Book Title: Jain Parampara aur Yapaniya Sangh Part 02
Author(s): Ratanchand Jain
Publisher: Sarvoday Jain Vidyapith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004043/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaparamparA aura yApanIyasaMgha dvitIya khaNDa pro0 (DaoN0) ratanacandra jaina For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaparamparA aura yApanIyasaMgha prastuta grantha meM jaina saMghoM ke itihAsa, sAhitya, siddhAnta aura AcAra kI gaveSaNA kI gayI hai| __ vaidika grantha mahAbhArata ke uttaMkopAkhyAna ke anusAra digambarajainaparamparA dvAparayuga meM (Aja se lagabhaga 9 lAkha varSa pUrva) vidyamAna thii| viSNupurANa kI svAyaMbhuvamanukathA ukta paramparA kA astitva prathama svAyaMbhuvamanvantara meM (Aja se lagabhaga DhAI karor3a varSa pahale) batalAtI hai| bauddha piTakasAhitya meM kI gaI nirgranthoM kI carcAe~ pramANa detI haiM ki buddha ke samaya (IsA pUrva chaThI zatI) meM digambarajainamata pracalita thaa| har3appA kI khudAI meM prApta nagna jinapratimA Aja se pA~ca hajAra varSa pUrva digambarajainasaMgha ke astitva kI sUcanA detI hai| lohAnIpura (paTanA, bihAra) meM prApta vaisI hI nagna jinapratimA 300 I0 pU0 meM digambarajainasaMgha kA astitva siddha karatI hai| azoka ke eka stambhalekha meM ullikhita 'nirgrantha' zabda bhI IsApUrva tRtIya zatI meM ukta paramparA kI maujUdagI sUcita karatA hai| zvetAmbarasaMgha kA janma antima anubaddha kevalI jambUsvAmI ke nirvANa ke bAda (IsApUrva 465 meM) nirgranthasaMgha ke vibhAjana se huA thA / ardhaphAlakasaMgha IsApUrva caturtha zatI meM dvAdazavarSIya durbhikSa ke phalasvarUpa astitva meM AyA thaa| Age calakara vaha zvetAmbara aura digambara saMghoM meM vilIna ho gayA / yApanIyasaMgha kI utpatti IsA kI 5vIM zatAbdI ke prArambha meM zvetAmbarasaMgha se huI thI, aura vaha IsA kI 15vIM zatI meM vilupta ho gyaa| IsA kI pA~cavIM zatI taka digambarajainasaMgha nirgranthazramaNasaMgha ke nAma se aura zvetAmbarasaMgha zvetapaTazramaNasaMgha ke nAma se prasiddha thaa| ___ AcArya kundakunda IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha meM utpanna hue the aura Isottara prathama zatI ke pUrvArdha taka vidyamAna rhe| kasAyapAhuDa, SaTakhaNDAgama, bhagavatI-ArAdhanA, mUlAcAra, tattvArthasUtra, tiloyapaNNattI Adi granthoM meM savastra-mukti, strImukti, paratIrthikamukti, gRhasthamukti, kevalibhukti Adi zvetAmbarIya evaM yApanIya mAnyatAoM kA niSedha hai / ataH ye sabhI digambarajainaparamparA ke grantha haiN| For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaparamparA aura yApanIyasaMgha Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaparamparA aura yApanIyasaMgha (jaina saMghoM ke itihAsa, sAhitya, siddhAnta aura AcAra kI gaveSaNA) dvitIya khaNDa kundakunda kA samaya SaTkhaNDAgama evaM kasAyapAhuDa kI kartRparamparA pro0 (DaoN0) ratanacandra jaina pUrva prophesara evaM adhyakSa : saMskRtavibhAga zA0 hamIdiyA snAtakottara mahAvidyAlaya bhopAla, ma.pra. pUrva rIDara : prAkRta tulanAtmaka bhASA evaM saMskRti vibhAga barakataullA vizvavidyAlaya bhopAla, ma.pra. sarvodaya jaina vidyApITha, AgarA (u.pra.) Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISBN 81 - 902788 - 0 - 0 (Set ) ISBN 81 - 902788 - 2 - 7 ( Volume II ) sarvodaya jaina vidyApITha granthamAlA : granthAGka 1 jainaparamparA aura yApanIyasaMgha dvitIya khaNDa pro0 (DaoN0) ratanacandra jaina prakAzaka sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI AgarA - 282002, u0pra0 dUrabhASa :0562-2852278 lipyaGkana : samatA presa, bhopAla mudraka : dIpa priNTarsa 70e, rAmA roDa, iMDasTriyala eriyA, kIrti nagara, naI dillI-110015 dUrabhASa : 09871196002 prathama saMskaraNa : vI0 ni0 saM0 2535, I0 2009 pratiyA~ : 1000 mUlya : 500 rupaye sarvAdhikAra : pro0 (DaoN0) ratanacandra jaina JAINA PARAMPARA AURA YAPANIYA SANGHA Vol. II By Prof. (Dr.) Ratana Chandra Jaina Published by Sarvodaya Jaina Vidyapitha 1/205, Professors' Colony AGRA - 282002, U.P. First Edition : 1000 Price : Rs. 500 (c): Prof. (Dr.) Ratana Chandra Jaina Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa Isottara 20vIM-21vIM zatI ke adbhuta, advitIya, atilokapriya digambarajaina muni paramapUjya AcArya zrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja ko, jinakI pragAr3ha AgamazraddhA, talasparzI AgamajJAna evaM AgamaniSThacaryA ne isa paMcamakAla meM munipada ko prAmANikatA aura zraddhAspadatA pradAna kI hai, jinake alaukika AkarSaNa ke vazIbhUta ho anaginata yuvA-yuvatiyA~ bhogapatha kA parityAga kara yogapatha ke pathika bana gaye aura nirantara bana rahe haiM, jinakI vAtsalyamayI dRSTi, atihAriNI muskAna evaM hita-mita-priya vacana darzanArthiyoM ko Ananda ke sAgara meM DubA dete haiM, jinake vAtsalyaprasAda kA pAtra meM bhI banA hU~ tathA jinhoMne aneka zubha uttaradAyitva AzIrvAda meM pradAna kara mere jIvana ke antima caraNa ko dharmadhyAna kendrita banA diyaa| nmo'stu| gurucaraNAnurAgI ratanacandra jaina For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya D saMketAkSara - vivaraNa antastattva dvitIya khaNDa kundakunda kA samaya SaTkhaNDAgama evaM kasAyapAhuDa kI kartRparamparA aSTama adhyAya kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta prathama prakaraNa - bhaTTAraka hone kI kalpanA kA hetu dvitIya prakaraNa - kundakunda ko bhaTTAraka siddha karane ke lie prastuta hetu 1. bhaTTArakaparamparA ke vikAsa ke tIna rUpoM kI kalpanA nandisaMgha kI paTTAvalI ke AcAryoM kI nAmAvalI O 2. iNDiyana aiNTikverI - paTTAvalI kA mUla a~garejIpATha 2.1. pro. hArnale dvArA sampAdita nandisaMgha kI tAlikAbaddha paTTAvalI 14 2.2. . stambhoM (kAlamoM) meM prayukta saMketAkSaroM kA abhiprAya 18 . 2.3. A. hastImala jI - uddhRta paTTAvalI meM iNDi. aiNTi. - paTTAvalI se kucha bhinnatA 3. iNDiyana aiNTikverI - paTTAvalI kI AdhArabhUta paTTAvaliyA~ nandisaMgha kI prAkRta - paTTAvalI O vIranirvANa ke pazcAt AcAryoM kA paTTakAla O pRSThAGka paccIsa ikatAlIsa For Personal & Private Use Only m 5 5 7 12 x 2 2 2 2 18 22 25 25 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ATha] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 4. iNDiyana aiNTikverI-paTTAvalI ke anusAra kundakunda kA samaya 29 tRtIya prakaraNa-kundakunda ko bhaTTAraka asiddha karanevAle paTTAvalIgata tathya 1. kundakunda 'nandI' Adi saMghoM kI utpatti se pUrvavartI 2. nandisaMghIya paTTAvalI kevala bhaTTAraka-paramparA kI paTTAvalI nahIM 3. mUlasaMghIya munivarga kA hI 'nandI' Adi saMghoM meM vibhAjana / 4. iNDiyana aiNTikverI-paTTAvalI kundakundAnvaya kI paTTAvalI 5. kundakunda bhaTTArakaprathA ke bIjAropaNa se pUrvavartI 6. kundakunda ko 5vIM zatI I0 meM mAnane para sabhI paTTadharoM kA astitva mithyA 7. mAghanandI Adi kA paTTadhara honA anya srotoM se pramANita nahIM caturtha prakaraNa-bhaTTArakasampradAya kA asAdhAraNa liMga aura pravRttiyA~ 1. 'bhaTTAraka' zabda tIna arthoM kA sUcaka 2. digambaraparamparA meM navodita ajinokta-savastrasAdhuliMgI mithyA dharmaguruoM kI paramparA hI bhaTTAraka-paramparA 3. pAsatthAdi muniyoM ke vastradhAraNa se 12vIM zatI I0 meM bhaTTArakaparamparA kA udaya 3.1. pAsattha (pArzvastha) 3.2. kusIla (kuzIla) 3.3. saMsatta (saMsakta) 3.4. osaNNa (avasanna) 3.5. jahAchaMda (yathAchanda yA mRgacaritra) 3.6 sampradAyavizeSa ke vyakti ke artha meM 'bhaTTAraka' zabda ke pracalana kI kathA 3.7 'bhaTTAraka' zabda kA arthApakarSa IsA kI 12vIM sadI meM 4. ajinokta-savastrasAdhuliMgI-dharmaguru bhaTTArakoM ke asAdhAraNadharma 4.1. bhaTTAraka-dIkSAvidhi dvArA bhaTTArakapada para pratiSThApana 4.2. ajinokta-savastrasAdhuliMga-grahaNa 4.3 dharmaguru evaM paNDitAcArya ke adhikAroM kA AropaNa For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva [nau] 000 105 4.4. dakSiNA-car3hAvA-bheMTa-zulka Adi se arthopArjana 45. rAjocita vaibhava evaM prabhutva tathA aizvaryamaya niraMkuza jIvanazailI 4.6. 'jainAcArya-paramparA-mahimA' grantha se samarthana 0 vikaTa paristhitiyoM meM bhaTTArakaparamparA kA prAdurbhAva / bhaTTArakaparamparA ke prathama AcArya kA paTTAbhiSeka - bhaTTArakapIThoM kI sarvaprathama sthApanA / 0 zravaNabelagolatIrtha tathA vahA~ mukhyapITha kI sthApanA - AcArya mAghanandI kA samaya 4.7. uparyukta kathA kI samIkSA 101 mandiramaThavAsI-muniparamparA bhaTTAraka-paramparA nahIM 101 5.1. AcArya hastImala jI ke mata kA nirasana 102 5.2. 'bhaTTAraka' saMjJA kA prayoga Akasmika 104 5.3. AraMbha meM bhaTTAraka digambarAcAryoM ke ziSya 6. kundakunda ajinokta-savastrasAdhuliMgI bhaTTArakasampradAya se puurvvrtii| paJcama prakaraNa-nemicandra siddhAntacakravartI yApanIya nahIM, digambara the SaSTha prakaraNa-bhaTTAraka-padasthApanavidhi Agamokta nahIM 1. bhaTTAraka-padasthApanA-vidhi kA mUlapATha 116 2. AcArya-padasthApanA-vidhi kA mUlapATha 121 '3. upAdhyAya-padadAna-vidhi kA mUlapATha saptama prakaraNa-bhaTTArakaparamparA ke prati vidroha : terApantha kA udaya 124 1. jinazAsana kA mithyAtvIkaraNa 124 2. vidroha evaM terApantha kA udaya 133 2.1. paM0 kailAzacandra jI zAstrI kA mata 133 2.2. paM0 nAthUrAma jI premI kA mata 134 3. bundelakhaNDa meM bhaTTArakazAsana kI antima sadI 18vIM I0 136 4. terApantha ke udaya kI pratikriyA 137 5. bhaTTArakoM ke svarUpa meM kAlakRta parivartana 147 109 111 115 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dasa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 6. jinazAsana meM milAvaTa ko rokanA Avazyaka 148 vistRta sandarbha 152 1. nandisaMgha kI prAkRta paTTAvalI 152 2. pro. hArnale dvArA sampAdita nandisaMgha kI paTTAvalI kA zeSa aMza 157 3. prathama zubhacandrakRta nandisaMgha kI gurvAvalI 168 4. zravaNabelagola-mahAnavamI maNDapa ke eka stambha para utkIrNa nandisaMgha kI paTTAvalI 175 navama adhyAya 181 183 gurunAma tathA kundakundanAma-anullekha ke kAraNa 1. gurunAma-anullekha kA kAraNa 2. kundakundanAma-anullekha kA kAraNa 2.1. AcArya hastImala jI ke mata kA nirasana 2.2. pro0 ema0 e0 DhAkI ke mata kA nirasana 2.3. premI jI ke mata kA nirasana 2.4. nAma-anullekha kA kAraNa : nAma se anabhijJatA 183 186 186 187 95 197 dazama adhyAya AcArya kundakunda kA samaya prathama prakaraNa-IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hone ke pramANa 1. iNDi0 aiNTi0- paTTAvalI ke anusAra IsApUrvottara prathama zatI 2. pra0 za0 I0 kI bhagavatI-ArAdhanA meM kundakunda kI gAthAe~ 2.1. bhagavatI-ArAdhanA kA racanAkAla 2.2. bhagavatI-ArAdhanA meM kundakunda kI gAthAoM ke udAharaNa 2.3. kundakunda ke granthoM meM bhagavatI-ArAdhanA kI gAthAe~ nahIM 3. pra0 za0 I0 ke mUlAcAra meM kundakunda kI gAthAe~ 3.1. mUlAcAra kA racanAkAla prathama zatAbdI I0 3.2. pra0-dvi0 za0 I0 ke tattvArthasUtra meM mUlAcAra kA anukaraNa 3.3. mUlAcAra meM tattvArthasUtra kA anukaraNa nahIM 197 201 204 207 207 208 212 For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva 3.4. dvi0 za0 I0 kI tiloyapaNNattI meM mUlAcAra kA ullekha 3.5. mUlAcAra meM zvetAmbara granthoM kI gAthAe~ nahIM 3.6. mUlAcAra meM kundakunda kI gAthAoM ke udAharaNa 3.7. mUlAcAra meM kundakunda kI zailI kA anukaraNa 4. dvi0 za0 I0 ke tattvArthasUtra meM kundakunda ke vAkyAMza 4.1. tattvArthasUtra kA racanAkAla 4.2. kundakunda ke vAkyAMzoM kI saMskRta - chAyA 4.3. kundakunda ke dvArA tattvArthasUtra kA anukaraNa nahIM 4. 4. umAsvAti kundakundAnvaya ke AcArya 5. dvi0 za0 I0 kI tiloyapaNNattI meM kundakunda kI gAthAe~ 5 . 1 . tiloyapaNNattI kA racanAkAla 5. 2. tiloyapaNNattI meM kundakunda kI gAthAoM ke udAharaNa 5.3. tiloyapaNNattI kI gAthAe~ kundakunda ke granthoM meM nahIM 6. 5vIM za0 I0 kI sarvArthasiddhi meM kundakunda kI gAthAe~ uddhRta 6.1. sarvArthasiddhi kA racanAkAla 6.2. sarvArthasiddhi meM kundakunda kI gAthAoM ke udAharaNa 6.3. samAdhitantra- iSTopadeza meM kundakunda kI gAthAoM kA saMskRtIkaraNa 6.4. kundakunda ke granthoM meM pUjyapAda ke granthoM kI sAmagrI nahIM 7. 6vIM za0 I0 ke paramAtmaprakAza meM kundakunda kA anukaraNa 7.1. nizcaya - vyavahAranayoM se AtmAdi kA prarUpaNa 7.2. nizcayanaya se AtmA ke varNarAgAdi-rahitatva kA pratipAdana 7.3. nizcayanaya se AtmA ke karma - akartRtva kA pratipAdana 7. 4. nizcayanaya se sukha-duHkha ke karmakRta hone kA pratipAdana 7.5. zubha, azubha, zuddha bhAva kA prarUpaNa 7.6. AtmA ke bahirAtmAdi - bhedatraya kA nirUpaNa 7. 7. kundakunda kI gAthAoM kA apabhraMzIkaraNa 8. 7vIM za0 I0 ke varAMgacarita meM kundakunda kI gAthAoM kA saMskRtIkaraNa 9. 8vIM za0 I0 kI vijayodayATIkA meM kundakunda kI gAthAe~ For Personal & Private Use Only [ gyAraha ] 215 216 217 220 229 229 230 231 239 240 240 247 260 261 261 264 266 267 268 268 268 269 269 270 270 271 273 275 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 278 289 290 291 291 296 [bAraha ] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 9.1. vijayodayA kA racanAkAla 275 9.2. vijayodayA meM kundakunda kI gAthAoM ke udAharaNa 10. 8vIM za0 I0 kI dhavalA, jayadhavalA meM kundakunda kI gAthAe~ 10.1. dhavalA kA racanAkAla 780 I. 278 10.2. dhavalA meM pramANasvarUpa kundakunda kI gAthAe~ evaM granthanAma 278 11. markarA-tAmrapatralekha meM kundakundAnvaya kA ullekha 283 - pUrNataH kRtrima hone ke mata kA nirasana 283 12. 470 I0 ke pUrva nirgrantha-zramaNasaMgha ke zAstroM kA astitva 13. virodhImatoM kA nirasana dvitIya prakaraNa-muni kalyANavijaya ke mata kA nirasana 1. kadambavaMzI zivamRgeza ke lie paMcAstikAya kI racanA . - nirasana : jayasenAcArya-varNita zivakumAra rAjA nahIM the 291 - 'zivakumAramahArAja' nAmaka muni kA ullekha 2. niyamasAra meM vi0 saM0 512 meM racita 'lokavibhAga' kA ullekha 299 - nirasanaH 'lokavibhAgoM meM' yaha pada lokAnuyoga-viSayaka prakaraNasamUha kA vAcaka, svatantragrantha kA nAma nahIM 299 3. samayasAra meM tR0 za0 I0 ke viSNukartRtvavAda kA ullekha 301 nirasana : viSNukartRtvavAda RgvedakAlIna 302 4. SaTprAbhRtoM meM paravartI caityAdi evaM zithilAcAra kA varNana 304 - nirasana : caityagRha-pratimAdi IsApUrvakAlIna, zithilAcAra anAdi 304 5. markarA-tAmrapatra meM vikrama kI 7vIM sadI ke bAda pracalita 'bhaTAra' zabda kA prayoga - nirasanaH AdarasUcaka 'bhaTAra' zabda kA pracalana prAcIna / 6. koI bhI paTTAvalI vIra ni0 saM0 ke anusAra racita nahIM - nirasana : 'tiloyapaNNattI' Adi meM vIranirvANAnusAra hI kAlagaNanA 308 tRtIya prakaraNa-AcArya hastImala jI ke do matoM kA nirasana 310 1. prathama mata : kundakunda-kAla 5vIM zatI I0 310 306 306 307 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva nirasana : kevala iNDi0 ainTi0 - paTTAvalI prAmANika, kundakundakAla IsApUrvottara prathama zatI - AcArya hastImala jI kA 'mUle kuThArAghAtaH ' 2. dvitIya (saMzodhita) mata : kundakundakAla 8 vIM zatI I0 D 'bhUle-bisare aitihAsika tathya' : gajasiMha rAThaur3a O nirasana : kundakundakAla ke sunizcita saMvat kA ullekha kevala iNDi0 aiNTio meM caturtha prakaraNa - mAlavaNiyA jI ke dArzanika vikAsavAda kA nirasana 1. mAlavaNiyA jI kI tIna avadhAraNAe~ 2. kundakundasAhitya meM jainetara darzanoM kA anukaraNa nahIM 2.1. kundakunda dvaitAdvaita ke rUpa meM dvaitavAda ke hI pratipAdaka mAlavaNiyA jI kA mata O tadanusAra O nirasana 2.2. zAzvata, uccheda, zUnya, vijJAna Adi vastudharmoM kI saMjJAe~ mAlavaNiyA jI kA mata O O nirasana 2.3. viSNukartRtva aura AtmakartRtva donoM apasiddhAnta mAlavaNiyA jI kA mata O O nirasana 2. 4. zubha, azubha, zuddha upayoga jinopadiSTa O mAlavaNiyA jI kA mata nirasana O 2.5. kartRtva-akartRtva kA nirUpaNa jinAgamAzrita O mAlavaNiyA jI kA mata O nirasana 2.6. sAMkhya aura jaina matoM ke pArasparika vaiparItya kA pradarzana O mAlavaNiyA jI kA mata nirasana O 3. viSayavaividhya evaM vyAkhyA - dRSTAntAdigata vistAra arvAcInatA ke lakSaNa nahIM For Personal & Private Use Only [ teraha ] 312 314 316 317 325 329 329 333 333 333 334 341 341 343 346 346 347 348 348 348 348 348 349 351 351 351 353 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ caudaha ] 4. O 3.1. prameyanirUpaNagata vizeSatAe~ mAlavaNiyA jI- prarUpita viSayapratipAdanagata vizeSatAe~ jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 3.2. pramANa- nirUpaNagata vizeSatAe~ 3.3. naya--nirUpaNagata vizeSatAe~ O nirasana ka - viSayavaividhyAdi arvAcInatA ke lakSaNa nahIM : isake hetu kha- vikAsavAdI -mAnya lakSaNAnusAra tattvArthasUtra meM vikAsa bhI hai, vistAra bhI samasta dArzanika tattvoM kA adhigama guruparamparA se paJcama prakaraNa - - DaoN0 sAgaramala jI ke guNasthAna- vikAsavAda evaM saptabhaMgI - vikAsavAda 1. guNasthAna - vikAsavAda 2. guNasthAna - vikAsavAda kA nirasana : tattvArthasUtra meM sampUrNa guNasthAna- siddhAnta kA prakAzana 2.1. guNazreNinirjarAsthAna guNasthAna hI haiM 2.1.1. anantaviyojaka kA artha 2.1.2. anantaviyojaka - asaMyatasamyagdRSTi saMyata se adhika nirjarAyogya kaise ? 2.1.3 guNazreNinirjarA kA kAla 2. 2. guNasthAnasiddhAnta se anabhijJatAvaza svakalpita asaMgata vyAkhyAe~ evaM niSkarSa 2.3. guNazreNinirjarA- - sthAnakrama meM AdhyAtmika vikAsakrama ghaTita nahIM hotA O AdhyAtmika vikAsa ke kalpita krama kA nirasana 2.4. 'samyagdRSTi' Adi meM guNasthAna kA lakSaNa vidyamAna 2.5. samyagdRSTitva Adi saMvarAdi ke bhI hetu 2.6. upazamaka-kSapaka zreNiyoM kA ullekha 2.7. samavAyAMga kA pramANa For Personal & Private Use Only 353 353 356 358 359 359 364 368 369 369 371 371 373 378 379 381 385 386 389 392 392 394 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 403 405 407 408 411 antastattva [pandraha] 2.8. jIvatattvapradIpikA kA pramANa 394 2.9. caturdaza guNasthAnoM meM dhyAnAdi ke svAmitva kA kathana 395 2.10. caudaha kA eka sAtha nirdeza anAvazyaka thA 2.11. pratipAdanazailI se guNasthAnasiddhAnta ke pUrvabhAva kI puSTi / 401 2.11.1.guNasthAna-vivaraNa ke binA guNasthAnAzrita nirUpaNa 401 2.11.2.antadIpakanyAya se anukta guNasthAnoM kA dyotana 2.12. tattvArthasUtra kA sampUrNa pratipAdana guNasthAna-kendrita 2.13. tattvArthasUtra meM guNasthAna-kendrita nirUpaNa sarvamAnya 2.14. tattvArthasUtra meM guNasthAna-avadhAraNA ke sudRr3ha pramANa 2.15. tattvArthasUtra kI karmavyavasthA se guNasthAnavyavasthA svataH siddha 409 3. vikAsavAdavirodhI aneka hetu 411 3.1. zvetAmbarAgamoM meM guNazreNinirjarA kA ullekha nahIM 3.2. tattvArthasUtra ke guNazreNinirjarAsUtra kA srota SaTkhaNDAgama 412 3.3. bhadrabAhu-dvitIya hI niyuktiyoM ke kartA 414 _ virodhI tarkoM kA nirasana 415 3.4. mokSamArga caturdaza guNasthAnoM kA avinAbhAvI 3.5. vikAsa kA artha : RSabhAdi meM samyaktvAdi kI anutpatti mAnanA 4. guNasthAnasiddhAnta kA kapolakalpita vikAsakrama 420 5. DaoNkTara sA0 ke mata meM kiJcit parivartana - parivartita mata kA nirasana 429 - paNDita hIrAlAla jI zAstrI kI bhrAnti 436 - upasaMhAra 439 6. saptabhaMgIvikAsavAda 442 - nirasana 442 6.1. bhagavatIsUtra meM sAtoM bhaMgoM kI carcA 6.2. saptabhaMgI ke vikAsa kI paristhitiyA~ mahAvIra ke hI yuga meM 6.3. bAdarAyaNa vyAsa dvArA saptabhaMgI kI AlocanA 418 426 442 446 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ solaha ] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 6. 4. 'syAt' nipAta kA prayoga bauddhasAhitya meM bhI SaSTha prakaraNa - pro. DhAkI ke mata kA nirasana - 1. 8 vIM zatI I0 se pUrvavartI granthoM meM kundakunda kA ullekha nahIM nirasana : 'mUlAcAra' Adi meM kundakunda kI gAthAe~ 2. kundakundAnvaya-lekhayukta markarA - tAmrapatra jAlI 3. nirasana : pUrNata: kRtrima nahIM, kundakundAnvaya - ullekha prAcIna 8 vIM zatI I0 ke rAjA zivamAra ke lie pravacanasAra kI racanA nirasana : jayasenAcArya - varNita zivakumAra rAjA nahIM the 4. 8vIM zatI I0 ke kumAranandi - siddhAntadeva kundakunda ke guru nirasana : dAnapatra meM na siddhAntadeva kA nAma hai, na kundakunda kA 5. liGgaprAbhRtokta zithilAcAra chaThI zatI I0 se paravartI nirasana : ukta zithilAcAra anAdi se 6. chaThI zatI I0 - racita SaTkhaNDAgama para kundakunda kI TIkA kA anavasara 10. AtmanirUpaNa meM 8vIM zatI I0 ke gauDapAda kA anusaraNa nirasana : kundakunda dvArA zrutakevalI ke upadeza kA anusaraNa 11. 'svasamaya', 'parasamaya' zabdoM kA navInArtha meM prayoga nirasana : AtmA ke artha meM bhI 'samaya' zabda kA prayoga paramparAgata 459 464 464 465 465 O nirasanaH SaTkhaNDAgama IsApUrva prathamazatI ke pUrvArdha kI racanA 7. kundakunda dvArA chaThI zatI I0 ke 'mUlAcAra' kA anukaraNa nirasana : 'mUlAcAra' meM kundakunda kI gAthAe~ 466 466 8. kundakunda ke granthoM meM chaThI zatI I0 ke zvetAmbaragranthoM kI gAthAe~ 466 - nirasana : kundakunda kA sthitikAla IsApUrvottara prathama zatAbdI 9. kundakunda dvArA nizcayanaya kA gahana - vistRta prayoga 467 467 nirasana : zvetAmbaramata meM nizcayanaya ke gahana - vistRta prayoga 12. kundakunda - pratipAdita 'zuddhopayoga' 8vIM zatI I0 se pUrva ajJAta nirasana : pUrvavartI granthoM meM bhI zuddhopayoga kA ullekha 451 452 For Personal & Private Use Only 453 .453 455 455 455 456 458 468 472 473 477 477 479 479 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva [satraha] 485 489 490 497 13. kundakunda sAhitya meM syAdvAda-saptabhaMgI, tattvArthasUtra meM nahIM 482 - nirasana : kundakundasAhitya 'tattvArtha' ke sUtroM kI racanA kA AdhAra 482 14. bahirAtmAdi bheda pUjyapAda (7 vIM zatI I0) se gRhIta 483 ___nirasana : zrutakevalI ke upadeza se gRhIta 483 saptama prakaraNa-DaoN0 candra ke apabhraMza-prayoga-hetuvAda kA nirasana aSTama prakaraNa-pro0 hIrAlAla jI jaina ke mata kA nirasana 489 1. pro0 hIrAlAla jI kA mata 1.1. pahalA lekha : 'zivabhUti aura zivArya' lekhaka : pro0 hIrAlAla jI jaina 1.2. dUsarA lekha : 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' lekhaka : pro. hIrAlAla jI jaina 2. nirasana 509 2.1. kalpasUtra ke zivabhUti aura boTika zivabhUti meM ekatva asaMbhava 509 2.2. zivArya ApavAdika savastraliMga ke virodhI 511 2.3. digambara-paramparA aitihAsika dRSTi se pA~ca hajAra varSa prAcIna 511 2.4. bhadrabAhu-dvitIya zivabhUti ke ziSya nahIM / 511 2.5. kundakunda bhI bhadrabAhu-dvitIya ke ziSya nahIM 512 2.6. zivArya kundakunda se paravartI 515 2.7. anahonI ko honI banAne kA adbhuta kauzala 515 2.8. jaina itihAsa kA managaDhanta adhyAya 2.9. prathama lekha : 'zivabhUti, zivArya aura zivakumAra' lekhaka : paM0 paramAnaMda jI jaina zAstrI, sarasAvA 2.10. dvitIya lekha : 'kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM?'lekhaka : nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jI jaina koThiyA 521 2.10.1. svAmI' upAdhi kA prayoga pAtrakesarI Adi ke lie bhI 522 2.10.2.niyuktikAra bhadrabAhu aura samantabhadra meM saiddhAntika matabheda 524 516 517 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ aThAraha ] 1. 2. 2.10.3.kAlabheda navama prakaraNa - anya viruddha matoM kA nirasana O upasaMhAra jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 524 O 2.10.2.1. kramavAda aura yugapadvAda 2.10.2.2. tIrthaMkaroM kI savastra pravrajyA aura nirvastra pravrajyA 2.10.2.3. AbhUSaNoM se jinendrapUjA kA vidhAna evaM niSedha 2.10.2.4. muni ko kambaladAna kA vidhAna evaM niSedha 2.10.2.5. kevalI ke dvArA tIrthaMkara ko praNAma kA vidhAna evaM niSedha 2.10.2.6. pArzvanAtha para upasarga amAnya evaM mAnya bra0 bhUrAmala jI kA mata nirasana paM0 jugalakizora jI mukhtAra kA mata nirasana ekAdaza adhyAya SaTkhaNDAgama prathama prakaraNa - yApanIyagrantha mAnane ke pakSa meM prastuta hetu yApanIyapakSadhara granthalekhaka kI anizcayAtmaka manodazA dvitIya prakaraNa - SaTkhaNDAgama kA racanAkAla : I0 pU0 prathama zatI kA pUrvArdha 1. SaTkhaNDAgama kI racanA kundakunda se pUrva 2. vikrama kI pA~cavIM zatI ke mata kA nirasana 3. SaTkhaNDAgama ke tattvArthasUtra se prAcIna hone ke pramANa For Personal & Private Use Only 528 531 531 532 532 534 537 537 538 540 540 540 543 544 550 551 555 556 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva 558 561 [unnIsa] 3.1. tIrthaMkara-prakRti-bandha ke solaha kAraNa SaTkhaNDAgama se 557 3.2. guNazreNInirjarA ke dasa sthAna SaTkhaNDAgama se 557 3.3. tattvArthasUtra ke aneka sUtroM kI racanA kA AdhAra SaTakhaNDAgama 3.4. SaTkhaNDAgama ke bhAvAnuyogadvAra kA tattvArthasUtra meM saMkSepIkaraNa 3.5. tattvArthasUtra meM guNasthAna SaTakhaNDAgama se 561 3.6. SaTkhaNDAgama kI apekSA tattvArthasUtra meM nayavikAsa 3.7. SaTkhaNDAgama kI apekSA tattvArthasUtra meM pratipAdanazailI kA vikAsa 561 4. SaTkhaNDAgama kI racanA yApanIyasaMghotpatti se bahuta pahale 562 tRtIya prakaraNa-yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA 563 1. digambarapaTTAvalI meM nAma na honA digambara na hone kA hetu nahIM / 563 2. digambarapaTTAvaliyoM meM dharasena kA nAma upalabdha bhI hai 564 3. nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI yApanIyapaTTAvalI nahIM 565 4. nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI sarvathA aprAmANika nahIM 566 5. dharasena kA eka astitvahIna saMgha kA AcArya honA asaMbhava 567 6. joNipAhuDa digambaraparamparA kA grantha 568 7. 'paNNasavaNa' upAdhi kA eka astitvahIna saMgha se sambandha asaMbhava 569 8. zAbdika ulaTaphera yukti-pramANaviruddha 570 9. mahAkarmaprakRtiprAbhRta ke uttarAdhikArI digambara aura zvetAmbara 573 10. samAnagAthAe~ ekAnta-acelamuktivAdI mUlasaMgha kI sampatti 574 11. digambaragranthoM kI gAthAe~ zvetAmbaragranthoM meM 12. saMyataguNasthAna kI prApti bhAvastrI ko 578 caturtha prakaraNa- SaTkhaNDAgama ke digambaragrantha hone ke pramANa : yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kI upalabdhi 1. satprarUpaNA kA 93vA~ sUtra strImukti-niSedhaka 581 2. SaTakhaNDAgama meM guNasthAnAzrita bandhamokSavyavasthA 575 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ bIsa ] 3. guNasthAnasiddhAnta sarvajJopadiSTa, vikasita nahIM 4. guNasthAna - siddhAnta yApanIya - siddhAntoM ke viruddha4. 1. mithyAdRSTi ( paraliMgI) kI mukti ke viruddha jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 4.1.1. jinaliMga pUjya, jinaliMgAbhAsa apUjya 4.1.2. caturjenAbhAsa - gRhIta nagnaveza bhI jinaliMgAbhAsa 4.1.3. pArzvasthAdi bhraSTa jainamuniyoM kA nAgnyaliMga kuliMga 4.1.4. jinaliMgAbhAsa kevalajJAnasAdhaka nahIM 4. 2. gRhasthamukti ke viruddha 4.3. strI ke tIrthaMkara hone ke viruddha 4.4. laukika kriyAe~ karate hue kevalajJAna - prApti ke viruddha 4.4.1. marudevI 4.4.2. candanA-mRgAvatI 4.4.3. buhArI lagAne vAlI vRddhA 4. 4.4. guru ko kandhe para baiThAkara le jAnevAlA ziSya 4.4.5. DhaMDhaNa RSi 4.4.6. naTa ilAputra 4.4.7. kUrmAputra 4.5. sayogakevali-guNasthAna meM mukti ke viruddha 4. 6. zubhopayoga ke dvArA kevalajJAnaprApti ke viruddha 4.7. sAvadyayoga- pariNata jIva ko kevalajJAnaprApti ke viruddha SaTkhaNDAgama meM tIrthaMkara prakRtibandha ke solaha kAraNa 5. 6. SaTkhaNDAgama meM sthavira ( savastra) sAdhu amAnya 7. SaTkhaNDAgama meM solaha kalpa (svarga) mAnya 8. SaTkhaNDAgama meM nava anudiza mAnya 9. SaTkhaNDAgama kA bhAvavedatraya yApanIyoM ko amAnya 10. SaTkhaNDAgama meM yApanIya - amAnya vedavaiSamya kI svIkRti 10.1. puruSAdi - zarIraracanA kA hetu puruSAdi - aMgopAMga - nAmakarma 10.2. zvetAmbaragranthoM meM bhI vedavaiSamya mAnya 10.3. zvetAmbaragranthoM meM eka hI bhava meM ubhayaveda-parivartana bhI mAnya For Personal & Private Use Only 586 588 589 598 601 601 602 604 605 614 .614 616 618 618 618 619 620 622 623 623 624 626 626 628 629 632 635 637 640 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastattva 641 655 656 [ikkIsa] 10.4. digambaragranthoM meM vedavaiSamyAzrita bhAvastrI-dravyapuruSavAcaka 'maNusiNI' yA 'mAnuSI' saMjJA 10.5. SaTkhaNDAgama meM maNusiNI ko tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA kathana 649 10.6. tInoM paramparAoM meM dravyastrI ke tIrthaMkara hone kA niSedha 649 10.7. SakhaMDAgama meM napuMsakavedI manuSya ko tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA kathana 651 10.8. tInoM paramparAoM meM dravyanapuMsaka kI mukti kA niSedha 652 10.9. zvetAmbara-sAhitya meM dazavidha janmajAta, SaDvidha kRtrima napuMsaka 653 10.10. SaTkhaNDAgama meM strIvedI manuSya ko utkRSTa deva-nArakAyu ke bandha kA kathana 10.11. tInoM paramparAoM meM dravyastrI ko utkRSTa nArakAyu ke bandha kA niSedha 10.12. tInoM paramparAoM meM dravyastrI ko utkRSTa devAyu ke bandha kA niSedha 657 paMcama prakaraNa-yApanIyoM kI vedavaiSamyavirodhI yuktiyoM kA nirasana 661 1. yApanIya-AcArya zAkaTAyana kI vedavaiSamyavirodhI yuktiyA~ 661 2. zAkaTAyana kI vedavaiSamyavirodhI yuktiyoM kA nirasana 667 SaSTha prakaraNa-'maNusiNI' zabda kevala dravyastrIvAcaka : isa mata kA nirasana 671 1. dhavalAkAra dvArA 'maNusiNI' zabda kA spaSTIkaraNa 673 2. nyAyasiddhAntazAstrI paM0 pannAlAla jI sonI kA mata 676 3. paM0 vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya kA mata 678 4. bhAvanapuMsakatva kI svIkRti se bhAvastrItva kI puSTi 681 5. dravyanapuMsaka kI mukti tInoM paramparAoM meM amAnya 683 saptama prakaraNa-'saMjada' pada chor3A nahIM, jor3A gayA hai 685 1. 'saMjada' pada hone ke pakSa meM vyAkaraNAcArya jI kA tarka 687 2. 'saMjada' pada hone ke pakSa meM koThiyA jI kA tarka 689 For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 [bAIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 - koThiyA jI kA lekha : 'saMjada pada ke sambandha meM akalaGkadeva kA mahattvapUrNa abhimata' 689 - koThiyA jI ke mata meM kiMcit saMzodhana Avazyaka 693 3. 'saMjada' pada hone ke pakSa meM sonI jI kA tarka aSTama prakaraNa-karmasiddhAnta-vyavasthA se vedavaiSamya kI siddhi 696 1. pro0 hIrAlAla jI kA vedavaiSamya virodhImata 696 2. prophesara sA0 ke vedavaiSamya-virodhI mata kA nirasana 698 - upasaMhAra : SaTkhaNDAgama ke digambaragrantha hone ke pramANa sUtrarUpa meM navama prakaraNa-DaoN0 sAgaramala jI ke mata meM parivartana - SaTkhaNDAgama digambaraparamparA kA hI grantha - sAdhvI darzanakalAzrI jI ke matAnusAra SaTkhaNDAgama digambaragrantha / dvAdaza adhyAya 704 '706 706 707 713 713 714 715 716 716 kasAyapAhuDa prathama prakaraNa-yApanIyagrantha mAnane ke pakSa meM prastuta hetu 1. pahalA mata aura usake poSaka hetu 2. dUsarA mata aura usake poSaka hetu 3. dUsare mata se pahale mata kA nirasana 4. dUsarA mata kasAyapAhuDa ke sampradAya kA anirNAyaka 5. nirantara badalate hue pUrvAparavirodhI mata dvitIya prakaraNa-digambaragrantha hone ke pramANa 1. antaraMga pramANa-yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kI upalabdhi 1.1. vedatraya evaM vedavaiSamya kA pratipAdana 1.2. guNasthAnasiddhAnta kI upalabdhi 1.3. zaurasenI prAkRta meM nibaddha 2. bahiraMga pramANa 2.1. kasAyapAhuDa IsApUrva dvitIya zatI ke uttarArdha meM racita 722 722 722 723 725 725 726 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 731 742 744 antastattva [teIsa] 2.2. anya bahiraMga tathya 728 tRtIya prakaraNa-pratipakSI hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA 730 1. zvetAmbara-yApanIya sthavirAvaliyoM meM guNadhara kA nAma nahIM 730 2. zvetAmbara-yApanIya sAhitya meM guNadhara kA nAma anupalabdha 3. 'guNadhara' ke sthAna meM 'gaNadhara' kI kalpanA aprAmANika 733 4. zvetAmbara AryamaMgu-nAgahastI kA kasAyapAhuDa se sambandha asaMbhava 735 5. yativRSabha kA nAma yApanIya-AcAryoM kI nAmAvAlI meM nahIM 741 6. yativRSabha yApanIyamata-virodhI 'tiloyapaNNattI' ke kartA 7. digambaramuniyoM ke bhI nAma meM 'yati' zabda 743 8. ardhamAgadhI prati ke abhAva meM zaurasenIkaraNa asaMbhava 743 9. zvetAmbaraparamparA meM ardhamAgadhI-kasAyapAhuDa kA abhAva 10. sittarIcUrNi-nirdiSTa kasAyapAhuDa guNadharakRta 747 11. kasAyapAhuDa para zvetAmbarIya TIkA nahIM 752 12. strImukti-samarthana kA mata asatya 753 13. AcArya-matabheda paramparAbheda kA pramANa nahIM 14. 'vAcaka' pada kA sambandha kisI paramparA se nahIM 15. mohanIya ke 52 nAma ekAnta-acelamArgI-mUlasaMgha kI virAsata 758 16. apanA pUrvamata svayaM ke dvArA hI mithyA ghoSita 760 caturtha prakaraNa-kasAyapAhuDa zvetAmbaragrantha nahIM - lekha-kaSAyaprAbhRta digambara AcAryoM kI hI kRti hai' lekhaka : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI - zabdavizeSa-sUcI - prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI 757 761 761 789 817 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddheya bAbA sA0 sva0 zrI ratanalAla jI pATanI (mesarsa Ara0 ke0 mArbala grupa, madanagaMja-kizanagar3ha) digambara jaina samAja ke nararatna, bAlabrahmacarya ke sAtha zatAdhikavarSajIvI, dezavratI bAbAsAhaba zrI ratanalAla jI pATanI evaM unake parivArajanoM ne dhArmika evaM sAmAjika sevAoM ke kSetra meM utkRSTa kIrtimAna sthApita kie haiN| ye tIrthakSetroM ke nirmANa evaM jIrNoddhAra, yAtrInivAsa, pAThazAlA, aspatAla Adi ke nirmANa tathA sAhityaprakAzana meM paryApta Arthika sahayoga pradAna karane meM sadaiva agraNI rahe haiN| isa atimahattvapUrNa grantha ke prakAzana kA puNyArjana bhI inhIM ke yazasvI parivAra ke udAramanA zrI azokakumAra jI pATanI ne kiyA hai| etadartha unheM aneka saadhuvaad| prakAzaka For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya prastuta grantha pRthak-pRthak grathita tIna khaNDoM meM vibhakta hai| ataH tInoM khaNDoM kI viSayavastu se eka sAtha paricita hone ke lie usakA saMkSipta paricaya yahA~ diyA jA rahA hai| prathama khaNDa kI viSayavastu prathama khaNDa meM kramazaH prakAzakIya vaktavya, granthakathA (grantha-lekhana kA prasaMga, preraNA, anukUlatAoM kA atizaya, sahayogiyoM kA sauhArda, guruoM kA AzIrvAda, protsAhana, unake dvArA pANDulipi kA zravaNa evaM parimArjana, tathA Avazyaka granthoM kI vyavasthA ityAdi kA vivaraNa), granthasAra (grantha ke sabhI adhyAyoM kA sAra) aura saMketAkSaravivaraNa tathA prathama adhyAya se lekara saptama adhyAya taka nimnalikhita viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai prathama adhyAya-isa adhyAya meM zvetAmbara muniyoM evaM vidvAnoM ke una kapolakalpita matoM evaM kathAoM kA varNana kiyA gayA hai, jinheM unhoMne yaha siddha karane ke lie hetu rUpa meM prastuta kiyA hai ki digambarajainamata tIrthaMkaropadiSTa evaM prAcIna nahIM hai, apitu use vIranirvANa saM0 609 (I0 san 82) meM gRhakalaha ke kAraNa zvetAmbara sthavirakalpI sAdhu bana jAnevAle boTika zivabhUti nAma ke eka sAdhAraNa puruSa ne calAyA thaa| kucha Adhunika zvetAmbara muniyoM evaM vidvAnoM kA kathana hai ki digambarajainamata kA pravartana vikrama kI chaThI zatI meM dakSiNa bhArata meM hue AcArya kundakunda ne kiyA thaa| Adhunika zvetAmbara muni zrI kalyANavijaya jI ne kathA gar3hI hai ki AcArya kundakunda pahale yApanIyasaMgha meM dIkSita hue the, pazcAt usase alaga ho gaye aura unhoMne digambaramata kI sthApanA kii| zvetAmbarAcArya zrI hastImala jI ne yaha kalpanA kI hai ki AcArya kundakunda pahale bhaTTArakasampradAya meM bhaTTArakapada para dIkSita hue the, kucha samaya bAda usa sampradAya kI pravRttiyoM se asantuSTa hokara unhoMne Agamokta digambarajainamata ko punarujjIvita kiyaa| vartamAna zvetAmbara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI dvArA yaha kahAnI racI gayI hai ki bhagavAn mahAvIra ne acelakadharma kA upadeza nahIM diyA thA, apitu acela-sacela donoM dharmoM kA upadeza diyA thaa| ataH unakA anuyAyI Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chabbIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 zramaNasaMgha uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasaMgha ke nAma se jAnA jAtA thaa| IsA kI pA~cavIM zatI meM isa saMgha se kevala saceladharma ke samarthaka zvetAmbarasaMgha kA aura sacelaacela donoM dharmoM ke samarthaka yApanIyasaMgha kA janma huaa|' ye tInoM saMgha savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti evaM kevalibhukti ko mAnate the| mahAvIra kA garbhaparivartana bhI ina tInoM ko mAnya thaa| DaoN0 sAgaramala jI ne apanI kahAnI meM yaha bhI gar3hA hai ki kundakunda kA zramaNasaMgha dakSiNabhAratIya-nirgranthasaMgha kahalAtA thA aura unakA janma IsApUrva prathama zatAbdI meM nahIM, apitu Isottara pA~cavIM (vikrama kI chaThI) zatAbdI meM huA thaa| digambara vidvAn paM0 nAthUrAma jI premI ne yaha udbhAvanA kI hai ki bhagavatIArAdhanA, usakI vijayodayATIkA, mUlAcAra aura tattvArthasUtra digambaragrantha nahIM haiM, balki yApanIyaparamparA ke grantha haiN| digambara jaina viduSI zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA ne ina granthoM ke atirikta kucha aura digambaragranthoM ko bhI yApanIya-paramparA meM racita batalAyA hai| isase preraNA pAkara zvetAmbara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI ne ukta granthoM ke sAtha SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, tiloyapaNNattI, varAMgacarita Adi solaha digambara-granthoM ko yApanIyaparamparA kA grantha ghoSita kara diyA aura tattvArthasUtra tathA sanmatisUtra ko svakalpita uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasaMgha ke AcAryoM dvArA racita batalAyA hai| unhoMne aneka kapolakalpita hetuoM ke dvArA isakI puSTi karane kA prayatna kiyA hai| dvitIya adhyAya-uparyukta mithyA mAnyatAoM ko siddha karane ke lie prastuta kiye gaye kapolakalpita hetuoM meM se aneka kI kapolakalpitatA kA udghATana dvitIya adhyAya meM kiyA gayA hai| isa adhyAya meM sapramANa siddha kiyA gayA hai ki 1. vIranirvANa saM0 609 (I0 san 82) meM boTika zivabhUti ne digambaramata kI sthApanA nahIM kI thI, apitu zvetAmbaramata chor3akara paramparAgata digambaramata kA varaNa kiyA thaa| zivabhUti kI mAnyatA thI ki zruta meM acelatva kA hI upadeza hai aura jinendra-gRhIta hone se acelaliMga hI prAmANika hai| yaha zivabhUti ke vacanAnusAra digambaramata ke paramparAgata hone kA pramANa hai| 2. AcArya kundakunda ko Adhunika zvetAmbara muniyoM evaM vidvAnoM ne IsA kI pA~cavIM zatAbdI (470-490 I0) ke kadambavaMzI rAjA zrIvijayazivamRgezavarmA kA samakAlIna evaM digambaramata kA saMsthApaka mAnA hai| kintu isI rAjA ke devagiritAmrapatralekha meM zvetapaTa-mahAzramaNasaMgha ke sAtha usake pratipakSI digambarajainasaMgha kA nirgranthamahAzramaNasaMgha ke nAma se ullekha huA hai, jisase siddha hai ki digambarajainamata Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [ sattAIsa ] pA~cavIM zatAbdI I0 ke pUrva se calA A rahA thaa| isake atirikta pA~cavIM zatI I0 (450 I0) ke pUjyapAdasvAmI ne sarvArthasiddhi meM digambarajainamata kA pratipAdana kiyA hai / yaha bhI isa bAta kA pramANa hai ki digambara jainamata isake bahuta pahale se pracalita thaa| ataH yaha mAnyatA mithyA siddha ho jAtI hai ki AcArya kundakunda ne digambaramata kI sthApanA kI thI / 3. uparyukta devagiri - tAmrapatralekha se siddha hai ki IsA kI pA~cavI zatAbdI taka nirgrantha zabda digambarajaina muniyoM ke lie lokaprasiddha thA / aura IsApUrva tIsarI zatAbdI ke azoka ke sAtaveM stambhalekha meM nirgranthoM kA ullekha huA hai| yaha isa bAta kA jvalanta pramANa hai ki digambarajainasaMgha IsApUrva tRtIya zatAbdI meM vidyamAna thA / IsApUrva chaThI zatAbdI ke buddhavacanoM ke saMgraharUpa prAcIna piTakasAhitya meM tathA IsA kI prathama zatAbdI se lekara caturtha zatAbdI taka ke bauddhasAhitya meM digambarajaina muniyoM ko nirgrantha zabda se abhihita kiyA gayA hai| ina pramANoM se bhI zvetAmbara vidvAnoM kI yaha mAnyatA kapolakalpita siddha ho jAtI hai ki AcArya kundakunda ne digambarajainamata kA pravartana kiyA thA / 4. zvetAmbarasaMgha kI utpatti ke pUrva nirgranthasaMgha ke sabhI sAdhu acela (nagna) hote the, ataH nirgrantha zabda jainasAdhu kA paryAyavAcI bana gayA thaa| isalie jaba nirgranthasaMgha ke kucha sAdhuoM ne vastrapAtra dhAraNa kara zvetAmbarasaMgha banA liyA, taba bhI unhoMne jainasAdhu ke rUpa meM apanI pahacAna karAne hetu apane lie 'nirgrantha' zabda kA prayoga pracalita rkhaa| kintu yaha prayoga unake zAstroM taka hI sImita rhaa| isa nAma se ve apane saMgha ko prasiddha nahIM kara sake, kyoMki yaha pahale se hI acela (digambara) jaina zramaNasaMgha ke lie prasiddha thA aura yaha (nirgrantha) zabda zvetAmbaroM kI sAmpradAyika viziSTatA ke vijJApana meM bhI bAdhaka thaa| isalie unhoMne apane saMgha ko zvetapaTasaMgha nAma se prasiddha kiyA / IsApUrva prathama zatI ke bauddhagrantha apadAna meM zvetAmbaroM ko setavattha ( zvetavastra ) nAma se abhihita kiyA gayA hai aura pA~cavIM zatAbdI I0 ke devagiri-tAmrapatralekha meM unake saMgha kA ullekha zvetapaTamahAzramaNasaMgha zabda se huA hai| isase siddha hai ki zvetAmbarasaMgha AraMbha se hI 'zvetapaTa' nAma se prasiddha rahA hai / aura 'nirgrantha' zabda unake zAstroM meM bhI milatA hai| isase siddha hotA hai nirgranthasaMgha (digambarasaMgha) zvetAmbarasaMgha se prAcIna hai| 1 5. yApanIyasaMgha kA sarvaprathama ullekha pA~cavIM zatI I0 (san 470-490 I0) ke kadambavaMzIya rAjA mRgezavarmA ke halsI - tAmrapatralekha meM upalabdha hotA hai| isase For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [aTThAIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 pUrva kisI bhI zilAlekha yA grantha meM usakA ullekha nahIM miltaa| isase siddha hotA hai ki yApanIyasaMgha kI utpatti ukta tAmrapatralekha ke kAla se adhika se adhika pacAsa varSa pUrva arthAt IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM huI thii| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI yahI mAnA hai| dUsarI ora AcArya kundakunda kA astitvakAla IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha se lekara Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha taka thaa| isakA sapramANa pratipAdana kundakunda kA samaya nAmaka dazama adhyAya meM kiyA gayA hai| ataH jisa yApanIyasaMgha kA udaya kundakunda ke astitvakAla se pA~ca sau varSa bAda huA, usameM unakA dIkSita honA sarvathA asaMbhava hai| 6. isI prakAra bhaTTArakasampradAya kA udaya IsA kI 12vIM zatAbdI meM huA thaa| isakI sapramANa siddhi aSTama adhyAya meM kI gayI hai| ataH isase 1100 varSa pUrva hue kundakunda kA bhaTTArakasampradAya meM bhI dIkSita honA asaMbhava hai| 7. IsA kI pA~cavIM zatAbdI meM utpanna hue yApanIyasaMgha se pUrva bhArata meM aisA koI bhI jainasampradAya nahIM thA jo acela aura sacela donoM liMgoM se mukti mAnatA ho| pA~cavIM zatAbdI I0 tathA usase pUrva ke kisI bhI abhilekha yA grantha meM aise sampradAya kA ullekha nahIM miltaa| isakA sapramANa pratipAdana dvitIya adhyAya meM kiyA gayA hai| ataH DaoN0 sAgaramala jI kI yaha mAnyatA apramANika siddha ho jAtI hai ki uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasampradAya se zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM kA janma huA thA aura tattvArthasUtra evaM sanmatisUtra kI racanA isI sampradAya meM huI thii| tRtIya adhyAya-isa adhyAya meM ve pramANa prastuta kiye gaye haiM, jinase siddha hotA hai ki zvetAmbarasAhitya meM digambaramata ko mAnyatA dI gayI hai| AcArAMga aura sthAnAMga meM acelatva kI zreSThatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| parISahajaya evaM tapa ke lie pUrNa nirvastratA kI anuzaMsA kI gayI hai| dravya-parigraha ko bhI parigraha svIkAra kiyA gayA hai| sabhI tIrthaMkaroM ke digambaramudrA se hI mukta hone kA kathana hai| Adi aura antima tIrthaMkaroM dvArA acelakadharma kA hI upedaza diye jAne kA varNana hai| aura AcArAMga meM 'acela' kA artha 'alpacela' nahIM kiyA gayA hai, sarvathA acela hI kiyA gayA hai| ina pramANoM se siddha hotA hai ki digambaramata AcArAMga aura sthAnAMga ke racanAkAla se bhI prAcIna hai| caturtha adhyAya-vaidikasAhitya, saMskRtasAhitya aura bauddhasAhitya meM bhI digambarajaina muniyoM kI carcA kI gaI hai| isake pramANa caturtha adhyAya meM diye gaye haiN| IsApUrva 15vIM zatI ke Rgveda meM vAtarazana (vAyurUpI vastra dhAraNa karanevAle) muniyoM kA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [unatIsa] ullekha hai| IsApUrva 800 ke maharSi yAskaracita nighaNTu meM digambara evaM vAtavasana (vAyurUpI vastradhArI) muniyoM kI carcA kI gayI hai| 500 I0 pU0 se 100 I0 pU0 taka racita mahAbhArata meM nagnakSapaNaka zabda se digambarajaina sAdhuoM kA kathana huA hai| 300 I0 ke paJcatantra (aparIkSitakAraka) meM nagnaka, kSapaNaka aura digambara zabdoM se tathA dharmavRddhi ke AzIrvAda ke ullekha se digambarajaina muniyoM kA varNana kiyA gayA hai| matsyapurANa (300 I0), viSNupurANa (300-400 I0) mudrArAkSasa nATaka (400500 I0) vAyupurANa (500 I0) tathA varAhamihira-bRhatsaMhitA (490 I0) meM digambarajaina muniyoM ke lie nagna, nirgrantha, digvAsas aura kSapaNaka zabda prayukta hue haiN| bauddha piTakasAhitya meM IsApUrva chaThI zatI ke buddhavacanoM kA saMkalana hai, jo IsApUrva prathama zatAbdI meM lipibaddha ho cukA thaa| usake antargata suttapiTaka ke aMgutaranikAya meM nirgranthoM ko ahirikA (ahrIka = nirlajja) kahA gayA hai, jisase unakA nagna rahanA sUcita hotA hai| aMguttaranikAya meM hI inheM acela zabda se bhI abhihita kiyA gayA hai| prathama zatI I0 ke bauddhagrantha divyAvadAna meM nirgranthoM ko nagna vicaraNa karanevAlA kahA gayA hai| dhammapada-aTThakathA (4-5vIM zatI I0) kI visAkhAvatthu kathA meM bhI nirgranthoM ko nagnavezadhArI hI batalAyA gayA hai tathA AryazUra (cauthI zatI I0) ne saMskRta meM racita jAtakamAlA meM nirgranthoM ko vastradhAraNa karane ke kaSTa se mukta kahA hai| ina jainetara sAhityika pramANoM se siddha hotA hai ki digambarajainamata Rgveda ke racanAkAla (I0 pU0 1500) se bhI prAcIna hai| ataH use vIra nirvANa saM0 609 (I0 san 82) meM boTika zivabhUti ke dvArA athavA vikrama kI chaThI zatI meM AcArya kundakunda ke dvArA pravartita batalAyA jAnA eka bahuta bar3A jhUTha hai| paJcama adhyAya-isa adhyAya meM purAtattva ke pramANoM ke AdhAra para digambarajainamata kI prAcInatA siddha kI gaI hai| har3appA kI khudAI meM I0 pU0 2400 varSa purAnI eka mastakavihIna nagna jinapratimA prApta huI hai| ThIka vaisI hI eka mauryakAlIna (I0 pU0 tRtIya zatAbdI kI) nagna jinapratimA lohAnIpura (paTanA, bihAra) meM upalabdha huI hai| ye prAcIna nagna jinapratimAe~ isa bAta kA sabUta haiM ki digambarajaina-paramparA IsApUrva 300 varSa se purAnI to hai hI, IsApUrva 2400 varSa se bhI prAcIna hai| zvetAmbarasampradAya meM nagna jinapratimAoM kA nirmANa kabhI nahIM huA, kyoMki zvetAmbara nagnatva ko azlIla evaM lokamaryAdA ke viruddha mAnate haiM, isalie unhoMne yaha kalpanA kI hai ki tIrthaMkaroM kA nagna zarIra divya zubhaprabhAmaMDala se AcchAdita ho jAtA hai, phalasvarUpa ve nagna dikhAI nahIM dete| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 SaSTha adhyAya-digambara-zvetAmbara-bheda kA itihAsa isa adhyAya kA viSaya hai| prAyaH sabhI digambarajainoM kI yaha dhAraNA hai ki digambara-zvetAmbara-bheda IsApUrva cauthI zatAbdI meM zrutakevalI bhadrabAhu ke samaya meM dvAdazavarSIya durbhikSa ke phalasvarUpa huA thaa| kintu yaha dhAraNA saMzodhanIya hai| zrutakevalI bhadrabAhu ke samaya meM digambarazvetAmbara-bheda nahIM huA thA, apitu digambara-ardhaphAlaka-bheda huA thaa| digambarazvetAmbara-bheda to jambUsvAmI ke nirvANa (vIra ni0 saM0 62 = 465 I0 pU0) ke pazcAt hI ho gayA thaa| isakA pramANa yaha hai ki unake nirvANa ke pazcAt hI donoM sampradAyoM kI guruziSya-paramparA alaga-alaga ho gayI thii| nirgranthasaMgha se pahalI bAra to zvetAmbarasaMgha kI utpatti zItAdiparISahoM kI pIr3A sahane meM asamartha sAdhuoM ke acelatva ko chor3akara vastrapAtra-kambala Adi grahaNa kara lene se huI thI, kintu dUsarI bAra usase (nirgranthasaMgha se) ardhaphAlakasaMgha kA janma dvAdazavarSIya durbhikSa ke kAraNa AhAraprApti meM utpanna kaThinAiyoM ke phalasvarUpa huA thaa| ardhaphAlaka sAdhu nagna rahate the, kintu vAyeM hAtha para sAmane kI ora AdhA vastra laTakAkara guhyAMga chipAte the| isa kAraNa ve ardhaphAlaka nAma se prasiddha hue| saptama adhyAya-prastuta adhyAya meM yApanIyasaMgha kI utpatti ke srota evaM kAla kA anusandhAna kiyA gayA hai| nirgranthasaMgha (digambarasaMgha) kA prAcInatama ullekha bauddhoM ke piTakasAhitya (aMguttaranikAya) evaM azoka ke saptama stambhalekha meM milatA hai| tathA zvetapaTasaMgha kI carcA IsApUrva prathama zatAbdI ke bauddhagrantha apadAna meM upalabdha hotI hai| kintu yApanIyasaMgha kA ullekha sarvaprathama kadambavaMzI rAjA mRgezavarmA ke halsItAmrapatralekha (470-490 I0) meM huA hai| isase pUrva kisI bhI abhilekha yA grantha meM yApanIyasaMgha kA nAma nahIM miltaa| isase nirNIta hotA hai ki yApanIyasaMgha kA udaya ukta ullekha se lagabhaga 50 varSa pUrva arthAt IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke prAraMbha meM huA thaa| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI yahI mAnA hai| isa saMgha kA ullekha karanevAle prAyaH sabhI zilAlekha evaM isa saMgha ke banavAye hue maMdira dakSiNa bhArata meM hI prApta hue haiM, jo isa bAta ke pramANa haiM ki yApanIyasaMgha kI utpatti dakSiNa bhArata meM huI thii| isa saMgha ke sAdhu prAyaH digambara-sAdhuoM ke samAna nagna rahate the, mayUrapicchI rakhate the aura pANitalabhojI hote the, tathApi zItAdiparISaha sahane meM asamartha athavA nagna rahane meM lajjA kA anubhava karanevAle yA jinakA puruSacihna vikRta hotA thA, una sAdhuoM ke lie isa saMgha meM zvetAmbaroM ke samAna vastrapAtrAdi rakhane kI anumati dI gayI thii| isa prakAra digambaroM ke samAna nagnatva ko chor3akara isakI sabhI mAnyatAe~ zvetAmbarIya mAnyatAoM ke samAna thiiN| arthAt yApanIya bhI zvetAmbaroM ke samAna savastramukti, Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [ikatIsa] strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti, kevalibhukti evaM mahAvIra ke garbhaparivartana kI bAta mAnate the| ve zvetAmbara-AgamoM ko bhI mAnate the| isa atyanta samAnatA se siddha hotA hai ki yApanIyasaMgha kI utpatti zvetAmbarasaMgha se huI thii| __ isa adhyAya meM una vizeSatAoM para bhI prakAza DAlA gayA hai, jo yApInayagrantha ke asAdhAraNadharma yA lakSaNa haiM, jinake sadbhAva yA abhAva se yaha nirNaya hotA hai ki amuka grantha yApanIyagrantha hai yA nhiiN| saptama adhyAya ke anta meM kramazaH zabdavizeSa-sUcI evaM prayukta granthoM kI sUcI vinyasta kI gayI haiN| dvitIya khaNDa kI viSayavastu isa khaNDa meM AThaveM adhyAya se lekara bArahaveM adhyAya taka kula pA~ca adhyAya nibaddha kiye gaye haiN| __ aSTama adhyAya-AcArya kundakunda ne kisI bhI grantha meM apane dIkSAguru ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| zvetAmbara muni zrI kalyANavijaya jI ne isakA kAraNa yaha batalAyA hai ki kundakunda zurU meM boTika zivabhUti dvArA pravartita yApanIyasaMgha meM usakI paramparA ke kisI ziSya dvArA dIkSita hue the| kintu Age calakara unheM apane guru kA zithilAcAra tathA yApanIyamata kI ayuktisaMgata mAnyatAe~ pasanda nahIM AyIM, isalie ve unake viruddha ho gye| antataH unhoMne apane guru kA sAtha chor3a diyA aura pRthak digambarasaMgha sthApita kara liyaa| isIlie unhoMne apane guru ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| zvetAmbarAcArya zrI hastImala jI kA kathana hai ki kundakunda prArambha meM mandira maThoM meM niyatavAsa karanevAle aura rAjAoM se bhUmidAna Adi grahaNa karanevAle bhaTTArakasampradAya ke bhaTTAraka the| kintu, jaba unheM dharma ke tIrthaMkarapraNIta vAstavika svarUpa kA jJAna huA, taba unake mana meM apane bhaTTAraka guru ke prati azraddhA ho gayI aura ve unase alaga ho gye| isI kAraNa unhoMne apane granthoM meM unake nAma kA smaraNa nahIM kiyaa| AcArya hastImala jI ne kundakunda kA astitvakAla vIra ni0 saM0 1000 arthAt 473 I0 ke lagabhaga mAnA hai aura usa samaya jo digambarajaina muni mandira-maTha meM niyatavAsa karate the aura rAjAoM se grAma-bhUmi Adi kA dAna grahaNa kara gRhasthoM jaisA jIvana vyatIta karate the, unake sampradAya ko bhI bhaTTArakasampradAya ghoSita kiyA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [battIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 prastuta adhyAya meM ina donoM matoM ko nimnalikhita pramANoM ke AdhAra para kapolakalpita siddha kiyA gayA hai 1. vizeSAvazyakabhASya meM varNita boTikamatotpatti kathA se siddha hai ki boTika zivabhUti yApanIyasaMgha kA pravartaka nahIM thA, apitu usane zvetAmbaramata chor3akara paramparAgata digambaramata kA varaNa kiyA thA, ataH usakI paramparA meM dIkSita koI bhI vyakti yApanIya nahIM ho sakatA thaa| zivabhUti ke digambara hone para bhI kundakunda usake ziSya yA praziSya nahIM ho sakate the, kyoMki kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI (IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha aura Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha) meM hue the| (dekhiye, adhyAya 10) aura boTika zivabhUti ne Isottara prathama zatAbdI ke antima caraNa (vIra nirvANa saM0 609 = I0 san 82) meM digambaramata svIkAra kiyA thaa| 2. kundakunda ke prathamataH yApanIya hone kA ullekha na to kundakunda ne svayaM apane kisI grantha meM kiyA hai, na kisI anya grantha yA zilAlekha meM milatA hai| 3. AcArya kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue the aura yApanIyasaMgha kI utpatti IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke prAraMbha meM huI thii| (dekhiye, adhyAya 7) / isase bhI kundakunda kA yApanIyasaMgha meM dIkSita honA asaMbhava thaa| 4. isI prakAra bhagavAn mahAvIra dvArA anupadiSTa savastra-sAdhuliMga ko dhAraNakaranevAle bhaTTAraka sampradAya kA udaya IsA kI 12vIM zatAbdI meM huA thA, ata: gyAraha sau varSa pUrva hue AcArya kundakunda kA bhaTTArakasampradAya meM bhI dIkSita honA nAmumakina 5. 12vIM zatAbdI ke pUrva jina digambarajaina sAdhuoM ne mandiroM aura maThoM meM niyatavAsa AraMbha kara diyA thA aura bhUmi-grAmAdi kA dAna grahaNa karane lage the, unakA sampradAya pAsatthAdi-munisampradAya kahalAtA thA, bhaTTAraka-sampradAya nhiiN| pAsatthAdimunisampradAya aura bhaTTArakasampradAya meM maulika bheda yaha thA ki pahale ne muni avasthA meM rahate hue gRhasthakarma apanA liyA thA aura dUsare ne gRhasthAvasthA meM rahate hue munikarma (dharmaguru kA pada) hathiyA liyA thaa| isa prakAraka kundakunda ke samaya meM pAsatthAdimuniyoM ke sampradAya kA astitva thA, bhaTTArakasampradAya kA nhiiN| ataH kundakunda kA bhaTTArakasampradAya meM bhI dIkSita honA asaMbhava thaa| ___yaha sunizcita karane ke lie ki bhaTTArakasampradAya kA udaya IsA kI 12vIM zatI meM hI huA thA, usake pUrva nahIM, prastuta adhyAya meM bhaTTArakoM ke asAdhAraNadharmoM For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [teMtIsa] kA vistAra se varNana kiyA gayA hai aura una dharmoM kA vikAsa 12vIM zatI meM hI huA thA, ise siddha karane ke lie aneka pramANa prastuta kiye gaye haiN| ___ isI prakAra isa tathya para bhI prakAza DAlA gayA hai ki mandira-maThoM meM niyatavAsa karanevAle aura rAjAoM se grAma-bhUmi Adi kA dAna lekara gRhasthoM jaisA jIvana vyatIta karanevAle digambara jaina muniyoM ke lie 'bhaTTAraka' saMjJA kA prayoga kisI bhI prAcIna grantha meM nahIM milatA unheM sarvatra pAsattha (pArzvastha), kusIla (kuzIla), saMsatta (saMsakta) aura osaNNa (avasanna), ina vizeSaNoM se yukta 'muni' zabda se hI abhihita kiyA gayA hai| niSkarSa yaha ki AcArya kundakunda, na to kabhI yApanIyasampradAya meM dIkSita hue the, na bhaTTArakasampradAya meM, ataH muni kalyANavijaya jI aura AcArya hastImala jI ne kundakunda ke dvArA apane dIkSAguru ke nAma kA ullekha na kiye jAne ke jo kAraNa batalAye haiM, ve sarvathA mithyA haiN| . zvetAmbarAcArya hastImala jI ne suprasiddha digambaragrantha gommaTasAra ke kartA nemicandra siddhAnta cakravartI ko bhI yApanIyasampradAya kA AcArya batalAyA hai| isakA bhI sapramANa khaNDana prastuta adhyAya kA eka prAsaMgika viSaya hai| ___ navama adhyAya-prastuta adhyAya meM isa prazna kA samAdhAna kiyA gayA hai ki AcArya kundakunda ne svaracita granthoM meM apane dIkSAguru ke nAma kA ullekha kyoM nahIM kiyA? vaha samAdhAna yaha hai ki prAcInakAla meM prAyaH granthakAroM ke dvArA apane granthoM meM svayaM ke tathA svaguru ke nAma kA ullekha karane kI paramparA nahIM thii| SaTkhaNDAgama ke kartA, puSpadanta aura bhUtabali, kasAyapAhuDa ke kartA guNadhara, tattvArthasUtrakAra gRdhrapiccha, AcArya samantabhadra, pUjyapAdasvAmI Adi digambarAcAryoM ne bhI apane granthoM meM svanAma evaM svaguru ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| isI prakAra pANini ne aSTAdhyAyI meM, pataJjali ne yogadarzana meM aura vAlmIki ne rAmAyaNa meM apane guru ke nAma kA nirdeza nahIM kiyaa| dazama adhyAya-AcArya kundakunda ke samaya ke viSaya meM aneka vipratipattiyA~ haiN| DaoN0 ke0 bI0 pAThaka, muni kalyANavijaya jI, paM0 dalasukha mAlaNiyA, DaoN0 Ara0 ke0 candra evaM DaoN0 sAgaramala jI ne kundakunda kA astitvakAla vikrama kI chaThI zatI (5vIM zatI I0 kA uttarArdha) mAnA hai| pro0 ema0 e0 DhAkI ne to kundakunda ko AThavIM zatI I0 meM Dhakelane kA prayatna kiyA hai| zvetAmbarAcArya hastImala jI ne unheM pahale I0 san 473 meM utpanna batalAyA, bAda meM unakA utpattikAla I0 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cauMtIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 san 713 mAna liyaa| pro0 hIrAlAla jI jaina ne kundakunda kA samaya IsA kI dvitIya zatAbdI batalAyA hai, jaba ki bra0 bhUrAmala jI (AcArya zrI jJAnasAgara jI) ne unheM zrutakevalI bhadrabAhu kA tathA paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne bhadrabAhu-dvitIya kA sAkSAt ziSya mAnakara unakA samakAlIna mAnA hai| ye sabhI mata asamIcIna haiN| I0 san 1885 meM rAjapUtAnA kI yAtrA ke samaya zrI sesila beNDala (Mr. Cecil Bendall) ko jayapura ke paNDita zrI cimanalAla jI ne mUlasaMgha, sarasvatIgaccha, nandI-AmnAya aura balAtkAragaNa kI do paTTAvaliyA~ pradAna kI thiiN| zrI beNDala ne ve pro0 (DaoN0) e0 epha0 rUDAlpha haoNrnale (Rudolf Hoernle) ko sauMpa diiN| pro0 hArnale ne una paTTAvaliyoM kA samasta vivaraNa a~garejI meM eka tAlikA meM nibaddha kiyA aura use tatkAlIna zodhapatrikA 'The Indian Antiquary, Vol. XX, october 1891' meM prakAzita kraayaa| isa (iNDiyana aiNTikveTI meM prakAzita) tAlikAbaddha paTTAvalI meM batalAyA gayA hai ki kundakunda kA janma IsA se 52 varSa pUrva huA thA aura IsA se 8 varSa pahale 44 varSa kI Ayu meM ve AcAryapada para pratiSThita hue the tathA 51 varSa, 10 mAsa evaM 10 dina taka AcAryapada para AsIna rhe| usake 5 dina bAda svarga sidhAra gye| isa prakAra unakA jIvanakAla 95 varSa, 10 mAsa aura 15 dina thaa| AcArya kundakunda ke isa samaya kI puSTi sAhityika aura zilAlekhIya pramANoM se hotI hai| dazama adhyAya meM inhIM pramANoM ko prastuta kara AcArya kundakunda kA astitvakAla IsApUrvottara prathama zatAbdI (IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha se lekara Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha taka) nirdhArita kiyA gayA hai aura uparyukta vidvAnoM dvArA prastuta samasta virodhI matoM ko unake AdhArabhUta hetvAbhAsoM kA yukti-pramANapUrvaka vistAra se nirasana karate hue nirasta kiyA gayA hai| __ zvetAmbara vidvAn paM0 dalasukha mAlavaNiyA ne kundakunda ke granthoM meM varNita jainadarzana ke svarUpa ko tattvArthasUtra (unake anusAra tIsarI-cauthI zatAbdI I0) meM varNita jainadarzana ke svarUpa kI apekSA vikasita mAnakara kundakunda ko umAsvAti se paravartI (pA~cavIM zatI I0) siddha karane kA prayAsa kiyA hai| isI prakAra DaoN0 sAgaramala jI ne guNasthAnasiddhAnta aura naya-pramANa-saptabhaMgI ko jinopadiSTa na mAnakara chadmastha AcAryoM dvArA vikasita batalAyA hai aura kahA hai ki tattvArthasUtra meM ye donoM siddhAnta upalabdha nahIM hote, jaba ki kundakundasAhitya meM upalabdha hote haiM, ataH kundakunda umAsvAti se uttaravartI (5vIM zatI I0 ke) haiN| dazama adhyAya meM ina tInoM vikAsavAdoM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [paiMtIsa] ko akhaNDya pramANoM dvArA mithyA siddha kiyA gayA hai, jisase kundakunda ke astitva ko IsA kI pAMcavIM zatAbdI meM siddha karane kA prayatna dharAzAyI ho jAtA hai aura unake IsApUrvottara prathama zatAbdI meM vidyamAna hone kA tathya akSuNNa rahatA hai| ekAdaza adhyAya-SaTkhaNDAgama ko kevala zvetAmbara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI ne yApanIyagrantha mAnA hai| unakA pramukha tarka yaha hai ki usake prathama khaNDa 'satprarUpaNA' (pustaka 1) ke 93 veM sUtra meM maNusiNI (manuSyastrI) meM saMyata-gaNusthAna batalAye gaye haiN| 'maNusiNI' zabda kA artha kevala dravyastrI hai, use jo bhAvastrI kA bhI vAcaka mAnA gayA hai, vaha galata hai| isase siddha hai yaha grantha strImuktisamarthaka yApanIyasampradAya kA hai| ise strImukti-samarthaka zvetAmbarasampradAya kA isalie nahIM mAnA jA sakatA ki yaha zaurasenI prAkRta meM hai| zvetAmbarasampradAya ke sabhI prAkRtagrantha ardhamAgadhI meM race gaye haiN| ekAdaza adhyAya meM isa tarka kA nirasana karane ke lie aneka yuktipramANoM se siddha kiyA gayA hai ki jo dravya (zarIra) se strI hai, use to SaTkhaNDAgama meM 'maNusiNI' kahA hI gayA hai, kintu jo dravya se strI nahIM haiM, apitu puruSa hai, tathApi strIvedanokaSAya ke udaya se strItvabhAva se yukta hai, use bhI 'maNusiNI' zabda se abhihita kiyA gayA hai| yaha bhI darzAyA gayA hai ki aise manuSyoM ke lie sarvArthasiddhi (1/ 7/26/ pR.17), tattvArtharAjavArtika (9/7/11/pR.605) Adi anya digambarajaina granthoM meM bhI 'mAnuSI' zabda prayukta huA hai tathA isa prakAra ke manuSya, loka meM bhI milate haiN| SaTkhaNDAgama ke uparyukta sUtra meM aise hI strItvabhAva se yukta puruSazarIradhArI manuSyoM ko 'maNusiNI' zabda se abhihita karate hue unameM saMyataguNasthAnoM kA kathana kiyA gayA hai| ataH SaTkhaNDAgama strImukti-pratipAdaka grantha nahIM hai| kisI manuSya kA strIvedanokaSAya-nAmaka karma ke udaya se bhAva se strI honA aura puruSAMgopAMga-nAmakarma ke udaya se dravya (zarIra) se puruSa honA vedavaiSamya kahalAtA hai| karmabhUmi ke kisI-kisI garbhaja saMjJI-asaMjJI paJcendriya tiryaMca evaM manuSya me aisA vedavaiSamya hotA hai, yaha digambarajaina-karmasiddhAnta kA eka mahattvapUrNa siddhAnta hai| isa vedavaiSamya ke kAraNa loka meM do prakAra ke puruSa mila sakate haiM-eka vaha, jo mana (bhAva) aura zarIra (dravya) donoM se puruSa ho aura dUsarA vaha, jo mana se strI ho, lekina zarIra se puruss| ina donoM hI prakAra ke puruSoM kA mokSasaMbhava hai| kintu jo manuSya, bhAva se puruSa ho, parantu dravya se strI, usakA mokSa saMbhava nahIM hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [chattIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 isa vedavaiSamya ko yApanIya-AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana (9vIM zatAbdI I0) aura bIsavIM zatI I0 ke digambarajaina vidvAn pro0 (DaoN0) hIrAlAla jI jaina ne amAnya kiyA hai| ina donoM vidvAnoM kI vedavaiSamyavirodhI yuktiyoM kA sapramANa-sayuktika nirasana bhI prastuta adhyAya meM kiyA gayA hai| __isa adhyAya meM SaTkhaNDAgama meM upalabdha una siddhAntoM kA bhI varNana kiyA gayA hai, jo yApanIyamata ke viruddha haiM aura isa bAta ke akhaNDya pramANa haiM ki SaTkhaNDAgama yApanIyaparamparA kA nahIM, apitu digambarapamparA kA grantha hai| yahA~ yaha bhI siddha kiyA gayA hai ki SaTkhaNDAgama kI racanA IsApUrva prathama zatI ke pUrvArdha meM huI thI aura yApanIyasampradAya kA janma Isottara pA~cavIM zatAbdI ke prAraMbha meM huA thaa| isa kAraNa bhI SaTkhaNDAgama kA yApanIyagrantha honA asaMbhava hai| DaoN0 sAgaramala jI ne SaTkhaNDAgama ko yApanIyagrantha. siddha karane ke lie aura bhI jo tarka upasthita kiye haiM, una sabakA nirasana isa adhyAya meM kiyA gayA hai| dvAdaza adhyAya-DaoN0 sAgaramala jI ne 'kasAyapAhuDa' ko bhI yApanIyasampradAya kA grantha batalAyA hai aura isake samarthana meM yaha tarka rakhA hai ki usameM strI, puruSa aura napuMsaka ke apagatavedI hokara caturdaza guNasthAna taka pahu~cane kI bAta kahI gayI hai, jo usake strImukti-samarthaka hone kA pramANa hai| cU~ki vaha ardhagAmadhI prAkRta meM na hokara zaurasainI prAkRta meM hai, isalie zvetAmbaraparamparA kA grantha nahIM hai, apitu yApanIyaparamparA kA hai| ___ ukta mata kA nirasana karane ke lie isa adhyAya meM yaha pramANa prastuta kiyA gayA hai ki kasAyapAhuDa meM strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda, ina tIna bhAvavedoM (nokaSAyoM) kA pRthak-pRthak astitva evaM guNasthAnasiddhAnta svIkAra kiyA gayA hai| ye donoM bAteM yApanIyoM ko amAnya haiN| apagatavedatva bhI vedatraya ke astitva kI mAnyatA aura guNasthAna- siddhAnta para Azrita hone se yApanIyamata ke viruddha hai, ataH kasAyapAhuDa yApanIyaparamparA kA nahIM, apitu digambaraparamparA kA grantha hai| zvetAmbaramuni zrI hemacandravijaya jI ne kasAyapAhuDa aura usake cUrNisUtroM ko zvetAmbaragrantha siddha karane kA prayatna kiyA hai| unake dvArA vinyasta hetuoM kA sapramANa nirasana siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI ne apane eka lekha meM kiyA hai| yaha lekha bhI prastuta adhyAya meM jyoM kA uddhRta kiyA gayA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [saiMtIsa] tRtIya khaNDa kI viSayavastu isa khaNDa meM terahaveM adhyAya se lekara paccIsaveM adhyAya taka kula teraha adhyAya haiN| trayodaza adhyAya-prastuta adhyAya meM isa bhrAnti kA nivAraNa kiyA gayA hai ki bhagavatI-ArAdhanA yApanIyaparamparA kA grantha hai| isa grantha ko sarvaprathama digambara vidvAn paM0 nAthUrAma jI premI ne yApanIyaparamparA kA grantha ghoSita kiyA thaa| phira to zvetAmbaramuni zrI kalyANavijaya jI, digambara vidvAn pro0 hIrAlAla jI jaina, digambara viduSI zrImatI DaoN0 kusuma paToriyA, zvetAmbara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI jaina Adi ne bhI ise yApanIyasampadrAya kA grantha mAna liyaa| isake samarthana meM ina saba vidvAnoM ne unhIM hetuoM kA anusaraNa kiyA hai, jo paM0 nAthUrAma jI premI ne prastuta kiye haiN| premI jI ne jo pramukha tarka diyA hai, vaha yaha hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM muni ke lie savastra apavAdaliMga kA vidhAna hai| kintu yaha unakI mahAbhrAnti hai| bhagavatIArAdhanA meM muni ke lie savastra apavAdaliMga kA vidhAna nahIM hai, apitu muni ke nAgnyaliMga ko utsargaliMga aura zrAvaka ke savastraliMga ko apavAdaliMga zabda se abhihita kiyA gayA hai| isakI puSTi bhagavatI-ArAdhanA ke kartA zivArya tathA TIkAkAra aparAjita sUri ke aneka vacanoM se kI gayI hai| ina donoM AcAryoM ne muni ke lie Acelakya ko anivArya batalAyA hai, apavAdaliMga kA koI vikalpa nahIM rakhA, jisase siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA digambarapamparA kA grantha hai, yApanIyaparamparA kA nhiiN| __ premI jI ne dUsarA tarka dete hue kahA ki 'bhagavatI-ArAdhanA kI kaI gAthAe~ digambarajainamata ke viruddha haiM aura aneka gAthAe~ zvetAmbaragranthoM se grahaNa kI gayI haiN| yaha yApanIyagrantha meM hI saMbhava hai|' yaha tarka bhI bhrAnti se paripUrNa hai| jina gAthAoM ko digambarajainamata ke viruddha batalAyA gayA hai, ve digambaramata ke sarvathA anukUla haiM tathA jo gAthAe~ zvetAmbaragranthoM se gRhIta batalAyI gayI haiM, ve digambara-zvetAmbarabheda se pUrva kI mUla-acela-nirgranthaparamparA se AyI haiN| ataH bhagavatI-ArAdhanA yApanIyagrantha nahIM hai| ina tathyoM kI siddhi aneka yukti-pramANoM se prastuta adhyAya meM kI gayI hai| bhagavatI-ArAdhanA ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie premI jI dvArA prastuta sabhI tarkoM kA nirasana yahA~ kiyA gayA hai| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI do naye hetu jor3e haiM, unakI aprAmANikatA bhI udghATita kI gayI hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ar3atIsa ] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 bhagavatI - ArAdhanA meM sApavAda savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti kevalibhukti Adi kA niSedha kiyA gayA hai, jo yApanIyamata ke siddhAnta haiM / isameM yApanIyoM ko amAnya guNasthAnasiddhAnta, vedatraya evaM vedavaiSamya ko mAnya kiyA gayA hai / ina lakSaNoM se spaSTataH siddha hotA hai ki bhagavatI ArAdhanA digambaraparamparA kA grantha hai, yApanIyaparamparA kA nhiiN| ina sabake udAharaNa isa adhyAya meM vistAra se prastuta kiye gaye haiM / caturdaza adhyAya - jina vidvAnoM ne bhagavatI - ArAdhanA ko yApanIyagrantha mAnA hai, unhoMne hI usake TIkAkAra aparAjitasUri ko bhI yApanIya AcArya kahA hai| isakA pramukha kAraNa yaha batalAyA hai ki aparAjitasUri ne zvetAmbara - AgamoM se ve uddharaNa diye haiM, jinameM yaha kahA gayA hai ki sAdhu vizeSa paristhitiyoM meM apavAdarUpa se vastra dhAraNa kara sakatA hai| isa prakAra unhoMne zvetAmbara - AgamoM ke AdhAra para vizeSa paristhiti meM sAdhu ke apavAdarUpa se vastradhAraNa ko ucita ThaharAyA hai| zvetAmbaraAgamoM ke vidhAna ko zvetAmbara ke atirikta vahI vyakti mAnyatA de sakatA hai, jo yApanIya ho, ataH siddha hai ki aparAjitasUri yApanIya haiN| uparyukta vidvAnoM kI yaha mAnyatA bhI mahAn bhrAnti kA pariNAma hai / prastuta adhyAya meM isakA nirAkaraNa kiyA gayA hai| nirAkaraNa hetu sapramANa siddha kiyA gayA hai ki aparAjita sUri ne zvetAmbara - AgamoM se uddharaNa dekara sAdhu ke lie vizeSa paristhiti meM vastradhAraNa kA aucitya nahIM ThaharAyA hai, apitu zvetAmbara zaMkAkAra ('athaivaM manyase pUrvAgameSu - - - ' vi.TI./bha.A./gA. 423/pR.323, 324) kA dhyAna isa tathya kI ora AkRSTa kiyA hai ki zvetAmbara - AgamoM meM bhI mokSa ke lie acelatva ko Avazyaka batalAyA gayA hai aura bhikSuoM ko vastragrahaNa kI anumati vizeSa paristhitiyoM meM hI dI gayI hai| ve vizeSa paristhitiyA~ tIna haiM- 1. nagna rahane meM lajjA kI anubhUti honA, 2. puruSacihna kA azobhanIya honA aura 3. parISahasahana meM asamartha honA / kintu vizeSa paristhiti meM jo upakaraNa grahaNa kiyA jAtA hai, usake grahaNa kI vidhi tathA grahaNa kiye gaye upakaraNa ke tyAga kA kathana bhI Agama meM Avazyaka kahA gayA hai / ataH jaba Agama ke AdhAra para vizeSa paristhiti meM sAdhu ke lie vastragrahaNa kA vidhAna batAyA jAtA hai, taba usake tyAga kA vidhAna bhI avazya batAyA jAnA caahie| (vi.TI./bha.A./gA. 423 / pR. 325) / aparAjitasUri ne 'acelatA' ke virodhI zvetAmbarAgama - vacana ko spaSTa zabdoM aprAmANika ThaharAyA hai| zvetAmbarapakSa ko sambodhita karate hue ve kahate haiM ki yadi Apa yaha mAnate haiM ki sUtra ( Agama) meM pAtra kI pratiSThApanA kahI gayI hai, ataH saMyama ke lie pAtragrahaNa Agamokta siddha hotA hai, For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM khaNDoM kI viSayavastu kA paricaya [unatAlIsa] to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki acelatA kA artha hai parigrahatyAga, aura pAtra parigraha hai, ataH usakA bhI tyAga Agamasiddha hI hai-"pAtrapratiSThApanA sUtreNokteti saMyamArthaM pAtragrahaNaM sidhyatIti manyase naiva, acelatA nAma parigrahatyAgaH, pAtraM ca parigraha iti tasyApi tyAga siddha eveti|" (vi.TI./bha.A./gA. 423 / pR. 325) / isa prakAra aparAjitasUri ne zvetAmbara-AgamoM ke AdhAra para digambaramata kI hI puSTi kI hai, zvetAmbaramata kI nhiiN| unhoMne jora dekara kahA hai ki mukti kA abhilASI muni vastra grahaNa nahIM karatA, kyoMki vastra mukti kA upAya nahIM hai tathA kevala vastra kA tyAga karane aura zeSa parigraha rakhane se jIva saMyata (muni) nahIM hotA"muktya rthI ca yatina celaM gRhNAti mukternupaaytvaat|" (vi.TI./ bha.A./ gaa.84)| "naiva saMyato bhavatIti vastramAtratyAgena shessprigrhsmnvitH|" (vi.TI./ bha. A./gA. 1118) / ina vacanoM se spaSTa hai ki aparAjitasUri ne zvetAmbara-AgamoM ke prAmANya ko svIkAra nahIM, asvIkAra kiyA hai| ataH yaha kahanA ki aparAjitasUri zvetAmbaraAgamoM ko pramANa mAnate haiM, eka himAlayAkAra bhrAnti hai| aparAjitasUri ne vijayodayATIkA meM savastramukti-niSedha ke atirikta strImukti, paratIrthikamukti evaM kevalibhukti kA bhI niSedha kiyA hai, jo yApanIyamata ke viruddha hai| prastuta adhyAya meM ina sabake pramANa prastuta kara siddha kiyA gayA hai ki aparAjitasUri pakke digambara the, unheM jo yApanIya mAna liyA hai, vaha bahuta bar3I bhrAnti hai| paJcadaza adhyAya-isa adhyAya meM una hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA prakaTa kI gayI hai, jo yApanIyapakSadhara vidvAnoM ne mUlAcAra ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prastuta kiye haiN| isake sAtha una pramANoM kA sAkSAtkAra karAyA gayA hai, jinase siddha hotA hai ki mUlAcAra zatapratizata digambaragrantha hai| SoDaza adhyAya-isa adhyAya meM tattvArthasUtra ko zvetAmbara, yApanIya evaM kapolakalpita uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha paramparA kA grantha siddha karane ke lie upasthita kiye gaye hetuoM kA nirasana kara use digambaraparamparA kA grantha siddha karanevAle pramANa aura yuktiyA~ vinyasta kI gayI haiN| saptadaza adhyAya-isa adhyAya meM uparyukta nyAya se tiloyapaNNattI ke kartA yativRSabha ko digambarAcArya siddha kiyA gayA hai| aSTAdaza adhyAya-isa adhyAya meM sanmatisUtrakAra siddhasena ko zvetAmbara, yApanIya evaM uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthaparamparA kA AcArya siddha karanevAle hetuoM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cAlIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 ko asatya yA hetvAbhAsa siddhakara ve pramANa prastuta kiye gaye haiM, jinase siddha hotA hai ki sanmatisUtrakAra siddhasena digambarAcArya haiM, ataH sanmatisUtra digambaragrantha hai| isameM ratnakaraNDazrAvakAra ko svAmI samantabhadra kI kRti na mAnane ke pakSa meM rakhe gaye tarkoM kA bhI nirasana kiyA gayA hai aura yaha bhI sthApita kiyA gayA hai ki sanmatisUtrakAra siddhasena pUjyapAda svAmI se pUrvavartI nahIM, apitu uttaravartI haiN| isI prakAra yApanIyagrantha hone ke pakSa meM rakhe gaye hetuoM kA nirasana kara digambaragranthasAdhaka pramANoM ke prastutIkaraNa dvArA ekonaviMza adhyAya meM raviSeNakRta padmapurANa (padmacarita) ko, viMza adhyAya meM jaTAsiMhanandikRta varAGgacarita ko, ekaviMza adhyAya meM punnATasaMghIya jinasenaracita harivaMzapurANa ko, dvAviMza adhyAya meM svayambhU-nirmita paumacariu ko, trayoviMza adhyAya meM hariSeNa-praNIta bRhatkathAkoza ko, caturviMza adhyAya meM chedapiNDa, chedazAstra evaM pratikramaNa-granthatrayI ko aura paMcaviMza' adhyAya meM bRhatprabhAcandrakRta tattvArthasUtra ko digambaragrantha siddha kiyA gayA hai| isa khaNDa ke anta meM bhI zabdavizeSa-sUcI evaM prayukta granthoM kI sUcI nibaddha kI gayI haiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anu. saMketAkSara-vivaraNa a.---/pra.--- adhyAya kramAMka / prakaraNa krmaaNk| a.---/ pra.---/ zI. --- adhyAya kramAMka / prakaraNa kramAMka zIrSaka krmaaNk| anuccheda (pairaagraaph)| abhi. rA. ko. /---/--- abhidhAna rAjendra koSa / bhAga kramAMka / pRSTha krmaaNk| A. khyA. AtmakhyAti vyaakhyaa| AcArAMga / ---/---/---/--- zrutaskandha kramAMka/adhyayana kramAMka/ uddezaka kramAMka / sUtra krmaaNk| Ava. cU./ upo. niryu. / Ava. sU./ AvazyakacUrNi / upodghAtaniyukti / AvazyakasUtra / pU. bhA. puurvbhaag| Ava. niyukti Avazyakaniyukti A. vR./mUlA. AcAravRtti / muulaacaar| Adi pu./---/--- AdipurANa / parva kramAMka / zloka krmaaNk| AturapratyA. aaturprtyaakhyaan| A. mI. aaptmiimaaNsaa| Ava.sU./---/--- AvazyakasUtra / Avazyaka kramAMka / sUtra krmaaNk| i. na. zrutA. indranandikRta shrutaavtaar| iNDi. aiNTi. di iNDiyana ainnttikverii| iSTo.. iSTopadeza / IzAdyaSTo. iishaadyssttottrshtopnissd| utta. sU./---/--- uttarAdhyayanasUtra / adhyayana kramAMka / gAthA krmaaNk| Rgveda /---/---/--- maMDala kramAMka/ sUkta kramAMka / Rcaa-krmaaNk| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ bayAlIsa ] ka. pA. kai. ca. zAstrI ksaaypaahudd| siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI / kra. kramAMka / guNa. siddhA. : eka vi. guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa / go. ka. gommaTasAra - karmakANDa | go. jI. gommaTasAra - jIvakANDa / cA. pA. cAri pAhuDa | chAndogyopaniSad /--~/~~~/~~~ adhyAya kra. / khaNDa kra. / vAkya kra. / ja. dha. / ka. pA. / bhA--- jayadhavalATIkA / kasAyapAhuDa / bhAga kramAMka 1 ja. dha. / ka. pA. / bhA. --- / gA. --- / jayadhavalA / kasAyapAhuDa / bhAga kramAMka / gAthA kra. / anuccheda kramAMka / pRSTha kramAMka / anu. ---/ pR. jAbAlopaniSad / jAbAlo jI.ta.pra./go. ka. jI. ta. pra. / go. jI. jai. A. sA. ma. mI. jai. dha. mau. i. jai. dha. yA. sa. jai. zi. saM. / mA. ca. jai. zi. saM. / bhA. jJA. jai. sa. yA. saM. pra. jai. saM. saM. saM. zolApura jai. sA. i. jai. sA. i. premI - jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 jIvatattvapradIpikAvRtti / gommaTasAra- karmakANDa / jIvatattvapradIpikAvRtti / gommaTasAra - jIvakANDa / jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA / jainadharma kA maulika itihAsa / jainadharma kA yApanIya sampradAya / jaina - zilAlekha saMgraha / mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti, muMbaI / jaina - zilAlekha saMgraha / bhAratIya jJAnapITha / " jaina sampradAya ke yApanIyasaMgha para kucha aura prakAza" (lekh)| jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura / jaina sAhitya aura itihAsa | jaina sAhitya aura itihAsa - paM. nAthUrAma premI / For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketAkSara - vivaraNa jai. sA. i. ( kai. ca. zAstrI ) jai. sA. i./ pU. pI. jai. sA. i. vi. pra. / khaM. 1 #.ft. ant. /---/--- jai. sA. bR. i./ --- jai. si. bhA. / bhA. DaoN. sA. ma. jai. abhi. gra. ta. ni. prA. ta. dI. tattvA bhASya. . bhASyavRtta ta. ra. dI. / SaD. samu. /---/--- ta. rA. vA. /---/---/--- ta. sU. tattvArtha ta. sU. / vi. sa. jai. sa. ---/fah. ta. sU. tA. vR. ti. pa. /--/--- tI. ma. A. pa./-- [ teMtAlIsa ] jainasAhitya kA itihAsa (siddhAntAcArya paM0 kailAza candra zAstrI ) / jaina sAhitya kA itihAsa / pUrvapIThikA | jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza / prathamakhaMDa | jainendra siddhAnta koza / bhAga kramAMka / pRSTha kramAMka / jaina sAhitya kA bRhad itihAsa / bhAga kramAMka / jaina siddhAnta bhAskara / bhAga kramAMka / kiraNa kramAMka / DaoN0 sAgaramala jaina abhinandana grantha / tattvanirNayaprAsAda tattvadIpikAvRtti / tattvArthAdhigamabhASya / tattvArthabhASyavRtti / tarkarahasyadIpikA (guNaratnakRta TIkA) / SaDdarzanasamuccaya / adhikAra-kramAMka / pRSThakramAMka / tattvArtharAjavArtika / adhyAya kramAMka / sUtra kramAMka / vArtika kramAMka tattvArthasUtra / adhyAya kramAMka / sUtra kramAMka / tattvArthasUtra / tattvArthasUtra / vivecanasahita / tattvArthasUtra- jainAgamasamanvaya / tAtparyavRtti / tiloyapaNNattI / mahAdhikAra kramAMka / gAthA kramAMka / tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA / khaNDa krmaaNk| For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daM. pA. di. [cavAlIsa] jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 dNsnnpaahudd| drvysNgrh| dvi. saM. dvitIya sNskrnn| daza. vai. sU. dshvaikaaliksuutr| digmbr| dhammapada-aTThakathA /bhA.---/---/--- dhammapada-aTThakathA / bhAga kra./ vagga kra./ kathA kra. dhavalA /Sa. khaM./pu.--- dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pustaka krmaaNk| ni. sA. niymsaar| nyAyadIpikA /---/--- prakAza kramAMka / anuccheda kramAMka, .. nyA. vA. vR. nyaayaavtaarvaartikvRtti| pa. ca. / ---/---/---/--- paumacariu / bhAga kra./ sandhi kra./ dohAsamUha kra. / dohA krmaaNk| pa.pu./---/--- padmapurANa (padmacarita)/ bhAga kra./parva kra./ zloka kr.| padmamahApurANa/---/---/---/--- bhAga kramAMka /khaNDa kramAMka (bhUmikhaNDa)/adhyAya kramAMka / zloka krmaaNk| pa.pra./---/--- paramAtmaprakAza / mahAdhikAra kramAMka / dohA krmaaNk| paramA. pra. prmaatmprkaash| paM. kA. pnycaastikaay| paM. ra. ca. jai. mukhtAra : vyakti. kRti. paNDita ratanacandra jaina mukhtAra : vyaktitva evaM kRtitv| pari. parva prishissttprv| pA. Ti. paadttippnnii| purA. jai. vA. sU. puraatn-jain-vaaky-suucii| pustk| pRsstthkrmaaNk| prathama sNskrnn| m wh w For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketAkSara-vivaraNa prava. parI. /---/---/--- pra.sA./---/--- prastA . prA. sA. i. bA. a. bA. aNu. bR. ka. ko. bRhatkalpasUtra /---/--- bR. kalpa./laghubhASyavRtti /---/--- [paiMtAlIsa] pravacanaparIkSA / bhAga kramAMka (pUrva yA uttara)/ vizrAma kramAMka / gAthA krmaaNk| pravacanasAra / adhikAra kramAMka / gAthA krmaaNk| prstaavnaa| prAkRta sAhitya kA itihaas| bArasa annuvekkhaa| bArasa annuvekkhaa| bRhtkthaakosh| uddezakramAMka / suutrkrmaaNk| bRhatkalpasUtra / laghubhASyavRtti / uddezakramAMka / gaathaakrmaaNk| adhyAya kramAMka / brAhmaNa kramAMka / vAkya krmaaNk| bodhpaahudd| adhyAya kramAMka / pAda kramAMka / sUtra krmaaNk| bhgvtii-aaraadhnaa| bhttttaarksmprdaay| bhadrabAhucarita / pariccheda kramAMka / zloka krmaaNk| bRhadAraNyakopaniSad/---/---/--- bo. pA. brahmasUtra /---/---/--- bha. A. bhaTTA. sampra. bha. bA. ca./---/--- bha. bA.ka. bhdrbaahukthaank| bhA. bhaag| bhA. jJA. bhA. pu./---/---/--- bhAratIya jJAnapITha prakAzana dillI / vaaraannsii| bhAgavatapurANa / skandha kramAMka / adhyAya kramAMka / zloka kramAMka yA gadyakhaNDa kramAMka / bhaavpaahudd| bhAratIya itihAsa : eka dRSTi (DaoN0 jyotiprasAda jain)| bhA. pA. bhA. i. e. dU. For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ chiyAlIsa ] bhA. saM. jai. dha. yo. dA. mahApurANa /--/--- mahAbhArata /---/--~~/~~-~ mA. ca. mUlA. mUlA. / pU. mUlA. / utta. mo. pA. yA. au. u. sA. yu. anu. yo. sA. ra. ka. zrI. liM. pA. varAMgacarita / -- ~/--- vAyupurANa /---/--- vi. TI. / bha. A. vize. bhA. viSNupurANa /--/---/--- vyA. pra. /---/---/--~ zo. pra. zra. bha. ma. zve. Sa. kha. /---/---,---, jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna / sarga kramAMka / zloka kramAMka / parva kramAMka / adhyAya kramAMka / zloka kramAMka / mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti, bambaI / mUlAcAra / mUlAcAra / pUrvArdha / mUlAcAra / uttarArdha / mokkhpaahudd| yApanIya aura unakA sAhitya | yuktyanuzAsana / yogasAra ratnakaraNDa zrAvakAcAra / liMgapAhuDa | varAMgacarita / sarga kramAMka / zloka kramAMka / vAyupurANa / adhyAya kramAMka / zloka kramAMka / vijayodayATIkA / bhagavatI ArAdhanA / vizeSAvazyaka bhASya / viSNupurANa / aMza kra. / adhyAya kra./ zloka kra. / vyAkhyAprajJapti / zataka kramAMka / uddezaka kramAMka / praznottara kramAMka zolApura prakAzana / zramaNa bhagavAn mahAvIra / zvetAmbara / SaTkhaNDAgama / pustaka kramAMka / khaNDa kramAMka, bhAga kramAMka, sUtra kramAMka / For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketAkSara - vivaraNa SaT. pari. sa. sA. /--- samavAyAMga /--/--- sa. tantra saM. sA. i. - ba. de. u. sa. si. /--/---/--- sA. dha. sutta. pA. sUtrakRtAMga /---/---/--- strInirvANa pra. sthA. sU. /---/---/--- sthA. sU. /---/--- sva. sto. svA. sa. bha. ha. pu. ( hari. pu. ) /---/--- hAri. vRtti ma. vRtti / vize. bhA. Asp. of Jaino. F.N. SaTkhaNDAgama- parizIlana / samayasAra / gAthA kramAMka / samavAya kramAMka / sUtra kramAMka / samAdhitantra samAdhizataka) / saMskRta sAhitya kA itihAsa baladeva upaadhyaay| sarvArthasiddhi/adhyAya kramAMka / sUtra kramAMka / anuccheda kramAMka / sAgAradharmAmRta / suttapAhuDa / zrutaskandha kramAMka/adhyayana kramAMka/uddezaka kramAMka / Aspects of Jainology. Foot Note. [ saiMtAlIsa ] - striinirvaannprkrnn| sthAnAMgasUtra / sthAna kramAMka / uddezakramAMka / sUtra kramAMka / sthAnAMgasUtra / sthAna kramAMka / sUtra kramAMka | svayambhU stotra | svAmI samantabhadra | harivaMzapurANa / sargakramAMka / zlokakramAMka / hAribhadrIya vRtti / maladhArI hemacandrasUrikRta vRtti / vizeSAvazyaka - bhASya / For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta prathama prakaraNa bhaTTAraka hone kI kalpanA kA hetu kundakunda ne svayaM ko antima zrutakevalI bhadrabAhu kA paramparA-ziSya to kahA hai, kintu apane sAkSAdguru kA kisI bhI grantha meM ullekha nahIM kiyaa| muni kalyANavijaya jI ne isakA kAraNa yaha batalAyA hai ki kundakunda Arambha meM yApanIyasaMgha ke sAdhu the| usameM vikrama kI chaThI zatAbdI ke lagabhaga caityavAsa kI pravRtti AraMbha ho gaI thii| yApanIyasAdhu rAjA Adi se bhUmi-dAna vagairaha lene lage the| arvAcIna kundakunda jaise tyAgiyoM ko yaha zithilatA acchI nahIM lgii| unhoMne kevala sthUla parigraha kA hI nahIM, balki aba taka isa sampradAya meM jo ApavAdika liMga ke nAma se vastrapAtra kI chUTa thI, usakA bhI virodha kiyA aura taba taka pramANa mAne jAne vAle zvetAmbara Agama-granthoM ko bhI ina uddhArakoM ne aprAmANika ThaharAyA aura unhIM AgamoM ke AdhAra para apanI tAtkAlika mAnyatA ke anusAra naye dhArmika granthoM kA nirmANa karanA zurU kiyaa| kintu unake isa kriyoddhAra meM yApanIyasaMgha ke adhikatara sAdhu sammilita nahIM hue| unake guru bhI zAmila nahIM hue, isalie kundakunda ne unheM zithilAcArI mAnakara apane graMthoM meM unake nAma kA ullekha nahIM kiyaa| muni jI ke zabda nIce uddhRta kiye jA rahe haiM "kundakundAcArya ne apane kisI bhI grantha meM apanI guru - paramparA kA hI nahIM, apane guru kA bhI nAmollekha nahIM kiyaa| isase mAlUma hotA hai ki kundakunda ke kriyoddhAra meM unake guru bhI zAmila nahIM hue hoMge aura isI kAraNa se unhoMne zithilAcArI samajhakara apane guru-praguruoM kA nAma-nirdeza nahIM kiyA hogaa|" (zra.bha.ma./ pA.Ti./ pR. 327) / 1. dekhiye, adhyAya 2/prakaraNa 2/zIrSaka 3 / For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra01 kintu , dvitIya adhyAya ke dvitIya prakaraNa (zIrSaka 7,8,9 evaM 10) meM siddha kiyA jA cukA hai ki AcArya kundakunda ke yApanIyasaMgha meM dIkSita hone kI kathA kapolakalpita hai, ataH yaha kahAnI svataH managaDhanta siddha ho jAtI hai ki unake yApanIyaguru zithilAcArI the, isalie kundakunda ne apane granthoM meM unake nAma kA ullekha nahIM kiyaa| zvetAmbarAcArya zrI hastImala jI ne kundakunda ke dvArA apane guru ke nAma kA ullekha na kiye jAne kA jo kAraNa batalAyA hai, vaha muni kalyANavijaya jI dvArA batalAye gaye kAraNa se milatA-julatA hai, to bhI usameM bahuta pharka hai| AcArya hastImala jI ne yApanIya-AcArya ko kundakunda kA guru na batalAkara digambarasampradAya meM hI AvirbhUta bhaTTAraka-paramparA ke AcArya jinacandra ko unakA guru batalAyA hai aura kahA hai ki jaba kundakunda ko dharma ke tIrthaMkarapraNIta vAstavika svarUpa kA jJAna huA, taba apane guru ke prati unakI zraddhA samApta ho gaI aura ve bhaTTArakasampradAya se alaga ho gye| isI kAraNa unhoMne apane granthoM meM unakA smaraNa nahIM kiyaa| aura yahI kAraNa hai ki bhaTTArakaparamparA ke AcAryoM ne apane granthoM meM kundakunda kI kahIM koI carcA nahIM kii| (dekhiye, Age dvitIya prkrnn)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa kundakunda ko bhaTTAraka siddha karane ke lie prastuta hetu bhaTTArakaparamparA ke vikAsa ke tIna rUpoM kI kalpanA AcArya hastImala jI ne bhaTTArakaparamparA ke vikAsa ke tIna rUpa batalAye haiN| ve likhate haiM ki vIra ni0 saM0 609 ke lagabhaga hue saMghabheda ke thor3e samaya pazcAt hI zvetAmbara, digambara aura yApanIya, tInoM saMghoM ke kucha zramaNoM ne caityoM meM rahanA prAraMbha kara diyA thaa| kucha samaya bAda ye bhUmidAna aura dravyadAna lene lage, taba bhaTTArakaparamparA zurU ho gii| bhaTTArakaparamparA kA yaha prathama svarUpa thaa| isakA astitva vIra ni0 saM0 640 se 880 taka rhaa| vIranirvANa kI nauvIM zatAbdI ke antima caraNa meM bhaTTArakoM ke pITha sthApita hone lage aura unhoMne rAjAoM ko prabhAvita kara rAjyAzraya prApta karanA bhI zurU kara diyaa| maMtra-taMtra, jyotiSa aura auSadhi Adi ke prayoga se janamAnasa ko bhI apane adhIna kiyA jAne lgaa| yaha bhaTTArakaparamparA kA dvitIya svarUpa thA, jo IsA kI gyArahavIM zatAbdI taka vidyamAna rhaa| bArahavIM zatI I0 meM digambarasampradAya ke bhaTTAraka na kevala vastra dhAraNa karane lage, apitu pracura parigraha evaM maThoM ke svAmI banakara rAjasI ThAThabATa se jIvana vyatIta karane lage, sAtha hI zrAvakoM ke dhArmika zAsaka bhI bana gye| yaha bhaTTArakaparamparA kA tIsarA aura antima rUpa thaa|' __ AcArya hastImala jI ne bhaTTArakaparamparA ke ina tIna rUpoM meM se AcArya kundakunda ko dUsare rUpa ke antargata pA~cavA paTTAdhIza mAnA hai| isa rUpa para prakAza DAlate hue ve 'jainadharma kA maulika itihAsa" (bhAga 3) meM likhate haiM "vIra nirvANa kI nauvIM zatAbdI ke aMtima caraNa meM bhaTTArakoM ne apane saMghoM ko sugaThita karanA prArambha kiyaa| lokasamparka bar3hAne ke pariNAmasvarUpa unake saMgaThana sudRr3ha hone lge| mandiroM meM niyata nivAsa kara bhaTTArakoM ne kizoroM ko jainasiddhAntoM kA zikSaNa denA prArambha kiyaa| auSadhi, mantra-tantra Adi ke prayoga se jana-mAnasa para apanA prabhAva jamAnA prArambha kiyaa| bhautika AkAMkSAoM kI pUrti hetu jana-mAnasa kA jhukAva bhaTTArakoM kI ora hone lgaa| apane pANDitya evaM camatkArapUrNa kAryoM ke bala para katipaya bhaTTArakoM ne rAjAoM ko bhI apanI ora AkarSita kiyaa| unhoMne rAjasabhAoM 2. jainadharma kA maulika itihAsa / bhA. 3 / pR. 126-127 / 3. vahI / pR. 134 evaM 143 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra02 meM sammAnAspada sthAna prApta kiye| katipaya bhaTTArakoM ko rAjyAzraya prApta huaa| rAjAoM dvArA sammAnita hone tathA rAjaguru banane ke pariNAma- svarUpa bhaTTArakoM kA sarva-sAdhAraNa para bhI uttarottara prabhAva bar3hane lgaa| jana-sahayoga prApta hone para bhaTTArakoM ne bar3ebar3e jinamaMdiroM ke nirmANa, ucca saiddhAntika zikSA ke zikSaNakendroM ke udghATana, saMcAlana Adi aneka ullekhanIya kArya apane hAthoM meM lie| una prazikSaNakendroM se ucca zikSAprApta vidvAn snAtakoM ne dharma, samAja aura sAhitya ke kSetra meM aneka ullekhanIya kArya kiye| anumAnataH vIranirvANa saM0 1010 ke AsapAsa ikSvAku (sUryavaMzI) kadambavaMza ke rAjA zivamRgeza varmA dvArA arhatprokta saddharma ke AcaraNa meM sadA tatpara zvetAmbaramahAzramaNa- saMgha ke upabhoga hetu , nirgantha-mahAzramaNa-saMgha ke upabhoga ke lie tathA arhat-zAlA-parama-puSkala-sthAna-nivAsI bhagavAn arhat mahAjinendra devatA ke lie diye gaye kAlabaMga nAmaka gA~va ke dAna se yaha spaSTarUpa se prakaTa hotA hai ki jina zvetAmbara, digambara evaM yApanIya saMghoM ke AcAryoM, zramaNoM ne bhUmidAna, grAmadAna lenA prArambha kara diyA thA, ve vastutaH bhaTTArakaparamparA ke sUtradhAra the| vizuddha zramaNAcAra kA pAlana karanevAle paMcamahAvratadhArI, pUrNarUpeNa aparigrahI, zramaNoM ke lie isa prakAra bhUmidAna grahaNa karanA pUrNataH zAstraviruddha hai| aisI sthiti meM zvetAmbara aura digambara mahAzramaNa saMgha ne kadambanareza zivamRgeza varmA dvArA zramaNoM athavA zramaNasaMgha ke upabhoga ke lie diye gaye dAna ko svIkAra kiyA, isase yahI phalita hotA hai ki isa abhilekha meM yadyapi bhaTTAraka zabda kA ullekha nahIM hai, tathApi bhaTTArakoM ke anurUpa unake grAmadAnAdi grahaNa karane ke AcaraNa se yahI siddha hotA hai ki ve zvetAmbara, digambara athavA yApanIya athavA kUrcaka-saMgha vastutaH bhaTTArakasaMgha hI the| una saMghoM ne vIranirvANa kI gyArahavIM zatAbdI ke prathama dazaka taka apane saMgha ke nAma se pUrva 'bhaTTAraka' vizeSaNa bhale hI nahIM lagAyA ho, para unake AcAra-vicAra aura kAryakalApa bhaTTAraka-AcAra-vicAra-vRtti kI ora unmukha ho cuke the|" (jai.dha. mau. i./ bhA.3/ pR.134-135)| AcArya hastImala jI Age likhate haiM-"bhaTTArakoM kI jo paTTAvaliyA~ upalabdha huI haiM, unake kAlakrama para zodhapUrNa dRSTi se vicAra karane para yaha vizvAsa karane ke lie bAdhya honA par3atA hai ki vIranirvANa kI sAtavIM zatAbdI meM hI bhaTTArakaparamparA usa prathama svarUpa meM udita ho cukI thI, jisa prathama svarUpa para Upara vistAra ke sAtha prakAza DAla diyA gayA hai| adhika gaharAI meM na jAkara kevala 'iMDiyana eNTIkyUrI' ke AdhAra para itihAsa ke vidvAnoM dvArA kAlakramAnusAra taiyAra kI gayI bhaTTArakaparamparA ke pramukha saMgha 'nandisaMgha' kI paTTAvali ke AcAryoM kI nAmAvali ke zodhapUrNa sUkSmadRSTi se avalokana-paryAlocana para bhI yahI tathya prakAza meM AtA hai ki saMgha-bheda (vIra ni0 saM0 609) ke tIna cAra dazaka pazcAt hI bhaTTAraka-paramparA kA eka dharmasaMgha ke rUpa meM bIjAropaNa ho cukA thaa| (jai. dha. mau. i. / bhA.3 / pR. 136) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 2 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 7 'bhaTTArakaparamparA ke udbhava, prasAra evaM utkarSakAla ke viSaya meM yuktisaMgata evaM sarvajana - samAdhAnakArI nirNaya para pahu~cane ke lie "nandisaMgha - paTTAvali ke AcAryoM kI nAmAvali" bar3I sahAyaka siddha hogI, isI dRSTi se use Adi se anta taka yathAvat-rUpeNa yahA~ uddhRta kiyA jA rahA hai-- nandisaMgha kI paTTAvali ke AcAryoM kI nAmAvalI (iNDiyana aiNTIkverI ke AdhAra para) 4 44 (26) (36) (40) kundakundAcArya (49) (101) lohAcArya (142) (153) 9. yazonandI (211) (258) 11. jayanandI (308) (358) 13. vajranandI (364) (386) 15. lokacandra (427) 16. prabhAcandra (453) 17. nemacandra (478) 18. bhAnunandI (487) 19. siMhandI (508) 20. zrIvasunandI (525) 21. vIranandI (531) 22. ratnanandI (561) 23. mANikyanandI (585) 24. meghacandra (601) 25. zAMtikarta (627) 26. merukIrti (642) uparyukta chabbIsa AcArya dakSiNadezastha bhaddilapura ke paTTAdhIza hue| 27. mahAkIrti (686) 28. viSNunandI (704) 29. zrIbhUSaNa (726) 30. zIlacandra (735) 1. 3. 5. 7. bhadrabAhu dvitIya mAghanandI (4) 2. guptigupta 4. jinacandra 6. umAsvAmI 8. 10. devanandI 12. guNanandI 14. kumAranandI yaza: kIrti 4. The indian Antiquary, Vol. XX October 1891, pp. 351-355. AcArya hastImala jI ne yaha paTTAvalI DaoN0 nemicandra zAstrI, jyotiSAcArya - kRta 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA' khaNDa 4 ( pRSTha 441-443) se uddhRta kI hai| For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra02 31. zrInandI (749) 32. dezabhUSaNa (765) 33. anantakIrti (765) 34. dharmanandI (785) 35. vidyAnandI (808) 36. rAmacandra (840) 37. rAmakIrti (857) / 38. abhayacandra (878) 39. naracandra (897) 40. nAgacandra (916) 41. nayanandI (939) 42. harinandI (948) 43. mahIcandra (974) 44. mAghacandra (990) uparyullikhita mahAkIrti se mAghacandra taka aTThAraha AcArya ujjayinI ke paTTAdhIza 45. lakSmIcandra (1023) 46. guNanandI (1037) 47. guNacandra (1048) 48. lokacandra (1066) ye cAra AcArya canderI (bundelakhaNDa) ke paTTAdhIza hue| 49. zrutakIrti (1079) 50. bhAvacandra (1964) 51. mahAcandra (1115) ye tIna AcArya bhelasA (bhUpAla) sI0 pI0 ke paTTAdhIza hue| 52. mAghacandra (1140) ye AcArya kuNDalapura (damoha) ke paTTAdhIza hue| 53. brahmanandI (1144) 54. zivanandI (1148) 55. vizvacandra (1155) 56. hRdinandI (1156) 57. bhAvanandI (1160) 58. sUrakIrti (1167) 59. vidyAcandra (1170) 60. sUracandra (1176) 61. mAghanandI (1184) 62. jJAnanandI (1188) 63. gaMgakIrti (1199) 64. siMhakIrti (1206) Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 2 ye bAraha AcArya vArAM ke paTTAdhIza hue| 65. kIrti (1209) 66. cArunandI (1216) 67. (1223) 68. nAbhikIrti (1230) 69. (1232) 70. zrIcandra (1241) 71. 72. varddhamAnakIrti (1253) 73. (1248) akalaMkacandra (1256) 74. lalitakIrti kezavacandra (1261) 76. cArukIrti (1257) 75. (1262) 77. abhayakIrti (1264) 78. vasantakIrti (1264) iNDiyana eNTIkverI kI jo paTTAvalI milI hai, usameM uparyukta caudaha AcAryoM kA paTTa gvAliyara meM honA likhA hai, kintu vasunandI - zrAvakAcAra meM inakA cittaur3a meM honA likhA hai / parantu cittaur3a ke bhaTTArakoM kI alaga bhI paTTAvalI hai, usameM ye nAma nahIM pAye jAte / saMbhava hai ki ye AcArya gvAliyara meM hI hue hoM / inako gvAliyara kI paTTAvalI se milAne para nirNaya kiyA jA sakatA hai| 79. prakhyAtakIrti (1266) 80. zubhakIrti 81. dharmacandra (1271) 82. ratnakIrti 83. prabhAcandra (1310) ye pA~ca AcArya ajamera meM hue / 84. padmanandI (1385) 86. jinacandra (1507) ye tIna AcArya dillI meM paTTAdhIza hue| inake pazcAt paTTa do bhAgoM meM vibhakta ho gyaa| eka gaddI nAgaura meM sthApita huI aura dUsarI cittaur3a meN| cittaur3a - paTTa ke AcAryoM ke nAma isa prakAra haiM(1571) 88. dharmacandra 87. prabhAcandra (1581) 89. (1622) lalitakIrti (1603) 90. candrakIrti devendrakIrti 91. (1691) 93. surendrakIrti (1733) kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 9 neminandI narendrakIrti padma 85. zubhacandra (1662) 92. narendrakIrti (1722) 94. jagatkIrti For Personal & Private Use Only (1268) (1296) (1450) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ pra02 95. devendrakIrti (1770) 96. mahendrakIrti (1792) 97. kSemendrakIrti (1815) 98. surendrakIrti (1822) 99. sukhendrakIrti (1859) 100. nayanakIrti (1879) 101. devendrakIrti (1883) 102. mahendrakIrti (1938) nAgaura ke bhaTTArakoM kI nAmAvalI 1. ratnakIrti (1581) 2. bhuvanakIrti (1586) 3. dharmakIrti (1590) 4. vizAlakIrti (1601) 5. lakSmIcandra 6. sahasrakIrti nemicandra 8. yazakIrti bhuvanakIrti 10. zrIbhUSaNa 11. dharmacandra 12. devendrakIrti amarendrakIrti 14. ratnakIrti jJAnabhUSaNa 16. candrakIrti padmanandI 18. sakalabhUSaNa 19. sahasrakIrti 20. anantakIrti 21. harSakIrti 22. vidyAbhUSaNa 23. hemakIrti-ye AcArya 1910 mAgha zuklA dvitIyA somavAra ko paTTa para baitthe| inake pazcAt 24. kSemendrakIrti 25. munIndrakIrti 26. kanakakIrti "nandisaMgha kI yaha paTTAvali vastutaH bhaTTArakaparamparA kI mUla paTTAvalI hai| isa paTTAvalI kI kramasaMkhyA 3 para ullikhita AcArya mAghanandI nandisaMgha ke mUlapuruSa athavA AcArya the| aura unake nandI-anta nAma ke AdhAra para isa saMgha kA nAma nandisaMgha pracalita huaa| isa paTTAvalI ke sabhI AcAryoM ke liye isameM sAta bAra paTTAdhIza vizeSaNa aura do bAra bhaTTAraka vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| bhaTTArakaparamparA ke balAtkAragaNa kI paTTAvalI meM bhI isa paramparA ke bhaTTArakoM ke pUrNataH ve hI nAma For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 2 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 11 diye haiM, jo isameM haiM / " aneka zilAlekhoM se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki isa paTTAvalI meM jina AcAryoM ke nAma diye hue haiM, ve bhaTTAraka the| krama saM0 84 para ullikhita padmanandI kA paTTAbhiSeka unake guru prabhAcandra ne kiyA / inhIM bhaTTAraka padmanandI ke tIna ziSyoM se tIna bhaTTAraka paramparAe~ aura unase aneka zAkhAe~ - prazAkhAe~ pracalita huiiN| (jai. dha. mau. i. / bhA. 3 / pR. 136 - 139 ) / " ina saba tathyoM ke pariprekSya meM vicAra karane para nirvivAdarUpa se siddha ho jAtA hai ki nandIsaMgha kI yaha paTTAvalI vastutaH bhaTTArakaparamparA kI hI paTTAvalI hai aura isa paTTAvalI ke tIsare AcArya mAghanandI hI usa prathama svarUpavAlI bhaTTArakaparamparA ke pravartaka the, jisa para Upara vizadarUpeNa prakAza DAlA gayA hai| ( vahI / pR.140) / " isa paTTAvalI ke atirikta eka aura bhI bahuta bar3A prabala pramANa isa tathya kI puSTi karanevAlA hai ki uparivarNita prathama svarUpa kI bhaTTArakaparamparA ke janaka Adi-bhaTTAraka vastutaH bhadrabAhu dvitIya ke praziSya evaM AcArya guptigupta ke ziSya mAghanandI the| vaha prabala pramANa yaha hai ki isa paTTAvalI meM bhaTTArakaparamparA kA pA~cavA~ paTTAdhIza AcArya kundakunda ko batAyA gayA hai, jo nirvivAdarUpeNa digambaraparamparA ke punaruddhAraka, mahAn krAntikArI, punaH - saMsthApaka mAne gaye haiM / AcArya kundakunda ne apane dAdAguru dvArA saMsthApita bhaTTArakaparamparA kI navya- nUtana mAnyatAoM ke viruddha vidroha kiyaa| ve mAghanandI ke ziSya jinacandra ke pAsa bhaTTArakaparamparA meM hI dIkSita hue| medhAvI muni kundakunda ne adhyayana pUrNa karane ke pazcAt digambaraparamparA dvArA sammata AgamoM ke nididhyAsana-ciMtana-manana se jaba jinendra-prabhu dvArA prarUpita jainadharma ke vAstavika svarUpa aura tIrthaMkaroM dvArA Acarita zramaNadharma ko pahacAnA, to unheM apane praguru mAghanandI dvArA saMsthApita dharma aura zramaNAcAra - viSayaka mAnyatAe~ dharma aura zramaNAcAra ke mUla svarUpa ke anurUpa pratIta nahIM huiiN| unhoMne saMbhavataH apane praguru, guru aura bhaTTArakasaMgha dvArA sammata una katipaya abhinava mAnyatAoM ke samUlonmUlana aura purAtana mAnyatAoM kI puna: saMsthApanA kA saMkalpa kiyaa| isa prakAra kI avasthA meM guru-ziSya ke bIca, bhaTTArakasaMgha aura krAntikArI munipuMgava kundakunda ke bIca kramazaH vicArabheda, manomAlinya, saMgharSa aura alagAva (pRthaktva) kA honA svAbhAvika hI thA / pramANAbhAva meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve svayaM hI apane guru se pRthak hue athavA saMgha dvArA pRthak kiye gye| kucha bhI ho, ve pRthak hue aura jaisA ki uttarakAlavartI sabhI 5. pro. joharApurakara : bhaTTArakasampradAya / jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura / pRSTha 93 / 6. vahI / pRSTha 91 / 7. pro. joharApurakara : bhaTTArakasampradAya / pR. 95 / pRSTha 95 / For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra02 kriyoddhArakoM-dharmakrAnti ke sUtradhAroM ne kiyA, ThIka usI prakAra munipuMgava kundakunda ne bhI apane guru aura saMgha kI mAnyatAoM ke viruddha krAnti kA zaMkhanAda phuuNkaa| usa dharmakrAnti meM, usa kriyoddhAra meM kundakunda ko paryApta saphalatA milii| bhUlI-bisarI prAcIna mAnyatAoM kI unhoMne apekSAkRta kar3I kaTTaratA ke sAtha punaH saMsthApanA kii| svayaM dvArA kI gaI dharmakrAnti kI paripuSTi ke liye unhoMne aneka saiddhAntika granthoM kI racanAe~ kI, jo Aja bhI digambaraparamparA meM Agama-tulya mAnya haiN| (vahI / pR.140)| "apane guru se, apane praguru dvArA saMsthApita bhaTTArakasaMpradAya se pRthak ho jAne ke kAraNa hI AcArya kundakunda ne kahIM apane guru kA nAmollekha taka nahIM kiyA hai| vartamAna meM digambaraparamparA kI mAnyAtAnusAra AcArya kundakunda kI jitanI kRtiyA~ upalabdha haiM, unameM se kisI eka meM bhI AcArya kundakunda ne apane guru kA nAmollekha taka nahIM kiyA hai|" (jai. dha. mau. i. / bhA. 3 / pR.140 - 141) / "jisa prakAra AcArya kundakunda ne apane kisI bhI graMtha meM apane guru kA, sAkSAt guru kA athavA vidyAguru kA nAmollekha nahIM kiyA, usI prakAra bhaTTArakaparamparA ke AcArya vIrasena (dhavalAkAra, vi0 saM0 816, 830), jinasena (jayadhavalAkAra, vi0 saM0 837), guNabhadra, lokasena (uttarapurANakAra, vi0 saM0 955) ne, harivaMzapurANakAra AcArya jinasena (vikrama kI nauvIM zatAbdI) ne tathA tiloyapaNNattikAra yativRSabha (vi0 saM0 535) ne apane granthoM meM AcArya kundakunda kA kahIM nAmollekha taka nahIM kiyA hai| isase yahI anumAna kiyA jAtA hai ki AcArya kundakunda bhaTTArakaparamparA se pRthak hue the athavA pRthak kiye gaye the|"(vhii / pR.141)| AcArya hastImala jI kA yaha niSkarSa yukti aura pramANa ke viruddha hai| yaha uddhRta paTTAvalI meM nirdiSTa tathyoM se hI siddha hotA hai| isakA prarUpaNa Age kiyA jaayegaa| pahale pramANa ke lie uparyukta 'di iNDiyana eNTikverI' meM prakAzita paTTAvalI ke mUla a~garejI pATha kA avalokana aura usake srota kI jAnakArI prApta kara lenA jarUrI hai| iNDiyana-eNTikverI-paTTAvalI kA mUla aMgarejI pATha 'di iNDiyana aiNTikverI' eka zodhapatrikA hai| pro0 e0 epha0 rUDAlpha hArnale pI-eca0 DI0 ne zrI sesila beNDala dvArA rAjapUtAnA se lAyI gayIM mUlasaMgha ke kundakundAnvaya, sarasvatIgaccha, nandisaMgha, balAtkAragaNa kI do paTTAvaliyoM ('A' aura 'B') ke AdhAra para paTTadharoM ke nAmAdi kI jo kramabaddha tAlikA a~garejI meM taiyAra kI Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 2 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /13 thI, vaha isa zodhapatrikA ke Volume XX (October 1891) meM 'Tables of the Kundakunda line, or the Sarasvati Gachchha, called the Nandi Amnaya, or Balatkar Gana, of the Mula Sangha. (From MSS. A and B.)' zIrSaka se pRSTha 351-355 para prakAzita hai| usakA kramAMka 1 se 26 taka kA aMza prakRta meM upayogI hone ke kAraNa agale pRSThoM para uddhRta kiyA jA rahA hai| zeSa aMza isI adhyAya ke anta meM vistRta sandarbha meM draSTavya hai| paTTAvalI ke antima stambha meM pro0 hArnale ke dvArA kI gayI TippaNiyA~ haiN| For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational 2.1. pro0 hArnale dvArA sampAdita nandisaMgha kI tAlikAbaddha paTTAvalI 95.1 A 26 joto ( The Indian Antiquary, Vol. XX, pp. 351-352 ) TABLES OF THE KUNDAKUNDA LINE, OR THE SARASVATI GACHCHHA, CALLED THE NANDI AMNAYA, OR BALATKARA GANA, OF THE MULA SANGHA. (FROM MSS. A AND B.) 14 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 Dates of Accession Householder Monk Pontiff Total Serial Number Names Christian REMARKS Samvat Years Months Days Intercalary days Years Months Days Years Months Days Years Months Days For Personal & Private Use Only 30 3 7611 - He was a Brahman by caste. B.C. 01. Bhadrabahu II 14 53 24 - - Ch. S. 14 02. Guptigupta | 26 31 22 - - Ph. S. 14 34 657 - A Pawar by caste. 03. Maghanandin 1 21 20 - - 44 - - 4 4 26 4 68 5 - A Sah by caste. 36 A. S. 14 40 Ph. S. 14 Jinachandra I 17 24 9 -323 -8 9..63 65 99 a08/pra02 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Serial Number Names 05. Kundakunda 06. Umasvamin 07. Lohacharya II 08. Yasahkirti 09. Yasonandin 10. Devanandin I 11. Pujyapada Dates of Accession Samvat 49 P. V. 8 101 K. S. 8 142 A. S. 14 153 J. S. 10 211 Ph. V. 11 308 J. S. 10 Chrisian Years Months Days B.C. 8 11 A.D. House holder 44 19 85 96 258 201 As. S. 8 21 12 154 16 1 11 5 251 15 Years Months Days 33 25 38 21 17 Monk 11 I 15 7 - 1 I - 7 - Pontiff Years Months Days 51 10 10 40 8 1 5 46 Intercalary days Years Months Days 10 10 20 6 5 49 10 28 4 9 4 44 11 22 Total 4 7 95 10 15 58 (8) (21) (5) 91 (9) (15) A Jayalwal by caste. 84 8 6 69 10 26 79 4 76 11 13 2 REMARKS 71 6 29 He had 4 other names (ahva); viz. Padmanandin, Vakragriva, Grdhrapichchha, Elacharya. The Kashtha Sangha arose in his time. (P. 5, Umasvati.) A Paurwal by caste. a08 / pra0 2 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 15 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Serial Number 12. 13. 14. 15. 16. 18. Names Gunanandin I Vajranandin Kumaranandin Lokachandra I Prabhachandra Nemichandra I Bhanunandin Dates of Accession Samvat 353 J. S. 9 Bh. S. 14 427 J. V. 3 364 307 19 - A.D. Bh. S. 14 House holder 386 329 16 - Ph. V. 4 478 Ph. S.10 Months Years Days 487 P. V.5 296 14 - 453 396 9 - 370 18 1 421 10 - 430 9 - I Monk Years Months Days 13 5 16 3 10 2 16 22 1 15 I 1 I I 1 1 Pontiff Years Months Days 24 - - 25 5 15 11 3 1 4 38 * 8 Total 22 5 1 4 57 8 Intercalary days Years 22 Months Days 40 2 20 9 66 4 29 : 26 3 16 10 60 3 26 (P. 9, Lokendu.) 5 5 9 1 9 40 9 10| 24 12 46 1| 11 58 5 26 (The MS. adds "prabhava 1.") REMARKS 6 16 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 2 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Monk Pontiff Dates of Accession Householder Total Serial Number Names a08/ pra0 2 REMARKS Samvat Intercalary days A.D. Years Months Days Months Days Years Years Months Days Years Months Days E Harinandin 15 - - 16 7 15 7 29 (Both MSS. give sam 508. P. 10 has Simhanandin). 1 20. Vasunandin 30 - - 6 2 22 9 46 3 1. Viranandin 13 - - 24 (MS. B gives Posa S. 12.) For Personal & Private Use Only Ratnakirti 1 | 23 4 7 11 4 18 (P. 10, Ratnanandin.) (508) 451 9 - M. S. 11 525 468 10 - A. S. 10 531 474 9 9 - - P. S. 11 561 5048 M. S. 5 585 528 As. V.8 601 544 24 P. V.3 -- As. V.5 642 585 8 -- S. S. 5 Manikanandin |15|455 25 (P.11, Manikyanandin.) kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 17 Meghachandra 13 25 5 20 12 56 (6) (2) (P.11, Meghendu.) 25. santikirti I 627 570 10 - - 15 20 32 115 26. Merukirti 11 - - 44 3 16 13 63 3 29 These 26 pontificates took place in Bhaddalpur in Malwa (MS.B gives $. vadi 5.) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 2.2. stambhoM ( kAlamoM) meM prayukta saMketAkSaroM kA abhiprAya isa tAlikA ke tIsare stambha ( Sarivat) meM jo saMketAkSara prayukta kiye gaye `haiM, unakA abhiprAya isa prakAra hai - Samvat = vikramasaMvat, Ch.= caitra, S. = sudi, V. = vadi, Ph. = phAguna, (phAlguna), A or A. = Asoja yA asA (azvayuja yA Azvina), P.= posa, ( poSadha) arthAt pauSa, K. = kAtI (kArtika), J.= jeSTha (jyeSTha), As.= asAr3ha (ASAr3ha), Bh. = bhAdavA (bhAdrapada), M. = mAha (mAgha), S. = zrAvaNa, Mr.= mArgasira (mArgazIrSa), V. = vaisAkha (vaizAkha) / isI prakAra kramAMka 6 (umAsvAmI) ke antima stambha ( Remarks) meM koSThaka ke bhItara jo ( P. 5 Umasvati) likhA huA hai, vahA~ P = akSara prophesara pITarsana kI sUcI kA sUcaka hai / (The Indian Antiquary, Vol. XX, p. 344) / 2.3. A. hastImala jI - uddhRta paTTAvalI meM iNDi. aiNTi-paTTAvalI se kucha bhinnatA pro0 hArnale ne A aura B paTTAvaliyoM ke AdhAra para paTTadharoM kI jo a~garejI meM tAlikA taiyAra kara 'di iNDiyana aiNTikverI' (Vol. XXX, pp. 351-355) meM prakAzita kI thI, use DaoN0 nemicandra jI zAstrI ne anuvAdita kara apane grantha 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA' (khaNDa 4 / pR. 441-443) meM uddhRta kiyA hai| AcArya hastImala jI ne use yathAvat apane grantha 'jaina dharma kA maulika itihAsa' (bhAga 3/ pR.136 - 139) meM grahaNa kara liyA hai| DaoN0 nemicandra jI zAstrI ne ukta tAlikA kA pUrNata: anuvAda nahIM kiyA aura kucha aMza anya srotoM se grahaNa kara usameM jor3a diye haiM, jisase vaha iNDiyana aiNTikverI paTTAvalI se kucha bhinna ho gayI hai| vahI bhinnatA AcArya hastImala jI dvArA uddhRta paTTAvalI meM dRSTigocara hotI hai / yathA a08 / pra0 2 1. iNDiyana- aiNTikverI - paTTAvalI meM Serial Number se lekara Remarks 9 mUla stambha haiN| inameM se DaoN. nemicandra jI zAstrI ne Serial Number, Names evaM Sarvat ke atirikta zeSa samasta stambhoM kA anuvAda chor3a diyA hai| Dates of accession nAmaka tIsare stambha se kevala vikramasaMvat ke varSa kA ullekha kiyA hai, saMvat zabda kA nahIM, tathA Christian (B.C. /A.D.) san kA bhI ullekha chor3a diyA hai| phalasvarUpa yahI nyUnatAe~ AcArya hastImala jI dvArA uddhRta paTTAvalI meM milatI haiM / 2. DaoN0 nemicandra jI zAstrI ne kra. 11 para 'pUjyapAda' ke sthAna meM 'jayanandI' nAma kA ullekha kiyA hai, jo The Indian Antiquary ( Vol. XXI ) meM pRSTha 74 para mudrita C paTTAvalI meM milatA hai| isI prakAra kra. 19 para 'harinandI' kI jagaha 'siMhanandI' nAma rakhA hai, jise pro0 hArnale ne Remarks ke kaoNlama meM pITarsana For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra02 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 19 kI sUcI meM ullikhita batalAyA hai| zAstrI jI ne kra. 17 para 'nemicandra' ke sthAna para 'nemacandra', kra. 42 para haricandra kI jagaha harinandI, kra. 71 para padmakIrti ke sthAna para padma, tathA kra. 80 para zAntikIrti ke badale zubhakIrti likhA hai| zAstrI jI kA anukaraNa karane ke kAraNa AcArya hastImala jI dvArA uddhRta paTTAvalI meM bhI ye bhinnatAe~ upalabdha hotI haiN| 3. iNDiyana-aiNTikverI-paTTAvalI meM kra. 26 ke antima stambha meM 'mAlavA meM sthita bhaddalapura' (Bhaddalpur in Malwa) likhA huA hai| DaoN0 nemicandra jI zAstrI ne usake sthAna meM 'dakSiNadezastha bhaTTilapura' tathA AcArya hastImala jI ne 'dakSiNadezastha bhaddilapura' likhA hai| 'di iNDina aiNTikverI, Vol. XXI (mArca 1892/ pR.69) meM uddhRta C paTTAvalI meM bhI bhaddalapura ko bhaddalapurI kahate hue dakSiNadezastha batalAyA gayA hai| yathA- 'tA ke pIche bhadrabAhu sauM lera merukIrti tA~I paTTa chavvIsa paryanta dakSiNadeza viSai bhaddalapurI maiM bhe|| 26 // " 4. iNDiyana-aiNTikverI-paTTAvalI meM kra. 27 (mahAkIrti) se lekara kra. 51 taka 25 paTTadharoM ko 'ujaina' (ujjayinI) kA paTTadhara batalAyA gayA hai, jaba ki DaoN0 nemicandra jI zAstrI ne aura unake anusAra AcArya hastImala jI ne kra. 27 se kra.44 (mAghacandra-prathama) taka aThAraha ko ujjayinI kA, kra. 45 (lakSmIcanda) se kra. 48 (lokacandra-dvitIya) taka cAra ko canderI (bundelakhaNDa) kA aura kra. 49 (zrutakIrti) se kra. 51 (mahIcandra-dvitIya, pITarsana ke anusAra mahAcandra) taka tIna ko bhelasA (bhUpAla, sI.pI.) kA (jo vartamAna meM 'vidizA' nAma se prasiddha hai) paTTadhara darzAyA hai| yaha C paTTAvalI ke nimnalikhita varNana para AdhArita hai- "bahuri mahAkIrti Adi lera mahIcandrAnta tA~I chavvIsa paTTa mAlavA vissai| tA maiM aThAraha 18 ujjainI maiM bhye| canderI ke viSa 4 cyAra bhe| bhela maiM 3 tIna bhe| kuNDalapura eka bhae 1 // yaha sarva chavvIsa 26 bhe|" (di iNDiyana aiNTikverI, Vol.XXI, pR. 69) / yahA~ 'mahIcandrAnta' ke sthAna meM 'mAghacandrAnta' honA cAhie thA, kyoMki pro. hArnale dvArA nirmita tAlikA C meM mAghacandra II hI kra. 52 para darzAye gaye haiN| (vahI / pR.76)| arthAt unako milAkara hI chabbIsa paTTadhara mAlavA meM hote haiM, yadyapi canderI aura kuNDalapura bundelakhaNDa meM Ate haiN| 5. iNDiyana-aiNTikverI-paTTAvalI meM kra. 52 ke mAghacandra-dvitIya ko vArA kA paTTadhara kahA gayA hai, kintu DaoN0 nemicandra jI zAstrI evaM AcArya hastImala jI ne C paTTAvalI ke AdhAra para unako kuNDalapura (damoha) kA paTTadhara likhA hai| For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 2 6. iNDiyana - aiNTikverI paTTAvalI meM kra. 53 (vRSabhanandI, pITarsana ke anusAra brahmanandI) se kra. 63 (gaMgakIrti) taka gyAraha ko vArA kA paTTadhara darzAyA gayA hai, jaba ki DaoN0 nemicandra jI zAstrI aura AcArya hastImala jI ne kramAMka 64 ke siMhakIrti ko bhI vArA ke paTTadharoM meM zAmila kiyA hai, jo iNDiyana - aiNTikverI - paTTAvalI meM gvAliyara ke paTTadhara kahe gaye haiM, tathA ina donoM ne vRSabhanandI ke sthAna meM brahmanandI kA ullekha kiyA hai| yaha kathana bhI C paTTAvalI kA anusaraNa karatA hai| usameM kahA gayA hai - " bahuri tA ke pIcheM vRSabhanandi Adi siMhakIrti anta tA~I paTTa vAraha 12 vA viSai bhae // 12 // " (di iNDiyana aiTikverI, Vol. XXI, pR. 69 ) / 7. iNDiyana-aiNTiverI - paTTAvalI meM kra. 65 (hemakIrti) se kra. 77 (abhayakIrti) taka teraha AcArya bhI gvAliyara ke paTTadhara varNita kiye gaye haiM, kintu DaoN0 nemicandra jI zAstrI evaM AcArya hastImala jI ne inameM kra. 78 ke vasantakIrti ko bhI sammilita kiyA hai, jaba ki iNDiyana - aiNTikverI paTTAvalI meM ye ajamera ke paTTadhara batalAye gaye haiN| 8. iNDiyana - aiNTikverI paTTAvalI meM kra. 79 ( prakSAtakIrti = prakhyAtakIrti, dekhie Remarks) se kra. 83 ( prabhAcandra - dvitIya) taka pA~ca ajamera ke paTTadhara kahe gaye haiN| DaoN0 nemicandra jI zAstrI evaM AcArya hastImala jI ne bhI inheM ajamera kA paTTadhara batalAyA hai| 9. iNDiyana - aiNTikverI paTTAvalI meM kra. 84 (padmanandI) se kra. 87 (jinacandradvitIya) taka cAra dillI ke paTTadhara ullikhita haiN| inameM prabhAcandra - tRtIya ko kra. 86 para tathA jinacandra- dvitIya ko kra. 87 para darzAyA gayA hai| kintu B paTTAvalI tathA pITarsana kI sUcI meM jinacandra (vi0 saM0 1507) ko pahale tathA prabhAcandra (vi0 saM0 1571) ko tadanantara rakhA gayA hai / ( S. No. 86, Remarks) / iNDiyana - eNTikverI-paTTAvalI ke anusAra jinacandra - dvitIya (kra. 87) cittaur3a ke paTTadhara the aura unake samaya (vi0 saM0 1572 ) meM yaha paTTa cittaur3apaTTa aura nAgaurapaTTa, ina do bhAgoM meM vibhAjita ho gayA / kintu jinacandra - dvitIya kI mRtyu ke bAda hI vi0 saM0 1518 meM donoM sthAnoM meM svatantra paTTAdhara niyukta kiye gye| (S.No. 87, Remarks, F.N.64) / > DaoN0 nemicandra jI zAstrI evaM AcArya hastImala jI ne iNDiyana - aiNTikverIpaTTAvalI meM darzAye krama ke viparIta pANDulipi B (S. No. 86, Remarks) kA anusaraNa karate hue jinacandra (dvitIya) ko kra. 86 para aura prabhAcandra (tRtIya) ko kra. 87 para rakhA hai, tathA tadanusAra jinacandra ko dillI kA aura prabhAcandra ko cittaur3a kA For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 2 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 21 paTTadhara batalAyA hai| isa prakAra jahA~ iNDiyana - aiNTikverI paTTAvalI meM dharmacandra - dvitIya (kra.88) se lekara mahendrakIrti - dvitIya ( kra. 102) taka cittaur3a meM pandraha paTTadhara darzAye gaye haiM, vahA~ DaoN0 nemicandra jI zAstrI evaM AcArya hastImala jI ne prabhAcandra (kra.87) se lekara mahendrakIrti (kra.102) taka solaha batalAye haiM / 10. iNDiyana - aiNTikverI paTTAvalI meM nAgaura meM ratnakIrti - tRtIya (kra.88 ) se vizAlakIrti (kra.91) taka cAra paTTadhara, tatpazcAt bhuvanabhUSaNa (kra. 105 ) se bhuvanakIrti - dvitIya (kra.108) taka puna: cAra paTTadhara varNita haiN| aura kra. 91 ke Remarks meM ullekha kiyA gayA hai ki pANDulipi A kra. 91 ke bAda se kra. 105 ke pUrva taka punaH naSTa ho gaI hai| pro0 hArnale ne The Indian Antiquary (Vol. XX) ke pR. 341 para bhI likhA hai "MS. A, unfortunately, is defective in two places. The pontificates, Nos. 66-78 and Nos. 92-104 (both inclusive), are missing. The first lacuna (Nos. 66-78) is, in the following table, filled up from MS. B3, but the second lacuna (Nos. 92-104) could not be supplied from that source, as the two manuscripts begin to diverge with Nos. 88." (Foot Note 3) "As MS. B only gives the dates of accession, I have filled in the particulars, relating to the length of the different periods of the lives, from another pattavali in my possession which I hope to publish hereafter." (Ibid., p. 341). anuvAda - " durbhAgya se pANDulipi A do sthAnoM para truTipUrNa hai| kra. 66-78 aura kra. 92 - 104 taka paTTadharoM ke nAma avidyamAna haiN| inameM se pahale riktasthAna (kra.66-78) to pANDulipi B se bhara diye gaye haiM, kintu dUsare rikta sthAna (kra. 92 - 104) ukta srota se nahIM bhare jA sake, kyoMki donoM pANDulipiyoM meM kramAMka 88 se bhinna-bhinna sthAnoM ke paTTadharoM kI nAmAvaliyA~ zurU ho jAtI haiM (arthAt pANDulipi A meM kra. 88 se kevala nAgaura ke paTTadharoM ke nAma haiM aura pANDulipi B meM kevala cittaur3a ke ) / " 44 anuvAda (Foot Note 3 ) - 'cU~ki pANDulipi B meM kevala paTTArohaNa kI tithiyoM kA varNana hai, isalie maiMne jIvana kI vibhinna kAlAvadhiyoM kI dIrghatA se sambandhita tathya eka anya paTTAvalI se upalabdha kiye haiM, jo mere pAsa hai| use maiM isake bAda prakAzita karane kI soca rahA huuN| " niSkarSa yaha hai ki iNDiyana - aiNTikverI-paTTAvalI meM nAgaurapaTTa ke kevala ATha paTTadhara hI varNita haiM, jaba ki DaoN0 nemicandra jI zAstrI aura unakA anusaraNa karanevAle For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 2 AcArya hastImala jI ne nAgaurapaTTa meM chabbIsa paTTadharoM kA ullekha kiyA hai| unameM se prathama cAra hI iNDiyana - aiNTikverI paTTAvalI meM milate haiN| ukta atirikta nAma 'di iNDiyana - aiNTikverI' Vol. XXI kI C, D evaM E paTTAvaliyoM meM bhI nahIM haiN| pro0 vidyAdhara joharApurAkara ne jainamandiroM meM prApta paTTAvaliyoM, jinapratimAlekhoM, aNuvrataratnapradIpa, vasunandizrAvakAcAra, pANDavapurANa Adi granthoM kI prastAvanAoM tathA ravivratakathA Adi ke varNanoM se balAtkAragaNa - nAgaura - zAkhA ke paTTadharoM kI kAlakramAnusAra nAmAvalI taiyAra kI hai, jisameM ratnakIrti se lekara kanakakIrti paryanta 26 paTTadharoM evaM tatkAlIna paTTadhara zrI devendrakIrti ke nAma haiM / joharApurakara jI ne inakA vivaraNa san 1958 meM prakAzita apane grantha bhaTTArakasampradAya (pR. 114 - 125 ) meM diyA hai| DaoN0 nemicandra jI zAstrI ne isa grantha se hI ukta zeSa 22 paTTadharoM ke nAma grahaNa kiye haiM / ataH ve AcArya hastImala jI dvArA uddhRta paTTAvalI meM meM bhI dRSTigocara hote haiM / isalie ye nAma bhI prAmANika haiN| inameM se 23 veM paTTadhara hemakIrti vikrama saM0 1990 ( I0 san 1853) meM nAgaurapaTTa para ArUr3ha hue the| inake bAda ArUr3ha honevAle tIna paTTadharoM meM se antima kanakakIrti ke paTTakAla kI samApti vi0 saM0 1950 ( I0 san 1893) meM ghaTita hotI hai / iNDi0 - aiNTi0 - paTTAvalI meM antima paTTadhara cittaur3apaTTa ke mahendrakIrti - dvitIya batalAye gaye haiN| unakA paTTArohaNakAla vi0 saM0 1881 ( I0 san 1824) varNita hai / 3 iNDiyana - aiNTikverI-paTTAvalI kI AdhArabhUta paTTAvaliyA~ I0 san 1885 meM rAjapUtAnA kI yAtrA ke samaya zrI sesila beNDala ( Mr. Cecil Bendall) ko jayapura ke paNDita zrI cimanalAla jI ne sarasvatIgaccha kI do paTTAvaliyA~ pradAna kI thiiN| zrI beNDala ne ve pro0 ( DaoN0 ) e0 epha0 rUDAlpha hArnale (Rudolf Hoernle) ko sauMpa diiN| hArnale ne una paTTAvaliyoM ko kramazaH 'e' aura 'bI' akSaroM se cihnita kiyA / 'e' paTTAvalI meM paTTAvalI ke sAtha prastAvanA bhI dI gayI hai| prastAvanA meM bhagavAn mahAvIra se lekara dvitIya bhadrabAhu aura unake cAra ziSyoM taka kA vivaraNa hai, jinameM prathama haiM nandisaMgha ke saMsthApaka mAghanandI | vivaraNa prAkRta gAthAoM meM hai, jo kisI purAne srota se uddhRta kI gaI haiM aura rAjapUtAnI bolI meM unakA khulAsA kiyA gayA hai| prastAvanA ke anantara nandisaMgha yA sarasvatIgaccha kI paTTAvalI arthAt uttarAdhikArI guruoM kI nAmAvalI varNita hai / yaha dvitIya bhadrabAhu se AraMbha hotI hai aura 108 veM paTTAdhIza bhuvanakIrti para samApta hotI hai, jo saMvat 1840 ( I0 san 1783) meM paTTArUr3ha hue the tathA usa samaya bhI ArUr3ha the, jaba yaha paTTAvalI 8. Prof. Hoernle : The Indian Antiqary, Vol. XX, p.341. For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 2 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 23 racI gayI thii| 'e' paTTAvalI do jagaha doSapUrNa hai| usameM kramAMka 66 se 78 taka tathA 92 se 104 taka ke paTTadharoM ke nAma vidyamAna nahIM haiN| prathama rikti (kra. 66-78) hArnale dvArA taiyAra kI gaI sUcI (tAlikA) meM 'bI' paTTAvalI se bharI gayI hai, kintu dUsarI rikti ko isa paTTAvalI se bharanA saMbhava nahIM huA, kyoMki ye donoM paTTAvaliyA~ kramAMka 88 se bhinna-bhinna guruparamparAoM meM vibhAjita ho jAtI haiN| 'bI' paTTAvalI meM kevala paTTAvalI hai, prastAvanA nhiiN| kintu yaha paripUrNa hai| yaha bhI saMvat 4 (IsApUrva 53) meM paTTArUr3ha hue dvitIya bhadrabAhu se zurU hotI hai aura kra. 102 ke paTTadhara mahendrakIrti para samApta hotI hai, jo saMvat 1938 (I0 san 1881) meM padArUr3ha hue the aura usa samaya jayapura meM nivAsa kara rahe the, jaba zrI beNDala ne usa nagara kI yAtrA kI thii|11 __ukta do paTTAvaliyA~ eka hI anvaya kI do zAkhAoM se sambaddha haiN| ve zAkhAe~ usa anvaya ke 87 veM paTTadhara ke pazcAt udbhUta huI thiiN| 'e' paTTAvalI kI eka TippaNI ke anusAra yaha vibhAjana saMvat 1572 (I0 san 1515) meM huA thaa| vibhAjita hokara eka zAkhA nAgaura calI gaI thI, dUsarI cittaur3a meM hI rahI aayii| cittaur3a 87 veM paTTadhara kA paTTasthAna thaa| ve donoM zAkhAoM ke mUla paTTadhara the| 'e' paTTAvalI ke anusAra 87 veM paTTadhara jinacandra the, jinheM prabhAcandra kA uttarAdhikAra prApta huA thaa| kintu 'bI' paTTAvalI ke anusAra 87 veM paTTadhara prabhAcandra the, unake hI samaya meM anvaya vibhAjita huA thaa| jinacandra unake ziSya the| 87 veM paTTadhara ke bAda donoM zAkhAoM ke alaga-alaga paTTadhara ho gye| isalie donoM kI pRthak-pRthak paTTAvaliyA~ prApta hotI haiN| 'e' paTTAvalI nAgaura zAkhA kI pratIta hotI hai aura 'bI' paTTAvalI cittaur3a zAkhA kii|11 donoM paTTAvaliyoM meM tithiyoM kA pUrNa vivaraNa diyA gayA hai| 'bI' paTTAvalI meM pratyeka paTTadhara ke paTTArUr3ha hone kI tithi varNita hai| 'e' paTTAvalI aura bhI vistRta hai| isameM na kevala paTTArUr3ha hone kI tithi dI gaI hai, apitu pratyeka ke gRhavarSa yA gRhasthavarSa (ghara meM rahane kA kAla), dIkSAvarSa (munipada para rahane kA kAla), paTTavarSa . Two Pattavalis of the Sarasvati Gachchha of the Digambara Jains, The Indian Antiquary, Vol.XX , october 1891, p.341. 10. It also commences with Bhadrabahu II in Samvat 4 (B.C. 53). The Indian Antiquary, October 1891, Vol. XX, p.341. 11. The Indian Antiquary, october 1891, Vol. XX, p.342. For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra02 yA paTTasthavarSa (paTTa para rahane kA kAla) tathA sarvavarSa yA sarvAyuvarSa (sampUrNa jIvanakAla) kA bhI varNana hai|12 'e' paTTAvalI kI prastAvanA meM nandisaMgha kI prAkRta-paTTAvalI ke sabhI zlokoM evaM gAthAoM ko uddhRta karate hue unakA rAjapUtAnI bolI meM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| arthAt yahI usakI prastAvanA hai| isa prastAvanA kA mUlapATha pro0 hArnale ne apane Alekha meM jyoM kA tyoM uddhRta kiyA hai, jise unhoMne 'di iNDiyana aiNTikverI' ke vAlyUma xX meM nibaddha akTUbara , 1891 ke aMka (pRSTha 344 - 347) meM prakAzita karAyA thaa| kintu unhoMne prastAvanA ke bAda sarasvatI-gaccha kI 'e' aura 'bI' paTTAvaliyoM ke mUla pATha na dekara unakA sArAMza eka tAlikA ke rUpa meM prastuta kiyA hai, jisase unakA saralatayA adhyayana evaM jijJAsya tathya kA avalokana AsAnI se kiyA jA ske| pro0 hArnale ne paTTAvaliyoM ke mUlapATha kA namUnA dikhAne ke lie nimnalikhita pahalI praviSTi uddhRta kI hai "1. saMvat 4 caitra sudi 14 bhadrabAhu jI, gRhasthavarSa 24, dIkSAvarSa 30, paTTasthavarSa 22, mAsa 10, dina 27, virahadina 3, sarvAyuvarSa 76, mAsa 11, jAti braahmnn|"13 bhAvAtha-saMvat 4 meM, caitra sudi 14 ke dina, bhadrabAhu jI paTTArUr3ha hue| 24 varSa taka ve ghara meM rahe, 30 varSa taka sAmAnya sAdhu , tathA 22 varSa, 10 mAha aura 27 dina taka paTTadhara rhe| viraha dina (paTTa ko tyAgane aura mRtyu hone ke bIca ke dina) 3 the| unake jIvana kA sampUrNa kAla 76 varSa aura 11 mAha thaa| ve brAhmaNa jAti ke the| pro0 hAnale ne virahadina ke viSaya meM likhA hai-"As to the exact meaning of the term virah (see the quotation above), I am uncertain. I have taken it to mean the time which intervened between the death of one pontiff and the enthronisation of his successor, this time varies from a few days to upwards of one month. It occurs in the first 24 entries; from the 25th entry onwards the synonymous term antara is used." (The Indian Antiquary, vol. XX, p.344). ___ anuvAda-"viraha zabda (dekhie , uparyukta uddharaNa) ke vAstavika artha ke viSaya meM mujhe saMzaya hai| maiMne ise vartamAna paTTadhara kI mRtyu aura uttarAdhikArI ke paTTAsIna hone ke bIca ke samaya kA vAcaka mAnA hai| yaha samaya kucha dinoM se lekara 12. vahI / pR. 343. 13. vahI / pR. 344. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra0 2 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 25 eka mAsa taka batalAyA gayA hai| viraha zabda prathama 24 praviSTiyoM meM upalabdha hotA hai, paccIsavIM praviSTi se isake samAnArthI antara zabda kA prayoga huA hai|" pro0 hArnale dvArA grahaNa kiyA gayA yaha artha samIcIna nahIM hai, kyoMki uparyukta uddharaNa meM tIna virahadinoM ko milAkara hI sarvAyuvarSa (sampUrNa Ayu ke varSa) 76 mAsa aura 11 dina batalAye gaye haiN| isase spaSTa hotA hai ki viraha ke tIna dina bhI AcArya bhadrabAhu (dvitIya) kI sampUrNa Ayu meM zAmila the| pro0 hArnale ne svayaM unake sampUrNa jIvanakAla ko batalAte hue likhA hai-'The total period of his life was 76 years and 11 months. ( The Indian Antiquary, Vol. XX, p. 344). isase siddha hai ki ukta paTTAvalI meM paTTadhara ke paTTa ko tyAgane aura usakI mRtyu hone ke bIca ke samaya ko viraha kahA gayA hai| vizeSa-praviSTi ke Adi meM likhita 1 saMkhyA praviSTi ke kramAMka kI sUcaka hai| tAlikA ke aMtima khAne (kaoNlama) meM koSThastha TippaNiyA~ pro0 hArnale kI haiM, zeSa samasta TippaNiyA~ paTTAvalI ke pATha kA anuvAda haiN| 'e' paTTAvalI ke kartA ne nandisaMgha yA sarasvatIgaccha ke Adi-puruSa dvitIya-bhadrabAhu kI guru-ziSya-paramparA darzAne ke lie prastAvanA ke rUpa meM nandisaMgha kI kahI jAnevAlI prAkRta paTTAvalI uddhRta kI hai| usakA tAlikA ke rUpa meM hindI rUpAntara isa prakAra hai nandisaMgha kI prAkRta-paTTAvalI vIranirvANa ke pazcAt AcAryoM kA paTTakAla 1. kevalI gautama-12, sudharma-12, jambUsvAmI-38 = 62 varSa 2. zrutakevalI viSNu-14, nandimitra-16, aparAjita-22, govardhana-19, bhadrabAhu-29 = 100 varSa 3. dazapUrvadhara vizAkha-10, proSThila-19, kSatriya-17, jayasena-21, nAgasena-18, siddhArtha-17, dhRtiSaNa-18, vijaya-13, buddhiliMga-20, deva-14, dharmasena-16 = 183 varSa 4. ekAdazAMgadhara nakSatra-18, jayapAla-20, pANDava-39, dhruvasena-14, kaMsa-32 123 varSa 5. daza,nava,aSTa-aMgadhara subhadra-6, yazobhadra-18, bhadrabAhu-23, lohAcArya-50 = 97 varSa For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 6. ekAMgadhara arhadbalI - 28, puSpadanta - 30, mAghanandI - 21, dharasena - 19, bhUtabali - 20 a08 / pra0 2 118 varSa mahAyoga 683 varSa 14 AcAryoM ke samakSa dI gayI saMkhyA varSasUcaka hai / vaha sUcita karatI hai ki ukta AcArya utane varSa taka AcAryapada para AsIna rahe / isa prAkRta paTTAvalI ke anusAra dvitIya bhadrabAhu vIranirvANa se (62+100+183+ 123+6 (subhadra)+18 ( yazobhadra ) = 492 varSa vyatIta hone para arthAt 493 veM varSa meM paTTa (AcAryapada para AsIna hue 1 = 'e' paTTAvalI ke karttA ne sarasvatIgaccha ( nandisaMgha) kI paTTAvalI kA prAraMbha dvitIya bhadrabAhu se kiyA hai / kintu unakA paTTArohaNa - varSa vIra ni0 saM0 493 ke sthAna meM 492 rakhA hai| yaha unake nimnalikhita kathana se jJAta hotA hai 44 'tatra prathamaM vIrAt varSa 492 subhadrAcAryAt varSa 24 vikramajanmAnta varSa 22 rAjyAnta varSa 4 bhadrabAhu jAtaH // gAthA // sattari cadusadajutto tiNa kAlA vikkamo havai jammo / aTha varasa vAlalIlA soDasa vAsehi bhammie desa // 18 // paNarasa vAse jajjaM kuNaMti micchovadesasaMjutto / cAlIsa varasa jiNavaradhammaM pAlIya surapayaM lahiyaM // 19 // 15 anuvAda - vIra nirvANa se 492 veM varSa meM, subhadrAcArya ke pazcAt 24veM varSa meM, vikrama ke janma ke pazcAt 22 veM varSa meM tathA vikrama ke rAjyArohaNa ke anantara 4the varSa meM dvitIya bhadrabAhu paTTArUr3ha hue the| isa Azaya kI gAthAe~ bhI haiM " vIra nirvANa se 470 varSa vyatIta hone para vikrama kA janma huA thA / ATha varSa taka bAlakrIDAe~ kIM / solaha varSa taka dezabhramaNa kiyA / pandraha varSa taka yajJa karate hue mithyopadeza kA anusaraNa kiyA / pazcAt cAlIsa varSa taka jinadharma kA pAlana kara svarga prApta kiyA / " 14. mUlapATha isI adhyAya ke anta meM 'vistRta sandarbha' meM dekhie / 15. The Indian Antiquary, october, 1891, vol. XX, p.347. ukta kathana ke anusAra hara prakAra se vIranirvANa ke pazcAt 492 veM varSa meM hI dvitIya bhadrabAhu kA paTTArUr3ha honA siddha hai / yathA For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 2 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 27 1. vIra nirvANa se 470 varSa vyatIta hone para vikramAditya kA janma huaa| unake janma ke 22 veM varSa meM dvitIya bhadrabAhu paTTArUr3ha hue| isa prakAra paTTArohaNa varSa 470+22=492 / 2. janma ke bAda 18 varSa pUrNa kara lene para vIra ni0 saM0 (470+18) 488 meM vikramAditya kA rAjyArohaNa huaa| rAjyArohaNa ke cauthe varSa meM bhadrabAhu (dvitIya) paTTa para viraaje| isa prakAra paTTArohaNa varSa 488+4=492 / isake atirikta 'e' paTTAvalI ke kartA ne lohAcArya ko bhadrabAhu (dvitIya) ke bAda na rakhakara chaThe paTTadhara umAsvAmI ke pazcAt rakhA hai| tathA dharasena, puSpadanta aura bhUtabalI ko nandisaMgha yA sarasvatIgaccha meM parigaNita nahIM kiyA hai| kartA ne nandisaMgha kI utpatti isa prakAra batalAyI hai "subhadrAcArya syuM varSa 2 vikrama janma ara rAjya vikrama kI syuM varSa 4 bhadrabAhu jI pATi baitthaa|| bhadrabAhu ziSya guptigupt| tasya naamtryN| guptigupta 1 arhadvali 2 vizAkhAcArya 3 // tasya catvAri shissy| nandivRkSamUlena varSAyogo dhRtaH saha 6 mAghanandI tena nandisaGghaH sthaapitH| 1 // jinasenanAmatRNatale varSAyogo dhRtaH saha 6 vRSabhaH tena vRSabhasaGghaH sthaapitH| 2 // yena siMhaguhAyAM varSAyogaH sthApitaH saha 6 siMhasaGgha sthaapitvaan| 3 // yo devadattAvezyAgRhe varSAyogaM sthApitavAn saha16 devasaGkha cakAra // 4 // "17 anuvAda-AcArya subhadra ke paTTAsIna hone ke pazcAt dUsare varSa meM vikramAditya ne janma liyaa| aura vikrama ke rAjyAbhiSeka ke cauthe varSa meM bhadrabAhu (dvitIya) paTTArUr3ha hue| bhadrabAhu ke ziSya guptigupta the| unake tIna nAma the-1.guptigupta, 2.arhadali, 3.vishaakhaacaary| unake ziSyoM kI saMkhyA cAra thI-1.mAghanaMdI, jinhoMne nandivRkSa ke nIce varSAyoga dhAraNa kiyA thA aura nandisaMgha kI sthApanA kI thI, 2.vRSabha, jinhoMne 'jinasena' nAmaka vRkSa ke tale varSAyoga dhAraNa kiyA thA aura vRSabhasaMgha sthApita kiyA thA, 3.siMha, jinhoMne siMha kI guphA meM varSAyoga kiyA thA aura siMhasaMgha kI sthApanA kI thI, 4. deva (dvitIya), jinhoMne devadattA nAma kI vezyA ke ghara meM varSAyoga sthApita kiyA thA aura devasaMgha banAyA thaa| pro0 hArnale ne 'e' aura 'bI' paTTAvaliyoM ke mUlapATha kA namUnA dikhAne ke lie jisa pahalI praviSTi ko apane Alekha meM uddhRta kiyA hai, vaha pUrva meM pradarzita kI jA cukI hai| usameM ullikhita 'saMvat 4 caitra sudi 14' (dvitIya bhadrabAhu 16. 'saH' ke sthAna meM 'saha' kA prayoga, jo azuddha hai| 17. The Indian Antiquary, october 1891, vol. XX, p.346. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 2 saMvat 4 kI caitrazuklA caturdazI ko paTTa para ArUr3ha hue the) ina zabdoM se spaSTa hai ki ukta paTTAvaliyoM meM vikrama ke rAjyArohaNa varSa se hI vikrama saMvat kA AraMbha mAnA gayA hai| yadi vikrama ke janmavarSa se usakA Arambha mAnA jAtA, to bhadrabAhu (dvitIya) kA saMvat 22 meM paTTArUr3ha honA batalAyA jAtA / kintu aisA nahIM kiyA gyaa| isase ukta tathya meM vivAda ke lie avakAza nahIM rhtaa| paTTAvalIkAroM ne pratyeka paTTadhara kA vikrama saMvat ke anusAra jo paTTArohaNavarSa darzAyA hai, pro0 hArnale ne svanirmita tAlikA meM tatsaMgata IsavI san bhI pradarzita kiyA hai / (dekhie, tAlikA isI prakaraNa ke zIrSaka 2.1 tathA isI adhyAya ke aMta meM 'vistRta sandarbha' ke antargata) / ina paTTAvalIkAroM ko saMskRta meM nibaddha nandisaMghIya paTTAvaliyA~ pahale se upalabdha thiiN| unakA jyoM kA tyoM anukaraNa karate hue unhoMne naye paTTadharoM ke bhI nAma svakRta paTTAvaliyoM meM jor3e haiM / isake atirikta yaha bhI ullekha kiyA hai ki kauna paTTadhara kisa sthAna kA paTTAdhIza thA / vastutaH sthAnavizeSa ke paTTAdhIza hone kI prathA bhaTTArakapIThoM kI sthApanA ke sAtha bhaTTArakavarga meM zurU huI thI / kintu ina navIna paTTAvalIkAroM ne digambarAcAryoM ke sAtha bhI sthAnavizeSa ke paTTAdhIza hone kI kalpanA jor3a dI aura unheM bhI svakalpanAnusAra vibhinna sthAnoM kA paTTAdhIza ghoSita kara diyA / uparyukta do paTTAvaliyoM ke alAvA san 1892 meM jayapura ke paNDita haridAsa zAstrI se nandisaMgha kI tIna aura paTTAvaliyA~ pro0 hArnale ko prApta huI thiiN| jinheM unhoMne 'sI', 'DI' aura 'I' akSaroM se cihnita kiyA hai / 18 inameM bhI kiMcit bhinnatAoM ke sAtha usI guruparamparA evaM sthAna-kAlAdi kA usI paddhati se varNana hai, jo 'e' aura 'bI' paTTAvaliyoM meM hai| inakI praviSTiyoM ke do udAharaNa 'sI' paTTAvalI se nIce prastuta kiye jA rahe haiM "aise pUrvokta prakAra bhadrabAhu bhae / tA kaiM pIche aura AcArya anukrama taiM bhae hai, so kiJcit mAtra bhadrabAhu taiM lekara yA~ kA varNana anukrama taiM likhiye hai // vikrama rAjA kU~ rAjyapadastha ke dina taiM saMvat kevala 4 ke caitra zukla 14 caturdazI dine zrIbhadrabAhu AcArya bhaye / tA kI jAti brAhmaNa / gRhastha varSa 24 caubIsa / dIkSAvarSa 30 tIsa / paTTavarSa 22 bAIsa ke upari mAsa 10 daza dina 27 sattAIsa vahuri virahadina 3 / tina kA sarvAyuvarSa chihattara 76 / punarmAsa 11 gyAraha // ' ,,19 18. Prof. A. F. Rudolf Hoernle : Three Further Pattavalis of The Digambaras, The Indian Antiquary, Vol. XXI, March 1892, p.57. 19. The Indian Antiquary, Vol. XXI, March, 1892, p. 68. For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra0 2 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 29 ___ "bahuri tA ke pIche saMvat kevala chahavIsa 26 kA phAlguna zukla 14 caturdazI dina maiM guptagupti nAma AcArya jAti paravAra bhye| tA kA gRhastha varSa 22 vAIsa kaa| vahuri dIkSAvarSa 14 caudh| paTTasthavarSa 9 nau, mAsa 6 chaha; dina 25 paccIsa, viraha dina 5 paaNc| yA kI sarvAyuvarSa paisaThi 65 mAsa 7 sAta 65 / 7 kA jAnanA // 19 __isa paTTAvalI meM paTTadharoM ke sthAnavizeSa se sambaddha hone kA bhI ullekha kiyA gayA hai| yathA "tA ke pIche bhadrabAhu sauM lera merukIrti tA~I paTTa chavvIsa paryanta dakSiNadeza virSe bhaddalapurI meM bhae // 26 // vahuri mahAkIrti Adi lera mahIcandrAnta tA~I chavvIsa paTTa mAlavA vissai| tA maiM aThAraha 18 ujjainI maiM bhye| canderI ke virSe 4 cyAra bhe| bhela maiM 3 tIna bhe| kuNDalapura eka bhae 1 // yaha sarva chavvIsa 26 bhe|| vahuri tA ke pIche vRSabhanandi Adi siMhakIrti anta tA~I paTTa vAraha 12 vA viSai bhe|| 12 // vahuri tA ke pIche kanakakIrti Adi vasansakIrtyanta paTTa daza 10 cItoDa ke viSai bhe|| 10 // vahuri sUracandra 1, mAghacandra 1, jJAnakIrtti 1, narendrakIrtti 1, ye cyAra paTTa varai bhye|| 4 // vahuri proSThalakIrti Adi prabhAcandrAnta paTTa 6 chaha ajamera bhye| 6 / vahuri padmanandI Adi zubhacandrAnta paTTa 2 doya gujarAtadeza virSe vAgvara deza maiM bhye|| vahuri sakalakIrti Adi vAgvara deza maiM bhye| aisaiM zrImUlasaGgha nandyAmnAya sArasvatIgaccha balAtkAragaNa kI paTTAvalI anukrama taiM jAnanA~ aiseM // "20 pro0 hArnale dvArA A aura B paTTAvaliyoM ke AdhAra para nirmitta tAlikA hI 'iNDiyana aiNTikverI kI paTTAvalI' ke nAma se jAnI jAtI hai| . 4 iNDiyana-aiNTikverI-paTTAvalI ke anusAra kundakunda kA samaya pUrvoddhRta iNDiyana aiNTikverI-paTTAvalI ke anusAra AcArya kundakunda kA janma IsA se 52 varSa pUrva huA thA, 11 varSa kI Ayu meM unhoMne munidIkSA grahaNa kI thI aura IsA se 8 varSa pahale 44 varSa kI avasthA meM ve AcAryapada para pratiSThita hue the| ve 51 varSa 10 mAsa evaM 10 dina taka AcAryapada para AsIna rahe, usake 5 dina bAda svarga sidhAra gye| isa prakAra unakA jIvanakAla 95 varSa 10 mAsa aura 15 dina thaa| 20. Ibid., P. 69. For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa kundakunda ko bhaTTAraka asiddha karanevAle paTTAvalIgata tathya jaisA ki pUrva meM kahA gayA hai, AcArya hastImala jI ne pUrvoddhRta tAlikAbaddha paTTAvalI ke AdhAra para jo yaha niSkarSa nikAlA hai ki kundakunda bhaTTArakaparamparA ke the, vaha yukti aura pramANa ke viruddha hai| paTTAvalI meM nirdiSTa tathya hI isake sAkSI haiN| unakA prarUpaNa nIce kiyA jA rahA hai| kundakunda 'nandI' Adi saMghoM kI utpatti se pUrvavartI 1. AcArya hastImala jI ne pUrvoddhRta vaktavya meM kahA hai ki iNDiyana aiNTikverI kI paTTAvalI meM sabhI AcAryoM ke lie sAta bAra 'paTTAdhIza' vizeSaNa aura do bAra 'bhaTTAraka' vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| isase siddha hai ki vaha bhaTTAraka-paramparA kI mUla paTTAvalI hai| pratIta hotA hai ki AcArya jI ne 'di iNDiyana aiNTikverI' meM pro. hArnale dvArA prakAzita paTTAvaliyoM ke mUla pATha kA avalokana nahIM kiyaa| unameM kahIM bhI 'paTTAdhIza' zabda kA prayoga nahIM hai| unameM to 'paTTa', 'paTTastha' aura 'AcArya' zabdoM kA prayoga hai| jaise "bahuri tA ke pIche picyAsImA~ paTTa, saMvat 1450 caudaha sau paccAsa kA mAgha zukla paJcamI 5 . zubhacandra bhyaa|"21 anuvAda-"aura unake pazcAt pacAsIveM (85 veM) paTTa saMvat 1450 kI mAgha zukla paJcamI ko zubhacandra hue|" "vahuri mahAkIrtti Adi lera mahIcandrAnta tA~I chavvIsa paTTa mAlavA viSai / "21 anuvAda-aura mahAkIrti se lekara mahIcandra taka chabbIsa paTTa mAlavA meM hue haiN| "vikrama rAjA . rAjyapadastha ke dina nai saMvat kevala 4 ke caitra zukla caturdazI dine zrIbhadrabAhu AcArya bhye|"22 21. The Indian Antiquary, vol. XXI , p.69. 22. Ibid., p. 68. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 3 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 31 anuvAda - " vikramarAja ke rAjyapada para ArUr3ha hone ke dina se saMvat 4 kI caitra zukla caturdazI ko zrI bhadrabAhu AcArya hue| " yahA~ paTTa zabda pramukha yA pradhAna ke artha meM prayukta huA hai| koza meM bhI paTTamahiSI, paTTarAjJI paTTaziSya Adi zabdoM kA prayoga milatA hai, jinakA artha hai pramukha yA pradhAna rAnI, 23 pramukha ziSya Adi / uparyukta vAkyoM meM bhI 'paTTa' kA artha pradhAna muni yA prasaMgAnusAra kisI pITha yA saMsthA kA pramukha hai / muniyoM ke prasaMga meM 'paTTa' zabda 'AcArya' kA paryAyavAcI hai, jaisA ki uparyukta ' zrIbhadrabAhu AcArya bhaye' zabdoM se spaSTa hai / 'paTTAvalI' zabda bhI 'paTTAnAM pramukhAm pradhAnAnAm AcAryANAM vA AvaliH paGkti:' isa vigraha ke anusAra AcAryoM athavA bhaTTAraka-sampradAya ke prasaMga meM bhaTTArakapITha para AsIna puruSoM kI paramparA kA vAcaka hai| paTTAvalI ke paryAyavAcI ke rUpa meM 'gurvAvalI' zabda kA bhI prayoga huA hai / " 1 saMvat 4 caitra sudi 14 bhadrabAhu jI gRhasthavarSa 24 dIkSAvarSa 30 paTTasthavarSa 22, mAsa 10, dina 27 -- / " (The Indian Antiquary, Vol. XX, p.344) / isa vAkya meM 'AcArya' ke lie paTTastha ( paTTa pradhAna pada para sthita ) zabda kA prayoga kiyA gayA hai / ( paTTasthavarSa = paTTa para sthita vyakti, usake dvArA vyatIta kiye gaye vrss)| anyatra bhI 'paTTa' zabda AcAryapada evaM bhaTTArakapada ke lie prayukta huA hai| (dekhiye, isI adhyAya kI pAdaTippaNI kra. 68, 69, 70 ) / paTTastha aura paTTadhara zabda ekArthaka haiM / = pro0 hArnale ne 'paTTa' evaM 'paTTastha' zabdoM kA a~garejI anuvAda Pontiff kiyA hai, jisakA artha dharmaguru hotA hai, paTTAdhIza nahIM / kintu, 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' ke lekhaka DaoN0 nemicandra jI zAstrI ne pro0 hArnale dvArA tAlikArUpa meM prastuta a~garejI paTTAvalI ke svakRta hindI anuvAda meM 'paTTAdhIza' zabda kA prayoga kara diyA / ise AcArya hastImala jI ne paTTAvalI kA mUlapATha mAna liyA hai, jo unakA bhrama hai| yadi unhoMne mUlapATha dekhA hotA, to yaha bhrama na hotA / paTTAvaliyoM ke mUlapATha meM kisI AcArya ko bhaTTAraka zabda se bhI abhihita nahIM kiyA gayA hai| kevala eka sthAna para yaha kahA gayA hai ki vikrama saM0 1375 meM gujarAta meM bhaTTAraka prabhAcandra kA eka AcArya (sevaka ) thA / eka zrAvaka ne prabhAcandra ko pratiSThA sampanna karAne ke lie bulAyA thA, kintu vaha nahIM A ske| taba zrAvaka ne usa AcArya (sevaka ) ko sUrimantra dekara 'bhaTTAraka' kI upAdhi pradAna kara dI aura usase pratiSThA sampanna kraayii| taba se gujarAta meM paTTa 23. The principal wife of a king. ( M. Monier Williams Sans. - Eng. Dictonary.) For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ pra03 kI sthApanA huii| vaha AcArya (sevaka) se bhaTTAraka ho gyaa| use padmanandI nAma diyA gyaa|24 isa prakAra ukta paTTAvaliyoM meM na to 'paTTAdhIza' zabda kA prayoga hai, na 'bhaTTAraka' zabda kaa| ataH ina hetvAbhAsoM ke AdhAra para AcArya hastImala jI kA 'di iNDiyana aiNTikverI' kI paTTAvalI ko bhaTTAraka-paTTAvalI mAnanA mithyA siddha ho jAtA hai| 2. ukta paTTAvalI ko nandisaMgha kI paTTAvalI bhI nahIM kahA gayA hai| pro0 hAnale ke anusAra usameM 'sarasvatI gaccha kI paTTAvalI' zIrSaka diyA gayA hai25 aura 'sarasvatIgaccha' nAma kA pracalana 'di iNDiyana aiNTikverI' meM prakAzita 'DI' paTTAvalI ke anusAra uparyukta bhaTTAraka padmanandI ke hI samaya meM huA thaa| unhoMne Urjayanta (giranAra) parvata para sarasvatI kI pASANapratimA banAI thI aura use maMtra ke bala para bolane ke lie bAdhya kara diyA thaa| (usase yaha kahalavA diyA thA ki digambaramata hI prAcIna hai, zvetAmbaramata nahIM)26 taba se sArasvatagaccha yA sarasvatIgaccha kA pracalana huaa| isake samarthana meM pro. hArnale ne pITarsana ko upalabdha paTTAvalI se nimnalikhita zloka uddhRta kiyA hai 24. "saMvat 1375 dina sa~ eka bhaTTArka prabhAcandra jI ke AcArya cho| so gujarAta me zrI bhaTTArka jI to na chA aru vai AcArya hI chaa| so mahAjana eka pratiSThA ko udyama kiiyo| so vai to na Aya phuNcyaa| jadi AcArya ne sUrimantra divAya ara bhaTTArka padavI gujarAta kI dInhI, pratiSThA karivA pArcha / taThA tUM gujarAta me paTTa thaaro|| AcArya V bhaTTArka huvo| nAma padmananda jI diiyo||" Pattavali D, The Indian Antiquary, Vol. XXI, p.78. yahA~ 'AcArya' zabda sevaka ke artha meM prayukta huA hai| dekhie pAdaTippaNI 26 / 25. Two Pattavalis of the sarasvati Gachchha of the Digambara Jains. (The Indian Antiquary, vol. XX, p.341). Three Further Pattavalis of the Digambaras. (The Indian Antiquary, vol. XXI, p.57.) 26. "prabhAcandra jI ke AcArya gujarAta maiM cho| so vaThai ekai zrAvaka pratiSThA naiM prabhAcandra jI naiM blaayaaN| so vai naayaa| tadi AcArya naiM suramantra (read sUri) de bhaTTAraka kari pratiSThA kraaii| tadi bhaTTAraka padmanandi jI huvaa| tyA~ pASANa kI sarasvatI muLe bulaaii|" Pattavali D, The Indian Antiquary, Vol. XXI, p.78. vizeSa--yahA~ AcArya kA artha munisaMgha kA AcArya nahIM hai, apitu bhaTTAraka ke parikara (sevaka samUha) se sambaddha koI brahmacArI yA paNDita hai| isIlie 'DI' paTTAvalI ke mUlapATha meM 'bhaTTAraka prabhAcandra kA eka AcArya thA aisA kahA gayA hai| pro. hArnale ne bhI yahI artha kiyA hai, yathA-"In Samvat 1375 there was a certain Acharya belonging to (the suite of) the Bhattaraka Prabhachandra." The Indian Antiquary, Vol. XXI, 78. zabdakoza meM suite kA artha parikara yA parijana diyA gayA hai| 27. The Indian Antiquary, Vol. XXI, p.78. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra03 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 33 padmanandI gururjAto balAtkAragaNAgraNI: pASANaghaTitA yena vAditA shriisrsvtii| ujayantagirau gacchaH svacchaH sArasvato'bhavat atastasmai munIndrAya namaH shriipdmnndine||28 anuvAda-"jina padmanandI guru ne Urjayanta parvata para pASANanirmita sarasvatI ko bolane ke lie bAdhya kara diyA, ve balAtkAragaNa ke agraNI (pradhAna) bana gye| taba se svaccha sArasvatagaccha kA pracalana huaa| isalie una padmanandI munIndra ko maiM namaskAra karatA huuN|" uparyukta ullekha ke AdhAra para pro0 joharApurakara ne bhI likhA hai ki caudahavIM sadI se hI balAtkAragaNa yA balagAragaNa ke sAtha sarasvatIgaccha aura usake paryAyavAcI bhAratI, vAgezvarI, zAradA Adi nAma jur3e haiN|29 prophesara sA0 ke anusAra balAtkAragaNa kA bhI sabase prAcIna ullekha vikramasaMvat 1070 meM AcArya zrIcandra ne 'purANasAra' meM kiyA hai|29 kintu I0 san 1048 ke eka zilAlekha meM balagAragaNa kA ullekha milatA hai, jo balAtkAragaNa kA pUrvarUpa hai3deg aura zrI candraprabha choTA mandira siMroja (ma.pra.) meM vikrama saMvat 1007 (950 I0) ke pratimAlekha meM mUlasaMgha, sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNa, ina tIna kA ullekha hai| yathA "vi0 saMvat 1007 mAsottamamAse phAlguNamAse zuklapakSe tithau caturthyAM budhavAsare zrImUlasaMgha sarasvatIgaccha balAtkAragaNa ThAkurasIdAsa prtisstthitN|" yaha lekha siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI ne zrI kamalakumAra jaina ke jinamUrti-prazastilekha grantha kI prastAvanA meM pRSTha 20 para uddhRta kiyA hai| zrIdigambara jaina bar3A mandira chatarapura (ma.pra.) meM eka yantra para saMvat 1219 kA nimnalikhita lekha utkIrNa hai, jisameM mUlasaMgha, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha, aura kundakundAcArya-AmnAya eka sAtha ullikhita haiM "saMvat 1219 jeSTha sudI 10 some zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryAmnAye khaMDelavAlavaMse vilAlAgotre siMghaI mallajI pratiSThita vRndAvatI kavane dyaagmsyopdeshnnaam|" (kamalakumAra jaina : jinamUrti-prazastilekha / pR.68) 28. yaha vastutaH prathama zubhacandrakRta gurvAvalI kA 63 vA~ zloka hai| dekhie , isI adhyAya ke anta meM 'vistRta sndrbh'| 29. bhaTTArakasampradAya / pRSTha 44 / 30. "balagAragaNada meghnndibhttttaark|" jaina-zilAlekha-saMgraha / mA.ca./ bhAga 2/ le.kra.181 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra03 ___ chatarapura (ma.pra.) ke hI uparyukta bar3A mandira meM saMvat 1272 (IsavI san 1215) ke tIna pratimAlekhoM meM mUlasaMgha aura sarasvatIgaccha ke nAma haiM tathA saMvat 1310 (I0 san 1253) ke eka yaMtralekha meM mUlasaMgha, nandI-AmnAya, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha aura kundakundAcArya-AmnAya kA ullekha hai| (dekhiye, Age prakaraNa 4/ zIrSaka 3.7) / ina pratimAlekhoM kA pramANa dete hue siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI likhate haiM-"bhaTTArakasampradAya pR. 44 meM pro0 vI0 pI0 joharApurakara ne yaha saMketa kiyA hai ki 'caudahavIM sadI se mUlasaMgha ke sAtha sarasvatIgaccha aura usake paryAyavAcI bhAratI, vAgezvarI, zAradA Adi nAma jur3e haiM' vaha ukta pratimAlekha ko dRSTipatha meM lene se ThIka pratIta nahIM hotA hai|" (jinamUrti-prazasti-lekha : kamala kumAra jaina/ prastAvanA / pR.20 / paa.tti.1)| niSkarSa yaha ki sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNa IsA kI 10vIM zatAbdI meM astitva meM Aye, jisase phalita hotA hai ki kundakunda balagAragaNa yA balAtkAragaNa ke pracalana se bhI bahuta pUrvavartI haiN| ataH balAtkAragaNa kI paTTAvalI meM unakA nAma hone para bhI ve isa gaNa ke AcArya yA bhaTTAraka nahIM the| 3. nandisaMgha kA udaya bhI kundakunda ke astitvakAla se bahuta bAda meM huA hai| yadyapi indranandI ne apane zrutAvatAra meM AcArya mAghanandI se pUrvavartI AcArya arhadvalI ko 'nandI' Adi caturvidha saMghoM kA janmadAtA kahA hai, tathApi zravaNabelagola ke zaka saM0 1355 (1433 I0) ke nimnalikhita zilAlekha meM kahA gayA hai ki bhaTTa akalaMkadeva (680 I0) ke divaMgata ho jAne ke bAda unake anvaya meM udbhUta muniyoM meM dezabheda ke kAraNa yaha cAra prakAra kA saMghabheda huA thA, kintu dharmAcaraNa meM koI virodha nahIM thA tataH paraM zAstravidAM muniinaamgresro'bhuudklngksuuriH| mithyAndhakArasthagitAkhilAAH prakAzitA yasya vcomyuukhaiH|| 18 // tasmin gate svargabhuvaM maharSI divaH patInnartumiva prkRssttaan|| tadanvayodbhUtamunIzvarANAM babhUvuritthaM bhuvi sngghbhedaaH|| 19 // sa yogisaGgazcaturaH prabhedAnAsAdya bhuuyaanviruddhvRttaan| babhAvayaM zrIbhagavAjinendrazcaturmukhAnIva mithssmaani|| 20 // deva-nandi-siMha-sena-saGghabhedavartinAM dezabhedataH prabodhabhAji devyoginaam| For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra03 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 35 vRttatassamastato'viruddha-dharma-sevinAM madhyataH prasiddha eSa nandisaGgha itybhuut|| 21 // 31 / / paM0 jugalakizora jI mukhtAra likhate haiM-"akalaMka se pahale ke sAhitya meM ina cAra prakAra ke saMghoM kA koI ullekha bhI abhI taka dekhane meM nahIM AyA hai, jisase isa kathana ke satya hone kI bahuta kucha saMbhAvanA pAyI jAtI hai|"32 na kevala sAhitya meM, apitu bhaTTa akalaMkadeva ke astitvakAla se pUrva ke zilAlekhoM meM bhI ina saMghoM kA ullekha anupalabdha hai| yadyapi dramiLagaNa yA draviLasaMgha ke antargata nandisaMgha ke astitva kA prAcInatama ullekha 1060 I0 ke AsapAsa ke somavAra-zilAlekha meM33 tathA yApanIya-nandisaMgha kI sarvaprathama carcA 776 I0 ke devarahalli-abhilekha24 meM tathA usake bAda 812 I0 ke kar3aba-abhilekha meM milatI hai,35 kintu mUlasaMgha yA kundakundAnvaya meM nandigaNa kA sabase purAnA ullekha 1115 I0 (zaka saM0 1037) ke zravaNabelagola ke stambhalekha para upalabdha hotA hai| yathA zrImanmunIndrottamaralavargAH zrIgautamamAdyAH prbhvissnnvste| tatrAmbudhau saptamaharddhiyuktAstatsantatau nandigaNe bbhuuv|| 3 // zrIpadmanandItyanavadyanAmA hyaacaaryshbdottrkonnddkundH| dvitiiymaasiidbhidhaanmudyccritr-snyjaat-sucaarnnddhiH|| 4 // zrImUlasaGgha kRta-pustakagaccha-dezIyodyadgaNAdhipasutArkikacakravartI saiddhAntikezvarazikhAmaNi meghacandra... straividyadeva iti sadvibudhAH stuvnti|| 29 // 26 31. jaina-zilAlekha-saMgraha / mANikacandra / bhAga 1/ le.kra.108 (258) / 32. 'svAmI samantabhadra'/ pR.180-181|| 33. "guNasenapaNDitaviLagaNam vrnndisNghmnvymrungg(lm)|" jain-shilaalekh-sNgrh| mANikacandra / bhA.2 / le.kr.192| 34. ka-"zrImUla-mUlagaNAbhinanditanandisaGghAnvaye eregittUranAmni gaNe pulikal-gacche --- candranandInAma gururaasiit|" jaina-zilAlekha-saMgraha / mANikacandra/bhA.2/ le.kra.121 / kha-yApanIya-nandisaMgha kaI gaNoM meM vibhakta thaa| unameM kanakopala-sambhUta-vRkSamUlagaNa (jai.zi.saM./mA.ca/ bhA.2/ lekha kra. 106), zrImUlamUlagaNa tathA punnAgavRkSamUlagaNa pramukha the| (gulAbacandra caudharI : prastAvanA / pR.27 / jaina-zilAlekha-saMgraha / mANikacandra / bhaa.3)| 35. "zrIyApanIya-nandisaMgha-punnAgavRkSa-mUlagaNe" jaina-zilAlekha-saMgraha / bhAga 2/le.kr.124| 36. jaina-zilAlekha-saMgraha/ mANikacandra / bhA.1 / le.kra.47 (127) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra03 ___ isake bAda 'nandigaNa' kA ullekha I0 san 1123 se lekara 1177 I0 taka jaina zilAlekha saMgraha (mA. ca.) bhAga 1 ke lekha kra. 43 (117), 50 (140), 40 (64), 42 (66) meM milatA hai| kintu nandisaMgha zabda kA sarvaprathama ullekha 12vIM zatAbdI ke eka lekha meM huA hai| siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI likhate haiM-"bUr3hI caMderI (gunA) sthita 12vIM zatAbdI kA eka aisA lekha bhI hamAre saMgraha meM hai, jisameM mAtra kundakundAnvaya-nandisaMgha kA ullekha dRSTigocara hotA hai| lekha kA vaha aMza isa prakAra hai" "zrI kundakundAnvayanandisaMghe jAto muniH zrI shubhkiirtisuuriH|" (jinamUrti-prazasti-lekha / prastAvanA / pR.20) tatpazcAt 'nandisaMgha' zabda mUlasaMgha evaM kundakundAnvaya ke sAtha vijayanagara ke 1386 I0 ke dIpastambha lekha para AyA hai| yathA- . zrImUlasaGgreJjani nandisaGghastasmin blaatkaargnno'tirmyH| tatrApi sArasvatanAmni gacche svacchAzayo'bhUdiha pdmnndii|| 3 // AcAryakuNDakundAkhyo vakragrIvo mhaamtiH| elAcAryoM gRdhrapiccha iti tannAma pnycdhaa|| 4 // kecittadanvaye cArumunayaH khanayo giraam|| jaladhAviva ratnAni bbhuuvurdivytejsH|| 5 // 37 isake bAda 1398 I0 (zaka saM0 1320) ke eka zravaNabelagola-stambhalekha para pAyA jAtA hai| yathA arhadvalissaGghacaturvidhaM sa shriikonnddkundaanvymuulsngkh| kAlasvabhAvAdiha jAyamAna-dveSetarAlpIkaraNAya ckre||26|| sitAmbarAdau viparItarUpe khile visaGge vitanotu bhedN| tatsenanandi-tridiveza-siMha-saGkeSu yastaM manute kudRksH||27|| saGkeSu tatra gaNagaccha-vali-trayeNa lokasya cakSuSi bhidAjuSi nndisngke| dezIgaNe dhRtaguNe'nvitapustakAcchagacche'Ggulezvaravalirjayati prbhuutaa|| 28 // 38 37. vahI / bhAga 3 / le.kr.585|| 38. vahI / bhAga 1 / le.kra.105 (254) / For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra0 3 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 37 zravaNabelagola ke hI 1433 I0 (zaka saM0 1355) ke zilAlekha meM bhI ukta ullekha milatA hai tadIyavaMzAkarataH prasiddhAdabhUdadoSA ytirtnmaalaa| babhau yadantamaNivanmunIndrassa kunnddkundoditcnndddnnddH|| 10 // abhUdamAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sklaarthvedii| sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipunggven|| 11 // nandisaGke sadezIyagaNe gacche ca pustke| iNguleshblirjiiyaanmnggliikRt-bhuutlH|| 22 // 39 zilAlekhoM ke adhyetA DaoN. gulAbacandra jI caudharI likhate haiM ki "lekha naM0 596 (105, 14 vIM zatAbdI) aura 625 (108, 15vIM zatAbdI) meM nandigaNa ko nandisaMgha kahA gayA hai aura use mUlasaMgha ke artha meM prayukta kiyA hai| ina donoM lekhoM meM sena, nandi, deva aura siMha saMghoM kA eka kAlpanika itihAsa diyA gayA hai| --- ye donoM lekha eka suMdara kAvya kahe jA sakate haiN|"40 isa prakAra mUlasaMgha ke sAdhuvarga-vizeSa kA nandigaNa yA nandisaMgha nAmakaraNa 12vIM zatAbdI I0 kI ghaTanA hai usase pUrva kI nhiiN| san 466 I0 (zaka saM0 388) ke markarA tAmrapatroM meM koNDakundAnvaya ke sAtha kevala dezIyagaNa kA sambandha darzAyA gayA hai "desigagaNaM konnddkundaanvy-gunncndrbhttaarshissysy|"41 gaNa-gacchAdi se rahita kevala 'koNDakundAnvaya' kA nirdeza 797 I0 (zaka saM0 719) tathA 802 I0 (zaka varSa 724) ke 'maNNe' ke abhilekhoM meM milatA hai| yathA "AsIda (t ) toraNAcAryaH konnddkundaanvyodbhvH|"42 "koNDakundAnvayodAro gaNo'bhUt bhuvnstutH| 43 39. vahI / bhAga 1/ le. kra.108 (258) / 40. vahI / bhAga3 / prastAvanA / pR.58| 41. jaina-zilAlekha-saMgraha / mANikacandra / bhAga 2 / le. kra.95, pR.63 / 42. vahI/ bhA.2/ le. kra.122 / pR.122 / 43. vahI/ bhA.2/ le. kra. 123 / pR.129 / For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ pra03 koNDakundAnvaya ke sAtha mUlasaMgha, dezIyagaNa aura pustakagaccha kA sambandha 860 I0 ke konnUra-zilAlekha meM batalAyA gayA hai "zrI-mUlasaGgha - dezIyagaNa - pustkgcchtH| jAtastraikAlyayogIzaH kSIrAbdheriva kaustubhH|| 35 // --- zrIkondakundAnvayAmbaradhumaNi vidvajjanaziromaNi --- shriiviirnndisaiddhaantikckrvrtiglu|"44 nimnalikhita abhilekhoM meM bhI uparyukta anvaya, saMgha, gaNa aura gaccha kA varNana hai "shriimuulsNgh-deshiygnn-pustkgcch-konnddkundaanvy-inggleshvrdbliy---|" (1044 I0)45 "zrImUlasaMgha-desiyagaNa-postakagaccha-koNDakundAnvayada zrImatu naagcndrcaandraaynn-devrshissy---|"(1078 I0/ haTTaNa / le.kr.218)| jaina-zilAlekha-saMgraha (mA.ca./ dvitIya bhAga) ke lekha kra.223 (1080 I0), 232 (1093 I0), 269 (1118 I0), 275 (1120 I0), 284 (1123 I0), 293 (1130 I0), 294 (1130 I0), 300 evaM 301 (1133 I0) meM bhI kundakundAnvaya ke sAtha mUlasaMgha, dezIyagaNa tathA pustakagaccha kA hI sambandha dikhAyA gayA hai| 1280 I0 ke cikamagalUra evaM 1355 I0 ke maleyUra abhilekhoM-sahita 6 jainazilAlekha-saMgraha (mA.ca.)bhAga 3 ke bhI 42 abhilekhoM meM kundakundAnvaya ke sAtha mUlasaMgha, dezIyagaNa aura pustakagaccha kA ullekha hai| nauvIM zatAbdI I0 se lekara bArahavIM zatAbdI I0 taka ke zilAlekhoM meM kundakundAnvaya aura mUlasaMgha ke sAtha krANUgaNa, tintriNIkagaccha evaM meSapASANagaccha kA bhI kathana hai| yathA "zrIkuNDakundAnvaya-mUlasaMghe krANUgaNe gcch-su-tintrinniike|' (1075 I0) "zrImUlasaMgha-viyadamRtAmaLaruci-rucira-koNDakundAnvaya-lakSmI-mahitaM jinadharmala-lAmaM krANUggagaNaM jnaanndkrm|" (1117 I.)48 44. vahI/ bhA.2/ le. kra. 127 / pR.145, 148 / 45. vahI/ bhA.2 / le. kra. 180/ pR.220 / 46. vahI/ bhAga/3/le. kr.526.561| 47. vahI / bhA.2 / le. kra. 209 / pR.269 / 48. vahI / bhA.2/ le. kra. 267 / pR.393| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra0 3 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 39 "zrImUlasaMghada koNDakundAnvayada krANUra-ggaNa meSapASANa-gacchada zrImatprabhAcandrasiddhAntadevaravara shissyru|" (1121 I0)49 990 I0 ke eka zilAlekha meM kundakundAnvaya ke sAtha draviNasaMgha kA bhI ullekha ___ "draviLasaMghada --- ada zrIkoNDakundAnvayada trikAla-mauni-bhaTTArakaziSyar --- / " (lagabhaga 990 I0)50 kundakundAnvaya meM vakragaccha kA bhI astitva thaa| 1100 I0 ke zilAlekha meM kahA gayA hai-"zrImUlasaGghada dezIyagaNada vakragacchada koNDakundAnvayada pariyaliya vaDDadevara bliy|"51 IsA kI 12vIM zatAbdI meM hue AcArya vasunandI ne apane zrAvakAcAra kI prazasti meM svayaM ko kundakundAnvaya ke guruoM kA ziSya batalAyA hai-'AsI sasamayaparasamayavidU sirikundakundasaMtANe --- / ' yahA~ kundakundAnvaya ke sAtha kisI saMgha, gaNa yA gaccha kA ullekha nahIM hai| ina zilAlekhIya aura sAhityika pramANoM se siddha hai ki 10vIM zatAbdI I0 ke pUrva taka mUlasaMgha meM nandisaMgha, balAtkAragaNa evaM sarasvatIgaccha, inameM se kisI kA bhI astitva nahIM thaa| ataH iNDiyana-ainTikverI-vAlI paTTAvalI meM 10vIM zatAbdI I0 ke pUrva taka jitane AcAryoM ke nAma nirdiSTa haiM, ve nandisaMgha ke nahIM the| ataH nandisaMgha kI paTTAvalI yadi bhaTTAraka-paramparA kI paTTAvalI mAnI jAya, to uparyukta AcArya bhaTTAraka-paramparA ke siddha nahIM hote / vastutaH aisA huA hai ki jaise paMcastUpAnvaya kA munisaMgha IsA kI 9vIM zatAbdI meM 'senasaMgha' nAma se jAnA jAne lagA,52 vaise hI 12vIM zatAbdI I0 se kundakundAnvaya kA munisaMgha 'nandigaNa' yA 'nandisaMgha' ke nAma se abhihita hone lgaa| kundakundAnvaya meM sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNa kA vikAsa to 10vIM zatI I0 meM hI ho gayA thA, krANUr Adi gaNa tathA vakra, tintriNIka, meSapASANa Adi gaccha bAda meM vikasita hue / bArahavIM zatAbdI I0 se isa nandisaMgha meM bhaTTArakaparamparA Arambha ho gayI / aura taba bhaTTAraka bhI apane ko kundakundAnvaya, mUlasaMgha, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha 49. vahI / bhA.2 / le. kra. 277 / pR.416 / 50. vahI / bhA.2 / le.kra.166 / pR.207| 51. vahI / bhA.1 / le.kra.55 (69) / pR.122 / 52. senasaMgha kA sarvaprathama ullekha uttarapurANa kI prazasti meM pAyA jAtA hai| (pro. vidyAdhara joharApurakara : bhaTTArakasampradAya / pR.26)| For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra03 Adi se sambaddha ghoSita karane lge| isa prakAra nandI Adi saMghoM kA muniyoM aura bhaTTArakoM, donoM se sambandha thaa| AcArya arhadbalI ke dvArA mUlasaMgha ko nandI Adi saMghoM meM vibhAjita kiye jAne kI kathA kAlpanika pratIta hotI hai, kyoMki zravaNabelagola ke zilAlekhoM meM hI isake viSaya meM parasparavirodhI ullekha milate haiN| 1398 I0 ke zilAlekha meM 53 kahA gayA hai ki mUlasaMgha kA caturvidha saMghoM meM vibhAjana arhadbalI ne kiyA thA, jaba ki 1433 I0 kA zilAlekha 54 kahatA hai ki akalaMkadeva ke divaMgata hone ke pazcAt unake anvaya ke muni apane Apa cAra saMghoM meM vibhAjita ho gye| vastutaH 'nandI' Adi saMgha svayaM vikasita hue the, kyoMki paMcastUpAnvaya, punnATa, kundakundAnvayI-draviNa Adi aise saMghoM kA astitva bhI thA, jo AcArya arhadbalI dvArA nirmita nahIM batalAye gaye haiN| uparyukta pramANoM se yaha nirNIta ho jAtA hai ki AcArya kundakunda nandisaMgha, balAtkAragaNa tathA sarasvatIgaccha ke vikasita hone ke bahuta pahale utpanna hue the,ataH ve nandisaMgha ke AcArya nahIM the| isalie yadi nandisaMgha ko bhaTTArakasaMgha mAnA jAye, to kundakunda bhaTTAraka siddha nahIM hote| 2 nandisaMghIya paTTAvalI kevala bhaTTAraka-paramparA kI paTTAvalI nahIM yadyapi iNDiyana-aiNTikverI-vAlI nandisaMghIya paTTAvalI meM 10vIM zatAbdI I0 ke pahale jina AcAryoM ke nAma ullikhita haiM, ve nandisaMgha, balAtkAragaNa yA sarasvatIgaccha ke nahIM the, tathApi usase uttaravartI sabhI AcArya yA paTTadhara bhaTTArakasampradAya ke the, aisA nahIM mAna lenA cAhie / kyokiM 10 vIM zatAbdI I0 se bhI mUlasaMgha, sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNa meM jinaliMgadhArI muni hote Aye haiN| bhaTTAraka-paramparA to 12vIM zatAbdI I0 se AraMbha huI thii| usake sAtha bhI muniparamparA viralarUpa meM calatI rhii|5 kintu bhaTTAraka-paramparA kA varcasva sthApita ho jAne se 12vIM zatAbdI I0 se nandisaMghIya paTTAvalI meM bhaTTArakasampradAya ke hI uttarAdhikAriyoM ke nAma rakhe gaye haiM, kyoMki jina 53. jaina-zilAlekha-saMgraha / mANikacandra / bhAga 1 / le. kra.105 (254) / zloka 26 / 54. vahIM / bhA.1/ le.kra.108 (258)/ zloka 18-21 / 55. jaisA ki paM0 AzAdhara jI ne kahA hai-'khadyotavat sudeSTAro hA dyotante kvacit kvacit' arthAt kheda hai ki sacce upadezaka muni Aja kahIM-kahIM hI dikhAI dete haiM (paM0 nAthUrAma premI: jaina sAhitya aura itihAsa / dvi.saM./ pR.488 se uddhRt)| For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra0 3 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /41 pA~ca paTTAvaliyoM ke AdhAra para iNDiyana-eNTikverI-vAlI paTTAvalI taiyAra kI gaI hai, unake racayitA bhaTTAraka hI the| prazna uThatA hai ki 12vIM zatAbdI I0 se pUrva ke jo AcArya nandisaMgha ke the hI nahIM, unake nAma prastuta paTTAvalI meM kyoM rakhe gaye? isakA uttara yaha hai ki ve usI kundakundAnvaya meM hue the, jisameM uttaravartI muni aura bhaTTAraka hue the| isa sAmya ke kAraNa unheM bhI prastuta paTTAvalI kI AdhArabhUta paTTAvaliyoM meM zAmila kiyA gayA hai| isalie unake bhI nAma prastuta paTTAvalI meM milate haiN| isa prakAra iNDiyana-aiNTikverI-vAlI nandisaMgha kI paTTAvalI meM kevala bhaTTArakoM ke nAma nahIM haiM,apitu muniyoM ke bhI haiN| mUlasaMghIya munivarga kA hI 'nandI' Adi saMghoM meM vibhAjana vastutaH nandI, sena, deva, siMha Adi saMgha mUlataH muniyoM ke hI saMgha the, isakA sAhityika pramANa yaha hai ki 10vIM zatAbdI I0 ke AcArya indranandI ne, jaba bhaTTArakaparamparA kA udaya hI nahIM huA thA, taba apane 'zrutAvatAra' grantha meM likhA hai ki mUlasaMgha ke AcArya arhadvali ne digambaramuniyoM ke mUlasaMgha ko nandI, sena Adi saMghoM meM vibhAjita kiyA thaa| 'zrutAvatAra' meM ve kahate haiM ki AcArya arhadvali jaba sau yojana ke bhItara rahanevAle muniyoM ko bulAkara pAMca varSoM kI samApti para honevAlA pratikramaNa karA rahe the, taba unhoMne munisamUha se pUchA- 'kyA saba muni A gaye haiM?' 56 taba muniyoM ne uttara diyA, hA~, bhagavan! hama loga apane-apane sampUrNa saMgha ke sAtha A gaye haiN|' yaha sunakara AcArya arhadbali ne socA ki aba isa kalikAla meM bharatakSetra ke AryakhaNDa meM saMgha Adi ke pakSapAta ko lekara hI jainadharma clegaa| isalie unhoMne jo muni guphA se Aye the, unako nandisaMgha aura vIrasaMgha meM vibhAjita kiyaa|58 jo azoka vRkSoM ke udyAna se Aye the, ve aparAjitasaMgha aura devasaMgha meM vibhakta kiye gye|59 paMcastUpa56. atha so'nyadA yugAnte kurvan bhgvaanyugprtikrmnnm| munijanavRndamapRcchatkiM sarve'pyAgatA ytyH|| 88 // shrutaavtaar| 57. te'pyUcurbhagavanvayamAtmAtmIyena sklsngken| samamAgatAstatastadvacaH samAkarNya so'pi gnnii|| 89 // kAle kalAvamuSminnitaH prabhRtyatra jaindhrmo'ym| gaNapakSapAtabhedaiH sthAsyati nodAsabhAvena // 90 // shrutaavtaar| 58. iti saJcintya guhAyAH samAgatA ye ytiishvraastessu| kAMzcinnandyabhidhAnAn kAMzcidvIrAhvayAnakarot // 91 // shrutaavtaar| 59. prathitAdazokavATAtsamAgatA ye muniishvraastessu| __kAMzcidaparAjitAkhyAnkAMzcid devAhvayAnakarot // 93 // zrutAvatAra / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra03 nivAsa se Aye muniyoM ke bhI do saMgha banAye gaye : senasaMgha aura bhadrasaMgha tathA zAlmalImahAvRkSa ke mUla evaM khaNDakesaravRkSa ke mUla se Aye hue munisamUhoM ko bhI kramazaH guNadhara, gupti, siMha aura candra, ina cAra saMghoM meM baaNttaa|6deg isa prakAra AcArya arhadvali 'nandI' Adi vibhinna munisaMghoM ke pravartaka the-"evaM tasyAhadalermunijanasaGgha-pravartakasya -- / "61 zravaNabelagola ke pUrvoddhRta 1398 I0 ke stambhalekha meM bhI kahA gayA hai ki arhadvali ne kundakundAnvaya ke mUlasaMgha ko sena, nandI, deva aura siMha saMghoM meM vibhakta kiyA thaa| vahIM ke eka anya pUrvoddhRta 1433 I0 ke zilAlekha meM varNita hai ki bhaTTa akalaMkadeva ke divaMgata ho jAne ke bAda unake anvaya ke muniyoM meM yaha caturvidha saMghabheda huA thaa| ye sAhityika aura zilAlekhIya ullekha isa tathya para prakAza DAlate haiM ki 'nandI' Adi saMgha mUlataH muniyoM ke hI saMgha the| Age calakara jaba IsA kI 12vIM zatAbdI meM ina saMghoM ke katipaya mandira-maThavAsI digambaramuni 'digambaramuniyoM ke samAna picchIkamaNDalu rakhate hue , ajinokta (jinendra dvArA anupadiSTa) savastra sAdhuliMga dhAraNa kara digambarajaina gRhasthoM ke dharmaguru kI bhUmikA nibhAne lage, taba ina saMghoM meM bhaTTArakaparamparA bhI cala pdd'ii| isa kAraNa ina saMghoM kI paTTAvaliyoM meM muniyoM aura ajinoktasavastrasAdhu-liMgadhArI bhaTTArakoM, donoM ke nAma milate haiN| ye paTTAvaliyA~ uparyukta bhaTTArakoM dvArA hI racita haiM, kyoMki inameM antima nAma bhaTTAraka kA hI hai, tathApi paTTAvalIkAroM ne dvitIya bhadrabAhu, guptigupta, mAghanandI, kundakunda, umAsvAti, lohAcArya Adi ko munipuGgava, pUrvapadAMzavedI, municakravartI, mahAmuni, jAtarUpadhara, satsaMyama se cAraNaRddhi prApta karanevAle Adi vizeSaNoM se vibhUSita kiyA hai|62 isase siddha hai ki svayaM bhaTTArakaparamparA ina AcAryoM ko parama digambaramuni mAnatI thii| ataH paTTAvalIkAra bhaTTArakoM ne inakA apane pUrvaja jinaliMgadhArI mahAmuniyoM ke rUpa meM hI paTTAvaliyoM meM sAdara ullekha kiyA hai| isase siddha hai ki nandisaMgha kI paTTAvaliyoM meM kevala bhaTTArakoM ke nAma nahIM haiM, apitu muniyoM ke bhI haiN| 60. zrutAvatAra / kArikA 93-94 / 61. vahI/ kArikA 101 / 62. ka- isI adhyAya ke anta meM vistRta sandarbha ke antargata 'prathama zubhacandrakRta gurvAvalI' dekhie| kha-"zrI konnddkundaadimuniishvraakhysstsNymaadudgtcaarnnrddhiH|" jain-shilaalekh-sNgrh| mANikacandra / bhAga 1/le. kr.40| For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 3 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 43 yadi unheM kevala bhaTTArakasampradAya kI paTTAvaliyA~ mAnA jAya, to unameM tattvArthasUtrakAra AcArya umAsvAti kA bhI nAma hai, ve bhI bhaTTAraka siddha hoNge| kintu yaha AcArya hastImala jI ko svIkArya nahIM hogA, kyoMki zvetAmbara - paramparA meM umAsvAti munipada ke sammAna se vibhUSita vAcakapadadhArI sAdhu mAne gaye haiN| unheM ve munipada ke sammAna se rahita, gRhasthoM kA karmakANDa karAnevAlA, dakSiNAgrAhI, jIvikopArjaka, maThavAsI, ajinokta-savastrasAdhuliMgI bhaTTAraka kaise mAna sakate haiM ? tathA 'di iNDiyana aiNTikverI' (Vol.XX, pp. 344-347 ) meM jo prAkRta- paTTAvalI dI gaI hai, vaha bhI nandisaMgha, balAtkAragaNa aura sarasvatIgaccha kI paTTAvalI hai| usameM gautama, sudharmA aura jambUsvAmI, ina kevaliyoM aura zrutakevalI bhadrabAhu ke bhI nAma haiN| ve bhI uparyukta prakAra ke ajinokta - savastrasAdhu - liMgI bhaTTAraka siddha hoNge| yaha bhI AcArya hastImala jI ko mAnya nahIM hogA, kyoMki zvetAmbara - paramparA bhI unheM kevalI aura zrutakevalI hI mAnatI hai| kevalI aura zrutakevalI ko to uparyukta prakAra kA bhaTTAraka mAnane kI ve kalpanA bhI nahIM kara skte| isase spaSTa hai ki nandisaMgha kI paTTAvaliyA~ kevala bhaTTArakasampradAya kI paTTAvaliyA~ nahIM haiM, unameM jinaliMgI muni bhI sammilita haiM / ataH 'di iNDiyana eNTikverI' meM a~garejI meM chapI tAlikAbaddha nandisaMghIya paTTAvalI meM AcArya kundakunda kA nAma hone para bhI yaha siddha nahIM hotA ki ve bhaTTArakaparamparA ke paTTAdhIza the| ve jinaliMgadhArI AgamAnukUla caryA karanevAle digambarAcArya the| yadi nandisaMgha kI paTTAvaliyoM ko bhaTTArakaparamparA kI paTTAvaliyA~ mAnakara yaha kahA jAya ki umAsvAmI to zvetAmbara the, unheM balAt nandisaMgha kI paTTAvaliyoM meM zAmila kara liyA gayA hai, to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki kundakunda bhaTTAraka nahIM the, unheM balAt bhaTTArakaparamparA kI paTTAvaliyoM meM darzA diyA gayA hai| isa prakAra ukta tarka se yahI siddha hogA ki kundakunda bhaTTArakasampradAya ke nahIM the / 4 iNDiyana - aiNTikverI-paTTAvalI kundakundAnvaya kI paTTAvalI yahA~ eka prazna uTha sakatA hai ki jaba AraMbha meM kundakundAnvaya zabda hI pracalita thA aura nandisaMgha, dezIyagaNa, pustakagaccha, vakragaccha, balagAragaNa (balAtkAragaNa), sarasvatIgaccha, krANUgaNa, tintriNIkagaNa, meSapASANagaNa, draviNagaNa ( dramiLagaNa) Adi kA vikAsa kunda-kunda ke saikar3oM varSa bAda huA, taba ye kundakundAnvaya ke sAtha kaise jur3e? isa prazna kA samAdhAna spaSTa hai ki inakA vikAsa kundakundAnvaya meM hI huA thA, isalie usake sAtha inakA jur3anA svAbhAvika thA / kundakundAnvaya meM hI inake vikasita hone ke ullekha bhI milate haiM / cidaravalli (karnATaka) ke nimnalikhita For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra03 kannar3a zilAlekha (samaya aMkita nahIM hai) se sUcita hotA hai ki dezika-(dezIya)gaNa koNDakundAnvaya se utpanna huA thA-"aya mahita-koNDakundAnvaya-sambhavadezikAkhya-gaNadol guNigaLu / " (jai. zi. saM. / mA. ca. / bhA. 3 / le. kr.834)| zravaNabelagola ke pUrvoddhRta 1398 I0 ke stambhalekha (105(254)) meM bhI kahA gayA hai ki AcArya arhadvali ne kundakundAnvaya nAmaka mUlasaMgha ko nandI Adi cAra saMghoM meM vibhAjita kiyA thA--'arhadvalissaGghacaturvidhaM sa zrIkoNDakundAnvayamUlasarcha / ' kintu isameM mUlasaMghIya kundakundAnvaya ko arhadali dvArA vibhAjita kiye jAne kA kathana samIcIna nahIM hai, kyoMki arhadvali ko sabhI paTTAvaliyoM meM kundakunda se pUrvavartI batalAyA gayA hai| tathApi ukta kathana se yaha tathya avazya prakAzita hotA hai ki nandisaMgha kA vikAsa kundakundAnvaya meM hI huA thaa| nimnalikhita zilAlekha meM kathana hai ki kundakunda ke anvaya meM umAsvAti munIzvara AcAryapada para pratiSThita hue the zrI padmanandItyanavadyanAmA hyaacaaryshbdottrkonnddkundH| dvitiiymaasiidbhidhaanmudyccritrsjjaat-sucaarnnaarddhiH|| 4 // abhUdumAsvAti - muniishvro'saavaacaaryshbdottrgRddhpicchH| tadanvaye tatsasadRzo'sti naanystaatkaalikaashesspdaarthvedii|| 5 // 63 zravaNabelagola ke zaka saM0 1085 (1163 I0) meM utkIrNa stambhAbhilekha meM zrutakevalI bhadrabAhu ke anvaya meM candragupta ko, candragupta ke anvaya meM kundakunda ko aura kundakunda ke anvaya meM umAsvAti, balAkapiccha, samantabhadra, pUjyapAda devanandI, akalaMkadeva Adi aneka AcAryoM ko utpanna batalAyA gayA hai|64 'jaina-zilAlekha-saMgraha' (mA. ca.) ke prathama-bhAgAntargata lekha kra. 54, 55, 105 evaM 108 aura tRtIyabhAga ke vijayanagara-lekha kra. 585 meM bhI kundakundAnvaya ke aneka AcAryoM ke nAma diye gaye haiN| 466 I0 ke markarA-tAmrapatrAbhilekha meM kundakundAnvaya-prasUta, guNacandra-bhaTAra Adi chaha AcAryoM kA varNana hai| 63. jaina-zilAlekha-saMgraha / mANikacandra / bhAga 1/ le.kra. 47 (127)/ zaka saM.1037 (1015 ii.)| 64. vahI / bhA.1 / lekha kra. 40 (64) / mUlapATha isI adhyAya ke anta meM vistRta sandarbha meM dekhie| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra03 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /45 isa prakAra hama dekhate haiM ki uparyukta 'nandI' Adi saMgha-gaNa-gacchoM kA vikAsa mUlasaMghIya kundakundAnvaya meM hI huA thA, ataH 'di iNDiyana aiNTikverI' meM pro0 hArnale dvArA prakAzita nandisaMgha yA sarasvatIgaccha kI paTTAvalI vastutaH kundakundAnvaya kI paTTAvalI hai| uparyukta pratipAdana kA sAra isa prakAra hai| 1. 'di iNDiyana aiNTikverI' meM prakAzita paTTAvalI kI AdhArabhUta paTTAvaliyoM meM na to 'paTTAdhIza' zabda kA prayoga hai, na 'bhaTTAraka' zabda kA, isalie AcArya hastImala jI ne ina zabdoM kA prayoga mAnakara 'di iNDiyana aiNTikverI'-vAlI paTTAvalI ko jo bhaTTArakaparamparA kI mUla paTTAvalI mAna liyA hai, vaha unakA mahAn bhrama hai| __2. kundakundAnvaya meM nandisaMgha, balAtkAragaNa aura sarasvatIgaccha kA vikAsa kundakunda ke astitvakAla (IsApUrvottara prathama zatAbdI) se gyAraha sau varSoM bAda huA thA, ataH ve nandisaMgha ke nahIM the| isalie nandisaMgha kI paTTAvalI ko bhaTTArakapaTTAvalI mAna lene para bhI ve bhaTTAraka siddha nahIM hote| 3. 'di iNDiyana aiNTikverI' meM chapI paTTAvalI vastutaH kundakundAnvaya kI paTTAvalI hai| usameM digambarAcAryoM ke bhI nAma haiM aura munizrAvaketaraliMgI 'bhaTTArakoM' ke bhii| isalie bhI use kevala nandisaMgha ke bhaTTAraka-sampradAya kI paTTAvalI mAna lenA mahAbhrAnti Age 'di iNDiyana aiNTikverI' kI paTTAvalI meM nirdiSTa una tathyoM kI ora dhyAna AkRSTa kara rahA hU~ , jinase paTTAvalI svayaM hI AcArya hastImala jI ke uparyukta mata ko mithyA siddha karatI hai| kundakunda bhaTTArakaprathA ke bIjAropaNa se pUrvavartI AcArya jI ne kahA hai ki bhadrabAhu-dvitIya se AraMbha honevAlI nandisaMgha kI pUrvoddhRta paTTAvalI 'di iNDiyana aiNTIkverI' ke AdhAra para itihAsa ke vidvAnoM dvArA kAlakramAnusAra taiyAra kI gaI hai aura bhaTTArakaparamparA ke udbhava, prasAra evaM utkarSa kAla ke viSaya meM yuktisaMgata evaM sarvajana-samAdhAnakArI nirNaya para pahu~cane ke lie usake AcAryoM kI nAmAvalI bar3I sahAyaka siddha hogii| (dekhie , dvitIya prakaraNa kA zIrSaka 1) / arthAt AcArya jI kI dRSTi meM nandisaMgha kI pUrvoddhRta paTTAvalI prAmANika hai| yadyapi AcArya jI ke kathana meM itanA saMzodhana Avazyaka hai ki nandisaMgha kI pUrvokta paTTAvalI 'di iNDiyana aiNTikverI' ke AdhAra para itihAsa ke vidvAnoM For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra03 dvArA taiyAra nahIM kI gaI hai, apitu pro0 hArnale ko rAjasthAna se jo nandisaMgha-sarasvatIgaccha kI paTTAvaliyA~ prApta huI thIM, unake samanvita rUpa ko eka tAlikA meM nibaddha kara apanI TippaNiyoM ke sAtha, unhoMne 'di iNDiyana eNTIkverI' nAmaka zodhapatrikA (risarca jarnala) meM prakAzita karAyA thaa| AcArya hastImala jI dvArA pUrvoddhRta nandisaMgha kI paTTAvalI usI kA hindI rUpa hai| AcArya hastImala jI ne use bhaTTArakaparamparA ke udbhava-vikAsautkarSakAla Adi ke viSaya meM yuktisaMgata evaM sarvajana-samAdhAnakArI nirNaya para pahu~cAne meM sahAyaka mAnakara usakI prAmANikatA svIkAra kI hai| yahI prAmANika paTTAvalI batalA rahI hai ki AcArya kundakunda bhaTTArakaprathA ke bIjavapana se pUrva arthAt vikrama saMvat 49 ( IsApUrva 8veM varSa ) meM AcAryapada para pratiSThita ho gaye the| aura AcArya hastImala jI kI kalpanA ke anusAra bhaTTArakaprathA ke prathama svarUpa kA AraMbha vIra ni0 saM0 640, tadanusAra I. san 113 ke lagabhaga huA thaa| isase siddha hai ki kundakunda bhaTTAraka-paramparA ke bIjAropaNa se pUrva hI AcAryapada para pratiSThita ho gaye the| ataH AcArya jI ne unheM jo bhaTTArakasampradAya kA paTTAdhIza mAna liyA hai, vaha ukta paTTAvalI meM nirdiSTa isa tathya se hI mithyA siddha ho rahA hai| kundakunda ko 5vIM zatI I0 meM mAnane para sabhI paTTadharoM kA astitva mithyA kintu viDambanA yaha hai ki AcArya hastImala jI ukta paTTAvalI ko eka ora jahA~ bhaTTAraka-paramparA ke vikAsakAla ke viSaya meM yuktisaMgata nirNaya para pahu~cAnevAlI mAnate haiM, vahIM dUsarI ora usameM batalAye gaye kundakunda ke paTTakAla ko yuktisaMgata nahIM maante|65 unakI mAnyatAnusAra kundakunda kA kAla vIra ni0 saM0 1000 arthAt vikrama saMvat 530 (473 I0) ke lagabhaga hai|66 aisA mAnane para vaha 'di iNDiyana aiNTikverI' meM batalAye gaye paTTArohaNakAla vi0 saM0 49 se 481 varSa Age calA jAtA hai| isa sthiti meM kundakunda ke pUrvavartI aura uttaravartI sabhI paTTadharoM kA paTTArohaNakAla 481 varSa Age bar3ha jAtA hai, kyoMki paTTavalI meM darzAyI gayI paTTaparamparA eka-dUsare paTTadhara se jur3I huI hai aura pratyeka paTTadhara kA paTTakAla bhI nizcita hai, jisase pUrvApara paTTadharoM ke bIca kA kAlAntarAla sunizcita hai| udAharaNArtha nimnalikhita tAlikA draSTavya hai 65. jainadharma kA maulika itihAsa / bhAga3 / pR.142 / 66. vistRta vivaraNa dazama adhyAya ke tRtIya prakaraNa meM draSTavya hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra03 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /47 paTTadhara iNDi0eNTi0 | kAlAntarAla | A0 / A0 kAlAntarAla / paTTAvalI meM (pUrvapaTTadhara kA hastImala | hastImala (pUrva paTTadhara kA paTTArohaNavarSa | paTTArohaNavarSa | jI ke | jI ke paTTArohaNavarSa (vikramasaMvat) evaM paTTasthavarSa) |matAnusAra | anusAra paTTA- | evaM paTTasthavarSa) baDhe hue | rohaNa varSa varSa (vikrama saMvat) 521 1. bhadrabAhu 485 | (dvitIya) 2. guptigupta (4+22) 507 (485+22) 3. mAghanandI (26+10) 517 (507+10) __(prathama) 4. jinacandra (36+4) (517+4) (prathama) 5. kundakunda 49 (40+9) 530 (521+9) 6. umAsvAmI 101 (49+52) 582 (530+52) 7. lohAcArya | 142 (101+41) 481 623 (582+41) | (dvitIya) (zeSa paTTadharoM ke nAma Adi isI adhyAya ke 'vizeSa sandarbha' meM uddhRta iNDiyanaaiNTikverI-paTTAvalI meM draSTavya haiN|) . __ uparyukta tAlikA meM tIsare aura chaThe kAlama meM koSThaka ke bhItara dhanacihna ke pUrva kI saMkhyA pUrvollikhita (apane se Upara darzAye gaye) paTTadhara ke paTTArohaNavarSa ko tathA bAda kI saMkhyA usake paTTasthavarSoM ko sUcita karatI hai| pUrvollikhita paTTadhara kA paTTakAla (paTTasthavarSa) usake tathA uttarollikhita paTTadhara ke bIca kA nizcita kAlAntarAla hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki AcArya kundakunda kA paTTArohaNakAla 481 varSa Age bar3hane para unake Age-pIche ke sabhI paTTadharoM kA paTTArohaNakAla 481 varSa Age bar3ha jAtA hai, tabhI pratyeka paTTadhara kA paTTakAla arthAt pUrvApara paTTadharoM ke bIca kA kAlAntarAla yathAvat rahatA hai| kintu 481 varSa Age bar3he hue kAla meM una paTTadharoM kA astitva hI nahIM thaa| udAharaNArtha, vi0 saM0 485 meM bhadrabAhu-dvitIya kA astitva Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra03 nahIM thA, ve usake 481 varSa pUrva vi0 saM0 4 meM paTTadhara ho cuke the| vi0 saM0 507 meM guptigupta vidyamAna nahIM the, ve usake 481 varSa pUrva vi0 saM0 26 meM paTTArUr3ha ho cuke the| mAghanandI prathama vi0 saM0 517 ke 481 varSa pUrva hI svargavAsI ho gaye the| AcArya jinacandra prathama vi0 saM0 521 meM jIvita nahIM the| tathA di iNDiyanaaiNTikverI-paTTAvalI meM kramAMka 9 se 26 taka ke jina yazonandI Adi 18 paTTadharoM ko bhaddalapura kA paTTadhara batalAyA gayA hai, unakA paTTakAla vikramasaMvat 642 ko pAra kara jAtA hai, jaba bhaddalapura ke paTTa kA astitva hI nahIM raha gayA thaa| bhaddalapura ke paTTa para vi0 saM0 642 ke bAda koI AsIna nahIM huaa| 26veM AcArya merukIrti vi0 saM0 642 meM bhaddalapura ke paTTa para baiThanevAle antima AcArya the| unake bAda bhaddalapura kA paTTa paTTAvalI ke anusAra samApta ho gyaa| uparyukta 18 AcArya anya sthAnoM ke paTTadhara hoM, yaha bhI saMbhava nahIM hai, kyoMki 26 veM paTTadhara merukIrti (vikrama saMvat 642-686) ke pazcAt bhaddalapura kI paTTaparamparA samApta ho gii| unake ziSya mahAkIrti vikrama saM0 686 meM ujjayinI ke paTTa para baitthe| unase ujjayinI kI paTTaparamparA prAraMbha huii| unake bAda viSNunandI Adi anya 17 AcArya ujjayinI ke paTTadhara hue, jinameM antima mAghacandra kA paTTakAla vi0 saM0 990 se 1023 thaa| unake bAda ujjayinI kI paTTaparamparA kA bhI anta ho gayA aura unake ziSya lakSmIcandra vi0 saM0 1023 meM canderI ke paTTa para AsIna hue| isa paTTa ke antima AcArya lokacandra vi0 saM0 1066 se 1079 taka paTTadhara rahe aura unake bAda unake ziSya zrutakIrti vi0 saM0 1079 meM vidizA ke paTTadhaza hue| vidizA ke antima paTTadhara mahAcandra ke ziSya mAghacandra kuNDalapura (damoha, ma.pra.) ke paTTa para baitthe| unake ziSya brahmanandI bAroM ke paTTadhara hue| bArA~ ke antima paTTadhara siMhakIrti the, jinake ziSya hemakIrti ko gvAliyara kA paTTa prApta huaa| gvAliyara ke antima paTTadhara vasantakIrti (vi0 saM0 1264) hue| unake ziSya prakhyAtakIrti yA vizAlakIrti ajamera ke paTTadhara bne| prabhAcandra isa paTTa ke antima adhikArI the| unake ziSya padmanandI ko dillI kA paTTa prApta huA, jisa para kramazaH zubhacandra aura jinacandra AsIna hue|68 67. bhaTTAraka sampradAya / pR.93| 68. "zrIbalAtkAragaNe sarasvatIgacche zrImahi (nandi) saMghe kundakundAcAryAnvaye bha0 zrIvasanta kIrtidevAH tatpaTTe bha0 zrIvizAlakIrtidevAH tatpaTTe bha0 zrIdamanakIrtidevAH tatpaTTe bha0 zrIdharmacandradevAH tatpaTTe bha0 zrI ratnakIrtidevAH tatpaTTe bha0 zrIprabhAcandradevAH tatpaTTe bha0 zrIpadmanandidevAH tatpaTTe bha0 shubhcndrdevaaH||" bhaTTArakasampradAya/niSIdikAlekha/lekhAMka 244 / For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra0 3 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /49 ___ inake pazcAt paTTa do bhAgoM meM vibhakta ho gyaa| eka gaddI nAgaura meM sthApita huI aura dUsarI cittaur3a meN| jinacandra ke ziSya prabhAcandra vi0 saM0 1571 meM cittaur3a ke paTTadhara hue| tatpazcAt unake ziSya dharmacandra ko yaha paTTa prApta huaa|69 unake bAda anya 14 paTTadhara isa paTTa para AsIna hue| jinacandra ke anya ziSya ratnakIrti vi0 saM0 1581 meM nAgaura ke prathama paTTadhara bne| tadanantara bhuvanakIrti Adi anya 25 bhaTTArakoM ne yaha pada prApta kiyaa| nAgaura ke paTTadharoM meM 23 veM hemakIrti vi0 saM0 1910 meM paTTapara AsIna hue the| unake bAda kSemendrakIrti, munIndrakIrti aura kanakakIrti ye tIna aura usa pada para ArUr3ha hue| ina cAroM kA paTTakAla yadi dasa-dasa varSa mAnA jAye to pUrvoddhRta 'iNDiyana aiNTikverI' kI paTTAvalI ke antima paTTadhara kA kAla vi0 saM0 1950 meM pUrNa hotA hai| isase spaSTa hai ki yazonandI Adi 18 AcArya kisI anya sthAna ke paTTadhara nahIM the, bhaddalapura ke hI the, kintu unakA paTTArohaNakAla 481 varSa Age bar3ha jAne se usa kAla meM pahu~ca jAtA hai, jaba bhaddalapura ke paTTa kA astitva hI bAkI nahIM thaa| isake atirikta AcArya hastImala jI dvArA uddhRta iNDiyana-aiNTikverI-paTTAvalI meM cittaur3apaTTa aura nAgaurapaTTa ke 39 paTTadharoM kA paTTArohaNakAla vi0 saM0 1586 (I0 san 1529) se lekara vi0 saM0 1940 (I0 san 1883) taka nirdiSTa hai| (dekhiye, adhyAya 8/ pra.2 / shii.1)| ina sabakA paTTArohaNakAla 481 varSa Age bar3ha jAne para inakA abhI (I0 san 2008 meM) janma lenA hI ghaTita nahIM hotaa| isase sabhI paTTadharoM kA astitva mithyA ho jAtA hai, kyoMki ve usa kAla meM DhU~r3he nahIM milte| AcArya hastImala jI dvArA pUrvoddhRta 'iNDiyana aiNTIkverI' kI paTTAvalI ke hindI anuvAda meM jina muniyoM aura bhaTTArakoM ke nAma varNita haiM, unameM se 85 paTTadharoM (zubhacandra, vi0 saM0 1450 taka) kA ullekha nandisaMgha kI prathama-zubhacandrakRta gurvAvalI 1 tathA 69. "zrImUlasaMghe nandyAmnAye ....bha0 zrIjinacandradevAH tatpaTTe bha0 zrIprabhAcandradevAH tacchizyamaNDalAcArya zrIdharmacandradevAH --- / " nAgakumAracarita / bhaTTArakasampradAya / lekhAMka 267 / 70. ka-"isa (nAgaura) zAkhA kA AraMbha bha0 (bhaTTAraka) ratnakIrti se hotA hai| Apa bha0 jinacandra ke ziSya the --- / ApakA paTTAbhiSeka saMvat 1581 kI zrAvaNa zu0 5 ko huA --- / " bhaTTArakasampradAya / pRSTha 121 / / kha-"zrImUlasaMghe sarasvatIgacche balAtkAragaNe zrIkundakundAcAryAnvaye bha0 zrIpadmanandideva tatpaTTe bha0 zrIzubhacandradeva tatpaTTe bha0 zrIjiNacandradeva muni-maNDalAcArya-zrIratnakIrtideva ---" (aNuvrataratnapradIpa / bhaTTArakasampradAya / lekhAMka 279) / 71. mUlapATha isI adhyAya ke anta meM vistRta sandarbha meM draSTavya hai| For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra03 eka ajJAtakartRka virudAvalI 2 meM bhI hai| zeSa nAma pro0 joharApurakara dvArA apane grantha 'bhaTTArakasampradAya' meM uddhRta paTTAvaliyoM meM upalabdha hote haiN| isalie unameM se kisI bhI nAma kI vAstavikatA kA niSedha nahIM kiyA jA sktaa| ataH AcArya hastImala jI kI uparyukta mAnyatA yuktiyukta nahIM hai| yuktiyukta na hone se prAmANika nahIM hai| paTTAvalI meM kundakunda ko vi0 saM0 49 arthAt IsA- pUrva 8 meM paTTArUr3ha batalAyA gayA hai| isI kAla meM unako paTTArUr3ha mAnane para paTTAvalI meM varNita 128 muniyoM aura bhaTTArakoM kA vi0 saM0 1950 (I0 san 1893) taka apane-apane nirdiSTakAla paryanta paTTArUr3ha honA upapanna hotA hai| ataH kundakunda kA isI samaya meM paTTArUr3ha honA yuktiyukta hai, ata eva vaha prAmANika ThaharatA hai| anya sAhityika evaM zilAlekhIya pramANoM se bhI yahI kAla nizcita hotA hai, una pramANoM kA varNana dazama adhyAya meM kiyA jaayegaa| isa prakAra jisa samaya kundakunda AcAryapada para pratiSThita hue the, usa samaya bhaTTArakaparamparA kA bIjAropaNa hI nahIM huA thA, taba ve bhaTTArakasampradAya ke paTTadhara kaise ho sakate haiM? yaha nitAnta asaMbhava hai| ataH AcArya hastImala jI ne jo yaha udbhAvanA kI hai ki kundakunda bhaTTAraka-sampradAya meM dIkSita hue the, vaha sarvathA ayuktiyukta hai, ataeva aprAmANika hai| mAghanandI Adi kA paTTadhara honA anya srotoM se pramANita nahIM 'di iNDiyana aiNTikverI' meM prakAzita paTTAvalI jina paTTAvaliyoM para AdhArita hai, unake atirikta nandisaMgha kI anya kisI bhI paTTAvalI meM yaha ullekha nahIM hai ki bhadrabAhu-dvitIya, guptigupta, mAghanandI, jinacandra, kundakunda, umAsvAmI Adi bhaddalapura yA anya kisI sthAna ke paTTadhara the| pramANa ke lie prathama-zubhacandrakRta nandisaMgha kI gurvAvalI evaM ajJAtakartRka virudAvalI draSTavya haiN|2 zrutasAgarasUri (15 vIM zatAbdI I0) svayaM bhaTTAraka the| unhoMne kucha bhaTTArakoM ko to dezavizeSa kA paTTadhara batalAyA hai, 72. nandisaMgha kI ajJAtakartRka virudAvalI vyArA (sUrata) ke zAstrabhaNDAra meM hastalikhita rUpa meM milI thI, jise 'jainamitra' ke 19 jUna 1924 I0 ke aMka meM prakAzita kiyA gayA thaa| isakA mUlapATha DaoN0 nemicandra zAstrI-kRta 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA' (khaNDa 4 pR. 430-441) meM avalokanIya hai| 73. dekhie , tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA'/khaNDa 4/pR.393-399 evaM 430 441 evaM 430-441 tathA prastuta adhyAya ke anta meM vistRta sndrbh| 74. "gurjaradezasiMhAsanabhaTTArakazrIlakSmIcandrakAbhimatena maalvdeshbhttttaarkshriisiNhnndi-praarthnyaa-|" zrutasAgarasUrikRta vyAkhyA / yazastilakacampU / tRtIya AzvAsa / antima anuccheda / pR0 621 / For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 3 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 51 unheM unake guru kahA, kintu kundakunda ko kisI bhI deza (sthAna) kA paTTadhara nahIM jinacandrasUri ke paTTa ko alaMkRta karanevAlA hI kahA hai| isase spaSTa hotA hai ki bhadrabAhu - dvitIya Adi digambarAcAryoM ke sAtha 'bhaddalapura kA paTTadhara' vizeSaNa jor3ane kA kArya una bhaTTAraka - paTTAvalIkAroM kA hai, jinakI paTTAvaliyoM para 'di iNDiyana aiNTIkverI' kI paTTAvalI AdhArita hai| nandisaMgha ke bhaTTArakoM ne bhaTTAraka hone para bhI apanI prAcInatA aura pUjyakulotpannatA darzAne ke lie digambarAcArya bhadrabAhu - dvitIya Adi ko apanA pUrvapuruSa batalAyA hai| 'di iNDiyana aiNTikverI' meM chapI paTTAvalI kI AdhArabhUta paTTAvaliyoM ke karttA - mahodaya bhI bhaTTAraka the| unhoMne kucha Age bar3hakara apane maThAdhIzatva ko Agamasammata siddha karane ke lie dvitIya bhadrabAhu Adi pUrvapuruSoM ke sAtha bhI 'bhaddalapura kA paTTadhara' vizeSaNa jor3a diyA hai| kintu anya kisI bhI paTTAvalI, zilAlekha yA prAcIna grantha meM ukta digambarAcAryoM ke bhaddalapura yA anya sthAna kA paTTadhara hone kA ullekha nahIM hai / ataH 'di iNDiyana aiNTikverI' kI paTTAvalI kA vaha ullekha anya srotoM se pramANita nahIM hotA / AcArya hastImala jI ne kundakunda ke lie 'bhaddalapura - paTTadhara' zabda ke bhaTTArakIya managar3haMta prayoga ke AdhAra para unheM bhaTTAraka ghoSita kara diyA hai| unheM yathArthataH bhaTTAraka siddha karanevAlA koI pramANa upalabdha nahIM hai| sabhI pramANoM se siddha hotA hai ki kundakunda sthAnavizeSa ke paTTadhara hone kI gRhastha tulya pravRtti se kosoM dUra, Agamokta municaryA kA akSaraza: pAlana karanevAle digambarAcArya the| 75. iti zrIpadmanandi- kundakundAcArya - vakragIvAcAryailAcArya-gRddhapicchAcArya - nAmapaJcaka - virAjitena sImandharasvAmijJAnasambodhitabhavyajanena zrIjinacandrasUribhaTTArakapaTTAbharaNabhUtena kalikAla - sarvajJena viracite SaTprAbhRtagranthe - / " zrutasAgaraTIkA / antima anuccheda / daMsaNapAhuDa / gA.36 / pR0 50 / For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa bhaTTArakasampradAya kA asAdhAraNa liMga aura pravRttiyA~ sampradAyavizeSa (viziSTa veza aura karmavAle dharmaguru-samudAya) ke artha meM 'bhaTTAraka' zabda kA prayoga karate samaya bahuta sAvadhAnI baratane kI AvazyakatA hai| isa zabda kA mUla artha 'pUjanIya' evaM 'vidvAn' hai| ataH jisa bhI vyakti ke sAtha 'bhaTTAraka' vizeSaNa jur3A huA ho, use bhaTTArakasampradAya kA vyakti mAna lene kI bhUla na kara lI jaay| yaha dhyAna rakhanA hogA ki sampradAyavizeSa ke artha meM 'bhaTTAraka' saMjJA zAstrokta nahIM hai| kisI bhI zAstra meM yaha nahIM likhA hai ki 'isa' prakAra ke veza aura pravRttiyoMvAle puruSa ko bhaTTAraka-sampradAya kA vyakti mAnanA caahie| vizeSa prakAra ke liMga (veza) aura pravRttiyoMvAle puruSoM ke lie yaha saMjJA apane-Apa rUr3ha huI hai| taba yaha sunizcita karanA hogA ki 'pUjanIya' aura 'vidvAn' artha se bhinna artha meM kaise liMga aura pravRttiyoMvAle puruSasamUha ke lie 'bhaTTAraka' saMjJA prasiddha huI hai? yaha sunizcita hone para ki amuka liMga aura amuka pravRttiyoMvAle puruSoM ke lie bhaTTAraka nAma rUr3ha huA hai, kevala unheM hI bhaTTArakasampradAya kA kahA jA sakatA hai, anyoM ko nahIM, bhale hI unakI kucha pravRttiyA~ bhaTTArakasampradAya ke puruSoM kI pravRttiyoM se milatI hoN| yadi unheM bhI hama eka-do pravRttiyoM kI samAnatA ke kAraNa bhaTTArakasampradAya kA mAnane lageM, to hama sampradAya-vizeSa ke artha meM 'bhaTTAraka' zabda ke pracalana kA itihAsa sunizcita nahIM kara paayeNge| Age yahI sunizcita kiyA jA rahA hai ki sampradAyavizeSa ke artha meM 'bhaTTAraka' zabda kaise liMga aura kaisI pravRttiyoMvAle puruSoM ke lie kisa kAla meM rUr3ha huA hai| 'bhaTTAraka' zabda tIna arthoM kA sUcaka saMskRtasAhitya meM 'bhaTTAra' aura 'bhaTTAraka' zabdoM kA prayoga sammAnasUcaka upAdhi ke rUpa meM huA hai, jisase zraddhAspadatA yA pUjyatA dyotita hotI hai| yathA 'bhaTTAraharizcandrasya gadyabandho nRpaayte|' 76 arthAt mAnanIya harizcandra kA gadyakAvya nRpa ke samAna AcaraNa karatA hai| vikrama kI pA~cavIM zatAbdI ke guptavaMzI nareza kumAragupta ke sikkoM para unheM paramabhaTTAraka upAdhi se vibhUSita kiyA gayA hai| 76. bANabhaTTa : 'hrsscrit'| ucchvAsa 1/ zloka 12 / 77. paM. kailAzacandra zAstrI : kasAyapAhuDa / prastAvanA / bhA.1 / pR.56| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /53 433 I0 (guptakAla varSa 113) ke mathurA-zilAlekha meM bhI kumAragupta ke nAma ke pUrva paramabhaTTAraka upAdhi jor3I gaI hai| yathA-"paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAjazrIkumAraguptasya --- / " (jai.zi.saM./mA. ca./bhA.2/ le.kr.92)| 860 I0 ke konnUra-zilAlekha meM mahArAja amoghavarSa ke sAtha paramabhaTTAraka upAdhi kA prayoga hai-"paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja-paramezvara-zrIpRthvIvallabhazrImadamoghavarSa --- shriivllbhnrendrdevH|" (jai.shi.sN./maa.c./bhaa.2/le.kr.127)| digambarajaina-sampradAya meM ye donoM upAdhiyA~ tIna arthoM ko sUcita karane ke lie prayukta huI haiM-1. Adara yA pUjyatA, 2. vidvattAdi guNa tathA 3. ajinokta-savastrasAdhuliMgadhArI, digambarajaina navodita dhrmguru| ___pUjyatA yA AdarasUcaka artha meM bhaTTAraka zabda kI nirukti isa prakAra kI gaI "bhaTTAn paNDitAn Arayati prerayati syAdvAdaparIkSArthamiti bhttttaarkH|" (jinasahasranAmaTIkA 3/32) / arthAt jo muni bhaTToM (paNDitoM) ko syAdvAda ke dvArA vastutattva kI parIkSA ke lie prerita karate haiM, ve bhaTTAraka kahalAte haiN| pUjyatAsUcaka upAdhi ke rUpa meM 'bhaTTAraka' zabda kA prayoga vIrasena svAmI ne bhagavAn mahAvIra, gaNadhara indrabhUti, sudharmA svAmI, jambU svAmI, AcArya guNadhara Adi ke lie kiyA hai, yathA, mahAvIrabhaDAraeNa (mahAvIra-bhaTTArakena), iMdabhUdibhaDArao (indrabhUtibhaTTArakaH), suhammabhaDArao (sudharmabhaTTArakaH), jaMbUsAmibhaDArao (jambUsvAmibhaTTAraka:)78 guNaharabhaDAraeNa (gunndhrbhttttaarken)|9 zaka saM0 388 (I0 san 466) ke markarA-tAmrapatra meM digambara muniyoM ke lie bhaTAra zabda kA prayoga huA hai jo pUjyatA-sUcaka hai|80 AcArya indranandI ne 'nItisAra' ke nimnalikhita zloka meM 'bhaTTAraka' zabda ko vidvattAdi-guNasUcaka-upAdhi kA vAcaka batalAyA hai sarvazAstrakalAbhijJo naanaagcchaabhivrdhkH| mahAtapaH prabhAbhAvI bhaTTAraka itISyate // 18 // 78. jayadhavalA / kasAyapAhuDa / bhAga 1 / gAthA 1 / anuccheda 64 / pRSTha 75-77 / 79. vahI / anuccheda 1/ pRSTha 4 / 80. dekhie , dazama adhyAya / prathama prakaraNa / zIrSaka 11 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 anuvAda - " sabhI zAstroM aura kalAoM ke jJAtA, nAnA gacchoM ke abhivardhaka, prabhAvazAlI, mahAtapasvI ko bhaTTAraka kahate haiM / vastutaH bhaTTa, bhaTTAra aura bhaTTAraka ye laukika upAdhiyA~ haiM, jo jaina - jainetara sabhI bhAratIya sampradAyoM meM Adara - pUjyatA evaM vidvattA - pANDitya Adi guNoM ko dyotita karane lie prayukta kI gaI haiN| vidvattAdi - guNoM ke sUcanArtha ye upAdhiyA~ rAjAoM yA vidvatpariSadoM ke dvArA pradAna kI jAtI thiiN| bhaTTa nArAyaNa, bhaTTa lollaTa, bhaTTa akalaMka, bhaTTAra harizcandra bhaTTAraka vIrasena svAmI aisI hI (vidvattAdiguNasUcaka) upAdhiyA~ haiM / mahAvIrabhaDArayeNa (mahAvIra - bhaTTArakena) aura paramabhaTTAraka - mahArAjAdhirAja amoghavarSa, ina udAharaNoM se yaha spaSTa hotA hai ki 'bhaTTAraka' yA 'paramabhaTTAraka' upAdhi pUjyatAsUcanArtha jaina-jainetara sabhI sampradAyoM meM prayukta huI hai| kintu, 12vIM zatAbdI I0 se 'bhaTTAraka' zabda digambarajainaparamparA meM aise navodita dharmaguruoM ke lie prayukta hone lagA, jinakA liMga (veza) digambarajaina muniyoM jaisA na hokara laukika sAdhuoM jaisA thaa| ve jainetara sAdhuoM ke samAna luMgI - cAdara dhAraNa karate the aura digambarajaina sAdhuoM ke samAna picchI - kamaNDalu rakhate the isalie unakA liMga (veza) sAdhuoM ke samAna thA, kintu vaha digambarajaina sAdhu kA liMga nahIM thA, isalie jinokta nahIM thA, apitu ajinokta ( jinendra dvArA anupadiSTa) sAdhuliMga thA / cU~ki ve digambara jainadharma ke anuyAyI the aura zrAvakavarga prAyaH zAstroM se anabhijJa thA, isalie isa ajinokta - savastrasAdhuliMga ko dhAraNa karate hue bhI ve loka ke anya (jainetara) sAdhuoM jaise dikhAI dene ke kAraNa zrAvakoM ke dvArA guru mAna liye gaye, isa taraha ve unake dharmaguru bana gaye / ve mahanta - purohitoM ke samAna AcaraNa karate the, gRhasthoM kI karmakANDIya kriyAe~ sampanna karAte the, badale meM gRhasthoM se dAna-dakSiNA aura car3hAvA lete the tathA maThoM meM niyatavAsa karate hue vahA~ ke mandira - tIrthAdi kA prabandha evaM sampatti kI dekhabhAla karate the, dAna meM prApta bhUmi meM kRSi karAte the / yaha liMga evaM karma unheM eka anAgamokta - svayaMbhU - jaina- saMgaThana ke dvArA sthAnavizeSa ke paTTa para adhikArI ke rUpa meM vidhipUrvaka abhiSikta karake sauMpA jAtA thA / digambaraparamparA meM navodita ajinokta - savastrasAdhuliMgI mithyA dharmaguruoM kI paramparA hI bhaTTArakaparamparA digambaraparamparA meM uparyukta navodita ajinokta - savastrasAdhuliMgI mithyA dharmaguruoM kI paramparA bhaTTAraka- paramparA yA bhaTTArakasampradAya ke nAma se prasiddha huI / jina puruSoM For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra04 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /55 ke lie pUjyatA evaM vidvattA-sUcaka bhaTTAraka-upAdhi kA prayoga kiyA jAtA hai, unakA koI sampradAya nahIM hotA, kyoMki pUjyatA evaM vidvattA kisI bhI sampradAya ke vyakti meM ho sakatI hai| sampradAya yA paramparA unhIM logoM kI banatI hai, jinakA samAna liMga (veza), samAna mata, samAna karma evaM samAna AcaraNapaddhati hotI hai| pUjyatA aura vidvattA bhinna liMga, bhinna mata, bhinna karma evaM bhinna AcaraNapaddhativAle vyakti meM bhI hotI hai| ataH pUjyatA evaM vidvattA-sUcaka bhaTTAraka-upAdhidhArI vyaktiyoM kA sampradAya yA paramparA nahIM hotii| isalie bhaTTAraka-paramparA zabda se unake samudAya kA saMketa nahIM hotaa| ajinokta-savastrasAdhuliMgI, digambarajaina, navodita mithyA dharmaguruoM meM hI uparyukta liMgAdi-gata samAnatAe~ hotI haiN| ataH bhaTTArakaparamparA yA bhaTTArakasampradAya zabda se unakA hI samudAya saMketita hotA hai| prastuta grantha meM bhI unakI hI paramparA ko bhaTTAraka-paramparA yA bhaTTAraka-sampradAya nAma se abhihita kiyA jA rahA hai tathA yahA~ 'bhaTTAraka' zabda kA prayoga bhI prAyaH isI sampradAya ke vyakti kA sUcaka hai| pAsatthAdi muniyoM ke vastradhAraNa se 12vIM zatI I0 meM bhaTTArakaparamparA kA udaya bhAvapAhuDa, bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra, ina prAcIna granthoM meM bhraSTacaritravAle pA~ca prakAra ke jinaliMgI muniyoM kA ullekha hai : pAsattha (pArzvastha), kusIla (kuzIla), saMsatta (saMsakta), osaNNa (avasanna) aura jahAchaMda yA migacaritta (yathAchanda yA mRgcritr)| inake lakSaNa isa prakAra batalAye gaye haiM3.1. pAsattha (pArzvastha) "panthAnaM pazyannapi tatsamIpe'nyena kazcid gacchati, yathAsau mArgapArzvasthaH, evaM niraticArasaMyamamArga jAnannapi na tatra vartate, kintu saMyamamArgapArzve tiSThati naikAntenAsaMyataH, na ca niraticArasaMyamaH so'bhidhIyate pArzvastha iti| zayyAdharapiNDamabhihitaM nityaM ca piNDaM bhuGkte, pUrvAparakAlayordAtR-saMstavaM karoti, utpAdanaiSaNAdoSaduSTaM vA bhuGkte, nityamekasyAM vasatau vasati, ekasminneva saMstare zete, ekasminneva kSetre vsti| gRhiNAM gRhAbhyantare niSadyAM karoti, gRhasthopakaraNairvyavaharati, duHpratilekhamapratilekhaM vA gRhNAti sUcikartari-nakhaccheda-sandaMzanapaTTikA-kSura-karNazodhanAjinagrAhI, sIvana-prakSAlanAvadhUnanaraJjanAdi-bahuparikarma-vyApRtazca vA paarshvsthH| kSAracUrNaM sauvIralavaNasarpirityAdikamanAgADhakAraNe'pi gRhItvA sthApayan paarshvsthH| rAtrau yatheSTaM zete, saMstaraM ca yathAkAmaM 81. bhAvapAhuDa/ gA.14, mUlAcAra / gA.595, bhagavatI-ArAdhanA / gA.'kiM puNa je osaNNA' 1943 / For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 bahutaraM karoti / upakaraNabakuzo dehabakuzaH divase vA zete ca yaH paarshvsthH| pAdaprakSAlanaM prakSaNaM vA yatkAraNamantareNa karoti, yazca gaNopajIvI tRNapaJcakasevAparazca pArzvasthaH / ayamatra saMkSepaH- ayogyaM sukhazIlatayA yo niSevate kAraNamantareNa sa sarvathA pArzvasthaH / 82 anuvAda - " jaise koI mArga ko dekhate hue bhI usa mArga se na jAkara usake samIpavartI anya mArga se jAtA hai, use mArgapArzvastha kahate haiM, isI prakAra jo niraticAra saMyama kA mArga jAnate hue bhI usameM pravRtta nahIM hotA, apitu saMyama ke pArzvavartI mArga meM calatA hai, vaha na to ekAnta se asaMyamI hotA hai, na niraticArasaMyamI, use pArzvastha kahate haiN| zayyAdharapiNDa kA svarUpa pahale ('Acelakkuddesiya' gA. 423 kI TIkA meM) kahA gayA hai, usa bhojana ko jo nitya karatA hai, bhojana karane ke pahale aura pazcAt dAtA kI stuti karatA hai athavA utpAdana aura eSaNAdoSa se dUSita bhojana karatA hai, nitya eka hI vasatikA meM rahatA hai, eka hI saMstara para sotA hai, eka hI kSetra meM rahatA hai, gRhasthoM ke ghara ke bhItara baiThatA hai, gRhasthoM ke upakaraNoM kA upayoga karatA hai, binA pratilekhanA ke vastu ko grahaNa karatA hai yA duSTatApUrvaka pratilekhanA karatA hai, suI, kaiMcI, nakhachedanI, churA, kAna kA maila nikAlane kI sIMka, carma Adi pAsa meM rakhatA hai aura sIne, dhone, ra~gane Adi ke kAmoM meM lagA rahatA hai, vaha pArzvastha hai / kSAracUrNa, surmA, namaka, ghI ityAdi akAraNa grahaNa kara jo pAsa meM rakhatA hai, vaha pArzvastha hai| jo rAta meM yatheSTa sotA hai, saMstara ko icchAnusAra lambA-caur3A karatA hai, vaha upakaraNabakuza hai| jo dina meM sotA hai, vaha dehavakuza hai| ye bhI pArzvastha haiN| jo binA kAraNa paira dhotA hai aura zarIra kA ubaTana karatA hai, jo gaNopajIvI aura tRNapaJcakasevI hai, vaha pArzvastha hai / sArAMza yaha ki jo sukhazIla hone ke kAraNa ayogya kA sevana karatA hai vaha sarvathA pArzvastha ( pAsattha ) hai / " 3.2. kusIla ( kuzIla ) 44 " kutsitazIlaH kuzIlaH / yadyevamavasannAdInAM kuzIlatvaM prApnoti / naivaM lokaprakaTakutsitazIlaH kuzIla iti viveko'tra grAhyaH / sa ca kuzIlo'nekaprakAraH kazcitkautuka kuzIlaH auSadhavilepanavidyAprayogeNaiva, saubhAgyakaraNaM rAjadvArikakautukamAdarzayati yaH sa kautukakuzIlaH / kazcid bhUtikarmakuzIlaH / bhUtigrahaNamupalakSaNaM bhUtyA, dhUlyA, siddhArthakaiH, puSpaiH phalairudakAdibhirvA mantritai rakSAM vazIkaraNaM vA yaH karoti sa bhUtikuzIlaH / kshcitprsenikaa-kushiilH| aGguSThaprasenikA, akSaraprasenI, pradIpaprasenI, zaziprasenI, sUryaprasenI, svapnaprasenItyevamAdibhirjanaM raJjayati yaH so'bhidhIyate prasenikAkuzIla iti / kazcinna- prasenikAkuzIlaH vidyAbhirmantrairauSadhaprayogairvA asaMyata-cikitsAM karoti 82. vijayodayATIkA / bhagavatI ArAdhanA / gA. 'gacchaMhi kei purisA' 1944 / For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /57 so'prsenikaakushiilH| kazcinnimitta-kuzIlaH, aSTAGganimittaM jJAtvA yo lokasyAdezaM karoti sa nimittkushiilH| Atmano jAtiM kulaM vA prakAzya yo bhikSAdikamutpAdayati sa aajiivkushiilH| kenacidupadrutaH paraM zaraNaM pravizati anAthazAlA vA pravizya AtmanazcikitsAM karoti sa vA aajiivkushiilH| vidyAyogAdibhiH paradravyApaharaNadambhapradarzanaparaH kkvkushiilH| indrajAlAdibhiryo janaM vismApayati so'bhidhIyate kuhanakuzIla iti| vRkSagulmAdInAM puSpANAM phalAnAM ca sambhavamupadarzayati, garbhasthApanAdikaM ca karoti yaH sa smmuurcchnaakushiilH| trasajAnAM kITAdInAM vRkSAdInAM puSpaphalAdInAM garbhasya parizAtanamAbhicArikaM ca yaH karoti zApaM ca prayacchati sa prpaatnkushiilH| --- AdizabdagRhItAH kuzIlA ucyante-kSetraM hiraNyaM catuSpadaM ca parigrahaM ye gRhNanti, haritakandaphalabhojinaH, kRtakAritAnumatapiNDopadhi-vasatisevAparAH strIkathAratayaH maithunasevAparAyaNA vivekAnavAdi adhikaraNodyatAzca kushiilaaH| dhRSTaH pramattaH vikRtaveSazca kushiilH|83 .. anuvAda-"jisakA zIla kutsita hai, vaha muni kuzIla kahalAtA hai| prazna-yadi aisA hai, to 'avasanna' Adi bhI kuzIla khlaayeNge| uttara-nahIM, yahA~ kuzIla use kahA gayA hai, jisakA kutsitazIla loka meM prakaTa ho jAtA hai, yaha bheda yahA~ dhyAna meM rakhanA caahie| vaha kuzIla aneka prakAra kA hotA hai| koI kautukakuzIla hotA hai| jo saubhAgya ke kAraNabhUta rAjadvAra meM auSadhivilepana kI vidyA ke prayoga dvArA kautuka (camatkAra) dikhalAtA hai, vaha kautukakuzIla hai| koI muni bhUtikarmakuzIla hotA hai| yahA~ 'bhUti' zabda upalakSaNa hai| usase yaha artha abhipreta hai ki jo muni bhasma, dhUla, sarasoM, puSpa, phala athavA jala Adi ko abhimaMtrita kara kisI kI rakSA yA vazIkaraNa karatA hai, use bhUtikarmakuzIla kahate haiN| jo muni aMguSThaprasenikA, akSaraprasenikA, pradIpaprasenikA zaziprasenikA, sUryaprasenikA, svapnaprasenikA Adi vidyAoM ke dvArA logoM kA manoraMjana karatA hai, vaha prasenikAkuzIla hai| jo muni, vidyA, maMtra athavA auSadha ke prayoga dvArA asaMyamI janoM kI cikitsA karatA hai, vaha aprasenikAkuzIla kahalAtA hai| jo aSTAMga-nimittoM ko jAnakara logoM ko iSTa-aniSTa batalAtA hai, usakA nAma nimittakuzIla hai| "jo apanI jAti athavA kula batalAkara bhikSA Adi prApta karatA hai, vaha AjIvakuzIla hai| jo kisI ke dvArA satAye jAne para dUsare kI zaraNa meM jAtA hai athavA anAthazAlA meM jAkara apanI cikitsA karAtA hai, vaha bhI AjIvakuzIla hotA hai| jo vidyAprayoga Adi ke dvArA dUsaroM kA dravya harane aura dambhapradarzana meM tatpara rahatA hai, vaha kakvakuzIla hotA hai| jo indrajAla Adi se logoM ko vismita karatA 83. vijayodayATIkA / bhagavatI-ArAdhanA / gA. 1944 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 hai, vaha kuhanakuzIla hai / jo vRkSa, jhAr3I, puSpa, phala Adi ko utpanna karake batalAtA hai tathA garbhasthApanA Adi karatA hai, vaha sammUrcchanAkuzIla nAma se jAnA jAtA hai| jo trasajAti ke kIr3oM-vRkSoM, puSpa phala Adi kA tathA garbha kA vinAza karatA hai, jAdU-TonA karatA hai tathA zApa detA hai, vaha prapAtanakuzIla kahalAtA hai / 44 varNana karate haiN| jo kanda- phala khAte haiM, 'aba gAthA meM Aye 'Adi' zabda se gRhIta kuzIloM kA kSetra, suvarNa, caupAye Adi parigraha ko svIkAra karate haiM, hare kRta- kArita - anumodanA se bhojana, upadhi aura vasatikA kA sevana karate haiM, strIkathA meM lIna rahate haiM, maithunasevana karate haiM, Asrava ke adhikaraNoM meM lage rahate haiM, ve saba kuzIla haiN| jo dhRSTa, pramatta aura vikRtaveza hotA hai, vaha bhI kuzIla hai / " 3.3. saMsatta (saMsakta) " saMsakto nirUpyate - priyacAritre priyacaritraH, apriyacAritre dRSTe apriyacAritraH, naTavadanekarUpagrAhI saMsaktaH / paJcendriyeSu prasaktaH trividhagauravapratibaddhaH, strIviSaye saGklezasahitaH, gRhasthajanapriyazca saMsaktaH / " (vi.TI./ bha.A./gA. 1944) anuvAda - " aba saMsakta kA svarUpa kahA jA rahA hai| cAritrapremiyoM meM cAritrapremI ho jAnA tathA cAritra - apremiyoM meM cAritra - apremI bana jAnA, isa taraha naTa ke samAna anekarUpa dhAraNa karanevAlA muni saMsakta kahalAtA hai / jo paMcendriyaviSayoM meM Asakta hotA hai, RddhigArava sAtagArava aura rasagArava meM lIna hotA hai, striyoM meM rAga rakhatA hai aura gRhasthoM se prema karatA hai, vaha saMsakta hai / " 3.4. osaNNa ( avasanna ) "yathA kardame kSuNNaH mArgAddhIno'vasanna ityucyate sa dravyato'vasannaH / bhAvAvasannaH azuddhacaritraH sIdati upakaraNe, vasatisaMstarapratilekhane, svAdhyAye, vihArabhUmizodhane, gocArazuddhau, IryAsamityAdiSu, svAdhyAyakAlAvalokane, svAdhyAyavisarge, gocAre ca anudyataH, AvazyakeSvalasaH, janAtirikto vA janAdhikaM karoti kurvaMzca yathoktamAvazyakaM vAkkAyAbhyAM karoti, na bhAvata evambhUtazcAritre'vasIdatItyavasannaH / " (vi.TI. / bha.A./ gA.1944) / anuvAda - " jaise koI puruSa kIcar3a meM pha~sa jAtA hai yA mArga meM thaka jAtA hai, to use avasanna kahate haiN| vaha dravyarUpa se avasanna hotA hai, vaise hI jisakA cAritra azuddha hotA hai, vaha bhAva - avasanna kahalAtA hai| vaha upakaraNa, vasatikA, saMstarazodhana, svAdhyAya, vihArabhUmizodhana, gocarIzuddhi aura IryAsamiti meM, svAdhyAyakAla kA dhyAna rakhane meM, svAdhyAya kI samApti tathA gocarI meM yatnazIla nahIM rahatA / vaha SaDAvazyakoM meM bhI Alasya karatA hai / athavA dUsaroM kI apekSA ina kriyAoM ko For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra04 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /59 karatA to adhika hai, kintu vacana aura kAya se karatA hai, bhAva se nhiiN| isa prakAra cAritra kA pAlana karate hue khedakhinna hotA hai, isalie use avasanna kahate haiN|" 3.5. jahAchaMda (yathAchanda yA mRgacaritra) __ "yathAchando niruupyte| utsUtramanupadiSTaM svecchAvikalpitaM yo nirUpayati so'bhidhIyate yathAchanda iti| tadyathA varSe patati jaladhAraNamasaMyamaH kSurakartarikAdibhiH kezApanayanaprazaMsanam AtmavirAdhanAnyathA bhvtiiti| bhUmizayyAtRNapuje vstaamvsthitaanaamaabaadheti| uddezikAdike jane'doSaH grAmaM sakalaM paryaTato mahatI jiivnikaayviraadhneti| gRhAmatreSu bhojanamadoSa iti kathanaM, pANipAtrikasya parizAtanadoSo bhavatIti nirUpaNA, samprati yathoktakArI na vidyata iti ca bhASaNamevamAdinirUpaNaparAH svacchandA ityucynte|" (vi.TI./ bha.A. / gaa.1944)| anuvAda-"aba yathAchanda ke svarUpa kA nirUpaNa karate haiN| jo upadeza Agama meM nahIM diyA gayA hai, use apanI icchA se kalpita karake nirUpita karanevAlA muni yathAchanda kahalAtA hai| jaise yaha nirUpaNa karanA ki varSA meM jaladhAraNa arthAt vRkSa ke nIce baiThakara dhyAna lagAnA asaMyama hai| chure, kaiMcI Adi se keza kATane kI prazaMsA karanA aura kahanA ki kezaluJca karane se AtmA kI virAdhanA hotI hai| pRthvI para sone se tRNoM meM rahanevAle jantuoM ko bAdhA hotI hai| uddiSTa bhojana meM koI doSa nahIM hai, kyoMki bhikSA ke liye pUre grAma meM bhramaNa karane se jIvanikAya kI mahatI virAdhanA hotI hai| ghara ke pAtroM meM bhojana karane meM koI doSa nahIM hai, aisA kahanA aura hAtha meM bhojana karanevAle ko parizAtanadoSa kA bhAgI btlaanaa| Ajakala AgamAnusAra AcaraNa karanevAlA koI nahIM hai, aisI bAta krnaa| isa taraha kI bAteM karanevAle muni svacchanda kahalAte haiN| (inhIM kA nAma yathAchanda yA mRgacaritra hai)|" AcArya kundakunda ne bhAvapAhuDa meM kahA hai ki ina pAsattha Adi pA~ca prakAra ke muniyoM kA astitva anAdikAla se pAyA jAtA hai pAsatthabhAvaNAo aNAikAlaM anneyvaaraao| bhAUNa duhaM patto kubhaavnnaabhaav-biiehiN|| 14 // anuvAda-"he muni! tUne anAdikAla se aneka bAra pArzvastha Adi bhAvanAoM kA cintana kara kubhAvanArUpa bIjoM ke dvArA duHkha prApta kiyA hai| kundakunda ne pravacanasAra meM aise muniyoM ko laukika muni kI bhI saMjJA dI hai NiggaMtho pavvaido vaTTadi jadi ehigehiM kmmehiN| so logigo tti bhaNido saMjamatavasaMjudo caavi|| 2/69 // For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 anuvAda-"nirgranthadIkSA lekara bhI yadi muni aihika (laukika) kAryoM meM pravRtta hotA hai, to saMyama-tapa yukta hote hue bhI use laukika (muni) kahA gayA hai|" jyotiSa, mantra-tantra, vaidyaka Adi laukika jIvana ke upAya aihikakarma kahalAte haiM "aihikaiH karmabhiH bhedAbhedaratnatrayabhAvanAnAzakaiH khyaatipuujaalaabhnimittaiyotissmntrvaadi-vaidikaadibhiraihik-jiivnopaaykrmbhiH|" (tA.vR/ pra.sA.3 / 69) / isa prakAra ke pAsattha-kusIlAdi yA laukika muni kundakunda ke samaya meM bhI the, yaha liMgapAhuDa kI nimnalikhita gAthA se jJAta hotA hai jo joDadi vivAhaM kisikammavaNijjajIvaghAdaM c| vaccadi NarayaM pAo karamANo liNgiruuvenn|| 9 // anuvAda-"jo jinaliMga dhAraNa kara dUsaroM ke vivAhasambandha jor3atA hai tathA kRSi evaM vANijya karake jIvaghAta karatA hai, vaha pApI naraka meM jAtA hai|" isa prakAra mandiroM aura maThoM meM niyatavAsa karanevAle tathA kRSi-vANijya, maMtrataMtra, jyotiSa, vaidyaka Adi ke dvArA jIvikopArjana karanevAle digambaramuniyoM kI paramparA bahuta pahale se calI A rahI thii| unake bhraSTacaritra ke kAraNa Agama meM unheM pArzvastha, kuzIla, laukikamuni Adi nAmoM se varNita kiyA gayA hai| 3.6. sampradAyavizeSa ke vyakti ke artha meM 'bhaTTAraka' zabda ke pracalana kI kathA IsA kI bArahavIM sadI meM ukta pAsatthAdi bhraSTa muniyoM meM se adhikAMza ne jinaliMga kA parityAga kara niyamitarUpa se vastra dhAraNa karanA zurU kara diyA, gaddoM para sone lage aura kambala or3hane lge| isake do kAraNa the| pahalA kAma ko na jIta pAne ke kAraNa kadAcit utpanna huyI zArIrika vikRti ko chipAnA aura zItAdiparISahoM kI pIr3A se bcnaa| zItAdi kI pIr3A se bacane ke lie tRNamaya-prAvaraNa kA prayoga to mandira maThavAsI pAsatthAdi muniyoM evaM munipada ke ayogya anya muniyoM ke dvArA pahale hI kiyA jAne lagA thaa| isakI sUcanA paramAtmaprakAza ke vyAkhyAkAra zrI brahmadeva (11vIM zatI I0) ke nimnalikhita kathana se milatI hai "viziSTasaMhananAdizaktyabhAve sati yadyapi tapaH paryAyazarIrasahakAribhUtamannapAnasaMyama-zaucajJAnopakaraNatRNamayaprAvaraNAdikaM kimapi gRhNAti tathApi mamatvaM na kroti|" (pa.pra./ adhikAra 2 / dohA 89) / anuvAda-viziSTa saMhananAdizakti ke abhAva meM yadyapi tapa ke sAdhanabhUta zarIra For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /61 kI sthiti ke lie muni anna, pAna, saMyama, zauca aura jJAna ke upakaraNa (picchI, kamaNDalu evaM zAstra) tathA tRNamaya prAvaraNa (tinakoM se banA huA cAdara) Adi grahaNa karatA hai, tathApi unameM mamatva nahIM krtaa|" IsA kI 12vIM zatAbdI meM ina dehasukha-lolupa pAsatthAdi bhraSTa muniyoM ne niHsaMkoca hokara vastra pahananA-or3hanA zurU kara diyaa| aisA karane kA dUsarA kAraNa yaha thA ki deza ke muslimazAsita rAjyoM meM digambara jaina muniyoM para musalamAnoM ke dvArA upasarga kiyA jAtA thaa| isa kAraNa se bhI mandiramaThavAsI muniyoM ne pahale bAhara nikalate samaya zarIra ko caTAI, TATa Adi lapeTakara DhaMganA AraMbha kiyA, pazcAt IsA kI 12vIM sadI meM ve jinaliMga kA sarvathA parityAga kara niyamitarUpa se vastra pahanane lge| (dekhiye, Age 'daMsaNapAhuDa' kI 24vIM gAthA kI shrutsaagrttiikaa)| ___ mandira-maThavAsI pAsatthAdi muniyoM ke isa vezaparivartana meM bhI eka vizeSatA thii| unhoMne jinaliMga kA parityAga to kara diyA, kintu picchI-kamaNDalu kA tyAga nahIM kiyA, picchI-kamaNDalu rakhate hue luMgI-cAdara dhAraNa karane lge| unakA yaha liMga digambaramuni, elaka, kSullaka aura sAmAnya zrAvakoM se bhinna thaa| isa liMga meM ve jainetara sAdhuoM jaise dikhate the| isalie yaha eka ajinokta-savastrasAdhuliMga thaa| kintu jinAgama ke anusAra yaha gRhasthaliMga hI thaa| isa sarvAMgavastramaya gRhasthaliMga ko dhAraNa karake bhI ve maTha-mandiroM meM pUrvavat nivAsa karate huye, ve hI gRhasthakarma karate rahe, jo pAsatthAdi muni-avasthA meM karate the| yaha parivartana kathaMcit acchA thA aura kathaMcit buraa| isameM acchI bAta yaha huI ki ve una pApoM se baca gaye, jo jinaliMga meM rahate hue gRhasthakarma karane se ho rahe the aura jinaliMga bhI kalaMkita hone se baca gyaa| AdipurANa (17 / 212) meM kahA gayA hai ki bhagavAn RSabhadeva ke sAtha cAra hajAra svAmibhakta rAjAoM ne bhI munidIkSA grahaNa kI thI, kintu ve usake yogya nahIM the, isalie parISahoM se ghabarAkara svayaM hI vRkSoM ke phala tor3akara khAne lage aura tAlAboM kA jala pIne lge| taba vanadeviyoM ne unakI nindA karate hue kahA-"are mo! yaha jinaliMga arahantoM aura cakravartiyoM ke dvArA avalambanIya hone se atyanta pUjya hai| isameM rahate hue tuma isake viruddha AcaraNa kara ise nindA kA pAtra mata bnaao|" taba una muniyoM ne jinaliMga kA parityAga kara diyA aura anya sAdhuoM kA vaza dhAraNa kara apanI kSudhA-tRSA zAnta karane lge| (AdiparANa/18/51-57) isa prakAra ve una ghora pApoM se baca gaye, jo jinaliMga meM rahate hue usake viruddha AcaraNa karane se saMbhava the| yadyapi unakA dUsarA mArga bhI mithyAtvamaya hone se pApAtrava For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 kA hetu thA, para utanA adhika nahIM, jitanA pahalevAlA thA, kyoMki AcAryoM ne kahA hai anyaliGgakRtaM pApaM jinaliGgena mucyate / jinaliGgakRtaM pApaM vajralepo bhaviSyati // 44 anuvAda- 'anya liGga meM rahakara kiyA gayA pApa jinaliGga dhAraNa karane se chUTa jAtA hai, kintu jinaliGga meM rahakara kiyA gayA pApa vajralepa ho jAtA hai, arthAt kisI bhI anya liGga se nahIM chUTatA / " (mo.pA./gA. 78 / zrutasAgaraTIkA meM uddhRta) / yahI acchI ghaTanA una pAsatthAdi-muniyoM ke sAtha ghaTita huI thI, jinhoMne yogyatA ke abhAva meM jinaliMga kA parityAga kara gRhasthaliMga dhAraNa kara liyA thA / kintu isa acche kArya ke sAtha jo burA kArya unhoMne kiyA, vaha yaha thA ki gRhasthAvasthA svIkAra karake bhI picchI - kamaNDalu kA parityAga nahIM kiyA aura aise vastra dhAraNa kiye jisase ve jainetara sAdhu jaise lagate the| aura isa sAdhu-saddaza chavi ke dvArA unhoMne dharmaguru kA pada hathiyA liyA / isa prakAra digambaraparamparA meM unhoMne sAdhu kA eka Agamaviruddha nayA prakAra prakSipta kara diyA aura use sAdhupada ke rUpa meM zrAvakoM se mAnyatA dilAne ke lie apane lie svAmI, jagadguru, karmayogI, paNDitAcArya jaisI upAdhiyoM kA prayoga pracalita kiyA / jinaliMga dhAraNa karane kI sAmarthya na hone para use dhAraNa na karanA ucita hai aura dhAraNa karane ke bAda patA cale ki usakA pAlana karanA kisI bhI prakAra saMbhava nahIM hai, to use chor3a denA ucita hai, kintu yaha yAda rakhanA cAhie ki mokSa jinaliMga se hI saMbhava hai, ataH usakI yogyatA vikasita karane kA prayatna karate rahanA cAhie tathA usakA pAlana saMbhava banAne ke lie yogya deza kI khoja aura anukUla samaya kI pratIkSA karanI caahie| sAtha hI paristhitiyoM ko apanI lakSyasiddhi ke anukUla banAne kA pauruSa karate rahanA cAhie / kintu yaha ucita nahIM hai ki jinaliMga kA parityAga kara eka naye savastra liMga ko sAdhuliMgavat mAnyatA dilAkara apane ko digambarajaina dharmaguru ke pada para baiThA diyA jAya aura bhole zrAvakoM ko devI-devatAoM evaM nirarthaka karmakANDa ke mAyAjAla meM pha~sAkara vAstavika dharma se vaMcita kiyA jAya aura unakI zraddhA tathA dhana kA zoSaNa kiyA jaay| yaha mAyAcAra hai aura yaha bhI pApa kA kAraNa hai| pAsatthAdi muniyoM ke dvArA jinaliMga kA parityAga jahA~ eka acchA kArya thA, vahIM eka jinopadezaviruddha mithyA savastra sAdhuliMga kA jainaparamparA meM prakSepa burA kArya thaa| phira bhI isa liMga se kiyA gayA pApa vaisA vajralepAtmaka nahIM hotA, jaisA jinaliMga se kiyA gayA pApa hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra04 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /63 jina pAsatthAdi muniyoM ne jinaliMga kA parityAgakara ajinokta-savastrasAdhuliMga grahaNa kiyA thA, ve aba jinaliMga ke abhAva meM muni to kahalA nahIM sakate the, elaka-kSullaka ke liMgoM se rahita hone ke kAraNa ina nAmoM se bhI unheM sambodhita kiyA jAnA saMbhava nahIM thA, isalie unhoMne apane navodita bhraSTa sampradAya ko bhaTTArakasampradAya ke nAma se prasiddha kiyA aura apane sambodhana ke lie 'bhaTTAraka' saMjJA pracalita kara dii| yaha zabda paramparA se unheM sulabha bhI thaa| 'bhaTTAraka' zabda kA prayoga digambara muniyoM ke lie AdarasUcanArtha prayukta hotA A rahA thaa| pAsatthAdi digambara muniyoM ke ajinokta savastra sAdhuliMga dhAraNa kara lene ke bAda bhI bhole zrAvaka unheM AdarasUcanArtha 'bhaTTAraka jI' kahakara pukArate rhe| phalasvarUpa yaha zabda unake sambodhana ke lie rUr3ha ho gyaa| isa prakAra jo zabda pahale zraddhAspadatA aura pUjyatA kA abhivyaMjaka thA, vaha aba munipada se patita, ajinokta-savastrasAdhuliMgadhArI, gRhasthadazApanna, navodita, avAstavika dharmaguru kA vAcaka bana gyaa| 3.7. 'bhaTTAraka' zabda kA arthApakarSa IsA kI 12vIM sadI meM __ bhaTTAraka zabda ke arthApakarSa (pUjyatArtha se hInatArtha dyotaka bana jAne) kI yaha takadIra IsA kI 12vIM sadI meM likhI gyii| ajinokta-savastrasAdhuliMgI dharmaguru ke artha meM bhaTTAraka zabda kA prAcInatama ullekha bundelakhaNDa ke digambara jaina tIrtha ahAra (ma.pra.) meM vi0 saMvat 1213 ke zrI sumatinAtha-pratimA-lekha meM milatA hai, jo isa prakAra hai "saMvat 1213 bhaTTAraka strI mANikyadeva guNyadevau praNamati nitym|" anuvAda-"vikramasaMvat 1213 (I0 san 1156) meM bhaTTAraka zrI (srI) mANikyadeva aura guNyadeva (pratimA-pratiSThA karAkara) nitya praNAma karate haiN|" 'praNamati' ke sthAna meM 'praNamataH' honA cAhie thaa| kintu prAyaH sabhI pratimAlekha TUTI-phUTI saMskRta meM likhe gaye haiN| yaha lekha DaoN0 kastUracandra jaina 'sumana' ke 'bhAratIya digambara jaina abhilekha aura tIrthaparicaya madhyapradeza : 13vIM zatI taka' grantha (lekha kra. 146 / pR.167) se uddhRta hai| isake bAda ahAra (ma.pra.) ke hI vi0 saMvat 1216 ke zrI zAntinAtha-pratimAlekha meM 'bhaTTAraka' zabda prayukta huA hai "samvat 1216 mAgha sudi 13 su (zu) kra dine zrImata kuTakAnvaye paMDita zrI maMgaladeva tasya sisya bhaTTAraka pdmdev---vs| tsy---|" For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 anuvAda - " saMvat 1216 mAgha sudI trayodazI zukravAra ke dina zrImatkuTakAnvaya meM prasUta paMDita zrI maMgaladeva, unake ziSya bhaTTAraka padmadeva, unake ziSya---ne (pratiSThA karAyI / " (DaoN0 kastUracandra jaina sumana ke uparyukta grantha se uddhRta / lekha kra0 160 / pRSTha 178) / digambarajaina bar3A mandira, chatarapura (ma.pra.) meM saMvat 1272 ke zrI RSabhanAthapratimAlekha meM bhaTTAraka zrI dharmacandra jI ke nirdezana meM chatarapuravAsI sahanikA vIsalacandra aura bhArInAtha ke dvArA ukta pratimA ke pratiSThApita kiye jAne kA varNana hai-- 'saM0 1272 varSe mAghasudI 5 zrI mUlasaMgha sarasvatIgaccha bhaTTAraka zrI dharmacandra jI sahanikA vIsalacandra bhArInAtha sAtAsAraga uraNathatA zrI rAjarAva hamIradeva / ' ( kamalakumAra jaina : jinamUrti - prazasti - lekha / kr.4/pR.26)| isI mandira meM inhIM bhaTTAraka jI ke pratiSThAvidhi - nirdezana meM saMvat 1272 meM bhagavAn pArzvanAtha aura neminAtha kI pratimAoM ke pratiSThApita kiye jAne ke pratimAlekha upalabdha haiN|84 chatarapura (ma.pra.) ke isI digambara jaina bar3A mandira meM upalabdha saMvat 1310 ke eka yaMtralekha meM bhaTTAraka zrI narendrakIrti kA isa prakAra ullekha hai * - 'saMvat 1310 mAha sudI 5 gurau mUlakalaMkaNeranandyAmnAye balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryyAmnAye bhaTTAraka strI nareMdrakIrti tadAmnAye khaNDelavAlAnye (nvaye ) sAdagotre saMsaka pATaNI gotre saMpatadAsa pratiSThAppAM (yAM ) ajamera gotre zrAvaka strI nityaM praNama (maM ) ti / ' anuvAda - " saMvat 1310 mAgha sudI paMcamI guruvAra ko mUlasaMgha ke akalaMka (niSkalaMka) nandI AmnAya, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha, kundakundAnvaya meM bhaTTAraka zrI narendrakIrti, unake AmnAya meM khaMDelavAla - anvaya aura sAdagotra ke saMsaka, pATanIgotra ke saMpatadAsa tathA ajamerAgotra ke zrAvaka zrI ( pratiSThA karAkara ) nitya praNAma karate haiN| " --- (DaoN0 kastUracandra jaina 'sumana' ke uparyukta grantha se uddhRta / lekha kra0 267 / pR. 269 / yaha yaMtralekha zrI kamalakumAra jaina ke 'jinamUrti - prazastilekha' grantha meM pRSTha 68 para saMkalita hai / ) 84. kamalakumAra jaina : jinamUrti- prazasti - lekha / kra. 5 evaM 6 / pR. 26 / For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 65 ina pratimAlekhoM se siddha hotA hai ki bhaTTArakasampradAya kA udaya IsA kI 12vIM zatI meM huA thA / arthAt isI sadI meM pAsatthAdi digambarajaina sAdhu nagnatva tyAgakara jainetara sAdhu jaise vastra dhAraNa karane lage the aura isI savastra veza meM jainoM ke dharmaguru bana kara unhoMne apane ko bhaTTAraka nAma se prasiddha kiyA thA / paM0 nAthUrAma jI premI kA bhI yahI mata hai ki jaba se caityavAsI yA mandiravAsI digambaramuni vastra (ajinokta - savastrasAdhuliMga) dhAraNa karane lage, tabhI se bhaTTArakaprathA prAraMbha huii| aura ukta liMga dhAraNa karane kI prathA bhaTTAraka zrutasAgara sUri ke kathanAnusAra vikrama saM0 1264 meM caityavAsI muni vasantakIrti ne calAyI thI / isa tathya para prakAza DAlate hue premI jI likhate haiM " digambara caityavAsiyoM ke antima vikasita rUpa bhaTTArakoM meM yaha paramparA aba taka rahI hai ki ve aura samaya to vastra pahine rahate haiM, parantu AhAra ke samaya utArakara alaga rakha dete haiN| yaha isa bAta kA sabUta hai ki pahale ve bilkula nagna rahate the aura nirantara vastradhAraNa karane kI pravRtti unameM pIche zurU huI / " vikrama kI solahavIM sadI meM zrutasAgara ne likhA hai ki kalikAla meM mlecchAdi ( musalamAna vagairaha ) yatiyoM ko nagna dekhakara upadrava karate haiM, isa kAraNa maNDapa durga (mAMDU) meM zrI vasantakIrti svAmI ne upadeza diyA ki muniyoM ko caryA Adi ke samaya caTAI, TATa Adi se zarIra ko Dha~ka lenA cAhie aura phira caryA ke bAda caTAI Adi ko chor3a denA caahie| yaha apavAdaveSa hai / "ko'pavAdaveSaH ? kalau kila mlecchAdayo nagnaM dRSTvopadravaM yatInAM kurvanti / tena maNDapadurge zrIvasantakIrtinA svAminA caryAdivelAyAM taTTIsArAdikena zarIramAcchAdya caryAdikaM kRtvA punastanmuJcantItyupadezaH kRtaH saMyaminAmityapavAdaveSaH " ( zrutasAgaraTIkA / daMsaNapAhuDa / gaa.24)| "mUlasaMgha kI gurvAvalI meM cittaur3a kI gaddI ke bhaTTArakoM ke jo nAma diye haiM, unameM vasantakIrti kA nAma AtA hai, jo vi0 saMvat 1264 ke lagabhaga hue haiN| usa samaya usa tarapha musalamAnoM kA AtaMka bhI bar3ha rahA thaa| zAyada inhIM ko zrutasAgara ne isa apavAdaveSa kA pravartaka batalAyA hai / arthAt vikrama kI terahavIM sadI ke anta meM digambara sAdhu bAhara nikalate samaya lajjAnivAraNa ke lie caTAI Adi kA upayoga karane lage the| " vi0 saM0 1294 meM ( zvetAmbaramuni) mahendrasUri ne zatapadI nAmaka saMskRta grantha kI racanA kI hai, jo prAkRta zatapadI kA anuvAda hai| prAkRta 'zatapadI' saM0 1263 For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 meM banI thI aura usake kartA dharmaghoSa the| usameM digambaramata-vicAra nAma kA eka adhyAya hai, jisameM strImukti, pratimAzRMgAra, muniyoM kA pANipAtrabhojana aura vastragrahaNa Adi viSayoM ko lekara digambarasampradAya kI AlocanA kI gaI hai|" (jai.sA.i.premI / dvi.saM. / pR. 489-90) / ___ ukta digambaramata-vicAra meM digambara sAdhuoM ko lakSya karake jo bAteM kahI gayI haiM, unase isa bAta kA patA lagatA hai ki vikrama kI terahavIM sadI meM digambara muniyoM kA caritra kaisA thaa| usakI kucha bAteM paM0 nAthUrAma jI premI ne jainahitaiSI meM arthasahita prakAzita kI thiiN| unheM yahA~ uddhRta kiyA jA rahA hai "1. yadi ca digvAsastatkathaM sAdarikApariyogapaTTakAn gRhNanti yadi tu paJcamakAlatvAt lajjApariSahAsahiSNutayA ca AvaraNamapi gRhNanti tataH kathaM na priddhti| nahi prAvaraNamutkalaM paridhAnaM ca niSiddhamityasti kvaapi| anyacca prAvaraNamapi prAsukenaiva vastreNa yathAlabdhena kimiti na kriyate, kimiti rajakAdihastena hRdasara:prabhRtiSu sazaivAladvitricatuH paJcendriya-jIvAkulena kSAlanamanekasattva-saMghAtavighAtakenAzodhitendhanaprajvAlitena vahninA raJjanAdikaM vidhaapyte| ___anuvAda-"yadi tuma digambara ho to caTAI tathA yogapaTTa (lajjAnivAraka AvaraNa) kyoM rakhate ho? yadi kaho ki paMcamakAla hone ke kAraNa tathA lajjAparISaha kA sahana nahIM ho sakane ke kAraNa rakhate haiM, to phira use niraMtara hI kyoM nahIM pahinate ho? kyoMki aisA to kahIM kahA hI nahIM hai ki AvaraNa vA yogapaTTa rakhanA, paraMtu pahiranA nhiiN| aura vaha AvaraNa jaisA mila jAya vaisA prAsuka vastra lekara kyoM nahIM banAte ho? dhobI Adi ke hAtha se jIvamaya nadiyoM, tAlAboM meM kyoM dhulAte ho, tathA binA zodhe IMdhana se jalAI huI Aga ke dvArA usako ra~gAte kyoM ho? __ "2. svabhAvasiddhaM sulabhaM alpamUlyaM ca zvetakalpaM vinA zItakAle ananyasamamahAsAvadyAM sarvata AdhArasattvajvalanAdhArAmaGgArazakaTIM bhjnte| zuSiraM sabIjaM ca saMstaraNAdyarthaM plaalmaashrynti| tailAbhyaGgaM ca niSiddhaM kaarynti| jinabhavanagUDhamaNDapAdiSvapyAzAtanAmagaNayantaH shiitbhyaaccherte| glAnatve ca gRhasthasambandhInyapratyupekSatAni pramANAdhikAni yatijanAyogyAni paTIdvipaTIborakarallikAdIni praavRnnvnti| anuvAda-"binA kapar3e ke (tumameM se bahuta se sAdhu) zotakAla meM mahAn pApa kI karanevAlI agni kI a~gIThI kA sahArA lete haiM, bIjayukta aura binA bIja ke payAla ke bichaune kA AsarA lete haiM, taila kI mAliza, jo sAdhuoM ke liye varjita hai, karAte haiM, avinaya hone kA kucha bhI vicAra nahIM rakhake jinamaMdira ke gUDhamaNDapa (garbhAlaya) meM sote haiN| isake sivAya gRhasthoM ke barte hue , sAdhuoM ke Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 67 ayogya tathA binA zodhe hue dhotI, dupaTTA, boraka Adi bahuta se vastra bhI or3ha lete haiN| "3. tIrthaGkarAnukAramicchatAM maThe nivasanamAdhAkarmakAdibhogaM tRNapaTIparidhAnaM picchikAkamaNDaludhAraNaM chadmasthAnAM dharmadezanAM ziSyazikSAdIkSAdikaM sarvamavidheyaM syaaditi| __ anuvAda-"yadi tuma kaho ki, hama tIrthaMkara ke anuyAyI haiM, ve vastra nahIM rakhate the, isaliye hama bhI nahIM rakhate haiM, to phira maThoM meM rahanA, AdhAkarma sevana (?) tRNa kI la~goTI lagAnA, morapicchi tathA kamaMDalu rakhanA, chadmastha hokara dharma kA upadeza denA, aura ziSyoM ko zikSA-dIkSA denA Adi kArya tumheM nahIM karanA caahiye| "4. yadi ca bhavatAM jinakalpAnukAraH sarvathA parigrahaparityAgo vA tatkimiti apratyupekSaNIyam? zaivAlAvilaM nalikAmAtradvAramahorAtramapi jalasannidhidoSeNa rAtribhojanasya parigrahavratasya ca dUSaNakAripittalatAmralohamayazrRMkhalASaT vA (?) kamaNDaluH duHpratyupekSitApicchikAvastropAnahazca parigRhyante kathaM vA? pustaka-pustikA-kaparikA-sthapanikApustakapaTayogapaTTakAsanapaTTa-tRNapaTI-khadiravaTikA-nAlikeranAnAvidhauSadhasannidhayo dhriyante? athaitAvAn parigrahaH paJcamakAlatvAd dhriyate tarhi saMyamopaSTambhakena lajjAzItatrANAdihetunA varSAsu apkAyAdi-yatanakAriNA dharmopakaraNena vastrAdinApi kimaparAddham? kathaM ca jinakalpAnukAriNamAtmAnaM manyamAnA api strIbhizcaraNaprakSAlanAdikamAryikAbhiH sahaikatravAsaH caityanivAsaH AryikAbhirbhaktasaMskAraH sukhAsanAdiparibhogaH jyotirnimittacikitsAmantravAdadhAturvAdArdhakANDakSudravidyAdiprayojanaH sacittapuSpapatraiH pAdAbhyarcanaM sacittajalaghRSTacandanena pAdAnulepanaM kuGkamAdinA caraNAGgarAgaH kanakarajatAdibhizcaraNapUjanaM sacittajalena caraNaprakSAlanaM dugdhaghRta-cikkasAbhizcaraNasnAnaM sadasi vyAkhyAnaM ziSyadIkSaNaM bahusAdhumadhye nivasanaM sadaivaikatrAvasthAna-mityAdIni kurvanti? anuvAda-"yadi Apa jinakalpI muniyoM kA anukaraNa karanevAle haiM, to sarvathA parigraha kA tyAga kyoM nahIM karate haiM? pItala, tA~be, lohe kI sA~kalavAle kamaMDalu ko, jo zaivAla arthAt kAI se gandA rahatA hai, eka ToMTIvAlA hotA hai, rAta-dina pAnIyukta rahane se rAtribhojanavrata meM atIcAra lagAtA hai aura parigrahatyAgavata ko dUSita karatA hai, kyoM rakhate ho? picchikA kyoM lete ho? kapar3e ke jUte kyoM pahinate ho? grantha, pothI, kaparikA (?), sthapanikA (ThauNA), pustakapaTTa (veSTana), yogapaTTa (lajjAnivAraka AvaraNa), caTAI, tRNakI la~goTI, aura khadirabaTI, nAriyala Adi nAnAprakAra kI auSadhiyA~ kyoM pAsa meM rakhate ho? yadi yaha saba parigraha paMcamakAla ke kAraNa rakhate ho, to saMyama ke sahAyaka, lajjA tathA zIta se bacAnevAle, aura varSA meM jalakAya ke jIvoM kI rakSA karanevAle vastrAdi dharmopakaraNoM ne tumhArA kyA aparAdha kiyA hai? arthAt kapar3A For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 kyoM nahIM rakhate ho? aura jaba tuma apane ko jinakalpI muniyoM kA anukaraNa karanevAle mAnate ho, taba striyoM se caraNa-prakSAlana karAnA, arjikAoM ke sAtha eka sthAna meM rahanA, maMdiroM meM rahanA, arjikAoM se bhojana banavAnA, pAlakI Adi para car3hanA, jyotiSa, nimitta, cikitsA, maMtravAda, dhAtuvAda, ardhakAMDa (?) Adi kSudra vidyAoM kA prayoga karanA, sacitta phUlapatra, sacitta jala se ghisA huA caMdana, kesara, sonA, cA~dI, ghI, dUdha Adi padArthoM se paira pujavAnA, sabhAoM meM vyAkhyAna denA, ziSyoM ko dIkSA denA, bahuta se sAdhuoM meM rahanA, sadaiva eka hI sthAna meM rahanA Adi anucita kArya kyoM karate ho? "zatapadI ke uparyukta avataraNoM se isa bAta kA patA lagatA hai ki vikrama saMvat 1294 meM, jaba ki zatapadI racI gaI hai, balki usase bhI 10-50 varSa pahile digambarasampradAya ke sAdhu jo ki pIche se adhikAraprApta bhaTTArakoM ke rUpa meM pariNata ho gaye the, prAyaH bhaTTArakoM sarIkhA hI AcaraNa karate the| ve niraMtara vastra to nahIM pahinate the, tathApi lajjAnivAraNa karane ke liye eka raMgIna AvaraNa rakhate the, ghAsa kI la~goTI bhI lagAte the, zIta se bacane ke lie koI taila lagavAte the, vA payAla Adi kA AsarA lete the, mandiroM meM rahate the, arjikAe~ bhI vahIM rahatI thIM, kabhIkabhI arjikAoM se bhojana banavA lete the, caTAI rakhate the, jyotiSa, maMtra, nimittajJAnAdi ke bhI prayoga karane lage the, pAlakiyoM para car3hate the, aura davAiyA~ rakhate the| isa taraha munipada ke ayogya bahuta se kAma karane lage the| "hamAre bahuta se pAThaka kaheMge ki eka bhinnasampradAyI lekhaka kI likhI huI ye bAteM kaise pramANa mAna lI jAveM? kyA Azcarya hai, jo usane digambarasampradAya kI niMdA karane ke abhiprAya se hI ye bAteM likhI hoN| parantu unheM socanA cAhiye ki granthakartA kA mukhya uddezya ukta bAteM likhakara digambarasampradAya kI niMdA karane kA nahIM hai| usane sirpha isa bAta ko batalAne kA prayatna kiyA hai ki tumhArI jo vartamAna vRtti hai, vaha tumhAre hI zAstroM ke anukUla nahIM hai, aura isakI apekSA to zvetAmbaravRtti hI acchI hai| yaha ho sakatA hai ki usane ina bAtoM ke likhane meM thor3A bahuta atyukti se kAma liyA hogA, paraMtu yaha saMbhava nahIM hai ki, jo bAteM usa samaya nahIM thIM, unakA usane jhUThA ullekha kara diyA ho| usakI dI huI yuktiyA~ ThIka nahIM hoM, unakA khaMDana ho sakatA ho, ve usane pakSapAta ke vaza hI likhI hoM, yaha saba kucha ho sakatA hai, paraMtu yaha nahIM ho sakatA hai ki sarvathA vastrarahita digambara sAdhuoM ko vaha yaha kaha de ki tuma yogapaTTa vA vastra rakhate ho| "vi0 saM0 1294 ke lagabhaga kI ukta bAtoM se hamArA yaha vicAra bhI puSTa hotA hai ki munimArga meM zithilatA barAbara krama-krama se bar3hatI huI calI AI hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /69 pandrahavIM sadI meM jaba bhaTTArakoM kI sthApanA huI thI, taba ve vastra dhAraNa karane lage the, balki aisA kahanA cAhiye ki mukhyatayA vastroM ko dhAraNa karake hI bhaTTAraka hue the| paraMtu zatapadI ke lekha se aisA mAlUma par3atA hai ki terahavIM zatAbdI ke sAdhu lajjAnivAraNa ke liye kabhI-kabhI yogapaTTa se kaTibhAga ko AcchAdita kara lete the, para hara samaya vastra nahIM pahinate the| terahavIM zatAbdI meM caTAI, yogapaTTa, pustakapaTTa, auSadhiyA~ Adi thor3A sA parigraha rakhate the, paraMtu pandrahavIM aura usake pIche kI zatAbdiyoM meM saikar3oM parigraha rakhane lage the| pahile bahuta se sAdhuoM ke saMgha meM rahate the, pIche judI-judI gaddI sthApita karake akele hI rahane lage the| isa taraha cAritra kI zithilatA ke krama kA patA 'zatapadI' ke samaya kI aura bhaTTArakoM ke samaya kI hAlata kA milAna karane se acchI taraha se lagatA hai|"85 - premI jI 'zatapadI' meM varNita uparyukta bAtoM se isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki vikrama saM0 1294 ke 10-50 varSa pahale se maThavAsI muni yadA-kadA yogapaTTa aura tRNa-kaupIna dhAraNa karane lage the aura yaha pravRtti vikrama kI 15 vIM zatAbdI meM niyamita rUpa se vastra dhAraNa karane meM pariNata ho gii| yahI bhaTTArakasampradAya kI sthApanA kA prAraMbha thaa| zrutasAgara sUri ke kathana se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai| unhoMne kahA hai ki vi0 saM0 1264 meM zrIvasantakIrti ne muniyoM ko yaha upadeza diyA thA ki AhArAdi ke lie jAte samaya kaTibhAga ko caTAI Adi se DhaMka lenA cAhie aura bAda meM use alaga kara denA caahie| tAtparya yaha ki usa samaya maThavAsI muni yadA-kadA hI kaTibhAga ko AvRta karate the, sadA nhiiN| niyamita rUpa se vastra-paridhAna kI pravRtti ne hI bhaTTArakasampradAya ko janma diyaa| isake samarthana meM premI jI ne eka anuzruti yA dantakathA bhI prastuta kI hai| unhoMne likhA hai "yadyapi kisI prAmANika grantha se isa bAta kA patA nahIM lagatA hai ki bhaTTArakoM kI utpatti kaise aura kaba huI hai, parantu aisI eka dantakathA hai aura zAyada bhASA ke kisI grantha meM bhI usakA ullekha hai ki bAdazAha phIrojazAha ke samaya meM (vi0 saMvat 1407 se 1444) bhaTTAraka sthApita hue haiN| isakA kAraNa yaha batalAyA jAtA hai ki bAdazAha ke darabAra se eka bAra aisI AjJA huI thI ki digambara jainiyoM ko apane guru lAnA cAhiye aura apane mata kI zreSThatA siddha karanI cAhiye, nahIM to unake haka meM acchA nahIM hogaa| tadanusAra kucha digambarI jainI kucha dina kI muhalata lekara khoja meM nikale aura dakSiNa prAnta se eka prabhAvazAlI muni ko 85. 'jainahitaiSI' bhAga 7 / aMka 9 / ASAr3ha, vIra ni.saM. 2437 (I0 san 1910) / pR. 13 19 / For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 dharmarakSA kI prArthanA karake le gye| muni bar3e vidvAn the aura maMtravAdI bhI the, isaliye unhoMne apanI vidvattA se tathA karAmAta se bAdazAha ke hRdaya meM digambarasampradAya kA mahattva sthApita kara diyaa| kahate haiM ki usa samaya bAdazAha kI begamoM ne ukta prabhAvazAlI muni ke darzanoM kI icchA pragaTa kI aura usakI pUrti ke liye bAdazAha ne tathA dUsare logoM ne munirAja se kucha samaya ke liye kaTibhAga ko vastrAcchAdita karane kI prArthanA kii| bAdazAha ke dabAva se kahiye yA samaya ke prabhAva se kahiye, muni ne vastra dhAraNa kara liyA aura begamoM ne unake darzana karake apane ko kRtArtha smjhaa| isake pazcAt munirAja to vahA~ se vidA ho gaye aura vastra tyAgakara tathA chedopasthApanA karake tapasyA karane lage, parantu loga isa udAharaNa ko lekara muniyoM meM vastra dharaNa karane kI vidhi pracalita karane kI koziza karane lage aura samaya ne unheM isa prayatna meM saphalatA bhI pradAna kI / dharmapaTTa sthApita hone lage aura unameM muni loga vastraparidhAna karake gRhasthoM ko dharma kA upadeza dene lge| ye hI loga bhaTTArakoM ke nAma se prasiddha ho gye| pahalA paTTa dehalI meM sthApita huA aura phira jayapura, gvAliyara, IDara (mahIkAMThA), sojatrA (sUrata), nAgaura, malakheDa (haidarAbAda), kolhApura, kAraMjA, mUDabidrI Adi aneka sthAnoM meM jude-jude saMghoM aura gacchoM ke paTTa sthApita ho gaye, jinameM se bahuta se aba bhI maujUda haiN| "bhaTTArakoM kI utpatti ke viSaya meM Upara jisa kathA kA sArAMza diyA hai, usakA itanA bhAga to hama aitihAsika dRSTi se ThIka mAna sakate haiM ki bhaTTArakoM kA jo vartamAna rUpa hai, usakI phIrojazAha ke samaya meM pratiSThA huI aura ve jainiyoM ke adhikAraprApta guru kahalAne lge| parantu yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki usake pahile vastradhArI muni nahIM the aura nirgranthamArga akSuNNa bhAva se cala rahA thA / yahA~ premI jI ke ye zabda dhyAna dene yogya haiM ki " dharmapaTTa sthApita hone lage aura unameM muni loga vastraparidhAna karake gRhasthoM ko dharmopadeza dene lge| ye hI loga bhaTTArakoM ke nAma se prasiddha ho ge|" ina zabdoM se spaSTa ho jAtA hai ki jina maThavAsI muniyoM ne apanA muniveza chor3a diyA aura eka ajinokta-savastrasAdhuliMga dhAraNa kara liyA tathA anya muniyoM se alaga hokara yA unheM alaga kara rikta athavA naye mandira yA maTha meM svayaM kA ekAdhikAra jamA liyA aura use dharmapITha kA nAma dekara, gRhasthoM ke dharmaguru banakara, dhanopArjana karate hue vilAsitAmaya jIvanayApana zurU kara diyA, una munipada se bhraSTa puruSoM ne apane lie atyanta AdarasUcaka bhaTTAraka upAdhi kA prayoga kiyA aura unakA hI sampradAya bhaTTArakasampradAya kahalAyA / 86. jainahitaiSI / bhAga 7 / aMka 7-8 / vaizAkha - jyeSTha, vIra ni. saM. 2437 / pR. 60-61 / For Personal & Private Use Only ,, 86 ' Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /71 yahA~ eka bAta vicAraNIya hai| paM0 AzAdhara jI ne eka ora jinapratimA aura jinagRha ke sAtha maTha (muniyoM ke lie vasatikA) tathA svAdhyAyazAlA (granthAlaya) Adi ke nirmANa kI AvazyakatA batalAI hai, dUsarI ora maThapati muniyoM ko mlecchavat AcaraNa karanevAlA kahA hai, isakA kyA rahasya hai? 87 yahA~ dhyAna dene yogya hai ki 'maTha' zabda kA artha hai muniyoM kI vstikaa| ise paM0 AzAdhara jI ne zramaNoM kI dharmasAdhanA kA Azramapada (nivAsa sthAna) bhI kahA hai|8 isI dRSTi se AcArya jayasena ne maTha-caityAlaya Adi ko vyavahAranaya se 'Azrama' nAma diyA hai|89 zramaNoM ko kucha vizeSa sthitiyoM meM kucha samaya ke lie upayukta sthAna para sthAyI vAsa karane kI AvazyakatA hotI hai, jaise cAturmAsa kAla meM, saMgha ke kisI muni kI sallekhanA ke samaya, kisI viziSTa grantha ke lekhana yA adhyayana ke samaya tathA kisI viplava yA upadrava ke smy| ina avasaroM para muniyoM kA maTha-caityAlayoM meM dIrghavAsa doSapUrNa nahIM hai| kintu prAcInakAla meM kucha muni unameM niyamitarUpa se vAsa karane lage aura una para apanA svAmitva sthApita kara liyA, khetIbAr3I aura usase utpanna anAja kA vyApAra karanA zurU kara diyaa| isa taraha kA bhraSTa AcaraNa karanevAle muniyoM ko paM0 AzAdhara jI ne mlecchoM kI upamA dI hai| 87. ka- nirmApyaM jinacaityatadgRhamaThasvAdhyAyazAlAdikaM, zraddhAzaktyanurUpamasti mahate dharmAnubandhAya yt| hiMsArambhavivartinAM hi gRhINAM tattAdRgAlambana prAgalbhIlasadAbhimAnikarasaM syaatpunnycinmaansm|| 2/35 // saagaardhrmaamRt| kha-"anye punardravyajinaliGgadhAriNo munimAnino'vazino'jitendriyaH santastAM tathAbhUtAmArhatI mudrAM bahi:zarIre na manasi zritAH prapannA Avizanti saGkrAmanti vicessttyntiityrthH| kam? lokaM dharmakAmaM jnm| kiMvat ? bhUtavad grhaistulym| apare punardravyajinaliGgadhAriNo maThapatayo mlecchanti mlecchA ivaacrnti| lokazAstraviruddhamAcAraM crntiityrthH| kayA? tacchAyayA aarhtgtprtiruupenn| tathA ca paThanti paNDitairdhaSTacAritrairvaTharaizca tpodhnaiH| zAsanaM jinacandrasya nirmalaM mliniikRtm||" bhavyakumudacandrikA-TIkA/anagAradharmAmRta 2/96 (jai.sA.i.-premI/dvi.saM./pR.488 se uddhRt)| prtisstthaa-yaatraadi-vytikr-shubhsvaircrnnsphurddhrmoddhrss-prsr-rs-puuraast-rjsH| kathaM syuH sAgArAH zramaNagaNadharmAzramapadaM na yatrArhadgehaM dlitkli-liilaavilsitm|| 2/37 // saagaardhrmaamRt| 89. "maThacaityAlayAdilakSaNavyavahArAzramAdvilakSaNaM bhAvAzramarUpaM pradhAnAzramaM praapy|" tA.va./pra.sA.1/5 / 88. . Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 pro0 vidyAdhara joharApurakara ne mAnA hai ki 13vIM zatAbdI I0 meM maThavAsI muniyoM ke vastra dhAraNa prArambha kara dene para bhaTTArakaparamparA astitva meM AyI thI / aura unhoMne bhaTTAraka paramparA ke do hI pramukha lakSaNa batalAye haiM : maThavAsa aura vastradhAraNa ve likhate haiM " sAdhusaMgha kI sAdhAraNa sthiti se yaha paramparA pRthak huI, isakA pahalA kAraNa vastradhAraNa thA / bhaTTArakaparamparA kA dUsarA viziSTa AcaraNa maTha aura mandiroM kA nivAsa sthAna ke rUpa meM nirmANa aura upayoga thaa| isI ke anuSaMga se bhUmidAna ko svIkAra karane aura khetI Adi kI vyavasthA bhI bhaTTAraka dekhane lage the| ina do prathAoM ke kAraNa bhaTTArakoM kA svarUpa sAdhutva se adhika zAsakatva kI ora jhukA aura anta meM yaha prakaTarUpa se svIkAra bhI kiyA gyaa| ve apane ko rAjaguru kahalavAte the aura rAjA ke samAna hI pAlakI, chatra, cAmara, gAdI Adi kA upayoga karate the| vastroM meM bhI rAjA ke yogya jarI Adi se suzobhita vastra rUr3ha hue the| kamaNDalu aura picchI meM sone-cA~dI kA upayoga hone lagA thaa| yAtrA ke samaya rAjA ke samAna hI sevaka-sevikAoM aura gAr3I ghor3oM kA intajAma rakhA jAtA thA tathA apane-apane adhikAra kSetra kA rakSaNa bhI usI Agraha se kiyA jAtA thaa| isI kAraNa bhaTTArakoM kA paTTAbhiSeka rAjyAbhiSeka kI taraha bar3I dhUmadhAma se hotA thA / isake lie paryApta dhana kharca kiyA jAtA thA, jo bhakta zrAvakoM meM se koI karatA thaa| isa rAjavaibhava kI AkAMkSA hI bhaTTArakapIThoM kI vRddhi kA eka pramukha kAraNa rhii|" ( bhaTTArakasampradAya / prastAvanA / pR. 4-5 ) / isa prakAra mAnya joharApurakara jI kA bhI yahI mata hai ki savastraliMga aura maThavAsa ye do hI bhaTTArakasampradAya ke asAdhAraNadharma haiM, jo bhaTTArakoM ko maThavAsI muniyoM se pRthak karate haiN| paNDita hIrAlAla jI siddhAntazAstrI vi0 saM0 1805 meM likhe gaye eka aitihAsika patra 11 ke AdhAra para bhaTTAraka sakalakIrti (vi0 saM0 1443 - 1499 ) kA jIvana paricaya dete hue likhate haiM- " yataH aitihAsika patra meM 22 varSa nagna rahane kA spaSTa ullekha hai aura ('bhaTTArakasampradAya' grantha ke ) lekhAMkoM (331-334) ke anusAra saM0 1497 taka pratiSThAdi karAnA bhI siddha hotA hai, usase yahI siddha hotA hai ki sakalakIrti apane jIvana ke antimakAla meM bhaTTArakIya veza ke anusAra vastradhArI ho gaye the / " (vardhamAnacarita / prastA. / pR. 6) / 90. milApacandra kaTAriyA : jaina nibandha ratnAvalI / dvitIyabhAga / pR0140 / 91. " AcArya zrI sakalakIrti varSa 26 chavisatI saMsthAha tathA tIvAre saMyama leI varSa 8 gurApAse rahane vyAkaraNa 2 tathA 4 kAvya 5 tathA nyAyazAstra tathA siddhAntazAstra gommaTasAra For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra04 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /73 ina paMktiyoM meM paNDita jI ne bhI maThavAsa ke sAtha vastradhAraNa ko hI bhaTTArakaprathA ke prArambha kA pramukha hetu batalAyA hai| kintu pro0 vidyAdhara joharApurakara ne bhaTTArakasampradAya kI utpatti IsA kI 13vIM zatI meM (bhaTTArakasampradAya/ prastAvanA / pR.4) aura paM0 nAthUrAma jI premI ne 14vIM zatI I0 meM batalAyI hai, vaha samIcIna nahIM hai| pUrvoddhRta jinapratimAlekhoM se siddha hotA hai ki bhaTTArakasampradAya kA udaya IsA kI 12vIM zatAbdI meM ho gayA thaa| niSkarSa yaha ki digambarajaina paramparA meM ajinokta-savastrasAdhuliMgI dharmaguru ke artha meM arthAt sampradAyavizeSa ke vyakti ke artha meM bhaTTAraka zabda kA prayoga 12vIM zatI I0 meM usa samaya pracalita huA, jaba pAsatthAdi digambarajaina muni ajinoktasavastrasAdhuliMga dhAraNa kara digambarajaina gRhasthoM ke anadhikRta dharmaguru bana gaye the| isa taraha bhaTTArakasampradAya kI utpatti IsA kI 12 vIM zatAbdI meM huI thii| ajinokta-savastrasAdhuliMgI-dharmaguru bhaTTArakoM ke asAdhAraNadharma yadyapi Upara vastradhAraNa aura maThoM meM niyatavAsa ina do dharmoM ko dharmaguru bhaTTArakoM kA asAdhAraNadharma batalAyA gayA hai, tathApi maThAdi meM niyatavAsa bhaTTArakoM kA asAdhAraNadharma nahIM hai, kyoMki vaha maThavAsI muniyoM meM bhI thaa| Aja bhI aneka muni tIrthasthAnoM yA anya sthAnoM meM niyatavAsa karate haiM, para ve bhaTTArakapITha ke svAmI na hone tathA bhaTTArakakarma na karane se bhaTTAraka nahIM khlaate| hA~, maTha meM niyatavAsa bhaTTArakoM kA anivArya dharma avazya hai| ajinokta-savastrasAdhuliMga dhAraNa karanevAle bhaTTArakoM ke aneka asAdhAraNa dharma haiM, jo ajinokta-savastrasAdhuliMgI dharmaguru ke artha meM 'bhaTTAraka' zabda kA prayoga sunizcita karate haiN| unakA prarUpaNa nIce kiyA jA rahA hai| tathA trilokasAra tathA purANasarve tathA Agama tathA adhyAtma ityAdi sarvazAstra pUrvadezamAhe rahIne varSa 8 mAhe bhaNIne zrI vAgvara gujarAta mAhe gAma khoDeSe padhAryA, varSa 34 saMsthA thaI tIvAre saM0 1471 ne varSe --- sAhA zrIyaucAne gRhe AhAra liidhau| tehA thakI vAgvaradeza tathA gujarAta mAhe vihAra kiidhau| varSa 22 paryanta svAmI nagna hatA jumale varSa 56 paryanta AvaryA bhogavIne dharmaprabhAvavIne saMvat 1499 gAma mesANe gujarAta jaIne zrI sakalakIrti AcArya huA (bhuA)--- pIche zrI nogAme saMghe padasthApanA krii|" jainasiddhAnta bhAskara / bhAga 13/kiraNa 2 / pR0 113 (vIravardhamAnacarita / bhaTTAraka sklkiirti| prastAvanA / pR05)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 4.1. bhaTTAraka-dIkSAvidhi dvArA bhaTTArakapada para pratiSThApana bhaTTAraka vahI puruSa kahalAtA hai, jisakI sthAnavizeSa, jAtivizeSa, saMghavizeSa athavA gaNa-gaccha-vizeSa ke bhaTTArakapITha para AsIna hone ke lie bhaTTAraka-dIkSA hotI hai| dIkSA kA adhikArI Arambha meM to koI pAsattha-kusIla muni hotA thA, kintu bAda meM gRhastha ko hI bhaTTAraka-paTTa para abhiSikta kiyA jAne lgaa| 4.2. ajinokta-savastrasAdhuliMga grahaNa bhaTTArakapada para dIkSita hone ke lie gRhastha ko pahale digambaramuni kA rUpa dhAraNa karanA par3atA hai arthAt vaha nagna hotA hai, picchI-kamaNDalu grahaNa karatA hai aura kezaloca karatA hai| isa rUpa meM dIkSita hone ke pazcAt zrAvakoM ke Agraha karane para vaha unake dvArA lAye gaye vastra dhAraNa kara letA hai, kintu picchIkamaNDalu kA tyAga nahIM krtaa| isa kAraNa usakA veza na digambaramuni jaisA hotA hai, na elakakSullaka evaM sAmAnya zrAvaka jaisaa| vaha eka naye prakAra ke jainetara sAdhu-sadRza dikhAI detA hai| isa ajinokta-savastrasAdhu-liMga ko dhAraNa karane ke bAda vaha vidhivat bhaTTAraka bana jAtA hai| bhaTTArakagaNa vastradhAraNa karane ke bAda bhI kabhI-kabhI alpasamaya ke lie nagna ho jAte haiM, jaise bhojana ke samaya tathA pratyeka cAturmAsa ke prathama din| ve muni ke samAna hI karapAtra meM bhojana karate haiN|92 bhaTTArakadIkSA ke isa svarUpa kI puSTi vi0 saM0 1880 meM asAr3ha badi 10vIM bRhaspativAra ke dina bhaTTAraka zrI sukhendrakIrti ke paTTa para bhaTTAraka zrI narendrakIrti ke abhiSeka ke nimnalikhita vivaraNa se hotI hai, jo rAjasthAnI bhASA meM hai "miti asAr3ha vadi 10 vIsapatavAra nai padastha huvo| terA ghar3I dina caDhyA naiNasukhajI paMDita chA jyAMha nai so naiNasukhajI chyaura karAya maMdira pATodhI kA coka nai jAya virAjyA kesarayA kapaDA gahaiNa sudhA (sahita) pAchai dvAdazAnuprekSA ko ciMtavana kiiyo| pAchai paMDitA Aya samodhyA (sambodhita kiyA) yo dharma Apako chai| pAchai sArA kapaDyA nASyA (utAra diye) nagana huA pAchai pASANa kI caukI upari jAya viraajyaa| pASANa kI caukI upari maMDala mADyo suhAgaNI lugaaii| siMha ke upari virAjyA ryaa| nagana (nagna) baiThyA baiThyA zrutabhakti, cAritrabhakti yogabhakti paDhavo kryaa| pAchai pAMca paMca AyA vakasI kirapArAma jI di0 (dIvAna) saMgahI ArtarAmajI sAha jaitarAmajI di0 (dIvAna) bhImacaMda 92. ka-paM0 nAthUrAma premI / jainahitaiSI / bhAga 8/ aMka 2/mArgazIrSa, vIra ni0 saM0 2432 / pRSTha 58 / kha-paM0 dIpacanda varNI : bhaTTArakamImAMsA / pR.5 / vIrajayantI 2454 / For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 75 jI kA veTA rAva kirapArAma jI kA veTA potA yA pAMca mili paMcAmRta kalazAbhiSeka ksyo| pAchai sarvoSadhi kalazAbhiSeka kIyo pAchai nagana hI ThAkurajI ko darasaNa kIyo / AMjalI jaitarAma jI sAha bharI / pAchai AsikA dInI paMcAnai lugAyA nai / pAchai nagana hI sabhA meM sAMghAsaNa (siMhAsana) upari Aya virAjyA / pAchai dharmopadeza dIyo / pAchai sagalA (saba) paMca mili araja karo so abAra (yaha ) samaya nagana (nagna) ko nahIM tisau kapaDA liije| pAchai bakasIjI pachevaDI dInI / pAchai jaitarAma jI sAhajI sAlU dhovatI dInI / Apa paharI ( pahanI ) / pAchai Apako nAMva (nAma) narendrakIrtijI sthApana huvo / pAchai Apa mUna (mauna) dhArI / pAchai Amairi kA vajAra (bAjAra ) kA paMca dusAlo UDhAyo / pAchai sAMgAnera kA vAjAra kA paMca mili dusAlo UDhAyo / pAchai darabAra ko dusAlo darogA visanajI leri AyA so UDhAyo / pAchai AMmairi kA paMcA ko dusAlo UDhyau pAchai koTA kA paMcA ko dusAlo Ayo so UDhyo / pAchai di0 (dIvAna) saMghahI manAlAla jI dusAlo UDhAyo, dhovatI dInI / pAchai saMghahI hukumacaMda jI dusAlo UDhAyo / pAchA sAMgAnera kA paMcA dusAlo uuddhaayo| pAchai cATasU kA paMcA mili dusAlo UDhAyo / pAchai bhAgacandajI rAyana pharada 1 uuddhaaii| pAchai kosIkalAM kA paMcA mili dusAlo UDhAyo / pAchai salemAbAda kA mahaMta ko dusAlo Ayo / pAchai di0 jaicaMda jI kA potA ko sAlU 1 aayaa| bhaTTAraka jI kA padastha kA baiThavA kA mahUrta kADhyo jadi (jaba) sArA gAvAM ne kAgada gayA paMcA kA nAMva (nAma) kA savAI jaipura (jayapura) kA paMca liSyA ( likhyA) ApakA nAMvAM kaa| ,,93 yaha dhyAna dene yogya hai ki munidIkSA yA AcAryadIkSA kisI sthAnavizeSa yA jAtivizeSa ke dharmapITha ( dhArmika gatividhiyoM ke saMcAlana kA niyata kendra, vastutaH dharmAdhikArI kI niyata nivAsabhUmi) para baiThAlane ke lie nahIM dI jAtI hai, kintu bhaTTArakadIkSA sthAnavizeSa ke, balki prAyaH sthAnavizeSa kI jAtivizeSa ke bhaTTArakapITha para niyukta karane ke lie dI jAtI thii| isake lie pahale bhaTTArakapITha (paTTa yA gaddiyA~) sthApita kiye jAte the, phira una para baiThAlane ke lie kisI pAsattha- kusIla muni athavA gRhastha yuvA yA bAlaka ko bhaTTAraka dIkSA dI jAtI thii| isIlie ve amuka pITha ke bhaTTAraka yA amuka jAti ke bhaTTAraka nAma se prasiddha hote the, jaise IDara ke bhaTTAraka, nAgaura ke bhaTTAraka, zetavAloM ke bhaTTAraka, narasiMhapuroM ke bhaTTAraka, ityAdi / "" 93. jayapura ke mandira - pATaudI ke saMgraha kI eka mahattvapUrNa bahI se " di0 jaina atizayakSetra zrI mahAvIra jI kA saMkSipta itihAsa evaM kAryavivaraNa' isa grantha meM uddhRta / lekhaka - DaoN0 gopIcandra varmA, bA~savAr3A/ prakAzaka - rAmA prakAzana 2636, rAstA khajAnevAlAna, jypur| (mUlapATha meM pUrNavirAma evaM koSThaka zabdoM ke hindI rUpa prastuta grantha ke lekhaka ne diye haiM) / For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 hUmar3a-itihAsa (bhAga 2) meM ullekha hai ki "jaina samAja meM isa vakta jo jAtiyA~ haiM, inakI sthApanA dasavIM sadI ke karIba huI thI, aisA vidvAnoM kA anumAna hai|--- yadyapi bhaTTAraka jAtibheda se Upara hote the, phira bhI virudAvaliyoM meM unakI jAti kA aneka bAra ullekha huA hai|--- isI prakAra yadyapi bhaTTArakoM ke ziSyavarga meM sammilita hone ke lie kisI viziSTa jAti kA honA Avazyaka nahIM thA, tathApi bahutAyata se eka bhaTTArakapITha ke sAtha kisI eka hI viziSTa jAti kA sambandha rahatA thaa| balAtkAragaNa kI sUrata zAkhA se hUmar3a jAti, aTera zAkhA se lamecU jAti, jerahaTa zAkhA se --- jAti tathA dillI, jayapura zAkhA se khaNDelavAla jAti kA vizeSa sambandha pAyA jAtA hai|" 94 jainahitaiSI mAsika patra (bhAga 11 / aMka 10-11 / zrAvaNa-bhAdra, vIra ni0 saM0 2441 / pRSTha 658) meM 'vividha prasaGga' ke lekhaka ne likhA hai ki "lAtura (nijAma)' meM zetavAla jAti ke bhaTTArakoM kI eka gaddI hai| vaha abhI taka khAlI thii|--- aba ukta gaddI para eka bAlaka biThA diyA gayA hai|" bhaTTArakacarcA nAmaka laghu pustikA (di0 18.10.41) ke lekhaka-prakAzaka, jo di0 jaina narasiMhapurA navayuvaka maNDala, bhINDara, mevAr3a ke mantrI the, pRSTha 4 para likhate haiM-"hama narasiMhapurAjAti-bandhuoM ke sAtha bhI bhaTTAraka jazakIrti jI kA sambandha hai| Apa narasiMhapurAoM ke bhaTTAraka kahalAte haiN|" abhiprAya yaha ki bhaTTArakapITha para baiThAlane ke lie hI bhaTTArakadIkSA hotI thI aura bhaTTArakapada para dIkSita puruSa hI bhaTTAraka kahalAtA thaa| isalie jisa maThavAsI muni kI bhaTTArakapada para dIkSA nahIM hotI thI, vaha 'bhaTTAraka' zabda se abhihita nahIM hotA thaa| 4.3. dharmaguru evaM paNDitAcArya ke adhikAroM kA AropaNa bhaTTArakapITha para abhiSikta puruSa ko gRhasthoM ke dharmaguru evaM paNDitAcArya ke adhikAra pradAna kara diye jAte haiN| yaha bhaTTArakoM ke sAtha jur3I huyI 'svAmI', 'jagadguru' 'paNDitAcArya', 'karmayogI' Adi upAdhiyoM se sUcita hotA hai| dharmaguru bana jAne se vaha gRhasthoM ko dharma ke viSaya meM nirdeza detA hai, vibhinna prakAra ke vratoM, anuSThAnoM, pUjAoM aura prAyazcittoM ko karane kA Adeza detA hai, dharma kA jJAna karAtA hai| paNDitAcArya ke adhikAra prApta ho jAne se gRhasthoM kI dhArmika kriyAe~ kevala usI ke dvArA 94. 'hUmar3a jaina samAja kA sAMskRtika itihAsa'/ bhAga 2 / pRSTha 218 / sampAdikA-zrImatI kauzalyA pNtgyaa| For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /77 sampanna karAyI jA sakatI haiN| pUrvakAlIna bhaTTAraka gRhasthoM ke SoDaza saMskAra, gRhazuddhi, gRhapraveza, siddhacakrAdi-pUjana, zAntividhAna, havana, paMcakalyANaka, vedIpratiSThA Adi sampUrNa karmakANDa sampanna karAte the| dhArmika aura sAmAjika niyamoM, rItirivAjoM tathA apanI AjJA kA ullaMghana karane para gRhasthoM ko arthadaNDa, sAmAjika bhoja, jAtibahiSkAra Adi kI sajAe~ dete the| gRhasthoM ke pArasparika vivAdoM ko nipaTAte the| maMtra-taMtra dvArA bhaktoM kA aniSTanivAraNa, jyotiSa dvArA muhUrtazodhana, zrAvakoM ke bhaviSya kI ghoSaNAe~, tathA Ayurveda ke prayoga dvArA logoM kA roganivAraNa Adi kArya bhI karate the| bhaTTArakapITha kI sampatti kA prabandha, khetI-bAr3I Adi kI dekhabhAla tathA dhArmika utsavoM kA anuSThAna bhI unake kartavyoM meM zAmila thaa| isa taraha gRhasthoM ke dharmaguru evaM purohita (paNDitAcArya) yA dharmAdhikArI ke rUpa meM kArya karanA hI bhaTTArakoM kI adhikRta bhUmikA thii| 4.4. dakSiNA-car3hAvA-bheMTa-zulka Adi se arthopArjana gRhasthoM ke uparyukta kAryoM ke sampAdana se bhaTTArakoM ko unase yathAbhilaSita dakSiNA prApta hotI thii| unake darzanArtha maTha meM jAne para unheM yatheSTa car3hAvA milatA thA tathA jaba ve zrAvakoM ke ghara bhAvanA (bhojana) ke lie jAte the taba unheM upakRta karane ke upalakSya meM unase acchI khAsI bheMTa bhI upalabdha karate the| pratyeka ghara se niyamita vArSika kara bhI bhaTTArakoM ko diyA jAtA thaa|5 eka vartamAna (san 1910 I0 ke)bhaTTAraka ke AyasrotoM kA vivaraNa dete hue paM0 nAthUrAma jI premI likhate haiM "mahArAja ke kamaNDalu-pUjana kA kara eka rupayA hai| bhojana kI dakSiNA kama se kama sAr3he tIna rupayA hai| dakSiNA na dene se athavA aisA hI aura koI aparAdha karane se zrAvaka ko jAti se bahiSkRta honA par3atA hai| vaha jAti meM zAmila taba ho sakatA hai, jaba Adezita daNDa deve| --- mahArAja ko gRhasthoM ke saMskArakarmoM meM bhI dravyaprApti hotI hai, jaise bAlaka ke kAna phUMkane kI phIsa savA rupayA lI jAtI hai| --- yadi kisI ko apane yahA~ jalse meM jAgaraNa karAnA hotA hai, arthAt hijar3e Adi nacAnA hote haiM, to usake lie mahArAja ko tIna rupayA daNDasvarUpa pahile bheMTa dekara AjJA lenI par3atI hai| mahArAja choTe-choTe mukaddameM bhI kucha phIsa lekara le lete haiM aura unameM koziza karake kisI eka pakSa kI jIta karA dete haiN|"96 ina srotoM ke atirikta zrImAnoM aura rAjAoM se dAna meM prApta bhUmi Adi tathA khetI-bAr3I se bhI Aya hotI thii| 95. paM0 nAthUrAma premI / jainahitaiSI/bhAga 7 / aMka 9/ pRSTha 23/ ASAr3ha, vIra ni0 saM02437 (I0 san 1910) / 96. vahI / bhAga 7 / aMka 10-11 / pRSTha 1-2 / zrAvaNa-bhAdra, vIra ni0 saM0 2437 (I0san 1910) / For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 4.5. rAjocita vaibhava evaM prabhutva tathA aizvaryamaya niraMkuza jIvanazailI yadyapi bhaTTArakapITha para abhiSikta honA hI cala-acala parigraha kA svAmI bananA hai, para prAraMbha ke bhaTTArakoM ke pAsa utanA vaibhava nahIM thA, jitanA bAda ke bhaTTArakoM ke pAsa ho gyaa| phalasvarUpa prAraMbhika bhaTTArakoM kI jIvanazailI meM sAdagI rahI hogii| kintu unake vaibhava meM uttarottara vRddhi hotI gaI aura unakI jIvanazailI bhI choTemoTe rAjAoM ke samAna vilAsitApUrNa ho gii| Aja se lagabhaga sau varSa pUrva ke bhaTTArakoM ke vaibhava aura jIvanazailI para prakAza DAlate hue paM0 nAthUrAma jI premI likhate haiM "yadyapi ve apane ko nirgranthamArga ke upAsaka batalAte haiM, parantu unakA vaibhava eka choTe-moTe rAjA se kama nahIM hotA hai| unakI savArI ke lie pAlakI hotI hai, baiThane ke lie U~cI gaddI vA siMhAsana hotA hai, daure meM ardalI kI caparAsa lagAye hue kaI sipAhI hote haiM, tara mAla khilAnevAlA rasoiyA hotA hai, lAkhoM kI daulata hotI hai, garaja yaha ki aihika bhogoM kI sahAyaka jitanI sAmagrI cAhie, vaha saba hotI hai| yadi nahIM hotA hai, to kahane-sunane ko eka strIratna nahIM hotA hai| na jAne itanI kasara kyoM rakha chor3I gaI hai|" 97 isI samaya (san 1910 I0) ke eka dakSiNadezIya bhaTTAraka kI jIvanapaddhati kA vivaraNa premI jI ne ina zabdoM meM diyA hai-"mahArAja kA veSavinyAsa samayAnusAra kaI prakAra kA hotA hai| jaba Apa ghor3e kI savArI karate haiM, taba jAkeTa, pAyajAmA Adi pahinate haiM, sira para eka jarI kA kImatI phaiMTA bA~dhate haiM aura hAtha meM eka cAbuka rakhate haiN| dharmasambandhI kAryoM ke samaya bahumUlya bhagavA~ vastra pahinate haiN| kabhIkabhI jarI kI dhotI pahinate haiN| bar3hiyA zAla or3hate haiN| hAtha meM sone kI 'pahu~cI' aura mudrikA pahanate haiN| khar3AU~ lakar3I kI, sone kI, athavA cA~dI kI pahinate haiN| kamaNDalu cA~dI kA aura mayUrapicchI sone kI rakhate haiN| cA~dI ke vartanoM meM bhojana karate haiN| itara, tela-phulela kA vyavahAra bhI karate haiN| rasoI ke lie eka strI rahatI hai| isa taraha mahArAja ke pAsa sArA mahArAjocita parigraha rahatA hai|"98 gujarAta kI IDarapITha para AsIna svasamakAlIna bhaTTAraka vijayakIrti kI sukIrti kA varNana karate hue 'premI' jI kahate haiM-"hitaiSI' ke pAThaka, brahmacArI motIlAla ke zubhanAma ko bhUle na hoNge| Ajakala Apake bar3e ThAThabATa haiN| Apake sukhasaubhAgya 97. vahI / bhAga 7 / aMka 9 / pRSTha 23 / ASAr3ha, vIra ni0 saM0 2437 / 98. vahI / bhAga 7 / aMka 10-11 / pRSTha 2 / zrAvaNa-bhAdra, vIra ni0 saM0 2437 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 79 kA sUrya isa samaya madhyAhna para pahu~cA huA hai| aba Apa motIlAla nahIM, kintu zrI 108 bhaTTAraka vijayakIrti jI mahArAja kahalAte haiN| Apake sAtha isa samaya gAr3I, ghor3A, pAlakI Adi sAre rAjocita sAjabAja haiN| zAstrI, caparAsI, havaladAra, rasoiyA, nAI, dhobI, khidamatagAra Adi 20 - 25 naukara-cAkara haiN| jarI aura makhamala ke vastroM kA upayoga karake Apa apane pUrvanirgranthoM kI daridratA ke doSa ko dUra kara rahe haiM / ApakA pratidina kA kharca paccIsa-tIsa rupayA roja hai| isa samaya Apa bAkarola nAmaka grAma meM Ananda kara rahe haiM aura zAyada cAturmAsa bhara vahIM rheNge| grAma meM jaina bhAiyoM ke sirpha 30 ghara haiM, jinakI Arthika avasthA bahuta mAmUlI hai, para mAmUlI hone se hI kyA ho sakatA hai? zrAvaka hone kA phala to unheM kucha na kucha milanA hI caahie| gavarnameMTa jisa taraha AvazyakatA par3ane para kisI sthAna meM pyUnITiva pulisa biThA detI hai aura usakA kharca vahA~ ke rahanevAloM se basUla karatI hai, usI taraha hamArA dharma bhI jisa sthAna ke zrAvakoM ke lie Avazyaka samajhatA hai, usa sthAna para isa pAkhaNDa - pulisa ko bheja detI hai, jo zrAvakoM kI akla ko bahuta jalda ThikAne lagA detI hai / "jisa samaya brahmacArI motIlAla jI IDara kI gaddI para baiThane ke lie ummIdavAra ho rahe the, usa samaya Apane pUjya paM0 pannAlAla jI bAkalIvAla ko eka pratijJApatra likha kara diyA thaa| gurujI (paM0 pannAlAla jI) ne aba ukta pratijJApatra sArvajanika patroM meM prakAzita karavA diyA hai| usameM likhA hai ki " maiM bhaTTAraka hone para IDara tathA sAgavAr3A Adi ke prAcIna zAstra bhaNDAroM kA jIrNoddhAra karAU~gA, unake pracAra ke lie arthavyaya karU~gA, apane upAsaka zrAvakoM ke pratyeka grAma meM pustakAlaya kholU~gA, pAThazAlAe~ sthApita karU~gA, upadezakoM, samAcArapatroM aura granthamAlAoM ke dvArA dharma kA pracAra karU~gA / yadi maiM aisA na karU~ aura koI dharmaviruddha yA nItiviruddha kArya karU~, tathA tIna bAra cetAvanI dene para bhI na mAnU~, to Apa loga aura rAyadeza ke paMca mujhe jo sajA deMge, use maiM saharSa svIkAra karU~gA / " hamArA vizvAsa hai ki motIlAla jI isI pratijJApatra kI kRpA se hI Aja apanI pA~coM a~gulI ghI meM tara kara rahe haiN| yadi gurujI ko ve pratijJApatra ke dvArA dharmapracAra kA vizvAsa na dilAte aura gurujI siphAriza na karate, to yaha cAra dinA kI cA~danI unheM labhya na hotI, parantu aise acche mauke ko motIlAla jI jaise puruSaratna kaise cUka sakate the? aura gurujI jaise duniyA kI cAlabAjiyoM se sarvathA ajJAna aura manuSyaprakRti ko na pahacAnanevAle bhole dharmapracArAbhilASI bhI kyA bAra-bAra milate haiM? Apane gurujI ko banA liyA aura likha diyA pratijJApatra / aba gurujI aura rAyadeza ke paMca ukta pratijJApatra ko zahada lagA cA~TA kareM aura bhaTTAraka jI mahArAja apanI cAlabAjI para khuza hote hue haluA-pUr3iyoM For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 para hAtha sApha kiyA kreN|" (jainahitaiSI / bhAga11 / aMka 10-11 / zrAvaNa-bhAdra / vIra ni0 saM0 2441/ pR. 656-658) / _'premI' jI ne Age likhA hai-"isa samaya bhaTTArakoM ke cAturmAsa ho rahe haiN| zAyada hI aisA koI bhaTTAraka ho, jisakA kharca 20-25 rupaye roja se kama ho| ye saba rupaye nirIha bhole zrAvakoM se vasUla kiye jAte haiN| eka-do sthAnoM se hameM jo samAcAra mile haiM, unase bar3A hI duHkha hotA hai aura bhaTTArakoM para bar3I hI ghRNA utpanna hotI hai| ina logoM ne aba baDA hI karAlarUpa dhAraNa kiyA hai| ye zrAvakoM ke dvAroM para dharaNA dekara baiThate haiM, laMghaneM karate haiM, kamaMDalu phor3ate haiM aura jaba isase bhI kAma nahIM calatA hai, taba apane garIba sipahiyoM se zrAvakoM ko pakar3avAte aura piTavAte taka haiN| garaja yaha ki jaba taka rupayA nahIM pA lete, taba taka zrAvakoM kA piNDa nahIM chor3ate haiN| bhAiyo! yaha kyA hai? jainadharma kI isase adhika durdazA aura kyA ho sakatI hai?" grAmINa ajJAnI zrAvakoM meM yadyapi isa vipatti se bacane kI zakti nahIM hai, parantu hamAre samAja ke zikSita cAheM to isa marja kA tAtkAlika upAya ho sakatA hai| prayatna karane se, Andolana karane se, saba logoM kI sammati se ye loga anadhikArI ThaharAye jA sakate haiM aura gavarnamenTa ke dvArA isa taraha ke atyAcAra karane se roke jA sakate haiN| hama AzA karate haiM ki hamAre gujarAtI bhAI isa viSaya meM Age bar3hane kA sAhasa dikhlaayeNge|"(jainhitaissii / bhAga 11 / aMka 10-11 / zrAvANabhAdra / vIra ni0 saM0 2441 / pR. 661) / 'digambara jaina narasiMhapurA navayuvaka maNDala, bhINDara (mevAr3a)' ke mantrI ne (apanA nAma nahIM diyA) bhaTTAraka carcA (tArIkha 18-10-41) nAma kI laghu pustikA kA lekhana aura prakAzana kiyA hai| usameM unhoMne apanI jAti ke bhaTTAraka jazakIrti kA caritra varNita karane vAlI nimna kAvyapaMktiyA~ prakAzita kI haiM nAmamAtra ko sAdhU banakara zAhI ThATha dikhAte haiN| baiTha pAlakI zrAvaka ke ghara bhojana karane jAte haiN| zrAvakajana se nija caraNoM kI pUjana bhI karavAte haiN| kareM yAcanA paise kI, kama ho to zIza hilAte haiN| jo paise kI kamI hoya to antarAya kara Ate haiN| phira zrAvaka kI khaira nahIM, nIcA unheM dikhAte haiN| kavivara guNabhadra jI dvArA racita jainabhAratI nAmaka pustaka ke nimna padya bhI ukta pustikA meM uddhRta kiye gaye haiM eka dina akalaGka se vidvAn bhaTTAraka hue, nija zakti se jo loka meM prabhudharma-saMcAlaka hue| nija For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra04 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /81 hA! Aja bhaTTAraka yahA~ rakhate parigraha bhAra ko, mRgarAja kI upamA alaukika mila rahI mArjAra ko|| hai dharmarakSaka nAma, para ye dharmabhakSaka bana rahe, saMsAra ke ADambaroM meM ye yoM adhikatara sana rhe| haiM vastra inake dekha lo raMgIna rezama ke baneM, picchI-kamaNDalu bhI aho! inake sadA manamohane / gadde tathA takiye bhare rahate sukomala tUla se, sAdA nahIM AhAra karate ve kabhI bhI bhUla se| basa puSTamiSTa gariSTha hI inakA sadA AhAra hai, par3atI bhayaMkara rAta ko ina para madana kI mAra hai| munidharma kA bhI svA~ga dharanA prema se AtA inheM, ullU banAnA zrAvakoM ko bhI sadA bhAtA inheN| nija mantratantroM se DarAnA dUsaroM ko jAnate, hA! dharma ke hI nAma para ye pApa kitanA tthaante|| kara preraNA atyanta hI pUjA karAyeMge kabhI, niHzaGka taba nirmAlya, apanA hI banAyeMge sbhii| pUjA pratiSThA eka bhI hotI nahIM inake binA, hotI bar3e hI ThATha se inakI manohara bhaavnaa|| daza pA~ca naukara to guru rakhate sadA hI saMga meM, hA! hA! ra~ge rahate alaukika hI nirAle raMga meN| ye zrAvakoM ko de sakeMge hAya! kArAgAra meM, prabhu ne inheM kyA de diyA hai vizva yaha adhikAra meN|| ina kAvya-paMktiyoM meM bhaTTArakoM kI kucha aura pravRttiyoM para prakAza DAlA gayA hai| udAharaNArtha, ve jisa zrAvaka ke ghara bhojana karane jAte the unase svayaM hI bheMTa dene kI yAcanA karate the| zrAvakoM ko mantra-tantra kA bhaya dikhalAkara apane Adeza kA pAlana karavAte the| unheM bar3I-bar3I pUjAe~ karavAne ke lie bAdhya karate the tathA unameM car3hAye gaye dravya tathA anya sAmagrI ko apane sAtha le jAte the| ve zrAvaka ko svayaM pUjA Adi dhArmika kriyAe~ nahIM karane dete the, unake dvArA hI karavAnI par3atI thiiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ pra04 bhaTTArakapIThoM kI sImAe~ bhI vibhAjita hotI thiiN| eka bhaTTArakapITha kI sImA meM dUsare bhaTTArakapITha kI jajamAnI nahIM calatI thii| bhinna-bhinna saMghoM ke bhaTTAraka pIThoM meM paraspara IrSyA-dveSa bhI calate the| jisa nagara meM eka se adhika saMghoM kI bhaTTArakagaddiyA~ hotI thIM, vahA~ to nirantara kalaha macI rahatI thI aura unake anuyAyI zrAvakoM meM mAra-pITa taka ho jAtI thii| 4.6. 'jainAcArya-paramparA-mahimA' grantha se samarthana bhaTTArakoM ke isa rAjojita vaibhava-prabhutvamaya, vastrAbhUSaNayukta, parigrahI, dharmazAsakasvarUpa kA samarthana 'jainAcArya-paramparA-mahimA' nAmaka aprakAzita 349 zlokAtmaka grantha meM varNita bhaTTArakotpattikathA se hotA hai, jo zravaNabelagola ke 31 veM bhaTTAraka zrI cArukIrti dvArA racA gayA hai aura 'AcArya zrI vinayacandra jJAna bhaNDAra zodha pratiSThAna, lAlabhavana, caur3A rAstA, jayapura-3' meM upalabdha hai| zvetAmbarAcArya zrI hastImala jI ne isakA vivaraNa 'jainadharma kA maulika itihAsa' (bhAga 3) meM pRSTha 152 se 177 taka diyA hai| kucha aMzoM ko chor3akara use yahA~ unhIM ke zabdoM meM prastuta kiyA jA rahA hai "vikaTa paristhitiyoM meM bhaTTAraka paramparA kA prAdurbhAva-AcArya mAghanandI ke samaya meM, kollApura ke rAjasiMhAsana para vIraziromaNi, rAjAdhirAja, mahArAjA gaNDAditya AsIna thaa| usakI suvizAla caturaMgiraNI senA kA senApati nimbadeva nAmaka sAmanta thaa| senApati nimbadeva ucca koTi kA raNanIti-vizArada yazasvI yoddhA thaa| "eka dina mahArAjA gaNDAditya apane vazavartI rAjAoM, sAmantoM evaM pradhAnoM ke sAtha rAjasabhA meM baiThA huA thaa| dharmacarcA ke prasaMga meM cakavartI bharata ke vaibhava, unake dvArA nirmita karavAye gaye caityAlayoM, pratiSThAvidhi Adi ke vivaraNa sunakara rAjA gaNDAditya atIva pramudita huaa| avasara ke jJAtA senApati nimbadeva ne apane svAmI ko parama prasanna mudrA meM dekhakara unase nivedana kiyA-"rAjarAjezvara! bar3ebar3e rAjA-mahArAjA Apake caraNoM meM mastaka jhukAte haiN| ApakA aizvarya evaM vaibhava anupama hai| isa kalikAla meM Apa hI cakravartI haiN| ataH Apa bhI bharata cakravartI ke samAna caityAdi kA nirmANa, pratiSThA Adi dharma kAryoM se jainadharma kI abhivRddhi kiijiye|" "apane senApati kA sujhAva gaNDAditya ko atyanta rucikara lagA / usane apane purohita evaM pradhAnoM ko tatkAla Adeza diyA ki caityAlayoM kA nirmANa karavAyA jaay| 99. paM0 nAthUrAma premI / jainahitaiSI / bhAga 7 / aMka 9 / pRSTha 24 / ASAr3ha, vIra ni0 saM02437 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 83 mahArAjA gaNDAditya ke AdezAnusAra sthAna-sthAna para caityoM ke yogya sabhI bhA~ti zreSTha bhUmi ke cayana ke sAtha hI caityoM ke nirmANa kA kArya prArambha kiyA gyaa| aura isa prakAra kucha hI samaya meM kollApura nagara ke vibhinna bhAgoM meM, mahArAja gaNDAditya kI AkAMkSA ke anurUpa kula milAkara 770 sundara caityoM kA nirmANa sampanna huA / apanI icchA ke anurUpa caitya nirmANakArya ke sampanna hone para mahArAjA gaNDAditya apane senApati Adi pradhAnoM ke sAtha AcArya mAghanandI kI sevA meM upasthita huaa| vandana - namana Adi ke anantara mahArAjA gaNDAditya ne vinayapUrvaka AcArya mAghanandI se nivedana kiyA - "kAma-krodha-mada-moha-ajJAna timira - vinAzaka- dinamaNe! pUjya AcAryadeva ! Apake kRpAprasAda se 770 caityAlayoM kA nirmANa ho cukA hai| aba Apa vicAra kara jaisA ucita samajheM, vahI kreN|" "AcArya mAghanandI ne kahA - " rAjan ! ina viSama paristhitiyoM meM tumhAre isa pASANa-saMgraha para kyA vicAra kiyA jaay| isa vipula vyaya kA Akhira phala kyA hai ? 100 "AcArya mAghanandI kI bAta sunakara gaNDAditya bhayodreka se kSaNa bhara ke lie avAk raha gyaa| apane Apako Azvasta kara usane kahA - " AcAryapravara! isase bar3hakara anya aura kyA zubha kAma hai? maiM to isa sambandha meM kucha bhI nahIM jaantaa| kRpA kara Apa hI batAiye / kyoMki guru kA upadeza hI gRhasthoM ke liye mArgadarzaka, Adarza aura AcaraNIya hai / " " gaNDAditya ke murjhAye hue mana ko ullAsa se ApUrita karate hue manda muskAna ke sAtha AcArya mAghanandI ne kahA - " rAjan ! ArAdhakoM ke abhAva meM, bhalA Aja taka kahIM ArAdhya astitva meM rahe haiM? jinabimba ArAdhya haiM aura unakI ArAdhanA ke lie bhavya ArAdhakoM kI AvazyakatA sadA rahatI hai| logoM ko bodha diyA jAyagA, tabhI to ve prabuddha ho jinadeva ke ArAdhaka bneNge| yaha to tuma jAnate hI ho ki saMsAra meM tIrthaMkara bhagavAn ke atirikta anya koI bhI bhavya svayaMbuddha nahIM hotA / logoM ko dharma kA bodha karAne ke liye sAdhuoM kI, dharmopadezakoM kI anivArya AvazyakatA rahatI hai| bhavyajana - pratibodhaka sAdhuoM ke abhAva meM logoM ko bodha kaise hogA aura ve nArAdhaka sAdhaka kisa prakAra baneMge? sAdhuoM ke abhAva kI Aja kI sthiti 100. ityukte narapAle hi munIndro'pyabravIt punaH / idAnImavadhAryaM kiM tava paassaannsnggrhe|| 118 // phalametena vyayeneti pracodite / kimasti // 119 // jainAcArya - paramparA - mahimA | For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 meM bodhaka sAdhuoM ko taiyAra karanA hI jinazAsana kI prabhAvanA kA sabase mahattvapUrNa kArya hai|"101 isa kalikAla meM loga rAjAoM ke adhIna hote haiN| Aja sAdhuoM kA abhAva hotA jA rahA hai| ataH "rAjan! Apa AgamajJAna ko dhAraNa karane yogya supAtroM ko cuna-cuna kara zramaNatva aMgIkAra karane ke liye unheM preraNA kiijiye| aura isa prakAra sAdhu taiyAra kara jinazAsana kI prabhAvanA kA kArya kriye|" . "mahArAjA gaNDAditya ko apane AcArya kA isa prakAra kA nirdeza rucikara lgaa| usane kucha vicAra kara kahA-"AcAryadeva! supAtra kaise hone cAhiye? suyogya pAtroM ke cayana ke pazcAt unheM zAstrAdhyayana karAne evaM zramaNatva aMgIkAra karane ke liye kisa prakAra kRtasaMkalpa banAnA cAhiye? isa kArya ke niSpAdana ke liye Apa kRpA kara mujhe AdyopAnta pUrI vidhi spaSTataH smjhaaiye|" "AcArya mAghanandI ne kahA-"rAjan! zAstrajJAna ko dhAraNa karane ke liye yogya supAtra vahI hai, jo svastha, nirAlasya, sutIkSNabuddhi, utkRSTa smaraNazaktiyukta, sarvakAryakuzala, vAkpaTu aura bAhyAbhyantara donoM hI dRSTiyoM se vizuddha ho| isa prakAra ke supAtra ko prApta karane kA jahA~ taka prazna hai, isameM utkRSTa nItinaipuNya evaM sAvadhAnI se kArya karane kI AvazyakatA hai| sarvaprathama aise supAtra ko sammAna tathA anudAna se AkarSita karane kA prayAsa karanA caahiye| yadi sammAna-anudAna se bhI vaha supAtra prApta na ho sake, to use phira kisI vyAja arthAt prapaMcapUrNa upAya se yena-kena-prakAreNa prApta kara hI lenA caahie| kyoMki isa prakAra vyAja ke mAdhyama se usakA prApta karanA bhI usake lie , usake ujjvala bhaviSya ke lie hitakara hI siddha hogaa| isa prakAra saMyamasAdhanA evaM jinazAsana kI prabhAvanA kara bhavya bhakta deva, devendra, asurendra, narendra Adi padoM ke saukhyopabhoga ke anantara antatogatvA mokSa kA adhikArI bhI ho sakatA hai|" 102 "AcArya mAghanandI se isa prakAra mArgadarzana prApta kara gaNDAditya bar3A santuSTa huA aura senApati nimbadeva evaM pradhAnAmAtyAdi ke sAtha rAjaprAsAda meM lauTa aayaa| 101. tasmAd bodhaka evAtra mukhya maargvyvsthitau| bodhakena vinA kiJcinna hi kAryaM jgttrye|| 125 // kAryamasti samAlocyaM tadvacmi smnntrm| pratiSThAM kuru kRtvaitat pUrvaM shaastraavlmbnm|| 129 // jainaacaary-prmpraa-mhimaa| 102. sanmAnamanudAnaM vA vyaajaantrmsaadhite| tAbhyAM hi tadupAyaM bhuudhvnaathaadhinaayk|| 133 // suroraganarendrANAM labdhvA prmvaibhvm| mokSAnugamanaM tasya vyavasthA nrnaayk|| 134 // jainaacaary-prmpraa-mhimaa| For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 85 ___ "katipaya dinoM ke anantara mahArAjA gaNDAditya ne eka dina apane nagara ke zrAvakoM ko rAjyasabhA meM sasammAna Amantrita kara unheM sambodhita karate hue kahA-"mahAnubhAvo! Apa saba jainadharma meM pragAr3ha niSThA rakhanevAle sammAnanIya zrAvaka haiN| Apa loga hI vastutaH bhavabhramaNa se uddhAra karanevAle dharma ke AdhArastambha haiN| Apake binA dharma kA astitva saMbhava nhiiN| kyoMki binA AdhAra ke bhI bhalA kahIM, kabhI koI Adheya astitva meM rahA hai? isI kAraNa Apa apanI pUrI zakti ke sAtha isake AdhArabhUta avalambana bane hue haiN| yaha to Apa sabhI bhalI-bhA~ti jAnate hI haiM ki dharma-prabhAvanA, dharma ke abhyudaya evaM abhyutthAna kA pramukha aMga hai aura dharma kI prabhAvanA zAstra ke binA kabhI saMbhava nhiiN| zAstra bhI usake jJAna ko dhAraNa karanevAle supAtra ke binA sakSama nhiiN| aisI sthiti meM Apako mere sAtha sahayoga kara zAstroM ke jJAna ko dhAraNa karane meM pUrNataH samartha supAtra upalabdha karAne kA antarmana se prayAsa karanA caahie| yaha kArya nizcitarUpa se svarga tathA apavarga kA saukhya pradAna karAnevAlA hai| sarvaprathama maiM svayaM dharmasaMgha ko isa kArya hetu apanA putra dharmasantati ke rUpa meM samarpita karatA huA Apase anurodha karatA hU~ ki Apa loga bhI apanA eka-eka putra dharmasaMgha ko dharmasantati ke rUpa meM samarpita kara dharmasaMgha kI, dharmasantati kI abhivRddhi meM sahAyaka bneN|" __ "nRpati gaNDAditya kI isa ghoSaNA se harSotphulla ho daNDanAyaka ne tatkAla sabako sambodhita karate hue kahA-"sabake antarmana ko Anandita kara denevAlI hamAre narezvara kI ghoSaNA vastutaH hama sabake liye parama kalyANakAriNI evaM anukaraNIya hai| hameM ise apane svAmI ke Adeza ke rUpa meM zirodhArya karanA caahiye| maiM bhI saharSa apanA eka putra saMgha ko samarpita karatA huuN| maiM AzA karatA hU~ ki Apa saba bhI apanA eka-eka putra saMgha ko samarpita kara hamAre dharmaniSTha narezvara kA anusaraNa kreNge|" ___ "apane mahArAjAdhirAja aura daNDanAyaka kI bAta sunakara samasta zrAvaka-samUha zokAkula ho gyaa| manda-sambhASaNa-pUrvaka paraspara vicAra-vimarza kara ve zrAvakajana atyanta dainyapUrNa svara meM kahane lage-"he naranAtha! pratyuttara dene meM to hama samartha nahIM haiM, Apase kevala prArthanA hI karate haiM ki putroM ke atirikta anya jo bhI Apa cAheM, hama se le leN| saMsAra ke sArabhUta padArtha-putroM ko de dene ke pazcAt hamAre pAsa rahegA hI kyA? isase to acchA hai ki Apa hameM hI zramaNadharma kI dIkSA pradAna karavA diijiye| Apa hI hamAre bhAgyanirmAtA haiN|" isa prakAra sAmUhika rUpa se AlApa-saMlApa-pralApa karate hue ve saba sASTAMga praNAma karate hue bhUmi para luNThana karane lge| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 "yaha dekha kara mahArAja gaNDAditya ne tatkAla una saba zrAvakoM ko kevala tAmbUlamAtra pradAna ka ra bidA kara diyaa| una saba ko bidA karane ke pazcAt mahArAja gaNDAditya ne apane senApati nimbadeva ke sAtha mantraNA kI aura ve donoM isa niSkarSa para pahu~ce ki sammAna evaM anudAna se to abhISTa lakSya kI siddhi honA asaMbhava pratIta ho rahA hai, ataH aba kisI anya upAya kA Azraya lenA anivArya ho gayA hai| katipaya dinoM taka samucita upAya ke viSaya meM soca-vicAra karane ke pazcAt gaNDAditya ko eka upAya dhyAna meM aayaa| rAjya kI evaM prajA kI surakSA ke vyAja (bahAne) se usane eka sudRr3ha evaM vizAla gar3ha ke nirmANa kA kArya prArambha krvaayaa| dina bhara jo nirmANa kArya hotA, use rAtri kI nistabdhatA meM nitAnta gupta rIti se giravA diyA jaataa| yahI krama katipaya dinoM taka calatA rhaa| vizvasta logoM ke mAdhyama se janasAdhAraNa meM sarvatra yaha pracAra karavA diyA gayA ki rAjya evaM prajA kI surakSA ke liye yaha gar3ha banavAyA jA rahA hai| yaha bhUmi sarvalakSaNasampanna kizoroM-yuvakoM kA balidAna mA~gatI hai| balidAna na dene ke kAraNa dina meM kiyA huA nirmANakArya rAtri meM Dhaha jAtA hai| "isa prakAra kA samucita pracAra ho. jAne ke pazcAt rAjA gaNDAditya ne apane daNDanAyaka evaM rAjyAdhikAriyoM ko Adeza diyA ki prajA kI surakSA kI dRSTi se paramAvazyaka isa gar3ha ke nirmANa ke liye sulakSaNa-sampanna bAlakoM kI bahuta bar3I saMkhyA meM bali denA anivArya ho gayA hai| ataH uttamottama sulakSaNoM se sampanna bAlakoM ko cuna-cuna kara rAjaprAsAda meM ekatrita kiyA jaay| "rAjA kA Adeza hote hI nAgarikoM ke gharoM se sulakSaNasampanna bAlakoM ko balAt pakar3a-pakar3a kara rAjabhavana meM ekatrita kiyA jAne lgaa| bali hetu apaneapane bAlaka ke balAt pakar3a liye jAne ke kAraNa una bAlakoM ke mAtA-pitA karuNa krandana karane lge| nagara meM sarvatra hAhAkAra, bhaya aura AtaMka kA vAtAvaraNa vyApta ho gyaa| "pUrvaniyojita kAryakrama ke anusAra kucha puruSoM ne una vikSubdha evaM karuNa krandana karate hue mAtRpitRvarga ko AcArya mAghanandI ke samakSa apanI karuNa pukAra prastuta karane kA parAmarza diyaa| tadanusAra ve saba loga ekatrita ho AcArya mAghanandI kI sevA meM upasthita hue| apane AcAryadeva ke caraNakamaloM meM sASTAMga praNAma karate hue unhoMne karuNa svara meM unake samakSa nivedana karanA prArambha kiyA-"AcArya bhagavan! ApakI chatracchAyA meM rahate hue bhI hameM yaha dussahya dAruNa duHkha kyoM bhoganA par3a rahA hai? aba hama isa ghora duHkha ko sahana karane meM asamartha haiM, ataH aba Apa kRpA kara Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /87 hama saba ko nirgrantha zramaNadharma kI dIkSA pradAna kara diijiye| hamAre prANAdhAra putroM ko balAt pakar3a-pakar3a kara rAjaprAsAda meM banda kara diyA gayA hai| Apane yadi hama para dayA nahIM kI, to Aja hI hamAre prANapyAre putroM kA balivedI para balidAna kara diyA jaayegaa| hama saba ApakI zaraNa meM haiN| kevala Apa hI hamArI rakSA karane meM samartha haiN| hama para dayA kIjiye dayAsindho! "zrAvakoM kI saba bAteM sunane ke pazcAt AcArya mAghanandI ne kahA-"bhavyagaNa! Apa saba buddhizAlI zrAvaka ho aura isa bAta ko bhalI-bhA~ti jAnate ho, samajhate ho ki rAjA hI viparIta athavA parAGmukha ho jAya, to usa dazA meM kiyA hI kyA jA sakatA hai? itanA saba kucha hote hue bhI ApakI yaha vinatI bhI TAlI nahIM jA sakatI, isake liye koI na koI upAya karanA hogaa| _ "kucha kSaNa cintana-mudrA meM raha kara AcArya mAghanandI ne samAgata janasamUha ko Azvasta karate hue kahA-"Apa loga cintA kA parityAga kara maiM jo upAya batA rahA hU~, use dhyAnapUrvaka suno, jisase ki tumhAre putroM ke prANoM ko bhI kisI prakAra kI hAni nahIM pahuMce aura tumhArI kIrti bhI saMsAra meM cirakAla taka sthAyI rhe| Apa loga to rAjA ke samakSa kevala itanA hI kaha denA-"rAjan! hama ina bAlakoM ke mAtA-pitA apane ina AtmajoM ko sadA-sarvadA ke liye dharmasantati ke rUpa meM zramaNadharma kI dIkSA hetu dharmasaMgha ko samarpita karate haiN|" basa, Apa logoM dvArA yaha kaha diye jAne ke anantara zeSa kArya meM svayaM kara luuNgaa| isa ghora saMkaTa se bacane kA kevala yahI eka upAya mujhe sUjha rahA hai| isake atirikta anya koI upAya Apake dhyAna meM ho, to Apa loga btaao| "AcArya mAghanandI kA kathana sabako AzAprada, rucikara evaM prItikara lgaa| una saba kA zoka kSaNa bhara meM hI tirohita ho gyaa| kRtajJatApUrNa svara meM unhoMne kahA-"bhagavan! samasta kula ko pavitra karane aura saMsAra meM kIrti kA prasAra karanevAlA ApakA yaha sabhI bhA~ti hitakara vacana kise priya evaM grAhya nahIM hogA? bhagavan! ApakA yaha sukhada, sundara sujhAva hameM svIkAra hai, Apa kRpA kara aisA hI kreN| "zrAvaka-zrAvikAvarga kI svIkArokti suna kara AcArya mAghanandI ko apUrva Ananda kI anubhUti huii| unhoMne tatkAla mahArAjA gaNDAditya ko bulavAyA aura kucha kSaNa usake sAtha ekAnta meM parAmarza karane ke pazcAt bAlakoM ke mAtR-pitRvarga ko bulAkara unake samakSa hI rAjA gaNDAditya ko sambodhita karate hue kahA-"rAjan! ye dharmaparAyaNa zrAvaka-zrAvikA-gaNa Apa jaise dharmaparAyaNa rAjA ke rAjya meM bhI kisa kAraNa zokAkula ho rahe haiM? Apa to dayAlu evaM dharmaparAyaNa haiN| ye sabhI loga apane-apane putroM ko For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 zramaNadharma meM dIkSita karane ke liye hameM denA cAhate haiN| aisI dazA meM ve sabhI bAlaka isI samaya se bhAvopacArarUpa meM muni hI mAne jAne caahiye| aba Apa svayaM hI sociye ki upacArataH muni kahe jAnevAle bAlakoM kI balivedi para bali dvArA hatyA kara Apa apane jainatva ko kisa prakAra bacAye rakha sakeMge? "gaNDAditya ne apane guru AcArya mAghanandI ke prazna kA uttara dete hue kahA-"AcAryavarya! ApakA kathana to ThIka hai, kintu rAjya aura prajA kI surakSA ke lie parama Avazyaka nirmANAdhIna durga kI kyA dazA hogI? ___ "AcArya mAghanandI ne rAjA ko Azvasta karate hue kahA-"rAjan! maiM mantrazakti dvArA usakA giranA roka duuNgaa| mere Upara vizvAsa kara Apa usa durga kI cintA chor3a diijiye|" rAjA gaNDAditya ne kahA-"deva! mujhe Apa para aTUTa AsthA hai| Apa ina bAlakoM ko saharSa zramaNadharma meM dIkSita kara liijiye| rAjA dvArA sahamati prakaTa kiye jAne para tatkSaNa una saba bAlakoM ko vahA~ lAyA gyaa| snAna karAne ke uparAnta AcArya mAghanandI ne unheM pUrvAbhimukha baiThA kara saba logoM ke samakSa rAjarAjezvara gaNDAditya se kahA-"suno rAjan! ye sabhI bAlaka mahApuruSoM dvArA dhAraNa kI jAtI rahI zramaNa-dIkSA grahaNa kara rahe haiN| kahA~ to vairAgya ke raMga meM pUrNataH raMga jAne ke kAraNa prabuddha , dhIra, vIra, gambhIra puruSoM dvArA dhAraNa kiye gaye pUrNa ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya tathA aparigraha nAmaka ati duSkara paMca mahAvrata aura kahA~ ye nirbala sukumAra bAlaka? tathApi deza, kAla aura zakti ke anusAra inheM kevala bhAvanirgranthadharma kI dIkSA dI jA rahI hai| ye saba alpavayaska bAlaka haiM, isIliye inheM dravya-dIkSA nahIM dI jA rahI hai| sonA, cA~dI, loha aura baiMta ke valayavAle cAra prakAra ke piccha mAne gaye haiN| lIlApriya sahaja bAlasvabhAvavaza ye loga svarNa athavA rajata-valaya ke picchoM ko idhara-udhara rakha kara bhUla sakate haiM, ataH inake liye baiMta ke valaya tathA baiMta kI hI DaNDI se yukta piccha upayukta hoNge| Aja taka yaha vyavasthA rahI hai ki zramaNa-dIkSA ke samaya usa zramaNa kA nAma vahI rakhA jAtA thA, jo ki gRhasthajIvana meM usakA nAma hotA thaa| aba usa vyavasthA ko badala kara zramaNatva aMgIkAra kara lene para usakA pUrva nAma na rakha kara anya nAma rakhA jaayegaa|103 103. tathApi dIyate deshkaalshktynusaartH| zaktitastapa ityetatsarvasiddhAntasammatam // 177 // eteSAM bhAvanairgranthyameva shkti-prcoditm| atibAlA ime yasmAnna drvygmudiiritm|| 178 // sauvarNaM rAjataM lauhamayaM vetrAnvitaM ca vaa| mataM valayapicchaM hi yathAyogyaM na caanythaa|| 179 // yasmAdime vismaranti liilaasNklpcoditaaH| vetradaNDAnvitaM picchaM tsmaattdvlyaanvitm|| 180 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /89 . "isa prakAra kI vyavasthA ke anantara AcArya mAghanandI ne una saba bAlakoM ko dravya muniliMga kI dIkSA na dekara kevala bhAva-munitva kI hI dIkSA dI aura ucca svara se usI samaya unakA nAmaparAvartana kara diyaa| zramaNadharma kI bhAva-dIkSA grahaNa karane ke pazcAt una navadIkSita muniyoM ne kramazaH navIna nAma ke uccAraNa ke sAtha guru ke dvArA sambodhita kiye jAne para apane guru kA vandana-namana kiyaa| AcArya mAghanandI ne apane una navadIkSita 770 muniyoM ko AzIrvAda de, unheM zAstroM kA adhyayana karavAnA prArambha kiyaa| "tatpazcAt AcArya mAghanandI ne rAjarAjezvara gaNDAditya ko una navanirmita 770 caityAlayoM kI pratiSThA karane kI anujJA pradAna kii| gaNDAditya ne sthAna-sthAna para jAkara ati sundara evaM vizAla toraNoM kA nirmANa karavA nagara ko sjvaayaa| sabhI mandiroM ke zikharoM para indradhvaja tulya dhvajAe~ lgvaaiiN| mandiroM ke mukhya dvAroM, dIvAroM evaM kaMgUroM para raMgabiraMgI nitarAM atIva sundara patAkAe~ laharAne lgiiN| tadanantara mahArAja gaNDAditya ne pUrNa ThATa-bATa ke sAtha una sabhI mandiroM kI pratiSThAe~ krvaaiiN| nimbadeva ne abhyarthijanoM ko yathepsita dAna de samasta saMgha evaM prajA ko bhI sabhI bhA~ti santuSTa kiyaa| "una nUtana muniyoM kA adhyayanakrama nirbAdha gati se uttarotara pragati karane lgaa| AcArya mAghanandI ke caraNoM meM baiThakara una naye sAdhuoM ne gaNita, chanda, kAvya, alaMkAra, jyotiSa, vaidyaka, mantra, tantra, zabdazAstra, kavitva, nATyazAstra, gamaka, vaktRtvakalA Adi sabhI vidyAoM evaM zAstroM kA bar3I hI niSThA ke sAtha adhyayana kiyaa| isa prakAra ve saba ke saba 770 muni sabhI vidyAoM ke pAraMgata prakANDa vidvAn bana gye| una 770 vidvAn muniyoM meM se 18 muni siddhAntazAstroM ke pUrNa pAraMgata viziSTa vidvAn bne| zeSa sabhI muni tarkazAstra meM aise nipuNa ho gaye ki unake dvArA eka vAkya ke uccAraNa mAtra se hI prativAdI ghabarAne laga jAte the| "eka dina AcArya mAghanandI ne mahArAjA gaNDAditya ko bulAkara kahA-"nizcakra cakravartin ! ApakI sahAyatA evaM sahayoga se sakala zAstroM meM niSNAta ye 770 mahAvidvAn muni jinazAsana kI sevA ke liye samudyata evaM kRtasaMkalpa haiN| jisa prakAra bharata Adi cakravartiyoM ne jinazAsana kA uddhAra kiyA, vastutaH usI prakAra Apane bhI jinazAsana iyatkAlaM munInAM hi puurvnaamsmrpnnm| na tathetaH paraM nAmAntarameva niruupyte|| 181 // iti nAmaparAvRttiM kRtvA coccamapi sphuttm| utthAyaite hi munayo namaskurvantu shiighrtH|| 182 // * ityuktvAhUya tAnsarvAn nAmakIrtanapUrvakam / datvAziSaM hi kRtavAn zAstrArambhamapi sphuTam // 183 // jainAcArya-paramparA-mahimA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 kA uddhAra kiyA hai| Apake dvArA nirmita ye 770 caitya Aja vastutaH prAkRta zAzvata caityoM ke samAna dharAtala para suzobhita ho rahe haiN| dekhA jAya to ApakA janma saphala ho gayA hai, Apa kRtakRtya ho gaye haiN| vaibhava, dhairya, gAmbhIrya Adi guNoM meM Apake samAna aura koI rAjA dRSTigocara nahIM hotaa| "aba yaha sunizcita hai ki bhaviSya meM isa kalikAla meM jinazAsana ke prati niSThA rakhanevAle tathA satya-zauca-sadAcAraparAyaNa rAjA na hokara kirAta, mleccha, yavana Adi hIna kuloM ke duSTa rAjA hoNge| bhaviSya meM zrAvaka pUrva kAla kI taraha dharmaniSTha evaM satyavAdI na hokara kAla ke kuprabhAva se una mleccha rAjAoM ke durAcArAnukUla svecchAcArI, mUrkha, guruniMdaka, mahAdhUrta aura kumArgagAmI hoNge| isa prakAra ke mUrkha, svecchAcArI evaM kumArgagAmI zrAvakoM para kevala AcArya hI anugraha-nigrahAtmaka anuzAsana rakha sakeMge, kyoMki usa bhAvIkAla meM sanmArgagAmI rAjAoM kA astitva taka bhI nahIM rhegaa| "isa prakAra kI avazyambhAvI bhaviSya kI sthiti ko dRSTigata rakhate hue aba AcAryoM ke pAsa siMhAsana, chatra, cAmarAdi rAjacihnoM, bhRtyoM aura cA~dI, sonA Adi dhana kA honA parama Avazyaka hai| kintu yaha saba kucha ApakI sahAyatA ke binA nahIM ho sktaa| ataH Apako hI yaha saba vyavasthA karanI hai| 104 "AcArya mAghanandi kI yaha bAta sunakara nRpati gaNDAditya ne kahA-"svAmin! digambaroM ko yaha saba kisa prakAra zobhA degA? "AcArya mAghanandI ne kahA-"suno rAjan! prAcIna kAla meM tIrthaMkaroM ke bhI chatra, cAmara, AkAza-gamana Adi bahiraMga atizaya hote the| isa sambandha meM aura adhika kahane kI AvazyakatA nhiiN| samaya ke pravAha ko dRSTigata rakhate hue kevala mata-nirvAha arthAt jaina-dharma ko eka jIvita dharma rakhane ke abhiprAya se hI yaha saba kucha karanA paramAvazyaka ho gayA hai|05| 104.pArthivAjJAnugAH sarve zrAvakA stybhaassitaaH| jainamArge carantyaivamuttaratra na te ttH|| 201 // svecchAcAraratAH mUrkhA vakrAzca gurunindkaaH| tadA kumArgavazagAH zrAvakA kaaldosstH||202|| idAnIM zrAvakA sarve mnukaalmRgopmaaH| bhAvinaste mahAdhUrtAH hyettkaalmRgopmaaH||203 // nigrahAnugrahau teSAmAcAryeNaiva naanythaa| yataH sanmArgagA naiva vartante paarthivaasttH||204|| tadarthaM rAjaciraizca bhAvyaM bhRtyairdhnairpi| AcAryasya hi tatsarvaM, tvatsahAyena nAnyathA // 205 // jainaacaary-prmpraa-mhimaa| 105. guruNoktaM vacaH zrutvA narendraH punrbrviit| svAmin ! digambarANAM tacchobhate kathamityapi // 206 // zRNu rAjan purA tIrthaMkarAdInAmapi sthitaaH| bhirnggnbhoyaancaamraadivibhuutyH|| 207 // kiM syAdbahuprasaGgena kaalshktynusaartH| kriyate matanirvAhasiddhyarthaM na tdicchyaa|| 208 // jainaacaary-prmpraa-mhimaa| For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /91 "bhaTTArakaparamparA ke prathama AcArya kA paTTAbhiSeka-guruvacanoM ko zirodhArya kara mahArAja gaNDAditya ne unheM bhaktipUrvaka namaskAra karate hue nivedana kiyA-"bhagavan! Apake nirdezAnusAra maiM saba prakAra kI samucita vyavasthA kara duuNgaa| "tatpazcAt AcArya mAghanandI ke AdezAnusAra gaNDAditya ne sakala-Agama-niSNAta prakANDa vidvAn muni siMhanandI ko AcAryapada para abhiSikta karane kI pUrNa taiyAriyA~ kii| AcArya mAghanandI ne (bhaTTArakaparamparA ke prathama AcArya ke rUpa meM) siMhanandI ko AcArya-pada para niyukta kiyaa| mahArAja gaNDAditya ne siMhanandI kA AcAryapada para paTTAbhiSeka kiyaa| mahArAjA gaNDAditya ne siMhanandI kA AcAryapada para abhiSeka karate samaya unheM (AcArya siMhanandI ko) eka atyuttama zivikA (pAlakI) ratnajaTita piccha, ca~vara aura chatra Adi rAjacihna pradAna kiye| vividha vAdyayaMtroM ke ghoSa ke sAtha mahArAja gaNDAditya ne AcArya siMhanandI kI nagara meM zobhAyAtrA nikAla kara unakI mahatI prabhAvanA kii| tadanantara rAjA ne AcArya siMhanandI ko vidhivat caturvidha dharmasaMgha ke saMcAlana ke sarvocca sattAsampanna sArvabhauma adhikAra pradAna kiye| mahArAjezvara gaNDAditya ne vibhinna prAntoM tathA deza-dezAntaroM ke rAjA-mahArAjAoM, jainasaMghoM evaM saMghanAyakoM ko ghoSaNApatra athavA adhikArapatra bheje ki AcArya siMhanandI ko mUlasaMgha ke sarvocca adhikArasampanna AcAryapada para abhiSikta kiyA gayA hai| "isa prakAra sudUrastha pradezoM meM bhI AcArya siMhanandI kI prasiddhi ho gaI ki ye mUlasaMgha ke sarvocca sarvAdhikArasampanna mahAna AcArya haiN|06 isa prakAra kI vyavasthA se A0 mAghanandI kI kIrti dUra-dUra taka phaila gii|107 / 106. ityuktaM vacanaM zrutvA natvA gurukulprbhum| yannirdiSTaM tadicchAmItyabravIdati bhktitH|| 209 // tadAkhilAdizAstrajJaM siNhnndimuniishvrm| samAhUyAtha paTTAbhiSekaM kRtvA tataH prm|| 210 // pradAya shibikaacchtrcaamraadipricchdaan| datvA ratnamayaM picchaM cAmare ca tthaavidhe|| 211 // kArayitvA pure nAnAvAdyaistasya prbhaavnaam| sarvAdhikArapadavIM dtvaivaatiprbhaavtH|| 212 // tathA dezAntarasthAnAM narendrANAM ca lekhnm| bhinnasaMghAdhinAthAnAmapi preSitavAnmudA // 213 // zrI mUlasaMghAcAryo'yamiti srvprsiddhijm| tadAbhUnmAghanandyAryasyAsya nAma mnohrm|| 214 // jainaacaary-prmpraa-mhimaa| 107. zloka saMkhyA 214 ke uttarArddha "tadAbhUnmAghanandyAryasyAsya nAma manoharam" se aisA pratIta hotA hai ki AcArya mAghanandI ne abhinava bhaTTAraka paramparA ko janma dete samaya apane ziSya siMhanandI ko prathama bhaTTArakAcArya banAyA aura ve svayaM yathAvat nandisaMgha ke hI sadasya bane rhe| isase sarvatra unakA nAma ho gayA arthAt unakI kIrti phaila gii| ve bhaTTArakaparamparA ke janaka the, para usake AcArya nahIM bne| (smpaadk)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 "bhaTTArakapIThoM kI sarvaprathama sthApanA-tatpazcAt Arya mAghanandI ne dharmasaMgha (bhaTTAraka- sampradAya) kI samucita vyavasthA ke lie 25 pIThoM kI sthApanA kii| una sabhI pIThoM para Arya mAghanandI ne apane suyogya evaM zAstrajJa vidvAn ziSyoM ko pIThAdhIzoM ke pada para niyukta kiyaa| una paccIsoM pIThAdhIzoM ko chatracAmarAdi-cihnarahita cA~dI ke siMhAsana aura kASTha kI pAdukAe~ pradAna kI giiN| una paccIsoM hI pIThAdhIzoM ko sambodhita karate hue AcArya mAghanandI ne kahA-"tuma saba loga AcArya siMhanandI ke sevaka ho|108 tuma saba loga apane-apane pIThoM para jAkara jinazAsana kA pracAraprasAra kro|" una saba ne bhI apane AcAryadeva kI AjJA ko zirodhArya kiyA aura apane-apane pITha para jAkara ve jinazAsana kI sevA meM nirata ho gye| "eka samaya AcArya siMhanandI apane vizAla ziSyasamUha se parivRta ho vividha vAdyayantroM kI sumadhura dhvaniyoM evaM jaya-jayakAra ke gaganabhedI nirghoSoM ke sAtha dakSiNa mathurA gye| vahA~ ke mahApratApI evaM zauryazAlI mahArAjA rAcamalla tathA unake mahAmAtya cAmuNDarAya ne AcAryazrI kI agavAnI karate hue mahAmahotsava ke sAtha unakA dakSiNa mathurA meM nagarapraveza krvaayaa| rAjAdhirAja rAcamalla ne AcAryazrI ko vahA~ eka caityAlaya meM tthhraayaa| mahArAjA rAcamalla pratidina AcArya siMhanandI ke upadeza sunatA aura unake prati agAdha zraddhA-bhakti rakhatA thaa| AcArya siMhanandI dakSiNa mathurA (madurA) meM rahate hue saddharma kA aneka varSoM taka pracAra-prasAra karate rhe| AcArya siMhanandI ke 300 ziSyoM meM pramukha ziSya devendrakIrti prakANDa paNDita aura zAstrajJa the| siMhanandi ke pazcAt devendrakIrti ko AcAryapada para adhiSThita kiyA gyaa| AcArya devendrakIrti kA gurubhrAtA ajitasena bhI vidvAnoM meM agraNI aura mahAn prabhAvaka thaa| ajitasena ko paNDitAcArya ke pada se vibhUSita kiyA gyaa| rAjA cAmuNDa-rAya sadA unakI sevA meM upasthita rahatA thaa| "AcArya devendrakIrti ke pazcAt unake uttarAdhikArI mAghanandI (dvitIya)ko AcArya pada pradAna kiyA gyaa| mAghanandI (dvitIya)ke pazcAt unake paTTaziSya nemicandra ko AcArya pada para abhiSikta kiyA gyaa| AcArya nemicandra ne rAjA cAmuNDa ko pratibodha diyaa| "zravaNabelgola tIrtha tathA vahA~ mukhya pITha kI sthApanA-eka dina zubha muhUrta meM mahArAjA cAmuNDarAya AcArya zrI nemicandra aura unake ziSyavarga ke sAtha 108. rAjataM pIThameteSAM pAduke daaruklpite| chatracAmarazUnyaM tdraajcihnmitiidditm|| 216 // proktvA taddApayitvAtha tAnAhUya muniishvrH| AcAryasevakA yUyamiti teSAM samabravIt // 217 // jainaacaary-prmpraa-mhimaa| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 93 bAhubalI kI mUrti ke darzanoM kI abhilASA liye madurApattana se podanapura kI ora prasthita huaa| usake sAtha usakI vizAlavAhinI aura bhRtyagaNa bhI the| prayANa aura sthAna-sthAna para par3Ava DAlakara vizrAma karate hue ve saba belgola ke pAsa pahu~ce / belgola ke pAsa gaganacumbI girirAja vindhyAcala ko dekha mahArAja cAmuNDa ne vahA~ rAtri - vizrAma ke lie par3Ava DAlA / " rAtri kI avasAnavelA meM rAjA cAmuNDa ke pUrvArjita puNyoM ke pratApa se nakhazikha (ApAtzIrSa) zRMgAra kI huI saputrA kuSmANDinI devI ne svapna meM cAmuNDarAya ko darzana de parama prasanna mudrA meM usase kahA - " o mahipa cAmuNDarAya ! tuma sadala - bala itanI dUrI para avasthita podanapura taka kaise pahu~ca sakoge, arthAt vahA~ kyoM jA rahe ho ? rAvaNa dvArA arcita- pUjita gommaTeza kI mUrti yahIM vindhyagiri ke vizAla zilAkhaNDoM se Dha~kI huI vidyamAna hai| tumhAre dvArA bANa ke prayoga mAtra se gommaTeza tuma para prasanna ho jAyeMge aura tumheM darzana de deNge|" basa itanA hI kaha kara devI kuSmANDinI adRzya ho gaI / 109 " sUryodaya hote hI mahArAja cAmuNDa ne AcArya nemicandra ko apanA AdyopAnta svapna sunAyA aura unakI anujJA prApta kara devI dvArA nirdiSTa sthAna meM bANa claayaa| bANa calAte hI saba ko darzana dete hue gommaTeza prakaTa ho gaye / tatkAla mahArAja cAmuNDa ne gommaTeza jina kI pUjA kii| AcArya nemicandra ne zAstroM se sAra grahaNa kara gommaTasAra, trilokasAra aura labdhisAra nAmaka tIna sArabhUta uttama graMthoM kI racanA kii| vahIM belgola pattana meM rAjA cAmuNDarAya ne bhI lokabhASA meM 'triSaSTi ( zlAghya ) puruSa purANa' nAmaka purANa kI racanA kI / " belgola meM gommaTeza ke prakaTa hone, gommaTasAra Adi sAratraya uttama granthoM ke praNayana tathA 'triSaSTi puruSa purANa' kI racanA, ina tInoM kAraNoM se belgola pattana meM dakSiNAcArya pravara kA mahAsiMhAsana sthApita kara vahA~ bhaTTArakaparamparA kA pramukha pITha sthApita kiyA gayA / zravaNa-belgola ke usa mahAsiMhAsana para virAjamAna AcArya nemicandra suzobhita hone lage / 110 109. asmin vindhyAcale sthUlazilAkhaNDatirohitaH / sa eva gommaTezo'sti rAvaNena bANaprayogamA smrcitH|| 235 // jAyate / prasannastava iti vAcaM samudgIrya tirobhUtvA gatA hi sA // 236 // jainAcArya - paramparA - mahimA / 110. dakSiNAcAryavaryasya tasmAdvelagulapattanam / mahAsiMhAsanasthAnaM jAtaM saukhyAkaraM yataH // 242 // tadvelgulamahAsiMhAsanAsIno nemicandrAkhyasiddhAntadevo munIzvaraH / guNanidhirbabhau // 244 // jainAcArya - paramparA - mahimA / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 "mahArAjA cAmuNDa apane una AcAryadeva nemicandra ke pAdaprakSAlana evaM unakI arcA-pUjA ke liye sadA samudyata rahatA thaa| mahArAja cAmuNDa ne 1,96,000 (eka lAkha chyAnave hajAra) mudrAoM kI prativarSa AyavAlA vizAla bhUkhaNDa gommaTeza ko bheMTa ke rUpa meM sadA-sarvadA ke lie samarpita kiyaa|11 mahArAja cAmuNDa ne zravaNabelgula meM nandIzvara mahApUjA Adi aneka bhavya mahotsava Ayojita kiye| una mahotsavoM ke kAraNa zravaNabelgula nagara sadA dharmanagara kA rUpa dhAraNa kiye rahatA thaa| "isa prakAra gomaTezvara tIrtha kI sthApanA, zravaNabelgula meM dakSiNAcArya ke pradhAnapITha kI pratiSThApanA aura aneka mahotsavoM ke AyojanoM ke pazcAt cAmuNDarAja apane guru dakSiNAcArya zrInemicandra kI AjJA prApta kara zaMkhanAdoM evaM dundubhi Adi nAnAvidha vAdyoM ke nirghoSoM ke sAtha zravaNabelgula se sadalabala prasthita ho apane rAjya kI rAjadhAnI dakSiNa mathurA (madurA)pahu~cA aura gomaTeza jina ke caraNayugala kA smaraNa karatA huA nyAyanItipUrvaka prajA kA pAlana karane lgaa| mahArAja cAmuNDa kI senA meM 8000 hAthI, 10,00,000 azvArohI aura agaNita padAti subhaTa the|112 "udhara siddhAntadeva AcArya nemicandra zravaNabelgula meM rahate hue tIrtha kA abhivarddhana evaM dharma kA pracAra-prasAra karane lge| ve jinendramArga ke sArvabhauma sarvocca adhikAra evaM sattA sampanna adhinAyaka AcArya the| "AcArya zrInemicandra ke pazcAt kaladhautanandI dakSiNAcArya ke pada para adhiSThita kiye gye| AcArya kaladhautanandI ke pazcAt hue katipaya dakSiNAcAryoM ke nAma jainAcArya paramparA mahimA nAmaka laghu grantha meM nimnalikhita krama se diye gaye haiN| --- "jisa prakAra rohaNagiri se anamola ratna nikalate haiM, usI prakAra muniratnoM kI khAna zravaNabelgula ke mukhya pITha se aneka mahAn AcAryoM kA udaya huaa| ye sabhI AcArya vipula vidyAvaibhava ke dhanI aura zApa tathA anugraha donoM hI vidyAoM meM sakSama the| yaha zravaNabelgula mukhyapITha ke siMhAsana kA hI camatkAra thA ki jo bhI muni AcAryapada para abhiSikta ho isa siMhAsana para baiThatA, vahI isa siMhAsana kI zakti se svataH hI zApAnugraha-samartha aura adbhuta vidyAvaibhava-sampanna ho jAtA thaa| 111. SaNnavatyanvitaM bhaktyA sahasraM lakSapUrvakam / rAjyaM cAmuNDabhUpAlo gomaTezasya snddau|| 246 // niyutaM ssnnnvtyuddhshsraanvitmaadraat| rAjyaM cAmuNDabhUpAlo, gomaTezasya sandadau // 247 // jainaacaary-prmpraa-mhimaa| 112. aSTau dantisahasrANi dshlkssturnggmaaH| bhaTAnAM gaNanA naiva tadbhUpAlabalAmbudhau // 251 // jainaacaary-prmpraa-mhimaa| For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 95 'bhaTTAraka rAmacandra ke pazcAt zravaNabelgula ke siMhAsana para bhaTTAraka-ziromaNi devakIrti hue / tadAntara bhaTTAraka devacandra hue, jinake dvAra para choTiMga nAmaka yakSa sadA baiThA rahakara inake dvArapAla kA kArya karatA thaa| baitAlI sadA inake caraNayugala kI sevA karatI thI aura anekoM vyantara inakI pAlakI ko uThAte the| aneka bhUtagaNa unakA Adeza pAlane ke lie sadA tatpara rahate / devacandra ke pazcAt unake ziSya cArukIrti AcAryapada para AsIna hue| ye cArukIrti bhaTTArakoM meM sUrya ke samAna the / cArukIrti vastutaH adbhuta pratibhAsampanna the, ataH inakI kalikAla - gaNadhara ke nAma se cAroM ora khyAti phaila gaI thI / mahArAjA vallAla ke prANoM kI rakSA karane ke kAraNa ApakI yazopatAkA sudUra prAntoM taka phaharAne lagI thI / 44 " ekadA mahArAjAdhirAja vallAla ke rAjaprAsAda meM jvAlAmukhI ke samAna eka bhISaNa vivara (bila) prakaTa huaa| usa bila meM se agni kI bhISaNa jvAlAe~ nikalane lagIM, bar3e-bar3e aMgAre nikala kara cAroM aura phailane lge| usa bila meM se itanA adhika dhuA~ nikalane lagA ki prAsAda aura gagana - maNDala usa dhue~ se isa prakAra chA gayA, jaise ki varSAkAla meM ghumar3atI huI ghanaghaTAoM se AkAza AcchAdita ho gayA ho| usa bila se jo pralayaMkara dRzya utpanna huA, vaha itanA bIbhatsa thA ki use dekhate hI loga mUcchita ho jAte the| usa jvAlAmukhI kI zAnti ke aneka upAya soce gye| mithyAdarzaniyoM ne usakI zAnti kA upAya batAte hue rAjA se kahA ki isa bila ko mahiSa, bakaroM Adi pazuoM ke rakta se bhara diyA jaay| binA pazuoM ke rakta ke yaha bila banda honevAlA nahIM hai / rAjAdhirAja vallAla isa pApakRtya ke nAma mAtra se kA~pa utthaa| usane bhaTTAraka cArukIrti kI sevA meM upasthita ho saMkaTa se rakSA kI prArthanA kI / cArukIrti bhaTTAraka ne kuSmANDinI devI kA AhvAna kara kuSmANDoM se usa bila ko bhara diyA aura usa para siMhAsana jamA kara ve usa para baiTha gaye / tatkAla jvAlAmukhI bila dvArA utpanna ghora saMkaTa naSTa ho gyaa| aMga Adi aneka dezoM ke rAjAoM ne sASTAMga praNAma kara cArukIrti kI stuti kI aura unheM 'vallAlarAja sajjIva rakSaka' ke viruda se vibhUSita kara chahoM darzanoM kI upAsaka sampUrNa prajA kA sthApanAcArya ghoSita kiyaa| "ina bhaTTAraka cArukIrti ke AcAryakAla meM jinazAsana kI pratiSThA parAkASThA para pahu~ca gii| jana-jana ke antarmana para cArukIrti ke nAma kI gaharI chApa aMkita ho gii| cArukIrti ke nAma ke camatkAra ko dRSTi meM rakhate hue yaha niyama banA diyA gayA ki kAlAntara meM zravaNabelgula ke siMhAsana para abhiSikta honevAle sabhI bhaTTArakoM kA nAma cArukIrti hI rakhA jAya / ' / " 113 (jai.dha. mau.i./ bhA.3/pR.152 - 166) / 113. zravaNabelgula meM adyAvadhi yahI niyama pracalita hai / (sampAdaka) For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 isa kathA kA varNana karanevAle "jainAcArya-paramparA-mahimA" nAmaka grantha para TippaNI karate hue AcArya hastImala jI likhate haiM "jainAcArya paramparA mahimA nAmaka laghu grantha ke racanAkAra bhI cArukIrti haiM aura unhoMne apane Apako una cArukIrti kA 31vA~ paTTadhara batAyA hai, jinhoMne ki mahArAjA vallAla ke prANoM kI rakSA kI thI "jainAcArya paramparA mahimA nAmaka 349 zlokoM ke hastalikhita laghu grantha ke AdhAra para jo bhaTTArakaparamparA para prakAza DAlA gayA hai, usameM varNita AcArya mAghanandI, gaNDarAditya rAja-rAjezvara, rAjA vallAla, mahAsAmanta nimbadeva, AcArya mAghanandI kA vizAla ziSya-parivAra Adi-Adi prAyaH sabhI pAtra vastutaH aitihAsika vyakti haiN| isa tathya ko siddha karane vAle purAtAttvika Thosa pramANa Aja bhI upalabdha hote haiN| mahAsAmanta nimbadeva dvArA nirmita kolhApura kI 'rUpanArAyaNa vasadi' meM tathA kolhApura saMbhAga ke kAgala nAmaka nagara ke samIpastha honnUra ke jainamandira meM aura kuNDI-pradezastha sAMgalI vibhAga ke teradAla-nagara ke neminAtha-mandira meM mile zilAlekhoM se ina saba kI aitihAsikatA ke sAtha-sAtha bhaTTAraka-paramparA ke prAdurbhAva evaM mAghanandI, vallAla, gaNDarAditya (gaNDAditya), nimbadeva Adi kA samaya bhI aitihAsika AdhAra para sunizcita hotA hai|" --- (jai.dha.mau.i./ bhA.3 / pR.167)| "kolhApura ke vibhinna zilAlekhoM meM kolhApura, kolagira aura kSullakapura ye 3 nAma uTaiMkita milate haiN| kolhApura kA kSullakapura nAma isa nagara meM bhaTTArakaparamparA ke prAdurbhAva kI usa apane Apa meM atyanta mahattvapUrNa ghaTanA ko mahattva dete hue hI rakhA gayA pratIta hotA hai, jisakA ki ullekha mekenjI ke saMgraha meM upalabdha jainAcArya paramparA mahimA nAma kI hastalikhita pustaka meM vidyamAna hai, jo abhI taka prakAza meM nahIM AI hai| bhaTTArakaparamparA ke prAdurbhAva para prakAza DAlanevAlI usa aitihAsika ghaTanA kA vivaraNa Upara prastuta kara diyA gayA hai ki AcArya mAghanandI, kolhApuranRpati gaNDarAditya aura unake mahAsAmanta senApati nimbadeva kI abhisandhi se AcArya mAghanandI ko 770 (sAta sau sattara) kulIna, kuzAgrabuddhi, svastha, sundara evaM sazakta kizora, ziSyoM ke rUpa meM mile| siddhAntoM evaM sabhI vidyAoM kA zikSaNa dene se pUrva hI AcArya mAghanandI ne apane una 770 ziSyoM ko bhAvanirgrantha dIkSA dete samaya kahA thA gaNDAdityanarAdhIza! zRNu sarve'pi baalkaaH| ime dIkSAM hi gRhNanti mahadbhiH purussaibhRtaam|| 175 // kva mahAvratametaddhi suvirktiprbodhitaiH| mahAdhIredhRtaM kvaite bAlakAH blvrjitaaH|| 176 // For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra04 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 97 tathApi dIyate desh-kaal-shktynusaartH| zaktitastapa ityettsrvsiddhaantsmmtm|| 177 // eteSAM bhAvanairgranthyameva shktiprcoditm| ati bAlA ime yasmAnna drvygmudiiritm|| 178 // sauvarNaM rAjataM lauhamayaM vetrAnvitaM ca vaa| mataM valayapicchaM hi yathAyogyaM na caanythaa|| 179 // yasmAdime vismaranti liilaasngklpcoditaaH| vetradaNDAnvitaM picchaM tsmaattdvlyaanvitm|| 180 // __ jainAcArya-paramparA-mahimA "sone, cA~dI aura lohe ke valaya se veSTita vetradaNDayukta piccha hAtha meM liye aura vastra dhAraNa kie hue bhAva-nirgrantha-zramaNadharma meM dIkSita eka sAtha 770 muniyoM ke vizAla janasamUha ko kolhApura meM dekhakara harSavibhora upasthita janasamUha ne avazyameva kahA hogA-"aho! Aja to yaha kolhApura vastutaH kSullakapura bana gayA hai| zilAlekhoM meM kSullakapura ke nAma se kolhApura ke ullekha se bhI jainAcArya-paramparA-mahimA nAmaka pustaka kI prAmANikatA siddha hotI hai|"--- (jai.dha.mau.i./ bhA.3 / pR.171-172)| "bhaTTArakaparamparA ke pIThAdhIza AcAryoM ke pAsa bhavya bhavana, bhRtya, bhUmi, cala-acala sampatti, vipula dhanarAzi, chatra, cAmara, siMhAsanAdi rAjacihnoM evaM zivikA Adi rakhane kA bhI prAvadhAna AcArya mAghanandI ne rkhaa|14 (jai.dha.mau.i./ bhaa.3/pR.172)| "AcArya mAghanandI kitane pratApI, yazasvI, lokapriya evaM kuzala prabhAvaka AcArya the, isa sambandha meM yazasvI agragaNya purAtattvavid vidvAn sva0 zrI pI0 bI0 desAI aura 'jainAcArya paramparA mahimA' ke zatAbdiyoM pUrva hue racanAkAra bhaTTAraka cArukIrti (31veM ) ke ullekhoM meM kitanA sAmya hai, yaha draSTavya evaM mAnanIya hai| sva0 zrI desAI ne apanI mahattvapUrNa aitihAsika kRti-JAINISM IN SOUTH INDIA & SOME JAINA EPIGRAPHS' ke pRSTha 121 para likhA hai "Maghanandi of the Roopa Narayan temple of Kolhapur was an eminent personality in the history of Jaina church of this area, & he contributed immensely to the prosperity of the faith by his erudition & efficient administration of the ecelesiastical organisations under him & through the able band of his scholarly desciples, during his long regime of nearly three generations." 114. dekhie , pAdaTippaNI kra. 106, 107, 108 (zloka 205-213) / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 aura cArukIrti (31veM) ne apanI racanA jainAcArya paramparA mahimA meM likhA hai - zrI mUlasaGghAcAryo'yamiti sarva prasiddhijam / tadAbhUnmAghanandyAryasyAsya nAma mnohrm|| 214 // dharmAcArAya kRtavAnpaJcaviMzati tattadyogyAnsthApayitvA ziSyAnzAstravizAradAn // 215 // pIThikA: / rAjataM pIThameteSAM pAduke dArukalpite / chatra-cAmara-zUnyaM tadrAjacihnamitIDitam // 216 // proktvA taddApayitvAtha tAnAhUya munIzvaraH / AcAryasevakA yUyamiti teSAM smbrviit|| 217 // - " AcArya mAghanandI ne yuvAvaya ke apane 770 ziSyoM ko siddhAntoM ke sAthasAtha vyAkaraNa, chandazAstra, jyotiSa Adi sabhI prakAra kI vidyAoM kA uccakoTi kA prazikSaNa de kara bhArata ke vibhinna bhAgoM meM 25 bhaTTArakapITha ( AcAryapITha) sthApita kara jainadharma ke pracAra-prasAra aura bhaTTArakaparamparA ke vistAra ke liye deza ke konekone meM bhejA / mAghanandI dvArA bar3e paimAne para kiye gaye usa dezavyApI sAmUhika abhiyAna ke pariNAmasvarUpa madhyayuga meM bhaTTArakaparamparA eka bahujana sammata sabala saMgaThana bana gaI aura deza ke ati vizAla bhU-bhAga para isakA ullekhanIya varcasva chA gayA / " (jai.dha. mau.i. / bhA. 3 / pR.173-174) / " itihAsa ke vidvAnoM, zodhArthiyoM evaM itihAsa meM abhiruci rakhanevAloM ke liye yaha tathya cintanIya, mananIya, paryAlocanIya evaM AlocanAtmaka tathA tulanAtmaka sUkSma dRSTi se vicAraNIya hai ki digambaraparamparA ke paramparAgata zramaNAcAra hI nahIM, apitu zramaNaveSa kA pUrNataH parityAga kara dene ke uparAnta bhI bhaTTArakaparamparA ke mUrddhanya AcAryoM, maNDalAcAryoM, pIThAdhIzoM evaM sAdhuoM ne apanI paramparA ke nAma mUlasaMgha, kauNDakauNDAnvaya ( kundakundAnvaya), dezIgaNa aura pustakagaccha Adi vahI rakhe, jo digambaraparamparA meM pracalita the| " udAharaNa ke liye AcArya mAghanandI kA nAma athavA inake dvArA abhinavarUpa meM saMsthApita bhaTTArakaparamparA ke kisI bhI AcArya kA nAma le liyA jAya, ina saba ne apanI paramparA kI pahicAna mUlasaMgha, kundakundAnvaya, dezIgaNa aura pustakagaccha ke nAma se dI hai / parantu kyA koI bhI itihAsa kA vidvAn isa paramparA ke prAcIna AcAryoM aura AcArya mAghanandI tathA unake dvArA sthApita bhaTTArakaparamparA ke AcAryoM ko eka For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 99 hI paramparA ke AcArya mAnane ko taiyAra hai? kabhI nhiiN| isa bhaTTArakaparamparA ke AcAryoM ne aura svayaM AcArya mAghanandI ne mandiroM, vasadiyoM, maThoM Adi kA paurohitya kiyA, sAdhuoM ke AhAra Adi kI vyavasthA ke lie , mandiroM, vasadiyoM ke nirmANa, punanirmANa, jIrNoddhAra athavA pUjA-arcA Adi kI vyavasthA ke liye grAmadAna, bhUmidAna, dravyadAna Adi grahaNa kiye| ina AcAryoM dvArA grahaNa kiye gaye grAmadAna, bhUmidAna Adi dAna kA prAcIna abhilekhoM se vistRta vivaraNa taiyAra kiyA jAya, to hajAroM pRSTha kI pustaka bhI aparyApta rhegii| isa prakAra dAna grahaNa karanevAle, maThoM, mandiroM evaM vasadiyoM meM niyatanivAsa karane aura svarNa-siMhAsana, chatra-cAmarAdi kA upabhoga karanevAle bhaTTArakaparamparA ke AcAryoM aura giri-guhAoM meM sAdhanApUrNa jIvana jInevAle niSparigrahI AcAryoM ko eka hI paramparA kA mAnanA vastutaH una niSparigrahI AcAryoM ke sAtha anyAya hogaa|" (jai.dha.mau.i./ bhA.3 / pR.174-175)| AcArya mAghanandI kA samaya-"upalabdha zilAlekhoM meM sarvaprathama AcArya mAghanandI kA nAma eka prakhyAta evaM samartha maNDalAcArya ke rUpa meM sAMgalI kSetra ke teradAla nagara ke bhagavAn neminAtha ke mandira meM raTTavaMzIya mukhya mANDalika goMka dvArA diye gaye bhUmidAna ke zilAlekha meM aMkita hai| isa mandira ke nirmANa ke pazcAt isakI pratiSThA ke avasara para raTTavaMzIya rAjA kArtavIrya dvitIya aura kolhApura ke lokavizruta maNDalAcArya mAghanandI ko vizeSarUpa se teradAla meM Amantrita kiyA gayA thA aura ve donoM hI ukta zilAlekha ke ullekhAnusAra usa pratiSThA-mahotsava ke samaya teradAla meM upasthita hue the| isa zilAlekha para varSa vikrama saM0 1180 tadanusAra I0 san 1123-24 aMkita hai| isase siddha hotA hai ki AcArya mAghanandI kI kIrti IsA kI 12vIM zatAbdI ke prArambha se pUrva 11vIM zatAbdI ke antima caraNa meM hI phaila cukI thii| usa samaya ve kolhApura kI rUpanArAyaNa vasadi ke adhiSThAtA aura kolhApura rAjya ke sAtha-sAtha usake Asa-pAsa ke vizAla kSetra ke maNDalAcArya arthAt sattAsampanna prabhAvazAlI AcArya the| rUpanArAyaNa vasadi kA nirmANa kolhApura ke zilAhAra-vaMzIya rAjA gaNDarAditya ke mahAsAmanta nimbadeva ne teradAla meM goMka dvArA nirmApita neminAtha ke mandira se paryApta samaya pUrva karavAyA thaa| rUpanArAyaNa vasadi ke nirmANa ke pazcAt nimbadeva ne kolhApura ke kavar3egollA bAjAra meM bhagavAn pArzvanAtha kA mandira bhI banavAyA, isa prakAra kA ullekha kolhApura ke zukravArI daravAje ke pAsa mile eka zilAlekha meM hai| isa zilAlekha meM isa mandira kI sarvAMgINa suvyavasthA ke liye vyApAriyoM ke ayyAvale 500 nAmaka mahAsaMgha ne apane vyApAra kI dainandina Aya ke aMza kA dAna vi0 saM0 1192 meM sadA ke liye rUpanArAyaNa vasadi ke tatkAlIna adhiSThAtA AcArya zrutakIrti ko diyA, jo ki maNDalAcArya mAghanandI ke ziSya the| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 "uparyukta donoM zilAlekhoM kI tithiyoM ke sambandha meM vicAra karane para vikama saM0 1180 taka AcArya mAghanandI kI vidyamAnatA aura vi0 saM0 1192 se pUrva unakA svargagamana anumAnita kiyA jA sakatA hai| "kolhApura ke zilAhAravaMzIya mahArAjA gaNDarAditya aura unake mahAsAmanta senApati nimbadeva kA samaya bhI kolhApura evaM unake Asa-pAsa ke teradAla se upalabdha hue zilAlekhoM se IsA kI gyArahavIM zatAbdI ke antima caraNa se I0 san 1143 ke pahale taka kA anumAnita kiyA jA sakatA hai| kyoMki teradAla ke I0 san 112324 ke zilAlekha meM teradAla meM neminAtha-mandira kI pratiSThA ke avasara para mAghanandI ke sAtha ina donoM kA ullekha hai| kolhApura ke zukravArI mukhyadvAra ke samIpa se upalabdha hue I0 san 1143 ke zilAlekha meM dAnadAtA ke rUpa meM gaNDArAditya ke sthAna para usake putra mahArAjA vijayAditya kA ullekha hai| isase gaNDarAditya aura nimbadeva kA samaya I0 san 1123 se 1143 ke bIca kA. to pUrNarUpeNa sunizcita hI hai| "ina saba purAtAttvika sAkSyoM ke pariprekSya meM vicAra karane para AnumAnikarUpeNa yaha siddhaprAyaH ho jAtA hai ki AcArya mAghanandI, mahArAjA gaNDarAditya aura mahAsAmanta nimbadeva kI abhisandhi ke pariNAmasvarUpa jina 770 kizoroM ko savastra zramaNa ke rUpa meM dIkSita kara unheM uccakoTi kA zikSaNa de, unameM se yogyatama muniyoM ko anukramazaH mukhya bhaTTArakapITha tathA vibhinna pradezoM meM navasaMsthApita paccIsa (25) bhaTTArakapIThoM ke bhaTTArakapada para pratiSThita-adhiSThita kiye jAne kI yaha Atyantika aitihAsika mahattva kI ghaTanA IsA kI gyArahavIM zatAbdI ke antima caraNa se bArahavIM zatAbdI ke prathama dazaka ke bIca ke kisI samaya meM ghaTita huii|"--- (jai. dha. mau. i./ bhA.3/ pR.175-176)| __ "rAjAoM ke samAna hI chatra, cAmara, siMhAsana, ratha, zivikA, dAsa-dAsI, bhUmi-bhavana Adi cala-acala sampatti aura vipula vaibhava ke dhanI bhaTTAraka apaneapane pITha se vidyA ke prasAra ke sAtha dhArmika zAsaka ke rUpa meM jainadharma kA pracAra-prasAra karane lge| una bhaTTArakapIThoM dvArA saMcAlita vidyApIThoM meM zikSAprApta snAtakoM ne dharmapracAra ke kSetra ke samAna hI sAhityanirmANa ke kSetra meM bhI aneka ullekhanIya kArya kiye| jainadharma ke mUla svarUpa meM, zramaNoM ke zAstrIya, mUla, vizuddha svarUpa meM vikRtiyoM ke sUtrapAtra ke lie uttaradAyI hote hue bhI bhaTTArakaparamparA dvArA kiye gaye ina saba kAryoM kA lekhA-jokhA karane ke pazcAt yadi yaha kahA jAya ki eka prakAra ke usa saMkrAntikAla meM bhaTTArakaparamparA ne jainadharma ko eka jIvita Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /101 dharma ke rUpa meM banAye rakhane meM bar3A hI zlAghanIya kArya kiyA, to koI atizayokti nahIM hogii| (jai.dha.mau.i. / bhA.3 / pR.177)| 4.7. uparyukta kathA kI samIkSA yadyapi balidAna-bhaya ke chala-kapaTa se samarpita karAye gaye 770 bAlakoM ko anAgamokta, navakalpita, savastra, bhAvanirgrantha banAne kI yaha kathA vizsanIya nahIM hai, yaha jainadharma ke prANabhUta ahiMsA-siddhAnta ke viruddha hai tathA pratyAkhyAnAvaraNakaSAya ke kSayopazama evaM vastrAdiparigrahatyAga ke abhAva meM bhAvanairgranthya asambhava hai, tathApi isase do tathya sAmane Ate haiM, eka to yaha ki rAjocita vaibhava aura prabhutva se sampanna sarvAMgavastradhArI dharmazAsakoM yA dharmaguruoM ke rUpa meM hI bhaTTArakasampradAya kA prAdurbhAva huA, dUsarA yaha ki bhaTTArakasampradAya kI utpatti 12vIM zatAbdI I0 se pUrva nahIM saMkSepa meM ajinokta-savastrasAdhuliMgI dharmaguru bhaTTArakoM ke asAdhAraNadharma (lakSaNa) isa prakAra haiM 1. dIkSAvidhi dvArA bhaTTArakapada para prtisstthaapn| 2. ajinokt-svstrsaadhuliNg-grhnn| 3. dharmaguru evaM paNDitAcArya ke adhikAroM kA aaropnn| 4. dakSiNA, car3hAvA, bheMTa, zulka, kara Adi se arthopaarjn| 5. rAjocita aizvarya evaM prabhutvamaya niraMkuza jiivnshailii| maTha meM niyatavAsa bhaTTArakoM kA asAdhAraNa dharma nahIM hai, kyoMki pAsatthAdi muni bhI maThAdi meM niyatavAsa karate haiN| hA~, yaha unakA anivArya dharma avazya hai| mandiramaThavAsI-muniparamparA bhaTTAraka-paramparA nahIM AcArya hastImala jI aura kucha digambara vidvAnoM ne115 mandiramaThavAsI digambara muniyoM ke sampradAya ko bhI bhaTTArakasampradAya kA kahA hai| yaha samIcIna nahIM hai| yadyapi jo gRhasthakarma pAsatthAdi-muni karate the, ve bhaTTArakoM dvArA bhI kiye jAte haiM, jaise maThavAsa, 115. ka-milApacandra kaTAriyA : jaina nibandha ratnAvalI/ bhAga 1 / pR0 430 / kha-'bhaTTArakasampradAya' grantha ke kartA pro0 joharApurakara ne dhavalAkAra vIrasena svAmI tathA unake ziSyoM ko bhaTTArakasampradAya kA batalAyA hai| For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 bhUmigrAmAdidAna-grahaNa, mandiramaTha kI sampatti kA prabandha aura upabhoga ityAdi, tathApi ve sampradAyavizeSa ke vyakti kI sUcaka 'bhaTTAraka' saMjJA ke hetu nahIM haiM, kyoMki unake kAraNa pAsatthAdi-muniyoM ke lie 'bhaTTAraka' saMjJA pracalita nahIM huii| unake lie 'bhaTTAraka' saMjJA kA pracalita na honA hI isa bAta kA akhaNDya pramANa hai ki unake gRhasthakarma 'bhaTTAraka' saMjJA ke hetu nahIM the / yadi hote, to jaise IsA kI 12vIM zatAbdI meM ajinoktasavastrasAdhuliMga dhAraNa kara dharmagurupada hathiyAnevAle tathA 'svAmI', 'jagadguru', 'karmayogI', paNDitAcArya ityAdi upAdhiyoM se apanI mahimA bar3hAnevAle bhaTTArakoM ke lie 'bhaTTAraka' saMjJA akasmAt pracalita ho gayI, vaise hI pAsatthAdi-muniyoM ke liye bhI pracalita ho jaatii| isase siddha hai ki pAsatthAdi - muniyoM ke gRhasthakarma 'bhaTTAraka' saMjJA ke hetu nahIM the| AcArya zrI hastImala jI ke mata kA nirasana nIce kiyA jA rahA hai| usa ke nirasana se digambarajaina vidvAnoM kA vaisA hI mata svataH nirasta ho jAtA hai| 5.1. AcArya hastImala jI ke mata kA nirasana prastuta adhyAya ke dvitIya prakaraNa (zI. 1 ) meM AcArya zrIhastImala jI ke vicAra uddhRta kiye gaye haiN| unhoMne batalAyA hai ki itihAsa meM bhaTTArakaparamparA ke tIna rUpa upalabdha hote haiN| prathama rUpa kA vikAsa vIranirvANa ke 609 varSa bAda ( I0 san 82 meM) hI ho gayA thA, jaba muniyoM ne caityavAsa zurU kara diyA thA aura bhUmigrAmasvarNAdi kA dAna grahaNa karane lage the| vIra nirvANa kI nauvIM zatAbdI (tRtIya zatAbdI I0 ) ke antima caraNa meM bhaTTArakapITha sthApita hone lage, rAjyAzraya prApta kiyA jAne lagA aura maMtra-taMtra, jyotiSa - auSadhi Adi ke prayoga se janamAnasa ko apane adhIna kiyA jAne lgaa| yaha bhaTTArakaparamparA kA dvitIya rUpa thaa| IsA kI 12vIM zatAbdI meM ukta muniyoM ne muniliMga tyAga diyA aura vastradhAraNa kara maThoM meM rahate hue uparyukta sabhI kArya karate rahe tathA zrAvakoM ke naye prakAra ke dharmaguru bhI bana gye| yaha bhaTTArakaparamparA kA tRtIya aura vartamAna rUpa hai| AcArya jI ne bhaTTArakaraparamparA ke vikAsa ke jo ye tIna rUpa batalAye haiM, ve aprAmANika haiN| kucha muniyoM meM caityavAsa, bhUmigrAmAdidAna- grahaNa, maMtra-taMtra jyotiSa - auSadhi ke prayoga dvArA khyAtilAbha - jIvikopArjana Adi kI pravRttiyA~ sadA rahI haiM / AcArya kundakunda ne inheM anAdikAlIna kahA hai / ( bhAvapAhuDa / gA. 14) / inakA Azraya lenevAle muniyoM ko Agama meM pAsattha, kusIla Adi nAmoM se abhihita kiyA gayA hai / (dekhiye, isI prakaraNa kA pUrva zIrSaka 3) / isalie jainaparamparA ke muniyoM meM ina pravRttiyoM kA vikAsa vIranirvANa ke 609 varSa bAda mAnanA prAmANika nahIM hai| anAdikAlIna hone se inheM vikasita nahIM mAnA jA sktaa| aura yadi vikasita bhI For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /103 mAnA jAya, to inheM bhaTTArakaparamparA ke vikAsa kA prathama yA dvitIya rUpa nahIM kahA jA sakatA, apitu pAsatthAdi-municaritra kA hI vikAsa kahA jA sakatA hai, kyoMki picchI-kamaNDalu ke sAtha nAgnyaliMga 'muni' saMjJA kA hI hetu hai| uparyukta pravRttiyoMvAle muniliMgadhAriyoM kA sampradAya bhraSTamunisampradAya to kahalA sakatA hai, kintu bhaTTArakasampradAya nahIM, jisa prakAra vaha zrAvaka-sampradAya nahIM kahalA sktaa| eka bAta dhyAna meM rakhane kI hai ki bhaTTArakasampradAya meM bhraSTamuni-pravRttiyA~ nahIM hotI, jaba ki pAsatthAdi muniyoM meM hotI haiN| bhaTTAraka vastradhArI hone se gRhasthoM kI zreNI meM Ate haiN| ataH maTha Adi meM niyatavAsa, mandira ke prabandha ke lie bhUmigrAmAdidAna kA grahaNa, unakA upayoga aura prabandha tathA mandira-tIrtha Adi kI vyavasthA, ye pravRttiyA~ bhaTTArakapada ke viruddha nahIM haiM, jaba ki munipada ke viruddha haiN| ataH ina gRhasthapravRttiyoM ko apanAne ke kAraNa muni to AcArabhraSTa ho jAte haiM, kintu bhaTTAraka nhiiN| isalie pAsatthAdi-muniyoM ke sampradAya ko bhaTTArakasampradAya nahIM kahA jA sktaa| jo bhI digambaramuni caityavAsa, bhUmigrAmAdidAna-grahaNa jaisI gRhastha-pravRttiyA~ apanAtA hai, vaha pAsatthAdi-muni hI kahalA sakatA hai, bhaTTAraka nhiiN| bhaTTAraka pAsatthAdi-muniyoM jaisA bhraSTa nahIM hotA, kyoMki jinaliMgadhArI na hone se usakI gRhasthapravRttiyA~ munidharmaviruddha nahIM hotii| AcAryoM ne kahA hai ki anyaliMga meM rahakara kiyA gayA pApa to jinaliMga dhAraNa karane se chUTa jAtA hai, kintu jinaliMga meM rahakara kiyA gayA pApa vajralepa ho jAtA hai| (dekhiye, isI prakaraNa kA pUrva zIrSaka 3.6) / yataH bhaTTArakIya pravRttiyA~ pAsatthAdimuni-pravRttiyoM ke samAna dhorapApAtmaka nahIM hotIM, ataH yaha kahanA sarvathA ayuktisaMgata hai ki pAsatthAdimuniyoM kA sampradAya bhI bhaTTArakasampradAya thA yA usakA eka rUpa thaa| digambarajaina-paramparA meM sampradAyavizeSa ke vyakti ke artha meM 'bhaTTAraka' nAma una puruSoM ke lie prayukta huA hai, jo digambaramuniliMga dhAraNa na karate hue bhI picchIkamaNDalu-sahita eka nayA ajinokta-savastrasAdhuliMga dhAraNa kara zrAvakoM ke dharmaguru banane lage the| isalie pAsatthAdimuni-caritra aura bhaTTArakacaritra meM mahAna antara hai| pAsatthAdimuni 'muni' hote hue bhI gRhasthakarma apanAte haiM aura bhaTTAraka gRhastha hote hue bhI (yadyapi ve vivAhita nahIM hote) munikarma (dharmaguru kA karma) karane lagate haiN| isalie mandiramaTha meM niyatavAsa, bhUmigrAmAdidAna-grahaNa, unakA prabandha aura upayoga, mandiramaTha Adi kA vyavasthA, ye gRhasthakarma bhaTTArakacaritra kI vizeSatAe~ nahIM haiM, apitu gRhastha hote hue bhI aura siMhAsana, pAlakI, chatra, ca~vara Adi rAjasI ThATha-bATa kA upabhoga karate hue bhI, picchI-kamaNDalu-sahita ajinokta-savastrasAdhuliMga dhAraNa kara For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 digambaraparamparA meM eka naye prakAra ke adigambara sAdhu jaisI apanI chavi darzAnA tathA zrAvakoM ke dharmagurupada para AsIna honA bhaTTArakacaritra kI vizeSatAe~ haiN| muni-elakakSullaka na hote hue bhI arthAt savastra gRhasthAvasthA meM rahate hue bhI bhaTTArakoM kA picchI-kamaNDalu rakhanA tathA dharmaguru ke pada para AsIna honA, ye donoM pravRttiyA~ Agamaviruddha haiN| isa prakAra pAsatthAdimuni-caritra meM gRhasthakarma kA praveza Agamaviruddha hai aura bhaTTAraka-caritra meM munikarma kA samAropaNa Agamaviruddha hai| phalasvarUpa donoM caritra paraspara viparIta haiN| isase siddha hai ki AcArya zrI hastImala jI ne vIranirvANa ke 609 varSa bAda tathA vIranirvANa kI nauvIM zatAbdI ke antimacaraNa meM katipaya digambaramuniyoM meM dikhAyI denevAlI caityavAsAdi jina pravRttiyoM ko bhaTTArakIya pravRttiyA~ kahA hai, ve bhaTTArakIya pravRttiyA~ nahIM thIM, balki pAsatthadimuni-pravRttiyA~ thiiN| yadyapi pAsatthAdi-muniyoM ne hI IsA kI 12vIM zatI meM bhaTTArakaparamparA kA Arambha kiyA thA, tathApi vaha taba huA thA, jaba unhoMne muniliMga tyAgakara picchI-kamaNDalu ke sAtha eka aisA savastraliMga dhAraNa kara liyA thA, jo muni, elaka, kSullaka evaM sAmAnya zrAvakoM ke liMga se bhinna thA aura jisase ve digambara-sampradAya meM eka naye prakAra ke adigambara sAdhu jaise dikhate the tathA jisakI sahAyatA se ve zrAvakoM ke naye prakAra ke dharmaguru, dharmAdhikArI athavA dharmazAsaka banane meM saphala hue| (dekhiye, isI prakaraNa kA pUrva zIrSaka 3) / __ yadi bhaTTArakoM ne pAsatthAdi sAdhuoM ke kevala gRhasthakarma apanAye hote aura ajinokta-savastrasAdhuliMga grahaNa na kiyA hotA tathA dharmagurupada na hathiyAyA hotA, to unake lie 'bhaTTAraka' jaisA pUjyatA-dyotaka nAma prasiddha na huA hotaa| ve mAtra 'maThamandiraprabandhaka' hI khlaate| ataH ajinokta-savastrasAdhuliMga tathA dharmagurupada, ye do hI tattva bhaTTArakoM ke 'bhaTTAraka' nAma se prasiddha hone ke hetu haiN| pAsatthAdi-muniyoM ke dharmagurupada ke sAtha ajinokta-savastrasAdhuliMga nahIM thA, isalie ve 'bhaTTAkara' zabda se prasiddha nahIM hue, 'muni' zabda se hI prasiddha rhe| Aja bhI sammedazikhara Adi tIrthakSetroM meM mandira-maTha banAkara niyatavAsa karanevAle tathA AhAra-dAna, mandira-nirmANAdi ke nAma se dAna mA~ganevAle digambaramuni pAsatthAdi sAdhu hI haiM, kintu ve muni hI kahalAte haiM, bhaTTAraka nhiiN| 5.2. 'bhaTTAraka' saMjJA kA prayoga Akasmika _ 'bhaTTAraka' zabda mUlataH vidvattA aura pUjyatA kA dyotaka hai| 'bhaTTAraka' nAma se prasiddha ajinokta-savastrasAdhu-liMgadhArI, gurupada ke apAtra gRhasthoM ke lie 'bhaTTAraka' zabda kA prayoga arthAnurUpa nahIM hai, apitu Akasmika hai| digambarajainaparamparA meM yaha Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 105 zabda pUjyatA-dyotanArtha tIrthaMkaroM, AcAryoM evaM muniyoM ke lie prayukta hotA thaa| jaba maThavAsI pAsattha-kusIla muniyoM ne vastra dhAraNa kara jinaliMga kA parityAga karate hue bhI apane meM munitva kA AbhAsa dene ke lie picchI-kamaNDalu kA tyAga nahIM kiyA aura mokSamArga ko tilAJjali dekara mandira-maTha-tIrthAdi ke prabandha ke atirikta gRhasthoM ke dharmaguru kA karma apanA liyA, taba ajinokta-savastrasAdhuliMga ke kAraNa unakA abhidhAna na to 'muni' zabda se ho sakatA thA, na 'elaka-kSullaka' zabdoM se| ataH unhoMne apane abhidhAna ke lie digambaraparamparA meM pracalita pUjyabhAva-sUcaka 'bhaTTAraka' zabda cuna liyaa| aura zrAvaka unheM isI zabda se sambodhita karane lge| phalasvarUpa unakA samUha 'bhaTTArakasampradAya' zabda se prasiddha ho gyaa| jaba taka mandiramaThavAsI muniyoM ne muniliMga kA parityAga nahIM kiyA thA aura dharmaguru tathA paNDitAcArya banakara gRhasthoM kI dhArmika kriyAoM kA paurohitya evaM unakI sAmAjika pravRttiyoM para daNDAtmaka zAsana kA karma nahIM apanAyA thA, taba taka unake samudAya ko bhaTTArakasampradAya jaise naye nAma kI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki unakA samudAya muniyoM ke hI nAma se jAnA jAtA thA, aura 'muni' zabda apane Apa meM pUjyatA-dyotaka thaa| ataH unake sampradAya ko bhaTTArakasampradAya kahanA itihAsa-sammata nahIM hai| unakA sampradAya pAsatthAdimunisampradAya ke nAma se hI abhihita hotA thaa| 5.3. AraMbha meM bhaTTAraka digambarAcAryoM ke ziSya I0 san 1143 (zaka saM0 1065) ke kolhApura zilAlekha se jJAta hotA hai ki bhaTTAraka pahale mandira-maTha meM rahanevAle digambara jainAcAryoM ke ziSya hote the| ukta zilAlekha meM kahA gayA hai __--- zrImadgaNDarAdityadevasya priyatanayaH --- zrImadvijayAdityadevaH --- zakavarSeSu paJcaSaSTyuttarasahasrapramiteSvatIteSu pravarttamAnaduMdubhi-saMvatsara-mAgha-mAsapaurNamAsyAMsomavAre somagrahaNaparvanimittamAjiragekhollAnugata-havina-herilage-grAme --- zrImUlasaGgha-dezIyagaNa-pustakagacchAdhipateH kSullakapura-zrIrUpanArAyaNa-jinAlayAcAryazrImanmAghanandisiddhAntadevasya priyacchAtreNa sakalaguNaratnapAtreNa --- vAsudevena kAritAyAH vasateH zrIpArzvanAthadevasyASTavidhAnArthaM taccaityAlaya-khaNDa-sphuTita-jIrNoddhArArthaM tatratyayatInAmAhAradAnArthaM ca tatraiva grAme kuNDidaNDena nivartana-caturthabhAga-pramitaM kSetraM dvAdazahasta-sammitaM ca gRhanivezanaM ca tanmAghanandisiddhAntadevaziSyAnAM mANikyanandipaNDitadevAnAM pAdau prakSAlya dhArApUrvakaM sarvanamasyaM sarvabAdhA-parihAramAcandrAkrkatAraM sazAsanaM dttvaan|' (jai.zi.saM / mA.ca. / bhA.3 / lekha kra. 320 / kolhApura / pR.53-54)| anuvAda-"zrImAn gaNDarAdityadeva ke priya putra---zrImAn vijayAdityadeva ne zaka saM0 1065 meM dundubhivarSa kI mAghapUrNimA somavAra ke dina candragrahaNa ke avasara Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra04 para Ajiragekholla nAmaka jile ke hAvina-herilage gA~va meM---zrImUlasaMgha, dezIyagaNa, pustakagaccha ke adhipati, kolhApura ke zrIrUpanArAyaNa-jinAlaya ke AcArya zrImAghanandisiddhAntadeva ke priya chAtra (ziSya) evaM sakalaguNaratnoM ke pAtra---vAsudeva ke dvArA banAvAye gaye mandira ke zrIpArzvanAthadeva kI aSTavidha pUjA ke liye, usa caityAlaya ke TUTe bhAga ke jIrNoddhAra ke lie tathA vahA~ rahanevAle muniyoM ke lie AhAradAna hetu, usI grAma meM kuNDidaNDa ke mApa se nivartana-caturtha-bhAga-pramita kSetra tathA bAraha hAtha lambA eka makAna una mAghanandi-siddhAntadeva ke ziSya mANikyanaMdipaNDitadeva ko unake paira dhokara jaladhArApUrvaka sabake dvArA namaskArapUrvaka tathA kara Adi kI samasta bAdhAe~ dUra karate hue, jaba taka sUrya, candra tathA tAroM kA astitva hai, taba taka ke lie rAjAjJA dvArA pradAna kiye|" isa lekha meM mANikyandI ke sAtha paNDitadeva kI upAdhi hone tathA. unake dvArA ukta dAna svIkAra kiye jAne tathA unake caraNa dhoye jAne se jJAta hotA hai ki ve rUpanArAyaNa-jinAlaya meM niyatavAsa karanevAle digambarajainAcArya zrI mAghanandI ke bhaTTArakaziSya the| nimnalikhita zilAlekha se bhI uparyukta tathya kI puSTi hotI hai "zrImUlasaMgha-deziyagaNa-pustakagaccha-koNDakundAnvayada zrI (y ) abhayacandrasiddhAntika cakravartigaLa priyaziSya-rAgamAmbunidhigaLaM sakala-guNAkaLitarupamma bAlacandrapaNDita-devara priya-guDDieru vinayanidhi mAliyakkaM --- / " (jai. zi. saM. / mA. ca. / bhA.3 / lekha kra. 439 / nittUra / kannar3a / lagabhaga 1200 I0/ pRSTha 266) / ___ anuvAda-"zrImUlasaMgha, deziyagaNa, pustakagaccha aura koNDakundAnvaya ke abhayacandra-siddhAntika-cakravartI ke priya ziSya bAlacandra-paNDitadeva kI priya gRhasthaziSyA mALiyakke thii|" isa abhilekha meM bhI paNDitadeva upAdhi se tathA 'mAliyakke' nAmaka gRhasthamahilA ke guru hone se bAlacandra kA AcArya abhayacandra siddhAntika-cakravartI kA bhaTTArakaziSya honA siddha hotA hai| __"svasti zrI matu zubhakIrti-paNDitadevara guDDi ---" =svasti zrImAn zubhakIrtipaNDitadeva kI ziSyA--- / (jai. zi. saM./ mA.ca. / bhA.3 / le.kra.489 / I.san 1243) tathA "cArukIrti-paNDita-devam tacchiSyarU" --- = cArukIrti paNDitadeva, unake ziSya-- / (vahI/le.kra.524 / halebIDa/ I0 san 1279) / ina lekhoM meM kramazaH svasti zabdapUrvaka tathA cArukIrti nAma ke sAtha paNDitadeva kI upAdhi kA prayoga hone se bhI siddha hotA hai ki ye bhaTTArakoM ke nAma haiN| For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 107 Age calakara paNDitadeva ke sthAna meM paNDitAcArya zabda kA prayoga hone lagA / yathA 44 'zrI zakavarSa 1595 neya paridhAvi-saMvatsarada puSya zuddha 10 yalli zrImatu maisUra - devarAja - auDeyaru beLugoLada cArukIrti paNDitAcAryara dAnazAleya jainasaMnyAsi - gaLige nitya- anna-dAnakke sarvvamAnya - vAgi dhArAdatta - vAgikoTTa madaNigrAmavu maMgala mahA zrI zrI zrI / " (jai.zi.saM. / mA.ca./ bhA.3/le.kra.719 / 1674 I0 / madane / knndd')| anuvAda - " ( zakasaMvat kI ukta tithi ko ) maisUra ke devarAja - auDeyara ne veLugola (zravaNabelagola) ke cArukIrti paNDitAcArya kI dAnazAlA ke jaina saMnyAsiyoM (digambarajaina muniyoM) ko AhAradAna dene ke lie madaNi gA~va dAna meM diyA / mahAn saubhaagy|" ina abhilekhoM se spaSTa ho jAtA hai ki zurU-zurU meM bhaTTAraka digambara jainAcAryoM se dIkSita hokara aura unake ziSya banakara unake sAtha jinAlayoM meM rahate the / ataH mandira - maThoM meM rahanevAle digambaramuniyoM se ve bhinna hote the, arthAt mandira - maThavAsI muni nahIM, apitu unase dIkSA prApta kara vastra dhAraNa kara lenevAle muni paNDitadeva, paNDitAcArya yA bhaTTAraka kahalAte the / ukta abhilekhoM se yaha bhI jJAta hetA hai ki unake lekhanakAla meM mandiramaThavAsI yA vihAra karate hue vahA~ AnevAle digambaramuniyoM kI AhAra vyavasthA ke lie dAnazAlAe~ kholI jAtI thIM, jinakA kharca calAne ke lie rAjA aura zrImAn bhUmi, grAma Adi kA dAna karate the / mandiramaThavAsI muniyoM evaM bhaTTArakoM ke svarUpa meM aneka maulika bheda haiM, jinake kAraNa ukta muniyoM kI paramparA ko bhaTTArakaparamparA kahanA bhaTTArakaparamparA ke svarUpa ke anukUla nahIM hai| ve bheda isa prakAra haiM 1. maThavAsI muni jinokta nAgnyaliMgadhArI hote the, bhaTTAraka ajinokta-savastrasAdhu-liMgadhArI / 2. maThavAsI muni, munipada para dIkSita hote the, bhaTTAraka, bhaTTArakapITha ke adhikArIpada para / munidIkSA yA AcAryadIkSA sthAnavizeSa yA jAtivizeSa ke dharmAdhikArI kI pITha para baiThAlane ke lie nahIM dI jAtI thI, kintu bhaTTArakadIkSA isIlie dI jAtI thI / For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 3. maThavAsI muniyoM kI munidIkSA sthAyI hotI thI, kintu bhaTTAraka pahale munipada para nagna dIkSita hote the, pazcAt zrAvakoM ke Agraha para vastradhAraNa kara lete the| 4. maThavAsI muni 'muni' hote the, bhaTTAraka na muni hote the, na zrAvaka, kyoMki ve munidIkSA lekara use bhaMga kara dete the aura zrAvaka kI eka bhI pratimA grahaNa nahIM karate the, na hI utkRSTa, madhyama yA jaghanya zrAvaka kA veza dhAraNa karate the / 5. maThavAsI muni gRhasthoM kA paurohitya nahIM karate the, bhaTTArakoM kA yahI karma thaa| isalie maThAdhIzoM kA nAma bhaTTAraka nahIM thA, bhaTTArakapIThAdhIzoM kA nAma bhaTTAraka thaa| 6. maThavAsI muni kevala dAna lete the, gRhasthoM se dakSiNA, car3hAvA, vArSika kara aura daNDarUpa meM artha nahIM lete the / bhaTTAraka yaha saba lete the / 7. maThavAsI muniyoM kI jIvanazailI sAdhAraNa thii| bhaTTArakoM kI jIvanazailI rAjAoM ke samAna aizvarya se paripUrNa thI / 8. maThavAsI muni sAdhuoM ke saMgha meM rahate the, bhaTTAraka alaga-alaga bhaTTArakapIThoM meM akele hI rahate the| eka pITha aura eka jAti kA eka hI bhaTTAraka hotA thA / 9. maThavAsI - digambarAcArya muniyoM kA netRtva karate the, bhaTTArakapIThAdhIza gRhasthoM kA / 10. maThavAsI muniyoM kA munipada evaM AcAryapada Agamokta thA, bhaTTArakapada Agamokta nahIM hai| maThavAsI yA maThAdhIza muniyoM tathA bhaTTArakapIThAdhIza bhaTTArakoM meM ye daza maulika bhinnatAe~ thIM, aura vartamAna meM bhI haiM, kyoMki vartamAna meM bhI donoM kA astitva hai | tIrthasthAna Adi meM niyatavAsa karanevAle muniyoM ke darzana Aja bhI hote haiN| pUrva meM bhaTTArakoM ke pA~ca asAdhAraNa dharma batalAye gaye haiN| unakA maThavAsI muniyoM meM abhAva thA, isalie ve liMga aura karma kI apekSA bhaTTAraka nahIM the| unake sAtha jur3I bhaTTAraka- upAdhi vidvattA sUcaka yA Adara- sUcaka thI, yadyapi ve isake pAtra nahIM the| vastutaH ve pAsattha- Adi muni the, ataH unakA sampradAya pAsattha-Adi muniyoM kA sampradAya thA / maThavAsa, sampatti - prabandha, khetI-bAr3I Adi karAnA bhaTTArakapITha para AsIna puruSa ke asAdhAraNa dharma nahIM haiM, kyoMki ye maThavAsI muniyoM meM bhI upalabdha hote the, aura jaina sAhitya evaM zilAlekhoM meM ina pravRttiyoM ke kAraNa unake lie 'bhaTTAraka' upAdhi kA prayoga nahIM kiyA gayA / ataH unakA sampradAya bhaTTArakasampradAya nahIM thA / For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 4 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 109 6 kundakunda ajinokta-savastrasAdhuliMgI bhaTTArakasampradAya se pUrvavartI Upara prastuta kiye gaye pramANoM se nimnalikhita tathya prakaTa hote haiM 1. kundakunda IsApUrva 8veM varSa meM AcAryapada para pratiSThita hue the| AcArya hastImala jI ne bhaTTArakaparamparA ke jina tIna rUpoM kI kalpanA kI hai, unameM se kisI kA bhI usa samaya astitva nahIM thA / ataH kundakunda kA bhaTTArakaparamparA meM dIkSita honA asambhava thA / 2. nandI Adi saMgha mUlataH muniyoM ke saMgha the| Age calakara ina saMghoM ke jo muni bhaTTAraka bane, ve bhI apanA sambandha inhIM saMghoM se jor3ate rhe| isalie nandisaMgha kI paTTAvaliyoM meM muniyoM aura bhaTTArakoM, donoM ke nAma varNita haiN| inhIM paTTAvaliyoM meM bhadrabAhu dvitIya, guptigupta (arhadvali), mAghanandI, jinacandra, kundakunda, umAsvAti Adi ke lie mahAmuni, municakravartI, satsaMyamI, jAtarUpadhara Adi vizeSaNoM ke prayoga se spaSTa kara diyA gayA hai ki ye AcArya 28 mUlaguNoM kA niraticAra pAlana karanevAle muni the, muni aura zrAvaka donoM se bhinna bhaTTAraka nahIM / 3. digambarajaina- sAhitya aura zilAlekhoM meM 'bhaTTAraka' zabda tIna arthoM meM prayukta huA hai / 1. pUjya yA AdaraNIya ke artha meM, 2. vidvAn ke artha meM aura 3. ajinoktasavastrasAdhuliMgI dharmaguru evaM paNDitAcArya ke artha meM / antima artha meM usakA prayoga 12 vIM zatAbdI I0 se Arambha huA thA / ataH usake pUrva jina AcAryoM ke sAtha usakA prayoga huA hai, vaha AdarasUcanArtha yA vidvAn muni ke artha meM huA hai, ajinoktasavastrasAdhuliMgI dharmaguruM evaM paNDitAcArya ke artha meM nahIM / 4. digambarajaina - sAhitya meM caityavAsI yA maThavAsI muniyoM ke sampradAya ko bhaTTArakasampradAya nAma nahIM diyA gayA hai| unake lie 'pArzvastha (pAsattha) muni' aura 'kuzIlamuni' saMjJAe~ prayukta kI gaI haiN| isalie bhaTTArakasampradAya bahuta prAcIna nahIM hai| 5. maThavAsI muniyoM se bhinnatA siddha karanevAle maThavAsI bhaTTArakoM ke pA~ca asAdhAraNa dharma haiM - 1. bhaTTArakapITha para AsIna hone ke lie bhaTTArakapada kI dIkSA kA sampanna honA, 2. ajinokta-savastrasAdhuliMga-grahaNa, 3. dharmaguru evaM paNDitAcArya ke adhikAroM kA AropaNa 4. dakSiNA, car3hAvA, bheMTa, zulka, kara Adi se arthopArjana tathA 5. rAjocita aizvaryamaya niraMkuza jIvanazailI / maThavAsI muniyoM meM inakA abhAva hotA thA, ataH ve liMga aura karma kI dRSTi se bhaTTAraka nahIM the / For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 4 ina tathyoM se siddha ho jAtA hai ki kundakunda ke AcAryapada para pratiSThita hone ke samaya ( I0 pU0 8 meM) bhaTTArakaprathA kA udaya nahIM huA thA, unake lagabhaga bAraha sau varSa bAda (12 vIM zatAbdI meM) vaha astitva meM AyI thI / ataH na to kundakunda ke guru mAghanandI bhaTTArakasampradAya ke saMsthApaka the, na hI kundakunda ke guru jinacandra evaM kundakunda svayaM bhaTTArakasampradAya meM kabhI dIkSita hue the, na hI kundakunda vidroha karake guru se alaga hue the, na hI unake dvArA guru ke nAma- - anullekha kA yaha kAraNa thA / ataH AcArya hastImala jI ne jo isa prakAra kA niSkarSa nikAlA hai, vaha sarvathA aprAmANika hai / yadi AcArya hastImala jI kI ora se yaha kahA jAya ki "ThIka hai, hama maThavAsI muniyoM ke sampradAya ko bhaTTArakasampradAya nahIM mAnate, pAsattha- kusIla muniyoM kA sampradAya mAna lete haiM, taba hamArI mAnyatA hai ki kundakunda isI sampradAya meM dIkSita hue the|" isakA uttara yaha hai ki pAsattha- kusIla muniyoM kI koI paTTAvalI upalabdha nahIM hai, jisase yaha pramANita ho ki kundakunda usa sampradAya meM dIkSita hue the / tathA kisI bhI jaina grantha yA zilAlekha meM yaha ullekha nahIM hai ki kundakunda pAsatthakusIla muni the| isake atirikta nandisaMgha kI kisI bhI paTTAvalI se kundakunda kA caityavAsI yA maThavAsI honA pramANita nahIM hotaa| 'di iNDiyana aiNTikverI' meM chapI paTTAvalI meM kundakunda Adi ko jo bhaddalapura kA paTTadhara kahA gayA hai, usakI aprAmANikatA pUrva meM siddha kI jA cukI hai| tathA isI paTTAvalI se siddha hotA hai ki kundakunda apane guru jinacandra ke AcAryapada para pratiSThita hue the| isase AcArya hastImala jI kI yaha kalpanA bhI kapolakalpanA siddha ho jAtI hai ki kundakunda apane guru se vidroha karake saMgha se alaga ho gaye the / yadi ve saMgha se alaga ho gaye hote, to apane guru ke pada para kaise pratiSThita hote? tathA kundakunda ke grantha isa bAta ke pramANa haiM ki unhoMne muniyoM ke niyatavAsa, kRSivANijyakarma, asaMyatoM (devI-devatAoM) kI vandanA, maMtrataMtrAdiprayoga Adi kI ghora nindA kI hai| ina kriyAoM ko Agamaviruddha batalAte hue narakagati kA kAraNa batalAyA hai| isake atirikta nandisaMgha kI sabhI paTTAvaliyA~ batalAtI haiM ki kundakunda na to apane guru se alaga hue the, na saMgha se, apitu apane guru ke uttarAdhikArI bane the / ina do pramANoM se siddha hai ki kundakunda AraMbha se hI Agamokta municaryA kA niyamapUrvaka pAlana karate A rahe the| ma isa kalpanA ke liye sthAna nahIM chor3ate ki kundakunda kabhI pAsattha- kusIla muniyoM ke sampradAya meM rahe hoMge / ataH AcArya hastImala jI ne kundakunda dvArA apane guru ke nAma kA ullekha na kiye jAne kA jo kAraNa batalAyA hai, vaha sarvathA aprAmANika hai| For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama prakaraNa nemicandra siddhAntacakravartI yApanIya nahIM, digambara the AcArya zrI hastImala jI ne jainAcArya paramparA - mahimA nAmaka grantha ke anusAra bhaTTArakasampradAyotpatti- kathA ke prasaMga meM likhA hai 44 'sabase pahalA AzcaryakArI tathya to yaha hai ki bhaTTAraka- paramparA kA pramukha pITha athavA siMhAsanapITha zravaNabelagola bhI sarvaprathama yApanIyaparamparA ke AcArya nemicandra ke dvArA saMsthApita kiyA gayA aura saMsAraprasiddha bAhubalI gommaTezvara kI vizAla mUrti kI pratiSThA bhI inhIM yApanIyaparamparA ke AcArya nemicandra ne gaMgarAjavaMza ke mahApratApI rAjA rAcamalla caturtha ke senApati evaM mahAmantrI cAmuNDarAya ke dvArA karavAyI / AcArya nemicandra mahAmantrI cAmuNDArAya ke guru, gommaTasAra ke racayitA aura yApanIya - paramparA ke krANUgaNa ke meSapASANagaccha ke AcArya the| ajita - tIrthaMkara - purANatilakam ke racayitA mahAkavi ranna ( I0 san 993) ne apanI isa mahAn kRti ke bArahaveM adhyAya ke padya 21 meM AcArya nemicandra kA paricaya dete hue likhA hai - " zrInemicandra munigala krANUgaNa - tilakaravara ziSyara sadvidyAnilayaNa tAnodise kusalanAdana aNNigadevam / " krANUrgaNa yApanIyasaMgha kA hI gaNa thA / isake meSapASANa gaccha aura tintriNIkagaccha, ye do gaccha bar3e hI prasiddha gaccha the |--- digambaraparamparA ke zodhapriya vidvAn zrI gulAbacandra caudharI ne (jai.zi.saM./ mA.ca/ bhA. 3 kI prastAvanA meM pR. 59 para) krANUgaNa ko yApanIyasaMgha kA gaNa siddha kiyA hai|" (jai. dha. mau.i./ bhA. 3 / pR.179-180) / AcArya jI kA yaha kathana sarvathA mithyA hai| yaha nimnalikhita kAraNoM se siddha 1. maiMne isI aSTama adhyAya ke tRtIya prakaraNa meM tathA 'yApanIya saMgha kA itihAsa' nAmaka saptama adhyAya ke bhI tRtIya prakaraNa meM sapramANa siddha kiyA hai ki krANUr yA kANUr gaNa tathA usake meSapASANa evaM tintriNIka gaccha mUlasaMgha (nirgranthasaMgha) ke hI gaNa evaM gaccha the, yApanIyasaMgha ke nahIM / yApanIyasaMgha meM kaNDUr gaNa thA / yApanIyapakSadhara vidvAnoM ne krANUr (kANUr) aura kaNDUr ko eka hI mAna liyA hai, yaha unakA bhArI bhrama hai / 2. DaoN0 gulAbacandra jI caudharI ne krANUgaNa ko yApanIyasaMgha kA gaNa siddha kiyA hai, yaha kathana bilkula asatya hai| unhoMne to ukta prastAvanA ke 31 veM pRSTha para yApanIyasaMgha ke kaNDUgaNa ke viSaya meM yaha likhA hai ki " isa gaNa kA 11vIM zatAbdI meM kyA huA, so to mAlUma nahIM, para mUlasaMgha ke 11vIM zatAbdI ke uttarArdha For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 5 se milanevAle lekhoM ( 207, 209 Adi) meM krANUgaNa ke rUpa meM ullekha dekha aisA lagatA hai ki yApanIya kaNDUgaNa hI mUlasaMgha dvArA AtmasAt kara liyA gayA hai|" isake bAda ve pRSTha 59 para likhate haiM- " krANUgaNa ke sambandha meM yApanIyasaMgha ke vivecana meM (pRSTha 31 para) hama sambhAvanA prakaTa kara Aye haiM ki krANUgaNa yApanIyoM ke kaNDUgaNa ke nAma kA zabdAnukaraNa hai / " (jai. zi. saM. / mA.ca. / bhA.3) / isase spaSTa hotA hai ki DaoN0 gulAbacandra jI caudharI ke matAnusAra yApanIyoM meM kaNDUgaNa hI thA, krANUgaNa nhiiN| unhoMne kevala yaha saMbhAvanA vyakta kI hai ki mUlasaMgha ne 'kaNDUr' zabda kA anukaraNa kara apane saMgha meM krANUragaNa kI sthApanA kI thii| para yaha unakI saMbhAvanAmAtra hai| yaha bhI saMbhava hai ki 'kaNDUr' aura 'krANUr' nAma ke alaga-alaga sthAna hoM aura unake nAma se yApanIyasaMgha meM kaNDUgaNa pracalita huA ho aura mUlasaMgha (nirgranthasaMgha) meM krANUgaNa / 3. zravaNabelagola meM yApanIyasaMgha kA kabhI astitvaM hI nahIM rhaa| vahA~ se tathA vahA~ ke Asa-pAsa se prApta 500 zilAlekhoM meM 'yApanIyasaMgha' kA nAma bhI nahIM hai / yApanIyasaMgha ke viSaya meM vizeSa anusandhAna karanevAle DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne apane zodhalekha 'jaina sampradAya ke yApanIyasaMgha para kucha aura prakAza' meM likhA hai ki " zravaNabelagola meM yApanIyasaMgha se sambandhita kucha bhI sAmagrI kA na milanA isa bAta kA dyotaka hai ki isa pITha kA vikAsa yApanIya sAdhuoM ko chor3akara anya sAdhuoM ke sahayoga se huA hai / " ('anekAnta ' / mahAvIranirvANa vizeSAMka / san 197 5 / pR0 251) / yadi zravaNabelagola ke bhaTTArakapITha para sarvaprathama AsIna honevAle AcArya nemicandra siddhAntacakravartI yApanIyasaMgha ke hote, to vahA~ ke zilAlekhoM meM unake sAtha 'yApanIyasaMgha' zabda kA prayoga hue binA na rahatA / 4. AcArya nemicandra ke gommaTasAra Adi granthoM meM yApanIyamataviruddha siddhAnta milate haiN| yathA ka - tattvArthasUtra (9/27) meM kahA gayA hai ki "uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyaanmaantrmuhuurtaat"| arthAt zukladhyAna ke lie vajrarSabhanArAca, vajranArAca aura nArAca ina tIna uttama saMhananoM kI AvazyakatA hotI hai| aura AcArya nemicandra ne gommaTasArakarmakANDa meM kahA hai ki karmabhUmi kI striyoM ke ardhanArAca, kIlita aura sRpATikA ye tIna hIna saMhanana hI hote haiM, uttama saMhanana nahIM hote aMtima-tiga-saMghaDaNassudao puNa kammabhUmimahilANaM / Adima-tiga-saMghaDaNaM Natthitti jiNehi NiddiddhaM // 32 // For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra05 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 113 isakA phalitArtha yaha hai ki striyoM meM cAra prakAra ke zukladhyAna saMbhava nahIM haiM, jisase ina dhyAnoM ke dvArA honevAle karmoM kA kSaya bhI unameM asaMbhava hai| isa prakAra AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ne strImukti kA niSedha kiyA hai, jo yApanIyamata kA pramukha siddhAnta hai| - kha- AcArya nemicandra ne gommaTasAra-karmakANDa meM yaha bhI kahA hai ki ardhanArAcasaMhananavAlA jIva adhika se adhika AraNa-acyuta svarga taka hI jA sakatA hai, usase Upara nahIM sevaTTeNa ya gammai AdIdo cadusu kppjuglotti| tatto du jugalajugale khiiliy-nnaaraaynnddhotti|| 29 // isakA abhiprAya yaha hai ki cU~ki karmabhUmi kI striyoM meM ardhanArAcasaMhanana hI utkRSTa saMhanana hotA hai ataH ve adhika se adhika solahaveM svarga taka hI jA sakatI haiM, usase Upara nhiiN| isase yaha artha dhvanita hotA hai ki karmabhUmi kI striyoM meM kevala solahaveM svarga taka kA sukha prApta karane yogya tapa karane kI zakti hotI hai, mokSasukha prApta karane yogya tapa karane kI zakti nhiiN| isa prakAra bhI AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ne yApanIyoM ke pramukha siddhAnta 'strImukti' kA niSedha kiyA hai| ga-koI manuSya dravya (zarIra) se puruSa aura bhAva se strI yA napuMsaka ho sakatA hai| koI manuSya dravya se strI aura bhAva se puruSa yA napuMsaka ho sakatA hai| isI prakAra kisI manuSya kA dravya se napuMsaka aura bhAva se puruSa yA strI honA saMbhava hai| ise vedavaiSamya kahate haiN| yApanIyamata vedavaiSamya ko svIkAra nahIM krtaa| (isakA vistAra se vivecana ekAdaza adhyAya meM draSTavya hai)| kintu nemicandra siddhAntacakravartI ne 'gommaTasAra-jIvakANDa' meM vedavaiSamya ke astitva kA pratipAdana kiyA hai| yathA purusicchisaMDhavedodayeNa purusitthisaMDhavo bhaave| NAmodayeNa davve pAeNa samA kahiM vismaa|| 271 // gha-gommaTasAra, labdhisAra, kSapaNAsAra Adi nemicandrakRta granthoM kA sArA viSaya-vivecana guNasthAnasiddhAnta para Azrita hai, jabaki yApanIyasampradAya guNasthAnasiddhAnta ko amAnya karatA hai| (isakA bhI vistRta nirUpaNa ekAdaza adhyAya meM darzanIya hai)| isa prakAra AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ke dvArA racita granthoM meM yApanIyamataviruddha siddhAntoM kA pratipAdana honA isa bAta kA akATya pramANa hai ki ve yApanIya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ pra05 nahIM, apitu digambara the| isase isa tathya kI bhI puSTi hotI hai ki unase sambandhita krANUgaNa evaM meSapASANagaccha bhI digambaroM ke hI gaNa-gaccha the| ina tathyoM kI upekSA kara AcArya zrI hastImala jI ne apane hI mana se krANUragaNa ko yApanIyoM kA gaNa mAna liyA aura AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ko yApanIya ghoSita kara jijJAsuoM ko bhramita karane kI ceSTA kI hai| yaha jijJAsuoM ke sAtha aura pramANasiddha kathana karanevAle itihAsakAra kI pratiSThA ke sAtha ghora anyAya hai| For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa bhaTTAraka-padasthApanavidhi Agamokta nahIM yataH jainaparamparA meM bhaTTArakapada Agamokta nahIM hai, ataH bhaTTArakadIkSAvidhi bhI Agamokta nahIM hai| tathApi vartamAnakAlIna kucha muniyoM aura AryikAoM ne muni ke bhaTTAraka banane ko Agamasammata siddha karane kI koziza kI hai| itanA hI nahIM bhaTTArakapada ko munipada se bhI ucca batalAyA hai| san 2002 I0 meM vividha dIkSA-saMskAra vidhi nAmaka 77 pRSThIya pustikA prakAzita kI gayI hai, jisameM munidIkSAvidhi tathA AcAryapadasthApanA, upAdhyAya-padasthApanA evaM bhaTTAraka-padasthApanA kI vidhiyoM kA varNana hai| vidhiyA~ saMskRta bhASA meM haiM aura pustikA ke prAkkathana meM AryikA zItalamati jI ne kahA hai ki ina dIkSAvidhiyoM ko darzAnevAlA prAcIna hastalikhita zAstra AcArya zrI AdisAgara (aMkalIkara) jI ke tRtIya paTTAdhIza AcArya zrI sanmatisAgara jI ko di0 jaina atizaya kSetra ber3iyA (gujarAta) ke zAstrabhaNDAra se prApta huA thaa| ve Age likhatI haiM-"isakI vizeSatA yaha hai ki isameM bhaTTAraka-padasthApanA ke saMskAra bhI likhe hue haiN| pUrva meM yaha pada kAphI carcA kA viSaya rahA hai| isaliye isa zAstra ko pAkara AtmA ko bahuta sambala milaa| phalasvarUpa bhaTTAraka-nirgranthaparamparA ko punaH sthApita karane ke abhiprAya se (san 2002 I0 meM) muni zrI jayasAgara jI meM isa bhaTTArakapada ke saMskAra (Aropita) kiye gye|" (pRSTha 10) / isI pustikA ke 'prakathana' lekhaka DaoN. mahendra kumAra jI jaina 'manuja' ne likhA hai-"bhArata para mugalazAsanakAla meM jaina AsthA ke kendra jinamandiroM-mUrtiyoM ko bhagna kiyA gayA tathA jaina vAGmaya se sambaddha granthoM ko naSTa kiyA gayA, lUTA gayA, jalAyA gayA, aisI bhayAvaha paristhitiyoM meM hamAre bhaTTArakoM ne hI lagabhaga eka sahasrAbdI taka jainavAGmaya kI yena kena prakAreNa rakSA kii| isa hetu hama unake isa upakAra ke RNI haiN| pUjya bhaTTArakoM dvArA saMsthApita, saMrakSita zAstrabhaNDAra aba bhI haiM, kintu jahA~ se bhaTTArakoM kI gaddiyA~ samApta ho gaI haiM, vahA~ ke zAstrabhaNDAroM kI sthiti dayanIya hai| zAstra, vizeSakara tADapatrIya, naSTa ho rahe haiN| unakI sUciyA~ taka nahIM bana sakI haiM aura unheM anupayogI kI zreNI meM una pustakAlayoM meM sthAna milA huA hai| yadi uttara bhArata ke pUrva bhaTTAraka-kendroM para punaH bhaTTArakIya gaddiyA~ sthApita hoM, to jinavANI saMrakSaNa ke lie yaha mahanIya upakrama hogaa|" (pRSTha E) / ukta mahAnubhAva ke isa vaktavya se unakI munivirodhI vicAradhArA kA patA calatA hai| ve cAhate haiM ki mokSasAdhanA ke lie laukika bandhanoM se chuTakArA pAne hetu gRhatyAga For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 6 kara dene vAle digambaramuniyoM ko kisI eka mandira yA tIrthakSetra para niyatavAsa ke bandhana meM bA~dhakara arthAt unheM anagAra se sAgAra banAkara unase vahA~ kI cala-acala sampatti aura zAstra bhaNDAra ke saMrakSaNa kA kArya karAyA jaay| arthAt unheM muni se munIma yA caukIdAra banA diyA jaay| kintu isa kArya ke lie eka muni kA itanA adha: patana karAne kI kyA AvazyakatA hai? picchI - kamaNDalu aura jinamudrA kI itanI avamAnanA karane kI kyA jarUrata hai? yaha kArya to eka prabandhakuzala, samarpita gRhastha yA saptama pratimAdhArI brahmacArI bhI AsAnI se kara sakatA hai| AryikA zItalamati jI ne muni jayasAgara jI kA bhaTTAraka paTTAbhiSeka zAstrasammata mAnA hai, kyoMki kucha pannoM meM, jinheM unhoMne zAstra kahA hai, unheM bhaTTAraka - padasthApanAvidhi likhI huI milI hai| kintu unhoMne yaha nahIM batalAyA ki isa zAstra kA karttA kauna hai aura yaha kaba likhA gayA hai ? ukta laghupustikA meM usa 9 pRSThIya (pRSTha 69 se 77) hastalikhita zAstra kI chAyA - prati nibaddha kI gayI hai, kintu usameM na to zAstrakarttA kA nAma hai, na hI racanAkAla kA ullekha / isalie vaha sandeha ko janma detI hai| yadi isa tathya kI upekSA kara dI jAya, to bhI ukta hastalikhita zAstra meM dI gayI bhaTTAraka - padasthApanA - vidhi Agamokta siddha nahIM hotii| isakA nirNaya ukta vidhi ke mUlapATha para dRSTi DAlane se ho jAtA hai| 1 bhaTTAraka- padasthApanA-vidhi kA mUlapATha "laghvAcAryapadaM sakalasaMghAbhirucitam / aidaMyugInazrutajJaM jinadharmoddharaNadhIraM ratnatraya - bhUSitaM bhaTTArakapadayogyaM muniM dRSTvA caturvidhasaMghaiH saha Alocya lagnaM gRhItvA sakalopAsakamukhyaH saGghAdhipaH sarvatrAmantraNapatrIM preSayet / "tato vicitrazobhAnvitaM maNDapaM vedikAM siMhAsanaM ca kArayet / sarve upAsakA caityAlaye zAntikaM gaNadharavalayaratnatrayAdipUjAM mahotsavaM ca kurvanti / lagnadine zAntikaM gaNadharavalayArcanaM ca vidhAya jalayAtrA - mahotsavaM kRtvA kalazAn 108 AnIya sarvauSadhIH tanmadhye kSiptvA tAn svastikopari sthApayet / 44 'tataH saubhAgyavatI - strIbhiH bhUmau candanena chaTAH dApayitvA mauktikaiH svastikaM kArayitvA tasyopari siMhAsanaM sthApya tatra pUrvAbhimukhaM taM bhaTTArakapadayogyaM munimAsayet / atha 'bhaTTArakapada-pratiSThApana - kriyAyAm' ityAdi uccArya siddha - zrutAcArya - bhaktiM paThet / tato paNDitAcAryaH 'U~ hU~ paramasurabhi - dravyasandarbha - parimalagarbha-tIrthambu- sampUrNa suvarNakalazASTottarazata-toyena pAdau pariSecayAmIti svAhA' iti paThitvA kalazASTottarazata - toyena pAdau pariSecayet / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 6 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 117 "tataH aidaMyugInetyAdi bhaTTAraka-stavanaM paThan pAdau samantAt parAmRzya guNAropaNaM kuryaat| tataH zrIguruH tasmai tatpadayogyaM paramparAgataM sUrimantraM ddyaat| athavA yadi tatpadayogya-munerabhAvAt zrIguruNA bhaTTArakena AyuHprAnte tatpadayogyaM sUrimantraM patre likhitvA tatpatraM madanAdi-dravyairvarSayitvA muktaM bhvti| tadA sthApanikAdhikRtaH pumAn tat patraM tasmai ddyaat| ___atha aavaahnaadividhiH| OM hU~ Namo AyariyANaM dharmAcAryAdhipate paramabhaTTArakaparameSThinnatra ehi ehi saMvauSaT aahvaanm| OM hU~ Namo AyariyANaM dharmAcAryAdhipate paramabhaTTAraka-parameSThinnatra tiSTha tiSTha ThaH ThaH sthaapnm| U~ hU~ Namo AyariyANaM dharmAcAryAdhipate parama- bhaTTArakaparameSThinnatra sannihito bhava bhava vaSaT snnidhikrnnm| iti AvAhanAdikaM kRtvA tatazca OM hU~ Namo AyariyANaM dharmAcAryAdhipataye sakalazrutAmbudhipAraprAptAya paramabhaTTArakAya nmH| OM AH anena sahendunA candanena pAdayoH tilakaM ddyaat| "tataH zAnti-bhaktiM kRtvA gurvAvaliM paThitvA 'zrImUlasaGke nandisarcha sarasvatIgacche balAtkAragaNe zrIkundakundAnvaye amukasya paTTe amukanAmA tvaM bhaTTArakaH' iti kathayitvA samAdhibhaktiM ptthet| tatazca gurubhaktiM dattvA sarve yatinaH praNAmaM kuryAt (kuryuH)| tatazca sarve upAsakA aSTatayImiSTiM kRtvA gurubhaktiM datvA prnnmnti| tataH so'pi bhaTTArako dAtre sarvebhyaH upAsakemyaH AziSaM ddyaat| tataH sarve upAsakAH nija-nija-gRhAt mahAmahotsavena vardhApanamAnIya taM vardhApayanti / dAtA sarvaM saGkha bhojayitvA vastrAdinA saGghArcanaM kuryaat| yAcakAn dInAnAthAMzca sntrpyecc| iti bhttttaarkpdsthaapnaavidhiH|" (vividhadIkSA-saMskAra-vidhi / pR.73-74)| anuvAda "laghu AcArya kA pada samasta saMgha ko priya hai| jo muni isa yuga kA zrutajJa, jinadharma kA uddhAra karane meM samartha, ratnatraya se bhUSita evaM bhaTTArakapada ke yogya ho, usa muni ko khojakara caturvidhasaMgha ke sAtha vicAra-vimarza karake, zubha muhUrta meM sabhI zrAvakoM kA mukhiyA saMghapati saba jagaha AmantraNapatra bheje| "tatpazcAt vicitrazobhA se yukta maNDapa, vedikA aura siMhAsana kA nirmANa karAyA jaay| saba upAsaka caityAlaya meM zAntika, gaNadharavalaya-ratnatrayAdi pUjA tathA mahotsava karate haiN| lagna ke dina zAntika evaM gaNadharavalaya-pUjA evaM jalayAtrA mahotsava karake 108 kalaza lAkara unameM sabhI auSadhiyA~ DAle aura unheM svastika ke Upara sthApita kre| "tadanandatara saubhAgyavatI striyoM ke dvArA bhUmi para candana chir3akavAkara tathA motiyoM se svastika banavAkara usake Upara siMhAsana sthApita kare tathA usa para bhaTTArakapada Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra06 ke yogya muni ko pUrva kI ora mukha karake baiThAlA jaay| phira "bhaTTArakapada-pratiSThApanakriyA meM ---" ityAdi bolakara siddha, zruta aura AcArya kI bhakti par3hI jaay| usake bAda paNDitAcArya "U~ hU~ atyanta sugandhita dravyoM kI sugandha se yukta tIrthajala se bhare hue 108 kalazoM ke jala se caraNoM kA abhiSeka karatA hU~ , svAhA" yaha par3hakara 108 kalazoM ke jala se caraNoM kA abhiSeka kre| "usake bAda "isa yuga ke ---" ityAdi bhaTTArakastavana par3hate hue saba ora se caraNoM kA sparza kara guNoM kA AropaNa kre| tatpazcAt zrIguru unheM bhaTTArakapada ke yogya paramparAgata sUrimantra pradAna kreN| athavA usa pada ke yogya muni kA abhAva hone para zrIguru bhaTTAraka apanI Ayu ke anta meM usa pada ke yogya sUrimaMtra patra meM likhakara usa patra para madanAdi dravyoM kI varSA kara mukta ho jAte haiN| tadanantara sthApanikA ke lie adhikRta puruSa vaha patra bhaTTArakapada-yogya muni ko pradAna kre| "aba AvAhanAdi-vidhi kA varNana kiyA jAtA hai| U~ hU~ Namo AyariyANaM, he dharmAcAryAdhipate! paramabhaTTAraka-parameSThin! yahA~ Aiye, yahA~ Aiye, sNvausstt| U~ hU~ Namo AyariyANaM, dharmAcAryAdhipate! paramabhaTTAraka-parameSThin ! yahA~ virAjie , yahA~ virAjie, ThaH tthH| OM hU~ Namo AyariyANaM, he dharmAcAryAdhipate! paramabhaTTAraka-parameSThin! yahA~ pAsa meM sthita hoiye, pAsa meM sthita hoiye| isa prakAra AvAhanAdi karake (paNDitAcArya) "U~ ha~ Namo AyariyANaM, dharmAcAryAdhipati, samasta zrutasAgara ke pAra ko prApta paramabhaTTAraka ko namaskAra" (aisA khe)| phira 'OM AH' yaha uccAraNa karate hue kapUra aura candana se caraNoM para tilaka kre| "tatpazcAt zAnti-bhakti karake, gurvAvalI par3hakara "zrI mUlasaMgha ke nandisaMgha, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNa evaM kundakundAnvaya meM amuka ke paTTa para amuka nAma vAle tuma bhaTTAraka hue" yaha kahakara (paNDitAcArya) samAdhibhakti pddh'e| usake bAda gurubhakti karake samasta muni unheM (bhaTTAraka ko) praNAma kreN| phira sabhI zrAvaka ATha prakAra kI iSTiyA~ tathA gurubhakti karake unheM praNAma kreN| taba ve bhaTTAraka bhI dAtA (dIkSAvidhi ke Ayojaka) evaM samasta zrAvakoM ko AzISa pradAna kreN| usake bAda sabhI zrAvaka apane-apane ghara se bar3e utsavapUrvaka bheMTa lAkara bhaTTAraka jI kA abhinandana kreN| dAtA sarvasaMgha ko bhojana karAkara vastrAdi se saMgha kI pUjA kare, yAcakoM aura dIna-anAthoM ko bhI santuSTa kre| isa prakAra bhaTTArakapada-sthApanAvidhi samApta huii|" isa vidhi meM varNita nimnalikhita tathyoM se siddha hotA hai ki yaha Agamokta nahIM hai Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra06 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /119 1. vidhi meM bhaTTAraka ko laghu AcArya, dharmAcAryAdhipati aura bhaTTAraka-parameSThI kI upAdhiyoM se sambodhita kiyA gayA hai, aura kahA gayA hai ki jo muni bhaTTArakapada ke yogya ho, use hI isa pada para pratiSThita kiyA jaay| isase sUcita kiyA gayA hai ki bhaTTArakapada sAdhAraNa munipada se adhika yogyatAvAlA hone se U~cA hai, jaise AcArya aura upAdhyAya ke pd| isIlie yaha vidhAna kiyA gayA hai ki bhaTTArakapada para abhiSikta hone ke bAda samAroha meM upasthita sabhI muni bhaTTAraka-parameSThI ko praNAma kreN| samasta zrAvaka bhI unheM guru mAnakara bhaktipUrvaka namaskAra kreN| tathA bhaTTArakaparameSThI bhI zrAvakoM ko AzISa deN| kintu jinAgama meM parameSThI pA~ca hI batalAye gaye haiM : arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura saadhu| inake atirikta bhaTTAraka nAma ke chaThaveM parameSThI kA ullekha Agama meM kahIM bhI nahIM hai| isase siddha hotA hai ki uparyukta bhaTTAraka-pada-sthApanAvidhi Agamokta nahIM hai| jaba bhaTTAraka nAma ke parameSThI kA astitva hI Agamokta nahIM hai, taba usakI sthApanA-vidhi ko Agamokta mAnanA AkAzakusuma ko sugandhayukta mAnane ke samAna hai| 2. yadyapi Agama meM muniyoM ke AcArya aura upAdhyAya ke atirikta pravartaka, sthavira aura gaNadhara, ye tIna bheda aura batalAye gaye haiM, tathApi inheM AcArya aura upAdhyAya ke samAna svatantrarUpa se parameSThI nahIM kahA gayA hai, apitu ye sAdhuparameSThI meM hI antarbhUta haiN| tathA AcArya Adi upAdhiyA~ muni-saMghopakAraka karttavyabheda se pravartita huI haiN| ziSyoM ko AcAra grahaNa karAnevAle muni AcArya kahalAte haiM, unheM dharma kA upadeza dene vAle sAdhu upAdhyAya nAma se jAne jAte haiM, caryA Adi ke dvArA saMgha kA pravartana karanevAle muni kI pravartaka saMjJA hai, maryAdopadezaka athavA saMgha-vyavasthApaka muni ko sthavira upAdhi dI gaI hai tathA gaNa arthAt munisaMgha ke parirakSaka sAdhu gaNadhara zabda se abhihita hote haiN| ina pA~ca karttavyoM ke atirikta anya koI aisA munisaMghopakAraka karttavya Agama meM varNita nahIM hai, jisakA sampAdana karanevAle muni ko bhaTTAraka upAdhi dI jaatii| isIlie mUlAcAra meM uparyukta pA~ca ko hI saMgha yA gurukula kA AdhAra batalAyA gayA hai|16 hA~, indranandI ne 'nItisAra' meM sarvazAstrakalAbhijJa, nAnAgacchAbhivardhaka, mahAtapasvI evaM prabhAvazAlI muni ko avazya bhaTTAraka kahA hai, kintu 116. tattha Na kappai vAso jattha ime Natthi paMca aadhaaraa| AiriyauvajjhAyA pavattatherA gaNadharA y|| 155 // sissANuggahakusalo dhammuvadeso ya sNghvttttvo|| majjAduvadeso vi ya gaNaparirakkho munneyvvo|| 156 // muulaacaar| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ pra06 usakA sambandha vyaktigata vidvattA Adi guNoM se hai, jo AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, gaNadhara aura sAmAnya sAdhu , inameM se kisI meM bhI ho sakate haiM aura una sabako 'bhaTTAraka' upAdhi se vibhUSita kiyA jA sakatA hai| isa upAdhi kA na koI paTTa (gaddI) hotA hai, na usakA koI uttraadhikaarii| yaha eka sAtha anekoM ko dI jA sakatI hai| vastutaH yaha vidvattA Adi guNoM kI sUcaka laukika upAdhi hai, jo jainetara sampradAyoM meM bhI pracalita hai| ataH isa upAdhi kI apekSA kisI ko parameSThI nahIM kahA jA sakatA, na kahA gayA hai| parameSThI nAma se to NamokAramaMtra meM varNita pA~ca alaukika AtmAe~ hI prasiddha haiN| isa prakAra 'bhaTTAraka' kisI saMghopakArI kartavya ko sampAdita karane vAle muni kI upAdhi nahIM hai| ataH jaba AgamAnusAra pravartaka, sthavira evaM gaNadhara kI padasthApanA-vidhi sampanna nahIM hotI, taba bhaTTAraka kI padasthApanAvidhi ke sampanna hone kA prazna hI nahIM utthtaa| __ Agama meM mandira-maTha-tIrthAdi kA prabandha, zAstra-bhaNDAra Adi kI surakSA tathA gRhasthoM ke karmakANDa kA sampAdana, ye kArya kisI bhI muni ke kartavya nahIM batalAye gaye haiM, ataH inakI apekSA kisI bhI muni ko bhaTTAraka kI saMjJA nahIM dI jA sktii| isa kAraNa bhI ukta bhaTTAraka padasthApanA-vidhi Agamokta siddha nahIM hotii| 3. ukta vidhi meM yaha niyama hai ki muni ke bhaTTArakapada para abhiSikta hone ke bAda samasta zrAvaka apane-apane ghara se mahAmahotsavapUrvaka (gAje-bAje, nRtya-gAna Adi ke sAtha) vibhinna prakAra kI bheMTa (vardhApana)117 lAkara paTTAbhiSikta bhaTTAraka kA abhinandana kreN| yaha bheMTa kisa prakAra kI hotI thI, isakA bodha saMvat 1880 meM jayapura meM sampanna bhaTTAraka narendrakIrti kI pUrvavarNita dIkSAvidhi (a.8 / pra.4 / zI. 4.1) se ho jAtA hai| vaha bheMTa pachevar3I (luMgI), dupaTTA, zAla Adi ke rUpa meM hotI thI, jise svIkAra kara bhaTTAraka bananevAlA muni vastradhArI ho jAtA thaa| ukta saMskRta bhaTTAraka-padasthApanA-vidhi meM yaha niyama bhI hai ki paTTAbhiSikta bhaTTAraka muni ko vastrAdi kI bheMTa diye jAne ke bAda dAtA sarvasaMgha ko bhojana karAkara tathA vastrAdi dekara saMgha kI pUjA kre| ye niyama mukhyarUpa se paTTAbhiSikta bhaTTAraka kI vastrAdi se pUjA kiye jAne ko dRSTi meM rakhakara banAye gaye haiM, kyoMki vastradAna ke pAtra kSullaka, elaka aura AryikA bhI hote haiM, ve AcArya aura upAdhyAya kI padasthApanA-vidhi ke samaya bhI upasthita rahate haiM, kintu ina vidhiyoM meM abhiSikta AcArya aura upAdhyAya ko bheMTa lAkara dene aura bhojana tathA vastrAdi ke dAna se sarvasaMgha kI pUjA karane kA niyama nahIM hai| pramANa ke lie ukta vidhiyA~ uddhRta kI jA rahI haiM 117. Congratulatory gift (ema. moniyara viliamsa saMskRta-iMgliza ddikshnrii)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra06 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /121 AcArya-padasthApanA-vidhi kA mUlapATha "sumuhUrte dAtA zAntikaM gaNadhara-valayArcanaM ca yathAzakti kaaryet| tataH zrIkhaNDAdinA chaTAH dattvA tandulaiH svastikaM kRtvA tadupari paTTakaM saMsthApya tatra pUrvAbhimukhaM tamAcAryapadayogyaM munimaasyet| 'athAcAryapada-pratiSThApana-kriyAyAmityAdi' uccArya siddhAcAryabhaktiM ptthet| tataH 'U~ hU~ paramasurabhi-dravyasandarbha-parimalagarbha-tIrthAmbu-sampUrNasuvarNakalazapaJcaka-toyena pariSecayAmIti svAhA' iti paThitvA kalazapaJcakatoyena pAdau prissecyet| tataH paNDitAcAryaH nirvedasauSThavetyAdi-maharSistavanaM ptthet| pAdau samantAt parAmRzya guNAropaNaM kuryaat| U~ hU~ Namo AyariyANaM AcAryaparameSThinnatra ehi 2 saMvauSaT aavaahnm| U~ ha~ Namo AyariyANaM AcAryaparameSThinnatra tiSTha tiSTha ThaH ThaH sthaapnm| OM hU~ Namo AyariyANaM AcAryaparameSThin sannihito bhava bhava vaSaT saMnidhikaraNam iti AvAhanAdikaM kRtvA tatazca U~ hU~ Namo AyariyANaM dharmAcAryAdhipataye nmH| anena sahendunA candanena pAdayostilakaM ddyaat| tataH zAnti-samAdhi-bhaktIH kRtvA gurubhaktyA guruM prnnmyopvishti| tataH upAsakAstasya pAdayoraSTatayomiSTiM kurvnti| tatazca gurubhaktiM dattvA prnnmnti| sa dAtre upAsakebhyazcAziSaM ddyaat| iti aacaarypddaan-vidhiH|" (vividhadIkSA-saMskAra-vidhi / pR.72-73)| upAdhyAya-padadAna-vidhi kA mUlapATha "sumuhUrte dAtA gaNadharavalayArcanaM dvAdazAGgazrutArcanaM ca kaaryet| tataH zrIkhaNDAdinA chaTAH dattvA tandulaiH svastikaM kRtvA tadupari paTTakaM saMsthApya tatra pUrvAbhimukhaM tamupAdhyAyapadayogyaM munimaasyet| 'atha upAdhyAyapadasthApanakriyAyAM pUrvAcAryetyAdi' uccArya siddhazrutabhaktIH ptthet| tataH AvAhanAdimantrAnuccArya zirasi lavaMgapuSpAkSatAni kssipet| tadyathA U~ hrauM Namo uvajjhAyANaM upAdhyAyaparameSThinnatra ehi 2 saMvauSaT aavaahnm| OM Namo uvajjhAyANaM upAdhyAyaparameSThin tiSTha tiSTha ThaH ThaH sthaapnm| U~ hrauM Namo uvajjhAyANaM upAdhyAyaparameSThin sannihito bhava bhava vaSaT snnidhiikrnnm| tatazca U~ hrauM Namo uvajjhAyANaM upAdhyAyaparameSThine nmH| idaM mantraM sahendunA candanena zirasi nyset| tatazca zAnti-samAdhi-bhaktI: ptthet| tataH sa upAdhyAyo gurubhaktiM dattvA guruM praNamya dAtre AziSaM ddyaaditi|" (vividha dIkSA saMskAra vidhi / pR.72)| ina vidhiyoM meM kahIM bhI yaha ullekha nahIM hai ki yogya muniyoM ke AcArya aura upAdhyAya padoM para pratiSThita hone ke pazcAt sabhI zrAvaka apane-apane ghara se mahAmahotsava-pUrvaka vibhinna prakAra kI bheMTa (vardhApana) lAkara unakA abhinandana kareM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra06 tathA dAtA samasta saMgha ko bhojana karAkara vastrAdi se usakI pUjA kre| yaha ullekha kevala bhaTTAraka-padasthApanA-vidhi meM hai| isase spaSTa hai ki AcArya-upAdhyAya kI padasthApanAvidhi aura bhaTTAraka kI padasthApanAvidhi meM bahuta antara hai| AcArya aura upAdhyAya ke pada para sthApanA nirgrantha kI nirgranthapada para sthApanA hai, jaba ki bhaTTArakapada para sthApanA nirgrantha kI sagranthapada para sthApanA hai| Agama meM aise nirgrantha se sagrantha ho jAnevAle bhaTTArakaparameSThI kI mAnyatA nahIM hai| ataH uparyukta bhaTTAraka-padasthApanAdIkSA-vidhi AgamamAnya nahIM hai| 4. kathita bhaTTAraka-padasthApanA-vidhi kI racanA kaba kI gaI, isakA koI saMketa usameM nahIM hai| phira bhI usameM yaha ullekha kiyA gayA hai ki "zrImUlasaMgha ke nandisaMgha, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNa aura kundakundAnvaya meM amuka ke paTTa para amuka nAmavAle tuma bhaTTAraka hue|" isa ullekha se siddha hotA hai ki ukta vidhi bArahavIM zatAbdI I0 ke pazcAt kisI samaya racI gaI hai, kyoMki kundakundAnvaya kI utpatti Isottara prathama zatI meM, sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNa kI 10vIM zatI meM aura nandIsaMgha kI 7vIM zatI (bhaTTa akalaMkadeva ke divaMgata hone) ke bAda huI thii| (dekhiye isI adhyAya kA prakaraNa 3/ zIrSaka 1) / tathA kundakundAnvaya ke sAtha nandisaMgha kA prathama ullekha bUr3hI caMderI (gunA, ma.pra.) meM upalabdha 12vIM zatAbdI ke eka lekha meM huA hai| tatpazcAt vijayanagara ke 1386 I0 ke zilAlekha meM milatA hai, yaha pUrva (isI adhyAya ke pra.3 / zI.1) meM darzAyA jA cukA hai| ataH vaha dIkSAvidhi Agamokta nahIM, apitu 12 vIM zatAbdI I0 ke Arambha meM bhaTTArakaprathA kI zuruAta hone ke bAda bhaTTArakasampradAya dvArA racita hai| isalie use Agamokta mAnakara kisI muni ko bhaTTArakapada para abhiSikta karanA Agamasammata nahIM hai| tathA AgamabAhya bhaTTArakaparamparA ke anusAra bhI koI bhI muni muniveza meM bhaTTArakapaTTa para sthita nahIM rhaa| muniyoM meM vastradhAraNa kara bhaTTAraka banane kI prathA 12vIM zatAbdI I0 meM AraMbha ho gayI thii| tathA paNDita hIrAlAla jI siddhAntazAstrI ke ye zabda pUrva meM uddhRta kiye gaye haiM ki eka aitihAsika patra ke anusAra bhaTTAraka sakalakIrti (15 vIM zatAbdI I0) 22 varSa taka muniveza meM rahe, pazcAt vastra dhAraNa kara bhaTTAraka bana gaye aura pratiSThAdi kArya sampanna karAne lge| tAtparya yaha hai ki muni athavA gRhastha digambaraveza meM bhaTTArakapaTTa para abhiSikta to hote the, kintu usa veza meM ve paTTa para sthita nahIM rahate the, abhiSeka ke pazcAt digambaramuniveza tyAga kara ajinokta-savastrasAdhu-veza dhAraNa kara lete the| ataH kisI muni ko bhaTTArakapaTTa para abhiSikta kara use muniveza meM hI paTTa para AsIna rahane denA bhaTTArakasampradAya dvArA racita pUrvoddhRta padasthApanAvidhi ke bhI viruddha hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra06 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 123 isa prakAra bhaTTAraka-padasthApanA-vidhi meM ullikhita tathyoM se hI siddha hotA hai ki vaha vidhi Agamokta nahIM hai, apitu AgamabAhya bhaTTArakasampradAya dvArA racita hai| tathA AgamapramANa siddha karate haiM ki kisI mandira, maTha yA tIrtha meM niyatavAsa kara unake prabandha aura saMrakSaNa kA kArya muniyoM kA dharma nahIM hai, apitu munidharma ke viruddha hai| ataH yaha kArya karanevAlA koI muni, na to muni kahalA sakatA hai, na bhaTTAraka, na prmesstthii| isa kAraNa bhI ukta dIkSAvidhi Agamokta siddha nahIM hotii| ataH use Agamokta mAnakara kisI muni ko tIrthAdi ke prabandha aura saMrakSaNa kA kArya karanevAle bhaTTArakapaTTa para pratiSThita karanA use munipada se adha:patita karanA hai, jo jinazAsana ke prati gambhIra aparAdha hai| ataH bhaTTAraka banAnA hI ho, to kisI gRhastha ko hI banAyA jaay| isa gRhasthocita laukika kArya ke lie alaukika avasthA meM pahu~ce kinhIM munizrI kA zIlabhaMga na kiyA jAya, unheM munipada se gRhasthapada para na utArA jAya, unheM mokSamArga se khIMcakara saMsAramArga meM na ghasITA jAya, unakI vItarAgatA kA apaharaNa na kiyA jaay| una para mandira-maTha-tIrthAdi ke prabandha kA svAmitva thopakara, unheM aparigraha-mahAvrata se vaMcita na kiyA jAya, mandira-maTha-tIrthAdi ke saMrakSaNa kI cintA meM pha~sAkara unheM Artta-raudra-dhyAna kI bhaTTI meM na jhauMkA jAya, unheM guru se laghu aura pUjya se apUjya na banAyA jAya, unakI pavitra AtmA para apavitratA kI kIcar3a na lapeTI jAya aura unheM jinazAsana ke nAyaka se jinazAsana kA khalanAyaka na banAyA jaay| isI prakAra bhaTTAraka banAne ke lie kisI gRhastha ko pahale munidIkSA dekara, bAda meM vastra pahanAkara evaM picchI-kamaNDalu dekara munipada ke sAtha khela na kiyA jaay| pahale se hI vastradhArI kisI yogya brahmacArI gRhastha ko saptama pratimA ke vrata grahaNa karAkara picchI-kamaNDalu ke binA bhaTTArakapada para pratiSThita kiyA jaay| isase bhaTTArakapada sammAnanIya bhI rahegA, tIrthAdi kA prabandha bhI bhalIbhA~ti hogA tathA bhaTTArakapada AgamAnukUla bhI ho jaayegaa| Agama aura picchIkamaNDalu ke anAdara se bacane ke lie vartamAna nagna bhaTTAraka bhI apane muniliMga kA evaM savastra bhaTTAraka picchI-kamaNDalu kA tyAga kareM athavA bhaTTArakapada kA tyAgakara munipada svIkAra kreN| For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama prakaraNa bhaTTArakaparamparA ke prati vidroha terApantha kA udaya bhaTTArakaparamparA anAgamokta thI, zrAvaka-zoSaka thI evaM yathArthadharma-vinAzaka thI, isakA sabase spaSTa pramANa yaha hai ki IsA kI 16 vIM zatI meM uttarabhArata meM isa paramparA ke prati tIvra Akroza bhar3akA aura zAstrajJa paNDitoM ke netRtva meM isake khilApha vidroha kA zaMkha phUMka diyA gayA, jisake pariNAmasvarUpa uttarabhArata meM bhaTTArakaparamparA jar3a se ukhar3a gyii| aisA vidroha kabhI na to muniparamparA ke prati huA hai, na elakaparamparA ke, na kSullaka paramparA ke, kyoMki ye Agamokta haiN| kucha vartamAnakAlIna vidvAnoM kA kathana hai ki "bhaTTAraka-paramparA ne jainadharma, jainatIrtha, mandira-mUrtiyoM aura jainazAstroM kI rakSA kA mahAn kArya kiyA hai|" yaha sahI hai, kintu yaha dharmarakSA kI bhAvanA se nahIM kiyA gayA, apitu rAjojita prabhutva aura aizvaryamaya jIvana kI sAdhanabhUta dharohara hone ke bhAva se kiyA gyaa| yaha dharohara dAna, dakSiNA, car3hAvA, darzanapUjana-zulka, vyavasthAkara Adi Aya ke vibhinna-srotoM ke rUpa meM bhaTTArakoM ke aizvaryamaya jIvana kA sAdhana bana gayI thii| ratna-pratimAoM evaM SaTkhaNDAgama Adi zAstroM kI tAr3apatrIya pratiyoM ke darzana Aja bhI zulka lekara karAye jAte haiN| jisa vastu kA ekachatra svAmitva prApta ho jAtA hai aura apane rAjasI ThATha-bATa kA sAdhana bana jAtI hai, usakI rakSA kA prayatna apane-Apa hotA hai| usa ke lie vItarAgatA aura mokSamArga kI kurvAnI dene meM bhI hicakicAhaTa nahIM hotii| yadi dharmazAsaka-bhaTTArakoM ne jainadharma kI rakSA ke bhAva se yaha kiyA hotA, to ve usameM ghora vikRti utpanna kara jinadharma ke yathArtha svarUpa kA vinAza na krte| jinazAsana kA mithyAtvIkaraNa bhaTTArakaparamparA ne jainazAsana ke mithyAtvIkaraNa kA abhUtapUrva kArya kiyA hai| yathA 1. sarAgI sagrantha (bhaTTArakoM) ko vItarAgI nirgrantha ke samAna guru evaM pUjya ('namo'stu' evaM aSTadravya se pUjA ke yogya) banA diyaa| 2. kSetrapAla-padmAvatI Adi devI-devatAoM ko jinendradeva se adhika pUjanIya banA diyaa| For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra07 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 125 ___3. saMyama aura zauca ke upakaraNabhUta picchI-kamaNDalu ko svA~ga (muni veza kI nakala) kI sAmagrI banA diyaa| 4. gRhasthoM kI AgamAnusAra AcaraNa kI svatantratA kA apaharaNa kara unheM apane AdezAnusAra AcaraNa ke lie vivaza kara diyaa| 5. gRhasthoM ko zAstrAdhyayana se vaMcitakara kevala pUjA-havana Adi meM 'svAhA' bolanevAlA totA hI banane diyaa| 6. unheM mokSasAdhaka dharma se vimukha kara laukika-phala-sAdhaka dharma ke mAyAjAla meM phNsaayaa| bhaTTAraka svayaM ke zrAvakavratarahita hone ke kAraNa gRhasthoM ko zrAvakavrata grahaNa karane kI preraNA na dekara apane arthopArjana ke lie taraha-taraha ke laukika vratoM (ravivrata, rohiNIvrata, mukuTa-saptamIvrata, AkAzapaMcamIvrata, sugandhadazamIvrata, kokilApaMcamIvrata, candanaSaSThIvrata, navagrahavidhAna Adi) ke anuSThAna evaM udyApana 18 kI preraNA dete the, iSTaprApti aura aniSTanivAraNa ke lie mantratantra karAne aura maNimuktA dhAraNa karane ke mAyAjAla meM pha~sAte the| ina vratoM ke anuSThAna meM paMcAmRta abhiSeka, sacittapUjA, striyoM ke dvArA jinapratimA ke abhiSeka Adi kI anivAryatA batalAte the| ___7. bhagavAn mahAvIra ne karmakSaya ke lie samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa mokSamArga prarUpita kiyA hai| kintu bhaTTArakanAmadhArI paMcamakAlIna mithyA dharmaguruoM ne isake vikalpa ke rUpa meM karmadahana nAmaka vrata ke anuSThAna athavA usake zravaNamAtra ko karmakSaya ke sarala upAya ke rUpa meM prastuta kiyA hai| bhaTTArakopAsaka paM0 nemicandra dvArA vikramasaMvat 1909 (I0 san 1852) meM likhe gaye sUryaprakAza nAmaka grantha kI parIkSA karate hue apane sUryaprakAza-parIkSA (1934 I0) nAmaka grantha (pR. 74-78) meM paM0 jugalakizora jI mukhtAra saba pApoM se chUTane kA sastA upAya zIrSaka ke antargata likhate haiM "grantha meM eka vrataprakaraNa diyA gayA hai, jisakA prArambha "punarAha zRNu bhUpa! teSAM bhAvisukhAptaye" ina zabdoM se hotA hai, aura usake dvArA bhagavAn mahAvIra ne paMcamakAla ke mAnavoM kI sukhaprApti ke liye rAjA zreNika ko kucha vratavidhAna sunAyA hai| isa 118. "vastutaH udyApanAdi kI ye saba bAteM bhaTTArakIya zAsana se sambandha rakhatI haiN| bhaTTArakoM ko udyApanoM se bahuta kucha prApti ho jAtI thI aura unake adhikRta mandiroM meM bahuta sA sAmAna pahu~ca jAtA thA, jisake AdhAra para ve khUba Ananda ke tAra bajAte the| isIlie unhoMne aneka vratoM ke sAtha udyApana kI bAta ko jor3a diyA hai|" (paM0 jugalakizora mukhtAra : sUryaprakAzaparIkSA / pR.82-83)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 7 prakaraNa meM ASTAhnika Adi vratoM ke nAma sAmAnyarUpa se athavA kucha vizeSaNoM ke sAtha dekara aura unake vidhipUrvaka anuSThAna kA phala do tIna bhavoM meM mukti kA honA batalAkara 'karmadahana' nAma ke eka khAsa vrata kA vidhAna kiyA gayA hai| isa vrata kI utkRSTa vidhi meM mUlottara karmaprakRtiyoM ke saMkhyApramANa 156 proSadhopavAsa ekAntara se aura nirArambha karane hote haiM, arthAt pahale dina madhyAhna ke samaya eka bAra zuddha bhojana, dUsare dina nirArambha anazana (upavAsa) phira tIsare dina eka bAra bhojana aura cauthe dina anazana yaha krama rahatA hai, bhojana ke dina paMcAmRtAdi ke abhiSekapUrvaka tathA jinacaraNoM meM gandhalepanapUrvaka sacittAdi dravyoM se pUjA kI jAtI hai, pratyeka upavAsa ke dina usa-usa karma prakRti ke nAmollekhapUrvaka eka jApya 108 saMkhyApramANa japA jAtA hai|119 sAtha hI, vikathAdi ke tyAgarUpa kucha saMyama kA bhI anuSThAna kiyA jAtA hai / 120 yaha saba batalAne ke bAda grantha meM isa vrata ke phala kA varNana karate hue likhA hai karmadahana vratasya phalaM zRNu samAdhinA / zravaNAcca yatsarvAMhAH pralayaM yAnti dehinAm // 178 // "isameM bhagavAn mahAvIra rAjA zreNika ko karma- dahana - vrata ke phala ko dhyAnapUrvaka sunane kI preraNA karate hue kahate haiM ki - ' isa vrata ke phalazravaNa se dehadhAriyoM ke saba pApa pralaya ko prApta ho jAte haiN|' yahA~ 'sarvAMhAH ' pada meM prayukta hue 'sarva' zabda kI maryAdA 'sarvajJa' zabda meM prayukta hue 'sarva' zabda kI maryAda se kucha kama nahIM hai / vaha jaise trikAlavartI azeSa padArthoM ko viSaya karanevAlA kahA jAtA hai vaise hI yaha 'sarva' zabda bhI bhUta-bhaviSyat - vartamAnakAla sambandhI saba prakAra ke saMpUrNa pApoM ko apanA viSaya karanevAlA samajhanA caahiye| una saba pApoM kA isa phalazravaNa se upazama yA kSayopazama honA hI nahIM kahA gayA, balki ekadama pralaya (kSaya) ho jAnA batalAyA gayA hai aura isaliye isa kathana kA sApha phalitArtha yaha nikalatA hai ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya, asAtAvedanIya, azubha nAma, azubha Ayu, aura azubhagotra nAma kI jo bhI pApaprakRtiyA~ haiM ve saba isa vrata ke phalazravaNa-mAtra se kSaya ko prApta ho jAtI haiM ! phira to mukti kI usI janma meM gAraNTI athavA rajisTarI samajhiye ! 119. "anuvAdaka ne eka dina ke jApya kA namUnA "U~ hrIM matijJAnAvaraNakarmanAzAya namaH" diyA hai|" (lekhaka) / 120. " vaha saMyama vikathA, gRhArambha, strIsevana, zRGgAra, khaTvAzayana, zoka, vRthAparyaTana, aSTamada, paizunya, paranindA, parastrInirIkSaNa, rAgodrekapUrvakahAsya, rati, arati, kubhAva, durdhyAna, bhogAbhilASa, patrazAka aura azuddha dUdha-dahI- ghRta ke tyAgarUpa kahA gayA hai| (zloka 168 se 171) / " (lekhaka) / For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 7 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 127 "pAThakajana ! dekhA, kitanA sastA aura sarala yaha upAya bhagavAn ne saba pApoM se chUTane aura mukti kI prApti kA batalAyA hai! pApa-kSaya kA isase adhika sugama upAya Apa ko anyatra kahIM bhI dekhane ko nahIM milA hogA / isa guhya rahasya kA granthakAra para hI avatAra bhagavAn kI khAsa meharabAnI kA phala jAna par3atA hai! acchA hotA, yadi bhagavAn di0 terahapaMthiyoM aura DhU~DhiyoM ko isa vrata kA phala pahale hI sunA dete, jisase ve becAre sarva pApoM se mukta ho jAte aura phira bhagavAn ko unake sAtha lar3ane-jhagar3ane tathA unapara gAliyoM kI varSA karane kI jarUrata hI na rahatI / zAyada koI tArkika mahAzaya yahA~ yaha kaha baiTheM ki cU~ki bhagavAn ko khAsa taura se apane abhiSeka pUjanAdi ke liye unheM prerita karanA thA, ve isa vrata kA phala unheM pahale hI kaise sunA dete ? parantu taba to unheM vrataphala sunane kA aisA mAhAtmya batalAnA hI nahIM cAhiye thaa| ise mAlUma karake to logoM kI pravRtti usa karmadahanavrata ke anuSThAna kI bhI nahIM raha sakatI, jisameM aneka prakAra se apane abhimata paMcAmRtAbhiSeka, jinacaraNoM para gandhalepana aura sacitta dravyoM se pUjana kI preraNA athavA puSTi kI gaI hai, kyoMki usakI utkRSTavidhi kA -- aura isaliye adhika se adhika - phala to agale janma meM videha kSetra kA samrAT hokara, jinadIkSA lekara aura aneka tapa tapakara mukti kA honA likhA hai, aura isa vrataphala ke zravaNa se binA kisI parizrama ke hI saba pApoM kA nAza hokara usI janma meM mukti ho jAtI hai| isase vrata karane kI apekSA usakA phala sunanA hI acchA rahA! phira aisA kauna buddhimAn hai, jo siddhi ke sarala se sarala evaM laghu mArga ko chor3akara kaSTakara aura lambe mArga ko apanAe? granthakAra kI isa mArmika zikSA aura karmaphala ke nUtana AviSkAra para to logoM ko sAre dharmakarma ko chor3akara eka mAtra karmadahanavrata ke phala ko hI suna lenA caahiye| basa, ber3A pAra hai| isase sastA aura sugama upAya dUsarA aura kauna ho sakatA hai ? " grantha meM eka sthAna para una manuSyoM ko, jo sAre janma pApa meM hI magna rahate haiM, isI vrata ke kAraNa zivapada kI prApti honA likhA hai AjanmapApamagnA hi narAH yAsyanti nizcayAt / asyaiva kAraNAd bhUpa! zivAspade ca zAzvate // 12 // pR. 254 // manuSyoM ko bhI vrata kI utkRSTa vidhi ke jarUrata nahIM hai| ve isa vrata ke phala ko kara mukti ko prApta kara sakate haiN|" (sUryaprakAza - parIkSA / pR. 74-78) / " parantu hamAre khayAla se to ukta zloka naM0 178 kI maujUdagI meM, aise mahApApI anuSThAnarUpa isa drAviDI prANAyAma kI sunakara sahaja hI meM saba pApoM se chUTa For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ pra07 8. bhaTTArakanAmadhArI dharmaguruoM ne paMcamakAla meM dhyAna aura tapa ko asambhava ghoSita karate hue, mokSaprApti kA eka dUsarA bhI sarala upAya batalAyA hai, jisase dUsare hI bhava meM gAraNTI se mokSa prApta ho jAtA hai| vaha upAya hai sammedazikhara kI bArabAra vandanA krnaa| yaha upAya isI sUryaprakAza nAmaka grantha meM batalAyA gayA hai| usakI jAnakArI dete hue paM0 jugalakizora jI mukhtAra sUryaprakAza-parIkSA (pRSTha 84-90) meM likhate haiM ka- "dhyAna aura tapa kA karanA vRthA-vrataprakaraNa ke bAda grantha meM 'sammedAcala' nAma kA eka prakaraNa diyA hai aura usameM zrIsammedazikhara kI yAtrA kA adbhuta mAhAtmya batalAte hue dhyAna aura tapa kI burI taraha se avagaNanA kI gaI hai| 'zmazAna-bhUmiyoM aura parvatoM kI guphAdikoM meM karor3a pUrva varSa paryanta kiye hue dhyAna se bhI adhika phala sammedazikhara ke darzana se hotA hai' itanA hI nahIM kahA gayA, balki 'paMcamakAla meM tapa aura dhyAna kI siddhi nahIM hotI, ataH sammedazikhara kI yAtrA hI sarvasiddhi ko karanevAlI hai' yahA~ taka bhI kaha DAlA hai| aura isa taraha Ajakala ke liye dhyAna aura tapa kA karanA bilakula hI vRthA ThaharA diyA hai| do kadama Age cala kara to spaSTa zabdoM meM ina donoM kA niSedha hI kara diyA hai aura bhavyajanoM ke nAma yaha AjJA jArI kara dI hai ki 'tapoM ke samUha ko aura dhyAnoM ke samUha ko mata karo, kintu jIvanabhara bAra-bAra sammedazikhara kA darzana kiyA kro| usI ke eka mAtra puNya se dUsare hI bhava meM niHsandeha zivapada kI prApti hogii|' yathA koTipUrvakRtaM dhyAnaM shmshaanaadriguhaadissu| tadadhikaM bhavatyeva phalaM taddarzanAd nRnnaam|| 13 // naiva siddhiH tapasyoccaiH (!) dhyAnasyaiva kdaacn| tasmin kAle hyato bhUpa ! sA yAtrA srvsiddhidaa|| 14 // mA kurudhvaM tapovRndaM bho bhavyAH! dhyaansNhtim| samaM pratyekavAraM ca AmRtyu tasya darzanam // 17 // bhajadhvaM tena puNyena kevalena shivaaspde| yAsyatha nAtra sandeho dvitIye hi bhve'vyye|| 18 // "yaha saba kathana jainadharma kI zikSA se kitanA bAhara hai, ise batalAne kI jarUrata nhiiN| sahRdaya pAThaka sahaja hI meM isakI niHsAratA kA anubhava kara sakate haiN| kheda hai ki granthakAra ne ise bhI bhagavAn ke mukha se hI kahalAyA hai! use yaha dhyAna nahIM rahA ki maiM isa grantha meM anyatra kitanI hI bAra ina donoM ke karane kI preraNA For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra07 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /129 tathA inake saphala anuSThAna kA ullekha bhI kara AyA huuN| aura na yahI khyAla AyA ki jisa dhyAna aura tapa ke mAhAtmya se sammedazikhara pUjyatA ko prApta huA hai, usI kI maiM isa taraha avagaNanA tathA niSedha kara rahA huuN| athavA prakArAntara se munidharma ko bhI uThA rahA huuN| hA~, isa prakAra kI zikSA bhaTTArakoM ke khUba anukUla hai, unheM rAjasI ThAThoM ke sAtha maujamajA ur3AnA hai, dhyAnAdi ke vizeSa cakkara meM par3anA nahIM hai| kha-"mukti kA dUsarA koI upAya nahIM-grantha meM sammedazikhara ke darzanamAhAtmya kA varNana karate hue eka zloka nimna prakara se diyA hai, jisa meM rAjA zreNika ko sambodhana karate hue kahA hai ki isa (pA~caveM) kAla meM mAnavoM ke liye sammedazikhara ke (usake darzana ke) sivAya ziva kA (mukti kA) dUsarA aura koI upAya nahIM hai asminkAle narANAM ca mato bho magadhAdhipa ! zrImacchikharasammedAnnAnyopAyaH zivasya vai|| 26 // "yaha kathana jainasiddhAntoM ke bilakula viruddha hai, kyoMki tattvArthasUtrAdi sabhI prAcIna jainagranthoM meM, jo paMcamakAla ke manuSyoM ke liye hI likhe gaye hai, samyagdarzanajJAna-cAritra ko mukti kA upAya (mArga) batalAyA hai, sammedazikhara kI yAtrA athavA usake darzana ko kisI bhI siddhAntagrantha meM mukti kA upAya nahIM likhaa| dUsare, khuda isa grantha ke bhI yaha viruddha hai, kyoMki isI grantha meM mukti ke dUsare upAya bhI batalAye haiN| udAharaNa ke taura para karmadahana Adi vratoM ko hI lIjiye, jina se dvitIyAdi bhava meM mukti kA prApta honA likhA hai, isa yAtrA se bhI dvitIyAdi bhava meM hI mukti kI prApti honA batalAyA hai| phira granthakAra kA yahA~ bhagavAn ke mukha se yaha kahalAnA ki 'mukti kA dUsarA koI upAya nahIM' kitanI adhika nAsamajhI tathA aviveka se sambandha rakhatA hai, ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| yadi ziva kA, mukti athavA kalyANa kA, dUsarA koI upAya nahIM hai, samyagdarzanAdika bhI nahIM, taba samajha meM nahIM AtA ki isa grantha ke upAsaka munijana bhI kyoM vyartha ke tapa, japa, dhyAna, saMyama aura upavAsAdi kA kaSTa uThA rahe haiM! unheM to saba kucha chor3a-chAr3akara eka mAtra sammedazikhara kA darzana hI karate rahanA caahiye| ga-"bhavyatva kI apUrva kasauTI-koI jIva bhavya hai yA abhavya, isakA pahacAnanA bar3A hI muzkila kAma hai, kyoMki kabhI-kabhI koI jIva prakaTarUpa meM U~ce darje ke AcAra kA pAlana karate hue bhI antaraMga meM samyaktva kI yogyatA na rakhane ke kAraNa abhavya hotA hai aura dUsarA mahApApAcAra meM lipta rahane para bhI AtmA meM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ pra07 samyaktva ke vyakta hone kI yogyatA ko rakhane ke kAraNa bhavya kahA jAtA hai| bahuta bar3e vizeSajJAnI hI jIvoM ke isa bheda ko pahacAna sakate haiN| parantu pAThakoM ko yaha jAna kara bar3A hI kautuka hogA ki isa grantha meM una saba jIvoM ko 'bhavya' batalA diyA gayA hai jo sammedazikhara para sthita hoM athavA jinheM usakA darzana ho sake, cAhe ve bhIla-cANDAla-mlecchAdi manuSya, siMhasadi pazu , kIr3e-makor3e Adi kSudra jantu aura vanaspati Adi kisI bhI paryAya meM kyoM na hoM, aura sAtha hI yaha bhI likha diyA hai ki vahA~ abhavya jIvoM kI utpatti hI nahIM hotI aura na abhavyoM ko ukta girirAja kA darzana hI prApta hotA hai| yathA yatratyAH sakalA jIvAH siMhasarpAdikA nraaH| bhavyAH syuH itareSAM ca utpatti va tatra vai|| 28 // kalau taddarzanenaiva tariSyanti ghanA jnaaH| bhavyarAzisamutpannA no'bhavyAH tasya drshkaaH|| 33 // "pAThakajana! dekhA, bhavyatva kI yaha kaisI apUrva kasauTI batalAI gaI hai! bar3ebar3e siddhAntazAstroM kA mathana karane para bhI Apako aise gUDha rahasya kA patA na calA hogaa| yaha saba bhaTTArakIya zAsana kI mahimA hai, jisake pratApa se aise gupta tattva prakAza meM Ae haiN| ina yAtrAoM ke dvArA bhaTTArakoM tathA unake Azrita paMDe-pujAriyoM kA bar3A hI svArtha sadhatA thaa| tIrthasthAna mahantoM kI gaddiyA~ bana gaye the| isI se logoM ko yAtrA kI preraNA karane ke liye unhoMne gaMgA-yamunAdi hindUtIrthoM ke mAhAtmya kI taraha kitane hI mAhAtmya banA DAle haiN| inameM vAstavikatA bahuta kama pAI jAtI hai, atizayoktiyA~ bharI huI haiN| sammedazikhara ke mAhAtmyAdi-viSaya meM jo kucha vistAra ke sAtha isa grantha meM kahA gayA hai, usakI pUrI jA~ca aura AlocanA ko prakaTa karane ke lie eka acchA khAsA grantha likhA jA sakatA hai| mAlUma hotA hai, AcArya zAntisAgara jI kA jo vizAla saMgha sammedazikhara kI yAtrA ko kucha varSa pahale nikalA thA, vaha prAyaH isa grantha meM dI huI bar3I yAtrAvidhi ko sAmane rakhakara hI nikalA thA aura usake dvArA saMghapati seTha jI ko agale hI janma meM mukti kI prApti kA sarTiphikeTa mila gayA hai|21 Azcarya nahIM jo bhAvI nizcita siddhoM (tIrthaGkaroM) kI taraha unakI abhI se pUjA prArambha ho jaay| aba ve svacchanda haiM, cAhe jo kreN| gha-"samyagdarzana kA vicitra lakSaNa-isa grantha meM, terahapaMthiyoM se bhagavAn kI jhar3apa ke samaya, samyagdarzana athavA samyagdRSTi kA jo lakSaNa diyA hai vaha isa prakAra hai 121. "ityAdi zubhavidhinA so vanditaH san dvitIye hi bhave taM puruSaM mokSasukhaM dAtuM kssmH| nAtra sNshyH|" isa vAkya ke anusaar| (lekhk)| For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra07 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /131 samyagdRSTeridaM lakSma yaduktaM grnthkaarkaiH| vAkyaM tadeva mAnyaM syAd granthavAkyaM na lngghyet|| 615 // arthAt granthakAroM ne (granthoM meM) jo bhI vAkya kahA hai, use hI mAnya karanA aura granthoM ke kisI vAkya kA ullaMghana nahIM karanA, samyagdarzana kA lakSaNa hai, jisakI aisI mAnyatA athavA zraddhA ho, vaha samyagdRSTi hai|122 "jina pAThakoM ne jainadharma ke prAcIna granthoM kA adhyayana kiyA hai, athavA kama se kama tattvArthasUtra, ratnakaraNDazrAvakAcAra aura paMcAdhyAyI jese granthoM ko hI dekhA hai, unheM yaha batalAne kI jarUrata nahIM ki yaha lakSaNa kitanA vicitra aura vilakSaNa hai| ve sahaja hI meM samajha sakate haiM ki isameM samIcIna lakSaNa ke aMgarUpa na to tattvArthazraddhAna kA koI ullekha hai, na paramArtha Apta-Agama-guru ke trimUr3hatAdirahita aura aSTaaMgasahita zraddhAna kA hI kahIM darzana hai, na svAnubhUti kA kucha patA hai, aura na prazamasaMvegAdi guNoM kA hI koI cihna dikhAI par3atA hai| saca pUchiye to yaha lakSaNa bar3A hI rahasyamaya hai, jAlI sikkoM ko calAne kI manovRtti hI isakI taha meM kAma karatI huI najara AtI hai, aura isalie ise bhaTTArakIya zAsana ke pracAra kA mUla-maMtra samajhanA caahiye| isI parde kI oTa meM bhaTTAraka loga aura unake anuyAyIjana saba kucha karanA cAhate haiN| prAcIna granthoM meM apanI iSTasiddhi ke liye cAhe jo kucha milA diyA jAya aura cAhe jina bAtoM ko calAne ke liye prAcIna RSiyoM athavA tIrthaMkaroM ke nAma para naye granthoM kA nirmANa kara diyA jAya, parantu usameM koI bhI 'cU~ carA' athavA Apatti na kare, binA parIkSA aura binA tattva kI jA~ca kiye hI saba loga una bAtoM ko Agamakathita ke rUpa meM A~kha mIMcakara mAna leveM, isI mantavya kI rakSA ke laye binA kisI vizeSaNa ke sAmAnyarUpa se granthakAra, grantha aura vAkya zabdoM kA prayoga karake samyagdarzana athavA samyagdRSTi ke lakSaNa kA yaha vicitra koTa taiyAra kiyA gayA hai| anyathA isameM kucha bhI sAra nahIM hai| granthakAroM meM acche bure, yogya-ayogya sabhI prakAra ke granthakAra hote haiM, unameM AcArya, bhaTTAraka, gRhastha aura prastuta granthakAra tathA trivarNAcAroM ke kartAoM jaise dhUrta bhI zAmila haiM, aura granthoM meM bhI aneka kAraNoM ke vaza saccI-jhUThI sabhI prakAra kI bAteM likhI jA sakatI haiM aura likhI gaI haiN| phira binA parIkSA aura satya kI jA~ca kiye mahaja granthavAkya hone se hI kisI bAta ko kaise mAnya kiyA jA sakatA hai? yadi yoM hI mAnya kiyA jAya, to phira samyakmithyA kA viveka hI kyA raha sakatA hai? aura binA usake samyagdRSTi-mithyAdRSTi 122. "samyagdRSTi' zabda samyagdarzana aura samyagdarzanavAn donoM ke artha meM AtA hai| isI se mUla meM prayukta hue isa zabda kA artha yahA~ ubhayarUpa se kiyA gayA hai|" (lekhk)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra07 kA bheda bhI kaise bana sakatA hai? ataH yaha saba bhaTTArakIya mAyAjAla aura unakI lIlA kA duSpariNAma hai| aura usI ne aise bahuta se jhUThe tathA jAlI granthoM ko janma diyA hai, jinameM aneka trivarNAcAra, zrAvakAcAra, saMhitAzAstra aura carcAsAgara jaise grantha bhI zAmila haiM, aura jinameM se kitanoM hI kI parIkSA hokara unakA spaSTa jhUTha tathA jAlIpana pablika ke sAmane A cukA hai|" (sUryaprakAza-parIkSA / pR.84-90)| 9. bhaTTArakoM ne vItarAgatA kI pratIka jinapratimA kI zRMgAramaya pUjA pracalita kii| caraNoM meM candanalepa, gale meM puSpamAlA aura mastaka para kusumaracita mukuTa pahanAyA jAne lgaa| mukuTa pahanAne kA vidhAna mukuTasaptamI vrata meM kiyA gayA hai tatpraznAcchreSThiputrIti prAha bhadre! zRNu buve| vrataM te durlabhaM yenehAmutra prApyate sukhm|| zuklazravaNamAsasya saptame divse'rhtaam| snapanaM pUjanaM kRtvA bhktyaassttvidhmuurjitm|| dhiyatAM mukuTaM mUrdhni racitaM kusumotkraiH| kaNThe zrIvRSabhezasya puSpamAlA ca dhaaryte|| (vratakathAkoza) anuvAda-"seTha kI putrI ke prazna ko sunakara AryikA bolIM-"bhadre! suno, maiM tumheM aisA vrata batalAtI hU~, jisase isa loka meM durlabha sukha prApta hotA hai| zrAvaNa mAsa ke zuklapakSa kI saptamI ke dina bhaktipUrvaka jinendradeva kA abhiSeka aura aSTadravya se pUjana kara bhagavAn RSabhadeva ke mastaka para kusumoM se racita mukuTa rakhanA cAhie aura kaNTha meM puSpamAlA pahanAnI caahie|" 10. vItarAgatA, saMyama, aparigraha aura ahiMsAviziSTa jainazAsana meM bhaTTArakaparamparA ne guru kI aisI chavi prastuta kI, jo rAjasI ThATha-bATa se rahatA hai, zrAvakoM kA zoSaNa karatA hai, unase taraha-taraha kI laukika phalasAdhaka, avizvasanIya dhArmika kriyAe~ karAkara dakSiNA mA~gatA hai, unheM apane pUre parikara ke sAtha bhojana karAne ora manamA~gI bheMTa dene ke lie majabUra karatA hai, bheMTa dene meM asamartha hone para kor3oM se piTavAkara vasUla karatA hai athavA mantratantra dvArA aniSTa karane kI dhamakI dekara AtaMkita karatA hai| 11. bhaTTArakaparamparA ne apane sAtha kundakundAnvaya aura mUlasaMgha ke nAma jor3a kara apanI Agamaviruddha, mithyAtvapoSaka, aprazasta pravRttiyoM ko Agamasammata arthAt bhagavAn-mahAvIropadiSTa siddha karane kI ceSTA kI, jo kevalI, zruta aura saMgha, tInoM kA avarNavAda hai| For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 7 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 133 vidroha evaM terApantha kA udaya bhaTTArakoM ke isa rAjasI ThAThabATamaya, zrAvakazoSaka, niraMkuza rUpa se jaina gRhasthoM kA mana unake prati ghora ghRNA aura Akroza se bhara gayA aura IsA kI 17vIM zatAbdI meM AgarAvAsI kavivara paM0 banArasIdAsa jI jaise dharmajJa paNDitoM ke netRtva meM unhoMne bhaTTArakaparamparA ke prati vidroha kara diyA, jisake phalasvarUpa uttarabhArata se bhaTTArakaparamparA kA lopa ho gayA aura terApantha kI sthApanA ho gyii| kevala dakSiNabhArata, mahArASTra aura gujarAta meM ine-gine bhaTTArakapITha avaziSTa raha gye| uttarabhArata se bhaTTArakaparamparA kA yaha unmUlana isa bAta kA do TUka pramANa hai ki usane jainadharma ke svarUpa ko kitanA vikRta kara diyA thA! aura usa vikRti kA duSpariNAma Aja jaina samAja terApantha aura bIsapantha nAma ke do Tukar3oM meM vibhakta hokara dUsare rUpa meM bhoga rahA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki bhaTTArakasampradAya ne tIrthoM, mandira-mUrtiyoM aura zAstroM kI rakSA kara jinazAsana kA jitanA hita kiyA hai, usase kaI gunA ahita kiyA hai| 2.1. paM0 kailAzacandra jI zAstrI kA mata terahapantha ke udaya ke kAraNa para prakAza DAlate hue paM0 kailAzacandra jI zAstrI likhate haiM-"bhaTTArakI yuga ke zithilAcAra ke viruddha digambara-sampradAya meM eka pantha kA udaya huA, jo terahapantha khlaayaa| kahA jAtA hai ki isa pantha kA udaya vikrama kI satrahavIM sadI meM paM0 banArasIdAsa jI ke dvArA Agare meM huA thaa| --- zvetAmbarAcArya meghavijaya ne vi0 saM0 1757 ke lagabhaga Agare meM yuktiprabodha nAma kA eka grantha racA hai| yaha grantha paM0 banArasIdAsa jI ke mata kA khaNDana karane ke lie racA gayA hai| isameM vANArasImata kA svarUpa batalAte hue likhA hai tamhA digaMbarANaM ee bhaTAragA vi No pujjaa| tilatusametto jesiM pariggaho Neva te gurunno|| 16 // jiNapaDimANaM bhUsaNamallAruhaNAi aNgpriyrnnN| vANArasio vArai digNbrssaagmaannaae|| 17 // "arthAt digambaroM ke bhaTTAraka bhI pUjya nahIM haiN| jinake tilatuSamAtra bhI parigraha hai, ve guru nahIM haiN| vANArasImatavAle jinapratimAoM ko bhUSaNamAlA pahanAne kA tathA aMgaracanA karane kA bhI niSedha digambara-AgamoM kI AjJA se karate haiN| "Ajakala jo terahapantha pracalita hai, vaha bhaTTArakoM yA parigrahadhArI muniyoM ko apanA guru nahIM mAnatA aura pratimAoM ko puSpamAlAe~ car3hAne aura kesara lagAne kA For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 7 bhI niSedha karatA hai, tathA bhagavAn kI pUjanasAmagrI meM hare puSpa aura phala nahIM car3hAtA / uttara bhArata meM isa pantha kA udaya huA aura dhIre-dhIre yaha samasta dezavyApI ho gyaa| isake prabhAva se bhaTTArakI yuga kA eka taraha se lopa hI ho gayA / " ( jainadharma / pR. 304-305) / 2.2. paM0 nAthUrAma jI premI kA mata terahapantha kI utpatti ke kAraNa kI mImAMsA paM0 nAthUrAma jI premI ne ina zabdoM meM kI hai - " jaba bhaTTArakoM ne apane zithilAcAra se, kriyAkANDa kI ayatnAcArarUpa pravRtti se, aparimita adhikAroM ke durupayoga se aura muniveSa ke sarvathA parityAga se vItarAga bhagavAn ke mArga ko gaMdA karanA zurU kiyA aura jaba vaha manasvI vidvAnoM ko sahana nahIM huA, taba unhoMne terahapaMtha kI nIva ddaalii| isa taraha anya dharmoM aura paMthoM ke samAna terahapaMtha kI bhI utpatti meM usa samaya kI paristhiti aura AvazyakatA hI ko pradhAna kAraNa samajhanA cAhie / " paM0 bakhatarAmajIkRta buddhivilAsa grantha meM aneka gacchoM kA varNana karate hue kahA hai ki inahI gachamaiM nIkasyau, nUtana terahapaMtha / solaha sai terAsie, so saba jaga jaanNt|| 631 // " isase mAlUma hotA hai ki vi0 saMvat 1683 meM terahapaMtha kI utpatti huI / terahapaMtha koI aisA judA paMtha nahIM hai, jisane apane koI khAsa siddhAnta aura niyamAdi ke grantha banAye hoM, isaliye usakI utpatti kI koI khAsa tithi yA mitI nahIM ho sakatI hai, to bhI ukta dohe se yaha mAna liyA jA sakatA hai ki saMvat 1683 ke lagabhaga isa paMtha ke anuyAyI do sau cAra sau zrAvaka avazya ho gaye hoNge| yadyapi terahapaMtha ke jo vicAra haiM, ve vidvAnoM ke jI meM usI samaya kucha avyakta rUpa se sthira ho gaye hoMge, jaba ki bhaTTArakoM meM thor3A-thor3A zithilAcAra ghusA thA, parantu ve vicAra pragaTa hokara kisI puruSArthavAn vidvAn ke dvArA 1683 ke lagabhaga hI kArya meM pariNata hue hoNge| aura usa samaya bhaTTArakoM kA zithilAcAra tathA atyAcAra asahya ho gayA hogaa| Age jyoM-jyoM zithilAcAra bar3hatA gayA, tyoM-tyoM terahapaMtha puSTa hotA gayA aura usakA pratipakSI bhaTTArakapaMtha vA bIsapaMtha kamajora hotA gayA / ina donoM kA bar3hAva-ghaTAva pichalI tIna zatAbdiyoM meM itanA huA ki aba isa samaya digambara jainiyoM kA lagabhaga do tihAI samAja terahapaMtha kA anuyAyI hai aura bIsapaMthiyoM meM bhI jitanA zikSita samAja hai, yadi vaha terahapaMthI nahIM hai, to bhaTTArakapaMtha kA bhI anuyAyI nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra07 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /135 "jo loga prAcInatA ko hI samIcInatA kI jar3a samajhate haiM, apane paMtha yA dharma ko prAcIna siddha karane meM hI apanA gaurava samajhate haiM, ve zAyada terahapaMtha ko Adhunika batalAne ke kAraNa hama para nArAja hoNge| parantu hamArI samajha meM gaMde prAcIna banane kI apekSA pavitra arvAcIna bananA acchA hai| aura yaha bhI to socanA cAhiye ki terahapaMtha kA udaya saMvat 1683 ke lagabhaga huA, so kyA usakA udaya karanevAloM ne usa samaya apanA koI navIna siddhAnta sthApita kiyA thA? nahIM, bhaTTArakoM ke dvArA vItarAgamArga meM jo burAiyA~ paidA ho gaI thIM, unako unhoMne dUra karane kA aura yathArthamArga kI pravRtti karane kA nizcaya kiyA thaa| phira terahapaMtha ko arvAcIna pada milane se kheda karane kI kyA AvazyakatA hai? "paMcAmRta-abhiSeka karanA, pratimA ke caraNoM meM kezara lagAnA, sacitta phalaphUla car3hAnA, kSetrapAlAdi kI pUjA karanA Adi kriyAkANDa-sambandhI kaI bAtoM meM terahapaMtha aura bIsapaMtha meM matabheda hai| bIsapaMthI ina kAryoM kA karanA Avazyaka samajhate haiM, aura terahapaMthI inakA niSedha karate haiN| parantu terahapaMtha aura bIsapaMtha kA pradhAna matabheda bhaTTArakoM kI upAsanA ke kAraNa huA hai| aura bhaTTArakoM kI upAsanA nahIM karanA, yaha pakSa jo terahapaMthiyoM ne liyA thA, usakA kAraNa kevala bhaTTArakoM kA zithilAcAra hai| balki isa zithilAcAra kI zaMkA hI se terahapaMthiyoM ne bIsapaMtha meM ayalAcArapUrvaka pracuratA se pracalita paMcAmRtAbhiSekAdi kriyAoM kA niSedha kara diyA hai| isa lekha meM hama yaha carcA nahIM karanA cAhate haiM ki ina bIsapaMthiyoM meM mAnya aura terahapaMthiyoM meM niSiddha kriyAoM ke viSaya meM zAstroM kI kyA rAya hai, parantu yaha kahane meM hameM kucha atyukti nahIM jAna par3atI hai ki terahapaMthiyoM ne jisa taraha bahuta sI anucita bAtoM kA niSedha karake zuddhAmnAya kI pravRtti kI hai, usI taraha se bahuta sI ucita bAtoM kA bhI tyAga kara diyA hai aura isakA kAraNa bhaTTArakoM ke zithilAcAra kI zaMkA tathA apane pakSa kA sImA se adhika khiMcAva hai| "tAtparya yaha hai ki terahapaMtha ke utpanna hone kA mukhya kAraNa bhaTTArakoM kA adha:patana tathA zithilAcAra hai| "terahapaMtha ne kyA kiyA? yadi koI hama se ukta prazna kare, to hama usako spaSTa zabdoM meM uttara deMge ki terahapaMtha ne jainadharma ko bacA liyA! jisa prakAra bhaTTArakoM ne prAraMbha meM jainadharma kI bar3I bhArI prabhAvanA kI thI, usako aneka saMkaToM se bacAyA thA, usI prakAra se terahapaMtha ne bhaTTArakoM ke ekAdhipatya se naSTa hote hue jainadharma ko sahArA dekara khar3A kara diyaa| jisa samaya bhaTTArakoM para pravRtti ne apanA mohinImaMtra phUMkA thA, aura usase mugdha hokara ve svargIya nivRttimArga se patita hokara vAsanAoM kI paMkila bhUmi meM A par3e the, usa samaya eka to yoM hI kaI zatAbdiyoM kI rAjakIya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra07 azAnti se saba ora ajJAna aMdhakAra chA rahA thA, dUsare bhaTTAraka loga apane doSoM para koI aMgulinirdeza nahIM kara sake aura hamArI sevApUjA meM kucha nyUnatA nahIM hone pAve, isa svArtha-vicAra se zrAvakasamUha meM dhArmika jJAna kI vRddhi kI kucha ceSTA nahIM karate the, balki dhArmika jJAna ke 'zolaejeMTa' banakara ve zrAvakoM ko manamAne bhAva se dharma kA vikraya karane lage the aura unheM tAra ke izAroM se nAcane vAlI kaThaputaliyoM ke samAna sarvathA jar3a banA ke nizcinta ho gaye the| terahapaMtha kA sabase bar3A udyoga bhaTTArakoM kI isI saMkIrNatA ke viruddha meM huaa| usane zrAvakoM ko unakA bhUlA huA nijatva smaraNa karAyA aura sikhalAyA ki aise guruoM kI apekSA na karake aba tuma apane pairoM se khar3A honA siikho| dhArmika jJAna kI prApti ke liye yadi tuma saMskRta nahIM par3ha sakate ho, to mata par3ho, hama tumheM bhASA meM hI jainadharma ke siddhAnta jAnane kA mArga sugama kiye dete haiN| isa viSaya meM terahapaMtha ke aguoM ne itanA udyoga kiyA ki pichale do sau-tIna sau varSoM meM hajAroM jainagrantha jayapura, AgarA Adi kI sarala bhASAoM meM bana gye| aura unheM par3hakara jagaha-jagaha jainadharma ke jAnanevAle zrAvaka dikhalAI dene lge| jagaha-jagaha zAstrasabhAe~ vA svAdhyAyasabhAe~ hone lgiiN| aura sAdhAraNa par3helikhe bhAI bhI gommaTasAra jaise gahana granthoM kI carcA samajhane lge| isIlie hama kahate haiM ki terahapaMtha ne jainadharma ko bacA liyaa| "jina prAntoM meM bhaTTArakoM kI sattA abhI taka banI huI hai, unase yadi Apa una prAntoM kA milAna kareMge, jahA~ ki bhaTTArakoM kI pUcha nahIM hai aura terahapaMtha kA jora hai, to jamIna-AsamAna kA pharka najara aaygaa| bhaTTArakoM ke prAnta dhArmika jJAna se prAyaH kore mileMge aura terahapaMtha ke prAnta dharmacarcA se siMcita dikhalAI deNge| isase Apa anumAna kara sakate haiM ki terahapaMtha ne kyA kiyA hai|" (jainahitaiSI / bhAga 7/ aMka 10-11 / vIra ni0 saM0 2427 / 1910 ii0)| bundelakhaNDa meM bhaTTArakazAsana kI antima sadI 18vIM I0 yadyapi IsA kI 17vIM sadI meM uttarabhArata meM bhaTTArakapantha ke prati vidroha kI Aga bhar3akI aura uttarabhArata se use ukhAr3a pheMka diyA gayA, tathApi isa kArya meM lagabhaga sau varSa laga gye| isakA pramANa yaha hai ki bundelakhaNDa meM IsA kI 18vIM zatAbdI taka bhaTTArakoM ke hI upadeza se unake hI pratiSThAcAryatva meM mUrtipratiSThAdi kArya sampanna hote rhe| yaha chatarapura (ma.pra.) ke zrI digambarajaina bar3A maMdira meM virAjamAna bhagavAn ajitanAtha kI pratimA ke pAdapITha para utkIrNa nimnalikhita lekha se jJAta hotA hai Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra07 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 137 "saM0 1839 zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryAmnAye bhaTTAraka zrI janendrabhUSaNopadezAt paravAravaMzodbhava zrI bhAramUra bhArilla gotre maMjudAsa tadbhAryA kharago tasyAtmaja siMghaI vaccharamana tasya patnI zrI rAmakuMvara tasya Atmaja santoSa-rAya dvitIya lallU tRtIya pUranamala pautra manarAkhana nityaM praNameta chatrapuramadhye vaizAkhasudI 13 gurau|" (kamalakumAra jaina : 'jinmuurti-prshsti-lekh'| zrI digambarajaina bar3AmaMdira chatarapura / kra.102 / pR. 38) / anuvAda-"saMvat 1839 (I0 san 1782) meM zrI mUlasaMgha, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha, kundakundAcArya-AmnAya meM bhaTTAraka zrI jinendrabhUSaNa ke upadeza se paravAravaMzodbhava zrI bhAramUra bhArillagotra ke maMjudAsa, unakI patnI kharago, unake putra siMghaI vaccharamana, unakI patnI zrI rAmaku~vara, unake Atmaja santoSarAya, dvitIya Atmaja lallU , tRtIya Atmaja pUranamalla aura pautra manarAkhana chatarapura meM, vaizAkha sudI 13, guruvAra ke dina (pratimA ko pratiSThApita kara) nitya praNAma karate haiN|" terApantha ke udaya kI pratikriyA uttarabhArata se bhaTTArakapIThoM kA unmUlana karanevAle terApantha ke udaya se, bace hue bhaTTArakoM tathA unake upAsakoM meM virodha kI tIvra pratikriyA huii| unhoMne bhagavAn mahAvIra ke upadeza ke nAma para sUryaprakAza, carcAsAgara, trivarNAcAra, bhadrabAhusaMhitA Adi tathA AcArya kundakunda evaM umAsvAmI jaise prAcIna mUlasaMghIya AcAryoM ke nAma se kundakundazrAvakAcAra, umAsvAmizrAvakAcAra Adi kUTa (jAlI) grantha racakara terApanthAnugAmiyoM kI apazabdavyavahAra-pUrvaka ghora nindA kI aura apane dvArA calAye mithyAdharma ko bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa vAstavika dharma btlaayaa| mAnanIya paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne bhaTTArakoM tathA unake bhakta paNDitoM dvArA racita aise aneka kUTagranthoM kI parIkSA kara unheM jAlI siddha kiyA hai aura granthaparIkSA nAmaka grantha ke cAra bhAgoM meM unakI parIkSA prakAzita kI hai, jo pratyeka jAgarUka jaina ke lie paThanIya hai| bhaTTArakabhakta paM0 nemicandrakRta sUryaprakAza grantha meM bhagavAn mahAvIra ke mukha se bhAvI manuSyoM ke AcAra-vicAra, unakI pravRttiyoM, katipaya dharmoM ke prAdurbhAva aura kucha ghaTanAoM Adi kA varNana yadvA-tadvA bhaviSya-kathana ke rUpa meM karAyA gayA hai| (sUryaprakAza-parIkSA / pR. 19) / isI prasaMga meM bhagavAn ke mukha se terahapanthiyoM ko kaTu gAliyA~ dilAyI gayI haiN| isakI jAnakArI ke lie paM0 jugalakizora jI mukhtAra ke sUryaprakAza-parIkSA grantha (pR.46-60) se nimnalikhita aMza uddhRta kiyA jA rahA hai For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 7 " grantha meM bhagavAn mahAvIra ke mukha se bhaviSya kathana ke rUpa meM jo asambaddha pralApa karAyA gayA hai vaha naM0 3 (zIrSaka) meM diye hue kundakunda ke prakaraNa ke sAtha hI samApta nahIM hotA, balki dUra taka calA gayA hai| agale prakaraNoM ko par3hate hue bhI aisA mAlUma hotA hai mAno bhagavAn kahIM-kahIM to ThIka bhaviSya kA varNana kara rahe haiM aura kahIM ekadama vicalita ho uThe haiM aura unake mukha se kucha kA kucha nikala gayA hai, kathana kA koI bhI eka silasilA aura sambandha ThIka nahIM pAyA jaataa| kundakunda- prakaraNa ke anantara agale kathana kA jo pratijJAvAkya diyA hai vaha isa prakAra hai athAparaM zRNu bhUpa vRttAntaM bhAvikaM vakSye paJcamasamayasya vai / sarvacintAsamAdhinA // 499 // " isameM sAphataura para paMcamakAla ke dUsare bhAvI vRttAnta ke kathana kI pratijJA karate hue rAjA zreNika se usa vRttAnta ko sunane kI preraNA kI gaI hai / parantu isake anantara hI, bhAvI vRttAnta kI bAta ko bhulAkara, bhagavAn ne abhiSekAdi chaha kriyAoM kA upadeza denA prArambha kara diyA hai| aura usake dvArA ve khuda hI apanI pUjAarcA kA vidhAna karane baiTha gaye haiM / yahA~ taka ki japakriyA ke maMtroM meM unhoMne apanA nAma bhI 'sarvakarmarahitAya zrImahAvIrajinezvarAya sadA namaH' ityAdi rUpa se japane ke liye batalA diyA hai| sAtha hI apane parama ArAdhya kundakunda ke nAma kA maMtra denA bhI ve nahIM bhUle haiM aura unhoMne kundakunda ke nAmavAle maMtra ko tIna bAra 'namo'stu' ke sAtha japane kI vyavasthA karake unake prati apanI gAr3ha zraddhA-bhakti kA paricaya diyA hai| abhiSeka kriyA ke varNana meM unhoMne jala, ikSurasa, ghRta, dugdha aura dadhirUpa paMcAmRta se jinendra ke aura isaliye apane bhI snAna kA vidhAna hI nahIM kiyA, balki " snAnaM kurudhvaM budhAH " (508) jaise vAkyoM dvArA usakI sAkSAt preraNA taka kI hai| sAtha hI, usakI dRr3hatA ke liye aise abhiSeka kA phala bhI meruparvata para devatAoM dvArA abhiSeka kiyA jAnA Adi batalA diyA hai aura eka najIra bhI protsAhanArtha tathA isa kriyA ko mukhyatA pradAna karane ke liye de DAlI hai, aura vaha yaha ki devatA loga bhI pahale bhagavAn kA abhiSeka karake pIche sampatti ko aMgIkAra karate haiM, dUsare kAmoM meM lagate haiM / 123 isI taraha pUjana kriyA ke varNana meM unhoMne bhagavaccaraNoM ke Age jala kI tIna dhArAe~ chor3ane, kesara, agara- kapUra ko ghisakara jina caraNoM para lepa karane aura jina caraNoM ke Age sundara akSatoM, kunda - kamalAdi ke puSpoM tathA sarva prakAra ke pakvAnna vyaMjanoM ko car3hAne, hajAroM ghRtapUrita dIpakoM kA udyota karane, 123. "isase yaha kathana agale bhaviSyakathana kI prastAvanA yA utthAnikA kI koTi se nikala jAtA hai aura eka asambaddha pralApa ke rUpa meM hI raha jAtA hai| " (lekhaka) / For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 7 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 139 sugaMdhita dhUpa jalAne aura kelA AmrAdi phaloM ko arpaNa karane rUpa aSTadravya se pUjana kA vidhAna hI nahIM kiyA kintu "evaM budhottamA jinapateH ijyAM kurudhvaM ca bho" (622) jaise vAkyoM dvArA usa prakAra se pUjana kI sAkSAt preraNA bhI kI athavA AjJA taka dI hai| sAtha hI aise pratyeka dravya se pUjana kA phala hI nahIM batalAyA, balki ina dravyoM se pUjana karake phala prApta karanevAloM kI ATha kathAe~ bhI de DAlI haiM,124 jisase isa prakAra ke pUjana kI puSTi meM koI kora-kasara bAkI na raha jaay| zeSa japa, stuti, dhyAna aura gurumukha se zAstrazravaNa125 nAma kI kriyAoM kA vidhAna bhI bhagavAn ne preraNA tathA phalavarNanA ke sAtha kiyA hai, parantu unake viSaya meM bhaviSya kA koI khAsa ullekha nahIM kiyA gyaa|126 isake bAda ve phira se pUrNAhuti ke taura para ukta chahoM kriyAoM kA upadeza dene baiTha gaye haiN| aura itane para bhI tRpta na hokara thor3I dera bAda unhoMne jalagaMdhAkSatAdi jude-jude dravyoM se pUjana kA vahI rAga punaH cher3a diyA hai| "hA~, bIca-bIca meM jaba kahIM unheM digambara terahapanthI najara par3a gaye haiM yA unase bhI cAra kadama Age tAranapanthI aura sthAnakavAsI dikhalAI de gaye haiM, to bhagavAn apane ko sabhAla nahIM sake, ve Aveza meM Akara ekadama una para TUTa par3e haiM aura samavasaraNa meM baiThe-baiThe hI bhagavAn kI unake sAtha acchI khAsI jhar3apa ho gaI hai| bhagavAn ne unheM mUrkha, mUr3ha, kRtaghna, gurunindaka, Agamanindaka, jinAgamapraghAtaka, jainendramataghAtaka, madoddhata, krUra, subodhalavavarjita, kriyAlezojjhita, vacanotthApaka, mithyAtvapathasevaka, mAyAvI, khala, khalAzaya, jar3Azaya, dharmaghna, dharmabAhya, kApaTyapUrita, jinAjJAlopaka, kumArgagAmI aura adhama Adi kahakara athavA isa prakAra kI gAliyA~ dekara hI santoSa dhAraNa nahIM kiyA, balki unheM zvapacatulya (cANDAloM ke samAna) 124. "ye kathAe~ paMcamakAla ke bhAvika vRttAnta ke varNana meM bahuta kucha asambaddha jAna par3atI haiM, aura inase yaha kathana agale bhaviSyakathana kI prastAvanA yA utthAnikA kI koTi se aura bhI jyAdA nikala jAtA hai tathA eka pralApa ke rUpa meM hI raha jAtA hai|" (lekhk)| 125. "granthoM kA svataH svAdhyAya kara bhakta loga kahIM bhaTTArakoM ke zAsana se nikala na jAya~, una para nuktAcInI karanevAle terahapaMthI na bana jAya~, isI se zAyada gurumukha se zAstrazravaNa kI yaha bAta rakkhI gaI jAna par3atI hai| anuvAdaka jI ne 'granthAn bhavyAH gurorAsyAt zRNudhvam' kA artha "granthoM kA svAdhyAya gurumukha se hI zravaNa karanA cAhiye" dekara isakI maryAdA ko aura bhI bar3hA diyA hai, parantu kheda hai ki ve apane isa vAkya meM prayukta hue 'hI' zabda para khuda amala karate hue naz2ara nahIM aate|" (lekhk)| 126. "ina kriyAoM ke sAtha meM bhaviSya kA koI varNana na rahane se inakA kathana pratijJAta bhAvika vRttAnta ke sAtha aura bhI asaMgata ho jAtA hai aura bilakula hI nirarthaka ThaharatA hai|" (lekhk)| For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ pra07 aura saptama narakagAmI tathA nigodagAmI taka batalA diyA hai| abhiSeka aura pUjanakriyAoM ke sambandha meM bhaviSyavarNanA rUpa se jo kathana kiyA gayA hai vaha prAyaH unhIM ko lakSya karake kahA gayA hai|27 ye paMcamakAla ke (kaliyugI) loga ina kriyAoM ko nahIM mAneMge athavA amuka vidhi se abhiSeka-pUjA nahIM kareMge, kriyAoM kA utthApana 127. isa prakaraNa ke bhaviSyavarNanAvAle adhikAMza vAkya isa prakAra haiM, jinheM par3hakara vijJa pAThaka svayaM jAna sakeMge ki ve terahapaMthiyoM Adi ko lakSya karake hI likhe gaye 2. kalau vai mAnavA mUDhA caabhissekkriyaamimaam| nUnamutthApayiSyanti svsvmtivipryyaat|| 509 // zAstrANAM vacanaM mUrkhA lopayiSyanti nishcyaat| nUtanaM nUtanaM mAgaM kariSyanti svkiirtye|| 510 / / dAsyanti sarvagranthAnAM doSaM svmtismblaat| saMskRtaM prAkRtaM granthaM vAcayiSyanti naiva c|| 511 // svaM svaM kalpita-vAkyaM ca mAnayiSyanti te nraaH| jainAgama-vinirmuktA aacaaryaagm-nindkaaH|| 512 / / svasvamatasya pakSasya pAlakA gurunindkaaH| kRtaghnAH te bhaviSyanti jainendrmtghaatkaaH|| 513 // (inake anantara hI 'dvitIyA ca kriyA proktA' ityAdi rUpa se pUjana kriyA kA varNana hai|) anena vidhinA bhUpa kalau mUDhAzca ye nraaH| kariSyanti jinendrANAM pUjA naiva mdoddhtaaH|| 623 // tasmin tadudbhavAH krUrAH subodhlvvrjitaaH| vacanotthApakAH svasyAgamasyaiva prtishcyaat|| 624 // (inake bAda 'aMgapUrvAnArAdhIza sthAsyanti matparaM khalu' ityAdi rUpa se bhaviSyavarNanA ke jo cAra zloka diye haiM aura zloka naM0 640 taka bhUtAdivarNanA ko liye jo vAkya diye haiM, unakA prastAvita pUjanakriyA ke sAtha koI khAsa sambandha nahIM hai|) 3. kalau dharmaprakAzArthaM sarvalokasya saakssitH| nUtanAM sthApanAM lokAH kariSyanti ca maayinH|| 641 // kecicca dveSakA martyAH kecicca sevakAH khlu| evaM tasmin bhaviSyanti kalau ca mgdhaadhip|| 642 // jainAgamasuvAkyeSu hyamISAM magadhezvara / nizcayo na bhaviSyati sNshyaadhiincetsaam|| 643 // granthAnAM pUjakAH kecit jinabimbasya nindkaaH| kalau bhedAhyaneke ca jJAtavyA zreNika tvyaa|| 644 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / pra0 7 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 141 kareMge, nayA-nayA mArga calAe~ge, zAstroM ke vacana kA lopa kareMge, granthoM ko doSa lagAe~ge, saMskRta - prAkRta ke grantha nahIM bA~ceMge, apanI hI buddhi se kalpita kiye ( bhASA) graMthoM ko svAdhyAya tathA pUjanAdi ke kAryoM meM barteMge, graMthoM ke pUjaka tathA jinabimboM ke nindaka bhI hoMge aura jinAtta-puruSoM ( bhaTTAraka guruoM) tathA sAdharmipuruSoM kI nindA kareMge, ityAdi kaha kara aura nindA ke phalavarNana kI aprAsaMgika bAta uThAkara usake bahAne unheM phira prakArAntara se khUba kosA gayA hai| kahA gayA hai ki aise nindaka loga agale janma meM andhe, bahare, gU~ge, kubar3e, sadA rogI, vikalAMgI, dAridrI, napuMsaka, kurUpI, asurIle, duHkhabhogI, putrapautrAdi-rahita, sadA zokI, bhAgyahIna, durbuddhi, krUra, duSTa, khala, jJAnazUnya - munyAdi - varjita ( sAdhu Adi ke satsaMga-rahita athavA nigure ), dharmamArgaparAGmukha, guNamAnavihIna aura dUsaroM ke ghara para naukara hote haiM ( hoMge), pratipaccandramA 4. matasya te narAH khalAH / saptadhAvani duHkhadam // 645 // kecicchraddhAnikA narAH / jinAgama - praghAtakAH // 646 // sarvAmabhiSekAdikAM kriyAm / vasubhUpAlavatsvasya dRDhaM pakSaM kariSyanti jinAttapuruSANAM ca khalA nindAM kariSyanti pUrvAcAryakR tasminnutthApayiSyanti te . nUtanAM nUtanAM sarvAM te narAzca kriyAM bhUpa vayaM zraddhAnikA yUyaM mAnayiSyanti te citte svadhIkalpitagraMthAn vai kArye pravartayiSyanti no itthaM jainendradharmasya madhye tasminneva bhaviSyanti mUDhAH pnycmodbhvaaH|| 647 // kariSyanti jaDAzayAH / (inake pazcAt huMDAvasarpiNI kAla kI hai / ) svsvmtiviklptH|| 648 // mithyAtvapathasevakAH / kriyAlezojjhitAH khalu // 649 // svAdhyAye puujnaadike| taddhite khalAzayAH // 650 // bhedotkarAH khlu| svasvamatavinAzakAH // 651 // kucha ghaTanAoM kA ullekha 660 nambara taka zrAvakAH khalAH / sAdharmipuruSANAM ca nindAM te kariSyanti kalau bhUpa nindAyAH kiM phalaM bhavet // 661 // ( Age nambara 681 taka nindA kA phala diyA hai / ) 5. hyevaM sarvaM bhaviSyanti kalau bhUpa na saMzayaH / zraddhAnikAH khalu // 682 // zraddhAnikAH khalu / svacitte mAnayiSyanti vayaM granthalopajapApena te ca narakAvanau ca yAsyanti sarve hi magadhezvara // 683 // For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ pra07 kI taraha (zIghra) mara jAte haiM, 8veM, 12veM, 16veM varSa tathA javAnI meM hI maraNa ko prApta ho jAte haiM aura isa loka tathA paraloka meM dhUrta128 bana jAte haiN| sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki prANiyoM ke zarIra meM jo bhI kaSTadAyaka duHkha hote haiM ve saba paranindA ke phala haiN|129 aura jo loga pratyakSa meM (sAmane hI) nindA karate haiM unheM cANDAla ke samAna samajhanA caahiye|130 "isake bAda yaha duhAI dete hue ki graMthoM meM bhadrabAhu, mAghanandI, jinasena, guNabhadra, kundakunda, vasunandI aura sakalakIrti Adi yogIndroM ke dvArA pUjA-snAnAdi kI ve hI saba kriyAe~ rakkhI gaI haiM, jo vItarAga bhagavAn tathA gaNadharAdika ne kahIM haiM, yahA~ taka kaha DAlA hai ki una kriyAoM kA utthApana karanevAle kapaTI manuSya duHkhoM se bhare hue sAtoM narakoM meM kyoM nahIM jAyeMge? bhagavAn ke vacana ko lopane se mUr3ha, mAnI puruSa nizcaya hI nAnA duHkhoM kI khAna nigodoM meM pdd'ege|131 "anta meM bahuta kucha saMtapta hokara bhagavAn una terahapanthiyoM Adi ko sambodhita karate hue unase isa prakAra pUchane aura kahane lage haiM "batalAo to sahI, kisa grantha ke AdhAra para tumane gRhasthoM kI ina chaha kriyAoM (paMcAmRta abhiSeka, bhagavat caraNoM para gaMdhalepana ko liye hue sacittAdi dravyoM se pUjA, stuti, japa, dhyAna, gurumukha se zAstrazravaNa) kA lopa kiyA hai? yadi tumhAre jinAgama 128. mUla meM 'dhavAH' pada hai aura vaha yahA~ dhUrtoM kA vAcaka hai| hemacandrAdi ke kozoM meM bhI 'dhavaH dhUrte nare patyau' Adi vAkyoM ke dvArA 'dhava' zabda ko dhUrtavAcaka batalAyA hai| parantu anuvAdaka-saMpAdaka bra0 jJAnacandra jI mahArAja ne apanI nUtanAviSkAriNI zakti ke dvArA bar3I niraMkuzatA ke sAtha usakA artha vidhura tathA vidhavA kara diyA hai aura likha diyA hai ki "isa loka tathA paraloka meM vidhura athavA vidhavA ho jAte haiN|" (lekhk)| 129. "phalAdeza kI isa filAsaoNfI ne jainadharma kI sArI karma-filAsaoNfI ko lapeTa kara bAlAe tAka rakha diyA hai|" (lekhk)| 130. pichale donoM vAkyoM ke sUcaka zloka isa prakAra haiM ye ye duHkhAzca jAyante prANinAM du:khdaaykaaH| te te jJeyAH zarIreSu paranindAyA bho phalam // 679 // pratyakSaM ye'tra mUDhA vai nindAM kurvanti srvdaa| jJeyAH zvapacasA tulyAH svamatasya kssyNkraaH|| 681 // 131. takriyotthApakAH kinna yAsyanti ye ca sptsu| zvabhreSu duHkhapUrNeSu narAH kaapttypuuritaaH|| 694 // prabhorvAkyapralopena te mUDhA maansNyutaaH| yAsyanti vai nikoteSu nAnAdu:khakareSu c|| 698 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 7 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 143 kI zraddhA hai to pratidina chaha kriyAoM ko kro| mUDho! hRdayokti ko chor3o aura vasu rAjA kI taraha granthoM kA lopa mata kro| aho mUryo! matizrutAvadhinetradhAraka yogiyoM ne to ina abhiSekAdi saMpUrNa kriyAoM meM koI doSa dekhA nahIM, tumhAre to mUDho! matijJAnAdi sadguNa alpa mAtrA meM bhI dikhAI nahIM dete, phira batalAo tuma buddhivihInoM ne kisa jJAna se abhiSekAdi kriyAoM meM pradoSa dekhA hai? prabhu ke caraNoM para candanAdi se lepa karane meM kyA doSa hai? dIpaka kA udyota karane meM, jinAMkasthita yakSoM kA pUjana karane meM, dhUpa jalAne meM, rAtri ko pUjana karane meM, jinAttapuruSoM (bhaTTArakoM) ke mArgavardhaka vAtsalya meM, puSpasamUha se jinacaraNa kI pUjA karane meM, aura kelA, Ama tathA aMgUrAdi phaloM se pUjA karane meM kyA doSa hai? ityAdi saMpUrNa kriyAe~ jinanAtha ne Agama meM kahI haiM, tumane apanI mUr3habuddhi se unheM chor3a diyA hai| ataH tuma jinendra kI AjJA bhaGga karane vAle aura kumArgagAmI ho, zrAddha (zraddhAvAn zrAvaka) nahIM ho, jinAjJA ke lopa se niSphala ho gaye ho| jahA~ AjJA (AjJApAlana) nahIM, vahA~ dharma kA leza bhI nahIM, ataH tuma niHsandeha kuzraddhA ke pAlaka ho| are! jinavacana meM yadi tumhArI dRr3ha zraddhA ho, to abhiSekAdi satkriyAoM ko aGgIkAra kro| mUDho! batalAo to sahI, kisakI AjJA se tumane abhiSekAdi mukhya kriyAe~ chor3I haiM? grantha kholakara dikhlaao| duSTo! bolo, granthoM ke anusAra tumane ye kriyAe~ chor3I haiM yA apanI mati ke anusAra? jinamukhotpanna granthoM kI AjJA to tInoM loka meM sabhI devendra, narendra, nAgendra aura khacarendra mAnate haiM, jinendra kI AjJA ke binA surendra kahIM bhI koI kAma nahIM karate, phira batalAo, are maryo! tumane paramparA se calI AI ina abhiSekAdi kriyAoM ko kaise utthApita kiyA hai? jinAjJA lopane kI sAmarthya to devendroM kI bhI nahIM hotI, mUr3ho! tumane kaise usakA lopa kara diyA? kyA tuma unase bhI bar3e ho aura isaliye tumane sarvendra-pUjya prabhu ke vAkya kA utthApana kara diyA hai? are mUryo! bolo, kyA ye saba kriyAe~ asatya haiM? yadi asatya haiM to phira sAre grantha jhUThe tthhreNge| tumhAre yadi jinAgama kI zraddhA hai, to phira Agama vAkya ke anusAra kyoM nahIM calate? pakSapAta ko chor3o aura granthapakSa ke anusAra clo| "jina vAkyoM kA sAra diyA gayA hai, ve kramazaH isa prakAra haiM bhavadbhiH kena granthena vaktavyaM khalu lopitAH / SaT kriyAH jinanAthena imAH proktAzca gehinaam|| 60 // syAt yadi dRDhazraddhA vai bhavatAmAgamasya c| kurudhvaM jinanAthasya SaT kriyAM vAsaraM prti|| 61 // tyajadhvaM hRdayoktiM ca vasubhUpAlavat khlu| granthAnAM lopanaM mUDhA mA kurudhvaM mtaaphm|| 62 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra07 matizrutAvadhinetradhArakANAM ca yoginaam| gRhasthadharmavyAkhyAnaM kurvatAM ca vimaaninaam|| 63 // teSAM naiva hyaho mUrkhA doSo dRssttokimpyho| abhiSekAdisarvAsu kriyAsu viditeSu vai|| 64 // bhavatAM naiva bho mUDhA mtijnyaanaadisdgunnaaH| cAlyamAtrApi dRzyante srvdvaaprnaashkaaH|| 65 // vaktavyaM kena jJAnena bhavadbhiH mtivrjitaiH| kiM dRSTazca pradoSo vai abhiSekAdiSu khlu|| 66 // doSaH kiMsyAtprabhoH paadlepnecndnaadibhiH| dIpasyodyotane kiM ca jinAGkayakSapUjane // 67 // dhUpotkarasya dahane nizAyAH pUjane tthaa| jinAttapuruSANAM ca vAtsalye maargvrddhke|| 68 // puSpotkaraiH jinendrasya pAdAmbujapUjane khlu| kelAmragostanI cAnyatphalotkaraiH prpuujne|| 69 // ityAdyA yAH kriyAH sarvA jinanAthena vrnnitaaH| Agame tat bhavadbhizca tyaktA bho muuddhbuddhitH|| 70 // ataH yUyaM jinendrasya AjJAnAzca kumaarggaaH| na zrAddhA niHphalA jAtA jinAjJAlopataH khlu|| 71 // yatrAjJA na ca tatrApi dharmalezo'pi nAsti vai| ato yUyaM kuzraddhAyAH pAlakAzca na sNshyH|| 72 // yadi syAt dRDhazraddhA vai bhavatAM tadvacanasya c| tadA caMgIkurudhvaM bho snpnaadistkriyaam|| 73 // AkhyApayatha mUDhAH kasyAjJayA snpnaadikaaH| yUyaM tyaktAH kriyA mukhyA granthapakSaM prdWth|| 74 / / granthAnusArataH tyaktAH vadadhvaM ca kriyAH khlaaH| ime yUyaM tathA kiM ca svamateH sArataH khalu // 75 // jinAnana-samutpanna-granthAjJAM bhuvane vye| devendrA vA narendrAzca nAgendrAH khcreshvraaH|| 76 // , For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra07 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /145 sarve te mAnayantyeva niHzaMkAM nikhilaarthdaam| matizrutAvadhi-zliSTa-zuddha-dRgdhArakAH khlu|| 77 // kvacidapi jinendrasya cAjJA Rte sureshvraaH| na kurvantyaparaM kAryaM naanaabhvprdaaykm|| 78 // yUyaM vadatha bho mAH paarmpryaatsmaagtaaH| bhavadbhirabhiSekAdyAH kathamutthApitAH khalu // 79 // surendrANAmapi naiva sAmarthyaM syaatkdaacn| jinAjJAlopane mUDhAH bhavadbhiH lopitAH kthm|| 80 // yUyaM tadadhikAH kiM vai ataH utthApitaM prbhoH| vAkyaM sarvendrapUjyaM ca sarvatrApi niraMkuzam // 81 // vadadhvaM punaH bho mUrkhA hyasatyAH syurimAH kriyaaH| sarve granthA asatyAH syuH srvsndehnaashkaaH|| 82 // yuSmAkaM yadi zraddhA syAt dRDhA jinAgamasya vai| tadA kiM na kurudhvaM bho tat vAkyaM shivdaaykm|| 83 // pakSapAtaM tyajadhvaM ca granthapakSaM jgnnutm| yUyaM zraddhAnikA nityaM kurudhvaM dhrmsiddhye|| 84 // (sUryaprakAza / pR. 163 se 167) "pAThakajana! dekhA, kitanI bhArI jhar3apa kA yaha ullekha hai! isI taraha kA aura bhI kitanA hI saMgharSAtmaka kathana hai, jo bhaTTArakoM ko, granthakAra ke zabdoM meM jinAttapuruSoM ko, guru na mAnane se sambandha rakhatA hai, jisameM bhaTTArakoM ko guru na mAnane vAloM ko saptama narakagAmI taka batalAyA hai,132 aura jise yahA~ chor3A jAtA hai| astu, itanI khaira huI ki granthakAra ne uttara meM terahapanthiyoM ko kucha bolane nahIM diyA, nahIM to samavasaraNa sabhA kA raMga kucha dUsarA hI ho jAtA aura isa taraha se nirargala bolane tathA pUchanevAle bhagavAn ke jJAna-vijJAna kI sArI kalaI khula jaatii| "isa prakAra granthakAra ne apanI isa kRti dvArA bhagavAn mahAvIra jaise parama vItarAgI aura brahmajJAnI pUjya mahAn puruSa ko eka acchA khAsA pAgala, vikSiptacitta, avivekI, kaSAyavazavartI aura kaluSitahRdaya, kSudravyakti pratipAdita kiyA hai| usakA yaha ghora aparAdha 132. ye'dhamA naiva manyante guruM jJAnasya daaykm| te yAsyanti na saMdehaH saptame shvbhrkuupke|| pR. 177 / / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / pra0 7 kisI taraha bhI kSamA kiye jAne ke yogya nahIM hai| eka svArthasAdhU pAmara manuSya apanI svArthasAdhanA meM aMdhA hokara aura kaSAyoM meM DUba kara jAne-anajAne pUjyapuruSoM taka ko kitanA nIce girA detA hai, yaha isa prakaraNa se bahuta kucha spaSTa hai, jisameM yahA~ taka citrita kiyA gayA hai ki bhaviSya meM eka khAsa DhaMga se abhiSeka pUjA ko na hote hue dekhakara bhagavAn ekadama bigar3a baiThe haiM ! granthakAra ne apanI kutsita vAsanAoM aura kaSAyabhAvanAoM ko caritArtha karane ke liye bhagavAn mahAvIra ke pavitra nAma kA Azraya liyA hai, use apanA AlA athavA hathiyAra banAyA hai, arthAt bAteM apanI, kahane kA DhaMga apanA aura nAma bhagavAn mahAvIra kA ! usakI isa kRti meM sAphataura para bhaTTArakAnugAmiyoM kI terahapaMthiyoM ke sAtha yuddha kI vahI manovRtti kAma karatI huI dikhalAI de rahI hai, jaisA pahale lekha meM ullekha kiyA jA cukA hai| isake sivAya isa sAre varNana meM aura kucha bhI sAra nahIM hai / bhagavAn mahAvIra jaise parama vivekI aura paramasaMyamI AptapuruSoM kA aisA asambaddha, sadoSa aura kaSAyaparipUrNa vacanavyavahAra nahIM ho sktaa| aise vacanoM athavA granthoM ko jinavANI kahanA, jinamukhotpanna batalAnA, jinavANI kA upahAsa karanA hai| yadi sacamuca jinavANI kA aisA hI rUpa ho, to use koI bhI suzikSita aura sahRdaya mAnava apanAne ke liye taiyAra nahIM hogA / "isake sivAya, kisI bhI sabhya manuSya ko yaha bAta pasaMda nahIM AtI ki vaha apanI pUjA - prazaMsA ke liye dUsaroM ko sAkSAt preraNA kare, phira moharahita vItarAgI AptapuruSoM kI to bAta hI nirAlI hai| unheM vItarAga hone ke kAraNa pUjA - prazaMsA se koI prayojana hI nahIM hotA, jaisA ki svAmI samantabhadra ke 'na pUjayArthastvayi vItarAge' jaise vAkya se prakaTa hai| unake dvArA isa taraha vistArapUrvaka aura lar3a-jhagar3akara apanI pUjA-arcA kA vidhAna nahIM bana sktaa| svAmI pAtrakesarI ne to apane stotra meM 'tvayA jvalitakevalena na hi dezitAH kintu tAstvayi prasRtabhaktibhiH svayamanuSThitAH zrAvakaiH ' jaise vAkya dvArA spaSTa batalA diyA hai ki kevalajJAnI bhagavAn ne ina pUjanAdi kriyAoM kA upadeza nahIM diyA, kintu bhakta zrAvakoM ne svayaM hI ( apanI bhakti Adi ke vaza hokara) unakA anuSThAna kiyA hai, unheM apane vyavahAra ke liye kalpita kiyA hai| aura yaha bahuta kucha svAbhAvika hai / 133 aisI hAlata meM bhagavAn mahAvIra ke mukha se jo kucha yadvA tadvA apanI icchAnukUla kahalAyA gayA hai aura usameM terahapanthiyoM Adi ke prati jo apazabdoM kA vyavahAra kiyA gayA hai, usase bhagavAn mahAvIra kA koI sambandha nahIM hai, unakA jarA bhI usameM hAtha nahIM hai, vaha saba vAstava meM granthakAra 133. " isa viSaya ke vizeSa vivecanAdi ke liye lekhaka kI usa lekhamAlA ko dekhanA cAhiye, jo kucha varSa pahale 'upAsanA-viSayaka samAdhAna' nAma se 'jainajagat' meM prakaTa huI thii|" For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 7 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /147 ke saMtapta evaM Akula hRdaya kA pratibimba hai, usakI apanI cittavRtti kA rUpa hai, aura isalie usakI nijI kRti hai| apanI kRti ko dUsare kI prakaTa karanA athavA usake viSaya meM aisI yojanA karanA, jisase vaha dUsare kI samajha lI jAya, isI kA nAma jAlasAjI hai aura isa jAlasAjI se yaha grantha labAlaba bharA huA hai| isalie ise jAlI kahane meM jarA bhI atyukti nahIM hai| "apanI isa kRti para se granthakAra paMDita nemicandra itanA mUrkha mAlUma hotA hai ki use grantharacanA ke samaya itanI bhI tamIja (viveka-pariNati) nahIM rahI hai ki maiM kahanA to kyA cAhatA hU~ aura kaha kyA rahA hU~! vaha kahane to calA bhagavAn mahAvIra ke mukha se nikalA huA avikala bhAvika vRttAnta aura sunA gayA apane saMtapta hRdaya kI beDhaMgI daastaan| jisa para-nindA kI usane itanI burAI kI aura jisakA itanA bhArI bhayaGkara pariNAma batalAyA, usI ko usane khuda apanAyA hai aura usase usakA grantha bharA par3A hai| kyA dUsaroM ko upadeza denA hI paMDitAI kA lakSaNa hai, khuda amala karanA nahIM?" (sUryaprakAza-parIkSA / pR.46-60)| bhaTTArakoM ke svarUpa meM kAlakRta parivartana bhaTTArakoM kA rAjasI ThATha-bATamaya, zrAvakazoSaka, niraMkuza rUpa deza kI svatantratA ke pUrva taka banA rahA, kyoMki paM0 nAthUrAma jI premI ne svasampAdita mAsika patrikA jainahataiSI ke vIra ni0 saM0 2437 (I0 san 1910) tathA 2441 (I0 san 1914) ke aMkoM meM tathA san 1941 meM likhita bhaTTArakacarcA nAma kI pustaka meM apane nAma kA ullekha na karanevAle lekhaka ne apane samaya meM vidyamAna bhaTTArakoM ke uparyukta svarUpa kA varNana kiyA hai| (dekhiye, isI adhyAya kA prakaraNa 4/ zIrSaka 4.5) / deza ke svataMtra hone ke bAda rAjAoM kA yuga samApta ho gayA, taba bhaTTArakoM ke bhI rAjasI veza kA koI mahattva nahIM rhaa| vaijJAnika pragati ke phalasvarUpa kAravAyuyAna Adi vAhanoM kA AviSkAra ho jAne se ghor3e, pAlakI Adi vAhana purAne aura pichar3e pratIta hone lage, jisase bhaTTArakoM ne inakA bhI prayoga banda kara diyA aura kAra-vAyuyAna Adi meM vihAra karane lge| lokataMtra kI sthApanA se zrAvakoM para atyAcAra. bhI muzkila ho gyaa| isa prakAra kAla ke prabhAva se bhaTTArakoM ke svarUpa meM kisI hada taka sudhArAtmaka parivartana huA hai, tathApi eka zravaNabelagola ko chor3akara bhaTTArakoM dvArA prabandhita tIrthoM aura mandiroM kI vyavasthA santoSajanaka nahIM hai| dharmamaMgala nAmaka marAThI pAkSika patrikA kI viduSI sampAdikA sau0 lIlAvatI jaina ne san 1997 I0 meM sabhI vartamAna bhaTTArakapIThoM kI yAtrA kara kucha ke viSaya Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra07 meM apanI pratikriyA 'dharmamaMgala' ke 16 maI, 1997 ke aMka meM prakAzita kI thI, jisakA sArAMza sva0 ajitaprasAda jI jaina dvArA sampAdita zodhAdarza-34 (mArca, 1998) meM varNita kiyA gayA hai| 'dharmamaMgala' kI sampAdikA ne aneka bhaTTArakapIThoM ke adhikAra meM rahanevAlI dharmazAlAoM, chAtrAvAsoM, granthAlayoM aura vidyApIThoM ko ghora avyavasthA se grasta dekhA hai| kisI maTha se prAcIna jainapratimAoM, granthoM aura sone-cA~dI ke bhArI upakaraNoM ke nadArada hone kI jAnakArI prApta kI hai| kisI maTha ke bhaTTAraka svAmI ke kAmakANDoM kI sthAnIya samAcArapatroM meM carcAyeM par3hI haiN| merA bhI kucha aisA hI anubhava hai| maiMne eka maTha ke bhaTTAraka jI ko apane dezI-videzI jajamAnoM ke sAtha darzana, bhojana, AvAsa, rAtri ko rasapAna, vAhana-vyavasthA Adi meM pakSapAta karate hue pAyA hai| Adarza vyavasthA kevala zravaNabelagola ke maTha meM dRSTigocara huI hai| vahA~ ke bhaTTAraka zrI cArukIrti jI, na kevala suprabandhaka haiM, apitu vidvAn , vidvatpremI evaM saumya bhI haiN| unhoMne Adhunika evaM takanIkI zikSA ke vividha saMsthAna evaM jainavidyA-anusandhAna kendra kholakara vahA~ kA jo vikAsa kiyA hai aura sAdhanahIna jaina chAtroM ke utthAna kA jo patha prazasta kiyA hai, vaha stutya hai| jinazAsana meM milAvaTa ko rokanA Avazyaka kintu prazna suprabandha yA vikAsa kA nahIM hai, prazna hai nirgrantha-jinazAsana meM eka sagrantha ko nirgrantha ke tulya guru kI mAnyatA diye jAne aura dilAye jAne kA tathA picchI-kamaNDalu grahaNakara evaM karAkara AgamajJAnarahita logoM meM yaha vizvAsa paidA kiye jAne kA ki ukta mAnyatA Agamokta hai| nirgrantha-jinazAsana meM yaha milAvaTa jinazAsana ke mUlasvarUpa ko naSTa karane kA prayAsa hai, mokSamArga ko amokSamArga banA dene kI ceSTA hai, mahAvIra ke upadeza ke sAtha dhokhAdhar3I hai, na kevala mahAvIra ke upadeza ke sAtha dhokhAdhar3I, balki mokSa ke samIcIna mArga kI talAza karanevAle mokSArthiyoM ke sAtha bhI yaha unakI zraddhA ko mithyA banAkara unheM unmArga para Dhakelane kI phitarata hai| vastutaH yaha jinazAsana ke sAtha zatrutA kA bartAva hai| isa milAvaTa kA parityAga hI jinazAsana kI saccI rakSA aura sevA ho sakatI hai| isase hI bhaTTArakapIThoM ke anuzAsana meM rahanevAle zrAvaka, bhaTTArakoM dvArA kiye jAnevAle zoSaNa evaM niraMkuzatA se chuTakArA pA sakate haiM tathA bhaTTAraka bhI caritrabhraSTa hone se baca sakate haiN| kintu itanI phitarata se prApta huI gururUpa, balki jagadgururUpa mAnyatA ko koI bhI bhaTTAraka svecchA se tyAgane ko taiyAra nahIM hogA, kyoMki mokSArthI ke atirikta Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra0 7 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 149 aisA kauna buddhimAn hogA jo apane rAjasI ThAThabATa evaM prabhutva ko svecchA se tyAga degA? aura yadi koI bhaTTAraka tyAganA bhI cAhe, to anya bhaTTAraka use aisA nahIM karane deMge, kyoMki phira unase bhI aisI apekSA kI jaayegii| tathA jina munisaMghoM aura paNDitoM ke svArtha bhaTTArakaparamparA se jur3e hue haiM, ve bhI use aisA karane se rokeNge| yaha acchI bAta hai ki bhaTTAraka, muniyoM ko apanA guru mAnate haiM, kintu burI bAta yaha hai ki ve zrAvakoM se apane ko bhI guru manavAte haiM aura kucha munisaMgha bhI bhaTTArakoM kI pITha thapathapAte haiM tathA cAhate haiM ki zrAvaka unheM bhI guru mAneM, unake anuzAsana meM rheN| aise hI muniyoM ke dvArA Aja yaha AvAja uThAyI jA rahI hai ki uttarabhArata meM punaH bhaTTArapIThoM kI sthApanA kI jaay| isa AvAja ke pIche kyA rahasya hai, isakA bodha eka vartamAna AcArya zrI dayAsAgara jI ke vaktavya se hotA hai| zodhAdarza-34 (mArca, 1998) ke sampAdaka zrI ajita prasAda jI jaina ne apane sampAdakIya meM likhA hai "digambara jaina AcArya zrI dayAsAgara ne vigata varSa apanA cAturmAsa zrI digambara siddhakSetra koThI pAvAgar3ha (gujarAta) meM sthApita kiyA thaa| apane cAturmAsa sthala se unhoMne "zrI digambara jaina tIrthakSetroM kI rakSA kaise ho" zIrSaka se eka paripatra prasArita kiyA thA, jo sambodhita to zravaNabelagolA maTha ke bhaTTAraka svasti zrI cArukIrti svAmI jI ko thA, para jisakI pratiyA~ anyoM ko bhI preSita kI gayI thiiN| isakI eka prati hamako bhI prApta huI thii| isa paripatra meM AcAryazrI ne uttarabhArata meM digambara jaina tIrthakSetroM kI vartamAna meM durvyavasthA aura kuprabandha para ghora cintA prakaTa karate hue isake lie unake asaMyamI gRhastha-prabandhakoM ko jimmedAra ThaharAyA hai, jo "kSetra ke rakSaka ke rUpa meM bhakSaka bana baiThe haiM, kSetra kI sampatti va Aya ko har3apa rahe haiM, usakA durupayoga kara rahe haiN| kSetroM para ImAnadAra pujArI va mainejara dekhane ko nahIM milate, kSetroM kI dharmazAlAe~ laoNja kA rUpa le rahI haiM, jahA~ hara prakAra ke pApakarma hone lage haiM, kSetroM para vivAha-zAdI sampanna karAye jAne lage haiM, hanImUna bhI manAye jAne lage haiN| tIrthoM kI maryAdA. pavitratA va zaddhatA samApta ho rahI hai tathA atizaya ghaTa rahe haiN| jainAgama meM, samAja meM digambara sAdhuoM kA tIrthoM para rahakara AtmasAdhanA karane kI bAta kahI jAtI hai, para sAdhu kSetra para rahe kaise? asaMyamiyoM ne kSetroM para asaMyama kA itanA vistAra kara rakhA hai ki saMyamI ko vahA~ bhI AtmasAdhanA karanA muzkila ho gayA hai| kSetroM para sAdhuoM ke Thaharane kA koI ucita sthAna nahIM hai| yadi kahIM tyAgI-santa-nivAsa kA nirmANa kiyA bhI gayA hai, to asaMyamiyoM ne usa para kabjA jamA liyA hai| yadi kisI sAdhu ne kSetra para rahanA cAhA, use usake kaTu anubhava jhelane pdd'e| kSetra para sAdhuoM ke AhAra-pAnI kI bhI samucita vyavasthA nahIM ho pAtI --- / " Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/pra07 "ina sabhI samasyAoM ke hala ke lie AcAryazrI ne sujhAva diyA hai ki "sabhI jaina tIrthoM para bAlabrahmacArI, gRhatyAgI, vratI, dharmAtmA, vidvAn, munibhakta, ImAnadAra bhaTTArakoM kI sthApanA honI cAhie, tAki tIrthoM para sAdhusanta zAnti se Thaharakara apanI AtmasAdhanA kara sakeM, tIrthoM kA bhI saMrakSaNa ho sake, purAtana jinAlayoM kA jIrNoddhAra ho sake tathA samAja va dharma kA bhI vikAsa ho ske|" (zodhAdarza-34 / pR. 15-16) / AcArya dayAsAgara jI ke ina vicAroM para TippaNI karate hue sampAdaka jI likhate haiM-"AcAryazrI ne jisa prakAra ke bhaTTAraka-svAmiyoM ko tIrthakSetra para sthApita karane kA sujhAva diyA hai, ve AyeMge kahA~ se, yaha hamArI alpa buddhi meM nahIM aataa| vaise bhI itihAsa sAkSI hai ki maThAdhIza ho jAne para koI bhI sAdhu nahIM raha jaataa|" (vhii)| AcArya jI ke uparyukta vaktavya se spaSTa ho jAtA hai ki ve sabhI tIrthakSetroM para bhaTTArakapIThoM kI sthApanA isalie cAhate haiM ki vahA~ para una jaise sAdhuoM ke Thaharane aura AhAra-pAnI kI samucita vyavasthA ho sake, jisase ve vahA~ mahInoM Thaharakara zAnti se AtmasAdhanA kara skeN| AcArya jI ko vizvAsa hai ki aisI vyavasthA tIrthoM para bhaTTArakapIThoM kI sthApanA se hI saMbhava hai| isase spaSTa hotA hai ki tIrthoM para AvAsa aura AhAra-pAnI kI suvidhA cAhanevAle muni bhI kisI bhaTTAraka ko, use upalabdha guru kI mAnyatA kA parityAga nahIM karane deNge| isI prakAra jina paNDitoM ko bhaTTArakoM se puraskAra, upAdhiyA~ aura sammAna prApta hote haiM, ve bhI unheM aisA karane se rokeNge| ataH bhaTTArakoM ke dvArA svayaM hI guru kI mAnyatA kA visarjana arthAt jinazAsana meM kI gayI milAvaTa kA parityAga saMbhava nahIM hai| isalie isa milAvaTa ko dUra karane kA eka hI upAya hai- zrAvakoM ko prabodhita krnaa| patra-patrikAoM meM lekha likhakara, choTI-choTI pustakeM prakAzita aura vitarita kara tathA bhASaNa aura pravacana kara zrAvakoM ko 'viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH' (ra.kA.zrA.) ityAdi zAstravacanoM ke pramANa dekara guru ke lakSaNa samajhAne hoMge, tathA batalAnA hogA ki bhaTTAraka savastra, ArambhI, parigrahI aura viSayAzAdhIna hote haiM, ataH ve guru nahIM haiN| isalie unheM na to 'namo'stu' kiyA jAya, na unake caraNa chue jaayN| ve kSullaka aura elaka bhI nahIM haiM, ataH unheM 'icchAkAra' (icchAmi) bhI na kiyA jaay| unheM kevala 'jaya jinendra' kiyA jAnA caahie| zrAvakoM ko yaha bhI samajhAnA hogA ki bhaTTArakoM ko 'svAmI', 'guru' yA 'jagadguru' zabdoM se bhI sambodhita na kiyA jAya tathA unake kisI upadeza yA parAmarza ko zAstrasammata hone para hI svIkAra kiyA jAya, anyathA asvIkAra kara diyA jaay| isa taraha zrAvakoM ko prabodhita karate rahane para dhIre-dhIre sabhI zrAvaka satya ko samajheMge aura bhaTTArakoM ko guru mAnanA chor3a deNge| taba unakI gurumAnyatA svataH Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/pra07 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 151 samApta ho jaayegii| IsA kI 17vIM zatAbdI meM uttarabhArata meM paM0 banArasIdAsa jI Adi vidvAnoM ne isI vidhi se bhaTTArakapIThoM kA unmUlana kiyA thaa| vastutaH bhaTTArakapIThoM ke kAyama rahane meM burAI nahIM hai, burAI hai bhaTTArakoM kI gururUpa-mAnyatA meN| isa mAnyatA ne hI bhaTTArakoM ko rAjAoM ke samAna ThATha-bATa se jIvana vyatIta karanevAlA aura zrAvakoM kA niraMkuza svAmI banA diyA, jisake pariNAmasvarUpa unhoMne zrAvakoM kA atyAcArapUrvaka zoSaNa kiyaa| ataH purAne bhaTTArakapITha kAyama raheM, aura jahA~ Avazyaka hoM, naye bhI sthApita kiye jAya~, kintu bhaTTArakoM kI guruvat mAnyatA samApta kI jAya, guru ke pratIkabhUta picchI aura kamaNDalu kA bhI unase parityAga karAyA jAya, zrAvakoM para unakA dhArmika anuzAsana bhI na rhe| ve kevala tIrtha ke prabandhaka aura rakSaka ke karttavya nibhaayeN| isake lie unheM yathocita vetana diyA jaay| isase bhaTTArakoM ke astitva para kisI ko bhI Apatti nahIM hogii| For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistRta sandarbha nandisaMgha kI prAkRta paTTAvalI (The Indian Antiquary, vol. XX, pp. 344-347) Introduction of Pattavali A 990 // atha paTTAvalI likhyte|| zrItrailokyAdhipaM natvA smRtvA sdgurubhaartiiN| vakSye paTTAvalI ramyAM muulsngghgnnaadhipN|| 1 // zrImUlasaGghapravare nandyAmnAye mnohre| balAtkAragaNottaMse gacche saarsvtiiyke|| 2 // kundakundAnvaye zreSThaM utpannaM shriignnaadhipN| .. sa evAtra pravakSyati zrUyatAM sajjanAH jnaaH|| 3 // (1) atha vaMzAdhikAra prathama paTTAvalI viSai yugAdi caudA kulakara hUvA // 14 nAma chai|| taiThI pAchai yuga lyA dharmanivAraka saMsAratAraka AdinAtha jI 1 iti 24 vIra antima hUvA // taiThA varSa 62 tAI kevalI rhye|| gaathaa|| antimajiNaNivvANe kevalaNANI ya goymmunniindo| bAraha vAse ya gaye sudhammasAmI ya sNjaado|| 1 // taha bAraha vAse puNa saMjAdo jambusAmi munniraayo| aThatIsa vAsa rahiyo kevalaNANI ya ukkittttho|| 2 // bAsaThi kevalavAse tiNha muNi goyamasudhammajambU / / bAraha bAraha do jaNa tiya dugahINaM ca cAlIsaM // 3 // (2) aura pAchai gotama svAmI varSa 12 kevalI rhyo| taiThA pAchai jambU svAmI 38 kevalI rhyo| evaM varSa 62 mai kevalI rahyA // talai pAchai 5 zrutakevalI likhite|| gaathaa|| suyakevali paJca jaNA bAsaThi vAse gaye su sNjaadaa| paDhamaM caudaha vAsaM viNhukumAraM muNeyavvaM // 4 // na~dimitta vAsa solaha tIya aparAjiya vAsa baaviisN| igahINa-vIsa vAsaM govaddhaNa bhaddabAhu guNatIsaM // 5 // For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ vistRta sandarbha kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /153 sada suyakevalaNANI paJca jaNA viNhu nandimitto y| aparAjiya govaDDaNa (taha) bhaddabAhu ya sNjaadaa|| 6 // varSa 100 mai e pA~ca zrutakevalI huvA viSNunandi 14 nandimitra 16 varSa aparAjita varSa 22 govaradhana (sic) varSa 19 bhadrabAhujI varSa 29 // e pA~ca AcArya zrutakevalI varSa 100 mai huuvaa|| (3) taiThA pAchaiyyA naiM gyArA aGga caudA pUrva ko pATha kaNThi Avaito ara pustaka na chaajai|| dvAdazAGga kA pada eka so bArA koDi tiyAsI lAkha aThAvana hajAra pA~ca pada chai 1128358000 // 5 // eka pada kA zloka batIsa akSar2yA etA hoy| ikyAvana koDi ATha lAkha corAsI hajAra cha sai sATa akavIsa 510884 621 zloka huvaa| so bArA aGga ne likhatA~ syAhI paitIsa hajAra no sai aThyANave koDimaNa ara tetIsa lAkhamaNa eka so sATA aThAIsamaNa TaGka savA lAgai 359983300128 ttngk|| sahasra zloka likhatA~ paisA 1 bharI syAhI laagai| tai ko likhai tola cAlIsa kI etI laagai|| (4) taiThA. pAchai mahAvIra syu varaSa 162 pAchai dasapUrvadhArI huvA 11 muni [ // gaathaa||] sada-bAsaTThi su vAse gaye su uppaNNa daha su puvvadharA / sada * tirAsi vAsANi ya egAdaha muNivarA jaadaa|| 7 // Ayariya visAkha poTThala khattiya jayaseNa nAgaseNa munnii| siddhattha dhitti-vijayaM buhilingg-dev-dhmsennN|| 8 // daha ugaNIsa ya sattara ikavIsa aThAraha sttr| aThAraha teraha vIsa caudaha codaya kame NeyaM // 9 // zrI vIrAt varSa 162 vizAkhAcArya varSa 10 / zrIvIrAt varSa 172 proSThilAcArya varSa 19 / zrIvIrAt varSa 191 kSatriyAcArya varSa 17 / zrIvIrAt varSa 208 jayasenAcArya varSa 21 / zrIvIrAt varSa 229 nAgasenAcArya varSa 18 / zrIvIrAt varSa 247 siddhArthAcArya varSa 17 / zrIvIrAt varSa 264 dhRtisenAcArya varSa 18 / zrIvIrAt varSa 282 vijayAcArya varSa 13 / zrIvIrAt varSa 295 buddhiliGgAcArya varSa 20 / zrIvIrAt varSa 315 devAcArya varSa 14 / zrIvIrAt varSa 329 dhrmsenaacaary|| varSa 183 paryanta dazapUrva kA dhArI huvaa| 183 varSa eka so tiyAsI mai| For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ vistRta sandarbha (5) so daza pUrva ke likhavai syAhI tola cAlIsa ke, gyArA hajAra eka sau paisaThi koDimaNa ara doya lAkhamaNa aThAvana hajAramaNa tIni sai tirANavaimaNa sera paTarA laagai|| so yo eto pAThayA~ 11 AcAryA nai kaNTha Avaito ara pustaka na chauN| (6) iha sthiti pAchai ekAdazAGgadhArI upanA varSa 220 // tiha mai varSa 123 tA~I tau ekAdazAGga pATa 5 huvaa|| gaathaa|| antimajiNaNivvANe tiyasaya-paNacAla vAsa jAde su| egAdahaGgadhAriya paJca jaNA muNivarA jaadaa|| 10 // nakkhatto jypaalg-pnnddv-dhuvsenn-kNs-aayriyaa| aThAraha vIsa vAsaM guNacAlaM coda bttiisN|| 11 // sada tevIsa ya vAse egAdaha aGgadhara jaadaa|| zrI vIrAt varSa 345 nakSatrAcArya varSa 18 / zrIvIrAt varSa 363 jayapAlAcArya varSa 20 / zrIvIrAt varSa 383 pANDavAcArya varSa 39 / zrIvIrAt varSa 422 dhruvasenAcArya varSa 14 / zrIvIrAt varSa 436 kaMsAcArya varSa 32 // (7) varSa 123 pAchai varSa 97 mai dazAGgadhArI utraa| 123 tA utaratA huvA pATa 4 // gaathaa|| vAsaM sattANavadi (ya) dasaGga nava aTTha aGgadharA // 12 // subhadaM ca jasobhadaM bhaddabAhu kameNa y| lohAcajja muNIsaM ca kahiyaM ca jiNAgame // 13 // chaha aTThAraha vAse tevIsa bAvaNa vAsa munninnaahN| dasa-nava aTThaGgadharA vAsa dusada vIsa svvesu|| 14 // varSa 97 mai pATa 4 huvaa|| zrIvIrAt varSa 468 subhadrAcArya varSa 6 / zrIvIrAt varSa 474 yazobhadrAcArya varSa 18 zrIvIrAt varSa 492 bhadravAhu jI varSa 23 // zrIvIrAt varSa 515 / lohAcArya jI varSa 50 // eva varSa 97 // aGga ghaTatA ghaTatA rahyA varSa 220 taaii|| (8) gyArA aGga kai likhavai syAhI to gaitai ko vyoro eka hajAra doya sai ekyAsI koDimaNa ara cha lAkha guNacAsa hajAra chai sai cosaThimaNa pAvaDo ttngk| savA lAgai tola cAlIsa kai 12810649664 TaGka pAva 1 // eto pAThayyA~ AcAryA nai kaNThi Avato ara pustaka na chaa|| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / vistRta sandarbha kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 155 (1) taiThA~ pAchai varSa 118 tA~I ekAGgadhArI rahyA // [ gAthA // ] uppaNNA paJca jaNA paJca sa paNNasaThe antimajiNasamaya jAde su / iyaGgadhArI muvvA // 15 // ahivalli mAghaNandi ya dharaseNaM pupphayanta bhUdavalI / aDavIse igavIsaM ugaNIsaM tIsa vIsa vAsa puNo // 16 // (10) ekAGgadhArI 5 pA~ca pATa huvA // zrIvIrAt 565 ahivhilAcArya varSa 28 // zrIvIrAt 593 mAghanandyAcArya varSa 21 / zrIvIrAt varSa 614 dharasenAcArya varSa 19 zrIvIrAt varSa 633 puSpadantAcArya varSa 30 zrIvIrAt varSa 663 bhUtavalyicArya varSa 20 // 118 vrss|| varSa 118 tA~I ekAGgadhArI ghaTatA ghaTatA zrutigyAnI huvA // mahAvIra syu~ 683 varSa tA~I aGga kI sthiti rahI // pAchai zrutijJAnI huvA // gAthA // igasaya aThAra vAse iyaGgadhArI ya muNivarA jAdA / cha saya tirAsi ya vAse NivvANA aGgachitti kahiya jiNaM // 17 // eka aGga kA pAThI huvA varasa eka so aThArA mai // eka aGka kA pada aThArA hajAra lyA nai likhatA~ syAhI tola cAlIsa kai maNa / 570047452 satAvana koDi saitAlIsa hajAra cyAri sai bAvanamaNa TaGka lAle~ // ete pAThayA AcAryA nai kaNThi Avato ara pustaka na chA // (11) taiThA pAchai avai zrImUlasaGgha kA pATa varNana kIje chai / zrImahAvIra syu~ varSa 683 paachai|| vikramAditya ko janma huvau / subhadrAcArya syu~ varSa 2 vikrama janma ara rAjya vikrama kI syu~ varSa 4 bhadrabAhu jI pATi baiThA // bhadrabAhu ziSya guptigupta / tasya nAmatrayaM / guptigupta 1 arhadbali 2 vizAkhAcArya 3 // tasya catvAri ziSya / nandivRkSamUlena varSAyogo dhRtaH saha mAghaninda tena nandisaGgha sthApitaH / 1 // jinasenanAmatRNatale varSAyogo dhRtaH saha (saH) vRSabha tena vRSabhasaGgha sthApitaH / 2 // yena siMhaguhAyAM varSAyoga sthApitaH saha (saH) siMhasaGghaM sthApitavAn / 3 // yo devadattA vezyAgRhe varSAyogo sthApitavAn saha (saH) devasaGghazcakAra / 4 // (12) tadyathA // nandisaGghe pArijAtagacche balAtkAragaNe catvAri muninAmAni / nandi / 1 / candra / 2 / kIrti / 3 / bhUSaNa / 4 / punarapi nandisaM sarasvatIgacche balAtkAragaNe / tathA ca zrImUlasaGghe nandyAmAnye sarasvatIgacche balAtkAragaNe 1 / candra / 2 / kIrti / 3 / bhUSaNa / 4 / ityAdi // catvAri muninAmAni / nandi / For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / vistRta sandarbha (13) tatra prathamaM vIrAt varSa 492 subhadrAcAryAt varSa 24 vikramajanmAntaM varSa 22 rAjyAnta varSa 4 bhadrabAhu jAtaH // gAthA // sattari cadusadajutto tiNa kAlA vikkamo havai jammo / vAlalIlA soDasa vAsehi bhammie desa // 18 // aTha varasa micchovdessNjutto| surapayaM lahiyaM // 19 // so yA~ AcAryA buddhi ghaTatI jANI / kyau~ ! jatkAla kA doSa setI // tadi bhUtavali muni puSpadanta muni zrutajJAna sarva pustakA meM thApyo / miti jeSTha sudi paJcamI ke dina // parasavAse jajjaM kuti cAlIsavarasa jiNavaradhammaM pAlIya For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational pro0 hArnale dvArA sampAdita nandisaMgha kI tAlikAbaddha paTrAvalI kA zeSa aMza 3.27 .108 tot (The Indian Antiquary, vol. XX, pp. 352-355) a08 / vistRta sandarbha Serial Number For Personal & Private Use Only TABLES OF THE KUNDAKUNDA LINE, OR THE SARASVATI GACHCHHA, CALLED THE NANDI AMNAYA, OR BALATKARA GANA, OF THE MULA SANGHA. (FROM MSS. A AND B.) Dates of House- Monk Pontiff Total Accession holder Names REMARKS Samvat A.D. Years Months Days Intercalary days Years Months Days Years Months Days 27. Mahakirti E 17 11 5 5 20 He was made pontiff in Bhaddalpur, but transferred his seat to Ujaini. 4 | 15 (MS. B calls him Viranandin.) Vishnunandin kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta /157 14 - - 21 4 - Years Days II II Months ILI E u Sribhushana I ' 8 - - 686 Mr. S. 41 704 Mr. V.91 726 669 Ch. S. 9 735 678 V. S. 5 749692 Bh. S. 10 6 g 30. Srichandra 6 12 14 3 4 31 5 (P. 12, Silachandra.) 31. Nandikirti 15 20 - - 15 6 4 13 50 6 17 (P. 12, Srinandin.) I Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Serial Number 32. Desabhushana 33. 34. 35. 36. 37. Names 38, Anantakirti Dharmanandin Virachandra Ramachandra Ramakirti Abhayachandra 39. Naranandin Dates of Accession Samvat Ch. V. 12 765 A S. 10 765 708 18 785 S. S. 15 808 J. S. 15 840 As. V. 12 V. S. 3 A.D. 878 A. S. 10 (897) K. S. 7 708 728 857 800 751 783 821 House holder 840 Months Years Days 11 135 13 8 14 18 15 1 I 1 I T I 1 I I 1 I 1 Years Months Days Monk 24 13 18 25 11 16 10 21 1 I I I I = 1 I T I I I 1 I Years Months Days I Pontiff 19 22 32 17 18 6 6 7 9 25 16 10 9 25 1 4 9 27 Intercalary days Years Months Days 1 5 5 8 Total 42 21 4 26 11 51 5 9 43 10 53 10 70 6 13 (MS. B gives Sam. 764.) 6 35 10 4 45 15575 1 1 54 9 T REMARKS (P. 12, Dharmadinandin.) 12 (P. 13, Vidyanandin.) 7 6 (MS. B calls him also Virachandra.) 1 (P. 13, Abhayendu.) 9 (MS. B and P. 13 call him Narachandra; MS. B has K.S. 11; it also gives Sam. 895.) 158 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / vistRta sandarbha Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Serial Number 40. 42. 41. Nayananandin 44. Names 43. Mahichandra I 46. Nagachandra 47. 48. Harichandra 45. Lakshmichandra Maghachandra I Gunanandin II Gunachandra Lokachandra II Dates of Accession Samvat 916 Bh. V. 5 939 Bh. S. 9 948 As. V. 8 974 S. S. 9 990 M. S. 14 1023 J. V. 2 1037 A. S. 1 1048 Bh. S. 14 1066 J. S. 1 A.D. Years Months Days 859 891 882 8 917 933 House holder 980 991 21 1009 8 14 13 11 966 18 10 4 15 . 1 - 1 1 1 T 1 I 1 Years Months Days 13 10 14 8 20 Monk 10 11 25 20 22 I 30 I I I T 1 I 1 T Months Years Days 23 8 26 16 32 14 10 17 Pontiff 13 9 11 1 6 4 3 2 24 8 8 3 3 7 3 Intercalary days Years Months Days 9 8 10 29 14 5 9 11 10 Total 4 57 169 26 9 20 (MS. B gives Bh. S. 3. P. 14 has Nayanandin.) 49 41 65 1 5 U 3 50 4 48 11 49 8 18 58 3 16 REMARKS 5 (MS. B gives Sam 972 and consequently deducts 2 from each date down to No. 52, where it also gives 1140.) 3 (P. 14 has Maghavendu.) 14 13 (MS. B adds marginally Gunakirti, which is also given by P. 14.) 17 (P. 15 inserts Vasavendu between Nos. 47 & 48.) 7 a08 / vistRta sandarbha kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 159 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational Monk Pontiff Dates of Accession Householder Total Serial Number Names REMARKS Samvat Intercalary days A.D. Years Months Days Months Days Years Years Months Days Years Months Days 6 Srutakirti 1022 32 - - 15 6 6 6 60 6 1079 Bh. S. 8 1094 Ch. V.5 160 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 50. Bhavachandra 1037 12 - - 25 - - 20 5 58 - 1 g 51. Mahichandra II 10 - - 26 - - 1115 1058 Ch. V. 51 25 5 10 5 15 Down to here the seat of the Pontificate was in Ujain. (P. 16 has Mahachandra.) a For Personal & Private Use Only 52. Maghachandra II 14 - - 13 - - 3 17 7 1140 | 1083 Bh. S. 51 31 31 24 He pontificated in Wara. (See remark under No. 44.) Vtishabhanandin 4 1 4 | 47| 4 | 5 In wara. (P. 16 has Brahmanandin.) 54. Sivanandin - - 7 6 17 | 14 55 7 1 In Wara. 1144 1087 P. V. 141 1148 109119 V. S. 4 1155 1098 Mr. S. 5 1156 1099 7 S. S. 6 55. Vasuchandra - - 40 - - - 28 3 51 8 1 In Wara. (P. 16 has visvachandra.) 56. Sanghanandin - - 32 - - 4 - 24 5 43 - 29 In wara. (MS B calls him Sishanandin, P. 17, Harinandin.) a08/ vistRta sandarbha Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational Dates of Accession Householder Monk Pontiff Total Serial Number Names. REMARKS Sarvat A.D. Years Months Days Years Months Days Intercalary days 3 | Years Months Days w >> a08 / vistRta sandarbha Bhavanandin 1103 1160 Bh. S. 5 Years Months Days = .1 i II F E 30 - - 7 2 - 3 In Wara. 58. Devanandin II 1110 1167 K. S. 8 30 - - 3 3 2 3 W 12 In Wara. (P. 17, Surakirti.) w 59. Vidyachandra 1113] - c o --555 E 3 | 5 1170 Ph. V. 5 19 In Wara. I a For Personal & Private Use Only 60. Surachandra I E 1119 1176 S. S. 9 u - - 8 1 292 53 2 1 In Wara. Maghanandin o | 1184 A. S. 10 1127 2 - 4 5 50 6 21 In Wara. E i II O II w I u kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 161 62. Jnanakirti -- 11 7 55 - 10 In Wara. (P. 18, Jnananandin.) 1188 1131 Mr. S. 1 1199 1142 Mr. S. 111 63. Gangakirti 33 - - 7 2 8 10 53 2 18 Down to here the pontificates took place in Wara. (MS. B adds "from here 14 pontificates took place in Gwaler, down to Abhayakirti, No.77 "). Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Monk Dates of Accession Pontiff Householder Total Serial Number Names REMARKS Samvat Intercalary days A.D. Years Months Days Years Months Days Years Months Days Years Months Days Simhakirti 1149 8 - - 37 - - 2 2 15 16 16 47 3 1 In Gwaler (Gwaliyar). 1206 Ph. V. 14 1209 J. V.3 162 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 65. Hemakirti 1152] 13 - - 24 - - 7 3 [27 | 6 | 44 | 4 | 3 (From the middle of No. 65 MS. A breaks off down to the middle of No. 79. The lacuna is supplied from MS. B.) (P. 18, has Charunandin.) 66. Sundarakirti 1159 1216 A. S. 3 6 9 - 19 3 - 6 6 20 10 327 - For Personal & Private Use Only Nemichandra II 11667 - - - 7 8 299 8 (P. 19 has Neminandin.) 1223 V. S. 3 1230 M. S. 11 68. Nabhikirti 1173 5 - - 35 - - 1 11 264 69. Narendrakirti I 1175 14 - - 13 - - 9 19 - 18 12 36 1 - (P. 19, Narendradiyasah.) Srichandra II 1232 M. S. 11 1241 Ph. S. 11 1248 A. S. 12 11847 -- 38 4 1 71. Padmakirti 1191 10 - - 22 - - 4 11 256 371 - 1 a08/ vistRta sandarbha Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Serial Number 72. 73. Names .KHn Varaddhachandra Akalankachandra 74. Lalitakirti Kesavachandra 76. Charukirti Abhayakirti Vasantakirti. Prakshatakirti Dates of Accession Samvat 1253 A. S. 13 1257 K. S. 15 1256 1199 A. S. 14 1261 Mr. V..5 J. S. 11 1264 A. V. 3 A.D. 1264 M. S. 5 1196 1262 1205 1266 As. S. 5 1204 1207 1207 House holder 1209 Months Years Days 1200 13 - 18 14 1 11 1 13 - 11 2 12 - T T 1 11 - - Monk Years Months Days 5 33 24 34 32 30 20 15 1 1 1 1 1 5 1 I 1 1 1 I - Years Months Days 2 Pontiff 1 + I 2 1 2 11 28 Intercalary days Years Months Days 3 3 24 7 6 15 -- 5 41 6 Total 4 11 7 4 22 8 I 48 4 I 327 47 3 45 6 41 11 1 (Perhaps wrong for Varddhamana, as given by P. 19). 1 5 21 9 REMARKS 18 In Gwaler (Gwaliyar.) 33 5 In Ajmer. 3 19 4 28 3 23 In Ajmer. ( Perhaps wrong for Prakhyatakirti, as in P. 22.) a08 / vistRta sandarbha kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 163 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational Pontiff Dates of Accession Householder Monk Total Serial Number Names REMARKS Samvat Intercalary days Years Months A.D. Years Months Days Years Months Days Years Months Days Days santikirti II 1211 1268 K. V.8 - 2 8 164 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 In Ajmer. (P. 23, Visalakirti.) 81. Dharmachandra 1 1214 16 - - 24 - - 25 - 5 8 65 - 13 In Ajmer. 1271 S. S. 15 82. Ratnakirti II 1239 - - 25 - - 14 4 10 6 58 4 1296 Bh. V. 13 16 In Ajmer. For Personal & Private Use Only 83. Prabhachandra II 1310 P. S. 14 1253 12 - - 12 - - 74 11 15 8 9811 23 In Ajmer. There was an Acharya of Prabhachandra in Gujarat. A certain Sravak called Prabhachandra for the purpose of performing a consecration, but he could not come. Then after giving the Surimantra to the Acharya, the Sravak conferred on him the title of Bhattaraka. Thus Padmanandin became a Bhattaraka. (MS. B adds the date Sarn .1375=A. D. 1318.) He carved a stone figure of Sarasvati and caused it to speak (see p. 41.) a08/ vistRta sandarbha Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational Monk Pontiff Total Dates of Accession Householder Serial Number Names REMARKS Samvat Intercalary days Years Months Days A.D. Years Months Days * Years Months Days Years Months Days a08/ vistRta sandarbha 84. 1 Padmanandin 1328 - 65 28 In Dilli (Delhi.) 1385 P. S. 7 1450 M. S. 5 85. Subhachandra 1393 16 56 3 4 11 96 3 w 15 In Dilli. 86. Prabhachandra III 1440 1507 J. V.5 12 - 64 co 8 17 8 o For Personal & Private Use Only 27 In Dilli. (MS. B and P. 30 call him Jina chandra, and the next, Prabhachandra.) 87. Jinachandra II 1 15141 15 - - | 35 - - 9 4 1571 Ph. V. 2 25 | 8 | 59 | 5 | 3 | In Chitor. In Sam. 1572 the Gachchha split up into two, one section residing in Chitos, the other in Nagar.64 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 165 * 64. This date is obscure, the seperation may have taken place in that year (1572), but Seperate heads were not appointed till 1581, when Jinachandra died. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Serial Number | 88. Names Ratnakirti III 89. Bhuvanakirti I 91. 90. Dharmakirti Visalakirti 105. Bhuvanabhushana 106. Vijayakirti 107. Lokendrakirti 108. Bhuvanakirti II Dates of Accession Samvat 1581 S.V. 5 1586 M. V. 3 1590 Ch. V. 7 1601 V. S. 1 1797 A. S. 10 1802 A. S. 1 1830 K.? 1840 Ch. V. 1 1524 1529 A.D. Months Years Days 1533 1544 1740 1745 1773 1783 House holder 9 11 13 9 11 9 A. 7 127 . - The Nagor Line. From MS. A. Pontiff - I I 1 1 L 1 T 1 I T I I Monk Months Years Days 31 26 31 58 28 28 I 27 1 1 1 1 I I I Years Months Days I 21 8 13 (5 Only) 4 I 9 26 [25 1 2] 4 6 12 4-16 41 I 1 Intercalary days Years Months Days I 2-4 42 10 (10) (20) 1-10 55 (1) (4) By caste a Sethi. (Intercalary, 1 month 10 days.) I 1 61 27 7 0 ? ? 10 0 0 mts. ? 8 Total 1 1 8 18 (All these particulars, exc. date of accession, really belong to No. 88 of the Chitoe line, q.v. Ratnakirti reigned only about 5 years.) 0 0 ? ? REMARKS 0 He was by caste a Chhavada (Intercalary 2 months 4 days.) ? 0 By caste a chhavada, in Kalaidahar. (Intercalary 4 months 16 days; the ? (From the middle of No. 91 the MS. again breaks off down to the beginning of No. 105.) period of monkhood is missing in the MS.) By cast a Patani, in Ajmer. (The intercalary and total periods are missing.) Of a high caste (Vadjatya). His seat of pontificate was in Ajmer. His death (santi) took place in Malakapur in Vaisakha Sudi 5. He is the present pontiff. 166 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / vistRta sandarbha Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B. - The Chitor Line. From MS. B. Serial Number Dates of Accession Dates of Accession REMARKS Names Serial Number REMARKS Names a08 / vistRta sandarbha Sam. A.D. Sam. A.D. 88. Dharmachandra II 96 Mahendrakirti I 1581 S.V.5 1735 Khemendrakirti 1758 1524He reigned 21 years, see remark to No. 88 of the Nagor Line. P. 35 omits him. (P. 35 omits him.) Surendrakirti 1792 P.S.10 1815 A.S.11 1822 V.V.? 1852 ?? 1765 89 Lalitakirti II Sukhendrakirti 1795 1603 Ch.S.8 1622 V.V.? Chandrakirti og For Personal & Private Use Only He was a house holder for 4 years, (i.e., he was 4 year old when he took the vows.) Devendrakirti 1662 Ph.V.? 1605 Narendrakirti 100 Nainakirti (P.pattavali closes here.) 1822 93 kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 167 Surendrakirti 101] Devendrakirti III 1691 1634 K.V.8 1722 | 1665 S.V.8 1733 S.V.5 1770 | 1713 M.V.11 1879 A.V.10 1883 A.S.10 | 1938 Ph.S.2 1826 Jagatkirti 1676 102| Mahendrakirti II 1881 Devendrakirti II. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ vistRta sandarbha 3 prathama zubhacandrakRta nandisaMgha kI gurvAvalI ( vi0 saM0 1535-1620) zrImAnazeSanaranAyaka-vanditAGgrIH zrIguptigupta iti vishrutnaamdheyH| yo bhadrabAhumunipuMgava-paTTapadmaH sUryyaH sa vo dizatu nirmlsNghvRddhim|| 1 // zrImUlasaMghe'jani nandisaMghastasmin blaatkaargnno'tirmyH| tatrAbhavatpUrvapadAMzavedI zrImAghanandI nrdevvndyH|| 2 // paTTe ttadIye munimAnyavRtto jinaadicndrssmbhuudtntrH| tato'bhavatpaJcasunAmadhAma zrIpadmanandI municakravartI // 3 // AcAryaH kundakundAkhyo vakagrIvo mhaamuniH| elAcAryo gRddhapicchaH padmanandIti tnnutiH|| 4 // . tttvaarthsuutr-krtRtv-prkttiikRt-snmnaaH| umAsvAtipadAcAryo mithyaatvtimiraaNshumaan|| 5 // .. lohAcAryastato jAto jaatruupdhro'mraiH| .. sevanIyaH smstaa'rthvibodhnvishaardH|| 6 // tataH paTTadvayI jAtA praacyudiicyuplkssnnaat| teSAM yatIzvarANAM syurnAmAnImAni tttvtH|| 7 // yazaHkIrtiryazonandI devanandI mhaamtiH| pUjyapAdaH parAkhyeyo guNanandI gunnaakrH|| 8 // vajranandI vajravRttistArkikANAM mheshvrH| kumAranandI lokenduH prabhAcandro vconidhiH|| 9 // nemicandro bhAnunandI siMhanandI jttaadhrH| vasunandI vIranandI ratnanandI rtiishmit|| 10 // mANikyanandI meghenduH shaantikiirtirmhaayshaaH|| merukIrtirmahAkIrtirvizvanandI vidaambrH|| 11 // zrIbhUSaNaH zIlacandraH zrInandI deshbhuussnnH| anantakIrtirdharmAdinandI nandIti shaasnH|| 12 // vidyAnandI rAmacandro rAmakIrti ranindadyAvAk / abhayendurnaracandro nAgacandraH sthiravrataH // 13 // For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / vistRta sandarbha kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 169 nayanandI harizcandro mahIcandro malojjhitaH / mAghavendu lakSmIcandro guNakIrtirguNAzrayaH // 14 // guNacandro vAsavendurlokacandraH svatattvavit / traividyaH zrutakIrttyAkhyo vaiyAkaraNaH bhAskaraH // 15 // bhAnucandro mahAcandro brahmanandI zivanandI mAghacandraH kriyAguNIH / vizvacandrastapodhanaH // 16 // saiddhAntiko harinandI bhAvanandI munIzvaraH / surakIrtirvidyAcandraH suracandraH zriyAM nidhiH // 17 // mAghanandI jJAnanandI gaGganandI siMhakIrtirhamakIrtizcArunandI neminandI nAbhikIrtirnarendrAdiyazaH zrIcandraH padmakIrttizca varddhamAno akalaGkazcandragururlalitakIrtiruttamaH / traividyaH kezavazcandrazcArukIrtiH saiddhAntiko'bhayakIrtirvanavAsI vasantakIrtirvyAghrAhisevitaH mahattamaH / mnojnydhiiH|| 18 // prm| munIzvaraH // 19 // sudhaarmikH|| 20 // mahAtapAH / zIlasAgaraH // 21 // zrIvanavAsinastribhuvana- prakhyAta - kIrterabhUt tasya ziSyo'neka - guNAlayaH sama-yama- dhyAnApagA-sAgaraH / vAdIndraH paravAdi - vAraNa- gaNa - prAgalbha - vidrAvaNaH siMhaH zrImatimaNDayeti viditastraividyavidyAspadam // 22 // vizAlakIrtirvaravRttamUrttistapomahAtmA zubhakIrtidevaH / ekAntarAdyugra- tapovidhAnAddhAteva sanmArgavidhervidhAne // 23 // zrIdharmacandro'jani tasya paTTe hamIrabhUpAlasamarcanIyaH / saiddhAntikaH saMyamasindhucandraH prkhyaatmaahaatmykRtaavtaarH|| 24 // tatapaTTe'jani ratnakIrtiranaghaH syAdvAdavidyAmbudhiH nAnAdezavivRttaziSyanivahaH prAcyAMghriyugmo guruH / dharmAdharma-kathA- surakta - dhiSaNaH pApaprabhA - bAdhako bAlabrahma-tapaHprabhAva-mahitaH - kAruNya-pUrNAzayaH // 25 // For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 asti svastisamastasaGghatilakaH gacchastatra vizalakIrttikalitaH tatra-zrIzubhakIrttimahimA jIyAdindusamAna - kIrtiramala: paTTe zrIratnakIrtiranupamatapasaH pUjyapAdIyazAstraH vyAkhyAvikhyAtakIrtiguNagaNanidhipaH satkriyAcArucaMcuH / zrImAnAnanda-dhAma-pratibudha-nutamAmAnasaMdAyivAdo jayAdA candra narapatividitaH zrIprabhAcandradevaH // 27 // zrImatprabhAcandramunIndrapaTTe zazvatpratiSThApratibhAgariSTaH / vizuddhasiddhAntarahasyaratnaratnAkaro nandatu padmanandI // 28 // zrInandisaMgho'tulo sArasvatIyaH paraH / vyAptAmbaraH sanmatiH a08 / vistRta sandarbha zrIratna - kIrtirguruH // 26 // haMso jJAna-marAlikA - samasamAzleSa- prabhUtAdbhutA nandaM krIDati mAnaseti vizade yasyAnizaM sarvataH / syAdvAdAmRtasindhuvarddhanavidhau zrImatprabhenduprabhAH paTTe sUrimatamallikA sa jayatAt zrIpadmanandI muniH // 29 // mahAvratapurandaraH prazamadagdharAgAGkuraH sphuratparamapauruSaH sthitirshessshaastraarthvit| yazobhara- manoharIkRta- samasta - vizvambharaH paropakRtitatparo jayati padmanandIzvaraH // 30 // padmanandimunIndreNa vaMzavANI-vasundharA / sanyAsapadavInyAsa - pAdanyAsaiH pavitritA // 31 // zrIpadmanandi-padapaGkaja-bhAnuruddho jayyo jitAdbhutamado viditArthabodha: dhvastAndhakAranikaTo jayatAnmahAtmA bhaTTArakaH sakalakIrttiratiprasiddhaH // 32 // suyati-bhuvanakIrttistatpadAbjArka - mUrttiH prAptasarvapratiSThaH / paramatapasi niSThaH munigaNanutapAdo nirjitAnekavAdaH svavatu sakalasaGghAn nAzitA'nekavighnAn // 33 // proghagjJAnakarastapobharadharaH sadbodhatArgho dhuro nAnAnyAyavaro yatIzvaravaro vAdIndra bhUbhRdvaraH / For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / vistRta sandarbha kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 171 tatpaTTonnatikRnnirastaniHkRtiH zrIjJAnabhUSo yatiH pAyAdvo nihatAhitaH paramasajjainAvanIzaiH stutH|| 34 // vijayakIrtiyatirjitamatsaro viditgaummttsaarpraagmH| jayati tatpadabhAsitazAsano nikhiltaarkiktrkvicaarkH|| 35 // yaH pUjyo nRpamalli-sairava-mahAdevendra-mukhyairnRpaH sstttrkaagm-shaastr-kovid-mtishriimdyshshcndrmaaH| bhavyAmbhoruhabhAskaraH zubhakaraH saMsAravicchedakaH so'vyAcchrIvijayAdikIrtimunipo bhttttaarkaadhiishvrH|| 36 // tatpaTTa-kairava-vikAzana-pUrNacandraH syaadvaad-bhaassit-vibodhit-bhuumipendrH| avyAdguNAn suzubhacandra iti prasiddho ramyAn bahUn guNavato hi sutttvbodhH|| 37 // jAyIt SaTatarkacaMcupravaNaguNanidhistatpadAmbhojabhRGgaH shumbhdvaadiin-kumbhodbhtt-viktt-sttaakunntth-knntthiirvenduH| zrImatsu saubhacandraH sphuTapaTuvikaTATopa-vaikuNThasUnuH hantA cidrUpavettA vidittasakalasacchAstrasAraH kRpaaluH|| 38 // tatpaTTa-cAruzatapatra-vikAzanena punnyprvaalghnvrddhnmeghtulyH| vyAkhyAmitAvalisutoSita-bhavyaloko bhaTTArakaH sumatikIrtiratiprabuddhaH // 39 // jJAtvA saMsArabhAvaM vihitavaratapo mokSalakSmIsukAMkSI syAdvAdI zAntimUrtirmadanamadaharo vishvtttvaikvettaa| sujJAnaM dAnametadvittarati guNanidhirmohamAtaGgasiMho jIyATTArako'sau sakalayatipatiH shriisumtyaadikiirtiH|| 40 // tatpaTTatAmarasaraJjanabhAnumUrtiH syAdvAdavAdakaraNena vishaalkiirtiH| bhASAsudhArasasupuSTitabhavyavarNo bhaTTArakaH sugunnkiirtigururgnnaaryH|| 41 // prAjJo vAdIbhasiMhaH sakalaguNanidhirdhvastadoSaH kRpaaluH| zAnto mokSAbhikAGkSI vizadataramatiH kasrakAntiH klaavaan|| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ vistRta sandarbha kSiptAzantarkavettA zubhataravacanaH srvloksthitijnyH| .. zrImAnISaH kRtajJo jayati jagati saH shriigunnaadyntkiirtiH|| 42 // ttptttt-pngkj-vikaashnpdmbndhurjiiyaatkuvaadi-mukhkairvpdmbndhuH| kAntyA kSamA timiranAzanapadmabandhuH shriivaadibhuussnn-gururjit-pdmbndhuH|| 43 // yo nAnAgamazabdatarkanipuNo jainairnRpaiH pUjitaH karNATe kalikAlagautamasamo bhttttaarkaadhiishvrH| heyAheyavicArabuddhikalito ratnatrayAlaMkRtaH saH zrImAn zubhacandravaddhi zrayate zrIvAdibhUSyo guruH|| 44 // tatpaTTapuSpaMkara-bhAsana-mitra-mUrtiH kujnyaan-pngk-prishossnn-mitr-muurtiH| niHzeSa-bhavya-hRdayAmbujamitramUrtiH bhaTTArako jagati bhAti suraamkiirtiH|| 45 // syAdvAdanyAyavedI hatakumatimadastyaktadoSo guNAbdhiH zrImaccidrUpavettA vimalatarasuvAk divyamUrtiH sukiirtiH| sAkSAcchrIzAradAyAH gacchapatigarimA bhUpavandyo guNajJaH pAyAdbhaTTArako'sau sakalasukhakaro raamkiirtirgnnendrH|| 46 // zAstrAbhyAsanibandhanAdiSu paTuH rAmAdikIrtistatastatapaTTe yazakIrtinAma satataM vibhrAjate dhrmbhaak| dhyAnAbhyAsakaraH sunirmalamanAstarkAdikAvyAmRtaH bhavyAnAM pratibodhanArthanipuNaH sa rvakalAyAM rtH|| 47 // ttpttttpngkj-vikaashnbhaanumuurtividyaavibhuussitsmnvitbodhcndrH| syAdvAdazAstra-paritoSitasarvabhUpo bhaTTArakaH smbhvdyshpuurvkiirtiH|| 48 // tatpaTTavArija-vikAzanatigmarazmiH pApAnabodhatimira-kSaya-tigmarazmiH pAyAtsubhavyabhara-padmasutigmarazmiH zrIpadmanandimunipo jittigmrshmiH|| 49 // For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / vistRta sandarbha kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managar3hanta / 173 vizvatattvaikavettA rAjasevyakramAbjaH / nAnA'nekAntanItyA jitakumatazaTho zuddhAtmadhyAnalIno vigatakalikalo zAstrAbdhipotprakhyo vimalaguNanidhI rAmakIrteH supaTTe pAyAdvaH zrIprasiddhyai jagati yatipatiH padmanandI gaNIzaH // 50 // tatpaTTa- padmavikacIkaraNaika-mitra: sadbodhabodhitanRpo vilasaccaritraH / bhaTTArako bhuvi vibhAtyavabodhanetraH devendrakIrtiratizuddhamatiH pavitraH // 51 // sarvathaikAntabhinnaH zrIsarvajJoktazAstrA'dhyayanapaTumatiH cidrUpo bhAti vettA kSitipatimahito mokSamArgasya netA / parahitaniyataH padmanandIndrapaTTe kSititalavidito bhavyAbjodbodhabhAnuH jIyAdbhaTTArakendraH tatpaTTa - nIraja - vikAzana - karma - sAkSI pApAndhakAra-vinivAraNa - karma - sAkSI / durvAdi- durvana- kairava - karma - sAkSI zrIkSemakIrtimunipo jitakarmasAkSI // 53 // heyAheya- vicAraNAGkita - matirvAdIndra - cUDAmaNiH sphuryyadvizvajanInavRttiranizaM samyaktvatAlaGkRtaH / sadvAkyAmRtaraJjitAkhilanRpo devendrakIrteH pade jIvyAddharSaparaH zataM kSititale zrIkSemakIrtirguruH // 54 // tatpaTTakokanada-modana - citrabhAnuH duH karmadustarasunAzana - citrabhAnuH / bhavyAlitAmarasaraMjana - citrabhAnuH jIyAnnarendravarakIrtisucitrabhAnuH // 55 // devendrkiirtiH|| 52 // zrImatsyAdvAda - zAstrAvagama - varamatiH zAntamUrttirmanojJaH divyatsvAtmopalabdhiH prahatakalimalomokSamArgasya netA / sarvajJAbhAsavedAlimakalamadarut kSemakIrteH supaTTe sUriH zrImannarendro jayati paTuguNaH kIrtizabdAbhiyuktaH // 56 // tatpaTTavAridhivivarddhanapUrNacandraH puSyAyudhe bhahariNAdhipatirvitendraH / For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ vistRta sandarbha sadbodhavArijavikAzanavAsarendraH bhaTTArako vijayakIrtirasau muniindrH|| 57 // syAdvAdAmRtavarSaNaikajalado mithyAndhakArAMzumAn bhAsvanmUrttinarendrakIrtisusaro pttttaavliikssmaadhipH| nAnAzAstravicAracArucaturaH sanmArgasaMvartako jIyAt zrIvijayAdikIrtiramalo dadyAcca snmngglN|| 58 // tatpaTTa-paGkaja-vikAzana-paGkajendraH syaadvaad-sindhuvr-vrddhn-puurnncndrH| vAdIndrakumbhamadavAraNasanmRgendraH bhaTTArako jayati nirmlnemicndrH|| 59 // nAnAnyAyavicAracArucaturo vAdIndra-cUDAmaNiH SaTtAMgamazabdazAstranipuNo sphurjdyshshcndrmaaH| svAtmajJAnavikAzanaikataraNiH zrInemicandro guruH sadbhaTTArakamaulimaNDanamaNirjIvyAtsahasraM smaaH|| 60 // tatpaTTa-paGkaja-vikAzana-sUryyarUpaH zAstrAmRtena pritossit-srvbhuupH| sacchAstrakairava-vikAzana-candramUrtiH bhaTTArakaH samabhavat vrcndrkiirtiH|| 61 // zrImAnnAbhinarendrasunucaraNAmbhojadvaye bhaktimAn nAnAzAstrakalAkalApakuzalo mAnyaH sadA bhUbhRtAM / nityaM dhyAnaparomahAvratadharo dAtA dayAsAgaraH brahmajJAna-parAyaNassamabhavat zrIcandrakIrtiH prbhuH|| 62 // padmanandI gururjAto balAtkAragaNAgraNIH pASANaghaTitA yena vAditA shriisrsvtii| ujjayantagirau tena gacchaH sArasvato'bhavat atastasmai munIndrAya namaH shriipdmnndine|| 63 // ('tIrthaMkara mahAvIra aura unakI aacaary-prmpraa'| khaNDa 4/ pR.393-399 se uddhRt)| prathama zubhacandra kA samaya vikramasaMvat 1535-1620 hai| (tI.ma.A.pa./khaM.3 / pR.365) pro0 e0 ena0 upAdhye ke anusAra ye pANDavapurANa ke bhI racayitA haiM aura I0 san 151656 meM hue the| (pravacanasAra, Introduction, p.9) / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08 / vistRta sandarbha kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 175 4 zravaNabelagola - mahAnavamI maNDapa ke eka stambha para utkIrNa nandisaMgha kI paTTAvalI, lekha kra0 40 (64), zaka saM0 1085 (dakSiNamukha) ttH|| bhadraM bhUyAjjinendrANAM zAsanAyAghanAzine / kutIrtha-dhvAnta-saGghAta-prabhinna- ghanabhAvane // 1 // zrImannAbheyanAthAdyamalajinavarAnIkasaudhoruvArddhiH pradhvastAghaprameyapracayaviSayakaivalyabodhoruvediH / zastasyAtkAramudrA-zavalita- janatAnandanAdorughoSaH stheyAdAcandratAraM paramasukhamahAvIryyavIconikAyaH // 2 // zrImanmunIndrottamaratnavargAH zrIgautamAdyAH prabhaviSNavaste / tatrAmbudhau saptamaharddhiyuktAstatsantatau bodhanidhirbabhUva // 3 // (zrI) bhadrassarvvato yo hi bhadrabAhuriti zrutaH / zrutakevalinAtheSu caramaH paramo muniH // 4 // candraprakAzojjvalasAndrakIrtiH zrIcandragupto'jani tasya ziSyaH / prabhAvAdvanadevatAbhirArAdhitaH svasya gaNo munInAM // 5 // tasyAnvaye bhU-vidite babhUva yaH padmanandiprathamAbhidhAnaH / zrIkoNDakundAdimunIzvarAkhyassatsaMyamAdudgata- cAraNarddhiH // 6 // yasya abhUdumAsvAti-munIzvaro'sAvAcAryya-zabdottara-gRddhapicchaH / tadanvaye tatsadRzo'sti nAnyastAtkAlikAzeSapadArthavedI // 7 // zrIgRdhrapicchamunipasya balAkapicchaH ziSyo'janiSTa-bhuvanatrayavartti - kIrtiH / cAritra - caJcurakhilAvanipAla - maulimAlA - zilImukha-virAjita - pAdapadmaH // 8 // evaM mahAcAryyaparamparAyAM syAtkAramudrAGkitatattvadIpaH / bhadrassamantAdguNato gaNIzassamantabhadro'janivAdisiMhaH // 9 // For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08/ vistRta sandarbha yo devanandiprathamAbhidhAno buddhyA mahatyA sa jinendrbuddhiH| zrIpUjyapAdo'jani devatAbhiryyatpUjitaM pAda-yugaM yadIyam // 10 // jainendra nijazabdabhogamatulaM sarvArthasiddhiH parA siddhAnte nipuNatvamuddhakavitAM jainAbhiSekaH svkH| chandassUkSmadhiyaM samAdhizatakasvAsthyaM yadIyaM vidA mAkhyAtIha se pUjyapAda-munipaH pUjyo munInAM gnnauH|| 11 // tatazca // (pazcimamukha) ajaniSTAkalaGkaM yjjinshaasnmaaditH| akalaGkaM babhau yena so'kalako mhaamtiH|| 12 // ityAdyuddhamunIndrasantatinidhau zrImUlasaGgha tato jAte nandigaNa-prabhedavilasaddezIgaNe vishrute| gollAcArya iti prasiddha-munipo'bhUd golladezAdhipaH pUrvaM kena ca hetunA bhavabhiyA dIkSAM gRhItassudhIH // 13 // zrImatraikAlyayogI samajani mahikA kAyalagnA tanutraM ysyaabhuuvRsstti-dhaaraanishitshr-gnnaagriissmmaartnnddbimbm| cakraM savRttacApAkalita-yativarasyAghazUtranvijetuM gollAcAryyasya ziSyasya jayatu bhuvane bhvystkairvenduH|| 14 // tcchissysy|| aviddhaka dika-padmanandisaiddhAntikAkhyo'jani yasya loke| kaumAradeva vratitA prasiddhirjIyAttu so jnyaannidhissdhiirH|| 15 // tacchiSyaH kulabhUSaNAkhyayatipazcAritravArannidhissiddhAntAmbudhipArago natavineyastatsadharmo mhaan| zabdAmbhoruhabhAskaraH prathitatarkagranthakAraH prabhAcandrAkhyo munirAjapaNDitavaraH shriikunnddkundaanvyH|| 16 // tasya zrIkulabhUSaNAkhyasumunezziSyo vineyastutassavRttaH . kulcndrdevmunipssiddhaantvidyaanidhiH| tacchiSyo'jani mAghanandimunipaH kollApure tiirthkRdraaddhaantaarnnvpaargo'cldhRtishcaaritrckreshvrH|| 17 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08/ vistRta sandarbha kundakunda ke prathamataH bhaTTAraka hone kI kathA managaDhanta / 177 ele mAviM banavabjadiM tiligolaM mANikyadi maNDanAvalitArAdhipani nabhaM zubhadamA gintiridattunimalavIgal kulacandradevacaraNAmbhojAtasevAvinizcalasaiddhAntikamAghanandimuniyiM shriikonnddkundaanvym|| 18 // himavatkutkola-muktAphala-taralatarattAra-hArendukundopamakIrtivyAptadigmaNDalanavanatabhUmaNDalaM bhavyapadmogamarIcImaNDalaM paNDita-tati-vinataM mAghanandyAkhyavAcaM yamirAjaM vAgvadhUTIniTilataTahaTannUnasadralapa--- // 19 // ---ta mada-radanikulamaM bharadiM nibrbhedisalke---sariyenipaM varasaMyamAbdhicandraM dhareyol --- maaghnndi-saiddhaantesh|| 20 // tcchissysy|| avara guDDagalu sAmantakedAranAkarasa dAnazreyAMsa sAmanta nimbadeva jagadobaMgaNDa saamntkaamdev|| (uttaramukha) gurusaiddhAntikamAghanandimunipaM zrImacamUvallabhaM bharataM chAtranapArazAstranidhigal zrIbhAnukIrtiprabhAsphuritAlaGkRta-devakIrti-munipaziSyajaganmaNDana.reye gnnddvimuktdevninginniinaamsaiddhaantikr|| 21 // kSIrodAdiva candramA maNiriva prakhyAtaratnAkarAt siddhAntezvaramAghanandiyamino jAto jgnmnnddnH| cAritraikanidhAnadhAmasuvinamro dIpavartI svayaM shriimdgnnddvimuktdevytipssaiddhaantckrdhipH|| 22 // avara sdhrmr| AvoM vAdikathAtrayapravaNadol vidvajjanaM mecce vidyAvaSTambhamanappukeydu prvaadikssonnibhRtpkssm| devendraM kaDivandadiM kaDidele syAdvAdavidyAstradiM vidyazrutakIrtidivyamunivol vikhyAtiyA~ taaldidoN|| 23 // For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a08 / vistRta sandarbha zrutakIrti-vidyavrati rAghavapANDavIyamaM vibhu (bu) dhacamatkRtiyenisi gata-pratyA gatadiM peldamalakIrttiyaM prakaTisidaM // 24 // avrgrjru|| yo bauddhakSitibhRtkarAlakulizazcArvAkameghAna (ni) lo mImAMsA-mata-varti vaadi-mdvnmaatnggknntthiirvH| syAdvAdAbdhi-zaratsamudgatasudhA-zocissamastaisstutassa zrImAnbhuvi bhAsate knknndi-khyaat-yogiishvrH|| 25 // vetAlI mukulIkRtAJjalipuTA saMsevate yatpade jhoTTiGgaH pratihArako nivasati dvAre ca ysyaantike| . yena krIDati santataM nutatapolakSmIryyaza(:)zrIpriya sso'yaM zumbhati devacandramunipo. bhttttaarkaughaagrnniiH|| 26 // avara sadhamAghanandi-traividya-devaru vidyAcakravarti zrImaddevakIrti-paNDitadevara ziSyaru zrIzubhacandratraividyadevaru gaNDavimuktavAdi-caturmakha-rAmacandra-traividyadevaLaM vAdivajrAGkuzazrImadakalaGkatraividyadevarumAparamezvarana guDDugalu mANikyabhaNDAri mariyAne daNDanAyakaruM zrImanmahApradhAnaM sarvAdhikAripiriyadaNDanAyakaMbharatimayyaGgalaM zrIkaraNada heggaDe bUcimayyaGgalaM jagadakedAni heggaDe koryynuN|| akalaGkaM pitR vAji-vaMza-tilaka-zrI-yakSarAjaM nijAmbike lokAmbike lokavandite suzIlAcAre daivaM divIzakadambastutapAdapadmanaruhaM nAthaM yadukSoNipA laka cUDAmaNi naarsinggnenlennompullnohullpN|| 27 // zrImanmahApradhAnaM sarvAdhikAri hiriyabhaNDAri abhinavagaGgadaNDanAyaka-zrIhullarAja tamma gurugalappazrIkoNDakundAnvayada zrImUlasaGghada deziyagaNada pustakagacchada zrIkollApurada zrIrupanArAyaNana-basadiya pratividdhada zrImatkellaGgereya pratApapuravaM punarbharaNavaM mADisi jinanAthapuradalu kalla dAnazAleyaM mADisida zrImanmahAmaNDalAcArya(vakIrtipaNDitadevagarge parokSavinayavAgi nizidiyaM mADisida avara ziSyarlakkhaNandi-mAghava-tribhuvanadevarmahAdAnapUjAbhiSeka-mADi pratiSTheyaM mADidaru maGgala mahA zrI zrI shrii| (jaina zilAlekha saMgraha / mANikacandra / bhAga 1 se uddhRta) For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya gurunAma tathA kundakundanAma-anullekha ke kAraNa gurunAma-anullekha kA kAraNa jaisA ki aSTama adhyAya meM sUcita kiyA gayA hai, AcArya kundakunda ne svaracita granthoM meM apane sAkSAd guru ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| muni kalyANavijaya jI ne isakA kAraNa yaha batalAyA hai ki kundakunda zurU meM yApanIyasampradAya meM dIkSita hue the, kintu Age calakara ve apane guru aura yApanIyamata kI dharmaviruddha mAnyatAoM aura hInapravRttiyoM ke viruddha ho gye| anta meM unhoMne apane guru kA sAtha chor3a diyA aura pRthka digambara-saMgha sthApita kara liyaa| isIlie unhoMne apane guru ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| (dekhiye, a.2 / pra.2 / shii.3)| AcArya hastImala jI ne yaha kAraNa batalAyA hai ki kundakunda prAraMbha meM bhaTTAraka the| jaba unheM dharma ke tIrthaMkarapraNIta vAstavika svarUpa kA jJAna huA, taba unake mana meM apane bhaTTAraka guru ke prati azraddhA ho gayI aura ve unase alaga ho gye| isI kAraNa unhoMne apane granthoM meM unake nAma kA smaraNa nahIM kiyaa| inameM prathama mata kI asatyatA kA udghATana dvitIya adhyAya meM 'kundakunda ke prathamataH yApanIyamatAvalambI hone kA mata asatya' (a.2/pra.2/zI.7) zIrSaka se kiyA jA cukA hai aura dvitIya mata kI aprAmANikatA aSTama adhyAya meM darzAyI jA cukI hai| kundakunda ne apane guru ke nAma kA ullekha kyoM nahIM kiyA, isakA samAdhAna itanA jaTila nahIM hai ki use pAne ke lie aisI kalpanAe~ karanI par3eM, jinakA kundakunda se dUra kA bhI sambandha nahIM hai| ___samAdhAna bahuta sarala hai| hama dekhate haiM ki SaTkhaNDAgama ke kartA puSpadanta aura bhUtabali, kasAyapAhur3a ke kartA guNadhara, tattvArthasUtrakAra gRdhrapiccha, AcArya samantabhadra, pUjyapAda svAmI Adi anya digambarAcAryoM ne bhI apane graMthoM meM svaguruoM ke nAma kA smaraNa nahIM kiyA hai| yahA~ taka ki apane bhI nAma kI carcA nahIM kii| pANini ne aSTAdhyAyI meM, pataJjali ne yogadarzana meM aura vAlmIki ne rAmAyaNa meM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a09 182 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 apane guru ke nAma kA nirdeza nahIM kiyaa| isase spaSTa hai ki prAcInakAla meM prAyaH niHspRha granthakAroM ke dvArA apane granthoM meM svayaM ke tathA svaguru ke nAma kA ullekha karane kI paramparA nahIM thii| isakA kAraNa thA khyAti kI AkAMkSA kA abhaav| ataH AcArya kundakunda ke dvArA apane gurunAma kA ullekha na kiyA jAnA kisI anya saMbhAvanA ko janma nahIM detaa| kundakunda ne jo bodhapAhuDa (gA. 61-62) meM zrutakevalI bhadrabAhu ko apanA gamakaguru (paramparAguru) kahakara unakA jayakAra kiyA hai, usakA vizeSa prayojana hai| vaha hai apane graMthoM meM kiye gaye prarUpaNa kI prAmANikatA jJApita karanA arthAt yaha prakaTa karanA ki vaha svakalpita nahIM hai, apitu zrutakevalI dvArA varNita sarvajJa ke upadeza para Azrita hai, jaisA ki unake nimnalikhita vacana se spaSTa hotA hai-"vocchAmi samayapAhuDamiNamo suyakevalIbhaNiyaM" (sa.sA./gA. 1) / SaTkhaNDAgama ke TIkAkAra vIrasena svAmI TIkA ke prAraMbha meM grantha ke kartAoM kA paricaya dete hue bhagavAn mahAvIra, gautamasvAmI aura puSpadanta tathA bhUtabali ko SaTkhaNDAgama kA kartA batalAte haiM aura prazna karate haiM ki yahA~ kartA kA prarUpaNa kisalie kiyA gayA? aura isake uttara meM kahate haiM-"zAstra kI prAmANikatA dikhalAne ke lie, kyoMki vaktA kI prAmANikatA se hI vacana kI prAmANikatA kA patA calatA hai, aisA nyAya hai|"1 isI nyAya kA anusaraNa karate hue kundakunda ne apane vacanoM kI prAmANikatA darzAne ke lie unheM zrutakevalI bhadrabAhu ke upadeza para Azrita batalAyA hai| __ AcArya kundakunda ko apane granthoM meM varNita jIvAdi ke svarUpa kI prAmANikatA darzAnA vizeSarUpa se Avazyaka ho gayA thA, kyoMki unake samaya meM mUlasaMgha ke antargata kucha aise munisaMgha vidyamAna the, jo zrutakevalI bhadrabAhu ke upadeza se cyuta hokara laukika (pArzvastha-kuzIla) muniyoM kA AcaraNa karate the| ve mandiroM meM niyatavAsa karate the, kRSi-vANijya karate the, yakSa-yakSiNiyoM ko pUjate aura pujavAte the, maMtrataMtra, jyotiSa, vaidyaka Adi aihika karmoM meM pravRtta hote the, gRhasthoM ke vivAha-sambandha bhI taya karAte the| ataH jinazAsana ke mUlasvarUpa kI rakSA ke lie kundakunda ko yaha batalAnA Avazyaka ho gayA thA ki ukta munisaMghoM kA yaha AcAra-vicAra sarvajJa praNIta nahIM, apitu svakalpita hai| sarvajJapraNIta dharma vahI hai, jo antima zrutakevalI bhadrabAhu dvArA kathita hai| usameM muniyoM ke lie uparyukta pravRttiyoM kA niSedha hai| kundakunda 1. "kimarthaM kartA prarUpyate? zAstrasya prAmANyapradarzanArthaM, 'vaktRprAmANyAd vacanaprAmANyam' iti nyaayaat|" dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.1 / 1,1,1/ pR.73 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a09 gurunAma tathA kundakundanAma-anullekha ke kAraNa / 183 ko zrutakevalI-kathita dharma kA upadeza guruparamparA se prApta thaa| usakA hI nirUpaNa unhoMne apane granthoM meM kiyA hai| isI kA bodha karAne ke lie kundakunda ne svayaM ko zrutakevalI bhadrabAhu kA paramparAziSya kahA hai| aisA kahakara kundakunda ne na kevala apane vacanoM kI, apitu apanI guruparamparA kI bhI prAmANikatA darzAyI hai, kyoMki unheM zrutakevalI-bhaNita upadeza guruparamparA se hI prApta huA thaa| ataH apane upadeza ko zrutakevalI-bhaNita batalAkara kundakunda ne yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki unake guru-praguru bhI zrutakevalI bhadrabAhu kI hI paramparA ke the| kundakunda-nAma-anullekha kA kAraNa isI prakAra aneka digambara-granthakAroM ne apane granthoM meM kundakunda ke nAma kA smaraNa nahIM kiyA hai| vibhinna vidvAnoM ne isake bhI alaga-alaga kAraNa batalAye haiM, jo asaMgata haiN| yahA~ unakA kramazaH nirasana kiyA jA rahA hai| 2.1. AcArya hastImala jI ke mata kA nirasana AcArya hastImala jI ne kahA hai ki dhavalAkAra vIrasena svAmI aura unake ziSya-praziSya jinasena, guNabhadra, harivaMzapurANakAra jinasena Adi bhaTTArakasampradAya ke the tathA kundakunda bhaTTArakasampradAya meM dIkSita hokara usase alaga ho gaye the, isalie vIrasena, jinasena, guNabhadra, lokasena Adi ne apane granthoM meM kundakunda ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| ye vacana prAmANika nahIM haiN| isake nimnalikhita kAraNa haiM 1. vIrasena svAmI senasaMghI the aura senasaMgha kI paTTAvalI meM unheM kisI bhI sthAna ke bhaTTArakapITha para AsIna nahIM batalAyA gayA hai| indranandI ne zrutAvatAra meM likhA hai ki pahale unhoMne citrakUTapura meM rahakara apane guru se siddhAnta par3hA, tatpazcAt vATagrAma meM Akara vahA~ ke jinamandira meM rahate hue SaTkhaNDAgama para TIkA likhii| isase siddha hai ki ve kisI bhaTTArakapITha ke adhIza nahIM the| 2. vIrasena svAmI 8vIM zatAbdI I0 meM hue the (dekhiye, adhyAya 10/ prakaraNa 1/ zIrSaka 10.1) aura 12 vIM zatAbdI I0 ke pUrva bhaTTArakasampradAya kA udaya nahIM huA thaa| 2. dekhiye, adhyAya 8/ prakaraNa 2/ zIrSaka 1/ upAntya anucched| 3. zrutAvatAra / kArikA 177-183 / For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a09 3. AdipurANakAra AcArya jinasena ne pArzvAbhyudaya meM vIrasena svAmI, unake ziSya vinayasena tathA svayaM ko 'muni' 'garIyAn muni' aura 'munIzvara' vizeSaNoM se vizeSita kiyA hai| tathA pravacanasAra kI tAtparyavRtti ke karttA jayasena ne, jo senagaNa (saMgha) ke hI the, apane guru eka anya vIrasena ko 'jAtarUpadhara' aura nirgranthapadavIdhArI batalAyA hai / " darzanasAra ke racayitA devasena ne jinasena ke ziSya guNabhadra ke lie 'mahAtapasvI, pakSopavAsI, bhAvaliMgI muni' ina zabdoM kA prayoga kiyA hai| ye tIna hetu isa bAta ke pramANa haiM ki vIrasena, jinasena Adi AcArya bhaTTArakapITha para AsIna ajinokta - savastrasAdhuliMgI bhaTTAraka nahIM the| unake sAtha jur3I 'bhaTTAraka' upAdhi unheM unakI vidvattA ke abhinandanArtha pradAna kI gaI thI / 7 yadi thor3I dera ke lie yaha mAna bhI liyA jAya ki senasaMghI vIrasena svAmI bhaTTAraka sampradAyavAle bhaTTAraka the, to senasaMgha kI paTTAvalI meM kundakunda ke nAma kA ullekha nahIM hai, isase siddha hai ki kundakunda bhaTTArakasampradAya ke nahIM the| yadi kahA jAya ki bhaTTArakasampradAya se alaga ho jAne ke kAraNa senasaMgha kI bhaTTAraka paTTAvalI meM kundakunda kA nAma nahIM hai, to prazna uThatA hai ki jaba bhaTTArakapaTTAvalI meM kundakunda kA nAma hI nahIM hai, taba yaha kisa AdhAra para mAnA jA sakatA hai ki ve bhaTTArakasampradAya meM dIkSita hue the / pramANa ke abhAva meM aisA mAnanA to kapolakalpanA mAtra hai| 1 4. zrIvIrasenamunipAdapayojabhRGgaH zrImAnabhUdvinayasenamunirgarIyAn / taccoditena jinasenamunIzvareNa kAvyaM vyadhAyi pariveSTitameghadUtam // pArzvAbhyudaya 4 /71 / 5. sUrI zrIvIrasenAkhyo mUlasaGkhe'pi sattapAH / nairgranthyapadavIM bheje jAtarUpadharo'pi yaH // jayasenaprazasti / pravacanasAra / pR.345 / 6. sirivIraseNasIso jiNaseNo 'sayalasatthaviNNANI / siripaumaNaMdipacchA causaMghasamuddharaNadhIro // 30 // divvaNANaparipuNNo / bhAvaliMgo ya // 31 // viNayaseNassa / saggaloyassa // 32 // darzanasAra / tassaya sIso guNavaM guNabhaddo pakkhuvavAsuTThamadI mahAvo teNa puNo viya miccuM NAUNa muNissa siddhaMtaM ghosittA sayaM gaye 7. zrIvIrasena ityAttabhaTTArakapRthuprathaH / sa naH punAtu pUtAtmA vAdivRndArako muniH // 55 // lokavittvaM kavitvaM ca sthitaM bhaTTArake dvayam / vAGmatA'vAGmitA yasya vAcA vAcaspaterapi // 56 // AdipurANa / prathama parva | For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a09 gurunAma tathA kundakundanAma-anullekha ke kAraNa / 185 isake uttara meM yadi AcArya hastImala jI kaheM ki nandisaMgha kI bhaTTArakapaTTAvalI meM kundakunda kA nAma hai, to prazna khar3A hotA hai ki taba yaha kisa AdhAra para kahA jA sakatA hai ki ve bAda meM bhaTTArakasampradAya se alaga ho gaye the? kundakunda ke bhaTTArakasampradAya meM dIkSita hone aura bAda meM usase alaga hone ke sAhityika yA zilAlekhIya pramANa ke abhAva meM aisA mAna lenA kapolakalpanA ke atirikta kyA hai? niSkarSa yaha ki na to senasaMgha kI paTTAvalI kevala bhaTTArakapaTTAvalI hai, na hI nandisaMgha kii| donoM meM apane-apane saMgha ke muniyoM kA bhI ullekha hai aura bhaTTArakoM kA bhii| isalie senasaMgha ke AcArya vIrasena, jayasena, guNabhadra Adi muni hI the, bhaTTArakapIThoM para abhiSikta bhaTTAraka nhiiN| ataH "ye bhaTTAraka the aura kundakunda bhaTTArakasampradAya meM dIkSita hone ke bAda usase alaga ho gaye the, isalie ina bhaTTArakagranthakAroM ne dveSavaza kundakunda ke nAma kA ullekha nahIM kiyA" AcArya hastImala jI kA yaha kathana mithyA siddha ho jAtA hai| yaha kathana isalie bhI mithyA hai ki nandisaMgha ke pIThAdhIza bhaTTArakoM ne na kevala apane granthoM meM kundakunda ke nAma kA AdarapUrvaka ullekha kiyA hai, apitu svayaM ko unake anvaya kA batalAkara apane ko gauravAnvita bhI kiyA hai| pandrahavIM zatI I0 ke bhaTTAraka sakalakIrti ne apane vIravardhamAnacarita ke maMgalAcaraNa meM AcArya kundakunda kI nimnalikhita zabdoM meM vandanA kI hai anye ye bahavo bhUtAH kundkundaadisuuryH| sukavIndrAzca nirgranthAH hya santi sarve mhiitle|| 1/56 // paJcAcArAdibhUSA ye pAThakA jinvaagrtaaH| vandyAH stutA mayA me'tra dadhuH svasvaguNAMzca te|| 1/57 // isa prakAra bhaTTArakasampradAya meM to kundakunda kA nAma AdarapUrvaka liyA jAtA thA, kintu jo granthakAra bhaTTArakasampradAya ke nahIM the, unhoMne hI apane granthoM meM kundakunda kA smaraNa nahIM kiyaa| yahA~ taka ki samayasArAdi ke TIkAkAra AcArya amRtacandra 8. ka- "saMvat 1380 varSe mAghasudi 7 sanau zrInandisaGke balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryAnvaye bha0 (bhaTTAraka) zubhakIrtideva tatziSya sarvIti ---" bhaTTArakasampradAya/ lekhAMka 228 / kha-"zrIbalAtkAragaNe sarasvatIgacche zrImahi (nandi) saGke kundakundAcAryAnvaye bha0 (bhaTTAraka) zrIvasantakIrtidevAH tatpaTTe bha0 zrI vishaalkiirtidevaaH|" bhaTTArakasampradAya/ lekhAMka 244 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a09 ne bhI granthakartA ke rUpa meM kundakunda ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| isakA kAraNa abhI anveSaNIya hai| 2.2. pro. ema. e. DhAkI ke mata kA nirasana pro. ema0 e0 DhAkI ne granthakAroM dvArA kundakunda ke nAma kA ullekha na kiye jAne kA eka anya hI kAraNa batalAyA hai| ve kahate haiM ki dasavIM zatAbdI I0 (AcArya amRtacandra ke samaya) ke pUrva taka na to kisI digambara AcArya ne apane grantha meM kundakunda ke nAma kA ullekha kiyA hai, na hI unake granthoM para TIkA likhI gii| isase siddha hotA hai ki ve AcArya amRtacandra ke sau-do-sau varSa pUrva hI hue the| __arthAt pro0 DhAkI ke anusAra kundakunda vIrasena svAmI Adi se arvAcIna the, isalie unhoMne kundakunda ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| kintu, AcArya kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue the, isakA sapramANa pratipAdana dazama adhyAya meM draSTavya hai| una pramANoM para dRSTi DAlane se siddha ho jAtA hai ki kundakunda ke nAma-anullekha kA DhAkI jI dvArA batalAyA gayA kAraNa sarvathA mithyA hai| 2.3. premI jI ke mata kA nirasana sva0 paM0 sukhalAla jI saMghavI aura sva0 paM0 nAthUrAma jI premI ke bIca bhI isa viSaya meM patravyavahAra huA thaa| saMghavI jI ke patra ke uttara meM premI jI ne likhA thA-"zrutAvatAra, AdipurANa, harivaMzapurANa, jambUdvIpaprajJapti Adi prAcIna granthoM meM jo prAcIna AcAryaparamparA dI huI hai, usameM umAsvAti kA bilakula ullekha nahIM hai| zrutAvatAra meM kundakunda kA ullekha hai aura unheM eka bar3A TIkAkAra batalAyA hai, parantu unake Age yA pIche umAsvAti kA koI ullekha nahIM hai| indranandI kA zrutAvatAra yadyapi bahuta purAnA nahIM hai, phira bhI aisA jAna par3atA hai ki vaha kisI prAcIna racanA kA rUpAntara hai aura isa dRSTi se usakA kathana pramANakoTi kA hai| darzanasAra 990 saMvat kA banAyA huA hai| usameM padmanandI yA kundakunda kA ullekha hai, parantu umAsvAti kA nhiiN| jinasena ke samaya rAjavArtika aura zlokavArtika bana cuke the, parantu unhoMne bhI bIsoM AcAryoM aura granthakartAoM kI prazaMsA ke prasaMga meM umAsvAti kA ullekha nahIM kiyA, kyoMki ve unheM apanI paramparA kA nahIM samajhate the| eka bAta aura hai| AdipurANa, harivaMzapurANa Adi ke kartAoM ne kundakunda kA bhI ullekha nahIM kiyA hai, yaha eka vicAraNIya bAta hai| merI samajha meM kundakunda eka khAsa AmnAya 9. The Date of Kundakundacarya, Aspects of Jainology, Vol. III, pp. 187-189. 10. vi0 saM0 990 (tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA / khaNDa 2 / pR.369)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a09 gurunAma tathA kundakundanAma-anullekha ke kAraNa / 187 yA sampradAya ke pravartaka the| unhoMne jainadharma ko vedAnta ke sA~ce meM DhAlA thaa| jAna par3atA hai ki jinasena Adi ke samaya taka unakA mata sarvamAnya nahIM huA aura isIlie unake prati unheM koI AdarabhAva nahIM thaa|"11 __ isa para Apatti karate hue pro0 DhAkI prazna karate haiM ki yadi kundakunda kI naI vicAradhArA se anya AcArya sahamata nahIM the, to unhoMne usakA prativAda kyoM nahIM kiyA aura asahamata hote hue bhI unake granthoM kA anusaraNa kyoM kiyA jAtA rahA?12 pro0 DhAkI kA yaha prazna ucita hai| maiM bhI premI jI se sahamata nahIM huuN| kundakunda ke 'vocchAmi samayapAhuDamiNamo suyakevalIbhaNiyaM' (sa.sA./gA.1) ye vacana pramANa haiM ki unhoMne kisI naye AmnAya yA sampradAya kA pravartana nahIM kiyA thA arthAt jainadharma ko vedAnta ke sA~ce meM nahIM DhAlA thA, balki zrutakevalI bhadrabAhu ne jaisA upadeza diyA thA, vaisA hI unhoMne apane prAbhRtagranthoM meM prarUpita kiyA hai| isakA sapramANa pratipAdana dazama adhyAya (pra.4/ zI.2) meM paM0 dalasukha mAlavaNiyA ke 'dArzanika vikAsavAda' ke nirasana-prasaMga meM draSTavya hai| tathA koI bhI digambarAcArya unake dvArA prarUpita vastutattva se asahamata nahIM thA, apitu sabhI AcArya unake vacanoM ko pramANasvarUpa mAnate the| isIlie prathama zatAbdI I0 ke bhagavatI-ArAdhanAkAra zivArya se lekara sabhI uttarakAlIna AcAryoM ne apane granthoM meM kundakunda kI gAthAe~ AtmasAt kI haiM athavA pramANarUpa meM uddhRta kI haiN| isake pramANa dazama adhyAya meM draSTavya haiN| ataH vIrasena, jinasena Adi ke dvArA kundakunda ke nAma kA ullekha na kiye jAne kA yaha tIsarA kAraNa bhI asaMgata hai| 2.4. nAma-anullekha kA kAraNa : nAma se anabhijJatA vIrasena svAmI ne 'SaTkhaNDAgama' kI dhavalATIkA meM na kevala kundakunda ke granthoM kA nAmollekha kiyA hai, apitu unake vacana pramANarUpa meM bhI uddhRta kiye haiN| aura isa prakAra unhoMne 'vaktRprAmANyAd vacanaprAmANyam' isa svamAnya nyAya ke anusAra kundakunda ko prAmANika vaktA svIkAra kiyA hai| kundakunda ne jainadarzana ke jisa dravyaguNaparyAyAtmaka advaitavAda kA spaSTIkaraNa kiyA hai, usakA spaSTIkaraNa vIrasena svAmI 11. paM. sukhalAla jI saMghavI : tattvArthasUtra (vivecanasahita)/ prastAvanA / pRSTha 73-74 / 12. "Also why his unacceptable teachings were not refuted by any scholar and how it came about that his works continued to be copied even when disrecognized, for over the long centuries." The Date of Kundkundacarya, Aspects of Jainology, Vol III, p.189.. For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a09 ne bhI kiyA hai aura kundakunda ke vacana se usakI puSTi kI hai / 13 ataH kundakunda ke dArzanika vicAroM se koI bhI asahamata nahIM thA, apitu sabhI uttaravartI granthakAra unake anugAmI the| phira bhI unhoMne unake nAma kI carcA nahIM kI / isakA eka hI kAraNa pratIta hotA hai| vaha kAraNa hai samayasArAdi granthoM meM unake karttA kundakunda ke nAma kA ullekha na honA aura munisaMghoM meM bhI yaha prasiddha na ho pAnA yA isa prasiddhi kA lupta ho jAnA ki ukta granthoM ke karttA kundakunda haiM / jaise tattvArthasUtra meM usake karttA gRdhrapiccha ke nAma kA ullekha na hone se aura yaha prasiddha na hone se ki usake karttA gRdhrapiccha haiM, TIkAkAra pUjyapAda svAmI (5vIM zatI I0) aura bhaTTa akalaMkadeva (7vIM zatI I0) bhI unase aparicita rahe Aye, jisake phalasvarUpa ve apanI TIkAoM meM tattvArthasUtrakAra ke rUpa meM unakA nAma nirdiSTa nahIM kara sake, vaise hI samayasArAdi granthoM meM kundakunda ke nAma kA ullekha na hone se tathA yaha prasiddha na hone se ki una granthoM ke racayitA kundakunda haiM, dasavIM zatAbdI I0 ke TIkAkAra AcArya amRtacandra bhI isa tathya se anabhijJa rahe ki samayasArAdi mahAn granthoM ke karttA vahI AcArya kundakunda haiM, jinase kundakundAnvaya nAma kA vizAla anvaya prasUta huA / jisa prakAra bahuta samaya bAda AThavIM zatI I0 meM dhavalATIkA ke karttA vIrasena svAmI ne kisI prAcIna likhita srota se yaha jJAta hone para ki tattvArthasUtra ke karttA AcArya gRdhrapiccha haiM, dhavalATIkA meM isakA ullekha kiyA hai, 14 usI prakAra bArahavIM zatI I0 meM kisI prAcIna granthAdi se yaha jAnakArI prApta hone para ki samayasArAdi granthoM ke nirmAtA vahI mahAn kundakunda haiM, jinake nAma se kundakundAnvaya pravAhita huA hai, AcArya jayasena ne apanI TIkAoM meM una granthoM ke nirmAtA ke rUpa meM AcArya kundakunda ke nAma kI carcA kI hai| AThavIM zatI I0 se pahale ke sabhI granthakAra aura TIkAkAra isa tathya se anabhijJa the ki 'tattvArthasUtra' ke karttA AcArya gRdhrapiccha haiM aura bArahavIM zatAbdI I0 ke pUrvavartI samasta granthakarttAoM aura TIkAkAroM ko yaha 13. "tatra yo'sau dravyArthikanayaH sa trividho naigamasaGgrahavyavahArabhedena / tatra sattAdinA yaH sarvasya paryAyakalaGkAbhAvena advaitatvamadhyavasyati zuddhadravyArthikaH sa saGgrahaH / atropayoginI gAthAsattA savvapayatthA savissarUvA aNaMtapajjAyA / bhaMguppAyadhuvattA sappaDivakkhA havadi ekkA // ' (dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu. 9 / 4,1,45 / pR.170 - 171 / yahA~ uddhRta gAthA 'paJcAstikAya' kI 8 vIM gAthA hai / ) 14. ka-- " taha giddhapiMchAiriyappayAsidataccatthasutte vi 'vartanApariNAmakriyAH paratvAparatve ca kAlasya' idi davvakAlo parUvido / " dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu. 4/1,5,1/pR.316 / For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a09 gurunAma tathA kundakundanAma-anullekha ke kAraNa / 189 jJAna nahIM thA ki samayasArAdi grantha AcArya kundakunda kI lekhanI se prasUta hue haiN| isakA pramANa pravacanasAra kI nimnalikhita gAthA kI amRtacandrakRta TIkA meM milatA hai esa surAsuramaNusiMdavaMdidaM dhodghaaikmmmlN| paNamAmi vaDDamANaM titthaM dhammassa kttaarN|| 1/1 // anuvAda-"yaha maiM una vardhamAnasvAmI ko praNAma karatA hU~ , jo surendroM, asurendroM aura narendroM ke dvArA vandita haiM, jinhoMne ghAtikarmoM ke mala ko dho DAlA hai tathA jo dharmatIrtha ke kartA haiN|" yahA~ 'esa' ( eSaH aham = yaha maiM ) sarvanAma 'pravacanasAra' grantha ke kartA ke lie prayukta huA hai| TIkAkAra amRtacandra sUri ko isakI vyAkhyA granthakAra kundakunda ke nAma kA nirdeza karake karanI cAhie thI, jaise "yaha maiM kundakunda --- vardhamAna svAmI ko praNAma karatA huuN|" kintu unhoMne "eSa svasaMvedanapratyakSo darzanajJAnasAmAnyAtmAhaM --- zrIvardhamAnadevaM praNamAmi" ( yaha svasaMvedanapratyakSa darzanajJAnasvarUpa AtmA maiM --- zrIvardhamAna svAmI ko praNAma karatA hU~), ina zabdoM meM kI hai| arthAt unhoMne kundakunda ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| isakA kAraNa na to yaha ho sakatA hai ki kundakunda se unheM koI dveSa thA aura na yaha ki TIkAkAra dvArA granthakartA ke nAma kA ullekha karane kI paramparA nahIM thii| anyathAnupapatti se kevala yahI kAraNa ubharakara sAmane AtA hai ki TIkAkAra amRtacandra sUri isa tathya se anabhijJa the ki 'pravacanasAra' ke kartA vahI kundakunda haiM, jinake nAma se prasiddha kundakundAnvaya pracalita huA hai| AcArya jayasena ne 'esa' sarvanAma zivakumAra nAmaka rAjA ke lie prayukta mAnA hai|5 jo saMgata nahIM hai,16 kyoMki grantha kI Adya gAthAe~ maMgalAcaraNarUpa haiM aura unakA prayoga granthakAra hI karatA hai| svayaM jayasena ne pravacanasAra ke dvitIya adhikAra kI kha-AThavIM-nauvIM zatAbdI I0 ke AcArya vidyAnaMda ne 'tattvArthazlokavArtika' meM tathA gyArahavIM zatI I0 ke vAdirAjasUri ne 'pArzvanAthacarita' meM bhI gRddhapiccha ko hI tattvArthasUtra kA kartA batalAyA hai| (siddhA0 paM0 phUlacandra jI zAstrI srvaarthsiddhi| prastAvanA / pR.57-60)| 15. atha kazcidAsannabhavyaH zivakumAranAmA---bhagavataH paJcaparameSThino--- praNamya paramacAritramA zrayAmIti pratijJAM kroti|" tAtparyavRtti / pAtanikA pravacanasAra / 1/1-5 / 16. ukta asaMgati kA parihAra AcArya jayasena ne isa prakAra kiyA hai-"kiM ca pUrvaM granthaprArambhakAle sAmyamAzrayAmIti zivakumAramahArAjanAmA pratijJAM karotIti bhnnitm| idAnIM tu mamAtmanA For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a09 antima gAthA kI tAtparyavRtti meM likhA hai ki AcArya kundakunda pravacanasAra ke kartA haiM aura zivakumAra mahArAja shrotaa|17 unhoMne samayasAra tathA paMcAstikAya kI tAtparyavRtti ke AraMbha meM bhI yaha ullekha kara diyA hai ki ina granthoM kI racanA AcArya kundakunda ke dvArA huI hai| kintu amRtacandra sUri ne tInoM granthoM kI TIkA meM kahIM bhI yaha ullekha nahIM kiyA ki ve grantha kundakundadeva dvArA race gaye haiN| isase spaSTa hai ki AcArya amRtacandra ko yaha jJAta nahIM thA ki samayasArAdi granthoM ke racayitA AcArya kundakunda haiM aura isase spaSTa hotA hai ki unake samaya meM munisaMghoM meM bhI ukta prakAra kI prasiddhi nahIM thii| AcArya amRtacandra ke samakAlIna darzanasAra ke kartA devasena ne kevala itanA likhA hai ki "videhakSetra ke vartamAna tIrthaMkara sImandharasvAmI ke samavasaraNa meM jAkara zrI padmanandinAtha (kundakunda svAmI) ne jo divyajJAna prApta kiyA thA, usake dvArA yadi ve bodha na dete, to munijana sacce mArga ko kaise jAnate ?"18 lagabhaga isI samaya (10 vIM zatI I0) ke AcArya indranandI ne zrutAvatAra (kArikA 160-161) meM kahA hai ki kuNDakundapura ke padmanandI ne SaTkhaNDAgama ke Adi ke tIna khaNDoM para parikarma nAmaka grantha kI racanA kI thii| kintu ina donoM AcAryoM ne kundakunda ke dvArA samayasArAdi grantha race jAne kI bAta nahIM khii| sarvaprathama IsA kI bArahavIM sadI meM AcArya jayasena ne kundakunda ko ukta granthoM kA racayitA batalAyA hai aura unake kucha samaya bAda 12 vIM zatI I0 meM hI hue mAilladhavala ne likhA hai ki maiMne kundakundAcArya-cita zAstroM se sArabhUta artha grahaNakara dravyasvabhAva-prakAzakanayacakra kI racanA kI hai|19 unhoMne paMcAstikAya Adi granthoM ko Agama kahakara, unase aneka uddharaNa bhI diye haiN|20 isase jJAta hotA hai ki jayasena ko kundakunda cAritraM pratipannamiti puurvaaprvirodhH| parihAramAha-granthaprArambhAt pUrvameva dIkSA gRhItA tiSThati, paraM kintu granthakaraNavyAjena kvApyAtmAnaM bhAvanApariNataM darzayati, kvApi zivakumAramahArAjaM, kvApyanyaM bhavyajIvaM vaa| tena kAraNenAtra granthe puruSaniyamo nAsti, kAlaniyamo naastiitybhipraayH|" tAtparyavRtti / prvcnsaar/3/1| 17. "kiM ca 'uvasaMpayAmi samma' ityAdi --- pratijJAM --- kundakundAcAryadevaiH punarjJAnadarzanA dhikAradvayarUpagranthasamAptirUpeNa samAptiM nItA, zivakumAramahArAjena tu tadgranthazravaNena c|" tAtparyavRtti / pravacanasAra / 2 / 108 / 18. jai paumaNaMdiNAho siimNdhrsaamidivvnnaannenn| __Na vivohai to samaNA kahaM sumaggaM pyaannNti|| 43 // drshnsaar| 19. "zrIkundakundAcAryakRtazAstrAt sArArthaM parigRhya svaparopakArAya dravyasvabhAvaprakAzakaM nayacakraM mokSamArga kurvan ---" dravyasvabhAvaprakAzaka-nayacakra / utthAnikA / gAthA 1 / 20. "uktaM ca Agame cariyaM caradi sagaM so jo prdvvppbhaavrhidppaa| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a09 gurunAma tathA kundakundanAma-anullekha ke kAraNa / 191 ke samayasArAdi granthoM ke racayitA hone kI jAnakArI kisI prAcIna likhita srota se prApta huI thii| isa taraha yaha bAta samajha meM A jAtI hai ki IsA kI bArahavIM zatAbdI se pahale ke granthakAroM ne kundakunda ke nAma kA ullekha kyoM nahIM kiyaa| isakA eka mAtra kAraNa unakA isa bAta se anabhijJa honA thA ki samayasArAdi granthoM ke kartA vahI kundakunda haiM, jinake nAma se kundakundAnvaya prasUta huA hai| ataH dasavIM zatI I0 ke pUrva taka kundakunda ke granthoM para TIkA kA na likhA jAnA tathA bArahavIM zatI I0 ke pUrva taka granthakAroM dvArA kundakunda ke nAma kA ullekha na kiyA jAnA isa bAta kA pramANa nahIM hai ki kundakunda dasavIM zatAbdI I0 ke sau do sau varSa pUrva hI hue the| kundakunda ke granthoM para pahalI TIkA bhale hI dasavIM zatI I0 meM likhI gaI ho, para unake granthoM kI gAthAe~ IsA kI pahalI, dUsarI, pA~cavIM, chaThI, sAtavIM, AThavIM Adi zatAbdiyoM meM racita bhagavatI-ArAdhanA Adi aneka graMthoM meM AtmasAt kI gayI haiM athavA pramANarUpa meM uddhRta kI gayI haiN|21 yaha isa bAta kA jvalaMta pramANa hai ki kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI (IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha tathA Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha) meM hue the| jahA~ taka TIkA ke na likhe jAne kA prazna hai, usakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki kundakunda ke kucha hI samaya bAda jainasiddhAnta ko saMkSepa evaM sarala bhASA meM prastuta karanevAlA tattvArthasUtra jaisA mahattvapUrNa grantha sAmane A gyaa| vaha itanA lokapriya huA ki usane AcAryoM ko usI para TIkAe~ likhane ke lie prerita kiyaa| isIlie hama dekhate haiM ki pUjyapAdasvAmI (5vIM zatI I0) ke pahale se hI usa para TIkAe~ likhI jAne lagI aura yaha krama zrutasAgarasUri (15 vIM zatI I0) taka anavarata calatA rhaa| phalasvarUpa 10 vIM zatI I0 ke pUrva taka kundakunda ke adhyAtmapradhAna granthoM para TIkA kA avasara nahIM A paayaa| niSkarSa yaha ki AcArya kundakunda na to yApanIyaparamparA meM dIkSita hokara usase alaga hue the, na hI unhoMne bhaTTArakasampradAya ko aMgIkara kara bAda meM usakA parityAga kiyA thaa| ve zurU se hI digambarAcArya zrutakevalI bhadrabAhu kI paramparA meM dIkSita hue the aura anta taka usI meM sthita rhe| daMsaNaNANaviyappo aviyappaM cAvi appaado|| 159 // pNcaastikaay|" dravyasvabhAvaprakAzaka-nayacakra / gAthA 404 ke samarthana meM uddhRt| 21. dekhiye, Age dazama adhyAya / prathama prkrnn| For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya AcArya kundakunda kA samaya 'prathama prakaraNa IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hone ke pramANa iNDi. aiNTi. paTTAvalI ke anusAra IsApUrvottara prathama zatI aSTama adhyAya meM hama dekha cuke haiM ki pro0 hArnale dvArA di iNDiyana eNTikverI meM prakAzita nandisaMghIya paTTAvalI ke anusAra AcArya kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM arthAt IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha aura Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha meM hue the| unakA janma IsA se 52 varSa pUrva huA thA, 11 varSa kI Ayu meM munidIkSA grahaNa kI aura IsA se 8 varSa pahale 44 varSa kI avasthA meM AcAryapada para pratiSThita hue| 51 varSa, 10 mAsa aura 10 dina taka AcArya pada para AsIna rhe| usake 5 dina bAda svarga sidhAra gye| isa prakAra ukta paTTAvalI meM unakA jIvanakAla 95 varSa, 10 mAsa aura 15 dina darzAyA gayA hai| pro0 hAnale ne isI samaya ko prAmANika mAnA hai| pro0 e0 cakravartI nayanAra ne bhI isa samaya ko hI mAnyatA dI hai| kintu paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne ukta paTTAvalI meM aneka doSa batalAye haiN| ve likhate haiM-"isameM prAcIna AcAryoM kA samaya aura krama bahuta kucha gar3abar3a meM pAyA jAtA hai| udAharaNa ke liye pUjyapAda (devanandI) ke samaya ko hI lIjiye, paTTAvalI meM vaha vi0 saM0 258 se 308 taka diyA hai| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki paTTAvalI meM AcArya pUjyapAda ke AcAryapada para pratiSThita hone kA samaya I0 san 200 ke karIba batalAyA hai, parantu itihAsa meM jaisA ki Upara jAhira kiyA gayA hai, vaha 450 ke karIba pAyA jAtA hai, aura isaliye donoM meM karIba ar3hAI 1. " If we take this date8 B.C.as the reliable date of his accession to the pontificial chair then the date of his birth would be about 52 B.C. For, only in his forty - fourth year he became pontiff or an Acarya." Pancastikayasara, The historical Introduction, p.V, by Prof. A. Chakravarti Nayanar. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 sau (250) varSa kA bhArI antara hai| itihAsa meM pUjyapAda ke ziSya vajranandI kA ullekha milatA hai aura yaha bhI ullekha milatA hai ki unhoMne vi0 saM0 526 meM drAviDasaMgha kI sthApanA kI, parantu paTTAvalI meM pUjyapAda ke bAda do AcAryoM (jayanandI aura guNanandI) kA ullekha karake cauthe (13) nambara para vajranandI kA nAma diyA hai aura sAtha hI unakA samaya bhI vi0 sa0 364 se 386 taka batalAyA hai| kramabheda ke sAtha-sAtha ina donoM samayoM meM bhI paraspara bahuta bar3A antara jAna par3atA hai| itihAsa se vasunandI kA samaya vikrama kI 12vIM zatAbdI mAlUma hotA hai, parantu paTTAvalI meM 6ThI zatAbdI (525-531) diyA hai| isa taraha jA~ca karane se bahuta se AcAryoM kA samayAdika isa paTTAvalI meM galata pAyA jAtA hai, jise vistAra ke sAtha dikhalAkara yahA~ isa nibandha ko tUla dene kI jarUrata nahIM hai| aisI hAlata meM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki yaha paTTAvalI kitanI saMdigdhAvasthA meM hai aura kevala isI ke AdhAra para kisI ke samayAdika kA nirNaya kaise kiyA jA sakatA hai? prophesara hArnale, DAkTara piTarsana aura DaoN0 satIzacaMdra ne isa paTTAvalI ke AdhAra para hI umAsvAti ko IsA kI pahalI zatAbdI kA vidvAn likhA hai aura usase yaha mAlUma hotA hai ki unhoMne isa paTTAvalI kI koI vizeSa jA~ca nahIM kI, vaise hI usake raMga-DhaMga para se use ThIka mAna liyA hai|" (svAmI samantabhadra / pR.145-146)| yaha satya hai ki uparyukta paTTAvalI meM kucha AcAryoM kA samaya aura krama truTipUrNa hai| tathApi usameM kundakunda se lekara cittaur3apaTTa ke mahendrakIrti (kra. 102, vi0 saM0 1938 = I0 san 1881) taka kundakundAnvaya meM jitane paTTadhara hue haiM, unake astitva meM koI sandeha nahIM hai, kyoMki unakA astitva anya paTTAvaliyoM evaM zilAlekhoM se bhI pramANita hai aura unakA nirdiSTa paTTakAla bhI asaMbhava pratIta nahIM hotaa| ataH yadi kundakunda kA sthitikAla IsApUrvottara prathama zatI se nIce lAyA jAtA hai, to iNDiyana eNTikverI-paTTAvalI meM nirdiSTa 128 paTTadharoM meM se 57 (18+39) kA astitva mithyA ghaTita hotA hai, jo mithyA nahIM hai| isakA sayuktika pratipAdana aSTama adhyAya ke tRtIya prakaraNa (zIrSaka 6) meM kiyA jA cukA hai| ataH ukta paTTAvalI meM nirdiSTa AcAryoM ke samaya evaM krama meM saMzodhana kara lene ke bAda bhI kundakunda kA samaya IsApUrvottara prathama zatAbdI se nIce nahIM lAyA jA sktaa| ukta paTTAvalI meM umAsvAti ke pazcAt lohAcArya kA nAma nirdiSTa hai, jaba ki nandisaMgha kI prAkRta paTTAvalI meM vaha bhadrabAhu (dvitIya) ke pazcAt hai| isakA samAdhAna 2. The Indian Antiquary, Vol. XX, pp, 341-351. 3. Peterson's fourth report on Sanskrit manuscripts p,XVI. 4. History of the Mediaeval school of Indian Logic, pp., 8,9. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 197 mukhtAra jI ke anusAra yaha ho sakatA hai ki zravaNabelagola ke kitane hI zilAlekhoM meM umAsvAti ke pradhAna ziSya rUpa se 'balAkapiccha' kA hI nAma diyA hai / sambhavataH lohAcArya unakA hI nAmAntara hogA / (svAmI samantabhadra / pR. 145) / mukhtAra jI ne isa zaMkA kA bhI nivAraNa kiyA hai ki vikrama kI prathama zatAbdI (IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha) meM ekAMgadharoM kA astitva thA, jaba ki kundakunda ekAMgadhara nahIM the, ataH ukta samaya meM kundakunda kA astitva nahIM mAnA jA sktaa| mukhtAra jI kA kathana hai ki " aMgajJAnI na hone para bhI kundakunda kA aMgajJAniyoM ke samaya meM honA koI asaMbhava yA asvAbhAvika nahIM kahA jA sktaa| usa samaya bhI dUsare aise vidvAn jarUra hote rahe haiM, jo eka bhI aMga ke pAThI nahIM the|" (svAmI smntbhdr/pR.178)| isa prakAra 'di iNDiyana aiNTikverI' meM prakAzita paTTAvalI meM kundakunda kA jo astitvakAla darzAyA gayA hai vaha kisI bhI prakAra bAdhita nahIM hotA / ukta paTTAvalI ke aneka doSoM kI ora iMgita karate hue bhI mukhtAra jI kA yaha kathana mahattvapUrNa hai ki " phira bhI usameM ullikhita aneka samayoM ke satya hone kI saMbhAvanA hai aura isalie hameM yaha dekhanA cAhie ki kundakunda ke ukta samaya kI satyatA meM prakArAntara se koI bAdhA AtI hai yA nahIM ?" ( svAmI samantabhadra / pR.176)| yahA~ ve pramANa upasthita kiye jA rahe haiM, jinase ukta paTTAvalI meM kundakunda kA jo samaya (IsApUrvottara prathama zatAbdI) batalAyA gayA hai, usakI dRr3hatA se puSTi hotI / ve pramANa sAhitya aura abhilekhoM meM upalabdha haiN| pra. za. I. kI 'bhagavatI - ArAdhanA' meM kundakunda kI gAthAe~ 2.1. bhagavatI - ArAdhanA kA racanAkAla prAyaH sabhI vidvAnoM ne bhagavatI ArAdhanA ko atyanta prAcIna grantha mAnA hai| paM0 nAthUrAma jI premI likhate haiM-" bhagavatI ArAdhanA kI racanA kaba huI thI, isake spaSTa jAnane kA koI sAdhana upalabdha nahIM hai, parantu yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki yaha bahuta prAcIna grantha hai / AcArya vaTTara kA mUlAcAra aura yaha bhagavatIArAdhanA donoM grantha usa samaya ke haiM, jaba munisaMgha aura usakI paramparA avicchinnarUpa 5. 'bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkAe~ / 'anekAnta' / varSa 1, kiraNa 3 / vi. saM. 1986 / pRSTha 148 / For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 se calI A rahI thI aura jainadharma kI digambara aura zvetAmbara nAma kI mukhya zAkhAe~ eka-dUsare se itanI adhika judA aura kaTubhAvApanna nahIM ho gaI thIM, jitanI ki Age calakara ho giiN| ina donoM hI granthoM meM aisI saikar3oM gAthAe~ haiM, jo zvetAmbara-sampradAya ke bhI prAcIna granthoM meM milatI haiM aura jo donoM sampradAyoM ke judA hone ke itihAsa kI khoja karanevAloM ko bahuta sahAyatA de sakatI haiN|" paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne apanI sampAdakIya TippaNI meM premI jI ke mata kA samarthana ina zabdoM meM kiyA hai-"isameM (bhagavatI-ArAdhanA meM) granthakartA zivArya ne apanA jo vizeSaNa 'pANitalabhojI' diyA hai, usase itanA to sApha dhvanita hotA hai ki isa grantha kI racanA usa samaya huI hai, jaba ki jaina samAja meM karatalabhojiyoM ke atirikta muniyoM kA eka dUsarA sampradAya pAtra meM bhojana karanevAlA bhI utpanna ho gayA thaa| usI se apane ko bhinna dikhalAne ke lie isa vizeSaNa ke prayoga kI jarUrata par3I hai| yaha sampradAyabheda digambara aura zvetAmbara-bheda hai, jisakA samaya ubhaya sampradAyoM dvArA kramazaH vi0 saM0 136 tathA vI0 ni0 saM0 609 (vi0 saM0 139) batalAyA jAtA hai| isase yaha grantha isa bhedArambha-samaya ke kucha bAda kA athavA isake karIba kA racA huA hai, aisA jAna par3atA hai|" - muni kalyANavijaya jI ne bhI nimnalikhita vaktavya meM bhagavatI-ArAdhanA ko prAcIna grantha kahA hai-"yadyapi zivabhUti ne vastrapAtra na rakhane kA utkRSTa jinakalpa svIkArA thA, tathApi Age jAkara unheM anubhava huA ki isa prakAra kA utkRSTa mArga adhika samaya taka calanA kaThina hai| ata eva unhoMne sAdhuoM ke ApavAdika liMga ko bhI svIkAra kiyaa| pAThakagaNa hamArI isa bAta ko korI kalpanA na samajheM, kyoMki isI sampradAya ke prAcIna granthoM se yaha bAta pramANita hotI hai| digambara-sampradAya ke 6. vahI/ pRSTha 149 / 7. ka- 'bhagavatI ArAdhanA aura usakI ttiikaaeN'| anekAnta'/ varSa 1/kiraNa 3/ vi.saM.1986 / pAdaTippaNI / pR.148| kha-prastuta grantha ke 'digambara-zvetAmbarabheda kA itihAsa' adhyAya meM sapramANa darzAyA gayA hai ki digambara-zvetAmbarabheda antima anubaddha kevalI jambUsvAmI ke nirvANa ke pazcAt hI ho gayA thaa| devasena ne 'darzanasAra' meM ukta bheda kA kAla jo vi.saM. 136 batalAyA hai| vaha prAmANika nahIM hai| isI prakAra zvetAmbaragranthoM meM jo vIra ni.saM. 609 (vi.saM.139) meM boTika zivabhUti ko digambarasampradAya kA pravartaka varNita kiyA gayA hai, vaha bhI samIcIna nahIM hai| boTika zivabhUti digambaramata kA pravartaka nahIM thA, apitu usane zvetAmbaramata ko chor3akara digambaramata svIkAra kiyA thaa| isakA nirUpaNa dvitIya adhyAya meM kiyA jA cukA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 199 dhurandhara AcArya Arya ziva, jo ki svayaM hastabhojI the, apane 'bhagavatI-ArAdhanA' grantha meM likhate haiM-'jo autsargika liGga meM rahanevAlA ho, usake lie to vaha hai hI, para ApavAdika liMgavAle ko bhI saMthArA lene ke samaya autsargika liGga (nagnatA) dhAraNa karanA zreSTha hai|" (a.bh.m./pR.296)| ___ muni jI ne zivabhUti ko yApanIyasampradAya kA saMsthApaka mAnakara ye udgAra vyakta kiye haiN| kintu zivabhUti yApanIyasampradAya kA saMsthApaka nahIM thA, apitu usane zvetAmbarasampradAya ko chor3akara digambarasampradAya apanAyA thA, isa tathya kA sapramANa pradarzana dvitIya adhyAya meM kiyA gayA hai| yahA~ kevala yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki muni jI ne bhagavatI-ArAdhanA ko zivabhUti ke vicAroM kA pratinidhitva karanevAlA grantha mAnA hai, jisase siddha hotA hai ki vaha zivabhUti ke barAbara hI purAnA hai| yaha saMbhava hai ki usakI racanA zivabhUti ke hI dvArA kI gaI ho| nimnalikhita vidvAnoM kA aisA hI mata hai| pro0 hIrAlAla jI jaina apane eka purAne lekha meM likhate haiM-"AvazyakamUlabhASya ke anusAra jina zivabhUti ne boDikasaMgha kI sthApanA kI thI, ve sthavirAvalI meM ullikhita Arya zivabhUti tathA bhagavatI-ArAdhanA ke kartA zivArya evaM umAsvAti ke guru zivazrI se abhinna haiN|"8 .. DaoN0 jyotiprasAda jI jaina ne zivArya ke samaya kA vicAra karate hue likhA hai-"zivArya sambhavataH zvetAmbara-paramparA ke zivabhUti haiN| ye uttarApatha kI mathurA nagarI se sambaddha haiM aura inhoMne kucha samaya taka pazcimI sindha meM nivAsa kiyA thaa| bahuta sambhava hai ki zivArya bhI kundakunda ke samAna sarasvatI-Andolana se sambaddha rahe hoN| vastutaH zivArya aise jainamuniyoM kI zAkhA se sambandhita haiM, jo una dinoM na to digambarazAkhA ke hI antargata thI aura na zvetAmbara zAkhA ke hii| ve yApanIyasaMgha ke AcArya the| ataeva mathurA-abhilekhoM se prApta saMketoM ke AdhAra para inakA samaya I0 san kI prathama zatAbdI mAnA jA sakatA hai|"9 zivArya yApanIya-paramparA ke AcArya nahIM the, apitu ve digambara hI the, isake pramANa trayodaza adhyAya meM draSTavya haiN| hA~, yaha ho sakatA hai ki ve zvetAmbaraparamparA ke vahI boTika zivabhUti hoM, jinhoMne zvetAmbaramata chor3akara digambaramata svIkAra kara 8. 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' (digambara jaina siddhAntadarpaNa (dvitIya aMza)/ sampAdaka : zrI rAmaprasAda zAstrI / bambaI / 12 disambara, 1944 / pRSTha 10) / 9. The Jain Sources of the History of Ancient India, pp.130-31 (tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA / khaNDa 2/ pR.127 se uddhRta) Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 liyA thA aura digambara muni bana gaye the, digambara muni banane ke bAda unhoMne hI 'bhagavatI-ArAdhanA' kI racanA kI ho| isa prakAra paM0 nAthUrAma jI premI evaM paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne bhagavatIArAdhanA kA racanA kAla vi0 saM0 139 ( I0 san 82) mAnA hai tathA zeSa vidvAn bhI bhagavatI-ArAdhanA ke karttA zivArya ko boTika zivabhUti se abhinna mAna kara isI samaya meM bhagavatI - ArAdhanA kI racanA hone ke niSkarSa para pahu~ce haiM, kyoMki boTika zivabhUti ne vIra ni0 saM0 609 arthAt I0 san 82 meM hI digambaramata grahaNa kiyA thA / isa taraha 'bhagavatI ArAdhanA' prathama zatAbdI I0 ke uttarArdha kI kRti hai / para vaha isI samaya race gaye mUlAcAra se nizcita hI pUrvavartI hai, kyoMki mUlAcAra meM ArAdhanAniyukti ke nAma se bhagavatI - ArAdhanA kA ullekha kiyA gayA hai| yathA-- ArAhaNaNijjattI maraNavibhattI ya saMgahatthudio / paccakkhANAvAsayadhammakahAo ya erisao // 279 // anuvAda - " asvAdhyAya kAla meM ArAdhanAniryukti ( ArAdhanA kA kathana karane vAlA grantha), maraNavibhakti (satraha prakAra ke maraNa kA pratipAdaka grantha), saMgrahagrantha, stutigrantha, pratyAkhyAnagrantha, AvazyakakriyA-pratipAdakagrantha, dharmakathAgrantha tathA aise hI anya grantha par3he jA sakate haiM / " digambara sAhitya meM niryukti kA artha zAstra hai / ataH ukta gAthA meM 'ArAdhanAniryukti' zabda ke dvArA 'bhagavatI - ArAdhanA' nAmaka zAstra kA nirdeza kiyA gayA hai| DaoN0 sAgaramala jI ne uparyukta gAthA meM 'ArAdhanA' zabda se 'bhagavatI ArAdhanA' kA hI ullekha mAnA hai| ve likhate haiM 'ArAdhanA ke nAma se suparicita grantha zivArya kA bhagavatI ArAdhanA yA mUlArAdhanA hai / yaha suspaSTa hai ki bhagavatI ArAdhanA mUlataH digambaraparamparA kA grantha na hokara yApanIyasaMgha kA grantha hai / mUlAcAra meM jisa 'ArAdhanA' kA nirdeza kiyA gayA hai, vaha saMbhavataH bhagavatI-ArAdhanA ho, kyoMki 'mUlAcAra' bhI usI yApanIyaparamparA kA grantha pratIta hotA hai aura mUlAcAra ke racanAkAra ne sarvaprathama usI grantha kA ullekha kiyA hai / (jai. dha. yA.sa./ pR. 137) / 44 yadyapi bhagavatI - ArAdhanA aura mUlAcAra donoM yApanIyaparamparA ke nahIM, apitu digambaraparamparA ke grantha haiM, isake pramANa inhIM nAmoMvAle uttaravartI adhyAyoM meM draSTavya haiM, tathApi DaoNkTara sA0 kA yaha kathana yuktisaMgata pratIta hotA hai ki 'donoM eka hI 10. dekhie, adhyAya 15 / prakaraNa 2 / zIrSaka 9 / For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 201 (digambara) paramparA ke grantha haiM, isalie mUlAcAra ke kartA ne ukta gAthA meM digambaraparamparA ke hI bhagavatI-ArAdhanA grantha kA ullekha kiyA hai| yaha ullekha 'bhagavatIArAdhanA' ke 'mUlAcAra' se pUrvavartI hone kA saMketa karatA hai| isa prakAra upuryakta sabhI vidvAnoM ne bhagavatI-ArAdhanA kA racanAkAla IsA kI prathama zatAbdI mAnA hai| kintu DaoN0 sAgaramala jI kA kathana hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM pA~cavI zatI I0 se pUrva ke zvetAmbara-prakIrNaka granthoM kI gAthAe~ milatI haiM, pA~cavI zatAbdI I0 meM vikasita guNasthAna-siddhAnta kA ullekha hai aura 'vijahanA' (muni ke zava ko jaMgala meM rakha dene) kI carcA hai, jo chaThI zatI I0 ke zvetAmbarIya bhASyagranthoM aura 7vIM zatI I0 ke cUrNi-sAhitya meM bhI hai| ataH bhagavatI-ArAdhanA isI samaya kI racanA hai| (jai.dha.yA.sa./ pR.129-130)| kintu prakIrNakoM kI racanA bhagavatI-ArAdhanA kI racanA ke anantara huI hai tathA DaoNkTara sA0 kI guNasthAna-siddhAnta ke vikasita hone kI mAnyatA kapolakalpita hai evaM granthoM ke varNya-viSaya kI samAnatA unake racanAkAla kI samAnatA kA pramANa nahIM hai, ina tathyoM kA sapramANa-sayuktika pratipAdana 'bhagavatI-ArAdhanA' nAmaka terahaveM adhyAya meM draSTavya hai| ataH DaoNkTara sA0 kI yaha mAnyatA mithyA hai ki bhagavatI-ArAdhanA kI racanA bhASya aura cUrNiyoM ke racanAkAla (6-7vIM zatI I0) meM huI hai| uparyukta vidvAnoM kI yuktiyA~ use prathama zatI I0 kI racanA siddha karatI haiN| 2.2. bhagavatI-ArAdhanA meM kundakunda kI gAthAoM ke udAharaNa IsA kI prathama zatI ke uttarArdha meM racita bhagavatI-ArAdhanA meM kundakunda ke granthoM se aneka gAthAe~ saMgRhIta kI gayI haiN| nimnalikhita gAthAe~ to jyoM kI tyoM pAyI jAtI haiM dasaNabhaTThA bhaTThA daMsaNabhaTThassa Natthi nnivvaannN| sijhaMti cariyabhaTThA saNabhaTThA Na sijhNti|| bA.a.19 / daM.pA.3 / bha.A. 737 / jA rAyAdiNiyattI maNassa jANIhi tmmnnoguttii| aliyAdiNiyattiM vA moNaM vA hoi vciguttii|| __ niyamasAra 69 / bha.A. 1181 / kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage guttii| hiMsAdiNiyattI vA sarIraguttI havadi ditttthaa| niyamasAra 70 / bha.A. 1182 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 / jainaparamparA, aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 adbhuvamasaraNameyattamaNNasaMsAraloyamasucittaM / AsavasaMvaraNijjaradhammaM bohiM ca ciMtejjo // adholikhita gAthAe~ kucha pAThabheda ke sAtha upalabdha hotI haiM jammasamudde bahudosavIcie dukkhajalacarAkiNNe / jIvassa paribbhamaNaM kammAsavakAraNaM hodi // 56 // bArasa aNuvekkhA 2 / bha.A. 1710 / dukkhaMjalayarAiNNe / jammasamudde bahudosavIcie jIvassa du paribbhamaNammi kAraNaM Asavo hodi // 1815 // bhagavatI ArAdhanA / a010 / pra01 jaM aNNANI kammaM khavedi bhavasayasahassakoDIhiM / taM NANI tihiM gutto khavedi ussAsametteNa // 3/38 // pravacanasAra / mahilAloyaNa puvvarai- saraNasaMsatta-vasahi-vikahAhiM / puTThiyarasehiM virao bhAvaNa paMcAvi turiyammi // apariggaha- samaNuNNesu rAyosAIgaM parihAro bArasa aNuvekkhA / jaM aNNANI kammaM khavedi bhavasayasahassakoDIhiM / taM NANI tihiM gutto khavedi aMtomuhutteNa // 108 // bhagavatI - ArAdhanA / apariggahassa muNiNo rAgaddosAdINaM parihAro ogADhagADhaNicido suhamehi bAdarehi sadda - parisarasarUva-gaMdhesu / mahilAloyaNapuvvaradi-saraNasaMsatta-vasahi-vikahAhiM / paNidarasehiM ya viradI bhAvaNA paMca baMbhassa // 1204 // bhagavatI ArAdhanA / - saddapharisarasarUvagaMdhesu / 34 // For Personal & Private Use Only cArittapAhuDa | bhAvaNA hoMti // 35 // - cAra pAhu bhAvaNA huMti // 1205 // bhagavatI ArAdhanA / - puggalakAyehiM savvado logo / ya appA oggehiM joggehiM // pravacanasAra 2 / 76, paMcAstikAya 64 | Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.1 AcArya kundakunda kA samaya / 203 ogADhagADhaNicido puggaladavvehiM savvado logo| suhamehiM bAdarehiM ya dissAdissehiM ya thev|| 1818 // bhgvtii-aaraadhnaa| ye gAthAe~ kundakunda ke hI granthoM se bhagavatI-ArAdhanA meM lI gaI haiM, isakA pramANa yaha hai ki uparyukta gAthAoM meM 'daMsaNabhaTThA' aura 'jaM aNNANI' ko chor3akara koI bhI gAthA zvetAmbaragranthoM meM nahIM miltii| 'addhavamasaraNa' gAthA to aisI hai ki isameM varNita bAraha anuprekSAe~ bhI kisI zvetAmbara-Agama meM eka sAtha upalabdha nahIM haiN| 'dasaNabhaTThA' gAthA zvetAmbarIya prakIrNaka grantha bhaktaparijJA meM haiM, kintu usakA racanAkAla 11vIM zatAbdI I0 hai| (dekhiye, pA. Ti. 76) / ataH usase bhagavatI-ArAdhanA meM nahIM A sktii| 'jaM aNNANI kammaM' gAthA vimalasUri ke paumacariya tathA zvetAmbarIya prakIrNaka grantha titthogAliya yA titthogAliyapayannu2 (tIrthodgAra) meM bhI hai| inameM se titthogAliyapayannu ko muni zrI kalyANavijaya jI ne vikrama kI cauthI zatAbdI ke anta aura pA~cavI zatAbdI ke AraMbha meM racita svIkAra kiyA hai|3 "vimalasUri ne paumacariya kA racanAkAla yadyapi vIranirvANa saM0 530 (I0 san 3) batalAyA hai, kintu DaoN0 harmana jekobI ne grantha kA antaHparIkSaNa kara isakA racanAkAla IsavI san kI tIsarI-cauthI zatAbdI siddha kiyA hai| DaoN0 kItha, DaoN0 vUllara Adi pAzcAtya vidvAn , muni jinavijaya jI, DaoN0 nemicandra zAstrI, paM0 paramAnanda zAstrI Adi jaina vidvAn tathA DaoN0 ke0 eca0 dhruva Adi jainetara vidvAn bhI isa grantha ko arvAcIna mAnane ke pakSa meM haiN|"14 isa viSaya meM mAnanIyA zvetAmbara sAdhvI saMghamitrA jI apanA mata prakaTa karate hue likhatI haiM-"mere apane abhimata se kAvyagata kAlasaMvat (paumacariyakAvyasambandhI kAlasaMvat) ke nirasana meM DaoN. harmana jekobI Adi vidvAnoM dvArA pradatta yuktiyoM meM sarvAdhika sabala AdhAra vimalasUri kI guru-paramparA kA nAila kula se sambandhita honA hai| isa zAkhA kA janma vI0 ni0 580-600 se pahale kisI prakAra 11. jaM annANatavassI khavei bhavasayasahassa koddehiN| kammaM taM * tihi gutto khavei nANI muhuttenn|| 120, 177 // pumcriy| 12. jaM annANI kammaM khavei bahuyAhiM vaaskoddiihiN| ___ taM nANI tihi gutto khavei ussAsametteNa // 1213 // titthogaaliypynnu| 13. ka- DaoN. jagadIzacandra jaina : prAkRta sAhitya kA itihAsa / pRSTha 123 / kha- "titthogAliya meM ullikhita aneka mAnyatAe~ zvetAmbarasampradAya meM mAnya nahIM aura . AgamoM ke vyucchinna hone kA krama bhI saMgata pratIta nahIM hotA : muni puNyavijaya jI 'jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya' jJAnAMjali, 47 / " vahI / pA.Ti./ pR.123 / 14. sAdhvI saMghamitrA : jainadharma ke prabhAvaka AcArya / pR.244,245|| For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 se bhI saMbhava nahIM hai| DaoN0 ke0 Ara0 candra ne kAvyagata vI0 ni0 saM0 530 ko vi0 saM0 530 mAna lene kA abhimata prakaTa kiyA hai| yaha abhimata saba dRSTiyoM se samucita anubhUta hotA hai|"14 cU~ki bhagavatI-ArAdhanA kA racanAkAla vidvAnoM ne IsA kI prathama zatAbdI nirdhArita kiyA hai, ataH usameM uparyukta gAthA usase tIna sau varSa bAda race gaye paumacariya aura titthogAliya se nahIM A sktii| isalie siddha hai ki vaha pravacanasAra se hI bhagavatI-ArAdhanA meM grahaNa kI gaI hai| tathA vaha pravacanasAra meM to prakaraNa ke anurUpa hai, kintu bhagavatI-ArAdhanA meM prakaraNa se mela nahIM khaatii| pravacanasAra kI ukta gAthA (3/38) meM trigupti (saMyama) se pracura karmoM kA zIghra kSaya honA batalAyA gayA hai aura vaha saMyama ke prakaraNa meM hI nibaddha hai, jo pUrvApara gAthAoM se spaSTa hai| kintu bhagavatI-ArAdhanA meM vaha svAdhyAyatapa ke prakaraNa meM rakhI gaI hai, jo prakaraNAnurUpa nahIM hai| isase siddha hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM vaha pravacanasAra se hI grahaNa kI gaI hai| 2.3. kundakunda ke granthoM meM 'bhagavatI-ArAdhanA' kI gAthAe~ nahIM 'daMsaNabhaTThA' gAthA kundakunda ke saNapAhuDa se hI bhagavatI-ArAdhanA meM AyI hai, yaha nimnalikhita hetuoM se siddha hotA hai ka-dasaNapAhuDa meM dasaNa aura bhaTThA zabdoM ke prayoga ke anurUpa zabdagata prasaMga vidyamAna hai, jabaki bhagavatI-ArAdhanA meM nahIM hai| sarvaprathama grantha kA nAma hI daMsaNapAhuDa yA daMsaNamaggo hai aura maMgalAcaraNa meM hI 'daMsaNamaggaM vocchAmi' kahakara daMsaNa zabda kA prayoga kiyA gayA hai| usake bAda dUsarI gAthA meM 'daMsaNamUlo dhammo' vAkyAMza meM daMsaNa zabda kA prayoga hai| isa prakAra tIsarI gAthA meM 'daMsaNa bhaTThA bhaTThA' zabdoM ke prayoga ke anurUpa zabdagata prasaMga daMsaNapAhuDa meM upalabdha hotA hai, jabaki bhagavatIArAdhanA meM 'daMsaNa bhaTTho bhaTTho' gAthA ke pUrva kisI bhI gAthA meM dasaNa zabda kA prayoga nahIM hai| yaha gAthA samyaktvabhAvanA ke antargata hai aura isakI pUrvavartI tathA uttaravartI sabhI gAthAoM meM sammatta zabda hI prayukta huA hai| ataH isa gAthA meM acAnaka daMsaNa zabda kA prayoga zabdagata prasaMga ke viruddha ho jAne se asvAbhAvika lagatA hai| isase spaSTa hotA hai ki daMsaNabhaTTho gAthA bhagavatI-ArAdhanAkAra dvArA racita nahIM hai, apitu daMsaNapAhuDa se uThAkara vahA~ rakha dI gaI hai tathA vaisI hI eka gAthA aura granthakAra ne racakara usake bAda jor3a dI hai| kha-dUsarI bAta yaha hai ki daMsaNapAhuDa kI dUsarI gAthA meM 'daMsaNamUlo dhammo' (samyagdarzana dharma kA mUla hai) isa jainazAsana ke prANabhUta mahAn siddhAnta kA pratipAdana Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 205 kiyA gayA hai| samyagdarzana dharma (mokSamArga) kA mUla kyoM hai, isa prazna kA samAdhAna kiyA jAnA Avazyaka thaa| isa hetu 'daMsaNabhaTThA bhaTThA', 'sammattarayaNabhaTThA' tathA 'sammattavirahiyA' ye tIna uttaravartI gAthAe~ racI gaI haiM / pahilI meM batalAyA gayA hai ki samyagdarzana se cyuta ho jAne para cAritra ke rahate hue bhI mokSa nahIM ho sakatA, dUsarI meM kahA gayA hai ki samyagdarzana se bhraSTa ho jAne para bahuta se zAstroM kA jJAna hone para bhI mukti saMbhava nahIM hai tathA tIsarI meM darzAyA gayA hai ki samyagdarzana ke binA ugra tapa karane para bhI mokSa asaMbhava hai| ina tInoM gAthAoM se isa prazna kA samAdhAna ho jAtA hai ki samyagdarzana dharma (mokSamArga) kA mUla kyoM hai ? isa prakAra 'daMsaNabhaTThA bhaTThA' gAthA ke race jAne ke lie daMsaNapAhuDa meM arthagata prasaMga yA hetu bhI vidyamAna hai, jisakA bhagavatI ArAdhanA meM abhAva hai| yadyapi bhagavatI - ArAdhanA kI ukta gAthA se pUrva kI do gAthAoM meM samyaktva ko jJAna, cAritra, vIrya, aura tapa kA AdhAra tathA mUla kahA gayA hai / 15 tathApi use dharma (mokSamArga) kA mUla na kahe jAne se 'daMsaNabhaTTho bhaTTho' gAthA kA kathana usa taraha sahetuka siddha nahIM hotA, jisa taraha se daMsaNapAhuDa meM hotA hai| isake atirikta samyaktva ko jJAna, cAritra Adi kA mUla kahanevAlI gAthA ke pazcAt nimnalikhita gAthA A jAtI hai| bhAvANurAga - pemANurAga - majjANurAga-ratto vvA / dhammANurAgaratto ya hohi jiNasAsaNe NiccaM // 736 // anuvAda - " isa jagat meM koI parapadArthoM kA anurAgI hai, koI snehIjanoM kA premAnurAgI hai aura koI madyAnurAgI hai, kintu tuma jinazAsana meM rahakara sadA dharmAnurAgI rho|" isase prasaMga badala jAtA hai aura isa gAthA ke bAda rakhI gaI 'daMsaNabhaTTho bhaTTho' gAthA artha kI dRSTi se pUrvAparasambandha - rahita ho jAtI hai| isase spaSTa hotA hai ki yaha gAthA zivArya ne daMsaNapAhuDa se lekara bIca meM praviSTa kI hai| ga - daMsaNapAhuDa meM daMsaNabhaTThA tathA bhaTThA zabdoM kA prayoga aneka gAthAoM meM kiyA gayA hai, jaise- 'daMsaNabhaTThA' (gAthA 3), 'sammattarayaNabhaTThA' (gAthA 4), 'jiNadaMsaNabhaTThA' (gAthA 10), 'daMsaNesu bhaTThA' (gAthA 12) tathA nimnalikhita gAthA meM 15. mA kAsi taM pamAdaM sammatte savvadukkhaNAsayare / NANacaraNavIriyatavANaM // 734 // sammattaM khu diTThA nagarassa jaha duvAraM muhassa cakkhU tarussa jaha mUlaM / taha jANa susammattaM NANacaraNavIriyatavANaM // 735 // bhagavatI - ArAdhanA / For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 je daMsaNesu bhaTThA NANe bhaTThA carittabhaTThA y| . __ede bhaTThavibhaTThA sesaM pi jaNaM vinnaasNti|| 8 // ___ isake viparIta bhagavatI-ArAdhanA meM daMsaNapAhuDa se grahaNa kI gaI ukta gAthA aura usake AdhAra para zivArya dvArA racI gaI vaisI hI eka gAthA ke atirikta aura kisI bhI gAthA meM uparyukta zabdoM kA prayoga nahIM miltaa| "daMsaNabhaTThA bhaTThA, daMsaNabhaTThassa Natthi NivvANaM" isa gAthA se viparItarUpeNa zabdArthagata sAmya rakhanevAlI gAthA bhI kundakunda ke mokkhapAhuDa meM milatI hai| yathA-"daMsaNasuddho suddho, daMsaNasuddho lahei NivvANaM" (gaa.39)| ye udAharaNa isa bAta ke pramANa haiM ki daMsaNabhaTThA, NANabhaTThA, cariyabhaTThA tathA 'dasaNabhaTThA bhaTThA' se viparIta zabdArthavAle 'daMsaNasuddhA suddhA' Adi prayoga kundakunda ke viziSTa prayoga haiN| yaha unakI apanI zabdAvalI hai| ye prayoga unakI, zailI ke aMga haiN| ataH 'daMsaNabhaTThA bhaTThA' gAthA kundakundakRta hI hai, jo zivArya dvArA apanA lI gaI hai| gha-bhagavatI-ArAdhanAkAra ne 'daMsaNabhaTThA bhaTThA' gAthA ke anukaraNa para nimnalikhita gAthA svayaM nibaddha kI hai dasaNabhaTTho bhaTTho Na hu bhaTTho hoi caraNabhaTTho hu| daMsaNamamuyattassa hu parivaDaNaM Natthi sNsaare|| 738 // isameM zivArya ne kundakunda ke bhAva ko aura spaSTa kiyA hai| 'daMsaNabhaTThA bhaTThA' kundakunda kI isa ukti se 'Na hu bhaTTho hoi caraNabhaTTho hu' yaha artha svataH dhvanita hotA hai| tathA 'daMsaNabhaTThA Na sijhaMti' isa ukti se 'daMsaNamamuyattassa hu parivaDaNaM Natthi saMsAre' (samyagdarzana kA parityAga na karanevAle kA saMsAra meM patana nahIM hotA) yaha artha apane Apa AkSipta hotA hai| tathApi zivArya ne ina arthoM ko zabdoM ke dvArA vAcya banAkara sarvathA spaSTa kara diyA hai / yadi AcArya kundakunda ne daMsaNapAhuDa kI 'daMsaNabhaTThA bhaTThA' gAthA svayaM na racI hotI, apitu bhagavatI-ArAdhanA se grahaNa kI hotI, to ve zivArya dvArA racita uttaragAthA bhI grahaNa karate, kyoMki vaha zabda aura artha meM pUrva gAthA ke hI samAna hai| kintu vaha daMsaNapAhuDa aura bArasa aNuvekkhA donoM meM pUrvagAthA ke sAtha upalabdha nahIM hai, isase siddha hai ki kundakunda ne pUrvagAthA bhagavatI-ArAdhanA se grahaNa nahIM kI hai, apitu svayaM racI hai tathA bhagavatI-ArAdhanA ke kartA ne hI daMsaNapAhuDa se use saMgRhIta kiyA hai aura usake anukaraNa para ukta dUsarI gAthA kI racanA kI hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 207 tathA zuddhanaya,6 bhUtArthanaya, nizcayanaya, paramArthanaya, vyavahAranaya, abhUtArthanaya yaha bhI AcArya kundakunda ke samayasAra Adi adhyAtmagranthoM kI adhyAtma-bhASAgata padAvalI hai aura isake praNetA AcArya kundakunda hI haiM, kyoMki adhyAtmagranthoM ke AdyakartA ve hI haiN| bhagavatI-ArAdhanA kI gAthAoM para isakA prabhAva dRSTigocara hotA hai, yathA suddhaNayA puNa NANaM micchAdiTThissa veMti annnnaannN| tamhA micchAdiTThI NANassArAhao nnev|| 5 // bh.aa.| nimnalikhita gAthAMza bhI tulanIya haiM mottUNa NicchayaTuM vavahAreNa vidusA pvttuNti|| 156 // s.saa.| mottUNa rAgadose vavahAraM paTTavei so tss|| 453 // bh.aa.| appANamayANato / 202 // s.saa.| vavahAramayANato ----- // 454 // bh.aa.| ina udAharaNoM se bhI prakaTa hotA hai ki bhagavatI-ArAdhanA para kundakunda kI bhASAzailI kA prabhAva hai| isa prakAra ye sAre pramANa siddha karate haiM ki pUrvokta gAthAe~ kundakunda ke hI granthoM se bhagavatI-ArAdhanA meM saMgRhIta kI gaI haiN| yataH bhagavatIArAdhanA kA racanAkAla IsA kI prathama zatAbdI kA uttarArdha hai, ataH siddha hai ki kundakunda usase pUrva hue the| pra. za. I. ke mUlAcAra meM kundakunda kI gAthAe~ 3.1. mUlAcAra kA racanAkAla prathama zatAbdI I0 pUrva meM bhagavatI-ArAdhanA ke racanAkAla para dRSTipAta karate samaya paM0 nAthUrAma jI premI ke vacana uddhRta kiye gaye haiM, jinameM kahA gayA hai ki mUlAcAra utanA hI purAnA grantha hai, jitanI bhagavatI-ArAdhanA aura bhagavatI-ArAdhanA ko premI jI, mukhtAra jI, muni zrI kalyANavijaya jI, pro0 hIrAlAla jI evaM DaoN0 jyotiprasAda jI ne prathama zatAbdI I0 kI kRti mAnA hai| vahA~ yaha bhI darzAyA gayA hai ki bhagavatI-ArAdhanA kI racanA mUlAcAra se kucha pahale huI hai| ataH bhagavatI-ArAdhanA ko prathama zatI I0 ke tRtIya caraNa meM aura mUlAcAra ko caturtha caraNa meM racita mAnanA yuktisaMgata 16.ka- "vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du suddhnno||" 11 // smysaar| kha- "suddhaNayassa du jIve --------------- // " 141 // smysaar| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 hogA / mUlAcAra ke prathama zatI I0 meM racita hone kI puSTi nimnalikhita pramANoM se hotI hai 3.2. pra. -dvi. za. I. ke tattvArthasUtra meM mUlAcAra kA anukaraNa SaTkhaNDAgama - parizIlana ke karttA paM0 bAlacandra jI zAstrI ne mUlAcAra aura tattvArthasUtra kA tulanAtmaka adhyayana kara batalAyA hai ki tattvArthasUtra meM vrataM niyamAdi kI prarUpaNA mUlAcAra ke paMcAcArAdhikAra ke AdhAra para tathA yoni, Ayu, lezyA va bandha Adi kI prarUpaNA usake paryApti-adhikAra ke AdhAra para huI hai, kyoMki donoM kI nirUpaNAoM meM zabda, artha aura viSayakrama kA atyadhika sAmya hai (SaT. pari. / pR.182)| kucha udAharaNa prastuta kiye jA rahe haiM tattvArthasUtra - mUlAcAra aNasaNa avamodariyaM rasaparicAo ya vuttiparisaMkhA / kAyassa vi paritAvo vivittasayaNAsaNaM chaThThe // 346 // bhaga. ArA. aNasaNa avamoyariyaM cAo ya rasANa vuttiparisaMkhA / kAyakileso sejjA ya vivittA bAhiratavo so // 290 // vyAkhyAprajJa. bAhirae tave chavvihe paNNatte, taM jahA - aNasaNa UNoyariyA bhikkhAyariyA ya rasapariccAo kAyakileso paDisaMlINayA vajho (tavo hoii)| 25 / 7 / 802 / 17 - - anazanAvamaudarya-vRttiparisaMkhyAna - rasaparityAga - viviktazayyAsanakAyaklezA bAhyaM tapaH / (ta.sU./9/19) / - ina udAharaNoM meM tattvArthasUtra meM varNita bAhyatapa ke bhedoM kA sAmya mUlAcAravarNita bhedoM se hai / bhagavatI - ArAdhanA meM viviktazayyA ke sAtha Asana zabda kA ullekha nahIM hai| tathA zvetAmbarIya vyAkhyAprajJapti meM ullikhita Unodara, bhikSAcaryA aura pratisaMlInatA (viviktazayanAsana) ye nAma tattvArthasUtragata nAmoM se visadRza haiN| isase nizcita hotA hai ki tattvArthasUtrakAra ne uparyukta sUtra kI racanA meM mUlAcAra kA anukaraNa kiyA hai| tattvArthasUtra - prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaram / 9 / 20 / mUlAcAra - pAyacchittaM viNayaM vejjAvaccaM taheva sajjhAyaM / jhANaM ca viussaggo abbhaMtarao tavo eso // 360 // vyAkhyAprajJa. - abdhiMtarae tave chavvihe paNNatte taM jahA - pAyacchittaM viNao veyAvaccaM taheva sajjhAo jhANaM viusaggo / 25 / 7 / 802/18 17. tattvArthasUtra - jainAgama - samanvaya /9/19 / pR.214| 18. vahI / 9/20/ pR.214 / For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.1 AcArya kundakunda kA samaya / 209 ukta tInoM granthoM ke varNana meM sAmya hai, tathApi tattvArthasUtrakAra ne bAhyatapa-bhedasUcaka sUtra kI racanA mUlAcAra ke AdhAra para kI hai, isase anumAna hotA hai ki Abhyantaratapa bhedasUcaka sUtra kI racanA meM bhI usI kA anukaraNa kiyA hai| __ svAdhyAya ke pA~cabhedoM kA nAmollekha karanevAle "vAcanApRcchanAnuprekSAmnAyadharmopadezAH" (9/25) isa 'tattvArtha' ke sUtra kI racanA mUlAcAra kI nimnagAthA ke AdhAra para kI gaI hai pariyaTTaNAya vAyaNa paDicchaNANupehaNA ya dhmmkhaa| thudimaMgalasaMjutto paMcaviho hoi sjjhaao|| 393 // . anuvAda-"parivartana (AmnAya)19 vAcanA, pRcchanA, anuprekSA aura dharmakathA yaha pA~ca prakAra kA svAdhyAya hai, jo stutimaMgalapUrvaka kiyA jAtA hai|" kundakundasAhitya aura bhagavatI-ArAdhanA meM isa prakAra kI gAthA upalabdha nahIM hai| vyAkhyAprajJapti (za0 25/u07/sU0802) meM ukta pA~ca bhedoM kA varNana hai,20 kintu pUrva udAharaNa isI anumAna para pahu~cAte haiM ki tattvArthasUtrakAra ne ukta sUtra meM bhI mUlAcAra kA hI anukaraNa kiyA hai| mUlAcAra kI nimnalikhita gAthA meM darzanavinaya, jJAnavinaya, cAritravinaya, tapovinaya aura upacAravinaya, ye pA~ca prakAra ke vinayatapa batalAye gaye haiM daMsaNaNANe viNao carittatavaovacArio vinno| paMcaviho khalu viNao paMcamagaiNAyago bhnnio|| 364 // inameM se tapovinaya kA cAritravinaya meM antarbhAva kara tattvArthasUtrakAra ne isa gAthA ke AdhAra para "jnyaandrshncaaritropcaaraaH|" (9 / 23) sUtra racA hai| isa prakAra kI gAthA bhagavatI-ArAdhanA meM bhI hai viNao puNa paMcaviho NihiTTho nnaanndNsnncritte| tavaviNao ya cauttho carimo uvayArio vinno|| 111 // kintu hama Upara dekha cuke haiM ki chaha AbhyantaratapoM aura paMcavidha svAdhyAya ke nAmoM kA nirdeza karanevAlI gAthAe~ kevala mUlAcAra meM haiM, kundakundasAhitya aura 19. "ghoSazuddhaM parivartanamAmnAyaH" (sarvArthasiddhi 9/25) arthAt uccAraNa-zuddhipUrvaka pATha ko bAra-bAra duharAnA AmnAya hai| 20. tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya / 9 / 25 / pR.217 / For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 bhagavatI-ArAdhanA meM nhiiN| ataH mUlAcAra kI gAthAoM ke AdhAra para hI tattvArthasUtrakAra ne ukta sUtroM kI racanA kI hai| isase pratIta hotA hai ki unhoMne anyatra bhI bhagavatIArAdhanA kI bajAya mUlAcAra kA hI upayoga kiyA hai| vyAkhyAprajJapti ke nimnalikhita vAkya meM sAta prakAra ke vinayoM kA varNana kiyA gayA hai-"viNae sattavihe paNNatte, taM jahA-NANaviNae daMsaNaviNae carittaviNae maNaviNae vaiviNae kAyaviNae logovyaarvinne|" vyA. pra./25 / 7/802 / tattvArthasUtra ke caturvidha vinayoM aura vyAkhyAprajJapti ke saptavidha vinayoM meM saMkhyA kI dRSTi se bahuta antara hai| ataH spaSTa hai ki tattvArthasUtrakAra ne vyAkhyAprajJapti kA anukaraNa nahIM kiyaa| tattvArthasUtra ke bandhahetu , bandhalakSaNa, bandhaprakAra tathA bandhaprakRtiyoM ke mUlottarabheda-pratipAdaka sUtroM aura mUlAcAra kI tadviSayaka gAthAoM meM zabda, artha aura varNanakrama kA ghaniSTha sAmya hai, jisase yaha bAta chipI nahIM rahatI ki tattvArthasUtrakAra ne ukta sUtroM kI racanA meM mUlAcAra kI gAthAoM kA anukaraNa kiyA hai|21 udAharaNa draSTavya haiM tattvArthasUtra - mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bndhhetvH| 8/1 / mUlAcAra - micchAdasaNaaviradikasAyajogA havaMti bNdhss| AUsajjhavasANaM hedavo te du nnaayvvaa|| 1225 // tattvArthasUtra - sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH / 8/2 / mUlAcAra - jIvo kasAyajutto jogAdo kammaNo du je joggaa| geNhai poggaladavve baMdho so hodi nnaayvvo|| 1226 // tattvArthasUtra - prkRtisthitynubhvprdeshaastdvidhyH| 8/3 / mUlAcAra - payaDiTThidiaNubhAgappadesabaMdho ya caduviho hoi| duviho ya payaDibaMdho mUlo taha uttaro ceva // 1227 // tattvArthasUtra - Adyo jnyaandrshnaavrnnvedniiymohniiyaayurnaamgotraantraayaaH| 8/4 / mUlAcAra - NANassa daMsaNassa ya AvaraNaM vedaNIya mohnniyN| Auga-NAmA-godaM tahaMtarAyaM ca muulaao|| 1228 // 21. SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR.182-183| For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 211 tattvArthasUtra - paJcanavadvayaSTAviMzati-caturdvicatvAriMzad-dvi-paJcabhedA ythaakrmm| 8/5 / mUlAcAra - paMca Nava doNNi aTThAvIsaM caduro taheva vaadaalN| doNNi ya paMca ya bhaNiyA payaDIo uttarA cev||1229|| isake bAda jJAnAvaraNAdi kI uttaraprakRtiyoM kA nAmanirdeza tathA unakI jaghanya aura utkRSTa sthitiyoM kA nirUpaNa bhI donoM granthoM (tattvArthasUtra 8/6-20, mUlAcAra / gA. 1230-45) meM samAna krama aura samAna zabdoM meM kiyA gayA hai|22 kevalajJAnotpattiviSayaka ina nirUpaNoM meM bhI bimba-pratibimbabhAva hai23 tattvArthasUtra - mohakSayAjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevlm| 10/1 / mUlAcAra - mohassAvaraNANaM khayeNa aha aMtarAyassa ya ev| uvvajai kevalayaM payAsayaM svvbhaavaannN|| 1248 // isa prakAra tattvArthasUtra kA sampUrNa aSTama adhyAya mUlAcAra ke paryApti-adhikAra kI lagabhaga 24 gAthAoM kA anukRta rUpa hai| isake atirikta jIvoM kI sacittAdi yoniyoM, vedavyavasthA, lezyAsvAmitva evaM pravIcAra Adi kI prarUpaNA bhI tattvArthasUtra meM mUlAcAra24 ke AdhAra para kI gayI hai| paMcamahAvratoM kI paccIsa bhAvanAoM evaM pA~ca samitiyoM ke nAma-nirdezaka tattvArthasUtra ke sUtra bhI 'cArittapAhuDa' (32-37), niyamasAra (61-65), sUtra ke bhagavatI-ArAdhanA (1200-1205) yA mUlAcAra (337341, 10) kI gAthAoM ke AdhAra para nibaddha kiye gaye haiN| bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra kI ye gAthAe~ sarvathA sadRza haiM, cArittapAhuDa kI gAthAoM se bhI inakI paryApta samAnatA hai| 'mahilA loyaNa-puvvarai' gAthA to cArittapAhuDa (34), bhagavatI-ArAdhanA (1204) aura mUlAcAra (340) tInoM meM jyoM kI tyoM hai| tattvArthasUtra ke uparyukta sUtroM kA jahA~ cArittapAhuDa, bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra kI gAthAoM se zabdagata aura arthagata nikaTa sAdRzya hai, vahA~ zvetAmbarIya samavAyAMga ke vAkyoM se alpAdhika vaiSamya hai,25 jisase siddha hotA hai ki ukta sUtroM kI racanA cArittapAhuDa Adi digambaragranthoM kA anukaraNa kara kI gayI hai| 22. vahI / pR. 183 / 23. vahI / pR. 183 / 24. mUlAcAra / gAthA 1101-1103, 1130-1132, 1136-1138, 1141-1145 / 25. dekhie , upAdhyAya muni zrI AtmArAmakRta 'tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya'/ pR0 157-160 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 ye udAharaNa isa bAta ke pramANa haiM ki mUlAcAra kI racanA prathama-dvitIya zatAbdI I0 ke tattvArthasUtra se pahale huI hai, ataH vaha prathama zatAbdI I0 ke uttarArdha kA grantha hai| 3.3. mUlAcAra meM tattvArthasUtra kA anukaraNa nahIM yahA~ yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki saMbhava hai mUlAcAra ke kartA ne hI tattvArthasUtra kA anukaraNa kiyA ho, kintu nimnalikhita kAraNoM se yahA zaMkA nirasta ho jAtI hai 1. tattvArthasUtra eka laghu saMgrahagrantha hai26 aura mUlAcAra AcAryaparamparA se prApta upadeza ke AdhAra para racita maulika grantha hai| tattvArthasUtrakAra ne AcAryapraNIta granthoM se unhIM sAmAnya tattvoM ko cunakara tattvArthasUtra meM saMgRhIta kiyA hai, jo Agama meM praveza ke lie prathamataH adhyeya haiN| aise tattvoM ko ve unhIM granthoM se cuna sakate the, jinameM prathamataH adhyeya sAmAnya tattvoM kA aura uttarataH adhyeya vizeSa tattvoM kA samAnarUpa se prarUpaNa ho| tattvArthasUtrakAra se pUrvavartI aise grantha kasAyapAhuDa, SaTkhaNDAgama, kundakunda-grantha, bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra hI haiN| ataH unhoMne tattvArthasUtra ke lie inhIM granthoM se prAraMbhika kakSA meM paThanIya viSayavastu cunI hai| 2. jainaparamparA meM Agamagrantha mUlataH prAkRta bhASA meM likhe gaye haiN| saMskRta meM grantha likhane kA pracalana uttarakAlIna hai| aura tattvArthasUtra meM jo sAmAnya viSayavastu hai, vaha uparyukta prAkRta granthoM meM hI upalabdha hai| ataH anyathAnupapatti se siddha hai ki tattvArthasUtrakAra ne uparyukta granthoM se hI tattvArthasUtra kI viSayavastu kA cayana kiyA hai| 3. yadi yaha mAnA jAya ki mUlAcAra ke kartA ne hI tattvArthasUtra se ukta viSayavastu grahaNa kI hai, to pahalA prazna yaha uThatA hai ki taba tattvArthasUtrakAra ne use kahA~ se grahaNa kiyA? zvetAmbaragranthoM se grahaNa karanA saMbhava nahIM thA, kyoMki ve pA~cavI zatAbdI I0 meM pustakArUr3ha kiye gaye the / DaoN0 sAgaramala jI ne bhI yaha bAta svIkAra kI hai| ve likhate haiM-"zvetAmbaraparamparA meM mAnya valabhI-vAcanA ke jo Agama vartamAna meM pracalita haiM, ve bhI isakA (tattvArthasUtra kA) AdhAra nahIM mAne jA sakate, kyoMki yaha vAcanA umAsvAti ke pazcAt lagabhaga IsA kI pA~cavI zatI ke uttarArdha meM huI hai| Arya skandila kI adhyakSatA meM huI mAthurI vAcanA ke Agama isakA AdhAra haiM, aisA. bhI nirvivAda rUpa se nahIM kahA jA sakatA, kyoMki eka to yaha vAcanA bhI 26. tattvArthAdhigamAkhyaM bahvarthaM saGgrahaM lghugrnthm| vakSyAmi shissyhitmimmrhdvcnaikdeshsy|| 22 // tattvArthAdhigamabhASya / smbndhkaarikaa| For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 213 umAsvAti ke kiMcit pazcAt IsA kI cauthI zatI meM huI hai, dUsare isake Agama Aja upalabdha nahIM haiN| saMbhAvanA yahI hai ki isa grantha kI racanA ke AdhAra uccai gara zAkhA meM pracalita phalgumitra ke kAla ke Agama rahe hoN|" (jai.dha.yA.sa./ pR.240)| kintu , DaoN0 sAgaramala jI kI yaha saMbhAvanAmAtra hai, pramANasiddha tathya nhiiN| phalgumitrakAlIna Agama Aja upalabdha nahIM haiM, isalie unakA astitva hI sandehAspada hai| dUsare, unake abhAva meM yaha siddha karane ke lie koI pramANa nahIM diyA jA sakatA ki ve tattvArthasUtra kI racanA ke AdhAra the| isake atirikta vartamAna meM jo pA~cavIM zatI I0 meM pustakArUr3ha kiye gaye Agama upalabdha haiM, unameM ullikhita sUtrAdi kA tattvArtha ke sUtroM se zabda, artha aura varNana krama kI dRSTi se sAmya nahIM hai| isakA pradarzana Upara kiyA jA cukA hai aura tattvArthasUtra nAmaka adhyAya meM bhI draSTavya hai| ataH anyathAnupapatti se ukta prazna kA samAdhAna kevala yahI hai ki tattvArthasUtrakAra ne tattvArthasUtra kI viSayavastu ko uparyukta digambaragranthoM se hI grahaNa kiyA hai| dUsarA prazna yaha uThatA hai ki yadi mUlAcAra ke kartA ne uparyukta viSayavastu ko tattvArthasUtra se grahaNa kiyA hai, to usase sambandhita jo anya viSayavastu mUlAcAra meM hai aura tattvArthasUtra meM nahIM hai, use kahA~ se upalabdha kiyA? jaise mohassAvaraNANaM khayeNa aha aMtarAyassa ya ev| uvvajai kevalayaM payAsayaM svvbhaavaannN|| 1248 // anuvAda-"mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakarmoM ke kSaya se samasta padArthoM ko prakAzita karanevAlA kevalajJAna utpanna hotA hai|" yaha gAthA yadi mUlAcAra ke kartA ne tattvArthasUtra ke 'mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam' isa sUtra (10 / 1) se anukRta kI hai, to tattorAliyadeho NAmA godaM ca kevalI bhgvN| AUNa vedaNIyaM caduhiM khiviittu NIrao hoi|| 1249 // anuvAda-"usake bAda kevalI bhagavAn eka sAtha audArika zarIra, nAma, gotra, Ayu aura vedanIya ina cAroM karmoM kA kSaya karake karmarajarahita ho jAte haiN|" yaha pUrvokta gAthA kI anupUraka gAthA mUlAcAragrantha ke kartA ne kahA~ se anukRta kI? isa Azaya kA sUtra to tattvArthasUtra meM hai hI nhiiN| yadi yaha gAthA unhoMne AcAryaparamparA se prApta upadeza ke AdhAra para racI hai, to pUrvagAthA (kra0 1248) bhI AcAryaparamparA se prApta upadeza ke AdhAra para kyoM nahIM raca sakate the? avazya raca sakate the| ataH isa uttaragAthA se siddha hai ki pUrvagAthA bhI AcArya vaTTakara ne svayaM hI Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 racI hai aura tattvArthasUtrakAra ne usakA anukaraNa kara "mohakSayAjJAnadarzanAvaraNa---" ityAdi sUtra nibaddha kiyA hai| isI prakAra tattvArthasUtra ke sUtroM se sAdRzya rakhanevAlI anya pUrvokta gAthAe~ bhI AcArya vaTTakera ne guruparamparA se prApta upadeza ke AdhAra para svayaM nibaddha kI haiM aura tattvArthasUtrakAra ne unakA anukaraNa kara tattvArthasUtra ke pUrvodAhRta sUtra nirmita kiye haiN| 4. sarvArthasiddhikAra pUjyapAda svAmI ne tattvArthasUtra ke vacanoM ko pramANita karane ke lie kundakunda kI gAthAoM ko AgamapramANa ke rUpa meM prastuta kiyA hai| yathA"eka pradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm" (ta. sU./5/14) sUtra kI TIkA meM 'eka sthAna meM pudgaloM kA avagAha saMbhava hai' isa tathya kI puSTi ke lie paJcAstikAya kI nimnanirdiSTa gAthA Agama-pramANa ke rUpa meM ina vacanoM ke sAtha prastuta kI hai "avagAhanasvabhAvatvAt sUkSmapariNAmAcca mUrtimatAmapyavagAho na virudhyate ekApavarake anekdiipprkaashaavsthaanvt| AgamaprAmANyAcca tthaa'dhyvseym| taduktam ogADhagADhaNicio puggalakAehi savvado logo| suhumehaM bAdarehiM aNaMtANaMtehiM vivhehiN|| __paM. kA./64, pra. sA. 2/76 isI prakAra pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi meM "prakRtisthityanubhavapradezAstadvidhayaH" (ta.sU./8/3) kA artha spaSTa karate hue yoga se prakRti-pradezabandha aura kaSAya se sthitianubhAga-bandha hote haiM, isa mata kA samarthana mUlAcAra kI nimnalikhita gAthA ko uddhRta karake kiyA hai jogA payaDi-paesA ThidiaNubhAgA kasAyado kunndi| apariNaducchiNNesu ya baMdhaTThidikAraNaM nntthi|| 244 // tathA "sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH" (ta. sU.2/32) kI TIkA meM jIvoM kI 84 lAkha yoniyoM ke hone kI puSTi bhI mUlAcAra kI isa gAthA se kI hai NiccidaradhAdu satta ya taru dasa vigaliMdiyesu chccev|| suraNaratirie cauro coddasa maNuesu sdshssaa|| 1106 // isase spaSTa hotA hai ki paMcAstikAya, mUlAcAra, bhagavatI-ArAdhanA Adi maulika Agamagrantha haiM, jo AcAryaparamparA se prApta zrutakevalI ke upadeza para Azrita haiN| ataH tattvArthasUtrakAra dvArA hI mUlAcAra se kucha lenA yuktiyukta siddha hotA hai, mUlAcAra ke kartA dvArA tattvArthasUtra se kucha liyA jAnA nhiiN| yataH prathama-dvitIya zatAbdI I0 ke For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 215 tattvArthasUtra ke sUtroM kI racanA meM mUlAcAra kI gAthAoM kA anusaraNa kiyA gayA hai, ataH siddha hotA hai ki mUlAcAra kI racanA dvitIya zatI I0 se pUrva arthAt prathama zatI I0 ke uttarArdha meM huI thii| 3.4. dvi. za. I. kI tiloyapaNNattI meM mUlAcAra kA ullekha tiloyapaNNattI dvitIya zatAbdI I0 kA grantha hai| isake pramANa isI prakaraNa meM Age draSTavya haiN| indra-deviyoM kI Ayu ke viSaya meM mUlAcAra ke kartA kA mata nirUpita karate hue tiloyapaNNattikAra kahate haiM pAlidovamANi pNcy-sttaars-pNcviis-pnntiisN| causu jugalesu AU NAdavvA iNddeviinnN|| 8/534 // AraNa-duga-pariyaMtaM vaDate paMca paMca pllaaiiN| mUlAyArAiriyA evaM NiuNaM nniruuveNti|| 8/535 // anuvAda-"cAra kalpavimAna-yugaloM meM indra-deviyoM kI Ayu kramazaH pA~ca, sattaraha, paccIsa aura paiMtIsa palya-pramANa jAnanI caahie| (8/534) / isake Age AraNayugala paryanta pA~ca-pA~ca palya kI vRddhi hotI gayI hai, aisA mUlAcAra meM AcArya spaSTatayA nirUpaNa karate haiN|" (8/535) / yaha mata mUlAcAra kI nimnalikhita gAthA meM upalabdha hotA hai paNayaM dasa sattadhiyaM paNavIsaM tIsameva pNcdhiyN| cattAlaM paNadAlaM paNNAo pnnnnpnnnnaao|| 1123 // anuvAda-"prathama yugala meM deviyoM kI Ayu pA~ca palya, dvitIya yugala meM satraha palya, tRtIya meM paccIsa, caturtha meM paiMtIsa, paMcama meM cAlIsa, SaSTha meM paiMtAlIsa, saptama meM pacAsa aura aSTama yugala meM pacapana palya hai|" isase siddha hotA hai ki mUlAcAra ke racayitA AcArya vaTTakera dvitIya zatAbdI I0 ke tiloyapaNNattikAra yativRSabha se pahale hue haiN| yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki "mUlAcAra meM vizeSakara usake paryApti-adhikAra meM jina viSayoM kI prarUpaNA kI gayI hai, unameM se adhikAMza kI prarUpaNA usI paddhati se yathAprasaMga tiloyapaNNattI meM bhI kI gayI hai| itanA hI nahIM, ina donoM granthoM meM kucha gAthAe~ bhI prAyaH zabdazaH samAna upalabdha hotI haiN|" (SaT. pari. / pR.160)| ina sAhityika pramANoM se siddha hotA hai ki 'mUlAcAra' kI racanA prathama zatI I0 ke uttarArdha (antima caraNa) meM huI hai| For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 3.5. mUlAcAra meM zvetAmbara granthoM kI gAthAe~ nahIM DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM-"jina granthoM ke AdhAra para mUlAcAra kI racanA huI hai, ve zvetAmbaraparamparA ke mAnya bRhatpratyAkhyAna, AturapratyAkhyAna, Avazyakaniyukti, jIvasamAsa Adi haiM, jinakI saikar3oM gAthAe~ zaurasenI-rUpAntaraNa ke sAtha isameM gRhIta kI gayI haiN| vastutaH mUlAcAra zvetAmbara-paramparA meM mAnya niyuktiyoM evaM prakIrNakoM kI viSayavastu evaM sAmagrI se nirmita hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.131)| ve Age kahate haiM-"mUlAcAra ke SaDAvazyaka adhikAra meM 'Avazyakaniyukti' kI 80 se adhika gAthAe~ spaSTataH milatI haiN| --- adhikAMza niyuktiyA~ bhadrabAhudvitIya ke dvArA racita haiM aura ina bhadrabAhu kA samaya vikrama kI pA~cavIM zatAbdI hai| isase eka bAta avazya spaSTa hotI hai ki mUlAcAra vikrama kI chaThI zatAbdI ke pUrva kI racanA nahIM hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.138)| mAnanIya vidvAn kA yaha mata mAnya nahIM ho sakatA, kyoMki pramANa isake viparIta upalabdha hote haiN| vidvAn zvetAmbarasAdhu zrI devendra muni zAstrI evaM sAdhvI saMghamitrA ne bhadrabAhu dvitIya kA samaya vikrama saM0 562 (I0 san 505) ke lagabhaga batalAyA hai| aura pUrva meM sapramANa darzAyA gayA hai ki prathama-dvitIya zatI I0 ke tattvArthasUtra meM mUlAcArakI gAthAoM ke AdhAra para aneka sUtroM kI racanA kI gaI hai| dvitIya zatI I0 kI tiloyapaNNattI meM deviyoM ki Ayu ke viSaya meM mUlAcAra ke kartA kA mata 'mUlAcAra' nAmollekha-sahita prastuta kiyA gayA hai aura pA~cavI zatI I0 ke pUjyapAda svAmI ne AThaveM adhyAya ke tIsare sUtra kI sarvArthasiddhi TIkA meM mUlAcAra kI 'jogA payaDipaesA' gAthA (244) pramANarUpa meM uddhRta kI hai| ina pramANoM se siddha hai ki mUlAcAra kI racanA vikrama kI chaThI zatAbdI meM racita Avazyakaniyukti se bahuta pahale IsA kI prathama zatAbdI meM ho cukI thii| ataH usameM jo gAthAe~ Avazyakaniyukti kI gAthAoM se sAmya rakhatI haiM, unakA Avazyakaniyukti se mUlAcAra meM AnA saMbhava nahIM hai, apitu mUlAcAra yA bhagavatI-ArAdhanA se hI Avazyakaniyukti meM jAnA saMbhava hai| ataH aisA hI huA hai| aneka digambara aura zvetAmbara vidvAnoM kA mata hai ki digambara aura zvetAmbara granthoM kI jo gAthAe~ samAna haiM, ve unheM apanI vibhAjanapUrva-mUlaparamparA se prApta huI haiN| isalie unheM kisI eka ne dUsare se grahaNa kiyA hai, yaha kahanA ucita nahIM hai|28 kintu , merA mata yaha hai ki jaba pA~cavIM zatI (454-466) I0 meM zrI devarddhigaNI 27. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA / pR.438, jainadharma ke prabhAvaka AcArya / pR.300 / 28. dekhie , Age 'mUlAcAra' nAmaka paJcadaza adhyaay| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 217 kSamAzramaNa dvArA zrutiparamparAgata samasta aMgoM aura upAMgoM ko pustakArUr3ha kara diyA gayA aura unameM se kisI bhI aMga yA upAMga meM ukta samAna gAthAe~ upalabdha nahIM haiM, jo ki 'Avazyakaniryukti' Adi pA~cavIM zatI I0 ke bAda ke granthoM meM haiM, taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki ukta samAna gAthAe~ zvetAmbara - paramparA ko apanI mUla paramparA se prApta huI haiM? ve gAthAe~ prathama zatI I0 kI bhagavatI ArAdhanA aura mUlAcAra kI gAthAoM se samAnatA rakhatI haiM, ataH spaSTa hai ki ve inhIM granthoM se ukta zvetAmbaragranthoM meM pahu~cI haiN| tathA zvetAmbara mAnya AturapratyAkhyAna evaM bhaktaparijJA kA racanA kAla 11vIM zatI I0 hai aura upalabdha mahApratyAkhyAna kI racanA 5vIM zatAbdI I0 ke bAda huI hai| anya prakIrNaka grantha bhI arvAcIna haiM, kyoMki ve 5vIM zatI I0 meM AgamoM ke lipibaddha hone ke bAda hI likhe gaye haiN| isake pramANa 'bhagavatI ArAdhanA' nAmaka adhyAya meM darzanIya haiN| jIvasamAsa vikrama kI chaThI zatI meM racA gayA hai| 29 ataH ina granthoM kI sAmagrI kA bhI prathama zatI I0 ke mUlAcAra meM AnA asaMbhava hai| mUlAcAra aura bhagavatI - ArAdhanA se hI koI sAmagrI ukta granthoM meM jA sakatI hai| ataH samAna gAthAe~ ina granthoM se hI uparyukta zvetAmbara - prakIrNaka-granthoM meM gayI haiN| isalie mUlAcAra kI racanA prathama zatI I0 ke uttarArdha meM huI hai, yaha mata abAdhita rahatA hai / DaoN0 jyotiprasAda jI jaina likhate haiM- "siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI prabhRti sabhI praur3hazAstrajJa vidvAnoM ko mUlAcAra kI sarvopari prAmANikatA evaM prAcInatA meM koI sandeha nahIM hai, aura unakA kahanA hai ki use yadi svayaM kundakunda - praNIta nahIM bhI mAnA jAya, to bhI vaha kundakundakAlIna ( 8 I0 pU0 - 44 I0) arthAt IsavI san ke prAraMbhakAla kI racanA to pratIta hotI hI hai / 30 jyotiSAcArya DaoN0 nemicandra jI zAstrI kA mata hai ki AcArya vaTTakera kA samaya kundakunda ke samakAlIna yA usase kucha hI pazcAdvartI honA cAhie / 31 isa prakAra sabhI vidvAn uparyukta pramANoM ke AdhAra para prathama zatAbdI I0 ko hI mUlAcAra kA racanAkAla svIkAra karate haiM / 3.6. 'mUlAcAra' meM kundakunda kI gAthAoM ke udAharaNa mUlAcAra meM AcArya kundakunda ke granthoM kI itanI adhika gAthAe~ milatI haiM 29. jIvasamAsa / bhUmikA - DaoN0 sAgaramala jaina / pR01/ pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI, 1998 I0 / 30. mUlAcAra ( bhAratIya jJAnapITha ) / pradhAna sampAdakIya / pR0 6 / 31. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA / khaNDara / pR. 120 / For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 aura kundakunda kI zailI se itanA adhika sAdRzya hai ki kucha vidvAn ise kundakunda kI hI kRti mAnate haiN| DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne pravacanasAra kI prastAvanA (pR.25) meM ise kundakunda ke granthoM kI sUcI meM zAmila kiyA hai aura kahA hai ki unheM dakSiNa bhArata meM mUlAcAra kI kucha pANDulipiyA~ dekhane ko milI haiM, jinameM usake kartA kA nAma kundakunda batalAyA gayA hai| mANikacandra di0 jaina granthamAlA se prakAzita mUlAcAra kI prati kI antima puSpikA meM bhI use 'kundakundAcArya-praNIta' kahA gayA hai| yathA ___"iti mUlAcAravivRtau dvaadsho'dhyaayH| kundkundaacaaryprnniit-muulaacaaraakhyvivRtiH| kRtiriyaM vasunandinaH shriishrmnnsy|"32 kintu mUlAcAra kI 'AcAravRtti' nAmaka TIkA ke kartA AcArya vasunandI ne vaTTakerAcArya ko usakA kartA batalAyA hai| paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne vaTTakera yA vaTTakeri zabda ko pravartaka kA prAkRtarUpa mAnakara usakA artha sanmArga-pravartaka kiyA hai aura use kundakunda kI upAdhi batalAyA hai| isa prakAra ve bhI kundakunda ko hI mUlAcAra kA kartA mAnate haiN|33 paM0 paramAnanda jI zAstrI ne bhI apane eka zodhalekha meM kundakunda ko mUlAcAra kA karttA siddha kiyA hai|34 AryikA jJAnamatI jI ne bhI yadyapi svAnuvAdita mUlAcAra kI prati meM usake racayitA ke rUpa meM AcArya vaTTakera kA nAma prakAzita kiyA hai, tathApi 'Adya upoddhAta' meM use kundakunda dvArA hI racita batalAyA hai|35 kintu merI dRSTi se AcArya vaTTakera hI mUlAcAra ke kartA haiM, kundakunda nhiiN| isake kAraNoM para Age prakAza DAlA jaayegaa| prathama zatAbdI I0 ke mUlAcAra meM AcArya kundakunda ke granthoM se aneka gAthAe~ jyoM kI tyoM yA kiMcit parirvatana karake grahaNa kI gaI haiM, jo nIce darzAyI jA rahI haiN| saMkSepa ke lie gAthAoM kA kevala pUrvArdha hI uddhRta kiyA jA rahA hai 1. NamiUNa savvasiddhe jhaannuttmkhviddiihsNsaare| bA.a.1 / mUlA.693 / 2. adbhuvmsrnnmeyttmnnnnsNsaarlogmsucittN| bA.a.2 / mUlA.403, 694 / 3. ekko karedi kammaM ekko hiMDadi ya diihsNsaare| bA.a.14 / mUlA.701 / 4. aNNo aNNaM soyadi mado tti mama NAhago tti mnnnnNto| bA.a.22 / mUlA.703 / 32. dekhie , paM0 jugalakizora mukhtAra : purAtana jainavAkya sUcI / prastAvanA / pR018 / 33. vahI / pRSTha 19 / 34. 'anekAnta' / varSa 2/ kiraNa 3 / vikrama saM0 1995, san 1938 / pR0 221-224 / 35. mUlAcAra / pUrvArdha / bhAratIya jJAnapITha / Adya upoddhAta / pRSTha 34 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 219 5. aNNaM imaM sarIrAdigaM pi jaM hojja bAhiraM dvvN| bA.a.23 / muulaa.704| 6. NiccadaradhAdu satta ya taru-dasa-viyaliMdiyesu chccev|| bA.a.35 / muulaa.226,1106| 7. saMjogavippajogaM lAhAlAhaM suhaM ca dukkhaM c| bA.a.36 / mUlA.711 / 8. micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya AsavA hoNti| bA.a.47 / mUlA.237 / 9. jA rAyAdiNiyattI maNassa jANIhi tmmnnoguttii| ni.sA.69 / mUlA.332 / 10. kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage guttii| ni.sA.70 / mUlA.333 / 11. mamattiM parivajAmi nnimmmttimuvtttthido| ni.sA.99 / mUlA.45 / 12. AdA khu majjha NANe AdA me daMsaNe caritte y| __ni.sA.100/ sa.sA.277 / bhA.pA.58 / mUlA.46 / 13. ego ya maradi jIvo ego ya jIvadi syN| ni.sA.101 / mUlA.47 / 14. ego me sAsado appA nnaanndNsnnlkkhnno| ni.sA.102 / bhA.pA.59 / mUlA.48 / 15. jaM kiMci me duccarittaM savvaM tiviheNa vosre| ni.sA.103 / mUlA.39 / 16. sammaM me savvabhUdesu veraM majjhaM Na keNa vi| ni.sA.104 / mUlA.42 / 17. maggo maggaphalaM ti ya duvihaM jiNasAsaNe smkkhaadN| ni.sA.2/ muulaa.202| 18. pesuNNahAsakakkasaparaNiMdappappasaMsiyaM vynnN| ni.sA.62 / mUlA.12 / 19. pAsugabhUmipadese gUDhe rahie proprohenn| ni.sA.65 / mUlA.15 / 20. NikkasAyassa daMtassa sUrassa vvsaayinno| ni.sA.105 / muulaa.104| 21. Na vaso avaso avasassa kamma vAvassayaM ti bodhvvaa| ni.sA.142 / muulaa.515| 22. virado savvasAvaje tigutto pihididio| ni.sA.125 / muulaa.524| 23. jo samo savvabhUdesu thAvaresu tasesu vaa| ni.sA.126 / muulaa.526| 24. jassa saNNihido appA saMjame Niyame tve| ni.sA.127 / mUlA.525 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 25. jassa rAgo du doso du vigaDiM Na jaNeti du| ni.sA.128 / mUlA 527 / 26. jo du aTTaM ca rudaM ca jhANaM vajjedi nniccsaa| ni.sA. 129 / mUlA.531 / 27. jo du dhammaM ca sukkaM ca jhANaM jhAedi nniccsaa| ni.sA.133/mUlA.531 / 28. bhUyattheNabhigadA jIvajIvA ya puNNapAvaM c| sa.sA.13 / mUlA. 203 / 29. ratto baMdhadi kammaM muMcadi jIvo viraagsNptto|| sa.sA.150 / pra.sA.179 / mUlA.247 / 30. kAUNa NamokAraM arahaMtANaM taheva siddhaannN| liM.pA.1 / mUlA.502 / 31. gai iMdiyaM ca kAe joe vee kasAya NANe y| bo.pA.33 / mUlA.1199 / 32. paMca vi iMdiyapANA maNavayakAeNa tiNNi blpaannaa| bo.pA.35 /mUlA.1193 / 33. NissaMkiya NikkaMkhiya NivvidigiMchA amUDhadiTThI y| caa.paa.7/muulaa.201| 34. jiNavayaNamosahamiNaM visayasuhavireyaNaM amidbhuuyN| daM.pA. 17 / mUlA.95 / 35. jogaNimittaM gahaNaM jogo mnnvynnkaaysNbhuudo| paM.kA.148 / mUlA.968 / kundakunda ke granthoM kI ye 35 gAthAe~ mUlAcAra meM grahaNa kI gayI haiN|36 3.7. mUlAcAra meM kundakunda kI zailI kA anukaraNa ina gAthAoM ke atirikta kundakunda kI zabdAvalI, vAkyoM evaM alaMkAroM ko bhI mUlAcAra meM apanAyA gayA hai| yaha unakI zailI kA anukaraNa hai| yathA pravacanasAra-jo jANadi arahaMtaM dvvttgunnttpjjyttehiN|| 1/80 // mUlAcAra -jo jANai samavAyaM davvANa guNANa pajjayANaM ca // 522 // samayasAra -apariggaho anniccho|| 210 // mUlAcAra -apariggahA annicchaa|| 785 // 36. mUlAcAra kI gAthAoM kA kramAMka AryikAratna jJAnamatI jI dvArA anuvAdita evaM bhAratIya jJAnapITha se prakAzita 'mUlAcAra' ke anusAra diyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 221 samayasAra - jIvaNibaddhA ee|| 74 // mUlAcAra - jiivnnibddhaa'bddhaa|| 9 // pravacanasAra - jo moharAgadose NihaNadi uvalabbha jonnhmuvdesN| so savvadukkhamokkhaM pAvadi acireNa kaalenn|| 1/88 // mUlAcAra - arahaMtaNamokkAraM bhAveNa ya jo karedi pydmdii| so savvadukkhamokkhaM pAvadi acireNa kaalenn|| 506 // samayasAra -jIvapariNAmahe, kammattaM poggalA prinnmNti| poggalakammaNimittaM taheva jIvo vi prinnmdi|| 80 // mUlAcAra -jIvapariNAmahedU kammattaNa poggalA prinnmNti| Na du NANapariNado puNa jIvo kammaM smaadiydi|| 969 // suttapAhuDa -suttaM hi jANamANo bhavassa bhavaNAsaNaM ca so kunndi| __ sUI jahA asuttA NAsadi sutte sahA No vi|| 3 // suttapAhuDa -puriso vi jo sasutto Na viNAsai so gao vi sNsaare| sacceyaNapaccakkhaM NAsadi taM so adissamANo vi|| 4 // mUlAcAra -sUI jahA sasuttA Na Nassadi du pmaaddosenn| evaM sasuttapuriso Nu Nassadi tahA pamAdadoseNa // 973 // samayasAra - vaMdittu savvasiddhe dhuvamacalamaNovamaM gaIM ptte| vocchAmi samayapAhuDamiNamo suyakevalI bhnniyN|| 1 // mUlAcAra -vaMdittu devadevaM tihuaNamahidaM ca svvsiddhaannN| vocchAmi samayasAraM suNa saMkhevaM jahAvuttaM // 894 // pUrvokta gAthAe~ kundakunda ke hI granthoM se mUlAcAra meM grahaNa kI gaI haiM, mUlAcAra se kundakunda ne grahaNa nahIM kI haiM, yaha nimnalikhita hetuoM se siddha hotA hai 1. kundakunda ne apane nimnalikhita cAra granthoM meM eka hI zailI meM maMgalAcaraNa kiyA hai| usa zailI kI vizeSatA yaha hai ki cAroM maMgalAcaraNoM meM Adi meM 'NamiUNa' For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 kriyA kA prayoga kiyA hai tathA usake bAda namaskaraNIya iSTadevatA ke nAma kA ullekha kiyA gayA hai| yathA NamiUNa savvasiddha jhaannuttmkhviddiihsNsaare| dasa dasa do do ya jiNe dasa do aNupehaNaM vocche // 1 // baa.a.| NamiUNa jiNavariMde NarasurabhavaNiMdavaMdie siddhe| vocchAmi . bhAvapAhuDamavasese saMjade sirasA // 1 // bhaa.paa.| NamiUNa ya taM devaM aNaMtavaraNANadaMsaNaM suddh| vocchaM paramappANaM paramapayaM prmjoiinnN|| 2 // mo.paa.| NamiUNa jiNaM vIraM annNtvrnnaanndNsnnshaavN| vocchAmi NiyamasAraM kevlisudkevliibhnnidN|| 1 // ni.saa.| kintu mUlAcAra meM yaha zailI kahIM dRSTigocara nahIM hotii| vahA~ kisI bhI maMgalAcaraNa meM 'NamiUNa' kriyA kA prayoga nahIM hai| usake sthAna para kevala eka jagaha 'NamaMsidUNa' kriyA prayukta kI gaI hai aura vaha bhI Adi meM nahIM, apitu 'siddhe' pada ke pshcaat| jaise siddhe NamaMsidUNa ya jhaannuttmkhviydiihsNsaare| daha daha do do ya jiNe daha do aNupehaNA vucchN|| 693 // muulaa.| kundakunda kI zailI kI eka vizeSatA yaha bhI hai ki unhoMne jahA~ siddhoM ko namaskAra kiyA hai, vahA~ kevala 'siddhe' pada kA prayoga na kara 'savvasiddhe' pada prayukta kiyA hai| yathA NamiUNa sarvasaddhe jhaannuttmkhviddiihsNsaare|| 1 // baa.a.| vaMdittu savvasiddhe dhuvamacalamaNovamaM gaIM ptte|| 1 // sa.sA. / kintu mUlAcAra meM kevala 'siddhe' pada kA prayoga milatA hai, jaise uparyukta 693 vI gAthA meM-'siddhe nnmNsiduunn|' isa zailIgata viziSTatA se siddha hotA hai ki 'bArasa aNuvekkhA' kA uparyukta maMgalAcaraNa kundakunda kI hI maulika kRti hai, mUlAcAra se gRhIta nahIM hai| isa satya ke udghATana se yaha dUsarA satya svataH udghATita ho jAtA hai ki mUlAcAra ke kartA ne hI use 'bArasa aNuvekkhA' se grahaNa kiyA hai tathA usameM uparyukta prakAra se kucha zAbdika parivartana kara apanI kiMcit navInatA kA paricaya diyA hai, yadyapi siddhe NamaMsidUNa isa navIna prayoga meM vaha uccAraNa-saukarya aura zrutimAdhurya nahIM hai, jo Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.1 AcArya kundakunda kA samaya / 223 NamiUNa savvasiddhe meM hai| isI se to siddha hotA hai ki kundakunda kI kAvyapratibhA bhI advitIya hai| 2. niyamasAra aura mUlAcAra kI adholikhita gAthAe~ tulanIya haiM maggo maggaphalaM ti ya duvihaM jiNasAsaNe smkkhaadN| maggo mokkhauvAyo tassa phalaM hoi NivvANaM // 2 // ni. saa.| maggo maggaphalaM ti ya duvihaM jiNasAsaNe smkkhaadN| maggo khalu sammattaM maggaphalaM hoi NivvANaM // 202 // muulaa.| niyamasAra kI uparyukta gAthA meM kundakunda ne mokSa ke upAya ko mArga kahA hai aura 'NiyamaM NANadaMsaNacarittaM' (ni.sA. 3), 'NiyamaM mokkhauvAyo' (ni.saa.4)| 'daMsaNaNANacarittANi mokkhamaggo' (paM. kA.164), ina gAthAoM meM darzanajJAnacAritra ko mokSa kA upAya yA mArga batalAyA hai| tathA samyagdarzana, jJAna aura cAritra tInoM milakara hI mokSa ke mArga haiM, koI eka akelA nahIM, yaha sarvatra prasiddha hai| isake viparIta mUlAcAra kI uparyukta gAthA (202) meM kevala samyaktva ko mokSa kA mArga kahA gayA hai-'maggo khalu sammattaM', jo mokSamArga ke prasiddha lakSaNa ke viruddha hai aura bhrama utpanna karatA hai| isIlie TIkAkAra AcArya vasunandI ko yaha spaSTIkaraNa denA par3A hai"nanu samyagdarzanajJAnacAritrANi samuditAni mArgastataH kathaM samyaktvameva maargH| naiSa doSaH avayave samudAyopacArAt mArga prati samyaktvasya praadhaanyaadvaa|" (AcAravRtti / mUlA/ gAthA 202) / arthAt samyagdarzanajJAnacAritra to samudAyarUpa se mokSa ke mArga haiM, taba kevala samyaktva ko mokSa kA mArga kyoM kahA gayA? (uttara-) isameM koI doSa nahIM hai| avayava meM samudAya kA upacAra hotA hai athavA mokSamArga meM samyaktva kI pradhAnatA hai, isalie kevala samyaktva ko mokSa kA mArga kahA gayA hai| . kintu kundakunda ne jo niyamasAra kI dUsarI gAthA meM 'mokSa ke upAya' ko mArga kahA hai-maggo mokkhauvAyo, usameM yaha bhrama nahIM hotA aura samyagdarzana-jJAna-cAritra tInoM kA samudAya mokSamArga hai, yaha sIdhe-sIdhe buddhigamya ho jAtA hai, avayava meM samudAya ke upacAra kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| tathA niyamasAra kI uttaravartI tIsarI aura cauthI gAthAoM meM 'mokSopAya' kA samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa artha spaSTa bhI kara diyA gayA hai| ataH ina gAthAoM ke prasaMga meM dekhane para isa bAta meM koI sandeha nahIM rahatA ki niyamasAra kI uparyukta gAthA meM jo 'maggo mokkhauvAyo' pada haiM, ve hI maulika haiM, 'maggo khalu sammattaM' pada maulika nahIM haiN| ve mUlAcAra ke kartA dvArA kalpita haiM aura isakA uddezya hai samyaktva kA lakSaNa batalAne ke lie samayasAra kI nimnalikhita gAthA ko bhI 'mUlAcAra' meM samAyojita karanA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 bhUyattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM c| AsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya smmttN|| 13 // s.saa.| samayasAra meM yaha gAthA jIvAjIvAdhikArameM 13 veM krama para hai aura AcArya vaTTakera ne mUlAcAra meM ise paMcAcArAdhikAra ke bhItara ThIka 'maggo maggaphalaM' gAthA ke pazcAt kramAMka 203 para samAyojita kiyA hai| samayasAra meM bhUtArtha aura abhUtArtha nayoM se vastusvarUpa kA jo kathana cala rahA hai, usa prasaMga meM isa gAthA kA kathana sarvathA upayukta hai, kintu mUlAcAra meM upayukta nahIM hai, kyoMki vahA~ ina nayoM se kathana kA prasaMga nahIM hai| samyaktva kA lakSaNa vahA~ anya zabdoM meM batalAyA jA sakatA thaa| niSkarSa yaha hai ki niyamasAra kI tIsarI aura cauthI gAthAoM ke antaHsambandha se yaha siddha hotA hai ki 'maggo maggaphalaM' gAthA mUlataH kundakunda kI hI gAthA hai, use kucha zAbdika parivartana ke sAtha mUlAcAra meM grahaNa kara liyA gayA hai| isI prakAra 'bhUyattheNAbhigadA' gAthA bhI kundakundakRta hI hai| vaha bhI samayasAra se mUlAcAra meM AtmasAt kara lI gaI hai| 3. aba samayasAra aura mUlAcAra kI nimnalikhita gAthAoM para dRSTipAta kiyA jAya jIvapariNAmahe, kammattaM poggalA prinnmNti| puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi prinnmdi|| 80 // s.saa.| anuvAda-"jIva ke pariNAmoM ke nimitta se pudgala karmarUpa meM pariNamita ho jAte haiN| isI prakAra pudgalakarmoM ke nimitta se jIva bhI (zubhAzubha-bhAvarUpa meM)pariNamita ho jAtA hai|" jIvapariNAmahedU kammattaNa poggalA prinnmNti| Na du NANapariNado puNa jIvo kammaM smaadiydi|| 969 // muulaa.| anuvAda-"jIva ke pariNAmoM ke nimitta se pudgala karmarUpa meM pariNamita ho jAte haiM, kintu jJAnapariNata jIva karmoM kA AdAna nahIM krtaa|" samayasAra kI 'jIvapariNAmahedUM' gAthA kartAkarmAdhikAra meM kahI gaI hai| isa adhikAra kA prayojana yaha pratipAdita karanA hai ki jIva na to pudgala ke pariNAmoM kA kartA hai, na pudgala jIva ke pariNAmoM kA, apitu ve eka-dUsare ke nimitta se svayaM hI apane-apane pariNAmoM ke kartA haiN| yahI bAta ukta gAthA dvArA pratipAdita kI gaI hai| isalie prakaraNa ke anusAra gAthA kA pUrvArdha uttarArdha ke sAtha aura uttarArdha pUrvArdha ke sAtha parasparasApekSabhAva se sambaddha hai, jisase siddha hotA hai ki samayasAra Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 225 meM gAthA ke donoM vAkya maulika haiM arthAt kundakunda dvArA racita haiM ataH inameM se kisI bhI vAkya kA 'mUlAcAra' se liyA jAnA yuktisaMgata siddha nahIM hotaa| isake viparIta 'mUlAcAra' meM 'jIvapariNAmahedU---' vAkya ke sAtha 'Na du NANapariNado---' vAkya jor3a dene se donoM vAkyoM ke artha paraspara asaMgata ho gaye haiN| pUrvArdha meM kahA gayA hai ki jIva ke pariNAma ke nimitta se pudgala karmarUpa meM pariNamita ho jAte haiM aura uttarArdha meM kahA gayA hai ki jJAnapariNAma se jIva karmagrahaNa nahIM krtaa| isase aisA lagatA hai ki jJAnapariNAma jIva kA pariNAma nahIM hai, kisI anya dravya kA pariNAma hai, kyoMki jIvapariNAma ko to karmagrahaNa kA hetu batalAyA gayA hai| kintu jJAnapariNAma jIva kA hI pariNAma hai, isa kAraNa uparyukta vAkyoM ko paraspara jor3a denA artha visaMgati kA nimitta bana gayA hai| yataH jJAnapariNAma jIva kA hI pariNAma hai, ataH aisA kahA jAnA cAhie thA "ajJAnapariNata jIva karmagrahaNa karatA hai aura jJAnapariNata jIva karmagrahaNa nahIM karatA," jaisA ki AcArya kundakunda ne samayasAra kI nimnalikhita gAthA meM kahA hai aNNANamao bhAvo aNANiNo kuNadi teNa kmmaanni| NANamao NANissa du Na kuNadi tamhA du kmmaanni|| 127 // anuvAda-"ajJAnI kA ajJAnamaya bhAva hotA hai, ataH vaha usase karmabandha karatA hai aura jJAnI kA jJAnamaya bhAva hotA hai, isalie vaha usase karmabandha nahIM krtaa|" isI prakAra mUlAcAra meM ajJAnapariNAma aura jJAnapariNAma, ina parasparaviruddha bhAvoM ke dvArA parasparaviruddha phaloM kI prApti kA kathana kiyA jAtA, to vAkyoM kA artha paraspara asaMgata na hotA, kintu jIvapariNAma aura jJAnapariNAma ina aviruddha bhAvoM ke dvArA viruddha phaloM kI prApti kA kathana kiye jAne se donoM vAkyoM kA artha paraspara asaMgata ho gayA hai| isake atirikta mUlAcAra ke 'jIvapariNAmahedU kammattaNa poggalA pariNamaMti' isa pUrvavAkya meM jIvapariNAma aura pudgala ke karmapariNAma meM kartRkarmabhAva kA niSedha evaM nimitta-naimittika bhAva kA pratipAdana kiyA gayA hai, isalie uttaravAkya meM pudgalakarma aura jIva ke zubhAzubhapariNAma meM bhI kartRkarmabhAva kA niSedha evaM nimittanaimittika bhAva kA pratipAdana apekSita thaa| athavA uttaravAkya meM jJAnapariNata jIva ko karmagrahaNa na karanevAlA batalAyA gayA hai, isalie pUrvavAkya meM ajJAnapariNata jIva ko karmagrahaNa karanevAlA batalAyA jAnA cAhie thaa| kintu aisA nahIM kiyA gayA, ataH donoM vAkyoM ke artha paraspara sApekSa nahIM haiN| kintu AcArya kundakunda kI 'jIvapariNAmahe,' tathA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 'aNNANamao bhAvo' ina donoM gAthAoM ke donoM vAkyoM meM Upara batalAye gaye parasparasApekSa arthoM kA pratipAdana hai / yadyapi 'jIvapariNAma' se jIva ke 'zubhAzubhabhAva' tathA 'jJAnapariNata' se 'zubhAzubhabhAva rahita' evaM 'pudgaloM ke karmarUpa pariNAma' se 'jIva ke dvArA karmoM kA grahaNa' artha lekara gAthA se upayukta artha nikAlA jA sakatA hai, tathApi "jIvapariNAmaheduM kammattaM poggalA pariNamaMti" isa vAkya ke zabda aura artha kI jitanI tarkapUrNa saMgati yA sApekSabhAva '"puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamai" isa vAkya ke sAtha hai, utanI "Na du NANapariNado puNa jIvo kammaM samAdiyAdi" isa vAkya ke sAtha nahIM hai| isase siddha hai ki 'jIvapariNAmaheduM' ityAdi gAthAvAkya mUlataH samayasAra kA hai, mUlAcAra meM vaha samayasAra se grahaNa kiyA gayA hai, kyoMki usane AcArya vaTTakera ko bahuta prabhAvita kiyA hai| 4. nimnalikhita gAthAoM kI bhI tulanA kI jAya - ratto baMdhadi kammaM muccadi jIvo virAgasaMpatto / eso jiNovadeso tamhA kammesu mA rajja // 150 // sa.sA. / ratto baMdhadi kammaM muccadi kammehiM rAgarahidappA | eso baMdhasamAso jIvANaM jANa Nicchayado // 179 // pra.sA. rAgI baMdhai kammaM muccai jIvo virAgasaMpaNNo / eso jiNovaeso samAsado baMdhamokkhANaM // 247 // mUlA. / kundakunda kI uparyukta donoM gAthAoM meM ratto zabda kA prayoga hone se jJAta hotA hai ki unheM rAgI zabda kI apekSA ratto zabda adhika priya hai aura usake prayoga kI pravRtti unake abhyAsa yA zailI meM hai / ataH ve donoM gAthAe~ kundakunda kI haiM / isake atirikta dhyAna dene para spaSTa hotA hai ki kundakunda kI ina donoM gAthAoM ke AdhAra para mUlAcAra kI rAgI baMdhai kammaM gAthA racI gaI hai, kyoMki usameM pravacanasAra kI gAthA ke eso baMdhasamAso padoM se prerita hokara samAsado baMdhamokkhANaM yaha padAvalI nibaddha kI gayI hai| isase siddha hai ki kundakunda kI hI gAthAe~ mUlAcAra meM praviSTa huI haiN| 5. samayasAra kI lagAtAra cAra gAthAoM ( 210-213) meM apariggaho aNiccho (icchArahita jIva hI aparigrahI hai) padAvalI prayukta huI hai, jabaki mUlAcAra kI kevala eka gAthA (785) meM apariggahA aNicchA zabda Aye haiN| isase bhI sAbita hotA hai ki yaha prayoga mUlataH kundakunda kA hai, jisakA mUlAcAra meM anukaraNa kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 227 6. AcArya kundakunda ne kAUNa NamukkAraM ina padoM ke sAtha do granthoM meM maMgalAcaraNa nibaddha kiyA hai| mUlAcAra meM bhI ina padoM ke sAtha do adhikAroM 37 meM maMgalAcaraNa upalabdha hotA hai, kintu jahA~ kundakunda ne donoM jagaha eka gAthA meM hI maMgalAcaraNa aura grantha-kathana kI pratijJA kA nirvAha kiyA hai, vahA~ AcArya vaTTakera ne 'SaDAvazyakAdhikAra' meM maMgalAcaraNa kA vistAra kara do gAthAoM meM yaha kArya sampanna kiyA hai|38 udAharaNArtha kAUNa NamukkAraM jiNavaravasahassa vddddmaannss| dasaNamaggaM vocchAmi jahAkama smaasenn|| 1 // dN.paa.| kAUNa NamokAraM arahaMtANaM taheva siddhaannN| vocchAmi samaNaliMgaM pAhuDasatthaM smaasenn|| 1 // liN.paa.| kAUNa NamokkAraM arahaMtANaM taheva siddhaannN| AiriyauvajjhAe logammi ya savvasAhUNaM // 502 // muulaa.| AvAsayaNijuttI vocchAmi jahAkama smaasenn| AyariyaparaMparAe jahAgadA aannupuviie|| 503 // muulaa.| yahA~ draSTavya hai ki kundakunda ne liMgapAhuDa meM kevala arahantoM aura siddhoM ko hI namaskAra kiyA hai, kintu mUlAcAra meM antima tIna parameSThiyoM ko bhI jor3akara maMgalAcaraNa kA vistAra kara diyA gayA hai aura 'Avazyakaniyukti' ke kathana kI pratijJA uttara gAthA meM kI gaI hai| itanA hI nahIM daMsaNapAhuDa ke maMgalAcaraNa meM Aye 'jahAkamaM samAseNa' padoM ko bhI mUlAcAra ke kartA ne isa gAthAdvayAtmaka maMgalAcaraNa meM samAviSTa kara liyA hai| isa prakAra AcArya vaTTakera ne kundakunda kI ukta do gAthAoM kI zabdasAmagrI ko lekara apane gAthAdvayAtmaka maMgalAcaraNa kI racanA kI hai aura kundakunda ke maMgalAcaraNoM kI apekSA apane maMgalAcaraNa meM vistAra (vikAsa) kara isa bAta kA pramANa diyA hai ki mUlAcAra kundakundasAhitya se arvAcIna hai| ___7. niyamasAra ke 'paramasamAdhi adhikAra' kI 125vIM gAthA se lekara 133vIM gAthA taka samasta 9 gAthAoM ke uttarArdha meM 'tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe' vAkya hai| inameM se 'jo samo savvabhUdesu' (ni. sA.126 / mUlA. 526) tathA 'jassa saNNihido' (ni. sA. 127 / mUlA.525) gAthAe~ to usI uttarArdha-sahita jyoM kI tyoM 37. SaDAvazyakAdhikAra (gA. 502) evaM paryAptyadhikAra (gA. 1044) / 38. mUlAcAra ke 'anagArabhAvanAdhikAra' kI 769-770vIM gAthAoM meM bhI aisA hI kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 mUlAcAra meM le lI gaI haiM, kintu 'virado savvasAvaja' (ni. sA. 125 / mUlA: 524) gAthA kA uttarArdha mUlAcAra meM isa prakAra badala diyA gayA hai virado savvasAvaje tigutto pihididio| tassa sAmAigaM ThAi idi kevlisaasnne|| 125 // ni. sA. / virado savvasAvajaM tigutto pihididio| jIvo sAmAiyaM NAma sNjmtttthaannmuttmN|| 524 // muulaa.| tathA niyamasAra kI 'jassa rAgo du doso du' (ni.sA. 128 / mUlA. 527), 'jo du aTuM ca rudaM ca' (ni. sA. 129 / mUlA. 531) tathA 'jo du dhammaM ca sukkaM ca' (ni.sA. 133 / mUlA. 531) ina gAthAoM kA 'tassa sAmAigaM ThAi' ityAdi uttarArdhavAkya mUlAcAra meM rakhA hI nahIM gayA, ye mUlAcAra meM eka-eka hI vAkyavAlI gAthAe~ haiN| isake atirikta isI prakAra ke bhAvavAlI 'jeNa kodho ya mANo ya' (527), 'jassa saNNA ya lessA ya' (528), 'je durase ya phAse' (529) tathA 'jo rUvagaMdhasadde' (530) ye cAra gAthAe~ mUlAcAra meM nayI nibaddha kI gaI haiM, jinakA uttarArdha 'tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe' vAkya hI honA cAhie thA, kintu vaha yahA~ bhI nahIM rakhA gyaa| ye gAthAe~ niyamasAra meM upalabdha nahIM hai| ina pramANoM se siddha hai ki mUlAcAra meM niyamasAra kI apekSA kAphI parivartita evaM navIna sAmagrI upalabdha hotI hai, jo mUlAcAra ke niyamasAra se arvAcIna hone kA lakSaNa hai| isase yaha svataH siddha hai ki pUrvokta gAthAe~ aura padAvaliyA~ kundakunda ke hI granthoM se mUlAcAra meM grahaNa kI gaI haiN| isake atirikta kundakunda kI advitIya kAvyapratibhA, sUkSma adhyAtmadRSTi, gahana cintanamanISA, adhyAtmagranthoM kA AdyakartRtva, bahumukhI vizAla sAhityasRSTi evaM gaNadharavat prAmANikatA, vandanIyatA evaM yazaHkIrti dekhate hue yaha buddhigamya nahIM hotA ki unhoMne para-racita granthoM se gAthAe~ evaM zabdAvalI grahaNa kI hogii| buddhigamya to yahI hotA hai ki unakI atyanta marmasparzI evaM AkarSaka sUktiyoM se prabhAvita hokara anya granthakAroM ne hI unase apanI kRtiyoM ko prabhAvI banAne kA prayatna kiyA hai| isa prakAra prathama zatAbdI I. ke mUlAcAra meM kundakunda ke granthoM kI aneka gAthAe~ AtmasAt kI gayI haiM aura unakI zailI kA bhI anukaraNa kiyA gayA hai, isase siddha hai ki kundakunda-sAhitya mUlAcAra kI racanA se pahale racA gayA hai| phalasvarUpa kundakunda kA samaya IsApUrvottara prathama zatAbdI hI sunizcita hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 229 kundakunda kI gAthAoM se mUlAcAra kI gAthAoM meM jo uparyukta visaMgatiyA~ haiM, unase siddha hotA hai ki mUlAcAra ke kartA kundakunda nahIM, apitu vaTTakera hI haiN| yadi usakI racanA kundakunda ne kI hotI, to jaise unhoMne cAra maMgalAcaraNoM meM NamiUNa jaise uccAraNa-sukara evaM zruti-madhura pada kA prayoga kiyA hai, vaise hI mUlAcAra ke ukta maMgalAcaraNa meM bhI karate, NamaMsidUNa jaise uccAraNa-asukara pada prayukta na karate, isI prakAra niyamasAra kI taraha mUlAcAra meM bhI mArga kA lakSaNa maggo mokkhauvAyo hI batalAte maggo khalu sammattaM nhiiN| mUlAcAra kI 'jIvapariNAmahedU' gAthA bhI samayasAra kI 'jIvapariNAmahe,' gAthA ke samAna visaMgatirahita hotiiN| kintu mUlAcAra kI ukta gAthAoM meM ye vizeSatAe~ upalabdha nahIM hotiiN| isase spaSTa hai ki usakI racanA kundakunda ne nahIM kii| dvi. za. I. ke tattvArthasUtra meM kundakunda ke vAkyAMza 4.1. tattvArthasUtra kA racanAkAla paM0 sukhalAla jI saMghavI ne sarvArthasiddhi kA racanAkAla vikrama kI pA~cavIMchaThI zatAbdI svIkAra kara tattvArthasUtrakAra umAsvAti ke samaya kI uttarasImA usase do sau varSa pahale arthAt vikrama kI tIsarI-cauthI zatAbdI nizcita kI hai| ve likhate haiM "(tattvArthadhigamabhASya kI SaTpadyAtmaka) prazasti meM apane dIkSAguru (ghoSanandI zramaNa) aura vidyAguru (vAcakAcArya mUla) ke jo nAma unhoMne (umAsvAti ne) diye haiM, unameM se eka bhI nAma kalpasUtra kI sthavirAvalI meM yA vaisI kisI dUsarI paTTAvalI meM nahIM miltaa| ataH umAsvAti ke samaya ke sambandha meM sthavirAvalI ke AdhAra para adhika se adhika itanA hI kahA jA sakatA hai ki ve vIrAt 471 arthAt vikramasaMvat ke prAraMbha meM lagabhaga kisI samaya hue haiM, usase pahale nahIM, isase adhika paricaya abhI andhakAra meM hai| "isa andhakAra meM eka aspaSTa prakAzakiraNa tattvArthasUtra ke prAcIna TIkAkAra ke samaya-sambandhI upalabdha hai, jo umAsvAti ke samaya kI anizcita uttarasImA ko maryAdita karatI hai|---svopjny bhASya ko yadi alaga rakhA jAya, to tattvArthasUtra para upalabdha sIdhI TIkAoM meM AcArya pUjyapAda kI sarvArthasiddhi sabase prAcIna hai| pUjyapAda kA samaya vidvAnoM ne vikrama kI pA~cavIM-chaThI zatAbdI nirdhArita kiyA hai| ataH kahA jA sakatA hai ki sUtrakAra vA0 umAsvAti vikrama kI pA~cavI zatAbdI se pUrva kisI samaya hue, haiN| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 " ukta vicArasaraNI ke anusAra vA0 umAsvAti kA prAcIna se prAcIna samaya vikrama kI pahalI zatAbdI aura arvAcIna se arvAcIna samaya tIsarI-cauthI zatAbdI nizcita hotA hai / ina tIna cAra sau varSoM ke bIca umAsvAti kA nizcita samaya zodhane kA kAma zeSa raha jAtA hai / " (ta.sU. / vi.sa. / prastA. pR. 7-8 ) / isa vaktavya meM mAnya saMghavI jI ne umAsvAmI kA astitvakAla vikrama kI pahalI zatAbdI se lekara tIsarI-cauthI zatAbdI ke bIca sambhAvya mAnA hai / di iNDiyana aiNTikverI meM prakAzita nandisaMgha kI paTTAvalI meM umAsvAmI kA jo kAla nirdiSTa kiyA gayA hai, usakI isase saMgati baiTha jAtI hai / usameM umAsvAmI kA AcAryapadArohaNakAla vikrama saM. 101 (44 I0) batalAyA gayA hai / tathApi unakA samaya usase kucha bAda hI baiThatA hai| ukta paTTAvalI meM umAsvAmI kA nAma kundakunda ke bAda AyA hai / kundakunda ne apane granthoM kI racanA IsApUrva prathama zatI ke antima caraNa tathA Isottara prathama zatI ke prathama caraNa meM kI thI aura unake bAda IsA kI pahalI zatAbdI meM bhagavatIArAdhanA ke karttA zivArya aura mUlAcAra ke racayitA vaTTakera hue, jinhoMne apane granthoM meM na kevala kundakunda kI gAthAe~ grahaNa kI haiM, apitu unakI zailI kA bhI anukaraNa kiyA hai| tatpazcAt tattvArthasUtrakAra umAsvAti avatarita hue / unhoMne tattvArthasUtra kI racanA meM ukta tInoM AcAryoM ke granthoM se sahAyatA lI hai / ataH umAsvAti kA astitvakAla IsA kI dvitIya zatAbdI kA pUrvArdha phalita hotA hai| DaoN0 nemicandra jI zAstrI ne bhI yahI kAla Akalita kiyA hai / 39 4.2. kundakunda ke vAkyAMzoM kI saMskRta - chAyA 'tattvArtha' ke aneka sUtroM kI racanA kundakunda ke granthoM ke AdhAra para kI gaI hai| unameM kaI sUtra to kundakunda ke vAkyAMzoM kI saMskRta-chAyA mAtra haiN| isakA vistRta vivecana 'tattvArthasUtra' nAmaka adhyAya meM draSTavya hai / yahA~ usake katipaya udAharaNa prastuta kiye jA rahe haiM 1 1. daMsaNaNANacarittANi mokkhamaggo / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / paM. kA. 164 ta. sU. 1 / 1 / 2. jIvAdIsaddahaNaM sammattaM / sa.sA. 155 - tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam / ta.sU.1 / 2 / 3. devA cunnnnikaayaa| paM. kA. 118 devaashcturnnikaayaaH| ta.sU.4/1 / 4. AgAsassavagAho / pra. sA. 2 / 41 AkAzasyAvagAhaH / ta. sU. 5 / 18 / 39. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA / khaNDa 2 / pR.153 / - For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 231 5. uvoglkkhnnaa| paM.kA.109 - upayogo lkssnnm| ta. sU.2 / 8 / 6. davvaM sllkkhnniyN| paM.kA.10 - sad drvylkssnnm| ta.sU.5 / 29 / 7. uppaadvvydhuvttsNjuttN| paM.kA.10 -utpAdavyayadhrauvyayuktaM st| ta.sU.5 / 30 / 8. guNapajjayAsayaM (dvvN)| paM.kA.10 - guNaparyayavad drvym| ta.sU.5 / 38 / 9. jogo mnnvynnkaaysNbhuudo| - kAyavAGmanaH karma yogH| paM.kA.148 ta.sU.6 /1 / 10. AsavaNiroho (sNvro)| - AsravanirodhaH sNvrH| sa.sA.166 t.suu.9/1| ' isa atyanta sAmya se spaSTa ho jAtA hai ki umAsvAmI ne 'tattvArthasUtra' ke aneka sUtroM kI racanA kundakunda ke granthoM ke AdhAra para kI hai, ataH kundakunda prathama-dvitIya zatAbdI I0 ke umAsvAmI se pUrvavartI haiN| 4.3. kundakunda ke dvArA tattvArthasUtra kA anukaraNa nahIM isa sAmya ke viSaya meM paM0 sukhalAla jI saMghavI tattvArthasUtra kI prastAvanA meM likhate haiM-"Upara (saMghavI jI dvArA vivecita 'tattvArthasUtra' kI prastAvanA, pRSTha 8-9 para) diye hue dravya, guNa tathA kAla ke lakSaNavAle 'tattvArtha' ke tIna sUtroM ke lie uttarAdhyayana ke atirikta kisI prAcIna zvetAmbara jaina-Agama arthAt aMga kA utanA hI zAbdika AdhAra aba taka dekhane meM nahIM AyA, parantu vikrama kI pahalI-dUsarI zatAbdI ke mAne jAnevAle kundakunda ke prAkRta vacanoM ke sAtha tattvArtha ke saMskRta sUtroM kA. kahIM to pUrNa aura kahIM bahuta hI kama sAdRzya hai| zvetAmbara-sUtrapATha meM dravya ke lakSaNavAle do hI sUtra haiM-'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' (5/29) tathA 'guNaparyAyavad dravyam' (5/37) / ina donoM ke atirikta dravya kA lakSaNaviSayaka eka tIsarA sUtra digambara sUtrapATha meM hai-'sad dravyalakSaNam' (5/29) / ye tInoM digambara-sUtrapAThagata sUtra kundakunda ke paMcAstikAya kI nimna prAkRta gAthA meM pUrNarUpa se vidyamAna haiM davvaM sallakkhaNiyaM uppaadvvydhuvttsNjuttN| guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti svvnnhuu|| 10 // "isake atirikta kundakunda ke prasiddha granthoM ke sAtha tattvArthasUtra kA jo zAbdika tathA vastugata mahattvapUrNa sAdRzya hai, vaha Akasmika to nahIM hI hai|" (ta.sU./ vi.sa./ prastA./ pR.9-10) For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 " isa prakAra paM0 sukhalAla jI ne bhI tattvArthasUtra ke sUtroM aura kundakunda ke vAkyAMzoM meM ghaniSTha sAmya svIkAra kiyA hai| kintu unhoMne san 1929 meM likhe " tattvArthasUtra ke praNetA umAsvAti" nAmaka lekha meM kahA thA ki "ye tInoM digambarIya sUtrapATha meM ke sUtra kundakunda ke paMcAstikAya kI nimna prAkRta gAthA 'davvaM sallakkhaNiyaM' meM pUrNarUpa se bhASAntarita hokara gU~the gaye haiM, aisA najara par3atA hai|" 40 arthAt ve mAnate the ki kundakunda ne tattvArthasUtra ke ukta sUtroM ko prAkRta meM rUpAntarita kara paMcAstikAya kI vaha gAthA nibaddha kI hai| kintu Age calakara jaba tattvArthasUtra kI prastAvanA meM unhoMne vahI lekha uddhRta kiyA, to uparyukta zabda haTA diye / ( dekhie, ta. sU. / vi. sa. / san 1993 / pR.10 ) / kyoMki jaba unhoMne sarvArthasiddhi ke racanAkAla ke AdhAra para umAsvAti kA samaya vikrama kI prathama zatAbdI se lekara tIsarI-cauthI zatAbdI ke bIca anumAnita kiyA hai, taba ( unake anusAra) vikrama kI pahalI dUsarI zatAbdI ke mAne jAnevAle kundakunda (ta. sU. / vi. sa. / prastA. / pR. 9) ko umAsvAmI kA paravartI mAna lenA saMgata kaise ho sakatA thA? isa visaMgati ke bodha ne unheM ukta zabda vilopita karane ke lie bAdhya kara diyaa| 1 kintu, paM0 dalasukha mAlavaNiyA, pro0 ema0 e0 DhAkI, DaoN0 sAgaramala jI tathA aura bhI aneka zvetAmbara muni evaM vidvAn yaha mAnane ko taiyAra nahIM hai ki umAsvAmI kundakunda ke granthoM ke AdhAra para tattvArthasUtra kI racanA kI hai / ve yaha siddha karanA cAhate haiM ki kundakunda ne hI tattvArthasUtra kA anukaraNa kiyA hai| phalasvarUpa unhoMne kundakunda ko umAsvAmI se uttaravartI siddha karane ke lie aneka prakAra ke hetuoM kI kalpanA kI hai| DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM "yaha satya hai ki umAsvAti ke tattvArthasUtra aura kundakunda ke granthoM meM aneka samAnatAe~ parilakSita hotI haiM, kintu mAtra isase yaha niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA ki umAsvAti ne hI inheM kundakunda se grahaNa kiyA hai| saMbhAvanA yaha bhI ho sakatI hai ki kundakunda ne hI umAsvAti se inheM liyA ho| hameM to yaha dekhanA hogA ki unameM se kauna pUrva meM hue aura kauna pazcAt ?" (jai. dha. yA. sa. / pR.247)| isake bAda DaoNkTara sA0 muni kalyANavijaya jI evaM pro0 DhAkI dvArA prakalpita hetuoM kA nirdeza karate hue kahate haiM-- 'kundakunda chaThI zatAbdI ke pUrva to kisI bhI sthiti meM nahIM hue haiM, isa tathya ko pro0 madhusUdana DhAkI aura muni kalyANavijaya jI ne aneka pramANoM se pratipAdita 40. ' anekAnta' / varSa 1 / kiraNa 6-7 / vIra ni. saM. 2456 / pR0 391 / 44 For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 233 kiyA hai| jaba ki umAsvAti kisI bhI sthiti meM tIsarI yA cauthI zatAbdI se paravartI siddha nahIM hote / " (jai.dha. yA.saM./pR. 248) / tatpazcAt DaoNkTara sA0 svayaM ke dvArA prakalpita guNasthAna - vikAsavAda evaM saptabhaMgIvikAsavAda kI carcA karate haiM, jinheM unhoMne kundakunda ko umAsvAti se uttarakAlIna siddha karane ke lie heturUpa meM prastuta kiyA hai| ina sabhI vidvAnoM ne kundakunda ko umAsvAti se uttarakAlIna arthAt vikrama kI chaThI zatAbdI yA IsA kI 8 vIM zatAbdI kA siddha karane ke lie jo hetu prastuta kiye haiM, ve sabhI kapolakalpita haiM, yaha Age pratipAdita kiyA jaayegaa| yahA~ kucha aise antaraMga pramANa prastuta kiye jA rahe haiM, jinase siddha hotA hai ki tattvArthasUtrakAra ne hI kundakunda ke granthoM kA anukaraNa kiyA hai, kundakunda ne tattvArthasUtra kA nahIM 1. hama dekhate haiM ki 'sad dravyalakSaNam', 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' tathA 'guNaparyayavad dravyam', dravya ke ina tIna lakSaNoM meM se zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra meM antima do lakSaNa hI upalabdha hote haiM, 'sad dravyalakSaNam' nhiiN| ye tInoM lakSaNa kevala digambaramAnya tattvArthasUtra meM milate haiM / yadi kundakunda ne ye lakSaNa tattvArthasUtra se lie hote, to 'sad dravyalakSaNam' yaha sUtra tattvArthasUtra ke zvetAmbaramAnya pATha meM bhI honA cAhie thA, kintu nahIM / ataH tattvArthasUtra ke zvetAmbaramAnya pATha se to yaha siddha nahIM hotA ki kundakunda ne davvaM sallakkhaNiyaM yaha dravya-lakSaNa 'tattvArthasUtra' ke 'sad dravyalakSaNam' sUtra se anukRta kiyA hai| ataH siddha hai ki usakI racanA kundakunda ne hI kI hai| aura davvaM sallakkhaNiyaM isa vacana dvArA dravyalakSaNa' ke rUpa meM 'sat' kA nirdeza hone para hI uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM isa vacana dvArA 'sat' ke lakSaNa kA pratipAdana saMbhava hai, kyoMki lakSya ke nirdeza ke binA lakSaNa kA nirdeza nirAdhAra hone se yuktiyukta nahIM hotA / ataH 'sat' ke lakSaNa kA nirdeza sat-rUpa lakSya ke nirdeza kI apekSA rakhatA hai, arthAt vaha sat - nirdeza - sApekSa hai / kundakunda ko sat ke lakSaNa kA pratipAdana abhISTa thA, ataH unhoMne sarvaprathama davvaM sallakkhaNiyaM vacana dvArA 'sat' kA nirdeza kiyA hai, tatpazcAt uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM vacana dvArA usake lakSaNa kA / isa prakAra davvaM sallakkhaNiyaM isa vacana ke kundakundakRta siddha hone se yaha svataH siddha hotA hai ki uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM yaha vacana bhI kundakundakRta hI hai aura usake hI AdhAra para tattvArthasUtra meM 'utpAdavyayadhauvyayuktaM sat' sUtra kI racanA kI gayI hai| isakI puSTi isa tathya se hotI hai ki zvetAmbara -AgamoM meM sat For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 kA yaha lakSaNa upalabdha nahIM hai, 41 ataH zvetAmbara - Agama ukta sUtra ke srota nahIM ho skte| 'sad dravyalakSaNam' sUtra tattvArthasUtra ke digambarIya pATha meM upalabdha hai, jisa para pA~cavIM zatI I0 ke pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi TIkA likhI hai| isase siddha hotA hai ki yaha sUtra 'tattvArthasUtra' meM pA~cavIM zatAbdI ke pUrva vidyamAna thA / aura pUjyapAda ne 'saMsAriNo muktAzca' (ta.sU. 2 / 10) sUtra kI isI sarvArthasiddhi TIkA meM AcArya kundakundakRta 'bArasa aNuvekkhA' kI 'savve vi puggalA' ityAdi pA~ca gAthAe~ 'uktaM ca' kahakara uddhRta kI haiM, isase siddha hai ki kundakunda IsA kI pA~cavIM zatAbdI se pUrvavartI haiN| ye pramANa AcArya kundakunda ko IsA kI tIsarI - cauthI zatI meM le Ate haiM, jo paM0 sukhalAla jI saMghavI ke pUrvoddhRta vacanAnusAra umAsvAti kA kAla hai| tathA bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra ke pUrvokta pramANoM se siddha hai ki kundakunda IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha meM hue the aura Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha taka vidyamAna rhe| ataH isa bAta meM koI sandeha nahIM rahatA ki 'davvaM sallakkhaNiyaM' Adi gAthA meM varNita dravya ke tInoM lakSaNa AcArya kundakunda ne svayaM hI pratipAdita kiye haiM, tattvArthasUtra se anukRta nahIM haiN| isa tathya se eka mahattvapUrNa bAta prakaTa hotI hai, vaha yaha ki tattvArthasUtra kA digambarIya pATha zvetAmbarIya pATha se prAcIna hai, kyoMki usameM 'utpAdavyayadhauvyayuktaM sat' kA AdhArabhUta sUtra 'sad dravyalakSaNam' vidyamAna hai, jaba ki zvetAmbarIya pATha meM vaha grahaNa nahIM kiyA gayA / 'utpAdavyayadhauvyayuktaM sat' isa sUtra meM sat kA lakSaNa batalAyA gayA hai| kintu 'sat' kA nirdeza hue binA usake lakSaNa kA pratipAdana yuktisaMgata nahIM hai| ataH 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' isa sUtra kA ullekha hI yaha siddha karatA hai ki isake pUrva 'sat' kA nirdeza karanevAlA 'sad dravyalakSaNam' sUtra kA ullekha hai| zvetAmbarIya tattvArthasUtra meM isa AdhArabhUta sUtra kA abhAva siddha karatA hai ki vaha digambarIya pATha se arvAcIna hai / 41. 'sthAnAMga' (10) meM utpAda - vyaya - dhrauvya kA ullekha to hai, parantu unase yukta padArtha ko 'sat' nahIM kahA gayA hai| vahA~ kevala 'mAuyANuyoga' (mAtRkAnuyoga ) zabda kI carcA hai, jisakA artha hai 'utpAdavyayadhrauvya' isa padatrayI kA anuyoga - "mAtRkApadAni 'uppaNei vA ' ityevamAdIni tatsamUho mAtRkAkAyaH / mAtRkAnuyogaH - mAtRkA pravacanapuruSasyotpAdavyayadhrauvyalakSaNA padatrayI tasyA anuyogaH / " ( abhidhAnarAjendrakoza / bhAga 6 / pR. 235) / upAdhyAya AtmArAma jI ne tattvArthasUtra - jainAgamasamanvaya (5/30) meM isa mAtRkAnuyoga ko hI 'sat' kahA hai, jo zabda aura artha donoM dRSTiyoM se asaMgata hai| = For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 235 2. kundakunda ne samayasAra (gA. 109) meM bandha ke cAra hetu batalAye haiM : mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, jaba ki tattvArthasUtra ( 8 / 1 ) meM pramAda ko bhI bandhahetu batalAyA gayA hai| yadi kundakunda ne tattvArthasUtra kA anukaraNa kiyA hotA, to ve bhI bandha ke pA~ca hI hetu batalAte, cAra nahIM / yataH unhoMne kevala cAra hetu batalAye haiM, isase siddha hai ki kundakunda ne tattvArthasUtra kA anukaraNa nahIM kiyA / tattvArthasUtra meM pA~ca hetuoM kI upalabdhi vikAsa kI sUcaka hai aura vikAsa arvAcInatA kA, ataH yaha siddha hotA hai ki tattvArthasUtrakAra ne cAra bandhapratyaya samayasAra se grahaNa kiye haiM aura eka unhoMne svayaM vistararuci ziSyoM ke avabodhArtha kaSAyapratyaya ko vibhAjita kara bar3hAyA hai| 3. AcArya kundakunda ne nau padArtha aura sAta tattva donoM kA kathana kiyA hai-- savvavirao vi bhAvahi Nava ya payatthAi satta taccAI | jIvasamAsAI muNI caudasa - guNaThANa - NAmAI // 97 // bhA.pA. / anuvAda - " he muni ! sarvavirata hone para bhI tU nau padArthoM, sAta tattvoM, caudaha jIvasamAsoM aura caudaha guNasthAnoM ke svarUpa kA cintana kara / " zvetAmbara-AgamoM meM kevala nau padArthoM kA kathana hai / 42 kintu tattvArthasUtrakAra ne nau padArthoM kA kathana na kara sAta tattvoM kA kathana kiyA hai / yataH sAta tattvoM kA kathana kevala kundakunda ke bhAvapAhuDa meM milatA hai, zvetAmbara - AgamoM meM nahIM, isase siddha hai ki tattvArthasUtrakAra ne kundakunda - varNita nau padArthoM aura sAta tattvoM meM se saMkSipta hone ke kAraNa sAta tattvoM kI kathanapaddhati kA anusaraNa kiyA / ataH kundakunda tattvArthasUtrakAra se pUrvavartI haiN| DaoN0 sAgaramala jI kA mata hai ki "donoM (digambara aura zvetAmbara) paramparAoM meM prAcIna kAla meM nava padArtha hI mAne jAte the, kintu tattvArthasUtra ke pazcAt donoM meM sAta tattvoM kI mAnyatA bhI praviSTa ho gyii| cU~ki zvetAmbara prAcIna stara ke AgamoM kA anusaraNa karate the, ataH unameM nau tattvoM kI mAnyatA kI pradhAnatA banI rahI, jaba ki digambara - paramparA meM tattvArtha ke anusaraNa ke kAraNa sAta tattvoM kI pradhAnatA sthApita ho gaI / " (jai.dha. yA.sa./ pR.217)| 42. zvetAmbaramuni upAdhyAya zrI AtmArAma jI ne 'jIvAjIvAstravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam' (ta.sU.1 / 4) isa sUtra kA samanvaya 'sthAnAGga' ke nimnalikhita sUtra se kiyA hai, "nava sabbhAvapayatthA paNNatte taM jahA- jIvA ajIvA puNNaM pAvo Asavo saMvaro nijjarA baMdho mokkho" / (9/665 / tattvArthasUtra jainAgama - samanvaya / pR. 6) / kintu isa sUtra meM nau padArthoM kA varNana hai / isase spaSTa hai ki zvetAmbarAgamoM meM sAta tattvoM kA ullekha kahIM bhI nahIM hai / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 yaha mata samIcIna nahIM hai, kyoMki puNya-pApa ko Asrava-bandha meM zAmila kara sAta tattvoM kI saMkSipta kathanapaddhati tattvArthasUtrakAra kI dena nahIM hai, apitu digambaraparamparA meM unake pUrva se calI A rahI thI, jisakA ullekha kundakunda ne bhAvapAhuDa meM kiyA hai| yaha aura bAta hai ki spaSTIkaraNa ke lie kundakunda ne sarvatra nava padArthoM kA hI varNana kiyA hai (sa.sA.13 / pN.kaa.108)| tattvArthasUtrakAra ko nau padArthoM ke sthAna meM sAta tattvoM ke kathana kI preraNA bhAvapAhuDa se hI milI hai| yaha kundakunda ke tattvArthasUtrakAra se pUrvavartI hone kA pramANa hai| kundakunda ne kahIM bhI sAta tattvoM kA alaga-alaga nAma lekara varNana nahIM kiyA, isalie kundakunda ke dvArA tattvArthasUtrakAra kA anukaraNa kiye jAne kI kalpanA nahIM kI jA sktii| 4. kundakunda ne jIvoM ke ekendriyAdi caudaha bhedoM ko abhihita karane ke lie jIvaTThANa (jIvasthAna) aura jIvanikAya 3 zabdoM kA prayoga kiyA hai| pUrvavartI SaTkhaNDAgama meM inheM kisI bhI zabda se abhihita nahIM kiyA gayA hai, kevala indriyamArgaNA kI apekSA caudaha bhedoM ke nAma batalA diye gaye haiN| 4 SaTkhaNDAgama meM jIvasamAsa saMjJA kA prayoga guNasthAna ke artha meM kiyA gayA hai| (Sa.khaM./ pu.1/1,1,2)| guNa aura TThANa (sthAna)45 zabda bhI isI artha meM vyavahata hue haiN| kundakunda se uttaravartI 43. ka- edAhi ya NivvattA jIvaTThANA u krnnbhuudaahiN|| 66 // smysaar| kha- ede jIvaNikAyA paMcavihA puddhvikaaiyaadiiyaa| maNapariNAmavirahidA jIvA egeMdiyA bhnniyaa|| 112 // pnycaastikaay| 44. SaTkhaNDAgama/pu.1/1,1,33-35 / SaTakhaNDAgama ke prathama khaNDa kA 'jIvaTThANa' nAma TIkAkAra vIrasenasvAmI-kata hai. SaTakhaNDAgamakAra-kata nhiiN| vaha bhI gaNasthAnoM aura mArgaNAoM kI apekSA sat saMkhyA Adi rUpa se jIvatattva kI mImAMsA karanevAle zAstra ke artha meM prayukta hai, jIva ke ekendriyAdi caudaha bhedoM ke artha meM nhiiN| (dekhie ,Sa.khaM./ pu.1/ prastAvanA / pR.62)| svayaM vIrasena svAmI ne kahA hai-"etthedaM jIvaTThANaM bhAvado sudabhAvapamANaM" arthAt ina (nAmAdi chaha pramANoM) meM se yaha 'jIvasthAna' nAma kA zAstra bhAvapramANa kI apekSA zrutabhAvapramANarUpa hai| (Sa.kha./ pu.1/1,1,1 / pR. 83) / SaTkhaNDAgamakAroM ke anusAra jIva ke ekendriyAdi caudaha bhedoM ko 'indriyamArgaNAsthAna' kahA jA sakatA hai| 45. ka-"guNaM paDucca ubhayado vi Natthi aNtrN|" SaTkhaNDAgama/pu.5/ 1,6,56 / anuvAda-"guNasthAna kI apekSA jaghanya aura utkRSTa, ina donoM prakAroM se antara nahIM hai, nirantara hai|" (vahI / pR.46)| kha-"maNussA coddasasu dvANesu atthi micchAiTThI --- / " SaTkhaNDAgama / pu.1/1,1,27 / SaTkhaNDAgama ke prathamasaMskaraNa meM yahA~ TThANesu ke sthAna meM guNaTThANesu pATha hai| (dekhiye, uparyukta sUtra kI pAdaTippaNI 1/ SaTakhaNDAgama (tRtIyasaMskaraNa) / jaina saMskRti saMrakSaka saMgha solApura tathA 'Avazyaka nivedana' pR. 16) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.1 AcArya kundakunda kA samaya / 237 mUlAcAra meM jIva ke ukta bhedasamUha ko jIvasamAsa aura jIvasthAna 6 saMjJA dI gaI hai| kundakundakRta bhAvapAhuDa aura pUjyapAdakRta sarvArthasiddhi meM jIvasamAsa zabda SaTkhaNDAgama kI taraha guNasthAna ke hI artha meM prayukta huA hai| jIvanikAya ke samAna kundakunda ne devoM ke cAra bhedoM ko bhI nikAya zabda se abhihita kiyA hai, yathA-devA cauNNikAyA (pN.kaa.118)| zvetAmbara-AgamoM meM na to jIvoM ke ukta caudaha bhedoM ke lie 'nikAya' zabda kA prayoga huA hai, na devoM ke cAra bhedoM ke lie| upAdhyAya AtmArAma jI ne tattvArthasUtra ke 'devAzcaturNikAyAH' (4/1) sUtra ko vyAkhyAprajJapti ke "cauvvihA devA paNNattA, taM jahA bhavaNavaI vANamaMtara joisa vemANiyA" (zataka 2, uddezya 7) isa vAkya para Azrita batalAyA hai|9 kintu isameM 'nikAya' zabda anupalabdha hai| isase siddha hotA hai ki 'zreNI' yA 'prakAra' ke artha meM 'nikAya' zabda kA prayoga kundakunda kI apanI vizeSatA hai| ataH tattvArthasUtrakAra ne kundakundakRta paJcAstikAya (gA.118) ke devA cauNNikAyA isa gAthAMza ko hI saMskRta meM rUpAntarita karake tattvArthasUtra meM saMgRhIta kara liyA hai| isakI puSTi isa bAta se bhI hotI hai ki donoM meM zabdazaH sAmya hai| 5. tattvArthasUtra ke nAmakaraNa meM tathA 'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam' sUtra meM jisa tattvArtha zabda kA prayoga huA hai, vaha bhI kundakunda ke hI sAhitya meM sarvaprathama upalabdha hotA hai| yaha tattva aura artha, ina do zabdoM ke yoga se banA huA viziSTa zabda hai, jo tattvasahita padArtha (tattvenArthastattvArtha:-sa.si.1/2) athavA tattvarUpa padArtha (tattvamevArthastattvArthaH-sa.si.1/2) kA vAcaka hai| zvetAmbara-AgamoM meM yaha upalabdha nahIM hai| upAdhyAya AtmArAma jI ne 'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam' sUtra kA Agamika AdhAra uttarAdhyayana kI nimnalikhita gAthA ko batalAyA hai tahiyANaM tu bhAvANaM sabbhAve uvesnnN| bhAveNaM saddahantassa sammattaM taM viyaahiyN||50 46. ka-eiMdiyAdi pANA coddasa du havaMti jIvaThANANi // 1189 // muulaacaar| kha-tiriyagadIe coddasa havaMti sesANu jANa do do du| maggaNaThANassedaM NeyANi samAsaThANANi // 1201 // muulaacaar| 47. savvavirao vi bhAvahi Nava ya payatthAI satta tccaaii| jIvasamAsAiM muNI cudsgunntthaannnnaamaaii|| 97 // bhaavpaahudd| 48. "jIvAzcaturdazasu guNasthAneSu vyvsthitaaH| --- eteSAmeva jIvasamAsAnAM nirUpaNArthaM caturdaza mArgaNAsthAnAni jnyeyaani|" sarvArthasiddhi 1/8/ anuccheda 34 / bhAratIya jJAnapITha prkaashn| 49. tattvArthasUtra-jainAgama samanvaya 4/1/ pR.95 / 50. tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya 1/2 / / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 anuvAda-"vAstavika bhAvoM ke sadbhAva kA upadeza dene tathA jisa rUpa se unheM jAnA jAtA hai, usI rUpa se unakA zraddhAna karane ko samyagdarzana kahA gayA hai|" isa gAthA meM na to tattvArtha zabda upalabdha hotA hai, na tattva, na artha, jaba ki kundakunda ke niyamasAra kI ina do gAthAoM meM tattvArtha zabda pAyA jAtA hai tassa muhaggadavayaNaM puvvAvaradosavirahiyaM suddhN| Agamamidi parikahiyaM teNa du kahiyA havaMti tcctthaa|| 8 // anuvAda-"bhagavAn ke mukha se nikale hue pUrvAparadoSa-rahita zuddha bacana ko Agama kahA gayA hai| usa Agama se tattvArthoM kA kathana huA hai|" jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla aayaasN| taccatthA iti bhaNidA NANAguNapajjaehiM sNjuttaa|| 9 // anuvAda-"jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza, inheM tattvArtha kahA gayA hai| ye nAnA guNa-paryAyoM se saMyukta haiN|" isa pramANa se siddha ho jAtA hai ki tattvArthasUtrakAra ne sAta tattvoM ke sAtha tattvArtha zabda kA saMgraha bhI kundakunda ke sAhitya se kiyA hai| yahA~ dhyAna dene yogya hai ki tattvArthasUtra eka saMgrahagrantha hai| tattvArthAdhigamabhASyakAra umAsvAti ne bhI yaha svIkAra kiyA hai| 51 upAdhyAya AtmArAma jI ne prasiddha zvetAmbara vaiyAkaraNa AcArya hemacandrasUri ke siddhahemazabdAnuzAsana kI svopajJavRtti se nimnalikhita zabda uddhRta kiye haiM-"upomAsvAtiM saMgRhItAraH" (2 / 2 / 39) arthAt umAsvAti saMgrahakartAoM meM sarvazreSTha haiN| isake Age upAdhyAya jI likhate haiM-"AgamoM se saMgraha kiye jAne se yaha grantha (tattvArthasUtra) bhI saMgrahagrantha mAnA gayA hai| --- kahIM para to zabdazaH saMgraha hai, arthAt Agama ke zabdoM ko saMskRtarUpa de diyA gayA hai aura kahIM para arthasaMgraha hai, arthAt Agama ke artha ko lakSya meM rakhakara sUtra kI racanA kI gayI hai| kahIM-kahIM para Agama meM Aye hue vistRta viSayoM ko saMkSeparUpa se varNana kiyA gayA hai|"52 isa tathya ko dhyAna meM rakhate hue hama dekhate haiM ki Upara uddhRta sUtroM kI zabdarUpa sAmagrI tathA 51. tattvArthAdhigamAkhyaM bahvarthaM saGgrahaM lghugrnthm| vakSyAmi shissyhitmimmrhdvcnaikdeshsy|| 22 // tattvArthAdhigamabhASya / smbndhkaarikaa| 52. tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya / prastAvanA / pR.(ch)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 239 kvacit artharUpa sAmagrI bhI zvetAmbara-AgamoM meM upalabdha nahIM hai, jaba ki digambaragranthoM meM upalabdha hai| yaha isa bAta kA prabala pramANa hai ki tattvArthasUtrakAra ne ukta zabda aura artharUpa sAmagrI tathA saMracanAzailI kA saMgraha kundakundasAhitya se kiyA hai| ataH pUrvokta zvetAmbara vidvAnoM kI yaha mAnyatA aprAmANika siddha ho jAtI hai ki kundakunda ne tattvArthasUtrakAra kA anukaraNa kiyA hai| isa prakAra siddha hai ki kundakunda tattvArthasUtrakAra se pUrvavartI haiN| yataH umAsvAti kA sthitikAla IsA kI dvitIya zatAbdI hai, ataH kundakunda IsA kI dvitIya zatAbdI se pUrva hue the, yaha svataH siddha hotA hai| 4.4. umAsvAti kundakundAnvaya ke AcArya di iNDiyana aiNTikverI kI nandisaMghIya paTTAvalI meM umAsvAmI (umAsvAti) kA nAma kundakunda ke bAda AyA hai| prathama zubhacandrakRta nandisaMgha kI gurvAvalI meM bhI vaha kundakunda ke hI pazcAt hai53 tathA aneka zilAlekhoM aura prazastiyoM meM umAsvAmI yA umAsvAti ko kundakundAnvaya meM utpanna batalAyA gayA hai|54 san 1929 meM paM0 sukhalAla jI saMghavI ke patra ke uttara meM paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne likhA thA "kundakunda tathA umAsvAti ke sambandhavAle kitane hI zilAlekha tathA prazastiyA~ haiM, parantu ve saba isa samaya mere sAmane nahIM haiN| hA~, zravaNabelgola ke jaina zilAlekhoM kA saMgraha isa samaya mere sAmane hai, jo mANikacandra granthamAlA kA 28 vA~ grantha hai| isameM 40, 42, 43, 47, 50, 105 aura 108 nambara ke 7 zilAlekha donoM ke ullekha tathA sambandha ko lie hue haiN| pahale pA~ca lekhoM meM 'tadanvaye' pada ke dvArA aura naM0 108 meM 'vaMze tadIye' 'padoM ke dvArA umAsvAti ko kundakunda ke vaMza meM likhA hai| inameM sabase purAnA zilAlekha naM0 47 hai, jo zaka saM. 1037 kA likhA huA hai| --- maiM abhI taka umAsvAti ko kundakunda kA nikaTAnvayI mAnatA hU~ , ziSya nhiiN| ho sakatA hai ki ve kundakunda ke praziSya rahe hoN|" 55 53. dekhie , aSTama adhyAya ke anta meM vistRta-sandarbha ke antargata gurvAvalI kA muulpaatth| 54. zrIpadmanandItyanavadyanAmA hyaacaaryshbdottrkonnddkundH| dvitiiymaasiidbhidhaanmudyccritr-snyjaatsucaarnnddhiH|| 4 // abhuudumaasvaati-muniishvro'saavaacaary-shbdottr-gddhpicchH| tadanvaye tatsadRzo'sti naanystaatkaalikaashesspdaarthvedii|| 5 // jai.zi.saM./ mA.ca/ bhA.1/ le. kr.47| 55. anekAnta'/ varSa 1/ kiraNa 6-7 / vIra ni.saM. 2456 / pRSTha 405-406 / For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 ___ yataH zilAlekhoM meM umAsvAti ko kundakundAnvaya meM udbhUta batalAyA gayA hai aura paTTAvaliyoM meM kundakunda ke bAda unakA nAma AyA hai, isase siddha hai ki kundakunda umAsvAti se pUrvavartI the| dvi. za. I. kI 'tiloyapaNNattI' meM kundakunda kI gAthAe~ 5.1. tiloyapaNNattI kA racanAkAla ___ AThavIM zatAbdI I0 ke vIrasena svAmI ne dhavalATIkA meM tiloyapaNNattikAra yativRSabha ke matoM kA ullekha kiyA hai aura tiloyapaNNattI se aneka uddharaNa bhI diye haiN|56 yativRSabhAcArya ne kasAyapAhuDa para cUrNisUtroM kI bhI racanA kI hai| vIrasena svAmI ne jayadhavalA meM likhA hai __ "tado aMgapuvvANamegadeso ceva AiriyaparamparAe AgaMtUNa guNaharAiriyaM sNptto| puNo teNa guNaharabhaDAraeNa NANapavAdapaMcamapuvva-dasamavatthu-tadiyakasAyapAhuDa-mahaNNavapAraeNa gaMthavocchedabhaeNa pavayaNavacchala-paravasIkaya-hiyaeNa evaM pejadosapAhuDaM solasapadasahassapamANaM hotaM asIdi-sadamettagAhAhi uvsNghaaridN| puNo tAo ceva suttagAhAo AiriyaparaMparAe AgacchamANIo ajamaMkhu-NAgahatthINaM pttaao| puNo tesiM doNhaM pi pAdamUle asIdisada-gAhANaM guNahara-muhakamala-viNiggayANamatthaM sammaM soUNa jayivasahabhaDAraeNa pavayaNavacchaleNa cuNNisuttaM kyN|"(j.dh./k.paa.bhaa.1 / gA.1/ anu. 68/ pR.79-80)| anuvAda-"tatpazcAt aMgoM aura pUrvo kA ekadeza hI AcAryaparamparA se Akara guNadhara AcArya ko prApta huaa| punaH jJAnapravAda nAmaka pA~cave pUrva kI dasavIM vastusambandhI tIsare kaSAyaprAbhRtarUpI mahAsAgara ke pAra ko prApta zrI guNadhara-bhaTTAraka ne jinakA hRdaya pravacana ke vAtsalya se bharA huA thA, solaha hajAra padapramANa isa pejjadosapAhuDa kA granthaviccheda ke bhaya se, kevala eka sau assI gAthAoM ke dvArA upasaMhAra kiyaa| punaH ve hI sUtragAthAe~ AcArya-paramparA se AtI huIM AryamaMkSa aura nAgahastI ko prApta huiiN| punaH una donoM AcAryoM ke pAdamUla meM baiThakara pravacanavatsala yativRSabha-bhaTTAraka ne 56. ka - "duguNa-duguNo duvaggo NiraMtaro tiriyaloge tti tiloyapaNNattisuttAdo ya nnvvde|" dhavalA-TIkA / SaTkhaNDAgama / pu.3 / 1,2,4 / pR.35 / kha - "taM vakkhANAbhAsamidi kudo Navvade? joisiyabhAgahAra-suttAdo caMdAiccabiMbapamANa parUvayatiloyapaNNattisuttAdo c|" dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.3/1,2,4/pR.36 / For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 241 guNadhara AcArya ke mukhakamala se nikalI huIM una eka sau assI gAthAoM ke artha ko acchI taraha sunakara una para cUrNisUtroM kI racanA kii|" vIrasena svAmI ke ina vacanoM se jJAta hotA hai ki yativRSabha, Arya maMkSu aura nAgahastI ke samakAlIna the tathA ye donoM AcArya, guNadharAcArya ke pazcAt kaI AcAryoM ke ho jAne ke bAda hue the| zvetAmbara-paramparA meM bhI AryamaMgu aura AryanAgahastI ke nAma upalabdha hote haiM, kintu ve samakAlIna nahIM the| unake kAlavaiSamya para prakAza DAlate hue siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI likhate haiM ___ "nandisUtra meM AryamaMgu ke pazcAt Aryanandila ko smaraNa kiyA gayA hai aura unake pazcAt nAgahastI ko| nandisUtra kI cUrNi aura haribhadra kI nandivRtti meM bhI yahI krama pAyA jAtA hai| tathA donoM meM AryamaMgu kA ziSya Aryanandila ko aura Aryanandila kA ziSya nAgahastI ko batalAyA hai| isase nAgahastI AryamaMgu ke praziSya avagata hote haiN| kintu muni kalyANavijaya jI kA kahanA hai ki AryamaMgu aura Aryanandila ke bIca meM cAra AcArya aura ho gaye haiM aura nandisUtra meM unase sambaddha do gAthAe~ chUTa gaI haiM, jo anyatra milatI haiN| apane isa kathana ke samarthana meM unakA kahanA hai ki AryamaMgu kA yugapradhAnatva vIra ni0 451 se 470 taka thaa| parantu Aryanandila AryarakSita ke pazcAt hue the aura AryarakSita kA svargavAsa vI0 ni0 saM0 597 meM huA thaa| isalie Aryanandila vI0 ni0 saM0 597 ke pazcAt hue the| isa taraha muni jI kI kAlagaNanA ke anusAra AryamaMgu aura Aryanandila ke madhya meM 127 varSa kA antarAla hai| aura usameM Aryanandila kA samaya aura jor3a dene para AryamaMgu aura nAgahastI ke bIca meM 150 varSa ke lagabhaga antara baiThatA hai| muni kalyANavijaya jI ke anusAra AryamaMgu aura nAgahastI samakAlIna nahIM ho skte|"(jai.saa.i./bhaa.1 / pR.13-14)| yataH AryamaMgu kA AcAryakAla vI0 ni0 saM0 451 se 470 taka arthAt I0 pU0 76 se I0 pU0 57 taka thA tathA AryanAgahastI ne unase 150 varSa bAda AcArya pada grahaNa kiyA thA, isalie ve Isottara 93 ke lagabhaga vidyamAna the| isa prakAra cU~ki ve donoM samakAlIna nahIM the, isalie yativRSabha zvetAmbaraparamparA ke AryamaMgu aura nAgahastI ke antevAsI nahIM ho sakate, na hI zvetAmbarasAhitya meM aisA ullekha hai ki yativRSabha ne unake pAdamUla meM baiThakara kasAyapAhuDa kA zravaNa kiyA thaa| ataH vIrasena svAmI dvArA ullikhita AryamaMkSu aura nAgahastI unase bhinna the| ve digambara-paramparA meM hI utpanna hue the| (dekhiye, Age adhyAya 12/ prakaraNa 3 / zIrSaka 4) / For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 tiloyapaNNattI ke aneka padyoM meM saMgAiNI, lokavinizcaya tathA lokavibhAga nAmaka granthoM kA ullekha pAyA jAtA hai|57 paM0 jugalakizora jI mukhtAra kA kathana hai ki yaha lokavibhAga grantha vahI hai, jisakI racanA AcArya sarvanandI ne kAMcI ke rAjA siMhavarmA ke rAjya meM zakasaMvat 380 (458 I0) meM kI thii| isake atirikta tiloyapaNNattI meM bhagavAn mahAvIra ke nirvANa se lekara 1000 varSa (473. I0)59 taka kI avadhi meM hue rAjAoM ke kAla kA nirdeza kiyA gayA hai| ina do tathyoM ke AdhAra para mukhtAra jI ne yativRSabha kA sthitikAla pA~cavIM zatAbdI I0 mAnA hai|60 paM0 nAthUrAma jI premI evaM DaoN0 e0 ena0 upAdhye kA bhI yahI mata hai| kintu paM0 phUlacandra jI siddhAntAcArya ne tiloyapaNNattI ke kucha gadyAMzoM ko dhavalATIkA se gRhIta mAnakara tathA anya katipaya kAraNoM se vartamAna tiloyapaNNattI ko nauvIM zatAbdI I0 meM vIrasena svAmI ke ziSya jinasena dvArA racita batalAyA hai|61 mAnanIya paM0 phUlacandra jI ke mata kA nirasana paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne purAtana-jainavAkya-sUcI kI prastAvanA meM vistAra se kiyA hai| unhoMne sodAharaNa siddha kiyA hai ki tiloyapaNNattI aura dhavalATIkA meM jo gadyAMza eka jaise haiM, unameM se kucha tiloyapaNNattI se dhavalA meM grahaNa kiye gaye haiM aura kucha dhavalA se tiloyapaNNattI meM AThavIM zatAbdI I0 ke bAda prakSipta hue haiN| tiloyapaNNattI kA zeSabhAga maulika hai| mukhtAra jI likhate haiM ki "kucha prakSipta aMzoM ke kAraNa kisI grantha ko dUsarA grantha nahIM kahA jA sktaa|"62 tathA tiloyapaNNattI ke IsA kI pA~cavI zatAbdI meM racita hone kI mukhtAra jI Adi vidvAnoM kI mAnyatA kA nirasana yukti-pramANa-pUrvaka jyotiSAcArya DaoN0 nemicandra jI zAstrI ne kiyA hai| unakA hetuvAda nIce prastuta kiyA jA rahA hai| ve likhate haiM "AcArya vIrasena ke ullekhAnusAra cUrNisUtrakAra kA mata kasAyapAhuDa aura SaTkhaNDAgama ke mata ke samAna hI prAmANika evaM mahattvapUrNa hai|63 vi0 kI gyArahavIM 57. tiloyapaNNattI / mahAdhikAra 4 / gA.2474 tathA mahAdhikAra 9 / gA.10 / 58. purAtana-jainavAkya-sUcI/prastAvanA / p.31|| 59. tiloyapaNNattI / mahAdhikAra 4/ gA.1515-1527 / 60. purAtana-jainavAkya-sUcI / prstaavnaa/pr.33-34| 61. jainasiddhAMtabhAskara / bhAga 11/ kiraNa 1 / jUna 1944 / 62. purAtana-jainavAkya-sUcI / prastAvanA / pR. 54-57 / 63. paM0 jugalakizora mukhtAra ne bhI likhA hai ki "vIrasena ne yativRSabha ko eka bahuta prAmANika AcArya ke rUpa meM ullikhita kiyA hai aura eka prasaMga para rAgadveSamoha ke abhAva ko unakI vacana-pramANatA meM kAraNa batalAyA hai-kudo Navvade? edamhAdo ceva jaivasahAiriyamuhakamala For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 243 zatAbdI meM AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ne 'labdhisAra' nAmaka grantha meM pahale yativRSabha ke mata kA nirdeza kiyA hai, tadanantara bhUtabali ke mata kaa| isase spaSTa hai ki yativRSabha ke cUrNisUtra mUlagranthoM ke samAna hI mahattvapUrNa aura upayogI the| --- cUrNisUtrakAra yativRSabha ke vyaktitva meM nimnalikhita vizeSatAe~ upalabdha haiM 1. yativRSabha AThaveM karmapravAda ke jJAtA the| 2. nandisUtra ke pramANa se ye karmaprakRti ke bhI jJAtA siddha hote haiN| 3. AryamaMkSu aura nAgahastI kA ziSyatva inhoMne svIkAra kiyA thaa| 4. AtmasAdhaka hone ke sAtha ye zrutArAdhaka haiN| 5. dhavalA aura jayadhavalA meM bhUtabali aura yativRSabha ke matabheda parilakSita hote haiN| 6. vyaktitva kI mahanIyatA kI dRSTi se yativRSabha bhUtabali ke samakakSa haiN| inake matoM kI mAnyatA sArvajanIna hai| 7. cUrNisUtroM meM yativRSabha ne sUtrazailI ko pratibimbita kiyA hai| 8. paramparA se pracalita jJAna ko AtmasAt kara cUrNisUtroM kI racanA kI gaI 9. yativRSabha AgamavettA to the hI, para unhoMne sabhI paramparAoM meM pracalita upadezazailI kA parijJAna prApta kiyA aura apanI sUkSma pratibhA kA cUrNisUtroM meM upayoga kiyaa|" (tI.ma.A.pa./ khaM.2 / pR.82)| ina zabdoM meM yativRSabha ke vyaktitva kI mahimA prakaTa karane ke bAda DaoN0 nemicandra jI zAstrI likhate haiM "cUrNisUtrakAra AcArya yativRSabha ke samaya ke sambandha meM vicAra karane se jJAta hotA hai ki ye SaTkhaNDAgamakAra bhUtabali ke samakAlIna athavA unake kucha hI uttaravartI haiN| kundakunda to inase avazya prAcIna haiN|" (tI.ma.A.pa. / khaM.2 / pR.82)| ____ yativRSabha ne tiloyapaNNattI meM lokavibhAga, saMgAiNI aura lokavinizcaya granthoM kA ullekha kiyA hai| (dekhiye, paa.tti.57)| vartamAna meM sarvanandI dvArA zaka saM0 380 vinniggy-cunnnnisuttaado| cuNNisuttamaNNhA kiM Na hodi? Na, rAgadosamohA-bhAveNa pamANattamuvagaya-jaivasaha-vayaNassa asaccattavirohAdo" jayadhavalA / pr.pR.46| (purAtanajainavAkya-sUcI / prastAvanA / pR031 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 (458 I0) meM racita lokavibhAga nAmaka grantha upalabdha hai| paM0 jugalakizora mukhtAra Adi vidvAnoM kA kathana hai ki yativRSabha ne isI kA ullekha kiyA hai| isa para DaoN0 nemicandra jI zAstrI kahate haiM- " yativRSabha ke samakSa yahI 'lokavibhAga' thA, isakA koI nizcaya nahIM / lokAnuyoga ke grantha prAcIna haiM aura saMbhavataH yativRSabha ke samakSa koI prAcIna lokavibhAga rahA hogA / " (tI.ma.A.pa./ khaM. 2 / pR. 83 ) / ve Age likhate haiM- " kucha logoM ne yaha anumAna kiyA hai ki sarvanandI ke lokavibhAga kA racanAkAla vikrama kI pA~cavIM zatAbdI hai / ataH yativRSabha kA samaya usake bAda honA cAhie / para isa sambandha meM hamArA vinamra abhimata yaha hai ki yativRSabha kA samaya itanI dUra taka nahIM rakhA jA sakatA hai / " ( tI. ma. A. pa./ khaM. 2 / pR. 84 ) / isakI puSTi meM unhoMne nimnalikhita hetu prastuta kiye haiM ''AcArya yativRSabha ne apane tiloyapaNNattI grantha meM bhagavAn mahAvIra ke nirvANa se lekara 1000 varSa taka hone vAle rAjAoM ke kAla kA ullekha kiyA hai / ataH usake bAda to unakA honA saMbhava nahIM hai / vizeSAvazyakabhASyakAra zvetAmbarAcArya zrI jinabhadragaNi-kSamA zramaNa ne apane vizeSAvazyakabhASya meM cUrNisUtrakAra yativRSabha ke AdezakaSAya-viSayaka mata kA ullekha kiyA hai aura vizeSAvazyakabhASya kI racanA zaka saMvat 531 (vi0 saM0 666) meM hone kA ullekha milatA hai / ataH yativRSabhakA samaya vi0 saM0 666 ke pazcAt nahIM ho sakatA / "AcArya yativRSabha pUjyapAda se pUrvavartI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki unhoMne apane sarvArthasiddhi grantha meM unake eka mata vizeSa kA ullekha kiyA hai- " athavA yeSAM mate sAsAdana ekendriyeSu notpadyate tanmatApekSayA dvAdazabhAgA na dattAH / 64 arthAt jina AcAryoM ke mata se sAsAdanaguNasthAnavartI jIva eka indriya jIvoM meM utpanna nahIM hotA hai, unake mata kI apekSA 12 / 14 bhAga sparzanakSetra nahIM kahA gayA hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki sAsAdana guNasthAnavAlA maraNa kara niyama se devoM meM utpanna hotA hai| yaha AcArya yativRSabha kA hI mata hai / labdhisAra- kSapaNAsAra ke karttA AcArya nemicandra ne spaSTa zabdoM meM kahA hai jadi maradi sAsaNo so Niraya-tirikkhaM paraM Na gacchedi / NiyamA devaM gacchadi jaivasahamuNiMdavaNeNa // 349 // 44 'arthAt AcArya yativRSabha ke vacanAnusAra yadi sAsAdanaguNasthAnavartI jIva maraNa karatA hai, to niyama se deva hotA hai| 64. sarvArthasiddhi / bhAratIya jJAnapITha / 1/8/ pA.Ti./pR. 37 tathA sarvArthasiddhi / bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad / san 1995 / 1 / 8/ pR.22 / For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 245 "AcArya yativRSabha ne cUrNisUtroM meM apane isa mata ko nimna prakAra vyakta kiyA hai "AsANaM puNa gado jadi maradi, Na sakko Nirayagadi tirikkhagadi maNusagadiM vA gNtuN| NiyamA devagadiM gcchdi|" (kasAyapAhuDa/ adhikAra14 / sUtra 544) / __ "isa ullekha se spaSTa hai ki AcArya yativRSabha pUjyapAda ke pUrvavartI haiM aura AcArya pUjyapAda ke ziSya vajranandi ne vi0 saM0 526 meM draviDasaMgha kI sthApanA kI hai| ata eva yativRSabha kA samaya vi0 saM0 526 se pUrva sunizcita hai| "kitanA pUrva hai, yaha yahA~ vicAraNIya hai| guNadhara, AryamaMkSu aura nAgahasti ke samaya kA nirNaya ho jAne para yaha nizcitarUpa se kahA jA sakatA hai ki yativRSabha kA samaya AryamaMkSu aura nAgahasti se kucha hI bAda hai| "Adhunika vicArakoM ne tiloyapaNNatI ke kartA yativRSabha ke samaya para pUrNatayA vicAra kiyA hai| paMDita nAthUrAma premI aura zrI jugalakizora mukhtAra ne yativRSabha kA samaya lagabhaga pA~cavI zatAbdI mAnA hai| DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne bhI prAyaH isI samaya ko svIkAra kiyA hai| paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI ne vartamAna tiloyapaNNattI ke saMskaraNa kA adhyayana kara usakA racanAkAla vi0 kI navIM zatAbdI svIkAra kiyA hai| para yathArthataH yativRSabha kA samaya antaHsAkSya ke AdhAra para nAgahasti ke thor3e anantara siddha hotA hai| yativRSabha ne tiloyapaNNattI ke caturtha adhikAra meM batAyA hai ki bhagavAn mahAvIra ke nirvANa hone ke pazcAt 3 varSa, ATha mAsa aura eka pakSa ke vyatIta hone para paJcama kAla nAmaka duSama kAla kA praveza hotA hai| isa kAla meM vIra ni0 saM0 683 taka kevalI, zrutakevalI aura pUrvadhAriyoM kI paramparA calatI hai| vIra-nirvANa ke 461 varSa pazcAt zaka rAjA utpanna hotA hai| zakoM kA rAjyakAla 242 varSa 'batalAyA hai|65 isake pazcAt yativRSabha ne guptoM ke rAjyakAla kA ullekha kiyA hai| aura inakA rAjyakAla 255 varSa batalAyA hai| isameM 42 varSa samaya caturmukha kalkI kA bhI hai| isa prakaraNa ke AgevAlI gAthAoM meM Andhra, gupta Adi nRpatiyoM ke vaMzoM aura rAjyavarSoM kA nirdeza kiyA hai| isa nirdeza para se DA0 jyotiprasAda jI ne niSkarSa nikAlate hue likhA hai "AcArya yativRSabha I0 san 478, 483 yA I0 san 500 meM vartamAna rahate, jaisA ki anya vidvAnoM ne mAnA hai, to ve guptavaMza kI I0 san 431 meM samApti kI carcA nahIM krte| usa samaya (I0 san 414-455) kumAragupta prathama kA zAsanakAla 65. NivvANagade vIre cusdigistttthivaasvicchede| jAdo ya sagaNariMdo rajjaM vaMsassa dusybaadaalaa|| 4/1515 / tiloypnnnnttii|| For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 thA, jisakA anusaraNa usake vIra putra skandagupta (I0 455-467) ne kiyaa| itihAsAnusAra yaha rAjavaMza 550 I0 san taka pratiSThita rahA hai| tiloyapaNNattI kI gAthAoM dvArA yaha prakaTa hotA hai ki guptavaMza 200 yA 176 I0 san meM prArambha huaa| yaha kathana bhI bhrAntimUlaka pratIta hotA hai, kyoMki isa kA prArambha I0 san 319-320 meM huA thaa| isa prakAra guptavaMza ke lie kula samaya 231 varSa yA 255 varSa yathArtha ghaTita hotA hai| zakoM kA rAjya nizcaya hI vIra ni0 saM0 461 (I0 pU0 66) meM prAraMbha ho gayA thA aura yaha I0 san 176 taka vatarmAna rhaa| I0 san 5vIM zatI kA lekhaka apane pUrva ke nAma yA kAla ke viSaya meM bhrAnti kara sakatA hai, para samasAmayika rAjavaMzoM ke kAla meM isa prakAra kI bhrAnti saMbhava nahIM hai|"66 "ata eva itihAsa ke Aloka meM yaha nissaMkoca mAnA jA sakatA hai ki 'tiloyapaNNattI' kI 4/1474-1496 aura 4/1499-1503 tathA usake Age kI gAthAe~ kisI anya vyakti dvArA nibaddha kI gaI haiN| nizcaya hI ye gAthAe~ I0 san 500 ke lagabhaga prakSipta haiN|" "tiloyapaNNattI ke prArambhika aMzarUpa saiddhAntika tathya mUlataH yativRSabha ke haiM, jinameM unhoMne mahAvIra ni0 saM0 683 yA 703 (I0 san 156-176) taka kI sUcanAe~ dI haiN| tiloyapaNNattI ke anya aMzoM ke adhyayana se yaha pratIta hotA hai ki yativRSabha dvArA viracita isa grantha kA prastuta saMskaraNa kisI anya AcArya ne sampAdita kiyA hai| yahI kAraNa hai ki sampAdanakartA se itihAsa-sambandhI kucha bhrAntiyA~ huI haiN| yativRSabha kA samaya zaka saM0 ke nirdeza ke AdhAra para tiloyapaNNattI ke Aloka meM bhI I0 san 176 ke AsapAsa siddha hotA hai| "yativRSabha apane yuga ke yazasvI AgamajJAtA vidvAn the| I0 san sAtavIM zatI ke tathA uttaravartI lekhakoM ne inakI muktakaNTha se prazaMsA kI hai| inake guruoM ke nAmoM meM AryamaMkSu aura nAgahasti kI gaNanA hai| ye donoM AcArya zvetAmbara aura digambara paramparAoM dvArA samAna rUpa se sammAnita the| AryamaMkSu kA samaya I0 san prathama zatAbdI aura nAgahasti kA samaya I0 san 100-150 taka kA mAnA gayA hai| yativRSabha nAgahasti ke antevAsI batAye gaye haiN| ataH yaha saMbhava hai ki cUNisUtroM kI racanA ke pazcAt tiloyapaNNattI kI racanA inhoMne kii| mathurA meM saMcAlita sarasvatI-Andolana kA prabhAva ina para bhI rahA ho aura ye bhI I0 san 150-180 taka sammilita rahe hoM, to isameM koI Azcarya nhiiN| inhoMne grantharUpa meM sarasvatI kA avataraNa kara paramparA ko jIvita rakhA hai| 66. The Jaina Sources of the history of Ancient India, p. 140-141. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 247 "tiloyapaNNattI ke vartamAna saMskaraNoM meM bhI kucha aisI gAthAe~ samAviSTa haiM, jo AcArya kundakunda ke granthoM meM pAI jAtI haiN| isa samatA se bhI unakA samaya kundakunda ke pazcAt AtA hai| "vicAraNIya prazna yaha hai ki yativRSabha ke pUrva yadi mahAkarmaprakRtiprAbhRta kA jJAna samApta ho gayA hotA, to yativRSabha ko karmaprakRti kA jJAna kisase prApta hotA? ataH yativRSabha kA sthiti kAla aisA honA cAhie, jisameM karmaprakRtiprAbhRta kA jJAna avaziSTa rahA ho| dUsarI bAta yaha hai ki SaTkhaNDAgama aura kaSAyaprAbhRta meM aneka tathyoM meM matabheda hai aura isa matabheda ko tantrAntara kahA hai| dhavalA aura jayadhavalA meM bhUtabali aura yativRSabha ke matabheda kI carcA AI hai| isase bhI yativRSabha ko bhUtabali se bahuta arvAcIna nahIM mAnA jA sakatA hai|" (tI.ma.A.pa. / khaM.2 / pR. 84-87) / __isa prakAra AcArya yativRSabha kA samaya IsA kI dvitIya zatAbdI kA uttarArdha nizcita hotA hai| 5.2. tiloyapaNNattI meM kundakunda kI gAthAoM ke udAharaNa tiloyapaNNattI meM nau mahAdhikAra haiM, jinameM antima mahAdhikAra kA nAma siddhaloyapaNNattI (siddhalokaprajJapti) hai| isake bhItara pA~ca antarAdhikAra rakhe gaye haiM-1. siddhoM kI nivAsabhUmi, 2. saMkhyA, 3. avagAhanA, 4. saukhya aura 5. siddhtvhetu-bhaav| 67 AcArya yativRSabha ne siddhatva ke hetubhUta bhAvoM kA varNana karane ke lie prastAvanA ke rUpa meM nimnalikhita gAthA svayaM racI hai jaha cirasaMcidamiMdhaNamaNalo pavaNAhado lahuM dhi| __taha kammiMdhaNamahiyaM khaNeNa jhANANalo dhi|| 9/22 // ti.p.| anuvAda-"jaise cirasaJcita IMdhana ko pavana se Ahata agni zIghra jalA detI hai, vaise hI dhyAnarUpI agni karmarUpI pracura IMdhana ko kSaNabhara meM bhasma kara detI hai|" isake pazcAt tiloyapaNNattikAra ne kundakunda ke granthoM kI una vibhinna gAthAoM ko lAkara rakha diyA hai, jinameM svabhAva-sthiti, zuddhAtmadhyAna, zuddhopayoga, svAtmAnucaraNa Adi nAmoM se jAnI jAne vAlI mokSa kI hetubhUta zubhAzubhabhAva-nivRtti evaM usa avasthA - 67. ummagga-saMThiyANaM bhavvANaM mokkhmggdesyrN| paNamiya saMtijiNesaM vocchAmo siddhloypnnnnttii|| 9/1 // siddhANa NivAsakhidI saMkhA ogAhaNANi sokkhaaii| siddhattahedubhAvo siddhajage paMca ahiyaaraa|| 9/2 // tiloypnnnnttii| For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 meM kiye jAne vAle svAtmacintana ke prakAra kA varNana hai| una gAthAoM ke pUrvArdha yA uttarArdha athavA kisI pAda ko badalakara granthakAra ne kucha nayI gAthAe~ bhI racI haiN| isa taraha 'siddhaloyapaNNattI' nAmaka mahAdhikAra ke 'siddhatvahetubhAva' nAmaka antarAdhikAra kI racanA prAyaH kundakunda kI gAthAoM se kI gaI haiN| ve gAthAe~ isa prakAra haiM NAhaM homi paresiM Na me pare saMti nnaannmhmekko| idi jo jhAyadi jhANe so appANaM havadi jhaadaa|| 2/99 // pr.saa.| anuvAda-"na maiM para kA hU~, na para mere haiM, maiM to ekamAtra jJAna hU~, aisA jo dhyAna meM cintana karatA hai, vaha AtmA kA dhyAtA hotA hai|" jo khavidamohakaluso visayaviratto maNo nniruNbhittaa| samavaTThido sahAve so appANaM havadi jhAdA // 2/104 // pr.saa.| anuvAda-"jo mohamala kA vinAza kara, viSayoM se virakta ho aura mana ko rokakara svabhAva meM sthita hotA hai, vaha AtmA kA dhyAtA hotA hai|" pravacanasAra kI ina gAthAoM meM 'so appANaM havadi jhAdA' isa vAkya kI punarAvRtti se siddha hai ki ye gAthAe~ AtmadhyAtA ke svarUpa-nirUpaka prakaraNa se sambaddha haiN| pravacanasAra ke dvitIya adhikAra meM kramAMka 99 se lekara 104 taka chaha gAthAoM meM AtmadhyAtA ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| unameM 'NAhaM homi paresiM' isa gAthA (99) se nirUpaNa zurU hotA hai aura 'jo khavidamohakaluso' isa gAthA (104) para samApta hotA hai| pravacanasAra ke AtmadhyAtA-prakaraNa se sambaddha hone ke kAraNa nizcita hotA hai ki ye donoM gAthAe~ mUlataH pravacanasAra kI haiN| tiloyapaNNattikAra ne 'NAhaM homi paresiM' isa gAthA ko jyoM kA tyoM grahaNa kara liyA hai aura isake bAda kI do gAthAe~ chor3akara 'jo evaM jANittA' (pra.sA. 2/102) ityAdi gAthA ko usake uttarArdha meM parivartana kara sAtha meM rakha diyA hai| isa taraha ye donoM gAthAe~ saMkSepa meM siddhatva ke hetubhUta bhAva kI pratipAdaka bana gayI haiN| pravacanasAra kI 'jo evaM jANittA' gAthA isa prakAra hai jo evaM jANittA jhAdi paraM appagaM visuddhppaa| sAgAro'NAgAro khavedi so mohduggNtthiN|| 2/102 // pr.saa.| anuvAda-"jo zrAvaka aura zramaNa nijAtmA ko (eka upayogalakSaNa AtmA hI dhruva hai) aisA jAnakara paramAtmA kA dhyAna karatA hai, vaha vizuddha hotA huA mohagranthi (mithyAtva) kA vinAza karatA hai|" Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 249 pravacanasAra meM yaha gAthA 'NAhaM homi paresiM' gAthA se do gAthAoM ke bAda nibaddha hai, kintu tiloyapaNNattikAra ne uparyukta prayojana se ise ThIka usake bAda uttarArdhaparivartana ke sAtha isa prakAra rakha diyA hai NAhaM homi paresiM Na me pare saMti NANamahamekko / idi jo jhAyadi jhANe so appANaM havadi jhaado||9/36||ti.p.| jo evaM jANittA jhAdi paraM appayaM visuddhppaa| aNuvamamapAramadisayasokkhaM pAvedi so jiio||9/37||ti.p.| isake atirikta 'NAhaM homi paresiM' gAthA ke so appANaM havadi jhAdA isa antima caraNa ke sthAna meM so muccai aTThakammehiM (vaha ATha karmoM se mukta ho jAtA hai) vAkya rakhakara bhI siddhatvahetubhAva ko vyakta karanevAlI eka nayI gAthA raca dI hai| dekhie NAhaM homi paresiM Na me pare saMti nnaannmhmekko| idi jo jhAyadi jhANe so muccaI atttthkmmehiN|| 9/30 // ti.p.| pravacanasAra meM lagabhaga aisI hI eka gAthA aura hai NAhaM homi paresiM Na me pare Natthi majjhamiha kiNci| idi Nicchido jidiMdo jAdo jdhjaadruuvdhro|| 3/4 // pr.saa.| anuvAda-"na maiM para kA hU~, na para mere haiM, na isa loka meM merA kucha hai, aisA nizcita kara jitendriya AtmA yathAjAtarUpadhara (nagna) ho jAtA hai|" isa gAthA ke uttarArdha ko pUrNataH parivartita kara ise bhI siddhatvahetubhAva kA prarUpaka banAkara tiloyapaNNattI meM rakha diyA gayA hai| yathA NAhaM homi paresiM Na me pare Natthi majjhamiha kiNci| evaM khalu jo bhAvai so pAvai savvakallANaM // 9/38 // ti.p.| anuvAda-"na maiM para kA hU~, na para mere haiM, na isa loka meM merA kucha hai," aisA jo bhAtA (cintana karatA) hai, vaha sarvakalyANa ko pA letA hai|" isa prakAra pravacanasAra kI ina gAthAoM meM yativRSabhAcArya ne svAbhISTa vibhinna zabdoM kA prayoga kara unameM varNita svaparabheda-vijJAna evaM AtmadhyAna kI vibhinna prakAra se mokSahetutA prakaTa kI hai| paradravyoM se svAtmA kI bhinnatA kA darzana aura cintana hI vaha AtmadhyAna hai, jisase karmoM kA kSaya hotA hai| isa AtmadhyAna kA prarUpaNa AcArya kundakunda ne apane pravacanasAra meM bar3e prabhAvaka zabdoM meM kiyA hai| yativRSabhAcArya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra0 1 ko vaha bahuta bhaayaa| usake prarUpaNa ke lie inase acche zabdoM kA prayoga aura nahIM ho sakatA thA, isalie unhoMne AtmadhyAna ke prarUpaNArthaM kundakunda kI gAthAe~ jyoM kI tyoM apanA lIM aura kahIM-kahIM upayukta sthAna meM uparyukta zabdoM kA pratisthApana kara unheM apane abhISTa viSaya kA pratipAdaka banA liyA / prAcInakAla meM yaha sAhityika corI nahIM kahalAtI thI / asteya - mahAvratadhArI muniyoM ko na khyAtilAbha kI cAha thI, na arthalAbha kii| unheM kevala prabhAvaka zabdoM meM jinopadeza ke pratipAdana kI cAha thI / isalie apane abhISTa jinopadeza ke pratipAdanArtha jahA~ unheM pUrvaracita sundara gAthAe~ upalabdha ho jAtI thIM, vahA~ se unheM niHsaMkoca grahaNa kara lete the, isase unakI punarAvRtti kA nirarthaka parizrama aura samaya kA apavyaya 1 baca jAtA thA / isI prakAra pravacanasAra kI 'jo khavidamohakaluso' ityAdi gAthA ke antima caraNa so appANaM havadi jhAdA ke sthAna meM bhI eka bAra so pAvai NivvudiM sokkhaM ( vaha mokSasukha prApta karatA hai) tathA dUsarI bAra so muccai kammaNigalehiM (vaha karmabandhanoM se chUTa jAtA hai) vAkya rakhakara use mokSaprApti ke hetubhUta bhAva kA prarUpaka banA diyA hai / yathA jo khavidamohakaluso visayaviratto maNo NiruMbhittA / samavaTTido sahAve so pAvai NivvudiM sokkhaM // 9/23 // ti.pa. / jo khavidamohakammo visayaviratto maNo NiruMbhittA / samavadvido sahAve so muccai kammaNigalehiM // 9 / 48 // ti.pa. / pravacanasAra ke dvitIya adhikAra kI nimnalikhita 68 vIM gAthA meM dehAdi paradravya ke sAtha AtmA ke sabhI prakAra ke sambandhoM kA niSedha kiyA gayA hai NAhaM deho Na maNo Na ceva vANI Na kattA Na Na kArayidA aNumaMtA kAraNaM tesiM / va kattINaM // 2/68 // pr.saa.| anuvAda - " na maiM deha hU~, na mana, na vANI, na unakA kAraNa (pudgalarUpa upAdAna), na karttA (nimitta), na kArayitA aura na unake karanevAle pudgaloM kA anumodaka / " ukta adhikAra kI kra. 69 se lekara 79 taka kI 11 gAthAoM meM vibhinna yuktiyoM se jIva aura pudgala kI bhinnatA kA upapAdana kara 'arasamarUvamagaMdhaM' isa 80vIM gAthA meM jIva ke zuddha (paudgalika dharmoM se rahita) svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa prakaraNa - sambaddhatA se siddha hai ki 'NAhaM deho Na maNo' gAthA mUlataH pravacanasAra kI hai| For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.1 AcArya kundakunda kA samaya / 251 isake atirikta kundakundakRta niyamasAra meM bhI isI prakAra kI aneka gAthAe~ haiN| jaise NAhaM bAlo buDDo Na ceva taruNo Na kAraNaM tesiN| kattA Na hi kArayidA aNumaMtA Neva kattINaM // 79 // NAhaM rAgo doso Na ceva moho Na kAraNaM tesiN| kattA Na hi kArayidA aNumaMtA Neva kttiinnN|| 80 // 77, 78 aura 81 kramAMkavAlI gAthAe~ bhI bilakula aisI hI haiN| isa racanAzailI ke sAmya se isa bAta meM koI sandeha nahIM rahatA ki pravacanasAra kI uparyukta gAthA kundakundakRta hI hai| ___ yataH jIva aura dehAdi kI bhinnatA kA jJAna kara pudgalAdiparadharmarahita nija zuddhAtmA kA dhyAna karane se karmakSaya hotA hai aura jIva tathA paudgalika dehAdi kI bhinnatA kA pratipAdana 'NAhaM deho Na maNo' ityAdi gAthA ke pUrvArdha se bhI saMkSepa meM ho jAtA hai, ataH tiloyapaNNattikAra ne gAthA ke pUrvArdha ke sAtha apane abhiprAya kA pratipAdaka uttarArdha jor3akara gAthA ko saMkSepa meM siddhatva ke kAraNabhUta bhAva kA prarUpaka banA diyA hai| yathA NAhaM deho Na maNo Na ceva vANI Na kAraNaM tesiN| evaM khalu jo bhAo so pAvai sAsayaM tthaannN|| 9/32 // ti.p.| anuvAda-"na maiM deha hU~, na mana hU~, na vANI hU~ aura na unakA kAraNa hI hU~ , aisA jo bhAtA hai (cintana karatA hai), vaha zAzvata sthAna (mokSa) pAtA hai|" nimnalikhita gAthAe~ kundakundaracita samayasAra ke jIvAdhikAra kI haiM, jisameM samasta paradravyoM aura parabhAvoM se jIva kI bhinnatA darzAte hue usake ekatva kA pratipAdana kiyA gayA hai Natthi mama ko vi moho bujjhadi uvaoga eva ahmikko| taM mohaNimmamattaM samayassa viyANayA viti|| 36 // s.saa.| anuvAda-"jo yaha jAnatA hai ki moha se merA koI sambandha nahIM hai, maiM to eka mAtra upayoga hI hU~, use zuddhAtmasvarUpa ke jJAyaka puruSa moha se mamatvarahita mAnate haiN|" Natthi mama dhammaAdI bujjhadi uvaoga eva ahmikko| taM dhammaNimmamattaM samayassa viyANayA viti|| 37 // s.saa.| For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 anuvAda-"jo yaha jAnatA hai ki dharma (adharma, AkAza) Adi dravyoM se merA koI sambandha nahIM hai, maiM to eka mAtra upayoga hI hU~, use zuddhAtmasvarUpa ke jJAtA dharmAdi dravyoM se mamatvarahita mAnate haiN|" ina gAthAoM ke pratipAdya viSaya evaM pUrvApara gAthAoM ke sAtha prakaraNagata sambandha se siddha hai ki ye mUlataH samayasAra ke jIvAdhikAragata jIvAjIvabhinnatva yA jIvaikatvapratipAdaka prakaraNa kI gAthAe~ haiN| inakA racanAsAmya aura arthasAmya siddha karatA hai ki ye eka hI racanAkAra kI lekhanI se prasUta huI haiN| ina gAthAoM kA zAbdika sAmya ekadUsare ke sAtha to hai hI, isake atirikta samayasAra kI nimnalikhita gAthAoM se bhI hai| yathA jo mohaM tu jiNittA NANasahAvAdhiyaM muNai aadN| taM jidamohaMsA paramaTTaviyANayA viti|| 32 // s.saa.| ahamikko khalu suddho daMsaNaNANamaiyo sdaaruuvii| Na vi asthi majjha kiMci vi aNNaM paramANumittaM pi|| 38 // s.saa.| ahamikko khalu suddho Nimmamao nnaanndNsnnsmggo| tamhi Thio taccitto savve ee khayaM nnemi|| 73 // s.saa.| -------------- jANagabhAvo du ahamikko // 198 // s.saa.| ------------- jANagabhAvo hu ahmikko|| 199 // s.saa.| samayasAra kI uparyukta 36vIM evaM 37vIM gAthAoM meM ahamikko zabda kA prayoga huA hai, vaisA hI samayasAra kI ina 32, 38, 73, 198 evaM 199 kramAMka kI gAthAoM meM bhI huA hai| isI prakAra 36vIM evaM 37 vI gAthAoM meM samayassa viyANayA viMti vAkya prayukta huA hai, vaisA hI samayasAra kI Upara uddhRta 32 vIM gAthA meM tatsadRza paramaTThaviyANayA viMti vAkya prayukta huA hai| samayasAra kI anya gAthAoM se yaha zAbdika ekarUpatA bhI, jo racanAzailIgata ekarUpatA hai, siddha karatI hai ki 'Natthi mama ko vi moho' gAthA mUlataH samayasAra kI hai| isake pUrvArdha ko bhI AcArya yativRSabha ne tiloyapaNNattI meM yathAvat grahaNa kiyA hai| udAharaNa nIce draSTavya hai Natthi mama koi moho bujho uvjogmevmhmego| iha bhAvaNAhi jutto khave duTTha kmmaanni|| 9/29 // uparyukta 'ahamikko khalu suddho' ityAdi 38 vIM gAthA bhI samayasAra ke jIvAdhikAragata pratibuddha-prakaraNa se sambaddha hai aura ahamikko zabda ke prayoga se For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra0 1 AcArya kundakunda kA samaya / 253 usakI Upara nirdiSTa samayasAra kI gAthAoM ke sAtha racanAzailI - gata ekarUpatA bhI hai, ataH vaha bhI samayasAra kI maulika gAthA hai / use bhI tiloyapaNNattI meM prAyaH yathAvat AtmasAt kiyA gayA hai| yathA ahamekko khalu suddho daMsaNaNANappago sadAruvI / vi asthimajjhakiMci vi aNNaM paramANumettaM pi // 9 / 28 // adholikhita gAthA samayasAra ke jIvAdhikAra meM Aye apratibuddha - prakaraNa se sambaddha hai, jo 19vIM gAthA (kamme Nokammamhi ) se lekara 26vIM gAthA (jadi jIvo Na sarIraM) taka calatA hai kamme Nokammamhi ya ahamidi ahakaM ca kamma NokammaM / jA esA khalu buddhI appaDibuddho havadi tAva // 19 // anuvAda - " jaba taka karma aura nokarma meM 'maiM karma aura nokarma hU~ tathA ye karma aura nokarma mere haiM' aisI buddhi hotI hai, taba taka AtmA apratibuddha (ajJAnI) rahatA hai / " samayasAra kI isa apratibuddhalakSaNa - pratipAdaka gAthA ko, usake antima pAda meM navIna vAkya rakhakara tiloyapaNNattikAra ne mokSavirodhibhAva - pratipAdaka gAthA kA rUpa de diyA hai aura apane grantha ke siddhatvahetubhAva - prakaraNa meM pratiSThita kara liyA hai| yathA kamme Nokammammi ya ahamidi ahayaM ca kamma-NokammaM / jAyada sA khalu buddhI so hiMDai garuva-saMsAraM // 9/47 // anuvAda -- " karma aura nokarma meM 'maiM karma aura nokarma hU~ tathA karma aura nokarma mere haiM' yaha jo buddhi hotI hai, usase jIva gahana saMsAra meM bhramaNa karatA hai| " samayasAra ke tAtparyavRttigata pATha meM 'jo suyaNANaM savvaM' isa 10vIM gAthA ke anantara nimnalikhita do gAthAe~ dI gayI haiM mhi bhAvaNA khalu kAdavvA daMsaNe caritte ya / te puNa tiNNivi AdA tamhA kuNa bhAvaNaM Ade // 11 // jo AdabhAvaNamiNaM Niccuvajutto muNI samAcaradi / so savvadukkhamokkhaM pAvadi acireNa kAleNa // 12 // anuvAda - " samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra meM bhAvanA karanI cAhie aura kyoMki ve tInoM AtmA hI haiM, ataH AtmA meM bhAvanA kro| " ( 11 ) / For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra.1 "jo muni isa AtmabhAvanA kA nitya udyata hokara AcaraNa karatA hai, vaha thor3e hI samaya meM samasta duHkhoM se mukta ho jAtA hai|"(12)| ___inameM se dUsarI gAthA tiloyapaNNattI meM 'gayasitthamUsa' Adi gAthA ke bAda jor3a dI gyii| yathA gayasittha-mUsa-gabbhAyAro rynnttyaadigunnjutto| Niya-AdA jhAyavvo khayarahido jiivghnndeso|| 9 / 45 // jo AdabhAvaNamiNaM Niccuvajutto muNI smaacrdi| so savvadukkhamokkhaM pAvai acireNa kaalenn|| 9 // 46 // anuvAda-"moma se rahita mUsaka ke bhItarI AkAra ke samAna, ratnatrayAdi guNoM se yukta, avinazvara, akhaNDapradezI AtmA kA dhyAna kro|"(9/45)| "jo muni isa AtmabhAvanA kA nitya udyata hokara AcaraNa karatA hai, vaha thor3e hI samaya meM samasta duHkhoM se mukta ho jAtA hai|"(9 / 46) / yahA~ hama dekhate haiM ki samayasAra kI Upara uddhRta 'NANamhi bhAvaNA' ityAdi gAthA meM hI 'bhAvaNA', 'bhAvaNaM Ade' (AdabhAvaNaM) zabdoM kA prayoga huA hai, tiloyapaNNattI kI 'gayasitthamUsa' Adi gAthA meM nhiiN| isalie 'jo AdabhAvaNamiNaM' yaha dUsarI gAthA zabdasAmya-pramANa se samayasAra kI 'NANamhi bhAvaNA' Adi gAthA ke hI sAtha svabhAvataH sambaddha siddha hotI hai| 'gayasitthamUsa' Adi gAthA meM 'bhAvaNA' 'bhAvaNaM Ade' Adi zabda na hone se, usake bAda rakhI gayI 'jo AdabhAvaNamiNaM' gAthA pUrvagAthA se svabhAvataH sambaddha siddha nahIM hotii| isase spaSTa hai ki yaha gAthA samayasAra kI hI hai, ise AcArya yativRSabha ne tiloyapaNNattI meM AtmasAt kara liyA isI prakAra pravacanasAra ke dvitIya adhikAra meM nimnalikhita tIna gAthAe~ kramazaH kahI gayI haiM dehA vA daviNA vA suhadukkhA vAdha sttumittjnnaa| jIvassa Na saMti dhuvA dhuvovaogappago appaa|| 2/101 // jo evaM jANittA jhAdi paraM appagaM visuddhppaa| sAgAro'NAgAro khavedi so mohduggNtthiN|| 2/102 // jo NihadamohagaMThI rAgapadose khavIya saamnnnne| hojjaM samasuhadukkho so sokkhaM akkhayaM lhdi|| 2/103 // For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra0 1 AcArya kundakunda kA samaya / 255 anuvAda - " zarIra, dhanadhAnya, sukhaduHkha aura zatrumitra jIva ke sAtha sadA nahIM rahate, kevala upayogalakSaNa AtmA sadA rahatA hai / " ( 2 / 101 ) / "aisA jAnakara jo paramAtmA kA dhyAna karatA hai, vaha sAkAra ho yA anAkAra, vizuddha hotA huA mohanIya karma kI azubha granthi ko naSTa kara detA hai / " (2 / 102) / " jo puruSa mohagranthi ko naSTa kara zramaNAvasthA meM rAgadveSa kA vinAza karatA huA sukhaduHkha meM samabhAva dhAraNa karatA hai, use akSayasukha kI prApti hotI hai|" (2/103) / ye tInoM gAthAe~ artha kI dRSTi se paraspara sambaddha haiM / dUsarI gAthA ke 'jo evaM jANittA' (jo aisA jAnakara ) ye zabda pahalI gAthA meM kahe hue artha ko saMketita karate haiM aura tIsarI gAthA ke 'jo NihadamohagaMThI' (jo puruSa mohagraMthI kA vinAza karatA hai) zabda dUsarI gAthA meM kathita mohadurgranthi kA vinAza karanevAle kI ora saMketa karate haiN| donoM gAthAoM meM prayukta 'mohagranthi' zabda se donoM ke arthagata antaHsambandha kI vizeSatayA puSTi hotI hai| yaha AdhArabhUta antaH sambandha siddha karatA hai ki ye tInoM gAthAe~ pravacanasAra kI maulika gAthAe~ haiN| AcArya yativRSabha ne inameM se 'jo NihadamohagaMThI' isa tIsarI gAthA ko tiloyapaNNattI meM sammilita kiyA hai| vaha usake nauveM mahAdhikAra kI 54vIM gAthA hai| samayasAra aura pravacanasAra meM nIce likhI gAthAe~ upalabdha hotI haiM appANamappaNA saMdhiUNa do puNNapAvajoesu / daMsaNaNANamhi Thido icchAvirao ya aNNamhi // 187 // sa.sA. / jo savvasaMgamukko jhAyadi appANamappaNo appA | Navi kammaM NokammaM cedA ceyei appANaM jhAyaMto daMsaNaNANamao lahai acireNa appANameva so eyattaM // 188 // sa.sA. / aNaNNamao / kammapavimukkaM // 189 // s.saa.| joNhamuvadesaM / jo moharAgadose NihaNadi uvalabbha so savvadukkhamokkhaM pAvadi acireNa kAleNa // 1 / 88 // pra.sA. / anuvAda - " jo zubha aura azubha donoM yogoM se nivRtta hokara AtmA ko AtmA se hI rokakara, darzanajJAna meM sthita hotA hai evaM anya padArthoM kI icchA se rahita hokara sarva parigraha se mukta ho jAtA hai, pazcAt AtmA ko AtmA se hI dhyAtA hai tathA karma aura nokarma se tanika bhI spRSTa na hote hue kevala caitanyabhAva se hI ekatva kA anubhava karatA hai, vaha jIva AtmA kA dhyAna karate hue darzanajJAnamaya ho jAtA hai, aura zIghra hI karmamukta AtmA ko pA letA hai| " ( sa.sA./ 187-189) / For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 " jo jinopadeza pAkara moharAgadveSa kA vinAza karatA hai, vaha zIghra hI samasta duHkhoM se mukta ho jAtA hai / " (pra.sA./ 1 / 88) / samayasAra kI ukta tIna gAthAe~ eka (mizra) vAkyarUpa haiN| tInoM gAthAoM ke dvArA hI eka kathana pUrNa hotA hai| Adi kI DhAI gAthAe~ uddezyarUpa haiM aura antima AdhI gAthA vidheyarUpa / antima gAthA ke uttarArdha meM karmavimukta AtmA kI prApti ke kArya kA varNana hai aura Adi kI DhAI gAthAoM meM usake kAraNoM kA / isase siddha hai ki dUsarI gAthA kA 'jo savvasaMgamukko' ityAdi pUrvArdha ukta gAthAsamUha kA avibhAjya aMga hai, ataeva samayasAra kA maulika aMza hai| isI prakAra pravacanasAra kI uparyukta gAthA apanI pUrvavartI 'jiNasatthAdo aTThe' (pra. sA. 1/86) Adi gAthAoM ke AdhAra para astitva meM AyI hai, isalie vaha bhI pravacanasAra kI maulika gAthA hai| kundakunda kI ina gAthAoM meM se dUsarI gAthA ke pUrvArdha aura antima gAthA ke uttarArdha ko lekara yativRSabha ne tiloyapaNNattI kI yaha gAthA nirmita kI haijo savvasaMgamukko jhAyadi appANamappaNo appA | so savvadukkhamokkhaM pAvai acireNa kAlena // 9/51 // pravacanasAra ke prathama adhikAra meM AcArya kundakunda 69vIM gAthA se lekara 76vIM gAthA taka ATha gAthAoM meM puNyajanya indriyasukha ko bhI duHkharUpa hI batalAte hue 77 vIM gAthA meM upasaMhAra rUpa meM kahate haiM Na hi maNNadi jo evaM Natthi viseso tti puNNapAvANaM / hiMDadi ghoramapAraM saMsAraM mohasaMchaNNo // 1/77 // anuvAda - " jo aisA nahIM mAnatA ki puNya aura pApa meM bheda nahIM hai, vaha moha se Acchanna ho ghora aura apAra saMsAra meM bhramaNa karatA hai / " puNya kI duHkharUpatA kA pratipAdana karane ke bAda upasaMhArarUpa meM isa gAthA kA kathana svAbhAvika hone se siddha hai ki yaha pravacanasAra kI maulika gAthA hai| yaha gAthA tiloyapaNNattI (9/58) meM bhI jyoM kI tyoM milatI hai, kintu usake pUrva meM puNya kI duHkharUpatA kA vaisA pratipAdana nahIM hai, jaisA pravacanasAra meM hai, jisase siddha hai ki vaha tiloyapaNNattI kI apanI gAthA nahIM hai / kintu vaha usake 'siddhatva - hetubhAva' adhikAra meM saMgraha - yogya thI, isalie AcArya yativRSabha ne usakA usameM saMgraha kara liyA hai| isa gAthA ke pahale tiloyapaNNattI meM nimnalikhita gAthA bhI pAyI jAtI hai-- For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.1 AcArya kundakunda kA samaya / 257 paramaTThabAhirA je te aNNANeNa punnnnmicchNti| ____saMsAragamaNahe, vi mokkhahe, ayaannNtaa|| 9/57 // yaha samayasAra ke puNyapApAdhikAra kI 154 vIM gAthA hai aura puNyapApa-prakaraNa se isakA arthagata tAdAtmya hai| isake atirikta isake pUrva nibaddha tIna gAthAoM meM tathA uttaravartI eka gAthA meM paramArtha (AtmasvarUpa) meM sthita aura asthita muni kI pariNatiyoM kA varNana kiyA gayA hai, jo 'paramaTTho khalu samao' (sa.sA.151), 'paramaTThamhi du aThido' (sa.sA.152), 'paramaTThabAhirA je NivvANaM' (sa.sA.153) evaM 'paramaTThamassidANa du' (sa.sA.156) ina uktiyoM se sUcita hotA hai| uparyukta 154 vIM gAthA meM bhI paramArthabAhya muniyoM kI pariNati kA varNana hai| isa zabdasAmya aura bhAvasAmya se bhI usakA pUrvavartI evaM uttaravartI gAthAoM se tAdAtmya hai| isase siddha hai ki vaha mUlataH samayasAra kI hI gAthA hai| tiloyapaNNattI meM na to puNyapApa kA koI prakaraNa hai, na hI paramArthasthita aura paramArthabAhya muniyoM kI pariNati kI pratipAdaka anya gAthAe~ haiM, yahA~ taka ki paramArtha ke artha kI vyAkhyA bhI kisI pUrva gAthA meM nahIM kI gaI, jaisI samayasAra kI 'paramaTTho khalu samao' (151) ityAdi gAthA meM kI gaI hai| vastutaH zuddhAtmasvabhAva ke artha meM paramArtha zabda kA prayoga kundakunda kI dena hai| yaha isa bAta ke nirNaya ke lie paryApta sabUta hai ki uparyukta gAthA kA mUla tiloyapaNNattI meM nahIM hai, apitu usake 'siddhatva-hetubhAva' adhikAra meM rakhe jAne yogya hone se use samayasAra se le liyA gayA hai| pravacanasAra kI nimnalikhita gAthAoM meM se bhI prathama aura antima ko chor3akara zeSa sabhI jyoM kI tyoM usI krama se tiloyapaNNattI meM milatI haiM. 1. pariNamadi jeNa davvaM takkAlaM tammayaM tti pnnnnttN| tamhA dhammapariNado AdA dhammo munnedvvo|| pra. sA. 1/8 / 2. jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho| suddheNa tadA suddho havadi hi prinnaamsbbhaavo|| pra. sA.1/9, ti.pa. 9/60 / 3. dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhsNpyogjudo| pAvadi NivvANasuhaM suhovajutto va sggsuhN|| pra.sA.1/11, ti.p.9/61| 4. asuhodayeNa AdA kuNaro tiriyo bhavIya nneriyo| dukkhasahassehiM sadA abhiMdhudo bhamadi accNtN|| pra. sA. 1/12, ti.p.9/62| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 5. aisayamAdasamutthaM visayAtIdaM annovmmnnN| . avvucchiNNaM ca suhaM suddhvogppsiddhaannN|| pra.sA. 1/13, ti.p.9/63| 6. suvididapayatthasutto saMjamatavasaMjudo vigdraago| samaNo samasuhadukkho bhaNido suddhovaogo tti|| pra.sA. 1/14 / yahA~ 'pariNamadi jeNa' isa prathama gAthA meM kahA gayA hai ki "AtmA jisa samaya jisa bhAva meM pariNata hotA hai, usa samaya vaha usa-bhAvamaya (tanmaya) hotA hai, isalie dharmapariNata AtmA ko dharma hI mAnanA caahie| isI kAraNa-kArya-niyama ke pariNAma kA pradarzana 'jIvo pariNamadi jadA' isa uttaragAthA meM kiyA gayA hai| usakA artha hai-"jIva jaba zubhabhAva meM pariNata hotA hai, taba zubha hotA hai, jaba azubhabhAva meM pariNata hotA hai, taba azubha hotA hai aura jaba zuddhabhAva meM pariNata hotA hai, taba zuddha hotA hai, kyoMki jIva pariNAma-svabhAvavAlA hai| ___'dhammeNa' aura 'asuhodayeNa' ina do gAthAoM meM zuddha, zubha aura azubha bhAvoM meM pariNata hone ke phala batalAye gaye haiM ki dharmapariNata (munivratadhArI)68 AtmA yadi zuddhopayoga se yukta hotA hai, to nirvANasukha prApta karatA hai aura zubhopayoga se yukta hotA hai, to svarga sukha pAtA hai| isake viparIta azubhapayoga-pariNata jIva kumAnuSa, tiryaMca yA nArakI hokara nirantara duHkhoM se pIr3ita hotA huA dIrghakAla taka saMsaraNa karatA hai| ___'aisayamAda' isa gAthA meM zuddhopayoga ke bala se prApta honevAlI siddhAvasthA ke sukha kA varNana kiyA gayA hai aura 'suvidida' ityAdi gAthA meM zuddhopayoga ke lie Avazyaka yogyatAoM kA nirUpaNa hai, jisameM batalAyA gayA hai ki jo zramaNa Agama kA samyagjJAtA, saMyama tapa se yukta, vigatarAga tathA sukha-duHkha meM samabhAva dhAraNa karanevAlA hai, usake zuddhopayoga hotA hai| isa prakAra pravacanasAra kI uparyukta chahoM gAthAe~ varNyaviSaya kI ekatA tathA kAryakAraNabhAva evaM lakSyalakSaNabhAva-sambandhoM se paraspara jur3I huI haiN| pahalI gAthA meM dhammapariNado AdA aura tIsarI gAthA meM dhammeNa pariNadappA ina padoM kA sAmya bhI ukta gAthAoM ke pArasparika sambandha kA dyotaka hai| isase siddha hotA hai ki uparyukta chahoM gAthAe~ mUlataH pravacanasAra kI haiN| pravacanasAra ke tRtIya adhikAra meM eka nimna68. "sakalasaGgasaMnyAsAtmani zrAmaNye satyapi kaSAyalavAvezAt --- arhadAdiSu ---bhaktyA vatsalatayA ca pracalitasya, tAvanmAtrarAgapravartita-paradravyapravRtti-saMvalitazuddhAtmavRtteH, zubhopayogi cAritraM syaat|" tattvapradIpikA vRtti / pravacanasAra / 3 / 46 / For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 259 likhita gAthA bhI hai samaNA suddhavajuttA suhovajuttA ya hoMti smymhi| tesu vi suddhavajuttA aNAsavA sAsavA sesaa|| 3/45 // isa gAthA ke sAtha bhI upuryakta 'dhammeNa pariNadappA' gAthA kA zabdagata aura arthagata sAmya hai tathA isakI TIkA meM AcArya amRtacandra ne bhI kahA hai ki 'dhammeNa pariNadappA' gAthA meM granthakAra (pravacanasAra ke kartA) ne svayaM kahA hai ki zubhopayoga kA dharma ke sAtha ekArthasamavAya hai-"dhammeNa pariNadapyA iti' svayameva nirUpitatvAdasti tAvacchubhopayogasya dharmeNa shaikaarth-smvaayH|" ina pramANoM se bhI isa tathya kI puSTi hotI hai ki 'dhammeNa pariNadappA' gAthA kundakundakRta hI hai| tiloyapaNNattI meM uparyukta (kramAMka 2 se 5 taka kI) gAthAoM kA pUrvApara gAthAoM ke sAtha vaisA kAryakAraNabhAva evaM lakSyalakSaNabhAva sambandha nahIM hai, jaisA pravacanasAra kI pUrvApara gAthAoM ke sAtha hai| ataH spaSTa hai ki ve tiloyapaNNattI kI maulika gAthAe~ nahIM hai, apitu pravacanasAra se lAkara rakhI gaI haiN| ___ kundakunda ke granthoM se nimnalikhita gAthAe~ bhI tiloyapaNNattI ke uparyukta adhikAra meM AtmasAt kI gayI haiM 1. deho ya maNo vANI - pra.sA./2/69, ti.p./9/33| 2. NAhaM poggalamaio - pra.sA./2/70, ti.p./9/34| 3. evaM NANappANaM - pra.sA./2/100. ti.p./9/35| 4. paramANupamANaM vA 69 - pra.sA./3/39, ti.pa./9/41 / 5. jassa Na vijadi rAgo paM.kA./142, ti.p./9/24| 6. jo savvasaMgamukko - paM.kA./158, ti.p./9/26| 7. payaDiTThidiaNubhAga paM.kA./73, ti.p./9/49| 8. tamhA NivvudikAmo 70 paM.kA./172, ti.p./9/42| 9. kevalaNANasahAvo ni.sA./96, ti.p./9/50| 10. Na vi pariNamadi sa.sA./76, ti.p./9/68| 11. jAva Na vedi visesaMtaraM - sa.sA./69, ti.p./9/67| 12. jo saMkappaviyappo - sa.sA./tA.vR.pATha/288, ti.p./9/65| 13. baMdhANaM ca sahAvaM - sa.sA./293, ti.p./9/66| 14. paDikamaNaM paDisaraNaM - sa.sA./306, ti.p./9/53| 69. pAThabheda : uttarArdha-"vijjadi jadi so siddhiM Na lahadi savvAgamadharo vi|" pra.sA./3/39 / "so Na vijANadi samayaM sagassa savvAgamadharo vi|" ti.pa./9/41 / 70. kevala gAthA ke pUrvArdha meM sAmya hai| - Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 isa prakAra 35 gAthAe~ kundakunda ke granthoM se tiloyapaNNattI meM lI gaI haiN| kundakunda ne mokSamArga evaM jIvAdi tattvoM ke prarUpaNa meM jo nizcaya aura vyavahAra nayoM kA prayoga kiyA hai, usakA bhI anukaraNa yativRSabhAcArya ne tiloyapaNNattI meM kiyA hai| yathA NANAvaraNappahUdI Nicchaya-vavahArapAya atisayae / saMjAdeNa anaMtaM NANeNaM daMsaNeNa sokkheNaM // 1 / 71 // virieNa tahA khAiya - sammatteNaM pi dANalAhehiM / bhogopabhoga- Nicchaya-vavahArehiM ca paripuNNo // 1 / 72 // anuvAda - " ( arthAgama ke karttA bhagavAn mahAvIra ) jJAnAvaraNAdi cAra ghAtI karmoM ke nizcaya - vyavahArarUpa vinAza-hetuoM kA prakarSa hone para anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya tathA kSAyikasamyaktva, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga aura kSAyika- upabhoga ina navalabdhiyoM ke nizcaya - vyavahAra rUpoM se paripUrNa hue| " tiloyapaNNattI meM kundakunda ke granthoM se uparyukta gAthAe~ grahaNa kiye jAne evaM vastusvarUpa ke nirUpaNa meM nizcaya - vyavahAra nayoM kA anukaraNa kiye jAne se siddha hai kundakunda dvitIya zatAbdI I0 meM hue yativRSabhAcArya se pUrvavartI haiN| yahA~ do bAteM dhyAna dene yogya haiN| pahalI yaha ki samayasAra ke AtmakhyAtiTIkAgata pATha meM jo gAthAe~ nahIM haiM, kintu tAtparyavRttigata pATha meM haiM, unameM se tIna tiloyapaNNattI meM milatI haiN| isase spaSTa hotA hai ki ve yativRSabha ke samaya meM samayasAra kI pratiyoM meM upalabdha thiiN| dUsarI yaha ki tiloyapaNNattI meM jo 'puNNeNa hoi vihavo' gAthA (9/56) hai, vaha paramAtmaprakAza ( 2 / 60) meM bhI hai / kintu, sampUrNa paramAtmaprakAza apabhraMza - dohoM meM nibaddha hai, jabaki ukta gAthA prAkRta meM hai / isase siddha hotA hai ki vaha gAthA tiloyapaNNattI se hI chaThI zatI I0 ke paramAtmaprakAza meM pahu~cI hai| 5. 3. tiloyapaNNattI kI gAthAe~ kundakunda ke granthoM meM nahIM Upara prAyaH sarvatra yukti - pramANapUrvaka yaha siddha kiyA gayA hai ki uparyukta gAthAe~ kundakundakRta hI haiM, yativRSabhakRta nahIM, ataH kundakunda ke graMthoM se hI tiloyapaNNattI meM lI gayI haiM, tiloyapaNNattI se kundakunda ke granthoM meM nhiiN| isakA eka pramANa yaha bhI hai ki AcArya yativRSabha ne apanI pratibhA kevala kasAyapAhuDa para cUrNisUtra tathA tiloyapaNNattI jaise karaNAnuyoga kA grantha likhane meM hI dikhalAyI hai, koI adhyAtmagrantha unakI lekhanI se prasUta nahIM huA / tiloyapaNNattI ke 'siddhatva - hetu - bhAva' adhikAra meM bhI unhoMne 'zubhopayoga', 'zuddhopayoga', 'paramArtha', 'zuddhAtmA', 'nizcaya', For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 261 'vyavahAra' Adi jaise adhyAtmazAstrIya pAribhASika zabdoM ko paribhASita nahIM kiyaa| yaha tathya bhI isa bAta kI puSTi karatA hai uparyukta adhyAtmaparaka gAthAe~ yativRSabha kI nahIM haiM, apitu kundakunda kI hI haiN| ataH kundakunda, yativRSabha se pUrvavartI haiN| 5vIM za. I. kI sarvArthasiddhi meM kundakunda kI gAthAe~ uddhRta 6.1. sarvArthasiddhi kA racanAkAla __paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne aneka pramANoM ke dvArA sarvArthasiddhikAra devanandI (pUjyapAda svAmI) kA samaya IsA ke pA~cavI zatI (450 I0 ke lagabhaga) nizcita kiyA hai| ve svAmI samantabhadra nAmaka grantha meM likhate haiM "pUjyapAda ne pANinIya vyAkaraNa para zabdAvatAra nAmaka nyAsa likhA thA aura Apa gaMgarAjA durvinIta ke zikSAguru (Preceptor) the, aisA hebbUra ke tAmralekha, epigrephiyA karNATikA kI kucha jildoM, karNATakakavicarite aura hisTarI oNpha kanaDIja liTarecara meM pAyA jAtA hai| sAtha hI yaha bhI mAlUma hotA hai ki 'durvinIta' rAjA kA rAjyakAla I0 san 482 se 522 taka rahA hai| isalie pUjyapAda IsavI san 482 se bhI kucha pahale ke vidvAna the, yaha spaSTa hai| DaoNkTara bUlhara ne71 jo Apako IsA kI pA~cavI zatAbdI kA vidvAn likhA hai, vaha ThIka hI hai| pUjyapAda ke eka ziSya vajranandI ne vi0 saM0 526 (I0 san 470) meM drAviDa saMgha kI sthApanA kI thI, jisakA ullekha devasena ke 'darzanasAra' grantha (vi0 saM0 990) meM milatA hai aura isase yaha mAlUma hotA hai ki pUjyapAda 'durvinIta' rAjA ke pitA 'avinIta' 72 ke rAjyakAla meM bhI maujUda the, jo I0 san 430 se prAraMbha hokara 482 taka pAyA jAtA hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma par3atA hai ki drAviDa saMgha kI sthApanA jaba pUjyapAda ke eka ziSya ke dvArA huI hai, taba usakI sthApanA ke samaya pUjyapAda kI avasthA adhika nahIM to 40 varSa ke karIba jarUra hogI aura unhoMne apane granthoM kI racanA kA kArya I0 san 450 ke karIba prArambha kiyA hogaa|" (svAmI samantabhadra / pR.142143)| pUjyapAda devanandI ke IsA kI pA~cavI zatAbdI meM vartamAna hone kI puSTi eka anya pramANa se bhI hotI hai| paramAtmaprakAza aura yogasAra nAmaka prasiddha adhyAtmagranthoM 71. di iNDiyana eNTikverI XIV, 355. (svAmI samantabhadra / pAdaTippaNI / pR. 143) / 72. "avinIta rAjA kA eka tAmralekha zaka saM0 388 (I0 san 466) kA likhA huA pAyA jAtA hai jise markaga pleTa - . "taTasvAmA saM Cno 0. MMITMMM 4HCM4M. / samantabhadra/pA.Ti./pra. 143 / .. . . . For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 ke kartA joindudeva (yogIndudeva) kA sthitikAla vidvAnoM ne chaThI zatAbdI I0 nirdhArita kiyA hai| isakA pramukha pramANa yaha hai ki sAtavIM zatI I0 ke prAkRta vaiyAkaraNa caNDa ne apane prAkRtalakSaNa nAmaka vyAkaraNagrantha meM 'yathA tathA anayoH sthAne' ke udAharaNa meM paramAtmaprakAza kA yaha dohA uddhRta kiyA hai kAla laheviNu joiyA jima-jima moha glei| timu-timu daMsaNu lahai jiu Niya maiM appu munnei|| 1/85 // 3 anuvAda-"he yogI! kAla pAkara jyoM-jyoM moha vigalita hotA hai, tyoM-tyoM jIva samyagdarzana prApta karatA hai, pazcAt niyama se AtmasvarUpa ko jAnatA hai|" joindudeva AcArya kundakunda ke atirikta pUjyapAda devanandI se bhI atyadhika prabhAvita haiN| unhoMne pUjyapAda ke prasiddha adhyAtmagrantha samAdhitantra ke bhI aneka padya apabhraMza meM rUpAntarita kara paramAtmaprakAza meM samAviSTa kiye haiN| yathA- ' yaH parAtmA sa evAhaM yo'haM sa prmsttH| ahameva mayopAsyo nAnyaH kazciditi sthitiH|| 31 // sa. tntr| jo paramapyA NANamau so hau~ deu annNtu| jo hau~ so paramappu paru ehau bhAvi nnibhNtu|| 2/175 ||p.pr.| jIrNe vastre yathAtmAnaM na jIrNaM manyate tthaa| jIrNe svadehe'pyAtmAnaM na jIrNaM manyate budhH|| 64 // sa. tntr| jiNNiM vatthiM jema buhu dehu Na maNNai jinnnnu| dehiM jiNNiM NANi taha~ appu Na maNNai jinnnnu|| 2/179 // p.pr.| naSTe vastre yathAtmAnaM na naSTaM manyate tthaa| naSTe svadehe'pyAtmAnaM na naSTaM manyate budhH|| 65 // s.tntr| vatthu paNa?i jema buhu dehu Na maNNai nnch| NaDhe dehe NANi taha~ appu Na maNNai nntttth|| 2/180 // p.pr.| 73. dekhie , paramAtmaprakAza / iNTroDakzana : e. ena. upAdhye / pR.75 tathA 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' / khaNDa 2 / pR.2 pR. 246-248 / For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra01 4 rakte vastre yathAtmAnaM na raktaM rakte svadehe'pyAtmAnaM na raktaM ratte vattheM jema bahu dehu Na dehiM rattiM NANi taha~ appu Na AcArya kundakunda kA samaya / 263 manyate tathA / manyate budhaH // 66 // sa. tantra / maNNai rattu / maNNai rattu // 2/178 // pa.pra. / DaoN0 e0 ena0 upAdhye paramAtmaprakAza kI prastAvanA ( Introduction) meM pRSTha 30 para likhate haiM- " Turning to Samadhisataka of Pujyapada, P.-Prakasa agrees with it very closely, and I feel no doubt that yogindu has almost verbally followed that model. " arthAt " pUjyapAda ke samAdhizataka se paramAtmaprakAza kA ghaniSTha sAmya hai aura isameM sandeha nahIM ki yogIndu ne usakA akSarazaH anusaraNa kiyA hai|" DaoN0 upAdhye ne samAdhizataka aura paramAtmaprakAza ke una padyoM ke kramAMka bhI darzAye haiM, jinameM akSarazaH sAmya dRSTigocara hotA hai| DaoN. upAdhye Age likhate haiM- "There are many common ideas besides these close agreements.' (Introduction, p.30) / arthAt " isa padyagata ghaniSTha sAmya ke atirikta pUjyapAda aura yogIndu ke aneka vicAroM meM bhI sAmya hai / " "1 chaThI zatI I0 ke paramAtmaprakAza meM pUjyapAda - svAmI - kRta samAdhizataka (samAdhitantra) ke padyoM kI upalabdhi isa tathya kI puSTi karatI hai ki pUjyapAda devanandI kA sthitikAla pA~cavI zatI I0 se nIce nahIM jA sakatA / suprasiddha zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI saMghavI bhI pUjyapAda ke isa kAlanirdhAraNa se sahamata haiM, yaha unake nimnalikhita vaktavya se jJAta hotA hai "svopajJa mAne jAnevAle bhASya ko yadi alaga kiyA jAya, to tattvArthasUtra para jo sIdhI TIkAe~ isa samaya upalabdha haiM, una saba meM pUjyapAda kI 'sarvArthasiddhi' prAcIna hai / pUjyapAda kA samaya vidvAnoM ne vikrama kI pA~cavIM - chaThIM zatAbdI nirdhArita kiyA hai, isase sUtrakAra vA0 umAsvAti vikrama kI pA~cavIM zatAbdI se pahale kisI samaya hue haiM, aisA kaha sakate haiN| "74 isa prakAra AcArya devanandI (pUjyapAda svAmI) kA sarvamAnya samaya 450 I0 ke lagabhaga hai / ataH sarvArthasiddhi kA racanAkAla bhI yahI hai / 74. 'tattvArthasUtra ke praNetA umAsvAti '/' anekAnta '/ varSa 1 / kiraNa 6-7 / vi.saM. 1987, vIra ni. saM. 2456 / pRSTha 390 / For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 6.2. sarvArthasiddhi meM kundakunda kI gAthAoM ke udAharaNa pA~cavI zatAbdI I0 kI sarvArthasiddhi meM pUjyapAda svAmI ne kundakunda ke granthoM se aneka gAthAe~ 'uktaM ca' kahakara uddhRta kI haiN| 'saMsAriNo muktAzca' (2 / 10) sUtra kI TIkA meM bArasa aNuvekkhA kI nimnalikhita pA~ca gAthAe~ 'uktaM ca' nirdeza ke sAtha uddhRta kI gaI haiM savve vi puggalA khalu kamaso asaI atakhutto 44 a010 / pra01 bhuttujhiyA ya jIveNa / puggala - pariya- saMsAre // 25 // ye pA~coM gAthAe~ jisa krama se uddhRta kI gaI haiM, usI krama se kundakunda kI bArasa-aNuvekkhA meM vidyamAna haiM tathA kisI anya prAcIna grantha meM nahIM pAyI jaatiiN| ataH yaha nizcita hai ki pUjyapAda ne ye kundakunda kI bArasa - aNuvekkhA se uddhRta kI haiN| savvamhi loyakhette kamaso taM Natthi jaM Na uppaNaM / ogAhaNA bahuso paribhamido khettasaMsAre // 26 // ussappiNi-avasappiNi-samayAvaliyAsu NiravasesAsu / jAdo mudo ya bahuso bhamaNeNa du kAlasaMsAre // 27 // NirayAdijahaNNAdisu jAva du uvarillayA du gevajjA / micchattasaMsideNa du bahuso vi bhavaTThidI bhamidA // 28 // savvA payaDidvidIo aNubhAga-padesa - baMdhaThANANi / micchattasaMsideNa ya bhamidA puNa bhAvasaMsAre // 29 // bArasa- aNuvekkhA kI nimnalikhita gAthA (35) bhI 'sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH' (2 / 32) sUtra kI sarvArthasiddhi TIkA meM uddharaNa ke rUpa meM prApta hotI hai-- 'pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA" (7/13) isa sUtra kI vyAkhyA karate hue pravacanasAra kI nIce darzAyI gayI gAthAe~ 'uktaM ca' kahakara sarvArthasiddhi meM uddhRta kI gayI haiM NiccidaradhA sat ya taru dasa viyaliMdiesu chacceva / suraNiyatiri cauro coddasa maNue sadasahassA // 35 // maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / baMdho hiMsAmetteNa payadassa Natthi For Personal & Private Use Only samidassa // 3 / 17 // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.1 AcArya kundakunda kA samaya / 265 uccAlidamhi pAde iriyAsamidassa nniggmtttthaanne| AbAde (dhe) jja kuliMgo mareja tjjogmaasej|| 3 / 17.1 / / Na hi tassa taNNimitto baMdho suhumo vi desido sme| mucchApariggaho tti ya ajjhappapamANado bhnnido|| 3 / 17.2 // (ye donoM gAthAe~ tAtparyavRtti-pATha meM haiN|) ___ 'ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm' (5/14) sUtra kI TIkA meM pUjyapAda svAmI ne 'eka sthAna meM anantAnanta pudgaloM kA avagAha saMbhava hai' isa tathya kI puSTi ke lie 'paJcAstikAya' kI 'ogADhagADhaNicio' gAthA AgamapramANa ke rUpa meM prastuta kI hai, yaha pUrva (zIrSaka 3.3) meM batalAyA jA cukA hai| yaha paMcAstikAya kI 64vIM gAthA hai| pravacanasAra ke dvitIya adhikAra meM bhI yaha kucha parivartana ke sAtha 76 veM kramAMka para kathita hai| ___ 'pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat' (5/16) sUtra kA artha spaSTa karate hue 'dharmAdi dravyoM kA paraspara praveza hone para bhI ve apanA svabhAva nahIM chor3ate, isalie unameM abheda nahIM hotA' isa niyama kI puSTi pUjyapAda svAmI ne paMcAstikAya kI nimnalikhita sAtavIM gAthA sarvArthasiddhi meM 'uktaM ca' vacana ke sAtha uddhRta karake kI hai aNNoNNaM pavisaMtA ditA ogaasmnnnnmnnnnss| . melaMtA vi ya NiccaM sagasabbhAvaM Na jhNti|| 7 // unhoMne 'aNavaH skandhAzca' (5 / 25) sUtra ke antargata 'aNu' ko paribhASita karate hue kahA hai ki 'jisakA Adi bhI vahI hotA hai, madhya bhI vahI hotA hai aura anta bhI vahI hotA hai, use aNu kahate haiM' aura isakI puSTi ke lie unhoMne sarvArthasiddhi meM niyamasAra kI nimnalikhita gAthA (26) 'uktaM ca' kahakara pramANarUpa meM prastuta kI hai attAdi attamajhaM attaMtaM va iMdiye gejhN| jaM davvaM avibhAgI taM paramANuM viaannaahi|| 26 // isa prakAra pUjyapAda devanandI ne kundakunda ke granthoM ko Agama ke rUpa meM svIkAra kiyA hai aura unake vacanoM ko pramANarUpa meM prastuta kara apane kathana kI puSTi kI hai| pUjyapAda dvArA kundakunda ke granthoM ko AgamarUpa meM svIkAra kiye jAne se siddha hotA hai ki unake samaya meM kundakunda ke granthoM ko Agama kA darjA prApta thA, aura isa darje kI prApti kundakunda ke granthoM ke sudIrgha astitva ke binA saMbhava nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 ataH sarvArthasiddhi meM kundakunda kI gAthAoM ke uddhRta kiye jAne se na kevala ve pUjyapAda svAmI se pUrvavartI siddha hote haiM, apitu unake vacanoM ko pUjyapAda dvArA AgamarUpa meM svIkAra kiye jAne se ve unase saikar3oM varSa prAcIna bhI siddha hote haiN| 6.3. samAdhitantra-iSTopadeza meM kundakunda kI gAthAoM kA saMskRtIkaraNa pUjyapAda svAmI kI dRSTi meM kundakunda na kevala eka AptapuruSa the, apitu ve unake adhyAtmavAda se bhI atyadhika prabhAvita the| isIlie unhoMne kundakunda ke mokkhapAhuDa, bhAvapAhuDa Adi granthoM kI aneka AdhyAtmika gAthAoM ko saMskRta meM rUpAntarita kara apane samAdhitantra aura iSTopadeza meM samAviSTa kiyA hai| yathA jaM mayA dissade rUvaM taNNa jANAdi svvhaa| jANagaM dissade NaMta tamhA ja pemi keNa hN|| 29 // mo.paa.| yanmayA dRzyate rUpaM tanna jAnAti srvthaa| jAnanna dRzyate rUpaM tataH kena brviimyhm|| 19 // s.tntr| jo sutto vavahAre so joI jaggae skjmmi| jo jaggadi vavahAre so sutto appaNo kje|| 31 // mo.paa.| vyavahAre suSupto yaH sa jaagaaNtmgocre| jAgarti vyvhaare'sminsussuptshcaatmgocre|| 78 // s.tntr| suheNa bhAvidaM NANaM duhe jAde vinnssdi| tamhA jahAbalaM joI appA dukkhehi bhaave|| 62 // mo.paa.| aduHkhabhAvitaM jJAnaM kSIyate duHkhsnnidhau| tasmAdyathAbalaM duHkhairAtmAnaM bhaavyenmuniH|| 102 // s.tntr| vara vayatavehi saggo mA dukkhaM hou Nirai iyrehi| chAyAtavaTThiyANaM paDivAlaMtANa gurubheyaM // 25 // mo.paa.| varaM vrataiH padaM daivaM nAvratairbata naarkm| chAyAtapasthayorbhadaH prtipaalytormhaan|| 3 // isstto.| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 267 ego me sAsado appA nnaanndsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa|| 59 // bhaa.paa.| eko'haM nirmamaH zuddho jJAnI yogiindrgocrH| bAhyAH saMyogajA bhAvA mattaH sarve'pi srvthaa|| 27 // isstto.| samAdhitantra ke kucha zloka kundakunda kI gAthAoM meM kiJcit parivartana kara race gaye haiN| yathA NiyadehasaritthaM picchiUNa paraviggahaM pyttenn| acceyaNaM pi gahiyaM jhAijai prmbhaaenn|| 9 // mo.paa.| svadehasadRzaM dRSTvA prdehmcetnm| parAtmAdhiSThitaM mUDhaH prtvenaadhyvsyti|| 10 // sa.tantra / saparajjhavasAeNaM dehesu ya avididtthmppaannN| suyadArAIvisae maNuyANaM vaDDae moho|| 10 // mo.paa.| svaparAdhyavasAyena dehessvviditaatmnaam| vartate vibhramaH puMsAM putrbhaaryaadigocrH|| 11 // s.tntr| yaha AcArya kundakunda ke pA~cavIM zatI I0 ke pUjyapAda svAmI se pUrvavartI hone kA eka anya pramANa hai| 6.4. kundakunda ke granthoM meM pUjyapAda ke granthoM kI sAmagrI nahIM pUrva meM isa tathya kI ora dhyAna AkRSTa kiyA gayA hai ki pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM kundakunda kI jina gAthAoM ko pramANarUpa meM uddhRta kiyA hai, unheM uddhRta karane ke pahale 'uktaM ca' zabdoM kA prayoga kara yaha spaSTa kara diyA hai ki ve pUjyapAda kI svaracita gAthAe~ nahIM haiM, apitu anyatra se grahaNa kI gaI haiN| aura ve gAthAe~ kundakunda ke granthoM ke atirikta anya kisI bhI grantha meM upalabdha nahIM hotIM, isase siddha hai ki ve kundakunda ke hI granthoM se grahaNa kI gayI haiN| isa prakAra jaba pUjyapAda svAmI se kundakunda pUrvavartI siddha ho jAte haiM, taba yaha svataH siddha ho jAtA hai ki samAdhitantra aura iSTopadeza meM jo padya kundakunda kI gAthAoM se sAmya rakhate haiM, ve kundakunda kI hI gAthAoM ke saMskRta-rUpAntara haiN| aisA nahIM hai ki pUjyapAda ke padyoM ko prAkRta meM rUpAntarita kara kundakunda ne apane granthoM meM samAviSTa kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha/ khaNDa 2 a010/pra.1 6vIM za. I. ke paramAtmaprakAza meM kundakunda kA anukaraNa paramAtmaprakAza aura yogasAra ke kartA joindudeva chaThI zatAbdI I0 meM hue the| isakA pramANa pUrva meM sarvArthasiddhikAra pUjyapAda svAmI ke kAla-nirdhAraNa-prasaMga meM uddhRta kiyA jA cukA hai| joindudeva ne kundakunda ke vicAroM, zabdoM aura zailI kA paramAtmaprakAza evaM yogasAra meM pracuratayA anukaraNa kiyA hai| yathA7.1. nizcaya-vyavahAranayoM se AtmAdi kA prarUpaNa jasu paramatthe baMdhu Navi joiya Na vi sNsaaru| so paramappau jANi tuhu~ maNi milli vi vvhaaru||1/46|| p.pr.| anuvAda-"he yogI! jisa paramAtmA ke nizcayanaya se na bandha hai, na saMsAra usakA samasta vyavahAra ko chor3akara mana meM dhyAna kr| jo tailoyaha~ jheu jiNu so appA Niru buttu| - NicchayaNai~ emai bhaNiu ehau jANi nnibhNtu|| 28 // yo.saa.| anuvAda-"jo 'jina' tInoM lokoM ke dhyeya haiM, unheM hI AtmA kahA gayA hai, yaha nizcayanaya kA kathana hai| isameM zaMkA nahIM karanI caahie|" maggaNa-guNa-ThANai kahiyA vivahAreNa vi ditttti| NicchayaNai~ appA muNahi jima pAvahu prmetttthi|| 17 // yo.saa.| anuvAda-"mArgaNAoM aura guNasthAnoM kA kathana vyavahAranaya se kiyA gayA hai| nizcayanaya se tU AtmA ko hI jAna, jisase tujhe parameSThipada prApta ho ske|" ye uktiyA~ kundakunda ke nimnalikhita vacanoM kA anusaraNa karatI haiM jIve kammaM baddhaM puTuM cedi vvhaarnnybhnnidN| suddhaNayassa du jIve abaddhapuTuM havai kmm|| 141 // sa.sA. / paramaTTho khalu samao suddho jo kevalI muNI nnaannii| tamhi TThidA sahAve muNiNo pAvaMti nnivvaannN|| 151 // s.saa.| vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vnnnnmaadiiyaa| guNaThANaMtA bhAvA Na du keI nnicchynnyss|| 56 // sa.sA. / 7.2. nizcayanaya se AtmA ke varNarAgAdi-rahitatva kA pratipAdana paramAtmaprakAza ke nimnalikhita do dohe draSTavya haiM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 269 NiraMjaNu tAsu // 1 / 19 // jAsu Na vaNNu Na gaMdhu rasu jAsu Na sahu Na phAsu / jAsu Na jammaNu maraNu Na vi NAu jAsu Na kohu Na mohu mau jAsu Na mAya Na mANu / jAsu Na ThANu Na jhANu jiya so ji NiraMjaNu jANu // 1/ 20 // anuvAda - " jisameM na varNa hai, na gaMdha, na rasa, na zabda, na sparza, jisakA na janma hotA hai, na maraNa, usI kA nAma niraMjana (zuddhAtmA ) hai / " ( 1 / 19) / " jisameM na krodha hai, na moha, na mada, na mAyA, na mAna, jisake na dhyAna ke sthAna haiM, na dhyAna, he jIva ! use hI niraMjana (paramAtmA) smjh|'' (1 / 20) / paramAtmaprakAza ke uparyukta dohoM meM AcArya kundakundakRta samayasAra kI nimnalikhita gAthAe~ spaSTatayA pratibimbata ho rahI haiM jIvassa Natthi vaNNo Na vi gaMdho Na vi raso Na vi ya phAso / Na vi rUvaM Na sarIraM Na vi saMThANaM Na saMhaNaNaM // 50 // jIvassa Natthi rAgo Na vi doso Neva vijjade moho / No paccayA Na kammaM NokammaM cAvi se Natthi // 51 // 7. 3. nizcayanaya se AtmA ke karma-akartRtva kA pratipAdana baMdhu vi mokkhu vi sayalu jiya jIvaha~ kammu jaNei / appA kiMpi vi kuNai Navi Nicchau eu~ bhai // 1 / 65 // pa. pr.| anuvAda - " he jIva ! jIva ke bandha aura mokSa, sabhI kA karttA 'karma' hai, AtmA kucha nahIM karatA, aisA nizcayanaya kA kathana hai / " para. pra. kI yaha ukti AcArya kundakunda kI adhastana gAthA para AdhArita vi kuvva Navi veyai NANI kammAiM bahupayArAI / jANai puNa kammaphalaM baMdhaM puNNaM ca pAvaM ca // 399 // s.saa.| to karttA hai, na bhoktA, kevala 44 anuvAda- 'jJAnI vibhinna prakAra ke karmoM kA na karmoM ke bandha, phala aura puNya-pApa kA jJAtA hai / " 7. 4. nizcayanaya se sukha-duHkha ke karmakRta hone kA pratipAdana dukkhu vi sukkhu vi bahuvihau jIvaha~ kammu jaNe / appA dekkha muNai para Nicchau eu~ bhaNei // 1 / 64 // p.pr.| anuvAda - " jIvoM meM aneka prakAra ke sukha - duHkha AtmA kevala dekhatA aura jAnatA hai, aisA nizcayanaya karma hI utpanna karatA hai, kahatA hai / " For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 yaha dohA samayasAra kI nimnalikhita gAthA se prabhAvita hai kammodaeNa jIvA dukkhidasuhidA havaMti jadi savve / kammaM ca Na desi tumaM dukkhidasuhidA kahaM kayA te // 254 // sa.sA. / anuvAda - " yadi sabhI jIva karmodaya se duHkhI-sukhI hote haiM, to tuma unheM karma to (kahIM se lAkara) dete nahIM ho, (karmoM ke bandhana meM to bA~dhate nahIM ho), taba unheM du:khI-sukhI kaise kara sakate ho?" hoi ahammu / 7.5. zubha, azubha, zuddha bhAva kA prarUpaNa suhapariNA dhammu para asu dohi~ vi ehi~ vivajjiyau suddha Na baMdhai kammu // 2 / 71 // pa.pra. / anuvAda - " zubha pariNAma se puNyabandha hotA hai aura azubha parimANa se pApabandha / ina donoM se rahita zuddha pariNAma karmoM kA bandha nahIM karatA / " lehu / bhAu visuddha appaNau dhammu bhaviNu - gai - dukkhaha~ jo dharai jIu paDataDa ehu // 2 / 68 // pa.pra. / anuvAda - " apane vizuddhabhAva ko hI dharma samajhakara grahaNa kro| vahI caturgati ke duHkhoM meM girate hue jIva ko sa~bhAlatA hai / " a010 / pra0 1 paramAtmaprakAza ke uparyukta dohe pravacanasAra kI adholikhita gAthAoM ke garbha se prakaTa hue haiM dhammeNa pariNadappA appA jadi pAvadi NivvANasuhaM suhovajutto ya suddhasaMpayogajudo / asuhodayeNa AdA kuNaro tiriyo bhavIya dukkhasahassehiM sadA abhiMdhudo bhamadi saggasuhaM // 1/11 // anuvAda - " dharmapariNata AtmA yadi zuddhopayoga - yukta hotA hai, to nirvANasukha prApta karatA hai, aura zubhopayoga-yukta hotA hai, to svargasukha / " ( 1/11) / Neraiyo / acchaMtaM // 1 / 12 // azubhopayoga se grasta hone para kunara, tiryaMca aura nArakI hokara duHkhasahasra se pIr3ita hotA huA saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai / " ( 1 / 12) / 7.6. AtmA ke bahirAtmAdi-bhedatraya kA nirUpaNa For Personal & Private Use Only mUDhu viyakkhaNu baMbhu paru appA ti vihu havei / dehu ji appA jo muNai so jaNu mUThu havei // 1/13 // p.pr.| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 271 anuvAda-"AtmA mUr3ha (bahirAtmA), vicakSaNa (antarAtmA) aura brahma (paramAtmA), isa taraha tIna prakAra kA hai| inameM jo deha ko hI AtmA mAnatA hai vaha mUr3ha (bahirAtmA) kahalAtA hai|" ti-payAro appA muNahi paru aMtaru bhirppu| para jAyahi aMtarasahiu bAhiru cayahi nnibhNtu|| 6 // yo.saa.| anuvAda-"AtmA ke tIna prakAra haiM : paramAtmA (paru), antarAtmA (aMtaru) aura bhiraatmaa| antarAtmA-sahita hokara paramAtmA (para) kA dhyAnakara (jAyahi), bhrAntirahita ho (NibhaMtu-nirdhAntam) bahirAtmA kA tyAga kro|" ye dohe AcArya kundakunda kI nimnalikhita gAthAoM ke AdhAra para race gaye haiM tipayAro so appA para-bhiMtarabAhiro da heuunnN| tattha paro jhAijjaha aMtovAeNa cayahi bhirppaa|| 4 // mo. paa.| anuvAda-"AtmA paramAtmA, abhyantarAtmA aura bahirAtmA ke bheda se tIna prakAra kA hai| inameM se bahirAtmA ko chor3akara antarAtmA ke upAya se paramAtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai| he yogI! tuma bahirAtmA kA tyAga kro|" akkhANi bAhirappA aMtaraappA hu appsNkppo| kammakalaMkavimukko paramappA bhaNNae devo|| 5 // mo. paa.| anuvAda-"indriyA~ (indriyonmukha AtmA) bahirAtmA haiM, AtmasaMkalpa (Atmonmukha AtmA) antarAtmA hai aura karmakalaMkarahita AtmA paramAtmA hai| paramAtmA hI deva kahalAtA hai|" Aruhavi aMtarappA bahirappA chaMDiUNa tivihenn| jhAijjai paramapyA uvaiSTuM jinnvridehi|| 7 // mo. paa.| anuvAda-"mana, vacana, kAya, ina tIna yogoM se bahirAtmA ko chor3akara antarAtmA para ArUr3ha ho, paramAtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai, yaha jinendradeva kA upadeza hai|" 7.7. kundakunda kI gAthAoM kA apabhraMzIkaraNa nimnalikhita dohoM meM to joindudeva ne kundakunda kI gAthAoM ko kiJcit zAbdika hera-phera ke sAtha jyoM kA tyoM grahaNa kara liyA hai| tulanA ke lie pratyeka dohe ke nIce kundakunda kI gAthA prastuta kI jA rahI hai Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 jIvaha~ mokkhaha~ heu varu daMsaNu NANu crittu| te puNu tiNNi vi appu muNi Nicchae~ ehau vuttu||2/12|| p.pr.| anuvAda-"jIvoM ke mokSa kA kAraNa samyagdarzana, jJAna aura cAritra haiM aura una tInoM ko AtmA hI samajhanA cAhiye, aisA nizcayanaya kA kathana hai|" dasaNaNANacarittANi sevidavvANi sAhuNA nniccN| tANi puNa jANa tiNNi vi appANaM ceva nnicchydo|| 16 // s.saa.| anuvAda-"sAdhu ko sadA samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI upAsanA karanI cAhie aura tInoM ko nizcayanaya se AtmA hI mAnanA caahie|" aNNu ji daMsaNu asthi Na vi aNNu ji asthi Na nnaannu| aNNu ji caraNu Na asthi jiya mellivi appA jaannu||1/94|| p.pr.| anuvAda-"he jIva! tU aisA jAna ki AtmA ko chor3akara na to anya koI darzana hai, na anya koI jJAna hai, na anya koI cAritra hai (arthAt AtmA hI darzanajJAnacAritramaya hai)|" vavahAreNuvadissai NANissa caritta daMsaNaM nnaannN| Na vi NANaM Na carittaM Na saNaM jANago suddho|| 7 // s.saa.| anuvAda-"vyavahAranaya se aisA upadeza diyA jAtA hai ki jIva meM darzana, jJAna aura cAritra haiN| nizcayanaya se jIva meM na darzana hai, na jJAna hai, na cAritra, jIva zuddha (ekamAtra) jJAyakabhAva hai|" jaha lohammiya NiyaDa buha taha suNNammiya jaanni| je suhu asuha pariccayahi~ te vi havaMti hu nnaanni|| 72 // yo.saa.| anuvAda- "he paNDita! jaise lohe kI sA~kala ko tU sA~kala samajhatA hai, vaise hI sone kI sA~kala ko bhI sA~kala smjh| jo zubha aura azubha donoM bhAvoM kA parityAga kara dete haiM, ve hI nizcaya se jJAnI hote haiN|" sovaNiyaM piNiyalaM baMdhadi kAlAyasaM pi jaha purisN| baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kadaM kmmN||146|| s.saa.| For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.1 AcArya kundakunda kA samaya / 273 __ anuvAda-"jaise puruSa ko lohe kI ber3I bhI bA~dhatI hai, aura suvarNa kI ber3I bhI, vaise hI jIva ke lie zubhakarma bhI bandha kA kAraNa hai aura azubha karma bhii|" ehu vavahAre jIvaDau heu laheviNu kmmu| bahuvihabhAveM pariNavai teNa ji dhammu ahmmu|| 1/60 // p.pr.| anuvAda-"vyavahAranaya kI apekSA jIva karmoM kA nimitta pAkara anekarUpa se pariNamana karatA hai| isI se pApa aura puNya hote haiN|" jIvapariNAmaheduM kammattaM puggalA prinnmNti| puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi prinnmi|| 80 // s.saa.| anuvAda-"jIva ke (zubhAzubha) pariNAmoM ke nimitta se pudgaladravya karmarUpa meM pariNamita ho jAtA hai| isI prakAra pudgalakarmoM ke udaya ke nimitta se jIva bhI (zubhAzubhabhAva-rUpa meM) pariNamita ho jAtA hai|" isI prakAra zIrSaka 7.2 meM uddhRta 'jAsu Na vaNNu' (pa.pra.1 / 19-21) tathA 'jIvassa Natthi vaNNo' (sa.sA. 50-55) Adi dohoM aura gAthAoM meM bhI paryApta AkRti-sAmya hai| mokkhapAhuDa kI 'jaha phalihamaNi' isa 51vIM gAthA ke bhAva ko joindudeva ne paramAtmaprakAza (adhikAra 2) ke 'Nimmalaphalihaha~' ityAdi dohoM (176, 177) meM utArA hai| samyagdRSTi aura mithyAdRSTi kI paribhASAe~ bhI paramAtmaprakAza (1 / 76-77) aura mokkhapAhuDa (14-15) meM samAna haiN| paramAtmaprakAza ke TIkAkAra brahmadeva ne 76 veM aura 77 veM dohoM kI TIkA meM ukta gAthAe~ uddhRta kI haiN| ___ chaThI zatI I0 ke paramAtmaprakAza evaM yogasAra meM kundakunda ke vicAroM, zabdoM, zailI aura gAthAoM kA yaha pracura anukaraNa isa tathya kA Thosa pramANa hai ki AcArya kundakunda chaThI zatAbdI I0 se pUrvavartI the| 7 vIM za. I. ke varAMgacarita meM kundakunda kI gAthAoM kA saMskRtIkaraNa varAMgacarita ke kartA jaTAsiMhanandI kA samaya sAtavIM zatI I0 prAyaH sarvamAnya hai| unhoMne kundakunda kI katipaya gAthAoM ko saMskRta-rUpAntara ke sAtha 'varAMgacarita' meM sanniviSTa kiyA hai| yathA For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra.1 1 niyamasAra - ego me sAsado appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa|| 102 // varAMgacarita - ekastu me zAzvatikaH sa AtmA sdvRssttisjjnyaangunnairupetH| zeSAzca me bAhyatamAzcabhAvAH sNyogsllkssnnlkssitaaste|| 31/101 // niyamasAra - sammaM me savvabhUdesu ve majjhaM Na kennvi| __ AsAe vosarittA NaM samAhiM pddivje|| 104 // varAMgacarita - sarveSu bhUteSu manaH samaM me vairaM na me kenacidasti kinycit| AzAM punaH klezasahasramUlAM hitvA samAdhiM laghu samprapadye // 31/103 // samayasAra - bhUyattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM c| AsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya sammattaM // 13 // varAMgacarita - jIvAdayo mokSapadAvasAnA bhUtArthato ye'dhigatA pdaarthaaH| nayapramANAnugatakrameNa samyaktvasaMjJAmiha te lbhnte|| 31/68 // isase siddha hotA hai ki kundakunda sAtavIM zatI I0 ke varAMgacaritakAra jaTAsiMhanandI se pUrvavartI haiN| varAMgacarita meM bhagavatI-ArAdhanA evaM mUlAcAra kI nimnalikhita gAthAe~ bhI saMskRta meM upalabdha hotI haiM bhaga.ArA. - daMsaNabhaTTo bhaTTo Na hu bhaTTo hoi caraNabhaTTo hu| ___daMsaNamamuyattassa hu parivaDaNaM Natthi sNsaare|| 738 // varAMgacarita - darzanAd bhraSTa evAnubhraSTa itybhidhiiyte| na hi cAritravibhraSTo bhraSTa ityucyate budhaiH|| 26/96 // mUlAcAra - saMjoyamUlaM jIveNa pattaM dukkhprNprN| tamhA saMjoyasaMbaMdhaM savvaM tiviheNa vosre|| 49 // varAMgacarita - saMyogato doSamavApa jIvaH parasparaM naikvidhaanubndhi| ___ tasmAdvisaMyogamato durntmaajiivitaantaadhmutsRjaami|| 31/102 // ina udAharaNoM se yaha sAbita hotA hai ki bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra bhI varAMgacarita (sAtavIM zatI I0) se prAcIna haiN| For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 275 DaoN0 sAgaramala jI ne 'daMsaNabhaTTo bhaTTo' gAthA bhaktaparijJA kI tathA 'ego me sAsao', 'saMjoyamUlaM' evaM 'sammaM me savvabhUdesu', ye gAthAe~ AturapratyAkhyAna kI maulika gAthAe~ batalAyI haiN| 75 kintu bhaktaparijJA aura AturapratyAkhyAna ko svayaM DaoNkTara sA0 ne 11 vIM zatAbdI I0 meM racita kahA hai|6 yadyapi unhoMne 5 vIM zatI I0 ke nandIsUtra meM ullikhita AturapratyAkhyAna ko prAcIna mAnA hai, kintu usakA viccheda ho cukA hai| arthAt nandIsUtra meM vicchinna AturapratyAkhyAna kA nAmamAtra diyA gayA hai| ataH vartamAna meM jo AturapratyAkhyAna upalabdha hai, vaha 11 vIM zatI I0 ke vIrabhadra dvArA hI racita hai| (dekhiye, adhyAya 13 / prakaraNa 3/ zIrSaka 7.2) / isase spaSTa ho jAtA hai ki ukta gAthAe~ ina graMthoM se sAtavIM zatAbdI I0 ke varAMgacarita meM nahIM A sktiiN| ataH ve IsApUrvottara prathama zatAbdI ke kundakundasAhitya tathA prathama zatAbdI I0 ke bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra se hI varAMgacarita meM pahu~cI haiM, aura vahIM se unheM zvetAmbarIya bhaktaparijJA aura AturapratyAkhyAna meM prApta kiyA gayA hai| 8 vIM za. I. kI vijayodayATIkA meM kundakunda kI gAthAe~ 9.1. 'vijayodayA' kA racanAkAla bhagavatI-ArAdhanA ke TIkAkAra aparAjita sUri AThavIM zatAbdI I0 ke pUrvArdha meM hue the| paM0 nAthUrAma jI premI ne unheM anumAnataH vikrama kI nauvIM zatAbdI ke pahale aura chaThI zatAbdI ke bAda kA batalAyA hai| yaha yuktisaMgata pratIta hotA hai, kyoMki vijayodayA meM samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, bArasa-aNuvekkhA, mUlAcAra, svayambhUstotra, varAMgacarita, tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi, prAkRtapaJcasaMgraha, dazavaikAlikasUtra, AvazyakasUtra (zvetA.), AcArAMga (zvetA.), uttarAdhyayana (zvetA.) aura bhartRharizRMgArazataka se uddharaNa diye gaye haiN| inameM arvAcInatama uddharaNa varAMgacarita kA hai, 75. jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR.192-193| 76. DaoNkTara sA0 ne apane eka lekha meM likhA hai-"prakIrNakoM meM nimnalikhita prakIrNaka vIrabhadra kI racanA kahe jAte haiM-causaraNa, AurapaccakkhANa, bhattapariNNA aura ArAdhanApatAkA / ArAdhanApatAkA kI prazasti meM 'vikkamanivakAlAo aTTattarime-samAsahasammi' yA pAThabheda se 'aTThabheda se samAsahassami' ke ullekha ke anusAra inakA racanAkAla I0 san 1008 yA 1078 siddha hotA hai|" (ArAdhanApatAkA : AcArya vIrabhadra/gAthA 987) / DaoNkTara sA0 Age likhate haiM-"-- vIrabhadraracita AurapaccakkhANa paravartI hI hai, kintu nandIsUtra meM ullikhita AurapaccakkhANa to prAcIna hI hai|" DaoNkTara sAgaramala jaina abhinandana grantha / khaNDa 2 / pR. 44 / For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra01 jisakA racanAkAla sAtavIM zatAbdI I0 hai / zRMgArazataka bhI isI samaya kA hai| ataH vijayodayATIkA isake pazcAt hI racI gaI hai| yaha usakI pUrvAvadhi hai / vijayodayA meM sAtavIM zatI I0 ke bAda ke kisI bhI grantha se na to koI uddharaNa diyA gayA hai, na kisI grantha kA nAmollekha hai / ataH yahI anumAnita hotA hai ki vijayodayATIkA kA lekhana nauvIM zatI I0 ke pUrva arthAt AThavIM zatAbdI meM huA hai| premI jI ne likhA hai ki " gaMgavaMza ke pRthvIkoGguNi mahArAja kA eka dAnapatra za0 saM0 698 ( vi0 saM0 833 = 776 I0) 77 kA milA hai| usameM yApanIyasaMgha ke candranandI, kIrtinandI aura vimalacandra ko 'lokatilaka' jainamandira ke lie eka gA~va diye jAne kA ullekha hai / aparAjita zAyada inhIM candranandI ke praziSya hoNge|" (jai. sA. i./ dvi.saM./pR.79) / kintu yaha anumAna samIcIna nahIM hai, kyoMki aparAjita sUri yApanIyasampradAya , ke nahIM the, apitu ve pakke digambara the, isake pramANa 'aparAjitasUri : digambara 78 AcArya' nAma ke caturdaza adhyAya meM draSTavya haiN| ataH ve kisI digambara candranandImahAprakRtyAcArya ke praziSya aura baladevasUri ke ziSya the / 9.2. vijayodayA meM kundakunda kI gAthAoM ke udAharaNa AThavIM zatI I0 ke pUrvArdha meM hue aparAjita sUri ne 'bhagavatI - ArAdhanA' kI vijayodayA - TIkA meM AcArya kundakunda - racita pravacanasAra, samayasAra, paMcAstikAya aura bArasa- aNuvekkhA se kaI gAthAe~ 'uktaM ca' Adi prastAvanA ke sAtha uddhRta kI haiN| yathA 'siddhe jayappasiddhe' isa maMgalagAthA ( kra.1) kI TIkA meM pravacanasAra evaM paJcAstikAya kI nimnalikhita gAthAe~ adholikhita prastAvanA - vAkyoM ke sAtha uddhRta kI gayI haiM "kvacittIrthakRtsvapi vIrasvAminaH eva prathamaM namaskriyA esa surAsuramaNusiMdavaMdidaM dhodaghAdikammamalaM / paNamAmi vaDamANaM titthaM dhammassa kattAraM // 1 / 1 // pra. sA. / sese puNa titthayare savvasiddhe visuddhasabbhAve / samaNe ya NANadaMsaNa-carittatava - vIriyAyAre // 1/2 // " pra. sA. / 77. jaina zilAlekha saMgraha / mANikacandra / bhAga 2 / devarahalli - lekha kra. 121 / 78. dekhiye, bhagavatI - ArAdhanA-vijayodayATIkA - prazasti / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 277 "kvacidekapraghaTTena iMdasadavaMdidANaM tihuannhidmdhurvisdvkkaannmiti|| 1 // " p.kaa.| ___'NANassa dasaNassa' (bha.A.11) gAthA kI TIkA meM 'tathA coktaM' isa nirdeza ke sAtha pravacanasAra kI nimna gAthA kA ullekha kiyA gayA hai cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti nnihittch| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu smo|| 1/7 // 'NANeNa savvabhAvA' (bha. A.100) gAthA ke bhAva kI puSTi ke lie pravacanasAra kI adholikhita gAthA prastuta kI gayI hai aura anta meM 'iti vacanAt' ukti se usakI pramANarUpatA kA pradarzana kiyA gayA hai jAdaM sayaM samattaM NANamaNaMtatthavitthidaM vimlN| rahidaM tu uggahAdihiM suhaMti eyaMtiyaM bhaNiyaM // 1/59 // iti vacanAt ---1 'daMsaNamArAhaMteNa' (bha.A.4) kI TIkA meM nimnalikhita prastAvanA-vAkya ke sAtha samayasAra kI 49vIM gAthA kA pUrvArdha pramANarUpa meM uddhRta kiyA gayA hai "tatredaM parIkSyate, viSayAkArapariNatirAtmano yadi syAdrUparasagandhasparzAdyAtmakatA syAttathA ca 'arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasaI' ityanena virodhH|" "hiMsAdo aviramaNaM' (bha. A. 800) gAthA ke abhiprAya kI puSTi aparAjita sUri ne samayasAra kI isa gAthA ke dvArA kI hai ajjhavasideNa baMdho satto du mareja No mrijetth| eso baMdhasamAso jIvANaM nnicchynnyss|| 262 // "egavigatigacau' (bha. A. 1767) gAthA ke kathana kA samarthana bArasa-aNuvekkhA kI gAthA se kiyA gayA hai aura gAthAnta meM 'iti vacanAt' ke ullekha dvArA usakI pramANarUpatA pradarzita kI gayI hai NirayAdijahaNNAdisu jAva du uvarillayA du gevjjaa| micchattasaMsideNa du bhavaTThidI bhajidA bhuso|| 28 // iti vcnaat| 'jattha Na jAdo Na mado' (bha. A. 1770) isa gAthA meM varNita kSetraparivartana ke samarthana hetu bArasa-aNuvekkhA kI nimnalikhita gAthA 'uktaM ca' kahakara uddhRta kI gayI hai Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 savvammi logakhitte kamaso taM Natthi jaNNa uppnnnnN| ogAhaNA ya bahuso paribhamido khittsNsaare|| 26 // 'takkAlatadAkAla' (bha. A. 1771) ke bhAva kI puSTi bArasa-aNuvekkhA kI hI nimnalikhita gAthA se 'uktaM ca' nirdezapUrvaka kI gayI hai uvasappiNiavasappiNisamayAvaligAsa nnirvsesaasu| jAdo mado ya bahuso bhamaNeNa du kaalsNsaare|| 27 // 'sajjhAyaM kuvvaMto' (bha. A.103) gAthA meM varNita manovaijJAnika satya ko pramANita karane ke lie aparAjita sUri ne paMcAstikAya kA nimna vacana uddhRta kiyA hai aura 'iti vacanAcca' kahakara usakA prAmANya darzAyA hai gadimadhigadassa deho dehAdo iMdiyANi jaayNte| tatto visayaggahaNaM tatto rAgo va doso vaa|| 129 // iti vcnaacc| isa prakAra AThavIM zatAbdI I0 ke pUrvArdha meM hue aparAjita sUri ke dvArA kundakunda ke ukta vacanoM ko AgamapramANa ke rUpa meM uddhRta kiye jAne se siddha hotA hai ki ve aparAjita sUri se bahuta prAcIna the| 10 8vIM za.I. kI dhavalA, jayadhavalA meM kundakunda kI gAthAe~ 10.1. dhavalA kA racanAkAla 780 I0 harivaMzapurANakAra jinasena (dvitIya) ne dhavalAkAra vIrasena svAmI aura unake ziSya AdipurANakAra jinasena (prathama) kI stuti harivaMzapurANa (1/39-40) meM kI hai| inhoMne apanA samaya zaka saM0 705 arthAt I0 san 783 batalAyA hai| ataH vIrasena svAmI inase pUrvavartI yA inake samakAlIna the| unhoMne san 780 I0 meM dhavalATIkA pUrNa kI thii|80 10.2. dhavalA meM pramANasvarUpa kundakunda kI gAthAe~ evaM granthanAma vIrasena svAmI ne SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA evaM kasAyapAhuDa kI jayadhavalA 79. zAkeSvabdazateSu saptasu dizaM paJcottareSUttarAM --- ___zAnteH zAntagRhe jinasya racito vaMzo hriinnaamym|| 66 / 52-53 // hrivNshpuraann| 80. ka-dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.16 / dhavalAkAra-prazasti / pR0 594 / kha-DaoN0 jyotiprasAda jaina : bhAratIya itihAsa eka dRSTi / pR0 221-222 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 279 TIkA meM kundakunda ke paMcAstikAya, pravacanasAra, cArittapAhuDa aura bhAvapAhuDa se gAthAe~ uddhRta kara apane kathana kI puSTi kI hai| isakA vivaraNa mAnanIya paM0 bAlacandra jI zAstrI-kRta SaTkhaNDAgama-parizIlana ke AdhAra para diyA jA rahA hai| 1. "jIvasthAna-kAlAnugama meM kAlaviSayaka nikSepa kI prarUpaNA karate hue dhavalA meM tadvyatirikta-noAgama-dravyakAla ke prasaMga meM 'vuttaM ca paMcatthipAhuDe vavahArakAlassa asthittaM' isa prakAra paMcAstikAya grantha kA nAma-nirdeza karate hue usakI 'kAlotti ya vavaeso---' (101) aura 'kAlo pariNAmabhavo ---' (100) ina do gAthAoM ko viparIta krama se (101 va 100) uddhRta kiyA gayA hai|"81 2. "Age vedanAkAlavidhAna anuyogadvAra meM tadvyatirikta-noAgama-dravyakAla ko pradhAna aura apradhAna ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai| unameM pradhAna dravyakAla ke svarUpa kA nirdeza karate hue dhavalA meM kahA gayA hai ki zeSa pA~ca dravyoM ke pariNamana kA hetubhUta jo ratnarAzi ke samAna pradezasamUha se rahita lokAkAza ke pradezoM kA pramANakAla hai, usakA nAma pradhAna dravyakAla hai| vaha amUrta va anAdinidhana hai| usakI puSTi meM Age 'uktaM ca' isa sUcanA ke sAtha granthanAmanirdeza ke binA paMcAstikAya kI uparyukta donoM gAthAe~ yathAkrama (100-101) uddhRta kI gayI haiN|" 3. "pUrvokta jIvasthAna-kAlAnugama meM usI kAlaviSayaka nikSepa ke prasaMga meM dhavalAkAra ne dravyakAlajanita pariNAma ko noAgama-bhAvakAla kahA hai| isa para vahA~ yaha zaMkA kI gayI hai ki pudgalAdi dravyoM ke pariNAma ko 'kAla' nAma se kaise vyavahRta kiyA jAtA hai? isake uttara meM kahA gayA hai ki yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki use jo 'kAla' nAma se vyavahRta kiyA jAtA hai, vaha kArya meM kAraNa ke upacAra se kiyA jAtA hai| isakI puSTi meM vahA~ 'vRttaM ca paMcatthi-pAhuDe vavahArakAlassa asthittaM' aisI sUcanA karate hue paMcAstikAya kI 23, 25 aura 26 ye tIna gAthAe~ uddhRta kI gayI haiN|"83 4. "jIvasthAna satprarUpaNA meM SaTkhaNDAgama kA pUrvazruta se sambandha dikhalAte hue sthAnAMga ke prasaMga meM dhavalA meM kahA gayA hai ki vaha byAlIsa hajAra padoM ke dvArA eka se lekara uttarottara eka-eka adhika ke krama se sthAnoM kA varNana karatA hai| Age vahA~ tassodAharaNaM aisA nirdeza karate hue granthanAma-nirdeza ke binA paMcAstikAya 81. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.4 / 1,5,1/ pR.315 (SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR0 595) / 82. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama /pu.11/4,2,5,1/ pR.75-76(ssttkhnnddaagm-prishiiln/pR0595)| 83. dhavalATIkA / SaTakhaNDAgama / pu.4/1,5,1/ pR.317 (SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR. 595) / For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 kI 'ekko ceya mahappo' (71) aura 'chakkAvakkamajutto' (72) ina do gAthAoM ko uddhRta kiyA gayA hai|"84 ___ "ye donoM gAthAe~ Age isI prasaMga meM 'kRti-anuyogadvAra' meM punaH dhavalAkAra dvArA uddhRta kI gayI haiN|" 85 5."uparyukta kRti-anuyogadvAra meM nayaprarUpaNA ke prasaMga meM dhavalA meM dravyArthikanaya ke ye tIna bheda nirdiSTa kiye gaye haiM : naigama, saMgraha aura vyvhaar| inameM saMgrahanaya ke svarUpa ko prakaTa karate hue kahA gayA hai ki jo paryAyakalaMka se rahita hokara sattA Adi ke Azraya se sabakI advaitatA kA nizcaya karatA hai (sabako abhedarUpa meM grahaNa karatA hai) vaha saMgrahanaya kahalAtA hai, vaha zuddha dravyArthikanaya hai| Age vahA~ 'anopayoginI gAthA' isa nirdeza ke sAtha granthanAmollekha ke binA paMcAstikAya kI 'sattA savvapayatthA' Adi gAthA (8) uddhRta kI gayI hai|" 86 . 6."vargaNA khaNDa ke antargata sparza-anuyogadvAra meM dravyasparza ke prasaMga meM pudgalAdi dravyoM ke pArasparika sparza ko dikhalAte hue dhavalA meM 'etthuvaujjaMtIo gAhAo' aisI sUcanA karake 'logAgAsapadese ekkekke' Adi gAthA ke sAtha paMcAstikAya kI 'khadhaM sayalasamatthaM' gAthA (75) ko uddhRta kiyA gayA hai|" 87 7. "jIvasthAna khaNDa ke avatAra kI prarUpaNA karate hue usa prasaMga meM AcArya kundakundakRta cAritraprAbhRta kI 'daMsaNa-vada-sAmAiya' Adi gAthA (21) ko uddhRta kara dhavalA meM kahA gayA hai ki upAsakAdhyayana nAma kA aMga gyAraha lAkha sattara hajAra padoM ke dvArA darzanika, vratika va sAmAyikI Adi gyAraha prakAra ke upAsakoM ke lakSaNa, unake vratadhAraNa kI vidhi aura AcaraNa kI prarUpaNA karatA hai|"88 8 "jIvasthAna-khaNDa ke prAraMbha meM AcArya puSpadanta ke dvArA jo maMgala kiyA gayA hai, usa paMcanamaskArAtmaka maMgala kI prarUpaNA meM prasaMgaprApta naiHzreyasa sukha ke svarUpa ko spaSTa karate hue dhavalA meM pravacanasAra kI 'adisayamAdasamutthaM' Adi gAthA (1/13) uddhRta kI gayI hai|"89 84. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.1 / 1,1,2 / pR.101 (SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR. 595) / 85. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.9/4,1,45/ pR.198(SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR. 595) / 86. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.9/4,1,45 / pR.170-171 (SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR. 596) / 87. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.13 / 5,3,12 / pR.13(SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR. 596) / 88. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.1 / 1,1,2/ pR.103 (SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR. 614) / 89. dhavalATIkA / SaTakhaNDAgama / pu.1 / 1,1,1 / pR.59 (SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR0634)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 281 9. "jIvasthAna-dravyapramANAnugama meM dravyabhedoM kA nirdeza karate hue dhavalA meM jIvaajIva ke svarUpa ko spaSTa kiyA gayA hai| vahA~ jIva ke sAdhAraNa lakSaNa kA nirdeza karate hue yaha kahA hai ki jo pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha va ATha prakAra ke sparza se rahita, sUkSma, amUrtika, gurutA va laghutA se rahita, asaMkhyAta-pradezavAlA aura AkAra se rahita ho, use jIva jAnanA caahie| yaha jIva kA sAdhAraNa lakSaNa hai| pramANa ke rUpa meM vahA~ 'vuttaM ca' kahakara samayasAra kI nimnalikhita gAthA uddhRta kI hai arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cednnaagunnmsii| jANa aliMgaggahaNaM jiivmnnihitttthsNtthaannN|| 49 // "yaha gAthA pravacanasAra (2 / 80) tathA paJcAstikAya (127) meM bhI hai|"90 10. "Age bandhasvAmitvavicaya meM vedamArgaNA ke prasaMga meM apagatavediyoM ko lakSya karake pA~ca jJAnAvaraNIya Adi solaha prakRtiyoM ke bandhaka-abandhakoM kA vicAra kiyA gayA hai| isa prasaMga meM dhavalAkAra ne una solaha prakRtiyoM kA pUrva meM bandha aura tatpazcAt udaya vyucchinna hotA hai, yaha spaSTa karate hue 'etthuvaujaMtI gAhA' aisA nirdeza kara isa gAthA ko uddhRta kiyA hai AgamacakkhU sAhU iMdiyacakkhU asesajIvA je| devA ya ohicakkhU kevalacakkhU jiNA svve|| "yaha gAthA kucha pAThabheda ke sAtha pravacanasAra meM isa prakAra upalabdha hotI hai AgamacakkhU sAhU iMdiyacakkhUNi svvbhuudaanni| devA ya ohicakkhU siddhA puNa savvado ckkhuu|| 3/34 // " 91 11. "prakRti anuyogadvAra meM zrutajJAna ke paryAya-zabdoM kA spaSTIkaraNa karate hue dhavalA meM pravacanasAra kI 'jaM aNNANI kamma' Adi gAthA (3/38) uddhRta kI gayI hai|"92 12. "jIvasthAna-cUlikA ke antargata prathama 'prakRti samutkIrtana' cUlikA meM darzanAvaraNIya ke prasaMga meM jIva ke jJAna-darzana lakSaNa ko prakaTa karate hue dhavalAkAra 90. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.3 / 1,2,1 / pR.2 (SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR0635)| 91. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.8/3,179 / pR.264 (SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR.635)| 92. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.13/5,5,50 / pR.281 (SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR.635)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 ne kundakunda-viracita bhAvaprAbhRta ke 'ego me sassado appA' Adi gAthA (59) ko uddhRta kiyA hai|" 93 inake atirikta kundakunda kI nimnalikhita gAthAe~ bhI dhavalA evaM jayadhavalA meM uddhRta kI gayI haiM maradu vA jiyadu vA jIvo ayadAcArassa NicchidA hiNsaa| payadassa Natthi baMdho hiMsAmetteNa smidss|| pra.sA.3 / 17, Sa.kha./ pu.14 / pR.90, ka.pA./ bhA.1 / pR.94| uccAlidammi pAe iriyAsamidassa nniggmtttthaanne| AbAdheja kuliMgo mareja taM jogmaasej|| Na hi tassa taNNimitto baMdho suhumo ya desido smye| mucchA pariggaho ciya ajjhappapamANado bhnnido|| pra.sA./tA.vR.pATha 3 / 17-1,2, ka.pA./ bhA.1/ pR.94-95 / vatthu paDucca taM puNa ajjhavasANaM ti bhaNai vvhaaro| Na ya vatthudo hu baMdho baMdho ajjhppjoenn|| sa.sA./265,ka.pA./bhA.1 / pR.95| ajjhavasideNa baMdho satte mAreu mA va maareu| eso baMdhasamAso jIvANaM nnicchynnyss|| sa.sA./262,ka.pA./bhA.1/pR.94 / jIvapariNAmahe, kammattaM puggalA prinnmNti| puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi prinnmi||94 sa.sA./80,Sa.khaM./pu.6 / pR.12| AThavIM zatI I0 ke vIrasena svAmI ke dvArA dhavalA aura jayadhavalA meM kundakunda kI uparyukta gAthAoM ke pramANarUpa meM uddhRta kiye jAne tathA paMcasthipAhuDa grantha kA ullekha kiye jAne se siddha hai ki kundakunda AThavIM zatI I0 se bahuta pahale hue the| 93. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.6 / 1,9-1,6/pR.9 (SaTkhaNDAgama-parizIlana / pR0637)| 94. dhavalATIkA meM gAthA kA uttarArdha isa prakAra hai-"Na ya NANapariNado puNa jIvo kamma smaadiydi|" For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 283 11 markarA - tAmrapatralekha meM kundakundAnvaya kA ullekha markarA ke khajAne se prApta tAmrapatralekha meM zakasaMvat 388 (466 I0) meM kundakundAnvaya ke AcArya candranandI-bhaTAra ko eka jinAlaya ke lie grAmadAna kA ullekha hai| lekha kI sambaddha paktiyA~ isa prakAra haiM 44 'zrImAn koGgaNimahAdhirAja avinItanAmadheya dattasya desigagaNa-koNDakundAnvaya-guNacandrabhaTAraziSyasya abhaNandi (abhayanandi ) bhaTAra tasya ziSyasya zIlabhadrabhaTAraziSyasya jayaNandibhaTAra-ziSyasya guNaNandibhaTAraziSyasya candaNaMdibhaTArarge aSTAasIti - uttarasya trayo- sa (za) tasya saMvatsarasya mAghamAsaM somavAraM svAtinakSatra suddha paJcamI akAlavarSa - pRthvIvallabhamantrI taLavananagara zrIvijayajinAlayakke badaNeguppenAma avinItamahAdhirAjena dattena paDiye aalmuuruu|" (jai.zi.saM./ mA.ca. / bhA.2/ .kra.95) / isameM kahA gayA hai ki koGgaNi- mahAdhirAja avinIta ke dvArA dezIyagaNa, koNDakundAnvaya ke guNacandrabhaTAra ke ziSya abhayaNandibhaTAra, unake ziSya zIlabhadrabhaTAra, unake ziSya jayaNandibhaTAra, unake ziSya guNaNandibhaTAra, unake ziSya candaNandibhaTAra ko taLavananagara ke zrIvijaya - jinAlaya ke lie diyA gayA badaNeguppe nAmaka gA~va akAlavarSa - pRthvI-vallabha- mantrI ne zakasaMvat 388 kI mAgha zukla paJcamI, somavAra ko svAtinakSatra meM isa mandira ko pradAna kiyA / kundakundAnvaya meM ina chaha guru-ziSyoM kI paramparA kA kAla 150 varSa aura kundakundAnvaya ke pratiSThita hone ke lie 50 varSa kA antarAla mAnane para kundakunda kA samaya tAmrapatralekha ke samaya ( 466 I0) se do sau varSa pUrva arthAt 266 I0 ghaTita hotA hai / 95 kintu yaha isa tAmrapatralekha ke anusAra kundakundAnvaya ke AraMbha kA anumAnita kAla hai| anya srotoM se kundakundAnvaya isase pUrvavartI siddha hotA hai / pUrvoddhRta zilAlekhoM aura paTTAvaliyoM meM prathama - dvitIya zatAbdI I0 meM hue umAsvAti ko kundakundAnvaya meM udbhUta batalAyA hai| ataH kundakundAnvaya kI prAcInatA se bhI kundakunda kA astitvakAla IsApUrvottara prathama zatAbdI hI siddha hotA hai / pUrNataH kRtrima hone ke mata kA nirasana ukta lekha meM akAlavarSa - pRthvIvallabha-maMtrI nAma AyA hai| jaina zilAlekhoM ke 95. jugalakizora mukhtAra : 'jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza / pR.602 / For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra0 1 adhyetA DaoN. gulAbacandra jI caudharI kA kathana hai ki yaha nAma " hameM balAt rASTrakUTavaMza ke itihAsa kI ora le jAtA hai| isa vaMza meM akAlavarSa - upAdhidhArI tIna nareza hue haiN| una sabhI kA nAma kRSNa thA / kRSNa prathama kA samaya san 758 se 778 I0 ke lagabhaga, dvitIya kA san 779 se 914 I0 ke lagabhaga tathA tRtIya kA san 937 se 968 I0 ke lagabhaga batalAyA jAtA hai / 96 " lekha naM0 95 (markarA tAmrapatra) meM candaNandibhaTAra ko zrIvijaya - jinAlaya ke lie akAlavarSa nRpa (kRSNa tRtIya) ke mantrI dvArA badaNeguppe nAmaka gA~va ke dAna kA ullekha hai| " 97 ise dRSTi meM rakhate hue ve likhate haiM- " isa sabase hameM lagatA hai ki markarA ke prAcIna tAmrapatroM ko ukta rAjA ke kAla meM punaH naye rUpa meM utkIrNa kiyA gayA hai| tabhI ina nAmoM evaM ghaTanA Adi ke sAtha dAna se sambandhita dezIyagaNa, koNDakundAnvaya ke AcAryoM ke nAma likhe gaye haiN|" 98 merA mata bhI aisA hI hai ki ukta rAjA ke kAla meM ina tAmrapatroM kA punarlekhana karAyA gayA hai aura lekha meM kucha aMza nayA jor3A gayA hai| ataH yaha tAmrapatralekha aMzataH kRtrima hai| "rAjA avinIta yA usake maMtrI ne zaka saM0 388 meM taLavananagara ke zrIvijaya - jinAlaya ke lie baMdaNeguppe grAma kundakundAnvaya ke candaNandibhaTAra ko dAna kiyA thA, yaha vRttAnta to punarlikhita tAmrapatroM meM pUrvavat hI rakhA gayA hai, zeSa vRttAnta nayA jor3a diyA hai| yadi grAmadAna ke vRttAnta ko bhI bAda meM jor3A gayA mAnA jAya to nimnalikhita prazna uThate haiM 11 1. yadi rAjA akAlavarSa - pRthvIvallabha kRSNa tRtIya (937 - 968 I0) ke kAla meM markarA - tAmrapatra lekha meM grAmadAna kA vRttAnta bhI bAda meM jor3A gayA ho, to usa rAjA ke mantrI ke sAtha 500 varSa pUrva (zaka saMo 388 = 466 I0) kI ghaTanA kyoM jor3I gayI, jisakA usake samaya meM ghaTita honA asaMbhava hai? isake atirikta rAjA koGgaNivarmA avinIta ( 425 I0) 99 apane se 500 varSa bAda honevAle avidyamAna maMtrI ko taLavananagara - jinAlaya ke lie dAna karane hetu koI grAma Adi vastu kaise de sakatA thA ? 2. apane rAjya kA grAma unhoMne dUsare rAjya ke maMtrI ke dvArA kyoM dilavAyA ? apane hI maMtrI ke dvArA kyoM nahIM dilavAyA yA svayaM kyoM nahIM diyA ? 96. jaina zilAlekha saMgraha / mANikacandra granthamAlA / bhA. 3 / prastAvanA/pR.48 / dhavalA / pu.6 / pR.12 / 97. vahI / bhAga 3 / prastAvanA / pR/ 53 / 98. vahI / bhAga 3 / prastAvanA / pR.50/ pAdaTippaNI / 99. vahI / bhA. 2 / noNamaMgala - lekha kra. 94 / For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 285 3. yadi akAlavarSa pRthvIvallabha ke maMtrI ne mahArAja avinIta dvArA pradatta grAma kA dAna 937 I0 se 968 ke bIca kiyA thA, aura isI samaya markarA - tAmralekha kA punarlekhana karAyA gayA thA, to lekha meM grAmadAna karane kA samaya zaka saM0 388 (466 I0) kyoM likhavAyA gayA ? 4. tathA punarlekha meM avinIta rAjA kI vaMzAvalI aura virudAvalI ko to jyoM kA tyoM rahane diyA gayA hai, kintu unake dvArA diye hue grAma kA dAna karanevAlA puruSa jisa rAjA akAlavarSa - pRthvIvallabha kRSNa tRtIya kA mantrI thA, usa rAjA ke nAma taka kA ullekha nahIM kiyA gayA tathA usake mantrI ke nAma ko bhI ajJAta rakhA gyaa| aisA kyoM kiyA gayA ? 5. aura yadi dAna se sambandhita dezIyagaNa - koNDakundAnvaya ke AcAryoM ke nAma tAmrapatralekha meM punarlekhana ke samaya arthAt pA~ca sau varSa bAda jor3e gaye haiM, to punarlekhana karAne vAle akAlavarSa- pRthvIvallabha ko yaha kaise mAlUma huA ki 500 varSa pahale rAjA avinIta ne inhIM AcAryoM ko badaNeguppe grAma dAna meM diyA thA aura ina AcAryoM kA guruziSya-krama yahI thA, tathA ye dezIyagaNa evaM kundakundAnvaya ke the ? 6. yadi ina guNacandrAdi ke ziSya candaNandI AcArya ko rAjA avinIta ne grAmadAna nahIM kiyA thA, to bhI tAmrapatra meM akAlavarSa - pRthvIvallabha ne aisA likhavA diyA thA, to usake dvArA isa asatya bAta ko likhavAye jAne kA kyA prayojana thA ? athavA ye AcArya dezIyagaNa aura kundakundAnvaya ke nahIM the, to inake sAtha ye gaNa aura anvaya kyoM jor3e gaye ? markarA-tAmrapatra lekha meM pA~ca sau varSa pUrva kI ghaTanA jor3I gayI, yaha kalpanA uparyukta asAmAnya, jaTila praznoM ko janma detI hai, jinakA koI samAdhAna DaoN0 gulAbacandra jI caudharI yA anya kisI ke pAsa nahIM ho sakatA / ataH yaha kalpanA yuktiyukta nahIM hai| hama dekhate haiM ki 370 I0 ke noNamaMgala- lekha (kra0 90 ) meM rAjA avinIta ke pitA mAdhavavarmA dvitIya ke dvArA mUlasaMghAnuSThita jainamaMdira ko bhUmi evaM kumArapura grAma diye jAne kA varNana hai / 100 noNamaMgala ke hI 425 I0 ke lekha (kra0 94) meM svayaM avinIta (koGgaNivarmA dvitIya) ke dvArA mUlasaMgha ke candranandI Adi AcAryoM dvArA pratiSThiApita uranUra ke jinAlaya ko venailkarani grAma kA dAna kiye jAne kA kathana hai| 100 tathA markarA - tAmrapatralekha meM bhI unhIM rAjA avinIta ke dvArA taLavananagara ke jinAlaya ke lie badaNeguppe gA~va ke dAna kA ullekha hai, vaha bhI unhIM candaNandI 100. dekhiye, 'purAtattva meM digambaraparamparA ke pramANa' nAmaka paMcama adhyAya ke caturtha prakaraNa meM ukta zilAlekhoM ke mUlapAThAMza / For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 AcArya ko, jinakA ullekha uparyukta 425 I0 ke noNamaMgala-lekha (kra.94) meM huA hai| ataH markarA-tAmrapatralekha meM avinIta dvArA dezIyagaNa aura kundakundAnvaya ke candaNandI bhaTAra ko zaka saM0 388 meM badaNeguppe grAma diye jAne kI jo ghaTanA varNita hai, usameM sandeha karane kA koI kAraNa nahIM hai| ataH siddha hai ki pA~ca sau varSa pUrva kI ukta ghaTanA markarA tAmrapatroM ke punarlekhana ke samaya meM nahIM jor3I gayI hai, apitu vaha tAmrapatroM meM pUrvalikhita thii| use punarlekhana ke samaya punaH likha diyA gyaa| kevala rAjA avinIta ke mantrI kA nAma haTAkara akAlavarSa-pRthuvIvallabha ke maMtrI kA ullekha kara diyA gayA tathA usase sambandhita anya vRttAnta bhI jor3a diyA gyaa| isa tarkasaMgata anumiti se uparyukta samasta jaTila prazna nirasta ho jAte haiN| ataH yaha siddha hotA hai ki markarA-tAmrapatralekha aMzataH kRtrima hai, pUrNataH nhiiN| kintu , pro0 ema0 e0 DhAkI ne eka anya hetvAbhAsa ke dvArA ukta pA~ca sau varSa pUrva kI ghaTanA ko bhI asatya siddha karane kI ceSTA kI hai| ve likhate haiM"premI jI ne apanI pustaka meM likhA hai ki markarAtAmrapatra meM ullikhita zrI vijayajinAlaya, jisake kundakundAnvayI AcArya candaNandibhaTAra ko badaNeguppe grAma ke dAna kA ullekha hai, 8 vIM zatI I0 ke anta meM gaMgavaMzI rAjA mArasiMha dvitIya ke senApati zrIvijaya ne mAnyanagara meM banavAyA thaa| ataH kundakundAnvaya 8 vIM zatI I0 se prAcIna nahIM ho sakatA hai|"101 isakA tAtparya yaha hai ki markarAtAmrapatra meM zakasaMvat 388 meM koGgaNimahAdhirAja avinIta dvArA candaNandibhaTAra ko grAmadAna kiye jAne kA jo ullekha hai, vaha asatya hai| isase markarA tAmrapatralekha kA jAlI honA sUcita hotA hai| kintu Age NOTES AND REFERENCES (S. N. 29) meM pro0 DhAkI likhate haiM ki "vastutaH vaha kathana premI jI kA nahIM hai, apitu kisI anya lekhaka kA hai, jisakA grantha abhI mere pAsa nahIM hai|"102 101. "But the Jaina temple to the pontiff of which the grant was addressed in this charter is Vijaya-Jinalaya of Manyanagara or Manyapura, Manne in Gangavadi, the temple known to have been founded by Vijaya, general of Ganga Marsimha II in c. late eighth century A.D. as shown by Premi ! The mention, in this charter, of Kondakundanvaya can not, therefore, push back that anvaya's antiquity to any century prior to the eighth" (The Date of Kundakundacarya, Aspects of Jainology, Vol. III, p. 190). 102 "I lately realised it was not Premi, but some other author whose work is currently not handy." (The Date of Kundakundacarya, Aspects of Jainology, Vol. III, p.202). For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra01 AcArya kundakunda kA samaya / 287 yaha satya hai ki rAjA zivamAra dvitIya ke putra mArasiMha ke senApati zrIvijaya ne 8 vIM zatAbdI I0 ke caturthapAda meM mAnyanagara meM arhadAyatana (jinAlaya) banavAyA thA aura zaka saM0 719 (797 I0) meM usake lie 'kiSu-vekkUra' grAma dAna kiyA thaa|103 kintu markarA-tAmrapatra-lekha meM 'zrIvijayajinAlaya' nAma se usI jinAlaya kA ullekha hai, isa mAnyatA ko sahI siddha karanevAlA koI pramANa upalabdha nahIM hai| senApati zrIvijaya dvArA mAnyapura meM banavAye gaye jinAlaya ko to isa ghaTanA kA ullekha karane vAle dAnapatra meM bhI 'zrIvijayajinAlaya' nAma se abhihita nahIM kiyA gayA hai| usameM use kevala 'jinendrabhavana' yA 'arhadAyatana' kahA gayA hai|103 DhAkI jI kI ukta mAnyatA ko mithyA siddha karanevAlA dUsarA hetu yaha hai ki zrIvijaya ne mandira kA nirmANa mAnyanagara meM karAyA thA, lekina markarA-tAmrapatra meM ullikhita zrIvijaya-jinAlaya taLavananagara meM sthita thaa| tIsarA hetu yaha hai ki zrIvijaya ne mAnyanagara meM jinAlaya kA nirmANa 8vIM zatI I0 ke antima caraNa meM karAyA thA, jaba ki markarA-tAmrapatra-lekha ke anusAra taLavananagara ke zrIvijayajinAlaya ko badaNeguppe grAma kA dAna zaka saM0 388 (466 I0) meM kiyA gayA thaa| aura ise asatya siddha karanevAlA koI pramANa upalabdha nahIM hai| isake atirikta 466 I0 ke markarA-tAmrapatralekha meM unhIM koGgaNimahAdhirAja avinIta tathA candaNandibhaTAra ke nAma haiM, jinake nAma 425 I0 ke noNamaMgala ke tAmrapatralekha meM haiN| isase markarA tAmrapatralekha kA zaka saM0 388 (466 I0) vAstavika siddha hotA hai| ina hetuoM se siddha hai ki markarA-tAmrapatrollikhita zrIvijayajinAlaya senApati zrIvijaya dvArA mAnyanagara meM banavAye gaye jinAlaya se bhinna hai| sthAnabheda aura kAlabheda hote hue bhI kevala 'zrIvijaya' isa nAmasAmya ke kAraNa use zrIvijaya dvArA mAnyanagara meM nirmApita jinAlaya kA ullekha mAna lenA markarA-tAmrapatralekha ke sAtha eka dUsarI jAlasAjI karanA hai| kisI bhI grantha yA zilAlekha meM yaha nahIM kahA gayA hai ki markarA-tAmrapatralekha meM 'zrIvijayajinAlaya' ke nAma se senApati zrIvijaya dvArA mAnyanagara meM banavAye gaye 103. "sa mAnyanagare zrImAn zrIvijayo'kAra (ya) cchubhm| jinendrabhavanaM tujhaM nirmalaM sva-mahas smm|| --- zrImArasiMhasyAnujJayA zrIvijayo mahAnubhAvaH kiSu-vekkUra-grAmamAdAya mAnyapuravinirmitAya bhagavadarhadAyatanAya adaaditi|" jai.zi.saM/mA.ca/bhA.2/ maNNe, le.kra. 122 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 jinAlaya kA ullekha hai| hA~, zrI sAletore ne aisI aTakala lagAyI hai, jo DaoN0 gulAbacandra jI caudharI ke nimnalikhita vaktavya se sUcita hotI hai "isa saMgraha (jaina zilAlekha saMgraha / bhAga 1,2,3) ke bAhara ke eka jaina lekha (mai. A. ri.1921, pRSTha 31) se jJAta hotA hai ki rASTrakUTa kambha ne san 807 meM apane putra kI prArthanA para taLavanapura ke zrIvijayajinAlaya ke lie koNDakundAnvaya ke kumAranandibhaTAra ke praziSya evaM elavAcArya ke ziSya vardhamAnaguru ko badaNeguppe grAma dAna meM diyaa|04 yaha zrIvijayajinAlaya bahutakara jinabhakta mahAsAmanta zrIvijaya dvArA hI nirmApita huA thA (sAletore : 'meDIvala jainijma', pR.38)|" 105 yahA~ 'bahutakara' zabda se spaSTa hai ki ukta granthalekhaka ne 'zrIvijaya' zabda ke sAmya se hI yaha aTakala lagAyI hai ki taLavananagara kA zrIvijayajinAlaya zrIvijaya dvArA banavAyA gayA thaa| yaha aTakala sarvathA ayuktiyukta hai, yaha uparyukta hetuoM se siddha hai| yahA~ eka vizeSatA draSTavya hai| taLavananagara ke zrIvijayajinAlaya ko badaNeguppe grAma do bAra dAna meM diyA gyaa| pahalI bAra markarA-tAmrapatralekha ke anusAra zaka saM0 388 (466 I0) meM aura dUsarI bAra 807 I0 meN| pahalI bAra kadambavaMzI mahArAja avinIta ke dvArA diyA gayA, dUsarI bAra rASTrakUTavaMzI rAjA kambha ke dvaaraa| pahalI bAra candaNandI bhaTAra ko sauMpA gayA, dUsarI bAra kumAranandI bhaTAra ke praziSya vardhamAnaguru ko| aba prazna uThatA hai ki eka hI gA~va, eka hI jinAlaya ko do bAra kaise dAna kiyA jA sakatA hai? yaha saMbhava hai| 466 I0 aura 807 I0 meM 341 varSa kA antara hai| isa antarAla meM aneka bAra sattAparirvatana hue| kisI samaya kisI jainadharma-virodhI rAjA ke hAtha meM sattA AyI hogI aura jinAlayoM ke lie dAna meM diye gA~va punaH rAjasAt ho gaye hoNge| isI kAraNa zaka saM0 388 meM taLavananagara ke zrI vijayajinAlaya ko diyA gayA badaNeguppe gA~va rAjasAt ho gayA hogA aura usI avasthA meM rASTrakUTanareza kambha ke hAtha meM AyA hogaa| taba usake putra ke prArthanA karane para usane punaH usI jinAlaya ko dAna kara diyA hogaa| isase eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki rASTrakUTa rAjavaMza meM taLavananagara ke zrIvijayajinAlaya ko badaNeguppe gA~va kA dUsarI bAra dAna san 807 meM rAjA kambha ke dvArA kiyA gayA thA, na ki I0 san 937 se 968 ke bIca akAlavarSa-pRthvIvallabha104. yaha lekha bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 4 meM saMgRhIta hai, jisakA kramAMka 54 hai| 105. jaina zilAlekha saMgraha / mANikacandra granthamAlA / bhA.3 / prastA./ pR.49 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.1 AcArya kundakunda kA samaya / 289 upAdhidhArI kRSNa tRtIya ke mantrI dvaaraa| kyoMki jaba rASTrakUTavaMza ke eka rAjA ne usa gA~va kA dAna kara diyA, taba usI vaMza ke rAjAoM dvArA usake chIne jAne aura punaH dAna kiye jAne kI saMbhAvanA nahIM rhtii| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki markarAtAmrapatra meM ullikhita rAjA avinIta ne apane hI mantrI ko badaNeguppe gA~va pradAna kiyA thA, jise usane taLavananagara ke zrIvijayajinAlaya ko dAna kara diyaa| akAlavarSapRthuvIvallabha kRSNa tRtIya ke kAla meM nizcita hI markarA-tAmrapatra-lekha meM avinIta ke mantrI ke nAma ke sthAna meM 'akAlavarSa-pRthuvIvallabha mantrI' utkIrNa karavA diyA gayA aura usase sambandhita anya vRttAnta jor3a diyA gyaa| ataH markarA-tAmrapatra meM kevala itanA hI aMza jAlI hai, zeSa aMza jAlI nahIM hai| arthAt rAjA avinIta athavA usake mantrI ke dvArA zaka saM0 388 meM zrIvijayajinAlaya ke lie koNDakundAnvaya ke candaNandibhaTAra ko 'badaNeguppe' nAmaka grAma dAna kiye jAne kA vRttAnta satya hai| isa prakAra markarA-tAmrapatralekha ke anusAra kundakunda kA astitvakAla 466 I0 se bahuta pahale siddha hotA hai| ye sAhityika aura zilAlekhIya pramANa bhI isa bAta ke sabUta haiM ki AcArya kundakunda IsA kI prathama zatAbdI se pahale hue the| ataH di iNDiyana eNTikverI kI nandisaMghIya paTTAvalI meM AcArya kundakunda kA sthitikAla jo IsApUrvottara prathama zatAbdI batalAyA gayA hai, usakI ina sAhityika aura zilAlekhIya pramANoM se puSTi hotI hai| isa prakAra sabhI pramANa isa nirNaya para pahu~cAte haiM ki kundakunda IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha aura Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha meM hue the| 470 I. ke pUrva nirgrantha-zramaNasaMgha ke zAstroM kA astitva kadambavaMzI zivamRgezavarmA ke 470 I0 ke devagiri zilAlekha se yaha siddha hai ki savastramukti, strImukti aura kevalibhukti kA niSedha karanevAle nirgrantha-mahAzramaNasaMgha kA astitva 470 I0 ke pUrva se thaa| ataH yaha bhI nizcita hai ki ukta saMgha ke ina siddhAntoM kA yuktisaMgatarUpa se pratipAdana karanevAle evaM digambara zramaNoM, zrAvakoM aura AryikAoM ke AcAra kA bodha karAnevAle, sAtha hI AtmAdi dravyoM aura mokSamArga ke sarvajJopadiSTa svarUpa ke vivecaka tathA karmasiddhAnta ke prarUpaka zAstra bhI usa samaya vidyamAna hoNge| karmasiddhAnta ke prarUpaka prAcInatama zAstra kasAyapAhuDa aura SaTkhaNDAgama haiM, kintu dravyAnuyoga, caraNAnuyoga aura adhyAtma kA nirUpaNa karane vAle sabase prAcIna upalabdha zAstra AcArya kundakunda ke hI haiN| muniyoM ke aTThAIsa mUlaguNoM kA nirUpaNa sarvaprathama kundakunda ke pravacanasAra meM hI huA hai| mUlAcAra meM bhI aTThAIsa mUlaguNoM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra01 kA varNana hai, para usakI racanA kundakunda ke granthoM ke AdhAra para huI hai| isakA sapramANa pratipAdana 'mUlAcAra' ke adhyAya meM draSTavya hai| savastramukti aura strImukti kI asvIkRti nirgrantha-zramaNa-paramparA kA prANa hai| inakA yuktipUrvaka khaNDana sarvaprathama kundakunda ke suttapAhuDa aura pravacanasAra meM hI milatA hai| dravyAnuyoga kA prAcInatama grantha bhI kundakunda kA paMcAstikAya hI hai| isase isa bAta ko svIkAra karane ke alAvA koI vikalpa nahIM rahatA ki 470 I0 ke pUrva nirgrantha-zramaNa-paramparA ke pAsa usake sAmpradAyika svarUpa ko prakaTa karanevAle prAcInatama grantha AcArya kundakunda ke pravacanasArAdi hI the| yaha tathya kundakunda kI prAcInatA kI puSTi karatA hai| virodhImatoM kA nirasana aneka vidvAnoM ne uparyukta tathyoM para dhyAna nahIM diyA aura sandigdha saMketoM ke AdhAra para kundakunda ke samaya kA Akalana karane kI ceSTA kI hai| jisase aneka paraspara virodhI matoM kA prAdurbhAva huA hai| DaoN0 ke0 bI0 pAThaka ne TIkAkAra AcArya jayasena ke isa kathana ke AdhAra para ki kundakunda ne paMcAstikAya kI racanA zivakumAra mahArAja ke pratibodha ke lie kI thI, unakA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI (470 I0 ke AsapAsa) Akalita kiyA hai| muni kalyANavijaya jI ne bhI DaoN0 pAThaka ke ukta kathana ke AdhAra para tathA kundakunda ke graMthoM meM prayukta kucha zabdoM ke AdhAra para yahI samaya nirdhArita kiyA hai| paM0 nAthUrAma jI premI ne bhI niyamasAra meM ullikhita 'lokavibhAga' zabda ko AdhAra banAkara lagabhaga uparyukta samaya hI svIkAra kiyA hai|06 AcArya zrI hastImala jI harivaMzapurANa meM ullikhita paTTAvalI ko prAmANika mAnakara isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki kundakunda vIranirvANa saM0 1000 (473 I0) ke AsapAsa hue haiM, jabaki DaoN0 hAnale ne nandisaMgha kI paTTAvaliyoM ke AdhAra para kundakunda ko I0 pU0 52 se I0 44 taka vidyamAna mAnA hai| pro0 e0 cakravartI ne bhI unakA anusaraNa kiyA hai| kundakunda ne zrutakevalI bhadrabAhu ko apanA gamaka guru kahA hai, ataH AcAryazrI jJAnasAgara jI unheM zrutakevalI bhadrabAhu kA hI samakAlIna mAnane ke pakSa meM haiM, jaba ki paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne unheM bhadrabAhu dvitIya mAnakara yaha nirNaya kiyA hai ki kundakunda I0 san 81 se 165 ke bIca sthita the| ina parasparavirodhI matoM ke hetuvAda kI hetvAbhAsatA kA pradarzana karate hue uttara prakaraNoM meM inakA nirasana kiyA jA rahA hai| 106. dekhie , 'zramaNa bhagavAn mhaaviir'| pAdaTippaNI/ pR.301-306 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa muni kalyANavijaya jI ke mata kA nirasana zvetAmbaramuni zrI kalyANavijaya jI ne kundakunda ko vikrama kI chaThI zatI kA vidvAn siddha karane kA prayatna kiyA hai| isake pakSa meM unhoMne apane grantha zramaNa bhagavAn mahAvIra meM pRSTha 302 se 306 taka aneka hetu prastuta kiye haiN| unakA varNana aura nirasana nIce kiyA jA rahA hai| kadambavaMzI zivamRgeza ke lie paMcAstikAya kI racanA muni jI kA kathana hai-" kundakundAcAryakRta paJcAstikAya kI TIkA meM jayasenAcArya likhate haiM ki yaha grantha kundakundAcArya ne zivakumAra mahArAja ke pratibodha ke lie racA thaa| DaoN0 pAThaka ke vicAra se yaha zivakumAra hI kadambavaMzI zivamRgeza the, jo sambhavataH vikrama kI chaThI zatAbdI ke vyakti the / ataeva inake samakAlIna kundakunda bhI chaThI sadI ke hI vyakti ho sakate haiN|" (zra.bha.ma. / pA.Ti. / . / pR.302) / nirasana jayasenAcArya - varNita zivakumAra rAjA nahIM the 1. isa hetu kA khaNDana sarvaprathama muni jI ke hI vacanoM se ho jAtA hai| unhoMne kundakunda ko digambaramata kA pravartaka mAnA hai| aura zrIvijaya - zivamRgezavarmA ke devagiritAmrapatralekha ( I0 san 470 - 490) 107 meM kahA gayA hai ki usane jinamandira, zvetapaTamahAzramaNasaMgha evaM nirgrantha- mahAzramaNasaMgha ko kAlavaGga nAmaka grAma dAna meM diyA thA / aura mRgezavarmA ke halsI - tAmrapatralekha (470 - 490 I0) 107 meM ullekha hai ki usane jinAlaya kA nirmANa karAkara yApanIyoM, nirgranthoM aura kUrcakoM ko bhUmidAna kiyA thaa|108 isase siddha hotA hai ki digambara- paramparA (nirgrantha - mahAzramaNa saMgha) zrIvijayazivamRgezavarmA ke bahuta pahale se calI A rahI thI / ataH yadi muni jI ke anusAra kundakunda ko usakA pravartaka mAnA jAya, to ve zrIvijaya - zivamRgeza varmA se arthAt 107. jaina zilAlekha saMgraha / mANikacandra granthamAlA / bhAga 3 / prastAvanA : DaoN0 gulAbacandra caudharI / pR.23 / 108. ukta tAmrapatralekhoM kA mUlapAThAMza adhyAya 2 / prakaraNa 6 / zIrSaka 2 meM draSTavya hai| For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra02 vikrama kI chaThI zatAbdI se kAphI pUrvavartI siddha hote haiN| phalasvarUpa muni jI ko yA to kundakunda ke digambaramata-pravartaka hone kI mAnyatA chor3anI hogI yA unheM vikrama kI chaThI zatAbdI se kAphI pUrvavartI svIkAra karanA hogaa| kintu inameM se koI bhI vikalpa cunane para ve digambaraparamparA ko arvAcIna siddha nahIM kara sakeMge, kyoMki kundakunda ke digambaramata-pravartaka hone kI mAnyatA chor3ane para yaha siddha hogA ki vaha tIrthaMkaroM dvArA pravartita hai| aura kundakunda ko vikrama kI chaThI zatAbdI se pUrvavartI svIkAra karane para una sAre hetuoM para pAnI phira jAyegA, jinake AdhAra para muni jI ne kundakunda ko vikrama kI chaThI zatI kA mAnA hai aura taba unake pAsa kundakunda ko IsApUrvottara prathama zatAbdI kA siddha karanevAle hetuoM ko amAnya karane ke lie aura koI hetu zeSa nahIM rhegaa| kyoMki di iNDiyana eNTikverI meM uddhRta nandisaMghIya paTTAvalI evaM anya pramANoM se kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI ke siddha hote haiM, use hI mithyA siddha karane ke lie muni jI ne ukta prakAra ke asaMgata hetuoM kA mAyAjAla bichAyA hai| kintu zrIvijaya-zivamRgezavarmA ke zilAlekha meM nirgrantha-mahAzramaNasaMgha ko dAna diye jAne kA ullekha usa mAyAjAla se mAyA kA paradA haTA detA hai aura kundakunda ke IsA-pUrvottara prathama zatAbdI meM hone kA satya sUrya ke samAna prakAzita hone lagatA hai| DaoNkTara ke0 bI0 pAThaka ne svIkAra kiyA hai ki zrIvijaya-zivamRgezavarmA ke astitvakAla se pahale hI jaina loga nirgrantha aura zvetapaTa sampradAyoM meM vibhakta ho gaye the|09 arthAt kundakunda digambara-sampradAya ke pravartaka nahIM the| kintu muni jI ne DaoN0 pAThaka ke isa kathana kI upekSA kara zivakumAra mahArAja aura rAjA zrIvijayazivamRgezavarmA ko abhinna mAnane ke sAtha-sAtha kundakunda ko digambaraparamparA kA pravartaka bhI mAna liyA hai| isa kAraNa unakI zivamRgeza varmA ke zivakumAra mahArAja hone kI mAnyatA asaMgata ataeva mithyA ho gayI hai| 109. DaoNkTara ke.bI. pAThaka "Indian Antiquary", Vol. XIV, January 1885 meM prakAzita apane lekha "An Old Kanarese Inscription At Terdal" meM pRSTha 15 para likhate haiM-" Balachandra, the commentator, who lived before Abhinava-Pampa, says, in his introductory remarks on the Prabritasara, that Kundakundacharya was also, called Padmanandi and was the preceptor of Sivakumaramaharaja. I would identify this king with the Early Kadamba king Srivijaya-Siva-Mrigesa-maharaja. For, in his time, the Jainas had already been divided into the Nirgranthas and the Svetapatas. And Kundakunda attacks the Svetapata sect when he says, in the Pravachanasara, that women are allowed to wear clothes because they are incapable of attaining nirvanacitte cittA mAyA tamhA tAsiM Na nnivvaannN|" For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra02 AcArya kundakunda kA samaya / 293 2. vaise bhI DaoN0 pAThaka ne jo zivakumAra mahArAja kA zrIvijaya-zivamRgezavarmA ke sAtha samIkaraNa kiyA hai, vaha pramANa-viruddha hai, kyoMki pUrva meM darzAyA jA cukA hai ki rAjA zrIvijaya-zivamRgezavarmA ke kucha pahale (I0 san 450) athavA unake samaya meM hue pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi meM kundakunda ke granthoM kI gAthAe~ uddhRta kI haiM, isalie kundakunda zrIvijaya-zivamRgezavarmA se pUrvavartI haiN| ataH ve zrIvijayazivamRgeza ke guru nahIM ho skte| isake atirikta vidvAnoM ne kucha anya visaMgatiyoM kI ora bhI saMketa kiyA hai| paM0 jugalakizora jI mukhtAra likhate haiM-"prathama to jayasenAdi kA yaha likhanA hI ki 'kundakunda ne zivakumAra mahArAja ke sambodhanArtha athavA unake nimitta isa paMcAstikAya kI racanA kI' bahuta kucha Adhunika mata jAna par3atA hai, mUla grantha meM usakA koI ullekha nahIM aura na zrIamRtacandrAcArya-kRta prAcIna TIkA para se usakA koI samarthana hotA hai| svayaM kundakundAcArya ne grantha ke anta meM yaha sUcita kiyA hai ki unhoMne isa paMcAstikAyasaMgraha sUtra ko pravacanabhakti se prerita hokara mArga kI prabhAvanArtha racA hai| yathA maggappabhAvaNaTuM pavayaNabhattippacodideNa myaa| bhaNiyaM pavayaNasAraM paMcatthiyasaMgahaM suttN|| 173 // "isase spaSTa hai ki kundakunda ne apanA yaha grantha kisI vyaktivizeSa ke uddezya se athavA usakI prareNA ko pAkara nahIM likhA, balki isakA khAsa uddezya mArgaprabhAvanA aura nimittakAraNa pravacanabhakti hai| yadi kundakunda ne zivakumAra mahArAja ke sambodhanArtha athavA unakI khAsa preraNA se isa grantha ko likhA hotA, to ve isa padya meM yA anyatra kahIM usakA kucha ullekha jarUra karate, jaise ki bhaTTaprabhAkara ke nimitta paramAtmaprakAza kI racanA karate hue yogIndradeva ne jagaha-jagaha para grantha meM usakA ullekha kiyA hai| parantu yahA~ mUla grantha meM aisA kucha bhI nahIM, na prAcIna TIkA meM hI usakA ullekha milatA hai aura na kundakunda ke kisI dUsare graMtha se hI zivakumAra kA koI patA calatA hai| isaliye yaha graMtha zivakumAra mahArAja ke sambodhanArtha racA gayA, aisA mAnane ke liye mana sahasA taiyAra nahIM hotaa| saMbhava hai ki eka vidvAn ne kisI kiMvadantI ke AdhAra para usakA ullekha kiyA ho aura phira dUsare ne bhI usakI nakala kara dI ho| isake sivAya, jayasenAcArya ne pravacanasAra kI TIkA meM prathama prastAvanAvAkya ke dvArA zivakumAra kA jo nimna prakAra se ullekha kiyA hai, usase zivakumAra mahArAja kI sthiti aura bhI saMdigdha ho jAtI hai "atha kazcidAsannabhavyaH zivakumAranAmA svasaMvittisamutpanna-paramAnandaikalakSaNasukhAmRta-viparIta-caturgatisaMsAraduHkhabhayabhItaH samutpannaparamabhedavijJAnaprakAzAtizayaH samastadurnayaikAntanirAkRtadurAgrahaH parityaktasamastazatrumitrAdipakSapAtenAtyantamadhya For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra02 stho bhUtvA dharmArthakAmebhyaH sArabhUtAmatyantAtmahitAmavinazvarAM paMcaparameSThiprasAdotpannAM muktizriyamupAdeyatvena svIkurvANaH, zrIvarddhamAnasvAmitIrthakaraparamadevapramukhAn bhagavataH paMcaparameSThino dravya-bhAvanamaskArAbhyAM praNamya paramacAritramAzrayAmIti pratijJAM karoti "isa prastAvanA ke bAda mUla grantha (pravacanasAra) kI maMgalAdiviSayaka pA~ca gAthAe~ eka sAtha dI haiM, jinameM se pichalI do gAthAe~ isa prakAra haiM kiccA arahaMtANaM siddhANaM taha Namo gnnhraannN| ajjhAvayavaggANaM sAhUNaM ceva svvesiN|| 1/4 // tesiM visuddhadasaNaNANapahANAsamaM smaasej| uvasaMpayAmi sammaM jatto nnivvaannsNpttii|| 1/5 // "ina gAthAoM meM zrI kundakundAcArya ne batalAyA hai ki 'maiM arhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhuoM' (paMcaparameSThiyoM) ko namaskAra karake aura unake vizuddha darzanajJAnarUpI pradhAna Azrama ko prApta hokara (samyagdarzana, samyagjJAna se sampanna hokara) usa sAmyabhAva (paramavItarAga-cAritra) kA Azraya letA hU~ , athavA usakA sampAdana karatA hU~, jisase nirvANa kI prApti hotI hai|' aura isa prakAra kI pratijJA dvArA unhoMne apane graMtha ke pratipAdya viSaya ko sUcita kiyA hai| aba isake sAtha TIkAkAra kI ukta prastAvanA ko dekhiye, usameM yahI pratijJA zivakumAra se karAI gaI hai, aura isa taraha zivakumAra ko mUlagraMtha kA kartA athavA prakArAntara se kundakunda kA hI nAmAntara sUcita kiyA hai| sAtha hI zivakumAra ke jo vizeSaNa diye haiM, ve eka rAjA ke vizeSaNa nahIM ho sakate, ve una mahAmunirAja ke vizeSaNa haiM, jo sarAgacAritra se bhI uparata hokara vItarAgacaritra kI ora pravRtta hote haiN| aisI hAlata meM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki zivakumAra mahArAja kI sthiti kitanI saMdigdha hai| "dUsare, zivakumAra kA zivamRgezavarmA ke sAtha jo samIkaraNa kiyA gayA hai, usakA koI yuktiyukta kAraNa bhI mAlUma nahIM hotaa| usase acchA samIkaraNa to prophesara e0 cakravartI nAyanAra, ema0 e0, ela0 TI0, kA jAna par3atA hai, jo kAMcI ke prAcIna pallavarAjA zivaskandavarmA ke sAtha kiyA gayA hai|11deg kyoMki skanda kumAra kA paryAyanAma hai aura eka dAnapatra meM use yuvAmahArAja bhI likhA hai, jo kumAramahArAja kA vAcaka hai, isaliye artha kI dRSTi se zivakumAra aura zivaskanda donoM eka jAna par3ate haiN| isake sivAya zivaskanda kA 'mayidAvolu'-vAlA dAnapatra, antima maMgala padya 110. dekhie, paMcAstikAyasAra ke a~garejI saMskaraNa kI pro. e. cakravartI dvArA likhita aitihA sika prastAvanA (Historical Introduction) san 1920 / For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra02 AcArya kundakunda kA samaya / 295 ko chor3a kara prAkRtabhASA meM likhA huA hai aura usase zivaskanda kI darabArI bhASA kA prAkRta honA pAyA jAtA hai, jo isa grantha kI racanA Adi ke sAtha zivaskanda kA sambandha sthApita karane ke liye jyAdA anukUla jAna par3atI hai| sAtha hI, zivaskanda kA samaya bhI zivamRgeza se kaI zatAbdiyoM pahale kA anumAna kiyA gayA hai|11 isaliye pAThaka mahAzaya kA ukta samIkaraNa kisI taraha bhI ThIka mAlUma nahIM hotaa| jAna par3atA hai unhoMne isa samIkaraNa ko lekara hI do tAmrapatroM meM 112 ullikhita hue toraNAcArya ko, kundakundAnvayI hone ke kAraNa, kevala Der3hasau varSa pIche kA hI vidvAn kalpita kiyA hai, anyathA, vaisI kalpanA ke liye dUsarA koI bhI AdhAra nahIM thaa| hama kitane hI vidvAnoM ke aise ullekha dekhate haiM, jinameM unheM kundakundAnvayI sUcita kiyA hai aura ve kundakunda se hajAra varSa se bhI pIche ke vidvAn hue haiN| udAharaNa ke liye zubhacandrAcArya kI paTTAvalI ko lIjiye, jisameM sakalakIrti bhaTTAraka ke guru padmanandi ko kundakundAcArya ke bAda tadanvayadharaNadhurINa likhA hai aura jo IsA kI prAyaH 15vIM zatAbdI ke vidvAn the| isaliye ukta tAmrapatroM ke AdhAra para toraNAcArya ko zaka saM0 600 kA aura kundakunda ko unase 150 varSa pahale zaka saM0 450 kA vidvAn mAna lenA yuktiyukta pratIta nahIM hotA aura vaha ukta samIkaraNa kI mithyA kalpanA para hI avalambita jAna par3atA hai| 450 se pahale kA to zaka saM0 388 kA likhA huA markarAtAmrapatra hai, jisameM kundakunda kA nAma hai, guNacaMdrAcArya ko kundakunda ke vaMza meM honevAlA prakaTa kiyA hai aura phira tAmrapatra ke samaya taka unakI pA~ca pIr3hiyoM kA ullekha kiyA hai|" (svAmI samantabhadra / pR.167-172)| siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne bhI nimnalikhita vaktavya meM mukhtAra jI ke kathana kA samarthana kiyA hai "pro0 e0 cakravartI ne bhI DaoN0 pAThaka ke ukta mata ko mAnya nahIM kiyA hai| unakA kahanA hai ki eka to kundakunda ke samaya se kadambarAja kA samaya bahuta 111. "cakravartI mahAzaya ne kundakunda kA astitvasamaya IsA se kaI varSa pahale se prAraMbha karake, unheM IsA kI pahalI zatAbdI ke pUrvArdha kA vidvAn mAnA hai aura isaliye unake vicAra se zivaskaMda kA samaya IsA kI pahalI zatAbdI honA cAhiye, parantu eka jagaha para unhoMne ye zabda bhI diye haiM-"It is quite possible therefore that this Sivaskanda of Conjeepuram or one of the predecessor of the Same name was the contemporary and deciple of Sri Kundakunda." (Historical Introduction P, XII, Pancastikayasara) lekhk| 112. jaina-zilAlekha-saMgraha/mANikacandra granthamAlA / bhAga 2/ maNNe-lekha kra.122 / zaka saM.719 (797 I.) tathA maNNe-lekha kra.123 / zaka saM. 724 (802 ii.)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra02 arvAcIna hai| dUsare, isa bAta kA samarthana karane vAle pramANoM kA abhAva hai ki kadamba prAkRta bhASA se paricita the, jisameM kundakunda ne apane grantha race haiN| DaoN0 pAThaka ke mata ke viparIta pro0 cakravartI ne pallava rAjavaMza ke zivaskanda ko zivakumAra mahArAja mAnane para jora diyA hai, kyoMki skanda aura kumAra zabda ekArthavAcI haiM, ataH zivaskanda kA artha hotA hai shivkumaar| zivaskanda yuvamahArAja bhI kahe jAte the aura yuvamahArAja tathA kumAramahArAja ekArthaka haiN| anya paristhitiyA~ bhI isa ekarUpatA kI poSaka haiN| pallavoM kI rAjadhAnI kaMjIpuram thii| pallava thoNDamaNDalam para zAsana karate the| yaha pradeza vidvAnoM kI bhUmi mAnA jAtA hai| isakI rAjadhAnI ne aneka dravir3a vidvAnoM ko AkarSita kiyA thaa| kaMjIpuram ke rAjagaNa jJAna ke saMrakSaka the| IsA kI Arambhika zatAbdiyoM se lekara AThavIM zatAbdI taka arthAt samantabhadra se lekara akalaMka taka kaMjIpuram ke cAroM ora jainadharma kA pracAra hotA rahA hai| ataH yadi kaMjIpuram ke pallavarAjA IsA kI prathama zatAbdI meM jainadharma ke saMrakSaka the yA jainadharma ko pAlate the, to yaha asambhava nahIM hai| "isake sivAya mayIDavolu-dAnapatra kI bhASA prAkRta hai| yaha dAnapatra kaMjIpuram ke zivaskanda varmA ke dvArA jArI kiyA gayA thaa| isake prAraMbha meM siddha zabda kA prayoga hai tathA mathurA ke zilAlekhoM se yaha bahuta milatA-julatA hai| ye bAteM batalAtI haiM ki isake dAtA rAjA kA jhukAva jainadharma kI ora thaa| anya aneka zilAlekhoM Adi se yaha spaSTa hai ki pallava rAjAoM ke rAjya kI bhASA prAkRta thii| ataH pro0 cakravartI ne yaha niSkarSa nikAlA hai ki kundakunda ne jisa zivakumAra mahArAja ke lie prAbhRtatraya likhe the, vaha bahuta sambhavatayA pallavavaMza kA zivaskanda varmA hai|" (jai.sA.i / bhA.2/pR. 114-115) / 'zivakumAramahArAja' nAmaka muni kA ullekha kintu AcArya jayasena dvArA ullikhita zivakumAra mahArAja, na to zivamRgezavarmA ho sakate haiM, na zivaskandavarmA, kyoMki jayasena ne unheM muni ke rUpa meM citrita kiyA hai, yaha paMcAstikAya kI tAtparyavRtti meM Adi aura anta meM kahe gaye unake vacanoM se spaSTa hai| Adi meM ve likhate haiM "zrImatkuNDakundAcAryadevaiH padmanandyAdyaparAbhidheyairantastattvabahistattvagauNamukhyapratipattyarthamathavA zivakumAramahArAjAdisaMkSeparuciziSyapratibodhanArthaM viracite paJcAstikAyaprAbhRtazAstre yathAkrameNAdhikArazuddhipUrvakaM tAtparyArthavyAkhyAnaM kathyate"(tA.vR., pAtanikA / paM.kA./ gaa.1)| anuvAda-"padmanandI Adi aparanAmoMvAle zrImatkundakundAcArya-deva dvArA anta For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra02 AcArya kundakunda kA samaya / 297 stattva aura bAhyatattva kA gauNa - mukhyarUpa se pratipAdana karane ke lie athavA zivakumAra mahArAja Adi saMkSepa-ruciziSyoM ke pratibodhanArtha race gaye paJcAstikAyaprAbhRtazAstra meM yathAkrameNa adhikArazuddhipUrvaka tAtparyArtha kA vyAkhyAna kiyA jA rahA hai / " isake bAda AcArya jayasena paMcAstikAya kI antima gAthA ( 173 ) kI tAtparyavRtti samApta hone ke pazcAt kahate haiM 44 'atha yataH pUrvaM saMkSeparuciziSyasambodhanArthaM paJcAstikAyaprAbhRtaM kathitaM tato yadA kAle zikSAM gRhNAti tadA ziSyo bhaNyate iti hetoH ziSyalakSaNakathanArthaM paramAtmArAdhaka-puruSANAM dIkSAzikSAvyavasthAbhedAH pratipAdyante / dIkSAzikSAgaNapoSaNAtmasaMskArasallekhanottamArthabhedena SaTkAlA bhavanti / tadyathA - yadA ko pyAsannabhavyo bhedAbhedaratnatrayAtmakamAcAryaM prApyAtmArAdhanArthaM bAhyAbhyantaraparigrahaparityAgaM kRtvA jinadIkSAM gRhNAti sa dIkSAkAlaH / dIkSAnantaraM nizcayavyavahAra - ratnatrayasya paramAtmatattvasya ca parijJAnArthaM tatpratipAdakAdhyAtmazAstreSu yadA zikSAM gahNAti sa zikSAkAlaH / --- 11 anuvAda - " pUrva meM kahA gayA hai ki saMkSeparuci - ziSyoM ko zikSA dene ke lie paJcAstikAyaprAbhRta kI racanA kI gayI hai, aura jisa kAla meM zikSArthI zikSA grahaNa karatA hai, usa kAla meM vaha ziSya kahalAtA hai, ataH ziSya kA lakSaNa batalAne ke lie paramAtmA ke ArAdhaka puruSoM kI dIkSA, zikSA Adi kI vyavasthA ke bheda pratipAdita kiye jA rahe haiN| dIkSA, zikSA, gaNapoSaNa, AtmasaMskAra, sallekhanA aura uttamArtha ke bheda se chaha kAla hote haiM / jaise, jaba koI Asannabhavya bhedAbhedaratnatrayayukta AcArya ke pAsa jAkara AtmA kI ArAdhanA ke lie bAhyAbhyantara parigraha kA tyAga kara jinadIkSA grahaNa karatA hai, vaha dIkSAkAla hai| dIkSA ke anantara nizcaya aura vyavahAra ratnatraya aura paramAtmatattva kA jJAna karane ke liye unake pratipAdaka zAstroM kI zikSA grahaNa karatA hai, taba vaha zikSAkAla hotA hai / " ina kathanoM meM AcArya jayasena ne munidIkSA grahaNa karane ke bAda guru se zAstroM kI zikSA grahaNa karanevAle ko hI 'ziSya' kahA hai| ataH zivakumAra mahArAja Adi ko 'ziSya' kahane se siddha hai ki zivakumAra mahArAja aura unake sAthI 'muni' the / isake atirikta pravacanasAra kI tAtparyavRtti ke AraMbha meM (paMcagAthAtmaka maMgalAcaraNa kI pAtanikA meM) zivakumAra ko paramacAritra ( vItarAgacaritra ) grahaNa karane kI pratijJA karate hue varNita kiyA gayA hai| una vacanoM ko paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne apane pUrvollikhita vaktavya meM uddhRta kiyA hai| unase bhI siddha hotA hai ki For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra02 zivakumAramahArAja muni the| mukhtAra jI ne bhI kahA hai ki AcArya jayasena ne ukta pAtanikA meM "zivakumAra ko jo vizeSaNa diye haiM, ve eka rAjA ke vizeSaNa nahIM ho skte| ve una mahAmunirAja ke vizeSaNa haiM jo sarAgacAritra se bhI uparata hokara vItarAgacAritra kI ora pravRtta hote haiN|" (dekhiye, mukhtAra jI kA pUrvokta vktvy)| pravacanasAra ke dvitIya adhikAra kI 108 vIM gAthA kI tathA tRtIya adhikAra kI prathama gAthA kI tAtparyavRtti meM bhI zivakumAra mahArAja ko munirUpa meM hI pradarzita kiyA gayA hai| digambarajaina-sAhitya meM jaise samrATa candragupta aura senApati cAmuNDarAya ke munidIkSA grahaNa karane kA ullekha milatA hai, vaise kadambavaMzI zivamRgezavarmA yA pallavavaMzI zivaskandavarmA ke jinadIkSA grahaNa karane kI kahIM bhI carcA nahIM miltii| isalie yaha svIkAra nahIM kiyA jA sakatA ki ukta mahArAjAoM meM se hI koI jinadIkSA grahaNa kara kundakunda kA ziSya bana gayA thaa| AcArya jayasena ke 'kazcidAsannabhavyaH zivakumAranAmA' (tA.vR./ pAtanikA / pra.sA.1/1-5)arthAt 'koI zivakumAra nAma kA Asannabhavya' ina zabdoM se dhvanita hotA hai ki zivakumAra koI aprasiddha puruSa the| unake sAthA jur3A 'mahArAja' zabda koI upAdhi nahIM thI, apitu nAma kA hI aMza thA, jaise kArtikeyAnuprekSA ke kartA svAmikumAra ke sAtha jur3A svAmI shbd| muni dIkSA grahaNa karane ke bAda 'rAjapada' sUcaka upAdhi kA prayoga vItarAgatA sUcaka munipada ke anukUla nahIM hai| AcArya jayasena ne bhI 'zivakumAramahArAjanAmA pratijJAM karoti' (pra.sA. / tA.va./3/1) isa prayoga dvArA mahArAja zabda ko nAma kA hI aMza sUcita kiyA hai| yadi 'mahArAja' upAdhi hotI to "zivakumAranAmA mahArAjaH' aisA prayoga kiyA jaataa| niSkarSa yaha ki zivakumAra nAma na to rAjA zivamRgezavarmA kA nAmAntara hai, na hI zivaskandavarmA kA, apitu kisI arAjavaMzIya puruSa kA nAma hai| yaha avazya hai ki 'zivakumAramahArAjAdi-saMkSeparuciziSyapratibodhanArtham' isa prayoga se yaha prakaTa hotA hai ki 'zivakumAra' kundakunda ke ziSyoM meM pramukha the| isa pramukhatA ke kAraNa hI saMbhavataH ve kundakunda ke ziSya ke rUpa meM prasiddha hue aura AcArya jayasena ko kisI pAramparika srota yA anuzruti se isakI jAnakArI prApta huii| usI ke AdhAra para unhoMne apanI tAtparyavRtti meM isakA ullekha kiyA hai| isalie jina zivakumAra mahArAja kA kAla svayaM ajJAta hai, unake nAma ke AdhAra para kundakunda ke kAla kA nirNaya karanA andhakAra meM gantavya DhU~r3hane ke samAna hai| For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra02 AcArya kundakunda kA samaya / 299 niyamasAra meM vi. saM. 512 meM racita 'lokavibhAga' kA ullekha muni jI likhate haiM-"prasiddha digambara jaina vidvAn paM0 nAthUrAma jI premI ne niyamasAra kI eka gAthA khoja nikAlI hai, jisameM AcArya kundakunda ne lokavibhAga paramAgrama kA ullekha kiyA hai|113 yaha 'lokavibhAga' grantha saMbhavataH sarvanandI AcArya kI kRti hai, jo ki vi0 saM0 512 meM racI gayI thii| isase bhI kundakunda chaThI sadI ke granthakAra pratIta hote haiN|" (a.bha.ma./pA.Ti./ pR.303)| nirasana 'lokavibhAgoM meM yaha pada lokAnuyoga-viSayaka prakaraNasamUha kA vAcaka, svatantra grantha kA nAma nahIM isa hetu kA nirasana paM0 jugalakizora mukhtAra ne kiyA hai| ve jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza nAmaka grantha meM likhate haiM-"niyamasAra kI usa gAthA meM prayukta hue loyavibhAgesu pada kA abhiprAya sarvanandI ke ukta lokavibhAga se nahIM hai aura na ho sakatA hai, balki bahuvacanAnta pada hone se vaha 'lokavibhAga' nAma ke kisI eka granthavizeSa kA bhI vAcaka nahIM hai| vaha to lokavibhAga-viSayakakathanavAle aneka granthoM athavA prakaraNoM ke saMketa ko lie hue jAna par3atA hai aura usameM khuda kundakunda ke loyapAhuDa, saMThANapAhuDa jaise grantha tathA dUsare lokAnuyoga athavA lokAloka ke vibhAga ko lie hue karaNAnuyoga-sambandhI grantha bhI zAmila kiye jA sakate haiN| aura isalie loyavibhAgesu isa pada kA jo artha kaI zatAbdiyoMpIche ke TIkAkAra padmaprabha ne lokavibhAgAbhidhAnaparamAgame aisA ekavacanAnta kiyA hai, vaha ThIka nahIM hai|" (jai.saa.i.vi.pr./pR.601)| isa para paM0 nAthUrAma jI premI kA kathana hai ki loyavibhAgesu meM "bahuvacana kA prayoga isalie bhI iSTa ho sakatA hai ki lokavibhAga ke aneka vibhAgoM yA adhyAyoM meM ukta bheda dekhane caahie|" isakA nirasana karate hue mukhtAra jI likhate haiM- "granthakAra kundakundAcArya kA yadi aisA abhiprAya hotA to ve loyavibhAga-vibhAgesu aisA pada rakhate, tabhI ukta Azaya ghaTita ho sakatA thaa| parantu aisA nahIM hai, aura isalie prastuta pada ke vibhAgesu pada kA Azaya yadi grantha ke vibhAgoM yA adhyAyoM kA liyA jAtA hai, to grantha kA nAma loka raha jAtA hai, lokavibhAga nahIM aura usase premI 113. caudahabhedA bhaNidA tericchA suragaNA cubbhedaa| edesiM vitthAraM loyavibhAgesu NAdavvaM // 17 // niymsaar| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra02 jI kI sArI yukti hI lauTa jAtI hai, jo lokavibhAga grantha ke ullekha ko mAnakara kI gaI hai|" isake uttara meM premI jI kahate haiM-"loyavibhAgesu NAdavvaM' pATha para jo yaha Apatti kI gaI hai ki vaha bahuvacanAnta pada hai, isaliye kisI lokavibhAga-nAmaka eka grantha ke lie prayukta nahIM ho sakatA, to isakA eka samAdhAna yaha ho sakatA hai ki pATha ko loyavibhAge suNAdavvaM isa prakAra par3hanA caahiye| 'su' ko 'NAdavvaM' ke sAtha milA dene se ekavacanAnta 'loyavibhAge' hI raha jAyagA aura agalI kriyA 'suNAdavvaM' (sujJAtavyaM) ho jaaygii| padmaprabha ne bhI zAyada isIlie usakA artha lokavibhAgAbhidhAnaparamAgame kiyA hai|" (jai.sA.i.vi.pra./ pR.605)| mukhtAra jI isa samAdhAna kA nirasana karate hue likhate haiM-"isa para maiM itanA hI nivedana karanA cAhatA hU~ ki prathama to mUla kA pATha jaba loyavibhAgesu NAdavvaM isa rUpa meM spaSTa mila rahA hai aura TIkA meM usakI saMskRta chAyA jo lokavibhAgesu jJAtavyaM dI hai usase vaha puSTa ho rahA hai tathA TIkAkAra padmaprabha ne kriyApada ke sAtha 'su' kA 'samyak' Adi koI artha vyakta bhI nahIM kiyA, mAtra vizeSaNarahita draSTavyaH pada ke dvArA usakA artha vyakta kiyA hai, taba mUla ke pATha kI, apane kisI prayojana ke lie anyathA kalpanA karanA ThIka nahIM hai|" (jai.sA.i.vi.pra./pR. 605-606) / mukhtAra jI ne apane mata ke samarthana meM dUsarA tarka yaha diyA hai ki "upalabdha 'lokavibhAga' meM, jo ki ('uktaM ca' vAkyoM ko chor3akara) sarvanandI ke prAkRta lokavibhAga kA hI anuvAdita saMskRtarUpa hai, tiryaMcoM ke una caudaha bhedoM ke vistArakathana kA koI patA bhI nahIM, jisakA ullekha niyamasAra kI ukta 17 vI gAthA meM kiyA gayA hai|" (jai. sA.i.vi.pra./ pR.601)| isase isa bAta kI puSTi hotI hai ki niyamasAra kI uparyukta gAthA meM sarvanandIkRta 'lokavibhAga' kA ullekha nahIM hai| paM0 kailAzacandra jI zAstrI bhI aisA hI mAnate haiN| unhoMne likhA hai-"vartamAna 'lokavibhAga' meM anyagati ke jIvoM kA to thor3A bahuta varNana prasaGgavaza kiyA bhI gayA hai, kintu tiryaMcoM ke caudaha bhedoM kA to vahA~ nAma bhI dRSTigocara nahIM hotaa| ataH yadi niyamasAra meM lokavibhAga nAma ke paramAgama kA ullekha hai, to vaha kama se kama vaha 'lokavibhAga' to nahIM hai, jisakI bhASA kA parivartana karake saMskRta 'lokavibhAga' kI racanA kI gaI hai aura jo zaka saM. 380 meM sarvanandI ke dvArA racA gayA thaa|14 (ka.pA. / bhA.1 / prastA./ pR.58)| ataH isa AdhAra para yaha siddha 114."vartamAna meM jo saMskRta lokavibhAga pAyA jAtA hai, usake anta meM likhA hai ki pahale sarvanandI AcArya ne zaka saM. 380 meM zAstra (lokavibhAga) likhA thA, usI kI bhASA ko parivartita karake yaha saMskRta lokavibhAga racA gayA hai|" (k.paa./bhaa.1/prstaa./pR.58)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra02 AcArya kundakunda kA samaya / 301 nahIM hotA ki kundakunda zaka saM0 380 (vikrama saM0 515) ke bAda hue the| pUrvokta kaI pramANoM se siddha hai ki ve IsApUrvottara prathama zatAbdI ke AcArya the| DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne bhI paM0 jugalakizora jI mukhtAra ke mata kA samarthana kiyA hai| ve likhate haiM "Pt. Premi (Jaina Jagat VIII, IV) inferred from this that Kundakunda is reffering to the Prakrit Lokavibhaga of Sarvanadi composed in Saka 380, it is not available, but the Sanskrit version of it by Simha available, and that, therefore, Kundakunda is later than 458 A.D. Pt. permi's Position is logically weak, nor is it guaranteed by the facts as already shown by Pt. Jugalkishore (Jain Jagat VIII, IX). The use 'loyavibhagesu' in plural does not indicate that it is the name of any individual work, and much reliance, so for as historical and chronological purpuse is concerned, can not be placed on the interpretation of the commentator, who comes long after Kundakunda. The word might refer to a collection of works belonging to Lokanuyoga group of Jaina Literature. The interpretation of the commentator should not be attributed to Kundakunda. When the Merkara copper plates of Saka 388 refer to Kundakundanvaya and mention half a dozen teachers belonging to that lineage, it is impossible that Kundakunda can be put after Saka 380, and that he might be reffering to the work of Sarvanandi." (Pravacansara, Introduction, pp.21-22, F.N.2.) 3 samayasAra meM tR. za. I. ke viSNukartRtvavAda kA ullekha samayasAra kI eka gAthA meM yaha kahA gayA hai ki laukika jana mAnate haiM ki deva, nAraka, tiryaMca aura manuSyoM kA kartA viSNu hai|115 muni kalyANavijaya jI kA kathana hai ki "viSNu ko karttApuruSa mAnanevAle vaiSNavasampradAya kI utpatti viSNusvAmI se I0 san kI tIsarI zatAbdI meM huI thii| unake siddhAnta ne khAsA samaya bItane ke bAda hI lokasiddhAnta kA rUpa dhAraNa kiyA hogA, yaha nizcita hai| isase kahanA par3egA ki kundakunda cauthI sadI ke pahale ke nahIM ho sakate, bhAvaprAbhRta kI 149vIM gAthA meM kundakunda ne 'ziva', 'parameSThI', 'sarvajJa', viSNu,' 'caturmukha' Adi katipaya paurANika devoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai| isase bhI jAnA jAtA hai ki ve paurANika kAla meM hue the, pahale nhiiN|" (shr.bh.m/paa.tti./pR.303)| 115.loyassa kuNai viNhU suraNArayatiriyamANuse stte| samaNANaM pi ya appA jai kuvvai chavvihe kaaye|| 321 // smysaar| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 nirasana viSNukartRtvavAda RgvedakAlIna muni jI kA yaha tarka samIcIna nahIM hai| loka ke nirmAtA ke rUpa meM viSNu kA varNana Rgveda ke eka viSNusUkta meM kiyA gayA hai| usakI nimnalikhita RcAe~ draSTavya haiM 1 viSNornu kaM vIryANi pravocaM yaH pArthivAni vimame rajAMsi / yo askabhAyaduttaraM sadhasthaM vicakramANastredhorugAyaH // Rgveda 1/154/1 / isakA bhASya karate hue AcArya sAyaNa likhate haiM- " he narA viSNorvyApanazIlasya devasya vIryANi vIrakarmANi nukamatizIghraM pravocaM prabravImi / .yo viSNuH pArthivAni pRthivIsambandhIni rajAMsi kSityAdilokatrayAbhimAnInyagnivAyvAdityarUpANi rajAMsi vimame vizeSeNa nirmame / atra trayo lokA api pRthivIzabdavAcyAH tathA ca mantrAntaram 'yadindrAgnI avamasyAM pRthivyAM madhyamasyAM paramasyAmuta sthaH ' (RksaMhitA 1 / 108 / 9) iti / --- kiJca yazca viSNuruttaramudgatataramativistIrNaM sadhasthaM sahasthAnaM lokatrayAzrayabhUtamantarikSamaskabhAyat teSAmAdhAratvena stambhitavAn nirmitavAnityarthaH / anenAntarikSAzritaM lokatrayamapi sRSTavAnityuktaM bhavati / " a010 / pra02 isa prakAra isa RcA meM kahA gayA hai ki viSNu ne lokatraya kA nirmANa kiyA / bhASyakAra mahIdhara ne bhI aisA hI bhASya kiyA hai - " yo viSNuH pArthivAni rajAMsi pRthivyantarikSadyulokasthAnAni vimame nirmame / " arthAt viSNu ne pRthvI, antarikSa aura svarga ina tIna lokoM kI racanA kI / 2 praviSNave zUSametu manma girikSita urugAyAya ya idaM dIrghaM prayataM sadhasthameko vimametribhirit 44 sAyaNabhASya - " yo viSNuridaM prasiddhaM dRzyamAnaM dIrghamativistRtaM prayataM niyataM sadhasthaM sahasthAnaM lokatrayameka ideka evAdvitIyaH san tribhiH padebhiH pAdairvimame vizeSeNa nirmitavAn / " For Personal & Private Use Only vRSNe / padebhiH // Rgveda 1 / 154 /3 / isa RcA aura usake bhASya meM bhI kahA gayA hai ki viSNu ne akele hI tIna kadama calakara lokatraya kA nirmANa kiyA / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra02 AcArya kundakunda kA samaya / 303 yasya trI pUrNA madhunA padAnyakSIyamANA svadhayA mdnti| ya u tridhAtu pRthivImuta dyAmeko dAdhAra bhuvanAni vishvaa|| Rgveda / 1/154/4 / sAyaNabhASya-"--- evaM caturdaza lokAn vizvA bhuvanAni sarvANyapi tatratyAni bhuutjaataani| --- pRthivyaptejorUpadhAtutrayaviziSTaM yathA bhavati tathA dAdhAra dhRtavAn--- utpaaditvaanityrthH|" yahA~ batalAyA gayA hai ki caturdaza lokoM ko arthAt unameM rahanevAle samasta prANiyoM ko viSNu ne utpanna kiyaa| urukramasya sahibandhuritthA viSNoH pade parame madhva utsH|| Rgved/1/154/5| sAyaNabhASya-"viSNorvyApakasya paramezvarasya parama utkRSTa niratizaye kevalasukhAtmake pade sthAne madhvo madhurasyotso niSyando vrtte|" yahA~ viSNu ko sarvavyApI paramezvara vizeSaNa se viziSTa kiyA gayA hai| isa prakAra Rgveda meM viSNu ko sarvavyApI paramezvara, loka kA nirmAtA evaM samasta prANiyoM ko janma denevAlA kahA gayA hai| isase spaSTa hai ki viSNu ke sRSTikartRtva kI avadhAraNA bahuta prAcIna hai| paM. kailAzacandra jI zAstrI bhI likhate haiM-"viSNu devatA to vaidikakAlIna haiM, ataH vaiSNavasampradAya kI utpatti se pahale viSNu ko karttA nahIM mAnA jAtA thA, isameM kyA pramANa' hai? kartRtvavAda kI bhAvanA bahuta prAcIna hai| isI prakAra ziva Adi bhI paurANikakAla ke devatA nahIM hai| hindatattvajJAna no itihAsa meM likhA hai___"AryonA rudranI ane drAviDonA zivanI bhAvanAnuM sammelana rAmAyaNa pahelA thayelu jaNAya che| I0 sa0 pU0 500 nA ArasAmAM hinduonI vaidikadharma tAmIladezamA praveza pAmyo tyAre viSNu ane zivasaMbaMdhI bhaktibhAvanA kramazaH saMsAra ane tyAgane poSanArI dAkhala thavA paamii| vanne praNAlikA avarodhI bhAva thI TakI rhii| parantu jyAre bauddhIa ane jainoe te ve devonI bhAvanAne DagAvavA prayatna karyAM tyAre pratyeka praNAlikAe potapotAnA devanI mahattA badhArI anuyAyioMmA virodha jgvyo|" "isase spaSTa hai ki dravir3a deza meM kundakunda ke pahale se hI ziva kI upAsanA hotI thii| ataH yadi kundakunda ne apane granthoM meM viSNu , ziva Adi devatAoM kA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra02 ullekha kiyA, to usase kundakunda paurANikakAla ke kaise ho sakate haiM? pratyuta unheM usI samaya kA vidvAn mAnanA cAhie jisa samaya tamila meM ukta bhAvanA prabala thii|" (kasAyapAhuDa / bhA.1 / prastA./ pA.Ti./ pR.56-57)| vaidikaparamparA meM bhagavAn vAsudeva (zrIkRSNa) viSNu ke avatAra mAne gaye haiN| 400 se 100 I0 pU0 meM racita mahAbhArata meM unase sampUrNa vizva evaM samasta santati (prANiyoM) kI utpatti batalAI gaI hai|16 isase bhI pramANita hotA hai ki viSNu IsApUrva kAla se hI sRSTi ke kartA mAne jAte rahe haiN| ataH samayasAra meM uparyukta lokamata kA ullekha hone se kundakunda kA IsApUrvottara prathama zatAbdI meM sthita honA asiddha nahIM hotaa| SaTprAbhRtoM meM paravartI caityAdi evaM zithilAcAra kA varNana muni jI kahate haiM ki kundakunda ne bodhaprAbhRta (gAthA 6-8 aura 10) meM 'Ayatana' 'caityagRha' aura 'pratimA' kI carcA kI hai, ataH ve 'caityavAsa' kAla ke pahale ke nahIM ho skte| bhAvaprAbhRta kI 162vIM gAthA meM dharma, artha, kAma aura mokSa kA varNana kiyA hai| ye vikrama kI pA~cavIM sadI ke bAda meM pracalita hone vAle viSaya haiN| liMgaprAbhRta kI gAthA 9, 10, 16 aura 21vIM meM sAdhuoM kI AcAraviSayaka jina zithilatAoM kI nindA kI hai, ve zithilatAe~ vikramIya pA~cavIM sadI ke bAda sAdhuoM meM praviSTa huI thiiN| isI prakAra rayaNasAra meM sAdhuoM ke dvArA kiye jAnevAle aneka dharmaviruddha kAryoM kA varNana hai, jo unheM vikrama kI chaThI sadI se pUrva kA vidvAn siddha nahIM krte| (a.bh.m./paa.tti./pR.303-306)| nirasana caityagRha-pratimAdi IsApUrvakAlIna, zithilAcAra anAdi isake uttara meM paM0 kailAzacandra jI zAstrI likhate haiM-"jinAlaya aura jinabimba ke nirmANa kI prathA caityavAsa se sambandha nahIM rkhtii| 'caityavAsa calA' isase hI 116.bhagavAn vAsudevazca kIrtyate'tra snaatnH| sa hi satyamRtaM caiva pavitraM puNyameva ca // 256 // zAzvataM brahma paramaM dhruvaM jyotiH snaatnm| yasya divyAni karmANi kathayanti mniissinnH|| 257 // asacca sadasaccaiva yasmAd vizvaM prvrtte| santatizca pravRttizca jnmmRtyupunrbhvaaH|| 258 // mahAbhArata / Adiparva/ prathama adhyaay| For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra02 AcArya kundakunda kA samaya / 305 spaSTa hai ki caitya pahale se hI hote Aye haiN| yaMtra, taMtra, maMtra ke kAraNa dAna dene kI pravRtti eka aisI pravRtti hai, jo kisI sampradAya ke udbhava se sambandha na rakhakara paMcamakAla ke manuSyoM kI naisargika ruci ko dyotita karatI hai| ataH inake AdhAra se bhI kundakunda ko vikrama kI chaThI zatAbdI kA vidvAn nahIM mAnA jA sktaa| hA~, rayaNasAra grantha se jo kucha uddharaNa diye gaye haiM, ve avazya vicAraNIya ho sakate the| kintu usakI bhASA zailI Adi para se pro0 e0 ena0 upAdhye ne apanI pravacanasAra kI bhUmikA meM usake kundakundakRta hone para Apatti kI hai| aisA bhI mAlUma huA hai ki rayaNasAra kI upalabdha pratiyoM meM bhI bar3I asamAnatA hai| ataH jaba taka rayaNasAra kI koI prAmANika prati upalabdha na ho aura usakI kundakunda ke anya granthoM ke sAtha ekarasatA pramANita na ho, taba taka usake AdhAra para kundakunda ko chaThI zatAbdI kA vidvAn nahIM mAnA jA sktaa|" (kasAyapAhuDa/ prastA./ pA.Ti./ pR.57)| pUrvokta paTTAvalIya, abhilekhIya evaM sAhityika pramANa kundakunda ko IsApUrvottara prathama zatAbdI kA siddha karate haiM, ataH unake bodhaprAbhRta Adi granthoM meM carcita uparyukta viSaya nirvivAdarUpa se usI samaya se sambandha rakhate haiN| hama dekha cuke haiM ki bhagavAn mahAvIra ke nirapavAda acelamArga meM vastrapAtrAdi grahaNa karane kI zithilAcArI pravRttiyA~ antima anubaddha kevalI jambUsvAmI ke nirvANa ke bAda se hI zurU ho gaI thI aura tabhI se astitva meM Aye zvetAmbarasampradAya tathA pUrvavartI digambara (nirgrantha) sampradAya donoM meM zuddhAcArI aura zithilAcArI ubhaya pravRttiyoMvAle sAdhuoM kA astitva rahA hai| zithilAcAra jaba eka bAra zurU ho gayA, to usameM kramazaH vRddhi hotI gaI, jisakA caramarUpa caityavAsI aura maThavAsI sAdhuoM ke rUpa meM pratiphalita huaa| AcArya kundakunda ne zithilAcArI jaina sAdhuoM ke pArzvastha Adi pA~ca bheda batalAye haiM aura kahA hai ki unakA astitva anAdikAlIna hai| (dekhie aSTama adhyAya kA caturtha prkrnn)| isa prakAra zithilAcAra IsApUrva zatAbdiyoM se calA A rahA thaa| kundakunda ne apane granthoM meM usI kA varNana kiyA hai| ataH ukta varNana se ve vikrama kI chaThI zatAbdI ke siddha nahIM hote| kundakunda ke samaya (IsApUrvottara prathama zatAbdI) meM kucha jaina muniyoM meM kRSi-vANijya Adi karma karane kI pravRttiyA~ pracalita ho cukI thiiN| isakA pramANa yahI hai ki unakA ullekha usa samaya likhe gaye liMgaprAbhRta meM milatA hai| ataH ukta pravRttiyoM kA vikAsa vikrama kI pA~cavIM zatI ke bAda mAnakara kundakunda kA astitva usI samaya meM mAnanA pUrvavarNita paTTAvalIya, sAhityika aura zilAlekhIya pramANoM kI avahelanA karanA hai| For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra02 markarA-tAmrapatra meM vikrama kI 7vIM sadI ke bAda pracalita 'bhaTAra' zabda kA prayoga muni jI ne likhA hai-"vikrama kI navIM sadI ke pahale kisI bhI zilAlekha, tAmrapatra yA grantha meM kundakundAcArya kA nAmollekha na honA bhI yahI siddha karatA hai ki ve utane prAcIna vyakti na the, jitanA ki adhika digambara vidvAn samajhate haiN| yadyapi markarA ke eka tAmrapatra meM, jo ki saMvat 388 kA likhA huA mAnA jAtA hai, kundakunda kA nAmollekha hai, tathApi hamArI isa mAnyatA meM kucha bhI Apatti nahIM ho sktii| kyoMki usa tAmrapatra meM ullikhita tamAma AcAryoM ke nAmoM ke pahale 'bhaTAra' (bhaTTAraka) zabda likhA gayA hai| isase siddha hai ki yaha tAmrapatra bhaTTArakakAla meM likhA gayA hai, jo vikrama kI sAtavIM sadI ke bAda zurU hotA hai| isa dazA meM tAmrapatravAlA saMvat koI arvAcIna saMvat honA cAhie athavA yaha tAmrapatra hI jAlI honA caahie|" (a.bha.ma./ pA.Ti. / pR. 306) / nirasana AdarasUcaka 'bhaTAra' zabda kA pracalana prAcIna aSTama adhyAya meM sodAharaNa pratipAdita kiyA gayA hai ki digambarajaina sAhitya aura zilAlekhoM meM bhaTAra yA bhaTTAraka zabda tIna arthoM ko sUcita karane ke lie prayukta huA hai-1.Adara, 2.vidvattAdiguNa tathA 3.ajinokta savastra-sAdhuliMgI digambarajaina dhrmguru| markarA-tAmrapatralekha meM bhaTAra zabda Adara-sUcanArtha prayukta huA hai| aura isake rUpAntara paramabhaTTAraka zabda kA prayoga 433 I0 (guptakAla varSa 113) ke mathurAzilAlekha meM guptanareza kumAragupta ke nAma ke pUrva bhI kiyA gayA hai| yathA-"paramabhaTTAraka-mAhArAjAdhirAja-zrIkumAraguptasya --- / " (jai.zi.saM./mA.ca./bhA.2/ le.kr.92)| isalie muni jI kA yaha kathana sarvathA mithyA hai ki 'bhaTAra' yA 'bhaTTAraka' zabda ke prayoga kA pracalana vikrama kI sAtavIM sadI ke bAda bhaTTArakakAla meM zurU huA thaa| markarA-tAmrapatra meM utkIrNa saMvat 388 ko itihAsajJoM ne zakasaMvat hI mAnA hai, kyoMki dakSiNa bhArata meM yahI pracalita thaa| zaka saM0 388 kA samakAlIna IsavI san 466 hai aura Adara sUcita karane ke lie bhaTTAraka zabda kA prayoga kumAragupta ke samaya 433 I0 meM bhI hotA thaa| ataH markarA-tAmrapatra meM bhaTAra zabda ke prayoga se usameM ullikhita saMvat ke zakasaMvat hone meM koI bAdhA nahIM aatii| isalie For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra02 AcArya kundakunda kA samaya / 307 muni jI kA use koI arvAcIna saMvat mAnanA athavA tAmrapatra ko jAlI kahanA bhI nitAnta asatya siddha hotA hai| tathA muni jI kA yaha kathana bhI sarvathA mithyA hai ki bhaTTArakakAla vikrama kI sAtavIM sadI ke bAda zurU huA thaa| aSTama adhyAya meM aneka pramANoM aura yuktiyoM se siddha kiyA gayA hai ki bhaTTArakaparamparA kA udaya 12 vIM zatAbdI I0 meM huA thaa| ataH markarAtAmrapatra meM kundakundAnvaya kA ullekha kundakunda kI prAcInatA siddha karanevAlA eka baliSTha abhilekhIya pramANa hai| yaha tAmrapatra to jAlI nahIM hai, kintu hama dekha rahe haiM ki muni jI ke sAre hetu zata-pratizata jAlI haiN| koI bhI paTTAvalI vIra ni. saM. ke anusAra racita nahIM sva0 paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne kasAyapAhuDa (bhAga 1) kI prastAvanA (pR.57) meM likhA hai ki "jisa prakAra muni (kalyANavijaya) jI ne markarA ke ukta tAmrapatra ko jAlI kahane kA atisAhasa kiyA hai, usI prakAra unhoMne eka aura bhI atisAhasa kiyA hai| muni jI likhate haiM "paTTAvaliyoM meM kundakunda se lohAcArya paryanta ke sAta AcAryoM kA paTTakAla isa krama se milatA hai1. kundakundAcArya 515-519 2. ahibalyAcArya 520-565 3. mAghanandyAcArya 566-593 4. dharasenAcArya 594-614 5. puSpadantAcArya 615-633 6. bhUtabalyAcArya 634-663 7. lohAcArya 664-687 "paTTAvalIkAra ukta varSoM ko vIranirvANasambandhI samajhate haiM, parantu vAstava meM ye varSa vikramIya hone cAhiye, kyoMki digambaraparamparA meM vikrama kI bArahavIM sadI taka bahudhA zaka aura vikrama saMvat likhane kA hI pracAra thaa| prAcIna digambarAcAryoM ne kahIM bhI prAcIna ghaTanAoM kA ullekha vIrasaMvat ke sAtha kiyA ho, yaha hamAre dekhane meM nahIM AyA, to phira yaha kaise mAna liyA jAya ki ukta AcAryoM kA samaya For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra02 likhane meM unhoMne vIrasaMvat kA upayoga kiyA hogaa| jAna par3atA hai ki sAmAnyarUpa se likhe hue vikramavarSoM ko pichale paTTAvalI-lekhakoM ne nirvANAbda mAnakara dhokhA khAyA hai aura isa bhramapUrNa mAnyatA ko yathArtha mAnakara pichale itihAsa-vicAraka bhI vAstavika itihAsa ko bigAr3a baiThe haiN| (a.bha.ma./pR. 345-346) / " (kasAyapAhuDa/ bhA.1/ prastA./ pR. 57) / aura isa prakAra muni jI ne vIranirvANa-saMvat para vikramasaMvat kA Aropa kara kundakunda ko paTTAvaliyoM ke AdhAra para vikrama kI chaThI zatAbdI meM utpanna siddha karane kA prayatna kiyA hai| ve likhate haiM "zrutAvatAra ke uparyukta (a.bha.ma./ pR.346 para ullikhita) kathana se bhI yahI siddha hotA hai ki aMgajJAna kI pravRtti jo vIra saM0 683 (vikrama saMvat 213) taka calI thI, usake bAda aneka AcAryoM ke pIche kundakunda hue the| hamAre isa vivecana se vicArakagaNa samajha sakeMge ki kundakundAcArya vikrama kI chaThI sadI ke prathama caraNa meM svargavAsI hue the aura unake bAda vikrama kI sAtavIM sadI ke madhyabhAga meM digambaragrantha pustakoM para likhakara vyavasthita kiye gaye the|" (a.bha.ma./ pR.346)| nirasana tiloyapaNNattI Adi meM vIranirvANAnusAra hI kAlagaNanA isakA nirasana karate hue paM0 kailAzacandra jI zAstrI likhate haiM-"muni jI trilokaprajJapti ko kundakunda se prAcIna mAnate haiM, aura trilokaprajJapti meM vIranirvANa se bAda kI jo kAlagaNanA dI hai, vaha hama pahale likha Aye haiN| bAda ke granthakAroM aura paTTAvalIkAroM ne bhI usI ke AdhAra para kAlagaNanA dI hai| 683 varSa kI paramparA bhI vIranirvANa-saMvat ke AdhAra para hai| nandisaMgha kI paTTAvalI meM bhI jo kAlagaNanA dI hai, vaha bhI spaSTarUpa meM vIranirvANa-saMvat ke AdhAra para dI gaI hai| mAlUma hotA hai muni jI ne inameM se kucha bhI nahIM dekhaa| yadi dekhA hotA to unheM yaha likhane kA sAhasa na hotA ki "prAcIna digambarAcAryoM ne kahIM bhI prAcIna ghaTanAoM kA ullekha vIrasaMvat ke sAtha kiyA ho, yaha hamAre dekhane meM nahIM aayaa|" Azcarya hai ki muni jI jaise itihAsalekhaka kucha bhI dekhe binA hI dUsarI paramparA ke sambandha meM isa prakAra kI kalpanAoM ke AdhAra para bhrama phailAne kI ceSTA karate haiM aura svayaM vAstavika itihAsa ko bigAr3akara pichale itihAsa-vicArakoM para vAstavika itihAsa ko bigAr3ane kA lAMchana lagAte haiN| kimAzcaryamataH param!" (kasAyapAhuDa / bhA.1 / prastA./ pA.Ti./ pR.58)| For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra02 AcArya kundakunda kA samaya / 309 isa taraha AcArya kundakunda ko vikrama kI chaThI zatI kA siddha karane ke lie muni zrI kalyANavijaya jI dvArA batalAyA gayA pratyeka hetu mithyA siddha ho jAtA hai aura yaha bAta prakaTa ho jAtI hai ki unhoMne kapolakalpita hetuoM ke dvArA eka jhUThA itihAsa racane kI koziza kI hai, logoM kI A~khoM meM dhUla jhauMkane kA prayAsa kiyA hai| aSTama adhyAya meM tathA isa adhyAya ke prathama prakaraNa meM upasthita kiye gaye paTTAvalIya, abhilekhIya evaM sAhityika pramANa siddha kara dete haiM ki AcArya kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue the / For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa AcArya hastImala jI ke do matoM kA nirasana prathama mata : kundakundakAla 5vIM zatI I. . bIsavIM sadI I0 ke zvetAmbarAcArya zrI hastImala jI ne sAhityika aura zilAlekhIya pramANoM kI sarvathA upekSA kara tathA di iNDiyana aiNTikverI meM uddhRta nandisaMgha kI paTTAvalI ko anya dRSTiyoM se prAmANika mAnate hue bhI paTTakAla kI dRSTi se aprAmANika mAnakara anya paTTAvaliyoM ke AdhAra para SaTkhaNDAgama ke racanAkAla aura kundakunda ke sthitikAla ke nirNaya kA prayatna kiyA hai| unhoMne nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI ko to sarvathA aprAmANika ghoSita kara diyA hai aura tiloyapaNNattI, dhavalATIkA tathA indranandikRta zrutAvatAra meM pradatta paTTAvaliyoM ko prAmANika svIkAra karate hue bhI ekAntataH digambarAcArya jinasenakRta harivaMzapurANa kI paTTAvalI ko sarvopari pratiSThita kara, usake AdhAra para AcArya kundakunda kA sthitikAla vIra ni0 saM0 1000 (I0 san 473) ke AsapAsa Akalita kiyA hai| ve apanA hetuvAda prastuta karate hue likhate haiM "sarvAdhika mahattvapUrNa tathya yaha hai ki harivaMzapurANa meM dI gaI AcArya-paramparA kI paTTAvalI apane-Apa meM paripUrNa evaM sabhI dRSTiyoM se anya upalabdha paTTAvaliyoM kI apekSA adhika prAmANika hai| vIra ni0 saM0 1 se 683 taka aura dUsare zabdoM meM kevalI gautama se lekara antima AcArAMgadhara lohArya taka kI 683 varSa kI avadhi meM jinasena ne 28 AcAryoM ke nAma diye haiM, jo dhavalA, tiloyapaNNattI, zrutAvatAra Adi sabhI prAmANika granthoM dvArA samarthita haiN| lohAcArya ke pazcAt vIra ni0 saM0 683 se vIra ni0 saM0 1310 (zaka saM0 705)117 taka kula milAkara 627 varSoM meM jinasena ne 31 (svayaM ko milAkara 32) AcAryoM kA honA batAyA hai, jo sabhI dRSTiyoM se susaMgata pratIta hotA hai| yadyapi jinasena ne vinayaMdhara se lekara AcArya amitasena taka 31 AcAryoM kA pRthak-pRthak AcAryakAla nahIM diyA hai, tathApi lohAcArya ke pazcAt vIra ni0 saM0 683 se svayaM dvArA harivaMzapurANa kI samApti kA samaya zaka saM0 705, tadanusAra vIra ni0 saM0 1310 dekara yaha spaSTa kara diyA hai ki lohArya se lekara una svayaM (jinasena) taka kI 627 varSoM kI avadhi meM 31 AcArya hue| isa 627 varSa ke samuccaya kAla ko 31 AcAryoM meM vibhakta kiyA jAya, to moTe 117. harivaMzapurANa 66/ 52-53 / For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra03 AcArya kundakunda kA samaya / 311 taura para eka-eka AcArya kA kAla 20 varSa ke lagabhaga A~kA jA sakatA hai|" (jai.dha.mau.i. / bhA.2 / pR.741-742)| "harivaMzapurANa aura zrutAvatAra ke ullekhoM ke AdhAra para yaha pahale siddha kiyA jA cukA hai ki vIra ni0 saM0 683 meM svargastha hue antima AcArAMgadhara lohArya ke pazcAt aura lagabhaga vIra ni0 saM0 763 se 783 taka AcArya pada para rahe AcArya arhadvali se pUrva kramazaH vinayaMdhara Adi cAra AcArya hue| indranandIkRta zrutAvatAra tathA ajJAtakartRka nandIsaMgha kI prAkRta paTTAvalI meM arhadali ke pazcAt kramazaH mAghanandI, dharasena, puSpadanta aura bhUtabali ina cAra AcAryoM ke hone kA ullekha hai| "nandIsaMgha kI paTTAvalI meM bhI kundakundAcArya kI guruparamparA nimna rUpa meM ullikhita hai- bhadrabAhu > guptigupta , mAghanandI > jinacandra kundkund| "indranandI ne zrutAvatAra meM suspaSTa rUpa se likhA hai ki SaTkhaNDAgama aura kaSAyaprAbhRta kA jJAna guruparipATI se padmanandI muni ko kuNDakundapura meM prApta huA aura unhoMne SaTkhaNDAgama ke Adya tIna khaNDoM para 12,000 zloka-parimANa kI parikarma nAmaka TIkA kI racanA kii| "isa prakAra harivaMzapurANa, indranandikRta zrutAvatAra, nandIsaMgha kI prAkRta paTTAvalI, ina tInoM granthoM ke ullekhoM se arhadvali nizcitarUpeNa kundakundAcArya ke praguru (dAdAguru) mAghanandI se pUrvavartI AcArya siddha hote haiN| __ "nandIsaMgha kI paTTAvalI meM sarvaprathama bhadrabAhu (dvitIya) aura unake pazcAt guptigupta kA nAma diyA hai, para isa paTTAvalI se vidvAn yahI niSkarSa nikAlate haiM ki mAghanandI hI vastutaH nandIsaMgha ke prathama AcArya, unake ziSya jinacandra aura jinacandra ke ziSya kundakundAcArya hue|" (jai.dha. mau. i. / bhA.2 / pR. 754) / "Aja se 1190 varSa pUrva ke harivaMza ke ullekha aura uparivarNita tathyoM ke pariprekSya meM vicAra karane para AcArya arhadali kA antima samaya vIra ni0 saM0 783 ke Asa-pAsa kA sunizcita kiyA jA sakatA hai| isa prakAra arhadali kA samaya vIra ni0 saM0 783 siddha ho jAne para unake pazcAt hue mAghanandI kA AcAryakAla 20 varSa, mAghanandI aura dharasena ke bIca hue AcAryoM ke nAma aura saMkhyA-viSayaka ullekha ke abhAva meM unake kAla kI gaNanA na kara ke dharasena kA kAla 20 varSa, (vI0 ni0 saM0 823), puSpadanta kA 30 varSa, jinapAlita kA samaya 30 varSa anumAnita kiyA jAya to jinapAlita kA antima samaya vIra ni0 saM0 883 ke Asa-pAsa kA anumAnita kiyA jA sakatA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra03 __ "isase Age jinapAlita aura kundakundAcArya ke bIca meM kitane kAla meM kitane AcArya hue, isa tathya ko prakaTa karanevAle tathyoM ke abhAva meM indranandI dvArA padmanandI ke sambandha meM zrutAvatAra meM ullikhita nimnalikhita zloka ke AdhAra para anumAna kA sahArA lene ke atirikta padmanandI (kundakundAcArya) ke kAla ke bAre meM vicAra karane kA aura koI mArga hI avaziSTa nahIM raha jAtA evaM dvividho dravyabhAvapustakagataH smaagcchn| guruparipATyA jJAtaH siddhAntaH kunnddkundpure|| 160 // zrIpAnandimuninA so'pi dvaadshshsrprimaannH| granthaparikarmakartA ssttkhnnddaadytrikhnnddsy|| 161 // "isa ullekha se yaha spaSTa hai ki jinapAlita aura kundakunda ke bIca meM adhika na sahI tIna-cAra AcArya avazya hue hoNge| una ajJAtanAma 3-4 AcAryoM kA samuccayakAla kama se kama 60 varSa bhI mAna liyA jAya, to AcArya padmanandI, aparanAma kundakundAcArya kA samaya vIra ni0 saM0 943 ke Asa-pAsa kA aura mAghanandI tathA dharasena ke bIca meM tIna-cAra AcAryoM kA astitva mAna lene kI dazA meM vIra ni0 saM0 1000 ke Asa-pAsa kA anumAnita kiyA jA sakatA hai|" (jai.dha.mau.i./bhA.2/ pR.764)| nirasana kevala iNDi. aiNTi.-paTTAvalI prAmANika, tadanusAra kundakundakAla IsApUrvottara prathama zatI harivaMzapurANa kI paTTAvalI ke AdhAra para AcArya kundakunda kA jo astitvakAla vIra ni0 saM0 1000 (473 I0) anumAnita hotA hai, usakI puSTi di iNDiyana aiNTikverI meM prakAzita nandisaMghIya paTTAvalI se nahIM hotI, markarAtAmrapatra (466 I0) se nahIM hotI, noNamaMgala ke tAmrapatra-lekha (425 I0) se nahIM hotI, jisameM unhIM candaNandI bhaTAra kA ullekha hai, jinakA markarA-tAmrapatra lekha meM hai| usakI puSTi zravaNabelagola ke una zilAlekhoM se nahIM hotI, jinameM prathama-dvitIya zatAbdI I0 ke umAsvAti ko kundakundAnvaya meM udbhUta batalAyA gayA hai aura jinhoMne kundakunda ke granthoM ke AdhAra para tattvArthasUtra kI racanA kI hai| usakI puSTi kundakunda kI gAthAoM ko uddhRta karanevAlI sarvArthasiddhi ke racanAkAla (450 I0) se nahIM hotI tathA kundakunda kI gAthAoM aura zailI ko AtmasAt karanevAle mUlAcAra aura bhagavatI-ArAdhanA nAmaka Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra03 AcArya kundakunda kA samaya / 313 granthoM ke racanAkAla (prathama zatAbdI I0) se nahIM hotii| isalie harivaMzapurANa kI paTTAvalI tathA usase sAmya rakhanevAlI anya paTTAvaliyA~ prAmANika nahIM haiN| isI kAraNa nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI bhI aprAmANika hai / pUrva meM 'di iNDiyana aiNTikverI' meM chapI paTTAvalI se tathA sarvArthasiddhi, tattvArthasUtra, mUlAcAra, bhagavatI - ArAdhanA Adi granthoM evaM markarA, noNamaMgala tathA zravaNabelagola ke zilAlekhoM meM upalabdha pramANoM se siddha kiyA gayA hai ki kundakunda kA astitvakAla IsApUrvottara prathama zatAbdI hai aura yaha kAla paTTAvalI meM likhita paTTakAla ko banda A~khoM se satya mAnakara nahIM, apitu usa paTTakAla ke aucitya ko siddha karanevAlI yuktiyoM, markarA aura noNamaMgala ke abhilekhoM meM varNita yathArtha ghaTanAoM evaM tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi, bhagavatI ArAdhanA aura mUlAcAra meM upalabdha kundakunda ke yathArtha vacanoM ke AdhAra para siddha kiyA gayA hai| harivaMzapurANAdi kI paTTAvaliyoM meM varNita paTTakAloM se kundakunda kA jo astitva kAla phalita hotA hai, vaha paTTakAloM ke aucitya kI parIkSA kiye binA paTTAvalIkAra ke vacanoM ko yathAvat satya mAna lene para hI satya mAnA jA sakatA hai / aucitya kI parIkSA karane para tathA sarvArthasiddhi Adi sAhityika pramANoM evaM markarA Adi ke abhilekhoM kI kasauTI para kasane se vaha mithyA siddha ho jAtA hai / - isa apekSA se vicAra karane para SaTkhaNDAgama ke sampAdaka DaoN0 hIrAlAla jI jaina kA yaha kathana yuktisaMgata siddha hotA hai ki " zrutaparamparA ke sambandha meM 'harivaMzapurANa' ke karttA se lagAkara 'zrutAvatAra' ke karttA indranandI taka saba AcAryoM ne dhokhA khAyA hai|" (Sa.kha. / pu. 1 / prastA. / pR. 25) / AcArya hastImala jI ne nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI ke paTTakAla ko harivaMzapurANa, tiloyapaNNattI, zrutAvatAra Adi ke AdhAra para galata siddha kiyA hai, kintu ina granthoM meM ullikhita paTTakAla sahI kyoM hai, isakA koI kAraNa nahIM batalAyA / ina granthoM kI paTTAvaliyoM meM batalAI gaI bAteM bhI anekatra paraspara viruddha haiN| jaise 1. harivaMzapurANa kI paTTAvalI meM lohAcArya ke pazcAt kramazaH vinayandhara, guptaRSi, guptazruti, zivagupta evaM arhadbali ke nAma haiM, jabaki dhavalA (pu.1 / pR.67, pu.9 / pR.130132) aura tiloyapaNNattI (4/1490 - 1504 ) kI paTTAvaliyoM meM inakA abhAva hai| 2. subhadra, yazobhadra, yazobAhu ( bhadrabAhu dvitIya) aura lohArya (lohAcArya) ina cAra AcArAMgadharoM kA samagrakAla tiloyapaNNattI, dhavalA tathA harivaMzapurANa kI paTTAvaliyoM meM 118 varSa diyA gayA hai, kintu indranandikRta zrutAvatAra meM kevala 18 varSa hai tathA nAmoM meM bhI bhinnatA hai| yathA For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 prathamasteSu subhadro'bhayabhadro'nyo'paparo'pi jayabAhuH / lohAryo 'ntyazcaite'STAdazavarSayugasaGkhyA // 83 // 3. nandisaMgha kI prAkRta paTTAvalI meM lohAcArya ko nandisaMghIya batalAyA gayA hai, kintu harivaMzapurANa kI paTTAvalI meM unakA vinayandhara Adi punnATasaMghIya AcAryoM ke AdipuruSa ke rUpa meM ullekha hai / (ha.pu. 66 / 22 - 33, jai. si. ko . 1 / 326) / a010 / pra03 4. nandisaMgha kI prAkRta paTTAvalI meM lohAcArya ke pazcAt arhadbali, mAghanandI, dharasena, puSpadanta aura bhUtabali ke nAma haiM / indranandikRta zrutAvatAra meM lohAcArya ke anantara vinayadhara, zrIdatta, zivadatta aura arhaddatta ina cAra AcAryoM ke nAma dene ke bAda arhadbali, mAghanandI, dharasena, puSpadanta aura bhUtabali ke nAmoM kA ullekha hai| kintu harivaMzapurANa kI paTTAvalI meM vinayandhara Adi cAra AcAryoM ke bAda kevala arhadbali kA nAma hai, mAghanandI, dharasena, puSpadanta aura bhUtabali ke nAma anupalabdha haiN| tathA Azcarya kI bAta yaha hai ki paTTAvalI meM punnATasaMghI jayasena ko, jo svayaM harivaMzapurANakAra jinasena ke paradAdA guru the, SaTkhaNDAgama evaM karmaprakRtizruta kA jJAtA kahA gayA hai, 118 jaba ki SaTkhaNDAgama ke upadeSTA aura karttArUpa meM prasiddha dharasena, puSpadanta aura bhUtabali ko paTTAvalI meM kahIM sthAna hI nahIM diyA gayA / kramAMka 18 para zrIdharasena kA nAma hai, para ve SaTkhaNDAgama ke upadeSTA dharasena se bhinna haiM, kyoMki unake sAtha puSpadanta aura bhUtabali ke nAma nahIM haiN| 5. ye sabhI paTTAvaliyA~ apUrNa haiM, kyoMki inameM uccheda se bace hue zruta ko granthArUr3ha karanevAle dharasena, puSpadanta, bhUtabali, guNadhara, kundakunda, umAsvAti, samantabhadra, pUjyapAda devanandI jaise mahAn AcAryoM ke nAma nahIM haiM / 'zrutAvatAra' isakA apavAda hai| ina pArasparika bhinnatAoM ke kAraNa ukta paTTAvaliyoM se phalita hone vAlA AcAryoM kA paTTakAla bhI paraspara bhinna ho jAtA hai, ataH ve bhI aprAmANika siddha hotI haiN| tathA apUrNa hone ke kAraNa to ve aprAmANika haiM hii| phalasvarUpa unake AdhAra para AcArya hastImala jI ne kundakunda kA astitvakAla jo vIra ni0 saM0 1000 (473 I0) anumAnita kiyA hai, vaha prAmANika nahIM hai| AcArya hastImala jI kA 'mUle kuThArAghAtaH ' AcArya hastImala jI kI apane hI nirNayoM ke mUla para kuThArAghAta karane kI 118. akhaNDa-SaTkhaNDamakhaNDitasthitiH samastasiddhAntamadhatta yo'rthataH // 66 / 29 // dadhAra karmaprakRtiM zrutiM ca yo jitAkSavRttirjayasenasadguruH // 66 / 30 // For Personal & Private Use Only harivaMzapurANa / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra03 AcArya kundakunda kA samaya / 315 pravRtti darzanIya hai| pUrva meM yaha darzAyA jA cukA hai ki unhoMne 'di iNDiyana aiNTikverI' meM prakAzita nandisaMghIya paTTAvalI ko bhaTTAraka-paramparA ke udbhava, prasAra evaM utkarSakAla ke viSaya meM yuktisaMgata evaM sarvajana-samAdhAnakArI nirNaya para pahu~cAnevAlI mAnA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki usameM darzAyA gayA paTTadharoM kA paTTakAla satya hai| yadi use satya na mAnA jAya, to paTTAvalI bhaTTAraka-paramparA ke udayakAla, prasArakAla evaM utkarSakAla kA yuktisaMgata nirNaya nahIM karA paayegii| arthAt ukta paTTAvalI bhaTTArakaparamparA ke udbhavakAla, prasArakAla evaM utkarSakAla kA yuktisaMgata nirNaya tabhI karA sakatI hai, jaba usameM darzAye gaye bhadrabAhu (dvitIya) ke paTTakAla vikrama saMvat 4 se 25, guptigupta ke paTTakAla vi0 saM0 26 se 35, mAghanandI ke paTTakAla vi0 saM0 36 se 39, jinacandra ke paTTakAla vi0 saM0 40 se 48, kundakunda ke paTTakAla vi0 saM0 49 se 100 aura isI taraha sabhI paTTadharoM ke paTTakAla ko satya mAnA jaay| kintu , paTTAvalI meM pradarzita paTTakAla ke AdhAra para paTTAvalI ko bhaTTArakaparamparA ke udbhavakAla, prasArakAla aura utkarSakAla kA yuktisaMgata nirNaya karAnevAlI mAnate hue bhI, AcArya hastImala jI usameM darzAye gaye kundakunda ke paTTakAla ko sahI nahIM mAnate, apitu harivaMzapurANa kI paTTAvalI ke AdhAra para kundakunda kA astitvakAla vIra ni0 saM0 1000 (473 I0) ke AsapAsa mAnate haiM, jisakA tAtparya yaha hai ki 'di iNDiyana aiNTikverI' kI paTTAvalI paTTadharoM ke paTTakAla kA sahI pradarzana na karane ke kAraNa bhaTTAraka-paramparA ke udbhava, prasAra evaM utkarSa-kAla kA yuktisaMgata evaM sarvajana-samAdhAnakArI nirNaya nahIM karA sktii| isa prakAra AcArya hastImala jI ne iNDiyana aiNTika-paTTAvalI meM nirdiSTa kundakunda ke paTTakAla kI vAstavikatA ko asvIkAra kara apane hI nirNItArtha kI jar3a para kulhAr3I calA dI hai, jisase ve anabhijJa haiN| kintu , ve harivaMzapurANa kI paTTAvalI ko isalie prAmANika nahIM mAnate ki unakI dRSTi meM harivaMzapurANakAra prAmANika (satya kathana karanevAle) haiN| yadi ve harivaMzapurANakAra ko prAmANika mAnate, to unhoMne jo strImukti Adi kA niSedha kiyA hai, use bhI prAmANika (satya) mAnate, kintu unake dvArA aisA kiye jAne kI kalpanA to svapna meM bhI nahIM kI jA sktii| isase siddha hai ki ve harivaMzapurANakAra ko prAmANika nahIM maante| taba unhoMne harivaMzapurANakArakRta paTTAvalI ko prAmANika kyoM kahA? isakA uttara spaSTa hai ki use prAmANika ghoSita kara dene se ve jo yaha siddha karanA cAhate haiM ki kundakunda arvAcIna haiM, vIra ni0 saM0 1000 (473 I0) ke AsapAsa ke haiM, usakI siddhi hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra03 hama harivaMzapurANa meM varNita strImukti Adi ke niSedha ko prAmANika isalie mAnate haiM ki vaha Agama ke anukUla hai| kintu paTTAvaliyoM kA sambandha Agama se nahIM hai, itihAsa se hai aura aitihAsika pramANoM se harivaMzapurANa kI paTTAvalI prAmANika siddha nahIM hotI, ataH hama use aprAmANika mAnate haiN| hama dekhate haiM ki 'di iNDiyana aiNTikverI' kI nandisaMghIya paTTAvalI meM kundakunda kA jo IsApUrvottara prathama zatAbdI meM astitva darzAyA gayA hai, vaha sAhityika aura zilAlekhIya pramANoM se puSTa hotA hai, jaba ki harivaMzapurANa kI paTTAvalI se phalita honevAle kAla kI puSTi sAhityika aura zilAlekhIya pramANoM se nahIM hotii| ataH 'di iNDiyana aiNTikverI', meM prakAzita paTTAvalI hI prAmANika hai, harivaMzapurANa kI nhiiN| isa prakAra AcArya hastImala jI kA kundakunda ko vIra ni0 saM0 1000 (473 I0) ke AsapAsa kA siddha karanevAlA hetuvAda nirasta ho jAtA hai| AcArya kundakunda ne apane astitva se IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha tathA Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha ko hI maNDita kiyA thaa| dvitIya (saMzodhita) mata : kundakundakAla 8vIM zatI I. AcArya hastImala jI ne san 1983 meM bar3e jora-zora se harivaMzapurANa kI paTTAvalI ko prAmANika ghoSita kara usake AdhAra para kundakunda kA sthitikAla vIra ni0 saM0 1000 (473 I0) ke lagabhaga nirdhArita kiyA thaa| abhI usakI syAhI bhI nahIM sUkha pAyI thI ki unhoMne cAra sAla bAda hI san 1987 meM use nirasta kara diyA aura eka atyanta arvAcIna paNDita mahipAla dvArA vikrama saM0 1940 (1883 I0) meM mana se gar3hI gaI kathA ko harivaMzapurANa aura 'di iNDiyana aiNTikverI' kI paTTAvaliyoM se bhI adhika prAmANika mAnakara AcArya kundakunda kA astitvakAla usameM likhe anusAra vikrama saMvat 770 (713 I0) A~kha banda karake svIkAra kara liyaa| usakI prAmANikatA para raMcamAtra bhI zaMkA prakaTa nahIM kii| anya srotoM se usakI prAmANikatA kI parIkSA karane kA zodhakAra kA dharma bhI nahIM nibhaayaa| paNDita mahipAla ko sarvajJa ke samAna AptapuruSa mAnakara usake vacana ko eka parama zraddhAlu ziSya kI taraha cupacApa svIkAra kara liyA aura mahAn digambara-paramparA ke itihAsa ko eka atyanta aprAmANika puruSa ke hAtha kA khilaunA banA diyaa| usa managaDhanta kathA kI hastalikhita pustikA prApta hone ko AcArya hastImala jI kI eka mahAn khoja kahakara vijJApita kiyA gyaa| use eka aisI krAntikArI khoja batalAyA gayA jaise AcArya jI ne pArasamaNi DhU~r3ha liyA ho yA maMgalagraha para jIvana kI khoja kara lI ho| Azcarya to yaha hai Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra03 AcArya kundakunda kA samaya / 317 ki AcArya jI ne usa kathA kA ullekha karanevAlI pustikA kI prApti ko hI khoja mAna liyaa| kathA kI prAmANikatA ko khojane kA prayAsa nahIM kiyaa| yaha to dekhA hI nahIM ki hAtha kyA lagA hai ? rajata yA sIpI ? astu / isakA nirNaya Age ho jAyegA aura AcArya jI ne ukta kathA kI prAmANikatA kI parIkSA kiye binA hI use prAmANika kyoM mAna liyA isakA khulAsA bhI Age ho jaayegaa| isa hetu ukta kathA para dRSTipAta karanA Avazyaka hai| AcArya zrI hastImala jI ne apanI isa khoja kI mahimA kA bakhAna zrI gajasiMha rAThaur3a dvArA likhAye gaye 'bhUle bisare aitihAsika tathya' nAmaka lekha meM karAyA hai aura use apane grantha jainadharma kA maulika itihAsa (bhAga 4) meM uddhRta kiyA hai| use yahA~ jyoM kA tyoM prastuta kara rahA hU~ / usameM paNDita mahipAla dvArA likhita pratiSThApATha meM varNita kundakunda - kathA bhI uddhRta hai / ' bhUle bisare aitihAsika tathya lekhaka : gajasiMha rAThaur3a "sAgara ke gahana tala meM jisa prakAra kaI anamola motI, bahumUlya ratna aura bhA~ti-bhA~ti kI nidhiyA~ chipI hotI haiM, ThIka usI prakAra jaina itihAsa ke Atyantika mahattva ke aitihAsika tathya vismRti ke garbha meM chupe par3e haiN| jisa prakAra sAhasI gotAkhora gaharI DubakiyA~ lagAkara athAha samudra ke tala se samaya-samaya para una amUlya nidhiyoM ko khoja nikAlate haiM, ThIka usI prakAra vismRti ke gahana garbharUpI samudra meM chipe itihAsa ke alabhya aitihAsika tathyoM ko koI birale hI zodha-priya vidvAn prakAza meM lAne meM saphalakAma hote haiM / " isa yuga ke mahAn adhyAtmayogI jainAcArya zrI hastImala jI mahArAja ne sadiyoM se vilupta mAne jAte rahe jaina - itihAsa ko gahana zodha ke anantara jaina jagat ke samakSa rakkhA hai| IsvI san 1985, tadanusAra vIra nirvANa saMvat 2511-12 ke bhopAlagar3ha cAturmAsAvAsa - kAla meM AcAryazrI ne eka aisI aitihAsika kRti ko khoja nikAlA hai, jo digambaraparamparA ke mahAn AcArya kundakunda svAmI ke samaya ke sambandha meM adyAvadhi calI A rahI vivAdAspada gutthI ko sulajhAne meM sambhavataH paryApta mArgadarzikA bana sakatI hai| AcArya zrI kundakunda ke samaya ke sambandha meM vidvAnoM ke vibhinna abhimata haiM, jo prAyaH sabhI ekamAtra anumAnoM para hI AdhArita haiM / AcArya zrI kundakunda ke sunizcita samaya ko batAnevAlA adyAvadhi eka bhI prAmANika ullekha athavA koI Thosa AdhAra upalabdha nahIM hai| zodharuci AcAryazrI ne prAcIna hastalikhita patroM ke pulinde meM se 'atha pratiSThApATha likhyate' zIrSakavAlI jo eka prati khoja nikAlI For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra03 hai, usameM digambaraparamparA ke aneka bhaTTArakoM evaM AcAryoM ke samaya ke sambandha meM prakAza DAlane ke sAtha digambaraparamparA ke mahAn AcArya kundakunda svAmI ke jIvanavRtta para nimnalikhita rUpa meM vistRta vivaraNa upalabdha huA, jo itihAsa meM abhiruci rakhanevAle vijJoM ke liye yahA~ akSarazaH uddhRta kiyA jA rahA hai| saMvat 770 ke sAla vArAnagara meM zrI kundakundAcArya munirAja bhaye tinakA vyAkhyAna karaje che / kundaseTha kundalatA seThANI ke pA~cavA~ svarga ko deva caya kari garbha meM Aye ti dina suM seTha kA nAMva prasiddha huA / kAhai te puSpAdika kI varSA kA kAraNa se nava mahinA pIche putra kA janma bhayA tA samaya meM zvetAmbarana kI AmnAya visesa hoya rahI, digambara sampradAya uTha gaI / eka jinacanda muni rAmagira parvata meM rahe tAkA dshen seThajI karavA kara sobhAgya putra ATha varSa kA huA bhara uThIne zrI AcArya kA Ayukarma najIke AyA ve // kumAra nitya Ave chA so pUrvalA kAraNa tai kundakunda kumAra dIkSA letA bhayA / AcArya to devaloka padhAre ara kundakunda munirAja kA mArga vizeSa jAnyA nahIM so apane guru sthApanA ke nikaTa hI dhyAna karatA bhayA soyana kA dhyAna ke prabhAva tai siMha vyAghrAdika sAMta bhAva kU~ prApta bhayA zrI svAmI aisA dhyAna pragaTa bhayA tIna jJAna agocara zrI sImaMdara svAmI pUrvale videha kSetra kA rAjA tina kA dhyAna svAmI ne sarU karyA / Adi samavasaraNa kI racanA vidhipUrvaka citta rUpI mahala meM banAyA vA ke bIca gaMdhakuTI raca dInI ara vArA sabhA sahita racanA banAya siMhAsana upara cyAra aMgula antarIka zrI mahArAji zrI sImaMdara svAmI kU~ virAjamAna dekha kari tatkAla zrI kundakunda yatirAja namaskAra karatA bhayA / basa hI samaya meM videha kSetra meM zrI bhagavAn munirAja kU~ dharmavRddhi dInI tadi cakravartyAdika mahaMta puruSA kai baDo vismaya utpanna huo avAra koI indradeva manuSya meM koI bhI AyA nahIM ara svAmI dharmavRddhi dInI tA kA kAraNa kahyA / tadi mahApadma cakradhara Adi saba hI rAjA uTha kari svAmI kU~ namaskAra kari pUchate bhaye bho sarvajJa deva! yA dharmavRddhi Apa kuNA kU~ dInI vacana suNi kari svAmI divya dhvani se vyAkhyAna kiyA he mahApadma ! bharata kSetra kA Arya khaNDa meM rAmagira parvata ke upari kundakuda munirAja tiSThe haiN| unameM acAvAra mana vacana kAyA kI sudhatA kari ra namaskAra kIyo tadi dharmavRddhi dInI hai| aisA svAmI kA vacana suNa kari sabhI sabhA ke logana ke ura meM Azcarya upjyo| bho bhagavan! ApakI divya dhvani pahalI bhale prakAra hama sunI hatI jyo bharatAdika daza kSetra meM dharma kA mArga nAhIM ara pAkhaMDI bahuta hai / jina dharma kA nAma mAtra jAnegA nAhIM / agha vIparIta mArga meM cAlegA, pAkhaMDI logoM kI mAnyatA bahuta hoyagI / gurudrohI loka ho jAyagA / sva-sva kalpita grantha bAceMge / aneka pAkhaNDa rceNge| jinarAja kA dharma AjJA samAna kU~ kahuM diikhegaa| pAkhaMDI kA maTha jAgi jAgi dhAveMge / vyantara Adika 44 For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra03 AcArya kundakunda kA samaya / 319 kudeva kA camatkAra pratibhAsegA sva-sva dharma chor3ikari saba hI loka unmArga meM dhNseNge| aba Apake mukha aisA Rddhi dhAraka munirAja kA nAma sunyA so hamAre bar3A Azcarya hai| tadi kevala varNana karate bhaye aisA munirAja birale hoya hai| AgyA kA cimatkAra samAna Arya khaNDa meM cimatkAra hoyavo kareMge, ve surgavAsI deva kA jIva hai / ihAM sabhA meM raviprabha sUryaprabha deva haiN| tinakA ve Agale bhava ke bhAI haiN| aisA zabda hote doya deva zrI bhagavAn ke nikaTa Aye namaskAra kari sakala vyAkhyAna pUchyA ara munirAja kA darzaNa karaNe vAste rAmagira upara Avate bhaye / jisa vakhata deva Aye tA same meM rAtri thI tadi munirAja kU~ namaskAra kari ra baiThyA / munirAja bolyA nhiiN| aba unakA ziSya vinA dhyAna tiSThe chai tinakA darzana bhayA / una se hI batalAvaNA hota bhaI / ara dera deva ne kahI zrImaMdara svAmI tumakuM dharmavRddhi dInI tadi maiM aThai AyA / abe svAmI bolate nahIM so hama bhagavAn ke samosaraNa meM hI pAchA jAvAM chAM / yA kahIra deva bhagavAn ke samosaraNa meM gaye / aba prabhAtika kA samaya huA / tadi prabhAti kA namaskAra saba hI ziSya karate bhaye ara rAtri kA samAcAra zrImaMdara svAmI sambandhI sarva vidhipUrvaka mAlUma karayA / ara phera kahI deva doya Apake darzana karaNa kU~ AyA so ApakA darzana kari ra ve deva bhagavaMta kI sabhA meM hI gye| ye samAcAra suNi kara zrI kundakunda munirAja vizeSa Ananda kU~ prApta bhaye, ara cauDe aisA zabda kA prakAza karate bhaye / aba zrImaMdara svAmI kA darzana kareMge tadi AhArAdika leNge| yA kahi kari svAmI phira mauni dhAra kari dhyAna meM magana bhaye / aisA dhyAna Ave tadi vesA kAraNa hoya / avi do cyAra dina meM citta kI thiratA te vaisA hI dhyAna prakaTa bhayA / ara samavasaraNa vaNAyA ara sAkSAtkAra zrImaMdara svAmI kU~ namaskAra karatA bhayA, vaisA samaya dharmavRddhi phairi bhagavaMta kI huI / ara prasna bhayA ara bhagavAn kahI jyo deva gaye the so pAchai Aye aba unake aisA niyama huA ke jyo darzaNa vina sarva tyAga hai| tadi devAM kahI bho svAmin! ve Aye nahIM tadi bhagavaMta AjJA karI tama besamaya gaye taba deva pUchate bhaye samaya kaunasA tadi bhagavaMta kahi / yahA~ rAtri hotI vahA~ dina hai| vahA~ dina hai yahA~ rAtri hai| sUrya kA gamana aisA hai so tuma dina meM vA~ jAo to vana kA Agamana ho jAyagA / aisA vacana suni kari ve donyU deva dhyAna (dina) samaya meM Aye munirAja kA darzana huA ara paraspara vacanAlApa huA / deva hAtha joDi namaskAra vinatI karI Apa vimAna meM virAja ara zrImaMdara svAmI kA darzaNa karo yA bAta suNikari prasana hoya Apa vimANa meM virAje ara vimANa AkAza mArga cAlyo so anukrama se kSetra bhogabhUmi kA deza ke upari vimANa calyA jAya chA~, so svAmI ke sAmAyaka kA samaya A gayA so sAmAyika karatI bakhata pIchI hAthana se gira par3I ara pavana kA vega atyanta lAgyA hI tadi svAmI kahI aba hamArA gamana agArI nahIM kAhe, te munirAja kA bAnA binA munirAja kI pichAnI nAhIM tadi deva For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra03 pIchI heraNa kU~ bar3A yatana kiyA tadi pIchI pAI nahIM, ara gRdhra pakSI jAti ke jinAvara kI pAMkhaDI hutI so vai ati komala tinakU~ bhailI kari unakI pIchI AkAra banAya zrI munirAja kU~ sauMpI tadi Apa komala jANi ara dharma kA kAraNa karaNe ke nimitta aMgIkAra kari kari ra agADI gamana karatA bhyaa| isa kAraNa se dUsarA nAma gRdhrapichAcArya prakaTa bhyaa| aba videha kSetra meM jAya phuNce| zrImaMdara svAmI kA samosaraNa mAnasthaMbhAdi vibhUti yukti dekhakari prasanna bhaye, Apa antaraMga kI sudhatA dhArI vimANa se utari bhagavAn kA samavasaraNa meM praveza kiyA ara sImaMdara svAmI ke tIna pradakSiNA de kari namaskAra kiyA ara stuti kari aho sarvajJa tumhArI mahimA agamya hai, agocara hai, Apa sakala vastu ko sadI vahI dekho, haura Apa jagata ke guru ho, Apa paramesura ho. Apake nAma se aneka janma ke pApa pralaya hoya haiN| ApakA kevalAna sarva pratibhAsI hai| Apa pUjyAdhika ho, Apa brahmarUpa ho, caturmukha ho, gaNadharAdika deva bhI tumhAre guNagaNa kathana karate thAka gaye, hamAri kahA gati? Aji hamArA zarIra saphala bhayA Aji hamArI mokSa bhaI mAnU~ aisA maiM Ananda mAnU~ yA kaha kari bhagavAn kI gaMdha kuTI kI kaTani upari deva baiThAvate bhaye, kAhe tevA kA zarIra pA~ca se dhanuSa kA ara ye 6 hAtha kAya sakAraNa, vaise hI samaya meM cakradhara Ayo gaMdha kuTI kai upara najari gaI tadi hAta bhaile kari vicAra karatA bhyaa|| yaha kauna sA AkAra hai cha khaNDa meM yaha AkAra kahUM dekhyA nhiiN| aisA AkAra kauna kA hai| tadi cakradhara bhagavAn kU pUMchatA bhayA he jinendra! ye manuSyoM kA AkAra kauna sA jIva hai| tadi bhagavAn kI divya dhvani huii| yaha bharata ke munirAja haiN| tuma pahalI dharmavRddhi kA kAraNa pUchatA thA so aba ye darzaNa karane nimitta Aye haiN| aisA zabda suNikAri prasanna hoya cakradhara munirAya kU kaTanI upari virAjamAna kari ra namaskAra karatA bhayA tadi munirAja kA nAma elAcArya prakaTa hotA bhyaa| ara bhagavAn kI AjJA huii| ina kU sakala saMdeha kA nivAraNa karAvaNe vAlA siddhAMta sikhaao| ara graMtha likhAya dyo. so yo dharma kA udyotaka hoygaa| aba Apake jaisA saMdeha chA so saba bhagavAn sUM pUcha kari nisaMdeha bhayA, eka dina cakradhara vinatI karI Apa AhAra kU utaro tadi Apa kahi jogyatA nAhIM kAhe te ihA dina hamArA kSetra meM rAtri hama vahAM ke upaje yAze AhAra kaiso aMgIkAra kare so svAmI dina sAta (7) tAMI nirAhAra rhe| bhagavAn kI divya dhvani nirUpI amRta ke pIvate kSudhA bAdhA nai detI bhaI, cyAra zAstra likhaaye| __ "matAntara nirNaya caurAsI hajAra, sarva siddhAnta mana biyAsI hajAra, kama prakAza bahatari hajAra, nyAya prakAza bAsaThi hjaar| aise graMtha cyAra lekari bhagavAn sUM AjJA mAMgI deva vimANa meM baiTha kari rAmagiri upari Aya virAje deva apane sthAnaka gae aba sarva hI svAmI kI AgyA meM cAlate bhye| zvetAmbara dharma chur3Aya digambara dharma For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra03 AcArya kundakunda kA samaya / 321 kA mArga batAyA ara dhana vAle kU dhana batAyA, putravAn kU putra diyA, rAjya vAlA kU rAjya diino| kevala dharma kA mArga badhAvA ke nimitta hajAru zrAvaka vratI ho gye| kuMda seTha sabana kA mAlika bhyaa| 594 munirAja huaa| 400 ArjikA huii| aba Apa sakala saMgha sahita zrI giranArajI kI yAtrA vAste cAlatA bhayA ara zvetAmbarIna kA saMgha bhI jAvA cAlyA, tinakI saMkhyA zrIpUjya to 84 gaccha ke ara yati 12000 ara vana ke zrAvaka zrAvakaNI doya lAkha bAvana hajAra aru cAkara payAde bahuta so ye dou saMgha giranArajI ke nIce apaNI apaNI hada meM mukAma karate bhye| tadi zrI kundakundAcArya jI kA saMgha Upara car3hane lagA tadi zvetAmbarIna kA halakArA agAr3I nahIM karaNe diinaa| ara kahI pahalI yAtrA hamArI hoyagI pIche yAtrA tumhArI hoygii| yaha samAcAra suNi kari saba hI pAchA Aya gyaa| ara AcArya sUM vinatI karI he nAtha! yaha zvetAmbarI to bhot| apanA saMgha thor3A so yAtrA kaise hovegI tadi AcArya AjJA karI tuma bAMsuM kaho tumAre hamAre kachu vaira to hai nahIM ara jo tuma apane mata kA ADambara rAkhyA cAvo cho to aru yAhAM Avo jo jIteMge so hI pahalI yAtrA kregaa| abe yAtrA tuma bhI nahIM karoge aisA vacana hotA thakA daunyU saMgha kA hI vAda Thahar2yA jyo jIte so yAtrA pahalI kregaa| digambara ke svAmI zrI kundakundAcArya ara zvetAmbara ke mAlika zruktAcArya jA ke cauisa mahAkAla pakSa kA sAdhana so inakai keteka dina talaka vAda bhyaa| jadi yeka dina zruktAcArya kundakunda svAmI kA kamaMDala meM chAkari dInI ara samasyA sai koI kahIye kAhe kA muni hai yana kA AcaraNa dhIvara kA hai| aisI bAta suNi kari koI zrAvaka kahI svAmI kamaMDala meM kAMI chai| svAmI kahI kamaMDala ke jala meM phUla hai| svAmI dikhaao| tadi kamaMDala uMdho kryo| so kamaMDala meM sUM phUla ke Dhera ho gyaa| ara svAmI kA nAma cauthA padmanandi svAmI prakaTa bhyaa| zruktAcArya pIchI kamaMDala donUM uDAya diinaaN| tadi svAmI saba yatIna kI cAdara baiThanA uDAya diinaa| zruktAcArya kU nagna kari diinaa| pIche to Upara cAMda syA nIce isa tare se cAdari cAdari pari pIchI hoya gaI, kuMTha ne lagI yati bAhara melane lAgyA aisA svAmI cimatkAra btaayaa| aba Apa bolyA aisI dhUrta vidyA se bAda nahIM hotA hai| aba maiM kahatA hU~ yA sarasvatI kI pratimA pASANamayI che inai bulAvo jyo kahai so i pahalI yAtrA kregaa| tadi zruktAcArya aneka pakSa kI sthApanA karI bulAI to bhI nahIM bolii| tadi svAmI Apa kamaMDala pIchI hAtha meM le kari zrI sImaMdara svAmI kU namaskAra kari pIchI sarasvatI kA zira upara dhari kari Apa prakaTa bolate bhye| he devI! aba tUM satya vacana kA prakAza karahu tadi devI garjanA rUpa tIna bola prakaTa bolI Adi digambara, Adi digambara, Adi digambara, garbha kA bAlaka hai cihU jAme tadi digambara sampradAya satya rUpI hoya gii| zvetAmbarI bhI devI kU bulAvanA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra03 satya vacana kA prakAza karahu tadi devI garjanA rUpa tIna bola prakaTa bolI Adi di. - saru karayAta devI kahI tuma bArA barasa talaka jhagar3A karo hamane eka satyArtha thA so I kahyA / tadi zvetAmbarI ke saikarUM ziSya zrI kundakundAcArya ke ziSya bhaye / ara prathama yAtrA zrI kundakundAcArya jI kA saMgha kA loga karatA bhayA / ara zrI neminAtha bhagavAn kI pratiSThA karI / ara sakalagira pratiSThita bhayA / "tadi mUlasaMgha sarasvatI gaccha balAtkAragaNa zrI kundakundAcArya kA vaMza bar3e nandi munirAja kUM AcArya pada dInA so unakI AmanAya sakala saMkhyA gAyatrI karma aMga nyAsAdika karma, pratiSThA, kalazAbhiSeka, pUjA, dAna, yAtrA, ityAdi chahUM karmana kI sthApanA karI samyagdarzana jJAna cAritra rUpa tIna valaya kA sUtra kI yajJopavIta zrAvaka loga kUM dInI / ara jinamArga kA prakAza kari ra Apa vApanArA nAma nagara ke vana meM Aye saba zrAvakana kU~ ziSyA (zikSA) de kari Apa sanyAsa dhAri kari pA~cave svarga gye| vizeSa adhikAra bar3e granthana se jANA leNA yahA~ adhikAra mAtra varNana kiyA hai / " pratiSThApATha zIrSakavAlI isa laghu pustikA ke uparilikhita uddharaNa se nimnalikhita cAra tathya prakAza meM Ate haiM "1. digambara-paramparA ke mahAn prabhAvaka AcArya zrI kundakunda vikrama saMvat 770 meM vidyamAna the / " 2. unake guru kA nAma AcArya zrI jinacandra thA / " 3. AcArya jinacandra rAmagiri parvata para rahate the / " 4. zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dharmasaMgha ke eka aMga digambarasampradAya meM brAhmaNoM hI ke samAna zrAvakoM ke liye trikAla sandhyA, (gAyatrI karma aMganyAsAdi karma), kalazAbhiSeka, pratiSThA, pUjA, dAna aura yAtrA ye cha karma aura samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakcAritra ke pratIka rUpI tIna valaya ke sUtra kI yajJopavIta dhAraNa karane kI anivAryarUpeNa paramAvazyaka prathA AcArya kundakunda ke dvArA pracalita kI gii| " AcArya zrI kundakunda AcArya zrI jinacandra ke ziSya the isa bAta kI puSTi iMDiyana ainTIkyUrI ke AdhAra para vidvAnoM dvArA nirNIta kI gaI nandIsaMgha kI paTTAvalI se bhI hotI hai| ukta paTTAvalI meM cauthe AcArya kA nAma jinacandra aura pA~caveM AcArya kA nAma kundakundAcArya ullikhita hai / 119 119. ka - jaina dharma kA maulika itihAsa / bhAga 3 / pRSTha 136 va 137 / kha- nandisaMgha kI paTTAvalI / jaina dharma kA maulika itihAsa / bhAga 2 / pRSTha 754 / For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra03 AcArya kundakunda kA samaya / 323 "isa laghu pustikA meM AcArya zrI kundakunda ke samaya ke sambandha meM eka sunizcita saMvat kA ullekha kiyA gayA hai ki ve vikrama saMvat 770 meM (tadanusAra IsvI san 713 evaM vIra nirvANa saMvat 1240) meM hue| isa prakAra ke nizcita saMvat kA ullekha AcArya kundakunda ke sambandha meM jaina vAGmaya meM, zvetAmbara athavA digambaraparamparA kI paTTAvaliyoM Adi meM kahIM bhI upalabdha nahIM hotaa| __ "isI prakAra jaina zrAvaka ke liye tIna sUtra kI yajJopavIta dhAraNa karanA, trikAla sandhyA, gAyatrI karma, aMganyAsAdikarma, pratiSThA, kalazAbhiSeka, Adi jinakA ki zvetAmbara evaM digambara-paramparA ke AgamoM athavA Agamika granthoM meM kahIM bhI ullekha upalabdha nahIM hotA, una saba karmakAMDoM kA brAhmaNa granthoM ke atirikta anyatra kahIM bhI ullekha upalabdha nahIM hotA, una saba brAhmaNika karmakAMDoM kA pracalana AcArya zrI kundakunda ne hI digambara-paramparA meM prArambha kiyA, isa bAta kA ullekha bhI spaSTa rUpa se isa laghu pustikA meM hai| isa dRSTi se bhI isa pratiSThApATha nAma kA hastalikhita pustikA kA eka bar3A hI mahattvapUrNa aitihAsika sthAna hai| digambara evaM zvetAmbara paurANika granthoM meM isa bAta kA ullekha hai ki aharniza dharmArAdhana meM nirata rahanevAle mAhaNavarga kI pahicAna ke liye bharata cakravartI ne ratnavizeSa se yajJopavIta kI bhA~ti kI tIna rekhAe~ pratyeka mAhaNa ke dakSiNa skandha se vAma vakSasthala aura vAma pRSThabhAga taka aMkita kara dI thiiN| yajJopavIta jaisA yaha cihna bharata cakravartI ne isa uddezya se kiyA thA ki jo mAhaNa vastutaH dharmArAdhana meM, adhyayana-adhyApana meM hI nirata rahate the aura bharata cakravartI dvArA isa prakAra ke nitAnta dharmaniSTha mAhaNoM ke liye pradAna kI gaI azana, pAna, AvAsa, paridhAna Adi kI suvidhAoM kA upabhoga dUsare chadma vyakti na kara skeN| mAhaNoM ke liye isa prakAra kI vyavasthA bharata cakravartI dvArA kI gaI thI, na ki kisI bhI tIrthaMkara mahAprabhu athavA kisI dharmAcArya dvaaraa| caturvidha tIrtha kI sthApanA tIrthaMkara prabhu dvArA kI gaI thii| usameM zrAvaka varga bhI sammilita thaa| caturvidha tIrtha kI sthApanA ke samaya RSabhAdi mahAvIrAnta caubIsoM tIrthaMkaroM meM se kisI bhI tIrthaMkara mahAprabhu ne zrAvaka varga ke liye trikAla sandhyA, kalazAbhiSeka, pratiSThA, tIrthayAtrA athavA yajJopavIta kA vidhAna kiyA ho, isa prakAra kA eka bhI ullekha sampUrNa Agamika vAGmaya meM kahIM nAma mAtra ke liye bhI dRSTigocara nahIM hotaa| zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samaya meM bhI zrAvakoM ne yajJopavIta dhAraNa kiyA ho, isa prakAra kA eka bhI ullekha kahIM upalabdha nahIM hotaa| isa prakAra kI sthiti meM isa laghu pustikA ke etad-viSayaka upari varNita ullekha se yaha Atyantika mahattvapUrNa aitihAsika tathya prakAza meM AtA hai ki AcArya zrI kundakunda ne hI digambara-paramparA meM yajJopavIta evaM uparyukta chahoM karmoM kA vidhAna kiyaa| For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra03 "isa prakAra AcArya zrI hastImalajI mahArAja dvArA khoja nikAlI gaI isa laghu pustikA se ina aitihAsika tathyoM para prakAza par3atA hai ki AcArya kundakunda IsvI san 713 meM vidyamAna the| ve bhaTTAraka zrI jinacandra ke ziSya the, unhoMne rAmagiri parvata para bAlyAvasthA meM bhaTTAraka jinacandra ke pAsa paMca mahAvratoM kI dIkSA grahaNa kI thI aura kAlAntara meM inhIM AcArya zrI kundakunda ne digambaraparamparA meM zrAvakoM ke liye yajJopavIta ke sAtha-sAtha SaTkarmoM kA pracalana prArambha kiyaa| "pratiSThApATha nAmaka isa pustikA kA Alekhana Aja se lagabhaga 103 varSa pUrva vikrama samvat 1940 meM paMDita mahipAla dvArA gaNeza nAmaka brAhmaNa se karavAyA gyaa| isa prati kA lekhana kisa prAcIna prati ke AdhAra para karavAyA gayA, isa sambandha meM kevala itanA hI ullekha hai "I marajAda pratiSThA huI, so Agama ke anusAra likhI "isa ullekha se yahI prakaTa hotA hai ki pratiSThA-sambandhI prAcIna patroM ke AdhAra para hI sambhavataH isa pustikA kA Alekhana karavAyA gayA hogaa| yaha pratiSThApATha nAma kI laghu pustikA sthAna-sthAna para atizayoktiyoM se ota-prota hai, kisI eka pratiSThA para 38 karor3a rupayA, kisI dUsarI para 24 karor3a rupayA, to kisI para 19 karor3a rupayA, kisI para 36 karor3a rupayA, kisI para 35 karor3a rupayA Adi vyaya kiye jAne kA ullekha hai| saba milAkara bIsa pratiSThAoM para lagabhaga sAr3he cAra araba rupaye kharca kiye jAne kA isa laghu pustikA meM ullekha hai| AcArya zrI kundakunda dvArA karavAI gaI pratiSThAoM aura unake tattvAvadhAna meM tIrthayAtrA ke liye nikAle gaye suvizAla saMgha para jo dhana vyaya huA vaha isa rAzi meM sammilita nahIM hai| "itanA saba kucha hote hue bhI isameM ullikhita aneka bhaTTArakoM ke nAma aura unakA kAla aitihAsika dRSTi se prAmANika pratIta hotA hai| inake nAma evaM kAla kI puSTi 'iMDiyana aiNTikyUrI' ke AdhAra para taiyAra kI gaI nandIsaMgha kI paTTAvalI evaM katipaya zilAlekhoM se bhI hotI hai| isI kAraNa yaha laghu pustikA itihAsavidoM se gahana zodha kI apekSA karatI hai| AzA hai zodhapriya itihAsajJa isa sambandha meM agretana zodha ke mAdhyama se AcArya kundakunda ke samaya evaM unake dvArA zrAvakoM ke liye prArambha kiye gaye yajJopavIta Adi vidhAnoM para prakAza DAlane kA prayAsa kreNge|" (jai.dha.mau.i./ bhA.4 / pR.21-28)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra03 AcArya kundakunda kA samaya / 325 nirasana kundakunda-kAla ke sunizcita saMvat kA ullekha kevala iNDi. aiNTi. meM 1. isa kathA kA varNana karanevAlI pratiSThApATha nAmaka hastalikhita pustikA kI prApti ko AcArya zrI hastImala jI kI bahuta bar3I khoja batalAyA gayA hai| kintu yaha kathA chipI hI nahIM thii| paM0 nAthUrAma jI premI ne san 1942 meM likhe eka lekha meM isakI carcA kI hai aura yaha bhI batalAyA hai ki yaha kathA jJAnaprabodha nAmaka padyabaddha bhASAgrantha meM dI gayI hai| (jai.sA.i./ dvi.saM./ pR.259)| isa grantha meM yaha nahIM likhA hai ki kundakunda saMvat 770 meM hue the| yadi likhA hotA, to premI jI avazya isakA ullekha karate aura isakI prAmANikatA kI parIkSA krte| isase spaSTa hotA hai ki pratiSThApATha ke lekhaka ne ukta kathA meM kundakunda ke saM0 770 meM hone kI bAta apane mana se jor3a dI hai| 2. AcArya hastImala jI ke vicAroM ko prastuta karate hue zrI gajasiMha rAThaur3a kahate haiM ki ukta pratiSThApATha nAmaka laghu pustikA meM "AcArya zrI kundakunda ke samaya ke sambandha meM eka sunizcita saMvat kA ullekha kiyA gayA hai ki ve vikrama saMvat 770 meM (tadanusAra IsvI san 713 evaM vIra nirvANa saMvat 1240) meM hue| isa prakAra kA nizcita saMvat kA ullekha AcArya kundakunda ke sambandha meM jaina vAGmaya meM zvetAmbara athavA digambara paramparA kI paTTAvaliyoM Adi meM kahIM bhI upalabdha nahIM hotaa|" (jai.dha.mau.i. / bhA.4 / pR.26)| __ AcArya jI ne aisA isalie kahA hai ki unhoMne di iNDiyana aiNTikverI meM pro0 hArnale dvArA prakAzita nandisaMgha kI paTTAvalI ko pratyakSa nahIM dekhaa| usameM to kundakunda ke samaya ke sambandha meM aura bhI adhika sunizcita saMvat , varSa, mAsa aura dina kA ullekha hai| usameM na kevala kundakunda ke AcAryapada para pratiSThita hone kA varSa vikrama saMvat 49 batalAyA gayA hai, apitu gRhAsthAzrama meM rahane kA samagrakAla 11 varSa, sAmAnyamuni ke rUpa meM rahane kI varSa saMkhyA 33, AcAryapada para pratiSThata rahane kI kAlAvadhi 51 varSa, 10 mAsa aura 10 dina, vyavadhAnakAla 5 dina tathA sampUrNa jIvana kAla 95 varSa, 10 mAsa aura 15 dina batalAyA gayA hai| yataH ve 11 varSa gRhasthAzrama meM aura 33 varSa sAmAnya muni ke pada para rahane ke bAda 44 varSa kI Ayu meM vikrama saM0 49 meM AcArya pada para pratiSThita hue the, ata: unakA janmavarSa vikrama saM0 5 arthAt IsApUrva kA 52 vA~ saMvatsara sunizcita hotA hai| isa prakAra kundakunda ke janma se lekara mRtyuparyanta ke eka-eka dina kA hisAba kyA ukta pratiSThApATha nAmaka laghu pustikA meM hai? nahIM hai| ataH AcArya hastImala jI Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra03 ne ukta pratiSThApATha ke viSaya meM jo yaha dAvA kiyA hai ki isa prakAra kA nizcita saMvat kA ullekha AcArya kundakunda ke sambandha meM jainavAGmaya meM kahIM bhI upalabdha nahIM hotA, sarvathA mithyA hai| ataH yadi nizcita saMvat ke ullekha ko paTTAvalI Adi kI prAmANikatA kA hetu mAnA jAya to di iNDiyana aiNTikverI meM nirdiSTa paTTAvalI sarvAdhika prAmANika siddha hotI hai aura isa tarka se bhI yahI siddha hotA hai ki AcArya kundakunda kA astitva IsApUrvottara prathama zatAbdI meM thaa| 3. isI adhyAya ke prathama prakaraNa meM kundakunda ke IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hone ke jo pramANa prastuta kiye gaye haiM, unase unakA vi0 saM0 770 meM honA nirasta ho jAtA hai| 4. ukta pratiSThApATha (1883 I0) kI apekSA di iNDiyana aiNTikverI meM prakAzita paTTAvalI (1783 I0) tathA zubhacandakRta gurvAvalI (pro0 e0 ena0 upAdhye ke anusAra 1516-1556 I0) adhika prAcIna haiN| ataH pratiSThApATha kI apekSA ye adhika vizva-sanIya haiN| inameM kundakunda ko umAsvAti kA pUrvavartI batalAyA gayA hai, jisase unakA vi0 saM0 770 meM honA asiddha ho jAtA hai| 5. vi0 saM0 770 meM na to nandisaMgha kA astitva thA, na sarasvatIgaccha kA, na balAtkAragaNa kaa| balAtkAragaNa tathA sarasvatIgaccha kI utpatti 10 vIM zatAbdI I0 meM, evaM nandisaMgha kA AvirbhAva 12 vIM zatI I0 meM huA thA, yaha aSTama adhyAya ke tRtIya prakaraNa meM siddha kiyA jA cukA hai| ataH vi0 saM0 770 I0 meM ina nAmoMvAle saMgha, gaccha aura gaNa meM kundakunda ke AcAryapada para pratiSThita hone kA ullekha siddha karatA hai ki pratiSThApATha meM ullikhita kAla managaDhanta hai| 6. giranAra parvata para sarasvatI kI pASANapratimA se 'digambaramata prAcIna hai, zvetAmbaramata arvAcIna' yaha kahalavAne kA kArya 14 vIM zatAbdI I0 meM padmanandI nAmaka bhaTTAraka ne kiyA thaa| yaha pUrva meM sapramANa darzAyA jA cukA hai| AcArya kundakunda kA bhI eka nAma padmanandI thaa| ataH nAmasAmya ke kAraNa bhaTTAraka padmanandI ko bhrAntivaza kundakunda samajhakara unake sAtha yaha ghaTanA jor3a dI gyii| kintu donoM kA astitva vi0 saM0 770 athavA usake lagabhaga nahIM thA, ataH bhaTTAraka padmanandI ke sAtha bhI vi0 saM0 770 meM ukta ghaTanA kA jor3A jAnA 'pratiSThApATha' kI kathA ko kathaMcit banAvaTI siddha karatA hai, kundakunda ke sAtha jor3e jAne se to usakA zatapratizata banAvaTI honA siddha hotA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra03 AcArya kundakunda kA samaya / 327 7. pratiSThApATha kI kundakundakathA meM kundakunda ke dvArA jina SaTkarmoM kA calAyA jAnA batalAyA gayA hai, unakA ullekha kundakunda ke kisI bhI grantha meM nahIM miltaa| ukta kathA meM kundakunda ke dvArA SaTkarmoM ko calAye jAne kA kathana to kiyA gayA hai, kintu unhoMne samayasArAdi meM adhyAtmatattva kA sarvaprathama nirUpaNa kiyA hai, isakI raMcamAtra bhI carcA nahIM kI gyii| unake prasiddha granthoM meM se eka ke bhI nAma kA ullekha nahIM kiyA gyaa| isase spaSTa hotA hai ki paNDita mahipAla bhaTTAraka the, ataH unhoMne brAhmaNoM se gRhIta apanI Agamaviruddha kriyAoM ko Agamasammata siddha karane ke lie kundakunda jaise parama AgamaniSTha evaM adhyAtmapuruSa digambarAcArya dvArA pravartita kiye jAne kA kapaTapUrNa pracAra kiyA hai| 8. vArAnagara meM eka anya padmanandI nAmaka AcArya (I0 san 977-1043) the, jinhoMne vahA~ rahakara jaMbudIvapaNNattI nAmaka grantha kI racanA kI thii| inakA paricaya dete hue paM0 nAthUrAma jI premI likhate haiM "padmanandI jisa samaya vArAnagara meM the, usa samaya yaha grantha racA gayA hai| isa nagara kI prazaMsA meM likhA hai ki usameM vApikAyeM, tAlAba, aura bhavana bahuta the, bhinna-bhinna prakAra ke logoM se vaha bharA huA thA, bahuta hI ramya thA, dhanadhAnya se paripUrNa thaa| samyagdRSTijanoM se, muniyoM ke samUha se aura jaina maMdiroM se vibhUSita thaa| yaha nagara pAriyatta (pAriyAtra) nAmaka deza ke antargata thaa| vArAnagara ke prabhu yA rAjA kA nAma zAkti yA zaktikumAra thaa| vaha samyagdarzanazuddha, vratI, zIlasampanna, dAnI, jinazAsanavatsala, vIra, guNI, kalAkuzala aura narapatisampUjita thaa| "hemacandra ne apane koza meM likhA hai-'uttaro vindhyAtpAriyAtraH' arthAt vindhyAcala ke uttara meM pAriyAtra hai| yaha pAriyAtra zabda parvatavAcI aura pradezavAcI bhI hai| vindhyAcala kI parvatamAlA kA pazcima bhAga jo narmadAtaTa se zurU hokara khaMbhAta taka jAtA hai aura uttarabhAga jo arbalI kI parvatazreNI taka gayA hai, pAriyAtra kahalAtA hai| ataH pUrvokta bArAnagara isI bhUbhAga ke antargata honA caahie| rAjapUtAne ke koTA rAjya meM jo bArA nAma kA kasabA hai, vahI bArAnagara hai, kyoMki vaha pAriyAtradeza kI sImA ke bhItara hI AtA hai| nandisaMgha kI paTTAvalI20 ke anusAra bArA meM eka bhaTTArakoM kI gaddI bhI rahI hai aura usameM vi0 saM0 1144 se 1206 taka ke 12 bhaTTArakoM ke nAma diye haiN| isase bhI jAna par3atA hai ki sambhavataH ye saba padmanandI yA mAghanandI kI hI ziSyaparamparA meM hue hoMge aura yahI bArA (koTA) jambUdIpaprajJapti ke nirmita hone kA sthAna hogaa| 120 "dekho, jainasiddhAMtabhAskara/ kiraNa 4 aura iMDiyana aiNTikverI 20 vIM jild|" lekhk| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra03 "jJAnaprabodha nAmaka padyabaddha bhASAgrantha meM kundakundAcArya kI eka kathA dI hai| usameM kundakunda ko isI bArApura yA bArA ke dhanI kundazreSThI aura kundalatA kA putra batalAyA hai| pAThaka jAnate haiM ki kundakunda kA eka nAma padmanandI bhI hai / jAna par3atA hai ki jambUdIpaprajJapti ke karttA padmanandI ko hI bhramavaza kundakunda samajhakara jJAnaprabodha ke karttA ne kundakunda kA janmasthAna karnATaka ke koNDakuNDapura ke badale bArA 121 batalA diyA hai / kundakunda nAma kI upapatti biThAne ke lie kundalatA aura kunda zreSThI kI kalpanA bhI unhIM ke urvara mastiSka kI upaja hai, jaise umA mAtA aura svAti pitA kI santAna umAsvAti / " (jai. sA. i. / dvi.saM./pR. 258-259) / isa prakAra ukta pratiSThApATha kI kundakundakathA meM jambUdvIpaprajJapti ke karttA padmanandI ko kundakundAcArya mAna lene ke kAraNa bhI unakA astitva vi0 saM0 770 meM batalAyA jAnA mithyA siddha hotA hai / 121. " sunA hai ki vArA meM padmanandI kI eka niSidyA bhI hai|" lekhaka / For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa mAlavaNiyA jI ke dArzanika vikAsavAda kA nirasana mAlavaNiyA jI kI tIna avadhAraNAe~ paM0 dalasukha jI mAlavaNiyA ne svakalpita dArzanika-vikAsavAda ke AdhAra para kundakunda ko umAsvAti (tIsarI-cauthI zatAbdI I0) ke bAda kA AcArya batalAyA hai| ve nyAyAvatAravArtikavRtti kI prastAvanA meM likhate haiM "vAcaka umAsvAti kA samaya paM0 zrI sukhalAla jI ne tIsarI-cauthI zatAbdI hone kA aMdAja kiyA hai| A0 kundakunda ke samaya meM abhI vidvAnoM kA ekamata nahIM hai| AcArya kundakunda kA samaya jo bhI mAnA jAya, kintu tattvArtha aura AcArya kundakunda ke granthagata dArzanika vikAsa kI ora yadi dhyAna diyA jAya to vA0 umAsvAti ke tattvArthagata jainadarzana kI apekSA A0 kundakunda ke granthagata jainadarzana kA rUpa vikasita hai, yaha kisI bhI dArzanika se chipA nahIM raha sktaa| ata eva donoM ke samayavicAra meM isa pahalU ko bhI yathAyogya sthAna avazya denA caahie| isake prakAza meM yadi dUsare pramANoM kA vicAra kiyA jAyagA, to saMbhava hai donoM ke samaya kA nirNaya sahaja meM ho skegaa|" (nyA.vA.vR. / prastA./ pR.103)| pazcAt mAnanIya mAlavaNiyA jI ne 'kyA boTika digambara haiM?' nAmaka lekha meM likhA hai-"boTika mUlataH digambara nahIM the, kyoMki strImukti ke niSedha kI carcA hameM sarvaprathama AcArya kundakunda meM milatI hai| yadyapi unakA samaya vivAdAspada hai, phira bhI merA apanA yaha nizcita mata hai ki AcArya kundakunda AcArya umAsvAti ke pUrva nahIM hue haiN| isako siddha karane kA prayatna maiMne apanI nyAyAvatAravArtikavRtti kI prastAvanA meM donoM AcAryoM ke jaina darzana-sambandhI mantavyoM kI tulanA karake kiyA hai| isa samagra carcA se do phalita nikalate haiM-prathama to yaha ki zvetAmbaragranthoM meM boTika nAma se jisa sampradAya kA ullekha huA hai, vaha digambara-sampradAya se bhinna hai aura jise anyatra yApanIya ke nAma se pahacAnA jAtA hai| dUsare, digambara-sampradAya jo strImukti kA niSedha karatA hai, vaha yA to boTikoM kA hI paravartI vikAsa hai, yA phira usase prAraMbhika zvetAmbarAcArya paricita nahIM the| kyoMki prAcIna niyuktiyoM evaM bhASyoM se aisI mAnyatA kI upasthiti ke na to koI saMketa hI milate haiM aura na usake khaNDana kA hI koI prayAsa dekhA jAtA hai|"122 122. jaina vidyA ke AyAma / granthAGka 2 (Aspect of Jainology, Vol. II) 'paM. becaradAsa dozI smRti grantha' / pRSTha 73 / For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra04 mAlavaNiyA jI ne nyAyAvatAravArtikavRtti kI prastAvanA (pR. 118 ) meM yaha bhI likhA hai ki " vAcaka umAsvAti ke tattvArtha kI racanA kA prayojana mukhyataH saMskRta bhASA meM sUtrazailI ke grantha kI AvazyakatA kI pUrti karanA thA / taba AcArya kundakunda ke granthoM kI racanA kA prayojana kucha dUsarA hI thA / unake sAmane to eka mahAn dhyeya thaa| digambara-sampradAya kI upalabdha jaina AgamoM ke prati aruci bar3hatI jA rahI thI / kintu jaba taka aisA hI dUsarA sAdhana AdhyAtmika bhUkha ko miTAnevAlA upasthita na ho, taba taka prAcIna jaina AgamoM kA sarvathA tyAga saMbhava na thA / AgamoM kA tyAga kaI kAraNoM se karanA Avazyaka ho gayA thA, 123 kintu dUsare prabala samartha sAdhana ke abhAva meM vaha pUrNarUpa se zakya na thA / isI ko lakSya meM rakhakara A0 kundakunda ne digambara - sampradAya kI AdhyAtmika bhUkha kI mA~ga ke lie apane aneka granthoM kI prAkRta bhASA meM racanA kii|" ( nyA.vA.vR./ prastA. / pR.118) / mAlavaNiyA jI ke isa kathana se aisA pratIta to nahIM hotA ki unake anusAra digambara-sampradAya kI sthApanA kundakunda ne kI thI, bhale hI strImuktiniSedha Adi digambarIya mAnyatAoM kA ullekha unake granthoM meM sarvaprathama milatA ho / kintu yaha spaSTa hai ki ve digambara-sampradAya ko boTika - sampradAya kA vikasita rUpa mAnate haiM / arthAt vikasita hone ke lie yadi adhika se adhika pacAsa varSa kA samaya Avazyaka mAnA jAya (nirgranthasaMgha se zvetAmbara - sampradAya kA vikAsa vIranirvANa se 62 varSa bAda hI ho gayA thA), to mAlavaNiyA jI ke anusAra digambara - sampradAya kI utpatti boTika - sampradAya kI utpatti (vIranirvANa saM0 609 = I0 82 ) se lagabhaga pacAsa varSa bAda (dvitIya zatI I0 meM) mAnI jA sakatI hai| mAlavaNiyA jI ne apane uparyukta vaktavya ( nyA. vA.vR./ prastA. / pR. 118) meM yaha mantavya prakaTa kiyA hai ki "digambara - sampradAya kI upalabdha jaina AgamoM ke prati aruci bar3hatI jA rahI thI, kyoMki unameM savastramukti, strImukti, kevalikavalAhAra, ApavAdika mAMsAzana Adi ke ullekha the, jo digambara - sampradAya ke anukUla na the, 123 isalie kundakunda ne savastramukti, strImukti Adi kA niSedha karanevAle digambaramatapratipAdaka granthoM kI racanA kI / " isase yaha sUcita hotA hai ki savastramukti, strImukti Adi mAnyatAoM ke prati aruci rakhanevAlA digambara-sampradAya kundakunda ke bahuta pahale astitva meM A gayA thA aura vaha kundakunda ke pUrva itane dIrgha samaya taka astitva 123. 'khAsakara vastradhAraNa, kevalI - kavalAhAra, strImukti, ApavAdika mAMsAzana ityAdi ke ullekha jaina AgamoM meM the, jo digambarasampradAya ke anukUla na the|" nyAyAvatAravArtikavRtti/ prastAvanA / pAdaTippaNI / pRSTha 118 / 44 For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra0 4 AcArya kundakunda kA samaya / 331 meM rahA ki usakI aruci ko nirantara bar3hate jAne kA avasara mila skaa| mAlavaNiyA jI ke isa mantavya se isa nirNaya ko bala milatA hai ki unake matAnusAra boTikamata se digambaramata ke vikasita hone kA kAla IsA kI dvitIya zatAbdI mAnA jA sakatA hai| zrI mAlavaNiyA jI ke ina vaktavyoM se unake dvArA poSita tIna avadhAraNAoM kA patA calatA hai-- pahalI to yaha ki digambara jaina-sampradAya boTika - sampradAya kA vikasitarUpa hai aura usakI utpatti IsA kI dvitIya zatAbdI meM mAnI jA sakatI hai| dUsarI yaha ki digambaramata- pratipAdaka granthoM ke Adya praNetA AcArya kundakunda haiN| unake pUrva digambara-sampradAya zvetAmbara - AgamoM ko arucipUrvaka mAnatA thaa| tIsarI yaha ki kundakunda umAsvAti ke bAda arthAt IsA kI tIsarIcauthI zatI ke pazcAt hue the / mAnya vidvAn kI ina tIna avadhAraNAoM meM se prathama avadhAraNA kI mithyArUpatA kA prakAzana pUrva adhyAyoM meM kiyA jA cukA hai / yathA 1. dvitIya adhyAya meM aneka pramANoM se siddha kiyA gayA hai ki prAcIna zvetAmbarAcAryoM aura aneka Adhunika zvetAmbara vidvAnoM ne apane granthoM meM strImukti-niSedhaka digambaroM ko hI boTika kahA hai, yApanIyoM ko nhiiN| tathA boTika zivabhUti kI mAnyatAoM se bhI siddha hotA hai ki usane yApanIyamata kA pravartana nahIM kiyA thA, apitu zvetAmbaramata chor3akara paramparAgata digambaramata kA varaNa kiyA thaa| isa prakAra digambara - sampradAya se bhinna kisI boTika - sampradAya kA astitva hI mithyA siddha ho jAtA hai, ataH usase digambarasampradAya ke vikasita hone kA prazna hI nahIM utthtaa| jainetara sAhitya evaM purAtAttvika pramANoM se siddha kiyA jA cukA hai ki aitihAsika dRSTi se digambarajainamata sindhusabhyatA se bhI prAcIna hai| 2. boTika - sampradAya ko yApanIya-sampradAya mAnakara usase digambara-sampradAya ke vikasita hone kI kalpanA muni kalyANavijaya jI ne kI hai, usakA anaucitya dvitIya adhyAya meM pradarzita kiyA jA cukA hai| 3. dvitIya adhyAya meM yaha bhI nirUpita kiyA gayA hai ki Avazyakaniryukti aura vizeSAvazyakabhASya meM boTika - sampradAya ke nAma se digambara - sampradAya kI carcA kI gaI hai aura digambarIya siddhAntoM kA khaNDana kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya meM batalAyA gayA hai ki dazavaikAlikasUtra meM AcArya zayyambhava ne 'jaM pi vatthaM vA pAyaM vA' Adi gAthAoM meM parigraha kI digambaramAnya paribhASA kA nirasana kiyA hai| ataH mAlavaNiyA jI kA yaha kathana bhI satya nahIM hai ki prAcIna niryuktiyoM evaM bhASyoM For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra.4 meM digambarIya mAnyatAoM kI upasthiti ke saMketa nahIM haiM athavA unake khaNDana kA prayAsa dRSTigocara nahIM hotaa| tathA mAlavaNiyA jI ne kundakunda ko digambarasAhitya kA AdyakartA siddha karane ke lie jo yaha dvitIya avadhAraNA nirmita kI hai ki kundakunda ke pUrva taka digambarasampradAya ke pAsa digambaramata ke pratipAdaka Agama nahIM the, vaha upapanna nahIM hotii| kyoMki prazna uThatA hai ki yadi digambara-paramparA ke pAsa apane Agama nahIM the, to usane savastramukti, strImukti, kevalibhukti Adi ke niSedha kI mAnyatAe~ kahA~ se grahaNa kI thIM, jinake kAraNa usakI savastramukti ke prati aruci bar3hatI jA rahI thI? AgamoM kA likhita honA jarUrI nahIM hai, ve zrutiparamparAgata bhI hote haiM aura pahale ve zrutiparamparAgata hI the|24athvaa yadi digambaraparamparA ke pAsa digambaratva-pratipAdaka Agama nahIM the, to vaha kauna sA prAmANika AdipuruSa thA, jisake upadeza se digambarasampradAya ke bahusaMkhyaka anuyAyiyoM ne strImukti Adi ko Agamaviruddha mAna liyA thA?. mAlavaNiyA jI kI ukta avadhAraNA se ina praznoM kA samAdhAna nahIM hotA, ataH vaha yuktiyukta nahIM hai| phalasvarUpa yaha siddha hotA hai ki kundakunda ke samaya meM digambara-sampradAya ke pAsa bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa Agama upalabdha the, jinameM digambaramata kA pratipAdana thaa| hA~, yaha avazya hai ki kAlapravAhavaza bAraha aMgoM aura caturdazapUryoM ke jJAna kA kramazaH lopa hote-hote una sabake eka-ekadeza kA hI jJAna kundakunda ko upalabdha ho pAyA thaa| tiloyapaNNattI, harivaMzapurANa, dhavalA ityAdi meM kahA gayA hai ki lohAcArya aise antima AcArya the, jinheM AcArAMga ke sampUrNa tathA zeSa gyAraha aMgoM aura caudaha pUrvo ke ekadeza kA jJAna thaa| unake pazcAdvartI sabhI AcAryoM ko bAraha aMgoM aura caudaha pUrvo ke eka-eka deza kA hI jJAna prApta thaa| unameM guNadhara, dharasena, puSpadanta, bhUtabali aura kundakunda zAmila haiN| unhoMne usI ke AdhAra para apane granthoM kI racanA kI thii|125 124. "tado savvesimaMgapuvvANamegadeso AiriyaparaMparAe AgacchamANo dharaseNAiriyaM sNptto|" dhavalATIkA / pu.1 / 1,1,1 / pR. 68 / 125. ka- "tado subhaddo, jasabhaddo, jasabAhU, lohajjo tti ede cattAri vi AiriyA AyAraMgadharA sesaMga-puvvANamegadesadharA y| tado savvesimaMga-puvvANamegadeso Airiya-paraMparAe AgacchamANo dharaseNAiriyaM sNptto|" dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu.1 / 1,1,1 / pR.67-68| kha-pUrvAcAryebhya etebhyaH parebhyazca vitnvtH| ekdeshaagmsyaaymekdesho'pdishyte|| 1/66 // harivaMzapurANa / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra04 AcArya kundakunda kA samaya / 333 mAnanIya mAlavaNiyA jI kI tIsarI avadhAraNA yaha hai ki kundakunda tIsarIcauthI zatI I0 meM hue umAsvAti se parivartI haiM, kyoMki kundakundasAhitya meM varNita jainadarzana kA svarUpa tattvArthasUtra meM varNita jainadarzana se vikasita hai| ataH aba yaha draSTavya hai ki zrI mAlavaNiyA jI ne tattvArthasUtragata jainadarzana kI apekSA kundakundasAhityagata jainadarzana ke rUpa ko kina hetuoM ke AdhAra para vikasita mAnA hai? ve hetu dvividha haiM-1. kundakundasAhitya meM una matoM kI upalabdhi honA, jinheM mAlavaNiyA jI ne jainetara darzanoM se anukRta mAnA hai aura 2. pratipAdya viSaya kI vividhatA tathA vyAkhyA dRSTAntAdi-kRta vistAra pAyA jaanaa| yahA~ pahale prathama-hetubhUta una matoM ko, jinheM mAlavaNiyA jI ne jainetara darzanoM se anukRta batalAyA hai, uddhRta kara yaha siddha kiyA jA rahA hai ki ve jainetaradarzanoM se anukRta nahIM, apitu jinopadiSTa hI haiN| kundakundasAhitya meM jainetara darzanoM kA anukaraNa nahIM 2.1. kundakunda dvaitAdvaita ke rUpa meM dvaitavAda ke hI pratipAdaka mAlavaNiyA jI kA mata mAnanIya mAlavaNiyA jI ne yaha mata gar3hA hai ki kundakunda ne brahmAdvaita aura vijJAnAdvaita kA anukaraNa kara jainadarzana ko advaitavAda ke nikaTa lAkara khar3A kara diyA hai| ve likhate haiM "AcArya kundakunda kA zreSTha grantha samayasAra hai| usameM unhoMne tattvoM kA vivecana naizcayika dRSTi kA avalambana lekara kiyA hai| khAsa uddezya to hai AtmA ke nirupAdhika zuddha svarUpa kA pratipAdana, kintu usI ke lie anya tattvoM kA bhI pAramArthika rUpa batAne kA AcArya ne prayatna kiyA hai| AtmA ke zuddha svarUpa kA varNana karate hue AcArya ne kahA hai ki vyavahAradRSTi ke Azraya se yadyapi AtmA aura usake jJAnAdi guNoM meM tathA jJAnAdiguNoM meM pArasparika bheda kA pratipAdana kiyA jAtA hai, phira bhI nizcayadRSTi se itanA hI kahanA paryApta hai ki jo jJAtA hai, vahI AtmA hai yA AtmA jJAyaka hai, anya kucha nhiiN| (samayasAra / 6-7) / isa prakAra AcArya kI abhedagAminI dRSTi ne AtmA ke sabhI guNoM kA abheda jJAnaguNa meM kara diyA hai --- itanA hI nahIM, kintu dravya aura guNa meM arthAt jJAna aura jJAnI meM bhI koI bheda nahIM hai, aisA pratipAdana kiyA hai| --- AcArya kundakunda kI abhedadRSTi ko itane se bhI santoSa nahIM huaa| unake sAmane vijJAnAdvaita tathA AtmAdvaita kA Adarza bhI thaa| vijJAnAdvaitavAdiyoM kA kahanA hai ki jJAna meM jJAnAtirikta bAhya padArthoM kA pratibhAsa nahIM hotA, sva kA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 hI pratibhAsa hotA hai| brahmAdvaita kA bhI yahI abhiprAya hai ki saMsAra meM brahmAtirikta kucha bhI nahIM hai, ata eva sabhI pratibhAsoM meM brahma hI pratibhAsita hotA hai| ina donoM matoM ke samanvaya kI dRSTi se AcArya ne kaha diyA ki nizcayadRSTi se kevalajJAnI AtmA ko hI jAnatA hai, bAhya padArthoM ko nahIM (ni.saa./159)| aisA kaha karake to AcArya ne jainadarzana aura advaitavAda kA antara bahuta kama kara diyA hai aura jainadarzana ko advaitavAda ke nikaTa rakha diyA hai|" (nyA.vA.va./prastA./ pR.134-135)| yahI managaDhanta mata mAlavaNiyA jI ne nimnalikhita zabdoM meM vyakta kiyA hai-"AcArya kundakunda ke samaya meM advaitavAdoM kI bAr3ha sI A gaI thii| aupaniSad brahmAdvaita ke atirikta zUnyAdvaita aura vijJAnAdvaita jaise vAda bhI dArzanikoM meM pratiSThita ho cuke the| tArkika aura zraddhAlu donoM ke Upara una advaitavAdoM kA prabhAva sahaja hI meM jama jAtA thaa| ata eva aise virodhI vAdoM ke bIca jainoM ke dvaitavAda kI rakSA karanA kaThina thaa| isI AvazyakatA meM se A0 kundakunda ke nizcayapradhAna adhyAtmavAda kA janma huA hai| jaina AgamoM meM nizcayanaya prasiddha thA hI aura nikSepoM meM bhAvanipekSa bhI maujUda thaa| bhAvanikSepa kI pradhAnatA se nizcayanaya kA Azraya lekara jainatattvoM ke nirUpaNa dvArA A0 kundakunda ne jainadarzana ko dArzanikoM ke sAmane eka naye rUpa meM upasthita kiyaa| aisA karane se vedAnta kA advaitAnanda sAdhakoM ko aura tattvajijJAsuoM ko jainadarzana meM hI mila gyaa| nizcayanaya aura bhAvanikSepa kA Azraya lene para dravya aura paryAya, dravya aura guNa, dharma aura dharmI, avayava aura avayavI ityAdi kA bheda miTakara abheda ho jAtA hai| A0 kundakunda ko isI abheda kA nirUpaNa paristhitivaza karanA thA, ataeva unake granthoM meM nizcayapradhAna varNana huA hai| aura naizcayika AtmA ke varNana meM brahmavAda ke samIpa jaina AtmavAda pahu~ca gayA hai| A0 kundakundakRta granthoM ke adhyayana ke samaya unakI isa nizcaya aura bhAvanikSepapradhAna dRSTi ko sAmane rakhane se kaI gutthiyA~ sulajha sakatI haiM aura A0 kundakunda kA tAtparya sahaja hI meM prApta ho sakatA hai"| (nyA.vA.vR. / prastA./ pR.118-119)| nirasana yaha mahAn Azcarya kI bAta hai ki jainadarzana ke itane bar3e vidvAn ne yaha kaise kaha diyA ki kundakunda ne jainadarzana ko brahmAdvaitavAda yA vijJAnAdvaitavAda ke nikaTa lAkara khar3A kara diyA hai yA unhoMne AtmA ke nizcayanayAtmaka pratipAdana se jainadarzana aura advaitavAda kA antara bahuta kama kara diyA hai! kundakunda dvArA pratipAdita dravyaguNa-paryAya ke yA AtmA aura usake jJAnAdi guNoM ke nizcayanayAtmaka (sattAgata) advaita (abheda) aura vedAntadarzana ke brahmAdvaita yA AtmAdvaita meM AkAza-pAtAla kA antara hai| advaitavedAnta meM sat yA dravya eka hI mAnA gayA hai aura vaha hai eka akelA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.4 AcArya kundakunda kA samaya / 335 brhm| arthAt sampUrNa lokAloka yA brahmANDa meM eka hI AtmA vyApta hai| usake atirikta anya kisI AtmA yA jar3a dravya kA astitva nahIM hai| loka meM jo ye aneka jIva aura jar3a padArtha dikhAI dete haiM, ve satya nahIM haiM, apitu jaise a~dhere meM rajju meM sarpa kA adhyAsa (bhrama) hotA hai, vaise hI avidyA yA mAyA ke kAraNa usa eka akele brahma meM aneka jIvoM aura jar3a padArthoM kA adhyAsa (bhrama) hotA hai| isI prakAra usa ekamAtra sat yA dravyabhUta brahma meM jJAna, darzana, cAritrAdi guNoM kA bhI sadbhAva nahIM hai tathA vaha kUTasthanitya hai arthAt usameM pariNamana bhI nahIM hotA, jisase vaha paryAyarahita bhI hai| brahmAdvaitavAda kA yaha svarUpa hai| vedoM, upaniSadoM aura vedAntagranthoM meM usakA yahI rUpa varNita hai| yathA 1. 'ekaM sadviprA bahudhA vadanti' (Rgveda / 1 / 164/46) = sat yA dravya eka hI hai, jJAnI usakA anekarUpoM meM varNana karate haiN| 2. 'sadeva somyedamana AsIdekamevAdvitIyam' (chAndogyopaniSat 6/2/1) = he somya! jo yaha nAnArUpAtmaka jagat dikhAI detA hai, vaha utpatti ke pUrva sat , akhaNDa (niravayava) aura advitIya hI thaa| 3. 'sarvaM khalvidaM brahma' (chAndo./3/14/1) = yaha sampUrNa carAcara jagat ekamAtra brahma hI hai| 4. 'AtmaivedaM sarvam' (chAndo./7/ 25 / 2) = yaha sampUrNa jagat ekamAtra AtmA hI hai| ____5. 'brahmaivedaM vizvam' (muNDakopaniSat / 2/2/11) = yaha sampUrNa jagat brahma hI 6. 'neha nAnAsti kiJcana' (bRhadAraNyakopaniSat 4/4/19) = jagat meM ekatva (advaita) hI sat hai, nAnAtva asat hai| "asati nAnAtve, nAnAtvamadhyAropayatyavidyayA --- avidyAdhyAropaNa-vyatirekeNa nAsti paramArthato dvaitamityarthaH' (vahI / zAMkarabhASya) = yata: nAnAtva asat hai, isalie brahma avidyA ke dvArA nAnAtva kA adhyAropa karatA hai| avidyA ke dvArA hI dvaita kA adhyAropaNa hotA hai, paramArthataH dvaita kA astitva nahIM hai| 7. 'indro mAyAbhiH pururUpa Iyate' (bRhadA. 2/5/19) = brahma mAyAoM ke dvArA aneka-rUpa dhAraNa kara letA hai| 8. "asarpabhUtAyAM rajau sAropavad vstunyvstvaaropo'dhyaaropH| vastu saccidAnandAnantAdvayaM brhm| ajJAnAdisakalajaDasamUho'vastu" (sadAnandakRta vedAntasAra) = Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 asarpabhUta rajju meM sAropa ke samAna vastu meM avastu kA Aropa honA adhyAropa hai| sat , cit , Ananda, ananta tathA advitIya brahma vastu (sat) hai tathA ajJAnAdi sakala jar3a padArthoM kA samUha avastu (asat) hai| ina sUtroM meM eka mAtra brahma yA Atmatattva ko hI sat yA satya kahA gayA hai tathA usakI saMkhyA bhI eka hI batalAyI gayI hai, zeSa samasta pudgalAdi dravyoM ke astitva ko asvIkAra kara unakI pratIti ko avidyAjanita yA mAyAjanya bhrama kahA gayA hai| nimnalikhita nirUpaNoM meM brahma yA AtmA meM guNaparyAyarUpa anekAtmakatA kA bhI niSedha kiyA gayA hai 9. "nanvanekAtmakaM brhm| yathA vRkSo'nekazAkha evamanekazaktipravRttiyuktaM brhm| ata ekatvaM nAnAtvaM cobhayamapi stymev| yathA vRkSa ityekatvaM zAkhA iti naanaatvm| yathA ca samudrAtmanaikatvaM phenataraGgAdyAtmanA naanaatvm| yathA ca mRdAtmanaikatvaM ghaTazarAvAdyAtmanA naanaatvm| --- evaM ca mRdAdidRSTAntA anurUpA bhvissyntiiti|126 naivaM syaat| "mRttiketyeva satyam' iti prakRtimAtrasya dRSTAnte stytvaavdhaarnnaat| vAcArambhaNazabdena ca vikaarjaatsyaanRttvaabhidhaanaat| dArTAntike'pi 'aitadAtmyamidaM sarvaM tatsatyam' iti ca paramakAraNasyaivaikasya stytvaavdhaarnnaat|" (brahmasUtra-zAGkarabhASya / adhyAya 2/ pAda 1/ adhikaraNa 6 / sUtra 14) / anuvAda-"zaMkAkAra kahatA hai-brahma to anekAtmaka hai| jaise vRkSa aneka zAkhAoM se yukta hotA hai, vaise hI brahma aneka zaktiyoM aura pravRttiyoM se yukta hotA hai, isalie ekatva aura nAnAtva donoM satya haiN| yathA, vRkSa kI apekSA ekatva satya hai, zAkhAoM kI apekSA naanaatv| samudrarUpa se ekatva vAstavika hai, phenataraMgAdirUpa se anektv| mRttikArUpa se ekatva yathArtha hai aura ghaTa-zarAvAdi-rUpa se anektv| aisA hone para hI mRttikA Adi ke dRSTAnta ghaTita hoNge| samAdhAna- aisA nahIM hai| dRSTAnta meM 'miTTI hI satya hai' isa vacana se prakRti 126. "ekavijJAnena sarvavijJAnaM pratijJAya dRSTAntApekSAyAmucyate-'yathA somyaikena mRtpiNDena sarva mRnmayaM vijJAtaM syAdvAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyam' (chAndo.6 /1/4) iti| etaduktaM bhavati ekena mRtpiNDena paramArthato mRdAtmanA vijJAtena sarvaM mRnmayaM ghaTazarAvodaJcanAdikaM mRdAtmakatvAvizeSAdvijJAtaM bhvet| yato vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM vAcaiva kevlmstiityaarbhyte| vikAro ghaTaH zarAva udaJcanaM ceti na tu vastuvRttena vikAro nAma kshcidsti| nAmadheyamAnaM hyetadanRtaM mRttiketyeva stymiti| eSa brahmaNo dRSTAnta aamnaatH|" (brahmasUtra-zAMkarabhASya / adhyAya 2 / pAda 1/ adhikaraNa 6/ sUtra 14) / For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra04 AcArya kundakunda kA samaya / 337 (kAraNa) kI hI satyatA kA avadhAraNa kiyA gayA hai| vAcArambhaNa zabda se ghaTa, zarAva Adi vikAra samUha kI asatyatA batalAyI gayI hai| arthAt ghaTa, zarAva Adi nAmoM kA hI astitva hotA hai, ghaTa, zarAva Adi vastuoM kA nhiiN| vastudRSTi se kevala miTTI kI sattA hotI hai| isI prakAra 'aitadAtmyamidaM sarvaM tatsatyam' (yaha sampUrNa jagat isa AtmA se hI vyApta hai, ataH vahI satya hai) isa dAntika meM ekamAtra paramakAraNabhUta brahma kI hI satyatA kA avadhAraNa kiyA gayA hai| ataH ekatva (advaita) hI satya hai, nAnAtva asty|" isa taraha vedAntIya advaitavAda meM brahma meM guNaparyAyoM ke astitva ko asvIkAra kara usakI svagata anekAtmakatA kA bhI niSedha kiyA gayA hai| vedAnta meM brahma ko kUTasthanitya vizeSaNa diyA gayA hai, jo usameM vikriyA (pariNamana) ke niSedha dvArA paryAyoM ke utpAda-vyaya kA niSedhaka hai| 127 isa prakAra advaitavedAntagata brahma ke svarUpa meM guNaparyAyoM kA astitva mAnya na hone se vahA~ guNaparyAyarUpa dvaita nahIM hai, anya brahma (AtmA) kA astitva svIkArya na hone se sajAtIya dvaita nahIM hai tathA pudgalAdirUpa acetana padArthoM kI sattA iSTa na hone se vijAtIya dvaita bhI nahIM hai| yahI bAta paJcadazI kI nimna kArikAoM meM kahI gaI hai vRkSasya svagato bhedaH ptrpusspphlaadibhiH| vRkSAntarAt sajAtIyo vijAtIyaH shilaaditH|| 2/20 // tathA sadvastuno bhedatrayaM prAptaM nivaaryte| aikyAvadhAraNAdvaita-pratiSedhaistribhiH krmaat|| 2/21 // ____ anuvAda-"jisa prakAra vRkSa kA patrapuSpaphalAdi kI apekSA svagata bheda hotA hai, dUsare vRkSa se sajAtIya bheda hotA hai aura zilA Adi se vijAtIya bheda hotA hai, usI prakAra sadbrahmarUpa vastu meM yadi koI isa bhedatraividhya kI kalpanA kare, to zruti ekamevAdvitIyam kahakara 'ekam' se aikya, 'eva' se avadhAraNa tathA 'advitIya' se dvaitaniSedha ke dvArA isa bhedatraividhya kA nirAkaraNa karatI hai|" kintu kundakunda ne Atmadravya meM guNaparyAyoM kA astitva pratipAdita kara guNaparyAya-rUpa dvaita svIkAra kiyA hai, ananta AtmAoM kI sattA kA varNana kara sajAtIya dvaita bhI mAnya kiyA hai tathA pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla 127. "puruSaH --- vikriyAhetvAbhAvAcca kuuttsthnityH|" brahmasUtra-zAGkarabhASya / adhyAya 1 / pAda 1/ adhikaraNa 4 / sUtra 4/ pR.20 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra04 dravyoM kI sattA batalAkara vijAtIya dvaita ko bhI mAnyatA pradAna kI hai| yaha bAta to svayaM mAlavaNiyA jI ne svIkAra kI hai ki AcArya kundakunda ne chaha dravyoM, nau padArthoM aura sAta tattvoM kI zraddhA karanevAle jIva ko samyagdRSTi kahA hai| yathAchaddavva NavapayatthA paMcatthI satta tacca NiddiTThA / saddahai tANa rUvaM so si muNevva // 19 // daM. pA. / zabda ke sAtha bahuvacana kA prayoga nimnalikhita gAthA meM kundakunda ne 'jIva' kara AtmA ke bahutva kA pratipAdana kiyA hai-- savvesiM jIvANaM sesANaM taha ya puggalANaM ca / jaM dedi vivaramakhilaM taM loe havadi AyAsaM // 90 // paM.kA. / adhovarNita gAthA meM kundakunda ne sarvajJa ke anusAra dravya ko guNaparyAyoM kA Azraya kahA hai davvaM sallakkhaNiyaM uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM / pajjA vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU // 10 // paM.kA. / ye gAthAe~ isa bAta kI sAkSI haiM ki brahmAdvaita yA vijJAnAdvaita ke sAtha kundakunda kA dUra kA bhI nAtA nahIM hai| ve sabhI prakAra se dvaitavAdI haiM / yadyapi unhoMne dravyaguNa- paryAya yA dharma-dharmI ke pradezagata abheda kI apekSA nizcayanaya se pratyeka dravya ke advaita 128 arthAt akhaNDatA yA niravayavatA kA prakAzana kiyA hai, tathApi saMjJAdibheda kI apekSA unake pArasparika anyatva kA prakAzana kara vyavahAranaya se dravyagata dvaita kA bhI nirUpaNa kiyA hai / isa prakAra dvaitAdvaita yugma arthAt anekAnta ke rUpa meM bhI kundakunda ne dvaitavAda kA hI pratipAdana kiyA hai| tathA brahmAdvaita meM brahma ke atirikta evaM vijJAnAdvaita meM jJAna ke atirikta dravyAntara kA astitva asvIkAra kiyA gayA hai / isalie unameM dravyAntara ke sAtha jJeyajJAyakasambandha ghaTita nahIM ho sakatA, mAtra sva ke sAtha hI ghaTita ho sakatA hai| ataH ukta advaitavAdoM meM jJeyajJAyaka - sambandha kI apekSA bhI aikAntika advaita mAnya hai / kintu kundakunda ne sva aura para donoM ke sAtha AtmA kA jJeyajJAyaka - sambandha batalAyA hai / yathA tyajet tyjet| tattyAge jaDatA cito'pi bhavati vyApyo vinA vyApakA dAtmA cAntamupaiti tena niyataM dRgjJaptirUpAsti cit // 183 // samayasAra - kalaza / 128. advaitApi hi cetanA jagati cedRgjJaptirUpaM tatsAmAnya- vizeSarUpa - virahAtsAstitvameva For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra04 AcArya kundakunda kA samaya / 339 NANaM parappayAsaM vavahAraNayeNa daMsaNaM tmhaa| appA parappayAso vavahAraNayeNa daMsaNaM tmhaa|| 164 // ni.saa.| NANaM appapayAsaM NicchayaNayaeNa daMsaNaM tmhaa| appA appapayAso NicchayaNayaeNa saNaM tmhaa|| 165 // ni.saa.| anuvAda-"vyavahAranaya se jJAna paraprakAzaka hai, isalie darzana paraprakAzaka hai| vyavahAranaya se AtmA paraprakAzaka hai, isalie darzana para prakAzaka hai| nizcayanaya se jJAna svaprakAzaka hai, ataH darzana svaprakAzaka hai| nizcayanaya se AtmA svaprakAzaka hai, ata eva darzana svaprakAzaka hai|" yaha bAta svayaM mAlavaNiyA jI ne pUrva meM kundakunda ke jJAnaviSayaka svaparaprakAzakatva-mata kI carcA karate hue svIkAra kI hai| isa prakAra kundakunda ke anusAra sva ke sAtha jJeyajJAyaka sambandha hone se jJeyajJAyaka-advaita tathA para ke sAtha jJeya-jJAyaka sambandha hone se jJeyajJAyaka-dvaita, donoM phalita hote haiN| ataH kundakunda ne jJeyajJAyakadvaitAdvaita-yugma ke rUpa meM bhI dvaitavAda kA hI prarUpaNa kiyA hai| nimnalikhita gAthA meM nizcaya aura vyavahAranayoM ke Azraya se isI dvaita kA prakAzana kiyA gayA hai jANadi passadi savvaM vavahAraNaeNa kevalI bhgvN| kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appaannN|| 159 // ni.saa.| - anuvAda-"vyavahAranaya se kevalI bhagavAn saba ko jAnate-dekhate haiM, kintu nizcayanaya se AtmA ko hI jAnate-dekhate haiN|" tathA kundakunda ne jo dravya-guNa-paryAya yA dharma-dharmI, guNa-guNI, paryAya-paryAyI, kartA-karma, bhoktA-bhogya, jJAtA-jJeya Adi ke pradezagata abheda kI apekSA pratyeka dravya ke advaitabhAva (akhaNDatA) kA prakAzana kiyA hai, vaha unakI apanI dArzanika dena nahIM hai, apitu unhoMne tattvoM ke jinopadiSTa anekAntasvarUpa ko hI pratipAdita kiyA hai| AcArya amRtacandra ne anekAnta kA lakSaNa isa prakAra batalAyA hai "--- jJAnamAtrasyAtmavastunaH svymevaanekaanttvaat| tatra yadeva tattadevAtat yadevaikaM tadevAnekaM yadeva sattadevAsat yadeva nityaM tdevaanitymityekvstuvstutvnisspaadkprsprviruddhshktidvyprkaashnmnekaantH|"(smysaar / syaadvaadaadhikaar)| anuvAda-"jJAnamAtra Atmavastu svayaM anekAnta hai| tathA jo vastu tat hai vahI atat hai, jo eka hai vahI aneka hai, jo sat hai vahI asat hai, jo nitya hai vahI anitya hai, isa prakAra eka vastu ke vastutva ke niSpAdaka paraspara-viruddha zakti-yugala kA prakAzita honA anekAnta kahalAtA hai|" For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 AcArya samantabhadra ne bhI kahA hai-'abhedabhedAtmakamarthatattvam' (yuktyanuzAsana/ 7)= vastu abhedAtmaka aura bhedAtmaka ubhayarUpa hai| 'anekamekaM ca tadeva tattvam' (svayambhUstotra / 22) = jo vastu anekarUpa hai, vahI ekarUpa hai| mAnanIya mAlavaNiyA jI ne bhI svIkAra kiyA hai ki "AgamoM meM bhI dravya aura guNaparyAya ke abheda kA kathana milatA hai|" (nyA. vA. vR./ prastA./ pR.121)| isa prakAra dravya-guNa-paryAya yA dharma-dharmI kA pradezagata abheda arthAt pratyeka dravya kA advaitasvabhAva (akhaNDatA, niravayavatA) jinopadiSTa vastusvarUpa hai| kundakunda ne isI kA nizcayanaya ke dvArA prakAzana kiyA hai| mAlavaNiyA jI bhI isakA samarthana karate hue kahate haiM ___ "Agama meM jahA~ dravya aura paryAya kA bheda aura abheda mAnA gayA hai, vahA~ AcArya (kundakunda) spaSTa karate haiM ki dravya aura paryAya kA bheda vyavahAra ke Azraya se hai, jaba ki nizcaya se donoM kA abheda hai|" (nyA.vA.vR./ prastA./ pR.119120)| mAlavaNiyA jI yaha bhI mAnate haiM ki nizcaya aura vyavahAra nayoM kA ullekha AgamoM meM hai| bhagavAn mahAvIra ne ina donoM nayoM ke Azraya se gautama ke praznoM kA samAdhAna kiyA thA (bhagavatIsUtra / 18.6 / nyA. vA.vR. / prastA. / pR.54)| ina pramANoM se tathA mAnya mAlavaNiyA jI ke svakIya vacanoM se siddha hai ki kundakunda ne apane granthoM meM jo pratyeka dravya ke kathaMcit advaitasvarUpa kA pratipAdana kiyA hai, vaha unakI apanI dena nahIM hai, apitu bhagavAn mahAvIra ke upadeza kA aMga hai| tathA usakA pratipAdana kara kundakunda ne jainadarzana ko brahmAdvaitavAda yA vijJAnAdvaitavAda ke nikaTa lAkara khar3A nahIM kiyA, apitu jainadarzana ke dvaitAdvaitayugmarUpa dvaitavAda kA hI prakAzana kiyA hai| dvaita aura advaita do kA mela dvaita hI to hotA hai| apane uparyukta vacanoM se isa tathya ko svIkAra karate hue bhI ki (jaina) AgamoM meM bhI dravya aura guNaparyAya ke abheda kA kathana milatA hai, mAlavaNiyA jI ne yaha kaise likha diyA ki "kundakunda ke sAmane vijJAnAdvaita evaM brahmAdvaita kA Adarza thaa| usakA anukaraNa kara unhoMne apane pratipAdanoM se jainadarzana aura advaitavAda kA antara bahuta kama kara diyA aura jainadarzana ko advaitavAda ke nikaTa rakha diyaa|" unakA yaha kathana bar3e Azcarya aura kheda kA viSaya hai| kyoki yaha svavacana virodhI hai| digambara-AgamoM ke samAna zvetAmbara-AgamasAhitya meM saMgrahanaya kI apekSA bhI advaitavAda mAnA gayA hai| Agama ke AdhAra para racita mAne gaye tattvArthAdhigamabhASya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra04 AcArya kundakunda kA samaya / 341 meM satsAmAnya kI apekSA samasta padArthoM meM ekatva yA advaita kA pratipAdana kiyA gayA hai, yathA "sarvamekaM sadavizeSAt " ( 1 / 35 / pR. 65) / sAtha hI apekSAbheda se dvitva, tritva Adi bhI pratipAdita kiye gaye haiM, yathA "sarvaM dvitvaM jIvAjIvAtmakatvAt sarvaM tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt -- - / " (1 / 35 ) / isI saMgrahanayAtmaka advaita kA nirUpaNa dhavalA meM kiyA gayA hai - " tatra sattAdinA yaH sarvasya paryAyakalaGkAbhAvena advaitatvamadhyavasyati zuddhadravyArthikaH sa saMgrahaH " ( Sa.khaM. / pu.9 / 4,1,45 / pR.170) / yadi isa advaitavAda kA pratipAdana jainadarzana ko brahmAdvaitavAda yA vijJAnAdvaitavAda ke nikaTa lAkara rakhanA mAnA jAya, to yaha mAnanA hogA ki yaha kArya sudharmA svAmI Adi sabhI prAcIna zvetAmbarAcAryoM ne bhI kiyA hai| kintu yaha mAnanIya mAlavaNiyA jI ko mAnya nahIM ho sktaa| kyoM? isake uttara meM ve yahI kaheMge ki zvetAmbarAcAryoM ko mAnya advaitavAda brahmAdvaitavAda yA vijJAnAdvaitavAda se bhinna hai| zvetAmbarAcAryoM ko mAnya advaitavAda dvaitasApekSa hai, jabaki brahmAdvaitavAda yA vijJAnAdvaitavAda dvaitanirapekSa hai / kundakunda ko mAnya advaitavAda bhI dvaitasApekSa hai / arthAt kundakunda - pratipAdita jaina- advaitavAda brahmAdvaitavAda evaM vijJAnAdvaitavAda ke samAna aikAntika nahIM hai, apitu pratipakSI dvaitavAda ko bhI svIkAra karane ke kAraNa anaikAntika hai| isa taraha kundakunda - pratipAdita anaikAntika jaina- advaitavAda tathA pratipakSI aikAntika brahmAdvaitavAda evaM vijJAnadvaitavAda ke bIca utanI hI dUrI hai, jitanI uttarI dhruva aura dakSiNI dhruva ke bIca / ataH mAlavaNiyA jI ne kundakunda para jainadarzana ko brahmAdvaitavAda yA vijJAnAdvaitavAda ke nikaTa lAkara rakhane kA jo Aropa lagAyA hai vaha asatya, yuktipramANaviruddha pakSapAtapUrNa evaM anyAyapUrNa hai| 2.2. zAzvata, uccheda, zUnya, vijJAna Adi vastudharmoM kI saMjJAe~ mAlavaNiyA jI kA mata 'paMcAstikAya' meM " atra jIvAbhAvo muktiriti nirastam" ( samayavyAkhyA) tathA " atha jIvAbhAvo muktiriti saugatamataM vizeSeNa nirAkaroti" (tAtparyavRtti), ina utthAnikAoM ke sAtha nimnalikhita gAthA kahI gayI hai-- > sassadamadha ucchedaM bhavvamabhavvaM ca suNNamidaraM ca / viNNANamaviNNANaM Na vi jujjadi asadi sabbhAve // 37 // anuvAda utthAnikA -- " isa gAthA meM 'jIva kA abhAva ho jAnA mukti hai' isa mata ko nirasta kiyA gayA hai / ( samayavyAkhyA) / ' aba jIva kA abhAva mukti hai' isa For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 bauddhamata kA nirAkaraNa kiyA jA rahA haiN|" (tAtparyavRtti) ___ gAthA-"yadi mokSAvasthA meM jIva kA abhAva mAnA jAya, to jIva dravyarUpa se zAzvata hai, yaha kathana saMgata nahIM hogA aura nitya jIvadravya kA pratisamaya paryAya kI apekSA uccheda (vinAza) hotA hai, yaha kathana bhI ghaTita nahIM hogA, kyoMki jaba mokSAvasthA meM jIva kA astitva hI nahIM rahegA, taba paryAya kI apekSA uccheda kisakA hogA? tathA sarvadA nayI-nayI paryAya kA AvirbhAva bhavyatva hai evaM sadA pUrva-pUrva paryAya kA vinAza abhvytv| ina donoM dharmoM kA astitva bhI mokSa meM jIva kA sadbhAva na hone se upapanna nahIM hogaa| isI prakAra jIva dravya meM anya dravya kA abhAva zUnyatva tathA svasvarUpa kA sadbhAva azUnyatva hai| mokSa meM jIva kI sattA na rahane para ina donoM dharmoM kI sattA bhI ghaTita nahIM hogii| tathaiva siddhoM meM kevalajJAna kA sadbhAva vijJAna kA sadbhAva hai aura kSAyopazamika jJAna kA abhAva avijJAna kA sdbhaav| mokSa ke anantara jIva kI sattA na rahane para ina donoM bhAvoM kI bhI sattA saMbhava nahIM hogii| isa prakAra mokSAvasthA meM jIva ke sadbhAva ke binA ina ATha dharmoM kA sadbhAva upapanna nahIM hotA, ataH anyathA anupapadyamAna hone se ye ATha dharma mokSAvasthA meM jIva kA sadbhAva sUcita karate haiN|" 129 __ ina ATha dharmoM ke astitva kA pratipAdana kara AcArya kundakunda ne mokSAvasthA meM jIva ke astitva kA pratipAdana kiyA hai, jisase 'jIva kA abhAva mukti hai' isa bauddhamata kA nirasana ho jAtA hai| paJcAstikAya kI isa gAthA meM prayukta 'zAzvata', 'uccheda', 'zUnya', 'vijJAna' Adi zabdoM ko mAlavaNiyA jI ne zAzvatavAda, ucchedavAda, zUnyavAda Adi dArzanika vAdoM kA vAcaka mAna liyA hai aura kahA hai ki "tatkAlIna nAnA virodhI vAdoM kA sundara samanvaya kundakunda ne paramAtmA ke svarUpa-varNana ke bahAne kara diyA hai| usase 129. ka-"dravyaM dravyatayA zAzvatamiti, nitye dravye paryAyANAM pratisamayamuccheda iti, dravyasya sarvadA abhUtaparyAyaiH bhAvyamiti, dravyasya sarvadA bhUtaparyAyairabhAvyamiti, dravyamanyadravyaiH saha sadA zUnyamiti, dravyaM svadravyeNa sadA'zUnyamiti, kvacijjIvadravye'nantaM jJAnaM kvacitsAntaM jJAnamiti, kvacijjIvadravye'nantaM kvcitsaantmjnyaanmiti| etadanyathAnupapadyamAnaM muktau jIvasya sdbhaavmaavedytiiti|" samayavyAkhyA / paJcAstikAya / gaa.37| kha-"--- kevalajJAnaguNena vijJAnaM, vinaSTamatijJAnAdichadmasthajJAnena prijnyaanaadvijnyaanmiti| -- idaM tu nityatvAdisvabhAvaguNASTakamavidyamAnajIvasadbhAve mokSe na yujyate na ghaTate tadasti-tvAdeva jJAyate muktau shuddhjiivsdbhaavo'sti|" tAtparyavRtti / paJcAstikAya / gA. 37 / For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra04 AcArya kundakunda kA samaya / 343 patA calatA hai ki ve kevala purAne zAzvata aura ucchedavAda se hI nahIM, balki navIna vijJAnAdvaita aura zUnyavAda se bhI paricita the|" (nyA.vA.va./ prastA. / pR.128)| nirasana mAlavaNiyA jI kA yaha kathana samIcIna nahIM hai| isa gAthA meM varNita 'zAzvata', 'uccheda' Adi parasparavirodhI vAda nahIM haiM, apitu jIvadravya ke parasparaviruddha dharmayugala haiN| ataH yahA~ paraspara virodhI vAdoM ke samanvaya kA prazna hI nahIM utthtaa| isa gAthA meM to 'zAzvata', 'uccheda' Adi parasparaviruddha dharmayugaloM ke astitva se mukti meM jIva kA astitva siddha kiyA gayA hai, kyoMki ina dharmayugaloM kA astitva mukti meM jIva ke astitva ke binA saMbhava nahIM hai| aura mukti meM jIva kA astitva siddha kara AcArya kundakunda ne 'jIva kA abhAva mukti hai' isa bauddhamata kA jinAgama ke anusAra nirasana kiyA hai| AcArya kundakunda ne samayasAra meM bhI jinAgama ke AdhAra para jIva ko apekSAbheda se kartA aura akartA donoM siddha kara 'jIva sarvathA akartA hai' isa sAMkhyamata ko asvIkAra kiyA hai| (dekhie , Age zIrSaka 2.6) / isI prakAra 'jo kartA hotA hai, vahI bhoktA hotA hai' tathA 'kartA anya hotA hai aura bhoktA anya' ina donoM matoM ko apekSAbheda se satya siddha karate hue 'kartA anya hI hotA hai aura bhoktA anya hI' isa ekAnta bauddhamata kA nirasana kiyA hai| dekhiye samayasAra kI ye gAthAe~ kehiMci du pajjayehiM viNassae va kehiMci du jiivo| jamhA tamhA kuvvadi so vA aNNo va nneyNto|| 345 // kehiMci du pajjayehiM viNassae Neva kehiMci du jiivo| jamhA tamhA vedadi so vA aNNo va nneyNto|| 346 // jo ceva kuNai so ciya Na veyae jassa esa siddhNto| so jIvo NAyavvo micchAdiTThI annaarihdo|| 347 // aNNo karei aNNo paribhuMjai jassa esa siddhNto| so jIvo NAdavvo micchAdiTThI annaarihdo|| 348 // anuvAda-"jIva kitanI hI paryAyoM se to vinaSTa hotA hai aura kitanI hI paryAyoM se nahIM hotaa| isalie vahI jIva kartA hotA hai yA anya, isa viSaya meM ekAnta nahIM hai (arthAt vahI jIva bhI kartA ho sakatA hai aura anya jIva bhii)|" (345) / "jIva kitanI hI paryAyoM se to naSTa hotA hai aura kitanI hI paryAyoM se nahIM hotaa| isalie vahI jIva bhoktA hotA hai yA anya, isa viSaya meM ekAnta nahIM hai (arthAt vahI jIva bhI bhoktA ho sakatA hai aura anya jIva bhii)|" (346) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 "aura jisakA aisA ekAnta siddhAnta hai ki jo jIva kartA hotA hai, vahI jIva bhoktA nahIM hotA, vaha mithyAdRSTi hai, arahaMta ke mata kA anuyAyI nahIM hai|" (347) / "tathA jo ekAntarUpa se aisA mAnatA hai ki kartA koI aura hotA hai aura bhoktA koI aura, vaha mithyAdRSTi hai, Arhatamata kA nahIM hai|" (348) / kathana kA abhiprAya yaha hai ki bauddhamata ekAnta kSaNikavAdI hai| usake anusAra sabhI zarIradhAriyoM meM rUpa (rUpa, rasa Adi viSaya), vedanA (sukha-duHkhAnubhUti), vijJAna (jAnane kI zakti), saMjJA (manuSyAdi nAma) aura saMskAra (puNya-pApAdi) ye pA~ca skandha hote haiM, AtmA nahIM hotii| ye hI paraloka meM jAte haiN|130 ye pA~coM skandha kSaNika haiM, arthAta eka hI kSaNa taka Thaharate haiM aura dUsare kSaNa meM vinaSTa ho jAte haiN|130 kintu jaise dIpaka kI pUrvakSaNavartI jyoti ke naSTa hone para uttarakSaNa meM vaisI hI nayI jyoti utpanna ho jAtI hai, usI prakAra pUrvakSaNavartI paMcaskandharUpa zarIradhArI ke naSTa hone para uttarakSaNa meM vaisA hI paMcaskandharUpa nayA zarIradhArI utpanna ho jAtA hai|30 aura yaha krama taba taka calatA rahatA hai, jaba taka antima zarIradhArI kA nirvANa nahIM ho jaataa| yataH pUrvakSaNavartI paMcaskandharUpa zarIradhArI uttarakSaNa meM naSTa ho jAtA hai, ataH vaha apane kiye hue puNyapApa kA phala bhogane ke lie avasara prApta nahIM krtaa| isalie vaha kartA hI hotA hai, bhoktA nhiiN| aura cU~ki uttarakSaNa meM utpanna hue vaise hI naye zarIradhArI ko pUrvakSaNavartI zarIradhArI ke sadRza puNyapAparUpa saMskAraskandha prApta hotA hai, ataH vaha unakA kartA na hote hue bhI bhoktA hotA hai| isa taraha bauddhamatAnusAra kartA anya hotA hai aura bhoktA any| ise asvIkAra karate hue AcArya kundakunda kahate haiM ki pratyeka jIva dravya kI apekSA nitya aura paryAya kI apekSA anitya hotA hai| vaha bhinna-bhinna kAloM meM deva, manuSya, tiryaMca aura nAraka paryAyeM dhAraNa karatA hai, kintu apane dravyasvarUpa 130.ka- "sautrAntikamataM punaridam-rUpavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArAH sarvazarIriNAmete paJcaskandhA vidyante, na punraatmaa| ta eva hi prlokgaaminH|" SaDdarzanasamuccaya/tarkarahasyadIpikA/ bauddhamata / kArikA 11/pR. 73 / kha-"te ca paJca skandhAH kSaNamAtrAvasthAyina ev|" vahI/kArikA 5 / pR. 42 / ga-"nanu yadi kSaNakSayiNo bhAvAH kathaM tarhi 'sa evAyam' iti jJAnam? ucyate nirantarasadRzAparAparakSaNa-nirIkSaNacaitanyodayAdavidyAnubandhAcca pUrvakSaNapralayakAla eva dIpakalikAyAM dIpakalikAntaramiva tatsadRzamaparaM kSaNAntaramudayate, tena samAnAkAra-jJAnaparamparAparicaya-ciratara-pariNAmAnnirantarodayAcca pUrvakSaNAnAmatyantocchede'pi sa evAyamityadhyavasAyaH prasabhaM praadurbhvti|" vahI / kArikA 7 / pR. 48-49 / For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.4 AcArya kundakunda kA samaya / 345 kA parityAga nahIM karatA, arthAt una paryAyoM meM vaha avicchinnarUpa se vidyamAna rahatA hai, ataH manuSyAdiparyAyoM meM apane dvArA kiye gaye puNyapApa ke sukhaduHkharUpa phala ko vaha devAdiparyAyoM meM bhogatA hai| isa taraha dravyArthikanaya kI apekSA jo kartA hotA hai, vahI bhoktA hotA hai| kintu deva-manuSyAdi paryAyeM svarUpa kI apekSA eka dUsare se anya-anya hotI haiM, isalie paryAyArthikanaya se manuSyAdirUpa jIva puNyapApa karatA hai aura devAdirUpa jIva unake sukha-duHkha rUpa phala kA bhoga karatA hai| isa apekSA se kartA anya hotA hai aura bhoktA any|31 ina udAharaNoM se pramANita hai ki AcArya kundakunda ne apane granthoM meM jainetara vAdoM kA kahIM bhI samanvaya nahIM kiyA, apitu nirasana hI kiyA hai| ataH paMcAstikAya kI uparyukta gAthA meM virodhI vAdoM kA samanvaya mAnanA prAmANika nahIM hai, vaha mAlavaNiyA jI kI svakalpita mAnyatA hai| isalie unakI yaha dhAraNA bhI kAlpanika hai ki AcArya kundakunda navIna vijJAnAdvaita aura zUnyavAda se bhI paricita the, ata eva ve umAsvAti se paravartI haiN| paM0 mAlavaNiyA jI ne zabdasAmya ke kAraNa uparyukta gAthA meM prayukta 'zAzvata', 'uccheda' Adi jIvadharma-vAcaka zabdoM se zAzvatavAda, ucchedavAda Adi jainetara dArzanika vAdoM kA ullekha mAna liyA hai| yaha unakI mahAn bhrAnti hai| ye zabda to saMskRta, pAli aura prAkRta sAhitya meM nitya, anitya Adi ke artha meM bahuzaH prayukta hue haiN| 'zAzvata', 'vijJAna' zabdoM kA prayoga to 'nitya' aura 'jJAna' ke artha meM AcArya kundakunda ne svayaM kiyA hai| yathA ego me sassado appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa|| 59 // bhaa.paa.| bhAveha bhAvasuddhaM appA suvisuddhaNimmalaM cev| lahu caugai caiUNaM jai icchaha sAsayaM sukkhN|| 60 // bhaa.paa.| 131. uppAdaTThidibhaMgA vijjaMte pajjaesu pjjaayaa| davvaM hi saMti NiyadaM tamhA davvaM havadi savvaM // 2/9 // prvcnsaar| jIvo bhavaM bhavissadi Naro'maro vA paro bhavIya punno| kiM davvattaM pajahadi Na cayadi aNNo kahaM hvdi|| 2/20 // prvcnsaar| maNuvo Na havadi devo devo vA mANuso va siddho vaa| evaM ahojjamANo aNaNNabhAvaM kadhaM lhdi|| 2/21 // prvcnsaar| davvaTThieNa savvaM davvaM taM pajjayaTThieNa punno| havadi ya aNNamaNaNNaM takkAle tmmyttaado|| 2/22 // prvcnsaar| For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 buddhI vavasAo vi ya ajjhavasANaM maI ya vinnnnaannN| . ekaTThameva savvaM cittaM bhAvo ya prinnaamo|| 271 // s.saa.| ina gAthAoM meM AtmA aura sukha ke vizeSaNa ke rUpa meM 'zAzvata' zabda kA tathA buddhi, mati Adi ke samAnArthI ke rUpa meM 'vijJAna' zabda kA prayoga huA hai| jaise yahA~ 'zAzvata' zabda se 'zAzvatavAda' aura 'vijJAna' zabda se vijJAnAdvaitavAda kA ullekha nahIM mAnA jA sakatA, vaise hI paMcAstikAya kI uparyukta gAthA meM bhI nahIM mAnA jA sktaa| isake atirikta uparyukta gAthA meM virodhI vAdoM ke samanvaya kA na to koI prasaMga hai, na koI prayojana tathA AcArya kundakunda jaise vItarAga evaM nirbhIka AcArya ke dvArA kisI bahAne se ukta samanvaya kiye jAne kA to koI aucitya hI buddhigamya nahIM hotaa| ina samasta pramANoM aura yuktiyoM se siddha hotA hai ki mAlavaNiyA jI kI ukta mAnyatA sarvathA nirAdhAra hai| AcArya kundakunda ne paMcAstikAya kI 'sassadamadha viccheda' ityAdi gAthA meM na to virodhI vAdoM kA samanvaya kiyA hai, na ve zUnyavAda evaM vijJAnAdvaitavAda se paricita the| ataH yaha siddha nahIM hotA hai ki ve tattvArthasUtrakAra umAsvAti se uttaravartI the| 2.3. viSNukartRtva aura AtmakartRtva donoM apasiddhAnta mAlavaNiyA jI kA mata kundakunda ne samayasAra meM ye tIna gAthAe~ kahI haiM logassa kuNai viNhU suraNArayatiriyamANuse stte| samaNANaM pi ya appA jai kuvvai chavvihe kaaye|| 321 // logasamaNANameyaM siddhataM jai Na dIsai viseso| loyassa kuNai viNhU samaNANa vi appao kunni|| 322 // evaM Na kovi mokkho dIsai loyasamaNANa donnhNpi| NiccaM kuvvaMtANaM sadevamaNuyAsure loe|| 323 // inakA Azaya batalAte hue mAlavaNiyA jI kahate haiM-"AcArya ne viSNu ke jagatkartRtva ke mantavya kA bhI samanvaya jainadRSTi se karane kA prayatna kiyA hai| unhoMne kahA hai ki vyavahAranaya ke Azraya se jainasammata jIvakartRtva meM aura lokasammata viSNu ke jagatkartRtva meM vizeSa antara nahIM hai| ina donoM mantavyoM ko yadi pAramArthika mAnA jAya, taba doSa yaha hogA ki donoM ke mata se mokSa kI kalpanA asaMgata ho jaayegii|"(nyaa.vaa.v./ prastA./ pR.129)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra04 AcArya kundakunda kA samaya / 347 nirasana mAlavaNiyA jI kA yaha Azaya kundakunda ke kathana ke sarvathA viparIta hai| unake kathana se aisA dhvanita hotA hai ki jaise laukikajana viSNu ko jagatkartA mAnate haiM, vaise hI kundakunda ke kathanAnusAra jaina bhI vyavahAranaya se AtmA ko jagatkartA mAnate haiN| yaha mantavya nitAnta mithyA hai| uparyukta gAthAoM meM jo kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai "laukika jana mAnate haiM ki devoM, nArakoM, tiryaMcoM aura manuSyoM kI sRSTi viSNu karate haiM, isI prakAra yadi zramaNa bhI mAneM ki SaTkAyika jIvoM kI sRSTi AtmA karatA hai, to laukikoM aura zramaNoM kA mata parakartRtva kI apekSA samAna ThaharegA, usameM koI antara dikhAI nahIM degaa| eka viSNu ko jagatkartA mAnatA hai, dUsarA AtmA ko| donoM kI jagatkartRtva-mAnyatA mithyA hai| isalie isa mithyA mAnyatA ke kAraNa laukikoM aura zramaNoM, donoM ko mokSa prApta nahIM ho sktaa|" isa prakAra ukta gAthAoM meM kundakunda ne to yaha kahA hai ki viSNu aura AtmA ke dvArA jagat kI sRSTi kiye jAne kI mAnyatA jinAgama-viruddha hai| isa taraha jaba kundakunda ne donoM mAnyatAoM ko nirasta hI kara diyA hai, taba samanvaya kA to prazna hI nahIM utthtaa| AcArya amRtacandra ne bhI donoM siddhAntoM ko apasiddhAnta132 kahakara spaSTa kara diyA hai ki ve jinAgamamAnya nahIM haiN| isalie viSNu ke jagatkartRtva kI mAnyatA kA kundakunda ke dvArA jainadRSTi se samanvaya kiyA gayA hai, yaha kathana kundakunda ke mata ke sarvathA pratikUla hai| jahA~ kundakunda kahate haiM ki viSNu ke jagatkartRtva kI mAnyatA aura AtmA ke jagatkartRtva kI mAnyatA donoM samAnarUpa se mithyA haiM, vahA~ mAlavaNiyA jI kahate haiM ki kundakunda ne ina donoM mAnyatAoM ko vyavahAranaya kI apekSA samAnarUpa se satya batalAyA hai| kitanA viparIta prastutIkaraNa hai! mAlavaNiyA jI ne kundakunda ko viSNu aura AtmA donoM ke sRSTikartRtva ko svIkAra karanevAlA ghoSita kara diyA hai| ise par3hakara to jainadarzana aura kundakunda ke sampradAya kI mAmUlI sI jAnakArI rakhanevAle ko bhI ha~sI Aye binA na rhegii| draSTavya hai ki ukta gAthAoM meM kundakunda ne nizcaya-vyavahAra zabdoM kA prayoga kiyA hI nahIM hai| mAlavaNiyA jI ne apane hI mana se 'vyavahAranaya' zabda jor3akara kundakunda para svAbhISTa kathana Aropita kara diyA hai| 132. "ye tvAtmAnaM kartArameva pazyanti te lokottarikA api na laukiktaamtivrtnte| laukikAnAM paramAtmA viSNuH suranArakAdikAryANi karoti, teSAM tu svAtmA tAni karoti ityapasiddhAntasya smtvaat| tatasteSAmAtmano nityakartRtvAbhyupagamAt laukikAnAmiva lokottarikANAmapi nAsti mokssH|" AtmakhyAti / samayasAra / gaa.321-323| For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra.4 2.4. zubha, azubha, zuddha upayoga jinopadiSTa mAlavaNiyA jI kA mata __ kundakunda ke granthoM meM pratipAdita jo bhI siddhAnta zvetAmbara-AgamoM meM upalabdha nahIM hotA, use mAlavaNiyA jI ne sAMkhya, bauddha Adi darzanoM se gRhIta mAna liyA hai| isa tathya ko to unhoMne saMbhava hI nahIM mAnA ki ve siddhAnta kundakunda ko unake paramparAguru zrutakevalI bhadrabAhu se prApta hue the| isIlie ve likhate haiM "sAMkhyakArikA meM kahA hai ki dharma (puNya) se Urdhvagamana hotA hai, adharma (pApa) se adhogamana hotA hai, kintu jJAna se mukti milatI hai (kArikA 44) / isI bAta ko AcArya (kundakunda ) ne jaina paribhASA kA prayoga karake pravacanasAra (gA.1 / 9,11-13,2/89) meM kahA hai ki AtmA ke tIna adhyavasAya hote haiM : zubha, azubha aura shuddh| zubhAdhyavasAya kA phala svarga hai, azubha kA narakAdi aura zuddha kA mukti|" (nyA.vA.va./ prastA./ pR.130)| nirasana yahA~ bhI vahI pUrva prazna khar3A hotA hai ki mAlavaNiyA jI ko isa bAta kA jJAna kisa pramANa se huA hai ki kundakunda ne sAMkhyakArikA meM varNita dharma, adharma aura jJAna ko AtmA ke zubha, azubha aura zuddha upayogoM ke nAma se33 jainadarzana meM samAviSTa kiyA hai aura unakA upadeza unheM apanI guruparamparA se prApta nahIM huA thA? tathA jaba kundakunda svayaM kaha rahe haiM ki maiM zrutakevalI ke upadeza ke anusAra kathana kara rahA hU~ , to mAlavaNiyA jI ne ise kisa AdhAra para amAnya kiyA hai? ina praznoM kA samAdhAna karanevAle pramANa mAlavaNiyA jI ke uparyukta kathana meM nahIM haiN| ataH siddha hai ki unakA vaktavya aprAmANika hai| phalasvarUpa yahI prAmANika ThaharatA hai ki kundakunda ko upayogatraya kA upadeza guruparamparA se prApta huA thaa| 2.5. kartRtva-akartRtva kA nirUpaNa jinAgamAzrita mAlavaNiyA jI kA mata mAlavaNiyA jI kA kathana hai ki kundakunda ne sAMkhyamata ke samanvaya kI dRSTi 133. kundakunda ne zubha aura azubha upayogoM ko hI adhyavasAna kahA hai, zuddhopayoga ko nhiiN| adhyavasAna ko unhoMne bandha kA kAraNa batalAyA hai aura zuddhopayoga ko mokSa kaa| (samayasAra / gA. 263-264) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra04 AcArya kundakunda kA samaya / 349 se AtmA ko akartA kahA hai aura 'jo pariNamanazIla ho, vaha kartA hai' isa sAMkhyasammata vyApti ke bala se AtmA ko kartA bhI kahA hai, kyoMki vaha pariNamanazIla hai| (nyA.vA.vR. / prastA./ pR.129)| nirasana kintu kundakunda ne sAMkhyamata kA anukaraNa kara AtmA ko akartA aura kartA kahA hai, jinAgama ke AdhAra para nahIM, yaha niSkarSa mAnya vidvAn ne kina pramANoM aura yuktiyoM ke Azraya se nikAlA hai, isakA ullekha nahIM kiyaa| isase spaSTa hai ki unakA yaha mata kapolakalpita hai| dUsarI bAta yaha hai ki kundakunda ne apane granthoM meM kahA hai ki maiMne sampUrNa tattvanirUpaNa zrutakevalI ke upadeza ke AdhAra para kiyA hai, isa kathana ko asatya mAnane kA koI kAraNa nahIM hai| tIsarI bAta yaha hai ki dravya kA utpAda-vyaya arthAt eka avasthA se dUsarI avasthA ko prApta honA pariNamana kahalAtA hai, jaise dUdha kA dahI-avasthA ko athavA jIva kA akrodha se krodha dazA ko prApta honaa| isI ko dUsare zabdoM meM isa taraha kahA jAtA hai ki dUdha, dahI kA yA jIva, krodha kA utpAdaka, janmadAtA yA kartA hai, kyoMki dUdha aura jIva ke kramazaH dahI aura krodha-rUpa pariNamana karane se hI dahI evaM krodharUpa pariNAma yA kArya kI utpatti hotI hai| isa taraha pariNamana karanA aura karttA honA eka hI bAta hai. alaga-alaga nhiiN| jIvAdi sabhI dravyoM kA isa prakAra pariNAmI honA tathA dharma, adharma, AkAza aura kAla, ina cAra dravyoM kA svabhAvarUpa se hI pariNamita honA aura jIva tathA pudgala kA svabhAva-vibhAva donoM rUpa se pariNamita honA, kintu paradravyarUpa se pariNamita na honA evaM pariNamana karanevAle kI hI 'kartA' saMjJA honA, ye sabhI dravyasvabhAva jinopadiSTa hI siddha hote haiM, kyoMki inake binA jinendradeva kA mokSopadeza upapanna nahIM hotaa| yathA 1. yadi jIva rAgAdi-vibhAva rUpa se pariNamita na ho, arthAt rAgAdibhAva kA kartA na ho, to usake sadA zuddha rahane kA prasaMga AyegA, taba vaha mukta hI tthhregaa| isa sthiti meM jinendra bhagavAn kA jIvoM ke lie mokSa-pauruSa karane kA upadeza nirarthaka siddha hogaa| 2. yadi rAgAdibhAvoM ke kartA pudgalakarma hoM aura karmabandhana meM jIva ba~dhe, to jIva kabhI mukta nahIM ho sakatA, kyoMki karma sadA rAgAdibhAva utpanna karate raheMge, pariNAmasvarUpa jIva sadA karmabandhana meM ba~dhatA rhegaa| isa sthiti meM bhI bhagavAn kA mokSopadeza nirarthaka tthhregaa| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra0 4 3. yadi sAMkhyamata kI 'prakRti' ke samAna pudgalakarma rAgAdibhAva karake jIva ko karmabandhana meM bA~dhe aura mukta bhI kareM, taba rAgAdibhAvoM ke samAna samyagdarzanajJAnacAritrarUpa pariNamana bhI pudgalakarmoM ke hI dvArA kiye jAne kA prasaMga AyegA / isase jar3a pudgalakarma AtmA ke samAna cetana siddha hoNge| phalasvarUpa samyagdarzana ke lie pudgalakarmoM kA ajIvatattva ke rUpa meM zraddhAna karane kA jinopadeza mithyA sAbita hogaa| athavA pudgalakarma jIva ke bandha - mokSa - niyAmaka bana jAne se Izvara ke pada para pratiSThita ho jaayeNge| taba bandhamokSa ke viSaya meM jIva ke parataMtra siddha hone se usake lie mokSa kA upadeza upapanna nahIM hogA / ataH jIvAdi sabhI dravyoM kA pariNAmI honA, unakA yathAyogya svabhAva aura vibhAvarUpa se hI pariNamita honA, paradravyarUpa se pariNamita na honA evaM pariNamana karanevAle kI hI 'kartA' saMjJA honA, ina dravyasvabhAvoM ke kAraNa hI jIvoM ke lie jinendradeva ke mokSopadeza kA aucitya siddha hotA hai| isase spaSTa hai ki ye dravyasvabhAva jinendradeva dvArA hI upadiSTa haiN| utpAdavyayadhauvyayuktaM sat isa tattvArthasUtra meM utpAdavyaya zabdoM ke dvArA uparyukta dravyasvabhAvoM kA nirdeza kara diyA gayA hai| isa sUtra kA AgamAnusArI honA to zvetAmbaroM ko bhI mAnya hai / ataH yaha nirvivAda hai ki uparyukta dravyasvabhAva jinAgamokta haiM / tathA jaba jIvAdi dravyoM kA yathAyogya svabhAva aura vibhAvarUpa se hI pariNamana saMbhava hai, paradravyarUpa se nahIM, taba ve svabhAva aura vibhAva ke hI karttA siddha hone se paradravya ke akarttA svataH siddha hote haiM / isa prakAra jIva ke kartRtva aura akartRtva donoM dharma jinAgamokta hI haiN| isalie mAlavaNiyA jI kA yaha kathana yukti aura pramANa ke viruddha hai ki kundakunda ne sAMkhyamata kA anukaraNa kara jIva ko karttA aura akarttA kahA hai| aisA kahakara to unhoMne zvetAmbara AgamoM evaM tattvArthasUtra ko bhI sAMkhyadarzana ke AdhAra para nirmita siddha kara diyA hai, kyoMki unameM bhI utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat sUtra ke anusAra jIvAdi - dravyoM ko pariNamanazIla, ata eva karttA-akarttA mAnA gayA hai| kintu cU~ki jIva ko pariNamanazIla yA karttA - akarttA mAne binA usakA saMsArI aura mukta honA ghaTita nahIM hotA, ataH usake pariNamanazIla yA karttA-akarttA hone kA upadeza jinendradeva ne hI diyA hai, yaha tattvArthAdhigama ke bhASyakAra ne bhI svIkAra kiyA hai| yathA " utpAdavyayau dhauvyaM ca sato lkssnnm| yadiha manuSyatvAdinA paryAyeNa vyayata Atmano devatvAdinA paryAyeNotpAdaH ekAntadhrauvye Atmani tattathaikasvabhAvatayA'vasthAbhedAnupapatteH / evaM ca saMsArApavargabhedAbhAvaH / " (5/29) / anuvAda - " sat kA lakSaNa utpAda, vyaya aura dhrauvya hai / AtmA kA manuSyatvAdiparyAya se vinAza hotA hai aura devatvAdi paryAya se utpAda hotA hai / yadi vaha ekAntarUpa For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra0 4 AcArya kundakunda kA samaya / 351 se dhruva ho, to usake ekasvabhAvAtmaka hI hone kA prasaMga AyegA, jisase avasthAbheda ghaTita nahIM hogaa| aisA hone para usakI saMsAra aura mokSa avasthAe~ bhI upapanna nahIM hoNgii|" isa prakAra zvetAmbara - zAstroM meM bhI yaha ullekha hai ki jIva ke pariNamanazIla yA karttA - akarttA hone kA upadeza bhagavAn mahAvIra ne hI diyA hai| AcArya kundakunda ne bhI bhagavAn mahAvIra ke hI upadeza kA anusaraNa kara jIva ke kartRtva-akartRtva kA pratipAdana kiyA hai / ataH zvetAmbaragranthoM se bhI siddha hotA hai ki mAlavaNiyA jI kA uparyukta kathana pramANaviruddha, ata eva svakalpita hai| 2.6. sAMkhya aura jaina matoM ke pArasparika vaiparItya kA pradarzana mAlavaNiyA jI kA mata mAlavaNiyA jI kahate haiM- " AcArya kundakunda ke granthoM se yaha jAnA jAtA hai ki ve sAMkhyadarzana se paryApta mAtrA meM prabhAvita haiN| jaba ve AtmA ke akartRtva Adi kA samarthana karate haiM, taba vaha prabhAva spaSTa dikhatA hai| itanA hI nahIM, kintu sAMkhyoM kI hI paribhASA kA prayoga karake unhoMne saMsAravarNana bhI kiyA hai| sAMkhyoM ke anusAra prakRti aura puruSa kA bandha hI saMsAra hai| jainAgamoM meM prakRtibandha nAmaka bandha kA eka prakAra mAnA gayA hai| ataeva AcArya ne anya zabdoM kI apekSA prakRti zabda ko saMsAravarNana ke prasaMga meM prayukta karake sAMkhya ora jainadarzana kI samAnatA kI ora saMketa kiyA hai|" (nyA.vA.vR./ prastA. / pR.130) / nirasana sarvaprathama to yaha kathana mithyA hai ki kundakunda sAMkhyadarzana se paryApta mAtrA meM prabhAvita haiN| unhoMne to una jainazramaNoM ko mithyAdRSTi kahA hai jo sAMkhyamata kI prakRti ke samAna pudgalakarmoM ko hI jIva ke rAgAdibhAvoM kA karttA aura jIva ko unakA akarttA mAnate the / kundakunda unakI mAnyatAoM kA vistAra se varNana karane ke bAda samayasAra meM likhate haiM evaM saMkhuvaesaM je u parUviMti erisaM samaNA / tesiM payaDI kuvvai appA ya akArayA savve // 340 // anuvAda - " jo zramaNa isa prakAra sAMkhyamata kA prarUpaNa karate haiM, unake mata meM prakRti hI saba karatI hai aura AtmA sabhI akAraka haiM / " TIkAkAra amRtacandra kundakunda ke abhiprAya ko spaSTa karate hue likhate haiM For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 "evamIdRzaM sAGkhyasamayaM svaprajJAparAdhena sUtrArthamabudhyamAnAH kecicchramaNAbhAsAH prarUpayanti teSAM prakRterekAntena kartRtvAbhyupagamena sarveSAmeva jIvAnAmekAntenAkartRtvApatteH jIvaH karteti zruteH kopo duHzakyaH prihrtum|"(aa.khyaa. / sa.sA. / gA. 332-344) / __ anuvAda-"isa prakAra kucha zramaNAbhAsa svabuddhi ke doSa se Agama ke abhiprAya ko samajhe binA hI sAMkhyamata kA anusaraNa karate haiN| unake isa prakAra prakRti (pudgalakarmoM) ko ekAnta se kartA mAna lene para sabhI jIva sarvathA akartA siddha ho jAte haiN| taba 'jIva kartA hai' isa Agamavacana kI avamAnanA kA doSa dUra karanA duSkara hai|" isa kathana se to yaha siddha hotA hai ki kundakunda sAMkhyadarzana se atyanta asahamata haiN| ve usake isa mata ko amAnya karate haiM ki AtmA sarvathA akartA hai| ve AtmA ke kathaMcit kartA hone kA pratipAdana karate haiM, tathA prakRti (pudgalakarmoM) ke sarvathA kartA hone kA bhI niSedha karate haiN| isase mAlavaNiyA jI kI. yaha sthApanA mithyA siddha ho jAtI hai ki kundakunda ne sAMkhyamata ke puruSa-akartRtva kA samarthana kiyA hai| tathA jaba jJAnAvaraNIya Adi karmoM ko jainadarzana meM karmaprakRti yA 'prakRti' zabda se bhI abhihita kiyA gayA hai, taba kundakunda dvArA karma ke lie isa zabda kA prayoga kiyA jAnA sAMkhyadarzana kA anukaraNa kaise kahalA sakatA hai? tathA sAMkhya ke prakRti aura puruSa evaM jainadarzana ke pudgalakarma aura AtmA ke svarUpoM meM to jamIna-AsamAna kA antara hai, taba 'karma' zabda ke sthAna meM 'prakRti' zabda ke prayoga se kundakunda ne donoM kI kisa samAnatA kI ora saMketa kiyA hai, isakA khulAsA mAnanIya mAlavaNiyA jI ne nahIM kiyaa| vastutaH kundakunda ne sAMkhya kI prakRti ke samAna pudgalakarmoM ko rAgAdibhAvoM kA kartA tathA AtmA ko sAMkhya ke puruSa ke samAna rAgAdibhAvoM kA akartA mAnanevAle zramaNoM ko jinAgamaviruddha mAnyatA kA anuyAyI kahakara sAMkhyadarzana aura jainadarzana ke pArasparika vaiparItya kA saMketa kiyA hai| isase siddha hai ki mAlavaNiyA jI ne kundakunda ke mata ko viparItarUpa meM prastuta kiyA hai| niSkarSa isa prakAra hama dekhate haiM ki kundakunda ne, na to brahmAdvaita yA vijJAnAdvaita kA anukaraNa kara jainadarzana ko advaitavAdI rUpa diyA hai, na hI sAMkhyadarzana se prabhAvita hokara jIva ke akartRtvavAda, pariNamanarUpa-kartRtvavAda evaM zubhAzubha-zuddhopayogavAda Adi naye vAdoM kA jainadarzana meM samAveza kiyA hai| mAlavaNiyA jI ne apane kalpanA-pravaNa mastiSka se tathyoM ko a~dhere meM Dhakela kara tathA mithyA evaM viparIta vyAkhyAe~ kara kundakunda ke granthoM meM ukta navIna vAdoM yA matoM kA astitva siddha karane kA prayAsa Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.4 AcArya kundakunda kA samaya / 353 kiyA hai| isakA prayojana hai tattvArthasUtra kI apekSA kundakunda ke granthoM meM dArzanika vikAsa siddha karanA, jisase kundakunda ko umAsvAti se paravartI sAbita kiyA jA ske| jina uparyukta vAdoM ko mAlavaNiyA jI ne jainetara darzanoM se anukRta batalAyA hai, ve vastutaH jinopadiSTa hI haiM, yaha Upara sapramANa-sayukti siddha kiyA jA cukA hai| ataH kundakunda ke sAhitya meM dArzanika vikAsa siddha karane ke lie mAlavaNiyA jI dvArA prakalpita prathama hetu hetvAbhAsa siddha hokara viphala ho jAtA hai| viSayavaividhya evaM vyAkhyA-dRSTAntAdigata vistAra arvAcInatA ke lakSaNa nahIM mAlavaNiyA jI-prarUpita viSayapratipAdanagata vizeSatAe~ aba dvitIya hetu vicAraNIya hai| dvitIya hetu ke rUpa meM paM0 dalasukha jI mAlavaNiyA jI ne tattvArthasUtra kI apekSA kundakunda-sAhitya meM pratipAdya viSaya kI vividhatA aura vyAkhyA-dRSTAntAdi-kRta vistAra kA ullekha kiyA hai| isake pramANa hetu unhoMne tattvArthasUtra aura kundakundasAhitya ke viSayapratipAdana meM nimnalikhita vizeSatAe~ batalAyI haiN| ina vizeSatAoM kA varNana mAnanIya mAlavaNiyA jI ne 'nyAyAvatAravArtikavRtti' kI prastAvanA meM pRSTha 119 se 140 taka kiyA hai3.1. prameyanirUpaNagata vizeSatAe~ 1. umAsvAti ne sAta tattvoM ko hI samyagdarzana kA viSaya kahA hai, kintu kundakunda ne chaha dravya, nau padArtha, pA~ca astikAya aura sAta tattva ina saba kA zraddhAna karanevAle ko samyagdRSTi nirUpita kiyA hai| 2. umAsvAti ne jIvAdi sAta tattvoM ko artha kahA hai| kundakunda ne dravya, guNa aura paryAya ko bhI 'artha' saMjJA dI hai| (pr.saa./1/87)| ise mAlavaNiyA jI ne kundakunda dvArA kiyA gayA nayA prayoga batalAyA hai| 3. kundakunda ne dravya ko 'artha' saMjJA dekara tathA guNaparyAyoM ko dravya meM hI samAviSTa kara paramasaMgrahAvalambI abhedavAda kA samarthana kiyA hai (pra.sA. / 2 / 1,9), umAsvAti ne aisA nahIM kiyaa| 4. kundakunda ne Agamokta dravya-paryAya, deha-AtmA Adi ke bhedAbheda ko nizcaya aura vyavahAra nayoM ke dvArA spaSTa (yuktiyukta siddha) kiyA hai| (umAsvAti ke tattvArthasUtra Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra04 meM nizcaya - vyavahAra ke Azraya se ukta anekAnta kA spaSTIkaraNa anupalabdha hai)| 5. dravya aura guNa - paryAya kA kuNDa-badaravat AdhArAdheyasambandha hai yA daNDadaNDavat svasvAmisambandha athavA vaizeSikasammata samavAyasambandha, umAsvAti ne isakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA / kundakunda ne pRthaktva aura anyatva meM bheda batalAte hue isakA yukti evaM dRSTAnta dvArA samyak spaSTIkaraNa kiyA hai| (pra.sA./ 2 / 14,16) / 6. umAsvAti ne kevala itanA kahA hai ki dravya guNaparyAya - viyukta nahIM hotA / kundakunda ne ise pallavita karake kahA hai ki dravya ke binA paryAya nahIM hotI aura paryAya ke binA dravya / isI prakAra guNoM ke binA dravya nahIM hotA aura dravya ke binA gunn| arthAt bhAva (vastu) dravya - guNa - paryAyAtmaka hai (paM.kA. / gA.12-13) / 7. umAsvAti ne sat ko utpAdavyaya- dhrauvyAtmaka kahA hai, kintu utpAdAdi kA paraspara aura dravya-guNa- paryAya ke sAtha kaisA sambandha hai, ise spaSTa nahIM kiyaa| vaha kundakunda ne kiyA hai / (pra.sA. 2 / 8 ) / 8. kundakunda ne satkAryavAda aura asatkAryavAda kA samanvaya kiyA hai (paM.kA./ 15,19,60), jo tattvArthasUtra meM anupalabdha hai| 9. umAsvAti ne yaha samAdhAna to kiyA hai ki dharmAdi dravya amUrta haiM, ata eva sabhI kI ekatra vRtti ho sakatI hai| kintu eka dUsarA prazna yaha bhI ho sakatA hai ki yadi ina sabhI kI ekatra vRtti ho sakatI hai, ve sabhI paraspara praviSTa haiM, to una sabhI kI ekatA kyoM na mAnI jAya ? isa prazna kA samAdhAna umAsvAti ne nahIM, AcArya kundakunda ne kiyA hai ki aisA hote hue bhI ve svabhAva kA parityAga nahIM karate, isalie unameM bheda banA rahatA hai| (paM.kA./gA. 7) / 134 10. umAsvAti ke 'tattvArtha' meM syAdvAda kA jo rUpa hai vaha Agamagata syAdvAda ke vikAsa kA sUcaka nahIM hai| bhagavatIsUtra kI taraha umAsvati ne bhI bhaMgoM meM ekavacana Adi vacanabhedoM ko prAdhAnya diyA hai| kintu AcArya kundakunda ne bhaMgoM meM vacanabheda ko mahattva nahIM diyA hai / 11. jaina AgamoM aura umAsvAti ke 'tattvArtha' meM dravyoM ke sAdharmya - vaidharmya ke prakaraNa meM rUpi aura arUpi zabdoM kA prayoga dekhA jAtA hai / kintu AcArya kundakunda ne ina zabdoM ke sthAna meM mUrta aura amUrta zabdoM kA prayoga kiyA hai| (paM.kA./gA.99) / 134. tattvArthasUtra meM nahIM, apitu usake bhASya (5/31) meM syAdvAda kA rUpa pradarzita kiyA gayA hai| donoM ke karttA bhinna-bhinna haiM / For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra04 AcArya kundakunda kA samaya / 355 itanA hI nahIM, guNoM ko bhI mUrta aura amUrta vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai| (pra.sA. / 2/38-39) / 12. AcArya kundakunda ne nizcaya aura vyavahAra nayoM se pudgaladravya kI jo vyAkhyA kI hai, vaha apUrva hai| unakA kahanA hai ki nizcayanaya kI apekSA se paramANu hI pudgala dravya kahA jAnA cAhie aura vyavahAranaya kI apekSA se skandha ko pudgala kahanA caahie| (ni.saa./gaa.29)| mAlavaNiyA jI kA abhiprAya yaha hai ki umAsvAti ne aisI vyAkhyA nahIM kI hai, ataH kundakunda kI vyAkhyA vikAsa kA lakSaNa hai| 13. AcArya kundakunda ne skandha ke chaha bheda batalAye haiM, jo umAsvAti ke tattvArtha meM tathA zvetAmbarIya AgamoM meM usa rUpa meM dekhe nahIM jaate| ve chaha bheda ye haiM-1. atisthUla-pRthvI, parvatAdi, 2. sthUla-ghRta, jala, tailAdi, 3. sthUlasUkSma-chAyA, Atapa Adi, 4. sUkSma-sthUla-sparzana, rasana, ghrANa aura zrotrendriya ke viSayabhUta skandha, 5. sUkSma-kArmaNavargaNA-prAyogya skandha tathA 6. atisUkSma-jo kArmaNavargaNA ke bhI yogya na hoM, ve skndh| (paM.kA./gA.76 tathA ni.sA. / gaa.21-24)| 14. umAsvAti ne paramANu kA jo lakSaNa batalAyA hai, kundakunda ne use aura bhI spaSTa kiyA hai| (paM.kA./ gA.77-81, ni.sA./ gaa.25-27)| 15. zvetAmbara-AgamoM meM jIva ke zuddha aura azuddha donoM rUpoM kA varNana vistAra se hai| kahIM-kahIM dravyArthika-paryAyArthika nayoM kA Azraya lekara virodha kA samanvaya bhI kiyA gayA hai| umAsvAti ne bhI jIva ke varNana meM sakarmaka (karmasahita) aura akarmaka (karmarahita) jIva kA varNana mAtra kara diyA hai| kintu AcArya kundakunda ne AtmA ke Agamokta varNana ko samajhane kI cAbI batA dI hai, jisakA upayoga karake Agama ke pratyeka varNana ko hama samajha sakate haiM ki AtmA ke viSaya meM Agama meM jo amuka bAta kahI gaI hai, vaha kisa dRSTi se hai| jaina AgamoM meM nizcaya aura vyavahAra ye do dRSTiyA~ kramazaH sthUla (laukika) aura sUkSma (tattvagrAhI) mAnI jAtI rahI haiN| AcArya kundakunda ne AtmanirUpaNa inhIM do dRSTiyoM kA Azraya lekara kiyA hai| AtmA ke pAramArthika zuddharUpa kA varNana nizcayanaya ke Azraya se aura azuddha yA laukika (sthUla) AtmA kA varNana vyavahAranaya se kiyA hai| (nyaa.vaa.vR| prastA./ pR.127-128)| 16. kundakunda ne AtmA ke tIna prakAra batalAye haiM-bahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| (mo.pA./ gA.4,ni.sA. / gaa.149-151)| tattvArthasUtra meM inakA ullekha nahIM miltaa| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 17. paramAtma-varNana meM AcArya kundakunda ne apanI samanvayazakti kA paricaya diyA hai| apane kAla meM 'svayambhU' (brahmA) kI pratiSThA ko dekhakara 'svayambhU' zabda kA prayoga paramAtmA ke lie jainasammata artha meM kara diyA hai| (pra.sA.1 / 16) / itanA hI nahIM bhAvapAhuDa (gA.149)meM karmavimukta, zuddha AtmA ke lie ziva, parameSThin, viSNu , caturmukha, buddha aura paramAtmA jaise zabdoM kA prayoga karake yaha sUcita kiyA hai ki tattvataH dekhA jAya to paramAtmA kA rUpa eka hI hai, nAma bhale hI nAnA hoN| (nyA.vA.va./ prastA./ pR.128)| 18. kundakunda ne anya darzanoM meM prasiddha 'sarvagata' (sarvavyApaka) zabda kA prayoga sarvajJa ke artha meM kiyA hai| (pra.sA.1 / 23,26) / tattvArthasUtrakAra ne aisA nahIM kiyaa| 19. kundakunda ne pariNamanazIla hone ke kAraNa AtmAdi dravyoM ko kartA kahA hai aura unake pariNAma ko krm| (tattvArthasUtra meM aisA kathana nahIM hai)| 20. kundakunda ne AtmA ke zubha, azubha aura zuddha ina tIna upayogoM kA varNana kara unheM kramazaH svarga, naraka aura mokSa kA hetu batalAyA hai| (pra.sA./1/9, 11-13) / tattvArthasUtra ke kartA ne ina upayogoM kA nAma bhI nahIM liyaa| 3.2. pramANanirUpaNagata vizeSatAe~ yataH jinAgama meM jJAna ko pramANa kahA gayA hai, isalie pramANacarcA zIrSaka ke nIce mAnanIya mAlavaNiyA jI likhate haiM-"itanA to kisI se chipA nahIM rahatA ki vAcaka umAsvAti kI jJAnacarcA se A0 kundakunda kI jJAnacarcA meM dArzanika vikAsa kI mAtrA adhika hai| yaha bAta Age kI carcA se spaSTa ho skegii|" (nyA.vA.va./ prastA./ pR.134)| isa carcA meM ve kahate haiM 1. kundakunda ne AtmA ke sAtha jJAnAdiguNoM kA tathA jJAnaguNa ke sAtha anya guNoM kA abheda pratipAdita kara evaM kevalI bhagavAn ko nizcayanaya se kevala AtmA ko hI jAnanevAlA kahakara jainadarzana ko brahmAdvaitavAda aura vijJAnAdvaitavAda ke nikaTa rakha diyA hai| (nyA.vA.va./ prastA./ pR. 134-135) / tattvArthasUtra meM isakI jhalaka nahIM miltii| 2. "dArzanikoM meM yaha eka vivAda kA viSaya rahA hai ki jJAna ko svaprakAzaka mAnA jAya yA paraprakAzaka athavA svaparaprakAzaka? vAcaka (umAsvAti) ne isa carcA ko jJAna ke vivecana meM cher3A hI nahIM hai| sambhavataH kundakunda hI prathama jaina AcArya haiM, jinhoMne (ni.sA. / gA.160-170 meM) jJAna ko svapara-prakAzaka mAnakara isa carcA kA sUtrapAta jainadarzana meM kiyA hai| A0 kundakunda ke bAda ke sabhI AcAryoM ne AcArya ke isa mantavya ko ekasvara se mAnA hai|" (nyA.vA.vR. / prastA. / pR.135)| For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.4 AcArya kundakunda kA samaya / 357 3. umAsvAti ne avyabhicAri, prazasta aura saMgata jJAna ko samyagjJAna batalAyA hai,135 kintu kundakunda ne saMzaya, vimoha aura vibhrama se rahita jJAna ko samyagjJAna kahA hai-'saMsayavimoha-vibbhamavivajjiyaM hodi saNNANaM' (ni.sA. / gaa.51)| bauddhAdi dArzanikoM ne samyagjJAna ke prasaMga meM heya aura upAdeya zabdoM kA prayoga kiyA hai| AcArya kundakunda ne bhI heyopAdeya tattvoM ke adhigama ko samyagjJAna kahA hai-'adhigamabhAvo NANaM heyopAdeyataccANaM' (ni.sA./ gaa.52)| 4. umAsvAti ne pUrvaparamparA ke anusAra mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya jJAnoM ko kSAyopazamika aura kevala ko kSAyika jJAna kahA hai| kintu AcArya kundakunda ne kSAyopazamika jJAnoM ke lie vibhAvajJAna aura kSAyikajJAna ke lie svabhAvajJAna zabdoM kA prayoga kiyA hai| (ni.sA./ gaa.10-12,15)| 5. kundakunda ne umAsvAti kI taraha prAcIna AgamoM kI vyavasthA ke anusAra hI jJAnoM meM pratyakSatva-parokSatva kI vyavasthA kI hai| kintu pravacanasAra meM pratyakSatvaparokSatva ko yukti se bhI siddha kiyA gayA hai| (pr.saa./1/57-58)| 6. jJapti kA tAtparya arthAt jJAna se artha ko jAnane kA matalaba kyA hai? kyA jJAna artharUpa ho jAtA hai, yAnI jJAna aura jJeya kA bheda miTa jAtA hai? yA jaisA artha kA AkAra hotA hai, vaisA hI AkAra jJAna kA ho jAtA hai? yA jJAna artha meM praviSTa ho jAtA hai yA artha jJAna meM? athavA jJAna artha meM utpanna hotA hai? ina praznoM kA uttara AcArya kundakunda ne dUdha ke bartana meM par3e hue indranIlamaNi ke dRSTAnta dvArA diyA hai| (pr.saa./1/30-31)| 7. kundakunda aura umAsvAti136 donoM ne kevalI ke jJAna aura darzana kA yaugapadya mAnA hai| vizeSatA yaha hai ki AcArya kundakunda ne yaugapadya ke samarthana meM dRSTAnta diyA hai ki jaise sUrya ke prakAza aura tApa yugapad hote haiM, vaise hI kevalI ke jJAna aura darzana eka sAtha hote haiN| (ni.sA./ gaa.160)| 8. AcArya kundakunda ne apanI abhedadRSTi ke anurUpa nizcayadRSTi se sarvajJa kI naI vyAkhyA kI hai aura bhedadRSTi kA avalaMbana kara vyavahAranaya se sarvajJa kI vahI vyAkhyA kI hai jo (zvetAmbarIya) AgamoM meM tathA umAsvAti ke 'tattvArtha' meM hai|37 arthAt nizcayanaya se kevalI ko kevala AtmA kA jJAtA kahA hai aura vyavahAranaya 135. yaha artha vastutaH tattvArthadhigamasUtra ke bhASyakAra ne kiyA hai, jo tattvArthasUtrakAra se bhinna haiN| (dekhie 'tattvArthasUtra' nAmaka SoDaza adhyaay)| 136. "kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhvti|" tattvArthAdhigamabhASya 1/31 / 137. "sarvadravyaparyAyeSu kevlsy|" tattvArthAdhigamasUtra 1/30 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra.4 se samasta dravyoM kaa| (ni.sA./ gaa.159)| tathA kevalI ke sarvajJa (samasta dravyoM kA jJAtA) hone ke yathArtha ko yukti se siddha kiyA hai| (pr.saa./1/47-51)| anutpanna aura vinaSTa paryAyoM kA jJAna hone ke pakSa meM bhI yuktiyA~ dI haiN| (pra.sA./1/ 37-39) / 9. tattvArthasUtra meM matijJAnAdi ke labdhi aura upayoga ye do bheda hI milate haiN| kundakunda ne upalabdhi, bhAvanA aura upayoga ye tIna bheda kiye haiN| (pN.kaa./gaa.43.1)| 10. pA~ca jJAnoM meM se nayoM kA samAveza kisa jJAna meM hotA hai, umAsvAti ne isakI carcA nahIM kI hai| AcArya kundakunda ne zruta ke bhedoM kI carcA karate hue nayoM ko bhI zruta kA eka bheda batalAyA hai| unhoMne zruta ke bheda isa prakAra kiye haiM-labdhi, bhAvanA, upayoga aura naya (paM.kA. / gA. 43.2) / 3.3. nayanirUpagaNagata vizeSatAe~ kundakunda kI naya-nirUpaNa-viSayaka vizeSatAoM ko parigaNita karate hue mAlavaNiyA jI likhate haiM 1. kundakunda ne nayoM ke naigamAdi bhedoM kA varNana nahIM kiyA, kintu nizcaya aura vyavahAra nayoM ke dvArA mokSamArga kA aura tattvoM kA pRthakkaraNa kiyA hai| (zvetAmbara) AgamoM meM nizcaya aura vyavahAra kI carcA hai| kundakunda ne ina nayoM kI vyAkhyA (zvetAmbarIya) AgamoM ke hI anukUla kI hai, kintu inake anusAra vicAraNIya viSayoM kI adhikatA kundakunda ke granthoM meM spaSTa hai| una viSayoM meM AtmAdi kucha viSaya to aise haiM, jo Agama meM bhI haiM, kintu Agamika varNana meM yaha nahIM batAyA gayA ki yaha vacana amuka naya kA hai| kundakunda ke vivecana ke prakAza meM yadi AgamoM ke una vAkyoM kA bodha kiyA jAya, to yaha spaSTa ho jAtA hai ki Agama ke ve vAkya kisa naya ke Azraya se prayukta hue haiN| (nyA.vA.vR./ prastA./ pR.139)| 2. kundakunda ne samayasAra meM kahA haijaha Navi sakkamaNajjo aNajjabhAsaM viNA du gaahehuuN| vavahAreNa viNA prmtthuvdesnnmskkN|| 8 // yaha kathana bauddha dArzanika nAgArjuna kI mAdhyamika kArikA ke isa kathana se samAnatA rakhatA hai nAnyayA bhASayA mlecchaH zakyo grAhayituM ythaa| na laukikamRte lokaH zakyo grAhayituM tthaa|| taha Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.4 AcArya kundakunda kA samaya / 359 mAlavaNiyA jI ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki AcArya kundakunda ne samayasAra kI uparyukta gAthA kI racanA mAdhyamikakArikA kI 'nAnyayA bhASayA mlecchaH' isa kArikA ke AdhAra para kI hai| nirasana viSayavaividhyAdi arvAcInatA ke lakSaNa nahIM : isake hetu uparyukta viSaya-pratipAdanagata vizeSatAoM meM hama dekhate haiM ki kundakunda aura tattvArthasUtrakAra kI dArzanika mAnyatAoM meM koI bheda nahIM haiN| donoM kI mAnyatAe~ jinAgamasammata haiN| antara kevala yaha hai ki kundakunda ke granthoM meM pratipAdya viSaya kI vividhatA vizeSIkaraNa, vyAkhyA aura zaMkAsamAdhAna Adi kA samAveza hai, jaba ki tattvArthasUtra meM sUtrAtmaka saMkSiptatA ke lie sUtrakAra ne SaTkhaNDAgama, kundakundasAhitya, mUlAcAra, bhagavatI-ArAdhanA Adi granthoM se prAthamika-ziSyopayogI mukhya-mukhya viSaya hI cunakara liye haiM tathA vizeSIkaraNa, vyAkhyA Adi ko adhikAMzataH chor3a diyA hai| mAlavaNiyA jI ne svayaM svIkAra kiyA hai ki "vAcaka umAsvAti ke tattvArtha kI racanA kA prayojana mukhyataH saMskRta bhASA meM sUtrazailI ke grantha kI AvazyakatA kI pUrti karanA thaa|" (nyA.vA.vR. / prastA. / pR.118)| merI dRSTi se na kevala sUtrazailI ke grantha kI, apitu 357 sUtravAle laghukAya grantha kI AvazyakatA pUrNa karanA sUtrakAra kA prayojana thaa| kintu kundakunda kA prayojana sUtrazailI ke laghukAya grantha kI racanA nahIM thA, balki pRthak-pRthak grantha meM pRthak-pRthak viSaya kA sUkSma aura sayuktika vivecana karanA thaa| isalie jahA~ tattvArthasUtrakAra ne 'upayogo lakSaNam' kahakara do zabdoM meM jIva ke lakSaNa (dravyasvarUpa) kA nirUpaNa samApta kara diyA, vahA~ kundakunda samayasAra ke jIvAjIvAdhikAra kI 68 gAthAoM meM jIva ke lakSaNa (dravyasvarUpa) kA vivecana karate hue thake nahIM, tathA jahA~ umAsvAmI ne Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ke lakSaNa eka-eka sUtra meM hI nibaddha kara diye haiM, vahA~ kundakunda ne inake nirUpaNa meM eka-eka svatantra adhikAra prayukta kiyA hai| isake atirikta jahA~ umAsvAmI ne jainadarzana kA nirUpaNa kevala tattvArthasUtra ke 357 sUtroM meM hI sampanna kiyA hai, vahA~ kundakunda ne samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paJcAstikAya, aTThapAhuDa, bArasaaNuvekkhA Adi aneka granthoM meM vistArita kiyA hai| itane se hI samajhA jA sakatA hai ki kundakunda kA viSayapratipAdana umAsvAmI ke viSayapratipAdana kI apekSA kitanA vividha aura vyApaka hai| isa saMkSepa aura vistAra kA kAraNa kevala prayojanabheda hai, kAla kI pUrvAparatA nhiiN| prAcIna granthakartA kA prayojana yadi vividha viSayoM yA viSaya ke vividha pakSoM For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 kA sayuktika, sapramANa, sodAharaNa evaM sadRSTAnta pratipAdana rahA ho, to usakA viSayavivecana yuktiyoM, pramANoM, udAharaNoM, dRSTAntoM aura vyAkhyAoM se bharA huA, ata eva vistRta ho sakatA hai| isake viparIta koI arvAcIna granthakAra kisI prAcIna grantha yA granthoM ke sAra se logoM ko avagata karAne ke lie sUtrazailI meM saMkSipta grantha nibaddha kara sakatA hai| digambaraparamparA meM IsA kI dasavIM zatAbdI meM eka bRhatprabhAcandra nAma ke AcArya hue haiN| unhoMne umAsvAmikRta tattvArthasUtra ke AdhAra para usase bhI choTA tattvArthasUtra racA hai, jisameM mAtra 107 sUtra haiM, jaba ki umAsvAmikRta prAcIna tattvArthasUtra meM 357 sUtra haiN| AThavIM zatAbdI I0 (780 I0) ke vIrasena svAmI ne 6839 (27 gAthA-sUtroM sahita) sUtrayukta pA~ca khaNDoMvAle aura 30,000 zloka pramANa chaThe khaNDavAle vizAlakAya SaTkhaNDAgama para 72 hajAra zloka-pramANa dhavalA TIkA likhI hai, jaba ki dasavIM zatAbdI I0 ke uttarArdha meM hue AcArya nemicandra ne SaTkhaNDAgama aura usakI dhavalATIkA kA sAra gommaTasAra meM mAtra 1706 gAthAoM meM nibaddha kiyA hai|138 ye isa bAta ke jIte-jAgate pramANa haiM ki grantha ke saMkSepa aura vistAra kA kAraNa prayojanabheda aura karttAgata rucibheda hai, kAla kI pUrvAparatA nhiiN| yaha bAta svayaM mAnya mAlavaNiyA jI evaM unake sahayogI sampAdakoM ne prajJApanAsUtra kI prastAvanA meM svIkAra kI hai| SaTkhaNDAgama aura prajJApanAsUtra ke racanAkAla kI pUrvAparatA kA vicAra karate hue ve likhate haiM " The style of treatment i.e., its simplicity or otherwise, can not be determining factor in fixing up the chronological order of these works. This is so because the nature of the style was dependent on the objective of the author and on the nature of the subject-matter, simple or subtle. Hence we would be making a great blunder in fixing up the chronological order of Prajnapana and Satkhandagama if we were guided only by the fact that the treatment of the subjet-matter in the Satkhandagama is more detailed and subtle than that found in Prajnapana sutra."139 anuvAda-"ina granthoM (prajJApanAsUtra evaM SaTkhaNDAgama) kI pratipAdanazailI kI saralatA yA kaThinatA inake racanAkAla kI pUrvAparatA kA nirNAyaka hetu nahIM ho sakatI, kyoMki zailI kA svarUpa granthakartA ke prayojana evaM pratipAdya viSaya kI saralatA yA 138. jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaMDa sAhiyaM avigghenn| taha maicakkeNa mayA chakkhaMDaM sAhiyaM smmN|| 397 // gommttsaar-krmknndd| 139. paNNavaNAsutta / aMgrejI prastAvanA / pRSTha 230/ sampAdaka-muni puNyavijaya jI, paM0 dalasukha mAlavaNiyA, paM0 amRtalAla mohanalAla bhojaka/prakAzaka, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI san 1969 evaM 1971, (SaTkhaNDAgama pu.1 / sampAdakIya / pRSTha 5 evaM 10 se uddhRt)| For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra04 AcArya kundakunda kA samaya / 361 sUkSmatA para nirbhara hotA hai| isalie yadi hama prajJApanA aura SaTkhaNDAgama ke kAlakrama kA nirNaya kevala isa AdhAra para kareM ki SaTkhaNDAgama ke viSaya kA pratipAdana prajJApanAsUtra kI apekSA adhika vistAra aura sUkSmatA se kiyA gayA hai, to yaha bhArI bhUla hogii|" isa yukti-pramANasiddha tathya ko dhyAna meM rakhate hue viSayavaividhya yA viSayAdhikatA ke kAraNa kundakundasAhitya ko tattvArthasUtra se uttaravartI mAna lenA bhArI bhUla hai| mAnya mAlavaNiyA jI ke vicArAnugAmiyoM ko isa bhUla kA parihAra karanA caahie| isa bhUla se zvetAmbara-Agama bhI tattvArthasUtra kI apekSA arvAcIna siddha hote haiM, kyoMki 1. sabhI zvetAmbara aMgoM evaM upAMgoM meM viSaya-pratipAdana tattvArthasUtra kI apekSA adhika vistAra se kiyA gayA hai| jaise "jIvAjIvAtravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam" (ta.sU.1 / 4) isa sUtra ko upAdhyAya muni zrI AtmArAma jI ne 'tattvArthasUtra-jainAgamasamanvaya' meM 'sthAnAMga' ke "nava sabbhAvapayatthA paNNatte, taM jahA-jIvA ajIvA puNNaM pAvo Asavo saMvaro nijjarA baMdho mokkho" (9/665) isa sUtra para AdhArita batalAyA hai aura TippaNI meM likhA hai "saMkSepa meM sAta tattvarUpa se varNana kiye jAne meM yaha tattva kahalAte haiM aura vizeSarUpa se varNana karane meM yaha padArtha kahalAte haiN| usa samaya Asrava aura bandha se pApa aura puNya pRthak kara liye jAte haiN| saMkSepa-vivakSA meM pApa aura puNya kA Asrava aura bandha meM antarbhAva kara diyA gayA hai| sthAnAGga meM vistRta kathana hone se nau padArthoM kA varNana kiyA gayA hai| kintu sUtroM meM saMgrahanaya ke Azrita hokara hI saMkSepa se kathana kiyA gayA hai| ataH yahA~ sAta tattvoM kA varNana hai|" (pR.6)| isa kathana se yaha bAta puSTa hotI hai ki zvetAmbarAgamoM meM tattvoM kA vizeSa yA vistRta kathana hai aura tattvArthasUtra meM sAmAnya yA saMkSipta kthn| 'tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya' meM tattvArtha ke sUtroM kA jina zvetAmbarAgamoM ke vAkyoM se sAmya darzAyA gayA hai, ve sUtrarUpa na hokara vyAkhyArUpa haiN| jaise dvividhAni (ta.sU.2 / 16) sUtra kA sAmya prajJApanA ke nimnalikhita vAkyoM se pradarzita kiyA gayA hai ___ "kaIvihA NaM bhaMte! iMdiyA paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taM jahAdavviMdiyA ya bhAvidiyA y|" (pada 15 / udde. 1) / anuvAda-"bhagavan ! indriyA~ kitane prakAra kI batalAyI gayI haiM? gautama! indriyA~ do prakAra kI batalAyI gayI haiM, yathA-dravyendriyA~ aura bhaavendriyaaN|" For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 ye do vAkya dvividhAni ke samAna sUtrarUpa nahIM haiM, apitu inameM praznottara ke dvArA dvividhAni ke artha kI vyAkhyA kI gayI hai, ataH vyAkhyArUpa haiN| isa tathya se zaMkAgrasta hokara upAdhyAya muni zrI AtmArAma jI ne apane ukta grantha kI prastAvanA meM likhA hai "kucha loga yaha zaMkA bhI kara sakate haiM ki 'saMbhava hai ki zvetAmbara-AgamoM meM tattvArthasUtra ke ina sUtroM kI hI vyAkhyA kI gaI ho,' so isa viSaya meM yaha bAta smaraNa rakhane kI hai ki jaina itihAsa ke anveSaNa se yaha bAta siddha ho cukI hai ki AgamagranthoM kA astitva umAsvAti jI mahArAja se bhI pahale thaa| isake atirikta tattvArthasUtra aura jaina-AgamoM kA adhyayana karane se yaha svayaM hI prakaTa ho jAvegA ki kauna kisakA anukaraNa hai|" (pR.'ja' ) isase spaSTa hai ki zvetAmbara-AgamoM meM kiyA gayA tattvanirUpaNa sUtrAtmaka yA sAmAnyarUpa na hokara vyAkhyAtmaka hai| ata: vyAkhyAtmaka yA vizeSakathana ko arvAcInatA kA lakSaNa mAnane para zvetAmbara-Agama tattvArthasUtra kI apekSA arvAcIna siddha hoNge| 2. tattvArthasUtra meM nizcaya-vyavahAra nayoM kA ullekha nahIM hai| vyAkhyAprajJapti (bhagavatIsUtra) meM ina nayoM ke dvArA viSaya-pratipAdana kiyA gayA hai|140 isa viSayAdhikatA ko viSaya kI navInatA kahA jaayegaa| 3. tattvArthasUtra meM saptabhaMgI kA varNana nahIM hai, vyAkhyAprajJapti meM vistAra se kiyA gayA hai| ise bhI viSaya kI navInatA mAnanA hogaa| 4. tattvArthasUtra meM tIrthaMkaraprakRti ke bandha kI hetubhUta bhAvanAoM kI saMkhyA solaha hI batalAI gaI hai| jJAtAdharmakathAMga meM bIsa kA kathana hai| yaha vikAsa kA lakSaNa mAnA jaayegaa| 140. "phANiyagule NaM bhaMte! kativaNNe kati gaMdhe kati rase kati phAse pannatte? goyamA! ettha do nayA bhavaMti, taM jahA-necchayiyanae ya vAvahAriyanae y| vAvahAriyanayassa goDDe phANiyagule necchaiyanayassa paMcavaNNe dugaMdhe paMcarase aTThaphAse pnntte|" (vyAkhyAprajJaptisUtra / zataka 18 / uddezaka 6/ pRSTha 704) / prazna- bhagavan ! phANita (gIlA) gur3a kitane varNa, kitane gandha, kitane rasa aura kitane sparzavAlA kahA gayA hai? uttara- gautama! isa viSaya meM do naya haiM, yathA-naizcayikanaya aura vyaavhaarikny| vyAvahArikanaya kI apekSA se phANita gur3a madhura-rasavAlA kahA gayA hai aura naizcayikanaya se gur3a pA~cavarNa, do gandha, pA~ca rasa aura ATha sparzavAlA kahA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.4 AcArya kundakunda kA samaya / 363 5. tattvArthasUtra meM parigraha kA lakSaNa 'mUrchA parigrahaH' isa choTe se sUtra meM hI sImita kara diyA gayA hai, jabaki dazavaikAlika sUtra meM usakA kaI gAthAoM meM varNana hai, jinameM nimnalikhita do gAthAe~ pramukha haiM jaM pi vatthaM va pAyaM vA kaMbalaM paaypuNchnnN| taM pi saMjamalajjaTThA dhAraMti pariharaMti a|| 6/19 // na so pariggaho vutto nAyaputteNa taainnaa| mucchA pariggaho vutto ia vuttaM mhesinnaa|| 6/20 // inameM digambaroM dvArA uThAI gaI zaMkA kA zvetAmbaramata ke anusAra samAdhAna bhI kiyA gayA hai| yaha vivecanAtmaka evaM zaMkAsamAdhanAtmaka vistAra arvAcInatA kI paribhASA meM A jAyegA, kyoMki tattvArthasUtra meM isakA abhAva hai| 6. mAlavaNiyA jI ne likhA hai ki "jIva ke zuddha aura azuddha donoM rUpoM kA varNana AgamoM meM vistAra se hai| kahIM-kahIM dravyArthika-paryAyArthika nayoM kA Azraya lekara virodha kA samanvaya bhI kiyA gayA hai| vAcaka (umAsvAti) ne bhI jIva ke varNana meM sakarmaka (karmabaddha) aura akarmaka (karmamukta) jIva kA varNana mAtra kara diyA hai|" (nyA.vA.va./ prastA./ pR. 127) / 'varNanamAtra kara diyA hai' isa zabdAvalI se spaSTa hai ki tattvArthasUtra kI apekSA AgamoM meM varNita viSaya vistRta hai| yaha viSayavistAra mAlavaNiyA jI kI hI mAnyatAnusAra vikAsa kI zreNI meM parigaNita kiyA jAyegA aura taba Agama tattvArthasUtra se uttaravartI siddha hoNge| 7. mAlavaNiyA. jI kA eka vaktavya yaha hai ki "AcArya kundakunda ne bhI apane granthoM meM bhedajJAna karAne kA prayatna kiyA hai| ve bhI kahate haiM ki AtmA mArgaNAsthAna, guNasthAna, nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva nahIM hai, vaha bAla, vRddha aura taruNa nahIM hai, vaha rAga, dveSa, moha nahIM hai, krodha, mAna, mAyA aura lobha nahIM hai, vaha karma-nokarma nahIM hai, usameM varNAdi nahIM haiM, ityAdi bhedAbhyAsa karanA caahie| zuddhAtmA kA yaha bhedAbhyAsa (zvetAmbarIya) jainAgamoM meM bhI maujUda hai hii| use hI pallavita karake AcArya ne zuddhAtmasvarUpa kA varNana kiyA hai|" (nyA.vA.vR./ prastA./ pR.133)| kintu yaha bhedAbhyAsa tattvArthasUtra meM nahIM hai, isalie mAlavaNiyA jI kI paribhASA ke anusAra zvetAmbara-AgamoM kA yaha viSaya tattvArthasUtra ke viSaya kI apekSA navIna mAnA jAyegA, jisase Agama tattvArthasUtra se paravartI siddha hoNge| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra04 8. AtmA,141 zramaNa, addhAsamaya (kAla), nirvANa,142 sarvajJa Adi aneka saMjJAzabda zvetAmbara AgamoM meM haiM, kintu tattvArthasUtra meM nahIM haiN| mAlavaNiyA jI kI navInatA yA vikAsa kI paribhASA ke anusAra AgamoM meM ina zabdoM kI upalabdhi ko bhI vikAsa mAnanA hogA aura aisA mAnane para tattvArthasUtra kI apekSA AgamoM ke arvAcIna hone kA prasaMga aayegaa| isa prakAra viSaya-vaividhya evaM spaSTIkaraNa, vyAkhyA, zaMkAsamAdhAna Adi ko grantha kI arvAcInatA kA lakSaNa mAnA jAya, to zvetAmbara-Agama bhI tattvArthasUtra se arvAcIna siddha hoNge| kintu ve tattvArthasUtra se arvAcIna nahIM haiM, isase spaSTa hai ki uparyukta vizeSatAe~ grantha kI arvAcInatA ke lakSaNa nahIM haiN| arvAcIna granthoM meM bhI prayojanavaza viSayasaMkSepa ho sakatA hai aura usake lie viSaya kI vividhatA evaM spaSTIkaraNa, vyAkhyA Adi kA parihAra kiyA jA sakatA hai| prAthamika ziSyoM ke lie parimita aura sthUla viSayavAle grantha hI upayogI hote haiM tathA prabuddha ziSyoM ke lie vistRta evaM sUkSmaviSayavAle grnth| donoM prakAra ke ziSya sadA vidyamAna rahate haiM, ataH donoM prakAra ke granthoM kI racanA sadA se hotI AyI hai aura sadA hotI rhegii| vikAsavAdImAnya-lakSaNAnusAra tattvArthasUtra meM vikAsa bhI hai, vistAra bhI yadyapi viSayavaividhya, vizeSIkaraNa, vibhedIkaraNa tathA vyAkhyA-dRSTAntAdigata vistAra racanAzailI ke vikAsa evaM grantha kI arvAcInatA ke lakSaNa nahIM haiM, tathApi tattvArthasUtra meM vyAkhyA-dRSTAntAdigata vistAra ko chor3akara aisA viSayavaividhya yA viSayavistAra tathA vizeSIkaraNa-vibhedIkaraNa Adi vidyamAna haiM, jo kundakundasAhitya meM dRSTigocara nahIM hote| ataH jo vidvAn ise racanAgata vikAsa, ata eva grantha kI arvAcInatA kA lakSaNa mAnate haiM, unakI mAnyatAnusAra bhI tattvArthasUtra kundakundasAhitya kI apekSA arvAcIna siddha hotA hai| tattvArthasUtra meM vidyamAna uparyukta vizeSatAoM ke udAharaNa nIce prastuta kiye jA rahe haiM 1. kundakunda ne Asrava ke cAra hI pratyaya batalAye haiM : mithyAtva, aviramaNa (avirati), kaSAya aura yog| (sa.sA./ gaa.109)| kintu tattvArthasUtrakAra ne kaSAya meM 141. ka - "appaNA appaNo kammakkhayaM karitae" (AtmanA''tmanaH karmakSayaM krtumiti)| jJAtRdharmakathAMgasUtra / adhyayana 5 / kha - "egappA ajie sattU" (apanA avijita AtmA hI ekamAtra zatru hai)| uttarAdhyayanasUtra / 23/38 / 142. "nivvANaM ti abAhaM ti|" uttarAdhyayanasUtra 23 / 83 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.4 AcArya kundakunda kA samaya / 365 antarbhUta pramAda ko pRthak darzAkara pA~ca pratyaya pratipAdita kiye haiN| (t.suu./8/1)| yaha vizeSIkaraNa vikAsavAdiyoM kI mAnyatAnusAra pratipAdanazailI ke vikAsa kA udAharaNa hai| 2. kundakunda ne chaha dravyoM, nau padArthoM, pA~ca astikAyoM aura sAta tattvoM kA zraddhAna karanevAle ko samyagdRSTi kahA hai|143 zvetAmbarIya 'sthAnAMga' meM bhI nau padArthoM kA hI kathana hai|44 kintu tattvArthasUtra meM puNya-pApa ko Asrava tattva meM garbhita kara kevala sAta tattvoM kA ullekha kiyA gayA hai| yaha sAmAnyIkaraNa bhI vikAsavAdiyoM ke matAnusAra pratipAdanazailI ke vikAsa kA udAharaNa hai| 3. SaTkhaNDAgama145 aura kundakundasAhitya146 donoM meM jJAna ke pA~ca bhedoM meM se prathama jJAna ko 'AbhinibodhikajJAna' ke nAma se tathA ajJAna ke tIna bhedoM meM se prathama ajJAna ko matyajJAna yA kumatijJAna ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| zvetAmbarIya sthAnAMgasUtra meM bhI aisA hI hai|147 kundakunda ne AbhinibodhikajJAna ko matijJAna bhI kahA hai| (ni.sA./ gaa.12)| kintu tattvArthasUtra meM 'AbhinibodhikajJAna' zabda kA prayoga na kara 'matijJAna' zabda kA prayoga kiyA gayA hai|48 yaha cunAva bhI vikAsavAdiyoM ke mata se pratipAdanazailI ke vikAsa kA udAharaNa siddha hotA hai| 4. SaTkhaNDAgama meM 'saNNA sadI madI ciMtA cedi' sUtra meM saMjJA, smRti, mati aura cintA ko. ekArthaka batalAyA gayA hai| (Sa.khaM. / pu.13 / 5,5,41 / pR.244 ) / kundakundasAhitya meM aisA ullekha kahIM bhI nahIM hai| kintu tattvArthasUtrakAra ne ukta cAra paryAyavAciyoM meM 'abhinibodha' ko jor3akara pA~ca ko ekArthaka pratipAdita kiyA hai, yathA-'matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram' (1/13) / yaha bhI vikAsavAdiyoM 143. chaddavva Nava payatthA paMcatthI satta tacca nnidditttthaa| saddahai tANa rUvaM so saddiTThI munneyvvo|| 19 // dNsnnpaahudd| 144. "nava sabbhAvapayatthA paNNatte, taM jahA-jIvA ajIvA puNNaM pAvo Asavo saMvaro nijjarA baMdho mokkho|" sthAnAMgasUtra 9/665 (tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya / pR.6)| 145. "NANANuvAdeNa asthi madi-aNNANI, suda-aNNANI, vibhaMgaNANI, AbhiNibohiyaNANI, sudaNANI, ohiNANI, maNapajjavaNANI, kevalaNANI cedi|" (Sa.khaM / pu./1/1,1,115)| 146. AbhiNisudodhimaNakevalANi NANANi pNcbheyaanni| kumadisudavibhaMgANi ya tiNNi vi NANehiM saMjutte // 41 // pNcaastikaay| 147. "paMcavihe NANe paNNatte, taM jahA-AbhiNibohiyaNANe suyanANe ohiNANe maNapajjavaNANe kevlnnaanne|" sthAnAMgasUtra 5/3/463 (tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya / pR.9)| 148. "matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jnyaanm|" ta.sU./ 1 / 9 / Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra.4 kI mAnyatAnusAra pratipAdanazailI ke hI vikAsa kA namUnA hai aura paryAyavAciyoM ke ullekha ke rUpa meM vyAkhyAgata vistAra kA nidarzana bhI hai| Age varNya-viSaya ke vistAra ke udAharaNa prastuta kiye jA rahe haiM tattvArthasUtra ke prathama adhyAya meM nimnalikhita viSayoM kA vizeSa varNana hai, jo kundakundasAhitya meM upalabdha nahIM haiM-samyagdarzana ke nisargaja aura adhigamaja bheda, nirdezasvAmitvAdi evaM satsaMkhyAkSetrAdi anuyogadvAra, jJAna kI pramANa saMjJA aura pramANa ke pratyakSa-parokSabheda, matijJAna ke mati, smRti Adi nAmAntara, matijJAna kI utpatti ke nimitta, matijJAna kI avagrahAdi avasthAe~, avagrahAdi ke viSayabhUta padArtha, zrutajJAna kI matipUrvakatA aura usake do, aneka evaM bAraha bheda, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna ke bheda, svAmI evaM viSaya, kevalajJAna kA viSaya, samyagdRSTi aura mithyAdRSTi ke jJAna meM antara tathA naigmaadiny| isa dRSTi se kundakunda sAhitya kI apekSA tattvArthasUtra meM varNyaviSaya kA vistAra hai| tattvArthasUtra ke dvitIya adhyAya meM jIva ke aupazamikAdi pA~ca bhAvoM ke kramazaH do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna bhedoM kA bhI varNana kiyA gayA hai, jinakA kundakundasAhitya meM abhAva hai| paMcAstikAya meM pA~ca bhAvoM ke kevala nAmoM kA hI ullekha hai|149 ukta adhyAya meM indriyoM ke dravyendriya aura bhAvendriya ye do bheda, vigrahagati meM honevAle kArmaNa kAyayoga, gatiprakAra, anAhAraka rahane kA samaya, muktajIva kI gati kA svarUpa, janma ke sammUrcchanAdi bheda aura unake svAmI, jIvoM kI yoniyoM ke prakAra, zarIra ke audArika Adi pA~ca bheda aura unakI vizeSatAe~, jIvoM kI veda-vyavasthA aura anapavAyu ke svAmI, ina saba kA varNana kiyA gayA hai| kundakunda ke grantha ina viSayoM ke varNana se zUnya haiN| tRtIya adhyAya meM sAta pRthiviyoM, unameM sthita narakoM kI saMkhyA, nArakiyoM kI dazA, nArakiyoM kI Ayu, jambUdvIpa ke kSetroM, varSadharaparvatoM, unapara sthita sarovaroM, sarovaroM meM sthita kamaloM, kamaloM meM nivAsa karanevAlI deviyoM, caudaha nadiyoM aura unakI sahAyaka nadiyoM, varSadharaparvatoM ke vistAra, bharata aura airAvata kSetroM meM kAlaparivartana, karmabhUmiyoM aura bhogabhUmiyoM kI saMkhyA, unameM rahanevAle munaSyoM aura tiryaMcoM kI Ayu ityAdi kA nirUpaNa hai, jo kundakundasAhitya meM anupalabdha hai| 149. udayeNa uvasameNa ya khayeNa duhiM missidehiM prinnaame| juttA te jIvaguNA bahusu ya atthesu vitthinnnnaa|| 56 // pnycaastikaay| For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra04 AcArya kundakunda kA samaya / 367 caturtha adhyAya ke 42 sUtroM meM devoM ke cAra nikAyoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai, jaba ki kundakundakRta paMcAstikAya kI 118vIM gAthA meM 'devA cauNNikAyA' (devoM ke cAra nikAya haiM), kevala itanI sUcanA dI gayI hai| samayasAra (gA.109) meM mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ko bandhasAmAnya kA hetu tathA paJcAstikAya (gA.135-140) meM prazastarAga, anukampAsaMzrita pariNAma tathA akAluSya ko puNyAsrava kA evaM pramAdabahulacaryA, kAluSya, viSayalolatA, paraparitApa aura parApavAda ko pApAsrava kA kAraNa batalAyA gayA hai| kintu tattvArthasUtra ke SaSTha adhyAya meM pratyeka karma ke viziSTa AsravahetuoM kA bhI varNana kiyA gayA hai, jo aThAraha sUtroM meM vyApta hai| kundakundasAhitya meM yaha upalabdha nahIM hai| tattvArthasUtra ke AThaveM adhyAya meM dravyakarmoM kI jJAnAvaraNAdi ATha mUla prakRtiyoM kA tathA unameM se pratyeka kI uttara prakRtiyoM kA khulAsA kiyA gayA hai aura pratyeka karma kI utkRSTa evaM jaghanya sthiti bhI batalAyI gayI hai| kundakundasAhitya meM isake kahIM bhI darzana nahIM hote| nauveM adhyAya meM bAIsa parISahoM kA varNana kara yaha darzAyA gayA hai ki kisa guNasthAna meM kauna-kauna se parISaha hote haiN| yaha bhI pradarzita kiyA gayA hai ki Artta, raudra, dharmya aura zukla dhyAna meM se kisa guNasthAna kA jIva kisa dhyAna kA svAmI hotA hai| asaMkhyeya-guNazreNi-nirjarA ke pAtroM kA bhI varNana hai| pulAka, bakuza Adi pA~ca prakAra ke nirgranthoM kA bhI nirdeza milatA hai| kundakundasAhitya meM ina sabakA abhAva hai| isa prakAra yadi vikAsa aura vistAra ko arvAcInatA kA lakSaNa mAnA bhI jAya, to kundakundasAhitya kI apekSA tattvArthasUtra meM ye donoM dharma upalabdha hote haiM, ataH isa hetu se bhI tattvArthasUtra kundakundasAhitya se paravartI siddha hotA hai| uparyukta pramANoM aura yuktiyoM se siddha ho jAtA hai ki paM0 dalasukha jI mAlavaNiyA ne kundakunda ke granthoM meM jisa dArzanika vikAsa kI kalpanA kara unheM tattvArthasUtrakAra se paravartI siddha karane kA prayatna kiyA hai, vaha kalpanA sarvathA kapolakalpanA hai| tathA varNyaviSaya kA vistAra bhI kisI grantha ke arvAcIna hone kA avyabhicarita hetu nahIM hai| tathApi tattvArthasUtra meM kundakundasAhitya kI apekSA pratipAdana zailI kA vikAsa evaM varNyaviSaya kA vistAra bhI upalabdha hotA hai| ataH yadi ina hetuoM kI kasauTI para kasA jAya, to bhI kundakunda tattvArthasUtrakAra se pUrvavartI siddha hote haiN| phalasvarUpa pUrva prastuta pramANoM se siddha honevAlA yaha tathya akSuNNa rahatA hai ki AcArya kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue the| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra04 4 samasta dArzanika tattvoM kA adhigama guruparamparA se , vastuta: mAnya zvetAmbara muniyoM evaM vidvAnoM ne yaha dhAraNA banA lI hai ki "tIrthaMkaroM ne savastra tIrtha kA upadeza diyA thA, isalie zvetAmbaramata hI prAcIna hai, digambaramata to vikrama kI chaThI zatAbdI meM kundakunda ne calAyA thA aura zvetAmbara AgamoM ke AdhAra para unhoMne apane granthoM kI racanA kI thii|" kintu kundakunda ke granthoM meM aise aneka jaina- dArzanika tattva milate haiM, jo zvetAmbara - AgamoM meM upalabdha nahIM haiN| unake bAre meM zvetAmbara muniyoM aura vidvAnoM ne isa kalpanA ko janma diyA hai ki unameM se kucha to kundakunda ne svayaM kalpita kiye haiM aura aneka kA jainetara darzanoM anukaraNa kiyA hai| yaha kalpanA kitanI nirAdhAra hai, yaha Upara prastuta kiye gaye pramANoM aura yuktiyoM se dRSTigocara ho jAtA hai / kundakunda ne svayaM kahA hai ki unhoMne apane granthoM meM jo tattvanirUpaNa kiyA hai, vaha antima zrutakevalI bhadrabAhu ke upadeza para AdhArita hai, ataH jo dArzanika tattva zvetAmbara - AgamoM meM nahIM milate, kintu kundakunda ke granthoM meM milate haiM, ve kundakunda ko apanI guruparamparA se hI prApta hue the / jambUsvAmI ke nirvANAnantara tathA zrutakevalI bhadrabAhu ke samaya meM saMghabheda ho jAne se zvetAmbaraparamparA una dArzanika tattvoM ke upadeza se vaMcita raha gaI, 1 ,150 isI kAraNa unake AgamoM meM ve dArzanika tattva upalabdha nahIM hote / digambarajaina - paramparA ke pravartaka kundakunda nahIM the, apitu aitihAsika dRSTi se vaha sindhusabhyatA se bhI pUrvavartI hai, isakA sapramANa pradarzana pUrva meM kiyA jA cukA hai| 150. zvetAmbarAcAryoM kA bhI aisA kathana hai ki zrutakevalI bhadrabAhu ne AcArya sthUlabhadra ko kevala dasa pUrvoM kA hI arthajJAna diyA thA, zeSa cAra pUrvoM kA kevala zabdajJAna hI karAyA thaa| (dekhiye, SaSTha adhyAya / prakaraNa 1 / zIrSaka 11) / For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama prakaraNa DaoN0 sAgaramala jI ke guNasthAnavikAsavAda evaM saptabhaMgIvikAsavAda 1 guNasthAnavikAsavAda DaoN0 sAgaramala jI ne kundakunda ko umAsvAti kA uttaravartI aura pA~cavIM zatAbdI I0 kA siddha karane ke lie do naye vAda kalpita kiye haiM : guNasthAna - vikAsavAda aura saptabhaMgI-vikAsavAda / unhoMne ina mithyAdhAraNAoM ko janma dene kI koziza kI hai ki guNasthAna siddhAnta aura nayapramANa - saptabhaMgI bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa nahIM haiM, apitu AcArya umAsvAti ke bAda ke AcAryoM dvArA vikasita kiye gaye haiM / ve likhate haiM " vastutaH kundakunda aura umAsvAti ke kAla kA nirNaya karane ke lie kundakunda evaM umAsvAti ke granthoM meM ullikhita siddhAntoM kA vikAsakrama dekhanA pdd'egaa| yaha bAta sunizcita hai ki kundakunda ke granthoM meM guNasthAna aura saptabhaMgI kA spaSTa nirdeza hai / guNasthAna kA yaha siddhAnta samavAyAMga ke 14 jIvasamAsoM ke ullekhoM ke atirikta zvetAmbaramAnya AgamasAhitya meM sarvathA anupasthita hai, yahA~ bhI ise zvetAmbara vidvAnoM ne prakSipta hI mAnA hai| tattvArthasUtra aura usake bhASya meM bhI ina donoM siddhAntoM kA pUrNa abhAva hai, jabaki tattvArthasUtra kI sabhI digambara- TIkAoM meM ina siddhAntoM ke ullekha pracuratA se pAye jAte haiN| pUjyapAda devanandI yadyapi saptabhaMgI - siddhAnta kI carcA nahIM karate, parantu guNasthAna kI carcA to ve bhI kara rahe haiM / digambaraparamparA meM AgamarUpa meM mAnya SaTkhaNDAgama to guNasthAna kI carcA para hI sthita hai / umAsvAti ke tattvArtha meM guNasthAna aura saptabhaMgI kI anupasthiti spaSTarUpa se yaha sUcita karatI hai ki ye avadhAraNAe~ unake kAla taka astitva meM nahIM AyI thIM, anyathA AdhyAtmika vikAsa aura karmasiddhAnta ke AdhArarUpa guNasthAna ke siddhAnta ko ve kaise chor3a sakate the ? cAhe vistArarUpa meM carcA bhale na karate, parantu unakA ullekha avazya karate / " (jai. dha.yA.sa./ pR.248-250) / ve eka anya grantha meM likhate haiM- "hamAre lie Azcarya kA viSaya to yaha hai ki AcArya umAsvAti ( lagabhaga tIsarI - cauthI zatI) ne jahA~ apane tattvArthasUtra meM jainadharma evaM darzana ke lagabhaga sabhI pakSoM para prakAza DAlA hai, vahA~ unhoMne caudaha For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 guNasthAnoM kA spaSTarUpa se kahIM bhI nirdeza nahIM kiyA hai| ataH yaha prazna svAbhAvika rUpa se upasthita hotA hai ki kyA tattvArthasUtra ke racanAkAla taka jainadharma meM guNasthAna kI avadhAraNA kA vikAsa nahIM huA thA? aura yadi usakA vikAsa ho cukA thA, to umAsvAti ne apane mUlagrantha tattvArthasUtra meM yA usakI svopajJaTIkA 'tattvArthabhASya' meM usakA ullekha kyoM nahIM kiyA? jabaki unhoMne tattvArthasUtra ke naveM adhyAya meM AdhyAtmika vizuddhi (karmanirjarA) kI dasa avasthAoM ko sUcita karate hue eka lambA sUtra banAyA hai| yadi unake sAmane guNasthAna kI avadhAraNA hotI, to nizcaya hI ve usa sUtra ke sthAna para usakA pratipAdana karate, kyoMki prastuta sUtra meM jina dasa avasthAoM kA nirdeza hai, unameM aura guNasthAnoM ke nAmakaraNa evaM krama meM bahuta kucha samAnatA hai| merI dRSTi meM to inhIM dasa avasthAoM ke AdhAra para hI guNasthAnasiddhAnta kA vikAsa huA hai| isa sUtra meM guNasthAna kI avadhAraNA se sambandhita kucha pAribhASika zabda, jaise darzanamoha-upazamaka, darzanamohakSapaka, (cAritramoha) upazamaka, (cAritramoha) kSapaka, upazAntamoha, kSINamoha, kevalI (jina) Adi upalabdha hote haiN|" 151 ve Age kahate haiM-"aitihAsika dRSTi se yaha bAta bhI mahattvapUrNa hai ki samavAyAMga aura SaTkhaNDAgama ke prArambha meM 14 guNasthAnoM ke nAmoM kA spaSTa nirdeza hokara bhI unheM guNasthAna nAma se abhihita nahIM kiyA gayA hai| jahA~ samavAyAMga unheM 'jIvasthAna' kahatA hai, vahA~ prastuta 'jIvasamAsa' (grantha) evaM SaTkhaNDAgama meM unheM 'jIvasamAsa' kahA gayA hai| isase yaha siddha hotA hai ki jIvasamAsa aura SaTkhaNDAgama, ye donoM grantha prAcIna stara ke zvetAmbara-AgamoM, kasAyapAhuDasutta, tattvArthasUtra aura tattvArthabhASya se paravartI haiM aura ina avasthAoM ke lie guNasthAna zabda kA spaSTa ullekha karanevAlI zvetAmbara-digambara racanAoM se pUrvavartI haiN| sAtha hI ye donoM grantha samakAlIna bhI haiN|" 152 apane kathana kA upasaMhAra karate hue DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM-"isase yaha phalita hotA hai ki jainaparamparA meM lagabhaga tIsarI-cauthI zatAbdI taka guNasthAna kI avadhAraNA anupasthita thii| lagabhaga pA~cavIM zatAbdI meM yaha siddhAnta astitva meM AyA, kintu taba ise guNasthAna na kahakara jIvasthAna yA jIvasamAsa kahA gyaa| lagabhaga chaThI zatAbdI se isake lie guNasthAna zabda rUr3ha ho gyaa|"152--- isa prakAra yadi guNasthAna-siddhAnta ke aitihAsika vikAsakrama kI dRSTi se vicAra kareM, to mUlAcAra, bhagavatI-ArAdhanA, sarvArthasiddhiTIkA evaM kundakunda ke samayasAra, niyamasAra Adi sabhI 151. jIvasamAsa/ bhUmikA/pR.IV-V, pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| 152. vhii/pR.V| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 371 grantha lagabhaga chaThI zatI uttarArddha ke yA usase bhI paravartI hI siddha hote haiM / nizcaya hI prastuta 'jIvasamAsa' aura 'SaTkhaNDAgama' unase kucha pUrvavartI haiN| ' ,,153 2 guNasthAnavikAsavAda kA nirasana tattvArthasUtra meM sampUrNa guNasthAna - siddhAnta kA prakAzana guNasthAna siddhAnta ke vikAsa kI yaha mAnyatA sarvathA kapolakalpita hai / tattvArthasUtra meM guNasthAnasiddhAnta kA pUrNa abhAva batalAnA satya kA mahAn apalApa hai / sUtrakAra ne kisI svatantra sUtra meM caudaha guNasthAnoM kA nAmollekha nahIM kiyA hai, kintu bhinnabhinna sUtroM meM bhinna-bhinna guNasthAnoM kA nAmollekha karate hue, unameM hone vAle parISahoM, dhyAna-prakAroM, karmabandha aura guNazreNinirjarA kA Agamasammata vivecana kiyA hai| isa prakAra sabhI caudaha guNasthAnoM se sambandhita viSayavizeSa kA vivecana tattvArthasUtra meM upalabdha hai, jisase sampUrNa guNasthAnasiddhAnta prakAzita hotA hai / udAharaNa prastuta haiM2.1. guNazreNinirjarAsthAna guNasthAna hI haiM tattvArtha ke nimnalikhita sUtra meM guNazreNinirjarA ke dasa sthAnoM kA varNana hai-- "samyagdRSTi - zrAvaka - viratAnantaviyojakadarzanamoha-kSapakopazamakopazAntamohakSapaka- kSINamoha-jinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH / " (t.suu./9/45)| anuvAda - "samyagdRSTi (samyaktvonmukha arthAt sAtizaya mithyAdRSTi ), 154 zrAvaka (dezavratI), virata, anantaviyojaka, darzanamohakSapaka, upazamaka, upazAntamoha, kSapaka, kSINamoha' aura jina, ina dasa sthAnoM meM uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai / " 155 inameM samyagdRSTi, zrAvaka, virata, upazAntamoha, kSINamoha aura jina ye spaSTataH guNasthAnoM ke nAma haiN| 'virata' zabda pramattasaMyata aura apramattasaMyata donoM guNasthAnoM kA jJApaka hai| anantaviyojaka (anantAnubandhI kaSAya kI visaMyojanA karanevAle ) evaM darzanamohakSapaka (darzanamoha kA kSaya karanevAle ) caturtha se saptama guNasthAnavAle jIva hote haiM / ataH ve ina guNasthAnoM ke vizeSaNa haiN| 'upazamaka' upazamakazreNI 156 para 153. vahI / pR.VI / 154. dhavalATIkA / SaTkhaNDAgama / pu. 12 / 4,2,7 / gA. 7-8 / hindI anuvAda / pR.78 / 155. " ta ete daza samyagdRSTyAdayaH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH / " sarvArthasiddhi /9/45 / 156. ka -- "ita UrdhvaM guNasthAnAnAM caturNAM dve zreNyau bhavataH - upazamakazreNI kSapakazreNI ceti / " tattvArtharAjavArtika/9/1/18/ pR.590 / For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra05 156 ArUr3ha apUrvakaraNa, anivRttibAdarasAmparAya aura sUkSmasAmparAya ina AThaveM, nauveM evaM dasaveM (tIna) guNasthAnoM kI sAmAnya saMjJA hai| isI prakAra 'kSapaka' kSapakazreNI para ArUr3ha inhIM tIna guNasthAnoM kA sAmUhika nAma hai| 'jina' zabda sayogijina aura ayogijina, ina terahaveM aura caudahaveM guNasthAnoM kA sUcaka hai| isa prakAra uparyukta sUtra meM Adi ke tIna ( mithyAtva, sAsAdana aura samyagmithyAtva ) guNasthAnoM ko chor3akara zeSa gyAraha guNasthAnoM kA varNana hai / guNazreNinirjarA kA prakaraNa hone se Adi ke tIna guNasthAnoM ke nirdeza kA yahA~ prayojana nahIM thA, kyoMki unameM avipAka nirjarA nahIM hotI / uparyukta guNazreNinirjarA - sthAnoM kI guNasthAnAtmakatA nimnalikhita citra se spaSTa ho jAtI hai 01. mithyAdRSTi 02. sAsAdanasamyagdRSTi 03. samyagmithyAdRSTi 04. asaMyatasamyagdRSTi 05. saMyatAsaMyata (zrAvaka) 06. pramattasaMyata (pramattavirata ) 07. apramattasaMyata (apramattavirata )08. apUrvakaraNa 09. anivRttibAdarasAmparAya 10. sUkSmasAmparAya 11. upazAntamoha 12. kSINamoha 13. sayogijina 14. ayogijina kha- "--. guNasthAnasamUha sAmAnya / anantaviyojaka / darzanamohakSapaka sAmAnya / anantaviyojaka / darzanamohakSapaka sAmAnya / anantaviyojaka / darzanamohakSapaka sAmAnya / anantaviyojaka / darzanamohakSapaka . 156 upazamaka / kSapaka . 156 upazamaka / kSapaka upazamaka / kSapaka 156 -apUrvakaraNopazamaka-kSapakAnivRttibAdarasAmparAyopazamaka - kSapaka- sUkSmasAmparAyopazamaka-kSapakopazAnta kSINakaSAya-sayogakevalyayogakevalilakSaNAni guNasthAnAni / " AtmakhyAti / samayasAra / gAthA 50-55 / For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 373 isa citra se spaSTa ho jAtA hai ki anantaviyojaka aura darzanamohakSapaka svatantra guNasthAna nahIM haiM, apitu cauthe, pA~caveM, chaThe aura sAtaveM guNasthAnoM ke hI viziSTarUpa haiM / isI prakAra upazamaka aura kSapaka bhI pRthak guNasthAna nahIM haiM, balki AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAnoM kI hI viziSTa avasthAe~ haiM / 2.1.1. anantaviyojaka kA artha- sUtra meM anantaviyojaka kA ullekha huA hai / anantaviyojaka kA artha hai anantAnubandhI kaSAya kI visaMyojanA karanevAlA / visaMyojanA kA artha hai anantAnubandhI ke karmaskandhoM kA apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyoM ke rUpa meM pariNamita honA / | 157 visaMyojanA aura kSapaNA meM lakSaNabheda batalAte hue vIrasena svAmI kahate haiM "kammaMtarasarUveNa saMkamiya avadvANaM visaMyojaNA, NokammasarUveNa pariNAmo khavaNAti asthi donhaM pi lakkhaNabhedo / aNaMtANubaMdhINaM va micchattAdINaM visaMjoyaNapayaDibhAvo Airiehi kiNNa icchijjade ? Na, visaMjoyaNabhAvaM gaMtUNa puNo NiyameNa khavaNabhAvamuvaNamaMti tti tattha tdnnubbhuvgmaado| Na ca aNaMtANubaMdhIsu visaMjoidAsu aMtomuhuttakAlabdhaMtare tAsimakampa - bhAvagamaNaNiyamo atthi jeNa tAsiM visaMjoyaNAe khavaNasaNNA hojja / tado aNaMtANubaMdhINaM va sesavisaMjoidapayaDINaM Na puNaruppattI atthi tti siddhaM / " (ja.dha. /ka.pA./ bhA. 5/pR.207-208)| ------ anuvAda - " kisI karma kA dUsare karma ke rUpa meM saMkramita hokara Thahare rahanA visaMyojanA hai aura karma kA nokarmarUpa se arthAt karmAbhAvarUpa se pariNamana honA kSapaNA hai / isa prakAra donoM meM lakSaNabheda hai| yadi prazna kiyA jAya ki anantAnubandhI kI taraha mithyAtvAdi prakRtiyoM ko bhI AcAryoM ne visaMyojanAprakRti kyoM nahIM mAnA ? ( kyoMki kSAyopazamika samyagdRSTi meM darzanamoha kI mithyAtva aura samyagmithyAtva prakRtiyA~ udayaprApta samyaktva-prakRti ke rUpa meM saMkramita hokara udaya meM AtI haiM), to aisA prazna karanA ThIka nahIM hai, kyoMki mithyAtvAdi prakRtiyA~ visaMyojanabhAva ko prApta hokara niyama se kSaya ko prApta hotI haiM, isalie unameM visaMyojanabhAva nahIM mAnA gayA hai| kintu anantAnubandhI kaSAyoM kA visaMyojana hone para antarmuhUrta ke bhItara unake akarmabhAva ko prApta hone kA niyama nahIM hai, jisase unakI visaMyojanA ko kSapaNA saMjJA prApta ho sake / ataH anantAnubandhI kI taraha zeSa visaMyojita prakRtiyoM kI punaH utpatti nahIM hotI, yaha siddha huA / " 157.'" aNaMtANubaMdhicaukkakkhaMdhANaM parasarUveNa pariNamaNaM visaMyojaNA / " jayadhavalA / kasAyapAhuDa / bhA.2 / 2,22/ pR.219| arthAt anantAnubandhI- catuSka ke karmaskandhoM kA parapakRtirUpa (apratyAkhyAnAvaraNAdi ke rUpa) meM pariNamita honA visaMyojanA hai| For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra05 anantAnubandhI visaMyojita rUpa meM adhika se adhika kucha kama 132 sAgara kAla taka raha sakatI hai| usake bAda punaH saMyojita ho sakatI hai arthAt apane anantAnubandhIrUpa meM A sakatI hai| jaise koI mithyAdRSTi jIva vedakasamyagdRSTi hokara anantAnubandhI kaSAya kI visaMyojanA karatA hai aura vedakasamyaktva ke sAtha kucha kama 66 sAgara taka rahatA hai| phira eka antarmuhUrta ke lie samyagmithyAdRSTi ho jAtA hai / punaH vedakasamyagdRSTi hokara kucha kama 66 sAgara taka samyagdRSTi banA rahatA hai| tatpazcAt mithyAtva ko prApta hotA hai aura anantAnubandhI kI saMyojanA kara letA hai| isa prakAra jIva kA kucha kama do 66 sAgara arthAt kucha kama 132 sAgara taka anantAnubandhI kI visaMyojanA se yukta rahanA sambhava hai / (SaTkhaNDAgama / pu.5 / pR.6 tathA kasAyapAhuDa/ bhAga 5/pR.269/paM. ra. ca. jai. mukhtAra : vyaktitva evaM kRtitva / bhA. 1 / pR.501) / visaMyojanA kI upazama se yaha bhinnatA hai ki visaMyojanA meM karma anyakarmarUpa meM pariNamita hokara sthita rahatA hai, kintu upazama meM aisA nahIM hotA / upazama meM kevala vaha udaya meM nahIM AtA / dUsare, upazama- avasthA antarmuhUrtakAla taka rahatI hai, jabaki visaMyojanA kucha kama 132 sAgaropamakAla taka raha sakatI hai| visaMyojanA kevala anantAnubandhI kaSAya kI hotI hai, kintu upazama zeSa sampUrNa mohanIya karma kA hotA hai| upazama do prakAra kA hotA hai : prazasta aura aprazasta / udaya, udIraNA, utkarSaNa, apakarSaNa, paraprakRti-saMkramaNa, sthiti - kANDakaghAta aura anubhAgakANDakaghAta ke binA hI karmoM ke sattA meM rahane ko ( prazasta) upazama kahate haiM-" uvasamo NAma kiM ? udayaudIraNa-okaDDaDukkaDDaNa - parapayaDisaMkama-TThidi - aNubhAga-khaMDayaghAdehi viNA acchnnmuvsmo|" (dhavalA / Sa. kha. / pu. 1 / 1, 1, 27 / pR. 213) / yaha upazama cAritramoha kA hotA hai / (jai. si. ko. 1 / 437) / kintu jisa upazama meM karma kA utkarSaNa, apakarSaNa tathA anyaprakRti meM saMkramaNa zakya ho, kevala udayAvalI meM praveza saMbhava na ho, vaha aprazasta upazama kahalAtA hai - " appasatthuvasAmaNAe jamuvasaMtaM padesaggaM tamokaDDidaM pi sakkaM, ukkaDDidu pi sakkaM payaDIe saMkAmidaM pi sakkaM, udayAvaliyaM pavesiduM Na u sakkaM / " (dhavalA / Sa.kha. / pu.15 / pR.276) / prathamopazama- samyaktva meM anantAnubandhI kaSAya kA aprazasta upazama hotA hai, arthAt usakA utkarSaNAdi to saMbhava hotA hai, kintu udayAvalI meM praveza saMbhava na hone se udaya nahIM hotaa| zrI kezavavarNI prathamopazama- samyaktva kA lakSaNa batalAte hue likhate haiM For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kundakunda kA samaya / 375 "anantAnubandhicatuSkasya darzanamohatrayasya ca udayAbhAva - lakSaNA'prazastopazamena prasannamalapaGkatoyasamAnaM yatpadArthazraddhAnamutpadyate tadidamupazamasamyaktvaM nAma / " (jI.ta. pra./ go.jI./gA. 650) / a010 / pra05 anuvAda- 'anantAnubandhicatuSka aura darzanamohatrika ke udayAbhAvarUpa aprazasta upazama se malapaMka ke nIce baiTha jAne se nirmala hue jala kI taraha jo padArthazraddhAna hotA hai, usakA nAma upazamasamyaktva hai| " kintu karmasiddhAnta ke vizeSajJa sva0 paM0 ratanacanda jI jaina mukhtAra kA kathana hai ki upazamasamyaktva ke kAla meM anantAnubandhI kaSAya paramukha se udaya meM AtI hai / eka prazna kA samAdhAna karate hue ve likhate haiM 44 44 'upazamasamyaktva ke kAla meM jo niSeka udaya hone yogya hote haiM, unameM darzanamohanIya karma kA dravya nahIM hotA, kyoMki antarakaraNa ke dvArA darzanamohanIya kA antara kara diyA jAtA hai| isa antara ke pazcAt dvitIya sthiti meM sthita darzanamohanIya ke dravya kA upazama ho jAne se vaha dravya udIraNA hokara upazamasamyaktva ke kAla meM udaya meM nahIM AtA hai, kintu anantAnubandhI karma kA antara nahIM hotaa| upazama-samyaktva ke kAla meM anantAnubandhI kaSAya kA dravya pratisamaya stibukasaMkramaNa ke dvArA paraprakRtirUpa saMkramaNa hokara paramukharUpa udaya meM AtA hai| vartamAna samaya se Upara ke niSekoM meM anantAnubandhI kA dravya upazama rahatA hai, arthAt udIraNA hokara vartamAna samaya meM udaya meM nahIM aataa| upazama mohanIyakarma kA hI hotA hai, kintu stibukasaMkramaNa jJAnAvaraNAdi sAta karmoM meM hotA hai, Ayu karma meM stibukasaMkramaNa nahIM hotaa|--- udayAvalI ke andara hI stibukasaMkramaNa hotA hai, udayAvalI se bAhya stibukasaMkramaNa nahIM hotA hai / udayarUpa niSeka ke anantara Upara ke niSeka meM anudayarUpa prakRti ke dravya kA udayaprakRtirUpa saMkramaNa ho jAnA stibukasaMkramaNa hai|" (paM.ra. ca. jaina mukhtAra : vyaktitva evaM kRtitva / bhA. 1 / pR. 517) / labdhisAra kI 100vIM gAthA kA vizeSArtha batalAte hue bhI paM0 ratanacandra jI mukhtAra ne likhA hai - " prathamopazama samyaktva se pUrva tIna karaNa (adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRtti-karaNa) hote haiM / anivRttikaraNa kAla kA bahubhAga vyatIta ho jAne para darzanamohanIya kA antara hokara upazama hotA hai, kintu anantAnubandhI- catuSka kA na to antara hotA hai aura na upazama hotA hai / hA~, pariNAmoM kI vizuddhatA ke kAraNa pratisamaya stivukasaMkramaNa dvArA anantAnubandhI kaSAya kA apratyAkhyAnAdikaSAyarUpa pariNamana hokara paramukha udaya hotA rahatA hai / prathamopazama - samyaktva ke kAla meM adhika se adhika chaha AvalikAla zeSa raha jAne para aura kama se kama eka samaya kAla zeSa raha jAne para yadi pariNAmoM For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 kI vizuddhatA meM hAni ho jAve, to anantAnubandhI-kaSAya kA stivukasaMkramaNa ruka jAtA hai aura anantAnubandhI kA paramukha udaya kI bajAya svamukha udaya Ane ke kAraNa prathamopazama samyaktva kI AsAdanA (virAdhanA) ho jAtI hai aura prathamopazama samyaktva se girakara dUsarA sAsAdanaguNasthAna ho jAtA hai| mithyAtvaprakRti kA abhI udaya nahIM huA, kyoMki usakA antara va upazama hai| ataH usako mithyAdRSTi nahIM kahA gyaa| anantAnubandhIkaSAyajanita viparItAbhiniveza ho jAne ke kAraNa samyaktva kI virAdhanA ho jAne se usakI sAsAdana-samyagdRSTi ( samyaktva kI virAdhanA-sahita) saMjJA ho jAtI hai|" ( vizeSArtha / labdhisAra / gA. 100) / jo kSAyopazamika samyagdRSTi anantAnubandhI kI visaMyojanA nahIM karatA, usakA bhI anantAnubandhIkarma stivukasaMkramaNa dvArA apratyAkhyAnAvaraNAdi ke rUpa meM saMkramita hokara udaya meM AtA hai| dvitIyopazama-samyaktva anantAnubandhIkaSAya kI visaMyojanApUrvaka hotA hai, yaha labdhisAra kI 'uvasamacariyAhimuho' Adi gAthAoM (205, 206) meM kahA gayA hai| (dekhiye, zIrSaka 2.2) / zrI vIrasena svAmI kA bhI yahI kathana hai| unhoMne upazamaka (upazamakazreNi para ArUr3ha honevAle jIva) kI upazamanavidhi kA varNana karate hue likhA hai "tattha tAva uvasAmaNavihiM vttissaamo| aNaMtANubaMdhikodha-mANa-mAyA-lobhasammattasammAmicchatta-micchattamidi edAo sattapayaDIo asaMjadasammAiTThi-ppahuDi jAva appamattasaMjado tti tAva edesu jo vA so vA uvsaamedi| sarUvaM chaMDiya annnnpyddisruuvenncchnnmnnNtaannu-bNdhiinnmuvsmo| daMsaNatiyassa udayAbhAvo uvasamo, tesimuvasaMtANaM pi okddddukkddddnn-pr-pyddi-sNkmaannmtthittaado|---"(dhvlaa / Sa. khaM. / pu.1/1, 1, 27 / pR.211)| anuvAda-"( upazamanavidhi aura kSapaNavidhi meM se ) pahale upazamana-vidhi kA kathana karate haiN| anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, aura lobha, samyakprakRti, samyagmithyAtva tathA mithyAtva, ina sAta prakRtiyoM kA asaMyatasamyagdRSTi se lekara apramattasaMyata taka cAra guNasthAnoM meM rahanevAlA koI bhI jIva upazama karanevAlA hotA hai| apane svarUpa ko chor3akara anya prakRtirUpa se rahanA anantAnubandhI kA upazama hai| darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kA udaya meM nahIM AnA hI upazama hai, kyoMki upazAnta huI una tIna prakRtiyoM kA utkarSaNa, apakarSaNa aura paraprakRtirUpa se saMkramaNa pAyA jAtA hai|" yahA~ upazama kA prakaraNa hone se vIrasenasvAmI ne visaMyojanA ko 'upazama' zabda se abhihita kiyA hai, kintu lakSaNa visaMyojanA kA hI hai, kyoMki anantAnubandhI ke For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 377 udayAbhAva ko nahIM, apitu svarUpa ko chor3akara paraprakRtirUpa (apratyAkhyAnAvaraNAdirUpa) meM sthita rahane ko upazama kahA gayA hai| ise unhoMne jayadhavalA meM visaMyojanA hI kahA hai| (dekhiye, paa.tti.157)| SaTkhaNDAgama ke anuvAdakoM ne bhI likhA hai"anantAnubandhI ke anya prakRtirUpa se saMkramaNa hone ko granthAntaroM meM visaMyojanA kahA hai aura yahA~ para dvitIyopazama kA prakaraNa hone se use upazama kahA hai| so yaha kevala zabdabheda hai| svayaM vIrasena svAmI ko dvitIyopazama-samyaktva meM anantAnubandhI kA abhAva (svarUpa ko chor3akara apratyAkhyAnAdirUpa se rahanA) iSTa hai|" (Sa.khaM/ pu.1/1.1.27 vizeSArtha / pR.215)| tAtparya yaha ki lakSaNa kI dRSTi se visaMyojanA aura upazama meM bheda hai, tathApi vyavahAranaya se use upazama zabda se abhihita kiyA gayA hai| kSAyikasamyaktva bhI anantAnubandhI kI visaMyojanA se hI hotA hai,158 kintu kSAyikasamyagdRSTi meM kabhI mithyAtva kA udaya nahIM ho sakatA, isalie visaMyojita anantAnubandhI bhI kabhI saMyojita nahIM ho sakatI, ataH usakA kSaya hI mAnA jAtA hai| kSAyikasamyagdRSTi upazamakazreNI para bhI ArUr3ha ho sakatA hai aura kSapaka zreNI para bhii|59 kintu dvitIyopazama-samyagdRSTi ke lie kevala upazamazreNI para hI ArohaNa saMbhava hai| . anantAnubandhIkaSAya-catuSka kI visaMyojanA cauthe, pA~caveM, chaThe aura sAtaveM guNasthAnoM meM se kisI meM bhI ho sakatI hai, yaha vIrasenasvAmI ke uparyukta kathana se spaSTa hai| gommaTasAra-karmakANDa kI jIvatattva-pradIpikA-vRtti meM bhI aisA hI kahA gayA hai| ( dekhiye, pA.Ti. 158) / visaMyojanA kSAyopazamika samyagdRSTi hI karatA hai| zvetAmbara AcArya zrI siddhasenagaNI aura zrI haribhadrasUri ne viyojana kA artha 'kSapaNa'. yA 'upazamana' kiyA hai,160 isI ke AdhAra para DaoN0 sAgaramala jI ne bhI 'anantaviyojaka' se 'anantAnubandhI kA kSaya karane vAlA' artha grahaNa kiyA hai|61 yaha Agamaviruddha hai| upazamana, kSapaNa aura visaMyojanA ke lakSaNa paraspara atyanta bhinna 158. "asaMyatAdicaturguNasthAnavartino'nivRttikaraNapariNAmakAlAntarmuhUrtacaramasamaye'nantAnubandhi kaSAyacatuSkaM yugapadeva visaMyojya dvAdazakaSAyanokaSAyarUpeNa pariNamayya antarmuhUrtakAlaM vizramya ---mithyAtva-mizra-samyaktvaprakRtIH krameNa ksspyti| tataH kSAyikasamyagdRSTirbha vti|" jIvatattvapradIpikA / gommaTasAra-karmakaNDa / gA.335-336 / 159. "evaM saH kSAyikasamyagdRSTibhUtvA zreNyArohaNAbhimukhazcAritramohopazamaM prati vyApriyamANo --- / " srvaarthsiddhi/9/45| 160. "anantaH saMsArastadanubandhino'nantAH krodhAdayastAn viyojayati kSapayatyupazamayati vA anntviyojkH|" tattvArthabhASyavRtti / 9/47 / 161. guNasthAnasiddhAnta : eka vizleSaNa / pR.10 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra05 haiM, yaha pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| yadi inameM bheda na hotA, to tattvArthasUtrakAra "viyojaka' zabda kA prayoga na kara 'kSapaka' yA 'upazamaka' zabda hI prayukta karate, jaisA ki 'darzanamohakSapaka' aura 'upazamaka' (cAritra-mohopazamaka) meM kiyA hai| 'darzanamohakSapaka' meM 'kSapaka' aura 'anantaviyojaka' meM 'viyojaka' zabda kA prayoga karane se spaSTa hai ki 'viyojaka' kA artha 'kSapaka' se bhinna hai aura vaha vahI hai, jo Upara batalAyA gayA hai| vaha kasAyapAhuDa kI TIkA jayadhavalA Adi se pramANita hai| 2.1.2. anantaviyojaka-asaMyatasamyagdRSTi saMyata se adhika nirjarAyogya kaise?- uparyukta guNazreNinirjarAsUtra meM anantaviyojaka asaMyatasamyagdRSTi aura zrAvaka ko ananta-aviyojaka virata (pramattasaMyata aura apramattasaMyata muni) se asaMkhyeyaguNanirjarA ke yogya batalAyA gayA hai| isakI yuktiyuktatA ke viSaya meM zaGkA uThanA svAbhAvika hai, ataH vIrasenasvAmI ne isakA samAdhAna nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai "saMjamapariNAmehito aNaMtANubaMdhi-visaMjoeMtassa asaMjadasammAdiTThissa pariNAmo aNaMtaguNahINo, kadhaM tatto asaMkhejjaguNapadesaNijjarA jAyade? Na esa doso, saMjama-pariNAmehito aNaMtANubaMdhINaM visaMjojaNAe kAraNabhUdANaM smmtt-prinnaamaannmnnNtgunnttuvlNbhaado| jadi sammattapariNAmehi aNaMtANubaMdhINaM visaMjojaNA kIrade, to savvasammAiTThIsu tabbhAvo pasajjadi tti vutte Na, visiTehi ceva sammatta-pariNAmehi tvvisNjoynnbbhuvgmaado|" (dhavalA / Sa.kha./ pu.12 / 4, 2,7, 178 / pR.82)| anuvAda zaMkA-"saMyamarUpa pariNAmoM kI apekSA anantAnubandhI kA visaMyojana karanevAle asaMyatasamyagdRSTi kA pariNAma anantaguNAhIna hotA hai, aisI avasthA meM usase asaMkhyAtaguNI pradezanirjarA kaise ho sakatI hai?" samAdhAna-"yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki saMyamarUpa pariNAmoM kI apekSA anantAnubandhI kaSAyoM kI visaMyojanA meM kAraNabhUta samyaktvarUpa pariNAma aNaMtaguNe upalabdha hote haiN|" zaMkA-"yadi samyaktvarUpa pariNAmoM ke dvArA anantAnubandhI kaSAyoM kI visaMyojanA kI jAtI hai, to sabhI samyagdRSTi jIvoM meM usakI visaMyojanA kA prasaMga AtA hai?" samAdhAna-"saba samyagdRSTiyoM meM usakI visaMyojanA kA prasaMga nahIM A sakatA, kyoMki viziSTa samyaktvarUpa pariNAmoM ke dvArA hI anantAnubandhI kaSAyoM kI visaMyojanA svIkAra kI gayI hai|" For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 379 2.1.3. guNazreNinirjarA kA kAla-siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI likhate haiM-"asaMkhyAta-guNitakrama-zreNirUpa se karmoM kI nirjarA honA guNazreNinirjarA hai| yaha guNazreNinirjarA sarvadA nahIM hotI, kintu upazamanA aura kSapaNA ke kAraNabhUta pariNAmoM ke dvArA hI guNazreNiracanA hokara yaha nirjarA hotI hai|" ( sa. si./vizeSArtha / 9/45) / vIrasenasvAmI ne bhI pUrvoddhRta kathana meM kahA hai ki anantAnubandhI kaSAyoM kI visaMyojanA meM kAraNabhUta viziSTa-samyaktva-pariNAmoM se hI ukta kaSAyoM kI visaMyojanA hotI hai| isakA tAtparya yaha hai ki visaMyojanA meM kAraNabhUta unhIM pariNAmoM se arthAt visaMyojanAkAla meM hI asaMyatasamyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM se jisa guNasthAnavAlA jIva visaMyojanA karatA hai, usake karmoM kI chaThe guNasthAnavartI saMyata kI apekSA asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| isakA spaSTIkaraNa AcArya pUjyapAda-svAmI ne isa prakAra kiyA hai "kAlalabdhi Adi sAdhanoM ko prApta karanevAlA bhavya, saMjJI, paryAptaka, paMcendriya jIva vizuddha pariNAmoM kI vRddhi karatA huA kramazaH apUrvakaraNa Adi sopAnapaMkti para ArUr3ha hote hue bahuta se karmoM kI nirjarA karatA hai| vahI jIva prathamopazamasamyaktva kI prApti ke nimitta milane para prathamopazama-samyagdRSTi hotA huA asaMkhyeyaguNakarmanirjarA karatA hai| jaba vaha jIva apratyAkhyAnAvaraNa-kaSAya ke kSayopazama meM kAraNabhUta pariNAmoM kI vizuddhi se yukta hotA hai, taba 'zrAvaka' saMjJA prApta karatA huA apanI pUrvokta avasthA se asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai| jaba vaha zrAvaka pratyAkhyAnAvaraNakaSAya ke kSayopazama meM nimittabhUta pariNAmoM kI vizuddhi se yukta hotA hai, taba vaha 'virata' saMjJA dhAraNa karatA huA pUrvakathita avasthA se asaMkhyeyaguNanirjarA karatA hai| jaba cauthe, pA~caveM, chaThe yA sAtaveM guNasthAnavAlA jIva anantAnubandhI kI visaMyojanA meM tatpara hotA hai, taba vaha vizuddha pariNAmoM ke prakarSa se 'virata' kI apekSA asaMkhyeyaguNanirjarAvAlA hotA hai| jaba cauthe, pA~caveM, chaThe yA sAtaveM guNasthAna kA anantAnubandhivisaMyojaka darzanamoha ke kSaya meM saMlagna hotA hai, taba pariNAmavizuddhi ke atizaya se 'darzanamohakSapaka' nAma prApta karatA huA apanI anantAnubandhi-visaMyojaka pUrvAvasthA se asaMkhyeyaguNa-nirjarA kA svAmI hotA hai| isa prakAra vaha kSAyikasamyagdRSTi hokara zreNi para ArohaNa ke sammukha hotA huA tathA cAritramoha ke upazama kA prayatna karatA huA vizuddhi ke prakarSavaza upazamaka saMjJA kA anubhava karatA hai aura pUrvokta nirjarA se asaMkhyeyaguNa-nirjarA karatA hai| vahI jIva samasta cAritramoha ke upazamaka nimitta milane para upazAntakaSAya saMjJA ko prApta hotA huA, pUrvakathita nirjarA se asaMkhyeyaguNanirjarA karatA hai| jo saptamaguNasthAnavartI kSAyikasamyagdRSTi, cAritramoha ke kSapaNa ke sammukha hotA hai, arthAt cAritramoha kA kSaya karane ke lie kSapakazreNI para ArUr3ha For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra05 hotA hai, vaha pariNAmoM kI vizuddhi se bar3hatA huA aura 'kSapaka' saMjJA dhAraNa karatA huA upazAntakaSAya ko honevAlI nirjarA se asaMkhyeyaguNa - nirjarA kA pAtra hotA hai| jaba vaha niHzeSa cAritramoha ke kSapaNa meM kAraNabhUta pariNAmoM ke abhimukha hotA hai, taba kSINakaSAya nAma grahaNa karatA huA pUrvokta nirjarA se asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai| pazcAt vahI muni dvitIya zukladhyAnarUpI agni ke dvArA ghAtikarmasamUha ko dagdhakara 'jina' saMjJA dhAraNa karatA hai aura pUrvokta nirjarA se asaMkhyeyaguNa-guNa nirjarA karatA hai|" (sarvArthasiddhi / 9 / 45) / vIrasenasvAmI kA kathana hai ki mohanIya ke bandha, udaya va sattva kA abhAva ho jAne se karmanirjarA kI zakti anantaguNI vRddhiMgata ho jAtI hai - " mohaNIyassa baMdhudayasaMtAbhAveNa vaDDhidaaNaMtaguNakammaNijjaraNasattIdo / " (dhavalA / Sa.kha. / pu.12 / 4,2, 7,183 / pR.84) / isI prakAra ghAtiyA karmoM ke kSINa ho jAne se karmanirjarA kA pariNAma anantaguNA bar3ha jAtA hai - "ghAdikammakkhaeNa vaDDhidANaMtaguNakammaNijjaraNapariNAmAdo" (dhavalA / Sa.kha. / pu. 12 / 4, 2, 7, 184 / pR.84) / vIrasenasvAmI ne 'jina' ke svasthAna jina aura yoga nirodha meM pravRtta jina, ye do bheda karake guNazreNinirjarA ke gyAraha sthAna batalAye haiM- " jiNe tti bhaNide satthANajiNANaM jogiNirohe vAvadajiNANaM ca gahaNaM / " ( dhavalA / Sa.kha. / pu.12 / 4, 2,7,7-8 gA./pR.79) / gommaTasAra - jIvakANDa (gA. 66) kI jIvatattvapradIpikA TIkA meM bhI isI prakAra gyAraha sthAna kahe gaye haiM- " tataH svasthAnakevalijinasya guNazreNinirjarAdravyamasaMkhyAtaguNam / -ityekAdazasu sthAneSu guNazreNinirjarA - dravyasya pratisthAnamasaMkhyAtaguNitatvamuktam / " upazamakazreNI aura kSapakazreNI ke AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAnoM meM bhI uttarottara asaMkhyAtaguNita nirjarA hotI hai, kintu naigamanaya se unameM ekatva grahaNa kara eka-eka sthAna hI prarUpita kiyA gayA hai, jaisA ki vIrasenasvAmI ne kahA haiigamaNae avalaMbijjamANe tiNNamuvasAmagANaM tiNNaM khavagANaM ca egattappaNAe ekkaarsgunnseddinnijjruvvttiido|" (dhavalA / Sa. kha. / pu.12 / 4,2,7,180 / pR.83)| 44 virata arthAt saMyata ke bhI de bheda haiM : pramattasaMyata aura apramattasaMyata / koI anAdi-mithyAdRSTi jaba anantAnubaMdhI evaM darzanamoha kA upazama tathA apratyAkhyAnAvaraNapratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA kSayopazama eka sAtha karatA huA sIdhe apramattasaMyata (saptama) guNasthAna meM pahu~catA hai, taba ina kaSAyoM ke kSayopazama - nimittaka vizuddhapariNAmaprakarSa se vaha pramattasaMyata ke tulya hI zrAvaka se asaMkhyeyaguNanirjarA karatA hai, balki pramAda ke abhAva meM nimittabhUta vizuddhapariNAma ke atizaya se pramattasaMyata se bhI adhika For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 381 nirjarA karatA hai| ataH 'virata' zabda pramattasaMyata aura apramattasaMyata donoM guNasthAnoM meM pUrvaguNasthAnApekSayA asaMkhyeyaguNanirjarA hone kA sUcaka hai| kisI anAdimithyAdRSTi ke sIdhe apramattaguNasthAna meM pahu~cane kA kathana dhavalATIkA meM isa prakAra kiyA gayA hai-"ekkeNa aNAdiyamicchAdiTThiNA tiNNi karaNANi kariya uvasamasammattaM saMjamaM ca akka-meNa paDivaNNapaDhamasamae aNaMtasaMsAraM chiMdiya addhapoggala-pariyaTTamettaM kadeNa appamattaddhA aMtomuhattamettA annupaalidaa| tado pamatto jaado| ---" (dhavalA / Sa.kha./ pu.5 / 1,6,15 / pR.19)| 2.2. guNasthAnasiddhAnta se anabhijJatAvaza svakalpita asaMgata vyAkhyAe~ evaM niSkarSa uparyukta prarUpaNa se spaSTa ho jAtA hai ki 'tattvArtha' ke guNazreNinirjarAsUtra meM guNasthAnoM meM hI uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA batalAyI gayI hai, anantaviyojaka, darzanamohakSapaka, upazamaka aura kSapaka, ye svatantra guNasthAna nahIM haiM, apitu guNasthAnoM ke viziSTarUpa haiN| kintu guNasthAnasiddhAnta se anabhijJa hone ke kAraNa guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne svakalpanA se asaMgata vyAkhyAe~ kI haiM, jisase unheM guNazreNinirjarAsthAnoM meM guNasthAnoM kA astitva dikhAI denA asaMbhava ho gyaa| ve likhate haiM __ "yadyapi anantaviyojaka, darzanamohakSapaka, upazamaka, upazAntamoha tathA kSapaka Adi avasthAoM ko unake mUla bhAvoM kI dRSTi se to AdhyAtmika vikAsa kI isa avadhAraNA se jor3A jA sakatA hai, kintu unheM sIdhA-sAdhA guNasthAna ke caukhaTe meM saMyojita karanA kaThina hai, kyoMki guNasthAnasiddhAnta meM to cauthe guNasthAna meM hI anantAnubandhI kaSAyoM kA kSaya yA kSayopazama ho jAtA hai| punaH upazamazreNI se vikAsa karanevAlA to sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM bhI darzanamoha aura anantAnubandhIkaSAya kA upazama hI karatA hai, kSaya nhiiN| ataH anantaviyojaka kA artha anantAnubandhI kaSAya kA kSaya mAnane se upazamazreNI kI dRSTi se bAdhA AtI hai| samyagdRSTi, zrAvaka evaM virata ke pazcAt anantaviyojaka kA krama AcArya ne kisa dRSTi se rakhA, yaha spaSTa nahIM ho pA rahA hai|" ( guNa. siddhA. eka vizle. / pR.9-10)| ye sabhI dhAraNAe~ guNasthAnasiddhAnta, karmasiddhAnta aura tattvArthasUtra ke siddhAntoM ke viruddha haiN| pahalI bAta to yaha hai ki upazamakazreNI para dvitIyopazama-samyagdRSTi hI nahIM, kSAyikasamyagdRSTi bhI ArUr3ha hotA hai aura dvitIyopazama-samyagdarzana tathA kSAyikasamyagdarzana meM anantAnubandhikaSAyoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama nahIM hotA, visaMyojanA hotI hai, arthAt viziSTa samyaktvapariNAma se unheM apratyAkhyAnAvaraNAdi bAraha kaSAyoM aura nau nokaSAyoM ke rUpa meM pariNamita kiyA jAtA hai| kevala darzanamoha kA upazama aura kSaya hotA hai| visaMyojita ( apratyAkhyAnAvaraNAdi ke rUpa meM pariNamita) anantAnubandhI kA kSaya kSapakazreNI para ArUr3ha muni hI karatA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 __ dUsarI bAta yaha hai ki anantAnubandhI kA viyojana kevala cauthe guNasthAna meM nahIM, balki cauthe, pA~caveM, chaThe aura sAtaveM meM se kisI meM bhI ho sakatA hai| aura sAtaveM guNasthAna meM anantAnubandhI ke viyojana se hI dvitIyopazama samyaktva kI prApti hotI hai| isakI puSTi zrI nemicandra siddhAntacakravartI-kRta labdhisAra ke nimnalikhita vacanoM se hotI hai uvasamacariyAhimuho vedagasammo aNaM vijoyittaa| aMtomuhuttakAlaM adhApavatto'pamatto y|| 205 // tatto tiyaraNavihiNA daMsaNamohaM samaM khu uvsmdi| sammattuppattiM vA aNNaM ca gunnseddhikrnnvihii|| 206 // anuvAda-"upazamacAritra ke sammukha huA vedakasamyagdRSTi jIva sarvaprathama pUrvokta vidhAna se anantAnubandhI kI visaMyojanA karake antarmuhUrtakAla taka adha:pravRtta-apramatta arthAt svasthAna-apramatta hotA hai|" (205) / "anantAnubandhI kI visaMyojanA ke antarmuhUrta pazcAt tIna karaNa-vidhi ke dvArA tInoM darzanamohanIya-karmaprakRtiyoM ko eka sAtha upazamAtA hai| guNazreNI, karaNa va anya arthAt sthitikANDaka, anubhAgakANDaka Adi vidhi prathamopazama-samyaktvotpatti ke sadRza karatA hai|" (206) / ___ isa pramANa se siddha hai ki upazamacAritra ko prApta karane ke lie arthAt upazamakazreNi para ArUr3ha hone ke lie kSAyopazamikasamyagdRSTi jIva apramattasaMyataguNasthAna meM anantAnubandhI ke viyojanapUrvaka darzanamoha kA upazama karatA hai| aura anantAnubandhI ke viyojana yA visaMyojanA kA artha kSaya hai hI nahIM, yaha pUrva meM jayadhavalA TIkA se pramANita kiyA jA cukA hai, ataH 'virata' ke pazcAt anantaviyojaka avasthA ke ullekha se upazamazreNI kI dRSTi se koI bAdhA nahIM aatii| yaha bAdhA 'anantaviyojaka' ke vAstavika artha kI anabhijJatA ke kAraNa guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ke mastiSka meM AyI hai| isIlie unheM yaha spaSTa nahIM ho pAyA ki samyagdRSTi, zrAvaka evaM virata ke pazcAt anantaviyojaka kA krama AcArya ne kisa dRSTi se rakhA hai? yadi ve 'anantaviyojaka' ke uparyukta artha se, jo tattvArthasUtrakAra ko abhISTa thA, tathA dvitIyopazamasamyaktva kI prApti meM anantaviyojana kI anivAryatA ke tathya se paricita hote, to unheM yaha samajhane meM dera na lagatI ki AcArya ne anantaviyojaka kA krama vahA~ kisa dRSTi se rakhA hai| unheM usake krama kA aucitya turanta buddhigamya ho jAtA aura use guNasthAna ke caukhaTe meM saMyojita karanA kaThina nahIM hotaa| tattvArthasUtrakAra kI sUtraracanA meM guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ko visaMgati dikhAyI denA, isa bAta kA sabUta hai ki mAnya vidvAn kI dhAraNAe~ evaM cintanapaddhati tattvArthasUtrakAra ke viruddha haiN| For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 383 ukta vidvAn ko guNazreNinirjarAsUtra meM upazAntamoha aura kSINamoha ke bIca meM kSapaka kA krama rakhA jAnA bhI ayuktisaMgata pratIta huA hai| ve likhate haiM-"kSapaka ko sUkSmasAmparAya se bhI yojita (samIkRta) kiyA jA sakatA hai, kintu umAsvAti ne upazAntamoha aura kSINamoha ke bIca jo kSapaka kI sthiti rakhI hai, usakA yuktisaMgata samIkaraNa kara pAnA kaThina hai, --- guNasthAnasiddhAnta meM aisI bIca kI koI avasthA nahIM hai| sambhavataH umAsvAti darzanamoha aura cAritramoha donoM kA prathama upazama aura phira kSaya mAnate hoNge|" (guNa. siddhA. eka vizle. / pR.10)| tattvArthasUtrakAra ne upazAntamoha aura kSINamoha ke bIca kSapaka kI sthiti kyoM rakhI hai, yaha to sUtra se hI spaSTa hai| tattvArthasUtrakAra ne sUtra meM kramazaH asaMkhyeyaguNanirjarA karanevAloM kA varNana kiyA hai| upazAntamoha muni kI apekSA kSapaka (kSapaka zreNI ke tIna guNasthAnoM ke muni) asaMkhyeyaguNanirjarA karate haiM aura kSapaka se asaMkhyeyaguNanirjarA kSINamoha muni karatA hai, ataH uparyukta krama yuktisaMgata hai| yaha satya hai ki caturdaza guNasthAna-samUha meM upazamakazreNI ke upazAntamoha guNasthAna ke bAda kSapakazreNI ke apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM kA krama nahIM hai| sAtaveM guNasthAna ke Age guNasthAnoM kI upazamaka aura kSapaka, ye do alaga-alaga zreNiyA~ Arambha ho jAtI haiM, jo alaga-alaga samAnAntara krama se Age bar3hatI haiN| inameM upazamakazreNI gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna para samApta ho jAtI hai, kintu kSapakazreNI abAdhagati se bar3hatI huI caudahaveM guNasthAna para khatma hotI hai| upazamakazreNI meM cAritramoha kI viziSTa prakRtiyoM kA kevala antarmuhUrta ke lie udaya rukatA hai, ve sattA se nahIM htttiiN| kintu kSapakazreNI meM ve sattA se kramazaH alaga hotI jAtI haiM, phalasvarUpa kSapakazreNI ke tIna guNasthAnoM meM upazamazreNI ke cAroM guNasthAnoM kI apekSA adhika vizuddha pariNAma hote haiM, jinase unameM upazAntamoha guNasthAna kI apekSA asaMkhyeyaguNanirjarA hotI hai| yahI pradarzita karane ke lie tattvArthasUtrakAra ne guNazreNinirjarAsUtra meM upazamakazreNI ke upazAntamoha guNasthAna ke pazcAt kSapakazreNI ke Adya tIna guNasthAnoM kA krama rakhA hai| guNasthAnavikAsavAdI vidvAn isa guNasthAnasiddhAnta se anabhijJa the, isIlie unakI samajha meM yaha nahIM AyA ki tattvArthasUtrakAra ne upazAntamoha ke anantara kSapaka kA sthAna kyoM rakhA hai? aura tattvArthasUtrakAra ko doSI ThaharAte hue ve kaha par3e-"umAsvAti ne upazAntamoha aura kSINamoha ke bIca jo kSapaka kI sthiti rakhI hai, usakA yuktisaMgata samIkaraNa kara pAnA kaThina hai|" yadi ukta vidvAn uparyukta guNasthAnasiddhAnta se abhijJa hote, to unheM yaha kaThinAI mahasUsa nahIM hotii| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra05 guNazreNinirjarAsUtra meM guNasthAnoM kA krama kramazaH asaMkhyeyaguNanirjarA karanevAloM kI apekSA rakhA gayA hai / sarvatra niyatakrama se hI guNasthAnoM kA ullekha kiyA jAya, prayojanavaza aniyatakrama se ullekha kI AvazyakatA ho, to bhI aisA na kiyA jAya, aisA to jinendra kA upadeza nahIM hai / tathA jaba niyatakrama se guNasthAnoM kA ullekha ho, tabhI ve guNasthAna kahalAyeMge, aniyatakrama se ullekha karane para guNasthAna nahIM kahalAyeMge, aisA bhI Agamavacana nahIM hai| isI prakAra sarvatra caudaha guNasthAnoM kA ullekha hone para hI ve guNasthAna kahalA sakate haiM, prayojanAnusAra eka yA do kA ullekha karane se ve guNasthAna kI paribhASA se cyuta ho jAyeMge aura 'AdhyAtmika vikAsa kI avasthA' kahalAne lageMge, aisA bhI Agama meM nahIM kahA gayA hai| ye sAre niyama guNasthAna vikAsavAdI vidvAn ne svayaM kalpita kiye haiM, tAki 'tattvArtha' ke guNazreNinirjarAsUtra meM guNasthAnoM ke ullekha kA abhAva siddha kiyA jA sake / kintu guNasthAnoM kA aniyatakrama se yuktisaMgata ullekha karanevAlA 'tattvArtha' kA guNazreNinirjarAsUtra ina kalpita niyamoM ko nirasta kara detA hai aura siddha karatA hai ki usameM guNasthAnoM kA spaSTataH ullekha hai tathA vaha sampUrNa guNasthAnasiddhAnta kA dyotana karatA hai / guNasthAnavikAsavAdI vidvAn kA kathana hai ki guNazreNinirjarAsUtra meM " mithyAdRSTi, sAsvAdana (sAsAdana), samyagmithyAdRSTi aura ayogikevalI kI koI carcA nahIM hai| upazama aura kSapaka zreNI kI alaga-alaga koI carcA bhI yahA~ nahIM hai|" (guNa. siddhA. eka vizle / pR. 10) / yaha to guNazreNinirjarAsUtra ke pratipAdya viSaya se hI spaSTa hai ki usameM mithyAdRSTi, sAsAdana aura samyagmithyAdRSTi guNasthAnoM kA ullekha nahIM ho sakatA thA, kyoMki ina guNasthAnoM meM guNazreNinirjarA to kyA, sAmAnya avipAka nirjarA bhI nahIM hotii| ayogikevalI kI carcA pRthak se karane kI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki sayogikevalI aura ayogikevalI donoM guNasthAnoM meM kSINamoha kI apekSA samAna asaMkhyeyaguNanirjarA hotI hai, ataH 'jina' zabda se donoM kA ullekha kiyA gayA hai| tathA sUtra meM upazamaka aura upazAntamoha ina do zabdoM se upazamakazreNi kA aura kSapaka tathA kSINamoha ina do zabdoM se kSapaka zreNi kA spaSTataH saMketa kiyA gayA hai| guNazreNinirjarA ke prasaMga meM 'upazamaka' zabda se upazamaka zreNI ke Adya tIna guNasthAnoM kA tathA 'kSapaka' zabda se kSapakazreNI ke zurU ke tIna guNasthAnoM kA sAmAnyagrAhI naigamanaya se SaTkhaNDAgama meM bhI nirdeza kiyA gayA hai, isa tathya ko sUcita karanevAle dhavalAkAra vIrasenasvAmI ke vacana pUrva meM uddhRta kiye gaye haiN| (dekhie, zIrSaka 2.1.3) / isa prakAra guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne guNazreNinirjarAsUtra meM guNasthAnoM ke ullekha kA abhAva siddha karane ke lie jitane bhI svakalpita hetu prastuta kiye haiM, ve saba nirasta ho jAte haiM aura siddha hotA hai For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 385 ki ukta sUtra meM guNasthAnoM kA hI ullekha hai aura kisa guNasthAnavAlA jIva kisa vizeSatA se yukta hone para apane pUrvavartI yA uttaravartI guNasthAnavAle jIva se asaMkhyeyaguNanirjarA karatA hai, isa guNasthAnasiddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai| 2.3. guNazreNinirjarA-sthAnakrama meM AdhyAtmika-vikAsakrama ghaTita nahIM hotA guNazreNinirjarA ke sthAnoM kA krama kahIM-kahIM guNasthAnoM ke krama ke anusAra nahIM hai, isalie guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne unheM guNasthAna nahIM mAnA, apitu AdhyAtmika vikAsa kI avasthA mAnA hai| arthAt ve mAnate haiM ki sUtra meM jisa avasthA kA jisa krama se ullekha hai, vahI avasthA usI krama se AtmA meM prakaTa hotI hai| dUsare zabdoM meM pUrvAvasthA se uttara avasthA kA vikAsa hotA hai| apane isa mata ko prakaTa karate hue ukta vidvAn likhate haiM "tattvArthasUtra meM AdhyAtmika vikAsa kA jo krama hai, usakI guNasthAnasiddhAnta se isa artha meM bhinnatA hai ki jahA~ guNasthAnasiddhAnta meM AThaveM guNasthAna se upazamazreNI aura kSapakazreNI se ArohaNa kI vibhinnatA ko svIkAra karate hue bhI yaha mAnA hai ki upazamazreNIvAlA kramazaH AThaveM, naveM evaM dasaveM guNasthAna se hokara gyArahaveM guNasthAna meM jAtA hai, jaba ki kSapakazreNIvAlA kramazaH AThaveM, naveM evaM dasaveM guNasthAna se sIdhA bArahaveM guNasthAna meM jAtA hai| jabaki umAsvAti yaha mAnate pratIta hote haiM ki cAhe darzanamoha ke upazama aura kSaya kA prazna ho yA cAritramoha ke upazama yA kSaya kA prazna ho, pahale upazama hotA hai aura phira kSaya hotA hai| darzanamoha ke samAna cAritramoha kA bhI kramazaH upazama, upazAnta, kSapaNa aura kSaya hotA hai| unhoMne upazama aura kSaya ko mAnate hue unakI alaga-alaga zreNI kA vicAra nahIM kiyA hai| umAsvAti kI karmavizuddhi kI dasa avasthAoM meM prathama pA~ca kA sambandha darzanamoha ke upazama aura kSapaNa se hai tathA antima pA~ca kA sambandha cAritramoha ke upazama, upazAnta, kSapaNa aura kSaya se hai| prathama bhUmikA meM samyagdRSTi kA kramazaH zrAvaka aura virata ina do bhUmikAoM ke rUpa meM cAritra kA vikAsa to hotA hai, kintu usakA samyagdarzana aupazamika hotA hai, ataH vaha upazAntadarzanamoha hotA hai| aisA sAdhaka cauthI avasthA meM anantAnubandhI kaSAya kA kSapaNa (viyojana) karatA hai, ataH vaha kSapaka hotA hai| isa pA~cavIM sthiti ke anta meM darzanamoha kA kSaya ho jAtA hai, ataH vaha kSINadarzanamoha hotA hai| chaThI avasthA meM cAritramoha kA upazama hotA hai, ataH vaha upazamaka-(caritramoha) kahA jAtA hai| sAtavIM avasthA meM cAritramoha upazAnta hotA hai| AThavIM meM usa upazAnta-caritramoha kA kSapaNa kiyA jAtA hai, ataH vaha kSapaka hotA hai| navI avasthA meM cAritramoha kSINa ho jAtA hai, ataH use kSINamoha kahA jAtA hai aura dasavIM avasthA meM 'jina' avasthA prApta hotI hai|" (guNa. siddhA. eka vizle./ pR.10-11)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 AdhyAmika vikAsa ke kalpita krama kA nirasana 1. AdhyAtmikavikAsa kA yaha kalpita krama tattvArthasUtrakAra ke mata ke viruddha hai| yadi guNazreNinirjarAsUtra ko uparyukta prakAra se hI AdhyAtmika vikAsa ke krama kA pradarzana mAnA jAya, to usameM kSAyopazamika-samyaktva, kSAyopazamika-cAritra evaM kSAyopazamika-saMyamAsaMyama ( zrAvakAvasthA ) kA kisI bhI krama para ullekha na hone se inheM AdhyAtmika vikAsa kI avasthA nahIM mAnA jA sakatA, jaba ki tattvArthasUtrakAra ne kSAyopazamikabhAva-pradarzaka sUtra meM inheM kSAyopazamika ( karmoM ke kSayopazama se prakaTa honevAle ) bhAva tathA samyaktva, cAritra evaM saMyamAsaMyama kahakara AtmavikAsa kI hI avasthA batalAyA hai| sUtra isa prakAra hai "jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcabhedAH smyktvcaaritrsNymaasNymaashc|" (ta.sU.-di.2/5, shve.2/5)| anuvAda-"mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya ye cAra jJAna; kumati, kuzruta aura ku-avadhi (vibhaMga) ye tIna ajJAna; cakSu, acukSa aura avadhi ye tIna darzana; dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ye pA~ca labdhiyA~ tathA samyaktva, cAritra aura saMyamAsaMyama ye aThAraha kSAyopazamikabhAva jIva ke bhAva haiN|" . tattvArthAdhigamabhASya (2/5) meM bhI samyaktva, cAritra aura saMyamAsaMyama ko kSAyopazamika bhAva kahA hai- "--- samyaktvaM cAritraM saMyamAsaMyama ityete'STAdaza kSAyopazamikA bhAvA bhvntiiti|" yataH ina kSAyopazamika AdhyAtmika avasthAoM kA vikAsa ukta sUtra meM pradarzita nahIM kiyA gayA hai, ataH siddha hai ki vaha AdhyAtmika avasthAoM ke vikAsakrama kA pradarzaka sUtra nahIM hai| 2. aupazamika samyagdarzana kA utkRSTa sthitikAla antarmuhUrta mAtra hai| anAdimithyAdRSTi jIva sarvaprathama upazamasamyaktva prApta karatA hai, vaha usameM antarmuhUrta taka sthita rahatA hai| usake bAda yadi vaha mithyAtva ke udaya se mithyAdRSTi yA samyagmithyAtva ke udaya se samyagmithyAdRSTi nahIM hotA athavA upazamasamyaktva ke kAla meM jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se chaha Avali zeSa rahane para anantAnubandhI ke udaya se sAsAdanasamyagdRSTi nahIM hotA, to samyaktvaprakRti kA udaya hone se kSAyopazamikasamyagdRSTi ho jAtA hai| usake bAda apratyAkhyAnAvaraNakaSAya ke kSayopazamayogya vizuddha pariNAma hone para ukta kaSAya kA kSayopazama kara zrAvaka avasthA prApta karatA hai| tatpazcAt yogya vizuddha pariNAmoM ke prakarSa se pratyAkhyAnAvaraNakaSAya kA kSayopazama kara 'virata' Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 387 avasthA kA svAmI banatA hai| isa prakAra prAyaH kSAyopazamika samyagdRSTi hI zrAvaka aura virata avasthAoM ko prApta karatA hai| kadAcit koI anAdi mithyAdRSTi jIva prathamopazama-samyaktva aura saMyamAsaMyama athavA saMyama ko eka sAtha prApta kara saMyatAsaMyata (zrAvaka) athavA apramattasaMyata avasthA meM pahu~catA hai, vaha antarmuhUrtaparyanta prathamopazamasamyaktva meM sthita rahatA hai, usake pazcAt kSAyopazamika samyagdRSTi ho jAtA hai| ataH guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne jo zrAvaka aura virata meM niyama se aupazamika samyagdarzana mAnA hai, vaha tattvArthasUtrakAra ke mata ke viruddha hai, kyoMki tattvArthasUtrakAra ne samyagdarzana kA kSAyopazamika bheda bhI batalAyA hai, aura vaha asaMyatasamyagdRSTi se lekara apramattasaMyata taka cAra avasthAoM meM hI raha sakatA hai, kyoMki usake Age kevala dvitIyopazamasamyagdarzana yA kSAyikasamyagdarzanavAlA hI vikAsa kara sakatA hai| isalie yadi guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ke anusAra guNazreNinirjarA kI zrAvaka aura virata avasthAoM meM aupazamika samyagdarzana ke astitva ko AdhyAtmika vikAsa mAnA jAya, to aisA AdhyAtmika vikAsa guNazreNinirjarAsUtra pradarzita nahIM krtaa| isase siddha hai ki guNazreNinirjarAsthAna kramazaH vikasita AdhyAtmika avasthAe~ nahIM haiN| 3. kevala virata-avasthA se anantaviyojaka avasthA vikasita nahIM hotI, apitu asaMyatasamyagdRSTi aura zrAvaka-avasthA se bhI vikasita hotI hai| ataH vaha vikAsa kI cauthI avasthA nahIM hai, apitu asaMyatasamyagdRSTi kI apekSA dUsarI avasthA hai| isalie guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne jo anantaviyojaka avasthA ko vikAsa kI cauthI avasthA mAnA hai, vaha guNazreNinirjarAsUtra se pramANita nahIM hotii| isase bhI siddha hai ki usameM pradarzita avasthAe~ AdhyAtmika vikAsa kI kramika avasthAe~ nahIM haiN| 4. cU~ki anantaviyojaka avasthA vikAsa kI cauthI avasthA nahIM hai, isalie usake bAda ullikhita darzanamohakSapaka-avasthA vikAsa kI pA~cavIM avasthA nahIM hai| vaha cauthI avasthA bhI nahIM hai, kyoMki darzanamoha kA kSaya bhI asaMyatasamyagdRSTi, zrAvaka tathA virata, inameM se kisI meM bhI ho sakatA hai| 5. darzanamoha ke kSaya ke bAda cAritramoha-upazamaka avasthA utpanna nahIM hotI, kyoMki darzanamoha kA kSaya asaMyatasamyagdRSTi-avasthA meM bhI hotA hai aura usake bAda apratyAkhyAnAvaraNa-kaSAya ke kSayopazama se kSAyopazamika zrAvaka avasthA prakaTa hotI hai| tattvArthasUtrakAra ne zrAvaka (saMyamAsaMyama ) avasthA ko kSAyopazamikabhAva batalAyA hai, isakA pramANa pUrva meM diyA jA cukA hai| ataH guNasthAna-vikAsavAdI vidvAn ne jo darzanamohakSapaka-avasthA se cAritramoha-upazamaka-avasthA kA vikAsa mAnA hai, vaha tattvArthasUtrakAra ke mata ke viruddha hai| yaha bhI isa bAta kA sabUta hai ki guNazreNinirjarAsUtra meM AdhyAtmika avasthAoM ke vikAsakrama kA prarUpaNa nahIM hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 6. tattvArthasUtrakAra ne aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ko bhI jIva kA svatattva batalAyA hai-'samyaktvacAritre' (t.suu./2/3)| guNazreNinirjarAsUtra meM upazamaka aura upazAntamoha zabdoM ke dvArA aupazamikacAritra kA kathana to kiyA gayA hai, kintu aupazamika samyaktva kA kathana nahIM hai| ataH guNazreNinirjarAsUtra ko AdhyAtmika avasthAoM ke vikAsakrama kA sUcaka nahIM mAnA jA sktaa| 7. guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne guNazreNinirjarAsUtra meM ullikhita avasthAoM ke kramAnusAra hI pUrvAvasthA se uttara avasthA kA vikAsa mAnA hai| ataH 'upazAntamoha' ke bAda 'kSapaka' kA ullekha hone se unhoMne yaha dhAraNA banAyI hai ki tattvArthasUtrakAra darzanamoha aura cAritramoha donoM kA pahale upazama mAnate haiM, phira kssy| kintu jaise cAritramoha ke prasaMga meM 'kSapaka' ke pUrva 'upazAntamoha' kA ullekha hai, vaise hI 'darzanamohakSapaka' ke pUrva 'upazAntadarzanamoha' kA ullekha nahIM hai| isase isa dhAraNA kI puSTi nahIM hotI ki tattvArthasUtrakAra darzanamoha kA pahale upazama mAnate haiM, phira kssy| tathA sUtra meM cAritramoha kI anantAnubandhI-prakRtiyoM ke upazamapUrvaka kSaya kA ullekha nahIM hai, isase siddha hotA hai ki tattvArthasUtrakAra ko cAritramoha kA upazamapUrvaka kSaya iSTa nahIM hai| 8. eka prazna vicAraNIya hai| upazAntamoha avasthA meM bhI mohanIya karma kA udaya nahIM rahatA aura kSINamoha avasthA meM bhii| upazAntamoha-avasthA meM bhI sAtAvedanIya ke atirikta samasta karmoM kA Asrava-bandha ruka jAtA hai aura kSINamoha-avasthA meM bhii| taba kSINa-moha-avasthA ke bAda hI 'jina' avasthA kyoM prApta hotI hai, upazAntamoha avasthA ke bAda kyoM nahIM? isakA kAraNa yaha hai ki upazAnta-avasthA yA upazamaavasthA kA utkRSTakAla antarmuhUrtamAtra hai| antarmuhUrta ke bAda kaSAya kA udaya hone para vaha samApta ho jAtI hai aura muni kSAyopazamika virata-avasthA meM pahu~ca jAtA hai| kadAcit usase nIce bhI jA sakatA hai| ataH jaba kSAyikasamyagdarzana-sahita kSAyopazamika-cAritravAlA 'virata', cAritramoha kA kramazaH kSaya karate hue kSINamoha ho jAtA hai, taba darzanamohanIya aura cAritramohanIya ke udaya kA avasara na rahane se Age bar3hatA hai aura 'jina' avasthA prApta kara letA hai| isa prakAra tattvArthasUtrakAra dvArA upazAntamohaavasthA ke bAda 'jina' avasthA kI prApti na batalAye jAne se siddha hai ki ve 'virata' (apramatta-virata) avasthA se upazamaka aura kSapaka ina do zreNiyoM kA AraMbha honA tathA upazamakazreNI para ArUr3ha hokara usase jIva kA niyamataH patita honA athavA bhavakSaya se mRtyu ko prApta honA mAnate haiN| unhoMne guNazreNinirjarAsUtra meM cAritramoha ke upazama se saMbaMdhita upazamaka aura upazAntamoha tathA kSaya se sambandhita kSapaka aura kSINamoha ina do-do avasthAoM kA ullekha karake bhI ukta do zreNiyoM ke astitva Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 389 kI sUcanA dI hai / 'upazamaka' aura 'kSapaka' zabda upazamakazreNI aura kSapaka zreNI ke Adya tIna guNasthAnoM ke sUcaka haiN| yadi tattvArthasUtrakAra ko uparyukta do-do avasthAoM se upazamaka aura kSapaka zreNiyA~ abhipreta na hotIM, to jaise ekamAtra 'darzanamohakSapaka' zabda se darzanamoha kA kSaya sUcita kara diyA gayA hai, vaise hI ekamAtra 'cAritramohopazamaka' zabda se cAritramoha kA upazama aura kevala 'cAritramohakSapaka' zabda se cAritramoha kA kSaya sUcita kara diyA jAtA, upazAntamoha aura kSINamoha avasthAoM ke ullekha kI AvazyakatA na hotI / tAtparya yaha ki tattvArthasUtrakAra ko upazamaka aura kSapaka zreNiyA~ mAnya thIM aura yaha bhI mAnya thA ki jIva kSAyopazamikacAritravAle apramattasaMyata - guNasthAna se upazama zreNI athavA kSapakazreNI para ArUr3ha hotA hai / upazamazreNI para ArUr3ha honevAlA upazamakAla ke samApta hone para usase patita hokara kSAyopazamika - cAritravAle guNasthAna meM athavA usase hote hue aura bhI nIce ke guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai / kintu jo jIva usI kSAyopazamika- cAritravAle apramattasaMyata-guNasthAna se kSapakazreNI para ArohaNa karatA hai, vaha cAritramoha kA kSapaNa karate hue kSINamohaguNasthAna prApta kara letA hai, pazcAt 'mohakSayAjjJAna-darzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam ' (ta.sU./ 10 / 1 ) isa niyama ke anusAra 'jina' ho jAtA hai / isa prakAra tattvArthasUtrakAra cAritramoha kA kSaya kSayopazamapUrvaka mAnate haiM, na ki upazamapUrvaka, ataH guNasthAnavikAsavAdI vidvAn kI yaha dhAraNA atarkasaMgatarUpa se kapolakalpita hai ki tattvArthasUtrakAra darzanamoha aura cAritramoha kA pahale upazama aura bAda meM kSaya mAnate haiM / ina pramANoM aura yuktiyoM se yaha bhalI-bhA~ti siddha ho jAtA hai guNanirjarAsUtra meM AdhyAtmika avasthAoM kA vikAsakrama sUcita nahIM kiyA gayA hai, apitu vibhinna guNasthAnoM athavA unakI viziSTa avasthAoM meM kAlavizeSa meM honevAle vizuddha pariNAmoM prakarSa se usI guNasthAna kI pUrvAvasthA kI apekSA athavA anya guNasthAna kI apekSA jo asaMkhyeyaguNanirjarA hotI hai, usakA jJApana kiyA gayA hai| isa prakAra guNazreNinirjarAsUtra meM guNasthAnoM ke hI nAmoM, unakI viziSTa avasthAoM tathA guNasthAnasiddhAnta ke hI anusAra uttarottara asaMkhyeyaguNanirjarA kA varNana hai / ataH tattvArthasUtrakAra guNasthAnasiddhAnta se suparicita the| 2.4. 'samyagdRSTi' Adi meM guNasthAna kA lakSaNa vidyamAna uparyukta guNazreNinirjarAsUtra meM varNita samyagdRSTi Adi avasthAoM ke sAtha tattvArthasUtrakAra ne 'guNasthAna' zabda kA prayoga nahIM kiyA, isalie DaoNkTara sAgaramala jI ne For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra05 unheM guNasthAna kahane kI bajAya 'AdhyAtmika vizuddhi kI avasthAe~' kahakara unake guNasthAna hone ke satya kA apalApa karane kI ceSTA kI hai| kintu tattvArtha sUtrakAra ne unake sAtha 'AdhyAtmika vizuddhi kI avasthA' nAma kA bhI prayoga nahIM kiyA, ataH unheM isa nAma se bhI vyavahRta karanA aprAmANika hai| isake atirikta yaha (AdhyAtmika vizuddhi kI avasthA ) pAribhASika (vizeSArthasUcaka ) zabda bhI nahIM hai, apitu paribhASA (vizeSArtha) hI hai| isa paribhASA kA sUcaka zAstraprasiddha pAribhASika zabda 'guNasthAna' hai / ataH 'samyagdRSTi', 'zrAvaka', 'virata' Adi avasthAoM ko 'guNasthAna' zabda se abhihita karanA hI zAstrasammata zabdavyavahAra hai / ina avasthAoM ke guNasthAna hone kA pahalA pramANa to yaha hai ki Agama meM inheM sarvatra jIvasamAsa evaM guNasthAna zabdoM se hI abhihita kiyA gayA hai, kisI anya zabda se nhiiN| dUsarA pramANa yaha hai ki inameM guNasthAna kA hI lakSaNa vyApta hai, kisI anya padArtha kA nhiiN| 'samyagdRSTi', 'zrAvaka', 'virata' Adi avasthAoM meM jo samyagdarzanajJAna - cAritra kI taratamatA arthAt uttarottara utkarSayukta hone kA guNa hai, vahI unake guNasthAna hone kA lakSaNa hai / vIrasena svAmI ne mokSa ke sopAnoM ko guNasthAna kahA hai - "mokSasya sopAnIbhUtAni caturdaza guNasthAnAni / " (dhavalA / Sa.kha./pu.1 / 1,1,22/ pR.201)| arthAt samyagdarzanajJAnacAritra kI uttarottara vikasita avasthAoM kA nAma guNasthAna hai / zvetAmbarAcArya haribhadra sUri ne bhI jJAnadarzanacAritrarUpa paramparA ko 'guNasthAna' zabda se abhihita kiyA hai / yathA 'paramparayA jJAnadarzanacAritrarUpayA mithyAdRSTi-sAsvAdanasamyagmithyAdRSTyaviratasamyagdRSTi-viratAvirata- pramattApramatta- 1 - nivRttyanivRttibAdarasUkSmopazAnta kSINamoha-sayogyayogiguNasthAnabhedabhinnayA gatAH / " ( lalitavistarA / 'siddhANaM - ' gAthA 1/ pR.394 ) / 44 ina pramANoM se 'samyagdRSTi' Adi avasthAoM ke guNasthAna hone kI puSTi hotI hai| ye samyagdarzanajJAnacAritra kI uttarottara vRddhi ko prApta avasthAe~ darzanamohanIya evaM cAritramohanIya ke upazama, kSayopazama evaM kSaya se tathA jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke kSaya se prakaTa hotI haiM tathA samyagdarzanAdirUpa vizuddhivizeSa ke kAraNa kramazaH adhikAdhika saMvara, nirjarA Adi mokSa sAdhaka kAryoM kA hetu haiM / isIlie inheM mokSasopAna evaM mokSamArga kI paramparA kahA gayA hai / ata eva guNasthAnoM meM hI uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai / phalasvarUpa guNazreNi- nirjarAsUtra meM guNasthAnoM ko hI guNazreNinirjarAsthAna kahA gayA hai, kisI anya ko nhiiN| kyoMki samyagdRSTi, zrAvaka, virata Adi avasthAe~ do-do lakSaNavAlI nahIM haiM, jinameM se eka ko 'guNa zreNinirjarA kA sthAna' yA 'AdhyAtmika vikAsa kI avasthA' kahA jAya aura dUsarI ko 'guNasthAna' una saba kA eka-eka hI lakSaNa hai / jaise, 'samyagdRSTi' avasthA sarvatra samyagdarzanajJAna - lakSaNAtmaka For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 391 hI hai aura zrAvaka ( dezavirata ) avasthA sarvatra samyagdarzana-jJAnasahita-dezasaMyamAtmaka hI hai, ityaadi| ataH siddha hai ki AdhyAtmika vikAsa kI avasthAe~ aura guNasthAna abhinna haiN| sampUrNa digambara evaM zvetAmbara sAhitya meM aisA eka bhI pramANa nahIM hai, jisase yaha siddha ho ki 'samyagdRSTi' Adi avasthAe~ guNasthAna (mokSasopAna) nahIM haiN| ataH DaoN0 sAgaramala jI kA unheM guNasthAnoM se bhinna mAnanA aprAmANika hai| - Azcarya hai ki tattvArthasUtra meM 'samyagdRSTi' Adi avasthAoM ke sAtha 'guNasthAna' zabda kA prayoga na hone se DaoNkTara sA0 ne unheM guNasthAna mAnane se inakAra kara diyA, jaba ki ve yaha acchI taraha jAnate haiM ki sampUrNa digambara aura zvetAmbara sAhitya meM unheM guNasthAna hI kahA gayA hai aura ve guNasthAnoM ke hI pAribhASika zabda haiN| unhoMne guNazreNinirjarAsUtra ke prasaMga meM svayaM likhA hai ki "isa sUtra meM guNasthAna kI avadhAraNA se sambandhita kucha pAribhASika zabda, jaise darzanamoha-upazamaka, darzanamohakSapaka, (cAritramoha-) upazamaka, (cAritramoha-) kSapaka, upazAntamoha, kSINamoha, kevalI (jina) Adi upalabdha hote haiN|" (dekhiye, pAdaTippaNI 151) / ve yaha bhI acchI taraha jAnate haiM ki 'samyagdRSTi,' 'zrAvaka', 'virata' Adi avasthAoM meM guNasthAnoM kA hI lakSaNa vyApta hai| yaha saba jAnate hue bhI tattvArthasUtra meM varNita ina avasthAoM ko ve guNasthAna mAnane ke lie taiyAra nahIM hue| ve isa mAnyatA para aTala haiM ki guNazreNInirjarA kI AdhArabhUta ina dasa avasthAoM se hI Age calakara guNasthAnasiddhAnta vikasita huA hai| kintu guNazreNInirjarAsUtra se alaga bhI jIva kI avirata, dezavirata, pramattasaMyata Adi caudaha avasthAoM kA tattvArthasUtra meM ullekha huA hai aura vahA~ unake ullekha kA prayojana guNazreNI-nirjarA kA prarUpaNa nahIM hai, apitu unameM caturvidha dhyAnoM, bAIsa parISahoM Adi ke yathAyogya svAmitva kA prarUpaNa hai| (dekhie , Age zIrSaka 2.9) / isa prakAra guNazreNinirjarA kI AdhArabhUta dasa avasthAoM se alaga 'avirata', 'dezavirata' Adi caudaha avasthAoM kA tattvArthasUtra meM ullekha hone se siddha hai ki usameM caudaha guNasthAnoM kI mAnyatA pahale se hI upalabdha hai| ataH yaha mAnanA ki guNasthAnasiddhAnta tattvArthasUtra kI racanA ke bAda vikasita huA hai, pramANaviruddha hai| tathApi guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne isa tathya kI ora se A~kheM pherate hue ghoSaNA kara dI ki "umAsvAti ke 'tattvArtha' meM guNasthAna aura saptabhaMgI kI anupasthiti spaSTarUpa se sUcita karatI hai ki ye avadhAraNAe~ unake kAla taka astitva meM nahIM AyI thiiN|" (jai.dha.yA.sa./ pR.249-250)| 'tattvArthasUtra' meM ullikhita jo 'samyagdRSTi' Adi avasthAe~ lakSaNataH guNasthAna haiM, unheM kevala isalie guNasthAna na mAnanA ki unake sAtha 'guNasthAna' zabda kA prayoga For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra05 nahIM huA hai, vaisI hI kathA hai jaise koI hAthI ko sAkSAt khar3A huA dekhakara bhI use isalie hAthI na mAne ki usake Upara 'hAthI' zabda nahIM likhA hai / guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne isa kathA kA anusaraNa isalie kiyA hai, ki ve isa taraha yaha siddha kara sakeM ki tattvArthasUtra ke racanAkAla taka guNasthAna kI avadhAraNA kA vikAsa nahIM huA thA, isalie SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, samayasAra, bhagavatI - ArAdhanA, mUlAcAra Adi jina digambaragranthoM meM samyagdRSTi, zrAvaka (dezavirata), virata (saMyata ) Adi avasthAoM ke lie 'guNasthAna' zabda kA prayoga milatA hai, ve tattvArthasUtra (ukta vidvAn ke anusAra IsA kI tIsarI - cauthI zatAbdI) ke bAda race gaye haiM / kintu guNasthAna-vikAsavAdI vidvAn kA tattvArthasUtrollikhita 'samyagdRSTi' Adi avasthAoM ko guNasthAna na mAnanA pramANaviruddha hai, kyoMki sampUrNa digambara aura zvetAmbara sAhitya meM (yadyapi zvetAmbarasAhitya meM guNasthAnasiddhAnta SaTkhaNDAgama se anukRta hai ) 'samyagdRSTi', 'zrAvaka', 'virata' Adi avasthAoM ko guNasthAna hI kahA gayA hai aura unameM guNasthAna kA hI lakSaNa vyApta hai, ataH unakA guNasthAna honA nirvivAda hai / 2.5. samyagdRSTitva Adi saMvarAdi ke bhI hetu ukta avasthAoM ke guNasthAna hone kI puSTi isa tathya se bhI hotI hai ve kevala uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA kA AdhAra nahIM haiM, apitu karmaprakRtiyoM ke uttarottara adhika saMvara kA bhI hetu haiM, jaisA ki pUjyapAda svAmI ke nimnalikhita vacanoM se prakaTa hotA hai - " idaM vicAryate kasmin guNasthAne kasya saMvara iti ? " (sa. / si./9/1) / una avasthAoM meM karmaprakRtiyoM kA bandha bhI uttarottara alpa hotA jAtA hai aura parISahoM ke hetu bhI nyUna hote jAte haiM / unameM kramazaH uccatara cAritra dhAraNa karane kA kSamatA AtI jAtI hai aura uccatara dhyAna kI yogyatA kA bhI AvirbhAva hotA jAtA hai| isa taraha ve mAtra guNazreNinirjarA kI hetubhUta AdhyAtmika vizuddhatA kI dasa avasthAe~ nahIM haiM, apitu sampUrNa bandha aura mokSa kI praNAlI ke sopAnabhUta guNasthAna haiN| tattvArthasUtrakAra ne 'samyagdRSTi' Adi avasthAoM ke ye guNa 'tattvArtha' ke vibhinna sUtroM meM prarUpita kiye haiM, jo Age draSTavya haiN| ataH siddha hai ki tattvArthasUtrakAra sAmane guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNA pUrNarUpa meM vidyamAna thI / 2.6. upazamaka- kSapaka zreNiyoM kA ullekha tattvArthasUtrakAra ne guNazreNinirjarAsUtra meM cauthe se lekara caudahaveM guNasthAna taka gyAraha guNasthAnoM kA saMkSepa meM ullekha kiyA hai, yaha pUrva meM darzAyA jA cukA hai| For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 393 usameM 'upazamaka' aura 'kSapaka' ina do sAmAnyagrAhI saMjJAoM se upazamakazreNI aura kSapakazreNI ke 1. apUrvakaraNa, 2. anivRttibAdarasAmparAya aura 3. sUkSmasAmparAya ye tIna guNasthAna saMketita kiye gaye haiN| ukta saMjJAoM se ye hI tIna guNasthAna grAhya haiM, yaha SaTkhaNDAgama ke nimnalikhita sUtroM se pramANita hai1. "apuvvakaraNa-paviTTha-suddhisaMjadesu asthi uvasamA khvaa|" = apUrvakaraNa-praviSTa-zuddhisaMyatoM meM upazamaka aura kSapaka donoM hote haiN| 2. "aNiyaTTi-bAdara-sAMparAiya-paviTTha-suddhisaMjadesu asthi uvasamA khvaa|" = anivRttibAdara-sAmparAyika-praviSTa-zuddhisaMyatoM meM upazamaka bhI hote haiM aura kSapaka bhii| 3. "suhumasAMparAiya-paviTTha-suddhisaMjadesu asthi uvasamA khvaa|" sUkSmasAmparAya-praviSTa-zuddhi-saMyatoM meM upazamaka aura kSapaka donoM haiN| __ (SaTkhaNDAgama / pu.1/1,1,16-18)| AcArya amRtacandra ke nimnalikhita vacanoM se bhI uparyukta tathya kI puSTi hotI hai "apUrvakaraNopazamaka-kSapakAnivRttibAdarasAmparAyopazamaka-kSapaka-sUkSmasAmparAyopazamaka-kSapako --- / " ( A.khyA. / sa.sA. / gA. 50-55 ) / isase bhI siddha hai ki tattvArthasUtrakAra ne guNasthAnoM meM hI uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA batalAyI hai tathA ve guNasthAnasiddhAnta se samyagrUpeNa abhijJa the| yahA~ yadi kahA jAya ki ukta dasa avasthAoM meM parigaNita 'upazamaka' aura 'kSapaka' avasthAoM ke AdhAra para upazamakazreNI aura kSapakazreNI ke tIna guNasthAnoM kI kalpanA kara lI gayI hai, to yaha kathana pratyakSapramANa ke viruddha hogA, kyoMki unameM se 'anivRttibAdara-sAmparAya' aura 'sUkSmasAmparAya' guNasthAnoM kA tattvArthasUtra (9/ 12,9/10) meM zabdazaH ullekha hai| parISahoM ke prakaraNa meM apUrvakaraNa guNasthAna ko 'bAdarasAmparAya' meM hI zAmila kara liyA gayA hai, kyoMki usameM bhI sthUla kaSAya kA astitva hone se sabhI parISaha saMbhava haiN| yaha tathya spaSTa karatA hai ki tattvArthasUtrakAra guNasthAnoM kI upazamakazreNI aura kSapakazreNI se bhI suparicita the, arthAt unheM guruparamparA se guNasthAnasiddhAnta kA paripUrNa upadeza prApta huA thaa| guNazreNinirjarAsUtra meM 'anantaviyojaka' aura 'darzanamohakSapaka' zabdoM kA prayoga bhI tattvArtha-sUtrakAra kI guNasthAnasiddhAnta meM gaharI paiTha kA paricAyaka hai| isakI vivecanA Age kI jaayegii| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 2.7. samavAyAMga kA pramANa zvetAmbara-Agama 'samavAyAMga' meM guNazreNinirjarAsthAnoM ko caudaha guNasthAnoM ke hI antargata batalAyA gayA hai| zvetAmbaramuni upAdhyAya zrI AtmArAma jI ne tattvArthasUtrajainAgama-samanvaya grantha meM 'tattvArtha' ke ukta guNazreNinirjarAsUtra ko samavAyAMga (14/ 15) ke nimnalikhita caudaha-guNasthAna-nirdezaka sUtra para AdhArita batalAyA hai "kammavisohimaggaNaM paDucca caudasa jIvaTThANA paNNattA, taM jahA- ( micchAdiTThI, sAsAyaNasammAdiTThI sammAmicchAdiTThI) avirayasammAdiTThI virayAvirae pamattasaMjae appamattasaMjae niaTTibAyare aniyaTTibAyare suhumasaMparAe uvasAmae vA khavae vA uvasaMtamohe khINamohe sajogI kevalI ayogI kevlii|" ___ DaoN0 sAgaramala jI ne kahA hai ki samavAyAMga kA yaha sUtra prakSipta hai| yaha sahI hai, kintu isase yaha siddha hotA hai ki upAdhyAya zrI AtmArAma jI ne 'tattvArtha' ke guNazreNinirjarAsUtra ko samavAyAMga ke isa caturdaza-guNasthAna-nirdezaka sUtra para AdhArita mAnA hai, ataH unake matAnusAra ukta sUtra meM varNita 'samyagdRSTi' Adi avasthAe~ guNasthAna hI haiN| 2.8. jIvatattvapradIpikA kA pramANa digambara-paramparA ke zrI kezavavarNI ne bhI guNazreNinirjarA kI AdhArabhUta 'samyagdRSTi' Adi avasthAoM ko guNasthAna hI kahA hai| gommaTasAra-jIvakANDa meM 8 vI gAthA se lekara 65vIM gAthA taka caudaha guNasthAnoM ke svarUpa kA varNana karane ke pazcAt nimnalikhita do gAthAoM meM guNazreNinirjarA ke sthAnoM kA prarUpaNa kiyA gayA hai sammattuppattIe sAvayavirade annNtkmmNse| saNamohakkhavage kasAyauvasAmage ya uvsNte|| 66 // khavage ya khINamohe jiNesu davvA asNkhgunnidkmaa| tavivarIyA kAlA saMkhejaguNakkamA hoti // 67 // ina gAthAoM kI vyAkhyA karate hue zrI kezavavarNI likhate haiM "evaMvidhacaturdazaguNasthAneSu svAyuvarjitakarmaNAM guNazreNinirjarA tatkAlavizeSaM ca gAthAdvayenAha-prathamopazamasamyaktvotpattau karaNatrayapariNAmacaramasamaye vartamAnavizuddhi-viziSTamithyAdRSTe: AyurvarjitajJAnAvaraNAdikarmaNAM yadguNazreNinirjarAdravyaM tataH asNyt-smygdRssttigunnsthaan-gunnshrenninirjraadrvymsNkhyaatgunnm| tataH dezasaMyatasya gunnshrenninirjraa-drvymsNkhyaatgunnm| tataH sakalasaMyatasya guNazreNinirjarA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 395 drvymsNkhyaatgunnm|---ityekaadshsu sthAneSu guNazreNinirjarAdravyasya prtisthaanmsNkhyaatgunnittvmuktm|" (jI.ta.pra./ go.jI. / gaa.66-67)| isa prakAra zrI kezavavarNI ne caudaha guNasthAnoM meM guNazreNinirjarA ke gyAraha sthAna batalAye haiN| unhoMne sAtizaya mithyAdRSTi ke atirikta asaMyatasamyagdRSTi meM bhI guNazreNinirjarA batalAyI hai| ataH unake anusAra guNazreNinirjarA ke 11 sthAna haiN| isase spaSTa ho jAtA hai ki guNasthAna hI guNazreNinirjarA ke sthAna haiN| 2.9. caturdaza guNasthAnoM meM dhyAnAdi ke svAmitva kA kathana tattvArthasUtrakAra ne gyAraha guNasthAnoM meM guNazreNinirjarA ke prarUpaNa ke atirikta caudaha guNasthAnoM meM dhyAnabhedoM ke svAmitva kA aura pramattasaMyata se lekara ayogijina paryanta nau guNasthAnoM meM parISahabhedoM kI pAtratA kA bhI kathana kiyA hai| isake atirikta pramattasaMyata guNasthAna meM AhAraka zarIra ke utpAdana kI yogyatA kA nirdeza kiyA hai tathA dasaveM, gyArahaveM evaM bArahaveM guNasthAnoM ke AdhArabhUta cAritroM para bhI prakAza DAlA hai, sAtha hI saMyamAsaMyama evaM sarAgasaMyama ke nAma se saMyatAsaMyata evaM pramattasaMyata guNasthAnoM ko devAyu ke bandha kA kAraNa batalAyA hai| yathA 'tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm' (ta.sU.-di.9/34, zve. 9/35) isa sUtra meM 'avirata' zabda se avirati-sAdharmyavAle Adi ke cAra guNasthAnoM kA nirdeza karate hue mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, dezavirata evaM pramattasaMyata, ina chaha guNasthAnavI jIvoM ko ArtadhyAna kA svAmI batalAyA gayA hai| pUjyapAdasvAmI ne 'aviratA asaMyatasamyagdRSTyantAH' (sa.si./9/34) isa vyAkhyAna dvArA spaSTa kiyA hai ki 'avirata' pada mithyAdRSTi se lekara asaMyatasamyagdRSTi paryanta cAra guNasthAnoM kA sUcaka hai| mAnanIya paM0 sukhalAla jI saMghavI ne bhI uparyukta sUtra kA vivecana karate hue likhA hai-"prathama (avirata) ke cAra (mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi) tathA dezavirata va pramattasaMyata ina chaha guNasthAnoM meM ukta ArtadhyAna saMbhava hai|" (ta.sU./vi.sa./9/31-35/pR. 226) / "hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH' (ta.sa.-di.9/35, zve. 9/36) yahA~ Adi ke pA~ca guNasthAnoM ko raudradhyAna kA pAtra kahA gayA hai| 'AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya' (9/37) tathA 'upazAntakSINakaSAyayozca' (9/38), ye donoM sUtra kevala zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra meM haiN| ina donoM sUtroM se yaha artha pratipAdita hotA hai ki apramattasaMyata nAmaka sAtaveM se lekara kSINakaSAya nAmaka bArahaveM taka chaha guNasthAnoM meM dharmadhyAna hotA hai| paM0 sukhalAla jI saMghavI ne bhI likhA hai Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra05 "dharmadhyAna ke svAmiyoM (adhikAriyoM) ke viSaya meM zvetAmbara aura digambara paramparAoM meM mataikya nahIM hai| zvetAmbara-mAnyatA ke anusAra ukta do sUtroM meM nirdiSTa sAtaveM, gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnoM meM tathA isa kathana se sUcita AThaveM Adi bIca ke tIna guNasthAnoM meM arthAt sAtaveM se bArahaveM taka ke chaha guNasthAnoM meM dharmadhyAna sambhava hai| digambaraparamparA meM cauthe se sAtaveM taka ke cAra guNasthAnoM meM hI dharmadhyAna kI sambhAvanA mAnya hai| usakA tarka yaha hai ki zreNI ke Arambha ke pUrva taka hI samyagdRSTi meM dharmadhyAna sambhava hai aura zreNI kA Arambha AThaveM guNasthAna se hone ke kAraNa AThaveM Adi meM yaha dhyAna kisI bhI prakAra sambhava nahIM hai|" (ta.sU./ vi.sa./ 9/37-38/ pR.227)| digambaramAnya tattvArthasUtra meM dharmadhyAnasambandhI sUtra isa rUpa meM milatA hai'AjJApAya-vipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam' (9/36) aura pUjyapAdasvAmI ne 'dharmya dhyAnaM cturviklpmvseym| tadaviratadezaviratapramattApramattasaMyatAnAM bhavati' (sa.si.9 / 36) isa vacana dvArA asaMyatasamyagdRSTi se lekara apramattasaMyata taka cAra guNasthAnoM ko hI dharmadhyAna kA adhikArI batalAyA hai| 'zukle cAdye pUrvavidaH' (ta.sU.-di.9/37, zve. 9/39), tathA 'pare kevalinaH' (ta. sU.-di. 9 / 38, zve. 9/40) ye donoM sUtra digambaramatAnusAra 8 veM se lekara 14veM taka sAta guNasthAnoM meM aura zvetAmbaramatAnusAra 11veM se lekara 14veM taka cAra guNasthAnoM meM jIva ko kramazaH cAra prakAra ke zukladhyAnoM kA adhikArI prarUpita karane ke lie race gaye haiN| ina sUtroM kA artha karate hue paM0 sukhalAla jI saMghavI likhate haiM-"upazAntamoha aura kSINamoha meM pahale ke do zukladhyAna pUrvadhara ko hote haiN| --- zeSa do bhedoM ke svAmI kevalI arthAt terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavAle hI haiN|" (ta.sU./ vi.sa/9/39-40 / pR.227-228)| isa prakAra tattvArthasUtra meM digambaramatAnusAra pahale se lekara chaThe guNasthAna taka ArtadhyAna, pA~caveM guNasthAna taka raudradhyAna, cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka dharmadhyAna aura AThaveM se lekara caudahaveM taka zukladhyAna kA prarUpaNa kiyA gayA hai| tathA zvetAmbAramatAnusAra pahale se chaThe taka ArtadhyAna, pA~caveM taka raudradhyAna, sAtaveM se bArahaveM taka dharmadhyAna aura gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna taka zukladhyAna kA svAmitva batalAyA gayA hai| isa taraha tattvArthasUtra meM caudaha guNasthAnoM kA ullekha spaSTarUpa se milatA hai| nimnalikhita sUtroM meM bAIsa parISahoM kI yathAyogya pAtratA batalAne ke lie nau guNasthAnoM kA nirdeza kiyA gayA hai For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 397 "sUkSmasAmparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdaza' (ta.sU.-di.9/10, shve.9/10)| yahA~ sUkSmasAmparAya nAmaka dasaveM aura vItarAgachadmastha nAmaka gyArahaveM evaM bArahaveM guNasthAnoM meM caudaha parISahoM kI sambhAvanA batalAyI gayI hai| 11veM aura 12veM guNasthAnoM ke nAma kramazaH upazAntamoha aura kSINamoha haiM, jinakA nirdeza tattvArthasUtrakAra ne guNazreNinirjarAsUtra (9 / 45) meM kiyA hai tathA zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra ke 'upazAntakSINakaSAyayozca' (9 / 38) sUtra meM kiyA gayA hai| - 'ekAdaza jine' (9/11) sUtra meM 'jina' zabda se sayogakevalI aura ayogakevalI nAmaka 13veM aura 14 veM guNasthAna sUcita kiye gaye haiM aura unameM kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura mala, ina gyAraha parISahoM kI saMbhAvanA vyakta kI gaI hai, kyoMki inake kAraNabhUta vedanIyakarma kI sattA ukta donoM guNasthAnoM meM hotI hai| paM0 sukhalAla jI saMghavI likhate haiM-"terahaveM aura caudahaveM guNasthAnoM meM kevala gyAraha hI parISaha saMbhava haiN| --- zeSa gyAraha ghAtikarmajanya hote haiM aura ina guNasthAnoM meM ghAtikarmoM kA abhAva hone se ve saMbhava nahIM haiN|" (ta.sU/ vi.sa./9 / 11 / pR.216)| zvetAmbarAcArya siddhasenagaNI ne bhI 'jina' zabda ko antya (14veM) aura upAntya (13 veM) guNasthAnoM kA sUcaka batalAyA hai-"tatrAntyopAntyayorguNasthAnayorjinatvam --- / " (tattvArthabhASyavRtti / 9/11) / 'bAdarasAmparAye sarve' (ta.sU.-di. 9/12, zve. 9/12) isa sUtra ke dvArA chaThe se lekara nauveM guNasthAna taka sabhI bAIsa parISaha saMbhava batalAye gaye haiN| (dekhiye, agalA zIrSaka 2.11.2) / - 'sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAmparAyayathAkhyAtamiti cAritram' (ta.sU.-di. 9 / 18, zve. 9 / 18) isa sUtra meM dasaveM guNasthAna ke AdhArabhUta sUkSmasAmparAyacAritra kA evaM gyArahaveM-bArahaveM, guNasthAnoM ke AdhArabhUta yathAkhyAtacAritra kA kathana kiyA gayA hai| 'zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva' (ta. sU.-di.2/49) isa sUtra ke dvArA pramattasaMyataguNasthAnavI jIva ko AhAraka-zarIra kA svAmI batalAyA gayA hai| 'sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi daivasya' (ta.sU.-di.6/20, zve. 6/20) yaha sUtra pA~caveM aura chaThe guNasthAnoM meM devAyu ke Asrava kA pratipAdaka hai| 'tryekayogakAyayogAyogAnAm' (ta. sU.-di. 9/40, zve.9/42) yahA~ ayoga zabda ke dvArA ayogikevali-guNasthAna meM vyuparatakriyAnivarti-dhyAna kI pAtratA batalAyI gayI hai| For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 ina sUtroM meM 1.avirata, 2. dezavirata, 3. pramattasaMyata, 4.apramattasaMyata, 5. bAdarasAmparAya, 6.sUkSmasAmparAya, 7. upazAntakaSAya, 8.kSINakaSAya aura 9. kevalI, ina nau guNasthAnoM kA zabdataH nirdeza kiyA gayA hai| inameM 'avirata' zabda se mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura aviratasamyagdRSTi, ye cAra guNasthAna dyotita kiye gaye haiN| 'tryekayoga-kAyayogAyogAnAm' sUtra meM 'ayogAnAm' pada ayogakevaliguNasthAna kA pratipAdaka hai tathA 'ekAdaza jine' sUtra meM 'jina' zabda sayogijina aura ayogijina donoM kA vAcaka hai| guNazreNinirjarAsUtra meM paThita 'upazamaka' aura 'kSapaka' zabda upazamakazreNI aura kSapakazreNI ke AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAnoM kA pratipAdana karate haiN| isa prakAra zabdataH yA arthataH samasta caudaha guNasthAnoM kA ullekha tattvArthasUtra meM kiyA gayA hai| ataH yaha kathana satya kA mahAn apalApa hai ki tattvArthasUtra meM caudaha guNasthAnoM kA nirdeza nahIM hai, phalasvarUpa usameM guNasthAna-avadhAraNA kA pUrNataH abhAva hai| isalie yaha mAnyatA bhI mahAmithyA hai ki guNasthAnasiddhAnta kA vikAsa tattvArthasUtra kI racanA ke bAda huA hai| niSkarSataH yaha mantavya bhI sarvathA asatya hai ki guNazreNinirjarA ke dasa sthAnoM se guNasthAnasiddhAnta vikasita huA hai| tattvArthasUtrakAra ne yaha bhI spaSTa kiyA hai ki jJAnAvaraNakarma ke udaya se prajJA aura ajJAna parISaha hote haiM, darzanamoha aura antarAya ke udaya meM adarzana aura alAbha parISaha hote haiM, cAritramohodaya ke kAraNa nAgnya, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA aura satkAra-puraskAra parISaha hote haiM aura vedanIyakarma ke udaya se kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza evaM mala parISaha hote haiN| (ta.sU./ 9 /13-16) / yataH dasaveM, gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnoM meM darzanamoha evaM cAritramoha kA udayAbhAva hotA hai, ataH unameM tajjanya ATha parISaha nahIM hote, kintu jJAnAvaraNa, antarAya aura vedanIya kA udaya hotA hai isalie tannimittaka caudaha parISaha ho sakate haiN| 'jina' meM kevala vedanIya kA udaya hotA hai, zeSa kA nahIM, ataH terahaveM aura caudahaveM guNasthAnoM meM gyAraha parISaha hI saMbhava haiN| kintu chaThe se nauveM taka parISahotpAdaka sabhI karmoM kA udaya hotA hai, ataH unameM sabhI parISahoM kI saMbhAvanA batalAyI gayI hai| isa spaSTIkaraNa se spaSTa ho jAtA hai ki tattvArthasUtrakAra ko guNasthAna-viSayaka sarvAGgINa jJAna thaa| 2.10. caudaha kA eka sAtha nirdeza anAvazyaka thA ___guNasthAna-vikAsavAdI vidvAn ne apane pUrvoddhRta vaktavya meM kahA hai ki "umAsvAti ne tattvArthasUtra meM caudaha guNasthAnoM kA spaSTarUpa se kahIM bhI nirdeza nahIM kiyA, isase siddha hotA hai ki unake samaya taka guNasthAna kI avadhAraNA vikasita nahIM huI thii|" (dekhie, isI prakaraNa kI zIrSaka 1) / sambhavataH mAnya vidvAn ke kathana kA yaha Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 399 tAtparya hai ki umAsvAti ne kisI svatantrasUtra meM caudaha guNasthAnoM kA ullekha karate hue yaha nahIM kahA ki ye guNasthAna haiN| kevala isalie mAnya vidvAn ne yaha niSkarSa nikAlA hai ki tattvArthasUtra ke racanAkAla taka guNasthAna kI avadhAraNA kA vikAsa nahIM huA thaa| kintu aise aneka siddhAnta haiM, jo Agama meM bahucarcita haiM, phira bhI tattvArthasUtra meM unakA svatantrarUpa se ullekha nahIM huaa| jaise SaDlezyAsiddhAnta kA pratipAdana prAcIna grantha 'sthAnAMga' (1/51) aura 'prajJApanA' (17/1 lezyAdhikAra ) meM huA hai, tathApi tattvArthasUtra meM aisA koI svatantrasUtra nahIM hai, jisameM chahoM lezyAoM ke nAma varNita kara yaha kahA gayA ho ki ye lezyAe~ haiN| kevala 'AditastriSu pItAntalezyAH (ta.sU.-di.4 /2), 'tRtIyaH pItalezyaH' (ta. sU.-zve. 4 / 2), 'pItAntalezyAH ' (ta. sU. zve.-4/7) aura 'pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu' (ta. sU.-di. 4 / 22, zve. 4/ 23), ina sUtroM ke dvArA devoM ke prasaMga meM mAtra tIna lezyAoM kA nAmataH ullekha huA hai| aura 'pItAnta' zabda se Adi kI tIna lezyAoM kA dyotana mAtra kiyA gayA hai| ataH kisI svatantra sUtra meM SaD lezyAoM kA nAmanirdeza karate hue unheM 'lezyA' zabda se abhihita na kiye jAne se kyA yaha mAna liyA jAya ki tattvArthasUtrakAra ke samaya taka SaDlezyAoM kI avadhAraNA vikasita nahIM huI thI? isI prakAra saptabhaMgI ke sAta bhaMgoM kA nirUpaNa paMcama Agama bhagavatIsUtra (vyAkhyAprajJapti)162 meM huA hai, kintu tattvArthasUtra meM usakA nAma taka nahIM hai| to kyA yaha samajha liyA jAya ki tattvArthasUtra ke racanAkAla taka saptabhaMgI kI avadhAraNA kA vikAsa nahIM huA thA? tattvArthasUtra meM muniyoM ke digambaramatAnusAra 28 mUlaguNoM kA aura zvetAmbara-Agama 'sthAnAMga' (27 / 178) ke anusAra 27 mUlaguNoM kA varNana nahIM hai, to kyA yaha nirNaya kara liyA jAya ki IsA kI cauthI zatAbdI arthAt zvetAmbaramAnyatAnusAra tattvArthasUtra ke racanAkAla taka jainadharma meM muniyoM ke 28 yA 27 mUlaguNoM kI avadhAraNA vikasita nahIM huI thI? tattvArthasUtra meM 'AryikA' zabda kA ullekha nahIM hai, na hI AryikAoM ke lie kisI AcAramArga kA nirdeza hai, to kyA yaha mAna liyA jAya ki tattvArthasUtra ke racanAkAla taka striyoM ke dIkSita hone kI avadhAraNA kA vikAsa nahIM huA thA? isI prakAra tattvArthasUtra meM NamokAramantra kA pATha nahIM hai, na hI paJcaparameSThI ke nAmoM kA ullekha hai, to kyA yaha svIkAra kara liyA jAya ki IsA kI cauthI zatAbdI taka jainadharma meM paJcaparameSThI kI avadhAraNA vikasita nahIM huI thI? 162."goyamA, cauppaesie khaMdhe siya AyA, siya no AyA, siya avattavvaM-AyA ti ya no AyA tiya, siya AyA ya no AyA ya, siya AyA ya avattavvaM, siya no AyA ya avattavvaM, siya AyA ya no AyA ya avttvvN|" vyAkhyAprajJapti 12/10/30(1)/ pRSTha 235 / For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 guNasthAna-vikAsavAdI vidvAn ke tarka se aise aneka viparIta artha phalita hote haiM, ataH unakA tarka samIcIna nahIM hai| 'tattvArtha' meM to aneka sUtroM ke dvArA caudaha guNasthAnoM tathA unakI kAraNakArya-vyavasthA kA vistAra se varNana kiyA gayA hai, yadi yaha bhI na huA hotA, to bhI yaha siddha nahIM hotA ki tattvArthasUtra ke racanAkAla taka guNasthAna kI avadhAraNA vikasita nahIM huI thI, ThIka vaise hI jaise usameM muniyoM ke 28 yA 27 mUlaguNoM, 'AryikA' zabda aura unake AcAra tathA paJcaparameSThI ke nAmoM kA ullekha na hone para yaha siddha nahIM hotA ki inakI avadhAraNAoM kA vikAsa tattvArthasUtra ke racanAkAla taka nahIM huA thA, kyoMki inakA pUrvabhAva AgamapramANa se siddha hai| ___ tattvArthasUtra meM caudaha guNasthAnoM kA eka sAtha nirdeza karanA Avazyaka nahIM thA, kyoMki pUrvaracita granthoM meM yaha anekatra kiyA gayA hai| sUtragranthoM kA uddezya sAMketika bhASA meM viSayavastu kA saMkSepa meM pratipAdana karanA hotA hai| ata: jisa viSaya yA siddhAnta kI paribhASA (vyAkhyA) pUrvaracita granthoM meM ho cukatI hai, yA bhedoM kA nirUpaNa kiyA jA cukatA hai, usakI punarAvRtti sUtragrantha meM nahIM kI jAtI, jaba taka vaha anivArya na ho| usase sambandhita kevala pAribhASika zabdoM kA prayoga kiyA jAtA hai| tattvArthasUtra meM prayukta aupazamika, kSAyopazamika, pAriNAmika, audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa, kArmaNa, avagraha, IhA, avAya, naya, naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, evaMbhUta, samabhirUDha, sammUrchana, upayoga, darzana, lezyA, kaSAya, mUrchA, anantAnubandhI, saMjvalana, mithyAdRSTi, samyagdRSTi, zrAvaka, dezavirata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, bAdarasAmparAya, sUkSmasAmparAya, upazamaka, kSapaka, parISaha Adi aise hI pAribhASika zabda haiN| inameM se kisI kI bhI paribhASA ( vyAkhyA ) tattvArthasUtra meM nahIM kI gayI hai aura kevala ina pAribhASika zabdoM ke prayoga dvArA bandha aura mokSa kI sampUrNa kAraNa-kArya-vyavasthA pratipAdita kara dI gyii| isase siddha hotA hai ki ina pAribhASika zabdoM kI paribhASAe~ yA inakA saiddhAntika svarUpa tattvArthasUtra se pahale race gaye granthoM meM spaSTa kiyA jA cukA hai, unameM vaha bahucarcita hai| yadi aisA na hotA, to tattvArthasUtra meM ina pAribhASika zabdoM kA prayoga unheM paribhASita kiye binA saMbhava na hotA, kyoMki usa sthiti meM inase abhipreta yA jinAgamasammata artha grahaNa karanA asambhava hotaa| ataH tattvArthasUtra meM caudaha guNasthAnoM kA eka sAtha nirdeza evaM vyAkhyA kiye binA jo samyagdRSTi, avirata, dezavirata Adi guNasthAnavizeSa-vAcaka zabdoM kA ullekha karate hue dhyAnAdibhedoM kA svAmitva varNita kiyA gayA hai, usase siddha hai ki guNasthAnasiddhAnta tattvArthasUtra se pUrvavartI granthoM meM bahucarcita rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 401 jaise vRkSa ke astitva ke binA phala kA astitva nahIM ho sakatA, vaise hI guNasthAna-siddhAnta ke astitva ke binA guNasthAna ke vibhinna bhedoM kA astitva saMbhava nahIM hai| jaise lezyA kI avadhAraNA ke binA kRSNa, nIla, kApota Adi lezyAbhedavAcaka nAmoM kA pracalana asambhava hai, vaise hI guNasthAna kI avadhAraNA ke binA avirata, dezavirata, pramattasaMyata Adi guNasthAnabheda-vAcaka saMjJAoM kA pracalana asaMbhava hai| yataH ina guNasthAnabheda-vAcaka saMjJAoM kA bahuzaH prayoga tattvArthasUtra meM huA hai, ataH guNasthAna kI avadhAraNA tattvArthasUtra kI racanA ke bAda vikasita huI hai, yaha mAnyatA ayuktiyukta aura pratyakSa pramANa-viruddha hai| 2.11. pratipAdanazailI se guNasthAnasiddhAnta ke pUrvabhAva kI puSTi 2.11.1. guNasthAna-vivaraNa ke binA guNasthAnAzrita nirUpaNa-uparidarzita pAribhASika zabdoM ke prayoga dvArA arthadyotana kI zailI para dhyAna dene se hama pAte haiM ki tattvArthasUtrakAra ne guNasthAnAzrita nirUpaNa ko saMkSipta banAne ke lie do upAyoM kA avalambana kiyA hai| unameM pahalA hai guNasthAna-sambandhI vivaraNa prastuta kiye binA guNasthAnAnusAra dhyAna-parISahAdi kA prtipaadn| unhoMne na to kisI sUtra meM guNasthAna kA lakSaNa batalAyA hai, na caudaha guNasthAnoM ke nAmoM kA nirdeza kiyA hai, na hI avirata, dezavirata, pramattasaMyata Adi guNasthAnoM kI vyAkhyA kI hai aura na hI inheM 'guNasthAna' nAma se sambodhita kiyA hai| ve sIdhe guNasthAna-vizeSa kA nAma lete hue yaha batalAte cale gaye haiM ki kisa guNasthAna meM kauna-kauna se parISaha hote haiM, kisa guNasthAna meM kauna sA dhyAna saMbhava hai, kisa guNasthAna meM kisa karmaprakRti kA bandha ho sakatA hai aura kina guNasthAnoM meM uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| isase sUcita hotA hai ki tattvArthasUtrakAra bhalIbhA~ti jAnate the ki jinAgama meM guNasthAna-siddhAnta suprasiddha hai aura aneka pUrvagranthoM meM usakA vistAra se nirUpaNa hai, ataH zrutArAdhaka TIkAkAroM aura upadezakoM ko 'tattvArtha' ke sUtroM kI TIkA-vyAkhyA karanA durUha nahIM hogaa| pUrvAcAryakRta granthoM ke dvArA ve mithyAdRSTi, samyagdRSTi, avirata, dezavirata, pramattasaMyata Adi jIvAvasthAoM kI guNasthAnAtmakatA, unakI utpattiviSayaka sampUrNa kAraNavyavasthA, unakI udaya-upazamakSayopazama-kSayAtmakatA, unakI mithyAtva-samyaktva, avirati-virati, pramAda-apramAda, kaSAya-akaSAya, yoga-ayogamayatA, unakI Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa evaM dhyAnaparISahAdi-sambandhI yogyatA tathA una avasthAoM kI caturdazavidha taratamatA saralatayA samajha jaayeNge| isI vicAra se sUtrakAra ne tattvArthasUtra meM ina sabakI prarUpaNA nahIM kii| ___ yadi guNasthAna-siddhAnta pUrvaprasiddha na hotA, to tattvArthasUtrakAra ne jo usakA paricaya diye binA, kevala guNasthAnoM kA nAmollekha karate hue , parISahAdi ke svAmitva kA For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 varNana kiyA hai vaha kAryakArI na hotA, kyoMki pAThaka jaba yahI nahIM samajha pAte ki avirata, dezavirata Adi kisake nAma haiM, unase kyA vivakSita hai, taba unake viSaya meM kiye gaye kathana ko yathAvat kaise grahaNa kara pAte? ataH siddha hai ki guNasthAnasiddhAnta pUrvaprasiddha thA, isIlie tattvArthasUtrakAra ne usakA paricaya diye binA hI guNasthAnasambandhI nirUpaNa kiyA hai| dUsarI bAta yaha hai ki yadi sUtrakAra svayaM guNasthAna-siddhAnta se aparicita hote, to na to ve ukta guNasthAna-bhedoM kA ullekha kara pAte, na hI unameM vibhinna parISahoM, dhyAnabhedoM aura guNazreNInirjarA ke svAmitva kA jo Agamasammata nirUpaNa kiyA hai, vaha saMbhava hotaa| isase jJAta hotA hai ki ve guNasthAna-siddhAnta se bhalI-bhA~ti paricita the| isa prakAra tattvArthasUtrakAra kI pratipAdanazailI se guNasthAna-siddhAnta ke pUrvabhAva kI puSTi hotI hai| yadi koI kahe ki tattvArthasUtrakAra ne ukta guNasthAnabheda svabuddhi se kalpita kiye haiM aura unameM jina parISahAdi bhedoM kA astitva batalAyA hai, vaha bhI unakI kalpanA kI upaja hai, to yaha yukti aura pramANa se siddha nahIM hotA, kyoMki 1. yadi avirata, dezavirata, pramattasaMyata Adi jIva-avasthAoM ko tattvArthasUtrakAra ne svabuddhi se kalpita kiyA hotA, to ve unakA suvyavasthita (vidhipUrvaka) pratipAdana krte| arthAt ye kyA haiM, kisake bheda haiM, yaha batalAne ke lie sUtrakAra inheM guNasthAna yA jIvasamAsa Adi koI nAma dete tathA inake kula kitane bheda haiM, yaha spaSTa karane ke lie eka sUtra meM ina saba kA nAmollekha karate tathA ye bheda kisa AdhAra para kiye gaye haiM, yaha bhI spaSTa krte| kyoMki aisA karane para hI unake navIna siddhAnta ko pAThaka hRdayaMgama karane meM samartha ho paate| kintu unhoMne aisA nahIM kiyaa| isase siddha hai ki guNasthAnoM ke tattvArthasUtra-nirdiSTa bheda sUtrakAra dvArA kalpita nahIM haiM, apitu Agamokta haiN| Agama (kasAyapAhuDa, SaTkhaNDAgama Adi pUrvAcAryakRta granthoM) meM guNasthAnoM kA vidhipUrvaka pratipAdana hone se tattvArthakartA ne apane grantha meM usakI punarAvRtti Avazyaka nahIM smjhii| 2. yadi guNasthAna tattvArthakartA dvArA kalpita hote, to Agamasiddha na hone ke kAraNa samakAlIna AcArya unheM mAnyatA pradAna na karate, kintu kisI ne bhI unakA virodha nahIM kiyaa| isase siddha hai ki ve Agamokta hI haiM, tattvArthakartA dvArA kalpita nhiiN| ___3. aneka pramANa isa bAta kI gavAhI dete haiM ki tattvArthasUtra kI racanA SaTkhaNDAgama aura kundakunda ke graMthoM ke AdhAra para kI gaI hai ( dekhie 'tattvArthasUtra' nAmaka adhyaay)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 403 isase bhI sAbita hotA hai ki tattvArthasUtra meM ullikhita guNasthAna usake kartA ne kalpita nahIM kiye| 4. zvetAmbaraparamparA meM umAsvAti ko sUtra aura bhASya donoM kA kartA mAnA gayA hai| bhASya kI sambandhakArikAoM meM umAsvAti ne kahA hai ki tattvArthasUtra eka saMgrahagrantha hai|63 arthAt usameM pratipAdita viSaya pUrvAcAryoM ke granthoM se saMgRhIta kiye gaye haiN| yaha bhI isa bAta kA pramANa hai ki tattvArthasUtrollikhita guNasthAna tattvArthasUtrakAra kI buddhi se udbhUta nahIM, apitu Agamokta haiN| 5. zvetAmbarIya 'jIvasamAsa' (chaThI zatI I0) meM caubIsa tIrthaMkaroM ko caudaha guNasthAnoM kA jJAtA kahA gayA hai,164 jisase siddha hai ki zvetAmbarAcArya bhI umAsvAti ko guNasthAnasiddhAnta kA pravartaka nahIM maante| isakA phalitArtha yaha hai ki tattvArthasUtrakAra ko guNasthAnasiddhAnta kA jJAna AcAryaparamparA se prApta thA arthAt vaha jinopadiSTa hai| 2.11.2. antadIpakanyAya se anukta guNasthAnoM kA dyotana-guNasthAnAzrita nirUpaNa ke saMkSiptIkaraNa ke lie tattvArthasUtrakAra ne jo dUsarA upAya apanAyA hai, vaha hai antadIpakanyAya se anukta guNasthAnoM kA dyotn| granthakAra ne antadIpakanyAya se samAnadharma-vAcaka zabda ke dvArA sabhI samAnadharmA guNasthAnoM ko dyotita kiyA hai| jaise ArtadhyAna ke svAmiyoM ( pAtroM ) kA varNana karate hue ve kahate haiN-'tdvirtdeshvirtprmttsNytaanaam|' (ta.sU./9/34) (= vaha ArtadhyAna avirata, dezavirata aura pramattasaMyata jIvoM ko hotA hai)| yahA~ avirata' zabda ko antadIpaka ke rUpa meM prayukta kara usake dvArA avirati-dharmavAle mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura avirata-samyagdRSTi ina Adi ke cAra guNasthAnoM kA bodha karAyA gayA hai,165 kyoMki ina cAroM guNasthAnoM meM ArttadhyAna sambhava hai| yadi 'avirata' zabda se kevala aviratasamyagdRSTi-guNasthAna kA ullekha mAnA jAya to yaha siddha hogA ki mithyAdRSTi Adi tIna guNasthAnoM meM ArtadhyAna nahIM hotA, jo Agamaviruddha hai| ataH spaSTa hai ki 'avirata' pada uparyukta cAra guNasthAnoM kA dyotana karatA hai| mAnanIya paM0 163. tattvArthAdhigamAkhyaM bahvarthaM saGgrahaM lghugrnthm| vakSyAmi . shissyhitmimmhdvcnaikdeshsy|| 22 // tttvaarthdhigmbhaassy| 164. dasa coddasa ya jiNavare coddasa guNajANae nmNsitaa| coddasa jIvasamAse smaaso'nnukkmissaami|| 1 // jiivsmaas| 165. "aviratAH asNytsmygdRssttyntaaH|" (sa.si /9/34) / "asaMjada idi jaM sammAdaTThissa visesaNa-vayaNaM tamaMtadIvayattAdo heTThillANaM sayalaguNaTThANANamasaMjadattaM pruuvedi|" dhavalA/ Sa.kha/pu.1 / 1, 1, 12 / pR.174| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 sukhalAla jI saMghavI ne bhI ukta sUtra kA vivecana karate hue likhA hai-"prathama (avirata) ke cAra (mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi) tathA dezavirata va pramattasaMyata ina chaH guNasthAnoM meM ukta ArtadhyAna saMbhava hai|" (ta.sU./ vi.sa./9/31-35 / pR.226)| ___ isI prakAra raudradhyAna ke pAtroM kA kathana karate hue sUtrakAra ne yaha sUtra racA hai-'hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH' (t.suu./9/35)|| arthAt hiMsA, asatya, corI aura viSayasaMrakSaNa ke nimitta se avirata aura dezavirata jIvoM ko raudradhyAna hotA hai| yahA~ bhI 'avirata' pada antadIpaka ke rUpa meM prayukta kiyA gayA hai, ata eva usase bhI uparyukta cAroM guNasthAna saMketita kiye gaye haiN| 'bAdarasAmparAye sarve' (ta.sU./9/12) isa sUtra meM prayukta 'bAdarasAmparAya' pada zvetAmbaramata ke anusAra anivRttikaraNa nAmaka nauveM guNasthAna kA vAcaka hai aura antadIpakanyAya se apane sAtha apane se pUrvavartI guNasthAnoM kA bhI bodha karAtA hai| yaha spaSTIkaraNa paM0 sukhalAla jI saMghavI ne tattvArthasUtra kI vivecanA meM isa prakAra kiyA hai "jisameM samparAya (kaSAya) kI bAdaratA arthAt vizeSarUpa meM sambhAvanA ho usa bAdarasamparAya nAmaka naveM guNasthAna meM bAIsa parISaha hote haiM, kyoMki parISahoM ke kAraNabhUta sabhI karma vahA~ hote haiN| naveM guNasthAna meM bAIsa parISahoM kI saMbhAvanA kA kathana karane se usake pahale ke chaThe Adi guNasthAnoM meM utane hI parISaha saMbhava haiM, yaha svataH phalita ho jAtA hai|" (ta.sU./vi.sa./9/10-12/ pR.216) / digambaramata isase bhinna hai| sarvArthasiddhi (9 / 12) meM bAdarasAmparAya zabda ko navama guNasthAna kA vAcaka na mAnakara sthUlakaSAya kA vAcaka svIkAra karate hue sUkSmasAmparAya guNasthAna se pahale ke pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa evaM anivRtti bAdarasAmparAya, ina cAra guNasthAnoM kA bodhaka mAnA hai, jaisA ki pUjyapAda svAmI ke nimnalikhita vacanoM se spaSTa hai-"sAmparAyaH kssaayH| bAdaraH sAmparAyo yasya sa bAdarasAmparAya iti| nedaM gunnsthaanvishess-grhnnm| kiM tarhi? arthnirdeshH| tena pramattAdInAM saMyatAnAM grahaNam" (s.si./9/12)| __isa prakAra AdidIpaka, madhyadIpaka aura antadIpaka ke rUpa meM kisI vizeSaNa kA prayoga tabhI kiyA jA sakatA hai, jaba usase saMketita dharma aneka padArthoM meM ho aura ve paraspara anubaddhakrama meM Agamaprasiddha yA lokaprasiddha hoN| jaise, caudaha guNasthAna For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 405 mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, isa krama se paraspara anubaddharUpa meM zAstra meM prasiddha haiM, isIlie 'avirata' zabda antadIpaka ke rUpa meM prayukta kiye jAne para ina cAroM guNasthAnoM kA bodha karAtA hai, kyoMki ina cAroM guNasthAnoM meM aviratibhAva maujUda hai| yadi ye cAroM ukta prakAra se anubaddhakrama meM Agamaprasiddha na hote, to na to koI granthakAra 'avirata' zabda kA antadIpaka ke rUpa meM prayoga kara sakatA thA, na hI koI pAThaka yA TIkAkAra isa zabda se ukta cAroM guNasthAnoM kA abhiprAya grahaNa kara paataa| yataH tattvArthasUtrakAra ne tattvArthasUtra meM 'avirata' aura 'bAdarasamparAya' zabdoM kA prayoga antadIpaka ke rUpa meM kiyA hai arthAt unake dvArA ukta dharmoMvAle sabhI pUrvavartI guNasthAnoM kA kathana kiyA hai, ataH isa pratipAdanazailI se isa tathya kI puSTi hotI hai ki tattvArthasUtrakAra ke kAla meM caudaha guNasthAna paraspara-anubaddha krama meM Agamaprasiddha the aura ve Agama the kasAya-pAhuDa, SaTkhaNDAgama, samayasAra, mUlAcAra aadi| ataH guNasthAnasiddhAnta ke viSaya meM jo vikAsavAdI avadhAraNA thopI gaI hai aura tattvArthasUtra meM jo usake bIjamAtra hone kI avadhAraNA paidA kI gayI hai, vaha eka mahAn satya kA apalApa karane kI khedajanaka ceSTA hai| 2.12. tattvArthasUtra kA sampUrNa pratipAdana guNasthAna-kendrita jIva ke caturdaza-guNasthAnarUpa pariNAmoM, unake nimitta se utpanna honevAle Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSarUpa phaloM tathA una pariNAmoM kI caturvidha-dhyAnAdiviSayaka yogyatAoM kA varNana hI sampUrNa tattvArthasUtra meM hai| mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ke sadbhAva aura abhAva se yukta jIva avasthAoM kA nAma guNasthAna hai| ina pA~ca bhAvoM kA varNana tattvArthasUtrakAra ne 'mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH' (ta. sU./8/1) isa sUtra meM kiyA hai| ye bandha ke hetu haiM, isalie inake abhAva se prakaTa samyagdarzana, virati, apramAda, akaSAya aura ayoga ye pA~ca bhAva mokSa ke hetu haiM, yaha artha unheM bandha-hetu kahane se svataH phalita hotA hai| isa prakAra sabhI caudaha guNasthAna isa eka sUtra dvArA ghotita kiye gaye haiN| udAharaNArtha, mithyAdarzana ke udaya se yukta jIva kI avasthA kA nAma mithyAdRSTi-guNasthAna hai| anantAnubandhI ke udaya se samyagdarzana ke vinAza aura eka samaya se lekara adhika se adhika chaha AvalI-kAla taka mithyAdarzana ke udaya na hone kI avasthA ko sAsAdana-guNasthAna kahate haiN| mithyAdarzana ke anudaya, kintu samyagmithyAtva ke udaya kI avasthA samyagmithyAdRSTi-guNasthAna kahalAtI hai| mithyAdarzana ke vinAza se utpanna samyagdarzana tathA usake sAtha avirati ke sadbhAva kI avasthA aviratasamyagdRSTi guNasthAna kahI gayI hai| avirati aura virati kI mizrAvasthA ko dezavirata yA saMyatAsaMyata-guNasthAna For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 zabda se abhihita kiyA gayA hai| avirati ke sarvathA abhAva, kintu pramAda ke sadbhAva kI avasthA ko pramattasaMyata-guNasthAna saMjJA pradAna kI gayI hai, aura avirati tathA pramAda donoM ke abhAva kI avasthA apramattasaMyata-guNasthAna nAma se varNita kI gayI hai| avirati aura pramAda ke abhAva ke sAtha upazama yA kSaya ke dvArA uttarottara nyUna hotI huI kaSAyoM ke udaya se yukta avasthAoM ko kramazaH apUrvakaraNa, anivRttibAdarasAmparAya aura sUkSmasAmparAya guNasthAna nAma diye gaye haiN| samasta kaSAyoM ke upazama se yukta avasthA upazAntamoha-guNasthAna aura kSaya se yukta avasthA kSINamoha-guNasthAna kahI gayI hai| kevalajJAna ke sAtha yoga ke sadbhAva kI avasthA ko sayogikevalI-guNasthAna aura yoga ke abhAva kI avasthA ko ayogikevalI-guNasthAna nAmoM se vyavahRta kiyA gayA hai| isa prakAra uparyukta bandhahetu-sUtra dvArA jIva kI caudaha guNasthAnarUpa avasthAe~ dyotita kI gayI haiN| yahA~ yaha dhyAna meM rakhane yogya hai ki mithyAdRSTi-guNasthAna meM bandha ke mithyAdarzanAdi pA~coM hetu vidyamAna hote haiN| sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura aviratasamyagdRSTi guNasthAnoM meM mithyAdarzana ko chor3akara zeSa cAra bandhahetuoM kA astitva hotA hai| saMyatA-saMyata-guNasthAna meM viratimizra-avirati (sa. si. / 8/1, tArthivRtti 8/1) tathA pramAda, kaSAya aura yoga ye cAra bandha hetu upalabdha hote haiN| pramattasaMyataguNasthAna meM pramAda, kaSAya aura yoga ina tIna bandhahetuoM kI sattA hotI hai| apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRtti-bAdarasAmparAya aura sUkSmasAmparAya guNasthAnoM meM kaSAya aura yoga, ye do bandhahetu hote haiN| tathA upazAntakaSAya, kSINakaSAya evaM sayogikevalI guNasthAnoM meM mAtra yoga nAmaka bandhahetu kA astitva hotA hai| ayogikevalI guNasthAna meM koI bhI bandhahetu nahIM hotaa| 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' (ta.sU./1/1) sUtra asaMyatasamyagdRSTi se lekara ayogakevalI taka ke gyAraha guNasthAnoM ko pratibimbita karatA hai, kyoMki ye samyagdarzana-jJAna-cAritra kI uttarottara vikasita hotI huI avasthAe~ haiN| 'tapasA nirjarA ca' (ta. sU./9/3) sUtra dvArA tapa ko nirjarA kA sAdhana nirUpita kara, dhyAna ko chaha Abhyantara tapoM meM parigaNita kara aura caturtha guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka ke jIvoM ko dhyAna kA adhikArI batalAkara ukta gyAraha guNasthAnoM ko hI samyagdarzanajJAnacAritrarUpa mokSa kA mArga pratipAdita kiyA gayA hai|166 isa taraha tattvArthasUtra ke pratipAdya viSaya kI AdhArazilA hI caudaha-guNasthAna haiN| "aupazamikakSAyiko bhAvI mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko ca" (ta.sU./2/1)-jIva ke ina pA~ca 166."mokSasya sopAnIbhUtAni caturdaza gunnsthaanaani|" dhavalA / Sa.kha/ pu.1/1,1,22/ pR.201 / For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 407 bhAvoM meM se prathama cAra bhAva bhI audayika, aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika guNasthAnoM ke niSpAdaka haiN| aura SaSTha adhyAya meM teraha guNasthAnoM ko hI vibhinna karma prakRtiyoM kA Asravaka batalAyA gayA hai, jaise-'sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarA bAlatapAMsi daivasya' (ta.sU. / 6/20) / isa sUtra meM 'sarAgasaMyama' zabda dvArA SaSTha evaM saptama guNasthAnoM ko aura 'saMyamAsaMyama' zabda se paJcama guNasthAna ko devAyu kA Asravaka batalAyA gayA hai| isa prakAra tattvArthasUtra kA sampUrNa pratipAdana guNasthAna-kendrita hI hai| yadi guNasthAnavyavasthA kA vikAsa tattvArthasUtra kI racanA ke bAda huA hotA, to usameM SaTkhaNDAgama kI guNasthAna-vyavasthA se akSarazaH saMgati rakhanevAlA itanA suvyavasthita, nirdoSa, guNasthAnakendrita viSaya-pratipAdana nahIM ho sakatA thaa| spaSTa hai ki tattvArthasUtrakAra ko SaTakhaNDAgama, bhagavatI-ArAdhanA Adi pUrvavartI granthoM meM prarUpita guNasthAna-vyavasthA kA jJAna guruparamparA se prApta thaa| isase yaha bhI siddha ho jAtA hai ki ina granthoM kI racanA tattvArthasUtra kI racanA se pahale huI thii| 2.13. tattvArthasUtra meM guNasthAna-kendrita nirUpaNa sarvamAnya sabhI digambara aura zvetAmbara AcAryoM aura vidvAnoM ko yaha mAnya hai ki tattvArthasUtra meM guNasthAna-kendrita prarUpaNa hai| pUjyapAda, akalaMkadeva, zvetAmbarAcArya siddhasenagaNI Adi kI TIkAe~ isakA pramANa haiN| siddhasenagaNI ne tattvArthAdhigamabhASya meM Aye vItarAgacchadmastha zabda kA artha gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnavartI upazAntamoha aura kSINamoha nirgrantha kiyA hai-"upazamitakSapitamohajAlA vigatAzeSarAgadveSamohatvAd ekAdaza-dvAdazaguNasthAnavartinaste chdmsthaaH|" (tattvArthabhASyavRtti 9/48/ pR.284)| tathA sayogAH aura zailezIpratipannAH ko kramazaH terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavartI snAtaka zabda se vyAkhyAta kiyA hai, yathA-"sayogAH trayodaza-guNasthAnavartino nirastaghAtikarmacatuSTayAH kevalinaH snaatkaaH| zailezIprati-pannAzcetyanenAyogakevalina upaattaaH|" (tattvArthabhASyavRtti 9/48/ pR.284) isase spaSTa hotA hai ki tattvArthasUtra meM caudaha guNasthAnakendrita nirUpaNa hai, yaha tattvArthAdhigamabhASya ke prasiddha TIkAkAra siddhasenagaNI ko bhI mAnya hai| 'bhagavatI-ArAdhanA' ke TIkAkAra aparAjitasUri ne likhA hai ki tattvArthasUtra meM guNasthAnamAtra kA Azraya lekara Arta aura raudradhyAna ke svAmiyoM kA kathana kiyA gayA hai| jaise "tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAM, hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoriti guNasthAnamAtrAzrayaNenaiva svaaminirdeshkRttvaat|" (vi.TI./gAthA-'dhamma' 1694) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 prasiddha zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI saMghavI ne bhI tattvArthasUtra meM bAIsa parISahoM, caturvidha dhyAnoM aura guNazreNI nirjarA ke svAmitva kA kathana guNasthAna ke Azraya se kiyA gayA mAnA hai| yaha unake pUrvoddhRta kathanoM se spaSTa hai| guNasthAnaniyama ke Azraya se bandha aura mokSa ke kAraNabhUta pariNAmoM kA susaMgata kathana taba taka saMbhava nahIM hai, jaba taka guNasthAnaniyama Agamasiddha na ho aura granthakAra ko usakA paripUrNa jJAna na ho| tattvArthasUtrakAra dvArA kiyA gayA kathana atyanta saMgata hai| isIlie sabhI TIkAkAroM ne usakA anusaraNa kiyA hai aura anya granthakAroM ne use pramANarUpa meM uddhRta kiyA hai, jaise aparAjitasUri ne uparyukta uddharaNa meN| isase siddha hai ki tattvArthasUtra kI racanA ke samaya guNasthAnaniyama Agamaprasiddha thA aura tattvArthasUtra ke kartA ko usakA jJAna AcAryaparamparA se prApta thaa| patA nahIM DaoN0 sAgaramala jI ko tattvArthasUtra meM guNasthAnaniyama yA guNasthAna-siddhAnta ke bIja hI kyoM dRSTigocara hue, caturdaza zAkhAoM se samRddha itanA vizAlavRkSa unakI dRSTi meM kyoM nahIM AyA? astu / ye pramANa siddha karate haiM ki tattvArthasUtra meM na kevala caudaha guNasthAnoM kI avadhAraNA hai, apitu caudaha guNasthAnoM ke Azraya se bAIsa parISahoM, caturvidha dhyAnoM aura guNazreNinirjarA ke svAmiyoM kA kathana kiyA gayA hai, jisakA samarthana zvetAmbarAcArya siddhasenagaNI tathA prasiddha zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAla jI saMghavI kI TIkAoM se bhI hotA hai| ataH DaoN0 sAgaramala jI kA yaha kathana sarvathA asatya hai ki "tattvArthasUtra aura usake svopajJabhASya (lagabhaga tIsarI-cauthI zatI I0) meM guNasthAna-siddhAnta kA koI ullekha nahIM hai, isalie vaha usa samaya kI racanA hai jaba guNasthAnasiddhAnta kA vikAsa nahIM huA thaa|" 2.14. tattvArthasUtra meM guNasthAna-avadhAraNA ke sudRr3ha pramANa uparyukta pramANoM se siddha hai ki tattvArthasUtra meM guNasthAnasiddhAnta kI avadhAraNA sudRr3ha-rUpa meM vidyamAna hai| tattvArthasUtrakAra ne guNazreNinirjarAsUtra meM guNasthAnoM ke nAma nirdiSTa kiye haiM, guNasthAnoM se sambandhita upazamaka aura kSapaka zreNiyoM tathA 'anantaviyojaka' evaM 'darzanamohakSapaka' saMjJAoM kA ullekha kiyA hai| vibhinna sUtroM meM guNasthAnAnusAra parISahoM ke pAtroM evaM caturvidha dhyAna ke svAmiyoM kA prarUpaNa kiyA hai| ye isa bAta ke pramANa haiM ki tattvArthasUtrakAra ke sAmane guNasthAnasiddhAnta kI avadhAraNA pUrNarUpa meM maujUda thii| yadi tattvArthasUtra kI racanA ke pahale guNasthAna kI avadhAraNA na hotI, to tattvArthasUtra meM samyagdRSTi, zrAvaka (dezavirata), pramattasaMyata, apramattasaMyata Adi guNasthAnavAcaka saMjJAoM kA prayoga bhI na huA hotA, kyoMki guNasthAna-avadhAraNA ke abhAva meM ye astitva meM hI na Aye hote| guNasthAna kI avadhAraNA ke abhAva meM yaha nirNaya bhI For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 409 na ho pAtA ki kina guNasthAnoM meM uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai, kisa guNasthAna meM kitane parISaha hote haiM aura kisa guNasthAna meM kauna sA dhyAna hotA hai? ukta sthiti meM upazamaka, kSapaka, anantaviyojaka aura darzanamohakSapaka jaise guNasthAnasambandhI pAribhASika zabdoM kA prayoga bhI saMbhava na hotaa| cAritra ke sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta bhedoM kI avadhAraNA bhI asaMbhava hotii| yaha bhI nizcita nahIM kiyA jA sakatA thA ki AhArakazarIra kI prApti pramattasaMyata ko hI ho sakatI hai| guNasthAnasambandhI ye sUkSma se sUkSma siddhAnta tattvArthasUtra meM upalabdha haiM, ataH siddha hai ki guNasthAnasiddhAnta kI avadhAraNA tattvArthasUtrakAra ko apanI guruparamparA se prApta huI thI, tattvArthasUtra kI racanA ke bAda vikasita nahIM huii| 2.15. tattvArthasUtra kI karmavyavasthA se guNasthAnavyavasthA svataH siddha ___ 'tattvArthasUtra' meM jo karmoM ke udaya, upazama, kSayopazama aura kSaya kI vyavasthA kA, audayika Adi pA~coM bhAvoM kA, darzanamohanIya tathA cAritramohanIya kI vibhinna prakRtiyoM kA evaM mithyAdarzanAdi pA~ca bandhahetuoM kA nirdeza kiyA gayA hai, usase caudaha guNasthAnoM kI vyavasthA svataH siddha hotI hai| karmoM ke udaya, upazama, kSayopazama aura kSaya se prakaTa honevAlI jIva kI avasthAoM ko guNasthAna kahate haiN| karmoM kA udaya to anAdikAla se hai, upazama Adi mokSa ke pauruSa se hote haiN| ataH mokSa-pauruSa se jyoM-jyoM karmoM ke upazama Adi hote haiM, tyoM-tyoM samyagdRSTi Adi guNasthAna apane Apa prakaTa hote haiN| tattvArthasUtrakAra ne "aupazamika-kSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko c|"( ta.sU./2/1), isa sUtra meM jIva ke pA~ca bhAva batalAye haiM : aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura paarinnaamik| inameM audayika bhAva ikkIsa haiM, jinameM mithyAdarzana jIva meM anAdikAla se prakaTa hai, jo pahalA 'guNasthAna hai| "samyaktvacAritre" ( ta.sU./2/3) sUtra meM aupazamika bhAvoM ke bheda batalAye gaye haiN| ve do haiM : aupazamika-samyaktva aura aupshmik-caaritr| aupazamikasamyaktva darzanamohanIya ke aprazasta upazama evaM anantAnubandhI kaSAya ke stivukasaMkramaNa yA visaMyojanA se prakaTa hotA hai, vaha caturtha guNasthAna hai| aupazamika-cAritra cAritramohanIyakarma ke upazama se prakaTa hotA hai| pUrvApara-kAraNakAryabhAva evaM karmaprakRtiyoM ke kramazaH upazama se upazamacAritravAle guNasthAna ke cAra bheda hote haiM : apUrvakaraNaupazamaka, anivRtti-bAdarasAmparAya-upazamaka, sUkSmasAmparAya-upazamaka aura upshaantmoh| inameM se antima tIna kA ullekha tattvArthasUtrakAra ne nimnalikhita sUtroM meM kiyA hai-"bAdarasAmparAye sarve" (9/12), "sUkSmasAmparAya-chadmasthavItarAgayozcaturdaza" (9/ 10) evaM "sAmAyikacchedopasthApanA-parihAravizuddhi-sUkSmasAmparAya-yathAkhyAtamiti cAritram" (9/18) / guNazreNinirjarAsUtra meM bhI 'upazamaka' saMjJA dvArA upazamacAritravAle Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra05 prathama tIna guNasthAnoM kA evaM 'upazAntamoha' zabda dvArA antima kA nirdeza kiyA gayA hai| apUrvakaraNa - guNasthAna se sambandhita kucha kahane yogya viSaya - vizeSa tattvArthasUtrakAra ke mana meM nahIM thA, kevala parISahoM kA varNana apekSita thA / yataH apUrvakaraNa bhI sthUlakaSAyAtmaka hai, ataH sabhI sthUlakaSAyakAle guNasthAnoM ko 'bAdarasAmparAya' zabda se abhihita kara "bAdarasAmparAye sarve" sUtra dvArA apUrvakaraNaguNasthAna meM honevAle parISahoM kA bhI kathana kara diyA | "jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca " (ta.sU./ 2 / 4) isa sUtra meM varNita kSAyikabhAvoM meM ' kSAyikajJAnadarzana' pada 'sayogikevalI' aura 'ayogikevalI' nAmaka terahaveM aura caudahaveM guNasthAnoM kA saMketa karatA hai / " mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam" (ta.sU./10 / 1 ) sUtra meM spaSTarUpa se kahA gayA hai ki mohanIya karma kA kSaya hone ke bAda jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya kA eka sAtha kSaya hone se kevalajJAna arthAt 'sayogikevalI' aura ' ayogikevalI' guNasthAna prakaTa hote haiN| uparyukta kSAyikabhAva - pratipAdaka sUtra meM prayukta 'ca' zabda se kSAyikaMsamyaktva aura kSAyikacAritra bhI sUcita kiye gaye haiM, jo kramazaH darzanamoha aura cAritramoha ke kSaya se AvirbhUta hote haiM / pUrvApara- kAraNakAryabhAva evaM karma prakRtiyoM ke kramika kSaya se kSAyika- cAritravAle guNasthAna ke bhI apUrvakaraNa - kSapaka, bAdarasAmparAya - kSapaka, sUkSmasAmparAyakSapaka tathA kSINamoha ye cAra bheda hote haiM / tattvArthasUtra meM inakA nirUpaNa ' kSapaka' tathA kSINamoha zabdoM ke dvArA guNazreNinirjarAsUtra meM huA hai / "jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca / " (ta.sU./2/5) isa sUtra meM kSAyopazamikabhAvoM kA kathana kiyA gayA hai| inameM kSAyopazamikasamyaktva caturtha guNasthAna hai, saMyamAsaMyama paMcamaguNasthAna aura kSAyopazamikacAritra pramattasaMyata evaM apramattasaMyata guNasthAna / "darzanacAritramohanIya--- samyaktva - mithyAtva - tadubhayAnyakaSAyakaSAyau --- anantAnubandhyapratyAkhyAna --- / " (ta.sU./ 8 / 9) / ityAdi sUtra meM darzanamoha kI samyaktva, mithyAtva aura samyagmithyAtva (tadubhaya) ye tIna prakRtiyA~ varNita haiN| jaba upazamasamyaktva kA kAla samApta hone lagatA hai, taba yadi uparyukta prakRtiyoM meM se samyaktvaprakRti kA udaya hotA hai, to kSAyopazamika samyagdarzana kI utpatti se jIva asaMyata-samyagdRSTiguNasthAna meM hI banA rahatA hai| yadi mithyAtvaprakRti udaya meM AtI hai, to mithyAdRSTi - guNasthAna meM gira jAtA hai / athavA samyagmithyAtvaprakRti kA udaya Ane para samyagmithyAdRSTi For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra05 guNasthAna ko prApta ho jAtA hai| yadi anantAnubandhI udita ho jAtI hai, to meM pahu~ca jAtA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki gRdhrapicchAcArya ne tattvArthasUtra meM jisa karmavyavasthA kA prarUpaNa kiyA hai usase caturdaza- guNasthAna- vyavasthA svataH siddha hotI hai, ataH tattvArthasUtra kI racanA ke bAda usake vikasita hone kA prazna hI nahIM utthtaa| vaha utanI hI prAcIna hai, jitanA tattvArthasUtra meM varNita karmasiddhAnta / AcArya kundakunda kA samaya / 411 sAsAdanaguNasthAna 3 vikAsavAdavirodhI aneka hetu guNasthAnavikAsavAdI vidvAn kA kathana hai ki " AdhyAtmika vizuddhi kI 'samyagdRSTi' Adi dasa avasthAoM ke AdhAra para hI guNasthAna- siddhAnta kA tattvArthasUtra kI racanA ke bAda vikAsa huA hai|" kintu yaha siddha ho cukA hai ki ukta dasa avasthAe~ guNasthAna hI haiM, ataH guNasthAnasiddhAnta ke vikAsa kI mAnyatA nirasta ho jAtI hai| isake atirikta aise aneka hetu haiM, jinase siddha hotA hai ki isa mAnyatA ke lie sthAna hI nahIM hai| pahale hetu kI upalabdhi yaha anusandhAna karane para hotI hai ki tattvArthasUtrakAra ko guNazreNinirjarA ke dasa sthAnoM kA upadeza kahA~ se prApta huA ? 3.1. zvetAmbarAgamoM meM guNazreNinirjarA kA ullekha nahIM zvetAmbara-AgamoM meM guNazreNinirjarA ke dasa sthAnoM kA ullekha upalabdha nahIM hai, guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne yaha svayaM svIkAra kiyA hai| ve likhate haiM "hama isa sambandha meM apanI khoja jArI rakhe hue the ki tattvArthasUtra meM varNita ina dasa avasthAoM kA Agamika AdhAra kyA hai aura ina avasthAoM kA prAcInatama ullekha kisa grantha meM milatA hai? apanI isa khoja ke daurAna hamane zvetAmbaramAnya AgamasAhitya kA AloDana kiyA, kintu usameM hameM kahIM bhI ina dasa avasthAoM kA ullekha prApta nahIM ho sakA / usake bAda hamane prAcInatama Agamika vyAkhyAoM kI dRSTi se niryuktiyoM kA adhyayana prArambha kiyA aura saMyoga se AcArAMganiryukti ke 'samyaktva - parAkrama' nAmaka caturtha adhyAya kI niyukti meM ina dasa avasthAoM kA ullekha karanevAlI nimnalikhita do gAthAe~ upalabdha huyIM - --- sammattappattI sAvae ya virae aNaMtakammaMse / uvasAmaMte ya daMsaNamohakva For Personal & Private Use Only uvsNte|| 22 // Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 khavae ya khINamohe jiNe ya seDhIbhave asNkhijaa| tavvivarIo kAlo saMkhijjaguNAi seddhiie|| 23 // __ AcArAMganiyukti-niyuktisaMgraha / pR.441 / "yadi hama niyuktisAhitya ko tattvArthasUtra kI apekSA prAcIna mAnate haiM, to hameM yaha kahanA hogA ki tattvArthasUtra kI ina dasa avasthAoM kA prAcInatama srota AcArAMganiyukti hI hai| yadyapi AcArAMganiyukti meM jisa sthala para ye gAthAe~ haiM, use dekhate hue aisA lagatA hai ki ye gAthAe~ mUlataH niyuktikAra kI nahIM haiM, apitu pUrvasAhitya ke kisI karmasiddhAMta-sambandhI grantha se ina gAthAoM ko isameM avatarita kiyA gayA hai, kyoMki 'samyaktva-parAkrama' kI carcA ke prasaMga meM ye gAthAe~ bahuta adhika prAsaMgika nahIM lagatI haiN| phira bhI guNazreNI kI avadhAraNA kA abhI taka jo prAcInatama srota upalabdha hai, vaha to yahI hai|"167 AcArAMganiyukti ke kartA varAhamihira ke bhrAtA bhadrabAhu dvitIya haiM, jinakA samaya IsA kI chaThI zatAbdI (vi0 saM0 562) hai| aura paM0 sukhalAla jI saMghavI Adi zvetAmbara vidvAnoM ne tattvArthasUtrakAra umAsvAti kA kAla IsA kI tIsarI-cauthI zatI mAnA hai| ataH AcArAMganiyukti 'tattvArtha' ke guNazreNinirjarAsUtra meM varNita AdhyAtmika vizuddhi kI dasa avasthAoM kA srota nahIM ho sktii| isake atirikta uparyukta gAthAe~ AcArAMganiyukti kI maulika gAthAe~ nahIM haiM / guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne unheM pUrvasAhitya ke kisI karmasiddhAnta-sambandhI grantha se avatarita mAnA hai| unhoMne usa grantha ke sAtha 'kisI' vizeSaNa kA prayoga kiyA hai, jisase siddha hai ki unheM svayaM nahIM mAlUma ki vaha kauna sA grantha hai? arthAt vartamAna zvetAmbarasAhitya meM vaha upalabdha nahIM hai| aura pUrva zvetAmbarasAhitya meM aisA koI grantha thA, isakA koI pramANa nahIM hai| isalie eka kAlpanika grantha ko AcArAMganiyukti kI uparyukta gAthAoM kA srota nahIM mAnA jA sktaa| __ vastutaH ve gAthAe~ IsApUrva prathama zatI meM racita digambaragrantha SaTkhaNDAgama kI gAthAe~ haiM, vahIM se AcArAMganiyukti meM grahaNa kI gayI haiM, jisa prakAra 'samavAyAMga' meM caudahaguNasthAnoM ke nAma SaTkhaNDAgama se liye gaye haiN| 3.2. tattvArthasUtra ke guNazreNinirjarAsUtra kA srota SaTkhaNDAgama abhiprAya yaha ki guNazreNinirjarA ke uparyukta dasa sthAnoM kI avadhAraNA zvetAmbarasAhitya meM upalabdha nahIM hai, ataH tatvArthasUtrakAra ko vahA~ se prApta nahIM ho sakatI 167. guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa / pR.20-21 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 413 thii| tathA ve svayaM usake janmadAtA nahIM haiM, kyoMki unhoMne na to yaha nirdeza kiyA hai ki ve dasa sthAna kyA haiM, kisa cIja ke bheda haiM, unake 'samyagdRSTi' Adi nAma kyoM par3e? na hI anantaviyojaka kA kyA artha hai? upazamaka-kSapaka se kyA tAtparya hai? ityAdi kA koI spaSTIkaraNa kiyA hai| yadi ve una sthAnoM ke zilpI hote, to isa sabakA pUrNa vivaraNa diye binA na rahate, kyoMki usake binA ina dasa sthAnoM ke varNana mAtra se pAThakoM ke palle kucha bhI na pdd'taa| tattvArthasUtrakAra ne yaha saba nahIM kiyA, isase siddha hai ki ve sthAna tattvArthasUtrakAra ke mastiSka kI upaja nahIM haiM, apitu unakI avadhAraNA unheM apanI paramparA ke kisI prAcIna grantha se prApta huI hai| vaha prAcIna grantha hai ssttkhnnddaagm| usameM ukta dasa sthAnoM kA varNana nimnalikhita gAthAoM meM kiyA gayA hai sammattuppattI vi ya sAvaya-virade annNtkmmNse| daMsaNamohakkhavae kasAyauvasAmae ya uvsNte|| 7 // khavae ya khINamohe jiNe ya NiyamA bhave asNkhejjaa| tavivarIdo kAlo saMkhejjaguNAe seddiie|| 8 // 168 ina do gAthAoM ke atirikta inake pazcAt ( Sa.khaM/ pu.12/4,2,7 ke) 175veM sUtra se lekara 196veM sUtra taka 'jina' nAmaka sthAna ke 'svasthAnajina' aura 'yoganirodha meM pravRtta jina', ina do bhedoM sahita gyAraha avasthAoM (guNazreNiyoM ) meM honevAlI guNazreNinirjarA tathA usake kAla kA kathana kiyA gayA hai| SaTkhaNDAgama kI racanA IsApUrva prathama zatI meM huI thI ( dekhie 'SaTkhaNDAgama' nAmaka 11vA~ adhyAya ), jaba ki tattvArthasUtra kA racanAkAla digambaramatAnusAra prathamadvitIya zatAbdI I0 aura zvetAmbaramatAnusAra tIsarI-cauthI zatI I0 hai| ataH yaha nirvivAda hai ki tattvArthasUtrakAra ne guNazreNinirjarAsUtra meM varNita dasa nirjarA-sthAnoM kI avadhAraNA SaTkhaNDAgama se grahaNa kI hai| isI prAcIna grantha meM samyagdarzana-jJAna-cAritrAtmaka vikAsa kI caudaha avasthAe~ batalAyI gayI haiM, jinheM 'jIvasamAsa' evaM 'guNasthAna' zabda se abhihita kiyA gayA hai|169 SaTkhaNDAgama meM ina avasthAoM kA vistAra se paricaya diyA gayA hai, jisameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki ye kina karmoM ke udaya, upazama, kSayopazama yA kSaya se prakaTa hotI haiN|170 168. SaTakhaNDAgama / pu.12 / 4, 2, 7 / prathama cUlikA / pR.78 / 169. SaTkhaNDAgama / pu.1/1, 1,9-23 / 170. vahI / pu.7/ 2,1,46-55,68-81 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 isa prakAra cU~ki guNazreNinirjarA ke dasa sthAnoM kA upadeza tattvArthasUtrakAra ne SaTkhaNDAgama se grahaNa kiyA hai aura caturdaza guNasthAnoM kA vivaraNa bhI usI SaTakhaNDAgama meM upalabdha hai, ataH siddha hai ki guNasthAnasiddhAnta kA vikAsa tattvArthasUtra kI racanA ke bAda ukta dasa nirjarAsthAnoM ke AdhAra para nahIM huA, apitu vaha jinopadiSTa hai| 3.3. bhadrabAhu-dvitIya hI niyuktiyoM ke kartA guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki tattvArthasUtra ke guNazreNinirjarAsUtra kA srota AcArAMganiyukti kI pUrvokta gAthAe~ haiN| kintu niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu-dvitIya kA astitvakAla IsA kI chaThI zatAbdI hai aura tattvArthasUtra kA racanAkAla zvetAmbara vidvAn IsA kI tIsarI-cauthI zatI mAnate haiM, ataH AcArAMganiyukti kA tattvArthasUtra ke guNazreNinirjarAsUtra kA srota honA siddha nahIM hotaa| uparyukta pramANoM se SaTkhaNDAgama hI AcArAMganiyukti kI ukta gAthAoM evaM 'tattvArtha' ke guNazreNinirjarAsUtra kA srota sAbita hotA hai| kintu guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ko yaha svIkArya nahIM ho sakatA thA, kyoMki isase digambaragrantha SaTkhaNDAgama, tattvArthasUtra se prAcIna siddha hotA hai, jo ve nahIM cAhate the| ataH unhoMne isa satya ko jhuThalAne ke lie koI na koI yukti nikAlane kI koziza kI aura isa koziza meM unhoMne zvetAmbara-paramparA ke sarvamAnya itihAsa ko hI palaTa dene kA karizmA kara ddaalaa| unhoMne sAre pramANoM ko tAka para rakhate hue mithyA evaM bAla tarkoM se eka aise vyakti ko niyuktiyoM kA kartA ghoSita kara diyA, jo tattvArthasUtrakAra se sau-savA sau varSa pahale hue the aura jinake nAma kA ardhAMza bhadrabAhu ke nAma ke ardhAMza se milatA hai| ve vyakti haiM aarybhdr| apanI kapolakalpanA ko zabdoM ke vastra pahanAte hue ve likhate haiM "kintu niyuktiyoM ko varAhamihira ke bhAI bhadrabAhu kI kRtiyA~ mAnane meM bhI kaI kaThinAiyA~ haiN| yadi hama yaha mAnate haiM ki IsvI san kI pA~cavIM zatAbdI meM honevAle bhadrabAhu varAhamihira ke bhAI haiM, to sabase pahalA prazna yaha uThegA ki vI0 ni0 saM0 609 arthAt IsvI san dvitIya zatI meM honevAle boTika nihnava kI carcA isameM kyoM nahIM hai? dUsare, yaha ki IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke anta taka to guNasthAna kI avadhAraNA spaSTa rUpa se A gaI thI, unakA antarbhAva niyuktiyoM meM kyoM nahIM ho pAyA, jaba ki AcArAMganiyukti 'tattvArtha' ke samAna mAtra dasa avasthAoM kI hI carcA karatI hai, vaha paravartI gyAraha guNazreNiyoM athavA caudaha guNasthAnoM kI carcA kyoM nahIM karatI hai? niyuktiyoM meM upalabdha viSayavastu kI dRSTi se hameM yahI mAnanA hogA ki ve lagabhaga IsvI san kI dUsarI zatAbdI kI racanA haiN| punaH vI0 ni0 saM0 585 taka honevAle nihnavoM ke ullekha aura vI0 ni0 saM0 609 meM honevAle boTika zivabhUti Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 415 ke ullekha kA abhAva yahI siddha karatA hai ki niyuktiyA~ vI0 ni0 saM0 609 (I0 san 142) ke pUrva likhI gaI haiN| isa prakAra ve I0 san kI dvitIya zatAbdI ke pUrvArdha meM likhI gaI haiN| yahA~ prazna yaha uThatA hai ki kyA isa kAla meM koI bhadrabAhu hue haiM? hamane kalpasUtra kI paTTAvalI kA adhyayana karane para yaha pAyA ki Arya kRSNa aura Arya zivabhUti, jinake bIca sacelatA aura acelatA ke prazna ko lekara vivAda huA thA aura boTikasampradAya kI utpatti huI thI, ke samakAlika eka Aryabhadra hue haiN| ye Arya zivabhUti ke ziSya the, ye Arya nakSatra evaM Arya rakSita se jyeSTha the aura inakA kAla I0 san kI dvitIya-tRtIya zatAbdI hI rahA hai| ataH yaha mAnanA hogA ki niyuktiyA~ inhIM Aryabhadra kI racanAe~ haiM aura Age calakara nAmasAmya aura bhadrabAhu kI prasiddhi ke kAraNa unakI racanAe~ mAnI jAne lgiiN| jisa prakAra prabandhoM ke lekhakoM ne prAcIna bhadrabAhu aura varAhamihira ke bhadrabAhu ke kathAnaka milA diye haiM, usI prakAra niyuktikAra Aryabhadra se bhadrabAhu kI ekarUpatA kara lI gaI hai|" ( guNa.siddhA.eka vishle./pR.22-23)| . virodhI tarkoM kA nirasana AcArAMganiyukti ko dvitIya zatAbdI I0 kI racanA siddha karane ke lie guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne jo hetu batalAye haiM, ve mithyA haiM, yaha nimnalikhita tathyoM se siddha hotA hai 1. 'tattvArtha' ke guNazreNinirjarAsUtra meM guNasthAnoM ke hI nAmoM kA varNana hai, yaha pUrva meM siddha kiyA jA cukA hai, ataH AcArAMganiyukti kI guNazreNinirjarA-viSayaka gAthAoM meM bhI guNasthAnoM ke hI nAmoM kA ullekha hai, yaha svataH siddha hai| unameM Adi ke tIna guNasthAnoM ko chor3akara zeSa gyAraha guNasthAnoM kA zabdataH aura arthataH varNana hai, kyoMki unameM hI guNazreNinirjarA hotI hai| isake atirikta unameM upazamaka aura kSapaka zreNiyoM tathA 'anantaviyojaka' evaM 'darzanamohakSapaka' ke ullekha dvArA guNasthAnasiddhAnta kI sUkSma jAnakArI bhI dI gayI hai| ataH ukta vidvAn kA yaha kathana satya nahIM hai ki niyuktiyA~ guNasthAnasiddhAnta kI carcA nahIM krtiiN| unameM guNasthAnasiddhAnta pUrNataH samAviSTa hai, isa satya ko ukta vidvAn ke atirikta sabhI vidvajjana svIkAra karate haiN| ataH niyuktiyoM ko pA~cavIM-chaThI zatAbdI I0 ke bhadrabAhu-dvitIya kI racanA mAnane meM bAdhA nahIM aatii| 2. bhadrabAhu-dvitIya dvArA racita 'Avazyakaniyukti' meM spaSTataH kahA gayA hai ki rathavIrapura meM AThaveM nihnava kI utpatti huI thii| dekhie Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 sAvatthI usabhapura seyaviyA mihila ullugaatiirN| purimaMtaraMji dasapura rahavIrapuraM ca ngraaii|| 781 // vRttikAra zrI haribhadra sUri ne isa gAthA kA artha spaSTa karate hue likhA "zrAvastI RSabhapuraM zvetavikA mithilA ullukAtIraM puramantaraJji dazapuraM rathavIrapuraM ca nagarANi nihnavAnAM yathAyogyaM prabhavasthAnAni, vakSyamANabhinnadravyaliGgamithyAdRSTi-boTika-prabhavasthAna-rathavIrapuropanyAso lAghavArtha iti gaathaarthH|" (hAri. vRtti/ Ava.niyu./ gaa.781)| anuvAda-"zrAvastI, RSabhapura, zvetavikA, mithilA, ullukAtIra, antaraMjiyApurI, dazapura aura rathavIrapura, ye nagara nihnavoM ke yathAyogya utpattisthAna haiN| rathavIrapura nAmaka nagara kA ullekha Age kahe jAnevAle boTika nAmaka bhinnadravyaliMgI mithyAmata kA utpattisthAna batalAne ke lie kiyA gayA hai|" isa prakAra bhadrabAhu-dvitIyakRta niyuktiyoM meM boTika-nihnava kA spaSTa zabdoM meM ullekha hai, ataH ukta guNasthAnavikAsavAdI vidvAn kA yaha kathana bhI mithyA hai ki niyuktiyoM meM boTika-nihnava kI carcA nahIM hai| niyuktiyoM meM boTika-nihnava kI carcA hai, isalie unheM pA~cavIM zatI I0 ke bhadrabAhu-dvitIya kI kRti mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| 3. guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne niyuktiyoM kA racanAkAla vIra nirvANa saMvat 609 ke pUrva arthAt boTikamata kI utpatti se pahale kalpita kiyA hai| muni zrI kalyANavijaya jI (a.bha.ma./pR.200), zrI vijayendra sUri, AcArya zrI hastImala jI (jai.dha.mau.i. / bhA.1 / pR.770) Adi sabhI zvetAmbara muniyoM evaM siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI (jai.sA.i./ pU.pI./ pR.337), DaoN0 nemicandra jI jyotiSAcArya (tI.ma.A.pa./ khaM.1 / pR.291) Adi samasta digambaravidvAnoM ne bhagavAn mahAvIra kI nirvANatithi 527 I0 pU0 (vikramapUrva 470) mAnI hai| ataH vIra ni0 saM0 609, IsavI san (609-527) 82 meM par3atA hai, na ki I0 san 142 meM, jaisA ki guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne Akalita kiyA hai| ataH spaSTa hai ki I0 san 142 meM hue Aryabhadra ukta vidvAn ke dvArA I0 san 82 ke pUrva likhita mAnI gayI niyuktiyoM ke kartA nahIM ho skte| 4. ukta vidvAn eka tarapha likhate haiM ki niyuktiyoM kI racanA boTika zivabhUti se pUrva utpanna hue Aryabhadra ne kI hai, dUsarI tarapha kahate haiM ki Aryabhadra boTika For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 417 zivabhUti ke ziSya the| yahA~ taka ki ukta vidvAn ne Aryabhadra ko boTika zivabhUti kA anuyAyI mAnakara bhadrAnvaya nAma kI yApanIyazAkhA kA saMsthApaka taka ghoSita kara diyA hai| ve likhate haiM __ "vidizA ke udayagiri ke abhilekha (gupta saMvat 106, vi0 saM0 426) meM pArzvanAtha kI pratimA ko sthApita karAnevAle ne apane Apa ko Aryakula aura bhadrAnvaya ke AcArya gozarmA kA ziSya batAyA hai| isa abhilekha ke bhadrAnvaya ko yApanIyaparamparA kA pUrva nAma mAnA jA sakatA hai| kalpasUtra-sthavirAvalI meM Arya zivabhUti aura Arya kRSNa, jinake madhya vastrapAtra-vivAda haA thA. ke pazcAta Aryabhadra kA nAma AtA hai| merI dRSTi meM isa zilAlekha meM ullikhita Aryakula aura bhadrAnvaya kA sambandha inhIM Aryabhadra se ho sakatA hai| saMbhAvanA hai ki kAzyapagotrIya Aryabhadra, Arya zivabhUti ke pakSadhara rahe hoM aura unheM hI agragaNya mAnakara yaha paramparA apane ko Aryakula aura bhadrAnvaya kI mAnatI ho| yaha nizcita hai ki uttarabhArata kI yaha acelaparamparA jise hama boTika yA yApanIya ke nAma se jAnate haiM, mathurA se lekara sA~cI taka apanA vyApaka prabhAva rakhatI thii| saMbhAvanA yahI hai ki uttarabhArata meM apane prArambhika kAla meM yaha yApanIyaparamparA Aryakula aura bhadrAnvaya ke nAma se pahacAnI jAtI rahI ho|" (jai.dha.yA.sa./ pR.19)| aba uparyukta vidvAn kI kisa bAta ko satya mAnA jAya? Aryabhadra boTikamata ke pravartaka zivabhUti ke pUrva hue the, isa bAta ko athavA ve zivabhUti ke ziSya the, isako? Aryabhadra boTika zivabhUti ke pUrva nahIM hue the, yaha to Upara siddha ho cukA hai aura ve usake ziSya the yaha kalpasUtra kI sthavirAvalI kahatI hai| aba yadi Aryabhadra ko boTika zivabhUti kA ziSya aura usake dvArA sthApita yApanIyasaMgha kI bhadrAnvaya zAkhA kA sUtradhAra mAnate hue niyuktiyoM kA kartA mAnA jAya to samasta zvetAmbarIya niyuktiyA~ yApanIya AcArya dvArA racita siddha hotI haiN| aura taba yaha tarka mithyA ho jAtA hai ki niyuktiyoM meM boTika nihnava kA ullekha na hone se ve chaThI zatAbdI I0 ke bhadrabAhu-dvitIya dvArA racita nahIM mAnI jA sakatIM, kyoMki jo niyuktiyA~ boTika (guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ke matAnusAra yApanIya) AcArya dvArA hI racita siddha ho rahI hoM, unameM boTika mata kA ullekha na mAnakara usakI utpatti ke pUrva racita mAnI jAya~, isa jaisI hAsyApada ceSTA aura kyA ho sakatI hai? spaSTa hai ki guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ko, jo zvetAmbara haiM, boTika (yApanIya) mata ke anuyAyI Aryabhadra ke dvArA niyuktiyoM ke race jAne kI bAta svIkArya nahIM ho sakatI aura ukta Aryabhadra ke alAvA anya Aryabhadra kA ullekha kisI bhI sthavirAvalI Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 yA paTTAvalI meM upalabdha nahIM hai, ataH siddha hai ki niyuktiyoM ke kartA ukta vidvAn dvArA DhU~r3he hue Aryabhadra nahIM haiM, apitu paramparA se prasiddha bhadrabAhu-dvitIya hI haiN| isase bar3I viDambanA aura kyA ho sakatI hai ki guNasthAna-vikAsavAdI vidvAn niyuktiyoM ko boTikamata kI utpatti ke pUrva racita siddha karane cale the, kintu boTikamata ke hI AcArya dvArA racita siddha kara baitthe| 5. yadi Aryabhadra niyuktiyoM ke kartA hote, to ve bhI bhadrabAhu-dvitIya ke samAna hI prasiddha hote, taba unakI racanAoM ko bhadrabAhu kI racanAe~ mAna lene ke bhrama kI guMjAiza na rhtii| isI prakAra yadi bhadrabAhu-dvitIya niyuktiyoM ke kartA na hote to, ve itane prasiddha bhI na hote ki loga Aryabhadra ke sthAna meM bhadrabAhu ke nAma kA prayoga karane lgte| 6. logoM kI bhUla se guNadhara ke sthAna meM gaNadhara, guNaratna ke sthAna meM guNayatna aura umAsvAti ke sthAna meM umAsvAmI to pracalita ho sakatA hai, kintu Aryabhadra ke sthAna meM bhadrabAhu pracalita nahIM ho sakatA, kyoMki yahA~ kevala kisI mAtrA yA akSara ke parivartana kA savAla nahIM hai, apitu eka pUre zabda ke parivartana kA prazna hai, aura vaha bhI 'Arya' ke sthAna meM 'bAhu' jaise sarvathA viparIta uccAraNavAle zabda kA sthApana aura vaha bhI viruddha sthAna meM? isa prakAra ke parivartana kA koI bhASA vaijJAnika kAraNa nahIM hai, ataH uparyukta parivartana mAnanA ayuktisaMgata hai| ina pramANoM aura yuktiyoM se siddha hai ki guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne niyuktiyoM ko dvitIya zatAbdI I0 meM racita siddha karane ke lie jo hetu prastuta kiye haiM, ve nitAnta aprAmANika, ayuktisaMgata aura hAsyAspada haiM, ataH mithyA haiN| phalasvarUpa yaha tathya yathAvat sthita rahatA hai ki niyuktiyoM ke kartA chaThI zatAbdI I0 meM hue bhadrabAhudvitIya hI haiN| ataH yaha bAta bhI nirvivAda ho jAtI hai ki AcArAMganiyukti meM uddhRta guNazreNinirjarAviSayaka gAthAe~ bhI SaTkhaNDAgama kI hI gAthAe~ haiN| 3.4. mokSamArga caturdazaguNasthAnoM kA avinAbhAvI . caturdaza guNasthAna mokSamArgabhUta samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa pariNAma kI uttarottara vRddhi ko prApta avasthAe~ haiN| vIrasena svAmI ne inheM mokSa kI sIr3hiyA~ kahA hai"mokSasya sopAnIbhUtAni caturdaza gunnsthaanaani|" (dhavalA / Sa.kha./ pu.1/1, 1, 22 / pR.201)| tathA zvetAmbarAcArya zrI haribhadrasUri ne inako 'mokSa kI paramparA' (mokSa kA kramika mArga) nAma diyA hai| lalitavistarA ke eka prakaraNa meM siddhoM ko paramparAgata (krama se siddhi ko prApta) kahate hue namaskAra kiyA gayA hai| isa para koI pratipakSI kahatA hai For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 419 naikAdisaGkhyAkramato vittpraaptirniyogtH| daridrarAjyAptisamA tadvanmuktiH kvacinna kim|| anuvAda-"aisA koI niyama nahIM hai ki dhanaprApti kramazaH hotI hai| kisI daridra ko eka bAra meM bhI rAjyaprApti hotI dekhI jAtI hai| isI prakAra kisI ko kyA binA krama ke arthAt samyagdRSTi, dezavirata, virata Adi avasthAoM ko prApta kiye binA mukti nahIM ho sakatI?" isake uttara meM zrI haribhadrasUri likhate haiN-"ityetdvypohaayaah-prmpraagtebhyH|" arthAt isI kA niSedha karane ke lie to maMgalagAthA meM paraMparAgata (krama se siddha) kahA gayA hai| phira ve paramparA kA artha batalAte hue kahate haiM-"paramparayA jJAnadarzanacAritrarUpayA mithyAdRSTi-sAsvAdana-samyagmithyAdRSTyaviratasamyagdRSTi-viratAviratapramattApramatta-nivRttyanivRttibAdarasUkSmopazAnta-kSINamoha-sayogyayogi-guNasthAna-bhedabhinnayA gatAH paramparAgatAH etebhyH|" (lalitavistarA / 'siddhANaM'-gAthA 1/ pR.394)| yahA~ zrI haribhadrasUri ne caturdaza guNasthAnoM ko samyagdarzana jJAna-cAritra kI uttarottara vikasita avasthA batalAyA hai aura unake samUha ko 'mokSaparamparA' (mokSa kA kramika mArga) nAma dekara spaSTa kiyA hai ki ina guNasthAnoM ko prApta hue binA mukti saMbhava nahIM hai| yataH mokSamArga caturdaza guNasthAnoM kA avinAbhAvI hai, ataH guNasthAnoM kI avadhAraNA utanI hI purAnI hai, jitanI mokSamArga kii| isalie use IsA kI cauthI zatAbdI ke bAda vikasita batalAnA eka mahAn satya ke apalApa kI hAsyAspada ceSTA hai| 3.5. vikAsa kA artha : RSabhAdi meM samyaktvAdi kI anutpatti mAnanA vIrasena svAmI ne jIva ke audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika bhAvoM ko guNasthAna kahA hai-"audayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikA iti gunnaaH|" (dhavalA/ Sa.kha./pu.1/1,1,8/ pR.162)| zrI kezavavarNI ne spaSTa kiyA hai ki mithyAtva se lekara ayogikevalitva paryanta jIva ke caudaha pariNAmavizeSa guNasthAna haiM-"mithyAtvAdayo'yogikevalitvaparyantA jIvapariNAmavizeSAsta eva guNasthAnAnIti prtipaaditm|" (jI.ta.pra./go.jI./ gaa.8)| ve caudaha pariNAmavizeSa isa prakAra haiM : mithyAdRSTitva, sAsAdana-samyagdRSTitva, samyagmithyAdRSTitva, asaMyatasamyagdRSTitva, saMyatAsaMyatatva, pramatta-saMyatatva, apramattasaMyatatva, apUrvakaraNatva, anivRttibAdarasAmparAyatva, sUkSmasAmparAyatva, upazAntamohatva, kSINakaSAyatva, sayogikevalitva aura ayogikevlitv| ina caudaha pariNAmoMvAle guNasthAnasiddhAMta ko yadi tattvArthasUtra ke racanAkAla (zvetAmbaramatAnusAra IsA kI tIsarI-cauthI zatI) ke bAda vikasita mAnA jAya, to For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 yaha mAnanA hogA ki jIvoM meM ina pariNAmoM kI utpatti IsA kI tIsarI-cauthI zatI ke bAda se honI zurU huI hai, usake pahale taka jIva meM ye pariNAma utpanna nahIM hote the, arthAt RSabhAdi tIrthaMkaroM ke kAla meM na to koI jIva samyagdRSTi avasthA ko prApta hotA thA, na dezavirata avasthA ko, na pramattasaMyata, apramattasaMyata Adi ko| ina caudaha avasthAoM ko prApta hue binA hI ve mukta ho jAte the| kintu aisA mAnane kA guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ke pAsa koI AdhAra nahIM hai| zvetAmbara-AgamoM meM ina caudaha guNasthAnoM kA ullekha nahIM hai, to bhI koI jaina yaha nahIM mAna sakatA ki RSabhAdi tIrthaMkara samyagdRSTi nahIM hue the, dezavirata (zrAvaka) nahIM hue the, pramattasaMyata-apramattasaMyata (muni) nahIM hue the, apUrvakaraNa, anivRtti-bAdarasAmparAya, sUkSmasAmparAya, kSINamoha, sayogakevalI aura ayogakevalI avasthAoM ko prApta nahIM hue the| yadi guNasthAnavikAsavAdI vidvAn yaha mAnate haiM ki RSabhAdi tIrthaMkara ina avasthAoM ko prApta hone ke bAda hI mukta hue the, to unheM yaha mAnanA hogA ki guNasthAnasiddhAnta RSabhAdi tIrthaMkaroM dvArA upadiSTa hai| tattvArthasUtra meM ina sabhI caudaha avasthAoM kA varNana hai, jinake udAharaNa pUrva meM diye jA cuke haiM aura Age bhI draSTavya haiN| yaha isa bAta kA akATya pramANa hai ki jinAgama meM guNasthAnasiddhAnta kI avadhAraNA tattvArthasUtra ke racanAkAla ke pUrva se vidyamAna thI, vaha usake racanAkAla ke bAda vikasita nahIM huii| guNasthAnasiddhAnta kA kapolakalpita vikAsakrama guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne granthoM meM guNasthAna ke sabhI bhedoM kA ullekha hone aura na hone tathA unake sAtha 'guNasthAna' zabda kA prayoga kiye jAne aura na kiye jAne ke AdhAra para guNasthAnasiddhAnta ke kramika vikAsa kI kalpanA kI hai aura tadanusAra granthoM ke racanAkAlaviSayaka pUrvAparatva kA nirdhAraNa kiyA hai| 'jIvasamAsa' kI bhUmikA (pR.V-X) meM unhoMne isa vikAsakrama ko do sAraNiyoM meM darzAyA hai aura ise 'guNasthAna-siddhAnta kA aitihAsika vikAsakrama' tathA 'guNasthAna-siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa' nAmoM se abhihita kiyA hai| kintu yaha guNasthAnasiddhAnta kA aitihAsika vikAsakrama nahIM, apitu kapolakalpita vikAsakrama hai, kyoMki vikAsakrama ke nirNAyaka sabhI hetu aprAmANika haiN| yaha nIce likhe hetuoM se siddha hotA hai| 1. kisI grantha meM guNasthAna ke sabhI bhedoM kA ullekha na honA guNasthAnasiddhAnta ke avikasita hone kA pramANa nahIM hai, balki isa bAta kA sabUta hai ki grantha ke For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 421 pratipAdya viSaya ke anusAra sabhI bhedoM kA ullekha Avazyaka nahIM thaa| AcArya kundakunda ne cArittapAhuDa meM kevala 'dezavirata' guNasthAna kA ullekha kiyA hai, kyoMki vahA~ unheM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA varNana apekSita thA daMsaNa vaya sAmAiya posaha sacitta rAyabhatte y| baMbhAraMbha pariggaha aNumaNa uddiTTha desavirado y|| 22 // bArasa aNuvekkhA meM dAna ke prakaraNa meM samyagdRSTi sAdhu (pramattasaMyata), samyagdRSTizrAvaka (dezavirata ) tathA aviratasamyagdRSTi kA kathana Avazyaka thA, isalie kevala unakA kathana kiyA gayA hai uttamapattaM bhaNiyaM sammattaguNeNa saMjado saahuu| sammAdiTThI sAvaya majjhimapatto hu vinnnneo|| 17 // NiddiTTho jiNasamae aviradasammo jahaNNapatto tti| sammattarayaNarahido apattamidi sNprikkhejjo|| 18 // samayasAra meM karmabandha ke kartA kauna haiM, yaha batalAne ke lie mithyAdRSTi se lekara sayogijina paryanta teraha guNasthAnoM kA nirdeza kiyA gayA hai, kyoMki ye teraha guNasthAna hI bandha ke hetu haiN| 'ayogijina' nAmaka caudahaveM guNasthAna meM yoga kA bhI abhAva ho jAtA hai, ataH vaha guNasthAna bandha kA hetu nahIM hai, isalie usakA ullekha nahIM kiyA gyaa| dekhie sAmaNNapaccayA khalu cauro bhaNNaMti bNdhkttaaro| micchattaM aviramaNaM kasAyajogA yA boddhvvaa|| 109 // tesiM puNo vi ya imo bhaNido bhedo du tersviyppo| micchAdiTThIAdI jAva sajogissa caramaMtaM // 110 // ede acedaNA khalu puggalakammudayasaMbhavA jmhaa| te jadi karaMti kamma Navi tesiM vedago aadaa|| 111 // guNasaNNidA du ede kamma kuvvaMti paccayA jmhaa| tamhA jIvo'kattA guNA ya kuvvaMti kammANi // 112 // s.saa.| kintu bhAvapAhuDa meM muniyoM ke lie bhAvaliMga hI mokSamArga meM pradhAna hai, yaha upadeza diyA gayA hai| bhAvaliMga ke lie sAta tattvoM, nau padArthoM aura caudaha guNasthAnoM kA cintana Avazyaka hai| ataH vahA~ caudahoM guNasthAnoM kA nirdeza kiyA gayA hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 yathA a010 / pra05 savvavirao vi bhAvahi NavayapayatthAiM satta taccAI | jIvasamAsAiM muNI caudasaguNa NAmAI // 95 // isake viparIta pravacanasAra, niyamasAra, paJcAstikAya aura zeSa chaha pAhuDoM meM na to 'guNasthAna' zabda kA ullekha hai, na hi usake kisI bheda kI carcA, kyoMki ina granthoM meM aise kisI bhI viSaya kA pratipAdana nahIM kiyA gayA hai, jisameM guNasthAnavizeSa kA nirdeza Avazyaka ho / aba kyA isase yaha siddha hotA hai ki pravacanasAra Adi kI racanA ke samaya guNasthAnasiddhAnta kA tanika bhI vikAsa nahIM huA thA, cArittapAhuDa ke racanAkAla meM kucha vikAsa ho gayA thA, bArasa aNuvekkhA kI racanA ke avasara para vaha kucha aura vikasita ho gayA thA, samayasAra ke racanAkAla meM vikasita hote-hote teraha aMgoMvAlA ho gayA aura bhAvapAhuDa kI racanA ke samaya pUrNa vikasita hokara caudaha aMgoM se samanvita ho gayA? aisA kadApi siddha nahIM hotA, kyoMki aisA siddha hone para tattvArthasUtra kA racanAkAla bArasa aNuvekkhA ke pazcAt evaM samayasAra ke pUrva siddha hogA, kyoMki usameM bArasaaNuvekkhA se adhika aura samayasAra se kama nau guNasthAna- bhedoM kA zabdataH ullekha hai| tathA kArtikeyAnuprekSA meM ( jo ki tattvArthasUtra ke bAda kI kRti hai ) guNazreNI - nirjarA ke dasa sthAnoM kA (gA. 106 - 108), zrAvaka, pramattavirata (gA. 196), avirata - samyagdRSTi (gA. 197), kSINakaSAya (gA. 485), sayogijina (gA. 486) aura ayogijina (gA. 487) guNasthAnoM kA tathA upazamaka aura kSapaka zreNiyoM (gA. 484) kA varNana hai, kintu apramattavirata, sAsAdana tathA samyagmithyAdRSTi kA kathana na hone se kevala gyAraha guNasthAnoM ke ullekha ke kAraNa samayasAra ke pUrva kI aura bArasa aNuvekkhA ke pazcAt kI tathA tattvArthasUtra ke samakAla kI racanA siddha hogI aura joindudevakRta paramAtmaprakAza evaM yogasAra, jo ki chaThI zatI I0 kI racanAe~ haiM, tattvArthasUtra se bhI pUrvavartI siddha hoMge, kyoMki unameM aura bhI kama ( pa.pra.1 / 76, 77 evaM 2 / 41, yogasAra/ 17, 88) guNasthAnoM kA nirdeza hai| tathA jisa grantha meM jisa guNasthAna kA ullekha nahIM hai, vaha guNasthAna usake karttA dvArA vikasita nahIM mAnA jAyegA, balki jisa grantha meM ullekha hai, usake karttA dvArA vikasita mAnA jAyegA / aba yadi usakA ullekha aneka granthoM meM hai, to use una saba ke dvArA vikasita mAnanA hogA aura taba ve saba granthakAra samakAlIna siddha hoNge| ina atarkasaMgata evaM itihAsa - viruddha pariNAmoM kA janaka hone se guNasthAnavikAsavAdI vidvAn kA guNasthAna - vikAsa ke nirNayArtha nirdhArita kiyA gayA yaha hetu For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 423 aprAmANika hai ki tattvArthasUtra, kasAyapAhuDa, SaTkhaNDAgama aura samayasArAdi meM kramazaH adhika-adhika guNasthAnoM kA nirdeza hai, ataH ina granthoM meM guNasthAnasiddhAnta kA kramazaH vikAsa huA hai, isaliye ye uttarottara arvAcIna haiN| 'cArittapAhuDa' Adi granthoM ke uparyukta udAharaNoM se siddha hai ki tattvArthasUtra, kasAyapAhuDa, SaTkhaNDAgama aura samayasAra Adi meM jo alpa yA adhika guNasthAnoM kA nirdeza huA hai, usakA kAraNa grantha meM aise pratipAdya viSaya kA cunA jAnA hai, jisane alpa yA adhika guNasthAnoM ke nirdeza kA avasara diyA hai, guNasthAnasiddhAnta kA avikasita honA kAraNa nahIM hai| jina guNasthAnoM ke nirdeza kA jahA~ avasara hI nahIM hai, vahA~ unakA nirdeza karanA avivekapUrNa kArya hai, jisakI apekSA tattvArthasUtrakAra jaise mahAn AcAryoM se nahIM kI jA sktii| 2. kisI grantha meM guNasthAnabhedoM ke sAtha 'guNasthAna' zabda kA prayoga na honA unake guNasthAna na hone kA pramANa nahIM hai, apitu 'guNasthAna' zabda ke prayoga kI AvazyakatA na hone kA pramANa hai, kyoMki aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata Adi zabdoM ke artha se hI yaha spaSTa ho jAtA hai ki ye guNasthAnabheda haiN| Agama meM ye zabda guNasthAnoM ke lie hI prasiddha haiM, kisI anya padArtha ke lie nhiiN| ye guNasthAna hI haiM, ise siddha karane vAle aneka zAstrIya pramANa haiN| ye guNasthAna nahIM haiM, ise siddha karanevAlA eka bhI zAstrIya pramANa nahIM hai| isa prakAra Agama meM guNasthAnavizeSa ke rUpa meM prasiddha hone ke kAraNa hI 'avirata', 'dezavirata', 'pramattasaMyata' Adi ke sAtha guNasthAna zabda kA prayoga Avazyaka nahIM hai| isIlie AcArya kundakunda ne cArittapAhuDa meM 'dezavirata' ke sAtha aura bArasa aNuvekkhA meM 'aviratasamyagdRSTi' ke sAtha 'guNasthAna' zabda kA prayoga nahIM kiyaa| mUlAcAra kI nimnalikhita gAthAoM meM bhI 'upazAntakaSAya', 'kSINakaSAya', 'sayogikevalI' aura 'ayogikevalI' ina guNasthAnavizeSoM ke sAtha 'guNasthAna' zabda kA prayoga nahIM hai uvasaMto du puhuttaM jhAyadi jhANaM vidkkviicaarN| khINakasAo jhAyadi eyattavidakkavIcAraM // 404 // suhumakiriyaM sajogI jhAyadi jhANaM ca tadiyasukkaM tu| jaM kevalI ajogI jhAyadi jhANaM samucchiNNaM // 405 // 'kArtikeyAnuprekSA' meM to 'guNasthAna' zabda kA svataMtra rUpa se bhI kahIM ullekha nahIM hai aura usakI nIce uddhRta gAthAoM meM bhI zrAvaka, pramattavirata, 'aviratasamyagdRSTi', 'kSINakaSAya', 'sayogijina' aura 'ayogijina' ye guNasthAnabheda 'guNasthAna' zabda se rahita haiM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 sAvayaguNehiM juttA pamattaviradA ya majjhimA hoMti // 196 // avirayasammAdiTThI hoMti jahaNNA jidipayabhattA // 197 // 485 // NIsesamohavilae khINakasAe ya aMtime kAle // jaM jhAyadi sajogijiNo taM tidiyaM suhumakiriyaM ca // jaM jhAyadi ajogijiNo NikkiriyaM taM cautthaM ca // 487 // 486 // ye udAharaNa isa bAta ke pramANa haiM ki tattvArthasUtra meM 'avirata', 'dezavirata', 'pramattasaMyata' Adi zabdoM ke sAtha guNasthAna zabda kA prayoga na hone se unakA guNasthAna honA asiddha nahIM hotA / ataH 'guNasthAna' zabda kA prayoga na hone ke kAraNa tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta kI anupasthiti mAnanA pratyakSa - pramANa ke viruddha hai / isalie guNasthAna kA aitihAsika vikAsakrama bhI kapolakalpita hai| a010 / pra05 3. AcArya kundakunda ne samayasAra kI pUrvoddhRta 110 vIM gAthA meM tathA bhAvapAhuDa kI pUrvokta 97vIM gAthA meM kramazaH guNasthAnoM kI teraha evaM caudaha saMkhyA kA ullekha kiyA hai aura jIvasamAsa tathA guNasthAna zabdoM kA bhI prayoga kiyA hai, kintu guNasthAnoM ke caudaha nAmoM kA kahIM bhI ullekha nahIM kiyaa| isase siddha hai ki guNasthAnoM ke caudaha nAma aura 'guNasthAna' zabda pUrva prasiddha the, isIlie unhoMne unakA ullekha karanA Avazyaka nahIM smjhaa| isa tathya se bhI guNasthAnasiddhAnta kA aitihAsika vikAsakrama anaitihAsika siddha hotA hai| 4. guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne guNasthAna kA aitihAsika vikAsakrama (guNasthAna- siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa) darzAnevAlI sAraNI kra. 1 ( jIvasamAsa / bhUmikA / pR.VIII) meM tattvArthasUtra meM apramattasaMyata evaM anivRttibAdarasAmparAya guNasthAnoM kA abhAva batalAyA hai, jaba ki AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya (ta.sU. - zve. 9 / 37) tathA bAdarasamparAye sarve (ta.sU. - zve. 9 / 12 ) ina sUtroM meM unakA spaSTa zabdoM meM ullekha huA hai| isI prakAra sUkSmasAmparAya - guNasthAna kA bhI tattvArthasUtra (9/10 - di., zve.) meM ullekha hai, kintu sAriNI meM usakA ullekha nahIM batalAyA gayA hai| isake atirikta guNazreNinirjarAsUtra meM upazamaka aura upazAntamoha tathA kSapaka aura kSINamoha ina zabdoM ke prayoga se hI siddha hai ki upazamakazreNI para ArUr3ha hokara hI jIva upazAntamoha guNasthAna ko tathA kSapakazreNI para ArUr3ha hokara kSINamohaguNasthAna ko prApta hotA hai| tathA upazAntamoha ko kSapaka aura kSINamoha se alpa- guNazreNinirjarAvAlA batalAyA gayA hai, isase spaSTa hai ki vaha 'jina' avasthA ko prApta nahIM hotA ataH usakA upazamakazreNi se utaranA svataH siddha hai / tathApi ukta vidvAn ne tattvArthasUtra For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 425 meM ina zreNiyoM tathA ina para ArohaNa-avarohaNa ke ullekha kA abhAva batalAyA hai| ina kAraNoM se bhI vikAsakrama darzAnevAlI sAriNI aprAmANika hai| 5. sAriNI meM jo vivaraNa diyA gayA hai, usake anusAra kundakunda-sAhitya meM to guNasthAnasiddhAnta-sambandhI viSaya atyalpa hI upalabdha hotA hai| usameM na to guNasthAnoM ke sabhI nAma haiM (kula chaha nAma haiM), na guNazreNinirjarA kI dasa avasthAe~ varNita haiM, na upazamakazreNI aura kSapakazreNI kA ullekha hai aura na 'anantaviyojaka' aura 'darzanamohakSapaka' zabdoM kA prayoga hai| isake viparIta tattvArthasUtra meM nau guNasthAnoM ke nAma zabdataH aura pA~ca ke nAma arthataH milate haiN| upazamaka aura kSapaka zabdoM ke ullekha se upazamakazreNI aura kSapakazreNI kA saMketa milatA hai| guNazreNinirjarA ke dasa sthAnoM kA nirdeza prApta hotA hai| anantaviyojaka aura darzanamohakSapaka kI carcA upalabdha hotI hai| vibhinna guNasthAnoM meM caturvidhadhyAna evaM bAIsa parISahoM ke svAmitva kA kathana dRSTigata hotA hai| yaha vivaraNa itanA adhika hai ki kundakundasAhitya kI apekSA tattvArthasUtra meM guNasthAnasiddhAnta atyadhika vikasitarUpa meM upalabdha hotA hai| ataH guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ke nirNAyakahetuoM ke anusAra kundakunda tattvArthasUtrakAra se bahuta pUrvavartI siddha hote haiN| phalasvarUpa unheM sAriNI meM cauthe sthAna para pradarzita kiyA jAnA doSapUrNa hai| 6. guNasthAnasiddhAnta kA udbhava aura vikAsa darzAnevAlI sAriNI meM tattvArthasUtra ko pahale sthAna para rakhA gayA hai aura kasAyapAhuDa , SaTkhaNDAgama evaM samayasArAdi ko kramazaH dUsare, tIsare aura cauthe sthAna pr| isase dhvanita hotA hai ki guNasthAnasiddhAnta kA udbhava tattvArthasUtra meM huA hai aura vikAsa kramazaH kasAyapAhuDa Adi meN| isakA tAtparya yaha hai ki guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ke anusAra guNasthAna-siddhAnta kI AdhArabhUta sAmagrI (guNazreNi-nirjarA ke dasa sthAna) tattvArthasUtrakAra ne kalpita kI hai, jinopadiSTa nahIM hai| kintu isakI puSTi kisI pramANa se nahIM hotii| isake viparIta tattvArthadhigamasUtra (zvetAmbarIya tattvArthasUtra ) kI bAIsavIM sambandhakArikA meM kahA gayA hai ki 'tattvArthAdhigama' nAmaka yaha grantha saMgrahagrantha hai aura arhadvacana kA aMza hai . tattvArthAdhigamAkhyaM bahvarthaM saGgrahaM lghugrnthm| vakSyAmi shissyhitmimmrhdvcnaikdeshsy|| 22 // isase siddha hotA hai ki tattvArthasUtra meM varNita guNanirjarA ke dasa sthAna tattvArthasUtrakAra dvArA kalpita nahIM haiM, apitu jinendradeva ke upadeza kA aMga haiM aura kisI pUrvavartI grantha se saMgRhIta kiye gaye haiN| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 zvetAmbaragrantha jIvasamAsa meM bhI, jisakI bhUmikA guNasthAnavikAsavAdI vidvAn ne svayaM likhI hai, kahA gayA hai ki caubIsoM tIrthaMkara caudaha guNasthAnoM ke jJAtA haiM dasa coddasa ya jiNavare coisa guNajANae nmNsitaa| coddasa jIvasamAse smaaso'nnukkmissaami||1|| ina pramANoM se guNasthAnavikAsavAdI vidvAn kI yaha mAnyatA aprAmANika siddha ho jAtI hai ki guNasthAnasiddhAnta ke AdhArabhUta guNazreNinirjarA ke dasa sthAnoM kI kalpanA tattvArthasUtrakAra ne kI hai| aura isase yaha siddha ho jAtA hai ki ve jinopadeza para AdhArita kisI pUrvakAlIna grantha se grahaNa kiye gaye haiN| isa prakAra guNasthAnasiddhAnta ke udbhava kI hI kalpanA nirAdhAra siddha ho jAtI hai, taba vikAsa kI kalpanA ke lie koI avakAza DhU~r3he bhI nahIM miltaa| aba prazna uThatA hai ki vaha pUrvakAlIna grantha kauna hai, jisase tattvArthasUtrakAra ne guNazreNInirjarA ke dasa sthAna saMgRhIta kiye haiM? isa prazna kA uttara sapramANa isI prakaraNa meM pUrva meM diyA jA cukA hai| vaha yaha ki tattvArthasUtrakAra ne unheM digambaraparamparA ke mahAn grantha SaTkhaNDAgama se grahaNa kiyA hai| isase yaha siddha ho jAtA hai ki SaTkhaNDAgama, tattvArthasUtra se pUrvakAlIna hai, ataH use udbhava-vikAsavAlI sAriNI meM tIsare krama para rakhA jAnA aprAmANika hai| 7. sAriNI meM tattvArthasUtra kA racanAkAla tIsarI-cauthI zatI I0, kasAyapAhuDa kA cauthI zatI I0, SaTkhaNDAgama kA pA~cavI-chaThI zatI I0 tathA samayasAra-niyamasAra Adi kA chaThI zatI I0 se bhI pazcAt kA batalAyA gayA hai, ye kAla pramANasiddha nahIM hai| isI adhyAya ke prathama prakaraNa meM sapramANa siddha kiyA gayA hai ki AcArya kundakunda kA samaya IsApUrvottara prathama zatAbdI hai aura tattvArthasUtra kA racanAkAla IsA kI prathama-dvitIya shtaabdii| isI prakAra kasAyapAhuDa aura SaTkhaNDAgama kramazaH IsApUrva dvitIya zatAbdI evaM IsApUrva prathama zatAbdI meM race gaye the, isakA sapramANa pratipAdana inhIM-nAmavAle adhyAyoM meM draSTavya hai| isa taraha guNasthAna-siddhAnta ke aitihAsika vikAsakrama ko nirdhArita karanevAle sabhI hetu aprAmANika haiM, ataH vaha aitihAsika vikAsakrama nahIM, apitu kapolakalpita vikAsakrama hai| DaoNkTara sA0 ke mata meM kiMcit parivartana DaoN0 sAgaramala jI ke dvArA 'jainadharma kA yApanIyasampradAya' (I0 san 1996) evaM 'guNasthAnasiddhAnta : eka vizleSaNa' (I0 san 1996) granthoM ke likhe jAne ke Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 427 9 varSa bAda unake nirdezana meM mAnanIyA zvetAmbara sAdhvI DaoN0 darzanakalAzrI jI ne 'prAkRta evaM saMskRta sAhitya meM guNasthAna kI avadhAraNA' viSaya para zodhaprabandha likhA, jisa para unheM I0 san 2005 meM pI-eca0 DI0 kI upAdhi pradAna kI gyii| unakA zodhaprabandha zrI rAjarAjendra prakAzana TrasTa, jayantasena myUjiyama, mohanakher3A (rAjagar3ha) dhAra, ma.pra. dvArA I0 san 2007 meM prakAzita huA hai| mere isa grantha kA jaba antima lipi-saMzodhana cala rahA thA, taba mujhe ukta zodhagrantha kI prati prApta huii| maiMne usakA adhyayana kiyA aura pAyA ki sAdhvI jI bhI isa niSkarSa para pahu~cI haiM ki yadyapi zvetAmbara-AgamasAhitya meM gaNasthAnoM ke nAma-sadRza aneka zabda milate haiM, tathApi unakA guNasthAnasiddhAnta se koI sambandha nahIM hai| arthAt zvetAmbara-AgamasAhitya meM guNasthAna-siddhAnta kA abhAva hai| sAdhvI jI ke zodhagrantha ke prAkkathana meM DaoN0 sAgaramala jI ne apane guNasthAnasiddhAnta-viSayaka mata meM kucha parivartana hone kI bAta svIkAra kI hai| usakI bhI samIkSA mujhe Avazyaka pratIta huI, jisakA samAveza yahA~ kara rahA huuN| 'prAkkathana' meM DaoNkTara sA0 sAdhvI jI ke zodhakArya kI prazaMsA karate hue likhate haiM ___ "sambhavataH aitihAsika evaM zodhaparaka dRSTi se guNasthAnasiddhAnta para aba taka likhe gaye granthoM meM yaha kRti apanA sarvopari sthAna siddha kregii| yadyapi isa kRti kI racanA meM merA mArgadarzana aura sahayoga rahA hai, kintu sAdhvI jI kA zrama bhI kama mUlyavAn nahIM hai| upalabdha sandarbho ko khoja nikAlane meM unhoMne jainasAhitya kA gaMbhIratA se AloDana-viloDana kiyaa| yahI nahIM, unake isa AloDana aura viloDana ke pariNAmasvarUpa jo tathya sAmane Aye, unake AdhAra para mujhe bhI apanI pUrvasthApanAoM ko kiMcit rUpa meM parimArjita karanA pdd'aa| "merI apanI avadhAraNA yahI thI ki guNasthAnasiddhAnta kI pratisthApanA lagabhaga 5vIM zatAbdI meM huii| yadyapi eka suvyavasthita guNasthAna-siddhAnta ke vikAsa ke rUpa meM merI yaha sthApanA Aja bhI aDiga hai| kintu merI dRSTi meM guNasthAnasiddhAnta ke vikAsa kA mUla AdhAra AcArAMga-niyukti meM, tattvArthasUtra ke nauveM adhyAya meM evaM SaTkhaNDAgama ke kRti-anuyogadvAra ke pariziSTa meM varNita karmanirjarA kI uttarottara vardhamAna dasa avasthAe~ rahI haiN| pUrva meM merI yahI mAnyatA thI ki ina dasa avasthAoM se hI caudaha guNasthAnoM kA siddhAnta vikasita huA hai| kintu prastuta zodhakArya ke sandarbha meM jaba hamane zvetAmbaramAnya ardhamAgadhI AgamasAhitya kA gambhIratA se AloDana-viloDana kiyA, to hameM usameM bhagavatIsUtra evaM prajJApanAsUtra meM vividha sandarbho meM mithyAdRSTi, samyagdRSTi aura samyagmithyAdRSTi, avirata, viratAvirata aura virata, nivRtti-bAdara, anivRtti-bAdara aura sUkSmasamparAya, moha-upazamaka evaM mohakSapaka tathA sayogI kevalI, Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya aura 428 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 aura ayogI kevalI, aisI teraha avasthAoM ke ullekha mila gye| yadyapi ye saba ullekha alaga-alaga sandarbho meM hI hue haiM aura kisI eka suvyavasthita siddhAnta ko prastuta nahIM karate haiN| isa AdhAra para hama isa niSkarSa para pahu~ce ki prathamataH guNasthAnasiddhAnta ke mUla bIja zvetAmbara-AgamasAhitya meM hI rahe hue haiM aura unhIM ke AdhAra para AcArAMganiyukti, tattvArthasUtra, SaTkhaNDAgama Adi meM uttarottara karmanirjarA kI dasa avasthAoM kA vikAsa huA hai| jahA~ taka guNasthAnasiddhAnta ke suvyasthita ullekha kA prazna hai, zvetAmbaraparamparA meM vaha sarvaprathama jIvasamAsa, AvazyakacUrNi tathA tattvArthasUtra kI siddhasenagaNI kI TIkA meM hI milatA hai| "inameM se jIvasamAsa lagabhaga pA~cavIM zatI kA hai, zeSa donoM hI grantha lagabhaga sAtavIM zatAbdI ke haiN| digambaraparamparA meM guNasthAnasiddhAnta-sambandhI sarvaprathama ullekha SaTkhaNDAgama aura pUjyapAda devanandI kI tattvArthasUtra kI sarvArthasiddhi nAmaka TIkA meM milatA hai, ye donoM grantha pA~cavIM zatI ke uttarArdha yA chaThavIM zatI ke prArambha ke haiN| isase spaSTa rUpa se yaha bhI phalita hotA hai ki guNasthAnasiddhAnta vyavasthita rUpa meM pA~cavI zatI ke bAda hI astitva meM AyA hai. anyathA zvetAmbara-AgamasA tattvArthasUtra aura usake svopajJabhASya meM evaM niyukti aura bhASya-sAhitya meM kahIM to kucha saMketa azvaya milte| sAtha hI yaha bhI spaSTa hai ki guNasthAnasiddhAnta kA prArambhika vyavasthita svarUpa zvetAmbarasAhitya kI apekSA digambarasAhitya meM pahale pAyA jAtA hai aura zvetAmbara AcAryoM kI apekSA digambara AcAryoM kA avadAna isa siddhAnta ke vikAsa meM adhika mahattvapUrNa hai| "merI dRSTi meM yaha eka suspaSTa tathya hai ki umAsvAti ke tattvArthasUtra tathA usake svopajJabhASya meM, vallabhI-vAcanA (5vIM zatI) meM ardhamAgadhI AgamoM kA jo pATha nirdhAraNa huA thA, usameM tathA ardhamAgadhI AgamoM kI niyuktiyoM evaM bhASyoM meM guNasthAnasiddhAnta kI kahIM bhI koI vyavasthita carcA upalabdha nahIM hai, mAtra kucha avasthAoM ke yatra-tatra kucha saMketa haiN| yadi ye AcArya usase paricita hote, to kahIM na kahIM usakA ullekha avazya krte| samavAyAMgasUtra ke 14 veM samavAya kI jisa gAthA meM jIvasthAna ke nAma se tathA Avazyakaniyukti meM jo 14 guNasthAnoM ke nAma Aye haiM, ve gAthAe~ paravartI prakSepa haiM aura saMgrahaNIsUtra se uddhRta haiN| kyoMki AThavIM zatI meM haribhadra ne Avazyakaniyukti kI TIkA meM use saMgrahaNI-gAthA kahA hai|" (pR. 2-3) / ___ yahA~ nayI bAta yaha hai ki DaoNkTara sA0 ne jahA~ apane uparyukta do granthoM meM aura 'jIvasamAsa' kI bhUmikA meM guNasthAna-siddhAnta kA vikAsa tattvArthasUtra (9/45) Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 429 meM varNita guNazreNinirjarA kI dasa avasthAoM ke AdhAra para mAnA hai (dekhiye, isI prakaraNa kA zIrSaka 1), vahA~ aba ve zvetAmbara-Agama bhagavatIsUtra evaM prajJApanAsUtra meM mokSamArga se asambaddha mithyAdRSTi, samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, avirata, viratAvirata Adi teraha avasthAoM kA yahA~-vahA~ ullekha prApta hone se isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki 'guNasthAnasiddhAnta ke bIja prathamataH zvetAmbara AgamasAhitya meM hI rahe haiM aura unhIM ke AdhAra para AcArAMga-niyukti, tattvArthasUtra, SaTkhaNDAgama Adi meM karmanirjarA (guNazreNinirjarA) kI dasa avasthAoM kA aura unake AdhAra para guNasthAnasiddhAnta kA vikAsa huA hai|' yaha niSkarSa sarvathA kapolakalpita hai| isakA nirasana nIce kiyA jA rahA hai| nirasana 1. jaisA ki pUrva meM kahA gayA hai, guNasthAnasiddhAnta ke vikAsa kI avadhAraNA hI mithyA hai| ise punaH samajhane ke lie guNasthAnasiddhAnta kise kahate haiM, isa para punaH dRSTipAta kara liyA jaay| vIrasena svAmI ne mokSa ke sopAnoM ko guNasthAna kahA hai| arthAt samyagdarzanajJAnacAritra kI uttarottara vikasita avasthAoM kA nAma guNasthAna hai| zvetAmbarAcArya haribhadrasUri ne jJAnadarzanacAritrarUpa paramparA ko 'guNasthAna' zabda se abhihita kiyA hai| (dekhiye, isI prakaraNa kA pUrva zIrSaka 2.4) / zvetAmbarIya 'karmagrantha' ke dvitIya karmagrantha kI TIkA meM kahA gayA hai "tatra guNA jJAnadarzanacAritrarUpA jIvasvabhAvavizeSAH, sthAnaM punaratra teSAM zuddhivizuddhiprakarSApakarSakRtaH svarUpabhedAH, tiSThantyasmin guNA iti kRtvaa| guNAnAM sthAnaM gunnsthaanm|" (abhidhAnarAjendra koSa / bhA.3 / pR.914)| __ anuvAda- "jIva ke jJAnadarzanAritrarUpa svabhAvavizeSa guNa kahalAte haiN| unakI zuddhi aura vizuddhi ke prakarSa aura apakarSa se janita svarUpabhedoM kA nAma sthAna hai, kyoMki isameM guNa sthita rahate haiN| guNoM kA sthAna guNasthAna hai|" ____ zvetAmbaragrantha pravacanasAroddhAra (dvAra 90) meM guNasthAna kI paribhASA isa prakAra kI gayI hai-"paramapadaprAsAdazikharArohaNasopAnakalpAni gunnsthaanaani|" (abhi. rA. koSa / bhA.3 / pR.913)| arthAt jo paramapada-rUpa (siddhapadarUpa) prAsAda (mahala) ke zikhara para ArohaNa ke lie sopAna ke samAna hote haiM, ve guNasthAna kahalAte haiN| ina paribhASAoM kA sAra yaha hai ki mokSamArgabhUta ratnatraya (samyagdarzanajJAnacAritra) ke kramika vikAsa kI caudaha avasthAoM kA nAma guNasthAna hai| yaha aviratasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, sUkSmasAmparAya, upazAntamoha, kSINamoha Adi saMjJAoM se spaSTa Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 hai| ye ghAtI karmoM ke udaya, upazama, kSayopazama aura kSaya tathA yogapravRtti evaM yoganirodha se prakaTa hotI haiM aura vibhinna karmaprakRtiyoM ke Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, upazama evaM kSaya kA kAraNa haiN| sAtha hI inameM se viziSTa avasthAoM meM viziSTa samyaktva, vrata, tapa, cAritra, dhyAna, parISaha, lezyA Adi pariNAma saMbhava hote haiN| isa jinopadeza ko guNasthAna-siddhAnta kahate haiN| __yadi isa siddhAnta ko jinopadiSTa na mAnA jAya, apitu chadmastha-anApta dvArA vikasita mAnA jAya, to yaha sarvajJa ke jJAna para AdhArita siddha na hone se kapolakalpita siddha hogaa| isase arhadvacanaikadezarUpa tattvArthasUtra ke chadmastha-anApta-vacanaikadeza hone kA prasaMga aayegaa| udAharaNArtha, tattvArthasUtra (di.-9/45, zve.- 9/47) meM samyagdRSTi, zrAvaka, virata (pramattavirata, apramattavirata), upazamaka (apUrvakaraNopazamaka, anivRttibAdarasAmparAyopazamaka evaM sUkSmasAmparAyopazamaka), upazAntamoha, kSapaka (apUrvakaraNakSapaka, anivRttibAdarasAmparAya-kSapaka aura sUkSmasAmparAyakSapaka), kSINamoha evaM jina (sayogijina, evaM ayogijina), ina avasthAoM meM uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA batalAyI gayI hai, jisase siddha hotA hai ki ye mokSamArgabhUta ratnatraya ke kramika vikAsa kI avasthAe~ haiM, ata eva ratnatraya ke kramika vikAsa ke dharma (guNa) se arthAt guNasthAnabhAva se yukta hone ke kAraNa guNasthAna haiN| yadi guNasthAnasiddhAnta (guNasthAnabhAva) ko chadmastha-anApta dvArA kalpita mAnA jAyegA, to tattvArthasUtra kA yaha guNazreNinirjarAsiddhAnta bhI chadmastha-anApta dvArA kalpita siddha hogA, jisase umAsvAti ne jo tattvArthasUtra (zvetAmbaramAnya) kI bAIsavIM sambandhakArikA meM tattvArthasUtra ko arhadvacana kA ekadeza kahA hai (dekhiye pIche pA. Ti. 163), usake jhUTha hone kA prasaMga aayegaa| isI prakAra "tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm" (ta.sU. / zve. / 9 / 35) tathA "AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya" (ta.sU. / zve. / 9 / 37), ina sUtroM meM varNita avirata, dezavirata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata avasthAe~ apane nAma se hI sUcita karatI haiM ki ye ratnatraya ke kramika vikAsa kI avasthAe~ hai, isIlie prathama tIna meM uttarottara ghaTate hue ArtadhyAna kI yogyatA aura cauthI meM ArtadhyAna kI ayogyatA evaM dharmadhyAna kI yogyatA batalAyI gayI hai| (digambaramata ke anusAra aviratasamyagdRSTi, dezavirata evaM pramattasaMyata guNasthAnoM meM dharmadhyAna kI bhI yogyatA hotI hai)| ataH ye ratnatraya ke kramika vikAsa ke dharma (guNa) se arthAt guNasthAnabhAva se yukta hone ke kAraNa guNasthAna haiN| tathA "upazAntakSINakaSAyayozca" (ta.sU./ zve./ 9/38), "zukle cAdye pUrvavidaH" (ta.sU./ zve./9/39/), 'pare kevalinaH' (ta.sU. / zve./9/40) evaM "tattyekakAyayogAyogAnAm" (ta.sU. / zve./9/4), ina sUtroM meM upazAntakaSAya aura kSINakaSAya avasthAoM meM caturvidha dharmadhyAnoM ke sAtha Adi ke Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 431 do zukladhyAnoM kI pAtratA kA pratipAdana kiyA gayA hai aura sayogakevalI aura ayogakevalI avasthAoM meM uttaravartI do zukladhyAnoM kI yogyatA kA nirdeza hai, jisase siddha hotA hai ki ye ratnatraya ke kramika vikAsa kI avasthAe~ haiN| ata eva ratnatraya ke kramika vikAsa ke dharma (guNa) se arthAt guNasthAnabhAva se yukta hone ke kAraNa ye guNasthAna haiN| ataH guNasthAna-bhAva yA guNasthAnasiddhAnta ko vikasita mAnane para ye arhadvacana bhI chadmastha-anApta-praNIta siddha hone se mithyA siddha hoNge| isa taraha guNasthAnasiddhAnta ko vikasita (chadmastha-anApta-praNIta) mAnane para zruta ke apalApa aura usake dvArA usake avarNavAda kA prasaMga AtA hai| ataH yaha mAnya nahIM ho sakatA ki guNasthAnasiddhAnta jinopadiSTa nahIM, apitu vikasita hai| yataH tattvArthasUtra meM upalabdha guNasthAnoM ke uparyukta ullekha, jinase guNasthAnabhAva (ratnatraya ke kramika vikAsa kA dharma) spaSTataH prakaTa hotA hai evaM guNazreNinirjarAsUtra AcArya umAsvAti ke vacanAnusAra arhadvacana ke aMza haiM, ataH siddha hai ki guNasthAnasiddhAnta vikasita nahIM, apitu jinopadiSTa hai| 2. zvetAmbaragrantha jIvasamAsa, jo kisI ajJAta pUrvadhara dvArA racita mAnA gayA hai, usakI maMgalAcaraNa-gAthA meM hI ullekha hai ki caubIsoM jina caudaha guNasthAnoM ke jJAtA haiN| (dekhiye, pIche pA. Ti. 164) / isase DaoN0 sAgaramala jI kA yaha mata asatya siddha ho jAtA hai ki guNasthAnasiddhAnta jinopadiSTa nahIM, apitu chadmasthoM dvArA vikasita hai| isalie yadi zvetAmbara-AgamoM meM guNasthAnasiddhAnta upalabdha nahIM hotA aura digambaraAgamoM meM upalabdha hotA hai, to isase yaha siddha nahIM hotA ki usakA upadeza bhagavAn mahAvIra se prApta nahIM huA, apitu vaha vikasita huA hai| isase to yaha siddha hotA hai ki jinopadiSTa guNasthAnasiddhAnta ko zvetAmbaraparamparA smRti meM surakSita nahIM rakha pAyI, phalasvarUpa vaha isa paramparA ke AgamasAhitya meM saMkalita nahIM ho skaa| usakI smRti meM kevala guNasthAnoM ke nAma hI zeSa rahe, unameM antarnihita guNasthAnabhAva (unake mokSamArgabhUta ratnatraya ke kramika vikAsa kI avasthA hone kA tathya) vismRta ho gyaa| isIlie bhagavatIsUtra, prajJApanAsUtra Adi zvetAmbara-AgamoM meM guNasthAnavAcaka aneka nAma milate haiN| jaise bhagavatIsUtra meM mithyAdRSTi, samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, avirata, viratAvirata, virata, pramattasaMyata, apramattasaMyata apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasaMparAya, upazAntamoha, kSINamoha, sayogI aura ayogI (sayogikevalI, ayogikevalI nahIM) ina 13 nAmoM kA ullekha hai, kevala sAsAdanasamyagdRSTi nAma nahIM miltaa| (dekhiye, sAdhvI darzanakalAzrI jI kA pUrvokta zodhagrantha / pR.34-35)| ye nAma bhagavatIsUtra, prajJApanAsUtra Adi meM guthasthAnoM se bhinna artha meM yatra-tatra prayukta hue haiN| yadyapi mithyAdRSTi kA artha mithyAdRSTi hI hai, samyagdRSTi kA artha samyagdRSTi hI hai, avirata kA artha avirata Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 hI hai, virata kA artha virata hI hai, tathApi ye mokSamArgabhUta ratnatraya ke kramika vikAsa kI sUcaka avasthAoM ke rUpa meM varNita nahIM hai| ye ratnatraya ke kramika vikAsa kI avasthAe~ haiM, aisI avadhAraNA bhI vahA~ upalabdha nahIM hai| kucha zabdoM kA artha bhI parivartita huA hai| jaise anuttaravimAna ke devoM ko 'upazAntamoha' kahA gayA hai| yahA~ yaha zabda kaSAya ke atyanta manda hone ke artha meM prayukta huA hai| isI prakAra 'sayogI' aura 'ayogI' zabda kevalI ke artha meM prayukta na hokara, mana-vacana-kAya kI kriyA karanevAle aura na karanevAle sAmAnya jIvoM ke artha meM prayukta hue haiN| (vhii/pR.34)| 'pramattasaMyata' aura 'apramattasaMyata' zabdoM meM 'pramatta' aura 'apramatta' zabdoM kA prayoga ayatnAcArI aura yatnAcArI, ina sAmAnya lokaprasiddha arthoM meM kiyA gayA hai, chaThe aura sAtaveM guNasthAnavAloM ke artha meM nhiiN| (vahI / pR.48)| isake atirikta bhagavatIsUtra meM guNasthAnasiddhAnta ke viruddha prarUpaNa bhI huA hai| udAharaNArtha, samyagdRSTi jIva kI utpatti pRthvIkAyika meM bhI batalAyI gayI hai| (sAdhvI darzanakalAzrI / vahI / pR.32)| jJAnAvaraNAdi ghAtI karmoM kA kSaya karane ke bAda apUrvakaraNa meM praviSTa hone kA kathana kiyA gayA hai tathA sUkSmasamparAya-cAritravAle muni ko saveda kahA gayA hai| (vahI / pR.33)| yataH bhagavatIsUtra, prajJApanAsUtra Adi zvetAmbara AgamoM meM upalabdha honevAlI uparyukta teraha avasthAoM ke nAma guNasthAnoM ke nAmoM se milate-julate haiM, isalie DaoN0 sAgaramala jI ne mAnA hai ki ve guNasthAnasiddhAnta ke bIja haiN| unhIM se zvetAmbara aura digambara-paramparAoM meM guNasthAnasiddhAnta vikasita huA hai, jo kramazaH zvetAmbaragrantha jIvasamAsa aura digambaragrantha SaTkhaNDAgama meM dRSTigocara hotA hai| arthAt unhIM avasthAoM meM sAsAdanasamyagdRSTi nAma kI avasthA jor3akara aura unheM ratnatraya ke kramika vikAsa kI avasthAe~ mAnakara guNasthAnasiddhAnta prastuta kara diyA gyaa| yahA~ prazna hai ki guNasthAnoM ke nAmoM se akSarazaH sAmya rakhanevAle, bhagavatIsUtra meM upalabdha uparyukta teraha nAmoM kA vikAsa kaise huA? apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasaMparAya jaise atyanta asAmAnya pAribhASika zabda kisa siddhAnta ko abhivyakta karane ke lie gar3he gaye? jaba isa prazna para vicAra karate haiM, to spaSTa hotA hai ki uparyukta nAma vastutaH guNasthAnoM ke hI nAma haiN| ve guNasthAnasiddhAnta ke bIja nahIM, apitu cihna haiM, bhagnAvazeSa haiN| jaise kisI khudAI meM mile maMdira ke bhagnAvazeSa vahA~ para pUrva meM maMdira hone kI sUcanA dete haiM, vaise hI bhagavatIsUtra meM upalabdha guNasthAnoM ke nAma pUrva meM guNasthAnasiddhAnta kA astitva hone kI sUcanA dete haiN| jaise kisI For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 433 sthAna meM bikhare hue kucha chidrayukta motI pUrva meM vidyamAna motiyoM kI mAlA ke astitva kA bodha karAte haiM, vaise hI bhagavatIsUtra Adi zvetAmbara AgamoM meM upalabdha guNasthAnoM ke nAma pUrva meM guNasthAna siddhAnta ke zrutiparamparA meM vidyamAna hone kA bodha karAte haiM / digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ko apanI prAcIna abhinna nirgranthaparamparA se guNasthAnasiddhAnta kA upadeza prApta huA thA / use zvetAmbaraparamparA smRti meM surakSita nahIM rakha pAyI, kevala guNasthAnoM ke hI adhikatara nAma usakI smRti meM zeSa rhe| unakA artha aura svarUpa bhI vismRta ho gayA / smRti meM zeSa inhIM nAmoM kA pA~cavIM zatI I0 meM valabhI - vAcanA ke samaya naye sandarbhoM meM naye artha ke sAtha bhagavatIsUtra Adi meM ullekha kara diyA gayA / kintu digambaraparamparA meM guNasthAnasiddhAnta jyoM kA tyoM AcAryoM kI smRti meM banA rahA, isalie SaTkhaNDAgama meM vaha apanI samasta vizeSatAoM aura vibhinna pakSoM ke sAtha vistAra se nibaddha ho gayA / isa prakAra bhagavatIsUtra Adi zvetAmbara - AgamoM meM upalabdha guNasthAnoM ke nAma siddha karate haiM ki guNasthAnasiddhAnta jinopadiSTa hI hai, vikasita nahIM / 3. DaoNkTara sA0 ne mAnA hai ki 'zvetAmbaraparamparA meM sarvaprathama jIvasamAsa grantha meM guNasthAna siddhAnta kA suvyavasthita ullekha huA hai|' isa kathana meM thor3I hI satyatA hai, kyoMki usameM kevala caudaha guNasthAnoM ke nAma dekara, caudaha mArgaNAoM evaM ATha anuyogadvAroM kI apekSA guNasthAnoM kA varNana kiyA gayA hai| isake alAvA usameM na to 'guNasthAna' zabda kI vyAkhyA kI gayI hai, na caudaha guNasthAnoM ke svarUpa kA pratipAda kiyA gayA hai, na hI yaha varNana hai ki vibhinna guNasthAnoM kI utpatti kina karmoM ke udaya, upazama, kSayopaza yA kSaya se hotI hai tathA kisa guNasthAna meM kina karmoM kA udaya, udIraNA, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, upazama yA kSaya hotA hai, tathA kisa guNasthAna meM kaunasA samyagdarzana, kaunasA saMyama, kaunasA cAritra, kaunase dhyAna, kaunase parISaha Adi saMbhava hote haiM? jisa grantha meM guNasthAnasiddhAnta kA prathama vAra suvyavasthita ullekha mAnA jA rahA ho, arthAt chadmastha dvArA navIna vikasita kiye gaye guNasthAnasiddhAnta kA prathama vAra prastutIkaraNa mAnA jA rahA ho, usameM uparyukta tathyoM kA ullekha prAthamika rUpa se Avazyaka hai, kyoMki unake binA guNasthAna - siddhAnta ko hRdayaMgama karanA hI saMbhava nahIM hai| cU~ki unakA ullekha nahIM kiyA gayA hai, isase siddha hotA hai ki zvetAmbaraparamparA bhI guNasthAnasiddhAnta se paricita ho cukI thI, isIlie jIvasamAsa ke karttA ne uparyukta prAthamika viSayoM kA ullekha karanA Avazyaka nahIM samajhA / For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 zvetAmbaraparamparA guNasthAnasiddhAnta se kaise paricita huI, jaba ki usa paramparA meM guNasthAnasiddhAnta kI avadhAraNA hI nahIM thI? isakA sayuktika uttara yaha hai ki digambaraparamparA meM guNasthAnasiddhAnta kA pratipAdaka SaTkhaNDAgama jaisA mahAn grantha IsApUrva prathama zatI ke pUrvArdha meM racA jA cukA thaa| jIvasamAsa (chaThI zatI I0-uttarArdha) kI racanA ke katipaya varSa pUrva zvetAmbaraparamparA SaTkhaNDAgama evaM pUjyapAda-svAmIkRta sarvArthasiddhi (5vIM zatI I0) ke samparka meM AyI aura vaha guNasthAnasiddhAnta se paricita huii| zvetAmbarAcAryoM meM usa para gahana cintana-manana huA aura bhagavatIsUtra Adi zvetAmbara-AgamoM meM guNasthAnoM ke nAma-jaise aneka nAma upalabdha hone se unheM vizvAsa ho gayA ki ye guNasthAnoM ke hI nAma haiM aura guNasthAna-siddhAnta jinopadiSTa hai| phalasvarUpa zvetAmbarasaMgha meM SaTkhaNDAgama aura sarvArthasiddhi kA gahana adhyayana calatA rahA aura ve guNasthAnasiddhAnta se suparicita ho gye| aba unheM lagA ki guNasthAna-viSayaka koI grantha zvetAmbara-paramparA meM bhI likhA jAnA caahie| isa vicAra se prerita hokara kinhIM AcArya ne, jinakA nAma vismRti ke garta meM calA gayA, SaTkhaNDAgama kA anusaraNa kara jIvasamAsa nAmaka saMkSipta grantha kI racanA kii| aura grantha ko laghukAya rakhane ke lie Upara nirdiSTa una samasta viSayoM kA ullekha chor3a diyA, jo guNasthAnasiddhAnta ko hRdayaMgama karane ke lie prAthamikarUpa se Avazyaka hote haiM, kyoMki SaTkhaNDAgama evaM sarvArthasiddhi ke adhyayana se zvetAmbarasaMgha unase suparicita ho cukA thaa| isa prakAra cU~ki jIvasamAsa meM una viSayoM kA nirdeza nahIM hai, jo guNasthAnasiddhAnta ko samajhane ke lie prAthamika rUpa se Avazyaka hote haiM, isase siddha hotA hai ki zvetAmbaraparamparA digambaragrantha SaTkhaNDAgama aura sarvArthasiddhi ke mAdhyama se guNasthAnasiddhAnta se pahale hI paricita ho cukI thii| yaha isa bAta kA pramANa hai ki digambarajainasaMgha meM guNasthAnasiddhAnta kA jJAna AcAryaparamparA se calA A rahA thA, ataH vaha vikasita nahIM huA hai, apitu jinopadiSTa hai| 4. guNasthAnasiddhAnta kA chadmasthoM dvArA vikAsa kiye jAne kA koI prayojana bhI dRSTigocara nahIM hotaa| yadi tIrthaMkaroM ne guNasthAna-ArohaNa ke binA hI mokSa hone kA upadeza diyA thA, to usameM avizvAsa karane kI kyA AvazyakatA thI, jisase guNasthAnasiddhAnta vikasita kiyA gayA? koI bhI samyagdRSTi AcArya jinavacana meM azraddhA nahIM kara sktaa| ataH guNasthAnasiddhAnta ko vikasita karanevAlA evaM usameM zraddhA karane-vAlA mithyAdRSTi hI kahA jA sakatA hai| kintu 'jIvasamAsa' ke kartA ajJAta pUrvadhara AcArya, tattvArthabhASyavRttikAra zrI siddhasenagaNI evaM zrI haribhadrasUri ne guNasthAnasiddhAnta meM zraddhA vyakta kI hai, use mAnyatA pradAna kI hai| ina AcAryoM ko koI bhI zvetAmbara muni evaM zrAvaka mithyAdRSTi nahIM kaha sktaa| isase siddha hai For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 435 ki guNasthAnasiddhAnta chadmastha yA anApta dvArA vikasita nahIM kiyA gayA, apitu jinopadiSTa hai| 5. DaoN0 sAgaramala jI ne zvetAmbarIya jIvasamAsa grantha ko IsA kI chaThI zatAbdI ke uttarArdha meM racita siddha kiyA hai| isake samarthana meM unhoMne do pramukha hetu prastuta kiye haiN| yathA 1. "nandIsUtra evaM pAkSikasUtra meM usa kAla taka racita AgamagranthoM ke ullekha milate haiM, kintu unameM kahIM bhI jIvasamAsa kA ullekha nahIM hai| isase yahI siddha hotA hai ki jIvasamAsa kI racanA nandIsUtra ke pazcAt hI huI hogii| nandIsUtra kI racanA lagabhaga vikrama kI pA~cavIM zatI meM huI, ataH jIvasamAsa pA~cavIM zatI ke pazcAt nirmita huaa| sAtavIM zatAbdI meM yA usake pazcAt racita granthoM meM jIvasamAsa kA ullekha pAyA jAtA hai, ataH jIvasamAsa kI racanA vikrama saMvat kI pA~cavIM zatI ke pazcAt aura sAtavIM zatI ke pUrva arthAt lagabhaga chaThI zatAbdI meM huI hogii|" (jIvasamAsa / bhUmikA / pR.I)| 2. "--- matijJAna ke antargata indriyapratyakSa (jIvasamAsa/ gA.142) ko svIkAra kara lene se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jJAnacarcA ke prasaMga meM jIvasamAsa kI sthiti tattvArthasUtra se paravartI hai aura nandIsUtra ke samAna hI hai| nandIsUtra kA kAla pA~cavIM zatI hai| nandIsUtra meM hI sarvaprathama matijJAna ke eka bheda ke rUpa meM indriyapratyakSa ko vyAvahArika pratyakSa ke rUpa meM mAnya kiyA gayA hai|" (vahI / pR.I)| ___tAtparya yaha ki nandIsUtra se hI jIvasamAsa meM matijJAna kA indriyapratyakSa nAmaka bheda grahaNa kiyA gayA hai, ataH jIvasamAsa kI racanA nandIsUtra kI racanA ke bAda chaThI zatI I0 meM huI hai| kintu sAdhvI DaoN0 darzanakalAzrI jI ke prAkRta evaM saMskRta sAhitya meM guNasthAna kI avadhAraNA nAmaka zodhagrantha ke prAkkathana meM DaoNkTara sA0 ne jIvasamAsa ko lagabhaga pA~cavIM zatI kA batalAyA hai aura isake samarthana meM koI hetu prastuta nahIM kiyaa| (pRSTha 2) / isase unakA yaha mata mAnya nahIM ho sakatA, pUrvamata hI mAnane yogya hai| isake sAtha hI unhoMne uparyukta prAkkathana meM likhA hai "zvetAmbaraparamparA meM guNasthAnasiddhAnta kI avadhAraNA ko spaSTataH prastuta karanevAlA prathama grantha jIvasamAsa hai| tulanAtmaka AdhAra para maiMne aura kucha digambara vidvAnoM ne bhI yaha mAnA hai ki 'jIvasamAsa' hI SaTkhaNDAgama kA AdhArabhUta grantha rahA hai|" (pR.3)| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra05 isa prakAra DaoNkTara sA0 ne SaTkhaNDAgama ko jIvasamAsa ke bAda kA aura chaThI zatI I0 ke uttarArdha ke pazcAt racita mAnA hai| isake samarthana meM unhoMne digambara vidvAn paM0 hIrAlAla jI zAstrI ( sADhUmala - nivAsI) ke una vacanoM kI ora saMketa kiyA hai, jo unhoMne bra0 paM0 sumatibAI zahA dvArA sampAdita evaM 1965 I0 meM zrI zrutabhANDAra va grantha prakAzana samiti phalaTaNa dvArA prakAzita 'SaTkhaNDAgama' kI prastAvanA meM nibaddha kiye haiM / prastAvanA meM unhoMne 'jIvasthAna kA AdhAra' zIrSaka ke antargata likhA hai ki SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna kI racanA 'jIvasamAsa' nAmaka grantha ke AdhAra para huI hai| prastAvanA kA yaha aMza DaoN0 sAgaramala jI ne 'jIvasamAsa' kI bhUmikA (pRSTha xxxi-x / i ) meM uddhRta kiyA hai| paNDita jI kI bhrAnti- paM0 hIrAlAla jI zAstrI ne jisa jIvasamAsa grantha ko SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna kA AdhAra batalAyA hai, vaha zvetAmbaraparamparA kA grantha hai, yaha DaoN0 sAgaramala jI ke uparyukta vacanoM se jJAta hotA hai / grantha ke antaraMga pramANoM se bhI yahI siddha hotA hai / yathA 1. jIvasamAsa kI bhASA zaurasenI na hokara ardhamAgadhI hai, kyoMki usameM neraiyA (gA. 11) tiriyA (gA. 272), annANa (gA. 269), kevalanANI (gA. 81 ) niggaMtha (gA. 68) ityAdi ardhamAgadhI ke prayoga milate haiN| zaurasenI meM kramazaH NeraiyA, tirikkhA, aNNANa, kevalaNANI, NiggaMtha, ye rUpa banate / digambaragranthoM kI bhASA zaurasenI aura kvacit mahArASTrI hai| 2. jIvasamAsa meM chaha bhAva mAne gaye haiM- aupazamika, kSAyika, mizra, audayika, pAriNAmika aura sAnnipAtika (gA. 265 ) / digambaraparamparA meM pRthak sAnnipAtika bhAva mAnya nahIM hai| do bhAvoM ke saMyoga ko sAnniAtikabhAva kahate haiM, vaha mizrabhAva meM hI garbhita ho jAtA hai| (tattvArtharAjavArtika 2 / 7 / 21-22 / pR.114) / 3. jIvasamAsa meM anudiza nAma ke nau kalpAtIta svarga nahIM mAne gaye haiM, jaba ki digambaraparamparA mAnatI hai / SaTkhaNDAgama meM bhI mAnya haiN| paM0 hIrAlAla jI zAstrI ne jIvasamAsa ko bhrAntivaza digambaragrantha mAna liyA hai| isIlie digambaramata ke viruddha jo mAnyatAe~ usameM upalabdha hotI haiM, unakA unhoMne tattvArthasUtra kI paddhati se samAdhAna karake use digambaragrantha siddha karane kI ceSTA kI hai / ve likhate haiM " yadyapi jIvasamAsa kI eka bAta avazya khaTakane jaisI hai ki usameM 16 svargoM ke sthAna para 12 svargoM ke hI nAma haiM aura nava anudizoM kA bhI nAma - nirdeza For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 437 nahIM hai, tathApi jaise tattvArthasUtra ke " dazASTapaJcadvAdazavikalpAH" ityAdi sUtra meM 16 ke sthAna para 12 kalpoM kA nirdeza hone para bhI indroM kI vivakSA karake aura "navasu graiveyakeSu vijayAdiSu" ityAdi sUtra meM anudizoM ke nAma kA nirdeza nahIM hone para bhI unakI navasu pada se sUcanA mAna karake samAdhAna kara liyA gayA hai, usI prakAra se yahA~ bhI samAdhAna kiyA jA sakatA hai|" ( SaTkhaNDAgama / prastAvanA / pR.99 / sampA.-bra. paM0 sumatibAI zahA / dvi.saM./ prakAzaka -A0 zAntisAgara chANI smRti granthamAlA / bur3hAnA, mujaphpharanagara u. pra. / 2005 I0) / isake atirikta paM0 hIrAlAla jI zAstrI ne SaTkhaNDAgama ke upadeSTA AcArya dharasena kA samaya vIranirvANa se 600 varSa bAda arthAt I0 san 73 ke pazcAt mAnA hai ( vahI / dvi.saM. / prastA. / pR. 1) aura likhA hai ki kisI ajJAta pUrvabhRta (pUrvadhara) sUri dvArA sUtrita ( racita ) jIvasamAsa grantha " AcAryaparamparA se pravahamAna hotA huA dharasenacArya ko prApta huA / usameM jo kathana spaSTa thA, usakI vyAkhyA meM adhika bala na dekara jo aprarUpita mArgaNAoM kA gUr3ha artha thA, usakA unhoMne bhUtabali aura puSpadanta ko vistAra se vivecana kiyA aura unhoMne bhI usI gUr3ha rahasya ko apanI racanA meM spaSTa karake kahanA yA likhanA ucita smjhaa|" ( vahI / dvi.saM./ prastA. / pR.92 ) / paNDita jI Age likhate haiM-"-- jIvasamAsa ke praNetA vastutaH zrutajJAna ke aMgabhUta 11 aMgoM aura 14 pUrvoM ke vettA the| bhale hI ve zrutakevalI na hoM, para unheM aMga aura pUrvoM ke bahubhAga kA viziSTa jJAna thA, aura yahI kAraNa hai ki ve apanI kRti ko itanA spaSTa aura vizada banA ske| yaha kRti AcAryaparamparA se AtI huI dharasenAcArya ko prApta huI, aisA mAnane me hameM koI bAdhaka kAraNa dikhAI nahIM detA / " ( vahI / dvi. sa. / prastA. / pR.92 ) / 11 aMgoM aura 14 pUrvoM ke antima vettA zrutakevalI bhadrabAhu the| paNDita jI ke anusAra jIvasamAsa ke karttA kA samaya inake ThIka bAda hI mAnA jA sakatA hai| zrutakevalI bhadrabAhu IsApUrva caturtha zatAbdI meM hue the / ataH jIvasamAsa ke karttA ko bhI IsApUrva caturtha zatAbdI meM hI vidyamAna mAnanA hogaa| isa taraha unakA sthitikAla, dharasenAcArya se lagabhaga 400 varSa pUrva ghaTita hotA hai / aura paNDita jI kA mata hai ki unake dvArA racita jIvasamAsa dharasenAcArya ko AcAryaparamparA se prApta huA thA / isase spaSTa hotA hai ki paNDita jI jIvasamAsa ke karttA ko digambaraparamparA kA mAnakara cale haiN| isIlie unhoMne yaha niSkarSa nikAlA hai ki SaTkhaNDAgama ke 'jIvasthAna' nAmaka khaNDa kI racanA 'jIvasamAsa' ke AdhAra para huI hai| yadi unakI dRSTi isa tathya para gayI hotI ki vaha zvetAmbaraparamparA kA grantha hai aura usakA racanAkAla IsA kI chaThI zatAbdI kA uttarArdha hai, to ve ThIka usI nirNaya para pahu~cate, jise unhoMne For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 nirasta kiyA hai| unhoMne jIvasamAsa ko IsApUrva cauthI sadI kI kRti mAnakara isa sambhAvanA ko nirasta kiyA hai ki jIvasamAsa kI racanA SaTakhaNDAgama ke AdhAra para huI hai| ve likhate haiM "yahA~ yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki saMbhava hai SaTkhaNDAgama ke ukta jIvasthAna ke vizada evaM vistRta varNana kA jIvasamAsakAra ne saMkSepIkaraNa kiyA ho, jaisA ki dhavalA-jayadhavalA TIkAoM kA saMkSepIkaraNa gommaTasAra ke racayitA nemicandrAcArya ne kiyA hai| para, isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki pahale to gommaTasAra ke racayitA ne usameM apanA nAma spaSTa zabdoM meM prakaTa kiyA hai, jisase vaha paravartI racanA siddha ho jAtI hai| para yahA~ to jIvasamAsakAra ne na to apanA nAma kahIM diyA hai aura na paravartI AcAryoM ne hI use kisI AcArya-vizeSa kI kRti batAkara nAmollekha kiyA hai| pratyuta use 'pUrvabhRtsUri-sUtrita' hI kahA hai, jisakA artha yaha hotA hai ki jaba yahA~ para pUrvo kA jJAna pravahamAna thA, taba kisI pUrvavettA AcArya ne dina para dina kSINa hotI huI logoM kI buddhi aura dhAraNAzakti ko dekhakara hI pravacana-vAtsalya se prerita hokara ise gAthArUpa meM nibaddha kara diyA hai| aura vaha AcAryaparamparA se pravahamAna hotA huA dharasenAcArya ko prApta huA hai|" (vahI / dvi.saM. / prastA. / pR.91-92)| isa kathana se spaSTa hai ki paNDita jI ne jIvasamAsa ko digambaragrantha evaM IsApUrva caturtha zatAbdI kI racanA mAnakara hI use SaTkhaNDAgama ke 'jIvasthAna' kA AdhAra mAnA hai| yadi ve isa tathya se abhijJa hote ki vaha zvetAmbaragrantha hai aura IsA kI chaThI zatI ke uttarArdha meM racA gayA hai, to ve bhI yaha nirNaya dete ki vaha SaTkhaNDAgama ke AdhAra para nirmita huA hai, usameM SaTkhaNDAgama kA saMkSepIkaraNa kiyA gayA hai| isalie DaoN0 sAgaramala jI ne jIvasamAsa ko SaTkhaNDAgama kA AdhArabhUta grantha siddha karane ke lie jo yaha pramANa prastuta kiyA hai ki digambara vidvAn paM0 hIrAlAla jI zAstrI ne bhI jIvasamAsa ko SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna kA AdhAra mAnA hai, vaha bhrAntijanya hone se bhrAntipUrNa hai| ataH usase isa bAta kI puSTi nahIM hotI ki SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna kI racanA jIvasamAsa ke AdhAra para huI hai| 6. yadi jIvasamAsa ko SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna-khaNDa kI racanA kA AdhAra mAnA jAya to, prazna uThatA hai ki usake 2. khuddAbandha (kSudrabandha), 3. bandhasvAmitvavicaya, 4. vedanA, 5. vargaNA evaM 6. mahAbandha, ina zeSa pA~ca khaNDoM kI racanA kina granthoM ke AdhAra para huI ? kyoMki ina pA~ca khaNDoM kI sAmagrI to jIvasamAsa grantha meM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 439 upalabdha hI nahIM hai| isake uttara meM yadi kahA jAya ki unakI racanA AcAryaparamparA se prApta upadeza ke AdhAra para huI hai, to jIvasthAna-khaNDa kI racanA bhI AcAryaparamparA se prApta upadeza ke AdhAra para kyoM nahIM ho sakatI ? isa tarka kA nirasana kisI bhI tarka se saMbhava nahIM haiM, ataH siddha hotA hai ki jIvasamAsa ko jo SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna khaNDa kA AdhArabhUta grantha mAnA gayA hai, vaha aprAmANika hai| 7. Age SaTkhaNDAgama nAmaka ekAdaza adhyAya meM ve pramANa prastuta kiye jAyeMge, jinase siddha hotA hai ki SaTkhaNDAgama kI racanA IsApUrva prathama zatAbdI ke pUrvArdha meM huI thii| aura jIvasamAsa kA racanAkAla IsA kI chaThI zatAbdI kA uttarArdha hai, yaha DaoN0 sAgaramala jI dvArA prastuta pramANoM se siddha hI hai| ataH racanAkAla kI yaha pUrvAparatA isa nirNaya meM sandeha ke lie avakAza nahIM chor3atI ki jIvasamAsa hI SaTkhaNDAgama ke AdhAra para racA gayA hai, SaTkhaNDAgama jIvasamAsa ke AdhAra para nhiiN| upasaMhAra uparyukta vivecana kA sAra isa prakAra hai 1. karmoM ke udaya, upazama, kSayopazama evaM kSaya se prakaTa jIva kI mithyA evaM samyak darzanajJAnacAritrAtmaka avasthAe~ guNasthAna kahalAtI haiN| samyagdarzanajJAnacAritra kI Upara-Upara uThatI avasthAe~ arthAt guNasthAna mokSa kI sIr3hiyA~ haiN| 2. 'tattvArtha' ke guNazreNinirjarAsUtra meM ullikhita 'samyagdRSTi', 'zrAvaka', 'virata' Adi avasthAe~ lakSaNa kI dRSTi se guNasthAna hI haiM aura sampUrNa digambara evaM zvetAmbarasAhitya meM unheM guNasthAna hI kahA gayA hai| unakA 'AdhyAtmika vikAsa kI avasthA' yaha nAmakaraNa to svayaM tattvArthasUtrakAra ne nahIM kiyaa| yaha pAribhASika (arthavizeSasUcaka) zabda bhI nahIM hai, apitu paribhASA (arthavizeSa) hI hai, ataH aprAmANika hai| 3. tattvArthasUtra meM guNasthAnoM kA ullekha na kevala guNazreNinirjarAsUtra meM hai, apitu parISahoM, dhyAnabhedoM, AhArakazarIra aura paJca cAritrabhedoM ke varNana-prasaMga meM bhI hai| 4. tattvArthasUtra meM nau guNasthAnoM kA kathana zabdataH hai aura pA~ca kA arthtH| isa prakAra usameM caudahoM guNasthAnoM kA varNana hai| __5. tattvArthasUtra ke guNazreNinirjarAsUtra meM upazamaka aura kSapaka zreNiyoM kA ullekha 'anantaviyojaka' evaM 'darzanamohakSapaka' saMjJAoM kA prayoga tattvArthasUtrakAra ke guNasthAnasiddhAnta-viSayaka gahana aura sUkSma jJAna kA paricAyaka hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 6. tattvArthasUtra kA sampUrNa viSaya-pratipAdana guNasthAna kendrita hai aura usakI guNasthAnakendritatA sarvamAnya hai| 7. zvetAmbara-AgamoM meM na to guNasthAnoM kI mAnyatA hai, na guNazreNinirjarA ke sthAnoM kii| 'samavAyAMga' aura 'AcArAMganiyukti' meM inakA praveza SaTkhaNDAgama se huA hai| tattvArthasUtra meM bhI vahIM se Aye haiN| ataH SaTkhaNDAgama tattvArthasUtra se prAcIna hai| 8. tattvArthasUtra meM jisa karmavyavasthA kA prarUpaNa hai, usase caturdaza guNasthAnavyavasthA svataH siddha hotI hai| ataH vaha utanI hI prAcIna hai, jitanI tattvArthasUtra meM varNita krmvyvsthaa| 9. digambarAcArya vIrasena svAmI ne guNasthAnoM ko mokSa kA sopAna kahA hai aura zvetAmbarAcArya haribhadra sUri ne 'samyagdarzanajJAnacAritrarUpa mokSaparamparA' ( mokSa kA kramika mArga) zabda se abhihita kiyA hai| ataH guNasthAnasiddhAnta utanA hI purAnA hai, 'jitanA tIrthaMkarapraNIta mokssmaarg| 10. yadi guNasthAnasiddhAnta ko IsA kI cauthI zatI ke bAda vikasita mAnA jAya, to isakA yaha tAtparya hogA ki usake pahale jIva samyagdRSTi, zrAvaka (dezavirata), virata Adi avasthAoM ko prApta nahIM hote the aura RSabhAdi tIrthaMkara mithyAdRSTi evaM vratahIna avasthA meM hI mukti ko prApta hue haiN| isa prakAra yaha guNasthAnavikAsavAdI mAnyatA jainazAsana ke 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' isa prANabhUta siddhAnta para hI kuThArAghAta karatI hai, ataH yaha jainazAsanavirodhI hone se yuktiyukta nahIM hai| 11. guNasthAnasiddhAnta ke udbhava aura vikAsa athavA aitihAsika vikAsakrama ko nirdhArita karanevAle hetu aprAmANika haiM, ataH vaha aitihAsika vikAsakrama nahIM, apitu kapolakalpita vikAsakrama hai| 12. guNasthAnasiddhAnta ko chadmastha-anApta-praNIta mAnane para tattvArthasUtra chadmasthaanApta ke upadeza para AdhArita siddha hogA, kyoMki usameM guNasthAnasiddhAnta ke AdhAra para tattvaprarUpaNa kiyA gayA hai| isa sthiti meM zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra kI 22vIM sambandhakArikA meM umAsvAti ne jo tattvArthasUtra ko arhadvacanaikadeza kahA hai, usake asatya hone kA prasaMga AyegA aura umAsvAti anyathAvAdI siddha hoNge| 13. guNasthAnasiddhAnta ke prarUpaka zvetAmbarIya jIvasamAsa kI maMgalAcaraNagAthA meM kahA gayA hai ki caubIsoM jina caudaha guNasthAnoM ke jJAtA haiN| 14. zvetAmbara-Agama bhagavatIsUtra , prajJApanAsUtra Adi meM jo guNasthAnanAma-sadRza zabda milate haiM, ve guNasthAnoM ke hI nAma haiN| jinopadiSTa guNasthAnasiddhAnta ko For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 441 zvetAmbara-paramparA smRti meM surakSita nahIM rakha pAyI, kevala guNasthAnoM ke nAma hI smRti meM zeSa rahe, isalie unakA hI ullekha uparyukta granthoM meM ho paayaa| aura unakA vAstavika artha vismRta ho jAne se unake sAtha nayA artha aura naye sandarbha jor3a diye gye| kintu digambaraparamparA meM jinopadiSTa guNasthAnasiddhAnta jyoM kA tyoM AcAryoM kI smRti meM banA rahA, isalie SaTkhaNDAgama meM vaha apanI samasta vizeSatAoM aura vividha pakSoM ke sAtha vistAra se nibaddha ho gyaa| 15. guNasthAnasiddhAnta ko samajhane ke lie 'guNasthAna' zabda kI vyutpatti, guNasthAnoM ke lakSaNa Adi tathyoM kI jAnakArI sarvaprathama Avazyaka hotI hai| kintu chaThI zatI I0 ke guNasthAnasiddhAnta-pratipAdaka zvetAmbaragrantha jIvasamAsa meM ina tathyoM kI jAnakArI nahIM dI gayI hai| isase siddha hotA hai ki zvetAmbaraparamparA SaTkhaNDAgama evaM pUjyapAdasvAmI kI sarvArthasiddhi-TIkA ke mAdhyama se guNasthAnasiddhAnta se suparicita ho gayI thii| isIlie jIvasamAsa ke kartA ne grantha meM uparyukta jAnakArI denA Avazyaka nahIM smjhaa| 16. digambara vidvAn paM0 hIrAlAla jI zAstrI ne bhrAntivaza IsA kI chaThI zatAbdI meM racita zvetAmbaragrantha jIvasamAsa ko IsApUrva cauthI zatAbdI meM racita digambaragrantha mAna liyA aura yaha ghoSita kara diyA ki usake AdhAra para SaTkhaNDAgama ke 'jIvasthAna' khaNDa kI racanA huI hai| vastutaH SaTkhaNDAgama kA racanAkAla IsApUrva prathama zatAbdI kA pUrvArdha hai, jaba ki zvetAmbarIya jIvasamAsa IsA kI chaThI zatI ke uttarArdha meM racA gayA hai| ataH jIvasamAsa SaTkhaNDAgama kA AdhAra nahIM ho sakatA, apitu SaTkhaNDAgama hI jIvasamAsa kA AdhAra ho sakatA hai| 17. ina tathyoM se siddha hotA hai ki guNasthAnasiddhAnta jinopadiSTa hI hai| use tattvArthasUtra ke racanAkAla (zvetAmbaramAnyatAnusAra IsA kI tIsarI-cauthI zatI) ke bAda vikasita mAnanA aura isa AdhAra para guNasthAnoM kI carcA karanevAle kasAyapAhuDa, SaTkhaNDAgama, kundakundasAhitya, mUlAcAra Adi digambaragranthoM ko tattvArthasUtra se paravartI mAnanA aura isa kAraNa AcArya kundakunda ko pA~cavIM zatI I0 (vikrama kI chaThI zatI) kA batalAnA mahAmithyA mAnyatAe~ haiN| 18. pUrvavarNita pramANoM se siddha hai ki AcArya kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue the| For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 6 saptabhaMgIvikAsavAda guNasthAna vikAsavAdI vidvAn kA dUsarA tarka yaha hai ki tattvArthasUtra tathA usake umAsvAtikRta bhASya meM nayapramANa - saptabhaMgI kA bhI ullekha nahIM hai, jaba ki kundakunda ke paMcAstikAya meM usakA spaSTa zabdoM meM varNana hai / 171 isase siddha hotA hai ki tattvArthasUtra ke racanAkAla taka saptabhaMgI kA bhI vikAsa nahIM huA thA, ataH tattvArthasUtra kundakunda se pUrva kI racanA hai| isalie kundakunda tattvArthasUtrakAra ke bAda vikrama kI chaThI zatI meM hue the| (jai. dha. yA.sa./ pR. 248 - 249) nirasana 6.1. bhagavatIsUtra meM sAtoM bhaMgoM kI carcA yaha tarka bhI ekadama kapolakalpita hai, kyoMki tattvArthasUtra kI racanA se lagabhaga sAta sau varSa pUrva sudharmA svAmI dvArA praNIta ( zvetAmbaramatAnusAra ) pA~caveM Agamagrantha vyAkhyAprajJapti ( bhagavatIsUtra ) meM na kevala sAta bhaMgoM kI carcA hai, apitu teIsa bhaMga pratipAdita kiye gaye haiM / saptabhaMgIvikAsavAdI vidvAn svayaM likhate haiM- " zvetAmbara Agama bhagavatIsUtra meM SaTpradezI skandha ke sambandha meM jo 23 bhaMgoM kI yojanA hai, vaha vacanabhedakRta saMkhyAoM ke kAraNa hai / usameM bhI mUlabhaMga sAta hI haiM / " ( DaoN. sA. ma. jai. abhi.gra. / pR. 158) / una sAta mUlabhaMgoM kA nirUpaNa catuHpradezI skandha ke prasaMga meM isa prakAra kiyA gayA hai a010 / pra05 "goyamA, cauppaesie khaMdhe 1. siya AyA, 2. siya no AyA, 3. siya avattavvaMAyAti ya no AyA tiya, 4 siya AyA ya no AyA ya, 5. siya AyA ya avattavvaM, 6. siya no AyA ya avattavvaM, 7. siya AyA ya no AyA ya avattavvaM / " (vyAkhyAprajJapti / 12 /10/30 (1)/pR. 235 ) / anuvAda - "gautama ! catuHpradezI skandha 1. syAd AtmA hai, 2. syAd no- AtmA hai, 3. syAd avaktavya hai - AtmA aura no- AtmA ubhayarUpa hone se, 4. syAd AtmA bhI hai aura no- AtmA bhI, 5. syAd AtmA hai aura avaktavya bhI hai, 6. syAd noAtmA hai aura avaktavya bhI hai, 7. syAd AtmA hai, no-AtmA hai aura avaktavya bhI hai|" 171. siya atthi Natthi uhayaM avvattavvaM puNo ya tattidayaM / khu sattabhaMgaM davvaM Adesa seNa saMbhavadi // 14 // paJcAstikAya / For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 443 isase siddha hai ki 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne jo saptabhaMgI ko tattvArthasUtra kI racanA ke bAda vikasita mAnA hai, vaha sarvathA mithyA hai| ataH saptabhaMgI-vikAsavAda ke mithyA hetu dvArA kundakunda tattvArthasUtrakAra se uttara-kAlIna siddha nahIM hote| 6.2. saptabhaMgI ke vikAsa kI paristhitiyA~ mahAvIra ke hI yuga meM vaise to anekAnta, syAdvAda aura naya-pramANa-saptabhaMgI ke siddhAnta utane hI prAcIna haiM, jitanA jainazAsana, tathApi yadi saptabhaMgI ke vikAsa kI kalpanA hI kI jAya, to usake vikAsa kI paristhitiyA~ bhagavAn mahAvIra ke hI yuga meM thIM, uttarakAla meM nhiiN| kyoMki unake hI yuga meM saptabhaMgI ke aMgabhUta vibhinna aikAntika bhaMga pracalita the| udAharaNArtha, Rgveda ke nAsadIyasUkta meM kahA gayA hai __'nAsadAsInno sadAsIttadAnIm' (10/129/1) arthAt usa samaya (sRSTi ke AraMbha meM) na sat thA, na asat thaa| isa kathana meM sad-asad-niSedha rUpa anubhaya-bhaMga kA varNana hai| chAndogyopaniSad ke RSi kahate haiM-'sadeva somyedamana AsIt'---asadevedamana AsIt' (6/2/1) arthAt 'he somya! sRSTi ke pUrva yaha dRzyamAna jagat sat hI thA --- / he somya! sRSTi ke pUrva yaha asat hI thaa|' ina vAkyoM meM sad-vidhAna aura asad-vidhAna ye do bhaMga varNita haiN| taittirIya-upaniSatkAra kA kathana hai-'yato vAco nivartante aprApya manasA saha' (2/4/1) arthAt 'usa brahma kI thAha na pAkara mana aura vANI donoM nivRtta ho jAte haiN|' yaha ukti avaktavya (anirvacanIya) bhaMga kA nirdeza karatI hai| isa prakAra vaidika sAhitya meM cAra bhaMga upalabdha hote haiN| mahAvIra ke samakAlIna chaha itara dArzanikoM meM saMjaya belaTThaputta anizcayavAdI thaa| usake anizcayavAda meM bhI cAra bhaMga the 1. maiM nahIM kaha sakatA ki paraloka hai| 2. maiM nahIM kaha sakatA ki paraloka nahIM hai| 3. maiM nahIM kaha sakatA ki paraloka hai bhI aura nahIM bhii| 4. maiM nahIM kaha sakatA ki paraloka na hai aura na nahIM hai|172 172. "evaM vutte, bhante! saJjayo velaTThaputto maM etadovAca-'atthi paro loko ti iti ce me pucchasi, atthi paro loko ti iti ce me assa, atthi paro loko ti iti te naM byaakreyyN| evaM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 gautamabuddha avyAkRtavAdI the| unhoMne cAra AryasatyoM ke alAvA aura kisI bhI dArzanika tattva kI mImAMsA nahIM kI, kyoMki ve mAnate the ki anya kisI bhI dArzanika tattva ke viSaya meM jAnanA nirvANa-prApti ke lie upayogI nahIM hai|73 unake avyAkRtavAda meM bhI cAra bhaMga the 1. kyA maraNa ke bAda tathAgata hote haiM? 2. kyA maraNa ke bAda tathAgata nahIM hote? 3. kyA maraNa ke bAda tathAgata hote bhI haiM, nahIM bhI hote? 4. kyA maraNa ke bAda tathAgata na hote haiM, na nahIM hote|174 isa prakAra bhagavAn mahAvIra kA yuga sRSTi aura sRSTikartA Adi ke viSaya meM vibhinna prakAra ke vidhi-niSedharUpa UhApoha karane kA yuga thaa| usa samaya jijJAsuoM ke mana meM prAyaH aise hI prazna uThA karate the aura ve tatkAlIna prasiddha dArzanikoM se inakA samAdhAna pAne kI ceSTA karate the, jinameM se koI unheM anizcayavAda yA ajJAnavAda kI goda meM Dhakela detA thA aura koI avyAkRtavAda ke dvArA unakI jijJAsAoM ko nirarthaka ThaharA detA thaa| kintu bhagavAn mahAvIra syAdvAdI the| ve hara prazna kA uttara 'syAd'(kathaMcit) nipAta kA prayoga karate hue 'hA~' yA 'na' meM dete the, jisase jijJAsu kA yathocita rIti se samAdhAna ho jAtA thaa| prasiddha zvetAmbara AcArya zrI devendra muni bhI likhate haiM-"jaba hama mahAvIrayuga kA adhyayana karate haiM, to jJAta hotA hai ki usa yuga meM isa prakAra ke prazna darzanikoM ke mastiSka ko jhakajhora rahe the aura ve yathArtha samAdhAna pAne ke lie mUrdhanya manISiyoM ke pAsa pahu~cate the|" (bhagavatIsUtra : eka parizIlana / pR.69)| isase isa satya kA samarthana hotA hai ki saptabhaMgI ke vikAsa kI paristhitiyA~ bhagavAn mahAvIra ke hI kAla meM vidyamAna thiiN| isa bAta se to gautamabuddha bhI abhijJa ti pi me no, tathA ti pi me no, ajJathA ti pi me no, no ti pi me no, no no ti pi me no| natthi paro loko--- / atthi ca natthi ca paro loko--- / nevatthi na natthi paro loko---" saMjayavelaTThaputtavAdo/ sAmaJaphalasutta / dIghanikAyapAli/ bhAga1/ pR.64| 173. cULamALukyasutta/ majjhimanikAyapAli/ bhA.2/ pR.549| 174. " 'hoti tathAgato paraM maraNA' ti mayA abyAkataM, 'na hoti tathAgato paraM maraNA' ti mayA abyAkataM, 'hoti ca naM ca hoti tathAgato paraM maraNA' ti mayA abyAkataM, 'neva hoti na na hoti tathAgato paraM maraNA' ti mayA abyaaktN|" cULamALukyasutta / majjhimanikAyapAli/ 2. majjhima paNNAsaka / pR.594 / For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 445 the ki bhagavAn mahAvIra sarvajJa aura sarvadarzI mAne jAte the| ve svayaM apane bhikSuoM se kahate haiM "evaM vutte bhikkhave! te nigaNThA maM etadavocuM-'nigaNTho, Avuso, nATaputto sabbaJjU sabbadassAvI, aparisesaM jANadassanaM paTijAnAti-carato ca me tiTThato ca suttassa ca jAgarassa ca satataM samitaM jANadassanaM pacyupaTTitaM ti| so evamAha-asthi kho vo, Avuso nigaNThA, pubbe va pApakammaM kataM, taM imAya kaTukAya dukkarakArikAya nijjIretha, yaM panettha etarahi kAyena saMvutA vAcAya saMvutA manasA saMvutA taM AyatiM pApakammassa akrnnN| iti purANAnaM kammAnaM tapasA vyantIbhAvA, navAnaM kammAnaM akaraNA, AyatiM anavassavo AyatiM anavassavA kammakkhayo, kammakkhayA dukkhakkhao, dukkhakhayA vedanAkkhayo, vedanAkkhayA sabbaM dukkhaM nijiNNaM bhavissatI ti| taM ca panamhAkaM ruccati ceva khamati ca, tena camhA attamanA' ti|" (nigaNThAnaM dukkhanijjarAvAdo/ devadahasutta/ majjhimanikAyapAli/3.uparipaNNAsaka / pR.1026-27)| anuvAda-"bhikSuo! mere dvArA aisA kahe jAne para una nirgranthoM ne mujha se kahA-AyuSman! nirgrantha jJAtiputra sarvajJa, sarvadarzI, apane sampUrNa jJAna-darzana kI pratijJA karate haiM ki calate, khar3e rahate, sote-jAgate sadA mujhe jJAna-darzana upasthita rahatA hai| ve (nirgrantha jJAtaputra) aisA kahate haiM-'AyuSman nirgrantho! jo tumhArA pUrvakRta karma hai, use isa klezasAdhya duSkara kArikA (tapazcaryA) se naSTa kara do| aura jo isa samaya tuma kAya, vAk, mana se saMvRta ho, yaha tumheM bhaviSya meM pApa na karane meM sahAyaka hogaa| yoM purAne pApakarmoM ke tapasyA dvArA kSaya ho jAne evaM naye karmoM ke na kiye jAne se bhaviSya meM tuma loga kSINakarmA ho jaaoge| karmoM ke kSINa ho jAne se tumhArA samagra duHkha vinaSTa ho jaayegaa| duHkhanAza se tumhArI sabhI vedanAoM (kuzala-akuzala anubhUtiyoM) kA nAza ho jaayegaa| yoM, vedanAoM ke nAza se tumhArA sabhI prakAra kA duHkha nirjIrNa ho jaayegaa| unakA yaha kahanA hamako rucatA hai, acchA lagatA hai, isase hama santuSTa haiN|" isa prakAra gautamabuddha ke samaya bhagavAn mahAvIra sarvajJa ke rUpa meM prasiddha the aura jijJAsuoM ke mana meM uThanevAlI uparyukta jijJAsAoM se ve paricita the tathA sarvajJa hone ke kAraNa unheM yaha bhI dikhAI detA thA ki jijJAsAoM ke ye cAra hI prakAra nahIM haiM, unake paraspara saMyoga se kama se kama sAta jijJAsAe~ ho sakatI haiN| yathA 1. kyA loka zAzvata hai? 2. kyA loka zAzvata nahIM hai? 3. kyA loka zAzvata hai aura zAzvata nahIM hai? For Personal & Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 4. kyA loka avaktavya hai? 5. kyA loka zAzvata hai aura avaktavya hai? 6. kyA loka zAzvata nahIM hai aura avaktavya hai? 7. kyA loka zAzvata hai, zAzvata nahIM hai aura avaktavya hai? sArI jijJAsAe~ ina sAta jijJAsAoM meM samAviSTa ho jAtI haiN| unakA apunarukta paraspara saMyoga karane para ve sAta se adhika nahIM ho sktiiN| bhagavAn mahAvIra jaise sarvajJa aura sarvadarzI ke lie gaNita kA yaha sarala niyama adRSTa nahIM raha sakatA thaa| ina sAta jijJAsAoM kA samAdhAna ve syAdvAda ke dvArA karate the| ataH naya-pramANasaptabhaMgI ke vikAsa kI paristhitiyA~ bhagavAn mahAvIra ke hI yuga meM vidyamAna thIM aura usakA vikAsa bhagavAn mahAvIra ke dvArA hI kiyA gayA, yaha yuktitaH siddha hotA 6.3. bAdarAyaNa vyAsa dvArA saptabhaMgI kI AlocanA 'brahmasUtra' ke kartA zrI bAdarAyaNa vyAsa kA samaya bhAratIya aura videzI vidvAnoM ne 500 I0 pU0 se 200 I0 pU0 ke bIca nirdhArita kiyA hai|75 zrI vyAsa ne brahmasUtra meM 'naikasminnasambhavAt' (2/2/33) sUtra dvArA jainadarzana ke anekAntavAda, syAdvAda aura saptabhaMgI kI AlocanA kI hai| sUtra kA artha hai 'eka vastu meM paraspara viruddha dharma nahIM raha skte|' isakA bhASya karate hue zrI zaMkarAcArya kahate haiM "nirastaH sugtsmyH| vivasanasamaya idAnIM nirsyte| sapta caiSAM padArthAH sammatA jIvAjIvAsravasaMvaranirjarabandhamokSA naam| saMkSepatastu dvAveva padArthoM jiivaajiivaakhyau| yathAyogaM tayorevetarAntarbhAvAditi mnynte| tayorimamaparaM prapaJcamAcakSate paJcAstikAyA nAma-jIvAstikAyaH pudgalAstikAyo dharmAstikAyo'dharmAstikAya aakaashaastikaayshceti| sarveSAmapyeSAmavAntaraprabhedAn bahuvidhAn svasamayaparikalpitAn vrnnynti| sarvatra cemaM saptabhaGgInayaM nAma nyaaymvtaarynti| syAdasti, syAnnAsti, syAdasti ca nAsti ca, syAdavaktavyaH, syAdasti ca avaktavyazca, syAnnAsti cAvaktavyazca, syAdasti ca nAsti caavktvyshceti| evamevaikatvanityatvAdiSvapImaM saptabhaGgInayaM yojynti| atrAcakSmahe-nAyamabhyupagamo yukta 175. "Keith holds that Badarayana can not be dated later than A.D.200. Indian Scholars are of opinion that the Sutra was composed in the period from 500 to 200 B.C. Fraser assigns it to 400 B.C. Max Muller says : "Whatever the date of the Bhagavadgita is, and it is a part of the Mahabharata the age of the vedanta sutra and of Badarayana must have been earlier." Indian Philosophy, Volume II, by S. Radhakrishnan / Page 433. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 447 iti| kutaH? eksminnsmbhvaat| na hyekasmindharmiNi yugapat sattvAdiviruddhadharmasamAvezaH sambhavati shiitossnnvt|" (zAMkarabhASya/ brahmasUtra 2/2/33 / pR.252-253)| anuvAda-"bauddhamata kA nirasana kara diyA gyaa| aba nirvastroM (digambara jainoM) ke mata kA nirasana karate haiN| ye loga sAta padArtha mAnate haiM : jIva, ajIva, Asrava, saMvara, nirjara, bandha aura mokss| saMkSepa meM to do hI padArtha haiM : jIva aura ajiiv| zeSa kA ina donoM meM antarbhAva mAnate haiN| ye donoM padArtha paMcAstikAya nAma se bhI varNita kiye gaye haiM : jIvAstikAya, pudgalAstikAya, dharmAstikAya, adharmAstikAya aura aakaashaastikaay| ina saba ke svamata-parikalpita bahuvidha bheda batalAye gaye haiN| ina saba meM ve 'saptabhaMgInaya' nAmaka nyAya kA prayoga karate haiM, jaise-syAd hai| syAd nahIM hai| syAd hai aura syAd nahIM hai| syAd avaktavya hai| syAd hai aura avaktavya bhI hai| syAd nahIM hai aura avaktavya bhI hai| syAd hai, syAd nahIM hai tathA avaktavya bhI hai| isI prakAra ve ekatva, nityatva Adi meM bhI saptabhaMgInaya kI yojanA karate haiN| yahA~ hamArA kahanA hai ki yaha mAnyatA samIcIna nahIM hai| kyoMki jaise zIta aura uSNa dharma eka sAtha nahIM raha sakate, vaise hI eka vastu meM sattva-asattva Adi viruddha dharma bhI yugapat nahIM raha skte|" brahmasUtrakAra evaM bhASyakAra kA yaha tarka samIcIna nahIM hai, kyoMki parasparaviruddha dharma do prakAra ke hote haiM : 1. sahAvasthAna-virodhI (jinakA ekasAtha rahanA saMbhava nahIM hai) aura 2.sahAvasthAna-avirodhI (jinakA eka sAtha rahanA saMbhava hai)| svarNa meM svarNatva kA kabhI abhAva na hone se svarNatvarUpa se arthAt dravyarUpa se nityatA aura AkRti ke parivartanazIla hone se paryAyarUpa se anityatA, ye donoM parasparaviruddha dharma eka sAtha vidyamAna hote haiN| maharSi pataJjali ne kahA hai "dravyaM nityamAkRtiranityA --- suvarNaM kayAcidAkRtyA yuktaM piNDo bhavati, piNDAkRtimupamRdya rucakAH kriyante, rucakAkRtimupamRdya kaTakAH kriyante, kaTakAkRtimupamRdya svastikAH kriyante, punarAvRtta-suvarNapiNDaH punaraparayAkRtyA yuktaH khadirAGgArasadRze kuNDale bhvtH| AkRtiranyA cAnyA bhavati, dravyaM punstdev| AkRtyupamardaina drvymevaavshissyte|" (vyAkaraNamahAbhASya / pspshaahnik)| __ anuvAda-"dravya nitya hai, AkRti anity| suvarNa kisI AkAra se yukta hokara piNDarUpa dhAraNa karatA hai| piNDAkRti ko naSTa kara usake rucaka (AbhUSaNavizeSa) banAye jAte haiN| rucakAkRti kA vinAzakara use kar3oM kA rUpa diyA jAtA hai| kar3oM kA AkAra miTAkara use svastikoM ke rUpa meM DhAlA jAtA hai| svastikoM ko galAkara punaH svarNapiNDa banA diyA jAtA hai aura vaha piNDa punaH anya AkRti se yukta hokara For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 khadirAGgArasadRza do kuNDaloM ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai| isa prakAra AkRti anya-anya hotI jAtI hai, kintu dravya vahI kA vahI rahatA hai| AkRti ke naSTa hone para dravya hI avaziSTa rahatA hai|" bauddhoM ke eka doSAnveSaNa kA khaNDana karate hue 'pAtaJjalayogadarzana' ke bhASya meM zrI vyAsa kahate haiM "aymdossH| kasmAt? ekaantaanbhyupgmaat| tadetat trailokyaM vykterpaiti| kasmAt? nitytvprtissedhaat| apetamapyasti vinaashprtissedhaat|" (vibhUtipAda/sUtra 13) / __ anuvAda-"yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki hama prakRti ko ekAnta nitya athavA ekAnta anitya nahIM mAnate, apitu nityAnitya mAnate haiN| yaha trailokya ( tadantargata padArtha) bAhyarUpa kI apekSA naSTa hotA hai, kyoMki nityatva kA pratiSedha hai| naSTa hokara bhI vidyamAna rahatA hai, kyoMki vinAza (anityatva) kA niSedha hai|" isI taraha vRkSa meM vRkSatvarUpa se ekatva aura skandha-zAkhA-patrAdirUpa se anekatva eka sAtha upalabdha hote haiN| tathA vRkSa skandha-zAkhA-patrAdirUpa hI hotA hai, isa apekSA se skandha-zAkhA patrAdi kA vRkSa se abheda hai| kintu vRkSa ke nAma-lakSaNa Adi anya haiM aura skandha-zAkhA-patrAdi ke nAma-lakSaNa Adi anya, isa apekSA se unameM paraspara bheda bhI hai| AtmAdi dravyoM meM apane caitanyAdirUpa kI sattA aura pudgalAdi para dravyoM ke jar3arUpa kI asattA sadA pAyI jAtI hai| 'saccAsat' (vidyamAna padArtha bhI avidyamAna hotA hai) isa vaizeSikasUtra kI vyAkhyA karate hue AcArya zaMkara mizra likhate haiM "yatra sadeva ghaTAdi asaditi vyavahriyate tatra tAdAtmyAbhAvaH prtiiyte| bhavati hi asannazvo gavAtmanA, asan gaurshvaatmnaa---|" (vaizeSikasUtropaskAra / 9 / 1/4) / arthAt jahA~ sat ghaTa bhI asat kahA jAtA hai, vahA~ tAdAtmyAbhAva pratIta hotA hai, kyoMki azva gorUpa se asat hotA hai, aura go azvarUpa se| mImAMsaka kumArila bhaTTa ne bhI vastu ko svarUpa se sat aura pararUpa se asat pratipAdita kiyA hai svarUpapararUpAbhyAM nityaM sdsdaatmke| vastuni jJAyate kaizcidrUpaM kiJcana kdaacn|| (mImAMsAzlokavArtika / AkRtivAda 10) / pAtaJjalayogadarzana ke bhASyakAra vyAsa ne padArtha ko sAmAnya aura vizeSa, ina paraspara viruddha dharmoM se samanvita batalAyA hai-"saamaanyvishessaatmno'rthsy|" (samAdhipAda/ sUtra 7) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 449 mImAMsaka kumArila bhaTTa vastu kI sAmAnya-vizeSAtmakatA kA pratipAdana karate hue mImAMsAzlokavArtika meM kahate haiM-"vizeSarahita sAmAnya aura sAmAnyarahita vizeSa zazaviSANa ke samAna asat hai| arthAt eka ke binA dUsare kA astitva saMbhava nahIM hai" nirvizeSaM na sAmAnyaM bhvecchshvissaannvt| sAmAnyarahitatvAcca vizeSAstadvadeva hi|| upaniSadoM meM brahma ke svarUpa ko paraspara viruddha dharmoM se yukta batalAyA gayA hai| yathA ka- "aNoraNIyAnmahato mahIyAn" = vaha brahma sUkSma se sUkSma aura mahAn se mahAn hai| (kaThopaniSad /1/2/20) / __ kha-"tadejati tannajati tad dUre tadvantike" = vaha calatA hai, nahIM bhI calatA hai| vaha dUra bhI hai, pAsa bhI hai| (iishaavaasyopnissd/5)| gakSaramakSaraM ca vyaktAvyaktam" = vaha kSara bhI hai, akSara bhii| vyakta bhI hai, avyakta bhii| (zvetAzvataropaniSad / 1/8) / ye sabhI parasparaviruddha dharma sahAvasthAna-avirodhI haiN| kintu zIta aura uSNa, cetanatva aura acetanatva, brahmacAritva aura abrahmacAritva ityAdi parasparaviruddha dharmoM kA eka sAtha rahanA saMbhava nahIM hai, ataH ye sahAvasthAna-virodhI haiN| anekAntavAda vastu meM sabhI prakAra ke viruddha dharmoM kA astitva nahIM mAnatA, apitu jo sahAvasthAnaavirodhI haiM, unhIM kI sattA svIkAra karatA hai| isakA spaSTIkaraNa karate hue zrI vIrasena svAmI kahate haiM "astvekasminnAtmani bhUyasAM sahAvasthAnaM pratyaviruddhAnAM sambhavo nAzeSANAmiti cetka evamAha samastAnAmapyavasthitiriti, caitnyaacaitnybhvyaabhvyaadidhrmaannaampykrmennaikaatm-nyvsthitiprsnggaat| kintu yeSAM dharmANAM nAtyantAbhAvo yasminnAtmani tatra kadAcit kvacida-krameNa teSAmastitvaM prtijaaniimhe|" (dhavalA/ Sa.kha./ pu.1/1,11 / pR.168)| anuvAda zaMkA-"jina dharmoM kA eka AtmA meM eka sAtha rahane meM virodha nahIM hai, ve raha sakate haiM, kintu sabhI dharmoM kA eka sAtha eka AtmA meM rahanA saMbhava nahIM hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra05 samAdhAna-"yaha kauna kahatA hai ki parasparavirodhI aura avirodhI sabhI prakAra ke dharmoM kA AtmA meM eka sAtha rahanA saMbhava hai? yadi sabhI prakAra ke dharmoM kA eka sAtha rahanA mAna liyA jAya, to caitanya-acaitanya, bhavyatva-abhavyatva Adi dharmoM ke bhI eka AtmA meM eka sAtha rahane kA prasaMga A jaayegaa| isalie sabhI prakAra ke paraspara-virodhI dharma eka AtmA meM rahate haiM, anekAnta kA yaha artha nahIM samajhanA cAhie, apitu jisa AtmA meM jina dharmoM kA atyanta (sarvathA) abhAva nahIM hai, ve kisI kAla aura kisI kSetra kI apekSA yugapat usa AtmA meM hote haiM, yaha anekAnta kA abhiprAya hai|" ata: jisa viruddha dharma kA vastu meM atyantAbhAva hotA hai, vaha sadrUpa yA astirUpa se anekAnta kA aMga nahIM hotA, apitu asadrUpa yA nAstirUpa se (anekAnta kA aMga) hotA hai| jaise AtmA caitanyarUpa se sat hai aura acaitanyarUpa ( pudgalAdirUpa ) se ast| isI prakAra agni uSNarUpa se sat hai aura zItarUpa se ast| ataH agni meM uSNa aura zIta dharma yugapat nahIM raha skte| isI kAraNa to usameM sattva aura asattvarUpa do paraspara viruddha dharmoM kA honA siddha hotA hai| agni meM uSNatva kA honA sattvadharma kA honA hai aura zaitya kA na honA asattva dharma kA honA hai| ataH mAnya zaMkarAcArya jI kA yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai ki "jaise eka vastu meM zIta aura uSNa dharma eka sAtha nahIM raha sakate, vaise hI sattva-asattvAdi dharma bhI eka sAtha nahIM raha skte|" uparyukta yuktiyoM aura vaidika-aupaniSadika dArzanikoM ke vacanoM se siddha hai ki eka vastu meM zIta aura uSNa jaise sahAvasthAna-virodhI parasparaviruddha dharma to nahIM raha sakate, kintu sattva-asattva, nityatva-anityatva Adi sahAvasthAnaavirodhI viruddha dharmoM ke rahane meM koI bAdhA nahIM hai| ataH zIta-uSNa dharmoM ke eka sAtha na rahane ke dRSTAnta se sattva-asattvAdi kA eka sAtha rahanA asaMgata siddha nahIM hotaa| isalie anekAntavAda, syAdvAda evaM saptabhaMgInaya kI brahmasUtrakAra zrI bAdarAyaNa vyAsa evaM bhASyakAra AcArya zaMkara dvArA kI gaI AlocanA samIcIna nahIM hai| kintu , mukhya viSaya yahA~ yaha hai ki uparyukta siddhAntoM kI AlocanA 500 se 200 I0 pU0 meM hue brahmasUtra ke kartA zrI bAdarAyaNa vyAsa dvArA kI gaI hai, isase siddha hotA hai ki saptabhaMgInaya IsA se bhI kaI sau varSa pahale prasiddha thaa| ataH 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne jo use tattvArthasUtra kI racanA ke bAda vikasita mAnA hai, vaha sarvathA mithyA hai, eka bar3I kapolakalpanA hai| yaha bhagavatIsUtra meM saptabhaMgInaya ke ullekha, bhagavAn mahAvIra ke yuga meM saptabhaMgInaya ke vikAsayogya paristhitiyoM ke astitva tathA 'brahmasUtra' meM saptabhaMgInaya kI AlocanA, ina tIna-tIna pramANoM se siddha hai| ataH ukta granthalekhaka ne jo isa kapolakalpanA ke dvArA kundakunda Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra05 AcArya kundakunda kA samaya / 451 ko tattvArthasUtrakAra kA uttarakAlIna siddha karane kI ceSTA kI hai, vaha viphala ho jAtI hai aura kundakunda nirvivAdarUpa se tattvArthasUtrakAra ke pUrvavartI hI Thaharate haiN| 6.4. 'syAt' nipAta kA prayoga bauddhasAhitya meM bhI saptabhaMgInaya meM 'syAd' nipAta kA prayoga hotA hai| yaha prayoga bhI bahuta purAnA hai| prAcIna bauddhasAhitya meM bhI isakA prayoga huA hai, jo anizcitatA yA saMzaya kA sUcaka na hokara nizcitatA kA dyotana karatA hai| isa para prakAza DAlate hue sva0 paM0 mahendra kumAra jI nyAyAcArya likhate haiM "syAt zabda ke prayoga se sAdhAraNatayA logoM ko saMzaya, anizcaya aura saMbhAvanA kA bhrama hotA hai| para, yaha to bhASA kI purAnI zailI hai usa prasaMga kI, jahA~ eka vAda kA sthApana nahIM kiyA jaataa| ekAdhika bheda yA vikalpa kI sUcanA jahA~ karanI hotI hai, vahA~ 'siyA' (syAt) pada kA prayoga bhASA kI viziSTa zailI kA rUpa rahA hai, jaisA ki 'majjhimanikAya' ke 'mahArAhulovAdasutta' ke avataraNa se vidita hotA hai| isameM tejodhAtu ke donoM sunizcita bhedoM kI sUcanA 'siyA' zabda detA hai,76 na ki una bhedoM kA anizcaya, saMzaya yA sambhAvanA vyakta karatA hai| isI taraha 'syAdasti' ke sAtha lagA huA 'syAt' zabda 'asti' kI sthiti ko nizcita apekSA se dRr3ha to karatA hI hai, sAtha hI sAtha asti se bhinna aura bhI aneka dharma vastu meM haiM, para ve vivakSita na hone se isa samaya gauNa haiM, isa sApekSa sthiti ko bhI batAtA hai|" (jaina darzana / pR.519)| isa sandarbha ko uddhRta karane kA abhiprAya yaha darzAnA hai ki yadi syAdvAdamaya saptabhaMgInaya ko vikasita hI mAnA jAya, to usake vikAsa kI sampUrNa sAmagrI evaM paristhitiyA~ bhagavAn mahAvIra aura gautama buddha ke hI yuga meM vidyamAna thIM, uttarakAla meM nahIM, ataH use tattvArthasUtra kI racanA ke bAda vikasita mAnanA kisI bhI taraha nyAyya nahIM hai| vaha pUrNataH bhagavAn mahAvIra ke dvArA upadiSTa hai| ataH IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue AcArya kundakunda ke granthoM meM usakA ullekha honA yuktisaMgata hai| 176. "katamA ca rAhula! tejodhAtu? tejodhAtu siyA ajjhattikA, siyA baahiraa|" =rAhula tejodhAtu (agni) kyA hai? tejo dhAtu bhI Antara aura bAhya (bheda se do prakAra kI) ho sakatI hai| (mahArAhulovAdasutta / majjhimanikAyapAli / 2. majjhimapaNNAsaka / pR.582)| For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa pro0 DhAkI ke mata kA nirasana pro0 ema0 e0 DhAkI ne apanA eka lekha, jisakA zIrSaka "The Date of Kundakundacarya" hai Aspects of Jainology, vol. III, (P.V. Research Institute, Varanasi-5) meM prakAzita kiyA hai| usameM unhoMne svasampradAyI vicArakoM ke padacihnoM para calate hue pramANoM para paradA DAlakara aprAmANika arthAt kapolakalpita hetuoM ke AdhAra para kundakunda kA astitvakAla nirdhArita karane kI ceSTA kI hai| pro0 DhAkI ne kundakunda ko 8 vIM zatAbdI I0 meM vartamAna siddha karane ke lie pahalI manamAnI ceSTA to yaha kI hai ki kundakunda se paravartI AcAryoM ko unase pUrvavartI batalAyA hai, dUsarI yaha ki unake kAla meM bhI manamAnA parivartana kiyA hai| udAharaNArtha umAsvAti kA astitvakAla 375-400 I0, siddhasena divAkara kA 5 vIM zatAbdI I0, puSpadanta aura bhUtabali kA 5 vIM zatI I0 kA anta evaM 6 vIM zatI kA AraMbha, samantabhadra kA 575-625 I0, pUjyapAda devanandI kA 635-685 I0, bhaTTa akalaMka kA 720-780 I0, aura AcArya kundakunda kA 8 vIM zatI I0 kA uttarArdha dikhalAyA hai|177 yaha sarvathA aprAmANika hai| maiMne pUrva meM una pramANoM aura yuktiyoM ko pradarzita kiyA hai, jinase AcArya guNadhara kA astitva IsApUrva dvitIya zatI ke uttarArdha meM, dharasena, puSpadanta aura bhUtabali kA IsApUrva prathama zatAbdI ke pUrvArdha meM, kundakunda kA IsApUrva prathama zatI ke uttarArdha evaM Isottara prathama zatI ke pUrvArdha meM, umAsvAmI kA prathamazatI ke uttarArdha tathA dvitIya zatI ke pUrvArdha meM aura pUjyapAda devanandI kA 450 I0 meM siddha hotA hai| paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne samantabhadrasAhitya kA gambhIra anuzIlana kara unakA astitvakAla 120-185 I0 nirdhArita kiyA hai| tathA sanmatisUtrakAra siddhasena kA astitva chaThI zatAbdI I0 evaM bhaTTa akalaMkadeva kI sthiti 7 vIM zatAbdI I0 meM hone ke pramANa milate haiN| ___ DhAkI jI ne jina kapolakalpita hetuoM ke dvArA AcArya kundakunda ko IsA kI 8vIM zatI meM utpanna siddha karane kA prayatna kiyA hai, unakA pradarzana aura nirasana nIce kiyA jA rahA hai| 177. Aspects of Jainology, vol. II, P.V. Research Institute, Varanasi-5, pp. 187, 191, 193. ( umAsvAti, siddhasena, samantabhadra, pUjyapAda devanandI, bhaTTa akalaMka / pRSTha 187, puSpadanta, bhUtabali / pRSTha 191, AcArya kundakunda / pR.193)| For Personal & Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 453 8vIM zatI I. se pUrvavartI granthoM meM kundakunda kA ullekha nahIM pro0 DhAkI likhate haiM-"svAmI samantabhadra, pUjyapAda devanandI aura bhaTTaakalaMka ne apane granthoM meM na to kundakunda ke nAma kA ullekha kiyA hai, na hI unakI gAthAe~ uddhRta kI haiM, aura na unake vicAroM kA prabhAva unake lekhana para dRSTigocara hotA hai| (Asp. of Jaino., vol.III, p.187) / ukta tInoM AcAryoM ne umAsvAti ke tattvArthasUtra para TIkAe~ likhI haiM, kintu kundakunda ke kisI bhI grantha para TIkA likhane kA prayatna nahIM kiyaa| unake granthoM para sarvaprathama TIkA nauvIM zatAbdI I0 ke uttarArdha tathA dasavIM ke pUrvArdha meM hue AcArya amRtacandra ne likhI hai| isake atirikta harivaMzapurANakAra jinasena tathA AdipurANa ke kartA jinasena ne apane granthoM meM samantabhadra, pUjyapAda devanandI, siddhasena, vIrasena Adi ke guNoM kA kIrtana to kiyA hai, kintu kundakunda kA nAma nahIM liyaa| isase siddha hotA hai ki ina AcAryoM ke kAla taka kundakunda kA janma hI nahIM huA thaa|" (Asp. of Jaino.,vol. III, pp.188-189) / nirasana mUlAcAra Adi meM kundakunda kI gAthAe~ . prathama prakaraNa meM kundakunda ke granthoM kI ve gAthAe~ uddhRta kI gayI hai, jinheM prathama zatI I0 ke grantha 'bhagavatI-ArAdhanA' aura 'mUlAcAra' meM AtmasAt kiyA gayA hai, una gAthAMzoM ke udAharaNa diye gaye haiM, jinako saMskRta meM parivartita kara prathamadvitIya zatI I0 ke umAsvAmI ne 'tattvArtha' ke aneka sUtroM kI racanA kI hai, ve aneka gAthAe~ batalAyI gayI haiM jinako dvitIya zatI I0 ke AcArya yativRSabha ne 'tiloyapaNNattI' kA aMga banAyA hai| pA~cavIM zatI I0 ke pUjyapAda svAmI ne 'tattvArtha' ke sUtroM meM pratipAdita mantavyoM ko pramANita karane ke lie kundakunda kI jina gAthAoM ko AgamapramANa ke rUpa meM uddhRta kiyA hai tathA 'samAdhitantra' aura 'iSTopadeza' meM saMskRta rUpa dekara apanAyA hai, unheM bhI sAmane rakhA gayA hai| kundakunda kI jo gAthAe~ chaThI zatAbdI I0 ke joindudeva ne 'paramAtmaprakAza' aura 'yogasAra' meM dohoM ke rUpa meM tathA sAtavIM zatI I0 ke jaTAsiMhanandI ne 'varAMgacarita' meM saMskRtapadyoM kI AkRti meM samAviSTa kI haiM, unakA bhI sAkSAtkAra karAyA gayA hai| IsA kI AThavIM zatAbdI ke aparAjita sUri ne 'vijayodayA' TIkA meM tathA vIrasena svAmI ne 'dhavalA' evaM 'jayadhavalA' TIkAoM meM kundakunda kI jina gAthAoM ko pramANarUpa meM upasthita kiyA hai, unakA bhI vistAra se ullekha kiyA gayA hai| aura vahA~ isa bAta ke pramANa bhI Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra.6 diye gaye haiM ki ve gAthAe~ mUlataH kundakunda ke hI granthoM kI haiM, kisI anya grantha kI nhiiN| ina udAharaNoM se spaSTa ho jAtA hai ki Isottara prathama zatI kI 'bhagavatIArAdhanA' aura 'mUlAcAra' se lekara AThavIM zatI I0 kI 'vijayodayA' aura 'dhavalA' taka ke kartA kundakunda-sAhitya se na kevala suparicita the, apitu use prAmANika bhI mAnate the| isIlie granthakAroM ne kundakunda kI gAthAoM ko AtmasAt kara apane granthoM kA stara U~cA uThAyA hai aura TIkAkAroM ne unake vacanoM ko uddhRta kara apane pratipAdana ko prAmANika siddha kiyA hai| ataH pro0 DhAkI kA yaha kathana zatapratizata mithyA hai ki "dasavIM zatAbdI I0 (TIkAkAra amRtacandrAcArya) ke pUrva taka jaina granthakAroM para kundakunda ke sAhitya kA koI prabhAva dRSTigocara nahIM hotA, na hI unake granthoM meM kundakunda-sAhitya se gRhIta vAstavika aura asaMdigdha uddharaNa milate haiM,158 ataH unakA janma dasavIM zatAbdI I0 se sau-Der3ha sau varSa pahale hI huA hogaa|" sarvArthasiddhi, vijayodayA aura dhavalA meM kundakunda-sAhitya se jo gAthAe~ uddhRta kI gaI haiM, unake kundakundaracita hone kI asaMdigdhatA isase siddha hai ki ve ukta TIkAoM meM 'uktaM ca' zabdoM kA prayogakara uddhRta kI gaI haiM tathA ve kevala kundakunda-sAhitya meM hI milatI haiM, anyatra nhiiN| vIrasena svAmI ne to paMcatthipAhuDa nAma lekara paMcAstikAya se kaI gAthAe~ uddhRta kI haiM, jisase unake paMcAstikAya se uddhRta kiye jAne meM to koI bAlaka bhI sandeha nahIM kara sktaa| tathA jo gAthAe~ bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra meM apanAyI gayI haiM, unheM kundakundaracita siddha karanevAle aneka pramANa aura yuktiyA~ upalabdha haiN| unakA avalokana ina granthoM se sambandhita adhyAyoM meM kiyA jA sakatA hai| pro0 DhAkI kA uparyukta mithyA niSkarSa unake anusandhAna ke stara ko sUcita karatA hai, vaha yaha jJApita karatA hai ki unakI zodhapaddhati kitanI uthalI, satahI yA sAmpradAyika pakSapAta se paripUrNa hai, jisameM kundakunda ko prAcIna siddha karanevAle uparyukta pramANoM para paradA DAla kara yaha mithyA avadhAraNA utpanna kI gaI hai ki "dasavIM zatAbdI I0 ke pUrva taka kisI bhI jaina granthakAra ne kundakunda ke granthoM se gAthAe~ uddhRta nahIM kii|" 178.ka- " For nine Centuries his writings and thoughts, did not meet with approval or recognition." (Aspcts of Jainology, Vol. III, p. 189.) kha-"No earlier commentaries on, or genuine and undoubted quotations from this celebrated saint's great works are available." (Aspcts of Jainology, Vol. III, p. 193.) For Personal & Private Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.6 kunda kA samaya/455 kundakundAnvaya-lekhayukta markarAtAmrapatra jAlI pro0 DhAkI kA kathana hai ki "kundakundAcArya kA nAma kisI prAcIna zilAlekha meM nahIM miltaa| markarA-tAmrapatra-lekha meM utkIrNa saMvat 388 zakasaMvat nahIM hai, isalie use 466 I0 kA nahIM mAnA jA sktaa| isake atirikta zilAlekha-vizeSajJoM ne use jAlI batalAyA hai|" (Asp. of Jaino., Vol.II, p.190) / nirasana pUrNataH kRtrima nahIM, kundakundAnvaya-ullekha prAcIna pUrva meM siddha kiyA jA cukA hai ki markarAtAmrapatra aMzataH kRtrima hai, pUrNataH nhiiN| usameM mahArAja avinIta yA usake mantrI ke dvArA zaka saM0 388 (466 I0) meM taLavananagara ke zrIvijaya-jinAlaya ke lie kundakundAnvaya ke candaNandi-bhaTAra ko badaNeguppe grAma diye jAne kA ullekha vAstavika hai| ataH 466 I0 ke tAmrapatralekha meM kundakundAnvaya kA varNana hone se kundakunda kA sthitikAla usase bahuta pahale siddha hotA hai| phalasvarUpa pro0 DhAkI kI yaha sthApanA mithyA sAbita hotI hai ki kundakunda IsA kI AThavIM zatAbdI meM hue the| 8vIM zatI I. ke rAjA zivamAra ke lie pravacanasAra kI racanA AcArya jayasena ne 'paMcAstikAya' kI tAtparyavRtti ke prAraMbha meM likhA hai ki kundakunda ne zivakumAra mahArAja ke lie paMcAstikAya kI racanA kI thii| aisA hI unhoMne pravacanasAra kI tAtparyavRtti (2/108) meM pravacanasAra kI racanA ke viSaya meM bhI likhA hai| DaoN0 ke0 bI0 pAThaka ne ina zivakumAra mahArAja kA samIkaraNa 5vIM zatI I0 ke kadambavaMzIya rAjA zivamRgezavarmA se tathA pro0 e0 cakravartI ne prathama zatI I0 ke pallavarAja zivaskanda svAmI (skanda varmA prathama) se kiyA hai| isa para TippaNI karate hue pro0 DhAkI kahate haiM ki ye donoM lekhaka kundakunda ko prAcIna mAnate the, isalie unhoMne isI manovRtti se prerita hokara kundakunda kA astitva prAcInakAla meM DhU~r3hane kA prayatna kiyA hai| (Asp. of Jaino., Vol.III, p.192) / isa TippaNI ke dvArA pro0 DhAkI ne svayaM kA bhI paricaya de diyA hai| unhoMne ThIka viparIta manovRtti se grasta hokara arthAt kundakunda ko atyanta arvAcIna siddha karane kI bhAvanA se prerita hokara unake kAlanirNaya kA upakrama kiyA hai aura 8 vIM zatAbdI For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra06 I0 ke gaMgavaMzIya rAjA zivamAra dvitIya ko zivakumAra mahArAja ghoSita kara diyA hai| kintu zivamAra aura zivakumAra nAmoM meM sAmya nahIM hai, isalie unhoMne yaha kalpanA kI hai ki AcArya jayasena ne to apanI TIkA meM 'zivamAra' hI likhA hogA, lekina Age calakara lipikAra kI bhUla se 'zivamAra' ke sthAna meM 'zivakumAra' likhA gayA hogA athavA kisI ne jAnabUjhakara zivakumAra kara diyA hogA / 179 isa prakAra AThavIM sadI I0 meM kisI zivakumAra mahArAja kA astitva na hone para bhI pro0 DhAkI ne eka banAvaTI (kAlpanika) zivakumAra mahArAja ko khar3A kara diyA hai aura kaha diyA hai ki "dekho, yahI ve zivakumAra mahArAja the, jinake lie AcArya kundakunda ne paJcAstikAya aura pravacanasAra kI racanA kI thI / ataH kundakunda inhIM ke kAla meM arthAt 8 vIM zatAbdI I0 ke uttarArdha meM hue the / " nirasana jayasenAcArya - varNita zivakumAra rAjA nahIM the 1. AcArya kundakunda ne zivakumAra mahArAja ke lie paMcAstikAya yA pravacanasAra kI racanA kI thI, yaha bAta na to svayaM kundakunda ne kahIM likhI hai, na nauvIM zatI I0 ke TIkAkAra AcArya amRtacandra jI ne| yaha bAta 12vIM zatI I0180 ke TIkAkAra jayasenAcArya dvArA kahI gaI hai, jo bahuta arvAcIna the| isa kathana kA srota kyA hai, isakA koI saMketa unhoMne nahIM kiyaa| kisI bhI prAcIna grantha yA zilAlekha se isa bAta kI puSTi nahIM hotI / kundakunda ne to paMcAstikAya kI 173vIM gAthA meM yaha likhA 179. "The foregoing discussion rather compels us to expect the king in question somewhere in the later part of the eighth century A.D.within the geographical, political and cultural ambit of Karnataka proper. Verily there is no king with the name Sivakumara known to have flourished at that time. However, I seem to perceive that there could be a slight error, scribal or a deliberate emendation done at some later point, in the orthography of the name as it has come down to us through Jayasena's notice. For exactly at that time we meet the Ganga ruler Sivamara II (last quarter of the 8th cent.A.D.) in Gangavadi, a part of south-eastern Karnataka. It is for him, the luckless monarch who had to spend several years in Rastrakuta prison, that Kundakundacarya may have written his Pravacana-prabhrta! Kundakundacarya's writings, on this showing, seem to belong to the last quarter of the eighth century A.D., though the third quarter of the self-same century he may have spent in studies and preparation." (Aspects of Jainology, vol. III, 192-193). 180. DaoN. e. ena. upAdhye pravacanasAra - prastAvanA / pR. 99 / For Personal & Private Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 457 hai ki " maiMne siddhAntaprarUpaNa ke anurAga se prerita hokara jinazAsana kI prabhAvanA ke lie dvAdazAMgazruta kA sArarUpa yaha 'paMcAstikAyasaMgraha' grantha prarUpita kiyA hai| " 181 yadi unhoMne isakA prarUpaNa kisI zivakumAra mahArAja ke lie kiyA hotA, to ve isa gAthA meM yA grantha kI kisI prAraMbhika gAthA meM isakA ullekha avazya karate, jaisA joindudeva ne paramAtmaprakAza ke prAraMbha meM likhA hai ki prabhAkara bhaTTa ke paramAtmasvarUpa kI jijJAsA karane para unhoMne ukta grantha kI racanA kI hai / 182 kintu kundakunda ne aisA ullekha na to paJcAstikAya meM kiyA hai, na pravacanasAra meM / 2. tathA AcArya jayasena ne zivakumAra mahArAja ko eka rAjA ke rUpa meM nahIM, apitu muni ke rUpa meM varNita kiyA hai| isalie kundakunda ne kisI rAjA ke lie ukta granthoM kI racanA kI thI, yaha mAnanA prAmANika nahIM hai| adhika se adhika yaha mAnA jA sakatA hai ki koI arAjavaMzIya zivakumAra kundakunda ke pradhAna ziSya hue hoM aura unake lie ukta granthoM kI racanA kiye jAne kI koI anuzruti jayasenAcArya ke kAnoM taka pahu~cI ho, usI ke AdhAra para unhoMne ukta ullekha kiyA hai| isakI carcA dvitIya prakaraNa meM kI jA cukI hai| 3. AThavIM zatAbdI I0 meM dakSiNabhArata meM koI zivakumAra nAma kA rAjA thA hI nahIM, pro0 DhAkI ne yaha bAta svayaM svIkAra kI hai| tathA jayasena ne 'zivamAra' nAma kA prayoga kiyA thA zivakumAra kA nahIM, ise satya siddha karanevAlA koI pramANa upalabdha nahIM hai| isake viparIta pravacanasAra kI TIkA meM bhI zivakumAra nAma kA prayoga hone se isa bAta kI puSTi hotI hai ki paMcAstikAya kI TIkA meM bhI 'zivakumAra' nAma hI jayasena dvArA prayukta kiyA gayA hai| ataH AcArya jayasena ne zivakumAra mahArAja ke lie hI kundakunda ke dvArA paMcAstikAya ke likhe jAne kI bAta kahI hai, zivamAra mahArAja ke lie nahIM aura AThavIM zatI I0 meM karnATaka meM koI zivakumAra nAma kA rAjA thA nahIM, ataH jayasena dvArA kathita zivakumAra koI rAjA nahIM the, yaha spaSTa 181. ka-- maggappabhAvaNaTTaM pavayaNabhattippacodideNa mayA / bhaNiyaM pavayaNasAraM paMcatthiyasaMgahaM suttaM // 173 // paJcAstikAya / kha- paM0 jugalakizora mukhtAra : svAmI samantabhadra / pR.167 - 168 / 182. bhAviM paNavivi paMca-guru siri-joiMdu - jiNAu / bhaTTapahAyari viNNaviu vimalu kareviNu bhAu // 1 / 8 // cau - gai - dukkhaha~ tattAha~ jo paramappara koi / cau-gai-dukkha-viNAsayaru kahahu pasAe~ so vi // 1/10 // puNu puNu paNavivi paMcaguru bhAveM citti dharevi / bhaTTapahAyara NisuNi tuhu~ appA tivihu kahevi // 1/11 // paramAtmaprakAza / For Personal & Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra06 ho jAtA hai| isalie jayasena ke uparyukta kathana ke AdhAra para yaha siddha nahIM hotA ki kundakunda AThavIM zatI I0 ke uttarArdha meM hue the| 4. zivamAra - dvitIya ke samaya ( 797 I0) meM utkIrNa maNNe - tAmrapatralekha meM kundakundAnvaya kA ullekha hai, 1 183 jisase siddha hai ki kundakundAnvaya ke AdipuruSa 'kundakunda' zivamAra - dvitIya se bahuta prAcIna haiN| 5. pro0 DhAkI ne zivamAra - dvitIya kA sthitikAla 8vIM zatI I0 kA antima caraNa batalAyA hai|184 kintu isa zatAbdI ke pUrvArdha meM hue aparAjita sUri ne apanI vijayodayA TIkA meM kundakunda ke paMcAstikAya Adi granthoM se gAthAe~ uddhRta kI haiN| tathA AThavIM sadI ke tRtIyacaraNa meM dhavalATIkA likhanevAle vIrasena svAmI ne bhI apanI TIkA meM samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya Adi se gAthAe~ uddhRta kara apane vaktavya ko puSTa kiyA hai / ye udAharaNa isa bAta ke jvalanta pramANa haiM ki kundakunda zivamAra - dvitIya ke samaya se bahuta pahale utpanna hue the / ina tathyoM se spaSTa ho jAtA hai ki pro0 DhAkI kA kundakunda ko AThavIM zatAbdI I0 ke uttarArdha meM vartamAna siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA uparyukta hetu kitanA chalapUrNa hai| eka banAvaTI zivakumAra ko khar3A karake unhoMne kundakunda ko AThavIM zatAbdI I0 kA siddha karane kI kuTila ceSTA kI hai, jise uparyukta pramANa viphala banA dete haiN| 8vIM zatI I. ke kumAranandi - siddhAntadeva kundakunda ke guru AcArya jayasena ne paJcAstikAya kI tAtparyavRtti kA Arambha karate hue yaha bhI likhA hai ki AcArya kundakunda kumAranandi - siddhAntadeva ke ziSya the - " atha zrIkumAranandi- siddhAntadevaziSyaiH --- zrImatkuNDakundAcAryadevaiH --- viracite paJcAstikAyaprAbhRtazAstre - - - tAtparyArtha - vyAkhyAnaM kathyate / " yataH pro0 DhAkI kundakunda ko AThavIM zatI I0 meM vartamAna siddha karane kA uddezya lekara cale the, ataH unhoMne AThavIM zatI I0 ke antima caraNa meM eka banAvaTI kumAranandi - siddhAntadeva ko bhI khar3A kara diyaa| ve usakA paricaya dete hue likhate haiM--"kundakundAnvaya ke ina kumAranandI kA nAma gaMgavAr3I ke rASTrakUTa zAsaka raNAvaloka 183. "AsIt toraNAcAryyaH koNDakundAnvayodbhavaH / " jai. zi.saM./ mA. ca. / bhA.2 /le. kra.122 / 184. "Sivamara II ( last quarter of the 8th cent.A.D.)" Aspects of Jainology, vol. III, p.192. For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.6 AcArya kundakunda kA samaya / 459 kambharAja ke tAmrapaTTikotkIrNa dAnapatra (vadanoguppe-tAmrapaTTa-dAnapatra / jai.zi.saM./ bhA.jA./ bhA.4 / le.kra.54) meM milatA hai| dAnapatra meM likhA hai ki kambharAja ne vardhamAnaguru ko zaka saM0 730 (808 I0) meM 'vadanoguppe' grAma dAna meM diyA thaa| dAnapatra meM vardhamAnaguru kA anvaya isa prakAra batalAyA gayA hai-kumAranandi-siddhAntadeva> elavAcArya > vardhamAnaguru (808 ii0)|185 isa tAmrapaTTa-dAnapatra kA vivaraNa dekara pro0 DhAkI ne yaha siddha karane kI koziza kI hai ki "ukta vaMzaparamparA meM ullikhita kumAranandi-siddhAntadeva hI AcArya jayasena dvArA nirdiSTa kundakunda ke guru the aura elavAcArya nAma se usameM svayaM kundakunda kA ullekha kiyA gayA hai, kyoMki vijayanagara ke 1386 I0 ke dIpastambhalekha meM kundakunda ke pA~ca nAma batalAye gaye haiM : padmanandI, AcArya kundakunda, vakragrIva, elAcArya aura gRdhrpicch| (jai.zi.saM./mA.ca./ bhA.3 / le.kr.585)| yataH kundakunda ke guru 8 vIM zatAbdI I0 meM vidyamAna the, ataH kundakunda kA sthitikAla yahI thaa|" dAnapatra meM bahupracalita nAma 'kundakunda' ko chor3akara alpapracalita 'elAcArya' nAma kA prayoga kyoM kiyA gayA, isakA aucitya siddha karane ke lie pro0 DhAkI ne bahuta se ayuktiyukta, avizvasanIya, agrAhya tarka diye haiM, kyoMki usakA prayoga svayaM unake gale nahIM utara rahA thaa| nirasana dAnapatra meM na siddhAntadeva kA nAma hai, na kundakunda kA pro0 DhAkI ne dAnapatra meM prayukta nAmoM ko yathAvat uddhRta nahIM kiyA hai, usameM se kucha aMza haTA diyA hai aura kucha nayA jor3a diyA hai| aura isa iMjIniyariMga ke dvArA unhoMne jo kumAranandi-siddhAntadeva nahIM haiM, unheM kumAranandi-siddhAntadeva banA diyA hai aura jo kundakunda nahIM haiM, unheM kundakunda banA diyA hai| vAstavika nAma kyA haiM, isakI jAnakArI ke lie dAnapatra ke mUlapATha kA sambandhita aMza uddhRta kiyA 185. "This Kumaranandi of kondakundanvaya figures in a charter granted by the Rastrakuta governor of Gangavadi, Prince Ranavaloka Kambharaja, in $.730, A.D. 808 from Badanoguppe, the charter noticed as far back as 1927. In that charter, for Vardhamanguru, who received the bequest of the village Badanoguppe, the following preceptorial lineage is given : Kumaranandi Siddhantadeva Elavacarya Vardhamana-guru (A.D.808) (Aspects of Jainology, Vol. III, p.191). Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 jA rahA hai-- "raNAvaloka - zrI kambharAjaH punnADa eDenADuviSaye vadanoguppe nAma grAmaH talavananagaraM adhivasati vijayaskandhAvAre triMzaduttareSvatIteSu zakavarSeSu kArttikamAsa - paurNamAsyAM rohiNI nakSatre somavAre koNDakundeyAnvaya- sirmalagegUrugaNa - kumAraNandibhaTTArakasya ziSyaH elavAcAryaguruH tasya ziSyo vardhamAnaguruH sarvapraNihitaH sAkSAt siddhAntanugamoddhataH zAntaH sarvajJakalpo'yaM nayonnata - guNonnataH tasmai taM grAmam adAt svaputra - zrIzaMkaragaNNa - vijJApanena zrIkambhadevaH zrIvijayavasataye talavananagare pratiSThitAyai / " (jai. zi. saM. / bhA. jJA./ bhA. 4/le. kra. 54 / zaka saM. 730 / 808 I0) / a010 / pra06 1. yahA~ hama dekhate haiM ki dAnapatra meM 'kumAranandi - siddhAntadeva' nAma nahIM hai, apitu 'kumAraNandibhaTTAraka' nAma hai, kintu pro0 DhAkI ne vaMzAvalI meM 'kumAranandisiddhAntadeva' nAma pradarzita kiyA hai| kevala itane se hI bodha ho jAtA hai ki pro0 DhAkI ne chalavAda ke dvArA 8 vIM zatAbdI I0 meM kumAranandi - siddhAntadeva kA astitva siddha karane kA prayatna kiyA hai| 'bhaTTAraka' zabda Adara yA vidvattAsUcaka sAmAnya upAdhi hai| usase manuSya kI zAstragata vizeSajJatA kA bodha nahIM hotA / usakI pratIti siddhAntadeva, traividyadeva, siddhAntacakravartI Adi viziSTa upAdhiyoM ke prayoga se hI hotI hai / yataH ye upAdhiyA~ pratyakSataH pratiSThAsUcaka haiM, ataH jo muni yA bhaTTAraka ina upAdhiyoM se vibhUSita the, unake nAma ke sAtha inakA prayoga sAhitya aura abhilekhoM meM anivAryataH huA hai| aisA na kiyA jAnA avinaya kA sUcaka hotA / uparyukta tAmrapaTTikA - dAnapatra meM kumAranandI ke sAtha 'siddhAntadeva' upAdhi kA prayoga nahIM hai, apitu 'bhaTTAraka' upAdhi kA prayoga hai| isase siddha hai ki ve siddhAntadeva upAdhi se vibhUSita nahIM the / ataH ve AcArya jayasena dvArA nirdiSTa kumAranandi - siddhAntadeva nahIM haiM / 2. 14vIM zatAbdI I0 ke zubhacandra ne apanI nandisaMgha kI gurvAvalI meM 186 tathA 15vIM zatI I0 ke zrutasAgara sUri ne 187 kumAranandisiddhAntadeva ko nahIM, apitu jinacandra ko kundakunda kA guru batalAyA hai| ina granthakAroM ke bIca adhika samaya kA antara nahIM hai, phira bhI AcArya jayasena kumAranandi - siddhAntadeva ko kundakunda kA guru kaha rahe haiM aura zubhacandra jinacandra ko / ataH kumAranandi - siddhAntadeva kA kundakunda kA guru honA vivAdAspada hai / 186. ka -- dekhie, aSTama adhyAya ke anta meM 'vistRta sandarbha' / kha - " The Nandi Sargha gurvavali (A.D. 14th cent.)" Aspects of Jainology, Vol.III, p.192. 187. " zrIpadmanandi- kundakundAcArya - vakragrIvAcAryailAcAryagRdhrapicchAcAryanAma - paJcakavirAjitena zrIjinacandrasUribhaTTAraka- paTTAbharaNabhUtena - / " mokSaprAbhRta / TIkAkartuH prazastiH / For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 461 3. kundakunda ne uparyukta donoM meM se kisI ko bhI apanA guru nahIM khaa| unhoMne to apane ko zrutakevalI bhadrabAhu kA paramparAziSya batalAyA hai| tathA nauvIM zatAbdI I0 ke AcArya amRtacandra to kundakunda aura unake guru donoM ke viSaya meM mauna haiN| isa kAraNa bhI kumAranandi-siddhAntadeva ko prAmANika rUpa se kundakunda kA guru nahIM mAnA jA sktaa| 4. isI prakAra kathita dAnapatra meM 'elavAcArya' nAma nahIM hai, apitu 'elavAcAryaguru' nAma hai, kintu pro0 DhAkI ne vaMzAvalI meM kevala 'elavAcArya' nAma pradarzita kiyA hai| dAnapatra meM elavAcArya aura vardhamAna donoM ke sAtha 'guru' zabda jur3A huA hai| yaha nAma kA hI aMga hai, upAdhi nhiiN| kintu , DhAkI jI ne 'vardhamAnaguru' yaha nAma to jyoM kA tyoM pradarzita kiyA hai, para 'elavAcAryaguru' isa nAma se 'guru' zabda haTA diyA hai, jisase vaha 'elAcArya'-sadRza dikhane lge| phira bhI elavAcArya aura elAcArya samAna nAma nahIM haiN| DhAkI jI ne kahA hai ki 'elavAcArya' elAcArya kA kannar3a rUpa hai|88 kintu yaha yuktisaMgata nahIM hai| kannar3a lekha meM bhI jahA~-jahA~ saMskRta zabda kA prayoga kiyA gayA hai, vahA~ kevala pratyaya hI kannar3a bhASA kA prayukta huA hai, mUlazabda jyoM kA tyoM grahaNa kiyA gayA hai, usakA kannar3IkaraNa nahIM kiyA gayA, jaise 'candaNaMdibhaTTAragarge', 'zrIvijayajinAlayakke' Adi (mrkraa-taamrptrlekh)| taba saMskRta lekha meM saMskRta zabda ke kannar3IkaraNa yA saMskRta zabda ke sthAna meM usakA kannar3a rUpa prayukta kiye jAne kI kalpanA yukti aura pramANa ke viruddha hai| ataH 'elavAcArya' zabda meM 'elava' 'ela' kA kannar3arUpa na hokara kannar3a kI svataMtra vyaktivAcaka saMjJA hai, jaise 'konnddkund|' usameM 'AcArya' zabda jor3akara 'koNDakundAcArya' ke samAna 'elavAcArya' banA diyA gayA hai| vijayanagara bhI karnATaka meM hI thaa| vahA~ dIpastambha para utkIrNa saMskRta zilAlekha (1386 I0) meM jo kundakunda ke pA~ca nAma batalAye gaye haiM, unameM 'elAcArya' zabda kA hI prayoga hai,189 'elavAcArya' kA nhiiN| ataH pUrvokta kambharAja ke dAnapatra meM ullikhita elavAcArya ko kundakunda kA nAmAntara mAnakara unheM kumAranandibhaTTAraka kA ziSya ghoSita karanA eka atyanta aprAmANika kArya hai| 188. "What we find in the charter of A.D. 808, however, is the appelation 'Elavacaraya', seemingly a Kannada (local? Dialectical?) variant of Elacarya." Aspects of Jainology, Vol.III , p.191.. 189. zrI mUlasaMghe'jani naMdisaMgha (sta) smin blaatkaargnno'tirmyH| tatrApi sArasvatanAmni gacche svacchAzayo'bhUdiha pdmnNdii|| 3 // AcArya kuMDa (kuMdA) khyo vakragrIvo mhaamtiH| elAcAryo gRdhrapiccha iti tannAma pNcdhaa|| 4 // jai.zi.saM. /mA.ca. / bhA.3/le.kra.585 / For Personal & Private Use Only Jain Education Interational Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra06 5. yadi 'elavAcAryaguru' zabda ko kundakundAcArya kA paryAyavAcI mAnA jAya, to elavAcAryaguru kundakundAnvaya meM utpanna siddha nahIM ho sakate, kyoMki kisI bhI AcArya kA apane hI anvaya meM utpanna honA saMbhava nahIM hai| yadi pro0 DhAkI yaha mAnate hoM ki kundakundAnvaya AcArya kundakunda ke nAma se prasiddha nahIM huA, apitu 'kauNDakunda' nAmaka grAma ke nAma se prasiddha huA hai, to aisA hI huA hai, ise siddha karanevAlA koI pramANa upalabdha nahIM hai, jaba ki umAsvAti Adi AcAryoM ke kundakundAcArya ke anvaya meM udbhUta hone kA varNana aneka zilAlekhoM meM milatA hai| sarvaprathama to usI vijayanagara-dIpastambhalekha meM milatA hai, jisameM kundakundAcArya ke paryAyavAcI 'elAcArya' nAma kA ullekha hai, aura jisake arvAcIna hone para bhI pro0 DhAkI ne yaha mAnA hai ki bhale hI vaha lekha arvAcIna ho, para saMbhava hai ki usameM kundakunda aura elAcArya ke abhinna hone kA ullekha usa samaya pravartamAna likhita yA zrutigata paramparA ke AdhAra para kiyA gayA ho|9degisii yukti se yaha bhI mAnya hai ki ukta dIpastambhalekha ke lekhanakAla meM likhita yA zruti ke rUpa meM yaha pramANa upalabdha thA ki kundakundAnvaya kA pracalana AcArya kundakunda ke nAma se huA hai aura usameM aneka muniratna utpanna hue haiM, isIlie ukta lekha meM isakA ullekha kiyA gayA hai|191 isake atirikta zravaNabelgola ke 40, 42, 43, 47, 105 aura 108 kramAMkavAle zilAlekhoM (jai.zi.saM. / mA.ca./ bhA.1) meM bhI kahA gayA hai ki AcArya kundakunda ke anvaya meM umAsvAti kA udbhava huA thaa| 'kauNDakuNDa' grAma ke nAma se kevala AcArya kundakunda kA nAma pracalita huA hai aura kundakundAnvaya kI dhArA unase hI pravAhita huI hai| unake vyaktitva evaM kartRtva kI U~cAI aura asAdhAraNa pratiSThA ke kAraNa aisA honA svAbhAvika hI thaa| ataH jahA~ elavAcAryaguru ke kundakundAnvaya meM utpanna hone kA ullekha ho, vahA~ 'elavAcAryaguru' nAma AcArya kundakunda kA vAcaka ho hI nahIM sakatA, kyoMki kisI bhI AcArya kA apane hI anvaya meM utpanna honA saMbhava 190. "In point of fact the Vijayanagar lamp-pillar inscription of S 1307/A.D. 1386, which enumerates five distinct appelations for our Padamanandi, includes both Kundakunda and Elacarya. The Nandi Samgha gurvavali (A.D. 14th Cent.) likewise mentions the elacarya status-cognomen of Kundakundacarya. True, these latter two sources are rather late, but they possibly were so recording on the basis of the then current written or oral tradition." (Aspects of Jainology, Vol. III , p.192). 191. AcAryakuMDakuMdAkhyo vakragrIvo mhaamtiH| elAcAryo gRdhrapiccha iti tannAma pnycdhaa|| 4 // kecittadanvaye cArumunayaH khanayo giraam| jaladhAviva ratnAni bbhuuvurdivytejsH|| 5 // jai. zi. saM./mA. ca. / bhA.3 / le.kra.585 / For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 463 nahIM hai| vaha isalie ki apanI utpatti se pUrva apane nAmavAle anvaya kA astitva asambhava hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki zravaNabelgola ke zaka saM0 1085 (1163 I0) ke zilAlekha meM kundakunda ko zrutakevalI bhadrabAhu ke ziSya candragupta ke anvaya meM utpanna batalAyA gayA hai|192 __isa prakAra pro0 DhAkI ne AcArya kundakunda ko arvAcIna siddha karane ke lie jo AThavIM zatAbdI I0 ke elavAcAryaguru ko kundakunda siddha karane kA prayAsa kiyA hai, vaha unake chalavAda kA anya udAharaNa hai| kambharAja ke pUrvoddhRta dAnapatra meM elavAcAryaguru ko spaSTataH kundakundAnvaya meM udbhUta batalAyA gayA hai| yaha dekhate hue bhI kundakundAnvaya ke Adi puruSa ko kundakunda na mAnakara 'elavAcAryaguru' ko kundakunda ThaharAne kI aura isa prakAra kundakundAnvaya ko AcArya kundakunda se anudbhUta siddha karane kI ceSTA karake pro0 DhAkI ne logoM kI A~khoM meM dhUla jhoMkane kA prayAsa kiyA hai| 6. kundakunda ke kisI vardhamAnaguru nAmaka ziSya kA bhI ullekha anyatra dRSTigocara nahIM hotaa| isase bhI elavAcAryaguru kA kundakunda honA bAdhita hotA hai| 7. kundakunda ne bhAvapAhuDa aura liMgapAhuDa meM grAma, bhUmi Adi kA dAna lekara kRSi-vANijya Adi karanevAle muniyoM ko pAsattha-kusIla muniyoM kI saMjJA dI hai aura unheM narakagAmI batalAyA hai| ataH unake hI ziSya ne unakI hI upasthiti meM yA unake vidyamAna rahate hue badaNoguppe grAma kA dAna svIkAra kiyA hogA, yaha saMbhava nahIM hai| isase yaha siddha hotA hai ki na to 'elavAcAryaguru' kundakunda kA nAmAntara thA, na hI vardhamAnaguru unake ziSya the, aura na kumAranandi-bhaTTAraka unake guru| 8. ukta dAnapatra meM kumAranandi-bhaTTAraka aura unake ziSya-praziSya ko kundakundAnvayodbhUta batalAyA gayA hai, isase siddha hai ki isa anvaya ke AdipuruSa kundakunda unase bahuta pahale hue the| 9. ukta dAnapatra nauvIM zatAbdI (808 I0) ke AraMbha kA hai, kintu pA~cavI zatAbdI I0 ke pUjyapAda svAmI ne, AThavIM zatI I0 ke pUrvArdha meM hue aparAjita sUri ne tathA isI zatI ke uttarArdha meM vidyamAna vIrasena svAmI ne svakRta TIkAoM meM kundakunda kI gAthAoM ko uktaM ca kahakara uddhRta kiyA hai tathA ve gAthAe~ anya granthoM meM nahIM miltiiN| isake atirikta vIrasena svAmI ne paMcatthipAhuDa nAma kA ullekha karake bhI paMcAstikAya kI gAthAe~ dhavalA meM uddhRta kI haiN| prathama zatAbdI I0 kI bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra meM, dvitIya zatI I0 kI tiloyapaNNattI meM tathA chaThI 192. lekha kA mUlapATha adhyAya 2/ prakaraNa 2 / zIrSaka 9 meM draSTavya hai| For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra.6 zatI I0 ke paramAtmaprakAza meM bhI kundakunda ke granthoM kI aneka gAthAe~ AtmasAt kI gaI haiN| prathama-dvitIya zatI I0 ke tattvArthasUtrakAra ne 'tattvArtha' ke aneka sUtroM kI racanA kundakunda-sAhitya ke AdhAra para kI hai| isase bhI kundakunda kA AThavIM sadI I0 meM utpanna honA bAdhita hotA hai| ye aneka pramANa siddha karate haiM ki AcArya kundakunda kambharAja, kumAranandibhaTTAraka, elavAcAryaguru aura vardhamAnaguru ke samaya (808 I0) se saikar3oM varSa pahale utpanna hue the| liGgaprAbhRtokta zithilAcAra chaThI zatI I. se paravartI antaraMga pramANoM ke AdhAra para kundakunda ko IsA kI AThavIM zatAbdI kA siddha karane ke lie pahalA hetu batalAte hue pro0 DhAkI kahate haiM ki kundakunda ne liMgapAhuDa meM muniyoM ke zithilAcAra para tIvra prahAra kiyA hai| una zithilAcAroM meM kRSi-vANijya Adi karane kA ullekha hai| ye zithilAcAra chaThI zatAbdI I0 ke bAda kI ghaTanAe~ haiN| ataH kundakunda ke granthoM meM unakA ullekha hone se ve chaThI zatAbdI I0 ke bAda ke vidvAn pratIta hote haiN| (Asp. of Jaino., Vol.III, p.195) / nirasana ukta zithilAcAra anAdi se bhAvapAhuDa, bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra jaise prAcIna granthoM meM pAsattha, kusIla Adi pA~ca prakAra ke zithilAcArI jaina sAdhuoM kA varNana kiyA gayA hai| inameM eka hI sthAna meM niyatavAsa karane vAle sAdhu ko pAsattha (pArzvastha) saMjJA dI gaI hai| jo sAdhu eka hI sthAna meM niyatavAsa karegA, usakA jIvikopArjana hetu kRSi-vANijya, maMtra-taMtra, auSadhaprayoga Adi laukika karmoM meM pravRtta ho jAnA svAbhAvika hai| ina kriyAoM ko karanevAlA muni kusIla (kuzIla) kahA gayA hai, arthAt pAsattha muni kusIla bhI ho jAtA hai| AcArya kundakunda ne kahA hai ki ina pAsatthAdi pA~ca prakAra ke bhraSTa muniyoM kA astitva anAdi se hai|193 itihAsa bhI sAkSI hai ki antima anubaddha kevalI jambUsvAmI ke nirvANa ke pazcAt (465 I0 pU0) bhagavAn mahAvIra ke anuyAyI nirgranthasaMgha ke muniyoM kA eka varga zItAdi parISahoM se bacane ke lie arthAt zArIrika 193. dekhiye, aSTama adhyAya ke caturtha prakaraNa kA zIrSaka kra.3 pAsatthAdi muniyoM ke vastradhAraNa se 12vIM zatI I. meM bhaTTAraka-paramparA kA udy'| For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 465 sukha ke lie AcelakyAdi mUlaguNoM kA parityAga kara mUlAcAra se cyuta ho gayA, vastra pahanane lagA, kambala or3hane-bichAne lagA, pAtra meM bhikSA lAkara upAzraya meM baiThakara bhojana karane lagA, azrAvakoM ke bhI ghara se bhikSA lene lagA, yahA~ taka ki mAMsa se bhI udarapUrti karane lgaa| jaba IsApUrva 465 meM zithilAcAra mAMsabhakSaNa taka pahu~ca sakatA hai, taba AcArya kundakunda ke kAla meM arthAt IsApUrva aura Isottara prathama zatAbdI meM kucha muniyoM kA niyatavAsa aura kRSi-vANijyAdi karmoM meM pravRtta ho jAnA Azcarya kI bAta nahIM hai| anya tIrthaMkaroM ke kAla meM bhI aisI pravRttiyoMvAle sAdhu rahe hoNge| isIlie AcArya kundakunda ne kahA hai ki pAsattha-kusIlAdi sAdhuoM kA astitva anAdikAla se hai| pUrvavarNita sAhityika aura zilAlekhIya pramANoM se siddha hai ki AcArya kundakunda kA astitva IsApUrvottara prathama zatAbdI meM thaa| usa samaya ke AcArya ne jaba aise muniyoM kI nindA kI hai, taba yaha to pramANita hI hai ki usa prAcInakAla meM bhI ukta prakAra ke muniyoM kA astitva thaa| ataH kevala chaThI zatAbdI I0 meM yA usake bAda aise muniyoM kA udbhava mAnanA pramANoM kI avahelanA kara svAbhISTa mata kA AropaNa karanA hai| isa aitihAsika tathya ko dekhate hue liMgaprAbhUta meM kRSivANijyAdi karanevAle zithilAcArI muniyoM ke varNana se yaha siddha nahIM hotA ki AcArya kundakunda chaThI zatAbdI I0 ke bAda utpanna hue the| chaThI zatI I.-racita SaTkhaNDAgama para kundakunda kI TIkA pUrvokta vidvAn kA kathana hai ki indranandI ke anusAra kundakunda ne SaTkhaNDAgama para parikarma nAmaka TIkA likhI thii| SaTkhaNDAgama kA racanAkAla pA~cavIchaThI zatAbdI I0 hai| ataH kundakunda usake bAda hue haiN| (Asp. of Jaino., Vol.III, p.196) / nirasana SaTkhaNDAgama IsApUrva pra. za. ke pUrvArdha kI racanA pUrva prastuta sAhityika evaM zilAlekhIya pramANoM se siddha hai ki AcArya kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM utpanna hue the aura unhoMne SaTkhaNDAgama para TIkA likhI thii| ataH SaTkhaNDAgama kI racanA kundakunda se pUrva arthAt IsApUrva prathama zatAbdI ke pUrvArdha meM huI thI, yaha svataH siddha hotA hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra.6 kundakunda dvArA chaThI zatI I. ke mUlAcAra kA anukaraNa ukta vidvAn Age likhate haiM ki vaTTakerakRta 'mUlAcAra' yApanIya-paramparA kA grantha hai aura usakI racanA chaThI zatI I0 ke uttarArdha meM huI thI, kyoMki usameM chaThI zatI ke Arambha meM racita zvetAmbara-niyuktiyoM kI gAthAe~ milatI haiN| usameM jo kundakunda ke granthoM kI gAthAe~ upalabdha hotI haiM, ve usa samaya prakSipta kI gayI haiM, jaba vaha yApanIyoM ke mAdhyama se digambaroM ke pAsa aayaa| mUlAcAra kI eka gAthA meM pratikramaNAdi ko amRtakumbha kahA gayA hai| kundakunda ne isakA anukaraNa kara samayasAra kI vaha gAthA racI hai, jisameM unako viSakuMbha saMjJA dI gayI hai| isase siddha hotA hai ki kundakunda mUlAcAra ke racanAkAla chaThI zatAbdI I0 ke bAda utpanna hue the| (Asp. of Jaino.,Vol. III, p.196) / nirasana 'mUlAcAra' meM kundakunda kI gAthAe~ kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue the aura mUlAcAra kI racanA unake pazcAt prathama zatI I0 ke uttarArdha meM huI thii| tathA mUlAcAra yApanIyagrantha nahIM, apitu zata-pratizata digambaragrantha hai| ( dekhiye, 'mUlAcAra' nAmaka adhyAya ) / usameM zvetAmbaraniyuktiyoM kI gAthAe~ nahIM haiM, balki usakI gAthAe~ zvetAmbara-niyuktiyoM meM haiN| yataH vaha digambaragrantha hI hai, ataH vaha yApanIyoM ke mAdhyama se digambaroM ke pAsa AyA hai, isa kalpanA ke lie sthAna nahIM hai| isalie usameM kundakunda ke granthoM kI gAthAe~ prakSipta kie jAne kI kalpanA bhI nirAdhAra hai| mUlAcAra ke kartA ne svayaM unheM kundakunda ke granthoM se grahaNa kiyA hai, isakA sodAharaNa pratipAdAna prathama prakaraNa meM kiyA jA cukA hai| kundakunda ke granthoM meM chaThI zatI I. ke zvetAmbara granthoM kI gAthAe~ mAnya vidvAn kA agalA tarka yaha hai ki kundakunda ke granthoM meM cauthI zatI I0 se lekara chaThI zatI I0 ke madhya race gaye zvetAmbara-prakIrNaka granthoM kI gAthAe~ milatI haiN| udAharaNArtha, IsA kI tIsarI-cauthI zatAbdI ke mahApratyAkhyAna nAmaka prakaraNagrantha kI jainamahArASTrI meM nibaddha eka gAthA aura vimalasUri (478 I0) ke paumacariya kI vaisI Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 467 hI eka gAthA pravacanasAra meM upalabdha hotI hai| zvetAmbara-Agama aura Agamika sAhitya to kundakunda se sarvathA aparicita hai, isalie yaha spaSTa hai ki ukta gAthAe~ tathA anya aneka gAthAe~ kundakunda ne yApanIyoM ke mAdhyama se athavA svayaM hI zvetAmbaragranthoM se grahaNa kI haiN| (Asp. of Jaino., Vol. III, p.197) / nirasana kundakunda kA sthitikAla IsApUrvottara prathama zatAbdI prathama prakaraNa meM sodAharaNa nirUpaNa kiyA gayA hai ki kundakunda ke granthoM kI aneka gAthAe~ prathama zatAbdI I0 meM racita bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra nAmaka digambaragranthoM meM prApta hotI haiN| prathama-dvitIya zatAbdI I0 ke umAsvAti ne 'tattvArtha' ke aneka sUtroM kI racanA kundakunda ke granthoM ke AdhAra para kI hai| dvitIya zatI I0 kI tiloyapaNNattI evaM chaThI zatI I0 ke paramAtmaprakAza meM kundakunda kI gAthAe~ AtmasAt kI gayI haiN| Isottara pA~cavIM zatI ke pUjyapAdasvAmI ne, Isottara AThavIM zatI ke pUrvArdha meM hue aparAjita sUri ne tathA uttarArdha meM vartamAna vIrasena svAmI ne apane TIkAgranthoM meM kundakunda kI gAthAe~ uktaM ca kahakara uddhRta kI haiN| 466 I0 ke markarA-tAmrapatralekha meM kundakundAnvaya ke chaha guru-ziSyoM ke nAma varNita haiN| 'di iNDiyana eNTikverI' meM prakAzita nandisaMghIya paTTAvalI meM kundakunda kA paTTArohaNakAla IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha meM batalAyA gayA hai| ina tathyoM ko pUrva meM yuktipramANapUrvaka nirvivAda siddha kiyA gayA hai| ataH AcArya kundakunda IsApUrvottaraprathama zatAbdI meM hue the, isameM sandeha ke lie avakAza nahIM hai| phalasvarUpa tIsarI-cauthI zatAbdI I0 ke zvetAmbara-prakIrNaka granthoM kI gAthAoM kA kundakunda dvArA grahaNa kiyA jAnA saMbhava nahIM hai| ve gAthAe~ yA to donoM sampradAyoM kI samAna mUla paramparA se AyI haiM athavA zvetAmbara granthoM meM kundakundasAhitya se pahuMcI haiN| bhASAvijJAna kI gutthiyoM meM ulajhAkara uparyukta pramANoM ko meTA nahIM jA sktaa| ukta pramANoM ke prakAza meM hI bhASAvaijJAnika niyamoM kI khoja karanI hogii| kundakunda dvArA nizcayanaya kA gahana-vistRta prayoga pro0 DhAkI ne bahiraMga hetuoM ke pazcAt antaraMga hetuoM ko lekara kundakunda ko AThavIM zatAbdI I0 kA siddha karane kI ceSTA kI hai| pahale antaraMga hetu kA pradarzana karate hue ve likhate haiM ki yadyapi kundakunda ke pUrvavartI AcArya bhI nizcayanaya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra06 se paricita the, tathApi siddhasena divAkara (chaThI zatI I0) aura mallavAdI (chaThIsAtavIM zatI I0) ne usakA prayoga gaharAI aura vistAra se nahIM kiyaa| (Asp. of Jaino., Vol. III, p.198) / arthAt kundakunda ne usakA prayoga gaharAI aura vistAra se kiyA hai, ataH ve siddhasena aura mallavAdI se paravartI haiN| nirasana zvetAmbaramata meM nizcayanaya ke gahana-vistRta prayoga kA anavasara pahalI bAta to yaha hai ki siddhasena divAkara aura mallavAdI, kundakunda se pUrvavartI nahIM the| dUsare, yadi unhoMne nizcayanaya kA prayoga gaharAI aura vistAra se arthAt AtmA ke nirupAdhika aura aupAdhika rUpoM tathA mokSamArga ke sAdhya-sAdhaka pakSoM ke nirUpaNa meM nahIM kiyA, to isameM Azcarya kI bAta nahIM hai| kyoMki zvetAmbaraparamparA meM dravyAnuyoga aura caraNAnuyoga kA adhyAtmapakSa surakSita nahIM raha paayaa| isalie unakA upalabdha AgamasAhitya usase zUnya hai| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI likhA hai "aMga-AgamoM ke viccheda kI carcA zvetAmbaraparamparA meM bhI calI hai|--- merI dRSTi meM viccheda kA tAtparya usake kucha aMzoM kA viccheda hI mAnanA hogaa| yadi hama niSpakSa dRSTi se vicAra kareM, to jJAta hotA hai ki zvetAmbara-paramparA meM bhI jo aMgasAhitya Aja avaziSTa hai, vaha usI rUpa meM to nahIM hai, jisa rUpa meM usakI viSayavastu kA ullekha sthAnAMga, samavAyAMga, nandIsUtra Adi meM huA hai| yaha satya hai ki na kevala pUrva-sAhitya kA, apitu aMgasAhitya kA bhI bahuta kucha aMza vicchinna huA hai| Aja AcArAMga ke prathama zrutaskandha kA sAtavA~ mahAparijJA nAmaka adhyAya anupalabdha hai| bhagavatIsUtra, jJAtRdharmakathA, antakRddazA, anuttaropapAtika, praznavyAkaraNa, vipAkadazA Adi granthoM kI bhI bahuta kucha sAmagrI vicchinna huI hai, isase inakAra nahIM kiyA jA sktaa| sthAnAMga meM dasa dazAoM kI jo viSayavastu varNita hai, vaha unakI vartamAna viSayavastu se mela nahIM khAtI hai| unameM jahA~ kucha prAcIna adhyayana vilupta hue haiM, vahIM kucha navIna sAmagrI samAviSTa bhI huI hai| antima vAcanAkAra devarddhigaNI ne svayaM bhI isa tathya ko svIkAra kiyA hai ki mujhe jo bhI truTita sAmagrI milI hai, usako hI maiMne saMkalita kiyA hai| ataH AgamagranthoM ke viccheda kI jo carcA hai, usakA artha yahI lenA cAhie ki yaha zrutasampadA yathAvat rUpa meM surakSita nahIM raha skii| vaha AMzikarUpa se vismRti ke garbha meM calI gyii| kyoMki bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt lagabhaga eka hajAra varSa taka yaha sAhitya maukhika rahA aura maukhika paramparA meM vismRti Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 469 svAbhAvika hai| viccheda kA krama tabhI rukA, jaba AgamoM ko likhita rUpa de diyA gyaa|" (DaoN.sA.ma.jai.abhi.gra./ pR.39)| DaoNkTara sA0 Age likhate haiM-"ardhamAgadhI Agama-sAhitya kI viSayavastu mukhyataH upadezaparaka, AcAraparaka evaM kathAparaka hai| bhagavatI ke kucha aMza, prajJApanA, anuyogadvAra jo ki apekSAkRta paravartI haiM, ko chor3akara unameM prAyaH gahana dArzanika evaM saiddhAntika carcAoM kA abhAva hai| --- isake viparIta zaurasenI AgamoM meM ArAdhanA aura mUlAcAra ko chor3akara lagabhaga sabhI grantha dArzanika evaM saiddhAntika carcA se yukta haiN| ve paripakva dArzanika vicAroM ke paricAyaka haiN| guNasthAna aura karmasiddhAnta kI ve gaharAiyA~, jo zaurasenI AgamoM meM upalabdha haiM, ardhamAgadhI AgamoM meM prAyaH unakA abhAva hI hai| kundakunda ke samayasAra ke samAna unameM saiddhAntika dRSTi se adhyAtmavAda ke pratisthApana kA bhI koI prayAsa parilakSita nahIM hotaa|" (DaoN.sA.ma.jai.abhi.gra./ pR.39)| isa vaktavya se mere isa mata kI puSTi hotI hai ki zvetAmbaraparamparA meM dravyAnuyoga aura caraNAnuyoga kA adhyAtmapakSa surakSita nahIM raha paayaa| usameM guNasthAna-siddhAnta taka kA abhAva hai, isalie nizcaya aura vyavahAra nayoM ke gahana evaM vistRta prayoga ke lie zvetAmbarasAhitya meM viSaya hI upalabdha nahIM hai| taba siddhasena divAkara aura mallavAdI kyA kara sakate the? kintu digambara-paramparA meM dravyAnuyoga aura caraNAnuyoga kA adhyAtmapakSa surakSita rahA aura zrutakevalI bhadrabAhu ke mukhAravinda se niHsRta ho guruparamparA se kundakunda ko prApta huA, jise unhoMne yathAvat apane granthoM meM nibaddha kara diyaa| isalie kundakunda ke granthoM meM AtmA ke nirupAdhika aura sopAdhika rUpoM evaM mokSamArga ke sAdhya-sAdhaka pakSoM kA nizcaya aura vyavahAra nayoM se gahana evaM vistRta vivecana huA hai| yaha kundakunda ke paravartI hone aura siddhasena tathA mallavAdI ke pUrvavartI hone kA pramANa nahIM hai, apitu zvetAmbara-paramparA meM nizcaya-vyavahAra nayoM ke prayogayogya AdhyAtmika viSayavastu ke abhAva evaM digambara-paramparA meM usake sadbhAva kA pramANa hai| tathA siddhasena aura mallavAdI se bahuta prAcIna anya granthoM meM bhI AtmAdi tattvoM ke vyavahAra aura paramArtha rUpoM kA vyavahAra aura nizcaya nayoM se nirUpaNa upalabdha hotA hai| udAharaNArtha prathama zatI I0 kI bhagavatI-ArAdhanA meM kahA gayA hai ki zuddhanaya se dekhanevAle jJAnI mithyAdRSTi ke jJAna ko ajJAna kahate haiM suddhaNayA puNa NANaM micchAdiTThissa veMti aNNANaM / tamhA micchAdiTThI NANassArAhao nnev|| 5 // For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra06 zuddhanaya, bhUtArtha (naya) aura paramArtha (naya), ye nizcayanaya ke paryAyavAcI haiN|194 ataH prathama zatAbdI I0 kI bhagavatI-ArAdhanA meM bhI nizcayanaya se mithyAdRSTi ke jJAna ko ajJAna kahakara jJAna ke samyak svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai| prathama zatI I0 ke hI mUlAcAra meM samayasAra kI yaha gAthA upalabdha hotI hai bhUyattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM c| . AsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya sammattaM // 203 // mUlA. / isameM bhI jIva kI parasApekSa paryAyoM meM se eka zuddha jIvadravya kA nizcaya karAne ke lie nizcayanaya ( bhUtArthanaya ) kA prayoga kiyA gayA hai| mUlAcAra kI hI nimnalikhita gAthA meM nizcayanaya ke paryAyabhUta 'paramArtha' zabda kA prayoga karate hue kahA gayA hai ki jo sAdhu AryikAoM kI vasatikA meM rahatA hai, usakI do prakAra se nindA hotI hai : vyavahArarUpa se aura paramArtharUpa se hodi duguMchA duvihA vavahArado tadhA ya prmtte| payadeNa ya paramaDhe vavahAreNa ya tahA pcchaa|| 955 // AryikAoM kI vasati meM rahane se sAdhu kA jo vratabhaMga hotA hai, vaha mukhyarUpa se nindA hai aura jo lokApavAda hotA hai, vaha vyavahArarUpa se nindA kahalAtI hai|95 isa prakAra yahA~ nizcaya aura vyavahAra nayoM ke dvArA nindA ke mukhya aura gauNarUpoM kA vivecana kiyA gayA hai| dvitIya zatAbdI I0 meM racita tiloyapaNNattI meM jJAnAvaraNAdi ghAtikarmoM ke kSayahetuoM kI sAdhyasAdhakarUpa dvividhatA tathA navalabdhiyoM kI bAhyAbhyantararUpa dvividhatA kA saMketa nizcaya aura vyavahAra nayoM ke dvArA kiyA gayA hai| yathA NANAvaraNappahudI Nicchaya-vavahArapAya atisye| saMjAdeNa aNaMtaM NANeNaM daMsaNeNa sokkhennN|| 1/71 // virieNa tahA khAiya-sammatteNaM pi daann-laahehiN| bhogopabhoga-Nicchaya-vavahArehiM ca pripunnnno|| 1/72 // 194: ka- "bhUtArthena nizcayanayena shuddhnyen|" tAtparyavRtti / samayasAra / gA.13 / kha-mottUNa NicchayaTuM vavahAreNa vidusA pvttuNti| paramaTThamassidANa du jadINa kammakkhao vihio|| 156 // smysaar| 195. "tatrAryikopAzraye vasataH sAdhordviprakArApi jugupsA, vyavahArarUpA tathA paramArthA c| lokA pavAdo vyavahArarUpA, vratabhaGgazca prmaarthtH|" AcAravRtti / mUlAcAra / gA.955 / For Personal & Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kundakunda kA samaya / 471 a010 / pra06 kA pUjyapAda devanandI kA samaya pA~cavI zatAbdI I0 hai, yaha pUrva meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai| unhoMne 'samAdhitantra' aura 'iSTopadeza' meM 'vyavahAra' zabda ullekha kara aura usake dvArA pratipakSI 'nizcaya' kA AkSepa kara mokSamArga ke Abhyantara aura bAhya rUpoM meM sAdhyasAdhakabhAva kA prarUpaNa kiyA hai| jaise vyavahAre suSupto yaH sa jAgartyAtmagocare / jAgarti vyavahAre'smin suSuptazcAtmagocare // 78 // s.tntr| anuvAda- " jo vyavahAra meM sotA hai (vratAvrata donoM se vimukha hotA hai) vaha AtmasvabhAva meM jAgatA hai ( zuddhopayoga meM lIna hotA hai) aura jo vyavahAra meM jAgatA hai, vaha AtmasvabhAva ( zuddhopayoga ) meM sotA hai ( usase vimukha hotA hai ) / " yahA~ pUjyapAdasvAmI ne vratoM meM pravRtti ko 'vyavahAra' kahA hai, aura isase yaha dyotita kiyA hai ki AtmasvabhAva meM sthita honA 'nizcaya' hai / arthAt ve zuddhopayoga ko nizcayanaya se mokSamArga mAnate haiM / 'iSTopadeza' meM bhI pUjyapAdasvAmI ne vratarUpa zubhapravRtti ko 'vyavahAra' zabda se abhihita kiyA hai AtmAnuSThAnaniSThasya vyavahArabahiH sthiteH / jAyate paramAnandaH kazcidyogena yoginaH // 47 // iSTopadeza / anuvAda - " jo yogI vyavahAra ( vratAdi zubha pravRttiyoM) se bAhara hokara svayaM ko AtmA meM hI sthApita karatA hai ( zuddhopayoga meM sthita hotA hai), use isa yoga (zuddhopayoga yA dhyAna) se paramAnanda kI anubhUti hotI hai| isa prakAra pA~cavI zatI I0 ke pUjyapAda devanandI ne bhI 'vyavahAra' zabda kA prayoga kara 'nizcaya' zabda kA AkSepa kiyA hai aura una donoM ke dvArA mokSa ke Abhyantara aura bAhya upAyoM meM sAdhyasAdhakabhAva saMketita kiyA hai| chaThI zatI I0 ke 'paramAtmaprakAza' meM bhI nizcaya aura vyavahAra nayoM se AtmAdi padArthoM ke paramArtha aura aparamArtha rUpoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| isake udAharaNa prathama prakaraNa (zIrSaka kra. 7) meM diye gaye haiM / 'varAMgacarita' (7vIM zatI I0 pUrvArdha) tathA dhavalA evaM jayadhavalA (8vIM zatI I0 uttarArdha) meM kundakunda kI gAthAoM kA jo saMskRtIkaraNa kiyA gayA hai yA uddharaNa diye gaye haiM, unameM bhI bhUtArthanaya yA nizcayanaya se jIvAdi tattvoM ke paramArtharUpa kA prarUpaNa milatA hai| inake bhI udAharaNa prathama prakaraNa ( zIrSaka kra. 8 evaM 10) meM upalabdha haiM / For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra06 isa prakAra jaba IsavI prathama zatI se lekara AThavIM zatI taka ke granthoM meM nizcaya aura vyavahAra nayoM kA prayoga jIvAdi sAta tattvoM, nau padArthoM, chaha dravyoM aura pA~ca astikAyoM ke pAramArthika aura apAramArthika pakSoM ke gahana aura vistRta nirUpaNa meM kiyA gayA hai, taba sanmatisUtrakAra siddhasena (chaThI zatAbdI I0) aura 'sanmatisUtra' para TIkA likhanevAle mallavAdI (chaThI-sAtavIM zatAbdI I0) ne yaha kArya nahIM kiyA, to kyA pharka par3atA hai? isase yaha siddha nahIM hotA ki "ukta nayoM kA vastusvarUpa ke nirUpaNa meM vyApaka prayoga siddhasena aura mallivAdI ke pazcAt huA hai, aura vaha sarvaprathama kundakunda ke granthoM meM milatA hai, ataH kundakunda siddhasena aura mallavAdI se arvAcIna haiN|" bhagavatI-ArAdhanA Adi ke uparyukta udAharaNoM se siddha hai ki nizcaya aura vyavahAra nayoM kA vastusvarUpa ke nirUpaNa meM gahana aura vyApaka prayoga siddhasena se atipUrvavartI prathama zatI I0 ke bhagavatI-ArAdhanA, mUlAcAra, Adi ke kartAoM ne kiyA hai aura unhoMne usakA anukaraNa AcArya kundakunda se kiyA hai ataH kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue the, yaha yuktipUrvaka siddha hotA hai| AtmanirUpaNa meM 8vIM zatI I. ke gauDapAda kA anusaraNa pro0 DhAkI kA dUsarA antaraMga hetu isa prakAra hai-kundakunda ne nizcayanaya ke AdhAra para sAMkhya aura vedAnta kI taraha AtmA ko pudgala ke samparka se bhinna aura svatantra prarUpita kiyA hai aura isa kAraNa use pudgala karmoM kA nizcayanaya se akartA aura (unake phala kA) abhoktA tathA vyavahAranaya se kartA aura bhoktA batalAyA hai| kintu madhyayuga ke pUrva taka aura taba bhI kundakunda ke ukta siddhAnta ke prasiddha hone ke pahale taka kisI jaina vidvAn ne AtmA ke kartRtva aura bhoktRtva kI vaisI vyAkhyA nahIM kI, na hI kisI kI vaisI mAnyatA thii|96 isa prakAra kundakundAcArya ne saMsArI AtmA ko sadA zuddha aura karmaraja se asampRkta pratipAdita kiyA hai, jaba ki unake pahale taka digambarasampradAya meM bhI use isake viparIta mAnA jAtA thaa| AtmA ke viSaya meM navIna vedAntika mata zaMkarAcArya (780-812 I0) se kama se kama 50 196. "Now, the ancient Jaina doctrine of atman as the karta and bhokta has never been interpreted or understood that way by any Jaina scholiast till the premedieval times, and that too not before the Kundakundacarya's doctrine was widely known." Aspects of Jainology, Vol. III , p.198. 880. "The unliberated Self, in Kundakundacarya's concept, thus is always pure and not contaminated by karma-raja as was otherwise believed till late, even in the Digambara sect." Aspects of Jainology, Vol. III, p. 198. For Personal & Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 473 varSa pahale unake guru gauDapAda dvArA racita kArikAoM ke mAdhyama se prasiddha ho cukA thaa| saMbhava hai, ve kundakunda kI dRSTi meM AyI hoM aura unhoMne AtmA ke viSaya meM vedAntika dRSTi kucha saMzodhita karake apanA lI ho|98 nirasana kundakunda dvArA zrutakevalI ke upadeza kA anusaraNa kundakunda ne Atmadravya ko, cAhe vaha saMsArAvasthA meM ho yA siddhAvasthA meM, lakSaNa kI dRSTi se moharAgAdi bhAvoM, pudgalakarmoM aura deha se bhinna zuddha caitanyasvarUpa batalAyA hai aura yaha zrutakevalI kA upadeza hai, kundakunda ke apane vicAra nhiiN| Atmadravya kA lakSaNa yahI hai| moharAgAdi bhAvoM, pudgalakarmoM tathA deha se yukta 'azuddha caitanya' AtmA kA lakSaNa nahIM ho sakatA, kyoMki caitanya kI aisI avasthA tInoM kAloM meM nahIM pAyI jaatii| mukta AtmA meM isakA abhAva hotA hai| tathA yadi moharAgAdi AtmA ke traikAlika svabhAva hoM, to AtmA kI mukti saMbhava nahIM hai, kyoMki koI bhI dravya apane traikAlika svabhAva se mukta nahIM ho sktaa| ataH Atmadravya kA vahI lakSaNa hai, jo kundakunda ne batalAyA hai| aura vaha jinendradeva dvArA upadiSTa hai, kundakunda dvArA pratipAdita nayA siddhAnta nhiiN| tathA IsApUrva dvitIya zatAbdI ke prAcInatama grantha kasAyapAhuDa se lekara vartamAna kAla taka ke kisI bhI grantha meM karmaraja-sampRkta caitanya ko AtmA kA lakSaNa nahIM batalAyA gyaa| prathama zatI I0 ke uttarArdha meM racita 'mUlAcAra' meM kundakunda ke hI zabdoM (bhAvapAhuDa / gA.59) ko jyoM kA tyoM apanAkara Atmadravya ko mAtra jJAnadarzana-lakSaNavAlA batalAyA gayA hai aura moharAgAdibhAvoM, pudgalakarmoM tathA paudgalika zarIra ko AtmA se bhinna sAMyogika bhAva kahA gayA hai| yathA eo me sassao appA nnaanndNsnnlkkhnno| __ sesA me bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa|| 48 // muulaa.| tattvArthasUtra (prathama-dvitIya zatI I0) meM jIva ke caitanyapariNAmarUpa upayoga ko jIva kA lakSaNa199 tathA sparza, rasa, gandha evaM varNa ko pudgala kA dharma kahA gayA 882. "The new Veadanta doctrine about atman was already known at least 50 years before Sankaracarya (A.D. 780-812), through the karikas of his grand preceptor Gaudapada. May be, Kundakundacarya has seen these and adopted the Vedantic way of looking at self, but in a modified way." Aspects of Jainology, Vol. III, p.198. 199. "upayogo lkssnnm"t.suu./2|8|"jiivtvN caitnymityrthH"s.si/2/7|"caitnyaanuvidhaayii pariNAma upayogaH" s.si./2/8| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra06 hai|20deg aura isa taraha spaSTa kiyA gayA hai ki lakSaNa kI dRSTi se arthAt nizcayanaya se AtmA paudgalika zarIra, paudgalika jJAnAvaraNAdi karmoM tathA tannimittaka moharAgAdibhAvoM se rahita hai| dvitIya zatI I0 kI 'tiloyapaNNattI' meM kundakunda ke granthoM se aneka gAthAe~ lI gayI haiM, jinameM AtmA ko karmaraja tathA dehAdi se bhinna nirUpita kiyA gayA hai| isake aneka udAharaNa prathama prakaraNa ke (zIrSaka kra.5) meM dekhe jA sakate haiN| pA~cavIM sadI I0 ke pUjyapAda devanandI ne kundakunda kI "eo me sassao appA' (bhAvapAhuDa / 59) ityAdi gAthA kA saMskRta-rUpAntaraNa kara iSTopadeza meM AtmA ko eka, zuddha, jJAnI aura nirmama (paradravyasambandha se rahita) pratipAdita kiyA hai, aura kahA hai ki isake atirikta jitane bhI bhAva AtmA ke sAtha jur3e dikhAyI dete haiM, ve AtmA se sarvathA bhinna haiM eko'haM nirmamaH zuddho jJAnI yogiindrgocrH| bAhyAH saMyogajA bhAvA mattaH sarve'pi srvthaa|| 27 // iSTopadeza ke eka anya zloka meM unhoMne spaSTa zabdoM meM ghoSaNA kI hai ki jIva alaga hai aura pudgala alaga hai jIvo'nyaH pudgalazcAnya ityasau tttvsnggrhH| yadanyaducyate kiJcitso'stu tasyaiva vistrH|| 50 // chaThI zatAbdI I0201 ke joindudeva ne paramAtmaprakAza meM svalakSaNa kI dRSTi se AtmA ko deha se bhinna batalAyA hai deha-vibhiNNau NANamau jo paramappu nniei| paramasamAhi-pariTThiyau paMDiu so ji hvei|| 1/14 // anuvAda-"jo paramasamAdhi meM sthita hokara deha se bhinna jJAnamaya paramAtmA ke darzana karatA hai, vahI paNDita (antarAtmA) hai|" tathA 'samayasAra' kI gAthAoM (50-55) kA anukaraNa karate hue unhoMne paramAtmaprakAza meM jIva ke svabhAva ko varNa, gandha, rasa, zabda, krodha, moha, mada, mAyA, mAna Adi se rahita batalAyA hai 200. "sparzarasagandhavarNavantaH pudglaaH|" ta.sU./ 2 / 23 / 201. paramAtmaprakAza / iNTroDakzana / e. ena. upAdhye / pR.75 tathA tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA / khaM.2/ pR.248 / For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 475 jAsu Na vaNNu Na gaMdhurasu jAsu Na saddu Na phaasu| jAsu Na jammaNu maraNu Navi NAu NiraMjaNu taasu|| 1/19 // jAsu Na kohu Na mohu mau jAsu Na mAya Na maannu| jAsu Na ThANu Na jhANu jiya so ji NiraMjaNu jaannu||1/20|| 'varAMgacarita' meM, jo sAtavIM zatI I0 kI racanA hai, 'niyamasAra' kI 'ego me sAsado AdA' ityAdi gAthA saMskRta padya ke rUpa meM milatI hai| usameM AtmA ko pudgalAtmaka zarIra, dravyakarma evaM bhAvakarma se rahita varNita kiyA gayA hai| ukta padya pUrva meM uddhRta kiyA jA cukA hai| IsA kI AThavIM zatI (pUrvArdha) ke aparAjita sUri ne bhagavatI-ArAdhanA kI vijayodayA TIkA (gA.4) meM tathA vIrasena svAmI ne dhavalATIkA (pu.3 /1,2,1) meM samayasAra kI 'arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasaiM' gAthA (49) uddhRta karate hue AtmA kA rasAdi-pudgaladharmoM se rahita honA svIkAra kiyA hai| isa prakAra jaba hama dekhate haiM ki prathama zatI I0 ke vaTTakera (mUlAcArakartA) se lekara AThavIM zatI I0 taka ke vIrasena svAmI Adi aneka AcAryoM ne AtmA ko dravyadRSTi se karmaraja-asampRkta pratipAdita kiyA hai, taba "AThavIM zatAbdI I0 ke gauDapAda kI kArikAoM ko dekhakara kundakunda ne AtmA ke viSaya meM vedAntika dRSTi apanAyI hogI" isa kathana kI asatyatA turanta spaSTa ho jAtI hai| tathA kundakunda ne nizcayanaya se upAdAna ko 'kartA' zabda se abhihita kiyA hai aura vyavahAranaya se nimitta ko|202 nizcayanaya se arthAt upAdAna kI dRSTi se AtmA pudgalakarmoM ke rUpa meM pariNamana nahIM kara sakatA, kyoMki aisA hone para AtmA ke cetana hone se pudgala karmoM ke bhI cetana hone kA prasaMga AyegA, jo pudgala ke lakSaNa ke viruddha hai| isalie AtmA nizcayanaya se pudgala karmoM kA kartA nahIM ho sktaa| karttA na hone se unake phala kA bhoktA bhI nahIM ho sktaa| jIva ke zubhAzubha bhAvoM ke nimitta se pudgaladravya svayaM pudgalakarmoM ke rUpa meM pariNamita ho jAtA hai, isalie jIva ko vyavahAranaya se pudgalakarmoM kA kartA kahA jAtA hai|03 tathA pudgalakarmoM ke udaya ke nimitta se jIva ke pariNAma sukhaduHkhAtmaka ho jAte haiN| isa apekSA se vaha vyavahAranaya se pudgalakarmoM kA bhoktA kahalAtA hai| yaha jinendradeva kA upadeza hai| ise hI guruparamparA se prApta kara kundakunda ne samayasAra meM prarUpita kiyA hai| 202. samayasAra / gAthA 98, 100, 102, 105, 107 / 203. jIvamhi hedubhUde baMdhassa du passidUNa prinnaam| jIveNa kadaM kammaM bhaNNadi uvayAramatteNa // 105 // smysaar| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra06 yaha kundakunda dvArA AviSkRta nayA siddhAnta nahIM hai / IsApUrvottara prathama zatAbdI meM racita kundakunda ke granthoM ke atirikta yaha siddhAnta prathama zatI I0 se lekara AThavIM zatI I0 taka ke 'mUlAcAra', 'tattvArthasUtra', 'tiloyapaNNattI', 'iSTopadeza', 'paramAtmaprakAza', 'varAMgacarita', vijayodayATIkA, dhavalATIkA Adi meM bhI milatA hai| inameM AtmA ko jo dravyadRSTi yA lakSaNa kI dRSTi se mAtra caitanyasvarUpa yA jJAna - darzana - lakSaNAtmaka batalA hue paudgalika deha - karmAdi se rahita pratipAdita kiyA gayA hai, vaha nizcayanaya se jIva ke deha - karmAdi ke akarttA hone kA bhI pratipAdana hai / aura nizcayanaya se dehakarmAdi kA akarttA - abhoktA pratipAdita kiye jAne para vyavahAranaya se usakA karttA - bhoktA honA svataH siddha hotA hai| isake atirikta uparyukta granthoM meM spaSTa zabdoM meM bhI jIva ke kartRtva-akartRtva kA pratipAdana kiyA gayA hai| yathA tiloyapaNNattI ( dvitIya zatI I0) kI nimnalikhita gAthA meM jIva ko deha kA akarttA kahA gayA hai NAhaM puggalamaio Na de mayA puggalA kadA piMDaM / tamhA hi Na deho haM kattA vA tassa dehassa // 9/34 // chaThI zatI I0 ke joindudeva ne bhI paramAtmaprakAza meM jIva ko nizcayanaya se bandha aura mokSa kA akarttA kahA hai baMdhu vi mokkhu vi sayalu jiya jIvaha~ kammu jaNei / appA kiMpi vi kuNai Navi Nicchau eu~ bhaNei // 1 / 65 // anuvAda - " he jIva ! jIvoM ke bandha aura mokSa sabako karma karatA hai, kucha bhI nahIM karatA, aisA nizcayanaya kA kathana hai / " AtmA isa prakAra jaba kundakunda ke granthoM ke atirikta prathama zatI I0 se lekara AThavIM zatI I0 taka ke anya granthoM meM bhI jIva ke kartRtva-akartRtva kA vaisA hI nirUpaNa milatA hai, jaisA kundakunda ke granthoM meM, taba DhAkI jI kA yaha kathana satya siddha nahIM hotA ki madhyayuga ke pUrva taka kisI jaina vidvAn ne AtmA ke kartRtva- bhoktRtva kI, vaisI vyAkhyA nahIM kI, jaisI kundakunda ne kI hai| ataH isa prakAra kI vyAkhyA ko madhyayuga ke pazcAt vikasita mAnakara kundakunda ko AThavIM zatI I0 meM utpanna siddha karane kA prayAsa asatyAzrita prayAsa hai| hA~, yaha satya hai ki kundakunda ke pUrva kisI granthakAra ne nizcaya - vyavahAra kA Azraya lekara jIva ke kartRtva-akartRtva, bhoktRtva - abhoktRtva Adi kA nirUpaNa nahIM kiyaa| vaha sarvaprathama AcArya - paramparA se prApta upadeza ke AdhAra para kundakunda ke dvArA kiyA gayA / kintu IsA kI pahalI zatAbdI se lekara AThavIM zatAbdI taka ke tathA usake bhI bAda ke granthakAroM ne kundakunda kA anusaraNa kara apane granthoM Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.6 AcArya kundakunda kA samaya / 477 meM bhI jIva ke kartRtva-akartRtva Adi kA vaisA hI nirUpaNa kiyA hai| isase siddha hotA hai ki kundakunda ina samasta granthakAroM se pUrvavartI arthAt prathama zatI I0 ke mUlAcAra-kartA AcArya vaTTakera se bhI pUrvavartI haiN| 'svasamaya', 'parasamaya' zabdoM kA navInArtha meM prayoga pro0 DhAkI kA tIsarA antaraMga hetu-'svasamaya' aura 'parasamaya' ye zabda bahuta pahale se svamata aura paramata ke artha meM prasiddha the| kintu kundakunda ne inakI paribhASA pUrNataH badala dii| unhoMne ''svasamaya' zabda kA prayoga 'AtmA se sambaddha padArtha' aura 'parasamaya' kA prayoga 'AtmA se bhinna padArtha ke artha meM pracalita kara diyaa| ina zabdoM kI aisI paribhASA dakSiNa ke jainagranthakAroM ne bhI nirdiSTa nahIM kI hai|04 nirasana AtmA ke artha meM bhI 'samaya' zabda kA prayoga paramparAgata kundakunda-sAhitya meM 'samaya' zabda chaha arthoM meM prayukta huA hai-1.AtmA,205 2. paramAgama, jainasiddhAnta, zAstra yA jinamata206 3.sampradAya207 4. padArtha sAmAnya,208 5. pA~ca astikAyoM kA samUha,209 aura 6. kaalaaNsh| AcArya kundakunda ne AtmArthaka 'samaya' zabda aura sampradAyArthaka 'samaya' zabda donoM ke svasamaya aura parasamaya, ina do-do bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai| AtmArthaka 'samaya' zabda ke bheda nimna gAthA meM varNita haiM naNa 204. "As its corolary as though, Kundakundacarya completely redifines the terms svasamaya and parasamaya, the terms which for long had been understood as the 'doctrine of one's own sect' and ' the doctrine of the other's sect.' According to Kundakundacarya, svasamaya is the one which ralates to atman, the parasamaya meant anything outside atman including one's body. This is an absolutely diffenent way of looking at the connotation of the terms, indeed not referred to by even Southern Jaina Writers." Aspects of Jainology, Vol. III , pp.198,199. 205. AtmakhyAti evaM tAtparyavRtti / samayasAra / gA.1 / 206. pravacanasAra / gA.2 / 96,3/71 / 207. niyamasAra / gA.156 tathA kundakundakRta AcAryabhakti / gA. 2 / / 208. "samayazabdenAtra sAmAnyena sarva evaartho'bhidhiiyte|" AtmakhyAti / samayasAra / gA.3 / 209. "samavAo paMcaNhaM samautti jiNuttamehiM paNNattaM // 3 // " pnycaastikaay| For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra06 ___ jIvo caritta daMsaNaNANaTThiu taM hi sasamayaM jaann| puggalakammapadesaTThiyaM ca taM jANa prsmyN|| 2 // sa.sA. / anuvAda-"darzanajJAnacAritra meM sthita AtmA (zuddhAtmA) svasamaya hai aura pudgalakarmapradezoM meM sthita AtmA (moharAgadveSapariNata azuddhAtmA) prsmy|" sampradAyArthaka 'samaya' zabda ke do bhedoM kA ullekha karanevAlI gAthA isa prakAra hai NANAjIvA NANAkammaM NANAvihaM have lddhii| tamhA vayaNavivAdaM sagaparasamaehiM vjijo|| 156 // ni.sA. / anuvAda-"loka meM nAnA prakAra ke jIva haiM, nAnA prakAra ke karma haiM tathA nAnA prakAra kI labdhiyA~ haiN| ataH svasamayoM (svadharmiyoM) evaM parasamayoM (paradharmiyoM) ke sAtha vacanavivAda nahIM karanA caahie|" kundakundakRta AcAryabhakti meM bhI sampradAya ke artha meM svasamaya aura parasamaya zabda prayukta hue haiM saga-para-samayavidaNhU AgamahedUhiM cAvi jaannittaa| . susamatthA jiNavayaNe viNaye sttaannuruuvenn|| 2 // anuvAda-"ve AcArya svamata aura paramata ke jJAtA hote haiM, Agama aura hetuoM ke dvArA padArthoM ko jAnakara jinavacanoM ke prarUpaNa meM tathA zakti athavA prANiyoM ke anurUpa vinaya karane meM samartha hote haiN| pravacanasAra kI nimnalikhita gAthA meM paramatAvalambI ke artha meM 'parasamaya' zabda kA prayoga kiyA gayA hai davvaM sahAvasiddhaM saditi jiNA taccado smkkhaadaa| siddhaM tadha Agamado Necchadi jo so hi prsmo|| 2/6 // anuvAda-"dravya svabhAva se siddha hai| jinendradeva ne use svarUpa se sat kahA hai| usakA yaha svarUpa Agama se nirNIta hai| jo aisA nahIM mAnatA, vaha parasamaya (paramatAvalambI) hai|" ye udAharaNa batalAte haiM ki AcArya kundakunda ne svasamaya aura parasamaya zabdoM kA prayoga zuddhAtmA aura azuddhAtmA tathA svamata aura paramata donoM arthoM meM kiyA hai| isase siddha hai ki kundakunda ke pUrva se hI ukta zabdoM kA prayoga donoM arthoM meM hotA A rahA thaa| yadi kundakunda ne ukta zabdoM ko svamata aura paramata ke arthoM For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra.6 AcArya kundakunda kA samaya / 479 meM prayukta na kara kevala zuddhAtmA aura azuddhAtmA ke arthoM meM prayukta kiyA hotA, taba kahA jA sakatA thA ki unhoMne ukta zabdoM ko sarvathA naye arthoM meM vyavahRta kiyA hai| kintu unhoMne aisA nahIM kiyaa| ataH pro0 DhAkI kA yaha kathana samIcIna nahIM hai ki kundakunda ke dvArA ukta zabda paramparAgata artha kI apekSA sarvathA naye artha meM prayukta kiye gaye haiM, ataH ve (kundakunda) arvAcIna haiN| __AtmA ke artha meM 'samaya' zabda kA prayoga zvetAmbarasAhitya meM to milatA hI nahIM hai, digambarasAhitya meM bhI 'samayasAra' ke atirikta aura kisI grantha meM upalabdha nahIM hai| mUlAcAra meM samayasArAdhikAra kI prathama gAthA meM samayasAra zabda kA prayoga hai, kintu usakA artha zuddhAtmA nahIM hai, apitu 'jinAgama kA sAra' hai| aura AtmA ke artha meM 'samaya' zabda ke prasiddha hue binA kundakunda kA usa zabda ke mAdhyama se AtmA ke sUkSma, gUDha svarUpa ke vivecana kA prayAsa nirarthaka hotaa| isase dhvanita hotA hai ki kundakunda usa prAcIna yuga ke haiM, jaba digambarajainaparamparA meM 'samaya' zabda AtmA ke artha meM bhI prasiddha thA aura darzanajJAnacAritra-sthita AtmA svasamaya kahalAtA thA tathA moharAgadveSa-pariNata AtmA prsmy| isa prakAra ina arthoM meM 'samaya', 'svasamaya' aura 'parasamaya' zabdoM kA prayoga kundakunda kI prAcInatA kA sUcaka hai| ataH ina zabdoM ke prayoga se unake IsApUrvottara prathama zatAbdI meM vidyamAna hone kI puSTi hotI hai| 12 kundakunda pratipAdita 'zuddhopayoga' 8vIM zatI I. se pUrva ajJAta pro0 DhAkI kA cauthA antaraMga hetu-kundakunda ne upayoga ke zubha aura azubha bhedoM ke atirikta eka tIsare 'zuddha' bheda ko bhI janma diyA hai| yaha pahale ajJAta thaa| (Asp. of Jaino, vol. III, p.199) / nirasana pUrvavartI granthoM meM bhI 'zuddhopayoga' kA ullekha DhAkI jI kundakunda ko AThavIM sadI I0 kA mAnate haiN| kintu AThavIM sadI ke pahale se lekara IsA kI pahalI sadI taka ke granthoM meM zuddhopayoga kA ullekha milatA hai| ataH yaha kathana mithyA hai ki AThavIM sadI ke pUrva taka yaha ajJAta thaa| dekhie Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra06 prathama zatI I0 ke grantha bhagavatI ArAdhanA kI nimnalikhita gAthA meM 'zuddhopayoga' zabda kA ullekha hai aNukaMpAsuddhavaogo vi ya puNNassa AsavaduvAraM / taM vivarIdaM AsavadAraM pAvassa kammassa // 1828 // anuvAda- 'anukampA aura zuddhopayoga puNyakarma ke Asrava ke dvAra haiM tathA unase viparIta pariNAma ( ananukampA aura azuddhopayoga ) pApakarma ke Asrava ke dvAra / " 44 yadyapi isa gAthA meM zuddhopayoga aura azuddhopayoga zabda zubhopayoga aura azubhopayoga ke arthoM meM prayukta hue haiM, tathApi bhagavatI - ArAdhanA meM 'azubhapariNAma' zabda kA bhI prayoga huA hai, 210 jo pratipakSI 'zubhapariNAma' zabda kI svIkRti kA sUcaka hai aura adholikhita gAthA meM ina donoM pariNAmoM ko saMsAra - mahodadhi meM cirakAla taka bhramaNa karAnevAlA kahA gayA hai duvihapariNAmavAdaM saMsAramahodadhiM paramabhImaM / adigamma jIvapodo bhamai ciraM kammabhaNDabharo // 9766 // anuvAda - "karmarUpI bhANDa (mAla) se bharA huA jIvarUpI jahAja zubha-azubha pariNAmarUpa havA se prerita hokara atyanta bhISaNa saMsAra - mahAsAgara meM cirakAla taka bhramaNa karatA hai / 211 jaba zubha aura azubha donoM pariNAma saMsArasAgara meM bhramaNa karAne ke hetu haiM, taba ina donoM pariNAmoM kA abhAvarUpa pariNAma mokSa kA hetu hai, yaha svataH phalita hotA hai| usI kA nAma zuddhopayoga hai| use bhagavatI - ArAdhanAkAra ne 'zuddhamanoyoga', 212 'manogupti', 213 'vizuddhAtmA', 214 aura 'bhAvazuddhi / 215 Adi zabdoM se bhI abhihita kiyA hai| 210. asuhapariNAmabahulattaNaM ca logassa adimahallattaM / joNibahuttaM ca kuNadi sudullahaM mANusa joNI // 1862 // bhagavatI - ArAdhanA / 211. "dvividhAH zubhAzubhapariNAmA vAtA yasmiMstamatibhayaGkaraM saMsAramahodadhiM pravizya jIvapotaH cirakAlaM bhramati karmadraviNabhAraH / " vijayodayATIkA / bhagavatI ArAdhanA / gA. 1766 / 212. avahaTTha kAyajoge va vippaoge ya tattha so savve / suddhe maNappaoge ho nniruddhjjhvsiyppaa|| 1689 // bhagavatI - ArAdhanA / 213. jA rAgAdiNiyattI maNassa jANAhi taM maNoguttiM // 1181 // bhagavatI ArAdhanA / 214. evaM savvatthesu vi samabhAvaM uvagao visuddhappA // bhagavatI ArAdhanA / 215. samadIsu ya guttIsu ya abhAvidA sIlasaMjamaguNesu / 1690 // paratatta ya tattA aNAhidA bhAvasuddhIe / 1947 // bhagavatI - ArAdhanA / For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 481 prathama zatI I0 ke mUlAcAra meM bhI 'zuddhabhAva' kA ullekha kiyA gayA hai maNagutte muNivasahe mnnkrnnommukksuddhbhaavjude| AhArasaNNavirade phAsiMdiyasaMpuDe cev|| 1023 // puDhavIsaMjamajutte khaMtiguNasaMjude pddhmsiil| acalaM ThAdi visuddhe taheva sesANi nneyaanni|| 1024 // anuvAda-"jo muni manoguptidhArI, mana:karaNa se rahita, zuddhabhAva se yukta, AhArasaMjJA se virata, sparzanendriya se saMvRta, pRthivI-saMyama se yukta aura kSamAguNa se yukta hotA hai, usa vizuddha muni kA prathamazIla acala hotA hai|"| zuddhabhAva yA zuddhopayoga ko mUlAcAra meM pAramArthika vizuddhi bhI kahA gayA hai paramaTThiyaM visohiM suTu payatteNa kuNai pvvio| paramaTThaduguMchA vi ya suTu payatteNa prihru|| 949 // anuvAda-"dIkSita muni ko pAramArthika vizuddhi prayatnapUrvaka karanI cAhie tathA paramArtha nindA kA parihAra bhI sAvadhAnI se karanA caahie|" dvitIya zatAbdI I0 meM racita tiloyapaNNattI meM kundakunda ke granthoM se aneka gAthAe~ grahaNa kI gayI haiN| unameM zubha, azubha aura zuddha bhAvoM yA upayogoM kA spaSTa rUpa se varNana hai| isI adhyAya ke prathama prakaraNa meM zIrSaka 5.2 ke nIce ukta gAthAe~ uddhRta kI gayI haiN| __sarvArthasiddhiTIkA (5vIM zatI I0) meM samyagdarzana ke do bheda batalAye gaye haiM: sarAga aura viitraag| jo prazama, saMvega, anukampA aura Astikya, ina zubharAgAtmaka bhAvoM se sUcita hotA hai, vaha sarAgasamyagdarzana hai aura jo zubharAgAtmaka evaM azubharAgAtmaka donoM prakAra ke bhAvoM se rahita AtmavizuddhimAtra hotA hai arthAt mAtra zuddhabhAva ke sAtha vidyamAna hotA hai, vaha vItarAga samyagdarzana hai "tad dvividhaM, sraagviitraagvissybhedaat| prazamasaMvegAnukampAstikyAghabhivyaktilakSaNaM prthmm| aatmvishuddhimaatrmitrt|"(s. si./1/2)| isa prakAra pA~cavI zatI I0 kI sarvArthasiddhi meM bhI zubha aura azubha bhAvoM se vilakSaNa zuddhabhAva kA ullekha milatA hai, jisakA upadeza sarvArthasiddhikAra ko kundakunda ke mAdhyama se hI prApta huA hai| chaThI sadI I0 ke paramAtmaprakAza meM bhI tInoM bhAvoM kA varNana hai| yathA suha-pariNAmeM dhammu para asuhe hoi ahmm| dohi~ vi ehi~ vivajiyau suddha Na baMdhai kmmu||2/71|| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra06 anuvAda-"zubhapariNAma se dharma (puNyabandha) hotA hai aura azubhapariNAma se adharma (pApabandha), kintu ina donoM se rahita zuddhapariNAma se karma bandha nahIM hotaa|" sayala-viyappaha~ (pa. pra. 2/190) tathA jAmu suhAsuhabhAvaDA (pa. pra. 2/194), ina donoM dohoM meM bhI 'paramasamAdhi' nAma se zuddhabhAva kA varNana hai| sAtavIM zatI I0 ke varAMgacarita meM muniyoM kI kriyAoM ko zubha aura zuddharUpa meM varNita kiyA gayA hai-zuddhazubhaprayogAH (9/33) / dhavalA (8vIM sadI I0) meM vIrasena svAmI likhate haiM ki karmabandha zubha aura azubha pariNAmoM se hotA hai| zuddhapariNAma se una donoM (zubhAzubha pariNAmoM yA zubhAzubha karmoM) kA nirmUla kSaya hotA hai "kammabaMdho hi NAma suhAsuhapariNAmehiMto jaayde| suddhapariNAmehiMto tesiM doNNaM pi NimmUlakkhao" (dhavalA/Sa.kha/pu.12/4, 2, 8,3 / pR. 279) / isa prakAra AThavIM zatAbdI I0 se lekara prathama zatAbdI I0 taka ke pUrvavartI granthoM meM zubha, azubha aura zuddha tInoM bhAvoM kA ullekha milatA hai| ataH pro0 DhAkI kA yaha kathana sarvathA mithyA siddha hotA hai ki "AThavIM zatI I0 ke pUrva ke kisI grantha meM 'zuddhabhAva' kA ullekha nahIM hai, vaha sarvaprathama kundakunda ke granthoM meM milatA hai, ataH ve AThavIM zatI I0 ke haiN|" 13 kundakundasAhitya meM syAdvAda-saptabhaMgI, 'tattvArthasUtra' meM nahIM pro0 DhAkI kA pA~cavA~ antaraMga hetu-kundakunda syAdvAda aura saptabhaMgI se paricita haiM, jaba ki umAsvAti aura siddhasena nahIM haiN| isase siddha hai ki kundakunda inase paravartI haiN| (Asp. of Jaino., Vol.II, p.199) / nirasana kundakundasAhitya 'tattvArtha' ke sUtroM kI racanA kA AdhAra yaha siddha kiyA jA cukA hai ki umAsvAti ne tattvArtha ke aneka sUtroM kI racanA kundakunda ke graMthoM ke AdhAra para kI hai tathA paTTAvaliyoM aura zilAlekhoM meM unheM kundakunda ke anvaya meM utpanna batalAyA gayA hai| ataH kundakunda umAsvAti se pUrvavartI haiN| phalasvarUpa umAsvAti dvArA syAdvAda aura saptabhaMgI kA nirUpaNa na kiyA jAnA unake kundakunda se prAcIna hone kA pramANa nahIM hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra06 AcArya kundakunda kA samaya / 483 14 bahirAtmAdibheda pUjyapAda ( 7 vIM zatI I.) se gRhIta pro0 DhAkI kA chaThavA~ antaraMga hetu - kundakunda ne AtmA ke jo bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA, ye tIna bheda varNita kiye haiM, unakA jainagranthoM meM ullekha nahIM hai| unheM pUjyapAda devanandI (635 - 680 I0) ne upaniSadoM se grahaNa kiyA hai aura devanandI se kundakunda ne| Asp of Jaino, Vol. III, p. 199 ) / ( nirasana zrutakevalI ke upadeza se gRhIta yaha pUrva meM sapramANa siddha kiyA jA cukA hai ki pUjyapAda devanandI IsA kI pA~cavIM zatI meM hue haiM aura kundakunda se paravartI haiN| ataH kundakunda dvArA devanandI se kucha bhI grahaNa kiye jAne kA prazna hI nahIM utthtaa| tathA pro0 DhAkI ne isakA koI pramANa prastuta nahIM kiyA ki pUjyapAda ne ukta bheda upaniSadoM se grahaNa kiye haiM, kundakunda se nahIM, jaba ki kundakunda kA astitva IsApUrvottara prathama zatAbdI meM siddha kiyA jA cukA hai / aura unhoMne isakA bhI koI pramANa nahIM diyA ki AtmA ke ukta bhedatraya kA jJAna kundakunda ko apanI guruparamparA se prApta nahIM huA thA, jaba ki kundakunda ne svayaM ko zrutakevalI bhadrabAhu kA paramparA ziSya kahA hai punaH DhAkI jI ne pUjyapAda svAmI kA kAla 635 - 680 I0 mAnA hai, kintu chaThI zatAbdI I0 ke joindudeva ne paramAtmaprakAza evaM yogasAra meM AtmA ke ukta tIna bhedoM kA varNana kiyA hai| yathA-- ti-payAro appA muNahi paru aMtaru bahirappu / para jAyahi aMtara-sahiu bAhiru cayahi NibhaMtu // 6 // yogasAra / 216 ataH DhAkI jI kI yaha mAnyatA mithyA siddha ho jAtI hai ki kundakunda ne bahirAtmAdi-bheda pUjyapAda se lie haiN| yaha bhI nahIM mAnA jA sakatA ki ukta tIna bheda upaniSadoM se joindudeva ne, joindudeva se pUjyapAda ne aura pUjyapAda se kundakunda ne lie haiM, kyoMki joindu ne pUjyapAdakRta samAdhitaMtra ke aneka zlokoM ko apabhraMzadohoM meM rUpAntarita karake paramAtma- prakAza 217 meM nibaddha kiyA hai, ataH pUjyapAda joindu se pUrvavartI haiN| aura kundakunda bhI joindu se prAcIna haiM, kyoMki kundakundakRta mokSapAhuDa 216. paramAtmaprakAza / dohA 1 / 11 - 15 bhI dekhie / 217. paramAtmaprakAza / dohA 1 / 80, 123, 2/175, 178-180 / For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra0 6 218 ataH kI kaI gAthAoM ko bhI joindu ne paramAtmaprakAza meM apabhraMzarUpa diyA hai| kundakunda ne joindu se bahirAtmAdi-bheda grahaNa kiye hoMge, yaha saMbhAvanA bhI nirasta ho jAtI hai| isa prakAra yaha kisI bhI taraha se siddha nahIM hotA ki kundakunda ne AtmA ke bahirAtmAdi tIna bheda upaniSadoM athavA pUjyapAda devanandI yA joindudeva se grahaNa kiye haiN| uparyukta pramANoM aura yuktiyoM se yaha bAta acchI taraha prakaTa ho jAtI hai pro0 DhAkI ne kapolakalpita hetuoM ke dvArA kundakunda ko 8vIM zatI I0 meM vidyamAna siddha karane kI ceSTA kI hai / yataH unake dvArA prastuta eka bhI hetu vAstavika nahIM hai, ataH kundakunda ko 8vIM zatI meM vidyamAna siddha karane kA unakA prayAsa viphala ho jAtA hai, aura pUrva prastuta pramANoM se yahI sthita rahatA hai ki AcArya kundakunda ne apane astitva se bhAratabhUmi ko IsApUrvottara prathama zatAbdI meM suzobhita kiyA thA / 218. vahI / dohA 1 / 86, 2 / 13, 176-177 / For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama prakaraNa DaoN0 candra ke apabhraMza-prayoga-hetuvAda kA nirasana zvetAmbara vidvAn DaoN0 ke0 Ara0 candra ne apane eka lekha 'SaTprAbhRta ke racanAkAra aura usakA racanAkAla' meM likhA hai219 ki kundakunda ke SaTprAbhRta meM apabhraMza bhASA kA prayoga hai, isalie usakA racanAkAla apabhraMzayuga (pA~cavIM-chaThI zatAbdI I0) meM calA jAtA hai| isalie na to vaha svayaM kundakundAcArya kI racanA hai aura na hI unake dvArA pracalita kiyA gayA prAcIna gAthAoM kA saMkalana, jaisI ki DaoN0 e0 ena0 upAdhye kI dhAraNA hai|220 ___ isa viSaya meM merA nivedana hai ki apabhraMza ke prayoga I0 pU0 dvitIya zatAbdI ke samrAT khAravela ke hAthIgumphAbhilekha meM bhI milate haiN| itihAsakAra zrI cimanalAla jaicaMda zAha likhate haiM-"usa zilAlekha kA, jaisA bhI vaha hai, anusaraNa karate hue hama dekhate haiM ki usakI bhASA apabhraMza prAkRta hai, jisameM ardhamAgadhI aura jainaprAkRta ke bhI chIMTe haiN| yaha zilAlekha khAravela ke rAjya ke terahaveM varSa meM khudavAyA gayA thaa|" (uttarabhArata meM jainadharma / pR.136)| IsApUrva tIsarI zatAbdI ke samrATa azoka ke zilAlekhoM meM to hindI ke prayoga bhI dekhane ko milate haiN| aura svayaM DaoN0 ke0 Ara0 candra ne IsApUrva 5vIM zatI kI kRti mAne jAnevAle dazavaikAlikasUtra meM hindI-zabdoM ke prayoga ke udAharaNa prastuta kiye haiN| isakA ullekha karate hue pro0 DaoN0 rAjArAma jI jaina 'hindI kA udvikAsa aura bhojapura kI sAhityaka pragati' nAmaka apane zodha Alekha meM likhate haiM "priyadarzI maurya samrATa azoka ke stambhalekhoM evaM ardhamAgadhI-prAkRtAgama ke dazavaikAlikasUtra kA bhI bhASA-vaijJAnika dRSTi se adhyayana huA hai|"221 inameM hindIzabdoM ke prayoga ke pramANasvarUpa unhoMne azoka ke dehalI-ToparA-tRtIya stambhalekha ke "kayAnameva dekhati ---" ityAdi kucha vAkya uddhRta kiye haiN| vaha pUrA stambhalekha isa prakAra hai 1. devAnaM piye piyadasi lAja hevaM ahA [ / ] kayAnameva dekhiti iyaM me 2. kayAne kaTe ti [1] no mina pApaM dekhati iyaM me pApe kaTe ti iyaM vA 219. dekhie , 'zramaNa' (pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI)/akTUbara-disambara, 1997 I. / pR. 52 / 220. dekhie, pravacanasAra : prastAvanA/pa.36 / 221. 'zodha-5' nAgarI-pracAriNI sabhA, ArA (bhojapura, bihAra)/1987-88 I. / pR.76 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra07 Asinave 3. nAmA ti [1] dupaTivekhe cu kho esA [ 1] hevaM cu kho esa dekhiye [1] imAni 4. Asinava-gAmIni nAma atha caMDiye niThULiye kodhe mAne isyA 5. kAlanena va hakaM mA paLibhasayisaM [1] esa vADha dekhiye [1] iyaM me 6. hidatikAye iyaMmana me pALatikAye [1] (DaoN0 zivasvarUpa sahAya : 'bhAratIya purAlekhoM kA adhyayana'/ pR.124)| anuvAda 1. devoM kA priya rAjA aisA kahatA hai-(manuSya apane dvArA kiye gaye) kalyANa ko hI dekhatA hai (aura socatA hai ki) mere dvArA yaha 2. kalyANa kiyA gyaa| (vaha apane dvArA kiye gaye) pApa ko nahIM dekhatA __ (aura na yaha socatA hai ki) mere dvArA yaha pApa kiyA gayA athavA yaha pApa hai| 3. yaha sacamuca kaThinAI se dekhA jA sakatA hai, kintu ise avazya dekhanA cAhie ki ye 4. pApa kI ora le jAte haiM-caNDatA, niSThuratA, krodha, abhimAna IrSyA 5. inake kAraNa maiM apane ko bhraSTa na kruuN| ise gaMbhIratA se dekhanA cAhie __ ki ye mere 6. isa loka ke lie lAbhakArI haiM tathA paraloka ke lie kalyANakArI haiN| pro0 DaoN0 rAjArAma jI jaina likhate haiM-"yahA~ dekhane ke artha meM dekhiye zabda kA prayoga draSTavya hai, jo Aja bhI hindI ke kSetra meM yathAvat prayukta hai|" ('zodha5'/nAgarI pracAriNI sabhA, ArA, bhojapura : bihAra, 1987-88 I0/ pR. 76) / hindI to apabhraMza kA vikasita rUpa hai| ataH jaba apabhraMza kA vikasita rUpa azoka ke zilAlekhoM kI bhASA meM mila sakatA hai, taba AcArya kundakunda ke SaTprAbhRta meM apabhraMza ke prayoga milanA Azcarya kI bAta nahIM hai| pro0 DaoN0 rAjArAma jI jaina Age likhate haiM-"arddhamAgadhI-prAkRtAgama ke ukta dazavaikAlikasUtra kA samaya DaoN0 ke0 Ara0 candra ne IsApUrva 452 se 429 taka Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra07 AcArya kundakunda kA samaya / 487 nirdhArita kiyA hai| usameM unhoMne hindI ke aneka zabdoM kI khoja kI hai| unake anusAra usameM hindI-zabda pracuratA se prApta haiN| unakA yaha vistRta vaijJAnika nibandha pariSad-patrikA (paTanA 8/3-4) ke bhASA-sarvekSaNAMka meM prakAzita hai| unhoMne dazavaikAlikasUtra meM prApta honevAle tadbhava evaM dezya zabdoM kI aise hindI-zabdoM ke sAtha tulanA kI hai, jo prAcIna, Adhunika aura sthAnIya hindI bhASA meM athavA kiMcit parivartita artha meM zabdoM ke arthasaMkoca athavA vistAra ke sAtha upalabdha haiN| udAharaNArtha : mAusI (mausI) 7/15, loga (janatA) 8/44, masAna (zmasAna) 19 /12, manusa (manuSya) 7/22, dhovana (dhovana) 5/1/75, muha (mukha) 4/10 bIya, (bIja), sattU (sattU) 5/1/71, lor3ha (patthara) 5/1/45, cAula (cAvala) 5/1/75, daMtavaNa (datavana) 3/9, pappar3a (pApar3a) 5/2/21, thiggala (thigalI) 5/1/15, laTThI (lAThI) 7/28 aadi| ukta tathya isa bAta ke saMketaka haiM ki hindI-bhASA ke udbhava kI abhI taka jo kAlasImA mAnya thI, navIna khojoM ke Aloka meM usa para punarvicAra kI AvazyakatA hai|" ('zodha'-5 / nAgarI pracAriNI sabhA, ArA bhojapura, bihAra / 1987-88 I0 / pR077)| jaba DaoN0 Ara0 ke0 candra ne svayaM IsApUrva pA~cavI zatI ke mAne jAnevAle zvetAmbaragrantha dazavaikAlikasUtra meM hindI ke zabdoM kA prayoga siddha kiyA hai, taba IsApUrvottara prathama zatAbdI ke AcArya kundakundakRta SaTprAbhRta meM yadi hindI se pUrvavartI apabhraMza ke zabdoM kI upalabdhi hotI hai, to isase SaTprAbhRta ko IsA kI 5-6vIM zatAbdI I0 kA grantha kaise mAnA jA sakatA hai? yaha to DaoN0 candra ke hI dvArA prastuta uparyukta pramANa se asatya siddha ho jAtA hai| vastutaH azoka ke uparyukta stambhalekha evaM 'dazavaikAlikasUtra' meM upalabdha ukta zabda hindI-zabdoM se sAmya rakhane evaM hindIbhASA ke ArambhakAla se atyanta pUrvavartI hone ke kAraNa prAkRta yA apabhraMza ke hI mAne jAne caahie| saMskRta ke suprasiddha mahAkavi kAlidAsa kA samaya vidvAnoM ne vikrama kA prathama zataka mAnA hai| unake nATaka vikramorvazIyam meM apabhraMza ke padya milate haiN| __ prAkRta bhASAoM ke jarmana vizeSajJa DaoN. ricArDa pizala likhate hai-"apabhraMza ke jJAna ke lie sabase mahattvapUrNa hemacandra ke prAkRtavyAkaraNa ke adhyAya 4 ke sUtra 329 se 446 taka haiN| --- hemacandra ke bAda mahattvapUrNa (apabhraMza-) pada vikramorvazI peja 55 se 72 taka meM milate haiN| zaMkara paraba paNDita aura blaukha kA mata hai ki ye maulika nahIM, kSepaka haiM, kintu ye una sabhI hastalikhita pratiyoM meM milate haiM, jo dakSiNa meM nahIM likhI gayI haiN| yaha bAta hama jAnate haiM ki dakSiNa meM likhI Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra07 gayI pustakoM meM pUre pATha kA saMkSepa diyA gayA hai aura aMza ke aMza nikAla diye gaye haiN| ina padoM kI maulikatA ke viruddha jo kAraNa diye gaye haiM, ve Thahara nahIM sakate, jaisA ki kono ne pramANita kara diyA hai|"222 kono ke pramANita karane se yaha zaMkA bhI nirmUla ho jAtI hai ki kAlidAsakRta vikramorvazIyam nATaka ke apabhraMza-pada prakSipta haiN| ve maulika haiM aura IsA kI prathama zatAbdI meM racita nATaka meM milate haiM, yaha isa bAta kA pramANa hai ki IsA kI prathama zatAbdI meM apabhraMza pracalita thii| tathA azoka evaM khAravela ke pUrvokta zilAlekhoM evaM dazavakAlikasUtra meM apabhraMza bhASA ke prayoga se siddha hai ki usakA prayoga IsApUrva dvitIya, tRtIya evaM paMcama zatAbdI meM bhI hotA thaa| ataH kundakundakRta SaTprAbhRta kI bhASA meM apabhraMza ke lakSaNa milane se usake Isottara prathama zatAbdI kI racanA hone meM koI bAdhA nahIM aatii| . 222. DaoN. ricArDa pizala : 'prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa' / viSayapraveza / pR. 59-60/ anuvAdaka : DaoN. hemacandra joshii| For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama prakaraNa pro0 hIrAlAla jI jaina ke mata kA nirasana pro. hIrAlAla jI kA mata prasiddha jaina vidvAn sva0 pro0 hIrAlAla jI ne (jo janmanA digambarajaina the) eka cauMkAne-vAle, kapolakalpita itihAsa ke AdhAra para AcArya kundakunda kA samaya vIranirvANa ke 650 varSa bAda arthAt IsA kI dvitIya zatAbdI (IsApUrva 527-650=123 I0) meM batalAyA hai| yaha kapolakalpita itihAsa unhoMne apane jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya nAmaka zodhapatra meM nibaddha kiyA hai, jo 'akhila bhAratIya prAcya sammelana' ke 12 veM adhivezana (1944 I0) meM vArANasI meM par3hA gayA thaa| isa zodhapatra meM unhoMne kevala nAmasAmya ke AdhAra para bhagavatI-ArAdhanA ke kartA digambara zivArya, tuSamASa-ghoSaka digambaramuni zivabhUti, zvetAmbara-kalpasUtra kI sthavirAvalI meM ullikhita zivabhUti tathA boTikasampradAya ke saMsthApaka zivabhUti ina cAroM ko eka hI vyakti batalAyA hai| isI prakAra digambara bhadrabAhu-dvitIya evaM digambara samantabhadra tathA zvetAmbara bhadrabAhu-dvitIya evaM zvetAmbara sAmantabhadra ko bhI eka hI vyakti siddha karane kI ceSTA kI hai| aura maje kI bAta yaha hai ki isa abhinnatA ke dvArA zvetAmbaraparamparA ke zivabhUti evaM bhadrabAhu-dvitIya Adi kA digambarIkaraNa na kara, digambara zivArya (zivabhUti), digambara bhadrabAhu-dvitIya aura digambara samantabhadra kA zvetAmbarIkaraNa kiyA hai| kyoMki prophesara sA0 kI mAnyatA hai ki usa samaya digambaramata kI utpatti hI nahIM huI thI, usakA pravartana to dvitIya zatAbdI I0 meM kundakunda ne kiyA thaa| isa prakAra ve zivabhUti aura bhadrabAhu-dvitIya ko zvetAmbara aura boTika donoM mAnate haiM, digambara kisI ko bhI nahIM maante| yahA~ dhyAna dene yogya hai ki prophesara hIrAlAla jI ne bhI boTikasampradAya ko yApanIyasampradAya kA pUrvarUpa mAnA hai| phira ve batalAte haiM ki zvetAmbara-boTika zivabhUti ke ziSya bane zvetAmbara bhadrabAhu-dvitIya tathA zvetAmbara-boTika bhadrabAhu-dvitIya ke ziSya hue kundkund| zivabhUti ke dUsare ziSya ghoSanaMdI hue aura unake ziSya hue umaasvaati| isa prakAra prophesara sA0 ne kundakunda ko AraMbha meM zvetAmbara aura boTika donoM mAnA hai| kintu , ve kahate haiM ki Age calakara kundakunda ne savastramukti aura strImukti kA sarvathA niSedha kara diyA aura isa prakAra digambaramata kA pravartana kiyaa| kintu unake isa kaThoramArga ke pravartana se asahamata tathA zivabhUti ke ApavAdika Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 savastramukti aura strImukti ke samarthaka muniyoM ne umAsvAti ke netRtva meM pRthak yApamIyasaMgha banA liyaa| yaha kapolakalpita itihAsa vaisA hI hai jaisA zvetAmbaramuni zrI kalyANavijaya jI ne san 1941 I0 meM prakAzita apane grantha 'zramaNa bhagavAn mahAvIra' meM kalpita kiyA hai, jise pUrva meM uddhRta kiyA jA cukA hai| pro0 hIrAlAla jI ne yaha lekha san 1944 I0 meM likhA thaa| isase aisA lagatA hai ki unhoMne muni kalyANavijaya jI se preraNA prApta kara aura saMbhavataH zvetAmbara mitroM ko khuza karane ke lie yaha mithyA itihAsa gar3hA hai| digambara vidvAnoM meM isa lekha ne tathA isake pUrva likhe gaye prophesara sA0 ke anya lekhoM ne tIvra kSobha paidA kiyA thA, phalasvarUpa unake dvArA prophesara sA0 kA usI samaya kar3A virodha kiyA gyaa| sva0 paM0 paramAnanda jI zAstrI, sva0 DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA, sva0 paM0 jugalakizora jI mukhtAra, sva0 paM0 rAmaprasAda jI zAstrI Adi mUrdhanya digambara vidvAnoM ne amogha tarkoM aura pramANoM se prophesara sA0 ke tarkoM kA joradAra khaNDana kara unake niSkarSoM ko mithyA siddha kiyA hai| pro0 hIrAlAla jI ke kundakunda se sambandhita do lekhoM ke sAtha unake khaNDana meM likhe gaye do mahattvapUrNa lekhoM ko yahA~ jyoM kA tyoM uddhRta kiyA jA rahA hai, tAki jinazAsanabhakta satya se avagata ho jAya~ aura kabhI pro0 hIrAlAla jI ke ukta lekha unake par3hane meM AyeM, to unakA zraddhAna zithila hone se baca ske| 1.1. pahalA lekha zivabhUti aura zivArya 223 lekhaka : prophesara hIrAlAla jI jaina ___ Avazyaka mUlabhASya kI224 bahudhA ullikhita kucha gAthAoM ke anusAra boTikasaMgha kI sthApanA mahAvIra ke nirvANa se 609 varSa pazcAt rahavIrapura meM zivabhUti ke nAyakatva 223. "digambara jaina siddhAntadarpaNa' (dvitIya aMza)/sampAdaka : paM. rAmaprasAda jI zAstrI/prakAzaka : digambara jaina paMcAyata, bambaI /12 disambara, 1944 I. / pR.12-17 se uddhRt| 224. chavvAsasayAiM navuttarAI taiyA siddhiM gayassa viirss| to boDiANa diTThI rahavIrapure samuppaNNA // 145 // rahavIrapuraM nagaraM dIvagamujjANa ajjakaNhe y| sivabhUissuvahimmiya pucchA therANa kahaNA y|| 146 // For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 491 meM huii| boTikoM ko bahudhA digambaroM se abhinna mAnA jAtA hai, ataH zvetAmbara-paTTAvaliyoM meM vIranirvANa se 609 varSa pazcAt digambarasampradAya kI utpatti kA ullekha kiyA gayA hai| - aba hameM yaha dekhane kI AvazyakatA hai ki kyA ina zivabhUti kA zvetAmbara aura digambara AcAryoM meM se kisI ke sAtha ekatva sthApita kiyA jA sakatA hai? zvetAmbaroM dvArA surakSita AcAryoM kI paTTAvaliyoM meM kalpasUtra-sthavirAvalI sabase prAcIna samajhI jAtI hai| isameM hameM phaggumitta ke uttarAdhikArI dhanagiri ke pazcAt zivabhUti kA ullekha milatA hai|225 ye hI zivabhUti mUlabhASya meM ullikhita zivabhUti se abhinna pratIta hote haiM, jisake pramANa nimnalikhita haiM 1. donoM nAma bilkula eka haiN| 2. yadyapi sthavirAvalI meM AcAryoM ke samaya kA ullekha nahIM kiyA gayA, tathApi anya paTTAvaliyoM meM samaya kA bhI ullekha milatA hai, jisake anusAra sthavirAvalI ke zivabhUti kA vahI samaya par3atA hai, jo mUlabhASya ke zivabhUti kA kahA gayA hai| UhAe paNNattaM boDiasivabhUi-uttarAhi imN| micchAdasaNamiNamo rahavIrapure samuppaNaM // 147 // boDiasivabhUIo boDialiMgassa hoi uppttii| koDinnakoTTavIrA paraMparAphAsamuppaNNA // 148 // aavshyk-muulbhaassy| __ "ina gAthAoM kA ThIka anuvAda isa prakAra hotA hai-jaba vIra nirvANa ke pazcAt 609 varSa samApta ho gaye, taba boDikoM kI dRSTi rahavIrapura meM utpanna huii| rahavIranagara ke dIpaka udyAna meM Arya kaNha bhI the, taba zivabhUti ne upadhi-sambandhI prazna uThAyA, jisa para theroM ne apane-apane vicAra prakaTa kiye| UhApoha ke pazcAt una zivabhUti-pradhAna theroM ne 'boDika' (mata) svIkAra kiyaa| isa prakAra rahavIrapura meM yaha mithyAdarzana utpanna huaa| boDika zivabhUti se boDikaliMga kI utpatti huI aura koDinnakuTTavIra unakI paramparA ke sparza se utpanna hue| noTa-upalabdha pATha kI gAthA 147 meM 'uttarAhi' pATha ThIka nahIM pratIta hotaa| usake sthAna para uttarehi pATha rahA jAnA par3atA hai, jisakA artha hotA hai 'prdhaanaiH'| uttarA pATha yA to bhrama se yA jAna bUjhakara usa para se zivabhUti kI bahina kI kalpanA karake isa saMgha kA hAsya karane kI dRSTi se utpanna huA jAna par3atA hai|" lekhk| 225. "therassa NaM ajjadhaNagirissa vAsiTThaguttassa ajasivabhUi there aMtevAsI kucchsgutte|| 11 // vaMdAmi phaggumittaM ca goyamaM dhaNagiriM ca vaasittuN| kucchaM sivabhUI pi ya kosiya dujjatta kaNhe ya // 1 // " For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 ____3. mUlabhASya meM zivabhUti kA sambandha eka aura AcArya se batalAyA gayA hai, jinakA nAma kaNha thA, usI prakAra kaNha kA ullekha sthavirAvalI ke padyabhAga meM zivabhUti ke sAtha-sAtha kiyA gayA hai| ____4. samayasundara ne apanI sthavirAvalI kI TIkA meM kahA hai ki zivabhUti ke eka hI boTaka nAmaka ziSya ne (vIra) nirvANa se 609 varSa pazcAt digambarasaMgha kI sthApanA kI thii|226 isa kathana kA mUlabhASya ke tathA jinabhadragaNI, koTyAcArya aura malayagiri jaise TIkAkAroM kI paramparA ke vRttAMta se virodha par3atA hai, jisase aisA jAna par3atA hai ki ukta kathana sthavirAvalI ke zivabhUti ko boTikasaMgha ke saMsarga se bacAne ke liye jAna bUjhakara gar3hA gayA hai| kintu usase kevala vaha abhinnatA pUrNataH siddha ho jAtI hai| aba hama yaha dekhane kA prayatna kareMge ki kyA ina Arya zivabhUti kA digambarasampradAya ke kisI AcArya ke sAtha ekatva siddha hotA hai? ukta nAma ekaMdama hameM 'ArAdhanA' athavA 'bhagavatI-ArAdhanA' ke kartA kA smaraNa dilAtA hai, jinake sAtha ukta ekatva kadAcit sambhava ho, kyoMki ina AcArya kA nAma graMtha meM zivArya pAyA jAtA hai, jinake tIna guruoM ke nAma Arya jinanandigaNI, zivaguptagaNI aura Arya mitranandI kahe gaye haiN|227 ina nAmollekha se itanA to spaSTa hai ki 'Arya' nAma kA aMza nahIM, kintu eka AdarasUcaka upAdhi thI, jo sthavirAvalI meM sabhI AcAryoM ke nAmoM ke sAtha lagI huI pAyI jAtI hai| ataH zivArya 'Arya ziva' ke samarUpa hai, jisakA ekatva Arya zivabhUti ke sAtha baiThanA kaThina nahIM hai, kyoMki nAma ke uttarArdha ko chor3a kara ullekha karanA eka sAdhAraNa bAta hai, jaisA ki rAmacandra ke liye rAma, kRSNacandra ke liye kRSNa va bhImasena ke liye bhIma ke ullekhoM meM pAyA jAtA hai| phira yaha 'Arya' upAdhi sthavirAvalI meM to sAdhAraNa hai, kintu digambara-paTTAvaliyoM meM prAyaH aprApya hai aura ukta ullekhoM ke atirikta kvacit hI usakA upayoga pAyA jAtA hai| mujhe kevala vIrasena ke guru AryanandI kA smaraNa AtA hai, jinakA nAmollekha dhavalATIkA kI prazasti meM 'Arya'-zabda-pUrvaka kiyA gayA hai| isake atirikta zivArya ke grantha 'ArAdhanA' kA digambara sAhitya meM kucha asAdhAraNa sthAna hai| vaha grantha kundakunda 226. "zivabhUtiziSyaH eko bottknaamaa'bhuut| tasmAt vIrAt saM0 609 varSe boTakamataM jAtaM digmbrmtmityrthH|" 227. ajjjinnnnNdignni-svvguttgnni-ajjmittnnNdiinnN| avagamiya pAdamUle samma suttaM ca atthaM c|| 2161 // puvvAyariyaNibaddhA uvajIvittA imA ssttiie| ArAhaNA sivajjeNa pANidalabhoiNA raidA // 2162 // For Personal & Private Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra0 8 AcArya kundakunda kA samaya / 493 kI paramparA kA to hai nahIM, kyoMki usameM apavAdarUpa se muniyoM ke liye vastradhAraNa karane kA bhI vidhAna hai / 228 aura use kundakunda se pazcAtkAla kA siddha karane ke liye koI pramANa nahIM milatA / kintu dUsarI ora vaha digambarasampradAya se pRthak bhI nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki paramparA se usakA sambandha isa sampradAya ke sAtha pAyA jAtA hai| usake eka TIkAkAra haiM aparAjita sUri, jo 'ArAtIyasUri-cUr3AmaNi' the, 2 229 aura ArAtIya ko sarvArthasiddhikAra ne sarvajJa tIrthaMkara va zrutakevalI ke samAna hI prAmANika vaktA mAnA hai|230 usake anya TIkAkAra haiM amitagati aura AzAdhara, jinakA digambarajainasampradAya meM vizeSa mAna hai / 231 isake atirikta zivArya ke guruoM ke nAmoM meM jo 'nandi' zabda pAyA jAtA hai, usase bhI usa grantha kA digambaroM ke sAtha sambandha prakaTa hotA hai, kyoMki unhIM meM nandisaMgha kI bar3I prAcIna sattA pAI jAtI hai aura nandInAmAnta bhI khUba pracalita milatA hai, jaba ki zvetAmbara paTTAvaliyoM meM isa nAmAnta kA upayoga bilakula hI nahIM milatA, tathA pazcAtkAla meM bhI usakA upayoga kvacit hI pAyA jAtA hai| prApya zvetAmbara - paTTAvaliyoM para dRSTi DAlane se mujhe to kevala do hI nAma usa prakAra ke dikhalAI diye- eka indrinandI aura dUsare udayanandI / ye donoM hI pandrahavIM zatAbdI se bhI pazcAtkAlIna haiM / 232 zivArya ke tIna guruoM meM se eka jo sarvaguptagaNI the, Azcarya nahIM, ve hI sarvagupta hoM, jinakA ullekha zravaNabelagolA - zilAlekha naM0 105 (254) meM cAra AcArAMgadhAriyoM ke pazcAt evaM kundakundAcArya se pUrva kiyA gayA hai / 233 kundakundAcArya ne apane bhAvapAhur3a kI gAthA 53 meM zivabhUti kA ullekha bar3e sanmAna se kiyA 228. jassa vi avvabhicArI doso tiTThANio vihArammi / Zhuang so vi hu saMthAragado gehejjossuggiyaM liMgaM // 80 // * Avasadhe va appAugge jo vA mahaDhio hirimaM / micchajaNe sajaNe vA tassa hojja avavAdiyaM liMgaM // 81 // 229. "candranandimahAkarmaprakRtyAcAryapraziSyeNa ArAtIyasUricUDAmaNinA nAganandigaNipAdapadmopasevAjAtamatilavena baladevasUriziSyeNa jinazAsanoddharaNadhIreNa labdhayazaH prasareNAparAjitasUriNA zrInandigaNinAvacoditena racitA / " vijayodayA TIkA / TIkAkArakRta prazasti / 230. "trayo vaktAraH - sarvajJastIrthakara itaro vA zrutakevalI ArAtIyazceti / " sa.si./1/20 / 231. " bhagavatI-ArAdhanA kI aura bhI TIkAoM Adi ke liye dekhie, paM0 nAthUrAmakRta 'jaina sAhitya aura itihAsa / pR. 23 Adi / " lekhaka / 233. sarvajJaH 232. 'paTTAvalI samuccaya ' / muni darzanavijayakRta / pR. 39 aura 67 / sarvagupto mahidhara - dhanapAlau mahAvIravIrau / dIvyattapasyA, zAstrAdhAreSu puNyAdajani sa jagatAM koNDakundo yatIndraH // 13 // ityAdyAnekasUriSvatha supadamupeteSu For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 hai aura kahA hai ki ve mahAnubhAva tuSa-mASa kI ghoSaNA karate hue bhAvavizuddha hokara kevalajJAnI huye|234 prasaMga para dhyAna dene se yahA~ aise hI muni se tAtparya pratIta hotA hai, jo dravyaliMgI na hokara kevala bhAvaliMgI muni the| ye zivabhUti anya koI nahIM, ve hI sthavirAvalI ke zivabhUti, 'ArAdhanA' ke kartA zivArya hI honA caahiye| bhagavatIArAdhanA kI gAthA 1120 meM tuSa aura taMDula kI upamA dekara saMgatyAga dvArA mohamala ko dUra karane kI AvazyakatA batalAI gaI hai,235 jisake prakAza meM hI bhAvapAhur3a kI gAthA kA artha spaSTa samajha meM AtA hai| isa tuSa-mASa athavA tuSa-taMDulavAle siddhAnta kA aura bhI marma bhadrabAhukRta. Avazyakaniyukti se khulatA hai| niyukti ke anusAra mahAvIrasvAmI ke kevalajJAna prApta hone se lagAtAra 614 varSa meM sAta nihnava utpanna hue| inameM kA antima nihnava nirvANa se 584 varSa pazcAt dazapura nagara meM goSThAmAhila ke isa upadeza se utpanna huA ki jIva karma se spRSTa to hai, para ba~dhatA nahIM hai|236 ise hI mUlabhASyakAra ne isa prakAra samajhAyA hai ki jaise kaMcuka usake dhAraNa karanevAle puruSa ko sparza to karatA hai, para use bA~dhatA nahIM hai, usI prakAra karma kA jIva ke sAtha spRSTa kintu abaddha hone kA samanvaya hai|237 Avazyakaniyukti kI vRtti meM malayagiri ne batAyA hai ki AryarakSita ke tIna uttarAdhikArI the-durbalikA-puSyamitra, goSThAmAhila aura phggurkssit| goSThAmAhila ko vAglabdhi prApta thI, phira bhI AryarakSita ne apane pazcAt gaNadhara durbalikA-puSyamitra ko niyukta kiyA, jisase goSThAmAhila ko kSobha huaa|238 sthavirAvalI ke anusAra puSyamitra ke pazcAt phaggumitra (phaggurakSita), unake pazcAt dhanagiri aura unake pazcAt zivabhUti hue the| zivArya ne sambhavataH goSThAmAhila ke usI siddhAnta ko dhyAna meM rakhakara bhagavatI-ArAdhanA meM kahA hai ki jaba taka tuSa dUra nahIM kiyA jAyegA, taba taka taNDula kA bhItarI maila sApha nahIM kiyA jA sakatA aura unakI isI bhAvazuddhi kI kundakundAcArya ne bhAvapAhur3a meM prazaMsA kI hai| bhAvapAhur3a kI gAthA 234. tusamAsaM ghosaMto bhAvavisuddho mahANubhAvo y| __NAmeNa ya sivabhUI kevalaNANI phuDaM jaao|| 53 // bhaavpaahudd| 235. jaha kuMDao Na sakko sodheduM taMdulassa stusss| taha jIvassa Na sakkaM mohamalaM saMgasattassa // 1120 // bhgvtii-aaraadhnaa| 236. bahuraya paesa avvatta samuccha duga tiga abaddhiA cev| __ satte te niNhavA khalu titthammi u vddhmaannss|| 778 // aavshykniyukti| 237. puTTho jahA abaddho kaMcuiNaM kaMcuo smnnei| evaM puTumabaddhaM jIvaM kammaM smnnei|| 143 // muulbhaassy| 238. dekhiye, Avazyakaniyukti, gAthA 777 kI vRtti| For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 495 51 meM zivakumAra nAmaka bhAva zramaNa kA ullekha hai, jo yuvatijana se veSTita hote hue bhI vizuddhamati raha, saMsAra ke pAra utara gye|239 isakA jaba hama bhagavatI-ArAdhanA kI 1108 se 1116 taka kI gAthAoM se milAna karate haiM, jahA~ striyoM aura bhogavilAsa meM rahakara bhI unake viSa se baca nikalane kA sundara upadeza diyA gayA hai,240 to hameM yaha bhI sandeha hone lagatA hai ki yahA~ bhI kundakunda kA abhiprAya inhIM zivArya se ho, to Azcarya nhiiN| unake upadeza kA upacAra se unameM sadbhAva mAna lenA asambhava nahIM hai| isa vivecana se hama nimnalikhita niSkarSoM para pahuMcate haiM 1. boTikasaMgha ke saMsthApaka kahe jAnevAle zivabhUti sthavirAvalI ke pratiSThita AcAryoM meM se eka the| 2. unhoMne pIche nandisaMgha meM praveza kiyA hogA aura usa saMgha ke Agama kA unhoMne jinanandI, sarvagupta aura mitranandI ina tIna AcAryoM se upadeza paayaa| 3. jaba ye zivabhUti svayaM anukrama se saMgha ke nAyaka huye, taba unhoMne sambhavataH usa saMgha meM kucha parivartana upasthita kiye, jinake kAraNa unake anuyAyI boTika khlaaye| 4. unhoMne muni AcAra para ArAdhanA, mUlArAdhanA yA bhagavatI-ArAdhanA kI racanA kI, jisameM unhoMne apanA nAma zivArya prakaTa kiyA hai| isa grantha meM aisA zAsana pAyA jAtA hai, jo kundakunda ke zAsana se pUrvakAlIna siddha hotA hai| 5. kundakundAcArya ne bhAvapAhur3a meM jina bhAvazramaNa zivabhUti kA ullekha kiyA hai, ve saMbhavataH ye hI zivabhUti yA zivArya haiN| aba Age yaha prazna uThatA hai ki kyA jisa sthAna para zivabhUti ke saMgha kI sthApanA huI kahI jAtI hai, usakA bhI koI patA cala sakatA hai? ukta sthAna kA digambaroM se sambandha hone ke kAraNa dakSiNa bhArata meM hI usa sthAna ke pAye jAne kI sambhAvanA pratIta hotI hai, jise mUlabhASya ke kartA ne rahavIrapura kahA hai, vizeSakara 239. bhAvasavaNo ya dhIro juvaIjaNaveDio visuddhmii| NAmeNa sivakumAro parittasaMsArio jaado|| 51 // bhaavpaahudd| 240. udayammi jAyavaDiya udaeNa Na lippade jahA pumN| taha visaehiM Na lippadi sAhU visaesu usio vi|| 1108 // bhgvtii-aaraadhnaa| siMgArataraMgAe vilAsavegAe jovvnnjlaae| vihasiyapheNAe muNI NAriNaIe Na buddddeti|| 1111 // bhgvtii-aaraadhnaa| For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra08 jahA~ para dakSiNa-pazcima- pradeza kA gujarAta se lagAkara kokaNa taka kA vaha bhAga, SaTkhaNDAgama sUtroM kI racanA ke sambandha meM cahala-pahala pAI jAtI hai / 241 isa bhUbhAga para dRSTi DAlane se hameM eka rAhurI nAmaka sthAna kA patA calatA hai, jo ahamadanagara se manamAr3a kI ora pandraha mIla va tIsarA relve sTezana hai| isI sthAna kA rahavIrapura (purI) ke sAtha samIkaraNa sambhava pratIta hotA hai / bhASAzAstra ke niyamAnusAra rahavIrapurI nAma kA bhraSTa hokara rAhurI bana jAnA kaThina nahIM jAna par3atA / aba boDika, boTika athavA boTaka zabda kA artha samajhanA zeSa rahA hai / samayasundara kA yaha vaktavya ki vaha zivabhUti ke eka ziSya kA nAma thA, kisI bhI AdhAra se pramANita nahIM pAyA jAtA / zvetAmbara aura digambara nAmAvaliyoM meM kahIM bhI boTika yA boTaka jaisA nAma nahIM dikhAI detA / kisI anya TIkAkAra ne bhI isa bAta kA samarthana nahIM kiyaa| isake viparIta mUlabhASya meM usa zabda kA zivabhUti ke tathA ka aura dUsare zabda 'liMga' ke vizeSaNa rUpa se ullekha kiyA gayA hai, jisase sUcita hotA hai ki boTika kisI aisI upAdhivizeSa kA nAma thA, jisakA vidhAna zivabhUti ne pahale-pahala kiyA hogA / mUlabhASya meM yaha bhI kahA gayA hai ki zivabhUti ne kaha Adi apane sAthiyoM se upadhi ke sambadha meM vicAra kiyA thA / 'mUlArAdhanA' meM dekhane se vidita hotA hai ki zivArya ne muniyoM ke liye gamanAgamana karane va uThAne dharane Adi saba kriyAoM meM pratilekhana ke upayoga para bar3A jora diyA hai| unhoMne ise hI munidharma kA cihna aura liMga kahA hai| isa pratilekhana ke ye guNa bhI batalAye gaye haiM ki vaha dhUli va pasIne se mailA nahIM honA cAhiye aura use mRdu, sukumAra aura laghu bhI honA cAhie / 242 ina guNoM tathA digambara muniyoM ke suprasiddha AcAra se hama yaha samajha sakate haiM ki yahA~ zivArya ne apane anuyAyiyoM ko eka picchikA rakhane kA upadeza diyA hai| mujhe aisA jAna par3atA hai ki usa samaya baTera ke paMkha sulabha jAna par3e aura unhIM kA zivArya aura unake anuyAyiyoM ne upayoga kiyA hogA / baTera ke liye saMskRta zabda hai 'vartaka' jo ki prAkRta meM sAdhAraNataH vaTTaka, vaTaka, vaDala yA baDaa ho jAyagA / zrI sudharma svAmI se ATha pIr3hiyoM ke pazcAt navamI pIr3hi ke Arya suhasti ke samaya se zvetAmbara - sampradAya ke liye prayoga kiye jAnevAle 241. SaTkhaNDAgama / pu. 1 / bhUmikA / pRSTha 13 Adi / 242. iriyAdANaNikheve vivegaThANe NisIyaNe sayaNe / uvvattaNa-pariyattaNa-pasAraNAuMTaNAmarase // 98 // paDilehaNeNa paDilehijjai cinhaM ya hoi sgpkkhe| vissAsiyaM ca ligaM saMjadapaDirUvadA ceva // 99 // rayasedANamagahaNaM maddava sukumAladA lahuttaM ca / jatthe paMca guNA taM paDilihaNaM pasaMsaMti // 100 // bhagavatI - ArAdhanA / For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra0 8 AcArya kundakunda kA samaya / 497 koTika, kauTika, koDia Adi zabda ke sAdRzya se yahI baTaka, boTika Adi rUpoM meM parivartita huA jAna par3atA hai / 243 ( lekha samApta ) / 1.2. dUsarA lekha jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya lekhaka : pro0 hIrAlAla jI jaina maiMne apane 'zivabhUti aura zivArya' zIrSaka lekha meM 245 mUlabhASya meM ullikhita boTikasaMgha ke saMsthApaka zivabhUti ko eka ora kalpasUtra - sthavirAvalI ke Arya zivabhUti se aura dUsarI ora digambaragrantha 'ArAdhanA' ke karttA zivArya se abhinna siddha karane kA prayatna kiyA hai, jisase ukta tInoM nAmoM kA eka hI vyakti se abhiprAya pAyA jAtA hai, jo mahAvIra ke nirvANa se 609 varSa pazcAt prasiddhi meM Aye / mUlabhASya kI jina gAthAoM para se maiMne apanA anveSaNa prArambha kiyA thA, unameM kI eka gAthA meM zivabhUti kI paramparA meM 'koDinnakoTTavIra' kA ullekha AyA hai| 246 ataH prastuta lekha kA viSaya zivabhUti apara nAma zivArya ke uttarAdhikAriyoM kI khoja karanA hai| isa sambandha meM mere prAthamika anveSaNa se nimnalikhita bAteM prakAza meM AtI haiM 1. sthavirAvalI ke anusAra zivabhUti ke ziSya aura uttarAdhikArI 'bhadra' hue| 247 2. zravaNabelagolA ke eka lekhAnusAra bhadra yA zrIbhadra hI bhadrabAhu ke nAma se prasiddha hue aura unhIM ke ziSya candragupta the / 248 243. " zrIsudharmasvAmino'STau sUrIn yAvat nirgranthAH sAdhavo'nagArA ityAdi saamaanyaarthaabhidhaayinyaakhyaa''siit| navame ca tatpaTTe kauTikA iti vizeSArthAvabodhakaM dvitIyaM nAma prAdurbhUtam / " lapAgaccha-paTTAvalI / 9 / -244 244. 'digambara jaina siddhAnta darpaNa' (dvitIya aMza) / sampAdaka : paM0 rAmaprasAda jI zAstrI / prakAzaka : digambara jaina paMcAyata, bambaI / 12 disambara, 1944 I. / pR. 1-11 se uddhRta / 245. nAgapura yUnivarsiTI jarnala naM.9 / 246. boDiasivabhUIo boDialiMgassa hoi uppattI / koDinnakoTTavIrA paraMparAphAsamuppannA // 148 // 247. " therassa NaM ajjasivabhUissa kucchasaguttassa ajjabhadde there aMtevAsI kAsavagatte // 20 // te vaMdiUNa sissA bhaddaM baMdAmi kAsavaguttaM " // 2 // 248. (zrI) bhadrassarvvato yo hi bhadrabAhuriti zrutaH / zrutakevalina caramaH paramo muniH // 4 // candraprakAzojjvala-sAndrakIrtiH zrIcandragupto'jani tasya ziSyaH / prabhAvAdvanadevatAbhirArAdhitaH svasya gaNo zravaNabelagola zilAlekha kra. / 40 yasya munInAM // 5 // (64) / jai. zi. saM. / mA. caM. / bhA. 1 / For Personal & Private Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 3. ye hI ve bhadrabAhu the, na ki unase pUrvavartI, jinhoMne zravaNabelgolA zilAlekha naM0 1 ke anusAra dvAdazavarSIya durbhikSa kI bhaviSyavANI kI aura ujjayinI se dakSiNa deza ko prasthAna kiyaa| ina bhadrabAhu ko 'svAmI' kI vizeSa upAdhi dI gaI hai|49 4. digambarajaina-sAhitya meM jo AcArya 'svAmI' 250 kI upAdhi se vizeSataH vibhUSita kiye gaye haiM, ve AptamImAMsA ke kartA samantabhadra hI haiN| kathAoM kI paramparA unakA zivakoTi yA zivAyana se bhI saMbaMdha sthApita karatI hai|51 kahA jAtA hai ki samantabhadra ne zivakoTi ke nirmANa kiye hue maMdira meM praveza kiyA aura vahA~ kI zivapratimA meM se candraprabha kI pratimA pragaTa kii|52 yaha bhI kahA gayA hai ki 249. "gautamagaNadhara-sAkSAcchiSya-lohArya-jambUviSNudevAparAjita-govarddhana-bhadrabAhu-vizAkha proSThila-kRttikArya-jayanAma-siddhArtha-dhRtiSeNa-buddhilAdi-guruparamparINakramAbhyAgatamahApuruSasantati-samavadyotitAnvaya-bhadrabAhusvAminA ujjayinyAmaSTAGgamahAnimittatattvajJena traikAlyadarzinA nimittena dvAdazasaMvatsara-kAlavaiSamyamupalabhya kathite sarvvassaGgha uttarA pathAddakSiNApathamprasthitaH --- / " jaina zilAlekha saMgraha / mANikacandra / bhA.1 / le.kr.1|| 250. "svAmI, yaha vaha pada hai jisase 'devAgama' ke kartA mahodaya khAsa taura se vibhUSita the aura jo una kI mahatI pratiSThA tathA asAdhAraNa mahattA kA dyotaka hai| bar3e-bar3e AcAryoM tathA vidvAnoM ne unheM prAyaH isI (svAmI) vizeSaNa ke sAtha smaraNa kiyA hai aura yaha vizeSaNa bhagavAn samantabhadra ke sAtha itanA rUr3ha jAna par3atA hai ki unake nAma kA prAyaH eka aMga ho gayA hai| isI se kitane hI bar3e-bar3e vidvAnoM tathA AcAryoM ne, aneka sthAnoM para, nAma na dekara, kevala svAmI pada ke prayoga dvArA hI unakA nAmollekha kiyA hai aura isase yaha bAta sahaja hI samajha meM A sakatI hai ki svAmI rUpa se AcArya mahodaya kI kitanI adhika prasiddhi thii|" (paM0 jugalakizora mukhtAra : ratnakaraNDa-zrAvakAcAra bhUmikA / pR.8)| 251. ka- tasyaiva shissyshshivkottisuuristpoltaalmbitdehyssttiH| saMsAravArAkarapotametattattvArthasUtraM tadalaJcakAra // 11 // jaina zilAlekha saMgraha / mA. ca. / bhA.1/ le. kra.105 (254) / kha- ziSyau tadIyau zivakoTinAmA zivAyana: zAstravidAM vrisstthau| (vikrAntakauravIya naattk)| 252. tAM kurvnnssttmshriimccndrprbhjineshinH| tamastamoriva razmibhinnamiti sNstuteH|| 66 // vAkyaM yAvatpaThatyevaM sa yogI nirbhayo mhaan| tAvattalliGgakaM zIghraM sphuTitaM ca ttstraam|| 67 // nirgatA zrIjinendrasya pratimA sucturmukhii| saJjAtaH sarvatastatra jayakolAhalo mhaan|| 68 // samantabhadra svAmI kathA 4/ nemidattakRta ArAdhanAkathA kosh| For Personal & Private Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 499 unhoMne apanI dharmayAtrA pATaliputra se prArambha kI aura vahA~ se ve mAlavA, sindhu aura Thakka dezoM meM paribhramaNa kara antataH kAMcIpura karahATaka meM phuNce|53 5. zvetAmbara paTTAvaliyoM meM sAmantabhadra kI prasiddhi candrakula ke AcArya tathA vanavAsI gaccha ke saMsthApaka ke rUpa meM pAI jAtI hai|54 aba hameM yaha dekhane kA prayatna karanA cAhie ki ukta bAtoM kA niSkarSa kyA nikalatA hai| bhadra aura bhadrabAhu kA ekIkaraNa to zravaNabelagolA ke lekha naM0 40 (64) se sahaja hI ho jAtA hai, kyoMki vahA~ spaSTataH kahA gayA hai ki bhadrabAhu kA hI pUrvanAma bhadra yA zrIbhadra thaa|255 aisI koI bAta bhI nahIM pAI jAtI, jisase isa abhinnatA kA koI virodha utpanna ho| samaMtabhadra aura sAmaMtabhadra ina do nAmoM meM to prAyaH koI bheda hI nahIM hai| akAra kA hrasvatva yA dIrghatva koI mahattva nahIM rkhtaa| sAmaMtabhadra ke sambandha meM yaha jo kahA gayA hai ki unhoMne vanavAsI-gaccha sthApita kiyA, usase unakA sambandha dakSiNa deza se spaSTa hai, kyoMki uttara karnATaka deza kA hI nAma vanavAsI thaa| yahI nAma usa deza ke pramukha nagara 'krauMcapura' kA bhI thA jo tuGgabhadrA kI zAkhAnadI baradA ke taTapara sthita thaa|256 vanavAsI-gaccha kI sthApanA kA itihAsa samaMtabhadra-sambandhI digambara-kathAnakoM ke prakAza meM acchA samajha meM A jAtA hai, jisake anusAra samaMtabhadra ne apanI dharmayAtrA pATalIputra se prArambha kI, pazcAt 253. pUrvaM pATaliputramadhyanagare bherI mayA taadditaa| pazcAnmAlava-sindhuThakkaviSaye kAJcIpure vaidishe|| prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM sngkttN| vAdArthI vicarAmyahannarapate zArdUlavikrIDitaM // 7 // __ zravaNavelgolA-lekha kra. 54 (67)/ jai.zi.saM./ mA.ca. / bhA.1 / 254. zrI vjrshaakhaadhurivjrsenaannaagendrcndraadikulprsuutiH| cAndre kule pUrvagatazrutADhyaH sAmaMtabhadro vipinaadivaasii|| 9 // guruparvakramavarNanam / gunnrtnsuuri| sirivajjaseNasUrI cAuddasamo caMdasUri pNcdso|| sAmaMtabhaddasUrI solasamo rnnnnvaasrii|| 6 // zrI candrasUripaTTe SoDazaH shriisaamNtbhdrsuuriH| sa ca pUrvagata-zrutavizArado vairAgyanidhirnirmamatayA devakulavanAdiSvapyavasthAnAt loke vanavAsItyuktastasmAccaturthaM nAma vanavAsIti praadurbhuutm||6|| (tpaagcch-pttttaavlii)| nirgranthaH zrIsudharmAbhigaNadharataH koTikaH susthitAryAccandraH zrIcandrasUrestadanu ca vanavAsIti sAmantabhadrAt // 31 // (shriisuuriprmpraa)| aura bhI dekhie-paTTAvalIsAroddhAra (16) zrI gurupaTTAvalI (16) (paTTAvalIsamuccaya / muni-drshnvijykRt)| 255. pAdaTippaNI kra.248 dekhiye| 256. dekhiye, Geographical Dictionary of Ancient and Mediaeval India, by ___Nundolal Dey. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 unhoMne mAlavA, sindha aura Thakka (paMjAba) meM bhI dharmapracAra kiyA aura phira ve kAMcIpura aura karahATaka meM jA phuNce| inameM kA aMtima sthAna nissaMdeharUpa se bambaI-prAnta ke satArA jile kA 'karADa' hI honA cAhiye aura taba mere matAnusAra kAMcIpura karnATaka kA krauMcapura honA cAhiye, na ki madrAsa ke nikaTa tAmiladezIya kaaNcii| ukta padya meM 257 vaidiza saMbhavataH kAMcIpura kA vizeSaNa hai aura vedavatI nadI kA bodhaka hai, jo usI baradA kA dUsarA nAma pAyA jAtA hai, jisake taTa para krauMcapura sthita thaa| yaha vizeSaNa khAsakara prastuta nagara ko usI nAma ke anya prasiddha nagara se pRthak nirdiSTa karane ke liye lagAyA gayA jAna par3atA hai| samantabhadra ke sambandha meM jo digambaraparamparA meM anya bAteM pAI jAtI haiM, unheM yadi hama samantabhadra ke sambandha meM zvetAmbara-ullekhoM ke prakAza meM dekheM, to ve acchI samajha meM Ane lagatI haiN| samantabhadra ke zivakoTi ke mandira meM praveza258 karane kA yaha artha samajhA jA sakatA hai ki ve zivabhUti yA zivArya ke saMgha meM ziSyarUpa se praviSTa hue| evaM zivapratimA meM se candraprabha kI pratimA prakaTa karanA259 isa bAta kA sAMketika varNana ho sakatA hai ki zivArya ke saMgha meM unhoMne candrazAkhA kA vanavAsIgaccha sthApita kiyaa| bhaktAmarastotra ke kartA mAnatuGga isI candrakula meM samantabhadra se cAra pIr3hI pIche hue kahe gaye haiM,260 tathA apabhraMzakAvya karakaMDa-cariu ke digambarakartA kanakAmara muni ne bhI apane ko candragotrIya prakaTa kiyA hai|261 sAmantabhadra kA jo kAla zvetAmbara-paTTAvaliyoM meM batalAyA gayA hai, vaha bhI ukta abhinnatva ke anukUla par3atA hai| tapAgaccha-paTTAvalI ke anusAra vajrasena kA svargavAsa vIra nirvANa se 620 varSa pazcAt huA aura unake uttarAdhikArI candrasUri aura unake 257. pAdaTippaNI kra. 253 dekhie| "vaidiza ko mAlavA kI vidizA nagarI ke artha meM lene se prasaMga ThIka nahIM baiThatA, kyoMki mAlavA kA ullekha padya meM pahale hI A cukA hai| isIlie zravaNabelagolA ke lekhoM ko pahale-pahala anuvAdita karanevAle luIsa rAisa ne usakA artha 'out of the way Kanchi' arthAt dizA se dUra kI kAMcI kiyA thaa| zrI AyyaMgara usakA anuvAda isa prakAra karate haiM-'the far off city of Kanchi' arthAt bar3I dUra kA kaaNciingr|" lekhk| 258. sa yogI lIlayA tatra shivkottimhiibhujaa| kAritaM zivadevoruprAsAdaM saMvilokya c|| 20 // Adi (aaraadhnaa-kthaakosh)| 259. dekhiye, pAdaTippaNI kra. 252 / 260. dekhiye, pttttaavliismuccy| 261. ciru diyNvrvNsuppnnnnenn| caMdArisigotte vimlenn|| 10 / 28 // 1 // vairAyai huyaI diyNvrenn| supasiddhANayAma-kaNayAmareNa // 10 /28/2 // krknnddcriu| For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya /501 sAmantabhadrasUri hue|262 isa prakAra ve sahaja hI una zivArya ke lahure samasAmayika samajhe jA sakate haiM, jinhoMne vIranirvANa se 609 varSa pazcAt saMgha sthApita kiyA thaa|263 yaha samaya Apta-mImAMsA ke kartA samantabhadra ke liye bhI anukUla siddha hotA hai|264 ____ isa prakAra sthavirAvalI ke bhadra aura digambara-lekhoM ke bhadrabAhu ko eka vyakti evaM zvetAmbara-paTTAvaliyoM ke sAmantabhadra aura digambarasAhitya ke samantabhadra ko bhI eka hI vyakti siddha karane ke pazcAt aba dekhanA yaha hai ki kyA ukta prakAra se prakaTa hue do vyakti bhI eka hI siddha ho sakate haiM? isake liye hameM zravaNabelgola ke prathama zilAlekha para dhyAna denA cAhie jo ki saba se prAcIna hai, ataH bhadrabAhu ke sambandha meM saba se adhika prAmANika AdhAra hai| isa lekha ko sAvadhAnI se par3hane para isa bAta meM koI sandeha nahIM rahatA ki ujjainI meM dvAdazavarSIya durbhikSa kI bhaviSyavANI karane vAle bhadrabAhu prAcIna pA~ca zrutakevaliyoM meM se nahIM haiM, kintu unase bahuta pIche usI AmnAya meM hone vAle dUsare hI AcArya haiN|265 ataH inheM dUsare bhadrabAhu jAnanA cAhiye, aura jisa durbhikSa kI unhoMne bhaviSyavANI kI thI, vaha vahI honA cAhiye, jisakA ullekha AvazyakacUrNi meM milatA hai| isa lekha ke anusAra vajrasvAmI ke samaya meM eka bar3A ghora durbhikSa par3A, jisake kAraNa vajrasvAmI ne dakSiNa ko vihAra kiyaa|266 paTTAvaliyoM ke anusAra vajrasvAmI vajrasena ke pUrvavartI the aura vIra nirvANa ke 496 se 584 varSa pazcAt taka jIvita rhe|267 yaha samaya samantabhadra ke kAla 262. "sa ca zrIvajraseno --- sarvAyuH sASyaviMzatizataM 128 paripAlya zrIvIrAt viMzatyadhika SaTzata 620 varSAnte svrgbhaak| --- zrIvajrasenapaTTe paJcadazaH shriicndrsuuriH| tasmAccandragaccha iti tRtIyaM nAma praardubhuutm| --- zrIcandrasUripaTTe SoDazaH zrI saamntbhdrsuuriH|" 263. chavvAsasAiM navuttarAI taiyA siddhiM gayassa viirss| to boDiANa diTThI rahavIrapure smuppnnaa|| 145 // aavshykmuulbhaassy| 264. "dekhiye, paM0 jugalakizorakRta 'svAmI samantabhadra,' pR. 115 aadi| digambaraparamparAnusAra samantabhadra vikrama kI dUsarI zatAbdI meM hue the|" lekhk| 265. dekhiye, pAdaTippaNI kra.249 / 266. "ito ya vairasAmI dakSiNAvahe vihrti| dubbhikkhaM ca jAyaM baarsvrisgN| savvato samaMtA chinnpNthaa| nirAdhAraM jaadN| tAhe vairasAmI vijjAe AhaDaM piMDaM taddivasaM aanneti|" AvazyakasUtracUrNi / bhA.1/ patra 404 / niyukti gA. 774 kI vRtti| 267. "zrIsIhagiripaTTe trayodazaH zrIvajrasvAmI yo bAlyAdapi jAtismRtibhAg nabhogamanavidyayA saMgha rakSAkRt dakSiNAsyAM bauddharAjye jinendrapUjAnimittaM puSpAdyAnayanena pravacanaprabhAvanAkRtaM devAbhi vandito dazapUrvavidAmapazcimo vjrshaakhotpttimuulm| tathA sa bhagavAn --- sarvAyuraSTAzIti .88 varSANi paripAlya zrIvIrAt caturazItyadhikapaJcazata 584 varSAnte svrgbhaak|" Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 se lagA huA AtA hai aura sAmantabhadra inhIM ke pautra ziSya the| yahI nahIM, vIravaMzAvalI268 ke anusAra vajrasvAmI ne apanA cAturmAsa dakSiNa deza ke tuMgiyA nAmaka sthAna para kiyA thA, jo saMbhavataH tuMgabhadrA nadI ke samIpa thA, jahA~ hamane samantabhadra ke krauMcapura yA kAMcIpura kI bhI sthiti nizcita kI hai| yaha sthAna zravaNabelgolA ke kaTavapra se bhI bahuta dUra nahIM hai, jahA~ lekhAnusAra AcArya prabhAcandra ne zarIrAMta kiyA thaa| dUsarA mahattvapUrNa saMketa isa zilAlekha se yaha prApta hotA hai ki bhadrabAhu kI upAdhi 'svAmI' thI, jo ki sAhitya meM prAyaH ekAntataH samantabhadra ke liye hI prayukta huI hai| yathArthataH bar3e-bar3e lekhakoM jaise vidyAnanda269 aura vAdirAjasUri270 ne to unakA ullekha, nAma na dekara kevala unakI isa 'svAmI' upAdhi se hI kiyA hai aura yaha ve tabhI kara sakate the, jaba ki unheM vizvAsa thA ki usa upAdhi se unake pAThaka kevala samantabhadra ko hI samajheMge, anya kisI AcArya ko nhiiN| isa pramANa ko uparyukta anya saba bAtoM ke sAtha milAne se yaha prAyaH nissandeharUpa se siddha ho jAtA hai ki samantabhadra aura bhadrabAhu eka hI vyakti haiN| . isa prakAra bhadra, sAmantabhadra, samantabhadra aura bhadrabAhu ke eka hI vyakti siddha ho jAne se hama kucha aise niSkarSoM para pahuMcate haiM, jo hameM cakita kara dete haiN| ina niSkarSoM meM se eka to yaha hai ki hameM kundakunda ko unhIM bhadrabAhu-dvitIya ke ziSya svIkAra karanA par3atA hai, jo digambara-sampradAya ke bhItara anya koI nahIM, svayaM AptamImAMsA ke kartA samantabhadra hI haiN| kundakunda ne apane bodhapAhur3a meM spaSTataH apane ko bhadrabAhu kA ziSya271 kahA hai, jo anya koI nahIM, ukta bhadrabAhu-dvitIya hI ho sakate haiN| isa ekIkaraNa meM kevala yaha kaThinAI upasthita ho sakatI hai ki kundakunda ne apane guru bhadrabAhu ko bAraha aMgoM ke vijJAtA, caudaha pUryoM ke vipula vistAraka zrutajJAnI kahA hai| kintu hameM yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki hamAre prastuta bhadrabAhu unase 268. jainasAhitya-saMzodhaka / khaNDa 1/ aMka 3/pariziSTa / pR.14| "punaH zrIvajrasUri uttara dIzi thakI viharatA dakSiNa paMthi tuMgiyA nagaraiyaM caumAsaI rhyaa|" 269. stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tt| / vidyAnandaiH svazaktyA kathamapi kathitaM styvaakyaarthsiddhyai|| AptaparIkSA / upsNhaar| 270. svAminazcaritaM tasya kasya no vismyaavhm| devAgamena sarvajJo yenAdyApi prdrshyte|| paarshvnaathcrit| 271. saddaviyAro hUo bhAsAsuttesu jaM jiNe khiyN| so taha kahiyaM NAyaM sIseNa ya bhddbaahuss|| 61 // bArasa aMgaviyANaM cudspuvvNgviulvitthrnnN| suyaNANibhaddabAhU gamayagurU bhayavao jyuu|| 62 // bodhpaahudd| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya /503 pUrvavartI bhadrabAhu-prathama se pRthak hote hue bhI aneka zilAlekhoM meM zrutajJAnI kahe gaye haiN|272 yahI bAta taba aura bhI spaSTa ho jAtI hai, jaba hama zvetAmbara-Agama kI daza niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu ke sambandha meM vicAra karate haiN| ye niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu bhI zrutakevalI kahe gaye haiM,273 kintu yaha to aba siddha hai ki ye bhadrabAhuprathama nahIM ho sakate, kyoMki unhoMne apanI Avazyakaniyukti meM aisI ghaTanAoM aura vyaktiyoM kA ullekha kiyA hai, jinakA samaya mahAvIra se lagA kara nirvANa ke 609 varSa pazcAt taka unhoMne svayaM batalAyA hai|274 unhoMne Arya vajra kI bhI bahuta prazaMsA kI hai, jinakA samaya vIranirvANa 496 se lagAkara 584 taka pAyA jAtA hai, evaM unhIM ke samakAlIna275 AryarakSita kA bhI ullekha kiyA hai| ina saba ullekhoM para se aisA anumAna hai ki ukta niyukti ke kartA svayaM vIra nirvANa se 609 varSa pazcAt hue haiM aura sambhavataH Aryavajra se bhI unakA saMparka rahA hai, jinake viSaya meM unhoMne kucha vyaktigata bAteM bhI batalAI haiM evaM unheM zruta ko do khaMDoM meM yAnI kAlika aura dRSTivAda meM vibhAjita karanevAlA bhI kahA hai| ye do bhAga AryarakSita dvArA punaH cAra bhAgoM meM vibhAjita kiye gaye the|276 mere matAnusAra niyutiyoM ke kartA aura kundakunda ke guru AptamImAMsA ke kartA evaM vanavAsIgaccha ke saMsthApaka va caMdrakula ke nAyaka tathA dvAdazavarSIya durbhikSa kI bhaviSyavANI karake dakSiNa kI yAtrA karane vAle AcArya saba eka hI vyakti haiM, aura vaha vyakti thA zivArya kA shissy| zivArya ke gaurava ko bar3hAne vAlA itanA hI yaza nahIM hai| unake mukuTa meM eka aura tejasvI maNi jar3A huA milatA hai, jisakI ora aba hama dattacitta hoNge| 272, dekhiye, pAdaTippaNI kra.248 / zravaNabelagola lekha kra. 108 (258)/ padya 8-9 bhI dekhiye| (jai.zi.saM./ mA.ca. / bhaa.1)| 273. yenaiSA piMDaniyuktiyuktiramyA vinirmitaa| dvAdazAMgavide tasmai namaH shriibhdrbaahve|| piMDaniyukti / mlygiri-ttiikaa| dasakappavvahArA nijUDhA jeNa nvmpuvvaao| vaMdAmi bhaddabAhuM tamapazcimasayalasuyanANiM // RSimaMDala suutr| 274. coddasa solasa vAsA codasavIsuttarA ya duNNiA syaa| aThThAvIsA ya duve paMceva sayA ya coAlA // 782 // paMca sayA culasIyA chacceva sayA navuttarA huNti| nANuppattIe duve uppannA nivvue sesaa|| 783 // aavshykniyukti| 275. "zrIvIrAt trayastriMzadadhika-paMcazata 533 varSe zrIAryarakSitasUriNA zrIbhadraguptAcAryo niryAmitaH svrgbhaag|" tapAgaccha pttttaavlii| 276. Avazyakaniyukti / gAthA 763-778 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 jarA, hama tattvArthAdhigamabhASya kI prazasti277 para to dhyAna deN| yahA~ kahA gayA hai ki usake kartA umAsvAti zivazrI ke praziSya tathA ghoSanandI ziSya the| ina do AcAryoM meM se abhI taka kisI kA bhI koI khAsa patA nahIM cala skaa| zivazrI kA zivArya ke sAtha sahaja hI ekIkaraNa ho jAtA hai| zrI aura Arya to sanmAnasUcaka saMjJAyeM haiN| unako chor3a donoM meM nAma eka hI hai| isake atirikta zivazrI ke ziSya ghoSanandI ke nAma meM jo nandi-nAmAMza pAyA jAtA hai, vahI zivArya ke guruoM ke nAma meM bhI vidyamAna hai tathA vaha naMdisaMgha ke AcAryoM meM supracalita rahA hai, jaba ki zvetAmbarasampradAya ke prAcIna nAmoM meM to usakA prAyaH sarvathA hI abhAva pAyA jAtA hai|278 prazasti se jo dUsarI bAta jAnI jAtI hai, vaha yaha hai ki umAsvAti kA janma nyagrodhikA meM huA thaa| cU~ki zivArya ke saMgha kI sthApanA ke sthAna rahavIrapura ko maiM ahamadanagara jile kA 'rAhurI' nAmaka sthAna anumAna kara cukA hU~, ata eva maiMne usI pradeza meM isa nAma kI bhI khoja kI, jisake phalasvarUpa usI jile meM 'nighoja' nAmaka sthAna kA patA calA, jo rAhurI se bahuta dUra bhI nahIM hai| yaha nighoja umAsvAti kI janmabhUmi nyagrodhikA ho sakatA hai| bhASya kI prazasti meM nimnalikhita bAteM bhI dhyAna dene yogya haiM1. umAsvAti ke AgamazikSaka vAcanAcArya mUla the| 277. vAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazasaH prshissyenn| ziSyeNa ghossnndikssmnnsyaikaadshaanggvidH|| 1 // vAcanayA ca mhaavaackkssmnnmunnddpaadshissysy| ziSyeNa vAcakAcAryamUlAnAmnaH prthitkiirteH|| 2 // nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumnaamni| kaubhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenAya'm // 3 // arhadvacanaM samyaggurukrameNAgataM smupdhaary| duHkhArtaM ca durAgamavihatamatiM lokmvloky|| 4 // idamuccai garavAcakena sattvAnukampayA dRbdhm| tattvArthAdhikamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA shaastrm|| 5 // yastattvAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca ttroktm| so'vyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham // 6 // isa prazasti para paM0 sukhalAla jI saMghavI kA vaktavya bhI dekhiye-tattvArthasUtra kI bhUmikA / pR. 4 aadi| 278. "ArAdhanA' meM ullikhita zivArya ke guruoM ke nAma haiM : jinanandI , sarvagupta aura mitranandI, jinake sambandha meM dekhiye merA lekha 'zivabhUti aura shivaary|" lekhk| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 505 2. yadyapi umAsvAti kA janma nyagrodhikA meM huA thA, kintu ve vihAra kara kusumapura (uttara meM pATalIputra) phuNce| 3. kusumapura meM unhoMne tattvArthAdhigamabhASya rcaa| 4. yaha bhASya unhoMne jisa grantha para racA, vaha unhoMne usase pUrva duHkhArta aura durAgama se logoM kI mati bhrAnta huI dekhakara gurukramAgata arhadvacana ko acchI taraha soca-samajha kara saMgRhIta kiyA thaa| ye vaktavya taba taka pUrNataH samajha meM nahIM Ate, jaba taka ki usa samaya meM upasthita huI saMgha kI samasta paristhiti para vicAra na kiyA jaay| zivArya ke uttarAdhikArI hue bhadrabAhu-dvitIya aura unake pazcAt hue kundkundaacaary| zivArya ke dvitIya ziSya ghoSanaMdi ke ziSya the umAsvAti, jo spaSTataH kundakunda ke samasAmayika pratiyogI the| kundakunda ne saMgha ke zAsana meM tathA muniyoM ke AcAra meM kucha gambhIra parivartana upasthita kiye, jaba ki zivArya ne samasta arjikAoM aura vizeSa paristhiti meM kucha muniyoM ko bhI vastra dhAraNa karane kI anumati dI thii|79 taba kundakunda ne usa vyavasthA ko aniyamita samajhA aura samasta muniyoM ko binA kisI apavAda ke nAgnya Avazyaka tthhraayaa|280 striyoM ke liye to spaSTataH yaha niyama lagAyA nahIM jA sakatA thA, ataH ve mukti ke ayogya ThaharAI gaIM aura unakI saMgha meM sthiti kevala ummIdavAroM ke rUpa meM rakhI gii|281 apane guru AptamImAMsA ke kartA ke eka gUDhArtha kathana, jisake anusAra Apta ko doSa aura AvaraNa se mukta honA cAhiye82 kA vistAra karake 279. "dekhiye, bhagavatI ArAdhanA, gAthA 79-83, va merA lekha 'zivabhUti aura zivArya' phuTanoTa 228 / " lekhk| 280. vAlaggakoDimattaM parigahagahaNaM Na hoi sAhUNaM / bhuMjei pANipatte diNNaNNaM ikktthaannmmi|| 17 // jassa pariggahagahaNaM appaM bahuyaM ca havai liNgss| so garihau jiNavayaNe parigaharahio nniraayaaro|| 19 // Navi sijjhai vatthadharo jiNasAsaNe jai vi hoi titthyro| Naggo vimokkhamaggo sesA ummaggayA svve|| 23 // suttpaahudd| 281. jai daMsaNeNa suddhA uttA maggeNa sA vi sNjuttaa| ghoraM cariya carittaM itthIsu Na pAvayA bhnniyaa|| 25 // suttpaahudd| 282. dossaavrnnyorhaanirnishshessaastytishaaynaat| kvacidyathA svahetubhyo bhirntrmlkssyH|| 4 // sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na baadhyte|| 6 // aaptmiimaaNsaa| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra08 kundakunda ne yaha upadeza diyA ki kevalajJAnI samasta sukha aura dukha kI vedanA ke pare hotA hai, 283 aisA samajhanA caahiye| ve kevala ina vicAroM ko pragaTa karane mAtra se santuSTa nahIM hue| jAna par3atA hai unhoMne yaha prayatna prArambha kara diyA ki saMgha kA pratyeka sadasya unakI mAnyatAoM ke anusAra vizvAsa va AcaraNa kre| jo vaisA nahIM kara sake yA karanA nahIM cAhate the, ve saMgha se bahiSkArayogya ThaharAye gye| isase saMgha meM bar3I ugra paristhiti nirmANa huI pratIta hotI hai, vizeSataH saMgha ke una sadasyoM meM jo zivArya ke apavAdamArga meM Ate the aura prAcIna Agama ko bhUlanA aura chor3anA nahIM cAhate the| saMbhavataH umAsvAti ne isa saMghabhAga kA nAyakatva grahaNa kiyaa| isI tIvra paristhiti meM, jaba ki ubhaya pakSa meM vicAradhArA tejI se cala rahI thI, unhoMne tattvArthasUtra kI racanA kI, jisameM unhoMne kevalI meM bhUkha aura pyAsa kI vedanA ko saiddhAntika rUpa se pratipAdita kiyA284 kintu muniyoM ke vastra dhAraNa kA yA striyoM kI mukti kA koI viSaya vyakta rUpa se upasthita nahIM kiyA, yadyapi isake liye nirgranthoM ke bhedoM meM 285 tathA muktAtmAoM ke sambandha meM bhinna-bhinna dRSTiyoM se ciMtana meM 286 guMjAiza rkkhii| isa grantha ko umAsvAti ne sambhavataH samajhaute ke liye prastuta kiyA / kintu kundakunda aura unake sahayogiyoM ne saMbhavataH usI prayojana se eka saMgha kI baiThaka karake use asvIkAra kara diyA / 287 isakA pariNAma yaha huA ki una parivartanoM ke virodhiyoM ko saMgha chor3anA par3A, yA yoM kahiye, ve saMgha se nikAla diye gaye, jisase unhoMne apanA pRthak saMgha sthApita kiyA, jo yApanIyasaMgha 288 ke nAma se prasiddha huA / 283. . sokkhaM vA puNa dukkhaM kevalaNANissa Natthi dehagadaM / jamhA adiMdiyattaM jAdaM tamhA du taM NeyaM // 1/20 // pravacanasAra / jaravAhidukkharahiyaM AhAraNihAravajjiyaM vimalaM / siMhANa khela seo Natthi dugaMchA ya doso y|| 37 // bodhpaahudd| 284. dekhie tattvArthasUtra / 9 / 8-10 / 285. dekhie, vahI / 9 / 46-47 / 286. dekhie, vahI / 10 / 9 | 287. " aisA jAna par3atA hai ki kundakunda ne ukta viSaya saMgha kI sammati ke liye jisa prakAra upasthita kiyA, vaha pravacanasAra kI gAthA 1/62 meM surakSita haiNo saddahaMti sokkhaM suhesu paramaM ti vigadaghAdINaM / suNidUNa te abhavvA bhavvA vA taM paDicchaMti // 1/62 // " lekhaka 288. "yApanIyasaMgha kI jAnakArI ke liye dekhiye DaoN0 upAdhye kA lekha - 'Yapaniya Sangha, a Jaina Sect' (Bombay University Journal, May 1933) aura paM0 nAthUrAma premI kA 'yApanIya sAhitya kI khoja' (jaina sAhitya aura itihAsa) / yApanIya saMgha kA kisa prakAra mUlasaMgha meM antarbhAva kara liyA gayA aura usakA sAhitya mUlasaMgha meM kisa prakAra svIkArya ThaharAyA gayA, isa viSaya para maiM eka alaga lekha likha rahA huuN|" lekhaka / For Personal & Private Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya /507 inhIM kaTu anubhavoM kI smRti lekara umAsvAti saMbhavataH dIrghayAtrA karane yogya apane yuvAvayaska sAthiyoM ko lekara uttara ko cale gaye, tAki ve vahA~ ke saMgha se samparka sthApita kara skeN| isa prakAra umAsvAti kusumapura pahuMce aura vahA~ hI unhoMne ve saba bAteM spaSTa kara dIM, jinheM sUtroM meM pUrvokta anivArya saMkaTa ko TAlane kI dRSTi se aspaSTa rakhA thaa| isa prakAra apane samasta pratipakSiyoM ko dUra kara dene ke pazcAt kundakunda ne apUrva paripUrNatA ke sAtha apane saMgha kA punarnimANa prArambha kara diyaa| apanI mAnyatAoM ke jarA bhI viruddha jAnevAlI va purAnI vyavasthA kA kucha bhI smaraNa karAnevAlI samasta bAtoM ko unhoMne kaThoratA ke sAtha dabA diyaa| unhoMne svayaM apanA pUrva nAma padmanandI289 badala diyaa| kyoMki svayaM vaha nAma nandisaMgha kA smaraNa karAtA thaa| sambhavataH unhoMne samasta pUrva AgamoM ke adhyayana kA bhI niSedha kara diyA aura sacce Agama ke sarvathA lopa ho jAne kI mAnyatA ko janma diyA aura bahuta se pAhuDa svayaM likha-likhakara usa kamI ko pUrA kiyaa|9degtb se unake likhe hue ye pAhur3a hI samasta dhArmika evaM dArzanika bAtoM para advitIya pramANa ThaharAye gye| unhoMne apane saMgha kA nAma mUlasaMgha rakhA, kyoMki unakA yaha mata thA ki jisa siddhAnta va AcAra kA unhoMne vidhAna kiyA hai, vahI ThIka antima tIrthaGkara kI vyavasthAnusAra maulika siddha hotA hai|91 yaha bhI saMbhava hai ki yaha nAma unheM isa kAraNa aura bhI sUjha par3A, kyoMki vaha una vAcakAcArya kA bhI nAma yA upanAma thA, jinhoMne umAsvAti ko par3hAyA thA, aura saMbhavataH svayaM unheM bhI par3hAyA hogaa| ata eva apratyakSarUpa se ve usakI smRti bhI sthira karanA cAhate hoNge| samantabhadra ko kundakundAcArya kA guru mAnane meM eka kaThinAI aba bhI zeSa raha jAtI hai aura vaha yaha hai ki zilAlekhoM aura paTTAvaliyoM meM barAbara samantabhadra kA nAma kundakunda ke pazcAt ullikhita kiyA jAtA hai, pUrva nhiiN| pIche ke lekhakoM kI isa pravRtti kA kAraNa merI samajha meM yaha AtA hai ki unakA kundakunda ko isa yuga ke samasta AcAryoM meM prathama aura pradhAna batalAne meM svArtha thA, ataeva 289. tasyAnvaye bhUvidite babhUva yaH pdmnndiprthmaabhidhaanH| shriikonnddkundaadimuniishvraakhysstsNymaadudgtcaarnnrddhiH|| 6 // zravaNabelgolA-zilAlekha kra. 40 (64)/ jaina zilAlekha saMgraha / mANikacandra / bhaa.1|| 290. "paramparAnusAra kundakunda ne caurAsI pAhur3a likhe| inameM se koI bAraha abhI upalabdha haiN| dekhiye DaoN0 upAdhye-kRta pravacanasAra kI bhUmikA / pRSTha 24 aadi|" lekhk| 291. hiMsArahiye dhamme aTThArahadosavajjie deve| NiggaMthe pavvayaNe saddahaNaM hoi sammattaM // 90 // mokkhpaahudd| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 pUrva ke samasta itihAsa ko aMdhere meM DAlane kA khAsa taura se prayatna kiyA gyaa| dUsarI eka bAta yaha bhI hai ki kundakundAcArya se pazcAt bhI eka nahIM, aneka samantabhadra hue haiN|292 ratnakaraNDa zrAvakAcAra ko ukta samantabhadra-prathama kI hI racanA siddha karane ke liye jo kucha pramANa prastuta kiye gaye haiM,293 una sabake hote hue bhI merA aba yaha mata dRr3ha ho gayA hai ki yaha unhIM granthakAra kI racanA kadApi nahIM ho sakatI, jinhoMne 'AptamImAMsA' likhI thI, kyoMki usameM doSa kA294 jo svarUpa samajhAyA gayA hai, vaha AptamImAMsAkAra ke abhiprAyAnusAra ho hI nahIM sktaa|95 maiM samajhatA hU~ ki ratnakaraNDa zrAvakAcAra kundakundAcArya ke upadezoM ke pazcAt unhIM ke samarthana meM likhA gayA hai| isa grantha kA kartA usa 'ratnamAlA' ke kartA zivakoTi kA guru bhI ho sakatA hai, jo 'ArAdhanA' ke kartA zivabhUti yA zivArya kI racanA kadApi nahIM ho sktii|296 ina pIche ke samantabhadra ke sAtha jo svAmipada bhI jor3a diyA gayA hai aura pUrvavartI samantabhadra ke sambandha kI anya ghaTanAoM kA samparka bhI batalAyA gayA hai, vaha yA to bhrAnti ke kAraNa ho sakatA hai yA jAnabUjha kara kiyA gayA ho, to bhI Azcarya nhiiN| isa lekha meM khojapUrvaka jo niSkarSa nikAle gaye haiM, ve isa prakAra haiM 1. AvazyakamUlabhASya ke anusAra jina zivabhUti ne boDikasaMgha kI sthApanA kI thI, ve sthavirAvalI meM ullikhita Arya zivabhUti, tathA bhagavatI-ArAdhanA ke kartA zivArya evaM umAsvAti ke guru zivazrI se abhinna haiN| 2. sthavirAvalI meM Arya zivabhUti ke jo bhadra nAmaka ziSya aura uttarAdhikArI kA ullekha hai, ve niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu, dvAdazavarSIya durbhikSa kI bhaviSyavANI ke kartA va dakSiNApatha ko vihAra karanevAle bhadrabAhu tathA kundakundAcArya ke guru bhadrabAhu 292. paM. jugalakizora mukhtAra jI ne koI chaha samantabhadra nAma ke AcAryoM kA paricaya karAyA hai, jisake liye dekhiye 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' kI bhUmikA / pR.5-9| 293. dekhiye, uparyukta grnth| 294. kssutpipaasaa-jraatngk-jnmaantk-bhysmyaaH| na rAgadveSamohAzca yasyAptaH sa prkiirtyte|| 6 // ratnakaraNDa zrAvakAcAra / 1 / 295. dekhiye, AptamImAMsA zloka 4 aura 6 para vidyAnanda kI aSTasahasrI ttiikaa| AptamImAMsA kA zloka 93 bhI dekhiye, jahA~ vItarAga muni meM sukha-dukha kI vedanA svIkAra kI gaI hai aura usI bAta para vahA~ kI yukti nirbhara kI gaI hai puNyaM dhruvaM svato dukhAtpApaM ca sukhato ydi| vItarAgo munirvidvAMstAbhyAM yujyaannimitttH|| 296. ratnamAlA / siddhAMtasArAdi-saMgraha meM saMgRhIta (mA. di.jaina grantha 21, bhuumikaa)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 509 evaM vanavAsIsaMgha ke prasthApaka sAmantabhadra tathA AptamImAMsA ke kartA samantabhadra se abhinna haiN| 3. kundakundAcArya ne saMgha meM kucha viplavakArI sudhAra upasthita kiye, jo eka dalavizeSa ko grAhya nahIM the| unake nAyaka umAsvAti ne tattvArthasUtra kI racanA samajhaute ke liye kI, kintu samajhautA ho nahIM sakA / ata eva umAsvAti kusumapura ke saMgha meM jA mile aura vahA~ unhoMne tattvArthAdhigamabhASya rcaa| 4. kundakundAcArya ke niyamoM ke kAraNa jinheM saMgha chor3anA par3A, yA jo saMgha se nikAle gaye, unhIM ne apanA eka pRthak saMgha banAyA jo yApanIyasaMgha ke nAma se prasiddha huA / 5. kundakundAcArya ne apane matoM ke virodha meM jAnevAlI samasta prAcIna mAnyatAoM ko tathA tatsambandhI sAhitya ko bhI sarvathA dabA dene kA prayatna kiyA aura apane saMgha ko mUlasaMgha ke nAma se prasiddha kiyA / 6. zilAlekhoM va paTTAvaliyoM meM kundakunda ke pazcAt jina samantabhadra kA ullekha pAyA jAtA hai, ve AptamImAMsA ke kartA va zivArya ke prasiddha ziSya se pRthak haiN| ve ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke kartA tathA ratnamAlA ke kartA zivakoTi ke guru ho sakate haiN| 7. zivArya ne apane saMgha kI racanA vIra nirvANa se 609 varSa pazcAt kI thii| usake pazcAt anumAnataH 20 varSa unake, aura 20 varSa unake uttarAdhikArI samantabhadra yA bhadrabAhu - dvitIya ke aura jor3a dene se kundakundAcArya aura umAsvAti kA samaya vIranirvANa se lagabhaga 650 varSa pazcAt siddha hotA hai / " ( lekha samApta) / 2 nirasana ina donoM lekhoM meM kalpita kiye gaye matoM kI kapolakalpitatA kA udghATana paM0 paramAnanda jI zAstrI aura DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA apane lekhoM meM kiyA hai| unheM uddhRta karane ke pUrva uparyukta matoM kI kapolakalpitatA para maiM bhI kucha prakAza DAlanA cAhatA huuN| 2.1. kalpasUtra ke zivabhUti aura boTika zivabhUti meM ekatva asaMbhava pro0 hIrAlAla jI jaina ne boTikamata ke pravartaka zivabhUti, kalpasUtra kI sthavirAvalI meM nirdiSTa Arya zivabhUti, bhagavatI - a - ArAdhanA ke karttA zivArya tathA kundakunda For Personal & Private Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra0 8 dvArA ullikhita bIjabuddhi zivabhUti ko eka hI vyakti mAna liyA hai| kintu yaha mAnyatA, pracura virodhoM se bharI huI hai| ye cAroM eka hI vyakti nahIM ho sakate, kyoMki inake sampradAya, mAnyatAe~, sthitikAla aura caritra alaga-alaga haiN| kalpasUtra kI sthavirAvalI meM ullikhita zivabhUti zvetAmbara - paramparA ke haiM / pA~cavIM zatI I0 meM jaba devarddhigaNi-kSamAzramaNa kalpasUtra ko pustakArUr3ha kara rahe the, taba bhI unhoMne ukta zivabhUti ko zvetAmbara - sthavirAvalI meM sthAna diyA hai| isase siddha hai ki ve pA~cavIM zatAbdI I0 taka zvetAmbarAcArya hI mAne jAte the aura zvetAmbaroM ke lie pUjya the| jaba ki boTika - sampradAya - pravartaka zivabhUti zvetAmbara - sAhitya ke anusAra prathama zatAbdI I0 meM hI zvetAmbarasaMgha chor3akara boTika ( digambara) mata kA pravartaka bana gayA thA / tathA isake caritra kA jo citraNa zvetAmbara - sAhitya meM kiyA gayA hai, vaha atyanta hIna hai| vaha rAjA kA priyapAtra bana jAne se uddhata AcaraNa karane lagA thaa| dera rAta taka svacchanda ghUmatA rahatA thA aura AdhI rAta ko lauTakara ghara kA daravAjA khulavAtA thA, jisase usakI patnI so nahIM pAtI thI, vaha usase parezAna thii| eka bAra usakI mA~ ne daravAjA nahIM kholA, to gusse meM Akara zvetAmbara sAdhuoM ke upAzraya meM calA gayA aura zvetAmbara sAdhu bana gyaa| lekina lobhI hone se usane rAjA ke dvArA pradatta ratnakambala apane guru ko batalAye binA chipAkara rakha liyaa| jaba guru ne use dekhA, to use phAr3akara pAdaprauJchana banA diye / isase kruddha hokara usane zvetAmbara sAdhu kA veza tyAga diyA aura nagna hokara digambaramata calA diyaa| vizeSAvazyakabhASya Adi zvetAmbaragranthoM meM use ghora mithyAdRSTi, prabhUtatara-visaMvAdI aura paraliMgI kahA gayA hai| kyA isa zivabhUti kA kalpasUtra kI sthavirAvalI meM mAnya zvetAmbarAcArya ke rUpa meM ullekha ho sakatA hai? kadApi nahIM / ataH siddha hai ki kalpasUtra kI sthavirAvalI meM nirdiSTa Arya zivabhUti, boTika zivabhUti se sarvathA bhinna haiM / isake atirikta vizeSAvazyakabhASya meM boTika zivabhUti ke guru kA nAma AryakRSNa297 batalAyA gayA hai, kintu kalpasUtra kI sthavirAvalI meM zivabhUti ko pahale namaskAra kiyA gayA hai aura kRSNa (kaNha) ko zivabhUti, kosiya tathA dujjatta ke bAda / 298 isase siddha hai ki sthavirAvalI ke zivabhUti ke guru AryakRSNa nahIM haiM, ataH donoM zivabhUti bhinna-bhinna haiM / bhagavatI - ArAdhanA ke kartA zivArya ne bhI apane tIna guruoM ke nAma kA ullekha kiyA hai : jinanandigaNI, sarvaguptagaNI aura mitra nandI (gAthA 'ajjajiNa' 2159 ) / inameM bhI AryakRSNa kA nAma nahIM hai / ataH zivArya bhI 297. uvahivibhAgaM souM sivabhUI ajjakaNhagurumUle // 2553 // vizeSAvazyakabhASya / 298. vaMdAmi phaggumittaM ca goyamaM dhaNagiriM ca vAsi / kucchaM sivabhUpi ya kosiya dujjatta kaNhe ya // kalpasUtra - sthavirAvalI / 1 / For Personal & Private Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 511 ukta donoM zivabhUtiyoM se bhinna siddha hote haiN| phira zivArya ne apane ko 'pANitalabhojI' kahA hai, yaha bhI isa bAta kA sabUta hai ki zivArya kalpasUtra-sthavirAvalI ke zivabhUti se bhinna haiN| 2.2. zivArya ApavAdika savastraliMga ke virodhI bhagavatI-ArAdhanA ke kartA zivArya ke viSaya meM pro0 hIrAlAla jI ne jo yaha kahA hai ki unhoMne vizeSa paristhiti meM kucha muniyoM ko bhI vastradhAraNa karane kI anumati dI thI, vaha sarvathA asatya hai| unhoMne bhagavatI-ArAdhanA kI jina gAthAoM ko muni ke lie apavAdarUpa se vastradhAraNa kI anumati denevAlA mAnA hai, ve vastutaH zrAvaka se sambandhita haiN| isakA yukti-pramANa-pUrvaka spaSTIkaraNa 'bhagavatI-ArAdhanA' nAmaka trayodaza adhyAya meM draSTavya hai| zivArya aura bhagavatI-ArAdhanA ke TIkAkAra aparAjita sUri savastramukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti evaM kevalibhukti kI mAnyatAoM ke nitAnta virodhI kaTTara digambara the, yaha trayodaza aura caturdaza adhyAyoM meM bhagavatIArAdhanA aura usakI vijayodayA TIkA se aneka pramANa dekara siddha kiyA jaayegaa| ataH bhagavatI-ArAdhanA ke kartA zivArya ko kalpasUtra kI sthavirAvalI ke Arya zivabhUti se abhinna mAnanA dina ko rAta mAnane ke samAna hai| 2.3. digambara-paramparA aitihAsika dRSTi se pA~ca hajAra varSa prAcIna ___ 'jainetarasAhitya meM digambarajaina muniyoM kI carcA' tathA 'purAtattva meM digambaraparamparA ke pramANa' nAmaka pUrvAdhyAyoM meM sapramANa siddha kiyA gayA hai ki aitihAsika dRSTi se digambarajaina-paramparA pA~ca hajAra varSa purAnI hai, yadyapi jinAgama ke anusAra vaha anAdi-nidhana hai| boTika zivabhUti ne bhI digambaramata kA pracalana nahIM kiyA thA, apitu pUrvapracalita digambaramata ko aMgIkAra kiyA thA, yaha apane guru ke sAtha hue usake vivAda se spaSTa hai| bhagavatI-ArAdhanA meM bhI zuddha digambara-siddhAntoM kA hI pratipAdana hai| isase siddha hai ki prophesara sA0 ne jo kundakunda ko digambaramata kA pravartaka batalAyA hai, vaha bhI sapheda jhUTha hai| 2.4. bhadrabAhu-dvitIya zivabhUti ke ziSya nahIM pro0 hIrAlAla jI ne kahA hai ki zivabhUti ke uttarAdhikArI bhadrabAhu-dvitIya hue, kintu vizeSAvazyakabhASya meM batalAyA gayA hai ki zivabhUti kI guruziSya-paramparA kauNDinya aura koTTavIra nAmaka ziSyoM se clii|299 yahA~ bhadrabAhu ke nAma kA eka 299. boDiyasivabhUIo boDiyaliMgassa hoi uppttii| koDinnakoTTavIrA prNpraaphaasmuppnnaa|| 2552 // vishessaavshykbhaassy| For Personal & Private Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 akSara bhI nahIM hai| yaha sAhityika pramANa sAkSI hai ki prophesara sA0 kA yaha kathana bhI kapolakalpita hai| 2.5. kundakunda bhI bhadrabAhu-dvitIya ke ziSya nahIM aura jaba yaha asatya siddha ho jAtA hai ki bhadrabAhu-dvitIya zivabhUti ke ziSya the, taba pro0 hIrAlAla jI kI batalAI huI sArI guru-ziSya-paramparA banAvaTI sAbita ho jAtI hai| ataH yaha udbhAvanA bhI managaDhanta siddha ho jAtI hai ki kundakunda bhadrabAhudvitIya ke ziSya the| kundakunda ne antima zrutakevalI bhadrabAhu ko apanA guru kahA hai| zrutakevalI bhadrabAhu IsApUrva cauthI zatI meM hue the aura kundakunda IsApUrva prathama zatI meN| donoM ke astitvakAla meM tIna sau varSa kA antara hai| ataH zrutakevalI bhadrabAhu kundakunda ke sAkSAt guru nahIM ho sakate, jisakA tAtparya yaha hai ki kundakunda ne unheM paramparayA apanA guru kahA hai| unake atirikta anya kisI bhadrabAhu kA unhoMne nAma nahIM liyaa| ataH bhadrabAhu-dvitIya ko, jo zrutakevalI nahIM the, kundakunda kA guru ghoSita karanA manamAnI ceSTA hai| apanI manamAnI ceSTA ko yuktiyukta darzAne ke lie prophesara sA0 ne dvitIya bhadrabAhu ko bhI zilAlekhoM meM 'zrutakevalI' nAma se prasiddha batalAne kA chala kiyA hai| unhoMne kahA hai ki zravaNabelgola ke zilAlekha kra.40 (64) evaM 108 (258) meM bhadrabAhu-dvitIya ko 'zrutakevalI' zabda se abhihita kiyA gayA hai| kintu ukta lekhoM meM to candragupta ke guru aura pA~ca zrutakevaliyoM meM jo carama the, unhIM bhadrabAhu ko zrutakevalI kahA gayA hai| dekhie (zrI) bhadrassarvato yo hi bhadrabAhuriti shrutH| zrutakevalinAtheSu caramaH paramo muniH // 4 // candraprakAzojjvalasAndrakIrtiH zrIcandragupto'jani tasya shissyH| yasya prabhAvAdvanadevatAbhirArAdhitaH svasya gaNo muniinaam|| 5 // (jai.zi.saM./ mA.ca./ bhA.1 / le.kra.40 (64)/1163 ii.)| yo bhadrabAhuH zrutakevalInAM munIzvarANAmiha pshcimo'pi| apazcimo'bhUdviduSAM vinetA srvshrutaarthprtipaadnen|| 8 // tadIyaziSyo'jani candraguptaH smgrshiilaantdevvRddhH| viveza yattIvratapaH-prabhAva prabhUta kiirtibrbhuvnaantraanni|| 9 // (jai.zi.saM./mA.ca./bhA.1/ le.kra.108 (258)/1433 ii.)| bhadrabAhu-dvitIya na to candragupta ke guru the, na hI pA~ca zrutakevaliyoM meM carama the| ataH uparyukta zilAlekhoM meM bhadrabAhu-dvitIya kA ullekha batalAnA jijJAsuoM kI A~khoM meM dhUla jhauMkanA hai| For Personal & Private Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 513 isI prakAra niyuktiyoM ke karttA zvetAmbara - paramparA ke bhadrabAhu - dvitIya hI the, kintu dasavIM zatI I0 ke bAda ke zIlAMkAcArya Adi zvetAmbaramuniyoM ne antima zrutakevalI bhadrabAhu (prathama) kA nAma niyuktikAra ke rUpa meM pracalita kara diyaa| pro0 hIrAlAla jI ne jo zloka aura gAthA - vacana dvitIya bhadrabAhu ke zrutakevalI kahe jAne ke pramANarUpa meM uddhRta kiye hai| (dekhie, pA. Ti. 273) ve inhIM prathama bhadrabAhu se sambandhita haiM, dvitIya bhadrabAhu se nahIM / isa tathya kI puSTi zvetAmbara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI ke nimnalikhita vacanoM se hotI hai "niryuktiyoM ke lekhaka kauna haiM aura unakA racanAkAla kyA hai, ye donoM prazna eka-dUsare se jur3e hue haiM / ataH hama una para alaga-alaga vicAra na karake eka sAtha hI vicAra kreNge| 'paramparAgata rUpa se antima zrutakevalI, caturdazapUrvadhara tathA chedasUtroM ke racayitA Arya bhadrabAhu - prathama ko hI niryuktiyoM kA karttA mAnA jAtA hai| muni zrI puNyavijaya jI ne atyanta parizrama dvArA zrutakevalI bhadrabAhu ko niyuktiyoM ke karttA ke rUpa meM svIkAra karanevAle nimna sAkSyoM ko saMkalita karake prastuta kiyA hai, jinheM hama avikalarUpa se de rahe haiM 44 1."anuyogadAyinaH---sudharmasvAmiprabhRtayaH yAvadasya bhagavato niryuktikArasya bhadrabAhusvAminazcaturdazapUrvadharasyAcAryo'tastAn srvaaniti|" (zIlAGkAcAryakRtaTIkA / AcArAMgasUtra / patra 4) / 2. "sAdhUnAmanugrahAya caturdazapUrvadhareNa bhagavatA bhadrabAhusvAminA kalpasUtraM vyavahArasUtraM caakaari| ubhayorapi ca sUtrasparzikA niryuktiH / " (malayagirikRtaTIkA / bRhatkalpapIThikA / patra 4) (yahA~ vistArabhaya se cAra uddharaNa maiMne chor3a diye haiM / -- prastutagranthalekhaka / ) " ina samasta sandarbhoM ko dekhane se spaSTa hotA hai ki zrutakevalI, caturdazapUrvadhara bhadrabAhu - prathama ko niyuktiyoM ke karttA ke rUpa meM mAnya karanevAlA prAcInatama sandarbha Arya zIlAMka kA hai / Arya zIlAMka kA samaya vikramasaMvat kI 9vIM - 10vIM sadI mAnA jAtA hai| jina anya AcAryoM ne niyuktikAra ke rUpa meM bhadrabAhu - prathama ko mAnA hai, unameM AryadroNa, maladhArI hemacandra, malayagiri, zAnti sUri tathA kSemakIrti sUri ke nAma pramukha haiM, kintu ye sabhI AcArya vikrama kI dasavIM sadI ke pazcAt hue haiN| ataH inakA kathana bahuta adhika prAmANika nahIM kahA jA sakatA hai| unhoMne jo kucha likhA hai, vaha mAtra anuzrutiyoM ke AdhAra para likhA hai| durbhAgya se 8- 9vIM sadI ke pazcAt For Personal & Private Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 caturdazapUrvadhara zrutakevalI bhadrabAhu aura varAhamihira ke bhAI naimittika bhadrabAhu ke kathAnaka nAmasAmya ke kAraNa eka-dUsare se ghula-mila gaye aura dUsare bhadrabAhu kI racanAe~ bhI prathama ke nAma car3hA dI giiN| yahI kAraNa rahA ki naimittika bhadrabAhu ko bhI prAcInagotrIya zrutakevalI caturdaza-pUrvadhara bhadrabAhu ke sAtha jor3a diyA gayA hai aura donoM ke jIvana kI ghaTanAoM ke isa ghAla-mela se aneka anuzrutiyA~ pracalita ho giiN| inhIM anuzrutiyoM ke pariNAmasvarUpa niyukti ke kartA ke rUpa meM caturdazapUrvadhara bhadrabAhu kI anuzruti pracalita ho gyii|" (DaoN. sA. ma. jai. abhi. grantha / pR.49)| isa kathana se spaSTa ho jAtA hai ki IsA kI dasavIM zatAbdI ke bAda ke zvetAmbarAcAryoM ne nAmasAmya ke kAraNa niyuktiyoM kA kartRtva antima zrutakevalI bhadrabAhu ke sAtha jor3a diyaa| ataH zvetAmbarasAhitya meM jahA~-jahA~ niyuktikAra bhadrabAhu ko zrutakevalI kahA gayA hai, vahA~-vahA~ bhadrabAhu-prathama se hI abhiprAya hai| isa prakAra zvetAmbarasAhitya meM bhI 'zrutakevalI' zabda kA prayoga bhadrabAhu-prathama ke sAtha hI huA hai, dvitIya ke sAtha nhiiN| phalasvarUpa zrutakevalI na hone ke kAraNa dvitIya-bhadrabAhu ko kundakunda kA guru nahIM mAnA jA sktaa| isake atirikta pro0 hIrAlAla jI ne niyuktikAra bhadrabAhu-dvitIya kA astitvakAla, unheM Aryavajra kA samakAlIna mAnate hue, IsA kI prathama zatAbdI mAnA hai, vaha bhI aprAmANika hai| zvetAmbarasAhitya meM ve prasiddha jyotirvid varAhamihira ke sahodara mAne gaye haiM, jo vikrama saM0 562 meM vidyamAna the| ataH unakA samaya bhI lagabhaga yahI hai| (jai.A.sA. ma. mI./ pR.438)| isa kAraNa IsA kI chaThI zatI meM hue bhadrabAhudvitIya kA prophesara sA0 dvArA IsA kI dvitIya zatAbdI meM utpanna mAne gaye kundakunda kA guru honA asaMbhava hai| tathA prophesara sA0 ne niyuktikAra bhadrabAhu-dvitIya aura svAmI samantabhadra ko eka hI vyakti mAnate hue unheM kundakunda kA guru batalAyA hai, kintu digambara-paramparA ke sabhI zilAlekhoM meM samantabhadra kA nAma na kevala kundakunda ke bAda, apitu unase bhI paravartI umAsvAti ke bAda AyA hai| (dekhie, zravaNabelgola-zilAlekha kra. 40 (64) evaM 108 (258) / isase prophesara sA0 ko yaha siddha karanA punaH kaThina ho gayA ki bhadrabAhu-dvitIya yA samantabhadra kundakunda ke guru the| isalie unhoMne isa tathya ko yaha kahakara jhuThalAne kA prayAsa kiyA hai ki uttaravartI lekhakoM ne svArthavaza samantabhadra kA nAma kundakunda ke bAda rakha diyA hai| kintu vaha svArtha kyA thA tathA usa svArtha ke hI kAraNa aisA kiyA gayA hai, ise siddha karanevAlA koI pramANa prophesara sA0 ne prastuta nahIM kiyaa| isase spaSTa hai ki yaha unakI apanI kapolakalpanA hai| kapolakalpanAoM se itihAsa nahIM badalA jA sktaa| ataH zilAlekhoM meM samantabhadra Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 515 ke nAma kA kundakunda ke pazcAt ullikhita honA bhI isa bAta kA pramANa hai ki kundakunda samantabhadra yA bhadrabAhu-dvitIya (digambara yA zvetAmbara) ke ziSya nahIM the, apitu samantabhadra hI kundakunda ke paramparA-ziSya the| 2.6. zivArya kundakunda se paravartI bhagavatI-ArAdhanA ke adhyAya meM sodAharaNa darzAyA gayA hai ki zivArya ne kundakunda ke granthoM se aneka gAthAe~ grahaNa kI haiM, tathA unakI zailI kA bhI anukaraNa kiyA hai, isase siddha hai ki zivArya kundakunda ke bAda hue haiN| isa kAraNa bhI kundakunda ko zivArya (zivabhUti) ke ziSya (bhadrabAhu-dvitIya) kA ziSya kahanA asaMgata hai| 2.7. anahonI ko honI banAne kA adbhuta kauzala eka vyakti eka hI samaya meM zvetAmbara (acelamukti kA niSedhaka), boTika (pro0 hIrAlAla jI kI mAnyatAnusAra apavAdarUpa se sacelamukti kA samarthaka) tathA digambara (sacelamukti kA niSedhaka) tInoM nahIM ho sktaa| eka vyakti eka hI samaya meM chadmastha aura kevalajJAnI donoM nahIM ho sktaa| aura eka vyakti I0 pU0 prathama zatAbdI se lekara pA~cavIM zatAbdI I0 taka jIvita nahIM raha sktaa| kintu pro0 hIrAlAla jI ne ina anahoniyoM ko honI banAne kA adbhuta kauzala dikhalAyA hai| kalpasUtra kI sthavirAvalI meM ullikhita jina zivabhUti ko unhoMne prathama zatI I0 se pA~cavI zatI I0 taka zvetAmbara mAnA hai, unhIM ko prathama zatI I0 meM boTika bhI mAna liyA hai, aura unhIM ko usI zatI meM digambara bhI svIkAra kara liyA hai, kyoMki digambara kundakunda ne unakI prazaMsA kI hai| aura AcArya kundakunda ne ina zivabhUti ko kevalajJAna prApta karanevAlA batalAyA hai (bhA.pA./gA.53), kintu sthavirAvalI-nirdiSTa zivabhUti tathA bhagavatI-ArAdhanA ke kartA zivabhUti kevalajJAnI nahIM the| phira bhI prophesara sA0 ne ina sabako eka hI vyakti mAna liyA hai| isa prakAra eka hI vyakti ko eka hI samaya meM chadmastha aura kevalI donoM banA diyA hai| tathA di iNDiyana aiNTikverI meM prakAzita nandisaMghIya paTTAvalI ke anusAra digambara-bhadrabAhu-dvitIya I0 pU0 53 meM AcAryapada para AsIna hue the, jabaki zvetAmbara-bhadrabAhu-dvitIya kA astitvakAla pA~cavIMchaThI zatAbdI I0 hai| inako bhI eka hI vyakti mAnakara eka manuSya ko paMcamakAla meM pA~ca sau varSoM taka jIvita rahanevAlA siddha kara diyA hai| aisI ghora visaMgatiyoM se paripUrNa kapolakalpanAoM ke dvArA prophesara sA0 ne kundakunda ko digambaramata kA pravartaka aura dvitIya zatAbdI I0 kA siddha karane kI ceSTA kI hai| ataH unakA mata sarvathA aprAmANika evaM agrAhya hai| For Personal & Private Use Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 2. 8. jaina itihAsa kA managaDhanta adhyAya mAnya pro0 hIrAlAla jI ne jaina itihAsa ke jisa vilupta-adhyAya kA punaranusandhAna kiyA hai, vaha vAstava meM vilupta nahIM thaa| vastutaH vaha jaina itihAsa hai hI nahIM, apitu eka managaDhanta itihAsa ko vilupta kahakara jaina itihAsa kA adhyAya batalAne kI koziza kI gaI hai| yahA~ prazna hai ki usa itihAsa kA AdhAra kyA hai? kina sAhityika aura zilAlekhIya pramANoM se prophesara sA0 ne ye vilupta tathya prApta kiye haiM? unhoMne pUrvoddhRta 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' nAmaka apane lekha ke "ye vaktavya taba taka pUrNataH samajha meM nahIM Ate ---" isa anuccheda meM dI gayI yaha jAnakArI kahA~ se prApta kI, ki "kundakunda ApavAdika savastra-muniliMga evaM strImukti ke samarthaka zivArya ke praziSya aura isI mAnyatAvAle bhadrabAhu-dvitIya ke ziSya the tathA kundakunda bhI Arambha meM ApavAdika savastramuniliMga se mukti mAnate the, kintu Age calakara unhoMne ise amAnya kara diyA?" usI anuccheda meM vyakta yaha jAnakArI bhI unheM kahA~ se milI ki "umAsvAti kundakunda ke samakAlIna pratiyogI the aura ve kundakunda ke nirapavAda acelamArga se asahamata the, phira bhI unhoMne samajhaute ke lie kevalibhukti ke pratipAdaka, kintu savastramukti aura strImukti ke viSaya meM mauna rahanevAle tattvArthasUtra kI racanA kI, isake bAvajUda bhI samajhautA na ho sakA, taba kundakunda ke virodhiyoM ko umAsvAti ke netRtva meM saMgha chor3anA par3A aura unhoMne yApanIyasaMgha kI sthApanA kI?" ye sArI jAnakAriyA~ pro0 hIrAlAla jI jaina ko kisa aitihAsika sAmagrI se prApta huIM, isakA koI ullekha unhoMne apane lekha meM nahIM kiyaa| ve kara bhI nahIM sakate the, kyoMki kisI bhI prAcIna grantha yA zilAlekha meM ina bAtoM kA saMketa nahIM miltaa| isase siddha hai ki yaha itihAsa kA vilupta adhyAya nahIM, apitu prophesara sA0 ke dvArA apane mana se gar3hI huI kahAnI hai| isakI puSTi unake "isa grantha ko umAsvAti ne sambhavataH samajhaute ke lie prastuta kiyA, kintu kundakunda aura unake sahayogiyoM ne sambhavataH usI prayojana se eka saMgha kI baiThaka karake use asvIkAra kara diyA," isa prakAra kI anizcaya-dyotaka bhASA ke prayoga se hotI hai| prazna uThatA hai ki muni kalyANavijaya jI ne apane grantha 'zramaNa bhagavAn mahAvIra' meM evaM pro0 hIrAlAla jI ne uparyukta lekhoM meM yaha jhUThA itihAsa kyoM gar3hA? muni kalyANavijaya jI ke viSaya meM to ni:saMkoca uttara diyA jA sakatA hai ki ve zvetAmbara the, isalie sAmpradAyika bhAvanA se prerita hokara unhoMne aisA kiyaa| kintu pro0 hIrAlAla For Personal & Private Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 517 jI to digambara the, unake bAre meM ni:saMkoca uttara nahIM diyA jA sktaa| para lagatA hai ki unhoMne ajJAta kAraNoM se apane zvetAmbara mitroM ko tuSTa karane ke lie aisA kiyA hai| yadi yaha mAnA jAya ki donoM sampradAyoM meM ekatva sthApita karane ke lie aisA kiyA hogA, to yaha atyanta bholApana hogA, kyoMki kisI sampradAya ko apane siddhAntoM kI bali dekara dUsare ke sAtha samajhaute ke lie prerita nahIM kiyA jA sakatA aura usakA natIjA bhI prophesara sA0 ko digambara vidvAnoM ke ghora virodha ke rUpa meM turanta dRSTigocara ho gyaa| aba pro0 hIrAlAla jI ke pUrvokta do lekhoM meM vyakta mAnyatAoM kI kapolakalpitatA kA udghATana karanevAle tatkAlIna mUrdhanya digambara vidvAnoM ke do lekha yathAvat uddhRta kiye jA rahe haiN| 2.9. prathama lekha zivabhUti zivArya aura zivakumAra 300 lekhaka : paM0 paramAnaMda jI jaina zAstrI, sarasAvA pro0 hIrAlAla jI jaina, ema0 e0 (amarAvatI) ne hAla meM 'zivabhUti aura zivArya' nAma kA eka lekha prakAzita kiyA hai aura usase yaha siddha karane kA yatna kiyA hai ki Avazyaka-mUlabhASya aura zve0 sthavirAvalI meM boTikasaMgha (digambara jaina sampradAya) ke saMsthApaka jina 'zivabhUti' kA ullekha hai, ve kundakundAcArya-praNIta bhAvapAhuDa kI 53vI gAthA meM ullikhita 'zivabhUti', bhagavatI-ArAdhanA ke kartA 'zivArya' aura ukta bhAvapAhuDa kI 51 vI gAthA meM varNita 'zivakumAra' se bhinna nahIM haiM, cAroM eka hI vyakti haiM athavA hone caahie| aura isa ekatA ko mAnakara athavA isake AdhAra para hI Apa 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' nAma kA vaha lekha likhane meM pravatta hae haiM. jise Apane akhila bhAratavarSIya prAcya sammelana ke 12veM adhivezana meM banArasa meM aMgrejI bhASA meM par3hA thA, jo bAda ko hindI meM anuvAdita karake prakAzita kiyA gayA aura jo Ajakala jaina samAja meM carcA kA viSaya banA huA hai| isa viSaya meM prophesara sAhaba ke donoM lekhoM ke nimna vAkya dhyAna meM rakhane yogya haiM "AvazyakamUlabhASya kI bahudhA ullikhita kI jAnevAlI kucha gAthAoM ke anusAra boTikasaMgha kI sthApanA mahAvIra ke nirvANa se 609 varSa ke pazcAt rahavIrapura meM zivabhUti ke nAyakatva meM huii| boTikoM ko bahudhA digambaroM se abhinna mAnA jAtA hai, ataH 300. 'anekaant'| varSa 7 / kiraNa 1-2 / agasta-sitambara, 1944 I. meM prakAzita / pR.17-20 / ___ tathA 'digambara jaina siddhAnta darpaNa' (dvitIya aMza) meM pR. 95-98 para uddhRt| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 zvetAmbara-paTTAvaliyoM meM vIranirvANa se 609 varSa pazcAt digambara-sampradAya kI utpatti kA ullekha kiyA gayA hai|" "zvetAmbaroM dvArA surakSita AcAryoM kI paTTAvaliyoM meM kalpasUtra-sthavirAvalI sabase prAcIna samajhI jAtI hai| isase hameM phaggumitta ke uttarAdhikArI dhanagiri ke pazcAt zivabhUti kA ullekha milatA hai| ye hI zivabhUti mUlabhASya meM ullikhita zivabhUti se abhinna pratIta hote haiN|" "kundakundAcArya ne apane bhAvapAhuDa kI gAthA 53 meM zivabhUti kA ullekha bar3e sammAna se kiyA hai aura kahA hai ki ve mahAnubhAva tuSa-mASa kI ghoSaNA karate hue bhAvavizuddha hokara kevalajJAnI hue| prasaMga para dhyAna dene se yahA~ aise hI muni se tAtparya pratIta hotA hai, jo dravyaliGgI na hokara kevala bhAvaliMgI muni the| ye zivabhUti anya koI nahIM, ve hI sthavirAvalI ke zivabhUti aura ArAdhanA ke kartA zivArya hI honA caahiye|" "bhAvapAhuDa kI gAthA 51 meM zivakumAra nAmaka bhAva-zramaNa kA ullekha hai, jo yuvatijana se veSTita hote hue bhI vizuddhamati raha, saMsAra se pAra utara gye| isakA jaba hama bhagavatI-ArAdhanA kI 1108 se 1116 taka kI gAthAoM se milAna karate haiM, jahA~ striyoM aura bhoga-vilAsa meM rahakara bhI unake viSa se baca nikalane kA sundara upadeza diyA gayA hai, to hameM yaha bhI sandeha hone lagatA hai ki yahA~ bhI kundakunda kA abhiprAya inhIM zivArya se ho, to Azcarya nhiiN| unake upadeza kA upacAra se unameM sadbhAva mAna lenA asambhava nahIM hai|" (prathama lekha : pro. hI.lA. jai.)| "maiMne apane 'zivabhUti aura zivArya' zIrSaka lekha meM mUlabhASya meM ullikhita boTika-saMgha ke saMsthApaka zivabhUti ko eka ora kalpasUtra-sthavirAvalI ke Arya zivabhUti aura dUsarI ora digambara grantha 'ArAdhanA' ke kartA zivArya se abhinna siddha karane kA prayatna kiyA hai, jisase ukta tInoM nAmoM kA eka hI vyakti se abhiprAya pAyA jAtA hai, jo mahAvIra ke nirvANa se 609 varSa pazcAt prasiddhi meM aaye| mUlabhASya kI jina gAthAoM para se maiMne apanA anveSaNa prArambha kiyA thA, unameM kI eka gAthA meM zivabhUti kI paramparA meM 'koDinna-kuTTavIra' kA ullekha AyA hai| ataH prastuta lekha kA viSaya zivabhUti apara nAma zivArya ke uttarAdhikAriyoM kI khoja karanA hai|" (dvitIya lekha : pro. hI. lA. jai.)| ___ aba maiM apane pAThakoM para yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki pro0 sAhaba ne jina do zivabhUtiyoM zivArya aura zivakumAra ko eka vyakti siddha karane kA prayatna kiyA hai, vaha bahuta hI sadoSa tathA Apatti ke yogya hai| ye cAroM eka vyakti nahIM For Personal & Private Use Only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 519 the aura na kisI taraha eka vyakti siddha hI hote haiM, jaisA ki nimna pramANoM se prakaTa hai 1. bhAvapAhuDa kI 53 vIM gAthA meM jina zivabhUti kA ullekha hai, ve kevalajJAnI the, jaisA ki usa gAthA ke 'kevalaNANI phuDaM jAo' ina zabdoM se spaSTa hai| sthavirAvalI ke zivabhUti aura bhagavatI - ArAdhanA ke zivArya donoM hI kevalajJAnI na hokara chadmastha the, jambUsvAmI ke bAda koI kevalajJAnI huA bhI nahIM / bhagavatI - ArAdhanA ke kartA zivArya svayaM gAthA naM0 2167 meM apane ko chadmastha likhate haiM aura pravacana ke viruddha yadi kucha nibaddha ho gayA ho, to gItArthoM se usake saMzodhana kI prArthanA bhI karate haiN| yathA chadumatthadAe ettha du jaM baddhaM hojja pavayaNaviruddhaM / sodheM sugIdatthA pavayaNavacchaladAe du|| 2167 // ataH ye tInoM eka vyakti nahIM ho sakate / 2. kevalajJAnI ko sarvajJa na mAnakara mAtra nirmalajJAnI mAnane se bhI kAma nahIM cala sakatA, kyoMki bhAvapAhur3a kI ukta gAthA 53 meM tusamAsaM ghosaMto padoM ke dvArA zivabhUti ko bIjabuddhi sUcita kiyA hai aura jo bIjabuddhi hote haiM, ve eka pada ke AdhAra para sakalazruta ko vicArakara use grahaNa karate haiM301 tathA mokSa jAte haiN| cunAMce AcArya vIrasena ne apanI dhavalATIkA meM, 'vedanA' apara nAma 'kammapayaDi - pAhuDa' ke cauthe 'kamma- anuyogadvAra' kA varNana karate hue, dhyAna-viSayaka jo zaMkA-samAdhAna diyA hai usameM spaSTarUpa se zivabhUti ko bIjabuddhi, dhyAna kA pAtra aura mokSagAmI sUcita kiyA hai, jaisA ki usake nimna aMza se prakaTa hai ` "jadi NavapayatthavisayaNANeNeva jjhANassa saMbhavo hoi, to coddasadasaNavapuvvadhare mottUNa aNNesiM pijjhANaM kiNNa saMpajjade ? coddasa-dasa - Navapuvvehi viNA thoveNa vi gaMtheNa NavapayatthAvagamovalaMbhAdo ? Na thoveNa gaMtheNa NissesamavagaMtuM bIjabuddhimuNiNo mottUNa annnnesimuvaayaabhaavaado| jIvAjIvapuNNapAvaAsavasaMvaraNijjarAbaMdhamokkhehi vahi patthe vadirittamaNNaM Na kiM pi atthi, aNuvalaMbhAdo / tamhA Na thoveNa sudeNa ede avagaMtuM sakkijjaMte, virohaado| Na ca davvasudeNa ettha ahiyAro, poggalaviyArassa jaDassa NANovaliMgabhUdassa sudattavirohAdo / thovadavvasudeNa avagayAsesaNavapayatthANaM sivabhUdiAdibIjabuddhINaM jjhANAbhAveNa mokkhAbhAvappasaMgAdo / " (dhavalA / Sa.kha./pu.13 / 5,4, 26/pR. 64-65) / 301. dekhie, tiloyapaNNattI 4 / 978-86 / For Personal & Private Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra08 jaba ye zivabhUti mokSa gaye haiM aura mokSa binA kevalajJAna (sarvajJatA ) kI utpatti ke nahIM banatA, taba ve mAtra nirmalajJAnI na kahe jAkara sarvajJa hI kahe jAyeMge aura yahI bhAvapAhuDa kI gAthA 53 meM 'kevalaNANI' pada se zrI kundakunda ko vivakSita hai| isaliye sthavirAvalI ke zivabhUti tathA 'ArAdhanA' ke zivArya ke sAtha inakA eka vyaktitva ghaTita nahIM ho sktaa| ve donoM na to bIjabuddhi the aura na mokSa hI gaye haiN| 3. bhAvapAhuDa kI 51 vIM gAthA meM jina zivakumAra kA ullekha hai, unheM isI gAthA meM yuvatijana se veSTita, vizuddhamati aura bhAvazramaNa likhA hai, dravyazramaNa nahIM, tathA 'parItasaMsArI' huA batalAyA hai, aura yaha una zivakumAra kA prasiddha paurANika athavA aitihAsika ullekha hai, jo antima kevalI zrI jambUsvAmI ke pUrva (tIsare) bhava ke videhakSetrasthita mahApadma cakravartI ke putra the, sAgaracandra munIndra se apane pUrvabhava zravaNa kara virakta ho gaye the aura muni hote-hote patniyoM ke tIvra anurodhavaza ghara meM isa AzvAsana ko pAkara rahe the ki ve ghara meM rahate yathepsitarUpa se ugratapa tathA vratAdika kA anuSThAna kara skeNge| cunAMce muniveSa ko na dhAraNa karate hue bhI ve ghara meM bhAvApekSA muni ke samAna rahate the, apanI aneka striyoM se ghire raha kara bhI kamalapatra kI taraha nirlipta, nirvikAra aura akAmI rahakara pUrNa brahmacarya pAlana karate the, jaisA ki jambUsvAmIcaritra aura uttarapurANa ke nimna vAkyoM se prakaTa hai 159 // evamastu kariSye'haM yathA tAta! manISitam // kumArastaddinAnnUnaM brahmacAryekavastro'pi sarvasaGgaparAG mukhaH / munivattiSThate gRhe // akAmI kAminAM madhye sthito vArijapatravat / divyastrIsannidhau sthitvA sadA'vikRtacetasA / tRNAya caranniva sanyasya jIvitaprAnte kalpe manyamAnastAstapo dvAdazavatsarAn // 76/207 // nizAtAsidhArAyAM sampravartayan / brahyendranAmani // 76/208 // u.p.| 160 // 160 // jambU. ca. / ataH ina zivakumAra ko 'ArAdhanA' ke karttA zivArya mAna lenA bhUla se khAlI nahIM hai| aura yaha kalpanA to bar3I hI vicitra jAna par3atI hai ki zivArya ne cU~ki strIjanoM aura viSayoM ke viSa se baca nikalane kA upadeza diyA hai, isaliye zrI kundakundAcArya ne upacAra se unhIM ko yuvatijanoM se veSTita, vizuddhamati mAna liyA hogA aura zivakumAra nAma se ullikhita kara diyA hogA ! parantu gAthA meM zivakumAra ko For Personal & Private Use Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra0 8 AcArya kundakunda kA samaya / 521 dravyarUpa se zramaNa na batalA kara kevala bhAvarUpa se zramaNa batalAyA hai aura ArAdhanA ke kartA zivArya dravyarUpa se bhI zramaNa the, sAtha hI, yuvatijanoM se pariveSTita rahane kA unake sAtha koI prasaMga bhI nahIM thA / aisI hAlata meM zivakumAra ko zivArya nahIM ThaharAyA jA sakatA aura na ukta donoM zivabhUtiyoM ke sAtha usakA eka vyaktitva hI sthApita kiyA jA sakatA hai| sthavirAvalI ke zivabhUti kI guruparamparA bhI zivArya kI guruparamparA se nahIM miltii| zivArya ne 'ArAdhanA' meM apane guruoM kA nAma Arya jinanandI, sarvaguptagaNI aura Arya mitranandI diyA hai, jabaki sthavirAvalI meM zivabhUti ko dhanagiri kA ziSya aura dhanagiri ko phaggumitta kA uttarAdhikArI prakaTa kiyA hai| aisI sthiti meM kundakundAcArya ko bhagavatI - ArAdhanA ke kartA zivArya se bAda kA vidvAn siddha karane kA yaha saba prayatna ThIka nahIM kahA jA sakatA / isa taraha pro0 sA0 ne jina AdhAroM para, jo niSkarSa nikAle haiM, ve sadoSa jAna par3ate haiM, aura isaliye una niSkarSoM kI buniyAda para jaina itihAsa ke eka vilupta adhyAya kI imArata khar3I karate hue zivArya ke uttarAdhikAriyoM kI jo khoja prastuta kI gaI hai, vaha kaise nirdoSa ho sakatI hai? ise pAThaka svayaM samajha sakate haiM / yahI kAraNa hai ki Apa kI usa sadoSa khoja kA prabala virodha ho rahA hai, jisakA eka jvalaMta udAharaNa 'kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM?' isa zIrSaka kA lekha hai, jisameM Apa kI isa mAnyatA kA prabala yuktiyoM se khaNDana kiyA gayA hai ki zvetAmbara niryuktikAra bhadrabAhu aura AptamImAMsAdi ke kartA svAmI samantabhadra eka haiN| ( lekha samApta) / 2.10. dvitIya lekha kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM 302 lekhaka : nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jI jaina koThiyA hAla meM zrImAn pro0 hIrAlAla jI jaina, ema0 e0, amarAvatI ne 'jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya' nAma kA nibandha likhA hai, jo gata janavarI mAsa meM banArasa meM honevAle akhila bhAratavarSIya prAcya sammelana ke 12 veM adhivezana para a~grejI meM par3hA gayA aura jise bAda ko Apane svayaM hindI meM anuvAdita karake eka alaga 302. ka -- ' anekAnta / varSa 6 / kiraNa 10-11 jUna 1944 meM prakAzita tathA 'digambara jaina siddhAnta darpaNa' (dvitIya aMza) meM pRSTha 61-72 para uddhRta / kha - mAnanIya koThiyA jI ke isa lekha meM kramAMka 2.10.1 se lekara kramAMka 2.10.3 taka ke zIrSakoM kA prayoga prastuta grantha ke lekhaka ne kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 TraikTa ke rUpa meM prakAzita kiyA hai| isa nibandha meM khojapUrvaka jo niSkarSa nikAle gaye, aura jo sabhI vicAraNIya haiM, unameM eka niSkarSa yaha bhI hai ki zvetAmbaraAgamoM kI 10 niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu-dvitIya aura AptamImAMsA (devAgama) ke kartA svAmI samantabhadra donoM eka hI vyakti haiM, bhinna-bhinna nahIM, aura yahI mere Aja ke isa lekha kA vicAraNIya viSaya hai| isa niSkarSa kA pradhAna AdhAra hai, zravaNabelagola ke prathama zilAlekha meM dvAdazavarSIya durbhikSa kI bhaviSyavANI karanevAle bhadrabAhu-dvitIya ke liye 'svAmI' upAdhi kA prayoga, aura udhara samantabhadra ke liye aneka AcAryavAkyoM dvArA 'svAmI' padavI kA rUr3ha honaa| cunAMce prophesara sAhaba likhate haiM "dUsarA (dvitIya-bhadrabAhu dvArA dvAdaza-varSIya durbhikSa kI bhaviSyavANI ke atirikta)303 mahattvapUrNa saMketa isa zilAlekha se yaha prApta hotA hai ki bhadrabAhu kI upAdhi 'svAmI' thI, jo ki sAhitya meM prAyaH ekAntataH samantabhadra ke liye hI prayukta huI hai| yathArthataH bar3e-bar3e lekhakoM jaise vidyAnanda304 aura vAdirAja305 sUri ne to unakA ullekha, nAma na dekara kevala unakI isa upAdhi se hI kiyA hai aura yaha ve tabhI kara sakate the, jaba ki unheM vizvAsa thA ki usa upAdhi se unake pAThaka kevala samantabhadra ko hI samajheMge, anya kisI AcArya ko nhiiN| isa pramANa ko uparyukta anya saba bAtoM ke sAtha milAne se yaha prAyaH nissandeharUpa se siddha ho jAtA hai ki samantabhadra aura bhadrabAhu-dvitIya eka hI vyakti haiN|" 2.10.1. 'svAmI' upAdhi kA prayoga pAtrakesarI Adi ke lie bhI yaha AdhAra-pramANa koI vizeSa mahattva nahIM rakhatA, kyoMki 'svAmI' upAdhi bhadrabAhu aura samaMtabhadra ke eka hone kI gAraMTI nahIM hai| do vyakti hokara bhI donoM 'svAmI' upAdhi se bhUSita ho sakate haiN| ema0 e0 upAdhidhArI aneka ho sakate haiN| 'vyAkaraNAcArya' bhI ekAdhika mila sakate haiN| 'premI' aura 'zazi' bhI aneka vyaktiyoM kI upAdhi yA nAma dekhe jAte haiN| phira bhI inase apane-apane prasaMga para amuka-amuka kA hI bodha hotA hai| ataH kisI prasaMga meM yadi vidyAnaMda aura vAdirAja ne mAtra 'svAmI' pada kA prayoga kiyA hai aura usase unheM svAmI samaMtabhadra vivakSita haiM, to isase bhadrabAhu aura samantabhadra kaise eka ho gaye? dUsarI bAta yaha hai ki vidyAnanda ne jahA~ bhI 'svAmI' pada kA prayoga samantabhadra ke liye kiyA hai, vahA~ AptamImAMsA (devAgama) kA spaSTa 303. yaha braikeTa ke bhItara kA Azaya-vAkya lekhaka kA hai| 304. 'stotraM tIrthopamAnaM prathitaprathupathaM svAmimImAMsitaM tt|' aaptpriikssaa| 305. svAminazcaritaM tasya kasya no vismyaavhm| devAgamena sarvajJo yenAdyApi prdrshyte|| pArzvanAthacarita / For Personal & Private Use Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010 / pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 523 sambandha hai| AptaparIkSA ke svAmimImAMsitaM tat ullekha meM spaSTataH mImAMsita zabda kA prayoga hai, jisase unake vijJa pAThaka bhrama meM nahIM par3a sakate aura turanta jAna sakate haiM ki Apta kI mImAMsA svAmI ne - samantabhadra ne kI hai, unhIM kA vidyAnanda ne ullekha kiyA hai| isI taraha vAdirAja sUri ke svAminazcaritaM ullekha meM bhI devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate ina Age ke vAkyoM dvArA 'devAgama' (AptamImAMsA) kA spaSTa nirdeza hai, ataH yahA~ bhI unake pAThaka bhrama meM nahIM par3a sakate, zloka ke pUrvArdha meM prayukta 'svAmI' pada se phaurana devAgama ke kartA samantabhadra kA jJAna kara leNge| tIsarI bAta yaha hai ki 'sAhitya meM ekAntataH ' svAmI pada kA prayoga samantabhadra ke liye hI nahIM huA hai, vidyAnanda ke pUrvavartI akalaMkadeva ne pAtrakesarI - svAmI yA sImaMdhara-svAmI ke liye bhI usakA prayoga kiyA hai / 306 zvetAmbara - sAhitya meM sudharma - gaNadhara ke liye svAmI pada kA bahuta kucha prayoga pAyA jAtA hai| aura bhI kitane hI AcArya svAmI pada ke sAtha ullikhita milate haiN| svayaM prophesara sAhaba ne AvazyakasUtracUrNi aura zvetAmbarapaTTAvalI meM ullikhita 'vajrasvAmI' nAma ke eka AcArya kA ullekha kiyA hai aura unheM bhI dvAdazavarSIya durbhikSa ke kAraNa dakSiNa ko vihAra karanevAlA likhA hai| yadi dvAdazavarSIya durbhikSa kI bhaviSyavANI karake dakSiNa ko vihAra karane aura svAmI nAmaka upAdhi ke kAraNa vajrasvAmI bhI bhadrabAhu - dvitIya aura samantabhadra se bhinna vyakti nahIM haiM, to phira ina vajrasvAmI kI tIsarI pIr3hI meM honevAle una samantabhadra kA kyA banegA, jinheM pro0 sAhaba ne paTTAvalI ke kathana para Apatti na karake vajrasvAmI kA prapautra - ziSya svIkAra kiyA hai aura samantabhadra tathA sAmantabhadra ko eka bhI batalAyA hai? kyA prapitAmaha ( par3abAbA) aura prapautra (par3apotA ) bhI eka ho sakate haiM? athavA kyA prapautra kI bhaviSyavANI para hI prapitAmaha ne dakSiNa deza ko vihAra kiyA thA? isa para prophesara sA0 ne zAyada dhyAna nahIM diyA / astu, yadi vajrasvAmI bhadrabAhu-dvitIya aura samantabhadra se bhinna haiM aura svAmI pada kA prayoga pAtrakesarI jaise dUsare AcAryoM ke liye bhI hotA rahA hai, to svAmI upAdhi kA 'ekAntataH samantabhadra ke liye hI ' prayukta honA avyabhicarita tathA abhrAnta nahIM kahA jA sakatA aura isaliye 'svAmI' upAdhi ke AdhAra para bhadrabAhu - dvitIya aura samantabhadra ko eka siddha nahIM kiyA jA sktaa| isa prakAra se siddhi kA prayatna bahuta kucha Apatti ke yogya hai| isameM sandeha nahIM ki eka nAma ke aneka vyakti bhI sambhava haiM aura aneka nAmoM-vAlA eka vyakti bhI ho sakatA hai / isI buniyAda para samantabhadra ke bhI aneka nAma ho sakate haiM aura samantabhadra nAma ke aneka vyakti bhI sambhava haiN| parantu, yahA~ 306. dekhie, siddhivinizcaya kA ' hetulakSaNasiddhi' nAma kA chaThA prastAva, likhita prati, pR. 300 / For Personal & Private Use Only Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 prastuta vicAra yaha hai ki AptamImAMsAkAra svAmI samantabhadra aura daza niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu-dvitIya kyA abhinna haiM, eka hI vyakti haiM? isakA ThIka nirNaya hama jitanA adhika ina donoM hI AcAryoM ke sAhitya ke Abhyantara parIkSaNa dvArA kara sakate haiM, utanA dUsare bhinna-kAlIna ullekha-vAkyoM, bAhya-sAdhanoM athavA ghaTanAoM kI kalpanA para se nahIM kara skte| isI ko nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jI ke zabdoM meM yoM kaha sakate haiM ki "dUsare samakAlIna lekhakoM ke dvArA likhI gaI vizvasta sAmagrI ke abhAva meM granthoM ke Antarika parIkSaNa ko adhika mahattva denA satya ke adhika nikaTa pahu~cane kA prazasta mArga hai| Antarika parIkSaNa ke sivAya anya bAhya sAdhanoM kA upayoga to khIMcatAna karake donoM ora kiyA jA sakatA hai tathA loga karate bhI haiN|"307 2.10.2 niyuktikAra bhadrabAhu aura samantabhadra meM saiddhAntika matabheda __ ataH isa nirNaya ke liye bhadrabAhu-dvitIya kI niyuktiyoM aura svAmI samantabhadra kI AptamImAMsAdi kRtiyoM kA antaHparIkSaNa honA Avazyaka hai| samantabhadra kI kRtiyoM meM prophesara sAhaba ratnakaraNDazrAvakAcAra ko nahIM mAnate, parantu mukhtAra zrI paM0 jugalakizora jI ke patra ke uttara meM unhoMne AptamImAMsA ke sAtha yuktyanuzAsana aura svayambhUstotra ko bhI samantabhadra kI kRtirUpa se svIkAra kara liyA hai| aisI hAlata meM samantabhadra ke ina tInoM granthoM ke sAtha niyuktiyoM308 kA anta:parIkSaNa karake maiMne jo kucha anusandhAna evaM nirNaya kiyA hai, use maiM yahA~ pAThakoM ke sAmane rakhatA hU~, jisase pAThaka aura mAnya pro0 sAhaba ina donoM AcAryoM kA apanA-apanA svatantra vyaktitva aura vibhinnasamayavartitva sahaja meM hI jAna sakeMge ki donoM hI AcArya bhinna-bhinna paramparAoM meM hue haiM 2.10.2.1. kramavAda aura yugapadvAda-niyuktikAra bhadrabAhu kevalI bhagavAn ke kevalajJAna aura kevaladarzana kA yugapat (eka sAtha) sadbhAva nahIM mAnate, kahate haiM ki kevalI ke kevaladarzana hone para kevalajJAna aura kevalajJAna hone para kevaladarzana nahIM hotA, kyoMki do upayoga eka sAtha nahIM banate, jaisA ki unakI Avazyakaniyukti kI nimna gAthA (naM0 979) se spaSTa hai 307. dekhie , akalaMka-granthatraya kI prastAvanA / pR. 14 / 308. "bhadrabAhukartRka daza niyuktiyA~ prasiddha haiM aura ye zvetAmbara-paramparA meM prasiddha AcArAMgasUtra, uttarAdhyayanasUtra, AvazyakasUtra Adi AgamasUtroM para likhI gaI haiN| unameM se sUryaprajJaptiniyukti aura RSibhASita-niyukti anupalabdha haiN| oghaniyukti aura saMsaktaniyukti vIra sevAmandira meM nahIM haiN| bAkI 6 niyuktiyoM kA hI antaHparIkSaNa kiyA gayA hai|" lekhk| For Personal & Private Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 525 ____nANaMmi daMsaNaMmi a itto egayarayami uvjuttaa| savvassa kevalissA309 jugavaM do natthi uvogaa|| isameM kahA gayA hai ki 'sabhI kevaliyoM ke, cAhe ve tIrthaMkara kevalI hoM yA sAmAnya kevalI, jJAna aura darzana meM se koI eka hI upayoga eka hI samaya meM hotA hai| do upayoga eka sAtha nahIM hote|' ___ Avazyakaniyukti kI yathAprakaraNa aura yathAsthAna para sthita yaha gAthA aitihAsika dRSTi se bar3e mahattva kI hai aura kitanI hI ulajhanoM ko sulajhAtI hai| isameM tIna bAteM prakAza meM AtI haiM-eka to yaha ki bhadrabAhu-dvitIya kevalI ko jJAna aura darzana upayoga meM se kisI eka meM hI eka samaya meM upayukta batalA kara kramapakSa kA sarvaprathama samarthana evaM prasthApana karate haiN| aura isalie ve hI kramapakSa ke prasthApaka310 evaM pradhAna puraskartA 311 haiN| dUsarI bAta yaha ki bhadrabAhu ke pahile eka hI mAnyatA thI aura vaha pradhAnatayA yugapat-pakSa kI mAnyatA thI, jo digambaraparamparA ke bhUtabali, kundakunda Adi prAcIna AcAryoM ke vAGmaya meM aura zvetAmbara bhagavatIsUtra (5/4) tathA tattvArthabhASya (1/31) meM upalabdha hai aura jisakA ki unhoMne (bhadrabAhu ne) isI gAthA ke uttarArdha meM 'jugavaM do natthi uvaogA' kahakara khaMDana kiyA hai| aura tIsarI bAta yaha ki niyuktikAra bhadrabAhu ke pahale yA unake samaya meM kevalI ke upayogadvaya kA abhedapakSa nahIM thaa| anyathA kramapakSa ke samarthana evaM sthApana aura yugapat-pakSa ke khaNDana ke sAtha hI sAtha abhedapakSa kA bhI ve avazya khaNDana krte| ataH abhedapakSa unake pIche prasthApita huA phalita hotA hai aura jisake prasthApaka siddhasena divAkara hue jAna par3ate haiN| yahI kAraNa hai ki siddhasena kramapakSa aura yugapatpakSa donoM kA sanmatisUtra meM joroM se khaNDana karate haiM aura abhedavAda ko prasthApita karate hai|312 hamAre isa kathana meM jinabhadragaNi-kSamAzramaNa kI vizeSaNacatIgata ve donoM gAthAe~ 313bhI sahAyaka 309. 'kevalissa vi' paatthaantrm| 310. "yadi prajJApanAsUtra pada 30, sUtra 134 ko kramapakSaparaka mAnA jAye, to sUtrakAra kramapakSa ke prasthApaka aura niyuktikAra bhadrabAhu usake sarvaprathama samarthaka mAne jaayeNge|" lekhk| 311. "AcArya haribhadra, abhayadeva aura upAdhyAya yazovijaya ne kramapakSa kA puraskartA jina bhadragaNi-kSamAzramaNa ko batalAyA hai, para jinabhadragaNI jaba svayaM 'aNNe' kahakara kramapakSa ke mAnane-vAle apane kisI pUrvavartI kA ullekha karate haiM (dekhie , vizeSaNavatI, gAthA 184), taba ve svayaM kramapakSa ke puraskartA kaise ho sakate haiM?" lekhk| 312. dekhie , sanmatisUtra 2/4 se 2/31 tk| 313. keI bhaNaMti jugavaM jANai pAsai va kevalI nniymaa| aNNe egaMtariyaM icchaMti suovaeseNaM // 184 // aNNe Na ceva vIsuM daMsaNamicchaMti jinnvriNdss| jaM ci ya kevalaNANaM taM ci ya se darisaNaM viNti|| 185 // vishessnnvtii| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra08 hotI haiM, jinameM 'keI' zabda ke dvArA sarvaprathama yugapatpakSa kA aura 'aNNe' zabda ke dvArA pazcAt kramapakSa aura anta meM dUsare 'aNNe' zabda se abhinnapakSa kA ullekha kiyA hai, jo upayogavAda ke vikAsakrama ko lA detA hai aura umAsvAti, niryuktikAra bhadrabAhu tathA siddhasena divAkara ke samaya kA bhI ThIka nirNaya karane meM khAsa sahAyatA karatA hai| yahA~ eka bAta aura khAsa dhyAna dene yogya hai aura vaha yaha ki digambaraparamparA meM akalaMka ke pahile kisI digambara AcArya ne kramapakSa yA abhedapakSa kA khaNDana nahIM kiyA, kevala yugapatpakSa kA hI nirdeza kiyA hai / 314 pUjyapAda ke bAda akalaMka hI eka aise hue haiM, jinhoMne itara pakSoM-kramapakSa 315 aura abhedapakSa 316 kA spaSTatayA khaMDana kiyA aura yugapatpakSa kA sayuktika samarthana kiyA hai / 317 isase yaha phalita hotA hai ki pUjyapAda ke bAda aura akalaMka ke pahale kramapakSa aura abhedapakSa paidA huye tathA niyuktikAra bhadrabAhu aura jinabhadragaNi- kSamAzramaNa tathA akalaMka kA madhyakAla abhedapakSa ke sthApana aura isake pratiSThAtA (siddhasena) kA honA cAhiye / 318 isakA spaSTa khulAsA isa prakAra hai zvetAmbaraparamparA meM kevalI ke kevalajJAna aura kevaladarzanopayoga ke sambandha meM tIna pakSa haiM - 1. kramapakSa, 2. yugapatpakSa aura 3. abhedapakSa / kucha AcArya aise haiM jo kevalI ke jJAna aura darzanopayoga ko kramika mAnate haiM aura kucha AcArya aise haiM jo donoM ko abhinna (eka) mAnate haiM / 319 kintu digambarasampradAya meM kevala eka hI pakSa hai aura vaha hai yaugapadya kA / AcArya bhUtabali ke SaTkhaNDAgama se lekara aba taka ke upalabdha samasta digambara vADmaya meM yaugapadya-pakSa hI eka svara se svIkAra kiyA gayA hai, 320 pratyuta akalaMkadeva 314. isa bAta ko zvetAmbara vidvAn zraddheya paNDita sukhalAla jI bhI svIkAra karate haiN| dekhie, 'jJAnabindu' / prastA/ pR. 55 / 315. dekhie, aSTazatI / kArikA 101 kI vRtti aura tattvArtharAjavArtika 6 / 13/8 316. dekhie tattvArtharAjavArtika 10 / 14-16 / 317. dekhie, vahI 6 / 10 / 12 / 318. " zraddheya paM0 sukhalAla jI ne jo siddhasena se bhI pahale abhedapakSa kI sambhAvanA kI hai ( jJAnabindu / prastA. / pR. 60) vaha vicAraNIya hai, kyoMki usameM kitanI hI ApattiyA~ upasthita hotI haiN|" lekhaka / 319. dekhie, phuTanoTa 313 meM ullikhita vizeSaNavatI kI 184, 185 nambara kI gAthAe~ / 320. yathA ka- 'sayaM bhayavaM uppaNNaNANadarisI sa 44 jANadi savvaloe savvajIve savvabhAve sammaM samaM passadi / " SaTkhaNDAgama / pu. 13 / 5,5,82/pR.346 / For Personal & Private Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 527 ne to kramapakSa321 aura abhedapakSa322 kA khaNDana bhI kiyA hai aura yugapatpakSa ko mAnya rakhA hai| itanA hI nahIM, kintu kramapakSa mAnanevAloM ko kevalyavarNavAdI taka kahA hai|323 itanA prAsaGgika kahane ke bAda aba maiM niyuktikAra bhadrabAhu kI uparyukta gAthA se virodha prakaTa karanevAle samantabhadra ke AptamImAMsA aura svayaMbhUstotra-gata una vAkyoM ko rakhatA hU~ , jinameM kevalI ke jJAna aura darzana upayoga ke yaugapadya kA kathana kiyA hai "tattvajJAnaM pramANaM te yugptsrvbhaasnm|" AptamImAMsA /101 / "nAtha yugapadakhilaM ca sadA, tvamidaM tlaamlkvdvivedith|" svayambhUstotra/129 / kha- jugavaM vaTTai NANaM kevalaNANissa daMsaNaM ca thaa| diNayarapayAsatApaM jaha vaTTai taha muNeyavvaM // 160 // niyamasAra ga- passadi jANadi ya tahA tiNNi vi kAle sapajjae svve| taha vA logamasesaM passadi bhayavaM vigdmoho||2135 // bhAve sagavisayatthe sUro jugavaM jahA pyaasei| savvaM vi tadhA jugavaM kevalaNANaM pyaasedi|| 2136 // bhgvtii-aaraadhnaa| gha- "sAkAraM jJAnamanAkAraM drshnmiti| tacchadmastheSu krameNa vartate, nirAvaraNeSu yugpt|" sarvArthasiddhi /2/9 / Ga- "jAnan pazyan samastaM smmnuprtm|" pUjyapAda-siddhabhakti / 4 / ca- "AvaraNAtyantasaMkSaye kevalini yugapatkevalajJAnadarzanayoH sAhacaryaM bhAskare pratApa prkaash-saahcryvt|" tattvArtharAjavArtika 6/10/12 / cha- daMsaNapuvvaM NANaM chadamatthANaM Na doNNi uvogaa| jugavaM jamhA kevaliNAhe jugavaM tu te do vi|| 44 // drvysNgrh| 321. "tajjJAnadarzanayoH kramavRtau hi sarvajJatvaM kAdAcitkaM syaat|" aSTazatI / kArikA 101 / 322. "tatra jJAnameva darzanamiti kevalino'tItAnAgatadarzitvamayuktam? tanna, kiM kAraNaM? nirAvara nntvaat| yathA bhAskarasya nirastaghanapaTalAvaraNasya yatra prakAzastatra pratApaH yatra ca pratApastatra prkaashH| tathA nirAvaraNasya kevalibhAskarasyAcintyamAhAtmyavibhUtivizeSasya yatra jJAnaM tatrAvazyaM darzanaM yatra ca darzanaM tatra ca jnyaanm| kiMca tdvtprvRtteH| yathA hi asadbhUtamanupadiSTaM ca jAnAti tathA pazyati kimatra bhavato hIyate? kiMca viklpaat|--- iti siddhaM kevalinastrikAlagocaraM drshnm|" tattvArtharAjavArtika / 6 / 10 /14-16 / / 323. "kAlabhedavRttajJAnadarzanAH kevalina ityAdivacanaM kevlissvvrnnvaadH|" vhii/6/13|8| For Personal & Private Use Only Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 ina donoM jagaha spaSTatayA kahA gayA hai ki "he jinendra! ApakA jJAna eka sAtha samasta padArthoM ko prakAzita karatA hai|" "Apane samasta carAcara jagat ko hastAmalakavat (hAtha meM rakkhe hue A~vale kI taraha) yugapat-(eka sAtha) jAnA hai aura yaha jAnanA ApakA sadA arthAt nitya aura nirantara hai| aisA koI bhI samaya nahIM, jaba Apa saba padArthoM ko yugapat na jAnate hoN|" pAThaka dekheMge ki yahA~ samantabhadra ne yugapatpakSa kA joroM se samarthana kiyA hai| unake yugapat, akhilaM ca sadA aura talAmalakavat saba hI pada sArthaka aura khAsa mahattva ke haiN| unakA yugapatpakSa kA samarthana karanevAlA 'sadA' zabda to khAsa taura se dhyAna dene yogya hai, jo prakRta viSaya kI prAmANikatA kI dRSTi se aura aitihAsika dRSTi se apanA khAsa mahattva rakhatA hai aura jisakI upekSA nahIM kI jA sktii| vaha spaSTatayA kevalI ke kramika jJAna-darzana kA virodha karatA hai aura yaugapadyavAda kA prabala samarthana karatA hai| kyoMki jJAna-darzana kI kramika dazA meM jJAna ke samaya darzana aura darzana ke samaya jJAna nahIM rhegaa| aura isaliye koI bhI jJAna sadAkAlIna zAzvata nahIM bana skegaa| zraddheya paM0 sukhalAla jI ne bhI 'jJAna-bindu' kI prastAvanA (pR0 55) meM kevala AptamImAMsA ke ukta ullekha ke AdhAra para samantabhadra ko ekamAtra yaugapadyapakSa kA samarthaka batalAyA hai| isa mAnyatAbheda se niyuktikAra bhadrabAhu aura AptamImAMsAkAra samantabhadra meM sahaja hI pArthakya sthApita ho jAtA hai| yadi bhadrabAhu aura samantabhadra eka hote to niyukti meM kramavAda kA sthApana aura yugapadvAda kA khaNDana tathA AptamImAMsA meM yugapadvAda kA kathana aura phalitarUpeNa kramikavAda kA khaNDana dRSTigocara na hotaa| ataH spaSTa hai ki samantabhadra aura niyuktikAra bhadrabAhu abhinna nahIM haiM, bhinnabhinna vyakti haiN| 2.10.2.2. tIrthaMkaroM kI savastra pravrajyA aura nirvastra pravrajyA niyuktikAra bhadrabAhu ne zvetAmbarIya AgamoM kI mAnyatAnusAra caubIsoM tIrthaMkaroM ko eka vastra se pravrajita honA mAnA hai, jaisA ki unakI nimna gAthA se spaSTa hai savve'vi egadUseNa NiggayA jiNavarA cuvviisN| na ya nAma aNNaliMge no gihiliMge kuliMge vaa|| 227 // aav.niryu.| isa gAthA meM batalAyA gayA hai ki sabhI RSabha Adi mahAvIra paryanta caubIsoM tIrthaMkara eka dUSya (eka vastra) ke sAtha dIkSita hue| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 529 yahA~ bhadrabAhu tIrthaMkaroM ke bhI eka vastrarUpa upadhi324 rakhane kA ullekha karate haiM, anya sAdhuoM kI to bAta hI kyaa| para isake viparIta samantabhadra kyA kahate haiM, ise bhI pAThaka dekheM ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM na sA tatrArambho'styaNurapi ca ytraashrmvidhau| tatastatsiddhayarthaM paramakaruNo granthamubhayaM bhavAnevAtyAkSIna ca vikRtvessopdhirtH|| 119 // sv.sto.| yahA~ kahA gayA hai ki "he nami jina! prANiyoM kI ahiMsA (unakA ghAta nahIM karanA pratyuta unakI rakSA karanA) lokavidita paramabrahma hai (ahiMsA sarvotkRSTa AtmA arthAt paramAtmA hai)| vaha ahiMsA usa sAdhuvarga meM kadApi nahIM bana sakatI hai, jahA~ aNumAtra bhI AraMbha hai| isIlie he parama kAruNika! Apane usa paramabrahma-svarUpa ahiMsA kI siddhi ke liye ubhaya prakAra ke grantha kA (parigraha kA) tyAga kiyA aura vikRta veSa-asvAbhAvika veSa (bhasmAcchadanAdi rUpa meM) tathA upadhi (vastra yA AbharaNAdi) meM Asakta nahIM hue|" - jahA~ bhadrabAhu niyukti meM tIrthaMkaroM ke ubhaya parigraha ko chor3a dene para bhI unake pIche eka vastra rakhane kA suspaSTa vidhAna karate haiM, vahA~ samantabhadra ubhaya parigraha ke chor3a dene aura aNumAtra bhI AraMbha kA kAma na rakhane kI vyavasthA karate haiN| sAtha hI nagnaveSa ke viruddha vastrAdi dhAraNa ko vikRtaveSa aura upadhi325 kA dhAraNa batalAkara usakA niSedha karate haiM aura unakI yaha mAnyatA svayaMbhUstotra ke hI nimnavAkya se aura bhI spaSTa ho jAtI hai vapurbhUSA-veSa-vyavadhira-hitaM zAntakaraNaM yataste saMcaSTe smr-shr-vissaatngk-vijym| vinA bhImaiH zastrairadayahRdayAmarSavilayaM tatastvaM nirmohaH zaraNamasi naH shaantinilyH|| 120 // sv.sto.| 324. yahA~ A. haribhadra kI TIkA draSTavya hai-"sarve'pi ekadUSyeNa ekavastreNa nirgatAH jina varAzcaturviMzati:--- kiM punaH tanmatAnusAriNo na sopadhayaH? tatazca ya upadhirAsevito bhagavadbhiH sa sAkSAdevoktaH ya punarvinayebhyaH sthavirakalpikAdibhedabhinnebhyo'nujJAtaH sa khalu api zabdAt jJeya iti|" Avazyakaniyukti / gA.227 / 325. bhadrabAhu ko bhI 'upadhi' kA artha vastra vivakSita hai| yathA-"appattecciya vAsaM savvaM uvahi dhuvaMti jynnaae|" piMDaniyukti /26 / "patte dhovaNa kAle uvahiM vIsAmae saahuu|" piMDaniyukti / 18 / "vAsAsu adhovaNe dosaa|" piMDaniyukti / 25 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 isameM namijina kI stuti karate hue batalAyA hai ki "he bhagavan! ApakA zarIra bhUSA-AbhUSaNa, veSa (bhasmAcchAdanAdi liGga) aura vyavadhi (vastra) se rahita hai aura vaha isa bAta kA sUcaka hai ki ApakI samasta indriyA~ zAnta ho cukI haiM athavA isIliye vaha zAnti kA kartA hai| loga Apake isa svAbhAvika zarIra ke yathAjAta nagnarUpa ko dekhakara na to vAsanAmaya rAgabhAva ko prApta hote haiM aura na Apake zarIra para AbhUSaNAdi ke abhAva ko dekhakara dviSTa, lubhita athavA khinna hI hote haiN| kyoMki dveSa-lobhAdi ke kAraNabhUta AbharaNAdi haiN| ataH ve Apake isa nirmama ADaMbarAdivihIna zarIra ko dekhakara Apase 'vItarAgamaya' zAnti ko prApta karate haiN| aura Apa kA yaha vastrAdihIna zarIra kaThora astra-zastroM ke binA hI kAmadeva para kiye gaye pUrNa vijaya ko aura nirdayI krodha ke abhAva ko bhI bhale prakAra prakaTa karatA hai|" yahA~ vapurbhUSAveSavyavadhirahitaM aura smarazaraviSAtaGkavijayaM ye do pada khAsa taura se dhyAna dene yogya haiM, jo batalAte haiM ki jinendra kA vastrAdi se anAcchAdita arthAt nagna zarIra hai aura vaha kAmadeva para kiye gaye vijaya ko ghoSita karatA hai| anagna zarIra se kAmadeva para prApta vijaya prAyaH prakaTa nahIM ho sktii| vahA~ vikAra (liGgaspandanAdi) chipA huA raha sakatA hai aura vikArahetu milane para usameM vikRti (brahmaskhalana) paidA hone kI pUrI sambhAvanA hai| cunAMce bhUSAdihIna jinendra kA zarIra isa bAta kA pratIka hai ki vahA~ kAmarUpa moha nahIM rahA, isIliye samantabhadra ne 'tatastvaM nirmohaH' zabdoM ke dvArA jinendra ko 'nirmoha' kahA hai| aisI hAlata meM yaha spaSTa hai ki samantabhadra jinendroM ko vastrAdirahita batalAte haiM aura bhadrabAhu unake eka vastra ke rakhane kA ullekha karate haiM, jo zvetAmbarIya AcArAMga Adi sUtroM ke anukUla hai| itanA hI nahIM, piMDaniyukti meM 'paraseya --- cIradhovaNaM ceva' (gA.23) zabdoM dvArA vastra prakSAlana kA vidhAna, usake varSAkAla ko chor3akara zeSakAla meM dhone ke doSa aura 'vAsAsa adhovaNe dosA' (piM0 ni0 25) zabdoM dvArA aprakSAlana meM doSa bhI batalAte haiN| kyA yaha bhI samantabhadra ko vivakSita hai? yadi hA~, to unhoMne jo yaha pratipAdana kiyA hai ki 'jisa sAdhuvarga meM alpa bhI Arambha hogA, vahA~ ahiMsA kA kadApi pUrNa pAlana nirvAha nahIM ho sakatA, ahiMsArUpa paramabrahma kI siddhi nahIM ho sakatI hai' (na sA tatrArambho'styaNurapi ca yatrAzramavidhI ), taba isake kyA mAyane haiM? kyA unake ukta kathana kA kucha bhI mahattva nahIM hai aura unake aNu, api zabdoM kA prayoga kyA yoM hI hai? kintu aisA nahIM hai, isa bAta ko unakI prakRti aura pravRtti spaSTa batalAtI hai| anyathA tatastatsiddhyarthaM paramakaruNo granthamubhayaM yaha na khte| isa mAnyatAbheda se bhI samantabhadra aura bhadrabAhu eka nahIM ho skte| ve vAstava meM bhinna-bhinna vyakti haiM aura judI-judI do paramparAoM meM hue haiN| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya /531 2.10.2.3. AbhUSaNoM se jinendrapUjA kA vidhAna evaM niSedha-bhadrabAhu ne sUtrakRtAGga-niyukti (gA. 84) meM stutinikSepa ke cAra bheda karake Agantuka (Upara se paricArita) AbhUSaNoM ke dvArA jinendra kI stuti karane ko dravyastuti kahA hai thuiNikkhevo cauhA AgaMtuabhUSaNehiM dvvthuii| bhAve saMtANa guNANa kittaNA je jahiM bhnniyaa|| 84 // yahA~ tIrthaMkaradeva ke zarIra para AbhUSaNoM kA vidhAna kiyA hai aura kahA gayA hai ki jo Agantuka bhUSaNoM se stuti kI jAtI hai vaha dravyastuti hai aura vidyamAna kathAyogya guNoM kA kIrtana karanA bhAvastuti hai| lekina samantabhadra svayaMbhUstotra meM isase viruddha hI kahate haiM aura tIrthaGkara ke zarIra kI AbhUSaNa, veSa aura upadhi-rahitarUpa se hI stuti karate haiM, jaisA ki pUrvollikhita vapurbhUSAveSavyavadhirahitaM vAkya se spaSTa hai| isI svayaMbhUstotra meM eka dUsarI jagaha bhI tIrthaMkaroM kI AbhUSaNAdi-rahitarUpa se hI stuti kI gaI hai aura unake rUpa ko bhUSaNAdi-hIna prakaTa kiyA hai bhUSAveSAyudhatyAgi vidyaadmdyaaprm| rUpameva tavAcaSTe dhIra dossvinigrhm|| 94 // isameM batalAyA hai ki "bAhya meM AbhUSaNoM, veSoM tathA AyudhoM (astra-zastroM) se rahita aura Abhyantara meM vidyA tathA indriyanigraha meM tatpara ApakA rUpa hI Apake nirdoSapane ko jAhira karatA hai| jo bAhya meM bhUSaNoM, veSoM, aura AyudhoM se sahita haiM aura Abhyantara meM jJAna tathA indriya nigraha meM tatpara nahIM haiM, ve avazya sadoSa haiN|" yahA~ samantabhadra zarIra para ke bhUSaNAdi ko spaSTatayA doSa batalA rahe haiM aura unase virahita zarIra ko hI 'doSoM kA vinigrahakartA', doSa-vijayI (nirdoSa) ThaharAte haiM, anyathA nhiiN| lekina bhadrabAhu , apanI paramparAnusAra bhUSaNoM ke dvArA unakI stuti karanA batalAte haiM aura unake zarIra para bhUSaNoM kA sadbhAva mAnate haiN| yaha matabheda bhI niyuktikAra bhadrabAhu aura svayaMbhUstotra ke kartA svAmI samantabhadra ke eka vyakti hone meM bAdhaka hai| 2.10.2.4. muni ko kambaladAna kA vidhAna evaM niSedha-bhadrabAhu , muni ko 'kaMbala'-rUpa upadhi kA dAna karane kA vidhAna karate haiM aura usase usI bhava se mokSa jAne kA ullekha karate haiN| dekhiye, Avazyakaniyukti kI yaha gAthA tillaM tegicchasuo kaMbalagaM caMdaNaM ca vaanniyo| dAuM abhiNikkhaMto teNeva bhaveNa aNtgo|| 174 // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra08 jaba ki samantabhadra , muni ko ubhaya grantha kA tyAgI honA anivArya aura Avazyaka batalAte haiM, usa ke binA 'samAdhi'-AtmadhyAna nahIM bana sakatA hai, kyoMki pAsa meM koI grantha hogA to usake saMrakSaNAdi meM citta lagA rahane se AtmadhyAna kI ora manoyoga nahIM ho sktaa| isIliye ve kahate haiM ki samAdhitantrastadupopapattaye dvayena nairgranthyaguNena caayujt|| 16 // sv.sto.| arthAt he jinendra! Apa AtmadhyAna meM lIna haiM aura usa AtmadhyAna kI prApti ke liye hI bAhya aura Abhyantara donoM nirgranthatA-guNoM se yukta hue haiN| 2.10.2.5. kevalI ke dvArA tIrthaMkara ko praNAma kA vidhAna evaM niSedhaniyuktikAra bhadrabAhu kahate haiM ki kevalI tIrthaGkara ko praNAma karate haiM aura tIna pradakSiNA dete haiM kevaliNo tiuNa jiNA titthapaNAmaM ca maggao tss||559|| aav.niyu.| niyuktikAra ke sAmane jaba prazna AyA ki kevalI to kRtakRtya ho cuke, ve kyoM tIrthaGkara ko praNAma aura pradakSiNA deMge? to ve isa prazna kA samAdhAna karate hue kahate haiM tappuvviyA arahayA pUdRyapUtA ya viNayakammaM c| kayakicco vi jaha kahaM kahae Namae tahA titthaM // 560 // aav.niyu.| lekina samantabhadra aisA nahIM khte| ve kahate haiM ki jo hitaiSI haiM (apanA hita cAhate haiM), abhI jinakA pUrA hita sampanna nahIM huA hai aura isalie jo akRtakRtya haiM, ve hI tIrthaGkara kI stuti, vaMdanA, praNAma Adi karate haiM 1. bhavantamAryAH praNatA hitaissinnH| svayambhUstotra / 65 / 2. stutyaM stuvanti sudhiyaH svhitaiktaanaaH| svayambhUstotra /85 / 3. svArthaniyatamanasaH sudhiyaH praNamanti mantramukharA mhrssyH| svayambhUstotra / 124 / aisI dazA meM samantabhadra aura bhadrabAhu donoM eka nahIM ho skte| 2.10.2.6. pArzvanAtha para upasarga amAnya evaM mAnya-bhadrabAhu AcArAMganiyukti meM varddhamAna tIrthaGkara ke tapaHkarma (tapazcaryA) ko to sopasarga prakaTa karate haiM, kintu zeSa tIrthaGkaroM ke, jinameM pArzvanAtha bhI haiM, tapaHkarma ko nirupasarga hI batalAte haiM savvesiM tavokammaM niruvasaggaM tu vaNiyaM jinnaannN| navaraM tu vaddhamANassa sovasaggaM muNeyavvaM // 276 // For Personal & Private Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 533 zvetAmbara mAnyatA hai326 ki bhagavAn mahAvIra kuNDagrAma se nikalakara jaba dina asta hote karmAra grAma pahuMce, to vahA~ una para bar3e bhayAnaka aura bIbhatsa upadrava evaM upasarga kiye gye| AgamasUtroM meM 327 bhagavAn mahAvIra para huye ina upasargoM kA bahuta bhayAnaka citra khIMcA gayA hai| kyA tiryaJca, kyA manuSya aura kyA deva dAnava, sabane una para mahAn upasarga kiye| bAraha varSa, chaha mahIne aura 15 dina taka ina upasargoM ko sahate rahe, phira unheM kevalajJAna huaa| bhagavAn mahAvIra ke upasargoM kA itanA bIbhatsa varNana karate hue bhI bhagavAn pArzvanAtha ke upasargoM kA sUtroM meM yA niyukti meM koI ullekha taka nahIM hai, jaba ki samantabhadra isase viruddha hI varNana karate haiN| ve svayaMbhUstotra meM pArzvanAtha ke una bhayaMkara upasargoM kA spaSTa aura vistRta vivecana karate haiM, jo digambaraparamparA ke sAhitya meM bahulatayA upalabdha haiM,328 yahA~ taka ki bhagavAn pArzvanAtha kI phaNAviziSTa pratimA bhI usI kA pratIka hai, kintu bhagavAn mahAvIra ke stavana meM una upasargoM kA, jinakA zvetAmbarIya AgamasUtroM meM vistRta varNana hai aura niyukti meM jinakA suspaSTa vidhAna evaM samarthana bhI hai, koI ullekha taka nahIM karate haiN| svayaMbhUstotra ke una zlokoM ko nIce prakaTa kiyA jAtA hai, jinameM bhagavAn pArzvanAtha ke bhayAnaka upasargoM kA spaSTa citraNa kiyA gayA hai aura isalie samantabhadra ne unake hI tapaHkarma ko sopasarga batAyA hai, varddhamAna ke nahIM tamAlanIlaiH sadhanustaDidguNaiH prkiirnnbhiimaashnivaayuvRssttibhiH| balAhakairvairivazairupadruto mahAmanA yo na cacAla yogtH|| 131 // bRhatphaNAmaNDalamaNDapena yaM sphurttdditpinggrucopsrginnm| jugUha nAgo dharaNo dharAdharaM virAgasandhyAtaDidambudo ythaa|| 132 // svayoganistrizanizAtadhArayA nizAtya yo durjymohvidvissm| avApadArhantyamacintyamadbhutaM trilokapUjAtizayAspadaM pdm|| 133 // pAThaka dekhiye, samantabhadra ne bhagavAn pArzvanAtha ke Upara unake pUrvabhava ke vairI kamaTha ke jIva ke dvArA kiye gaye upasargoM kA kitane bhayAnaka rUpa meM varNana kiyA 326. "tathA ca kuNDagrAmAnmuhUrtazeSe divase karmAragrAmamApa, tatra ca bhagavAnita Arabhya nAnAvidhA bhigrahopeto ghorAn parISahopasargAnadhisahamAno mahAsattvatayA mlecchAnapyupazamaM nayan dvAdaza varSANi sAdhikAni chadmastho maunavratI tpshckaar|" AcArAMga/zIlAMkAcArya-TIkA/pR.273 / 327. dekhie , AcArAMgasUtra / pR. 273 se 283, sUtra 46 se 93 tk| 328. prasiddha dhavalATIkAkAra vIrasenAcArya bhI bhagavAn pArzvanAtha kA maMgalAbhivAdana sakalopasargavijayI rUpa se karate haiM sayalovasaggaNivahA saMvaraNeNeva jassa phittuNti| phAsassa tassa NamiuM phAsaNuyoaM pruuvemo|| Sa.khaM./ pu.13/ pR.1| For Personal & Private Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra08 hai, jinakA ki bhadrabAhu ne apanI niyukti meM nAmollekha taka nahIM kiyA, pratyuta pArzvanAtha ke tapaHkarma (tapazcaryA) ko nirupasarga hI batalAyA hai| yadi niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka hote, to aisA spaSTa viruddha kathana unakI lekhanI se kadApi prasUta na hotaa| ina saba viruddha kathanoM kI maujUdagI meM yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai ki samantabhadra aura bhadrabAhu eka nahIM haiM, do vyakti haiM aura ve kramazaH digambara aura zvetAmbara do vibhinna paramparAoM meM hue haiN| maiM samajhatA hU~ ki niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra ko pRthak-pRthak vyakti siddha karane ke liye uparyukta thor3e se pramANa paryApta haiN| jarUrata hone para aura bhI prastuta kiye jA skeNge| 2.10.3. kAlabheda samantabhadra aura bhadrabAhu ko pRthak siddha karane ke bAda aba maiM inake bhinna samaya-vartitva ke sambandha meM bhI kucha kaha denA cAhatA huuN| samantabhadra, dignAga (345-425 I0) aura pUjyapAda (450 I0) ke pUrvavartI haiM,329 yaha nirvivAda hai| bauddhatArkika nAgArjuna (181 I0)330 ke sAhitya ke sAtha samantabhadra ke sAhitya kA antaHparIkSaNa331 karane para yaha mAlUma hotA hai ki samantabhadra para nAgArjuna kA tAjA prabhAva hai, isalie ve nAgarjuna ke samakAlIna yA kucha hI samaya bAda ke vidvAn haiN| ataH samantabhadra ke samaya kI uttarAvadhi to dignAga kA samaya hai aura pUrvAvadhi nAgArjuna kA samaya hai| arthAt samantabhadra kA samaya dUsarI-tIsarI zatAbdI hai, jaisI ki jainasamAja kI Ama mAnyatA hai|332aur prophesara sAhaba bhI ise svIkAra karate haiN| ataH samantabhadra ke samaya-sambandha meM isa samaya aura adhika vicAra karane kI jarUrata nahIM hai| aba niyuktikAra bhadrabAha ke samaya-sambandha meM vicAra kara lenA caahie| sva0 zvetAmbara muni vidvAn zrI caturavijaya jI ne 'zrI bhadrabAhu svAmI' zIrSakavAle apane eka mahattvapUrNa evaM khojapUrNa lekha meM 333 aneka pramANoM dvArA yaha siddha kiyA hai 329. dekhie , 'samantabhadra aura dignAga meM pUrvavartI kauna?'/ 'anekAnta'/ varSa 5 / kiraNa 12 / 330. dekhie , tattvasaMgraha kI bhUmikA LXVII, vAdanyAya meM 250 I0 diyA hai| 331. aprakAzita 'nAgArjuna aura samantabhadra' zIrSaka merA (prastuta lekha ke lekhaka kA) lekh| 332. dekhie , 'svAmI smntbhdr'| 333. "mUla lekha gujarAtI bhASA meM hai aura vaha 'AtmAnanda janma zatAbdI grantha' meM prakaTa huA thA tathA hindI-anuvAdita hokara 'anekAnta'/ varSa 3/kiraNa 12 meM prakAzita huA hai|" lekhk| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra08 AcArya kundakunda kA samaya / 535 ki "niyuktikAra bhadrabAhu vikrama kI chaThI zatAbdI meM ho gaye haiN| ve jAti se brAhmaNa the, prasiddha jyotiSI varAhamihara inakA bhAI thaa| --- niyuktiyA~ Adi sarva kRtiyA~ inake buddhivaibhava se utpanna huI haiN| --- varAhamihira kA samaya IsA kI chaThI zatAbdI (505 se 581 I0 taka) hai| isase bhadrabAhu kA samaya bhI chaThI zatAbdI nirvivAda siddha hotA hai|" __ maiM pahile yaha kaha AyA hU~ ki bhadrabAhu ne kevalI ke upayoga ke kramavAda kA prasthApana kiyA hai aura yugapadvAda kA khaNDana kiyA hai| IsA kI pA~cavIM aura vikrama kI chaThI zatAbdI ke vidvAn AcArya pUjyapAda ne apanI sarvArthasiddhi (2/9) meM yugapadvAda kA samarthana mAtra kiyA hai, para kramavAda ke sambandha meM kucha bhI nahIM likhaa| yadi kramavAda inake pahile pracalita ho cukA hotA, to ve isakA avazya Alocana karate, jaisA ki pUjyapAda ke uttaravartI akalaMkadeva ne kramavAda kA khaNDana kiyA hai aura yugapadvAda kA hI samarthana kiyA hai| isase bhI mAlUma hotA hai ki niyuktikAra IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke bAda ke vidvAn haiN| udhara niyuktikAra ne siddhasena ke abhedavAda kI koI AlocanA nahIM kI, sirpha yugapadvAda kA hI khaNDana kiyA hai| isalie inakI uttarAvadhi siddhasena kA samaya hai, arthAt sAtavIM zatAbdI hai| isa taraha niyuktikAra kA vaha samaya prasiddha hotA hai, jo zrI muni caturavijaya jI ne batalAyA hai| arthAt chaThI zatAbdI inakA samaya hai| aisI hAlata meM niyuktikAra bhadrabAhu uparyukta ApattiyoM ke rahate hue dUsarI-tIsarI zatAbdI ke vidvAn svAmI samantabhadra ke samakAlIna kadApi nahIM ho sakate, samantabhadra ke sAtha unake ekavyaktitva kI bAta to bahuta dUra kI hai| aura isalie prophesara sAhaba ne vIra nirvANa se 609 varSa ke pazcAt nikaTa meM hI arthAt dUsarI zatAbdI meM niyuktikAra bhadrabAhu ke hone kI jo kalpanA kara DAlI hai, vaha kisI taraha bhI ThIka nahIM hai| AzA hai prophesara sA0 ina saba pramANoM kI rozanI meM isa viSaya para phira se vicAra karane kI kRpA kreNge| (koThiyA jI kA lekha smaapt)| isa prakAra paM0 paramAnanda jI zAstrI, paM0 (DaoN0) darabArIlAla jI koThiyA tathA prastuta grantha ke lekhaka dvArA upasthita kiye gaye pracura pramANoM aura yuktiyoM se siddha ho jAtA hai ki pro0 hIrAlAla jI jaina ne nAmasAmya ke kAraNa jo tuSamAsa-ghoSaka digambara zivabhUti (bhAvapAhuDa, 53), yuvatijanaveSTita bhAvazramaNa digambara zivakumAra (bhAvapAhuDa, 51) bhagavatI-ArAdhanA ke kartA digambara zivArya tathA kalpasUtra-sthavirAvalI meM ullikhita zvetAmbara zivabhUti, ina cAra ko eka hI vyakti batalAyA hai, vaha sarvathA kapolakalpita hai| isI prakAra jo digambara bhadrabAhu-dvitIya evaM samantabhadra tathA zvetAmbara bhadrabAhu-dvitIya evaM sAmantabhadra ina cAra ko bhI abhinna vyakti ghoSita kiyA hai, vaha For Personal & Private Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010 / pra0 8 bhI nirI kapolakalpanA hai| ye sabhI eka nahIM, apitu bhinna-bhinna vyakti haiM, kyoMki inake sampradAya bhinna-bhinna haiM, inakI mAnyatAe~ bhinna-bhinna haiM aura inake samaya bhinnabhinna hai| isalie inheM eka mAnakara kundakunda kI jo guruparamparA, tathA unake dvArA digambaramata ke pravartana kA jo ghaTanA krama batalAyA hai vaha pUrNataH managar3haMta hai / ataH yaha tathya yathAvat pratiSThita rahatA hai ki digambarajaina - paramparA bhagavAn RSabhadeva ke yuga se calI A rahI hai| AcArya kundakunda isI digambarajaina - paramparA ke atyanta yazasvI AcArya the| sAhityika aura zilAlekhIya pramANoM se unakA samaya IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha se lekara Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha taka siddha hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama prakaraNa anya viruddha matoM kA nirasana bra0 bhUrAmala jI kA mata AcArya kundakunda ne bodhapAhuDa kI pUrvoddhRta gAthAoM (61-62) meM svayaM ko zrutakevalI bhadrabAhu kA ziSya batalAyA hai aura unheM gamakaguru sambodhita kara unakA jayakAra kiyA hai| isa AdhAra para kucha vidvAn unheM zrutakevalI bhadrabAhu kA sAkSAt ziSya mAnane ke pakSa meM haiN| pUjya bra0 bhUrAmala jI zAstrI (digambara jainAcArya jJAnasAgara jI) ne bhI aisA hI mAnA hai| isake samarthana meM unhoMne bodhapAhuDa kI pUrvoddhRta gAthAoM ke atirikta zravaNabelgola ke zilAlekha se pramANa uddhRta kiyA hai| unhoMne likhA hai-"ensAiklopIDiyA oNpha rilIjana' meM likhA huA hai ki samrATa candragupta vIrasaMvat 290 se pahale saMsAra se virakta hokara maisUra prAnta meM zravaNabelagolA para jinadIkSA se dIkSita ho kara svarga gaye evaM svAmI bhadrabAhu aura maurya samrATa candragupta kA guruziSyasambandha zilAlekha naM04, zilAlekha naM06, zilAlekha naM07 se bhI spaSTa hai| aura jaba candragupta ke guru prathama bhadrabAhu haiM, to ve hI zrI kundakunda ke bhI guru hote haiM, yaha bAta zilAlekha naM0 5 yA naM0 108 se to bilakula hI spaSTa ho jAtI hai tadanvaye zuddhamatipratIte smgrshiilaamlrtnjaale| abhUdyatIndro bhuvi bhadrabAhuH payaHpayodhAviva puurnncndrH|| 6 // bhadrabAhuragrimaH samagrabuddhisampadA zuddhasiddhazAsanaM sushbdbndhsundrm| iddhavRttasiddhiratra baddhakarmabhittapo vRddhivarddhitaprakIrtiruddadhe mhrddhikH|| 7 // yo bhadrabAhuH zrutakevalInAM munIzvarANAmiha pshcimo'pi| apazcimo'bhUdviduSAM vinetA srvshrutaarthprtipaadnen|| 8 // tadIyaziSyo'jani candraguptaH smgrshiilaantdevvRddhH| viveza yttiivrtpHprbhaav-prbhuutkiirtirbhuvnaantraanni|| 9 // tadIyavaMzAkarataH prasiddhAdabhUdadoSA ytirtnmaalaa| babhau ydntrmnnivnmuniindrsskunnddkundoditcnndddnnddH|| 10 // jai.zi.saM./mA. ca. / bhA.1 / le.kra.108 (258) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra09 "arthAt zrI mahAvIra svAmI kI paramparA meM eka bhadrabAhu hue, jo ki sampUrNa zruta ke pAragAmI hue| unhIM kA ziSya candragupta huA aura unhIM ke prasiddha vaMza yAnI saMgharUpa khAni meM se utpanna hue munirUpa ratnoM kI nirdoSa mAlA thI, yAnI bhadrabAhu svAmI kA jo kucha jitanA bhI zuddha muniyoM kA saMgha thA, svAmI kundakundAcArya unhIM meM ke eka camakIle ratna the| bhadrabAhu svAmI ke hI ziSyoM meM se eka kundakunda bhI the, aisA spaSTa hai, kyoMki yahA~ para yatiratnamAlA'bhUt aisA pada hai, jisakA artha hotA hai-jo yatirUpa ratnoM kI paMkti thii| tathA yadantarmaNivat arthAt 'usI meM bahumUlyamaNi kI taraha' aisA artha hotA hai| ataH zrI kundakunda bhI svAmI bhadrabAhu ke sAkSAt ziSyoM meM se the, isameM koI sandeha nahIM raha jaataa|" ('svAmI kundakunda aura sanAtana jaina dharma'/ pRSTha 20-21) / nirasana DaoN0 e0 ena0 upAdhye kA kathana hai ki bodhapAhuDa kI uktaM gAthAoM meM kundakunda ne zrutakevalI bhadrabAhu ko apanA sAkSAt guru nahIM kahA, apitu gamakaguru arthAt paramparAguru kahA hai| ataH unheM zrutakevalI bhadrabAhu kA sAkSAt ziSya nahIM mAnA jA sktaa| dUsarI bAta yaha hai ki yadi ve unake sAkSAt ziSya hote, to aMgadhAriyoM kI sUcI meM unakA nAma hotA, kintu nahIM hai| isase spaSTa hai ki ve sAkSAt ziSya nahIM the| isake atirikta jainaparamparA meM aisI koI kiMvadantI yA sAhityika ullekha bhI nahIM hai, jisase uparyukta bAta kI puSTi ho|334 IsApUrva caturtha zatAbdI meM kundakunda kA astitva mAnane meM eka bAdhA aura hai, vaha yaha ki usa samaya prAkRtabhASA kA vaha rUpa (madhyakAlIna bhAratIya AryabhASA kA dvitIya stara) pracalita nahIM thA, jisameM kundakunda ke grantha likhe gaye haiM, apitu jisameM azoka ke zilAlekha TaMkita haiM, vaha rUpa (madhyakAlIna bhAratIya AryabhASA kA prathama stara) pracalita thaa| ina kAraNoM se kundakunda zrutakevalI bhadrabAhu ke sAkSAt ziSya siddha nahIM hote| 334. "But it may be asked why not take Kundakunda as the direct disciple of Bhadra-bahu Srutakevalin and put him in the 3rd century B.C. There are various difficulties. Kundakunada, as, in that case, we might expect, does not figure in the lists of Angadharins, the word sisya is not enough to lead us to that conclusion, because, as shown above, it could be used in the sense of a parampara sisya, I am not aware of any piece of Jaina tradition, legendary or literary, which would give even the slightest support to put Kundakunda as the contemporary of Bhadrabahu srutakevalin, and the traditions, as they are available, go against this date of 3rd century B.C." (Pravacansara, Introduction, p.16.) For Personal & Private Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a010/pra09 AcArya kundakunda kA samaya / 539 tathA zilAlekha ke pUrvoddhRta chaThe padya ke pahale nimnalikhita padya hai tasyAbhavaccaramacijjagadIzvarasya yo yauvvarAjyapadasaMzrayataH prbhuutH| zrIgautamo gaNapatirbhagavAnvariSThaH zreSThuranuSThitanutirmunibhissa jiiyaat|| 5 // isa padya ko milAkara par3hane se yaha artha nikalatA hai ki zrI gautama gaNadhara ke anvaya meM antima zrutakevalI bhadrabAhu hue| bhadrabAhu ke ziSya candragupta hue| candragupta ke vaMza meM jo munisamUha (yatiratnamAlA) utpanna huA, usameM kundakunda sarvazreSTha (antarmaNivat) the| usI zilAlekha ke 11 veM zloka meM kahA gayA hai ki kundakunda ke vaMza meM umAsvAti utpanna hue abhUdumAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sklaarthvedii| sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipunggven|| 11 // isase spaSTa hotA hai ki zilAlekha meM jina AcArya ko, jina AcArya ke anvaya yA vaMza meM utpanna kahA gayA hai, ve unake sAkSAt ziSya nahIM the, apitu paramparAziSya the tathA jinako jinakA ziSya kahA gayA hai, ve unake sAkSAt ziSya the| jaise antima zrutakevalI bhadrabAhu ko gautama gaNadhara kA ziSya nahIM kahA gayA hai, apitu unake anvaya meM utpanna batalAyA gayA hai, isase sUcita hotA hai ki antima zrutakevalI bhadrabAhu gautama gaNadhara ke sAkSAt ziSya nahIM the| yaha satya bhI hai| kintu candragupta ko antima bhadrabAhu, zrutakevalI kA ziSya kahA gayA hai, isase prakaTa hotA hai ki candragupta unake sAkSAt ziSya the| isake bAda kundakunda ko na to zrutakevalI bhadrabAhu kA ziSya kahA gayA hai, na candragupta kA, apitu candragupta ke vaMza meM aneka muniratnoM ke bIca utpanna batalAyA gayA hai| isase vijJApita hotA hai ki kundakunda candragupta ke bhI sAkSAt ziSya nahIM the, apitu unake ziSyoM ke ziSya the| isa prakAra ukta zilAlekha ke zabdoM se hI prakaTa hotA hai ki AcArya kundakunda antima zrutakevalI bhadrabAhu ke sAkSAt ziSya nahIM the, apitu paramparAziSya the| yaha zilAlekha zaka saM. 1355 (I0 san 1433) kA hai| isake lagabhaga 300 varSa pahale (zaka saM0 1085-I0 san 1163) ke zravaNabelgola ke zilAlekha kra0 40 (64) meM bhI aisA hI varNana hai, arthAt antima zrutakevalI bhadrabAhu ko gautama gaNadhara kI santati meM utpanna, candragupta ko antima zrutakevalI bhadrabAhu kA ziSya tathA kundakunda ko candragupta ke anvaya meM udbhUta prarUpita kiyA gayA hai| isa zilAlekha se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki kundakunda antima zrutakevalI bhadrabAhu ke sAkSAt ziSya nahIM the, balki paramparA-ziSya the| ataH kundakunda ke antima zrutakevalI bhadrabAhu ke samakAlIna hone kI mAnyatA nirasta ho jAtI hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a010/pra09 paM0 jugalakizora jI mukhtAra kA mata paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne mAnA hai ki bodhapAhuDa kI pUrvoddhRta 61vIM gAthA meM kundakunda ne bhadrabAhu-dvitIya kA ullekha kiyA hai aura 62vIM gAthA meM bhadrabAhuprathama (zrutakevalI) kA tathA bhadrabAhu-dvitIya ko apanA sAkSAt guru batalAyA hai, jabaki zrutakevalI bhadrabAhu ko gamakaguru arthAt prmpraaguru| (jai.saa.i.vi.pr./pR.93)| aura unhoMne paTTAvaliyoM ke AdhAra para bhadrabAhu kA kAla vIranirvANa ke bAda 589 se 612 varSa mAnate hue kundakunda ko vIranirvANa ke pazcAt 608 se 692 varSa arthAt I0 san 81 se 165 ke bIca sthita mAnA hai| (svAmI samantabhadra / pR.183-188)| nirasana mukhtAra jI kA yaha mAnanA ucita nahIM hai ki kundakunda ne 'bodhapAhuDa' kI 61vIM gAthA meM dvitIya bhadrabAhu kA aura 62 vIM gAthA meM zrutakevalI bhadrabAhu kA ullekha kiyA hai| vastutaH donoM gAthAoM meM zrutakevalI bhadrabAhu kA hI ullekha hai| prathama gAthA meM unake sAtha apanA guruziSya-sambandha batalAyA hai aura dvitIya meM unake zrutakevalI aura gamakaguru ina do vizeSaNoM kA varNana karate hue unakA jayakAra kiyA hai| yadi ve pahalI gAthA meM sAkSAt guru kA aura dUsarI meM gamakaguru kA varNana karate to sAkSAt guru kA bhI alaga se jayakAra karate athavA eka hI bAra jayakAra karanA hotA to dvivacana-kriyA kA prayoga krte| aisA saMbhava hI nahIM thA ki ve gamakaguru kA to jayaghoSa karate, kintu sAkSAt guru kA na krte| yaha to sAkSAt guru kI mahAn avinaya hotii| kundakunda jaise AcArya aisI avinaya nahIM kara sakate the| isase spaSTa hai ki una donoM gAthAoM meM kevala zrutakevalI bhadrabAhu kA hI ullekha hai, do bhadrabAhuoM kA nhiiN| ataH kundakunda ko dvitIya bhadrabAhu kA samakAlIna mAnanA yuktiyukta nahIM hai| upasaMhAra ina samasta viruddha matoM kA nirasana ho jAne para pUrvoddhRta pramANoM se siddha honevAlA yahI mata avirodhabhAva se sthApita hotA hai ki AcArya kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue the| arthAt ve IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha se lekara Isottara prathama zatAbdI ke pUrvArdha taka vidyamAna the| For Personal & Private Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya For Personal & Private Use Only Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyAya SaTkhaNDAgama prathama prakaraNa yApanIyagrantha mAnane ke pakSa meM prastuta hetu grantha meM pratipAdita siddhAntoM aura aitihAsika sAkSyoM se yaha siddha hai ki SaTkhaNDAgama digambara jainAcAryoM dvArA racita grantha hai| kintu yApanIyapakSadhara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI ne ise yApanIya-AcAryoM dvArA racita siddha karane kI ceSTA kI hai| isake pakSa meM unhoMne apane grantha jainadharma kA yApanIya sampradAya meM nimnalikhita hetu prastuta kiye haiM 1. SaTkhaNDAgama ke upadezaka AcArya dharasena kA nAma digambarapaTTAvaliyoM meM nahIM miltaa| yaha sUcita karatA hai ki dharasena digambara-paramparA se bhinna kisI anya paramparA ke AcArya the| (pR.92)| 2. nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI yApanIyasaMgha kI paTTAvalI hai| usameM dharasena ke nAma kA ullekha hai| isase siddha hotA hai ki ve yApanIyasaMgha se sambaddha rahe haiN| (pR.93)| 3. dharasena ne apane puSpadanta aura bhUtabali ziSyoM ke lie 'joNipAhuDa' (yoniprAbhRta) grantha kI racanA kI thii| isa grantha kA sarvAdhika ullekha zvetAmbarasAhitya meM hai, isalie sambhAvanA hai ki isake upadezaka dharasena uttarabhArata kI avibhakta sacelAcela nirgranthaparamparA arthAt zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI samAna-mAtRparamparA se sambaddha rahe hoNge| (pR.93-95)| ___'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka-mahodaya ne jahA~-jahA~ 'uttarabhArata kI nirgrantha-paramparA yA saMgha' athavA 'uttarabhArata kI avibhakta nirgrantha-paramparA yA saMgha' zabdoM kA prayoga kiyA hai, vahA~ 'nirgrantha' zabda se unheM 'digambara' artha abhipreta nahIM hai, apitu 'sacelAcela' artha abhipreta hai, yaha sarvatra smaraNIya hai| isI paramparA ko unhoMne zvetAmbara-yApanIya-mAtR-paramparA mAnA hai| isakA spaSTIkaraNa dvitIya adhyAya ke tRtIya aura caturtha prakaraNoM meM kiyA jA cukA hai| For Personal & Private Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra01 4. dharasena ne puSpadanta aura bhUtabali ko mahAkarmaprakRtiprAbhUta kA upadeza diyA thA, jisake AdhAra para unhoMne SaTkhaNDAgama kI racanA kI thii| mahAkarmaprakRtiprAbhRta uttarabhArata kI avibhakta sacelAcela nirgrantha paramparA (zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA) meM nirmita huA thA, ataH dharasena isI paramparA ke AcArya siddha hote haiN| (pR.97)| 5. SaTkhaNDAgama kI aneka gAthAe~ zvetAmbaragranthoM kI gAthAoM se samAnatA rakhatI haiN| yaha sAmya tabhI ho sakatA hai, jaba donoM kisI samAna pUrvaparamparA se sambaddha hoN| aura vaha samAna pUrvaparamparA uttarabhArata kI sacelAcela nirgranthaparamparA thI, jisase zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI utpatti huI thii| isase siddha hotA hai ki SaTakhaNDAgama yApanIyaparamparA kA grantha hai| (pR. 103-104) / 6. dharasena ke mahAkarmaprakRtiprAbhRta ke upadeza ke AdhAra para puSpadanta aura bhUtabali ne SaTkhaNDAgama kI racanA kI thii| ataH dharasena zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA ke AcArya the aura puSpadanta tathA bhUtabali yApanIya-paramparA ke| (pR.97)| 7. SaTkhaNDAgama kI racanA se sambandhita AcArya dharasena, puSpadanta evaM bhUtabali vastutaH kalpasUtra kI sthavirAvalI meM ullikhita vajrasena, pusagiri aura bhUtadina hI haiN| ataH SaTkhaNDAgama kI racanA zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA ke AcAryoM ne kI hai| (pR.95-96)| 8. SaTkhaNDAgama meM 'maNusiNI' (manuSyastrI) meM saMyata guNasthAna batalAye gaye haiN| maNusiNI kA artha kevala dravyastrI hai| use jo bhAvastrI kA bhI vAcaka mAnA gayA hai, vaha galata hai| isase siddha hotA hai ki grantha strImukti-samarthaka paramparA kA hai| yApanIya bhI strImukti-samarthaka the| ataH isake kartA yApanIya hI hoNge| (pR. 101102) / yApanIyapakSadhara granthalekhaka kI anizcayAtmaka manodazA ina hetuoM para dhyAna dene se jJAta hotA hai ki inameM mahAn antarvirodha hai| yApanIyapakSadhara vidvAn ne dharasena ko yApanIya-paramparA kA bhI AcArya mAnA hai, zvetAmbara paramparA kA bhI aura usakI pUrvavartI donoM kI avibhakta mAtRparamparA kA bhii| isase unakI anizcayAtmaka manodazA kA patA calatA hai| mAnya vidvAn ne SaTkhaNDAgama ke upadeSTA AcArya dharasena ke sampradAya kA nirNaya karane ke lie apane grantha jainadharma kA yApanIya sampradAya ke nau pRSThoM (90-98) meM vistRta UhApoha kiyA hai aura usake bAda upasaMhAra karate hue likhA hai Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra01 SaTkhaNDAgama / 545 "isa prakAra sAhityika aura abhilekhIya sAkSyoM, AdhArabhUta grantha, kSetra tathA kAla sabhI dRSTiyoM se dharasena mUlasaMghIya paramparA se sambaddha na hokara zvetAmbara yA yApanIya paramparA se athavA unakI pUrvaja uttarabhArata kI avibhakta nirgranthaparamparA se hI sambaddha pratIta hote haiN|" (pR.98)| yaha kathana mAnya vidvAn kI anizcayAtmaka manodazA kA udghATana karatA hai| arthAt itanA UhApAha karane ke bAda bhI ve yaha nizcita nahIM kara pAte ki dharasena zvetAmbara the yA yApanIya athavA unake pUrvaja? unakI manodazA ina tInoM ke bIca dolAyamAna hai| dharasena unheM kabhI zvetAmbara pratIta hote haiM, kabhI yApanIya aura kabhI donoM ke pUrvaja, kyoMki tInoM ke pakSa meM jo sAkSya prastuta kiye gaye haiM, ve ekadUsare ko bAdhita karate haiN| yaha aneka koTiyoM kA sparza karanevAlA jJAna saMzaya kahalAtA hai-"viruddhAnekakoTisparzijJAnaM saMzayaH, yathA sthANurvA puruSo veti|" (nyAyadIpikA 1/9) / yaha saMzaya yA anizcaya sUcita karatA hai ki mAnya vidvAn ke pAsa dharasena ko, na to zvetAmbara siddha karanevAle pramANa maujUda haiM, na yApanIya siddha karanevAle aura na donoM kI mAtR-paramparA kA siddha krnevaale| dharasena inameM se kisI eka hI paramparA ke ho sakate haiM : zvetAmbaraparamparA ke, yApanIyaparamparA ke athavA donoM kI mAtRparamparA ke| kintu mAnya vidvAn unheM inameM se kisI eka paramparA kA siddha nahIM kara paate| isase spaSTa hai ki dharasena ina tInoM meM se kisI bhI paramparA ke nahIM the| ataH yaha itihAsaprasiddha tathya bAdhita nahIM ho pAtA ki ve digambara the| ___mAnya vidvAn ke 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha kA 'SaTkhaNDAgama' prakaraNa isI prakAra ke parasparaviruddha niSkarSoM se bharA par3A hai| udAharaNa draSTavya haiM 1. digambara-nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI ko ve yApanIya-nandisaMgha kI paTTAvalI mAnakara kahate haiM ki usameM dharasena kA ullekha hone se "yahI siddha hotA hai ki dharasena yApanIyasaMgha se sambaddha rahe haiN|" (pR.93)| kintu Age likhate haiM ki dharasena ne puSpadanta aura bhUtabali ko uttarabhArata kI avibhakta nirgrantha (sacelAcela) paramparA meM nirmita 'mahAkarmaprakRtiprAbhRta' kA adhyayana karAyA thaa| "ataH dharasena uttarabhAratIya nirgrantha (sacelAcela) saMgha ke hI AcArya siddha hote haiN|" (pR.97)| ina donoM matoM meM se koI eka hI mata satya ho sakatA hai, kintu mAnya vidvAn ke pAsa inameM se kisI eka ko hI satya siddha karanevAlA pramANa na hone se spaSTa hai ki dharasena na to yApanIyasaMgha se sambaddha the, na hI kapolakalpita uttarabhAratIya sacelAcela nirgrantha saMgha se| isase yaha svataH siddha hotA hai ki ve digambaraparamparA se sambaddha the| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra.1 2. mAnya vidvAn 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke pRSTha 92 para likhate haiM-"yadi kucha samaya ke lie nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI ko pramANa mAna leM, to usase yaha siddha hotA hai ki dharasena vIranirvANa saMvat 633 meM divaMgata hue| isameM unakA AcAryakAla 19 varSa mAnA gayA hai, ataH ve vIra nirvANa saMvat 614 meM AcArya hue| yadi ve apanI Ayu ke 50veM varSa meM AcArya hue hoM, to yaha mAnA jA sakatA hai ki lagabhaga usake 30 varSa pUrva ve dIkSita hue hoNge| ataH unakI dIkSA kA samaya vIranirvANa saMvat 584 (I0san 57) ke Asa-pAsa ho sakatA hai| ataH dharasena saMghabheda kI ghaTanA ke, jo vIra nirvANa saMvat 609 meM ghaTita huI thI, pUrva hI dIkSita ho cuke the| niSkarSa yaha hai ki ve saMghabheda kI ghaTanA ke pUrva avibhakta uttarabhAratIya nirgrantha (sacelAcela) paramparA ke kisI gaNa ke AcArya rahe hoNge|" kintu agale hI pRSTha (93) para ve isake ThIka viparIta yaha likhate haiM-"punaH jisa nandisaMgha kI paTTAvalI ko AdhAra banAkara yaha carcA kI jA rahI hai, vaha nandisaMgha bhI yApanIyaparamparA se sambaddha rahA hai| kaNapa (kaDaba) ke zaka saMvat 735, IsavI san 813 ke eka abhilekha meM zrI yApanIya-nandisaMgha-punnAgavRkSamUlagaNa aisA spaSTa ullekha hai| yApanIya aura nandisaMgha kI isa ekarUpatA aura nandisaMgha kI paTTAvalI meM dharasena ke ullekha se yahI siddha hotA hai ki dharasena yApanIyasaMgha se sambaddha rahe haiN|" yahA~ eka hI nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI ke AdhAra para vIranirvANa saMvat 584 meM uttara bhArata kI tathAkathita avibhakta nirgrantha (sacelAcela) paramparA kA bhI astitva batalAyA gayA hai aura usake vibhAjana se utpanna honevAle yApanIyasaMgha kA bhI, kyoMki dharasena ko donoM se sambaddha pratipAdita kiyA gayA hai| yaha parasparaviruddha hai| inameM se koI eka hI bAta satya ho sakatI hai| kintu donoM meM se kisI eka ko satya siddha karanevAle pramANa mAnya vidvAn ke pAsa nahIM haiN| isase siddha hai ki vIra ni0 saM0 584 meM na to uttarabhArata ke tathAkathita (sacelAcela) nirgranthasaMgha kA astitva thA, na yApanIyasaMgha kaa| isalie yaha bhI siddha hai ki dharasena na to tathAkathita uttarabhAratIya nirgrantha (sacelAcela) saMgha se sambaddha the, na yApanIyasaMgha se| phalasvarUpa yaha svataH siddha hotA hai ki ve digambarasaMgha se sambaddha the| 3. mAnya vidvAn ne apane grantha ke pRSTha 96 para likhA hai-"sabase mahattvapUrNa sUcanA yaha hai ki mathurA ke huviSka ke varSa 48 ke eka abhilekha meM brahmadAsika kula aura uccanAgarI zAkhA ke dhara kA ullekha hai| lekha ke Age ke akSaroM ke ghisa jAne ke kAraNa par3hA nahIM jA sakA, ho sakatA hai| pUrA nAma dharasena ho| kyoMki Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra.1 SaTkhaNDAgama/547 kalpasUtra-sthavirAvalI meM zAntisena, vajrasena Adi sena-nAmAntaka nAma milate haiN| ataH isake dharasena hone kI sambhAvanA ko nirasta nahIM kiyA jA sakatA hai| isa kAla meM hameM kalpasUtra-sthavirAvalI meM eka pusagiri kA bhI ullekha milatA hai| ho sakatA hai, ye puSpadanta hoN| isI prakAra nandIsUtra-vAcakavaMza-sthavirAvalI meM bhUtadinna kA bhI ullekha hai| inakA samIkaraNa bhUtabali se kiyA jA sakatA hai|" yahA~ mAnya vidvAn ne puSpadanta aura bhUtabali ko bhI sthavirAvaliyoM ke anusAra IsavI pUrva prathama zatAbdI kA mAnate hue unake uttarabhAratIya sacelAcela paramparA se sambaddha hone kI saMbhAvanA vyakta kI hai, kintu uparyukta grantha ke pRSTha 101-102 para SaTkhaNDAgama kI viSayavastu ('saMjada' pada kI upasthiti) ke AdhAra para unheM IsA kI dvitIya-tRtIya zatAbdI se pUrva kA svIkAra na karate hue yApanIyasaMgha se sambaddha siddha karane kI ceSTA kI hai| ina mantavyoM meM bhI paraspara-virodha hai| donoM meM se koI eka hI satya ho sakatA hai| kintu mAnya vidvAn ne unameM se kisI eka ko satya aura dUsare ko asatya siddha karane kA prayatna nahIM kiyA hai, jisase spaSTa hai unake pAsa puSpadanta aura bhUtabali ko na to uttarabhArata kI tathAkathita (sacelAcela) nirgrantha paramparA kA siddha karanevAle pramANa haiM, na yApanIyaparamparA kA siddha karanevAle, jisase nizcita hotA hai ki ve bhI digambaraparamparA se hI sambaddha the| ___4. mAnya vidvAn uparyukta grantha ke pRSTha 93 para likhate haiM-"dharasena ke sandarbha meM jo anya aitihAsika sAkSya upalabdha haiM, unameM do kA ullekha vidvAnoM ne kiyA hai| sarvaprathama AcArya dharasena ko joNipAhuDa (yoniprAbhRta) nAmaka nimittazAstra ke eka apUrva grantha kA racayitA mAnA jAtA hai| isa grantha kI eka prati 'bhANDArakara orieNTala risarca insTiTyUTa, pUnA' meM hai| paM0 becaradAsa jI ne isa prati se jo noTsa likhe the, unake Adhara para yaha grantha paNNasavana muni ne apane ziSya puSpadanta aura bhUtabali ke lie likhA thaa| vi0 saM0 1556 meM likhI gayI bRhaTTippaNikA meM isa grantha ko vIra nirvANa ke 600 varSa pazcAt dhArasena (dharasena) dvArA racita mAnA gayA mAnya vidvAn Age likhate haiM-"jahA~ digambaraparamparA meM mAtra dhavalA meM unake isa grantha kA ullekha hai, vahA~ zvetAmbaraparamparA meM chaThI zatAbdI se lekara 15vIM zatAbdI taka aneka granthoM meM unake isa grantha ke nirantara ullekha pAye jAte haiN| isase yaha nizcita hotA hai ki dharasena aura unakA grantha yoniprAbhRta (joNipAhuDa) zvetAmbaraparamparA meM mAnya rahA hai| ataH ve uttarabhArata kI usI nirgranthaparamparA se sambaddha hoMge, jisake granthoM kA uttarAdhikAra zvetAmbara aura yApanIya donoM ko samAnarUpa se milA hai| yApanIyoM Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra01 ke mAdhyama se hI inakA aura inake grantha joNipAhuDa kA ullekha dhavalA meM huA hai|" (pR.95)| yahA~ mAnya vidvAn ne isa kathana kA khaNDana nahIM kiyA hai ki dharasena ne joNipAhuDa grantha apane ziSya puSpadanta aura bhUtabali ke lie likhA thA, jisase siddha hotA hai ki yaha tathya unheM svIkArya hai aura isake svIkArya hone se yaha bhI svIkRta ho jAtA hai ki ye donoM ziSya apane guru dharasena ke samakAlIna the arthAt ve yApanIyasaMgha kI utpatti (vIra ni0 saM0 609) se pUrva vidyamAna the, ataH ve apane guru ke hI samAna yApanIya nahIM the| kintu mAnya vidvAn ukta grantha ke pRSTha 104 para likhate haiM ki "SaTkhaNDAgama IsA kI dUsarI-tIsarI zatAbdI ke pUrva kI racanA nahIM hai|" aisA likhakara unhoMne yaha siddha karane kI koziza kI hai usake racayitA puSpadanta aura bhUtabali apane guru dharasena se do-tIna sau varSa bAda hue the aura usa samaya yApanIya-sampradAya kA udaya ho cukA thA, ataH ve yApanIyaparamparA ke AcArya the| ina donoM mAnyatAoM meM bhI antarvirodha hai| inameM se koI eka hI satya ho sakatI hai| arthAt puSpadanta aura bhUtabali yA to apane guru dharasena ke samakAlIna (IsApUrva prathama zatAbdI ke) hone se tathAkathita uttarabhAratIya nirgrantha (sacelAcela) saMgha se hI sambaddha ho sakate haiM yA uttarakAlIna hone se yApanIyasaMgha se| kintu mAnya vidvAn ne unheM inameM se kisI eka saMgha se sambaddha siddha karane kA prayatna nahIM kiyA, jisase spaSTa hai ki aisA karane ke lie unake pAsa koI pramANa upalabdha nahIM thA, ataH ukta AcArya na to tathAkathita uttarabhAratIya sacelAcela saMgha se sambaddha the, na yApanIyasaMgha se, apitu ve zuddha digambara the| 5. mAnya vidvAn ne mathurA ke huviSkakAlIna abhilekha tathA kalpasUtra aura nandisUtra kI sthavirAvaliyoM meM nirdiSTa dhara, pusagiri aura bhUtadinna nAmoM ko dharasena, puSpadanta aura bhUtabali kA hI parivartita rUpa mAnakara tathA joNipAhuDa ke racanAkAla ke AdhAra para ina tInoM AcAryoM kA astitva vIra ni0 saM0 609 ke pUrva mAnate hue SaTkhaNDAgama kA racanAkAla yahI svIkAra kiyA hai| udhara uparyukta grantha ke pRSTha 95-97 para dhavalATIkA (Sa.khaM./ pu.1 / 1,1,1/ pR.67-68) ke ullekhAnusAra cauthI zatAbdI I0 nirdhArita kiyA hai| tathA guNasthAna-vikAsavAda kI svakalpita mAnyatAnusAra pA~cavI zatAbdI I0 meM le gaye haiM (jai.dha.yA.sa./pR. 248-252) / aura pro0 ema0 e0 DhAkI kA yaha mata bhI svIkAra kara liyA hai ki SaTakhaNDAgama kI racanA pA~cavIM-chaThavIM zatAbdI I0 meM huI thii| isa prakAra SaTkhaNDAgama ke racanAkAla ke viSaya meM mAnya vidvAn kI manodazA mahAn antarvirodhoM evaM anizcaya se bharI huI hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra01 SaTkhaNDAgama/549 ina mAnya kiye gaye vibhinna racanAkAloM meM se koI eka hI satya ho sakatA hai, kintu mAnya vidvAn ne baliSTha pramANoM ke dvArA zeSa ko nirasta kara kisI eka ko nizcita nahIM kiyaa| ataH eka-dUsare se bAdhita hokara sabhI aprAmANika siddha ho jAte haiN| 6. mAnya vidvAn ne yApanIyasaMgha kA udayakAla boTikakathA evaM darzanasAra ke anusAra I0 san 82 (vIra ni0 saM0 609, vikrama saM0 139) nirdhArita kiyA hai| digambara-nandisaMgha ko yApanIya-nandisaMgha mAnakara usakI prAkRtapaTTAvalI ke anusAra I0 san 57 (vIra ni0 saM0 584, dekhie Upara) tathA mRgezavarmA ke halsI abhilekha (kra.99) ke AdhAra para I0 san 490 se kucha pUrva mAnA hai| (pR. 357, 373) / kintu antimarUpa se koI eka kAla nirdhArita nahIM kiyaa| isase bhI unakI anizcayAtmaka manodazA sUcita hotI hai| 7. ukta grantha ke pRSTha 90 aura 92 para mAnya vidvAn tiloyapaNNattI aura harivaMzapurANa ko digambaragrantha mAnate hue kahate haiM ki unameM varNita AcAryaparamparA meM dharasena kA nAma na hone se siddha hotA hai ki ve digambara nahIM the| kintu Age ve inhIM granthoM ko yApanIyaparamparA kA siddha karane ke lie hetvAbhAsoM kI bauchAra lagA dete haiN| yaha bhI unakI anizcayAtmaka manaHsthiti kA eka pramANa hai| yahA~ hama dekhate haiM ki yApanIya-pakSadhara granthalekhaka ke mana meM sabase bar3I vipratipatti yA anizcaya AcArya dharasena ke samaya aura sampradAya ke viSaya meM hai| ataH ina donoM bAtoM kA nizcaya ho jAne para sabhI praznoM kA samAdhAna ho sakatA hai, arthAt yaha nirNaya ho sakatA hai ki mAnya granthalekhaka ne SaTkhaNDAgama ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie jo hetu prastuta kiye haiM, ve vAstavika haiM yA kapolakalpita? yadyapi dharasena, puSpadanta aura bhUtabali, tInoM AcArya upadeSTA aura upadezya ke rUpa meM Amane-sAmane the, ataH samakAlIna the, tathApi uparyukta yApanIya-pakSadhara granthalekhaka ne unake kAla meM lagabhaga do-tIna sau varSa kA antara paidA karane kI koziza kI hai, jaisA ki unake pUrvoddhRta vacana se spaSTa hai| ataH SaTkhaNDAgama kA racanAkAla nirNIta ho jAne para isa vipratipatti kA bhI nivAraNa ho jaayegaa| isalie sarvaprathama SaTkhaNDAgama ke racanAkAla kA nirNaya kiyA jA rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa SaTkhaNDAgama kA racanAkAla : I. pU. prathamazatI kA pUrvArdha SaTkhaNDAgama kI racanA AcArya dharasena se prApta upadeza ke AdhAra para AcArya puSpadanta aura bhUtabali ne kI thii| dhavalA, jayadhavalA TIkAoM evaM indranandikRta zrutAvatAra ke ullekhoM ke anusAra AcArya dharasena kA sthitikAla mahAvIranirvANa ke 683 varSa bAda AtA hai| nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI meM unakI sthiti vIranirvANa saMvat 614 se 683 ke bIca batalAI gaI hai| eka joNipAhuDa (yoniprAbhRta) nAma kA grantha bhI dharasena dvArA racita prApta hotA hai| isakI eka prati bhANDArakara insTiTyUTa, pUnA meM hai| "prasiddha zvetAmbara vidvAn paM0 becaradAsa jI ne isa grantha-prati kA vahA~ para avalokana kiyA thA aura usa para se paricaya ke kucha noTsa gujarAtI meM liye the| digambaragrantha hone ke kAraNa unhoMne bAda ko ve noTsa sadupayoga ke lie suhRdvara paM0 nAthUrAma jI premI, bambaI ko diye the|"3 kisI AcArya dvArA saMvat 1556 meM likhita bRhaTTippaNikA nAmaka granthasUcI meM ise vIranirvANa se 600 varSa pazcAt racita kahA gayA hai-"yoniprAbhRtaM vIrAt 600 dhArasenam" kintu grantha meM isake kartA kA nAma paNhasavaNa RSi ullikhita hai aura kahA gayA hai ki unhoMne yaha grantha apane ziSya bhUtabali aura puSpadanta ke lie likhA thaa| paNhasavaNa kA artha hai 'prajJAzramaNa', yaha eka Rddhi kA nAma hai| sambhavataH dharasenAcArya isa Rddhi ke dhArI the, isalie unheM 'prajJAzramaNa' kahA gayA hai| SaTkhaNDAgama meM prajJAzramaNoM ko namaskAra kiyA gayA hai-'Namo pnnnnsmnnaannN| dhavalATIkA meM bhI 'joNipAhuDa' kA ullekha kiyA gayA hai-"joNipAhuDe bhaNida-maMtataMtasattIo poggalANubhAgo tti ghettvyo|"8 "nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI ke anusAra dharasena kA kAla vIranirvANa se 614 varSa pazcAt par3atA hai, ataH apane paTTakAla se 14 varSa pUrva unhoMne yaha grantha racA hogaa| isa samIkaraNa se prAkRtapaTTAvalI aura bRhaTTippaNikA ke saMketa, ina 1. DaoN. hIrAlAla jaina : SaTkhaNDAgama / pu.1/ prastAvanA / pR.20 / 2. vahI/ pR.25| 3. paM. jugalakizora mukhtAra : sampAdakIya / 'anekAnta'/1 julAI, 1939 / pR.486 / 4. vahI / pR.485| 5. vahI / pR.487| 6. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA / khaNDa 2/ pR.46 / 7. SaTkhaNDAgama / pu.9/4,1,18 / pR.81 / 8. SaTkhaNDAgama / pu. 1/prastAvanA / pR.26 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra02 SaTkhaNDAgama / 551 donoM kI prAmANikatA siddha karate haiM, kyoMki ye donoM eka-dUsare se svataMtra AdhAra para likhe hue pratIta hote hai|" 8 niSkarSa yaha ki 'joNipAhuDa' grantha ke racanAkAla kI dRSTi se AcArya dharasena kA sthitikAla vIra nirvANa saMvat 600 arthAt (600-527) 73 I0 ke lagabhaga nizcita hotA hai| 'prajJApanAsUtra' kI prastAvanA ke lekhakoM, paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA evaM paM0 amRtalAla mohanalAla bhojaka ne, SaTkhaNDAgama kA racanAkAla vIra nirvANa ke 683 varSa pazcAt vikrama saMvat kI dvitIya zatI ke lagabhaga hI svIkAra kiyA hai, jaisA ki SaTakhaNDAgama pustaka 1 kI prastAvanA (pR.8) meM nirdhArita kiyA gayA hai| DaoN0 nemicandra jI zAstrI, jyotiSAcArya likhate haiM-"prAkRta paTTAvalI ke anusAra vIranirvANa saMvat 614-683 ke bIca dharasena kA samaya honA caahie| paTTAvalI meM dharasena kA AcAryakAla 19 varSa batalAyA hai| isase siddha hotA hai ki vIranirvANa saMvat 633 taka dharasena jIvita rahe haiM aura vIra nirvANa saMvat 630 yA 631 meM puSpadanta aura bhUtabali ko zruta kA adhyayana karAyA hai|"9 isa AdhAra para dharasena kA samaya I0 san 73-106 I0 taka AtA hai| kintu 'AcArya kundakunda kA samaya' nAmaka pUrva adhyAya meM aneka pramANoM se siddha kiyA gayA hai ki AcArya kundakunda IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha se lekara IsA kI prathama zatAbdI ke pUrvArdha taka vidyamAna the aura aneka pramANoM se yaha sAbita hotA hai ki unhoMne SaTkhaNDAgama para 'parikarma' nAmaka grantha likhA thaa| ataH SaTkhaNDAgama kundakunda se pUrva kI arthAt I0 pU0 prathama zatAbdI ke pUrvArdha kI racanA hai, yaha siddha hotA hai| cUMki puSpadanta aura bhUtabali, dharasena ke samakAlIna the, ataH unakA sthitikAla bhI lagabhaga yahI thaa|deg SaTkhaNDAgama ke kundakunda se pUrva race jAne ke pramANa Age prastuta kiye jA rahe haiN| SaTkhaNDAgama kI racanA kundakunda se pUrva AcArya indranandI ne apane 'zrutAvatAra' nAmaka prakaraNa meM zruta ke avatAra kA itihAsa nibaddha kiyA hai| usameM unhoMne upalabdha SaTkhaNDAgama tathA kasAyapAhuDa nAmaka siddhAntagranthoM ke race jAne kA itivRtta dekara likhA hai 9. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA / khaNDa 2 / pR.46 / 10. vahI / khaNDa 2 / pR.52-53, 57 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra02. evaM dvividho dravyabhAvapustakagataH smaagcchn| guruparipATyA jJAtaH siddhAntaH kunnddkundpure|| 160 // zrIpadmanandimuninA so'pi dvaadshshsrprimaannH| granthaparikarmakA ssttkhnnddaadytrikhnnddsy|| 161 // ___ anuvAda-"isa prakAra dravya aura bhAva rUpa se Ate hue donoM siddhAntagranthoM ko kuNDakundapura meM zrI padmanandimuni ne guruparamparA se adhigata kiyA aura unhoMne bhI chaha khaNDoM meM se Adi ke tIna khaNDoM para bAraha hajAra zloka-pramANa parikarma nAmaka grantha rcaa|" vibudhazrIdhara ne bhI 'zrutAvatAra' nAmaka prakaraNa meM batalAyA hai ki ukta donoM siddhAnta-granthoM kA jJAna sUriparamparA se AcArya kundakunda ko prApta huA thA aura unase par3hakara kundakIrti nAma ke muni ne SaTkhaNDAgama para 'parikarma' nAmaka grantha kA nirmANa kiyaa|1 yadyapi bibudhazrIdhara ne kundakunda ko 'parikarma' grantha kA kartA nahIM kahA, tathApi SaTkhaNDAgama aura kasAyapAhuDa kA jJAtA baMtalAyA hai| __ina do granthakartAoM ke vacanoM se jJAta hotA hai ki SaTkhaNDAgama aura kasAyapAhuDa kI racanA AcArya kundakunda ke pUrva huI thii| DaoN0 e0 ena0 upAdhye (pra.sA./ prastA./ pR.17) aura paM0 bAlacandra jI zAstrI (SaT.pari./ pR.338-340) ina kathanoM ko vizvasanIya nahIM maante| kintu SaTkhaNDAgama (pustaka 1) kI prastAvanA meM pro0 hIrAlAla jI jaina likhate haiM ___ "SaTkhaNDAgama ke racanAkAla para kucha prakAza kundakundAcArya ke sambandha se bhI par3atA hai| indranandi ne zrutAvatAra meM kahA hai ki jaba karmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta donoM pustakArUr3ha ho cuke, taba koNDakundapura meM padmanandi-muni ne, jinheM siddhAnta kA jJAna guru-paripATI se milA thA, una chaha khaNDoM meM se prathama tIna khaNDoM para parikarma nAmaka bAraha hajAra zloka-pramANa TIkAgrantha rcaa| padmanandI kundakundAcArya kA bhI nAma thA aura zrutAvatAra meM koNDakundapura kA ullekha Ane se isameM sandeha nahIM rahatA ki yahA~ unhIM se abhiprAya hai| yadyapi pro0 upAdhye kundakunda ke aise kisI grantha kI racanA kI bAta ko prAmANika nahIM svIkAra karate, kyoMki unheM dhavalA aura jayadhavalA meM isakA koI saMketa nahIM milaa| kintu kundakunda ke siddhAntagraMthoM para TIkA banAne 11. "iti sUriparamparayA dvividhasiddhAnto vrajan munIndrakundakundAcAryasamIpe siddhAntaM jJAtvA kundakIrtinAmA SaTkhaNDAnAM madhye prathamatve khaNDAnAM dvAdazasahasrapramitaM parikarmanAmazAstraM krissyti|" vibudhazrIdharakRta 'zrutAvatAra'/ siddhAntasArAdisaMgraha / pRSTha 318 / For Personal & Private Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra02 SaTkhaNDAgama / 553 kI bAta sarvathA nirmUla nahIM kahI jA sakatI, kyoMki jaisA ki hama anyatra batA rahe haiM, parikarma nAmaka grantha ke ullekha dhavalA aura jayadhavalA meM aneka jagaha pAye jAte haiN| pro0 upAdhye ne kundakunda ke lie IsvI kA prAraMbhakAla, lagabhaga prathama do zatAbdiyoM ke bhItara kA samaya, anumAna kiyA hai, usase bhI SaTkhaNDAgama kI racanA kA samaya uparyukta ThIka ja~catA hai|" (pRSTha 27) / paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne bhI dhavalATIkA se parikarma grantha ke aneka aMza uddhRta kara siddha kiyA hai ki SaTkhaNDAgama para parikarma nAmaka grantha likhA gayA thA / aura vaha kundakundakRta hI thA / isakI puSTi ke lie ve eka pramANa dete haiN| ve likhate haiM-- " vargaNAkhaNDa meM sparzAnuyogadvAra ke sUtra 18 kI dhavalATIkA meM likhA hai" apadesaM Neva iMdie gejjhaM idi paramANUNaM NiravayavattaM pariyamme vRttamidi NAsaMkaNijjaM, padeso NAma paramANU so jamhi paramANumhi samavedabhAveNa Natthi so paramANU apadesao tti pariyamme vRtto / " (Sa. kha. / pu. 13 / 5,3,18/pR.18) / ? "paramANu apradezI hotA hai aura indriyoM ke dvArA usakA grahaNa nahIM hotA, aisA parikarma meM kahA hai, aisI AzaMkA nahIM karanI cAhie kyoMki pradeza kA artha paramANu hai / vaha jisa paramANu meM samavetabhAva se nahIM hai, vaha paramANu apradezI hai, aisA parikarma meM kahA hai| " 'apadesaM Neva iMdie gejjhaM' kisI gAthA ke pUrvArddha kA aMza pratIta hotA hai / usakA 'Neva iMdie gejjhaM' pada kundakunda ke niyamasAra kI 26 vIM gAthA meM bhI isI prakAra pAyA jAtA hai aura usa gAthA meM paramANu kA hI svarUpa batalAyA hai attAdi attamajjhaM attaMtaM Neva iMdie gejjhaM / jaM davvaM avibhAgI taM paramANuM viyANIhi // 26 // " isa gAthA meM Neva iMdie gejjhaM pada se pahale apadesaM pada nahIM haiM tathA parikarma ke ukta uddharaNa meM apadesaM Neva iMdie gejjhaM se pahale kA kucha gAthAMza chor3a diyA gayA hai / kintu usa chUTe hue pada kA patA anyatra se cala jAtA hai aura usa para se yahI pratIta hotA hai ki ukta gAthA kundakunda ke hI kisI grantha kI honI cAhie aura vaha grantha parikarma ho sakatA hai / " 12 12." AcArya kundakundakRta parikarma nAmaka grantha ''/ 'jainasiddhAnta - bhAskara / bhAga 23 / kiraNa 2 / pRSTha 21 / For Personal & Private Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra02 __isakA khulAsA paNDita jI ne apane lekha meM Age kiyA hai| paNDita jI kA yaha lekha zodhapUrNa hai aura isase isa bAta kI puSTi hotI hai ki parikarma grantha kA astitva thA aura usake kartA AcArya kundakunda the| phira bhI yadi yaha mAnA jAya ki kundakunda ne SaTkhaNDAgama para 'parikarma' nAmaka grantha nahIM likhA, to bhI ve nimnalikhita kAraNoM se SaTkhaNDAgama ke racanAkAla se uttaravartI siddha hote haiM 1. 'namo arhNtaanN| namo savasidhAnaM' isa khAravela ke hAthIgumphAbhilekha-gata zilAlekhIya prAkRta meM nibaddha dvinamaskAramaMtra ke pazcAt zaurasenI prAkRta meM Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo aairiyaannN| Namo uvajjhAyANaM Namo loe svvsaahuunnN||13 isa paJcanamaskAra maMtra kI sarvaprathama racanA SaTkhaNDAgama meM huI hai| isake AdikartA AcArya puSpadanta hI haiM,14 isakA spaSTIkaNa TIkAkAra vIrasena svAmI ne nimna zabdoM meM kiyA hai "taM ca maMgalaM duvihaM nnibddhmnnibddhmidi| tattha NibaddhaM NAma, jo suttassAdIe suttakattAreNa kayadevatA-NamokkAro taM nnibddhmNglN| jo suttassAdIe suttakattAreNa Na Nibaddho devadA-NamokkAro tmnnibddhmNglN| idaM puNa jIvaTThANaM NibaddhamaMgalaM, 'etto imesiM coddasaNhaM jIvasamAsANaM' idi edassa suttassAdIe Nibaddha-'Namo arihaMtANaM' iccaadi-devdaa-nnmokkaar-dsnnaado|" (dhavalA / Sa. khaM./ pu.1 / 1, 11 / pR.42)| __ anuvAda-"vaha maMgala do prakAra kA hai : nibaddha aura anibddh| grantha ke Adi meM granthakAra jo svaracita padya ke dvArA devatA ko namaskAra karatA hai, use nibaddhamaMgala kahate haiN| tathA jo para-racita padya ke dvArA devatAnamaskAra kiyA jAtA hai, vaha anibaddhamaMgala kahalAtA hai| yaha jIvasthAna nAma kA prathama khaNDAgama nibaddha-maMgalavAlA hai, kyoMki isake 'imesiM coisaNhaM jIvasamAsANaM' isa sUtra ke Adi meM Namo arihaMtANaM ityAdi devatA-namaskAra granthakAra dvArA nibaddha dikhAI detA hai|" isase spaSTa hai ki SaTkhaNDAgama ke prathama khaNDa 'jIvasthAna' ke prathamasUtra ke rUpa meM jo paMcaNamokAra maMtra nibaddha hai, vaha SaTkhaNDAgama ke kartA AcArya puSpadanta ke dvArA hI racA gayA hai| ve hI isa mahAmaMtra ke AdyakartA haiN| ataH AcArya kundakunda 13. SaTkhaNDAgama / pustaka 1/1,1,1/ pRSTha 8 / 14.SaTkhaNDAgama / pu.1 / sampAdakIya / pRSTha 5 / For Personal & Private Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra02 SaTkhaNDAgama / 555 ne pravacanasAra ke Adi meM jo kiccA arahaMtANaM siddhANaM taha Namo gnnhraannN| ajjhAvayavaggANaM sAhUNaM ceva svvesiN|| 4 // yaha paMcanamaskAra nibaddha kiyA hai, vaha SaTkhaNDAgama ke uparyukta prasiddha paMcanamaskAra maMtra kA hI anukaraNa hai| use unhoMne nibaddha (svaracita) banAne ke lie kucha zAbdika parivartana kiyA hai, AiriyANaM ke sthAna meM gaNaharANaM tathA uvajjhAyANaM kI jagaha ajjhAvayavaggANaM (adhyApakavargebhyaH) kA prayoga kiyA hai| yaha kundakunda ke 'SaTkhaNDAgama' se paravartI hone kA pramANa hai| 2. SaTkhaNDAgama meM guNa evaM ThANa (sthAna) zabdoM ke atirikta jIvasamAsa zabda kA prayoga guNasthAna ke artha meM huA hai| kintu jIva ke ekendriyAdi bhedoM ke lie na to 'jIvasamAsa' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, na 'jIvasthAna' kA aura na 'jIvanikAya' kaa|5 ukta jIvabhedoM ke lie 'jIvasthAna' (jIvaTThANa) evaM jIvanikAya' zabdoM kA vyavahAra sarvaprathama AcArya kundakunda ne kiyA hai| yaha isa bAta kA mahattvapUrNa pramANa hai ki SaTakhaNDAgama kI racanA kundakunda ke pUrva huI hai| ( dekhie , adhyAya 10 / prakaraNa 1 / zIrSaka 4.3) / yataH SaTkhaNDAgama kI racanA kundakunda se pUrva huI hai aura kundakunda IsApUrva prathama zatI ke uttarArdha evaM Isottara prathama zatI ke pUrvArdha meM hue haiM, ataH siddha hai ki SaTkhaNDAgama unase pahale arthAt IsApUrva prathama zatI ke pUrvArdha meM racA gayA hai| vikrama kI pA~cavIM zatI ke mata kA nirasana DaoN. sAgaramala jI ne bhI apanI dolAyamAna mana:sthiti ke bIca dharasena ke aneka kAla-vikalpoM meM se I0 san 57 (vIra ni0 saM0 584) bhI eka vikalpa svIkAra kiyA hai| kintu , ve isa para sthira nahIM raha sake aura SaTkhaNDAgama kA racanAkAla vikrama kI pA~cavIM zatAbdI ghoSita kara diyaa| isakA prayojana thA SaTkhaNDAgama aura kundakunda ke granthoM ko tattvArthasUtra se uttarakAlIna siddha krnaa| kyoMki aneka pramANoM se yaha siddha hotA hai ki tattvArthasUtra kI racanA SaTkhaNDAgama aura kundakundasAhitya 15. TIkAkAra AcArya vIrasena ne SaTkhaNDAgama ke prathama khaNDa kA nAma 'jIvaTThANa' (jIvasthAna) rakhA hai, aura vahA~ vaha guNasthAnoM tathA mArgaNAoM kI apekSA sat-saMkhyA Adi rUpa se jIvatattva kI mImAMsA karanevAle zAstra ke artha meM prayukta hai, jIva ke ekendriyAdi caudaha bhedoM ke artha meM nhiiN| (dekhie , adhyAya 10/ prakaraNa 1/ pAdaTippaNI 44) / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra02 ke AdhAra para huI hai| isase tattvArthasUtra digambaragrantha siddha hotA hai| DaoNkTara sA0 ko yaha svIkArya nahIM thaa| ataH ise asambhava sAbita karane ke lie unhoMne do kapolakalpanAoM ko janma diyaa| ve haiM-guNasthAnasiddhAnta aura saptabhaMgI ke vikasita hone kI klpnaaeN| DaoNkTara sA0 kA kathana hai ki vikrama kI tIsarI-cauthI zatAbdI meM racita tattvArthasUtra meM guNasthAna-siddhAnta aura saptabhaMgI kI carcA nahIM hai, kintu SaTkhaNDAgama kA nirUpaNa to guNasthAnasiddhAnta para hI AdhArita hai / (jai.dha.yA.sa./ pR.248 - 249, 252) / isase siddha hotA hai ki tattvArthasUtra ke racanAkAla taka guNasthAnasiddhAnta vikasita nahIM huA thaa| ataH tattvArthasUtra SaTkhaNDAgama se pUrvavartI hai| tattvArthasUtra kI racanA vikrama kI tIsarI-cauthI zatAbdI meM huI thI, isalie SaTkhaNDAgama kA racanAkAla vikrama kI pA~cavIM zatAbdI ghaTita hotA hai| (guNa. siddhA.: eka vishle./pR.4)| DaoNkTara sA0 ke isa mata kI carcA vistAra se AcArya kundakunda kA samaya nAmaka adhyAya meM kI jA cukI hai aura vahA~ sapramANa siddha kiyA jA cukA hai ki guNasthAnasiddhAnta aura saptabhaMgInaya ke vikasita hone kI mAnyatA sarvathA kapolakalpita hai| ye donoM siddhAnta bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa haiM aura guru-paramparA se AcArya dharasena, puSpadanta, bhUtabali, kundakunda aura tattvArthasUtrakAra ko prApta hue the| ataH inheM tattvArthasUtra kI racanA ke bAda vikasita huA mAnakara SaTkhaNDAgama tathA samayasAra Adi ko tattvArthasUtra se paravartI (vikrama kI chaThI zatAbdI kA) siddha karane kA prayAsa vyartha hai| tattvArthasUtra kA racanAkAla prathama-dvitIya zatAbdI I0 hai, yaha AcArya kundakunda kA samaya nAmaka adhyAya meM pratipAdita kiyA jA cukA hai| aura usakI racanA SaTkhaNDAgama tathA kundakunda ke granthoM ke AdhAra para huI hai, ataH SaTakhaNDAgama tattvArthasUtra se prAcIna SaTkhaNDAgama ke tattvArthasUtra se prAcIna hone ke pramANa AcArya kundakunda kA samaya nAmaka dazama adhyAya 6 meM sapramANa siddha kiyA gayA hai ki ve tattvArthasUtrakAra se pUrvavartI haiM tathA prastuta adhyAya ke isa dvitIya prakaraNa ke zIrSaka kra. 1 ke nIce isa tathya ke pramANa prastuta kiye gaye haiM ki SaTkhaNDAgama kI racanA kundakunda se pahale huI hai| isase yaha svataH siddha hotA hai ki SaTkhaNDAgama tattvArthasUtra se prAcIna hai| isakI puSTi anya aneka pramANoM se bhI hotI hai, jo isa prakAra haiM 16. dekhie , adhyAya 10/ prakaraNa 1/ zIrSaka 4.1, 4.2, 4.3, 4.4 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra02 SaTkhaNDAgama /557 3.1. tIrthaMkara-prakRti-bandha ke solaha kAraNa SaTkhaNDAgama se tattvArthasUtra meM jo tIrthaMkaraprakRti ke bandha ke solaha kAraNa batalAye gaye haiM, ve SaT-khaNDAgama se hI gRhIta haiM, kyoMki zvetAmbara-Agamagrantha jJAtRdharmakathAGga meM bIsa kAraNoM kA varNana hai| solaha kAraNa kisI bhI zvetAmbaragrantha meM nirdiSTa nahIM hai, digambaragrantha SaTkhaNDAgama meM hI sarvaprathama unakA ullekha milatA hai| isase siddha hai ki tattvArthasUtra meM ukta solaha kAraNa SaTkhaNDAgama se hI anukRta kiye gaye haiM, ataH SaTkhaNDAgama tattvArthasUtra se prAcIna hai| ina solaha aura bIsa kAraNoM kA varNana karanevAle sUtra isI adhyAya ke caturthaprakaraNa meM draSTavya haiN| jainadharma kA yApanIya sampradAya grantha ke lekhakamahodaya isa satya ko svIkAra karane meM samartha nahIM hue , isalie isakA apalApa karane ke lie unhoMne kalpanA kA sahArA liyA aura kahA-"yaha bhI sambhava hai ki umAsvAti kI ucca nAgara zAkhA prArambha meM 16 kAraNa hI mAnatI ho|" (jai.dh.yaa.s./pR.33)| aura anta meM ve likhate haiM-"tIrthaMkaranAmakarma-bandha ke bIsa kAraNa haiM, yaha avadhAraNA AgamakAla meM nahIM, niyuktikAla meM sthira huI hai aura vahIM se jJAtAdharmakathA meM DAlI gayI hai|"(jai.dh.yaa.s./ pR.332)| kintu granthalekhakamahodaya kI uparyukta pahalI kalpanA aura dUsarI sthApanA pramANa prastuta karane para hI satya siddha ho sakatI thIM, jo unhoMne prastuta nahIM kiye| isase siddha hai ki ve aprAmANika haiN| dUsare, yaha mAna bhI liyA jAe ki bIsa kAraNoMvAlI avadhAraNA niyuktikAla meM sthira huI ho aura usI samaya jJAtAdharmakathA meM prakSipta huI ho, tathApi kisI bhI zvetAmbara-Agama meM tIrthaMkaraprakRti ke bandha ke solaha kAraNoM kA ullekha nahIM hai| yaha isa bAta kA jvalanta pramANa hai ki tattvArthasUtra meM varNita solaha kAraNoM kA AdhAra zvetAmbara Agama nahIM haiM, apitu digambara-Agamagrantha SaTkhaNDAgama hai| isakI puSTi isa tathya se hotI hai ki tattvArthasUtra ke aneka sUtroM kI racanA SaTkhaNDAgama ke AdhAra para huI hai| (dekhiye, agale shiirssk)| 3.2. guNazreNInirjarA ke dasa sthAna SaTkhaNDAgama se tattvArthasUtra (9/45) meM guNazreNinirjarA ke jina dasa sthAnoM kA nirdeza hai, ve bhI SaTkhaNDAgama se hI grahaNa kiye gaye haiM, kyoMki zvetAmbaraparamparA ke kisI bhI Agamagrantha meM inakA varNana nahIM hai| zvetAmbara-AcArAMganiyukti meM guNazreNinirjarA-pratipAdaka 'sammattuppattI sAvae' ityAdi do gAthAe~ milatI haiM, ve bhI SaTkhaNDAgama se hI apanAyI gayI haiN| isakA vistAra se pratipAdana dazama adhyAya ke paJcama prakaraNa meM kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra02 3.3. tattvArthasUtra ke aneka sUtroM kI racanA kA AdhAra SaTkhaNDAgama tattvArthasUtra ke nimnalikhita sUtroM ke bIja bhI zvetAmbarIya AgamagranthoM meM upalabdha nahIM haiN| tattvArthasUtra jainAgama samanvaya meM bhI inake bIja 'nandisUtra' aura 'anuyogadvAra' meM batalAye gaye haiN| kintu ina donoM granthoM kI racanA pA~cavI zatAbdI I0 meM huI hai| ataH ye sUtra tattvArthasUtra se hI ina granthoM meM pahuMce haiN| isakA spaSTIkaraNa Age tattvArthasUtra ke adhyAya meM draSTavya hai| tattvArthasUtra prathama-dvitIya zatAbdI I0 kI racanA hai aura SaTakhaNDAgama IsApUrva prathama zatAbdI ke pUrvArdha kii| ataH spaSTa hai ki ye sUtra SaTkhaNDAgama ke sUtroM ke AdhAra para hI race gaye haiN| jAnakArI ke lie yahA~ ina sUtroM ke sAtha SaTkhaNDAgama ke ve sUtra bhI uddhRta kiye jA rahe haiM, jinake AdhAra para inakI racanA huI hai tattvArthasUtra - naamsthaapnaadrvybhaavtstnyaasH| (1/5) / SaTkhaNDAgama - cauvviho payaDiNikkhevo- NAmapayaDI, TThavaNapayaDI, davvapayaDI, bhAvapayaDI cedi| (pu.13 / 5,5,4 / pR.198)| tattvArthasUtra - stsNkhyaakssetrsprshnkaalaantrbhaavaalpbhutvaishc| (1/8) / SaTkhaNDAgama - saMtaparUvaNA davvapamANANugamo khettANugamo phosaNANugamo kAlANugamo aMtarANugamo bhAvANugamo appabahugANugamo cedi| (pu.1/1,1,7)| tattvArthasUtra - matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha itynrthaantrm| (1/13) / SaTkhaNDAgama - saNNA sadI madI ciMtA cedi| evamAbhiNibohiyaNANAvaraNIyassa kammassa aNNA parUvaNA kadA hodi| ( pu.13 /5,5,4142) / 4 tattvArthasUtra - avgrhehaavaaydhaarnnaaH| (1/15) / SaTkhaNDAgama - cauvvihaM tAva oggahAvaraNIyaM IhAvaraNIyaM avAyAvaraNIyaM dhAraNAvaraNIyaM cedi| (pu.13 / 5,5,23) / For Personal & Private Use Only Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra02 SaTkhaNDAgama/559 tattvArthasUtra - arthasya (1/17) / vynyjnsyaavgrhH| (1/18) / SaTkhaNDAgama - jaM taM oggahAvaraNIyaM NAma kammaM taM duvihaM atthoggahAvaraNIyaM ceva vaMjaNoggahAvaraNIyaM cev| (pu.13 / 5,5,24) / tattvArthasUtra - na ckssurnindriyaabhyaam| (1/19) / SaTkhaNDAgama - jaM taM vaMjaNoggahAvaraNIyaM NAma kammaM taM cauvvihaM sodidiya vaMjaNoggahAvaraNIyaM ghANiMdiyavaMjaNoggahAvaraNIyaM jibbhiMdiyavaMjaNoggahAvaraNIyaM phAsiMdiyavaMjaNoggahAvaraNIyaM cev| (pu.13/ 5,5,26) / tattvArthasUtra - tdindriyaanindriynimittm| (1/14) / SaTkhaNDAgama - cakkhiMdiyaatthoggahAvaraNIyaM sodiMdiyaatthoggahAvaraNIyaM ghANiMdiyaatthoggahAvaraNIyaM jibbhadiyaatthoggahAvaraNIyaM phAsiMdiyaatthoggahAvaraNIyaM nnoiNdiyatthogghaavrnniiyN| taM savvaM atthoggahAvaraNIyaM NAma kmm| (pu.13 / 5,5,28) / tattvArthasUtra SaTkhaNDAgama - bhavapratyayo'vadhirdevanArakANAm (1/21) / - jaM taM bhavapaccaiyaM taM devnneriyaannN| (pu.13 / 5, 5, 54) / tattvArthasUtra - sarvadravyaparyAyeSu kevlsy| (1/29) / SaTkhaNDAgama - saI bhayavaM uppaNNaNANadarisI sadevAsuramANusassa logassa AgadiM gadiM cayaNovavAdaM baMdhaM mokkhaM iDDhei TThidiM judiM aNubhAgaM takkaM kalaM mANo mANasiyaM bhuttaM kadaM paDisevidaM Adikamma arahakammaM savvaloe savvajIve savvabhAve sammaM samaM jANadi passadi viharadi tti| (pu. 13 / 5,5,82) / SaTkhaNDAgama ke ina sUtroM kA saMkSiptIkaraNa kara 'tattvArtha' ke uparyukta sUtroM kI racanA kI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 3.4. SaTkhaNDAgama ke bhAvAnuyogadvAra kA tattvArthasUtra meM saMkSepIkaraNa tattvArthasUtra (2/1-7) meM jIva ke aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika, ina pA~ca bhAvoM kA kathana kiyA gayA hai tathA Age kramazaH unake do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna bheda bhI batalAye gaye haiM / zvetAmbara - AgamoM meM inakA kahIM bhI ullekha nahIM hai / tattvArthasUtra jainAgama samanvaya ( 2 / 1-7/pR. 29-33) meM inako anuyogadvAra ke SaTbhASAdhikAra-gata vistRta gadyAtmaka varNanoM se samanvita karane kI ceSTA kI gayI hai / kintu jaisA ki pUrva meM kahA gayA hai, 'anuyogadvAra' grantha pA~cavIM zatI I0 kI racanA hai, ataH vaha ukta sUtroM kA AdhAra nahIM ho sakatA / SaTkhaNDAgama ke vizeSajJa paM0 bAlacandra jI zAstrI apane suprasiddha grantha SaTkhaNDAgamaparizIlana meM likhate haiM " SaTkhaNDAgama meM jIvasthAna ke antargata satprarUpaNAdi ATha anuyogadvAroM meM sAtavA~ eka svataMtra bhAvAnuyogadvAra hai / usameM ogha aura Adeza kI apekSA una bhAvoM ( aupazamikAdi pA~ca bhAvoM) kI prarUpaNA pRthak-pRthak vistAra se kI gaI hai| ogha se jaise - mithyAdRSTi ko audayika, sAsAdanasamyagdRSTi ko pAriNAmika, samyagmithyAdRSTi ko kSAyopazamika, asaMyama ko audayika, saMyamAsaMyama Adi tIna ko kSAyopazamika, cAra upazAmakoM ko aupazamika tathA cAra kSapakoM aura sayoga - ayoga kevaliyoM ko kSAyikabhAva kahA gayA hai| 17 a011 / pra02 " isI prakAra se Age Adeza kI apekSA yathAkrama se gati - indriyAdi caudaha mArgaNAoM meM bhI una bhAvoM kI prarUpaNA kI gaI hai| " isa prakAra Sa0 khaM0 ke usa bhAvAnuyogadvAra meM pRthak-pRthak eka-eka bhAva ko lekara vizadatA kI dRSTi se praznottara zailI meM jina bhAvoM kI vistAra se prarUpaNA kI gaI hai, ve sabhI bhAva saMkSepa meM tattvArthasUtra ke una sUtroM ( 2/1-7) meM antarbhUta haiN| "isa sthiti ko dekhate hue yadi yaha kahA jAya ki Sa0 khaM0 ke usa bhAvAnuyogadvAra kA tattvArthasUtra meM saMkSepIkaraNa kiyA gayA hai, to asaMgata nahIM hogaa|" ( SaT. pari. / pR.167-168) / AdaraNIya paNDita jI kA yaha niSkarSa sarvathA yuktisaMgata hai| 17. SaTkhaNDAgama / pu.5 / 1,7,1-9 / pR. 183 - 205 ( kSudrakabandha khaNDa ke antargata 'svAmitva' anuyogadvAra bhI draSTavya hai, SaTkhaNDAgama / pu. 7/2,1, 3-91 / pR. 7-113) / For Personal & Private Use Only Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra02 SaTkhaNDAgama /561 3.5. tattvArthasUtra meM guNasthAna SaTkhaNDAgama se tattvArthasUtra meM varNita guNasthAnoM ke nAma zvetAmbara-AgamoM meM upalabdha nahIM haiN| samavAyAMga meM upalabdha haiM, kintu zvetAmbara vidvAnoM ne unheM prakSipta mAnA hai| ataH yaha nirvivAda hai ki tattvArthasUtra meM varNita guNasthAnoM kA Agamika AdhAra SaTkhaNDAgama hI hai| 3.6. SaTkhaNDAgama kI apekSA tattvArthasUtra meM nayavikAsa digambaramAnya tattvArthasUtra meM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha tathA evaMbhUta, ina sAta nayoM kA ullekha hai| zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra meM prathamataH naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda ina pA~ca nayoM kA nAmanirdeza karake Adya naya ke do aura zabda naya ke tIna bheda batalAye gaye haiN| ise bhASya meM spaSTa karate hue 'Adya' se naigamanaya ko grahaNa kara usake dezaparikSepI aura sarvaparikSepI ina do bhedoM kA tathA 'zabda' ke sAmprata, samabhirUDha aura evaMbhUta ina tIna bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai|8 kintu SaTkhaNDAgama meM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda ina pA~ca nayoM ke anusAra hI varNana milatA hai, zabdanaya ke bhedabhUta samabhirUDha aura evaMbhUta, ina do nayoM kA ullekha kahIM upalabdha nahIM hotA (SaT.pari./ pR.166-167)| isase siddha hotA hai ki tattvArthasUtra meM nayoM kA vikAsa huA hai, ataH SaTkhaNDAgama usase pUrva kI racanA hai| 3.7. SaTkhaNDAgama kI apekSA tattvArthasUtra meM pratipAdanazailI kA vikAsa SaTkhaNDAgama (pu.12/4, 2, 8 sUtra 2-11) meM nimnalikhita bhAvoM ko sAmAnya rUpa se AThoM karmoM ke bandha kA pratyaya batalAyA gayA hai : prANAtipAta Adi pA~ca pApa, rAtribhojana, krodhAdi cAra kaSAya, rAga, dveSa, moha, prema, nidAna, abhyAkhyAna, kalaha, paizunya, rati, arati, upadhi, nikRti, mAna (prastha Adi mApa ke upakaraNa), meya (mApe jAne yogya gehU~ Adi), moSa (corI), mithyAjJAna, mithyAdarzana aura pryog| tattvArthasUtra (6/10-27) meM ina bhAvoM ko isI rUpa meM bandha kA pratyaya nirUpita nahIM kiyA gayA, apitu inase jo jJAnAdi ke pradoSa, nihnava, mAtsarya, kevalizrutasaMgha ke avarNavAda Adi kI bhinna-bhinna pravRttiyA~ utpanna hotI haiM, unheM bhinna-bhinna karmoM ke tIvrasthiti-anubhAga pUrvaka bandha kA pratyaya batalAyA gayA hai| isase yaha saralatayA 18. "Adya iti suutrkrmpraamaannyaannaigmmaah| sa dvibhedo dezaparikSepI sarvaparikSepI ceti| zabdastribhedaH sAmprataH samabhirUDha evambhUta iti|" tattvArthadhigamabhASya 1/35 / For Personal & Private Use Only Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011 / pra02 se samajha meM A jAtA hai ki kisa prakAra kI pravRttiyA~ kisa karma ke pramukhatayA bandha kA kAraNa haiM (SaT. pari. / pR. 177) / yaha vibhedIkRta evaM saralIkRta spaSTIkaraNa pratipAdanazailI ke vikAsa kA sUcaka hai, jo tattvArthasUtra ko SaTkhaNDAgama se paravartI sAbita karatA hai| ye vibhinna pramANa isa bAta ke sAkSI haiM ki SaTkhaNDAgama tattvArthasUtra se pUrva kI racanA hai| isase yaha nirNaya AsAnI se ho jAtA hai ki yataH tattvArthasUtra kA racanAkAla dvitIya zatAbdI I0 kA pUrvArdha hai, ataH SaTkhaNDAgama kI racanA usase pUrva huI hai| aura yaha pahale hI siddha kiyA jA cukA hai ki SaTkhaNDAgama IsApUrva prathama zatAbdI ke uttarArdha evaM Isottara prathama zatI ke pUrvArdha meM hue AcArya kundakunda se bhI pahale racA gayA hai, ataH yaha svataH siddha hai ki vaha IsApUrva prathama zatI kI racanA hai| 4 SaTkhaNDAgama kI racanA yApanIyasaMghotpatti se bahuta pahale SaTkhaNDAgama IsApUrva prathama zatAbdI meM racA gayA thA aura yApanIya saMgha kA itihAsa nAmaka saptama adhyAya meM siddha kiyA gayA hai ki yApanIyasaMgha kI utpatti IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM huI thii| isalie usase lagabhaga sAr3he cAra sau varSa pUrva hue AcArya dharasena, puSpadanta aura bhUtabali, ina tInoM ke yApanIyaAcArya hone kA to prazna hI nahIM uThatA tathA yApanIyapUrva - uttarabhAratIya-sacelAcelanirgranthasaMgha kapolakalpita hai, ataH usakA AcArya honA bhI bandhyAputra ke samAna asaMbhava hai / anyathAnupapatti se siddha hotA hai ki ye tInoM mUlasaMgha ke arthAt digambara jainaparamparA ke AcArya the, isalie inake dvArA upadiSTa aura racita SaTkhaNDAgama meM strImukti ke vidhAna kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| usameM saMyataguNasthAna kA pratipAdana bhAvamAnuSI ke lie kiyA gayA hai, dravyamAnuSI ke lie nahIM / tathA zvetAmbaragrantha prajJApana aura digambaragrantha SaTkhaNDAgama meM jo samAna gAthAe~ haiM, ve ina donoM paramparAoM ko apane mUlasrota aikAntika acelamuktivAdI mUlasaMgha se prApta huI haiN| aura chaThI zatI I0 meM racita zvetAmbarIya Avazyakaniryukti se sAmya rakhanevAlI gAthAe~ SaTkhaNDAgama se hI Avazyakaniryukti meM pahu~cI hai, kyoMki IsApUrva prathama zatAbdI meM racita SaTkhaNDAgama meM chaThI zatAbdI I0 meM racI gayI Avazyakaniryukti kI gAthAoM kA AnA asambhava hai| For Personal & Private Use Only Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA jainadharma kA yApanIya sampradAya grantha ke lekhaka ne AcArya dharasena, puSpadanta aura bhUtabali ko svakalpita uttarabhAratIya sacelAcela nigrantha paramparA yA yApanIyaparamparA kA AcArya siddha karane ke lie jo hetu prastuta kiye haiM, unameM se kucha to asatya haiM arthAt unakA astitva hI nahIM hai| aura zeSa hetvAbhAsa haiM arthAt ve bhale hI hetu jaise pratIta hote haiM, kintu hetu nahIM haiM, ahetu haiN| yadyapi jisakA astitva nahIM hai, vaha bhI svarUpAsiddha hetvAbhAsa hai, tathApi usakI asatyatA kA tvarita bodha karAne ke lie use 'asatya' vizeSaNa se hI prastuta grantha meM abhihita kiyA jA rahA hai| ukta hetuoM meM se kauna asatya hai aura kauna hetvAbhAsa hai| isakA nirNaya Age prastuta hai, yApanIyapakSa-samarthaka hetu kA nirdeza yApanIyapakSa zIrSaka ke nIce tathA usakI asatyatA yA hetvAbhAsatA kA prakAzana digambarapakSa zIrSaka ke nIce draSTavya hai| digambarapaTTAvalI meM nAma na honA digambara na hone kA hetu nahIM yApanIyapakSa yApanIya pakSadhara vidvAn likhate haiM-"itanA to nizcita hai ki dharasena mUlasaMghIya digambara-paramparA se bhinna kisI anya paramparA ke AcArya rahe haiN| tiloyapaNNattI, harivaMzapurANa aura abhilekhIya paTTAvalI 19 meM dharasena kA nAmollekha na honA bhI yaha sUcita karatA hai ki yA to ve kisI bhinna paramparA ke the yA phira inameM sUcita AcAryoM se paryApta paravartI haiN|" (jai.dha.yA.sa./ pR. 92) / digambarapakSa kundakunda, svAmikumAra, samantabhadra, pUjyapAdasvAmI jaise suprasiddha digambarAcAryoM ke nAma bhI tiloyapaNNattI aura harivaMzapurANa meM nirdiSTa AcAryaparamparA meM nahIM milate, para inake digambara hone meM ukta yApanIyapakSadhara granthalekhaka ko bhI sandeha nahIM hai| ataH digambara-granthollikhita paTTAvaliyoM meM dharasena ke nAma kA nirdeza na hone se yaha siddha nahIM hotA ki ve digambara nahIM the| phalasvarUpa dharasena ko digambaraparamparA 19.jaina zilAlekha saMgraha / mANikacandra / bhAga 1 / le. kra.1 evaM 105 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011 / pra03 kA AcArya siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA uparyukta hetu, hetu nahIM, hetvAbhAsa hai| tathA ukta granthalekhaka digambarapaTTAvaliyoM meM dharasena ke nAma kA abhAva batalAte samaya yaha bhUla gaye ki unakA nAma zvetAmbarIya aura yApanIya-paTTAvaliyoM meM bhI nahIM hai| unhoMne apane grantha meM svayaM svIkAra kiyA hai ki "kalpasUtra aura nandIsUtra kI sthavirAvaliyoM se hameM dharasena ke sambandha meM koI bhI sUcanA prApta nahIM hotii|" (jai.dha.yA.sa./ pR.90)| aura yApanIyasampradAya kI koI svatantra paTTAvalI upalabdha nahIM hai| ve zvetAmbara-AgamoM ko hI mAnate the, ataH zvetAmbara-sthavirAvaliyoM kI AcAryaparamparA hI unakI AcAryaparamparA thii| tathA isI AcAryaparamparA ko granthalekhakamahodaya ne svakalpita uttarabhAratIya-avibhakta-sacelAcela-nirgrantha-paramparA batalAyA hai| usameM bhI dharasena kA nAma upalabdha nahIM hai| ataH granthalekhaka ke hI tarka ke anusAra siddha hotA hai ki dharasena na to zvetAmbaraparamparA ke AcArya the, na uttarabhAratIya-avibhaktasacelAcela-nirgrantha paramparA ke, na hI yApanIyaparamparA ke| anyathAnupapatti pramANa se ve digambaraparamparA ke hI AcArya siddha hote haiN| digambarapaTTAvaliyoM meM dharasena kA nAma upalabdha bhI hai| tathA digambaranandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI, indranandikRta 'zrutAvatAra', vibudhazrIdharakRta 'zrutAvatAra' evaM dhavalATIkA meM dharasena ke nAma kA ullekha bhI hai| uparyukta granthalekhaka DaoN0 sAgaramala jI ne digambaranandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI kI prAmANikatA meM pahale sandeha vyakta kiyA, kintu Age calakara usameM dharasena ke nAmollekha ko svIkAra kara unake vIra ni0 saM0 584 meM dIkSita aura svakalpita uttarabhAratIya-avibhaktasacelAcela-nirgranthasaMgha ke AcArya hone kI saMbhAvanA vyakta kI hai| (jai.dha.yA.sa./pR.92) / tathA usake bAda isI paTTAvalI ko yApanIyasaMgha kI paTTAvalI ghoSita kara use dharasena ke yApanIya honekA pramANa mAna liyA hai| unake nimnalikhita zabda draSTavya haiM-"punaH jisa nandIsaMgha kI paTTAvalI ko AdhAra banAkara yaha carcA kI jA rahI hai, vaha nandIsaMgha bhI yApanIyaparamparA se sambaddha rahA hai| kaNapa (kaDaba) ke zaka saMvat 735, IsvI san 812 ke eka abhilekha meM zrIyApanIya-nandisaMgha-punnAgavRkSa-mUlagaNa aisA spaSTa ullekha hai| yApanIya aura nandIsaMgha kI isa ekarUpatA aura nandIsaMgha kI paTTAvalI meM dharasena ke ullekha se yahI siddha hotA hai ki dharasena yApanIyasaMgha se sambaddha rahe haiN|" (jai.dh.yaa.s./pR.93)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra03 SaTkhaNDAgama/565 nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI yApanIya-paTTAvalI nahIM yApanIyapakSa pUrvoddhRta vaktavya meM yApanIyapakSadhara vidvAn ne kahA hai ki nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI yApanIyasaMgha kI paTTAvalI hai| usameM dharasena ke ullekha se yahI siddha hotA hai ki ve yApanIyasaMgha se sambaddha rahe haiN| (jai.dha.yA.sa./ pR.93)| digambarapakSa uparyukta paTTAvalI mUlasaMghIya-nandIsaMgha kI arthAt digambaranandisaMgha kI hI hai, yApanIyanandisaMgha kI nahIM, kyoMki usameM nandIsaMgha ke sAtha mUlasaMgha kA ullekha hai| yathA-"zrImUlasaGghapravare nandyAmnAye mnohre|" (zloka 2, The Indian Antiquary, Vol.XX, p.344) / prathamazubhacandrakRta nandisaMgha kI gurvAvalI meM bhI kahA gayA hai ki mUlasaMgha meM nandIsaMgha utpanna huA thA-"zrImUlasaGgreJjani nndisngghH|" (zloka 2/tI. ma.a.pa./ khaM.4/ pR.393)| yApanIya-nandisaMgha yA yApanIya-punnAgavRkSamUlagaNa ke sAtha sarvatra 'yApanIya' vizeSaNa kA prayoga huA hai| yathA___1. "zrIyApanIya-nandisaMgha-punnAgavRkSamUlagaNe --- / " jai.zi.saM./mA. ca/ bhA.2/ kaDaba le. kra. 124 / 2. "zrIyApanIyasaMghada punnAgavRkSamUlagaNada --- / " jai.zi.saM./bhA.jJA./bhA.4/ hUli le.kr.130| yataH nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI meM nandIsaMgha ko mUlasaMgha ke hI antargata batalAyA gayA hai, ataH siddha hai ki vaha digambarasaMgha kI hI hai| isake atirikta nimnalikhita tathya bhI isake gavAha haiM ki vaha digambarasaMgha kI hI hai 1. usameM jitane bhI AcAryoM ke nAma haiM, ve saba digambaraparamparA ke AcArya haiN| unameM se eka kA bhI nAma zvetAmbara-sthavirAvaliyoM yA yApanIya-AcAryoM kI sUcI meM nahIM miltaa| 2. yApanIyapakSadhara vidvAn boTika zivabhUti ko yApanIyasaMgha kA saMsthApaka mAnate haiN| usake do pramukha ziSya the : kauNDinya aura kottttviir| inameM se kisI kA bhI nAma ukta paTTAvalI meM nahIM hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra03 3. jainadharma kA yApanIya sampradAya grantha ke lekhaka mAnate haiM ki yApanIyasampradAya kI utpatti se pUrva ke arthAt I0 san 82 se pahale ke sabhI AcArya zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI samAna mAtRparamparA arthAt uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-paramparA ke AcArya the| unake nAma kalpasUtra kI sthavirAvalI meM nirdiSTa haiN| kintu unameM se eka kA bhI nAma nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI meM upalabdha nahIM hotaa| ___4. svayaM yApanIya-nandisaMgha se sambaddha punnAgavRkSamUlagaNa ke zrIkityAcArya aura unake anvaya meM hue kUvilAcArya, vijayakIrti, arkakIrti Adi ke nAma usameM adRzya haiN| ina pramANoM se siddha hai ki nandisaMgha kI pUrvokta prAkRtapaTTAvalI zatapratizata digambarasaMgha kI hai, yApanIyasaMgha kI nhiiN| ataH usameM AcArya dharasena, puSpadanta aura bhUtabali ke nAmoM kA ullekha siddha karatA hai ki ve digambarAcArya hI the| isa prakAra yApanIyapakSadhara vidvAn dvArA AcArya dharasena ko yApanIya siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu bhI asatya hai| nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI sarvathA aprAmANika nahIM yadyapi digambaranandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI meM aneka visaMgatiyA~ haiM, tathApi usameM dharasena, puSpadanta aura bhUtabali ke nAmoM kA nirdeza aprAmANika nahIM hai| kyoMki ye tInoM AcArya digambara hI the, yaha isa bAta se siddha hai ki vIrasena svAmI ne dhavalATIkA meM tathA indranandI evaM vibudhazrIdhara ne apane-apane 'zrutAvatAra' nAmaka granthoM meM unheM digambarAcAryoM kI paramparA meM hI darzAyA hai| tathA zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI kisI bhI paTTAvalI yA grantha meM inake nAmoM kA ullekha nahIM hai| jisa samaya dhavalATIkA aura indranandI kA zrutAvatAra likhA gayA, usa samaya yApanIya sampradAya acchI taraha phalaphUla rahA thaa| yadi ye AcArya usa sampradAya ke hote, to unheM digambarAcArya batalAye jAne para unakI ora se ghora virodha kiyA jaataa| kintu virodha to kyA, ina AcAryoM kA nAma bhI kisI yApanIyagrantha yA usa sampradAya ke zilAlekha meM upalabdha nahIM hotaa| isake atirikta inake dvArA upadiSTa aura racita SaTkhaNDAgama grantha meM jinasiddhAntoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, ve bhI yApanIyamata 20."... zrIyApanIyanandisaGgha-punnAgavRkSamUlagaNe zrIkityAcAryAnvaye bahuSvAcAryeSvatikrAnteSu --- kUvilAcArya---vijayakIrti---arkakIrti---1" (jainazilAlekhasaMgraha / mANikacandra / bhA.2 / kaDaba lekha kra.124 / pR.137)| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra0 3 SaTkhaNDAgama / 567 ke pratikUla evaM digambaramata ke anukUla haiN| inake udAharaNa Age caturtha prakaraNa meM draSTavya haiN| ina tathyoM se yaha bAta dina ke samAna spaSTa ho jAtI hai ki ye tInoM AcArya digambara hI the / ataH nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI meM inakA ullekha sarvathA prAmANika hai| Azcarya yaha hai ki pUrvokta granthalekhaka ne yApanIya- sthavirAvaliyA~ upalabdha na hone tathA zvetAmbara - sthavirAvaliyoM meM dharasena kA nAma na hone para bhI unheM yApanIya mAna liyA, kintu mAtra tiloyapaNNatti Adi do-tIna digambaragranthoM meM nAma na hone se unheM digambara mAnane se inakAra kara diyA, jabaki nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI, indranandIkRta zrutAvatAra, vibudhazrIdharakRta zrutAvatAra tathA dhavalATIkA kI AcAryaparamparA meM unakA nAma nirdiSTa hai| jisa digambaraparamparA ke sAhitya meM dharasena kA nAma anekatra upalabdha hai, usa paramparA kA unheM mAnane se inakAra kara denA aura jisa yApanIyaparamparA ke sAhitya meM unakA nAma DhU~r3he nahIM milatA, usa paramparA kA unheM siddha karanA, yaha AkAza meM kusuma khilA dene kA naipuNya 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke mAnya lekhaka meM hI dikhAI detA hai / yaha unake pakSapAtapUrNa duhare mAnadaNDa kA jvalanta udAharaNa hai / dharasena kA eka astitvahIna saMgha kA AcArya honA asaMbhava yApanIyapakSa digambaranandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI meM ullikhita dharasena ke paTTakAla evaM joNipAhuDa kI bRhaTTippaNikA meM nirdiSTa isa grantha ke racanAkAla (vIra ni0 saM0 600) ke AdhAra para ukta granthalekhaka ne mAnA hai ki dharasena vIra ni0 saM0 609 ke pUrva arthAt yApanIya sampradAya kI utpatti ke pUrva dIkSita hue the, ataH ve usa uttarabhAratIyasacelAcela-nirgranthasaMgha ke AcArya rahe hoMge, jisase zvetAmbara aura yApanIya sampradAya utpanna hue the| (jai.dha.yA.sa./ pR.92) / digambarapakSa prastuta grantha ke dvitIya adhyAya meM sapramANa siddha kiyA gayA hai ki uttarabhArata meM to kyA, bhArata ke kisI bhI kone meM aisA koI sacelAcela - nirgranthasaMgha vidyamAna nahIM thA, jisase zvetAmbara aura yApanIya saMghoM kA udbhava huA ho / jambUsvAmI ke For Personal & Private Use Only Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra03 nirvANa ke pUrva taka kevala aikAntika-acelamuktivAdI-nirgranthasaMgha kA hI astitva thaa| usake bAda zvetapaTasaMgha ke janma se do saMgha ho gaye : nirgranthasaMgha (digambarasaMgha) aura zvetapaTasaMgha (shvetaambrsNgh)| pazcAt eka ardhaphAlakasaMgha kA bhI udaya huaa| inameM nigranthasaMgha (digambarasaMgha) ekAnta-acelamuktivAdI thA aura hai tathA zvetapaTa (zvetAmbara) aura ardhaphAlaka donoM saMgha sarvathA sacelamuktivAdI the| sacelAcela-ubhayamuktivAdI koI bhI zramaNasaMgha nahIM thaa| usakA udaya IsA kI pA~cavIM zatI ke AraMbha meM huA thA, jo yApanIyasaMgha ke nAma se prasiddha huaa| vIra ni0 saM0 609 ke pUrva aise saMgha ke astitva kI mAnyatA sarvathA kapolakalpita hai| ataH jisa tathAkathita uttarabhAratIyasacelAcela-nirgranthasaMgha kA astitva hI nahIM thA, dharasena usa saMgha ke AcArya kaise ho sakate haiM? usa samaya yApanIyasaMgha kA astitva thA nahIM aura zvetAmbaraparamparA meM dharasena aura unake SaTkhaNDAgama kA koI ullekha nahIM hai, ataH anyathAnupapatti se siddha hotA hai ki dharasena digambarasaMgha ke hI AcArya the| isa prakAra siddha hai ki AcArya dharasena ko kapolakalpita uttarabhAratIyasacelAcela-nirgranthasaMgha kA AcArya siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA uparyukta hetu asatya hai| joNipAhuDa digambaraparamparA kA grantha yApanIyapakSa 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka kA kathana hai ki joNipAhuDa grantha kA ullekha zvetAmbara-sAhitya meM adhika huA hai, isase siddha hotA hai ki dharasena uttarabhArata ke sacelAcela-nirgranthasaMgha se sambaddha the| (pRSTha 95) / digambarapakSa yaha grantha prasiddha vidvAn paM0 becaradAsa jI ne svayaM bhANDArakara insTiTyUTa, pUnA meM jAkara dekhA thA aura usa para se paricaya ke kucha noTsa gujarAtI meM lie the| digambara-grantha hone ke kAraNa unhoMne bAda ko ve noTsa sadupayoga ke lie apane mitra paM0 nAthUrAma jI premI, bambaI ko de die the| yaha vivaraNa paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne 'anekAnta' patrikA meM, 1 julAI 1939 ke sampAdakIya meM diyA hai| isase spaSTa hotA hai ki paM0 becaradAsa jI ne isa grantha kA adhyayana karake pAyA thA ki yaha digambaraparamparA kA grantha hai| AcArya dharasena ke digambara hone kA yaha zvetAmbara vidvAn dvArA hI diyA gayA pramANa hai| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra03 SaTkhaNDAgama / 569 tathA dharasena ko jisa uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasaMgha se sambaddha kahA gayA hai, usakA astitva hI nahIM thA, yaha dvitIya adhyAya meM siddha kiyA jA cukA hai| ataH dharasena ke usa avAstavika paramparA se sambaddha hone kA prazna hI nahIM utthtaa| dUsarI bAta yaha hai ki yadi usa paramparA kA astitva hotA aura dharasena kA usase sambandha hotA, to SaTkhaNDAgama kI racanA kA itihAsa bhI zvetAmbarasAhitya meM upalabdha hotaa| kintu aisA nahIM hai| isase siddha hai ki dharasena, puSpadanta aura bhUtabali usa kapolakalpita paramparA se sambaddha nahIM the| yataH 'joNipAhuDa' zvetAmbara nahIM, apitu digambaragrantha hai tathA dharasena kA jisa uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasaMgha se sambandha batalAyA gayA hai, usakA astitva hI nahIM thA, ataH dharasena ko usase sambandhita siddha karane ke lie upasthita kiyA gayA uparyukta hetu asatya hai| 7 'paNNasavaNa' upAdhi kA eka astitvahIna saMgha se sambandha asaMbhava yApanIyapakSa bhANDArakara orieNTala risarca insTiTayUTa pUnA meM upalabdha 'joNipAhuDa' kI prati meM usake kartA dharasena ko paNNasavaNa (prajJAzramaNa) kahA gayA hai| yApanIyapakSI granthalekhaka DaoN0 sAgaramala jI kahate haiM ki yaha zvetAmbara-yApanIyoM ke janaka uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasaMgha meM pracalita upAdhi thii| (jai.dha. yA. sa./95) ataH dharasena uttarabhAratIya sacelAcela nirgranthasaMgha ke AcArya the| digambarapakSa kintu ukta saMgha kA astitva hI nahIM thA, ataH usake sAtha kathita upAdhi kA sambandha asaMbhava hai| isake atirikta granthalekhaka ne zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM ke granthoM meM isa upAdhi ke ullekha kA eka bhI pramANa nahIM diyaa| jo diye haiM ve digambaraparamparA ke 'dhavalA' aura 'tiloyapaNNattI' se haiN| zvetAmbaragrantha nandIsUtra se pasaNNamaNa zabda udAhRta kiyA hai, kintu isakA artha to prasannamana hotA hai, prajJAzramaNa nhiiN| jisa gAthA meM vaha AyA hai, usa para dRSTipAta kareM NANammi daMsaNammi ya, tavaviNae NiccakAlamujjuttaM / ajaM naMdilakhamaNaM sirasA vaMde pasannamaNaM // 33 // nandIsUtra / For Personal & Private Use Only Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra03 anuvAda-"jo jJAna, darzana, tapa aura vinaya meM sadA saMlagna rahate the, una prasannamanavAle (rAgadveSarahita) Arya nandila-kSamaNa kI maiM mastaka jhukAkara vandanA karatA isa gAthA kA hindI anuvAda karane vAle muni zrI pArasakumAra jI mahArAja sA0 ne bhI 'prasannamaNa' kA artha prasannamanavAle (rAgadveSarahita anta:karaNavAle) kiyA hai|21 isa taraha yahA~ 'pasannamaNa' kA artha spaSTataH 'prasannamanavAle' hai| kintu 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka kahate haiM ki "usameM varNavyatyaya huA hai, merI dRSTi meM use paNNasamaNa honA caahie|" (jai.dha.yA.sa./ pR.95)| isa taraha mAnya granthalekhaka ne apanI dRSTi ( svAbhISTamata ) Aropita kara 'pasannamaNa' ko 'paNNasavaNa' banA diyA aura zvetAmbarasAhitya meM 'paNNasavaNa' upAdhi ke prayoga kA udAharaNa de diyaa| unheM zvetAmbarasAhitya meM kahIM sahI rUpa meM likhA 'paNNasavaNa' zabda nahIM milaa| isase siddha hai ki zvetAmbara sAhitya meM kahIM bhI kisI muni ke lie 'paNNasavaNa' upAdhi kA prayoga nahIM huA hai| isa prakAra na to zvetAmbarasAhitya meM 'paNNasavaNa' upAdhi kA ullekha hai, na hI uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasaMgha kA astitva thaa| ataH AcArya dharasena ko ukta saMgha se sambaddha siddha karane ke lie prastuta kiye gaye donoM hetu asatya haiN| ___ ukta granthalekhaka dvArA digambaragranthoM se diye udAharaNoM se siddha hai ki 'paNNasavaNa' (prajJAzramaNa ) eka Rddhi kA nAma hai, jo digambara RSiyoM ko prApta hone para ve isa upAdhi se prasiddha kiye jAte the| AcArya dharasena isa upAdhi se prasiddha the,(Sa.khaM./ pu.1/ prastA./ pR.25)| ataH siddha hai ki ve digambaraparamparA se sambaddha the, anya kisI paramparA se nhiiN| zAbdika ulaTaphera yukti-pramANaviruddha yApanIyapakSa pUrvokta udAharaNa se spaSTa hai ki yApanIyapakSI granthalekhaka ne zAbdika ulaTaphera kara pasannamaNa ko paNNasavaNa banAne kI koziza kI hai| isI prakAra kA zAbdika ulaTaphera karake kalpasUtra kI sthavirAvalI meM ullikhita pusagiri ko puSpadanta aura bhUtadina ko bhUtabali banAne kA upakrama kiyA hai| ve likhate haiM21. nandIsUtra / pR. 23 / prakAzaka-a.bhA. sAdhumArgI jaina saMskRti rakSaka saMgha, sailAnA, ma.pra./ 1984 ii.| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra03 SaTkhaNDAgama / 571 " mathurA ke huviSka varSa 48 ke eka abhilekha meM brahmadAsika kula aura ucca nAgarI zAkhA ke dhara kA ullekha hai / lekha ke Age ke akSaroM ke ghisa jAne ke kAraNa par3hA nahIM jA sakA, ho sakatA hai, pUrA nAma dharasena ho / kyoMki kalpasUtra - sthavirAvalI meM zAntisena, vajrasena Adi sena - nAmAntaka nAma milate haiM / ataH isake dharasena hone kI sambhAvanA ko nirasta nahIM kiyA jA sakatA hai| isa kAla meM hameM kalpasUtrasthavirAvalI meM eka pusagiri kA bhI ullekha milatA hai, ho sakatA hai, ye puSpadanta hoN| isI prakAra nandIsUtra - vAcakavaMza - sthavirAvalI meM bhUtadinna kA bhI ullekha hai / inakA samIkaraNa bhUtabali se kiyA jA sakatA hai|" (jai.dha. yA.sa./ pR.96) / digambarapakSa yaha mAnyatA nimnalikhita kAraNoM se yukti aura pramANa ke viruddha hai 1. zvetAmbarIya sthavirAvaliyoM meM pusagiri aura bhUtadinna nAmoM kA hI ullekha hai / puSpadanta aura bhUtabali nAma na to zvetAmbara - sthavirAvaliyoM meM upalabdha haiM, na zvetAmbarasAhitya meN| ataH pusagiri ko puSpadanta aura bhUtadinna ko bhUtabali mAnane kA koI vastuniSTha AdhAra nahIM hai| 2. zvetAmbarasAhitya meM pusagiri aura bhUtadinna ke dvArA SaTkhaNDAgama kI racanA kiye jAne kA ullekha nahIM hai| isalie inakA SaTkhaNDAgama ke karttA ke rUpa meM prasiddha puSpadanta aura bhUtabali se ekIkaraNa karane kA koI AdhAra nahIM hai| 3. zabdoM meM itanI adhika bhinnatA hai ki pusagiri se puSpadanta aura bhUtadinna se bhUtabali ho jAne meM varNa vyatyaya kI bhI kalpanA nahIM kI jA sktii| aura bhASAvijJAna kA aisA koI niyama hai nahIM, jisake anusAra pusagiri ke pu ko chor3akara zeSa varNoM ke sthAna meM vikalpa se puSpadanta Adeza tathA bhUtadinna ke dinna ke sthAna meM bali Adeza ho jAtA ho| yadi aisA niyama hotA, to usake udAharaNa prAkRtavyAkaraNoM meM diye jAte aura ve zvetAmbarasAhitya meM eka hI vyakti ke lie vikalpa se prayukta hue milte| kintu aisA nahIM hai| isase siddha hai ki uparyukta nAmoM ko eka hI vyakti ke lie prayukta mAnane kA koI bhASAvaijJAnika AdhAra bhI nahIM hai / 4. zabdoM ke artha meM bhI atyanta bhinnatA hai / 'bhUtadinna' kA artha hai 'bhUtadatta' arthAt 'bhUtoM ke dvArA diyA huA / ' aura bhUtabali kA artha hai 'bhUtoM ne jisakI pUjA kii|' prathama zabda ke arthAnusAra manuSya ke dvArA bhUta pUjanIya hai, dUsare zabda ke arthAnusAra bhUtoM ke dvArA manuSya pUjanIya hai| isa taraha artha kI dRSTi se bhI jo zabda paraspara atyanta bhinna haiM, ve eka hI vyakti ke vAcaka nahIM ho sakate / For Personal & Private Use Only Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011 / pra03 5. digambarasAhitya meM bhUtabali aura puSpadanta ke maulika nAma kramazaH naravAhana aura subuddhi batalAye gaye haiM / 22 kalpasUtra aura nandIsUtra kI sthavirAvaliyoM meM ina nAmoM ko bhUtadinna aura pusagiri kA maulika nAma nahIM batalAyA gayA hai| isase bhI unakA ekIkaraNa yuktisaMgata nahIM hai / 6. nandIsUtra ke bhUtadinna nAgArjuna RSi ke ziSya haiM, 23 jabaki bhUtabali dharasenAcArya / isase bilakula spaSTa hai ki donoM sarvathA bhinna vyakti haiN| 7. yadi pusagiri aura bhUtadinna SaTkhaNDAgama ke karttA hote, to SaTkhaNDAgama ke karttAoM ke rUpa meM ye hI nAma prasiddha hote, kyoMki zvetAmbara sthavirAvaliyoM meM ye hI nAma surakSita haiM / aura yadi zvetAmbara - yApanIya mAtRparamparA meM unake sthAna para puSpadanta aura bhUtabali nAma cala par3e hote, to ve zvetAmbara - sthavirAvaliyoM meM avazya aate| aisA nahIM huA, isase spaSTa hai ki pusagiri aura bhUtadinna kA SaTkhaNDAgama ke karttA puSpadanta aura bhUtabali se dUra kA bhI sambandha nahIM hai| 8. huviSka ke zilAlekha meM jo dhara zabda kA ullekha hai, vaha yadi SaTkhaNDAgama ke upadeSTA dharasena kA ullekha hotA, to zvetAmbarIya - sthavirAvaliyoM meM bhI dharasena kA nAma AtA aura zvetAmbarasAhitya meM unake dvArA puSpadanta aura bhUtabali ko SaTkhaNDAgama kI viSayavastu kA upadeza diye jAne kA bhI ullekha avazya hotA / kintu aisA nahIM hai, isase spaSTa hai ki zilAlekha ke dhara ko dharasena aura vaha bhI SaTkhaNDAgama kA upadeSTA mAnanA sarvathA nirAdhAra hai / ina yuktiyoM aura pramANoM se siddha hotA hai ki huviSka ke abhilekha meM utkIrNa dhara dharasena nahIM haiM aura zvetAmbara sthavirAvaliyoM meM ullikhita pusagiri aura bhUtadinna puSpadanta aura bhUtabali nahIM haiM / 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne zabdoM kA ulaTaphera kara asatya hetu ke dvArA SaTkhaNDAgama ke karttAoM ko zvetAmbarIya sthavirAvaliyoM meM ullikhita siddha karane kI ceSTA kI hai, jisase unheM svakalpita zvetAmbara - yApanIya- mAtRparamparA kA AcArya siddha kiyA jA ske| yaha unake svAbhISTa zabdAropaNarUpa chalavAda ke dvArA digambaragranthoM ko yApanIya grantha siddha karane kA jvalanta udAharaNa hai| 22. " bhUtabaliprabhAvAd bhUtabalinAmA naravAhano munirbhaviSyati / samadantacatuSTayaprabhAvAt sadbuddhiH puSpadantanAmA munirbhaviSyati / " (cAra samAna dA~toM ke prabhAva se sadbuddhi ) - vibudhazrIdhara - zrutAvatAra / 23. jagabhUyahiyappagabbhe vande'haM bhUyadinnamAyarie / bhavabhayabuccheyakare sIse nAgajjuNarisINaM // 45 // nandIsUtra | For Personal & Private Use Only Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra03 SaTkhaNDAgama/573 mahAkarmaprakRtiprAbhRta ke uttarAdhikArI digambara aura zvetAmbara yApanIyapakSa pUrvokta grantha ke lekhaka likhate haiM "yaha spaSTa hai ki dharasena ne SaTkhaNDAgama kI racanA nahIM kI thI, unhoMne to mAtra puSpadanta aura bhUtabali ko mahAkarmaprakRtiprAbhRta kA adhyayana karAyA thaa| mahAkarmaprakRtiprAbhRta bhI uttarabhArata kI avibhakta nirgranthaparamparA meM hI nirmita huA thaa| --- vastutaH yahI karmaprakRtizAstra Age calakara zvetAmbaraparamparA meM zivazarma dvArA racita karmaprakRti Adi granthoM kA aura yApanIyaparamparA meM puSpadanta aura bhUtabali dvArA racita SaTkhaNDAgama kA AdhAra banA hai| cU~ki yApanIya aura zvetAmbara donoM hI isa paramparA ke uttarAdhikArI the, ataH yaha svAbhAvika hI thA ki donoM paramparAoM meM isa karmaprakRtizAstra ke AdhAra para grantharacanAe~ huiiN| ataH dharasena uttarabhAratIya nirgranthasaMgha ke hI AcArya siddha hote haiN|" (jai.dha.yA.sa./ pR.97)| digambarapakSa yaha siddha kiyA jA cukA hai ki zvetAmbara-yApanIyoM kI mAtRbhUta uttarabhAratIyasacelAcela-nirgrantha-paramparA nAma kI koI paramparA hI nahIM thii| vaha 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka kI manaHkalpita sRSTi hai| ataH dharasena kA avidyamAna paramparA se sambandha ho hI nahIM sktaa| isase siddha hai ki ve digambaraparamparA ke hI AcArya the| uttarabhArata ke ekAnta-acelamuktivAdI-mUla-nirgranthasaMgha kA vibhAjana hone para kevala zvetAmbara zAkhA utpanna huI thI, na ki zvetAmbara aura yApanIya do shaakhaaeN| nirgranthasaMgha pUrvavat vidyamAna rahA, ataH zvetAmbarasaMgha kA janma hone para do saMgha ho gaye : nirgranthasaMgha (digambarasaMgha) aura shvetaambrsNgh| yaha vibhAjana antima anubaddha kevalI jambUsvAmI ke nirvANa ke pazcAt vIranirvANa saM0 62 (465 I0 pU0) meM huA thaa| yApanIyasaMgha kI utpatti isa saMghavibhAjana se lagabhaga 885 varSa bAda (pA~cavIM zatAbdI I0 meM) zvetAmbarasaMgha se dakSiNabhArata meM huI thii| ataH uttarabhAratIya ekAntaacelamuktivAdI-nirgranthasaMgha meM racita mahAkarmaprakRtiprAbhRta ke adhikArI svayaM yaha nirgranthasaMgha (digambarasaMgha) evaM zvetAmbarasaMgha the, yApanIyasaMgha nhiiN| puSpadanta aura bhUtabali AcArya dharasena ke sAkSAt ziSya the, ataH samakAlIna the| isalie jaba guru yApanIyaparamparA se sambaddha nahIM the, taba unake ziSya kaise ho sakate haiM? vastutaH usa samaya yApanIyasampradAya kI utpatti hI nahIM huI thii| ataH Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra03 siddha hai ki puSpadanta aura bhUtabali digambara hI the| isa prakAra dharasena ko uttarabhAratIyasacelAcela-nirgrantha-paramparA kA tathA puSpadanta aura bhUtabali ko yApanIyaparamparA kA AcArya siddha karane ke lie darzAyA gayA uparyukta hetu asatya hai| samAnagAthAe~ ekAnta-acelamuktivAdI mUlasaMgha kI sampatti yApanIyapakSa SaTkhaNDAgama kI aneka gAthAe~ zvetAmbarIya grantha prajJApanAsUtra aura Avazyakaniyukti kI gAthAoM se milatI-julatI haiN| isa viSaya meM jainadharma kA yApanIya sampradAya grantha ke lekhaka kA kathana hai ki prajJApanA aura SaTkhaNDAgama meM viSayavastu aura zailI kA sAmya hai| vaha yahI sUcita karatA hai ki donoM ke vikAsa kA mUlasrota eka hI paramparA hai| (pR.104)| ve isake pUrva likhate haiM ki jisa prakAra prajJApanA meM niyuktiyoM kI aneka gAthAe~ haiM, usI prakAra SaTkhaNDAgama meM bhI niyuktiyoM kI aneka gAthAe~ milatI haiM, isase jJAta hotA hai ki donoM kisI samAna paramparA se hI vikasita hue haiN| (pR.103)| ve aMta meM likhate haiM-"yaha satya hai ki zvetAmbara aura yApanIya donoM hI uttarabhArata kI nirgranthaparamparA ke samAnarUpa se uttarAdhikArI rahe haiM aura isIlie donoM kI Agamika paramparA eka hI hai tathA yahI unake Agamika granthoM kI nikaTatA kA kAraNa hai|" (pR.104)| aura isa AdhAra para granthalekhaka taya karate haiM ki SaTkhaNDAgama yApanIyaparamparA kA grantha hai| (pR.104)| digambarapakSa mAnya granthalekhaka kA yaha kathana satya hai ki SaTakhaNDAgama tathA prajJApanA donoM granthoM ke vikAsa kA mUlasrota eka hI paramparA hai, isIlie donoM meM viSayavastu kA sAmya hai| kintu yaha kathana satya nahIM hai ki vaha paramparA sacelAcela-muktivAdI thI aura usa paramparA ke uttarAdhikArI zvetAmbara aura yApanIya the| vaha ekAnta-acelamuktivAdInirgranthaparamparA thI aura usase nikalA zvetAmbarasaMgha hI usa paramparA ke sAhitya kA dUsarA samAnAdhikArI thA, yApanIyasaMgha nahIM, kyoMki usakI utpatti usa paramparA se huI hI nahIM thI, yaha pUrva meM saMpramANa siddha kiyA jA cukA hai| isa kAraNa ekAntaacelamuktivAdI-nirgranthaparamparA arthAt digambaraparamparA aura zvetAmbarasaMgha ke sAhitya meM bahuzaH sAmya upalabdha hotA hai| ataH SaTkhaNDAgama aura prajJApanAsUtra meM jo viSayavastu kI samAnatA hai, usase SaTkhaNDAgama digambaraparamparA kA hI grantha siddha hotA hai, yApanIyaparamparA kA nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra03 SaTkhaNDAgama / 575 yataH jisa mUlaparamparA se SaTkhaNDAgama aura prajJApanAsUtra vikasita hue haiM, vaha sacelAcelamuktivAdI nahIM thI, ataH ina granthoM ko isa paramparA se vikasita siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA uparyukta hetu asatya hai| digambaragranthoM kI gAthAe~ zvetAmbaragranthoM meM digambaragrantha SakhaNDAgama meM prajJApanAsUtra, Avazyakaniyukti, vizeSAvazyakabhASya Adi zvetAmbaragranthoM kI gAthAoM se sAmya rakhanevAlI gAthAe~ milatI haiN| isase yaha bhrama ho sakatA hai ki ve ina zvetAmbarIya granthoM se SaTkhaNDAgama meM lI gayI haiN| yaha bhrama uparyukta granthoM ke racanAkAla kI pUrvAparatA para dRSTi DAlane se dUra ho jAtA hai| pUrva meM sapramANa siddha kiyA gayA hai ki SaTakhaNDAgama kI racanA IsApUrva prathama zatAbdI ke pUrvArdha meM huI thii| DaoN0 sAgaramala jI ne prajJApanAsUtra kA racanAkAla bhI IsApUrva prathama zatI batalAyA hai| (jai.dha.yA.saM./ pR.104)| ataH ina donoM meM jo samAna gAthAe~ haiM, ve eka-dUsare se gRhIta nahIM hai, apitu donoM ko apanI ekAntaacelamuktivAdI-mUla-nirgranthaparamparA se prApta huI haiN| kintu jo samAna gAthAe~ prajJApanAsUtra meM nahIM haiM, apitu digambaragrantha SaTkhaNDAgama aura zvetAmbaragrantha Avazyakaniyukti, vizeSAvazyakabhASya Adi meM haiM, ve nizcita hI SaTkhaNDAgama se ina granthoM meM pahuMcI haiM, kyoMki jahA~ SaTkhaNDAgama kA racanAkAla IsApUrva prathama zatAbdI kA pUrvArdha hai, vahA~ Avazyakaniyukti aura vizeSAvazyakabhASya kA racanAkAla kramazaH vi0 saM0 562 (505 I0)24 tathA vi0 saM0 660 (603 I0)25 hai| yaha svataH siddha hai ki SaTkhaNDAgama ke racanAkAla se 500-600 varSoM ke bAda race gaye granthoM kI gAthAe~ SaTakhaNDAgama meM nahIM pahu~ca sktiiN| ataH SaTkhaNDAgama aura zvetAmbaragranthoM kI anekagAthAoM meM sAmya hone se yaha siddha nahIM hotA ki SaTkhaNDAgama yApanIyaparamparA kA athavA zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI pUrvaja batalAyI jAnevAlI kapolakalpita uttarabhAratIya-sacelAcela-nigrantha-paramparA kA grantha hai| ___ jinabhadragaNi-kSamAzramaNakRta bRhatsaMgrahaNI meM bhI tiloyapaNNattI Adi digambaragranthoM kI gAthAe~ grahaNa kI gaI haiM aura kundakunda ke granthoM kI gAthAe~ AturapratyA 24. zrI devendra muni zAstrI : jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA / pR.438 / 25. vahI / pRSTha 461 / For Personal & Private Use Only Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra03 khyAna, bhaktaparijJA Adi prakIrNaka granthoM meM saMgRhIta haiN|26 mAnanIya paM0 kailAzacandra jI zAstrI 'jaina sAhitya kA itihAsa' (bhAga 2) meM likhate haiM "digambaraparamparA meM eka mUlAcAra nAmaka grantha hai| isa granthakA ullekha tiloyapaNNatti meM milatA hai aura usase usameM kucha gAthAe~ bhI lI gaI haiM, yaha pahale batalA Aye haiN| mUlAcAra ke antima prakaraNa kA nAma 'pajjattIsaMgahaNI' hai| isa prakaraNa kI aneka gAthAe~ bRhatsaMgrahaNI meM saMgRhIta haiN| kucha gAthAe~ to yathAkrama pAI jAtI haiN| vivaraNa isa prakAra hai "jambUdvIpa se lekara krauMcavaradvIpa paryanta solaha dvIpoM ke nAma donoM granthoM meM do gAthAoM se batalAye gaye haiN| ina donoM gAthAoM kI kramasaMkhyA mUlAcAra meM 33-34 aura saMgrahaNI meM 82-83 hai| donoM meM prAyaH samAnatA hai| usake pazcAt mUlAcAra meM yaha gAthA hai evaM dIvasamuddA duguNaduguNavitthaDA asNkhejaa| ede du tiriyaloe sayaMbhuramaNodahiM jaav|| 35 // "saMgrahaNI meM yahI gAthA thor3e se pAThabheda ko lie hue isa prakAra hai evaM dIvasamuddA duguNA duguNA bhave asNkhejaa| bhaNio ya tiriyaloe sayaMbhuramaNodahI jaav|| 85 // "ukta do gAthA aura ukta gAthA ke bIca meM saMgrahaNI meM jo 84 nambara kI gAthA hai, vaha mUlAcAra meM Age dI hai, usakA nambara 36 hai| usake pazcAt 38, 39 aura 40 nambara kI gAthAe~ saMgrahaNI meM 87, 88 aura 90 nambara para haiN| "isa taraha dvIpasamudroM ke kathanasambandhI gAthAe~ donoM saMgrahaNiyoM meM prAyaH samAna haiN| "Age yoniyoM ke kathanasambandhI mUlAcAra gAthA 58-59 saMgrahaNI meM 358-359 nambara para haiN| 60 tathA 360 nambara kI gAthA kA artha samAna hote hue bhI zabdoM meM thor3A antara pAyA jAtA hai| Age 61-62 tathA 361-362 gAthAe~ prAyaH samAna haiN| mUlAcArakI 62vIM gAthA ke antima caraNa kA pATha hai-'sesA sesesu jonniisu'| aura saMgrahaNI kI 362vIM gAthA ke antima caraNa meM pATha haiM-'sesAe sesagajaNo y'| gommaTasAra jIvakANDa meM yaha gAthA saMgrahaNIvAle pATha ke sAtha pAI jAtI hai| 26. dekhiye, 'bhagavatI-ArAdhanA' nAmaka adhyaay| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra03 SaTkhaNDAgama/577 "mUlAcAra meM kuloM ko batalAnevAlI 166 se 169 taka kI cAra gAthAe~ isI krama se saMgrahaNI meM haiM aura unakI kramasaMkhyA 353-356 taka hai| aura bhI kitanI hI gAthAe~ donoM graMthoM meM samAna haiN| "vizeSAvazyakabhASyakAra jinabhadragaNI sAtavIM zatAbdI meM hue haiN| tiloyapaNNatti kI racanA usase bahuta pahale ho cukI thI aura tiloyapaNNatti meM mUlAcAra kA nirdeza hai tathA usase kucha gAthAe~ bhI lI gaI haiN| ataH mUlAcAra ti0 pa0 se bhI prAcIna hai| ataH saMgrahaNI meM ukta gAthAe~ mUlAcAra ke anta meM sthita 'pajjattIsaMgahaNI' se lI gaI hoM, yaha saMbhava hai| "aura bhI kucha gAthAe~ saMgrahaNI meM aisI haiM, jo anya graMthoM meM milatI haiN| saMgrahaNI kI 'padamakkharaM pi ikkaM' Adi 167vIM gAthA bhagavatI-ArAdhanA kI 39vIM gAthA hai aura 'suttaM gaNahararaiyaM' Adi 168vIM gAthA bha. ArAdhanA kI 34vIM gAthA hai| antara kevala itanA hai ki usameM raiyaM ke sthAna para gathidaM aura kahiyaM pATha hai| kahidaM pATha ke sAtha yahI gAthA mUlAcAra ke paJcAcArAdhikAra (277) meM bhI pAI jAtI haiN| phira saMgrahaNI meM ye donoM gAthAe~ binA kisI prakaraNa ke svargoM meM upapAda ke prakaraNa meM saMgRhIta kI gaI haiN| ataH nizcaya hI inheM anyatra se liyA gayA hai| bhagavatIArAdhanA tiloyapaNNatti se bhI prAcIna hai| "isI taraha 'puvvassa u parimANaM' Adi 316vIM gAthA pUjyapAda kI sarvArthasiddhi (3/31/426/168/11) meM uddhRta hai| aura pUjyapAda 5-6vIM zatI ke AcArya haiN| ataH yaha gAthA prAcIna honI caahiye| saMgrahaNI meM pahalI pRthivI kI sthiti batalAkara zeSa pRthiviyoM meM sthiti batalAne ke lie eka karaNasUtra diyA hai, jo isa prakAra hai uvarikhiiThiiviseso sagapayaravibhAga ittha sNgunnio| uvarimakhiiThiisahio icchiyapayarammi ukkosaa|| 238 // "saMskRta meM eka isI prakAra kA karaNasUtra tattvArthavArtika (3/6) meM diyA hai, jo ukta gAthA kI chAyA-sA jAna par3atA hai uparisthitervizeSaH svprtrvibhaajitesstt-sNgunnitH| uparipRthivIsthitiyutaH svessttprtrsthitimhtii|| (pR.168) ___ "akalaMkadeva ne apane tattvArthavArtika ke tIsare adhyAya meM aura bhI isa prakAra ke pramANa uddhRta kiye haiM, jo prAkRta gAthAoM kI chAyArUpa jAna par3ate haiM, kintu unake mUla kA patA nahIM cltaa| saMbhava hai ukta saMskRtachAyA bhI usI grantha para se saMgRhIta kI gaI ho, jisa para se anya pramANa saMskRtachAyA-rUpa meM saMkalita kiye gaye haiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra03 "isa taraha saMgrahaNI meM bahuta-sI gAthAe~ granthAntaroM se saMgRhIta kI gaI haiN| isI se usakI racanA utanI susambaddha aura sugaThita pratIta nahIM hotii|" (jai.sA.i. / bhA. 2/pR.67-69)| 12 saMyataguNasthAna kI prApti bhAvastrI ko yApanIyapakSa 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke yApanIyapakSadhara lekhaka kA kathana hai"SaTkhaNDAgama ke yApanIyaparamparA se sambandhita hone kA sabase mahattvapUrNa evaM anyatama pramANa usameM satprarUpaNA nAmaka anuyogadvAra kA 93 vA~ sUtra hai, jisameM paryApta manuSyanI (strI) meM saMyataguNasthAna kI upasthiti ko svIkAra kiyA gayA hai, jo prakArAntara se strImukti kA sUcaka hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.101)| digambarapakSaM . hama dekha cuke haiM ki zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM kI sthavirAvaliyoM evaM sAhitya meM, na to SaTkhaNDAgama ke kartAoM dharasena, puSpadanta evaM bhUtabali ke nAmoM kA ullekha hai, na SaTkhaNDAgama kA, na SaTkhaNDAgama kI racanA ke itihAsa kA koI vivaraNa hai, na hI ardhamAgadhI prAkRta meM SaTkhaNDAgama kI koI prati upalabdha hai| tathA SaTkhaNDAgama kI racanA yApanIyasampradAya ke janma se lagabhaga 450 varSa pUrva ho cukI thii| ye do bahiraMga pramANa isa bAta ke pakke sabUta haiM ki SaTkhaNDAgama na to zvetAmbara-paramparA kA grantha hai, na yApanIyaparamparA kA, na ina donoM kI mana:kalpita mAtRparamparA (uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-paramparA) kaa| dUsarI ora, ukta AcAryoM ke nAma digambara-paTTAvaliyoM aura digambarasAhitya meM anekatra upalabdha haiN| SaTkhaNDAgama ke kartAoM ke rUpa meM unakA ullekha hai aura SaTkhaNDAgama kI racanA kA itihAsa digambarasAhitya meM varNita hai| zaurasenI prAkRta meM racita SaTkhaNDAgama grantha kI tAr3apatrIya pratiyA~ mUDavidrI ke digambaramaTha meM upalabdha huI haiN| digambarAcArya vIrasena ne usa para TIkA likhI hai| sarvArthasiddhi, tattvArthavartika jaisI TIkAoM meM SaTkhaNDAgama kA anusaraNa kiyA gayA hai| gommaTasAra jaisA mahAn grantha SaTkhaNDAgama ke hI AdhAra para racA gayA hai| tathA SaTkhaNDAgama meM pratipAdita siddhAnta zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI maulika mAnyatAoM ke viruddha haiM, jinakA varNana Age kiyA jA rahA hai| ye pramANa siddha karate haiM ki vaha digambaramata kA hI grantha hai| isalie usameM prayukta pAribhASika zabdoM kA artha digambarasiddhAntoM ke pariprekSya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 11 /pra03 SaTkhaNDAgama / 579 meM aura digambaragranthoM kI bhASAzailI ke anusAra hI grahaNa kiyA jAnA caahie| kintu 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne isa digambaragrantha meM prayukta maNusiNI zabda kA artha isake kartAoM ke abhiprAya ke anusAra grahaNa na kara apanI zvetAmbarIya aura yApanIya-mAnyatAoM ke anusAra grahaNa kiyA hai arthAt maNusiNI zabda para svAbhISTa artha kA AropaNa kiyA hai| digambaravAGmaya meM maNusiNI zabda dravyastrI aura bhAvastrI, donoM arthoM meM prayukta huA hai| prathama guNasthAna se lekara paMcama guNasthAna taka usakA prayoga dravyastrI (zarIra se strI) aura bhAvastrI (zarIra se puruSa aura bhAva se strI) donoM ke artha meM kiyA gayA hai aura chaThe se lekara caudahaveM guNasthAna taka kevala bhAvastrI ke artha meN| bhAvastrI use kahate haiM jo zarIra se puruSa, kintu bhAva se strI hotA hai, arthAt puruSa meM strIvedanAmaka nokaSAya kA udaya usakI bhAvastrI saMjJA kA kAraNa hotA hai| aisI maNusiNI (bhAvastrI) ko hI saMyataguNasthAna kI prApti ke yogya batalAyA gayA hai| kintu ukta grantha ke lekhaka ne apane matAnusAra SaTkhaMDAgama meM prayukta maNusiNI zabda ko kevala dravyastrI kA vAcaka batalAyA hai aura SaTakhaNDAgama ke racayitAoM ko abhipreta bhAvastrI artha ko amAnya kara diyA hai| isa taraha unhoMne 'maNusiNI' zabda para svAbhISTa artha Aropita kara SaTkhaNDAgama ko yApanIyaparamparA kA grantha siddha karane kI ceSTA kI hai| kintu chaThe guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka 'maNusiNI' zabda dravyastrI kA vAcaka hI nahIM hotA, isalie SaTkhaNDAgama ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie prayukta kiyA gayA uparyukta hetu asatya hai| ina pramANoM se spaSTa ho jAtA hai ki 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne AcArya dharasena, puSpadanta aura bhUtabali ko tathAkathita uttarabhAratIyasacelAcela-nirgrantha-paramparA kA athavA yApanIyaparamparA kA AcArya evaM SaTkhaNDAgama ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie jo hetu upasthita kiye haiM, ve yA to asatya haiM, yA hetvAbhAsa haiN| ataH yaha tathya yathAvat pratiSThita rahatA hai ki ukta tInoM AcArya mUlasaMghIya-digambarajaina-paramparA ke hI AcArya the tathA SaTakhaNDAgama digambara-paramparA kA hI grantha hai| 27. vistRta vivecana isI adhyAya ke SaSTha prakaraNa meM dekhie| For Personal & Private Use Only Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa SaTkhaNDAgama ke digambaragrantha hone ke pramANa yApanIyamataviruddha siddhAntoM kI upalabdhi na kevala pUrvokta yApanIyapakSa - samarthaka hetuoM ke anastitva se SaTkhaNDAgama digambaragrantha siddha hotA hai, apitu usameM jo siddhAnta pratipAdita kiye gaye haiM, ve bhI zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI maulika mAnyatAoM ke viruddha haiN| unase yaha aura bhI spaSTatayA siddha hotA hai ki vaha digambarAcAryoM kI hI kRti hai / ve yApanIyamatavirodhI siddhAnta isa prakAra haiM 1. SaTkhaNDAgama ke satprarUpaNA - anuyogadvAra kA 93 vA~ sUtra strImukti kA niSedhaka hai| 2. SaTkhaNDAgama meM karmoM ke Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa kA pratipAdana guNasthAnAnusAra kiyA gayA hai| guNasthAnAnusAra bandhamokSavyavasthA yApanIya mAnyatAoM ke viruddha hai| isase nimnalikhita yApanIya mAnyatAoM kA niSedha hotA hai : mithyAdRSTi kI mukti, paratIrthikamukti, gRhasthamukti, zubhAzubhakriyAoM meM pravRtta logoM kI mukti, samyagdRSTi kI strI paryAya meM utpatti tathA strI kI tIrthaMkarapadaprApti / 3. SaTkhaNDAgama meM tIrthaMkara - prakRtibandhaka solaha kAraNa hI svIkAra kiye gaye haiM, jo yApanIyamata ke viruddha haiM / yApanIyamAnya zvetAmbara AgamoM meM bIsa kAraNa mAne gaye haiM / 4. SaTkhaNDAgama meM sacela sthavirakalpa kI asvIkRti yApanIyamata kI asvIkRti hai| 5. SaTkhaNDAgama meM solaha kalpoM (svargoM) kI mAnyatA, yApanIyoM kI mAtra bAraha kalpoM kI mAnyatA ke viruddha hai| 6. SaTkhaNDAgama meM anudiza - nAmaka nau svargoM ko mAnya kiyA jAnA bhI yApanIyamata ke viruddha hai / yApanIyamata meM inakA astitva svIkAra nahIM kiyA gayA hai| 7. SaTkhaNDAgama meM bhAvavedatraya aura vedavaiSamya svIkAra kiye gaye haiM, jo yApanIyamata meM amAnya haiN| 8. SaTkhaNDAgama meM 'maNusiNI' zabda kA prayoga digambaramAnya - Agama ke anusAra dravyastrI aura bhAvastrI donoM arthoM meM kiyA gayA hai| yApanIyasampradAya ke strInirvANaprakaraNa For Personal & Private Use Only Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra.4 SaTkhaNDAgama/581 grantha meM 'manuSyinI' yA 'mAnuSI' zabda kA prayoga kevala dravyastrI-artha meM upalabdha hotA hai| ataH 'maNusiNI' zabda kA bhAvastrI artha yApanIyamata ke viruddha hai| SaTkhaNDAgama meM upalabdha ina yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kA vistAra se vivecana Age kiyA jA rahA hai| satprarUpaNA kA 93 vA~ sUtra strImukti-niSedhaka ___ SaTkhaNDAgama ke satprarUpaNA-anuyogadvAra ke manuSyiniyoM (mAnuSiyoM) ke viSaya meM kahe gaye nimnalikhita sUtra strImukti-niSedhaka haiM "maNusiNIsu micchAiTThi-sAsaNasammAiTThi-TThANe siyA pajjattiyAo siyA apjjttiyaao|" (ss.kh/pu.1/1,1,92)| "sammAmicchAiTThi-asaMjadasammAiTThi-saMjadAsaMjada-saMjada-TThANe NiyamA pjjttiyaao|" (ss.kh/pu.1/1,1,93)| anuvAda-"manuSyiniyA~ (mAnavastriyA~) mithyAdRSTi aura sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAnoM meM paryAptaka aura aparyAptaka donoM hotI haiN| (sUtra 92) / kintu, samyagmithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata aura saMyata guNasthAnoM meM niyama se paryAptaka hotI haiN|" (sUtra 93) / pUrvazarIra ke naSTa hone para uttara zarIradhAraNa karane ke lie jIva kA navIna janmasthAna meM gamana hotA hai, use vigrahagati kahate haiN| navIna janmasthAna meM zarIrAdi kI saMracanA ke lie jo prakriyA hotI hai, usakI zakti utpanna karanevAle pudgalaskandhoM kI prApti ko paryApti kahate haiN|28 ve chaha hotI hai : AhAraparyApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti, zvAsocchvAsa-paryApti, bhASAparyApti aura mnHpryaapti|29 inameM se jaba taka zarIraparyApti niSpanna nahIM hotI, taba taka jIva aparyApta kahalAtA hai aura usake 28. aahaarsriiriNdiynnissaasussaasbhaasmnnsaannN| pariNai-vAresu ya jAo cha cveva sttiio|| 134 // tasseva kAraNANaM puggalakhaMdhANa jA hu nnippttii| sA pajjattI bhaNNadi chabbheyA jiNavariMdehiM // 135 // kaartikeyaanuprekssaa| 29. "--- teSAmupagatAnAM pudgalaskandhAnAM khalarasaparyAyaiH pariNamanazaktenimittAnAmAptirAhAra pryaaptiH| --- taM khalabhAgaM tilakhalopamamasthyAdisthirAvayavaistilatailasamAnaM rasabhAgaM rasarudhiravasAzukrA-didravAvayavairaudArikAdizarIratrayapariNamanazaktyupetAnAM skandhAnAmavAptiH For Personal & Private Use Only Jain Education Interational Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra04 niSpanna ho jAne para paryApta kahalAne lagatA hai|30 tAtparya yaha ki vigrahagati se lekara zarIraparyApti ke niSpanna hone ke pUrva taka kI avasthA aparyAptaka avasthA hai|31 uparyukta 92 veM sUtra meM kahA gayA hai ki manuSyiniyA~ aparyAptaka avasthA meM bhI sAsAdanasamyagdRSTi ho sakatI haiN| isase sUcita hotA hai ki jIva kI manuSyinI saMjJA vigrahagati meM hI manuSyagatinAmakarma evaM strIvedanokaSAyakarma ke udaya se nirdhArita ho jAtI hai| ataH 'manuSyinI' saMjJA kA AdhAra strIvedanokaSAyakarma kA udaya bhI hai aura strIvedanAmakarma kA udaya bhii| tathA "aparyAptaka avasthA meM manuSyanI sAsAdanasamyagdRSTi ho sakatI hai" sUtra ke isa kathana se spaSTa hotA hai ki pUrvabhava kA sAsAdana-samyagdRSTi jIva marakara sAsAdana-samyagdarzana-sahita uttarabhava dhAraNa kara sakatA hai aura vigrahagati meM usake manuSyagatinAmakarma tathA strIvedanokaSAyakarma kA udaya ho sakatA hai|32 isI kAraNa aparyAptaka avasthA meM manuSyinI kA sAsAdanasamyagdRSTi honA saMbhava hai| shriirpryaaptiH| ---yogy-deshsthitruupaadivishissttaarthgrhnnshktyutpttenimittpudglprcyaavaaptirindriypryaaptiH| --- ucchvaasnissaarnnshkternisspttinimittpudglprcyaavaaptiraanaapaanpryaaptiH| ---bhASAvargaNAyAH skAndhAnucaturvidhabhASAkAreNa prinnmnshktenimittnokrmpudglprcyaavaaptirbhaassaapryaaptiH| --- manovargaNAskandhaniSpannapudgalapracayaH anubhUtArthasmaraNa zaktinimittaH mnHpryaaptiH|" (dhavalA / Sa.kha. / pu.1 / 1, 1, 34 / pR.257 -258 / 30. ka- pajjattassa ya udaye NiyaNiyapajjattiNiTThido hodi| jAva sarIramapuNNaM NivvattiyapuNNago tAva // 121 // gommttsaar-jiivkaanndd| kha- "syAdaparyAptAH zarIrAniSpattyapekSayA iti vktvym|" dhavalA/Sa.khaM./pu.1/1,1,92 / 31. vigrahagativAle jIva kA aparyAptaka meM hI antarbhAva kiyA gayA hai, isakA spaSTIkaraNa vIrasenasvAmI ne isa prakAra kiyA hai-"atha syAd vigrahagatau kArmaNazarIrANAM na paryAptistadA paryAptInAM SaNNAM nissptterbhaavaat| na aparyAptAste, ArambhAtprabhRti A uprmaadntraalaavsthaayaampryaaptivypdeshaat| na cAnArambhakasya sa vyapadezaH, atiprsnggaat| tatastRtIyamapyavasthAntaraM vaktavyamiti? naiSa doSaH, tessaampryaaptessvntrbhaavaat| nAtiprasaGgo'pi, kArmaNazarIrasthitaprANinAmivAparyAptakaiH saha sAmarthyAbhAvopapAdaikAntAnuvRddhiyogairgatyAyuHprathamadvitrisamayavartanena ca zeSaprANinAM pratyAsatterabhAvAt / tato'zeSasaMsAriNAmavasthAdvayameva nAparamiti sthitm|" dhavalA/ SaTkhaNDAgama / pu.1 / 1, 1,94 / / 32. uttarabhava ke prathamasamaya (vigrahagati) meM vedaparivartana kA pramANa SaTkhaNDAgama ke nimnalikhita vacanoM meM upalabdha hotA hai-"NavaMsayavedA kevaciraM kAlAdo hoMti? jahaNNeNa eysmo|" ss.kh/pu.7/2,2,120-121)| NaqsayavedodaeNa uvasamaseDiM caDiya odariya savedo hodUNa vidiyasamae kAlaM kariya purisavedaM gadassa egsmydNsnnaado|" (dhavalA / Sa.khaM./ pu.7 / 2, For Personal & Private Use Only Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 583 kintu 93 veM sUtra meM aparyAptaka manuSyinI ke samyagmithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi Adi hone kA niSedha kiyA gayA hai| isase jJApita hotA hai ki jo asaMyatasamyagdRSTi deva, nArakI yA manuSya ( baddhAyuSka ) samyagdarzanasahita manuSyagati meM jAtA hai, usake, vigrahagati meM manuSyagatinAmakarma ke sAtha strIveda yA napuMsakaveda-nokaSAyakarma kA udaya nahIM hotA, kevala puruSavedanokaSAyakarma udaya meM AtA hai-"deva-Neraia maNussaasaMjadasammAiTThiNo jadi maNussesu uppajaMti to NiyamA purisavedesu ceva uppajaMti Na annnnvedesu|" (dhvlaa/ss.kh/pu.2/1,1/pR.512-513)| ataH koI bhI asaMyatasamyagdRSTi deva, nArakI yA manuSya manuSyinI nahIM bana paataa| isalie aparyAptaka avasthA meM manuSyinI ke asaMyatasamyagdRSTi Adi guNasthAna nahIM hote| ___ isa prakAra yaha sUtra samyagdRSTi jIvoM ke strIparyAya meM utpanna hone kA niSedhaka hai, jisakA phalitArtha yaha hai ki yaha mallitIrthaMkara ke strI hone ko svIkAra nahIM karatA, kyoMki zvetAmbarIya jJAtRdharmakathAMga ke anusAra unhoMne upAntya pUrvabhava meM rAjakumAra mahAbala ke rUpa meM samyagdarzanapUrvaka tIrthaMkaraprakRti kA bandha kiyA thA aura antya pUrvabhava meM jayantasvarga meM deva ke rUpa meM utpanna hokara uttarabhava meM samyagdarzanasahita hI manuSyabhava prApta kiyA thaa| ataH uparyukta sUtra ke anusAra unakA manuSyabhava meM strI bananA niyamataH asaMbhava thA, puruSa honA hI anivArya thaa| isa taraha spaSTa hai ki satprarUpaNA kA 93vA~ sUtra mallitIrthaMkara ke strI hone kA niSedhaka hai| ataH isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki vaha dravyastrI meM saMyatAdi guNasthAnoM kA bhI niSedhaka hai| yaha SaTkhaNDAgama ke zvetAmbara yA yApanIyaparamparA kA grantha hone ke viruddha aura digambaragrantha hone ke pakSa meM baliSTha pramANa hai| ukta sUtra meM saMyatAdi guNasthAnoM kA kathana bhAvastriyoM meM. (aise manuSyoM meM jo zarIra se to puruSa hote haiM, kintu bhAva se strI) kiyA gayA hai, dravyastriyoM meM nahIM, isakA spaSTIkaraNa SaSTha prakaraNa meM draSTavya hai| SaTkhaNDAgama meM guNasthAnAzrita bandhamokSavyavasthA SaTkhaNDAgama meM guNasthAna-siddhAnta kI upalabdhi isake yApanIyagrantha hone ke viruddha dUsarA bar3A pramANa hai| yaha digambaramata meM hI surakSita raha pAyA hai| isa siddhAnta 2,121) / anuvAda-"jIva napuMsakavedI kitane kAla taka rahate haiM? jaghanya se eka samaya tk|" "kyoMki napuMsakaveda ke udaya ke sAtha upazamazreNI para car3hakara, phira utarakara, saveda (napuMsakaveda se yukta) hokara aura dvitIya samaya meM marakara puruSaveda ko prApta hue jIva ke napuMsakaveda kA jaghanya se eka samaya kAla dekhA jAtA hai|" For Personal & Private Use Only Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 se kyA tAtparya hai, yaha punaH smaraNa kara lenA Avazyaka hai| Asrava-bandha ke kAraNabhUta jo mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga haiM, unake sadbhAva aura abhAva se yukta AtmapariNAmoM kA nAma guNasthAna hai| dUsare zabdoM meM, karmoM ke udaya, upazama, kSayopazama tathA kSaya se prakaTa AtmA ke uttarottara vRddhiMgata samyagdarzana-jJAna-cAritrAtmaka pariNAma guNasthAna kahalAte haiN| ye mokSa ke sopAna haiN| inakI saMkhyA caudaha hai, jinake nAma isa prakAra haiM : mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya, upazAntakaSAya, kSINakaSAya, sayogakevalI aura ayogkevlii| inameM uttarottara bhinna-bhinna karmaprakRtiyoM ke udaya, upazama, kSayopazama, kSaya, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa kI tathA bhinna-bhinna samyagdarzanoM (prathamopazama, kSAyopazamika, dvitIyopazama aura kSAyika), cAritrabhedoM, dhyAnabhedoM evaM parISahabhedoM kI utpatti kI yogyatA hotI hai| ataH guNasthAnoM para kramazaH ArohaNa karane se hI mokSa prApta hotA hai, anyathA nhiiN| isa niyama ko guNasthAnasiddhAnta kahate haiN| . isa prakAra digambaragranthoM meM bandha aura mokSa kI sampUrNa vyavasthA guNasthAnasiddhAnta para Azrita batalAyI gayI hai| guNasthAnasiddhAnta ke jJAna ke binA bandha ke hetubhUta aura mokSa ke sAdhanabhUta vividha pariNAmoM aura unake abhivyaktikrama kA bodha sambhava nahIM hai, na hI yaha jJAna saMbhava hai ki kisa AtmapariNAma ke sAtha kina karmaprakRtiyoM ke Asrava, bandha, saMvara nirjarA aura mokSa kA sambandha hai| saMsAra aura mokSa kI sampUrNa praNAlI guNasthAnoM kI kIla para ghUmatI hai| ataH guNasthAna-niyama kA spaSTIkaraNa hI vastutaH bandhamArga aura mokSamArga kA spaSTIkaraNa hai| __zvetAmbara-AmnAya ke prAcInasAhitya meM guNasthAnasiddhAnta anupalabdha hai| paravartI granthoM meM usakA ullekha hai, kintu zvetAmbara vidvAnoM ne use prakSipta mAnA hai| arthAt vaha digambaragranthoM se grahaNakara samAviSTa kiyA gayA hai| yApanIyasampradAya zvetAmbaraAgamoM ko pramANa mAnatA thaa| ata: yaha guNasthAnasiddhAnta yApanIyamata meM bhI anupasthita hai| zvetAmbara AgamoM meM isake upalabdha na hone kI bAta DaoN0 sAgaramala jI ne bhI svIkAra kI hai| ve jainadharma kA yApanIya sampradAya grantha meM likhate haiM-"guNasthAna kA yaha siddhAnta samavAyAMga ke 14 jIvasamAsoM ke ullekhoM ke atirikta zvetAmbaramAnya AgamasAhitya meM sarvathA anupasthita hai, yahA~ bhI use zvetAmbara vidvAnoM ne prakSipta hI mAnA hai|" (pR.248)| apanI bAta ko puSTa karate hue ve Age kahate haiM-"jaisA ki hamane nirdeza kiyA hai, zvetAmbaramAnya samavAyAMga meM 14 jIvaThANa ke rUpa meM 14 guNasthAnoM kA For Personal & Private Use Only Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 585 nirdeza hai, kintu aneka AdhAroM para yaha siddha hotA hai ki samavAyAMga meM prathama zatI se pA~cavI zatI ke bIca aneka prakSepa hote rahe haiN| ataH valabhIvAcanA ke samaya hI jIvasamAsa kA yaha viSaya usameM saMkalita kiyA gayA hogaa| anya prAcIna stara ke zvetAmbara-AgamoM, jaise-AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, dazavakAlika, bhagavatI aura yahA~ taka ki prathama zatAbdI meM racita prajJApanA aura jIvAbhigama meM bhI guNasthAna kA abhAva hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR. 251) / unhoMne jIvasamAsa kI bhUmikA (pR. IV) meM likhA hai-"samavAyAMga ke pazcAt zvetAmbara-paramparA meM guNasthAnoM ke ina caudaha nAmoM kA nirdeza Avazyakaniyukti meM upalabdha hai, kintu usameM bhI inheM guNasthAna na kahakara jIvasthAna hI kahA gayA hai| jJAtavya hai ki niyukti meM bhI ye gAthAe~ prakSipta haiN| AcArya haribhadra (AThavIM zatI) ne apanI Avazyakaniyukti kI TIkA meM inheM saMgrahaNIsUtra se uddhRta batAyA hai| AgamoM ke samAna prakIrNakoM meM bhI guNasthAna kI avadhAraNA kA abhAva hai| zvetAmbaraparamparA meM ina caudaha avasthAoM ke lie guNasthAna zabda kA sarvaprathama prayoga hameM AvazyakacUrNi (7 vIM zatI) meM milatA hai, usameM lagabhaga tIna pRSThoM meM isakA vivaraNa diyA gayA ____ mAnanIya DaoN0 sAgaramala jI ke isa vaktavya se spaSTa hai ki zvetAmbara-AgamoM meM guNasthAna-siddhAnta kI mAnyatA nahIM hai| jina paravartI zvetAmbaragranthoM meM guNasthAnoM kA ullekha milatA hai, unameM vaha prakSipta hai arthAt digambaragranthoM se grahaNa kiyA gayA hai| zvetAmbarasampradAya meM karmasiddhAnta se sambandhita sabase prAcIna grantha prajJApanA aura jIvAbhigama haiM, jinheM DaoNkTara sA0 prathama zatAbdI I0 kA mAnate haiN| unameM unhoMne guNasthAnasiddhAnta kA abhAva batalAyA hai| SaTkhaNDAgama-parizIlana ke kartA paM0 bAlacandra jI zAstrI ne bhI pR.235 para likhA hai-"prajJApanA meM manuSyajIva-prajJApanA ke prasaMga meM manuSyoM ke sammUrchana va garbhopakrAntika, ina do bhedoM kA nirdeza karate hue unake antargata aneka avAntara jAtibhedoM ko to prakaTa kiyA gayA hai, para guNasthAnoM va unake Azraya se honevAle unake caudaha bhedoM kA koI ullekha nahIM hai (sUtra 92138) / " yahI bAta zAstrI jI ne nimnalikhita vaktavyoM meM kahI hai "SaTkhaNDAgama ke racayitAoM kA pramukha dhyeya AtmahitaiSI jIvoM ko AdhyAtmikatA kI ora AkRSTa karake unheM mokSamArga meM agrasara karanA rahA hai| isIlie unhoMne prastuta grantha meM AdhyAtmika pada para pratiSThita hone ke lie usake sopAnasvarUpa caudaha guNasthAnoM kA vicAra gati-indriyAdi caudaha mArgaNAoM ke Azraya se kramabaddha va atizaya vyavasthita rUpa meM kiyA hai| yaha vicAra vahA~ pramukhatA se usake prathama For Personal & Private Use Only Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra04 khaNDa jIvasthAna meM satprarUpaNAdi ATha anuyogadvAroM meM yathAkrama se kiyA gayA hai| parantu prajJApanA meM AdhyAtmika utkarSa ko lakSya meM rakhakara usakA kucha bhI vicAra nahIM kiyA gyaa| yahA~ taka ki usameM guNasthAna kA kahIM nAmollekha bhI nahIM hai" (sstt.pri./pR.241-242)| __"prajJApanA ke prArambha meM maMgala ke pazcAt yaha spaSTa kahA gayA hai ki bhagavAn jinendra ne mumukSujanoM ko mokSaprApti ke nimitta prajJApanA kA upadeza kiyA thaa| parantu vartamAna prajJApanA grantha meM usa mokSa kI prApti ko lakSya meM nahIM rakhA gayA dikhtaa| kAraNa yaha hai ki mokSaprApti ke upAyabhUta jo samyagdarzana, jJAna aura cAritra haiM, unakA utkarSa guNasthAnakrama ke anusAra hotA hai| parantu prajJApanA meM una guNasthAnoM kA kahIM koI vicAra nahIM kiyA gyaa| itanA hI nahIM, guNasthAna kA to vahA~ nAma bhI dRSTigocara nahIM hotaa|" (SaT.pari./ pR.257)| isa prakAra DaoN0 sAgaramala jI evaM paNDita bAlacandra jI zAstrI, donoM ke uparyukta vaktavyoM se spaSTa hai ki zvetAmbara-AgamoM meM guNasthAnasiddhAnta kA abhAva hai| isa siddhAnta ke AdhAra para na unameM karmasiddhAnta kA vivecana hai, na hI jIvoM meM samyagdarzanajJAnacAritra ke abhAva, sadbhAva, aura uttarottara utkarSa kA vivecana kiyA gayA hai| yApanIyasampradAya kI sampUrNa saiddhAntika pRSThabhUmi zvetAmbara AgamoM para hI Azrita thI, ataH spaSTa hai ki unakA saiddhAntika cintana bhI guNasthAnasiddhAnta kA anugAmI nahIM thaa| ho bhI nahIM sakatA thA, kyoMki yaha siddhAnta unakI gRhasthamukti aura anyatairthikamukti kI mAnyatAoM ke sarvathA viruddha hai| isakA nirUpaNa Age kiyA jA rahA hai| guNasthAnasiddhAnta sarvajJopadiSTa, vikasita nahIM prasaMgavaza yahA~ isa bAta kI ora dhyAna AkRSTa karanA cAhatA hU~ ki zvetAmbaraAgamoM meM jo guNasthAnasiddhAnta kA abhAva hai, usase bandha aura mokSa kI sampUrNa praNAlI avyavasthita ho gaI hai| AtmapariNAmoM aura karmaprakRtiyoM ke Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa meM kisI niyama kA sadbhAva na hone se gRhastha-avasthA meM rahate hue bhI arthAta saMyama ke abhAva meM bhI makti mAna lI gayI hai| yahA~ taka ki paratIrthika ke mithyAdarzanAdirUpa pariNAmoM ko bhI karmakSaya kA kAraNa mAna liyA gayA hai| AtmapariNAmoM aura karmapariNAmoM ke bIca kI isa avyavasthA yA aniyamitatA para DaoNkTara sA0 kI dRSTi gaI hai, jisase unheM zvetAmbara-AgamoM meM pratipAdita mokSamArga kI ayuktisaMgatatA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra0 4 SaTkhaNDAgama / 587 aura truTipUrNatA kA anubhava huA hai| kintu unhoMne isa yathArtha ko svIkAra na kara zvetAmbara - AgamoM meM guNasthAnavyavasthA ke abhAva kA aucitya siddha karane ke lie yaha mithyAhetu gar3ha DAlA ki guNasthAna- niyama sarvajJopadiSTa nahIM hai, apitu bAda ke AcAryoM dvArA vikasita kiyA gayA hai / aura isa vikAsavAdI managar3hata hetu ke dvArA unhoMne yaha bhrama utpanna karane kA bhI lAbha uThAyA hai ki jina granthoM meM guNasthAnasiddhAnta kA abhAva hai, ve prAcIna haiM aura jinameM sadbhAva hai, ve bahuta bAda ke haiM / kintu DaoNkTara sA0 ne guNasthAnasiddhAnta ko vikasita ghoSita kara anajAne meM jainadharma aura darzana kI jar3a para kulhAr3I paTakane kA upakrama kiyA hai| unakI parikalpanA se sampUrNa jainadarzana aura dharma sarvajJopadiSTa siddha na hokara chadmasthoM dvArA kalpita kiyA gayA siddha hotA hai| kyoMki jainadharma aura darzana kI AdhArazilA karmasiddhAnta hai aura karmasiddhAnta kI vaijJAnikatA yA yuktimattA - guNasthAnaniyama para Azrita hai / guNasthAnasiddhAnta kA marma hai AtmapariNAmoM aura pudgalakarmoM meM nimittanaimittika sambandha kI svIkRti / yaha siddhAnta pratipAdita karatA hai ki anAdibaddha pudgalakarmoM ke nimitta se AtmA ke mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga-ru - rUpa pariNAma hote haiN| unase pudgalakarmoM kA Asravabandha hotA hai tathA unake abhAva se AtmA ke pariNAma nirmala hote haiM, jinase pudgalakarmoM kA saMvara, nirjarA aura mokSa hotA hai| isa prakAra ke AtmA ke pariNAma sAmAnyataH caudaha prakAra ke hote haiM : mithyAtvarUpa, sAsAdanasamyaktvarUpa, samyagmithyAtvarUpa, asaMyatasamyaktvarUpa, saMyamAsaMyamarUpa, pramattasaMyamarUpa, apramattasaMyamarUpa ityAdi / ina AtmapariNAmoM ko guNasthAna kahate haiN| inameM se bhinna-bhinna Atma- pariNAma yA guNasthAna ke dvArA bhinna-bhinna karmoM kA Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa hotA hai / 33 prathama tIna pariNAma yA guNa samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa ratnatraya ke abhAva ke sUcaka haiM tathA bAda ke gyAraha pariNAma ratnatraya ke sadbhAva aura uttarottara utkarSa ke sUcaka / ataH guNasthAna-paramparA ratnatraya ke abhAva - sadbhAva aura uttarottara utkarSa tathA pUrNatA kA mAnadaNDa hai tathA karmasiddhAnta kI AdhArazilA hai, ataH guNasthAnaniyama ke binA karmasiddhAnta kA aucitya siddha nahIM hotA, bandhamokSa kI sampUrNa praNAlI kAraNakAryasambandha se rahita, svacchanda aura ayuktisaMgata ho jAtI hai / karmasiddhAnta aura ratnatraya ye do hI jaina darzana aura dharma kI buniyAda haiM, ataH guNasthAnaniyama ko sarvajJopadiSTa na mAnakara ArAtIya AcAryoM dvArA vikasita ghoSita kara dene se yaha ghoSita hotA hai ki sampUrNa jaina darzana aura dharma parikalpita hai, sarvajJopadiSTa, zAzvata aura sArvabhaumika 33. "tasya saMvarasya vibhAvanArthaM guNasthAnavibhAgavacanaM kriyate / " tattvArtharAjavArtika 9/1/10/ pR. 588 / For Personal & Private Use Only Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 satya nahIM hai| ataH mAnya vidvAn kA yaha guNasthAna-vikAsavAda sarvathA kapolakalpita ata eva mithyA hai, yaha dazama adhyAya meM siddha kiyA jA cukA hai| vastutaH digambaragranthoM meM guNasthAnasiddhAnta kI upalabdhi aura zvetAmbaragranthoM meM anu-palabdhi saiddhAntika vikAsa aura avikAsa kA pramANa nahIM hai, apitu paramparAgata siddhAntoM ke parityAga aura aparityAga kA pramANa hai| jaise dehasukha ke lie paramparAgata acelatva kA tyAga kara diyA gayA, phira sacelatva meM acelatva ghaTAne ke lie acelatva kI maulika paribhASA ko tilAMjali de dI gayI aura parigraha kI mUlaparibhASA bhI tyAga dI gayI, vaise hI savastramukti, strImukti tathA vizeSarUpa se gRhasthamukti aura anyatairthikamukti kI mAnyatA ke viruddha hone se jinopadiSTa guNasthAnasiddhAnta kA bhI parityAga kara diyA gyaa| zvetAmbara-AgamagranthoM meM isa siddhAnta kI anupalabdhi kA yahI kAraNa hai| cU~ki guNasthAna-siddhAnta jinopadiSTa hai, ataH isake vikAsa kI parikalpanA kara AcAryaracita granthoM kI pUrvAparatA kA nirNaya karanA aucityapUrNa nahIM hai| zvetAmbaraparamparA kA jIvasamAsa nAmaka grantha svayaM kahatA hai ki caubIsa jina caudaha guNasthAnoM ke jJAtA haiM dasa coisa ya jiNavare coisa guNajANae nmNsitaa| coisa jIvasamAse smaaso'nnukkmissaami|| 1 // 34 . isakA phalitArtha yaha hai ki caudaha guNasthAnoM kA upadeza tIrthaMkaroM se hI prApta huA thA, bAda meM parikalpita yA vikasita nahIM kiyA gyaa| yadyapi yaha grantha chaThI zatAbdI I035 kA mAnA gayA hai aura DaoN0 sAgaramala jI ke kathanAnusAra caudaha guNasthAnoM kA ullekha prakSepa dvArA hI zvetAmbaragranthoM meM AyA hai, tathApi uparyukta gAthA meM guNasthAnoM kA upadeza tIrthaMkaroM se hI prApta mAnA gayA hai, vikasita nhiiN| guNasthAna-siddhAnta yApanIya-siddhAntoM ke viruddha yataH zvetAmbara-AgamoM meM karmasiddhAnta kA pratipAdana guNasthAnasiddhAnta para Azrita nahIM hai, na hI ratnatraya ke abhAva, sadbhAva, kramika utkarSa aura pUrNatA kA nirNaya guNasthAnasiddhAnta ke AdhAra para kiyA gayA hai, ataH zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnane vAle yApanIyoM ke mata meM bhI aisA hI honA anivArya hai| ataH unake granthoM meM bhI 34. jIvasamAsa / anuvAdikA : sAdhvI vidyutprbhaashrii| 35. vahI/ bhUmikA : DaoN. sAgaramala jI / pR. / / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra.4 SaTkhaNDAgama / 589 guNasthAnasiddhAnta kI upalabdhi na honA sunizcita hai| isakI puSTi ina tathyoM se hotI hai ki yApanIyasampradAya zvetAmbaroM kI taraha gRhasthoM aura anyatairthikoM kI mukti mAnatA thA aura guNasthAnasiddhAnta ina mAnyatAoM ke sarvathA viruddha hai| Aiye una tathyoM para dRSTi ddaaleN| 4.1. mithyAdRSTi (paraliMgI) kI mukti ke viruddha zvetAmbaragranthoM ke anusAra mithyAdRSTi bhI mokSa prApta kara sakatA hai| jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya meM boTikoM arthAt digambaroM ko mithyAdRSTi kahA hai|26 aura Avazyakaniyukti kI vRtti meM haribhadrasUri ne mithyAdRSTi use kahA hai jo jinavacana ko pramANa na maane|37 isa prakAra zvetAmbara AcAryoM kI dRSTi meM zvetAmbaroM ke atirikta anya sabhI bhinnamatAvalambI mithyAdRSTi haiN| boTikoM ko arthAt digambaroM ko to spaSTa zabdoM meM mithyAdRSTi kahA gayA hai, bauddha bhI unake matAnusAra mithyAdRSTi kI paribhASA meM Ate haiM, kyoMki ve isa jinavacana ko nahIM mAnate ki AtmA zAzvata hai aura mukta hone para naSTa nahIM hotA, apitu lokAgra meM jAkara sthita ho jAtA hai tathA sadA svAtmottha sukha kA anubhava karatA rahatA hai| isake viparIta ve yaha mAnate haiM ki jaise dIpaka bujhane para na pRthvI meM jAtA hai, na antarikSa meM, na kisI dizA meM, na kisI vidizA meM, apitu tela samApta ho jAne ke kAraNa usakA astitva hI samApta ho jAtA hai, vaise hI nirvANa ko prApta AtmA na pRthvI meM jAtA hai, na antarikSa meM, na kisI dizA meM, na vidizA meM, pratyuta klezoM ke vinaSTa ho jAne se, usakI sattA hI lupta ho jAtI hai|8 isI prakAra vaidika Adi anya matAvalambI bhI jinavacana ko pramANa nahIM mAnate, ve vedAdi ko pramANa mAnate haiM, ataH ve bhI uparyukta paribhASA ke anusAra mithyAdRSTi haiN| ye sabhI mithyAdRSTi mokSa prApta kara sakate haiM, aisA zvetAmbaragranthoM 36. ka-"bhinna-maya-liMga-cariyA micchaddiTThi tti boddiyaa'bhimyaa|| 2620 // " vishessaavshykbhaassy| kha-"mataM ca liGgaM ca bhikSAgrahaNAdiviSayA caryA ca mataliGgacaryAH, bhinnA mataliGgacaryA yeSAM te tathAbhUtAH santo boTikA mithyAdRSTayo'bhibhatAH, bhinnamatatvAdikAraNAt te niyuktikRtA mithyAdRSTitvena nirdiSTA ityrthH|" hemacandrasUrikRta vRtti / vizeSAvazyaka bhASya/ gaa.2620| 37. "nihnava iti ko'rthaH? svaprapaJcatastIrthakarabhASitaM nihate'rthaM pacAdyaci ti nihnavo mithyaadRssttiH| uktaM ca- - sUtroktasyaikasyApyarocanAdakSarasya bhavati nrH| mithyAdRSTiH, sUtraM hi naH pramANaM jinaabhihitm|| . hAribhadrIyavRtti / Avazyakaniyukti / gA.778 / 38. dIpo yathA. nirvRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati naantrikssN| dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcitsnehakSayAtkevalameti zAntim / / 16 / 28 // For Personal & Private Use Only Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 meM kahA gayA hai| AcArya ratnazekharasUri-kRta sambodhasattarI ke nimnalikhita vacana isameM pramANa haiM seyaMbaro vA AsAMbaro ya buddho vA tahaiva anno vaa| samabhAva bhAviyappA lahai mokkhaM Na sNdeho|| 39 anuvAda-"koI zvetAmbara ho yA digambara (AzAmbara), bauddha ho yA anyamatAvalambI, samabhAva dhAraNa kara mokSa prApta kara sakatA hai, isameM sandeha nahIM hai|" haribhadrasUri ne bhI upadezataraMgiNI meM aise hI vicAra vyakta kiye haiM nAzAmbaratve na sitAmbaratve, na tarkavAde na ca tttvvaade| na pakSasevAzrayaNena muktiH kaSAyamuktiH kilmuktirev||30 uttarAdhyayanasUtra meM strI, puruSa evaM napuMsaka tathA svaliMgadhArI (jinaliMgadhArI), anyaliMgadhArI (tApasa, parivrAjaka Adi) evaM gRhiliMgadhArI (gRhastha) sabhI ko mokSa kI prApti batalAyI gayI hai itthI purisa siddhA ya taheva ya npuNsgaa| saliMge annaliMge ya gihiliMge taheva y|| 36/99 // sUtrakRtAMga meM nami, bAhuka, asitadevala, nArAyaNa Adi RSiyoM ke dvArA anya paramparA ke AcAra evaM vezabhUSA kA anusaraNa karate hue bhI siddhi prApta karane ke spaSTa ullekha haiN| RSibhASita meM aupaniSadika, bauddha evaM anya zramaNaparamparAoM evaM kRtI nirvRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati naantrikssN| dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcitklezakSayAtkevalameti shaantim|| 16/29 // mahAkavi azvaghoSakRta 'saundarananda' mhaakaavy| 39. DaoN. sAgaramala jaina abhinandana grantha / pRSTha 362 para uddhRt| 40. vahI / pR.362 para uddhRt| 41. AhaMsu mahApurisA puvviM tttpodhnnaa| udaeNa siddhimAvannA tattha maMdo visiiyti|| abhuMjiyA nami videhI, rAmaputte ya bhuNjiyaa| bAhue udagaM bhoccA tahA nArAyaNe risii|| asite devale ceva dIvAyaNa mhaarisii| pArAsare dagaM bhoccA bIyANi hariyANi ya // ete puvvaM mahApurisA AhitA iha smmtaa| bhoccA bIodagaM siddhA iti meyamaNussaaM // sUtrakRtAMga 1/3/4/1-4 (jai.dha.yA.sa/ pR.411)| For Personal & Private Use Only Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 591 ke RSiyoM ko arhat RSi kahakara sammAnita kiyA gayA hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.411)| isa prakAra zvetAmbaramata meM mithyAdRSTi ko bhI mokSa ke yogya mAnA gayA hai, jo tattvArthasUtra ke 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' isa pahale hI sUtra ke viruddha hai tathA SaTkhaNDAgama kI guNasthAna-vyavasthA ke bhI viparIta hai| kyoMki SaTkhaNDAgama meM mithyAdRSTi ko mokSa ke yogya nahIM mAnA gayA hai, apitu jo jIva mithyAdRSTi-guNasthAna chor3akara samyagdRSTi-guNasthAna prApta kara letA hai phira kramazaH saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya, kSINamoha aura sayogakevalI guNasthAnoM para ArohaNa karatA huA ayogikevalIguNasthAna meM pahu~catA hai, use hI mokSa ke yogya batalAyA gayA hai| isa caudahaveM guNasthAna ko prApta kiye binA koI bhI jIva mokSa prApta nahIM kara sakatA, yaha SaTkhaNDAgama kA spaSTa nirdeza hai| isa grantha ke nimnalikhita sUtroM meM mokSa ke uparyukta krama kA varNana kiyA gayA hai, jinameM ayogikevaliguNasthAna ke anta meM hI siddha pada kI prApti batalAyI gayI hai "ogheNa asthi micchaaitttthii| saasnnsmmaaitttthii| smmaamicchaaitttthii| asNjdsmmaaitttthii| sNjdaasNjdaa| pmttsNjdaa| appmttsNjdaa| apuvvakaraNa-paviTTha-suddhi-saMjadesu asthi uvasamA khvaa| aNiyaTTi-bAdara-sAMparAiya-paviTTha-suddhi-saMjadesu asthi uvasamA khvaa| suhuma-sAMparAiya-paviTTha-suddhi-saMjadesu atthi uvasamA khvaa| uvsNt-ksaay-viiyraaychdumtthaa| khiinnksaay-viiyraaychdumtthaa| sjogkevlii| ajogkevlii| siddhA cedi|" (Sa.khaM./ pu.1 / 1,1,9-23) / SaTkhaNDAgama ke bandhasvAmitvavicaya nAmaka tRtIyakhaNDa (pustaka 8 / sUtra 3538) meM batalAyA gayA hai ki mithyAdRSTi jIva bandhayogya 120 karmaprakRtiyoM meM se AhArakazarIra, AhAraka-zarIrAGgopAGga tathA tIrthaMkara ina tIna ko chor3akara zeSa samasta prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai| usake saMvara aura avipAkanirjarA eka bhI prakRti kI nahIM hotii| ___ jIvasthAna-satprarUpaNA meM nirdiSTa hai ki mithyAdRSTiguNasthAna se lekara kSINamohaguNasthAna taka kevalajJAna kA abhAva rahatA hai| kevala sayogikevalI, ayogikevalI aura siddha avasthAoM meM hI kevalajJAnI hote haiN| (Sa.khaM./ pu.1/1,1,122)| mithyAdRSTiguNasthAna meM saMyama kA abhAva bhI batalAyA gayA hai| saMyata jIva kevala pramattasaMyata-guNasthAna se lekara ayogikevalI-guNasthAna taka hote haiM-"saMjadA pamattasaMjadappahuDi jAva ajogikevali tti|" (Sa.khaM./ pu.1 /1,1,124) / mithyAdRSTi-guNasthAna meM mithyAtva ke sAtha kaSAyeM bhI prAyaH sabhI kI sabhI udaya meM rahatI haiM, jisase vItarAgabhAva For Personal & Private Use Only Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra04 evaM samabhAva kI utpatti asaMbhava hai / kaSAyodaya kA abhAva evaM pUrNa vItarAgatA kA sadbhAva kevala upazAntakaSAya- vItarAga-chadmastha, kSINakaSAya- vItarAga- chadmastha, sayogikevalI aura ayogikevalI ina cAra guNasthAnoM meM hotA hai| (Sa. khaM. / pu. 1 / 1, 1 / 114) / isase yaha bhI saMketita hotA hai ki samyagdarzana - jJAna - cAritra kI pUrNatA upazAntakaSAyavItarAgachadmastha tathA kSINakaSAya- vItarAga - chadmastha guNasthAnoM meM hotI hai, usake pUrva nahIM / sayogikevalI aura ayogikevalI, ye nAma sUcita karate haiM ki terahaveM aura caudahaveM guNasthAnoM meM kevala cAra ghAtI karmoM kA kSaya huA hotA hai, vedanIya, nAma, gotra aura Ayu karmoM kI sattA rahatI hai| ataH jaba ina guNasthAnoM meM siddhatva prApta nahIM ho pAtA, taba mithyAdRSTiguNasthAna meM kaise prApta ho sakatA hai? samyaktvotpatti ke bahiraMga kAraNoM para prakAza DAlate hue SaTkhaMDAgama meM jAtismaraNa, dharmazravaNa aura jinabimbadarzana ko samyaktva kI utpatti kA bAhyaM hetu kahA gayA hai--"tIhi kAraNehi paDhamasammattamuppAdeMti, keI jAissarA, keI soUNa, keI jiNabiMbaM dddruunn|" (Sa.khaM./pu.6 / 1, 9-9, 30) / jinabimbadarzana ko samyaktvotpatti kA hetu kahe jAne se spaSTa hai ki jinendradeva meM bhakti rakhanevAle ko hI samyaktva kI prApti ho sakatI hai, jainetara devoM meM bhakti rakhanevAle ko nhiiN| isase paraliMgI (paramatAvalambI) kI mukti kA niSedha kiyA gayA hai / jisa dharma ke zravaNa se samyaktva kI utpatti batalAI gaI hai, usa dharma kA svarUpa SaTkhaNDAgamakAroM ne samyagdRSTyAdi guNasthAnoM, paJcamahAvratoM, rAtribhojanatyAga, pA~ca prakAra ke cAritra, bAraha tapoM aura tIrthaMkara - prakRti-baMdhaka solaha kAraNa - bhAvanAoM ke rUpa meM pratipAdita kiyA hai| samyaktva, saMyatAsaMyatatva (pA~ca pApoM se ekadezanivRtti) pramattasaMyatatva (pA~ca pApoM se sarvathA nivRtti), apramattasaMyatatva Adi guNasthAna samyagdarzanajJAna-cAritrarUpa dharma kI vibhinna avasthAe~ haiM / prANAtipAta ( hiMsA) Adi pApoM se jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA bandha hotA hai, ataH unakA tyAga dharma hai, yaha nimnalikhita sUtroM meM pratipAdita kiyA gayA hai-- "Negama-vavahAra-saMgahANaM NANAvaraNIyaveyaNA paannaadivaadpcce| musaavaadpcce| adttaadaannpcce| mehuNapaccae / pariggahapaccae / raadibhoynnpcce| evaM kohamANamAyA-loharAgadosamohapemmapaccae / nnidaannpcce| abbhakkhANa- kalaha-pesuNNarai-arai-uvahi-Niyadi - mANa - mAya - mosa - micchaNANa-micchadaMsaNa-paoa - pcce| evaM sattaNNaM kammANaM / " (Sa. khaM. / pu. 12 / 4,2,8,2-11) / For Personal & Private Use Only Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 593 __ anuvAda-"naigama, vyavahAra aura saMgrahanaya kI apekSA jJAnAvaraNakarma kA bandha prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha aura rAtribhojana pratyayoM se hotA hai| isI prakAra krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha aura prema-pratyayoM se bhI hotA hai| nidAna, abhyAkhyAna (dUsaroM meM avidyamAna doSoM kA kathana), kalaha, paizunya, rati, arati, upadhi (krodhAdipariNAmoM kI utpatti meM nimittabhUta bAhya padArtha), nikRti (dhokhA denA), mAna (prastha Adi mApa, kyoMki ye kUTa-vyavahAra ke hetu haiM), mAya (meya = mApe jAne yogya gehU~ Adi padArtha, kyoMki ye mApanevAle ke asatya-vyavahAra ke hetu haiM), moSa (corI), mithyAjJAna, mithyAdarzana, tathA prayoga (yoga = manavacanakAyavyApAra), ina pratyayoM se bhI jJAnAvaraNIya karma kA bandha hotA hai| zeSa sAta karmoM kA bhI bandha inhIM pratyayoM se hotA hai|" , saMyama yA cAritrarUpa dharma ke pA~ca bheda SaTkhaNDAgama meM isa prakAra batalAye gaye haiM-sAmAyikazuddhisaMyama, chedopasthApanA-zuddhisaMyama, parihArazuddhisaMyama, sUkSmasAmparAyazuddhisaMyama aura ythaakhyaatvihaar-shuddhisNym|2 nimnalikhita sUtra meM bAraha prakAra ke Abhyantara aura bAhya tapoM kA nirdeza kiyA gayA hai-"taM sabbhaMtarabAhiraM bArasavihaM taM savvaM tavokammaM nnaam|" (Sa.khaM/ pu.13 /5, 4,26) / sAmAyika ke samaya karaNIya kriyAoM ko kriyAkarma kahate haiN| unakA varNana karanevAlA sUtra yaha hai "tamAdAhINaM padAhiNaM tikkhuttaM tiyoNadaM cadusiraM bArasAvattaM taM savvaM kiriyAkammaM nnaam|" (Sa.khaM./ pu.13 / 5,4,28) / anuvAda-"AtmAdhIna honA, pradakSiNA karanA, tIna bAra vandanA karanA, tIna bAra avanati karanA, cAra bAra sira navAnA aura bAraha Avarta karanA, yaha saba kriyAkarma jo dhArmika kriyAe~ tIrthaMkaraprakRti ke bhI bandha meM nimitta hotI haiM, unakA varNana nimnalikhita sUtroM meM haiM "daMsaNavisujjhadAe viNayasaMpaNNadAe sIlavvadesu NiradicAradAe AvAsaesu aparihINadAe khaNalavapaDibujjhaNadAe laddhisaMvegasaMpaNNadAe jadhAthAme tadhA tave, 42. " saMjamANuvAdeNa saMjadA sAmAiya-chedovaTThAvaNasuddhisaMjadA saMjadAsajadA asthi jIvA tisarIrA cdusriiraa| parihAravisuddhisaMjadA, suhumasAMparAiyasuddhisaMjadA, jahAkkhAdavihArasuddhisaMjadA atthi jIvA tisriiraa|" SaTkhaNDAgama / pu. 14 / 5, 6, 156-157 / For Personal & Private Use Only Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 sAhUNaM pAsuaparicAgadAe sAhUNaM samAhisaMdhAraNadAe sAhUNaM vejAvaccajogajuttadAe, arahaMtabhattIe bahusudabhattIe pavayaNabhattIe pavayaNavacchaladAe pavayaNappabhAvaNadAe abhikkhaNaM abhikkhaNaM NANovajogajuttadAe iccedehi solasehi kAraNehi jIvA titthayaraNAmagodaM kammaM bNdhNti|" (Sa.khaM. / pu.8 / 3,41) / anuvAda-"darzanavizuddhatA, vinayasampannatA, zIla-vratoM meM niraticAratA, chaha AvazyakoM meM aparihInatA, kSaNa-lavapratibodhanatA, labdhisaMvegasampannatA, yathAzakti tapa, sAdhuoM kI prAsukaparityAgatA, sAdhuoM kI samAdhisandhAraNatA, sAdhuoM kI vaiyAvRtyayogayuktatA, arahaMtabhakti, bahuzrutabhakti, pravacanabhakti, pravacanavatsalatA, pravacanaprabhAvanatA aura abhIkSNa-abhIkSNajJAnopayogayuktatA, ina solaha kAraNoM se jIva tIrthaMkara-nAma-gotrakarma ko bA~dhate haiN|" __ AcArya puSpadanta aura bhUtabali kI dRSTi meM dharma kA yahI svarUpa hai| isa jinopadiSTa dharma ke zravaNa se hI prathamopazamasamyaktva kI utpatti hotI hai| jainetaraliMgadhAriyoM kI jinopadiSTa dharma meM zraddhA nahIM hotI, ataH usakA zravaNa na karane se unheM samyaktva kI prApti nahIM ho sakatI, ata eva unakA mukta honA asambhava hai| tathA pUrvajanma kI vahI smRtiyA~ prathamopazamasamyaktva kI utpatti kA nimitta banatI haiM, jinase jinopadiSTa dharma meM zraddhA utpanna hotI hai| jina paraliMgiyoM ko isa prakAra kA jAtismaraNa nahIM hotA, ve paraliMgI hI bane rahate haiM, ata eva samyaktva ke abhAva meM unake lie mukti ke dvAra nahIM khulte| isa taraha jAtismaraNa, dharmazravaNa aura jinabimbadarzana ko prathamopazamasamyaktva kA bAhyanimitta pratipAdita karanevAlA uparyukta sUtra jainetara-liMgadhAriyoM kI mukti kA niSedhaka hai| SaTkhaNDAgama meM kahA gayA hai ki jIva darzanamohanIyakarma kI kSapaNA kA prAraMbha ar3hAI dvIpa-samudroM meM sthita pandraha karmabhUmiyoM meM jahA~, jisa kAla meM jina, kevalI aura tIrthaMkara hote haiM vahA~, usa kAla meM (unake pAdamUla meM) karatA hai|03 cUMki paraliMgadhArI manuSya kI jina, kevalI yA tIrthaMkara meM zraddhA nahIM hotI, ataH vaha unake pAdamUla kA Azraya na lene se kSAyika samyaktva prApta nahIM kara sakatA, ata eva SaTakhaNDAgama kA yaha sUtra bhI paratIrthAnugAmI kI mukti ke viruddha hai| 43. "uvasAmaNA vA kesu va khettesu kassa va mUle? daMsaNamohaNIyaM kammaM khavedumADhaveMto kamhi ADhavedi, aDDAijjesu dIva-samuddesu paNNArasakammabhUmIsu jamhi jiNA, kevalI, titthayarA tamhi aaddhvedi|" SaTkhaNDAgama/ pu.6 / 1,9-8,10-11 / Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra0 4 SaTkhaNDAgama / 595 'bandhasvAmitvavicaya' ke prakaraNa meM batalAyA gayA hai ki jina jIvoM meM tIrthaMkara prakRti kA udaya hotA hai, ve usake udaya se devoM, asuroM aura manuSyoM ke dvArA arcanIya, pUjanIya, vandanIya, namaskaraNIya, netA aura dharmatIrtha ke karttA, jina va kevalI hote haiM "jassa iNaM titthayaraNAmagodakammassa udaeNa sadevAsuramANusassa logassa accaNijjA, pUjaNijjA, vaMdaNijjA, NamaMsaNijjA, NedArA dhamma- titthayarA, jiNA, kevaliNo hvNti|" (Sa. khaM. / pu.8 / 3,42) / yaha sUtra isa tathya para prakAza DAlatA hai ki jisa jIva meM tIrthaMkaraprakRti kA udaya hotA hai, vahI jIva tIrthaMkara bana sakatA hai| usake atirikta aura koI jIva tIrthaMkara arthAt dharmatIrtha kA pravartaka nahIM ho sakatA, isalie jo paratIrtha ke anugAmI haiM, ve atIrthaMkarapraNIta mArga (mokSa ke avAstavika mArga) kA anugamana karane se mokSa prApta nahIM kara sakate / tIrthaMkaraprakRti kA bandha bhI usI jIva ko hotA hai, jo jinendradeva dvArA upadiSTa pUrvokta solaha kAraNa - bhAvanAoM kA abhyAsa karatA hai / ataH paratIrthAnugAmI tIrthaMkaraprakRti kA bhI bandha karane meM asamartha hai| isa taraha SaTkhaNDAgama kA yaha sUtra bhI mithyAdRSTi yA paratIrthAnugAmI kI mukti ke viruddha hai / SaTkhaNDAgama ke karttAoM ne grantha ke Adi meM maMgala ke lie arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina paJcaparameSThiyoM ko hI namaskAra kiyA hai, kisI anya deva ko nhiiN| isI prayojana se grantha ke madhya meM bhI jinoM aura jinAnuyAyI RSiyoM kI hI vandanA kI gayI hai / yathA " Namo jiNANaM / Namo ohijiNANaM / Namo paramohijiNANaM / Namo savvohijiNANaM / Namo aNaMtohijiNANaM / Namo koTThabuddhINaM / Namo bIjabuddhINaM / Namo padANusArINaM / Namo saMbhiNNasodArANaM / Namo ujumadINaM / Namo viulamadINaM / Namo dasapuvviyANaM / Namo coisapuvviyANaM / Namo aTuMgamahANimittakusalANaM / Namo viuvvaNapattANaM / Namo vijjAharANaM / Namo cAraNANaM / Namo paNNasamaNANaM / Namo AgAsagAmINaM / Namo AsIvisANaM / Namo diTThivisANaM / Namo uggatavANaM / Namo dittatavANaM / Namo tattatavANaM / Namo mahAtavANaM / Namo ghoratavANaM / Namo ghoraparakkamANaM / Namo ghoraguNANaM / mo'ghoraguNabaMbhacArINaM / Namo AmosahipattANaM / Namo khelosahipattANaM / Namo jallosahipattANaM / Namo viTThosahipattANaM / Namo savvosahipattANaM / Namo maNabalINaM / Namo vacibalINaM / Namo kAyabalINaM / Namo khIrasavINaM / Namo sappisavINaM / Namo mahusavINaM / Namo amaDasavINaM / Namo akkhINamahANasANaM / Namo loe savvasiddhAyadaNANaM / Namo vaddhamANabuddharisissa / " (Sa.khaM. / pu. 9/4,1,1-44) / For Personal & Private Use Only Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 anuvAda-"jinoM ko namaskAra karatA huuN| avadhi-jinoM (jinoM = muniyoM) ko namaskAra karatA huuN| paramAvadhi-jinoM ko namaskAra karatA huuN| sarvAvadhi-jinoM ko namaskAra karatA huuN| anantAvadhi-jinoM ko namaskAra karatA huuN| koSThabuddhidhAraka jinoM ko namaskAra karatA huuN| bIjabuddhidhAraka jinoM ko namaskAra karatA huuN| padAnusArI-Rddhi ke dhAraka jinoM ko namaskAra karatA huuN| sambhinnazrotA jinoM ko namaskAra karatA huuN| RjumatimanaHparyayajJAnI jinoM ko namaskAra karatA huuN| vipulamati jinoM ko namaskAra karatA huuN| dazapUrvI jinoM ko namaskAra karatA huuN| caudahapUrvI jinoM ko namaskAra karatA huuN| aSTAGgamahAnimitta-kuzala jinoM ko namaskAra karatA huuN| vikriyARddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| vidyAdhara jinoM ko namaskAra karatA huuN| cAraNaRddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| prajJAzravaNa (prajJA hI hai zravaNa jinakA) jinoM ko namaskAra karatA huuN| AkAzagAmI jinoM ko namaskAra karatA huuN| AzIviSa jinoM ko namaskAra karatA huuN| dRSTiviSa jinoM ko namaskAra karatA huuN| ugratapa jinoM ko namaskAra karatA huuN| dIptatapa-RddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| taptatapa- RddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| mahAtapaRddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| ghoratapa-RddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| ghoraparAkramaRddhidhArI-jinoM ko namaskAra karatA huuN| ghoraguNa jinoM ko namaskAra karatA huuN| aghoraguNabrahmacArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| Ama\Sadhi-RddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| khelauSadhi-RddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| jallauSadhi-RddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| viSThauSadhi-RddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| sarvauSadhi-RddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| manobala-RddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| vacanabalaRddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| kAyabala-RddhidhArI jinoM ko namaskAra karatA huuN| kSIrasravI jinoM ko namaskAra karatA huuN| sarpisravI jinoM ko namaskAra karatA huuN| madhusravI jinoM ko namaskAra karatA huuN| amRtasravI jinoM ko namaskAra karatA huuN| akSINamahAnasa jinoM ko namaskAra karatA huuN| loka ke samasta siddhAyatanoM (akRtrima caityAlayoM, tIrthoM, mandiroM) ko namaskAra karatA huuN| vardhamAna buddha (kevalajJAnI) RSi ko namaskAra karatA huuN|" ina sUtroM meM kevala jinoM (pramattasaMyatAdi guNasthAnavartI muniyoM), jinasiddhAyatanoM tathA jinendra bhagavAn mahAvIra ko maMgalahetu namaskAra kiyA gayA hai, kisI anya sampradAya ke sAdhuoM, yA devoM ko nhiiN| isase siddha hai ki SaTkhaNDAgama ke kartAoM kI dRSTi meM anya sampradAya ke sAdhu jina (pramattasaMyatAdi-guNasthAnavartI) nahIM haiM, ata eva mokSamArgI evaM maMgalakArI na hone se vandanIya nahIM haiN| isa prakAra ye sUtra bhI paratIrthAnuyAyiyoM kI mukti ke viruddha haiN| For Personal & Private Use Only Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra04 SaTkhaNDAgama / 597 vizeSAvazyakabhASya meM jinabhadragaNi-kSamAzramaNa ne kahA hai ki munivezadhArI yadi nizzIla hai, to bhI use muni mAnakara jo dAna detA hai use munidAna kA svargAdiphala prApta hotA hai| isa para prazna uThAyA gayA hai ki yadi aisA hai, to jo sarajaska (kApAlika) Adi kuliMgI haiM, unheM bhI muni samajhakara dAna denevAle ko munidAna kA phala kyoM prApta nahIM hogA? isake samAdhAna meM kahA gayA hai ki muniliMga jJAnAdi guNoM kA Azraya hai, isalie use koI zIlarahita mAyAcArI bhI dhAraNa kiye ho, to bhI pASANAdi se nirmita arahanta-pratimA ke samAna vaha muniveza jJAnAdiguNoM kA Azraya mAnakara pUjya hai, kintu kuliMga pUjya nahIM hai, kyoMki vaha jJAnAdiguNoM kA kathaMcit bhI Azraya (utpatti kA hetu) nahIM hai| yahA~ pratiprazna kiyA gayA hai ki Agama meM aisA kathana hai ki kevalajJAna to kuliMga meM vartamAna anyatIrthikoM ko bhI hotA hai, taba vaha jJAnAdiguNoM kA Azraya mAnakara pUjya kyoM nahIM hai? isakA samAdhAna karate hue jinabhadragaNI kahate haiM-"kaliMgiyoM meM kevalajJAna kI utpatti bhAvaliMga se hotI hai. kaliMga se nahIM, kyoMki kuliMga kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa nahIM hai, ataH vaha pUjya nahIM hai|5 kintu muniliMga kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa hai, isalie vaha pUjya haiN|" 44. ka- "srjskaanaamsthyaadiprigrhaad|" AcArAMga (prathamazrutaskandha)/ zIlAMkAcAryavRtti, 5 / 2 / sUtra 150 / kha- paM. kailAzacandra jI zAstrI ne sarajaskoM ko kapAla bagairaha rakhanevAlA kahA hai, jaisA ki zIlAMkAcAryavRtti se jJAta hotA hai| (bhagavAn mahAvIra kA acelaka dharma/ pRSTha 18) / "naNu muNivesacchanne nissIle vi muNibuddhie deNto| pAvai muNidANaphalaM taha kiM na kuliNgdaayaavi|| 3291 // "nanu munerveSo muniveSastena cchanno'vijJAto ya udAyinRpamArakAdistasmin niHzIle'pi munibuddhyA dAnaM dadad dAtA munidAnaphalaM svargAdikaM prApnoti, ityetad bhavatAmapi tAvat sammataM, tathA taineva prakAreNa kutsitaliGgI kuliGgI sarajaskAdistasmai dAtA kaliGgadAtA, so'pi kiM na muniphalaM prApnoti, munibuddhestasyApi tatra sadbhAvAt? iti gururAha "jaM thANaM muNiliMgaM guNANa sunnaM pi teNa pddimvv| ___ pujaM thANamaIe vi kuliMgaM savvahA'juttaM // 3292 // "yasmAd muniliGgaM jJAnAdiguNAnAM sthAnamAzrayaH, tena tasmAt kasyApi mAyAvinaH sambandhi tat zUnyamapi guNairavijJAtaM pASANAdinirmitArhatpratimAvat sthAnamatyApi puujym| kuliGgaM sarvathA pUjayituM na yuktaM, jJAnAdiguNAnAM srvthaivaanaashrytvaaditi| punarapi paraH prAha - "naNu kevalaM kuliMge vi hoi taM bhAvaliMgao na to| ___ muNiliMgamaMgabhAvaM jAi jao teNa taM pujaM // 3293 // . nanu kevalaM kevalajJAnaM kuliGge'pi vartamAnAnAmanyatIrthikAnAM bhavatItyAgame zrUyate, tat kimiti sthAnabuddhyA tat pUjyaM neSyate? gururAha-tat kevalajJAnaM bhAvaliGgato bhavati, na punastataH kuliGgAt, tasya kevljnyaanaannggtvaat| muniliGgaM punaryasmAdaGgabhAvaM kevalajJAnasya kAraNatAM yAti,tena tasmAt tat puujymiti|" vizeSAvazyakabhASya/mUla evaM hemacandrasUrivRtti/pR.628 / 45. . For Personal & Private Use Only Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 jinabhadragaNI jI kA yaha samAdhAna Agamasammata nahIM hai| tattvArthasUtra meM kahA gayA hai-"mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevlm|" (10/1) arthAt mohanIya kA kSaya hone ke bAda jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya kA kSaya hone para kevalajJAna prakaTa hotA hai| aura tattvArthasUtra meM ina karmoM ke kSaya ke hetu mahAvrata, gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra, tapa evaM dhyAna batalAye gaye haiN| (ta.sU./7/1, 9/2,3,8,37, 38) / ataH inakA samUha hI vaha bhAvaliMga hai, jisase kevalajJAna kA AvirbhAva hotA hai| yaha bhAvaliMga jinopadeza meM zraddhA na rakhanevAle aura uparyukta mahAvratAdi kA AcaraNa na karanevAle sarajaska Adi kuliMgiyoM meM prakaTa nahIM ho sktaa| ataH unako kevalajJAna kI prApti saMbhava nahIM hai| isalie unheM kevalajJAna kI prApti mAnanA Agamaviruddha hai| SaTkhaNDAgama meM kevalajJAna ko arthAt sayogakevali-guNasthAna ko prApta karane ke lie asaMyata-samyagdRSTi-guNasthAna prApta karane kI zarta zurU meM hI rakha dI gayI hai| aura asaMyatasamyagdRSTi-guNasthAna kA artha hai jinavacana meM zraddhA, jisakA kuliMgiyoM arthAt paratIrthikoM meM abhAva hotA hai| isase siddha hai ki SaTkhaNDAgama zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko mAnya paratIrthikoM kI mukti ke viruddha hai| 4.1.1. jinaliMga pUjya, jinaliMgAbhAsa apUjya-tathA jinabhadragaNI jI kI mAnyatA hai ki jaise pASANAdi kI pratimA meM jJAnAdiguNa nahIM hote, tathApi arahanta kA pratirUpa hone se pUjya hotI hai, vaise hI koI zIlarahita mAyAcArI puruSa bhI yadi muniliMga dhAraNa kiye ho, to vaha muniliMga kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa hone se pUjya hai| arthAt muniliMga ke samparka se zIlarahita mAyAcArI bhI pUjya hai| (dekhiye, paa.tti.45)| aisI mAnyatA yazastilakacampU ke kartA digambara somadeva sUri kI bhI hai| ve likhate haiM kAle kalau cale citte dehe caannaadikiittke| etaccitraM yadadyApi jinarUpadharA nraaH|| yathA pUjyaM jinendrANAM rUpaM lepaadinirmitm| tathA pUrvamunicchAyAH pUjyAH samprati sNytaaH|| yazastilakacampU/ uttarakhaNDa / AzvAsa 8 / pR. 405 / anuvAda-"isa kalikAla meM citta caMcala ho gayA hai aura zarIra annAdi kA kIr3A bana gayA hai| aise samaya meM bhI jinarUpadhArI puruSa dikhAyI dete haiM, yaha Azcarya kI bAta hai|" For Personal & Private Use Only Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 599 "ataH jaise jinendroM kA lepAdinirmita rUpa arthAt pASANAdi-pratimA meM banAyA gayA rUpa pUjya hotA hai, vaise hI vartamAna ke zithilAcArI muniyoM meM dRzyamAna munirUpa pUrvakAlIna zuddhAcArI muniyoM kA pratirUpa mAnakara pUjanIya hai|" / ___ donoM granthakAroM kI ye eka jaisI mAnyatAe~ Agamasammata nahIM haiN| AcArya kundakunda ne 'daMsaNapAhuDa' meM muniveza ko nahIM, muni vezadhArI ke saMyama ko vandanIya batalAyA hai aura munivezadhArI hote hue bhI jo asaMyamI hai, use avandanIya kahA hai| dekhie assaMjadaM Na vaMde vacchavihINo vi so Na vNdijj| doNNi vi hoMti samANA ego vi Na saMjado hodi|| 26 // Na vi deho vaMdijjai Na vi ya kulo Na vi ya jaaisNyutto| ko vaMdami guNahINo Na hu savaNo Neva sAvao hoi|| 27 // anuvAda-"asaMyamI ko namaskAra nahIM karanA caahie| aura jo vastravihIna hokara bhI asaMyamI hai, vaha bhI namaskAra ke yogya nahIM hai| ye donoM hI samAna hote haiN| inameM se koI bhI saMyamI nahIM hai|" (26) / "na to deha kI vandanA kI jAtI hai, na kula kI, na jAti kii| saMyamAdiguNahIna kI vandanA kaise kI jAya? vaha na to zramaNa hotA hai, na shraavk|" (27) / ___ ina vacanoM se spaSTa hai ki AcArya kundakunda asaMyamI ke muniveza ko, nagnadeha ko vandanIya nahIM maante| jahA~ unhoMne muniveza ko vandanIya kahA hai, vahA~ saMyamI ke hI muniveza ko kahA hai, asaMyamI ke nhiiN| yathA sahajuppaNNaM rUvaM daTuM jo maNNae Na mcchrio| so'saMjamapaDivaNNo micchAiTThI havai eso|| 24 // amarANa vadiyANaM rUvaM daTThaNa siilshiyaannN| je gAravaM karaMti ya sammattavivajjiyA hoNti|| 25 // daM.pA. anuvAda-"jo puruSa IrSyAbhAva ke kAraNa sahajotpanna (digambarajaina muni ke yathAjAta nagna) rUpa ko dekhakara usakI vinaya nahIM karatA, vaha asaMyamI puruSa mithyAdRSTi hai| (24) / zIlasahita muniyoM kA vaha yathAjAtarUpa devoM ke dvArA vandanIya hai| use dekhakara jo garva karate haiM (vinayAvanata nahIM hote), ve samyaktvarahita haiN|" (25) / ina gAthAoM meM kundakunda ne zIlasahita muniyoM ke hI nagnaveza ko vandanIya batalAyA hai| isase spaSTa hotA hai ki AcArya kundakunda asaMyamiyoM ke dvArA dhAraNa kiye gaye nagnaveza ko jinaliMga nahIM, apitu jinaliMgAbhAsa mAnate haiN| For Personal & Private Use Only Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra04 jJAtavya-daMsaNapAhuDa kI uparyukta 24 vIM gAthA ke so'saMjamapaDivaNNo (vaha asaMyama ko prApta arthAt asaMyamI puruSa) isa vAkyAMza meM, darzAye anusAra avagrahacihna honA caahie| kintu prAyaH sabhI pratiyoM meM vaha anupalabdha hai arthAt so saMjamapaDivaNNo aisA pATha hai, jisase vaha saMyama ko prApta arthAt saMyamI puruSa', yaha artha saMketita hotA hai| pariNAmasvarUpa gAthA se sarvathA ulaTA artha nikalatA hai, jaise "jo saMyamI puruSa arthAt digambarajaina muni IrSyA ke kAraNa sahajotpanna nagna rUpa ko arthAt digambara jaina muni ko dekhakara unakI vinaya nahIM karatA, vaha mithyAdRSTi hai," yaha artha sarvathA asaMgata hai, kyoMki jo svayaM digambarajaina muni hai, vaha digambarajaina muni ke rUpa se na to IrSyA kara sakatA hai, na usakA anaadr| ataH TIkAkAra zrutasAgarasUri (16vIM zatI I0) ne saMyamapratipanna zabda ko una bhraSTa digambarajaina muniyoM kA sUcaka mAna liyA, jo 13vIM zatAbdI I0 meM AcArya vasantakIrti ke upadeza se AhArAdi ke lie nikalate samaya zarIra ko caTAI, TATa Adi se DhaMkane lage the (daMsaNapAhuDa TIkA/ gA.24), aura zItakAla meM kambala or3hane lage the| (zrutasAgarasUri : tattvArthavRtti 9/ 47) / ise zrutasAgarasUri ne digambarajaina muniyoM ke lie apavAdaveSa ('saMyaminAmityapavAdaveSaH'-dasaNapAhuDa / TIkA / gA.24) kahakara AgamAnukUla batalAne kA prayatna kiyA hai| isase ina vastraparigrahI bhraSTa muniyoM para 'saMyamapratipanna' (saMyamI) vizeSaNa bhI lAgU ho jAtA hai aura sacce digambara jaina muniyoM ke sahajotpanna nagnarUpa ke prati unakA ISyA aura anAdarabhAva rakhanA bhI upapanna ho jAtA hai| ukta apavAdavezadhArI bhaSTa muniyoM ko hI zrutasAgarasUri ne saMyamapratipanna (saMyamI) kahA hai, yaha unake nimnalikhita vacanoM se spaSTa hai-"saMyamapratipanno dIkSAM prApto'pi---apavAdaveSaM dharannapi mithyAdRSTitivya ityrthH|" (daMsaNapAhuDa / TIkA / gaa.24)| kintu AcArya zrI kundakunda IsApUrvottara prathama zatAbdI meM hue the aura uparyukta apavAdaveSa ke upadezaka AcArya vasantakIrti IsA kI 13vIM zatI meN| ataH kundakunda kI gAthA meM saMyamapratipanna zabda uparyukta apavAdaveSadhArI jainazramaNAbhAsoM ke lie prayukta mAnA hI nahIM jA sktaa| aura jo kundakunda yaha mAnate haiM ki sAdhu bAla ke agrabhAga ke bhI barAbara parigraha nahIM rakhatA-"bAlaggakoDimettaM parigahagahaNaM Na hoi sAhUNaM" (suttApAhuDa / gA.17) tathA vaha yathAjatarUpasadRza hotA hai, hAtha meM tila ke tuSa ke barAbara bhI parigraha grahaNa nahIM karatA, yadi karatA hai, to nigoda meM jAtA hai (suttapAhuDa/ gA.18), aisI mAnyatAvAle kundakunda ukta apavAdezadhArI zramaNAbhAsoM ko 'sayamapratipanna' kaha hI nahIM skte| ataH siddha hai ki 'daMsaNapAhuDa' kI ukta 24 vIM gAthA meM avagrahacihnasahita so'saMjamapaDivaNNo pATha hI hai, jisase gAthA kA artha AcArya kundakunda ke abhiprAyAnusAra pratipanna hotA hai| vahI artha Upara uddhRta 24 vIM gAthA For Personal & Private Use Only Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 601 ke anuvAda meM prastuta granthalekhaka ne diyA hai| 'dasaNapAhuDa kI sabhI pratiyoM meM uparyukta (24 vIM) gAthA meM avagrahacihna kA prayoga kara pATha saMzodhita kiyA jAnA caahie| 4.1.2. caturjenAbhAsa-gRhIta nagnaveza bhI jinaliMgAbhAsa-jainasampradAya meM pA~ca jainAbhAsa-munisaMgha hue haiM : gopucchaka ( gopuccha ke bAloM kI picchI rakhanevAlA kASThAsaMgha), zvetAmbara, drAvir3a, yApanIya aura niSpiccha (picchI na rakhanevAlA maathursNgh)| inakA varNana indranandI ne nItisAra ke nimnalikhita zloka meM kiyA hai gopucchakaH zvetavAsA drAviDo yaapniiykH| niSpicchazceti paJcaite jainAbhAsAH prkiirtitaaH|| 10 // inameM se zvetAmbarasaMgha ko chor3akara zeSa cAra munisaMgha jinaliMgadhArI the| cU~ki inake AcAra-vicAra mUlasaMgha ke AcAra-vicAra se kAphI bhinna the, ataH inheM jainAbhAsa kahA gayA hai| isalie inakA jinaliMga bhI jinaliMgAbhAsa thaa| zrutasAgara sUri ne kahA hai ki ye jainAbhAsa AhAradAna Adi ke bhI yogya nahIM haiM, mokSa ke yogya kaise ho sakate haiM?-"te jainAbhAsA AhAradAnAdike'pi yogyA na bhavanti, kathaM mokSasya yogyA bhavanti?" (daMsaNapAhuDa / TIkA / gaa.11)| isase bhI siddha hai ki jinAgama meM samyaktva-saMyama-vihIna puruSoM kA nagnaveza jinaliMga nahIM mAnA gayA hai, apitu jinaliMgAbhAsa mAnA gayA hai| ataH vaha pUjya nahIM hai| zrutasAgara sUri ne to yahA~ taka kahA hai ki uparyukta jainAbhAsoM ke dvArA jo aMcalikArahita bhI nagnamUrti pratiSThita kI jAtI hai vaha bhI na vandanIya hai, na pUjanIya-"yA tu paJcajainAbhAsairaJcalikArahitApi nagnamUrtirapi pratiSThitA sA na vandanIyA, na cArcanIyA c|" ( bodhapAhuDa / TIkA /gaa.10)| tAtparya yaha ki jinaliMgAbhAsadhAriyoM ke dvArA pratiSThita jinapratimA bhI jinapratimAbhAsa hai| 4.1.3. pArzvasthAdi bhraSTa jainamuniyoM kA nAgnyaliMga kuliMga-bhAvapAhuDa, bhagavatI-ArAdhanA, mUlAcAra Adi granthoM meM munidharmaviruddha vividha AcaraNa karanevAle bhraSTa jainamuniyoM ko pArzvastha, kuzIla, saMsakta, avasanna aura yathAchanda, ina pA~ca vargoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| (dekhiye, adhyAya 8 / prakaraNa 4 / zIrSaka 3) / ye bhI jainAbhAsa yA jainazramaNAbhAsa haiM, ataH inakA nAgnyaliMga bhI jinaliMgAbhAsa hai| paM0 AzAdhara jI ne anagAradharmAmRta meM inake jinaliMgAbhAsa ko kuliMga saMjJA dI hai aura inheM avandanIya batalAyA hai| yathA zrAvakeNApi pitarau gurU raajaa'pysNytaaH| kuliGginaH kudevAzca na vandyAH so'pi sNytaiH|| 8/52 // For Personal & Private Use Only Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 anuvAda- 'zrAvaka ko bhI asaMyamI mAtA-pitA, guru aura rAjA kI tathA kuliMgiyoM aura kudevoM kI vandanA nahIM karanI caahie| muniyoM ko bhI ( zAstropadezaka) zrAvaka kI vandanA akaraNIya hai / " 44 yahA~ liMgiyoM kA artha batalAte hue paM0 AzAdhara jI ukta zloka kI jJAnadIpikA paJjikA meM likhate haiM- " kuliGginaH tApasAdayaH pArzvasthAdayazca / " arthAt tApasa Adi evaM pArzvastha (pAsattha) Adi muni kuliMgI haiM / a0 11 / pra0 4 zrutasAgara sUri kA kathana hai- " ete paJcazramaNA jinadharmabAhyA na vandanIyAH, teSAM kAryavazAt kimapi na deyaM jindhrmopkaaraarthm|" (bhAvapAhuDa / TIkA / gA. 14) / abhiprAya yaha ki "ye pA~ca prakAra ke zramaNa jainadharma bAhara haiM, ataH vandanIya nahIM haiN| jainadharma ke upakArArtha arthAt use apavAda se bacAne ke lie inheM AhAra Adi kisI bhI vastu kA dAna nahIM karanA caahie|" DaoN0 paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya ne ukta gAthA ke vizeSArtha meM likhA hai - " bhraSTa muniyoM ko AhAra Adi dene tathA unakI bhakti - vandanA Adi karane se jinadharma kA apavAda hotA hai|" ina aneka pramANoM se siddha hai ki jainazAsana meM samyaktva - saMyamavihIna puruSoM dvArA dhAraNa kiye gaye jainamuniyoM ke nagnaveza ko jinaliMga nahIM, apitu jinaliMgAbhAsa yA kuliMga mAnA gayA hai aura use apUjya batalAyA gayA hai| jaise jala, dugdha Adi pavitra padArtha se bharA kalaza hI sparzayogya hotA hai, kisI apavitra padArtha se bharA huA nahIM, vaise hI samyaktva - saMyamasampanna puruSa kI hI nagnamudrA pUjya hotI hai, mithyAdRSTi- asaMyamI puruSa kI nahIM / 4.1.4. jinaliMgAbhAsa kevalajJAnasAdhaka nahIM - jinabhadragaNI jI ne nizzIla, mAyAcArI puruSa dvArA dhAraNa kiye gaye muniliMga ko kevalajJAna kI utpatti kA hetu kahakara use pUjya batalAyA hai| kintu uparyukta pramANa siddha karate haiM ki usakA muniliMga 'muniliMga' nahIM, apitu muniliMgAbhAsa hai / usameM to nizzIla aura mAyAcArI ko zIlavAn aura amAyAcArI banAne kI bhI yogyatA nahIM hai, kevalajJAna prakaTa karane kI yogyatA hone kI to bAta hI dUra / ataH vaha pUjya nahIM hai| jo muniliMga samyaktva - vairAgyarUpa svabhAva se prakaTa hotA hai aura vItarAga - pariNAmarUpa bhAvaliMga ko janma detA hai, vahI kevalajJAna kA sAdhaka hotA hai, Upara se cipakAyA huA nhiiN| koI gardabhI yadi gAya kI khAla or3ha le, to usake thanoM se gAya kA dUdha nahIM nikala sakatA, vaise hI koI mithyAdRSTi - asaMyamI muniliMga or3ha le, to usameM kevalajJAna prakaTa nahIM ho sktaa| samyaktva - vairAgya - pariNAma se utpanna nAgnya hI muniliMga yA jinaliMga kahalAtA hai, isa tathya kA nirUpaNa AcArya kundakunda ne bhAvapAhuDa kI nimnalikhita For Personal & Private Use Only Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama/603 gAthA meM kiyA hai bhAveNa hoi Naggo micchattAIM ya dosa ciuunnN| pacchA davveNa muNI payaDadi liMgaM jinnaannaae|| 73 // bhaa.paa.| anuvAda-"muni pahale mithyAtvAdi doSoM kA parityAga kara bhAva se nagna hotA hai, pazcAt jinAjJA ke anusAra dravyaliMga dhAraNa karatA hai (zarIra se nagna hotA hai)|" yataH samyaktva-vairAgya-pariNAmarUpa bhAvajinaliMga ke binA nagnatArUpa dravya jinaliMga prakaTa nahIM hotA aura nagnatArUpa dravyajinaliMga ke binA pratyAkhyAnAvaraNakaSAyakSayopazamajanita nivRttipariNAmarUpa bhAvajinaliMga kI upalabdhi nahIM hotI, isalie ukta gAthA ke TIkAkAra zrutasAgara sUri ne likhA hai-"bhAvaliGgena dravyaliGga, dravyaliGgena bhAvaliGgaM bhavatItyubhayameva prmaanniikrtvym| ekAntamatena sarvaM naSTaM bhavatIti veditvym|" (bhAvapAhuDaTIkA / gaa.73)| yathAjAta nagnarUpa hI jinaliMga hai, vahI bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa muniliMga hai| yaha samasta digambara-zvetAmbara AgamoM, vaidika-bauddha sAhitya evaM RSabhAdi-vardhamAna paryanta tIrthaMkaroM kI prAcIna pratimAoM se pramANita hai| yadyapi zrI jinabhadragaNI ne tIrthaMkaroM ke atirikta anya puruSoM ko jinaliMga dhAraNa karane ke ayogya batalAyA hai aura jArisayaM guruliMgaM sIseNa vi tAriseNa hoyvvN| - na hi hoi buddhasIso seyavaDo naggakhavaNo vaa|| "jaisA guru kA liMga hotA hai, vaisA hI ziSya kA bhI honA caahie| buddha kA liMga dhAraNa karanevAlA hI buddha kA ziSya kahalAyegA, zvetAmbara yA digambara-liMga dhAraNa karanevAlA nahIM," isa tarka kA khaNDana karate hue kahA hai ki tIrthaMkara prathama saMhanana ke dhAraka hote haiM, ataH jinaliMga (digambaraliMga) unake hI yogya hai| zeSa puruSa prathama saMhanana ke dhArI nahIM hote, ataH ve jinaliMga ke adhikArI nahIM haiN| (dekhie , adhyAya 2 / prakaraNa 5 / zIrSaka 1) / jinabhadragaNI jI kA yaha kathana AcArAMgAdi zvetAmbara-AgamoM se hI aprAmANika siddha ho jAtA hai| karmasiddhAnta kI kasauTI para bhI kharA nahIM utrtaa| karmasiddhAnta samasta jIvoM, samasta kSetroM aura samasta kAloM kI apekSA samAna aura nirapavAda hai| vaha kisI ke sAtha pakSapAta nahIM krtaa| tIrthaMkara bhI anAdikAla se tIrthaMkara nahIM the| ve sAmAnya jIvoM kI taraha hI sAmAnya the| unhoMne sarvasAdhAraNa ke lie upadiSTa 46. vizeSAvazyakabhASya / gA.2585 kI hemacandrasUrikRtavRtti meM uddhRt| For Personal & Private Use Only Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra0 4 samyagdarzanajJAnacAritrarUpa mokSamArga kA avalambana kara tathA solaha kAraNabhAvanAoM yA zvetAmbaramAnya viMzatisthAnakoM kI ArAdhanA dvArA tIrthaMkarapada hAsila kiyA thaa| SaTkhaNDAgama ke anusAra ina solaha kAraNabhAvanAoM kI ArAdhanA kA pratyeka bhavyajIva adhikArI hai aura unhIM bhavyajIvoM meM se koI tIrthaMkaraprakRti kA bandha kara letA hai| isake alAvA SaTkhaNDAgama meM vajravRSabhanArAcasaMhanana ke bandha kA adhikArI bhI mithyAdRSTi se lekara asaMyata-samyagdRSTi-guNasthAna taka ke jIvoM ko batalAyA gayA hai / (pu.8 / 3,17-18) / yadyapi paMcamakAla meM karmabhUmijoM meM vajravRSabhanArAcasaMhanana kA udaya nahIM hotA, tathApi SaTkhaNDAgama meM puruSoM ke lie jinaliMgadhAraNa karane meM koI bAdhA nahIM batalAyI gayI hai / ataH usake anusAra eka mAtra jinaliMga hI kevalajJAna kI utpatti ke kAraNabhUta bhAvaliMga kI utpatti kA hetu hai / isa prakAra SaTkhaNDAgama meM pratipAdita guNasthAnasiddhAnta yApanIyoM ko mAnya mithyAdRSTi (paraliMgI) kI mukti ke viruddha hai / 4. 2. gRhasthamukti ke viruddha guNasthAnasiddhAnta gRhasthamukti ke bhI viruddha hai| gRhasthAvasthA mithyAdRSTi guNasthAna se lekara saMyatAsaMyata (paMcama) guNasthAna taka rahatI hai| prathama tIna guNasthAnoM meM to samyaktva aura cAritra donoM kA abhAva hone se mokSa saMbhava nahIM hai / caturtha guNasthAna meM cAritra na hone se mokSa asambhava hai| tathA paJcama guNasthAna meM sakalacAritra na hone se mokSa ke lie avakAza nahIM hai| cAritra kI vRddhi guNasthAnakrama se hotI hai| kramazaH Upara-Upara ke guNasthAnoM meM vRddhiMgata hotA huA bArahaveM guNasthAna meM vaha pUrNatA ko prApta hotA hai / SaTkhaMDAga meM cAritra yA saMyama ke pA~ca bheda batalAye gaye hai : sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta / inameM se sAmAyika aura chedopasthApanA - cAritra pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa guNasthAnoM meM hote haiN| parihAravizuddhicAritra pramattasaMyata aura apramattasaMyata guNasthAnoM meM hotA hai, sUkSmasAmparAya cAritra, sUkSmasAmparAya - zuddhisaMyata - guNasthAna meM aura yathAkhyAtacAritra upazAntakaSAya nAmaka gyArahaveM guNasthAna se lekara ayogikevalI nAmaka caudahaveM guNasthAna taka hotA hai| (Sa. khaM. / pu. 1 / 1, 1,123-128) / inameM se prathama cAra prakAra ke cAritra jaghanya aura utkRSTa rUpa hote haiN| kevala yathAkhyAtacAritra jaghanya aura utkRSTa ke bheda se rahita hotA hai ( Sa .khaM. / pu.7/2,11, 174), kyoMki, vahA~ kaSAya kA abhAva ho jAne se usakI vRddhi aura hAni ke kAraNoM kA abhAva ho jAtA hai / ( dhavalA / Sa.khaM./pu.7 / 2,11/174/pR.567)| ye cAritra cAritramohanIya ke upazama, kSayopazama yA kSaya se prakaTa hote haiM / (Sa.khaM./ pu.7/2,1,48-53) / For Personal & Private Use Only Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra.4 SaTkhaNDAgama / 605 isa prakAra cAritramohanIya ke pUrNa kSaya meM samartha cAritra kI prApti dazamaguNasthAna meM hotI hai tathA jJAnAvaraNAdi zeSa tIna ghAtI karmoM ke kSaya meM samartha cAritra bArahaveM guNasthAna meM upalabdha hotA hai| aura aghAtikarmacatuSTaya ke kSaya kI yogyatA ayogikevaliguNasthAna meM pahu~ce hue jIva meM hI AtI hai| usase nIce ke guNasthAnoM meM rahane vAle jIvoM meM nhiiN| isa prakAra guNasthAnasiddhAnta ke anusAra paMcamaguNasthAnavartI gRhastha meM yathAkhyAtacAritra kA sadbhAva aura yoga kA abhAva na hone se karmakSaya kI yogyatA nahIM hotI, ataH vaha mukta nahIM ho sktaa| ata eva guNasthAnasiddhAMta gRhasthamukti ke viruddha hai| SaTkhaNDAgama meM batalAyA gayA hai ki 1. sAtizaya mithyAdRSTi (samyaktvonmukha mithyAdRSTi), 2. zrAvaka (dezavratI), 3. virata (mahAvratI), 4. anantAnubandhIkaSAya-visaMyojaka, 5. darzanamohakSapaka, 6.cAritramoha-upazamaka, 7. upazAnta-kaSAya, 8.kSapaka, 9. kSINamoha, 10. svasthAnajina, tathA 11. yoganirodha meM pravRtta jina, inake karmoM kI uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| inameM gRhastha (zrAvaka) kA sthAna dUsarA hai, arthAt usake karmoM kI bahuta kama nirjarA hotI hai| sampUrNa nirjarA ke lie use nau sIr3hiyA~ aura car3hanA Avazyaka hotA hai, taba kahIM vaha mokSa kA pAtra ho sakatA hai| spaSTa hai ki SakhaMDAgama ke anusAra gRhasthamukti sambhava nahIM hai| prasiddha zvetAmbara AcArya zrI haribhadrasUri ne lalitavistarA (pR.394) meM likhA hai ki siddha bhagavAn samyagdarzanajJAnacAritra ke caudaha guNasthAnarUpa sopAnoM para kramazaH car3hate hue siddha hue haiN| (dekhiye, adhyAya 10 / prakaraNa 5/ zIrSaka 3.4) / / zrI haribhadrasUri ke ina vacanoM se bhI spaSTa hai ki cUMki gRhastha (zrAvaka) samyagdarzanajJAna-cAritra ke kevala dUsare sopAna para sthita hotA hai, ataH vaha mukta nahIM ho sktaa| isa prakAra SaTkhaNDAgama kA guNasthAnasiddhAnta yApanIyoM ko mAnya gRhasthamukti ke bhI viruddha hai| 4.3. strI ke tIrthaMkara hone ke viruddha mahAbala kA strItIrthaMkara 'mallI' ke rUpa meM janma asiddha-yApanIyamata meM zvetAmbara-mata kI taraha strImukti bhI mAnya hai| zvetAmbara-AmnAya mAnatA hai ki tIrthaMkara mallinAtha strI the| antima bhava se pUrvavartI tIsare bhava meM unhoMne mahAbala nAmaka rAjakumAra (puruSa) ke rUpa meM janma liyA thaa| apane chaha mitroM ke sAtha ve anagAra hue aura sAtoM mitroM ne pratijJA kI, ki ve eka hI barAbara tapa kareMge, koI jyAdA koI kama nahIM, tAki agale bhava meM sabhI samAna pada prApta kreN| kintu pratijJA karake rAjakumAra 47. SaTkhaNDAgama/pu.12/4,2,7/ prathama cUlikA/gAthA 7-8 tathA sUtra 175-196 / dekhiye, dazama adhyAya 'AcArya kundakunda kA samaya', pAdaTippaNI 168 / For Personal & Private Use Only Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra.4 mahAbala meM apane mitroM se ucca banane kI bhAvanA A gii| ataH ve unase chipA kara adhika tapa karane lge| pAraNe ke dina ve kaha dete ki Aja mere. pairoM meM darda hai, Aja merA sira dukha rahA hai, Aja mere peTa meM pIr3A hai, Aja mujhe bhUkha nahIM hai, isalie maiM pAraNA nahIM karU~gA, Apa loga kara liijie|8 isa prakAra kapaTAcaraNa se unheM pAraNA karA dete aura svayaM upavAsa kara lete| isa taraha mAyA se viMzatisthAnaka (tIrthaMkara-prakRtibandhaka bIsa kAraNabhAvanAoM) kI ArAdhanA karake tIrthaMkaranAmakarma bA~dha liyA, kintu mAyAvaza dravyastrIveda (strInAmagotrakarma) bhI ba~dha gyaa|9 tapa ke bala se ve 'jayanta' nAmaka anuttara vimAna meM deva hue| vahA~ se cayakara strIparyAya prApta kI aura usI paryAya se 'mallI' tIrthaMkara hue| 50 cU~ki yApanIya zvetAmbara-AgamoM ko mAnate the, isalie yaha kathA yApanIyaparamparA meM bhI mAnya thii| kintu yaha kathA SaTkhaNDAgama ke guNasthAnasiddhAnta aura karmasiddhAnta se sarvathA asaMgata hai| udAharaNArtha 1. SaTkhaNDAgama ke anusAra strIveda evaM strInAmagotrakarma (stryaMgopAMga-nAmakarma) kA bandha mithyAdRSTi evaM sAsAdana-samyagdRSTi ko hotA hai aura tIrthaMkaraprakRti kA 48. ka- "anyadA ca mahAbalamunistebhyo viziSTataraphalepsayA pAraNakadine pAdo'dya me duSyati, ziro'dya me duSyati, duSyatyudaramadya me, nAsti me'dya kSudityAdivyapadezena mAyayA tAn vaJcayitvA tpshckre| tena ca mAyAmizreNa tapasA strIvedakarma arhadvAtsalyAdibhiH viMzatisthAnaistIrthakRnnAmakarma ca bddhvaa---|" pravacanasAroddhAra (uttarabhAga)/vRtti/ gAthA 889/ pRSTha 256 / kha- "tato mAyAgarbha tIrthakaratvaM bddhvaa---|" udayaprabhasUrikRta TippaNI/ pravacanasAroddhAra gAthA 889 / pRSTha 183 / 49. "saptA'pi guruprasAdAt ekAdazAGgAni petthuH| 'sarvaiH samAnaM tapaH kAryam' iti pratijJAM kRtvA, tapaH kartuM praarbdhm| mahAbalastu AgAmibhave'pi 'aham etebhyo'dhikaM bhavAmi' iti hetoH adhikatapaH-karaNAya pAraNakadine 'ziro me dUSyati' iti miSaM kRtvA mAyayA upavAsaM kRtvA, mAyApratyayaM strIgotraM karma bddhvaan| viMzatisthAnakasevanena tIrthaGkaranAmagotramapi bddhvaan|" kalpasUtra-kalpalatAvyAkhyA / samayasundaragaNI / dvitIyavyAkhyAna / pRSTha 34 / 50. "tae NaM se mahabbale aNagAre imeNa kAraNeNaM itthiNAmagoyaM kammaM nivvattiMsu -jai NaM te mahabbalavajjA cha aNagArA cautthaM uvasaMpajjittA NaM viharaMti, tao se mahabbale aNagAre chaTuM uvasaMpajjittA NaM vihri| jai NaM te mahabbalavajA aNagArA chaTuM uvasaMpajjittA NaM viharaMti, tao se mahabbale aNagAre aTThamaM uvasaMpajjittA NaM vihri| evaM aTThamaM to dasamaM, aha dasamaM to duvaalsmN| imehi ya vIsAehi kAraNehi AseviyabahulIkaehiM titthayaranAmagoyaM kamma nivvattiMsu, taM jahA ---" jJAtAdharmakathAGga adhyayana 8/mallI/pradhAna sampAdaka-yuvAcArya mizrImala mahArAja 'madhukara'/ pRSTha 217 / For Personal & Private Use Only Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 607 bandha samyagdRSTi ko| isalie rAjakumAra mahAbala ko yadi strIveda evaM strIvedanAmakarma kA bandha mAnA jAya, to tIrthaMkaraprakRti kA bandha nahIM mAnA jA sakatA aura yadi tIrthaMkaraprakRti kA bandha mAnA jAya, to strIveda evaM strIvedanAmakarma kA bandha amAnya hotA hai| ukta prakRtiyoM ke bandhaka evaM abaMdhaka batalAne vAle sUtra isa prakAra haiM "NiddANiddA-payalApayalA-thINagiddhi-aNaMtANubaMdhikoha-mANa-mAyA-lobhaitthiveda-tirikkhAu-tirikkhagai-causaMThANa-causaMghaDaNa-tirikkhagaipAoggANupubviujjova-appasatthavihAyagai-dubhaga-dussara-aNAdejja-NIcAgodANaM ko baMdho ko abaMdho?" (Sa.kha./ pu.8 / 3,7) / "micchAiTThI sAsaNasammAiTThI bNdhaa| ede baMdhA, avasesA abNdhaa|" (Sa. khaM./ pu. 8/3,8) / "titthayaraNAmassa ko baMdho ko abaMdho? (Sa. khN./pu.8/3/37)| "asaMjadasammAiTThippahuDi jAva apuvvakaraNapaiTThauvasamA khavA baMdhA --- / ede baMdhA avasesA abNdhaa|" (Sa.khaM/pu.8/3, 38) / 2. mahAbala anagAra the arthAt SaTkhaNDAgama ke anusAra pramattasaMyata evaM apramattasaMyata guNasthAna meM sthita the| SaTkhaNDAgama ke uparyukta sUtroM meM pramattasaMyata-guNasthAnavartI ko mAyAcAra ke nimitta se ba~dhanevAle strIveda, tiryaMcAyu evaM tiryaMcagati 51 ke bandha kA abhAva batalAyA gayA hai, jisase mAyAcAranimittaka strInAmagotrakarma ke bandha kA bhI abhAva phalita hotA hai| strIparyAya ko zvetAmbarasAhitya meM atyanta heya batalAyA gayA hai, yathA prakaraNaratnAkara meM kahA gayA hai tucchA gAravabahulA caliMdiyA dubbalA adhiiie| ia aivasesa jhayaNA bhUavAuM anocchiinnN||52 anuvAda-"striyoM ko dRSTivAdanAmaka bArahavA~ aMga nahIM par3hanA cAhie, kyoMki ve svabhAva se tuccha hotI haiM, isalie abhimAna bahuta karatI haiM, atizayajJAna pacA nahIM pAtIM, unakI indriyA~ caMcala hotI haiM aura buddhi durbala hotI hai|" kalpasUtra kI TIkA meM nimnalikhita tIna gAthAe~ uddhRta kara pramANita kiyA gayA hai ki sAdhviyoM ko samasta sAdhuoM kA abhigamana, vandana aura namana karanA cAhie, 51. "mAyA tairygyonsy|" tatvArthasUtra / 6/16 / 52. prakaraNaratnAkara / caturthabhAga / 'jogovaogalessA' ityAdi 55 vIM gAthA kI TIkA meM pRSTha 809 . para uddhRt| For Personal & Private Use Only Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra.4 kyoMki samasta jinoM ke tIrthoM meM dharma kA pratipAdana puruSoM ke dvArA hI kiyA gayA hai| bhale hI koI AryikA sau varSa kI dIkSita ho aura sAdhu Aja kA dIkSita ho, to bhI sau varSa kI dIkSita AryikA ko Aja ke dIkSita sAdhu kI abhyarthanA, vandanA, namaskAra, vinaya aura pUjA karanI caahie| dharma puruSoM se utpanna huA hai, puruSazreSThoM ne hI usakA upadeza diyA hai, isalie puruSa bar3A hai| loka meM bhI puruSa hI prabhu hotA hai, taba lokottama kI to bAta hI kyA? savvAhiM saMjaIhiM kiikammaM saMjayANa kAyavvaM / purisuttimutti dhammo savvajiNANaM pi titthesu|| varisasayadikkhiyAe ajjAe ajjadikkhio saahuu| abhigamaNa-vaMdaNa-namaMsaNeNaM viNayeNa so pujjo // dhammo purisappabhavo purisavaradesio purisjittttho| ' loe vi pahU puriso kiM puNa loguttame dhmme||53 Age kahA gayA hai ki strI kI vandanA karane meM bahuta doSa hote haiM, kyoMki ve tuccha hotI haiM, isalie vandanA karane se unheM abhimAna ho jAtA hai| abhimAna hone se nIca gotrakarma kA bandha hotA hai| loka meM bhI strI kI vandanA nindya mAnI gayI hai "strIvandane ca bahavo dossaaH| yataH tucchatvAd grvH| garvAcca nIcairgotrakarmabandhaH loke'pi strIvandanaM nindymiti|"54 aisI tuccha strIparyAya kA bandha anagAra-avasthA meM arthAt pramatta-apramattasaMyataguNasthAnoM meM nahIM ho sktaa| SaTkhaMDAgama ke anusAra jaba strIveda ke bandha kA viccheda dvitIyaguNasthAna ke anta meM ho jAtA hai, taba pramatta-apramattasaMyata-guNasthAnoM meM usakA bandha kaise ho sakatA hai? isa taraha mahAbala anagAra ko strInAmagotrakarma ke bandha kI zvetAmbarIya evaM yApanIya mAnyatA SaTkhaNDAgama ke guNasthAnasiddhAnta ke viruddha 3. strInAmagotrakarma kA bandha mAnane para mahAbala ko mithyAdRSTi mAnanA hogA aura mithyAdRSTi mAnane para unheM pramatta-apramattasaMyata-guNasthAnoM (anagAra-avasthA) ko prApta nahIM mAnA jA sakatA aura pramatta-apramatta-saMyataguNasthAnoM (bhAvasaMyamasahita 53. kalpapradIpikAvRtti meM uddhRta / kalpasUtra / gAthA 3 / pR.2| 54. kalpapradIpikAvRtti / kalpasUtra / gAthA 3 / pR.2 / For Personal & Private Use Only Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra0 4 SaTkhaNDAgama / 609 dravyasaMyama) ke abhAva meM jayanta nAmaka anuttaravimAna meM unakI utpatti nahIM mAnI jA sakatI / 4. mAyAcAra karanevAlA mAyAzalya se grasta hone ke kAraNa tattvArthasUtra (7/18) ke 'niHzalyo vratI' vacana ke anusAra vratI nahIM ho sakatA athavA mAyAzalya ke kAraNa vratoM kA niraticAra pAlana karane meM asamartha hone se 'zIlavrateSvanaticAraH '(ta.sU./ 6 / 24) niyama ke anusAra tIrthaMkaraprakRti kA bandha nahIM kara sakatA / 55 5. apane mitroM se adhika tapa karake kA lakSaNa hai / yaha 'darzanavizuddhatA' ke bandha ke viruddha hai / unase ucca bana jAne kI AkAMkSA nidAnazalya abhAva kA sUcaka hai, jo tIrthaMkaraprakRti ke 6. mallIkathA meM mahAbala ko darzanavizuddhatA Adi bIsa bhAvanAoM ke bala se tIrthaMkaraprakRti kA bandha karake jayanta nAmaka svarga meM devaparyAya kI prApti batalAyI gayI hai aura vahA~ se cyuta hone para strIparyAya meM samyagdarzanasahita AnA batalAyA gayA hai| kintu SaTkhaMDAgama meM kahA gayA hai ki koI bhI samyagdRSTi jIva strIparyAya meM utpanna nahIM hotA, strIparyAya meM utpanna hone ke bAda hI samyagdarzana prApta kara sakatA hai / (dekhiye, isI prakaraNa kA zIrSaka 1 ) / SaTkhaNDAgama ke satprarUpaNA - gata pUrvoddhRta 93 veM sUtra kA pramANa dekara dhavalA - TIkAkAra vIrasena svAmI ne siddha kiyA hai ki huNDAvasapirNI kAla meM dravyastriyoM aura bhAvastriyoM donoM meM samyagdRSTi jIva utpanna nahIM hote / dekhie - " huNDAvasarpiNyAM strISu samyagdRSTayaH kinnotpadyante iti cet ? notpadyante / kuto'vasIyate ? asmaadevaarssaat|" (dhavalA / Sa.khaM. / pu. 1 / 1,1,93/ pR.334-335) / anuvAda - "huNDAvasarpiNI kAla meM kyA samyagdRSTi jIva striyoM (dravyastrI aura bhAvastrI donoM) meM utpanna nahIM hote ? nahIM hote| isakA kyA pramANa hai ? yahI ArSavacana ( sUtra 93 ) pramANa hai / " vastutaH yaha sUtra sabhI kAloM meM samyagdRSTiyoM kI strIparyAya meM utpatti kA niSedhaka hai / kintu vIrasena svAmI ne yahA~ vizeSarUpa se huNDAvasarpiNI kAla kA prazna kyoM uThAyA, yaha dhyAna dene yogya hai| isa prazna ko uThAne kA prayojana yaha darzAnA hai 55. "surAvANa-mAMsabhakkhaNa - koha- mANa - mAyA - loha - hassa - rai - arai - soga-bhaya- duguMchitthi - purisaNavuMsayaveyApariccAgo adicAro, edesiM viNAso NiradicAro sapuNNadA (sampUrNatA ), tassa bhAvo NiradicAradA / tIe sIlavvadesu NiradicAradAe titthayarakammassa baMdho hodi / " dhavalA / Sa.khaM./pu.8 / 3,41/pR. 82 / For Personal & Private Use Only Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra04 ki mahAbala ke samyagdRSTi hote hue bhI strIparyAya meM mallI ke rUpa meM janma lene kI jo zvetAmbarIya mAnyatA hai, vaha asamIcIna hai| zvetAmbara svayaM mAnate haiM ki bhavya striyA~ ye dasa pada prApta nahIM kara sakatIM-1. arahaMta 2. cakravartI 3. nArAyaNa 4. balabhadra 5. saMbhinnazrotA 6. cAraNaRddhi 7. caturdazapUrva-dhAritva 8. gaNadhara 9. pulAka aura 10. aahaarkRddhi|56 isake bAvajUda unhoMne yaha mAna liyA hai ki mallI-kumArI strI hote hue bhI tIrthaMkara huI thiiN| ataH isakA aucitya siddha karane ke lie unhoMne huNDAvasarpiNI kAla ke doSa se dasa Azcaryajanaka ghaTanAoM ke hone kI kalpanA kI hai, jinameM eka strI ke tIrthaMkara hone kI kalpanA bhI hai|57 arthAt ve isa niyamaviruddha ghaTanA ke bacAva meM yaha kahate haiM ki yadyapi karmasiddhAnta ke anusAra strI tIrthaMkara nahIM ho sakatI, tathApi huNDAvasarpiNI kAla ke doSa se aisI Azcaryajanaka ghaTanA huI hai| isa huNDAvasarpiNI kAla ke tarka kA anaucitya darzAne ke lie hI vIrasena svAmI ne uparyukta prazna uThAyA hai aura Upara nirdiSTa 93veM sUtra meM Aye NiyamA pajattiyAo zabdoM se siddha kiyA hai ki samyagdRSTiyoM ke striyoM meM utpanna na hone kA niyama nirapavAda hai, huNDAvasarpiNI kAla Adi ke doSa se usakA ullaMghana nahIM ho sktaa| paM.. rAmaprasAda jI zAstrI ne bhI isa tathya para prakAza DAlA hai| ve likhate haiM-"huNDAvasarpiNyAM ityAdi zabda dvArA jo zaMkA bhASya meM uThAI hai, vaha zvetAmbarapakSa ko lekara uThAI gaI hai| zvetAmbara-sampradAya meM huNDAvasarpiNI kAla ke doSa se dravyastrI ko mokSa mAnA hai aura unameM bhI zrI mallinAtha tIrthaMkara ko strI mAnA hai| jaba sUtra 93 meM strI ko aparyApta dazA meM caturtha guNasthAna kA niSedha kiyA gayA hai, taba yaha bAta svayaM siddha ho jAtI hai ki jisake pUrvabhava meM samyaktva hai, vaha jIva strIparyAya meM paidA nahIM hotaa| aura jaba strIparyAya meM paidA nahIM hotA, to usake aparyApta dazA meM samyaktva nahIM hotA hai| parantu zvetAmbara-sampradAya meM huNDAvasarpiNI kAla ke doSa se acherA (anahonI bAta kA honA) hone ke kAraNa mallinAtha tIrthaMkara strI hue haiM, aisI dazA meM yaha bAta spaSTa siddha hai ki tIrthaMkara-prakRtivAle jIva ke pUrvabhava kA samyaktva hogA, tabhI vaha Age ke janma meM paMcakalyANavAlA tIrthaMkara hogaa| ataH siddha 56. arahaMta cakkikesavabala-saMbhinne ya cAraNe puvvaa| gaNahara-pulAya-AhAragaM ca na hu bhviymhilaannN|| 1506 // pravacanasAroddhAra / pRSTha 325 / 57. dasa accheragA paNNattA, taM jahA uvasagga gabbhaharaNaM itthItitthaM abhAviyA prisaa| kaNhassa avarakaMkA uttaraNaM cNdsuuraannN|| harivaMsakuluppattI camaruppAto ya atttthsysiddhaa| assaMjatesu pUA dasa vi aNaMteNa kaalenn|| sthAnAMgasUtra / dazamasthAna / sUtra 160 / For Personal & Private Use Only Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 611 hai ki pUrvabhava ke samyaktva kA sahayoga usa jIva ko aparyApta dazA meM bhI hai| zvetAmbara-sampradAya-mAnya isI mantavya ko lekara bhASya meM huNDAvasarpiNI isa paMkti dvArA zaGkA uThAI gayI hai, usI kA samAdhAna bhASya meM "iti cet, notpdynte| kuto'vasIyate? asmAdevArSAt" ina vAkyoM se kiyA hai| "zaGkA-isa ArSasUtra meM aisA kauna-sA vAkya hai, jisase ki yaha samAdhAna ho jAtA hai? "isakA spaSTa uttara yaha hai ki ArSasUtra meM NiyamA pajattiyAo yaha vAkya par3A hai| isase aparyApta dazA meM samyaktva kA spaSTa niSedha ho jAtA hai|"58 paramAdaraNIya paNDita vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya ne huNDAvasarpiNI ke zvetAmbarIya tarka ko isa prakAra asaMgata ThaharAyA hai "huNDAvasarpiNI-kAladoSa ke prabhAva se paramparAviruddha kArya to ho sakate haiM, parantu usase karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga dvArA nirNIta siddhAntoM kA apalApa nahIM ho sktaa| kAraNa, sampUrNa kAla, sampUrNa kSetra, sampUrNa dravya aura sampUrNa avasthAoM ko dhyAna meM rakhakara karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga dvArA nirNIta siddhAntoM para kAlavizeSa, kSetravizeSa, dravyavizeSa aura avasthA-vizeSa kA prabhAva nahIM par3a sakatA hai| isalie jaba karaNAnuyoga kA yaha niyama hai ki koI prANI samyagdarzana kI hAlata meM marakara striyoM meM utpanna nahIM hotA hai, to huNDAvasarpiNI kAla kA doSa isakA apavAda nahIM ho sktaa|"59 isa prakAra mallIkathA meM mahAbala ke 'jayanta' svarga se cayakara samyagdarzanasahita strIparyAya meM Ane kI jo bAta kahI gaI hai vaha SaTkhaNDAgama ke uparyukta 93veM sUtra ke viruddha hai| 7. mahAbala dvArA bA~dhA gayA strInAmagotrakarma AbAdhAkAla kI dRSTi se bhI SaTkhaNDAgama ke karmasiddhAnta ke pratikUla hai| isakA spaSTIkaraNa sva0 paM0 ajitakumAra jI zAstrI ne isa prakAra kiyA hai-"mahAbala rAjA ne sAdhu avasthA meM chalapUrvaka tapasyA karate hue jo strIliMga kA bandha kiyA, vaha tIrthaMkaraprakRti 6deg ke anusAra adhika se 58. lekha-'zrI SaTakhaNDAgama ke 93 veM sUtra ke saMjada zabda para vicAra'/'digambarajaina-siddhAnta darpaNa'/ tRtIya aMza / pRSTha 7-8 / 59. 'paM. vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha'/ khaNDa 5 'sAhitya aura itihAsa'/ pR.22 / 60. tIrthaMkara prakRti kA utkRSTa sthitibandha antaH kor3Akor3I sAgaropama hai tathA AbAdhAkAla antarmuhUrtamAtra hai, kyoMki samyagdRSTi jIva ko kisI bhI prakRti kA sthitibandha antaHkor3Akor3IsAgara se adhika nahIM hotaa| (Sa.khaM/ pu.6/1,9-6,33-34)| For Personal & Private Use Only Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra04 adhika antarmuhUrta-sahita 8 varSa kama, 2 koTi pUrva varSa aura 22 sAgara kI sthitivAlA hogA, jo ki apanA AbAdhAkAla (jo eka varSa bhI nahIM banatA) bIta jAne para avazya udaya meM AnA cAhie thaa| digambarIya siddhAntAnusAra tathA zvetAmbarIya grantha pravacanasAroddhAra, caturthabhAga (zatakanAmA paMcama karmagrantha) ke pRSTha 446-447 ke anusAra eka koTAkoTisAgara-sthitivAle karma kA AbAdhAkAla eka sau varSa hai| arthAt eka koTAkoTi-sAgara-sthitivAlA karma eka sau varSa pIche udaya meM AtA hai| mahAbala ke jIva ne to eka sau sAgara kI sthitivAlA bhI strIliMga nahIM bA~dhA thaa| tadanusAra mahAbala ko devaparyAya meM strIliMga ke udaya se deva na hokara acyuta svarga taka kI koI devI honA cAhie thA, jayantavimAna kA deva kaise huA? ataH mahAbala ke bhava kA bA~dhA huA strIliMga 22 sAgara bAda mallinAtha tIrthaMkara ke bhava meM karmasiddhAntAnusAra udaya meM nahIM A sktaa|"61 SaTakhaNDAgama ke nimnalikhita sUtroM ke anusAra strIveda kA utkRSTa sthitibandha pandraha koTAkoTi sAgaropama hai tathA utkRSTasthiti kA AbAdhAkAla pandraha sau varSa hai "sAtAvedaNIya-itthiveda-maNusagadi-maNusagadipAoggANupuviNAmANamukkassao TThidibaMdho paNNArasa saagrovmkoddaakoddiio| paNNArasa vAsasadANi aabaadhaa|" (Sa. khaM./pu.6/1,9-6, 7-8) / / ___ pandraha koTAkoTi-sAgaropama-sthiti kA AbAdhAkAla pandraha sau varSa hai, ataH eka koTAkoTisAgara kA AbAdhAkAla sau varSa AtA hai| isI ke anusAra pravacanasAroddhAra (uttarabhAga, gAthA 1282) kI siddhasenasUrizekhara-kRta vRtti meM bhI eka koTAkoTi sAgara kA AbAdhAkAla sau varSa saMketita kiyA gayA hai| yathA __ "yasya karmaNo yAvatyaH sAgaropamakoTIkoTya utkRSTA sthitiH pratipAditA tasya karmaNastAvanmAtrANi varSazatAni bhavatyutkRSTo'bAdhAkAlaH, yathA mohanIyasya saptatisAgaropamakoTIkoTya utkRSTA sthitiH tatastasya spttivrssshtaanyaabaadhaa| evaM sarvatrApi bhaavniiym| AyuSi punarutkRSTo'bAdhAkAlo bhavatribhAgaH pUrvakoTitribhAgalakSaNaH, pUrvakoTitribhAgamadhye badhyamAnAyurdalika-niSekaM na viddhaatiityrthH| vedyamAnasya hyAyuSo dvayostribhAgayoratikrAntayostRtIye bhAge'vaziSTe parabhavAyuSo bndhH| tataH pUrvakoTitribhAgo labhyate, jaghanyA tvAbAdhA sarveSAmapi krmnnaamntrmuhuurtprmaanneti|" 61. digambara-jainasiddhAnta-darpaNa / dvitIya aMza / pR.232 / For Personal & Private Use Only Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra04 SaTkhaNDAgama / 613 SaTkhaNDAgama ke AbAdhAkAla - siddhAnta ke anusAra strInAmagotrakarma ke lie tIsare bhava meM udaya kA avasara hI nahIM mila sktaa| mahAbala ne caurAsI lAkha varSoM taka saMyama kA pAlana kiyA aura caurAsI lAkha pUrva kA kula AyuSya bhogA / 62 isakA tAtparya yaha hai ki unake dvArA bA~dhA gayA strInAmagotrakarma kA AbAdhAkAla (lagabhaga eka varSa) usI bhava meM samApta ho gayA thA aura usI bhava meM udaya ke yogya ho gayA thaa| kintu eka bhava meM eka hI veda kA udaya rahatA hai, isa niyama ke anusAra usakA usI bhava meM svamukha se udaya meM AnA saMbhava nahIM thA, vartamAnabhava meM puruSanAmagotrakarma kA udaya cala rahA thA, ata eva usakA stibukasaMkramaNa dvArA puruSanAmagotrakarma ke mukha se udaya meM AnA anivArya thA / isI taraha puruSanAmagotrakarma ke udaya ke sAtha vartamAna bhava samApta hone para jaba jayanta nAmaka vimAna meM mahAbala ne janma liyA hogA, taba devaparyAya meM stibukasaMkramaNa dvArA nirjarA hote-hote strInAmagotrakarma ke dravya kA samApta ho jAnA avazyambhAvI thA / samyagdRSTi deva hone ke kAraNa mahAbala ke jIva ko devaparyAya meM manuSyAyu, manuSyagati aura audArikazarIra - nAmakarma ke sAtha audArikazarIrAGgopAMga-nAmakarma ke antargata puruSanAmagotrakarma ke bandha ke atirikta aura koI vikalpa nahIM thA, jisake phalasvarUpa ve jayantavimAna se cyuta hokara bharatakSetra meM puruSazarIra se hI tIrthaMkara bana sakate the, kisI anya zarIra se nhiiN| isa prakAra SaTkhaNDAgama ke guNasthAnasiddhAnta ke anusAra mallinAtha kA strIrUpa meM tIrthaMkara honA kisI bhI prakAra siddha nahIM hotA / ataH yaha grantha yApanIyamata ke viruddha hai| 8. SaTkhaNDAgama meM pratipAdita niyama ke anusAra anudiza-vimAnoM se lekara sarvArtha-siddhivimAna taka ke devoM meM jIva samyaktva ke sAtha hI praveza karate haiM aura samyaktva ke sAtha hI nikalate haiM tathA koI bhI samyagdRSTi jIva strIparyAya meM janma nahIM letA / pramANa ke lie ye sUtra draSTavya haiM " aNuddisa jAva savvaTTasiddhivimANavAsiyadevA savve te NiyamA sammAiTThi tti paNNattA / " ( Sa .khaM. / pu. 6/1, 9 - 9,43) / 'aNudisa jAva savvaTThasiddhivimANavAsiyadevesu sammatteNa adhigadA NiyamA sammatteNa ceva NIMti / " ( Sa. khaM. / pu. 6 / 1,9-9,75) / "sammAmicchAiTThi-asaMjadasammAiTThi-saMjadAsaMjada - saMjadaTThANe NiyamA pjjttiyaao|" (Sa. khaM / pu. 1 / 1,1,93) / 44 62. "caurAsIiM vAsasayasahassAiM sAmaNNapariyAgaM pAuNaMti, pAuNittA culasIiM puvvasayasahassAI savvAuyaM pAlaittA jayaMte vimANe devattAe uvavannA / " jJAtAdharmakathAMga / adhyayana 8 - mallI / pRSTha 220 / For Personal & Private Use Only Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 isa niyama ke anusAra jayantavimAna se nikalA huA mahAbala kA jIva strI ke rUpa meM utpanna nahIM ho sktaa| ataH SaTkhaNDAgama kA yaha niyama mallinAtha ke strI hone kI zvetAmbarIya aura yApanIya mAnyatA ke pratikUla hai| 9. jJAtRdharmakathAGga meM kahA gayA hai ki mallI-tIrthaMkara ko apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna meM praveza karane ke pazcAt hI kevalajJAna aura kevaladarzana kI upalabdhi ho gayI, kyoMki apUrvakaraNa-guNasthAna ina donoM kA AvaraNa karanevAle karma kI raja ko dUra karatA hai|63 kintu SaTkhaNDAgama kA kathana hai ki kevalajJAna aura kevaladarzana kI utpatti kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAna ke anta meM hotI hai| ataH SaTkhaNDAgama kA guNasthAnasiddhAnta isa mAnyatA ke bhI viruddha hai| tathA koI bhI jIva strIparyAya se arahaMta pada prApta nahIM kara sakatA,64 yaha mAnate hue bhI mallI ke strIparyAya se tIrthaMkara hone kI ghaTanA ko jo acherA kahA gayA hai, vaha bhI yuktisaMgata nahIM hai| mallI ne to zvetAmbarIya karmasiddhAnta ke anusAra hI tIrthaMkarapada prApta kiyA thaa| pUrvabhava meM muni bane, mAyApUrvaka tapa kiyA aura mAyApUrvaka hI bIsa kAraNa-bhAvanAoM kI ArAdhanA kii| isI se unheM strIparyAya aura tIrthaMkara pada kI prApti huI thii| isa karmasiddhAnta ke anusAra to koI bhI puruSa kisI bhI kAla meM (vaha huNDAvasarpiNI ho, cAhe na ho) strItva aura tIrthaMkaratva donoM paryAyoM ko eka sAtha prApta kara sakatA hai| ataH ise acherA mAnanA yuktisaMgata nahIM hai| 4.4. laukika kriyAe~ karate hue kevalajJAna-prApti ke viruddha .. zvetAmbarasAhitya meM aisI kathAe~ haiM, jinameM kahA gayA hai ki marudevI se lekara eka naTa taka kaI gRhastha evaM paratIrthika, jinopadeza prApta kiye binA, mahAvrata dhAraNa kiye binA, parigraha kA tyAga kiye binA, tapa aura zukladhyAna meM lIna hue binA, yoganirodha kiye binA, laukika kriyAe~ karate hue kevalajJAnI ho gaye aura unhoMne mokSa prApta kara liyaa| . 4.4.1. marudevI-isI rIti se marudevI ke mukta hone kI kathA AvazyakacUrNI tathA kalpasUtra kI vyAkhyAoM meM isa prakAra varNita hai 63 "tae NaM mallI arahA --- tayAvaraNa-kammaraya-vikaraNakaraM apuvvakaraNaM aNupaviTThassa aNaMte jAva (aNuttare nivvAdhAe nirAvaraNe kasiNe paDipuNNe) kevalanANadaMsaNe smuppnne|" jJAtRdharmakathAGga yuvAcArya mizrImala mahArAja 'madhukara'/ adhyayana 8/ pRSTha 278 / 64. arahaMta-cakki-kesava-bala-saMbhinne ya cAraNe pvvaa| gaNahara-pulAya-AhAragaM ca na hu bhviymhilaannN|| 1506 // pravacanasAroddhAra / pR.325 / For Personal & Private Use Only Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama/615 AyudhazAlA meM cakraratna kI utpatti hone para bharata nareza bhagavAn RSabhadeva ke darzanArtha jAne hetu taiyAra hote haiN| ve zIghratA se dAdI mA~ marudevI ke pAsa gye| vinayapUrvaka namaskAra karake kahA-"dAdI mA~! padhAriye! Apa sadA upAlambha detI rahatI thIM ki mere putra kI sudha nahIM lete| Aja padhAro, Apake putra ke aizvarya ko dikhA laauuN|" aisA kaha, dAdI mA~ ko gajArUr3ha kara, svayaM pIche chatradhArI bana vaibhavasahita darzanArtha cle| avicchinna prayANa karate hue samavasaraNa kI ora cale jA rahe the| devadundubhi Adi vAdyayantroM kI dhvani karNagocara hote hI dAdI mA~ ne bharata se prazna kiyA"vatsa! yaha madhura vAdya-dhvani kahA~ ho rahI hai?" bharata bole-"Apake putra ke sammukha devadevIgaNa manohara vAdyayantroM se yukta nATaka kara rahe haiN|" marudevI ko dikhatA to thA nahIM, unheM vizvAsa nahIM huaa| Age bar3hane para devakRta samavasaraNa dRSTigocara huA, taba bharata ne kahA-"dekhiye, Apake putra rajata, svarNa aura ratnoM ke vaprayukta samavasaraNa meM svarNasiMhAsana para virAjamAna haiN|" mAtA jI ne A~kheM malakara dekhane kA prayatna kiyaa| harSAvega se unakA cakSuroga dUra ho gayA aura tIrthaMkara bhagavAn tathA samavasaraNAdi kI sArI zobhA dekha ve cakita ho gyiiN| unake netroM se harSAzrudhArA pravAhita hone lgii| cintana kA pravAha AtmAbhimukha ho gyaa| vicArane lagIM-"aho! moha-vikalatA! saMsAra meM kauna kisakA hai? jisa putra kA samAcAra jAnane ke lie vyAkula rahatI thI, bharata ko upAlambha detI rahatI thI, rote-rote nayana-jyoti kho dI thI, vaha to sAmane hI nahIM dekha rahA hai| isane to majhe kabhI smaraNa taka nahIM kiyaa| merA sneha ekAGgI hI rhaa| vAstava meM jIva akelA hI janma letA va zarIra tyAga detA hai|" isa prakAra ekatvabhAvanA karate kSapakazreNI para ArUr3ha ho gayIM, antarmaharta meM kevalajJAna ho gyaa| Ayu pUrNa ho jAne va sAtha hI anya karmasthiti-vipAkAdi naSTa ho jAne se unakI pavitra AtmA siddha, buddha, mukta ho gyii| devoM ne marudevI mA~ ke zarIra kA bahumAna kara use kSIrasAgara meM pravAhita kara diyaa|" 65 isakA saMskRta mUla isa prakAra hai-"RSabho'rhan kauzalikaH ekaM vAsasahasraM nityaM vyutsRSTakAyaH-tyaktadehaH san ye kecana upasargA utpadyante yAvat AtmAnaM bhAvayataH ekaM varSa-sahasraM vytiitm| tato hemantasya caturthe mAse saptame pakSe etAvatA phAlgunavadi ekAdazIdine pUrvAhnakAlasamaye purimatAla-nAma-nagarasya bahiH zakaTamukhe udyAne vaTavRkSasya adhaH aSTamena bhaktena apAnakena uttarASADhanakSatre candreNa saha yogaM vartamAne dhyAnAntare vartamAnasya bhagavataH kevljnyaanmutpnnm| tena yAvat sarvaM jAnan pazyan vihrti| tasminneva dine bharatasya rAjJaH AyudhazAlAyAM ckrrtnotpttirjaataa| tato bharataH kevalajJAnotpatti-cakrotpattibhyAM samakAlaM 65. kalpasUtra-bhASAnuvAda / saptamavAcanA / AryAratna sajjanazrI / pRSTha 309-310 / For Personal & Private Use Only Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra04 vrdhitH| kSaNaM bharatena mohAd vicAritaM-'pUrvaM cakrapUjAM karomi kiM vA tAtapUjAM?' tato mohaM parityajya samyak vicAritaM-'zrItAte pUjite sati cakramapi puujitmev| cakrapUjA ihalaukikI, tAtapUjA tu pAralaukikI tto'dhikaa|' tato bharataH putranimittaM duHkhaM kurvatI marudevI hastiskandhe saMsthApya bhagavantaM nantuM clitH| mArge devadundubhiM zrutvA marudevI prAha-'bharata! kasya etAni vAditrANi?' bharatena proktaM-'tava putrsy|' tataH putrasamRddhiM darzanArthaM utsukatayA unmIlite netre gatamandhapaTalaM, dRSTaM samavasaraNasAmrAjyaM devaiH kRtm| tataH khedaM cakAra-'aho putreNa IdRzI RddhiH prAptA, na kadApi mama kuzalakSemasamAcAro dttH| na kadApi putreNa ahaM smRtaa| ahaM tu putraduHkhena andhA jaataa| aho mama sarAgatA, aho mama putrasya niiraagtaa| na me ko'pi, nAhaM ksyaapi|' iti anityabhAvanayA mohakarma kSapayitvA, marudevI kevalajJAnaM prApya siddhaa|"66 ____ AvazyakacUrNi ke nimnalikhita kathana meM yaha batalAyA gayA hai ki jisa samaya marudevI ko kevalajJAna huA, usI samaya unakI Ayu. kSINa ho gaI aura ve siddha ho giiN| isameM bhagavAn RSabhadeva kA nagna bhramaNa karanA bhI batalAyA gayA "bhagavato ya mAtA bhaNati bharahassa rajavibhUtiM daTTaNaM-'mama putto evaM ceva Naggao hiMDati, tAhe bharaho bhagavato vibhUtiM vnneti| sA Na pttiyti| tAhe gacchaMteNa bhaNitA-'ehi jA te bhagavato vibhUtiM darisemi, jadi erisiyA mama sahassabhAgeNa vi athitti|' tAhe hatthikhaMdheNa nniiti| bhagavato ya chattAdichattaM pecchaMtIe ceva kevalanANaM utpnnN| taM samayaM ca NaM AyuM khuTuM siddhaa| devehi ya se pUyA katA, paDhamasiddhotti kAUNaM khIrode chuuddhaa|"67 isa kathA ke anusAra marudevI apane putra RSabhadeva se bhI pahale siddha huI thiiN| AcArya haribhadrasUri ne ise gRhaliMga-siddhoM ke udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA hai-'gRhiliGgasiddhA mrudeviiprbhtyH|' 68 isa kathA meM marudevI ko mahAvrata dhAraNa kiye binA, tapa aura dhyAna kiye binA, manavacanakAya kI pravRtti kA tyAga kiye binA, hAthI para ArUr3ha avasthA meM hI mAtra ekatvabhAvanA bhAte-bhAte kevalajJAna aura mokSa kI prApti batalAyI gayI hai| 4.4.2. candanA-mRgAvatI-dUsarI kathA candanA aura mRgAvatI kI hai| isakA varNana haribhadrasUri ne Avazyakaniyukti kI vRtti meM tathA samayasundaragaNI ne kalpasUtra 66. kalpasUtra / samayasundaragaNi-viracita kalpalatAvyAkhyA / saptamavyAkhyAna / pRSTha 206-207 / 67. AvazyakasUtra (pUrvabhAga)/ sUtracUrNi-jinadAsagaNi mahattara / pR.181 / 68. lalitavistarA / gAthA 2 / pRSTha 399 / For Personal & Private Use Only Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama/617 kI vyAkhyA meM kiyA hai| eka bAra bhagavAn mahAvIra kA samavasaraNa kauzAmbI nagarI meM aayaa| unakI vandanA ke lie sUrya aura candramA apane vimAna-sahita aaye| unake vimAna kauzAmbI meM A jAne para anyatra andhakAra ho gyaa| candanA aura mRgAvatI (rAjA udayana kI mAtA) Adi sAdhviyA~ bhI darzana ke liye gayI thiiN| candanA to sandhyAkAla jAnakara upAzraya meM A gayI, kintu mRgAvatI bhagavAn ke darzana se mohita hokara baiThI rhii| kucha samaya bAda candra aura sUrya bhI apane sthAnoM para cale gye| taba sarvatra andhakAra phaila gyaa| mRgAvatI ne dekhA ki vahA~ candanA nahIM thii| taba vaha apane ko akelA pAkara DaratI huI upAzraya meM phuNcii| candanA IryApathikI pratikramaNa karake bistara para leTI huI thii| usake caraNoM meM praNAma kara mRgAvatI bolI-"merA aparAdha kSamA kreN|" candanA bolI-"bhadre! tuma dera taka bAhara kyoM rahIM? uttama kula meM prasUta striyoM ko akele dera taka bAhara nahIM rahanA caahie|" mRgAvatI bolI-"maiMne pApa kiyA hai, merA pApa mithyA ho, aba maiM aisA nahIM kruuNgii|" aisA kahakara candanA ke caraNoM meM gira pdd'ii| candanA ko usa samaya nIMda A gayI thii| mRgAvatI candanA ke caraNoM meM par3I-par3I tIvra pazcAttApa karatI rahI, merA pApa mithyA ho, aisI bhAvanA bhAtI rhii| isase candanA ke pairoM meM par3epar3e hI use kevalajJAna ho gyaa| . usI samaya andhakAra meM eka bhayaMkara sarpa vahA~ aayaa| candanA kA hAtha vistara ke bAhara A gayA thaa| sarpa vahIM se nikala rahA thaa| mRgAvatI ne zIghra hI candanA kA hAtha uThAkara bistara para rakha diyaa| candanA jAga gyii| usane pUchA-"kyA hai?" mRgAvatI bolI-"yaha kAlA sA~pa Apake hAtha ke pAsa se jA rahA thA, Apako kATa na le, aisA socakara maiMne Apake hAtha ko haTA diyaa|" candanA ne pUchA-"kahA~ hai sA~pa?" mRgAvatI bolI-"vaha jA rahA hai|" candanA ne kahA "mujhe nahIM dikha rahA hai, tumheM dikha rahA hai? kyA tumheM sAtizaya jJAna huA hai?" mRgAvatI bolii-"haaN|" candanA ne pUchA-"kyA kevalajJAna huA hai?" mRgAvatI bolii-"haaN|" taba candanA pazcAttApagrasta hokara bolI-"maiMne kevalinI kI AsAtanA kI hai|" aura usake pairoM para girakara bolI-"merA pApa mithyA ho" aisA kahate hue use bhI kevalajJAna ho gyaa|69 69. ka-Avazyakaniyukti / bhAga 1 / hAribhadrIyavRtti / gAthA 1048 / pR. 232 / kha-kalpasUtra / kalpalatAvyAkhyA-samayasundaragaNi / vyAkhyAna 9 / pR. 273 / For Personal & Private Use Only Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra.4 yaha dRSTAnta bhAvapratikramaNa (kSamAyAcanA) aura kSamA kA phala batalAne ke lie diyA gayA hai| mRgAvatI ne bhAvapratikramaNa kiyA thA aura candanA ne use kSamA kiyA thaa| isI ke phalasvarUpa donoM ko kevalajJAna kI prApti huI thii| isa kathA meM triguptirUpa zukladhyAna ke binA hI, mAtra pratikramaNa aura kSamAdAnarUpa zubhopayoga ke dvArA cAra ghAtI karmoM kA kSaya evaM kevalajJAna kI utpatti batalAyI gayI hai| tathA mohanIyakarma ke kSaya ke bAda bhI mRgAvatI meM candanA ke prati rAga kA sadbhAva darzAyA gayA hai, jisake phalasvarUpa vaha sA~pa se rakSA karane ke lie candanA kA hAtha haTAtI hai| 4.4.3. buhArI lagAnevAlI vRddhA-eka vRddhA kI kathA bhI zvetAmbara samAja meM prasiddha hai| vaha upAzraya meM buhArI lagAte hue (ekatvAdi) bhAvanA bhAne se kevalajJAnI ho gaI aura mokSa prApta kara liyaa| 4.4.4. guru ko kandhe para baiThAkara le jAnevAlA ziSya-eka kathA aisI hai ki eka navavivAhita tadanantara navadIkSita ziSya apane guru caNDarudrAcArya ko kandhe para biThAkara jA rahA thaa| U~cI-nIcI bhUmi para usake paira par3ane se guru ko hicakole lagate the, jisase krodha meM Akara ve ziSya ko daNDa mArate the| ziSya ne calatecalate AtmanindA kI, jisase guru ko kandhe para le jAte hue hI use kevalajJAna ho gyaa| (zrI caNDarudrAcArya / jinazAsana kI kIrtigAthA / kathA kr.3)| 4.4.5. DhaMDhaNa RSi-dvArikAnagarI meM zrIkRSNa vAsudeva kI DhaMDhaNa rAnI se utpanna DhaMDhaNakumAra atizaya rUpavAn the| eka bAra neminAtha prabhu kI dezanA sunakara DhaMDhaNakumAra ko vairAgya ho gayA aura gurujanoM kI AjJA lekara unhoMne cAritra grahaNa kara liyaa| unhoMne prabhu ke samakSa pratijJA kI ki maiM jaba bhI bhikSA ke lie jAU~gA, taba jo gRhastha mujhe mere prabhAva se bhikSA degA, usI kI bhikSA grahaNa kruuNgaa| yaha pratijJA karake DhaMDhaNa RSi bhikSA ke lie gA~va meM gaye, parantu vahA~ unako kisI ne thor3I-sI bhI bhikSA nahIM dii| lauTakara unhoMne bhagavAn se pUchA-"he bhagavan! mujhe kisa karma ke udaya se bhikSA prApta nahIM huI?" prabhu ne uttara diyA-"pUrvabhava meM magadhadeza meM dhAnyapuraka gA~va meM pArAzara nAmaka eka kulaputra thaa| vaha rAjA ke kheta meM khetI karAtA thaa| usake adhikAra meM pA~ca 70. "tayA ca tathaiva kSamaNena kevalaM prAptaM sarpasamIdAt karApasAraNavyatikaraNa, prabodhitA pravartinyapi kathaM sarpo'jJAyIti pRcchantI tasyAH kevalaM jJAtvA mRgAvatI kSamayantI kevlmaassaad|" kalpasUtra/ vyAkhyAna 9/ pRSTha 192/'digambara jaina siddhAnta darpaNa' (dvitIya aMza)/ pRSTha 233 para uddhRt| 71. digambara jaina siddhAnta darpaNa / dvitIya aMza / pR.234 se uddhRt| For Personal & Private Use Only Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra.4 SaTkhaNDAgama/619 sau hala the| eka bAra dopahara meM hala calAnevAloM ke lie bhojana aayaa| halavAhe bhojana karane ke lie hala chor3ane kI taiyArI karane lage, parantu pArAzara ne punaH sabako hala calAne kI AjJA de dii| isalie pA~ca sau halavAhe aura eka hajAra baila utane samaya taka AhAra se vaMcita rahe, jisake phalasvarUpa pArAzara ko antarAyakarma kA bandha huaa| AyuSya pUrNa hone para dUsare bhava meM pArAzara kA jIva DhaMDhaNakumAra huA, jo Apa haiN| pUrvabhava meM pandraha sau jIvoM ke AhAra meM antarAya utpanna karane ke kAraNa Apane jo antarAyakarma bA~dhA thA, usakA phala bhoganA zeSa raha gayA thA, usI ke pariNAmasvarUpa Apako bhikSA prApta nahIM huii| ___ apane pUrvabhava meM bA~dhe karmoM kI bAta sunakara DhaMDhaNa RSi una karmoM ko naSTa karane ke lie ugra tapa karane lge| eka dina ve gA~va meM bhikSA ke lie gye| usa samaya zrI kRSNa jI neminAtha prabhu kI vandanA karake apane mahala kI ora lauTa rahe the| mArga meM unheM DhaMDhaNa RSi mile / zrI kRSNa jI ne hAthI se utarakara unako namaskAra kiyA aura unake tapa kI prazaMsA kii| yaha dekha eka gRhastha ne DhaMDhaNa RSi se apane ghara bhikSA hetu Ane kA Agraha kiyaa| DhaMDhaNa RSi vahA~ gaye, to unako bhikSA meM laDDa diye gye| isase unheM lagA ki aba merA antarAyakarma naSTa ho gayA hai aura mere hI prabhAva se Aja mujhe bhikSA milI hai| ve prabhu ke pAsa gaye aura unheM batAyA ki Aja mujhe mere hI prabhAva se bhikSA prApta huI hai| parantu prabhu ne kahA-"aisA nahIM hai| Apako zrIkRSNa ke prabhAva se bhikSA milI hai|" taba DhaMDhaNa RSi ne kahA "yadi aisA hai to vaha bhikSA maiM nahIM khA sktaa| yadi ve laDDU maiM khAU~gA, to mere niyama kA bhaMga hogaa| aisA socakara ve prabhu kI AjJA se una laDDuoM ko nirdoSa sthAna meM gAr3ane ke lie cale gye| jaba ve rAkha meM gAr3ane ke lie laDDuoM ko masala rahe the, taba apane karmoM ko bhI masalate hue ve kSapakazreNI para ArUDha ho gaye aura unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| kevalI banakara unhoMne varSoM taka saMyama kA pAlana kiyA aura AyuSya pUrNa hone para siddha pada prApta kiyaa| (moTI sAdhu vandanA/choTAlAla jI mahArAja/ prakAzaka-thAnakavAsI jaina upAzraya, limar3I, saurASTra /1991 ii0)| 4.4.6. naTa ilAputra-zreSThikumAra ilAputra ko eka naTakanyA se prema ho gyaa| kanyA ke pitA ne zarta rakhI ki yadi vaha usake ghara meM rahakara naTavidyA sIkha le aura rAjA ke sAmane pradarzana kara usase puraskAra prApta karake dikhAye, to vaha apanI beTI kA vivAha usase kara degaa| ilAputra ne aisA hI kiyaa| naTavidyA meM pAraMgata ho vaha eka dina naTakanyA ke sAtha jAkara rAjA ke sAmane usakA pradarzana karane lgaa| yadyapi usakI kalA puraskAra ke yogya thI, kintu rAjA bhI usa kanyA para mohita ho gyaa| isalie usake mana meM vicAra AyA ki yaha naTa yadi khar3e bA~sa kI noMka For Personal & Private Use Only Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 ke Upara kalA dikhAte-dikhAte nIce girakara mara jAya, to naTakanyA usakI ho jaayegii| yaha socakara vaha naTa ko puraskAra na dekara bAra-bAra bA~sa para car3hakara kalA dikhAne ke lie kahane lgaa| naTa ne bhI kaI bAra bA~sa kI noMka para nAbhi ke bala leTakara tejI se ghUmane kI kalA kA pradarzana kiyaa| kintu jaba vaha thaka gayA aura use rAjA ke abhiprAya para zaMkA huI, to use vairAgya ho gayA aura bA~sa kI noMka para AkAza meM ghUmate-ghUmate hI use kevalajJAna kI prApti ho gyii| __kathA ko hindI meM prastuta karanevAle zvetAmbara sAdhu zrI madhukara muni likhate haiM-"bA~sa ke zikhara para ghUmate-ghUmate hI ilAputra ke bhAvoM meM samUcA pUrva jIvana pratibimbita ho gyaa| pyAra ne kitanA tar3apAyA, kitanA daur3AyA! eka atRpta, anabujhI pyAsa ne use Aja mRtyu ke mukha para lAkara khar3A kiyA hai| vAha re, jhUThe prema! bhogAkulapraNaya se virakta hokara ilAputra AtmA kI asIma gaharAI meM utara jAtA hai| mana saMvega kI dhArA meM rama zAnti, parama tRpti anubhava karatA hai aura samAdhi kI parama avasthA prApta hotI hai| pavitra aura parama ujjvala bhAvoM kI zreNI car3hate-car3hate naTa ilAputra bhAvazramaNa bana jAtA hai| zuddhabhAvanA ke bala se karmoM kA kSaya karatA hai, cAra ghAtI karma naSTa hote haiM aura parama divya kevalajJAnAloka upalabdha kara letA hai|--- kevalI ilAputra vaMzazikhara se nIce utre| aba naTakanyA ke prati unake mana meM koI rAga nahIM thaa| rAjA ke prati koI dveSa bhI nahIM thaa|" (madhukara muni : jainakathA mAlA/bhAga 48/ 'ilAputra kevlii')| 4.4.7. kUrmAputra-jainasAhitya meM vikAra nAmaka grantha meM zvetAmbara vidvAn paM0 becaradAsa jI ne 'kUrmAputracaritra' kA havAlA dete hue likhA hai-"kUrmAputra nAmaka muni kevalajJAna prApta hone para vicAra karate haiM ki yadi maiM cAritra grahaNa karU~, to putrazoka meM mere mAtA-pitA kI mRtyu ho jaayegii| --- kisI tIrthaMkara se indra ne pUchA ki ye kUrmAputra kevalI mahAvratI kaba hoMge?" (jainasAhitya meM vikAra / paadttippnnii| pR.23)| yaha kathA zvetAmbaramata kI isa vyavasthA para prakAza DAlatI hai ki koI puruSa mahAvrata dhAraNa kiye binA bhI arthAt pramattasaMyata guNasthAna upalabdha kiye binA bhI 'muni' kahalA sakatA hai aura use kevalajJAna kI prApti ho sakatI hai| SaTkhaNDAgama kA guNasthAnasiddhAnta mokSa ke uparyukta mArgoM ko svIkAra nahIM krtaa| usake anusAra manuSya samyagdarzanajJAnacAritra kI guNasthAna-paramparA se karmoM kA kramazaH kSaya karate hue hI kevalajJAna aura mokSa prApta kara sakatA hai| sabase pahale use jinabimbadarzana, dharmazravaNa, aura jAtismaraNa inameM se kisI eka ke dvArA mithyAtva kA vinAzakara For Personal & Private Use Only Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra04 SaTkhaNDAgama / 621 asaMyata-samyagdRSTi guNasthAna ko prApta karanA hogA 2 / tatpazcAt vibhinna zubhopayogoM ke dvArA utpanna vizuddhapariNAmoM se apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyoM kA kSayopazama karate hue saMyatAsaMyata ( zrAvaka), saMyata ( muni), apramattasaMyata Adi guNasthAnoM para ArohaNa karanA hogaa| usake bAda zuddhopayoga ke dvArA kSapaka zreNI para ArUr3ha ho, prathama zukladhyAna ke bala se mohanIya karma kA kSaya karanA hogA / taba usake kSaya utpanna yathAkhyAtacAritra evaM dvitIya zukladhyAna ke dvArA jJAnAvaraNAdi zeSa tIna ghAtI karmoM kA vinAza hogA aura kevalajJAna kI utpatti hogI / tadanantara sayogikevalI guNasthAna meM rahate hue antarmuhUrta - mAtra Ayu zeSa rahane para tRtIya zukladhyAna dhAraNa karanA hogA / usase yoganirodha dvArA ayogikevalI - guNasthAna prApta hogA / usameM caturtha zukladhyAna karane para siddha avasthA prApta hogii| aisA bhI hotA hai ki koI anAdi mithyAdRSTi jIva eka sAtha darzanamohaanantAnubandhI kA upazama tathA apratyAkhyAnAvaraNa kA kSayopazama kara sIdhe dezasaMyata guNasthAna meM pahu~catA hai aura koI anAdimithyAdRSTi jIva eka sAtha darzanamoha-anantAnubandhI kA upazama tathA apratyAkhyAnAvaraNa evaM pratyAkhyAnAvaraNa kA kSayopazama kara sIdhe apramattaguNasthAna prApta karatA hai / tadanantara apramattasaMyata se pramattasaMyata meM aura pramattasaMyata se apramattasaMyata guNasthAna meM saMkhyAta hajAra bAra AtA jAtA hai| ataH pramattasaMyata meM bhI prathamopazamasamyaktva hotA hai| prathamopazamasamyaktva kA kAla samApta hone para vaha kSAyopazamika samyagdarzana, tatpazcAt kSAyika samyagdarzana prApta kara kSapaka zreNI para ArUr3ha ho mokSa prApta karatA hai / (jI.ta.pra./ go. jI. / gA. 704/pR. 929 - 932) / mokSa ke isa mArga kA koI vikalpa yA apavAda nahIM hai| tattvArthasUtra meM bhI 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga : ' (1/1), 'AsravanirodhaH saMvaraH' (9 /1), 'saguptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH' (9 / 2), 'tapasA nirjarA ca' (9/3),'uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodhodhyAnamAntarmuhUrtAt' (9/27), 'ArttaraudradharmyazuklAni' (9 / 28), 'pare mokSa hetU' (9 / 29), ina sUtroM meM nirdiSTa vidhiyoM ko hI mokSa kA mArga batalAyA gayA hai aura kahA gayA hai ki ina upAyoM ko karane para kramazaH nirjarA hotI hai, eka sAtha nahIM / kramazaH asaMkhyAtaguNI nirjarA samyagdRSTi, zrAvaka, virata, anantaviyojaka, darzanamohakSapaka, upazamaka, upazAntamoha, kSapaka, kSINamoha aura jina, ina avasthAoM meM hotI hai / (ta.sU. / 9 / 45) / yataH ye avasthAe~ asaMyatasamyagdRSTi Adi gyAraha guNasthAnoM ke antargata haiM, ataH uparyukta krama se ukta guNasthAnoM meM ArohaNa kara uttarottara adhika nirjarA karate hue hI jIva samasta karmoM kA kSaya kara pAtA hai / " 72. "tIhi kAraNehi paDhamasammattamuppAdeMti - keI jAissarA, keI soUNa, keI jiNabiMbaM daTThUNa / ' SaTkhaNDAgama / pu. 6 / 1,9-9, 30 / For Personal & Private Use Only Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra04 yaha jJAtavya hai ki mokSa ke lie upazamaka-zreNI para ArUr3ha honA Avazyaka nahIM hai| jaisA ki zrI haribhadrasUri ne kahA hai, marudevI gRhiliMga meM arthAt zrAvikA nAmaka paJcamaguNasthAna meM thiiN| ataH SaTkhaNDAgama ke guNasthAnasiddhAnta ke anusAra ve mithyAtva, anantAnubandhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ke udaya se ba~dhane vAlI 51 prakRtiyoM tathA AhArakazarIra, AhArakazarIrAMgopAMga evaM tIrthaMkara , ina tIna prakRtiyoM, saba milAkara 54 prakRtiyoM ko chor3akara zeSa 66 prakRtiyoM kI bandhaka thIM, kyoMki unake pratyAkhyAnAvaraNa evaM saMjvalana tathA yathAsaMbhava nokaSAyoM kA udaya thaa| (Sa.khaM./pu.8/3, 1537 ) / tathA chaThaveM se lekara caudahaveM guNasthAna taka jitanI guNazreNInirjarA hotI hai, utanI guNazreNinirjarA bhI unameM asaMbhava thii| (Sa.khaM./pu.12/4,2,7 / prathama cUlikA / gAthA 7-8 pR.78)| ataH SaTkhaNDAgama ke anusAra marudevI ko na kevalajJAna ho sakatA hai, na mokss| ataH yaha grantha kevala ekatva yA anitya bhAvanA kI zakti se marudevI ko kevalajJAna evaM mokSa prApta hone kI mAnyatA kA virodhI hai| 4.5. sayogakevali-guNasthAna meM mukti ke viruddha isake atirikta SaTkhaNDAgama ke anusAra kevalajJAna hone ke bAda sayogakevalI avasthA meM kama se kama antarmuhUrta aura adhika se adhika kucha kama pUrvakoTi varSa rahane kA niyama hai|73 isake bAda Ayu kA antarmuhUrta kAla zeSa raha jAne para Avazyaka huA, to sayogakevalI bhagavAn samuddhAta karake zeSa aghAtI karmoM kI sthiti Ayukarma ke barAbara karate haiN| tatpazcAt sUkSmakriyApratipAtidhyAna meM sthita hote haiM aura yoganirodha dvArA ayogakevalI guNasthAna meM pahu~ca kara5 samucchinnakriyAnivarti dhyAna dhyAte haiM aura usake dvArA Ayukarmasahita zeSa aghAtI karmoM kI 85 prakRtiyoM kA kSayakara siddhAvasthA prApta karate haiN| 73. 'sajogikevalI kevaciraM kAlAdo hoMti, NANAjIvaM paDucca svvddhaa| egajIvaM paDucca jahaNNeNa aNtomuhttN|" Sa.khaM/ pu.4 / 1,5, 30 pR.356 / 74. ka-"taM kadhaM? ekko khINakasAo sajogI hodUNa aMtomuhuttamacchidUNa samugghAdaM kariya pacchA jogaNirohaM kiccA ajogI jaado|" dhavalA / Sa.khaM./ pu.4 / 1,5,31 pR.356| . kha-"desUNapuvvakoDiM vihariya sajogijiNo aMtomuhuttAvasese Aue daMDakavADapadaralogapUra ___NANi kredi|" dhavalA / Sa.khaM/ pu.13 / 5,4,26 / pR.84| / 75. ka-"tadiyasukkajjhANaM jognnirohphlN|" dhavalA / Sa.khaM./ pu.13 /5,4,26 / pR.88 / __ arthAt yoganirodha karanA tIsare zukladhyAna kA phala hai| kha-"pacchA jogaNirohaM kiccA ajogI jaado|" dhavalA / Sa.khaM./ pu.4 / 1,5,31/ pR.356 / For Personal & Private Use Only Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 623 kintu zvetAmbaragraMthoM meM marudevI ko kevalajJAna prApta hone ke samaya meM hI Ayu ke kSINa hone para siddha gati prApta honA batalAyA gayA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki unhoMne sayogakevalI avasthA meM kama se kama antarmuhUrta kAla taka sthita rahane kA niyama pUrA nahIM kiyaa| na hI sUkSmakriyApratipAti-dhyAna dvArA yoga nirodhakara ayogakevalI guNasthAna prApta kiyaa| tathA ayogakevalI guNasthAna meM zeSa 85 prakRtiyoM ke kSaya ke lie jo samucchinnakriyApratipAti dhyAna Avazyaka hotA hai, vaha bhI nahIM kiyaa| aura usa dhyAna ke binA hI aghAtI karmoM kI 85 prakRtiyoM kA kSaya ho gyaa| SaTkhaNDAgama kA uparyukta siddhAnta isa mAnyatA ke viruddha hai| isase siddha hai ki SaTkhaNDAgama zvetAmbaraAgamoM ko pramANa mAnanevAlI yApanIyaparamparA kA grantha nahIM hai| . 4.6. zubhopayoga ke dvArA kevalajJAnaprApti ke viruddha ___ mRgAvatI aura candanA kA pratikramaNa tathA kSamAdAna kI zubhakriyAe~ karate hue kevalajJAna prApta karanA bhI SaTkhaNDAgama ke guNasthAnasiddhAnta ke viruddha hai| guNasthAnasiddhAnta ke anusAra jisane triguptirUpa zukladhyAna ke dvArA mohanIyakarma kA kSaya kara liyA hai (jo kSINamohaguNasthAna ko prApta ho gayA hai), usI ke zeSa tIna ghAtI karmoM kA kSaya hokara kevalajJAna prakaTa hotA hai| mRgAvatI aura candanA manavacanakAya kI pravRtti kA nirodha kara zukladhyAna meM lIna nahIM huI thIM, ataH unake mohanIyAdi ghAtI karmoM kA nAza asaMbhava hai, phalasvarUpa kevalajJAna kA prakaTa honA bhI asaMbhava hai| isake viparIta pratikramaNa tathA eka dUsare ke pairoM para giranA evaM paraspara vArtAlApa karanA, yaha mana-vacana-kAya kA vyApAra puNyakarma ke bandha kA hI kAraNa ho sakatA hai| isake atirikta kevalajJAna ho jAne ke bAda bhI mRgAvatI meM candanA ko sA~pa se bacAne kI jo icchA utpanna huI, vaha zubharAga ke astitva kI sUcaka hai| kevalajJAna ho jAne ke bAda mohanIya karma kA astitva na rahane se rAga kA abhAva ho jAtA hai, yaha SaTkhaNDAgama meM bArahaveM guNasthAnavartI AtmA ko khINakasAya-vIyarAyachadumatthA (Sa.khaM./pu.8 / 3,3) kahane se spaSTa hai| ataH yaha bAta bhI SaTkhaNDAgama ke siddhAnta ke viruddha hai| 4.7. sAvadyayoga-pariNata jIva ko kevalajJAnaprApti ke viruddha Age kI cAra kathAoM (kra. 4.4.3-4.4.6) ke pAtroM ko to spaSTataH sAvadha laukika kriyAoM meM pravRtta hote hue kevalajJAna kI prApti batalAyI gayI hai| laukika kriyAoM meM jIvahiMsA hone se ye Arambha yA sAvadyayoga kahalAtI haiN| inheM karane se to pApakarma kA Asrava aura bandha hotA hai| SaTkhaNDAgama (pu.12/4,2,8,2-11) meM prANAtipAta Adi avratoM ko AThoM karmoM ke bandha kA kAraNa batalAyA hai| naTa kA For Personal & Private Use Only Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra.4 bA~sa kI noMka para ghUmate rahanA prANAtipAta kA kAraNa hone se avrata yA sAvadyayoga hai| inake hote hue ghAtI karmoM kA kSaya mAnanA guNasthAnasiddhAnta se tanika bhI mela nahIM khaataa| jaisA ki Upara spaSTa kiyA gayA hai, SaTkhaNDAgama meM varNita guNasthAnasiddhAnta ke anusAra manavacanakAya kI pravRtti ko rokakara jo pRthaktvavitarkavIcArazukladhyAna kiyA jAtA hai, usase mohanIya karma kA kSaya hotA hai aura usase prakaTa hue yathAkhyAtacAritra kI avasthA meM jo ekatvavitarkAvIcAra-dhyAna kiyA jAtA hai, usase zeSa ghAtI karmoM kA kSaya hokara kevalajJAna kI abhivyakti hotI hai| tathA Ayu ke anta meM kiye yoganirodha se jo ayogi-kevaliguNasthAna prakaTa hotA hai, usameM sampAdita 'vyuparatakriyAnivarti' nAmaka caturtha zukladhyAna se zeSa aghAtI karmoM kA kSaya hokara siddhAvasthA prApta hotI hai| ataH SaTkhaNDAgama kA guNasthAna siddhAnta laDDuoM ko masalate hue hue DhaMDhaNa RSi ko, rassI para calate hue naTa ko, upAzraya meM buhArI lagAtI huI vRddhA ko tathA kandhe para guru ko baiThAkara yAtrA karate hue ziSya ko kevalajJAna kI prApti mAnanevAle zvetAmbarIya evaM yApanIya siddhAnta ke ekadama viparIta hai| SaTkhaNDAgama kA guNasthAna-siddhAnta kUrmAputra-nAmaka muni (kathA kra.4.4.7) ko cAritradhAraNa (pramattasaMyatAdiguNasthAnoM kI prApti) ke binA hI kevalajJAna prApta hone kI mAnyatA ke bhI pratikUla hai| isa prakAra SaTkhaNDAgama meM pratipAdita guNasthAnasiddhAnta mithyAdRSTi kI mukti, paratIrthikamukti, gRhasthamukti, laukika kriyAoM evaM zubhAzubha kriyAoM meM pravRtta logoM kI mukti, pramattasaMyatAdi guNasthAnoM kI prApti ke binA kevalajJAna kI upalabdhi tathA strI ko tIrthaMkarapada prApta hone kI mAnyatAoM ke viruddha hai| ye mAnyatAe~ zvetAmbara tathA yApanIya sampradAyoM kI mAnyatAe~ haiN| ataH inako amAnya karanevAle guNasthAnasiddhAnta kA pratipAdaka hone se siddha hai ki SaTkhaNDAgama yApanIya-AcArya dvArA racita nahIM hai| mithyAdRSTi, gRhastha, paratIrthika Adi kI mukti ke viruddha hone se muNasthAna-siddhAnta digambaramata kA siddhAnta hai| ataH yaha tathya anapalApya hai ki SaTkhaNDAgama digambaragrantha hI hai| SaTkhaNDAgama meM tIrthaMkaraprakRtibandha ke solaha kAraNa yApanIyamAnya zvetAmbara-Agama jJAtRdharmakathAGga (adhyayana 8) meM tIrthaMkaraprakRtibandha ke kAraNoM kI saMkhyA bIsa batalAyI gayI hai| yathA arihNt-siddh-pvynn-guru-ther-bhussue-tvssiisuN| vallabhayA ya tesiM abhikkhaNANovaoge y|| For Personal & Private Use Only Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 625 dasaNa-viNae Avassae ya sIlavvae niriyaarN| khaNalava-tavacciyAe veyAvacce samAhI y|| apuvvanANagahaNe suyabhattI pavayaNe pbhaavnnyaa| eehiM kAraNehiM tittharayattaM lahai jiivo|| anuvAda-"1.arihanta, 2. siddha, 3. pravacana (zrutajJAna), 4. guru (dharmopadezaka), 5. sthavira (sATha varSa kI umravAle jAtisthavira, samavAyAMgAdi ke jJAtA zrutasthavira aura bIsa varSa kI dIkSAvAle paryAyasthavira, ye tIna prakAra ke sthavira sAdhu), 6. bahuzruta (dUsaroM kI apekSA adhika zruta ke jJAtA) aura 7. tapasvI, ina sAtoM ke prati vAtsalya bhAva rakhanA arthAt unakA yathocita satkAra, sanmAna, guNotkIrtana Adi karanA, 8. vAraMvAra jJAna kA upayoga karanA, 9. darzana (samyaktva) kI vizuddhatA, 10. jJAnAdi kI vinaya karanA, 11. chaha Avazyaka karanA, 12. mUlaguNoM aura uttaraguNoM kA niraticAra pAlana karanA, 13. kSaNalava (eka lava pramANakAla meM bhI saMvega, bhAvanA evaM dhyAna karanA), 14. tapa karanA, 15. tyAga karanA (muniyoM ko ucita dAna denA), 16. vaiyAvRtya karanA, 17. samAdhi (guru Adi ko sAtA upajAnA), 18. nayA-nayA jJAna grahaNa karanA, 19. zrutabhakti karanA aura 20. pravacana kI prabhAvanA karanA, ina bIsa kAraNoM se jIva tIrthaMkaranAmakarma kA upArjana karatA hai|" . kintu SaTkhaNDAgama meM tIrthaMkaraprakRti ke bandhahetuoM kI saMkhyA kevala solaha dI gaI hai "daMsaNavisujjhadAe , viNayasaMpaNNadAe , sIlavvadesu NiradicAradAe , AvAsaesu aparihINadAe , khaNalavapaDibujjhaNadAe , laddhisaMvegasaMpaNNadAe , jadhAthAme tadhA tave, sAhUNaM pAsuaparicAgadAe , sAhUNaM samAhisaMdhAraNadAe , sAhUNaM vejjAvaccajogajuttadAe, arahaMtabhattIe , bahusudabhattIe , pavayaNabhattIe , pavayaNavacchaladAe , pavayaNappabhAvaNadAe, abhikkhaNaM abhikkhaNaM NANovajogajuttadAe , iccedehi solasehi kAraNehi jIvA titthayaraNAmagodaM kammaM bNdhNti|" (ss.khN./pu.8/3,41)| anuvAda-"darzanavizuddhatA, vinayasampannatA, zIlavratoM meM niraticAratA, chaha AvazyakoM meM aparihInatA, kSaNalavapratibodhanatA, labdhisaMvegasampannatA, yathAzakti tapa, sAdhuoM ko prAsuka-parityAgatA, sAdhuoM kI samAdhisandhAraNatA, sAdhuoM kI vaiyAvRtyayogayuktatA, arahantabhakti, bahuzrutabhakti, pravacanabhakti, pravacanavatsalatA, pravacanaprabhAvanatA aura abhIkSNa-abhIkSNajJAnopayogayuktatA, ina solaha kAraNoM se jIva tIrthaMkara-nAmagotrakarma ko bA~dhate haiN| For Personal & Private Use Only Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra04 inameM zvetAmbaramAnya uparyukta bIsa kAraNoM meM se 1.siddhavatsalatA, 2. guruvatsalatA, 3. sthaviravatsalatA aura 4. tapasvivatsalatA ina cAra kAraNoM kA abhAva hai| tathA 'apUrvajJAnagrahaNa' (naye-naye jJAna kA grahaNa) ke sthAna meM 'labdhisaMvegasampannatA' kA kathana hai| yaha saMkhyAbhinnatA SaTkhaNDAgama kI yApanIyasAhitya se bhinnatA kA mahattvapUrNa pramANa hai| SaTkhaNDAgama meM sthavira (savastra) sAdhu amAnya SaTkhaNDAgama meM tIna prakAra ke sthavira sAdhuoM ke prati vatsalatA ko bhI tIrthaMkara prakRti ke bandhaka hetuoM meM svIkAra nahIM kiyA gayA hai| jinakalpI (acela) sAdhuoM se bhinna sthavirakalpI (sacela) sAdhuoM kI mAnyatA zvetAmbara aura yApanIya sampradAya ke viziSTa lakSaNa haiN| sthavira sAdhuoM kA lakSaNa batalAte hue DaoN. sAgaramala jI likhate haiM-"navAgantuka yuvAoM aura una pArkhApatya zramaNoM ko, jo vastratyAga nahIM karanA cAhate the, sthavirakalpa arthAt pArzvasaMgha kI vyavasthA ke anusAra sAmAyikacAritra pradAna kiyA jAtA thaa| ye yuvA hoM, to kSullaka aura vRddha hoM, to sthavira kahalAte the| jinakI sAdhanA ko parakha liyA jAtA thA aura jo vastrAdisampUrNa parigraha kA tyAga kara jinakalpa kA AcAraNa karate the, unheM hI chedosthApanIya-cAritra pradAna kiyA jAtA thaa|" (jai. dha. yA. sa./ pR.58)| zvetAmbarasampradAya meM to jinakalpa ko jambUsvAmI ke bAda se hI vicchinna ghoSita kara diyA gayA thA, ataH usameM to AraMbha se hI sabhI sAdhu savastra hote haiM, kintu yApanIyasampradAya ke sAdhu savastra aura nirvastra donoM hote the| ataH SaTkhaNDAgama meM sthavirasAdhuoM kI asvIkRti savastramukti kI asvIkRti hai, jisameM strImukti kI asvIkRti bhI garbhita hai, kyoMki striyoM ke lie vastratyAga saMbhava nahIM hai| yaha SaTkhaNDAgama ke yApanIyagrantha na hokara digambaragrantha hone kA mahattvapUrNa pramANa hai| SaTkhaNDAgama meM solaha kalpa ( svarga ) mAnya yApanIyamAnya zvetAmbaragranthoM meM kevala bAraha kalpa (svarga) mAne gaye haiM, jaisA ki mAnanIya paM0 sukhalAla jI saMghavI dvArA vivecita tattvArthasUtra ke nimnalikhita sUtra (4/20) se jJAta hotA hai For Personal & Private Use Only Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 ghaTkhaNDAgama/627 "saudharmazAna-sAnatkumAra-mAhendra-brahmaloka-lAntaka-mahAzukra-sahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayantajayantA'parAjiteSu sarvArthasiddhe c|" inameM digambaramAnya brahmottara, kApiSTha, zukra aura zatAra ina cAra kalpoM kA abhAva hai, ataH kalpoM kI saMkhyA kevala bAraha hai| kintu SaTkhaNDAgama meM solaha kalpa svIkAra kiye gaye haiN| unake nAma devagati ke antara kI pRcchA karanevAle nimnalikhita sUtroM meM draSTavya haiM "bhavaNavAsiya-vANaveMtara-jodisiya-sodhammIsANa-kappa-vAsiyadevA devgdibhNgo|" (ss.khN./pu.7/2,2,14)| __ anuvAda-"bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSI va saudharma-IzAna-kalpavAsI devoM kA antara devagati ke hI samAna hai|" "saNakkumAra-mAhiMdANamaMtaraM kevaciraM kAlAdo hodi?" (Sa.khaM. / pu.7 / 2, 2, 15) / . anuvAda-"sanatkumAra aura mAhendra-kalpavAsI devoM kA devagati meM antara kitane kAla taka hotA hai?" "bamha-bamhuttara-lAMtava-kAviTTha-kappavAsiyadevANamaMtaraM kevaciraM kAlAdo hodi?" (ss.khN./pu.7/2,2,18)| ___anuvAda-"brahma aura brahmottara va lAntava aura kApiSTha-kalpavAsI devoM kA devagati meM antara kitane kAla taka hotA hai?" "sukka-mahAsukka-sadAra-sahassAra-kappavAsiya-devANamaMtaraM kevaciraM kAlAdo hodi?" (ss.khN./pu.7/2,2,21)| anuvAda-"zukra-mahAzukra aura zatAra-sahasrAra kalpavAsI devoM kA devagati meM antara kitane kAla taka hotA hai?" ___ "ANada-pANada-AraNa-accuda-kappavAsiyadevANamaMtaraM kevaciraM kAlAdo hodi?" (ss.khN./pu.7/2,2,24)| anuvAda-"Anata-prANata aura AraNa-acyuta kalpavAsI devoM kA devagati meM antara kitane kAla taka rahatA hai?" SaTakhaNDAgama (pustaka 7) ke alpabahutvAnugama (mahAdaNDaka) prakaraNa meM kramAMka 17 se lekara 29 (pR.580-582) taka ke sUtroM meM bhI solaha kalpoM kI apekSA For Personal & Private Use Only Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra04 mahAdaNDaka kA varNana hai| SaTkhaNDAgama (pustaka 5) ke antarAnugama (deva-antara prarUpaNa) meM Aye 91veM sUtra (pR.61) meM bhI zatAra nAmaka gyArahaveM kalpa kA nAma hai, jisase svargoM kI saMkhyA solaha hai, yaha sUcita hotA hai| yadyapi digambaraparamparA meM indroM aura unake adhikRta pradezoM kI apekSA bAraha kalpoM kI mAnyatA bhI iSTa hai, isI apekSA se isa paramparA ke tiloyapaNNattI aura varAMgacarita jaise prAcIna granthoM meM bAraha kalpoM kA bhI ullekha hai, tathApi zvetAmbaraparamparA meM kevala bAraha kalpoM kI hI mAnyatA hai, jisakA anusaraNa yApanIyasampradAya ne kiyA hai| ataH SaTkhaNDAgama yApanIyaparamparA se bhinna digambaraparamparA kA grantha hai, isakI puSTi karanevAlA yaha eka anya pramANa hai| digambaraparamparA meM kalpoM kI saMkhyA 16 aura 12 donoM mAnya hai, yaha bAta trilokasAra kI 452, 453 aura 454 kramAMkavAlI tIna gAthAoM se bhalI-bhA~ti spaSTa ho jAtI hai| __SaTkhaNDAgama meM solaha kalpoM kI svIkRti kA itanA spaSTa evaM bahuzaH ullekha hone para bhI mAnanIya DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM ki SaTkhaNDAgama meM bAraha svargoM kI hI mAnyatA hai, jo use digambaraparamparA se bhinna kisI anya paramparA kA siddha karatI hai| patA nahIM DaoNkTara sA0 se yaha bhUla kaise ho gaI! aura isa bhUla ke AdhAra para unhoMne SaTkhaNDAgama ko chaThI zatI I0 meM racita zvetAmbaragrantha jIvasamAsa para AdhArita ghoSita kara diyA hai, kyoMki usameM bhI bArahakalpoM kI hI mAnyatA hai|78 SaTkhaNDAgama meM nava anudiza mAnya SaTkhaNDAgama ke yApanIyaparamparA kA grantha na hone kA eka pramANa yaha hai ki yApanIya-mAnya zvetAmbaragranthoM meM anudiza nAmaka nau vimAna svIkAra nahIM kiye gaye haiM, jaba ki SaTkhaNDAgama meM svIkRta haiN| upAdhyAya muni zrI AtmArAma jI ne tattvArthasUtrajainAgama-samanvaya nAmaka grantha ke hindI anuvAda meM yaha spaSTa svIkAra kiyA hai ki AgamagranthoM ne nava anudizoM kA astitva nahIM mAnA hai|9 zvetAmbaragrantha jIvasamAsa meM bhI anudizoM kA ullekha nahIM hai| SaTkhaNDAgama meM nau anudiza svargoM kA varNana nimnalikhita sUtroM meM milatA hai76. anekAnta' mAsika / navambara-disambara 1943 I0 / pR. 342 / / 77. jIvasamAsa / anuvAdikA-sAdhvI vidyutprabhAzrI / bhUmikA pR. XII / 78. vahI, bhUmikA / pR. XI-XII / 79. dekhie , ukta grantha kA pR.119 / 80. dekhie , jIvasamAsa / gAthAe~ 20-21 tathA bhUmikA / pR. XII / For Personal & Private Use Only Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra0 4 SaTkhaNDAgama / 629 " aNudisAdi jAva savvaTTasiddhivimANavAsiyadevesu asaMjadasammAdiTThitti ko bhAvo ? ovasamio vA khaio vA khaovasamio vA bhAvo / " (Sa.khaM./pu.5/1,7,28) / anuvAda- 'anudiza Adi se lekara sarvArthasiddhi - paryanta vimAnavAsI devoM meM asaMyatasamyagdRSTi rUpa kauna-sA bhAva hai? aupazamika bhI hai, kSAyika bhI hai aura kSAyopazamika bhI hai / " " " aNudisAdi jAva savvaTTasiddhivimANavAsiyadevesu asaMjadasammAdiTThINamaMtaraM kevaciraM kAlAdo hodi ? NANAjIvaM paDucca ( Natthi ) aMtaraM, NiraMtaraM / " ( Sa.khaM. / pu.5/1,6,99) / anuvAda - " anudiza Adi se lekara sarvArthasiddhi taka ke vimAnavAsI devoM meM asaMyatasamyagdRSTi devoM kA antara kitane kAla taka hotA hai? nAnAjIvoM kI apekSA antara nahIM hai, nirantara hai|" 9 SaTkhaNDAgama kA bhAvavedatraya yApanIyoM ko amAnya SaTkhaNDAgama meM cAritramohanIya karma kI paccIsa prakRtiyA~ batalAyI gaI haiM, yathA "jaM taM cArittamohaNIyaM kammaM taM duvihaM, kasAyavedaNIyaM ceva NokasAyavedaNIyaM ceva / " ( Sa. khaM / pu. 6 / 1, 9-1, 22) / "jaM taM kasAyavedaNIyaM kammaM taM solasavihaM, aNaMtANubaMdhikoha- mANa- mAyAlohaM, apaccakkhANAvaraNIyakoha- mANa- mAyA-lohaM paccakkhANAvaraNIyakoha- mANa- mAyAlohaM, kohasaMjalaNaM, mANasaMjalaNaM, mAyAsaMjalaNaM, lohasaMjalaNaM cedi / " (Sa. khaM/pu.6/ 1, 9-1, 23) / "jaM taM NokasAyavedaNIyaM kammaM taM NavavihaM, itthivedaM purisavedaM NavuMsayavedaM hassa - radi - aradi-soga-bhaya- duguMchA cedi / " (Sa. khaM. / pu. 6/1, 9-1,24) / inameM strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda ye tIna bhAvaveda ( kaSAyarUpaveda) bhI haiN| inheM bhAvaliGga bhI kahA gayA hai / yathA " ke punaste vedA: ? strItvaM puMstvaM napuMsakatvamiti / kathaM teSAM siddhiH ? vedyata iti vedaH / liGgamityarthaH / tad dvividhaM dravyaliGgaM bhAvaliGgaM ceti / dravyaliGgaM yonimehanAdi nAmakarmodayanirvartitam / nokaSAyodayApAditavRtti bhAvaliGgam / " (sa. si./2/52) / For Personal & Private Use Only Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 anuvAda-"ve tIna veda kauna haiM? ve haiM : strIveda, puruSaveda aura npuNskved| inake lie 'veda' zabda kA prayoga kisa AdhAra para kiyA gayA hai? vedana kiye jAne ke kAraNa inheM veda kahA gayA hai| arthAt veda liMga kA vAcaka hai| vaha do prakAra kA hai : dravyaliMga aura bhaavliNg| nAmakarma ke udaya se niSpanna yoni (strIjananAMga), mehana (puruSajananAMga) Adi dravyaliMga haiN| nokaSAya ke udaya se prakaTa hone vAle (kAmabhAva) bhAvaliMga haiN|" vedoM ke svarUpa para prakAza DAlate hue sarvArthasiddhikAra kahate haiM jisake udaya se jIva straiNa (strI ke) bhAvoM ko prApta hotA hai, vaha strIveda kahalAtA hai, jisake udaya se puruSatva ke bhAva utpanna hote haiM, usakA nAma puruSaveda hai tathA jisake udaya se napuMsaka kI manovRtti AtI hai, use napuMsakaveda kahate haiM "yadudayAt straiNAnbhAvAn pratipadyate sa striivedH| yasyodayAt pauMsnAn bhAvAnAskandati sa puNvedH| yadudayAnnApuMsakAn bhAvAnupavrajati sa npuNskvedH|" (sa. si. / 8/9) / bhaTTa akalaMkadeva ne komalatA, asphuTatA, klIbatA, kAmAveza, netravibhrama, AsphAlana aura puruSa kI icchA Adi ko straiNabhAva kahA hai "yasyodayAt straiNAn bhAvAn mArdavAsphuTatva-klaivya-madanAveza-netravibhramAsphAlana-sukhapuMskAmanAdIn pratipadyate sa striivedH|" (t.raa.vaa./8/9/4/pR.574)| unhoMne ina tInoM bhAvavedoM ke lie bhAvaliMga zabda kA prayoga karate hue inheM AtmapariNAma kahA hai aura puruSa kI icchA (puruSa ke sAtha ramaNa kI icchA) ko strIveda, strI kI icchA ko puruSaveda tathA donoM kI icchA (donoM ke sAtha ramaNa kI icchA) ko napuMsakaveda batalAyA hai-"bhAvaliGgamAtmapariNAmaH striipunnpuNskaanyonyaabhilaasslkssnnH|" (ta.rA. vA./2/ 6 / 3 pR. 109) / zvetAmbarasAhitya meM bhI paccIsa kaSAyoM meM ukta tInoM bhAvaveda svIkAra kiye gaye haiN| paM0 sukhalAla jI saMghavI dvArA vivecita tattvArthasUtra kA nimnalikhita sUtra isakA pramANa hai "darzanacAritramohanIya-kaSAya-nokaSAya-vedanIyAkhyAstri-dvi-SoDaza-navabhedAH samyaktva-mithyAtva-tadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnubandhyapratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNasaJcalana-vikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhA haasyrtyrtishokbhyjugupsaa-striipunnpuNskvedaaH|" (t.suu./8/10)| For Personal & Private Use Only Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra0 4 SaTkhaNDAgama / 631 isa prakAra digambara aura zvetAmbara donoM paramparAe~ mAnatI haiM ki pratyeka jIva puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda ina tIna prakAra ke bhAvavedoM (kAmabhAvoM) ko utpanna karanevAle alaga-alaga karmoM kI sattA hotI hai / kintu yApanIyamata ise svIkAra nahIM krtaa| vaha mAnatA hai ki strI meM bhAvastrIveda ko hI utpanna karanevAlA karma hotA hai, puruSa meM bhAvapuruSa ko hI utpanna karanevAlA tathA napuMsaka meM bhAvanapuMsakaveda ko hI utpanna karanevAlA / yahA~ prazna uThatA hai ki taba loka meM aise puruSa kyoM dikhAI dete haiM, jo dUsare puruSoM ke sAtha strIvat kAmavyavahAra karate haiM athavA koI strI anya strI ke sAtha puruSavat kAmavyavahAra karatI hai? isake uttara meM yApanIya - AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana kahate haiM ki "yaha manuSya ke apane hI bhAvaveda kA vikRta pariNAma hai| jaise koI kAmoddIpta puruSa, kAmoddIpta strI kI prApti na hone para pazu ke sAtha maithuna karatA hai, to yaha usake puruSaveda kI hI vikRta abhivyakti hai / yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki vaha tiryagveda ke udaya se aisA karatA hai / isI prakAra jo puruSa, puruSa ke sAtha strIvat vyavahAra karatA hai vaha apane puruSaveda ke hI vikRta pariNamana se aisA karatA hai aura jo strI, strI ke sAtha kAmAcaraNa karatI hai usake pIche bhI usake strIveda kI hI vikRta abhivyakti kAraNa hai / " 81 isa taraha zAkaTAyana yaha nahIM mAnate ki pratyeka manuSya meM tInoM vedoM ko utpanna karanevAle karmoM kI sattA hotI hai| isa para zrI padmanAbha esa0 jainI TippaNI karate hue likhate haiM ki yaha zAkaTAyana kI vyaktigata mAnyatA hai, kyoMki digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ke zAstroM meM pratyeka jIva meM ye tInoM bhAvaveda svIkAra kiye gaye haiM "Although the yapaniya author Sakatayana rejects the very idea of distinguishing libido along the lines of biological gender, arguing that sex desire, like anger or pride, is the same in man, woman, or hermaphrodite, this seems to be his personal view, for the scriptures of both the Svetambara and the Digambara sects accept the theory of three libidos." ( Gender & Salvation, Introduction, p.12) yApanIyamata kI yaha mAnyatA SaTkhaNDAgama kI mAnyatA ke viruddha hai| isase siddha hotA hai ki SaTkhaNDAgama yApanIyaparamparA kA grantha nahIM hai| 81. yA puMsi ca pravRttiH puMsi strIvat striyAH striyAM ca syAt / sA 'svakavedAt tiryagvadalAbhe mttkaaminyaaH|| 44 // strInirvANaprakaraNa | For Personal & Private Use Only Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 10 SaTkhaNDAgama meM yApanIya-amAnya vedavaiSamya kI svIkRti vedavaiSamya jainadarzana kA vicitra pratIta honevAlA, kintu pratyakSa pramANa se siddha viziSTa siddhAnta hai| yaha digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ke AgamoM meM svIkRta hai| pUjyapAda svAmI ke 'ke punaste vedAH ---' ityAdi sarvArthasiddhigata vacana pUrva (zIrSaka 9) meM uddhRta kiye gaye haiM, jinameM unhoMne kahA hai ki veda yA liMga do prakAra kA hai : dravyaliMga aura bhaavliNg| nAmakarma ke udaya se jo yoni, mehana (zizna) Adi kI racanA hotI hai, use dravyaliMga kahate haiM aura nokaSAya ke udaya se utpanna straiNa Adi bhAva bhAvaliMga kahalAte haiN| ___ tAtparya yaha ki strI zarIra ke sUcaka yoni-stana Adi cihna, puruSazarIra ke sUcaka zizna-dAr3hI-mUMcha Adi lakSaNa aura napuMsakazarIra kA sUcaka yoni-zizna Adi cinhoM kA abhAva dravyaliMga nAma se jAne jAte haiN| tathA puruSa ke prati kAmabhAva, strI ke prati kAmabhAva aura donoM ke prati kAmabhAva kA nAma bhAvaveda yA bhAvaliMga hai| devoM, nArakiyoM, bhogabhUmijoM tathA karmabhUmi ke sabhI sammUrcchanaja saMjJI-asaMjJI tiryaMcoM aura sammUrchanaja manuSyoM meM dravyaveda aura bhAvaveda samAna hI hote haiN| arthAt jo dravya yA zarIra se strI, puruSa yA napuMsaka hai, vaha bhAva se bhI strI, puruSa yA napuMsaka hI hotA hai|82 kintu karmabhUmi ke garbhaja saMjJI-asaMjJI tiryaMcoM 83 aura manuSyoM meM vyavasthA kucha bhinna hai| unameM bhI prAyaH donoM veda samAna hote haiM, mAtra kucha jIvoM meM viSama ho jAte haiN| jaise kisI manuSya meM strIveda-nAmaka nokaSAyavedanIya karma ke udaya se bhAvaveda to strI kA udita hotA hai, kintu puruSAMgopAMganAmakarma ke udaya se usake zarIra kI racanA puruSAkAra ho jAtI hai| isake phalasvarUpa zarIra se puruSa hote hue bhI usakI manovRtti aura pravRtti puruSasadRza na hokara strIsadRza hotI hai, usameM puruSa ke hI sAtha ramaNa karane kI icchA utpanna hotI hai| isI prakAra kisI manuSya meM puMveda nAmaka nokaSAyavedanIya karma ke udaya se bhAvaveda to puruSa kA hI prakaTa hotA hai, kintu strI-aMgopAMganAmakarma ke udaya se usake zarIra kI AkRti strIrUpa 82. sammUrcchana janmavAle sabhI jIva kevala napuMsaka hote haiM (ta.sU./2/5, mUlAcAra / gA. 1130 'eiMdiya-viyaliMdiya nnaary---')| ekendriya aura vikalendriya to sammUrcchanaja hI hote haiN| sammUrchima tiryaMca saMjJI paMcendriya aura paryAptaka bhI hote haiM, kintu sammUrchima manuSya labdhyaparyAptaka hI hote haiN| (dhavalA / Sa.khaM/pu.4/1,5,18/ pR.350)| sabhI sammUrchima jIvoM meM bhAvaveda aura dravyaveda donoM hote haiN| 83. SaTkhaNDAgama / pu.1/ 1,1,107 pR.348 / For Personal & Private Use Only Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra04 SaTkhaNDAgama / 633 ho jAtI hai| isake pariNAmasvarUpa zarIra se strI hote hue bhI usake manobhAva aura hAvabhAva strIsadRza na hokara puruSasadRza hote haiM, vaha strI ke hI sAtha ramaNa karane kI icchuka hotI hai| tathA koI manuSya puMveda yA strIveda nAmaka nokaSAya kA udaya hone para bhAva se puruSavedI yA strIvedI hotA hai, kintu napuMsakAMgopAMga-nAmakarma ke udaya se napuMsakazarIravAlA ho jAtA hai| taba bhAva se strIvedI hone para usameM puruSa ke prati kAmabhAva utpanna hotA hai aura bhAva-puruSavedI hone para strI ke prti| isa taraha dravya se puruSa aura bhAva se strI yA napuMsaka, dravya se strI aura bhAva se puruSa yA napuMsaka tathA dravya se napuMsaka aura bhAva se strI yA puruSa isa gaNanAnusAra vedavaiSamya ke chaha bheda hote haiN|84 bhAvaveda kaSAya hote hue bhI kaSAya ke samAna antarmuhUrta meM parivartita nahIM hotA, apitu janma se lekara mRtyu taka sthAyI rahatA hai|85 - vedavaiSamya ke udAharaNa hameM kabhI-kabhI lokajIvana meM dikhAI de jAte haiN| koI puruSa hameM aisA mila jAtA hai jisakA svara, jisake hAva-bhAva striyoM ke samAna hote haiM, use strI jaisA rahanA yA vezadhAraNa karanA acchA lagatA hai, striyoM ke hI bIca meM uThane-baiThane meM use Ananda AtA hai aura puruSoM ko AkRSTa kara unheM apane sAtha aprAkRtika kAmasambandha sthApita karane kI anumati detA hai| ise yaunamanovijJAna meM homosexuality arthAt samalaiMgika maithuna kahA gayA hai| briTena, amerikA jaise dezoM meM to samalaiMgika vivAha bhI hone lage haiM aura aba to unheM kAnUnI mAnyatA bhI mila gayI hai| ataH vedavaiSamya eka daihika aura manovaijJAnika satya hai| prasiddha amerikana manazcikitsaka DaoN. rAbarTa je. sTaoNlara ema0 DI0 ne usa para 'SEX AND GENDER' nAma kA mahattvapUrNa grantha likhA hai, jisameM vedavaiSamya kI yathArthatA para prakAza DAlA hai| dIpA mehatA nAma kI eka philmanirmAtrI ne isI yathArtha ko prakAzita karane ke lie 'phAyara' (FIRE) nAma kI philma kA bhI nirmANa kiyA thaa| tattvArthasUtra meM brahmacaryavrata ke niraticArapAlana ke lie anaGgakrIDA kA niSedha kiyA gayA hai, jisameM samalaiMgika maithuna kA bhI niSedha garbhita hai| vedavaiSamya kA ullekha sarvaprathama AcArya kundakundakRta siddhabhakti kI nimnalikhita gAthA meM milatA hai puMvedaM vedaMtA je purisA khvgseddhimaaruuddhaa| sesodaeNa vi tahA jhANuvajuttA ya te hu sijhNti|| 6 // 84. jIvatattvapradIpikA / gommaTasAra-jIvakANDa / gA.271 / 85. "paryAyatvAt kaSAyavannAntarmuhUrtasthAyino vedA, AjanmanaH AmaraNAttadudayasya sttvaat|" dhavalA/Sa.khaM./ pu.1 / 1, 1, 107 / pR.348| For Personal & Private Use Only Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra.4 anuvAda-"jisa prakAra bhAvapuruSaveda kA udaya rahate hue puruSa kSapakazreNI para ArUr3ha hue haiM, usI prakAra zeSa vedoM (bhAvastrIveda aura bhAvanapuMsakaveda) kA udaya hone para bhI dhyAna meM upayukta hokara siddha ho jAte haiN|" pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi ke nimnalikhita vAkyoM meM vedavaiSamya kA nirUpaNa kiyA hai "liGgena kena siddhiH? avedatvena, tribhyo vA vedebhyaH siddhirbhAvato, na drvytH| dravyataH puNllinggenaiv|" (10/9/pR.374)| anuvAda-"siddhi (mukti) kisa liMga se hotI hai? veda ke abhAva se hotI hai athavA bhAvaveda kI apekSA tInoM vedoM (strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda) se hotI hai, dravyaveda kI apekSA tInoM vedoM se nahIM hotI, kevala pulliMga se hotI hai|" bhaTTa akalaMkadeva tattvArtharAjavArtika meM vedavaiSamya para prakAza DAlate hue likhate haiM "yasyodayAt straiNAn bhAvAn mArdavAsphuTatva-klaivyamadanAveza-netravibhramAsphAlana-sukhapuMskAmanAdIn pratipadyate sa striivedH| tasyodbhUtavRttitvamitarayoH punnapuMsakayoH stkrm-drvyaavsthaanaanygbhaavH| nanu loke pratItaM yonipRthustanAdi striivedlinggm| na, tasya naamkrmodynimitttvaat| ataH puMso'pi striivedodyH| kadAcidyA'Sito'pi puNvedodyo'pyaabhyntr-vishessaat| zarIrAkArastu naamkrmnirvrtitH|" (8/ 9/4/ pR.574)| anuvAda-"jisake udaya se jIva meM komalatA, asphuTatA, klIbatA, kAmAveza, netravibhrama, AsphAlana aura puruSecchA Adi strIbhAvoM kI utpatti hotI hai, use strIveda kahate haiN| jaba strIveda udaya meM rahatA hai, taba puruSaveda aura napuMsakaveda sattA meM rahate haiN| prazna-"strIveda ke udaya se to yoni, pRthustana Adi lokaprasiddha liMga (strIzarIrasUcaka aMgoM) kI utpatti hotI hai? uttara-nahIM, usakI utpatti to nAmakarma (stryaMgopAMganAmakarma) ke udaya se hotI hai| isalie puruSa meM bhI strIveda kA udaya ho sakatA hai| kadAcit Abhyantara kAraNa kI vizeSatA se strI meM bhI puruSaveda kA AvirbhAva saMbhava hai (kyoMki isakA sambandha cAritramohanIya karma ke udaya se hai)| zarIra kA AkAra to nAmakarma ke udaya se niSpanna hotA hai|" kahIM-kahIM vedoM ke viSama ho jAne kI vAstavikatA kA udghATana AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ne gommaTasAra-jIvakANDa kI adhovarNita gAthA meM kiyA hai For Personal & Private Use Only Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra.4 SaTkhaNDAgama/635 purusicchisaMDhavedodayeNa purisitthisaMDhavo bhaave|| NAmodayeNa davve pAeNa samA kahiM vismaa|| 271 // anuvAda-"puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda nAmaka cAritramohanIyakarma kI prakRtiyoM ke udaya se puruSabhAvaveda, strIbhAvaveda aura napuMsakabhAvaveda kA udaya hotA hai| tathA nAmakarma ke udaya se puruSadravyaveda, strIdravyaveda aura napuMsakadravyaveda kI racanA hotI hai| ye donoM veda prAyaH samAna hote haiM, kintu kahIM-kahIM viSama bhI ho jAte isa prakAra sabhI digambarAcAryoM ne vedavaiSamya kI AgamoktatA kA pratipAdana kiyA 10.1. puruSAdizarIraracanA kA hetu puruSAdi-aMgopAMga-nAmakarma Upara pUjyapAda svAmI evaM nemicandra siddhAntacakravartI ke vacana uddhRta kiye gaye haiM, jinameM kahA gayA hai ki bhAvaveda kI utpatti cAritramohanIya karma ke udaya se hotI hai aura yoni-mehanAdi dravyaveda kI racanA kA nimitta aMgopAMga-nAmakarma kA udaya hai| isase sUcita hotA hai ki aMgopAMganAmakarma meM puruSAMgopAMganAmakarma, strIaMgopAMganAmakarma tathA napuMsakAMgopAMganAmakarma antarbhUta haiN| yadyapi zAstroM meM inakA ullekha alaga se nahIM milatA, tathApi 'kAryabhedAt kAraNabhedaH' aura 'jettiyANi kammaphalANi loge uvalabbhaMte kammANi vi tattiyANi' (loka meM jitane karmaphala dikhAI dete haiM, utane hI karma haiM-dhavalA/Sa.khaM/pu.3 /1,2,87 /pR.330)| ina niyamoM ke anusAra unakA astitva siddha hotA hai| ina niyamoM se vIrasena svAmI ne pRthivIkAyika-nAmakarma kA astitva siddha kiyA hai| pRthivIkAyikajIva kI paribhASA batalAte hue ve (dhavalA/Sa.khaM/pu.3/1,2, 87 / pR.330 para) kahate haiM "yahA~ para pRthivI hai kAya arthAt zarIra jinake, unheM pRthivIkAyajIva kahate haiM, aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki pRthivIkAya kA aisA artha karane para vigrahagati meM vidyamAna jIvoM ke akAyitva kA arthAt pRthivIkAyitva ke abhAva kA prasaMga AtA "zaMkA-to phira pRthivIkAyika kA artha kyA karanA cAhie? "samAdhAna-pRthivIkAyikanAmakarma ke udaya se yukta jIvoM ko pRthivIkAyika kahate haiM, isa prakAra pRthivIkAyika zabda kA artha karanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra04 "zaMkA-pRthivIkAyikanAmakarma kisI bhI sUtra meM nahIM kahA gayA hai? "samAdhAna-pRthivIkAyika nAma kA karma ekendriyajAti-nAmaka nAmakarma meM antarbhUta hai| "zaMkA-yadi aisA hai to sUtrasiddha karmoM kI saMkhyA kA niyama nahIM raha sktaa| "samAdhAna-sUtra meM aisA nahIM kahA gayA hai ki karma ATha hI haiM athavA eka sau ar3atAlIsa hI haiM, kyoMki sUtra meM ATha yA eka sau ar3atAlIsa saMkhyA ke atirikta anya saMkhyA kA pratiSedha karane vAlA 'eva' zabda nahIM hai| "zaMkA-to phira karma kitane haiM? "samAdhAna-loka meM ghor3A, hAthI, vRka (bher3iyA), bhramara, zalabha, matkuNa, uddehikA (dImaka), gomI aura indragopa Adi rUpa se jitane karmoM ke phala pAye jAte haiM, karma bhI utane hI hote haiN|" 86 isa yukti se spaSTa ho jAtA hai ki zarIra ke yoni-liMgAdi-cihnita strI-puruSanapuMsakarUpa bheda bhI karmoM ke phala haiM, ataH ina paraspara bhinna karmaphaloM ke nimittabhUta nAmakarmoM kA bhI paraspara bhinna honA Avazyaka hai| yoni-liMgAdirUpa karmaphala aMgopAMgoM ke bheda haiM, ataH inake nimittabhUta nAmakarma bhI aMgopAMganAmakarma ke hI bheda haiN| yataH ve strI-puruSa-napuMsaka-zarIra ke aMgopAMgoM kI racanA ke nimitta hote haiM, ataH ve stryaMgopAMganAmakarma, puruSAMgopAMganAmakarma evaM napuMsakAMgopAMganAmakarma zabdoM se hI abhidheya haiN| zvetAmbara AgamoM meM bhI inheM svIkAra kiyA gayA hai| unameM strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda, ye nokaSAyarUpa tIna bhAvaveda to mAne hI gaye haiM, inake atirikta strI-nAmagotrakarma, puruSa-nAmagotrakarma tathA napuMsaka-nAmagotrakarma bhI mAne gaye haiM, jo aMgopAMganAmakarma ke hI bheda haiN| jJAtRdharmakathAGga meM mallIkathA ke prasaMga meM kahA gayA hai ki unake upAntya pUrvabhava ke jIva mahAbala ne mAyAcAra ke kAraNa 'itthiNAmagoyakamma' (strInAmagotrakarma) kA bandha kiyA thA-"tae NaM se mahabbale aNagAre imeNa kAraNeNaM itthiNAmagoyaM kammaM nivvttiNsu|" 87 86. "puNo kettiyANi kammANi hoti? haya-gaya-viya-phullaMdhuva-salahamakkuNuddehi-gohiMda govAdINi jettiyANi kammaphalANi loge uvalabbhaMte kammANi vi tattiyANi cev|" dhavalA/ Sa.khaM/ pu.3/ 1, 2, 87 / pR. 330 / 87. jJAtAdharmakathAMga / adhyayana 8/ mallI / pR.217 / For Personal & Private Use Only Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra04 SaTkhaNDAgama / 637 AvazyakacUrNi meM bhI kahA gayA hai ki bAhu aura subAhu donoM ne strI - nAmagotrakarma nibaddha kiyA thA - " evaM teNa titthagarattaM nibaddhaM, bAhuNA veyAvacceNa bhogA nivvattiyAM, subAhuNA bAhubalaM, tehiM dohivi itthInAmagottaM kammaM nibaddhaM / 8e isa prakAra digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM meM tIna bhAvaveda aura tIna dravyaveda svIkAra kiye gaye haiM aura inakI utpatti ke hetubhUta karma bhI alaga-alaga mAne gaye haiN| bhAvaveda kI utpatti kA hetu cAritramohanIya karma mAnA gayA hai tathA dravyaveda kI utpatti kA nimitta aMgopAMganAmakarma / phalasvarUpa jisa jIva meM puruSAMgopAMganAmakarma ke udaya se dravya-puruSaveda kI utpatti aura cAritramohanIya ( nokaSAyavedanIya) ke udaya se bhAvastrIveda yA bhAvanapuMsakaveda kA udaya hotA hai, usameM vedavaiSamya ghaTita ho jAtA hai / isI prakAra anya viparIta vedoM kA udaya bhI vedavaiSamya kA kAraNa hai / 10.2. zvetAmbaragranthoM meM bhI vedavaiSamya mAnya vizeSAvazyakabhASya meM zrI jinabhadragaNi- kSamAzramaNa ne ATha prakAra ke puruSoM kA varNana kiyA hai 1. dravyapuruSa 2. abhilApapuruSa 3. cihnapuruSa 4. vedapuruSa 5. dharmapuruSa 6. arthapuruSa 7. bhogapuruSa 8. bhAvapuruSa --- -- - AgamadravyapuruSa, noAgama- dravyapuruSa / pulliMgazabda, jaise puruSa, ghaTaH paTaH Adi / dAr3hI-mU~cha Adi puruSa cihnoM se yukta napuMsaka manuSyaM / puruSaveda ke udaya se yukta strI yA napuMsaka / dharmArjana- vyApAra meM rata sAdhu / arthArjana - vyApAra meM saMlagna puruSa / samasta bhogopabhoga-sukha kA anubhava karanevAlA puruSa / tIrthaMkara Adi zuddha jIva / 89 88. AvazyakacUrNi / AvazyakasUtra / gAthA 2 / 110/pR.135 / 89. ka -- davvA'bhilAva - ciMdhe vee dhammatthabhogabhAve ya / bhAvapuriso u jIvo bhAve pagayaM tu bhAveNaM // 2090 // vizeSAvazyakabhASya / " kha - " abhilapyate'nenetyabhilApaH zabdaH, tato'bhilApapuruSaH puMlliGgAbhidhAnamAtrapuruSa iti, ghaTaH paTa ityaadirvaa| cihnapuruSastvapuruSo'pi puruSacihnopalakSito yathA 'napuMsakaM zmazrucihnam' ityAdi / stryAdirapi puruSavedakarmavipAkAnubhavAd vedapuruSaH / dharmArjanavyApArarataH sAdhurdharma-puruSaH pAramArthikaH / arthArjanaparastvarthapuruSaH / samastabhogopabhogasukhabhAg bhogapuruSaH / For Personal & Private Use Only Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 ___ ina ATha prakAra ke puruSoM meM vedapuruSa use kahA gayA hai jo dravya (zarIra) se strI yA napuMsaka hote hue bhI bhAvapuruSaveda ke udaya se puruSatva (strI se ramaNa kI icchA) kA anubhava karatA hai-"styAdirapi puruSavedakarmavipAkAnubhavAd vedpurussH| 90 bhASyakAra ne bhI kahA hai-"veyapuriso tiliMgo vi purisveyaannubhuuikaalmmi|" (vize.bhA./ gA.2093) arthAt strI, puruSa aura napuMsaka, ye tIna liMgavAle manuSya bhI jaba puruSaveda kA anubhava karate haiM, taba vedapuruSa kahalAte haiN| isakI vRtti meM hemacandrasUri punaH spaSTa karate haiM ki strI, puruSa aura napuMsaka ina tIna liMgoM meM se kisI bhI liMgavAlA prANI jisa samaya tRNajvAlA ke samAna puruSaveda kA vedana karatA hai, usa samaya puruSa to vedapuruSa kahalAtA hI hai, strI aura nuvaMsaka bhI veda-puruSa kahalAte haiM-"strI-puM-napuMsakaliGgatrayavRttirapi prANI yadA tRNajvAlopamavipAkaM puruSavedamanubhavati tadA puruSavedAnubhAvamAzritya puruSo vedapuruSaH stryaadirpyucyte|" (hem.vRtti./vishe.bhaa./gaa.2093)| __ isa prakAra AvazyakasUtra ke bhASyakAra zrI jinabhadragaNi-kSamAzramaNa aura vRttikAra hemacandrasUri donoM ne vedavaiSamya kI satyatA ko svIkAra kiyA hai| antara sirpha yaha hai ki ye AcArya eka hI prakAra ke vedavaiSamya ko janma se mRtyu taka sthAyI na mAnakara parivartanazIla mAnate haiM arthAt eka hI bhava meM koI strI kisI samaya strIveda kA anubhava karatI hai, to kisI samaya puruSaveda kA anubhava karane lagatI hai, punaH puruSaveda kA anubhava samApta ho jAtA hai aura strIveda kA vedana zurU ho jAtA hai| isake atirikta yahA~ kevala strI aura napuMsaka meM puruSaveda ke anubhava kA varNana hai, puruSa meM strI yA napuMsakaveda kI athavA napuMsaka meM strIveda kI anubhUti kI carcA nahIM hai| isakI carcA nizIthasUtra kI nimna likhita bhASyagAthA meM hai purisesu bhIru mahilAsu saMkaro pamayakammakaraNo y| tivihammi vi veyammI tigabhaMgo hoi nnaayvvo|| 3570 // nishiithsuutr-bhaassy| - bhAvapuruSastu jIva:--- pAramArthikaH puruSo dravyAbhilApa-puruSAdisarvopAdhirahito nirvizeSaNaH zuddho jIva evocyte| tatreha prakRtaM prastutaM bhAvena bhAvapuruSeNa zuddhena jIvena tiirthkrennetyrthH|--- dravyapuruSastu dvedhA-AgamataH, noAgamatazca --- / " hemacandrasUrikRta vRtti / vizeSAvazyakabhASya / gAthA 2090-2091 / dekhie , pAdaTippaNI 89-kh| 90. For Personal & Private Use Only Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 ghaTkhaNDAgama /639 - isa gAthA meM pahale paNDaka arthAt dravyanapuMsaka ke lakSaNa batalAye gaye haiM ki vaha puruSoM ke bIca meM sazaMkita rahatA hai, kintu mahilAoM ke bIca meM niHzaMka hokara baiThatA hai tathA use pramadAoM ke kArya jaise jhAr3anA-pauMchanA, cakkI calAnA, bhojana banAnA, pAnI bharanA Adi acche lagate haiN| isake bAda kahA gayA hai ki tInoM dravyavedadhArI manuSyoM meM yaha napuMsakaveda hotA hai| tInoM vedoM meM pratyeka veda ke tIna bhaMga karanA caahie| jaise __ "puruSaH puruSavedaM vedayati, puruSaH strIvedaM vedayati, puruSo napuMsakavedaM vedyti| evaM strI-napuMsakayorapi vedatrayodayo mntvyH|" 92 anuvAda-"puruSa puruSaveda kA vedana karatA hai, puruSa strIveda kA vedana karatA hai aura puruSa napuMsakaveda kA vedana karatA hai| isI prakAra strI aura napuMsaka meM bhI tInoM vedoM kA udaya mAnanA caahie|" ___ Age (zIrSaka 10.8) nizIthasUtra kI do bhASyagAthAe~ (3506-3507) uddhRta kI jAyeMgI, jinameM una aThAraha prakAra ke puruSoM kA varNana hai, jo dIkSA ke ayogya hote haiN| unameM eka puruSanapuMsaka nAma kA puruSa hai, jo zarIra se puruSa, kintu bhAva se napuMsaka hotA hai-"strIpuMsobhayAbhilASI puruSAkRtiH puruSa npuNskH|" 93 ye zvetAmbarasAhitya meM upalabdha vedavaiSamya ke udAharaNa haiN| zyAmAcAryakRta paNNavaNAsutta meM eka jagaha maNussI ko utkRSTa Ayu kA bandhaka kahA gayA hai, jo sAtaveM naraka ke nArakiyoM aura sarvArthasiddhi ke devoM kI hotI hai| dUsarI jagaha sAtaveM naraka meM strI kI utpatti kA niSedha kiyA gayA hai|5 isase spaSTa hotA hai ki sAtaveM naraka kI utkRSTa Ayu kA bandha karanevAlI maNussI se abhiprAya bhAvamAnuSI se hai| isa prakAra yahA~ bhI vedavaiSamya svIkAra kiyA gayA hai| 91. "so puNa NapuMsavedo tivihe vede bhvti|--- puriso purisavedaM vedeti, puriso itthIvedaM vedeti, puriso NavusaMgavedaM vedeti| evaM itthI-NavaMsagA vi bhnniyvvaa|" jinadAsamahattarakRta cUrNi / nizIthasUtrabhASya / gaa.3570| 92. kSemakIrti-vRtti / bRhatkalpasUtra / Vol.V/ caturtha uddeza / bhASyagAthA 5147 / 93. siddhasenasUri-zekharakRtavRtti / pravacanasAroddhAra (uttarabhAga)/gA. 791 / 94. "ukkosakAlaThitIyaM NaM bhaMte! AuaM kammaM kiM Neraiyo baMdhai, jAva devI baMdhai? goyamA No Neraiyo baMdhai, tirikkhajoNio baMdhati, No tirikkhajoNiNI bNdhti| maNusso vi baMdhati, maNussI vi baMdhati, No devo baMdhati, No devI bNdhi|" paNNavaNAsatta / uddeza 20/satra 1749 / pR. 384 / 95. "adhesattamApuDhavineraiyA NaM bhaMte, katohito, uvavajaMti? goyamA! evaM cev| navaraM itthIhito (vi) paDisedho kaatvvo|" paNNavaNAsutta / sUtra 646 / pR. 174 / For Personal & Private Use Only Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0.11/pra04 10.3. zvetAmbaragranthoM meM eka hI bhava meM ubhayaveda parivartana bhI mAnya digambara aura zvetAmbara paramparAoM meM vedavaiSamya ko lekara kucha bhinnatAe~ bhI haiN| digambaraparamparA mAnatI hai ki jo dravyaveda aura bhAvaveda janma se prApta hote haiM, ve mRtyu taka sthAyI rahate haiM, cAhe ve sama hoM yA vissm| vartamAna bhava meM unameM parivartana nahIM ho sktaa| kintu zvetAmbaraparamparA meM mAnA gayA hai ki vartamAnabhava meM na kevala bhAvaveda bAra-bAra badala sakatA hai, apitu dravyaveda bhI kaI bAra badala sakatA hai| aura dravyaveda ke badalane para bhAvaveda bhI badala jAtA hai| tattvArthAdhigamasUtra ke svopajJabhASya ke TIkAkAra zrI siddhasena gaNI ne yahI pratipAdita kiyA hai| ve kahate haiM "liMga ke tIna bheda haiM-strItva, puruSatva aura npuNsktv| vaha aprakaTa rahane ke kAraNa liMga kahalAtA hai| kyoMki puruSaliMga kI nirvRtti (saMracanA) ke atyanta prakaTa hone para bhI kabhI strIliMga kA udaya ho jAtA hai, kintu vaha spaSTa rUpa se bAhara prakaTa nahIM hotaa| athavA kabhI napuMsakaliMga kA udaya ho jAtA hai| isI prakAra strI ke svaliMga kI nirvRtti spaSTa hotI hai, to bhI kabhI puMlliGga aura napuMsakaliMga kA udaya ho jAtA hai| isI taraha napuMsaka kI svaliMgaracanA ke paripUrNa hote hue bhI kabhI puMlliga yA strIliMga kI utpatti ho jAtI hai, kintu usakI nivRtti lakSita nahIM hotI, jisa prakAra kapila nAmaka kSullaka (navadIkSita yuvA sAdhu) kI lakSita nahIM huI thii| yaha trividha liMga hI veda kahalAtA hai| jisa karma ke udaya se puMstva, strItva, aura napuMsakatva utpanna hote haiM, use liMga kahate haiN|" 96 zrI siddhasena gaNI ne kapila nAmaka kSullaka kA dRSTAnta dekara isa liMgaparivartana ko spaSTa kiyA hai| kapila kI kathA 'nizIthasUtra' kI cUrNi meM tathA bRhatkalpasUtra ke bhASya evaM vRtti meM dI gayI hai| vaha isa prakAra hai 96. "liGga tribhedaM-strItvAdi, tacca lInatvAlliGgamucyate, yasmAt puruSaliGganirvRttAvatiprakaTAyAmapi kadAcit strIliGgamudeti na ca spaSTaM bahirupalabhyate, napuMsakaliGgaM vA, tathA striyAH svaliGganirvRttAvatispaSTAyAmeva jAtucit punnapuMsakaliGgodayaH, napuMsakasyApyevaM svaliGganirvRttAvuttarakAlabhAvinI kadAcit puMstrIliGge bhavato na ca nirvRttito lakSyate, kapivalavaditi sarvatra yojym| etadeva trividhaM liGgaM veda ucyate, yasya karmaNa udayAt pauMsnaM, straiNaM, napuMsakatvaM ca bhavati talliGgam , atrApyabhedena nirdezaH pumAn , strI, npuNskmiti|" tattvArthabhASyavRtti 2/6/ bhAga 1/ pR.146| 97. uvahaya avakaraNammiM, sejjaayr-bhuunniyaanimittennN| to kavilagassa veo, tatio jAo durhiyaaso|| bRhatkalpasUtra / bhASyagAthA 5154/caturtha uddeza/ pRSTha 1371 / For Personal & Private Use Only Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra.4 SaTkhaNDAgama / 641 eka kapila nAmaka khuDDaga (kSullaka = navadIkSita yuvA sAdhu) kisI gRhastha (zayyAtara) ke yahA~ ThaharA huA thaa| vaha usakI kanyA para Asakta ho gyaa| eka dina usane ekAnta pAkara usake sAtha balAtkAra kiyaa| kanyA kA pitA jaba ghara AyA to usane yaha bAta pitA se kaha dii| pitA atyanta kruddha huaa| usane kulhAr3I se sAdhu kA liMgaviccheda kara diyA, jisase usake napuMsakaveda kA udaya ho gyaa| pazcAt vaha eka vRddhA vezyA ke yahA~ pahu~ca gyaa| vahA~ usake strIveda kA udaya ho gayA, jisase usake chinnaliMgapradeza meM yoni kA AkAra bana gyaa| vezyA ne use strIveza meM apane yahA~ rakha liyA aura vezyAvRtti karAne lgii| isa prakAra usa kapila kSullaka ke eka janma meM tInoM vedoM kA udaya huaa|8 arthAt zvetAmbaraparamparA yaha mAnatI hai ki bhAvevada ke sAtha kvacit dravyaveda kA bhI parivartana ho sakatA hai| parantu nizIthasUtra kI 'aTThArasaparisesuM' Adi bhASyagAthA (3505) meM, jisa puruSAkRti-puruSanapuMsaka kA astitva svIkAra kiyA gayA hai, vaha dravya se puruSa hote hue bhI napuMsaka hotA hai arthAt usameM vedavaiSamya hotA hai|9 tathA vizeSAvazyakabhASya meM eka 'vedapuruSa' kA ullekha kiyA gayA hai jo dravya se strI yA napuMsaka hotA hai, kintu bhAva se puruss| aura vedavaiSamya ke nau bhaMga bhI batalAye gaye haiN|01 isase siddha hai ki zvetAmbara-paramparA meM bhAvaveda ke paritarvana ke sAtha dravyaveda kA parivartana bhI mAnA gayA hai aura aparivartana bhI arthAt vedavaiSamya bhI svIkAra kiyA gayA hai| 10.4. digambaragranthoM meM vedavaiSamyAzrita bhAvastrI-dravyapuruSavAcaka 'maNusiNI' yA 'mAnuSI' saMjJA 'maNusiNI' yA 'mAnuSI' zabda digambarajaina-karmasiddhAnta ke granthoM meM prayukta asAdhAraNa saMjJA hai| yaha lokaprasiddha manuSyajAtIya strI (yoni-stana Adi aMgoM se yukta strI) tathA karmasiddhAnta-prasiddha strI (straiNa bhAvoM se yukta puruSa), donoM kI vAcaka hai| digambarajaina 98. "--- se vasaNaM pajaNaNaM (prajananaM zizna) chiNNaM, tato so unnikkhaMto egAe juNNagaNiyAe sNghio| tassa tattha tatio NavaMsagaveo uviNNo, tao itthiivedo| tammi ya vasaNapadese ahoTTho bhago jaato| tIe gaNiyAe itthIveseNa so hravio, saMvavaharitumADhatto iti asya ekasmin janmani trayo vedAH prtipaadynte|" cUrNi / nizIthasUtra-bhASya / gAthA 359 / pR.124 / 99. "tathA strIpuMsobhayAbhilASI puruSAkRtiH purussnpuNskH|" pravacanasAroddhAra (uttarabhAga) vRtti / gAthA 791 / pRSTha 229 / 100. "stryAdirapi puruSavedakarmavipAkAnubhavAd vedpurussH|" hema.vRtti/vizeSAvazyakabhASya / gA.2090 / 101. kSemakIrttivRtti / bRhatkalpasUtra-laghubhASya / bhASyagAthA 5147 / For Personal & Private Use Only Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra04 karma siddhAnta kI bhASA meM prathama ko dravyastrI aura dvitIya ko bhAvastrI saMjJA dI gayI hai| loka meM manuSya ke liye strItva yA puruSatvavAcaka zabda kA prayoga usake liMga (yoni yA zizna) ke AdhAra para kiyA jAtA hai| jainasiddhAnta meM liMga do prakAra ke mAne gaye haiM: bhAvaliMga aura dravyaliMga / inheM kramazaH bhAvaveda aura dravyaveda bhI kahate haiM / strI, puruSa aura napuMsaka ke zArIrika cihna dravyaveda yA dravyaliMga kahalAte haiM tathA unake mana meM rahanevAlA puruSaviSayaka kAmabhAva, strIviSayaka kAmabhAva yA ubhayaviSayaka kAmabhAva kramazaH bhAvaveda yA bhAvaliMga zabda se abhihita hotA hai| veda aura liMga donoM zabdoM kA samAna artha meM prayoga kiyA gayA hai| aisA nahIM hai ki mAnasika kAmabhAva ko veda aura zArIrika cihnoM ko liMga kahA gayA ho / 102 isa prakAra cU~ki digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM meM liMga do prakAra ke mAne gaye haiM, isalie digambara-jaina-karmasiddhAnta meM dravyastrIliMga ke AdhAra para strI ke lie lokaprasiddha maNusiNI zabda to prayukta huA hI hai, bhAvastrIliMga ke AdhAra para bhI aise puruSa ke lie jo zarIra se to puruSa hai, kintu bhAva se strIliMgI hai, maNusiNI zabda kA prayoga kiyA gayA hai / 103 isakA ekamAtra kAraNa hai karmasiddhAnta meM jIvavipAkI karma ke udayAnusAra bhI jIva ko manuSyAdi saMjJAoM se abhihita kiye jAne kA niyama honA / jaise vigrahagati meM manuSyazarIra prApta na hone para bhI kevala manuSyagatinAmakarma ke udaya se jIva ko 'manuSya' kahA gayA hai / isI prakAra vigrahagati meM puruSazarIra kI racanA na hone para bhI kevala bhAvapuMveda ke udaya se manuSyagati jIva ko 'manuSya' (manuSyajAtIya puruSa ) kahA gayA hai aura strIzarIra kI utpatti na hone para bhI kevala bhAvastrIveda ke udaya se 'mAnuSI' yA 'maNusiNI' saMjJA dI gayI hai / yathA 102. ka - " etadeva trividhaM liGgaM veda ucyate, yasya karmaNa udayAt pauMsnaM, straiNaM, napuMsakatvaM ca bhavati tllinggm|" siddhasenagaNI : tattvArthabhASyavRtti 2 / 6 / pR.146 / kha-"sa ca napuMsakavedastrividhe'pi vede bhavati bRhatkalpasUtra- laghubhASya-kSemakIrtivRtti / bhAga 5 / uddeza 4 / gAthA 5147 / pR. 1369 / " ga - " liGgaM dvividhaM dravyaliGgaM bhAvaliGgaM ca / tatra yad dravyaliGgaM nAmakarmodayApAditaM tadiha nAdhikRtamAtmapariNAmaprakaraNAt / bhAvaliGgamAtmapariNAmaH strIpunnapuMsakAnyonyAbhilASalakSaNaH / sa punazcAritramohavikalpasya nokaSAyasya strIvedapuMvedanapuMsakavedasyodayAd bhvtiityaudyikH|" tattvArtharAjavArtika 2 / 6 / 3 / pR.109 / 103. "strIvedodayena puruSAbhilASarUpamaithunasaMjJAkrAnto jIvo bhAvastrI bhavati / " jIvatattvapradIpikA vRtti / gommaTasAra - jIvakANDa / gA. 271 / --- For Personal & Private Use Only Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 643 "maNusagadIe maNusa-maNusapajjatta-maNusiNI-micchAdiTThIhi kevaDiyaM khettaM phosidaM? logassa asNkhejdibhaago|" (Sa.khaM./pu.4 / 1, 4, 34) / "savvalogo vaa|" (Sa.khaM./pu. 4 / 1,4, 35) / anuvAda-"manuSyagati meM mithyAdRSTi manuSyoM, manuSyaparyAptoM aura manuSyaniyoM ne kitane kSetra kA sparza kiyA hai? loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kA athavA sarvaloka kA sparza kiyA hai|" sarvaloka kA sparza kisa prakAra kiyA hai, yaha spaSTa karate hue vIrasena svAmI likhate haiM "mAraNaMtiya-uvavAdagadehi savvalogo phosido, savvaloge gamaNAgamaNe virohaabhaavaado|" (dhavalA/Sa.khaM/ pu.4/1,4,35 pR./217)| / anuvAda-"mAraNAntika samuddhAta aura upapAda avasthAoM meM mithyAdRSTi manuSyoM, manuSyaparyAptoM evaM manuSyaniyoM ne sarva loka kA sparza kiyA hai, kyoMki ina donoM padoM kI apekSA sarvaloka ke bhItara jAne-Ane meM koI virodha nahIM hai| __pUrvabhava ko chor3akara uttarabhava ke prathama samaya arthAt vigrahagati ke prathama samaya meM pravartana ko upapAda kahate haiM-"parityaktapUrvabhavasya uttarabhavaprathamasamaye prvrtnmuppaadH|" (jI.ta.pra./ go. jI. / gaa.543)| . sarvaloka meM vyApta sUkSma ekendriya mithyAdRSTi jIva mRtyu hone para uttarabhava ke prathamasamaya meM manuSyagati ke udaya se sarvaloka meM vyApta rahate hue bhI 'manuSya' kahalAne lagate haiM tathA bhAvapuMveda ke udaya se 'manuSya' (manuSyajAtIya puruSa), bhAvanapuMsakaveda ke udaya se bhI 'manuSya' (manuSyajAtIya napuMsaka) aura bhAvastrIveda ke udaya se 'mAnuSI' yA 'maNusiNI' saMjJA prApta kara lete haiN| isa taraha upapAda kI apekSA manuSya, manuSyaparyApta (paryAptanAmakarmodayayukta puruSavedI manuSya) tathA manuSyinI kA sarvaloka-sparza ghaTita hotA hai| isase siddha hai ki karmasiddhAnta meM mAtra manuSyagatinAmakarma ke udaya se vigrahagati ke prathama samaya meM hI jIva ko manuSya saMjJA evaM puMveda, strIveda Adi ke udaya se vigrahagati meM hI manuSya, manuSyanI Adi saMjJAe~ upalabdha ho jAtI haiN| ataH isa prakAra kI kisI bhAvamanuSyinI ko yadi puruSAMgopAMganAmakarma ke udaya se puruSazarIra prApta ho jAtA hai, taba bhI karmasiddhAnta use 'manuSyinI' yA 'bhAvastrI' ke hI nAma se abhihita karatA hai| isa prakAra digambarajaina-karmasAhitya meM 'mAnuSI' yA 'maNusiNI' saMjJA vedavaiSamya para bhI Azrita hai| For Personal & Private Use Only Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra.4 bhAvastrIvedI-puruSa meM bhAvapuruSavedI-puruSa kI apekSA dravyastrI se samAnatA rakhanevAlI kucha ayogyatAe~ bhI hotI haiN| udAharaNa ke lie, jaise samyagdRSTi jIva marakara dravyastriyoM meM utpanna nahIM hotA, vaise hI bhAvastrIvedI-puruSoM meM bhI utpanna nahIM hotaa|04 dravyastrI meM to saMyama hI saMbhava nahIM hai, kintu bhAvastrIvedI puruSa ko saMyama rahane para bhI AhArakaRddhi prApta nahIM hotI, jisase usake AhAraka-kAyayoga aura AhArakamizrakAyayoga kA abhAva hotA hai|05 use manaHparyayajJAna aura parihArazuddhi-saMyama kI bhI prApti nahIM hotii|106 anivRttikaraNa nAmaka nauveM guNasthAna ke caturthabhAga meM strIveda kI nivRtti ho jAne para bhI manaHparyayajJAna utpanna nahIM hotA, kyoMki jaise agnidagdha bIja meM aMkura utpanna nahIM ho sakatA, vaise hI strIveda aura napuMsakaveda ke udaya se dUSita jIva meM vedodaya ke naSTa ho jAne para bhI manaHparyayajJAna kI utpatti saMbhava nahIM hai|07 bhAvastrIvedI samyagdRSTi puruSa ko tIrthaMkaraprakRti kA bandha to hotA hai, kintu vaha tIrthaMkaraprakRtisahita upazamazreNI para hI ArUr3ha ho sakatA hai, kSapakazreNI para nhiiN| isalie usakA tIrthaMkara honA asaMbhava hai|08 ye dravyastrI ke tulya ayogyatAe~ bhI bhAvastrI ke lie 'maNusiNI' zabda ke prayoga kA hetu haiN| ina kAraNoM se digambarajaina-karmasiddhAnta meM dravyastrI aura bhAvastrI. donoM ke lie maNusiNI (manuSyinI yA mAnuSI) zabda kA prayoga kiyA gayA hai| ataH yaha zabda donoM prakAra kI striyoM kA vAcaka hai arthAt donoM hI isake mukhyArtha haiM, kyoMki donoM arthoM meM prayoga kA AdhAra strIliMgavizeSa hai| ataH yaha anekArthaka zabda hai| isalie 104. SaTkhaNDAgama / pustaka 1/1, 1, 92-93 / 105. "maNusiNINaM---ettha AhAra-AhAramissakAyayogA nntthi| kiM kAraNaM? jesiM bhAvo itthivedo davvaM puNa purisavedo, te vi jIvA saMjamaM pddivjNti| davvitthivedA puNa saMjamaM Na paDivajaMti, scelttaado| bhAvitthivedANaM davveNa puMvedANaM pi saMjadANaM NAhArariddhI samuppajjadi, davvabhAvehi purisavedANaM ceva samuppajadi, teNitthivede Niruddha AhAradugaM Natthi, teNa egAraha jogA bhnnidaa|" dhavalA / Sa.khaM./pu.2/1,1 / pR.515 / 106. "itthi-NaqsagavedANamudae AhAradugaM maNapajjavaNANaM parihArasuddhisaMjamo ya nntthi|" dhavalA/ __Sa.khaM./ pu.2 / 1, 1/ pR.524| 107. "aggidaddhabIe aMkuro vva itthiNaqsayavedodayadUsiyajIve vedodae phiTTe vi Na maNapajjavaNA nnmuppjjdi|" dhavalA / Sa.khaM/ pu.2 / 1,1 / pR.528 / 108. ka- "titthayarabaMdhassa maNusA ceva sAmI, aNNasthitthivedodaillANaM titthayarassa bNdhaabhaavaado| apuvvakaraNauvasAmaesu titthayarassa baMdho, Na kkhvesuu| itthivedodaeNa titthayarakamma baMdhamANANaM khvgseddismaarohnnaabhaavaado|" dhavalA / Sa.khaM/ pR.8 / 3,177 / pR.261 / kha-"khavagaseDIe titthayarassa Natthi baMdho, itthivedeNa saha khavagaseDisamArohaNe sNbhvaabhaavaado|" dhavalA / Sa.khaM./ pu.8 / 3, 75 / pR.134| For Personal & Private Use Only Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 645 jaise anekArthaka 'saindhava' zabda ghor3A aura namaka donoM kA vAcaka hone se prakaraNa ke anusAra ghor3A yA namaka artha ko mukhyArtharUpa se saMketita karatA hai, vaise hI 'maNusiNI' zabda prakaraNa yA sAmarthya ke bala se 109 dravyastrI yA bhAvastrI artha ko vAcyArtharUpa se abhihita karatA hai| paMcama guNasthAna taka ke prakaraNa meM apanI sAmarthya (paMcama guNasthAna taka pahu~cane kI yogyatA) ke anusAra usase dravyastrI artha kA bodha hotA hai tathA caudaha guNasthAnoM ke prakaraNa meM sAmarthyAnusAra bhAvastrI artha kaa| ___pAlyakIrti zAkaTAyana ne bhI 'strI' yA 'mAnuSI' zabda ke mukhyArtha (dravyastrI) aura gauNArtha (bhAvastrI) do artha svIkAra kiye haiN| kintu lakSaNA ke dvArA gauNArtha ko lakSita karane ke lie kisI prayojana kI AvazyakatA hotI hai, jaise 'gaurvAhIkaH' (halavAhA baila hai) prayoga meM 'go' zabda se vAhIkagata jADyamAndya Adi dharmoM ko lakSita karane kA prayojana vAhIka meM unakA atireka dikhalAnA hotA hai| kintu 'mAnuSI' zabda se bhAvastrI artha lakSita karane kA koI prayojana nahIM hotaa| ataH mAnuSI zabda se bhAvastrI artha gauNArtharUpa se lakSita nahIM kiyA jA sakatA, apitu anekArtha hone se 'saindhava,' 'kanaka', 'liMga', 'madhu' Adi anekArthaka zabdoM kI taraha prakaraNa, sAmarthya Adi ke bala se mukhyArtharUpa se hI saMketita kiyA jA sakatA hai|10 digambarAcAryoM ne 'mAnuSI' zabda se prakaraNAnusAra donoM artha mukhyArtharUpa se hI pratipAdita kiye haiN| yathA sarvArthasiddhikAra pUjyapAda svAmI likhate haiM "manuSyagatau manuSyANAM paryAptAparyAptakAnAM kSAyikaM kSAyopazamikaM caasti| aupazamikaM paryAptakAnAmeva naapryaaptkaanaam| mAnuSINAM tritayamapyasti paryAptikAnAmeva naapryaaptikaanaam| kSAyikaM punrbhaavvedenaiv|" (sa. si./1/7/26/pR.17)| 109. ka- anekArthasya zabdasya vAcakatve niyntrite| sNyogaadyairvaacyrth-dhiikRvyaapRtirnyjnm|| 2/19 // kaavyprkaash| kha-saMyogo viprayogazca sAhacaryaM virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya snnidhiH|| sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svraadyH| zabdasyAnavacchede vishesssmRtihetvH|| bhartRhari-vAkyapadIya (kAvyaprakAza)2 / 19 / ina padyoM meM una upAyoM kA varNana kiyA gayA hai, jinase anekArthaka zabda ko kisI eka mukhyArtha meM niyaMtrita kiyA jAtA hai| 110. udAharaNa ke lie dekhie , mammaTakRta kAvyaprakAza 2/19 / For Personal & Private Use Only Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra04 anuvAda--"manuSyagati meM paryApta aura aparyApta manuSyoM (puruSoM) ko kSAyika aura kSAyopazamika samyagdarzana hote haiM / aupazamika samyagdarzana kevala paryApta manuSyoM ko hotA hai, aparyAptakoM ko nhiiN| mAnuSiyoM ko tInoM samyagdarzana hote haiM, kintu paryAptakoM ko hI, aparyAptakoM ko nahIM / kSAyika samyagdarzana bhAvaveda se hI hotA hai, (dravyaveda se nahIM) / " yahA~ pUjyapAda svAmI ne mAnuSiyoM ko tInoM prakAra ke samyagdarzanoM kA honA batalAyA hai aura spaSTa kiyA hai ki kSAyika samyagdarzana bhAvaveda se hI hotA hai, dravyaveda se nhiiN| isase spaSTa hai ki unhoMne 'mAnuSI' zabda dravyastrI aura bhAvastrI (bhAvastrIveda ke udaya se yukta puruSa) donoM arthoM meM vAcyArtharUpa se prayukta kiyA hai| cU~ki dravyastriyoM ko kSAyika samyagdarzana nahIM hotA, isalie kSAyopazamika aura aupazamika samyagdarzanoM ke prakaraNa meM 'mAnuSI' zabda dravyastrI kA vAcaka hai aura tInoM samyagdarzanoM ke sandarbha meM bhAvastrI kA / pUjyapAda svAmI ke anya vyAkhyAnoM meM bhI 'strI' zabda kA prayoga ina donoM arthoM meM milatA hai| unhoMne sarvArthasiddhi meM bhAvastrIveda evaM bhAvanapuMsakaveda se mukti kA pratipAdana kiyA hai, kintu dravyastrIveda aura dravyanapuMsakaveda se mukti kA niSedha kiyA hai| yathA-- 1. " vedAnuvAdena triSu vedeSu mithyAdRSTyAdyanivRttibAdarAntAni santi / apagatavedeSu anivRttibAdarAdyayogakevalyantAni / " (sa.si./ 1 / 8 / 35 / pR. 22-23) / 2. " vedAnuvAdena strIvedA: - - sAmAnyoktasaMkhyAH / " (s.si./1/8/50/pR.26)| 3. " viparItamithyAdarzanam sagrantho nirgranthaH kevalI kavalAhArI, sidhyatItyevamAdiH viparyayaH / " (sa.si./ 8 / 1/731 / pR.291-292)| ------ ------ 4. " liGgena kena siddhiH ? avedatvena tribhyo vA vedebhyaH siddhirbhAvato na dravyataH / dravyataH puNllinggenaiv|" (sa.si./ 10 / 9 / 937 / pR.374) / strI uparyukta prathama do vaktavyoM meM pUjyapAda svAmI ne strIvedI ko mithyAdRSTi se lekara anivRttibAdara - paryanta guNasthAnoM kA svAmI batalAyA hai, kintu antima do vaktavyoM meM strImukti mAnane ko viparIta mithyAtva kahA hai tathA dravya kI apekSA puMlliMga se hI mokSa honA batalAyA hai| isase siddha hai ki prathama do vaktavyoM meM jina strIvediyoM ko anivRttibAdara - guNasthAna taka kA svAmI batalAyA hai, ve bhAvastrIvedI haiM, dravyastrIvedI nahIM / tattvArtharAjavArtikakAra bhaTTa akalaMkadeva kA varNana bhI draSTavya hai For Personal & Private Use Only Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama/647 "manuSyagatau manuSyeSu paryAptakeSu caturdazApi guNasthAnAni bhvnti| aparyAptakeSu trINi guNasthAnAni mithyaadRssttisaasaadnsmygdRssttysNytsmygdRssttyaakhyaani| mAnuSISu paryAptikAsu caturdazApi guNasthAnAni santi, bhAvaliGgApekSayA, na drvylinggaapekssyaa| dravyaliGgApekSayA tu pnycaadyaani| aparyAptikAsu dve Adye,samyaktvena saha striijnnaabhaavaat|" (ta.rA.vA./9/7/11 / pR.605)| anuvAda-"manuSyagati meM paryAptaka manuSyoM meM caudahoM guNasthAna hote haiN| aparyAptakoM meM tIna guNasthAna hote haiM : mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi aura asNytsmygdRsstti| paryAptaka mAnuSiyoM meM caudahoM guNasthAna hote haiM, kintu bhAvaliMga kI apekSA, na ki dravyaliMga kI apekssaa| dravyaliMga kI apekSA to Adi ke pA~ca hI hote haiN| aparyAptaka mAnuSiyoM meM zurU ke do hI guNasthAna saMbhava haiM, kyoMki samyaktva ke sAtha jIva kA strIrUpa meM janma nahIM ho sktaa|" isa nirUpaNa meM akalaMkadeva ne mAnuSiyoM ke do bheda kiye haiM : bhAvaliMgI aura drvyliNgii| aura isa bheda ke AdhAra para hI bhAvastrIliMgI mAnuSiyoM meM caudaha guNasthAnoM kI saMbhAvanA batalAyI hai| Age to aisA bheda kiye binA hI 'aparyAptikAsu dve Adye' kahakara aparyAptaka mAnuSiyoM meM tIsare guNasthAna se lekara zeSa guNasthAnoM kA abhAva batalAyA hai, kintu yahA~ bhI 'mAnuSI' zabda meM dravyastrI aura bhAvastrI ke bheda garbhita haiM, kyoMki aparyApta avasthA meM ina donoM meM hI Adi ke do chor3akara zeSa guNasthAna nahIM hote| isa taraha bhaTTa akalaMkadeva bhI 'mAnuSI' zabda ko dravyastrI aura bhAvastrI donoM kA vAcaka mAnate haiN| Adhunika vidvAnoM ne bhI 'manusiNI' yA 'mAnuSI' zabda ko donoM prakAra kI striyoM kA vAcaka mAnA hai| nyAyasiddhAntazAstrI sva. paM0 pannAlAla jI sonI, jo 'SaTkhaNDAgama bhAvapradhAna-nirUpaNazailI kA grantha hai', isa mAnyatA ke sudRr3ha samarthaka the, likhate haiM "manusiNI do taraha kI hotI hai : dravyamanusiNI aura bhaavmnusinnii| isI taraha strIveda bhI do taraha kA hotA hai : dravyastrIveda aura bhaavstriived| (SaTkhaNDAgama ke) sUtroM meM sAmAnyataH 'manusiNI' aura 'strIveda' pada prayukta hue haiN| ina padoM para se sandeha ho jAtA hai ki yahA~ para dravyamanusiNI hI lI gaI hai yA bhAvamanusiNI? isI taraha dravyastrIveda liyA gayA hai yA bhAvastrIveda? vedoM meM to sarvatra bhAvaveda kI apekSA se kathana kiyA gayA hai, parantu manusiNI meM kahIM dravya kI apekSA aura kahIM bhAvaveda kI apekSA kathana hai| aise avasara para sandeha ho jAtA hai| isa sandeha ko dUra karane ke lie 'vyAkhyAnato vizeSapratipatti na hi sandehAdalakSaNam' isa paribhASA kA anusaraNa kiyA jAtA hai| isakA Azaya hai 'vyAkhyAna se, vivaraNa se, TIkA se, vizeSa pratipatti For Personal & Private Use Only Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 (nirNaya) hotI hai| sandeha ho jAne se lakSaNa alakSaNa nahIM ho jaataa|' tadanusAra TIkAgranthoM se aura anya granthoM se ukta sandeha dUra kara liyA jAtA hai / mUlagrantha ke bhI AgepIche ke prakaraNoM para se sandeha dUra kara liyA jAtA hai / granthAntaroM meM aura TIkAgranthoM meM spaSTa kahA gayA hai ki manusiNI ke bhAvaliMga kI apekSA caudaha guNasthAna hote haiM aura dravyaliMga kI apekSA se Adi ke pA~ca guNasthAna hote haiM / " 111 AdaraNIya paM0 vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya ne isa viSaya meM apanA mata nimna zabdoM meM prastuta kiyA hai - " manuSyaNI zabda kA artha paryAptanAmakarma aura strIveda - nokaSAya ke udayaviziSTa manuSyagatinAmakarma ke udayavAlA jIva hI AgamagranthoM meM liyA gayA hai aura vaha dravya se strI kI taraha dravya se puruSa bhI ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki 'manuSyaNI' zabda kA artha strIveda - nokaSAya ke udayasahita dravyastrI kI taraha strIveda- nokaSAya ke udayasahita dravyapuruSa bhI ho sakatA hai aura yahI artha samAnarUpa se satprarUpaNA, kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prarUpaNAoM meM 'manuSyaNI' zabda kA hai, aisA samajhAnA cAhie / " " 112 yahA~ paNDita jI ne 'manuSyaNI' zabda kA eka artha strIvedanokaSAya ke udaya se yukta dravyapuruSa batalAkara spaSTa kiyA hai ki yaha zabda bhAvastrI kA bhI vAcaka hai| ina ArSa pramANoM aura vidvAnoM ke vaktavyoM ko dekhate hue mAnanIya paM0 phUlacandra jI siddhAntAcArya kA yaha kathana samIcIna pratIta nahIM hotA ki " Agama meM 'manuSyinI' pada strIveda ke udayavAle manuSyagati ke jIva ke lie hI AtA hai| jo loka meM nArI, mahilA yA strI Adi zabdoM dvArA vyavahRta hotA hai, Agama ke anusAra manuSyanI zabda kA artha usase bhinna hai / Agama meM 'manuSyinI' zabda bhAvaveda kI mukhyatA se hI prayukta huA hai, ata eva vaha kevala apane hI artha meM caritArtha hai / 113 uparyukta ArSapramANoM aura vidvadvacanoM se siddha hai ki Agama meM 'manuSyinI' yA 'mAnuSI' zabda kA prayoga mahilA (dravyastrI) ke lie bhI kiyA gayA hai aura usa puruSa ke lie bhI, jo strIvedanokaSAya ke udaya se yukta hai| a0 11 / pra04 ------ 111. ka - digambara jaina siddhAnta darpaNa / dvitIya aMza / pR. 150 - 151 / kha- "vyAkhyAnato vizeSapratipattirna hi sandehAdalakSaNam / " pAtaMjala mahAbhASya / pratyA. / sUtra 6 / 112. paM. vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha / khaM. 5 / pR. 24 / 113. sarvArthasiddhi / do zabda / pR.10 / For Personal & Private Use Only Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra04 SaTkhaNDAgama / 649 10.5. SaTkhaNDAgama meM maNusiNI ko tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA kathana SaTkhaNDAgama ke 'bandhasvAmitvavicaya' nAmaka tRtIya khaNDa ke nimnalikhita sUtra meM manuSyanI ko tIrthaMkaraprakRti kA bandhaka batalAyA gayA hai "maNussagadIe maNusa-maNusapajatta-maNusiNIsu oghaM NeyavvaM jAva titthyretti|" (ss.khN./pu.8/3,75)| anuvAda-"manuSyagati meM manuSya, manuSyaparyApta evaM manuSyiniyoM meM (khaNDa 3 ke sUtra kramAka 5 meM varNita) jJAnAvaraNAdi prakRtiyoM se lekara (khaNDa 3 ke 38veM sUtra meM varNita) tIrthaMkaraprakRti taka ke bandha kA kathana ogha ke samAna jAnanA caahie|" dhavalAkAra ne strIvediyoM ko kSapakazreNI meM tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA abhAva batalAyA hai, kyoMki tIrthaMkaraprakRti kA bandha karanevAlA strIveda ke udaya ke sAtha apakazreNI para car3hane meM samartha nahIM hotaa|14 vaha upazamazreNI para Arur3ha ho sakatA hai|14 10.6. tInoM paramparAoM meM dravyastrI ke tIrthaMkara hone kA niSedha yahA~ dhyAna dene yogya bAta hai ki digambara-AmnAya meM dravyastrI ko mukti kA adhikArI nahIM mAnA gayA hai, ataH usako tIrthaMkaraprakRti kA bandha honA bhI mAnya nahIM hai| dhavalAkAra vIrasena svAmI ne kahA hai___ "titthayarabaMdhassa maNusA ceva sAmI, aNNasthitthivedodaillANaM titthayarassa bNdhaabhaavaado| apuvvakaraNauvasAmaesu titthayarassa baMdho, Na kkhavaesU, itthivedodayeNa titthayarakammaM baMdhamANANaM khvgseddismaarohnnaabhaavaado|" (dhavalA/ Sa.khaM/ pu.8/3,177/pR.261)| __ anuvAda-"tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA svAmI manuSya hI hai, kyoMki anya gatiyoM ke strIvedodayayukta jIvoM meM tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA abhAva hai| apUrvakaraNaupazAmakoM meM tIrthaMkaraprakRti kA bandha hotA hai, kSapakoM meM nahIM, kyoMki strIveda ke udaya ke sAtha tIrthaMkarakarma ko bA~dhanevAle jIvoM meM kSapakazreNI-ArohaNa kA abhAva hai|" (anuvAdaka : paM. phUlacandra jI siddhaantshaastrii)| 114.ka- "khavagaseDIe titthayarassa Natthi baMdho, itthivedeNa saha khavagaseDisamArohaNe saMbhavA bhaavaado|" dhavalA / Sa.khaM/ pu.8/ 3,75 / pR.134| kha-"apuvvakaraNauvasAmaesu titthayarassa baMdho, Na kkhavaesU , itthivedodayeNa titthayarakamma baMdhamANANaM khvgseddismaarohnnaabhaavaado|" dhavalA / Sa.khaM/ pu.8/3, 177 / pR.261 / For Personal & Private Use Only Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra04 yahA~ 'maNusA' (manuSyAH) zabda manuSyagati ke dravyapuruSa kA vAcaka hai, kyoMki SaTkhaNDAgama aura dhavalA meM manuSyagati kI dravyastrI aura bhAvastrI ke lie 'maNusiNI' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| tathA "anya gatiyoM ke strIvedodayavAle jIvoM meM tIrthaMkara prakRti ke bandha kA abhAva hai" yaha devagati kI apekSA kahA gayA hai, kyoMki devagati meM kalpavAsI devoM (manuSyagati meM tIrthaMkaraprakRti kA bandha AraMbhakara devarUpa meM utpanna honevAle jIvoM) ko to tIrthaMkaraprakRti kA bandha hotA hai, kintu kalpavAsI deviyoM ko nahIM hotA, jo dravya aura bhAva donoM strIvedoM se yukta hotI haiN| kahA bhI gayA hai-"kappitthIsu Na titthaM" (go.ka./ gaa.112)| isa pramANa se manuSyajAtIya dravyastriyoM meM tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA abhAva siddha kiyA gayA hai| bhavanatrika-deva-deviyoM aura tiryaMcoM meM kisI ko bhI tIrthaMkaraprakRti kA bandha nahIM hotA-"bhavaNatiye Nasthi titthyrN|" (go.k./gaa.111)| narakagati meM strIveda aura puruSaveda hote nahIM haiN| aura samyagdRSTi bhAvamanuSyinI (strIvedodayayukta dravyapuruSa) ko upazamazreNI ke apUrvakaraNaguNasthAna taka tIrthaMkaraprakRti kA bandha hotA hai, kintu isa zreNI ke jIvoM ko kevalajJAna saMbhava na hone se unake dvArA bA~dhI gayI tIrthaMkaraprakRti ke udaya kA avasara nahIM aataa| isase siddha hai ki "titthayarabaMdhassa maNusA ceva sAmI" (dhavalA / Sa.khaM./ pu.8/ 3,177 / pR.261) isa ArSa-vAkya meM manuSyagati ke tInoM bhAva-vedoM ke udaya se yukta dravyapuruSoM ko hI tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA svAmI batalAyA gayA hai aura vAkya meM prayukta avadhAraNArthaka 'eva' zabda se dravyastriyoM meM tIrthaMkara-prakRti ke bandha kA niSedha kiyA gayA hai| "aNNasthitthivedodaillANaM titthayarassa baMdhAbhAvAdo" (dhavalA / Sa.khaM./ pu.8 / 3,177 / pR.261) isa vAkya se anya gatiyoM kI dravyastriyoM meM bhI tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA abhAva pradarzita kiyA gayA hai| SaTkhaNDAgama-vizeSajJa sva0 paM0 pannAlAla jI sonI ne bhI dhavalA ke ukta vAkya kA anuvAda karate hue likhA hai-"tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA svAmI dravyapuruSa hI hai|" (digambara-jaina-siddhAnta-darpaNa / dvitIya aMza/ pR.171)| nemicandra siddhAntacakravartI ne bhI gommaTasAra-karmakANDa kI nimnalikhita gAthA meM manuSyagati ke dravyapuruSa ko hI tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA svAmI batalAyA hai paDhamuvasamiye samme sesatiye avirdaadicttaari| titthayarabaMdhapAraMbhayA NarA kevlidugNte|| 93 // ___ yahA~ puMlliGgIya narAH zabda kA prayoga kara eka ora manuSyagati kI dravyastrI ko tIrthaMkaraprakRtibandha kA niSedha kiyA gayA hai, dUsarI ora yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki manuSyagati ko chor3akara zeSa gatiyoM ke jIva tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA prAraMbha nahIM krte| For Personal & Private Use Only Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra04 SaTkhaNDAgama / 651 zvetAmbara tathA yApanIya AmnAyoM meM bhI strI ko tIrthaMkarapada prApta karane yogya nahIM mAnA gayA hai, jaisA ki pravacanasAroddhAra kI nimnalikhita gAthA se spaSTa hai arahaMta-cakki -kesava-balasaMbhinne ya cAraNe puvvaa| gaNahara-pulAya-AhAragaM ca na hu bhviymhilaannN|| 1506 // anuvAda-"bhavya striyA~ tIrthaMkara, cakravartI, nArAyaNa, balabhadra, saMbhinna (zrotA), cAraNaRddhi, caudahapUrvitva, gaNadhara, pulAka tathA AhAraka, ye dasa avasthAe~ prApta nahIM kara sktiiN|" zvetAmbaraparamparA meM jo mallinAtha bhagavAn ke strI hote hue bhI tIrthaMkara hone kI mAnyatA hai, vaha karmasiddhAnta para Azrita nahIM hai, apitu use eka acherA arthAt niyamaviruddha Azcaryajanaka ghaTanA mAnA gayA hai| yApanIya bhI zvetAmbara-AgamoM ko mAnate the, ataH ve bhI uparyukta siddhAnta kA anusaraNa karate the| isa prakAra cU~ki digambara, zvetAmbara aura yApanIya, tInoM paramparAoM meM dravyastrI ke tIrthaMkara hone kA niSedha hai, ataH spaSTa hai ki SaTkhaNDAgama ke uparyukta tIrthaMkaraprakRtibandha-pratipAdaka sUtra meM maNusiNI zabda kA prayoga dravyastrI ke artha meM na hokara bhAvastrI ke artha meM huA hai, arthAt aise puruSa ke artha meM huA hai, jo kevala zarIra se puruSa hai, bhAva se puruSa nahIM hai, apitu bhAva se strI hai| tAtparya yaha ki SaTakhaNDAgama ke anusAra bhAvastrI ko hI tIrthaMkaraprakRti kA bandha ho sakatA hai, dravyastrI ko nahIM, vaha bhI upazamakazreNI meM hI, kSapakazreNI meM nhiiN| yaha SaTkhaNDAgama meM vedavaiSamya kI svIkRti tathA tadAzrita bhAvastrI-dravyapuruSa-vAcaka 'maNusiNI' zabda ke prayoga kA udAharaNa 10.7. Sa. khaM. meM napuMsakavedI manuSya ko tIrthaMkaraprakRti ke bandha kA kathana SaTkhaNDAgama ke uparyukta sUtra (pu.8/3,75) meM hI 'maNusa' zabda 'bhAvapuruSaveda aura bhAvanapuMsakaveda ke udaya se yukta 'manuSya' artha kA vAcaka hai| jayadhavalA meM bhI 'maNusa' zabda kA yaha artha spaSTa kiyA gayA hai|115 ataH ukta sUtra meM napuMsakavedI manuSya ko bhI tIrthaMkaraprakRti kA bandha batalAyA gayA hai| tathA SaTkhaNDAgamabandhasvAmitvavicaya (pustaka 8) ke sUtra 169, 170 tathA 177 meM bhI napuMsakavedI 115. "maNusso tti vutte purisa-NaqsayavedodaillANaM ghnnN| maNussiNI tti vutte itthivedodaya jIvANaM ghnnN|" jayadhavalA / kasAyapAhuDa / pu.3/3,22/426 / 241 / 12 / (jai.si.koza 3/586) / For Personal & Private Use Only Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra0 4 ko tIrthaMkaraprakRti ke bandha kI bAta kahI gaI hai / 116 isI prakAra SaTkhaNDAgama - satprarUpaNA ke "NavaMsayavedA eiMdiyappahuDi jAva aNiyaTTi tti" (pu. 1 / 1, 1, 103) sUtra meM napuMsakavediyoM kA astitva ekendriya se lekara anivRttikaraNa ( navama) guNasthAna taka prarUpita kiyA gayA hai, jo unake muktiyogya hone kA sUcaka hai| 10.8. tInoM paramparAoM meM dravyanapuMsaka kI mukti kA niSedha kintu digambara, zvetAmbara aura zvetAmbara - AgamAnuyAyI yApanIya, tInoM paramparAoM meM dravyanapuMsaka kI bhI mukti kA niSedha kiyA gayA hai| zvetAmbarIya grantha nizIthasUtra kI bhASya-gAthA kA kathana hai ki aThAraha prakAra ke puruSa, bIsa prakAra kI striyA~ aura dasa prakAra ke napuMsaka dIkSA ke ayogya haiM aTThArasapurisesuM vIsaM itthIsu dasa napuMsesu / pavvAvaNA aNarihA iti aNalA ittiyA bhaNiyA / 3505 // nizIthasUtra - bhASya meM dIkSA ke ayogya aThAraha prakAra ke puruSoM kA varNana nimna gAthAoM meM kiyA gayA hai bAle vuDDhe NapuMse ya jaDDe kIve va vaahie| teNe rAyAvakArI ya ummatte ya adaMsaNe // 3506 // dAse duTThe ya mUDhe ya aNatte juMgie i y| ubaddhae ya bhayae sehaNippheDiyAi ya // 3507 // anuvAda- -" bAla (ATha varSa se kama Ayu kA puruSa), vRddha ( sattara varSa se adhika AyuvAlA) napuMsaka ( puruSanapuMsaka= puruSa hokara bhI jo napuMsaka hotA hai), jaDDu (zarIra - jaDDu = zarIra se azakta, karaNajaDDa samiti - gupti ityAdi kriyAoM ke pAlana meM asamartha, bhASAjaDDa - bhASA samajhane meM asamartha ), klIba (striyoM ke asaMvRta aMgopAMgoM ko dekhakara utpanna hue kAmAbhilASa ko sahane meM jo asamartha hotA hai), vyAdhita (rogagrasta ), stena (cora), rAjApakArI (rAjadrohI), unmatta (yakSAdi athavA prabalamohodaya ke vazIbhUta), adarzana (dRSTirahita = andhA, styAnagRddhi Adi doSoM se grasta ), dAsa (dhanakrIta 116. "titthayarabaMdhassa maNusA ceva sAmI, aNNatthitthivedodaillANaM titthayarassa baMdhAbhAvAdo / apuvvakaraNauvasAmaesu titthayarassa baMdho, Na kkhavaesU, itthivedodaeNa titthayarakammaM baMdhamANANaM khavagaseDisamArohaNAbhAvAdo / jahA itthivedodaillANaM savvasutANi parUvidANi tahA NavuMsayavedodaillANaM pi vattavvaM / Navari savvattha itthivedammi bhaNidapaccaesa ithive - damavaNiya NavuMsayavedo pakkhividavvo / " dhavalA / Sa. khaM/ pu.8 / 3, 177 / pR.261 / For Personal & Private Use Only Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra.4 SaTkhaNDAgama/653 athavA RNAdi ke kAraNa ba~dhuA banAyA gayA), duSTa (kaSAyaduSTa, viSayaduSTa = paristriyoM meM gRddha), mUDha (vastusvarUpa se anabhijJa), RNAta (RNagrasta), juGgita (dUSita-aspRzya jAti se dUSita, hInakarma se dUSita zarIra se dUSita = kara caraNa, karNa Adi se rahita, paMgu kubja, vAmana, kANaka Adi), avabaddha (dhana-grahaNa karane ke karaNa athavA vidyAdigrahaNa karane ke nimitta se jo kucha samaya ke lie dUsare ke adhIna hai), bhRtaka (bhRtya=kisI ke yahA~ naukarI karanevAlA), aura zaikSaniSpheTika (jo mAtApitA ke dvArA apaharaNa karake dIkSA ke liye lAyA gayA ho), ye aThAraha puruSa dIkSA ke yogya nahIM hote|" ('pravacanasAroddhAra'-uttarabhAga kI 790-791vIM gAthAoM kI zrI siddhasenasUri-zekharakRta saMskRtavRtti ke AdhAra para anuvaadit)| ina aThAraha prakAra ke puruSoM meM eka napuMsakapuruSa bhI hai, jise puruSanapuMsaka kahA gayA hai| vaha strI aura puruSa donoM kA abhilASI hotA hai arthAt usameM (zvetAmbaramAnyatA ke anusAra) strIveda aura puruSaveda donoM kA udaya hotA hai| use dIkSA dene meM bahuta hAniyA~ haiM, ataH vaha dIkSA kA pAtra nahIM hai "tathA strIpuMsobhayAbhilASI puruSAkRtiH purussnpuNskH| so'pi bhudosskaaritvaadiikssitumnucitH|" 117 vaha puruSanapuMsaka dUsare kA pratisevana karatA hai aura apanA pratisevana karAtA hai-"jo purisanapuMsago so paDisevati pddisevaaveti|" 118 nizIthasUtra kI cUrNi meM strInapuMsaka kA bhI kathana hai| zvetAmbaramatAnusAra vaha bhAva-strIveda aura bhAvanapuMsaka veda donoM kA vedana karatI hai| dravya (zarIra) se vaha strI hotI hai|19 . 10.9. zvetAmbara-sAhitya meM dazavidha janmajAta, SaDvidha kRtrima napuMsaka Upara jisa napuMsaka kA varNana kiyA gayA hai vaha puruSAkRti-napuMsaka hai| vaha dIkSA ke ayogya aThAraha prakAra ke puruSoM ke antargata hai| jo dasa prakAra ke napuMsaka dIkSA ke ayogya batalAye gaye haiM, ve napuMsakAkRti napuMsaka haiM arthAt ve dravya se bhI napuMsaka hote haiN|120 ye dasa prakAra ke napusaMka adhovarNita solaha napuMsakoM meM parigaNita 117. siddhasenasUrizekharakRtavRtti / pravacanasAroddhAra (uttarabhAga) gAthA 791 / 118. nizIthacUrNi-jinadAsamahattara / bhASyagAthA 3506-3507 / 119. nizIthacUrNi-jinadAsamahattara / bhASyagAthA 3508 / 120. "nanu puruSamadhye'pi napuMsakA uktA, ihApi ceti tatka eteSAM parasparaM prati vizeSa:? satyaM, kintu tatra puruSAkRtInAM grahaNaM, iha tu napuMsakAkRtInAmiti, uktaM ca nizIthacUrNI --- tahiM For Personal & Private Use Only Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra.4 paMDae vAtie kIve, kuMbhI issAlue tti y| sauNI takkammasevI ya pakkhiyApakkhite ti y|| 3561 // sogaMdhie ya Asite vaddhie cippite ti y| maMtosahI-uvahate isisatte devasatte y|| 3562 // nishiithsuutr-bhaassy| anuvAda-"paNDaka, vAtika, klIba, kumbhI, IrSyAlu, zakuni, tatkarmasevI, pAkSikA-pAkSika, saugandhika, Asakta, varddhitaka, cippita, mantropahata, auSadhopahata, RSizapta aura devshpt|" 121 inameM prathama dasa prakAra ke napuMsaka dIkSA ke ayogya haiM, kyoMki ye napuMsakAkRtinapuMsaka arthAt dravyanapuMsaka yA janmajAta napuMsaka haiN| antima chaha dravyanapuMsaka nahIM haiM, apitu ve dravyapuruSa yA dravyastrI hote haiM, jo prayojanavaza balapUrvaka napuMsaka banAye jAte haiN| ataH ve kRtrima napuMsaka haiN| unheM dIkSA dI jA sakatI hai| unake lakSaNa isa prakAra haiM varddhitaka-rAjAoM ke antaHpura meM mahallaka pada prApta karAne ke lie bAlyAvasthA meM hI jisa bAlaka ke aNDakozoM ko kATakara alaga kara diyA jAtA thA, use varddhitaka (badhiyA) kahA jAtA thaa|122 cippita-janma lete hI jisa bAlaka ke aNDakoza a~gUThe aura a~guliyoM se masalakara naSTa kara diye jAte haiM, use cippita kahate haiN|123 mantropahata-jisa puruSa kA puruSaveda athavA strI kA strIveda kisI mantra kI sAmarthya se niSkriya kara diyA jAtA hai, use mantropahata napuMsaka kahA jAtA hai|124 purisAkiI, iha gahaNA sesayANaM bhave tti, evaM strIsvapi vaacym|" pravacanasAroddhAra / uttarabhAga/ siddhasenasUri- zekharavRtti / gA.794 / pR.231 tathA nizIthasUtra / bhASyagAthA 3561-62 / 121. siddhasenasUri-zekharavRtti / pravacanasAroddhAra (uttarabhAga)/ gAthA 794 / pR.231-232| 122. "AyatyAM rAjAntaHpura-mahallakapadaprAptyAdinimittaM yasya bAlatve'pi chedaM dattvA vRSaNau gAlitau bhavataH sa vrddhitkH|" pravacanasAroddhAra (uttarabhAga)/siddhasenasUrizekharakRta vRtti/ gAthA 794/ pR.231 / 123. "yasya tu jAtamAtrasyAGgaSThAGgalIbhirmardayitvA vRSaNau drAvyete sa cippitH|" vahI / pR.231 / 124. "tathA kasyacinmantrasAmarthyAdanyasya tu tathAvidhauSadhIprabhAvAt puruSavede strIvede vA samupahate sati napuMsakavedaH samudeti tathA kasyacinmadIyatapaH prabhAvAnnapuMsako bhavatvayamiti RSizApAt For Personal & Private Use Only Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra.4 SaTkhaNDAgama/655 auSadhopahata-koI auSadhi dekara jina strI-puruSoM kA strItva aura puruSatva naSTa kara diyA jAtA hai, ve auSadhopahata napuMsaka kahalAte haiN|125 __ RSizapta-RSizapta napuMsaka unheM kahA jAtA hai, jo kisI RSi ke zApa se napuMsaka banA diye jAte haiN|125 devazapta-kisI devatA ke zApa se napuMsaka banAye gaye strI-puruSa kI devazapta saMjJA hai|25 ye chaha kRtrima napuMsaka jo vAstava meM janma se dravya-puruSa yA dravya-strI hI hote haiM, dIkSA ke yogya mAne gaye haiN| pUrvokta dasa prakAra ke napuMsaka vAstavika napuMsaka arthAt janmajAta dravyanapuMsaka haiM, unheM dIkSA ke ayogya batalAyA gayA hai| yathA "ete ca paNDakAdayo dazApi prvraajyitumyogyaaH| --- ete varddhitAdayaH SaDapi yadyapratisevakAstadA prvraajyitvyaaH|"126 isa taraha zvetAmbaroM tathA zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnane vAle yApanIyoM ke mata meM bhI dravyanapuMsaka dIkSA ke yogya nahIM mAne gaye haiN| sadA dIkSA ke ayogya hone se siddha hai ki ye mukti ke ayogya haiN| aisA hone para bhI SaTkhaNDAgama meM napuMsakavedI ko tIrthaMkaraprakRti kA bandhaka evaM anivRttikaraNaguNasthAna ke yogya batalAyA gayA hai| ataH anyathAnupapatti pramANa se siddha hai ki vaha bhAvanapuMsaka kI apekSA kathana hai, arthAt usa manuSya ko tIrthaMkaraprakRti kA bandhaka batalAyA gayA hai, jo dravyaveda kI apekSA puruSa hai, kintu bhAvaveda kI apekSA npuNsk| yaha bhI SaTkhaNDAgama meM vedavaiSamya kI svIkRti evaM tadAzrita bhAvastrIdravyapuruSa-vAcaka 'maNusiNI' zabda ke prayoga kA pramANa hai| 10.10. Sa. khaM. meM strIvedI manuSya ko utkRSTa deva-nArakAyu ke bandha kA kathana SaTkhaNDAgama ke vedana-mahAdhikAravartI vedanakAlavidhAna meM strIvedI, puruSavedI yA napuMsakavedI manuSya ko devoM aura nArakiyoM kI utkRSTa Ayu kA bandhaka prarUpita kiyA gayA hai| yathA tathA kasyaciddevazApAttadudayo jAyate, ityetAn SaTnapuMsakAn nizIthoktavizeSalakSaNasambhave sati prvraajyediti|" vahI / pR. 231-232 / 125. pravacanasAroddhAra (uttarabhAga) / siddhasenasUri-zekharakRta vRtti / gA. 794 / pR.231-232 / 126. kSemakIrtivRtti / bRhatkalpasUtra / Vol.V, uddezya 4 / bhASyagAthA 5167 / pR.1374-75 / For Personal & Private Use Only Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra.4 "aNNadarassa maNussassa vA paMciMdiyatirikkhajoNiyassa vA saNNissa sammAiTThissa vA (micchAiTThissa vA) savvAhi pajattIhi pajattayadassa kammabhUmiyassa vA kammabhUmipaDibhAgassa vA saMkhejavAsAuassa itthivedassa vA purisavedassa vA NauMsayavedassa vA jalacarassa vA thalacarassa vA sAgAra-jAgAra-tappAoggasaMkiliTThassa vA (tappAogavisuddhassa vA) ukkassiyAe AbAdhAe jassa taM devaNirayAuaM paDhamasamae baMdhaMtassa AuaveyaNA kAlado ukkssaa|" (Sa.khaM/pu.11/4,2,6,12 / pR.113)| anuvAda-"jo manuSya yA paMcendriya tiryaMca saMjJI hai, samyagdRSTi (athavA mithyAdRSTi) hai, saba paryAptiyoM se paryApta hai, karmabhUmi yA karmabhUmipratibhAga meM utpanna huA hai, saMkhyAtavarSa kI AyuvAlA hai, strIveda, puruSaveda yA napuMsakaveda se saMyukta hai, jalacara athavA thalacara hai, sAkAra upayoga se sahita hai, jAgarUka hai, tatprAyogya saMkleza (athavA vizuddhi) se saMyukta hai, tathA jo utkRSTa AbAdhA ke sAtha deva va nArakiyoM kI utkRSTa Ayu ko bA~dhanevAlA hai, usake bA~dhane ke prathama samaya meM Ayukarma kI vedanA, kAla kI apekSA utkRSTa hotI hai|" 10.11. tInoM paramparAoM meM dravyastrI ko utkRSTa nArakAyu ke bandha kA niSedha kintu digambara, zvetAmbara aura zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnanevAle yApanIya, ina tInoM sampradAyoM meM dravyastrI ko utkRSTa nArakAyu ke bandha kA niSedha hai, kyoMki utkRSTa nArakAyu sAtaveM naraka meM hotI hai aura sAtaveM naraka meM jAne yogya krUrapariNAma strI ke nahIM hote, ataeva strI kI gati kevala chaThaveM naraka taka batalAI gayI hai| digambaraparamparA ke prAcIna grantha mUlAcAra kA kathana hai A paMcamitti sIhA itthIo jaMti chtttthipuddhvitti| gacchaMti mAdhavItti ya macchA maNuyA ya ye paavaa|| 1156 // anuvAda-"siMha pA~cavI pRthvI taka jAtA hai, striyA~ chaThI pRthivI taka jAtI haiM aura jo pApI matsya aura manuSya hote haiM, ve sAtavIM pRthivI paryanta jAte haiN|" zvetAmbaraparamparA meM paNNavaNAsutta bahuta purAnA grantha mAnA jAtA hai, usake prathama bhAga (sUtra 647 / pR.174) meM bhI yahI bAta kahI gayI hai chaTTi ca itthiyAo, macchA maNuyA ya sattamiM puddhviN| eso paramuvavAo bodhavvo nrypuddhviinnN|| 184 // ataH jaba tInoM paramparAoM meM dravyastrI ke sAtaveM naraka kI Ayu bA~dhane kA niSedha hai, taba siddha ho jAtA hai ki SaTkhaNDAgama ke uparyukta sUtra meM utkRSTa nArakAyu For Personal & Private Use Only Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra0 4 SaTkhaNDAgama / 657 bA~dhane kA kathana bhAvastrI (zarIra se puruSa aura bhAva se strI) ke hI viSaya meM kiyA gayA hai| yaha SaTkhaNDAgama meM vedavaiSamya kA eka anya udAharaNa hai| dhavalATIkA meM AcArya vIrasena ne bhI yaha bAta spaSTa kI hai| ve kahate haiM " ettha bhAvavedassa gahaNamaNNahA davvitthivedeNa vi NeraiyANamukkassAuassa bNdhppsNgaado| Na ca teNa saha tassa baMdho, 'A paMcamI tti sIhA itthIo jaMti chaTThapuDhavi tti' edeNa sutteNa saha virohAdo / " (Sa. khaM/ pu.11 / 4,2,6,12 / pR.114)| anuvAda -"yahA~ (uparyukta 'aNNadarassa' ityAdi 12 veM sUtra meM ) bhAvaveda kA grahaNa karanA cAhie, kyoMki dravyaveda kA grahaNa karane para dravyastrIveda ke sAtha bhI nArakiyoM kI utkRSTa Ayu ke bandha kA prasaMga AtA hai / parantu usake sAtha nArakiyoM kI utkRSTa Ayu kA bandha hotA nahIM hai| kyoMki 'pA~cavIM pRthvI taka siMha aura chaThI pRthvI taka striyA~ jAtI haiM' isa sUtra ke sAtha virodha AtA hai| " 10.12. tInoM paramparAoM meM dravyastrI ko utkRSTa devAyu ke bandha kA niSedha dravyastrI utkRSTa devAyu kA bhI bandha nahIM kara sakatI, kyoMki usake pAsa na to vajravRSabhanArAcasaMhanana hotA hai, na hI vaha nirgranthaliMga dhAraNa kara sakatI hai| digambarasiddhAnta ke anusAra vajravRSabhanArAca saMhananavAlA (go.ka. / gA. 29-30) tathA nirgranthaliMgadhArI puruSa pA~ca anuttara vimAnoM ke devoM kI utkRSTa Ayu bA~dha sakatA hai / 127 zvetAmbarIya granthoM se bhI yahI siddha hotA hai| zvetAmbarIya grantha prakaraNaratnAkara meM kahA gayA hai do paDhamapuDhavigamaNaM chevaTTe kIliyAI ikkakkapuDhavi buDDI AitilessAu anuvAda - "chaThe (asaMprAptAsRpATikA) saMhananavAlA jIva pahale dUsare naraka taka jA sakatA hai| dUsare saMhananavAlA tIsare naraka taka, tIsare saMhananavAlA cauthe naraka taka, cauthe saMhananavAlA pA~caveM naraka taka, pA~caveM saMhananavAlA chaThe naraka taka aura vajravRSabhanArAcasaMhananavAlA sAtaveM naraka taka jA sakatA hai|" 127. tatto paraM tu NiyamA tavadaMsaNaNANacaraNajuttANaM / aura strI sAtaveM naraka meM jAtI nahIM hai, chaThe naraka taka hI jAtI hai| yaha bhI prakaraNaratnAkara kA kathana hai NiggaMthANuvavAdo jAva du savvaTTasiddhitti // 1178 // mUlAcAra | 128. prakaraNaratnAkAra/ bhAga 4 / saMgrahaNIsUtra / gAthA 236 / sNghynne| For Personal & Private Use Only naraesuM // 128 Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra04 asinni sarisiva pakkhI sasIha uragiMchi jaMti jA chttuiN| . kamaso ukkoseNaM sattama puDhavI maNuya macchA // 129 anuvAda-"asainI jIva pahale naraka taka, peTa ke sahAre reMganevAle goha, nevalA Adi dUsare naraka taka, pakSI tIsare naraka taka, siMha Adi pazu cauthe naraka taka, uraga pA~caveM naraka taka, strI chaThe naraka taka aura manuSya tathA matsya sAtaveM naraka taka jA sakate haiN|" cU~ki vajravRSabhanArAca-saMhananadhArI hI sAtaveM naraka taka jA sakatA hai aura strI sAtaveM naraka meM jAtI nahIM hai, isase siddha hai ki usake vajravRSabhanArAca-saMhanana nahIM hotaa| tathA prakaraNaratnAkara kA kathana hai ki prathama saMhananavAle jIva meM hI acyuta svarga se Upara jAne kI kSamatA hai chevaDheNa u gammai cauro jA kppkiiliyaaiisu| ' causu du du kappa vuDDI paDhameNaM jAva siddhI vii||130 anuvAda-"chaThe saMhananavAlA cauthe svarga taka utpanna ho sakatA hai, pA~caveM saMhananavAlA pA~caveM-chaThe svarga taka, cauthe saMhananavAlA sAtaveM-AThaveM svarga taka, tIsare saMhananavAlA nauveM-dasaveM svarga taka aura dUsare saMhananavAlA gyArahaveM-bArahaveM svarga taka janma le sakatA hai| jo prathama saMhananavAlA hai vaha usase Upara ahamindroM meM utpanna ho sakatA hai aura mukti bhI prApta kara sakatA hai|" isa prakAra zvetAmbaroM aura zvetAmbara-AgamoM ko pramANa mAnanevAle yApanIyoM kI mAnyatA ke anusAra bhI dravyastrI prathama-saMhananadhArI na hone se acyuta svarga se Upara janma nahIM le sktii| isase siddha hai ki jaba vaha graiveyakadevoM kI Ayu kA bhI bandha nahIM kara sakatI, taba anuttara vimAnoM ke devoM kI utkRSTa Ayu kA bandha to haragija nahIM kara sktii| phira bhI SaTkhaNDAgama ke pUrvoddhRta sUtra (pu.11 / 4,2,6,12/ pR.113) meM strIvedavAle manuSyoM ke utkRSTa devAyu ke bandha kA vidhAna kiyA gayA hai| isase spaSTa hotA hai ki vahA~ bhAvastrIvedavAle manuSya se tAtparya hai, dravyastrIvedavAle se nhiiN| arthAt ukta sUtra meM usa manuSya ko utkRSTa devAyu kA bandhaka kahA gayA hai, jo dravya se to puruSavedI (puruSazarIravAlA) hai, kintu bhAva se striivedii| isase bhI SaTkhaNDAgama meM vedavaiSamya kI svIkRti evaM tadAzrita bhAvastrI-dravyapuruSa-vAcaka maNusiNI' zabda kA prayoga honA pramANita hotA hai| 129. prakaraNaratnAkAra / bhAga 4/ saMgrahaNIsUtra / gAthA 234 / pR.135 / 130. prakaraNaratnAkAra / bhAga 4/ saMgrahaNIsUtra / gAthA 160 / pR.100| For Personal & Private Use Only Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra04 SaTkhaNDAgama / 659 AcArya vIrasena svAmI ne bhI dhavalA TIkA meM spaSTa kiyA hai ki ukta 'aNNadarassa' ityAdi sUtra meM strIvedI se bhAvastrI artha hI grAhya hai "Na ca devANaM ukkassAuaM davvitthivedeNa saha bajjhai, NiyamA NiggaMthaliMgeNe tti suttreNa saha virohaado| Na ca davvitthINaM NiggaMthattamatthi, celAdipariccAeNa viNA tAsiM bhaavnniggNthttaabhaavaado| Na ca davvitthi - NavuMsayavedANaM celAdicAgo atthi, chedasutteNa saha virohaado|" (dhavalA / Sa .khaM / pu.11 / 4,2,6,12/pR.114-115)| anuvAda - " devoM kI bhI utkRSTa Ayu dravyastrIveda ke sAtha nahIM ba~dhatI, kyoMki 'acyuta kalpa se Upara niyamataH nirgranthaliMga se hI utpanna hote haiM" (mUlAcAra/gA.11771178), isa sUtra ke sAtha virodha AtA hai / aura dravyastriyoM ke nirgranthatA sambhava nahIM hai, kyoMki vastrAdi- parityAga ke binA unake bhAvanirgranthatA kA abhAva hai / dravyastrIvedI va dravyanapuMsakavedI vastrAdi kA tyAga karake nirgranthaliMga dhAraNa kara sakate haiM, aisI saMbhAvanA karanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vaisA svIkAra karane para chedasUtra ke sAtha virodha hotA hai / " 44 prAcIna zvetAmbarIya grantha paNNavaNAsutta meM bhI maNussI ko utkRSTa Ayu kA baMdhaka batalAyA gayA hai, yathA "ukkosakAlaThitIyaM NaM bhaMte! AuaM kammaM kiM Neraiyo baMdhai, jAva devI baMdhai ? goyamA! No Neraiyo baMdhai, tirikkhajoNio baMdhati, No tirikkhajoNiNI baMdhati / maNusso vi baMdhati, maNussI vi baMdhati, No devo baMdhati, No devI baMdhai / " (bhAga 1 / sUtra 1749 / pR.384) / isa vivaraNa meM maNussI ( mAnuSI) ko utkRSTa Ayu kA bandhaka batalAyA gayA hai / utkRSTa Ayu sAtaveM naraka ke nArakiyoM aura sarvArthasiddhi ke devoM kI hotI hai| kintu isI prajJApanAsUtra meM dravyamAnuSiyoM kI sAtaveM naraka meM utpatti kA niSedha kiyA gayA hai / yathA-- 'adhesattamApuDhavi-neraiyA NaM bhaMte! katohiMto uvavajjaMti ? goyamA ! evaM ceva / navaraM itthIhiMto (vi) paDisedho kAtavvo / " (sUtra 646 / pR. 174 ) / ataH spaSTa hai ki 'paNNavaNAsutta' ke uparyukta uddharaNa meM 'maNussI' zabda bhAvamAnuSI ke artha meM prayukta hai, kyoMki usako utkRSTa devoM aura nArakiyoM kI utkRSTa Ayu kA bandha saMbhava hai| sarvArthasiddhi kI bhI utkRSTa Ayu kA bandha dravyamAnuSI nahIM kara sakatI, yaha bhI digambara, zvetAmbara aura yApanIya, tInoM paramparAoM ko mAnya hai / isakA bhI sapramANa vivecana pUrva meM kiyA jA cukA hai| For Personal & Private Use Only Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra04 isa prakAra SaTkhaNDAgama meM bhAvastrIvedI puruSa ko tIrthaMkaraprakRti, utkRSTa devAyu evaM utkRSTa nArakAyu ke bandha kA pratipAdana kiye jAne se siddha hai ki usameM vedavaiSamya svIkAra kiyA gayA hai aura usake AdhAra para aise puruSa ko maNusiNI zabda se abhihita kiyA gayA hai, jo dravya (zarIra) se to puruSa hai, kintu bhAva se strii| aura aisI hI maNusiNI ko SaTkhaNDAgama meM 'saMjada' (saMyata) guNasthAna kI prApti, tIrthaMkara prakRti kA bandha, tathA nArakAyu evaM devAyu kI utkRSTa sthiti kA bandha batalAyA gayA hai| yApanIyamata meM yaha vedavaiSamya mAnya nahIM hai| isase bhI siddha hai ki SaTakhaNDAgama yApanIyamata kA grantha nahIM hai, apitu digambaragrantha hai| yaha SaTkhaNDAgama ke yApanIyagrantha na hone kA nauvA~ pramANa hai| agale prakaraNa meM yApanIyoM kI vedavaiSamyavirodhI yuktiyoM kA nirUpaNa aura nirasana kiyA jA rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama prakaraNa yApanIyoM kI vedavaiSamyavirodhI yuktiyoM kA nirasana yApanIya-AcArya zAkaTAyana kI vedavaiSamyavirodhI yuktiyA~ digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ko mAnya tathA SaTkhaNDAgama meM pratipAdita vedavaiSamya yApanIyoM ko amAnya hai| yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana (nauvIM zatAbdI I0) ne vedavaiSamya ko aprAmANika ghoSita kiyA hai| unhoMne strImukti ke samarthana meM eka laghukAya grantha strInirvANa-prakaraNa likhA hai| usameM strImukti kI puSTi ke lie aneka tarka diye haiM aura digambaragranthoM meM jina tarkoM se strImukti kA niSedha kiyA gayA hai, una tarkoM kA apane matAnusAra khaNDana kiyA hai| zAkaTAyana ne strImukti ke samarthana meM AgamapramANa dete hue kahA hai ki mathurAgama (mathurAvAcanA meM saMkalita zvetAmbaraAgama uttarAdhyayanasUtra) ke kathanAnusAra eka samaya meM 800 puruSa, 20 striyA~ aura 10 napuMsaka siddha ho sakate haiN|131 isa taraha strImukti Agama se samarthita hai| __ isa para digambarAcArya kahate haiM ki yaha ThIka hai ki mathurAgama meM isa prakAra kA kathana hai, para hamArA mAnanA hai ki vahA~ 'strI' zabda kA Azaya stana, garbhAzaya Adi aMgoM se yukta dravyastrI nahIM hai, apitu bhAvastrIveda ke udaya se yukta dravyapuruSa hai, jise Agama meM bhAvastrI kahA gayA hai| isa taraha Agama meM jo yaha kathana hai ki eka samaya meM 20 striyA~ siddha ho sakatI haiM, usakA artha yaha hai ki eka samaya meM 20 bhAvastriyA~ arthAt bhAvastrIveda ke udaya se yukta 20 puruSa siddha ho sakate haiN|132 digambarAcAryoM kA kathana hai ki SaTkhaNDAgama Adi digambaragraMthoM meM 'maNusiNI' 131. ka- aSTazatamekasamaye puruSANAmAdirAgamaH (mAhurAgame) siddhiH (siddhm)| strINAM na manuSyayoge gauNArtho mukhyahAnirvA // 34 // striinirvaannprkrnn| kha- " This is the principal scripture regarding Siddhahood, which says that in any moment eight hundred men attain moksa and (twenty) women." (Translation of the above officht by Padmanabh S. Jaini, Gender And Salvation, p.76). ga- "---isa gAthA kA artha yaha hai ki eka samaya meM ATha sau puruSa nirvANa ko prApta karate haiN---|" pro. udayacandra jaina : nyAyakumudacandra-parizIlana / pR. 451 / gha- dasa ceva napuMsesu vIsaM itthiyAsu y| purisesu ya aTThasayaM samaeNegeNa sijjhi|| 36 /51 // uttarAdhyayana sUtra / 132. (The opponent) might say : True, there does indeed exist (such a scripture) For Personal & Private Use Only Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra05 zabda kA prayoga bhAvastrI ke artha meM bhI kiyA gayA hai| karma-siddhAntIya bhASA meM bhAvastrI usa manuSya ko kahA gayA hai, jo bhAva se strI hai, kintu dravya se puruss| manuSya ko dravyapuruSa banAne vAlA kAraNa hai puruSAMgopAMga nAmaka nAmakarma kA udaya aura dravyapuruSa ko bhAva se strI banAnevAlA kAraNa hai strIveda nAmaka nokaSAya-karma kA udaya, jo dravyapuruSa meM strI jaisA svabhAva yA pravRttiyA~ utpanna kara detA hai aura jisake kAraNa usameM dravyastrI jaisI kucha ayogyatAe~ A jAtI haiN| (dekhiye, pIche pra. 4/zIrSaka 10.4), isa bhAvastrItvavAle dravyapuruSa ke lie SaTkhaNDAgama Adi digambarajainagranthoM meM 'manuSyinI' zabda kA prayoga kiyA gayA hai tathA dravyastrI ke lie bhI yaha zabda yathAprasaMga prayukta huA hai| pAlyakIrti zAkaTAyana 'strI' yA 'munaSyinI' zabda se sarvatra lokaprasiddha dravyastrI artha na lene para Apatti uThAte haiN| cU~ki digambarajainagranthoM meM vedavaiSamya ke AdhAra para manuSyinI zabda kA prayoga bhAvastrIveda ke udaya se yukta dravyapuruSa ke lie bhI kiyA gayA hai, ataH zAkaTAyana vedavaiSamya ke siddhAnta ko hI anucita ThaharAte haiN| vedavaiSamya ko asvIkAra karate hue ve strInirvANaprakaraNa meM kahate haiM ki puruSazarIra meM strIveda kA udaya hotA hai, isakA koI pramANa nahIM hai-na ca pundehe strIvedodayabhAve pramANamaGgaM c|| 38 // __ ve ukta grantha meM Age kahate haiM ki "yadi puruSa meM strIveda kA udaya ho aura strI meM puruSaveda kA, to puruSa kA patnIrUpa meM aura strI kA patirUpa meM paraspara vivAha hone meM koI bAdhA nahIM hogI tathA isase eka bar3I samasyA yaha khar3I hogI ki strIvedIpuruSamuni aura puruSavedI-puruSamuni ke sAtha-sAtha eka saMgha meM rahane para brahmacaryabhaMga kI ghaTanAe~ ghtteNgii| isalie vedavaiSamya aprAmANika hai" puMsi striyAM striyAM puMsi atazca tathA bhaved vivaahaadiH| yatiSu na saMvAsAdiH syAdagatau nissprmaannessttiH|| 41 // 33 that mentions the nirvana of women, we do not reject this. We submit, however, that the word " Woman" here refers not to a woman physically endowed with breasts and the birth canal, but instead to a particular type of male who (temporarily) possesses a woman's sexual desire (for a man). Moreover, the word "Woman" is used conventionally by people for a man who has the nature of a woman. For example, seeing a eunuch who is devoid of manliness, people say that he is a woman, not a man". ( Gender And Salvation, by Padmanabh S. Jaini, Page76, Para 96). 133."If a "Woman" were to exist in a male body and a "man" in a female body, then it would be possible to have marriage between people of the same sex. Furthermore, monks would not be able to live together." (Gender And Salvation, by Padmanabh S. Jaini, page 87). For Personal & Private Use Only Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra05 SaTkhaNDAgama / 663 ve punaH kahate haiM--"hama loka meM dekhate haiM ki kabhI baila gAya para ArUr3ha ho jAtA hai aura kabhI gAya baila pr| isase yaha niSkarSa nahIM nikAlanA cAhie ki gAya meM puruSaveda kA udaya hai aura baila meM strIveda kA, kyoMki yaha pravRtti niyamita nahIM, apitu aniyamita hotI hai / "-- anuDuhyA'naDvAhIM dRssttaa'nddvaahmnudduhaa''ruuddhm| strIpuMsetaravedo vedyo nA'niyamato vRtteH // 42 // 134 strInirvANa - prakaraNa / phira ve kahate haiM-"jaise muni meM matijJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se bhAvendriyarUpa labdhi prakaTa hotI hai aura isake prakaTa hone para nAmakarma ke udaya se bhAvendriyoM ke anusAra dravyendriyoM kI racanA hotI hai, vaise hI mohanIyakarma - janita strIveda, puruSaveda yA napuMsakaveda kA udaya hone para aMgopAMganAmakarma ke dvArA una bhAvavedoM ke anurUpa hI dravyastrIveda, dravyapuruSaveda yA dravyanapuMsakaveda kI racanA hotI hai| isa prakAra jIvoM meM dravyaveda aura bhAvaveda samAna hote haiM / ataH yaha kathana galata hai ki strI meM puruSaveda kA udaya ho sakatA hai aura puruSa meM strIveda kA ' "" nAma tadindriyalabdherindriyanirvRttimiva pramAdyaGgam / vedodayAd viracayed ityatadaGgena tadvedaH // 43 // yahA~ prazna uThatA hai ki yadi puruSazarIra meM puruSaveda kI hI utpatti hotI hai aura strI zarIra meM strIveda kI hI, to loka meM aise puruSa kyoM dikhAI dete haiM, jo dUsare puruSoM ke sAtha strIvat vyavahAra karate haiM athavA koI strI anya strI ke sAtha puruSavat AcaraNa karatI hai? isake uttara meM zAkaTAyana kahate haiM ki yaha manuSya ke apane hI bhAvaveda kA vikRta pariNAma hai| jaise koI kAmoddIpta puruSa, kAmAtura strI kI prApti na hone para pazu sAtha maithuna karatA hai, to yaha usake puruSaveda kI hI vikRta abhivyakti hai| yaha nahIM mAnA jA sakatA ki vaha tiryagveda ke udaya se aisA karatA hai / isI prakAra jo puruSa, puruSa ke sAtha strIvat kAma vyavahAra karatA hai, vaha apane puruSaveda ke hI vikRta pariNamana se aisA karatA hai / aura jo strI, strInirvANa - prakaraNa / 134."Having seen a cow mounted by a bull or a cow mounting a bull, this does not allow us to determine the sexual feeling (veda) of those animals as either male, female, or hermaphrodite. This is because such behaviour is not fixed (i.e., it is transient)." (Gender And Salvation, by Padmanabh S. Jaini, page 86). For Personal & Private Use Only Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra05 strI ke sAtha kAmAcaraNa karatI hai, usake pIche bhI usake strIveda kI hI vikRta abhivyakti kAraNa hai| isa taraha zAkaTAyana ne yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki puruSoM ke straiNavyavahAra meM tathA strI ke puruSavat vyavahAra meM vedavaiSamya kAraNa nahIM hai, apitu puruSa aura strI ke apane-apane veda kA vikRta pariNamana kAraNa hai| zAkaTAyana ne apanA yaha mantavya nimnalikhita zloka meM prakaTa kiyA hai yA puMsi ca pravRttiH, puMsi strIvat, striyAH striyAM ca syaat| sA svakavedAt tiryagvadalAbhe mttkaaminyaaH|| 44 // striinirvaann-prkrnn| isa zloka kA spaSTIkaraNa praznottararUpa meM zrI padmanAbha esa. jainI ne isa prakAra kiyA hai (opponent :) If, as you maintain, male sexuality arises only' in a male body and so forth, and not otherwise, then how is it that we observe that men behave like women toward other men? (Yapaniya:) To this claim we answer : If there would be a man who behaves like a woman toward another man, or a woman (who behaves like a man) toward another woman, (in both cases, such sexual behavior) is the result of one's own sexuality. This is just as, in the absence of a lusty female, a human being might approach an animal. This male sexual behaviour would be the result of the arising of their own male sexuality, and not because of the arising of female sexuality. In the absence of a sexually aroused woman, cowherds and other human beings might engage in sexual activities with animals out of lust, that perverted behaviour, however, can not be said to be due to the presence of bestial sexuality (tiryak-bhava), but is instead a (perverted expression) of their human sexuality. The same thing would apply here also in the case of a man behaving like a woman toward another man), for the arousal of sexual feelings can take various forms. Therefore, based solely on your presumption concerning the manifestation of a different type of sexuality in a man whose behaviour is of that type, it is not proper to assert that the scriptural passage relating to the nirvana of women should be so construed as to say that the word "women" there refers not to women but to men who experience female sexuality." (Gender And Salvation, pp. 89-90). isa taraha yApanIya-AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana SaTkhaNDAgama meM pratipAdita vedavaiSamya ke siddhAnta ko aprAmANika mAnate haiN| isase siddha hai ki SaTkhaNDAgama For Personal & Private Use Only Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra05 SaTkhaNDAgama/665 yApanIyasampradAya kA grantha nahIM hai| yadi hotA, to eka yApanIya-AcArya apane hI sampradAya ke grantha meM pratipAdita siddhAnta ko aprAmANika kaise siddha karatA? yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki zAkaTAyana ne strImukti ke samarthana meM zvetAmbara-Agama uttarAdhyayanasUtra (mathurAgama) se hI pramANa diyA hai, SaTkhaNDAgama se nhiiN| unhoMne strImukti ke samarthana meM na to SaTkhaNDAMgama-satprarUpaNA ke sUtra kramAMka 93 meM Aye 'saMjada' zabda kI carcA kI hai, na 'maNusiNI' zabda kA usase sambandha jor3A hai| yadyapi yaha kahA hai ki Agama meM manuSyoM aura mAnuSiyoM ke caudaha guNasthAna batalAye gaye haiM, tathApi Agama se unakA abhiprAya SaTkhaNDAgama se hai, aisA spaSTa nahIM kiyaa| SaTkhaNDAgama ke atirikta anya digambaragrantha sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika Adi meM guNasthAnoM kI carcA hai aura zvetAmbaragrantha jIvasamAsa, meM hai, jo ki chaThI zatAbdI I0 kA hai| saMbhava hai inameM se kisI grantha ke AdhAra para zAkaTAyana ne mAnuSI meM caudaha guNasthAnoM ke astitva kA pramANa diyA ho| isase bhI spaSTa hai ki zAkaTAyana SaTkhaNDAgama ko apane sampradAya kA grantha nahIM mAnate the, mathurAgama Adi zvetAmbara granthoM ko hI apane sampradAya kA grantha svIkAra karate the| puruSa ke lie prayukta 'strI' zabda mukhya zabda nahIM, gauNa yA upacaritayApanIyAcArya pAlyakIrti zAkaTAyana kA kathana hai stanajaghanAdivyaGgaye 'strI' zabdo'rthe na taM vihaayaissH| dRSTaH kvacidanyatra tvagnirmANavakavad gaunnH|| 36 // striinirvaann-prkrnn| anvaya-'strI' zabdaH stanajaghanAdivyaGgaye arthe ( prsiddhH)| eSaH (zabdaH) taM (artha) vihAya kvacit na dRssttH| anyatra tu agnirmANavakavad gaunnH| anuvAda-'strI' zabda stana-jaghana Adi zarIrAvayavoM se yukta jIva ke artha meM prasiddha hai| isa artha ko chor3akara vaha anya kisI artha meM prasiddha nahIM hai| anya (straiNabhAvoM se yukta puruSa ) artha meM prayukta 'strI' zabda gauNa (upacarita) zabda hotA hai, mukhya zabda nhiiN| abhiprAya yaha ki jaise agnirmANavakaH (yaha bAlaka to Aga hai) isa vAkya meM bAlaka ke lie agni zabda kA prayoga agnirUpa mukhya artha meM nahIM, apitu agni ke samAna atyanta ugra arthAt atyanta krodhI-svabhAva-vAlA isa gauNa artha meM kiyA gayA hai, vaise hI strI-jaisI pravRttiyoMvAle kisI puruSa ko jaba strI kahA jAtA hai, For Personal & Private Use Only Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra05 taba 'strI' zabda kA prayoga stana-jaghana Adi avayavoM vAlI mahilA isa mukhya artha meM nahIM kiyA jAtA, balki strIsadRza pravRttiyoM vAlA puruSa isa gauNa yA upacarita artha meM kiyA jAtA hai| ataH ukta puruSa ke lie prayukta 'strI' zabda gauNa yA upacarita hotA hai, mukhya nhiiN| pAlyakIrti zAkaTAyana kahate haiM aSTazatamekasamaye puruSANAmAdirAgamaH (mAhurAgame) siddhiH| strINAM na manuSyayoge gauNArtho mukhyhaanirvaa||34||135 zabdanivezanamarthaH pratyAsattyA kvacit kyaacidtH| tadayoge yoge sati zabdasyA'nyaH kathaM kalpyaH // 35 // striinirvaann-prkrnn| anuvAda-"siddhi (mokSa) ke viSaya meM Adi (pradhAna) Agama (jinopadeza) yaha hai ki eka samaya meM ATha sau puruSoM kI siddhi hotI hai aura (bIsa) striyoM kii| (yahA~ 'strI' zabda se bhAvastrIrUpa arthAt straiNabhAvayukta-puruSarUpa gauNa artha nahIM liyA jA sakatA, kyoMki) zabda kA gauNa artha vahIM liyA jAtA hai, jahA~ mukhya artha upapanna na ho| (yahA~ 'strI' zabda kA 'stana-jaghanAdiyukta zarIradhArI' yaha mukhyArtha upapanna hai, kyoMki use mokSa prApta hotA hai| ataH Agama meM dravyastriyoM kI hI mukti kA kathana hai)|" (34) / ___"artha zabda meM antarnihita hotA hai, tathApi jaba kisI zabdavizeSa yA arthavizeSa ke sAnnidhya se mukhyArtha anupapanna hotA hai, taba kahIM zabda meM svabhAvataH na rahanevAlA artha usase lakSita hotA hai| kintu yadi zabda kA mukhyArtha upapanna hai, to usase gauNArtha kaise grahaNa kiyA jA sakatA hai?" (35) / ina zlokoM meM bhI zAkaTAyana ne 'strI' zabda se 'dravyastrI' artha hI grahaNa karane ko yuktisaMgata ThaharAyA hai| 135."A secondary meaning is not to be applied where the primary meaning is appropriate. 'Male' is a secondary meaning of the word 'Woman', 'female' is its only primary meaning. And given this primary meaning, the impossibility of nirvana is not proved for women who are endowed with breasts and birth canals. In this context, the following rule is applicable : "Where both the primary and seconndary meanings are possible, the primary meaning should be accepted". Therefore it is inappropriate to construe "woman" in its secondary meaning. (Even if the secondary meaning were to be applicable, it would still not be proper) to abandon the primary meaning". (Gender And Salvation, by Padmanabh S. Jaini, pp. 76-77, para 97). For Personal & Private Use Only Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra05 SaTkhaNDAgama/667 yahA~ dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki zAkaTAyana ne strIsadRzasvabhAvavAle puruSa ke lie prayukta 'strI' zabda ko gauNa yA upacarita zabda mAnA hai| isa upacarita zabda ke prayoga kA prayojana puruSa ke strIsadRzasvabhAva ko dyotita kara hAsa-parihAsa, kaTAkSa Adi karanA hotA hai| ataH isa prayojana ke hone para hI straiNa puruSa ke lie 'strI' zabda kA prayoga kiyA jA sakatA hai, sAmAnya vyavahAra meM nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki aisA prayoga asvAbhAvika yA asatya hotA hai, isalie usase yuktisaMgata vyavahAra kI siddhi nahIM hotii| zAkaTAyana kI ukta mAnyatA se yaha tarka phalita hotA hai ki Agama meM hAsa-parihAsa, kaTAkSa (vyaMgya) Adi karane kA prayojana nahIM hotA, ataH usameM 'strI' zabda kA prayoga bhAvastrIvedayukta-puruSa ke artha meM nahIM, apitu dravyastrI ke hI artha meM huA hai| isalie dravyastrI kA mokSa honA Agamasammata hai| ___yadyapi Agama meM pudgalasaMyukta manuSyAdi jIvaparyAyoM ko upacAra se jIva kahA gayA hai, pudgalakarmoM kI utpatti ke nimittabhUta jIva ko upacAra se unakA kartA batalAyA gayA hai tathA zuddhopayoga kA sAdhaka hone kI apekSA samyaktvapUrvaka zubhopayoga ko upacAra se 'mokSamArga' saMjJA dI gayI hai, kintu isakA prayojana sthUla se sUkSma yA dRzya se adRzya-upadezapaddhati ke dvArA AtmAdi padArthoM ke svarUpa ko bodhagamya banAkara ziSyoM ko jJAnI banAnA hai (sa.sA. / gA.8, puruSArthasiddhayupAya / kArikA 6), parihAsAdi karanA nhiiN| kintu kisI puruSa ko strI kahakara usake straiNabhAvoM kI jo vyaMjanA kI jAtI hai, usase zrotAoM ko kisI ajJAta tathya kA jJAna nahIM hotA, zrotA bhI usake straiNabhAvoM kA anubhava karate haiM, ataH usakA ekamAtra prayojana upacArakathanapaddhati (lakSaNA-vyaMjanAzakti) ke prabhAva se hAsa-parihAsa, kaTAkSa Adi karanA hI hotA hai| aise upacAra yA upacarita zabda kA prayoga Agama meM nahIM hotaa| zAkaTAyana kI vedavaiSamya-virodhI yuktiyoM kA nirasana 1. zAkaTAyana ne kahA hai ki puruSa meM strIveda ke tathA strI meM puruSaveda ke udaya kA koI pramANa nahIM hai| kintu pUrva meM digambara aura zvetAmbara granthoM se isake aneka pramANa diye jA cuke haiN| SaTkhaNDAgama meM jisa maNusiNI ko tIrthaMkaraprakRti, utkRSTa devAyu aura utkRSTa nArakAyu kA bandha batalAyA gayA hai, vaha bhAvamAnuSI hI hai aura vaha bhAvamAnuSItva vedavaiSamya (dravyapuruSa meM bhAvastrIveda ke udaya) para hI Azrita hai| isase pAlyakIrti zAkaTAyana kI yaha mAnyatA bhI nirasta ho jAtI hai, ki Agama meM 'mAnuSI' zabda kA prayoga kevala 'dravyastrI' ke artha meM kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra05 2. zAkaTAyana vedavaiSamya nahIM mAnate, kintu yaha svIkAra karate haiM ki koI puruSa kisI anya puruSa ke sAtha strIvat vyavahAra karate hue dekhA jAtA hai aura koI strI kisI anya strI ke sAtha puruSavat vyavahAra karate hue / yaha vedavaiSamya kI hI svIkRti hai / ise zAkaTAyana ne puruSaveda kI strIveda ke rUpa meM aura strIveda kI puruSaveda ke rUpa meM vikRta abhivyakti mAnI hai| isa vikRti kI utpatti hI veda ke viSama ho jAne kA lakSaNa hai / zAkaTAyana ke anusAra bhale hI yaha asthAyI ho, para hai satya / 3. pAlyakIrti zAkaTAyana ne svIkAra kiyA hai ki loka meM straiNabhAvoM se yukta puruSa ke lie gauNarUpa (upacArata:) strI zabda kA prayoga hotA hai| isase siddha hai ki kisI puruSa meM bhAvastrItva kI sattA honA eka tathya hai, jise SaTkhaNDAgama, sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika Adi digambaragranthoM meM prarUpita kiyA gayA hai| 4. loka meM kevala stana - yoni Adi avayavoM se yukta mAnavazarIradhArI ko hI strI kahA jAtA hai, isalie kisI straiNabhAvayukta puruSa ko strI kahanA 'strI' zabda kA gauNarUpa yA upacArarUpa se prayoga mAnA jAtA hai / kintu SaTkhaNDAgama Adi digambarajainagranthoM meM vigrahagativAle zarIrarahita jIva ke lie kevala manuSyagatinAmakarma evaM strIvedanokaSAyakarma ke udaya se manuSyinI zabda kA usI prakAra mukhyarUpa se prayoga kiyA gayA hai, jisa prakAra stanayoni Adi aMgopAMgoM se yukta manuSyajAtIya jIva ke lie kiyA gayA hai| (dekhiye, pUrvazIrSaka 10.1 evaM 10.4) / ataH ukta granthoM meM straiNabhAvoM se yukta puruSa ke lie kiyA gayA 'manuSyinI' yA 'mAnuSI' zabda kA prayoga gauNa yA upacarita nahIM hai| digambarIya aura zvetAmbarIya AgamoM ke anusAra manuSya kI straiNabhAvayukta puruSaparyAya koI kAlpanika paryAya nahIM hai, apitu bhAvastrIveda aura dravyapuruSaveda ke udaya se utpanna vAstavika avasthA hai / aura Agama meM ukta prakAra ke manuSya ko mukhyavRttyA maNusiNI yA mAnuSI kahA gayA hai, ataH isa nAma ko gauNArtharUpa se yA lAkSaNikarUpa se prayukta mAnane kI AvazyakatA nahIM hai / SaTkhaNDAgama, sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika Adi digambarajainazAstra koI upanyAsa, kathAgrantha yA nATyagrantha nahIM haiM, jinameM hAsaparihAsa, kaTAkSa Adi karane ke lie kisI straiNabhAvayukta puruSapAtra ko upacAra se strI, manuSyanI athavA mAnuSI zabda se abhihita kiyA jAya / ve siddhAntagrantha haiN| unakA prayojana karmasiddhAnta ke anusAra nirdhArita kiye gaye manuSya, manuSyinI Adi nAmavAle jIvoM kI vibhinna avasthAoM kA nirUpaNa karanA hai| yaha jIvoM ko gauNa, upacarita yA lAkSaNika zabda arthAt parazabda se abhihita kiye jAne para saMbhava nahIM hai, kyoMki aisA karane para anya ke viSaya meM kiyA gayA nirUpaNa kisI anya ke viSaya meM For Personal & Private Use Only Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra05 SaTkhaNDAgama / 669 kiyA gayA mAna liyA jAyegA, jisase sampUrNa nirUpaNa mithyA ho jaayegaa| isase siddha hai ki SaTkhaNDAgama Adi granthoM meM bhAvastrIvedayukta puruSa ko mukhyavRttyA hI 'maNusiNI' yA 'mAnuSI' zabda se abhihita kiyA gayA hai| lokabhASA aura AgamabhASA meM sarvatra samAnatA nahIM hotI / 'maNusiNI' zabda lokabhASA meM bhale hI kevala dravyastrI kA vAcaka ho, kintu AgamabhASA meM dravyastrI aura bhAvastrI ( bhAvastrI-veda ke udaya se yukta puruSa) donoM kA vAcaka hai| jinAgama meM vaha do prakAra kI striyoM kA vAcaka hone se anekArthaka zabda hai / ataH donoM arthoM meM vaha mukhyArtharUpa se hI prayukta huA hai aura prakaraNa Adi ke dvArA yaha nizcita hotA hai ki vaha vahA~ dravyastrI kA vAcaka hai yA bhAvastrI kA / ataH Agama meM jahA~ mAnuSI yA strI ke siddha hone kA kathana hai, vahA~ bhAvastrI se hI abhiprAya hai, dravyastrI se nahIM / 5. zAkaTAyana mAnate haiM ki strIveda kA udaya hone para nAmakarma strIzarIra kA nirmANa karatA hai, puruSaveda kA udaya hone para puruSazarIra kA aura napuMsakaveda ke udaya meM napuMsaka zarIra kA / isa taraha pratyeka jIva ke dravyaveda aura bhAvaveda meM sadA sAmya rahatA hai| kintu jJAtRdharmakathAGga meM mallIkathA ke prakaraNa meM aisA nahIM batalAyA gayA hai| usameM to yaha batalAyA gayA hai ki mahAbala ne strInAmagotrakarma arjita kiyA thA, usI ke kAraNa tIsare bhava meM strIzarIra prApta huA thA / isase yaha spaSTa hotA hai ki strInAmagotrakarma meM hI strIzarIra ke nirmANa kI yogyatA hai, usake lie bhAvastrIveda ke sahayoga kI AvazyakatA nahIM hai| udayAgata bhAvaveda ke nimitta se dravyaveda kA udaya yA racanA hotI hai, yaha mata Agama aura yukti ke viruddha hai, isakA yuktipramANapUrvaka pratipAdana Age aSTamaM prakaraNa meM draSTavya hai / * 6. pAlyakIrti zAkaTAyana ne vedavaiSamya kI mAnyatA ko anucita ThaharAne ke lie eka kAraNa yaha batalAyA hai ki usase munisaMgha meM sAtha rahanevAle puruSavedI aura strIvedI muniyoM ke bIca brahmacaryabhaMga hone kI sthiti A sakatI hai / kintu vedavaiSamya ko na mAnate hue bhI pAlyakIrti ne yaha svIkAra kiyA hai ki bhAvavedasAmAnya ke vikRta pariNamana se eka puruSa meM dUsare puruSa ke sAtha puruSavat yA strIvat ramaNa karane kI icchA utpanna ho sakatI hai| ataH isa mAnavasvabhAva ke kAraNa bhI saMgha ke muniyoM meM ukta sthiti kA AnA saMbhava hai| yadi isa mAnavasvabhAva ke kAraNa ukta sthiti nahIM A sakatI, to vedavaiSamyajanita svabhAva ke kAraNa bhI nahIM A sktii| aura vedavaiSamya ke kAraNa zAkaTAyana ne jo samalaiMgika vivAha kI saMbhAvanA prakaTa kI hai, vaha to samalaiMgika sambandha ke rUpa meM anAdikAla se pracalita hai tathA pAzcAtya dezoM For Personal & Private Use Only Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra05 meM to aba samalaiMgika vivAha ko kAnUnI mAnyatA bhI mila gayI hai| (dekhie, pUrvazIrSaka 10) / ina tathyoM se vedavaiSamya kI satyatA siddha hotI hai| isa taraha pAlyakIrti zAkaTAyana ne vedavaiSamya ko aprAmANika siddha karane kI jo ceSTA kI hai, vaha zvetAmbara aura digambara donoM sampradAyoM meM mAnya AgamoM ke viruddha hai tathA loka meM dRzyamAna pratyakSa pramANoM ke bhI pratikUla hai| For Personal & Private Use Only Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa 'maNusiNI' zabda kevala dravyastrIvAcaka : isa mata kA nirasana SaTkhaNDAgama, sarvArthasiddhi tathA tattvArtharAjavArtika ke pUrvokta uddharaNoM se siddha hai ki digambarajaina-karmasAhitya meM mAnuSI yA maNusiNI (manuSyinI) zabda dravyastrI aura bhAvastrI donoM arthoM meM prayukta huA hai| ataH SaTkhaNDAgama Adi granthoM meM jahA~ 'mAnuSI' yA 'maNusiNI' meM saMyataguNasthAna batalAye gaye haiM, vahA~ dravyastrI se tAtparya na hokara bhAvastrI (bhAva se strI, kintu dravya se puruSa) se tAtparya hai| kintu digambarajainakarmasiddhAnta kI bhASA se anabhijJa vicAraka athavA abhijJa hote hue bhI usakI upekSA karanevAle adhyetA 'maNusiNI' zabda se lokaprasiddha 'stana-yoni Adi aMgoM se yukta strI' artha hI lete haiM aura yaha niSkarSa nikAlate haiM ki SaTkhaNDAgama meM strImukti kA pratipAdana kiyA gayA hai| isI lokAnugAminI dRSTi se kAma lekara prasiddha digambaravidvAn pro0 DaoN0 hIrAlAla jI jaina ne yaha pratipAdita karane kI ceSTA kI hai ki digambarajainasampradAya meM bhI strImukti mAnya thii|136 aura isI lokAnusAriNI cakSu se avalokana kara zvetAmbara vidvAn DaoN0 sAgaramala jI jaina ne SaTkhaNDAgama ko digambarasampradAya kA grantha na mAnakara yApanIyasampradAya kA grantha mAnA hai| ve likhate haiM "SaTkhaNDAgama ke yApanIyaparamparA se sambandhita hone kA sabase mahattvapUrNa evaM anyatama pramANa usameM satprarUpaNA nAmaka anuyogadvAra kA 93vA~ sUtra hai, jisameM paryApta manuSyanI (strI) meM saMyataguNasthAna kI upasthiti ko svIkAra kiyA gayA hai, jo prakArAntara se strImukti kA sUcaka hai| yadyapi digambaraparamparA meM isa sUtra ke saMjada pada ko lekara kAphI UhApoha huA hai aura mUlagrantha se pratilipi karate samaya kAgaja aura tAmrapatra para kI gaI pratilipiyoM meM ise chor3a diyA gyaa| yadyapi anta meM sampAdakoM ke Agraha ko mAnakara mudrita prati meM saMjada pada rakhA gayA aura yaha saMjada pada bhAvastrI ke sambandha meM hai, aisA mAnakara santoSa kiyA gyaa| prastuta prasaMga meM maiM una sabhI carcAoM ko uThAnA nahIM cAhatA, kevala itanA hI kahanA cAhU~gA ki SaTkhaNDAgama ke sUtra 89 se lekara 93 taka meM kevala paryApta manuSya aura aparyApta manuSya, paryApta manuSyanI aura aparyApta manuSyanI kI carcA hai, dravya aura bhAva manuSya yA manuSyanI kI vahA~ koI carcA nahIM hai| ataH isa prasaMga meM dravyastrI aura bhAvastrI kA prazna uThAnA hI nirarthaka hai| dhavalAkAra svayaM bhI isa sthAna para zaMkita thA, kyoMki isase strImukti kA samarthana hotA hai| ataH usane apanI TIkA meM yaha prazna uThAyA hai ki manuSyanI 136. dekhie, 'digambara jaina siddhAnta drpnn'| bhAga 1,2,3 / For Personal & Private Use Only Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra06 ke sandarbha meM saptama 137 guNasthAna mAnane para usameM 14 guNasthAna bhI mAnane hoMge aura phira strImukti bhI mAnanI hogii| kintu jaba deva, manuSya, tiryaMca Adi kisI ke bhI sambandha meM mUla grantha meM dravya aura bhAva kI carcA kA prasaMga nahIM uThAyA gayA, to TIkA meM manuSyanI ke sambandha meM yaha prasaMga uThAnA kevala sAmpradAyika Agraha kA hI sUcaka hai| vastutaH prastuta grantha yApanIyasampradAya kA rahA hai| cU~ki ukta sampradAya strImukti ko svIkAratA thA, ataH use yaha sUtra rakhane meM koI Apatti ho nahIM sakatI thii| samasyA to una TIkAkAra AcAryoM ke sAmane AI jo, strImukti kA niSedha karanevAlI digambaraparamparA kI mAnyatA ke AdhAra para isakA artha karanA cAhate the| ataH mUla grantha meM saMjada pada kI upasthiti se SaTkhaNDAgama mUlataH yApanIyaparamparA kA grantha hai, isameM kiMcit bhI saMzaya kA sthAna nahIM raha jAtA hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.101102)| isa vaktavya se spaSTa hai ki DaoN0 sAgaramala jI ne SaTkhaNDAgama ke zabdaprayoga kI asAdhAraNatA para dhyAna diye binA 'manuSyinI' zabda kA lokaprasiddha artha lekara hI stana-yonivAlI dravyastrI meM 'saMjada' (saMyata) guNasthAna kA kathana mAna liyA hai| apanI isa bhrAnta avadhAraNA ke AdhAra para hI unhoMne yaha ghoSita kara diyA hai ki "mUlagrantha meM 'saMjada' pada kI upasthiti se SaTkhaNDAgama mUlataH yApanIyaparamparA kA grantha hai, isameM kiMcit bhI saMzaya kA sthAna nahIM raha jAtA hai|" yataH DaoNkTara sA0 kA yaha nirNaya bhrAnta avadhAraNA para AdhArita hai, isalie isameM saMzaya hI saMzaya ke lie sthAna hai| pUrva meM SaTkhaNDAgama ke ve sUtra uddhRta kiye gaye haiM, jinameM 'maNusiNI' ko tIrthaMkaraprakRti, utkRSTa devAyu aura utkRSTa nArakAyu kA bandha karanevAlA batalAyA gayA hai| kintu digambara, zvetAmbara aura yApanIya, tInoM paramparAoM meM dravyastrI ko ina prakRtiyoM kA bandhaka svIkAra nahIM kiyA gayA hai| isase siddha hai ki SaTkhaNDAgama meM uparyukta sandarbha meM 'maNusiNI' zabda kA prayoga bhAvastrI (bhAva se strI, kintu dravya se puruSa) ke hI artha meM kiyA gayA hai| ataH DaoNkTara sA0 kI yaha avadhAraNA mithyA siddha ho jAtI hai ki SaTkhaNDAgama meM bhAvastrI kI koI carcA nahIM hai, ata eva vaha yApanIyaparamparA kA grantha hai| isake atirikta hama ina tathyoM kA bhI udghATana kara cuke haiM ki 1. SaTkhaNDAgama kI racanA IsApUrva prathama zatAbdI meM huI thI, usa samaya yApanIyasampradAya kA udaya hI nahIM huA thaa| 137. 'saMyata' honA caahie| For Personal & Private Use Only Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra06 SaTkhaNDAgama/673 2. SaTkhaNDAgama ke satprarUpaNA-anuyogadvAra kA 93vA~ sUtra strImukti-niSedhaka hai, jaba ki yApanIyamata strImukti-samarthaka thaa| 3. SaTkhaNDAgama kA guNasthAnasiddhAnta yApanIyasiddhAntoM ke sarvathA viruddha hai| isase nimnalikhita yApanIya mAnyatAoM kA niSedha hotA hai : mithyAdRSTi kI mukti, paratIrthika mukti, gRhasthamukti, zubhAzubhakriyAoM meM pravRtta logoM kI mukti, samyagdRSTi kI strIparyAya meM utpatti tathA strI kI tiirthNkrpdpraapti| 4. SaTkhaNDAgama meM tIrthaMkara-prakRtibandhaka solaha kAraNoM kI svIkRti yApanIyamAnyatA ke viruddha hai, kyoMki yApanIyamata meM bIsa kAraNa mAnya haiN| 5. SaTkhaNDAgama meM sthavirakalpa (ApavAdika savastra mokSamArga) kI asvIkRti yApanIyamata kI asvIkRti hai| 6. SaTkhaNDAgama meM solaha kalpoM (svargoM) kI mAnyatA yApanIya-mAnyatA ke viparIta hai| yApanIyasampradAya meM kevala bAraha kalpa mAnya haiN| 7. SaTkhaNDAgama meM nava anudizoM kA ullekha bhI yApanIyamata ke viruddha hai| usameM nau anudiza nAmaka svarga nahIM mAne gaye haiN| 8. SaTkhaNDAgama meM bhAvavedatraya svIkAra kiyA gayA hai| vaha yApanIyoM ko asvIkArya hai| 9. SaTkhaNDAgama meM vedavaiSamya mAnya hai, jisakA yApanIyamata meM niSedha kiyA gayA hai| ina pramANoM ko dekhakara kyA koI kaha sakatA hai ki jisa grantha meM itane yApanIyamata-virodhI siddhAntoM kA pratipAdana ho, vaha yApanIyaparamparA kA grantha hai? jaba ye pramANa hAtha uThA-uThA kara ghoSita kara rahe haiM ki SaTkhaNDAgama yApanIyaparamparA se bhinna paramparA kA grantha hai, taba 'maNusiNI' zabda kA artha yApanIya-mAnyatA ke anurUpa karanA SaTkhaNDAgama ke sAtha nyAya nahIM hai| dhavalAkAra dvArA 'maNusiNI' zabda kA spaSTIkaraNa pUjyapAda svAmI aura bhaTTa akalaMkadeva ke pUrvoddhRta vacanoM se spaSTa hai ki digambarajaina-granthoM meM 'maNusiNI' zabda dravyastrI aura bhAvastrI ke artha meM AcAryaparamparA se prayukta hotA calA A rahA hai| (dekhie , zIrSaka 10.4) / vIrasena svAmI ne SaTkhaNDAgama For Personal & Private Use Only Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra06 ke jIvasthAna-satprarUpaNA ke 92-93veM sUtroM kI vyAkhyA meM unhIM AcAryoM kA anusaraNa kiyA hai, apanI tarapha se koI naI kalpanA nahIM kI hai| "sammAmicchAiTThi-asaMjadasammAiTThi-saMjadAsaMjada-saMjada-TThANe NiyamA pajjattiyAo" (Sa.kha./pu.1/1,1,93) isa 93 veM sUtra meM pUrvavartI 92 veM sUtra se adhyAhRta maNusiNIsu zabda ko vIrasena svAmI ne dravyastrI aura bhAvastrI donoM kA vAcaka mAnA hai| yaha unake nimnalikhita vizleSaNoM se jJAta ho jAtA hai| "huNDAvasarpiNyAM strISu samyagdRSTayaH kinnotpadyante iti cet? notpdynte| kuto'vasIyate? asmaadevaarssaat|" (dhavalA/Sa.khaM/pu.1 / 1,1,93/ pR.334)| anuvAda-"kyA huNDAvasarpiNI kAla meM striyoM meM samyagdRSTi utpanna nahIM hote? nahIM hote| yaha kisa pramANa se jJAta hotA hai? isI ArSa pramANa se (isI 93veM sUtra se)|" yahA~ vIrasena svAmI ne 'maNusiNI' zabda se dravyastrI aura bhAvastrI donoM artha grahaNa kiye haiM, kyoMki samyagdRSTi jIva donoM prakAra kI striyoM meM utpanna nahIM hote| yadi yaha mAnA jAya ki yahA~ kevala dravyastrI artha vivakSita hai, to isakA tAtparya yaha hogA ki AcArya puSpadanta aura bhUtabali ko bhAvastriyoM ke rUpa meM samyagdRSTi jIvoM kI utpatti mAnya hai| aura yadi kevala bhAvastrI artha vivakSita mAneM, to yaha abhiprAya hogA ki ve dravyastriyoM ke rUpa meM samyagdRSTi jIvoM kI utpatti mAnate haiM, jaba ki ye donoM bAteM satya nahIM haiN| ataH isameM sandeha kI koI guMjAiza nahIM rahatI ki SaTkhaNDAgamakAroM ne uparyukta prasaMga meM 'maNusiNI' zabda kA prayoga donoM hI arthoM meM kiyA hai| zrI vIrasena svAmI Age kahate haiM "asmAdevArSAt dravyastrINAM nirvRtiH siddhayediti cenna, savAsastvAdapratyAkhyAnaguNasthitAnAM sNymaanupptteH| bhAvasaMyamastAsAM savAsasAmapyaviruddha iti cet? na tAsAM bhAvasaMyamo'sti, bhaavaasNymaavinaabhaavi-vstraadyupaadaanaanythaanupptteH|" kathaM punastAsu caturdaza guNasthAnAnIti cenna, bhAvastrIviziSTamanuSyagatau ttsttvaavirodhaat|" (dhvlaa| Sa.khaM./ pu. 1 / 1, 1,93 / pR.335)| anuvAda prazna-"(yadi isa sUtra meM adhyAhRta 'maNusiNI' zabda dravyastrI kA bhI vAcaka hai) taba isI sUtra se yaha bhI siddha hogA ki dravyastriyoM kI mukti hotI hai| (kyoMki sUtragata 'saMjada' zabda ke dvArA unameM caudaha guNasthAna batalAye gaye haiN)| For Personal & Private Use Only Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra06 SaTkhaNDAgama/675 uttara-"yaha siddha nahIM ho sakatA, kyoMki striyoM ke lie vastratyAga sambhava nahIM hai| vastrasahita hone ke kAraNa unameM (adhika se adhika) saMyatAsaMyata guNasthAna hotA hai, saMyama kI utpatti nahIM ho sktii| (jo ki mukti ke lie Avazyaka hai)| prazna-"savastra hote hue bhI unameM bhAvasaMyama ho sakatA hai? uttara-"bhAvasaMyama bhI saMbhava nahIM hai, kyoMki vastradhAraNa karanA bhAva-asaMyama kA lakSaNa hai| usake rahate hue bhAvasaMyama kaise ho sakatA hai? prazna-"phira 'unameM caudaha guNasthAna hote haiM' yaha kathana kaise saMgata hogA? uttara-"yaha kathana bhAvastrIviziSTa manuSyagati kI apekSA saMgata hai (arthAt jo manuSya bhAva se strI tathA dravya se puruSa hai, usameM caudaha guNasthAna ho sakate haiN)| draSTavya hai ki yahA~ vIrasena svAmI ne 'maNusiNI' zabda ke dravyastrIvAcaka bhI hone tathA sUtra meM saMjada' pada ke upasthita hone ke AdhAra para hI yaha zaMkA uThAI hai ki isa sUtra se dravyastrI kI mukti bhI siddha hotI hai| aura isake samAdhAna meM yaha kahA hai ki dravyastrI ko adhika se adhika saMyatAsaMyata guNasthAna prApta ho sakatA hai, saMyata guNasthAna nahIM, isalie vaha mukta nahIM ho sktii| tathA ukta 'maNusiNI' zabda ke bhAvastrIvAcaka bhI hone ke kAraNa hI kahA hai ki isa sUtra meM 'saMjada' pada ke dvArA 'maNusiNI' meM jo caudaha guNasthAna batalAye gaye haiM, ve bhAvastrI kI apekSA batalAye gaye haiM, dravyastrI kI apekSA nhiiN| unhoMne anyatra bhI spaSTa kiyA hai ki dravyastriyA~ sacela hone ke kAraNa saMyama ko prApta nahIM hotiiN|138 isa spaSTIkaraNa se ekadama sApha ho jAtA hai ki vIrasena svAmI ke anusAra bhI prastuta sUtra meM 'maNusiNI' zabda dravyastrI aura bhAvastrI donoM kA vAcaka hai| aura kina guNasthAnoM ke sandarbha meM dravyastrI kA vAcaka hai aura kina guNasthAnoM ke sandarbha meM bhAvastrI kA, isakA samAdhAna vIrasena svAmI ne digambaraparamparA ke AdhAra para yaha kiyA hai ki 'maNusiNI' zabda prathama pA~ca guNasthAnoM kI apekSA dravyastrI yA dravyamAnuSI kA vAcaka hai aura caudaha guNasthAnoM kI apekSA bhAvastrI yA bhAvamAnuSI kaa| digambaraparamparA ke AdhAra para yaha nirNaya isalie kiyA gayA hai ki grantha meM pratipAdita anya siddhAntoM kI saMgati digambaraparamparA ke hI sAtha hai, zvetAmbara yA yApanIya paramparAoM ke sAtha nahIM, unake sAtha to virodha hai| isake atirikta pUrvAcAryoM ne bhI isa sUtra kI aisI hI vyAkhyA kI hai| yathA 138."davvitthivedA puNa saMjamaM Na paDivajaMti, scelttaado|" dhavalA/Sa.khaM/pu.2/1,1/ pR.515 / For Personal & Private Use Only Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra06 " mAnuSISu paryAptikAsu caturdazApi guNasthAnAni santi bhAvaliGgApekSayA, na dravyaliGgApekSayA / dravyaliGgApekSayA tu paJcAdyAni / " (tattvArtharAjavArtika / 9/7/11/ pR.605)| yadi vIrasena svAmI yahA~ ' maNusiNI' zabda se kevala bhAvastrI artha grAhya samajhate, to pahale to ve ukta sUtra ke AdhAra para yaha prazna hI na uThAte ki kyA huNDAvasarpiNI kAla meM striyoM meM samyagdRSTi utpanna nahIM hote? kyoMki yaha prazna unhoMne zvetAmbaroM kI isa mAnyatA ko asatya ThaharAne ke lie uThAyA hai ki tIrthaMkara mallinAtha ne samyagdRSTi hote hue bhI dravyastrI kI paryAya meM janma liyA thaa| dUsare yadi uThAte bhI, to isake samAdhAna meM ve yaha kahate ki yahA~ 'maNusiNI' zabda kevala bhAvastrIvAcaka hai, ataH 'saMjada' guNasthAna kA kathana bhAvastrI ke hI viSaya meM hone se dravyastrI kI mukti kA prasaMga nahIM AtA / kintu unhoMne aisA samAdhAna na kara yaha kahA hai ki "dravyastriyA~ pA~caveM guNasthAna taka hI pahu~ca sakatI haiN| isalie unameM saMyata guNasthAna kA kathana upapanna nahIM hotA / caudaha guNasthAna bhAvastriyoM kI apekSA kahe gaye haiM / " isase spaSTa hotA hai ki vIrasena svAmI 93 veM sUtra meM ullikhita 'maNusiNI' zabda ko prathama pA~ca guNasthAnoM kI apekSA dravyastrIvAcaka mAnate haiM aura caudaha guNasthAnoM kI apekSA bhAvastrIvAcaka | 2 nyAyasiddhAntazAstrI paM0 pannAlAla jI sonI kA mata SaTkhaNDAgama-rahasyodghATana ke karttA sva0 paM0 pannAlAla jI sonI ne bhI aisA hI mAnA hai| ve likhate haiM 44 " isameM ( sUtra 93 kI TIkA meM) Aye hue 'strISu' pada kA artha dravyastrI kiyA jAtA hai, jo ThIka nahIM hai| ThIka taba ho sakatA hai, yadi bhAvastriyoM meM samyagdRSTi utpanna hotA ho / parantu samyagdRSTi bhAvastriyoM meM bhI utpanna nahIM hotaa| akalaMkadeva paryApta-bhAvamAnuSiyoM ke caudaha guNasthAnoM kA aura paryApta - dravyamAnuSiyoM ke Adi ke pA~ca guNasthAnoM kA honA batAte haiN| ina donoM taraha kI mAnuSiyoM ke lie likhate haiN| ki "aparyAptikAsu dve Adye, samyaktvena saha strIjananAbhAvAt / " (tattvArtharAjavArtika/ 9/7/11/pR.605)| bhAvaliMganI aura dravyaliMganI aparyAptika mAnuSiyoM meM Adi ke do hI guNasthAna hote haiM, kyoMki samyaktva ke sAtha jIva, striyoM meM nahI janmatA hai / nizcita hai ki ubhaya prakAra kI striyoM meM samyagdRSTi utpanna nahIM hotA hai / bhagavatpUjyapAda kahate haiM mAnuSiyoM meM tInoM hI samyaktva hote haiM, paryAptika mAnuSiyoM meM hote haiM, aparyAptika For Personal & Private Use Only Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra06 SaTkhaNDAgama /677 mAnuSiyoM meM nahIM hote| isa kathana se itanA nizcita hotA hai ki aparyApta mAnuSiyoM ke tInoM samyaktvoM meM se koI-sA eka bhI samyaktva nahIM hotA hai| parantu Age aura kahate haiM ki kSAyikasamyaktva bhAvaveda se hI hotA hai| isase spaSTa hotA hai ki pahale vAkya kA sambandha dravyamAnuSiyoM aura bhAvamAnuSiyoM donoM ke lie hai| parantu usase dravyamAnuSiyoM ke bhI kSAyikasamyaktva pAyA jAnA siddha hotA hai, ataH Age ke vAkya dvArA bhAvamAnuSiyoM ke hI vaha kSAyikasamyaktva hotA hai, aisA kahakara dravyamAnuSiyoM ke kSAyikasamyaktva ke hone kA niSedha kara dete haiN| ataH nizcita yaha hotA hai ki paryApta bhAvamAnuSiyoM ke tInoM samyaktva hote haiM, aparyAptakoM ke koI sA bhI samyaktva nahIM hotA hai| dravyamAnuSiyoM ke do hI samyaktva hote haiM, parantu aparyAptakoM ke na hokara paryAptakoM ke hI hote haiN| jaba donoM hI aparyApta mAnuSiyoM meM tInoM meM se koI-sA eka bhI samyaktva nahIM hotA hai, taba yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki bhAvamAnuSiyoM meM samyagdRSTi utpanna hotA hai aura kevala dravyamAnuSiyoM meM hI utpanna nahIM hotA hai| ataH 'strISu' pada kA artha kevala dravyastriyA~ nahIM hai, kintu strIvedodayayukta strI sAmAnya hai, jisameM donoM prakAra kI striyA~ antarbhUta haiN| samyagdarzanazuddhA naark-tiryng-npuNsk-striitvaani| duSkulavikRtAlpAyuridratAM ca vrajanti naapyvtikaaH|| 1/35 // rtnkrnnddshraavkaacaar| heTThima-chappuDhavINaM joisi-vnn-bhvnn-svvitthiinnN| puNNidare Na hi sammo Na sAsaNo nnaaryaapunnnne|| 128 // ___ gommaTasAra / jiivkaanndd| "ityAdi pravacanoM meM Aye hue strIpadoM kA artha bhI donoM prakAra kI striyA~ haiM, na ki kevala drvystriyaaN| "dhavalAkAra bhagavadvIrasena svAmI ne isa 'strISu' pada ke sAtha 'dravya' pada nahIM jor3A hai| 'dravya' pada kA prayoga kiye binA bhI yahA~ para 'strISu' pada kA vAcyArtha dravyastrISu ho jAtA hai, to 'asmAdevArSAd dravyastrINAM nivRttiH siddhayet' isa vAkya meM strINAM pada ke sAtha dravya pada kyoM jor3A? isase mAlUma par3atA hai 'strISu' pada kA artha kevala dravyastriyA~ nahIM hai, isIlie sUrIzvara ne Age ke vAkya meM 'dravya' pada lagAyA hai|" (SaTkhaNDAgama-rahasyodghATana / pR.209-211)| isa taraha mAnanIya paM0 pannAlAla jI sonI ne bhI 93 veM sUtra meM Aye maNusiNI zabda ko dravyastrI aura bhAvastrI donoM kA vAcaka mAnA hai| For Personal & Private Use Only Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 3 paM0 vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya kA mata AdaraNIya paM0 vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya ke nimnalikhita vacanoM se bhI uparyukta mata kA samarthana hotA hai 44 puruSa 'satprarUpaNA ke 93 veM sUtra meM manuSyaNI zabda se yadi sirpha dravyastrI ko hI grahaNa kiyA jAtA hai, to jo jIva digambaramAnyatA ke anusAra dravya se aura bhAva se strI hai usakA grahaNa ukta sUtra meM paThita manuSyaNI zabda se na ho sakane ke kAraNa usakI nirvRttyaparyAptaka hAlata meM caturtha guNasthAna ke prasaMga ko TAlane ke lie Agama kA kauna-sA AdhAra hogA? kAraNa ki digambaramAnyatA ke anusAra karmasiddhAnta ke AdhAra para strIvedodayaviziSTa puruSa ke bhI nirvRttyaparyAptaka hAlata meM caturtha, guNasthAna nahIM svIkAra kiyA jAtA hai| isalie Agama-granthoM meM jahA~ bhI manuSyaNI zabda kA ullekha pAyA jAtA hai, vahA~ para usakA artha "paryAptanAmakarma, strIvedanokaSAya aura manuSyagati nAmakarma ke udayavAlA jIva hI karanA cAhie / ' ,139 a0 11 / pra0 6 isa vaktavya dvArA mAnanIya vyAkaraNAcArya jI ne bhI 93veM sUtra meM 'maNusiNI' zabda ko dravyastrI aura bhAvastrI donoM arthoM meM prayukta batalAyA hai| isa taraha sarvArthasiddhi aura tattvArtharAjavArtika meM mAnuSI zabda kA dravyastrI aura bhAvastrI donoM arthoM meM prayoga tathA dravyamAnuSI meM Adi ke pA~ca guNasthAnoM kA tathA bhAvamAnuSI meM caudaha guNasthAnoM kA kathana, SaTkhaNDAgama meM tIrthaMkaraprakRti ke bandha tathA deva - nArakiyoM kI utkRSTa Ayu ke bandha ke prasaMga meM maNusiNI zabda kA bhAva strIartha meM prayoga aura SaTkhaNDAgama kA manthana karanevAle mUrdhanya vidvAnoM ke ye mata, isa bAta ke pramANa haiM ki digambarajaina siddhAnta masiNI yA mAnuSI zabda kA prayoga sabhI AcAryoM dvArA dravyastrI aura bhAvastrI donoM arthoM meM kiyA gayA hai / aura dravyastrIrUpa paryApta manuSyanI meM Adi ke pA~ca guNasthAnoM kI tathA kSAyikasamyaktva ko chor3akara zeSa do samyagdarzanoM kI yogyatA batalAyI gayI hai tathA bhAvastrI - rUpa paryApta manuSyinI meM caudaha guNasthAnoM evaM tInoM samyagdarzanoM kI pAtratA kA prarUpaNa kiyA gayA hai| ataH digambara jaina - siddhAnta meM 'maNusiNI' zabda kI isa viziSTa prayogaparamparA se siddha hotA hai ki satprarUpaNA ke sUtra 92 aura 93 meM ukta zabda kA prayoga dravyastrI aura bhAvastrI donoM arthoM meM huA hai| tathA 'maNusiNI' meM Adi ke pA~ca guNasthAna dravyamaNusiNI kI apekSA kathita haiM aura caudaha guNasthAna bhAvamaNusiNI kI apekSA / isI kA khulAsA 139. paM. vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha / khaNDa 5 / pR.23 / For Personal & Private Use Only Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra06 dhavalATIkA meM AcArya vIrasena hai / SaTkhaNDAgama / 679 paramparA kA anusaraNa karate hue yuktipUrvaka kiyA digambara jaina - siddhAnta meM ' maNusiNI' zabda kI isa viziSTa prayogaparamparA para dRSTipAta kiye binA hI mAnanIya DaoN0 sAgaramala jI ne yaha ghoSaNA kara dI ki " SaTkhaNDAgama ke sUtra 89 se lekara 93 taka meM kevala paryApta manuSya aura aparyApta manuSya, paryApta manuSyanI aura aparyApta manuSyanI kI carcA hai, dravya aura bhAva manuSya yA manuSyanI kI vahA~ koI carcA nahIM hai| ataH isa prasaMga meM dravyastrI aura bhAvastrI kA prazna uThAnA hI nirarthaka hai|" (jai. dha. yA. sa. / pR.101-102 ) / maiM DaoNkTara sA0 se vinayapUrvaka pUchanA cAhU~gA ki SaTkhaNDAgama ke jina sUtroM meM maNusiNI meM tIrthaMkaraprakRti evaM utkRSTa devAyu aura nArakAyu kA bandha pratipAdita kiyA gayA hai, unameM bhI dravya aura bhAva manuSyinI kI koI carcA nahIM hai, taba kyA vahA~ bhI dravyastrI aura bhAvastrI kI carcA uThAnA nirarthaka hai ? kyA vahA~ dravyastrI ko tIrthaMkaraprakRti aura utkRSTa devAyu evaM utkRSTa nArakAyu kA bandha mAna lenA cAhie? kyA yaha digambara, zvetAmbara aura yApanIya, tInoM paramparAoM meM mAnya siddhAnta ke viruddha nahIM hogA ? avazya hogA, ataH vahA~ manuSyinI zabda se bhAvastrI artha liye jAne kI carcA sArthaka hai| una sUtroM meM dravyastrI kI carcA nahIM hai, bhAvastrI kI carcA hai, isa satya ke darzana karmasiddhAnta ko dRSTi meM rakhakara dekhanevAle ko hue binA nahIM raha skte| tathA satprarUpaNA ke 92 veM aura 93 veM sUtroM meM jo 'maNusiNI' zabda hai, usake dravyastrIrUpa aura bhAvastrIrUpa donoM arthoM ke darzana isa tathya para dhyAna dene se ho jAte haiM ki una sUtroM meM pratipAdita karmasiddhAnta se zrI mallitIrthaMkara kA strI honA asiddha ho jAtA hai, ataH SaTkhaNDAgama strImukti kI mAnyatA ko amAnya karanevAlA digambaragrantha hai / phalasvarUpa 93 veM sUtra meM jo manuSyiniyoM meM saMyataguNasthAna kA pratipAdana kiyA gayA hai, vaha dravyamanuSyiniyoM meM upapanna nahIM hotA / ataH ukta prasaMga meM ' maNusiNI' zabda se bhAvamanuSyinI artha hI abhipreta hai| isake atirikta SaTkhaNDAgama meM jo yApanIyamatavirodhI anya aneka siddhAnta upalabdha hote haiM, jinakA varNana caturtha prakaraNa meM kiyA gayA hai, unase isa tathya kI dRr3hatayA puSTi hotI hai ki SaTkhaNDAgama zatapratizata digambaragrantha hai| tathA sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika Adi anya digambaragranthoM meM bhI mAnuSI ke dravyamAnuSI aura bhAvamAnuSI, ye do bheda mAne gaye haiM, ye pramANa bhI isa satya ko puSTa karate haiM ki 93 veM sUtra meM prayukta 'maNusiNI' zabda dravyamanuSyinI aura bhAvamanuSyinI, donoM arthoM kA pratipAdana karatA hai| yadi DaoNkTara sA0 ina tathyoM para dhyAna dete, to unheM bhI. vahA~ ina donoM arthoM kI carcA avazya sunAyI detI / For Personal & Private Use Only Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra06 DaoNkTara sA0 likhate haiM-"dhavalAkAra svayaM bhI isa sthAna para zaMkita thA, kyoMki isase strImukti kA samarthana hotA hai| ataH usane apanI TIkA meM yaha prazna uThAyA hai ki manuSyanI ke sandarbha meM saptama 40 guNasthAna mAnane para usameM 14 guNasthAna bhI mAnane hoMge aura phira strImukti bhI mAnanI hogii| kintu jaba deva, manaSya, tiryaMca Adi kisI ke bhI sambandha meM mUla grantha meM dravya aura bhAva kI carcA kA prasaMga nahIM uThAyA gayA, to TIkA meM manuSyanI ke sambandha meM yaha prasaMga uThAnA kevala sAmpradAyika Agraha kA hI sUcaka hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.102)| isa viSaya meM merA namra nivedana hai ki dhavalAkAra raJcamAtra bhI zaMkita nahIM the| unake sAmane to sarvArthasiddhi aura tattvArtharAjavArtika ke spaSTa pramANa the, jinameM 'mAnuSI' zabda kA prayoga guNasthAnoM ke prasaMga meM dravyastrI aura bhAvastrI donoM arthoM meM kiyA gayA hai aura dravyamAnuSI meM Adi ke pA~ca guNasthAna tathA bhAvamAnuSI meM caudaha guNasthAna batalAye gaye haiN| ataH vIrasena svAmI svayaM to isa viSaya meM bilakula niHzaMka the, hA~, unhoMne TIkA meM jo zaMkAe~ uThAyI haiM, ve una logoM kI dRSTi se uThAyI haiM, jo digambaraparamparA meM 'maNusiNI' zabda ke viziSTa prayoga se aparicita haiM, kyoMki aise loga yaha kalpanA bhI nahIM kara sakate ki yahA~ 'maNusiNI' zabda kA prayoga bhAvastrI ke artha meM bhI ho sakatA hai| ataH ve use mAtra lokaprasiddha dravyastrI-artha kA vAcaka mAnakara isa bhrAnti se grasta ho sakate haiM ki SaTkhaNDAgama meM dravyastrI kI mukti kA pratipAdana hai| isIlie vIrasena svAmI ne vibhinna praznottaroM ke dvArA yaha bAta spaSTa kara dI hai ki carcita sUtra meM jo maNusiNI meM caudaha guNasthAnoM kA kathana kiyA gayA hai, vaha bhAvastrI kI apekSA kiyA gayA hai, dravyastrI kI apekSA kevala Adi ke pA~ca guNasthAna batalAye gaye haiN| nimnalikhita uddharaNa meM bhI unhoMne yaha bAta spaSTa kI hai "maNusiNINAM bhaNNamANe atthi coddasa guNaTThANANi, do jIvasamAsA, cha pajjattIo, cha apajjattIo, dasapANa-sattapANA, cattAri saNNAo khINasaNNA vi atthi, maNusagadI, paMciMdiyajAdI, tasakAo, egAraha jogA ajogo vi atthi, ettha AhAra-AhAramissakAyajogA nntthi| kiM kAraNaM? jesiM bhAvo itthivedo davvaM puNa purisavedo, te vi jIvA saMjamaM pddivjNti| davvitthivedA puNa saMjamaM Na paDivajaMti, scelttaado| bhAvitthivedANaM davveNa puMvedANaM pi saMjadANaM NAhArariddhI samuppajjadi davva-bhAvehi purisavedANaM ceva samuppajjadi teNitthivede Niruddha AhAradugaM nntthi| teNa egAraha jogA bhnnidaa| itthivedo avagadavedo vi atthi, ettha bhAvavedeNa payadaM Na dvvvedenn| kiM kAraNaM? 'avagadavedo vi atthi' tti vynnaado|" (dhavalA / pu.2 / 1,1/ pR.515)| 140. yahA~ 'saptama' ke sthAna meM 'saMyata' honA caahie| For Personal & Private Use Only Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra06 SaTkhaNDAgama / 681 devoM, nArakiyoM aura bhogabhUmi ke manuSyoM evaM tiryaMcoM meM vedavaiSamya nahIM hotA, isalie unameM dravyastrI aura bhAvastrI kA bheda nahIM hai| karmabhUmi ke paMcendriya tiryaMcoM meM vedavaiSamya hotA hai, kintu unameM tiryaMca aura tiryaMcanI, donoM meM Adi ke pA~ca hI guNasthAna hote haiM, ataH mokSa kA prasaMga na hone se dravyastrI aura bhAvastrI ke bheda kI carcA nahIM kI gayI hai| yadyapi baddhAyuSka samyagdRSTi jIva tiryaMcayoni kI dravyastriyoM aura bhAvastriyoM meM bhI utpanna nahIM hote,141 kintu TIkA meM isakI carcA karane kA koI prasaMga nahIM thaa| maNusiNI ke prasaMga meM to tIrthaMkara mallinAtha-sambandhI evaM strImuktisambandhI zvetAmbara-mAnyatAoM ko aprAmANika siddha karane kI AvazyakatA thI, isalie sUtra 93 kI TIkA meM dravyastrI aura bhAvastrI kI carcA uThAyI gayI hai| mUla meM yaha carcA nahIM hai, isase kyA pharka par3atA hai? mUla ke AdhAra para vibhinna zaMkAoM kA samAdhAna karate hue jijJAsu ko saMzaya-viparyaya evaM anadhyavasAyarahita jJAna karAnA TIkAkAra kA karttavya hai| bhAvanapuMsakatva kI svIkRti se bhAvastrItva kI paSTi SaTkhaNDAgama meM bhAvastrItva kI mAnyatA ko puSTa karanevAlA eka mahattvapUrNa pramANa hai bhAvanapuMsakatva kI sviikRti| bhAvanapuMsaka usa manuSya ko kahA gayA hai, jo dravya se puruSa hote hue bhI bhAvanapuMsakaveda ke udaya se yukta hai| isakA antarbhAva manuSya zabda meM hI kiyA gayA hai, jaisA ki vIrasena svAmI ne jayadhavalATIkA meM spaSTa kiyA "maNusso tti vutte purisa-NavaMsaya-vedodaillANaM ghnnN| maNussiNI tti vutte itthivedodayajIvANaM ghnnN|" (ja.dha/ka.pA./ bhA.3/3,22 / 426/pR.241)| ___ anuvAda-"manuSya zabda se puruSaveda aura napuMsakaveda ke udaya se yukta manuSyoM kA grahaNa hotA hai aura manuSyinI zabda se strIveda ke udayavAle manuSyoM kaa|" anyatra bhI unhoMne aisA hI prarUpita kiyA hai| kasAyapAhuDa ke eka cUrNisUtra meM yativRSabhAcArya ne kahA hai "bAvIsAe vihattIo ko hodi? maNusso vA maNussiNI vA micchatte sammAmicchatte ca khavide samatte sese|" (cUrNisUtra / ka.pA./ bhA.2 / gA.22 / pR.213)| 141.SaTkhaNDAgama/ pu.1/1,1,87-88| For Personal & Private Use Only Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra06 anuvAda-"bAIsa-prakRtika sthAna kA svAmI kauna hotA hai? jisa manuSya yA manuSyinI ke mithyAtva aura samyagmithyAtva kA kSaya hokara samyaktva zeSa rahatA hai, vaha bAIsa-prakRtika sthAna kA svAmI hotA hai|" isa para TIkA karate hue zrI vIrasena svAmI likhate haiM "ettha vi 'maNusso' tti vutte purisa-NavaMsayavedajIvANaM ghnnN| aNNahA NavaMsayavedesu dNsnnmohkkhvnnaabhaavppsNgaado|" (ja.dha./ka.pA./bhA.2 / gA.22 / pR.213214)| anuvAda-"yahA~ para bhI maNusso aisA kahane se puruSavedI aura napuMsakavedI manuSyoM kA grahaNa karanA cAhie, anyathA napuMsakavedI manuSyoM ke darzanamohanIya ke kSaya ke abhAva kA prasaMga prApta ho jaayegaa|" dhavalATIkA meM bhI vIrasena svAmI ne kahA hai "maNusa-pajjattANaM pi bhaNNamANe micchAiTTi-ppahuDi jAva ajogikevali tti tAva mnnusodhbhNgo| athavA itthivedeNa viNA do vedA vttvvaa| ettiyametto ceva viseso|' (dhavalA / Sa.khaM./pu.2/1,1/pR. 514) / anuvAda-"manuSya-paryAptakoM ke bhI AlApa kahane para mithyAdRSTi-guNasthAna se lekara ayogikevalI-guNasthAna taka manuSya-sAmAnya ke AlApoM ke samAna AlApa jAnanA caahie| athavA veda-AlApa kahate samaya strIveda ke binA do veda hI kahanA cAhie, kyoMki sAmAnya manuSyoM se manuSya-paryAptakoM meM itanI hI vizeSatA hai|" isake hindI-vizeSArtha meM kahA gayA hai-"jaba manuSyoM ke avAntara bhedoM kI vivakSA na karake paryApta zabda ke dvArA sAmAnya se sabhI paryApta manuSyoM kA grahaNa kiyA jAtA hai, taba paryApta manuSyoM meM tInoM vedavAloM kA grahaNa ho jAtA hai, ataH isa apekSA se paryApta manuSyoM ke AlApa sAmAnya-manuSyoM ke samAna batalAye gaye haiN| parantu jaba manuSyoM ke avAntarabhedoM meM se manuSya-paryAptakoM kA grahaNa kiyA jAtA hai, taba manuSya-paryAptaka pada se puruSa aura napuMsakavedI manuSyoM kA hI grahaNa hotA hai, kyoMki strIvedI manuSyoM kI Agama meM 'manuSyinI' saMjJA nirdiSTa kI gaI hai| manuSya ke avAntara bhedoM meM 'manuSyaparyApta' zabda puruSa aura napuMsakavedI manuSyoM meM hI rUr3ha hai, isalie isa apekSA se manuSya-paryAptakoM ke AlApa kahate samaya strIveda ko chor3akara AlApa kahe haiN|" (dhavalA/Sa.khaM/pu.2 / 1,1/pR.514-515)| isa prakAra manuSya-paryApta zabda bhAvapuruSavedI evaM bhAvanapuMsakavedI manuSyajAtIya dravyapuruSoM kA vAcaka hai| isalie SaTkhaNDAgama ke nimnalikhita sUtroM meM manuSya zabda For Personal & Private Use Only Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra06 SaTkhaNDAgama / 683 1. bhAvapuruSavedI puruSa, 2. bhAvanapuMsakavedI puruSa tathA 3. dravyanapuMsaka manuSya, ina tInoM arthoM ko sUcita karatA hai "maNussA micchAiTThi-sAsaNasammAiTThi-asaMjadasammAiTThi-ThANe siyA pajattA siyA apjjttaa|" (Sa. khaM./ pu.1, 1,89) / "sammAmicchAiTThi-saMjadAsaMjada-saMjadaTThANe NiyamA pjttaa|" (Sa.khaM./pu.1 / 1,1,90) / - anuvAda-"manuSya mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi guNasthAnoM meM paryApta bhI hote haiM aura aparyApta bhii| samyagmithyAdRSTi, saMyatAsaMyata aura saMyataguNasthAnoM meM niyama se paryAptaka hote haiN|" ___ cU~ki ina sUtroM meM manuSya zabda uparyukta tInoM arthoM kA vAcaka hai, isalie ina sUtroM se yaha artha abhivyakta hotA hai 1. bhAvapuruSavedI-puruSa mithyAdRSTi, sAsAdana-samyagdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi ina tIna guNasthAnoM meM to paryApta bhI hote haiM aura aparyApta bhI, kintu zeSa guNasthAnoM meM niyama se paryApta hote haiN| 2. bhAvanapuMsakavedI-puruSa mithyAdRSTi aura sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAnoM meM paryApta bhI hote haiM aura aparyApta bhI, kintu zeSa guNasthAnoM meM niyama se paryApta hI hote haiM, ThIka bhAvastrIvedI puruSa kI trh| 3. dravyanapuMsaka manuSya dravyastriyoM ke samAna prathama do guNasthAnoM meM to paryApta bhI hote haiM aura aparyApta bhI, parantu tRtIya, caturtha aura paMcama guNasthAnoM meM niyama se paryApta hote haiN| jaise dravyastriyoM meM zeSa guNasthAna nahIM hote, vaise hI inameM bhI zeSa guNasthAna nahIM hote| dravyanapuMsaka kI mukti tInoM paramparAoM meM amAnya isa taraha uparyukta sUtroM meM bhAvanapuMsaka meM caudaha guNasthAnoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| tathA vedamArgaNA meM bhI nauveM guNasthAna taka napuMsakavediyoM kA astitva batalAyA gayA hai,142 jisakA tAtparya yaha hai ki SaTkhaNDAgama meM napuMsakavediyoM kI mukti kA vidhAna hai| yahA~ vicAraNIya hai ki napuMsakavedI manuSyoM se tAtparya dravyanapuMsaka manuSyoM se hai yA bhAvanapuMsaka manuSyoM se? 142."NavusaMyavedA eiMdiya-ppahuDi jAva aNiyaTTi tti|" Sa.khaM./pu.1 / 1,1,103 / For Personal & Private Use Only Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra06 digambaraparamparA meM to dravyastrImukti aura dravyanapuMsakamukti donoM mAnya nahIM hai| zvetAmbaraparamparA meM bhI janmajAta dravyanapuMsaka manuSyoM kI mukti amAnya kI gaI hai, kyoMki unheM sadA dIkSA ke ayogya mAnA gayA hai| dIkSA kI ayogyatA hI unakI mukti kI ayogyatA hai| zvetAmbara-paramparA meM kevala chaha prakAra ke kRtrima napuMsakoM ko, jo janma se puruSa yA strI hote haiM, mukti ke yogya mAnA gayA hai| ataH yaha vastutaH puruSa aura strI ko hI mukti ke yogya mAnA jAnA hai, dravyanapuMsakoM ko nhiiN| isakA vistAra se sapramANa nirUpaNa isI adhyAya ke caturtha prakaraNa meM kiyA jA cukA hai| yApanIyasampradAya zvetAmbara-AgamoM ko hI pramANa mAnatA thA, isalie usameM bhI dravyanapuMsakoM kI mukti kA amAnya honA sunizcita hai| isakA anya pramANa yaha bhI hai ki yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ne strImukti ke samarthana meM to grantha likhA hai, lekina dravyanapuMsaka kI mukti kA kahIM nAma bhI nahIM liyaa| __ataH yaha mAnane ke atirikta anya koI vikalpa nahIM hai ki SaTkhaNDAgama meM caudaha guNasthAna bhAvanapuMsaka manuSyoM (arthAt bhAvanapuMsakaveda ke udaya se yukta dravyapuruSoM) meM hI batalAye gaye haiN| isase siddha hai ki SaTkhaNDAgama meM bhAvanapuMsakamanuSya kI svIkRti hai| isase isa bAta kI bhI puSTi ho jAtI hai ki SaTkhaNDAgama meM bhAvastrI kI bhI svIkRti hai| isalie jaise SaTkhaNDAgama meM bhAvanapuMsaka meM hI caudaha guNasthAnoM kA pratipAdana siddha hotA hai, vaise hI bhAvastrI meM hI caudaha guNasthAnoM kA pratipAdana siddha hotA hai| ataH SaTkhaNDAgama meM bhAvastrI kI hI mukti kA vidhAna hai, dravyastrI kI mukti kA nhiiN| niSkarSa yaha ki 93veM sUtra meM saMjada zabda bhAvastrI ke hI sandarbha meM ukta hai, dravyastrI ke sandarbha meM nhiiN| saMjada zabda-viSayaka carcA kA upasaMhAra karate hue DaoN0 sAgaramala jI likhate haiM ki "mUlagrantha meM 'saMjada' pada kI upasthiti se SaTkhaNDAgama mUlataH yApanIyaparamparA kA grantha hai, isameM kiJcit bhI saMzaya kA sthAna nahIM raha jAtA hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.102)| kintu pUrvokta pramANoM se siddha hai ki satprarUpaNA kA 93 vA~ sUtra zrI mallitIrthaMkara ke strI hone kA tathA strIvedanAmakarma ke sAtha tIrthaMkaraprakRti ke bandha hone kA niSedhaka hai, ataH mUlagrantha meM 'saMjada' pada bhAvamAnuSI ke viSaya meM hI prayukta hai, yaha nirvivAda hai| isake atirikta SaTkhaNDAgama meM guNasthAna Adi aise aneka siddhAntoM kA pratipAdana hai, jo yApanIyamata ke viruddha haiN| isalie SaTkhaNDAgama yApanIyaparamparA kA grantha nahIM, apitu digambaraparamparA kA hai, isameM saMzaya ke lie kiJcit bhI sthAna nahIM raha jaataa| For Personal & Private Use Only Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama prakaraNa 'saMjada' pada chor3A nahIM, jor3A gayA hai mAnanIya DaoN0 sAgaramala jI ne likhA hai-"yadyapi digambaraparamparA meM isa (93 veM) sUtra ke saMjada pada ko lekara kAphI UhApoha huA aura mUlagrantha se pratilipi karate samaya kAgaja aura tAmrapatra para kI gaI pratilipiyoM meM ise chor3a diyA gyaa| yadyapi anta meM sampAdakoM ke Agraha ko mAnakara mudrita prati meM saMjada pada rakhA gayA aura yaha saMjada pada bhAvastrI ke sambandha meM hai, aisA mAnakara santoSa kiyA gyaa|" (jai.dha.yA.sa./ pR.101)| DaoNkTara sA0 ke isa vaktavya se aisA lagatA hai ki unheM yaha bhrama hai ki mUlagrantha se pratilipi karate samaya lipikAroM ne 'saMjada' zabda ko isalie jAnabUjhakara chor3a diyA ki usase strImukti kA samarthana hotA thA, jo digambaramAnyatA ke viruddha hai| vAstavikatA yaha nahIM hai| vAstavikatA yaha hai ki mUDabidrI meM kannar3a lipi meM SaTkhaNDAgama kI jo tIna pratiyA~ haiM, unameM se jisa prati kA nAgarI-rUpAntaraNa SaTkhaNDAgama ke sampAdakoM ko prApta huA thA, usameM 93veM sUtra meM 'saMjada' pada nahIM thaa| ataH nAgarI-rUpAntaraNa meM bhI. 'saMjada' pada nahIM aayaa| kintu sUtra kI dhavalATIkA meM jo vivecana kiyA gayA hai, usase sampAdakoM ko pratIta huA ki vahA~ 'saMjada' pada honA caahie| ataH unhoMne sUtra meM 'saMjada' pada rakhane kA nirNaya kiyaa| kintu, kucha vidvAnoM ko jaba isakA patA calA. to unhoMne satra meM 'saMjada' pada rakhe jAne kA virodha kiyA. kyoMki unakA mAnanA thA ki mUlaprati meM 'saMjada' pada na honA digambara jaina mAnyatA ke anurUpa hai| yadi usameM 'saMjada' pada jor3A gayA, to yaha prAcIna digambaragrantha strImukti kA samarthana karanevAlA siddha hogaa| unheM sUtra meM 'saMjada' pada kA AropaNa mUlagrantha meM parivartana karane kI kuceSTA pratIta huii| ataH unhoMne isakA ghora virodha kiyaa| virodha ke phalasvarUpa vidvAnoM ke do varga bana gaye, eka sUtra meM 'saMjada' pada rakhe jAne kA virodhI, dUsarA smrthk| unameM isa viSaya ko lekara kAphI zAstrArtha huA, jisakA vivaraNa digambara jaina siddhAnta darpaNa nAma se tIna bhAgoM meM prakAzita kiyA gyaa| yaha ghaTanA I0 san 1939 se 1944 ke bIca kI hai| usa samaya digambarajaina-paramparA ke ekamAtra sarvamAnya muni AcArya zrI zAntisAgara jI mahArAja vidyamAna the| ve isa prAcIna dharohara ko surakSita rakhane ke lie ise tAmrapatroM para utkIrNa karAnA cAhate the| 'saMjada'-pada virodhI vidvAnoM ne unheM apane mata se prabhAvita kara tAmrapatra meM 'saMjada' pada ko utkIrNa nahIM hone diyaa| yaha 'saMjada' For Personal & Private Use Only Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra07 pada ko haTAne kI ceSTA nahIM thI, apitu nAgarI-prati meM sUtra jisarUpa meM AyA thA, usI rUpa meM rakhane kA prayatna thaa| isI kAraNa SaTkhaNDAgama ke prathama saMskaraNa meM yaha pada sUtra meM nahIM A pAyA, yadyapi jaisA mAnanIya paM0 phUlacandra jI siddhAntAcArya ne svIkAra kiyA hai, unhoMne sUtra ke hindI anuvAda meM 'saMyata' pada rakha diyaa|43 bAda meM sampAdakoM ne mUDabidrI kI anya do pratiyoM se milAna karAyA, taba unameM 'saMjada' pada upalabdha huaa| isase sUtra meM 'saMjada' pada hone kI unakI dhAraNA sahI niklii| taba 'akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad' ne sarvasammati se prastAva pAsa kara sUtra meM 'saMjada' pada hone kA samarthana kiyA, phalasvarUpa SaTkhaNDAgama ke dUsare saMskaraNa meM tadanusAra saMzodhana kara diyA gyaa| pUjya paM0 gaNezaprasAda jI varNI ne bhI sUtra meM 'saMjada' pada kA honA Avazyaka batalAyA thA144 aura anta meM pUjya AcArya zAntisAgara jI mahArAja ne bhI apane pUrvamata meM saMzodhana kara tAmrapatra meM 'saMjada' pada ke samAveza kA Adeza diyA thaa|45 yaha sArA vivaraNa SaTkhaNDAgama kI prathama pustaka ke dvitIya saMskaraNa tathA SaTkhaNDAgama ke sampAdaka mAnanIya paM0 phUlacandra jI siddhAntAcArya ke AlekhoM meM diyA gayA hai|146 ___ isa prakAra SaTkhaNDAgama ke sampAdakoM ne, akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad ne, pUjya varNI jI ne tathA paramapUjya AcArya zAntisAgara jI ne 93 veM sUtra meM 'saMjada' pada rakhe jAne kA samarthana zvetAmbaroM yA yApanIyoM ke dabAva meM Akara nahIM kiyaa| yadi isake rakhane se strImukti kA samarthana hotA, to digambara vidvAnoM meM parasparavirodhI do varga na banate, sabake saba ise na rakhane ke lie ekamata ho jAte aura sUtra jisa (saMjadapadavihIna) rUpa meM lipyantara hokara AyA thA, usI rUpa meM rahane denA unake lie bar3A AsAna hotaa| saMjada-pada kI AvazyakatA batalAnevAle vIrasena svAmI ke vacanoM kI bhI ve anyathA vyAkhyA kara sakate the, unake vacanoM meM parivartana kara sakate the| isakI kisI ko kAnoM-kAna khabara bhI na ho paatii| athavA itane kAlAntara kI pratIkSA bhI na karanI par3atI, vIrasena svAmI svayaM Aja se lagabhaga 1200 varSa pahale hI sUtra meM se saMjada pada haTA dete| 143. 'satprarUpaNA dhavalA ke 93 veM sUtra meM saMjada pd'| siddhAntAcArya paM. phUlacandra zAstrI abhinandana grantha/ khaNDa 4/ pRSTha 483-486 / 144. vahI/ khaNDa 4/ pR. 485 / 145. vahI/khaNDa 4/pR. 485-486 / 146. vahI/khaNDa 4/pR. 483-486 tathA 'vAtsalya ratnAkara'/ dvitIya khaNDa/ pR.248-249 / For Personal & Private Use Only Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra07 SaTkhaNDAgama / 687 para, aisA kisI bhI digambara AcArya yA vidvAn ne nahIM kiyaa| pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhiTIkA meM SaTkhaNDAgama kA pracura anusaraNa kiyaa| 'maNusiNI' zabda kA anukaraNa kara bhAvamAnuSI meM kSAyika samyagdarzana kA pratipAdana kiyaa| akalaMkadeva ne sUtra 92-93 kA jyoM kA tyoM saMskRtarUpAntaraNa kara dravyamAnuSiyoM aura bhAvamAnuSiyoM meM yathAyogya guNasthAna nirUpita kiye| nemicandrAcArya ne to SaTkhaNDAgama ke AdhAra para hI gommaTasAra nAmaka mahAn grantha kI racanA kI aura vIrasena svAmI ne usa para bRhad dhavalATIkA kA praNayana kiyA, para kisI ko bhI 'saMjada' zabda digambara-siddhAntavirodhI pratIta nahIM huaa| isalie kisI ne bhI usameM hAtha lagAne kI ceSTA nahIM kii| sabane una sUtroM ko digambaramatAnurUpa hI pAyA aura tadanurUpa hI vyAkhyA kii| SaTkhaNDAgama ke sampAdaka vidvAnoM ne bhI 93veM sUtra aura usakI dhavalATIkA para gahana-vicAra-vimarza kiyA, mUDabidrI kI anya pratiyoM se milAna kiyA, 'saMjada'pada-samarthaka vidvAnoM ne 'saMjada'-pada-virodhI vidvAnoM ke sAtha lambA zAstrArtha kiyaa| isa prakAra saba taraha se Thoka-bajAkara sUtra meM 'saMjada' pada kA aucitya siddha kiyaa| yadi 'saMjada'-pada digambaratva-virodhI hotA, to kyA ye vidvAn use sUtra meM rakhane ke lie itanI uThApaTaka, itanA anusandhAna, itanA vicAra-vimarza karate? vastutaH sUtra meM 'saMjada'-pada kA honA digambara mAnyatAoM kI saMgati ke lie Avazyaka thA, isIlie vidvAnoM ne use sUtra meM jor3ane kA Agraha kiyA aura jor3a diyaa| __ isa taraha digambarajaina vidvAnoM ne sUtra meM 'saMjada'-pada kisI majabUrI ke kAraNa nahIM jor3A, jisase yaha kahA jAya ki use jor3ane ke bAda unhoMne yaha mAnakara santoSa kara liyA ki usakA prayoga bhAvastrI ke artha meM kiyA gayA hai| bhAvastrI ke artha meM to vaha hai hii| isIlie saMjada-pada-samarthaka vidvadvarga use sUtra meM rakhe jAne kA Agraha kara rahA thaa| isake lie unake pAsa sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika, gommaTasAra, dhavala TIkA Adi granthoM ke pramANa bhI the| hA~, santoSa isa bAta kA avazya huA hogA ki unhoMne eka sahI kAma kiyaa| sUtra meM 'saMjada' pada rakhanA siddhAnta kI dRSTi se kitanA Avazyaka thA, isa bAta kA patA vidvAnoM ke nimnalikhita vaktavyoM se calatA 'saMjada' pada hone ke pakSa meM vyAkaraNAcArya jI kA tarka paM0 vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya 93veM sUtra meM 'saMjada' pada kI anivArya AvazyakatA para prakAza DAlate hue kahate haiM For Personal & Private Use Only Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra07 "paM0 rAmaprasAda jI zAstrI kA khyAla hai ki kSetrAnugama, sparzAnugama Adi kI manuSyaprarUpaNAoM meM kevala manuSyaNI zabda pAyA jAtA hai, isaliye una sUtroM meM isakA artha bhAvastrI karanA cAhiye aura satprarUpaNA ke 93 veM sUtrameM manuSyaNI zabdakA artha dravyastrI karanA cAhie , parantu unakA yaha khyAla galata hai, kyoMki satprarUpaNA, kSetrAnugama, sparzAnugama Adi sabhI prarUpaNAoM meM 'manuSyaNI' zabdakA artha 'samAnarUpa se paryAptanAmakarma, strIvedanokaSAya aura manuSyagatinAmakarma ke udayavAlA jIva' hI mukti-pAtra tathA Agamasammata hai aura manuSyaNI saMjJAvAle isa jIva ke hI 92veM aura 93veM sUtroM dvArA yadi vaha nirvRttyaparyAptaka hAlata meM hai, to prathama aura dvitIya guNasthAnoM kI aura yadi vaha nirvRttyaparyAptaka hAlata ko pArakara gayA ho, to usake prathama, dvitIya, tRtIya, caturtha, paMcama, SaSTha Adi sabhI guNasthAnoM kI saMbhAvanA batalAI gaI hai| satprarUpaNA ke 93veM sUtra meM 'manuSyaNI' zabda se yadi sirpha dravyastrI ko hI grahaNa kiyA jAtA hai, to jo jIva digambaramAnyatA ke anusAra dravya se puruSa aura bhAva se strI hai, usakA grahaNa ukta sUtra meM paThita manuSyaNI zabda se na ho sakane ke kAraNa usakI nivRttyaparyAptaka hAlata meM caturtha guNasthAna ke prasaMga ko TAlane ke liye Agama kA kauna-sA AdhAra hogA, kAraNa ki digambara-mAnyatA ke anusAra karmasiddhAnta ke AdhAra para strIvedodayaviziSTa puruSa ke bhI nirvRttyaparyAptaka hAlata meM caturtha guNasthAna nahIM svIkAra kiyA jAtA hai| isaliye AgamagranthoM meM jahA~ bhI manuSyaNI zabda kA ullekha pAyA jAtA hai, vahA~ para usakA artha 'paryAptanAmakarma, strIvedanokaSAya aura manaSyagatinAmakarma ke udayavAlA jIva'. hI karanA caahiye| aisA artha karane meM sirpha eka yaha zaMkA avazya utpanna hotI hai ki strIvedodayaviziSTa manuSyagatinAmakarma ke udayavAle jIva ke adhika-se-adhika nau (9) guNasthAna taka ho sakate haiN| isaliye isa jIva ke 14 guNasthAnoM kA kathana karanA asaMgata aura Agamaviruddha hai| lekina isakA samAdhAna ukta 93veM sUtra kI dhavalATIkA meM kara diyA gayA hai ki yahA~ para manuSyagatinAmakarma kA udaya pradhAna hai aura strIvedanokaSAyakA udaya isakA vizeSaNa hai| isaliye vizeSaNa ke naSTa ho jAne para bhI vizeSya kA sadbhAva banA rahane ke kAraNa hI manuSyaNI ke 14 guNasthAnoM kI sambhAvanA batalAyI gayI hai| __ "isa prakAra jaba ukta 93veM sUtra meM 'manuSyaNI' zabda se strIvedodayaviziSTa dravyapuruSa kA grahaNa bhI abhISTa hai to kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prarUpaNAoM ke antargata manuSyaprarUpaNAvAle sUtroM ke sAtha sAmaJjasya biThalAne ke liye isa sUtra meM bhI saMyatapada kA sadbhAva anivArya rUpa se svIkAra karanA par3atA hai aura taba paM0 rAmaprasAda jI zAstrI ne ukta 93veM sUtra meM saMyatapada kA abhAva siddha karane ke liye jina dalIloM kA upayoga kiyA hai, ve saba niHsAra ho jAtI haiN| For Personal & Private Use Only Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra07 SaTkhaNDAgama / 689 "--- bahuta vicAra karane ke bAda hamane zrI paM0 rAmaprasAda jI zAstrI ke unake apane lekha meM galata aura kaSTasAdhya prayatna karane kA eka hI niSkarSa nikAlA hai aura vaha yaha hai ki ve isa bAta se bahuta hI bhayabhIta ho gaye haiM ki yadi satprarUpaNA ke 93 veM sUtra meM 'saMyata' pada kA samAveza ho gayA, to digambarasampradAya kI nIMva hI caupaTa ho jaayegii| parantu unheM vizvAsa honA cAhiye ki 93 veM sUtra meM saMyatapada kA samAveza ho jAne para bhI na kevala strImukti-niSedhaviSayaka digambaramAnyatA ko A~ca Ane kI sambhAvanA nahIM hai, apitu SaTkhaNDAgama ke satprarUpaNA, kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prakaraNagata sUtroM meM paraspara sAmaJjasya bhI ho jAtA hai|" ___"hamAre isa kathana kA matalaba yaha hai ki mUDabidrI kI prAcInatama prati meM bhI saMyata pada maujUda ho, yA na ho, parantu satprarUpaNA ke 93veM sUtra meM usakI (saMyatapada kI) anivArya AvazyakatA hai, hara hAlata meM vaha abhISTa hai|"147 'saMjada' pada hone ke pakSa meM koThiyA jI kA tarka aba nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina koThiyA ke nimnalikhita lekha para dRSTi DAleM saMjada pada ke sambandha meM akalaGkadeva kA mahattvapUrNa abhimata "SaTkhaNDAgama ke 93veM sUtra meM 'saMjada' pada honA cAhiye yA nahIM, isa viSaya meM kAphI samaya se carcA cala rahI hai| kucha vidvAnoM kA mata hai ki "yahA~ dravyastrI kA prakaraNa hai aura grantha ke pUrvApara sambandha ko lekara barAbara vicAra kiyA jAtA hai, to usakI ( 'saMjada' pada kI) yahA~ sthiti nahIM tthhrtii|" ataH SaTkhaNDAgama ke 93veM sUtra meM 'saMjada' pada nahIM honA caahiye| isake viparIta, dUsare kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki yahA~ (sUtra meM) sAmAnyastrI kA grahaNa hai aura grantha ke pUrvApara sandarbha tathA vIrasena svAmI kI TIkA kA sUkSma samIkSaNa kiyA jAtA hai, to ukta sUtra meM 'saMjada' pada kI sthiti Avazyaka pratIta hotI hai| ataH yahA~ bhAvaveda kI apekSA se 'saMjada' pada kA grahaNa samajhanA caahiye| prathama pakSa ke samarthaka paM0 makkhanalAla jI morenA, paM0 rAmaprasAda jI zAstrI bambaI, zrI 105 kSullaka sUrisiMha jI, aura paM0 sukhalAla jI kAlA Adi vidvAn haiN| dUsare pakSa ke samarthaka paM0 vaMzIdhara jI indaura, paM0 khUbacandra jI zAstrI bambaI, paM0 kailAzacandra jI zAstrI banArasa, paM0 phUlacandra jI 147. paM. vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya abhinandana grantha / khN.5/pR.23-24| For Personal & Private Use Only Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra07 zAstrI banArasa aura paM0 pannAlAla jI sonI byAvara Adi vidvAn haiN| ye sabhI vidvAn jainasamAja ke pratinidhi vidvAn haiN| ata eva ukta pada ke nirNayArtha. abhI hAla meM bambaI-paMcAyata kI ora se ina vidvAnoM ko nimaMtrita kiyA gayA thaa| parantu abhI taka koI eka nirNayAtmaka natIjA sAmane nahIM aayaa| donoM hI pakSoM ke vidvAn yuktibala, granthasandarbha aura vIrasena svAmI kI TIkA ko hI apane-apane pakSa ke samarthanArtha prastuta karate haiN| para jahA~ taka mujhe mAlUma hai SaTakhaNDAgama ke isa prakaraNa-sambandhI sUtroM ke bhAva ko batalAnevAlA vIrasena svAmI se pUrvavartI koI zAstrIya-pramANollekha kisI kI ora se bhI prastuta nahIM kiyA gayA hai| yadi vIrasena svAmI se pahale SaTkhaNDAgama ke isa prakaraNa-sambandhI sUtroM kA spaSTa artha batalAnevAlA koI zAstrIya pramANollekha mila jAtA hai to ukta sUtra meM 'saMjada' pada kI sthiti yA asthiti kA patA cala jAvegA aura phira vidvAnoM ke sAmane eka nirNaya A jaaygaa| ___ "akalaGkadeva kA tattvArtharAjavArtika vastutaH eka mahAn sadratnAkara hai| jainadarzana aura jainAgama viSaya kA bahuvidha aura prAmANika abhyAsa karane ke liye kevala usI kA adhyayana paryApta hai| abhI maiM eka vizeSa prazna kA uttara DhU~Dhane ke liye use dekha rahA thaa| dekhate hue mujhe vahA~ 'saMjada' pada ke sambandha meM bahuta hI spaSTa aura mahattvapUrNa khulAsA milA hai| akalaGkadeva ne SaTkhaNDAgama ke isa prakaraNa-sambandhI samagra sUtroM kA vahA~ prAyaH avikala anuvAda hI diyA hai| ise dekha lene para kisI bhI pAThaka ko SaTkhaNDAgama ke isa prakaraNa ke sUtroM ke artha meM jarA bhI sandeha nahIM raha sktaa| yaha sarvavidita hai ki akalaGkadeva vIrasena svAmI se pUrvavartI haiM aura unhoMne (vIrasena svAmI ne) apanI dhavalA tathA jayadhavalA donoM TIkAoM meM akalaMkadeva ke rAjavArtika ke pramANollekhoM se apane varNita viSayoM ko kaI jagaha pramANita kiyA hai| ataH rAjavArttika meM SaTkhaNDAgama ke isa prakaraNa-saMbaMdhI sUtroM kA jo khulAsA kiyA gayA hai, vaha sarva ke dvArA mAnya hogA hii| vaha khulAsA nimna prakAra hai "manuSyagatau manuSyeSu paryAptakeSu caturdazApi guNasthAnAni bhvnti| aparyAptakeSu trINi guNasthAnAni mithyaadRsstti-saasaadnsmygdRssttysNytsmygdRssttyaakhyaani| mAnuSISu paryAptikAsu caturdazApi guNasthAnAni santi bhAvaliGgApekSayA, na drvylinggaapekssyaa| dravyaliGgApekSayA tu pnycaadyaani| aparyAptikAsu dve Aye, samyaktvena saha striijnnaabhaavaat|" (tattvArtharAjavArttika / 9/7 / 11 pR.605)| "pAThakagaNa ise SaTkhaNDAgama ke nimna sUtroM ke sAtha par3heM "maNussA micchAiTThi-sAsaNasammAiTThi-asaMjadasammAiTThi-TThANe siyA pajattA siyA apjttaa|| 89 // For Personal & Private Use Only Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra0 7 " sammAmicchAiTThi-saMjadAsaMjada-saMjada-dvANe NiyamA pajjattA // 90 // "" " evaM maNussa - pajjattA // 91 // SaTkhaNDAgama / 691 "maNusiNIsu micchAiTThi-sAsaNasammAiTThi- ThANe siyA pajjattiyAo siyA apajjattiyAo // 92 // "sammAmicchAiTThi-asaMjadasammAiTThi-saMjadAsaMjada-saMjadaTThANe NiyamA pajjatti-yAo // 93 // ,148 " SaTkhaNDAgama aura rAjavArttika ke ina donoM uddharaNoM para se pAThaka yaha sahaja meM samajha jAveMge ki rAjavArttika meM SaTkhaNDAgama kA hI bhAvAnuvAda diyA huA hai aura sUtroM meM jahA~ kucha bhrAnti ho sakatI thI, use dUra karate hue sUtroM ke hArda kA suspaSTa zabdoM dvArA khulAsA kara diyA gayA hai| rAjavArttika ke uparyukta ullekha meM yaha spaSTatayA batalA diyA gayA hai ki paryApta manuSyaNiyoM ke 14 guNasthAna hote haiM, kintu ve bhAvaliMga kI apekSA se haiM, dravyaliGga kI apekSA se to unake Adi ke pA~ca hI guNasthAna hote haiN| isase prakaTa hai ki vIrasena svAmI ne jo bhAvastrI kI apekSA 14 guNasthAna aura dravyastrI kI apekSA 5 guNasthAna SaTkhaNDAgama ke 93veM sUtra kI TIkA meM vyAkhyAta kiye haiM, aura jinheM Upara akalaMkadeva ne bhI batalAyA hai, vaha bahuta prAcIna mAnyatA hai aura vaha sUtrakAra ke liye bhI iSTa hai| ata eva sUtra 92 veM meM unhoMne aparyApta striyoM meM sirpha do hI guNasthAnoM kA pratipAdana kiyA hai aura jisakA upapAdana 'aparyAptikAsu dve Adye, samyaktvena saha strIjananA - bhAvAt ' kahakara akalaGkadeva ne kiyA hai| akalaGkadeva ke isa sphuTa prakAza meM sUtra 89 aura 92 se mahattvapUrNa tIna niSkarSa aura nikalate hue hama dekhate haiN| eka to yaha ki samyagdRSTi striyoM meM paidA nahIM hotaa| ataeva aparyApta avasthA meM striyoM ke prathama ke do hI guNasthAna kahe gaye haiM, jaba ki puruSoM meM ina do guNasthAnoM ke alAvA cauthA asaMyata samyagdRSTi guNasthAna bhI batalAyA gayA hai aura isa taraha unake pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna guNasthAna kahe gaye haiM / isI prAcIna mAnyatA kA anusaraNa aura samarthana svAmI samantabhadra ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra (zloka 35) meM kiyA hai| isase yaha prakaTa ho jAtA hai ki yaha mAnyatA kundakunda yA svAmI samantabhadra Adi dvArA pIche se nahIM gar3hI gaI hai, apitu ukta sUtrakAla ke pUrva se hI calI A rahI hai| " dUsarA niSkarSa yaha nikalatA hai ki aparyApta avasthA meM striyoM ke Adi ke do guNasthAna aura puruSoM ke pahalA, dUsarA aura cauthA, ye tIna guNasthAna hI saMbhava 148. SaTkhaNDAgama / pu. 1 / 1, 1, 89-93 / For Personal & Private Use Only Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra0 7 hote haiM aura isaliye ina guNasthAnoM ko chor3akara aparyApta avasthA meM bhAvaveda yA bhAvaliGga nahIM hotA, jisase paryApta manuSyaNiyoM kI taraha aparyApta manuSyaNiyoM ke 14 bhI guNasthAna kahe jAte aura isaliye vahA~ bhAvaveda yA bhAvaliGga kI vivakSAavivakSA kA prazna nahIM utthtaa| hA~, paryApta avasthA meM bhAvaveda hotA hai, isaliye usakI vivakSA - avivakSA kA prazna jarUra uThegA, ataH vahA~ bhAvaliGga kI vivakSAse 14 aura dravyaliGga kI apekSA se prathama ke pA~ca hI guNasthAna batalAye gaye haiM / ina do niSkarSoM para se strImukti-niSedha kI mAnyatA para mahattvapUrNa prakAza par3atA hai aura yaha mAlUma ho jAtA hai ki strImukti-niSedha kI mAnyatA kundakunda kI apanI cIja nahIM hai, kintu vaha bhagavAn mahAvIra kI hI paramparA kI cIja hai aura jo unheM ukta sUtroM- bhUtabali aura puSpadanta ke pravacanoM ke pUrvase calI AtI huI prApta huI hai| " tIsarA niSkarSa yaha nikalatA hai ki yahA~ sAmAnya manuSyaNI kA grahaNa hai, dravyamanuSyaNI yA dravyastrIkA nahIM, kyoMki akalaGkadeva bhI paryApta manuSyaNiyoM ke 14 guNasthAnoM kA upapAdana bhAvaliGga kI apekSA se karate haiM, aura dravyaliGga kI apekSA se pA~ca hI guNasthAna batalAte haiM / yadi sUtra meM dravyamanuSyaNI yA dravyastrImAtra kA grahaNa hotA, to ve sirpha pA~ca hI guNasthAnoM kA upapAdana karate, bhAvaliGgakI apekSA se 14 kA nhiiN| isaliye jina vidvAnoM kA yaha kahanA hai ki " sUtra meM paryApta zabda par3A hai, vaha acchI taraha siddha karatA hai ki dravyastrI kA hI yahA~ grahaNa hai, kyoMki paryAptiyA~ saba pudgaladravya hI haiM paryApta strI kA hI dravyastrI artha hai, ' 149 saMgata pratIta nahIM hotaa| kyoMki akalaMkadeva ke vivecana se prakaTa hai ki yahA~ 'paryAptastrI' kA artha dravyastrI nahIM hai aura na dravyastrI kA prakaraNa hai / kintu sAmAnyastrI usakA artha hai aura usI kA prakaraNa hai aura bhAvaliGga kI apekSA unake 14 guNasthAna haiM / dUsare yadyapi paryAptiyA~ pudgala haiM, lekina paryAptakarma to jIvavipAkI hai, jisake udaya hone para hI 'paryAptaka' kahA jAtA hai| ataH 'paryApta' zabda kA artha kevala dravya nahIM hai, bhAva bhI hai| vaha --- 44 'ataH rAjavArttika ke isa ullekha se spaSTa hai ki SaTkhaMDAgama ke 93veM sUtra meM 'saMjada' pada kI sthiti Avazyaka evaM anivArya hai| yadi 'saMjada' pada sUtra meM na ho, to paryApta manuSyaNiyoM meM 14 guNasthAnoM kA akalaMkadeva kA ukta pratipAdana sarvathA asaMgata ThaharegA aura jo unhoMne bhAvaliGga kI apekSA usakI upapatti baiThAI hai tathA dravyaliGga kI apekSA 5 guNasthAna hI varNita kiye haiM, vaha saba anAvazyaka 149. dekhie, paM. rAmaprasAda jI zAstrI ke vibhinna lekha aura 'digambara jaina siddhAnta darpaNa' / dvitIya aMza / pR. 8 aura pR. 45 / For Personal & Private Use Only Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra07 SaTkhaNDAgama / 693 aura ayukta tthhregaa| ata eva akalaGkadeva ukta sUtra meM 'saMjada' padakA honA mAnate haiM aura usakA sayuktika samarthana karate haiN| vIrasena svAmI bhI akalaMkadeva ke dvArA pradarzita isI mArga para cale haiN| ata: yaha nirvivAda hai ki ukta sUtra meM 'saMjada' pada hai| aura isaliye tAmrapatroM para utkIrNa sUtroM meM bhI isa pada ko rakhanA cAhiye, tathA bhrAntinivAraNa evaM spaSTIkaraNa ke liye ukta sUtra 93 ke phuTanoTa meM tattvArtharAjavArttika kA uparyukta uddharaNa de denA caahiye| "hamArA una vidvAnoM se, jo ukta sUtrameM 'saMjada' padakI asthiti batalAte haiM, namra anurodha hai ki rAjavArttika ke isa dinakara-prakAza kI taraha sphuTa pramANollekha ke prakAza meM usa pada ko dekheN| yadi unhoMne aisA kiyA, to mujhe AzA hai ki ve bhAvaliGga kI apekSA ukta sUtra meM 'saMjada' pada kA honA mAna leNge| zrI 108 AcArya zAntisAgara jI mahArAja se bhI prArthanA hai ki ve tAmrapatra meM ukta sUtra meM 'saMjada' pada avazya rakheM, use haTAyeM nhiiN|"150 mAnya koThiyA jI ke mata meM kiMcit saMzodhana Avazyaka ___ mAnanIya koThiyA jI ne tattvArtharAjavArtika se bhaTTa akalaMkadeva ke vacana uddhRta kara bhalI-bhA~ti siddha kara diyA hai ki SaTkhaNDAgama ke satprarUpaNAgata 93 veM sUtra meM 'saMjada' pada kA honA anivArya hai tathA usameM prayukta 'maNusiNI' zabda bhAvamanuSyinI aura dravyamanuSyinI donoM kA vAcaka hai| prasaMgavaza yahA~ eka bAta kI ora dhyAna AkRSTa karanA Avazyaka pratIta hotA hai| koThiyA jI kA yaha mata Agama ke anukUla nahIM hai ki "aparyApta avasthA meM striyoM ke Adi ke do guNasthAna aura puruSoM ke pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna guNasthAna hI saMbhava haiM aura isalie ina guNasthAnoM ko chor3akara aparyApta avasthA meM bhAvaveda yA bhAvaliMga nahIM hotA, jisase paryApta manuSyiniyoM kI taraha aparyApta manuSyiniyoM ke 14 bhI guNasthAna kahe jaate|" vastutaH pratyeka jIva meM bhAvaveda (vedanokaSAya) kA udaya uttarabhava ke prathama samaya (vigrahagati) meM hI ho jAtA hai, jisase vigrahagati meM hI jIva kI manuSya, manuSyinI Adi saMjJAe~ nirdhArita ho jAtI haiN| (dekhie , prakaraNa 4 / zIrSaka 1 tathA 10.4 evaM paa.tti.32)| bAta sirpha yaha hai ki koI bhI jIva samyagmithyAdRSTi guNasthAna tathA saMyatAsaMyata se lekara Age ke zeSa guNasthAnoM ke sAtha pUrvabhava se uttarabhava meM nahIM jaataa| isalie kisI bhI jIva kI aparyApta avasthA meM ye guNasthAna nahIM hote| tathA aparyApta avasthA meM kisI bhI mithyAdRSTi jIva ko upazama-samyagdarzana nahIM 150. 'anekAnta' (mAsika)/ varSa 8/ kiraNa 2/ pharavarI 1946/ pR.83-85 / For Personal & Private Use Only Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11 / pra07 hotA aura aparyAptaka strIvedI ko aupazamika, kSAyopazamika evaM kSAyika tInoM samyagdarzana nahIM hote / (sa.si./ 1/7/26/pR.17, go. jI. / gA. 128) / isake atirikta jo asaMyatasamyagdRSTi samyagdarzanasahita uttarabhava meM jAtA hai, usake uttarabhava ke prathama samaya (vigrahagati) meM bhAvastrIveda kA udaya nahIM hotA, apitu bhAvapuruSaveda kA udaya hotA hai, kevala mithyAdarzana evaM sAsAdanasamyagdarzana ke sAtha uttarabhava meM jAnevAle jIva meM uttarabhava ke prathama samaya meM bhAvastrIveda kA udaya saMbhava hai| isa kAraNa bhAvamanuSyinI kI aparyApta avasthA meM Adi ke do guNasthAnoM ko chor3akara zeSa guNasthAna nahIM hote / isIlie SaTkhaNDAgama ke satprarUpaNAgata 92 veM sUtra meM aparyApta manuSyinI meM mithyAdRSTi aura sAsAdanasamyagdRSTi ina do ko chor3akara zeSa bAraha guNasthAnoM kA kathana nahIM kiyA gayA hai| isa prakAra aparyApta manuSyinI meM zeSa bAraha guNasthAnoM kA kathana na kiye jAne kA kAraNa yaha nahIM hai ki aparyApta avasthA meM bhAvaveda yA bhAvaliMga kA udaya nahIM hotA, apitu Upara batalAyA huA kAraNa hai / 3 'saMjada' pada hone ke pakSa meM sonI jI kA tarka SaTkhaNDAgama ke antastala meM pahu~ce hue purAne vidvAn paM0 pannAlAla jI sonI ne 93veM sUtra meM 'saMjada' pada hone ke samarthana meM eka 224 pRSThoM kA SaTkhaNDAgamarahasyodghATana nAmaka grantha likhA hai / usameM unhoMne yuktipramANapUrvaka yaha spaSTa kiyA hai ki 93veM sUtra meM 'saMjada' pada rakhA jAnA kyoM Avazyaka hai? paNDita jI ke mantavya ko samajhane ke liye isa grantha ke 'namra nivedana' se unake kucha vacanAMza uddhRta kara rahA huuN| ve isa prakAra haiM " kisI bhI viSaya ko jAnane ke liye usa grantha kI kathanazailI, viSayavibhAga Adi ke jAnane kI bhI pUrNa AvazyakatA hai| ina bAtoM ko dekhate hue naM0 93 veM meM saMjada - zabda kA honA Avazyaka pratIta ho rahA hai / SaTkhaMDAgama ke Adya mudrita sAta khaMDoM meM bhAvamArgaNAoM kA kathana hai, ataH una bhAvamArgaNAoM kA astitva, unameM dravyapramANa, kSetra, sparza Adi ATha anuyogadvAra kahe gaye haiM / utpatti ina mArgaNAoM kI kaise hotI hai, unameM kauna-kauna se aura kitane-kitane guNasthAna haiM, ina sabako dekhate hue maiM isa Azaya para pahu~cA hU~ ki yaha saba kathana bhAvoM se sambandha rakhatA hai, dravyavedoM kA astitva, utpattikAraNa, unameM saMkhyA, kSetra, sparza, guNasthAna Adi nahIM kahe gaye haiN| binA kahe hI ye saba dravyaveda meM kahe gaye haiM, aisI dhAraNA banA lenA viparIta viSayakA pratipAdana hai / For Personal & Private Use Only Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra07 SaTkhaNDAgama / 695 "jIvaTThANa dravyavedoM kA na pratipAdana karatA hai aura na hI kauna dravyaveda meM kitane-kitane guNasthAna haiM, kina-kina ke kauna-kauna sA dravyaveda hai, ina bAtoM kA varNana karatA hai| binA isake pratyeka mArgaNA aura usake bhedoM ke sAtha dravyaveda kA sambandha jor3a lenA ThIka nahIM hai| zarIra jIvoM ke hote haiM, dravyaveda hote haiM, isa kalpanA para se manuSiNI ke dravyaveda kI kalpanA kI jA rahI hai| vaha bhI dravyastrIveda kI hI, to jina manuSiNiyoM ke caudaha guNasthAnoM meM saMkhyA, kSetra Adi ATha anuyoga kahe gaye haiM, unake dUsare loga dravyastrIveda kI kalpanA karate haiN| jaisI terAnaveveM sUtra meM dravyaveda kI kalpanA dravyapakSI kara rahe haiM, vaisI hI strImukti ke cAhanevAle manuSiNIsambandhI anya sUtroM meM bhI dravyastrIveda kI kalpanA karate haiN| saMjada-zabda ke isa tAmraprati meM se nikAla dene para bhI naM0 93veM kA sUtra dravyastrI kA pratipAdaka to hogA nahIM, jaba ki vaha anya aisI hI pratiyoM meM tadavastha hai| ataH behatara hai ki hamArI galatI para se pratipakSI lAbha na uThA skeN| yadi kaise bhI durAgrahavaza saMjada-zabda ko nikalavAkara dravyastrI kI ghoSaNA kI jAyagI, to bhI naM. 93 veM sUtrAntargata manuSiNI dravyastrI siddha nahIM hogI, pratyuta pratipakSiyoM ko pUrA bala mila jaaygaa| ataH behatara hai ki saMjadazabda ke nikalavAne ke durAgraha ko tyAgakara mAtRpratiyoM meM jaisA pATha hai, vaisA hI bhAvastriyoM kI apekSA svIkAra kara liyA jaay|" (SaTkhaNDAgama-rahasyodghATana/namranivedana/ pR.2-4)| vidvAnoM ke ina udgAroM para dRSTi DAlane se spaSTa ho jAtA hai ki SaTakhaNDAgama kI prakAzita prati meM saMjada pada kisI majabUrI se nahIM rakhA gayA hai, apitu isaliye rakhA gayA hai ki tAr3apatrIya mUlaprati meM vaha vidyamAna hai aura usake hone para hI SaTkhaNDAgama meM pratipAdita siddhAntoM kI digambarajainamata se saMgati baiThatI hai, na hone para sArA pratipAdana viMsagatiyoM se AkrAnta ho jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama prakaraNa karmasiddhAnta-vyavasthA se vedavaiSamya kI siddhi pro0 hIrAlAla jI kA vedavaiSamya-virodhI mata SaTkhaNDAgama meM bhAvastrIveda ke udaya se yukta puruSazarIradhArI manuSya ko bhI manuSyinI zabda se abhihita kiyA gayA hai aura use caudaha guNasthAnoM kI prApti saMbhava batalAyI gayI hai| isalie SaTkhaNDAgama meM manuSyanI ke lie saMyataguNasthAna ke vidhAna se yaha siddha nahIM hotA ki usameM dravyastrI kI mukti mAnI gayI hai| kinta pro0 hIrAlAla jI jaina ko bhI yApanIya-AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ke samAna vedavaiSamya svIkAra nahIM hai, isalie unhoMne SaTkhaNDAgama meM jisa manuSyinI ko saMyataguNasthAna kI prApti batalAyI gayI hai, use bhAvamanuSyinI na mAnakara dravyamanuSyinI mAnA hai aura yaha siddha karane kI ceSTA kI hai ki digambarajaina-paramparA meM bhI dravyastrImukti mAnI gayI hai| (siddhAntasamIkSA / bhAga 3 / pR.191)| gommaTasAra-jIvakANDa kI 271 vI gAthA kI TIkA meM zrI kezava varNI ne likhA hai ki puMvedAdi-nokaSAyarUpa vedakarma, nirmANanAmakarma tathA aMgopAMganAmakarma, ina tIna ke udaya se puruSAdi ke zarIra kI racanA hotI hai| isa abhiprAya ko vyakta karanevAlI unakI jIvatattvapradApikA nAmaka karNATavRtti kA zrI nemicandra (16vIM zatAbdI I0) dvArA kiyA gayA jIvatattvapradIpikA nAmaka saMskRtarUpAntara51 nIce uddhRta kiyA jA rahA hai "puMvedodayena nirmANanAmakarmodayayuktAGgopAGganAmakarmodayavazena zmazrukUrcaziznAdiliGgAGkitazarIraviziSTo jIvo bhavaprathamasamayamAdiM kRtvA tadbhavacaramasamayaparyantaM dravyapuruSo bhvti| strIvedodayena nirmANanAmakarmodayayuktAGgopAGganAmakarmodayena nirlomamukhastanayonyAdiliGgalakSitazarIrayukto jIvo bhavaprathamasamayamAdiM kRtvA tadbhavacaramasamayaparyantaM dravyastrI bhvti| napuMsakavedodayena nirmANanAmakarmodayayuktAGgopAGganAmakarmodayena ubhayaliGgavyatirikta 151.ka- gommaTasAra / jIvakANDa / bhAga 1 maMgalagAthA 1/ utthAnikA : saMskRta-jIvatattva prdiipikaa/pR.9| kha-go.sA./ jI.kA./bhA.1 / prastA./pR.36 / ga-go.sA./ka.kA./ bhA.2 / gA. 972/ saMskRtaTIkAra-prazasti/pA.Ti.1/ pR. 1381-1393) gha- tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA/khaNDa 2/pR. 440 / For Personal & Private Use Only Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra08 SaTkhaNDAgama / 697 dehAGkito bhavaprathamasamayamAdiM kRtvA tadbhavacaramasamayaparyantaM dravyanapuMsakaM jIvo bhvti| ete dravyabhAvavedAH prAyeNa pracuravRttyA devanArakeSu bhogabhUmi-sarvatiryagmanuSyeSu ca samAH dravyabhAvAbhyAM samavedodayAGkitA bhvnti| kvacit karmabhUmimanuSyatiryaggatidvaye viSamAH visadRzA api bhvnti| tadyathA-dravyataH puruSe bhAvapuruSaH bhAvastrI bhaavnpuNskm| dravyastriyAM bhAvapuruSaH bhAvastrI bhaavnpuNskm| dravyanapuMsake bhAvapuruSaH bhAvastrI bhAvanapuMsakamiti viSamatvaM dravyabhAvayoraniyamaH kthitH| kutaH? dravyapuruSasyakSapakazreNyArUDhAnivRtti-karaNasavedabhAgaparyantaM vedatrayasya paramAgame 'sesodayeNa vi tahA jhANuvajuttA ya te du sijhaMti' (kundakunda-siddhabhakti 6) iti pratipAditatvena smbhvaat|" (jI. ta. pra./ go.jI./ gaa.271)| pro0 hIrAlAla jI isakA sandarbha dete hue likhate haiM-"(uktaTIkA meM) vidhivat yaha batalAyA gayA hai ki jaba puMveda ke udaya ke sAtha nirmANa aura agopAMganAmakarma kA udaya hotA hai, tabhI ziznAdi-liMgAMkita puruSazarIra utpanna hotA hai| jaba strIveda ke udaya ke sAtha unhIM nAmakarmoM kA udaya hotA hai, taba yoni Adi liMgasahita strIzarIra utpanna hotA hai aura jaba napuMsakavedodaya ke sAtha unhIM karmoM kA udaya hotA hai, taba ubhayaliMga-vyatirikta napaMsakazarIra utpanna hotA hai| yahI karma-siddhAnta kI niyatavyavasthA batalAkara TIkAkAra ne kvacit viSamatva kI bAta yaha kahakara samajhAyI hai ki cUMki paramAgama meM tInoM vedoM se kSapakazreNI kA vidhAna kiyA gayA hai, isalie yaha bhI saMbhava mAna lenA cAhie ki karmabhUmi ke jIvoM meM bhAva aura dravya vedoM meM vaiSamya bhI hotA hai| kintu TIkAkAra ne vedasAmya ko jaisI vyavasthA se samajhAkara batalAyA hai, vaisI ve yahA~ nahIM batA sake ki karmodaya kI kaunasI vyavasthA se yaha vedavaiSamya phalita hotA hai| vedavaiSamya isa kAraNa bhI svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki yadi kisI bhI dravyazarIra ke sAtha koI bhI bhAvaveda udaya meM A sakatA, to jIvana meM kaSAyoM ke samAna vedaparivartana bhI mAnA gayA hotaa| --- Agama meM vedaparivartana nahIM mAnane kA kAraNa yahI hai ki strIveda strIzarIra meM hI udaya meM A sakatA hai aura caeNki zarIraracanA jIvana bhara badalatI nahIM hai, isIlie bhAvaveda bhI eka paryAya meM kabhI badala nahIM sktaa| yahI bAta puruSa va napuMsaka-vedodaya kI hai| (siddhAntasamIkSA / bhaag3/pR.188-189)| prophesara sA0 Age likhate haiM-"zarIra kI strI-puruSarUpa racanA ke lie kramazaH strI va puruSaveda-viziSTa jIva nimittarUpa se kAraNIbhUta hotA hI hai| ata eva koI bhI dravyaveda apane bhAvaveda ke binA utpanna nahIM ho sakatA evaM bhava ke prathama samaya se jIva ke jo bhAvaveda hogA, vaha apane hI anurUpa dravyaveda kI racanA karake vyaktarUpa se udaya meM aavegaa|" (siddhAnta-samIkSA / bhAga 3/pR. 190-191) / For Personal & Private Use Only Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra08 isake bAda prophesara sA0 ne likhA hai-"vedarUpa bhAva ke anusAra hI puruSastrIrUpa jAtiyA~ utpanna hotI haiM aura unakI jo dravyaracanA pratiniyata hai, vahI unake utpanna hotI hai| ata eva vedavaiSamya karma-siddhAnta-vyavasthA se siddha nahIM hotA, cAhe usake ullekha digambara-granthoM meM hoM aura cAhe zvetAmbaragranthoM meN| phalataH yadi tInoM bhAvavedoM se kSapakazreNI car3hanA iSTa hai, to tInoM dravyavedoM se mukti ke prasaMga se bacA nahIM jA sktaa|" (siddhAntasamIkSA / bhAga 3/ pR.191)| ___'sarvArthasiddhi' aura 'dhavalA' meM kahA gayA hai ki bhAvendriya ke nimitta se dravyendriya kI utpatti hotI hai| isakA udAharaNa dete hue prophesara sA0 likhate haiM ki isI prakAra bhAvaveda apane samAna dravyaveda kI racanA karatA hai, (siddhAntasamIkSA / bhAga 3/ pR. 298-299) / prophesara sA0 ke vedavaiSamya-virodhI mata kA nirasana 1. prophesara sA0 ne yaha svIkAra kiyA hai ki digambara aura zvetAmbara jaina zAstroM meM vedavaiSamya ke ullekha haiM, phira bhI ve use satya nahIM mAnate, kyoMki unake anusAra vaha karma-siddhAnta-vyavasthA se siddha nahIM hotaa| AcArya puSpadanta evaM bhUtabali, AcArya kundakunda, pUjyapAda svAmI, bhaTTa akalaMkadeva, vIrasena svAmI aura nemicandra siddhAntacakravartI Adi digambarAcAryoM ne apane granthoM meM jitane bhI siddhAntoM kA pratipAdana kiyA hai, sarvajJa ke upadeza ke AdhAra para kiyA hai| ataH unake dvArA pratipAdita vedavaiSamya bhI sarvajJopadiSTa hI hai| yadi hama chadmasthoM kI tarkabuddhi meM vaha tarkasaMgata pratIta nahIM hotA, to yaha siddha nahIM hotA ki vaha asatya hai| yadi hamArI chadmasthabuddhi hI pramANa ho, to, AtmA, paramAtmA, svarga, naraka, mokSa, karmasiddhAnta Adi aneka tattva aprAmANika siddha hoMge, kyoMki inakI satyatA bhI hamArI tarkabuddhi se siddha nahIM hotii| ataH yadi vedavaiSamya sarvajJopadiSTa hai, to usakA karmasiddhAnta-vyavasthA se bhI siddha honA anivArya hai| usakI siddhi Age draSTavya hai| 2. gommaTasAra-jIvakANDa kI 271 vIM gAthA kI zrIkezavavarNIkRta TIkA granthakAra ke Azaya ke anurUpa nahIM hai| gAthA meM yaha kahIM nahIM kahA gayA hai ki bhAvaveda, nirmANanAmakarma aura aMgopAMganAmakarma, ina tIna ke dvArA dravyaveda kI racanA hotI hai| usameM to yaha kahA gayA hai ki puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda nAmaka karmaprakRtiyoM ke udaya se bhAvapuruSaveda, bhAvastrIveda aura bhAvanapuMsakaveda rUpa pariNAma kI utpatti hotI hai tathA aMgopAMganAmakarma ke udaya se dravyaveda kI racanA hotI hai| bhAvaveda aura For Personal & Private Use Only Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra08 SaTkhaNDAgama / 699 dravyaveda prAyaH samAna hote haiM, kintu kahIM-kahIM viSama bhI hote haiN| pramANa ke lie vaha gAthA yahA~ uddhRta kI jA rahI hai purusicchisaMDhavedodaeNa purisitthisaMDhavo bhaave| NAmodaeNa davve pAeNa samA kahiM vismaa|| 271 // isa prakAra TIkAkAra kA pratipAdana gAthAkara ke Azaya ke sarvathA viparIta hai| ataH vaha mAnya nahIM ho sktaa| pUjyapAda svAmI ne bhI "dravyaliGga yonimehnaadinaamkrmody-nivrtitm| nokaSAyodayApAditavRtti bhAvaliGgam" (sa.si./2/52/363 / pR.147) ina vAkyoM meM yahI bAta kahI hai| unhoMne dravyaveda kI utpatti kevala nAmakarma ke udaya se batalAyI hai, bhAvaveda aura nAmakarma donoM ke udaya se nhiiN| aura bhaTTa akalaMkadeva ne to spaSTa zabdoM meM bhAvastrIveda ke udaya se yoni-stana AdirUpa dravyastrIveda kI utpatti kA niSedha kiyA hai| yathA-"nanu loke pratItaM yoni-pRthustanAdi striivedlinggm| na, tasya naamkrmodynimitttvaat|" (ta. rA. vA.8/9/4/ pR. 574) / anuvAda-"(yahA~ prazna kiyA gayA hai ki) strIveda ke udaya se to yoni, pRthustana Adi lokaprasiddha liMga (strIzarIrasUcaka aMgoM) kI utpatti hotI hai? (isake uttara meM akalaMkadeva kahate haiM) nahIM, usakI utpatti to nAmakarma (stryaMgopAMganAmakarma) ke udaya se hotI hai|" akalaMkadeva ne kevala komalatA, lajjAlutA, netravibhrama, puruSa ke sAtha ramaNecchA Adi straiNabhAvoM ke udaya ko strIveda nAmaka nokaSAyakarma kA kArya batalAyA hai, yoni, stana Adi strIzarIra ke lokaprasiddha cihnoM kI utpatti ko nhiiN| yathA "yasyodayAt straiNAn bhAvAn mArdavAsphuTatva-klaibya-madanAveza-netravibhramAsphAlanasukha-puMskAmanAdIn pratipadyate sa striivedH|" (ta. rA. vA. 8/9/4 / pR.574)| ina vacanoM se siddha hai ki bhAvaveda, dravyaveda ke udaya yA racanA kA hetu nahIM 3. pUjyapAda svAmI ne bhAvendriyoM ko dravyendriyoM kI utpatti kA hetu kahA hai,52 kintu bhAvaveda ko dravyaveda kI utpatti kA hetu nahIM khaa| bhaTTa akalaMkadeva ne to, 152."labdhyapayogI bhAvendriyama" (t.s.2/18)|lmbhnN labdhiH / kA punarasau? jJAnAvaraNakSayopa shmvishessH| yatsannidhAnAdAtmA dravyendriyanirvRttiM prati vyApriyate tannimitta AtmanaH pariNAma upyogH| (sa.si./2/18/296 / pR.127)| For Personal & Private Use Only Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra08 bhAvaveda ke dvArA dravyaveda kI utpatti mAnane kA spaSTa zabdoM meM niSedha kiyA hai| isake pramANa pUrva meM prastuta kiye jA cuke haiN| ataH bhAvendriyoM aura dravyendriyoM ke dRSTAnta dvArA bhAvaveda ko dravyaveda kI utpatti kA hetu mAnanA Agamasammata nahIM hai| aura bhAvendriyoM ko dravyendriyoM kI utpatti kA hetu bhI upacAra se kahA gayA hai| vastutaH bhAvendriyoM aura dravyendriyoM kI utpatti kI vyavasthA jAtinAmakarma ke adhIna hai| jIva ke dvArA bA~dhA gayA jo jAtikarma udaya meM AtA hai, usI ke anusAra sparzanAdi-indriyAvaraNa kA kSayopazama hotA hai tathA ekendriyAdirUpa aMgopAMganAmakarma kA udaya hotA hai, jisase dravyendriya kI racanA hotI hai| dhavalAkAra ne jAtinAmakarma kI vazavartitA (adhInatA) meM hI vibhinna karmoM ke kSayopazama aura udaya se dravyendriyoM kI utpatti batalAyI "vIryAntarAya-sparzanarasanendriyAvaraNa-kSayopazame sati zeSendriya-sarvaghAtispardhakodaye cAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhe dvIndriya-jAtikarmodayavazavartitAyAM ca satyAM sparzanarasanendriye aavirbhvtH|" (Sa.khaM./ pu.1/1,1,33/ pR. 244) / anuvAda-"vIryAntarAya aura sparzana-rasanendriyAvaraNa karmoM kA kSayopazama hone para, zeSa-indriyAvaraNakarmoM ke sarvaghAtI sparddhakoM kA udaya hone para tathA aMgopAMganAmakarma ke udaya kA Alambana hone para dvIndriyajAtinAmakarma ke udaya kI vazavartitA meM sparzana aura rasanA ye do indriyA~ utpanna hotI haiN| yataH bhAvendriyoM kA udaya vigrahagati meM ho jAtA hai aura dravyendriyaniSpAdaka aMgopAMganAmakarma kA udaya tadanantara mizrazarIrakAla meM hotA hai, isa pUrvAparatA ke hI kAraNa bhAvendriyoM ko kAraNa aura dravyendriyoM ko kArya upacAra se kahA gayA hai| paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI ne bhI likhA hai "vAstava meM dravyendriya kA niyamana bhAvendriya nahIM karatI, kintu jAtinAmakarma karatA hai| jAtinAmakarma hI tattat indriyAvaraNakarma ke kSayopazama meM bhI kAraNa hai aura vahI apane yogya dravyendriyoM ko prApta karAtA hai| isase yaha to spaSTa ho gayA ki bhAvendriyoM se dravyendriyoM kI racanA nahIM hotii|" (siddhAntasamIkSA / bhAga 3 / pR.264)| isa prakAra bhAvendriyoM se dravyendriyoM kI racanA ke dRSTAnta dvArA bhAvaveda ko dravyaveda kI racanA kA hetu mAnanA yuktisaMgata evaM Agamasammata nahIM hai| 4. vIrasena svAmI ne jayadhavalA meM kahA hai-"itthipurisavedANaM saMkhejjabhAgavaDDikAlo jahaNNukkasseNa egsmo| ve samayA Na lbbhNti| kudo? beiMdiyANaM tIiMdiesu, teiMdiyANaM cauridiesu uppajjamANANAmappaNo Auacarimasamae NaqsayavedaM mottUNa aNNa For Personal & Private Use Only Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra08 SaTkhaNDAgama / 701 vedANaM bNdhaabhaavaado| kudo, jammi jAdIe uppajjadi tajjAdipaDibaddhavedasseva bhuMjamANAuassa carimaaMtomuttammi nnirNtrbNdhsNbhvaado| teNa itthipurisavedANaM sagasagaTThidisaMtakammAdo saMkhejjabhAgabbhahiyaM kasAyaTThidiM baMdhAviya baMdhAvaliyAdikkaMtaM bajjhamANitthipurisavedesu saMkAmidesu saMkhejja-bhAgavaDDIe egasamao ceva lbbhdi|" (ja.dha. / ka.pA./ bhA.4 / TThidivihattI 3 / gA.22 / anuccheda 289, pR. 170) / anuvAda-"strIveda aura puruSaveda kI saMkhyAtabhAgavRddhi kA jaghanya aura utkRSTa kAla eka samaya hai| do samaya kAla prApta nahIM hotA, kyoMki jo dvIndriya trIndriyoM meM aura trIndriya caturindriyoM meM utpanna hote haiM, unake apanI Ayu ke antima samaya meM napaMsakaveda ko choDakara anya veda kA bandha nahIM hotA. kyoMki jo jIva jisa jAti meM utpanna hotA hai, usake usa jAti se sambandha rakhanevAle veda kA hI bhujyamAna Ayu ke antima antarmuhUrta meM nirantara bandha sambhava hai| isalie strIveda aura puruSaveda kI apane-apane sthitisatkarma se saMkhyAtaveM bhAga adhika kaSAya kI sthiti kA bandha karAke bandhAvali ke bAda ba~dhanevAle strIveda aura puruSaveda meM usake saMkrAnta hone para saMkhyAtabhAgavRddhi kA eka samaya hI prApta hotA hai|" isakA vizeSArtha batalAte hue paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI evaM paM0 kailAzacandra jI siddhAntAcArya likhate haiM-"--- jo dvIndriya se teindriya meM aura teindriya se caturindriya meM utpanna hote haiM, unake apanI Ayu ke antima antarmuhUrta meM napuMsakaveda ke atirikta anya veda kA bandha nahIM hotA, kyoMki teindriya yA caturindriya jIva, jinameM ve utpanna hoMge, niyama se napuMsakavedI hote haiM aura sAmAnya niyama yaha hai ki jo jIva jisa jAti meM utpanna hotA hai, usake usa jAti se sambandha rakhanevAle veda kA hI bhujyamAna Ayu ke antima antarmuhUrta meM nirantara bandha sambhava hai|" (pR.171)| isI prakAra dvidivihattI kI 22vIM gAthA kI jayadhavalA TIkA ke 54 veM anuccheda kA vizeSArtha prakAzita karate hue ukta vidvAnoM ne likhA hai-"kintu tiryaMca paJcendriya paryAptaka ke strIveda kI aura yonimatI tiryaMca ke puruSaveda aura napuMsakaveda kI bhujagArasthiti ke satraha samaya hI prApta hote haiM, jisakA ullekha mUla meM kiyA hI hai| bAta yaha hai ki jo jisa veda ke sAtha utpanna hotA hai, usake pUrvaparyAya ke antima antarmuhUrta meM vaha veda hI baMdhatA hai, ataH yonimatI tiryaMca meM utpanna honevAle jIva ke pUrvaparyAya ke anta meM puruSa va napuMsakaveda kA bandha nahIM hone se solaha kaSAyoM kA ukta vedoM meM saMkramaNa bhI nahIM hotA, ataH ukta vedoM ke bhujagAra ke aThAraha samaya ghaTita nahIM hote| isI prakAra paryApta tiryaMca ke strIveda ke bhujagAra kA kAla aThAraha samaya na kahakara satraha samaya kahA hai| so yaha satraha samaya svasthAna kI apekSA jAnanA caahie|" (ja.dha./ka.pA./bhA.4/TThidivihatti 3/gA.22/ anuccheda 54/pR.30)| For Personal & Private Use Only Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a011/pra08 ina kathanoM se yaha sAmAnya niyama prakaTa hotA hai ki pUrva bhava kI Ayu ke antima antarmuhUrta meM jisa nokaSAyarUpa bhAvaveda tathA nAmakarmarUpa dravyaveda kA bandha hotA hai, unhIM kA udaya uttarabhava meM hotA hai|53 Upara kahA gayA hai ki "yonimatI tiryaMca meM utpanna honevAle jIva ke, pUrvaparyAya ke anta meM puruSa va napuMsaka veda kA bandha nahIM hotaa|" yahA~ yonimatI zabda se spaSTa hai ki dravyaveda-nAmakarma kA bandha bhI pUrvaparyAya ke antima antarmuhUrta meM hotA hai| tathA nokaSAyarUpa bhAvapuruSAdiveda evaM nAmakarmarUpa dravyapuruSAdiveda kA bandha samAna pariNAma se hotA hai, kyoMki mithyAtva aura anantAnubandhI ke udayAbhAva meM jaise nokaSayArUpa strI-napuMsaka-veda kA bandha nahIM hotA, vaise hI nAmakarmarUpa strI-napuMsakaveda kA bhI bandha nahIM hotaa|54 isalie jaba nokaSayArUpa puruSAdibhAvaveda ke bandhayogya pariNAma hotA hai, taba usake sAtha nAmakarmarUpa puruSAdidravyaveda bhI ba~dhatA hai| pUrvabhava ke antima antarmuhUrta meM bhI aisA hI hotA hai| ataH uttarabhava meM jisa bhAvaveda aura dravyaveda kA udaya honA hai, vaha sAmAnyataH pUrvabhava meM hI nirdhArita ho jAtA hai| isalie uttarabhava meM nokaSAyarUpa bhAvaveda ke anusAra dravyaveda kI racanA hotI hai, yaha mAnyatA Agamaviruddha hai| kintu uttarabhava meM udaya meM AnevAle bhAvaveda aura dravyaveda kA pUrvabhava meM nirdhArita honA eka sAmAnya niyama hai| isakA apavAda bhI hai, kyoMki bhaTTa akalaMkadeva ne kahA hai-"ataH puMso'pi striivedodyH| kadAcidyoSito'pi puNvedodyo'pyaabhyntrvishessaat|" (ta.rA.vA.8/9/4/pR.574 ) / arthAt Abhyantara vizeSatA ke kAraNa kabhI puruSa meM bhI strIveda kA udaya ho jAtA hai aura kabhI strI meM bhI puruSaveda udaya meM A jAtA hai| uparyukta sAmAnya niyama kA yaha apavAda sarvajJopadiSTa hI hai| tathA "puruSa meM bhI strIveda kA udaya aura strI meM bhI puruSaveda kA udaya" isa zabdAvalI se dyotita hotA hai ki jIva, dravya se puruSa yA strI to pUrvabhava ke antima antarmuhUrta meM bA~dhe gaye puruSaveda-nAmakarma yA strIveda-nAmakarma ke udaya se hI hotA hai, kintu usameM bhAvastrIveda yA bhAvapuruSaveda kA udaya antima antarmuhUrta se pahale kabhI bA~dhe gaye nokaSAyarUpa 153. "kapaTa, dhokhe Adi ke pariNAmoM se strIveda kA tIvra anubhAga lie bandha hotA hai| jisa manuSya ke marate samaya kapaTa-Adi rUpa pariNAma hote haiM, ve marakara manuSyanI va devI hote haiN|" paM0 ratanacanda jaina mukhtAra : vyaktitva aura kRtitva / bhAga 1/ pR. 434 / 154. samyagdarzanazuddhA naarktiryngnpuNskstriitvaani| duSkulavikRtAlpAyurdaridratAM ca vrajanti naapyvrtikaaH|| 1/35 // rtnkrnnddshraavkaacaar| For Personal & Private Use Only Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra08 SaTkhaNDAgama/703 strIveda yA puruSaveda ke udaya se hotA hai| aura usakA udaya jIva ke kisI Abhyantara pariNAmavizeSa ke nimitta se hotA hai| tAtparya yaha ki karmodaya ke nimittabhUta dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva 155 ina pA~ca pratyayoM meM se bhAva ke nimitta se ukta nokaSAyarUpa bhAvastrIveda yA bhAvapuruSaveda kA udaya hotA hai| vaha bhAva kyA hai? yaha prazna utpanna hone para isakA samAdhAna saralatayA upalabdha ho jAtA hai| samAdhAna yaha hai ki jisa bhAva yA pariNAma se puruSaveda, strIveda yA napuMsakaveda kA bandha hotA hai, vahI pariNAma yadi uttarabhava ke prathamasamaya meM jIva meM utpanna hotA hai, to usase sattA meM sthita nokaSAyarUpa bhAvapuruSaveda, bhAvastrIveda yA bhAvanapuMsakaveda kA udaya ho jAtA hai, kyoMki ina vedoM kA udaya karAne meM usI jAti ke pariNAma nimitta ho sakate haiM, jisa jAti ke pariNAmoM se unakA bandha hotA hai, anya koI pariNAma nimitta nahIM ho skte| zAstroM meM aisA kathana bhI hai| udAharaNArtha, mithyAtvapariNAma-vizeSa se napuMsakaveda kA aura anantAnubandhIkaSAya-pariNAmavizeSa se strIveda kA bandha batalAyA gayA hai aura samyagdRSTi jIva meM strIveda aura napuMsakaveda ke udaya kA niSedha kiyA gayA hai,56 isase siddha hai ki mithyAtva aura anantAnubandhIjanita pariNAmoM se hI napuMsakaveda aura strIveda kA udaya hotA hai| aise pariNAma vigrahagati meM saMbhava haiM, kyoMki usameM audArika aMgopAMganAmakarma kA bandha hotA hai| aMgopAMganAmakarma meM strI, puruSa aura napuMsaka zarIra ke aMgopAMga zAmila haiN|157 inakA bandha unhIM pariNAmoM se hotA hai, jinase nokaSAyarUpa strI, puruSa aura napuMsakaveda kaa| ataH kvacit apavAdasvarUpa jo jIva uttarabhava meM dravyapuruSa honevAlA hai, usameM uttarabhava kI vigrahagati meM nokaSAyarUpa strIveda yA napuMsakaveda kA udaya ho jAtA hai| isI prakAra jo jIva uttarabhava meM dravyastrI honevAlA hai, usameM uttarabhava kI vigrahagati meM nokaSAyAtmaka puruSaveda yA napuMsakaveda udaya meM A jAtA hai| isa taraha vedavaiSamya ghaTita hone kI yaha karma-siddhAnta-vyavasthA uparyukta AgamavacanoM se siddha hotI hai| 155. "karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM dravyakSetrakAlabhavabhAvapratyayaphalAnubhavanaM prati praNidhAnaM vipAka vicyH|" sarvArthasiddhi 9/36/890/ pR.354-355| 156. "nirvRttyaparyAptAsaMyate strIvedodayo na hi, asaMyatasya striitvenaanutptteH| SaNDhavedodayo'pi ca na hi, SaNDhatvenApi tsyaanutptteH|" jIvatattvapradIpikA/ gommaTasAra-karmakANDa/ gA.287 / 157. "orAliyasarIra-huMDasaMThANa-orAliyasarIraaMgovaMga-asaMpattasevaTTasaMghaDaNa-uvaghAta-patteyasarIrANaM pi sodaya-parodao, viggahagadIe udayAbhAve vi bNdhuvlNbhaado|" dhavalA /ss.khN.| pu.8/ 3,102 / pR.164| For Personal & Private Use Only Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra08 upasaMhAra SaTkhaNDAgama ke digambaragrantha hone ke pramANa sUtra rUpa meM anta meM una pramANoM kA sUtrarUpa meM saMkalana kara rahA hU~, jinase siddha hotA hai ki SaTkhaNDAgama digambara-paramparA kA hI grantha hai, usakI racanA digambarAcAryoM ne hI kI hai| ve isa prakAra haiM 1. zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM kI sthavirAvaliyoM aura sAhitya meM na to SaTkhaNDAgama ke kartA (dharasena, puSpadanta aura bhUtabali) ke nAmoM kA ullekha hai, na SaTkhaNDAgama kA, na SaTkhaNDAgama kI racanA ke itihAsa kA koI vivaraNa hai, na hI ardhamAgadhI prAkRta meM SaTkhaNDAgama kI koI prati upalabdha hai| 2. ukta AcAryoM ke nAma digambarapaTTAvalI aura digambarasAhitya meM anekatra upalabdha haiN| SaTkhaNDAgama ke kartAoM ke rUpa meM unakA ullekha hai aura SaTkhaNDAgama kI racanA kA itihAsa digambarasAhitya meM varNita hai| zaurasenI prAkata meM racita SaTakhaNDAgama grantha kI tAr3apatrIya pratiyA~ mUDavidrI ke digambaramaTha meM upalabdha huI haiN| digambarAcAryoM ne usa para TIkAe~ likhI haiN| tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi aura tattvArtharAjavArtika meM usakA anusaraNa kiyA gayA hai| gommaTasAra jaisA mahAn grantha SaTkhaNDAgama ke hI AdhAra para racA gayA hai| 3. SaTkhaNDAgama kI racanA yApanIyasampradAya kI utpatti se lagabhaga cAra sau varSa pUrva ho cukI thii| 4. SaTkhaNDAgama ke satprarUpaNA-anuyogadvAra kA 93 vA~ sUtra strImuktiniSedhaka hai, jaba ki yApanIyamata strImuktisamarthaka thaa| 5. SaTkhaNDAgama kA guNasthAnasiddhAnta yApanIyasiddhAntoM ke sarvathA viruddha hai| isase nimnalikhita yApanIya-mAnyatAoM kA niSedha hotA hai : mithyAdRSTi kI mukti, paratIrthikamukti, gRhasthamukti, zubhAzubhakriyAoM meM pravRtta logoM kI mukti, samyagdRSTi kI strIparyAya meM utpatti tathA strI kI tiirthNkrpdpraapti| 6. SaTkhaNDAgama meM tIrthaMkaraprakRti-bandhaka solahakAraNoM kI svIkRti yApanIyamAnyatA ke viruddha hai, kyoMki yApanIyamata meM bIsa kAraNa mAnya haiN| 7. SaTkhaNDAgama meM savastra sthavirakalpa kI asvIkRti yApanIyamata kI asvIkRti hai| For Personal & Private Use Only Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra08 SaTkhaNDAgama/705 8. SaTkhaNDAgama meM solahakalpoM ('kalpa' nAmaka svargoM ) kI mAnyatA yApanIyamAnyatA ke viparIta hai| yApanIyamata meM bAraha kalpa mAne gaye haiN| 9. SaTkhaNDAgama meM nau anudiza nAmaka svargoM kA ullekha bhI yApanIyamata ke viruddha hai| yApanIya mata meM inakA astitva svIkAra nahIM kiyA gayA hai| 10. SaTkhaNDAgama meM bhAvavedatraya, aura vedavaiSamya svIkAra kiye gaye haiM, yApanIyamata meM inakA niSedha hai| 11. SaTkhaNDAgama meM 'maNusiNI' zabda kA prayoga dravyastrI aura bhAvastrI, donoM arthoM meM kiyA gayA hai| tadanusAra Adi ke pA~ca guNasthAnoM ke prasaMga meM vaha dravyastrI aura bhAvastrI donoM kA vAcaka hai, kintu zeSa guNasthAnoM ke prasaMga meM kevala bhAvastrI kaa| yApanIyasampradAya ke 'strInirvANaprakaraNa' meM 'manuSyinI' yA 'mAnuSI' zabda kA prayoga kevala dravyastrI ke artha meM kiyA gayA hai| ye pramANa siddha karate haiM ki SaTkhaNDAgama na to kapolakalpita uttarabhAratIyasacelAcela-nirgranthaparamparA kA grantha hai, na sacelAcelamizramArgI yApanIyasampradAya kA, na ekAnta-sacelamArgI zvetAmbarasampradAya kA, apitu ekAnta-acelamArgI digambaraparamparA kA grantha hai| For Personal & Private Use Only Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama prakaraNa DaoN0 sAgaramala jI ke mata meM parivartana SaTakhaNDAgama digambaraparamparA kA hI grantha DaoN0 sAgaramala jI ne 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha I0 san 1996 meM likhA thaa| isake nau varSa bAda unake nirdezana meM AdaraNIyA zvetAmbara sAdhvI darzanakalAzrI jI ne 'prAkRta evaM saMskRta sAhitya meM guNasthAna kI avadhAraNA' viSaya para zodhaprabandha likhA, jisa para unheM I0 san 2005 meM pI0-eca0 DI0 kI upAdhi pradAna kI gyii| yaha zodhaprabandha I0 san 2007 meM prakAzita huaa| jaba merA prastuta grantha likhA jA cukA thA aura usakA antima lipisaMzodhana cala rahA thA, taba DaoNkTara sA0 kI kRpA se mujhe ukta zodhagrantha kI prati prApta huii| maiMne usakA avalokana kiyA aura pAyA ki DaoNkTara sA0 ne usake prAkkathana meM SaTkhaNDAgama ko yApanIyagrantha na kahakara digambaragrantha kahA hai, aura eka bAra nahIM, apitu jitanI bAra SaTkhaNDAgama kA ullekha kiyA hai, utanI bAra usake sAtha 'digambaragrantha' yA 'digambaraparamparA kA grantha' vizeSaNa lagAyA hai| yathA 1. "digambaraparamparA meM guNasthAnasiddhAnta-sambandhI sarvaprathama ullekha SaTkhaNDAgama aura pUjyapAda devanandI kI tattvArthasUtra kI sarvArthasiddhi nAmaka TIkA meM milatA hai|" (vahI / prastA: / pR.2)| 2. "digambaragrantha SaTkhaNDAgama meM bhI ina 14 avasthAoM ko pahale 'jIvasamAsa' ke nAma se ullekhita kiyA gayA hai, bAda meM unheM 'guNasthAna' nAma diyA gayA hai|" (vahI / prastA./ pR.3)| 3. "guNasthAnoM kA jIvasthAnoM, mArgaNAsthAnoM tathA ATha karmoM kI vibhinna prakRtiyoM ke udaya, udIraNA, sattA, bandha aura nirjarA se kyA sahasambandha hai, isakA ullekha jahA~ zvetAmbaraparamparA meM karmagranthoM aura paMcasaMgraha meM upalabdha hotA hai, vahIM digambaraparamparA meM yaha vivecana mukhyataH SaTkhaNDAgama, gommaTasAra (10vIM zatI) aura digambara prAkRta evaM saMskRta paMcasaMgrahoM meM upalabdha hai|" (vahI / prastA./ pR.3)| 4. "zvetAmbaraparamparA meM jIvasamAsa aura digambaraparamparA meM SaTkhaNDAgama guNasthAnasiddhAnta ke prathama AdhArabhUta grantha haiN|" (vahI / pR.4)| For Personal & Private Use Only Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011 / pra09 SaTkhaNDAgama / 707 5. "---digambaraparamparA meM SaTakhaNDAgamakAra ne evaM AcArya pUjyapAda devanandI se lekara tattvArthasUtra ke sabhI TIkAkAroM ne isakI ( guNasthAnoM kI) apekSAkRta vistRta carcA kI hai|" ( vahI / pR.4) / yahA~ prazna uThatA hai ki jaba DaoNkTara sA0 ne nau varSa pUrva likhe gaye apane 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' nAmaka grantha meM SaTkhaNDAgama ko apanI dRSTi se yApanIyagrantha siddha kiyA thA aura usake digambaragrantha hone kI mAnyatA ko jora-zora se khaNDana kiyA thA, taba nau varSa bAda sAdhvI darzanakalAzrI jI ke uparyukta zodhagrantha ke prAkkathana meM use hara bAra digambaragrantha nAma se sambodhita kyoM kiyA ? yadi vaha unakI dRSTi se vAstava meM yApanIyagrantha hai, digambaragrantha nahIM hai, to yahA~ use yApanIyagrantha na kahakara digambaragrantha kahane kA mithyAvacanAcAra kyoM kiyA ? kisI bhI dRSTi se isa mithyAvacanA - cAra kA aucitya siddha nahIM hotaa| isase siddha hai ki DaoNkTara sA0 ne mithyAkathana na kara satyakathana kiyA hai| nau varSa ke lambe antarAla meM bahuzaH cintana-manana se unheM isa satya kI pratIti huI ki SaTkhaNDAgama yApanIyagrantha nahIM, apitu digambaraparamparA kA hI grantha hai| isalie unhoMne yahA~ apanI bhUla sudhAra lI aura ise digambaragrantha hI ghoSita kara diyA / DaoNkTara sAgaramala jI ne apane jainadharma kI aitihAsika vikAsayAtrA nAmaka grantha meM bhI apane kucha pUrvamatoM meM AmUlacUla parivartana kiyA hai| udAharaNArtha, unhoMne yaha mAna liyA ki 1. tIrthaMkara mahAvIra kA nirgranthasaMgha sarvathA acela thA, 2. acela nirgranthasaMgha se sacela zvetAmbarasaMgha kA udbhava huA thA aura 3. zvetAmbarasaMgha se yApanIyasaMgha kI utpatti huI thI / (dekhiye, adhyAya 2 / pra. 3 / zI. 5) / uparyukta mataparivartana bhI isI mataparivartana - zrRMkhalA kI eka kar3I hai / sAdhvI darzanakalAzrI jI ke matAnusAra SaTkhaNDAgama digambaragrantha DaoN. sAgaramala jI ke nirdezana meM pUrvokta zodhaprabandha likhanevAlI zvetAmbara sAdhvI darzanakalAzrI jI ne digambara aura yApanIya paramparAoM ke pArasparika sambandha ke viSaya meM atyanta bhrAntigrasta rahate hue bhI SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, bhagavatI - ArAdhanA aura mUlAcAra ko digambaraparamparA kA hI grantha siddha kiyA hai| unake nimnalikhita vaktavyoM se yaha nirNIta hotA hai "digambaraparamparA ke Agamatulya granthoM meM SaTkhaNDAgama kA mahattvapUrNa sthAna hai / yadyapi digambaraparamparA AgamasAhitya kA viccheda mAnatI hai, kintu usake anusAra kasAyapAhuDa, SaTkhaNDAgama, mUlAcAra, bhagavatI-a - ArAdhanA Adi grantha Agama- sAhitya ke For Personal & Private Use Only Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra09 AdhAra para hI nirmita hue haiN|" (prAkRta evaM saMskRta sAhitya meM guNasthAna kI avadhAraNA / adhyAya 3 / pR.84)| "jahA~ taka SaTkhaNDAgama kI paramparAoM kA prazna hai, sAmAnyatayA SaTkhaNDAgama ko digambaraparamparA meM Agamatulya grantha ke rUpa meM svIkRta prApta hai| yadyapi DaoN0 sAgaramala jI jaina ne 'jainadharma kA yApanIsampradAya' nAmaka grantha meM ise yApanIyasampradAya kA grantha mAnA hai aura isake lie aneka pramANa bhI prastuta kiye haiM, phira bhI yApanIyasampradAya kucha matabhedoM ke sAtha mUlataH to acelaparamparA kA hI pakSadhara rahA hai, isameM kahIM koI vivAda bhI nahIM hai| DaoN0 sAgaramala jI ne bhI yApanIya-sampradAya ko acelaparamparA se hI sambandhita mAnA hai| ataH isa vivAda kA koI artha nahIM raha jAtA hai ki yaha digambaraparamparA kA grantha hai yA yApanIyaparamparA kA, kyoMki yApanIyaparamparA bhI mUlataH digambaraparamparA kA hI aMga hai, usakA hI eka upasampradAya hai| yaha bAta alaga hai ki yApanIya-sampradAya strImukti, kevalibhukti Adi kucha bAtoM meM zvetAmbaraparamparA se sahamati rakhatA hai, kintu isa AdhAra para use zvetAmbara to nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki vaha bhI acelatA kA itanA hI sampoSaka hai, jitanI digmbrprmpraa|" (vahI / adhyAya 3 / pR.84-85)| "digambaraparamparA meM bhagavatI-ArAdhanA ko Agamatulya eka mahattvapUrNa grantha mAnA jAtA hai| yadyapi DaoN0 sAgaramala jaina ne apane grantha 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' meM isako yApanIyaparamparA kA grantha mAnA hai| yApanIyaparamparA AgamoM aura strImukti kI sampoSaka hote hue bhI muni kI acelatA kI hI pakSadhara rahI hai, isa dRSTi se vaha digambaraparamparA kA hI rUpa mAnI jAtI hai|" (vahI / adhyAya 3 / pR. 173) / "mUlAcAra digambaraparamparA meM muni-AcAra se sambandhita eka mahattvapUrNa grantha hai| bhagavatI-ArAdhanA ke samAna hI, isa grantha kI mUlaparamparA digambara yA yApanIya hai, ise lekara vidvAnoM meM matabheda hai| paNDita nAthUrAma jI premI, DaoN0 sAgaramala jaina Adi kucha vidvAnoM kI mAnyatA hai ki yaha grantha yApanIyaparamparA kA hai| kintu yadi hama samanvaya kI dRSTi se kahanA cAheM, to itanA nirvivAdarUpa se kahA jA sakatA hai ki yaha grantha mukhyataH acelaparamparA kA sampoSaka hai tathA yApanIya aura digambara donoM kI paramparAe~ acelatA kI sampoSaka rahI haiN|' (vahI / adhyAya 3 / pR. 178) / "tRtIya adhyAya meM digambaraparamparA tathA yApanIyaparamparA meM mAnya Agamatulya granthoM yathA-kasAyapAhuDa, SaTkhaNDAgama, mUlAcAra, bhagavatI-ArAdhanA evaM AcArya kundakunda ke granthoM meM upalabdha guNasthAna-sambandhI vivaraNa ko sahayojita kiyA gayA hai|" (vahI/ svakathyam / pR.4)| For Personal & Private Use Only Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a011/pra09 SaTkhaNDAgama / 709 ina vaktavyoM meM sAdhvI jI ne digambara aura yApanIya donoM paramparAoM ko acela mAnA hai aura SaTkhaNDAgama, bhagavatI-ArAdhanA, mUlAcAra Adi ko acelaparamparA se sambaddha mAnakara digambara aura yApanIya donoM paramparAoM kA grantha batalAyA hai| kintu unhoMne yApanIyaparamparA ko digambaraparamparA kA aMga, digambaraparamparA kA eka upasampradAya aura digambaraparamparA kA rUpa mAnakara yaha mAnyatA prakaTa kI hai ki 'digambaraparamparA mUla evaM pUrvavartI hai tathA yApanIyaparamparA usase udbhUta ata eva uttaravartI hai| ataH SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, bhagavatI-ArAdhanA evaM mUlAcAra mUlataH digambaraparamparA ke grantha haiM, yApanIyaparamparA ko ve digambaraparamparA se uttarAdhikAra meM prApta hue the|' tathApi sAdhvI jI ne digambara aura yApanIya donoM paramparAoM ko acelatA kA sampoSaka mAnakara unameM jo ekatva (abheda) darzAne kA prayAsa kiyA hai, vaha pramANaviruddha hai| donoM paramparAoM meM ekatva honA to dUra kI bAta, ye eka-dUsare ke atyanta viruddha haiN| yathA 1. digambara aura yApanIya donoM paramparAe~ acelatA kI sampoSaka nahIM hai, kevala digambarapamparA acelatA kI sampoSaka hai| yApanIyaparamparA acelatA aura sacelatA donoM kI sampoSaka thI, kyoMki vaha kevala acelaliMgadhArI (jinakalpI) muni ko hI mokSa kA pAtra nahIM mAnatI thI, apitu sacelaliMgadhArI (sthavirakalpI) muni ko bhI mokSa kA adhikArI mAnatI thii| isakA prarUpaNa yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ne strInirvANaprakaraNa nAmaka laghugrantha kI 10 vIM kArikA se lekara 21vIM kArikA taka kiyA hai| (dekhiye, 'mUlAcAra' nAmaka paJcadaza adhyAya / prakaraNa 1 / zIrSaka 2) / 2. savastramukti. kI niSedhaka hone se digambaraparamparA striyoM, gRhasthoM aura anyaliMgI sAdhuoM ko mukti kA adhikArI nahIM mAnatI, kintu yApanIyaparamparA mAnatI thii| isase bhI siddha hai ki yApanIyasampradAya acelatva aura sacelatva donoM kA samarthaka thaa| ina do pramANoM se nirNIta hotA hai ki digambaraparamparA acelatva kI nirapavAdarUpa se sampoSaka hai, kintu yApanIyaparamparA nirapavAdarUpa se sampoSaka nahIM thii| usane acelatva ko vaikalpikarUpa meM svIkAra kiyA thaa| ataH donoM meM ekatva mAnakara yApanIyapamparA ko digambaraparamparA kA hI aMga, digambaraparamparA kA eka upasampradAya yA digambaraparamparA kA rUpa mAnanA eka atyanta mithyA Akalana hai| vaha na to digambaraparamparA kA aMga thI, na usakA eka upasampradAya, na usakA ruup| usakA udbhava zvetAmbaraparamparA se huA thA, yaha DaoN0 sAgaramala jI ne bhI svIkAra kiyA hai tathA yaha mukhyataH isa For Personal & Private Use Only Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 11/pra09 tathya se siddha hotA hai ki usakI zatapratizata mAnyatAe~, jaise sacelamukti, strImukti, gRhasthamukti, paratIrthikamukti, kevalibhukti, bhagavAn mahAvIra ke garbhaparivartana ityAdi kI mAnyatAe~ ve hI thIM, jo zvetAmbaraparamparA kI haiN| usane kevala acelaliMga se mukti kI mAnyatA digambaraparamparA se grahaNa kI thI, kintu acelaliMga ko sacelaliMga ke vikalpa rUpa meM svIkAra kara use digambaramAnyatA nahIM rahane diyaa| isa taraha zvetAmbaraparamparA kI zatapratizata mAnyatAoM aura AgamoM ko svIkAra karane se siddha hai ki yApanIyaparamparA zvetAmbaraparamparA kA hI aMga yA upasampradAya thii| isalie kaSAyapAhaDa, SaTakhaNDAgama Adi grantha jaise sacela zvetAmbaraparamparA ke grantha nahIM haiM. vaise hI sacelAcela yApanIyaparamparA ke bhI nahIM haiN| isake atirikta kaSAyapAhuDa, SaTkhaNDAgama, bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra meM digambaramata ke anukUla evaM yApanIyamata ke pratikUla siddhAntoM kA pratipAdana hai| (dekhiye, prastutagrantha ke adhyAya 11, 12, 13, 14 evaM 15) / isase spaSTataH siddha hai ki ye digambaraparamparA ke grantha haiM, yApanIyaparamparA ke nhiiN| ataH sAdhvI darzanakalAzrI jI kA inheM digambara aura yApanIya donoM paramparAoM kA grantha mAnanA pramANaviruddha hai| For Personal & Private Use Only Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya For Personal & Private Use Only Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya kasAyapAhuDa prathama prakaraNa yApanIyagrantha mAnane ke pakSa meM prastuta hetu DaoN0 sAgaramala jI ne kasAyapAhuDa ke sampradAya ke viSaya meM paraspara virodhI do mata pratipAdita kiye haiM aura unake pakSa meM jainadharma kA yApanIya sampradAya nAmaka grantha meM nimnalikhita hetu prastuta kiye haiM 1 pahalA mata aura usake poSaka hetu 1. kasAyapAhuDa zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI uttarabhAratIya sacelAcela-nirgranthamAtRparamparA kA grantha hai / yaha zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko isa paramparA se uttarAdhikAra meM prApta huA thA / (jai.dha.yA.sa./pR. 89) / 2. digambarapaTTAvaliyoM meM kasAyapAhuDa ke karttA guNadhara aura AcAryaparamparA se usakA jJAna prApta karanevAle tathA yativRSabha ko usakI zikSA denevAle Arya maMkSu aura nAgahastI ke nAma nahIM milte| ataH ye digambaraparamparA ke AcArya nahIM the| (jai.dha.yA.sa./ pR. 82, 83, 86 ) / 3. AryamaMkSu (AryamaMgu) aura nAgahastI ke nAma zvetAmbara - sthavirAvaliyoM meM milate haiN| ataH ve zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI uttarabhAratIya - sacelAcela-nirgrantha-mAtRparamparA AcArya the| (jai. dha. yA.sa./ pR. 83, 85, 87 ) / yativRSabha ne unase ardhamAgadhI meM racita kasAyapAhuDa kA adhyayana kara use zaurasenI meM rUpAntarita kiyA aura usa para cUrNisUtra race / (jai.dha. yA.sa./pR.85, 87) / 4. uttarabhArata kI sacelAcela-nirgrantha- zvetAmbara - yApanIya - mAtRparamparA meM racita hone se yaha grantha uttarAdhikAra meM zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko hI prApta ho sakatA thA, dakSiNabhArata meM utpanna huI ekAnta - acelamArgI digambara- paramparA ke AcAryoM ko nahIM / For Personal & Private Use Only Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra0 1 (jai.dha.yA.sa./ pR. 85) / cU~ki yaha yativRSabha ko prApta huA thA, isalie ve yApanIyaAcArya the| 5. yativRSabha ke nAma ke Adi meM yati zabda jur3A huA hai| isakA prayoga yApanIya AcArya apane nAma ke sAtha karate the| ataH yativRSabha yApanIya the / (jai. dha. yA.sa./pR. 87) / 6. kasAyapAhuDa meM strI, puruSa aura napuMsakoM ke apagatavedI hokara caturdazaguNasthAna taka pahu~cane kI bAta kahI gaI hai, jisase usameM strImukti kA samarthana hai| (jai. dha. yA. sa./pR.87,88) yaha usake zvetAmbara -yApanIya mAtRparamparA kA grantha hone kA pramANa hai / 7. kasAyapAhuDa aura zvetAmbara - Agama samavAyAMga meM krodha, mAna, mAyA aura lobha ke samAna paryAyavAciyoM kA varNana hai| isase kasAyapAhuDa zvetAmbara - yApanIyamAtRparamparA kA grantha siddha hotA hai| (jai. dha. yA.sa./pR. 89) / 8. granthakAra, cUrNisUtrakAra tathA jayadhavalA - TIkAkAra ke matoM meM kahIM-kahIM bheda hai, jisase siddha hotA hai ki kasAyapAhuDa ke karttA zvetAmbara - yApanIya mAtRparamparA ke AcArya the, cUrNikAra yApanIyaparamparA ke aura jayadhavalAkAra digambaraparamparA ke / (jai. dha.yA.sa./pR.88) / 9. zvetAmbaraparamparA kA ardhamAgadhI - kasAyapAhuDa upalabdha nahIM hai / jo upalabdha hai vaha zaurasenI meM hone se zvetAmbaragrantha nahIM hai| (jai. dha. yA.sa./ pR. 86 ) / vaha zvetAmbara - yApanIya- mAtRparamparA kA grantha hai, jisakA yativRSabha ne zaurasenIkaraNa kiyA hai| 2 dUsarA mata aura usake poSaka hetu 1. kasAyapAhuDa meM guNasthAnasiddhAnta pUrNavikasita rUpa meM upalabdha hotA hai| isase siddha hotA hai ki usakI racanA taba huI thI, jaba guNasthAnasiddhAnta ne dhIre-dhIre vikasita hote hue apanA antima svarUpa grahaNa kara liyA thA, arthAt tattvArthasUtra kI racanA ke bAda lagabhaga tIsarI-cauthI zatAbdI I0 meN| (jai. dha. yA.sa./ pR. 112 ) / 1. DaoN0 sAgaramala jI ne tattvArthasUtra kA racanAkAla 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha (pR. 112) meM IsA kI dUsarI-tIsarI zatI mAnA hai, jabaki unhoMne hI sAdhvI vidyutprabhAzrI dvArA anuvAdita 'jIvasamAsa' kI bhUmikA (pR.ii) meM IsA kI tIsarI cauthI zatI batalAyA hai| unake isa dvitIya mata ke anusAra guNasthAnasiddhAnta ne apanA antima svarUpa IsA kI pA~cavIM chaThI zatI meM grahaNa kiyA thA / ataH ve kasAyapAhuDa kA racanAkAla IsA kI pA~cavIM chaThI zatAbdI bhI mAnate haiN| For Personal & Private Use Only Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra01 kasAyapAhuDa / 715 2. AryamaMkSu aura nAgahastI kA samaya I0 san kI dvitIya zatAbdI hai, isalie ve kasAyapAhuDa ke racayitA nahIM ho skte| mAtra yahI mAnA jA sakatA hai ki usakI racanA kA AdhAra unakI karmasambandhI avadhAraNAe~ haiN| (jai.dha.yA.sa/ pR.112)| 3. cU~ki guNadhara AryamaMkSu aura nAgahastI ke guru the, isalie inase bhI pUrvavartI hone ke kAraNa guNadhara ko bhI tIsarI-cauthI zatI I0 meM racita kasAyapAhuDa kA kartA nahIM mAnA jA sktaa| 4. yativRSabha ne kasAyapAhuDa para kevala cUrNisUtra likhe the aura ve chaThI-sAtavIM zatAbdI I0 meM hue the, ataH unheM bhI kasAyapAhuDa kA racayitA mAnanA saMbhava nhiiN| ina cAra AcAryoM ke atirikta anya kisI kA nAma kasAyapAhuDa ke sAtha jur3A nahIM hai, ataH anya kisI ko usakA kartA mAnane kA prazna nahIM utthtaa| isa prakAra isa dUsare mata meM yApanIyapakSI granthalekhaka DaoN0 sAgaramala jI kasAyapAhuDa ke kartA kA hI nirNaya nahIM kara pAte, ataH usake sampradAya ke nirNaya kA prazna hI nirasta ho jAtA hai| dUsare mata se pahale mata kA nirasana yApanIyapakSI mAnya vidvAn kA dUsarA mata pahale mata ko mithyA siddha kara detA hai jisase yaha bhI siddha ho jAtA hai ki usakI puSTi ke lie unhoMne jitane bhI hetu upasthita kiye the, ve saba mithyA the, managaDhaMta the| pahale mata ke mithyA siddha ho jAne se nimnalikhita niSkarSa nikalate haiM 1. kasAyapAhuDa kI racanA zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI tathAkathita uttarabhAratIya sacelAcela-nirgrantha-mAtRparamparA meM nahIM huI thii| ataH vaha usa paramparA kA grantha nahIM hai| 2. isalie na to vaha zvetAmbaroM ko uttarAdhikAra meM prApta huA thA, na yApanIyoM ko| 3. vartamAna kasAyapAhuDa zaurasenI prAkRta meM hai, isalie vaha zvetAmbaraparamparA kA grantha nahIM hai| yaha ukta mAnya vidvAn kA hI mata hai| 4. kasAyapAhuDa ke kartA ke rUpa meM guNadhara ke atirikta anya koI bhI AcArya prasiddha nahIM haiM aura ve yApanIya the nahIM, isalie vaha yApanIya-AcArya dvArA bhI racita nahIM hai| ukta mAnya vidvAn ne bhI svIkAra kiyA hai ki vaha yApanIya-paramparA meM nirmita nahIM huA thaa| (jai.dha.yA.sa./ pR.87)| For Personal & Private Use Only Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra0 1 yaha to yApanIyapakSadhara mAnya vidvAn ke pUrvamata kA unake hI uttaramata se mithyA siddha hone kA pramANa hai| nimnalikhita pramANoM se bhI vaha mithyA siddha hotA hai 1. yApanIyapakSadhara mAnya vidvAn ne jisa uttarabhAratIya - sacelAcela - zvetAmbarayApanIya- mAtRparamparA meM kasAyapAhuDa kI racanA mAnI thI, usakA astitva hI nahIM thaa| vaha unhIM ke dvArA kalpita hai| yaha dvitIya adhyAya ke tRtIya prakaraNa meM darzAyA jA cukA hai| 2. jisa paramparA kA astitva hI nahIM thA, usameM kasAyapAhuDa ke race jAne tathA zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko uttarAdhikAra meM prApta hone kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| ataH ukta paramparA se zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko kasAyapAhuDa uttarAdhikAra meM prApta huA thA, yaha mata bhI mithyA hai| 4 dUsarA mata kasAyapAhuDa ke sampradAya kA anirNAyaka dUsare mata meM to yApanIyapakSadhara vidvAna ne guNadhara, AryamaMkSu, nAgahastI aura yativRSabha, inameM se kisI ko bhI kasAyapAhuDa kA karttA svIkAra nahIM kiyA hai aura kisI pA~cave ko usakA karttA batalA nahIM ske| isase bhI siddha hai ki vaha na yApanIyaparamparA kA grantha hai, na zvetAmbaraparamparA kA, na zvetAmbara - yApanIyoM kI mAtRparamparA kA / 5 nirantara badalate hue pUrvAparavirodhI mata jainadharma kA yApanIya sampradAya grantha kA kasAyapAhuDa-prakaraNa nirantara badalate hue pUrvAparavirodhI matoM se bharA par3A hai| yaha isa bAta kA sabUta hai ki granthalekhaka ke pAsa kasAyapAhuDa ko yApanIyaparamparA yA usakI manaHkalpita uttarabhAratIya-sacelAcela- mAtRparamparA kA grantha siddha karane ke lie koI pramANa nahIM thA / lekhaka ne kapolakalpita hetuoM ke dvArA use haThAt ukta paramparAoM kA grantha siddha karane ke lie pasInA bahAyA hai| isI ke phalasvarUpa pUrvAparavirodhoM kI utpatti huI hai| uparyukta grantha meM lekhaka ke pUrvAparavirodhI matoM ke udAharaNa isa prakAra haiM 1. zurU meM ve kahate haiM- " SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, bhagavatI ArAdhanA, mUlAcAra jaise mahattvapUrNa zaurasenI Agamika grantha yApanIya - AcAryoM kI hI kRtiyA~ haiN|" (pR. 82) / isI bAta ko ve ina zabdoM meM duharAte haiM- "yahI boTikaparamparA Age calakara yApanIya khlaayii| kasAyapAhuDa isI boTika yA yApanIyaparamparA kA grantha hai|" (pR. 84) / For Personal & Private Use Only Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra0 1 kasAyapAhuDa / 717 Age calakara ukta granthalekhaka isake yApanIyagrantha hone kA niSedha kara dete haiM -- " yaha grantha yApanIya - paramparA meM nirmita na hokara bhI yApanIyoM ko uttarAdhikAra meM milA hai|" (pR.87)| 2. phira ve isake zvetAmbaragrantha hone kA bhI khaNDana karate haiM- " zvetAmbara - paramparA meM koI bhI zaurasenI prAkRta kI racanA upalabdha nahIM hai| ataH kasAyapAhuDa ke vartamAna svarUpa ko zvetAmbara - paramparA kI racanA to nahIM kahA jA sakatA, jaisA ki kalyANavijaya jI ne mAnA hai|" (pR.85)| isake bAda ve ise zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI uttarabhAratIya-avibhakta-sacelAcelanirgrantha- mAtRparamparA kA grantha batalAte haiN| kasAyapAhuDa aura samavAyAMgasUtra meM krodhAdi bhAvoM ke jo samAna paryAyavAcI upalabdha haiM, unake udAharaNa dekara ve likhate haiM 'isase yahI siddha hotA hai ki kasAyapAhuDa uttarabhArata kI avibhakta nirgrantha paramparA kA grantha hai, jo zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko samAnarUpa se uttarAdhikAra meM prApta huA thaa|" (pR.89)| isakA tAtparya yaha hai ki uttarAdhikAra meM prApta yaha grantha jaise yApanIyoM ke pAsa zaurasenI bhASA meM upalabdha hai, vaise hI zvetAmbaroM ke pAsa ardhamAgadhI meM upalabdha hogA / para yApanIyapakSI vidvAn ne, na to ardhamAgadhI meM upalabdha kisI prati kA ullekha kiyA hai, na hI kisI zvetAmbaragrantha yA paTTAvalI meM yaha ullekha milatA hai ki kasAyapAhuDa zvetAmbaraparamparA kA grantha hai athavA usake racayitA guNadhara yA AryamaMkSu evaM nAgahastI haiN| 3. eka tarapha mAnya vidvAna likhate haiM ki "sAmAnyatayA isa ( kasAyapAhuDa ke pratipAdya viSaya kI ) carcA meM aisA kucha bhI nahIM hai, jisake AdhAra para grantha ke sampradAya - vizeSa kA nizcaya ho ske|" (pR. 87) / dUsarI tarapha ve aisA 'kucha' DhU~r3ha bhI lete haiM aura usakI svacchanda vyAkhyA kara kasAyapAhuDa ko apanI manaH kalpita zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA kA grantha ghoSita kara dete haiN| udAharaNArtha, kasAyapAhuDa meM strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda tInoM ke sAtha nauveM guNasthAna taka pahu~cane kI bAta kahI gaI hai| isase mAnya vidvAn kasAyapAhuDa meM strImukti kA samarthana mAna lete haiM aura use zvetAmbara - yApanIya - mAtRparamparA kA grantha ghoSita kara dete haiN| ve likhate haiM- " yadi kasAyapAhuDa ke karttA yaha svIkAra karate haiM ki strIveda kI upasthiti meM dasaveM guNasthAna taka AdhyAtmika vikAsa saMbhava hai, to ve strImukti kA niSedha nahIM kara skte|" (pR.88)| For Personal & Private Use Only Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra01 4. eka ora ukta vidvAn kahate haiM-"(kasAyapAhuDa ke kartA) AcArya guNadhara kauna the aura kisa paramparA ke the, isakI sUcanA hameM na to prAcIna zvetAmbara Agamika sthavirAvaliyoM se aura na hI digambara-paTTAvaliyoM se prApta hotI hai|" (pR.82)| dUsarI ora ve likhate haiM ki zvetAmbara-paTTAvaliyoM meM guNadhara kA ullekha hai| dekhie unake zabda-"prAcIna digambara-paTTAvaliyoM meM guNadhara, AryamaMkSu aura nAgahastI kA, jo ki isake (kasAyapAhuDa ke) kartA yA praNetA mAne gaye haiM, ullekha nahIM hone se aura zvetAmbara-paTTAvaliyoM meM inakA ullekha hone se yaha siddha hotA hai ki yaha mUlataH digambaraparamparA kA grantha nahIM hai|" (pR.86-87)| 5. eka tarapha ve AryamaMkSu aura nAgahastI ko yApanIyasaMgha kI utpatti ke pUrva kA mAnate haiM, dUsarI tarapha unake sAkSAt ziSya yativRSabha ko yApanIya mAnate haiN| yaha parasparavirodha DaoNkTara sA0 ke nimnalikhita kathanoM se spaSTa hotA hai- ' "vastutaH prastuta grantha AryamaMkSu aura nAgahastI kI usa avibhakta paramparA meM nirmita haA hai. jisakA uttarAdhikAra samAnarUpa se yApanIyoM ko bhI prApta huA thaa| saMbhAvanA yahI hai ki AryamaMkSu aura nAgahastI se adhyayana karake yativRSabha ne hI ise zaurasenI prAkRta kA vartamAnasvarUpa pradAna kara cUrNisUtra kI racanA kI ho|" (pR.85)| "itanA nizcita hai ki AryamaMkSu aura Arya nAgahastI na to digambara-AcArya haiM, aura na yApanIya hii| yadyapi itanA bhI nizcita hai ki ve zvetAmbaroM ke samAna yApanIyoM ke bhI pUrvaja haiN|" (pR.87)| "ho sakatA hai ki isa para cUrNisUtroM ke racayitA yativRSabha yApanIya hoM, kyoMki yApanIyoM meM apane nAma ke Age 'yati' zabda lagAne kI pravRtti rahI hai, jaise-yatigrAmAgraNI bhadanta shaakttaayn|" (pR.87)| 6. eka jagaha para pUrvokta vidvAn jayadhavalAkAra ke isa kathana ko mAne lete haiM ki AryamaMkSu aura nAgahastI se kasAyapAhuDa kA adhyayana kara yativRSabhAcArya ne cUrNisUtroM kI racanA kI thI aura ve svayaM siddha karate haiM ki AryamaMkSu aura nAgahastI kA sthitikAla IsA kI prathama-dvitIya zatAbdI thA, jisakA tAtparya yaha hai ki unake anusAra yativRSabha bhI prathama-dvitIya zatAbdI meM hue the, kintu dUsarI jagaha para ve likhate haiM ki jayadhavalAkAra kA yaha kathana vizvasanIya nahIM hai| unake prathama kathana para dRSTipAta kIjie "abhilekhIya evaM sAhityika sAkSyoM ke AdhAra para itanA nizcita hai ki ye sabhI IsvI san kI prathama evaM dvitIya zatAbdI meM hue haiN| --- sambhAvanA yahI hai For Personal & Private Use Only Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra01 kasAyapAhuDa / 719 ki AryamaMkSu aura nAgahastI se adhyayana karake yativRSabha ne hI ise (kasAyapAhuDa ko) zaurasenI prAkRta kA vartamAna svarUpa pradAnakara cUrNisUtra kI racanA kI ho|" (pR.85)| ___ aba ThIka isake viparIta dUsare kathana para dRSTi DAleM-"jahA~ taka yativRSabha aura unake kasAyapAhuDa-cUrNisUtroM ke racanAkAla kA prazna hai, jayadhavalA ke anusAra yativRSabha AryamaMkSu ke ziSya aura Arya nAgahastI ke antevAsI the aura unhoMne unhIM se kasAyapAhuDa kA adhyayana kara cUrNisUtroM kI racanA kI thI, kintu isa kathana kI vizvasanIyatA sandehAspada hai|" (pR.111)| "zvetAmbaraparamparA kI kammapayaDIcUrNi, satakacUrNi aura sittarIcUrNi se zailIgata nikaTatA bhI yahI sUcita karatI hai ki kasAyapAhuDacUrNi kA racanAkAla bhI lagabhaga chaThI-sAtavIM zatI hogA aura isI AdhAra para yativRSabha kA kAla bhI yahI mAnanA hogaa|" (pR.111)| 7. isI taraha pUrva meM ve nirNaya dete haiM ki kasAyapAhuDa AryamaMkSu aura nAgahastI kI uttarabhAratIya-avibhakta-sacelAcela-nirgrantha-paramparA kA grantha hai| (pR.85)| kintu, bAda meM ve apanA nirNaya badala dete haiM aura kahate haiM-"yadi hama kasAyapAhuDa meM prastuta guNasthAna kI avadhAraNA para vicAra kareM to aisA lagatA hai ki kasAyapAhuDa kI racanA guNasthAnasiddhAnta kI avadhAraNA ke nirdhArita hone ke bAda huI hai| ardhamAgadhI AgamasAhitya meM, yahA~ taka kI prajJApanA jaise vikasita Agama aura tattvArthasUtra meM bhI guNasthAna kA siddhAnta suvyavasthita rUpa nahIM le pAyA thA, jaba ki kasAyapAhuDa guNasthAnasiddhAnta ke suvyavasthita rUpa lene ke bAda hI racA gayA hai| ataH yadi tattvArtha (tattvArthasUtra) kA racanAkAla IsA kI dUsarI-tIsarI zatI hai, to usakA kAla IsA kI tIsarI-cauthI zatI mAnanA hogaa|" (pR.112)| 8: yApanIyapakSI vidvAn ke eka aura pUrvAparavirodhI kathana para dRSTipAta kiijie| pUrva meM ve yaha svIkAra karate haiM ki kasAyapAhuDa kI gAthAoM ke kartA guNadhara the aura AryamaMkSu aura nAgahastI ko ve AcAryaparamparA se prApta huI thiiN| kintu bAda meM mAnya vidvAn ke dhyAna meM AyA ki kasAyapAhuDa meM guNasthAnasiddhAnta vidyamAna hai, ataH use yadi AryamaMkSu aura nAgahastI ke pUrva nirmita svIkAra kiyA jAya, to guNasthAnasiddhAnta bahuta prAcIna siddha ho jAtA hai| isalie ve apane pUrva bayAna se haTa gaye aura yaha nayA bayAna jArI kara diyA 2. "yaha to nirvivAda hai ki yaha siddhAntagrantha AryamaMkSu aura Arya nAgahastI ko prApta thaa| --- vastutaH prastuta grantha AryamaMkSu aura nAgahastI kI usa avibhakta paramparA meM nirmita huA hai --- / " (jai.dha.yA.sa. / pR.85 ) For Personal & Private Use Only Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra01 "guNasthAnasiddhAnta ke vikAsa kI dRSTi se yaha mAnanA hogA ki AryasakSu aura nAgahastI karmaprakRtiyoM ke viziSTa jJAtA the, ve kasAyapAhuDa ke vartamAna svarUpa ke prastotA nahIM the| mAtra yahI mAnA jA sakatA hai ki kasAyapAhuDa kI racanA kA AdhAra unakI karmasiddhAnta-sambandhI avadhAraNAe~ haiM, kyoMki AryamaMkSu aura nAgahastI kA kAla I0 san kI dUsarI zatAbdI hai|" (pR.112)| yahA~ prazna uThatA hai ki yadi kasAyapAhuDa kI racanA AryamaMkSu aura nAgahastI kI karmasiddhAntIya avadhAraNAoM ke AdhAra para huI hai, to usakA racayitA kauna hai? kasAyapAhuDa kA vartamAna svarUpa guNadhara aura AcAryaparamparA se AryamaMkSu aura nAgahastI ne prastuta nahIM kiyA, to kisane kiyA? ukta yApanIyapakSI vidvAn isa prazna ko anuttarita chor3a dete haiN| kintu , Age calakara ve punaH guNadhara, AryamaMkSu aura nAgahastI ko kasAyapAhuDa kA kartA-prastotA mAnane ke lie taiyAra ho jAte haiN| uparyukta vaktavya ke turanta bAda ve apanA dUsarA vaktavya isa prakAra dete haiM-"yadi hama prajJApanA ke kartA AryazyAma ke bAda nandIsUtra-sthavirAvalI meM ullikhita svAti ko tattvArtha ke kartA umAsvAti mAne athavA umAsvAti kA kAla kama se kama IsA kI prathama zatAbdI mAneM, taba hI kasAyapAhuDa ke kartA aura prastotA ke rUpa meM guNadhara, AryamaMkSu aura nAgahastI ko svIkAra kiyA jA sakatA hai|" (pR.112-113)| isa prakAra yApanIyapakSI vidvAn ke grantha kA kasAyapAhuDa-prakaraNa pUrvAparavirodhI matoM se bharA par3A hai, jo isa bAta kA pramANa hai ki unhoMne kasAyapAhuDa ko yApanIyaparamparA yA usakI mAtRparamparA kA grantha siddha karane ke lie andhakAra meM tIra calAne kI koziza kI hai| hama dekhate haiM ki pramANoM ke abhAva meM kevala kapolakalpanAoM ke AdhAra para kasAyapAhuDa ko yApanIyaparamparA kA athavA zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA kA grantha siddha karane kI ceSTA meM mAnya vidvAn ko apane mata meM nirantara parivartana karate rahanA par3A hai 1. pahale unhoMne kasAyapAhuDa ko yApanIyaparamparA kA grantha ghoSita kiyA thaa| 2. phira isase inakAra kara diyA aura use AryamaMkSu aura nAgahastI kI uttarabhAratIya sacelAcela-nirgrantha-zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA meM nirmita btlaayaa| 3. pazcAt ise bhI asvIkAra kara diyA aura mauna ho gye| phira na yaha batalAyA ki kasAyapAhuDa kI racanA kisa paramparA meM huI, aura na yaha ki usakA kartA kauna hai? For Personal & Private Use Only Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra0 1 kasAyapAhuDa / 721 yaha nirantara mataparivartana isa bAta kA pramANa hai ki 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka mahodaya ke pAsa kasAyapAhuDa ko yApanIyaparamparA, zvetAmbaraparamparA yA donoM kI mana:kalpita mAtRparamparA kA grantha siddha karane ke lie koI bhI pramANa nahIM hai| pahale ve use yApanIyaparamparA kA grantha siddha karane kA upakrama karate haiM, to grantha ke karttA Adi (guNadhara, AryamaMkSu aura nAgahastI ) ke sthitikAla aura yApanIya-sampradAya ke utpattikAla meM vaiSamya bAdhaka bana jAtA hai / phira zvetAmbarayApanIyoM kI mAtRparamparA kA grantha siddha karane ke lie udyata hote haiM, to guNasthAnavikAsa ke kalpita mata kI dIvAreM Dhahane lagatI haiN| yadi zvetAmbaraparamparA kA grantha siddha karane kI ora jhukate haiM, to kasAyapAhuDa kI zaurasenI bhASA a~gUThA dikhAne lagatI hai| ataH anta meM hArakara apanI kalama nIcI kara dete haiN| yaha viphalatA isa bAta kI sUcaka hai ki yApanIyapakSapoSaka granthalekhaka DaoN0 sAgaramala jI ke pAsa isa satya ko jhuThalAne ke lie koI pramANa nahIM thA ki kasAyapAhuDa digambarAcAryakRta grantha hai| ve manaHkalpita hetuoM aura chalavAda ke dvArA aisA karanA cAhate the, jisase hara bAra koI na koI yathArtha bIca meM Akara bAdhaka bana gayA aura ve apane uddezya kI siddhi meM viphala ho gaye / anta meM yahI satya vijayI rahA ki kasAyapAhuDa digambaraparamparA kA grantha hai| For Personal & Private Use Only Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa digambaragrantha hone ke pramANa antaraMga pramANa yApanIyamata-viruddha siddhAntoM kI upalabdhi yahA~ ve antaraMga pramANa prastuta kiye jA rahe haiM, jinase siddha hotA hai ki kasAyapAhuDa na to yApanIyagrantha hai, na zvetAmbaragrantha, na donoM kI kapolakalpita mAtRparamparA kA grantha, apitu digambaragrantha hai| ve antaraMga pramANa haiM kasAyapAhuDa meM yApanIya evaM zvetAmbara matoM ke viruddha siddhAntoM kI uplbdhi| 1.1. vedatraya evaM vedavaiSamya kA pratipAdana kasAyapAhuDa meM bhAvavedatraya aura vedavaiSamya svIkAra kiye gaye haiN| nimnalikhita gAthAoM se isa bAta kI puSTi hotI hai aNamiccha-missa-sammaM aTTha NasitthivedachakkaM c| puMvedaM ca khavedi du kohAdIe ca sNjlnne|| 1 // kSapaNAdhikAra-cUlikA/ ka.pA./ bhA.16 / anuvAda-"mokSamArga para ArUr3ha huA jIva anantAnubandhIcatuSka, mithyAtva, samyagmithyAtva, samyaktvaprakRti, ina sAta prakRtiyoM kA kSapakazreNI car3hane se pUrva hI kSapaNa karatA hai| punaH kSapakazreNI car3hate hue anivRttikaraNa-guNasthAna meM antarakaraNa ke pazcAt hI ATha madhyama kaSAyoM (apratyAkhyAnAvaraNa-catuSka evaM pratyAkhyAnAvaraNacatuSka) kA kSaya karatA hai| punaH napuMsakaveda, strIveda, hAsyAdi chaha nokaSAya aura puruSaveda kA kSaya karatA hai| tadanantara saMjvalanakrodha Adi cAra kaSAyoM kA kSaya karatA hai|" (dekhiye, jayadhavalA/anuccheda 316 / ka.pA./ bhAga 16/pR.139-140)| saMchuhadi purisavede itthIvedaM NavaMsayaM cev| satteNa NokasAye NiyamA kohamhi sNchuhdi|| 138 // cAritramoha-kSapaNAdhikAra / ka.pA./bhA.14 / anuvAda-"(cAritramoha kA kSapaNa karanevAlA jIva) strIveda aura napuMsaka veda kA niyama se puruSaveda meM saMkramaNa karatA hai| tathA puruSaveda aura hAsyAdi chaha, ina sAta nokaSAyoM kA niyama se saMjvalana krodha meM saMkramaNa karatA hai|" For Personal & Private Use Only Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra02 kasAyapAhuDa / 723 ina gAthAoM se sUcita hotA hai ki kasAyapAhuDa meM karmabhUmi ke pratyeka manuSya aura saMjJI tiryaMca meM strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda, ina tInoM veda-nokaSAyoM kI sattA svIkAra kI gaI hai| yaha yApanIyamata ke viruddha hai, kyoMki vaha pratyeka jIva meM eka hI vedasAmAnya kA astitva mAnatA hai, vahI strI meM strIveda ke rUpa meM, puruSa meM puruSaveda ke rUpa meM tathA napuMsaka meM napuMsakaveda ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| isa prakAra yApanIyamata meM vedakaSAya eka hI prakAra kI mAnI gaI hai| ataH usake anusAra kaSAyeM paccIsa na hokara teIsa hI haiN| isakA spaSTIkaraNa SaTkhaNDAgama ke adhyAya meM vistAra se kiyA jA cukA hai| kasAyapAhuDa meM isa yApanIyamatavirodhI vedatraya ke siddhAnta kI upalabdhi siddha karatI hai ki vaha yApanIyagrantha nahIM hai| vedatraya kA astitva vedavaiSamya kI AdhArazilA hai| digambarIya aura zvetAmbarIya zAstra isake pramANa haiN| ataH kasAyapAhuDa meM vedatraya kI svIkRti se vedavaiSamya bhI svIkAra kiyA gayA hai| kintu yApanIyamata meM vedavaiSamya ke lie sthAna nahIM hai, kyoMki vahA~ pratyeka jIva meM eka hI prakAra ke bhAvaveda kA astitva mAnA gayA hai| isa kAraNa bhI kasAyapAhuDa yApanIyamata-viruddha siddhAnta kA pratipAdaka hai| 1.2. guNasthAna siddhAnta kI upalabdhi . kasAyapAhuDa meM guNasthAnoM kA bhI nirdeza milatA hai| saMkrama adhikAra (ka.pA./bhA.8)kI nimna-likhita gAthAoM meM prakRtisaMkramasthAna ke svAmitva kA varNana guNasthAnAnusAra kiyA gayA hai sattArasegavIsAsu saMkamo Niyama pNcviisaae| NiyamA cadusu gadIsu ya NiyamA diTThIgae tivihe|| 30 // anuvAda-"sattaraha aura ikkIsa-prakRtika do pratigrahasthAnoM meM paccIsa-prakRtika sthAna kA niyama se saMkramaNa hotA hai| yaha paccIsa-prakRtika saMkramasthAna niyama se cAroM hI gatiyoM meM hotA hai| tathA dRSTigata arthAt 'dRSTi' pada jinake anta meM hai, una mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi aura samyagmithyAdRSTi, tInoM guNasthAnoM meM vaha paccIsaprakRtika saMkramasthAna niyama se pAyA jAtA hai|" cohasaga dasaga sattaga aTThArasage ca Niyama vaaviisaa| NiyamA maNusagaIe virade misse avirade y|| 32 // anuvAda-"bAIsa-prakRtika sthAna kA saMkrama niyama se caudaha, dasa, sAta aura aTThAraha-prakRtika cAra pratigrahasthAnoM meM hotA hai| yaha niyama se manuSyagati meM hI hotA hai| tathA vaha saMyata, saMyatAsaMyata (mizra) aura asaMyatasamyagdRSTi guNasthAnoM meM hotA hai|" For Personal & Private Use Only Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra02 terasaya Navaya sattaya sattArasa paNaya ekkviisaae| egAdhigAe vIsAe saMkamo chappi smmtte|| 33 // anuvAda-"ikkIsa-prakRtika sthAna kA saMkrama teraha, nau, sAta, sattaraha, pA~ca aura ikkIsa-prakRtika chaha pratigrahasthAnoM meM hotA hai| ye chahoM pratigrahasthAna samyaktva se yukta guNasthAnoM meM hote haiN|" etto avasesA saMjamamhi uvasAmage ca khavage c| vIsA ya saMkamaduge chakke paNage ca boddhvvaa|| 34 // anuvAda-"zeSa saMkrama aura pratigrahasthAna upazamaka aura kSapaka saMyata ke hI hote haiN| bIsa-prakRtika sthAna kA saMkrama chaha aura pA~ca-prakRtika do pratigrahasthAnoM meM jAnanA caahie|" cadura dugaM tevIsA micchatte missage ya smptte| bAvIsa paNaya chakkaM virade misse avirade y|| 43 // anuvAda-mithyAtva guNasthAna meM sattAIsa, chabbIsa, paccIsa aura teIsa-prakRtika cAra saMkramasthAna hote haiN| mizraguNasthAna meM paccIsa aura ikkIsa-prakRtika do saMkramasthAna hote haiN| samyaktvayukta guNasthAnoM meM teIsa saMkramasthAna hote haiN| saMyamayukta pramattasaMyatAdi guNasthAnoM meM bAIsa saMkramasthAna hote haiN| mizra arthAt saMyatAsaMyata guNasthAna meM sattAIsa, chabbIsa, teIsa, bAIsa aura ikkIsa-prakRtika pA~ca saMkramasthAna hote haiN| avirataguNasthAna meM sattAIsa, chabbIsa, paccIsa, teIsa, bAIsa aura ikkIsa-prakRtika chaha saMkramasthAna hote haiN|" ___ isake atirikta bAdarasAmparAya ('carimo bAdararAgo'/ gA.209/ ka.pA. / bhA.16), sUkSmasAmparAya ('suhamamhi sAMparAe'/ gA.217 / ka. pA./ bhA.16), chadmasthavItarAga Adi guNasthAnoM se sambandhita vividha nirUpaNa kiye gaye haiN| mithyAdRSTi, samyagdRSTi aura samyagmithyAdRSTi kI pravRttiyoM aura vizeSatAoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| apagatavedatva guNasthAnasiddhAnta kA mahattvapUrNa aMga hai| usakA nirUpaNa 'avagayaveda-Naqsaya' ityAdi gAthA (45/ka.pA./ bhA.8) meM kiyA gayA hai| caturdazaguNasthAnoM se sambandhita yaha sUkSma evaM vistRta nirUpaNa digambaragrantha kA lakSaNa hai aura zvetAmbara tathA yApanIya paramparAoM ke granthoM kA pratilakSaNa, kyoMki isase yApanIyoM aura zvetAmbaroM ko mAnya gRhasthamukti, paratIrthikamukti evaM zubhAzubhopayogapravRtta-strIpuruSoM kI mukti ke siddhAntoM kA virodha hotA hai| SaTkhaNDAgama ke adhyAya meM isa tathya para vistAra se prakAza DAlA gayA hai| guNasthAnasiddhAnta zvetAmbara aura For Personal & Private Use Only Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra02 kasAyapAhuDa / 725 yApanIya paramparAoM meM mAnya nahIM kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki isakA pratipAdaka kasAyapAhuDa ina donoM paramparAoM yA inakI mAtRparamparA kA grantha nahIM hai, apitu digambaraparamparA kA grantha hai| 1.3. zaurasenI prAkRta meM nibaddha zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM kA koI bhI grantha zaurasenI prAkRta meM nahIM racA gyaa| zvetAmbaragranthoM kI bhASA ardhamAgadhI aura mahArASTrI prAkRta hai| tathA yApanIyaparamparA kA prAkRtabhASA meM nibaddha koI grantha upalabdha nahIM hai| usake jo strInirvANaprakaraNa Adi tIna-cAra grantha upalabdha haiM, ve sabhI saMskRta meM haiN| kucha vidvAnoM ne zaurasenI meM racita bhagavatI-ArAdhanA aura mUlAcAra ko, tathA 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne tiloyapaNNattI Adi kucha anya granthoM ko bhI yApanIyaparamparA kA grantha batalAyA hai, kintu ve digambaragrantha hI haiM, isake pramANa uttara adhyAyoM meM draSTavya haiN| ukta grantha ke lekhaka ne svayaM svIkAra kiyA hai ki "zvetAmbara-paramparA meM koI bhI zaurasenIprAkRta kI racanA upalabdha nahIM hai| ataH kasAyapAhuDa ke vartamAna svarUpa ko zvetAmbara-paramparA kI racanA to nahIM kahA jA sakatA, jaisA ki kalyANavijaya jI ne mAnA hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.85)| - tathApi ukta grantha ke mAnya lekhaka ne yaha mAnA hai ki kasAyapAhuDa mUlataH ardhamAgadhI meM thaa| usake cUrNisUtrakAra yApanIya yativRSabha ne use zaurasenI meM rUpAntarita kara diyaa| kintu unhoMne na to isa bAta kA koI pramANa prastuta kiyA hai ki AcArya yativRSabha yApanIya the, na hI isa bAta kA ki unhoMne kasAyapAhuDa kA zaurasenI meM rUpAntaraNa kiyA thaa| ataH ye donoM bAteM kapolakalpita haiN| inhIM yativRSabhAcArya ne tiloyapaNNattI grantha kI racanA kI hai| usameM savastramukti, strImukti Adi kA niSedha kiyA hai, jo yApanIyamata kI AdhArabhUta mAnyatAe~ haiN| isake pramANa tiloyapaNNattI nAmaka saptadaza adhyAya meM darzanIya haiN| ataH isa pramANa se AcArya yativRSabha digambarAcArya hI siddha hote haiN| isalie unake dvArA kisI zvetAmbarIya ardhamAgadhI grantha kA zaurasenI meM rUpAntarita kiye jAne kA koI prayojana hI dRSTigocara nahIM hotaa| isase siddha hai ki kasAyapAhuDa digambara-paramparA kA hI grantha hai| bahiraMga pramANa nimnalikhita bahiraMga pramANa bhI siddha karate haiM ki kasAyapAhuDa digambarAcArya dvArA hI racita hai, anya kisI bhI paramparA ke AcArya dvArA nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra02 2.1. kasAyapAhuDa IsApUrva dvitIya zatI ke uttarArdha meM racita yApanIyapakSI ukta granthalekhaka ne svakalpita guNasthAna-vikAsavAda ke AdhAra para kasAyapAhuDa kA racanAkAla tIsarI-cauthI zatI I0 parikalpita kiyA hai| kintu pUrva meM guNasthAnavikAsavAda kI kapolakalpitatA sapramANa siddha kI jA cukI hai, ataH usake AdhAra para kiyA gayA ukta nirNaya bhI mithyA hai| DaoN0 nemicandra jI zAstrI jyotiSAcArya ne digambarajaina-sAhitya meM upalabdha pramANoM ke AdhAra para AcArya guNadhara kA kAla vikramapUrva prathama zatAbdI arthAt IsApUrva dvitIya zatI kA uttarArdha nirdhArita kiyA hai, jo saba dRSTiyoM se samIcIna pratIta hotA hai| ve likhate haiM "AcArya guNadhara ke samaya ke sambandha meM vicAra karane para jJAta hotA hai ki inakA samaya dharasena ke pUrva hai| indranandi ke zrutAvatAra meM lohArya taka kI guruparamparA ke pazcAt vinayadatta, zrIdatta, zivadatta aura arhaddatta ina cAra AcAryoM kA ullekha kiyA gayA hai| ye sabhI AcArya aMgoM aura pUrvo ke ekadezajJAtA the| inake pazcAt arhadvali kA nAma AyA hai| arhadvali bar3e bhArI saMghanAyaka the| inheM pUrvadeza ke puNDravardhanapura kA nivAsI kahA gayA hai| inhoMne paJcavarSIya yugapratikramaNa ke samaya bar3A bhArI eka yati-sammelana kiyA, jisameM sau yojana taka ke yati sammilita hue| ina yatiyoM kI bhAvanAoM se arhadvali ne jJAta kiyA ki aba pakSapAta kA samaya A gayA hai| ata eva inhoMne nandi, vIra, aparAjita, deva, paJcastUpa, sena, bhadra, guNadhara, gupta, siMha, candra Adi nAmoM se bhinna-bhinna saMgha sthApita kiye, jisase paraspara meM dharmavAtsalyabhAva vRddhiMgata ho ske| ___ "saMgha ke ukta nAmoM se yaha spaSTa hotA hai ki guNadharasaMgha AcArya guNadhara ke nAma para hI thaa| ataH guNadhara kA samaya arhadali ke samakAlIna yA unase bhI pUrva honA caahie| indranandi ko guNadhara aura dharasena kA pUrva yA uttaravartitva jJAta nahIM hai| ata eva unhoMne svayaM apanI asamarthatA vyakta karate hue zrutAvatAra meM likhA hai guNadharadharasenAnvayagurvoH puurvaaprkrmo'smaabhiH| na jJAyate tdnvykthkaagmmunijnaabhaavaat|| 151 // "arthAt guNadhara aura dharasena kI pUrvApara guruparamparA hameM jJAta nahIM hai, kyoMki isakA vRttAnta na to hameM kisI Agama meM milA aura na kisI muni ne hI btlaayaa| "spaSTa hai ki indranandi ke samaya taka AcArya guNadhara aura dharasena kA pUrvAparavarttitva smRti ke garbha meM vilIna ho cukA thaa| para itanA spaSTa hai ki arhadali dvArA sthApita saMghoM meM guNadharasaMgha kA nAma AyA hai| nandisaMgha kI prAkRtapaTTAvalI meM arhadvali kA For Personal & Private Use Only Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra0 2 kasAyapAhuDa / 727 samaya vIra nirvANa saM0 565 athavA vi0 saM0 95 hai / yaha spaSTa hai ki guNadhara arhadbali ke pUrvavartI haiM, para kitane pUrvavartI haiM, yaha nirNayAtmaka rUpa se nahIM kahA jA sktaa| yadi guNadhara kI paramparA ko khyAti prApta karane meM sau varSa kA samaya mAna liyA jAya, to 'chakkhaMDAgama'-pravacanakarttA dharasenAcArya se 'kasAyapAhuDa' ke praNetA guNadharAcArya kA samaya lagabhaga do sau varSa pUrva siddha ho jAtA hai| isa prakAra AcArya guNadhara kA samaya vi0 pU0 prathama zatAbdI siddha hotA hai / 44 'hamArA yaha anumAna kevala kalpanA para AdhRta nahIM hai / arhadbali ke samaya taka guNadhara ke itane anuyAyI yati ho cuke the ki unake nAma para unheM saMgha kI sthApanA karanI pdd'ii| ata eva arhadbali ko anya saMghoM ke samAna guNadharasaMgha ko bhI mAnyatA denI pdd'ii| prasiddhi prApta karane aura anuyAyI banAne meM kama se kama sau varSa kA samaya to laga hI sakatA hai| ataH guNadhara kA samaya dharasena se kama se kama do sau varSa pUrva avazya honA cAhiye / " inake guru Adi ke sambandha meM koI jAnakArI prApta nahIM hotI hai / guNadhara isa grantha kI racanA kara AcArya nAgahasti aura AryamaMkSu ko isakA vyAkhyAna kiyA thaa| ata eva inakA samaya ukta AcAryoM se pUrva hai / chakkhaMDAgama ke sUtroM ke adhyayana se bhI yaha avagata hotA hai ki 'pejjadosapAhuDa' kA prabhAva isake sUtroM para hai| bhASA kI dRSTi se chakkhaMDAgama kI bhASA kasAyapAhuDa kI bhASA kI apekSA arvAcIna hai| ataH guNadhara kA samaya vi0 pU0 prathama zatAbdI mAnanA sarvathA ucita hai / jayadhavalAkAra likhA hai " puNo tAo ceva suttagAhAo AiriyaparaMparAeM AgacchamANIo ajjamaMkhuNAgahatthINaM pttaao| puNo tesiM donhaM pi pAdamUle asIdisadagAhANaM guNaharamuhakamalaviNiggayANamatthaM sammaM soUNa jayivasahabhaDAraeNa pavayaNavacchaleNa cuNNisuttaM kyN|''(j.dh./k.paa./ bhA. 1 / gA.1 / anu. 68/pR.79-80) / 44 ' arthAt guNadharAcArya ke dvArA 180 gAthAoM meM kasAyapAhuDa kA upasaMhAra kara diye jAne para ve hI sUtragAthAe~ AcAryaparamparA se AtI huIM AryamaMkSu aura nAgahastI ko prApta huiiN| pazcAt una donoM hI AcAryoM ke pAdamUla meM baiThakara guNadharAcArya mukhakamala se nikalI huIM una 180 gAthAoM ke artha ko bhale prakAra se zravaNa karake pravacanavAtsalya se prerita ho yativRSabha bhaTTAraka ne una para cUrNisUtroM kI racanA kI / isa uddharaNa se yaha spaSTa hai ki AcArya guNadhara ne mahAn viSaya ko saMkSepa meM prastuta kara sUtrapraNAlI kA pravartana kiyA / guNadhara digambaraparamparA ke sabase pahale sUtrakAra haiN|" (tI.ma.A.pa./khaM.2/pR.29-31) / For Personal & Private Use Only Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra02 ___isase siddha hai ki kasAyapAhuDa kI racanA zvetAmbara sthavirAvaliyoM meM ullikhita AryamaMkSu aura nAgahastI se bhI pUrva huI thii| aura yApanIyasampradAya kA janma to usake lagabhaga 550 varSa bAda huA thaa| ataH utpattikAla kI pUrvAparatA se bhI siddha hotA hai ki kasAyapAhuDa kI racanA na yApanIyaparamparA meM huI hai, na zvetAmbaraparamparA meM, na ina donoM kI mana:kalpita mAtRparamparA meN| usakI racanA digambarAcArya guNadhara ne kI hai| 2.2. anya bahiraMga tathya ___ nIce ullikhita tathyoM se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki kasAyapAhuDa digambara-grantha hai 1. kasAyapAhuDa ke kartA guNadhara aura cUrNisUtrakAra yativRSabha ke nAma zvetAmbarayApanIya-sthavirAvaliyoM meM nahIM milte| 2. zvetAmbara-yApanIya-sAhitya meM meM bhI guNadhara tathA unake dvArA kasAyapAhuDa kI racanA, AryamaMkSu aura nAgahastI dvArA AcAryaparamparA se usake jJAna kI prApti, tathA ina donoM ke caraNakamaloM meM baiThakara yativRSabha dvArA kasAyapAhuDa ke arthazravaNa evaM cUrNisUtra likhe jAne kA koI vivaraNa nahIM hai, jabaki digambarasAhitya meM hai| ___3. digambarasAhitya meM arhadbali dvArA guNadhara ke nAma se eka guNadharasaMgha banAye jAne kA bhI ullekha hai| 4. jina AryamaMkSu aura nAgahastI ko AcAryaparamparA se kasAyapAhuDa kI gAthAe~ prApta hone kA kathana jayadhavalAkAra ne kiyA hai, ve zvetAmbara-sthavirAvaliyoM meM nirdiSTa AryamaMkSu aura nAgahastI se bhinna the| 5. yaha grantha, paramparA se digambarajaina AmnAya meM hI prAcIna digambara-Agama ke rUpa meM mAnya aura pracalita hai, zvetAmbara aura yApanIya sampradAyoM meM nhiiN| 6. digambara zAstrabhaNDAroM meM hI yaha Aja taka surakSita calA A rahA hai, zvetAmbara aura yApanIya bhaMDAroM meM isakA kabhI astitva nahIM rhaa| 7. digambarAcAryoM ne hI isa para cUrNisUtra aura TIkAe~ likhI haiM, zvetAmbara aura yApanIya AcAryoM ne nhiiN| zvetAmbarasAhitya meM AvazyakacUrNi, dazavaikAlikacUrNi Adi ke samAna kasAyapAhuDacUrNi upalabdha nahIM hai| yadi yaha zvetAmbaraparamparA kA grantha hotA, to isa para kisI zvetAmbarAcArya dvArA cUrNi, niyukti, bhASya yA vRtti avazya likhI jaatii| For Personal & Private Use Only Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra02 kasAyapAhuDa / 729 uparyukta antaraMga evaM bahiraMga pramANoM se siddha hai ki kasAyapAhuDa na zvetAmbaraparamparA kA grantha hai, na yApanIyaparamparA kA, na ina donoM kI kAlpanika mAtRparamparA kaa| yaha to savastramuktivirodhI evaM strImuktivirodhI digambaraparamparA kA grantha hai| isake racayitA guNadhara digambarAcArya the aura cUrNisUtrakAra yativRSabha bhI digambarAcArya the| For Personal & Private Use Only Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa pratipakSI hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA yadyapi pUrvokta antaraMga evaM bahiraMga pramANoM se kasAyapAhuDa ke digambaragrantha hone meM koI sandeha nahIM rahatA, phira bhI usake yApanIyagrantha hone kA sandeha utpanna karanevAle jo hetu prastuta kiye gaye haiM, unakI asatyatA evaM hetvAbhAsatA kA udghATana Avazyaka hai, jisase usake digambaragrantha hone meM sandeha ke lie raMcamAtra bhI sthAna na rhe| ataH prastuta prakaraNa meM yApanIyapakSadhara hetuoM kI asatyatA evaM hetvAbhAsatA kA prakAzana kiyA jA rahA hai| zvetAmbara-yApanIya sthavirAvaliyoM meM guNadhara kA nAma nahIM yApanIyapakSa 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka DaoN0 sAgaramala jI isa grantha meM likhate haiM-"kasAyapAhuDa ke kartA ke rUpa meM guNadhara kA aura cUrNikAra ke rUpa meM yativRSabha kA ullekha sarvaprathama jayadhavalAkAra ne kiyA hai| AcArya guNadhara kauna the aura kisa paramparA ke the, isakI sUcanA hameM na prAcIna zvetAmbara Agamika sthavirAvaliyoM se aura na hI digambara-paTTAvaliyoM se prApta hotI hai| jayadhavalA meM bhI mAtra yahI kahA gayA hai ki AcAryaparamparA se AtI huI sUtragAthAe~ AryamaMkSu aura nAgahastI ko prApta huIM, punaH una donoM ke pAdamUla meM baiThakara guNadhara AcArya ke mukhakamala se nikalI huIM una 180 gAthAoM ke artha ko samyak prakAra se zravaNa kara yativRSabha bhaTTAraka ne pravacanavAtsalya ke lie cUrNisUtroM kI racanA kii|" (jai.dha.yA.sa./ pR.82-83)| ve Age kahate haiM ka-"prAcIna digambara-paTTAvaliyoM meM guNadhara, AryamaMkSu aura nAgahastI kA, jo ki isake kartA yA praNetA mAne jAte haiM, ullekha nahIM hone se aura zvetAmbara-paTTAvaliyoM meM inakA ullekha hone se yaha siddha hotA hai ki yaha mUlataH digambaraparamparA kA grantha nahIM hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.86-87)| kha-"kalpasUtra, nandIsUtra Adi meM tathA mathurA ke zilAlekhoM meM AryamaMkSu aura Arya nAgahastI kA ullekha hone se evaM Arya nAgahastI ko karmazAstra kA jJAtA kahe jAne se yaha siddha hotA hai ki yaha grantha usa paramparA meM nirmita huA hai, jo zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI pUrvaja thii|" (jai.dha.yA.sa./ pR.87)| For Personal & Private Use Only Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra03 kasAyapAhuDa / 731 ga-"itanA nizcita hai ki AryamaMkSu aura Arya nAgahastI na to digambara AcArya haiM aura na yApanIya hii| yadyapi itanA bhI nizcita hai ki ve zvetAmbaroM ke samAna yApanIyoM ke bhI pUrvaja haiN|" (jai.dha.yA.sa./ pR.87)| digambarapakSa kasAyapAhuDa ke kartA AcArya guNadhara haiM, AryamaMkSu aura nAgahastI nhiiN| inhoMne to kasAyapAhuDa kA jJAna AcAryaparamparA se prApta kiyA thaa| kasAyapAhuDa ke kartA guNadhara kA nAma zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI sthavirAvaliyoM meM nahIM miltaa| Upara uddhRta vacanoM meM mAnya lekhaka ne svayaM svIkAra kiyA hai ki "AcArya guNadhara kauna the aura kisa paramparA ke the, isakI sUcanA hameM na prAcIna Agamika zvetAmbara sthavirAvaliyoM se milatI hai aura na digambara-paTTAvaliyoM se|" Age jo unhoMne AryamaMkSu aura nAgahastI ke sAtha guNadhara ke nAma kA bhI ullekha zvetAmbara-paTTAvaliyoM meM batalA diyA hai, vaha unake ukta vacanoM se asatya siddha ho jAtA hai| ataH guNadhara ko digambaretara paramparA kA siddha karane ke lie batalAyA gayA yaha hetu ki unakA zvetAmbara-sthavirAvaliyoM meM nAma hai, asatya hai| isa prakAra asatya hetu kA prayoga kara kasAyapAhuDa ko digambaretara paramparA kA grantha siddha karane kI ceSTA kI gaI hai| zvetAmbara aura yApanIya-sthavirAvaliyoM meM guNadhara kA nAma upalabdha na hone se siddha hai ki unakA sambandha na to zvetAmbaraparamparA se thA, na yApanIyaparamparA se, na ina donoM kI mana:kalpita mAtRparamparA se| zvetAmbara-yApanIya sAhitya meM guNadhara kA nAma anupalabdha zvetAmbara aura yApanIya paramparAoM ke kisI bhI grantha meM AcArya guNadhara kA nAma nahIM AyA hai, na hI isa bAta kI carcA hai ki guNadhara kasAyapAhuDa ke kartA haiN| siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne bhI likhA hai-"zvetAmbaraparamparA meM na to guNadharAcArya kA nAmonizAM milatA hai aura na yativRSabha kaa|" (jai.sA.i./ bhaa.1/pR.17)| isake viparIta digambaraparamparA meM jayadhavalATIkA tathA indranandI evaM vibudhazrIdhara ke zrutAvatAroM meM spaSTa kahA gayA hai ki AcArya guNadhara ne kasAyapAhuDa ke gAthAsUtroM kI racanA kI thii| jayadhavalAkAra zrI vIrasena svAmI grantha (ja.dha./ka.pA./ bhA.1) ke Arambha meM maMgalAcaraNa karate hue kahate haiM jeNiha kasAyapAhuDamaNeyaNayamujjajalaM annNttthN| __ gAhAhi vivariyaM taM guNaharabhaDArayaM vNde|| 6 // For Personal & Private Use Only Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra0 3 anuvAda - " jinhoMne isa AryAvarta meM aneka nayoM se ujjvala aura anantapadArthoM se vyApta kasAyapAhuDa kA gAthAoM dvArA vyAkhyAna kiyA, una guNadhara - bhaTTAraka ko maiM ( AcArya vIrasena) namaskAra karatA hU~ / " AcArya indranandI (10vIM zatI I0) bhI zrutAvatAra meM likhate haiM atha guNadharamuninAthaH sakaSAyaprAbhRtAnvayaM tatprAyodoSaprAbhRtakAparasaMjJAM sAmpratikazaktimapekSya // 152 // tryadhikAzItyA yuktaM zataM ca mUlasUtragAthAnAm / vivaraNagAthAnAM ca tryadhikaM paJcAzatakamakArSIt // 153 // anuvAda- 'tadanantara guNadhara muninAtha apanI vartamAna zakti ko dekhakara kaSAyaprAbhRta aparanAma prAyodoSaprAbhRta (pejjadosapAhuDa) kI racanA kI, jisameM 183 gAthAsUtra aura 53 vivaraNa gAthAe~ haiM / " 44 vibudhazrIdhara ne bhI 'zrutAvatAra' meM likhA hai - " jJAnapravAdapUrvasya nAma trayodazamo vastustadIyatRtIyaprAbhRtavettA guNadharanAmagaNI munirbhaviSyati / so'pi nAgahastamuneH puratasteSAM sUtrANAmarthAn pratipAdayiSyati / tayorguNadharanAgahastinAmabhaTTArakayorupakaNThe paThitvA tAni sUtrANi yatinAyakAbhidho munisteSAM gAthAsUtrANAM vRttirUpeNa SaTsahastrapramANaM cUrNinAmazAstraM kariSyati / " (siddhAntasArAdisaMgraha / pR. 317) / anuvAda -- " jJAnapravAdapUrva kI terahavIM vastu ke tRtIyaprAbhRta ke vettA guNadhara nAma ke gaNI muni hoNge| ve bhI nAgahastimuni ke samakSa una sUtroM ke artha kA pratipAdana kreNge| una guNadhara aura nAgahastI bhaTTArakoM ke samIpa ukta sUtroM kA paThana kara yatinAyaka (yativRSabha) nAma ke muni una gAthAsUtroM kI vRtti ke rUpa meM chaha hajAra sUtroMvAle cUrNi nAmaka zAstra kI racanA kreNge|" indranandikRta zrutAvatAra meM isa bAta kA bhI ullekha milatA hai ki AcArya arhadbali ne aneka saMghoM kI sthApanA kI thI, unameM eka guNadharasaMgha bhI thA, jisakA nAma saMbhavataH unhoMne apane pUrvavartI AcArya guNadhara kI smRti meM rakhA thA ye zAlmalI - mahAdruma-mUlAdyatayo'bhyupagatAsteSu / kAMzcid guNadharasaMjJakAnkAMzcid guptAhvayAnakarot // 94 // isa prakAra zvetAmbarasAhitya meM kasAyapAhuDa ke karttA ke rUpa meM AcArya guNadhara kA koI ullekha na honA aura digambarasAhitya meM ullekha milanA, isa bAta kA pramANa hai ki unakA sambandha na to zvetAmbara - paramparA se thA, na yApanIya paramparA se aura na ina donoM kI mana: kalpita mAtRparamparA se, apitu digambara- paramparA se thA / For Personal & Private Use Only Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra03 kasAyapAhuDa / 733 'guNadhara' ke sthAna meM 'gaNadhara' kI kalpanA aprAmANika yApanIyapakSa kintu ukta yApanIyapakSI granthalekhaka ne digambaraparamparA meM guNadhara ke astitva ko jhuThalAne ke lie guNadhara nAma ko vivAdAspada banAne kA prayatna kiyA hai| ve likhate haiM-"yadyapi yaha mAnA jAtA hai ki AcArya guNadhara AryamaMkSu ke pUrva hue the, kintu digambaraparamparA meM guNadhara-nAmaka kisI AcArya kA astitva hI vivAdAspada hai| kyoMki unake sambandha meM dasavIM zatI ke jayadhavalA ke isa ullekha ke atirikta anya koI bhI sAkSya upalabdha nahIM hai| vaise jayadhavalA meM jo yaha kahA gayA hai ki guNadhara ke mukhakamala se nikalI ye gAthAe~ AryamaMkSu aura nAgahastI ke dvArA avadhAraNa kI gaIM, isase phalita hotA hai ki vastutaH mUla meM gaNadhara (gaNahara) hI hogA aura Age calakara bhrAntivaza use guNadhara mAna liyA gayA hogaa|" (jai.dh.yaa.s./pR.84-85)| digambarapakSa mAnya granthalekhaka ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki vIrasena svAmI ne jayadhavalA meM kasAyapAhuDa kI gAthAoM ko gaNadhara ke hI mukha se nirgata batalAyA hogA, kintu Age calakara kisI ne gaNadhara ke sthAna meM guNadhara kara diyA hogaa| kintu isake samarthana meM unhoMne koI pramANa upasthita nahIM kiyaa| unhoMne jayadhavalA kI eka bhI aisI prati nahIM batalAyI, jisameM 'guNadhara' ke sthAna meM 'gaNadhara' kA ullekha ho| isase siddha hai ki yaha unake apane mana kI kalpanA hai, pramANasiddha sethya nhiiN| isake atirikta mAnya granthalekhaka ne mukhakamala se nikalI ina zabdoM ke prayoga ke AdhAra para bhI yaha niSkarSa nikAlA hai ki mUla meM gaNadhara zabda rahA hogaa| unakI isa sUjha se maiM cakita huuN| Aja taka aisA koI zAstra mere dekhane meM nahIM AyA, jisameM yaha niyama nirdhArita kiyA gayA ho ki 'mukhakamala se nikalI huI' isa zabdAvalI kA prayoga kevala gaNadhara ke sAtha hI kiyA jA sakatA hai, anya vyakti ke sAtha nhiiN| yaha to kisI bhI AdaraNIya vyakti ke prati Adara vyakta karane ke lie prayukta kI jAnevAlI lokaprasiddha rUpakAlaMkAramaya zabdAvalI hai| isase yaha siddha kaise ho sakatA hai ki yahA~ mUlataH 'gaNadhara' zabda rahA hogA? mAnya granthalekhaka kA yaha kathana apar3ha vyakti ke bhI gale nahIM utara sktaa| apane TIkAgrantha ke AraMbha meM vIrasena svAmI ne kramazaH candraprabha jinadeva, caubIsa tIrthaMkara, vIrabhagavAn, zrutadevI, gaNadharadeva aura guNadhara AcArya kI stuti kI hai| gaNadharadeva For Personal & Private Use Only Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra03 ko zrutajJAna kA sAgara aura guNadhara ko kasAyaprAbhRta kA gAthAoM dvArA vyAkhyAna karanevAlA kahA hai| isase spaSTa hai ki Age jayadhavalA (ka.pA./bhA.1) kI 7vIM maMgalagAthA meM jo yaha kahA gayA hai ki guNadhara ke mukha se nikalI huI gAthAoM ke artha kA avadhAraNa AryamaMkSu aura nAgahastI ne kiyA, vaha guNadhara se hI sambandhita hai| yahA~ gaNadhara aura guNadhara ke jJAna meM mahAn antara batalAyA gayA hai| gaNadhara ko zrutajJAna kA sAgara batalAyA gayA hai aura guNadhara ko kevala kaSAyaprAbhRta kA jnyaataa| tathA gaNadhara ko pahale namaskAra kiyA gayA hai, guNadhara ko bAda meN| yadi guNadhara ke sthAna meM bhI gaNadhara zabda hI mAnA jAya to gaNadhara ko namaskAra kI punarAvRtti kA prasaMga AyegA, jabaki usake pUrva kisI ko bhI namaskAra kI punarAvRtti nahIM kI gaI hai| isase siddha hai ki mAnya granthalekhaka ne jo guNadhara ke sthAna meM 'gaNadhara' hone kI kalpanA kI hai, vaha nirAdhAra hai| AcArya vIrasena ne vahA~ kasAyapAhuDa ke kartA guNadhara ko hI praNAma kiyA hai| aise prayoga unhoMne aura bhI kaI jagaha kiye haiN| yathA "tado aMgapuvvANamegadeso ceva AiriyaparaMparAe AgaMtUNa guNaharAiriyaM sNptto| puNo teNa guNaharabhaDAraeNa NANapavAdapaMcamapuvva-dasamavatthu-tadiyakasAyapAhuDa-mahaNNavapAraeNa gaMthavocchedabhaeNa pavayaNavacchala-paravasIkayahiyaeNa evaM pejadosapAhuDaM solasa-pada-sahassapamANaM hotaM asIdi-sadametta-gAhAhi uvsNghaaridN| puNo tAo ceva suttagAhAo AiriyaparaMparAe AgacchamANIo ajjamuMkhaNAgahatthINaM pttaao| puNo tesiM doNhaM pi pAdamUle asIdisada-gAhANaM guNaharamuhakamalaviNiggayANamatthaM sammaM soUNa jayivasahabhaDAraeNa pavayaNavacchaleNa cuNNisuttaM kyN|" (ja.dha./ka.pA./bhA.1 / gA.1/ anu.68/ pR.79-80)| anuvAda-usake pazcAt aMgoM aura pUrvo kA ekadeza hI AcAryaparamparA se Akara guNadhara AcArya ko prApta huaa| punaH jJAnapravAda nAmaka pA~caveM pUrva kI dasavIM vastu-sambandhI tIsare kaSAyaprAbhRtarUpI mahAsamudra ke pAra ko prApta zrI guNadhara bhaTTAraka ne, jinakA hRdaya pravacana ke vAtsalya se bharA huA thA, solaha hajAra padapramANa isa pejjadosapAhuDa kA, grantha-viccheda ke bhaya se, kevala eka sau assI gAthAoM ke dvArA upasaMhAra kiyaa| punaH ve hI sUtragAthAe~ AcAryaparamparA se AtI huIM AryamaMkSu aura nAgahastI ko prApta huiiN| punaH una donoM AcAryoM ke pAdamUla meM baiThakara guNadhara AcArya ke mukhakamala se nikalI huIM una eka sau assI gAthAoM ke artha ko bhalI prakAra zravaNa karake pravacanavatsala yativRSabha bhaTTAraka ne una para cUrNisUtroM kI racanA kii|" yahA~ punaH 'guNadhara AcArya ke mukhakamala se nikalI huIM' yaha prayoga kiyA gayA hai| aba yadi yahA~ guNadhara ke sthAna meM gaNadhara mAnA jAya, to prAraMbhika vAkya meM jo yaha kahA gayA hai ki "usake pazcAt aMgoM aura pUrvI kA ekadeza hI AcAryaparamparA For Personal & Private Use Only . Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra03 kasAyapAhuDa / 735 se Akara guNadhara AcArya ko prApta huA" yahA~ bhI guNadhara ke sthAna meM gaNadhara mAnanA hogA, taba sampUrNa kathana asaMgata ho jAyegA, kyoMki aMgoM aura pUrvo kA ekadeza AcAryaparamparA se gaNadhara ko prApta nahIM huA thA, apitu gaNadhara se AcAryaparamparA ko prApta huA thaa| gaNadhara ko to sAkSAt bhagavAn mahAvIra se prApta huA thA aura aMgoM aura pUrvo kA ekadeza nahIM, apitu ve samagrataH prApta hue the| nimnalikhita vAkyoM meM bhI vIrasena svAmI ne guNadhara ke mukhakamala se nikalI huIM kahA hai ka-"guNaharAiriyamuhakamalaviNiggayasavvagAhANaM samAso tettIsAhiyavisadametto hodi 233 / " (ja.dha/ka.pA./bhA.1 / gA.11-12 / anu.146/ pR.166)| kh-"gunnhrmuhvinniggyttaado|" (ja.dha/ka.pA./bhA.1/gA.15 /anu.332/ pR.331)| na kevala guNadhara ke apitu 'AryamaMkSu aura nAgahastI ke mukhakamala se nikale hue' aisA prayoga bhI vIrasena svAmI ne kiyA hai| yathA ga-"ajamakhu-NAgahatthi-mahAvAcaya-muhakamala-viNiggaeNa smmttss---|" (ja.dha./ka.pA./ bhAga 13 / gA.114/ anu.74/ pR.54)| ina pramANoM se siddha hai ki ukta yApanIyapakSI vidvAn kA yaha kathana ki gaNadhara ke sthAna meM bhUla se guNadhara mAna liyA gayA hai, svayaM unakI hI bhUla hai| yadi ve jayadhavalA ke kevala prathamabhAga kA hI dhyAna se avalokana karate, to unase unake abhiprAya aura prayatna kI gaMbhIratA ko sandehAspada banAnevAlI aisI khedajanaka bhUla na huI hotii| sAra yaha ki digambara-paramparA meM AcArya guNadhara ke astitva ko asatya siddha karane ke lie batalAyA gayA uparyukta hetu svayaM asatya hai| asatya hetu guNadhara ke astitva ko asatya siddha nahIM kara sktaa| tatpazcAt ve yApanIyapakSI granthalekhaka zvetAmbaraparamparA se kisI guNandhara ko DhU~r3ha kara le Ate haiM aura unake kasAyapAhuDakartA hone kI saMbhAvanA para vicAra karane lagate haiN| (jai.dh.yaa.s./pr.85)| kintu kAlasaMgati na baiThane ke kAraNa unheM kasAyapAhuDakA kartA ghoSita karane kA vicAra tyAga dete haiN| aura anta meM yaha nahIM batalA pAte ki unake anusAra kasAyapAhuDa kA kartA kauna hai? zvetAmbara AryamaMgu-nAgahastI kA kasAyapAhuDa se sambandha asaMbhava yApanIyapakSa yApanIyapakSI granthalekhaka ne uparyukta asatya hetu ke dvArA guNadhara ke astitva ko jhuThalAkara yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki kasAyapAhuDa kA sambandha kevala For Personal & Private Use Only Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra03 AryamaMgu aura nAgahastI se hai| arthAt prakArAntara se unheM hI usakA kartA siddha karanA cAhA hai| aura cU~ki una donoM ke nAma zvetAmbara-sthavirAvaliyoM meM upalabdha haiM aura upalabdha kasAyapAhuDa ardhamAgadhI prAkRta meM nahIM hai, isalie mAnya granthalekhaka ne yaha siddha karane kI ceSTA kI hai ki ye donoM AcArya na zvetAmbara the, na yApanIya, apitu donoM hI uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-mAtRparamparA se sambaddha the| kasAyapAhuDa isI paramparA meM racA gayA thaa| aura isa paramparA ke vibhAjita hone para uttarAdhikAra meM zvetAmbara aura yApanIya donoM sampradAyoM ko prApta huA thaa| usa samaya vaha ardhamAgadhI meM thA, kintu yApanIya paramparA meM vaha yativRSabha ke dvArA zaurasenI meM rUpAntarita kara liyA gyaa| vartamAna meM upalabdha kasAyapAhuDa vahI hai| mAnya granthalekhaka apane ina vicAroM ko prakaTa karate hue likhate haiM "vastutaH prastuta grantha AryamaMkSu aura nAgahastI kI usa avibhakta paramparA meM nirmita huA hai, jisakA uttarAdhikAra samAnarUpa se yApanIyoM ko bhI prApta huA thaa| sambhAvanA yahI hai ki AryamaMkSu aura nAgahastI se. adhyayana karake yativRSabha ne hI ise zaurasenI prAkRta kA vartamAnasvarUpa pradAna kara cUrNisUtra kI racanA kI ho|" (jai.dh.yaa.s./pR.85)| ___ "isase yahI siddha hotA hai ki kasAyapAhuDa uttarabhArata kI avibhakta nirgranthaparamparA (sacelAcela-nirgrantha-paramparA) kA grantha hai, jo zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko samAnarUpa se uttarAdhikAra meM prApta huA thaa|" (jai.dha.yA.sa./ pR.89)| yahA~ dhyAna dene yogya hai ki DaoN0 sAgaramala jI ne AryamaMgu ko AryamaMkSu zabda se bhI abhihita kiyA hai| ve likhate haiM-"jJAtavya hai ki nandIsUtra evaM mAthurIvAcanA kI sthavirAvalI meM Arya maMkSu (maMgu) Arya nandila aura Arya nAgahastI (nAgahatthI) ke ulle kha haiN---|" (jai.dha. yaa.s./pR.83)| digambarapakSa __ yaha ukta granthalekhaka ke apane mana kI kalpanA hai| yadi upalabdha kasAyapAhuDa ardhamAgadhI meM hotA, to ve ise bar3I saralatA se zvetAmbaraparamparA kA grantha ghoSita kara dete| taba unheM na to zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA ke astitva kI kalpanA karanI par3atI, na AryamaMkSu aura nAgahastI ko usa paramparA se sambaddha mAnane kI, na usa paramparA meM kasAyapAhuDa ke race jAne kI, na hI yativRSabha ko yApanIya mAnakara unake dvArA kasAyapAhuDa kA zaurasenIkaraNa kiye jAne kii| yaha sArA prapaJca unheM isalie racanA par3A ki kasAyapAhuDa zaurasenI meM hai, ardhamAgadhI meM nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra0 3 kasAyapAhuDa / 737 kintu zvetAmbarasAhitya meM upalabdha pramANoM se AryamaMkSu aura nAgahastI kA kasAyapAhuDa ke sAtha sambandha siddha nahIM hotaa| kyoMki bhale hI zvetAmbara - paramparA meM AryamaMga aura nAgahastI ke nAma upalabdha haiM, tathApi na to ve paraspara samakAlIna siddha hote haiM, na yativRSabha ke sAtha unakI kAlasaMgati baiThatI hai, jinheM una donoM kA sAkSAt ziSya mAnA gayA hai, na zvetAmbarasAhitya meM isa bAta kA ullekha hai ki AcAryaparamparA se unhoMne kasAyapAhuDa kA arthagrahaNa kiyA thA, na usa AcAryaparamparA kA koI padacihna prApta hotA hai, na usameM yaha saMketa hai ki unhoMne yativRSabha ko una gAthAoM kI zikSA dI thI aura na hI unakI karmasiddhAnta - viSayaka kisI vicAradhArA kA zvetAmbara sAhitya meM kahIM ullekha milatA hai| (paM. kai. ca. zAstrI : jai. sA. i. bhA. 1/ pR.17)| jayadhavalAkAra kA kathana hai ki yativRSabha ne AryamaMkSu aura nAgahastI donoM ke pAdamUla meM baiThakara guNadharakathita gAthAoM ke artha kA zravaNa kiyA thaa| isa kathana se ina tInoM AcAryoM kI samakAlInatA siddha hotI hai / kintu zvetAmbara - sthavirAvaliyoM ke anusAra AryamaMga aura nAgahastI ke bIca lagabhaga 150 varSa kA antara hai / Arya maMgu vI0 ni0 saM0 451 se 470 taka arthAt I0 pU0 76 se I0 pU0 57 taka AcAryapada para AsIna rahe tathA Arya nAgahastI ne Isottara 93 ke AsapAsa AcAryapada grahaNa kiyA, jaba ki digambarasAhitya meM upalabdha pramANoM ke anusAra yativRSabha kA samaya 176 I0 ke lagabhaga hai / (dekhiye, adhyAya 10 / prakaraNa 1 - tiloyapaNNattI kA rcnaakaal)| ataH AryamaMkSu aura yativRSabha ke bIca 233 varSa kA tathA nAgahastI aura yativRSabha ke madhya lagabhaga 83 varSa kA aMtarAla phalita hotA hai| isase yaha bAta yuktisaMgata siddha nahIM hotI ki AryamaMkSu aura nAgahastI, donoM ke pAdamUla meM baiThakara yativRSabha ne kasAyapAhuDa kI gAthAoM kA zravaNa kiyA thA / tathA AcArya guNadhara I0 pU0 dvitIya zatI ke uttarArdha meM hue the (dekhiye, prakaraNa 2 / zIrSaka 2.1) aura zvetAmbara - sthavirAvaliyoM meM AryamaMgu kA AcAryakAla I0 pU0 76 se I0 pU0 57 taka batalAyA gayA hai| isa prakAra ve AcArya guNadhara se lagabhaga eka zatAbdI bAda hue the / tathA zvetAmbara - sthavirAvaliyoM ke anusAra Arya nAgahastI kA samaya Isottara 93 ke AsapAsa hai| isa taraha Arya nAgahastI AcArya guNadhara se lagabhaga do zatAbdiyoM ke bAda utpanna hue the / isa mahAn kAlavaiSamya ke kAraNa ina donoM kA AcArya guNadhara se kasAyapAhuDa kI gAthAoM kA zravaNa upapanna nahIM hotA / yadi thor3I dera ke lie guNadhara, AryamaMkSu, nAgahastI aura yativRSabha kI kAlasaMgati bhI mAna lI jAya, to bhI yaha siddha nahIM hotA ki zvetAmbaraparamparA ke AryamaMgu aura For Personal & Private Use Only Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra03 nAgahastI ko guNadhara yA anya kisI AcArya se kasAyapAhuDa kI gAthAe~ prApta huI thIM athavA unhoMne svayaM racI thIM, kyoMki yadi aisA hotA, to ve gAthAe~ AcAryaparamparA se zvetAmbarasampradAya meM dharohara ke rUpa meM avazya sarakSita rahatIM. jaise digambaraparamparA meM surakSita haiM, aura zvetAmbarasAhitya meM bhI yaha ullekha kiyA gayA hotA ki AryamaMkSu aura nAgahastI ko kasAyapAhuDa kI gAthAe~ guNadhara yA kisI anya AcArya se sAkSAt yA AcAryaparamparA dvArA prApta huI thIM athavA unhoMne svayaM unakI racanA kI thii| itanA hI nahIM AryamaMkSu aura nAgahastI ke kisI mata yA kisI anya kRti kA bhI ullekha zvetAmbarasAhitya meM nahIM miltaa| isa tathya kA udghATana karate hue paM0 kailAzacandra jI zAstrI jayadhavalAsahita-kasAyapAhuDa kI prastAvanA meM likhate haiM ___ "ina donoM AcAryoM kA nAma nandisUtra kI paTTAvalI meM avazya AtA hai aura usameM nAgahastI ko vAcakavaMza kA prasthApaka aura karmaprakRti kA pradhAna vidvAn bhI kahA hai| kintu ina donoM AcAryoM ke mantavya kA eka bhI ullekha zvetAmbaraparamparA ke Agamika yA karmaviSayaka sAhitya meM upalabdha nahIM hotA, jabaki dhavalA aura jayadhavalA meM unake matoM kA ullekha bahutAyata se pAyA jAtA hai aura aisA pratIta hotA hai ki saMbhavataH jayadhavalAkAra ke sanmukha ina donoM AcAryoM kI koI kRti rahI ho|" (ka.pA./ bhA.1 / prastA./pR. 65) / "ina donoM AcAryoM ke matoM kA ullekha jayadhavalA meM aneka jagaha AtA hai| aisA pratIta hotA hai ki jayadhavalAkAra ke sAmane ina donoM AcAryoM kI koI kRti maujUda thI yA unheM guruparamparA se ina donoM AcAryoM ke mata prApta hue the, kyoMki aisA hue binA nizcita rIti se amuka-amuka viSayoM para donoM ke jude-jude matoM kA isa prakAra ullekha karanA saMbhava pratIta nahIM hotaa| ina donoM meM AryamaMkSu jeThe mAlUma hote haiM, kyoMki saba jagaha unhIM kA pahale ullekha kiyA gayA hai| kintu jeThe hone para bhI AryamaMkSu ke upadeza ko apavAijamANa aura nAgahastI ke upadeza ko pavAijjamANa kahA hai| jo upadeza sarvAcAryasammata hotA hai aura cirakAla se avicchinna sampradAya ke krama se calA AtA huA ziSyaparamparA ke dvArA lAyA jAtA hai, vaha pavAijamANa kahA jAtA hai| arthAt AryamaMkSu kA upadeza sarvAcAryasammata aura avicchinna sampradAyake krama se AyA huA nahIM thA, kintu nAgahastI AcArya kA upadeza sarvAcAryasammata aura avicchinna sampradAya ke krama se calA AyA huA thaa| pazcimaskandha meM eka jagaha 3."savvAiriyasammado cirakAlamavvocchiNNasaMpadAyakameNAgacchamANo jo sissaparaMparAe pavAijjade paNNavijjade so pavAijjaMtovaeso tti bhnnnnde| athavA ajjamaMkhubhayavaMtANamuvaeso etthApavAijjamANo nnaam| NAgahatthikhavaNANamuvaeso pavAijjaMtao tti ghetvvo|" jayadhavalA/ ka. pA./ bhA.12/ anu. 153 / pR.71-72| For Personal & Private Use Only Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra03 kasAyapAhuDa / 739 isI prakAra donoM AcAryoM ke matoM kA ullekha karate hue jayadhavalAkAra ne likhA "ettha duve uvaesA asthi tti, ke vi bhnnNti| taM kadhaM? mahAvAcayANamajamaMkhukhavaNANamuvadeseNa loge pUride AugasamaM NAmAgodavedaNIyANaM TThidisaMtakammaM tthvedi| mahAvAcayANaM NAgahatthikhavaNANamuvaeseNa loge pUride NAmAgodavedaNIyANaM TThidisaMtakammamaMtomuhuttapamANaM hodi| hotaM pi AugAdo saMkhejaguNamettaM Thavedi tti| Navari eso vakkhANasaMpadAo cunnnnisuttviruddho| cuNNisutte muttakaMThameva saMkhejaguNamAuAdo tti nnihitttthittaado| tado pavAijaMtovaeso eso ceva phaannbhaavennaavlNbeyvvo|" (pre.kA./ pR.7581)| "arthAt isa viSaya meM do upadeza pAye jAte haiN| ve upadeza isa prakAra haiM: mahAvAcaka AryamaMkSu kSapaNa ke upadeza se lokapUraNa karane para nAma, gotra aura vedanIya karma kI sthiti ko Ayu ke samAna karatA hai| aura mahAvAcaka nAgahastI kSapaNa ke upadeza se lokapUraNa karane para nAma, gotra aura vedanIya karma kI sthiti antarmuhUrtapramANa karatA hai| antarmuhUrta-pramANa karane para bhI Ayu se saMkhyAtaguNImAtra karatA hai| ina donoM upadezoM meM se pahalA upadeza cUrNisUtra ke viruddha hai, kyoMki cUrNisUtra meM spaSTa hI saMkhejaguNamAuAdo aisA kahA hai| ataH dUsarA jo pavAijjaMta upadeza hai, usI kA mukhyatA se avalambana karanA caahiye| (ka.pA./ bhAga 16/anu.344/ pR.158)| "yadyapi samyaktva-anuyogadvAra meM donoM ke hI upadezoM ko pavAijaMta kahA hai| yathA-"pavAijaMdeNa puNa uvaeseNa savvAiriyasammadeNa ajamakhuNAgahatthimahAvAcayamuhakamalaviNiggayeNa sammattassa atttthvssaanni|" (pre. pR.6261)| "kintu isakA kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki yahA~ donoM AcAryoM meM matabheda nahIM hai| arthAt AryamaMkSu kA bhI vahI mata hai jo nAgahastI kA hai| yadi AryamaMkSu kA mata nAgahastI ke pratikUla hotA, to yahA~ bhI use apavAijjaMta hI kahA jAtA hai| ataH yaha spaSTa hai ki jeThe hone para bhI AryamaMkSu kI apekSA prAyaH nAgahastI kA mata sarvAcAryasammata mAnA jAtA thA. kama se kama jayadhavalAkAra ko to yahI iSTa thaa| ina donoM AcAryoM ko bhI jayadhavalAkAra ne mahAvAcaka likhA hai aura ina donoM AcAryoM kA bhI ullekha dhavalA, jayadhavalA aura zrutAvatAra ke sivAya upalabdha digambarasAhitya meM anyatra nahIM pAyA jAtA hai|" (ka.pA./ bhA.1 / prstaa./pR.41)| 4. jayadhavalAsahita kasAyapAhuDa, bhAga 1 ke 'sampAdakIya vaktavya' meM paM. phUlacandra jI siddhAnta zAstrI ne pRSTha (14 ba) para (jayadhavalAsahita kasAyapAhuDa) ke 'kAryavibhAga kI sthUla For Personal & Private Use Only Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra03 ___paMDita kailAzacandra jI zAstrI ne 'jaina sAhitya kA itihAsa' (bhAga 1/pRH1718) meM bhI isa tathya kI ora dhyAna AkRSTa kiyA hai| unhoMne likhA hai "zvetAmbaraparamparA meM AryamaMgu aura nAgahastI kA vivaraNa eka-eka gAthA ke dvArA kevala nandisUtra kI sthavirAvalI meM hI pAyA jAtA hai| inake kisI mata kA yA kisI kRti kA koI ullekha zvetAmbarasAhitya meM nahIM milatA, jaba ki jayadhavalA ke dekhane se yaha prakaTa hotA hai ki TIkAkAra vIrasena svAmI ke sAmane koI aisI racanA avazya thI, jisameM ina donoM AcAryoM ke matoM kA spaSTa nirdeza thA, kyoMki yativRSabha ne apane cUrNisUtroM meM pavAijamANa upadeza kA nirdeza avazya kiyA hai, kintu kisakA upadeza pavAijamANa aura kisakA upadeza apavAijamANa hai, yaha nirdeza nahIM kiyaa| isakA spaSTa vivecana kiyA hai TIkAkAra ne, ataH unake sAmane koI ukta prakAra kI racanA avazya honI caahie|" ___isa taraha zvetAmbarasAhitya meM AryamaMkSu aura nAgahastI kI na to kisI kRti kA ullekha hai, na kisI mata kA, jaba ki digambarasAhitya meM hai| yaha tathya isa bAta kA sabUta hai ki zvetAmbara-sthavirAvalI meM ullikhita AryamaMkSu aura nAgahastI kasAyapAhuDa kI gAthAoM se paricita nahIM the, kasAyapAhuDa se unakA dUra kA bhI sambandha nahIM thaa| ataH anyathAnupapatti se yahI siddha hotA hai ki jayadhavalAkAra ne jina AryamaMkSu aura nAgahastI kA ullekha kiyA hai aura yaha kahA hai ki unake pAdamUla meM baiThakara yativRSabha ne guNadharakathita gAthAoM ke artha kA zravaNa kiyA thA, ve zvetAmbarasthavirAvaliyoM meM ullikhita AryamaMkSu aura nAgahastI se sarvathA bhinna the| ve digambaraparamparA meM utpanna hue the| ataH uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-paramparA ke AryamaMkSu aura nAgahastI se yativRSabha ne guNadharakathita gAthAoM kA artha zravaNa kiyA thA, yaha mAnyatA, jo kasAyapAhuDa ko yApanIyagrantha siddha karane ke lie heturUpa meM prastuta kI gayI hai, asatya hai| rUparekhA' zIrSaka ke nIce likhA hai-"bhUmikA ke mukhya tIna bhAga haiM : grantha, granthakAra aura vissypricy| inameM se Adi ke do stambha paM. kailAzacandra jI ne likhe haiM aura antima stambha paM. mahendrakumAra jI ne likhA hai|" yahA~ bhUmikA se tAtparya 'prastAvanA' se hai, kyoMki 'prastAvanA' zIrSaka ke antargata hI, 1. granthaparicaya (pRSTha 5-35), 2. granthakAraparicaya (pR. 36-73) tathA 3. viSayaparicaya (pRSTha 73-106) nibaddha haiN| prastuta uddharaNa paM. kailAzacandra jI zAstrI dvArA likhita prastAvanA-bhAga (pRSTha 65 evaM 41) se gRhIta haiN| For Personal & Private Use Only Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra03 kasAyapAhuDa / 741 yativRSabha kA nAma yApanIya-AcAryoM kI nAmAvalI meM nahIM yApanIyapakSa kasAyapAhuDa zaurasenI prAkRta meM hai, ardhamAgadhI meM nhiiN| yadi ardhamAgadhI meM hotA, to ukta yApanIyapakSI granthalekhaka use AsAnI se zvetAmbaragrantha ghoSita kara dete| kintu zaurasenI meM hone se use yApanIyaparamparA yA usakI kapolakalpita mAtRparamparA kA grantha siddha karane ke lie unheM bahuta bar3A prapaJca racanA pdd'aa| usake nimnalikhita aMga hai 1. 'guNadhara' zabda ko galata batalAkara 'gaNadhara' ko sahI khnaa| 2. uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA ke astitva kI kalpanA krnaa| 3. AryamaMkSu aura nAmahastI ko zvetAmbaraparamparA se sambaddha na batalAkara uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA se sambaddha batalAnA aura yaha ghoSita karanA ki kasAyapAhuDa unake dvArA racA gayA hai| 4. isa kapolakalpanA ko janma denA ki ukta paramparA se zvetAmbara aura yApanIya donoM ko ardhamAgadhI meM racita kasAyapAhuDa uttarAdhikAra meM prApta huA thaa| 5. yaha kalpanA karanA ki yativRSabha dvArA usakA zaurasenIkaraNa kiyA gyaa| 6. yativRSabha ko yApanIya ghoSita krnaa| 7. yativRSabha ke nAma ke sAtha jur3e 'yati' zabda ko yApanIyoM kI upAdhi mAnakara unheM yApanIya siddha krnaa| yadi yativRSabha ko yApanIya siddha na kiyA jAtA, to kasAyapAhuDa ke yApanIyoM dvArA zaurasenIkaraNa kA mithyAvAda yuktisaMgata pratIta na hotaa| aura taba usake mUlataH ardhamAgadhI meM race jAne kA mithyAvAda upapanna na hotaa| aisA hone para usake zvetAmbarayApanIya-mAtRparamparA kA grantha hone aura usase zvetAmbaroM aura yApanIyoM ko uttarAdhikAra meM prApta hone ke mithyAvAda kI saMgati na baitthtii| isalie ukta grantha ke lekhaka ke lie apanA prayojana siddha karane hetu yativRSabha ko yApanIya siddha karanA atyanta Avazyaka thaa| isalie unhoMne yativRSabha ko yApanIya ghoSita kara diyA aura usake samarthana meM yaha hetu prastuta kiyA ki unake nAma ke sAtha 'yati' zabda jur3A huA hai, jo yApanIya AcAryoM kI upAdhi thii| dekhie ukta granthalekhaka ke nimnalikhita zabda For Personal & Private Use Only Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra03 "sambhAvanA yahI hai ki AryamaMkSu aura nAgahastI se adhyayana karake yativRSabha ne hI ise zaurasenI prAkRta kA vartamAna svarUpa pradAna kara cUrNisUtra kI racanA kI ho|" (jai.dh.yaa.s./pR.85)| "hamane AgamoM kI carcA ke prasaMga meM dekhA thA ki AgamoM kA zaurasenIkaraNa yApanIyaparamparA kA vaiziSTya rahA hai| isI prakAra kasAyapAhuDa kA zaurasenIkaraNa bhI yApanIyaparamparA kI hI dena hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.86)| __ "ho sakatA hai isa (kasAyapAhuDa) para cUrNisUtroM ke racayitA yativRSabha yApanIya hoM, kyoMki yApanIyoM meM apane nAma ke Age 'yati' zabda lagAne kI pravRtti rahI hai, jaise-yatigrAmAgraNI bhadanta shaakttaayn|" (jai. dha.yA.sa./ pR.87)| digambarapakSa DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne yApanIyasaMgha ke viSaya meM vistRta anusandhAna kiyA hai| isa saMgha ke AcAryoM kI koI paTTAvalI yA gurvAvalI nahIM hai| unakI vizeSa jAnakArI dakSiNabhArata meM vibhinna rAjAoM ke dvArA saMgha ko diye gaye dAna kA varNana karanevAle zilAlekhoM se hI milatI hai| ye zilAlekha 5vIM zatI I0 se 14 vIM zatI I0 taka ke haiN| inameM vibhinna gaNoM ke aneka yApanIya-AcAryoM ke nAmoM kA ullekha hai, jaise dAmakIrti, jayakIrti, bandhusena, kumAradatta, arhanandI, zubhacandra, siddhAntadeva aadi| kintu kisI bhI abhilekha meM yativRSabha jaise prasiddha AcArya kA nAma nahIM hai| kasAyapAhuDa jaise mahattvapUrNa grantha para jisane cUrNisUtra likhe tathA tiloyapaNNattI jaise mahAn grantha kI racanA kI, usa AcArya ke nAma kA yApanIya-AcAryoM aura sAdhuoM kA ullekha karanevAle lekhoM meM upalabdha na honA yahI siddha karatA hai ki yativRSabha yApanIyasaMgha ke AcArya nahIM the, apitu digambarAcArya the| yativRSabha yApanIyamata-virodhI 'tiloyapaNNattI' ke kartA kasAyapAhuDa para cUrNisUtra likhanevAle yativRSabha tiloyapaNNattI grantha ke bhI kartA haiN| isameM unhoMne savastramukti, strImukti, kevalibhukti Adi yApanIyamata-virodhI siddhAntoM kA pratipAdana kiyA hai| isase siddha hai ki ve digambaraparamparA ke AcArya the, yApanIyaparamparA ke nhiiN| tiloyapaNNattI ke yApanIyamatavirodhI siddhAntoM kA sodAharaNa nirUpaNa tiloyapaNNattI nAmaka saptadaza adhyAya meM draSTavya hai| 5. 'jaina sampradAya ke yApanIya saMgha para kucha aura prakAza'/ 'anekaant'| mahAvIranirvANa vizeSAMka/ san 1975 ii0| For Personal & Private Use Only Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012 / pra03 kasAyapAhuDa / 743 digambaramuniyoM ke bhI nAma meM 'yati' zabda ___ tathA yApanIyapakSadhara pUrvokta granthalekhaka kA yaha kathana samIcIna nahIM hai ki yApanIya-muniyoM meM apane nAma ke sAtha 'yati' zabda lagAne kI pravRtti rahI hai, kyoMki sarvaprathama to yatigrAmAgraNI bhadanta zAkaTAyana isa udAharaNa meM 'yati' zabda nAma ke sAtha nahIM, apitu upAdhi ke sAtha jur3A hai, ataH yaha nAma ke sAtha 'yati' zabda jur3e hone kA udAharaNa nahIM hai| dUsare, sabhI yApanIya muniyoM yA AcAryoM ke sAtha 'yati' upAdhi nahIM milatI, jaise Upara uddhRta kiye gaye zilAlekhIya nAmoM ke saath| tIsare, digambaramuniyoM ke sAtha bhI 'yati' upAdhi kA prayoga milatA hai, jaise nyAyadIpikA ke kartA abhinava-dharmabhUSaNayati ke saath| isa prakAra sabhI yApanIya muniyoM ke nAma ke sAtha 'yati' zabda upalabdha na hone tathA digambaramuniyoM ke bhI nAma ke sAtha isakA prayoga hone se yaha yApanIya muniyoM kA asAdhAraNadharma yA lakSaNa nahIM hai| ataH nAma ke sAtha 'yati' zabda kA prayoga muniyoM ke yApanIya hone kA hetu nahIM hai, apitu ahetu yA hetvAbhAsa hai| isalie AcArya yativRSabha ke nAma meM 'yati' zabda hone se yaha siddha nahIM hotA ki ve yApanIya the| 8 . ardhamAgadhI prati ke abhAva meM zaurasenIkaraNa asaMbhava yApanIyapakSa yApanIyapakSI granthalekhaka kA kathana hai ki uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthazvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA meM racita ardhamAgadhI-kasAyapAhuDa uttarAdhikAra meM zvetAmbaroM aura yApanIyoM donoM ko prApta huA thaa| vaha yApanIyaparamparA meM yativRSabha ke dvArA zaurasenI meM rUpAntarita kiyA gyaa| yahI vartamAna meM upalabdha hai| (jai.dha.yA.sa./ pR.85, 86, 89) / digambarapakSa yadi vaha grantha donoM paramparAoM ko uttarAdhikAra meM prApta huA hotA, to jaise yativRSabha ko zaurasenIkaraNa tathA cUrNisUtra likhane ke lie upalabdha thA, vaise hI zvetAmbaraparamparA meM bhI vaha ardhamAgadhI meM upalabdha honA cAhie thaa| kintu vaha zvetAmbaraparamparA meM upalabdha nahIM hai, na hI usake upalabdha hone kA koI itihAsa zvetAmbarasAhitya meM vidyamAna hai, isase siddha hai ki uttarAdhikAra meM prApta hone kI bAta managaDhaMta hai| For Personal & Private Use Only Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra03 isakI puSTi isa bAta se bhI hotI hai ki jisa zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA se uttarAdhikAra meM kasAyapAhuDa kI prApti batalAyI gayI hai, usakA astitva hI nahIM thaa| ataH usase kisI vastu kA uttarAdhikAra meM prApta honA asaMbhava thaa| isalie jaba ardhamAgadhI kasAyapAhuDa ke uttarAdhikAra meM prApta hone kI bAta hI kapolakalpita hai, taba usake zaurasenIkaraNa kI bAta kA kapolakalpita honA svataH siddha hai| isa taraha yativRSabha ko yApanIya siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu bhI asatya hai| yativRSabha yApanIya nahIM digambara the| unheM apane digambara guruoM, AryamaMkSu aura nAgahastI se zaurasenI meM hI kasAyapAhuDa kI gAthAe~ prApta huI thIM, ataH unake zaurasenIkaraNa kI AvazyakatA hI nahIM thii| zvetAmbaraparamparA meM ardhamAgadhI-kasAyapAhuDa kA abhaav| zvetAmbarasAhitya meM aisA ullekha kahIM nahIM hai ki kasAyapAhuDa nAma kA koI zvetAmbaraparamparA kA grantha hai aura usake racayitA guNadhara, guNandhara, AryamaMkSu yA nAgahastI haiM athavA AryamaMkSu aura nAgahastI ko AcAryaparamparA se usakA jJAna prApta huA thA aura unake pAdamUla meM baiThakara yativRSabha ne usakA arthazravaNa kiyA thaa| kasAyapAhuDa kI ardhamAgadhI meM koI prati upalabdha nahIM hai, na zvetAmbarazAstrabhaNDAroM meM, na anytr| na hI zvetAmbarasAhitya kI sUciyoM meM yA kisI zvetAmbaragrantha meM ardhamAgadhI kasAyapAhuDa ke astitva kA ullekha hai| yaha bhI nahIM mAnA jA sakatA ki bhAratavarSa ke sabhI zvetAmbara zAstrabhaNDAroM aura bhANDArakara orieNTala risarca insTiTyUTa, pUnA jaise purAne granthAlayoM se kevala ardhamAgadhI-kasAyapAhuDa kI pratiyA~ ekasAtha lupta ho gayIM, bAkI saba grantha surakSita rhe| aisA to koI zatru bhI yojanAbaddha tarIke se karanA cAhe, to nahIM kara sakatA, taba svayaM zvetAmbaroM ke dvArA aisA kaise ho sakatA thA? 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' ke lekhaka ne svayaM apanI yaha mAnyatA prakaTa kI hai ki AcArya yativRSabha kA sthitikAla IsA kI chaThI-sAtavIM zatI hai| (pR.111)| unakI mAnyatA ke anusAra yadi yativRSabha ne kasAyapAhuDa kA zaurasenIkaraNa kiyA ho, to isI samaya kiyA hogaa| isake pUrva pA~cavI zatI I0 meM valabhI meM devarddhigaNI kSamAzramaNa dvArA sabhI zvetAmbaragrantha pustakArUr3ha kiye jA cuke the| isase spaSTa hai ki yativRSabha ko kasAyapAhuDa kI ardhamAgadhI prati upalabdha rahI hogI, jisake AdhAra para unhoMne usakA zaurasenIkaraNa kiyA hogaa| ataH jaba IsA kI chaThI-sAtavIM zatI For Personal & Private Use Only Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012 / pra03 kasAyapAhuDa / 745 meM kasAyapAhuDa kI donoM prAkRtoM meM nibaddha pratiyA~ upalabdha thIM, taba yaha kaise sambhava hai ki zaurasenI pratiyA~ digambarabhaNDAroM meM surakSita rahI AyIM aura ardhamAgadhI pratiyA~ zvetAmbarabhaNDAroM se lupta ho gayIM? yaha yuktisaMgata pratIta nahIM hotaa| isalie zvetAmbaraparamparA meM ardhamAgadhI kasAyapAhuDa kA upalabdha na honA yahI siddha karatA hai ki na to isa paramparA meM usakI racanA huI thI, na hI usakA kapolakalpita zvetAmbarayApanIya-mAtRparamparA se uttarAdhikAra meM prApta honA saMbhava thaa| muni kalyANavijaya jI ne kasAyapAhuDa ke zvetAmbaragrantha hone kA mata prakaTa kiyA hai| kintu unhoMne yaha kalpanA nahIM kI, ki vaha ardhamAgadhI meM bhI thA aura usakA zaurasenIkaraNa yativRSabha ne kiyA thaa| unhoMne kasAyapAhuDa ko zaurasenI meM hI mUlataH nibaddha mAnA hai| ataH uparyukta grantha ke lekhaka ne muni jI ke mata se asahamati prakaTa kI hai| ve likhate haiM-"zvetAmbaraparamparA meM koI bhI zaurasenI prAkRta kI racanA upalabdha nahIM hai| ataH kasAyapAhuDa ke vartamAnasvarUpa ko zvetAmbaraparamparA kI racanA to nahIM kahA jA sakatA, jaisA ki kalyANa-vijaya jI ne mAnA hai|" (jai.dha.yA. s/pR.85)| isase yaha saMbhAvanA nirasta ho jAtI hai ki vartamAna zaurasenI-kasAyapAhuDa hI zvetAmbarasampradAya ko apanI zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA se prApta huA thaa| muni kalyANavijaya jI ne nandisUtra kI sthavirAvalI meM AryamaMkSu aura nAgahastI ke nAma upalabdha hone se kasAyapAhuDa ko zvetAmbaraparamparA kA grantha mAnA hai| isakA khaMDana karate hue paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne kahA hai ki yadi aisA hotA, to zvetAmbaraparamparA meM kasAyapAhuDa anupalabdha na hotA aura digambaraparamparA meM usake darzana na hote| unhoMne sapramANa siddha kiyA hai ki AryamaMkSu aura nAgahastI se digambaroM ko hI kasAyapAhuDa uttarAdhikAra meM prApta huA thaa| ve likhate haiM___"ina donoM AcAryoM kA nAma nandisUtra kI paTTAvalI meM avazya AtA hai aura usameM nAgahastI ko vAcakavaMza kA prasthApaka aura karmaprakRti kA pradhAna vidvAn bhI kahA gayA hai| kintu ina donoM AcAryoM ke mantavya kA eka bhI ullekha zvetAmbaraparamparA ke Agamika yA karmaviSayaka sAhitya meM upalabdha nahIM hotA, jaba ki dhavalA aura jayadhavalA meM unake matoM kA ullekha bahutAyata se pAyA jAtA hai aura aisA pratIta hotA hai ki sambhavataH jayadhavalAkAra ke sanmukha ina donoM AcAryoM kI koI kRti rahI ho| inhIM donoM AcAryoM ke pAsa kasAyapAhuDa kA adhyayana karake AcArya yativRSabha ne apane cUrNisUtroM kI racanA kI thI, aura bAda ko unhIM ke AdhAra para aneka AcAryoM ne kasAyapAhuDa-vRttiyA~ Adi likhI thiiN| sArAMza yaha hai ki digambaraparamparA ko kasAyapAhuDa aura usakA jJAna AryamaMkSu aura nAgahastI se hI prApta huA thaa| ye For Personal & Private Use Only Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra0 3 donoM AcArya zvetAmbara paramparA ke hI hote, to kasAyapAhuDa yA to digambaraparamparA ko prApta hI nahIM hotA, yadi hotA bhI, to zvetAmbaraparamparA usase ekadama achUtI na raha jaatii| " zAyada kahA jAye, jaisA ki hama pahale likha Aye haiM, ki kaSAyaprAbhRta ke 'saMkrama anuyogadvAra' kI kucha gAthAe~ karmaprakRti meM pAyI jAtI haiM, ataH zvetAmbaraparamparA ko usase ekadama achUtA to nahIM kahA jA sktaa| isake sambandha meM hamArA mantavya hai ki prathama to saMkrama- anuyogadvAra - sambandhI gAthAoM ke guNadhara - racita hone meM pUrvAcAryoM meM matabheda thaa| kucha AcAryoM kA mata thA ki unake racayitA AcArya nAgahastI the| yadyapi jayadhavalAkAra isa mata se sahamata nahIM haiM, phira bhI mAtra utanI gAthAoM ke karmaprakRti meM pAye jAne se yaha nahIM kahA jA sakatA ki AcArya guNadhara kA vArasA digambaraparamparA kI taraha zvetAmbaraparamparA ko bhI prApta thaa| dUsare, hama yaha pahale batalA Aye haiM ki kaSAyaprAbhRta kI saMkramapravRttisambandhI jo gAthAe~ karmaprakRti meM pAyI jAtI haiM, unameM kaSAyaprAbhRta kI gAthAoM se kucha bheda bhI hai aura vaha bheda saiddhAntika matabheda ko liye hue hai| yadi kaSAyaprAbhRta meM upalabdha pATha zvetAmbaraparamparA ko mAnya hotA, to karmaprakRti meM use hama jyoM kA tyoM pAte, kama se kama usameM saiddhAntika matabheda na hotA / " (ka.pA./ bhA. 1 / prastA. / pR. 65) / niSkarSa yaha ki zvetAmbaraparamparA meM ardhamAgadhI aura zaurasenI donoM bhASAoM ke kasAyapAhuDa kI anupalabdhi siddha karatI hai ki jise ukta mAnya vidvAn ne zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI mAtRparamparA kahA hai aura donoM ko jisakI virAsata kA uttarAdhikArI batalAyA hai, usase zvetAmbaroM ko kasAyapAhuDa uttarAdhikAra meM prApta nahIM huaa| taba eka mahAn prazna khar3A ho jAtA hai ki jisa mAtRparamparA ke zvetAmbara aura yApanIya donoM uttarAdhikArI the, usase uttarAdhikAra meM kasAyapAhuDa yApanIyoM ko to prApta ho gayA, kintu zvetAmbaroM ko prApta nahIM huA, isakA kyA kAraNa thA ? kAraNa spaSTa hai ki aisI koI paramparA thI hI nahIM / yadi hotI, to jisa taraha yApanIyoM ko usase uttarAdhikAra meM kasAyapAhuDa kI prApti mAnI gayI hai, usI prakAra zvetAmbaroM ko bhI vaha avazya hI prApta huA hotaa| apanI mAtRparamparA kI itanI bahumUlya virAsata ko dUsarA bhAI kaise chor3a detA ? zvetAmbaroM ke pAsa itanI bahumUlya virAsata nahIM hai, isase yahI siddha hotA hai ki jisa mAtRparamparA kI yaha virAsata mAnI gaI hai, usakA astitva hI nahIM thA / vaha sarvathA manaHkalpita hai| isase yaha svataH siddha hotA hai ki yApanIyoM ko bhI yaha virAsata prApta nahIM huI thii| kyoMki jo paramparA thI hI nahIM, usase kisI ko bhI koI virAsata kaise prApta ho sakatI thI? ataH siddha hai For Personal & Private Use Only Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra0 3 kasAyapAhuDa / 747 ki yApanIyoM ko apanI zvetAmbara - yApanIya- mAtRparamparA se uttarAdhikAra meM kasA pAhu prApta hone kI kathA sarvathA manaHkalpita hai / yApanIyapakSa 10 sittarIcUrNi - nirdiSTa kasAyapAhuDa guNadharakRta "zvetAmbaraparamparA ke grantha sittarIcUrNi meM kasAyapAhuDa kA spaSTarUpa se nirdeza milatA hai, jaise ka--"taM veyaMto bitiya kiTTIo taiya kiTTIo ya daliyaM ghettUNaM suhumasAMparAiya kiTTIo karei tisiM lakkhaNaM jahA kasAyapAhuDe / " kha - " ettha apuvvakaraNa aNiyaTTi addhAsuaNagAi vattavvagAI jahA, kasAyapAhuDe, kammapagaDi saMgahaNIe va tahA vattavvaM / " ( 'sittarI' patra 62 / 2) / 44 'ukta uddharaNoM se yaha to nizcita hI siddha ho jAtA hai ki sittarIcUrNikAra kasAyapAhuDa se paricita haiM aura ve use apanI hI paramparA ke grantha ke rUpa uddhRta karate haiM / " (jai. dha. yA.sa./ pR. 85-86) / digambarapakSa mAnya granthalekhaka kA yaha kathana sarvathA satya hai ki sittarIcUrNikAra ne kasAyapAhuDa kA spaSTarUpa se nirdeza kiyA hai, isase siddha hotA hai ki ve kasA pAhu se paricita haiN| kintu unhoMne use apanI hI paramparA ke grantha ke rUpa meM uddhRta kiyA hai, yaha niSkarSa mAnya granthalekhaka ne kisa AdhAra para nikAlA, yaha samajha meM nahIM AyA / yadi kisI jaina grantha meM kisI bauddha yA vaidika grantha ke nAma kA ullekha kiyA gayA ho yA usase koI uddharaNa diyA gayA ho, to kyA vaha bauddha yA vaidika grantha jainaparamparA kA grantha mAna liyA jAyegA ? kadApi nhiiN| isI prakAra zvetAmbaragrantha sittarIcUrNi meM digambaragrantha kasAyapAhuDa kA ullekha hone se vaha zvetAmbara - paramparA kA grantha nahIM mAnA jA sktaa| pUrvokta pramANoM se siddha ho cukA hai ki zvetAmbaraparamparA meM kisI zvetAmbarAcArya dvArA ardhamAgadhI meM racita kasAyapAhuDa kA kabhI astitva hI nahIM rahA, taba sittarIcUrNi meM nirdiSTa kasAyapAhuDa zvetAmbaraparamparA kA grantha kaise ho sakatA hai? svayaM sittarIcUrNikAra ne yaha nahIM kahA ki ve apanI hI paramparA ke kasAyapAhuDa kA ullekha kara rahe haiN| ataH yaha niSkarSa prAmANika nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra03 yadi yaha niyama mAnA jAya ki granthakAra apane grantha meM jisa anya grantha ko uddhRta karatA hai, vaha usI kI paramparA kA hotA hai, to isa niyama se bhI kasAyapAhuDa digambaraparamparA kA hI siddha hotA hai, kyoMki digambarAcArya yativRSabha ne cUrNisUtra meM, vIrasena svAmI ne jayadhavalA meM tathA indranandI aura vibudhazrIdhara ne apane zrutAvatAroM meM kasAyapAhuDa ko uddhRta kiyA hai| kintu yaha niyama upapanna nahIM hotA, kyoMki yahIM para hama dekhate haiM ki sittarIcUrNi meM uddhRta hone se kasAyapAhuDa zvetAmbaraparamparA kA grantha siddha hotA hai aura yativRSabha Adi dvArA apane-apane grantha meM uddhata kiye jAne se digambaraparamparA kaa| yataH yaha niyama upapanna nahIM hotA, ata: sittarIcUrNikAra ne kasAyapAhuDa kA ullekha apanI hI paramparA ke grantha ke rUpa meM kiyA hai, yaha mAnyatA aprAmANika hai| isalie kasAyapAhuDa ko zvetAmbara yA yApanIya-paramparA kA grantha siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA yaha hetu asatya hai| cU~ki zvetAmbara-paramparA meM kasAyapAhuDa kA astitva hI nahIM thA, ata: siddha hai ki sittarIcUrNi meM digambaraparamparA ke hI kasAyapAhuDa ko apane kathana kI puSTi ke lie uddhRta kiyA gayA hai, kyoMki donoM paramparAoM meM karmasiddhAnta ke viSaya meM bahutara sAmya hai| eka dUsarI saMbhAvanA bhI hai| karmasAhitya ke adhyetA paNDita hIrAlAla jI zAstrI ne kasAyapAhuDacUrNisUtra, kammapayaDI tathA sataka evaM sittarI kI cUrNiyoM kA sUkSma adhyayana kara unake atyanta sAmya ke kAraNa yaha pAyA hai ki ina sabhI cUrNiyoM ke kartA AcArya yativRSabha haiN| ataH yativRSabha ke dvArA sittarIcUrNi meM kasAyapAhuDa ko pramANarUpa meM yA tulanA ke lie uddhRta kiyA jAnA svAbhAvika hI hai| yadyapi 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke lekhaka ne isakA khaNDana karate hue paM0 hIrAlAlajI zAstrI ke niSkarSa ko sampradAyika Agraha kA pariNAma batalAyA hai, kintu zAstrI jI ne SaTkhaNDAgama kI prastAvanA meM jaba bhrAntivaza yaha likhA ki 'jIvasamAsa' (zvetAmbaragrantha) SaTkhaNDAgama kI jIvaTThANa-prarUpaNAoM kA AdhAra rahA hai, taba ukta grantha ke lekhaka ne inhIM zAstrI 6. "tassa pAhuDassa duve nnaamdhejjaanni| taM jahA pejjadosapAhuDe tti vi kasAyapAhuDe tti vi|" kasAyapAhuDasutta / pejjadosa-vihattI / sUtra 21 / (ka.pA./bhAga 1 / gA. 13-14 / pR. 181) / 7. kasAyapAhuDasutta / prastAvanA / pR.38-56| 8. jai.dha.yA.sa./ pR.109-110| 9. SaTkhaNDAgama/sampAdikA : bra.paM. sumatibAI zahA/ zrI zrutabhANDAra va grantha prakAzana samiti, phalaTaNa, 1965 / isakI bhUmikA meM zAstrI jI ne ukta vicAra vyakta kiyA hai| DaoN. sAgaramala jI ne 'jIvasamAsa' (anu.-sAdhvI vidyutprabhAzrI) kI bhUmikA (pR.XXXI- Xli) meM zAstrI jI dvArA likhita sampUrNa bhUmikA uddhRta kI hai| For Personal & Private Use Only Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra03 kasAyapAhuDa / 749 jI ko niSpakSatA kA pramANapatra dekara SaTakhaNDAgama ke viziSTa vidvAn , bahuzrutavidvAn Adi vizeSaNoM ke dvArA unakI bar3I prazaMsA kI thii| eka hI vyakti sAmpradAyika aura niSpakSa, donoM nahIM ho sktaa| ataH ukta granthalekhaka ne paM0 hIrAlAla jI zAstrI ko yadi jIvasamAsa aura SaTkhaNDAgama ke prakaraNa meM niSpakSa mAnA hai, to kasAyapAhuDacUrNi, kammapayaDicUrNi Adi ke prakaraNa meM bhI niSpakSa mAnanA hogaa| yadyapi zAstrI jI kA jIvasamAsa aura SaTkhaNDAgama-sambandhI mata bhrAntipUrNa hai, kyoMki SaTkhaNDAgama kI racanA IsApUrva prathamazatI (pUrvArdha) meM huI thI, jaba ki 'jIvasamAsa' ko svayaM DaoNkTara sAgaramala jI ne chaThI zatI I0 meM racita batalAyA hai (dekhiye, adhyAya 10/pra.5/zI.5), ataH 'jIvasamAsa' kA SaTkhaNDAgama kI jIvaTThANa-prarUpaNAoM kA AdhAra honA asaMbhava hai, tathApi zAstrI jI kA kasAyapAhuDacUrNi, kammapayaDicUrNi Adi se sambandhita mata prAmANika hai| mAnanIya paM0 kailAzacandra jI zAstrI ne bhI kasAyapAhuDacUrNi aura kammapayaDicUrNi ke atyanta sAmya ko darzAte hue mAnA hai ki karmaprakRti ke cUrNikAra ne kasAyapAhuDa ke cUrNisUtroM ko dekhA thaa| unakA kasAyapAhuDa (bhAga 1) kI prastAvanA (pR.22-24) meM ullikhita yaha vaktavya draSTavya hai "kasAyapAhuDa ke sAtha jisa zvetAmbarIya grantha karmaprakRti kI tulanA kara Aye haiM, usI karmaprakRti para eka cUrNi bhI hai| kintu usake racayitA kA patA nahIM laga sakA hai| jaise kasAyapAhuDa ke saMkrama-anuyogadvAra kI kucha gAthAe~ karmaprakRti ke saMkramakaraNa se milatI huI haiM, usI prakAra unhIM gAthAoM para kI cUrNi meM bhI paraspara meM samAnatA hai| hama ma likha Aye haiM ki kasAyapAhuDa ke saMkrama-anuyogadvAra kI 13 gAthAe~ karmaprakati ke saMkramakaraNa meM haiN| ina gAthAoM meM se pahalI hI gAthA para yativRSabha ne cUrNisUtra race haiN| karmaprakRti meM bhI usa gAthA tathA usake Age kI eka gAthA para hI cUrNi pAI jAtI hai, zeSa gyAraha gAthAoM para cUrNi hI nahIM hai| usase Age phira unhIM gAthAoM se cUrNi prArambha hotI hai, jo kasAyapAhuDa meM nahIM hai| yaha sAdRzya kAkatAlIyanyAya se acAnaka hI ho gayA hai yA isameM bhI kucha aitihAsika tathya hai, yaha abhI vicArAdhIna hai| astu, yaha samAnatA to cUrNi kI racanA karane aura na karane kI hai| donoM cUrNiyoM meM kahIM-kahIM akSarazaH samAnatA bhI pAI jAtI hai| jaise-kasAyapAhuDa ke cAritramohopazAmanA nAmaka adhikAra meM cUrNisUtrakAra ne upazAmanA kA varNana isa prakAra kiyA hai 10. dekhie , 'jIvasamAsa' (anu.-sAdhvI vidyutprabhAzrI) / bhUmikA / pR.XI - XII / For Personal & Private Use Only Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra03 "uvasAmaNA duvihA-karaNovasAmaNA ca akaraNovasAmaNA c| jA sA akaraNovasAmaNA tisse ime duve NAmadheyANi-akaraNovasAmaNA tti vi aNudiNNovasAmaNA tti vi| esA kmmpvaade| jA sA karaNovasAmaNA sA duvihA-desakaraNovasAmaNA tti vi savvakaraNovasAmaNA tti vi| desakaraNovasAmaNAe duve NAmANidesakaraNovasAmaNA tti vi appasatthauvasAmaNA tti vi| esA kmmpyddiisu| jA sA savvakaraNovasAmaNA tisse vi duve NAmANi savvakaraNovasAmaNA tti vi pasatthakaraNovasAmaNA tti vi|" (ka.pA./ bhAga 14 / pR.2-9)| "isakI tulanA karmaprakRti ke upazAmanAkaraNa kI pahalI aura dUsarI gAthA kI isa cUrNi se karanA cAhiye 1. "karaNovasAmaNAA akaraNovasAmaNA duvihA upsaamnntth| vitiyA akaraNovasAmaNA tIse duve nAmadhijjANi-akaraNovasAmaNA aNudinnovasAmaNA y|-- sA akaraNovasAmaNA tAte aNuogo vocchinno|" __2. "sA karaNovasAmaNA duvihA-savvakaraNopasAmaNA desakaraNovasAmaNA c| ekkekkA do do nnaamaa| savvovasAmaNAte guNovasamaNA pasatthopasAmaNA ya nnaamaa| desopasamaNAde tAsiM vivarIyA do nAmA aguNopasamaNA apasatthopasamaNA y|" "yahA~ yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki upazAmanA ke ye bheda aura unake nAma karmaprakRti ke upazAmanAkaraNa kI pahalI aura dUsarI gAthA meM diye haiM, unhIM ke AdhAra para cUrNikAra ne cUrNi meM diye haiN| kintu kasAyapAhuDa kI gAthAoM meM uvasAmaNA kadividhA (ka.pA./ bhAga 13/pR.191) likhakara hI usakI samApti kara dI gaI hai| aura cUrNisUtrakAra ne svayaM hI gAthA ke isa aMza kA vyAkhyAna karane ke lie ukta cUrNisUtra race haiN| dUsarI bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki cUrNisUtrakAra akaraNopazAmanA kA varNana karmapravAda nAmaka pUrva meM batalAte haiM, jaba ki karmaprakRti kI cUrNi meM likhA hai ki 'akaraNopazAmanA kA anuyoga vicchinna ho gayA' aura karmaprakRti ke racayitA bhI usase anabhijJa the| "kasAyapAhuDa ke ukta adhikAra meM upazamazreNi se pratipAta kA kAraNa batalAkara yaha bhI batalAyA hai ki kisa avasthA meM girakara jIva kisa guNasthAna meM AtA hai| gAthA nimnaprakAra hai duviho khalu paDivAdo bhavakkhayAduvasamakkhayAdo du| suhume ca saMparAe bAdararAge ca boddhavvA // 121 // (ka.pA./ bhA.13) For Personal & Private Use Only Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra03 kasAyapAhuDa / 751 "isa para cUrNisUtra isa prakAra hai "duviho paDivAdo-bhavakkhayeNa ca uvasAmaNAkkhayeNa c| bhavakkhayeNa padidassa savvANi karaNANi egasamaeNa ugghaaddidaanni| paDhamasamae ceva jANi udIrijaMti kammANi tANi udayAvaliyaM pvesdaanni| jANi Na udIrijaMti tANi vi okaDDiyUNa AvaliyabAhire govucchAe seDhIe nnikkhittaanni| jo uvasAmaNAkkhayeNa paDivaDadi tassa vihaasaa|" (ka.pA./bhAga 14/pR.45-47)| - "isakA milAna karmaprakRti ke upazamanAkaraNa kI 57vIM gAthA kI isa cUrNi se kIjiye ___"iyANi paDivAto so duviho-bhavakkhaeNa uvasamaddhakkhaeNa y| jo bhavakkhaeNa paDivaDai tassa savvANi karaNANi egasamateNa ugghADiyANi bhvNti| paDhamasamate jANi udIrijaMti kammANi tANi udayAvaligaM pvesyaanni| jANi Na udIrijaMti tANi ukkaDDiUNa udayAvalibAhirato uvari gopucchAgitIte seDhIte rteti| jo uvasamaddhakkhaeNaM paripaDati tassa vihaasaa|" / "yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki pratipAta ke ina bhedoM kI carcA karmaprakRti kI usa gAthA meM to hai hI nahIM, jisakI yaha cUrNi hai, kintu anyatra bhI hamArI dRSTi se nahIM gujara skii| dUsare, tassa vibhAsA karake likhane kI zailI cUrNisUtrakAra yativRSabha kI hI hai| yaha hama pahale unakI vyAkhyAnazailI kA paricaya karAte hue likha Aye haiN| karmaprakRti kI kama se kama upazamanAkaraNa kI cUrNi meM to tassa vibhAsA likha karake gAthA ke vyAkhyAna karane kA krama isake sivAya anyatra dRSTigocara nahIM ho skaa| karmaprakRti ke cUrNikAra to gAthA kA pada dekara hI usakA vyAkhyAna karate haiN| jaise isI gAthA ke vyAkhyAna meM-"uvasaMtA ya akaraNa tti-uvasaMtAto mohapagaDIto karaNA ya Na bhvNti|" unakA sarvatra yahI krama hai| tIsare, eka dUsare kI racanA ko dekhe binA itanA sAmya honA saMbhava pratIta nahIM hotaa| ataH aisA pratIta hotA hai ki karmaprakRti ke cUrNikAra ne kasAyapAhuDa ke cUrNisUtroM ko dekhA thaa|" (k.paa./bhaa.1/prstaa./pR.2224)| ukta donoM vidvAnoM ke vizleSaNoM para vicAra karane se do hI vikalpa sAmane Ate haiM ki yA to uparyukta sabhI cUrNiyoM ke kartA AcArya yativRSabha haiM athavA ve sabhI kasAyapAhuDa-cUrNisUtroM ke AdhAra para likhI gaI haiN| isIlie sittarIcUrNi meM kasAyapAhuDa kA ullekha huA hai| candrarSi mahattara (vikrama kI 9vIM-10vIM zatI) ne paJcasaMgraha meM zataka (sataka), saptatikA (sattarI), kaSAyaprAbhRta (kasAyapAhuDa), satkarma aura karmaprakRti (kammapayaDI) For Personal & Private Use Only Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra03 ina pA~ca granthoM kA saMkSepa meM saMgraha kiyA hai|11 yataH zvetAmbaraparamparA meM ardhamAgadhI yA zaurasenI prAkRta meM racita kasAyapAhuDa kA kabhI astitva nahIM rahA, isalie yahI siddha hotA hai ki candrarSi mahattara ne sAmpradAyika bhedabhAva na karate hue kasAyapAhuDa kI utkRSTatA aura prAcInatA ko dekhakara digambaragrantha hote hue bhI usakI gAthAoM kA paMcasaMgraha meM saMgraha kiyA hai| malayagiri (12vIM zatI I0) ne apanI TIkA meM ukta pA~ca granthoM meM se kaSAyaprAbhRta ko chor3akara zeSa cAra kA pramANarUpa se ullekha kiyA hai| yaha darzAtA hai ki unake samaya meM sAmpradAyika bhedabhAva tIvra ho gayA thA, isalie unhoMne digambarIya grantha hone ke kAraNa kasAyapAhuDa kA pramANarUpa se ullekha nahIM kiyA, anyathA zaurasenI meM nibaddha kasAyapAhuDa to Aja bhI upalabdha hai| DaoNkTara sAgaramala jI kI mAnyatAnusAra zaurasenIkasAyapAhuDa ardhamAgadhI-kasAyapAhuDa kA yativRSabhakRta rUpAntaraNamAtra hai, mUlagAthAe~ to vahI thIM, ataH yadi mAnya vidvAn ke anusAra malayagiri ko zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA se uttarAdhikAra meM prApta ardhamAgadhI-kasAyapAhuDa upalabdha nahIM thA, to ve digambaraparamparA kI prati kA upayoga kara sakate the, jaisA candrarSi mahattara ne kiyaa| kintu aisA nahIM kiyA gayA, isase siddha hai ki zvetAmbaraparamparA meM kasAyapAhuDa kA astitva hI nahIM thaa| digambaraparamparA meM thA, kintu sAmpradAyika bhedabhAva ke kAraNa use pramANarUpa se uddhRta karane ke lie malayagiri taiyAra nahIM hue| isa taraha sittarIcUrNi meM kasAyapAhuDa kA ullekha tathA paJcasaMgraha meM usakI gAthAe~ saMgRhIta hone se bhI yaha siddha nahIM hotA ki zvetAmbaraparamparA meM kasAyapAhuDa kA astitva thaa| ukta graMthoM meM digambaraparamparA ke hI kasAyapAhuDa kA ullekha hai tathA usI kI gAthAe~ uddhRta haiN| kasAyapAhuDa para zvetAmbarIya TIkA nahIM kasAyapAhuDa para cUrNisahita sabhI TIkAe~ digambarAcAryoM dvArA hI likhI gaI haiM, zvetAmbarAcAryoM ne koI bhI TIkA nahIM likhii| (dekhie, jayadhavalAsahita kasAyapAhuDa/ 11. ka- jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR.86 tathA kasAyapAhuDasutta/prastAvanA-paM. hIrAlAla jI shaastrii/pR.60| kha-candrarSi mahattara kA samaya vikrama kI 9vIM-10vIM zatAbdI (DaoN. jagadIzacandra jaina : prAkRta sAhitya kA itihaas/pR.291)| 12. ka-jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR.86|| kha-malayagiri kA samaya IsavI san kI 12vIM zatI (DaoN. jagadIza candra jaina : prAkRta sAhitya kA itihAsa / pR. 105) / For Personal & Private Use Only Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra03 kasAyapAhuDa / 753 bhAga 1/ prastAvanA / pR.9-14)| yaha bhI kasAyapAhuDa ke digambaragrantha hone kA eka mahattvapUrNa pramANa hai| ina samasta yuktiyoM aura pramANoM se siddha hai ki zvetAmbaraparamparA meM kasAyapAhuDa kabhI upalabdha nahIM rhaa| ataH yApanIyapakSapoSaka ukta vidvAn ne jo yaha kahA hai ki zvetAmbara-paramparA ko zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA se uttarAdhikAra meM kasAyapAhuDa prApta huA thA, vaha aprAmANika hai| isase yApanIyoM ko bhI usa paramparA se kasAyapAhuDa ke uttarAdhikAra meM prApta hone kA kathana mithyA siddha ho jAtA hai| yaha isa bAta kA sabUta hai ki usa uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA meM kasAyapAhuDa kA astitva hI nahIM thaa| aura yaha to pahale hI siddha kiyA jA cukA hai ki vaha paramparA hI kapolakalpita hai| ataH jo paramparA thI hI nahIM, usase kisI bhI vastu ke uttarAdhikAra meM prApta hone kA prazna hI nahIM utthtaa| 12 strImukti-samarthana kA mata asatya yApanIyapakSa yApanIyapakSa-samarthaka ukta vidvAn kA kathana hai ki kasAyapAhuDa ke anusAra strIveda aura napuMsakaveda kA udaya rahate hue bhI jIva nauveM guNasthAna taka pahu~ca sakatA hai aura usake bAda apagataveda (vedarahita) hokara kramazaH caudahavA~ guNasthAna bhI prApta kara sakatA hai| isa taraha kasAyapAhuDa meM strImukti kA samarthana kiyA gayA hai| ataH vaha digambaraparamparA kA grantha nahIM hai, apitu zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA kA hai| (jai.dh.yaa.s./pR.87-88)| digambarapakSa una yApanIyapakSadhara vidvAn ke hI uparyukta zabdoM se spaSTa hai ki apagatavedatva guNasthAnasiddhAnta kA aMga hai| aura yaha bhI unhoMne hI svIkAra kiyA hai ki guNasthAnasiddhAnta zvetAmbaraparamparA kA siddhAnta nahIM hai| yApanIya bhI zvetAmbara-AgamoM ke anusa" the tathA guNasthAnasiddhAnta zvetAmbara-mAnyatAoM kI taraha yApanIya-mAnyatAoM kA bhI virodhI hai, ataH vaha yApanIyamata kA bhI siddhAnta nahIM hai| vaha kevala digambaramata kA siddhAnta hai aura usake anusAra bhAvamAnuSI aura bhAvanapuMsaka manuSya hI nauveM guNasthAna taka pahu~ca sakate haiM aura usake avedabhAga meM apagataveda hote haiM, dravyamAnuSI aura dravyanapuMsakapuruSa nhiiN| ataH apagatavedI ko caudaha guNasthAnoM kI prApti ke ullekha se strImukti siddha nahIM hotii| For Personal & Private Use Only Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra03 tathA yaha siddha ho cukA hai ki zvetAmbaraparamparA meM ardhamAgadhI meM racita kasAyapAhuDa kA kabhI bhI astitva nahIM rahA aura zaurasenI meM racita kasAyapAhuDa zvetAmbaraparamparA kA ho nahIM sktaa| tathA yApanIyasAhitya aura yApanIya-zilAlekhoM meM na to kasAyapAhuDa kA ullekha hai, na usake kartA AcArya guNadhara kA, na kasAyapAhuDa ko AcAryaparamparA se prApta karanevAle AryamaMkSu aura nAgahastI kA, na hI ina donoM ke pAdamUla meM baiThakara usakA zravaNa karanevAle AcArya yativRSabha kaa| ataH use yApanIyaparamparA kA grantha siddha karanevAlA bhI koI pramANa nahIM hai| isake viparIta use digambaragrantha siddha karanevAle aneka pramANa haiN| taba usameM strImukti ke vidhAna kI kalpanA karanA zvetAmbara-AgamoM meM strImukti ke niSedha kI kalpanA karane ke samAna hai| __isake atirikta isa grantha meM vedatraya evaM vedavaiSamya kA bhI pratipAdana hai, jo yApanIya-mata-virodhI siddhAnta haiN| isase bhI siddha hai ki vaha yApanIya sampradAya kA grantha nahIM hai| ataH usameM strImukti ke vidhAna kI kalpanA karanA manamAnI kalpanA hai| isa prakAra kasAyapAhuDa meM strImukti kA vidhAna siddha karane ke lie prastuta kiyA gayA apagatavedatva kA hetu strImukti ke vidhAna kA sAdhaka na hone se hetu nahIM hai, apitu hetvAbhAsa hai| uparyukta yApanIyapakSI vidvAn kA yaha kathana bhI samIcIna nahIM hai ki "nizcaya hI liGga to dravyacihna hotA hai, bandhana aura mukti kA mUla AdhAra to bhAva hI hotA hai aura veda (kAmavAsanA) kA sambandha bhAva se hai|" (jai.dh.yaa.s./pR.87)| SaTkhaNDAgama ke adhyAya meM sodAharaNa spaSTa kiyA gayA hai ki digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ke AgamoM meM liMga aura veda paryAyavAciyoM ke rUpa meM prayukta hue haiM, yathA dravyaliMga aura bhAvaliMga, dravyaveda aura bhaavved| __ mAnya vidvAn ne TippaNI kI hai ki "yaha kahanA kitanA ayuktisaMgata aura adhyAtmavAda ke viparIta hogA ki jIva strIliMga (strIzarIra) se yukta hone para to pA~cave guNasthAna se Age AdhyAtmika vikAsa nahIM kara sakatA, kintu strIveda (strI sambandhI kAmavAsanA) ke hote hue vaha dasaveM guNasthAna taka AdhyAtmika vikAsa kara sakatA hai| yadi 'kasAyapAhuDa' ke kartA yaha svIkAra karate haiM ki strIveda kI upasthiti meM dasaveM guNasthAna taka'3 AdhyAtmika vikAsa saMbhava hai, to ve strImukti kA niSedha nahIM kara skte|" (jai.dh.yaa.s./pR.88)| 13. kasAyapAhuDa tathA anya digambara granthoM ke anusAra nauveM guNasthAna ke savedabhAga paryanta hI veda kA astitva rahatA hai| For Personal & Private Use Only Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra03 kasAyapAhuDa / 755 mAnya vidvAn kI yaha TippaNI samIcIna nahIM hai| AdhyAtmika vikAsa kA sAdhana yogya zarIra hI hai, ayogya zarIra nhiiN| jaise devazarIra, tiryaMcazarIra aura nArakazarIra se AdhyAtmika vikAsa kI sAdhanA saMbhava nahIM hai, vaise hI vajravRSabhanArAcasaMhananarahita, vastraparigrahatyAga kI yogyatA se rahita evaM sammUrchanajIvoM kI pracura utpatti evaM maraNa ke sthAnabhUta mAnavazarIra se bhI AdhyAtmika vikAsa kI sAdhanA asaMbhava hai| aisA zarIra mAnava-strI kA hotA hai, ataH vaha ucca AdhyAtmika vikAsa kI sAdhanA ke yogya nahIM hai| isalie use dhAraNa karanevAlA jIva pA~cave guNasthAna se Upara nahIM uTha sktaa| kintu mAnavapuruSazarIra uccatama AdhyAtmika vikAsa kI sAdhanA ke yogya hotA hai, ataH use dhAraNa karanevAlA jIva strIveda kA udaya rahate hue bhI nauveM guNasthAna taka pahu~ca sakatA hai| strIveda to kaSAya hai| jaise anya kaSAyoM kA udaya mAnavapuruSazarIradhArI jIva ke nauveM guNasthAna taka pahu~cane meM bAdhaka nahIM hotA, vaise hI strIveda kA udaya bhI bAdhaka nahIM hotaa| yaha na to tanika bhI ayuktisaMgata hai, na adhyAtmavAda ke vipriit| kasAyapAhuDa ke kartA ko yahI svIkArya hai ki puruSazarIradhArI manuSya hI strIveda ke udaya meM nauveM guNasthAna taka AdhyAtmika vikAsa kara sakatA hai, isalie unheM strImukti kadApi svIkArya nahIM ho sktii| - ukta vidvadvara kA yaha kathana bhI tathya ke viparIta hai ki sAtavIM zatI ke pUrva strImukti ke vivAda kA donoM paramparAoM meM koI saMketa nahIM hai| (jai.dh.yaa.s./pR.88)| dvitIya adhyAya meM sodAharaNa spaSTa kiyA gayA hai ki prathama zatI I0 ke boTika zivabhUti ne, jo zvetAmbaratva chor3akara digambara ho gayA thA, savastramukti kA sarvathA virodha kiyA thA, jisameM strImukti kA virodha bhI garbhita thaa| usane apane sampradAya meM kevala do puruSoM ko dIkSita kiyA thA, striyoM meM apanI bahana uttarA taka ko dIkSA nahIM dii| yaha bAta to pUrva zvetAmbarAcAryoM ne bhI svIkAra kI hai ki zivabhUti strImukti-virodhI thaa| tathA IsApUrvottara prathama zatAbdI ke AcArya kundakunda ne, prathama zatI I0 ke 'bhagavatI ArAdhanA' aura 'mUlAcAra' ke kartAoM ne evaM pA~cavIM zatI I0 ke AcArya pUjyapAda ne apane granthoM meM strImukti kA niSedha kiyA hai| isa taraha kasAyapAhuDa meM strImukti kA samarthana nahIM hai, ataH vaha digambaragrantha hI hai, strImukti-samarthaka zvetAmbara, yApanIya athavA zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA kA grantha nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra03 13 AcArya-matabheda paramparAbheda kA pramANa nahIM yApanIyapakSa ukta vidvAna likhate haiM-"kasAyapAhuDa ke cUrNisUtroM ke adhyayana se yaha spaSTa hotA hai ki AryaguNandhara, AryamaMkSu aura AryanAgahastI ne kasAyapAhuDa kA jisa rUpa meM pratipAdana kiyA thA, usase aneka sthAnoM para cUrNikAra yativRSabha aura jayadhavalATIkAkAra matabheda rakhate the| udAharaNArtha, grantha ke arthAdhikAroM kA mUlagranthakAra kA vargIkaraNa cUrNisUtra ke kartA yativRSabha evaM jayadhavalAkAra ke vargIkaraNa se bhinna hai| isase yaha phalita hotA hai ki mUlagranthakAra, cUrNikAra aura TIkAkAra kI paramparAe~ eka nahIM hai| jahA~ mUla granthakAra zvetAmbara aura yApanIyoM ke pUrvaja uttarabhArata kI avibhakta nirgranthadhArA ke pratinidhi haiM, vahA~ cUrNikAra yApanIya aura TIkAkAra digambara haiN| cUrNikAra ko yApanIya mAnane kA kAraNa yaha hai ki yApanIya hI avibhakta uttarabhAratIya Agamika sAhitya ke uttarAdhikArI rahe haiN|" (jai.dha.yA.sa./ pR.88)| digambarapakSa isa viSaya meM maiM aura kucha na kahakara unhIM mAnya vidvAn ke eka anya vaktavya kI ora dhyAna AkRSTa karatA huuN| eka sthAna para ve likhate haiM __ "DaoN0 kusuma paToriyA ne zvetAmbara athavA digambara-paramparA kI pracalita mAnyatAoM se matabheda rakhanevAle sabhI granthoM ko yApanIyaparamparA se jor3ane kA prayatna kiyA hai| --- kintu merI dRSTi meM mAtra yahI AdhAra ucita nahIM hai, kyoMki zvetAmbara aura acelaka, donoM hI paramparAoM ke avAntara saMghoM, gaNoM yA gacchoM meM bhI, na kevala AcAra ke sAmAnya praznoM ko lekara, apitu jJAnamImAMsA, tattvamImAMsA, karmasiddhAnta aura sRSTimImAMsA kI sUkSma vivecanAoM ke sambandha meM aneka avAntara matabheda dekhe jAte haiN| mAtra yahI nahIM, eka hI grantha meM do bhinna-bhinna mAnyatAoM ke nirdeza bhI prApta hote haiN| ataH mAtra isI AdhAra para ki usa grantha kI mAnyatAe~ pracalita zvetAmbara aura digambara-paramparA se bhinna haiM, use yApanIya nahIM kahA jA sakatA hai| kyoMki zvetAmbara aura digambara-paramparAoM meM bhI aneka avAntara matabheda rahe haiN| udAharaNa ke rUpa meM siddhasena aura jinabhadra kevalajJAna aura kevaladarzana ke kramabhAva yA yaugapadya ko lekara matabheda rakhate haiN| SaTkhaNDAgama kI dhavalATIkA meM bhI digambaraparamparA ke hI aneka avAntara matabhedoM kI vistRta carcA hai| kasAyapAhuDasutta aura usakI cUrNi meM bhI aise matabheda dekhe jAte haiN| ataH pracalita mAnyatAoM se matabhedamAtra kisI grantha ke yApanIya hone kA AdhAra nahIM hai|" (jai.dha.yA.sa./ pR.81)| For Personal & Private Use Only Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra0 3 kasAyapAhuDa / 757 mAnya vidvAn ke apane hI isa vaktavya se unakA prathama vaktavya khaNDita ho jAtA hai aura siddha ho jAtA hai ki kasAyapAhuDa ke karttA aura usake cUrNisUtrakAra tathA jayadhavalAkAra ke bIca viSayavizeSa para matabheda rahate hue bhI sampradAyabheda nahIM thaa| ataH mAnya vidvAn ne isa matabheda se jo yaha niSkarSa nikAlA hai ki mUlagranthakAra uttarabhArata kI usa avibhakta nirgrantha paramparA ke pratinidhi haiM, jo zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI pUrvaja thI, tathA cUrNikAra yApanIya aura TIkAkAra digambara haiM, vaha mithyA siddha ho jAtA hai / yApanIyapakSI mAnya vidvAn ne apane prathama vaktavya meM AcArya guNadhara ke sthAna meM apane hI mana se Arya guNandhara zabda kA prayoga kara itihAsa ko pradUSita karane kA prayAsa kiyA hai, jabaki unhoMne svayaM eka zvetAmbarapaTTAvalI meM kisI guNandhara nAma ke AcArya ke ullekha kI carcA karate hue paTTAvalI ko avizvasanIya aura paryApta paravartI kahakara unake kasAyapAhuDa ke karttA hone kI saMbhAvanA ko nirasta kara diyA thaa| patA nahIM mAnya vidvAn ne yahA~ kyoM unheM punaH guNadhara ke sthAna meM sthApita kara diyA ? eka bAta aura hai, dhavalA aura jayadhavalA meM SaTkhaNDAgama ke upadeza se kaSAyaprAbhRta ke upadeza ko bhinna batalAyA gayA hai / 14 isa kAraNa bhI yaha bhrama paidA karane kA prayAsa kiyA gayA hai ki ye donoM bhinna sampradAya ke grantha haiN| isa bhrama ke nivAraNArtha mAnanIya paM0 kailAzacandra jI zAstrI likhate haiM- " eka hI AmnAya meM honevAle AcAryoM meM bahudhA matabheda pAyA jAtA hai aura isa matabheda para se mAtra itanA hI niSkarSa nikAlA jAtA hai ki una AcAryoM kI guruparamparAe~ bhinna thiiN| jisako guruparamparA se jo upadeza prApta huA, usane usI ko apanAyA / karmazAstraviSayaka ina matabhedoM kI carcA donoM hI sampradAyoM meM bahutAyata se pAyI jAtI hai / ata: bhinna upadeza kahe jAne se bhI yaha niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA hai ki SaTkhaNDAgama se kaSAyaprAbhRta bhinna sampradAya kA grantha hai| " ( ka. pA./ bhA. 1 / prastA/ pR.66) 14 'vAcaka' pada kA sambandha kisI paramparA se nahIM paM0 kailAzacandra jI siddhAntazAstrI ne eka anya tathya kI ora bhI dhyAna AkRSTa kiyA hai, vaha yaha ki jayadhavalAkAra ne AcArya guNadhara ko vAcaka kahA hai| aura 14. dekhie, kasAyapAhuDa / bhA. 1 / prastAvanA / pR.64 / For Personal & Private Use Only Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758./ jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra03 zvetAmbaraparamparA meM umAsvAti vAcakavaMza ke batalAye gaye haiN| isa AdhAra para zvetAmbarapakSa kI ora se yaha bhrama phailAne kA prayatna kiyA gayA ki guNadhara zvetAmbara the| (ka.pA./bhA.1 / prastA./ pR.64-65)| __ vIrasena svAmI ne dhavalA kI TIkA meM vAcaka kA artha pUrvavid kiyA hai|5 isase pratIta hotA hai ki guNadhara pUrvavidoM kI paramparA meM se the|6 isa pramANa ke AdhAra para mAnanIya paM0 kailAza candra jI zAstrI uparyukta bhrama kA nivAraNa karate hue likhate haiM-"vAcakavaMza kA sambandha bhale hI zvetAmbaraparamparA se rahA ho, kintu vAcakapada kA sambandha kisI eka paramparA se nahIM thaa| yadi aisA hotA to jayadhavalAkAra guNadhara ko vAcaka aura apane eka guru AryanandI ko mahAvAcaka pada se alaMkRta na krte| ataH mAtra vAcaka kahe jAne se guNadharAcArya ko zvetAmbaraparamparA kA vidvAn nahIM kahA jA sktaa|" (ka.pA./ bhA.1 / prstaa./pR.65)| 15 mohanIya ke 52 nAma ekAnta-acelamArgI-mUlasaMgha kI virAsata yApanIyapakSa kasAyapAhuDa (bhAga 2) ke 'vyaJjana-arthAdhikAra' meM krodha, mAna, mAyA aura lobha ke 52 paryAyavAciyoM kA ullekha hai| yathA koho ya kova roso ya akkhama saMjalaNa kalaha vaDDI y| jhaMjhA dosa vivAdo dasa koheyaTThiyA hoti|| 86 // mANa mada dappa thaMbho ukkAsa pagAsa tadha smukksso| attukkariso paribhava ussida dasalakkhaNo maanno|| 87 // mAyA ya sAdijogo NiyadI vi ya vaMcaNA annujjugdaa| gahaNaM maNuNNamaggaNa kakka kuhaka gRhnncchnnnno|| 88 // kAmo rAga NidANo chaMdo ya sudo ya peja doso y| NehANurAga AsA icchA mucchA ya giddhI y|| 89 // sAsada patthaNa lAlasa aviradi taNhA ya vijjajibbhA y| lobhassa NAmadhejjA vIsaM egaTThiyA bhnnidaa|| 90 // 15. paM. kailAzacandra zAstrI : jaina sAhitya kA itihAsa / bhA.1 / pR.23 / 16. vahI/bhA.1 / pR.24| For Personal & Private Use Only Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012 / pra03 kasAyapAhuDa /759 anuvAda-"krodha, kopa, roSa, akSamA, saMjvalana, kalaha, vRddhi, jhaMjhA, dveSa aura vivAda, ye dasa krodha ke ekArthaka nAma haiN|" (86) / "mAna, mada, darpa, stambha, utkarSa, prakarSa, samutkarSa, AtmotkarSa, paribhava aura utsikta, ye daza nAma mAna kaSAya ke haiN|" (87) / "mAyA, sAtiyoga, nikRti, vaMcanA, anRjutA, grahaNa, manojJamArgaNa, kalka, kuhaka, gRhana aura channa, ye gyAraha mAyAkaSAya ke vAcaka hai|" (88) / "kAma, rAga, nidAna, chanda, svata, preya, doSa, sneha, anurAga, AzA, icchA, mUrchA, gRddhi, sAzatA yA zAsvata, prArthanA, lAlasA, avirati, tRSNA, vidyA aura jihvA, ye bIsa lobha ke ekArthaka nAma kahe gaye haiN|" (89-90) / ye hI paryAyavAcI zvetAmbaraparamparA ke bhagavatIsUtra ke bArahaveM zataka aura samavAyAMga meM bhI haiM "mohaNijjassa NaM kammassa bAvannaM nAmadhejA paNNattA, taM jahA-kohe kove rose dose akhamA saMjalaNe kalahe caMDikke bhaMDaNe vivaae| ___. "mANe made dappe thaMbhe attukkose gavve paraparivAe ukkose avakkose unnae unnaame| "mAyA uvahI niyaDI balae gahaNe NUme kakke kurue daMbhe kUDe jimhe kibbisae aNAyaraNayA, gRhaNayA vaMcaNayA palikuMcaNayA saatijoge| "lobhe icchA mucchA kaMkhA gehI tiNhA bhijA abhijA kAmAsA bhogAsA jIviyAsA maraNAsA naMdI raage||"17 kasAyapAhuDa aura bhagavatIsUtra-samavAyAMga meM ina paryAyavAcI nAmoM kA sAmya batalAkara ukta yApanIyapakSadhara vidvAn ne yaha siddha karanA cAhA hai ki kasAyapAhuDa usa paramparA kA grantha hai, jisameM samavAyAMga, bhagavatIsUtra Adi kI racanA huI, arthAt zvetAmbarayApanIya-mAtRparamparA kA grantha hai| digambarapakSa jaisA ki pUrva meM siddha kiyA gayA hai, zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA kapolakalpita hai| ataH kasAyapAhuDa ko kapolakalpita paramparA kA grantha kahanA duharI kapolakalpanA hai| 17.samavAyAMga / samavAya 52 (jainadharma kA yApanIya sampradAya / pR.89)| For Personal & Private Use Only Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra03 vastutaH mohanIya ke bAvana paryAyanAma ekAnta acelamuktivAdI mUlasaMgha kI virAsata haiM, jisake uttarAdhikArI digambara aura zvetAmbara donoM sampradAya haiN| vahIM se ve digambara-grantha kasAyapAhuDa aura zvetAmbaragrantha samavAyAMga evaM bhagavatIsUtra meM Aye haiN| apanA pUrvamata svayaM ke dvArA hI mithyA ghoSita yApanIyapakSapoSaka ukta vidvAn ne Age calakara svayaM apanA yaha vicAra badala diyA hai ki kasAyapAhuDa uttarabhAratIya zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA kA grantha hai| ve likhate haiM "guNasthAnasiddhAnta ke vikAsa kI dRSTi se yaha mAnanA hogA ki AryamaMkSu aura nAgahastI karmaprakRtiyoM ke viziSTa jJAtA the, ve kasAyapAhuDa ke vartamAna svarUpa ke prastotA nahIM the| mAtra yahI mAnA jA sakatA hai ki kasAyapAhuDa kI racanA kA AdhAra unakI karmasiddhAnta-sambandhI avadhAraNAe~ haiM, kyoMki AryamaMkSu aura nAgahastI kA kAla I0 san kI dUsarI zatAbdI hai| yadi hama kasAyapAhuDa meM prastuta guNasthAna kI avadhAraNA para vicAra kareM, to aisA lagatA hai ki kasAyapAhuDa kI racanA guNasthAnasiddhAnta kI avadhAraNA ke nirdhArita hone ke bAda huI hai| ardhamAgadhI AgamasAhitya meM, yahA~ taka ki prajJApanA jaise vikasita Agama aura tattvArthasUtra meM bhI guNasthAna kA siddhAnta suvyavasthita rUpa nahIM le pAyA thA, jaba ki kasAyapAhuDa guNasthAnasiddhAnta ke suvyavasthita rUpa lene ke bAda hI racA gayA hai| ataH yadi tattvArtha kA racanAkAla IsA kI dUsarItIsarI zatI hai to usakA kAla IsA kI tIsarI-cauthI zatI mAnanA hogaa|" (jai.dha. yaa.s./pR.112)| isa prakAra yApanIyapakSI vidvAn ne apane isa dUsare mata se pahale mata ko ki kasAyapAhuDa uttarabhArata kI avibhakta-sacelAcela-nirgranthaparamparA (zvetAmbara-yApanIyamAtRparamparA) kA grantha hai, svayaM hI mithyA siddha kara diyA hai| aura yaha ve pahale hI ghoSita kara cuke the ki vaha yApanIyaparamparA meM nirmita nahIM huA hai18 tathA upalabdha kasAyapAhuDa zaurasenI prAkRta meM hai, isalie usakA zvetAmbaragrantha honA bhI ve asvIkAra kara cuke haiN|19 isake atirikta ardhamAgadhI meM racita kasAyapAhuDa ke kisI kAla meM vidyamAna hone kA koI pramANa nahIM hai| isa prakAra anyathAnupapatti pramANa se 'jainadharma kA yApanIya sampradAya' grantha ke yApanIyapakSadhara lekhaka hI use digambaraparamparA kA grantha siddha kara dete haiN| 18. jainadharma kA yApanIya smprdaay/pr.87| 19. vahI/ pR.85| For Personal & Private Use Only Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa kasAyapAhuDa zvetAmbaragrantha nahIM zvetAmbaramuni zrI hemacandravijaya jI ne kasAyapAhuDa aura usake cUrNisUtroM ko zvetAmbarIya grantha siddha karane kA prayatna kiyA thA / usakA sapramANa khaNDana siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI ne eka lekha meM kiyA hai, jo bhAratavarSIya digambara jaina saMgha, caurAsI, mathurA (u.pra.) dvArA prakAzita (jayadhavalAsahita) 'kasAyapAhuDa' (dvitIya saMskaraNa) ke 12veM bhAga meM pRSTha 27 se 43 taka 'viSayaparicaya' zIrSaka ke antargata nibaddha hai| use maiM zIrSakasahita jyoM kA tyoM prastuta kara rahA hU~ kaSAyaprAbhRta digambara AcAryoM kI hI kRti hai lekhaka : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra jI zAstrI zvetAmbara - muni zrI guNaratnavijaya jI ne karmasAhitya tathA anya katipaya viSayoM ke aneka graMthoM kI racanA kI hai| unameM se eka khavagaseDhI grantha hai| isakI racanA meM anya graMthoM ke samAna kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi kA bharapUra upayoga huA hai / vastutaH zvetAmbaraparamparA meM aisA koI eka anya grantha nahIM hai, jisameM kSapakazreNI kA sAMpopAMga vivecana upalabdha hotA ho / zrI muni guNaratnavijaya jI ne apane sampAdakIya meM isa tathya ko svayaM ina zabdoM meM svIkAra kiyA hai-- 44 'samApta thayAvAda kSapakazreNI ne viSaya saMskRtamA gadyarUpe lakhavo zarUkaryo / 4thI 5 hajAra zloka pramANa lakhANa thayAvAda mane vicAra Avyo ke judA graMthoMmAM chUTI chapAI varNavAlI kSapaka zreNI vyavasthita koI eka graMthamAM jovAmA AvatI nthii| jainazAsanamAM mahattvanI gaNatI 'kSapakazreNI' nA judA granthoMmAM saMgRhIta viSayano prAkRtabhASAmA svatantra grantha taiyAra thAya, to te mokSAbhilASI bhavyAtmAoM ne ghaNo lAbhadAyI bane / " unake isa vaktavya se spaSTa jJAna hotA hai ki isa graMtha ke praNayana meM jahA~ unheM kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi kA bharapUra sahArA lenA par3A, vahA~ unake sahayogI tathA prastAvanA-lekhaka zve0 muni zrI hemacandravijaya jI kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi ko apane managaDhanta tarkoM dvArA zvetAmbara - paramparA kA siddha karane kA lobha saMvaraNa na kara ske| Age hama unake una kalpita tarkoM para saMkSepa meM krama se vicAra kareMge, jinake AdhAra se unhoMne ina donoM ko zvetAmbaraparamparA kA siddha karane kA asaphala prayatna kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra0 4 unameM bhI sarvaprathama hama mUla kaSAyaprAbhRta ke graMtha-parimANa para vicAra kareMge, kyoMki zvetAmbara muni hemacandravijaya jI ne apanI prastAvanA 8 pRSTha 29 meM kaSAyaprAbhRta ke pandraha adhikAroM meM vibhakta 180 gAthAoM ke atirikta zeSa 53 gAthAoM ke prakSipta hone kI sambhAvanA vyakta kI hai / kintu usake cUrNisUtroM para dRSTipAta karane se vidita hotA hai ki AcArya zrI yativRSabha ke samakSa pandraha arthAdhikAroM meM vibhakta 180 sUtragAthAoM ke samAna kaSAyaprAbhRta ke aMgarUpa se ukta 53 sUtra gAthAyeM bhI rahI haiN| ina para kahIM unhoMne cUrNisUtroM kI racanA kI hai aura kahIM unheM prakaraNa ke anusAra sUtrarUpa meM svIkAra kiyA hai| jinake viSaya meM zvetAmbara muni hemacandra jI ne prakSipta hone kI sambhAvanA vyakta kI hai, unameM se 'puvvammi paMcamammi du' (ka.pA./ bhAga 1 / gA. 1 / pR. 9) yaha prathama sUtra gAthA hai, jo grantha ke nAmanirdeza ke sAtha usakI prAmANikatA ko sUcita karatI hai / isa para cUrNisUtra hai-- 'NANappavAdassa puvvassa dasamassa vatthussa tadiyassa pAhuDassa" ityAdi / (ka.pA./ bhAga 1 / pR.11) / aba yadi ise kaSAyaprAbhRta kI mUlagAthA nahIM svIkAra kiyA jAtA hai to - 1. eka to graMtha kA nAmanirdeza Adi kiye binA grantha ke 15 arthAdhikAroM se kucha kA nirdeza karanevAlI naM. 13 kI 'pejja - dosavihattI' ityAdi sUtragAthA (ka.pA./ bhAga 1/pR.163) se hameM grantha kA prAraMbha mAnane ke lie bAdhya honA par3atA hai, jo saMgata pratIta nahIM hotA / 44. 2. dUsare ukta prathama gAthA ke abhAva meM naM. 13 kI ukta sUtragAthA ke pUrva cUrNisUtroM dvArA pA~ca prakAra ke upakrama ke sAtha 'atthAhiyAro paNNArasaviho' (ka.pA./ bhAga 1/pR.136) isa prakAra kA nirdeza bhI saMgata pratIta nahIM hotA, kyoMki ukta prakAra se cUrNisUtroM kI racanA tabhI saMgata pratIta hotI hai, jaba unake race jAnevAle grantha kA mUla yA cUrNi meM nAmollekha kiyA gayA ho / isa prakAra sUkSmatA se vicAra karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki 'puvvammi paMcamammi du' ityAdi gAthA prakSipta na hokara 180 gAthAoM ke samAna grantha kI mUla gAthA hI hai / dUsarI sUtragAthA hai ' gAhAsade asIde' ityaadi| (ka.pA./bhA.1/gA.2/pR.139) / isake pUrva pA~ca prakAra ke upakrama ke bhedoM kA nirdeza karate hue antima cUrNisUtra hai" atthAhiyAro paNNArasaviho" (ka.pA. / bhA.1 /pR. 169) / For Personal & Private Use Only Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012 / pra04 kasAyapAhuDa / 763 yaha vahI gAthA hai jisake AdhAra se yaha kahA jAtA hai ki kaSAyaprAbhRta kI kula 180 sUtragAthAe~ haiN| aba yadi ise prakSipta mAnA jAtA hai, to aise kaI prazna upasthita hote haiM, jinakA samyak samAdhAna ise mUla gAthA mAnane para hI hotA hai| yathA 1. prathama to guNadhara AcArya ko kaSAyaprAbhRta ke 15 hI arthAdhikAra iSTa rahe haiM, ise jAnane kA eka mAtra ukta sUtragAthA hI sAdhana hai, anya nhiiN| kramAMka 13 aura 14 sUtragAthAe~ mAtra arthAdhikAroM kA nAmanirdeza karatI haiN| ve 15 hI haiM, isakA jJAna mAtra isI sUtragAthA se hotA hai aura tabhI kramAMka 13 aura 14 sUtragAthAoM ke bAda "atthAhiyAro paNNArasaviho aNNeNa payAreNa vuccadi" (ka.pA./bhAga 1 /pR.169) isa prakAra cUrNisUtra kI racanA ucita pratIta hotI hai| 2. dUsare ukta gAthA se hI hama yaha jAna pAte haiM ki kaSAyaprAbhRta kI saba gAthAe~ usake 15 arthAdhikAroM ke vivecana meM vibhakta nahIM hai| kintu unameM se kula 180 gAthAe~ hI aisI haiM, jo unake vivecana meM vibhakta haiN| ukta gAthA prakRta kA vidhAna to karatI hai, anya kA niSedha nahIM krtii| yahA~ prakRta 15 arthAdhikAra haiN| unameM 180 sUtragAthAe~ vibhakta haiN| itanA mAtra nirdeza karane ke lie AcArya guNadhara ne isa sUtragAthA kI racanA kI hai, 15 arthAdhikAroM se sambaddha gAthAoM kA niSedha karane ke lie nhiiN| isa prakAra isa dUsarI sUtragAthA ke bhI grantha kA mUla aMga siddha ho jAne para isase Age kI kramAMka 3 se lekara 12 taka kI 10 sUtragAthAe~ bhI kaSAyaprAbhRta kA mUla aMga siddha ho jAtI haiM, kyoMki unameM 15 arthAdhikAroM-sambandhI 180 gAthAoM meM se kisa arthAdhikAra meM kitanI sUtragAthAe~ AI haiM, eka mAtra isI kA vivecana kiyA gayA hai, jo ukta dUsarI sUtragAthA ke uttarArdha ke anusAra hI hai| usameM unheM sUtragAthA kahA bhI gayA hai| yathA"vocchAmi suttagAhA jai gAhA jammi atthmmi|" (ka.pA. / bhAga 2 / gaa.2)| isI prakAra saMkrama-arthAdhikAra (ka.pA./bhAga 8) meM jo 'aTThAvIsa' ityAdi 35 sUtragAthAe~ AI haiM, ve bhI mUla kaSAyaprAbhRta hI haiM aura isIlie AcArya yativRSabha ne unake prAraMbha meM "etto payaDiTThANasaMkamo tattha puvvaM gamaNijjA suttsmukkittnnaa|" (ka.pA./ bhAga8/ pR. 81) / For Personal & Private Use Only Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra0 4 isa cUrNisUtra kI racanAkara aura unake anta meM 'suttasamukkittaNAe samattAe(ka.pA./ bhAga 8/ pR.88) isa cUrNisUtra kI racanA kara unheM sUtrarUpa meM svIkAra kiyA hai| isa prakAra saba milAkara ukta 47 sUtragAthAoM ke mUla kaSAyaprAbhRta siddha ho jAne para kramAMka 10 se lekara 'Avaliya aNAyAre' (ka.pA./ bhAga 1 / pR. 301 ) ityAdi 6 sUtra gAthAe~ bhI mUla kaSAyaprAbhRta hI siddha hotI haiM, kyoMki yadyapi AcArya yativRSabha ne inake prArambha meM yA anta meM inakI svIkRti - sUcaka kisI cUrNisUtra kI racanA nahIM kI hai, phira bhI kaSAyaprAbhRta para dRSTi DAlane se aura khAsakara upazamanA - kSapaNA prakaraNa para dRSTi DAlane se yahI pratIta hotA ki samagrabhAva se alpabahutva kI sUcaka ina sUtragAthAoM kI racanA svayaM guNadhara AcArya ne hI kI hai| isake lie prathamopazamasamyaktva-arthAdhikAra kI kramAMka 98 gAthA para dRSTipAta kIjiye / itane vivecana se spaSTa hai ki AcArya yativRSabha ko ye mUla kaSAyaprAbhRta-rUpa se hI iSTa rahI haiM / ataH sUtragAthAoM ke saMkhyAviSayaka uttarakAlIna matabhedoM ko prAmANika mAnanA aura isa viSaya para TIkA-TippaNI karanA ucita pratIta nahIM hotA / AcArya vIrasena ne gAthAoM ke saMkhyAviSayaka matabheda ko dUra karane ke lie jo uttara diyA hai, use isI saMdarbha meM dekhanA cAhie / isa prakAra zve0 muni hemacandravijaya jI ne kaSAyaprAbhRta kA parimANa kitanA hai, isa para khavagaseDhi grantha kI apanI prastAvanA meM jo AzaMkA vyakta kI hai, usakA nirasana kara aba Age hama unake una kalpita tarkoM para sAMgopAMga vicAra kareMge, jisake AdhAra se unhoMne kaSAyaprAbhRta ko zvetAmbara - AmnAya kA siddha karane kA asaphala prayatna kiyA hai| 1. isa viSaya meM unakA prathama tarka hai ki digambara jJAnabhaNDAra mUDabidrI meM kaSAyaprAbhRta mUla aura usakI cUrNi upalabdha huI hai, isalie vaha digambara-AcArya kI kRti hai, yaha nizcaya nahIM kiyA jA sktaa| (pra. pR. 30) / kintu kaSAyaprAbhRta mUla aura usakI cUrNi, ye donoM mUDabidrI se digambara- jJAna bhaNDAra meM upalabdha hue haiM, mAtra isIlie to kisI ne una donoM ko digambara AcAryoM kI kRti haiM, aisA nahIM kahA hai| kintu ukta donoM ke digambara- AcAryoM dvArA praNIta hone ke aneka kAraNa haiN| unameM se eka kAraNa etadviSayaka granthoM meM zvetAmbara AcAryoM kI zabdayojanA - paripATI se bhinna usameM nibaddha zabdayojanA - paripATI hai / yathA a-zvetAmbara AcAryoM dvArA likhe gae saptatikAcUrNi, karmaprakRti aura paMcasaMgraha Adi meM sarvatra jisa artha meM daliya zabda kA prayoga huA hai, usI artha meM digambara For Personal & Private Use Only Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra0 4 kasAyapAhuDa / 765 AcAryoM dvArA likhe gaye kaSAyaprAbhRta Adi meM padesagga zabda kA prayoga huA hai / yathA "taM veyaMto bitiyakiTTIo tatiyakiTTIo ya daliyaM ghettUNaM suhumasAMparAiyakiTTIo karei / " saptatikAcUrNi / pR. 66 a. (dekho ukta prastAvanA / pR.32) / AvaliyaM laMghaUNa taddaliyaM / icchiyaThitiThANAo savvesu vi nikkhivai ThitiThANesu uvarimesu // 2 // paMcasaMgraha / udvartanApavartanAkaraNa / uvasaMtaddhA aMte vihiNA okaDDiyassa daliyassa / ajjhavasANaNuruvassudao tisu ekkayarayassa // 22 // karmaprakRti/upazamanAkaraNa / patra 17 / aba digambaraparamparA ke granthoM para dRSTi DAlie vidiyAdo puNa paDhamA saMkhejjaguNA vidiyAdo puNa tadiyA kameNa ka. prA. mUla (ka.pA. / bhAga 15/pR.73)| bhave padesagge / sesA visesahiyA // 170 // 'tAdhe ceva lobhassa vidiyakiTTIdo ca tadiyakiTTIdo ca padesaggamokaDDiyUNa suhumasAMparAiyakiTTIo NAma karedi / " kaSAyaprAbhRtacUrNi / mUla / pR. 862 / (ka.pA./ bhAga 15/ gA. 206 / cUrNisUtra / pR. 295) / " lobhassa jahaNNiyAe kiTTIe padesaggaM bahuaM dijjadi / " (dhavalA / Sa .kha. / pu.6/pR.378-379) / A - zvetAmbara AcAryoM dvArA likhe gaye karmaprakRti aura paMcasaMgraha meM avirata ke lie ajaya yA ajata zabda kA prayoga huA hai, kintu digambara AcAryoM dvArA likhe gaye kaSAyaprAbhRta aura SaTkhaNDAgama meM yaha zabda isa artha meM dRSTigocara nahIM hotA / inake lie karmaprakRti (zve0 ) para dRSTipAta kIjie - veyagasammaddiTThI carittohuvasamAi ciTThato / ajau dezajaI vA virato va visohiaddhAe // 27 // upaza. karaNa / isI prakAra paJcasaMgraha meM bhI isa zabda kA isI artha meM prayoga huA hai / inake atirikta varisavara, uvvalaNa Adi zabda haiM, jo zvetAmbaraparamparA ke kArmika graMthoM meM hI dRSTigocara hote haiM, digambaraparamparA ke graMthoM meM nhiiN| ye katipaya udAharaNa For Personal & Private Use Only Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra0 4 haiM / inase spaSTa jJAta hotA hai ki kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi, ye donoM zvetAmbara AcAryoM kI kRti na hokara digambara AcAryoM kI hI amara kRti haiM / 2. kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi ko zvetAmbara AcAryoM kI kRti siddha karane ke lie unakA dUsarA tarka hai ki digambara - AcAryakRta granthoM para zvetAmbara AcAryoM kI TIkAe~ aura zvetAmbara AcAryakRta granthoM para digambara AcAryoM kI TIkAyeM haiM Adi / usI prakAra kaSAyaprAbhRta mUla tathA usakI cUrNi para digambara - AcAryoM kI TIkA hone mAtra se unheM digambara AcAryoM kI kRtirUpa se nizcita nahIM kiyA jA sktaa| (prastAvanA/ pR. 30) / yaha unakA tarka hai| kintu zvetAmbara AcAryoM dvArA racita karmagranthoM se kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi meM varNita padArthabheda ko spaSTa rUpa se jAnate hue bhI ve aisA asat vidhAna kaise karate haiM, isakA kisI ko bhI Azcarya hue binA nahIM rahegA / "mudrita kaSAyaprAbhRta cUrNinI prastAvanAmAM raju thayelI mAnyatAnI samIkSA" isa upazIrSaka ke antargata unhoMne padArthabheda ke katipaya udAharaNa svayaM upasthita kiye haiN| ina udAharaNoM ko upasthita karate hue unhoMne kaSAyaprAbhRta ke sAtha kaSAyaprAbhRtacUrNi karmaprakRticUrNi, ina granthoM ke uddharaNa diye haiM / kintu zvetAmbara - paMcasaMgraha ko dRSTipatha meM lene para vidita hotA hai ki ukta grantha bhI kaSAyaprAbhRtacUrNi kA anusaraNa na kara karmaprakRticUrNi kA hI anusaraNa karatA hai| yathA 1. mizra guNasthAna meM samyaktva prakRti bhajanIya hai, isa mata kA pratipAdana karanevAlI paJcasaMgraha ke satkarmasvAmitva kI gAthA isa prakAra hai - " sAsayaNaMmi niyamA sammaM bhajjaM dasasu saMtaM " // 135 // karmaprakRticUrNi se bhI isI abhiprAya kI puSTi hotI hai / ( cUrNisattAdhikAra / pa. 35) [ pradezasaMkrama / pa. 94] / 2. saMjvalana krodhAdikA jaghanya pradezasaMkrama antima samayaprabaddha kA anyatra saMkrama karate hue kSapakake antima samaya meM sarvasaMkrama se hotA hai| yaha karmaprakRti - cUrNikAra kA mata hai aura yahI mata zvetAmbara - paMcasaMgraha kA bhI hai / yathA puMsaMjalaNatigANaM jahaNNajogissa khavagaseDhIe / sagacarimasamayabaddhaM jaM chubhai sagaMtime samae // 119 // 3. prathamopazama-samyagdRSTi ke, samyaktva kI prApti ke samaya mithyAtva ke tIna puMja hone para eka AvalikAla taka samyagmithyAtva kA samyaktva meM saMkrama nahIM hotA, For Personal & Private Use Only Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra04 kasAyapAhuDa / 767 yaha karmaprakRti-cUrNikAra kA mata hai| paJcasaMgraha-prakRtisaMkrama gAthA 11 kI malayagiriTIkA se bhI isI mata kI puSTi hotI hai| yathA "tasyaiva caupazamikasamyagdRSTeraSTAvizaMtisatkarmaNaH AvalikAyA abhyantare vartamAnasya samyagmithyAtvaM samyaktve na sNkraamti|" (prakRti saM./patra 10) / 4. puruSaveda kI patadgrahatA kaba naSTa ho jAtI hai, isa viSaya meM karmaprakRticUrNikAra kA jo mata hai, usI mata kA nirdeza paMcasaMgraha kI malayagiri-TIkA meM dRSTigocara hotA hai| yathA "puruSavedasya prathamasthitau dyAvAlikAzeSAyAM prAguktasvarUpaM AgAlo vyavacchidyate, udIraNA tu bhavati, tasmAdeva samayAdArabhya SaNNAM nokaSAyANAM satkaM dalikaM puruSavede na sNkrmyti|" (paMca.cA.mo.Da./ patra 191) / ___ zve0 paMcasaMgraha ke ye uddharaNa haiM jo mAtra karmaprakRticUrNi kA pUrI taraha anusaraNa karate haiM, kintu kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi kA anusaraNa nahIM krte| isase spaSTa hai ki kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi ko zvetAmbara-AcAryoM ne kabhI bhI apanI paramparA kI racanA-rUpa meM svIkAra nahIM kiyaa| yahA~ hamAre isa bAta ke nirdeza karane kA eka khAsa kAraNa yaha bhI hai ki malayagiri ke matAnusAra jina pA~ca granthoM kA paMcasaMgraha meM samAveza kiyA gayA hai, unameM eka kaSAyaprAbhRta bhI hai| yadi candrarSimahattara ko paMcasaMgrahadeg zvetAmbara-AcAryoM kI kRtirUpa meM svIkAra hotA, to unhoMne jaise karmaprakRti aura cUrNi ko apanI racanA meM pramANarUpa se svIkAra kiyA hai, vaise hI ve kaSAyaprAbhRta aura cUrNi ko bhI pramANarUpa meM svIkAra krte| aura aisI avasthA meM jina-jina sthaloM para unheM kaSAyaprAbhRta aura karmaprakRti meM padArthabheda dRSTigocara hotA, usakA ullekha ve avazya krte| kintu unhoMne aisA na kara mAtra karmaprakRti aura usakI cUrNi kA anusaraNa kiyA hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki candrarSimahattara kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi ko zvetAmbara-paramparA kA nahIM svIkAra karate rhe| yahA~ hamane mAtra unhIM pAThoM ko dhyAna meM rakhakara carcA kI hai, jinakA nirdeza ukta prastAvanAkAra ne kiyA hai| inake sivAya aura bhI aise pATha haiM, jo karmaprakRti aura paMcasaMgraha meM eka hI prakAra kI prarUpaNA karate haiN| parantu kaSAyaprAbhRta-cUrNi meM unase bhinna prakAra kI prarUpaNA dRSTigocara hotI hai| usake lie hama eka udAharaNa 20. 'paMcasaMgraha' ke sthAna meM 'kaSAyaprAbhRta' honA caahie| lekhaka ne asAvadhAnI-vaza 'paMcasaMgraha' likha diyA hai| For Personal & Private Use Only Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 udvelanA - prakRtiyoM kA denA iSTa maaneNge| yathA kaSAyaprAbhRtacUrNi meM mohanIya kI mAtra do prakRtiyA~ udvelanA - prakRtiyA~ svIkAra kI gaI haiM : samyakprakRti aura samyagmithyAtva - prakRti / kintu paMcasaMgraha aura karmaprakRti meM mohanIya kI udvelanA - prakRtiyoM kI saMkhyA 27 hai, yathA- darzanamohanIya kI 3, lobhasaMjvalana ko chor3akara 15 kaSAya aura 9 nokaSAya / kaSAyaprAbhRtacUrNi kA pATha - " 58. sammAmicchattasya jahaNNaTThidivihattI kassa? carimasamayauvvellamANassa / " (kasAyapAhuDasutta/ pR.101) "36. evaM ceva sammattassa vi|" ( vahI / pR. 190 ) / paMcasaMgraha - pradezasaMkrama kA pATha evaM uvvalaNAsaMkameNa nAsei aviraohAraM / sammo'micchamIse sachattIsa'niyaTTi jA mAyA // 74 // isake sivAya paJcasaMgraha ke pradezasaMkramaprakaraNa meM eka yaha gAthA bhI AI hai, jisase bhI ukta viSaya kI puSTi hotI hai a0 12 / pra0 4 44 isameM batalAyA hai ki samyaktva aura samyagmithyAtva kI mithyAdRSTi jIva udvelanA karatA hai, paMcAnave prakRtiyoM kI sattAvAlA ekendriya jIva devadvika kI udvelanA karatA hai, usake bAda vahI jIva vaikriyaSaTka kI udvelanA karatA hai, sUkSma trasa agnikAi aura vAyukAyika jIva krama se uccagotra aura manuSyadvika kI udvelanA karatA hai tathA anivRttibAdara jIva eka antarmuhUrta meM pUrvokta 36 prakRtiyoM kI udvelanA karatA hai / samma - mIsa miccho suradugaveDavvichakkamegiMdI / suhumatasuccamaNudugaM aMtamuhutteNa aNiyaTTI // 75 // yahA~ paMcasaMgraha meM nirUpita pATha kA ullekha kiyA hai, karmaprakRti kI prarUpaNA isase bhinna nahIM hai| udAharaNArtha, jisa prakAra paJcasaMgraha meM anantAnubandhIcatuSka kI parigaNanA udvelanA-prakRtiyoM meM kI gaI hai, usI prakAra karmaprakRti meM bhI unheM udvelanAprakRtiyA~ svIkAra kiyA hai| karmaprakRticUrNi meM pradezasatkarma kI sAdi - anAdi prarUpaNA karate hue likhA hai 'aNaMtANubaMdhINaM khaviyakammaMsigassa uvvalaMtassa egaThitisesajahannagaM padesasaMtaM egasamayaM hoti / " yaha eka udAharaNa hai| anya prakRtiyoM ke viSaya meM mUla aura cUrNi kA Azaya isI prakAra samajha lenA caahie| kintu jaisA ki pUrva meM nirdeza kara Aye haiM, kaSAyaprAbhRta For Personal & Private Use Only Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012 / pra04 kasAyapAhuDa / 769 aura usakI cUrNi meM samyaktva aura samyagmithyAtva, ina do prakRtiyoM ko chor3akara mohanIya kI anya kisI prakRti kI udvelanA-prakRtirUpa se parigaNanA nahIM kI gaI matabhedasambandhI dUsarA udAharaNa mithyAtva ke tIna bhAga kauna jIva karatA hai, isase sambandha rakhatA hai| zvetAmbara-AcAryoM dvArA likhe gaye karmaprakRti aura paMcasaMgraha meM yaha spaSTa rUpa se svIkAra kiyA hai ki darzanamoha kI upazamanA karanevAlA mithyAdRSTi jIva mithyAtva guNasthAna ke antima samaya meM mithyAtvakarma ko tIna bhAgoM meM vibhakta karatA hai| paMcasaMgraha-upazamanA-prakaraNa meM kahA bhI hai uvarimaThiiaNubhAgaM taM ca tihA kuNai crimmicchude| desaghAINaM sammaM yareNaM micchmiisaaiN|| 23 // karmaprakRti aura usakI cUrNi meM likhA hai taM kAlaM bIyaThiI tihANubhAgeNa desaghAi tth| sammattaM sammissaM micchattaM svvghaaiio|| 19 // cUrNi-"carimasamayamicchaddiTThise kAle uvasammadiTThI hohi tti tAhe bitIyadvitIte tihA aNubhAgaM kreti|" ___aba ina donoM ke prakAza meM kaSAyaprAbhRtacUrNi para dRSTipAta kiijie| isameM prathama samayavartI prathamopazama samyagdRSTi jIva ko mithyAtva ko tIna bhAgoM meM vibhAjita karanevAlA kahA gayA hai| yathA "102. carimasamayamicchAiTTI se kAle uvsNtdNsnnmohnniio| 103.tAdhe ceva tiNNi kammaMsA uppaadidaa| 104.paDhamasamayauvasaMtadaMsaNamohaNIo micchattAdo sammAmicchatte bahugaM padesaggaM dedi|" (kasAyapAhuDasutta / pR.628)| yahA~ karmaprakRti aura usakI cUrNi ke viSaya meM saMketa kara denA Avazyaka pratIta hotA hai ki gAthA meM jo taM kAlaM bIyaThiiM pATha hai, usakA cUrNikAra ne jo anuvAda kiyA hai, vaha mUlAnugAmI nahIM hai| mAlUma par3atA hai cUrNi kA anukaraNamAtra hai| itanA avazya hai ki kaSAyaprAbhRtacUrNi kI vAkyaracanA pIche ke viSayavivecana ke anusandhAnapUrvaka kI gaI hai aura karmaprakRticUrNi kI ukta vAkyaracanA, isase pUrva kI gAthA aura usakI cUrNi ke viSaya vivecana ko dhyAna meM rakhakara kI gaI hai| jahA~ taka karmaprakRti kI ukta mUla gAthAoM para dRSTipAta karane se vidita hotA hai ki una donoM gAthAoM dvArA digambara AcAryoM dvArA pratipAdita mata kA hI anusaraNa kiyA gayA hai, kintu ukta cUrNi aura usakI TIkA mUla kA anusaraNa na karatI huIM zvetAmbara For Personal & Private Use Only Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012/pra04 AcAryoM dvArA pratipAdita mata kA hI anusaraNa karatI haiN| phira bhI yahA~ visaMgati kI sUcaka ullekhanIya bAta itanI hai ki zvetAmbara AcAryoM ne ukta TIkAoM meM va anyatra mithyAtva ke tIna hisse mithyAtvaguNasthAna ke antima samaya meM svIkAra karake bhI unameM mithyAtva ke dravya kA vibhAga usI samaya na batalAkara prathamopazama samyaktva ke prathama samaya meM svIkAra kiyA hai| yahA~ visaMgati yaha hai ki mithyAtva guNasthAna ke antima samaya meM to tIna bhAga hone kI vyavasthA svIkAra kI gaI hai aura una tInoM bhAgoM meM karmapuMja kA ba~TavArA prathamopazama samyaktva ke prathama samaya se svIkAra kiyA gyaa| isa prakAra ina donoM paramparAoM ke pramANoM se spaSTa hai ki kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi para digambara AcAryoM ne TIkA likhI, kevala isalie hama unheM digambaraAcAryoM kI kRti nahIM kahate, kintu unakI zabdayojanA, racanAzailI aura viSayavivecana digambaraparamparA ke anya kArmika sAhitya ke anurUpa hai, zvetAmbaraparamparA ke kArmika sAhitya ke anurUpa nahIM, isalie unheM hama digambara-AcAryoM kI amara kRti svIkAra karate haiN| ___aba Age jina cAra upazIrSakoM ke antargata unhoMne kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi ko zvetAmbara-AcAryoM kI kRti siddha karane kA asaphala prayatna kiyA hai, una para krama se vicAra karate haiM unhoMne sarvaprathama "digambaraparamparAne amAnya tevA kaSAyaprAbhRtacUrNi antargata padArthoM" isa upazIrSaka ke antargata ka0 prA0 cUrNi ke aise do ullekha upasthita kiye haiM, jinheM ve svamati se digambaraparamparA ke viruddha samajhate haiN| prathama ullekha hai-"savvaliMgesu bhjaanni|"21 isa sUtra kA artha hai ki atIta meM sarvaliMgoM meM ba~dhA huA karma kSapaka ke sattA meM vikalpa se hotA hai| isa para 21. (139) lessA sAda asAde ca abhajjA kamma-sippa-liMge c| khettamhi ca bhajjANi du samAvibhAge abhjjaanni|| 192 // cUrNisUtra-"savvaliMgesu ca bhjjaanni|" anuvAda-"saba liMgoM meM pUrvabaddha karma isa kSapaka ke bhajanIya haiN|" jayadhavalA-"NiggaMthaliMgavadirittasesANaM saliMgaggahaNesu vaTTamANeNa puvvabaddhANi kammANi edassa khavagassa bhayaNijjANi tti vuttaM hoi| kiM kAraNaM? tAvasAdi-vesaggahaNANaM savvajIvesu sNbhvnniymaannuvlNbhaado| tado siddhamedesi bhynnijjtN|" anuccheda 386 / For Personal & Private Use Only Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra0 4 kasAyapAhuDa / 771 ukta prastAvanA-lekhaka kA kahanA hai ki " kSapaka cAritraveSamAM hoya, paNa kharo ane na paNa hoya, cAritranA veSa vagara arthAt anya tApasAdinA vezamAM rahela jIva paNa kSapaka thaI zake che, eTale prastuta sUtra digambaramAnyatA thI viruddha che / " Adi / aba savAla yaha hai ki ukta prastAvanA - lekhaka ne ukta sUtra para se yaha niSkarSa kaise phalita kara liyA ki 'kSapaka cAritraveSamAM hoya paNa kharo ane na paNa hoya, cAritranA veSa vagara arthAt anya tApasAdinA vezamAM rahela jIva paNa kSapaka thaI zake che / ' kAraNa ki vartamAna meM jo kSapaka hai, usake atIta kAla meM karmabandha ke samaya kauna-sA liMga thA, usa liMga meM bA~dhA gayA karma kSapaka ke vartamAna meM sattA meM niyama se hotA hai yA vikalpa se hotA hai? isI antargata zaMkA ko dhyAna meM rakhakara yaha samAdhAna kiyA gayA hai ki 'vikalpa se hotA hai|' isa para se yaha kahA~ phalita hotA hai ki vartamAna meM vaha kSapaka kisI bhI veza meM ho sakatA hai? mAlUma par3atA hai ki apane sampradAya ke vyAmoha aura apane kalpita veza, ke kAraNa hI unhoMne ukta sUtra para se aisA galata abhiprAya phalita karane kI ceSTA kI hai| thor3I dera ke liye ukta (zvetAmbara) muni jI ne jo abhiprAya phalita kiyA hai, yadi usI ko vicAra ke lie ThIka mAna liyA jAtA hai, to jisa gati Adi meM pUrva meM jina bhAvoM ke dvArA bA~dhe gaye karma vartamAna meM kSapaka ke vikalpa se batalAye haiM, ve bhAva bhI vartamAna meM kSapaka ke vikalpa se mAnane pdd'eNge| udAharaNArtha, pahale samyagmithyAtva meM bA~dhe gaye karma vartamAna meM jisa kSapaka ke vikalpa se batalAye haiM, to kyA usa kSapaka ke vartamAna meM vikalpa se samyagmithyAtva bhI mAnanA pdd'egaa| yadi kaho ki nahIM, to samyagmithyAtva meM ba~dhe huye, jo karma sattArUpa se vartamAna meM kSapaka vikalpa se hote hue bhI atItakAla meM una karmoM ke bandha ke samaya samyagmithyAtva bhAva thA, itanA hI Azaya jaise samyagmithyAtva - bhAvake viSaya meM liyA jAtA hai, usI prakAra sarvaliMgoM ke viSaya meM bhI yahI Azaya yahA~ lenA cAhie / hama yaha svIkAra karate haiM ki jaise atIta kAla meM anya liMgoM meM bA~dhe gaye karma vartamAna meM kSapaka ke vikalpa se bana jAte haiM, vaise hI atIta kAla meM jinaliMga anuvAda - "nirgranthaliMga ke atirikta zeSa saba liMgoM meM rahanevAle jIva ke dvArA pUrva meM bA~dhe gaye karmoM kI sattA isa kSapaka meM bhajanIya hai ( vikalpa se hotI hai), yaha ukta kathana kA tAtparya hai / isakA kyA kAraNa hai? kAraNa yaha hai ki tApasa Adi vezoM kA grahaNa saba jIvoM meM saMbhava ho, aisA niyama nahIM hai| isalie ina liMgoM meM pUrvabaddha karmoM kI bhajanIyatA siddha ho jAtI hai / " kasAyapAhuDa / bhAga 15 / cAritramohakSapaNAnuyogadvAra / anuccheda 386 / pR.141 / " For Personal & Private Use Only Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra04 meM bA~dhe gaye karmoM ke vartamAna meM kSapaka ke vikalpa se svIkAra karane meM koI pratyavAya nahIM dikhAI detaa| kAraNa ki saMyamabhAva kA utkRSTa antarakAla kucha kama ardhapudgalaparivartana pramANa aura jaghanya antarakAla antarmuhUrtapramANa batalAyA hai| yathA "saMjamANuvAdeNa saMjada-sAmAiyachedovaTThAvaNasuddhisaMjada-parihArasuddhisaMjadasaMjadA-saMja-dANamaMtaraM kevaciraM kAlAdo hodi|| 108 // jahaNeNa aMtomuhattaM // 109 // ukkasseNa addhapoggalapariyaTTe desUNaM" // 110 // (ss.khN./pu.7/pR.221-222)| yahA~ jayadhavalATIkAkAra ne ukta sUtra kI vyAkhyA karate hue NiggaMtha liMgavadirittasesANaM21 yaha likhakara 'sarvaliMga' pada se nirgranthaliMga ke atirikta jo zeSa savikAra sarvaliMgoM kA grahaNa kiyA hai, vaha unhoMne kSapakazreNi para ArohaNa karanevAlA jIva anyaliMgavAlA na hokara vartamAna meM nirgrantha hI hotA hai aura isa apekSA se usake nirgrantha avasthA meM bA~dhe gaye karma bhajanIya na hokara niyama se pAye jAte haiM, yaha dikhalAne ke lie hI kiyA hai, kyoMki jo jIva antaraMga meM nirgrantha hotA hai, vaha bAhya meM niyama se nirgrantha hotA hai| kintu ina donoM ke paraspara avinAbhAva ko na svIkAra kara jo zvetAmbara-sampradAyavAle icchAnusAra vastra-pAtrAdi-sahita anya veza meM rahate hue bhI vartamAna meM kSapakazreNi Adi para ArohaNa karanA yA ratnatrayasvarUpa muniliMga kI prApti mAnate haiM, unake usa mata kA niSedha karane ke lie jayadhavalATIkAkAra ne NiggaMthaliMgavadirittasesANaM pada kI yojanA kI hai| vicAra kara dekhA jAya, to unake isa nirdeza meM kisI bhI prakAra kI sAmpradAyikatA kI gandha na hokara vastusvarUpa kA udghATana mAtra hai, kyoMki bhItara se jIvana meM nirgrantha vahI ho sakatA hai, jo vastrapAtrAdi kA buddhipUrvaka tyAgakara bAhya meM jinamudrA ko pahale hI dhAraNa kara letA hai| koI buddhipUrvaka vastra-pAtra Adi ko svIkAra kare, unheM rakhe, unakI samhAla bhI kare, phira bhI svayaM ko vastra-pAtra Adi sarva parigraha kA tyAgI batalAve, ise mAtra jIvana kI viDambanA karanevAlA hI kahanA caahie| ataH vartamAna meM jisane vastra-pAtrAdi sarva parigrahakA tyAgakara nirgranthaliMga svIkAra kiyA hai. vahI kSapaka ho sakatA hai aura aise kSapaka ke nirgranthaliMga grahaNa karane ke samaya se lekara bA~dhe gaye karma sattA meM avazya pAye jAte haiM, yaha dikhalAne ke liye hI zrI jayadhavalATIkAkAra ne apanI TIkA meM sarvaliMga pada kA artha nirgranthaliMga-vyatirikta anya saba liMga kiyA hai jo 'vyAkhyAnato vizeSapratipattiH' isa nItivacana kA anusaraNa karanevAlA hone se upayukta hI hai| dUsarA ullekha hai-24."Negama-saMgaha-vavahArA savve icchNti|" 25."ujusudo tttthvnnvje|" (ka.prA.cUrNi / pR.17)| [dekheM, ka.pA./ bhAga 1/pR.252] / isakA vyAkhyAna karate hue yaha spaSTa kiyA gayA hai ki naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tIna dravyArthika For Personal & Private Use Only Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra0 4 kasAyapAhuDa / 773 naya haiM aura RjusUtra Adi cAra paryAyArthika naya haiN| isa viSaya meM digambaraparamparA meM kahIM kisI prakAra matabheda dikhalAI nahIM detA / kaSAyaprAbhRtacUrNikAra bhI apane cUrNisUtroM meM sarvatra RjusUtranaya kA paryAyArthikanaya meM hI samAveza karate haiN| phira bhI ukta (zve0) muni jI ne apanI prastAvanA meM yaha ullekha kisa AdhAra se kiyA hai ki 'kaSAyaprAbhRtacUrNikAra RjusUtranaya ko dravyArthikanaya svIkAra karate haiM', yaha samajha se bAhara hai| ukta kathana kI puSTi karanevAlA unakA vaha vacana isa prakAra hai- "ahIM kaSAyaprAbhRta- cUrNikAra RjusUtranayano dravyArthikanayamAM samAveza karavA dvArA zvetAmbarAcAryonI saiddhAntika paramparAne anusare che kAraNake zvetAmbaroM meM saiddhAntika paramparA RjusUtranayano dravyArthikanayamAM samAveza kare che|" kaSAyaprAbhRta cUrNisUtroM meM aise cAra sthala haiM, jahA~ nikSepoM meM nayayojanA kI gaI. hai| prathama peja nikSepa ke bhedoM kI nayayojanA karanevAlA sthala / yathA 24. "Negama-saMgahavavahArA savve icchaMti / " 25. "ujusudo ThavaNavajje / " 26. " saddaNayassa NAmaM bhAvo ca / " pR. 17 / (dekheM, ka. pA. / bhAga 1 / pR. 235 - 240) / dUsarA dosa pada kA nikSepa kara una saba meM nayayojanA karanevAlA sthala / yathA 32. " Negama - saMgaha vavahArA savve Nikkheve icchaMti / " 33. "ujusudo vaNavaje / " 34. "saddaNayassa NAmaM bhAvo ca / " pR. 17 / (dekheM, ka. pA. / bhAga 1 / pR. 252 - 253 ) / tIsarA saMkama pada kA nikSepa kara una saba meM nayayojanA karanevAlA sthala / yathA 7. 5. " Negamo savve saMkame icchai / " 6. " saMgraha - vavahArA kAlasaMkamamavaNeMti / ' "ujusudo edaM ca ThavaNaM ca avaNei / " 8. "sahassa NAmaM bhAvo ya / " pR.251 / (dekheM, ka.pA./ bhAga 8 /pR. 8-10 ) / cauthA TThANa padakA nikSepa kara una sabameM nayayojanA karanevAlA sthala / yathA 10. " gamo savvANi dvANANi icchai / " 11. "saMgaha - vavahArA palivIciTThANaM uccaTThANaM ca avarNeti / " 12. "ujusudo edANi ca ThavaNaM ca addhaTThANaM ca avaNei / " 13. "saddaNayo NAmaTThANaM saMjamaTThANaM khettaTThANaM bhAvaTThANaM ca icchdi|" pR. 607608 (dekheM, ka.pA./ bhAga 12 / pR. 175 - 176) / ye cAra sthala hai, jinameM kauna nikSepa kisa naya kA viSaya hai, yaha spaSTa kiyA gayA hai| sthApanAnikSepa RjusUtranayakA viSaya nahIM hai, ise ina saba sthaloM meM svIkAra For Personal & Private Use Only Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra0 4 kiyA gayA hai| isI se yaha spaSTa ho jAtA hai ki kaSAyaprAbhRta- cUrNikAra ne dravyArthikanayarUpa se RjusUtranaya ko nahIM svIkAra kiyA hai, kyoMki sAdRzya - sAmAnya kI vivakSA meM hI kisI anya vastu meM anya vastu kI sthApanA kI jA sakatI hai aura sAdRzyasAmAnya dravyArthikanaya kA viSaya hai, jise paryAyArthikanaya kA bheda RjusUtranaya nahIM svIkAra krtaa| ataH yaha spaSTa hai ki kaSAyaprAbhRta- cUrNikAra ne RjusUtranaya ko paryAyArthikanayarUpa se hI svIkAra kiyA hai, dravyArthikanayarUpa se nhiiN| phira nahIM mAlUma ukta prastAvanA meM kisa AdhAra se yaha vidhAna karane kA sAhasa kiyA hai ki "kaSAyaprAbhRtacUrNikAra RjusUtranaya ko dravyArthikanaya meM samAveza karane ke lie zvetAmbara AcAryoM kI paramparA kA anusaraNa karate haiM ?" zAyada unhoMne arthanaya ko dravyArthikanaya samajhakara yaha vidhAna kiyA hai| kintu yadi yahI bAta hai to hameM likhanA par3atA hai ki yA to yaha unakI nayaviSayaka anabhijJatA kA pariNAma hai yA phira ise sampradAyakA vyAmoha kahanA hogaa| kAraNa ki jaba ki Agama meM dravyArthikanaya ke naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tInoM bheda arthanayasvarUpa hI svIkAra kiye gaye haiM aura paryAyArthikanaya ke do bheda karake unameM se RjusUtranaya ko arthanayasvarUpa svIkAra kiyA gayA hai, aisI avasthA meM binA AdhAra ke use dravyArthikanaya svarUpa batalAnA aura apane isa abhiprAya se kaSAyaprAbhRtacUrNikAra ko jor3anA ise sampradAyakA vyAmoha nahIM kahA jAyagA to aura kyA kahA jAyagA ? yoM to sAtoM hI nayoM kA viSaya artha- vastu hai| phira bhI unameM se naigamAdi tIna naya paryAya ko gauNa kara sAmAnya kI mukhyatA se vastu kA bodha karAte haiM, isalie ve dravyArthikarUpa se arthanaya kahe gaye haiM / RjusUtranaya sAmAnya ko gauNakara vartamAna paryAya kI mukhyatA se vastu kA bodha karAtA hai, isalie vaha paryAyArthikarUpa se arthanaya kahA gayA hai| aura zabdAdi tIna naya yadyapi sAmAnya ko gauNakara vartamAna paryAya kI mukhyatA se hI vastu kA bodha karAte haiM, phira bhI RjusUtra se ina zabdAdi tIna nayoM meM itanA antara hai ki RjusUtranaya arthapradhAnanaya hai aura zabdAdi tIna naya zabdapradhAna naya haiN| isalie naigamAdi sAtoM naya arthanaya aura zabdanaya, ina do bhedoM meM vibhakta hokara arthanaya ke cAra aura zabdanaya ke tIna bheda ho jAte haiM / yahA~ arthanaya ke cAra bhedoM meM RjusUtranaya sammilita hai, mAtra isIlie vaha dravyArthikanaya nahIM ho jAyagA / rahegA vaha paryAyArthika hI / SaTkhaNDAgama aura kaSAyaprAbhRtacUrNisUtra prabhRti jitanA bhI digambara AcAryoM dvArA likhA gayA sAhitya hai, vaha saba eka svara se ekamAtra isI abhiprAya kI puSTi karatA hai| mAlUma par3atA hai ki ukta prastAvanA lekhaka ne digambarasAhitya kA aura svayaM kaSAyaprAbhRtacUrNisUtra kA samyak prakAra se parizIlana kiye binA hI yaha anargala vidhAna kiyA hai| yahA~ prasaMga se hama yaha sUcita kara denA cAhate For Personal & Private Use Only Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra0 4 kasAyapAhuDa / 775 haiM ki zrutakevalI bhadrabAhu ke kAla meM hI vastra - pAtradhArI zvetAmbaramata kI sthApanA kI nIMva par3a gaI thii| yaha isI se spaSTa hai ki zvetAmbara - paramparA jinaliMgadhArI bhadrabAhu ko zrutakevalI svIkAra karake bhI unake prati anAsthA dikhalAtI hai aura unheM gauNa kara apanI paramparA ko sthUlabhadra Adi se svIkAra karatI hai / 2 prastAvanA-lekhaka ne 'zvetAmbarAcAryAMnA granthoMmAM kapAyaprAbhRtanA AdhAra sAkSI tathA atidezo' isa dUsare upazIrSaka ke antargata zvetAmbara- kArmika - sAhitya meM jahA~jahA~ kaSAyaprAbhRta ke ullekhapUrvaka kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi ko viSaya kI puSTi ke rUpa se nirdiSTa kiyA gayA hai yA viSaya ke spaSTIkaraNa ke lie unako sAdhAra upasthita kiyA gayA hai, unakA saMkalana kiyA hai| 1. unameM se prathama ullekha paMcasaMgraha ( zve. ) kA hai| isakI dUsarI gAthA meM zataka Adi pA~ca granthoM ko saMkSipta kara isa paMcasaMgraha grantha kI racanA kI gaI hai, athavA pA~ca dvAroM ke Azraya se isa paMcasaMgraha grantha kI racanA kI gaI hai, yaha batalAyA gayA hai| kintu svayaM candrarSi mahattara ukta grantha kI tIsarI gAthA meM ve pA~ca dvAra kauna se haiM, inakA jisa prakAra nAmollekha kara diyA hai, usa prakAra gAthArUpa yA vRttirUpa apanI kisI bhI racanA meM eka zataka grantha ke nAmollekha ko chor3akara anya jina cAra graMthoM ke AdhAra se isa paMcasaMgraha graMtha kI racanA kI gaI hai, unakA nAmollekha nahIM kiyA hai / ata eva eka zataka ke sivAya anya jina cAra granthoM kA apane paMcasaMgraha graMtha meM unhoMne saMkSepIkaraNa kiyA hai, ve cAra graMtha kauna se haiM, isakA to unakI ukta donoM racanAoM se patA calatA nhiiN| hA~ ukta graMtha kI 'namiUNa jiNaM vIraM' isa maMgala gAthA kI TIkA meM malayagiri ne avazya hI una pA~ca graMthoM kA nAmollekha kiyA hai| svayaM candrarSi mahattara apanI racanA meM pA~ca dvAroM kA nAmollekha to karate haiM, parantu una graMthoM kA nAmollekha nahIM karate, isameM kyA rahasya hai, yaha avazya hI vicAraNIya hai| bahuta sambhava to yahI dikhalAI detA hai ki zvetAmbaraparamparA meM kSapaNA Adi vidhi kA AnupUrvI se savistara kathana upalabdha na hone ke kAraNa unhoMne kaSAyaprAbhRta (kaSAyaprAbhRta meM usakI cUrNi bhI parigaNita hai) kA sahArA to avazya liyA hogA, parantu yataH kaSAyaprAbhRta zvetAmbaraparamparA kA graMtha nahIM hai, ataH paJcasaMgraha meM kina pA~ca graMthoM kA saMgraha hai, isakA pUrA spaSTIkaraNa karanA unhoMne ucita nahIM samajhA hogA / 2. dUsarA ullekha zatakacUrNi ke TippaNa kA hai / yaha TippaNa abhI taka mudrita nahIM hue haiN| prastAvanA - lekhaka ne avazya hI yaha saMketa kiyA hai ki ukta TippaNa For Personal & Private Use Only Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra04 meM kisa kaSAya meM kitanI kRSTiyA~ hotI haiM isa viSaya kI prarUpaNA karanevAlI kaSAyaprAbhRta kI 163 kramAMka gAthA uddhRta pAI jAtI hai| so isase yahI to samajhA jA sakatA hai ki zvetAmbaraparamparA meM kSapaNAvidhi kI sAMgopAMga prarUpaNA na hone se zatakacUrNi ke kartA ne kisa kaSAya kI kitanI kRSTiyA~ hotI haiM, isa viSaya kA vizeSa vivecana prAyaH kaSAyaprAbhRta ke AdhAra se kiyA hai| yaha samajhakara hI ukta TippaNakAra ne pramANa-svarUpa ukta gAthA uddhRta kI hogii| 3. tIsarA ullekha saptatikAcUrNi kA hai| isameM sUkSmasAmparAya-sambandhI kRSTiyoM kI racanA kA nirdezakara unake lakSaNa ko kaSAyaprAbhRta ke anusAra jAnane kI sUcanA saptatikAcUrNikAra ne isIlie kI jAna par3atI hai ki zvetAmbaraparamparA meM isa prakAra kA sAMgopAMga vivacena nahIM pAyA jaataa| saptatikAcUrNi kA ukta ullekha isa prakAra "taM veyaMto bitiyakiTTIo taiyakiTTIo ya daliyaM ghetUNaM suhamasAMparAiyakiTTIo krei| tesiM lakkhaNaM jahA ksaaypaahudde|" 4. cauthA ullekha bhI saptatikAcUrNi kA hai| isameM apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa meM jo aneka vaktavya haiM unheM kaSAyaprAbhRta aura karmaprakRtisaMgrahaNI ke anusAra jAnane kI sUcanA kI gaI hai| saptatikAcUrNi kA vaha ullekha isa prakAra hai "ettha apuvvakaraNa-aNiyaTTiaddhAsu aNegAi vattavvagAiM jahA kasAyapAhuDe kammapagaDisaMgahaNIe vA taha vttvvN|" so isa viSaya meM itanA hI kahanA hai ki karmaprakRtisaMgrahaNI svayaM eka saMgraharacanA hai| ataH usameM apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ke kAloM meM honevAle kAryavizeSoM kA jo bhI nirdeza upalabdha hotA hai, vaha saba anya grantha ke AdhAra se hI liyA gayA honA caahie| isa viSaya meM jahA~ taka hama samajha sake haiM, kaSAyaprAbhUtacUrNi aura karmaprakRticUrNi kI tulanA karane para aisA spaSTa pratIta hotA hai ki karmaprakRticUrNikAra ke samakSa kaSAyaprAbhRtacUrNi avazya rahI hai| yathA 102. "carimasamayamicchAiTThI se kAle uvsNtdNsnnmohnniio|" 103. "tAdhe ceva tiNNi kammaMsA uppaadidaa|" kssaaypraabhRtcuurnni| aba isake prakAza meM karmaprakRti-upazamanAkaraNa gAthA 19 kI cUrNi para dRSTipAta kIjie "carimasamayamicchAhiTThI se kAle uvasamasammaddiThThi hohi tti tAhe bitIyaTThitIte tihA aNubhAgaM kreti|" For Personal & Private Use Only Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 12 / pra04 kasAyapAhuDa / 777 yahA~ karmaprakRti-cUrNikAra ne apane sampradAya ke anusAra mithyAtvaguNasthAna ke antima samaya meM mithyAtva ke dravya ke tIna bhAga ho jAte haiM, isa mata kI puSTi karane ke lie ukta vAkyaracanA ke madhya meM hohitti itanA pATha adhika jor3a diyA hai| bAkI kI pUrI vAkyaracanA kaSAyaprAbhRticUrNi se lI gaI hai, yaha karmaprakRti kI 18 aura 19 vIM gAthAoM tathA unakI cUrNiyoM para dRSTipAta karane se spaSTa pratIta hotA hai| ___ yaha eka udAharaNa hai| pUre prakaraNa para dRSTipAta karane se yaha spaSTa vidita hotA hai ki karmaprakRti aura usakI cUrNi kA upazamanA-prakaraNa tathA kSapaNAvidhi kaSAyaprAbhRtacUrNi ke AdhAra se lipibaddha karate hue bhI kaSAyaprAbhRtacUrNi se zvetAmbarasampradAya ke anusAra matabheda ke sthaloM ko yathAvat kAyama rakhA gayA hai| AvazyakatA hone para hama isa viSaya para vistRta prakAza ddaaleNge| 5. pA~cavA~ ullekha bhI saptatikAcUrNi kA hai| isameM mohanIya ke cAra ke bandhaka ke eka kA udaya hotA hai. isa mata ko saptatikAcarNikAra ne svIkAra kara usakI puSTi kaSAyaprAbhRta Adi se kI hai| tathA sAtha hI dUsare mata kA bhI ullekha kara diyA hai| so ukta cUrNikAra ke ukta kathana se itanA hI jJAta hotA hai ki unake samakSa kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi thii| isa prakAra zvetAmbara AcAryoM dvArA racita granthoM ke pA~ca ullekha haiM, jinameM kaSAyaprAbhRta ke AdhAra se usake nAmollekhapUrvaka prakRta viSaya kI puSTi to kI gaI hai, parantu ina ullekhoM para se eka mAtra yahI pramANita hotA hai ki zvetAmbarasampradAya meM darzana-caritramohanIya kI upazamanA-kSapaNAvidhi kI prarUpaNA karanevAlA sarvAMga sAhitya lipibaddha na hone se isakI pUrti digambara AcAryoM dvArA racita kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi se kI gaI hai| parantu aisA karate hue bhI ukta zAstrakAroM ne una donoM ko zvetAmbara-paramparA kA svIkAra karane kA sAhasa bhUlakara nahIM kiyA hai| yaha to kevala ukta prastAvanA-lekhaka zve0 muni hemacandravijaya jI kA hI sAhasa hai, jo binA pramANa ke aisA vidhAna karane ke lie udyata hue haiN| vastutaH dekhA jAya to eka to kucha apavAdoM ko chor3akara karmasiddhAnta kI prarUpaNA donoM sampradAyoM meM lagabhaga eka-sI pAI jAtI hai, dUsare jina viSayoM kI puSTi meM zvetAmbara AcAryoM ne kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi kA pramANarUpa meM ullekha kiyA hai, una viSayoM kA sAMgopAMga vivecana zvetAmbara-paramparA meM upalabdha na hone se hI una AcAryoM ko aisA karane ke lie bAdhya honA par3A hai, isalie zvetAmbara AcAryoM ne apane sAhitya meM kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi kA prakRta viSayoM kI puSTi meM ullekha kiyA, mAtra isalie unheM zvetAmbara AcAryoM kI kRti ghoSita karanA yuktiyukta nahIM kahA jA sktaa| For Personal & Private Use Only Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra04 Age khavagaseDhi kI prastAvanA meM kaSAyaprAbhRta mUla tathA cUrNinI racanAno kAla upazIrSaka ke antargata prastAvanAlekhaka ne jo vicAra vyakta kiye haiM, ve kyoM ThIka nahIM haiM, isakI yahA~ mImAMsA kI jAtI hai 1. jisa prakAra jayadhavalA ke prArambha meM digambara-paramparA ke mAnya AcArya vIrasena ne tathA zrutAvatAra meM indranandi ne kaSAyaprAbhRta ke kartArUpa meM AcArya guNadhara kA aura cUrNisUtroM ke kartArUpa meM AcArya yativRSabha kA smaraNa kiyA hai, isa prakAra zvetAmbara-paramparA meM kisI bhI paTTAvalI yA kArmika yA itara sAhitya meM ina AcAryoM kA kisI bhI rUpa meM nAmollekha dRSTigocara nahIM hotaa| ataH isa viSaya meM ukta prastAvanAlekhaka kA yaha likhanA yuktiyukta pratIta nahIM hotA ki "paTTAvalI meM pATaparamparA meM AnevAle pradhAnapuruSoM ke nAmoM kA ullekha hotA hai" aadi| kyoMki paTTAvalI meM pATaparamparA ke pradhAna puruSoM ke rUpa meM yadi unakA nAma nahIM bhI AyA thA, to bhI yadi ve zvetAmbaraparamparA ke AcArya hote, to avazya hI kisI na kisI rUpa meM, kahIM na kahIM, unake nAmoM kA ullekha avazya hI pAyA jaataa| zvetAmbaraparamparA meM inake nAmoM kA ullekha na pAyA jAnA hI yaha siddha karatA hai ki inheM zvetAmbaraparamparA ke AcArya mAnanA yuktiyukta nahIM hai| 2. eka bAta yaha bhI kahI gaI hai ki jayadhavalA meM eka sthala para guNadhara kA vAcakarUpa se ullekha dRSTigocara hotA hai, isalie ve vAcakavaMza ke siddha hone se zvetAmbara-paramparA ke AcArya hone cAhiye, so isakA samAdhAna yaha hai ki yaha koI aisA tarka nahIM hai ki jisase unheM zvetAmbaraparamparA kA svIkAra karanA Avazyaka samajhA jaay| vAcaka zabda kA artha vAcanA denevAlA hotA hai, jo zvetAmbaramata kI utpatti ke pahale se hI zramaNaparamparA meM prAcInakAla se rUr3ha calA A rahA hai| ataH jayadhavalA meM guNadhara ko yadi vAcaka kahA bhI gayA hai, to isase bhI unheM zvetAmbaraparamparA kA AcArya mAnanA yuktiyukta nahIM kahA jA sktaa| 3. yaha ThIka hai ki zvetAmbaraparamparA meM nandisUtra kI paTTAvalI meM tathA anyatra AryamaMkSu aura nAgahasti kA nAmollekha pAyA jAtA hai aura jayadhavalA ke prathama maMgalAcaraNa meM cUrNisUtroM ke kartA AcArya yativRSabha ko AryamaMkSu kA ziSya aura nAgahasti kA antevAsI kahA gayA hai, parantu mAtra yaha kAraNa bhI AcArya yativRSabha ko zvetAmbaraparamparA kA mAnane ke lie paryApta nahIM hai, kyoMki jisa prakAra zvetAmbara-paramparA ukta donoM AcAryoM ko apanI paramparA kA svIkAra karatI hai, usI prakAra digambara-paramparA ne bhI unheM apanI paramparA kA svIkAra kiyA hai, jaisA ki jayadhavalA Adi ke ukta ullekhoM se jJAta hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra04 kasAyapAhuDa / 779 ___ eka bAta aura hai, vaha yaha ki nandisUtra kI paTTAvalI vizvasanIya bhI nahIM mAnI jA sakatI, kyoMki usameM jisa rUpa meM AryamaMkSu aura nAgahasti kA ullekha pAyA jAtA hai, usake anusAra ve donoM ekakAlIna nahIM siddha hote| zrI muni jinavijaya jI kA to yahA~ taka kahanA hai ki yaha paTTAvalI adhUrI hai, kyoMki isa paTTAvalI meM Arya maMkSu aura Arya nAgahastI ke madhya kevala Aryanandila ko svIkAra kiyA gayA hai, kintu Arya maMkSu aura Aryanandila ke madhya paTTadhara cAra AcArya aura ho gaye haiM, jinakA ullekha isa paTTAvalI meM chUTA huA hai| (vI.ni.sa.aura jaina kA.ga. / pR.124)| dUsare, nandIsUtra kI paTTAvalI meM alaga se aisA koI ullekha bhI dRSTigocara nahIM hotA, jisase AryamaMkSu ko svatantrarUpa se karmazAstra kA jJAtA svIkAra kiyA jaay| usameM Arya nAgahasti ko avazya hI karmaprakRti meM pradhAna svIkAra kiyA gayA hai| isase isa bAta kA sahaja hI patA lagatA hai ki jisane nandIsUtra kI paTTAvalI kA saMkalana kiyA hai, use isa bAta kA patA nahIM thA ki guNadhara AcArya dvArA racI gaI gAthAe~ sAkSAt yA AcAryaparamparA se AryamaMkSu ko prApta huI thIM, jaba ki digambaraparamparA meM yaha prasiddhi AnupUrvI se calI A rahI hai| yahI bAta Arya nAgahasti ke viSaya meM bhI samajhanI cAhie, kyoMki usa (nandIsUtra-paTTAvalI) meM Arya nAgahastI ko karmaprakRti meM pradhAna svIkAra karake bhI, inheM na to kaSAyaprAbhRta kA jJAtA svIkAra kiyA gayA hai aura na hI unheM guNadhara AcArya dvArA racI gaI gAthAe~ AcArya-paramparA se yA sAkSAt prApta huIM, yaha bhI svIkAra kiyA gayA hai| yaha eka aisA tarka hai, jo pratyeka vicAraka ko yaha mAnane ke liye bAdhya karatA hai ki kaSAyaprAbhRta zvetAmbaraAcAryoM kI kRti na hokara digambara-AcAryoM kI hI racanA hai| tIsare digambara-paramparA meM kaSAyaprAbhRta aura cUrNi kA jo prArambhakAla se paThanapAThana hotA A rahA hai, isase bhI isa tathya kI puSTi hotI hai| indranandI ne apane dvArA racita zrutAvatAra meM AcArya yativRSabha ke cUrNisUtroM ke atirikta dUsarI aisI kaI paddhati-paMjikAoM kA ullekha kiyA hai, jo kaSAyaprAbhRta para racI gaI thIM (ka.pA./ bhAga 1/prastAvanA/ pR.9 tathA 14 se)| svayaM vIrasena ne apanI jayadhavalA TIkA me aisI kaI uccAraNAoM, svAlikhita uccAraNA aura vappadevalikhita uccAraNA kA ullekha kiyA hai, jo jayadhavalA TIkA ke pUrva racI gaI thiiN| bahuta saMbhava hai ki inameM indranandI dvArA ullikhita paddhati-paMjikAe~ bhI sammilita hoN| (jayadhavalA/ka.pA. / bhA.1/ prastA./ pR.9 se 14) / ukta tathyoM ke sivAya prakRta meM yaha bhI ullekhanIya hai ki AcArya yativRSabha ne apane cUrNisUtroM meM pravAhyamAna aura apravAhyamAna ina do prakAra ke upadezoM kA ullekha For Personal & Private Use Only Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra0 4 pada - pada para kiyA hai tathA ina donoM prakAra ke upadezoM meM se kisakA upadeza pravAhyamAna hai aura kisakA upadeza apravAhyamAna hai, isa viSaya kA spaSTa nirdeza svayaM jayadhavalAkAra ne apanI TIkA meM kiyA hai (dekho, prastuta bhAga 12 / pR. 18, 23-66, 71, 116 aura 145) / so isase bhI isa bAta kA patA lagatA hai ki karmaviSayaka kisa viSaya meM ina donoM (AryamaMkSu aura nAgahasti) kA kyA abhiprAya thA aura unameM se kauna upadeza pravAhyamAna arthAt AcAryaparamparA se AyA huA thA aura kauna upadeza apravAhyamAna arthAt AcAryaparamparA se prApta nahIM thA, isakI pUrI jAnakArI jayadhavalA - TIkAkAra ko niHsaMzayarUpa se thI / yahA~ yaha prazna hotA hai ki kaSAyaprAbhRta aura usake cUrNisUtroM ke racanAkAla meM tathA jayadhavalA TIka ke racanAkAla meM zatAbdiyoM kA antara rahate hue bhI jayadhavalA ke TIkAkAra ne ukta jAnakArI kahA~ se prApta kI hogI ? samAdhAna yaha hai ki yaha to jayadhavalA TIkA ke avalokana se hI jJAta hotA hai ki usakI racanA kevala kaSAyaprAbhRta aura usake cUrNisUtroM ke AdhAra para hI na hokara usakI racanA ke samaya ina donoM racanAoM se sambandha rakhanevAlA bahuta-sA uccAraNA vRtti Adi rUpa sAhitya jayadhavalAkara ke sAmane rahA hai| aura isase sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki uccAraNA vRtti Adi nAma se abhihita kiye gaye ukta sAhitya se ve isa bAta kA nirNaya karate hoMge ki inameM se kauna upadeza apravAhyamAna hokara AryamaM dvArA pratipAdita hai, kauna upadeza pravAhyamAna hokara Arya nAgahasti yA donoM dvArA pratipAdita hai aura kauna upadeza aisA hai jisake viSaya meM ukta prakAra se nirNaya karanA sambhava na hone se kevala cUrNisUtroM ke AdhAra se pravAhyamAna aura apravAhyamAna rUpa se unakA ullekha kiyA gayA hai / prastuta ( 12 veM) bhAga meM pada-pada para isa viSaya ke aise aneka ullekha Aye haiM, jinase pratyeka pAThaka ko ukta kathana kI pUrI jAnakArI mila jAtI hai| yathA 1. AryamaMkSu kA upadeza apravAhyamAna hai aura nAgahasti kA upadeza pravAhyamAna hai / yathA 44 ' athavA ajjamaMkhubhayavaMtANamuvaeso etthApavAijjamANo NAma / NAgahatthikhavaNANamuvaeso pavAijjatao tti ghettavvo / " (pR. 72) yahA~ upayoga arthAdhikAra kI 4thI gAthA ke vyAkhyAna kA prasaMga hai / usameM kaSAya aura anubhAga kI carcA ke prasaMga se AcArya yativRSabha ne ukta donoM AcAryoM ke do upedazoM kA ullekha kiyA hai| unameM se kaSAya aura anubhAga eka haiM yaha batalAnevAle bhagavAn AryamaMkSu ke upadeza ko jayadhavalA ke TIkAkAra ne apravAhyamAna kahA hai aura For Personal & Private Use Only Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra04 kasAyapAhuDa / 781 kaSAya aura anubhAga meM bheda batalAnevAle nAgahasti zravaNa ke upadeza ko pravAhyamAna batalAyA hai| (pR. 66 aura 71-72) / 2. ukta donoM AcAryoM kA upadeza pravAhyamAna hone kA pratipAdaka vacana-"tesiM ceva bhayavaMtANamajjamakhu-NAgahatthiNaM pvaaijjtennuvesenn---|" (pR. 23) / yahA~ krodhAdi cAroM kaSAyoM ke kAla ke alpabahutva ko gatimArgaNA aura caudaha jIvasamAsoM meM batalAne ke prasaMga se ukta vacana AyA hai| so yahAM cUrNisUtrakAra ne gatimArgaNA aura caudaha jIvasamAsoM meM mAtra pravAhyamAna upadeza kA nirdeza kiyA hai, apravAhyamAna upadeza kA nhiiN| jayadhavalAkAra ne bhI cUrNisUtroM kA anusaraNa kara donoM sthAnoM meM mAtra pravAhyamAna upadeza kA khulAsA karate hue "tesiM ceva uvadeseNa coisajIvasamAsehiM daMDago bhnnihidi|" (pR.23) isa cUrNisUtra ke vyAkhyAna ke prasaMga se usameM Aye hue tesiM ceva isa pada kA vyAkhyAna karate hue ukta pada se ukta donoM bhagavantoM kA grahaNa kiyA hai| 3. isa prakAra ukta do prakAra ke ullekha to aise haiM, jinase hameM unameM se kauna upadeza pravAhyamAna hai aura kauna upadeza apravAhyamAna hai, isa bAta kA patA lagane ke sAtha jayadhavalATIkA se unake upadeSTA AcAryoM kA bhI patA laga jAtA hai| kintu cUrNisUtroM meM pravAhyamAna aura apravAhyamAna ke bhedarUpa kucha aise bhI upadeza saMkalita haiM, jinake viSaya meM jayadhavalAkAra ko vizeSa jAnakArI nahIM thii| ataH jayadhavalAkAra ne inakA spaSTIkaraNa to kiyA hai, parantu AcAryoM ke nAmollekhapUrvaka unakA nirdeza nahIM kiyaa| isase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki isa viSaya meM jayadhavalAkAra ke samakSa upasthita sAhitya meM ukta prakAra kA vizeSa nirdeza nahIM hogA, ataH unhoMne donoM upadezoM kA spaSTIkaraNa mAtra karanA ucita smjhaa| jayadhavalA ke Age diye jAnevAle isa udAharaNa se yaha spaSTa ho jAtA hai "jo eso aNaMtaraparUvido uvaeso so pavAijjade ... / apavAijjaMteNa puNa uvadeseNa kerisI payadaparUvaNA hodi tti evaM vihAsaMkAe nninnnnykrnn-tttthmuttrsuttmoinnnnN|" (pR. 116) / isa ullekha meM do prakAra ke upadezoM kA nirdeza hote hue bhI cUrNikAra kI dRSTi meM unake pravaktArUpa meM kauna pramukha AcArya vivakSita the, isakI AnupUrvI se likhita yA maukhika rUpa meM samyak anuzruti prApta na hone ke kAraNa jayadhavalAkAra ne mAtra unakI vyAkhyA kara dI hai| yaha hai jayavadhalA kI vyaakhyaanshailii| isake TIkAkAra ko jisa viSaya kA kisI na kisI rUpa meM AdhAra milatA gayA, usakI ve usake sAtha vyAkhyA karate haiM aura For Personal & Private Use Only Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra04 jisa viSaya kA AnupUrvI se kisI prakAra kA AdhAra upalabdha nahIM huA, usakI ve anuzruti ke anusAra hI vyAkhyA karate haiN| TIkA meM ve prAmANikatA ko barAbara banAye rakhate haiN| isase spaSTa jJAta hotA hai ki jisa upadeza ko unhoMne AryamaMkSu kA batalAyA hai, vaha bhI sAdhAra hI batalAyA hai aura jise unhoMne nAgahasti kA batalAyA hai vaha bhI sAdhAra hI batalAyA hai| ataH isase siddha hai ki digambaraparamparA meM ina donoM AcAryoM ke upadezoM kI AnupUrvI paThana-pAThana tathA TIkA-TippaNI Adi rUpa se yathAvat kAyama rhii| kintu zvetAmbaraparamparA meM aisA kucha bhI dRSTigocara nahIM hotaa| usa paramparA meM jitanA bhI kArmika-sAhitya upalabdha hai, usameM kahIM bhI anya garga prabhRti AcAryoM ke mata-matAntaroM kI taraha ina AcAryoM kA nAmollekha dRSTigocara nahIM hotaa| ukta prastAvanA-lekhaka ko cAhie ki ve isa viSaya meM eka nandIsUtra-paTTAvalI ko nirNAyaka na maaneN| kintu apane kArmika-sAhitya para bhI dRSTipAta kreN| yadi ve tulanAtmaka dRSTi se donoM paramparAoM ke kArmika sAhitya para samyak rUpa se dRSTipAta kareMge, to unheM na kevala vAstavikatA kA patA laga jAyagA, kintu ve nandisUtra kI paTTAvalI meM AryamaMkSu aura nAgahasti kA ullekha hone mAtra se usake AdhAra para kaSAyaprAbhRta aura usake cUrNisUtroM ko zvetAmbaramata kA hone kA Agraha karanA bhI chor3a deNge| (usa paramparA meM etadviSayaka anya ullekha nandIsUtra-paTTAvalI kA anusaraNa karate haiM, ataH una para vicAra nahIM kiyaa)| isa prakAra itane vivecana se yaha siddha ho jAne para ki kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi digambara AcAryoM kI amara kRtiyA~ haiM, cUrNisUtroM ke racanAkAla kA koI vizeSa mUlya nahIM raha jaataa| phira bhI isa viSaya ko jayadhavalA (ka.pA.) prathama bhAga meM kAlagaNanA ke prasaMga se atyanta spaSTarUpa meM svIkAra kara liyA gayA hai ki vartamAna triloka-prajJapti ko AcArya yativRSabha kI kRti svIkAra karane para cUrNisUtroM kI racanA kI yaha kAlagaNanA kI jA rahI hai| prastAvanA (pR.43) ke zabda haiM ___ "hamane kucha pUrva jo yativRSabha kA samaya batalAyA hai, vaha trilokaprajJapti aura cUrNisUtroM ke racayitA yativRSabha ko eka mAnakara unakI trilokaprajJapti ke AdhAra para likhA hai|" aba yadi vartamAna trilokaprajJapti saMgrahagrantha hone se yA anya kisI kAraNa se unhIM AcArya yativRSabha kI kRti siddha nahIM hotI hai, jinakI racanA kaSAyaprAbhRta ke cUrNisUtra haiM, to isameM digambaraparamparA ko yA jayadhavalA ke prastAvanA-lekhakoM ko koI Apatti bhI nahIM dikhalAI detii| yaha eka svatantra UhApoha kA viSaya hai aura isa viSaya para svatantrarUpa se UhApoha honA caahie| kintu isa AdhAra para kaSAyaprAbhRta For Personal & Private Use Only Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012 / pra04 kasAyapAhuDa / 783 yA usake cUrNisUtroM ko zvetAmbara-paramparA kA siddha karane kA anucita prayAsa karanA zobhAspada pratIta nahIM hotaa| apanI prastAvanA ke isI prakaraNa meM ukta prastAvanA-lekhaka ne apanI sAmpradAyika mAnyatA ke Agrahavaza digambaraparamparA ko eka mata batalAkara usakI utpatti "digambara matotpattino kAla vIra saMvat 600 pachI che|" ina zabdoM dvArA vIra saM0 600 ke bAda batalAI hai| so ise par3hakara aisA lagatA hai ki ukta prastAvanA-lekhaka ko prakRta viSaya ke itihAsa kA samyak anusandhAna karane kI apekSA bAhyAbhyantara nirgranthasvarUpa, prAcIna zramaNa paramparA, usake prAcIna sAhitya aura itihAsa kA zvetAmbarIkaraNa karane kI adhika cintA dikhalAI detI hai| anyathA ve digambara aura zvetAmbara paramparA meM kauna arvAcIna hai aura kauna prAcIna hai, isakA ullekha kiye binA ukta sAhityaviSayaka anya pramANoM ke AdhAra se mAtra guNadhara aura yativRSabha ina donoM AcAryoM aura unakI racanAoM ke kAla kA UhApoha karate hue apanA phalitArtha prastuta krte| yahA~ yaha kahA jA sakatA hai ki prakRta meM pahale hamane (ukta prastAvanA-lekhaka ne) ukta donoM AcAryoM ko prAcIna (vIra ni0 saM0 467 lagabhaga kA) siddha kiyA hai aura usake bAda digambaramata kI utpatti ko vIra ni0 600 varSa ke bAda kI batalAkara unheM zvetAmbara siddha kiyA hai| para vicArakara dekhA jAya to kisI bhI vastu ko isa paddhati se apane sampradAya kI siddha karane kA yaha ucita mArga nahIM, kyoMki jaisA ki hama pUrva meM batalA Aye haiM, aise anya aneka pramANa haiM, jinase ukta donoM AcArya tathA unakI racanAe~ kAla kI apekSA prAcIna hone para bhI, na to ve AcArya zvetAmbara siddha hote haiM aura na unakI racanAe~ hI zvetAmbara siddha hotI haiN| ataH kaSAyaprAbhRta mUla tathA cUrNi ke racanAkAla ko AdhAra mAnakara isa prakaraNa meM inako zvetAmbara AcAryoM kI kRti siddha karane kA jo prayatna kiyA gayA hai, vaha kisa prakAra tarka aura pramANa hIna hai, isakA sAMgopAMga vicAra kiyaa| Age khavagaseDhi kI prastAvanA meM 'kaSAyaprAbhRta cUrNinI racanAnA kAla aMge vartamAna sampAdakonI mAnyatA' Adi katipaya zIrSakoM ke antargata prastAvanA-lekhaka ne jo vicAra vyakta kiye haiM, unakI vistRta mImAMsA kI tatkAla AvazyakatA na hone se vidhirUpa se unameM se kucha muddoM para saMkSepa meM prakAza DAla denA Avazyaka pratIta hotA hai| 1. trilokaprajJapti ke aMta meM ye do gAthAe~ pAI jAtI haiM For Personal & Private Use Only Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a0 12 / pra0 4 paNamaha jiNavaravasahaM gaNaharavasahaM taheva guNavasahaM / daTThUNa parisavasahaM jadivasahaM dhammasuttapADhae vasahaM // 9/76 // cuNNissarUvatthakaraNasarUvapamANa hoi kiM jaM taM / tiloyapaNNattaNAmAe // 977 / aTThasahaspANaM inameM se prathama gAthA jayadhavalA - samyaktva - adhikAra ke maMgalAcaraNa ke rUpa meM pAI jAtI hai| usakA pATha isa prakAra hai paNamaha jiNavaravasahaM gaNaharavasahaM taheva guNaharavasahaM / dusahaparIsahavisahaM javasahaM dhammasuttapADharavasahaM // isakA artha he ki jinavaravRSabha, gaNadharavRSabha, guNadharavRSabha tathA duHsaha parISahoM ko jItanevAle aura dharmasUtra ke pAThakoM meM zreSTha yativRSabha ko tuma saba praNAma karo / (ka.pA./ bhAga 12 / pR. 193) / trilokaprajJapti ke anta meM AI huI isa gAthA kA pAThabheda ke hote hue bhI lagabhaga yahI artha hai| pAThabheda lipikAroM ke pramAda se huA jAna par3atA hai| aba vicAra yaha karanA hai ki yaha gAthA trilokaprajJapti se uThAkara jayadhavalA meM nikSipta kI gaI hai yA jayadhavalA se uThAkara trilokaprajJapti meM nikSipta kI gaI hai| samyaktva - adhikAra ke prArambha meM AI huI ukta maMgala gAthA ke bAda vahA~ eka dUsarI gAthA bhI pAI jAtI hai, jisa para dRSTipAta karane se to aisA pratIta hotA hai ki ukta maMgalagAthA jayadhavalA ke samyaktva adhikAra kI hI honI cAhie, kyoMki isa gAthA ke pUrvArdha dvArA ukta gAthA ke maMgalArtha kA samarthana kara uttarArdha dvArA viSaya kA nirdeza kiyA gayA hai| vaha gAthA isa prakAra hai iya paNamiya jiNaNAhe gaNaNAhe taha ye ceva muNiNAhe / sammatta suddhihe vocchaM sammattamahiyAraM // 2 // ( ka. pA. / bhAga 12 / pR.193) / vaise vartamAna meM trilokaprajJapti grantha jisa rUpa meM pAyA jAtA hai, vaha saMgrahagrantha na hokara ekakartRka hogA, yaha mAnanA buddhigrAhya nahIM pratIta hotA aura isIlie jayadhavalA kI prastAvanA (pR.61, TippaNI) meM yaha spaSTa svIkAra kara liyA gayA hai ki " vartamAna meM trilokaprajJapti grantha jisa rUpa meM pAyA jAtA hai, usI rUpa meM AcArya yativRSabha ne usakI racanA kI thI, isa bAta meM hameM sandeha hai / " phira bhI jayadhavalA samyaktva - adhikAra kI ukta maMgalagAthA kA 'cuNNissarUva' ityAdi gAthA ke sAtha trilokaprajJapti grantha ke anta meM pAyA jAnA isa tathya ko avazya For Personal & Private Use Only Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra04 kasAyapAhuDa / 785 hI sUcita karatA hai ki isa grantha ke sAtha AcArya yativRSabha kA kisI na kisI prakAra kA sambandha avazya hI honA caahie| bahuta sambhava hai dhavalA meM jisa trilokaprajJapti grantha kA ullekha pAyA jAtA hai, usakI racanA svayaM yativRSabha AcArya ne kI ho aura usako milAkara vartamAna trilokaprajJapti grantha kA saMgraha kiyA gayA ho| anyathA ukta maMgalagAthA ko vahA~ lAkara rakhane kI koI AvazyakatA nahIM thii| ukta gAthA ke sAtha vahA~ jo 'cuNNissarUva' ityAdi gAthA pAI jAtI hai, usameM Aye hue cuNNissa pada se bhI isa tathya ko samarthana hotA hai| AcArya vIrasena ne apanI jayadhavalA TIkA meM aura indranandI ne apane zrutAvatAra meM isakI carcA nahIM kI, isakA kAraNa hai| bAta yaha hai ki kaSayaprAbhRta aura usake cUrNisUtroM kI TIkA kA nAma jayadhavalA hai, ataH usase sambandhita tathyoM kA hI khulAsA kiyA gayA hai| yahI sthiti zrutAvatAra meM indranandi kI bhI rahI hai| ataH ina donoM AcAryoM ne yadi apanI-apanI racanAoM meM AcArya yativaSabha kI racanArUpa se trilokaprajJapti grantha kA ullekha nahIM kiyA, to isase ukta tathya ko phalita karane meM koI bAdhA nahIM dikhAI detii| 2. inadranandi ne apane zrutAvatAra meM AcArya guNadhara aura AcArya dharasena ko lakSyakara likhA hai guNadharadhasenAnvayagurvoH puurvaaprkrmo'smaabhiH| - na jJAyate tdnvykthkaagmmunijnaabhaavaat|| 151 // guNadhara aura dharasena ke anvayasvarUpa guruoM ke pUrvApara krama ko hama nahIM jAnate, kyoMki unake anvaya arthAt gurujanoM kA kathana karanevAle Agama (likhita) aura munijanoM kA abhAva hai| AcArya vIrasena ne bhI zrIdhavalA meM dharasena AcArya kA aura zrIjayadhavalA meM guNadhara AcArya kA bahumAna ke sAtha ullekha kiyA hai| kintu unhoMne unakI gaNanA paTTadhara AcAryoM meM na hone se unake guruoM kA ullekha nahIM kiyA hai| yaha sambhava hai ki isI kAraNa se indranandI ne apane zrutAvatAra meM ukta vacana likhA hai| kintu ina donoM sthaloM ko chor3akara anyatra ina donoM AcAryoM kA tathA puSpadanta aura bhUtabali AcArya kA nAmollekha na milane kA kAraNa yaha hai ki eka to digambaraparamparA meM isa taraha ke itihAsa ke saMkalita karane kI paddhati prAyaH ina AcAryoM ke bahuta kAla bAda prArambha huii| kAraNa vanavAsI nirgrantha digambara sAdhu hone ke kAraNa ve saba prakAra kI laukika pravRttiyoM se mukta hokara apanA zeSa jIvana svAdhyAya, dhyAna, adhyayana meM hI vyatIta karate rahate the| kadAcit granthAdi ke nirmANa kA vikalpa hone For Personal & Private Use Only Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 a012 / pra04 para unakI racanA karate bhI the, to usameM nAmAdi ke khyApana kI pravRtti kA prAyaH abhAva hI rahatA thaa| yahI kAraNa hai ki pUrva AcAryoM kI sabhI kRtiyA~ prAyaH prazastiyoM se rahita pAI jAtI haiN| eka to isa kAraNa se ukta AcAryoM ke nAmoM kA ullekha anyatra kama dRSTigocara hotA hai| dUsare, ye karmasiddhAnta jaise sUkSma aura gahana durUha arthavAle viSaya kA pratipAdana karanevAle paurva grantha haiN| inakA avadhAraNa karanA mandabuddhijanoM ko sugama na hone se anya sAhitya ke samAna inakA sarvasulabha pracAra kabhI bhI nahIM rhaa| gRhasthoM kI bAta to chor3iye, munijanoM meM bhI aise medhAvI virale hI muni hote Aye, jo inakA samyak prakAra se avadhAraNa karane meM samartha hote rhe| isalie bhI inake racayitA AcAryoM kA nAmollekha anyatra kama dRSTigocara hotA hai| yaha to ganImata hai ki digambaraparamparA meM inakA itanA itihAsa milatA bhI hai| zvetAmbaraparamparA to AcArya guNadhara aura yativRSabha ke nAma bhI nahIM jaantii| itanA hI kyoM, usa paramparA meM karmaprakRticUrNi, saptatikA, zataka tathA unakI cUrNi Adi katipaya jo bhI karmaviSayaka maulika sAhitya upalabdha hotA hai, usakA to itanA bhI itihAsa nahIM miltaa| prAmANika aitihAsika dRSTi se, kalpita aneka ullekha na milane kI apekSA prAmANika eka-do ullekhoM kA milanA usase kahIM adhika hitAvaha hai| 3. zrIjayadhavalA meM AcArya guNadhara ke, pUrvo ke ekadeza ke jJAtA hone para bhI, unheM vAcaka kahane meM visaMvAda kI koI bAta nahIM hai| nandisUtrapaTTAvalI meM Arya nAgahasti ko pUrvadhara na likhakara mAtra vivakSita pUrva ke ekadezarUpa karmaprakRti meM pradhAna kahA gayA hai| phira bhI usameM unake yazaHzIla vAcakavaMza kI abhivRddhi kI kAmanA kI gaI hai| upasaMhAra kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi ye donoM digambara AcAryoM kI amara kRtiyA~ haiM, isa viSaya meM pUrva meM hama sapramANa UhApohapUrvaka saMkSepa meM jo kucha bhI likha Aye haiM, una sabakA yaha upasaMhAra hai 1. kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi ke racanAkAla se lekara unakI mahatI TIkA jayadhavalA ke racanAkAla taka aura usake bAda bhI digambaraparamparA meM ukta grantharatnoM kA barAbara paThana-pAThana hotA A rahA hai| yaha isI se spaSTa hai ki una para digambara AcAryoM dvArA aneka uccAraNAe~ aura paddhati prabhRti TIkAe~ likhI gaI haiN| For Personal & Private Use Only Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a012/pra04 kasAyapAhuDa / 787 tathA unhIM ke AdhAra se sabake anta meM jayadhavalA TIkA bhI likhI gaI hai tathA vartamAna samaya meM unakA hindI meM rUpAntara bhI ho rahA hai| . 2. jayadhavalA meM ullikhita aMga-pUrvadhAriyoM kI paramparA se jJAta hotA hai ki digambaraparamparA meM tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra se lekara jo paramparA pAI jAtI hai, usI paramparA meM kisI samaya ye AcArya hue haiN| apane zrutAvatAra meM indranandI ne bhI ise svIkAra kiyA hai| 3. ina grantharatnoM kI bhASA, racanAzailI aura zabdavinyAsa Adi kA krama digambaraparamparA ke etadviSayaka anya sAhitya ke hI anurUpa hai, zvetAmbara-paramparA ke sAhitya ke anurUpa nhiiN| . 4. di0 AcAryoM kI mAlikA meM guNadhara aura yativRSabha do AcArya bhI hue haiN| tathA unhoMne kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi kI racanA kI thI, AnupUrvI se isakI anuzruti digambara-paramparA meM rahI AI, zvetAmbara-paramparA isa viSaya meM bilkula anabhijJa rhii| yaha niSkAraNa nahIM honA caahie| spaSTa hai, zvetAmbara-paramparA ne ina donoM anupama kRtiyoM ko zvetAmbara-paramparA ke rUpa meM kabhI bhI mAnyatA nahIM dii| 5. zataka aura saptatikA Adi meM 2-4 ullekhoM dvArA jo kaSAyaprAbhRta kA nAmanirdeza pAyA jAtA hai, vaha kevala viSaya kI puSTi ke prayojana se hI pAyA jAtA hai| usakA anya koI prayojana nahIM hai| spaSTa hai ki kaSAyaprAbhRta aura usakI cUrNi digambara AcAryoM kI amara racanAe~ haiN| (lekha samApta) isa prakAra mAnanIya paM0 phUlacandra jI siddhAntAcArya ne isa lekha meM sapramANa siddha kiyA hai ki kasAyapAhuDa digambarAcArya kI hI kRti hai| isase bhI spaSTa ho jAtA hai ki use zvetAmbaraparamparA, yApanIyaparamparA yA zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA kA grantha siddha karane ke lie prastuta kiye gaye hetu asatya yA hetvAbhAsa haiN| For Personal & Private Use Only Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdavizeSa-sUcI dvitIyakhaNDAntargata aSTama adhyAya se lekara dvAdaza adhyAya taka Aye viziSTa zabdoM (vyaktiyoM, sthAnoM, granthoM, lekhoM, abhilekhoM, kathAoM, sampradAyoM, gaNagacchoM ityAdi ke vAcaka tathA pAribhASika zabdoM) kI sUcI nIce dI jA rahI hai| isameM pAdaTippaNIgata zabda bhI samAviSTa haiN| do pRSThAMkoM ke bIca meM prayukta yojaka-cihna (-) bIca ke pRSThoM kA sUcaka hai| ajinokta-savastra-sAdhuliMgI bhaTTAraka 54akarmaka (karmarahita) 363 110 akalaGkagranthatraya 524 ajJAtapUrvadhara AcArya (zve. jIvasamAsa ke akalaGkadeva (bhaTTa) 34, 44, 188, 526, kartA) 434 689-693 addhAsamaya (kAla) 364 akAlavarSa pRthvIvallabha rAjA (kRSNa tRtIya) advaitavAda 333 284, 285, 286 advaitAnanda 334 akAlavarSa-pRthuvIvallabha kA maMtrI 283 adhyAtmavAda (nizcayapradhAna) 334 akhila bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSad anagAradharmAmRta (paM0 AzAdhara) 601 __ - bhavyakumudacandrikATIkA 79 aMguttaranikAyapAli 107, 115 140, 310, - jJAnadIpikA paMjikA 602 312, 320-322, 324, 325,330 / anantaviyojaka 371, 372, 377, 382 aMgoM aura pUrvo kA ekadeza 240, 734 / / anantaviyojaka asaMyatasamyagdRSTi 378 aGgopAGganAmakarma (puruSAMgopAMga, stryaMgopAMga, anAdimithyAdRSTi ko sIdhe apramatta guNasthAna napuMsakAMgopAMga) 635, 636 kI prApti 381 acelaparamparA : 708 anizcayavAda (saMjaya belaTThaputta kA mata) ajaya, ajata (avirata-zve.) 767 ajita tIrthaMkara (purANatilakam : mahAkavi anuyogadvArasUtra 560, 558 ranna) 111 anekAnta (vastudharma) 339, 450 ajitaprasAda jaina (sampAdaka-zodhAdarza) : anekAnta (mAsika patra) 112, 197, 218, 148 239, 263, 517, 521, 550, 686 443 For Personal & Private Use Only Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 568, 628, 693, 848, 855, ardhaphAlaka (sAdhu, saMgha, sampradAya) 568 870, 875, 876, 881 arhat RSi 591 antadIpakanyAya 403 arhadvali (ekAMgadhArI) 36, 44, 311, antara 24, 25 726 anyaliMgimukti-niSedha (dekhiye, paratIrthika- altema-abhilekha 35 mukti-niSedha) avasanna (bhraSTa di0 jaina muni) 601 apagatavedI 714 avyAkRtavAda (buddhadarzana) 444 apagatavedatva 724, 753 avinIta (koGgaNimahAdhirAja) 261, 283, apabhraMzaprayoga 485-488 284, 286 apabhraMzIkaraNa 271 azubhapariNAma 480 aparAjitasaMgha 41 azoka-stambhalekha 485, 486 . aparAjitasUri (vijayodayATIkAkAra) 276, aSTazatI (akalaMkadeva) 526, 527 277 aSTasahasrI (vidyAnanda svAmI) 508 aparyAptaka 582, 583 aSTAdhyAyI (pANini) 181 apavAijjamANa (apravAhyamAna) 738,740, A 779, 780, 781 Agamaviccheda zvetAmbaraparamparA meM bhI : apavAda (ApavAdika) liMga-bhraSTa 468 digambarajaina muni kA asthAyI AcArAMga 585 sacelaliMga 600 - zIlAMkAcAryavRtti 513,533, 597 aprazasta upazama 374-376 AcArAMganiyukti 412, 414, 415, 532, abhidhAna rAjendra koSa 234, 429 557, 559 abhinavadharmabhUSaNa yati 743 AcArya (tRtIya parameSThI) 119 abhUtArthanaya 207 AcArya (sevaka) 31, 32 abhedavAda (ekopayogavAda) : (dekhiye, AcArya-padasthApanA-vidhi 122 kevali-upayogadvaya) AcAryabhakti (kundakunda) 478 amitasena (punnATasaMghAgraNI) 310 AcArya-matabheda 756-758 amRtacandra AcArya 185, 186, 188, 189, AturapratyAkhyAna (vIrabhadra) 217, 275, 339, 347, 351 575 amoghavarSa (samrATa) 53 AtmavAda 334 ayyAvale 500 (vyApAriyoM kA mahAsaMgha) AtmAdvaita 333 AtmanirUpaNa 472 For Personal & Private Use Only Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmArAma (upAdhyAya, zve. muni ) 362 AdipurANa 61, 184, 186 AdisAgara AcArya, aMkalIkara 115 AdhyAtmika vikAsakrama 385, 386 AdhyAtmika vizuddhi kI avasthAe~ 390 AptaparIkSA (vidyAnanda svAmI) 502, 522 AptamImAMsA (devAgama stotra) 505, 508, 523, 527 ArAtIya 493 ArAtIyasUri-cUDAmaNi (aparAjitasUri kI upAdhi) 493 ArAdhanA 492 ArAdhanAkathAkoza ( nemidatta) 498, 500 ArAdhanAniryukti 200 AryakRSNa (boTika zivabhUti ke guru ) 510 Aryakula- bhadrAnvaya 417 Aryanandila ( zve.) 241 Aryabhadra 414, 416 AryamaMkSu-nAgahastI (digambara) 240, 241, 713, 715, 720, 730, 731, 734, 737, 756 AryamaMgu - AryanAgahastI (zve.) 241, 713, 736, 737 AryarakSita (zve. AcArya) 241 Arya zyAma (prajJApanAsUtra ke karttA) 720 AvazyakacUrNi 585, 614, 616, 637 AvazyakaniryuktiM (bhadrabAhu - dvitIya, zve. ) zabdavizeSa- sUcI / 791 415, 494, 503, 525, 528, 529, 531, 532, 562, 575, 585, 616 - hAribhadrIyavRtti 589, 617 AvazyakamUlabhASya 490, 491, 494, 501 Avazyaka sUtra - cUrNi 501 AzAdhara (paNDita) 40 Aspects of Jainology - Vol. II 329 -- Vol. III 186, 187, 286, 452456, 458, 459, 460, 461, 462, 464-468, 472, 473, 477, 479, 482, 483 i iNDiyana aiNTikverI (The Indian An tiquary) * Vol. XX (October, 1891) 6, 7, 9, 12, 14-30, 45, 46, 48, 49, 196, 197, 239, 292, 325, 326 -- Vol. XXI ( March, 1892) 1822, 28-30, 32 - Vol. XIV (January, 1885) 261, 292 iNDiyana - aiNTikverI-paTTAvalI 43 Indian Philosophy, Vol. II, (S. Radhakrishnan) : 446 indranandI (zrutAvatArakarttA) 183, 186, 190 iSTopadeza (pUjyapAda svAmI) 266, 471, 474 For Personal & Private Use Only Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 792 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 isibhAsiya (RSibhASita) 590 RddhidhArI jina 595 RSibhASita (dekhiye, 'isibhAsiya') IzAvAsyopaniSad 449 RSimaNDalasUtra 503 ekAnta (aikAntika) acelamuktivAdI (acelamArgI) nirgranthasaMgha (mUlasaMgha, digambaraparamparA) 568, 574, 713 e0 cakravartI nayanAra (prophesara)195 e0 ena0 upAdhye (AdinAtha neminAtha upAdhye, DaoN0, pro0) 218,301,552,742 ensAiklopIDiyA oNpha rilijana 537 eraDDa kaTTe vasti-maNDapa-stambha-abhilekha ucchedavAda 342 ujjayinI nagarI 8 uttarabhAratIya-sacelAcela-nirgranthasaMgha (paramparA, sampradAya) 543 (nirgrantha zabda se abhiprAya),544-548,566,579, 713, 715, 716, 719, 720, 736, 743, 760 uttarAdhyayanasUtra 237, 364, 585, 590, 661 udayacandra jaina (pro0) 661 upadezataraGgiNI (haribhadrasUri) 590 upAdhyAya (parameSThI) 119 upAdhyAyapada-dAnavidhi 121 upAsakAdhyayana 280 umAsvAti 37, 44, 186, 239 umAsvAmI (umAprabhu) 7, 15, 47 umAsvAmi-zrAvakAcAra (bhaTTArakIya grantha) 137 upapAda 643 upazama (prazasta, aprazasta) 374 upakappeMti (upakalpayanti) 868, 869 uvvalaNa (udvalana) 765 elavAcArya 288, 459 elavAcAryaguru 460-463. elAcArya (kundakunda) 36, 459-462 aihikakarma (jyotiSa, mantratantra, vaidyaka Adi) 60 bho osaNNa (avasanna = pAsatthAdi pA~ca bhraSTa muniyoM meM se eka) 58, 59 Urjayantagiri (giranAra parvata) 32, 33 Urjayantagiri-vivAda 33 R Rgveda 302, 303, 335, 443 kaMjIpuram 296 kaThopaniSat 449 kar3aba (kar3apa) dAnapatra (abhilekha) 35, 546, 565, 566 kaNDUr (kANDUra, kADUra) gaNa 111, 112 kaNha zramaNa 492 kattile bastI staMbhalekha 39 kannar3alipi 685 For Personal & Private Use Only Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapila khuDDaka (kSullaka = navadIkSita yuvA sAdhu, zvetAmbara) 640, 641 kambha (rASTrakUTa nareza) 288 kammapayaDIcUrNi (zve0) 719 karakaMDucariu (kanakAmara muni) 500 kartRtva-akartRtva 348 karmadahanavrata 125, 126 karmaprakRti (zve.) 750,751,765,769 karmaprakRticUrNi (zve0) 766,768,769, 776 karmaprakRtiprAbhRta 247 karmabandhapratyaya 592 karmasiddhAnta 606 kalpasUtra 614 - bhASAnuvAdaH AryAratna sajjanazrI 615 - kalpapradIpikAvRtti 608 - kalpalatAvyAkhyA 606, 616, 617 - sthavirAvalI (therAvalI) 491,510, 547 kalyANavijaya (zve0 muni) 3, 241, 290, 291, 301, 490, 745 kallUraguDDa-abhilekha 39 kaSAyaprAbhRta digambarAcAryoM kI hI kRti hai (lekha-paM0 phUlacandra zAstrI) 761 kasAyapAhuDa (kaSAyaprAbhRta) 181, 241, 242, 289,713-727,739(bhAga 16), 748(bhAga 1), 750 (bhAga 13),752,758 (bhAga 2),761, 762 (bhAga 1), 763 (bhAga 1, bhAga 2, bhAga 8), 764 (bhAga 1) 765 (bhAga 15),771 (bhAga 15), 784 (bhAga 12) zabdavizeSa-sUcI / 793 - cUrNisUtra 240, 715, 719, 734, 739,750, (bhA. 14),767 (bhA. 15) 768,769,770, (bhA. 15) 772 (bhA. 1), 773 (bhA.1, 8, 12,), 776, 777 - prastAvanA (bhA.1) 52, 302, 304, 305, 308, 738, 746, 749, 751, 752, 757, 758 - sampAdakIya vaktavya (bhAga 1/ paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI) 739,740 kasAyapAhuDasutta 769 - prastAvanA (paM0 hIrAlAla zAstrI) 748, 752 kArtikeyAnuprakSA 581 kAlagaNanA (vIranirvANAnusAra) 307, 308 kAlalabdhi 379 kAlavaGgagrAma 291 kAvyaprakAza (mammaTa)645 kiSu-vekkUra (grAma) 287 kItha (Keith) e. bI. 446 kuNDakundapura 311, 552 kuNDalapura (damoha, ma.pra.) 8 kudeva 601, 602 kundakIrti (parikarma-TIkAkAra) 552 kundakunda AcArya 3,7, 15, 30, 36, 37, 44, 47, 59, 60, 109, 181, 183-189, 191, 195, 197, 201, 455-469, 479, 471479, 481-485, 490, 537, 538, 551, 552-554 (parikarmaTIkA-kAra), 555-556 For Personal & Private Use Only Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 794 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 (SaTkhaNDAgama-racanAkAla se uttara- kUrmAputra 620, 624 vartI),599,600 ke0 bI0 pAThaka (DaoN0) 290, 292 kundakunda kA managaDhaMta jIvanavRtta 318- ke0 Ara0 candra (DaoN0) 485 324 kevali-upayogadvaya kundakunda kI guruparamparA 311 - kramavAda, kramapakSa 524-528 kundakundAnvaya 12, 14, 35-39, 188, - kramavAda-puraskartA : zve. bhadrabAhu 189, 239, 283, 284, 285, dvitIya (Avazyakaniyukti) 524, 288, 307, 455 525, 526, 528, 535 kundakundAnvaya kI paTTAvalI 45 - yugapadvAda, yaugapadyavAda, yugapatpakSa kundakundAcAryAmnAya 33 524-528, 535 kundakundazrAvakAcAra (bhaTTArakIya grantha)137 - abhedavAda, abhedapakSa, ekopayogavAda kundakundasantAna 39 524-527, 535 kundaseTha-kundalatAseThAnI (AcArya kunda __ kevalinI (zve0) 617 kunda ke kalpita mAtA-pitA) 318 / kezava varNI (gommaTasAra kI jIvatattvakundakunda kA samaya 29, 195-540 pradIpikA nAmaka karNATavRtti ke kundakundasAhitya 482 kartA) 696 kuppuTUrU-abhilekha 38 kailAzacandra zAstrI (paM0) 133, 304, kumAranandi siddhAntadeva 458, 459 553, 749, 757 kumArapura (grAma) 285 konnUra-zilAlekha 38 kuliMga 601, 602 kolhApura (kollApura) 83, 96 kuliMgI (tApasAdi, pArzvasthAdi) 597, kolhApura-zilAlekha 105 601, 602 kuzIla (kusIla) muni-prasenikAkuzIla, kauNDinya-koTTavIra 497, 565 aprasenikAkuzIla, nimittakuzIla, kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI AjIvakuzIla, kakvakuzIla, samantabhadra eka hai? (lekha-paM0 prapAtanakuzIla, kautukakuzIla, darabArIlAla jaina koThiyA) 521 bhUtikarmakuzIla, kuhanakuzIla, ___ krANUr (kANUr) gaNa (digambarasaMgha)38, sammUrcchanAkuzIla 55-57, 601 39, 111, 112 kuSmANDinIdedavI 95 kSapaNA 373 kusuma paToriyA (DaoN0, zrImatI) 756 kSapaNAsAra (nemicandra siddhAntacakravartI) 113 kUrcaka (eka jaina sampradAya) 291 kSetrapAla-padmAvatI 124 For Personal & Private Use Only Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khavagaseDhI (zve0 muni zrI guNaratnavijaya) 761, 764, 783 khuDDaka, khuDDaga (kSullaka = navadIkSita yuvA sAdhu-zve0) 640 gajasiMha rAThaur3a 317 gaNadhara 733 gaNadhara (AcArya) 119 gaNezaprasAda jI varNI (paNDita) 686 gaNDAditya, gaNDarAditya (rAjA) 82, 83 91, 93, 100 gamakaguru (paramparAguru) 182, 538, 540 / guNa (guNasthAna) 236 guNacandra bhaTAra 37 guNaTThANa (SaTkhaNDAgama) 236 guNadhara (AcArya) 181, 240, 332,713, 715, 730, 731 gaNadhara-mukhakamala-vinirgata 734 guNandhara (Arya) 756, 757 guNabhadra (AcArya) 183, 185 guNazreNinirjarA (asaMkhyeya-guNa-nirjarA) 371, 372, 378 guNazreNinirjarA kA kAla 379 guNazreNinirjarAsUtra 371, 383, 384, 389, 13.384.389, 390-393 guNazreNinirjarAsthAna 371, 372, 385, 411, 605 guNasthAna 372, 389, 403, 591 guNasthAna : jJAnadarzanacAritrarUpa jIvasvabhAva vizeSa 429 zabdavizeSa-sUcI / 795 guNasthAna : darzanajJAnacAritrarUpa paramparA 390, 419 guNasthAna : paramaprAsAda-zikharArohaNa-sopAna kalpa 429 guNasthAnanAma-sadRza nAma (bhagavatIsUtra aura prajJApanA meM) 431, 432 guNasthAna mokSa ke sopAna 390, 418 guNasthAnavikAsavAda (vAdI) 371, 369, 384, 385, 388, 389, 391, 392, 411 guNasthAnasiddhAnta 381, 584, 586-588, 606, 614, 714, 723 guNasthAnasiddhAnta : eka vizleSaNa (DaoN0 sAgaramala jaina) 377, 381, 385, 415, 556 guNasthAnoM ke jJAtA tIrthaMkara 426 guptigupta (nAmAntara-arhadvali, vizAkhA cArya) 7, 14, 26, 27, 47, 311 guru ko kandhe para baiThAkara le jAnevAlA ziSya 618 guruparvakramavarNanam (guNaratnasUri) 499 gRdhrapiccha (AcArya, tattvArthasUtrakAra) 36, 181, 188 gRhastha (gRhaliMgI)-muktiniSedha 604 gRhiliGga-siddha marudevI-prabhRti (zve0) 616 gommaTasAra 93 gommaTasAra karmakANDa 112, 113, 377, 650 - jIvatattvapradIpikA-TIkA 703 - saMskRtaTIkAkAra-prazasti (go.kA./ bhAga 2) 696 For Personal & Private Use Only Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 796 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 - jIvakANDa 113, 394, 582, 634, 677 - jIvatattvapradIpikATIkA 394, 419, 633, 642, 696, 697 - prastAvanA (paM0 kailAzacandrazAstrIjIvakANDa / bhAga 1) 696 gauDapAda (zaMkarAcArya ke guru) 472, 475 granthaparIkSA (paM0 jugalakizora mukhtAra) 137 ca candaNandibhaTAra 283, 284, 287 candanA-mRgAvatI 616-618, 623 canderI (bundelakhaNDa) 8 candragupta maurya (samrAT ) 44, 537, 539 candrarSi mahattara (zve0) 752 carcAsAgara (bhaTTArakIya grantha) 132, 137 cAmuNDarAya (gaMganareza rAjamalla ke mahAmaMtrI) 93 cAmuNDarAyapurANa (triSaSTilakSaNa mahApurANa) 93 cAraNArddhi (kundakunda ) 35 cArittapAhuDa 202, 211, 220, 280, 421 cAritra 604 - sAmAyika ( guNasthAna 6, 7, 8, 9 ) - chedopasthApanA (guNa0 6, 7, 8, 9 ) - parihAravizuddhi (guNa0 6, 7) - sUkSmasAmparAya (guNa0 10 ) - yathAkhyAta (guNa0 11, 12, 13, 14) 604 cAritravRddhi guNasthAnakrama se 604 cArukIrti bhaTTAraka 95, 96, 148 cittaur3a 9 citrakUTapura 183 cidaravalli - abhilekha 43 cimanalAla paNDita (jayapura) 22 caityagRha-pratimAdi 304 cha chAndogyopaniSad 335, 443 ja jambUdvIpaprajJapti (jaMbudIvapaNNattI) 186, 327, 328 jambUsvAmI 567 jambUsvAmicaritra 520 jayadhavalATIkA 53, 240, 278, 282, 373, 651, 681, 682, 700, 701, 727, 731, 734, 735, 738, 770 jayasAgara muni (bhaTTArakapaTTa para abhiSikta) 115 jayasena AcArya 184, 188, 190, 293, 296, 297 jahAchaMda (yathAchanda = pAsatthAdi pA~ca bhraSTa muniyoM meM se eka) 59 jinacandra prathama (di0 AcArya) 7, 14, 47, 311 jinananda gaNI (Arya ) 492 jinapAlita 311 jinapratimAbhAsa 601 jinamUrti - prazastilekha (kamalakumAra jaina ) 33, 34, 36, 63 64 jinaliMga 598 jinaliMgakRta pApa 62 jinaliMgAbhAsa 598, 601, 602 For Personal & Private Use Only Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinasena AcArya (harivaMzapurANakAra) 310 jinasena AcArya (AdipurANakAra) 183, 186, 242 jinasenanAma-tRNa 27 jIvanikAya 236, 237 jIvasamAsa (guNasthAna) 236 jIvasamAsa (zve0 grantha) 217, 370, 371, 403, 426, 431, 433, 434, 435, 437, 585, 588, 628, 748, 749 jIvasthAna (caudaha jIvasamAsa) 236 jIvAbhigama 585 jugalakizora mukhtAra (paM0) 35, 195, 242, 244, 290, 293, 299, 540, 550, 568 Gender And Salvation (Padmanabh __S. Jaini) 631, 661-664, 666 jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA (devendramuni zAstrI) 216, 514, 575 jaina itihAsa kA eka vilupta adhyAya (lekha-pro0 hIrAlAla jaina)489, 497, 516, 517, 521 jainadarzana (paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya) 451 jainadharma (paM0 kailAzacandra zAstrI) 134 jainadharma kA maulika itihAsa (AcArya hastImala) - bhAga 2 : 311, 322 - bhAga 3 : 5, 6, 11, 12, 82, 96- 99, 101, 322 - bhAga 4 : 317, 324 zabdavizeSa-sUcI / 797 jainadharma kA yApanIya sampradAya (DaoN0 sAgaramala jaina) 216, 232, 275, 417, 543-549, 556, 557, 563, 565, 567-571, 573, 574, 575, 578, 584, 672, 679, 680, 685, 713-721, 730, 733, 735, 736, 742, 743,747,748,752-756,760 jainadharma kI aitihAsika vikAsa yAtrA (DaoN0 sAgaramala jaina) 706 jaina nibandha ratnAvalI (milApacandra kaTAriyA) _ - bhAga 1 : 101 - bhAga 2 : 72 jaina bhAratI (kavivara guNabhadra) 80 jaina zilAlekha saMgraha (mA.ca.) - bhAga 1 : 35-37, 39, 40, 42, 44, 178, 239, 493, 497499, 503, 507, 512, 514, 537, 539, 563 - bhAga 2 : 33, 35, 37-39, 284, 287, 295, 306, 565, 566 - bhAga 3:35-38,44,105,106, 112, 284, 288,291,461,462 - bhAga 4 (bhA. jJA.) : 459, 460, 565 jainazramaNAbhAsa 600 jaina sAhitya aura itihAsa (nAthUrAma premI) -prathama saMskaraNa 493 - dvitIya saMskaraNa 40 jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza (prathama khaNDa, jugalakizora mukhtAra) 283, 299, 300, 540 For Personal & Private Use Only Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 798 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 jaina sAhitya kA itihAsa (paM0 kailAzacandra jJAnaprabodha (grantha) 328 zAstrI) jJAnapravAda (paMcama pUrva) 240 - bhAga 1 : 731, 737, 758 jJAnabindu (upAdhyAya yazovijaya)- bhAga 2 : 296, 576 prastAvanA (paM0 sukhalAla saMghavI) jaina sAhitya meM vikAra (paM0 becaradAsa) 526,528 jJAnapravAda-paMcamapUrva kI dasavIM jainasiddhAnta bhAskara (mAsika patra) 73, vastusambandhI kaSAyaprAbhRta 734 242 327, 553 jJAnamatI (AryikAratna) 220 jaina hitaiSI (mAsika patra) 69, 70, 74, jJAnasAgara (AcArya) 290 76-80, 82, 136 jainAcArya-paramparA-mahimA (racayitA- TThANa (guNasthAna) 236 zravaNabelagola ke 31veM bhaTTAraka zrI cArukIrti) 82,83-85,89-94, DaoN. sAgaramala jaina abhinandana grantha 275, 96-98, 111 469, 514, 590 jainAbhAsa (gopucchaka Adi pA~ca) 601 jainAbhAsa (pArzvastha Adi pA~ca) 55-59, DhaMDhaNa RSi 618 Da 601 jainAbhAsa AhAradAna ke ayogya 602 jainabhAsa-pratiSThApita-jinapratimA avaMdanIya . 601 jainAbhAsa-liMga kuliMga 601, 602 Jainism In South India & Some Jain __Epigraphs 97 joiMdudeva (yogIndudeva) 262, 268, 293, 476 joNipAhuDa (yoniprAbhRta-AcArya dharasena) 543, 547, 550, 568 joharApurakara (vidyAdhara, DaoN0, pro0) 22, 33, 34 jJAtA-(jJAtR)-dharmakathAMga 364,557,583, 606, 613, 614, 624, 636 tattvArtha (tattvArthasUtra) 112, 188, 191, 208-214, 229-238, 350, 363, 365, 369, 371, 386, 388, 389, 395-399, 403412, 425, 430, 440, 473, 482, 506, 556, 557-562, 607, 621, 626 tattvArthabhASyavRtti (siddhasenagaNI) 377, 407, 640, 642 tattvArtharAjavArtika (tattvArthavArtika) 371, 436, 526, 527, 577, 587, 634, 642, 676, 678, 690 693, 699, 702 tattvArthavRtti (zrutasAgarasUri) 600 For Personal & Private Use Only Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra (vivecanasahita - paM0 sukhalAla saMghavI ) 187, 230, 231, 232, 395, 404 tattvArthasUtra - jainAgamasamanvaya 208, 209, 211, 234, 235, 237, 238, 361, 365, 558, 560, 628 tattvArthAdhigamasUtra (tattvArthasUtra zvetAmbara - mAnya) 357 tattvArthAdhigamabhASya ( tattvArthabhASya ) 212, 238, 340, 350, 357, 386, 403, 504, 561 tantrAntara ( matabheda) 247 tapAgacchapaTTAvalI 497, 499, 500, 503 taLavananagara 283 - 285, 287, 288 tAmrapatrotkIrNa SaTkhaNDAgama 693 titthogAliyapayannu (tIrthodgAlika) 203 tintrika ( tintriNIka) gaccha 38 tiloyapaNNattI (trilokaprajJapti) 215, 240-242, 244 - 249, 253257, 259, 260, 308, 474, 476, 481, 519, 549, 575, 628, 725, 784 tIrthaMkaranAmagotrakarma 594, 595, 625 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA 7, 50, 174, 186, 217, 230, 243, 244, 247, 262, 474, 550, 551, 696, 727 teradAla nagara 96 terApantha (digambara) 124, 133, 137 taittirIya upaniSad 443 toraNAcArya 37 zabdavizeSa- sUcI / 799 trilokasAra 628 trivarNAcAra ( bhaTTArakIya grantha) 132, 137 triSaSTipuruSa purANa 93 thoNDamaMDalam 296 da daMsaNapAhuDa (darzanaprAbhRta) 201, 204206, 220, 227, 338, 365, 599, 600 - zrutasAgaraTIkA 51, 65, 600, 601 -- - 24 vIM gAthA meM avagrahacihna Avazyaka 600, 601 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya ( paM0) 490, 689 darzanakalA zrI (DaoN0, zve0 sAdhvI) 427, 431, 435, 706, 707, 710 darzanasAra (A0 devasena) 184, 186, 190 dalasukha mAlavaNiyA (paM0) 187, 329, 341, 346-348, 351, 353 daliya 764 dazavaikAlikasUtra (zve0) 331, 363, 485-488, 585 (SaTakhaNDAgama dAnazAlA 107 digambaragrantha SaTkhaNDAgama digambaragrantha hai - DaoN0 sAgaramala jaina kI svIkati) 706 digambara jaina atizayakSetra zrI mahAvIra jI kA saMkSipta itihAsa evaM kAryavivaraNa 75 digambaramata- vicAra (zatapadI - zve0 muni mahendrasUri) 66 For Personal & Private Use Only Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na 800 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 digambarajainasaMgha (sampradAya, paramparA) 291 digambarajaina siddhAnta darpaNa dhanagiri (zve0 AcArya) 491 -dvitIya aMza 490, 497, 517,, dhara (zve0 AcArya) 546, 571, 572 612, 618, 648, 650 dharasena (AcArya) 311, 332, 543-tRtIya aMza 611, 685 __546, 548-551, 564, 568 dignAga (bauddhadArzanika) 534 dharmapaTTa 70 dIghanikAyapALi 444 dharmamaMgala (marAThI mAsika patrikA) 147, durvinIta (gaMgavaMzI rAjA avinIta kA 148 uttarAdhikArI, pUjyapAda kA ziSya) 261 nagna kSapaNa (naggakhavaNo) 603 devagiri-tAmrapatralekha (zrIvijayazivamRgeza- naTa ilAputra 619 varmA) 291 nandi AmnAya, nandisaMgha 13, 14, 34-37 devadattA vezyA 27 nandigaNa (mUlasaMgha, kundakundAnvaya) 35 devadUSya vastra 950 nandivRkSa 27 devanandI, pUjyapAda svAmI, (dekhiye, 'pUjya nandisaMgha 27, 34, 36, 41 pAda') nandisaMgha kI gurvAvalI (prathama zubhacandrakRta) devarahalli-abhilekha 35 49, 168-174 devarddhigaNi-kSamAzramaNa 468, 510 nandisaMgha kI paTTAvalI (di iNDiyana devasaMgha 27, 34, 41 aiNTikverI Vol. XX ke anusAra devasena (AcArya, darzanasAra ke kartA) 184, hindI meM) 7, 8, 9, 10 190 nandisaMgha kI paTTAvalI (pro0 hArnale dvArA deziya (dezIya, dezI) gaNa 35-39 sampAdita evaM di iNDiyana doDDa-kaNagAlu-abhilekha 38 aiNTikverI Vol. XX meM prakAzita, dosa (dveSa) 773 a~garejI meM)14-17, 157-167 draviLagaNa-nandisaMgha-aruGgala anvaya 35 nandisaMgha kI paTTAvalI (zravaNabelagola stambha dravyamAnuSI (dravyastrI) 654, 678, 680 lekha) 175-178 dravyaliMga (dravyaveda) 603, 632 nandisaMgha kI prAkRta paTTAvalI (di iNDiyana dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra 190 aiNTikverI Vol. Xx meM prakAzita, dvaitAdvaita-anekAnta 338 usakA hindI rUpAntara) 25, 26, dvaitAdvaitavAdarUpa dvaitavAda (kundakunda) 333, 152-156,543,546, 566,567 334, 340 nandisaMgha kI virudAvalI (ajJAtakartRka) 50 For Personal & Private Use Only Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandisUtra (nandIsUtra) 241, 275, 435, 558, 569, 570, 572 nandisUtra kI paTTAvalI (sthavirAvali) 548 nandIvRtti (A0 haribhadra) 241 napuMsakaveda 630 napuMsakavedanokaSAyakarma 583 napuMsakAMgopAMganAmakarma 635, 636 napuMsaka (kRtrima) SaDvidha (varddhitaka, cippita, mantropahata, auSadhopahata, RSizapta, devazapta) 654 naravAhana (bhUtabali) 572 navagrahavidhAna 125 nAilakula 203 nAgArjuna (bauddhatArkika) 534 nAgArjuna RSi (zve0 bhUtadinna ke guru) 572 nAthUrAma premI, paM0 134, 186, 290, 550 nittUra-abhilekha 106 nidigi-abhilekha 38 nimbadeva (mahAsAmanta) 96, 100 niyamasAra 201, 211, 219- 224, 228, 238, 251, 259, 265, 274, 299, 339, 355-359, 365, 475, 477, 478, 527, 553 nirgrantha (nagna) 291 nirgranthamahAzramaNasaMgha 291 nirgrantha (digambara) saMgha, sampradAya, paramparA zabdavizeSa-sUcI /801 nizIthabhASya-cUrNi 640 nizcayanaya 207, 470-472, 475 nihnava 416 nItisAra (indranandI) 53, 601 nemicandra (siddhAntacakravartI) 93, 111, 113, 244, 687 nemicandra (DaoN0, jyotiSAcArya) 18-22, 242 naizcayika-vyAvahArikanaya (vyAkhyAprajJapti) 362 noNamaMgala-tAmrapatralekha 284, 285 nyAyakumudacandra-parizIlana (pro0 udayacandra ___ jaina) 661 nyAyadIpikA 545 nyAyAvatAravArtikavRtti-prastAvanA (paM0 dalasukha mAlavaNiyA) 329, 330, 334, 340, 351, 353, 355358, 363 paumacAraya (vimalasUAra) 203, 466 paMcatthipAhuDa 454, 463 paJcadazI (vedAntagrantha) 337 paJcavarSIya yugapratikramaNa 726 paJcasaMgraha (candrarSi mahattara, zve0) 751, 765-769 - malayagiriTIkA 767 paJcastUpanivAsa 41, 42 paJcAstikAya 190, 202, 214, 220, 230-232, 236, 237, 259, 265, 278-282, 290, 291, 293, 338, 341, 342, 354, 568 niyukti 200 nizIthacUrNI 653 nizIthabhASya (visAhagaNi-mahattara) 638, 652-654 For Personal & Private Use Only Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 355, 358, 365, 366, 442, padmanandI (jaMbudIvapaNNattIkAra) 327 455, 457, 477 padmanAbha esa0 jainI 631 . - samayavyAkhyA (AcArya amRtacandra) / padmaprabhamaladhArideva 299 342 padmAvatIdevI 124 - tAtparyavRttiM (AcArya jayasena)296, pannAlAla sonI (paM0, nyAyasiddhAntazAstrI) 297, 342, 458 647, 650, 676, 677, 694 - prastAvanA (aMgrejI-e0 cakravartI) paratIrtha 598 195, 294, 295 paratIrthika, anyatIrthika, parazAsana, anyapaTTa 30 liMgI-muktiniSedha 589 paTTakAla 46 paramabhaTTAraka 52, 53 paTTadhara 46, 47 paramAtmaprakAza 60, 260-263, '268paTTAdhIza 5 270, 272, 273, 293, 457, paTTArohaNakAla 46, 47 471, 474, 476, 481-484 paTTAvalI samuccaya (muni darzanavijaya jI) - prastAvanA (DaoN0 e0 ena0 upAdhye) 493, 499, 500 263 paTTAvalIsAroddhAra : khaNDa 2 ) 501 paramAnanda (paM0, zAstrI) 490 . paNDitadeva (bhaTTAraka-upAdhi) 105 paramArthanaya 207, 470 paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandanagrantha paramparAziSya 183 611, 648, 678, 689 parasamaya 477, 478, 479 paNDitAcArya (bhaTTAraka-upAdhi) 105 parasparaviruddha dharma 447 paNNavaNAsutta (dekhiye, 'prajJApanAsUtra') / parikarma (SaTkhaNDAgama-TIkA) 190, 311, paNNasavaNa, paNNasamaNa (prajJAzramaNa) RSi 465, 551-554 547, 550, 569, 570 parihArasaMyama, parihArasaMyata 967, 968 pataJjali maharSi (vyAkaraNamahAbhASyakAra) parItasaMsArI (bhAvazramaNa zivakumAra) 520 447 pavAijjamANa (pravAhyamAna) 739, 740, pataJjali maharSi (yogadarzanakAra) 181 779, 780, 781 padesagga (pradezapuJja) 765 / / pasaNNamana (prasannamana) 569, 570 padmanandI (balAtkAragaNAgraNI bhaTTAraka) 33 pAkSikasUtra (zve0 grantha) 435 padmanandI bhaTTAraka (padavI) 32 pANini 181 padmanandI (kundakundAcArya) 35, 36, 186, pANDavapurANa 174 pAtaJjala mahAbhASya 648 311, 312 For Personal & Private Use Only Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaJjalayogadarzana-bhASya (vyAsa) 448 pAtrakesarI svAmI (pAtrasvAmI) 523 pAriyatta (pAriyAtra deza) 327 pArzvanAtha 533, 534 pArzvanAthacarita (vAdirAja sUri) 502,522 pArzvastha (pAsattha) 55, 305, 601 pArzvasthapaMcaka 55, 56, 464, 601 pArzvasthAdidhRta jinaliMga kuliMga 601 pArvAbhyudaya (jinasena) 184 pAlyakIrti zAkaTAyana 631, 645, 661, 665-670, 684, 709 piNDaniyukti 529, 530 - malayagirivRtti 503 pI0 bI0 desAI, DaoN0 97, 98 pITarsana (Peterson), pro0 18, 19, 20, . 32, 196 Peterson's Fourth Report on San _ skrit Manuscripts. 196 purAtana-jainavAkya-sUcI 218, 242 puruSanAmagotrakarma 613 puruSAMgopAMganAmakarma 635, 636 puruSaveda 629, 630 puruSaveda (puMveda)-nokaSAyakarma 583 puSpadanta (SaTkhaNDAgamakAra) 181, 182, 311, 332, 544, 545, 547, 548, 551, 570, 571 pusagiri 547, 548, 570, 571 pustakagaccha 35-38 pUjyapAda (devanandI) 44,181, 188,191, 261, 263, 471 474,526,687 pRthivIkAyika nAmakarma 635 zabdavizeSa-sUcI / 803 pejja 773 pejjadosapAhuDa 240, 727, 734 prakaraNaratnAkara (zve0 grantha) 607, 657, 658 prakIrNaka sAhitya (grantha-zve0) 576, 585 prajJApanAsUtra, paNNavaNAsutta, pannavaNAsutta (zve0 grantha) 361, 525, 562, 575, 585, 586, 639, 656, 659 - prastAvanA 360 pratiSThApATha (mahipAla paNDita-racita) 317, 322-326 pravacanasAra 59, 184, 189, 202-204, 214, 220, 221, 226, 230, 248-250, 254-259, 264, 270, 276, 277, 280-282, 289, 293, 294, 305, 345, 353-358, 455, 477, 478, 506, 555 - tAtparyavRtti (AcArya jayasena) 71, 189, 190, 297, 298 - prastAvanA (a~garejI-DaoN0 e0 ena0 upAdhye)174, 301, 456, 485, 507, 538, 552 pravacanasAroddhAra (zve0 grantha) 606, 610 614, 651 -vRtti (siddhasena sUri zekhara) 612, 639, 641, 653-655 pravartaka 119, 218 prazasta upazama 374 For Personal & Private Use Only Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pha 804 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 prAkRta evaM saMskRta sAhitya meM guNasthAna kI bRhatkalpa-pIThikA-malayagirivRtti 513 avadhAraNA (zve0 sAdhvI darzana- bRhatkalpasUtra kalAzrI) 427, 435, 706-708 -laghubhASya (saMghadAsagaNI) 640 prAkRtalakSaNa (vaiyAkaraNa caNDakRta) 262 - laghubhASya-kSemakIrtivRtti 639,655 puNDravardhanapura 726 bRhatsaMgrahaNI (jinabhadragaNi-kSamAzramaNa) 575, 576, 577 phalgumitra, phaggumitta (zvetAmbarAcArya)491 bRhadAraNyakopaniSad 335 FIRE (dIpA maihatA dvArA nirmita philma) -zAMkarabhASya 335 633 bRhadrvya saMgraha-brahmadevavRtti 529 phIrojazAha (bAdazAha) 69 becaradAsa (paM0) 550, 568 phUlacandra zAstrI, siddhAntAcArya (paM0) 33, beDiyA (gujarAta) atizaya kSetra 115 36, 242, 648, 686,700,761 boTika, boDiya (saMgha, saMmpradAya) 330, 331, 490 badaNeguppe (grAma) 283, 284, 285, 288 boTikanihnava 416 banArasIdAsa (paM0, kavi) 133 bodhapAhuDa (bodhaprAbhRta) 220, 304, 305, balagAragaNa (balAtkAragaNa) 33 502, 506, 538, 540 balAkapiccha 44, 197 bauddhamata 342, 343, 344 balAtkAragaNa 12, 13, 14, 33, 36 brahmadevasUri 60 bahirAtmAdi bheda 483 brahmavAda 334 bANabhaTTa 52 brahmasUtra (bAdarAyaNa vyAsa) 446 bAdarAyaNa vyAsa 446, 450 -zAMkara bhASya 336, 337, 447 bArasa-aNuvekkhA 201, 202, 208, 218, brahmAdvaita 333, 334 219, 222, 264, 277, 278, 421 bhaktaparijJA (bhattapariNNA) 203, 217, 275, bAlacandra (paM0, zAstrI) 208, 552 576 bIjabuddhi (tuSamASaghoSaka zivabhUti) 519, bhagavatI-ArAdhanA (jaina saM0 saM0 saM0 520 solApura) 55, 191, 197-207, bundelakhaNDa 136 209-211, 214, 274, 480, buhArI lagAnevAlI vRddhA 618 492-496, 519, 527, 577 bUDhI dhuMderI (gunA, ma.pra.) abhilekha 36 -vijayodayATIkA (aparAjitasUri) bRhaTTippaNikA (granthasUcI) 550 56-59, 275-277, 493 For Personal & Private Use Only Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra (dekhiye, 'vyAkhyAprajJApti') bhagavatIsUtra : eka parizIlana ( devendra muni zAstrI) 444, 585 bhagavAn mahAvIra kA acelakadharma (paM0 kailAzacandra zAstrI) 597 bhaTTa prabhAkara 293 bhaTTa, bhaTAra, bhaTTAra, bhaTTAraka, (pUjyatA, vidvattA evaM sammAna sUcaka upAdhi) 5254, 306 bhaTTAraka (ajinokta-savastrasAdhuliMgI dharmaguru, sampradAya, paramparA ) 39-43, 54, 55, 60, 63, 64, 65 - upAdhiyA~ : svAmI, jagadguru, karmayogI, paNDitAcArya, dharmaguru, rAjaguru, svasti 62, 63, 70, 72, 76, 101, 104, 106, 107 bhaTTArakacarcA (pustaka) 76, 80, 147 bhaTTArakapadasthApanAvidhi 115, 116, 120 bhaTTArakaprathA 45, 46 bhaTTArakamImAMsA (paM0 bhaTTArakazAsana 136 bhaTTArakaparamparA (A0 hastImala - kalpita) 4-12, 45, 46, 50, 102-104, 107-109 bhaTTArakasampradAya (granthatha - pro0 joharApurakara) 11, 33, 39, 48, 49, 50, 72, 101, 185 bhaTTArakotpattikathA 82 bhaTTalapura 19 bhaddalapura 14, 17, 19, 157 bhalapurI 19 zabdavizeSa- sUcI / 805 bhaddilapura 7, 19 bhadrabAhu dvitIya (digambara) 26-29, 47, 311, 489, 511, 540 bhadrabAhu dvitIya (zve0, niryuktikAra ) 414, 415, 489, 528, 535 bhadrabAhu zrutavalI 42, 44, 182, 187, 191, 437, 537, 538, 539, 540 bhadrabAhusaMhitA ( bhaTTArakIya grantha) 137 bhadrasaMgha 42 bhavya-abhavya (vastudharma ) 341, 342 bhANDArakara insTiTyUTa pUnA 550, 568 bhAratI (sarasvatI) 33 bhAratIya digambara jaina abhilekha aura tIrtha paricaya madhyapradeza : 13vIM zatI taka (DaoN0 kasturacandra 'sumana') 63, 64 bhAvanapuMsaka 655, 681 bhAvanapuMsakatva 681 bhAvanikSepa 334 bhAvanirgrantha 97 bhAvanairgranthya (bhAvanirgranthadharma ) 88, 89, 97, 101 bhAvaparigraha 830 bhAvapAhuDa (bhAvaprAbhRta) 55, 59, 219, 222, 235 - 237, 266, 282, 301, 304, 345, 356, 421, 474, 494, 495, 603 - zrutasAgaraTIkA 603 bhAvamAnuSI (bhAvastrI) 579, 668, 678 bhAvaliMga (zve0 ) 597 For Personal & Private Use Only Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 bhAvaliMga (digambara) 603, 629, 632 manuSyinI, maNusiNI, mAnuSI (manuSyajAtIya bhAvaveda 629 dravyastrI) 579, 641,642,644bhAvasaMgraha (vAmadeva) 969 647, 668, 669, 672-677, bhAvastrIveda 668 687, 688, 705 bhAvendriya-dravyendriya 699, 700 manuSyinI, maNusiNI, maNussI, mAnuSI (manuSyajAtIya bhAvastrI arthAt zarIra bhUtadinna 547, 548, 570, 571 se puruSa kintu bhAva se strI) 544, bhUtabali 181, 182, 543, 544, 547, 579, 580, 582 (manuSyinIsaMjJA 548, 551, 570, 571 vigrahagati meM),641,642,644bhUtArthanaya 207, 470 648, 650, 651, 658, 659, bhUrAmala brahmacArI (AcArya jJAnasAgara jI) 667, 668, 671, 672-677, 537 681, 684, 688, 696,705 bhelasA (bhUpAla-bhopAla) 8 mantratantrazakti 550 mandiramaThavAsI muniparamparA 101 ema0 e0 DhAkI (prophesara) 186, 187, mayIDavolu-dAnapatra 296 286, 452-464, 467, 472, marudevI 614, 615, 616, 622 477, 479, 482 markarAtAmrapatralekha 37, 283, 285-287, majjhimanikAyapALi 444, 451 289, 306, 307, 455 maNusiNI (dekhiye 'manuSyinI') malayagiri (zve. muni) 752 maNNe abhilekha (kra. 122) 37, 287, 295 / mallavAdI (sanmatitarka ke TIkAkAra, zve0) - (kra. 123) 37 468, 469, 472 mathurAgama 661, 665 mallitIrthaMkara 583 mathurA-zilAlekha 308, 548, 550 mahAkarmaprakRtiprAbhRta 247,544,545, 573 madane-abhilekha 107 mahApratyAkhyAna 217, 466 madhyadIpaka nyAya 404 mahAbala (rAjakumAra) 583, 605, 606 manuSya (1. bhAvapuruSavedI dravyapuruSa, 2. mahAbhArata 304 bhAvanapuMsakavedI dravyapuruSa, 3. mahAvAcaka 758 dravyanapuMsaka manuSya) 651, 680, mahAvIrabhaTTAraka 53 681, 682 mahipAla paNDita 316 manuSya paryApta (bhAvapuruSavedI evaM bhAva- mahendrakumAra jaina 'manuja' DaoN0 > 115 napuMsakavedI dravyapuruSa) 681 mAilla dhavala 190 For Personal & Private Use Only Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdavizeSa-sUcI / 807 mAuyANuyoga (mAtRkAnuyoga) 234 -AcAravRtti (A0 vasunandI) 223, mAMsAzana (ApavAdika-zve0) 330,465 470 mAghanandI (AcArya, ekAMgadhArI) 27, 311 / / mRgacaritra (yathAchanda-bhraSTa di0 jaina muni) mAghanandI prathama (iNDi. aiNTi. paTTAvalI) 7, 14, 46, 47, 48 meSapASANagaccha (kundakundAnvaya) 39 mAghanandI (kolhApura ke mahArAjA gaNDAditya maiksamUlara 446 ke guru) 82-84, 87-90, 96, mokkhapAhuDa 206, 222, 266, 267, 271, 99, 100 355, 507 mAdhyamikakArikA (nAgArjuna) 358 - zrutasAgaraTIkA 62, 460 mAnyanagara-arhadAyatana 286, 287 moTI sAdhu vandanA : (zve0 grantha) 619 mArasiMha dvitIya (gaMgavazI rAjA) 286 / / moniyara moniyara viliamsa saMskRta-iMgliza mAliyakke (eka bhaTTAraka kI gRhasthaziSyA) . DikzanarI 120 106 mohanIya ke 52 nAma 758, 759 mitranandigaNI 492 milApacandra kaTAriyA (paM0) 72 yati 714, 718, 745 mIDievala jainijma (sAletore) 288 yatigrAmAgraNI (bhadanta zAkaTAyana) 718, mImAMsAzlokavArtika (kumArila bhaTTa)448, 742, 743 yativRSabha (AcArya) 215, 240, 243, mukuTasaptamIvrata (bhaTTArakapracalita) 125, 247, 713, 714, 715, 718, 132 719, 725, 730, 734, 741, muNDakopaniSat 335 742, 748 municakravartI 109 yatisammelana 726 muniliMgAbhAsa 602 yathAchanda (jahAchaMda = bhraSTa di0 jaina muni) mUDabidrI 686, 687, 689, 764 601 mUrchA, rAga, icchA, mamatva-ekArthaka 758, yazastilakacampU (somadevasUri) 598 759 - zrutasAgaraTIkA 50 mUlasaMgha 13, 14, 33, 35, 36, 38, 39, yApanIya (mata, muni, AcArya, saMgha, sampradAya, 285 paramparA) 111, 113, 291 mUlasaMghIya-nandisaMgha 565 yApanIyagrantha 543 mUlAcAra 55, 119, 207-229, 237, yApanIya-nandisaMgha 35, 565 274, 289, 423, 466, 473, yApanIya-nandisaMgha-punnAgavRkSamUlagaNa 546, 481, 576, 656, 657 564, 565 For Personal & Private Use Only Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 808 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 'Yapaniya Sangha, a Jain Sect' rAmAyaNa (vAlmIki) 181 (Bombay University Journal, ricArDa pizala (DaoN0) 487 May 1933)-Dr. A.N. rUpanArAyaNa vasadi (kolhApura) 96 ___ Upadhye 506 yApanIyasaMgha-punnAgavRkSamUlagaNa 565 labdhisAra (nemicandra siddhAntacakravartI) 113, yugapadvAda, yaugapadyavAda, yugapatpakSa (dekhiye, 244, 375, 376, 382 kevali-upayogadvaya) lalitavistarA (haribhadrasUri) 390, 419, yuktiprabodha (zve0 A0 meghavijaya jI) 605, 616 133 liMgapAhuDa (kundakunda) 60, 220, 227, yuktyanuzAsana (samantabhadra) 340 304, 305, 464 yogadarzana (pataJjali) 181 liGgaprAbhRtokta zithilAcAra 464 . yogasAra (joindudeva) 261, 268, 271, lIlAvatI jaina, sau0 (sampA.-dharmamaMgala) 272, 483 yonimatI 701 lokavinizcaya (grantha) 242, 243 lokavibhAga 242, 243, 299, 300 raNAvaloka kambharAja (rASTrakUTa zAsaka) lokasena (AcArya) 183 458 lokAnugAminI dRSTi 671 ratanacandra jaina mukhtAra (paNDita) : vyaktitva lokAnuyoga-viSayaka-prakaraNasamUha 299 evaM kRtitva, bhAga 1 : 374, 375, lokAnusAriNI cakSu 671 702 ratnakaraNDazrAvakAcAra 508, 677, 691, loyapAhuDa 299 702 lohAcArya dvitIya 7, 15, 47 - bhUmikA (paM0 jugalakizora mukhtAra) lohArya (lohAcArya) 310, 311, 332 508 laukika muni 59, 182 rathavIrapura (rahavIrapura) 496 laukika vrata (bhaTTArakasampradAya-pravartita)ranna (mahAkavi) 111 ravivrata, rohiNIvrata, mukuTasaptamIvrata, rayaNasAra 304, 305 AkAzapaMcamIvrata, sugandhadazamIvrata, rAcamalla, rAjamalla (gaMgavaMzI nareza, inake kokilApaMcamIvrata, candanaSaSThIvrata, mahAmaMtrI cAmuNDarAya the) 92 navagrahavidhAna Adi 125 rAjavArtika bhASya (tattvArtharAjavArtika) 186 rAjArAma jaina (pro0, DaoN0) 485, 486 vakragaccha (kundakundAnvaya) 39 rAmaprasAda zAstrI (paM0) 610, 688 vakragrIva (kundakunda) 36 For Personal & Private Use Only Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajranandI (pUjyapAda kA ziSya, drAvir3asaMgha saMsthApaka) 196, 261 vaTTakera (AcArya) 215, 475 vadanoguppe-tAmrapaTTa-dAnapatra 459, 460 / varAMgacarita (jaTAsiMhanandI) 273-275, 471, 628 varAhamihira (jyotirvida) 414, 535 / / varisavara (zvetAmbara-karmagranthoM kA viziSTa zabda) 765 vardhamAnaguru 288, 459, 463 vallAla (mahArAja) 95 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya, paM0 648, 678, 687 vasantakIrti, di0 jainAcArya (Agamaviruddha apavAdaveSa-pravartaka) 20, 48, 600 vasunandI AcArya (saiddhAntika) 196 vasunandI-zrAvakAcAra 39 vAkpadIya (bhartRhari) 645 . vAgezvarI (sarasvatI) 33 vAcaka (pada) 757, 758 (pUrvavid), 778 (vAcanA denevAlA) vATagrAma 183 vANArasImata 133 vAtsalyaratnAkara (dvi.khaM.) 686 vArAnagara, vArA, vArAM 9, 160, 318, 327 vAlmIki (rAmAyaNakAra) 181 vikramAditya rAjA (IsApUrva 57) 27 vikramorvazIyam (nATaka-kAlidAsa) 487 vikrAntakauravIya nATaka 498 vigrahagati 581, 582 zabdavizeSa-sUcI / 809 vijayanagara-dIpastambhalekha 36, 461 vijahanA 201 vijJAna-avijJAna (vastudharma) 341, 342 vijJAnAdvaita 333, 334 vidyAdhara joharApurakara (dekhiye 'joharApura kara') vinayandhara 310, 311 vibudhazrIdhara (zrutAvatAra ke kartA) 552, 566, 567, 572 virahadina 24, 25 vividhadIkSA-saMskAravidhi (bhaTTAraka-sampra dAya dvArA racita) 115, 122 vizeSaNavatI (jinabhadragaNi-kSamAzramaNa) 525, 526 vizeSAvazyakabhASya 244,510,511,575, 589, 597, 637 - hemacandravRtti 589,597,603,638, 641 viSNu (vaidika devatA) 302, 303 viSNukartRtvavAda 301, 302 visaMyojanA 373, 374, 377, 378 visaMyojanA aura aprazasta upazama meM kathaM cit sAmya (saMkramaNa kI apekSA) 376 visaMyojanA aura upazama meM bheda 374 visaMyojanA aura kSapaNA meM bheda 373 visaMyojanA dvitIyopazama evaM kSAyika samyagdarzanoM meM 376, 377 vIranirvANa saMvat 416 vIravardhamAnacarita (bhaTTAraka sakalakIrti) 73, 185 For Personal & Private Use Only Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 vIrasaGgha 41 vIrasena svAmI ( dhavalAkAra) 182 - 188, 240, 475, 686, 690 vRSabhasaMgha 27 veda (liGga) 629, 630 vedatraya 629, 722 vedapuruSa (vedavaiSamyayukta puruSa ) 637 vedavaiSamya (zvetAmbaragraMthoM meM ) 637 - 641, 722 vedavaiSamya 632 - 650, 660, 661, 667, 369, 696, 698, 699, 702 vedAnta 473 vedAntasAra (sadAnanda) 335 vedAntika dRSTi 473, 475 vaizeSikasUtra 448 vaizeSikasUtropaskAra (zaMkaramizra) 448 vyavahAranaya 207, 470, 471, 475 vyAkaraNa mahAbhASya ( paspazAhnika) 447 vyAkhyAprajJapti (bhagavatIsUtra) 208, 210, 237, 362, 399, 442, 759 za zaGkarAcArya 472 zatapadI (karttA - zve. muni zrI mahendra sUri ) 65, 68, 69 zabdAvatAra (pUjyapAda svAmI) 261 zAkaTAyana (pAlyakIrti) (dekhiye, 'pAlyakIrti') zAkti (zAktikumAra, vArAnagara kA rAjA) 327 zAntisAgara jI (AcArya) 686 zAradA (sarasvatI) 33 zAzvata-uccheda (vastudharma ) 341, 342 zAzvatavAda 342 zithilAcAra 304, 305 zivakumAra ( bhAva zramaNa ) 495, 520 zivakumAramahArAja (muni) 189, 291293, 296 - 298, 456 zivaguptagaNI 492 zivabhUti (boTika) 489, 510 zivabhUti (zve0 kalpasUtra - sthavirAvalI) 489, 491, 510 zivabhUti (tuSamASa-ghoSaka digambara muni) _489, 493 zivabhUti aura zivArya (lekha - pro0 hIrAlAla jaina) 490 zivabhUti, zivArya aura zivakumAra (lekha - paM0 paramAnanda jaina zAstrI) 517 zivamRgeza varmA (kadambavaMzIya rAjA) 291 zivaskanda varmA (pallavarAja ) 294, 296 zivArya ( bhagavatI - ArAdhanAkAra) 187, 489, 511 zItalamati AryikA 115, 116 zuddhanaya 207, 469 zuddhopayoga 479, 480 zuddhopayoga ke nAmAntara 480 (zuddhamanoyoga, manopti, vizuddhAtmA, bhAvazuddhi), 481 (zuddhabhAva, pAramArthika vizuddhi, Atmavizuddhi), 482 ( zuddhapariNAma, paramasamAdhi, zuddhaprayoga ) zubha, azubha, zuddha upayoga 348, 480 zubhacandra (prathama) kRta gurvAvalI 33, 42, 239, 326 zUnya - azUnya ( vastudharma ) 341, 342 For Personal & Private Use Only Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdavizeSa-sUcI / 811 zvetapaTa (seyavaDo) 603 zvetapaTamahAzramaNasaMgha 291 zvetapaTasaMgha (sarvathA sacelamuktivAdI) 568 zvetAmbara Agama sAhitya 469 zvetAmbaramata meM dIkSA ke ayogya puruSoM, striyoM, napuMsakoM kI saMkhyA evaM prakAra 652-655 zvetAmbara-yApanIya-mAtRparamparA (uttara bhAratIya-sacelAcela-nirgrantha-paramparA) 543, 714, 720 zvetAzvataropaniSad 449 zUnyavAda 342 zUnyAdvaita 334 zodhAdarza (patrikA)-(aMka 34, mArca / 1998) 148, 149 zaurasenI prAkRta 725 zaurasenIkaraNa 714, 743 zyAmAcArya (paNNavaNAsutta = prajJApanAsUtra ke kartA) 639 zramaNa (mAsika patra) 485 zramaNa bhagavAn mahAvIra (muni kalyANa vijaya) 3, 290, 291, 299,304, 306, 308, 490 zravaNabelagola 93 zravaNabelagola-siddharabastI-stambhalekha (kra. 105/254) 36 zravaNabelagola-siddharabastI-stambha-lekha (kra. 108/258) 35, 37 zrIkityAcArya (yApanIya) 566 zrIvijayajinAlaya 283-290 zrIvijayazivamRgezavarmA (kadambavaMza) 291 293 zrIvijaya (senApati) 286 zrutakevalI 473 zrutasAgara sUri (bhaTTAraka, 15vIM zatI I0) 50, 191, 601 zrutAvatAra (indranandI) 41, 183, 186, 190, 551, 732, 779, 785 zrutAvatAra (vibudhazrIdhara) 552, 732 zRMgArazataka (bhartRhari) 275 zlokavArtika (A0 vidyAnanda) 186 SaTkhaNDAgama (chakkhaMDAgama) 181, 183, 236, 289, 543, 544, 548562, 661, 662, 664, 665, 685 (tIna kannar3a pratiyA~), 686, 693 (tAmrapatrotkIrNa),706, 727 - pustaka 1 : 365, 377, 393, 413, 554, 581, 591, 592, 604, 613, 632, 644, 652, 674, 681, 683, 691, 700 - pustaka 4 : 622, 643 - pustaka 5 : 374, 560, 628 - pustaka 6 : 592, 594, 611, 612, 613, 621, 629 - pustaka 7 : 413, 560, 582, 604, 627, 772 - pustaka 8 : 594, 595, 622, 625, 649, 650 - pustaka 9 : 550, 595 - pustaka 11 : 656, 657 For Personal & Private Use Only Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 - pustaka 12 : 413, 592, 605, 622, 623 - pustaka 13 : 526, 553, 593, 622 - pustaka 14 : 593 - dhavalATIkA ( AcArya vIrasena ) - pustaka 1 : 182, 279, 280, 332, 374, 376, 390, 403, 418, 419, 449, 550, 582, 633, 674 - pustaka 2 : 583, 644, 675, 680, 682 - - pustaka 3 : 240, 281, 475, 635, 636 * pustaka 4 : 188, 279, 632 - - pustaka 5 : 374, 381 - pustaka 6 : 282, 765 - pustaka 7 : 582, 604 - pustaka 8 : 281, 646, 649, 650, 652, 703 - pustaka 9 : 188, 280, 341 - pustaka 11 : 279, 659 - pustaka 12 : 371, 378, 380 - pustaka 13 : 280, 281, 519 - pustaka 15 : 374 - - pustaka 16 : 278 SaTakhaNDAgama - parizIlana ( paM0 bAlacandra zAstrI) : 208, 210, 279 - 282, 560, 585 SaTkhaNDAgama-prastAvanA, (pro0, DaoN0 hIrAlAla jaina) 550 (pu.1) SaTakhaNDAgama-prastAvanA ( paM0 hIrAlAla zAstrI) 437 SaTkhaNDAgama-rahasyodghATana (paM0 pannAlAla sonI) 676, 677, 694, 695 SaTkhaNDAgama-sampAdakIya (pro0 DaoN0 hIrA lAla jaina evaM DaoN0 e0 ena0 upAdhye) 554 (pu.1) SaTprAbhRta 304, 487 SaDdarzanasamuccaya (haribhadrasUri ) 344 sa saMyata (pada) 685 saMzaya 545 saMsakta (saMsatta= bhraSTa di0 jaina muniyoM kA eka bheda) 58, 601 saMskRta-iMgliza DikzanarI (sara ema0 moniyara viliamsa) 120 saMhitAzAstra ( bhaTTArakIya grantha) 132 sakarmaka (karmabaddha) 363 sakalakIrti (bhaTTAraka) 72, 185 saMkama 773 saMgAiNI 242, 243 saMgrahaNIsUtra 585 saMThANapAhuDa 299 saccaka (dekhiye 'nirgranthaputra saccaka') saMjada (pada) 671, 672, 684-695 saJjaya belaTThaputta (anizcayavAdI) 443, 444 satakacUrNi 719, 775 satIzacandra (DaoN0) 196 sanmatisAgara AcArya (A0 AdisAgara aMkalIkara ke ziSya) 115 For Personal & Private Use Only Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdavizeSa-sUcI / 813 sanmatisUtra, sanmatitarka, sanmati 525 kA pracalana), 33 (pASANaghaTitA saptatikAcUrNi 765, 776, 777 sarasvatI), 36 saptabhaMgI-vikAsavAda 369, 442 sarvathA sacelamuktivAdI (zvetAmbara aura saptavidha jijJAsAe~ 445, 446 ___ardhaphAlaka) 568 samantabhadra svAmI 44, 181, 489, 528, sarvanandI AcArya 242, 299, 300 529 sarvAthasiddhi TIkA 209, 229, 237, 244, samantabhadrasvAmI-kathA 498, 691 261, 263-266, 371, 377, samaya (chaha artha) 477 380, 392, 395, 396, 404, samayasAra 207, 220-226, 230, 231, 473, 481, 493, 527, 535, 235, 236, 251-255, 257, 577, 629, 634, 645, 678, 259, 268-270, 272-275, 687, 699, 703 277, 281, 282, 301, 346, -do zabda (siddhA0 paM0 phUlacandra 348, 351, 421, 470, 474, zAstrI) 648 475, 478 - prastAvanA (siddhA0 paM0 phUlacandra - AtmakhyAtiTIkA (A0 amRtacandra) zAstrI) 189 338, 339, 347, 352, 372, sAgaramala (DaoN0) 543,544, 671, 672, 393, 477 706 - tAtparyavRtti (A0 jayasena) 60 - abhinandana grantha (dekhiye, DaoN0....) samayasundara gaNI 492 sAgAradharmAmRta 71 samalaiMgika vivAha 633 sAGkhyakArikA 348 samavAyAMgasUtra 369, 394, 584, 714, sAGkhyamata 343, 472 759 sAnnipAtikabhAva (mizrabhAva) 436 samAdhitantra (samAdhizataka) 262, 263, sAmantabhadra (zvetAmbara) 489 266, 267, 471 siMhanandI muni (bhaTTArakaparamparA ke prathama sambodhasattarI (ratnazekhara sUri, zve0) 590 AcArya) 91, 92 sammedazikhara 128, 129, 130 siMhavarmA (kA~cI kA rAjA) 242 samyaktvotpatti ke bAhya hetu 592 siMhasaMgha 27, 34 samyagdarzana kA vicitra lakSaNa 130, 131 / / sittarIcUrNi 719, 747 sarajaska (kApAlika) 597 siddhabhakti (pUjyapAda) 527, 633 sarasvatI (sArasvata) gaccha 12, 14, 23, siddhasena-dvitIya (sanmatisUtrakAra, digambara) 26, 27, 32 (sarasvatIgaccha nAma 468, 469, 525 For Personal & Private Use Only Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 siddhahemazabdAnuzAsana 238 strInirvANaprakaraNa (pAlyakIrti zAkaTAyana) siddhAntasamIkSA bhAga 3 : 696-697, 700 631, 661-666, 709, 725 siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana strImuktiniSedha 581, 753-755 grantha 686 strIveda 629, 630 siddhivinizcaya (akalaMkadeva) 523 strIvedanokaSAyakarma 582, 583 sindhughATIya (sindhu) sabhyatA 368 strIvedI manuSya 655 sukhalAla saMghavI (paM0) 186 straiNabhAva 667, 668 suttapAhuDa 221, 290, 505, 600 sthavira (saMghavyavasthApaka digambara sAdhu) subuddhi (puSpadanta, SaTkhaNDAgamakAra) 572 119, 625, 626 subhadra AcArya (dazAMgadhArI) 27 sthavirakalpika (kalpI) sAdhu (zve0) sUtrakRtAMga (sUtra) niyukti 531, 585 625, 626 sUtrakRtAMgasUtra 590 sthAnAMgasUtra 235, 279, 610 sUrimantra 31, 32 syAt (nipAta) 451 sUryaprakAza (paM0 nemicandrakRta bhaTTArakIya syAdvAda 444 grantha) 125, 137, 145, 147 syAdvAda-saptabhaMgI 482. sUryaprakAzaparIkSA (paM0 jugalakizora mukhtAra) svayambhUstotra (samantabhadra) 340,528,529, 125, 127, 132, 137 531-533 seksa eNDa jeNDara (DaoN0 rAbarTa je0 sTaoNlara, svasamaya 477, 478, 479 ema0 DI0) 633 svasti (bhaTTArakopAdhi) 106 senasaMgha (senagaNa) 34, 42, 183-185 svAti : (zve0 AcArya) 720 sesila beNDala (Mr. Cecil Bendall, a svAmI (samantabhadra kI upAdhi) 522, scholar from England) 12 523 somadeva sUri (yazastilakacampUkAra) 598 svAmI samantabhadra (le0-jugalakizora somavAra-abhilekha 35 mukhtAra) 35, 196, 197, 261, solahakalpa 626 295, 457, 540 saundarananda (azvaghoSa) 590 strItIrthaMkara 605 haTTaNa-abhilekha 38 strInAmagotrakarma, strIgotrakarma, strIvedanAma- . haridAsa zAstrI, jayapura 28 karma, stryaMgopAMganAmakarma, strIzarIrAM- harivaMzapurANa 186, 313, 315, 332, gopAMganAmakarma 582, 606, 635, 549 636, 669 harSacarita (bANabhaTTa) 52 For Personal & Private Use Only Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halebIDa-abhilekha 106 halsI -tAmrapatralekha (mRgezavarmA) 291 / / hastImala (zve0 AcArya) 4, 5, 183, 185, 290, 310, 314, 316 hArnale, e0 epha0 rUDAlpha, pro0 DaoN0 (a~gareja vidvAn) 12, 14, 18, 22, 24, 28, 30, 31, 195 hindatattvajJAna no itihAsa (gujarAtI grantha) 303 hindI kA udvikAsa aura bhojapura kI sAhityika pragati (lekha-pro0, DaoN0 rAjArAma jaina) 485 History of The Mediavel School of _Indian Logic 196 hIrAlAla jaina, paM0 siddhAntazAstrI (sAr3hamala) .72, 436, 748 zabdavizeSa-sUcI / 815 hIrAlAla jaina, pro0, DaoN0 489, 490, 497, 514-518, 535, 552, 670, 671, 696-697 huNDAvasarpiNIkAla 609-611, 614 huNDAvasarpiNIkAla kI dasa Azcaryajanaka ghaTanAe~ (zve0) 610 hUmar3a itihAsa (bhAga 2) 76 hUli-abhilekha 565 hetvAbhAsa, hetvAbhAsatA 563, 730 hemacandra, kalikAlasarvajJa, AcArya (vaiyA karaNa) 238 hemacandra vijaya (zve. muni) 761, 762 herekerI-abhilekha (ka0 489) 106 haima prAkRta-zabdAnuzAsana (kalikAlasarvajJa, A0 hemacandra) 487 Homosexuality (samalaiMgika maithuna) 633 For Personal & Private Use Only Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI 1. aMguttaranikAyapAli (bhAga 3,4) : vihAra rAjakIya pAli-prakAzana mnnddl| I0 san 1960 / - bhAga 3 > nipAta 6, 7, 8 / - bhAga 4> nipAta 9, 10, 11 / 2. anagAradharmAmRta : paM0 AzAdhara jii| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 1977 / - jJAnadIpikA saMskRtapaJjikA (svopjny)| - sampAdana-anuvAda : siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra shaastrii| 3. anuyogadvArasUtra : zrI AryarakSita sthvir| zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (raajsthaan)| .. - anuvAdaka-vivecaka : upAdhyAya zrI kevalamuni jii| 4. abhidhAnacintAmaNi- nAmamAlA : AcArya hemcndr| prakAzaka : zrI rAMderaroDa jainasaMgha, aDAjaNa pATIyA, rAderaroDa, suurt| I0 san 2003 / __ abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 1 se 7), dvitIya sNskrnn| zrI abhidhAna rAjendra koSa prakAzana saMsthA, ahmdaabaad| I0 san 1986 / 6. avimAraka (nATaka) : mahAkavi bhaas| 'bhAsanATakacakra' caukhambA saMskRta saMsthAna, vaaraannsii| I0 san 1998 / / 7. aSTapAhuDa : AcArya kundkund| zAntivIranagara, zrI mahAvIra jI (raajsthaan)| I0 san 1968 / - dNsnnpaahudd| - caarittpaahudd| - suttpaahudd| - bodhpaahudd| - bhaavpaahudd| - mokkhpaahudd| - liNgpaahudd| - siilpaahudd| For Personal & Private Use Only Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 - zrutasAgarasUrikRta sNskRtttiikaa| - paM0 pannAlAla sAhityAcAryakRta hindI anuvaad| 8. aSTasahasrI (bhAga 1, 2, 3) : AcArya vidyaannd| di0 jaina triloka zodha saMsthAna, ___ hastinApura (meraTha) u0 pr0| I0 san 1990 / 9. Agama aura tripiTaka : eka anuzIlana-muni zrI nagarAja jI DI0 liT / prathama khaNDa ke prakAzaka : kAnsepTa pabliziMga kampanI, naI dillii| I0 san 1987 / dvitIya khaNDa ke prakAzaka : arhat prakAzana, klkttaa| I0 san 1982 / / 10. AcArAMga (prathama zrutaskandha) : mumbApurIya zrI siddhacakra sAhitya pracAraka samiti muNbii| mudraNa sthaan-suurt| I0 san 1935 / - bhadrabAhukRta niyukti| - zIlAMkAcAryakRta vRtti| 11. AcArAMgasUtra-prathama zrutaskandha : anuvAdaka-munizrI saubhAgyamala jii| prakAzaka jaina sAhitya samiti, nayApurA, ujjain| vi0 saM0 2007 / dvitIya zrutaskandha : anuvAdaka -paM0 vasantIlAla nlvaayaa| prakAzaka-dharmadAsa jaina mitramaNDala, ratalAma, ma0 pr0| I0 san 1982 / 12. AcArAMgacUrNi : zrI jinadAsa gnnii| zrI RSabhadeva kezarImala zvetAmbara saMsthA, rtlaam| I0 san 1941 / 13. AturapratyAkhyAna : viirbhdr| prakAzaka-bAlAbhAI kakalabhAI ahmdaabaad| vi0 saM0 1962 / 14. AdipurANa (bhAga 1,2) : AcArya jinsen| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 1988 / - anuvAda : paM0 (DaoN0) pannAlAla saahityaacaary| 15. AptaparIkSA : vidyAnanda svaamii| bhAratavarSIya anekAnta pariSad , lohAriyA (raaj0)| I0 san 1992 / 16. AptamImAMsA : AcArya smntbhdr| vIrasevA maMdira TrasTa prakAzana vaaraannsii-5| I0 san 1989 / - anuvAda : paM0 jugalakizora mukhtaar| 17. ArAdhanA kathA koza : brahmacArI nemidtt| bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad / I0 san 1993 / AlApapaddhati : AcArya devsen| bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad , lohariyA (raaj0)| I. san 1990 / For Personal & Private Use Only Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 819 19. Avazyakaniyukti (bhAga 1) : bhdrbaahusvaamii| bherUlAla kanaiyAlAla koThArI dhArmika TrasTa, mumbii| vi0 saM0 2038 / - hAribhadrIya vRtti : hribhdrsuuri| 20. Avazyaka - mUlabhASya (AvazyakasUtra - mUlabhASya) : kartA kA nAma ajJAta hai| Avazyakaniyukti kI hAribhadrIyavRtti meM uddhRta tathA jina bhadragaNI ke vizeSAvazyakabhASya meM antrbhuut| 21. AvazyakasUtra (pUrvabhAga evaM uttarabhAga) : gaNadhara gautmsvaamii| zrI RSabhadeva kezarI mala zvetAmbara saMsthA, rtlaam| I0 san 1928 evaM 1929 / 22. iSTopadeza : pUjyapAda svaamii| paramazruta prabhAvaka maNDala, caukasI caimbara, khArA kuA, javerI bAjAra, bmbii-2| I0 san 1954 / 23. IzAdidazopaniSad (zAMkarabhASyasahita) : motIlAla banArasIdAsa, dillii| I0 san 1978 / 24. IzAdyaSTottarazatopaniSad : caikhambA vidyAbhavana, vaaraannsii| I0 san 1995 / - paramahaMsaparivrAjakopaniSad / - bRhdaarnnykopnissd| - jaabaalopnissd| - naardprivraajkopnissd| - turiiyaatiitopnissd| - sNnyaasopnissd| - bhikssukopnissd| - chaandogyopnissd| - munnddkopnissd| - ktthopnissd| - iishaavaasyopnissd| - shvetaashvtropnissd| - yAjJavalkyopaniSad / 25. uttarAdhyayanasUtra : vIrAyatana prakAzana, aagraa-2| - sampAdana : sAdhvI candanA drshnaacaary| 26. uttarabhArata meM jainadharma : cimanalAla jaicandra shaah| prakAzaka : sevAmandira rAvaTI, jodhpur| I0 san 1990 / - a~garejI se hindI anuvAda : kastUramala baaNtthiyaa| 27. udAnapAli (suttapiTaka, khuddaka nikAya) : vipazyanA vizodhana vinyAsa, igatapurI (naasik)| I0 san 1995 / For Personal & Private Use Only Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 28. upadezamAlA ( uvaesamAlA) : zrI dharmadAsa gaNI / prakAzaka : dhanajI bhAI devacandra jauharI, mumbaI / - * vizeSavRtti (doghaTTI TIkA) : ratnaprabhasUri / 29. oghaniryukti : bhadrabAhu svAmI / Agamodaya samiti mehasAnA / I0 san 1919 / * vRttikAra : droNAcArya / - 30. kaThopaniSad : gItA presa gorakhapura / vi0 saM0 2024 / zAMkarabhASya zrI zaMkarAcArya / - : 31. kalpakaumudIvRtti : zrI zAntisAgarakRta kalpasUtravyAkhyA / zrI RSabhadeva kezarImala jaina zvetAmbara saMsthA, ratalAma / I0 san 1936 / 32. kalpaniryukti (kalpasUtraniryukti) : zvetAmbara bhadrabAhu - dvitiiy| muni kalyANa vijaya jI - kRta 'zramaNa bhagavAn mahAvIra' (pR. 336 ) meM tathA zrI tATaka guru jaina granthAlaya udayapura (rAja0 ) dvArA prakAzita 'kalpasUtra' kI zrI devendra muni zAstrI - likhita prastAvanA (pR. 16) evaM pariziSTa 1 kI TippaNI kra. 3 meM ullekha hai / 33. kalpapradIpikAvRtti : zrI saMghavijayagaNikRta kalpasUtravRtti / prakAzana : seTha vADIlAla cakubhAI devIzAha pATaka / vi0 saM0 1991 / 34. kalpalatA vyAkhyA : samayasundaragaNikRta kalpasUtravyAkhyA / nirNayasAgara mudraNayantrAlaya, mumbaI / I0 san 1939 / 35. kalpasamarthana : ( kalpasUtrAntargata adhikAra - bodhaka) / RSabhadeva kezarImala jaina zvetAmbara saMsthA, ratalAma / vi0 saM0 1994 / 36. kalpasUtra : prAkRta bhAratI, 37. kalpasUtra : bhASAnuvAda : AryAratna sajjana zrI / vi0 saM0 2038 / jayapura / 38. kasAyAhuDa (bhAga 1, 8, 12, 13, 14, 15, 16 ) : AcArya guNadhara / bhAratavarSIya di0 jaina saMgha, caurAsI, mthuraa| I0 san 1974--- / dvitIya saMskaraNa / - - cUrNisUtra : yativRSabhAcArya / - AcArya vIrasena / jayadhavalA TIkA : prastAvanA : 1. granthaparicaya evaM 2. granthakAraparicaya : siddhAntAcArya paM0 kailAza candra zAstrI, (pR. 3-73) 3. viSayaparicaya : paM0 mahendrakumAra nyaayaacaary| (pR. 73-106) (" bhUmikA ke mukhya tIna bhAga haiM: grantha, granthakAra aura viSaya - paricaya | inameM se Adi ke do stambha paM0 kailAzacandra jI ne likhe haiM aura antima stambha paM0 mahendrakumAra jI ne likhA hai|" sampAdakIya vaktavya / pR. 14 ba) / For Personal & Private Use Only Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 821 39. kasAyapAhuDasutta : AcArya guNadhara / zrI vIrazAsana saMgha, kalakattA / I0 san 1955 / cUrNisUtra : AcArya yativRSabha / - sampAdana- anuvAda - prastAvanA : paM0 hIrAlAla jaina siddhAntazAstrI / 40. kAdambarI (pUrvabhAga ) : bANabhaTTa / motIlAla banArasIdAsa, dillI / saMskRtaTIkA : zvetAmbarAcArya zrI bhAnucandra gaNI / 41. kAdambarI : bANabhaTTa / sampAdaka : AcArya rAmanAtha zarmA 'sumana' evaM rAjendrakumAra zAstrI / prakAzaka : sAhitya bhaNDAra, subhASa bAjAra, meraTha (u0pra0) / aSTama saMskaraNa, I0 san 1990 / 42. kArtikeyAnuprekSA : svAmikumAra / paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImadrAjacandra Azrama agAsa (gujarAta) / I0 san 1978 / a~garejI prastAvanA : pro0 e0 ena0 upAdhye | - hindI - anuvAda : paM0 kailAzacandra zAstrI | 43. kAlidAsa kI tithisaMzuddhi : DaoN0 rAmacandra tivArI / IsTarna buka liMkarsa dillI / I0 san 1989 / 44. kAvyAnuzAsana ( svopajJavRtti - sahita ) : vaiyAkaraNa evaM kAvyazAstrI, 'kalikAlasarvajJa, ' AcArya hemacandra / pravacana prakAzana, pUnA / vi0 saM0 2058 / saMskRta vyAkhyA : paNDita zivadatta evaM kAzInAtha / 45. kAvyaprakAza : mammaTAcArya / jJAnamaNDala limiTeDa, vArANasI / I0 san 1960 / hindI vyAkhyA : vizvezvara siddhAntaziromaNi / 46. kUrmapurANa : hindI sAhitya sammelana, prayAga / I0 san 1993 / 47. kyA digambara prAcIna haiM ? lekhaka : zizu AcArya narendrasAgara sUri / zeTha zrI abhecaMda gulAbacaMda jhaverI parivAra, mumbaI ke saujanya se prakAzita / prAptisthAna - 1. jambUdvIpa per3hI pAlItANA, 2. jJAnazAlA girirAja sosAyaTI pAlItANA / I0 san 1995 / 48. kharA so merA : DaoN0 sudIpa jaina / kundakunda bhAratI ( prAkRta bhavana ) naI dillii| I0 san 1999 / 49. khAravela prazasti : punarmUlyAMkana- candrakAntabAlI zAstrI / pratibhA prakAzana, dillI / I0 san 1988 / 50. guNasthAna - siddhAnta : eka vizleSaNa - DaoN0 sAgaramala jaina / pArzvanAtha vidyApITha vArANasI / I0 san 1996 / 51. guruparamparA se prApta digambara jaina Agama : eka itihAsa- DaoN0 ema0 DI0 vasantarAja / zrI gaNeza varNI di0 jaina saMsthAna nariyA, vArANasI - 5 / I0 san 2001 / For Personal & Private Use Only Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 52. gommaTasAra-karmakANDa (bhAga 1,2) : AcArya nemicandra siddhaantckrvrtii| bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillii| I0 san 1996 / - jIvatattvapradIpikA-karNATavRtti : keshvvrnnii| - karNATavRtti kA 'jIvatattvapradIpikA' nAma se hI saMskRtarUpAntara : zrI nemicndr| 53. gommaTasAra-jIvakANDa (bhAga 1, 2) : AcArya nemicandra siddhaantckrvrtii| bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillii| I0 san 1997 / - jIvatattvapradIpikA-karNATavRtti : kezava vrnnii| - jIvatattvapradIpikA-saMskRtarUpAntara : zrI nemicndr| 54. cANakyazataka : AcArya viSNugupta caannky| 55. chedapiNDa : AcArya indra (indrnndii)| 'prAyazcittasaMgraha'-mANikacandra di0 jaina granthamAlA (vi0 saM0 1978) meM sNgRhiit|| 56. chedazAstra : (kartA ajJAta-pu.jai.vA.sU. / prastA. / pR.109) 'prAyazcittasaMgraha' mANikacandra di. jaina granthamAlA (vi0 saM0 1978) meM sNgRhiit| 57. jAtaka (tRtIya khaNDa)-anuvAdaka : bhadanta Ananda kauslyaayn| hindI sAhitya sammelana pryaag| I0 san 1990 / 58. jAtaka-aTThakathA (suttpittk-khuddknikaay)-tRtiiybhaag| vipazyanA vizodhana vinyAsa, igatapurI / I0 san 1998 / / 59. jAtakapAli (suttapiTaka - khuddknikaay)-dvitiiybhaag| vipazyanA vizodhana vinyAsa, igtpurii| I0 san 1998 / 60. jAtakamAlA : aaryshuur| sampAdaka-anuvAdaka : sUryanArAyaNa caudhrii| motIlAla - banArasIdAsa, dillii| I0 san 2001 / 61. jinamUrti-prazasti-lekha : kamalakumAra jain| zrI digambara jaina bar3A mandira chatarapura (m.pr.)| I0 san 1982 / 62. jinazAsana kI kIrtigAthA : DaoN0 kumArapAla desaaii| zrI anilabhAI gA~dhI (ttrsttii)| 108 jainatIrthadarzanabhavana TrasTa, zrI samavasaraNa mahAmandira, paalitaannaa-364270| 63. jinasahasranAmaTIkA : shrutsaagrsuuri| 64. jinAgamoM kI mUlabhASA : DaoN0 nathamala ttaaNttiyaa| prAkRta TesTa sosAyaTI, ahmdaabaad| 65. jIvasamAsa : ajJAta pUrvadhara AcArya (jinakA nAma jJAta nahIM hai)| anuvAdikA : sAdhvI vidyutprbhaashrii| pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| I0 san 1998 / - bhUmikA : DaoN0 sAgaramala jain| For Personal & Private Use Only Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 823 66. jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA-zrI devendra muni shaastrii| prakAzaka ___ zrI tArakaguru jaina granthAlaya, udayapura (raaj.)| I0 san 1977 / 67. jaina kathAmAlA (bhAga 48) (AdhAragrantha : 1. upadezamAlA 2. AkhyAnaka maNikoza) : madhukara muni| munizrI hajArImala smRti prakAzana, byAvara (raaj.)| 68. jaina tattvavidyA : muni zrI pramANasAgara jii| bhAratIya jJAnapITha nayI dillii| I0 . san 2000 / 69. jainadharma : paM0 kailAzacandra shaastrii| bhAratIya digambara jaina saMgha, caurAsI, mathurA (u.pr.)| I0 san 1975 / 70. jainadharma aura darzana : muni zrI pramANasAgara jii| zikSA bhAratI, kazmIrI geTa, dillii-6| I0 san 1996 / 71. jainadharma kA maulika itihAsa (prathamabhAga) : AcArya hastImala jii| 72. jainadharma kA maulika itihAsa (dvitIya bhAga/ dvitIya saMskaraNa) : AcArya hastImala jii| jaina itihAsa samiti, jayapura (rAjasthAna) I0 san 1987 / . jainadharma kA maulika itihAsa (tRtIya bhAga / prathama saMskaraNa) : AcArya hastImala jii| jaina itihAsa samiti, jayapura (raajsthaan)| I0 san 1983 / 74. jainadharma kA maulika itihAsa (caturtha bhAga) : AcArya hastImala jii| jaina itihAsa samiti, jayapura (raajsthaan)| I0 san 1987 / jaina dharma kA yApanIya sampradAya : DaoN0 sAgaramala jain| pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| I0 san 1996 / 76. jainadharma kI aitihAsika vikAsayAtrA : DaoN0 sAgaramala jain| prAcya vidyApITha, zAjApura (m.pr.)| I0 san 2004 / 77. jainadharma ke prabhAvaka AcArya : sAdhvI sNghmitraa| jaina vizvabhAratI, lADanUM (raaj.)| I0 san 2001 / 78. jainadharma ke sampradAya : DaoN0 sureza sisodiyaa| Agama, ahiMsA-samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura (raajsthaan)| I0 san 1994 / / 79. jaina nibandharatnAvalI (prathama bhAga) : paM0 milApacandra kaTAriyA evaM zrI ratanalAla kttaariyaa| prakAzaka : zrI vIrazAsana saMgha, klkttaa| I0 san 1966 / 80. jaina nibandharatnAvalI (dvitIya bhAga) : paM0 milApacandra kttaariyaa| bhAratavarSIya di0 jaina saMgha, caurAsI, mthraa| I0 san 1990 / For Personal & Private Use Only Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 81. jaina bhAratI : (digambara jaina narasiMhapurA navayuvaka maNDala bhINDara (mevAr3a) ke mantrI dvArA likhita 'bhaTTAraka carcA' nAmaka pustikA (I0 san 1941) meM uddhRta) 82. jaina vidyA ke AyAma-granthAGka 2 (Aspects of Jainology, Vol. II) / paM0 becaradAsa dozI smRti grnth| prakAzaka : pArzvanAtha zodha saMsthAna, vArANasI, I0 san 1987 / 83. jaina zilAlekha saMgraha (bhAga 1) : saMgrahakartA-DaoN0 hIrAlAla jain| mANikacandra digambara jaina granthamAlA smiti| vi0 saM0 1984 __ (I0 san 1927) / 84. jaina zilAlekha saMgraha (bhAga 2) : saMgrahakartA-paM0 vijymuurti| mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti mumbii| I0 san 1952 / / 85. jaina zilAlekha saMgraha (bhAga 3) : saMgrahakartA-paM0 vijymuurti| prakAzaka mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti, mumbii| I0 san 1957 / - prastAvanA : DaoN0 gulAbacandra caudhrii| 86. jaina zilAlekha saMgraha (bhAga 4) : saMgrAhaka-sampAdaka : DaoN0 vidyAdhara johraapurkr| bhAratIya jJAnapITha kaashii| vIra ni0 saM0 2491 / / 87. jaina sAhitya aura itihAsa (prathama saMskaraNa) : paM0 nAthUrAma premii| hindI grantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, giragA~va, bmbii| I0 san 1942 / dvitIya saMskaraNa : prakAzaka-saMzodhita sAhitya-mAlA, ThAkuradvAra, bambaI -2 / I0 san 1956 / 88. jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza (prathama khaNDa) : paM0 jugalakizora mukhtaar| vIrazAsana saMgha klkttaa| I0 san 1956 / 89. jaina sAhitya kA itihAsa (pUrvapIThikA) : paM0 kailAzacandra siddhAntazAstrI / zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA. vaaraannsii| vIra ni0 saM0 2489 / 90. jaina sAhitya kA itihAsa (bhAga 1, 2) : siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra shaastrii| zrI gaNeza prasAda varNI jaina granthamAlA vaaraannsii| vIra nirvANa saM0 2502 / 91. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (bhAga 3) : DaoN. mohanalAla mehtaa| pArzvanAtha vidyAzrama zodhasaMsthAna, vaaraannsii| I0 san 1967 / 92. jaina sAhitya meM vikAra : paM0 becaradAsa jain| anuvAdaka : tilakavijaya jii|| For Personal & Private Use Only Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 825 prakAzaka : zrI digambara jaina yuvakasaMgha, lalitapura / vIra ni0 saM0 2458 / 93. jainAcArya paramparA mahimA ( 349 zlokAtmaka grantha, aprakAzita ) : racayitA - zravaNa belagola ke 31 veM bhaTTAraka zrI cArukIrti / isa grantha ke nAma evaM saMskRta padyoM kA ullekha zvetAmbarAcArya zrI hastImala jI ne apane grantha 'jainadharma kA maulika itihAsa', bhAga 3 meM pRSTha 152 se 177 taka kiyA hai aura likhA hai ki yaha aprakAzita grantha AcArya zrI vinayacandra jJAna bhaNDAra zodha pratiSThAna, lAlabhavana, caur3A rAstA, jayapura - 3 meM upalabdha hai| 94. jainendra siddhAnta koza ( bhAga 1-4 ) : kSullaka jinendra varNI / bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI / I0 san 1985, 1986, 1987, 1988 / 95. jJAtAdharmakathAGgasUtra : ( jJAtRdharmakathAGga ) / Agama prakAzana samiti byAvara / I0 san 1981 / pradhAna sampAdaka : yuvAcArya zrI mizrIlAla jI mahArAja 'madhukara' / anuvAdaka - vivecaka sampAdaka : paM0 zobhAcandra bhArilla / 96. jJAnArNava : AcArya zubhacandra / zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, agAsa / I0 san 1975 / 97. DaoN0 sAgaramala jaina abhinandana grantha / pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI / I0 san 1998 / 98. tattvanirNayaprAsAda : zvetAmbarAcArya muni zrI vijayAnanda sUrIzvara 'AtmArAma ' / prasiddhakarttA : amaracaMda pI0 (padmA jI ) paramAra, mumbaI / 99. tattvArthakartR- tanmatanirNaya : sAgarAnandasUrIzvara jI mahArAja (zvetAmbara) / prakAzaka : zrI RSabhadeva kezarImala zvetAmbara saMsthA ratalAma | vi0 saM0 1993 / 100. tattvArtharAjavArtika ( tattvArthavArtika, bhAga 1, 2) : bhaTTa akalaMka deva / bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI / I0 san 1993 / sampAdaka : pro0 mahendra kumAra jaina, nyAyAcArya / 101. tattvArthavRtti: zrutasAgara sUri / bhAratIya jJAnapITha kAzI / I0 san 1949 / - prastAvanA : pro0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya / 102. tattvArthasAra : amRtacandrasUri / sampAdaka : paM0 pannAlAla sAhityAcArya | zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA, vArANasI, / I0 san 1970 / For Personal & Private Use Only Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 103. tattvArthasUtra (sarvArthasiddhi) : bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 1995 / 104. tattvArthasUtra : zrI umAsvAti vaack| RSabhadeva kezarImala jaina zvetAmbara saMsthA, rtlaam| I0 san 1996 / - hAribhadrIya vRtti : zrI hribhdrsuuri| 105. tattvArthasUtra (vivecanasahita) : paM0 sukhalAla sNghvii| pArzvanAtha vidyAzrama zodhasaMsthAna, vaaraannsii-5| I0 san 1993 / 106. tattvArthasUtra (mokSazAstra) : bRhtprbhaacndr| prakAzaka : samIcInadharma-prabodha-saMrakSaNa saMsthAna koTA (raaj.)| 107. tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya : upAdhyAya muni zrI AtmArAma jI mahArAja (pNjaabii)| prakAzaka : lAlA zAdIrAma gokulacaMda jauharI, cA~danI cauka, dehlii| I0 san 1934 / 108. tattvArthAdhigamasUtra (zvetAmbaramAnya tattvArthasUtra) : paramazruta prabhAvaka maNDala, agaas| __ I0 san 1992 / - tattvArthAdhigamabhASya : uparyukta para AcArya umAsvAti dvArA racita bhaassy| 109. tattvArthAdhigamasUtra (svopajJabhASyayukta) : zrI umaasvaati-vaack| prakAzaka : jIvanacanda sAkaracanda javerI, muMbaI evaM sUrata (gujraat)| prathama bhAga I0 san 1926, muNbii| dvitIyabhAga-I0 san 1930 suurt| - tattvArthabhASyavRtti : zrI siddhAsena gnnii| 110. tarkabhASA : keshvmishr| caukhambA saMskRta saMsthAna, vaaraannsii| I0 san 1977 / - hindI vyAkhyA : AcArya vizvezvara siddhaantshiromnni| 111.titthagoliyapayannu (athavA titthogAliyapayannu = tiirthodgaar)| 112. tiloyapaNNattI (bhAga 1, 2, 3) : AcArya ytivRssbh| prakAzaka : zrI 1008 candraprabha di0 jaina atizayakSetra, deharA-tijArA (alavara, raajsthaan)| I0 san 1997 / - anuvAda : AryikA vizuddhamati jii| 113. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA (khaNDa 1, 2, 3, 4) : DaoN0 nemicandra zAstrI, jyotissaacaary| dvitIya saMskaraNa-AcArya zAntisAgara chANI granthamAlA, bur3hAnA (mujaphpharanagara) u0 pr0| I0 san 1992 / 114. taittirIya aarnnyk| 115. trilokasAra : AcArya nemicndr| 116. therIgAthA-aTThakathA (suttapiTaka-khuddakanikAya) : vipazyanA vizodhana vinyAsa, igtpurii| For Personal & Private Use Only Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 827 117. dakSiNa bhArata meM jainadharma : siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra shaastrii| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 2001 / 118. darzanasAra : AcArya devasena / anuvAda evaM vivecanA : paM0 nAthUrAma jI premii| jaina grantha kAryAlaya, hIrAbAga, bambaI / vi0 saM0 1974 / 119. dazavakAlikasUtra : AcArya shyyNbhv| bhAratIya prAcya tattva prakAzana samiti piMDavAr3A (raajsthaan)| vi0 saM0 2037 / - hAribhadrIyavRtti : hribhdrsuuri| 120. dAThAvaMsa (bauddhgrnth)| 121. di0 jaina atizayakSetra zrI mahAvIra jI kA saMkSipta itihAsa : DaoN. gopIcandra varmA baaNsvaadd'aa| rAmA prakAzana 2626, rAstA khajAnevAlA, jypur| 122. digambaratva aura digambaramuni : kAmatA prasAda jain| di0 jaina yuvA samiti, 15 bhagavAn mahAvIra mArga, bar3auta, u0 pr0| I. san 1992 / 123. digambara jaina siddhAnta darpaNa (pro. hIrAlAla jI ke AkSepoM kA nirAkaraNa): Adya aMza-lekhaka : makkhanalAla zAstrI, murainaa| prakAzaka : zrI digambara jaina samAja bmbii| vIra ni0 saM0 2471 / dvitIya evaM tRtIya aMza-sampAdaka : paM0 rAmaprasAda zAstrI bmbii| prakAzaka : digambara jaina paMcAyata bmbii| I0 san 1944 evaM 1946 / 124. divyAvAdAna (romana lipi meM)-The Divyavadan, by E.B. Cowell and R.A. Neil, Indological Book House, Delhi 1987 A.D. 125.divyAvadAna (nAgarI lipi meM)-sampAdaka : DaoN0 pI0 ela0 vaidy| prakAzaka mithilA vidyApITha drbhNgaa| I0 san 1999 / / 126.dIghanikAyapAli : sampAdana-anuvAda : svAmI dvArikAdAsa shaastrii| bauddhabhAratI vaaraannsii| I0 san 1996 / - bhAga 1. siilkkhndhvgg| - bhAga 2. mhaavgg| - bhAga 3. paathikvgg| 127. dravyasvAbhAva-prakAzaka-nayacakra : zrI mAilla dhvl| bhAratIya jJAnapITha vaaraannsii| I0 san 1971 / 128. dhammapada : vyAkhyAkAra-kanchedIlAla gupta aura satkAri zarmA vnggiiy| caukhambA vidyAbhavana, vaaraannsii| I0 san 1968 / 129. dhammapada-aTThakathA, bhAga 1,2 (suttapiTaka-khuddaka nikAya) : vipazyanA vizodhana vinyAsa igtpurii| I0 san 1998 / For Personal & Private Use Only Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 130. dhammapada-aTThakathA, bhAga 2 (suttapiTaka-khuddaka nikAya) : navanAlandA mahAvihAra, naalndaa| I0 san 1976 / 131. nandIsUtra : vivecaka-sva. zrI kevalamuni jI ke ziSya zrI lAlamuni jI ke parivAra ke santa muni zrI pArasakumAra jI (dharmadAsa smprdaay)| prakAzaka-a0 bhA0 sAdhumArgI jaina saMskRti-rakSaka saMgha, sailAnA (m.pr.)| I0 san 1984 / / 132. niyamasAra : AcArya kundkund| ('kundakunda bhAratI' meM sNgRhiit)| 133.nizIthasUtra (svopajJabhASya sahita) : zrI visAhagaNI mhttr| (prathama vibhAga-pIThikA) sampAdaka : upAdhyAya kavi zrI amaramuni tathA muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kml'| bhAratIya vidyA prakAzana, dillii| I0 san 1982 / - vizeSacUrNi : zrI jinadAsa mhttr| - nizItha : eka adhyayana-paM0 dalasukha maalvnniyaa| 134. nItisAra (nItisAra-samuccaya) : indrnndii| bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad / I0 san 1990 / 135. nyAyakumudacandra-parizIlana : pro0 udayacandra jain| prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara, u.pr.| I0 san 2001 / 136. nyAyakusumAJjali : udynaacaary| 137. nyAyadIpikA : abhinava dharmabhUSaNa yti| prakAzaka : bhAratavarSIya anekAnta vidvtprissd| I0 san 1990 / 138. nyAyamaJjarI : jayanta bhtttt| 139. nyAyAvatAravArtikavRtti : zrI shaantisuuri| sampAdaka : paNDita dalasukha maalvnniyaa| prakAzaka : sarasvatI pustaka bhaNDAra, ahmdaabaad| I0 san 2002 / - prastAvanA : paM0 dalasukha maalvnniyaa| 140. paumacariu (bhAga 1,2,3,4,5) : mahAkavi svymbhuu| bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillI / I0 san 1989, 1977, 1989, 2000, 2001 / 141. paumacariya : vimlsuuri| 142. paJcatantra-aparIkSitakAraka : viSNu shrmaa| rAmanArAyaNalAla benImAdhava, ilaahaabaad-2| ___ I0 san 1975 / 143. paMcamahAgurubhakti : AcArya kundkund| ('kundakunda bhAratI' meM sNgRhiit)| 144. paMcAzaka (paMcAzaka-prakaraNa) : AcArya hribhdrsuuri| pArzvanAtha vidyApITha vaaraannsii| For Personal & Private Use Only Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 829 145. paMcAstikAya : AcArya kundkund| zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, zrI madrAjacandra ___ Azrama agAsa (gujraat)| I0 san 1969 / - samayavyAkhyA (tattvapradIpikA vRtti) : AcArya amRtcndr| - tAtparyavRtti : AcArya jysen| - bAlAvabodhabhASATIkA : pANDe hemraaj| 146. paTTAvalIparAga : paM0 zrI kalyANavijaya gnnii| prakAzaka : kalyANavijaya zAstrasaMgraha samiti, jAlaura (raajsthaan)| I0 san 1956 / / 147. paM. ratanacandra jaina mukhtAra : vyaktitva aura kRtitv| AcArya zrI zivasAgara di0 jaina granthamAlA zAntivIranagara, zrImahAvIra jI (rAjasthAna) I0 san 1989 / 148. paM. vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grnth| sarasvatI-varadaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandanagrantha prakAzana samiti, vaaraannsii| I0 san 1989 / 149. paNNavaNAsutta (bhAga 1,2) : zrI zyAmArya vaack| zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI 26 / I0 san 1969 evaM 1971 / - sampAdana evaM a~garejI prastAvanA : muni puNyavijaya jI, paM0 dalasukha mAlavaNiyA evaM paM0 amRtalAla mohanalAla bhojk| 150. padmapurANa (padmacarita-bhAga 1,2,3) : AcArya rvissenn| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 2001, 2002, 2003 / - sampAdana-anuvAda : DaoN0 pannAlAla jaina saahityaacaary| 151. padmamahApurANa (vaidika = hindU)-dvitIya bhAga (bhUmi, svarga, brahya evaM pAtAlakhaNDa) . bhUmikA : pro0 DaoN0 caarudevshaastrii| prakAzaka : nAga pablizarsa, __ javAharanagara, dillii-7| I0 san 1984 / 152. paramAtmaprakAza evaM yogasAra : joiNdudev| paramazruta prabhAvaka maMDala, agaas| I0 san 1973 / - saMskRtaTIkA : brhmdev| - bhASA TIkA : paM0 daulatarAma jii| - prastAvanA (Introduction) : e0 ena0 upaadhye| 153. pariziSTaparva : kalikAlasarvajJa AcArya hemcndr| prakAzaka : eziyATika sosAiTI, 57 pArka sTrITa, klkttaa| I0 san 1891 / - sampAdaka : harmana jaikobii|| 154. pAia-saha-mahaNNavo : (prAkRta-hindI-zabdakoza) : paM0 haragovindadAsa trikamacaMda setth| motIlAla banArasIdAsa, dillii| I0 san 1986 / For Personal & Private Use Only Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 155. pAtaJjalayogadarzana : maharSi ptnyjli| kRSNadAsa akAdamI, vaaraannsii| I0 san 1999 / - vyAsabhASya : zrI vyaas| 156. pAtrakesarI-stotra (jinendraguNasaMstuti) : pAtrakesarI (paatrsvaamii)| 157. pAli-hindI koza : bhadanta Ananda kauslyaayn| rAjakamala prakAzana, nayI dillI pttnaa| I0 san 1999 / 158. purAtana-jainavAkya-sUcI : paM. jugalakizora mukhtaar| vIrasevA mandira, sarasAvA, jilA-sahAranapura (u0 pr0)| I0 san 1950 / 159. piNDaniyukti : bhdrbaahusvaamii| zAha nagInabhAI ghelAbhAI jahverI, muNbii| I0 san 1918 / - malayagirIyA vRtti : AcArya mlygiri| 160. prakaraNaratnAkara (caturthabhAga) : prakAzaka-zA0 bhImasiMha mANakanI vatI, 'zA0 bhANajI mAyA, muNbii| I0 san 1912 / nirNayasAgara presa mumbii| 161. pratikramaNa-granthatrayI : zrI gautamasvAmI - vircit| prakAzaka : AcArya zAntisAgara _ di0 jaina jinavANI jIrNoddhAraka sNsthaa| vIra saMvat 2473 / - saMskRtaTIkA : prbhaacndr| - sampAdaka : paM0 motIcandra gautamacandra koThArI, ema0 e0| 162. prabodhacandrodaya : kRSNa mizra yti| caukhambA amara bhAratI prakAzana, vaaraannsii| I0 san 1977 / 163. prameyakamalamArtaNDa (dvitIyabhAga) : AcArya prbhaacndr| mudraka : pA~cUlAla jaina, kamala priMTarsa madanagaMja-kizanagar3ha (raaj.)| vIra ni0 saM0 2507 / - anuvAda : AryikA jinamatI jii| 164. pravacanaparIkSA-pUrvabhAga (svopajJavRtti-sahita) : upAdhyAya dhrmsaagr| RSabhadeva kezarImala zvetAmbara saMsthA, ratalAma (m.pr.)| 165. pravacanasAra : AcArya kundkund| paramazruta prabhAvaka zrImadrAjacandra jaina zAstramAlA, zrImadrAjacandra Azrama, agAsa (gujraat)| I0 san 1964 / - tattvapradIpikAvRtti : AcArya amRtacandra suuri| - tAtparyavRtti : AcArya jysen| - bAlAvabodha bhASATIkA : pANDe hemraaj| - a~garejI-prastAvanA (Introduction): pro0 e0 ena0 upaadhye| 166. pravacanasAroddhAra (uttarabhAga) : zrI nemicandra suuri| prakAzaka : seTha devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA, muNbii| I0 san 1922 / nirNayasAgara presa mumbii| For Personal & Private Use Only Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - saMskRtavRtti : zrI siddhasenasUri zekhara 167. pravacanasAroddhAra : zrI nemicandrasUri / prakAzaka : zrI jaina zve. mU. tapAgaccha gopIpurA saMgha, sUrata / I0 san 1988 / - TippaNIkAra : zrI udayaprabha sUri / 168. prazamaratiprakaraNa : zvetAmbarAcArya umAsvAti / paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImadrAjacandra Azrama agAsa (gujarAta) / vi0 saM0 2044 / hAribhadrIya TIkA : zrI haribhadra sUri / 169. prAkRta evaM saMskRta sAhitya meM guNasthAna kI avadhAraNA : sAdhvI DaoN0 darzanakalA zrI / zrI rAjarAjendra prakAzana TrasTa, jayaMtasena myUjiyama, mohanakher3A (rAjagar3ha) dhAra, ma0 pra0 / I0 san 2007 / 170. prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa : DaoN0 ricArDa pizala / vihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA - 3 / I0 san 1958 / * jarmanabhASA se hindI - anuvAda : DaoN0 hemacandra jozI / 171. prAkRta sAhitya kA itihAsa : DaoN0 jagadIzacandra jaina / dvitIya saMskaraNa / caukhambA vidyAbhavana vArANasI / I0 san 1985 / 172. prAcIna bhAratIya saMskRti : bI0 ena0 lUniyA / lakSmInArAyaNa agravAla pustakaprakAzaka, AgarA - 3 / I0 san 1970 / 173. bArasa aNuvekkhA : AcArya kundakunda / 174. bRhatkathAkoza : AcArya hariSeNa / siMghI jaina granthamAlA / I0 san 1943 / a~garejI prastAvanA : DaoN0 e0 ena0 upAdhye | -- prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 831 175. bRhatkalpasUtra (mUlaniryuktisahita) : sthavira Arya bhadrabAhu svAmI / - Vol. V (caturtha evaM paMcama uddeza ) / I0 san 1938 / Vol. VI (SaSTha uddeza) / I0 san 1942 / prakAzaka zrI AtmAnanda jainasabhA, bhAvanagara / bhASya : zrI saMghadAsagaNI kSamAzramaNa | * vRtti : AcArya zrI malayagiri, jise AcArya zrI kSemakIrti ne pUrNa kiyA / 176. bRhatsaMhitA : varAhamihira / 177. bRhadAraNyakopaniSad : IzAdidazopaniSad | motIlAla banArasIdAsa dillI / I0 - san 1978 / zAMkarabhASya : zrI zaMkarAcArya / 178. bRhaddravyasaMgraha : nemicandra siddhAntideva / paramazruta prabhAvaka maMDala, agAsa (gujraat)| vi0 saM0 2022 / For Personal & Private Use Only Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 saMskRtaTIkA : brahmadeva | 179. brahmasUtra : bAdarAyaNa vyAsa / motIlAla banArasIdAsa, dillI / I0 san 1998 / zAMkarabhASya zrI zaMkarAcArya / 180. brahmANDapurANa (khaNDa 1,2) : prakAzaka - DaoN0 camanalAla gautama, saMskRti saMsthAna, barelI ( u0 pra0) I0 san 1988 / 181. bhaktaparijJA : vIrabhadra / bAlAbhAI kakalabhAI, ahmdaabaad| vi0 saM0 1962 / 182. bhagavatI - ArAdhanA ( bhAga 1 ) : zivArya / jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura / I0 san 1978 / 183. bhagavatI ArAdhanA : zivArya / jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, sholaapur| I0 san 2006 / vijayodayATIkA : aparAjita sUri / prastAvanA evaM anuvAda : siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI / 184. bhagavatI-ArAdhanA : zivArya / prakazaka : vizambaradAsa mahAvIraprasAda jaina sarrApha, dehlii| 185. bhagavatI - ArAdhanA : zivArya / prakAzaka : hIrAlAla khuzAlacaMda dozI, phalaTaNa / I0 san 1990 / vijayodayATIkA : aparAjita sUri / anuvAda : siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI | - 186. bhagavatIsUtra : eka parizIlana- AcArya zrI devendra muni / prakAzaka - zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura (rAja0 ) / vi0 saM0 2049 / 187. bhagavadgItA : zAMkarabhASya / 188. bhagavAn mahAvIra kA acelakadharma : paM0 kailAzacandra zAstrI / bhAratavarSIya di0 jaina saMgha, caurAsI, mathurA / vi0 saM0 2001 / 189. bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA buddha : kAmatA prasAda jaina / vIra ni0 saM0 2453 / 190. bhaTTAraka carcA : lekhaka evaM prakAzaka - mantrI, digambara jaina narasiMhapurA navayuvaka maNDala, bhINDara (mevAr3a) / I0 san 1941 / (lekhakamaMtrI mahodaya ne apane nAma kA ullekha nahIM kiyA / ) 191. bhaTTArakamImAMsA : paM0 dIpacanda varNI narasiMhapura nivAsI / prakAzaka : vIra kAlUrAma rAjendrakumAra paravAra, ratalAma / vIrajayantI 2454, san 1927 / tRtIya saMskaraNa ke prakAzaka : sva0 zrI mohanalAla jI jaina, zrImatI krAntibAI jaina, bAhubalI kaoNlonI sAgara ( ma0pra0) / I0 san 2003 / 192. bhaTTArakasampradAya : pro0 vidyAdhara joharApurakara / jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura / 0 san 1958 / For Personal & Private Use Only Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 833 193. bhadrabAhucarita : ratnanandI ( ratnakIrti) / jaina bhAratI bhavana, banArasa / I0 san 1911 / 194. bhadrabAhucaritra : mahAkavi raidhU / sampAdaka : DaoN0 rAjArAma jaina, digambara jaina yuvakasaMgha ArA (bihAra), I0 san 1992 / 195. bhAgavatapurANa (zrImadbhAgavata mahApurANa ) : gItA presa gorakhapura / vi0 saM0 2057 / 196. bhAratIya itihAsa eka dRSTi : DaoN0 jyotiprasAda jaina / bhAratIya jnyaanpiitth| san 1999 / 197. bhAratIya digambara jaina abhilekha aura tIrtha paricaya madhyapradeza : 13vIM zatI taka : DaoN0 kastUracandra jaina 'sumana' / zrI digambara jaina sAhitya saMskRti saMrakSaNa samiti, DI - 302, viveka vihAra, dillI / I0 san 2001 / 198. bhAratIya purAlekhoM kA adhyayana : DaoN0 zivarUpa sahAya / motIlAla banArasIdAsa, vaaraannsii| I0 san 1999 / 199. bhAratIya saMskRti kA vikAsa : vaidikadhArA : DaoN0 maMgaladeva zAstrI / samAja vijJAna paraSid, kAzI vidyApITha banArasa / 1956 I0 / 200. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna : DaoN0 hIrAlAla jaina / madhyapradeza zAsana sAhitya pariSad, bhopAla / I0 san 1975 / 201. bhAvanA - dvAtriMzatikA : AcArya amitagati / jJAnapITha pUjAJjali, pR0 475 / sampAdaka -- DaoN.0 e0 ena0 upAdhyAya evaM paM0 phUlacandra zAstrI / bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI / 202. bhAvasaMgraha (prAkRta) : devasenAcArya | 203. bhAvasaMgraha : vAmadeva / bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad, lohAriyA ( rAjasthAna ) / 204. majjhimanikAya (suttapiTaka) : sampAdaka : bhikSu jagadIza kazyapa / bihAra rAjakIya pAli- prakAzana maNDala / I0 san 1958 / 1. mUla paNNAsaka / 2. majjhima paNNAsaka / 205. majjhimanikAyapAli (suttapiTaka) : sampAdaka - anuvAdaka : svAmI dvArikAdAsa zAstrI / bauddha bhAratI, vaaraannsii| 1. mUla paNNAsaka / I0 san 1998 / 2. majjhima paNNAsaka / I0 san 1999 / 3. upari pnnnnaask| I0 san 2000 / 206. matsyapurANa (pUrvabhAga, uttarabhAga) : hindI sAhitya sammalena prayAga / I0 san 1988-89 / 207. mahApurANa : AcArya jinasena / bhAratIya jJAnapITha kAzI / I0 san 1951 / For Personal & Private Use Only Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 834 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 208. mahAbhArata (Adiparva/ adhyAya 1-7) : zrI vedvyaas| gItA presa gorakhapura (u0pr0)| navambara 1955 ii0| 209. mahAbhArata (zAntiparva) prakAzaka : vasanta zrIpAda saatvlekr| svAdhyAya maNDala, killA-pAraDI (balasAr3a) gujraat| I0 san 1980 / 210. mahAvaggapAli (vinayapiTaka) : sampAdaka-anuvAdaka : svAmI dvArikAdAsa shaastrii| ____ bauddha bhAratI, vaaraannsii| I0 san 1998 / / 211. mAnatuGgAcArya aura unake stotra : pro0 madhusUdana DhAkI aura DaoN. jitendra shaah| 212. mAnavabhojyamImAMsA : muni kalyANavijaya jI gnnii| zrI kalyANavijaya-zAstrasaMgraha samiti, jAlora (raaj.)| I0 san 1961 / 213. mImAMsAzlokavArtika : kumArila bhtttt| 214. mudrArAkSasa (nATaka) : vishaakhdtt| IsTarna buka liMkarsa, dillii| 215. mUlAcAra (pUrvArdha evaM uttarArdha) : AcArya vttttker| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 1992, 1996 / - AcAravRtti : AcArya vasunandI siddhaantckrvrtii| - hindI-TIkAnuvAda : AryikAratna jJAnamatI jii| - pradhAna sampAdakIya : jyoti prasAda jain| 216. mUlacAra : AcArya vttttker| bhAratavarSIya anekAnta vidvtprissd| I0 san 1996 / - sampAdakIya : DaoN0 phUlacandra premI aura DaoN0 zrImatI munnI jain| 217. mUlArAdhanA (bhagavatI-ArAdhanA) : shivaary| svAmI devendrakIrti digambara jaina grantha mAlA sholaapur| I0 san 1935 / - mUlArAdhanAdarpaNa (saMskRtaTIkA) : paM0 AzAdhara jii| - hindI-arthakartA : paM0 jinadAsa pArzvanAtha zAstrI phdd'kule| 218. mokSazAstra (tattvArthasUtra, jinakalpisUtra) : AcArya prbhaacndr| samIcIna dharmaprabodha ___ saMrakSaNa saMsthAna, koTA (raajsthaan)| 219. moTI sAdhu-vandanA (gujarAtI) : choTAlAla jI mhaaraaj| thAnakavAsI jaina upAzraya, limar3I (saurASTra) I0 san 1991 / . 220. mohena-jo-dar3o : jaina paramparA aura pramANa : AcArya vidyAnanda jii| kundakunda __ bhAratI, nayI dillii| I0 san 1988 / 221. yazastilakacampU : somadevasUri / prakAzaka : tukArAma jAvajI, nirNayasAgara presa, bmbii| pUrvakhaNDa (dvitIya sNskrnn)| I0 san 1916 / uttarakhaNDa (prathama sNskrnn)| I0 san 1903 / - saMskRtavyAkhyA : shrutsaagrsuuri| For Personal & Private Use Only Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 835 222. yApanIya aura unakA sAhitya : zrImatI DaoN0 kusuma pttoriyaa| vIra sevA mandira TrasTa prkaashn| I0 san 1988 / 223. ratnakaraNDazrAvakAcAra : svAmI smntbhdr| zrI munisaMgha sAhitya prakAzana samiti, sAgara ma0 pr0| I0 san 1992 / - padyAnuvAda : AcArya zrI vidyAsAgara jI - hindI anuvAda : DaoN0 (paM0) pannAlAla jaina saahityaacaary| 224. ratnamAlA : shivkotti| 'siddhAntasArAdi saMgraha' meM sNgRhiit| 225. labdhisAra (labdhisAra-kSapaNAsAra) : nemicandra siddhaantckrvrtii| AcArya zrI ziva sAgara granthamAlA, zAntivIra nagara, zrI mahAvIra jii| vIra ni0 saM0 2509 / - sampAdaka : bra0 paM0 ratanacandra mukhtAra sahAranapura, u0 pr0| 226. lalitavistarA : AcArya zrI hribhdrsuuri| - paJjikA TIkA : zrI municandra sUrIzvara jI - hindI-vivecanA : paMnyAsapravara zrI bhAnuvijaya jI gnnivr| - bhUmikAlekhaka : zrI sampUrNAnanda jI, rAjyapAla, raajsthaan| - paricayalekhaka : pro0 DaoN0 pI0 ela0 vaidya, vADiyA kAleja, puunaa| 227. lATIsaMhitA : paM0 raajmll| zrAvakAcArasaMgraha (bhAga 3) / sampAdaka : paM0 hIrAlAla jaina shaastrii| jainasaMskRti saMrakSaka saMgha, solApura / I0 san 2003 / 228. liGgapurANa : saMskartA : AcArya jagadIza shaastrii| motIlAla banArasIdAsa, dillii| I0 san 1980 / 229. liMgaprAbhRta (liMgApAhuDa) : AcArya kundkund| 230. varAMgacarita : jttaasiNhnndii| bhAratavarSIya anekAnta vidvtpssid| I0 san 1996 / 231. vAtsalyaratnAkara (AcArya zrI vimalasAgara abhinandana grantha)-dvitIya khnndd| prakAzaka : bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad , zrI di0 jaina bIsapaMthI koThI, madhuvana (zikhara jii)| I0 san 1993 / 232. vAyupurANa : hindI sAhitya sammelana prayAga (ilaahaabaad)| I0 san 1987 / 233. vidvajjanabodhaka : paM0 pannAlAla jI saMghI 234. vidhi-mArga-prapA : kharatarAgacchAlaMkAra zrI jinprbhsuuri| zrI mahAvIra svAmI jaina derAsara TrasTa, 8 vijaya vallabha cauka, pAyudhanI, muNbii-400003| I0 san 2005 / - anuvAda : sAdhvI saumyaguNAzrI (vidhiprbhaa)| For Personal & Private Use Only Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 836 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 235. vividhadIkSA-saMskAravidhi : AryikA zItalamatI jii| sampAdikA- bra0 mainAbAI jaina, sNghsNcaalikaa| AzISapradAtA-siddhAntacakravartI AcArya sanmatisAgara jii| mudraka-zivazakti priNTarsa, 9, neharU bAjAra, hoTala tArAvAlI galI, udayapura (raaj.)| - prakathana : DaoN. mahendrakumAra jaina 'mnuj'| 584 ma. gA~. mArga, tukogaMja, indaura- 452 001 (ma0 pr0)| I0 san 2002 / 236. vizeSAvazyakabhASya (bhAga 2) : jinbhdrgnni-kssmaashrmnn| divyadarzana TrasTa, 68 gulAlavAr3I, muMbaI 400 004 / vi0 saM0 2039 / - maladhArI hemacandrasUrikRta vRtti 237. viSNupurANa : gItA presa gorkhpur| vi0 saM0 2058 / 238. vIravardhamAnacarita : zrI sklkiirti| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0. san 1974 / - sampAdana-anuvAda : paM0 hIrAlAla jaina siddhaantshaastrii| 239. vedAntasAra : paramahaMsa parivrAjakAcArya sadAnanda yogiindr| pIyUSa prakAzana, ilaahaabaad| I0 san 1968 / - tattvapArijAta hindITIkA : santanArAyaNa shriivaastvy| 240. vaidika mAithaoNlaoNjI : e0 e0 maikDaoNnala (A.A. Macdonell) / hindI anuvAdaka : rAmakumAra raay| caukhambA vidyAbhavana vaaraannsii| I0 san 1984 / 241. vaidika sAhitya aura saMskRti : AcArya baladeva upaadhyaay| zAradA saMsthAna, vaaraannsii-5| I0 san 1998 / 242. vairAgyazataka (bhartRharizataka) : manoja pablikezansa, dillii| I0 san 2002 / 243. vaizeSikasUtropaskAra (vaizeSikasUtra-vyAkhyA) : AcArya zaMkara mishr| caukhambA saMskRta sIrija Aphisa, vaaraannsii|| 244. vyAkaraNa mahAbhASya (paspazAhnika) : maharSi ptnyjli| caukhambA saMskRta sIrija Aphisa, vaaraannsii| 245. vyAkhyAprajJaptisUtra (bhagavatIsUtra / tRtIyakhaNDa/ zataka 11-19) : zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (raajsthaan)| - anuvAdaka-vivecaka-sampAdaka : zrI amara muni jI evaM zrIcanda surANA 'srs'| 246.zivamahApurANa - prastAvanA : avadhavihArIlAla avsthii| gaurIzaMkara presa, madhyamezvara, vaaraannsii| For Personal & Private Use Only Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 837 247. zramaNa bhagavAn mahAvIra : paM0 (muni) kalyANavijaya jI gnnii| prakAzaka : zrI ka0 vi0 zAstra-saMgraha samiti, jaalor| vi0 saM0 1998, I0 san 1941 / 248. zrutAvatAra : vibudhshriidhr| 'siddhAntasArAdisaMgraha' meM sNgRhiit| 249. zrutAvatAra : AcArya indrnndii| bhAratavarSIya anekAnta vidvatpariSad , sonAgira (datiyA) ma0 pr0| I0 san 1990 / 250. zvetAmbaramata-sAmIkSA : paM. ajitakumAra shaastrii| prakAzaka : zrI digambara jaina yuvaka sNgh| 251. SaTkhaNDAgama-sampAdikA : bra0 paM0 sumatibAI shhaa| zrI zrutabhaNDAra va grantha prakAzana samiti, phlttnn| I0 san 1965 / 252. SaTkhaNDAgama (dvitIya saMskaraNa)-sampAdikA : bra0 paM0 sumatibAI shhaa| A0 zAntisAgara 'chANI' smRti granthamAlA, bur3hAnA, mujaphpharanagara (u0pr0)| I0 san 2005 / 253. SaTkhaNDAgama (pustaka 1-16) : puSpadanta evaM bhuutbli| jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solaapur| pustaka 1, 2-I0 san 1992, pu0 3I0 san 1993, pu04-I0 1996, pu0 5-I0 1986, pu0 6-I0 1993, pu0 7-I0 1986, pu08-I0 1987, pu0 9-I0 1990, pu0 10,11-I0 1992, pu0 12, 13-I0 1993, pu0 14-I0 1994, pu0 15,16-I0 1995 / - dhavalATIkA : AcArya viirsen| .- sampAdakIya (pustaka 1) : DaoN0 hIrAlAla jaina evaM DaoN0 e0 ena0 upaadhye| - prastAvanA (pustaka 1) : paM0 phUlacandra siddhaantshaastrii| 254. SaTkhaNDAgama-parizIlana : paM0 bAlacandra shaastrii| bhAratIya jJAnapITha, nayI dillii| I0 san 1987 / 255. SaTpAhuDa : AcArya kundkund| prakAzikA : zAnti devI bar3ajAtyA, gauhaattii| I0 / san 1989 / 256. SaDdarzanasamuccaya : hribhdrsuuri| bhAratIya jJAnapITha prkaashn| I0 san 1989 / - tarkarahasyadIpikA TIkA : gunnrtnsuuri| - prastAvanA : paM0 dalasukha maalvnniyaa| 257. saMskRta sAhitya kA abhinava itihAsa : DaoN0 rAdhAvallabha tripaatthii| vizvavidyAlaya prakAzana, vaaraannsii| I0 san 2001 / For Personal & Private Use Only Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 258. saMskRta sAhitya kA itihAsa : baladeva upaadhyaay| zAradA maMdira vaaraannsii| __ I0 san 1965 / 259. saMskRta-hindI koza : vAmana zivarAma aaptte| motIlAla banArasIdAsa, dillii| I0 san 1969 / 260. saMskRti ke cAra adhyAya : rAmadhArI siMha dinkr| lokabhAratI prakAzana, ilaahaabaad-1| I0 san 1997 / 261. samantabhadra granthAvalI : svAmI smntbhdr| vIra sevA maMdira TrasTa prakAzana vaaraannsii| I0 san 1989 / 1. AptamImAMsA (devAgama) - akalaMkadevakRta aaptmiimaaNsaabhaassy| - AcArya vasunandIkRta devaagmvRtti| - paM0 jugalakizora mukhtArakRta hindiivyaakhyaa| 2. yuktynushaasn| 3. svymbhuustotr| 4. jinshtk| 5. rtnkrnnddk| - anuvAdaka : paM0 jugalakizora mukhtAra 262. samayasAra : AcArya kundkund| ahiMsA maMdira prakAzana, 1 dariyAgaMja, dillI 7 / - AtmakhyAti vyAkhyA : AcArya amRtacandra suuri| - tAtparyavRtti : AcArya jysen| - hindITIkA : paM0 jycnd| 263. samAvAyAMgasUtra-prakAzaka : seTha mANekalAla cunnIlAla, ahmdaabaad| I0 1938 / 264. samAdhitantra : devanandI, aprnaam-puujypaadsvaamii| zrI vIrasevA maMdira, sarasAvA (shaarnpur)| I0 san 1939 / 265. sammaisutta (sanmatisUtra, sanmatitarka) : AcArya siddhsen| jJAnodaya grantha prakAzana samiti, nImaca (ma0 pra0) I0 san 1978 / - sampAdaka : devendra kumAra zAstrI, niimc| 266. sarvArthasiddhi (tattvArthasUtra-vRtti) : pUjyapAda svaamii| bhAratIya jJAnapITha prakAzana, nayI dillii| I0 san 1995 / - sampAdana-anuvAda : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra shaastrii| 267. sarvArthasiddhi : pUjyapAda svaamii| bhAratavarSIya anekAnta vidvtprissd| I0 san 1995 / For Personal & Private Use Only Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 839 268. sAgAradharmAmRta : paM0 AzAdhara jii| prakAzaka : mUlacanda kizanadAsa kApar3iyA, suurt| I0 san 1940 / - hindI-TIkAkAra : paM0 devakInandana siddhaantshaastrii| 269. siddhahemazabdAnuzAsana (aSTama adhyAya : prAkRtavyAkaraNa) : 'kalikAlasarvajJa' AcArya hemcndr| 270. siddhAntasamIkSA (bhAga 3)-prakAzaka : hindI grantha ratnAkara kaaryaaly,bmbii| I0 san 1945 / / 271. siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI abhinandana grnth| 272. siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandanagrantha-prakAzaka : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandanagrantha prakAzana samiti, vaaraannsii| I0 san 1985 / 273. sUtrakRtAMgasUtra : (paMcama gaNadhara sudharmasvAmI-praNIta dvitIya aMga)-prathama evaM dvitIya bhaag| pradhAna sampAdaka : zrI mizrIlAla jI mahArAja 'mdhukr'| zrI AgamaprakAzana samiti byAvara (raajsthaan)| 274. sUryaprakAza-parIkSA : paM0 jugalakizora mukhtaar| prakAzaka : jauharImala jaina sarApha, darIvA~kalA, dehlii| I0 san 1934 / 275. saundarananda (mahAkAvya) : ashvghoss| prakAzaka : caukhambA saMskRta sIrija Aphisa, vaaraannsii| 276. strInirvANa prakaraNa : ('zAkaTAyana vyAkaraNa' ke sAtha sNlgn| bhAratIya jnyaanpiitth| I0 san 1971) : yApanIya-yatigrAmAgraNi-bhadanta-zAkaTAyanAcArya, mUlanAma pAlyakIrti (dekhie , paM0 nAthUrAma premI : 'zAkaTAyana aura unakA zabdAnuzAsana'/ 'jaina siddhAnta bhAskara'/ bhAga 9/kiraNa 1/ jUna 1942) / 277. sthAnAMgasUtra (paMcama gaNadhara sudharma svAmI-praNIta tRtIya aMga) : Agama prakAzana samiti, byAvara (raaj.)| - anuvAdaka-vivecaka : paM0 hIrAlAla shaastrii| 278. svAmI samantabhadra : paM0 jugalakizora mukhtaar| jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0-giragA~va, bmbii| I0 san 1925 / 279. harivaMzapurANa : AcArya jinsen| bhAratIya jJAnapITha nayI dillii| I0 san 1998 / - sampAdana-anuvAda-prastAvanA : DaoN0 pannAlAla jaina saahityaacaary| 280. harSacarita : baannbhtttt| caukhambA vidyAbhavana, vaaraannsii| I0 san 1998 / For Personal & Private Use Only Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 840 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 - HST! Frigna eh : si vice of 281. hUmar3a jainasamAja kA sAMskRtika itihAsa (bhAga 2)-sampAdikA : zrImatI kauzalyA pNtgyaa| prakAzaka : zrI akhila bhAratIya hUmar3a jaina itihAsa zodhasamiti, 1, sudarzana sosAyaTI, nArAyaNapurA, ahmdaabaad| English Books 1. Aspects of Jainology (Vol.III): P.V. Research Institute, Varanasi. -The Date of Kundakundacarya : M.A. Dhaky. 2. Gender And Salvation : Padmanabh S. Jaini, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., New Delhi, 1992 A.D. 3. Harappa And Jainism : T.N. Ramchandran, Published by Kundakunda Bharti Prakashan, New Delhi, 1987 A.D. -Introduction : Dr. Jyotindra Jain. 4. History of Jaina Monachism (From Inscriptions And Literature) : By Shantaram Balchandra Deo. Deccan College Post graduate And Research Institute, Poona 1956 A.D. 5. Indian Philosophy (Vol. II): S. Radhakrishnan. Delhi Oxford Univesity Press. 6. Panchastikayasara : Acharya Kundakunda, Bhartiya Jnanpith Publication, 1975 A.D. --English Commentary & Introduction : Prof. A. Chakravarti Nayanar. 7. Sanskrit-English Dictionary : M. Monier Williams, Motilal Banarsi das, Delhi, 1999 A.D. 8. The Hathigumpha Inscription of Kharavela And the Bhabru Edict of Asoka : By Shashikant. D.K. Printworld (P) Ltd., New Delhi-110015. 1971 A.D. For Personal & Private Use Only Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I0sana mAgha . caitra prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 841 zodha-patrikAe~ 1. anekAnta (mAsika)-sampAdaka : paM0 jugalakizora mukhtAra, samantabhadrAzrama, karaulabAga, dillii| varSa kiraNa mAsa vIra ni0 saM0 vi0 saM0 1 3 2456 1986 1929 phAlguna " 1986 1929 1 6-7 vaizAkha-jyeSTha 1987 1930 1 8-9-10 ASAr3ha-zrAvaNa-bhAdrapada , . 1 11-12 Azvina-kArtika anekAnta (mAsika) ke nimnalikhita aMkoM kA sampAdana-sthAna : vIrasevA maMdira, samantabhadrAzrama, sarasAvA (jilA-sahAranapura) u0 pra0 / varSa kiraNa mAsa vIra ni0 saM0 vi0 saM0 I0 san pauSa, janavarI 2465 1995 1938 phAlguna, mArca 1938 caitra, apraila 1996 1939 ASAr3ha, julAI 1939 prathama zrAvaNa, agasta , 1939 pharavarI 1998 1941 5 10-11 kArtika-mArgazIrSa, navambara-disambara 2469 1942 5 12 pauSa, janavarI 1943 6 10-11 maI-jUna 2001 1944 zrAvaNa zukla, julAI 2470 2001 1944 bhAdra0-Azvina, agasta-sitambara 7 3-4 kArtika-mArgazIrSa akTUbara-navambara 2471 2001 1944 m sw v 1999 12 ww99 1944 For Personal & Private Use Only Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 842 / jainaparamparA aura yApanIyasaMgha / khaNDa 2 varSa kiraNa 7 5-6 7-8 2 8 3 8 4-5 8 10-11 8 12 7 8 2 9 1 14 6 28 1 46 2 bhAga kiraNa 9 1 10 2 11 1 13 2 23 2 mAsa pauSa-mAgha bhAga kiraNa 6 7-8 7 9 disambara-janavarI phAlguna-caitra, phara0 - mArca 2001-2 pharavarI vIra ni0 saM0 vi0 saM0 I0 san mArca-apraila 2473 Azvina, akTUbara 2473 -- 17 ( varSa 8 ke mAsa - sambandhI aniyamita ullekha ke kAraNa kA nirdeza isI aMka ( akTUbara 1947 ) ke AvaraNa pRSTha 2 para kiyA gayA hai / ) varSa kiraNa vIra ni0 saM0 vi0 saM0 I0 san mAsa mAsa jUna julAI jUna mAgha, janavarI 2483 mahAvIra nirvANa vizeSAMka 2501 apraila-jUna 2518 - mAsa vaizAkha - jyeSTha ASAr3ha "" 11 2437 2437 2004 For Personal & Private Use Only 17 2. jinabhASita (mAsika) maI 2003 - sampAdaka : pro0 ratanacandra jaina, bhopAla, ma0pra0 / prakAzaka - sarvodaya jaina vidyApITha, 1/205, prophesarsa kaoNlonI, AgarA (u0pr0)| 3. jaina siddhAnta bhAskara (bhAskara) mAsika - 1944-45 1945 1946 2013 2032 2050 1947 1947 4. jainahitaiSI (mAsika) - sampAdaka aura prakAzaka : zrI nAthUrAma premI / vIra ni0 saM0 I0 san 1910 1910 1957 1975 1993 I0 san 1942 1943 1944 Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga kiraNa 7 10-11 8 2 11 10-11 prayukta granthoM evaM zodhapatrikAoM kI sUcI / 843 vIra ni0 saM0 I0 san 2437 1910 2438 1911 2441 1914 mAsa zrAvaNa-bhAdra mArgazIrSa zrAvaNa-bhAdra 5. dharmamaMgala (mAsika), 16 maI 1997 - sampAdikA : prA0 sau0 lIlAvatI jaina / 4 / 5, bhIkamacaMda jainanagara, jalagA~va (mahArASTra) / 6. prAkRtavidyA, janavarI - mArca 1996 - sampAdaka : DaoN0 sudIpa jaina / ( prAkRta bhavana), 18 - bI, spezala insTITyUzanala eriyA, naI dillI 110067 / 7. zodha (sAhitya-saMskRti - gaveSaNA - pradhAna patrikA), aMka 5 / 1987-88 I0 - sampAdaka : DaoN. banArasIprasAda bhojapurI evaM DaoN0 rAjArAma jaina / nAgarI pracAriNI sabhA ArA (bhojapura, bihAra ) / aMka 12-13 ( saMyuktAMka ) / I0 san 1999-2000, 2000-2001 / sampAdaka : pro0 ( DaoN0 ) rAjArAma jaina / 8. zodhAdarza - 48, navambara 2002 I0 - pradhAna sampAdaka : zrI ajitaprasAda jaina / sahasampAdaka : zrI ramAkAnta jaina / prakAzaka : tIrthaMkara mahAvIra smRti kendra samiti, u0 pra0, pArasa sadana, Aryanagara, lakhanaU 226 004 / 9. zramaNa (traimAsika zodha patrikA - sampAdaka : pro0 sAgaramala jaina / pArzvanAtha vidyApITha vArANasI) / 1. akTUbara-disambara 1997 I0 / 2. julAI - disambara 2005 I0 / 3. apraila-jUna 2006 I0 / English Journals 1. Bombay University Journal, May 1933. (Yapaniya Sangh, A Jaina Sect : Dr. A.N. Upadhye ) 2. The Indian Antiquary: A Journal of Oriental Research in Archae ology, History, Literature, Languages, Philosophy, Religion, Folklore etc. -- 1. Vol. XIV, January 1885. - 2. Vol. XX, October 1891. 3. Vol. XXI, March 1892. For Personal & Private Use Only Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro0 (DaoN0) ratanacandra jaina " janma 2 julAI 1935 ko madhyapradeza ke luhArI (sAgara) nAmaka grAma meM / pitA sva0 paM0 bAlacandra jI jaina evaM mAtA sva0 zrImatI amolaprabhA jI jain| prArambhika zikSA ghara para hI pazcAt zrI gaNeza digambara jaina saMskRta mahAvidyAlaya, sAgara (ma0 pra0) meM saMskRta, prAkRta, hindI, a~garejI tathA dharmagranthoM kA adhyayana / anantara svAdhyAya ke dvArA maiTrika se lekara ema0 e0 (saMskRta) taka kI parIkSAe~ uttIrNa / prAvINyasUcI meM bI0 e0 meM dasavA~ sthAna aura ema0 e0 meM prathama / 'jainadarzana meM nizcaya aura vyavahAranaya' viSaya para pI-eca0 DI0 upAdhi prApta / zA0 TI0 Ara0 esa0 snAtakottara mahAvidyAlaya, rIvA (ma0pra0), zA0 hamIdiyA snAtakottara mahAvidyAlaya, bhopAla evaM barakataullA vizvavidyAlaya, bhopAla ( ma0pra0) meM snAtakottara kakSAoM taka saMskRta viSaya kA evaM bhASAvijJAna kI ema0 phila0 kakSA meM zailIvijJAna kA adhyApana tathA pI-eca0 DI0 upAdhi ke lie zodhArthiyoM kA mArgadarzana / paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI ke Adeza se unake dvArA saMsthApita pratibhAmaNDala kI brahmacAriNI bahanoM ko do cAturmAsoM (san 2002 evaM 2003) meM saMskRta evaM sarvArthasiddhiTIkA kA adhyApana AcAryazrI kI hI preraNA se 'jainaparamparA aura yApanIyasaMgha' grantha kA lekhana / unake hI AzIrvAda se san 2001 se adyAvadhi 'jinabhASita' mAsika patrikA kA sampAdana / prakAzita grantha : 1. jainadarzana meM nizcaya aura vyavahAra naya eka anuzIlana 2. jainaparamparA aura yApanIyasaMgha (tIna khaNDoM meM) / hue samprati bhopAla (ma0pra0) meM nivAsa karate 'jinabhASita' ke sampAdana evaM zrI pArzvanAtha di0 jaina mandira zAhapurA, bhopAla meM zrAvaka-zrAvikAoM ko dharmagranthoM ke adhyApana meM saMlagna / For Personal & Private Use Only Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only