Sushrut Samhita

Author(s): Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004403/1

Page #1
MBER SATANIAN RERBSESSBUTBSBEY महर्षिणा सुश्रुतेन विरचिता सुश्रुत संहिता ARRRRANTRASTHANI श्रीडल्हणाचार्यव्याख्या वैद्य यादव जी त्रिकमजी आचार्य संपादित भूमिका आचाय प्रियव्रत शर्मा मूल्य रु. Rs. 250-00 PRERASAIRSARARRARRARA

Page #2
/ / श्रीः॥ . जयकृष्णदास आयुर्वेद ग्रन्थमाला "GOMEDY महर्षिणा सुश्रुतेन विरचिता सुश्रुतसंहिता श्रीडल्हणाचार्यविचितया निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यया निदानस्थानस्य श्रीगयदासाचार्यविरचितया न्यायचन्द्रिकाख्यपञ्जिकाव्याख्यया च समुल्लसिता आरम्भतश्चिकित्सास्थानस्य नवमाध्यायपर्यन्ता आचार्योपाढेन त्रिविक्रमात्मजेन यादवशर्मणा .. शेषा च नारायण राम आचार्य 'काव्यतीर्थ' इत्यनेन संशोधिता भूमिका आचार्य प्रियव्रत शर्मा भूतपूर्व निदेशक, स्नातकोत्तर आयुर्वेद संस्थान काशी हिन्दू विश्वविद्यालय पायान्मा VTALIA चौरवम्मा ओरियन्टालिया , प्राच्यविद्या तथा दुर्लभ ग्रन्थों के प्रकाशक एवं विक्रेता वाराणसी दिल्ली

Page #3
प्रकाशक चौरवम्भा ओरियन्टालिया पो० प्रा० चौखम्भा, पो० बाक्स नं० 32 गोकुल भवन, के० 37/106, गोपाल मन्दिर लेन ___वाराणसी-२२१००१ ( भारत ) टेलीफोन : 63354 टेलीग्राम : गोकुलोत्सव शाखा-बंगलो रोड, 6 यू० बी० जवाहर नगर दिल्ली-११०००७ फोन : 221617 पुर्नमुद्रित चतुर्थ संस्करण 1980 अन्य प्राप्तिस्थान 1. चौखम्भा संस्कृत संस्थान . पो० बाक्स नं० 136 जड़ाव भवन, के. 37/116, गोपाल मन्दिर लेन वाराणसी-२२१००१ (भारत) फोन : 6588 2. चौखम्भा विश्वभारती पो० बाक्स नं० 136 चौक (चित्रा के सामने ) वाराणसी फोन : 65444 3. चौखम्भा भारतो अकादमी आकर ग्रन्थों के प्रकाशक एवं वितरक गोकुल भवन, के. 37/106, गोपाल मन्दिर लेन वाराणसी-२२१००१ (भारत) फोन : 63354 मुद्रक-विद्याविलास प्रेस, वाराणसी

Page #4
JAIKRISHNADAS AYURVEDA SERIES NO. 34 SUSRUTASAMHITA OF SUSRUTA With the Nibandhasangraha Commentary OF SRI DALHANACHARYA AND THE NYAYACANDRIKA PANJIKA OF SRI GAYADASACHARYA ON NIDANASTHANA EDITED From the Beginning to the 9th Adhyaya of Cikitsasthana BY VAIDYA JADAVJI TRIKAMJI ACHARYA AND THE REST By NARAYAN RAM ACHARYA "KAVYATIRTHA" Introduction by Prof. P. V. SHARMA Formerly Director, Postgraduate Institute of Indian Medicine, Banaras Hindu University, Varanasi CHAUKHAMBHA ORIENTALIA A House of Oriental and Antiquarian Books VARANASI DELHI

Page #5
Publishers ! CHAUKHAMBHA ORIENTALIA P. O. Chaukhambha, Post Box No. 32 Gokul Bhawan, K. 37/109, Gopal Mandir Lane VARANASI-221001 (India) Telephone : 63354 Telegram : Gokulotsav Branch-Bungalow Road, 9 U. B. Jawahar Nagar DELHI-110007 Phone : 221617 Reprinted Fourth Edition 1980 Also can be had from 1. CHAUKHAMBHA SANSKRIT SANSTHAN Post Box No. 139 Jadau Bhawan, K. 37/116 Gopal Mandir Lane VARANASI-221001 (India) Phone : 65889 2. CHAUKHAMBHA VISVABHARATI Post Box No. 139 Chowk ( Opposite Chitra Cinema) VARANASI-221001 Phone : 65444 3. CHAUKHAMBHA BHARATI ACADEMY Gokul Bhawan, K. 37/109 Gopal Mandir Lane VARANASI-221001 (India) Phone : 63354

Page #6
INTRODUCTION The Susruta samhita is a representative work of the dhanwantariya sampra daya ( surgical school) of Ayurveda. As Atreya preached the concept of medical school, Dhanwantari delivered the ideas of the surgical school. Among the disciples of Kasiraja Divodasa Dhanwantari Aupadhenava, Vaitarana, Aurabhra Pauskalavata, Karavirya, Gopuraraksita and Susruta etc. were prominent ones. The texts composed by Aupadhenava, Aurabhra, Susruta and Pauskalavata were the original ones and as sources of other surgical treatises.? Even among these, four Susruta samhita gained greatest popularity and was given place in the great triad. Vagbhata mentions only two-Caraka and Susruta. Caraka and Susruta are not only representative works of the schools of medicine and Surgery, but they also represent the traditions of northern and southern parts of India respectively. All the later works were composed in the form of compilation from these two works mainly, the process led by Vagbhata and followed by other later authors. The poetical work 'Naisadhiya-caritam' of Shri Harsa mentions both these works which shows their popularity at that time. In the edict of Yasovarman ( 888-910 A.D.), King of Cambodia, Susruta is mentioned respectfully. In the ninth cent. A.D. the Susruta samhita was translated into Arabic by the orders of Barmak Khalifa Yahia Ibn Khalid (805 A D.). This has been quoted in the works of the famous physician Rhazes. Even in Navanitaka, there is dialouge between Kasiraja and Susruta which shows the popularity of the Susruta samhita. Owing to its popularity, the Susruta samhita was translated in various languages like Arabic (9th cent. A.D. ), Latin (Hessler, 1844 ), German ( Vellurs ) and English (U.C. Dutt 1883, A.C. Chattopadhyaya 1891, Hoernle 1897, Kanjilal 1907, Singhal under publication ). After Dhanwantari, there are four strata of authorship in the Susruta samhita, Vrddha Susruta, Susruta, Nagarjuna and Candrata. Let us consider them one by one. DHANWANTARI Dhanwantari is a mythical deity coming out of the milk-ocean after churning * but Kasiraja Divodasa is a real teacher maintaining an asrama and imparting training of Ayurveda (surgery) to Susruta and his colleagues. Genealogically Divodasa 1. S. Su. 1.3. 2. S. Su. 4.9.

Page #7
[ vi ] is said to be a descendant in the fourth stage after Dhanwantari in the family of Kasa. It may be considered in a different way too. Dhanwantari by dint of his surgical skill might have been deified in the form of Lord Dhanwantari. Dhanwantari might have become a symbol of surgical specialisation which was attained by Divodasa also by dint of his extraordinary skill. Dhanwantari holds the same esteemed position in the puranic age which was held by Aswins in the vedic age. The pot of ambrosia in the hands of Dhan. wantari symbolises the life ( longevity) in the same way as honeypot in the hand of Asvins. Visnu is the god of preservation and as such Dhanwantari, a deity of health and happiness, is regarded as incarnation of Lord Visnu. In Puranas Dhanwantari has been eulogised as the god of life not limited only to surgery. He is seen even in the contexts of toxicology and medicine relating to horses and elephants. He is also said to have divided the science of Ayurveda into eight specialities. Divodasa was the son of Bhimasena ( or Bhimratha ) and Madhavi ( Yayati's daughter ). He got a son named Pratardan. Divodasa founded the city of Varanasi. Later on the city was destroyed which was rehabilitated by the grandson of Pratardana, Alarka. Date of Divodasa : 1. Divodasa is mentioned in Kgveda ( 1.116.18 ), but he may be a different person. In association of his son, Pratardana, he is actually mentioned in Rksarvanukramani, Kausitaki Brahmana and Kausitaki Upanisad. Weber and S. B. Dikshit have fixed the date of Kausitaki Brahmana as 2000 B.C. and 2900-1850 B.C. respectively. In any way, because of its mention in Panini and Yaska it is definitely before 8th cent. B.C. 1. Kasa Dirghatapas Dhanwa Dhanwantari Ketuman Bhimaratha Divodasa Pratardana Vatsa Alarka

Page #8
i vii ] m. 2. Dhanwantari has been mentioned at several places in the Caraka samhita also once as god' but Atreya is not quoted in the Susruta sarhita. It shows that Divodasa was anterior to Atreya. Keeping in view these facts, if the date of Atreya is fixed as 1000 B.C.1 Divodasa may be placed during the period 15000-1000 B.C. L VRDDHA SUSRUTA In commentaries, one comes across quotation from VIddha Susruta which definitely is a traditional landmark different from Susruta. In ancient tradition, the adjective. Vtddha' was prefixed to denote the earlier edition of the texts. We find this also in case of Kasyapa-Vrddha Kasyapa, Bhoja-Vrddha Bhoja, VagbhataVtddha, Vagbhata and so on. Thus, Vtddha Susruta was the earliest edition of the Samhita in its original form containing teachings of Kasiraja Divodasa. As Veddha Susruta was a junior contemporary to Divodasa his date will also be the same ( 1500-1000 B.C.). SUSRUTA Susruta is said to be the son of Viswamitra--who is different from Viswamitra, the military teacher of Rama and Laksmana. Susruta, the son of Salihotra, was an expert in animal husbandry and an such may be a different person. . 1. Susruta has mentioned places like Sriparvata, Sahyadri, Devagiri, Malaya cala etc. which are situated in south India. In the Caraka Samhita there is no mention of these places. There is also the word 'Daksinapatha'. 2. Viswamitra, Susruta's father, is said to be the founder of Andhra Pradesha. 3. Susruta has used many south Indian words such as 'murangi for 'sigru'. He has also described first the drug 'tuvaraka (Hydnocarpus) which is found in wertern ghats. These facts show that Susruta was intimately acquainted and connected with south India. Date of Susruta : The following evidences will be helpful in deciding the issue : 1. There are some facts which show that the work is after Buddha. The words 'munda', 'caitya', 'bhiksusanghati' (monk's robes). The word 'nagna' is for jaina monks. 1. C. vi 8.10. 2. S. ci. 37.7, 38.93. 3. S. ci. 2.1; v. 66.1.

Page #9
[ viii 1 2. There is explicit reference of 'Rama' and 'Krsna' which shows the existence of vasudeva religion. The emergence of vasudeva religion took place during 1-4 cent. A.D. 3. The word 'hora' is a word derived from the Greek word horus. Hence this must have been introduced after the Greek contact probably in 4th cent. B.C. There is also the word 'yavana' for the Greek settlement. 4. The description of military medicine, neutralising poisons by trumpet blowing and other such contexts indicate the association of Susruta with an emperor. That emperor was probably the Satavahana king, Gautamiputra Satakarni, which is further confirmed by the followiug evidences :(a) There is mention of several mountains like Sriparvata, Sahyadri, Malayacala, Devagiri, Arbudagiri etc. which fit in with the title of the king of mountains' given to Gautamiputra Satakarni. (b) The religious condition depicted in the Susruta samhita shows the predominance of vedic religion. Brahmanism was having upper hand Temples were also erected for idols of gods. Temples of South are well known and the upsurge of Brahmanism was natural during the Satavahanas who were Brahmanas. (c) There is a legend which shows the conflict between the sages Vasistha and Viswamitra and anger of Vasistha has been shown as fruitful. It is to be noted that these sages represent the Brahmanas and Ksatriyas respectively and this legend might be supporting the powerful position of Brahmanas. Satakarni was said as subduer of Ksatriyas like Parasurama. (d) The word 'Vikrama' in the passage 'enemies attacked by Vikrama' indicates Gautamiputra Satakarni who had the title of Vikramaditya. Therefore, in my view, Susruta may be placed in 2nd cent. A.D. during the reign of Gautamiputra Satakarni, the Vikramaditya of Satavahana dynasty of Andhra. Thus though in the initial stratum Divodasa was somewhat earlier to Atreya, in the subsequent one Susruta was posterior to Caraka. That is why he has contradicted and quoted many view of Caraka. The religions and other conditions also support this. Karnavedha sarnskara which was introduced later is found in Susruta and is absent in Caraka. Susruta was somewhat earlier than Yajnavalkya ( 3rd cent. A.D.) who has borrowed the description of 107 marmas from the former. On this ground also the above date of Susruta is confirmed.

Page #10
[ ix ] . Another evidence is the two systems of enumeration of seasons ( Su. 6), one has got these seasons in the order of "Sisira, Vasanta, Grisma, Varsa, Sarad and Hemanta' while the other mentions as Varsa, Sarad, Hemanta, Vasanta, Grisma and Pravrt. On astronomical evidences Ekendra Nath Ghosh has proved a gap of 1500 years between these two views. If the first view is accepted as of Divodasa or Vtddha Susruta the second one can be of Susruta. From this also our hypothesis is confirmed. NAGARJUNA Nagarjuna is said to have added the uttaratantra and redacted the Susruta samhita. . There are several Nagarjunas among whom the following are noteworthy - 1. Nagarjuna, the philosopher and the author of the upayabrdaya and contem porary of Kaniska ( 1st cent. A.D.). 2. Nagarjuna, the friend and guide of the Satavahana King, Gautamiputra Satakarni ( 178-207 A.D. ). 3. Nagarjuna of the Gupta period ( 5th cent. A.D. ). 4. Siddha Nagarjuna. the disciple of Saraha-Pa ( 8th cent. A D. ). 5. Nagarjuna, author of the Yogaratnamala ( 12th cent. A.D.). The tantrayuktis in the uttartatantra have been borrowed from Kautilya ( 3rd cent. A.D.). Again Vagbhata ( 6th cent. A.D.) has utilised the Susruta samhita as appended with uttaratantra. Hence, the uttaratantra must have been added during the period between 3rd and 6th cent. A.D. Accordingly Nagarjuna of the 5th cent. AD. seems to have done this work during the Gupla period which is wellknown for renaissance and when almost all the Ayurvedic sambitas were redacted. Nagarjuna was posterior to Dsdhabala and as such has incorporated his views in his work. The mineral substances are much more developed in quality as well as quantity in Susruta sambita as compared with the Caraka samhita. It is likely that the same Nagarjuna is the author of the Lohasastra which is referred to in Vinda's Siddhayoga. The relerence of some formulae described on the pillar at Patali. putra is also related to him. The redactor of the Susruta samhita was also the author of the Rasavaisesika and that is why the views of Susruta and Nagarjuna are similar. It is also possible that due to contemporaneity of one Nagarjuna with Susruta during the period of Satavahana king, Nagarjuna became connected with the redaction of the Susruta sarbita just as after a lapse of centuries the contemporaries Caraka and Patanjali came to be known as identical.

Page #11
[ x ] Candrata : It is said that Candrata corrected the text of the Susruta samhita on the basis of Jejjata's commentary. It is presumed that there was Kashmir recension of this Samhita like that of the Caraka samhita which was followed by Jejjata as well as Candrata. It is also quite natural that during the course of textual modification, he might have interpolated some of his views in the text. Candrata quotes Jejjata (9th Cent. A.D.) and is quoted by Cakrapani ( 11th Cent. A.D.). Hence his date has been fixed as 10th Cent. A.D. about 1000 A.D. Analysis of the Strata of Authorship : As said earlier, there are four strata of authorship in the presently available Susruta samhita credited to Vtddha Susruta, Susruta, Nagarjuna and Candrata. The materials ascribed to each of the above authors can be distinguished by the process of analysis based on the historical perspective. The oldest view belonging to the period of Upanisads will go to the credit of Divodasa and Vfddha Susruta. The second stratum compared during the Satavahana period will be accredited to Susruta. The characteristic material alongwith the uttaratantra will go to Nagarjuna and the latest views touching the medieval period will be taken as of Candrata. It is a gigantic task to analyse all the data still we can present some instances which may be advanced further :A. Vyddha Susruta : The chapter on upanayana ( initiation ) ceremony is characteristic of the upanisadic period. Some philosophic views are also similar to those in the upanisads. Parallelism in respect of certain verses can be seen between the Susruta sambita and the Swetaswatara upanisad. The Samkhya philosophy of Susruta is definitely older than Iswaraksna's, Sainkhyakarika and has many originalities. All these portions may be ascribed to the earliest stage of VIddha Susruta. B. Susruta : The military medicine and the toxicology should go to the credit of Susruta who as Royal Physician developed these branches as necessity of the age. The fundamental aspect was also developed by Susruta. The six kriyakalas in relation to pathology and the five types of Pitta (Agni) are some of advances made during this period. The applied aspect in terms of diseases and drugs were also developed. The views of Caraka have been contradicted at many places which may be due to the natural rivalry between the schools of surgery and medicine. The state control on medical profession depicted in the Susruta samhita and also the code of ethics had most probably come in vogue during the period of Susruta.

Page #12
[ xi ] Surgery is intimately related to warfare. During this period surgery was also developed parallel to the military medicine. general medicine and toxicology. general medicine, toxicology and surgery are there pillars of the military medicine. Nagarjuna : The foremost contribution of Nagarjuna is the addition of uttara tantra. Apart from this, the tantrika element, the astrological facts, minerals and their processings are probable contributions of Nagarjuna. Parada ( mercury ) is mentioned for the first time in Susruta for external use. There is also 'phenasma' ( arsenic ) which was probably used for homicidal purposes. Candrata : The latest facts which led the scholars to take the work as of the medieval period may be probable contributions of Candrata : 1. the fourth dosa might have been recognised under the Greek influence by Susruta but there is no doubt that this chapter is retouched by Candrata. The ideas experessed in the end exactly correspond to those of Bhavabhuti (8th Cent. A. D.). 2. The word 'aupasargika' in the sense of 'infectious' (Ni. 5.30) is probably used by Candrata because earlier this word is used for complications by Susruta ( Su. 35.15). . 3. ASwabala, though seems to have been introduced by Greeks, was popularised by the time of Candrata which is indicated by its description among common pot-herbs while Caraka mentions it by the name of 'nari among divine herbs which shows its rarity. 4. Methods of preservation, purification and refrigeration of water are not met with in Caraka and other ancient samhitas nor even in Vagbhata. It shows its introduction by the end of ancient period. Different views about the date of the Susruta samhita : There are quite divergent views on the date of the Susruta sam hita which can be classified in four categories as follows : A. 8000-600 B.C.--Hessler, Mukhopadhyaya ( 1000 B.C.) Hoernle (6th cent. B.C.) B. 1 cent. A.D.-Littard ( 1st cent. A.D.) C. 4-5 cent. A.D. Macdonnel ( 4th cent. A.D.) Neuberger ( 5th cent. A.D.) D. 9-12 cent. A.D.-Jones 9th cent. A.D.) Wilson ( 10th cent. A.D.) Haas ( 12th cent. A.D.)

Page #13
[ xii This divergence is the result of viewing the text as a whole without analysing the different strata of authorship taking place during different perio.is. But as said earlier, four distinct strata can be analysed with different dates. Looking from this angle, there is no any real contradiction among these views and they, in fact, relate to different strata. The views A, B, C, D represent the four strata respectively. Hoernle wants to place Susruta in the period of Brahmana-upanisads but bringing down the date of Satapatha Brahmana to 600 B.C. he fixes Susruta there. But it is well known that Brahmanas were completed long before the birth of Lord Buddha ( 6th Cent. B.C. ) and as such Susruta's date can in no way be 600 B.C. Another interesting view is of Havert Gowen who says that some scholars do not accept the existence of Susruta while some others say that 'Susruta' is the transformation of Socrates' and so is 'Kasi' for 'Cos'. Some existing scholars opine that actually 'Susruta' is an adjective meaning 'well-learned' and refers to the author of the Caraka samhita. Thus, in their opinion, there was one author of both the Caraka and Susruta samhitas. But all these views are untenable in the face of facts. The name of Susruta is found in ancient texts long before Socrates. Moreover, there is a distinct tradition of Dhanwantari-susruta representing the surgical school quite independent from the medical school represented by Atreya-Agnivesa. Contributions of the Susruta samhita : . The major contributions of the Susruta samhita are as follows : 1. Dissection of human cadavers : Description of the method of dissecting dead bodies found in the Susruta Samhita is the earliest record and as such Susruta can be said as Father of Anatomy. He has also described skin and membranes, bones and joints, muscles and blood vessels elaborately as well as minutely. For Susruta, as he was primarily a surgeon, it was essential to prepare a good and practical base of Anatomy without which surgery could not stand. 2. Method of training : Method of training by lectures, demonstrations and practicals is prescribed by Susruta in a systematic manner. Operative and experimental surgery was perform ed on various similar objects which was known as 'Yogya'. 3. Surgical instruments and operations : Surgical instruments-blunt ( Yantra ) as well as sharp (Sastra) --have been designed according to need and have been named on the similar animal and birds. Eight types of surgical operations are described which include all types of surgical rteatment. Caeserian section, la pratomy and anorectal surgery have been described

Page #14
xiii ] in detail. Sixty types of treatment of wounds and ulcers have been described along. with various types of bandage and anciliary method of treatment like blood-letting, cauterization and application of caustics which was developed as a separate disci. pline known as 'Ksaratantra'. There are also treatments for emergency conditions as burns etc. Plastic surgery is the unique contribution of Susruta for which the world is indebted to him. Looking to all these splendid achievements in that early age, Susruta has rightly been called as 'Father of Surgery'. 4. Military medicine, a corollary of surgery, has also found a fitting place in the Susruta samhita. Toxicology has been given a scientific shape by classifying the poisonous substances and prescribing suitable treatment. Various types of aconite and arsenic compounds have been described. 5. In the field of fundamentals too, Susruta has advanced the concepts further. He has named five types of Pitta, traced the process of intrinsic pathology in the form of six kriyakalas and also drew the attention towards the pathogeonic importance ( dosic nature ) of rakta (blood ). The definition of 'swastha' (healthy ) given by him is ideal one even today. - In the field of drug science, Susruta has not only elaborated and advanced the basic concepts of pharmacodynamics but also introduced many specific drugs for treatment of diseases such as tuvaraka, khadira and bijaka for leprosy, kutaja and bhallataka for piles, haridra for diabetes and guggulu for disorders of vata. He has classified drugs in 37 ganas according to therapeutic uses including one gana for mineral drugs. He has also introduced many new drugs as gudasarkara, timira, sakhota, vakuci, virataru, sarpagandha and kankustha. The use of mercury through external only, is seen first in the Susruta samhita. Commentaries on the Susruta Samhita : Commentaries of the following authors are important ones on the Susruta samhita : 1. Jejjata 7. Susrutaslokavarttika 14. Vangadatta, 2. Gayadasa 8. Suvira 15. Cakrapanidutta 3. Sri Madhava.. 9. Sudhira 16. Dalhana 4. Brahmadeva 10. Sukira 17. Gadadhara 5. Bhaskara 11. Nandi 18. Haranacandra 6. Gudhapadabhanga 12. Varaha 19. Bhaskara Govinda tipanna 13. Karttikakunda Ghanekara Out of these commentaries Cakrapani's commentary (Bhanumati) has been published in part from Shri Swami Laksmiram Trust, Jaipur. In the present edition, Gayadasa's commentary entitled 'Nyayacandrika' or 'BIhat Panjika' and Dalhana's commentary entiled "Nibandha samgraha' have been incorporated. Hence a few words about these two commentators would also be necessary.

Page #15
[ xiv ) GATADASA Gayadasa was the physician of king Mahipala ( 988-1038 A. D. ) of Bengal. Gayadasa has quoted Jejjata ( 9th cent. A.D.) and has been quoted by Dalhana ( 12th Cent. A.D.) and as such can be placed in 1lth Cent. A.D. This is confirmed by the fact that neither Cakrapani (11th Cent. A.D.) nor Gayadasa quotes one another and thus they are contemporary. Gayadasa is held in high esteem by Dalhana who bases his decision mostly on the former's views. Vijayaraksita, Niscalakara and Sivadasa have also quoted Gayadasa. Gayadasa has also written commentary entiled 'Caraka-candrika' on the Caraka samhita. Because of the authorship of 'candrika' commentraies, Gayadasa is popularly known as 'candrikakara ( author of candrikas ). Gayadasa has quoted the following works and authors in his commentary :1. Caraka 5. Astadhyayi 8. Videha 2. Patanjala Mahabhasya 6. Nagarjuna 9. Jejjata 3. Bhaluki 7. Bhoja 10. Viswamitra 4. Dsdhabala PALHANA Dalhana, in introduction of his commentary, has given clear information about his place, genaeology and patron. Accordingly Dalhana belonged to a place Ankola near Mathura in the Bhadanaka region where mostly Vaidyas lived. The Bhadanaka region corresponds to the modern Biyana, in the old Bharatpur State (Rajasthan ) the ancient name of which was Sripatha. Dalhana belonged to a family of Sauravamsiya (Sakadwipiya ) Brahmanas which consisted mostly of renowned vaidyas. The geneaological table given by the author is as follows : Govinda Jayapala Bharatapala Dalhana Dalhana was perhaps the disciple of Bhaskara whose Panjika he has referred only once in introduction and later on who has been quoted as "acarya' without naming ( in Indian tradition, guru is not to be referred by name ). This Bhaskara, in my opinion, is the same person who was physician to Bhillama V of Yadava dynasty of Devagiri, father of Sodhala and teacher of Kesava ( Bopadeva's father) and Nagarjuna, the author of the Yogaratnamala. The date of Dalhana may be decided on the evidence of his patron, Sahanapaladeva or Sohapala ( Sahala), who happened to be the king of Yadava dynasty of Biyana Bhadanaka) during the last quarter of 12th Cent. A.D. At the same time, Bhillam V was reiging under Yadava dynasty at Deyagiri. Further, Dalhana

Page #16
[ xv ] quotes Cakrapanidatta (11th Cen. A.D.) and is quoted by Hemadri (13th Cent. A.D.), Hence, the date of Dalhana may be fixed in the last quarter of 12th Cent. A.D. No work other than the commentary on the Susruta samhita is known to the credit of Dalhana. Dalhana was a versatile scholar and a well-read commentator as appears from the long list of authors and works quoted by him which is as follows:-- SAMHITAS 1. Agnivesa . 16. Gopuraraksita 31. Bheda 2. Atreya 17. Caksusyena 32. Bhoja 3. Alambayana * 18. Caraka 33. Laghu Vagbhata 4. Usanas. 19. Jamadagni 34. Vagbhata 5. Aupadhenava 20 Jatukarna 35. Videha 6. Aurabhra 21. Jivaka 36. Viswamitra 7. Karavira 22. Dsdhabala 37. Vtddha Kasyapa 8. Karala 23. Nagarjuna 38. Vtddha Bhoja 9. Karkayana 24. Nimi 39. Vtddha Vagbhata 10. Kasyapa 25. Parasara 40. Vtddha Susruta 11. Kumaratantra 26. Parvataka 41. Vaitarana 12. Krsnatreya 27. Puskalavata 42. Vyasa Bhattaraka 13. Ksarapani 28. Bandhaka 43. Satyaki 14. Gargya 29. Bhadrasaunaka 44. Savitra 15. Galava 30. Bhaluki 45. Harsta COMMENTARIES 46. Amitaprabha Tika 53. Candranandana 60. Laksmanatippana 47. Upaskara 54. Nandi 61. Vangadatta 48. Karttikakunda 55 Panjikakara 62. Varaha 49. Gayadasa 56. Brahmadeva 63. Vapyacandra 50. Gudhapadabhanga57. Bhattara 64. Sukira tippana 51. Gauda 58 Bhaskara 65. Sudhira 52. Cakrapani 59. Madhava 66. Suvira It appears from the Dalhana's commentry that there were different versions of the text of the Susruta samhita prevalent in diffrent traditions. Commentators belonging to different traditions have held up their respective traditional version and have presented their commentary on that basis. Jejjata, Gayadasa, Karttikakunda .etc. had their own traditional versions. Sometimes, Dalhana has mentioned a number of versions of the single text. Apart from the academic traditions, there may be regional basis also as we see Kashmir recension of the Caraka samhita. Similarly the Susruta samhita might also have recensions according to regional factor. While presenting his interpretation, Dalhana has discussed these textual versions exposing their tradional controversy. For doing so, Dalhana had to 1, S.U. 39.42.

Page #17
( xvi ) go through all these texts and study the textual versions critically. The great labour involved in such a gigantic work way be imagined well. Moreover, Dalhana too had his own version which he did not mention explicitly but going through his commentary minutely and comparing it with the text it can be detected. In deciding the version, Dalhana has not followed blindly any previous commentator but has always used his descretion. Sometimes, he follows Gayadasa or Jejjata or rejects both but sometimes he takes decision based on the views of majority of commentators or old tradition. Applied utility was always in his mind. Looking to this situation, the reader has to be very cautious in going through the present text and has to use his critical acumen in deciding the version as Dalhana has done. Even then it would be difficult for anybody to claim that his version represents sincerely the original version of Sursuta. Dalhana mentions Gayadasa as having special position among the scholars presenting correct versions of the text which shows that regarding textual versions he had particular leaning towards Gayadasa. He has also mentioned of a South Indian tradition which was not popular in North. Regarding Susruta, it seems that there were two distinct traditions one of VIddha Susruta and the other of Susruta. Dalhana has bitterly criticised some of the versions as 'pramada patha. Some of the textual versions accepted and commented upon by Dalhana does not seem to be correct. For example, 'fafar stay'would be more acceptable and intelligible in the form of 'fafast say which is perhaps the original and correct text. Sivadasa Sen, the last classical commentator of the later medieval period, has also referred to Dalhana's version in his commentary? and more than once has also criticised it because it did not tally with the ancient tradition or the majority view. Since long the edition of the Susruta samhita along with the commentaries of Gayadasa and Dalhana duly edited by Acarya Yadavaji Trikamji was out of print and market. The present edition fulfils this long awaited need of scholars for which the publishers deserve sincer thanks. Varanasi, November 15, 1980. P. V. Sharma 1. S. Ci. 9.69. 2. S. Su. 29.44. 3. S. Su. 16.32. 4. S. Ci 37.7, 38.93; also Ci. 31.8. 5. S. Su. 25.30, 27.9. 6. S. Ci. 16.43. Sivadasa Sen gives his version as 'fafasi waq'. Further he comments that Candrata had read it as 'fafasi yay! He also mentions the version 'fafaa ' which is evidently Dalhana's (See Carakadatta, Vidradhicikitsa, 20 ). 7. Cakradatta, Trspacikitsa, 7, 10 (Also 2.3 ), 8. Ibid.

Page #18
उपोद्धातः / पृथिव्यामितरदेशेभ्यो बहुकालात् पूर्वमेव भारतवर्षे चिकित्साशास्त्रमासीत् समुन्नतिपथारूढमितीतिहासविदां मतम् / अतिप्राचीनेषु वेदेष्वपि समुपलभ्यन्ते बहवश्चिकित्साशास्त्रविषयाः / त्रिचतुःसहस्रवत्सरेभ्यः पूर्वमेव कायचिकित्सा-शल्य-शालाक्य- कौमारभृत्यागदतन्त्र-भूतविद्या-रसायन-वाजीकरणाख्यैरष्टभिः प्रधानाङ्गैः प्रविभज्यायुर्वेदं सर्वेप्वप्यङ्गेषु बहूनि तन्त्राणि विरचितान्यासन् परमकारुणिकैराप्ततमैर्महर्षिभिः / संप्रति समुपलभ्यमानेषु डल्हण-चक्रपाणिदत्तारुणदत्त-विजयरक्षित-शिवदाससेनेन्दु-हेमाद्रिप्रभृतीनां व्याख्याग्रन्थेषु टोडरानन्दप्रभृतिषु संग्रहग्रन्थेषु च समुपलभ्यन्ते प्रमाणतयोपन्यस्तानां बहूनामार्षतन्त्राणां तन्त्रकर्तृणां च नामानि / तेषां समये समुपलभ्यमानान्यप्येतानि तन्त्राणि अस्माकं दैवदुर्विपाकवशात् संप्रति नाममात्रशेषाणि संवृत्तानि / तेभ्यः कायचिकित्साप्रधानं चरकप्रतिसंस्कृतमग्निवेशतन्त्रं, शल्यचिकित्साप्रधानं सुश्रुततन्त्रं चेत्यार्षतन्त्रद्वयमेव संप्रति संपूर्ण समुपलभ्यते / भेल(ड)तन्त्रमप्यधुना समुपलभ्यते कलकत्ताविश्वविद्यालयद्वारा प्रसिद्धीभूतं, परं तद्बहुषु स्थलेषु अन्तराऽन्तरा त्रुटितांशबहुलं मुद्रणदोषबहुलं च / संप्रति कौमारभृत्यविषये भगवता मारिचकश्यपेनोपदिष्टं, तच्छिष्येण वृद्धजीवकेन विरचितं, तद्वंश्येन वात्स्येन प्रतिसंस्कृतं वृद्धजीवकीयं तन्नं समुपलब्धं नेपालदेशात् नेपालराजगुरूणां पण्डितवर्याणां श्रीहेमराजशर्मणां ग्रन्थसंग्रहात् / इदमपि तन्नमर्धाधिकं खण्डितमेव / तथाऽप्यस्य यावानंश उपलब्धस्तावानेव नेपालग्रन्थमालायाः प्रथमस्तबकरूपेण मुद्रापयित्वा प्रसिद्धिं नीतो मया / - वाग्भटसमये समुपलभ्यमानेष्वपि बहुष्वार्षायुर्वेदतन्त्रेषु पठनपाठनयोश्चरकसुश्रुतयोरेवासीद्विशेषतः प्रचार इति "ऋषिप्रणीते प्रीतिश्चेन्मुक्त्वा चरकसुश्रुतौ / भेडा(ला)द्याः किं न पठ्यन्ते तस्माद्ब्राह्यं सुभाषितम्" // (अष्टाङ्गहृदय-उत्तरतन्त्र अ०४०) इत्यमाद्वाग्भटवचनात् प्रतीयते / / श्रीहर्षकविरपि खविरचिते नैषधचरिताख्ये महाकाव्ये"कन्यान्तःपुरबाधनाय यदधीकारान्न दोषा नृपं द्वौ मत्रिप्रवरश्च तुल्यमगदकारश्च तावूचतुः / देवाकर्णय सुश्रुतेन चरकस्योक्तेन जानेऽखिलं स्थादस्या नलदं विना न दलने तापस्य कोऽपि क्षमः" // (नै. च. सर्ग, श्लो. 116) इत्यस्मिन् पद्येऽधीतचरकसुश्रुतयोरेवागद कारत्वं (सुवैद्यत्वं) कथयन् चरकसुश्रुततन्त्रयोरेव खसमये पठपाठनप्रचाराधिक्यं ख्यापयति / ___ अनयोरपि अष्टाङ्गप्रतिपादकत्वेन, नातिसंक्षेपविस्तरत्वेन, विशदार्थत्वेन च सुश्रुततन्त्रमेव घरकतत्रापेक्षया विशेषत उपयुक्तं भिषजामित्यत्र नास्ति संदेहः / तन्त्रमेतत् काशिराजेन भगवता धन्वन्तरिणोपदिष्टं, तच्छिष्येण विश्वामित्रसुतेन सुश्रुतेन विरचितमिति मूलमन्थत एव प्रतीयते / यथा 1 विस्तरशस्तु काश्यपसंहिताया उपोद्धाते 7-12 पृष्ठेषु द्रष्टव्याः /

Page #19
उपोद्धातः / "अथ खलु भगवन्तममरवरमृषिगणपरिवृतमाश्रमस्थं काशिराज दिवोदास(शं) धन्वन्तरिमौपधेनववैतरणौरभ्रपौष्कलावतकरवीर्यगोपुररक्षितसुश्रुतप्रभृतय ऊचुः // __ (सू. अ. 1) अहं हि धन्वन्तरिरादिदेवो जरारुजामृत्युहरोऽमराणाम् / शल्याङ्गमङ्गैरपरैरुपेतं प्राप्तोऽस्मि गां भूय इहोपदेष्टुम् / / (सू. अ. 1) धन्वन्तरि धर्मभृतां वरिष्ठममृतोद्भवम् / चरणावुपसंगृह्य सुश्रुतः परिपृच्छति // (नि. अ. 1) धन्वन्तरिः काशिपतिस्तपोधर्मभृतां वरः / सुश्रुतप्रभृतीच्छिष्याञ्छशासाहतशासनः // (क. अ. 1) अष्टाङ्गवेदविद्वांसं दिवोदास(शं) महौजसम् / छिन्नशास्त्रार्थसंदेहं सूक्ष्मागाधागमोदधिम् // विश्वामित्रसुतः श्रीमान् सुश्रुतः परिपृच्छति // " इति / (उ. तं. अ. 662) अधुना भगवतो धन्वन्तरेरुत्पत्तिविषये महाभारत-विष्णुपुराण-भागवतपुराण-वायुपुराणादिषु यदितिवृत्तमुपलभ्यते तल्लिख्यते / वेदेषु संहिताभागे ब्राह्मणभागे वा धन्वन्तरेरुल्लेखो न दृश्यते / महाभारतपुराणादिषु पुरा देवासुरैरमृतार्थ मथ्यमाने समुद्रे भगवतो धन्वन्तरेरयोनिजा उत्पत्तिः संजातेति वर्ण्यते / यथा महाभारते"धन्वन्तरिस्ततो देवो वपुष्मानुदतिष्ठत / श्वेतं कमण्डलु बिप्रदमृतं यत्र तिष्ठति” // (महाभारत आ. प. अ. 16) विष्णुपुराणेऽपि"ततो धन्वन्तरिदेवः श्वेताम्बरधरः खयम् / बिभत् कमण्डलु पूर्णममृतस्य समुत्थितः" // (विष्णुपुराण प्र. अं. अ. 9) भागवत पुराणे तु धन्वन्तरेर्विष्णोरंशांशसंभवत्वमायुर्वेददृष्टत्वं चोक्तं ; यथा "अथोदधेर्मथ्यमानात् काश्यपैरमृतार्थिभिः / उदतिष्ठन् महाराज पुरुषः परमाद्भुतः // दीर्घपीवरदोर्दण्डः कम्बुग्रीवोऽरुणेक्षणः / श्यामलस्तरुणः सम्वी सर्वाभरणभूषितः // पीतवासा महोरस्कः सुमृष्टमणिकुण्डलः / स्निग्धकुञ्चितकेशायः सुभगः सिंहविक्रमः // अमृतापूर्णकलशं बिश्रद्वलयभूषितः / स वै भगवतः साक्षाद्विष्णोरंशांशसंभवः / धन्वन्तरिरिति ख्यात आयुर्वेददृगिज्यभाक् // " (भागवत स्कं. 8 अ..) अमिपुराणेऽपि भगवतो धन्वन्तरेरायुर्वेदप्रवर्तकत्वमुक्त; यथा"ततो धन्वन्तरिर्विष्णुरायुर्वेदप्रवर्तकः / श्वेतं कमण्डलं पूर्णममृतेन समुत्थितः" // (अग्निपुराण भ.३) अयमेव देवो धन्वन्तरिः काशस्य-वंश्येन धन्धनृपेणाराधितस्तगृहे पुत्ररूपेणावतीर्ण इति हरिवंशवायुपुराण-ब्रमाण्डपुराणेषु लिखितं दृश्यते / यथा

Page #20
उपोद्धातः / "काशस्य काशेयो राष्ट्रः पुत्रो दीर्घतपास्ततः / धन्वस्तु दीर्घतपसो विद्वान् धन्वन्तरिस्ततः / तपसोऽन्ते सुमहतो जातो वृद्धस्य धीमतः // जनमेजय उवाच__कथं धन्वन्तरिर्देवो मानुषेष्विह जज्ञिवान् / एतद्वेदितुमिच्छामि तन्मे ब्रूहि यथातथम् // वैशम्पायन उवाच धन्वन्तरेः संभवोऽयं श्रूयतां भरतर्षभ / जातः स हि समुद्रात्तु मथ्यमाने पुराऽमृते / / उत्पन्नः कलशात् पूर्व सर्वतश्च श्रिया वृतः / अभ्यसन् सिद्धिकार्य हि विष्णुं दृष्ट्वा हि तस्थिवान् // अब्जस्त्वमिति होवाच तस्मादब्जस्तु स स्मृतः / अब्जः प्रोवाच विष्णुं वै तव पुत्रोऽस्मि वै प्रभो / / विधत्व स्थानं भागं च मम लोके सुरेश्वर / एवमुक्तः स दृष्ट्वा वै तथ्यं प्रोवाच ते प्रभुः // कृतो यज्ञविभागो हि यज्ञियैर्हि सुरैः पुरा / देवेषु विनियुक्तं हि विद्धि होत्रं महर्षिभिः / न शक्यमुपहोमा वै तुभ्यं कर्तुं कदाचन / अर्वाग्भूतोऽसि देवानां पुत्रं त्वं तु न हीश्वरः // द्वितीयायां तु संभूत्यां लोके ख्यातिं गमिष्यसि / अणिमादिश्च ते सिद्धिर्गर्भस्थस्य भविष्यति / / तेनैव वं शरीरेण देवत्वं प्राप्स्यसे प्रभो / चरुमन्त्रैर्ऋतैर्जाप्यैर्यक्ष्यन्ति त्वां द्विजातयः // अष्टधा त्वं पुनश्चैवमायुर्वेद विधास्यसि / अवश्यंभावी ह्यर्थोऽयं प्राग्दृष्टस्त्वब्जयोनिना // द्वितीयं द्वापरं प्राप्य भविता त्वं न संशयः / इमं तस्मै वरं दत्त्वा विष्णुरन्तर्दधे पुनः / / द्वितीये द्वापरे प्राप्ते सौनहोत्रिः स काशिराट् / पुत्रकामस्तपस्तेपे धन्वो दीर्घ महत्तदा // ततस्तुष्टः स भगवानब्जः प्रोवाच तं नृपम् / यदिच्छसि वरं ब्रूहि तत्ते दास्यामि सुव्रत // नृप उवाचभगवन् यदि तुष्टस्त्वं पुत्रो मे ख्यातिमान् भव / तथेति समनुज्ञाय तत्रैवान्तरधीयत // तस्य गेहे समुत्पन्नो देवो धन्वन्तरिस्तदा / काशिराजो महाराज सर्वरोगप्रणाशनः // आयुर्वेदं भरद्वाजात् प्राप्येह भिषजां क्रियाम् / तमष्टधा पुनर्व्यस्य शिष्येभ्यः प्रत्यपादयत् // धन्वन्तरेस्तु तनयः केतुमानिति विश्रुतः। अथ केतुमतः पुत्रो वीरो भीमरथः स्मृतः // सुतो भीमरथस्यापि दिवोदासः प्रजेश्वरः / दिवोदासस्तु धर्मात्मा वाराणस्यधिपोऽभवत् // (हरिवंश. पर्व 1. अ. 29), (वायुपुराण. उत्तरखण्ड, अ.३०), (ब्रह्माण्डपुराण, 3 उपोद्घातपाद अ. 67) विष्णुपुराणे "काशस्य काशेयः काशिराजः, तस्माद्राष्ट्रः, राष्ट्रस्य दीर्घतपाः पुत्रोऽभवत्, धन्वन्तरिस्तु दीर्घतपसः पुत्रोऽभवत् , स हि संसिद्धकार्यकरणः सकलसंभूतिष्वशेषज्ञानवित् भगवता नारायणेन चातीतसंभूतौ तस्मै वरो दत्तः-काशिराजगोत्रेऽवतीर्य त्वमष्टधा सम्यगायुर्वेदं करिष्यसि यज्ञभागभुग्भविष्यसीति, तस्य धन्वन्तरेः पुत्रः केतुमान् , केतुमतो भीमरथः, तस्यापि दिवोदासः" / (विष्णुपुराण, अंश 4, भ. 8) 1 सद्यः संसिद्धकार्य तं दृष्ट्वा विष्णुरवस्थितः' इति ब्रह्माण्डपुराणे पाठान्तरम् / 2 'नाममन्त्रोऽसि वै प्रभो' इति वायपुराणे पा० / 'तव मत्रो न वै प्रभो' इति ब्रह्माण्डपुराणे पा० / 3 'अणिमादियुतां सिद्धिं गतस्तत्र' इति ब्र.पु. पा०। 4 अस्याग्रे वायपुराणेऽयं श्लोकोऽधिक उपलभ्यते-"अब्जं देवं तु पुत्रार्थे आरिराधयिषुर्नृपः। वरेण छन्दयामास प्रीतो धन्वन्तरिं नृपम्" इति / 5 'सभिषक्कियम्' इति वा. पु. पा० /

Page #21
उपोद्धातः। भागवतपुराणेऽपि "काशस्य काशिस्तत्पुत्रो राष्ट्रो दीर्घतपः पिता / धन्वन्तरिदैर्घतप आयुर्वेदप्रवर्तकः // यज्ञभुग्वासुदेवांशः स्मृतमात्रार्तिनाशनः / तत्पुत्रः केतुमानस्य जज्ञे भीमरथस्ततः // दिवोदासो घुमांस्तस्मात् प्रतर्दन इति स्मृतः” / (भागवत स्कन्ध 9 अ. 17) अत्र हरिवंशे विष्णुपुराणादा चोक्तं भगवतो धन्वन्तरेयज्ञभागभुक्त्वं गाते वैश्वदेवहोमे एवं दृश्यते / तथा च भगवान् मनुः-- "अमेः सोमस्य चैवादौ तयोश्चैव समस्तयोः / विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो धन्वन्तरय एव च” // इति / (मनुस्मृति अ. 3) श्रौतयज्ञेषु तु धन्वन्तरेहविर्भाक्त्वं नोपलभ्यते / अत्र सुश्रुतादिभ्य आयुर्वेदोपदेष्टा धन्वन्तरिः, तत्प्रपौत्रो दिवोदासो वेत्यत्र दृश्यन्ते सुश्रुतव्याख्यातॄणां विभिन्नानि मतानि / तत्र धन्वन्तरिशब्दस्य दिवोदासविशेषणत्वं यौगिकत्वं चाङ्गीकृत्य दिवोदास एव सुश्रुतादिभ्य आयुर्वेदोपदेष्टेति व्याख्यातं डहणेन / यथा— "काशिराजानामनेकत्वाद्विशेषणमाहदिवोदासमिति / दिविति शब्देनात्र तत्स्थानस्था देवाः कथ्यन्ते, तैः पूजाकाम्यया संप्रदीयते यस्मै स दिवोदासः, तम् / सर्वजनप्रसिद्धं विशेषणमाह-धन्वन्तरिमिति / धनुः शल्यशास्त्रं, तस्य अन्तं पारम् , इयर्ति गच्छतीति धन्वन्तरिः" इति / सुश्रुतार्थसंदीपनव्याख्याकारेण कविराजहाराणचन्द्रेण तु दिवोदाशशब्दस्य धन्वन्तरिविशेषणत्वं यौगिकत्वं चाङ्गीकृत्य धन्वन्तरिरेवायुर्वेदोपदेष्टेति व्याख्यातं; यथा-"काशिराजस्यापत्यमित्यणि काशिराजपौत्रमित्यर्थः / एतेन पूर्वजन्मनि य एव विष्णोरंशांशसंभूतो धन्वन्तरिः स एवायमिति विज्ञापितम् / ...... दिवोदाशमिति द्युशब्देनात्रोपचारादिवि स्थिता देवा उच्यन्ते / दाशस्तु 'दाशन्त्यस्मै' इति “दाशगोप्नौ संप्रदाने" (पा. अ. 3 / 4 / 73) इति निपात्यते / ततः समासे षष्ठ्या अलुक् / एतेनायं देवानामपि संप्रदानमित्युपलब्धेरतिपूज्यतमत्वेन सर्वथाऽस्य वचनं प्रामाणिकमिति सूचितम् / कैश्चित्तु दिवोदासमिति दन्त्यान्तं पठ्यते, व्याख्यायते च-संज्ञान्तरमिदमिति / तदयुक्तं, तस्य धन्वन्तरिप्रपौत्रत्वेनाभिधानात्” इति / ____ सुश्रुतसंहितायां पूर्वतन्त्रे प्रारम्भे एव दिवोदास(शं) 'धन्वन्तरिं' इति नामद्वयमुपलभ्यते, अन्यत्र तु धन्वन्तरेरेव नामोपात्तं न तु दिवोदासस्य; उत्तरतन्त्रेऽन्तिमेऽध्याये तु दिवोदासस्यैव नामोपात्तं, न धन्वन्तरेः / येषु पुराणेषु धन्वन्तरेर्दिवोदासस्य चेतिवृत्तमुपलभ्यते तेषु सर्वेष्वपि धन्वन्तरेरेवायुर्वेदोपदेष्टुत्वं वर्ण्यते, न तु धन्वन्तरिप्रपौत्रस्य दिवोदासस्य / अतो बलवत्तरान्यप्रमाणोपलब्धि यावत् सुश्रुतादिस्य आयुर्वेदोपदेष्टा धन्वन्तरिरेव दिवोदास एव वेति निश्चयेन वक्तुं दुःशकमेव / ___ अधुना सुश्रुततन्त्रस्य निर्माणकालादिकमधिकृत्य काश्यपसंहितायाः (वृद्धजीवकीयतन्त्रस्य) उपोद्वाते नेपालराजगुरुभिः पण्डितवर्यैः श्रीहेमराजशर्मभिर्यदतिविस्तरेण लिखितं तदेवात्राविकलमुद्भियते

Page #22
उपोद्धातः। "सुश्रुतसंहितायां धन्वन्तरिरूपेण काशिराजेन दिवोदासेन सुश्रुतस्योपदेशनं निर्दिष्टमस्ति / धन्वन्तरेर्दिवोदासस्य परिचयाय पर्यालोचने वेदेषु वैद्याचार्यस्य धन्वन्तरेरल्लेखो न श्यते / ऋजाश्रेष यन्त्र वैद्यकधन्वन्तरि विषया दृश्यन्ते तत्र विशेषतो देवभिषजोरश्विनोरेव भिषग्भावेनोपवर्णनं लभ्यते / ऋग्वेदे दिवोदासश्च प्रथममण्डलादिषु बहुषु स्थानेषु दिवोदासनाम्नो नृपस्योल्लेखोऽस्ति / वैदिके तदुपवर्णने 'अतिथिग्वः प्रथममण्डलादिषुबहुषु स्थान शम्बरशत्रुः सुदासपिता' इत्यादयो विशेषाः शौर्यवीर्यकर्माणि चोपलभ्यन्ते / काठकसंहितायामपि मनभागे बनश्वदिवोदासस्योल्लेखोऽस्ति / भस्य वैदिकदिवोदासस्य काश्या राजवं धन्वन्तरिणा सह सम्बन्धश्च न ततः प्रतीयते / तेनास्य ऋग्वेदोल्लिखितस्य काठकोल्लिखितस्य च दिवोदासस्य अतिप्राचीनः कालः, न वाऽयं वैचाचार्यः / पौराणिकेतिहासेष्वप्यनेके दिवोदासनामान उपलभ्यन्ते / तेषु हरिवंशे 29 अध्याये काशस्य वंशे धन्वन्तरेर्दिवोदासस्य च काशिराजत्वेनोपलम्भोऽस्ति / तद्वंशानुक्रमश्वेत्थम् काशः दीर्घतपाः धन्वः धन्वन्तरिः केतुमान भीमरथः (भीमसेनः) दिवोदासः प्रतर्दनः वत्सः अलर्कः भन्न काशपौत्रो धन्वनामा नृपः समुद्रमथनोत्पन्नस्थाजनान्नो देवस्याराधनेन धन्वन्तरिनामानमब्जावताररूपं पुत्रमवाप / स धम्वन्तरिभरद्वाजादायुर्वेदविचोपदेशमादाय तद्विज्ञानमष्टधा व्यस्य शिष्येभ्य उपादिशत् / अस्य प्रपौत्रो दिवोदासोपाराणसी नगरी निवेशयामास / दिवोदासस्य पुत्रः प्रतर्दनोऽभवत् / दिवोदाससमये शून्यां वाराणसी प्रतर्दनस्य पौत्रोऽलकों नाम काशिराजः पुनर्निवेशयामासेति हरिवंशलेखादवगम्यते / हरिवंशलेखे शून्याया वाराणस्या दिवोदासेन स्थापनस्योल्लेखेन वाराणस्यास्ततः पूर्वमपि सत्वावगमेऽपि महाभारतानुशासनपर्वलेखादिवोदासेनैव वाराणस्या निर्माणमवगम्यते // महाभारतेऽपि चतुर्यु स्थानेषु दिवोदासस्य नामास्ति / महाभारतलेखादपि दिवोदासस्य काशीपतित्वं, वाराणसी. प्रतिष्ठापकत्वं, हैहयेभ्यः पराजये भरद्वाजशरणगमनं, तद्विहितपुत्रेष्ट्या प्रतर्दननामकवीरपुत्रोत्पादनमित्यादय एतत्संवा 1 हरिवंशस्य वाराणस्यां गोविन्दचन्द्रविजयराज्ये 1201 संवत्सरे लिखितं प्राचीनं ताडपत्रपुस्तकमसत्संग्रहालयेऽस्ति, तदीयपाठसंवादेऽप्ययमेव वंशानुक्रम आयाति / 2 तेन वारणारनामकः कश्चन वाराणसी निर्ममे इति प्रवादो निर्मूलः / (हिन्दी विश्वकोशे काशी-शब्द) 3 सौदेवरस्वथ काशीशो दिवोदासोऽभ्यषिच्यत / दिवोदासस्तु विज्ञाय वीर्य तेषां यतास्मनाम् // वाराणसी महातेजा निर्ममे शक्रशासनात् / अनुशासनपर्वणि अ. 29 / 4 उद्योगपर्वणि अ. 117, आनुशासनिके दानधर्मप्रकरणे अ. 29, राजधर्मप्रकरणे अ. 96, आदिपर्वणि च / 5 महाबलो महावीर्यः काशीनामीश्वरः प्रभुः। दिवोदास इति ख्यातो भैमसेनिनराधिपः // (उद्योगे अ० 117)

Page #23
उपोद्धातः / दिन एव विषया दृश्यन्ते / तत्र दिवोदासस्य पूर्वपुरुषेषु अन्तरावरागवानि व्यक्त्यन्तराणि अन्तर्निधाय प्रसिद्धतया इष्टानां हर्यश्वादीनामेव नामोल्लेखः प्रतीयते / अग्निपुराणे (भ. 278) गरुडपुराणेऽपि (भ. 139, श्लो. 8-11) वैद्यख धन्वन्तरेवंशे चतुर्थों दिवोदासः कीर्तितोऽस्ति // महाभारते समुद्रमथनोपाख्याने धन्वन्तरेदेवस्थाविर्भावोठेखोऽस्ति / पुराणादिष्वपि धन्वन्तरेनिर्देश उपलभ्यते। आग्नेयपुराणे समुद्रादुत्पन्नस्य धन्वन्तरेरायुर्वेदप्रदर्शकत्वेनापि निर्देशोऽस्ति / परं वेदे धन्वन्तरेरुल्लेखानुपलम्भेन, हरिवंशे समुद्रमथमादाविर्भूतस्याब्जदेवस्य धन्वनृपपुत्रतयाऽवतरणे यौगिकेन धन्वन्तरिनाम्ना व्यवहारस्य दर्शनेन चोभयोः सामनेऽब्जस्यैव धन्वन्तरिभावेन द्वयोरभेदमनुसन्धाय समुद्रादुत्पत्तेः प्रसङ्गे देवस्थाब्जस्यापि भाविना धन्वन्तरिनाम्ना कचन व्यवहारः कृतः किमु इति प्रतिभाति / येन वैद्याचार्यस्य दिवोदासपूर्वपुरुषस्य धन्वन्तरेरब्जदेवरूपतया लौकिकैस्तैर्थिकैश्च देवभावेन व्यवहरणमपि युज्यते। अस्मिन् दिवोदासे भरद्वाजसम्बन्धस्य, वाराणसीनिवेशनस्य, पुत्रस्य प्रतर्दननानश्च संवादेन हरिवंशोक्तस्य भारतोकस्य चैक्यमवगन्तुं शक्यते / कौषीतकि(साड्यायन ब्राह्मणे कौषीतकिब्राह्मणोपनिषद्यपि दैवोदासिः प्रतर्दन इति शब्दनिर्देशेन दिवोदासपुत्रस्य प्रतर्दनस्य ब्रह्मविद्यालब्धेराख्यायिका दृश्यते / काठकसंहितायामपि ब्राह्मणांशे भारुणिसमकालिकस्य भैमसेनेर्दिवोदासस्योल्लेख उपलभ्यते // एवं दर्शनेन काशनृपतिसन्ततिरूपाः सर्वेऽप्यमी काशनृपेण प्रतिष्ठापिततया किल काशिनाना प्रसिद्धस्य देशस्य नृपतितया काशिराजशब्देन कीर्तिताः, धन्वनृपस्य पुत्रतया तदात्मजस्य धन्वन्तरिनाना व्यवहार, भात्रेयादीनामिव पूर्वाचार्यादरद्वाजादेव धन्वन्तरेरपि आयुर्वेद विद्यालाभो हरिवंशलेखात् प्रतीयते / महाभारतहरिवंशादिलेखे धन्वन्तरेः प्रपौत्रस्य दिवोदासस्य काशिराजस्य वैद्यविद्याचार्यत्वाकीर्तनेऽपि सुश्रुते काशिराजस्य दिवोदासस्य सुश्रुताधुपदेष्ठत्वोल्ले. खसंवादेन च वैचाचार्यस्य धन्वन्तरेः सनिकृष्टचतुर्थसन्ततित्वेन पूर्वपुरुषविद्यासमादरणेन दिवोदासस्यापि धैवविद्याचार्यभावः सुसङ्गत एव / धन्वन्तरेः सन्निकृष्टसन्ततित्वेन, तदीयसंप्रदायप्रकाशकत्वेन धन्वन्तरिस्थानापनतया धन्वन्तरेरवताररूपत्वेन संमान्य सुश्रुतसंहितायां "धन्वन्तरि दिवोदासं सुश्रुतप्रभृतय ऊचुः" (सू. भ. 1) इति / द्वयोरौपचारिकोऽभेदव्यवहारो न खल्वनुचितः / आयुर्वेदाचार्यत्वेनावगतस्य धन्वन्तरेः प्रपौत्रो दिवोदासः, सुश्रुते चायुर्वेदोपदेष्टा धन्वन्तर्यवताररूपो दिवोदास इत्युभयोः सङ्गमनेन धन्वन्तरेरायुर्वेदीयसम्प्रदायः शिष्यपरम्परायामिव खसन्ततौ दिवोदासेऽपि भनुवृत्तः स्पष्टं प्रतीयते / मत्सकाशस्थतार्डपत्रीये सुश्रुतसंहितापुस्तके सर्वादौ 'इत्युवाची भगवान धन्वन्तरिः' इति वाक्यं नास्ति / धन्वन्तरिदिवोदाससकाशे सुश्रुतादीनामुपगमोल्लेखात् पूर्व ताशवाक्यस्य सत्वमपि नोचितं दृश्यते // पूर्वोद्दिष्टे हरिवंशलेखे कलियुगे दिवोदासेन वाराणस्याः प्रतिष्ठापनोच्या धन्वन्तरेखप्रपौत्रस्य दिवोदासस्य च . समयः कलियुगीनः प्रतीयते / कतमश्च स कलियुगसमय इति ततः परिच्छे तुं न.शक्यते // 1 धन्वन्तरिस्ततो देवो वपुष्मानुदतिष्ठत / ग्वतं कमण्डलु बिभ्रदमृतं यत्र तिष्ठति // (आदिपर्वणि अ० 16) 2 ततो धन्वन्तरिविष्णुरायुर्वेदप्रदर्शकः / विनकमण्डलु पूर्णममृतेन समुत्थितः // (अग्निपुराणे 3 अ.) 3 अथ ह माह दैवोदासिः प्रतर्दनो नैमिषीयाणां सत्रमुपगम्योपास्य ...विचिकित्सा पप्रच्छ / (कौषीतकिबामणे 26-5) 4 प्रतर्दनो ह वै दैवोदासिरिन्द्रस्य प्रियं धामोपजगाम / (कौषीतक्युपनिषदि 3-1) 5 दिवोदासो भैमसैनिरारुणिमुवाच (काठकसंहिता 7-1-8) / 6 अस्मिन् पुस्तके बहवः पाठभेदा दृश्यन्ते / तत्संहितान्ते सौश्रुतो निघण्टुरप्यस्त्रि / एतत् पुस्तकपाठसंवादेन सह सुश्रुत संहिताया:संस्करणान्तरमिदानीं श्रीमदाप्ततमयादवजीमहाभागैः प्रकाश्यते // * मुश्रुते तु धन्वन्तरेरिन्द्रादेवायुर्वेदाध्ययनमुपवर्णित; यथा-"ब्रह्मा प्रोवाच ततः प्रजापतिरधिजगे, प्रजापतेरश्विनौ, अश्विभ्यामिन्द्रः, इन्द्रादह, मया विह प्रदेयमर्थिभ्यः प्रजाहितहेतोः / भवति चात्र-अहं हि धन्वन्तरिरादिदेवो जरारुजामृत्युहरोऽमराणाम् / शस्याङ्गमङ्गैरपरैरुपेतं प्राप्तोऽस्मि गा भूय इहोपदेष्टुम्" (सू. अ.१) इति / एतच्च समुद्रमन्थनादुत्पन्नस्याजदेवस्य तदवताररूपस्य धन्वन्तरेश्चामेदमनुसन्धाय कृतमिति ज्ञायते / चरके यथा भरद्वाजस्य भृग्वगिरोत्रिप्रभृतीनां च भायुर्वेदाध्ययनार्थमिन्द्रसकाशे गमनमुपवर्ण्यते न तथा कापि काशिराजस्य धन्वन्तरेरिन्द्रसमीपे गमनमुपवाणितं दृश्यते / मनुष्यरूपेणावतीर्णस्य धन्वन्तरेभरद्वाजादायुर्वेदा. ध्ययनमपि संभवति / यादवशर्मा / + उपलभ्यमानान्यपुस्तकेषु 'यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः' इत्येव पाठ उपलभ्यते / अस्य च सूत्रस्य शिष्यसूत्रत्वं प्रतिपादित चक्रपाणिदत्तादिभिः / अतोऽस्य अन्यादौ निवेशनं न खल्वनुचितम् / यादवशर्मा / .

Page #24
उपोद्धातः। काशीयुवराजस्य ब्रह्मदत्तस्य तक्षशिलायामायुर्वेदाध्ययनायोपगमनं जातकग्रन्थे, काशिराजपदमधितिष्ठता ब्रह्मदत्तेन सह जीवकस्य समागमवृत्तं महावग्गे उपलभ्यते / महावग्गे काशीशब्दोऽप्यस्ति, परं वाराणसीशब्दो बाहुल्येन प्रयुज्यते / बुद्धेनापि वाराणसीशब्दिते प्रदेशे धर्मचक्रस्य प्रवर्तनमुल्लिख्यते / जातकग्रन्थेष्वपि बहुशो वाराणसीशब्दः समायाति / पाणिनिना देशवाचकः कांशीशब्दः सूत्रे स्पष्टं निर्दिष्टः / नगरवाचको वाराणसीशब्दो नद्योदिगणे प्रवेशितो दृश्यते / भाष्यकृताऽपि वाराणसेय इत्युदाहरणं बहुशःप्रदत्तमस्ति / जाबालोपनिषदादिषु वाराणसीशब्दस्याप्युपलम्भेऽपि ब्राह्मणग्रन्थेषु प्राचीनोपनिषत्सु काशीशब्दस्योपलम्भसत्वेऽपि वाराणसीशब्दस्यानुपलम्भेन देशविशेषवाचकः काशीशब्दः पुराकालात् प्रचलितः, नगरी विशेषवाचको वाराणसीशब्दस्तु प्राचीनोपनिषत्समयादनन्तरमेव प्रसिद्धिमुपगत इत्यवगम्यते / पुराणादिषु काशीवाराणसीशब्दावुभावेवोपलभ्यते / इतिहासपर्यालोचने बुद्धसमयादनु कदाचित्कोशलनृपतिभिः, कदाचिन्मागधैः शिशुनागैः, तदनु मौर्यशुङ्गगुप्तनृपतिभिः, हर्षवर्धनेनापि वाराणस्या विजयस्येतिहासा उपलभ्यन्ते / तत्तदीयनृपाणामितिवृत्तानुसंधाने धन्वन्तरिदिवोदासप्रतर्दनानां नामान्याक्समये नोपलभ्यन्ते / प्रत्युत वार्तिककृतो "दिवश्व दासे' इति दिवोदाससाधनस्य महाभाष्यकृतो 'दिवोदासाय गायते' इति निदर्शनस्य दर्शनेन, कौषीतकिब्राह्मणे तदुपनिषदि ऋक्सानुक्रमसूत्रेऽपि दैवोदासेः प्रतर्दनस्य, काठकसंहिताया ब्राह्मणभागवाक्ये भैमसे. नेर्दिवोदासस्योल्लेखेन, एतत्संवादिनः महाभारतहरिवंशयोः वैद्यविद्याचार्यधन्वन्तरिप्रपौत्रस्य वाराणसीनिवेशकस्य प्रतर्दनपितुरलर्कप्रपितामहस्य दिवोदासस्य कलियुगीनस्योपलम्भेन च दिवोदासस्य समयः कलियुगे ऐतरेयब्राह्मणकाले काठकब्राह्मणस्य कौषीतकिब्राह्मणस्य तदुपनिषदश्च समयेन सन्निकृष्टः किश्चित्पूर्वतनो वा इत्यायाति // कौषीतकिब्राह्मणस्य समयविचारे श्वेतकेतोरारुणेर्नाम्नः कथान्तराणां च संवादेन कौषीतक्युपनिषदो बृहदारण्यकस्य च समः समय इति पाश्चात्य विदुषा वेबरमहाशयेन निर्दिष्टमस्ति / श्रीयुतविन्टरनिजविदुषोऽप्यन्त्र समान एवाभिप्रायः / तेन कौषीतकिब्राह्मणमैतरेयब्राह्मणात् पश्चात्तनमङ्गीक्रियते / श्रीयुतचिन्तामणिवैद्यमहाशयस्तु ऐतरेयब्राह्मणे (7.11) कौषीतकिब्राह्मणवाक्योद्धारो दृश्यते, वेबरमहोदयेन विनैव साधनं तस्य तत्र प्रक्षिप्तत्वमुच्यते; तेनैतरेय ब्राह्मणात् पूर्वतनं कौषीतकिब्राह्मणं B.C. 2500 सामयिकमिति साधयति / एस्. बी. दीक्षितमहाशयो ज्योतिषगणनाधारण B.C. 2900.1850 एतदन्तरालं समयं कौषीतकिब्राह्मणस्य दर्शयति / कौषीतकिब्राह्मणस्य (17-4) यास्कनिरुक्ते (1-9) उपादानात्, त्रिंशदध्यायात्मकस्य कौषीतकिब्राह्मणस्य "त्रिंशचत्वारिंशतो ब्राह्मणे संज्ञायां डण्" (5-1-62) इति सूत्रे कौषीतकिपूर्वपुरुषस्य कुषीतकस्य "विकर्णकुषीतकात् काश्यपे" (4-4-124) इति सूत्रे पाणिनिना प्रहणाच कौषीतकिब्राह्मणं पाणिनेर्यास्कादपि प्राचीनमिति श्रीयुतकीर्थमहाशयोऽपि वदति / पाणिनेः समय.विचारे मनश्रीमूलकल्पाधारेण लिखिते इतिहासे जायसवालमहोदयः B.C. 366-338 पाणिनेः समय इति, मम्ये केचन B.C. 400 इति वदन्ति / परं पाणिनीये वेदवेदाङ्गसंप्रदायप्रवर्तकर्षिदेशनगरप्रामनदनदीप्रभूत्युल्लेखसम्भृते गौतमबुद्धमहावीरसंप्रदायसम्बन्धिन एकस्यापि विषयस्यालामेन श्रीयुतबुद्धमहावीराभ्यां प्राक् (B.C. 700-800) पाणिनिसमय इति बहून् समयानेतद्विषये निमज्य विचार प्रकटीकुर्वतो गोल्डस्टूकरमहोदयस्य सिद्धान्तः। श्रीयुतमेकैवल्करमहाशयस्य श्रीयुतभीण्डारकरमहापायस्याप्येवंप्रायोऽभिप्रायः। श्रीयुतचिन्तामणिविनायकैः B.C.900 समयो निर्दिष्टोऽखि / एवं विभिन्नमतानां दर्शनेऽपि पाणिनिना ततोऽपि पूर्वतनेन यास्केन च गृह्यमाणं ततोऽपि पूर्वत कौषीतकिग्रामणं बहुपूर्वसमयकत्वेन प्रतिभासमानमप्यन्ततो गत्वा बुद्धसमयानार्वा गित्यत्र सर्वेषामैकमत्यमेव / काश्यादिभ्यमिठौ 4 // 2 / 116 / नयादिभ्यो उक् 4 / 2 / 97 वाराणसेयः / गावति' इति काशिका / .4 प्रसेनानीबतुर्विशतिदवोदासिः प्रतर्दनः (कात्यायनीयऋक्सर्वानुक्रमण्यां सं. 52) 5.History of Indian Literature by Weber P. 52. History of Indian Literature by Winternitz. 7 History of Sanskrit Literature by o. V. Vaidya. History of Indian Astronomy by 8. B. Dikshit. Rigveda Brahmanas Translated by Keith p. 42, 10. An Imperial History of India by K. P. Jayaswal p. 15. & Papini his place in Sanskrit Literature by Goldstuoker, 12Bystems of Sanskrit Grammar bys. K. Belvalkar. History of the Deccan by Bhandarkar. 14 History of Banskrit Literature Vedio period byO. V. Vaidyap.129,

Page #25
उपोद्धातः / एवमैतरेयकौषीतकिब्राह्मणसमययोरान्तरालिकोऽयं दिवोदास उपनिषत्कालिकोऽवगम्यमानः स्वप्रपितामहं धन्वन्तरि स्वस्मादपि प्राक्तनं निश्चाययति // मिलिन्दपबोनामके पौलीग्रन्थे B.C. द्वितीयशताब्दीगत मिलिन्द ( Menander King of Bactria) प्रति नागसेनस्योक्तौ "चिकित्सकानां पूर्वका आचार्याः" इत्युपक्रम्य कीर्तितेष्वाचार्येषु धन्वन्तरेरप्युपादानमस्ति / तत्र रोगोत्पत्तिनिदानस्वभावसमुत्थानचिकित्साक्रियादिवेत्राचार्यरूपेणोपादानात् , चिकित्सकानां पूर्वकाचार्या इति नागसेनेन स्वस्मात् पूर्ववर्त्याचार्यरूपेण चिकित्सकाचार्यभावेन तस्य निर्देशनाच्च एतनिर्दिष्टो धन्वन्तरिः महाभारतादिषु आयुर्वेदीयग्रन्थेष्वपि लभ्यमानः सुश्रुतसंहितायामाचार्यभावेन दृष्टो यः प्राचीनो धन्वन्तरिः स एवायमिति स्पष्टमवबुध्यते / किंवा अत्र कपिलनारदादिभिः सहोपादानेन धन्वन्तरिशब्दो मूलधन्वन्तरिमभिप्रेति / किञ्च B.C. द्वितीयतृतीयशताब्दीनिर्मितयोर्भरुचसाचीस्तूपयोः शिला चित्रलेखानां संवादेन, भरुचस्तूपे जातकानां नामतोऽप्युलेखेन च पालीजातकग्रन्थानां तदात्वेऽपि-सत्त्वं प्रसिद्धिश्च सिध्यति / B.C. चतुर्थशताब्द्यां वैशाल्यामुपजातायां बौद्धमहासभायामपि तेषां जातकग्रन्थानां प्रसिद्धिरासीदिति मेक्डोनलादयः पाश्चात्यविद्वद्वरा अपि वदन्ति / ग्रन्थप्रसिद्धेरप्येवंभावे ग्रन्थस्य ततः प्राक्तनत्वं तु सुतरामेव / तत्र अयोधरनााम्नि पालीजातके बुद्धस्यैकस्मिन् पूर्वजन्मनि राजपुत्रावस्थायां धर्मचर्यायै राज्ञोऽनुज्ञालब्धये धन्वन्तरिवैतरणभोजाख्यांश्चिकित्सकानामग्राहं गृहीत्वा ओषधिभिर्विषापहरणेन च लोकोपकारिणो धन्वन्तरिसदृशा विद्वांसोऽपि मृत्युमुखं प्रविष्टा इति मृत्योर्महिमानमुल्लिख्य दर्शितो धर्मानुरागस्तत्कथायां प्रदर्श्यते / तत्कथोल्लेखेन बुद्धस्य पूर्वजन्मावस्थायामपि धन्वन्तरिवैतरणभोजानामस्माल्लोकादप्यतीतत्वम् , इदमपि कतमस्मिन् पूर्वजन्मनीति बहुपूर्वत्वं ततो ज्ञायते / आर्यसूरीयजातकमालायामपि अयोगृहजातके व्याधिनाशकवैद्यवर्या धन्वन्तरिप्रभृतयोऽपि विनाशं गता इति धन्वन्तर्यादीनामतीतभावेन ससंमानं निर्देशोऽस्ति / आर्यसूरीयलेखे धन्वन्तरेरेव नाम गृहीतम् , अन्ये त्वाचार्याः प्रभृतिशब्देनैव गृहीताः / पालीलेखे तु धन्वन्तरिनाम्ना सह वैतरणभोजयोरपि चिकित्सकत्वेनोपादानमस्ति / सुश्रुतसंहितायां प्रारम्भवाक्ये धन्वन्तरिरूपदिवोदाससकाशाद्विद्यालब्धये समुपेतानामन्तेवासिनामुलेखे वैतरणस्यापि निर्देशोऽस्ति / तत्र सुश्रुतप्रभृतय उचुरिति प्रभृतिपदेन भोंजा. दीनां ग्रहणमिति डलणाचार्येण व्याख्यातमस्ति / मत्सकाशस्थे प्राचीने सुश्रुतस्य ताडपत्र पुस्तके तु 'औपधेनववैतरणौरअपौष्कलावतकरवीर्यगोपुररक्षितभोजसुश्रुतप्रभृतय ऊचुः' इति मूले एव वैतरणस्येव भोजस्यापि स्पष्टमुलेखोऽस्ति / अस्मिन् पालीजातकलेखे दिवोदासान्तेवासिनोवैतरणभोजयोः साहचर्येण तदुपात्तो धन्वन्तरिर्न मूलाचार्यः, अपितु धम्वन्तर्यवताररूपतया धन्वन्तरिशब्देन सुश्रुतसंहितायां व्यवहृतस्तद्वंशीयो दिवोदासः प्रतीयते / अत्र सुश्रुतादीनामन्येषामनुलेखेऽपि उपनिषत्काले दिवोदासस्योपलम्भेन, सुश्रुतसंहितायां दिवोदासस्य धम्वन्तरिरूपतया व्यवहरणादिवोदासात्मकस्य धन्वन्तरेरन्तेवासिनोवैतरणभोजयोः सुश्रुतसंहितोक्तयोः संवादेन, जातके निर्दिष्टस्य विषप्रतीकारविषयस्य सुश्रुतसंहितायां कल्पस्थाने संवादेन च भोजवैतरणाभ्यां सह निर्दिष्टानां सुश्रुतादीनामपि समानकालिकमन्तेवासित्वं सुश्रुतोक्तं संवदति / आग्नेयपुराणलेखतः सुश्रुतस्यापि आयुर्वेदविद्याग्रहणे धन्वन्तयन्तेवासित्वं स्थिरीभवति च। तदेवं दिवोदासरूपमवाप्तस्य धन्वन्तरेबौद्धजातकप्रन्थेभ्योऽप्यतिप्राचीनत्वेनोपलम्भात्तत्पूर्वपुरुषस्य मूलधन्वन्तरेस्ततोऽपि प्राग्भावः सुतरामेव // धन्वन्तरिक्षपणकामरसिंहेत्यादिश्लोकोक्तो विक्रमीयनवरत्नेष्वन्यतमो धन्वन्तरिरेव प्रसिद्धवैद्याचार्य इत्यपि कस्यचिम्मतमस्ति / परं पूर्वोक्तदिशा प्राचीनस्य वैद्याचार्यधन्वन्तरेरुपलम्भेन धन्वन्तरिनामसाम्यं तान्तयेऽजायत / नवरत्नेषु गणितो धन्वन्तरिः कविः, नास्य वैद्याचार्यत्वं कुतोऽप्यायाति // काश्यपसंहितायां शिष्योपक्रमणीयाध्याये (पृ.३९) होम्यदेवतानिर्देशे प्रजापत्यश्वीन्द्राणां, स्वीयतनपूर्वाचार्यस्य कश्यपस्येव, अभ्यादीननुल्लिख्य प्रस्थानान्तराचार्यस्य धन्वन्तरेरपि स्वाहाकारविधानेन धन्वन्तरेरुपादानं समादरचोप 1 भम्ते नागसेन, ये ते महेसु टिकिच्छकानां पुग्वका आचारिया, नारदो, धम्मन्तरि, अङ्गिरसो, कपिलो, कण्डरग्गिसामो, अतुलो, पुष्वकच्चायनो, सम्वे ये ते आचारिया स किं येव रोगुप्पत्तिं च निदानं च सभावं च समुत्थानं च टिकिच्छां च किरियां च सिद्धासिद्धां च सव्वान् तं निरवसेस जानित्वा इममिन् काय एतका रोगा उपजिसन्तीति एकापहारेन कलापग्गाई कारित्वा मुत्तं वन्धिम. असम्वन्नुनो पते सव्वे / (मिलिन्दपन्हो Pali Text Ed. by Trenckner P. 272). 2 आसीविसा कुपिता यं दसन्ति टिकिच्छका टीसं विसं दसन्ति / नमचनो दट्टविसं हनन्ति तं मे मति होति परामि धम्मम् / धम्मन्तरि वैतरणि च भोजो विसानि हत्वा च भुजङ्गमानम् / सूयन्ति ते कालकता तयेव (अयोधरजातके: 3 हत्वा विषाणि च तपोबलसिद्धमत्रा व्याधीनृणामुपशमय्य च वैद्यवर्याः / / धन्वन्तरिप्रभृतयोऽपि गता विनाश धर्माय मे नमति (भवति) तेन मतिर्वनान्ते // (आर्यसूरीये जातके।)

Page #26
उपोद्धातः। लभ्यते दिवोदासस्य सुश्रुतस्य धन्वन्तर्यनुयायिनोऽपि नात्रोल्लेखोऽस्ति / तेन द्विवणीये परतन्त्रस्य समयमिति (पृ.८६) शल्यविषयस्य परतत्रीयत्वेनोपादानमपि धान्वन्तरं सम्प्रदायमुपस्थापयति / आत्रेयसंहितायाम् 'इति धन्वन्तरिः, धान्वन्तरं मतं, धान्वन्तराः' इति बहुशो धन्वन्तरेस्तत्सांप्रदायिकानां च पूर्वाचार्यत्वेन ससंमानं निर्देशनमस्ति, परं दिवोदासस्य सुश्रुतस्य च तत्रापि नाम स्पष्टं नोदृङ्कितम् / सुश्रुतेऽपि आत्रेयस्य कश्यपस्यापि न नामोल्लेखोऽस्तीति मारीचकश्यपात् पुनर्वसोरात्रेयाच्च धन्वन्तरेः पूर्वाचार्यत्वमवगम्यते / काश्यपीये धन्वन्तरिमानोल्लेखः, आत्रेयीये तु धन्वन्तरिसाम्प्रदायिकानामप्युल्लेख इति धन्वन्तरिसंप्रदायस्य बहुलीभावे सति आत्रेयपुनर्वसोरुदयः प्रतीयते / आत्रेयादपि धन्वन्तरेः पूर्वत्वे सति तदनुयायिन अग्निवेशाद्भेडाच्च धन्वन्तरेः पूर्वस्वं सुतरामेव / भेडसंहितायां चरकसंहितायामपि धान्वन्तरघृतादीनामुल्लेखोऽप्येतदेव स्पष्टयति / सुश्रुते शारीरस्थाने तृतीयाध्याये शौनककृतवीर्यपाराशर्यमार्कण्डेयसुभूतिगौतमानां प्राचीनतमानां पूर्वाचार्याणां निर्देशः / आत्रेयकाश्यपसंहितयोस्तु काङ्कायनादीनामपि पूर्वाचार्यत्वेन निर्देशोऽस्ति / डल्लनलेखादिवोदासान्तेवासितैया काङ्कायनस्याभ्युपगमः कस्यचिन्मतेन निर्दिष्टः / तथात्वे दिवोदासान्तेवासितया ज्ञातस्य काढायनस्य आत्रेयसंहितायां काश्यपसंहितायामपि निर्देशेन आने. यकाश्यपाभ्यां दिवोदासस्य धन्वन्तरेश्च पूर्वत्वं प्रगुणीभवति // भरद्वाजाद्धन्वन्तरेरायुर्वेदविद्यालाभस्य, दिवोदासेनापि भरद्वाजस्याश्रयणस्य हरिवंशे उल्लेखेन त्रिपुरुषान्तरिताभ्यां धन्वन्तरिदिवोदासाभ्यां सह सम्बद्धो भरद्वाज एकैव व्यक्तिरुत तद्गोत्रीयं व्यक्तिद्वयमिति नावधार्यते / चरकसंहिताय:मपि उपक्रमग्रन्थे भरद्वाजादात्रेयस्यायुर्वेदविद्यालाभः, उत्तरत्र वचन भरद्वाजमतस्यात्रेयेण प्रतिक्षेपः, वातकलाकलीये 'कुमारशिर' इति विशेषितस्य भरद्वाजस्य निर्देशः, काश्यपसंहितायां रोगाध्याये (पृ. 26) कृष्णभारद्वाजस्य निर्देश. नास्ति / तेनायुर्वेदविद्यायां नानाभरद्वाजानामाचार्यभावोऽवगम्यते / तदेवमेकेन तद्गोत्रगतविभिन्न व्यक्तिरूपेण वा भरद्वाजेन सह धन्वन्तरिमारीचकश्यपात्रेयपुनर्वसुदिवोदासानां नातिविप्रकृष्टकालिकः सम्बन्धः प्रतीयते / आत्रेयपुनर्वसुना मारीचकश्यपेन च गृह्यमाणो धन्वन्तरिः धन्वन्तरिसन्ततित्वेन तन्नाम्ना व्यवह्रियमाणो दिवोदासोऽपि भवितुं संभवतीति धान्वन्तरमतरूपेण दिवोदासमतनिर्देश इत्यपि वक्तुं शक्यते, तथाऽपि कश्यपेन स्वाहाकारदेवतारवेनापि धन्वन्तरेनिर्देशादात्रेयकश्यपाभ्यामुभाभ्यां काशिराजत्वेन प्रसिद्धस्य दिवोदासस्य ग्राहकं काशीपतित्वदिवोदासस्वादिकं कमपि विशेषमनिर्दिश्य केवलं धन्वन्तरिशब्दमात्रेण तस्य निर्देशनात् , महाभारतादिलेखतो धन्वन्तरेरष्टप्रस्थानाचार्यत्वेन तदीयसंहिताया अपि पूर्व सत्वावगमाच्च मूलधन्वन्तरिसंहितागतं विषयमेवाभिलक्ष्यात्रेयकश्यपाभ्यां धान्वन्तरमतमुपात्तं बहुशः सम्भवति / पूर्वोपदर्शितदृशा दिवोदासनृपेण सह संगताय गालवाय केवलं मारीचकाश्यपीयाश्रमनिर्देशनस्य महाभारते उपलम्भेन दिवोदाससमये मारीचस्य कश्यपस्यातीतत्वं, किंवा तदाश्रमे मारीचस्य कश्यपस्यापि सत्त्वमासीदित्यपि वक्तुं शक्यते / तेन धन्वन्तरेः पश्चादिवोदासात् पूर्व, किंवा दिवोदाससमये मारीचः काश्यप आसीत् / चरककाश्यपसंहितयोरात्रेयेण मारीचिकश्यपस्य, मारीचकश्यपेनात्रेयपुनर्वसोरुल्लेखेन, आत्रेयसंहितायां वातकलाकलीये मारीचिकश्यपात्रेयपुनर्वस्वोः संवादरूपोल्लेखस्योपलम्भेन, उभयत्र शब्दान्तरेण विशेषितस्याविशेषितस्य च भरद्वाजस्योल्लेखेन च, एषामाचार्याणामनतिविप्रकृष्टः समयो ग्रन्थमर्यादयाऽऽयाति // निर्माता सुश्रुताचार्यो विश्वामित्रपुत्र इति सुश्रुतसंहितायामेवोक्तमस्ति / चक्रदत्तेनापि सुश्रुतः तट्टीकायां तथैव निर्दिष्टमस्ति / महाभारतेऽपि विश्वामित्रस्य पुत्रेषु सुश्रुतस्य नामोपलभ्यते / ऋग्वेदे तत्तन्मत्राणां द्रष्टा रामाय धनुर्विद्योपदेष्टा च विश्वामित्रो महर्षिरन्य एवं प्राचीनतरः स्यात् / सुश्रुतस्य औपनिषत्कालिकदिवोदासशिष्यत्वेनोल्लेखेन, सुश्रुतसंहितायां कृष्णनामोपलम्भेन च दिवोदासवदौपनिषदे काले श्रीकृष्णोद्भवादुत्तरं जातस्य कश्यपात्रेयवद्ोत्रपरम्परागतस्य विश्वामित्रस्यात्मजोऽयं सुश्रुताचार्यः प्रतीयते / 1 सर्वानिवृत्तियुगपदिति धन्वन्तरिः (शा० 6.), दाहे धान्वन्तरीयाणामत्रापि भिषजां मतम् (चिकित्सा० 5.), इदं तु शल्यहर्तृणां (चि० 13.), ताः शल्यविद्भिः कुशलैश्चिकित्स्याः (चिकित्सा 6.) इत्यादि चरकसंहितायाम् / / "अन्ये तु-औपधेनवादयोऽष्टी, प्रभृतिग्रहणात् निमिकाङ्कायनगार्यगालवाः, एषमेतान् द्वादश शिष्यानाहुः" इति सुश्रुतसंहिताटीकायां उल्लनः (सू. अ. 1) / विश्वामित्रसुतः श्रीमान् सुश्रुतः परिपृच्छति (सुश्रुतसंहिता उ. तं. अ.६६)। विश्वमित्रसुतं शिष्यमृर्षि सुश्रुतमन्वशात् (सुश्रुतसंहिता चि. अ. 2) / 4 भथ परमकारुणिको विश्वामित्रसुतः सुश्रुतः शल्यप्रधानमायुर्वेदतत्रं प्रणेतुमारब्धवान् (चक्रदत्ते)। 5 आनुशासनिके पर्वणि 4 अध्याये। 6 महेन्द्ररामकृष्णानां ब्राह्मणानां गवामपि / तपसा तेजसा चापि प्रशाम्यध्वं शिवाय वै॥ (सुश्रुते. चिकित्सास्थाने. भ. 30) -

Page #27
उपोद्धातः / विश्वामित्रमुनिः स्वपुत्र सुश्रुतं काशिराजधन्वन्तरि( दिवोदास)सकाशेऽध्ययनाय प्रेषयदिति भावप्रकाशेऽप्यस्ति / उल्लमण्याख्यायां विश्वामित्रनाम्नोद्धृतं वैद्यकविषयकं वचनमपि लभ्यते / कोऽयं विश्वामित्र इति न सम्यक् परिचीयते // सुश्रुतसंहितायाः समयविचारे हैस( Haas )नामा पाश्चात्यविद्वान् सुश्रुतादयो द्वादशशताब्दीवर्तिन इति, श्रीयुत जोन्स विल्सनादयः (Jones, Wilson) नवमदशमशताब्दीवर्तिन इति अन्येऽपि पञ्चमचतुर्थशताब्दीषु सुश्रुतस्य समय इत्यर्वागाकर्षणवासि जल्पन्ति // Sus'ruta seems to have lived nob later than the fourth century A. D., as the Bower manuscript contains passages not only parallel but verbally agreeing with passages in the works of Caraka and Sus'ruta." इत्थं म्येक्डोनल( Macdonell) महाशयो लिखति // 'In language and style, it (Susruta) and the works resembling it with which I am acquainted manifestly exhibit a certain affinity to the writings of Varaha Mihira. इत्थं वेबर(Weber )महाशयोऽपि लिखति // अन्ततो गत्वा हवर्ट गोवन( H. Gowen )नामको विद्वांस्तु सुश्रुतो नाम न कोऽपि बभूवेति बहवो जल्पन्ति / यदि कोऽपि स्यात्तदाऽपि साक्रेटिस एवेत्यपि मुक्तकण्ठं वदति // तत्रैवमुपन्यस्यते-उपद्विसहस्रवर्षपूर्वतनस्य दार्शनिकस्यायनागार्जुनस्य उपायहृदयं नाम दार्शनिकग्रन्थ उपलब्धः। भारते मूलसंस्कृतलेखानुपलम्भेऽपि पुरासमयाचीनभाषायां वर्तमानादनुवादादस्मत्परममित्रेण श्रीयुततुचीमहाशयेन / 1 अथ शानदृशा विश्वामित्रप्रभृतयोऽविदन् / अयं धन्वन्तरिः साक्षात् काशिराजोऽयमुच्यते // विश्वामित्रो मुनिस्तेषु पुत्रं सुश्रुतमुक्तवान् / वत्स वाराणसी गच्छ त्वं विश्वेश्वरवल्लभाम् (भावप्रकाशे)। 2 तथा चोक्तं विश्वामित्रेण-यावशूकस्य पानं तु कुलत्थक्षारवारिभिः' (स. टी. डल्लणः.) History of Sanskrit Literature by A. A. Macdonell p. 436. 4 History of Indian Literature by Wober p. 168. y By many Sus'ruta has been denied actual substance in the flesh, or has been identified with Socrates. A History of Indian Literature by H. Gowen pp. 144-145. 6 नागार्जुननामानोऽनेके विद्वांसः प्राक्तना उपलभ्यन्ते / नागार्जुनरचनारूपेणोपलब्धेषु कक्षपुट-योगशतक-तत्त्वप्रकाशादिषु बह ग्रन्थेषु कक्षपुटादिकौतुकग्रन्थानां प्रणेता सिद्धनागार्जुन इति विशेषनाम्ना व्यवहियते / वैद्यकविषये योगशतकं नाम प्राप्तप्रकाशमेव, यस्य तिम्बतभाषायामप्यनुवाद उपलभ्यते / नागार्जुनीय एवान्यः "चित्तानन्दपटीयसी" नामा ताडपत्रीयः संस्कृतवैद्यकग्रन्थस्तिम्बतप्रदेशे गीममठे वर्तते इति श्रूयते / तत्रसंवलितबौद्धाध्यात्मविषये तत्त्वप्रकाशः, परमरहस्यसुखाभिसंबोषिः, समयमुद्रा एवमादयः; केवलबौद्धदार्शनिकविषये माध्यमिकवृत्तिः, तर्कशास्त्रम् , उपायहृदयमेवमादयो ग्रन्था दृश्यन्ते / एषां प्रस्थानविशेषग्रन्थानां निर्माता नागार्जुनो विभिन्न एको वेति विचारणीयं भवति / तत्र-अष्टमशताब्धा मारते पर्यटितुमागत: अश्वेरुनीनामको यात्रिक: स्वरमाच्छतवर्षपूर्व रसायनविवानिपुणो बोधिसत्त्वोऽतीव प्रसिद्धो नागार्जुननामा विद्वान् बभूवेति निरूपयति / सप्तमशतान्या भारतमुपागतो हुयम्सङ्गनामा चैनिकयात्रिकः स्वस्मात् सप्ताष्टशताब्दीपूर्वतनः शान्तिदेवाश्वघोषादिवत् प्रसिद्धतरो 'बौद्धविद्वान् बोधिसत्त्वः पाषाणमपि रसायनेन स्वर्ण विदधानो नागार्जुनः शातवाहनमित्रं बभूवेति वर्णयति / राजतरङ्गिणीकारो बुद्धाविर्भावात् सार्धशतवर्षोंत्तरं नागार्जुनो नाम महाविद्वानभूदित्युल्लिखति / तदेवमनेकधा विभेदेन शायमानाः समयाः संवादकान्तरसाहाय्येनान्यतरस्यैव प्रामाण्यमथवा नागार्जुनानामेव विभेदमनभ्युपगम्य नैकस्मिन्नागार्जुने संगम्यन्ते / शालगहनाय नागार्जुनेन पत्रप्रेषणस्य वृत्तमन्यत्र प्रकाशितमेवास्ति / मदीये संग्रहे ताडपत्रीय विशकलितं संस्कृतभाषानिबद्धमेकं शालवाहनचरितमस्ति / तत्र "दृष्टतत्त्वो बोधिसत्रो महासत्वो महाराजगुरुः श्रीनागार्जुनाभिधानः शाक्यभिक्षुराजः" इति स्पष्टोल्लेखेन बोधिसत्त्वस्थानीयः कुरुकुलाया उपदेशनोलेखन तात्रिका शाक्यभिक्षुनागार्जुनः शालवाहनसामयिक इति सिध्यति / हुयन्सङ्गो हि बोधिसत्वतया धातुवादविद्वत्तया च शालवाहनसामयिक मागार्जुनमुलिखति / नागार्जुनेन शालवाहनाय रसायनगुटिकौषधस्य प्रदानमपीतिवृत्ते लभ्यते / नागार्जुनेन स्वमुहृदे शातवाहनाय रतकावल्याः प्रदानस्य "समतिक्रामति च कियत्यपि काले तामेकावली तस्मान्नागराजानागार्जुनो नाम......लेमे च, त्रिसमुद्राधिपतये शातवाहनाय नरेन्द्राय सुहृद स ददौ ताम्" इति हर्षचरिते ( उ. 8) बाणभट्टस्य लेखनादप्येतयोः समकालसौहार्द प्रतीयते / ततश्च शातवाहनसामयिको नागार्जुनो बोधिसत्त्वस्थानीयो महाविद्वाँस्तवविद्यानिपुणो रसायनेऽपि प्रसिद्धो वैद्यकेऽपि विद्वानासीदिति निधीयते / तेन च तत्रसंवलितबौद्धाध्यात्मग्रन्थास्तत्वप्रकाशादयोऽस्यैव तात्रिकबोधिसत्त्रनागार्जुनस्य भवितुमर्हन्ति / पाटलिपुत्रे

Page #28
उपोद्धातः / संस्कृतभाषायां प्रत्यनूचाद्यत्वे या प्रकाशितोऽस्ति, तस्मिन् ग्रन्थे पूर्व तत्रातराणां विषयोद्देशप्रसङ्गे-"ओषधिविद्या षडिधा-ओषधिनाम, ओषधिगुणः, ओषधिरसः, ओषधिवीर्य, सन्निपातो, विपाकश्चेति भैषज्यधर्माः" इति भैषज्यविद्यायाः प्रधान विषयान् प्रदय पश्चादागमवर्णनप्रसङ्गे "यथा सुवैद्यको भेषजकुशलो मैत्रचित्तेन शिक्षकः सुश्रुतः" इति भैषज्यविद्याया आचार्यप्रवररूपेण ससंमानगौरवं सुश्रुतस्य कीर्तनमुपलभ्यते / तदेवमुपद्विसहस्रवर्षसमयेनार्यनागार्जुनेमाण्याचार्यदृशा सनामनिर्देशं सुश्रुतस्योल्लेख उपलभ्यमानस्ततोऽर्वाचीनत्ववादप्रतिरोधाय पर्याप्तमेकमपीदं साधनम् // अपरञ्च, पूर्वोद्दिष्टस्य खोटाङोपलब्धस्य भूर्जपत्रीयनावनीतकपुस्तकस्य लिपिमात्रानुसन्धानेऽपि तृतीया चतुर्थी वा शताब्दी लेखसमय इति सर्वनिर्धारितमस्ति / अद्यत्वे इव झटिति प्रापकैर्बाष्पशकटव्योमयानशब्दवाहकादिसाधनैर्विनाकृते पूर्वकाले भारतीयस्यास्य ग्रन्थस्य दुर्गमतावहूरपर्यन्तं प्रचाराय प्राप्तये च विशेषतः समयस्यापेक्षिततया तहन्थरचना ततोऽपि पूर्वतनी वक्तव्यैव / अत्र मङ्गल निर्देशे बुद्धोल्लेखदर्शनेन बुद्धसमयमनु कतिपूर्वकाले एतद्वन्थरचनेति न परिच्छियते / ईदृशे प्राचीनेऽस्मिन् ग्रन्थे भात्रेयस्य तदनुगानां क्षारपाणिहारीतजातूकर्ण्यपराशरभेडादीनां काश्यपजीवकयोः सुश्रुतस्य च नामानि तदीयौषधोद्धाराश्च सन्ति / तदुद्धृतानां केषाञ्चिदौषधपाठानां वर्तमानचरकसंहितायामुपलम्भेऽप्यात्रेयनाम्ना तत्र निर्देशोऽस्ति / चरकाचार्यस्य नागार्जुनस्य चात्र नामोल्लेखो नास्ति / चरकनाना प्रसिद्धायाश्वरकसंहिताया आविर्भावोत्तरमस्य नावनीतकस्य जन्म यद्यभविष्यत्तदा वाग्भटादिग्रन्थेष्विवात्रापि तथा प्रसिद्धस्याचार्यस्य चरकस्य नाम किमिति नोदधरिष्यत / तेन चरकसमयादप्यस्य पूर्वत्वं किमिति सन्दिह्यते / बौद्धेन निबन्ध्रा वैचकेऽपि प्रसिद्धस्य बौद्धाचार्यस्य नागार्जुनस्य, एवमन्यस्यापि बौद्धाचार्यस्य वैद्यके प्रसिद्धस्य सत्वे तादृशस्यापि नाम किमिति नाम नोपात्तं भवेत् / तेन आत्रेयस्य तद्वर्याणां सुश्रुताचार्यस्य काश्यपजीवकयोरुदयोत्तरं नागार्जुनसमयात् पूर्वतनोऽयं ग्रन्थ इत्यवगमेन तत्राप्युपात्तस्य सुश्रुतस्य नागार्जुनादिसमयात् पूर्वभावे इदमप्युपोदलकं भवति // एवं न केवलमार्यनागार्जुनानवनीतकारादपि प्राचीनत्वं सुश्रुतस्य, अपितु महाभाष्यकृतः "तद्धितेष्वचामादेः (7. 2. 117), इको गुणवृद्धी (1.1.3)" इति सूत्रव्याख्याने 'सौश्रुतः' इति, "शाकपार्थिवादीनामुपसंख्यानम् (2.1. 170)" इति वार्तिके 'कुतपवासाः सौश्रुतः कुतपसाश्रुतः' इति निदर्शनेन महाभाष्यकाराद्वार्तिककारादप्यस्य प्राग्भवत्वं ज्ञायते / नैतावदेव, भगवता पाणिनिनाऽपि “कार्तकौजपादयश्च (6. 2. 37)" इति सूत्रीयगणे 'सौश्रुतपार्थिवाः' इति शब्दस्योद्देशेनापत्यसम्बन्ध्यादिबोधकप्रत्ययान्तेन सौश्रुतशब्देन प्रदर्शनान केवलं सुश्रुतस्य, तद्वंश्यस्य तदन्तेवासिनो वा तत्संबन्धिनोऽपि पाणिनितोऽपि पूर्वत्वमवगम्यते // भत्र महाभाष्यकृता 'सुश्रुत्-सौश्रुतः' इति निदर्शने हलन्तसुश्रुच्छब्दोपादानेन, कातकौजपादिगणे सौश्रुतशब्दघटितशब्दस्य दर्शनेऽपि तस्य गणे प्रश्वात्प्रवेशस्यापि सम्भवितया पाणिन्युपदिष्टवानिश्चयेन, भाष्यकृताऽव्याख्यावस्त्र तत्सूत्रस्य पाणिनीयत्वानवधारणेन, भाष्यलेखतः सुश्रुतस्य वैद्यकाचार्यत्वे साधकस्य लिङ्गस्यालामेन च महाभाष्यकृता सूचितोऽयमेव सुश्रुत इति निर्धारयितुं न शक्यते इति पाश्चात्यविदुषो वेबरमहाशयस्य मतं श्यते / तत्रेदमुच्यतेशिलापट्टके उत्कीर्णा "नागार्जुनेन लिखिताः स्तम्भे पाटलिपुत्रके" इति वृन्देन चक्रपाणिना च लिखिता नागार्जुनीयास्तत्तद्रोगप्रवीकारका औषधयोगविशेषा अप्यस्यैव नागार्जुनस्य भवेयुः / सप्तमशताब्दीसमय निर्दिशन् मलबेरुनीलेखस्तु दुयन्सगळेखादनि प्रतिहततया तदुक्तनागार्जुनान्तरस्यानुपलम्मेन च भानुश्रविकं काल्पनिकं समयमु लिख्य शातवाहनसामयिकमेव नागार्जुनमभिप्रेतीति प्रतिभाति / तात्रिकविषयासंसष्टा केवलमध्यात्मप्रधाना प्रौढा माध्यमिकवृत्तौ उपायहृदये (छायानुवादरूपेण प्रकाशिते) च लेखशैली दृश्यमाना तात्रिकनागार्जुनाद्विमिन्नस्यैव नागार्जुनस्य कृतिमवबोधयति / उपायहृदये दर्शनान्तरविषयसूचनाप्रसङ्गे भैषज्यविषायाः प्रधानविषयरूपेण षण्णां भैषज्यधर्माणां केवलं साधारणनाममात्रेणोद्देशनाद्धातुरसायनविषयाणां लेशतोऽप्यसूचनेन चास्योपायहृदयस्य माध्यमिकवृत्तेश्च निर्माता महायानपथप्रतिष्ठापको दार्शनिक आर्यनागार्जुनः प्राचीन इत्यवगम्यते / राजतरङ्गिण्यां निर्दिष्टो नागार्जुनस्तु बौद्धोऽपि सन्नरपतित्वेन वय॑ते / माध्यमिकादिकर्तुर्नागार्जुनस्य कुतोऽपि नृपतिमावस्यालामेन विभिन्न एवायं समाननामा नृपतिर्नागार्जुन इति भाति // 1 History of Indian Literature by Wober P. 266... 1 डल्हणविरचिते निबन्धसंग्रहव्याख्याने द्वित्रिस्थलेषु नागार्जुनवचनोद्धारो दृश्यते / शारीरस्थानस्य चतुर्थेऽध्याये ८०तम. शोकव्याख्याने समुद्धृतं "सप्त दोषतः सप्त गुणतः" इति ( 362-2-7) नागार्जुनवचनं भदन्तनागार्जुनविरचिते रसवैशेषिकसूत्र दृश्यते / रसवैशेषिकं संप्रति त्रिवेन्द्रमनगरे श्रीवञ्चिसेतुलक्ष्मीग्रन्थमालायां मुद्रितं समुपलभ्यते। रसवैशेषिकसूत्रप्रणेता नागार्जुनस्तु बुद्धसांप्रदायिक इति तन्नाम्ना सह दत्तन भदन्तेति विशेषणेनैव निश्चीयते / अन्यच्च कल्पस्थानस्य सप्तमेऽध्याये "नागार्जुनोऽत्राह"तेन दर्शयते दष्टो म्यक्तं मूषिकपुत्रकान् / एतत् पुत्रकदष्टस्य व्यक्तं भवति लक्षणम्" (पृ.५८२, पार्थ 2, पं. 32-34) इति वचनं समुद्धृतं दृश्यते / एतद्वचनमन्येन नागार्जुनेन विरचितादगदतत्रादुद्भुतं स्यात् / यतो रसवैशेषिकसूत्रे नोपलभ्यते एतद्वचनम् / यादवशर्मा।

Page #29
12 उपोद्धातः। सुश्रुच्छब्दः किप्प्रत्यये, सुश्रुतशब्दः प्रत्यये निष्पन्नो भृत् भृतः कर्मकृत् कर्मकर इत्यादिशब्दवत् केवलं प्रत्ययमेदकृतमांशिकविशेषमेवावबोधयन्नेकमेवार्थ बोधयितुं शक्नोति / 'इको गुणवृद्धी' इति सूत्रभाष्ये अन्त्ययोरेवेकारोकारयोर्गुण इति विशेषोक्त्या 'अग्नि वायु बभ्र मण्ड' इत्यादीकारोकारान्तशब्दस्थल एवं गुणो, न तूपधागतेकारोकारयोरिति निदशयितुं हलन्तशब्द एव प्रत्युदाहरणदानौचित्येन सुश्रुच्छन्दे तदभावावबोधाय 'सुश्रुत्-सौश्रुतः' इति हलन्तप्रकृतिमुपादाय भाष्यकृता निर्दिष्टं दृश्यते / सुश्रुच्छब्दादिव सुश्रुतशब्दादपि सौश्रुतशब्दो निष्पद्यत एव / बाभ्रव्यमाण्डव्यशब्दयोः केवलं बभ्रमण्डशब्दाभ्यां निष्पन्नतयाऽव्यभिचारेण प्रकृति निदर्शनस्याप्रयोजनतया बाभ्रव्यो माण्डव्य इत्येवो. ल्लिखितं, न तु बभ्रु-बाभ्रव्यः मण्ड-माण्डव्य इति / सौश्रुतशब्दस्याप्येवमेव सुश्रुच्छब्दादेव निष्पत्ती जायमानायामव्यभि. चरितप्रकृतेः सुश्रुच्छब्दस्योपादानं न सप्रयोजनं जायेत / सुश्रुच्छब्दादिव सुश्रुतशब्दादपि तस्य निष्पन्नतयैव अकारान्तनिष्पन्नसौश्रुतशब्दस्यानोपधागतोकारगुणनिवृत्तिनिदर्शनेऽनुपयोगितया हलन्तप्रकृतिकस्यैवास्य तदुपयोगितया भदन्तानिष्पने सौश्रुतशब्दे नात्र फलवैषम्यमपितु हलन्तानिष्पन्न एवेत्यवबोधयितुं प्रकृत्या सह तन्निदर्शनं सार्थक्याय भवति / एवं तद्धितेष्वचामादेः' (7 / 2 / 117) इति सूत्रभाष्येऽपि अन्त्योपधावृध्यपवादकत्वेनाद्यचो वृद्धिविधाने अदन्ते सुश्रुतशब्दे उपधावृष्यप्रसक्या तत्प्रसङ्गवति हलन्तसुश्रुतशब्दे एव तन्निदर्शनौचित्यमनुसन्धाय हलन्तप्रकृत्या सह सौश्रुतपदं निर्दिष्टं भाष्यकारेण / एवमुभयन्नादन्तसुश्रुतशब्दे प्रकृतित्वशङ्कानिरासार्थ हलन्तप्रकृतेरुपादानायासं कुर्वन् भाष्यकारः प्रत्युत सौश्रुतशब्दस्य अदन्तः सुश्रुतशब्दोऽपि प्रकृतिरस्तीति प्रत्याययति / अत एव कार्तकौजपादिसूत्रे निर्दिष्टस्य सौश्रुतपार्थिवशब्दस्य, "गोत्रान्तेवासिमाणवब्राह्मणेषु क्षेपे (6 / 2 / 69)" इति सूत्रे निदर्शनीभूतस्य भार्यासौश्रुतशब्दस्य च योगार्थ निदर्शयतां काशिकापदमञ्जरीन्यासकृदादीनां 'सुश्रुतस्य छात्राः सौश्रुताः, सुश्रुतापत्यं सौश्रुत' इति, कचन कस्यचित्सुश्रुतोऽपत्यं सौश्रुत इति च निर्वचनेन सुश्रुतशब्दात् सुश्रुच्छब्दाद्वा सौश्रुतशब्दस्य निष्पादनाबहोः समयात् पूर्वैरेभिर्व्याकरणाचायैरपि सुश्रुत् सुश्रुत इत्युभावपि शब्दौ सौश्रुतशब्दप्रकृतितया स्वीकृतौ तदेव प्रमाणीकुरुतः। कुतपसौश्रुता इति वार्तिकभाप्यकृया पार्थिवसौश्रुता इति गणपाठकृता च निर्दिष्टयोः शब्दयोः सुश्रुच्छब्दादेव सौश्रुतशब्दस्य निष्पत्ति तु सुश्रुतशब्दादित्यत्र किन्नाम साधनम् ? | पाणिनीयोपदेशरूपेणाभ्युपगते गणपाठे दृश्यमाना शब्दाः सर्वे पाणिनिनैव परिगणिता इति न मे निर्बन्धः, समयविशेषेणापि कश्चन शब्दोऽनुप्रवेष्टुं शक्नोति; किन्तु पाणिनेः सनिकृष्टाभ्यां विवरणकारिभ्यां प्राचीनाभ्यां भाप्यवार्तिककाराभ्यामपि सूत्रोदाहरणे प्रदर्शितो गणपाठे उपलभ्यमानः सौश्रुतशब्दो न पाणिनीय इति, विशेषवक्तव्याभावेन मध्ये मध्येऽव्याख्यातानि सूत्राणि भाप्येऽनुपादानेनापाणिनीया.. नीति च सन्देहनं साहसमेबानुरुन्धे / भाष्यकृताऽव्याख्यातानां बहुशः सूत्राणामपाणिनीयत्वोको तत्सदध्यायपादान्तगतसूत्रगणना वा कथं समन्वीयात् / पाणिनीये कार्तकौजपादिगणे निर्दिष्टानां गणशब्दानामनुसन्धाने शेखरादिषु सौश्रुतपार्थिवा इति पाठलाभेन तदनुसरणे विभिन्नानां सौश्रुतानां पार्थिवानां च मिथः सम्बन्धोऽवगम्यते / पार्थिवशब्दादपि सौश्रुतशब्दस्य पूर्वप्रयोगस्य दर्शनेन तदात्वे सौश्रुतानां राजभिः संमाननं प्रतिष्ठा चासीदित्यनुमीयते। सौश्रुताः पार्थिवाश्चेति बहुवचनगर्भसमास एव सौश्रुतपार्थिवा इति निष्पत्त्या पाणिनिसमयेऽपि बहुशः सुश्रुतसंप्रदायानुयायिनो भिषजो बहुशः पार्थिवैः सह संबद्धा आसन्निति बहुवचनान्तपददानेन प्रत्याय्यते / सुश्रुतसंहितासूत्रस्थाने युक्तसेनीयाध्याये वैचेन सर्वतो निरीक्ष्य नृपस्य रक्षणं, स्कन्धावारेऽपि साहित्येन वर्तनं, राज्ञाऽपि वैद्यस्य संमाननं विशेषतो विधीयते / सूत्रस्थानोपसंहारेऽप्येतच्छास्त्रं राज्ञां महात्मनां भैषज्यायाध्येतव्यमित्येतद्विद्याविदा राजभिः सह विशेषसम्बन्धो घोत्यते / 'शतं ते राजन भिषजः सहस्रम्' (ऋक्.१.२४.९) इति मन्त्रलिङ्गादपि पुराकालादेव राज्ञा 1 कातकोजपादयश्च (6. 2. 31) / (क) सौश्चतपार्थवाः सुश्रुतस्य पृथोश्च छात्राः (काशिका ) / सुश्रुतस्य छात्राः सौश्रुताः, पृथोरछात्राः पार्थिवाः (न्यासः) / (ख) गोत्रान्तेवासिमाणवबामणेषु क्षेपे (6. 2. 69) / भार्यासौश्रुतः सुश्रुतापत्यस्य भार्याप्रधानतयाऽऽक्षेपः (काशिका)। मुष्ठ शृणोतीति सुश्रुत् तस्यापत्यं सौश्रुतः (पदमजरी) / सुश्रुतोऽपत्यं सौश्रुत इत्यण् / भार्याप्रधान सौश्रुतो भार्यासोश्रुतः, सश्रुतस्य भार्याप्रधानतयेत्यनेन समानाधिकरणेनात्र समास इति दर्शयति / सुश्रुतोऽपत्यमित्यनेनापि सौश्रुतस्याऽप्रत्ययान्तत्वम् (न्यासः)। 2 युक्तसेनस्य नृपतेः परानभिजिगीषतः / भिषजा रक्षणं कार्य यथा तदुपदेक्ष्यते // चिन्तयेन्नपतिं वैद्यः श्रेयांसीच्छन्विचक्षणः / वैद्यो ध्वज इवाभाति नृपतद्विधपूजितः // (सु. सू. अ. 34) 3 इमं विधि योऽनुमतं महामुने पर्षिमुख्यस्य पठेद्धि यत्नतः / स भूमिपालाय विधातुमौषधं महात्मनां चाईति सूरिसत्तमः // (सु. सू. अ. 46)

Page #30
उपोद्धातः / 13 भिषजां च मिथः संबन्धोऽवगम्यते / महाभारते कौटिलीयेऽपि साङ्घामिके प्रसङ्गे विशेषतः शस्त्रचिकित्साविदां सह'भावो निर्दिष्टोऽस्ति / यातृयातव्यासितादिसर्वावस्थासूपयोगितया शस्त्रास्त्रविमर्दवृत्तिभिः सेनापरिवृद्वैर्भूपतिभिः शल्यविद्यानिष्णातानां विशेषापेक्षा एकान्ततः समुचिता च / सुश्रुतस्य शल्यप्रस्थानाचार्यतया तत्साम्प्रदायिकानां सौश्रुता. नामपि पार्थिवैः सह नेदिष्ठं सम्बन्धमुपादाय प्रचलितः 'सौश्रुतपार्थिवाः' इति शब्दः पाणिनिना प्रवेशितो दृश्यमानस्तदावे न केवलं सुश्रुतस्य , अपितु तदनुयायिनां सौश्रुतानां शस्त्रवैद्यानामपि पूर्वतः प्रसिद्धिं, बाहुल्येन राजकुले प्रचार चावगमयति / काशिकाद्यनुसारेण 'सौश्रुतपार्थवाः' इति पाठान्तरोपादाने सौश्रुतानां राजभिः सह सम्बन्ध एतस्पदा. बावबुध्यत इत्यन्यदेतत्, परं सौश्रुतानां प्रसिद्धिरभ्यर्हि तत्वं चास्मादपि शब्दात् प्रतीयत एव / व्याकरणलेखतः सुश्रुतो वैद्यकाचार्य इति विशेषतः परिच्छेदालाभेऽपि "सुश्रुतस्य छात्राः सौश्रुताः" इति सौश्रुतशब्दयोगार्थ कण्ठतो दर्शयतः प्राचीनवैयाकरणस्य काशिकाकृतस्तद्विवरणकर्तुासकारस्यापि लेखतः स मूलभूतः सुश्रुतो न साधारण व्यत्यन्तरमपि तु विद्यासम्प्रदायप्रवर्तनद्वारा सौश्रुतानामाचार्यभूत आसीदिति तु स्पष्टमवगम्यते / शल्याचार्यमेनं सुश्रुतं विहाय विद्यासंप्रदायप्रवर्तकस्यान्यस्य सुश्रुतस्य न वाप्युपलम्भोऽस्ति / भिषगाचार्यस्य सुश्रुतस्य नागार्जुनेनो. पायहृदये, वाग्भटनावनीतकज्वरसमुच्चयादिलेखेषु, जयवर्मशिलालेखेऽपि कीर्तिततया, एतदीयग्रन्थस्यैव भारबादिदेशेऽप्यनुवादेन, हरिवंशलेखसंवादिनो दिवोदासस्य ब्राह्मणोपनिषदादिषूपलब्ध्या, दिवोदासाद्विश्वामित्रपुत्रेण सुश्रुतेन वैद्यविद्याया ग्रहणस्य सुश्रुतसंहितायामुल्लेखेन, महाभारतेऽपि विश्वामित्रपुत्रेषु सुश्रुतस्य दर्शनेन च शल्यप्रस्थानाचार्यम्यवास्य सुश्रुतस्य सम्प्रदायप्रवर्तकाचार्यतया प्रसिद्धिः पूर्वसमयादवगम्यते / सुश्रुतसंहितायामार्षरचनायाः प्रायो दर्शनं, बौद्धच्छायाया भदर्शनं, धातुरसायौषधानां प्रायोऽनुपयोगदर्शनं, शौनककृतवीर्यपाराशर्यमार्कण्डेयसुभूतिगौत. माख्यानां केषाञ्चिदेव प्राचीनाचार्याणामुल्लेखः, दिवोदाससुश्रुतशब्दयोः स्वरप्रक्रियायामुदाहरणस्योपलम्भश्चास्याचायस्य प्राचीनत्वमेव प्रगुणयति / पुरासमयात् परितः प्रसिद्धतरतया सर्वेषां बुद्धावुपस्थितं शल्यवैद्यकाचार्यमेनं सुश्रुतं विहायानुपस्थितस्यान्यस्य कल्पनायां न कोऽपि मानावलम्ब इति व्याकरणसूत्रवार्तिकभाष्यकारैरपि निर्दिष्टोऽयमेव सुश्रुतः पाणिनेरपि पूर्वतनो दिवोदासवदुपनिषत्कालिक इति निश्वेतव्यं भवति / बलवन्तं प्राचीनमाश्रयं भक्तवैव न खलूदासितव्यं भवति / उक्तमेवाभियुक्तैः- "व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिर्न हि सन्देहादलक्षणम्" इति // किञ्च आग्नेयपुराणे (अ. 279-292) नराश्वगवायुर्वेद जिज्ञासया पृच्छते सुश्रुताय धन्वन्तरिणा तस्योपदेशनस्योल्लेखदर्शनेन धन्वन्तरिरिव तदन्तेवासी सुश्रुतोऽपि नरायुर्वेदवद्वाश्वायुर्वेदयोरपि विज्ञाता प्रतीयते / सोऽयमाग्नेयोक्तः सुश्रुतोऽपि धन्वन्तरिसाहचर्यात् सुश्रुतसंहिताया निबन्धैव स्यात् / एकस्यापि बहुषु विद्याप्रस्थानेषु विज्ञातृत्वं बहुशो दृश्यते / शालिहोत्रग्रन्थे प्रष्टुभावेन सुश्रुतस्य नामनिर्देश उपलभ्यते / अश्वशास्त्रप्रवर्तकस्य शालिहोत्रस्य विषये श्रीयुतगिरीन्द्रनाथमहोदयैर्विशेषतो निरूपितमस्ति / कलिकातामुद्रितजयदत्सीयाश्वचिकित्सितभूमिकायामपि किनिदस्ति / विशेषान्तरं तत एवावसेयम् / शालिहोत्रग्रन्थस्य कियताऽप्यंशेन तत्र तत्र पुस्तकालये उपलम्भः श्रूयते / मया तस्यादर्शनेऽपि पूर्वनिर्दिष्टे हेमाद्रेर्लक्षणप्रकाशेऽश्वप्रकरणे शालिहोत्रीयाश्वशास्त्रवचनानि कानिचिदुद्धृतानि दृश्यन्ते / तत्र सुश्रुतमित्रजिनान्धारादिभिः पुत्रैः, गर्गादिभिः शिष्यैश्च पृष्टेन शालिहोत्राचार्येणाश्वविषयाणामुपदेशनं, प्रष्टतया शालिहोत्रपुत्रस्वेन सुश्रुतस्योल्लेखश्च दृश्यते / शिष्यस्याप्यन्यत्र कचन ग्रन्थान्तरे पुत्ररूपेण निर्देशो दृश्येत नाम, परमत्र-"पुत्राः शिष्याश्च पृच्छन्ति विनयेन महामुनिम् / " इति पुत्राणां शिष्याणां च पृथनिर्देशदर्शनेन, सुश्रुतस्यानेकवारं पुत्रत्वेनैव स्पष्टमुलेखेन च शालिहोत्रेणाश्वशास्त्रमुपदिष्ट एष सुश्रुतः शालिहोत्रस्य पुत्र एवेत्यवधार्यते / सश्रुतसंहितायां शल्यप्रस्थानाचार्यः सुश्रुतस्तु विश्वामित्रपुत्रत्वेन निर्दिष्टोऽस्ति / महाभारतलेखादपीदं संवदतीत्यबोचाम / भाचार्यपरिच्छेदे पूर्वनिर्दिथेषु शालिहोत्रोक्ताश्वाभिषेकमन्त्रश्लोकेष्वायुर्वेदकर्तणां निर्देशे आत्रेयस्य तदन्तेवासिना. मनिवेशहारीतक्षारपाणिजातूकर्णपराशरादीनामन्येषां चाचार्याणामुल्लेखे सत्यपि धन्वन्तरेर्दिवोदासस्य च नोलेखोऽस्ति / यदि नाम शालिहोत्रोपदिष्टो धन्वन्तर्युपदिष्टश्च सुश्रुत एक एवाभविष्यत् तदाऽश्ववैद्यकाचार्यः शालिहोत्रस्तद 1 महाभारते उद्योगे 1513152 अध्याययोः, भीष्मपर्वणि 120 अध्याये च / 2 कौटिलीये साङ्ग्रामिकाधिकरणे अ.१०। 3 Indian Historical Quarterly Vol II P. 47 4 शालिहोत्रमृषि श्रेष्ठं सुश्रुतः परिपृच्छति / एवं पृष्टस्तु पुत्रेण शालिहोत्रोऽभ्यभाषत / शालिहोत्रमपृच्छन्त पुत्राः सुश्रुतसङ्गताः / व्याख्यातं शालिहोत्रेण पुत्राय परिपृच्छते // मित्रजित्पमुखाः पुत्रा भूयः पितरमबुवन् / शालिहोत्रः सुतं प्राह हयानां स्वरलक्षणम् // इत्यादि (शालिहोत्रीये)। ५पृ० 23 //

Page #31
14 उपोद्धातः। न्तेवासी सुश्रुतो वा तादात्विकं प्रसिद्धतरमाचार्य धन्वन्तरि दिवोदासं च तत्रायुर्वेदकर्तृषु कथं नाम्नाऽपि नोदलेखिष्यत् / सुश्रुतसंहिताया निबन्धा सुश्रुतोऽपि अश्वशास्त्र विभागीयत्वेऽपि वैद्यके एकप्रस्थानप्रायतया तथाप्रसिद्ध स्वस्य पितरमाचार्य वा शालिहोत्रं किमिति क्वापि प्रसङ्गेनापि न निरदेक्ष्यत् / आचार्यान्तरवैद्यकविषयैरपि सम्भृते पश्चात्सम्बद्ध उत्तरतन्त्रेऽपि सुश्रुतेन सौश्रुतेन संस्कर्ता वा किमिति तन्नाम नोल्लिखितं स्यात् / तेन शालिहोत्रस्योपदेश्यः पुत्रः सुश्रुतः, धन्वन्तरेरुपदेश्यो विश्वामित्रपुत्रः सुश्रुतश्च विभिन्नौ दृश्येते / दुर्लभगणकृते सिद्धोपदेशसङ्ग्रहनामकेऽश्ववैद्यकग्रन्थे "शालिहोत्रेण गर्गेण सुश्रुतेन च भाषितम् / तत्वं यद्वाजिशास्त्रस्य तत्सर्वमिह संस्थितम् // " इति निर्देशेन सुश्रुतस्याप्यश्ववैद्यकोपदेष्ट्रत्वमायाति, परमाग्नेयपुराणोक्त्या धन्वन्तरिशिष्यस्य सुश्रुतस्याप्यश्ववैद्यकवित्वेनोपलम्भादेतनिर्दियः सुश्रुतः शालिहोत्रीयो धान्वन्तरो वेति स्पष्टं न परिच्छिद्यते / अस्तु वा दुर्लभगणोक्तः सुश्रुतः शालिहोत्रगर्गसाहचर्याच्छालिहोत्रीयः, तदुक्त्या एतदीयोऽपि कश्चनाश्वशास्त्रग्रन्थः स्यात्, परमस्य शालिहोत्रपुत्रस्य सुश्रुतस्य ग्रन्थो न कोऽपि साम्प्रतमुपलभ्यते, तदीयस्य ग्रन्थस्योल्लेखो वचनस्योद्धारोऽपि, किंबहुना नाममात्रमपि गणकृतग्रन्थं विना नान्यत्राश्वायुर्वेदीयग्रन्थेष्वप्युपलभ्यते / ततस्तस्य सुश्रुतस्य विषये सम्प्रति किमपि वक्तुं न शक्यते / धान्वन्तरसुश्रुतस्य तु ग्रन्थोपलम्भतः, ग्रन्थान्तरनिर्देशतः, आचार्यान्तरोपग्रहणतः, शिलालेखाद्युल्लेखतश्च यथा प्रसिद्धिरस्ति, न तथा तस्य शालिहोत्रपुत्रस्य सुश्रुतस्य प्रसिद्धिदृश्यते / अतो यत्र सुश्रुतस्य कीर्तनं तत्र साधकबाधकान्तरोपलम्भमन्तरा शल्यप्रस्थानाचार्यो धान्वन्तरः सुश्रुत एव बुद्धावुपतिष्ठते // अनयोः सुश्रुतयोरक्यं मनसि कृत्वा शालिहोत्रलेखतः सुश्रुतस्य शालिहोत्रपुत्रत्वं नकुलकृतेऽश्वचिकित्सिते "पायादः स तुरङ्गघोषतनयः श्रीशालिहोत्रो मुनिः।" इति प्रारम्भपद्यलेखदर्शनेन तुरङ्गयोपशब्देनाश्वघोषमुपादाय शालिहोत्रस्याश्वघोषपुत्रत्वं च सङ्ग्रथ्य तुरङ्गघोषो हयघोषोऽश्वघोषश्चैकः, तत्पुत्रः शालिहोत्रः, तत्पुत्रः सुश्रुत इति कनिष्कसामयिकादश्वघोषादपि शालिहोत्रसुश्रुतयोरर्वाग्भावसाधकं व्यूहनकौशलमपि कस्यचिदृश्यते / परं नेपालदेशोपलब्धेऽश्वचिकित्सितस्य पुस्तकद्वये मङ्गलाचरणोक्तं तत्पद्यमेव नास्तीति मूले कुठारः, अस्तु वा तत्पद्यं, तथाऽपि शालिहोत्रग्रन्थेऽश्वचिकित्सितादौ च ब्रह्मणा इन्द्रेण वा सह सम्बद्धो मूलसंहिताकर्तृतया निर्दिष्टः शालिहोत्रः प्राचीन आचार्यः कीर्त्यते, शालिहोत्रग्रन्थे इक्ष्वाकुसगरयोः शालिहोत्रसकाशे प्रश्नस्य निर्देशोऽपि प्राक्तनत्वं दर्शयति / शालिहोत्रस्य न केवलं पञ्चतत्रादावेवोल्लेखोऽपि तु महाभारतेऽपि वैनपर्वणि अश्वहृदयविदो नलस्योपाख्याने तदुल्लेखोऽस्ति / तत्राश्वकुलवित्वेन विशेषणात् प्रकरणवशाच्च तत्रोल्लिखितः शालिहोत्रः स एवायमाचार्य इति निश्चीयते / उपलभ्यमाना शालिहोत्रसंहिता शालिहोत्रस्यैव हस्तलेखरूपा, किंवा संस्कारेण रूपान्तरमापन्ना, अथवा तदीयसम्प्रदायपरम्परागतोपदेशरूपेति त्वन्यदेतत् , परमश्वशास्त्रस्य परमाचार्यः शालिहोत्रः प्राचीनतर इत्यत्र न संशयः / ईशस्य प्राचीनस्य मुनेयुधिष्ठिरभ्रात्रा नकुलेन स्वग्रन्थे मङ्गलाचरणे आचार्यभावेन संमाननमपि युज्यते, पूर्वापरग्रन्थसंगमनं च भवति / ईदृशं पुरासमयात् प्रसिद्धं प्राचीनमाचार्य विहाय तुरङ्गघोषशब्देन अश्वघोषं कल्पयित्वा शालिहोत्रसुश्रुतयोस्तरपुत्रपौत्रभावकल्पनमितिहासमेव विप्लावयति / अश्वशास्त्रस्य प्रथमप्रव. तकः शालिहोत्रः, स चेदश्वघोषपुत्रस्तर्हि कनिष्कोत्तरमेवास्य प्रस्थानस्योदयेन भवितव्यं, तथाचाभ्युपगते कौटिलीयेऽर्थशास्त्रेऽपि अश्वानां शाला निर्माणमाहारकल्पना कुलजात्युल्लेखश्चैवमादयो बहवः शालिहोत्रीयविषयाः संक्षेपेण निर्दिष्टा दृश्यन्ते, अश्वानां चिकित्सका अपि गृहीताः सन्ति, तेषां तत्र कुत उद्गमो वक्तव्यः / अशोकनृपतिना भारतीयभैषज्यमुपादाय स्वदेश इव देशान्तरेष्वपि शिलालेखेन प्रमाणीकृतमश्वादिपशुचिकित्सालयानामुद्घाटनं के नाम विद्याधारमाश्रयेत / अश्वघोषो बुद्धसाम्प्रदायिकः प्रधानाचार्य इति स्पष्टमेव / शालिहोत्रलेखेऽश्वाभिषेकप्रकरणे श्रोतानामेव महर्षीणां नामानि, ब्रह्मघोषः, श्रीतं यज्ञविधानं, वाजिनां देवरूपत्वनिर्देशेऽपि श्रौतस्मार्तदेवानामेवोल्लेखश्च दृश्यमानः शालिहोप्राचार्यस्य वेदमार्गानुयायित्वमेव निश्चाययति / शालिहोत्रीये लेखे सुश्रुतसंहितायामपि बौद्धच्छायाया अनुपलम्भोडनयोरश्वघोषस्य बुद्धाचार्यस्यापत्यत्वं व्याघट्टयति / अश्वघोषः साकेतवर्ती, शालिहोत्रः पश्चिमोत्तरप्रदेशीय इत्यनयोः प्रदेश विभेदोऽपि विसंवादमेव दर्शयति / अश्वघोषपुत्रतया कल्पितस्य शालिहोत्रस्य पुत्रेण सुश्रुतेन सह शल्यप्रस्थानाचार्यस्य सुश्रुतस्याभेदेऽभ्युपगम्यमाने कनिष्काश्वघोषयोः सामयिकेन नागार्जुनेन तत्पौत्रतया सम्भावितस्य सुश्रुतस्य सुप्रसिद्धभिषक्त्वेनाचार्यदृशा महिमगानं कथं समयंत, नागार्जुनेन सुश्रुतसंहितायाः संस्करणस्य प्रवादोऽपि विपर्यस्येत् / द्वयोः सुश्रुतयोरभेदे कनिष्कसामयिकरवे च सति पाणिनिवार्तिकभाष्यकाराणां सुश्रुतशेब्दोपादानं किमालम्ब. नमासादयेत् / तेन न किञ्चिदेतदिति विरम्यते // 1 शालिहोत्रोऽथ किन्तु स्याद्धयानां कुलतत्त्ववित् / ( वनपर्वणि 72 अध्याये ) 2 कौटिलीये अश्वाध्यक्षप्रकरणे 30 अध्याये, साङ्ग्रामिकेऽपि 37 पृष्ठे इस्त्यश्वयोः कुलजात्युलेखोऽस्ति.

Page #32
उपोद्धातः / 15 अन्ततो विक्रमाब्दारम्भात् पूर्व षष्ठशताब्द्यां सुश्रुतस्य समयं सोपपत्तिकं साधयतो हानले( A. F. Rudold Hoernel ) नामकस्य पाश्चात्यविदुषो लेखादपि ततोऽनर्वाचीनत्वं सिध्यति / केचन यथावदनिश्चीयमानोऽपि सुश्रुतस्य समय ईशवीयान्दोपक्रमात् षट्शताब्दीपूर्व एव नतु ततोऽर्वाचीन इति; अन्ये सुश्रुते सप्तविधकुष्ठनिरूपणं दृश्यते, यस्य रोगस्य भारतीयैश्चीनदेशीयैरपि 2500 वर्षपूर्वं ज्ञानमुपलब्धमासीदिति सुश्रुतस्योपसार्धद्विसहस्रवर्षपूर्वत्वं सम्भाव्यते इत्यपि निर्दिशन्ति / सुश्रुतसंहिताया लेटिनभाषायामनुवादको ह्यासलर ( Hessler) नामकः पाश्चास्यविद्वांस्तथा श्रीयुतगिरीन्द्रनाथमुखोपाध्यायोऽपि ईशवीयान्दारम्भादुपसहस्रवर्ष( B.C. 1000 )पूर्वतनः सुश्रुत इति निर्दिशति // एवं विधैर्विवेकविदुषामुपन्यासैर्विचारदृष्ट्या च सुश्रुतसंहितायाः पूर्वी भाग अन्ततो गत्वाऽपि इतः 2600 वर्षपूर्वोऽवगम्यते // सुश्रुते पूर्वाचार्येषु निर्दिष्टः सुभूतिगौतमः शाक्यसिंहस्य शिष्य इति बुद्धोत्तरभावित्वं सुश्रुतस्येति केचिनिदर्शयन्ति / भष्टंसाहस्रिकाशतसाहस्रादिके बौद्धग्रन्थे सुभूते म उपलभ्यते नाम / परं तत्र आयुष्मत्सुभूतिस्थ विरसुभूतिशब्दैरेव व्यवहारः कृतोऽस्ति, नतु सुभूतिगौतमस्य तत्रोल्लेखो दृश्यते / बौद्धग्रन्थेषु सुभूतेरध्यात्मविषय एवोल्लेखोऽस्ति, वैद्यविद्याचार्यस्वं न कुत्रापि निर्दिष्टमिति सुश्रुतोक्तः सुभूतिगौतमो न बौद्धोऽन्य एव प्राचीमो वैद्याचार्यः / सुभूतिगौतमस्य बौद्धस्वे तमपि पूर्वाचार्यदृशा पश्यतः सुश्रुतस्य लेखे बौद्धसंप्रदायच्छायाः कथं नोपलभ्येरन् / प्रत्युत अत्र बौद्धच्छायानुपलम्भ एवास्य. सुभूतेरबौद्धत्वं द्रढयति / स्थविरसुभूतेयाकरणमुपलभ्यते इति नामसाम्यमात्रेण सोऽपि सुभूतिः प्राचीनो बुद्धस्य प्रधान शिष्य इति वक्तुं शक्येत किमु // . वैद्यकटीकाकृभिः कचिद्विहितस्य वृद्धसुश्रुतोक्तवचनोद्धारस्य दर्शनेन तदुद्धृतवचनानां वर्तमानसुश्रुतसंहितायामनुपलम्भेन औपधेनवमौरभ्रमिति सुश्रुतोक्तपद्ये सौश्रुतस्य पृथनिर्देशेन च वर्तमानसुश्रुतसंहितातः पृथगेव वृद्धसुश्रुतस्य सौश्रुततनं पूर्वमासीदिति कथयितुमपि सुश्रुतसंहितायां वृद्धसुश्रुतस्य पूर्वाचार्यत्वेना निर्देशात् , महाभारतादावपि विश्वामित्रपुत्रस्वेन सुश्रुतस्यैवोल्लेखात् , महाभाष्यकारनावनीतकनागार्जुनवाग्भटज्वरसमुच्चयादिलेखेऽपि सुश्रुतनाम्नैव निर्दे शात्, एतदीयवचनानामेव तेषु संवादाच्च, आरब्यादिदूरदेशान्तरेष्वप्यस्यैव सुश्रुतस्य संहिताया अनुवादात् प्रचाराच, कम्बोडियादिगतयशोवर्मशिलालेखेऽपि सुश्रुतस्यैवोल्लेखात्, वृद्धसुश्रुतनानोपलब्धेषु वचनेषु प्राचीनरचनारूपप्रौढेरदर्शनेन, तद्वचनविषयतो वृद्धसुश्रुतस्य शल्यप्रस्थानाचार्यत्वानिर्धारणात् , सुश्रुतसंहिताया उपक्रमे काशिराज दिवोदासमपेतानामौपधेनवैतरणौरभ्रपौष्कलावतकरवीर्यगोपुररक्षितसुश्रुतप्रभृतीनामन्तेवासितया निर्देशोत्तरम् "औपधेनवमौरनं सौश्रुतं पौष्कलावतम् / शेषाणां शल्यतत्राणां मूलान्येतानि निर्दिशेत् // " इति औपधेनधौरभ्रपुष्कलावतसुश्रुताचार्यप्रणीततत्राणि तदीयार्थकप्रत्ययान्तैः सौश्रुतादिपदैः प्रदर्य एतेषां सर्वेषु शल्य. तत्रेषु प्राधान्य निर्देशेन तनिर्दिष्टस्य सौश्रुतस्यान्यदीयपूर्वतन्त्रत्वे तयायेन औपधेनवादितत्राणामपि औपधेनवाद्याचार्यतन्त्रेभ्यः पृथक्त्वेन पूर्वसिद्धानां वक्तव्यत्वापातात्, कौटिलीयादिप्राचीनप्रन्थेष्वपि स्वीयग्रन्थे स्वीयनामोल्लेखदर्शनस्य प्रायिकतया स्वीयसौश्रुततत्रस्य औपधेनवादितत्राणामिव प्राधान्यावबोधाय निर्देशौचित्याच, टीकाकारैराचीन निबन्धकारैश्च कचन गृहीतो वृद्धसुश्रुतस्तु कतमः, कदा सम्भूतः, कश्चास्य ग्रन्थः, कस्मिन्प्रस्थाने तस्याचार्यस्वमिति सर्वस्यास्य निलीनतया पूर्वोद्दिष्टं प्रसिद्धं दिवोदासान्तेवासितया सुश्रुतं सुश्रुतं परित्यज्यापरिच्छेद्यस्य वृद्धसुश्रुतस्य शल्यप्रस्थाने पूर्वाचार्यत्वसाधकं दृढं साधनान्तरमपेक्ष्यते / उपलभ्यमानसुश्रुतसंहितायां वचनार्वाचीनविषयप्रतिभासोऽपि संस्करणवशेन प्रतिफलितः, वचन पाठभेददोषोऽपीत्यत्र संस्करणप्रकरणे दिग्दर्शनं विधास्यते // वैदिक्यामवस्थायामार्यनिवासस्थलस्य परिस्थित्यनुसारेण विभक्तानां वसन्तग्रीष्मवर्षाशर मन्तशिशिराख्यानां-पण्णासतनामलेखो वैदिक साहित्ये दश्यते / एषु 'वसन्तमन्यं वोपक्रम्य जात एक ऋतुपर्यावतः संवत्सरात्मको भवति. " Studies in Medicine of Ancient India Part I. History of Indian Medicine III P.576. by G.N. Mukhopadhyayae " P.578. P.578. 5 Surgical Instruments of the Hindus. by G. Mukhopadhyaya P. 15. 6 यजुवेंदे-वसन्तेन ऋतुना इत्यादि (21. 23-28) मत्रेषु, वसन्तायेति (24. 20) मत्रे च। सामनेदे-वसन्त इन्नुरन्त्यो ग्रीष्म इन्नुरन्त्यः / वर्षाण्यनु शरदो हेमन्तशिशिर इन्नुरन्त्यः // (6 / 1332)

Page #33
उपोद्धातः। प्राचीनपरिस्थिती कल्पितोऽयमृतुविभागः पश्चादप्यनुवर्तमानो 'वसन्तादिभ्यष्टक् (4.2.63), इति सूत्रे पाणिनिनाऽपि गृहीतः, अद्यापि लोके प्रचलति च / सुश्रुतसंहिताया ऋतुचर्याध्याये उत्तरायणादिमारभ्य शिशिरादयो हेमन्तान्ताः प्रचलितप्रक्रियानुरूपाः पड़तवः पूर्व निर्दिष्टाः, तदनुपदमेव शीतोष्णवर्षारूपसमयभेदेन त्रिदोषाणामुपचयप्रकोपसंशमनावस्थामुपादाय अस्मिन्समये उपचयप्रकोपौ भजन्नयं दोषोऽस्मिन्समये संशमनीय इति भैषज्यप्रक्रियो. पयोगिविज्ञानाय इह स्वित्यादिना दक्षिणायनोपक्रम विभागान्तरमपि पुनर्दर्शितम् / तत्र वर्षाशरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्म- . प्रावृडाख्यानां षड्तूनामुलेखेन प्राथमिक्या प्रक्रियायां चतुरो मासान् शीतस्य, मासद्वयं वृष्टेः, द्वितीयप्रक्रियायां तु मासद्वयं शीतस्य, चतुरो मासान् वृष्टेः समय इति विशेष आयाति / द्वितीया प्रक्रिया भैषज्यविज्ञानोपयोगायोपात्ता दृश्यते / काश्यपीये ऋतुविमानग्रन्थस्य खण्डितत्वेऽपि आत्रेयभेडसंहितयोरपि ऋतुविमाने भैषज्यसंबद्धा द्वितीयैव प्रक्रिया गृहीताऽस्ति / एवञ्चायुर्वेदीयपद्धतौ भैषज्यदशा हिमशिशिरयोरभेदं प्रावृवर्षयोविभेदं भजत ऋतुविशेष. क्रमस्थाचार्यैरुपग्रहणमवबोधयितुम् "इह तु" इति पदेनायुर्वेदीयं पन्थानमुद्दिश्य स्व देशानुरूपो विभागः सुश्रुते दर्शितः / इदम्परत्वमेवेहशब्दस्य केनचिट्टीकाकृताऽभ्युपगतं च / परं शास्त्र विशेष सार्वदेशिकस्यैकरूप्येण ऋतु. विभागस्य बोधने न सामञ्जस्यमायाति / न हि भारतेऽन्यत्र वा सर्वत्रैकरूप ऋतुविभागः। देशभेदेन शीतोष्ण. दशयोर्विभेदादाविलक्षणानि बहुशो भिद्यन्ते / सिंहल(सीलोन )प्रदेशे प्रायः सर्वदा समया शीतोष्णदशया समप्रायाः षड़तवो भवन्तीति नैवंभावः सर्वत्र / वचन शैत्यमतिशयानं बहुसमयं हृदयमाकम्पयति, क्वचनौष्ण्यमभिवृद्धं बहुकालं सर्वतस्तापयति, क्वचन वृष्टिबहुलतां वहति / मद्रासादिप्रदेशेषु मार्गशीर्षपौषयोराम्रमार्य उद्गच्छन्ति, फाल्गुने चैत्रे तत्फलानि पच्यन्ते / यथायथोत्तरीयः पर्वतीयः प्रदेशस्तथा तथा पश्चाद्भावः / येन नेपाले पार्वतप्रदेशे वैशाखे आम्रमायुद्भवः, अन्ततो भाद्राश्विनयोस्तत्फलानि पच्यन्ते / एवमेव शाकपुष्पफलौषध्यादीनामपि देशभेदेन विभिन्नः समयोऽनुभूयते / प्रदेश विशेषितः शीतोष्णजलवायवादीनां परिवृत्या यत्र यादृशी परिस्थितिस्तदनुसारेणैव गुणागुणान् विज्ञाय भिषग्भिः प्रवर्तनीयं भवति / तेन "इह तु" इत्यनेन तदुपदेशस्थलमवबोधयितुं युज्यते / पूर्वप्रचलित पद्धतिमादौ निर्दिश्य इह स्विति उपदेशस्थल विशेषे प्रावृष्डर्षा रूपवृष्टिसमयद्वैगुण्यप्रदर्शनेन, . शीतसमयस्य द्वैमासिकत्वं वर्षासमयस्य चातुर्मास्यत्वं तत्र बोध्यते इत्येवावगन्तुं युज्यते / स्थानमेदेन वर्षासमयस्य तारतम्यमप्यनुभूयत एव / भारतेऽपि ग्रीष्मान्ते वगोपसागरस्य आरब्योपसागरस्य वा जलं निपीय प्रस्थितो जलदो वायवीयां गतिमनुगच्छंस्तत्तत्प्रदेशेषु क्रमशो वर्षन् स्वीययात्रायां हिमाद्रेरन्येषां वोच्चगिरीणां शिखरैः प्रतिरुद्धपराग्गतिश्चिरापुझ्यादिप्रदेशेष्विव स्थाने स्थाने चिरं बहुलतया च जलं वर्षति / यथा यथा तथाभावः तथा तथा वृष्टिसमयस्य बाहुल्यमुपजायते इति प्राकृतिकपरिस्थित्यनुरूपो वैज्ञानिकानां सिद्धान्तः / सौश्रुते तत्रत्ये भैषज्यानुकूले ऋतुविभागे वर्षाप्रावृषोः स्वरूपविशेषः पृथक्तया प्रदर्श्यते / काशीप्रदेशे तु वर्षासमयस्य द्वैगुण्याभावेन वर्षाप्रावृटितो द्वितीयो विभागोऽननुकूलतां वहन् इहेति तदनुरूपमेव प्रदेशान्तरं दर्शयदवगमयति / सुश्रुतटीकायां / काश्यपवचनत्वेन निर्दिष्टाभ्यां "भूयो वर्षति पर्जन्यो गङ्गाया दक्षिणे जलम् / तेन प्रावृषवर्षाख्यौ ऋतू तेषां प्रकल्पिती // गङ्गाया उत्तरे कूले हिमवद्धिमसङ्कुले / भूयः शीतमतस्तेषां हेमन्तशिशिरावृत् // " इति श्लोकाभ्यां गङ्गाया उत्तरतो हिमालयपरिसरप्रदेशे हिमशिशिरयोः, गङ्गाया दक्षिणतः प्रदेशे प्रावृवर्षयोः परिस्थितिर्बोध्यते / अत्र गङ्गापदेन वाराणसेयगङ्गोपादाने तु तद्दक्षिणोत्तरयोरेवं विभेदस्य दुर्वचतया तत्र गङ्गापदेन गङ्गाद्वारादुपरिवर्तिनी गङ्गामादाय तत उत्तरतो हिमसमयद्वैगुण्य, तहक्षिणकूलभागे वृष्टिसमयद्वैगुण्यं प्रदर्शितं सम्भवति / एतसमानन्यायेन इह स्विति निर्दिष्टं वृष्टिसमयद्वैगुण्योपलक्षितं स्थलं गङ्गादक्षिणविभागीय स्थान स्यादिति सम्भाव्यते // यद्यपि भावप्रकाशकृता काश्यां दिवोदाससकाशाद्वैद्यकविद्याध्ययनाय विश्वामित्रेण पुत्रस्य सुश्रुतस्य मुनिसूनुशतेन साकं प्रेषणस्य निर्देशेन, सुश्रुतसंहितायामाश्रमस्थं काशिराज दिवोदासमुपेत्य सुश्रुतादीनां प्रश्नस्योपदेशलाभस्योल्लेख. नेन च काश्यां कचनाश्रमे सुश्रुतस्योपदेशनमपि सम्भवति / परं तथात्वे इह स्विति पश्चानिर्दिष्टस्य चातुर्मास्यवृष्टिमतो देशस्य काश्यामननुकूलतया, महाभारतादिगतदिवोदासकथायां हैहयैराक्रान्तस्य दिवोदासस्य राज्यभ्रंशे भरद्वाजाश्रमोपगमस्य लाभेन च राज्यभ्रंशेन मुन्याश्रमोपगमे, किंवा पूर्वेषां राज्ञामन्तिमे वयसि वानप्रस्थचर्याया दर्शनेन वानअस्थमुपादाय तपोवनोपगमे, वृष्टिसमयप्राचुर्यवति गङ्गाद्वारदक्षिणप्रदेशे दिवोदासेन सुश्रुतस्योपदेशनं विहितं किलेति . 1 विश्वामित्रो मुनिस्तेषु पुत्रं सुश्रुतमुक्तवान् / वत्स वाराणसी गच्छ वं विश्वेश्वरवल्लभाम् // तत्र नाम्ना दिवोदासः काशिराजोऽस्ति बाहुजः / स हि धन्वन्तरिः साक्षादायुर्वेदविदांवरः // पितुर्वचनमाकर्य सुश्रुतः काशिकां गतः / तेन सार्ध समध्येतुं मुनिसूनुशतं ययौ // (भावप्रकाशे)

Page #34
उपोद्धातः। सम्भाव्यते / तेन इह स्विति आश्रमस्थमिति च समन्वेति / आश्रमस्थलमुपेत्योपदिशतोऽपि दिवोदासस्य पूर्वाधिपत्यमुपादाय सुश्रुते काशिराजत्वेन निर्देशनमपि युज्यते / महाभाष्यकृता शाकपार्थिवादि(२.३.७०)गणोदाहरणे 'कुतपवासाः सौश्रुतः कुतपसौश्रुतः' इति निर्दिश्य सुश्रुतसम्बन्धिनां सौश्रुतानां कम्बलरूपकुतपप्राधान्योल्लेखेन सौश्रुतानामपि हिमवदविप्रकृष्टदेशवासित्वं ज्ञायते / प्रचण्डग्रीष्मोष्मणा भर्जनकपालायितायां वाराणस्यां वसतः कुतपप्राधान्यवादे न नाम किमपि यौक्तिकमालम्बनं भवेत् // अत्रैवमृतुविभागद्वयोल्लेखो गणितप्रक्रियया संहितानिर्माणस्य संस्करणस्य च 1500 वर्षान्तरितं कालमेदं व्यनक्तीति श्रीयुतस्य एकेन्द्रनाथघोषमहाशयस्य विचारविशेषो दृश्यते / पूर्वोपदर्शितरीत्या बहुपुरुषानन्तरितानां धन्वन्तरिदिवोदाससुश्रुतानां तु नैतावरसमयान्तरालं सम्भवति / सुश्रुतानुयायिना सौश्रुतेनान्येन वा केनचित्पश्चारसंस्करणे इदं संभवति / परमुत्तरतत्रसंहिताया वर्तमानसुश्रुतसंहिताया एव सप्तमाष्टमशताब्योः भारव्यादिदेशान्तरेष्वयनूदिततया, कम्बोडियागतयशोवर्मशिलालेखेऽप्युल्लेखेन तावरदेशान्तरेष्वपि प्रचलितुं कालविशेषस्याप्यपेक्षिततया, वाग्भटज्वरसमुच्चयादिलेखेष्वप्युत्तरतन्त्रसहिताया एवास्याः संवादेन च नागार्जुनविहितसंस्कारप्रवादाभ्युपगमेनापि संस्कारनिष्पनेतत्स्वरूपस्थितेरन्ततो गत्वा सप्तदशाष्टादशशतवर्षपूर्वस्वनिश्चयेन तदुपरिगणितप्रक्रियागतपञ्चदशशतवर्षयोजने मूलसंहिताया द्वात्रिंशच्छतवर्षप्राग्भाव आयाति // धन्वन्तरेर्दिवोदासस्य, वार्योबिदेस्य वामकस्यापि काशीपतित्वेन निर्देशादीडशैर्वहुमिवैधाचार्य राजर्षिभिः काइयां पुराकाले वैद्यविधायाः प्रतिष्ठापनमवगम्यते। बुद्धकालिकस्य काशीयुवराजस्य ब्रह्मदत्तस्यायुर्वेदविद्याध्ययनाय तक्षति गमनस्य जातकप्रन्थे निर्देशोपळम्मेन पूर्वपरम्परानुवृत्तामायुर्वेदविद्या रक्षितुं काशिराजकुले चिरकालमनुरागोऽवगम्यते / भोपधेनवौरभ्रसौश्रुतपौष्कलावतानां चतुर्णा सुश्रुते समप्राधान्य निर्देशेन पूर्वपुरुषीयं सौश्रुतमौपधेनवादिकं वा कतमत्त तन्त्र प्रसृतमासीदिति विशेषोल्लेखानुपलम्भेऽपि नागार्जुनभाष्यकारादिभिः सुश्रुतसौश्रुतानां विशेषतो ग्रहणेन औपधेनवादीनां नानाऽप्यनिर्देशेन च सौश्रुतः सम्प्रदायः पश्चिमदिग्भागेऽपि विशेषतः पूर्वप्रदेशे प्रचलित भासीदित्यहितुं शक्यते / पश्चिमप्रदेशे कायचिकित्साप्रस्थानं, काश्यादिपूर्वप्रदेशेषु सौश्रुतं शल्यप्रस्थानं प्रचलितमासीदिति तु नियन्तुं नैव शक्यते / काशिस्थधन्वन्तरिसम्प्रदायेऽप्यष्टप्रस्थानोल्लेखो श्यते। "विविधानि शास्त्राणि भिषजां प्रचरन्ति लोके" (पृ. 257) इस्यात्रेयोऽपि सर्वतो नानाविधभैषज्यविद्यायाः प्रचारं स्वमुखेनोद्विरति / चरकसंहितालेखात् पाबालकाम्पिल्यादिषु, भेडलेखाद्वान्धारेषु, काश्यपलेखागाद्वारकनखलादिब्वायुर्वेद विद्योपदेशस्य दर्शनेन तत्रापि सा विद्या प्रतिष्ठिता श्यते / तेन गान्धारादारभ्य, न केवलं गान्धारादपि तु बाहीकभिषजः काकायनस्थापि तदात्वे उपलम्भेन वाहीकात काशीपर्यन्तं. पश्चिमोत्तरप्रदेशेषु भैषज्य विद्यायाः प्रचारः समुमतिश्च पूर्णमासीदित्यनुमातुं शक्यते / परं काशीयुवराजेन ब्रह्मदत्तेन तक्षशिलां गत्वा वैयविद्याया अध्ययनस्य जातकप्रन्थात्, मगधामिर्गतेन बुद्धसामयिकेन जीवकेन ससिकृष्ट काशीमुपेक्ष्य तक्षशिलामुपेत्य भैषज्यविद्यायां विशेषवैदुग्यस्य संपादनस्य, ततोऽधीत्य निवृत्तेन तेन जीवकेन वियाँ लावा राजपदस्थस्य ब्रह्मदत्तस्य समये कस्यचिच्छेत्रिपुत्रस्योदरं विदार्य काश्यां शबचिकित्सयोल्लाघनस्य, भन्येषामपि बहुशो रोगिणां तत्र तत्र शबचिकित्सपा कायचिकित्सया जीवकस्य स्याते महावग्गलेखतोऽवगमेन, जातक- अन्येभ्यो देशदेशान्तरतोऽप्यधिजिगमिषूणां तत्रोपगमवृत्तोपळम्मेन च विचान्वराणामिव भैषज्य विद्यायाः कालक्रमेण पुखसनिकृष्टसमये काश्यपेक्षया शस्यप्रस्थानीयविद्याया अपि तक्षशिलादिषु विज्ञानगौरवं प्रतीयते / काश्यां पचात् समये समये राज्योपप्लवस्येतिहासतोऽप्यवगमेन समयवशाभासः, आचार्य विशेषैश्चर्चावाहुरुयेन तक्षशिलादिष्वतिशयस्याधानमपि सम्भवति / अन्ततो गत्वा अशोकनृपसमये स्वदेश इव विदेशपर्यन्तमपि चिकित्सालयादीनामुदाटनेने भैषज्यपिया दरदर प्रससारा पर वारशे विद्यापीठे वक्षशिलादिपरिसरप्रदेशेऽपि पश्चात्समयान्तरे विद्या हासमुपजगाम / तत्रापीतिहासलम्येन राज्यविप्लवादिनैव हेतुना भवितव्यम् / तथैव बुद्धसमये तक्षशिलापेक्षया काश्यां खा . विधाया हास इवानुभूयते // " (काश्यपसंहिताया उपोदाते प्रन्थपरिचयसहिते भाचार्यपरिच्छेदे पृ. 13-77) - सुश्रुतसंहितायाः स्थूलकालनिर्णयेऽस्त्येकं साधनम् / भारतवर्षे रविसोमभौमादिवारगणनाप्रचारात् पूर्व सुश्रुतसंहिताया रचनाकाल इति वक्तुं शक्यते / यतोऽसिंस्तन्ने यथा तिथिनक्षत्रकरणाचाश्रितं शुभाशुभमुपवर्णितं न तथा वारगतम् / यथा सूत्रस्थानस्य द्वितीये तथा पञ्चमेऽध्याये "प्रशस्तेषु तिथिकरणमुहूर्त Indian Historical Quarterly vol IV p. 667. 2 काश्यपसहितायां (23) पृष्ठे-"काशिराज महामुनिः" इति। चरके "काशीपतिर्वामकः" इति (सूत्र. भ. 25) //

Page #35
18 उपोद्धातः / नक्षत्रेषु' इति, तथा सूत्रस्थानस्य २९तमेऽध्याये "वैद्यस्य दैवे पैञ्ये वा कायें चोत्पातदर्शने / मध्याह्ने चार्धरात्रे वा संध्ययोः कृत्तिकासु च // आदोश्लेषामघामूलपूर्वासु भरणीषु च / चतुर्यो वा नवम्यां वा पंठ्यां सन्धिदिनेषु च // वैद्य य उपसर्पन्ति दूतास्ते चापि गर्हिताः" इत्यादौ तिथिनक्षत्रकरणानामेवोल्लेखो दृश्यते न तु वाराणाम् / यदि वारगणनाप्रचारस्तत्समये स्यात्तदा अर्वाचीनग्रन्थेषु यथा 'न वैद्यो बुधसोमयोः' इत्यादौ वारगतं शुभाशुभत्वमुपवर्णितं तथाऽसिंस्तन्त्रेऽपि तदवश्यमेवोपवर्णितं स्यात् / भारतवर्षे वारगणनाप्रवृत्तिः शकारम्भकालात् सहस्रवत्सरेभ्यः पूर्वमुपजातेति भारतीयज्योति शास्त्रेतिहासनाम्नि ग्रन्थे श्रीशङ्करबालकृष्णदीक्षितः। __ अन्यच्च सुश्रुतसंहितायाः सूत्रस्थानस्य षष्ठे ऋतुचर्याध्याये कालगणनावसरे “अथ खत्वयने द्वे युगपत् सवत्सरो भवति / ते तु पञ्च युगमिति संज्ञां लभन्ते" इति डल्हणचक्रपाणिदत्तसंमतः पाठो दृश्यते / नेपालदेशोपलब्धेऽतिप्राचीने ताडपत्रपुस्तके "ते द्वे अयने वर्षः / संवत्सरः, परिवत्सरः, इदावत्सरः, इद्वत्सरः, वत्सरः, इत्येवं पञ्च वत्सराः / ते पञ्च युगमिति संज्ञां लभन्ते" इत्येवं पाठो दृश्यते / एवं सुश्रुतसंहितायां संवत्सरादिपञ्चवर्षाणामेव युगसंज्ञा दृश्यते; कृतत्रेतादियुगसंज्ञास्तु नैवोपलभ्यन्ते / संवत्सरादिपञ्चवर्षात्मकस्य कालस्य युगसंज्ञा वेदाङ्गज्योतिषे एवोपलभ्यते / तथा च तस्य मङ्गलाचरणश्लोकः-"पञ्चसंवत्सरमययुगाध्यक्ष प्रजापतिम् / दिनर्वयनमासाङ्गं प्रणम्य शिरसा शुचिः" (ऋग्वेदज्योतिष श्लो० 1) / वाजसनेयसंहितायां ब्राह्मणग्रन्थेषु च संवत्सरादिपञ्चवर्षाणां नामान्युपलभ्यन्ते / इतोऽपि ब्राह्मणकालः वेदाङ्गज्यौतिषकालो वा सुश्रुतसंहिताया रचनाकाल इति वक्तुं शक्यते / वेदाङ्ग . ज्यौतिषकालस्तु शकारम्भकालात् पूर्व सार्धसहस्रवत्सरादारभ्य पञ्चशतवर्षपर्यन्तमासीदिति भारतीयज्योति शास्त्रेतिहासनाम्नि ग्रन्थे 'श्रीशङ्कर बालकृष्ण दीक्षित' इत्यनेन प्रतिपादितमस्ति / अतः शकारम्भकालात् सहस्रवत्सरेभ्यः पूर्वं सुश्रुततनं विरचितमिति सामान्यतो वक्तुं शक्यते // सुश्रुतसंहितायाः पुनः प्रतिसंस्करणविषये काश्यपसंहिताया उपोद्धाते नेपालराजगुरुभिः पण्डितवर्यैः श्रीहेमराजशर्मभिर्यल्लिखितं तदप्यत्राविकलमेवोद्भियते "सुश्रुतसंहितायास्तु संस्करणे न स्पष्टतया ग्रन्थलेखोऽस्ति / केवलं 'प्रतिसंस्कर्ताऽपीह नागार्जुनः' इति डल्लनलेखमुपलभ्य सुश्रुतसंहितायाः प्रतिसंस्कर्तारं नागार्जुन केचिन्मन्यन्ते / नागार्जुनस्य प्रतिसंस्कर्तृभावेऽपि सुश्रुतस्य ततः पूर्वतनत्वं सियति / किन्तु वर्तमाना सुश्रुतसंहिता नागार्जुनेन प्रतिसंस्कृतेत्यत्र न किमपि बलवत्साधनमुपलभ्यते इति पूर्वमेवोक्तम् / यदि स प्रतिसंस्कर्ताऽभविष्यत् तदा चरके "अग्निवेशकृते तत्रे चरकप्रतिसंस्कृते" इति लेखवदप्रापि स्वस्थ प्रतिसंस्कर्तृतां कथं नोदलेखिष्यत् / आर्यनागार्जुनस्य अन्यनागार्जुनस्यापि ग्रन्थान्तरेषु शल्यविषयसूचनाऽपि कचन नोपलभ्यते / आर्यनागार्जुनस्य उपायहृदये सुश्रुतस्य नामकीर्तनेऽपि पूर्वनिर्दिष्टभैषज्य विद्यानिरूपणे शल्यविषयः पृथक्तया नोपात्तः / शान्तिप्रधाने बौद्धमार्गे परिनिष्ठितो बोधिसत्वस्थानीयो विद्वान् शस्त्रसाध्यायां'शल्य विद्यायां कुतो वा प्रवृत्तः स्यादित्यपि सन्देग्धि चेतः / आर्यनागार्जुनेनान्येन तान्त्रिकनागार्जुनेन वाऽस्याः संस्करणे दृढवासनानुस्यूता बौद्धीच्छायाऽवश्यमस्यां प्रवेष्टुमर्हति / न खल्वस्यां संहितायां वचन लेशतोऽपि बौद्धसम्प्रदायच्छायोपलभ्यते, प्रत्युत १"वार ज्यांत नाहीत ते शकापूर्वी 1000 वर्षांहूनही प्राचीन असावे असें सामान्यतः म्हणण्यास हरकत नाही." मारतीयज्योतिःशास्त्राचा इतिहास पृ. 139. पं. 20 / / २'वेदाङ्गज्योतिषाचा काल सुमारे शकापूर्वी 1500 वर्षे हा होय'; 'सारांश शकापूर्वी 500 वें वर्ष ही वेदाङ्गकालची उत्तरमर्यादा होय' पृ. 139 / (भारतीपज्योतिःशास्त्राचा इतिहास पृ. 147) 3 विस्तारयति लेशोक्तं संक्षिपत्यतिविस्तरम् / संस्कर्ता कुरुते तत्रं पुराणं च पुनर्नवम् // (च.चि. अ. 12) 4 उत्तरतत्रे ३३तमेऽध्याये "जीर्णा च भिक्षुसंघाटी धूपनायोपकल्पयेत्" इत्यत्र भिक्षुशब्दोल्लेखो दृश्यते / व्याख्यातं चात्र डल्हणेन-"जीर्णा च मिक्षुसंघाटीमिति भिक्षुरत्र शाक्यभिक्षुबौद्धाख्यः परिव्राजकश्च, भिक्षुरत्र शाक्यभिक्षुरेवेति जेज्जटः" इति / पर मिथुशम्दस्य वैदिकधर्मानुयायिनि परिव्राजकेऽपि प्रयोगदर्शनात् , उत्तरतत्रस्य पम्बाप्रविसंस्कृतत्वादुपहितत्वादा नैतावन्मात्रेण मूलभूतं सुश्रुततत्रं बुद्धोत्तरकालीनमिति निश्चेतुं शक्यते / यादवशर्मा /

Page #36
उपोद्धातः / 19 "महेन्द्ररामकृष्णानां ब्राह्मणानां गधामपि / तपसा तेजसा वाऽपि प्रशाम्यध्वं शिवाय वै // " इति रामकृष्णादीनां महिमोल्लेखस्तत्र तत्र वैदिकमनप्रयोगः, अध्यात्मविषये सांख्यदर्शनग्रहणं च दृश्यते / तदेवं नागा. र्जुनस्य सुश्रुतसंहिताप्रतिसंस्कर्तृभाव आत्मनः साधनाय बलवत्प्रमाणमपेक्षते / सुश्रुतस्य पुनःसंस्करणमुपलभ्यतेऽस्माभि. रिति बहूनां प्राच्यानां पाश्चात्यानां च विदुषामभिप्रायः / क्वचिदर्वाचीनविषयाणामध्यनुप्रवेशदर्शनेनात्रापि संस्करणलेखनी प्रविष्टा इति ममाप्यभिप्रेतम् / परमेतदीये संस्करणे चरकसंहितायामिव न पौनरुक्त्यात्मकं संस्करणं प्रायः समीक्ष्यते / संस्कर्ता च उत्तरतत्रभागयोजकश्च अयमिति स्पष्टं तु न ज्ञायते, परं मत्सकाशस्थे 633 नेवारसंवल्लिखिते ताडपत्रीये सुश्रुतपुस्तके पुष्पिकायां पूर्वभागे 'सुश्रुते शल्यतन्त्रे' इति, उत्तरतन्त्रान्ते 'इति सौश्रुते म(स)होत्तरतन्त्रे चतुःषष्टितमोऽध्यायः, अतो निघण्टुर्भविष्यति' इति, तदुत्तरगते निघण्टुभागे समाप्ते 'सौश्रुत्यां संहितायां म(स)हो. त्तरायां निघण्टुः समाप्त!' इति लेखो दृश्यते / इदमर्थप्रत्ययान्तेन सौश्रुतशब्देन सुश्रुतग्रन्थस्यापि ग्रहणं सम्भवति, पर पूर्वापरभागयोरेकनिबन्धुभावे एकेनैव रूपेणोल्लेखस्य समुचिततया पूर्वभागे सुश्रुतशब्देन, उत्तरभागे सौश्रुतशब्देन विभिन्नतया निर्देशः पूर्वभागः सुश्रुताचार्यस्य, उत्तरभागस्तद्वंश्यस्य सौश्रुताचार्यस्येति बुद्धावारोहयति / निघण्टुभागे उपक्रमे दिवोदासोपदेशसम्बन्धस्योल्लेखदर्शनेऽपि मूलाचार्यस्यैकतया ग्रन्थस्य समूलरवेन प्रामाण्यविशेषमाधातु तथा निर्देशनस्य सम्भवितया, एतदीयलेखस्स किञ्चिदवतीर्णतया, तस्मिन्निघण्टुभागे उत्तरभागीयशब्दविशेषाणामपि प्रविष्टतया च स निघण्टुभागोऽपि सौश्रुतस्यैव भवितुमर्हति / उत्तरतत्रं संयोज्यापूर्णाशपूरकेण सौश्रुताचार्येण पूर्वभागेऽपि क्वचन संस्करणविशेषोऽपि विहितः स्यात् / महाभाष्यकृता सौश्रुतशब्दघटितनिदर्शनस्य दर्शनेन सौश्रुतानामपि पूर्व प्रसिद्धिः, सुश्रुतवंश्यानां सौश्रुतानां शल्य विद्याविदां पार्थिवैः सह सम्बन्धमादाय सौश्रुतपार्थिवा इति पूर्वतः प्रसिद्धिरिति पूर्व दर्शितमेव / तेन सुश्रुतस्य वंश्येन साम्प्रदायिकेन वा सौश्रुताचार्येण सुश्रुतस्य पूर्वतनं संस्कृतमुत्तरतत्रं निघण्टुभागश्च योजिते इत्यनुमीयते // - पूर्वाचार्यसंहितामुपलभ्यापि प्रस्थानान्तरीयाचार्यग्रन्थेभ्यो विशेषान्तराणामवगमे तान्यप्यनुप्रवेश्य पूर्वसंहिताया न्यूनतापरिहारेण सर्वाङ्गपूर्तये प्रयत्नस्य साधुतया दर्शनेन किल पश्चायोजकेन तम्रान्तरावगतविषयाणामपि संयोजनं, पूर्वतन्यां दिवोदाससंहितामुपादाय निबद्धायां सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्ररूपेण विहितं स्यात् / उत्तरभागे निविष्ठा विषया विदेहाधिपादिकीर्तितशाल्याक्यादितत्रान्तरसम्बद्धा इति तदुक्त्यैव स्पष्टीभवति / तत्रत्ये कौमारभृत्यप्रकरणे मूले आचार्यान्तरनिर्देशे कुमाराबाधहेतव इति सामान्यत उल्लेखेऽपि तट्टीकाकृता पार्वतकबन्धकजीवकादिभिरिति निर्देशनेन जीवकस्यैतद्वन्थोपलम्भेन च काश्यपजीवकादिप्रोक्तांस्तदीयविषयानप्युपादायोत्तरतन्ने योजनं कृतं सम्भाव्यते॥ सुश्रुतोत्तरतने रसप्रभेददर्शनपरस्य चतुःषष्ट्यध्यायस्य दोषप्रभेददर्शनपरस्यान्तिमस्य अध्यायस्य चान्तरा पञ्चषष्टितमोऽध्यायस्तभयुक्त्यध्यायः / कौटिलीयार्थशास्त्रेऽप्यन्तिमस्तत्रयुक्त्यध्यायः / उभयोर्युगपदालोचने उभयत्र द्वात्रिंशद्विधानां तनयुक्तीनामधिकरणादीनामूह्यान्तानां तदन्तर्गतानामुद्देश निर्देशोपदेशापदेशप्रदेशातिदेशादीनां ग्रन्थान्तरेष्वदृष्टानामसाधारणप्रभेदानामन्येषां च पदार्थानां केवलं स्वस्ववैद्यकनैतिकविषयकोदाहरणव निर्वचनसाम्यं दृश्यमानमेकस्यापरत्र छायानुवेधमनुमापयति / तत्र कतरस्थान्यतरसिंश्छायानुवेध इति पर्यालोचने कौटिलीये औपनिषदाधिकरणसमाप्तौ ग्रन्थान्ते शास्त्रीययुक्तिप्रदर्शनमिव सुश्रुतोत्तरतन्ने सहप्रवेष्टुमहयो रसभेददोषभेदप्रकरणयोरन्तरा तन्त्र. युक्त्यध्यायप्रवेशः पूर्वापरसङ्गतिदाळमनुपयनन्यदीयच्छायानुवेधेन संस्करणान्तरे वाऽनुप्रवेशं सम्भावयति / चरकसंहितायामपि ग्रन्थान्ते तत्रयुक्तर्विषया उद्देशमात्रेण निविष्टा दृश्यन्ते / तेऽपि दृढबलपूरितांश एव / पश्चात्तनेऽप्युत्तरतत्रे धन्वन्तर्युक्तिरूपतया पूर्वभागसम्बन्धेन प्रामाणिकत्वविशेषमवगमयितुं 'यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः' इति पूर्वभागबल्लेखोऽत्राप्यनुप्रवेशितो लेखकेनेति सम्भाव्यते / तदस्यां सुश्रुतसंहितायामनुप्रवेश्य विषयान्तराणि मूलग्रन्थोत्तरमुत्तरतत्ररूपेण पृथक्तयैव संयोजितानि न तु चरक इव तन्त्रान्तरालेष्वेवैकशरीरतामापाद्य / येन नवपुराणयोर्विषययो। संहितान्तरसंगृहीतविषयाणामपि परिच्छेदेन दर्शनं सुकरमुपजायते / सुश्रुतसंहितायां प्रथमाध्यायान्ते "सविंशमध्यायशतं पञ्चसु स्थानेषु संविभज्य उत्तरे तने शेषानर्थान् व्याख्यास्यामः" इति मुद्रितपुस्तकपाठदर्शने पूर्वसंहितासमये उत्तरतनस्यापि सद्भावप्रतीत्या द्वयोर्भागयोः समकालत्वमेवायाति / परं मदीयसङ्ग्रहालयगते प्राचीनताडपत्रपुस्तके तत्र तन्त्र बहुशः पाठभेदाः सन्ति / अत्रापि"......"संविभज्य उत्तरे वक्ष्यामः" इति पाठोऽस्ति / येन 120 अध्यायान् पञ्चस्थानेषु विभज्य अत उत्तरं वक्ष्यामः" इत्येव ग्रन्थाशयो, न किलोत्तरतन्त्र निर्देश इति प्रतिभाति / तृतीयाध्यायादौ अध्यायगणने मुद्रितपुस्तके दृश्यमानः "तदुत्तरं षट्षष्टिः" इत्यंशोऽपि ताडपुस्तके नास्ति / किन्तु 'अतः परं स्वनाम्नैव तत्रमुत्तरमुच्यते' इत्यारम्भविहिता उत्तरतत्राध्यायविषयसङ्ग्राहकाः 'विधिनाऽधीत्य युजाना भवन्ति प्राणदा भुवि' इत्यन्ताः श्लोकास्तु ताडपुस्तकेऽपि सन्ति / पश्चादुत्तरतन्त्रभागयोजनोत्तरं तद्विषयसूचीश्लोका इमेऽप्यनुप्रविष्टा बहुशः सम्भवन्ति // (काश्यपसंहिताया उपोद्घाते संस्कारतुलनादिसहिते विषयपरिच्छेदे पृ. 111-113)

Page #37
उपोद्धातः। सुश्रुततन्त्रं पूर्व पञ्चस्थानात्मकमेवासीत् , तस्योत्तरतत्रं तु बहोः कालात् पश्चात् केनचित् प्रतिसंस्का संयोजितमिति विद्यते बहूनां प्राचां नवीनानां च विदुषां मतम् / श्रीमतां नेपालराजगुरूणां पण्डितवर्यश्रीहेमराजशर्मणां मतमुपरि निर्दिष्टमेव / श्रीमधुसूदनसरखतिना खविरचिते प्रस्थानमेदाख्ये ग्रन्थे 'तत्रैव सुश्रुतेन पञ्चस्थानात्मकं प्रस्थानान्तरं कृतम्' (आनन्दाश्रममुद्रिते पुस्तके 8 पृष्ठे) इति लिखितं दृश्यते / इयं मधुसूदनोक्तिः किम्मूलकेति न ज्ञायते / परं सहस्रवत्सरेभ्यः पूर्वं समुद्भूतैर्जेज्जटगयदासादिभिष्टीकाकारैर्वर्तमानसमये समुपलभ्यमानस्य समग्रोत्तरतन्त्रस्य व्याख्यातत्वात् ख्रिष्टस्य पञ्चमशताब्यां समुद्भूतेन वाग्भटेनोत्तरतन्त्रस्थानां बहूनां विषयाणामुपादानाच्च यद्युत्तरतन्त्रं पश्चात्संयोजितं स्यात् तथाऽपि तत् सार्धसहस्रवत्सरेभ्यः पूर्वमेव संयोजितमित्यत्र नास्ति संदेहः / अस्मन्मते तु शालाक्याधन्याङ्गप्रतिपादकमुत्तरतन्त्रमपि भगवता धन्वन्तरिणैवोपदिष्टं तच्छिष्येण सुश्रुतेनैव च विरचितम् / अन्यथा केवलशल्यतन्त्रात्मकस्य पूर्वतन्त्रस्यैव सुश्रुतप्रणीतत्वे शालाक्याद्यन्याङ्गप्रतिपादकरयोत्तरतन्त्रस्य पश्चात् प्रतिसंस्कळ संयोजितत्वे हरिवंशपुराणादिषूक्तं भगवतो धन्वन्तरेरष्टाङ्गायुर्वेदप्रवर्तकत्वं, तथाऽत्रैव सूत्रस्थानस्य प्रथमाध्यायोक्तं "अस्माकं सर्वेषां शल्यज्ञानं मूलं कृत्वोपदिशतु भगवान्" इति, तथा "अहं हि धन्वतरिरादिदेवो जरारुजामृत्युहरोऽमराणाम् / शल्याङ्गमङ्गैरपरैरुपेतं प्राप्तोऽस्मि गां भूय इहोपदेष्टुम्" इति च वचो व्याहन्येत / किञ्च "कार्तिककुण्डस्त्वेनं योगमन्यथा पठति व्याख्यानयति च / स च ग्रन्थगौरवभयान्न लिखितः / केचिदेनं योगमनाईं वदन्ति; तन्न, सुकीरसुधीरादिभिष्टीकाकारैरार्षत्वेन वर्णितत्वात्" (पृ. 791 ) इत्यस्माद् डल्हणलेखात् प्रतीयते यत्-सुकीरसुधीरादयः प्राचीनव्याख्यातार उत्तरल. मार्ष ( सुश्रुतप्रणीतं ) मन्यन्ते मेति / अतिसारप्रतिषेधोक्तात् “एकैकशः सर्वशश्चापि दोषैः शोकेनान्यः षष्ठ आमेन चोक्तः / केचित् प्राहुनैकरूपप्रकारं नैवेत्येवं काशिराजस्त्ववोचत्" (पृ. 696 ) इत्यस्माच्छोकादप्युत्तरतन्त्रस्य धन्वन्तयुपदिष्टत्वं सिध्यति / इदं तु संभवति-यथा चरकप्रतिसंस्कृतेऽमिवेशतन्त्रे कालवशाद्विलुप्ताश्चिकित्सास्थानस्य सप्तदशाध्यायाः कल्पस्थानं सिद्धिस्थानं च. पश्चादृढबलेन संपूरितं, तथा सुश्रुततन्त्रेऽपि कालवशाद्विलुप्तमुत्तरतन्त्रं पश्चात् केनचित् प्रतिसंस्कळ (डल्हणोक्त्यनुसारं नागार्जुन नेन, अन्येन वा सुश्रुतसंप्रदायानुयायिना) विदेहाधिपोक्तं शालाक्यतन्त्रं, कश्यपायुक्तान् कौमारभृत्यतब्रान्, अमिवेशायुक्तान् कायचिकित्सातन्त्रांश्चोपजीव्य संयोजितम् ; अथवा सुश्रुतोक्तमुत्तरतन्त्रं संक्षिप्त स्यात् , तच्च केनापि प्रतिसंस्का पूर्वोक्तरीत्या पश्चादुपबृंहितमिति // सुश्रुततन्त्रस्य संप्रति श्रीडल्हणाचार्यविरचिता निबन्धसंग्रहव्याख्यैव संपूर्णा समुपलभ्यते / श्रीचक्रपाणिदत्तविरचिताया भानुमतीव्याख्यायाः सूत्रस्थानमात्रं संपूर्ण समुपलब्धम् / अन्यस्थानव्याख्या त्वेतावपर्यन्तमप्राप्तैव / सुश्रुतसंहिताया भानुमतिव्याख्यासमेतं सूत्रस्थानमचिरादेव अस्मत्परममित्ररायुर्वेद मार्तण्डैरायुर्वेदाचार्यैः श्रीलक्ष्मीरामस्वामिमहोदयैः संस्थापितायुर्वेदग्रन्थप्रकाशननिधिव्ययेन मुद्रापितं तद्वन्थमालायाः प्रथमपुष्परूपेण प्रसिद्धिमेष्यति / बीकानेरराजधानीस्थराजप्रासादपुस्तकालयात् श्रीगयदासाचार्यविरचिताया न्यायचन्द्रिकाख्यपञ्जिकाया निदानस्थानमात्रं समुपलब्धम् / तदप्यस्मिन् तृतीये संस्करणे निबन्धसंग्रहव्याख्यया सह संयोजितम् / अन्यास्तु व्याख्या अस्माकं दैवदुर्विपाकवशाल्लुप्तप्राया एव / 1 एतच स्पष्टमेवोकमुत्तरतन्त्रारम्भे; यथा "निखिलेनोपदिश्यन्ते यत्र रोगाः पृथग्विधाः / शालाक्यतन्त्राभिहिता विदेहाधिपकीर्तिताः // येच विस्तरयो (दि)यः कुमारावाधहेतवः / पदसु कायचिकित्सासु ये चोकाः परमर्षिभिः // " (

Page #38
उपोद्धातः। निबन्धसंग्रहव्याख्याप्रणेत्रा श्रीडल्हणाचार्येण ग्रन्थारम्मे खपरिचय इत्थं दत्तः__ "समस्तजनपदतिलककल्पे श्रीभादानकदेशे नगरीवरमथुरासमीपे अकोलानामक वैद्यस्थानमस्ति / यत्र सौरवंशजा ब्राह्मणाः समस्तभूमिपतिमान्या अश्विनीकुमारसमानाः पार्वणचन्द्ररुचियशःप्रसाधितदिङ्मण्डला वैद्या अभूवन् / तदन्वये गोविन्दनामा चिकित्सकशिरोमणिरभूत्, ततस्तत्पुत्रो भिषशिरोमुकुटमणिर्जयपालः समजनि, तत्तनयश्च समस्तशास्त्रार्थतत्त्वज्ञो भरतपालः संजातः, तत्पुत्रः खकुलनमस्तलचन्द्रमा विवेकबृहस्पतिः श्रीसहपालदेवनृपतिवल्लभः श्रीडल्हणः समभूत् / तेन श्रीजेजर्ट टीकाकारं श्रीगयदासभास्करौ च पञ्जिकाकारौ श्रीमाधवब्रह्मदेवादीन् टिप्पणकारांश्चोपजीव्य, आयुर्वेदशास्त्रसुश्रुतव्याख्यानाय निबन्धसंग्रहः क्रियते / " . सोऽयं डल्हणः ख्रिष्टस्यैकादशशताब्द्यां संभूत इतीतिहासविदां मतम् / श्रीगयदासविरंचिताया व्याख्याया न्यायचन्द्रिका, नयचन्द्रिका, चन्द्रिका, पञ्जिका, इति नामभिरुल्लेखः कृतस्तद्वचनोद्धारे टीकाकृद्भिर्डल्हणविजयरक्षितप्रभृतिभिः / पञ्जिकाशब्दार्थस्तु व्याख्यातोऽमि. धानचिन्तामणौ-"पञ्जिका पदभञ्जिका" (का. 2, श्लो. 170) इति / 'पझ्यन्ते व्यक्तीक्रियन्ते पदार्था अनयेति पञ्जिका / अर्थाद् विषमाण्येव पदानि भनक्ति पञ्जिका / ' गयदासो डल्हणात् प्राचीनः, बहुषु स्खलेषु तत्पाठोद्धारात् , जेजटाचार्वाचीनः, पञ्जिकायां बहुषु स्थलेषु जेज्जटमतस्य दूषितत्वात् ; अतोऽनयोर्मध्यकालीन इत्यनुमीयते / - इदं तृतीयं संस्करणं प्रारम्भतश्चिकित्सास्थानस्य दशमाध्यायपर्यन्तं मयैव संशोधितं, शेषोंऽशस्तु पुस्तकप्रसिद्धीकरणार्थ त्वरमाणैनिर्णयसागरमुद्रणयन्त्रालयाधिपतिभिः निर्णयसागरस्थ-श्री.नारायण राम आचार्य-"काव्यतीर्थ"द्वारा प्रायो द्वितीयसंस्करणमनुसृत्यैव संशोधयित्वा प्रसिद्धिं नीतः।। अन्यत्र निर्दिष्टानामादर्शकुस्तकानां साहाय्येन पुस्तकस्यास्य संशोधने यथामति कृतो यत्नः / तथाऽपि भ्रमप्रमादादिदोषाज्जातानि स्खलनानि गुणैकपक्षपातिभिः सुधीभिः क्षन्तव्यानि, सफलयितव्यश्च ममायं प्रयासो ग्रन्थस्यास्य पठनपाठनादिनेत्यभ्यर्थयते___ कालबादेवीरोड भिषजामनुप्रायो _ मुंबई 27-10-1938 (इ. स.) यादवशर्मा

Page #39
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासमेतायाः सुश्रुतसंहितायाः प्रथमसंस्करणावसरे संशोधनार्थमधोलिखितानामादर्शपुस्तकानां साहाय्यमवलम्बितम् / 1 कलकत्तानगरस्थरॉयलएशियाटिकसोसाइटीपुस्तकालयात् प्राप्तं सूत्र-निदान-शरीर-कल्पस्थानात्मकम् / 2 जयपुरराजकीयसंस्कृतमहाविद्यालये आयुर्वेदाध्यापकानां राजवैद्यानां वर्गवासिनां पं. गङ्गाधरभट्ट शर्मणां सकाशात् प्राप्तं चिकित्सास्थानोत्तरतन्त्रात्मकम् / 3 बुन्दीराजधानीनिवासिनामस्मत्परमसुहृदां राजवैद्यानां पं. श्रीप्रसादशर्मणां सकाशात् प्राप्तमुत्तरतन्त्रात्मकम् / द्वितीयसंस्करणावसरे संशोधनार्थमधोलिखितानामादर्शपुस्तकानां साहाय्यमवलम्बितम् / 1 निदानस्थानमुत्तरतन्त्रं च निबन्धसंग्रहव्याख्यासमेतं वाराणसीवास्तव्यानां साहित्याचार्य पं० गौरीनाथ पाठकमहोदयानां सकाशात्समुपलब्धम् / 2 शारीरस्थानं निबन्धसंग्रहव्याख्यासमेतमहमदाबादनिवासिनामस्मत्सुहृदां ख. वा. वैद्य रणछोडलाल मोती लालशर्मणां सकाशात्प्राप्तम् / 3 शारीरस्थानं मूलमात्रमतिप्राचीनमस्मत्परमसुहृदां स्व. वा. वैद्य मुरारजीशर्मणां ग्रन्थसंग्रहात्प्राप्तम् / 4 शारीरस्थानं निबन्धसंग्रहव्याख्यासमेतं पुण्यपत्तन(पूना)स्थभाण्डारकररिसर्चइन्स्टिट्यूटपुस्तकालयात्प्राप्तम् / 5 सम्पूर्ण निबन्धसंग्रहव्याख्यासमेतं. पुण्यपत्तनस्थभाण्डारकररिसर्चइन्स्टिट्यूटपुस्तकालयात्प्राप्तं कचित् कचित्खण्डितपत्रम् / 6 मुंबईनगरस्थरॉयलएशियाटिकसोसाइटीपुस्तकालयात्प्राप्तम् , अपूर्णम् / 7 चिकित्सास्थानं वाराणसीवास्तव्यानां भिषग्वर्याणां वैद्यरत्नश्रीव्यम्बकशास्त्रिमहोदयानां हस्तलिखितपुस्तकतो व्याकरणाचार्यसाहित्याचार्यायुर्वेदाचार्यतर्करनश्रीगुरुप्रसादशास्त्रिभिः पाठान्तरादिभिः संयोज्य संशोध्य प्रेषितम् / कलकत्तानगरस्थैः कविराजश्रीहाराणचन्द्रचक्रवर्तिमहोदयैर्विरचितेन सुश्रुतार्थसंदीपनभाष्येण समेतं सम्पूर्णम् / सूत्रस्थानस्य 43 अध्यायपर्यन्तं वङ्गाक्षरैर्मुद्रितं भानुमतीव्याख्यया निबन्धसंग्रहव्याख्ययां च समेतं ख. वा. महामहोपाध्यायकविराजश्रीविजयरत्नसेनमहोदयैस्तथा कविराजश्रीनिशिकान्तसेनमहोदयैश्च संपादितम् / तृतीयसंस्करणावसरेऽधोलिखितानामादर्शपुस्तकानां साहाय्यमवलम्बितम् / 1 ग्वालियरराजधानीवासिनामस्मत्परमसुहृदां राजवैद्यानामायुर्वेदाचार्याणां पं. रामेश्वरशास्त्रिशुक्लमहोदयानां ग्रन्थसंग्रहात् प्राप्तं सूत्र-निदान-शारीर-चिकित्सा-कल्पस्थानात्मकम् / 2 श्रीगदासाचार्यविरचितन्यायचन्द्रिकापञ्जिकाख्यव्याख्याया निदानस्थानं बीकानेरराजधानीस्थराजप्रासाद पुस्तकालयादायुर्वेदाचार्य पं. चन्द्रशेखरशास्त्रिद्वारा प्राप्तम् / 3 नेपालराजगुरुभिः मान्यवरपं. श्रीहेमराजशर्ममहोदयैः खीयग्रन्थसंग्रहालयस्थातिप्राचीनताडपत्रपुस्तकानु सारेण ख. वा. पं. नित्यानन्दशर्मा जोशी आयुवेदाचार्यद्वारा पाठान्तरैः संयोज्य प्रेषितं प्रारम्भतश्चिकित्सास्थानस्य नवमाध्यायपर्यन्तम् / यैरुपरिनिर्दिष्टैर्महोदयैरादर्शपुस्तकप्रेषणेनास्मिन् कर्मणि साहाय्यं प्रदत्तं तेषां तं महान्तमुपकारं सारं स्मारं परःशतैर्धन्यवादैखानभिनन्दयामीति /

Page #40
सुश्रुततन्ने मूले समागतानां तत्रान्तराणामाचार्यान्तराणां च नामानि / औपधेनवम् 18-2-9 इत्यत्र / औरभ्रम् 18-2-9 इत्यत्र / पौष्कलावतम् 18-2-9 इत्यत्र / शौनक: 298-1-37 इत्यत्र / कृतवीर्यः 278-1-38 इत्यत्र / पाराशर्यः 298-2-1 इत्यत्र / मार्कण्डेयः 298-2-2 इत्यत्र / सुभूतिगौतमः 298-2-3 इत्यत्र / विदेहाधिपः 537-1-25 इत्यत्र / निबन्धसंग्रहव्याख्यायां प्रमाणतयोपन्यस्तानां ग्रन्थानां ग्रन्थकर्तृणां च स्थानोल्लेखपूर्वकं नामानि / भास्करः 1-1-12 इत्यत्र / भोजः 38-1-8, 93-1-36, 366-1-22; इत्यादौ / पञ्जिकाकारः 44-1-41, 248-2-17, 659-2-7, इत्यादौ / काश्यपः 51-2-8, 349-1-9, इत्यादौ / भद्रशौनक::५१-२-१४, 595-2-5% इत्यादौ / भालुकिर 53-1-13, 674-2-14; इत्यादौ / चरकः 71-2-20, 3511-1-10; इत्यादौ / श्रीमाधवः 1-1-12,76-1-1% इत्यादौ।। लक्ष्मणटिप्पणकः 76-2-23, 79-2-17; इत्यादी जेजटः 81-1-39, 190-1-9; इत्यादौ / गयदासः 81-1-39, 88-2-2; इत्यादौ / ब्रह्मदेवः 90-1-17, 229-2-21,781-2-35, इत्यादी भट्टारहरिचन्दः 107-1-12, 227-1-2, इत्यादी। भेडः 145-2-18 इत्यत्र / न्यायचन्द्रिका 129-1-12 इत्यत्र / व्यासभट्टारकः 147-1-6 इत्यत्र / नलमतं 241-1-18 इत्यत्र / सांख्यकारिका 340-2-3; इत्यादौ / महापञ्जिका 204-2-9, 205-2-25; इत्यादौ / जातूकर्णः 205-2-17; इत्यादौ / बृहत्पञ्जिका 209-1-6, 595-2-21; इत्यादौ / लघुपञ्जिका 209-1-6; इत्यादौ / वृद्धवाग्भटः 348-2-11, 357-1-26; इत्यादौ / विदेहः 352-1-9,541-1-13,641-1-8; इत्यादौ / कुमारतन्त्रम् 353-2-5, इत्यत्र / वृद्धकाश्यपः 356-2-26, 394-1-25, इत्यादी (भदन्त) नागार्जुनाचार्यः 362-2-7; इत्यत्र / वाग्भटः 364-2-4, 382-1-33; इत्यादौ / विश्वामित्रः 394-2-10,287-1-11,790-2-32, इत्यादी। सुवीरः 400-2-17 इत्यत्र / सुधीरः 399-2-23; इत्यादौ / गूढपदभङ्गटिप्पणम् 473-1-10, 472-2-22; इत्यादौ / वनदत्तः 419-2-4, इत्यत्र / वैतरणः 119-2-23, 438-1-18, इत्यादी।

Page #41
मनुः 509-2-31 इत्यत्र / सुवीरः 318-2-17, इत्यत्र / नन्दिः 318-2-17; इत्यत्र / वराहः 318-2-17, इत्यत्र / श्रीपतिः 340-2-40% इत्यत्र / वृद्धसुश्रुतः 509-1-36, 530-1-28, 652-1-32, इत्यादौ / क्षारपाणिः 537-2-15, 674-1-18) इत्यादौ / लघुवाग्भटः 494-1-11,458-2-24, इत्यादी। अग्निवेशः 540-1-40, इत्यत्र / पराशरः 540-2-2, 548-1-23, इत्यादी। हारीतः 545-1-20, इत्यादी। निमिः 552-2-25, 655-1-35, इत्यादौ / हढबलः 555-1-5, 655-2-1; इत्यादौ / कृष्णात्रेयः 559-2-18 इत्यत्र। उशनाः 563-2-11, इत्यत्र / अमरकोषः 559-1-32, इत्यत्र / सावित्रं (त)५६७-२-२५, इत्यत्र। नागार्जुनः 582-2-32, इत्यत्र / मालम्बायन: 582-2-5, 593-1-27, इत्यादौ / करालः 595-2-5, इत्यत्र। पार्वतक: 595-2-6, इत्यत्र / जीवकः ५९५-२-६,इत्यत्र / बन्धकः 592-2-6, इत्यत्र / सात्यकिः 607-2-22, 655-2-13, इत्यादौ / कार्तिकाचार्यः 703-1-37, इत्यत्र / वृद्धभोजः 714-2-22,784-2-21, इत्यादी। कार्तिककुण्डः 744-2-14, 755-1-21; इत्यादौ / चन्द्रिकाकार (गयदासः?)७५६-२-१३३ इत्यत्र / . चक्रपाणिः 756-2-14, इत्यत्र / काश्यपीयं (तनं)७८५-२-४०, इत्यत्र। सुकीरः 791-2-25, इत्यत्र / चन्द्रनन्दनः 817-2-37, इत्यत्र / न्यायचन्द्रिकाव्याख्यायां प्रमाणतयोपन्यस्तानां ग्रन्थानां ग्रन्थकर्तृणां च स्थानोल्लेखपूर्वकं नामानि। . चरकः 259-2-23, 260-1-3 इत्यादौ / पातालमहाभाष्यं 260-2-11 // इत्यत्र / भालुकि: 272-2-2,287-2-5,326-1-21% इत्यादी। ढबलः 265-2-14; इत्यत्र / पाणिनीयाष्टाध्यायी 276-2-18, 296-2-13 हत्यादी। नागार्जुनः 279-1-3,299-2-26) इत्यत्र / भोजः 283-1-17, 285-1-11,116-1-8 इत्यादी। विदेहः 322-2-10; इत्यत्र / जेजटः 285-3-6, इत्यादी। विश्वामित्रः 287-1-11% Bइत्यादी। विदेहः 122-2-10, इत्यादी।

Page #42
श्रीः सुश्रुतसंहिताया विषयानुक्रमः। सूत्रस्थानम् 1 Poinwwwwwwwwwww विषयाः विषयाः पृष्ठं विषयाः पृष्ठं प्रथमोऽध्यायः 1 - 20 आयुर्वेदस्य क्रमागतिः द्वितीयोऽध्यायः 2 1-2 वेदोत्पत्त्यध्यायोपक्रमः 1 (गुरुपरंपरा) 5 1-2 शिष्योपनयनीयाध्यायो३-४ औपधेनवादीनामायुर्वेदा- . 21 धन्वन्तरेरात्मपरिचयदानम् 5 पक्रमः ध्ययनार्थ धन्वन्तरिसमी. 22 आयुर्वेदाधिष्ठानभूतपुरुष 3 शिष्यपरीक्षा पगमनम् निरूपणम् 5 1-2 4 आयुर्वेददीक्षाविधिः 10 . ५धन्वन्तरिकृतमौपधेनवादीनां 23 व्याधीनां सामान्यनिरूपणम् 6 5 आयुर्वेदाध्ययनाधिकारिणः११ 24 व्याधीनां चखारो मेदाः खागतम् 6 शिष्यस्य कर्तव्यनिरूपणं 11 (1) आगन्तुव्याधयः 6 आयुर्वेदस्याथर्ववेदो 7 शिष्य विषये गुरोः (2) शारीरव्याधयः पारसम् - प्रवृत्तिनियमः 11 7 आयुर्वेदस्य शल्याद्ययावहानि 2 (3) मानसव्याधयः / 8 आतुरे वैद्यस्य कर्तव्यम्११-१२ 25 (4) खाभाविकव्याधयः 6 (1) शल्यलक्षणं 9-10 आयुर्वेदानध्ययनकालाः 12 (2) शालाक्यलक्षणं 26 व्याध्याश्रयकथनम् तृतीयोऽध्यायः 3 27 व्याधिनिग्रहहेतवः (3) कायचिकित्सालक्षणं 3 -2 अध्ययनसंप्रदानीयाध्यायो(४) भूतविद्यालक्षणं 3 28 संशोधनादिष्वाहारस्य पक्रमः 12 (5) कौमारभृत्यलक्षणं 3 प्राधान्यवर्णनं, औष 3 प्रतिस्थानमध्यायसंख्या 12 (6) अगदतन्त्रलक्षणं 3 धीनां स्थावरजङ्गम. 4-11 सूत्रस्थानाध्याय(७) रसायनतन्त्रलक्षणं 3 भेदेन द्वैविध्यवर्णनं च 7 नामानि 12-13 8(8) वाजीकरणतन्त्रलक्षणं 3 29 चतुर्विधाः स्थावरौषध्यः 7 | 12 सूत्रस्थाननिर्वचनं 13 9 अष्टानामझानां संक्षेपतो 30 चतुर्विधा जङ्गमौषध्यः 8 13-14 निदानस्थानाध्यायनामानि 13 लक्षणं 31 औषधीनां चिकित्सोपयोग्य. 14 निदानस्थाननिरुक्तिः 13 10-11 शल्यज्ञानं प्रधानीकृत्य वयववर्णनम् 15-17 शारीरस्थानाध्यायनामानि 13 समप्रायुर्वेदोपदेशार्थमोप३२ पार्थिवा औषध्यः 18-25 चिकित्सास्थानाध्यायधेनवादिभिः कृता 33 कालकृतौषधनिरूपणम् .8 नामानि 13-14 प्रार्थना 34 कालकृतौषधप्रयोजनम् 8 26 चिकित्सास्थाननिरुक्तिः 14 12-13 औपधेनवादिभिः सुश्रुताय 35 पूर्वोक्तचतुर्विधौषधस्य शा- 27-28 कल्पस्थानाध्यायनामानि 14 प्रश्नाधिकारप्रदानम् 4 | रीरविकारप्रकोपकप्रशम- 28 कल्पस्थाननिरुक्तिः 14 14 सुश्रुतं प्रत्यायुर्वेदप्रयोजन कत्वम् | 29-30 उत्तरतन्त्राद्याध्यायस्य औकथनम् |36-37 आगन्तुकानामाश्रयमेदेन पद्रविकनामकरणे हेतुः 14 15 आयुर्वेदनिरुक्तिः - 4 चिकित्सा 931-34 शालाक्यतन्त्राध्याय१६ शल्यतत्रस्य प्रत्यक्षादि- 38 उक्तचतुष्टयोपसंहारः नामानि 14 प्रमाणाविरुद्धत्वं 4 39 प्रथमाध्यायोकार्थस्य 35-37 कौमारतन्त्राध्यायनामानि 15 17 शल्याणस्याथखनिरूपणम् 4 चिकित्सितबीजखकथनम् | 38-40 कायचिकित्साध्यायनामानि 15 18 आयुर्वेदतन्त्रेषु शल्यतन्त्रस्य / 40 एतत्तत्रान्तर्गतस्थानाध्याय- 41 भूतविद्याध्यायनामानि 15 संख्यानिरूपणम् 10 42 तत्रभूषणाध्यायनामानि 15 19 अस्य तन्त्रस्य प्रशंसा 5 41 सुश्रुततन्त्राध्ययनफलम् 10 43 उत्तरतन्त्रनिर्वचनम् 15 श्रेष्ठयम्

Page #43
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। www 21 विषयाः विषयाः पृष्ठ विषयाः 44-46 अष्टाङ्गस्यायुर्वेदस्य तन्त्रद्वये 17 शस्त्रक्रियोत्तरमुप 18 व्यापनौषध्युपयोगादोगनिवेशः 15 चारविधिः प्रादुर्भावः 28 47 एतदुपासितुर्भिषजो 18 व्रणधूपनवस्तूनि 19 ऋतुव्यापदा चिकित्साराजाहत्वम् 15/ 19-33 वणिनां रक्षाकर्म 21-22 सूत्रम् 2 44-52 केवलशास्त्रज्ञकर्मनिष्णातयो / 34 कृतरक्षस्य व्रणिनः 20 ऋतुव्यापयोऽन्यैरपि श्चिकित्सानाधिकारित्वं 16 | कर्तव्यम् 22 हेतुभिर्व्याधिसंभवः 28 53 उभयज्ञस्य प्रशंसा 16 | 35-36 व्रणे बन्धमोक्षण 21 ऋतुव्यापत्कृताना रोगाणां 54 एतच्छास्त्राध्यापनाध्ययनयोः कालविचारः चिकित्सा प्रकारः 16 .37 व्रणिनः कषायलेपनबन्ध. 22-23 अव्यापनानामृतूनां 55 पठतः शिष्यस्य शास्त्रा. नाहारविधिः 22 लक्षणं / 28 न्तावाप्तिहेतुः 17 | 38-39 व्रणे रोपणचिकित्सा | 24-38 संक्षेपेण ऋतुव्याप५६ अध्ययनान्तगतस्य कदा कार्या 22 / स्कथनं . 29-30 शिष्यस्य कर्तव्यं 17 40 कालविशेषेण व्रणे बन्ध- / 39 वसन्तातुपरलेन चतुर्थोऽध्यायः४ मोक्षण विचारः 23 दोषहरणव्यवस्था 30 1-2 प्रभाषणीयाध्यायोपक्रमः 17 41 अतिपातिषु रोगेषु पूर्वोक्त सप्तमोऽध्यायः 7 . 3-4 प्रभाषणस्य प्रयोजनम् 17 विध्यकरणे दोषाभावः 23 1. -2 यन्त्रविध्यध्यायोपक्रमः 5 एतच्छास्त्रव्याख्या४२ शस्त्रजनितव्रणवेदनायां 3 यत्राणां संख्यानम् 30 नावश्यकता घृतसेकः 4 सर्वयन्त्रव्यापिलक्षणं 6-7 अन्यशास्त्रोपपन्न विषयाणां - षष्ठोऽध्यायः६ 5-6 यत्राणां षट्प्रकारास्ते. विज्ञानोपायः 18 1-2 ऋतुचयोध्यायोपक्रमः 23 षामवान्तरमेदाच 30 8 गुरोरधीतायुर्वेदा एव 3 कालनिर्वचनम् 7 यन्त्रप्रकृतिद्रव्यम् 31 वैद्यशब्दाधिकारिणः 18 4-5 संवत्सरात्मनः कालस्य 8-9 खस्तिकयन्त्राणां समा९औपधेनवादीनि समान गतिविशेषेण निमेषादि सेनाकृतिवर्णनम् 31 तत्राणि 10 प्रविभागः 10 खस्तिकयन्त्राणां पञ्चमोऽध्याय: 5 6 षड्तुविभागः . 24 . नामखरूपकर्माणि 7 दक्षिणोत्तरभेदेना .11 संदंशयन्त्राणां , 1-2 अनोपहरणीयाध्यायो 32 पक्रमः 18 यनविभागः 24-25 | 12 तालयन्त्राणां , 32 3 चिकित्साकर्मणस्वैविध्यं 10/- 8 प्रजापालने चन्द्रसूर्यवायूनां / 13 नाडीयन्त्राणां , 32 4 पूर्व शस्त्रकर्मतसंभा कारणवम् . 14 शलाकायत्राणां / 33-34 रादाने हेतुः . 19 | 9 युगवर्णन 15-16 उपयत्राणां , 34 5 शस्त्रक्रियाया अष्टौ मेदाः 19 10 संशोधनाश्रयः प्रावृडादि 17 यत्रकर्माणि 6 शस्त्रक्रियायामुपहरणीया ऋतुविभागः 25 18 कर्मणां बहुलात् शल्यन्युपकरणानि 19 | 11-12 वर्षादिषु पित्तादीनां संख्याऽनियमः 7 शस्त्रक्रियोपदेशः 19 चयप्रकोपौ कथं 19 यन्त्रदोषाः 8-9 शस्त्रकर्मणि प्रशस्ता व्रणा भवतः 25-26 20 प्रशस्तयन्त्रम् . कृतयः 13 प्रकुपितानां दोषाणां निह 21 यत्राणां विषयभेदः - 35 10 शस्त्रोपयोक्तुर्गुणाः रणोपदेशः 27 22 कङ्कमुखस्य यन्त्रेषु 11-12 एकेन व्रणेनाशुद्धावन्ये१४ वातादीनां खभावोपशमः प्राधान्यम् ____ऽपि व्रणाः कार्याः 20 कदा भवति अष्टमोऽध्यायः 13-14 तिर्यक्छेदप्रतिप्रसवः 20 15 सांवत्सरिकविधेर्दिने 1-2 शस्त्रावचारणीयाध्या१५ उक्तस्थानादन्यत्र तिर्यक् / ऽप्यतिदेशः योपक्रमः 35. छेदे व्यापत्तयः 16 अव्यापनेष्वृतुषु औषधा 3 विंशतिः शस्त्राणि -35-36 16 मूढगर्भादिष्वभुक्तवतः दीनामव्यापन्नत्वम् 27 4 शस्त्राणामष्टविधकर्मणि . शस्त्रक्रिया कार्या 21/ 17 ऋतुव्यापद्धतवः विषयमेदः 24 20 - 35 20

Page #44
सूत्रस्थानम् / पृष्ठं 442 48 विषयाः विषयाः विषयाः पृष्ठं 5 शस्त्रकर्मणि शस्त्रएकादशोऽध्यायः११ 6 सर्वाग्निकर्माणविधिः . 51 ग्रहणविधिः | 1-2 क्षारपाकविध्यध्यायोपक्रमः४५ 7 अग्निकर्मण्येकीयमतम्५१-५२ 6 संक्षेपेण शस्त्राकृति३ शस्त्रानुशस्त्रेभ्योऽपि क्षारस्य 8 खगादिषु कर्मणि कृते निदर्शनम् प्राधान्यम् 45 प्रतिविषयं भेदल. 52 7 शस्त्राणां प्रमाणानि 39 4 क्षारनिरुक्तिः 9 रोगमेदाच्छरीरावयवेव८ शस्त्रगुणसंपत् 5 क्षारगुणकर्माणि ___ म्यवचारणविधिः 52 ९शनदोषाः 6 क्षारस्य द्वविध्यम् 1. अग्निकर्मविषयाः 52 10 शस्त्राणां धारानिरूपणम् 40 7 प्रतिसारणीयस्य विषयः 46 11 वलयाद्या दहनाकृतिभेदाः 52 11 आहरणे एषणे च धारायां ८पानीयक्षारविषयः 12 वलयादिदहन विशेषारम्भविशेषः 9 क्षारायोग्याः 12 शस्त्राणां त्रिविधपायनाया .. 10 पानीयक्षारपाकविधिः 46 13 सम्यग्दग्धचिकित्सा 52 निरूपणम् . 4011-12 प्रतिसारणीयक्षारनिर्माण- . 14 अग्निदाहानहर्हाः 13 शस्त्रनिशानार्था शिला 41 विधिः 46-47 15 स्नेहदग्धलक्षणम् 52-53 14 कीदृशं शस्त्रं कर्मण्युपयोज्यं 41 13 पाक्यसंज्ञतीक्षणक्षार 16 अग्निदग्धस्य चखारो . 15 अनुशस्त्राणि 41 निर्माणविधिः 48 मेदाः 53 १६-१८,अनुशस्त्रविषयः 41 . 14 व्याधिबलाबलमवेक्ष 17-18 सर्वाग्निदग्धेषु चिकित्सार्थ 19 शस्त्राणां गुणसंपत्कारणम् 41 क्षारो योज्यः विशिष्टदूष्यदोषयो२. शस्त्रपरिचयोऽवश्यं कार्यः 41 15 मृदौ क्षारे बलकरणाय ष्टिकथनम् क्षारोदकावापः 47 | 19-21 पुष्टदग्धस्य चिकित्सा५३-५४ नवमोऽध्यायः९ 16 क्षारगुणाः 48 22 दुर्दग्धस्य चिकित्सा 1-2 योग्यासूत्रीयाध्यायोपक्रमः 41 17 क्षारदोषाः 48 | 23-24 सम्यग्दग्धे चिकित्सा 54 3 योग्याकरणावश्यकता 18 क्षारप्रतिसारणविधिः 4925-26 अतिदग्धे चिकित्सा 54 4 छेद्यादियोग्याप्रदर्शनम् 42 19 क्षारस्य सम्यग्दग्धलक्षणम्४९ 27-28 सर्वेष्वग्निदग्धेषु रोपणार्थ . 5-6 अनुक्केष्वपि योग्याहेषु 20-21 सम्यग्दग्धे पश्चात्कर्म 49 घृतम् योग्या प्रयोक्तव्या 42 | 22-25 अम्लेन क्षारशान्तौ युक्तिः 49 29 स्नेहदग्धे चिकित्सा 54 दशमोऽध्यायः 10 .26 क्षारस्य सम्यग्दग्धहीन- 30-37 धूमोपघातलक्षणं दग्धातिदग्धलक्ष चिकित्सा च 54 1-2 विशिखानुप्रवेशनीयाध्यायोपक्रमः 49-50 38-39 उष्णवातातपविद्युद्भिर्दग्धस्य / णानि 42 27 क्षारदग्धव्रणचिकित्सा 50 चिकित्सा 55 3 कथंभूतस्य वैद्य चिकित्सा 28 द्विविधस्यापि क्षारस्य - यामधिकारः 42-43 त्रयोदशोऽध्यायः 13 प्रतिषेधविषयः 4 षड्विधो रोगाणां विज्ञा२९ क्षारस्य प्रदेश विशेषेण 1-1 जलौकावचारणीयानोपायः 43 निषेधः ___ध्यायोपक्रमः 55 5 श्रोत्रवचक्षुर्जिलाघ्राण३० क्षारस्यावस्थाविशेषा 3 जलौकाविषयः . 55 प्रश्नै रोगविज्ञानप्रकारः 43 निषेधः 4 जलौकाप्रसंगेन शृङ्गस्या६ अयथारष्टा विकाराश्चिकि३१ सम्यक्प्रयुक्तक्षारस्य लाब्वाश्च विषयः 55 स्सकं मोहयेयुः. 44 महागुणवम् 5-7 वातादिदुष्टे शृङ्गाद्य. 7 साध्ययाप्यासाध्येषु द्वादशोऽध्यायः 12 वचारणम् कर्तव्यम् 1-2 अग्निकर्मविध्यध्यायोपक्रमः५० 8 शृङ्गालाबुकयोः प्रयोगः 56 8 साध्या अपि व्याधयः 3 अमिकर्ममाहात्म्यम् 51 9 जलौकःशब्दनिर्वचनम् 56 केषांचिदुश्चिकित्स्याः 44 4 अम्यवचरणोपकरणानि 51 10 जलौकसां संख्यादर्शनम् 56 9 वैद्यस्यान्तःपुरचारिणः 5 अन्यवचारणस्य कालः 11 सविषा जलौकसः प्रमादद्वारनियमनम् 45 सापवादः 12 निर्विषा जलौकसः 42 पसकता 56

Page #45
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। पृष्ठं 15 विषयाः पृष्ठं विषयाः 13 निर्विषाणां प्रशस्तक्षेत्राणि 57 23 रक्तविस्राव्यानामति१४-१५ जलौकसा क्षेत्रभेदेन देशेन कथनं 64 सविषनिर्विषवं 57 24 अविसाव्या रोगिणः 64 16 जलौकस ग्रहणोपायश्च 57 25 शस्त्रविस्रावणस्य द्वैविध्यम् 64 17 जलौकसा पोषणक्रमः 57 26 प्रच्छानविधिः 18 निषिद्धा जलौकसः 27-28 रक्तस्रावस्यायोगहेतवः 65 19 जलौकोवचारणम् 29 दुष्टरक्तस्यास्रुतौ दोषाः 65 2. रोगाधिष्ठाने तासां 30 रक्तातियोगस्तव्यापदश्च 65 - प्रहणलक्षणम् 31 रक्कविसावणयोग्यः कालः 65 21 जलौकसां विशुद्धरक्तादाने 32 रक्तविस्रावणस्य समयोग लक्षणं विज्ञानोपायः 58 . 33 अपरं रक्तविस्रावण२२ पातितानां जलौकसी . लक्षणं रक्तापहरणविधिः 58 34 रक्तविनावणफलं 23 शोणितावसेचने 35 अप्रवृत्तरक्तस्य प्रवर्तनम् 65 उत्तरकर्माणि | 36-38 अतिप्रवृत्तौ रक्तस्था२४ संग्रहश्लोकः पनोपायाः चतुर्दशोऽध्यायः 14 39-42 चखारो रक्तस्रावनिवार१-२ शोणितवर्णनीया णोपायाः ध्यायोपक्रमः 43-44 रक्तस्रावेऽतिक्रमनिषेधः 66 45 शोणितावसे के पश्चात्कर्म 66 3 रसवर्णनम् 4-5 शोणितोत्पत्तिवर्णनम् 59 पञ्चदशोऽध्यायः 15 6 रक्तादातवोत्पत्तिः 59 1-2 दोषधातुमलक्षयवृद्धिविज्ञा- रक्तार्तवयोः खभावमेदः 59 नीयाध्यायोपक्रमः 67 .8 शोणितखभावे मतान्तरम् 6. 3 दोषक्षयवृद्धिवर्णनहेतुः 67 9 शोणितस्य पाञ्चभौतिक 4 प्रकृतिस्थानां वाता दीनां कर्म 67 खदर्शनम् 60 (1) प्रकृतिस्थानां धातून 1. रक्तादिधातूनां क्रमोत्पत्ति कर्म वर्णनम् 60 (2) मलानां प्राकृतं कर्म 68 11-12. रसस्येतरधातुपोषकत्वं 62 5(3) उपधातूनां प्राकृतं कर्म 68 13 रसनिरुक्तिः 6 धातूनां परिरक्षणोपदेशः 68 14-15 रसस्यैकैकस्मिन् धातावव 7 दोषाणां क्षयलक्षणम् 68 स्थानकालः 62 8 दोषक्षये चिकित्सा 16 शरीरे त्रेधा रसगतिः 63 9 धातुक्षयलक्षणानि 17 वाजीकरिण्यौषधीनां शीघ्र 1. धातुक्षयचिकित्सासूत्रम् 69 शुक्रविरेचकत्वं 63 11 मलक्षयलक्षणचिकित्सिते 69 18 बालानां शुक्रादर्शने युक्तिः 63 12 उपधातुक्षयलक्षणचिकि० 7. 19 अन्नरसो वृद्धानां 13 अतिवृद्धानां दोषाणां नप्रीणनः लक्षणम् 20 धातुशब्दनिरुक्तिः 14 धातूनामतिवृद्धिलक्षणम् 70 21 विकृतशोणितस्य दोष 15 मलानाम तिवृद्धिलक्षणम् 70 मेदेन लक्षणानि 64 16 उपधातूनामतिवृद्धि२२ शुद्धशोणितवर्णनम् 64 लक्षणम् विषयाः 17 अतिवृद्धदोषादिचिकित्सा 70 18 वृद्धः पूर्वो धातुः परं वर्धयति 19 ओजो(बल)लक्षणम् 20 बलस्य प्राकृतं कर्म 21-22 ओजसो गुणाः 23 ओजसः क्षयहेतवः 24-27 ओजसस्तिस्रो व्यापदः 28 ओजःक्षयचिकित्सा 3 -31 दोषधातुमलक्षीणः खयो निवर्धनं यदभिलषति तत्तस्मै दापयेत् 53 32 मेदोवृद्धनिदानं तच्चि.. कित्सा च 73 33 कार्यलक्षणचिकित्सिते 74 34 मध्यशरीरस्य हेतुर्गुणाश्च 74 35 स्थूलकृशयोर्दोषवत्त्वं मध्य- . . मस्य गुणवत्त्वं च 74 36 दोषा एव धातुमलक्षयहेतवः 74 37 दोषधातुमलानां परिमाणा निर्देशे हेतुः 74 38 दोषसमत्वस्य स्वास्थ्याहते। . ज्ञातुमशक्यता- 75 39 दोषादीनां क्षयवृद्धी अनुमानेन झेये 75 40 खस्थावस्थी प्रति भिषजः / . कर्तव्यं 41 खस्थलक्षणम् षोडशोऽध्यायः 16 1-2 कर्णव्यधबन्धविध्यध्या योपक्रमः . 76 3 कर्णव्यधविधिः 4 अन्यदेश विद्धज्ञानोपायः 76 5 सिरासु वेधे दोषकथनम् 77 6 दुर्विद्धे व्यापच्चिकित्सा च 77 7 सम्यग्विद्धे पश्चात्कर्म 77 8 गतोपद्रवे कर्णे वर्धनोपायः७७ 9 विवय॑मानकर्णच्छेदहेतवः७४ 10 पञ्चदश कर्णबन्धाकृतयः 77

Page #46
सूत्रस्थानम् / 81 विषयाः पृष्ठं विषयाः पृष्ठं विषयाः 11-14 केषांचित्कर्णबन्धानां 4 प्रतिलोमालेपनफलम् 84-85 / 3-4 व्रणितयोग्याकारकथनम् 9. संधानसूत्रम् ५शुष्यमाणो लेपो नोपे- / 5-6 व्रणिनः शयनं / 90 15 कर्णबन्धविधिः क्षितव्यः | 7-8 सुहृदुपासनफलम् / 9. 16 कर्णबन्धे परिहार्याणि 79 6 प्रलेपप्रदेहालेपमेदेन 9-1. व्रणिनो दिवाखापनिषेधः 9. 17 कथंभूतः कर्णो न संधेयः 79 लेपस्य त्रैविध्यं | 11 उत्थानादिषु व्रणसंरक्षा 18 कर्णव्यधे पश्चात्कर्म वर्तनं च 79 7-10 आलेपस्य कालावधिः कार्या 9. 19-23 रूढवणकर्णाभिवर्धनम् -79 फलं च 12-13 व्रणिनश्चतुर्विधकायचेष्टा२४ अरूढकर्णस्य वर्धने दोषः 8. 11 आलेपतनुखस्य प्रमाणम् 85 नियमनम् 91 25 कीदृशः कर्णों वर्धनीयः 8. 12-15 आलेपावचारणविषये 14-15 व्रणिनो गम्यस्त्रीणां दर्शना२६ कर्णबन्धानाममितल- . केचन नियमाः 85-86 दिनिषेधः कथनम् 16 व्रणबन्धनद्रव्याणि 86 16-17 व्रणिनोऽतिदोषकराहाराः 91 (1-19) कर्णपाल्यामयास्तश्चि 17 चतुर्दश बन्धविशेषाणां . 18-19 व्रणिनो मद्यपानकित्सा च नामतो निर्देशः 86 निषेधः 91-92 . 27-31 विश्लेषिताया नासिकायाः 18 पूर्वोतबन्धानां 20 व्रणिनोऽसेव्या वातासंधान विधिः 80-81 विषयाः तपादयः / / 33 छिन्नस्यौष्ठस्य संधानम् 8 19 बन्धयन्त्रणमेदाः 8821-22 वणिभिरेतेषां त्यागे 20 बन्धावचारणविधिः 88 कारणम् 92 सप्तदशोऽध्यायः 17. 21 औषधकल्कव्रणवोः 23 व्रणिनो विशिष्टागन्तुबाध१-२ आमपक्कैषणीयाध्यायोस्निग्धभावादिनियमनम् 88 परिहारः पक्रमः 22 बन्धस्य व्रणायतनविशेषा- 24 रक्षोभूतेभ्यो रक्षार्थ धूप३ प्रणशोफसामान्यलक्षणम् 81 त्रैविध्यम् बल्युपहारादिदानं 4 शोफस्य दोषमेदेन विशेष 23 गाढशिथिलसमबन्धानां 25-26 रक्षोभूतानां संतर्पणफलं 92 लक्षणानि 81-82 लक्षणानि 88 27 वेदमन्त्रैः संध्ययो 5 आमपच्यमानपक्कशोफ२४ व्रणायतनविशेषे बन्ध रक्षा कार्या .. . लक्षणम् . . 82 विशेषयोजनम् 88 28 व्रणिनो रक्षार्थ धूपः 92 ६मादिविज्ञ एव वैद्योऽन्ये 25 दोषविशेषे बन्धविशेषः .88 29 छत्रातिच्छत्रायोषधीनां तस्कराः . 26 दोषकालविशेषाद्वन्धे शिरसि धारणम् 93 7-8 एकदोषारब्धानामपि _ विशेष: 88-89 30 व्यजनवीजनादिभिपाककाले सर्वदोष. 27 गाढादिस्थानेऽन्यथा कृतानां xणपालनम् 93 विटखम 83 बन्धानां दोषाः 89 31 एतस्य रक्षोन्नविधेः फलम् 93 9-10 भामं न च्छिन्यात् पक्कं / - 28 यथोचितबन्धगुणाः 89 | 32-34 व्रणिनः पथ्या आहाराः 93 - नोपेक्षेत 83 29 बन्धव्यतिरेके दोषाः 35-37 यथोक्ताहाराचारानुवर्तिनः 11-13 शस्त्रकर्मणि पूर्वकर्म 83 30-31 बन्धस्यात्यन्तगुणवत्त्वं / फलम् 14 शोफेऽप्रतिक्रियमाणे दोषः 84 32 अबन्ध्या विकाराः 89 विंशोऽध्यायः 20 १५प्रतिक्रियमाणेऽपि पक्काना 33 कुष्ठामिदग्धादीनां बन्ध. 1-2 हिताहितीयाध्यायोपक्रमः 94 मुपक्रमसाफल्यम् 84 निषेधः 3 हिताहितविषयेऽन्येषां 16 पक्कशोफस्योपेक्षणे दोषः 84 34-35 देशदोषादीन्विज्ञाय बन्धो मतम् 17-18 शोफे विम्लापनाद्युपक्रमाः 84 निश्चयः 4 एकान्तहितान्येकान्ताअष्टादशोऽध्यायः 18 36-41 व्रणबन्धविधिः हितानि च 94 1-2 व्रणालेपनबन्धविध्यध्या- 42-45 व्रणबन्धगुणाः 5 सर्वप्राणिनां हितो रक्तशाल्यायोपक्रमः 84 एकोनविंशोऽध्यायः 19 द्याहारवर्गः 3 व्रणोपक्रमेष्वालेपनबन्धयोः 1-2 व्रणितोपासनीयाध्या 6 हितविहारकथनम् . 95 प्राधान्यम् योपक्रमः ७हिताहितानि 89

Page #47
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। विषयाः पृष्ठं विषयाः विषयाः पृष्ठ 8 संयोगतोऽहितानि 95 22 पित्तप्रकोपस्य कालः 104 प्रयोविंशोऽध्यायः 23 9 विरुद्धस्यापि क्वचित्प्रयोगः 95 / 23 कफप्रकोपणानि 104 1-2 कृत्याकृत्य विध्यध्यायो१०-१२ स्वस्थ एव एकान्तहिता- 24 कफप्रकोपकालः 104 पक्रमः 110 हितत्वेन व्यवस्थितिः 95 25 रक्तप्रकोपकारणानि 104 3 सुखसाध्या व्रणाः 110 13 संयोगादहितानां वर्णनम् 96 26 रक्तस्य प्रकोपकालः 104 4 दुश्चिकित्स्या व्रणाः 111 14 कर्मविरुद्धानां कथनम् 96 27 दोषाणां प्रकोपलिङ्गानि 104 5 सुखरोपणीया व्रणाः 111 15 मानविरुद्धानां कथनम् 96 28 दोषाणां प्रसराख्यप्रकोप 6-7 कृच्छ्रसाध्या व्रणाः 111 16 वीयतो विपाकतश्च विरु - विशेषवर्णनम् 104-105 8 याप्या व्रणाः 111 द्धानि रसद्वन्द्वानि 96 | 29-30 प्रकुपितो दोषो यत्र प्रसरति 9 अप्रतीकारात्साध्यानामेव 15-18 अतियोगयुक्ताः स्निग्धा तत्र विकारोत्पत्तिः 105 31 प्रसरेणान्यदोषस्थानगतस्य याप्यत्वासाध्यत्वे 111 दयोऽहिता भवन्ति 97 19 विरुद्धरसवीर्याणि भुजा 111 दोषस्य प्रतीकारः 105 10-11 याप्यलक्षणम् नस्य व्यापदः 9. 32 दोषाणां प्रसरणलिङ्गानि 105 12-14 असाध्या व्रणाः 111-12 20 अहितस्य सामान्यलक्षणं 97 33 दोषाणां स्थानसंश्रय- 15-16 साध्यस्यापि व्याधेरुपे. ___वर्णनम् 105-106 क्षयाऽसाध्यत्वम् 112 - 21 विरुद्धाशनोद्भुतरोगाणां 34 व्याधीनां व्यक्त्यवस्था 106 17 व्याधेः सुखसाध्यत्वम् 112 चिकित्सा 35 व्याधीनां भेदावस्था 106 | 18 शुद्धव्रणलक्षणम् 113 22 विरुद्धाशनमपि केषांचि 36 व्याधिसंचयप्रकोपादिविदेव 19 रोहवणलक्षणम् 113 दहिताय न भवति 98 वैद्यो भवति 106 23-29 दिग्भवेन वातगुणकथनम् 98 20 सम्यग्रूढवणस्य लक्षणम् 113 37 संचये दोषापहरणे गुणः 106 21 दोषप्रकोपादिभी रूढीएकविंशोऽध्यायः 21 38 संसर्गे अंशांशबलविकल्पेना ऽपि व्रणो दीर्यते 113 1-2 व्रणप्रश्नाध्यायोपक्रमः 99 नुबन्धानुबन्धिभावः 106 चतुर्विशोऽध्यायः 24 3-4 वातपित्तकफा एव देह 39 संसर्गसन्निपातयोश्चिसंभवस्थितिप्रलय कित्सासूत्रं 1-2 व्याधिसमुद्देशीयाध्यायोकरतासूत्र 10 40 व्रणशब्दनिरुक्तिः हेतवः पक्रमः 10 99 113 . 3 व्याधीनां शस्त्रसाध्यस्नेहा५ वातादीनां निरुक्तिः द्वाविंशोऽध्यायः 22 99 दिसाध्यत्वेन द्वौ भेदौ 113 1-2 व्रणास्रावविज्ञानीयाध्या६-७ प्राकृतानां वातपित्तकफानां / स्थानानि योपक्रमः 107 4 सप्तविधी व्याधयः 113 3 अष्टौ व्रणाधिष्ठानानि 107 8 कफपित्तानिलानां देहधा ५त्रिविधाध्यात्मिकव्याधीनां . रकत्वम् 100 4 सूपचरा दुरुपचराच लक्षणानि 114 1 अग्निपित्तयोर्मेदविचारः 1.. 6 आधिभौतिकव्याधि५व्रणाकृतयः 10 पञ्चविधपित्तवर्णनम् 101 लक्षणम् 114 6 व्रणानां क्षिप्रं संरोहणे 11 पित्तस्य चिकित्सोपयोगि 7 आधिदैविक्रव्याधि प्रदुष्टौ च हेतुः 108 खलक्षणम् 101 . लक्षणम् 114 7 दुष्टत्रणानां लक्षणानि 108 12-14 श्लेष्मणः स्थानकर्माणि 102 8 सर्वव्याधीनां वातपित्त८ सर्वत्रणस्राववर्णनम् 108-9 15 श्लेष्मणश्चिकित्सोपयोगि श्लेष्माणो मूलम् 115 9-10 स्थानमेदात्नावस्या__ खलक्षणम् 102 9 रसादिधातुदोषजा . साध्यसम् 109 16 शोणितस्थानकथनम् 102 विकाराः 11 सर्वव्रणवेदनानां 11 17 शोणितस्य स्खलक्षणम् 102 10 व्याधिनानाखहेतुः 109-10 कथनम् 116 18 दोषसंचयलक्षणानि च 103 12 व्रणवर्णकथनम् 110 11 व्याधीनां दोषाणां च 19 वातप्रकोपणानि 103 13 अत्रोक्का व्रणस्राववेदना कार्यकारण२० वातप्रकोपहेतुः कालः 103 वर्णाः सर्वशोफविका संबन्धः 116-17 21 पित्तप्रकोपणानि 103 रेष्वपि ज्ञेयाः 110 / 12 अध्यायोपसंहारः / व्रणा 107 108 117

Page #48
सूत्रस्थानम् / wwwwwwmore 121 122 विषयाः विषयाः पृष्ठं विषयाः. पृष्ठ पञ्चविंशोऽध्यायः 25 षड्दिशोऽध्यायः 26 7 प्रतिलोमानुलोमाहरण१-२ अष्टविधशस्त्रकीया१-२ प्रनष्टशल्यविज्ञानीया . योर्विषयः 126 ध्यायोपक्रमः 117 ध्यायोपक्रमः . 121 8. उत्तुण्डितं छित्त्वा 3-4 छेद्या व्याधयः 117 3 शल्यनिरुक्तिः 121 निर्घातयेत् 126 5-8 मेद्या व्याधयः 117-18 4 शल्यस्य चिकित्सोपयोगी 9 हस्तन शक्यं शल्यं हस्ते९ लेख्या व्याधयः 118 भेदः नैवाहरेत् 126 10 वेध्या व्याधयः 118 5 शल्यशास्त्रनिर्वचनम् 121 10 हस्ताशक्ये शस्त्रक्रिया 126 11 एण्या आहार्याश्च 6 शारीरागन्तुकयोः शल्ययो 11 शल्याहरणे उपद्रवव्याधयः 110 लक्षणं. 121 चिकित्सा 127 12-15 विसाव्या व्या 7 शल्येषु शरस्य 12 हृते शल्ये पश्चात्कर्म 127 धयः 118 प्राधान्यं 121-122 | 13 वक्षःपतितेषु विशेषविधिः१२७ 16 सीव्या रोगाः . 118 8 शल्यानामाहरणोपयोगि 14 अवबद्धशल्यस्य 17 सीवनस्य विषयविशेषे गतिमेदाः 123 निर्हरणोपायः 127 निषेधः 110 9 शरीरे शल्यानि कथं 18-19 विशोधनीया रोगाः 118 स्थितिं कुर्वन्तीति . 15 कुक्ष्याद्यच्छेदनीयप्रदे कथनम् 20-26 सीवनस्यैव विस्तरेण - 122 . शोत्तुण्डितानां निर्ह रणोपायः वर्णनम् 10 त्वगादिगतशल्यानां . 118-119 127 27-28 सीवनस्म पश्चात्कर्म 119 लक्षणानि 16 कर्णवतामाहरणोपायः 128 29 अत्र संक्षेपेणोक्तस्य चिकि- 11 शल्यप्रणाशकारणम् 123 17 जातुषशल्यस्य आहरण-- सायो विस्तरः 119 | 12-13 त्वगादिप्रणष्टशल्यानां विधानम् 128 3. अष्टविधशस्त्रकर्मणां व्याप. विज्ञानोपायाः 123 18 अजातुषे कण्ठासले आ - हरणविधिः 119 | 14-15 सशल्यानां व्रणानां त्कथनम् 128 31 व्यापदां हेतुकथनम् 119 सामान्यलक्षणम् 124 19 अस्थ्यादिशल्यस्यात्यन्तं . 32. अनभिज्ञवैद्यवर्जनोपदेशः११९ 16-17 निःशल्यस्य लक्षणम् 124 कण्ठासकस्याहरणम् 120 33 अतिरिक्तशस्त्रव्याप१८ आहारणोपयोगिन्यन्त: 20 उदरान्तर्निविष्टजलाद्वर्णनम् 119 __स्थशल्यावस्था . 124 हरणोपायः 128 34-35 मर्मविद्धेषु सामान्य 19 वाादिशल्यान्यनिर्हतानि 21 कण्ठासक्तनासाहरणोचिह्नानि 119-120 - रक्तं मांसं च पचन्ति१२४ पायः 128 36-39 अमर्मविद्धसिरादि- 20-21 सौवर्णादीन्यनिर्हतानि काला- 22 बाहुरज्वादिपीडितलिङ्गम् 1 न्तराद्विलीयन्ते 124 कण्ठप्रकुपितवायु. 4. अनुक्तस्य मौसमर्मणो 22 विषाणादिशल्यानि श्लेष्मापहरणम् 128 'विद्धलक्षणम् 120 शरीरे न विशीर्यन्ते१२४ | 23-25 शल्याकृतीनामानन्याद४१ आत्मनो गात्रच्छेदकस्य / 23 सम्यक्शल्यज्ञो राज्ञश्चिकि नुक्तोपायः खयमभिषजस्त्यागः 120 सां कर्तुमर्हति 124 प्यूह्यः . 128 42 तिर्यकशस्त्रप्रणिधाने सप्तविंशोऽध्यायः 27 / 26 अनि तशल्यदोषाः 128 व्यापदः . 120 . 1-3 शल्यापनयनीयाध्या.४३ वैद्यं प्रत्यातुरेण विश्वास योपक्रमः ___ अष्टाविंशोऽध्यायः 28 125 - बता भाव्यम् 121 4 अनवबद्धशल्योद्धरणे 1-2 विपरीताविपरीतव्रण- . . 44 विश्वस्ते आतुरे वैद्यस्य पञ्चदश हेतवः 125 - विज्ञानीयाध्यायो कर्तव्यम् 121 5 स्वभावादिहेतोर्विषयः 125 .. पक्रमः .. 129 45 सुप्रयोक्तुः फलम् 121 6 शल्यानामनुलोमप्रति 3-4 अरिष्टानां मरणसूचकत्वं 129 46 साध्यव्याधेरप्यनेककर्म लोमभेदेन द्विविध 5 रिटेऽपि मरणनिसाध्यत्वम् 121 आहरणोपायः 126 त्त्युपायः 129 शरा

Page #49
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। wwwrrammmmmmmmwwwwwwwwwww विषयाः विषयाः 6 कथं कालान्तरेऽरिष्ट- 54-66 खनैः शुभाशुभज्ञानम् 135 पीडेति कथनम् 129 7 अरिष्टापरिज्ञाने दोषः 13.68-70 रोगविशेषे विशिष्टखान८ व्रणस्यारिष्टानि दर्शनारिष्टम् 136 9 प्राकृतव्रणगन्धकथनम् 13071-74 अशुभखप्नदर्शने किंचि१०-१२ विकृतगन्धकथनम् 130 चिकित्सा 13-15 विकृतवर्णकथनम् 13.75-81 प्रशस्ताः खप्नाः 136 16 शब्दवैकृतम् 130 त्रिंशोऽध्यायः 30 17 स्पर्शवकृतम् 1-2 पञ्चेन्द्रियार्थविप्रतिपत्त्य१८-१९ आकृति विशेषवैकृतम् / ध्यायोपक्रमः 136-137 20 व्रणानामुपद्रवादसाध्य 3 शरीरशीलयोः प्रकृतेर्वि. खकथनम् 131 कृतिररिष्टम् 137 21 अध्यायोपसंहारः 131 4-6 आतुरग्राह्या शब्दविप्रएकोनत्रिंशोऽध्यायः 29 तिपत्तिः 1-2 विपरीताविपरीतदूतश 7-8 आतुरमाह्या स्पर्शकुनखाननिदर्शनीया विप्रतिपत्तिः 137 ध्यायोपक्रमः 131 9 आतुरप्राह्यरूपविरुद्ध३-४ निर्देश्यदूतादिकथनम् 131 प्रतिपत्तिः 137 5-6 अशस्ता दूताः 131 .10 आतुरगता रसविरुद्ध७-८ अशस्तं दूतवेषादि 131 प्रतिपत्तिः गन्धविरुद्ध.९ अशस्तं दूतसंभाषणं 131 प्रतिपत्तिश्च 137-130 10-14 अशस्तं दूतचेष्टितं 131-132 11-12 आतुरग्राह्यरसविप्र. 15-16 दूतागमनकाले अशस्तं विपत्तिः 138 भिषक्चेष्टितादि 132 17 दूतभिषजोः समागमे 13 भातुरग्राह्यगन्धवि. अशस्ता वेला 132 प्रतिपत्तिः 18-19 अशस्तनक्षत्रातिथि 14 आतुरप्राह्यस्पर्शवि. कथनम् 132 प्रतिपत्तिः 20-22 विशिष्टरोगेषु विधि- 15-23 आतुरप्राथरूपवि. वेलादि 132 प्रतिपत्तिः 23-26 प्रशस्तदूतदर्शनम् 132-133 एकत्रिंशोऽध्यायः 31 25-40 शुभाशुभशकुन 1-2 छायाविप्रतिपत्त्यध्याकथनम् 133 योपक्रमः 139 41 शुभाशुभवायोर्लक्षणम् 134 3 रिष्टभूताश्छाया: 42-43 वैद्यस्य यात्रायां रोगविशेषे 4 शीलविकृतेररिष्टत्वं शुभा शब्दाः . 134 5-10 ओष्ठाद्यवयव विकृते४४ एकीयमतेन सामान्य ररिष्टत्वं 139 शब्दनिमित्तं 134 11-16 रिष्टभूता कायावयवक्रिया४५ यात्रायामप्रशस्तं वैद्य विप्रतिपत्तयः ___चेष्टितं . 134 140 46 वैद्यगुणविधेरातुरगृहेड | 15-26 रिष्टभूता शरीरदेशवि१३४ शेषाश्रिता व्याधि४७-५३ यात्रोन्मुखस्यातुरगृहगतस्य विशेषाः 140 च वैद्यस्य विपरीतं 27-29 ज्वरातीसारारीनामन्योन्योनिमित्तं 134-135 पद्रवत्वेऽसाध्यसम् 140 विषयाः पृष्ठ 3. अरिष्टोद्भवहेतवः 141 31-32 गतायुषां चिकित्साया मोघत्वे हेतुः 141 द्वात्रिंशोऽध्यायः 32 1-2 स्वभावविप्रतिपत्त्यध्या- . योपक्रमः 141 3 शरीरकदेशानामन्यथात्वं मरणाय 141-142 4 शरीरैकदेशादीनामन्यथा लादीनां विस्तरेण कथनम् 142 5-6 सर्वविकाराणामनुक्तारिष्टो पसंग्रहः 143 7 अरिष्टज्ञानफलम् 143 प्रयस्त्रिंशोऽध्यायः 33 1-3 अवारणीयाध्यायोपक्रमः 144 4 प्रकृत्या दुश्चिकित्स्या महागदाः 144 5-6 रोगाणामसाध्यताहेतव . उपद्रवाः 144 7 असाध्यखकारका वात व्याध्युपद्रवाः 144 8 , प्रमेहोपद्रवाः 144 , कुष्ठोपद्रवाः 144 , अर्शउपद्रवाः 144 ' भगन्दरोपद्रवाः 145 , अश्मयुपद्रवाः 145 , मूढगर्भोपद्रवाः 145 , उदरोपद्रवाः 145 15 ज्वरोपद्रवाः 145 अतिसारोपद्रवाः 145 यक्ष्मोपद्रवाः 145 , गुल्मोपद्रवाः 145 विद्रध्युपद्रवाः 145 पाण्डुरोगोपद्रवाः१४५ 24 , रक्तपित्तोपद्रवाः 146 25 , उन्मादोपद्रवाः 146 26 , अपस्मारोपद्रवाः 146 चतुस्त्रिंशोऽध्यायः 34 1-2 युक्तसेनीयाध्यायोपक्रमः 146 3-4 विषादिभ्यो नृपो . रक्षणीयः 146 139 139 प्यतिदेशः

Page #50
सूत्रस्थानम् / .148 148 विषयाः पृष्ठ विषयाः पृष्ठं विषयाः प्रचं 5 विषप्रयोगभेदाः 11 18 साध्यादिव्याधिमेद 49 कृच्छ्रव्याधौ फलालामेऽपि ६अकालमृत्योः प्रमाणः निरूपणम् 152 सप्तरात्रं सैव कर्तव्या 158 साधनम् 146 19 अनुक्ते व्याधौ दोषाणां लिङ्ग- 5. कालदेशादिवशेन क्रिया७ वैद्यपुरोहिताभ्यां राजा फ्ध्युपचारः 153 प्रयोक्तुभिषजः दोषागन्तुज२०-२१ आत्ययि के व्याधी करणीय प्रशंसा 150 मृत्युभ्यो रक्ष्यः 14 आर्तवो विधिः 153 षत्रिंशोऽध्यायः 36 8 वैद्यात्पुरोधसः 22 कीदृशी क्रिया न सिद्ध्यति 153 1-2 भूमिप्रविभागविज्ञानीयाप्राधान्यम् / 147 23 क्रियाक्रिययोर्लक्षणम् 153 ध्यायोपक्रमः 158 3 औषधाहरणयोग्याभूमिः 158 9 वर्णसंकरादिभीतेर्यत्नेन 24 अग्निपरीक्षा, पाचकस्याग्नेराजा रक्ष्यः 4 महाभूतविशेषेण भूमेर्विशि श्चातुर्विध्यम् 153-154 10-11 राजानं देवमिवोपा टगुणकथनम् 158-159 25 विषमाद्यनीनां वातादिप्रसीत वैद्यः 147 5 केषु ऋतुष्वौषधान्याकोपकत्वम् 154 ददीत 159 12-14 वैद्यस्य संततोपयोगिलादुचि- 26 समाम्यादीनां चिकित्सा 154 6 वमनादिद्रव्याणि कीदृश्यां तप्रदेशवासः 147 27 सौक्षम्याद्रसानाददानोऽग्नि भूमौ जातानि ग्राह्याणि 159 15-16 चिकित्सायाश्चखारः / विवेक्तुमशक्यः 154 | 7-9 अभिनवान्येवौषधानि पादा 28 जाठरस्याग्नेरपि वायु गुणवत्तराणि 159 17 तेषु वैद्यस्य प्राधान्यम् 148 सहायखम् 10 केभ्यो मेषजद्रव्याणि 18 पादत्रयव्यतिकरेऽपि गुण२९ वयःपरीक्षा 155 ज्ञातव्यानि 159 वद्वैद्यस्य क्रियायाः 30 वयोज्ञानस्य भेषजमात्रा 11 ऋतुविशेषे मूलादिग्रहणसाफल्यम् - प्रयोगः फलम् 155 नियमापवादः 159 19-20 वैद्यगुणाः 148 31 दोषचयादावपि वयो 12 भूमि विशेषेण द्रव्यगुण२१ व्याधितगुणाः 148 16. ज्ञानफलम् 155 . 22-23 मेषजगुणाः / 148 13 रसस्य व्यक्ताव्यक्तत्वे 32 क्रियाविशेषेऽपि वयोज्ञान२४ परिचारकगुणाः 148 निरुक्तिः .. फलं भवति 155 पञ्चत्रिंशोऽध्यायः 35 14 भूमिद्रव्ययोः साधारण- 33 स्थूलकृशमध्यमेदेन 1-2 भातुरोपक्रमणीयाध्या कारणम् 160 देहमैदाः 1 योपक्रमः .. 148 15 कीदृशमौषधद्रव्यं प्राह्यं 160 34 स्थूलादीनां कर्शनादि३ रोगिणमुपक्रममाणेन भिष 16 जाङ्गमौषधग्रहणकालः 16. जाऽऽयुरेवादी परी. 17 कीदृशं मेषजागार कार्यम् 160 चिकित्सा कार्या 155 क्षितव्यम् 148 35 बलपरीक्षा 156 सप्तत्रिंशोऽध्यायः 37 1-2 मिश्रकाध्यायोपक्रमः 160 4-6 दीर्घायुषो लक्षणानि 36 उपचयशक्तिलक्षणयोर्बल 149 7-8 मध्यमायुषो लक्षणम् योर्व्यभिचारः 3-7 वातादिदोषप्रत्यनीका 149 156 ९-११अल्पायुषो लक्षणम् 150 37-38 सत्त्वपरीक्षा विम्लापनयोगाः 160 156 12 भायुषो ज्ञानार्थमा प्रत्याप्र. | 39-40 सात्म्यपरीक्षा 156 8 दोषमेदेन लेपस्य संस्कार विशेषः .. माणोपदेशः 41 प्रकृतिमेषजयोरतिदेशेन 150 161 ९शोथपाचनद्रव्याणि 161 13 स्त्रीश्रोणिपुरुषोरःप्रभृतीनां कथनम् 157 10 दारणद्रव्याणि 161 यौवन एव यथोक 42 देशपरीक्षा 157 11 व्रणप्रपीडनद्रव्याणि प्रमाणता 151 | 43-45 देशपरिज्ञानफलम् 157 | 12 व्रणसंशोधनद्रव्याणि 161 14-15 उतप्रमाणप्रयोजनम् 151 46-47 सुखसाध्यादिव्याधीनां | 13-14 वर्तिद्रव्याणि 161 16 सारेणायुर्निर्देशः 152 लक्षणम् 157 15 कल्कद्रव्याणि 161 17 अङ्गप्रत्यङ्गमानसार४८ एकस्याः क्रियाया गुणा 16 शोधनघृतम् 162 ज्ञानफलम् लामेऽन्या कर्तव्या 157 17-18 शोधनतेलम् 162 सु० सं० अनु. 2 विशेषः 160 161

Page #51
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। wwwmarwariMMAMAmwwwmarawww..........................www.wwwxr. 168 162 विषयाः विषयाः विषयाः 19 शोधनचूर्ण 162. 54-55 मुस्तादिगणः चत्वारिंशोऽध्यायः 40 20 शोधनी रसक्रिया 16256-57 हरीतक्यादिगणः 1-2 द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकवि२१ व्रणधूपनं 162 58-59 पिप्पल्यादिगणः ज्ञानीयाध्यायोपक्रमः१५३ 22-23 रोपणकषायवर्तयः 162 | 60-61 आमलक्यादिगणः 168 3 द्रव्यप्राधान्यस्य सयुक्तिकं 24 रोपणकल्कद्रव्याणि 16262-63 त्रप्वादिगणः 168 प्रतिपादनम् 173-174 25 रोपणं घृतम् 64-65 लाक्षादिगणः 4 रसप्राधान्ये एकीय२६ रोपणं तैलम् 62/66-67 लघुपञ्चमूलगणः 169 मतम् 174 27-28 रोपणचूर्णानि |68-69 बृहत्पश्चमूलगणः 169 5 वीर्यप्राधान्ये एकीय२९ रोपणी रस क्रिया 163.70-71 दशमूलगणः 169 मतम् 174-176 30 रोपणमुत्सादनम् 163 72-74 विदार्यादिकरमर्दादिगणी 169 | 6-9 रसाश्रितं वीर्यकर्म. 176 31-32 अवसादनद्रव्याणि 16375-76 कुशादिस्तृणपञ्चमूलगणः 169 | 10 अन्यमतेन विपाकप्रा३३ शोधनरोपणद्रव्याणां सम७७ पञ्चानां पञ्चकानां गुणाः 169 धान्यकथनम् 176-179 स्तानामलामे 78 त्रिवृतादिगणातिदेशः 169/11-12 तेषां मतेन मधुरकटुकर- . कल्पान्तरम् 163 79 समासेनोक्तानामेषामने . सनिरुक्ति: 179 चिकित्सितेषु 13 द्रव्यादिसामग्र्यप्राधान्यअष्टत्रिंशोऽध्यायः 38 विस्तरः 169 लक्षणखमतकथनम् 179 1-3 द्रव्यसंग्रहणीयाध्या 80 एषां गणानामुपयोगः 169 14 द्रव्यादीनां सर्वेषामपि योपक्रमः 81 संगृहीतानामेषां धूमाद्य क्रियाकारित्वम् 179 4-5 विदारीगन्धादिगणः 164 नुपद्रुतस्थले रक्षा 169 | 15-18 रसादीनां द्रव्यकार्यवाह व्यस्य 6-7 आरग्वधादिगणः 164 82 एषां द्रव्यगणानां योज - प्राधान्यम् .. 18. 8-9 सालसारादिगणः 164 ___ नाप्रकारः .. 170 19 आगमोक्तगुणानां मेष१०-११ वरुणादिगणः 164-165 जानां खबुद्ध्या . 12-13 वीरतर्वादिगणः एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः 39 165 विचारनिषेधः 1-2 संशोधनसंशमनीयाध्या१४-१५ रोध्रादिगणः 18. 165 20-21 आगमस्य प्रत्यक्षफलस्वेन . 16-17 अर्कादिगणः योपक्रमः 165 3 ऊर्ध्वभागहराणि बलीयस्वम् 18-19 सुरसादिगणः 181 165 20-21 मुष्ककादिगणः द्रव्याणि एकचत्वारिंशोऽध्याय:४१ 170 22-23 पिप्पल्यादिगणः 1-2 द्रव्यविशेषविज्ञानीया४ अधोभागहराणि ध्यायोपक्रमः 101 24-25 एलादिगणः द्रव्याणि 150 26-28 वचादिहरिद्रादिगणौ 3 व्याणां पाश्चभौतिक५ उभयभागहराणि 166 . कथनम् 181 29-30 श्यामादिगणः 171 166 द्रव्याणि 31-32 बृहत्यादिगणः (1) पार्थिवद्रव्यस्य लक्षणं 6 शिरोविरेचनद्रव्याणि 167 गुणाश्च 181 33-34 पटोलादिगणः 171 167 7 वातसंशमनो वर्गः (2) आप्यद्रव्यस्य, 181 35-36 काकोल्यादिगणः 8 पित्तसंशमनो वर्गः 171 167 (3) आग्नेयद्रव्यस्य ,, 181 37-38 ऊषकादिगणः 9 कफसंशमनो वर्गः 172 (4) वायव्यव्यस्य, 182 39-40 सारिवादिगणः 10 संशोधनसंशमनद्रव्य 4 (5) नामसद्रव्यस्य , 182 41-42 अजनादिगणः 167 मात्रानियमनम् 172 5 सर्वेषामपि द्रव्याणामौषध४३-४४ परुषकादिगणः 167 ११दुर्बलस्य बलवच्छोधनं खप्रतिपादनम् 182 45-47 प्रियंग्वाद्यम्बष्ठादिगणौ न कार्यम् 172 6-1. विरेचनीयादिद्रव्याणां महा१६५-१६८ | 12-13 अवस्थाविशेषेण दुर्बळेऽपि भूतगुणतारतम्येन 48-49 न्यग्रोधादिगणः शोधनोपदेशः 173 खकार्यकर्तृत्वं पार्थिवादि५०-५१ गुइच्यादिगणः 160 14 व्याध्यमिपुरुषेषु मध्यम द्रव्याणां वातादिप्रकोप५२-५३ उत्पलादिगणा 168 बलेषु औषधमात्रा 173 शमकत्वं च 182-183 166 171 167 168

Page #52
सूत्रस्थानम् / 11 पृष्ठं पृष्ठ विषयाः विषयाः विषयाः 11 शीतोष्णादीनां पार्थिववादि- 7 वमनीय इक्ष्वाकुकल्पः 189 / 73-75 चतुरङ्गुलकल्पः 194 विवेचनम् 183 8, धामार्गवकल्पः 189 | 76-77 ऐरण्डतैलकल्पः 195 12 दोषाणां स्थानवृद्धिक्षया 9 वमनार्थमाघ्राणयोगः 189 | 78-85 मुहीक्षीरकल्पः 195 द्रव्यहेतुकाः 183 | 10-11 वमनौषधानां योजना- 86-89 वैरेचनिकानिवृदादिद्विचत्वारिंशोऽध्यायः 42 प्रकाराः 189 मोदकाः 195 1-2 रसविशेषविज्ञानीया चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः 44 90 अनुक्तानपानेषु ध्यायोपक्रमः 183 1-2 विरेचनद्रव्यविकल्पविज्ञानी प्रयोगकल्पाः 195 3 रससंभवहेतवः, रसमेदाः, याध्यायोपक्रमः 189 91 क्षीररसादयः षडौषधकल्पाभूतगुणविशेषेण 3-4 विरेचने प्रधानानि स्तेषां यथोत्तरं रसविशेषाश्च 183-184. द्रव्याणि 189-190 लघुखं च 195 4 मधुरादिषड्साना दोष- . 5 वातरोगे त्रिवृत्कल्पः 190 पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः४५ विशेषहन्तृत्वम् 184 6 पैत्तिकरोगे कफरोगे च 190 1-2 द्रवद्रव्यविध्यध्या५-६ दोषाणामुत्पत्तिकारणम् 184 7-8 वातश्लेष्मणि , 190 योपक्रमः 196 .. केचिन्मते सौम्याग्नेयमेदेन 9-11 सर्व विषयकः , पानीयवर्गः१ रसद्वैविध्यम् 184 | 12-13 मोदकभक्ष्यरूपस्त्रि वृत्कल्पः (1) कषायरसस्य वातलख 3 आन्तरिक्षोदकगुणाः 196 191 प्रतिपादनम् 4 पानीयेऽवनिपतिते स्थान.१८४ 14 यूषरूपनिवृत्कल्पः 191 विशेषेणान्यतम(२) कटुकस्य पित्तलन- | 15 पुटपाकरूपस्त्रिवृत्कल्पः 191 रसोत्पत्तिः 191 196 प्रतिपादनम् 184-185/16-22 वैरेचना लेहाः 5 लोहितादिभूमिभेदेन (3) मधुरस्य श्लेष्मलप्रति- / / 23 वैरेचनिको मोदकः 191 पादनम् 185 / २४-२५.वैरेचनिकलेहगुटिकयोः पानीयरसोत्पत्ता८ कटुकस्य श्लेष्मन्नत्व प्रयोगः 191-192 वेकीयमतम् 196 प्रतिपादनम् 185 / 26-27 वैरेचनिकं चूर्णम् 6 पानीयस्य पार्थिवादिभूमिमेदेन 192 १षण्णां रसाना लक्षणम् 18528-30 वैरेचनिका आसवाः 192 रसविशेषोत्पत्तिः 196 (1) मधुररसस्य गुणकर्माणि | 31-34 वैरेचनी पैष्टी सुरा 192 7 आन्तरिक्षोदकस्य चत्वारो अतिसेवनदोषाश्च 185 | 35-39 वैरेचनं सौवीरकम् 192 ! मेदास्तद्गुणाश्च 197 (2) अम्लरसस्य ,,185] 40-44 वैरेचनिकं तुषोद 8 ऋतुमेदेनान्तरिक्षाधुदक(३) लवणरसस्य,,१८५ कम् 192-193 सेवनम् 197 (4) कटुकरसस,१८५ 45 सर्ववैरेचनिकेषु त्रिवृन्मूल 9-10 नवोदकस्य दोषाः 197 (5) तिकरसस , , 186 विध्यतिदेशः 193 11 व्यापन्नजललक्षणम् 197 10 कषायरसस्य ,,186 46 दन्तीद्रवन्त्योर्विशिष्टः 12 व्यापन्नजलस्य प्रसन्न११ मधुरादिरसाना द्रव्याणि 186 कल्पः तोपायाः 198 12 त्रिषष्ठी रससंयोगाः 18747-48 दन्तीद्रवन्त्योः स्नेह 13 किमयपात्रस्थं जलं पेयं 198 13 रसानां विशिष्टविषये अभ्या योगाः 193 14-16 व्यापन्नोदकवर्जनम् 198 - सदोषो न भवति 187 49-51 दन्त्यादिचूर्णम् 193 17 कलुषोदकस्य सप्तप्रत्रिचत्वारिंशोऽध्यायः 4352-53 दन्यादिमोदकः सादनानि 1-2 वमनद्रव्यविकल्पविज्ञानीया- 54-59 व्योषादिविरेचनम् 194 18 उदकस्य पञ्च निक्षेध्यायोपक्रमः 18760-61 तिल्वककल्पः 194 पणानि 3 वमनीयो मदनफल- 62-69 हरीतकीकल्पः 194 19 उदकस्य सप्त शीतीकल्पः 187-188 | 70-71 त्रिफलाया गुणाः करणानि 4 वमनीयो जीमूतककल्पः 188 कल्पश्च 194 20 भौमं तोयं कीदृशं 5, कुटजकल्पः 189 72 वैरेचनिकफलेषु हरीतकी गुणवत् 6, कृतवेधनकल्पः 189 विधानातिदेशः 194 21 देशमेदेन नधुदकगुणाः 198 193 193 198

Page #53
12 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। 204 गुणाः 204 205 विषयाः पृष्ठं विषयाः पृष्ठ विषयाः पृष्ठं 22 नदीनां गौरवलाघवे 6. आपराह्निकक्षीरगुणाः 201 92 नवनीतगुणाः 203-204 199] 61 आमपक्कक्षीरयोर्गुणाः 201 93 क्षीरोत्थनवनीत गुणाः 204 23 आश्रयमेदेन नदीनां 62 स्त्रीक्षीरे पाकनिषेधः 201 94 संतानिकागुणाः 204 गुण विशेषः 199 63 क्षीराणां धारापातोष्णानां 95 पूर्वोक्कास्तकादिगुणा 24 भौमोदकानां दिनापेक्षो गुणा अतिशतक्षीर गव्यस्यैव ज्ञेयाः 204 प्रहणकाल: 199 गुणाश्च 202 अथ घृतवर्ग:५ 25 भौमोदकानामर्ककिरणा 64 वय॑क्षीराणि 202 96 सामान्यघृतगुणाः दियोगादान्तरिक्ष___ अथ दधिवर्गः३ 97 गव्यघृतगुणाः समगुणवत्त्वम् 65 सामान्यतो दधिगुणाः 202 98 आजघृतगुणाः 204 26 गगनाम्बुगुणाः 199 66 मधुराम्लात्यम्लदधि 99 माहिषघृतगुणाः 204 27 चन्द्रकान्तमणिप्रभव 202 10. औष्ट्रघृतगुणाः 204 जलस्य गुणाः 199 67 मन्दजातदधिगुणा गव्य- 101 आविकघृतगुणाः 204 28 शीतोदकविषयः 199 दधिगुणाश्च 2 102 आश्वघृतगुणाः 29-30 पार्श्वशुलादौ शीतोदकं 68 अजादधिगुणाः 202 103 मानुषीघृतगुणाः 204 वय॑म् 199 69 माहिषदधिगुणाः 104 हस्तिनीघृतगुणाः 205 31-36 नदीतडागादिभेदेन भौम- 70 उष्ट्रीदधिगुणाः 105 क्षीरोत्थघृतगुणाः 205 जलस्य गुणविशेषः 199 71 मेषीदधिगुणाः 106 घृतमण्डस्य गुणाः 37-38 आनूपादिदेशप्रभव 72 अश्वादधिगुणाः 202 107-111 पुराणघृतगुणाः जलगुणाः 73 मानुषीदधिगुणाः 202 अथ तैलवर्गः६ 39 उष्णोदकगुणाः 74 हस्तिनीदधिगुणाः 202 112-113 सामान्यतस्तैलस्य 40 उष्णोदकविधिः 200 75 सर्वेषां दनां गोदधि श्रेष्ठं 202 गुणकर्मणी 41 पर्युषितमुष्णोदकं वय॑म् 200 76 वस्त्रादिगालितदधि 114 एरण्डतैलस्य गुण४२ शतशीतोदकगुणाः 200 गुणाः 202 कर्माणि 43 नारिकेलफलोदकगुणाः 200 77 क्वथितक्षीरोद्भवस्य 115 निम्बादिफलस्नेहगुणाः 206 44 शतशीतजलस्य विषयः 200 दनो गुणाः 2 116 अतसीतैलगुणाः 45-46 मन्दपानीयाही रोगिणः 200 78 दधिसरगुणाः 202 117 सर्षपतैलगुणाः 79 उद्धृतसारस्य दनो गुणाः 203 11८६६दातलगुणाः 118 इङ्गुदीतैलगुणाः 206 अथ क्षीरवर्गः२ 8. ऋतुमेदेन दनो हेयो 119 कौसुम्भतेलगुणाः 206 47 गव्यादयः क्षीराणामष्ट पादेयता 120 किराततिकादितैलगुणाः 206 मेदाः 200 81-82 मस्तुनो गुणाः 203 121 मधुकादितैलगुणाः 206 48 क्षीराणां दशगुणाः 200 83 दधिवर्गोपसंहारः 203 / / 122 तुवरकं-भल्लातक४९ सर्वक्षीराणां सामान्यअथ तक्रवर्गः४ तैलयोर्गुणाः 206 गुणकर्माणि 84 सामान्यतस्तक्रगुणाः 123 सरलादिसारस्नेहगुणाः 206 50 गव्यक्षीरगुणाः 85 तक्रघोलयोलक्षणम् 203 124 तुम्न्यादिस्नेहगुणाः 206 51-52 अजाक्षीरगुणाः 201 86 तक्रस्य निषेधविषयः 203 125 यवतिकातेलगुणाः 206 53 औष्ट्रक्षीरगुणाः 87 तक्रयोग्या रोगिणः 203 / / 126 एकैषिकातैलगुणाः / 206 54 आविकक्षीरगुणाः 201 88 तकस्य रसविशेषेण गुण- 127 आम्रतेलगुणाः 206 55 माहिषक्षीरगुणाः विशेषः 203 128 फलतैलानां फलवद्गुणाः 206 56 अश्वायेकशफक्षीरगुणाः 201 89 संयोगविशेषेण त्रिदोष 129 स्थावरस्नेहानां तिलतैल५७ नारीक्षीरगुणाः हरवम् 203 गुणखम् 207 58 हस्तिनीक्षीरगुणाः 201 90 तक्रकूर्चिकामण्डयोर्गुणाः 203 130 तिलतैलस्य श्रेष्ठ्यम् 307 59 प्राभातिकक्षीरगुणाः 201 / / 91 किलाटपीयूषमोरटगुणाः२०३ 131 वसामेदोमजगुणाः 207 205 205 200 201 201 201 201

Page #54
सूत्रस्थानम् / 13 पृष्ठ 210 213 لقد سمی गुणाः 21. 200 208 विषयाः विषयाः विषयाः अथ मधुवर्गः७ 172-173 मार्दीकमद्यगुणाः 210 | 220-221 गोमूत्रगुणाः 213 132 मधुनः सामान्यगुणाः 207 174 खाजूरमद्यगुणाः 222 माहिषमूत्रगुणाः 133 मधुनो मेदाः 207 175 सामान्यसुरागुणाः 223 छागमूत्रगुणाः 213 134-139 पौतिकामधुजातीनां 176 श्वेतसुरागुणाः 210 224 मेषीमूत्रगुणाः 213 प्रत्येकं गुणाः 207 177 प्रसन्नागुणाः 210 225 आश्वमूत्रगुणाः 213 140 नवस्य पुराणस्य च 178 कुधान्यसुरागुणाः 226 गजमूत्रगुणाः 213 . मधुनो गुणाः 2 179 आक्षिकीसुरागुणाः 210 227 गर्दभमूत्रगुणाः 213 141 पक्कामयोर्मधुनोर्गुणाः 208 180 कोहल-जगलयोर्गुणाः 210 228 उष्ट्रमूत्रमानुषमूत्रयो 142 मधुनो योगवाहित्वम् 208 181 बक्कसगुणाः 210 143-145 मधुन उष्णविरोधि- 182 गुडशीधुगुणाः 229 उक्तान्यखिलद्रव्याणि खदर्शनम् 2 183 शर्कराशीधुगुणाः 210 कालदेशाभिज्ञेन 146 वमनविषये उष्णेना१८४ पक्करसशीधुगुणाः 210 भिषजा प्रयोप्यविरोधः 208 185 अपक्चरसशीधुगुणाः 211 कव्यानि 214 - 147 मध्वजीर्ण कष्टावहम् 186 आक्षिकशीधुगुणाः 211 षट्चत्वारिंशोऽध्यायः 46 अथेचवर्गः 8 187 जाम्बवशीधुगुणाः 1-2 अन्नपानविध्यध्या१४८ इक्षणा सामान्यगुणाः 208 सुरासवगुणाश्च 211 योपक्रमः 214 188 मध्वासवगुणाः 211 149-150 इथूणां द्वादश 3 प्राणिनामाहारविषये 189 मैरेयकगुणाः जातयः 211 208 सुश्रुतस्य प्रश्नः 214 151-155 इक्षुविशेषाणां 190 इक्षुरसासवगुणाः 211 191 मधूकपुष्पशीधुगुणाः 211 धान्यवर्गः 1 गुणकथनम् 192 नवमद्यस्य दोषाः 156 इक्षणामवयवविशेषेण 4 विविधशालीनां नामतो 193 जीर्णमद्यस्य गुणाः निर्देशः 214 गुणविशेषः 200 194-195 अरिष्टगुणाः 157 दन्तनिष्पीडितेक्षुरसस्य 5 शालीनां सामान्यगुणाः 215 211 6 लोहितशालिगुणाः 215 ..' गुणाः 209 / 196 पिप्पल्याचरिष्टगुणाः 211 7 इतरशालीनां क्रमशोऽ१५८ यत्रनिष्पीडितेक्षुरसस्य 197 शेषारिष्टगुणाः 211 पगुणलम् 215 अग्निपक्कस्य च गुणाः२०९ 198-202 मद्यदोषाः 211-212 8-9 षष्टिकमेदास्तद्गुणाश्च 159 फाणितस्य गुणाः 209 215 203 मद्यस्य गुणाः .. 212 1. गौरषष्टिकगुणाः 16. गुडगुणा. .. 201 / 204-205 कथं मा मादयति 212 215 11 शेषषष्टिकगुणाः १६१पुराणगुडगुणाः 206 शारीरदोषभेदेन 209 __ मदभेदः 161-163 गुडस्य संस्कारविशेषेण 12 व्रीहिमेदाः 212 215 . 'नामान्तरं गुणाश्च 209 207-209 मानसदोषेण 13 व्रीहीणां सामान्यगुणाः 215 164 गुडसंस्कारेऽपनीयमानस्य मदभेदः 212 14 कृष्णव्रीहिगुणाः 215 मलस गुणाः 209 210 शुक्तगुणाः 212 15-17 भूमि विशेषेण शाल्यादीनां 165 शर्करागुणाः 211 शुक्तसंधितानां कन्दा गुणविशेषाः 215-216 166 मधुशर्करागुणाः 209 दीनां गुणाः 18 उत्पाट्यान्यत्र रोपित१६७ यवासशर्करागुणाः 209 212 शुक्तस्य योनिभेदेन शालिगुणाः 216 168 अवशिष्टशर्कराणां गुणाः२०९ गुणाः ___ 212 19 छिन्नरूढशालिगुणाः 216 169 मधुकपुष्पोत्थफाणितस्य 213 तुषाम्बुसौवीरक 2. शालिवर्गोपसंहारः गुणाः योर्गुणाः 21 कोरदूषकादीनि अथ मद्यवर्गः९ 214-216 धान्याम्लगुणाः 213 कुधान्यानि 216 140-151 मद्यानां सामान्य अथ मूत्रवर्गः 10 2 2-23 कोद्रवादिगुणाः 216 गुणकर्माणि 210 | 217-219 मूत्रसामान्यगुणाः 213 / 24 प्रियङ्गुगुणाः 216 215

Page #55
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। A ammmmmmmmmm 224 224 221 217 विषयाः पृष्ठं विषयाः विषयाः 25 मधूलिकानान्दीमुखवरकमु. 68 प्रतुदवर्गसामान्यगुणाः 221 111 कर्कटकगुणाः 224 कुन्दकानां गुणाः 216 69 मेदाशि-काणकपोतगु- 112 मत्स्यानां नादेय-सामुद्र२६ वेणुयवगुणाः णाश्वः 221 मेदेन द्वैविध्यम् 224 27 शमीधान्यकथनम् 216 70 पारावतगुणाः 221 113 नादेया मत्स्याः 28 वैदलसामान्यगुणाः 217 71 गृहकुलिङ्गगुणाः 221 114 नादेयमत्स्यानां सामा२९ मुद्गगुणाः 217 72 गुहाशयाः प्राणिनः 221 न्यगुणाः 224 30 मसूर-मकुष्ट-कलायगुणाः२१७ 73 गुहाशयाना सामान्य 115 रोहितमत्स्यगुणाः 31-32 आढकीचणकयोर्गुणाः 217 गुणाः 221 116 पाठीनमत्स्यगुणाः 224 33 हरेणुसतीनगुणाः 217 74-75 प्रसहाः प्राणिनः तत्वा 117 सरस्तडागादिस्थम३४ माषगुणाः 217 मान्यगुणाः त्स्यगुणाः 224 35 राजमाषगुणाः 217 76 पर्णमृगाः 221 118 सामुद्रा मत्स्याः 224 36 आत्मगुप्ता-काकाण्डार- - 77 पर्णमृगानां सामान्यगुणाः२२२ ____ण्यमाषगुणाः 217 119 सामुद्राणां सामान्यगुणाः२२४ 58 बिलेशयाः प्राणिनः 222 37 कुलत्थगुणाः 217 120-121 सामुद्रादीनामुत्तरोत्तर 79 बिलेशयाना सामान्य३८ वन्यकुलत्यगुणाः सारत्वम् 224 गुणाः 222 39 तिलगुणाः 217 122-125 नादेयादिमत्स्यावयवानां 8. शशगुणाः 40 तिलानामुत्तममध्यमा८१ गोधागुणाः गुरुलाघवम् 225 222 धमभेदाः 218 126 अनुपादेयानि मांसानि 225 82-84 शल्यकाजगर-सर्पगुणाः 222 41-42 यवगुणाः 218 .. 85 प्राम्याः प्राणिनः 124-128 शुष्कादिमासानां. 222 | 43 अतियव-गोधूमयोर्गुणाः 218 दोषाः . 225 86 प्राम्याणां सामान्यगुणाः 222 44-45 सामान्यतः शिम्बीगुणाः 218 129 मांसस्य लिङ्गमेदेन शरीर४६ मुद्गपादिशिम्बीगुणाः 218 87 छागलगुणाः 222 मेदेन च गुणाः 225 47 वैदलानामाशिम्बीगुणाः२१८ 88 मेषगुणा मेदःपुच्छगुणाश्व२२२ 89 गव्यगुणाः 222 | 130-133 स्थानादिकृतं मांसस्य .. 48-49 कुसुम्भातसीसर्षप गुरुलाघवम् 225 222 9. एकशफांसगुणाः गुणाः 218-219 134 आहारविशेषेण मांसस्य 5. त्याज्यधान्यानि 219 91-92 अल्पाभिष्यन्दिनो महाभि . गुणाः 225 51 नवानां विरूढानां च ध्यन्दिनश्च प्राणिनः 222 135-136 उक्तमांसवर्गाणां धान्यानो गुणाः 219 93 आनूपवर्गभेदाः 223 गुरुलाघवम् 226 52 धान्यवर्गोपसंहारः 219 | 94 कूलचराः प्राणिनः 223 137 कृत्नशरीरप्राप्ती गुणवदवअथ मांसवर्गः 2 95 कूलचराणां सामान्य यवा प्रायाः 226 53 मासवर्गाः 219 गुणाः 138 मांसस्य गुरुलाघषनिर्णये 54 जङ्घालवर्ग: 219 96-97 गज-गवयमांसगुणाः 223 55 एणगुणाः परीक्षणीया विषयाः 226 219 98 महिषमांसगुणाः 223 56 हरिणगुणाः 219 अथ फलवर्गः३ 57 एणहरिणयोर्भेदः 220 99-104 रुरु-चमर-समर 139 दाडिमाद्यम्लफलवर्गः 226 58 मृगमातृकागुणाः 220 वराह-खगिगोकर्ण- . मांसगुणाः 59 विष्किरवर्गकथनं 140 दाडिमादिफलाना 223 सामान्यगुणाः तद्गुणाच 105 हंसादयः प्लवाः प्राणिनः 223 226 220 141-142 दाडिमगुणाः 226 6. लावकगुणाः 106 प्लवानां सामान्यगुणाः, 224 220 11-62 कृष्ण-गौरतित्तिरयोर्गुणाः२२० 107 हंसमांसगुणाः 224|| 143-148 आमल-बदर-सिञ्चि६३ करोपचक्रकगुणाः तिका-कपित्थगुणाः 227 220 108 कोशस्थाः प्राणिनः 224 64 मयूरगुणाः 220 109 पादिनः प्राणिनः 224 / 149-151 मातुलुङ्गगुणाः 227 65-66 कुकुटगुणाः 220 110 कोशस्थानां पादिनां च 152-154 आम्रगुणा: 227 67 प्रतुदवर्गः 220 . सामान्यगुणाः 224 / 155 आम्रातक-लकुचगुणाः 227 223

Page #56
सूत्रस्थानम् / पृष्ठ विषयाः पृष्ठं | विषयाः विषया: 156-162 करमर्द-प्रियाल-भव्य- 201 पूगफलगुणाः 229 238 सर्षपशाकगण्डीरगनाम पारावत-प्राचीनाम- | 202-204 जातीकोशकर्पूरजातीफल गुणाः 13, लक-तित्तिडीक कङ्कोलक-लवलताक- 239 चित्रकतिलपर्णी-वर्षाकोशाम-अम्लीकास्तूरिकागुणाः 229 भूशाकगुणाः 231 नारङ्ग-जम्बीर- | 105-207 प्रियालबिभीतककोलाम- | 240-243 मूलकस्यावस्थामेदेन ऐरावत-दन्तशठलकबीजपूरकशम्याक गुणाः 231-232 गुणाः 227 कोशाम्रमजागुणाः 229 | 244-245 रसोनकगुणाः 232 163 कषायरसप्रायफलानि 227 208 फलगुणवदेव मज्ज्ञोऽपि 246-247 पलाण्डुगुणाः 232 164 कषायरसप्रायफलानो गुणाः 229 248 कलायशाकगुणाः 232 सामान्यगुणाः 209 परिपक्वफलानां गुण 249 कषायमधुरशाकवर्गः 232 165-176 क्षीरवृक्षफल वत्वम् 250 तेषां सामान्यगुणाः 232 जाम्बव-राजादन२१. त्याज्यफलानि * 251-252 चुचु-जीवन्ती-वृक्षातोदन-तिन्दुकअथ शाकवर्गः४ दनी-फञ्जीगुणाः 232 बाकुल-धान्वन 253 क्षीरवृक्षोत्पलादीनां गारुक-अश्मन्तक२११ कूष्माण्डादीनि फल पल्लवगुणाः 232 शाकानि 254 पुनर्नवादिशाकानि 232 पौष्कर-बिल्व-वि. 212 कूष्माण्डादीनां सामा 255 पुनर्नवादीनां सामाम्बीफलानो गुणाः 228 न्यगुणाः 230 न्यगुणाः 232 177 तालादीनि मधुरफलानि 228 | 213-215 कूष्माण्डकालिन्दाला- 256 तण्डुलीयकादिशाकानि 232 178 तेषां सामान्यगुणाः 228 बूना गुणाः 230 257 तेषां सामान्यगुणाः 233 179-181 ताल-नारिकेल-पनसा 216 त्रपुसादीनि फलशाकानि 230 258-261 तण्डुलीय-उपोदिकाक्षोटगुणाः 228 217 पुसादीनां सामा वास्तुक-चिल्ली-पालड्डी१८२ द्राक्षादीनि मधुरफलानि 228 न्यगुणाः अश्वबलागुणाः 233 103-186 द्राक्षा-काश्मर्य-खजूर- 218-219 पुसैर्वारुककर्कार 262 मण्डूकपादितिक्तमधूकगुणाः 228 कगुणाः 230 शाकवर्गः 233 . 187 वातामादीनि मधुर 120 शीर्णवृन्तकगुणाः 230 263 तेषां सामान्यगुणाः 233 फलानि . 2 221 पिप्पल्यादीनि कटुफ- 264-271 मण्डूकपर्णी-गोजि१०० तेषां सामावगुणाः 228 लशाकानि हा-सुनिषण्णक१८५ लवलीफलगुणाः 128-129 | 221 पिप्पल्यादीनां सामा अवल्गुज-सतीन१९. वसिरादीनां गुणाः 229 न्यगुणाः काकमाची-बृहती१९१-१९३ ऐरावत-दन्तशठ२२३ पिप्पलीगुणाः 231 पटोल-वार्ताकटा-ऐकुद-शमीफल- . 224-225 मरिचस्याशुष्क कर्कोटक-कारवेल्लकलेष्मातकगुणाः 229 मेदेन गुणाः अटरूषक-वेत्राप्र गुडूची-निम्ब-पर्पट१९४-१९५करीराक्षिकपीलतृण२२६-२२७ शुण्ठीगुणाः 231 किराततिक्त-वरुणशून्यफलगुणाः 229 228 हिङगुणाः 231 प्रपुनाडशाकगुणाः 233 196 आरुष्कर-तौवरकफल- 229 जीरकद्वय-कारव्युपकुश्चि 272 कालशाककोसुम्भगुणाः 233 229 कागुणाः 231 273 नालिका-चाङ्गेरीगुणाः 233 197 करज-पलाश-निम्ब 230-231 कुस्तुम्बरीगुणाः 231 274 लोणिकादीनि शाकानि 233 फलगुणाः 229 232-237 जम्बीर-सुरस 275 एषां सामान्यगुणाः 234 198 विडङ्गफलगुणाः 229 सुमुख-अर्जक 276 कुन्तलिका-कुरण्टिका-राज१९९ हरीतकीगुणाः 229 भूस्तृणकासमर्दक क्षवक-शटीशाकानी 200 बिभीतकफलगुणाः मधुशिग्रुगुणाः 231/ गुणाः 234 . 23. 231 गुणाः

Page #57
16 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। mmmmmmARAANARAMAnnnnnnnar imwww. ranANAMAIsaram 240 . . 234 . . . . विषयाः विषयाः पृष्ठं विषयाः पृष्ठ 277 हरिमन्थकलायशा- 304-309 कुमुदोत्पलपद्मवरा- 357-358 तेलघृतसाधितास__ कगुणाः हकन्दानां गुणाः 236 गुणाः 239 278 पूतिकरजगुणाः 234 310-311 ताल-नारिकेल 359-361 मांसरसगुणाः 279-280 ताम्बूलपत्रगुणाः 234 खर्जूरप्रभृतिमस्तक- 362 सौरावगुणाः 240 281 कोविदारादिपुष्प मज्जगुणाः 363 उद्धृतरसमांसगुणाः शाकानि 312 वर्ष्याः कन्दाः 2 364 खानिष्कगुणाः 282 अगस्त्यपुष्पगुणाः 234 अथ लवणवर्गः 5 365-366 वेसवारगुणाः 240 283 करीरादिपुष्पाणां गुणाः 234. 313 सैन्धवादिलवणानां 367 मुद्गयूषगुणाः 240 284 रक्तवृक्ष-निम्ब-मुष्कक-अर्कसामान्यगुणाः 236 368 रागषाडवगुणाः 240 असनकुटज-पुष्पगुणाः 234 | 314-320 सैन्धव-सामुद्र-बिड 369 मसूरादिपञ्च कयूषगुणाः 240 285 पद्मपुष्पादीनां गुणाः 234 सौवर्चलरोमक औद्भिद 370 पञ्चकयूषस्य मृद्वीकादियोगेन 286 सिन्दुवार-मालती-मल्लिका गुटिकालवणगुणाः गुणविशेषः 240 पुष्पगुणाः 234 236-237 371 पटोलनिम्बयूषयोर्गुणाः 240 321 ऊपरवालुकैल-शेल-मूला२८७ बकुल-पाटल-नागकेशर 372 मूलकयूषकुलत्थयूषयोकुङ्कुमगुणाः करोद्भूतलवणगुणाः 237 गुणाः 234 | 240 288 चम्पक-किंशुक-कुरण्टक 322-325 यवक्षारसर्जिका-ऊष- 373 दाडिमामलकयूषगुणाः 240 क्षारटवादिगुणाः 237 गुणाः 374 मुद्गामलकयूषगुणाः 241 289 मधुशिग्रु-करीरगुणाः 235 | 326-330 सुवर्ण-रौप्य-ताम्र- 375 यव-कोल-कुलत्थ-यूष-सर्वत्रपु-सीस-मुक्ता धान्यकृतयूषगुणाः 241 290 क्षवकाद्युद्भिदशाकानि 235 विद्रुम-वज्र-वैदूर्य 376-377 खड-काम्बलिक-दाडि२९१-२९२ क्षवक-वेणुकरी स्फटिकादिगुणाः 237 रगुणाः 235 माम्ल-दध्यम्ल-तकाम्ल३३१ अनुकद्रव्यज्ञानोपायः 237 यूषगुणाः 241 293 आधारविशेषेणोद्भिदानां 332-339 उकेषु धान्यादिवर्गेषु 378 खड-यवागू-षाडवगुणविशेषः 235 प्रधानानि 237 पानकानि 241 294 शुष्कशाकविशेषगुणाः 235 अथ कृतानवर्गः६ 379 कृताकृतयूषयोः 295 वटकसिण्डाकीगुणाः 235 | 340-341 लाजमण्डगुणाः 238 परिभाषा 241 296 शाकसामान्यगुणाः शाकेषु 342 पेयागुणाः 380 संस्कृतासंस्कृतयूषमांसपुष्पपत्रफलनाल 343 विलेपीगुणाः कन्दानामुत्तरोत्तर रसगुणाः 241 344 विलेप्याः शाकादिसंयोगे गुरुवं च 235 381 काम्बलिकयूषलक्षणं शुष्कगुणाः 238 297 वर्जनीयपत्रशाकादि 235 / . शाकविशेषाणां कृता३४५ मण्डादीनां लक्षणम् 230 298 विदार्यादिकन्दशाकानि 235 नानां गुणाश्च 241 346 पायसकृशरयोर्गुणाः२३८-२३९ 299 तेषां सामान्यगुणाः 236 382 वटकानां गुणाः 241 347 भक्तगुणाः 239 383 रागषाडवगुणाः 241 300 विदारीकन्दगुणाः 236 / 348 भृष्टतण्डुलौदनगुणाः 239 / 384 रसाला-सगुडदधिगुणाः 241 301-302 शतावरीगुणाः 236 / 349 ओदनस्य स्नेहमांसकन्दा 385 मन्थगुणाः 241 303-304 बिस-शृङ्गाटक-कसे दियोगे विशेषगुणाः 239 / रुक-पिण्डालुकसुरे 386-387 द्रव्यान्तरसंयुक्तमन्थ३५० सूपशाकयोः संस्कारविशेन्द्रकन्दगुणाः . 242 236 षेण गुणविशेषाः 239 / 388-391 पान केगुणाः 242 305 वेण्वङ्कुरगुणाः 236 | 351-352 मांसगुणाः 306 स्थूलसूरणमाणका३५३ प्रदिग्धमांसगुणाः अथ भक्ष्यवर्गः 7 दिगुणाः 354 परिशुष्कमांसगुणाः 239 392 भक्ष्यनिर्देशः 307 माणकसूरणयोर्विशेष 355 अङ्गारपक्कांसगुणाः 239 393 क्षीरकृतभक्ष्याणां गुणाः 242 गुणाः 236 / 356 शुल्यमांसगुणाः 239 394 घृतपूरगुणाः 242 गुणाः 242

Page #58
सूत्रस्थानम् / 245 प्रकारः विषयाः विषयाः पृष्ठ विषयाः 394 गुडकृतभक्ष्यगुणाः 242 434 आन्तरिक्षतोयानुपान 482 खानस्य लक्षणं भोजने 395 मधुमस्तकसंयावापूप प्रशंसा 245 उदकपानविधिश्व 249 मोदकगुणाः 242/435-437 अनुपानसामान्य 483 दन्तान्तरगतानशोधन३९६ सट्टकगुणाः 242 गुणाः . 397 विष्यन्दनगुणाः 242 | 438 भोजनादिमध्यान्तोपयु 484 जरणजीर्णकालयोर्दोषविशेष३९८ समिताकृतफेनकादिगुणाः 242 कानुपानगुणाः 246 प्रकोपः 249 399 मुगादिवेसवारगर्भभक्ष्य- 439 अनुपानव्यतिरेके दोष- 485-486 भुक्ते कुपितश्लेष्मणः गुणाः 243 कथनम् 246 प्रतीकारः 249 400-401 पालल-शष्कुली- .. 440 अनुपानानहींः 487 भोजनोत्तरं कर्तव्यं 249 पैष्टिकभक्ष्यगुणाः 243 | 441-442 पीतानुपानेन 488 भुक्तानस्थैर्यार्थ मनःप्रिय४०२-४०३ मुद्रादिवैदलकृतभक्ष्य वाणि 246 शब्दादिविषयसेवनं 249 गुणाः माषकृतभक्ष्य- 443 गुरुलाघवचिन्ता खभाव- 489 भोजनानन्तर सेवितजुगुगुगाश्च 243 संस्कारमात्रायपेक्षते२४६ प्सितशब्दादिदोषाः 249 403 कूर्चिकाकृतभक्ष्यगुणाः 243 444 गुरुलाघवचिन्ताः 490-491 भोजनोत्तरं वानि 250 404 भकुरितमुद्रादिकृत.. पुरुषाः 246 492 रसानामतिमात्राशने दोषाः भक्ष्यगुणाः 243 445 येषु गुरुलाघवचिन्ता मन्देऽनौ द्विभॊजन४०५-४०६ घृततैलपक्कभक्ष्ययोर्गुण___नावश्यं कार्या 246 निषेधश्च 250 विशेषः 243 अथाहारविधिः 493 मन्देऽनौ गुहार४०७ भक्ष्याणां योनिविशेषेण 446 महानसविचारः 246 निषेधः 250 गुणविशेषः 243 447 सुसंस्कृतस्यानस्य 494 पिष्टान्न निषेधः चतुर्णा 408 कपालाहारपक्कानां गुण स्थानम् 246 लेह्यपेयादीनां यथोत्तर विशेषः 243 448 आहारदूषकविषनाशनम् 246 गुरुवं च 250 4.9 किलाटादिभक्ष्याणां 449-457 भोजनस्योपकल्पना 247 495 लघूनां गुरूणां च मात्रा. .. गुणाः 243 2 458 भोजनस्थानं 247 विचारः 250 410 कुल्माष-वाव्य-धानोल्लु- . 459 कोहगशनं हितकर 247 476 विशुष्कस्य द्रवाव्यस्य भक्षणे म्बानां गुणाः 460-464 कालमेदेनाप्याहार दोषाभावः शुष्कामसे४११-४१२ सक्तुगुणाः 243 विधिः वनदोषाश्च 250 413 लाजगुणाः 243 497 अनविदाहहेतुः 465 कथं भुजीतेति प्रकार४१४लाजसगुणा: 250 243 415 पृथुकगुणाः 498 शुष्कविरुद्ध विष्टम्भिनामग्निकथनम् 243 16 धान्यपिष्टगुणाः, नवपुराण- 466-467 कालादिभोजनाना व्यापादकलम् 250 . मेदेन तण्डलगुणाश्च 244 फलम् 248 __ 499 अजीर्णमेदाः 250 417 धान्यानामुजानुकसंग्रहः 244418-47. ऋतुमेदेन भोजन 500-501 अजीर्ण हेतवः 250-251 अथानुपानवर्ग:८ कालः 240 502-503 अजीर्णानां लक्षणम् 251 418 अनुपानविचारः 24|471-473 अकालभोजनदोषाः 240 504 अजीर्णस्य बहुव्याधि१९-४२० अनुपानद्रव्याणां 474 हीनमात्रातिमात्रभोजन करवम् 251 संग्रहः 244 दोषाः 240/505-507 अजीर्णानां चिकित्सा 251 421 अनुपानेषु जलस्य 475 कीदृगनं सेवितव्यम् 248 | 504-509 समशनविषमाश्रेष्ठलम् | 446-477 हेयानकथनम् 249 शनाध्यशनलक्षणम् 251 422-431 उष्णोदकाचनुपान 478 यथोत्तर खादुतर सेव्यम् 249 510 विदग्धाजीर्णस्य विस्तरः . 244 | 479-480 भोजने गण्डूषकरण चिकित्सा 251 32-33 पूर्वोकानां शाल्यादिवर्गाणां गुणा: 249 511 आमाशयगतानविपृथक्पृथगनुपानानि 245 481 खामगुणाः दाहस्य चिकित्सा 252 म. सं. अनु. 3 पास 248 '

Page #59
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। ParPImmmm 270 विषयाः पृष्ठं विषयाः विषयाः 512 रसाशेषाजीर्णसंश- | 21-24 वायोः स्थानवि 76 क्रोष्टुकशिरोलक्षणम् 168 मनम् __ 252 शेषेण रोगविशेष 77 खजपङ्गुवातलक्षणम् 268 513 अजीर्णेऽपि बुभुक्षा करखम् 78 कलायखञ्जलक्षणम् 268 विनाशकरी 252 | 25-29 वायोर्धातुविशेषाश्रयेण 79 वातकण्टकलक्षणम् 514-524 उष्णादिविंशति रोगविशेषकरत्वम् 261 80 पाददाहलक्षणम् गुणानां कर्माणि 252 3. सर्वाङ्गगतवायुकर्माणि 262 81 पादहर्षलक्षणम् 525 आहारस्य गतिनिश्चयः 253 31 दोषान्तरसंमिश्रो वायुः 82 अंसशोषा-बबाहुक 526 आहारगुणकथनम् संमिश्रा रुजः योर्लक्षणम् 269 527 आहारावस्थापाका करोति 262 83 बाधिर्यलक्षणम् होषाणां प्रकोप- | 32-39 कफपित्ताभ्यामावृतो 84 कर्णशूललक्षणम् लक्षणम् 253 वायुर्या रुजः करोति 263 85 मूकमिन्मिणगद्द५२८ रसादेवान्येषामपि 40-41 वातरक्तप्रकोप लक्षणम् 269 धातूनामुत्पत्तिः 253 कारणानि 26386-87 तूनीप्रतितूनीलक्षणम् 270 529 धातुभ्यः क्रमशो म- 42-44 वातरकसंप्राप्तिः 263 88 आध्मानलक्षणम् लोत्पत्तिवर्णनम् 153 | 45-46 वातादिविशेषेण / 89 प्रत्याध्मानलक्षणम् 270 530-531 अजीर्णे भोजन वातरक्तस्य विशिष्ट 9. वाताष्ठीलालक्षणम् 270 विचारः लिङ्गानि 91 प्रत्यष्ठीलालक्षणम् 27. 532 एतत्पठनफलम् 254 47 वातरक्कपूर्वरूपम् 264 द्वितीयोऽध्यायः 2 समाप्तमिदं सूत्रस्थानम् / 48 वातरक्तस्य हस्तपादमात्रे जातस्य सर्वाव 1-2 अर्शोनिदानोपक्रमः 270 3 अर्शसां षड्विधवम् 270 अथ निदानस्थानम् यवव्यापनम् 4 अर्शसां निदान 49 वातरक्तस्यासाध्यप्रथमोऽध्यायः१ संप्राप्तिव 271 लक्षणानि 1-2 वातव्याधिनिदानो| 50-51 आक्षेपकलक्षणम् 264 | 5-7 गुदवलीनां वर्णनम् 272 पक्रमः 52-58 आक्षेपकविशेषाणा 8 अर्शसा पूर्वरूपाणि 272 3-4 प्रकृतिभूतस्य व्या मपतानक 9 अर्शसा सामान्यरूपाणि 272 पत्रस्य च वायोः १.वाताशेलक्षणानि 272 दण्डापतानकस्थान-कर्म-रोग ११पित्ताशॆलक्षणानि 243 विषये प्रश्नः 256 धनुःस्तम्भ-अभ्यन्तरा 12 श्लेष्माशेलक्षणानि 273 याम-बायायामानो 5-8 वायोः खरूप 13 रकजाशेलक्षणानि 273 लक्षणानि 265 वर्णनम् 14 संनिपातजाशेलक्षणानि 243 59 अपतानकस्यासाध्य९-१० वायोदेहे विच 15 सहजाशेलक्षणानि 274 लक्षणम् रतः कर्माणि 250 266 16 अर्शसा स्थानाश्रय 11 वायो मस्थान|१०-६२ पक्षाघातलक्षणम् 266 साध्यासाध्यत्वम् 274 कर्मभिः पञ्चधानम् 259 6. पक्षाघातस्य साध्या 17 मेदादिषु जातानामर्शयां 12 स्थानमेवेन वायो साध्यविचार लक्षणानि 275 नामानि 267 6.66 अपतन्त्रकलक्षणम् 11 प्राणवायोः स्थान-कर्माणि 259| 67 मन्यास्तम्भलक्षणम् 267 18 चमकीललक्षणम् 275 14-15 उदानवायोः 26.068-72 अर्दितलक्षणम् 267 19-20 चमकीलेषु दोष१६ समानवायोः 26. 7. अर्दितवायोरखाण्य लिहानि 17-18 व्यानवायोः लक्षणम् 267 21 मेद्रादिजेष्वस्सुि वातादि१९ अपानवायोः 261 74 गृध्रसीलक्षणम् 260 लक्षणातिदेशः 275 २.विकृतवातद्वयकर्म 21 75 विश्वाचीलक्षणम् 218 / 23 संसर्गजाशीलक्षणम् 276 266 26.

Page #60
निदानस्थानम् / पृष्ठ 2 289 290 भवति विषयाः विषयाः पृष्ठं विषयाः 23-24 मर्शसा साध्या 12 भगन्दरपूर्वरूपं 282 | 31-32 कुष्ठोत्पादककर्मणां माध्यविचारः 276 13 असाध्या भगन्दराः 282 | जन्मान्तरानुबन्धित 25-26 सर्ववलिव्यापिनामर्शसा पञ्चमोऽध्याय: 5 दर्शनम् 289 मसाध्यवम् 276 33-34 कुष्ठप्रमृतीनां संक्रामकत्वं२८९ तृतीयोऽध्यायः३ 1-2 कुष्ठनिदानोपक्रमः 282 3 कुष्ठसंप्राप्तिः 1-2 अश्मरीनिदानोपक्रमः 276 282 षष्ठोऽध्यायः६ 3 अश्मर्यश्चतुर्विधाः 4 कुष्ठपूर्वरूपाणि 276 283 1-2 प्रमेहनिदानोपक्रमः 4 अश्मरीणां संप्राप्तिः 3 प्रमेहहेतवः 5 सप्त महाकुष्टानां 277. 289 277 5-6 अश्मरीणां पूर्वरूपं एकादश क्षुद्रकुष्ठानां 4 प्रमेहसंप्राप्तिः च नामानि 7 सर्वासामश्मरीणां 283 5 प्रमेहपूर्वरूपम् सामान्यलक्षणानि 277 6 महाकुष्टानां लक्षणानि 283 6 प्रमेहाणां सामान्यल८ श्लेष्माश्मरीलक्षणानि 277 7 दोषमेदेन कुष्ठविशेषो क्षणम् 290 त्पत्तिः 7 प्रमेहाणां पिडकानां च ९पित्ताश्मरी सर्वदोषजत्वं लक्षणम् 8 सप्तमहाकुष्ठानामरुणो 290 277-278 दुम्बर-ऋष्यजिह्व 8 प्रमेहाणां साध्य-याप्या१० वाताश्मरीलक्षणम् 278 - 11 शुक्राश्मरी महतामेव कपाल-काकणक साध्यमेदाः 290 . पुण्डरीक-दह्रकुष्ठाना 9 सर्वेषां प्रमेहाणां * 278 लक्षणानि 284 12 शुक्राश्मर्याः संप्राप्ति सर्वजखम् 291 हेतुलक्षणानि स्थूलारुष्क-महाकुष्ठयो 10 कफजानां दशमेहाना२७८ लक्षणम् - 285 मनुक्रमेण लक्षणानि 291 13-15 शर्करासिकतयोल 10 एककुष्ठ-चर्मदलकुष्ठयो 11 पित्तजमेहानां लक्षणानि 291 क्षणम् 279 लेक्षणम् 12 वातजमेहाना लक्षणानि 291 16-17 अश्मर्या मूत्रमार्ग 11 विसर्पकुष्ठलक्षणम् 285 13 प्रतिदोष प्रमेहोपद्रवाः 291 गताया लक्षणम् 279 12 परिसर्प-सिध्मकुष्ठयोर्ल 14 प्रमेहपिडकासंप्राप्तिः 292 18-23 अश्मर्याधारस्य बस्तेः स्थानसंस्थानद्वाराणि 279 क्षणम् 285, 15-19 प्रमेहपिडकानां 24-26 अश्मयुत्पत्तिवर्णनम् लक्षणानि 13 विचर्चिकाकुष्ठलक्षणम् 285 280 27-28 बस्तिगताना रोगाणां २०पिडकानामसाध्य१४ किटिभ-पामाकुष्ठ. वायुरेव कारणम् योर्लक्षणम् लक्षणम् 200 186! 15 रकसालक्षणम् २१वातजप्रमेहाणामसाध्यचतुर्थोऽध्यायः 4 16 कस्मिन् कुष्ठे कस्य दो त्वे हेतुः 1-2 भगन्दरनिदानोपक्रमः 280 षस्याधिक्यम् 286 | 22-23 प्रमेहिणः सामान्य३ भगन्दराणां नामानि 17 किलासलक्षणम् 286-287 लक्षणम् 293 निरुकिश्व 18 कुष्ठानां वातपित्तश्ले 24-25 मधुमेहिलक्षणम् 4 भगन्दराणां पूर्वरूपम् 200 ममेदेन लक्षणानि 287 26 त्रयाणामपि दोषाणां 5 शतपोनकभगन्दर१९ कुष्ठानामसाध्यलम् 287 विंशतिप्रमेहकरणे लक्षणम् 281 | 20-21 अप्रतिकारिणां दृष्यन्ते दृष्टान्तप्रदर्शनम् 294 उष्ट्रप्रीवभगन्दरलक्षणं 281 27 प्रमेहाणामुपेक्षया 7 परिसावीभगन्दरलक्षणं 281 नासाध्यबनिदर्शनम्२८८ असाध्यत्वम् 294 8 शम्बूकावर्तभगन्दर- 281 22-27 धातुगतकुष्ठानां लक्षणम् 288 लक्षणं सप्तमोऽध्यायः 7 28 कुष्ठिनोर्मातृपित्रोरपत्यमपि 281 9 उन्मार्गीभगन्दरलक्षणम् 282 कुष्ठि स्यात् 200 1-3 उदरनिदानोपक्रमः 295 10-11 अभागन्दर्या भागन्द 29 कुष्ठाना साध्यासाच्य 4 उदराणां संख्या र्याच पिडकाया विचारः 288 5 उदराणां हेतवः 282/ ३.कुष्ठानां कर्मबलम् 288 6 उदराणां संप्राप्तिः 295 294 मेद:

Page #61
20 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः / पृष्ठं लदान 310 राग. विषयाः विषयाः, विषयाः पृष्ठं 7 उदराणां पूर्वरूपम् 296 | 11-12 आगन्तोर्विद्धेः 17 प्रजातानां गर्भिणीनां 8 वातोदरलक्षणम् 296 | संप्राप्तिः च स्तनामयसंभवः 309 ९पित्तोदरलक्षणम् . 296 13 रक्तविद्रधिलक्षणम् 303 18 स्तन्यलक्षणम् 309 1. श्लेष्मोदरलक्षणम् 296 14 सर्वजो विद्रधिरसाध्यः 303 19-22 शुक्रप्रवृत्तिवदेव वन्य. 11-13 संनिपातोदरलक्षणम् 296 15-18 आभ्यन्तरविद्रधिहेतु स्थापि प्रवृत्तिः 14-15 प्लीहोदरलक्षणम् 297 संप्राप्तिलक्षणानि 303 | 23-24 वातादिदुष्टस्तन्यलक्षणम् 310 16 यकृद्दाल्युदरलक्षणम् 297 19-22 बाह्याभ्यन्तरविद्रधी 25 निर्दोषस्य स्तन्यस्य 17-18 बद्धगुदोदरलक्षणम् 297 नामधिष्ठानवि लक्षणम् 310 19-20 परिस्राव्युदरलक्षणम् 297 शेषेण लक्षणम् 303 26 स्तनरोगसंप्राप्तिः 21-23 जलोदरलक्षणम् | 23 मोत्थितविद्रधीनां 27 संक्षेपेण स्तनरोग२४ अष्टविधोदराणां सर्वावस्थासु कष्टत्वं 304 लक्षणातिदेशः 310 सामान्यलक्षणम् 298 24-25 विद्रधीनामवस्थाविशेषा एकादशोऽध्यायः 11 25 उदराणां साध्यासाध्य. " त्साध्यासाध्यत्वम् 304 विचारः 298 | 26-27 रक्तविद्रधिलक्षणम् 304 1-2 प्रन्थ्यपच्यर्बुद२८-३३ विद्रधिगुल्मयोर्भेदः 304 गलगण्डनिदाअष्टमोऽध्यायः 8 34-38 अस्थिगतविद्रधिलक्षणम् 305 नोपक्रमः 310 1-2 मूढगर्भनिदानोपक्रमः 29 दशमोऽध्यायः 10 3 अन्धेर्हेतुसंप्राप्ति३ मूढगर्भहेतवः 299 - लक्षणानि 4 मूढगर्भस्य चातुर्विध्यम् 299 1-2 विसर्प-नाडी-स्तनरोग 310 निदानोपक्रमः 305 4 वातजग्रन्थिलक्षणम् 311 5 मूढगर्भस्यान्ये प्रकाराः 299 3 विसर्पाणां संप्राप्तिहेतु 5 पित्तोद्भूतप्रन्थिलक्षणम् 311 6 असाध्यमूढगर्भ खरूपनिरुक्तयः 306 6 कफजप्रन्धिलक्षणम् 311 लक्षणम् 4 वातिकविसर्पलक्षणम् 306 7 मेदःकृतप्रन्थिलक्षणम् 311 7-8 खाभाविकप्रजनन 5 पैत्तिकविसर्पलक्षणम् 306 8-9 सिराजस्य प्रन्थः वर्णनम् 6 श्लैष्मिकविसर्पलक्षणं ... संप्राप्तिलक्षणं च गर्भविच्युतो दृष्टान्त 311 सांनिपातिकविसर्प 10-12 अपच्याः प्रदर्शनम् संप्राप्तिलक्षण निरुतयः लक्षणं च 10 गर्भस्य आचतुर्था 312 7 क्षतविसर्पलक्षणम् 13 अर्बुदानां संप्राप्तिः सावः, पञ्चमषष्ठयोः 307 312 - 14 वातादिजानामर्बुदाना . पातः 300 8 विसर्पाणा साध्यासाध्य प्रन्थेः समानि 11 असाध्यमूढगर्भ-गर्मिण्योविचारः 313 लक्षणम् 300 नाडीव्रणसंप्राप्तिर्निरुक्तिश्च 307 15-16 र कार्बुदलक्षणम् 12-13 अन्तर्मुतगर्भलक्षणम् 301 1. नाडीनां संख्या 308 11 वातिकपैत्तिकनाडी. 17-18 मांसार्बुदलक्षणम् 313 14 मातुम॒ताया अपि 19-20 अर्बुदानामसाध्य लक्षणम् जीवतो गर्भस्यापकर्षणं 301 12 श्लैष्मिकद्वन्द्वजनाडी लक्षणानि 313 नवमोऽध्यायः 1 लक्षणम् 300 21 अर्बुदाना पाकाभावे हेतु:३१३ 1-3 विद्रधिनिदानोपक्रमः 301 13 सांनिपातिकनाड्या 22 गलगण्डसंप्राप्तिः . 314 4-6 विद्रधिसंप्राप्तिः लक्षणम् 308/23-27 वातादि विशेषेण 7 वातविद्रधिलक्षणम् 3.2 14 शल्यनिमित्ताया नाज्या गलगण्डलिङ्गानि 314 8 पित्तविधिलक्षणम् 302 लक्षणम् 2. गलगण्डस्यामाध्य१श्लेष्मविद्रधिलक्षणम् 302 15 वनरोगसंख्या 308 लक्षणम् 10 सांनिपातिकविद्रधि१६ असंभूतगर्भाणां स्वनरोगा 29 गलगण्डखरूपलक्षणम् न भवन्ति कथनम् 307 लक्षणानि

Page #62
निदानस्थानम् / 21 पृष्ठ 322 विषयाः विषयाः विषया: पृष्ठं द्वादशोऽध्यायः 12 2 1-22 चिप्प-कुनखलक्षणम् 320 11 उत्तमालक्षणम् 1-2 युपदंशश्वीपदनिदानो- 23 अनुशय्याः लक्षणं 320 12 शतपोनकलक्षणम् 327 पक्रमः 315 24 विदारिकायाः , 320 13 खक्पाक-शोणितार्बुद३ वृद्धीनां सप्त मेदाः 315 / 25-27 शर्कराव॑दस्य , 321 योर्लक्षणम् 327 4 वृद्धीनां संप्राप्तिः 315 28-29 पामा-विचर्ची 14 मांसार्बुद-मांसपाकयो. 5 वृद्धीनां पूर्वरूपम् 315 रकसा-पाददारीणां लक्षणम् 327 6 वातज-पित्तज-कफज लक्षणम् 321 15-17 विद्रधि-तिलकालकयोरतज-मेदोज- ! 30-31 कदरलक्षणम् 322 लक्षणम् 327 मूत्रज-अत्रजमे३२ अलसलक्षणम् 18 शूकदोषाणां साध्यादेन वृद्धिलक्ष1३३-३४ इन्द्रलुप्तलक्षणम् साध्यविचारः 327 णानि 315-316 35 दारुणकलक्षणम् 322 - पश्चदशोऽध्यायः 15 7 उपदंशानां निदानं 36 अरुषिकालक्षणम् 322 1-2 भमनिदानोपक्रमः 328 संप्राप्तिश्च 37 पलितलक्षणम् 322 3 भन्नानां निदानम् 328 8 उपदंशाना संख्या 317 38 मसूरिकालक्षणम् 4 भमं द्विविधं संधिमुक्त 322 39 मुखदूषिकालक्षणम् 323 काण्डभन्नं च वातजाधुपदंशानां प्रत्येक 328 लक्षणानि 5 संधिमुक्तस्य षड्मेदाः 328 4. पद्मिनीकण्ट कलक्षणम् 323 317 १.श्लीपदसंप्राप्तिः 41 जतुमणिलक्षणम् 6 संधिमुक्तस्य सामान्य। 317 323 42 मषकलक्षणम् लक्षणम् 328 11 वातजादिमेदेव श्लीपद 7 उत्पिष्टादीनां षण्णां संधिलक्षणानि 317 43 तिलकालकलक्षणम् 323 १२श्लीपदस्यासाध्यलक्षणं 317 44 न्यच्छलक्षणम् 323 मुक्कानो लक्षणम् 328 13 श्लीपदानां कफाधिकल- 45-46 व्या लक्षणम् 324 8 काण्ड भन्मभेदाः 329 निरूपणम् 317/47-49 परिवर्तिकालक्षणम् 324 काण्डभनसामान्य१४ केषु देशेषु श्वीपदं 50-51 अवपाटिकालक्षणम् लक्षणम् 324 १.द्वादशकाण्डभमानां - विशेषतो जायते 317/52-54 निरुद्धप्रकशलक्षणम् 324 विशिष्टं लक्षणम् 329 15 लीपदस्थानानि 31855-56 संनिरुद्धगुदलक्ष 11 कृच्छ्रसाध्यभमलक्षणम् 330 प्रयोदशोऽध्यायः 13 णम् 324-325 12-14 असाध्यभमलक्षणम् 330 1-2 क्षुद्ररोगनिदानो५७-५८ अहिपूतनलक्षणम् 325 15 मध्ये वयसि भमस्य पक्रमः . 10 59-60 वृषणकच्छूलक्षणम् 325 साध्यलम् 330 चतुबखारिंशदरोग- .61 गुदभ्रंशलक्षणम् 325 16 अस्थिविशेषेण भग्ननामानि 318 चतुर्दशोऽध्यायः 14 विशेष: 4 अजगल्लिकालक्षणं 310 1-2 शूकदोषनिदानो षोडशोऽध्यायः 16 5 यवप्रख्यायाः लक्षणं 318 पक्रमः 1-2 मुखरोगनिदानोपक्रमः 33. - 6 अन्धालज्या , 319 3 शूकदोषजव्याधीनां . 3 मुखरोगाणां संख्या 331 7 विकृतायाः / 319 सामान्यसंप्राप्ति 4 ओष्ठप्रकोपाणी संख्या 331 कच्छप्याः, 319 भैदाश्च 325/ 5-12 वातजातिमेदेन ओष्ठ९-१० बल्मीकस्य , 319 4 सर्पपिकालक्षणम् 326 | प्रकोपाणां लक्षणानि 331 11-18 इन्द्रवृद्धा-पनसिका 5 अष्ठीलिकालक्षणम् 326 / 13 दन्तमूलगतरोगाणां पाषाणगर्दभ-जाल- 6-7 प्रथित-कुम्भिकाऽलजी नामानि 331 गर्दभ-इरिवेल्लिका मृदिताना लक्षणम् 326 | 14-15 चीतादलक्षणम् 331 कक्षा-गन्धनामा 8 संमूढपिडका-अवमन्थ- 16-18 दन्तपुप्पुठक-दन्तवेष्टविस्फोटकाना योलेक्षणम् 326 शौषिराणां लक्षलक्षणम् 319-320 पुष्करिकालक्षणम् 327 णानि 231-332 19-20 बमिरोहिणीलक्षणम् 320 10 स्पर्धहानिरूपणम् 327 ११महागौषिरक्षणम् 333 329

Page #63
22 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। तिसा 333 मातपदाषाणा विषयाः पृष्ठं 20-22 परिदर-उपकुशयोलेक्षणं 332 23 वैदर्भलक्षणम् 332 24 वधनलक्षणम् 332 25-26 अधिमांसक-दन्तनादीनां लक्षणम् 332 27 दन्तगतरोगाणां नामानि३३२ 28 दालनलक्षणम् 332 29 कृमिदन्तकलक्षणम् 332 30-32 दन्तहर्ष-भजनक शर्कराणां लक्षणानि 332 33 कपालिकालक्षणम् 332 34 श्यावदन्तकलक्षणम् 332 35 हनुमोक्षलक्षणम् 36 जिह्वागतरोगाणां नामानि 37 दोषमेदेन कण्टक लक्षणानि 38 मलासलक्षणम् 333 39 उपजिहिकालक्षणम् 333 4. तालगतरोगाणां नामानि 333 41 कण्ठशुण्डीलक्षणं 333 42 तुण्डिकेर्यध्रुषयो- 333 लक्षणम् 333 43 मांसकच्छप-रकार्बु दयोर्लक्षणम् 333 4 मांससंघात-तालपुप्पुट योर्लक्षणम् 333-33 45 तालुशोष-तालुपाकयो लक्षणम् 334 46 कण्ठगतरोगाणां नामानि३३४ 40-50 कण्ठरोहिणीनां वातजा दिभेदेन लक्षणानि 334 51 कण्ठशालूकलक्षणम् 335 52 अधिजिह्वलक्षणम् 53 वलयलक्षणम् 54 बलासलक्षणम् 55-56 वृन्दलक्षणम् .. 335 5. शतघ्नीलक्षणम् 335-336 58 गिलायुलक्षणम् 336 59 गलविद्रधिलक्षणम् 336 6. गलौघलक्षणम् ६१खरणलक्षणम् विषयाः विषयाः पृष्ठ 62 मांसतानलक्षणम् 336 19 महाभूतगुणाः 343 63 विदारीलक्षणम् 20 महाभूतानां सत्त्वादित्रि. 64 सर्वसर(मुखपाक)मेदाः 336 गुणात्मकलम् 343 65-66 मुखपाकस्य वातजा 21 महाभूतानामन्योन्यानुप्रवेदिमेदेन लक्षणानि 336 शेऽपि खे खे द्रव्ये व्यक्त समाधमिदं निदानस्थानम्। लक्षणं भवति 343 22 उक्तविषयोपसंहारः 344 अथ शारीरस्थानम् / द्वितीयोऽध्यायः२ प्रथमोऽध्यायः 1 1-2 शुक्रशोणितशुद्धिशारीरो१-२ सर्वभूतचिन्ताशारीरो पक्रमः 344 पक्रमः 338 3 वातादिदुष्टरेतसः प्रजो३ अव्यक्तनिरूपणम् 338 स्पादने न समर्थाः 344 4 अव्यक्तात्सर्वतत्त्वाना 4 वातादिभिर्दुष्टस्य रेतसो मुत्पत्तिकमा 330 - लक्षणानि 344 5 ज्ञानेन्द्रियाणां कर्मेन्द्रियाणां 5 आर्तवदोषवर्णनम् 344 च विषयनिरूपणम् 339 6-10 शुक्रदोषाणां 6 अव्यक्ताद्यष्टौ प्रकृतयः चिकित्सा षोडश विकाराश्च 339 11 अदुष्टशुक्रलक्षणं . 345 7 इन्द्रियाणामधिभूता- | 12-16 आर्तवदोषाणां ध्यात्माधिदेवत चिकित्सा मेदेन त्रैविध्यम् 339 17 अदुष्टार्तवलक्षणम् ८पूर्वोकाचेतनवर्गस्य पुरुषश्चे- 18-20 असुग्दरलक्षणं तयिता कथं भवतीति चिकित्सा च 346 वर्णनम् 34.21-23 आर्तवाप्रवृत्तिलक्षणं ९प्रकृतिपुरुषयोः साधर्म्य चिकित्सा च 346 340 24 उत्तप्रकरणोपसंहारः 346 10 सर्वे विशेषाः सत्त्वरज- 25-26 ऋतुमत्याश्चयो 346 स्वमोमया भवन्ति 34025-30 पुत्रीयाचारंनिरूपणं 346 11 प्रकृतिविषये वैद्यक 31 व्यवाये विहितो निषिद्धसिद्धान्तकथनम् 340 श्व कालः 347 12-14 सर्वस्यापि कार्यजातस्य . 32 लब्धगर्भायाः पुंसवनकारणमयलप्रति विधिः पादनम् 341 33 ऋतुक्षेत्राम्बुबीजानां 15 इन्द्रियाणां नियतखखविषय सामध्ये गर्भोत्पत्तिः प्राहित्यकथनम् 342 34 विधिपूर्वकोत्पन्नगर्भस्य 16 मायुर्वेदस्य सांख्या रूपवत्त्वादिफलम् 344 दिभ्यो भेददर्शनम् 342 | 35 गर्भस्य गौरकृष्णादि१७ आत्मनः शरीरमनःसंयोगे. वर्णहेतवः 348 ऽभिव्यज्यमाना 36 पुंसां समागमे नार्या आर्तवं विसर्पति 348 18 सत्त्वादियुक्तस्य मनसो 37 यमलगभॊत्पत्तिहेतुः 348 343 38 भासेक्यपुरुषलक्षणम् 348 वैधयें गुणाः 336

Page #64
शारीरस्थानम् / पृष्ठ कालो - विषयाः विषयाः विषयाः 39 सौगन्धिकपुंसो लक्षणम् 348 11 आर्तवप्रवृत्तिनिवृत्ति / 18 षष्ठीकला पित्तधरा 356 40 कुम्भीकस्य ईl 351 19-21 शुक्रधराकलावर्णनम् 357 कस्य च लक्षणम् 349 12 ऋतौ समविषमदिवसयोर्ग- 22 पुंसः शुक्रक्षरणमार्गः 357 41-42 षण्डकपुरुषलक्षणम् 349 मने पुंस्त्रियोर्जन्म 352 23 पुंसो हर्ष एव शुक४३ नरचेष्टितायाः स्त्रिया 13 सद्योगृहीतगर्भाया प्रवृत्तिहेतुः 357 लक्षणम् लिङ्गानि 352 24 गृहीतगर्भाणामातवा४४ पूर्वोक्तानां क्लीबानां 14-15 गृहीतगर्भाया उत्तरका दर्शने कारणम् 357 __ साध्यासाध्यविचारः 349 लीनं लक्षणम् 352 25 गर्भस्य यकृल्लीहफुप्फु४५ भासेक्यादीनां ध्वजो- 16-17 गर्भिण्या वर्जनीयानि 352 सोण्डुकानामुत्पत्तिः 350 च्छ्रायहेतुः 349 18 प्रथमादिमासमेदेन 26-30 गर्भस्यात्रगुदबस्तिजिहा४६ आहाराचारचेष्टा गर्भावस्थाः 352 स्रोतःपेशीसिरानावासदृशी पुत्रोत्पत्तिः 349 19-21 दौहृदानां यथावत्पूरणे शयानामुत्पत्तिः 357 .47 नारीद्वयसंयोगेऽनस्थि ___31 गर्भस्य वृक्ष णहृदगर्भोत्पत्तिः 349 22-28 दौहृदविशेषैर्गुणविशेषयुक्ता यानामुत्पत्तिः 350 44-50 विकृतगर्भोत्पत्ति पत्योत्पत्तिः 352-353 32 हृदयखरूपम् लक्षणम् 29 यथादैवं दौहृदोद्भवः 353 33 निद्रावर्णनम् 354 51 कुजकुणिपङ्गुमूकमि 30 पश्चमादिमासेषु मनमा 34-35 हृदये तमोभिभूते निद्रा निमणोत्पत्तिहेतवः 349 दीनामुद्भवः 353 सत्त्वाविर्भावे बोधश्च३५० .52 गर्भविकृतिकारणम् 349 31 गर्भपोषणक्रमः . 353 36 खनदर्शने कारणम् 358 53 गर्भस्थो मूत्रपुरीषादि 32 संभवतो गर्भस्य किमङ्गं 37 इन्द्रियाणां वैकल्ये . कस्मान करोति 350 प्रथमं भवतीत्यत्र आत्मा सुप्त इवोच्यते 359 54 गर्भस्थस्यारोदने कारणम् 350 नानामतकथनम् 353 38 दिवाखानस्य प्रवृत्ति. 55 मातुनिःश्वासोच्छासादिभि३३ गर्भस्य पितृमातृरसात्म निवृत्ती गैर्भस्यापि निःश्वासोच्छा सत्त्वसारम्यजानि 39-40 यथोक्तखापादौ बला- लक्षणानि सादिका भवन्ति 350 354 रोग्यायुर्वव्यादि. 359 34 गर्भस्य श्रीपुंनपुंसक५६ शरीररचनाविशेषा 41 सात्म्यीकृतनिद्राणां शरीरलक्षणानि 354 पीनी खभावजखम् 35. दिवा खपता रात्री ३५देवतादिपराः गुणवद. 57-58 पूर्वजन्मन्यभ्यता गुणा , जाग्रता बन दोषः 359 पत्यानि जनयन्ति 354 उत्तरजन्मन्यप्य३६ अप्रत्यानिवृत्तिः 42-46 निद्रानाशहेतुस्खविनुवर्तन्ते कित्सा च 359 खभावजा भवति 354 तृतीयोऽध्यायः 3 47 निद्रातियोगे प्रतीकारः 359 चतुर्थोऽध्यायः 4 1-2 गर्भावकान्तियारीरो 48 रात्री जागरणाही 1-2 गर्भव्याकरणशारीपक्रमः 350 दिवाखापाहाव 159 3 शुकातवयोः खरूपम् 350 3 एकादशप्राणनिरूपणं 354 49 तम्दालक्षणम् 4 गर्भावतरणप्रक्रिया 350 4 सप्तसविरूपणम् 50 जूम्भलक्षणम् ५पुंबीनपुंसकोत्पत्तिहेतवः 351 | 5-7 कलाखकपम् 51 कमलक्षणम् ऋतुकालमर्यादा 351 8-9 मांसधराकलावण 52 भालसलक्षणम् -8 अदृष्टार्तवाया ऋतुमत्या नम् 355-356 53 उक्लेशलक्षणम् लक्षणम् 351 / 10-11 रकघराकलावर्णनम् 356 54 ग्लानिलक्षणम् ऋतावतिक्रान्ते गर्भाशयः 12-13 मेदोधराकलावर्णनम् 356 55 गौरवलक्षणम् 36. संकुच्यते 351 | 14-15 श्लेष्मधराकलावर्णनम् 356 56 मूछा-तन्द्रा-निद्राणा१.भातवखरूपवर्णनम् 351 / 16-17 पुरीषघराकलावर्णनम् 356 मुत्पत्तिहेतवः 3. रोपक्रमः

Page #65
25 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। wwwwwwwwwaavan 365 विषयाः पृष्ठ विषयाः पृष्ठ विषयाः पृष्ठ 57 गर्भस्य परिवृद्धौ हेतुः 360 12 जालानां कथनम् 48 शल्यनिहरणं जिज्ञा५८-५९ गर्भपरिवृद्धिवर्णनम् 36. 13 कूर्चानामवयवेषु सुना मृतशरीर 6. शरीरवृद्धावपि दृष्टिश्च प्रविभागः एवाङ्गप्रत्यज्ञानि रोमकूपाश्चन वर्धन्ते३६. 14 मांसरजवः 365 द्रष्टव्यानि 61 क्षीणेऽपि शरीरे नख 15 सेवन्यः 365 49 शास्त्रदृष्टशारीरस्य केशौ वर्धते 16 अस्थिसंघाता: प्रत्यक्षीकरणोपायः 369 62 सप्त प्रकृतयः 17 सीमन्ताः 365 50 आत्मा ज्ञानचक्षुभिरेव 63 प्रकृत्युत्पत्तिहेतुः 36. 18 भस्मां संख्यानम् 365 ज्ञेयः 369 64-67 वातप्रकृतिलक्षणम् 361 19 त्रिशतास्त्रामवयवेषु 51 शारीरे शास्त्रे च 68-71 पित्तप्रकृतिलक्षणम् विभागः 365-366 विशारदस्यैव चिकि७२-७६ श्लेष्मप्रकृतिलक्षणम् 30 20 अस्त्रां पञ्चविधमेदानां स्सायामधिकारः 369 77 संसर्गजप्रकृतीनां वर्णनम् षष्ठोऽध्यायः 6 . लक्षणम् 362 | 21-23 शरीरधारणे अस्था 1-2 प्रत्येकमर्मनिर्देश७८ खस्थे प्रकृतीनों प्राधान्यम् शारीरोपक्रमः 369 प्रकोपादयो न 24-25 अस्थ्याश्रितसंधिकथनम् 366 3 मर्मणां संख्यानं भवन्ति 36 26 दशोत्तरद्विशतसंधि खरूपं च . 79 प्रकृतयो मर्से बाधितुं वर्णनम् 4 मांसादिमेदेन मर्मन शक्नुवन्ति 27 संधीनामष्टमेदाः संख्या - 369-370 8. एकीयमते प्रकृतीनां 28 पेश्याद्याश्रितसन्धीनाम 5 शाखाद्याश्रितमर्मा भौतिकत्वम् संख्येयत्वम् संख्या 370 81-87 साखिकप्रकृतीनां 29 नवशतनायूना 6 शाखादिषु संख्यया लक्षणानि वर्णनम् विभकानां मर्म 88-13 राजसप्रकृतीना 30-36 मायूनां विस्तरेण नामानि 370 लक्षणानि 362-363 खरूपादिकथनम् 7 मांसादिमर्मणां नामानि 370 94-97 तामसप्रकृतीनां 37-38 पञ्चशतपेशीनां 8 मर्मणां पञ्च मेदाः 370 लक्षणानि 363 वर्णनम् 367-360 9 सद्यःप्राणहरमर्माणि 370 98-99 भिषजा प्रकृति ज्ञाव ३९-स्त्रीणामधिकाया 1. कालान्तरप्राणहरक्रिया कार्या 363 विंशवेर्विवरणम् 360 मर्माणि पञ्चमोऽध्यायः 5 4. पेशीनां स्थानवशा 11 विशल्यन्नमर्माणि मानारूपत्वम् 12-13 वैकल्यकरमर्माणि 1-2 शरीरसंख्याव्या४१ स्त्रीणां पेशीविशेष 14 रुजाकरमर्माणि 370 करणशारीरोपक्रमः 363 15 मर्मणी पूर्वोतकार्यकरणे ३शरीरशब्दव्यपदेश्य वर्णनम् उपपत्तिः 371 कथनम् 42 परिशिष्टममंसिरा 16 मर्मणां सद्यःप्राणहरादि४ अङ्गप्रत्यकथनम् 363 स्रोतसामतिदेशेन कर्मविशेषाः कथं 5 खगादिविवरणम् 364 व्याकरणम् भवन्ति . 371 6 बगादीनां परिसंख्यानं 36443-44 गर्भशय्यावर्णनम् 369 | 17 सद्यःप्राणहरादिकर्म७ खगादीनो विस्तरेण 45 गर्भशय्यायां गर्भ विशेषस मतान्तरे कथनम् स्थितिखरूप व्यवस्था 371 ८भाशया: वर्णनम् 3. 18 चतुर्विधाः सिरा देह 9 अत्राणि 36446-47 उकशारीरज्ञान पालयन्ति 372 1. स्रोतसां विवरणम् 364 प्रतिपादकत्वेन 19-21 शल्योद्धरणे मर्मा 11 कण्डराणां प्रविभागः 364 | शल्यतत्रस्योत्कर्षः 369 यनेन रक्षा कार्या 372 նվել,անյարիրինի 364 स्थान

Page #66
शारीरस्थानम् / maamanawwwwwwwwwww पृष्ठ वर्णनम् विषयाः विषयाः विषयाः 22 सयःप्राणहरादिममणी 3-4 सिरासंख्यानं तासा 11 सुविद्धसिरालक्षणम् 380 कारणवैकल्या मुत्पत्तिस्थानवर्णनं च३७६ 12 सिरायो विद्धायां पूर्व व्यभिचारः ५सिराणां प्राणानां चाधा दुष्टरकप्रवृत्तिः 381 23 सद्यःप्राणहरादिमर्मणों राधेयखम् 376 13 सिराणां सम्यग्विद्धामारणे कालावधिः 372 ६सिराणां वातादिवाहि. नामप्यनावे कारणम्३८१ 24 गावागताना मर्मणा नीनां संख्या 14 क्षीणादीनामवश्यनाव. - प्रत्येकशो 7 वातादिवाहिनीना गीयशोणिते क्रमेण वर्णनम् . 372-373 सिराणां प्रत्य स्रावणम् 281 25 उदरोरसोर्मर्मस्थानानां विभागः 376-377 15 क्षीणेऽतिस्रावणस्य प्रत्येकशो 4-15 वातादिवहसिरासु दोषकरत्वम् 381 विवरणम् 373 वातादीनां प्राकृतं 16 शोणितमोक्षणे पर 26 पृष्ठमर्मणां प्रत्येकशो वैकृतं च कर्म 377 प्रमाणम् 301 ___ विवरणम् 373-34 16-17 सिराणां वातादिसर्व 17 नियतदेहदेशगत२७ ऊर्ध्वजत्रुगतमर्मणां वहत्वप्रतिपादनं 377 रोगविशेषण प्रत्येकशो वर्णनम् 374 18 सिरावर्णविभक्ति व्यध्यानां सिराणां 28-29 सर्वेषां मर्मणां संक्षेपेण कथनम् 377 कथनम् 181 मानकथनम् 374-375 19-21 अव्यध्यानां सिराणां 18 विंशतिर्दृष्टव्यधाः 382 3. मर्मणां मानकथन. संक्षेपेण कथनम् 37 19 दुष्टव्यधानां विवरणम् 382 प्रयोजनम् 375 22 अव्यध्यानां सिराणां 2. सिराव्यधे यत्नदर्शनम् 383 31-32 करचरणाद्यवयवच्छेदे प्रत्यहं विस्तरशो 21 शस्त्रकर्मण्यनिपुणवेद्याजीवन्ति तदन्त यापत्संभवः 383 र्गतमर्मच्छेदे तु 23 नाभितः प्रसृताः नियन्ते 22 मेहादिकर्मणः सिरा३७५ सिराः सकलं देहं 33 मर्मसु हता यदि _ व्यधस्य गुणाधिकत्वं 383 व्याप्नुवन्ति 379 | जीवन्ति तदा 23 सिराव्यधस्य चिकिविकला भवन्ति 375 मष्टमोऽध्यायः सार्थलकथनम् 383 34 मममहतास्तु छेदमेदा१-२ सिराव्यपविधिशारीरो 24 निग्धादिभिः पुरुषैः दिमिरपिन नियन्ते 375 पक्रमः 379 परिहर्तव्यानि 383 35 मर्मखमिहता न जीव. 3 का सिरा अव्यध्याः 379/ 25-26 सिराविषाण-तुम्बन्तीत्यत्र हेतुः 375 4 शोणितावसेकसाध्येषु जलौकः-प्रच्छनाना सिरावेधः विषयाः 36-40 सद्याप्राणहरादिमम 383 ५निषिद्धानामप्याययिके नवमोऽध्यायः९ लक्षणम् 375-376 व्याधी सिरावेधोऽ. 1-1 धमनीव्याकरणशारीरा४१ मर्मसमीपदेशपातेs प्रतिषिद्धः 379 ध्यायोपक्रमः 35 प्यनर्थकथनम् 376 6 सिराव्यधस्य प्रधान 3 सिराभ्योऽन्या एव 41 मर्माभिषातस्यासन्ता कर्मविधिः 7 सिराव्यधे निषिदः कालः 38. धमन्यः नर्थकारिखम् 4 धमनीनां 43 मर्मसुजाताः शा 8 सिराणां व्यधने रीरविकारा अपि यत्रणविधिः 38. संख्या ९प्रदेशविशेषेण शस्त्र. ५ऊर्ध्वगाना धमनीनो कृच्छूतमा भवन्ति 376 / सप्तमोऽध्यायः 7 प्रणिधानप्रमाणम् 380 कार्याणि 1-2 सिरावर्णविभकिशारी१. सिराव्यधे ऋतुमेदेन 6-7 अधोगानां धमनीनां राण्यायोपक्रमः 376 / कालमेदः मु• सं० अनु०४ . पञ्चकहतस्य कार्याणि

Page #67
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। ____393 विषयाः पृथं विषयाः पृष्ठं विषयाः पृष्ठ 8-9 तिर्यग्गतानां धमनीनां 21 अपराऽपतने दोषाः 52 शक्तिमन्तं बालं ज्ञात्वा कार्याणि 384-385 तचिकित्सा च 390 विद्या प्राहयेत् 392 10 धमनीस्रोतोभी रसः 22 सूतिकाया मकललक्षणं 53 बालस्य विवाहकालः 392 शरीरे उपचीयते 385 तचिकित्सा च 390 | 54-55 अत्यन्तबालायां गर्भा११ प्रकृतिभूतानाम२३ बालोपचारकथनम् 390 धाने दोषाः 392 प्रकृतिभूतानां 24 बालस्य दशमेऽह्नि नाम 56 गर्भाधाने अयोग्या: च धमनीनों करणम् स्त्रियः पुरुषाच क्रिया: 385 / 25-27 धात्रीलक्षणानि 390 57 गर्भिण्या उपद्रवाणां 12 स्रोतसा वर्णनं 28 युक्तधाच्या अभावे चिकित्सा मूलविद्धलक्षणं च 386 . दोषाः 39.58-62 गर्भस्रावे मासक्रमेण 13 स्रोतोलक्षणकथनम् 387 29 अपरिघुतस्तन्यदानदोषः 390 प्रयोज्या योगाः दशमोऽध्यायः 10 30 स्त्रियाः स्तन्यनाशे हेतुः / | 63-65 गर्भाप्यायनयोगाः 394. 1-2 गर्भिणीव्याकरण क्षीरजननोपायाश्च 191 66 निवृत्तप्रसवायाः षड्वर्षोशारीराध्यायोपक्रमः 387 // 31 स्तन्यस्य परीक्षा 391 त्तरं प्रसवे गर्भस्या३ गर्भिण्याः प्रथमदिनात् 32-33 धान्याः स्वन्यदुष्टिहेतवः 391 ल्पायुष्टं प्रभृत्याप्रसवात् 34-36 अज्ञानां बालानां 67 गर्भिण्या निषिद्धानां कर्तव्यं रोगज्ञानोपायः 391 . वमनादीनां / 4 गर्भिण्या मासक्रमेण 37 बालक-धान्योरवस्था क्वचित्प्रतिप्रसवः 395 सेवनीयानि 387 68-70 कुमारस्य वपुर्मेधाबलबुद्धि भेदेनोपचाराः 391 5 नवमे मासि सूतिका विवर्धना योगाः 395 38 बालकस्यौषधमात्रागृहप्रवेशः 387-388 समाळं शारीरस्थानम् / .. कथनम् 391 6-7 उपस्थितप्रसवाया 39 प्रकारान्तरेणौषधो. लक्षणानि 388 पयोगः 391 अथ चिकित्सास्थानम् / 8-9 आसमप्रसवायाः 40 बालकस्य ज्वरे उपचार * प्रथमोऽध्यायः 1 करणीया उपचाराः 388 विशेषाः 391 1-2 द्विवणीयचिकित्सिता. 10 प्रतिलोमगर्भस्थानु४१, विनाशकविकाराहते। ध्यायोपक्रमः 396 .. लोमीकरणम् 388 11 गर्भसंगे योनिधूपनादि 388 3 शारीरागन्तुकमेदेन विरेकादीन कुर्यात् 391 42 बालकस्य तालपात. व्रणद्वैविध्यम् 396 12-13 प्रसवोत्तरं जातशिशोरुपचाराः 4 आगन्तुकवणस्य कर्मविचिकित्सा 30 391 43-44 वातेनाध्मापिते नाभी शेषप्रयोजनम् 14 चतूरात्रात्रिरात्राद्वा 396 ५दोषोपप्लवविशेषाद्रणस्तन्यप्रवृत्तिः गुदपाके . मेदाः १५शिशोः प्रथमाधहस्सु चोपचाराः 391-392 396 6 व्रणलक्षणद्वैविध्यं मधुसपिरादिपा४५ बालस्यावस्थामेदेन सर्पिः व्रणनिरुक्तिश्च 396 यनम् प्रयोगाः 7 वातादिव्रणानां पृथग्ल१६ सूतिकोपचाराः 389 | 46-47 बालविषये परिजनस्य क्षणानि 396-397 17 जागालदेशजायाः सूतिका- - करणीयम् 392 8 व्रणस्य षट्युपक्रमाणां या उपचारविशेषः 389 48 स्त्रीस्तन्याभावे क्षीरान्त- . नामतो निर्देशः 397 18 सूतिकायामन्याऽपि . रोपयोगः 392 9 उपक्रमेषु मध्ये कषायासामान्यक्रिया 309 49 बालकस्यानदानकालः 392 दीनामुभयार्थकारित्वं 19-20 उक्ताहाराचारव्यति५.महोपसर्गेभ्यो बाला केषविदुपचाराणाम: . क्रमे कृच्छ्रसाध्य रक्ष्याः तिदेशेन व्याध्युद्भवः 51 प्रहोपसर्गलक्षणम् 392 ! कथनं च 39-398

Page #68
चिकित्सास्थानम् / 27 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww पृष्ठ पृष्ठं 402 402 398 402 ... 399 399 विषयाः विषयाः विषयाः 1. व्रणस्यावस्थामेदेन 57 शोधनतैलविषयः 110 उत्तरबस्तिसाध्याः करणीया उपचाराः 398 प्रयोगश्च व्रणाः 11 अपतर्पणनिरूपणं 39858-61 शोधनीयरसक्रिया 111 व्रणस्य बन्धकरणे 12 अपतर्पणस्य फलं विषयः / विषयः प्रयोगश्च कालावधिश्च 390 62 शोधनचूर्ण विषयाः 112-118 पत्रदानविषयः .. 13 अपतर्पणस्य निषेध प्रयोगश्च 402 प्रयोगश्च 406 विषयाः 398 63 रोपणकषायविषयाः 402 119-122 कृमिघ्नविषयाः , 406 14 आलेपनविषयः 64 रोपणवर्ति विषयाः 123 बृंहणविषयः , 406 15-16 आलेपस्य फलं 65-69 रोपणकल्कविषयाः 124 विषजुष्टस्य विज्ञानचि. 17-18 परिषेकस्य फलं प्रयोगश्च 402 कित्सितयोरतिदेशः 406 प्रयोगश्च 399 -70 रोपणसर्पिविषयाः 125 शिरोविरेचनस्य विषयः 19-20 अभ्यङ्गस्य फलं प्रयोगश्च कालावधारणं च 399 71 रोपणतैलविषयाः 126 नस्यविषयाः 407 21 खेदनविषयः प्रयोगव 403 127-128 कवलग्रहविषयः 407 22 विम्लापनविषयः -72 रोपणरसक्रियाविषयाः 129 धूमपानविषयः 400 प्रयोगश्च प्रयोगश्च 403 130 मधुसर्पिविषयः 73 रोपणचूर्ण विषयाः - 23 उपनाहविषयः 403 131 यन्त्रविषयः 407 24-26 पाचनविषयः प्रयोगच 399 74 शोधनस्य रोपणस्य च 132 प्रणिभ्यो देय आहारः 40. सर्वव्रणविषयत्वम् 403 133 क्षतातुरो रक्षोभ्यो 27-29 लावणविषयः रक्षणायः 407 30 नेहपानविषयः 75 एष शोधनरोपणविधिमन्त्र३९९ 134 व्रणस्य संक्षेपेण मूलाधि. 31 वमनविषयः वत्प्रयोकव्यः 403 ठानलक्षणचिकित्सा 33 विरेचनाही 76 अनिर्दिष्टयोगविषयिणी मीमांसा कथनम् 407 33 छेदनविषयः 403 135 अल्पौषधेषु शोधन३४ भेदन विषयः 77-79 वातादिदुष्टेषु व्रणेषु गण रोपणादियोगेषु तत्स विशेषाः 35-37 दारणविषयाः 38-39 लेखनविषयाः 8. धूपन विषयः मद्रव्याणामावापो४०४ पदेशः 407 4. शस्त्राभावे क्षौमादि- 81-82 उत्सादनविषयः 136 समप्रयोगालामे यथामिलेखनम् प्रयोगश्च 404 लाभौषधप्रयोगः 400 41-42 एषणविषयः 4.0 83 अवसादन विषयः 404 137 एकत्रैव व्याधौ यौगिभाहरणविषयाः | 84-85 मृदुकर्म विषयः 404 कस्य प्रक्षेपोऽयौगिकस्य 4 व्यधनस्रावणविषयाः 401 86-87 दारुणकर्मविषयः 404 त्यागश्च . 45 सीवनसंधान विषयाः 4.1 88 क्षारविषयः 404 -139 व्रणस्य व्रणितस्य चोप४६-४७ पीडनविषयः 401 89 अग्निकर्मविषयः 44 शोणितास्थापनविषयः 401 | 90-93 कृष्णीकरणविषयाः 140 भनागतावेक्षणेन व्रण४९-५० निर्वापणविषयः प्रयोगश्च 404 चिकित्साकथनम् 408 प्रयोगश्च | 94-98 पाण्डुकर्मविषयाः द्वितीयोऽध्यायः 2 51-51 उत्कारिकाविषयः प्रयोगश्च 405 1-3 सद्योव्रणचिकित्सिता. . प्रयोगश्च 401/ 99-100 प्रणानां सवर्णीकरण ध्यायोपक्रमः 408 53 शोधनकषायविषयाः 401 प्रयोगः 4 व्रणाकृतिमात्रे हेतुविशेष५४-५५ शोधनवर्तिविषयः 401 101-103 रोमसंजननोपायाः 405 निर्देश: 400 56 शोधनसपिर्विषयः 104-108 रोमशातनोपायाः 405 5-6 आगन्तुव्रणाकृतिकथनम् 400 प्रयोगश्च 1.9 बखिसाध्या व्रणाः 405/ __ . व्रणाकृविज्ञानफळम् 408 400 . . . दद . . . '403 द्रवाः 405

Page #69
28 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। 408 409 विषयाः विषयाः विषयाः 8 आगन्तुव्रणाकृतिलक्षणम्४०८ 71 सामान्यशरीरावयवस्य 14 सव्रणभन्मचिकित्सितम् 416 9 आगन्तुव्रणानो षड्वि विद्धस्य चिकित्सा 413 15 कालदोषाश्रयं भमस्य धखम् 72 विषयविशेषेण विद्ध साध्यत्वम् 416 10 छिमलक्षणम् 408 चिकित्सा 413 16 वयोमेदेन भन्नसन्धिस्थैर्ये 11 भिलक्षणम् | 73-74 समझादिरोपणतैलम् 413 कालावधिः 416 12 कोष्ठलक्षणम् 75 तालिसादिरोपणतैलम् 413 17 भामविशेषेण चिकित्सित- . 13-15 कोष्ठ मेदस्य सामान्य७६ क्षत-पिश्चितयोश्चिकित्सा 413 विशेषः लक्षणम् | 77-78 घृष्टचिकित्सा विश्लिष्टदे- 18-19 भन्ने संक्षेपतः सन्धि१६-१८ कोष्ठ मेदस्य विशेष हादीनां चिकित्सा च 413 स्थापनोपायाः 416 लक्षणम् | 79 शरीरादीनवेक्ष्य व्रणे 20-21 उत्पिष्ट-विश्लिष्टयोश्चि१९ विद्धलक्षणम् तैलघृते योज्ये 413 कित्सितविशेषः 416 २.क्षतलक्षणम् . 8. सद्योव्रणेषु पित्तविद्रध्यु- 22-23 उत्पिष्टनखसंधि२१ पिचितलक्षणम् घृतातिदेशः 413 चिकित्सितम् 416. 22 घृष्टलक्षणम् 409 81 सद्यःक्षतव्रणे घृततै 24 भनाया अडल्या२३-२५ छिनादीनां चतुणां चिकित्सा __लपरिषेकः 413 चिकित्सितम् 416 26-27 पिच्चित-घृष्टयोश्चिकित्सा 409 82-84 अदुष्टव्रणरोपणं तैलम् 414 25 पादभन्मचिकित्सितम् 416 20 षड्विधसद्योव्रणोपसंहारः४१० 85 कियन्तं कालं सद्योव्रणचि- 26 भमजबोरो२९-३० मूर्धाद्यवयवाश्रितच्छिन कित्सा कार्या श्चिकित्सितम् 414 416. चिकित्सा 410 86-88 दुष्टप्रणोपायाः 414 27 उर्वस्थिभङ्गे विशेष३१-३३ कर्णच्छेदादीनां विशेष- 89-91 सर्वदुष्टव्रणेषु तैलघृतकल्क चिकित्सितम् 416 चिकित्सा योगाः 414 28 कटिभमचिकित्सितम् 417 34-35 शाखासु तिर्यक्छेदे 93-94 वातादिमेदेन कल्काः 414 | 29-30 पर्युकाममचिकित्सितम् 417 चिकित्सा / 95 सयोव्रणस्य षड्विधलमेव 414 31 स्कन्धभमचिकित्सितम् 417 36 पृष्ठवणोरोव्रणयोश्चि |96-97 बहूकानामपि सद्योवणाना 32 कूर्परसन्धिभनकित्सा 410 षट्खेवान्तर्भावः 414 | चिकित्सितम् 417 : 37 शाखाना निःशेषच्छेदे 33 जानु-गुल्फ-मणिबन्धममचिकित्सान्तरम् तृतीयोऽध्यायः३ 410 ३८व्रणरोपणार्थ चन्दनादि- 1-2 भग्नचिकित्सिताभ्यायो चिकित्सितम् तैलम् 410 पक्रमः 415/34-35 हस्खतलभम३९-४० द्वितीयं चन्दनादितैलम् 410 3 येषां भमं कृच्छ्रसाम्यम् 415 चिकित्सितम् 417 41-43 भित्रनेत्रचिकित्सितम् 410 4 भनेरसेव्यानि 415 36 नतोन्नतयोरक्षकयो. . 4 सर्वनेत्राभिघाते आज 5 भन्नैः सेव्यानि 415 - चिकित्सितम् 417 घृतप्रयोगः 411 6 भमबन्धनद्रव्याणि 15 37-38 बाहु-प्रीवा-बटु-हनुभमचि४५-४९ उदरमेदचिकित्सितम् 411 7 भमलेपनद्रव्याणि | - . कित्सितम् 417 50-51 कोष्ठगतशल्यस्यासाभ्य ऋतुविशेषेण भमबन्धन- 39-40 हनुसंधिभमचिकित्सितम्४१८ लक्षणम् 411 कालावधिः 41-42 दन्तममचिकित्सितम् 418 52-54 कोष्ठगतसाध्यव्रण 415 चिकित्सा 9-10 भमे नातिविथिलगाढो बन्धो 41-44 नासाभन्मचिकित्सितम्. 418 55 मिनेऽपि कोष्ठे साध्यस्य विधेयः 45 कर्णभमचिकित्सितम् 418 लक्षणम् 412 11 सवेदने भने परिषेक 46 कपालभमचिकित्सितम् 418 56-65 सत्रमेदचिकित्सितम् 412 विधिः 415 47 पतनादिना शूने 16-68 मुष्कमेदचिकित्सितम् 411 12 भने कालादिविशेषेण शीतो शीतप्रदेहादिविधिः 418 19-7. उत्तमाले विद्धस्य ष्णद्रव्योपयोगः 415/48-49 जहोरुममेषु कपाटशयनविकित्सितम् 412 13 भने आभ्यन्तरमौषधम् 15 | विधिः 418 410

Page #70
चिकित्सास्थानम् / amnnamrnsrminewwwranwar रा विषयाः विषयाः पृष्ठं 5. श्रोण्यादिभमेषु शयन 18 स्कन्धवक्षत्रिकमयागतविधिः 418 वातचिकित्सा 421 ५१चिरविमुक्कसन्धि 19 शिरोगतवातचिकित्सा 422 चिकित्सितम् 418 2. वातरोगे बस्तिप्रशंसा 422 52 चिरकाण्डभन्मचिकि- 21-26 उत्तानुक्तवातरोगाणां सामासितम् 410 न्यचिकित्सितम् 422 53 भने बहिर्निर्गतास्थि 27 वातरोगे विल्वकसर्पिः 422 चिकित्सा 41 |. .-28 वातरोगे अणुतैलम् 422 54 काय विशेषेण भन्न 29 वातरोगे शतपाकं सहस्रक्रियाविशेषः ..419 पाकं च तैलम् 423 55-66 भमसंधाननं तैलम् 19 30 वातरोगे पत्रलवणम् 423 .67-68 द्वितीयं भमसंधानकं 31 , काण्डलवणम् 423 तैलम् 19 32, कल्याणकलवणम् 423 69 भमे यथा पाको न भवे 13 , लवणयोगप्रशंसा 424 तथा प्रयतेत 19 0 सम्यमूढभमलक्षणम् 19 पञ्चमोऽध्यायः५ - चतुर्थोऽध्यायः 4 . / 1-2 महावातव्याधिचिकित्सि१-२ वातव्याधिचिकित्सितो तोपक्रमः 424 पक्रमः 420 3 वातशोणितस्य द्वैविध्य.३-४ भामाशयगते वाते षट् निराकरणम् 424 धरणयोगः 420 4, संप्राप्तिनिरुक्ति५पक्काशयगतवात पूर्वरूपलक्षणानि 42 चिकित्सा 5 वातशोणितयोग्या: बस्तिगतवातचिकित्सा , श्रोत्रादिगतवात ६कीदृशं वातशोणितमुपचिकित्सा च 420 कम्यम् 424 समांसासक्सिराप्राप्तवात 7 वातप्रवलवातरकचिकित्सा . 420 चिकित्सा 424-425 मायुसन्ध्यस्थिप्राप्तवात पित्तप्रबलवातरक चिकित्सा 420 चिकित्सा 9 अस्थिगतवातचिकित्सा 420 10 शुक्रगतवातचिकित्सा 421 रकप्रबलवातरक. 11 सर्वाकाङ्गगतवातचि चिकित्सा 426 कित्सा 421 1. श्लेष्मप्रबलवातरक- 12 कफपित्तरकसंसृष्टवात चिकित्सा 426 चिकित्सा सुप्तिवात 11 संसर्गसंनिपातजवातचिकित्सा च रक्तचिकित्सा १३-सर्ववातविकारिणां 12-13 वातरके सामान्य भोजनानि 421 चिकित्सितम् / 426 14-15 वातरोगे शाल्वणाख्य 14-16 वातरके उकानुतक्रियाउपनाहखेदः 421 योगसंग्रहः 426-427 16-17 वातरोगे अनमिखे. 17 // निषिद्धो बाहा. दविधि: 421 / विषयाः 18 अपतानकचिकित्सितम् 427 19 पक्षाघातचिकि त्सितम् 427-428 2. मन्यास्तम्भचिकित्सितम्४२८ 21 अपतन्त्रकचिकित्सितम् 428 22 अर्दितचिकित्सितम् 428 23 गृध्रस्यादौ सिराव्यधविधिः 428 24 कर्णशूलचिकित्सा 428 25 तूनी-प्रतूनीचिकित्सा 428 26 आध्मान-प्रत्याध्मान चिकित्सा 27 अष्ठीला-प्रत्यष्ठीलयो. चिकित्सा 429 28 वातरोगे हिंग्वादिचूर्णम् 429 29 संसृष्टावृतवातचिकित्सा 429 30 मेदोवृतवातचिकित्सा 429 31-32 ऊरुस्तम्भनिदानम् 429 -35 जरुस्तम्मे आभ्यन्तर चिकित्सितम् 429 36 , बाह्यचि. कित्सितम् 429 37-38, भोजनविधिः 43. अवस्थायां मेहावचार णस्य प्रतिप्रसवः४३० 0-45 वातरोगे गुग्गुलुकल्पः 430 षष्ठोऽध्यायः६ 1-2 अर्शश्चिकित्सितोपक्रमः 43. 3 अर्शसां चतुर्विधसाध नोपदेशः -5 अर्शःसु क्षारपातन विधिः 430-431 6 क्षारेण सम्यग्दग्धा-ति दग्ध-हीनदग्धलक्षणानि 431 7 स्थानादिविशेषेणार्शसां दहनविकल्पः 431 क्षारपाते विशेषविधिः 431 ९क्षारकर्मणः पश्चात्कर्म 431 10 क्षारविभ्रंशस्य महदनर्थ कारिखम् 432 11 अर्शीयन्त्रकथनम् 432 . 12 अर्शसामालेपनविधिः 432 13 अदृश्येष्वर्शस्सु यापनयोगाः 431 पुरुषाः . 421 राचारी

Page #71
30 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः / - __ 434 5-8 वाताश्मदादिगण विषयाः पृष्ठ विषयाः विषयाः पृष्ठं 14 अर्शस्सु दन्त्यरिष्टः 433 अष्टमोऽध्यायः८ 48-49 भगन्दरे त्रिवृतादितैलम् 441 15 , अभयारिष्टः 433 | 1-2 भगन्दरचिकित्सितो. 50-52 , चित्रकादितैलम् 441 16 , दोषमेदेन चिकि पक्रमः 438 53 भगन्दरयन्त्रकथनम् 441 त्सितविशेषः 433 3 भगन्दराणां साध्यासाध्य 54 भगन्दरे वाणि 441 भल्लातक विवेकः 438 नवमोऽध्यायः९ विधानम् 433-434 4 भगन्दरेषु शस्त्रचिकिद्वितीयं भल्लातक त्सायाः सामान्यो 1-2 कुष्ठचिकित्सितोपक्रमः 42 विधानम् विधिः 3 कुष्ठनिदानम् 442 439 19-20 , वृक्षकारुष्करक्षा 442 4 कुष्ठे वाणि 5-11 शतपोनके शस्त्रक्रियायां / रामियोगाना . विशेषः 5 कुष्ठे आहाराचारविभागः 442 439 प्रशंसा 12-19 शतपोनके शस्त्रकर्मणः 6 , सामान्यचिकि" दोषविशेषेणान्य पश्चात्कर्म प्रयोगाणा सितम् 439 442 मतिदेशः 434 20-22 उष्ट्रप्रीवभगन्दर 7, दोषविशेषेण 22, वानि 43 क्रियाविशेषः 442 चिकित्सा 439-440 8., महातितकं घृतम्४४३ . सप्तमोऽध्यायः 7 23-25 परिस्राविभगन्दरचि. 1-2 अश्मरीचिकित्सितो. कित्सा 9, तितकं घृतम् 443 440 पक्रमः 435 26-27 परिस्राविभगन्दरे शस्त्र 10 कुष्ठे कतिपये सामान्य. . क्रियाविधिः 3-4 अश्मर्या स्नेहादिकर्म 435 योगाः 440 443 5-8 वाताश्मर्या पाषाण- | 28-29 शिशूनां भगन्दरविशेषे 11-12 दद्रौ लाक्षादियोगः 443 मेदादिगणः विरेकाग्निशस्त्रक्षार 13, सैन्धवादियोगः 443 9-13 पित्ताश्मर्यां कुशा निषेधः 14 ,, हेमक्षीर्यादियोगः 443 दिगणः 15 श्वित्रे भद्रोदुम्बरी 30 भगन्दरे आरग्वधाद्या 14-16 कफाश्माँ वरुणादिगणः४३५ योगः 444 17 शर्करायां पिचुकादिगणः 435 440 16 , पूतिकीटादियोगः 444 18 , क्रौश्चास्थ्यादि 31-32 आगन्तुजभगन्दर 44017-18, कृष्णसर्पादि / योगः चिकित्सा 436 * 33 त्रिदोषजभगन्दरस्य योगः 19 अश्मयाँ त्रिकण्टकादि 444 वज्र्यवम् 19-20, कुकुटपुरीषयोगः 444 20-21, क्षारयोगः 436 | 34-36 भगन्दरे शस्त्रजनितवेदना- 21-22 , क्षारयोगः 444 22-23 , तिलादिक्षारशमनोपायः 444 44023-24 , तैलयोगः योगः 37 वातकफजे भगन्दरे 25-26 , आवल्गुजाद्या वर्तिः 445 , श्वदंष्ट्रादिकल्कः 436 उपनाहखेदः 441 27-28, तुत्थादिलेपः 445 . क्षीरयोगः 436 38 भगन्दरे त्रिकटुकादि 29-33 कुष्ठे नीलतैलम् 45 26 " वीरतरादिगणः 436 योगः 445 34-38, महानीलतेलम् 441 27 , छेदोपदेशः 436 39 भगन्दरव्रणशोधनवर्गः 39 श्वित्रे गोमूत्रादियोगः 445 28 अश्मर्या शस्त्रच्छेदस्य 40-41 , पूतिकादिलेपः 446 4. भगन्दरे उत्सादनयोगः अन्तिमोपक्रमलम् 436 42 कुष्ठे समप्रदोषनिहर४१ , रसाजनादिरो२९ राजानमापृच्छय शस्त्र णोपदेशः पणकरकः 446 क्रिया कार्या 436 30-33 शस्त्रेणाश्मर्याहर कुष्टादिशोधन 43, दोषशोधनक्रमः 446 णविधिः 436-437 कल्कः 4144-49, कतिपये प्रायोगि३४-३५ शस्त्रकर्मणः पश्चात्कर्म 43743-46, मागध्याय का योगाः 446 36-38 शस्त्रकर्मणि रक्ष्याण्य? रोपणतैलम् 441 / 5. दाहयुक्तस्य कुष्ठिन: मर्माणि 43-438 ४७न्यग्रोधादिगणः 441 मानयोगः वर्तिः 440 / योगः

Page #72
चिकित्सास्थानम् / 447 458 पागः विषयाः पृष्ठं विषयाः विषयाः 51-53 जातक्रिमीणां कुष्ठानों | 12-13 अधनाना प्रमेहे विशेष 3 उदराणां साध्यासाध्यचिकित्सितम् 447 चिकित्सा 453 विवेकः 457-458 54-56 कुष्ठे वज्रकतैलम् 447 द्वादशोऽध्यायः 12 4 उदरिणां पथ्यापथ्यानि 458 57-63 , महावजकतैलम् 447 | 1-2 प्रमेहपिडकाचिकित्सि 5 घातोदरचिकित्सितम् 458 64-65., लाक्षादिकं तैलम् 447 तोपक्रमः 454 6 पित्तोदरचिकित्सितम् 458 66, खदिरादियवागू: 3 प्रमेहपिडकानां साध्य 7 श्लेष्मोदरचिकित्सितम् 458 67-68 तेलघृतप्रदेहोद्ध बलक्षणं 454 8 दूष्योदरचिकित्सितम् 458 र्षणविरेचनो- . 4 प्रमेहपिडकासु अवस्था 9 उदरे दोषानुलोमनपयोगाः 447-448 विशेषेण चिकित्सा प्रशंसा 69, कारभमूत्रयोगः 448 विशेषः 454 10 उदरेषु कतिपये सामा७०-७१, खदिरयोगप्रशंसा 448 5, धान्वन्तरं घृतम् 454 न्ययोगाः 72 कुष्ठिनः पथ्यापथ्यम् 448 6 प्रमे हिणां शोधनोपदेशः 454 11 उदरे मूत्रवर्तिः 459 दशमोऽध्यायः 10 7,, खेदनिषेधः 454 12 , आनाहवर्तिक्रिया 460 1-3 महाकुष्टचिकित्सितो 8 अधोदेहे एव पिडका 13 प्लीहोदरचिकित्सा 460 पक्रमः 448 संभवे हेतुः 454 14 उदरे षट्पलकं घृतम् 460 4-5 कुष्ठे यवकल्पः 9 अपक्कानां पक्कानां च 15 यकृद्दाल्युदरे सिराव्यधः 460 6 ,, अरिष्टविधानं४४८-४४९ पिडकानां विशेष 16 प्लीहोदरे सिरादाहः 460 7, आसवविधानम् 449 चिकित्सितम् 455 17 बद्धगुदोदर-परिस्राव्युदर८, सुराविधानम् 449 1. प्रमेहे सालसारादिलेहः 455 योश्चिकित्सितम् 46. 9, अवलेहविधानम् . 449 11, नवायसयोगः 455 18 जलोदरचिकित्सितम् 461 10, चूर्णक्रिया 449 19, लोहारिष्टः 19 सर्वोदरेषु क्षीरजाङ्गल११, अयस्कृतिः 20 प्रमेहनिवृत्तिलक्षणम् 455 मांसरसयोः प्रयोगः 461 , महौषधायस्कृतिः 450 प्रयोदशोऽध्यायः 13 / पञ्चदशोऽध्यायः 15 13 , खदिरविधानम् 450 1-2 मधुमेहचिकित्सितो 1-2 मूढगर्भचिकित्सितो. 14 , गुडूची विधानम् 451 456 पक्रमः 15-16 ,, मिश्रकन्नेहः 451 3-4 शिलाजतूत्पत्तिः 456 3 मूढगर्भस्य कष्टसाध्यखम् 461 एकादशोऽध्यायः 11 ५शिलाजतुभेदाः 456 4 मूढगर्भस्य त्रयः संगाः 461 1-2 प्रमेहचिकित्सितोपक्रमः 451 6 शिलाजतुसंभवलोहवि- 5-8 मूढगर्भे मत्रप्रयोगः४६१-४६२ 9, औषधयोगः __3 प्रमेहस्य वैविध्यम् शेषेण शिलाजतुनो 462 451 . रसवीर्य विशेषः 157 10-18 मूढगर्भाहरणार्थ शस्त्र४ प्रमेहे सामान्यचिकित्सा 451 शिलाजतूनामुत्तरोत्तरं प्रयोगः 462-463 5 प्रमेहिणो वाणि 451 श्रेच्यम् 19-27 शस्त्रकर्मणः पश्चात्कर्म 463 6 प्रमेहे पभ्यानि 451 28-39 सूतिकारोगे बलातैलम् 463 7, शोधनविधिः 451 ८बिलाजतुसामान्यगुणाः 456 40-43 , शतपाकं बला 9 प्रधानशिलाजतुलक्षणम् 456 8 सर्वप्रमेहे पञ्च योगाः 452 / तैलम् 464 |10-16 पिलाजतुप्रयोग९ विंशतिप्रमेहेषु विंशति 44 बलातैलविधानेन गुडू विधानम् योगाः 452 || च्यादितैलाविदेशः 464 15-19 मधुमेहे माक्षिकवि१० प्रमेहेषु अरिष्टायस्कृति 45-47 नीलोत्पलादितैळम् 464 धानम् लेहासवयवागूकषाय षोडशोऽध्यायः 16 योगाः 452-453 | 20-35 , तुवरकविधानम् 457 1-2 विद्रधिचिकित्सितोपक्रमः४६४ 11 ईश्वराणां प्रमेहे विशेष- चतुर्दशोऽध्यायः 14 / 3 आमेषु विद्रधिषु प्रणशोषचिकित्सा / 1-2 उदरचिकित्सितोपक्रमः 457 वचिकित्सा कार्या 464 पक्रमः

Page #73
32 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। विषयाः पृष्ठं _ विषयाः पृष्ठ विषयाः 4-5 वातविद्रधिचिकित्सा 464 | 42-44 स्तन्यदोषचिकित्सा 469 | 18-20 मूत्रजवृद्धिचिकित्सा 476 10-15 पित्तविद्रधिचिकित्सा 464 45-47 स्तनरोगचिकित्सा४६९-४७० 21-24 अत्रवृद्धिचिकित्सा 476 16-21 पित्तविद्रधी करजादि अष्टादशोऽध्यायः 18 25-27 उपदंशे सामान्यतैलम् 465 | 1-2 प्रन्ध्यपच्यर्बुदगलगण्ड. चिकित्सा 22-26 श्लेष्मविद्रधिचिकित्सा 465 चिकित्सितोपक्रमः 47028-29 वातजोपदंशचिकित्सा 476 27 रक्तजागन्तुजविधि 3 भामप्रन्थिचिकि 30-32 पित्तजोपदंशचिकित्सा 476 चिकित्सा त्सितम् 470 33-35 कफजोपदंशचिकित्सा 476 28-33 अपक्काभ्यन्तरविद्रधि. 4 आमप्रन्थौ स्नेहपानविधिः४७० 36-39 उपदंशस्य आमाधवचिकित्सा 465 / - 5-7 वातचिकित्सा स्थामेदेन चि० 477 34 विद्रधी सिराव्यधः 465 8-11 पित्तप्रन्थि चूर्णम् 35-37 पक्वविद्रधि चिकित्सा 470-471 42-44 जम्ब्वादियोगः / चिकित्सा 465-466 12-14 श्लेष्मप्रन्थिचिकित्सा 471 45-48 उपदंशे कतिपययोगाः 477. 38 यथा विद्रधिः पाकं न 15-16 मौसकन्दीचिकित्सा 471 49-51 त्रिदोषजोपदंशचिकिगच्छति तथा 17-19 मेदोजप्रन्थिचिकित्सा 471 कित्सा प्रयतितव्यम् | 20-23 अपचीचिकित्सा 471 24 अमर्मजग्रन्थौ क्षारा३९-४३ मज्जजातविद्रधि 52-54 वातजश्लीपदचिकित्सा 477 55 पित्तजश्लीपदचिकित्सा 477 चिकित्सा मिशनविधिः 466 472 सप्तदशोऽध्यायः 17 56-62 श्लैष्मिकोपदंश२५-२६ अपच्या जवायां शस्त्रकर्म चिकित्सा 447-478 1-2 विसर्पनाडीखनरोग 27 ऊर्ध्वदेहजायामपच्या 63-67 श्लीपदे पानीयक्षारः 478 चिकित्सितोपक्रमः 466 मणिबन्धोपरि 68-69 श्लीपदे द्वितीयः 3 विसर्प सामान्य शस्त्रकर्म 473 पानीयक्षारः 478 चिकित्सा 466 28 अपच्या संशमनविधिः 473 विंशतितमोऽध्यायः 20 4-5 वातजविसर्पचिकित्सा 466 | 29-31 वातार्बुदचिकित्सा 473 6-9 पित्तजविसर्पचिकित्सा 46632-34 पित्तार्बुदचिकित्सा 1-2 क्षुदरोगचिकित्सितो१.-१३ पित्तविसर्प गौर्यादि पक्रमः 478. 35-40 कफार्बुद 3-4 अजगल्लिकाचिकित्सा 478 घृतम् चिकित्सितं 473-474 14-15 कफविसर्पचिकित्सितम् 467 5-6 अन्धालजी-यवप्रख्या| 41-42 मेदोर्बुदचिकित्सा पंनसी-कच्छपी१६ सर्वविसपेंषु सामान्य४३-४७ वातिकगलगण्ड पाषाणगर्दभाना चिकित्सितम् चिकित्सा 474 * चिकित्सा 15-19 वातजनाडीचिकि 40-50 कफजगलगण्डत्सितम् चिकित्सा 474-475 7-8 विवृतेन्द्र विद्धा-गर्दभी२०-२१ पित्तजनाडीचिकि५१ गलगण्डरोगे कटुत्रि. जालगर्दभ-इरिवेत्सितम् कादियोगः 475 लिका-गन्धनानी२२ पित्तजनाज्यां श्यामा- 52-55 मेदःसमुत्थगलगण्ड कक्षा-विस्फोटकानां दिघृतम् चिकित्सा 475/ चिकित्सा 478 23-25 कफजनाडीचिकि एकोनविंशोऽध्यायः१९ / 9-11 चिप्पकुनखयोश्चिसितम् 1-2 वृद्ध्यपदंशश्लीपदचिकि कित्सा 478 26-28 आगन्तुजनाडीव्रण सितोपक्रमः 475 | 12-15 विदारिकाचिकित्सा चिकित्सा 3 वृद्धौ वाणि 16-18 मेदोर्बुद-शर्करार्बुद२९-३३ क्षारसूत्रेण नाडी४-८ वातजवृद्धिचिकित्सा 475 कच्छु-विचर्चिका- 479 च्छेदन विधिः 468, 9-11 पित्तजवृद्धिचिकित्सा 475 पामानां चिकित्सा 479 34-41 सर्वनाडीना पामान्य- 12-14 कफजवृद्धिचिकित्सा 476 १९पाददारीचिकित्सा 479 विधिः 468-469 | 15-17 मेदोजवृद्धिचिकित्सा 476 | 20-22 अकसचिकित्सा 479 467

Page #74
चिकित्सास्थानम्। - Howwwra-..-wimmwwwwwwww पृष्ठ 486 482 .48. विषयाः विषयाः पृष्ठं विषयाः पृष्ठं 23-26 कदरेन्द्रलुप्तयो द्वाविंशतितमोऽध्यायः 22 5 वातजादिमैदेन चिकित्सा 1-2 मुखरोगचिकित्सितो. श्वयथुलक्षणम् 485 27-28 अरूंषिकाचिकित्सा पक्रमः 482 6 दोषाणां स्थानसंश्रय२९ दारुणकचिकित्सा 479 3-9 ओष्ठप्रकोपचिकित्सा 482 विशेषेण श्यथौ 30 पलितचिकित्सा विशेषः 485 10-12 शीतादचिकित्सा 31 मसूरिकाचिकित्सा 479 7 शोथानां साध्यासाध्य१३ दन्तपुप्पुटकचिकित्सा 482 विचारः - 32 जतुमणि-मशक-तिल 14-15 दन्तवेष्टचिकित्सा कालकानां चिकित्सा 480 8-9 शोथोपद्रवाः |-16-17 शौषिरचिकित्सा 482 1. शोफिनो वानि 486 33-36 न्यच्छ-व्यङ्ग-निलि.. 18 परिदरचिकित्सा 482 कानां चिकित्सा 480 11 दोषविशेषेण श्वयथु. | 19-21 उपकुश चिकित्सा 482 37 यौवनपिडकाचिकित्सा 480 चिकित्सा 22 दन्तवैदर्भचिकित्सा 482 12 श्वयथो सामान्य. 38-39 पद्मिनीकण्टक. . 23 अधिदन्तकचिकित्सा 482 चिकित्सा 486 चिकित्सा 48024-25 अधिमांस 13 शोफे अपथ्यानि 487 40-42 परिवृत्तिकावपाटिका- .. चिकित्सा 482-483 | चतविंशतितमोऽध्यायः 24 - चिकित्सा | 26-33 दन्तनाडीचिकित्सा 483 1-3 अनागताबाधप्रति४३-४५ निरुद्धप्रकाशचि३४-३५ दन्तहर्षचिकित्सा 483 धनीयोपक्रमः 487 कित्सा 36-38 दन्तशर्करा-कपालिक 4-12 दन्तधावन विधिः 46-47 संनिरुद्धगुदचिकित्सा 48 योश्चिकित्सा 483 | 13-14 जिहानिर्लेखनलक्षणं 48-56 वल्मीकचिकित्सा 4 39-40 कृमिदन्तकचिकित्सा 487 तद्गुणाश्च 483 57-60 अहिपूतन-वृषणकच्छू४१-४२ हनुमोक्षचिकित्सा 483 15-16 मुखप्रक्षालन विधिः चिकित्सा तद्गुणाश्च 43-47 जिलाकण्टकचिकित्सा 483 61-13 गुदभ्रंशचिकित्सा 481 15-20 नेत्राजनविधिः 48 उपजिलाचिकित्सा 483 एकविंशतितमोऽध्यायः 21 / / तद्गुणाश्च 487-488 41-56 गलशुण्डिकाचिकित्सा 484 | 21-24 ताम्बूलभक्षणविधिः / 1-2. शूकरोगचिकित्सितो५७ तुण्डिकेरि-मधुष तद्गुणाश्च 488 पक्रमः 481 कूर्म-संघात-तालुपु- 25-26 शिरोभ्यागुणाः 488 ३सर्पपीचिकित्सा 481 प्पुटानां चिकित्सा 484 | 27-28 विरोभ्यशार्थ तैलम् 488 4 अष्ठीलिका-ऽनुशयी. 58 तालुपाकचिकित्सा - 484 29 केशप्रसाधनीकर्णपूरण. चिकित्सा 59-63 कण्ठरोहिणीचिकित्सा 484 योर्गुणाः 5-6 प्रषित-कुम्भिकयो 64 कण्ठशालकचिकित्सा 484 30 अभ्यागुणाः 488 चिकित्सा 65 अधिजिहि काचिकित्सा 484 | 31-32 सर्वानपरिषेकगुणाः 488 अलजीचिकित्सा 481 66 एकन्द-गिलायु 33 स्नेहावगाहनगुणाः 488 ८मृवितचिकित्सा 481 गलविद्रधीनां 34 अभ्यजादौ प्रकृति९ संमूढपिडकाचिकित्सा 481 चिकित्सा विशेषेण तैल-घृत१०-१२ अवमन्य-पुष्करिका६७-७५ मुखपाकचिकित्सा 484 योर्योगः 488 स्पर्शहानीना 76 मुखरोगे कवलविधिः 485 35-37 अभ्यङ्गानधिकारिणः 488 चिकित्सा . 481 | 77-81 असाध्या मुख 38-50 व्यायामविधिः, तद्गुणाः, 13 उत्तमाचिकित्सा 481 रोगाः अतिव्यायामदोषाः, 14 शतपोनक-बक्पाकयो व्यायामानधिकाचिकित्सा 481 त्रयोविंशतितमोऽध्यायः 23 रिणश्च 488-489 15-18 शोणितार्बुद-मांसपाक- 1-2 शोफचिकित्सितोपक्रमः 485 51 उद्वर्तनगुणाः 489 विद्रधि-तिलकाल 3 शोषमेदाः 485 52-56 उद्धर्षणोत्सादनकानां चिकित्सा 481, 4 शोधनिदानं संप्राप्तिय 485 / / योर्गुणाः 489 सु० सं० भनु.५ 488 484

Page #75
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। 40 पृष्ठं विषयाः योगः 499 विषयाः पृष्ठ विषयाः पृष्ठ 57-61 बानगुणाः 489 संज्ञकानां पञ्चविध- 37-38 वाजीकरः क्षीरयोगः 498 62 सामानधिकारिणः 489 कर्णपाल्यामयानां 39 वाजीकरयोगानो फलम् 490 63 भनुलेपनगुणाः 489 लक्षणानि 494-495 सप्तविंशतितमोऽध्यायः 27 64 पुष्पवस्त्ररत्नधारणगुणाः 49013-15 परिपोटकचिकित्सा 495 1-2 सर्वोपघातशमनीयरसा६५ मुखालेपनगुणाः 16-17 उत्पातचिकित्सा 495 यनोपक्रमः 490 66 नेत्राजनगुणाः 495 49. 18-19 उन्मथचिकित्सा .3-5 रसायनयोग्या अवस्था 67 देवतातिथिविप्रपूजन- 20-23 परिलेहिचिकित्सा. 425 24-27 कर्णपालिवर्धनं तैलम् 495 नराश्च गुणाः 499 68 आहारगुणाः 28-31 पलिते नीलीतैलम् 495 6 रसायनः शीतोदकपयः३२-३७ पलिते सैरीयकादि क्षौद्रसर्पिर्योगः ६९पादप्रक्षालनगुणाः 499 7. पादाभ्यागुणाः तैलम् 495-416 7, विडतण्डुल७१-७२ पादत्रधारणगुणाः 49038-42 मुखाभ्यशार्थ लाक्षा योगः 499 73 केशनखरोमहरण. दिकं तैलम् 496 द्वितीयो विडतण्डुलगुणाः 43 नरदेवयोग्योरागः 496 | 499 74 कवच (वर्म) 9 काश्मर्ययोगः षड्विंशतितमोऽध्यायः 26 धारणगुणाः .. 490 10 रसायनो बलामूलयोगः 499 75 उष्णीषच्छत्रधारणगुणा:४९० 1-2 क्षीणबलीयवाजी 11 , वाराही करणचिकित्सितो७६-७७ दण्डधारणगुणाः 490. मूलयोगः पक्रमः 496-497 78 आसागुणाः 12 , बीजकसारादि३-५ वाजीकरणयोग्या 79-80 चक्रमणगुणाः योगः 500 नराः 81 सुखशय्यासनगुणाः 49. 13 ., शणफलयोगः 500 6-8 वाजीकरा भावाः 82 बालव्यजनानिल९-१५ षड्विषक्लैब्यलक्षणम् अष्टाविंशतितमोऽध्यायः 28 गुणाः 16-17 वाजीकरी तिला 1-2 मेधायुःकामीयरसा८३ संवाहनगुणाः द्युत्कारिका. 497 यनचिकित्सितो८४-८५ प्रवातनिवातयोगुणाः पक्रमः 18-19 वाजीकर्यः शकुल्यः 497 5 490-491/ 86 भातपच्छाययोर्गुणाः 491 20 वाजीकरो बस्ताण्डयोगः 497 3 रसायनः श्वेतावत्गुज८७ मामिसेवनगुणाः | 21-22 491 फलयोगः , पूपलिका८८ निद्रागुणाः - 491 योगः 4 , मण्डूकपर्णी८९-१.१ खस्थैः सदा पाल२३ , विदारीयोगः 490 खरसयोगः 501 नीयं सत्तं 491-492 24 , आमलक 5 , ब्राह्मीखरसयोगः , योगः 102-107 ऋतुभेदेन पेय 501 पानविधिः 493 | 25-26 , अण्डयोगाः 498 , ब्राह्मीघृतम् 104-109 खस्थातुरविषयं 27 , अश्वत्थयोगः 498 ... ., बचायोगः 5.1 दोषसंशोधनम् 49 // 18 विदारीमूल 8 , वचाघृतम् 501 110-132 स्त्रीसेवन योगः 9-13 अलक्ष्मीनाशनो विधिः 493-494 - 29 , माषयोगः 498 बिल्वयोगः . 133 सदृत्तोपसंहारः 494 | 30, गोधूमादियोगः 498 | 14-16 रसायनी सुवर्णादियोगी 502 पञ्चविंशतितमोऽध्यायः 25 31-32 , पादाभ्यङ्गयोगः 498 17-19 मेध्यो वचादियोगः 1-2 मिश्रकचिकित्सितो३३ , स्वयंगुप्ता 20 अरिष्टप्रशमनो मचापक्रमः 494 दियोगः 490 दियोगः . 502 3-12 परिपोट-उत्पात-उन्मय- 34-36 वाजीकराः कतिपये 21 वशीकरणः शतावर्यादुःखवर्धन-परिहियोगा: दियोगः - 501 " मामायतम् 501

Page #76
चिकित्सास्थानम् / पाना 502 विषयाः पृष्ठं विषयाः विषयाः 22 सौभाग्यकरो गोचन्द५ विविधस्थावरनेहानां 3 खेदभेदाः नादियोगः गुणा उपयो 4 तापखेदविधि: 23-26 " पद्मादियोगः गाश्च 507-508 5-7 ऊष्मखेदविधिः नाडी२७ बुद्धिमेधाकरो गणः 502 6 कषायनेहपाकक्रमे खेदविधिश्व 513 28. आयुष्यो गणः . 502 एकीयमतम् 508 8 भूखेदविधिः 513 ७पलकुडवादिमानएकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः 29 9 अश्मखेदविधिः परिभाषा 500 10 कुटीखेदविधिः 1-2 खभावव्याधिप्रति.. 8-10 स्नेहपाककल्पः 11 प्रस्तरखेदविधिः 513 षेधनीयरसाय- . 11 विविधस्नेहपाक 12 उपनाहखेदविधिः 513 नोपक्रमः लक्षणम् 13 अवगाहपरिषेचनविधिः 514 3-9 चतुर्विशति विघ्नाः | 12-13 स्नेहसिद्धिलक्षणम् / 14 दोषविशेषे खेदविशेषो. . __ सोमाः 502-503 14 स्नेहपान विधिः पयोगः 514 10-12 सोमसेवन विधिः 5.3 15 सर्पिःपानयोग्या नराः 510 15 निरनिकः खेदः 514 13 विविधसोमाभिषयोग्य- . 16 तैलपानयोग्या नराः .510 16 खेदस्य सर्वदेहावयवव्यापि. पात्राणि १७वसापानयोग्या नरा: 510 504 त्वेन द्वैविध्यम् 514 14-19 सोमसेवनफलम् 504 18 मजपानयोग्या नराः 510 17-18 प्राक्खेद्याः पश्चात्खेद्याश्च 20-26 विविधसोम. 19 दोषविशेषेण स्नेहे संस्कार रोगिणः 514 . . लक्षणानि 504-505 विशेषः 510 | 20-21 स्वेदात्पूर्व स्नेहोपयोग२५-३२ सोमोत्पत्तिस्थानानि २.दोषसंसर्गविशेषे त्रिषष्टि५०५ स्यावश्यकर्तव्यता 514 रसयोगः 510 22 खेदगुणाः 514 त्रिंशत्तमोऽध्यायः 30 21 अच्छनेहपान विषयः 51 23 सम्यक्खिनलक्षणानि 514 1-3 निवृत्तसंतापीयरसाय- 22-23 बेहपाने कालविचारः 51. 24 अतिखिलक्षणानि 514 नाण्यायोपक्रमः 505 24 मेहपाने तृष्णोपद्रव 25 खेदानीं रोगिणः 515 ४.रसायनसेवनायोग्याः चिकित्सा 510 | 26-28 खेदप्रयोगे हुन्मुष्कदृष्टि- पुरुषाः . 505 / 25-29 दोषादिविशेषेण नेह रक्षणविधिः 515 ५रसायन्यः सोमसम मात्राविभागः .. 511 29 खेदस्य पश्चात्कर्म 515 वीर्या महौषध्यः 505 ३.प्रथमाया मात्रायाः . प्रयत्रिंशत्तमोऽध्यायः 33 - 6-8 तासां सेवनफलम् 506 प्रशस्तबम् 511 1-2 वमनविरेचनसाध्योपद्रव९-२५ रसायनीना विविधी 31-33 मेहस्साजीर्णतायां करणीया / चिकित्सितोपक्रमः 515 षधीना लक्षणानि 506 उपचाराः 511 ३दोषाणामवस्थाविशेषण 26-28 रसायनौषधोद्धरण. 34-35 मेहे जीर्णे पश्चात्कर्म 511 चिकित्सा विशेषः 515 मन्त्रः 5 36 स्नेहपानस्य कालावधिः 511 4-7 बमनौषधपान३५-४५ सुकुमारादिष्वनादियुक्तस्नेह विधिः 29 पूर्वोत्कौषधीनाममृत 515-516 प्रयोगः 511-512 8 वमनस्यायोगातियोगतुल्यगुणत्वे हेतुः 506 |46-50 स्नेहपानायोग्या नराः 512 लक्षणानि 516 30-40 पूर्वोक्तोषध्युत्पत्ति ... 51-52 अस्निग्धलक्षणम् 512 9 वमनस्य सम्यग्योगप्रदेशाः 506-507 53 सुन्निग्धलक्षणम् 512 लक्षणानि 516 एकत्रिंशत्तमोऽध्यायः३१ / / 54 अतिस्निग्धलक्षणम् | 10-11 सम्यग्वान्तस्य पश्चात्कर्म 517 1-2 बेहोपयौगिकचिकि 55 अस्निग्धा-तिस्निग्धयोः / 12-13 वमनफलम् 517 सितोपक्रमः 507 512 | 14-16 वमनानहीं रोगिणः 517 3 स्नेहप्रशंसा 507/56-57 स्नेहपानफलम् 512 17 वमनापवादप्रतिप्रसवः 517 4 स्नेहमेदाः, तेषु गव्यघृत- द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः 32 18 वमनयोग्या तिलतैलयोः प्राधा१-२ खेदावचारणीयचिकित्सि रोगिणः 517-518 न्यम् तोपक्रमः 513 19 विरेचन विधानम् 518

Page #77
36 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः / - 52.! विषयाः पृष्ठ विषयाः विषयाः पृष्ठं 20 विरेचनौषधपान विधिः 518 3 पञ्चदश विधवमनविरेचन 21 बस्तिकायोग्या नराः 527 21 त्रिविधकोष्टलक्षणम् 518 व्यापत्कथनस् 521 22 क्वचिदास्थापनस्याव२२ पीत विरेचनस्यापथ्यानि 518 4 वमनस्याधोगमनव्याप स्थाय 23 वमने विरेचने च दोषनि कथनम् 521 प्रतिप्रसवः 527 र्गमनक्रमः 518 ५विरेचनस्योर्ध्वगमन 23 बस्त्यनर्हाणां बस्तिदाने 24 विरेचनस्यायोगातियोग व्यापत्कथनम् 521 दोषप्रदर्शनम् 527 लक्षणम् 510 6 सावशेषौषधव्याप 24-28 बस्तेः सर्वाङ्गगत२५ सम्यग्विरिक्तलक्षणानि 518 द्वर्णनम् 521 दोषहरखम् 527-528 26 विरेचने पश्चात्कर्म 518 7 जीर्णौषधव्यापद्वर्णनम् 521 29-31 वातप्रकोपप्रशमने 27-28 विरेचनफलम् 519 8 अल्पदोषहरणव्याप बस्तेः प्राधान्यम् 528 29-31 विरेचनानीं रोगिणः 519 द्वर्णनम् 521 32-33 बस्तिव्यापत्तीनों 32 विरेचनयोग्या रोगिणः 519 9 वातशूल व्यापद्वर्ण निर्देशः 528 33-34 वमन-विरेचनयोषिनि नम् 521-522 षट्त्रिंशत्तमोऽध्यायः 36 1. अयोगव्यापद्वर्णनम् हरणे विशेषः 519 522 1-2 नेत्रबस्तिव्यापचिकित्सितो. 35 विरेचनस्यासम्यक्प्रवृत्ती 11 अतियोगव्यापद्वर्णनम् 522 पक्रमः 528 हेतुः 520 // 12-14 जीवादानव्यापद्वर्णनम् 523 3-5 नेत्रप्रणिधानव्यापद्वर्णनं 36 विरेचनस्य सम्यम्युक्ति 15 आध्मानव्यापद्वर्णनम् 523 तचिकित्साच५२८-५२९ - 16 परिकर्तिकाव्यापलक्षणम् -9 नेत्रदोषव्यापद्वर्णनं 37 दुर्वलस्य दोषहरणे द्वर्णनम् 523-524 तचिकित्सा च 529 विशेषविधिः 17 परिस्रावव्यापद्वर्णनम् 520 524 10-11 बस्तिदोषव्यापद्वर्णनं, 529 18 प्रवाहिकाव्यापर्णनम् 38 स्थानाचलिताना दोषाणा 12-16 बस्तिपीडनदोषमवश्यं निर्हरणं 19 हृदयोपसरणव्यापद्वर्णनम् 524 ___ व्यापद्वर्णनं , 529 कर्तव्यम् 20 विबन्धब्यापद्वर्णनम् 524 17-22 बस्तिद्रव्यदोषव्याप३९ क्रूरकोष्ठस्य संशोधन२१ कासुचिद्वमनविरेचनव्याप. द्वर्णनम् , 529 विधिः त्खन्तरदर्शनम् 524.23-29 शय्यादिदोषव्यापद्वर्णनं 530 4. शोधनस्य स्नेहस्वेदपूर्वक" 22 पूर्वोकव्यापदां हेतवः 524 | 30-50 भयोगाध्मानपरिप्रयोगे हेतुः 52. पञ्चत्रिंशोऽध्यायः 35 कर्तिकापरिस्राव४१ अतिस्निग्धस्य स्नेहविरेचन१-२ नेत्रबस्तिप्रमाणप्रविभागचि प्रवाहिकाहृदयोपसमिषेधः 520 कित्सितोपक्रमः 525 रणाप्रप्रहातियो४२ विषादिपीडितानां संशोधने 3-4 बस्तिप्रशंसा 525 गजीवादानव्यापदा विशेषविधिः 520 5-6 बस्तिसाध्या रोगाः 525 वर्णनं तच्चि४३ स्नेहसात्म्यस्य संशोधन७-९ बस्तिनेत्रप्रमाणम् 525-526 कित्सा 530-531 विधिः 520 1. बालवृद्धयोर्बस्ती विशेषः 526 51 क्रमेण क्रियमाणाना 44 अविज्ञालकोष्ठस्य संशोधने वमनादीनां काला११ वणनेत्रलक्षणम् 526 विशेषः 12 बस्तिनेत्रनिर्माणद्रव्यं वधिः / 531 45 नृपतियोग्यं विरेचनम् 520 - तदाकृतिश्च 526 सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः 37 46 रूक्षस्य संशोधने दोषाः 520 13-14 बस्ति निर्माणद्रव्यम् 526 1-2 अनुवासनोत्तरबस्ति४७ संशोधनैः कीदृशा दोषा 15-17 प्रहणयोग्यबस्तेः परिकर्म चिकित्सितोपक्रमः 531 हर्तु सुखाः / 520 बन्धविधिश्च 526 3 विरेचनात्सप्तरात्रानन्तरमनुचतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः 34 18 बस्तिभेदाः 526 वासन विधिः / 531 1-2 वमन-विरेचनव्यापचिकि- 19-20 विशुद्धदेहस्यैव बेहबस्ति 4 अनुवासनबस्तिमात्रा 531 त्सितोपक्रमः 521 / विधानम् 527 / / 5-6 अनुवासन बस्तेः पूर्वकर्म 532

Page #78
चिकित्सास्थानम् / VM moonrvnaraPARAPve तैलम् निरापदः विषयाः विषयाः पृष्ठ विषयाः पृष्ठं 7-14 अनुवासनार्थ शव्यादि७७-७८ अनुवासननिरूहयोरेक 16 श्रीणां निल्होत्तरवस्तिसैवातिशीलने दोषः 536 प्रमाणम् 538 15-18 , चित्रका 79 मेहबस्तेरवस्थाविशेषेण / 117-123 उत्तरबस्तावनागदितैलम् प्रतिदिनं विधानम् 536 च्छति बेहे प्रत्याग१९ , भूतिकादि८.अभ्यासेन बस्तियथा मनोपायः 538-539 तैलम् 532 124 बस्तिदाहे चिकित्सा 539 20-22 बलादितैलम् 1-85 दोषाभिभूतस्नेहवस्ति 125-126 उत्तरबस्तिफलम् 539 23-26 जीवन्त्यादितलम् . 532 न्यापदः 536 अष्टत्रिंशत्तमोऽध्यायः 38 27-29 , मधुकादि८६ पूर्वोक्तव्यापचिकित्सा 536 1-2 निरूहकमचिकित्सितैलम् 532-533 87-88 अत्यशिते स्नेहबस्ति ... तोपक्रमः 539 दानव्यापदः तचि. 30-32 , मृणालादि 3-6 निरूहप्रणयनविधिः५३९-५४० तैलम् . कित्सा च 7 निरूहातियोगनिषेधः 540 33-42 , त्रिफलादि९. भशुद्धस्यानुवासनदाने 8 दुर्निरूढलक्षणम् व्यापदस्तचि. तैलम् कित्सा च 1 अति निरूढलक्षणम् 540 41-44 वातस्यातिप्रकोपे 10 सुनिरूढलक्षणम् 1-92 दूरानुसृते स्नेहे व्यापद 540 अशुद्धस्थाप्यनु स्तचिकित्सा च 536 11-13 सुनिरूढस्य पश्चावासनविधिः 5 कर्म 540-541 93-94 अखिन्नाशुद्धयोरल्पादि५ ,,अस्निग्धस्यापि 14 निरूहानुवासनयोः बेहदाने व्यापदस्तनिरूहविधिः चिकित्सा 537 सम्यग्दानलक्षणम् 541 46 दोषभेदेन अनुवासन९५-९६.भल्पभुकस मन्दगुण 15 सुनिरूढस्य तदहःकर. तेलानि 533 मेहदाने , 537 णीया उपचाराः 541 47 रात्री बस्तिदाननिषेषः 533 मेहबखेरनिवृत्तिव्याप 16 निरूहानन्तरं बेह. ४८.दिवा बस्तिप्रदानगुणाः 534 कालावधिः 537 बस्तिदानम् 541 49-50 अवस्था विशेषे रात्रावप्यनु- 98 अनुपद्रवकारी नेहवस्ति 17 मुहूर्तादनागच्छतो वासनविधिः 534 रनिःसृतोऽप्युपेक्ष्यः 537 निरूहस निहर५१ ऋतुविशेषेण बखिकाल९९ एकस्मिन् नेहवस्वाव णोपायः विशेषः 534 . प्रत्यांगते द्वितीयो. 18 घिरे संविष्ठतो निरूह५१ वाताधिके सर्वदाऽनु पखिन देयः . 530 | णादोषाः 541 . वासनविधिः 53 -1.1 उत्तरबस्तिनेत्र -20 भुकवत भास्थापन५३ भभुकवतः बेहवस्ति प्रमाणम् 537 निषेधः प्रतिषेधः 534 102 उत्तरबस्तिद्रव्यमात्रा 537 21-22 जीर्णावस्यास्थापन५४-५७ भोजनोत्तरमविलम्बित१०३ बीणामुत्तरबस्ति दाने गुणाः 541 मनुवासनं देयम् 534 नेत्रप्रमाणम् 537 23 अवस्थाविशेषे भुक्तव. 58-63 अनुवासनबस्तिदान- 1.4-105 स्त्रीणां मार्गभेदेन तोऽपि निरूहदानम् 541 विधिः प्रणिधान विधिः 530 24-28 आस्थापनोपयौगिकानि .64-65 शीघ्रं प्रयायत्तेऽनुवासने 106 स्त्रीणामुत्तरबस्तिस्नेह द्रव्याणि 54: चिकित्सा 534-535 / मानम् 53 29-31 निरूहेषु प्रतिदोष अनुवासनस्सातियोग१०७ उत्तरवखियोग्य काथारीना. मात्रा 542 लक्षणम् 535 बस्तिनिरूपणम् 538 32-36 बस्तिद्रव्ययोजनक्रमः 542 67-69 सम्यगनुवासितलक्षणं 535 | 108-113 पुरुषाणामुत्तर 37-41 द्वादशप्रसृतप्रमाण७.-७४ नेहवस्तेः प्रथमादिदानेन बस्तिप्रणिधान विधिः 538 साधनम् 542-543 कार्यनिरूपणम् 535/114-115 मीणामुत्तरबस्ति- 42-46 शम्याकाद्यमास्था. . 75-76 भनुवासनफलम् 535 / प्रणिधानविधिः 538 | पनम्

Page #79
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। 554 55 विषयाः विषयाः पृष्ठ पृष्ठ विषयाः 47-50 गुडूच्याद्यमास्थापनम् 543 118 माधुतैलिकयोगानां 6-9 धूमपान विधिः 553 51-54 कुशाद्यमास्थापनम् नियन्त्रणत्वे हेतुः 548 १.धूमविषेण धूमपाने 55-59 लोध्राद्यमास्थापनम् 544 एकोनचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः३९ विशेष विधिः 60-63 भद्राद्यमास्थापनम् 1-2 आतुरोपद्रवचिकित्सि- 11 धूमपानानोः 553 64-66 दशमूलाधमास्थापम् 544 तोपक्रमः 548 12 अकालपीतधूमव्यापदः 553 67-70 वृषाद्यमास्थापनम् 544 3-5 कृतसशाधनस्यानिमा 13 धूमपानकालाः 554 71-76 रानाद्यमास्थापनम् न्यव्यापत्प्रतीकारः 549 14 धूमानां प्रत्येक कार्यम् 554 77 वातरोगे आस्थापनक 6 संशोधने हृतदोष- 15-16 धूमपानगुणाः ल्पना 545 प्रमाणम् | 17 धूमस्य योगातियोगल. 78 पित्तरोगे ,, 7-12 हृतदोषप्रमाणविशे क्षणम् 79 कफरोगे , षेणान्नसंसर्जनक्रम 18 प्रायोगिकादिधूमानी 80 शोणितरोगे,, 545 विशेषः 549-550 पानमर्यादा 554 81 शोधनास्थापनकल्पना 545 13 अवस्थाविशेषेण तर्पणा 19 व्रणधूपनविधिः 554 82 लेखनास्थापनकल्पना 545 दिक्रमः | 20-21 नस्यलक्षणं तद्भेदाश्च 554 83 बृंहणास्थापनकल्पना 546 14 अत्रोक्तानसंसर्जनक 22 स्नैहिकनस्ययोग्याः 555 84 वाजीकरास्थापनकल्पना 546 मस्या न्यत्राप्य 23 शिरोविरेचनारे 85-86 पिच्छाबस्तिकल्पना 546 तिदेशः रोगिणः 87 संग्राह्यास्थापन१५-१६ लाक्षणिकस्यैव शुद्धि 24 स्नैहिकवरेचनिकयोः कल्पना लक्षणस्य प्राधान्यम् 550 कालावधारणम् 555 88 पूर्वोक्तकल्पैः स्नेहबरत- 17-18 बलविशेषेणान्नसंसर्ज- 25-27 नस्यदान विधिः 555 योऽपि विधेयाः नक्रमविशेषः . 550 28 स्नैहिकनस्यप्रमाणम् 555 89 बन्ध्यानां बस्त्यर्थ 546 / 19-20 क्रमेण कृतान्नसंसर्गस्य 29-31 हिकनस्यस्य पश्चात्कर्म 556 शतपाकं बलातैलम् 546 रसावचारणक्रमः 550 | 32-35 , योगायोगा९० सवभेदेन बस्तिभेदः 546 21 स्नेहपीतवान्तयोरनसं तियोगलक्षणानि 556 91-92 कालादिभेदेन बस्तिभेदः 546 सर्जनक्रमः 551 36 नस्ये शिरोविरेकस्नेह९३-९५ एरण्डबीजादिः शमनो 22 संशोधितस्य परिहार प्रमाणम् बस्तिः 547 / कालावधिः 551 | 37-43 वैरेचनिकनस्यस्य योगा९६-९९ माधुतैलिकबस्तिप्रशंसा 547 23 बस्तौ परिहारकाला. योगातियोगलक्ष१००-१.१ माधुतैलिकबस्ति वधिः णानि कल्पना 24 शुद्धसमानधर्मिणोऽन्ये- -45 भवपीडनस्ययोग्याः 102 युक्तरथबस्ति पिरोगिणः 551 पुरुषाः कल्पना 25-37 स्नेहपीतादीनां परिहार्या 46 प्रधमनप्रयोगविषयः 103-104 दोषहरबस्ति परिहरणे दोषाः 551 47 नस्यानहीं: पुरुषाः 557 कल्पना 38 पूर्वोक्तदोषाणां चि 48 नस्यव्यापदः 557 105 सिद्धबस्तिकल्पना 547 कित्सा 552 49 नस्यव्यापदा द्वैविध्यम् 557 106-111 मुस्तादिरास्थाप 39 संशुद्धेन सेव्यमनपानम् 552 / 50 तासां चिकित्सा नबस्तिः 547-548 चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः 40 51 प्रतिमर्शनस्यकाल: 557 112 अनुक्तास्थापनकल्प. 1-2 धूमनस्यकवलप्रहचि 52 यथोक्तकालसे वितनासूत्रम् कित्सितोपक्रमः 552 प्रतिमर्शगुणाः 113 कृतास्थापनस्य 3 धूमस्य पञ्च विधवम् 552 / 53 प्रतिमर्शमात्रा वाणि 548 4 धूमवर्तिसाधनद्रव्याणि 552 54-55 नस्यसामान्यगुणाः 114-117 माधुतलिकादिसंज्ञा 5 धूमनेत्रसाधनद्रव्याणि 56-57 दोषविशेषेषण नस्ये विवरणं 548 धूमनेत्रप्रमाणं च 553 स्नेहविशेषः 547

Page #80
कल्पस्थानम् / 39 ' विषयाः विषयाः पृष्ठं विषयाः 50-60 चतुर्विधकवलानो 42-43 पक्काशयप्राप्तविष 6 कन्द विषाणामवान्तर. द्रव्याणि लक्षणम् , 561 भेदाः 61 कफहरत्रिकटुकादि- | 44-45 सविषद्रवद्रव्यलक्षणम् / 7-10 स्थावरविषाणां पत्रादिकवल: ___558 | 46-47 सविषशाकसूप गक्ष्य - विशेषेण गुणविशेषाः 564 62 कवलगण्डूषमात्रा 55 फललक्षणम् 562 11-18 कन्द विषाणां लक्ष. 63 गण्डूषधारणकाला- | 40-50 सविषदन्तकाष्टादिलक्षणं णानि 564 वधिः तचिकित्सा च 562 19-23 विषाणो दशगुणास्त६४ दोषविशेषेण कवलवि. 51-54 सविषाभ्यङ्गलक्षणं तच्चि कार्य च शेषाः 5 कित्सा च 562 24 दशगुणयुक्तविषस्य 65-66 कवलस्य योगायोगा. 55 सविषोत्सादन-परिषेक सद्योव्यापादकलम् 565 तियोगलक्षणम् कषायानुलेपन-शय्या- 25-26 दूषीविषलक्षणम् 565 67-68 दाहनाशनस्तिलादि वस्त्र-तनुत्राणां लक्षणं 25-29 शरीरावयव विशेषकवल: चिकित्सा च 562 . 69 मुखरोगे प्रतिसारण गतदूषीविषलक्ष५६-५८ सविषावलेखनलक्षणं विधिः णानि तचिकित्सा च 562 30-32 दूषीविषस्य 70-71 प्रतिसारणे पश्चात्कर्म 558 59 सविषशिरोभ्यङ्गशिर- इति चिकित्सास्थानं समाप्तम् / कार्याणि 565-566 स्त्राणोष्णीषस्रजो 33 दूषीविषनिरुक्तिः 566 लक्षणं तचिकित्सा | 34-39 स्थावरविषस्य सप्तअथ कल्पस्थानम् 5 वेगाना लक्षणानि 566 प्रथमोऽध्यायः१ 6 0-61 सविषमुखलेपलक्षणं ,, 562 40-43 तेषां यथाक्रम 1-3 अन्नपानरक्षाकल्पोपक्रमः५५९ 62 विषजुष्टवाहनलक्षणं ,, 562 चिकित्सा ___ 566 4-6 राजा विषाद्रक्ष्यः 55963-64 सविषनस्यधूम 44-46 वेगान्तरेषु कालघा___ राज्ञा कदाऽपि कस्य लक्षणं तिनो विषस्य चिदपि विश्वासो न 65-66 सविषपुष्पलक्षणं , 563 प्रतीकारः 55967-68 सविषकर्णतैललक्षणं ,, 563 8-11 कीदृशं वैद्यं महानसे 47-49 विषघ्नमजेयं घृतम् 69-71 सविषाजनलक्षणं , 563 नियुञ्जीत 559 | 72-73 सविषपादुकालक्षणं , 563 50-52 दूषीविषारिरगदः 566-560 12-13 महानसं कीदृशं विधेयम् 560 74 सविषभूषणलक्षणं , 563 ! 53-54 दूषीविषोपद्रवचिकित्सा 567 14-15 वाजसेवायोग्याः |75-78 पूर्वोक्तविषोपसर्गेषु 55 दूषीविषस्य साध्यासापरिकर्मिणः भावस्थिकी क्रिया 563 ध्यवलक्षणम् 567 16 महानसे वैद्यस्य ७९-८१चित्ते विषव्याप्ति तृतीयोऽध्यायः 3 सावधानबकथनम् 560 प्रतिषेधः 1-2 जङ्गमविषविज्ञानीयो१७ महानसिकपरिकर्मिणां . 82-84 भक्ष्यभोज्येषु विषघ्न- . पक्रमः वैद्याधीनखम् 56. .. द्रव्ययोगविधिः 563 | 1-5 जङ्गमविषस्य षोडशा१८-२२ विषदातृलक्षणानि 56. 85 विषभक्षणे वमनम् 563 धिष्ठानानि 567 23-24 विषदपरीक्षणे राज्ञा द्वितीयोऽध्यायः 2 6 तृणादीनां विषदूषितयमवता भाव्यम् 56. 1-2 स्थावरविषविज्ञानी खज्ञानावश्यकता 568 25-27 गरविषाधिष्ठानानि 560 योपक्रमः 564 7-8 विषदूषितजललक्षणं 28-33 सविषानलक्षणम् 560-561 3 विषस्य द्वैविध्यम् 564 - तचिकित्सा च 568 34-37 सविषामबाष्पकार्यम् 561 4 स्थावरविषस्य दशाधि. 9 दुष्टवारिप्रशोधनौ३८-३९ सविधानभोजनदोषाः 561 प्टानानि 564 षधम् 568 40-41 भामाशयगतविषलक्षणं ५पञ्चपञ्चाशत्स्थावर- |10-12 विषषितभूमिलक्षणं. तचिकित्सा च 561 विषाणि .. 564 तचिकित्सा च 560 . . विधेयः

Page #81
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। 569 विषयाः पृष्ठं विषयाः पृष्ठ विषयाः पृष्ठ / 13-15 विषदूषिततृण-भक (1) दवाकरसणां नामतो 18 सर्पदंशे तैलादिद्वयोर्लक्षणं निर्देशः 572 निषेधः 16-17 विषदूषितधूमानिल (2) मण्डलिना नामतो 19 सर्पविषे वमनम् योर्लक्षणं 568-569 निर्देशः 572 | 20-23 दर्वीकरविषस्य सप्त१८-२२ विषोत्पत्ती पुरावृत्त(३) राजीमता नामतो वेगानां चिकित्सा 575 कथनम् निर्देशः 24-27 मण्डलि विषस्य , 575 23-24 विषस्य नानावीर्यले (4) निर्विषाणां नामतो 28-29 राजिलविषस्य , 576 निर्देश: 3. गर्भिणीप्रमृतीनां 25-27 विषस्य सर्वदोषप्र (5) वैकरजानां नामतो कोपकत्वम् विषचिकित्सायां निर्देशः विशेषः 28-29 दंशकाले सर्पाः कथं 34 वैकरज्ञानां खयोनिविषं मुञ्चन्ति 569 31 पशूनां विषचिकित्सायां . समविषत्वम् 30-31 सर्वविषेषु शीतकियो मात्रायां विशेषः 576 35 सर्पाणां पुरुषादिजातिपदेशः 569 32-33 पक्षिणां विषचिकि- . लक्षणम् 572 | 32-34 सविषमांसभक्षणदोषाः 569 त्सितम् 36 सामान्यतः सर्पदष्ट३५-३७ विषपीतलक्षणम् लक्षणम् 552-573 34 विषचिकित्सायां देशा३८ विशिष्टदेशादौ दष्टानां 37 दवींकरादिसर्प विशेष द्यवेक्षणावश्यकता 576 वर्यलम् दष्टलक्षणम् 573 35-38 अवस्थाविशेषेण विष. .. 39 अवस्था विशेष 38 पुरुषादिदष्टलक्षणम् 573 चिकित्सायां विशेषः 576 विषवृद्धिकथनम् 570 39 सर्पविषस्य सप्तवेगाना 39 कफविषातुरे वमनम् 576 40-44 विषाभिभूतस्थासाध्य लक्षणानि 573-574 40 वातपित्तविषातुरे लक्षणानि 4. सर्पविषवेगस्य सप्त विरेकबस्ती चतुर्थोऽध्यायः 4 खे हेतुः 574 4. विषे अजनयोग्या१-४ सर्पदष्टविषविज्ञानीयो४१ वेगान्तरलक्षणम् 574 वस्था पक्रमः 570 | 42-45 पशुपक्षिषु विषवेगाना 42 विषे शिरोविरेचन५-८ सणां महाविषल. लक्षणानि योग्यावस्था कथनम् 9-12 सर्पाणां पठभेदाः 571 पञ्चमोऽध्यायः५ 43-49 नष्टसंशस्य विषार्तस्य 13 सर्पाणी दंशने हेतः 571 1-2 सर्पदष्टविषचिकिस्सितो चिकित्सा 57 14-19 सर्पदंशस्य त्रैविध्यम् 571 पक्रमः 1. 5. अरिष्टाबन्धनदूषित२०-२१ सर्पविषस्थावस्थाविशे३-४ सर्पदंशे भरिष्टाबन्धनम् 574 शोणितचिकित्सा 547 षेणाल्पविषवम् 5 सर्पदष्टे भाचूषण -54 इतगुणे बिषे पश्चात्कम 577 च्छेददाहाः 22-24 दीकरमण्डलि 55 नष्टसंज्ञचिकित्सितस्याराजिलाना लक्षणानि 571, 6 आचूषणविधिः न्यत्राप्यविदेशः 577 25-28 सर्पाणां ब्राह्माणादि मण्डलिदष्टे दाहनिषेधः 57556-6. विषेण पूतीभूतस्य जातिनिरूपणं 571 8 सर्पदष्टे मन्त्रैररिष्टा मांसस्य . 29 दकिरादीनां वाता बन्धनम् 575 | चिकित्सा 577-558 दिप्रकोपकलं 572 | 9-10 मनशक्तः प्रशंसा 575 61-62 सर्वविषे महागदः / 30-31 त्रिविधसणां विच- | 11-12 मत्रग्रहणविधिः | 63-64 , अजितोऽगदः 578 13 हीनखरादेमस्यारणकालः 32 अवस्थाविशेषण सिद्धावगदक्रमः 57565-67 , तायोऽगदः 578 सर्पाणामुप्रविषलं 14-16 सर्पदंशे रक्तहरणविधिः 57568-72 , ऋषभोsसर्पाणामल्पविषले 17 सर्पदंशे वल्मीकमृत्तिका गदः . 574-579 हेतु दियोगः 575 / 73-74 , संजीवनोऽगदः 509 .. योग्यावर 574

Page #82
कल्पस्थानम् / पृष्ठ पृष्ठं गयोगः 579 " तपशी विषयाः विषयाः विषयाः 75 दर्वीकरराजिलविषेs 22 चपलदष्टलक्षणं , 583 29 षड्विधगलगोलीगदयोगः 23 कपिलदष्टलक्षणं , 583 नामानि 76-78 मण्डलिविषेऽगदयोगः 579 24 कोकिलदष्टलक्षणं ,, 583 30 अष्टविधशतपदी७९-८० लूतादिविषे वंश२५-३२ अरुणादीनां पञ्चानां नामानि , 588 खगाद्यगदः दष्टलक्षणं 31 अष्टविधमण्डूक८१ विषे शिरीषयोगः 579 चिकित्सा च 583 नामानि , 588 82-83 मूषकविषेऽगदयोगः 579 / 33 मूषकविषे दाह-विस्रा 32 विश्वम्भरादष्टलक्षणम् 588 84-86 सर्व विषे एकसरो वण-प्रलेपनानि 583 33 अहिण्डका-कण्डूमकागणः 579-580 | 34-35 , शुकादियोगः 584 'शूकवृन्तादष्टलषष्ठोऽध्यायः 6 36 , फलादियोगः 584 क्षणम् 1-2 दुन्दुभिखनीयकल्पो 37 , शिरोविरेचनयोगः 584 34 षड्विषपिपीलिकानापक्रमः 580 40 , संशमनयोगाः 584 मानि दष्टलक्षणं च 588 3-7 सर्वविषे क्षारागदः 41 प्रशान्तेऽपि मूषकविषे . 35 षड्विधमक्षिका८-११ सर्व विषे कल्याण शोधनं कार्यम् 584 ____नामानि , 588 सर्पिः 42 आखुविषकर्णिकाचि 36 पञ्चविधमशक१२-१३ सर्व विषे अमृतं कित्सा 584 . नामानि , 588 सर्पिः . 580-501 43-49 उन्मत्तश्वसृगालादि. 37 नखावकृष्टविषलक्षणम् 588 14-27 , महासुगन्धि दष्टलक्षणम् 584-585 38 एकजातिष्वसाध्यानि 588 नामाऽगदराजः 581/50-58 तचिकित्सा . 585 39-40 शवमूत्रपुरीषविषकी२८ विषार्तानां खेदनिषेधः 581 59-61 अलर्कविषे दैवव्यपा टावमर्शनलक्षणं 29-31 विषार्तस्य पथ्यापथ्यानि 581 श्रयचिकित्सा 585 चिकित्सा च 32 विषमुक्तलक्षणम् 582 | 62 , तीक्ष्णसंशोधनम् 586 41 सुसाध्यकीटदष्टसप्तमोऽध्यायः 7 63-64 उन्मत्तव्यालदष्टलक्षणं लक्षणम् 588 1-2 मूषककल्पोपक्रमः 582 तचिकित्सा च 586 42 उप्रविषकीटचिकित्सा 588 3-6 अथदशविधमूषकाणां अष्टमोऽध्यायः 8 43-45 कीटदष्टे सामान्यनामतो निर्देशः 582 1-2 कीटकल्पोपक्रमः 5 चिकित्सा 589 7-1 सामान्यमूषकदष्ट 3-4 कीटानामुत्पत्तिः / 46-47 त्रिकण्टकविषे कुष्ठाधगदः५८९ लक्षणम् 5-7 अष्टादशवायव्यकीट 48 गलगोलीविषे रजन्या१० लालनदष्टलक्षणं तचि नामानि अगदः कित्सा च 8-11 चतुर्विशत्याग्नेयकीट 49 शतपीविषे कुक११-१२ पुत्रकदष्टलक्षणं तच्चि. नामानि 586 माद्यगदः कित्सा च | 12-14 त्रयोदशसौम्य 5. मण्डूकविषे मेषजया१३ कृष्णदष्टलक्षणं कीटनामानि 586 बगदः तचिकित्सा च 582 | 15-18 द्वादशसानिपातिक 51 विश्वम्भराविषे 14 हंसिरदष्टलक्षणं , 583 कीटनामानि 586-587 __ वचाद्यगदः 589 15 चिकिरदष्टलक्षणं , 583 | 19-22 तीक्ष्णविषकीटलक्षणम् -587 52 अहिण्डुकाविषे गिरी१६-१७ छुछुन्दुरदष्टलक्षणं,, 23 मन्दविषकीटलक्षणम् 587 षायगदः 589 18 अलसदष्टलक्षणं , 583 24 गरलक्षणम् 587 53 कण्डमकाविषचिकित्सा 589 19 कषायदन्तदष्ट. 25-27 चतुर्विधकणभनामानि 54 शूकवृन्तविषचिकित्सा 589 लक्षणं तद्दष्टलक्षणं च 587 55 पिपीलिका-मक्षिका 20 कुलिङ्गदष्टलक्षणं , 583 28 पञ्चविधगोधेरक मशकविषचिकित्सा 589 21 अजितदष्टलक्षणं नामानि , 587 56 प्रतिसूर्यकदष्टचिकित्सा 589 सु० सं० अनु.६ 583

Page #83
42 सुनुतसंहिताविषयानुक्रमः / - विषोत्पन्नकर्णिकाया- 36-38 रक्तजनेत्ररोगाणां विषयाः विषयाः पृष्ठं विषयाः 57 वृश्चिकोस्पत्तिः 589 121-127 असाध्यविषाणां 2. नेत्ररोगाणां सामान्या 58 वृश्चिकसंख्या लूतानां दष्टलक्षणानि५९३ संप्राप्तिः 597 59-60 मन्दविषवृश्चिकानां 128 असाध्यावपि प्रत्या- | 21-23 नेत्ररोगाणां पूर्वरूपम् 597 नामलक्षणकर्माणि ख्याय चिकित्सा 24 नेत्ररोगे पूर्वरूपे एव 61-62 मध्यविषवृश्चिकाना , 590 विधेया क्रिया कार्या 594 63-66 तीक्ष्णविषवृश्चिकानां 59 129 साध्यादेशे 25 संक्षेपतो नेत्ररोग६७-६९ उप्रमध्यविषवृश्चिकदष्ट तात्कालि की चिकित्सा चिकित्सा 59. चिकित्सा 593 26-27 नेत्ररोगनिदानानि . 594 70-74 मन्द विषवृश्चिकदंश१३०-१३३ लूताविषे दंशस्यो 28 नेत्ररोगाणां संख्या 594 चिकित्सा 590-591 कर्तनं तत्पश्चा 29-30 वातजनेत्ररोगाणां - 75-76 लताविषस्य घोर कर्मच साध्यासाध्य. तरत्वकथनम् 591 134 लूतासु दश विधो विचारः 77-78 अगदप्रयोगार्थ विष पक्रमाः 31-31 पित्तजनेत्ररोगाणां निश्चयज्ञानावश्यकता५९१ 135 दुष्टवणचिकित्सायाः साध्यासाध्यवं 79 लूताविषस्य दुर्वि कीटदष्टवणादिष्व | 33-35 श्लेष्मजनेत्ररोगाणां ज्ञेयत्वम् 591 तिदेशः 594 साध्यासाध्यलं 598 80-82 लूताविषस्य सप्तदिनेषु | 136-138 निवृत्तदाहादौ प्रणे पृथग्लक्षणानि 591 साध्यासाध्यवं 83-84 तीक्ष्णमध्यमन्दविषाणां श्चिकित्सा 5 39-43 सांनिपातिकनेत्रलूतानां कालावधिः 591 139-140 कीटकल्पोपसंहारः 594 | - रोगाणां 85-87 अधिष्ठानविशेषेण 141-143 चिकित्सितस्य ४५माश्रयमेदेन नेत्ररोगलूताविषस्य विशेष पुण्यतमखकथनम् 594 संख्यानम् . 598 लक्षणानि 591-592 इति कल्पस्थानं समाप्तम् / द्वितीयोऽध्यायः 2 88-93 लूतायाः प्रागुत्पत्तिः 592 -2 संधिगतरोगविज्ञानी 94-99 कृच्छ्रसाध्यासाध्यलता अथोत्तरतत्रम् / योपक्रमः 51 दंशलक्षणम् 592 प्रथमोऽध्यायः१ 100-102 त्रिमण्डलादष्टलक्षणं . 3 संधिगतनेत्ररोगाणां 1-3 औपदविकाध्यायोपक्रमः 595 | संख्या तचिकित्सा च 592 4-7 उत्तरतन्त्रप्रशंसा 595 103-104 श्वेतादष्टलक्षणं , 592 4 पूयालसोपनाहयो८-९ उत्तरतत्रस्यादावुत्त लक्षणम् 105-106 कपिलादष्टलक्षणं, 592 590 माङ्गरोगकथनम् 595 104-108 पीतिकादष्टलक्षणं, 592 5-7 नेत्रस्रावाणां लक्षणानि 598 1. नयनबुद्बुदवर्णनम् 596 109-110 आलाविषलक्षणं , 592 8 पर्वण्यलज्योः लक्षणम् 599 11 नेत्रस्य पाचभौतिक१११-११२ मूत्रविषादष्ट 9 कृमिप्रन्थिलक्षणम् 599 खकथनम् लक्षणं ,592 12-13 दृष्टिमण्डलविवरणम् 596 तृतीयोऽध्यायः 3 113-114 रक्तादष्टलक्षणं , 592 14 नेत्रमण्डलसन्धि 1-2 वर्त्मगतरोगविज्ञानी. ' 115 कसनादष्टलक्षणं , 592 पटलानो संख्यानम् 596 योपक्रमः 599 116-117 कृष्णादष्टलक्षणं , 593 15 नेत्रगतपश्चमण्डलानि 596 3-4 वर्मरोगाणां संप्राप्तिः 599 118-119 अमिवर्णादष्ट 16 नेत्रसंधीनां वर्णनम् 596 | 5-8 वर्मरोगाणां नामतो लक्षणं ,593 17 नेत्रपटलानां वर्णनम् 596 निर्देशः 597 12. सर्वलताना सामान्य- |18-19 नेत्रपटलानामाश्रय 9 उत्सङ्गिनीलक्षणम् 599 चिकित्सितम् 593 भूतो धातुः 10 कुम्मीकालक्षणम् दशलका i

Page #84
उत्तरस्थानम् / AARTRONMRAvvvvvv पृष्ठ 600 600 विषयाः विषयाः पृष्ठ विषयाः *11 पोथकीलक्षणम् 599 5 सव्रणशुक्लस्य कादा सप्तमोऽध्यायः 7 12 वर्त्मशर्करालक्षणम् चित्कं साध्यत्वं 1-2 दृष्टिगतरोगविज्ञानी१३ अर्शोवर्मलक्षणम् 6-7 सव्रणशुक्लस्याखाध्य योपक्रमः 14 शुष्काहॊलक्षणम् त्वलक्षणम् 3-4 प्रमाणाकारखलझै१५ अजननामिका८ अव्रणशुक्ल दृष्टिकथनम् 605 - लक्षणम् लक्षणम् 602-603 5 दृष्टिगतरोगाणां संख्या 6.6 16 बहलवमलक्षणम् 9 अक्षिपाकासयलक्षणम् 6.3 17 वर्मबन्धलक्षणम् 6 प्रथमपटलगततिमिर. 10 भजकाजातलक्षणम् 6.3 लक्षणम् 18 क्लिष्टवर्मलक्षणम् 19 वर्मकर्दमलक्षणम् पष्ठोऽध्यायः 6 7-10 द्वितीयपटलगततिमिर२० श्याववमलक्षणम् 1-2 सर्वगतरोगविज्ञानीयो लक्षणम् 21 क्लिनवमलक्षणम् पक्रमः 603 11-14 तृतीयपटलगततिमिर२२ अक्लिनवमलक्षणम् 6.. 3-4 सर्वगतरोगाणां नामतो लक्षणम् 23 वातहतवर्मलक्षणम् निर्देशः 6.3 15-17 चतुर्थपटलगततिमिर२४ वर्मार्बुदलक्षणम् 5 अभिष्यन्दस्य सर्वनेत्र लक्षणम् 25 निमेषलक्षणम् रोगमूलत्वम् 6.3 18 वातजतिमिरलक्षणम् 607 .. 26 शोणिताशेलक्षणम् 6 वाताभिष्यन्दलक्षणम् 19 पित्तजति मिरलक्षणम् 600 27 लमणलक्षणम् / 7 पित्ताभिष्यन्दलक्षणम् 6.3 20-21 श्लेष्मजतिमिरलक्षणम् 6.7 . 28 विशवमलक्षणम् 8 कफाभिष्यन्द 22 रक्तजतिमिरलक्षणम् 607 29-30 पक्ष्मकोपलक्षणम् 601 लक्षणम् 603-604 | 23-24 सांनिपातिकतिमिरचतुर्थोऽध्यायः४ 9 रकाभिष्यन्दलक्षणम् 6.4 लक्षणम् 107 - 1-2 शुक्लगतरोगविज्ञानी. 10 अधिमन्थानामभिष्यन्द- 25-26 परिम्लायिलक्षणम् योपक्रमः 601 मूलकत्वकथनम् 104 / 17 दोषभेदेन तिमिरराग. 3 नेत्रशुक्लगतरोगाणां 11 अधिमन्थानां सामान्य __ कथनम् नामतो निर्देशः 6. लक्षणम् 604 28 परिम्लायिलक्षणम् 4 प्रस्वार्यमलक्षणम् 12-13 वाताधिमन्थलक्षणम् 6.4 | 29-33 दोषमेदेन लिङ्गनाश५ शुक्लार्मलोहितामणो१४-१५ पित्ताधिमन्थलक्षणम् 604 लक्षणानि लक्षणम् 6.1 16-17 श्रेष्माधिमन्थलक्षणम् 6.4 34 दृष्ट्याश्रया द्वादश 6 अधिमांसजाममायब 18-19 रकाधिमन्थलक्षणम् 604 मणोर्लक्षणम् 20 अधिमन्थानां दृष्टिवि 35-36 पित्तविदग्धाष्टिलक्षणम् 08 शुक्तिकार्जुनयोर्लक्षणम् नाशकत्वे काला- 37-38 कफविदग्धदृष्टिलक्षणम् 608 8 पिष्टकसिराजालयो- 601 वधिः 39 धूमदर्शिलक्षणम् लक्षणम् 6.1, 21-22 सशोफाशोफनेत्रपाक 40 हखजाज्य-नकुलान्ध्य. सराजपिडका-बलासक लक्षणम् 604 योर्लक्षणम् योर्लक्षणम् 602 / 23-24 हताधिमन्थलक्षणम् 604 41 गम्भीरिकालक्षणम् 109 पञ्चमोऽध्याय: 5 25 वातपर्यायलक्षणम् 605 42 भागन्तुतिमिरलक्षणम् 6.9 1-2 कृष्णगतरोगविज्ञानी 26 शुष्काक्षिपाकलक्षणम् 105 43-44 अनिमित्तलिानाशयोपक्रमः 602 27 अन्यतोवातलक्षणम् 05 - लक्षणम् 3 नेत्रकृष्णगतरोगाणां 28 अम्लाध्युषितलक्षणम् 6.5 45 अभिघातजलिङ्गनाशनामतो निर्देशः 6.2 | 29 सिरोत्पातलक्षणम् 605 लक्षणम् 4 सव्रणशुक्रलक्षणम् 6.2/ 3. सिराहर्षलक्षणम् 46 नेत्ररोगनिदानोपसंहारः 609 क्षणम् 6. रोगाः यो

Page #85
44 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः / - विषयाः देशः विषयाः पृष्ठ विषयाः अष्टमोऽध्यायः 8 10-12 बलासप्रथिते अञ्जन 13 अतिलिखितवम॑नो 1-3 चिकित्सितप्रविभाग योगः लक्षणम् 620 विज्ञानीयोप 13-14 पिष्टके अजनयोगः 615 14 अवस्थाविशेषे प्रच्छानक्रमः 6.9-610 15 प्रक्लिनवमंनि अञ्जन पूर्वक लेखनम् 62. 4-5 नेत्ररोगाणां साध्यासाध्य योगः 615 15 श्यावकर्दमवर्मनोः विचारः 610 16-17 नेत्रकण्डूचिकित्सा 615 समलेखनोपदेशः 620 6 छेद्या नेत्ररोगाः 610 16 कुत्रचिच्छेदनपूर्वक 18 बलासप्रथितपिष्टकप्रक्लिन७ लेख्या नेत्ररोगाः 610 लेखनम् वर्त्मसु श्लेष्माभिष्य८ मेद्या वेध्याश्च नेत्ररोगाः 610 17-18 क्वचिद्भेदनपूर्वक न्दचिकित्साति लेखनम् 9-10 अशस्त्रकृत्या नेत्ररोगाः 610 11 याप्या असाध्याश्च चतुर्दशोऽध्यायः 14 द्वादशोऽध्यायः 12 नेत्ररोगाः 1-2 मेद्यरोगप्रतिषेधोपक्रमः 621 1-2 रक्ताभिष्यन्दप्रतिषेधोनवमोऽध्यायः९ 3-4 मेदने सामान्यो विधिः 621 पक्रमः 1-2 वाताभिष्यन्दप्रतिषेधो 5 लगणे मेदनविधिः 621 3-14 रक्ताभिष्यन्द-रकाधिमन्थ 6 अजननामिकायां सिरोपात-सिराहर्षाणां 3-4 अभिष्यन्दा-ऽधिमन्थयोः मेदनविधिः .. 621 सामान्यचिकित्सा 616 सामान्यचिकित्सा 611 7 अभिनाजननामिका१५-१६ सिरोत्पाते विशेष५-१३ वाताभिष्यन्दा-ऽधिमन्थ . चिकित्सा 621 चिकित्सितं योर्विशेषचिकित्सा 611 ८कृमिप्रन्थिचिकित्सा 621 17-18 सिराहर्षे अननयोगः 617 // 9 उपनाहचिकित्सा 14-16 वाताभिष्यन्दे मधु 621 कायअनम् 611-612 19-23 अर्जुनचिकित्सा 617/ 10-11 पश्चसु मेयरोगेषु 24-26 अर्जुने लेख्याजनम् 14-19 अन्यतोवात-मारुतपर्ययो 617 सामान्यविधिः 621 चिकित्सा 612 25-35 सव्रणशुक्रचिकित्सा 617 पञ्चदशोऽध्यायः 15 20-24 शुष्कपाकचिकित्सा 36-37 अजकाजातचिकित्सा 618 | . 1-2 छेद्यरोगप्रतिषेधोपक्रमः 621 25 सर्ववातजनेत्ररोगेषु 612 38-44 नेत्रपाकचिकित्सा 6183 छेदनस्य प्राकर्म 622 वाताभिष्यन्दचिकित्सा 45-46 पूयालसक 4-10 अर्मणश्छेदनविधिः 622 कार्या 612 चिकित्सा 618-619 | 11-13 छेदनानन्तरं प्रति 47-49 प्रक्लिषवर्मचिकित्सा 619 | दशमोऽध्यायः 10 सारणविधिः 122 5. तीक्ष्णाजनदुर्बलस्य 14-15 आवस्थिकशूल१-२ पित्ताभिष्यन्दप्रति नयनस्य प्रत्यञ्जनम् 619 चिकित्सा 622-623 षेधोपक्रमः 51-53 प्रक्लिनवम॑नि चूर्णा 16 अर्ममेदचिकित्सा 623 3-12 पित्ताभिष्यन्द 17 शुक्रचिकित्साया अर्मचिकित्सा 612-613 जनम् ण्यप्यतिदेशः 623 13-15 अम्लाध्युषितशुक्त्यो.. त्रयोदशोऽध्यायः१३ 18 छेदनाह मर्म 623 चिकित्सा 613-614. 1-2 लेख्यरोगप्रतिषेधो 19 सम्यक्छिन्नस्यामणो. १६धूमदर्शिनश्चिकित्सा 614 पक्रमः लक्षणम् एकादशोऽध्यायः 11 / 3-8 वर्मलेखनविधिः 620 2. सिराजालच्छेदनविधिः 623 1-2 श्लेष्माभिष्यन्दप्रति 9 सम्यग्लिखितस्य वर्मनो 21 सिराजपिडकाच्छेदनषेधोपक्रमः 614 लक्षणम् विधिः 623 3-9 श्लेष्मजाभिष्यन्दाधिमन्थयो |10-12 दुर्लिखितस्य वर्मनो 22 सिराजालासराजपिडकयोः चिकित्सा लक्षणम् प्रतिसारणम्

Page #86
उत्तरतत्रम् / ANAN पृष्ठं विषयो 29 , परिहा , व्यापच्चि विषयाः पृष्ठं विषयाः विषयाः पृष्ठं 23-24 पर्वणिकाच्छेदन विधिः 623 41-43 कफतिमिरे नस्यधूम 14 अतितृप्तनेत्रलक्षणम् 634 25-28 अर्मणि लेखनीयचूर्णानि 623 तर्पणपुटपाकाजन 15 हीनतृप्तनेत्रलक्षणम् 634 29-33 वत्मार्शआदीनां छेदन रसक्रियाजनयोगाः 629 16 हीनातितृप्तयोश्चिकित्सा 634 विधिः 17 तर्पणविषयः 44-45 सर्वजकाचचिकित्सा 623-624 44-45 सवजकाचाचाकरता 629 18 तर्पणाविषयः षोडशोऽध्यायः 16 46-47 तिमिरेष्वभिष्यन्दचिकि 19 पुटपाकस्य विषया त्सातिदेशः 629-630 1-2 पक्षमकोपप्रतिषेधोपक्रमः 624 | 48-51 तिमिरे आहारविधिः 630 3-6 पक्षमकोपे शस्त्रकर्म -21 पुटपाकस्यावस्थिकः | 52 रागप्राप्ते तिमिरे विधिः 624 कालः सिरामोक्षनिषेधः 630 ___7 , अग्निक्षारविधिः 624 22 त्रिविधपुटपाकविषयाः 53 तिमिरस्य साध्यासाध्य८, प्रतिसारणविधिः 624 23 स्नेहनपुटपाकविधिः 634 विचारः 63024-25 लेखनपुटपाकविधिः 634 9 पक्ष्मोपरोधचिकित्सितो- - 54 याप्यतिमिरचिकित्सा 630 26 रोपणपुटपाकविधिः 634 पसंहारः 625 55-60 श्लैष्मिके लिङ्गनाशे 27 स्नेहनलेखनयोः पूर्वकर्म 634 सप्तदशोऽध्यायः 17 शस्त्रकर्मविधिः 630 तर्पणपुटपाकयोः परि१-२ दृष्टिगतरोगप्रतिषे- 61-63 सम्यग्विद्धे नेत्रे हारकालः 634-635 धोपक्रमः 625 पश्चात्कर्म र्याणि 3 दृष्टिगतरोगाणां साध्या 64-68 सम्यग्लिखितलक्षणम् 631 . साध्यबविचारः 625 69-70 सम्यग्लिखिते धावना कित्सा 635 4-5 पित्तविदग्धदृष्टिचिकित्सा 625 दिविधिः 631 31 पुटपाकस्य सम्यग्योग६-७ पित्तविदग्धदृष्टौ चत्वा१ श्लैष्मिके लिङ्गनाशे लक्षणं रोऽजनयोगाः 625 शस्त्रकर्मानहींः 631 32 ,, अतियोगहीनयोग.८-११ दिनरात्र्यन्धयोरजन७२-७९ देवकृतछिनादन्यत्र वेधे योलक्षणम् 635 . योगाः . चिकित्सा 631 33-38 पुटपाकविधिः 635 12-14 दिवान्ध्ये चूर्णाजनम् 626 80 शस्त्रकर्माो लिङ्गनाशः 632 39-40 तर्पणपुटपाकयोक्पदः 635 15 दिवान्थ्येकल्काजनम् 626 81 निलिखितस्यापि दोषस्य / 41 तर्पणपुटपाकयोर्गुणाः 635 16-18 नकान्ध्ये वय॑जनयोगाः 626 42 तयोापचिकित्सा 635 . पुनरावृत्तिकारणम् 632 | 19-22 " रसक्रियाजनम् 626 43 तर्पणपुटपाकयोः पूर्व२३-२६ " यकृयोगा:६२६-६२७ 82 दुष्टशलाकाजनित ___ कर्म पश्चात्कर्म च 635 व्यापदः 27 दिवान्ध्ये गुटिकाजनम् 627 44 आश्चोतनसेकयोर्गुणाः 635 .. 28 याप्यतिमिरचिकित्सा 627 83-84 शस्त्रकर्मयोग्यशलाका 45 आश्योतने बिन्दुसंख्या 636 29-30 वाततिमिरचिकित्सा 627 कथनम् .632 46 परिषेकधारणकालः 636 31 तिमिरे त्रिफलाप्रयोगः 62785-86 दुष्टव्यधाहाराचारजा 47 आश्चयोतनसे कयोः 32-34 तिमिरे दोषमेदेन व्यापदः 632 प्रयोगकालः नस्खयोगाः 627-62887-95 तासां चिकित्सा 632 | 48-50 विरोबस्ति विधि: 51-52 अजनमेदाः कालश्च 35 वातजतिमिरे पुटपाका- 96-100 अवशिष्टदोषप्रसाद 53 लेखनाजन विधानम् अनम् नार्थमजनम् 632-633 636 628 54 लेखनाञ्जनगुणाः 637 36-37 वातजरागितिमिरचि अष्टादशोऽध्यायः 18 55 रोपणाजनविधानम् 637 कित्सितम् 628 1-4 क्रियाकल्पोपक्रमः 633 56 प्रसादनाजनविधानम् 637 38-4. पित्तजतिमिरचिकि- | 5-11 नेत्रे तर्पणविधिः 57 पूर्वोक्ताजनानो प्रयोगसितम् 628-629 | 12-13 सम्यक्तृप्तनेत्रलक्षणम् 634 | काल: 632

Page #87
46 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। . .... विषयाः विषयाः विषयाः 58 गुटिकारसचूर्णभेदेनाज- 103-104 कास्याद्यञ्जनम् 640 4-5 कर्णशूल-प्रणाद-बाधिर्यनत्रैविध्यम् 637 105-106 पथ्याद्यानम् 640 वेडाना सामान्य 59 गुटिकाअनप्रमाणम् 637 एकोनविंशतितमोऽध्यायः 19 चिकित्सा 645 6. रसक्रियाजनचूर्णाअनयोः 1-2 नयनाभिघातप्रतिषेधो 6-7 कर्णशूले नाडीखेदः 645 प्रमाणम् 8, पिण्डखेदः पक्रमः 640 645 9-10 , स्नेहखेदः 61 अञ्जनस्थापनाह 3-5 नयनाभिघाते सामान्य 645 पात्राणि चिकित्सा 640-641 11 कर्णखेदस्य पश्चात्कर्म 645 12 कर्णरोगे बलातैलम् 62-63 अक्षनशलाकाकृतिः 6 नयनाभिघातस्य साध्या६३७ 645 . साध्यख विचारः 641 13-19 कतिपये कर्णपूरणयोगाः 645 64-65 अजनविधिः 637 7 अतिप्रविष्टनयनचिकित्सा 641 20-22 कर्णरोगे दीपिकातैलम् 646 66 अकालप्रक्षालनदोषाः 638 8 अतिनिर्गतनयनचिकित्सा६४१ | 23-28 , कतिपये योगाः 646 67 प्रक्षालनार्हमक्षि 638 9-15 कुकूणकलक्षणं 29-30 पित्तजकर्णशूले विशेष६८-६९ अजनान H 638 चिकिस्सितं चिकित्सा च 641-642 / 70-73 अञ्जनवैगुण्ये व्यापदः 638 / 31-33 श्लेष्मजकर्णशूले , 16 बालानां शुक्रलेखनार्थ७४ अजनव्यापदां चिकित्सा 638 34-38 बाधिर्ये कतिपये योगाः - मजनम् 75 लेखनाजनस्य समयोग- 646-647 17-20 नेत्रचिकित्सितोपसंहारः 642 39-41 कर्णस्राव-पूतिकर्णलक्षणम् विंशतितमोऽध्यायः 20 क्रिमिकर्ण केषु सामा, अतियोग१-२ कर्णगतरोगविज्ञानीयो न्यचिकित्सा 647 लक्षणम् 638 पक्रमः 643 42-48 कर्णस्रावे कतिपये . 77 , अतियोग३-५ कर्णरोगाणां नामतो , कर्णपूरणयोगा: 647 प्रतिकारः 638 निर्देशः 643 41-50 पूतिकर्णचिकित्सा हीनयोगल 6 कर्णशूललक्षणम् 643 51 क्रिमिकर्णचिकित्सा . 647 . क्षणं तत्प्रती- 7 कर्णप्रणादलक्षणम् 643 | 52-53 क्रिमिकृतदोर्गन्ध्य कारश्च 630 8 बाधिर्यलक्षणम् 643-644 * चिकित्सा 79 प्रसादनाअनस्य समयोग- . 9 कर्णवेडलक्षणम् 644 54 कर्णश्वेडचिकित्सा लक्षणं 638 10 कर्णसंस्रावलक्षणम् 644 55 कर्णगूथचिकित्सा 647 11 कर्णकण्डू-कर्णगूथकयो.. , अतियोग 56 कर्णकण्डूचिकित्सा लक्षणम् 644 57 कर्णप्रतिनाहचिकित्सा 648 लक्षणं तचिकि 12 कर्णप्रतिनाहलक्षणम् 644 58 कर्णपाकचिकित्सा 648 त्सा च 13 कृमिकर्णकलक्षणम् 59 कर्णगतकीटादिचिकित्सा 648 81 रोपणाचनस्य समयोगा 14 कर्ण विद्रधिलक्षणम् 644 तियोगलक्षणम् 639 द्वाविंशतितमोऽध्यायः 22 15 कर्णपाकपूतीकर्णयो८२ प्रसादनरोपणयोहीन लक्षणम् 1-2 नासागतरोगविज्ञानीयोगलक्षणम् 16 कर्णगतान्यरोगलक्षणा योपक्रमः . 639 | 648 83 पूर्वोक्तबीजेनान्यान्य विदेशः 3-5 नासारोगाणां नामतो निर्देशः 648 अनानि कार्याणि 639 एकविंशतितमोऽध्यायः 21 6-7 अपीनसलक्षणम् 648 84-93 चूर्णाजन विधानम् 639 1-2 कर्णगतरोगप्रति 8 पूतिनस्यलक्षणम् 648 94-97 भद्रोदयाजनम् 640 षेधोपक्रमः 9 नासापाकलक्षणम् 648 98-99 तगराद्यञ्जनं 640 3 कर्णरोगे सामान्यचि. 1. पूयर कलक्षणम् 100-102 मनःशिलाद्यजनम् 640 कित्सा 645 11-12 क्षवथुलक्षणम् . 648

Page #88
उत्तरतत्रम् / पृष्ठ विषयाः विषयाः पृथं विषयाः 13 भ्रंशथुलक्षणम् 649 30-33 कफजप्रतिश्यायचिकित्सा६५३ | सप्तविंशतितमोऽध्यायः 27 14 दीप्तलक्षणम् 649 | 34-35 सांनिपातिकप्रतिश्याय 1-3 नवग्रहाकृति विज्ञानी१५ नासाप्रतीनाहलक्षणम् 649 चिकित्सा 653 योपक्रमः 659 16 नासालावलक्षणम् 649 36-37 प्रतिश्याये मुस्तादियोगः 653 4-5 बालग्रहाणां नामतो . 17 नासाशोषलक्षणम् 649 | 30-41 प्रतिश्याये दशक्षीरं घृतम् निर्देशः 18-21 अनुक्तरोगलक्षणातिदेशः 649 653-654 6 प्रहाणां बालावेशे हेतुः 659 त्रयोविंशतितमोऽध्यायः 23 42 प्रतिश्याये क्रिमिघ्नो विधिः 7 देहं विशन्तो प्रहाः 1-2 नासागतरोगप्रतिषेधो- पञ्चविंशतितमोऽध्यायः 25 कस्मानोपलभ्यन्ते 659 . पक्रमः 1-2 विरोरोगविज्ञानीयो. 8 स्कन्दप्रहातलक्षणम् 659 3-4 पीनस-पूतिनस्ययोश्चि पक्रमः 654 .9 स्कन्दापस्मारातलक्षणम् 66. कित्सा 3-4 शिरोरोगाणां नामतो 1. शकुनिग्रहातलक्षणम् 660 5 नासापाकचिकित्सा 650 निर्देशः 654 11 रेवतीग्रहार्तलक्षणम् 660 .. पूयरक्तचिकित्सा .650 - 5 वातिकशिरोरोगलक्षणम् 654 12 पूतनाग्रहातलक्षणम् 660 7 क्षवथु-भ्रंशथ्वोश्चिकित्सा 650 6 पैत्तिकशिरोरोगलक्षणम् 654 13 अन्धपूतनार्तलक्षणम् 66. 8 दीप्तचिकित्सा 650 7 कफजशिरोरोगलक्षणम् 654 14 शीतपूतनातलक्षणम् 66. 9 नासानाहचिकित्सा . 650 8 सांनिपातिकरतजशि 15 मुखमण्डिकार्तलक्षणम् 660 1. नासास्रावचिकित्सा 650 रोरोगयोर्लक्षणम् 655 16 नैगमेषार्तलक्षणम् 66. 11-12 नासाशोषचिकित्सा 9 क्षयजशिरोरोगलक्षणम् 655 | 17 असाध्यग्रहार्तलक्षणम् 660 650-651 1. क्रिमिजशिरोरोगलक्षणम् 655 | | 18-21 साध्यप्रहातचिकित्सा 661 चतुर्विंशतितमोऽध्यायः 24 / 11-12 सूर्यावर्तलक्षणम् 655 | अष्टाविंशतितमोऽध्यायः 28 . 1-2 प्रतिश्यायप्रतिषेधो- 13-14 अनन्तवातलक्षणम् 655 1-2 स्कन्दप्रहप्रतिषेधोपक्रमः 661 पक्रमः 651 15 अर्धावमेदलक्षम् 655 3 स्कन्दग्रहे परिषेचनम् 661 3 प्रतिश्यायनिदानम् 651 16-18 शङ्खकलक्षणम् .655 4 , अभ्यजनार्थ 4 प्रतिश्यायसंप्राप्तिः षड्विंशतितमोऽध्यायः 26 तैलम् 661 5 प्रतिश्यायपूर्वरूपम् 651 1-2 शिरोरोगप्रतिषेधोपकमः 656 661 6-13 प्रतिश्यायस्य दोषभेदेन 3-11 वातिकशिरोरोग धूपनम् 661 लक्षणानि 651-652 | चिकित्सा धारणद्रव्याणि 661 14-15 दुष्टप्रतिश्यायलक्षणम् 152 बलिः 12-17 पित्तरकजशिरोरोगयो 661 16-17 प्रतिश्यायोपद्रवाः 652 श्चिकित्सा 656-657 " नानम् 18 प्रतिश्यायानां सामान्य रक्षाविधा१८-२३ कफजशिरोरोगचिकित्सा 657 चिकित्सितम् 652 24 सान्निपातिकशिरोरोग नम् 661-662 19 नवप्रतिश्याये पाचनम् 652 चिकित्सा एकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः 29 20 पक्कप्रतिश्यायस्य 25 क्षयजशिरोरोग 1-2 स्कन्दापस्मारप्रतिषेनिहरणम् 652 चिकित्सा धोपक्रमः 662 21 पक्कप्रतिश्याये सेव्यानि 652 | 26-29 क्रिमिजशिरोरोग 3 स्कन्दापस्माराते परि२२ प्रतिश्याये वानि 653 चिकित्सा षेकः 662 23-24 पक्कप्रतिश्याये वमनम् 653 30 सूर्यावर्तकचिकित्सा 657 4 , तैलघृते 662 25 वाति कप्रतिश्याय 31-35 अर्धावभेदकचिकित्सा 658 5-6 ,, उत्सादनधूपने 662 चिकित्सा 36-37 समन्तवातचिकित्सा 658 7-8 स्कन्दापस्माराते 26-29 पैत्तिकरतोत्थप्रतिश्याय- 38-43 शङ्खकचिकित्सा 658 बलिः ननं च चिकित्सा 653 | 44-46 शालाक्यतत्रोपसंहारः 659 / रक्षाविधानम् 662 जातपायसनाप्तिः 651 घृतं

Page #89
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। aanwavowwwwww 8. बलिः विषयाः विषयाः विषयाः पृष्ठं त्रिंशत्तमोऽध्यायः 30 8 अन्धपूतनाते मानम् 665 3-5 योनिरोगनिदानम् 668 1-2 शकुनिप्रतिषेधोपक्रमः 662 9, रक्षाविधा 6-8 दोषभेदेन योनिरोग३ शकुनिग्रहाते परिषेकः 662 नम् 6 संख्या 668 4-5 , अभ्यञ्जन चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः 34 9-11 वातजयोनिरोगाणां तेळप्रदेहौ६६२-६६३ | 1-2 शीतपूतनाप्रतिषेधो. __ लक्षणानि धूपनं धार पक्रमः 12-14 पित्तजयोनिरोगाणां णीयानि च 3 शीतपूतनाते परिषेकः 665 लक्षणानि बलिः 4 , तैलं -17 कफजयोनिरोगाणां नानं 5 घृतं लक्षणानि 9 , पूजा 6, धूपः 665 18-20 सांनिपातिकयोनि१०-११ , रक्षाविधानं 663 7-8 , बलिः स्नानं च 665 रोगाणां लक्षणानि 669 एकत्रिंशत्तमोऽध्यायः 31 9 रक्षाविधानम् 665 -23 वातजयोनिरोग१-२ रेवतीप्रतिषेधोपक्रमः 663 | चिकित्सा पञ्चत्रिंशत्तमोऽध्यायः 35 | 24-26 पित्तजयोनिरोगचिकित्सा 670 3 रेवतीप्रहार्ते सेचनम् 1-2 मुखमण्डिकाप्रतिषेधो 663 4 , अभ्यजनं तैलम् 663 पक्रमः 27-30 कफजयोनिरोगचिकित्सा 67. 665 31-32 कौमारतत्रोपसंहारः 670 5, पानार्थ घृतम् 3 मुखमण्डिकाते परि 663 , धूपनम् षेचनम् 666 एकोनचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः३९ 7 , धारणीयानि 663 4 , तैलम् 666 1-2 ज्वरप्रतिषेधोपक्रमः 670 घृतम् 666 3-7 कायचिकित्सोपक्रमः ९,नानम् धूपः 670-671 10-11 , रक्षाविधानम् 664 बलिः स्नानं | 8-12 रोगेषु ज्वरस्य द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः 32 / प्राधान्यम् 1-2 पूतनाप्रतिषेधोपक्रमः 664 , रक्षाविधा | 13 ज्वरखरूपम् लकपम् 3 पूतनाप्रहाते परि नम् 666 . 14 ज्वरभेदाः 672 षेचनम् षट्त्रिंशत्तमोऽध्यायः 36 . | 15-22 ज्वरसंप्राप्तिः 672 4 , अभ्यजनम् 1-2 नैगमेषप्रतिषेधोपक्रमः 666 | 23-24 ज्वरे गात्रौष्ण्ये हेतुः 672 3 नैगमेषार्ते परिषेकः 666 | 25-28 ज्वरपूर्वरूपम् 672-67 4 , तैलम् 666 | 29-30 वातज्वरलक्षणम् 67 घृतम् __ 5 , घृतम् 666 | 31-32 पित्तज्वरलक्षणम् 67 धूपनम् धारणीयानि 666 33-34 कफज्वरलक्षणम् 673 बलिः 7-8 , धूपः 66635-37 सांनिपातिकज्वर. , स्नानम् 9-10 , बलिः स्नानं च 666 लक्षणम् 10-11 , रक्षाविधानम् 66 11 , रक्षाविधानम् 667 38-40 अभिन्यासज्वरलक्षणम् 673 त्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः 33 सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः 3741-44 संनिपातज्वरमेदाः 674 1-2 अन्धपूतनाप्रतिषेधो 1-2 ग्रहोत्पत्त्यध्यायोपक्रमः 667 45 संनिपातज्वरमर्यादा 674 पक्रमः 664 3-16 नवबालग्रहाणामुत्पत्ति- | 46-47 वातपित्तज्वरलक्षणम् 674 3 अन्धपूतनाते परिषे वर्णनम् 66748-49 वातश्लेष्मज्वरलक्षणम् 674 667 | चनम् 665/17-22 किंभूतान् बालान् प्रहा ५.लेष्मपित्तज्वरलक्षणम् 674 3-4 अन्धपूतनाते तैलं घृतं च 665 आविशन्ति 667-668 | 51-53 विषमज्वरसंप्राप्तिः 675 5, प्रदेहः अष्टत्रिंशत्तमोऽध्यायः 38 54 प्रलेपकलक्षणम् 6 , धूपनम् 665 1-2 योनिव्यापत्प्रतिषेधो 55 चतुर्थकादिविपर्ययज्वर. 7 , बलिः 665 / पक्रमः लक्षणम् को बाला न तैलम् 664 664

Page #90
उत्तरतनम् / 49 cour पृष्ठं 675 682 विषयाः विषयाः पृष्ठ विषयाः पृष्ठ 56 विषमस्यैकीयमतेना- 119-120 ज्वरे औषधदान- 202-2.3 संनिपाते क्षीरयोगाः६८७ गन्तुकला कालः 681 204-210, कतिपय५७-५८ विषमज्वराणामारम्भ१२१ आमज्वरे औषधदाने योगाः 687-688 कदोषाः दोषाः 681 / 211-217 विषमज्वरे विशेष५९-६१ शीतपूर्वदाहपूर्वज्वर१२२ ज्वरे आवस्थिक चिकित्सितम् 688-689 - योर्लक्षणम् 676 कर्तव्यम् 681/ 218-250 विषमज्वरजीर्णज्वर६२ विषमज्वराणां वका- 123-125 ज्वरे शोधनावस्था 681 योघृतयोगाः 689-690 लेषूद्गमः 126-129 ज्वरे वमनादिक्रमः 681 254-255 पश्चसारम् 69. 63-65 विषमज्वराणामुपशान्त 130 ज्वरे आध्माने 256 जीर्णज्वरे लाक्षादिवेगानामपि देहे उदरलेपः 682 तैलम् ऽवस्थानम् 131, ऊर्ववाते फलवर्तिः 682 | 257-258 क्षीरिवृक्षादितैलम् 69. 66 कायचिकित्साविदा 132 ,, यवागूः 682/ 259-264 विषमज्वरे विशेषमतेन विषमज्वर१३३ रूक्षस्य ज्वरे सर्पिः 682 चिकित्सितम् संप्राप्तिः 134 ज्वरे संशमनम् 682 690-691 135-137 ज्वरे तर्पणम् 182 265 भूताभिषङ्गोत्थज्वर. 67 विषमज्वराणामाश्रय१३८-१४० द्वन्द्वजज्वराणां चिकित्सितम् 691 भूता धातवः 676 पथ्यम् 266-270 विविधागन्तुज्वर६८ एकीयमते विषमस्य . 141 ज्वरे येषां यवागूरहिता 682 चिकित्सा . भूताभिषाजलम् 677 142 ज्वरे तक्रप्रयोगः 683 271-281 ज्वरे शीतप्रतीकारः 692 69-70 विषमज्वराणां लक्षणानि 677 143-144 ज्वरे क्षीरप्रयोगः 683 282-294 ज्वरे दाहप्रतीकारः -71-74 विषमज्वराणां नियत१४५-१४९ , हितभोजनो- . 692-693 कालागमने हेतुः 677 | पदेशः 1-307 ज्वरोपद्रव 75-82 विविधागन्तुज्वराणां 150-155 , आहारोप चिकित्सा 693-694 लक्षणानि 677 योगीनि 308 वातज्वरे निरूहानुद्रव्याणि 683-684 वासने 83-91 धातुगतज्वराणां लक्षणानि 156-162 , असेव्यानि 684 30 | 309-312 पित्तज्वरे ..92-96 ज्वराणां साध्यासाध्य१६३ ज्वरे भायासनिषेधः 184 313 कफज्वरे लक्षणम् / 678-679 314 संसर्गसंनिपातयोः, 695 164 शान्तज्वरेऽपि शोधनम् 684 97-99 ज्वरपूर्वरूपे चिकित्या 679 165 ज्वरे माननिषेधः 684 315-318 ज्वरे स्नेहोपयोगः 695 100-101 आमज्वरे लवनम् 679 | 166-167 संक्षेपतः सर्वज्वर- 318-319, हृतावशेषपित्त चिकित्सा. 695 102 लखनानीं ज्वरिणः 679 चिकित्सितम्.६८४ 320 , घृतदानयोग्यः / 103 ज्वरे लहनगुणाः 168-174 वातज्वरे संशमन६७९ काल: 104 सुलवितलक्षणम् कषायाः 680 685 321 मुच्यमानज्वरलक्षणम् 695 105 अतिलहितलक्षणम् 175-183 पित्तज्वरे शमन 680 322 ज्वरमुतलक्षणम् 195:' कषायाः 685-686 1.6 ज्वरे उष्णोदकम् 680 323-324 ज्वरस्यान्यरोगेभ्यो 184 पित्तज्वरे मूर्धप्रलेपः 686 . 10-100, अवस्थाविशेष ___ गरीयस्त्वम् 690 185 पित्तज्वरे गण्ड्षयोगः 686 शीतोदकम् 680 186-192 कफज्वरे शमन चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः४० 1. 9 यवागू 680 योगाः 686-687 1-2 अतिसारप्रतिषेधोपकमा 696 110-14 भामज्वरे पाचनयोगाः. 193-200 द्वन्द्वजज्वरे शमन 3-5 अतिसारनिदानम् 66 681 योगाः 6-7 अतिसारसंप्राप्तिः 696 115 पक्कज्वरलक्षणम् 601 201 सेनिपाते सामान्य 8 अतिसारपूर्वरूपाणि 690 . 116-118 भामज्वरलक्षणम् 181 चिकित्सा ___ - 687 वातातिसारलक्षणम् 19. सु० सं० भनु०७

Page #91
50 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः / पृष्ठ विषयाः विषयाः. विषयाः १.पित्तातिसारलक्षणम् 697 / 117-128 रजातिसार | 24-25 उरःक्षतशोषलक्षणम् 713 11 कफातिसारलक्षणम् 697 चिकित्सा 704-705 26-28 पूर्वोत्कशोषाणां खमते 12 संनिपातातिसारलक्षणम् 697 129 अतिसारे पुनः धातुक्षयसंज्ञवम् 713 13-14 शोकजातिसारलक्षणम् 697 पिच्छाबस्तिः 7.5 29-30 शोषपूर्वरूपाणि 713 15-16 आमातिसारलक्षणम् 130-131 अतिसारे भवस्थापेक्षं 31 शोषस्थासाध्यलक्षणानि 714 697-698 विरेचनम् 705/32-15 शोषे सामान्य चिकित्सा 14 17-18 आमपक्कमललक्षणम् 698 | 132-137 निःसारकलक्षणं 36-39 शोषिणा देयानि 19-21 अतिसारस्यासाध्य चिकित्सा च७.५-७०६ मांसानि 14 / लक्षणानि 698 138-139 प्रवाहिकालक्षणम् 706 40-42 शोषे कतिपययोगाः 22-23 अनुक्कातिसाराणां 140-157 प्रवाहिका 714-715 दोषजेष्वेवान्त चिकित्सा 706-708 43 , वासाघृतम् 715 र्भावः 698 158 अतिसारे यवागूप्रशंसा 708 44-49 , घृतयोगाः 715 24-34 अतिसारचिकित्सा१५९-१६०, हेतु विपरीत 50-54 ,, एलादिसूत्रम् 698-699 चिकित्सा 708 - रसायनं 715-716 35-51 आमातिसारे पाचन 161 अतिसारे दोषसंसर्गे पूर्व 55 शोषोपद्रवाणां चिकित्सा 716 योगाः 699-700 पित्तमुपाचरेत् 700 56 शोषे भजाया सर्वथो५२-५७ सशूले अतिसारे कति. 162 अतिसारनिवृत्तिलक्षणम् 709 पयोगिलम् 16 पययोगाः | 163-165 कर्मजदोषजभेदेन 57 शोषहरा रसोनादि- .. 58-59 आमातिसारे आहार रोगद्वैविध्यम् 709 योगाः 716 कल्पना 166-168 प्रहणीनिदानम् 709 58 शोषे परिहार्याणि, देवव्य६०-६६ पैत्तिके आमातिसारे 169 प्रहण्याः स्थाननिरूपणम् 709 पाश्रयचिकित्सा च 716 पाचनयोगः 700-701 | 170-172 ग्रहणीलक्षणम् 709 द्विचत्वारित्तशमोऽध्यायः 42 67-71 पक्कपित्तातिसारे 153 ग्रहणीपूर्वरूपाणि 710 174-177 प्रहण्या विशिष्ट 1-2 गुल्मप्रतिषेधोपक्रमः 16 शमनयोगाः 701-702 लक्षणानि 3 गुल्मसंप्राप्तिः 716 80-88 अतिसारे पुटपाकयोगाः 702 178-182 प्रहणीचिकित्सा 71.. 4 गुल्मस्य सामान्यरूपम् 717 89-9. , कौटजं 5 गुल्मनिरुक्तिः फाणितम् 702 . एकचत्वारिंशोऽध्यायः 41 1-2 शोषप्रतिषेधोपक्रमः 6 गुल्मस्य पाकाभावे हेतुः 717 91-92 , यवागूयोगाः 703-703. 711 7 गुल्मस्य पञ्चविधनम् 717 3-5 शोषस्य रोगराजल९३-९८ , कतिपया योगाः 703 निरूपणम् 711 8-9 गुरुमपूर्वरूपाणि 717 99-102 , क्षीरयोगाः 7.3 6-7, सांनिपातिकख 10 वातगुल्मलक्षणम् 103-105 सरके अतिसारे निरूपणम् 11 पित्तगुल्मलक्षणम् 717 कतिपये योगाः 7.3 8, बतुर्विधो हेतुः 711 12 कफगुल्मलक्षणम् 717-718 106 अतिसारे वमनम् 3 9-10 धातुक्षयाद्राजयक्ष्म 13-15 रक्तगुल्मलक्षणम् 718 107-111 सतिसारे मस्ति संभवः 16-23 दोषमेदेन गुल्मयोगाः 11-15 शोषलक्षणानि 12 चिकित्सा 718-719 112 , गुददौर्बल्य-. 16 एकीयमतेन शोषमेदाः 712 24 गुल्मे बाघृतम् . 719 चिकित्सा 704 17 व्यवायशोषलक्षणम् 712 | 25-26, चित्रकादिघृतम् 19 113 , शूलोपद्रव 18 शोकशोषलक्षणम् 712 27-28, हिरवादिघृतम् 19 चिकित्सा 704/ 19-20 जराशोषलक्षणम् 13 | 29-30 , दाधिकं घृतम् 19 114-115 , आहारोप २१.अवशोषलक्षणम् 713 31-33 , रसोनादिघृतम् 19 योगिद्रव्याणि 704 . 21 व्यायामशोषलक्षणम् 1334-35 वातगुल्मे घृतम् 19 116 रकातिसारलक्षणम् 704 23 प्रणशोषलक्षणम् // रक-पित्तगुल्मे घृतम् 011 704

Page #92
उत्तरतत्रम् / विषयाः पृष्ठ पृष्ठ 723 विषयाः विषयाः 37-38 कफगुल्मे घृतम् 720 / 15-16 पित्तहृद्रोगचिकित्सा 728 | 38-42 रक्तपित्ते आस्थापना३९ सांनिपातिकगुल्म| 17-19 श्लैष्मिकहृद्रोगचिकित्सा 728 नुवासनोत्तर- / चिकित्सा 20-22 कृमिहृद्रोगचिकित्सा 728 बस्तयः 737-730 40-45 गुल्मे पानीयक्षारः 720 चतुश्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः 44 43-45 रक्तपित्तचिकित्साया रकासि 46-48 , वृश्चीराधरिष्टः 1-2 पाण्डुरोगप्रतिषेधोपक्रमः 728 रकप्रदरे चाविदेशः 730 49-66 गुल्मे आवस्थिकी 3 पाण्डुरोगनिदानं षट्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः 46 चिकित्सा 720-722 संप्राप्तिश्च 728 1-2 मूर्छाप्रतिषेधोपक्रमः 18 67-68 गुल्मोपद्रवशूललक्षणम् 722 - 4 पाण्डुरोगसंख्या 729 | 3-4 मूर्छानिदानं संप्राप्तिश्च 730 69-75 गुल्मोपद्रवशूलचिकित्सा 722 5-9 वातजादिभेदेन पाण्डु 5 मूर्छायाः पूर्वरूपम् 38 76 गुल्मं विनाऽपि शूल रोगलक्षणानि 729 मूर्छायाः सामान्यसंभवः 23 10 कामलालक्षणम् 729 लक्षणम् 77-80 शूलनिदानं संप्राप्तिश्च 723 11 कुम्भकामलालक्षणम् 730 7-8 मूर्छामेदाः ... 81 शूल निरुक्तिः 12 हलीमकलक्षणम् 9-10 रक्तगन्धजा मूर्छा 739 82-87 वातजादिमेदेन शूल. 13 पाण्डुरोगोपद्रवाः 11-13 विषमद्योत्थमूर्छा. लक्षणानि 723 | 14-29 पाण्डुरोग लक्षणम् 739-740 88-1.2 वातशूल. चिकित्सा 730-733 14-19 मू चिकित्सा 740 चिकित्सा : 723-72430 कामलाचिकित्सा 20-21 संन्यासलक्षणम् 41 .101-108 पित्तजशूल३१-३५ कुम्भकामलाचिकित्सा 23-35 संन्यासचिकित्सा 741 चिकित्सा 724 732-733 सप्तचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः 47 . 1.9-116 लैष्मिकशूल३६-१७ पाण्डामयिभिः 1-2 पानात्ययप्रतिषेधोपक्रमः 741 चिकित्सा 724-725 सेव्यानि 3 मद्यगुणाः 741 117-119 पार्श्वशूलनिदानम् 725 38 पाण्डुरोगोपद्रवचिकित्सा 13 4-5 मथकर्माणि 120-122 पार्श्वशूलचिकित्सा 72539-40 पाण्डुरोगिणोऽसाध्य- . मयरमाः 742 123-125 कुक्षिशूलनिदानम् 725 | लक्षणानि 733 7-8 विधिसेवितमयगुणाः 742 126-130 कुक्षिशूलचिकित्सा पञ्चचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः 45 | 9-10 भविधिसेवितमय७२५-७२६ 1-2 रक्तपित्तप्रतिषेधोपक्रमः 734 दोषाः 742 131-132 हृच्छूललक्षणम् 726 3-4 रक्तपित्तनिदानं 11-12 मदस प्रयोऽवस्थाः ____742 133-34 हृच्छूलचिकित्सा 726 संप्राप्तिश्च . 13 पुरुषविशेषे मयस्य 54 135 मूत्रशूललक्षणम् 726 5-6 रक्तपित्तलक्षणम् नातिबाधकतम् 136-19 विशूललक्षणम् 726 534 १४-१६मदासयनिदानम् 743 7 रक्तपित्तपूर्वरूपम् 140-141 मूत्रशूल-बिदशूलयो 54 १७मदात्ययमेदाः चिकित्सा 8 दोषमेदेन रक्तपित्त२६ 18 मदात्ययलक्षणम् लक्षणम् 142-145 अनमूलनिदान 19 परमदलक्षणम् रफपित्तोपद्रवाः चिकित्सा च 726 20 पानाजीणलक्षणम् 743 १.असाध्यरतपित्त- त्रिवत्वारिंशत्तमोऽध्यायः 43 | 21 पान विभ्रमलक्षणम् 743 लक्षणम् 22 मदात्ययस्यासाध्य 1-2 द्रोगप्रतिषेधोपक्रमः 527 / 11-15 रक्तपित्ते चिकित्सा लक्षणानि 43 3-4 हृद्रोगनिदानं संप्राप्तिब 727 सूत्रम् 23 मदासयोपद्रवाः 743 ५हृद्रोगमेदाः 727/ 16-18 रक्तपित्ते भोजन | 24-25 वातिकमदात्यय. 6-1. वातजादिभेदेन हृद्रोग द्रव्याणि चिकित्सा 743 लक्षणानि 727 19-37 रक्तपित्ते कतिपय | 26-27 पैत्तिकमदास्यचिकित्सा 11-14 बातोगचिकित्सा 727 | योगा: 736-737 6-1* वातानि 20

Page #93
सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः। wwwwwwwwwwwanmarwrannrnnaruw www.mM विषयाः विषयाः विषयाः 28 श्लैष्मिकमदात्ययचि. 4-5 ,, निदानं संप्राप्तिश्च 750 पञ्चाशत्तमोऽध्यायः 50 कित्सा 744 6, संख्या 1-2 हिक्काप्रतिषेधोपक्रमः 758 29 सांनिपातिकमदात्यय__, पूर्वरूपम् 3-5 हिकाया निदानम् 758 चिकित्सा 744 8-14 सप्तविधतृष्णानां 6, निरुक्तिः 758 30-33 मदात्यये कतिपये योगाः 744 लक्षणानि 7, संप्राप्तिः 750 34-36 परमदचिकित्सा 744-745 15 असाध्यतृष्णालक्षणम् 752 8, पूर्वरूपाणि 758 37-38 पानाजीर्णचिकित्सा 745, 16-18 तृष्णायां सामान्यविधिः 752 / 9-14 पञ्च विधहिकानां 39-41 पानविभ्रमचिकित्सा 745 / 19 वातिकतृष्णाचिकित्सा 752 लक्षणानि 758-759 42-47 पानात्ययादीनां 2. पित्तजतृष्णाचिकित्सा 752 15 हिकाया असाध्यलक्षणम् 759 सामान्यचिकित्सा 21 कफजतृष्णाचिकित्सा 752 16-30 हिकायाश्चिकित्सा 745-746 22 सर्वतृष्णासु पित्तनो 759-761 48 मदात्यये मद्यस्योप विधिः एकपञ्चाशत्तमोऽध्यायः 51 योगित्वम् 6 23-27 क्षतजतृष्णाचिकित्सा 753 / 1-2 श्वासप्रतिषेधोपक्रमः 761 49 विच्छिन्नमद्यस्य पुनर्मद्य 28 आमजतृष्णाचिकित्सा 753 3 श्वासनिदानम् 761 सेवने दोषाः 746 29 गुर्वन्नजतृष्णाचिकित्सा 754 4 श्वाससंप्राप्तिः 761 5. मद्यजतृष्णासंप्राप्तिः 46 30 श्रमजतृष्णाचिकित्सा 754 5 श्वासमेदाः .. 761 51-53 मद्यजतृष्णाचिकित्सा 746 31 मयजतृष्णाचिकित्सा 754 6 श्वासपूर्वरूपम् 761 54 मधजदाहसंप्राप्तिः 746 32 हृद्रोगजतृष्णाचिकित्सा 754 7-13 पञ्चविधश्वासानां 55-66 मद्यजदाह३३ सर्वतृष्णासु सामा० . लक्षणानि 761-762 चिकित्सा 747-748 न्यविधिः 14 श्वासाना साध्यासाध्य. ६७रकजदाहलक्षणम् 748 विचारः 761 68-69 रतजदाहचिकित्सा एकोनपञ्चाशत्तमोऽध्यायः 49 15-16 श्वासे संशोधनं 762 70-71 सृष्णानिरोधजदाह 1-2 छर्दिप्रतिषेधोपक्रमः 754 | 17-28 श्वासे घृतलक्षणम् ___749 3-5 छर्दिनिदानम् 754 - योगाः 762-763 72 तृष्णानिरोधजदाह 6 छर्दिनिरुक्तिः 755 29, भृङ्गराजतैलम् 763 . चिकित्सा छर्दिसंप्राप्तिः 555/30-31, पथ्यम् . 763 ३रकपूर्णकोष्ठजदाहलक्षणं 8 छर्दिपूर्वरूपम् 755 ३२-३५,लेहयोगाः 763 चिकित्सा च 9-13 वातजादिमेदेन छर्दि- 36-47, कतिपये योगाः 74-75 धातुक्षयजदाहलक्षणं लक्षणानि 755 ', 763-764 चिकित्सा च 749 | 14 छर्दीनामसाध्यलक्षणानि 756 | , स्नेहखेदविधिः 764 76-77 रफजदाहलक्षणं 15-17 छीनां सामान्य , धूमयोगाः 764-565 चिकित्सा च 749 चिकित्सितम् 756 53 , वमनविरेचने 765 78 दाहानामसाध्यलक्षणम् 749 18-20 वातजच्छर्दिचिकित्सितम्। 54 , तर्पणम् .. 765 79 प्रशान्तोपद्रवस्थापि 55,, निदिग्धिकादिलेहः 765 मदपीडितस्य 21-22 पित्तजच्छर्दिचिकित्सितम्७५६ 56 श्वासादीनो कष्टशोधनम् | 23 कफजच्छर्दिचिकित्सितम्०५६ साध्यखम् 765 80-81 मद्यसेवनविधिः 750 24 सां निपातिकच्छर्दि द्विपञ्चाशत्तमोऽध्यायः 52 भष्टचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः 48 चिकित्सितम् 757 1-2 कासप्रतिषेधोपक्रमः 765 1-2 तृष्णाप्रतिषेधोपक्रमः 750 | 25-26 बीभत्सजादिच्छर्दि 3 कासनिदानम् . 765 3 तृष्णायाः सामान्य चिकित्सितम् 757 4-5 काससंप्राप्तिः 765 . लक्षणम् 750 | 27-35 छर्दिषु कतिपये योगाः 757 6 काससंख्या ... 765 49-52 // धूमया

Page #94
उत्तरतबम् / 53 maratrawAATRIromaratRAA विषयाः पृष्ठं विषयाः पृथं विषयाः 7 कासपूर्वरूपम् 18 संजातकृमिलक्षणम् 773 षट्पञ्चाशत्तमोऽध्यायः 56 / 8-12 वातजादिभेदेन कास 19 कृमीणो दृश्यादृश्य .1-2 विसूचिकाप्रतिषेधोलक्षणानि विभाग: पक्रमः 781 13 कासस्य असाध्य| 20-33 पुरीषज-कफज-कृमीणां 3 अजीर्णभेदा: 781 लक्षणम् सामान्य चिकि 4 विसूचिकानिरुक्तिः 781 14-25 कासे सामान्य सितम् 774-775 5-6 विसूचिकालक्षणम् चिकित्सा 767-768 | 34-36 स्थानविशेषेण कृमीणां 7-8 अलसकलक्षणम् 26-27 वातकासचिकित्सा 768 ! विशेषचिकित्सा 7.5 ९विलम्बिकालक्षणम् 781 28-31 कफकासचिकित्सा' 768. 35-39 रकजकृमिचिकित्सितम् 775 10 आमस्य विकारान्तर. 32-37 पित्तज-क्षयज-क्षतज४. कृमिरोगे वानि 776 कारिलम् 781 कासानां चिकित्सा 769 11 विसूचिकाया भसाध्य 38-41 कासे कल्याणपञ्चपञ्चाशत्तमोऽध्याय: 55 लक्षणम् . गुडः 769-770 1-2 उदावतप्रतिषेधोपक्रमः 776 | 13-19 विसूचिकादिचिकित्सा 42-46 कसे अगस्त्यावलेहः 770 3 वैगविधारणनिषेधः 776 782-783 / 47 , कुलीरादिघृतम् 770 4 उदावर्त निदानं निरु 20 आनाहसंप्राप्तिः 783 त्रिपश्चाशत्तमोऽध्यायः 53 क्तिश्च 21 आमजानाहलक्षणम् 783 1-1 खरमेदप्रतिषेधोपक्रमः 777 | 5-17 त्रयोदश विधोदावर्तानां 22 पुरीषजानाहलक्षणम् 783 3 खरमेदनिदानं लक्षणानि 776-778 | 23-27 आनाहचिकित्सा 783-744 संप्राप्तिश्च 18 असाध्योदावर्त लक्षणम् 744 सप्तपश्चाशत्तमोऽध्यायः 57 4-7 बातजादिभेदेन खर 19 उदावर्ते सामान्यचि. मेदलक्षणानि 1-2 अरोचकप्रतिषेधोपक्रमः 784 कित्सा 8-9 खरभेदे सामान्य 3 अरोचकसंप्राप्तिः 784 20 वातबोदावर्तचिकित्सा 778 चिकिस्सा 771-772 4-5 पञ्चविधारोचकानां 10-12 वातजखरमेदचिकित्सा 771 21 पुरीषजोदावर्तचिकित्सा 778 लक्षणानि 784-785 13-14 पित्तजखरमेदचिकित्सा 772 | 22-27 मूत्रोदावर्तचिकित्सा 6 वातिकारोचकचिकित्सा 785 15 कफजखरमेदचिकित्सा 772 28 जृम्भाश्रुजोदावर्तचि 7 पैत्तिकारोचकचिकित्सा 785 16-17 मेदोज-साधिपातिक किस्सा 8 कफजारोचकचिकित्सा 785 क्षयज-खरमेदानां 29 क्षवजोदावर्तचिकित्सा 770 | 9-15 अरोचके कतिपये योगा: - चिकित्सा 772 3. उद्गारजोदावर्तचिकित्सा 785-78 16-17 आगन्तुजारोचकचतुम्पश्चाशत्तमोऽध्यायः 54 / चिकित्सा 1-1 कृमिरोगप्रतिषेधोपक्रमः 772 31 छर्याघातजोदावत 786 अष्टपश्चाशत्तमोऽध्याय: 58 3-5 मीणां निदानम् 072 चिकित्सा 32-33 शुक्रोदावर्तचिकित्सा 779 6-7 कृमीणामुत्पत्तिस्थानानि 1-2 मूत्राघातप्रतिषेधोपक्रमः 786 3-4 मूत्राघाताना नामभि७७२-७७३ 34 क्षुत्तृष्णाघातजोदावर्त निर्देशः 787 8-11 पुरीषजहमीणां नामानि चिकित्सा 779 5-6 वातकुण्डलिकालक्षणम् 787 लक्षणं च 73 ३५निद्राघातजोदावर्त 7-8 वाताष्ठीलालक्षणम् 12-14 कफजकमीणो नामलक्ष चिकित्सा 9-10 वातबस्तिलक्षणम् 787 कर्माणि 773 36 उदावर्तोपद्रवचिकित्सा 779 11-12 मूत्रातीतलक्षणम् 15-16 राजकृमीणों नाम- | 35-40 दोषजोदावर्त निदानं 13-14 मूत्रजठरलक्षणम् 787 लक्षणकर्माणि : 773 लक्षणानि च 79 15-16 मूत्रोत्सालक्षणम् 788 17 पुरीषजादिकृमीणा | 41-53 दोषजोदावत 17 मूत्रक्षयलक्षणम् / 740 विशेषकारणानि 773 / चिकित्सा 79-78.|18-19 मूत्रमन्धिलक्षणम् 744 787

Page #95
54 सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः / - विषयाः काला 797 798 पृष्ठं विषयाः पृष्ठं विषयाः 20-21 मूत्रशुक्रलक्षणम् 788 . 26 प्रहाणां भूतसंज्ञले हेतुः 797 31-33 , सिद्धार्थकं घृतम् 802 22-23 उष्णवातलक्षणम् 27 भूतविद्याशब्दनिरुक्तिः 797 34- 37, पञ्चगव्यं घृतम् " तम् 802 24-26 मूत्रोकसादलक्षणम् 789| 28-30 सर्वप्रहाणां सामान्य- 38-40, भाादिसुरा 802 25-50 मूत्राघाताना चिकित्सा 41, सिराव्यधः 803 चिकित्सा 789-79. 31 प्रहाणां वस्त्रादिप्रदान द्विषष्टितमोऽध्यायः 62 . 51-52 मूत्ररकचिकित्सा 791 1-2 उन्मादप्रतिषेधोपक्रमः 8.3 53-57 मूत्राघाते घृतम् 791 32 देवग्रहचिकित्सा 3 उन्मादनिरुक्तिः 58-14 , बलाघृतम् 791 .33 असुरप्रहचिकित्सा ___717 4-5 उन्मादमेदाः . 65-72 , महाबलाघृतम् 34 गन्धर्वयक्षप्रहयो 6-7 उन्मादपूर्वरूपाणि 803 ___791-792 चिकित्सा | 8-13 पञ्चविधोन्मादाना एकोनषष्टितमोऽध्यायः 59 35 पितृप्रहचिकित्सा लक्षणानि 803-804 36 नाग-राक्षसग्रहयो- 14-19 उन्मादे सामान्य१-२ मूत्रकृच्छ्रप्रतिषेधोपक्रमः 792 चिकित्सा चिकित्सा 804-805. 3 मूत्रकृच्छ्रमेदाः 792 37 पिशाचप्रहचिकित्सा 798 20-21, आहारविधानम् 805 4-14 वातजाविभेदेन मूत्रकृ३८-३९ प्रहजुष्टे धूपनम् 18 22-29, फलघृतम् च्छ्राणां लक्षणानि 792 4. प्रहजुष्टे गजपिप्पल्या- 30-32 , ब्राहयादियोगः 8.5 15-16 मूत्रकृच्छ्रचिकित्सितम् 793 दियोगः / 33, सिराव्यधः 805 17-19 वातजमूत्रकृच्छ्रचिकित्सा 93 | 41-41, खरपुरीषादितैलम् 798 34-35, चित्तप्रसादनादि 805 20-22 पित्तजमूत्रकृच्छ्र४३-४५, कतिपययोगाः 798 त्रिषष्टितमोऽध्यायः 63 चिकित्सा 793 46-53 ,, अपराजितो योगः 1-2 रसमेदविकल्पोपक्रमः 8.6 23 कफजमूत्रकृच्छ्रचिकित्सा७९३ 3 रसभेदकथने प्रयोजनम् 8.6 798-799 24 संनिपातजमूत्रकृच्छ्र५४-५५ देवप्रहे अचौक्षप्रयोग 4 रसमेदाः .. चिकित्सा 793 5 दोषमेदे रसमेदोपयोगः 807 25 अभिघातजमूत्रकृच्छु 6-8 पञ्चदश द्विरससंयोगाः 807 56 प्रहजुष्टे हिताहारादिचिकित्सा 9-10 विंशतिस्विरससंयोगाः 8.7 सेवनम् 26 पुरीषजमूत्रकृच्छ्र 11-12 पञ्चदश चतुष्करसचिकित्सा 794| एकषष्टितमोऽध्यायः 61 . संयोगा: 00 27 भश्मरीजमूत्रकृच्छ 1-2 अपस्मारप्रतिषेधोपक्रमः 799 |१३-१४पर पश्चरसहयोगा 8.0 चिकित्सा 794 3 अपस्मारनिरुकि .99 15 एकः षड्ससंयोगः षष्टितमोऽध्यायः 60 | 4-6 अपस्मारनिदानम् 16 असंयुक्ताः षड्रसाः 800 ७अपस्मारपूर्वरूपाणि 17 अध्यायोपसंहारः 1-3 अमानुषोपसर्गप्रति 8.4 षेधोपक्रमः 794 .-9 अपसारसामान्य चतुःषष्टितमोऽध्यायः 34 4 प्रहसामान्यलक्षणम् 794 लक्षणम् 1-2 खस्थवृत्तोपक्रमः- 800 ५प्रहावेशयोग्या नराः 794 10 अपस्मारमेदाः 800 3-4 खस्थलक्षणम् 6-7 प्रहाधिपानो संख्या 794 | 11-16 वातजादिमेदेनाप ५ऋलाश्रयं खस्थवृत्तम् 809 8-16 देवायष्टविधप्रहजुष्ट मारलक्षणानि 6-12 वर्षाचर्या लक्षण 794-795 17 एकीयमतेऽपस्मारस्या- १३-२०शरचर्या 17-18 देवादीनां ग्रहणकाल: 16 गन्तुकलम् 801 21-31 हेमन्तचर्या ... 19 देहं विशन्तो प्रहाः 18-21 खमते दोषजनप्रति 32-39 वसन्तचर्या 10-811 कुतो न दृश्यन्ते 750 पादनम् 801 40-45 प्रीष्मचर्या . 811 ...20-25 प्रहाणा मनुष्यशरीरा- 22-30 अपस्मारे कतिपये योगाः 46-54 प्रावृदचर्या - वेशे विचार:७९६-७९७ 8.1-802 0 55 भातैवविधिसेवमफलम् 812 निषेधः 810

Page #96
818 815 815 818 818 विषयाः 56 द्वादशाशनप्रविचाराः 812 57 शीताहारविषयः 812 58 उष्णाहारविषयः 812 59 निग्धाहारविषयः 812 6. रुक्षाहारविषयः.. 812 ६१वशुष्काहारयोर्विषयः 812 62 एककालोभयकाला हारविषयः 812 63 औषधयुक्तमात्राहीना हारविषयः 813 64 यथर्तुदत्ताहारफलम् 813 65 दशौषधकालाः 66 अभककालनिरूपणम् 813 67 अभक्तगुणविषय निरूपणम् 813 68-69 प्राग्भककालनिरूपणम् 813 70-72 अधोभकमध्यभक्कयो• 813 लेक्षणम् / 73-75 अन्तरामकसभकनिरूपणम् 813 76-77 सामुद्रकालनिरूपणम् 814 78-79 मुहुर्मुहुःकालविरूपणम् 814 80-83 प्रासप्राधान्तरकाल निरूपणम् 814 84 आहारकालनिरूपणम् 814] विषयाः पृष्ठ पञ्चषष्टितमोऽध्यायः 65 1-2 तश्रयुक्त्यध्यायोपक्रमः 814 द्वात्रिंशत्तत्रयुक्तीना नामतो निर्देशः 814-815 4-7 तनयुक्तीनां प्रयोजनम् 815 8 अधिकरणलक्षणम् ९योगलक्षणम् 10 पदार्थलक्षणम् ११हेलर्थलक्षणम् 12 उद्देशलक्षणम् 816 13 निर्देशलक्षणम् 14 उपदेशलक्षणम् 15 अपदेशलक्षणम् 16 प्रदेशलक्षणम् 816 17 अतिदेशलक्षणम् 18 अपवर्गलक्षणम् 19 वाक्यशेषलक्षणम् २.अर्थापत्तिलक्षणम् 21 विपर्ययलक्षणम् 22 प्रसरलक्षणम् 23 एकान्तलक्षणम् 24 अनेकार्थलक्षणम् 817 25 पूर्वपक्षलक्षणम् विषया: 26-27 निर्णयलक्षणम् 814 28 अनुमतलक्षणम् 817 29 विधानलक्षणम् 817 30 अनागतावेक्षणलक्षणम् 818 31 अतिक्रान्तावेक्षण. लक्षणम् 32 संशयलक्षणम् 818 33 व्याख्यानलक्षणम् 818 34 खसंज्ञालक्षणम् 35 निर्वचनलक्षणम् 818 36 निदर्शनलक्षणम् 37 नियोगलक्षणम् 38 समुचयलक्षणम् 39 विकल्पलक्षणम् 818 4. ऊपलक्षणम् 819 41-42 अध्यायोपसंहारः 819 षट्षष्टितमोऽध्यायः 66 1-3 दोषमेदविकल्पोपक्रमः 819 4-5 दोषमेदविषये सुश्रुतप्रश्नः८१९ 6 दोषादीमा देहधारकलम् 82. 7-8 तब्रोकविषयोपसंहारः 820 9-11 द्विषष्टिदोषमेदनिरूपणम् 021 12-14 उत्तविषयोपसंहारः 823 15-16 एतत्तत्रप्रशंसा 17 एतत्तत्राध्ययनफलम् 824 इति उत्तरतन्त्रं समाप्तम् / 17 इति सुश्रुतसंहिताविषयानुक्रमः समाप्तः॥

Page #97
_

Page #98
॥श्रीः॥ निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासमुल्लसिता सुश्रुतसंहिता। सूत्रस्थानम्। प्रथमोऽध्यायः। वैतत् सूत्रं, शिष्येण ग्रन्थं चिकीर्षता लिखितम् / अन्ये तु सहस्राक्षं गणाधीशं स्वगुरुं च सरखतीम् / शिष्यस्यैवेदं सूत्रमित्याहुः, स खात्मशिष्येषु धन्वन्तरिप्रशिष्येषु जनकं जनयित्रीं च शास्त्रादौ प्रणमाम्यहम् // प्रतिज्ञा कृतवान् ; तनेच्छति गयी। किमेतत् खकपोलकल्पितं समस्तजनपदतिलककल्पे श्रीभादानकदेशे नगरीवरमथुरास सुश्रुतेनोक्तम् , अथवा यथैव गुरुणोदीरितमिति पृष्टः प्रतिसं. मीपे अडोलानामक वैद्यस्थानमस्ति / यत्र सौरवंशजा ब्राह्मणाः स्कर्ता सुश्रुतमुखेनेदमाह-यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिरिति / सगस्तभूमिपतिमान्या अश्विनीकुमारसमानाः पार्वणचन्द्ररुचि | इदं प्रतिसंस्कर्तृसूत्रं, यत्र यत्र परोक्षे लिट्प्रयोगस्तत्र तत्रैव यशःप्रसाधितदिङमण्डला वैद्या अभूवन् / तदन्वये गोविन्दनामा प्रतिसंस्कर्तृसूत्रं ज्ञातव्यमितिः प्रतिसंस्कर्ताऽपीह नागार्जुन एव / चिकित्सकशिरोमणिरभूत् , ततस्तत्पुत्रो भिषकशिरोमुकुटमणिर्ज अथशब्दोऽनन्तरार्थ एव / अतो युष्मच्छल्यतत्रोपदेशकायपालः समजनि, तत्तनयश्च समस्तशास्त्रार्थतत्त्वज्ञो भरतपालः मितादनन्तरम् / वेदोत्पत्तिमिति अस्यादौ आयुःशब्दो लुप्तो ज्ञेयः; तेन, आयुर्वेदोत्पत्तिमिति / उत्पत्तिरत्राभिव्यक्तिः, न संजातः, तत्पुत्रः खकुलनंभस्तलचन्द्रमा विवेकबृहस्पतिः श्रीस खभूतप्रादुर्भावः। अधीयन्तेऽस्मिन्नर्था इत्यध्यायः / व्याख्यास्याम हपालदेवनृपतिवल्लभः श्रीडल्हणः समभूत् / तेन श्रीजेजर्ट इति विर्विशेषे,आल् अभिव्याप्ती, व्याख्यास्यामः प्रकथयिष्यामः। टीकाकार श्रीगयदासभास्करौ च पत्रिकाकारौ श्रीमाधवब्रह्मदेवादीन् टीप्पनकारांश्चोपजीव्य, आयुर्वेदशास्त्रसुश्रुतव्याख्यानाय : अन्ये तु, अथशब्दः शिष्यप्रश्नानन्तर्ये, अतःशब्दो हेवर्थः, यत निबन्धसंग्रहः क्रियते / यद्यपि सुश्रुतोपरि जेजटादिभिष्टीका एते शिष्याः प्रजाहितार्थमायुर्वेदं गुरुं पप्रच्छुः, अतो हेतोरि त्यर्थः; अपरे तु विर्विविधप्रकारे, आठ आभिमुख्ये, शेषं समम् / रचिताः, तथाऽपि तासां कुशाग्रीयधियामभिगम्यत्वादल्पमेध एतेनातः शल्यतत्रोपदेशकामितादनन्तरम् , आयुर्वेदाभिव्यक्तिसामनुग्रहाय सुश्रुतं व्याख्यातुकामस्य मम प्रयासः सफलः / / मधिकृत्य कृतो योऽध्यायस्तं विशेषाभिव्याया प्रकथयिअथातो वेदोत्पत्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः // 1 // ष्यामः / द्वितीयव्याख्यानपक्षेऽपीत्थं योजनीयम् / यथोवाचेति यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ यादृगुक्तवान् / भगवान् धन्वन्तरिरिति समस्तैश्वर्यमाहात्म्यय. अथातो वेदोत्पत्तिमध्यायं व्याख्यास्याम इति / ननु, कतमत् शःश्रीकामार्थप्रयत्नैर्युको 'भगवान्' इत्युच्यते; अन्ये तु ज्ञानासूत्रमिदं ? चतुर्विधानि हि सूत्राणि भवन्ति; तद्यथा,-प्रति- तिशयवान् पुरुषातिशयो भगवान् ; अपरे तु, अष्टगुणैश्वर्यवाने. संस्कर्तृसूत्रम्, एकीयसूत्रं, शिष्यसूत्रं, गुरुसूत्रं चेति / इह | | वात्र भगवान् / अथात इत्यादिकं प्रतिज्ञासूत्रं यद्यप्यध्यायादौ प्रतिसंस्कर्तृसूत्रं नास्त्येवेत्येके, अन्ये वस्तीति भाषन्ते, यथा च लिखितं, तथाऽपि 'वत्स सुश्रुत' (सू० अ० 1, सू०१४) तदस्ति तथेहैव नैकव्येन कथयिष्यामः; एकीयसूत्रं यथा,- इत्यनन्तरं द्रष्टव्यम्; अन्ये तु 'अध्याप्याश्च भवन्तो वत्साः' 'तत्र लोहितकपिलपाण्डुपीतनीलशुक्लेष्ववनिप्रदेशेषु मधुरा- (सू० अ०१, सू० 5) इत्यनन्तरं पठन्ति, तन्नेच्छति गयी। म्ललवणकटुतिककषायाणि यथासंख्यमुदकानि भवन्तीत्येके | अत्र केचिद् 'वेदोत्पत्तिं नामाध्यायं' इति पठन्ति // 1 // 2 // भाषन्ते (सू० अ० ४५)-इति; शिष्यसूत्रं यथा,-'वायोः ___ अथ खलु भगवन्तममरवरमृषिगणपरिवृतमाथ. प्रकृतिभूतस्य व्यापन्नस्य च लक्षणम् / स्थानं कर्म च रोगांश्च पदख वदतांवर' (नि. अ. १)-इति; गुरुसूत्रं यथा, मस्थं काशिराजं दिवोदासं धन्वन्तरिमौपधेनववैत. 'देहे विचरतस्तस्य लक्षणानि निबोध मे' (नि० अ० 1) | रणौरभ्रपौष्कलावतकरवीर्य(र)गोपुररक्षितसुश्रुइति एवं सूत्राणामनेकखात् कस्येदं सूत्रम् ? उच्यते,-गुरोरे | तप्रभृतय ऊचुः॥३॥ ___ अथ खल्वित्यादि / अथेति मङ्गलार्थः, तत्तु श्रोतृव्याख्यात्रोः 1 सहस्रांशु' इति पा०। २०चन्द्रविवेकबृहस्पतिश्रीसह- क्रियाफलसिद्धिं कथयति / खलु वाक्यशोभार्थः, अन्ये तु निश्च. पालदेवनृपतिवल्लभः' इति पा०। 3 'वेदोत्पत्तिनामाध्यायं' इति, 'वेदोत्पत्तिं नामाध्यायं' इति च पा० / १०नन्तराः' इति पा०।

Page #99
निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता / / [सूत्रस्थानं यार्थः / अमरवरं देवश्रेष्ठ, पूर्वजन्मन्यमृतोद्धरणात्; अन्ये तु पठन्ति / उपदिश्यमानं संक्षेपतः कथ्यमानम् / अत्रायत्तमिति ब्रह्मणोऽवतारखात् / ऋषिगणपरिवृतं देवर्षिब्रह्मर्षिराजर्षिसमूहै. अत्रायुर्वेदोपदेशे, आयत्तं अधीनम् / एहिकम् इहलोकभवम् , पष्टितं, तपोज्ञानबाहुल्यादुपादेयवाक्यवाच्च / आश्रमस्थं वानप्र- आमुष्मिकं परलोकभवं, श्रेयः कल्याणलाभः / अर्थकामौ मित्रा• स्थाथमस्थम् , एतेन राज्यचिन्तापरित्यागादनाकुलचित्तवं राज- दिलाभो यशश्च ऐहिकं श्रेयः; खर्गादि विशिष्टं जन्मान्तरज्ञानाद-, पिलं च सूचितम् / काशिराजं वाराणसीजनपदनृपति, काशिरा- यश्च आमुष्मिकं श्रेयः, अमरखं च / तदिति हेतो, यस्मादायुजस्य निर्वाणपदाभिलाषित्वात्तत्पुत्रत्वमापन्नमिति काशिराजम् / वेदोपदेशाद्विविधं श्रेय आयत्तं, तस्मात् ; उपपन्नाः स्मः समीपकाशिराजानामनेकवाद्विशेषणमाह-दिवोदासम् ।-दिविति- मागताः स्मः; शिष्यत्वेन छात्रभावेनेति // 4 // शब्देनात्र तत्स्थानदेवाः कथ्यन्ते, तैः पूजाकाम्यया संप्रदीयते तानुवाच भगवान्-स्वागतं वः; सर्व एवामीयस्मै स दिवोदासस्तम् / अन्ये तु दास(श)ति कर्माणि यत्नेन करो- मांस्या अध्यायाश्च भवन्तो वत्साः // 5 // तीति दासः(शः), दिवः खर्गस्य दासो दिवोदास(श)स्तम् / सर्व- तेषामौपधेनवादीनां समीपगतानां काशिराजेन किं कृतमि. जनप्रसिद्ध विशेषणमाह --धन्वन्तरिमिति।-धनुः शल्यशास्त्रं, यार-तानवाच भगवानिति / म्यागतं शोभनातं व तस्य अन्तं पारम् इयर्ति गच्छतीति धन्वन्तरिः, तम् ; अपरा | युष्माकम् / अमीमांस्या अविचारणीयाः, प्रसिद्ध जाल्यादिव... व्युत्पत्तिर्विस्तरभयान्न लिखिता। औपधेनवादयः सुश्रुतान्ताः सप्त धनवादयः सुश्रुतान्ताः सप्त त्त्वात् / अध्याप्याश्च अध्यापनाश्चि / वत्सा इति पक्षपातातिशिष्या ऊचुः उक्तवन्तः / प्रभृतिशब्देन भोजादयः / अन्ये तु | शयत्वसूचकं संबोधनम् ; अथवा वत्साः प्रथमवयसो गवां पुत्राः, 'गोपुररक्षितौ' इति नामद्वयं मन्यन्ते, इत्यौपधेनवादयोऽष्टौ; वत्सा इव वत्साः; अनेन विशेषणेन प्रथमवयस्वं पुत्रसादृश्यं प्रजातिग्रहणानिमिकामायनगाग्येगालवाः एवमेतान् द्वादश दमनीयवं च सूचयति // 5 // शिष्यानाहुः / ननु, प्रश्नकर्तृतया सुश्रुतस्य मुख्यत्वादादावस्य इह खल्वायर्वेदं नामोपाङ्गमथर्ववेदस्यानुत्पाद्यैव 'नामग्रहणमुचितं स्यात्, कथमौपधेनवादिनामान्यादावुक्तानि ? प्रजाः श्लोकशतसहस्रमध्यायसहस्रं च कृतवान् सत्यं, देवर्षयस्ते राजर्षीणां पूज्या इति न दोषः // 3 // . भगवन् ! शारीरमानसागन्तभिर्व्याधिभिविविध खयम्भूः, ततोऽल्पायुष्टुमल्पमेधस्त्वं चालोक्य वेदनाभिघातोपद्रुतान् सनाथानप्यनाथवद्विचेष्ट- नराणां भूयोऽष्टधा प्रणीतवान् // 6 // मानान् विक्रोशतश्च मानवानभिसमीक्ष्य मनसि नः इदानीमायुर्वेदस्य सामान्य लक्षणं दर्शयन्नाह-इह सल्विपीडा भवति, तेषां सुखैषिणां रोगोपशमार्थमात्म- त्यादि / -इह खल्विति वाक्यालङ्कारे, वक्ष्यमाणं वाक्यमल. नश्च प्राणयात्रार्थ प्रजाहितहेतोरायुर्वेदं श्रोतुमि- करोति; अन्ये तु इह मयि सूत्रकारे, खलु एवार्थः; एतेन च्छाम इहोपदिश्यमानम्, अत्रायत्तम हिकमामु मय्येव आयुर्वेदोऽष्टाहो नान्येषु सूत्रकारेषु, अन्येषामेकैकस्यैवामिकं च श्रेयः; तद्भगवन्तमुपपन्नाः स्मः शिष्यत्वे. ङ्गस्य प्रणेतृत्वात् / इहेति वाक्योपक्रमे, खलु संवोधने, इत्यपरे। नेति // 4 // उपाङ्गम् अङ्गमेवाल्पलादुपाङ्गं; तद्यथा-देहस्य बाहुजङ्घ शिर ऋषयस्ते तं काशिराज प्रति किमूचुरित्याह-भगवन्नि- इलङ्गानि, करचरणनासिकादीन्युपाङ्गानि, एतेनोपाङ्गमित्युक्तम् ; त्यादि ।-भगवन्निति संबोधने / तत्र शारीरा वातादिवैष- उपाङ्गमङ्गसमीपमित्येके / अनुत्पाद्यैव प्रजाः लोकसष्टेः प्राक, म्यनिमित्ताः, मानसा रजस्तमःसंभूताः कामादयः, आगन्तवो आयुर्वेदं प्रदर्य प्रजाः पश्चात् सृष्टवानित्यर्थः / कृतवान् संस्कृव्याघ्रादिकृताः शस्त्रादिकृताश्च / स्वाभाविकानामत्राग्रहणमस्मि- तवान् , न तु पूर्वमुत्पादितवान् ; कुतः? नित्यत्वात् / खयम्भूः ञ्छास्त्रे तत्प्रतीकारस्याप्राधान्यसूचनार्थम् / अथवा 'आत्मनश्च ब्रह्मा / ततोऽल्पायुष्ट्वमिति ततः प्राक्तनकरणादनन्तरमधर्मप्रप्राणयात्रार्थ' इत्यत्रैवावरोधाच, ऋषीणां हि शारीरमानसागन्तु- वृत्ती सत्याम् , अल्पायुष्वम् अल्पजीवितत्वम् , अल्पमेधस्वं खल्पव्याध्यसंभवात् केवलं खाभाविकव्याधिनिषेधेनैव प्राणयात्राऽभि- | बुद्धिवं, भूयः पुनः, अष्टधा अष्टभिः प्रकारैः // 6 // प्रेता / उपद्रुतान् उपसृष्टान् / सनाथानपि समित्रादिकानपि / तद्यथा-शल्यं, शालाक्यं, कायचिकित्सा,भूतअनाथवत् एकाकिजनवत् / विचेष्टमानान् विरुद्धां क्रियां कुर्वा- विद्या, कौमारभृत्यम्, अगदतन्त्रं, रसायनतन्त्रं, णान् / एतेनायुर्वेद विना मित्रादयोऽप्यनर्थका इदि / विक्रोश- वाजीकरणतामिति // 7 // तश्च विशेषादातखरै रुदतश्च / नः अस्माकम् / आत्मनश्च अथ के तेऽष्टौ प्रकाराः ? इत्याह-तद्यथेत्यादि / शल्य. प्राणयात्रार्थ प्राणानामग्नीषोमादीनां यात्रार्थ व्यवहारार्थ खस्थवृ- मिति शल्याहरणप्रधानं तत्रं शल्यतन्त्रम् / शलाकायाः कर्म त्तानुवर्तनार्थम् / अत्र केचित् 'आत्मप्रजाहितहेतोः' इति शालाक्य, तत्प्रधानं तन्त्रमपि शालाक्यम् / कायोऽत्राग्निरुच्यते, 1 दिवशब्देनात्र तत्स्थदेवाः' इति / 2 'धनुः शस्त्रं तात्पर्या तस्य चिकित्सा कायचिकित्सा; अथवा कायो देहः, तस्य चिकित्सा च्छल्यशास्त्र वा, तस्यान्तमियतीति पृषोदरादित्वात् साधु' इति कायचिकित्सा / भूतानि देवासुरगन्धर्वयक्षरक्षःपितृनागपिशाचा हाराणचन्द्रः। 3 हाराणचन्द्रस्तु 'शारीरमानसागन्तुस्वाभाविकैः' 'नाम यदुपाङ्ग' इति, आयुर्वेदमष्टाङ्गमुपाङ्गमथर्ववेदस्ख' इति इति पठति। च पा०।

Page #100
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। अष्टौ, तानि वेत्त्यनयेति भूतविद्या; अथवा भूतावेशापा- कायचिकित्सेत्यादि / केचिज्वरानन्तरमतिसारं पठन्ति; करणार्या विद्या भूतविद्या / कुमाराः बालाः, तेषां भृतिर्धारणं तन्न, पञ्जिकया दूषितत्वात् ( // 3 // ) // पोषणं च, तस्या भृत्या इदं तन्त्रमिति लौमारभृत्यम् / अगदो | भूतविद्या नाम देवासुरगन्धर्वयक्षरक्ष:पितृपिविषप्रतीकारः, तदर्थ तन्त्रमगदतन्त्रम् ; अन्ये विषगरवैरोधि- शाचनागग्रहाद्युपसृष्टचेतसां शान्तिकर्मबलिहर• कसंप्रयोगो गदः, गदस्याभावः अगदः, अगदाय तन्त्रमगद- णादिग्रहोपशमनार्थम् ( // 4 // ); तन्त्रमित्याचक्षते / रसानां रसरक्तादीनामयनमाप्यायनं रसायनं, भूतविद्येत्यादि / असुरा दैत्याः, गन्धर्वा देवगायकाः, यक्षा तदर्थ तत्रं रसायनतन्त्रम् ; अथवा रसानां रसवीर्यविपाकादी- धनदादयः, रक्षांसि रावणप्रभृतीनि, पितरः अग्निष्वात्तादयः, नामायुःप्रभृतिकारणानामयनं विशिष्टलाभोपायो रसायनं, तदर्थ पिशाचाः पिशिताशनाः; एते ग्रहणाद् ग्रहाः प्रोच्यन्ते / तत्रं रसायनतन्त्रम् / वाजीकरणतन्त्रमिति येन स्त्रीषु विषये शान्तिकर्मबलिहरणादिग्रहोपशमनार्थ शान्तिकर्मादिभिरष्टनवाजीव नरः सामर्थ्य प्राप्नोति तद् वाजीकरणं, येनात्यर्थ व्यज्यते | होपशमनप्रयोजनम् ( // 4 // ) // स्त्रीषु तद् वाजीकरणम् ; अन्ये तु वजनं वाजो वेगः प्रकरणा- कौमारभृत्यं नाम कुमारभरणधात्रीशीरदोषसंच्छुकस्य, स विद्यते येषां ते वाजिनः, अवाजिनो-- वाजिनः शोधनार्थ दुष्टस्तन्यग्रहसमुस्थानां च व्याधीनामुपक्रियन्तेऽनेनेति वाजीकरणम् ; अन्ये तु वाजीशब्देन शुक्रमभि- शमनार्थम् ( // 5 // ); धीयते, तेन शुक्ररहितस्य वाजी शुक्रं क्रियतेऽनेनेति वाजीकरणं, कौमारभृत्यमित्यादि / दुष्टस्तन्यग्रहसमुत्थानां चेति दुष्टस्ततदर्थ तत्रं वाजीकरणतन्त्रम् / इतिशब्दोऽष्टाङ्गपरिसमाप्तौ // 7 // न्येन वुष्ठप्रहेण.च जातानामित्यर्थः। तत्र दुष्टस्तन्येन शारीराः, अथास्य प्रत्यङ्गलक्षणसमासः। दुष्टग्रहेणागन्तवः ( // 5 // ) // अथेत्यादि / अथेत्यानन्तर्ये, अस्य आयुर्वेदस्य, प्रत्यङ्ग- अगदतन्त्रं नाम सर्पकीटलूतामूषकादिदष्टविषलक्षणसमासः एकमेकम प्रति लक्षणसंक्षेपः // व्यञ्जनार्थ विविधविषसंयोगोपशमनार्थच ( // 6 // ); तत्र, शल्यं नाम विविधतृणकाष्ठपाषाणपांशु अगदतन्त्रमित्यादि / कीटा वृश्चिकादयः; लूता मर्कटः, हलोष्टास्थिबालनखपूयानावदुष्टवणान्तर्गर्भशल्यो- कीटमेदो वा / विविधविषसंयोगोपशमनार्थमिति विविधानां द्धरणार्थ, यन्त्रशस्त्रक्षाराग्निप्रणिधानव्रणविनिश्च नानाप्रकाराणां स्थावरजङ्गमानां विषाणां, संयोगः सङ्गमः, यार्थ च ( // 1 // ); तदुपशमाय / अन्ये तु 'विविधविषसंयोगविषोपहतोपशमार्थ किं तदेकमेकमङ्गं प्रति लक्षणं संक्षेपेणेत्याह-तत्रेत्यादि / च' इति पठन्ति / संयोगविषं समानमधुघृतादि ( // 6 // ) // सत्र तेष्वङ्गेषु / नामशब्दः प्रतिपादने, शल्यं प्रतिपाद्यते कथ्यत | रसायनतन्त्रं नाम वयःस्थापनमायुर्मेधावलकरं इत्यर्थः / विविधतृणादीनां पूयास्राबान्तानां दुष्टवणस्यान्तर्मध्यादु रोगापहरणसमर्थ च ( // 7 // ); रसायनतन्त्रमित्यादि / वयःस्थापनं वर्षशतमायुःस्थापनम् / द्धरणार्थमुद्धरणप्रयोजनं, तथा गर्भशल्यस्यापि / उद्धरणार्थमि. त्यस्याने 'षष्ट्या विधानैः' इति केचित् पठन्ति, व्याख्यानयन्ति | आयुष्करं शताधिकमपि करोति / अन्ये तु वयःस्थापनं जराच-अपतर्पणाथै रक्षाविधानान्तैर्दिव्रणीयोकैरित्यर्थः / प्रणिधा. | पहरणं, तारुण्यं बहुकालं स्थापयतीत्यर्थः ( // 7 // ) // नार्थ निवेशनार्थम् / न केवलं काष्ठतृणादि शल्यं, किंतु "अति- वाजीकरणतनं नामाल्पदुष्टक्षीणविशुष्करेतसा. प्रवृद्ध मलदोषजं वा शरीरिणां स्थावरजङ्गमानाम् / यत्किंचिदा-माप्यायनप्रसादोपचयजनननिमित्तं प्रहर्षजननार्थ बाधकर शरीरे तत् सर्वमेव प्रवदन्ति शल्यम्"- इति ( // 1 // // च ( // 8 // ) // 8 // वाजीकरणतन्त्रमित्यादि / अल्परेतसः प्रकृत्यैव स्तोकरेतसः, शालाक्यं नामोजत्रुगतानां श्रवणनयनवदन- | तेषामाप्यायननिमित्तं; दुष्टरेतसो वातादिदुष्टरेतसः, तेषां प्रसाप्राणादिसंश्रितानां व्याधीनामुपशमनार्थम् ( // 2 // ); | दनिमित्तं; क्षीणरेतसः कारणैः खमानादल्पीभूतरेतसः, तेषाशालाक्यमित्यादि / जत्रु ग्रीवामूलम् , अन्ये वक्षोंऽसस. मुपचयनिमित्तं; विशुष्करेतसः खमानादत्यर्थ क्षीणरेतसः, तेषां न्धिमाहुः / वदनमत्र मुखकुहरमाहुः / घ्राणादिसंश्रिताना. जनननिमित्तम् / अथवाऽल्परेतसः पञ्चविंशतिमप्राप्ताः, क्षीणमित्यत्र आदिशब्दाच्छिरःकपालादिसंश्रितानाम् ( // 2 // ) // रेतसस्तु मध्यवयसः कारणादल्पीभूतरेतसः, शुष्करेतसो . कायचिकित्सा नाम सर्वाङ्गसंश्रितानां व्याधीनां | वृद्धाः / प्रहर्षजननार्थ चेति खस्थस्य शुक्रवृद्धिसुतिकरणार्थ ज्वररक्तपित्तशोषोन्मादापस्मारकुष्ठमेहातिसारादी- चेत्यर्थः ( // 8 // ) // 8 // नामुपशमनार्थम् ( // 3 // ); ___एवमयमायुर्वेदोऽष्टाङ्ग उपदिश्यते; अत्र कस्मै . १'प्रस्तावात्' इति पा०। 2 अथास्य प्रत्यङ्गलक्षणं समा- | किमुच्यतामिति // 9 // सेनोपदेश्यामः' इति, 'प्रत्येकाङ्गलक्षणसमासः' इति, 'प्रत्येकमङ्ग- 1 लूतावृश्चिक' इति पा० / 2 'विशुष्कं ग्रन्थीभूततया लक्षणसमासः' इति च पा०। 3 'पूयास्रावगर्भशल्योद्धरणार्थ' विशेषेण शुष्कमिव, क्षीणं व्याध्यादिभिः स्वमानाद्धीनं' इति हाराइति, 'पूयास्रावान्तर्गर्भशल्योद्धरणार्थ' इति च पा० / णचन्द्रः।

Page #101
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता / [ सूत्रस्थान एवमयमिति ।-एवमनेन प्रकारेण / अत्रेति एषु मध्ये। ऽवगम्यत इत्यर्थः / प्रत्यक्षमिति यत्किंचिदेवार्थस्य साक्षात्काकिमङ्ग कस्मै शिष्यायोपदिश्यतां व्याख्यायताम् / इतिशब्दः | रिज्ञानं तदेव प्रत्यक्षं, तथाहि,-"मनोऽक्षगतमभ्रान्तं वस्तु सामान्येन // 9 // प्रत्यक्षमुच्यते / इन्द्रियाणामसंज्ञानं वस्तुतत्त्वे भ्रमः स्मृतः-" त ऊचुः-अस्माकं सर्वेषामेव शल्यज्ञानं मूलं | इति; प्रत्यक्षाविरुद्धं यथा,-सूर्यावलोकनानासान्तः सूत्रवर्तिकृत्वोपदिशतु भगवानिति // 10 // प्रवेशनाच्च क्षुतः प्रादुर्भावः। आगमो वेदः, आप्तानां शास्त्रं स उवाचैवमस्त्विति // 11 // वा; तथाहि,-"सिद्ध सिद्धैः प्रमाणैस्तु हितं चात्र परत्र च / आगमः शास्त्रमाप्तानामाप्तास्तत्त्वार्थवेदिनः"-इति; आगमात ऊचुः ते शिष्या धन्वन्तरि प्रति ऊचुः उक्तवन्तः / विरुद्धं यथा-पुराणादिष्वपि श्रूयते-"रुद्रेण यज्ञस्य शिरश्छिन्नशल्यज्ञानं मूलं कृत्वा शल्यज्ञानमादौ कृत्वा / सः धन्वन्तरिः, उवाच उक्तवान् , एवमस्त्विति एवं भवलिति / स होवाच' मश्विभ्यां संहितम्" इति / आगमस्य प्रत्यक्षफलखाद् वरीयस्वं, तेनानुमानात् पूर्व निर्दिष्टवान् / अनु पश्चादव्यभिचारिलिशाइति केचित् पठन्ति; तैः शिष्यैः सहेत्यर्थः // 10 // 11 // ल्लिङ्गी मीयते ज्ञायते येन तदनुमानं; तेनानुमानेनाविरुद्धं त ऊचुर्भूयोऽपि भगवन्तम्-अस्माकमेकमतीनां यथा-प्रनष्टे शल्ये चन्दनघृतोपदिग्धायां लचि विशोषणमतमभिसमीक्ष्य सुश्रुतो भगवन्तं प्रक्ष्यति, अस्मै विलयनाभ्यामनुमीयते--अत्र शल्यमिति / प्रसिद्धसाधर्म्यात् चोपदिश्यमानं वयमप्युपधारयिष्यामः // 12 // सूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टस्यार्थस्य साधनमुपमान; तेनाविरुद्धं यथा स उवाचैवमस्त्विति // 13 // -माषवन्मषकः, तिलमात्रस्तिलकालकः, विदारीकन्दवद् प्रक्ष्यति पृच्छां करिष्यति // 12 // 13 // विदारीरोगः, शालूकवत् पनसिकेत्यादि / उच्यमानम् उपवत्स सुश्रुत! इह खल्वायुर्वेदप्रयोजनं-व्याध्यु- दिश्यमानम् / मया धन्वन्तरिणेत्यर्थः // 16 // पसृष्टानां व्याधिपरिमोक्षः, स्वस्थस्य रक्षणं च // 14 // एतद्ध्यङ्गं प्रथम, प्रागभिघातव्रणसंरोहाद्यश'वत्स सुश्रुत' इति संबोधने / अस्याने 'अथात' इत्यादिका शिरःसन्धानाच / श्रूयते हि यथा-"रुद्रेण यज्ञस्य प्रतिज्ञा ज्ञातव्येति पूर्वमेवोकम् / इह खल्वित्यधिकारे, इह खलु शिरश्छिन्न मिति, ततो देवा अश्विनावभिगम्यो. आयुर्वेदोत्पत्त्यधिकारे इत्यर्थः / व्याधिशब्दोऽयं दुष्टेषु वातादिषु, शिकारे इत्यर्थःोगाधिशदोपवाटिचुः -भगवन्तौ नः श्रेष्ठतमौ युवां भविष्यथ:, भव. तत्कार्येषु ज्वरादिषु क्लेशेषु, रागादिषु दुःखेषु संसारानुवृत्तिज- द्भ्यां यज्ञस्य शिरःसन्धातव्यमिति / तावचतरे. नकेषु च, वर्तते; परिमोक्षो निवृत्तिः / ननु, व्याधिपरिमोक्षख- वमस्त्विति / अथ तयोरथे देवा इन्द्रं यज्ञभागेन स्थरक्षणाभ्यामन्यदपि प्रयोजनमस्ति, किं तत् ? याप्यव्याधि- प्रासादयन् / ताभ्यां यशस्य शिरःसंहितम्" इति 17 तरक्षा रसायनादायुरुत्कर्षश्च, तदिदं वक्तव्यम् ; उच्यते- शल्याङ्गस्याद्यवं प्रतिपादयन्नाह-एतद्धीत्यादि ।-हिशखस्थस्य रक्षणं चेति चकारोऽनुक्तसमुच्चयार्थः, तेन याप्यव्याधि- ब्दोऽवधारणे, एतेनैतदेवाझं प्रथममायं प्रधानं वा / कस्मात् तरक्षणं रसायनादायुरुत्कर्षश्च; अथवा साध्यव्याधौ क्रियैकवाद् प्रथमं ? प्रागभिघातव्रणरोहात् ।-शारीरव्याधीनां प्रागेव देवायाप्यावरोधः, रसायनादायुरुत्कर्षस्तु खस्थरक्षयैव गृह्यते॥१४॥ सुरसंग्रामेऽभिघातव्रणोत्पत्तिः, तत्सरोहात् / द्वितीयहेतुमाह 'आयुरस्मिन् विद्यते, अनेन वाऽऽयुर्विन्दन्ति' | यज्ञशिरःसंधानाञ्चति / अत्रापि प्रागिति संबध्यते / अन्ये खत्र इत्यायुर्वेदः // 15 // 'यज्ञप्रधानशिरःसंधानाच' इति पठन्ति / यतः प्राग्यज्ञस्य प्रधानभूतस्य शिरसः संधानं तस्मादिदमाद्यम् / अत्रैव पारम्पआयुर्वेदस्य निरुक्तिं दर्शयन्नाह-आयुरस्मिन्नित्यादि / योपदेशमाह-श्रूयते हीलादि यावत्संहितमिति / अत्र केचित् आयुः शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगः, तदस्मिन्नायुर्वेदे विद्यते 'संहितं' इत्यत्र 'सन्धितं' इति पठन्ति // 17 // अस्तीत्यायुर्वेदः; अथवा आयुर्विद्यते ज्ञायते अनेनेत्यायुर्वेदः, आयुर्विद्यते विचार्यते अनेन वेत्यायुर्वेदः; आयुरनेन विन्दति | अष्टास्वपि चायुर्वेदतश्रेष्वेतदेवाधिकमभिमप्राप्नोतीति वाऽऽयुर्वेदः // 15 // तम्, आशुक्रियाकरणाद्यन्नशस्त्रक्षाराग्निप्रणिधातस्याङ्गवरमायं प्रत्यक्षागमानुमानोपमानैरविरु- नात् सर्वतन्त्रसामान्याञ्च // 18 // खमुध्यमानमुपधारय // 16 // इदानीं वरले प्रतिज्ञातं हेतुं प्रतिपादयन्नाह-अष्टाखित्यादि। तस्याङ्गवरमित्यादि।-अङ्गवरम् अङ्गश्रेष्ठम् / आद्यम् आदि - एतदेवाधिकमिति एतदेवाधिकं नान्यच्छालाक्यादि / कस्मात् ? भवम् / प्रत्यक्षागमानुमानोपमानैरविरुद्धमिति अनेन शल्येना आशुक्रियाकरणात् / कुतोऽस्य पुनराशुक्रियाकरणवं? यत्रादिजवरेण योऽर्थः प्रतिपाद्यते स खलु प्रत्यक्षादिभिरपि तथा प्रणिधानात्, न हि यन्त्रादिषु प्रणिधाने मन्दा क्रिया कर्तुं युक्ता, मन्दकारित्वे ह्यातुरस्य व्यापत्तिः स्यात् / वरत्वे द्वितीयं हेतु१ स्वास्थ्यरक्षणं च' इति पा० / 2 'आगमप्रत्यक्षानुमानो- माह-सर्वतन्त्रसामान्याच; शालाक्यादितन्त्रतुल्यलाच / 'अधिपमानैः' इति पा०। | कक्रियाकरणात्' इति केचित् पठन्ति / अधिकक्रियाकरणमप्य

Page #102
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता / स्य यत्रादिप्रणिधानात् सर्वतन्त्रसामान्याच्च हेतुभ्याम् / अन्ये तु लोकस्य द्वैविध्यात्। लोको हि द्विविधः स्थावरो वरखे आशुक्रियाकरणादिति हेतुत्रयमाहुः; आशुक्रियाकरणात् जङ्गमश्च; द्विविधात्मक एवाग्नेयः सौम्यश्च, तद्भूयशीघ्रं छेदादिक्रियाकरणादिति व्याख्यानयन्ति // 18 // स्त्वात् पञ्चात्मको वा; तत्र चतुर्विधो भूतग्रामः तदिदं शाश्वतं पुण्यं स्वयं यशस्यमायुष्यं वृत्ति- संस्खेदजजरायुजाण्डजोद्भिजेसंशः, तत्र पुरुषः कर चेति // 19 // प्रधानं, तस्योपकरणमन्यत्; तस्मात् पुरुषोऽधि. अतः शिष्योत्साहनाय यथाभूतां प्रशंसामाह-तदिदमित्या- ष्ठानम् // 22 // दि।-तदिदं शल्यतन्त्र; शाश्वतम् अविनाशि, अथवा शाश्वत- अस्मिञ्छास्त्रे पञ्चमहाभूतेत्यादि / पश्चमहाभूतानि पृथिव्याशब्देन मोक्षोऽभिधीयते, तत्संपादनाच्छाश्वतं; पुण्यं पुण्यहेतु- दीनि, शरीरी आत्मा, समवायः संयोगः / अन्ये तु 'तत्रास्मिखात् ; वर्गस्य निमित्तं खर्गाय हितं वा स्वयं; यशसो निमित्तं ञ्छास्त्रे' इति पठन्ति; तत्रेत्यनेन शल्यतन्त्रमधिक्रियते, तस्मिन् यशसे हितं वा यशस्यम् ; आयुषो निमित्तमायुषे हितं वा शल्यशास्त्रे, अस्मिन्निति अस्मिन्नधिकारे; किं विशेषवति ? आयुष्यं वृत्तिकर चेति निर्वाहकरम् // 19 // उच्यते-क्रियाधिकारे व्याध्यधिष्ठानप्रस्तावे च। तस्मिन् क्रियेति ब्रह्मा प्रोवाच ततःप्रजापतिरधिजगे, तस्माद- तस्मिन्निति पूर्वनिर्दिष्टे पुरुषे, क्रिया शास्त्रोदितं कर्म, किं तत् ? श्विनी, अश्विभ्यामिन्द्रः, इन्द्रादह, मया विह प्रदे- भेषजशस्त्रक्षाराग्निनिवर्त्य स्वास्थ्यवृत्तिकरं च / कस्मात् तस्मिन्नेव यमर्थिभ्यः प्रजाहितहेतोः॥२०॥ क्रियेत्याह-सोऽधिष्ठानमिति ।-यस्मात् सः पुरुषः, अधिष्ठानं - इदानी क्रमागतिं प्रतिपादयन्नाह-ब्रह्मा प्रोवाचेत्यादि / आश्रयः; कस्य ? व्याधेः स्वास्थ्यस्य च / अधिष्ठानले हेतुमाहप्रोवाच प्रथमं कथितवान् / तस्मात् प्रजापतिरधिजगे इति कस्मादिति / लोकस्य जगतः, द्वैविध्याद् द्विप्रकारत्वात् / लोको प्रजापतिर्दक्षः, अधिजगे अधीतवान् / मया लिहेति खर्गे ब्रह्म- हीत्यादि हि यस्मादर्थे / स्थावरो वृक्षादिः, जगमो मनुष्यादिः / वार्थिभ्यः प्रथमं दत्तं. मय धन्वन्तरिणा पुनरिह मर्त्यलोके चिकित्सोपयोगिधर्मद्वयं प्रतिपादयितुमाह-द्विविधात्मक एवेप्रदेयं प्रथमं दातव्यमिति // 20 // त्यादि / अग्निभूताधिदैवतखभावमाग्नेयं, सोमभूताधिदैवत. भवति चात्र षणमाह-सोऽधिष्ठानमिति / स एव नरजातिः पुरुषो यस्मादिहायुअहं हि धन्वन्तरिरादिदेवो वेदविधेयचिकित्सारूपायाः क्रियायास्तथा क्रियाफलस्यास्यारोग्याजरारुजामृत्युहरोऽमराणाम् // देरधिष्ठानमाश्रयो न तु गजादिः, तस्मात्तस्मिन्नेव क्रिया / अथ शल्याङ्गमङ्गैरपरैरुपेतं कथं गजादयो वृक्षादयश्च नास्याधिष्ठानमित्याशङ्का, ततः प्रश्नःप्राप्तोऽस्मि गांभूय इहोपदेष्टम् // 21 // कस्मादिति / तदत्र प्रधानत्वेन नर एवाधिकारीति दर्शयअथ काशिराजः शिष्यप्रतीत्यर्थ श्लोकमाह-भवति चात्रे नाह-लोकस्य दैविध्यादित्यादि / लोकद्वैविध्येन नरव्यतिरिक्तस्य त्यादि / आदिदेवः शङ्करः; अन्ये तु, आदिदेवा ब्रह्मादयः, स्थावरजङ्गमस्य यस्मान्नरोपकरणत्वं, नरस्तूपकार्यः, तस्मान्नर एव कर्मदेवाः शतक्रतुप्रभृतयः, प्रजननदेवास्तु प्रयोजनजनिताः प्रधानत्वादधिष्ठानमिति प्रकरणार्थः / प्रधाननरविवेचनार्थमुक्तस्कन्दादयः, तेषामहमादिदेवः; आदिदेवलेऽपि काशिराजत्वमुप- | वैविध्यं विभजते-स्थावरो जङ्गमश्चेति ।......द्विविधताविवरणप्रपन्नमवतारान्तरमापनत्वात् / जरारुजामृत्युहरोऽमराणामिति स्तावाचिकित्सोपयुक्तं प्रकारान्तरेण द्वैविध्यमाह-द्विविधात्मक एवाएतेनैतदुक्तं देवानामपि पुरा जरादयस्तस्थुः, ते च मया नेयः सौम्यश्च / द्विविध आरमा अग्नीषोमरूपः स्वभावो यस्य स तथा। आदिदेवेन हृताः / प्राप्तोऽस्मि गां भूय इहोपदेष्टुमिति पूर्वमहं | पृथिव्यादिगुणोत्कर्ष पृथिव्यादिगुणोत्कर्षतया पश्चात्मकत्वमपि भवतीत्याह-पञ्चात्मको देवकार्यार्थ वर्ग प्राप्तः, इदानीं गां पृथिवीं, भूयः पुनः, प्राप्तो वेति ।....जगमप्रभेदं वर्णयितुं जङ्गमप्रकारानाह-तत्रेत्यादि / एवं ऽस्मि आगतोऽस्मि; इह मर्त्यलोके, मनुष्यकार्यार्थमुपदेष्टुम् / प्रपञ्चिते लोके तस्य प्रधानत्वमाइ-तत्र पुरुषः प्रधानं तस्योपकरअन्ये 'शल्यं महच्छास्त्रवरं गृहीत्वा' इति पठन्ति / खमाहा णमन्यदिति / अन्यत् पश्वादि वृक्षादि चेह शास्त्रे नरोपकरणतया त्म्यप्रकाशनमपि परार्थवाद्यथाभूतत्वाच न दोषाय // 21 // प्रतिपादनीयं,...अपि च नर एव धर्मार्थकाममोक्षसाधकतया उपदे शानुष्ठानक्षमतया च विशेषेणोपकारविषयमधिकरोति / ...... अस्मिन्छास्ने पञ्चमहाभूतशरीरिसमवायः पुरुष | सोऽधिष्ठानमिति प्रतिज्ञातमर्थमितरलोकोपकरणीयतया व्यवस्थापित इत्युच्यते / तस्मिन् क्रिया, सोऽधिष्ठानं; कस्मात् निगमनेन पुनदर्शयति-तस्मात् पुरुषोऽधिष्ठानमिति" इति भानुमत्यां (1)......... पुरुषशब्देन चेह सामान्येन प्राणिवाचिनाऽपि | चक्रः / “अत्रायमाशयः-मनुष्याधिकारकमिदं शास्त्रं, मनुष्यलोके प्रकरणान्मनुष्यरूप एव पुरुष उच्यते / यतो 'मानवानभिसमीक्ष्य' च चतुर्विध एव भूतग्रामः, तत्र च मनुष्यसंशकः पुरुषः प्रधानं, इत्यादिना तथा 'तस्योपकरणमन्यत्' इत्यादिना नरजातिरेवान पुरु- तदुपपन्नं तस्याधिष्ठानत्वं, द्विविधे तु लोके 'बुद्धिमत्सु नराः श्रेष्ठाः' षोऽधिकृतः / सामान्य शब्दोऽपि प्रकरणाद्विशेषे वर्तत एव / ... ... (म. अ. 1, लो. 96) इति मनूक्तेः मनुष्याणामेव प्राधातस्मादेवंभूत एवात्र पुरुष उच्यते, न पुनश्चतनाधातुमात्ररूपः प्राणि- न्यमिति तस्याधिष्ठानत्वेनोक्तिनीसङ्गता" इति हाराणचन्द्रः / मात्ररूपो वेत्याह-तस्मिन् क्रियेति ।......कुतः पुनस्तस्मिन्नेव 1 तद्विधेयत्वात्' इति गणनाथसेनसंमतः पाठः। 2 स्वेदक्रिया न पुनर्हस्त्यश्वादावपि प्राणिमात्रे इत्याशङ्कायां हेतुगर्भ विशे- जाण्डजोभिजजरायुजसंशः' इति पा० /

Page #103
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता / [ सूत्रस्थानं खभावं सौम्यम् / अन्ये द्विविधात्मको द्विविधहेतुक इति व्याख्या- तेषामागन्तवोऽभिघातनिमित्ताः ( // 1 // ); नयन्ति; तन्न, पजिकया दूषितत्वात् / ननु, सर्वभूतानां सर्वत्र इदानीमागन्तुप्रभृतीनेव विवरितुमाह-तेषामित्यादि / अ. सान्निध्यमस्ति तत् कथं द्विविधात्मक इत्याह-तद्भूयस्त्वादिति। भिघातनिमित्ता इति अभिघातः अभिहननं शरादिप्रहारः, स तद्वाहुल्यादित्यर्थः / प्रायेण हि सर्वं द्रव्यं शीतमुष्णं न तृतीयो एव निमित्तं येषां ते तथोक्ताः ( // 1 // ) // राशिरस्ति, अतो द्वावेव अग्नीषोमी भूयांसौ / अधुनाऽवि. शारीरास्वन्नपानमला वातपित्तकफशोणितस शेषेण द्वितीयं पक्षमाह-पञ्चात्मको वेति ।-वाशब्दः पक्षा- निपातवैषम्यनिमित्ताः ( // 2 // ); न्तर; तन स द्विविधाऽपि लाकः पश्चात्मकः पञ्चखभाव इत्यय वा अन्नपानमूला इति सामर्थ्याद्विषमान्नहेतवः, न ह्यन्नसाम्यं पक्षः। इदानीं जगमान् पृथक्कर्तुमाह-तत्रेयादि।-तत्र तयोः व्याधिहेतुः / तच्चान्नवैषम्यं खस्थवृत्तवैषम्यमुपलक्षयति, तेन स्थावरजङ्गमयोर्मध्ये, चतुर्विधः चतुष्प्रकारः, भूतग्रामः प्राणि कालधैषम्यं कायवाङ्मनोविहारवेषम्यमिन्द्रियार्थवैषम्यं च लक्षसमूहः। अथ के ते चत्वारः प्रकारा इत्याह-संखेदजेत्यादि। यति / 'शारीराणां विकाराणामेष वर्गश्चतुर्विधः / प्रकोपे प्रशमे भुवः शरीरस्य च संखेदादूष्मणो जाताः संखेदजाः; जरायोर्जाता चैव हेतुरुक्तश्चिकित्सकैः' इत्येषां ग्रहणमकृत्वा, अन्नग्रहणेनैजरायुजाः, जरायुर्गर्भाशयः; अण्डाजाता अण्डजाः, अण्डं प्राण्या तानुपलक्षयन्नेतल्लक्षयति-यथाऽनमेवैषां संभवे प्रधानहेतुस्तथा धारो वर्तुलं; भुवमुद्भिद्य जाता, उद्भिजाः; संज्ञाशब्दः प्रत्येक नान्ये / वातपित्तकफशोणितसन्निपातवैषम्यनिमित्ता इति वातासंबध्यते / चैतुर्धा निपतितानामूष्माणं विना कस्यचित् सिद्धि दीनां सन्निपातान्तानां वैषम्यं विषमता तदेव निमित्तं येषां र्नास्तीति संखेदजस्य प्रानिर्देशः; केचिदन्यथाक्रमं पठन्ति; तन्न, ते तथोक्काः; ते पुनर्वातादीनां संचयादिज्ञापका वातपूर्णकोष्ठपञ्जिकया दूषितत्वात् / लोकद्वैविध्यादिति प्रागुद्दिष्टहेत्वर्थ स्फुटी तादयो व्याधयः / तच्च वैषम्यं क्षयेण वृद्ध्या वा / दोषप्रस्तावे कुर्वन्नाह-तत्र पुरुष इति ।-तत्र तयोः स्थावरजङ्गमयोर्मध्ये दूष्यशोणितग्रहणे हेतुर्वक्तव्यः? उच्यते-एतद्धि शल्यतत्रं, पुरुषः प्राधान्येन गुणेन पृथक् क्रियते / यद्यप्यत्र पञ्चमहाभूत शल्यतन्त्रे च व्रणः प्रधानभूतः, व्रणे च दूष्येषु मध्ये रक्तस्य शरीरिसमवायः पुरुष इति सामान्येन पुरुषशब्देन पश्वादिरपि वाच्यः, तथाऽपि मनुष्यजातिरेवान पुरुषशब्देनोच्यते, तस्योप प्राधान्यमिति शोणितोपादानम् ; अन्ये तु दोषदूषितवादकमपि कार्यत्वात् ; इतरस्य चाप्राधान्यम् , उपकरणवात् ; अत एवाह व्याध्युत्पत्तिनिमित्तं भवति, वक्ष्यति चैवं,-"दोषदूषितेष्वत्यर्थ तस्योपकरणमन्यदिति ।-तस्य मनुष्यजातेः पुरुषस्य, अन्यत् धातुषु संज्ञा क्रियते-रसजोऽयं, शोणितजोऽयम्" (सू० अ० स्थावरसंखेदजादि, उपकरणम् / उपकरणवादप्रधानखमित्यत 24) इत्यादि; शोणितजोऽयमित्यादिव्यपदेशो घृतादिदग्धवत् / आह-तस्मात् पुरुषोऽधिष्ठानम् / तत्र पुरुषः प्रधानमित्यत्र 'तेषु अन्यनिबन्धकारैर्बहूक्तं, तच शिष्यबुद्धिव्याकुलबहेतुत्वादस्माचतुर्ष संखेदजादिषु मध्ये' इत्यन्ये व्याख्यानयन्ति // 22 // | भिरुपेक्षितम् ( // 2 // ) // तहुःखसंयोगा व्याधय उच्यन्ते // 23 // . मानसास्तु क्रोधशोकभयहर्षविषादेया॑भ्यसूया ननु, के ते व्याधयो येषां पुरुषोऽधिष्ठानमित्याह-तदुःखेत्या- दैन्यमात्सर्यकामलोभप्रभृतय इच्छाद्वेषमेदैर्भवन्ति दि।-तच्छन्देनानन्तरनिर्दिष्टः पुरुषोऽधिक्रियते, दुःखं कायवा- // 3 // मानसी पीडा। विविधं दुःखमादधतीति व्याधयः, तस्य पुरुषस्य | मानसान् प्रतिपादयन्नाह-मानसास्वित्यादि / क्रोधः परादुःखाय संयोगो येषामागन्तुप्रभृतीनां ते व्याधयः; अथवा तस्य भिद्रोहलक्षणः, शोकः पुत्रादिवियोगे चित्तोद्वेगः, भयं परस्मापुरुषस्य येषु सत्सु, यैर्वा करणभूतैः, येभ्यो वा दुःखं जायते, ते, त्रासः, हर्ष उत्सेकः, निर्निमित्तमन्यस्य दोषोत्पादनेनात्मनः व्याधयः। एतौ वाक्यायौँ न्याय्यौ। अन्ये तु तस्य पुरुषस्य दुःखानां प्रीतिजननं वा हर्षः, असिद्धिभयाद्विविधेषु कर्मसु सादोऽप्रवृत्तिः वेदनानां ये संयोगास्त व्याधयः; अपरे तु दुर्दुष्टानि खानि स्रोतां विषादः, ईर्ष्या परसंपत्तावसहिष्णुता, छिद्रान्वेषितया परगुणेषु सि दुःखानि, तस्य पुरुषस्य दुःखानां दुष्टस्रोतसां निमित्तं संयोगो दोषारोपणमसूया, दैन्यं क्लिष्टचित्तता, मात्सर्य परगुणेष्वमायेषां ते तथोक्ताः / एतावन्याय्यौ, पन्जिकया दूषितखात् // 23 // ध्यस्थ्यं क्रौर्य वा, काम इन्द्रियार्थेष्वभिकाङ्क्षा, लोभः परखनते चतुर्विधा:-आगन्तवः, शारीराः, मानसाः, हणाभिलाषः, आदिग्रहणान्मानमददम्भादयः / इच्छाद्वेषमेदैस्वाभाविकाश्चेति // 24 // भवन्तीति इच्छा सातिशयोऽर्थाभिलाषः, सा च नानावस्ववल. ते चतुर्विधा इत्यादि / पूर्वमुत्पन्नवादागन्तोः प्रागभिधान; म्बिनी नानाकामतश्च भिन्ना भवति तत्र हर्षशोकदैन्यकामलोततः शारीराः, शरीरस्य प्राधान्यात् ; ततः शेषाविति / रूभावेन भादय इच्छाभेदेन; द्वेषः अप्रीतिः, सोऽपि नानावस्ववलम्बी भवन्तीति खाभाविकाः, खभावो ह्यत्र सहजो धर्मः / आगन्तुप्रभृतयः पूर्वं व्याख्याताः / स्वाभाविकाश्चेति चकारः खाभावि नानारूपो भवति, क्रोधभयविषादेासूयामात्सर्याणि द्वेषभेकस्य व्याधेरागन्तुप्रभृतिभिः सहातुल्यबलता सूचयति / इति- देन / अन्ये तु 'मानसाः क्रोधशोकभयदैन्येासूयामात्सर्यकाशब्दश्चतुष्प्रकारसमाप्तौ // 24 // मादयः' इति पठन्ति ( // 3 // ) 1 भूयांसौ अमुना विशेषेण / ' इति पा० / 2 'चतुर्योलिनि ___ स्वाभाविकास्तु क्षुत्पिपासाजरामृत्युनिद्राप्रकपतितानां' इति पा० / 3 'अत्र प्रागागन्तुकरणं, प्रागेवाभिघात (भृतयः ( // 4 // ) // 25 // व्याधेरुत्पन्नत्वात्' इति पा० / 4 'पूर्वैः' इति पा० / 1 अन्नपानवैषम्यं तु' इति पा० /

Page #104
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। . स्वाभाविकान् व्याख्यातुमाह-स्वाभाविकास्त्वित्यादि / क्षुद् श्चतुर्विधः, पेयलेह्याद्यभक्ष्यभेदात् ; स पुनस्त्रिविधः-दोषप्रशभोक्तुमिच्छा, पिपासा पातुमिच्छा, जरा वार्धक्यं, मृत्युः शरीरे- मनो, व्याधिप्रशमनः, स्वस्थवृत्तिकरश्चेति / दोषसंशमनखात् न्द्रियात्ममनसां वियोगः, निद्रा मेध्यानाडीमनःसंयोगाद्देहेन्द्रि- संशमनग्रहणेनैवाहारे लब्धे पृथक्करणं संशोधनादिष्वाहारस्य याणां मुखभोगः; प्रकृतिग्रहणात् प्रकृतिभवा रोगा गृह्यन्ते, ते प्राधान्यसूचनार्थम् ; अथवा स्वस्थ पुरुष दोषव्याधिप्रशमाभावा. च कदाचित् खाभाविकाः कदाचिद्दोषजाः / तत्र, यदा प्रवृद्ध- दाहारस्य पृथग्ग्रहणम् / आचारः कायवाङ्मानसं कर्म; तत्रोत्क्षेपित्तस्य क्षीणश्लेष्मणो भस्मकानलेन बुभुक्षा भवति सा प्रतीकार्या | पणावक्षेपणादिकं कायिकं कर्म, पाठवाध्यायादि वाचिकं, ध्येयदोषजखात्, पिपासाऽपि यदा दोषैः क्रियते तस्या अपि दोषतः | चिन्त्यसंकल्पादि मानसम् / सम्यक्प्रयुक्ता इति आयुरादीन् प्रसाधनं कर्तव्यं, जराऽपि यदाऽकाले भवति सा प्रतीकार्या, | वीक्ष्य प्रयुक्ताः // 27 // मृत्युरप्यकालजः प्रतीकार्यः, निद्राऽपि दोषजा प्रतीकारादुपशमं प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो बलवर्णीजसा च / स याति; तत्र यदैते सर्वे दोषेभ्यो जायन्ते तदा शारीराः प्रती- षट्सु रसेष्वायत्तः, रसाः पुनद्रव्याश्रयाः; द्रव्यापि कार्याश्च; यदा तु खभावतस्तदा निष्प्रतीकारा रसायनतोऽपि पुनरोषधयः / तास्तु इविधा:-स्थावरा जनन प्रतीकार्याः / त एते खभावसंभूतत्वात् स्वाभाविकाः कथ्यन्ते। माश्च // 28 // यद्यपि क्षुत्पिपासाजरासु स्वभावसंभूतास्वपि पित्तजवं निद्रायां संशोधनादिष्वाहारस्थ प्राधान्यं दर्शयितुमाह-प्राणिना. श्लेष्मतमोभवत्वमस्ति; तथाऽप्यल्पदोषारब्धलाददोषजखमुच्य- मित्यादि / मूलमिति मूलमिव मूलं, संभवहेतुत्वात् ; शुक्रशोते, एकतण्डुलाहारिणामनशनव्यपदेशवत् / मृत्युस्तु महद्भिरपि णितं तावदाहारादेव जायते यद्गर्भजननसमर्थम् / न केवलं खभावानुवर्तिभिर्दोषैरारब्धोऽपि न दोषजव्यपदेशं लभते; यथा प्राणिनां मूलं बलवौजसां च / एतेन प्राणिनामाहारादेवोत्पराजानुवर्तिभिर्महद्भिरपि पुरुषैः संपादितं जयादिकं राजव्यप- त्तिस्थिती निदर्शिते / बलं कर्मसाधनशक्तिर्व्यायामानुमेया. देश लभते-राज्ञा जितमिति, तद्वदत्रापि आगन्तुमृत्योः संभव- वर्णो गौरादिः, ओजः सोमात्मक रसादिशुक्रान्तसर्वधातुधामबाच्च नावश्यं दोषजव्यपदेशं लभते। अन्ये 'निद्राप्रकृतय' इत्यत्र भूतं हृदिस्थम् / अन्ये तु बलं शरीरोपचयोऽत्राभिप्रेत इति 'निद्राप्रतय' इति पठन्ति प्रभृतिग्रहणाद्रात्रिजागरणादय इति वदन्ति / एवं परमार्थतो वलौजसोर्भेदेऽपि दोषधातुमलक्षयव्याख्यानयन्ति ( // 4 // ) // 25 // बृद्धिविज्ञानीये चिकित्सैक्यार्थमभेद उक्तः / स षट्सु रसेवा- त एते मनःशरीराधिष्ठानाः॥२६॥ यत्त इति स आहारः, रसेषु मधुरादिषु, आयत्तः अधीनः / द्रव्याणि पुनरोषधय इति ओषधिशब्दोऽत्र सान्निध्याद वक्ष्य. व्याधीनामाश्रयमाह-त एते इत्यादि / त एते अनन्तरोक्ता व्याधयः। तत्र मनोऽधिष्टानाः क्रोधादयः, शरीराधिष्ठाना ज्वरा माणस्थावरजङ्गमराशिद्वय एव वर्तते, न पुनर्यावदोषधिमात्रे; अन्यथा हि पार्थिवेष्वप्योषधिशब्दो वर्तत इति पार्थिवानामुदयः, उभयाधिष्ठाना अपस्मारादयः / यद्यपि मानसा अपि शरीरं पादानं पृथल स्यात् / अन्ये तु पार्थिवेष्वपि ओषधिशब्दो पीडयन्ति, शारीरा अपि मनः पीडयन्ति; तथाऽपि प्राङ्मानसा एव मनः पीडयन्ति पश्चाच्छरीरम् , एवं शारीरा अपि, इति न वर्तत इत्याहुः / तास्त्वित्यादि ता इति ओषधयः / स्थावराणां दोषः। आत्मनि तु व्याध्यधिष्टानवं नास्ति, निर्विकारत्वात् // 26 // बहुतरोपयोगात् प्रागुपादानम् // 28 // तासां स्थावराश्चतुर्विधाः-वनस्पतयो, वृक्षा, तेषां संशोधनसंशमनाहाराचाराः सम्यकप्र वीरुध, ओषधय इति / तासु, अपुष्पाः फलवन्तो युक्ता निग्रहहेतवः॥२७॥ वनस्पतयः, पुष्पफलवन्तो वृक्षाः, प्रतानवत्यः __ व्याधीन् निर्दिश्य चिकित्सां निर्देष्टुमाह तेषामित्यादि। स्तम्बिन्यश्च वीरुधः, फलपाकनिष्ठा ओषधय तेषां व्याधीनाम् / सम्यक् शोधयतीति संशोधन; तद्विविधं इति // 29 // बहिराश्रयमभ्यन्तराश्रयं च / तत्र बहिराश्रयं शस्त्रक्षारामिप्रले तासामिति द्विविधानामोषधीनां मध्ये / के ते चत्वारः प्रकारा पादयः; अभ्यन्तराश्रयं चतुष्प्रकार-वमनं, विरेचनम् , आस्था इत्याह-वनस्पतय इत्यादि / तानेव विवरितुमाह-ताखिति; पनं, शोणितमोक्षणं च; अन्ये तु शोणितमोक्षणमित्यत्र विरो तासु मध्ये / अपुष्पा इति अविद्यमानपुष्पाः, फलवन्त इति फलं विरेचनं मन्यन्ते / यत् किंचित् पीतलीढादिकमनिर्हत्य दोषं येषामस्ति ते वनस्पतय इति; के पुनरीदृशाः ? प्लक्षोदुम्बरादयः / शमयति तत् संशमनं; यदुक्तं,-"न शोधयति यद्दोषान् समा पुष्पफलवन्तो वृक्षा इति उभययुक्ता वृक्षाः; के ते? आम्रजम्बूमोदीरयत्यपि / समीकरोति क्रुद्धांश्च तत् संशमनमुच्यते-" प्रभृतयः / प्रतानवत्य इत्यादि प्रतानवत्यो विस्तारवत्यः वीरुधः, इति / तदपि द्विविधं बाह्यमाभ्यन्तरं च। तत्र बाह्यमालेपपरिषे न केवलं प्रतानवत्यो वीरुधः स्तम्बिन्यश्च गुल्मिन्यश्च, गुल्मः कावगाहाभ्यङ्गशिरोबस्तिकवलग्रहगण्डूषादिकम् , आभ्यन्तरंतु पुनः वर्तुलेलतासन्ततिविटपः, ताश्च विदारीकोलवल्लीशालपर्णीपाचनलेखनबृंहणरसायनवाजीकरणविषप्रशमनादिकम्।आहार 1 अपुष्पा इति पुष्पाणामतिसूक्ष्मतया पुष्पाधारकणिकया . 1 'मृत्युशब्देन चेह मृत्युप्रत्यासन्ना मर्ममेदादयो गृह्यन्ते' (Receptacles) आच्छादितत्वाच्च अदृश्यपुष्पा इत्यर्थः / 2 'वर्तुइति चक्रः। ललतासंततिविशिष्टः' इति पा० /

Page #105
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता / [ सूत्रस्थानं पृश्निपर्णीप्रभृतयः / केचित् 'स्तम्बिन्यश्च' इत्यत्र 'गुल्मिन्यश्च' | रसाधिकारिकमौषधिवर्ग स्थावरजङ्गमं प्रतिपाद्य, परिशिष्टं इति पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / फलपाकनिष्ठा इति निष्टा प्रतिपादयितुमाह-पार्थिवा इत्यादि / पृथिव्या विकाराः नाशः, फलपाकेन परिणत्या नाशो यासां तास्तथोक्काः; ते पुन- पार्थिवाः, रजतं रौप्यं, मणिः स्फटिकादिः, मुक्ता मौक्तिकं, मृत् गोधूमादयः / अन्ये तु निष्टाशब्दं प्रत्येकं संबध्नन्ति, फलनिष्टाः मृत्तिका, कपालं कर्परम् / सुवर्णस्येह पार्थिवखमेवाङ्गीक्रियते पाकनिष्ठा इति; तत्र फलनिष्ठाः शालितिलकुलत्थादयः, पाक- गुरुत्वकाठिन्यस्थैर्यादिहेतुभिः / सूत्रे आदिग्रहणालोहमलसिकनिष्ठाः कवकादयः; कवकश्छत्रक उच्यते // 29 // तासुधाहरिताललवणगैरिकरसाञ्जनप्रभृतीनां ग्रहणम् / यद्यपि जङ्गमाः खल्वपि चतुर्विधाः-जरायुजाण्डजस्खे- स्थितिशीलत्वात्तथा लोकद्वित्वसमाख्यानेऽपृथगुक्तत्वाच्च स्थाव. दजोद्भिजातत्र पशुमनुष्यव्यालादयो जरायुजाः, रशब्देनैव पार्थिवा उच्यन्ते, तथाऽप्यत्र प्रकरणाद्येष्वाहारोपखगसर्पसरीसृपप्रभृतयोऽण्डजाः, कृमिकीटपिपी- योगिवं फलमूलाद्यवयवेषु रसप्रधानतया तत्रैव चतुर्विधे लिकाप्रभृतयः खेदजाः, इन्द्रगोपमण्डूकप्रभृतय वनस्पत्यादिगणे स्थावरशब्दो वर्तते न तु पार्थिवेष्वपि, तेषाउद्भिज्जाः // 30 // माहारेषु प्रायेणानुपयोगात् ; अन्यदपि समाधानान्तरमस्ति, तच्च जङ्गमाः खल्वपीत्यादि।-खलुशब्दः शिष्यसंबोधने, हे विस्तरभयान लिखितम् // 33 // सुश्रुत, जङ्गमा अपि चतुर्विधाः चतुष्प्रकाराः। तानाह-जरायु- कालकृताः प्रवातनिवातातपच्छायाज्योत्स्नात- / जेत्यादि / एतच पूर्व व्याख्यातम् / जरायुजादिषु पूर्वोक्तसंखेद- माशीतोष्णवर्षाहोरात्रपक्षमासत्वयनादयः संवैजादिक्रमत्यागो योनिसंकर बोधयति; तेन पक्षिषु बलाका त्सरविशेषाः॥ 33 // जरायुजा अण्डजा चेति, सर्पजातिषु अहिपताका जरायुजा, कालकृता इत्यादि / आदिग्रहणानिमेषकाष्टाकलामुहूर्तासंखेदजेष्वपि काश्चित् पिपीलिका अण्डजा उद्भिजाश्च / दयः / अन्ये खेतद्गद्यमन्यथा पठन्ति व्याख्यानयन्ति च; तच्च व्यालादय इति व्याला हिंस्रपशुव्याघ्रादयः, अन्ये तु पशुग्रहणा- वर्तमानप्रतिष्वप्रसिद्धमित्यस्माभिरुपेक्षितम् // 33 // देव हिंस्रपशूनामपि ग्रहणमिति व्यालशब्देन सर्पविशेषमाहुः / त एते स्वभावत एव दोषाणां संचयप्रकोपप्रश. तदुक्तं-"सर्पजातिषु अहिपताका जरायुजा-" इति / आदि- मप्रतीकारहेतवः प्रयोजनवन्तश्च // 34 // .. ग्रहणाद् बलाकाजतुकादयः / इहोपकरणप्रस्तावे पशूनां प्राधा- एषां प्रयोजनं दर्शयितुमाह-त एत इत्यादि / स्वभावत न्यमिति प्रानिर्देशः, प्रारभूतग्रामप्रसङ्गेन पुरुषप्राधान्यख्याप- एवेति स्खलक्षणत एव / दूषयन्ति कायवाञ्चित्तानीति दोषा नार्थम् , अत्र पुनर्जरायुजाण्डजेत्यादिपाठ ओषधित्वख्यापना- वातांदयः; तदारब्धाश्च ज्वरादयः / संचयः स्थानवृद्धिः; येति न पौनरुक्त्यम् / खगसत्यादि खगाः पक्षिणः, सर्पा प्रकोपणं प्रकोपः, प्रकोपशब्देन प्रकोपप्रसरस्थानसंश्रयव्यक्तिमन्दगामिनोऽजगरप्रभृतयः, सरीसृपाः शीघ्रगामिनः कृष्ण- भेदाः पञ्चोच्यन्ते; प्रकोपः स्थानादुन्मार्गगमनं; प्रसरः पञ्चदशसर्पादयः, मीनमकरादयो वा; प्रभृतिग्रहणात् कूर्मनकादीनां | प्रकारो व्रणप्रश्ने वक्ष्यते; ज्वरातीसारादीनां सामान्यलक्षणं ग्रहणं; केचित् प्रेभृतिशब्दमपठिला लुप्तनिर्दिष्टेनादिशब्देन व्यक्तिः, यथा-संतापलक्षणो ज्वरः, सरणलक्षणोऽतिसार कूर्मादीन् गृह्णन्ति / कृमिकीटेत्यादि कृमयः कोष्ठपुरीषादि- इत्यादि; विशेषणं भेदः, यथा-अष्टौ ज्वरा इत्यादिः प्रशमनं बाष्पसंभवाः, कीटा वृश्चिकषड़बिन्दुप्रभृतयः, पिपीलिकाधि- प्रशमः खयमुपशमः; हेतुव्याधिविपरीतं कर्म प्रतीकारः; अन्ये टिकाः, प्रभृतिग्रहणादेवंविधा अन्येऽपि दृश्यन्ते / इन्द्र- तु प्रशमप्रतीकारयोरेकार्थतां मन्यमानाः प्रतीकारं न पठन्ति; गोप इत्यादि इन्द्रगोपाः प्रावृट्कालजा अतिरक्तकृमयः 'इन्द्र- तन्न, यस्माज्ज्वरादीनामप्यस्ति खभावोपशमः; तद्यथावधू' इति लोके, प्रभृतिग्रहणादीदृशा अन्येऽपि // 30 // कफज्वरप्रतीकारो वसन्ते पूर्वाह्ने च, खभावेन प्रशमस्तु ग्रीष्मे तत्र स्थावरेभ्यस्त्वपत्रपुष्पफलमूलकन्दनिर्या- मध्याह्ने चेत्यादि; तस्मात् प्रशमनप्रतीकारयोरर्थभेदोऽस्त्येव / सखरसादयः प्रयोजनवन्तः, जङ्गमेभ्यश्चर्मनखरो- प्रयोजनवन्तश्चेति चिकित्सोपकारिण इत्यर्थः / तद्यथामरुधिरादयः॥३१॥ 'लाजोत्पलोशीरकुचन्दनानि दत्त्वा प्रवाते निशि वासयेच' स्थावरजङ्गमयोनिर्दिष्टयोश्चिकित्सोपयोगिनोऽवयवविशेषान् (उ. त. अ. 48) तथा 'निवाते देशे निचितिं कृत्वा (सू. दर्शयितुमाह-तत्र स्थावरेभ्य इत्यादि / खरसादय इत्यादि- अ. 11), तथा 'मदनफलानामातपपरिशुष्काणां-(सू. अ. ग्रहणातैलक्षारभस्मकण्टकप्रभृतीनां ग्रहणम् / केचित् कन्दं 43) इत्यादि प्रयोजनं ज्ञातव्यम् // 34 // सूत्रे न पठन्ति, आदिशब्दाच्च गृहन्ति / रोमरुधिरादय इत्या- भवन्ति चात्र श्लोकाःदिशब्दान्मांसवसातास्थिखुरादयः // 31 // शारीराणां विकाराणामेष वर्गश्चतुर्विधः / पार्थिवाः सुवर्णरजतमणिमुक्तामनःशिलामृत्क- प्रकोपे प्रशमे चैव हेतुरुक्तश्चिकित्सकैः॥३५॥ पालादयः॥ 32 // 1 रसाअनशब्देनेह तदाख्यं धातुद्रव्यमभिप्रेतं, न तु दावीका१ अत्र पार्थिवेषु मुक्तायाः पाठोऽनार्षः प्रतिभाति, मुक्तायाः थोद्भवम् / 2 'कालविशेषाः' इति पा०। 3 'चये कोपे शमे शुक्याख्यजलचरप्राणिजन्यत्वात् / | चैव' इति पा०।

Page #106
अध्यायः१] सुश्रुतसंहिता। इदानीं गये विस्तरेण प्रतिपादितमर्थ श्लोकैः प्रकटीकुर्वन्नाह- तत्र येन यदुपगृहीतं तत्र तदुपदर्शयितुमाह-तत्रेत्यादि / तत्रेति भवन्ति चात्र श्लोका इत्यादि / यद्यपि सुश्रुते भवन्ति चात्रेति | तस्मिन् चतुष्टयमध्ये। तत्संभवद्रव्यसमूह इति तस्य पुरुषस्य संभव विनाऽपि श्लोका भवन्ति, तथाऽप्यत्र मन्दमतीनां गद्यपद्यमेद- उत्पत्तिस्तदर्थो द्रव्यसमूहः स तथा / कः पुनरसावित्याहकथनाय भवन्ति चात्र श्लोका इति कृतम्; अन्ये तु वेदादिधर्म- भूतादिरिति ।-भूतानि आदीनि प्रथमानि प्रधानानि वा यस्य स संवादार्थमिति वदन्ति / अथ केते श्लोका इत्याह-शारीराणा- भूतादिरिति वाक्यार्थः; तेन शुक्रावपश्चमहाभूतानीह गृह्यन्ते। मित्यादि / न चात्र द्विरुक्तिः, पूर्वोक्तस्य गूढार्थस्याभिव्यक्तिकर- अन्ये वन्यथा व्याख्यानयन्ति-तस्य पुरुषस्य संभवद्रव्याणि वात् / शारीराणामिति शरीरसंभवानाम् / विकाराणामिति विकृ- शुक्रशोणितादीनि, तेषां समूहः संयोगविशेषः, कथंभूतः सः ? तयो विकाराः, तेन विकारा अत्र कुपिता दोषा व्याधयोऽपि भूतादिः; भूतं महाभूतं पृथिव्यादिकम् , आदिमूलकारणं यस्य स गृह्यन्ते / एषः पूर्वोक्तः / वर्गश्चतुर्विधः चतुष्प्रकारः, आहारा- तथा; अथवा तत्संभवद्रव्यसमूहः शुक्रशोणितादिसंयोगः स चारपार्थिवकालकृतमेदात्; 'स्थावरजङ्गमपार्थिवकालकृतभेदा- | भूतानां प्राणिनामादिः मूलकारणं, तत्र व्यक्तीभावात् / भूतादिचतुर्विधः' इति जेजटः; पत्रिकाकारस्त्विदं न मन्यते / अत्रापि | रित्यके भूतानामादिभूतादिः, अव्यक्तादारभ्य यावत् ‘स एष प्रकोपशब्दः प्रकोपप्रसरस्थानसंश्रयव्यक्तिभेदेषु वर्तते / प्रशम- कर्मपुरुषश्चिकित्साधिकृतः' (शा. अ. 1) इति वदन्ति; तन्न, शब्दोऽत्र रोगोपघातमात्रस्योपलक्षणं; तेन साध्यानां सिद्धिः, पञ्जिकया निरस्तवात् / तदङ्गप्रत्यङ्गविकल्पाश्चेति अङ्गानि मस्तयाप्यानां यापनं, स्वस्थवृत्तं च गृह्यते // 35 // कादीनि, प्रत्यङ्गानि चिबुकादीनि / खङ्मांससिरानायुप्रभृतय इति वचः सप्त, मांसं पेशीशतानि पञ्च, सिराशतानि सप्त, स्नायुश. आगन्तवस्तु ये रोगास्ते द्विधा निपतन्ति हि // मनस्यन्ये शरीरेऽन्ये तेषां तु द्विविधा क्रिया 36 तानि नवः प्रभृतिग्रहणात् स्रोतोधमन्यादयः / सर्व एवेति शरीरपतितानां तु शारीरवदुपक्रमः॥ सर्वग्रहणादागन्तुमानसस्वाभाविकानां ग्रहणम् / द्रव्यं स्थावरादि, रसा मधुरादयः, गुणा गुर्वादयः, वीर्याणि शीतोष्णादीनि. द्वौ मानसानां तु शब्दादिरिष्ये वर्गःसुखावहः॥३७॥ विपाको गुरुलघू ; औषधग्रहणं क्रियाविशेषणम् , अतोन संख्याइदानीमागन्तूनामाश्रयमेदेन चिकित्सां वक्तुमाह-आग तिरेकः / अयमर्थः पुरुषादिचतुष्टयप्रस्तावे व्याख्यातः। क्रियाग्रहन्तवस्त्वित्यादि / मनस्यन्ये इति एके, शरीरेऽन्ये इत्यपरे / णादिति क्रियाकालशब्दोपात्तादित्यर्थः / स्नेहादीनीत्यादिशब्दात् शरीरपतितानामागन्तूनां खङ्गाद्यभिघातजानां शारीराणामिव, खेदनवमनविरेचनास्थापनानुवासनधूमनस्यकवलग्रहगण्डूषपाचमानसानां मनःसंभूतानां शब्दादिवर्गः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः | नसंशमनादीनां ग्रहणं; छेद्यादीनीत्यादिशब्दाद्भेद्यलेख्येष्याहार्यइष्ट इत्यभिप्रेतश्चिकित्सालेन / सुखावह इति सुखकारी / अन्ये विसाव्यसीव्यादीनां ग्रहणम् / कालग्रहणादिति स्नेहनखेदनवमनतु चशब्दमनुक्तसमुच्चयार्थमाचक्षते, तेन धैर्यस्मृतिप्रभृतयोऽपि विरेचनादीनां कर्मणां तथा शस्त्रादिकर्मणां च वक्ष्यमाणसमयनि'मौनसान् चिकित्सितुं निर्दिष्टाः // 36 // 37 // देशः / तत्र स्नेहस्य 'प्रतप्तचामीकरपीतलोहिते सवितरि' (चि. एवमेतत् पुरुषो व्याधिरौषधं क्रियाकाल इति | अ.३१) इति वचनात् कालनिर्देशः, सर्वखेदानां जीर्णान्नचतुष्टयं समासेन व्याख्यातम् / तत्र पुरुषग्रहणात् कालः, वमनस्य पूर्वाह्नकालः, विरेचनस्य प्रातः, प्रातरिति दिनतत्संभवद्रव्यसमूहो भूतादिरुक्तस्तदङ्गप्रत्यङ्गविक- स्यादित्रयो मुहूर्ताः, आस्थापनं तु मध्याह्ने तृतीये प्रहरे, अनुल्पाम त्वख्यांसास्थिसिरानायुप्रभृतयः, व्याधिग्र- वासनं सायाहे क्वचित्प्रदोषेऽपि, तथा भुक्तवन्तमातुरमुपवेश्येहणावातपिचकफशोणितसन्निपातवैषम्यनिमित्ता त्याद्यनुसतव्यम् // 38 // सर्व एव व्याधयो व्याख्याताः, औषधग्रहणाद्रव्यर भवति चात्रसगुणवीर्यविपाकानामादेशः, क्रियाग्रहणात् स्नेहा- बीजं चिकित्सितस्यैतत्समासेन प्रकीर्तितम् // दीनिच्छेद्यादीनि च कर्माणि व्याख्यातानि, काल व्याख्यातानि, काल- सविंशमध्यायशतमस्य व्याख्या भविष्यति // 39 // प्रहणात् सर्वक्रियाकालानामादेशः॥ 38 // ___ अनेन चतुष्टयेन सकलमेव शास्त्रं व्याप्तमिति निदर्शयितुइदानीं व्याख्यातमर्थमुपसंहरमाह-एवमित्यादि / एवमिति | माह-भवति चात्रेत्यादि / बीजमिव बीजं, यथैकं बीजं भूमौ अनेन प्रकारेण / एतदिति पूर्वनिर्दिष्टं, चतुष्टयमिति चतुरवयवं; निक्षिप्तं मूलकाण्डशाखापत्रै(रतरविसारितमुपजायते, तथेदमपि यद्यप्यत्र पुरुषादयः पञ्च, तथाऽपि चतुष्टयं ज्ञेयं; तथाहि- चिकित्सितबीजं सूत्रनिदानशारीरचिकित्साकल्पस्थानाधैर्विस्तृत"नान्यः कालः क्रियातोऽस्ति क्रिया नान्याऽथवौषधात् / मारोग्यफलं भवतीति / समासेन संक्षेपेण / सविंशमध्यायशतप्राधान्यात् पुरुषस्यात्र(थ) ततो व्याधिचतुष्टयम् // क्रियाविशिष्टः | मिति विंशत्यधिकमध्यायशतमित्यर्थः / सविंशमिति सहशब्देन कालो वा कालो वा तच्चतुष्टयम्"-इति; अतो न संख्यातिरेकः। किं प्रयोजनम् ? उच्यते, सहशैब्देनात्रोत्तरतन्त्रेण सह विंशत्यधि१ "गयोक्तो यः पुनः श्लोकैरर्थः समनुगीयते / तव्यक्तिव्यव कमिति उत्तरतन्त्रसहितवं प्रकाश्यते / ननु, अत्र पक्षे बीजकसायार्थ द्विरुक्तं तन्न गीते // " च. नि. स्था. अ. 1 / 2 'मान- १'औषधविशेषादित्यर्थः' इति पा० / 2 सहशम्देनात्रोसानां चिकित्सितत्वेन' इति पा० / त्तरतत्रसहितत्वं प्रकाश्यते' इति पा० / सु० सं० 2

Page #107
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता। [ सूत्रस्थानं थनेनैवाद्याध्यायस्य गतत्वात् कथं विंशत्यधिकमध्यायशतं द्वितीयोऽध्यायः। पूर्यते ? नैवं, सर्वतन्त्रोपलक्षणत्वात्तस्येति नात्रोनत्वम् / अन्ये अथातःशिष्योपनयनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१ तु सशब्दमूनार्थमाचक्षते, यथा-सलवणं सतिक्तं सक्षारमिति / कथमत्रोनता ? उच्यते, वेदोत्पत्तिमध्यायं विहाय विंशत्यधिक यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ मध्यायशतं न पूर्यते, एकेनोनत्वात् / तस्मादूनविंशत्यधिकम- | अथात इत्यादि / यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिरिति प्रत्यध्यायं ध्यायशतमस्य व्याख्या भविष्यतीति / यद्येवं तर्हि उत्तरतन्त्रस्य बोद्धव्यम् / अथशब्दोऽत्र पूर्वाध्यायादानन्तर्ये, अतःशब्दो हेत्वथै, कथं प्राप्तिः ? उच्यते, अर्थवशात् / ननु, कः पुनरर्थो यद्वशात् स च हेतुः पूर्वाध्याये विस्तरेण व्याख्यातः; एवं प्रत्यध्यायं प्राप्तिः ? उच्यते-शेषा अर्था उत्तरे तन्त्रे प्रतिपादनीया इति। अथातःशब्दौ ज्ञातव्यौ / शिष्योपनयनीयमिति शिष्यस्य उपनयनं उत्तरतन्त्रप्राप्तावन्यो योऽर्थोऽस्ति स च न लिखितो ग्रन्थगौरव- दीक्षा, तदधिकृत्य कृतोऽध्यायः शिष्योपनयनीयस्तं तथा; अन्ये भयात् // 39 // तु उपनयनमात्मवत्तया अर्थी( ङ्गी )करणम् / यद्यपि ब्राह्मणातञ्च सविंशमध्यायशतं पञ्चसुस पानेषु। तत्र सू. दयः प्रागुपनीताः, तथाऽप्यायुर्वेदपठनारम्भे पुनरुपनयनं, यथा त्रनिदानशारीरचिकित्सितकल्पेवर्थवशात् संविभ ऋग्यजुःसामान्यधीत्य अथर्वारम्भे पुनव्रतावतरणं धनुर्वेदारम्भ ज्योत्तरे तन्त्रे शेषानर्थान् वक्ष्यामः // 40 // च, तद्वदत्रापि // 1 // 2 // तच सविंशमित्यादि / तच्च सोत्तरतत्रं विंशत्यधिकमध्याय ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानामन्यतममन्वयवयाशीलशतं पञ्चसु स्थानेषु / ननु कथमेतत् ? उत्तरतन्त्रस्य पञ्चभ्यः शौर्यशौचाचारविनयशक्तिबलमेधाधृतिस्मृतिमस्थानेभ्यः पृथगुक्तत्वात् ; नैवं, कुतः ? पञ्चखेवेति नियमा- | तिप्रतिपत्तियुक्तं तनुजिह्वौष्ठदन्ताग्रमृजुवक्राक्षिनाभावात् / अत एवाग्रे वक्ष्यति-उत्तरे तन्त्रे शेषानर्थान् वक्ष्याम सं प्रसन्नचित्तवाक्चेष्ट क्लेशसहं च भिषक् शिष्यमुइति / शेषानानिति शेषशब्देन रसभेदादयः स्वस्थवृत्तादयश्च पनयेत् / अतो विपरीतगुणं नोपनयेत् // 3 // .. ज्ञेयाः // 40 // ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानामित्यादि / ब्राह्मणादिषु मध्ये अन्यतमभवति चात्र मेकतमम् / अन्वयादियुक्तं; तत्र, अन्वयः आयुर्वेदाध्यायिकुलम् , स्वयम्भुवा प्रोक्तमिदं सनातनं अन्ये वंशशुद्धिमाहुः; वयोऽत्र बाल्यं तारुण्यं वा; शीलं पठेद्धि यः काशिपतिप्रकाशितम् / शास्त्रार्थानुसारिणोऽविपरीतखभावः; शौर्यं शूरवं, सर्वत्राविषास पुण्यकर्मा भुवि पूजितो नृपै दिता; शौचं शुचिता, तच्च द्विविधं बाह्यमाभ्यन्तरं च, तत्र रसुक्षये शक्रसलोकतां व्रजेत् // 41 // बाह्यं स्नानादिकम् , आभ्यन्तरं मनःशुद्धिः; आचारः कुलदेशाद्यइति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने वेदोत्पत्तिर्नाम नुगतं लौकिकं विधानम् , अन्ये तु कायवाड्मानसिकं शुभव्यापारप्रथमोऽध्यायः॥१॥ लक्षणं त्रिविधमाहुः, 'श्रुतिस्मृतिविहितानुष्ठानमित्येके; विनयः इदानीं वेदोत्पत्त्यध्याये निदर्शितस्य चिकित्साबीजोपदेश इन्द्रियवशित्वं शक्तिः उत्साह शक्तिः; बलं क्रियानिवर्तनक्षमता, न्यायेन शास्त्रस्य पाठानुशंसामाह-खयम्भुवेत्यादि / स्वयम्भुवा | अन्ये शक्तिबलयोर्विपर्ययमाहुः; मेधा ग्रन्थावधारणकर्षणसामब्रह्मणा, प्रोक्तम् उपदिष्टम् , इदमिति शास्त्रं, सनातनं नित्यं, y; धृतिः मनःसंतुष्टिः, अन्ये नियमात्मिका बुद्धिमाहुः; स्मृतिः यः पठेत् अधीयीत; अन्ये तु पठधातुरत्र चतुर्थेषु, तथाहि | पूर्वानुभूतस्य स्मरणम् , अर्थधारणशक्तिरित्यन्ये; मतिः अनापाठे, अर्थज्ञाने, कर्मदर्शने, अभ्यासे च / हि स्फुटम् / काशिपति | गतार्थोद्देशः, त्रिकालविषया बुद्धिरित्यन्ये; प्रतिपत्तिः अर्थाप्रकाशितम् आदिदेवेन धन्वन्तरिणा प्रकाशितम्। भुवि पृथिव्याम् / | वबोधप्रागल्भ्यमनुष्ठानं वा। तनुजिह्वौष्ठदन्ताग्रमिति तनुशब्दो पूजितो नृपैरिति नृपः नरेन्द्रः, एतेन ऐहिकं फलं दर्शयति / जिह्वादिभिः प्रत्येकं संबध्यते, 'तनुजिह्रौष्ठदन्तं' इत्येके पठन्ति / असुक्षये प्राणक्षये / शकसलोकताम् इन्द्रसमानलोकतां व्रजति, प्रसन्नचित्तवाक्चेष्टमिति प्रसन्नशब्दोऽपि चित्तादिभिः सह एतेन पारलौकिकं श्रेयो दर्शयति / अन्ये तु 'शकसुलोकतां प्रत्येकं संबध्यते; चेष्टा कायपरिस्पन्दः / क्लेशसहं दुःखसहम् / व्रजेत्' इति पठन्ति; सुशब्दः पूजावचनः, तेन शकलोकपूज्यतां उपनयेत् दीक्षेत् / अत इति अत एवंगुणविशिष्टाच्छिष्यात् , व्रजेत् प्राप्नुयादित्यर्थः / एतेन भुवि नरेन्द्रः सर्गे च देवैः विपरीतगुणं विसदृशगुणं, नोपनयेत् न दीक्षेत् / अन्वयादियुक्त पूजितो भवेदित्यर्थः // 41 // शिष्यमुपनयेदित्युक्ते गुणहीनस्य निषेधे सिद्धे पुनर्निषेधवचनं इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत नियमार्थ, तेन विपरीतगुणं नोपनयेदेव // 3 // व्याख्यायां सूत्रस्थाने वेदोत्पत्तिर्नाम प्रथमोऽध्यायः॥१॥ उपनयनीयं तु ब्राह्मणं प्रशस्तेषु तिथिकरणमुहू र्तनक्षत्रेषु प्रशस्तायां दिशि शुचौ समे देशे चतु१ 'प्राप्तिरित्याह' इति पा०। 2 'सोत्तरतत्रं' इति केषुचिपुस्तकेषु न पठ्यते। 3 'चतुर्धा' इति पा० / 1 'उपनयनीयस्तु ब्राह्मणः' इति पा० /

Page #108
अध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता / - ईस्तं चतुरस्त्रं स्थण्डिलमुपलिप्य गोमयेन, दभैः ब्राह्मणस्त्रयाणां वर्णानामुपनयनं कर्तुमर्हति, संस्तीर्य, रत्नपुष्पलाजभक्तैर्देवताः पूजयित्वा विप्रान् (राजन्यो द्वयस्य, वैश्यो वैश्यस्यैवेति;) शूद्रमपि भिषजश्व, तत्रोल्लिख्याभ्युक्ष्य च दक्षिणतो ब्रह्माणं कुलगुणसंपन्नं मन्त्रवर्जमनुपनीतमध्यापयेदि. स्थापयित्वाऽग्निमुपसमाधाय, खदिरपलाशदेवदा- | त्येके // 5 // रुबिल्वानांसमिद्भिश्चतुर्णा वा क्षीरिवृक्षाणां (न्यग्रो. ब्राह्मणस्त्रयाणामित्यादि / अन्ये त्वस्याग्रे 'राजन्यो द्वयस्य, धोदुम्बराश्वत्थमधूकानां) दधिमधुघृताक्ताभिर्दा- वैश्यो वैश्यस्यैव' इति पठन्ति, स च निबन्धैरनार्षीकृतः / शुगहिौमिकेन विधिना सप्रणवाभिर्महाव्याहृतिभिः | मपि कुलगुणसंपन्नमित्यादि कुलगुणसंपन्नमिति संपन्नशब्दः खुवेणाज्याहुतीर्जुहुयात्, ततः प्रतिदैवतमृषीश्च कुलगुणाभ्यां प्रत्येकं संबध्यते, कुलसंपन्नमायुर्वेदाध्यायिकुलसंखाहाकारं कुर्यात्, शिष्यमपि कारयेत् // 4 // युक्तं, गुणसंपन्नं वयःशौचादिशिष्यगुणसंयुक्तम् / अनुपनीतं दीक्षा शिष्यगुणसंपदमभिधाय, उपनयनविधि वक्तुमाह-उपन- रहितम् / 'शूद्रमपि गुणसंपन्नं मन्त्रवर्जमुपनीयाध्यापयेदित्येके' यनीयं त्वित्यादि / -उपनयनीयम् उपनयनाह. पूर्वोदितगुणसं- | इति इति केचित् पठन्ति // 5 // पन्नं ब्राह्मणं शिष्यं भिषक् खाहाकारं कारयेदिति संबन्धः / कदा | ततोऽग्निं त्रिःपरिणीयाग्निसाक्षिकं शिष्यं ब्रूयात कारयेदित्याह,-प्रशस्तेष्वित्यादि / किं कृत्वेत्याह-प्रशस्ताया -कामक्रोधलोभमोहमानाहकारेापारुष्यपैशुमित्यादि, तदनु रत्नपुष्पेत्यादि, ततश्च तत्रोल्लिख्येत्यादि, तदन न्यानृतालस्यायशस्यानि हित्वा, नीचनखरोम्णा न्तरमनिमुपसमाधाय खदिरादीनां क्षीरिवृक्षाणां वा दधिमधुघृता शुचिना कषायवाससा सत्यवतब्रह्मचर्याभिवादनकाभिः समिद्भिः कृत्वा दाहिौमिकेन विधिना जुहुयात्, तथा तत्परेणावश्यं भवितव्यं, मदनुमतस्थानगमनशयसप्रणवाभिर्महाव्याहृतिभिरुपलक्षिताः सुवेण कृत्वा आज्याहती- नासनभोजनाध्ययनपरेण भूत्वा मत्प्रियहितेषु रेव जुहुयादिति संबन्धः / अन्य तु 'उपनयनीयस्त ब्राह्मणः वर्तितव्यम् अतोऽन्यथा ते वर्तमानस्याधर्मो भवति, इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-उपनयनीय इति कर्तरि अफला च विद्या, न च प्राकाश्य प्राप्नोति // 6 // प्रयोगः; तेन उपनेता ब्राह्मण इदमिदं कृत्वा आज्याहुतीर्जुहुया ततोऽनिमित्यादि / त्रिः परिणीय त्रीन् वारान् प्रदक्षिणीकृत्य, दिति क्रियापदेन संबन्धः / प्राक ब्राह्मणग्रहणं वर्णेषु मध्ये तस्य अग्निसाक्षिक शिष्यं ब्रूयादिति अग्निसाक्षिकं यथा स्यादेवं शिष्य श्रेष्ठत्वात् / प्रशस्तेषु तिथिकरणमुहूर्तनक्षत्रेष्विति तिथयः प्रति- ब्रूयात् / किं ब्रूयादित्याह-कामादीन् हित्वा परित्यज्य, मत्प्रिपदाद्याः, करणानि बवबालवादीनि, मुहर्तास्त्रिंशत् शिवाद्या| यहितेषु वर्तितव्यमिति ।-कामः विशिष्टस्त्रीविषयस्पर्शसंकल्पः, अनिलपर्यन्ताः, नक्षत्राणि अश्विनीप्रभृतीनि; एषां प्रशस्तत्वं | अथवा शब्दादिषु ग्रहणप्रवृत्तिवो, खबान्धवकृतस्नेहो वा कामः; ज्योतिःशास्त्रविदां वचनादुनेयम् / प्रशस्तायां दिशि प्राच्यामु- क्रोधः परस्यापकारपूर्वकं हृदयोत्तेजः; लोभः परखग्रहणेच्छा; दीच्या वा। चतुरस्रं चतुष्कोणम् / गोमयेन गोपुरीषेण / स्थण्डिलं | मोहस्तु तत्त्वज्ञाने मूढता, सा पुननिभिः कारणः-अज्ञानात्, व्रतसाधनपिण्डिको, गोचर्ममात्रभूप्रदेशः स्थण्डिलमित्यन्ये; एके संशयज्ञानात्, मिथ्याज्ञानाच; मानः सर्वत्रोत्कर्षेणात्मनो ज्ञानं; चतुर्हस्तस्थाने 'गोचर्ममात्र' इति पठित्वा गोचर्ममात्रस्थण्डिल- कार्येऽपरामर्शतोऽहमिति प्रवृत्तिरहङ्कारः; ईष्यों परसंपत्तावसहियोाख्यानं कुर्वन्ति-गोचर्ममात्रं चतुर्हस्तप्रमाणं, स्थण्डिलं ष्णुता; पारुष्यं वायूक्षता; पैशुन्य सूचकता; अनृतमसत्यं; संस्कृता भः / तत्रेति तस्मिन् स्थण्डिले; उल्लिख्य ऊर्ध्वमुखीं आलस्यं कर्मण्यनुत्साहः; अयशस्यानि वाच्यस्थानप्रवर्तनानि / लेखां कृत्वा; अभ्युक्ष्य जलेन सिक्त्वा / अग्निमुपसमाधाय सन्नि- हित्वा परित्यज्य / नीचनखरोम्णेति क्लुप्तत्वानीचमल्पं नखादि धाने आरोप्य / चतुर्णा वा क्षीरिवृक्षाणामिति न्यग्रोधोदुम्बराश्व- यस्य स तथा, तेन / सत्यव्रतब्रह्मचर्याभिवादनतत्परेणेति तत्प. त्थमधूकानाम् / दावीहौमिकेन विधिनेति दाहोमप्रोक्तकल्पेन; रशन्दः सत्यादिभिः प्रत्येकं संबध्यते; ब्रह्मचर्य समस्तेन्द्रियसदावीहौमिको विधिस्तु ब्राह्मणानां छन्दोविदां प्रसिद्धः / सप्र- यमः। अवश्यमिति नान्यथेत्यर्थः / मदनुमतानि मयाऽनुज्ञातानि णवाभिः सोडाराभिः, महाव्याहृतिभिः भूः खाहेत्यादिभिः; मत्कथितानीत्यर्थः; स्थानादिपरेण भूत्वा तनिष्ठेन भूत्वा / तथाहि-ॐ भूः स्वाहा, ॐ भुवः खाहा, ॐ खः खाहा, ॐ प्राकाश्यं प्रसिद्धिम् // 6 // भूर्भुवः खःखाहा, इति / सुवेणाज्याहुतीर्जुहुयादिति दारुहस्तकेन ___ अहं वा त्वयि सम्यग्वर्तमाने यद्यन्यथादर्शी घृताहुतीर्दद्यात् / प्रतिदैवतमृषींश्चेति चकारात् ऋषींश्चेत्यत्रापि स्यामेनोभाग्भवेयमफलविद्यश्च // 7 // प्रतिशब्दः संबध्यते; तेन प्रतिदैवतं प्रतिऋषीनित्यर्थः / तत्र शिष्यप्रवृत्तिमात्मविषये नियम्य, शिष्यविषये आत्मप्रवृत्ति प्रतिदैवतं ब्रह्मणे खाहा, प्रजापतये खाहा, अश्विभ्यां खाहा, नियमयन्नाह-अहं वेत्यादि / यद्यन्यथादर्शी स्याम् अन्यप्रकारइन्द्राय स्वाहा; प्रतिऋषीनिति धन्वन्तरये खाहा, भरद्वाजाय दर्शी भवेयं, तदा एनोभाग्भवेयं पापभाजनं भवामीत्यर्थः // 7 // खाहा, आत्रेयाय खाहा, इत्यादि // 4 // द्विजगुरुदरिद्रमित्रप्रवजितोपनतसाध्वनाथा१ 'पुष्पाजभक्तै रनैश्च' इति पा०। 2 इति पठन्ति, भ्युपगतानां चात्मबान्धवानामिव स्वभैषजैः प्रतिपठित्वा' इति पा०। कर्तव्यम् , एवं साधु भवति; व्याधशाकुनिकपतित

Page #109
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता / [ सूत्रस्थान पापकारिणां च न प्रतिकर्तव्यम् एवं विद्या प्रका• सन्ध्यामेघगर्जितमाचक्षते / स्वतन्त्रराष्ट्रक्षितिपव्यथास्थिति खशशते मित्रयशोधर्मार्थकामांश्च प्राप्नोति // 8 // ब्दस्तत्रादिभिः प्रत्येकं संबध्यते; तेनात्मीयलोकदेशभूपपीडासु। 'शिष्यस्य आतुरे प्रवृत्तिं नियमयन्नाह-द्विजेत्यादि / प्रत्र श्मशानयानाद्यतनाहवेष्विति श्मशानं मृतमहँदाहस्थानं, यानं जिताः तपखिनः, उपनताः सन्निधाने प्रणययुक्ताः, साधवः | हस्त्यादि, अद्यतनं वधस्थानम् , आहवः संग्रामः / महोत्सवौसत्पुरुषाः, अनाथा एकाकिनः, अभ्युपगता दूरादायाताः संतो त्पातिकदर्शनेष्विति महोत्सवाः शक्रोत्सवादयः; तथाहि-भाद्रऽङ्गीकृताः; एषां प्रतिकर्तव्यं प्रतिविधातव्यम् / एवं साधु भवति पदपौर्णमास्यां शक्रस्य महोत्सवः, आश्विन्यां कौमुदीमहोत्सवः, उत्तरायणसंक्रान्ती कुबेरमहोत्सवः, चैत्र शुक्लत्रयोदश्यां मदनमअनेन प्रकारेण शोभनं भवति / इदानीमप्रवृत्तिं दर्शयन्नाह होत्सवः, इत्यादयः; उत्पातः अनिष्टसूचकनिमित्तं निर्घातादि; व्याधेत्यादि।-व्याधादिषु सत्यप्यर्थलामे न प्रतिकर्तव्यम् / अन्ये तूत्पातं त्रिविधमाचक्षते-भौमम् , आन्तरिक्षं, दिव्यमिति; व्याधा वागुरिकादयः, शाकुनिकाः पक्षिणां हन्तारः, पतिताः तेषु मध्ये भौम उत्पातः स्थिराजातः, आन्तरिक्षो गन्धर्वपुरेन्द्रखकीयाचारभ्रष्टाः, पापकारिणः गुरुतल्पगादयः / न प्रतिकर्तव्यं चापादि, दिव्यो ग्रहनक्षत्रवैकृतमुत्पातादिश्च; उत्पात एव औत्पानोपचरणीयम् / एवं विद्या प्रकाशते अनेन प्रकारेण विद्या तिकः / अनुक्तसंग्रहार्थमाह-नाध्येयमन्येषु चेत्यादि / ते खयमेव प्रकाशं याति, केचित् 'प्रकाश्यते' इति पठन्ति // 8 // च कालविशेषाश्छन्दोगानां वचनादेवावगन्तव्या इति / अन्ये भवतश्चात्र वत्र उच्छिष्टादिभोजवचनमाश्रयन्ति / कृष्णाष्टमीति केचित् पठन्ति // 9 // 10 // कृष्णेऽष्टमी तन्निधनेऽहनी द्वे इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्धसंग्रशुक्ले तथाऽप्येवमहर्द्विसन्ध्यम् / हाख्यायां सूत्रस्थाने द्वितीयोऽध्यायः॥२॥ अकालविद्युत्स्तनयित्नुघोषे स्वतन्त्रराष्ट्रक्षितिपव्यथासु॥९॥ तृतीयोऽध्यायः। श्मशानयानाद्यतैनाहवेषु महोत्सवौत्पातिकदर्शनेषु / अथातोऽध्ययनसंप्रदानीयमध्यायं व्याख्यास्या मः॥१॥ नाध्येयमन्येषु च येषु विप्रा | यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ नाधीयते नाशुचिना च नित्यम् // 10 // | अथात इत्यादि / अधीयत इत्यध्ययनं शास्त्रम् / सम्यक् इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने शिष्योपनय- प्रविभज्य दानं संप्रदानम् // 1 // 2 // 'नीयो नाम द्वितीयोऽध्यायः॥२॥ प्रागभिहितं सविंशमध्यायशतं पञ्चसु स्थानेषु / इदानीमनध्ययनकालमाह-कृष्णे इत्यादि / कृष्णेऽष्टमीति | तत्र सूत्रस्थानमध्यायाः षट्चत्वारिंशत्, षोडश निदानानि, दश शारीराणि, चत्वारिंशच्चिकित्सिर्दश्यमावस्ये; शुक्के शुक्लपक्षेऽपि, तथा तेनैव प्रकारेण, नाध्येय | तानि, अष्टौ कल्पाः , तदुत्तरं षट्षष्टिः॥३॥ मिति; तेनात्रापि अष्टमीचतुर्दशीपौर्णमासीषु नाध्येयमिति / तत्प्र ____ अविभक्तमध्ययनं दातुमशक्यम्, अतस्तद्विभागायाहतिपदोस्तु पाठनिषेधः 'अन्येषु च येषु विप्रा नाधीयते' इत्यनेन | प्रागत्यादि / अस्य च वाक्यस्याथ आद्याध्याय उक्तः / गम्यते; अन्ये तु प्रतिपदावन्यथा गृहीतुं व्याख्यानयन्ति नमध्यायान् संख्यातुमाह-तत्रेत्यादि // 3 // तन्निधने इति कृष्णपक्षावसाने अनि नाध्येयं, तेन अमावास्या वेदोत्पत्तिः शिष्यनयस्तथाऽध्ययनदानिकः॥ गृहीता; अहनी द्वे इति कृष्णपक्षावसानसमीपे यौ द्वौ दिवसौ प्रभाषणाग्रहरणावृतुचोऽथ यान्त्रिकः // 4 // तयोरपि नाध्येयं, तेन चतुर्दशीप्रतिपदौ / अहानि नियम्य शस्त्रावचारणं योग्या विशिखा क्षारकल्पनम् // अहरवयवान्नियन्तुमाह-अहर्द्विसन्ध्यमिति ।-अहनि द्वयोः अग्निकर्म जलौकाख्यो ह्यध्यायो रक्तवर्णनम् // 5 // सन्ध्ययो ध्येयमिति / अकालविद्युत्स्तनयित्नुघोषे इति अका- दोषधातुमलाद्यानां विज्ञानाध्याय एव च // लशब्दो विद्युत्स्तनयित्नुघोषाभ्यां सह संबध्यते; अकाल कर्णव्यधामपक्कैषावालेपो वण्युपासनम् // 6 // विद्युत् अनार्तवा विद्युत् ; विद्युग्रहणमुपलक्षणं, तेनाकालिकी हिताहितो व्रणप्रश्नो व्रणानावश्च यः पृथक्॥ वृष्टिर्गृह्यते, अकालवृष्टिः अनृतुवृष्टिः, सा तु हेमन्त शिशिरयोः; कृत्याकृत्यविधिाधिसमुद्देशीय एव च // 7 // तथा चोक्तं,-"पौषादिचतुरो मासान् स्मृता वृष्टिरकालिकी" विनिश्चयः शस्त्रविधौ प्रनष्टज्ञानिकस्तथा // इति; अकालस्तनयित्नुघोष इति अनृतुमेघगर्जितम् , अन्ये शल्योद्धृतिर्वणशानं दूतस्वप्ननिदर्शनम् // 8 // . 1 'तत्रं बलम्' इति चक्रः। 2 'अद्यभवोऽवंतनः आहवो 1 'एते त्वया सन्तोषीकृता इत्यर्थः' इति पा०। 2 'कृष्णे- युद्धं यज्ञो वा यत्र नगरे ग्रामे वा तेषु' इति हाराणचन्द्रः / तरे' इति पा० / ३.०श्ववनाहवेषु' इति पा० / | 3 'प्रपूज्य इति पा०। 4 'श्लोकस्थानं' इति पा० /

Page #110
अध्यायः 3] सुश्रुतसंहिता / - पञ्चेन्द्रियं तथा छाया स्वभावाद्वैकृतं तथा-॥ | नियमार्थ; तेन द्रवद्रव्यानपानिकानामुदकगोरसतैलादिप्रकरणानां ऽवारणो युक्तसेनीय आतुरक्रमभूमिको // 9 // | प्रत्येकमध्यायलं निराकृतम् // 4-12 // मिधैकाख्यो द्रव्यगणः संशुद्धौ शमने च यः॥ वातव्याधिकमर्शासि साश्मरिश्च भगन्दरः॥ द्रव्यादीनां च विज्ञानं विशेषो द्रव्यगोऽपरः॥१०॥ कुष्ठमेहोदरं मूढो विद्रधिः परिसर्पणम् // 13 // रसज्ञानं वमनार्थमध्यायो रेचनायचा . ग्रन्थिवृद्धिक्षुद्रशूकभग्नांश्च मुखरोगिकम् // द्रवद्रव्यविधिस्तद्वदन्नपानविधिस्तथा // 11 // | हेतुलक्षण निर्देशान्निदानानीति षोडश // 14 // सूचनात् सूत्रणाच्चैव सर्वनाच्चार्थसन्ततेः॥ कानि पुनस्तानि षोडश निदानानीत्याह-वातव्याधिकमिषटचत्वारिंशदध्यायं सूत्रस्थानं प्रचक्षते // 12 // त्यादि / मूढगर्भादीनामेकदेशेन समुदायसूचनं लाघवार्थम् ; एव प्रतिस्थानोक्तानामध्यायानां नामानि निर्देष्टमाह-वेदोत्प- मुत्तरत्रापि बोद्धव्यम् / मूढः मूढगर्भनिदानम् / परिसर्पणं त्तिरित्यादि / शिष्यनयः शिष्योपनयनीयः / अध्ययनदानिकः विसर्पनाडीस्तनरोगनिदानम् / ग्रन्थिरिति ग्रन्थ्यपच्यर्बुदगलगअध्ययनसंप्रदानीयः / प्रभाषणः प्रभाषणीयः / अग्रहरणः अग्रो- ण्डनिदानम् / वृद्धिरिति वृद्ध्युपदंशश्लीपदनिदानम् / शूकः पहरणीयः / ऋतुचर्या ऋतुचर्याध्यायः। यान्त्रिकः यन्त्रविधिः। शूकदोषनिदानम् / निदाननिरुक्ति प्रतिपादयन्नाह-हेलित्यादि। शस्त्रावचारणः शस्त्रावचारणीयः / योग्या योग्यासूत्रीयः / हेतव इति कारकहेतवो बलवद्विग्रहक्रोधदिवाखानादयः; लक्षविशिखा विशिखानुप्रवेशनीयः / क्षारकल्पनं क्षारपाकविधिः / णानि ज्ञापकहेतवः, तेच पूर्वरूपरूपोपशयसंप्राप्तयः / निर्देशात अग्निकर्म अग्निकर्मविधिः / जलौकाख्यः जलौकोवचारणीयः। विवरणात् // 13 // 14 // अध्यायो रक्तवर्णनं शोणितवर्णनीयोऽध्यायः। दोषधातुमलाद्यानां ___ भूतचिन्ता रजःशुद्धिर्गर्भावक्रान्तिरेव च // विज्ञानाध्यायः दोषधातुमलक्षयवृद्धिविज्ञानीयः / कर्णव्यधः कर्ण- व्याकरणं च गर्भस्य शरीरस्य च यत्स्मृतम्॥१५॥ व्यधबन्धविधिः / आमपक्वैषः आमपक्कैषणीयः। आलेपः व्रणाले- प्रत्येकं मर्मनिर्देशः सिरावर्णनमेव च // पनबन्धविधिः / व्रण्युपासनं व्रणितोपासनीयः। हिताहितः हिता- सिराव्यधो धमनीनांगर्भिण्या व्याकृतिस्तथा 16 हितीयाध्यायः / व्रणास्रावः व्रणास्रावविज्ञानीयः / विनिश्चयः | निर्दिष्टानि दशैतानि शारीराणि महर्षिणा॥ / शस्त्रविधी अष्टविधशस्त्रकर्मीयः / प्रनष्टज्ञानिकः प्रनष्टशल्यविज्ञा- | विज्ञानार्थ शरीरस्य भिषजां योगिनामपि // 17 // नीयः / शल्योद्धृतिः शल्यापनयनीयः / व्रणज्ञान विपरीता- कानि पुनः शारीराणीत्याह-भूतचिन्तेत्यादि / भूतचिन्ता विपरीतव्रणविज्ञानीयः / दूतखाननिदर्शनं विपरीताविपरीतदूत- सर्वभूतचिन्ताशारीरम् / रजःशुद्धिः शुक्रशोणितशुद्धिशारीरम् / स्वप्ननिदर्शनीयः / पञ्चेन्द्रियं पञ्चेन्द्रियार्थविप्रतिपत्तिः / छाया गर्भावक्रान्तिरिति अनेनैव नाम्ना प्रसिद्धः, गर्भावक्रान्तिः गर्भाछायाविप्रतिपत्तिः / खभावाद्वैकृतं खभावविप्रतिपत्तिः / अवारणः न्तः(नु)प्रवेश इत्यर्थः / व्याकरणं च गर्भस्य गर्भव्याकरणं शारीरं, अवारणीयाध्यायः / आतुरक्रमः आतुरोपक्रमणीयाध्यायः / व्याकरणं विवरणम् / शरीरस्य च यत् स्मृतं शरीरसंख्याव्याकरणं भूमिको भूमिप्रविभागीयः / द्रव्यगणः द्रव्यसंग्रहणीयः / संशुद्धौ शारीरम् / सिरावर्णनं सिरावर्णनविभक्तिशारीरम् / सिराव्यधः शमने च यः संशोधनसंशमनीयः / द्रव्यादीनां च विज्ञानं द्रव्य-| सिराव्यधविधिशारीरम् / व्याकृतिशब्दो धमनीगर्भिणीभ्यां प्रत्येक गुणरसवीर्यविपाकविज्ञानीयः / विशेषो द्रव्यगोऽपरः द्रव्यविशेष-वध्यते तेन धमनीयाकतिः धमनीव्याकरणं शारीरं नायः / रसज्ञान रसावशषविज्ञानायः / वमनाथमध्यायः | व्याकृतिः गर्भिणीव्याकरणं शारीरम् / महर्षिणेति महच्छब्दः वमनद्रव्यविकल्पविज्ञानीयः / रेचनाय च विरेचनद्रव्यविकल्प | पूजावचनः; तेन पूज्यन धन्वन्तरिणा / विज्ञानार्थ विशिष्टज्ञानाविज्ञानीयः / शेषास्तु निर्दिष्टनामप्रसिद्धा इति नोक्काः / 'आतुर- र्थम् / योगः समाधिः, स विद्यते येषां ते योगिनः, तेषाम् क्रममिश्रको' इति केचित् पठन्ति; तन्न, यतः पूर्वनिबन्ध // 15-17 // कारैरेष क्रमो नाझीकृतः / सूत्रस्थानस्य निरुक्ति कर्तुमाह-सूच द्विवणीयो व्रणः सद्यो भग्नानां वातरोगिकम् // नादिति / सूचनात् लेशतोऽर्थप्रकाशनात् / सूत्रणात् अर्थानां महावातिकमशीसि साश्मरिश्च भगन्दरः॥१८॥ यथास्थानं निवेशनात् / सवनात् जननात् / अर्थसन्ततेः अर्थ कुष्ठानां महतां चापि मैहिकं पैडिकं तथा // समूहस्य / सूत्रस्थानमध्यायाः षट्चत्वारिंशदिति प्रागेव संख्या मधुमेहचिकित्सा च तथा चोदरिणामपि // 19 // निर्देशात् पुनः षट्चत्वारिंशदध्यायं सूत्रस्थानमिति संख्याकरणं मूढगर्भचिकित्सा च विद्रधीनां विसर्पिणाम् // 1 'आतुरक्रममिश्रको' इति पा० / 2 'भूमिभागो' इति पा० / ग्रन्थिवृद्ध्युपदंशानां तथा च क्षुद्ररोगिणाम् 20 // 3 'सन्धानाचार्थसन्ततेः' इति पा० / 'सरणाच्चार्थसन्ततेः' इति | शूकदोषचिकित्सा च तथा च मुखरोगिणाम् // चक्रसंमतः पाठः / 'सरणं प्रतीतार्थगतिलभ्यमानं, यथा-'औषध- शोफस्यानागतानां च निषेधो मिश्रकं तथा // 22 // ग्रहणाद्रव्यरस-गुण-वीर्य-विपाकानामादेश' इति, अत्र हि औषधं 1 'मूढविद्रध्यः' इति पा० / 2 'ग्रन्थिवृद्धिभन्नशूकक्षुद्राश्च' रसादीन् प्रत्याख्याय न भवतीति रसादिलामः' इति तत्कृतव्याख्या।। इति पा० /

Page #111
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता / [ सूत्रस्थान वाजीकरं च यत् क्षीणे सर्वाबाधशमोऽपि च // सर्पदष्टचिकित्साकल्पः / दुन्दुमेः दुन्दुभिखनीयः कल्पः / मेधायुष्करणं चामि स्वभावव्याधिवारणम् // 22 // मूषिकाणां च मूषिककल्पः / कल्पनिरुक्तिं प्रतिपादयन्नाहनिवृत्तसंतापकरं कीर्तितं च रसायनम् // विषमेषजकल्पनादिति; विषौषधविज्ञानात् // 27 // 28 // नेहोपयौगिकः स्वेदो वमने सविरेचने // 23 // __ अध्यायानां शतं विशमेवमेतदुदीरितम् // तयोापच्चिकित्सा च नेत्रबस्तिविभागिकः॥ नेत्रबस्तिविपत्सिद्धिस्तथा चोत्तरबस्तिकः // 24 // पूर्वप्रतिज्ञातमुपसंहरन्नाह-अध्यायानामित्यादि / एवमेतनिरूहक्रमसंशश्च तथैवातुरसंशकः॥ दिति अनन्तरोक्तम् ॥धूमनस्यविधिश्चान्त्यश्चत्वारिंशदिति स्मृताः 25 / ___ अतः परं स्वनाम्नैव तन्त्रमुत्तरमुच्यते // 29 // प्रायश्चित्तं प्रशमनं चिकित्सा शान्तिकर्म च // अधिकृत्य कृतं यस्मात्तन्त्रमेतदुपद्रवान् // पर्यायास्तस्य निर्देशाच्चिकित्सास्थानमुच्यते // 26 औपद्रविक इत्यष तस्याश्यत्वान्निरुच्यते // 30 // कानि पुनश्चिकित्सितानीत्याह-द्विवणीय इत्यादि / व्रणः सन्धौ वर्त्मनि शुक्ले च कृष्णे सर्वत्र दृष्टिषु // सद्यः सद्योव्रणचिकित्सितम् / भग्नानां भग्नचिकित्सितम् / वात- संविज्ञानार्थमध्याया गदानां तु प्रति प्रति // 31 // रोगिकं वातव्याधिचिकित्सितम् / महावातिकं महावातव्याधि चिकित्साप्रविभागीयो वाताभिष्यन्दवारणः॥ चिकित्सितम् / महतां चापि महाकुष्ठचिकित्सितम् / मैहिक पैत्तस्य श्लैष्मिकस्यापि रौधिरस्य तथैव च // 32 // प्रमेहचिकित्सितम् / पैडिकं प्रमेहपिडकाचिकित्सितम् / विसर्पिणां लेख्यमेद्यनिषेधौ च छेद्यानां वर्त्मदृष्टिषु // विसर्पनाडीस्तनरोगचिकित्सितम् / ग्रन्थिरिति ग्रन्थ्यपच्यर्बुदग- क्रियाकल्पोऽभिघातश्च कर्णोत्थास्तञ्चिकित्सितम् लगण्डचिकित्सितम् / वृद्धयुपदंशानां वृद्ध्युपदंशश्लीपदचिकि- घ्राणोत्थानां च विज्ञानं तद्दप्रतिषेधनम् // त्सितम् / अनागतानां निषेधः अनागताबाधप्रतिषेधचिकित्सितम्। प्रतिश्यायनिषेधश्च शिरोगदविवेचनम् // 34 // मिश्रक मिश्रकचिकित्सितम् / वाजीकरं च यत् क्षीणे क्षीणबली चिकित्सा तद्गदानां च शालाक्यं तन्त्रमुच्यते // यवाजीकरणचिकित्सितम् / सर्वाबाधशमोऽपि सर्वाबाधशमनीयं रसायनम् / मेधायुष्करणं चापि मेधायुष्कामीयं रसायनम् / शल्यतन्त्रं प्रतिपाद्य तदुत्तरमर्थवशादागतं प्रतिपादयन्नाहखभावव्याधिवारणं खभावव्याधिप्रतिषेधनीयं रसायनम् / निवृत्त- अतः परमिति / अतः परम् उक्तस्थानपञ्चकादनन्तरं, खनाम्नैव संतापकर कीर्तितं च रसायनं निवृत्तसंतापीयं रसायनम् / खेदः खसज्ञयव तन्त्रमुच्यते / किं तदात्मीयमस्य नाम येनोच्यते तत्तखेदावचारणीयं चिकित्सितम् / वमने सविरेचने वमनविरेचन- अमित्याह-उत्तरतन्त्रमिति; न शल्यतन्त्रसंज्ञया / कुतः पुनरौसाध्योपद्रवचिकित्सितम् / तयोर्व्यापचिकित्सा च वमनविरेचन- पदविकाध्यायस्योत्तरतन्त्रस्यादी स्थितस्य 'औपद्रविक' इति नाम व्यापचिकित्सितम्। नेत्रबस्तिविभागिकः नेत्रबस्तिप्रमाणप्रविभाग- कृतमित्याह-अधिकृत्येत्यादि / अधिकृत्य अङ्गीकृत्य, उपद्रवान् चिकित्सितम् / नेत्रबस्तिविपत्सिद्धिः नेत्रबस्तिव्यापचिकित्सि- रोगान् , यस्मात्तन्त्रमेतदुतरतन्त्रं कृतम् , अतस्तस्योत्तरतन्त्रस्या सिक अलासमोनास्तिविकसितम। ग्यत्वात् प्रथमत्वात्, 'औपद्रविक' इत्यध्यायो निरुच्यते निरुक्त्या निरूहक्रमसंज्ञच निरूहोपक्रमचिकित्सितम / तथैवातरसंज्ञितः कथ्यते; उपद्रवाधिकृततन्त्रस्य प्रथमवाध्यायस्य 'औपद्रविक' आतुरोपद्रवचिकित्सितम् / धूमनस्यविधिश्चान्त्यः धूमनस्यकवड- इति नाम कृतमित्यर्थः / सन्धौ वर्मनीत्यादिषु गतानां गदानां (ल)ग्रहचिकित्सितम् ; अन्ते भवोऽन्त्यः। चिकित्सितस्य पर्याया- तु प्रति प्रति सम्यग्विज्ञानार्थमध्याया इति संबन्धः / तेनान्तरं दर्शयितुमाह-प्रायश्चित्तमित्यादि / एते प्रायश्चित्तादयस्तस्य यमर्थः-सन्धाविति सन्धिगतरोगविज्ञानीयाध्यायः, वम॑नीति चिकित्सितस्य पर्यायाः / तस्यैवंपर्यायविनिर्दिष्टस्य चिकित्सितस्य वर्त्मगतरोगविज्ञानीयाध्यायः, शुक्ले चेति शुक्लगतरोगविज्ञानीनिर्देशाद् विवरणाचिकित्सास्थानं कथ्यते // 18-26 // याध्यायः, कृष्णे इति कृष्णगतरोगविज्ञानीयाध्यायः, सर्वत्रेति अन्नस्य रक्षा विज्ञानं स्थावरस्येतरस्य च // सर्वगतरोगविज्ञानीयाध्यायः, दृष्टिष्विति दृष्टिगतरोगविज्ञानीसर्पदष्टविषज्ञानं तस्यैव च चिकित्सितम् // 27 // याध्यायः / पैत्तस्येत्यादिषु अभिष्यन्दवारण इति संबन्धः; तेन षेकाणां च कीटानां कल्प एव च // पैत्तस्येति पित्ताभिष्यन्दप्रतिषेधाध्यायः, श्लैष्मिकस्येति श्लेष्माअष्टौ कल्पाः समाख्याता विषमेषजकल्पनात् // भिष्यन्दप्रतिषेधाध्यायः, रौधिरस्येति रक्ताभिष्यन्दप्रतिषेधाके पुनः कल्पा इत्याह-अन्नस्येत्यादि / अन्नस्य रक्षा अन्नपा- ध्यायः। लेख्यभेद्यनिषेधौ चेति लेख्यरोगप्रतिषेधाध्यायः, भेद्यनैरक्षाकल्पः / विज्ञानं स्थावरस्य स्थावरविषविज्ञानीयः कल्पः / रोगप्रतिषेधाध्यायः / छेद्यानामिति छेद्यरोगप्रतिषेधाध्यायः / इतरस्य च जङ्गमविषविज्ञानीयः कल्पः / तस्यैव च चिकित्सितं वर्त्मदृष्टिष्विति वर्त्मगतरोगप्रतिषेधाध्यायः, दृष्टिगतरोगप्रति 1 हाराणचन्द्रस्तु 'अध्याः' इति पठित्वा 'अय्याः श्रेष्ठाः, षेधाध्यायः / अभिघातश्चेति नयनाभिघातप्रतिषेधाध्यायः / . अग्यत्वं तु रुक्प्रतीकाररूपमुख्यकर्मार्थकत्वात्' इति व्याख्यानयति। कर्णोत्था इति कर्णगतरोगविज्ञानीयाध्यायः / तचिकित्सितमिति 2 'सर्वोपघातशमनीयं' इति पा० / 3 'अन्नपानरक्षाविज्ञानीयः कल्पः' इति पा०। 1 'सविंशमध्यायशत' इति पाठान्तरम् /

Page #112
अध्यायः 3] सुश्रुतसंहिता। 15 कर्णगतरोगप्रतिषेधाध्यायः / घ्राणोत्थानां च विज्ञानमिति नासा- | कायचिकित्सां समाप्य भूतविद्या प्रतिपादयबाह-अमा' गतरोगविज्ञानीयाध्यायः / तद्गदप्रतिषेधनमिति नासागतरोगप्र- नुषेत्यादि / अमानुषनिषेधः अमानुषोपसर्गप्रतिषेधः / आपस्मातिषेधाध्यायः / प्रतिश्यायनिषेधश्चेति प्रतिश्यायप्रतिषेधाध्यायः। रिकः अपस्मारप्रतिषेधः॥४१॥ विरोगदविवेचनमिति विरोरोगविज्ञानीयाध्यायः। चिकित्सा तद्ग-1 रसमेदाः खस्थवृत्तं युक्तयस्तान्त्रिकाश्च याः॥ दानां चेति शिरोरोगप्रतिषेधाध्यायः // 29-34 // दोषमेदा इति शेया अध्यायास्तप्रभूषणाः // 42 // नवग्रहाकृतिज्ञानं स्कन्दस्य च निषेधनम् // 35 // तन्त्रभूषणाध्यायानाह-रसमेदा इत्यादि / रसमेदाः रसमेअपस्मारशकुन्योश्च रेवत्याश्च पुनः पृथक्॥ . दविकल्पः / इतिशब्दः समाप्तौ / एते अध्यायास्तत्रभूषणाः पूतनायास्तथाऽन्धायाःशीतपूतनमण्डिका // 36 शास्त्रस्यालङ्करणाः॥४२॥ नैगमेषचिकित्साच ग्रहोत्पत्तिः सयोनिजा॥ कुमारतन्त्रमित्येतच्छारीरेषु च कीर्तितम् // 37 // श्रेष्ठत्वादुत्तरं ह्येतत्तन्त्रमाहुमहर्षयः॥ बतर्थसंग्रहाच्छेष्ठमुत्तरं वाऽपि पश्चिमम् // 43 // शालाक्यतन्त्रं समाप्य कुमारतन्त्रं दर्शयन्नाह नवग्रहेत्यादि / स्कन्दस्य च निषेधनं स्कन्दग्रहप्रतिषेधाध्यायः / अप उत्तरतन्त्रस्य निरुक्ति प्रतिपादयन्नाह-श्रेष्ठलादित्यादि / स्मारशकुन्योश्चेति स्कन्दापस्मारप्रतिषेधाध्यायः, शकुनिप्रतिषे. श्रेष्ठलादिति एतत्तत्रं महर्षयः श्रेष्ठत्वादुत्तरं ब्रुवन्ति / कुतः धाध्यायः / रेवल्याश्च पुनः पृथगिति रेवतीप्रतिषेधाध्यायः / पुनरस्य श्रेष्ठलमित्याह-बह्वर्थसंग्रहाच्छ्रेष्ठमिति / शालाक्यपूतनाया इति पूतनाप्रतिषेधाध्यायः / तथाऽन्धाया इत्यत्रापि कुमाराबाधकायचिकित्साभूतविद्यातन्त्रभूषणाध्यायनिर्दिष्टानाम र्थानां संग्रहाच्छ्रेष्ठमुत्तरतन्त्रम् / तस्य निरुक्तिपक्षान्तरं वक्तुपूतनाशब्दः संबध्यते; तेन, अन्धपूतनाप्रतिषेधाध्यायः / शीतपूतनेति शीतपूतनाप्रतिषेधाध्यायः, मण्डिकेति मुखमण्डिका माह-उत्तरं वाऽपि पश्चिममिति ।-पश्चिमलाद्वा इदं तन्त्रमुत्तप्रतिषेधाध्यायः। नैगमेषचिकित्सा चेति नैगमेषप्रतिषेधाध्यायः / रम् / शेषलादुत्तर येतत्' इति केचित् पठन्ति, पूर्वतत्रशेषप्रहोत्पत्तिरिति ग्रहोत्पत्त्यध्यायः / सयोनिजेति योनिव्यापत्प्रति खादिदं तन्त्रमुत्तरं श्रेष्ठ्याद्वेति व्याख्यानयन्ति // 43 // षेधाध्यायः, सशब्दः सहार्थः / कुमारतत्रमिति अत्रेतिशब्दः शालाक्यतन्त्रं कौमारं चिकित्सा कायिकी च या कुमारतन्त्रपरिसमाप्तौ / किमेतावदेव कुमारतन्त्रमथवाऽन्यदप्य- भूतविद्येति चत्वारि तन्त्रे तूत्तरसंक्षिते // 44 // स्तीति पृष्ट आह-शारीरेषु च कीर्तितमिति / किं तच्छरीरे- वाजीकरं चिकित्सासु रसायनविधिस्तथा // पूतं ? तद्यथा-रजःशुद्धिः, गर्भावक्रान्तिरित्यादि // 35-37 // | विषतन्त्रं पुनः कल्पाः शल्यज्ञानं समन्ततः॥४५॥ ज्वरातिसारशोषाणां गुल्महृद्रोगिणामपि॥ | इत्यष्टाङ्गमिदं तन्त्रमादिदेवप्रकाशितम् // पाण्डूनां रक्तपित्तस्य मूर्छायाः पानजाश्च ये 38 विधिनाऽधीत्य युञ्जाना भवन्ति प्राणदा भुवि 46 तृष्णायाश्छर्दिहिकानां निषेधः श्वासकासयोः॥ अष्टाङ्गस्यायुर्वेदस्य विस्तरेण प्रतिपादितस्य संक्षेपेण तद्वयेखरभेदचिकित्सा च कम्युदावर्तिनोः पृथक 39 | ऽवस्थानं नियमयन्नाह-शालाक्यतत्रमित्यादि / इति चत्वारि विसूचिकारोचकयोमूत्राघातविकृच्छ्रयोः॥ तन्त्राणि उत्तरसंज्ञके तत्रे सन्ति / उत्तरतन्त्रे चतुर्णा तत्राणाइति कायचिकित्सायाः शेषमत्र प्रकीर्तितम् 40 मवस्थानं प्रतिपाद्य पूर्वेऽपि शल्यतत्रे चतुर्णा तत्राणामवस्थानं प्रतिपादयन्नाह-वाजीकरमित्यादि / वाजीकर तत्रं चिकिका पुनरुत्तरतत्रे कायचिकित्सेति दर्शयन्नाह-ज्वरेत्यादि / सासु यदुक्तं, तथा रसायनविधिश्च यश्चिकित्सासूक्तः, तथा विषनिषेधः प्रतिषेधः, स च ज्वरादिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते; तेन तत्रं कल्पाः कल्पस्थानोक्तं विषतन्त्रम्, एतत्रयं पूर्वे शल्यतत्रे ज्वरप्रतिवेधोऽतीसारप्रतिषेध इत्यादि द्रष्टव्यम् / पानजाश्च य प्रतिपादितम् / शल्यज्ञानं शल्याङ्गज्ञानं, समन्ततः सर्वत्र / इत्यइति मद्यपानजाश्च ये रोगास्तेषां प्रतिषेधः, एतेन पानात्ययप्रति-ष्टाङ्गमिदमित्यादि इत्यनेन प्रकारेण / आदिदेवप्रकाशितं धन्वन्तषेध इत्युक्तम् / खरमेदचिकित्सा चेति खरमेदप्रतिषेधः। मूत्रा- रिणा प्रकटीकृतम् / युञ्जानाः प्रयोगं कुर्वाणाः // 44-46 // घातविकृच्छ्रयोरिति विशब्दश्छन्दःपूर्तये; तेन मूत्राघातप्रतिषेधः, एतद्ध्यवश्यमध्येयम्, अधीत्य च कर्माप्यवश्यमु. मत्रकच्छप्रतिषेधः / इति कायचिकित्सायाः शेषमत्र प्रकीर्तित-पासितव्यम, उभयशो हि भिषय राजा) भवति४७ मिति इतिशब्दः समाप्तौ; अत्र उत्तरतन्त्रे, कायचिकित्सायाः शेषं प्रकीर्तितं निर्दिष्टं शेषशब्देन शल्येऽपि निर्दिष्टमिति बोधयति एतद्धीति एतत् तत्रं, हि स्फुटम् , अवश्यमध्येयमिति // 38-40 // निश्चयेन पठनीयम् / उपासितव्यमिति अभ्यसनीयम् / हि यस्मा | दर्थे / राजाहः राजयोग्यो भवति राजपूज्य इत्यर्थः // 47 // अमानुषनिषेधश्च तथाऽऽपस्मारिकोऽपरः॥ उन्मादप्रतिषेधश्च भूतविद्या निरुच्यते // 41 // / 1 'अमानुषाबाधप्रतिषेधः' इति पा० /

Page #113
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता / [ सूत्रस्थान wwwwwwwwwwww भवन्ति चात्र ___ स्नेहादिष्वनभिज्ञो यश्छेद्यादिषु च कर्मसु // यस्तु केवलशास्त्रज्ञः कर्मस्वपरिनिष्ठितः॥ स निहन्ति जनं लोभात् कुवैद्यो नृपदोषतः॥५२ स मुह्यत्यातुरं प्राप्य प्राप्य भीरुरिवाहवम् // 48 // इदानीं शास्त्रज्ञं कर्मानभिज्ञमधिकृत्याह-स्नेहादिष्वित्यादि / यस्तु कर्मसु निष्णातो धाष्टOच्छास्त्रबहिष्कृतः॥ छेद्यादिभ्यः स्नेहादीनि कर्माणि प्रागुपयुज्यन्त इति स्नेहादीनां स सत्सु पूजां नाप्नोति वधं चर्च्छति राजतः४९ प्रागुपादानं; केचिच्छेद्यादीनां ग्रहणं प्राक् पठन्ति / कुवैद्य इति उभावतावनिपुणावसमर्थो स्वकर्मणि // कुशब्दः कुत्सावचनः, तेन शास्त्रज्ञस्यापि कर्माज्ञानेन कुत्सितलं अर्धवेद्धरावेतावेकपक्षाविव द्विजौ // 50 // प्रतिपादयति / नृपदोषत इति राज्ञामयं दोषो येन नाज्ञातकर्मणि भवन्ति चात्रेत्यादि / कर्मवपरिनिष्ठित इति कर्मसु विषये | प्रवर्तयितुं वैद्यानिवारयन्ति भूपा इति / केचित् कर्तृपदं सर्वत्र अनिष्पन्नः अशिक्षित इत्यर्थः, अदृष्टकर्मेत्यन्ये / आहवं संग्रा- बहुवचनान्त पठन्ति स्नेदादिष्वनभिज्ञा ये' इत्यादि // 52 // मम् / यस्तु कर्मसु निष्णात इति यः पुनः कर्मसु विषये सुशि- यस्तूभयशो मतिमान् स समर्थोऽर्थसाधने // क्षितः, शास्त्रबहिष्कृतः शास्त्रे च बहिर्भूतः, धाष्टात् प्राग- आहवे कर्म निर्वोढुं द्विचक्रः स्यन्दनोयथा // 53 // ल्भ्यात् कर्म करोति, स राजतः राज्ञः सकाशात् , वधं चर्च्छति इदानी शास्त्रज्ञकर्मज्ञस्य गुणं निदर्शयन्नाह-यस्तूभयज्ञ वधं प्राप्नोति / उभावेतावनिपुणौ उभौ द्वौ, एतौ इमौ, अनि इत्यादि / उभयज्ञः शास्त्रज्ञः कर्मज्ञश्च / मतिवान् ऊहापोहक्षम पुणौ अशिक्षितौ, खकर्मणि चिकित्सायाम् / अर्धवेदधराविति इत्यर्थः / अर्थसाधने आरोग्यकरणे / दृष्टान्तमाह-आहवे वेदशब्दोऽत्र ज्ञानार्थः; तेन, अर्धज्ञानधरौ शास्त्रज्ञः कर्मज्ञो वा / कर्मनिर्वोढुमित्यादि ।-आहवे संग्रामे, कर्म निर्वोढुं कर्म प्रवर्तकाविवैतावर्धवेदधरौ खकर्मण्यसमथौँ ? आह-एतावेकपक्षाविव यितुं, स्यन्दनः रथः // 53 // द्विजाविति ।-यथैकपक्षौ द्विजो पक्षिणी, एतौ सर्वतो गमनेऽ. समर्थौ तद्वदित्यर्थः // 48-50 // अथ वत्स! तदेतदध्येयं यथा तथोपधारय मया प्रोच्यमानं-अथ शुचये कृतोत्तरासायाव्याकुलांओषध्योऽमृतकल्पास्तु शस्त्राशनिविषोपमाः॥ | भवन्त्यरुपहृतास्तस्मादेतान विवर्जयेत् // 51 // योपस्थितायाध्ययनकाले शिष्याय यथाशक्ति गुरु रुपदिशेत् पदं पादं श्लोकं वा; ते च पदपादश्लोका कुतः कारणाच्छास्त्रबहिष्कृतो वधमृच्छति राजत इति हेतुं प्रतिपादयन्नाह-ओषध्य इत्यादि / अमृतकल्पाः अमृततुल्याः। भूयः क्रमेणानुसंधेयाः, एवमेकैकशो घटयेदात्मना अज्ञैरुपहृताः औषधविषयाज्ञैः प्रयुक्ताः, ओषधेरज्ञानं च शास्त्रवि- चानुपठेत् अद्रुतमविलम्बितमविशङ्कितमननुनाहीनखात् / तथाचोक्तं-यस्तु कर्मसु निष्णातो धाष्र्याच्छास्त्र- सिकं सुव्यक्ताक्षरमपीडितवर्णमक्षिभ्रवौष्ठहस्तैरनबहिष्कृत इति / ओषधीनां ज्ञानमपि नामरूपयोगभेदात्रिविध; भिनीतं सुसंस्कृतं नात्युच्चैर्नातिनीचैश्च स्वरैः पठेत् / तत्र नामादिषु मध्ये योगज्ञानं प्रधानम् , इदं च योगज्ञानं शास्त्र- न चान्तरेण कश्चिद्रजेत् तयोरधीयानयोः॥५४॥ ज्ञाने सति भवति / तस्मादेतान् विवर्जयेदिति एताञ्छास्त्रज्ञा- इदानीं प्रकृतमध्ययनं प्रस्तौति-अथ वत्सेत्यादि / अथेति नबहिष्कृतान् विशेषेण परिहरेत् / दृष्टान्तत्रयोपादानं चोर्ध्वाधो- आहिकाद्यावश्यकादानन्तर्ये, आवश्यकमाहिकं कृवेत्यर्थः / शुचये भयभागव्यापन्निदर्शनार्थमित्येके; संशोधनपाचनसंशमनीयौषध- कृताहिकलेन पवित्राय / कृतोत्तरासाय गृहीतोत्तरीयवस्त्राय / व्यापन्निदर्शनार्थमित्यपरे, अनेककालानेकावस्थानत्वसूचनार्थमि- अव्याकुलाय एकचित्ताय / उपस्थिताय समीपस्थिताय, दूरस्थिताव्यन्ये / इतरे लत्र श्लोकाभ्यामन्यथा समाधानं दधति / वन्तरायसंभवः; उपस्थिताय अभिवादनानन्तरं कृतोपस्थानायेतथाहि,-"अथवैतत्रयं यद्वन्मिलितं मृत्युकारणम् / दुष्प्रयु- त्यन्ये / अध्ययनकाले प्रातरादावनध्ययनवर्जिते / शिष्याय कास्तु तास्तद्वन्नियतं मृत्युकारणम् // अप्रसिद्धं क्वचित् किंचिदि- उपनयनविधानेनाग्निसाक्षिकमनुशिष्टाय / यथाशक्ति शिष्यस्य सर्थ व्याप्य तत्रयम् / गरुडाधिष्ठिते देशे विषमप्यविषं यथा"- शक्त्यनतिक्रमेण / पदं पादं श्लोकं वेति अनेन त्रिविधां ग्रहण. इति / अन्ये तु पुनरोषध्योऽमृतकल्पास्तथा स्नेहादिष्वनभिज्ञो य | शक्ति स्थापयति; तेन हीनशक्तये पदं, तच्च पदं खाद्यन्तं इत्युभयत्र उभावपि कर्मशास्त्रानभिज्ञावधिकुर्वते, 'तस्मादेती। | त्याद्यन्तं वा; तथाहि-"शुचये कृतोत्तरासङ्गाय" इत्यादि विवर्जयेत्'-इति च पठन्ति, एतौ पूर्वोक्तौ केवलशास्त्रज्ञकर्मज्ञौ | खाद्यन्तं भवति, उपदिश्यते इति त्याद्यन्तं; मध्यमशक्तये पादं विवर्जयेदिति व्याख्यानयन्ति / एष पक्षः पञिकायां विस्त रेणा- श्लोकचतुर्थाशम् ; उत्तमशक्तये श्लोकं चतुष्पादपरिपूर्णम् / ते प्यादृतः / यद्यप्योषधिशब्दः फलपाकान्तेषु द्रव्येषु वर्तते, च पदपादश्लोका उपदिष्टाः, भूयः पुनः पुनः, अनु क्रमेण, तथाऽप्यत्र समस्तद्रव्यवाची ग्रहीतव्यः, कुतः ? विशेषस्यानुपा- सन्धेयाः सन्धानीयाः; तथाहि-पदेन पादः सन्धानीयः, पद. दानात् // 51 // पादाभ्यां श्लोकः सन्धानीयः / एवमेकैकशो घटयेत् अनेन प्रकारेण एकमेकं शिष्यं प्रति योजनिका कारयेत् / आत्मना १'चाईति' इति पा०। 2 'एतौ' इति पा० / -3 'अत्यर्थ बाऽथ' इति पा०। 4 'विस्तरेणापहतः' इति पा० / १येन नाचातकर्माणं विशिखां प्रवेशयेदिति' इति पा०।

Page #114
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता / चानुपठेत् पठतः शिष्यस्य पश्चादाचार्यः स्वयं पठेत् शिष्यस्य भवति चात्रसुखैपठनार्थम् / कायमनोभ्यां शिष्यं नियम्य पाठे वाचि निय यथा खरश्चन्दनभारवाही न्तुमाह-अद्वतमित्यादि ।-अद्रुतम् असनिकृष्टवर्णपदपादोच्चारणम् / अविलम्बितं नातिविनस्तम् / अशङ्कितं त्रासरहितम् / भारस्य वेत्ता न तु चन्दनस्य / अननुनासिकं अणनमान् वर्जयित्वा नासिकोचरितवय॑म् / एवं हि शास्त्राणि बहून्यधीत्य अपीडितवर्ण वर्णमपीडयन् / अक्षिभ्रुवौष्ठहस्तैरनभिनीतम् चार्थेषु मूढाः खरवद्वहन्ति // 4 // अक्ष्यादिभिर्नर्तक इवाभिनयं न कुर्यादित्यर्थः / सुसंस्कृतम् अक्लिष्टवर्णश्रुतिकम्। नात्युच्चै तिनीचैरिति एतेनैतदुक्तं-मध्यमेन इदानीं प्रभाषणस्य प्रयोजनं दर्शयितुमाह-अधिगतमिखरेण पठेत् / न चान्तरेणेत्यादि तयोर्गुरुविष्ययोर्मध्ये न कश्चि-| | त्यादि / एतेनैतदुक्तं-सगुणमपि चन्दनं वो?गर्दभस्य तद्गुणानद्रच्छेदित्यर्थः / अन्ये वन्यथा पठन्ति व्याख्यानयन्ति च जानतः केवलं यथा भारो भवति, तद्वदधीतमपि शास्त्रमर्थद्वाशास्त्रमुद्दिश्य तस्य संप्रदानायाह-अथ वत्सेत्यादि ।-वत्स रेणाप्रभाषितं तदध्येतुः पुरुषस्य केवलं परिश्रमकरं भवतीत्यर्थः / सुश्रुत इति गम्यते, शास्त्रप्रश्न तस्याधिकृतखात् / कस्मै तद्देयमि अन्ये तु 'अप्रभाषितं' इत्यत्र 'अननुभाषितं' इति पठन्ति, त्याह-शुचय इत्यादि // 54 // व्याख्यानयन्ति च-अनुशब्दः पश्चादर्थः; तेनाध्ययनस्यानु पश्चादर्थतः प्रकर्षेण भाषणमनुभाषणं, न कथमपि प्रथमम् / भवतश्चात्र अर्थेषु मूढा अज्ञानाद् गर्दभवच्छास्त्रं वहन्ति // 3 // 4 // शुचिर्गुरुपरो दक्षस्तन्द्रानिद्राविवर्जितः॥ पठनेतेन विधिना शिष्यः शास्त्रान्तमाप्नुयात् 55 तस्मात् सविंशमध्यायशतमनुपदपादश्लोकैमपठतः शिष्यस्य शास्त्रान्तावाप्तिहेतुमाह-भवतश्चात्रेत्यादि / नुवर्णयितव्यमनुश्रोतव्यं च; कस्मात् ? सूक्ष्मा हि शुचिः बाह्याभ्यन्तरशौचयुक्तः / गुरुपरः गुरुकार्यरतः / दक्षः द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकदोषधातुमलाशयमर्मसिरानित्याभियुक्तः / तन्द्रा आलस्यम् // 55 // नायुसन्ध्यस्थिगर्भसंभवद्रव्यसमूहविभागास्तथा विजापागल कर्मपणे प्रनष्टशल्योद्धरणव्रणविनिश्चयभन्नविकल्पाः साध्य. तदभ्यासे च सिद्धी च यतेताध्ययनान्तगः // 56 // याप्यप्रत्याख्येयता च विकाराणामेवमादयश्चान्ये विशेषाः सहस्रशो ये विचिन्त्यमाना विमलविइति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थानेऽध्ययनसंप्र. | पुलबुद्धरपि बुद्धिमाकुलीकुर्युः किं पुनरल्पबुद्धेः, . दानीयो नाम तृतीयोऽध्यायः // 3 // | तस्मादवश्यमनुपदपादश्लोकमनुवर्णयितव्यमनुश्रो. अध्ययनान्तगः शिष्यः किं कुर्यादित्याह-वागित्यादि / तव्यं च // 5 // वाक्सौष्ठवे अतिस्पष्टवाक्खे / प्रागल्भ्ये धायें प्रागल्भ्यान्महतोऽपि रोगान् साध्यानुत्साही साधयति / तदभ्यासे कर्मा- तस्मादित्यादि / सविंशमध्यायशतं सहोत्तरतन्त्रेण विंशत्यभ्यासे, चशब्दात् कर्मदर्शनेऽपि / सिद्धौ चेति आरब्धाभि- धिकमध्यायशतम् / अनुपदपादश्लोकम् अनुशब्दो वीप्सार्थः, प्रेतार्थसाधनं सिद्धिः चकारोऽत्रासाध्यानामनारम्भमनुकं समु- तेनायमर्थः-पदं पदं पादं पादं श्लोकं श्लोकमनुवर्णयितव्यमाचाचिनोति // 56 // येण व्याख्यातव्यमित्यर्थः / हिशब्दो यस्मादर्थे, यस्मात् सूक्ष्मा द्रव्यादिविभागास्तस्मादनुवर्णयितव्यमिति पिण्डार्थः / तत्र, द्रव्यं इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्धसं स्थावरादि; रसाः षण्मधुरादयः; गुणा गुर्वादयः; वीर्य शीतोष्णं प्रहाख्यायां सूत्रस्थाने तृतीयोऽध्यायः // 3 // द्विविधमष्टविधं वा; द्वौ विपाकी मधुरकट; दोषा वातादयः; धातवो रसादयः, धातुप्रहणात् स्तन्यार्तवलसीकावसादयश्चोपचतुर्थोऽध्यायः। धातवो गृह्यन्ते; द्वौ मलौ शकृन्मूत्रे, अन्ये तु सप्त मलानाचक्षते, तत्र द्वौ पूर्वोक्ती, पश्चानां चेन्द्रियाधिष्ठानानां पञ्च, तथाहिअथातः प्रभाषणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ दूषिकासिंहान( सिवाण)ककर्णगूथरोमकूपप्रजननमलाश्चेति, मयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ लाः पुरीषादयो धातुमलाश्चैयेके; आशयाः सप्त शारीरोक्का अधीतशास्त्रस्य पुनरर्थतो व्याख्यानं प्रभाषणं, तदधिकृत्य वातादीनां, स्त्रीणामष्टमो गर्भाशयः; सप्तोत्तरं मर्मशतं; सप्त कृतोऽध्यायः प्रभाषणीयः // 1 // 2 // सिराशतानि; नव नायुशतानि; सन्धयो दशोत्तरे द्वे शते; अधिगतमप्यध्ययनमप्रभाषितमर्थतः खरस्य च. अस्थीनि शतानि त्रीणि; आशयादीनां व्यक्ति शारीरे वक्ष्यतिः न्दनभार इव केवलं परिश्रमकरं भवति // 3 // गर्भसंभवद्रव्याणि शुक्रशोणितादीनि, आत्मपञ्चमहाभूतमनांसी १'बहतः' इति पा० 2-3 शोकाश्लोक' इति पा० / 1 'मुखलक्षणार्थम्' इति पा० / सु० सं०३

Page #115
18 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं त्यन्ये; समूहः संघातः, एतेषां विभागा मेदाः / यस्मात् सूक्ष्मा न कथंचिदनधीतशास्त्रो बहुश्रुतमात्रेणैव वैद्यो भवति; कथं इति हेतुपदं सर्वत्र संबध्यते। तथा प्रनष्टशल्योद्धरणादिविकल्पा न भवतीति दर्शयन्नाह-शास्त्रं गुरुमुखोद्गीर्णमित्यादि / रोगान् इति प्रनष्टशल्यं त्वगादिषु निलीनं; व्रणविनिश्चयो वातादिभेदेन शास्तीति उपवेदोऽपि शास्त्रमुच्यते, आयुरारोग्यदानेन धर्मार्थशुद्ध्या च षोडश विधः; भग्नं संक्षेपेण द्विविध-सन्धिमुक्त, कामादीनां शासनाद्वा शास्त्रं, मरणात्रायत इति वा शास्त्रम् / काण्डभग्नं च; प्रनष्टशल्योद्धरणादिभिः सह विकल्पशब्दः प्रत्येक उद्गीर्णम् उपदिष्टम् / आदाय गृहीला, नह्यादानमात्रेण गृहीतं, संबध्यते, विकल्पाः भेदाः / साध्ययाप्यप्रत्याख्येयता च विका किंतु उपास्य च पाठतोऽर्थतश्चाभ्यस्य / असकृत् अनेकवारम् / राणामिति अत्र चशब्दात् सुखसाध्यता कृच्छ्रसाध्यता च गृह्यते। अन्ये तु तस्करा इति अन्ये पुनर्वैद्यास्तस्कराश्चौराः; कस्मात् ? किमेत एव परं सूक्ष्मा इत्यनुक्तं गृह्णन्नाह-एवमादयश्चान्ये व्याधितेभ्यो वैद्यच्छद्मना वित्तापहरणात्, प्राणहन्तृत्वाच्च // 8 // विशेषा इति / आदिशब्दः प्रकारवाची, तेन एवंप्रकाराश्चान्ये विशेषाः सूक्ष्मा इति प्रकारवाचिना आदिशब्देन द्योत्यन्ते, ते . औपधेनवमौरभ्रं सौश्रुतं पौष्कलावतम् // च शस्त्रकर्मणामष्टविधतादयो भेदाः / सहस्रशो ये विचिन्त्यमाना शेषाणां शल्यतन्त्राणां मूलान्येतानि निर्दिशेत् // 9 // इति सहस्रशः सहस्रवारान् , ये इति द्रव्यादीनां भेदाः, विचि इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने प्रभाषणीयो न्त्यमाना 'गुरुं विना' इति शेषः / विमलविपुलबुद्धेरपीति नाम चतुर्थोऽध्यायः॥४॥ विमला बुद्धिर्मिथ्यासंशयज्ञानवर्जिता / इत्थंभूतस्यापि पुरुषस्य बुद्धिं व्याकुलीकुर्युः, अल्पबुद्धस्तु का कथा / 'सहस्रशो येऽनु अन्यशास्त्रोपपन्नार्थविज्ञानोपायमभिधाय खशास्त्रोपपन्नानामचिन्यमाना' इत्यन्ये पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-श्रुतस्य र्थानां मिथ्याज्ञाने सम्यगज्ञानार्थ समानतन्त्राणि दर्शयितुमाहपश्चादपि चिन्त्यमानाः, किं पुनरश्रुता इत्यनुशब्दार्थः / अनुपद औपधेनवमित्यादि / एतैश्चतुर्भिरौपधेनवादिभिः समानतन्त्रैः पादेत्यादिपुनरुक्तिः शास्त्रस्य विषमत्वख्यापनाय // 5 // स्वकीयशास्त्रार्थानां मिथ्याज्ञानसंशयज्ञानानि स्फोटनीयानि / अन्ये तु गुरोरेव प्रभाषणस्य मिथ्याज्ञानादय औपधेनवादिशास्त्रअन्यशास्त्रोपपन्नानां चार्थानामिहोपनीतानाम-वन्त ति मायालयन्ति तटोपना र्थवशात्तेषां तद्विद्येभ्य एव व्याख्यानमनुश्रोतव्यं, निवृत्तमिथ्याज्ञानादिना गुरुणा प्रभाषणं कर्तव्यमिति / यद्यपि कस्मात ? न हकस्मिन् शास्त्रे शक्यः सर्व गुरुमुखादेव शिष्यस्य मिथ्याज्ञानादयो निवृत्ताः, तथाऽप्यागमास्त्राणामवरोधः कर्तुम् // 6 // न्तरप्रत्ययार्थमौपधेनवादिशास्त्राणि निर्दिष्टानि / एतान्येव परइदानीमन्यशास्त्रोपपन्नानामर्थानां शिष्यहितत्वेन विज्ञानोपाय तन्त्राण्यागमान्तरप्रत्ययार्थ कुत इत्याह-शेषाणां शल्यतत्राणामाह-अन्यशास्त्रोपपन्नानामित्यादि।-अन्यशास्त्राणि व्याकर-मित्यादि / शेषाणां करवीर्य(र)गोपुररक्षितप्रमृतिप्रणीतशल्यणसांख्यवैशेषिकज्योतिःशास्त्रादीनि; अन्यशास्त्राणि कायचिकि- तत्राणां, प्रत्यये तु प्रत्ययो न भवति, कस्मात् ? तेषां तन्त्राणामेत्सादीनीत्यन्ये / उपपन्ना निबद्धाः / इहोपनीतानाम् अत्रानी तन्मूललात् / अन्ये तु शेषाणां करवीर्यादिप्रणीतानां शल्यततानाम् / अर्थवशात् प्रयोजनाधीनखात् / तेषामिति अर्थानाम। त्राणां मध्ये औपधेनवादितन्त्राणि सुव्याख्यातलेन मूलानि तद्विद्येभ्यः व्याकरणादिविद्येभ्यः / 'अन्यशास्त्रोपपन्नानां'- प्रधानानीति व्याख्यानयन्ति // 9 // इत्यत्र 'अन्यशास्त्रविषयोपपन्नानां'-इति केचित् पठन्ति; इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्या'इहोपनीतानां' इत्यत्र च 'इहोपपतितानां'-इति / न हीति | व्यायां / न हात | ख्यायां सूत्रस्थाने प्रभाषणीयो नाम चतुर्थोऽध्यायः // 4 // हिशब्दो यस्मादर्थे // 6 // भवन्ति चात्र पञ्चमोऽध्यायः। एकं शास्त्रमधीयानो न विद्याच्छास्त्रनिश्चयम्॥ / अथातोऽग्रोपहरणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ तस्माद्वहुश्रुतः शास्त्रं विजानीयाच्चिकित्सकः॥७॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ समुमेवार्थ श्लोकेन स्पष्टीकतुमाह-एकमित्यादि / नह्य- अथातोऽग्रोपहरणीयमिति कर्मणोऽप्रे प्रथमतः, उपहरणं बहुश्रुतोऽत्र संक्षिप्तानप्यर्थान् बीजभूतानन्यशास्त्रासंस्काराद- यन्त्रादिसम्भारस्य, तदधिकृत्य कृतोऽध्यायः अग्रोपहरणीयः 1 // 2 नायासेनावगच्छति // 7 // / त्रिविधं कर्म-पूर्वकर्म, प्रधानकर्म, पश्चात्कशास्त्रं गुरुमुखोद्गीर्णमादायोपास्य चासकृत् // मैतिः तद्व्याधि प्रत्युपदेक्ष्यामः // 3 // यः कर्म कुरुते वैद्यः स वैद्योऽन्ये तु तस्कराः॥८॥ 1 'बाहुश्रुत्यमात्रेणैव तद्विद्यो' इति पा० / 2 'कर्मणामने उप१द्योतिताः' इति पा० / 2 'इत्यर्थः' इति पा० / 3 'व्याक- हरणं येषां यत्रशस्त्रादीनां तान्यग्रोपहरणानि, तान्यधिकृत्य कृतोऽ. रणादिविद्यावन्धः' इति पा० / | ध्यायोऽयोपहरणीयः' इति चक्रः।

Page #116
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता। 19 - - पूर्वकर्मेत्यादि तत्रैके,-"लङ्घनादि विरेकान्तं पूर्वकर्म आदिशब्दात् कवलिकामृत्कपालकलसस्थालीशयनासनादि / व्रणस्य च / पाटनं रोपणं यच प्रधानं कर्म तत् स्मृतम् // यन्त्रादिषु मध्ये कानिचिदुपकरणानि कर्माङ्गानि, कानिचिद् बलवर्णाग्निकार्य तु पश्चात्कर्म समादिशेत्" इति; अन्ये तु व्यापत्प्रशमनानि / परिकर्मिणश्चेति न केवलं यन्त्रादीन्येवोपकसंशोध्यस्य पाचननेहनखदनानि पूर्वकर्म, वमनविरेचनबस्तिन- ल्पयितव्यानि किंतु परिकर्मिणश्च सर्वकर्मणां कर्तारः परिचारकाः; स्यसिरामोक्षणानि प्रधानं कर्म, पेयाद्यन्नसंसर्जनं पश्चात्कर्म; | किंविशिष्टास्ते ? स्निग्धा अनुरक्ताः, स्थिरा अचलाः, बलवन्तः अपरे तु चयादीनां पूर्वरूपान्तानामातकोत्पत्तेः प्राग्यत् क्रियते | सर्वकार्येषु समर्थाः // 6 // तत् पूर्वकर्म, आतकोत्पत्तौ यत् तत् प्रधानं कर्म, निवृत्तातङ्क- ततः प्रशस्तेषु तिथिकरणमुहूर्तनक्षत्रेषु दध्यक्षस्थानुबन्धोपचरणाय यत् तत् पश्चात्कर्म / इदं तत् पूर्वकर्मेत्यादि | तान्नपानरत्नैरग्निं विप्रान् भिषजश्चार्चयित्वा, कृतइह कथं नोदाहियत इति प्रष्टरुत्तरमाह-तद्व्याधिमित्यादि।- बलिमङ्गलस्वस्तिवाचनं लघुभुक्तवन्तं प्राङ्मुखेमातुतदिति त्रिविधं कर्म व्याधिं व्याधि प्रत्युपदेक्ष्यामः; न इह, रमपवेश्य, यन्त्रयित्वा, प्रत्यङ्मुखो वैद्यो मर्मसिराप्रन्थगौरवभयात् // 3 // | स्नायुसन्ध्यस्थिधमनीः परिहरन्, अनुलोमं शस्त्रं अस्य तु शास्त्रस्य शस्त्रकर्मप्राधान्याच्छनकमैव निदध्यादाप्रयदर्शनात्, सकृदेवापहरेच्छरमाशुच; तावत् पूर्वमुपदेश्यामस्तत्सम्भारांश्च // 4 // महत्वपि च पाकेषु व्यङ्गुलान्तरं व्यङ्गुलान्तरं वा ननु, छेद्यादीनां कर्मणां तत्सम्भाराणामेव चात्र पूर्वमुपादानं, शस्त्रपदमुकम् // 7 // कुतो न स्नेहादीनां तत्कर्मणां चेत्याह-अस्य तु शास्त्रस्ये ततः प्रशस्तेष्वित्यादि / ततः यन्त्रादिसम्भारोपकल्पनानत्यादि // 4 // न्तरम् / तिथयः प्रतिपदादयः, करणानि बवादीनि, मुहूर्ताः तच शस्त्रकर्माष्टविधं तद्यथा-छेद्य, मेद्य, त्रिंशच्छिवाद्याः, नक्षत्राणि अश्विनीप्रभृतीनि; प्रशस्तवं चैषां लेख्यं, वेध्यम, एण्यम्, आहाय, विसाव्य, सीव्य- ज्योतिःशास्त्रविदां वचनाज्ज्ञेयम् / अक्षतानि यवधान्यानि, मिति // 5 // रत्नानि माणिक्यमौक्तिकादीनि / कृतबलिमङ्गलखस्तिवाचनमिति तत्तु शस्त्रनिर्वर्त्य कर्म चियताकृतिविशेषेण नानाविधप्रयो बलिः पूजोपहारः, मङ्गलं गीतादि, स्वस्तिवाचनमाशीर्वादोच्चारणं, जनेन भिन्नं प्रदर्शयन्नाह-तच्च शस्त्रकर्मेत्यादि / छेद्यं निःशेष कृतशब्दो बलिप्रभृतिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते / मर्माणि तश्छेदनीयमर्शःप्रभृति; भेद्यं भेदनीयं, विद्रध्यादि; लेख्यं लेख-|| | सप्तोत्तरशतभेदभिन्नानि, सिराः सप्तशतभेदभिन्नाः, नवशतभेदनीयं, रोहिण्यादि; वेध्यम् अल्पमुखैः शस्त्रैर्व्यधनीयं, सिरादि%3B भिन्नाः स्नायवः, सन्धयः दशोत्तरद्विशतभेदभिन्नाः, अस्थीनि वेध्यस्थाने 'व्यध्यं' इत्येके पठन्ति; एष्यम् एषणीयं, नाड्यादि; शतत्रयभेदभिन्नानि, धमन्यः नाभिप्रभवाश्चतुर्विंशतिभेदभिन्नाः; आहार्यम् आहरणीयं, शर्करादि; विस्राव्यं विस्रावणीयं, तच एताः परित्यजन् / अनुलोममिति लोमानुकूल्येन, येनैवावर्तेन विद्रधिकुष्ठादि; सीव्यं सीवनीयं, तच्च "सीव्या मेदःसमुत्थाश्च लोमानि सन्ति तेनैवावर्तेनेत्यर्थः; प्रतिलोमं तु लोमभिरेव प्रतिभित्त्वा सुलिखिता गदाः" (सू. अ. 25) इति / यद्यपि हतधार शस्त्रं कुण्ठीभवति व्यथां चोत्पादयति / निदध्यात् छयादयः शब्दा व्याधिवाचकाः, तथाऽप्यभेदोपचाराच्छस्त्रकर्म प्रवेशयेत् / कियहरं शस्त्रं निदध्यादित्याह-आपूयदर्शनादिति / व्यपदेशं लभन्ते / एषणाहरणे शस्त्रकर्मणि यद्यपि केचिन्न मन्यन्ते, तथाऽपि छित्त्वा भित्त्वाऽप्येषणाहरणे क्रियेते, अतोऽत्र सकृत् एकवारं, न पुनः पुनरित्यर्थः / आशु चेति चशब्द एवार्थः, तेनोभयत्रापि नियमः; एतेन सकृदेव शस्त्रमपहरेत्, शस्त्रकर्मणि निर्दिष्टे // 5 // अतोऽन्यतमं कर्म चिकीर्षता वैद्येन पूर्वमेवोपक आश्वेव शस्त्रमपहरेदित्युक्तम् / शस्त्रं प्रणिदध्यादित्यत्र शस्त्र. प्रणिधानमात्रमुक्तम् , अपहरेच्छस्त्रमाशु चेत्यत्र शस्त्रशब्द ल्पयितव्यानि भवन्ति, तद्यथा-यन्त्रशस्त्रक्षाराग्नि आश्वपहरणक्रियया संबध्यत इति न पौनरुक्त्यम् / इदानीं शलाकाजलौकालाबूजाम्बवौष्ठपिचुप्रोतसूत्रप. अपट्टमधुघृतवसापयस्तैलतर्पणकषायालेपनकल्क- 1 'प्राङ्मुखत्वमातुरस्य प्रत्ययुखत्वं वैद्यस्य च पूर्वालविषयमिव्यजनशीतोष्णोदककटाहादीनि, परिकर्मिणश्च त्याहुः, आलोकेन शस्त्रनिपातस्थाननिरीक्षणसुकरत्वात् , तेनापराके स्निग्धाः स्थिरा बलवन्तः॥६॥ / विपर्ययं विद्यात्' इति हाराणचन्द्रः। 2 'शस्त्रपातपीडया चलनेनाअतोऽन्यतममित्यादि ।-अतः एषां मध्ये, अन्यतमम् न्यत्र शस्त्राघातशङ्कानिवारणार्थ यत्रयित्वेति' इति चक्रः / 3 'अनुएकतमं, कर्म छेद्यादिकं, चिकीर्षता कर्तुमिच्छता, पूर्वमेवोपकल्प- लोमं यथाक्रम, क्रमस्त्वत्रानन्तरमुपदेष्टव्यशास्त्रापेक्षो विचारापेक्षश्च, यितव्यानि समीपमानेतव्यानि / जाम्बवौष्ठं जम्बुफलसदृशमुखा- तेन यथायोगमिति तात्पर्यार्थः' इति हाराणचन्द्रः / 4 'आपू• प्रा कृष्णपाषाणरचिता वर्तिः, पिचुः 'तुलं' इति लोके, प्रोतं कर्पटं, यदर्शादित्यनेन पूयप्राप्त्यनन्तरं शस्त्रप्रणिधानं निषेधयति' चक्रः / पः व्रणबन्धनद्रव्यं, तर्पणं जलतं शक्तुक्षीरादि, कषायैः औषध- 5 'यङ्गुलं व्यङ्गुलं वेति आयतत्वेन पाकप्रमाणापेक्षया विकल्पनीयं, कथितमुदक, व्यजनं वंशादिरचितं, कटाहो लौहादिनिर्मितः; न तु गाम्भीर्येण; शस्त्रं निदध्यादापूयदर्शनादित्यनेनैव तदुपलब्धेः' 1 'छेचादिशब्दा भाव एव कृत्यान्ताश्छेदादिवाचकाः' इति इति हाराणचन्द्रः / 'अङ्गुलदयमथवाऽङ्गुलत्रयमन्तरीकृत्य पुनरन्यचक्रः / 2 व्रणादिप्रक्षालनार्थः। | व्रणं कुर्यान्न त्वासन्नम्' इत्यरुणदत्तः / 'यङ्गुलं व्यङ्गुलं वा' इति पा०।

Page #117
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान M सुदूरशस्त्रपातेऽनर्थ संभावयन्नवधिमाह-महत्खपि च पाकेष्वि- परे / आयतश्च विशालश्चेत्यादिश्लोकं केचिन्न पठन्ति // 9 // त्यादि / अन्तरशब्दोऽयमवकाशवाची; तेन शस्त्रपदं शस्त्रस्थानं, शौर्यमाशुक्रिया शस्त्रतक्ष्ण्यमस्वेदवेपथु // व्यङ्गुलावकाशं व्यङ्गुलावकाशं वेत्युक्तं तत्र व्यगुलावकाशं " असंमोहश्च वैद्यस्य शस्त्रकर्मणि शस्यते // 10 // नात्यवगाढे, व्यङ्गुलावकाशमवगाढे इति / केचिदन्तरशब्दं न पठन्ति // 7 // अथ ये वैद्यगुणाः शस्त्रकर्मणि तानाह-शौर्यमित्यादि / एते शौर्यादयो गुणा वैद्यस्य शस्त्रकर्मणि श्लाध्यन्ते / शौर्य निर्भयवं, तत्रायतो विशालः समः सुविभक्तो निराश्रय इति भयभीतो हि साध्यमपि व्रणमवगाढमूलं नारभते, आरब्धं वा वर्णगुणाः // 8 // | अवशेषयति / आशुक्रिया लघुहस्तता शीघ्रं शस्त्रकर्मकरणम्, व्रणकर्मणि प्रशस्तैमाकृतिविशेषैराह,-तत्रेत्यादि / -तत्रे- आशुक्रिययाऽऽतुरस्य चिरं क्लमो न भवति / शस्त्रतक्ष्ण्यं सुनिति शस्त्रकर्मणि, एते आयतखादयो व्रणगुणाः / आयतो दीर्घः; शितलं सुधारवं च, तेन रुजा न भवति / असंमोहः असंमूढविशालो विस्तीर्णः; सम इति समपाकः, असमपाको हि किंचि- ता, स चामपक्वत्रणपरिज्ञाने तथा प्राप्तानुष्ठाने च; व्रणच्छेदात्पक्वः किंचिदपक्कः शस्त्रपातनाय सुखो न भवति / अन्ये तु दिषु रक्तादिदर्शनेऽसंमोह इत्यन्ये / अमुमपि श्लोकं केचिन्न विशालशब्देन चतुरस्रमाचक्षते, समशब्देन वृत्तम् / तदुक्तम्, पठन्ति // 10 // -"आयतश्चतुरस्रो वृत्तस्त्रिपुटक इति व्रणाकृतिसमासः" एकेन वा व्रणेनाशुध्यमाने नाऽन्तरा बुझ्याऽवे. (सू. अ. २२)-इति; इह चतस्रो व्रणाकृतयो व्रणगुणवेन | कर्मणि निर्दिष्टाः / अन्ये तु समो गोमूत्रसर्पणवन्न विषमगतिः। स च आयते व्रणे सम इति विशेषणम् / सुविभैक्तः सुव्यक्तः, भवति चात्रसुष्ठ पृथग्भूतसकलावयवः। निराश्रयः जिह्वादन्तसन्ध्याद्यप्राप्य- यतो यतो गैति विद्यादत्सको यत्र यत्रचा देशमनाश्रितः / अन्ये वन्यथा व्याख्यानयन्ति-वैद्यकृतवण-तत्र तत्र व्रणं कुर्याद्यथा दोषो न तिष्ठति // 12 // गुणानाह-तत्रायत इत्यादि ।-समो निम्नोबतवरहितः / सुविभक्तो हीनातिदोषत्यक्तः / इत्थम्भूते वैद्यकृते व्रणे कल्कक ___ अशुद्धावन्येऽपि व्रणाः कार्या इत्याह-एकेन वा व्रणेनेत्यादि। पायाद्यवचारणं सुखं क्रियते / अतो विपरीता व्रणदोषाः / / ना पुरुषः / अन्तरा मध्ये। भवति चात्रेत्यादि / गतिं नाडीम्। शेषं सुगमम् // 8 // उत्सङ्ग इवोत्सङ्गः, व्रणाशये हि चिरकालपूयावस्थानेनाममव दारितमन्तःप्रदेशान्तरं निम्नमुत्सङ्गतुल्यवादुत्सङ्ग इत्युच्यते; उत् भवतश्चात्र ऊर्ध्व पूयस्य सङ्ग उत्सङ्ग इत्यन्ये / यथा दोषो न तिष्ठतीति भायतश्च विशालश्च सुविभक्तो निराश्रयः॥ दोषोऽत्र पूयः, पूयावस्थानाद् वातादयो दोषा अनुवनन्तीति प्राप्तकालकृतश्चापि वणः कर्मणि शस्यते // 9 // पूय एव दोषशब्देनोच्यते कारणे कार्योपचारात् // 11 // 12 // अमुमेवार्थ श्लोकेन स्फुटीकुर्वनाह-आयतश्चेत्यादि / एवं तत्र भूगण्डशजललाटाक्षिपुटौष्ठदन्तवेष्टककक्षाविधो व्रणः शस्त्रकर्मणि प्रशस्यते / आयतश्च विशालश्चेति द्विच- कुक्षिवङ्गणेषु तिर्यक् छेर्दै उक्तः // 13 // कारेण आयतोऽपि विशालोऽपि आयतविशाल इति प्रतिपाद-(चन्टमण्डलवच्छेदान् पाणिपादेषु कारयेत् // यति / निराश्रयो मर्माद्यनाश्रितः; 'निराशय' इत्यन्ये, तत्राननु- | षजीत्यर्थः / प्राप्तकालकृतश्चापीति युक्ते काले कृतः; एतेन | अर्धचन्द्राकवींचापि गुदे मेद्रे च बुद्धिमान् // 14 // ) शस्त्रक्षाराग्निसाध्यो बालवृद्धयोरप्राप्तकालः, तयोत्रणे शस्त्रादि- अन्यथा तु सिरामायुच्छेदनम्, अतिमात्र वेदना, निषेधात् ; अथवा शीतकालेऽग्निसाध्यो व्रणः, ग्रीष्मे स एवा- चिराद्रणसंरोहो, मांसकन्दीप्रादुर्भावश्चेति // 15 // प्राप्तकालः / अन्ये तु 'युक्तकालकृतः' इति पठन्ति; तत्र सम- तिर्यकछेदो व्यापत्सूक्तः (सू. अ. 25), तस्य विशिष्टविषये पाक इत्याचक्षते, युक्तकालकृतः सम्यक्पाककृतप्रतिक्रिय इत्य- प्रतिप्रसवं कुर्वनाह-तत्र भ्रूगण्डेत्यादि ।-गण्डः कपोलः, - अक्षिपुटः अक्षिवर्त्म, दन्तवेष्टको दन्तवेष्टनमांस, कक्षा 1 अत्र 'निराश्रयः' इति पदं हाराणचन्द्रो न पठति। 2 'व्रणगुणा इति व्रणे कर्तव्ये शोथगुणाः, अत्र शोथोऽपि व्रणहेतुतया व्रण | 1 शस्त्रतक्ष्ण्यं तु परमार्थतः शस्त्रगुणोऽपि वैद्यायत्तत्वावैधगुणस्वे. इत्युच्यते' इति चक्रः। 3 'वणकर्मणि प्राशस्त्यः' इति पा० / नोक्तम् / 2 'नान्तरेति समीपे हि कृतो व्रणोऽपार्थको भवतीति 4 'सुष्टु विभक्तौ पार्थापरपार्थादिविभागौ यस्य तं तथाविधम्' मध्यनिकटार्थयोनिकटार्थस्यैवान्तराशब्दस्य नमर्थ-न-शम्देन समाइत्यरुणदत्तः / 'सुविभक्तः उत्सङ्गादिदोषरहितः' इति चक्रः। सान्मध्ये दूरे वेत्यर्थः' इति हाराणचन्द्रः। 3 'यतो गतां गति' इति 5 'निराश्रय इति अङ्गुल्याऽवमर्दनेनोन्मूलिताशेषपूयाश्रयः' इति वाग्भटे पाठः / 'यतो दोषगति' इति पा० / 4 "तिर्यक् छिन्याछहाराणचन्द्रः। ६'प्राप्तकाले पाककाले कृतः' इति चक्रः। लाटभूदन्तवेष्टकजत्रुणि। कुक्षिकक्षाक्षिकूटौष्ठकपोलगलवंक्षणे // अन्यत्र ७'समकालपाकः' इति पा०। छेदनात्तिर्यक् सिराखायुविपाटनम्" (स. भ. 29) इति वाग्भटः।

Page #118
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता। बाहुमूलं, कुक्षिः उदरं, वङ्गणम् ऊरुसन्धिः / ( चन्द्रमण्डल- ततो गुग्गुल्वगुरुसर्जरसवचागौरसर्षपचूर्णेलववच्छेदानित्यादि सुगमम् / ) अन्यथा खित्यादि / मांसकन्दीप्रा- णनिम्बपत्रवि मिश्रराज्ययुक्तैर्धूपयेत्, आज्यशेषेण दुर्भावः कन्दाकारमांसाङ्कुरसंभवः; कन्द एव कन्दी, अल्प- चास्य प्राणान् समालमेत // 18 // खात् / 'अन्यथा तु' इत्यत्र 'अन्यत्र तु' इति केचित् पठन्ति धूपनद्रव्याण्याह-ततो गुग्गुल्वित्यादि / न केवलं वर्ण व्याख्यानयन्ति च-अन्यत्र यदि छेदनं क्रियते इत्यर्थः / धूपयेत् शयनाद्यपि व्रणदौर्गन्ध्यापगमार्थ नीलमक्षिकादिपरि'छेदनं' इत्यत्र च 'क्षणनं' इति पठन्ति, क्षणनं हिंसनम् हारार्थ च, अन्यथा नीलमक्षिकोपसर्पणादणे क्रिमयः पतन्ति / // 13-15 // मूढगर्भोदरार्थोऽश्मरीभगन्दरमखरोगेष्वभक्त- आज्यशेषेणेत्यादि ।-आज्यशेषेण धूपनद्रव्येभ्य आज्यमिश्रेभ्यः परिशिष्टेन घृतेन / प्राणशब्देनात्र हृदयादय उच्यन्ते, प्राणाधिवतः कर्म कुर्वीत // 16 // भुक्तवतः कर्म कुर्वीतेत्युक्तं, तस्य विषयान्तरे प्रतिषेधं दर्श-ठानलात्; तान् समालभेत म्रक्षयदभ्यजयेदित्यर्थः, प्राणाप्यायन्नाह-मूढगर्भेत्यादि ।-मूढगर्भादिषु षट्खन्नपूर्णकोष्ठत्वा-या न यनार्थम् // 18 // यन्त्रदानादिभिः कष्टं मरणं वा प्राप्नोत्यातुरः, अनिलश्च प्रकोप- उदकुम्भाच्चापो गृहीत्वा प्रोक्षयन् रक्षाकर्म मेति; मुखरोगेष्वाहारोऽडल्यादिपीडनेन घृणया च निष्काशितः | कुर्यात्। तद्वक्ष्यामः-॥१९॥ कर्मघातं करोति // 16 // कृत्यानां प्रतिघातार्थ तथा रक्षोभयस्य च // ततः शस्त्रमवचार्य,शीताभिरद्भिरातुरमाश्वास्य, रक्षाकर्म करिष्यामि ब्रह्मा तदनुमन्यताम् // 20 // समन्तात् परिपीड्याङ्गुल्या, व्रणमभिमृद्य(ज्य), नागाः पिशाचा गन्धर्वाः पितरो यक्षराक्षसाः // प्रक्षाल्य कषायेण, प्रोतेनोदकमादाय, तिलकल्कम- अभिद्रवन्ति ये ये त्वां ब्रह्माद्यानन्तु तान् सदा // 21 // धुसर्पिःप्रगाढामौषधयुक्तांनातिस्निग्धां नातिरक्षां पृथिव्यामन्तरीक्षे च ये चरन्ति निशाचराः॥ वैति प्रणिध्यात्। ततः कल्केनाच्छाद्य, घनां कव- दिक्षुवास्तुनिवासाश्च पान्तु त्वांते नमस्कृताः॥२२॥ लिकां दत्त्वा, वस्त्रपट्टेन बध्नीयात् वेदनारक्षोनेधू- पान्तु त्वां मुनयो ब्राहया दिव्या राजर्षयस्तथा // पैधूपयेत्, रक्षोप्रैश्च मन्त्रै रक्षां कुर्वीत // 17 // | पर्वताश्चैव नद्यश्च सर्वाः सर्वे च सागराः // 23 // इदानीं व्रणक्रमविधानमाह-ततः शस्त्रमित्यादि / ततः अन- अग्नी रक्षतु ते जिह्वां प्राणान् वायुस्तथैव च // न्तरं शस्त्रकर्म कृता; आश्वास्य शस्त्रकर्मजनितखेदमपनीय, सोमो व्यानमपानं ते पर्जन्यः परिरक्षतु // 24 // मूर्छादिप्रतिबन्धार्थ; समन्तात् परिपीज्य सर्वत्र परिपीडयिखा, उदानं विद्युतः पान्तु समानं स्तनयित्नवः॥ स्रावनिर्गमनार्थ; व्रणमभिमृद्य व्रणमदेनं कृला, शस्त्रपदसमीकर- बलमिन्द्रो बलपतिर्मनर्मन्ये मतिं तथा // 25 // णार्थ; 'व्रणमभिमृज्य'-इति केचित् पठन्ति, बालास्थिगत्युत्समादिविज्ञानार्थमिति च व्याख्यानयन्ति; प्रक्षाल्य कषायेण सप्त | कामांस्ते पान्तु गन्धर्वाः सत्त्वमिन्द्रोऽभिरक्षतु // रात्रं सद्योव्रणविहितेन, तदूर्च यथावदोषहरौषधसिद्धेन कषा- | प्रशां ते वरुणो राजा समुद्रो नाभिमण्डलम् // 26 // येण; वस्त्रेणोदकमादाय व्रणान्तर्गतं; तिलकल्कमधुसर्पिःप्रगाढां चक्षुः सूर्यो दिशः श्रोत्रे चन्द्रमाः पातु ते मनः॥ तिलकल्कादिमिरस्यर्थलिप्ताम् ; औषधयुक्तां मिश्रकोक्का (अ) नक्षत्राणि सदा रूपं छायां पान्तु निशास्तव // 27 // अगन्धाऽजराशी च' (सू. अ. 37) इत्यादिसंशोधनौषध. | रेतस्त्वाप्याययन्त्वापो रोमाण्योषधयस्तथा // युक्तां; वति प्रणिदध्यात् प्रवेशयेत् ; कल्केन सद्योव्रणौषध- आकाशं खानि ते पान्तु देहं तव वसुन्धरा // 28 // पिण्डेन; कवलिका व्रणकल्कौषधाच्छादनद्रव्यं, सा चौषधखर वैश्वानरः शिरः पातु विष्णुस्तव पराक्रमम् // सनिःसरणनिवारणार्थ भनोक्तपलाशोदुम्बरादीनां वपत्रादि- पौरुषं पुरुषश्रेष्ठो ब्रह्माऽऽत्मानं ध्रुवो भुवी // 29 // कृता, अन्ये द्विगुणचतुर्गुणमृदुकर्पटविरचितां कवलिकामाहुः, एता देहे विशेषेण तव नित्या हि देवताः॥ भृष्टयवशक्तुभिर्घताक्कां घनां कवलिकां दद्यादित्यपरे / वेदना- एतास्त्वां सततं पान्तु दीर्घमायुरवामुहि // 30 // रक्षोऽनैरिति वेदनानानि रुजानानि हिजलवणादीनि, रक्षोनानि स्वस्ति ते भगवान् ब्रह्मा स्वस्ति देवाश्च कुर्वताम् // राक्षसघ्नानि वचादीनि, तैः // 17 // (स्वस्ति ते चन्द्रसूर्यौ च स्वस्ति नारदपर्वतौ॥) 1 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तकेषु नोपलभ्यते / २'केनचि-वस्त्यग्निश्चैव वायुश्च स्वस्ति देवाः सहेन्द्रगाः॥३१॥ वत्रार्थीभगन्दरावपि पठ्येते, तदयुक्तं, चिकित्सिते तयोः शस्त्रकर्मणः | पितामहकृता रक्षा स्वस्त्यायुर्वर्धतां तव // प्राग्भोजनविधानादेतदर्थानुवादिना वाग्भटेनाप्यपठितत्वाच्च' इति | ईतयस्ते प्रशाम्यन्तु सदा भव गतव्यथः॥ 32 // हाराणचन्द्रः / 'अशोधिकारे त्वनिलप्रशमनार्थ 'निग्धमुष्णमल्पमन्नं | इति स्वाहा॥ द्रवप्राय भुक्तवन्तं' इति वचनं तु तथाभोजनं दर्शयतीति न विरोधः' इति चक्रः / 3 'उदकं व्रणान्तर्गतमनिःसृतं प्रक्षालनोदकं 1 'स्वस्ति नारदपर्वतौ' इति पा० / 2 अयं पाठो हस्तइति हाराणचन्द्रः। 4 विकेशिकामित्यर्थः / | लिखितपुस्तके नोपलभ्यते।

Page #119
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान एतैर्वेदात्मकैर्मन्त्रैः कृत्याव्याधिविनाशनैः॥ इदानीं कृतरक्षस्येतिकर्तव्यतां दर्शयन्नाह ,-ततः कृतरक्षमयैवं कृतरक्षस्त्वं दीर्घमायुरवामुहि // 33 // मित्यादि / आगारं गृहम् / आचारिकं द्विविधमाहारविहारलक्षणं व्रणितोपासनीयनिर्दिष्टम् // 34 // इदानी व्रणितस्य शोणितपूयादिसंभवाद्रक्षोभयपरिहारार्थ ततस्तृतीयेऽहनि विमुच्यैवमेव बनीयाद्वस्त्र. रक्षाकर्म निदर्शयन्नाह-उदकुम्भाच्चेत्यादि ।-उदकुम्भात् | पानीयकुम्भात् , आपः जलं, गृहीखा आदाय, प्रोक्षयन् प्रमा- पट्टेन; न चैनं त्वरमाणोऽपरेधुर्मोक्षयेत् // 35 // जयन् / रक्षाकर्मनिर्दिष्टपदानां मन्त्रवाद्विवरणं न करणीयमिति नचैनमिति एनं व्रणं, खरमाणः शीघ्रीभवन् , अपरेछुः / केचित् ; अन्ये तु व्याख्यानयन्ति ।-कृत्यानामिति कुपित- द्वितीयदिवसे, न मोक्षयेत् / 'ततस्तृतीयेऽहनि विमुच्य प्रक्षाल्य मन्त्रिणोऽभिचारकर्मजनिता राक्षसी 'कृत्या' इत्युच्यते / प्रति- कषायेणैवमेव बनीयाद्वस्त्रपट्टेन' इति केचित् पठन्ति / कषाघातार्थ निवारणार्थम् , अत्र 'परिरक्षार्थ' इति केचित् पठन्ति / येण सद्योव्रणोक्तानां द्रव्याणां काथेन, एवमेव पूर्ववत् // 35 // तथा रक्षोभयस्य चेति राक्षसभयस्य च प्रतिघातार्थमित्यर्थः / द्वितीयदिवसपरिमोक्षणाद्विग्रंथितो व्रणश्चिरादु. ब्रह्मा तदनुमन्यतामिति तद्रक्षाकर्म ब्रह्मा अजीकरोतु / नागा पसरोहति. तीव्ररुजश्च भवति // 36 // इत्यादि / ये ये नागादयस्वामभिद्रवन्ति पीडयन्ति तान् ब्रह्माद्या देवा नन्विति पिण्डार्थः / तत्र नागाः वासुक्यादयः, पिशाचाः द्वितीये दिवसे मोक्षणाद्दोषं वक्तुमाह-द्वितीयेत्यादि / विग्र थितः प्रन्थितः। अन्ये तु विग्रथित इत्यत्र विशब्दस्य स्थाने पिशिताशनाः, गन्धर्वाः देवगायना हाहाहूहूप्रभृतयः, पितरः हिशब्दं पठन्ति व्याख्यानयन्ति च,-हिशब्दो यस्मादर्थे, यस्माद् अग्निष्वात्तादयः, यक्षाः धनदादयः, राक्षसाः रावणप्रभृतयः। ग्रथितः सम्यगनङ्कुरितो ग्रन्थिभूतस्तस्मान्न संरोहति; उग्रवेदनश्च दिश्वित्यत्र ये चरन्तीति संबध्यते / वास्तुनिवासाः गृहभूमिनिवा | व्रणो भवतीत्यर्थः // 36 // सिनः। प्राणानिति अग्निः सोमो वायुः सत्त्वं रजस्तमः पञ्चेन्द्रियाणि भूतात्मेति प्राणाः, अत्र द्वादशप्राणेषु मध्ये सामान्यवातवाच्योऽपि अत ऊर्ध्वं दोषकालबलादीनवेक्ष्य कषायालेपनवातशब्दः प्राणाख्ये वातविशेषे वर्तते; कुतः ? चतुर्णा व्याना- बन्धाहाराचारान् विदध्यात् // 37 // हीनामग्रे वक्ष्यमाणत्वात् / सोमः चन्द्रमाः / ते तव / पर्जन्यः / अत ऊर्ध्वमित्यादि / अत ऊर्ध्व तृतीयदिवसानन्तरं, दोषाः वृष्टिमान् मेघः, इन्द्र इत्यन्ये / स्तनयित्नवः मेघाः / बलपतिरिति / वातादयः, कालः हेमन्तादिकः, बलं हीनमध्यमोत्तमम् , आदिशइन्द्रस्य विशेषणम् / मनुः प्रजापतिः, मन्ये प्रीवापश्चिमभागा- ब्दाद् वयःसात्म्यादीनि, अवेक्ष्य परीक्ष्य, विदध्यात् कुर्यात्, श्रिते द्वे सिरे 'मन्ये' इत्युच्येते, मतिं तथा स एव मनुर्मतिं यावद्णसरोहणं भवति / अन्ये वन्यथा पठन्ति,-'अत ऊर्ध्व रक्षलिति संबन्धः; 'तथा मनुमतिं रक्षतु' इत्यहं मन्ये, इति दोषकालबलादीन्यवेक्ष्य कषायादीन् विदध्यात्'-इति, व्याख्यानव्याख्यानयन्ति केचित् / सत्त्वं गुणविशेषः / मनः चित्तम् / यन्ति च-अत ऊर्ध्वमिति तृतीयबन्धादनन्तरं चतुर्थबन्धे रूपमिह लावण्यं विवक्षितं, यत्पर्यायः सौन्दर्यम् / छाया दोषादीनि परीक्ष्य कषायादीन् विदध्यात्, कषायादीनित्यादिप्रभामेदः; तदुक्तम्,-"आसन्ना लक्ष्यते छाया प्रभा दूरात् शब्दात् कल्कस्नेहादीनां ग्रहणम् // 37 // , प्रकाशते" (च. ई. अ. ७)-इति / रेतः शुक्रम्, आपः न चैनं त्वरमाणः सान्तर्दोष रोपयेत्। स पानीयानि, आप्याययन्तु वर्धयन्तु / खानि स्रोतांसि, इन्द्रियाणीत्यन्ये / पराक्रमः सामर्थ्यम् / पौरुषं मेढ़, पुरुषश्रेष्ठः नारा ह्यल्पेनाप्यपचारेणाभ्यन्तरमुत्सङ्गं कृत्वा भूयोऽपि विकरोति // 38 // यणः। आत्मानं जीवम् ।ध्रुवः ताराविशेषः। एताः पूर्वोक्ता देवताः, नित्याः सततस्थिताः / खस्ति ते भगवान् ब्रह्मेति खस्ति मङ्गलं, ___ न चैनमित्यादि / सान्तर्दोषम् अभ्यन्तरपूर्यसहितम् / अल्पेभगवान् विशिष्टज्ञानवान् , देवाः सहेन्द्रगा इन्द्रानुयायिन इत्यर्थः। नाप्यपचारेणेति स्तोकेनापि विरुद्धकर्मणा / भूयः पुनः / विकपितामहः ब्रह्मा / ईतयः अन्नादिक्षयहेतवोऽतिवृष्ट्यादयः / रोति विकृति याति // 38 // तदुक्तम्,-"अतिवृष्टिरनावृष्टिर्मूषकाः शलभाः खगाः। खचक्र भवन्ति चात्रपरचक्रं च सप्तैता ईतयः स्मृताः" इति // 19-33 // तस्मादन्तर्बहिश्चैव सुशुद्धं रोपयेद्रणम् // ततः कृतरक्षमातुरमागारं प्रवेश्य, आचारिक- रूढेऽप्यजीर्णव्यायामव्यवायादीन् विवर्जयेत् // मादिशेत् // 34 // हर्षे क्रोधं भयं चापि यावत् स्थैर्योपसंभवात् // 39 // 1 'विग्रथितो ग्रन्थिरूपः सम्यगनङ्कुरित इति यावत्' चक्रः / 1 'प्रत्यासन्नाश्च राजानः षडेता ईतयः स्मृताः' इति पा० / त पा० / / 2 'उत्सङ्गं पाकावदारणादिभिः क्रोडवन्निनं कृत्वा, विकरोति एवमाहारविहारौ कर्तव्यावित्युपदिशेत् / आचारशम्देन चर- विकृतत्वेन परिणमति' इति हाराणचन्द्रः / ३'यावदास्थैर्यसंभवात्' तेर्गतिभक्षणार्थत्वादाहारोऽपि लब्धः' चक्रः / इति पा०।

Page #120
23 सुश्रुतसंहिता / अध्यायः 6] भवन्ति चात्रेत्यादि / सुशुद्धमिति बहिरभ्यन्तरं च / तत्रा षष्ठोऽध्यायः। भ्यन्तरशुद्धिलक्षणं वातादिवेदनापगमः; बहिःशुद्धिलक्षणं अथात ऋतुचर्यमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ विशुद्धवर्णरसस्थानगन्धाश्चत्वारः / केचित् 'हर्ष क्रोधं भयं' / यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ इत्यादिश्लोकं न पठन्ति, व्यवायादीनित्यादिशब्दाच भयहर्षा अथात इत्यादि / ऋतवी द्विमासिकाः शिशिरादयो हेमदीनि गृह्णन्ति // 39 // |न्तान्ताः षट् , वर्षादयः प्रावृडन्ता वा; तेषु चर्या चरणं वर्तनं; हेमन्ते शिशिरे चैव वसन्ते चापि मोक्षयेत् // तदाधिकल्य कृतोऽध्यायः ऋतुचर्यः, तं व्याख्यास्यामः / ऋतुयहादद्व्यहाच्छरद्रीष्मवर्षास्वपि च बुद्धिमान् // 40 मान् // 00 चर्यमिति केचिदन्यथा व्याख्यानयन्ति-चरधातोर्गतिभक्षणाननु, किं सर्वदैव घ्यहान्मोक्तव्योऽथ किंचिदन्तरेणेत्याह-र्थस्य चर्यमिति रूपं: तेन, आहारो विहारश्च चर्यशब्देनोच्यते। हेमन्त शिशिरे चैवेत्यादि / हेमन्तादिषुः त्र्यहान्मोक्षयेत्, अन्ये त 'अथात ऋतुचर्यानामाथ्यायम्' इति पठन्ति, व्याख्यातेषु शीतखेन शीघ्रपाकमयाभावात् / शरदादिषु व्यहान्मोक्ष-नयन्ति च-चर्या शास्त्रनियमित आचारः, ऋतुषु ऋतूनां वा येत्, तेषामुष्णवेन शीघ्रपाकागमभयात् / हेमन्ते शिशिरे चर्या ऋतुचर्या, ऋतुचर्यार्थोऽध्यायः ऋतुचर्या; यथा प्रदीचैवेति एवशब्दो हेमन्तशिशिरयोख्यहे. एव मोक्ष इति नियम. पार्था मल्लिका प्रदीप इति; नामशब्दः संज्ञायाम् / ऋतुचर्या रस्तु पैत्तिकवणस्य नियमं व्यभिचारयति; तेन पेत्ति नाम खस्थवृत्तेऽपि वक्ष्यति // 1 // 2 // कस्य हेमन्तशिशिरयोर्यथाहं मोक्ष इति / वसन्ते चापीति | कालो हि नाम (भगवान्) स्वयम्भुरनादिमध्यनिअपिशब्दाद् वैशाखस्योष्णवात् कदाचिद् व्यहेऽपि मोक्षः धनः / अत्र रसव्यापत्संपत्ती जीवितमरणे च मैनुसर्पव्रणानां; तथा पैत्तिकस्य द्विरहो वन्ध इति च समुच्चि प्याणामायत्ते / स सूक्ष्मामपि कैलां न लीयत नोति / शरद्वीष्मवर्षावपि चेति अपिचग्रहणं कचिद् यह इति कालः, संकलयति कालयति वा भूतानीति मोक्षणविधिमपि व्यभिचारयति, तेन पैत्तिकं व्रणं ग्रीष्मे एक कालः॥३॥ स्मिन्नेव दिने द्वौ वारौ बनीयात् / अन्ये तु शिशिरग्रहणमपास्य ___ तत्र यदङ्गभूता ऋतवस्तमेव प्रथम खगुणकर्मनिरुक्तिभिर्द'हेमन्ते च वसन्त च प्रावृद्काले च मोक्षयेत्' इति पठान्तः शयन्नाह,-कालो हि नामेत्यादि / हि उपदर्शने, नामशब्दः तन्न, पञ्जिकया दूषितवात् / ननु, हेमन्तादयः शरदादयश्च न | प्रसिद्धौ, काल इति प्रसिद्ध उपदर्यते / खयम्भरिति न केनासमानास्तत् कथं तेषु. तुल्यकालं व्रणमोक्षणम् ? उच्यते, त्र्यहा- | प्युत्पाद्यते। अनादिमध्येत्यादि-आदिः उत्पत्तिः, आद्यन्तयोदेव बहादेवेति नियमो न कृतः, तेन हेमन्तादीनां शरदादीनां रन्तरा मध्यं. निधनं विनाशः, एतैर्वर्जितः।खधर्मेण कालमुक्ता चोत्कर्षापकर्षान् समीक्ष्य व्रणमोक्षणं कर्तव्यमित्यदोषः॥४०॥ कर्मणा चिकित्सोपयोगितां निदर्शयन्नाह,-अत्र रसव्यापदि• 'अतिपातिषु रोगेषु नेच्छेद्विधिमिमं भिषक् / त्यादि।-अत्र काले। रसस्य मधुरादेः, रसशब्देनात्र रसवव्य प्रदीप्तागारवच्छीघ्रं तत्र कुर्यात् प्रतिक्रियाम् // 41 // मुच्यतेऽमेदोपचारादित्यन्ये; व्यापद विपन्नता, संपत्तिः संपन्नता, - ननु, कथं सर्वत्रैव संभृतसम्भारस्य छेद्यादि कर्तव्यमुतान्य- आयत्ते अधीने / जीवितमरणे चेति चकारोऽत्रशब्दमिहानुथाऽपीत्याह-अतिपातिष्वित्यादि / अतिपातिषु आशुकारिषु। वर्तयति. तेन जीवितमरण अत्र काले आयत्ते; जीवितस्योत्पअथवा, अतिपातिषु रोगेषु बन्धकालादिनियमव्यभिचारार्थ | त्यधीनलादिति सामर्थ्यादुत्पत्तिरपि कालाधीनैव। कथमेकस्मात् एवायं श्लोक इति // 41 // कालद्रव्यात् संपद्यापत्ती जीवितमरणे च परस्परविरुद्ध स्यातां न या वेदना शस्त्रनिपातजाता टेकस्मादग्नेः शीतोष्णौ, एकस्माद्वा प्रदीपात् प्रकाशतमसी, इति / तीवा शरीरं प्रदुनोति जन्तोः॥ सत्यं, कालशब्देनात्र काललोपाधिः शीतादिमेदभिन्नः शिशिधृतेन सा शान्तिमुपैति सिक्का रादिरभिधीयते, तस्य च सम्यमिथ्याभ्यां योगाभ्यामन्योन्यकोष्णेन यष्टीमधुकान्वितेन // 42 // विरुद्धयोरपि कार्ययोः संभव इत्यदोषः / कालस्य निरुक्तिं कुर्वइति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थानेऽग्रोपहर- नाह,-स सूक्ष्मामित्यादि / -सः कालः, सूक्ष्मामपि स्तोकाणीयो नाम पञ्चमोऽध्यायः॥५॥ मपि, कलां भागं, न लीयते गतिमत्त्वात् श्लिष्टो न भवति; . शस्त्रपातेऽवस्थां चिकित्सितुमाह-या वेदनेत्यादि / प्रदु- अन्ये तु 'न लीयते' इत्यत्र 'कलीयते' इति पठन्ति व्याख्यानोति उपतापयति; क्वचित् 'प्रतनोति' इति पाठः, तत्र व्याप्नो-नयन्ति च कलीयते संख्यायते इति कालः / निरुक्तिपक्षान्त. तीत्यर्थः // 42 // रमाह,-संकलयतीत्यादि।-संकलयति संहरणादेकराशीक- इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां 1 'भगवान्' इति हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 2 'मनुष्यासुश्रुतव्याख्यायां सूत्रस्थानेऽग्रोपहरणीयो णामिति अत्राधिकृतत्वान्निर्देशः, तेन पश्चादीनामपि जीवितमरणे नाम पञ्चमोऽध्यायः // 5 // कालाधीने ज्ञेये' इति चक्रः। 3 हाराणचन्द्रस्तु 'सूक्ष्मामपि कला लीयते' इति पठति, व्याख्यानयति च-'सूक्ष्मामपि कलां कालांश. 1 किबिदवेक्ष्यमाणेनेत्याह' इति पा० / विशेष लीयते सिम्यति कालस्य सर्वमूर्तसंयोगित्वात्' इति /

Page #121
24 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान रोति भूतानीति वा कालः, संकलयति सुखदुःखाभ्यां भूतानि तत्र माघादय इत्यादि / तत्र तेषामृतूनां मध्ये / तपाः माघः, योजयतीति वा कालः, कालयति संक्षिपतीति वा कालः, अथवा | तपस्यः फाल्गुनः। मधुः चैत्रः, माधवः वैशाखः / शुचिः ज्येष्ठः, कालयति मृत्युसमीपं नयतीति वा कालः; अन्ये तु 'कालयति' शुक्रः आषाढः; अन्ये तु शुक्रो ज्येष्ठः, शुचिराषाढ इति मन्यन्ते। इत्यत्र 'कलयति' इति पठन्ति, 'कलयति संख्यातीति वा काल' नभाः श्रावणः, नभस्यः भाद्रपदः / इषः आश्विनः, ऊर्जः इति च व्याख्यानयन्ति // 3 // कार्तिकः / सहाः मार्गशीर्षः, सहस्यः पौषः / शिशिरादिरय- ' तस्य संवत्सरात्मनो भगवानादित्यो गतिविशे- | मृतुविभागो रसबलमधिकृत्योक्तः / चैरकेऽपि तस्याशितीये षेणाक्षिनिमेषकाष्ठाकलामुहूर्ताहोरात्रपक्षमासर्व- (सू. अ. 6) रसबलनिष्पत्त्यर्थ शिशिरादिविभागो दर्शितः / यनसंवत्सरयुगप्रविभागं करोति // 4 // अन्ये वन्यथा व्याख्यानयन्ति-तत्रेति गङ्गाया उत्तरे देशे तस्य संवत्सरेत्यादि / तस्य कालस्य। किंविशिष्टस्य ? संवत्सरा शिशिरातुविभागो बोद्धव्य इति; अयमर्थो गयदासाचार्येण बहुधा दूषितः // 6 // त्मनः संवत्सरखरूपस्य; संवत्सरात्मनः संवत्सरशरीरस्येत्यन्ये। / त एते शीतोष्णवर्षलक्षणाश्चन्द्रादित्ययोः कालभगवानादित्य इत्युपलक्षणं; तेन चन्द्रोऽपि गृह्यते, निशाकरण विभागकरत्वादयने द्वे भवतो दक्षिणमुत्तरं च / खादिहेतुखात् ; अथवा रविरेव भगवान् माहात्म्यवान् खर-|| तयोर्दक्षिणं वर्षाशरद्धेमन्ताः तेषु भगवानाप्यायते रिमभिः शीतोष्णवर्षाः कुरुते, कालविभागं च गतिविशेषेणात्मीयेनोदयास्तगमनलक्षणेन / ननु, संवत्सरात्मन इति किमुक्तं? १"इह खलु संवत्सरं षडङ्गमृतुविभागेन विद्यात् / तत्रादित्ययेन, ऋखावृत्तिर्दिवसावृत्तिर्वा कालः, तेन ऋखात्मनो दिनात्मनो स्योदगयनमादानं च त्रीनृतूञ्छिशिरादीन् ग्रीष्मान्तान् व्यवस्येत् , वेति वक्तव्यं नैतदस्ति, न ह्येकस्मिनृतौ दिने वा ऋखन्तराणां | वर्षादीन् पुनहेमन्तान्तान् दक्षिणायनं विसर्ग च / विसर्ग पुनर्वा. दिनान्तराणां वा सर्वेषां धर्मावरोधः; कुतः? शीतोष्णवृष्टिभेदेन यवो नातिरूक्षाः प्रवान्तीतरे पुनरादाने, सोमश्चाव्याहतबलः शिशितेषामत्यन्तभिन्नखात्; संवत्सरे पुनरेकस्मिन्नेव सर्वेषां भूतभ- राभिर्भाभिरापूरयन् जगदाप्याययति शश्वदतो विसर्गः सौम्यः / वद्भविष्यतां दिवसानामृतूनां संवत्सरान्तराणां च धर्मोऽवरुध्यत आदानं पुनरामेयं, तावेवार्कवायू सोमश्च कालस्वभावमार्गपरिगृइति यथोक्तमेव न्याय्यम् // 4 // हीताः काल रसदोषदेहबलनिर्वृत्तिप्रत्ययभूताः समुपदिश्यन्ते तत्र तत्र लध्वक्षरोच्चारणमात्रोऽक्षिनिमेषः, पञ्चद रवि मिराददानो जगतः स्नेह वायवस्तीव्ररुक्षाश्चोपशोषयन्तः शिशिशाक्षिनिमेषाः काष्ठा, त्रिंशत्काष्ठाः कला, विंशति रवसन्तग्रीष्मेष्वृतुषु यथाक्रमं रौक्ष्यमुत्पादयन्तो रूक्षान् रसान् तिक्त | कषायकटुकांश्चाभिवर्धयन्तो नृणां दौर्बल्यमावहन्ति; वर्षाशरद्धेमन्तेषु कलो मुहूर्तः कलादशभागश्च, त्रिंशन्मुहूर्तमहोरात्रं, ऋतुषु तु दक्षिणाभिमुखेडकें कालमार्गमेघवातवर्षाभिहतप्रतापे, पञ्चदशाहोरात्राणि पक्षः, स च द्विविधा-शुक्ल: शशिनि चाव्याहतबले, माहेन्द्रसलिलप्रशान्तसंतापे जगत्यरूक्षा कृष्णश्च, तौ मासः॥५॥ रसाः प्रवर्धन्तेऽम्ललवणमधुराः, यथाक्रमं तत्र बलमुपचीयते नृणाइदानीं संवत्सरोशान् निमेषादीन् विवरितुमाह,-तत्र मिति / भवति चात्र-आदावन्ते च दौर्बल्यं विसर्गादानयोर्नृणाम् / लघ्वक्षरेत्यादि / तत्र तेषु मध्ये / लध्वक्षरमकारादि, तस्यो- मध्ये मध्यबलं त्वन्ते श्रेष्ठमग्रे च निर्दिशेत्-" चरकसंहिता, सूत्रच्चारणं कण्ठताल्वादिव्यापारेणोदीरणं, तत्प्रमाणो निमेषः / ननु, स्थानं, अध्यायः 6 / / लघ्वक्षरोच्चारणादिना निमेषादयो विभज्यन्ते, तत् कथं भग- 2 गङ्गाया दक्षिणकूले वर्षा बहु भवति तेन तत्र प्रावृडादिक्रमः, वानादित्यो गतिविशेषेण निमेषादीनां विभागं करोतीत्युक्तं ? गङ्गोत्तरकूले शीतं बहु भवति तेन तत्र हेमन्तशिशिरौ भवतः, उक्तं नैष दोषः, यतो ज्योतिषिका निमेषादिप्रविभागेन शङ्कच्छाया- हि काश्यपेन-"भूयो वर्षति पर्जन्यो गङ्गाया दक्षिणे जलम् / तेन मागमोक्तामर्कगत्याऽपि प्रमाणयन्ति; सा पुनः सर्वजनप्रसिद्धति | वर्षाप्रावृडाख्यौ ऋतू तेषां प्रकल्पितौ // गङ्गाया उत्तरे कूले हिमव. न निर्दिष्टा / कलादशभागश्चेति कलाया दशमो भागस्त्रिस्रः द्धिमसंकुले / भूयः शीतमतस्तेषां हेमन्तशिशिरावृतू"-इति // काष्ठाः / 'त्रिंशत्कलो मुहूर्त' इति पाठो निबन्धैर्विस्तरेण 3 'चन्द्रादित्ययोः कालविभागकरत्वात् क्वेदनशोषणादिना चन्द्रादूषितः / 'शुक्लः कृष्णश्च' इति पक्षक्रमोऽमावास्यावधि मासं दित्ययोः शीतोष्णादिप्रभेदकरत्वात् / शीतोष्णवर्षलक्षणाः अतिशीज्ञापयति; अन्ये तु 'कृष्णः शुक्लश्च' इति पठन्ति // 5 // तोष्णवर्षलक्षणास्त्रयो मन्दशीतोष्णवर्षलक्षणास्त्रय इति षड़तवो दक्षितत्र माघादयो द्वादश मासाः, द्विमासिकमृतुं णमुत्तरं च द्वे अयने भवत इति योजना / न तु चन्द्रादित्ययोः कृत्वा षड़तवो भवन्ति; ते शिशिरवसन्तनीमवर्षा- कालविभागकरत्वादयने द्वे भवतः, चन्द्रस्यायनकर्तृत्वेनानभिधा. शरद्धेमन्ताः; तेषां तपस्तपस्यौ शिशिरः,मधुमाधवौ नात् ।...इदमत्रावधेयं-द्वादशराश्यात्मकस्य राशिचक्रस्वार्थ कर्कवसन्तः, शुचिशुक्रौ ग्रीष्मः, नभोनभस्यौ वर्षाः, टादिधनुःपर्यन्तं राशिशटुं क्रमेण दक्षिणावनतं, तत्र स्थित आदित्यो इषोर्जी शरत्, सहःसहस्यौ हेमन्त इति // 6 // यदा खगल्या प्राची गच्छन्नपि किञ्चित्किञ्चित्तिर्यग्गल्या दक्षिणामयते स कालो दक्षिणायनम् / तथा मकरादिमिथुनपर्यन्तं राशिषटुं क्रमेणो१ 'संवत्सरः आत्मा स्वरूपं यस्य तस्य महाकालस्य संवत्सर- त्तरावनतं, तत्र स्थित आदित्यो यदा प्राग्वदुत्तरामयते स काल उत्तरूपेण म्यवहारपथारूढस्वेत्यर्थः / ' इति हाराणचन्द्रः / रमयनम्' इति हाराणचन्द्रः /

Page #122
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता। 25 सोमः, अम्ललवणमधुराश्च रसा बलवन्तो भव. खल्वमने द्वे' इत्यादिनिर्देशे क्रियमाणे येन कमेण षड्तुविभागेन्ति, उत्तरोत्तरं च सर्वप्राणिनां बलमभिवर्धते / ऽयनद्वयमुक्तं तेनैव चेदयनद्वयं युगपत् स्यात्तदा संवत्सर इति उत्तरं च शिशिरवसन्तग्रीष्माः, तेषु भगवानाप्या- व्यस्तानामक्रमपठितानां च माघादीनां संवत्सरवं निरस्तमिति / यतेऽर्कः, तिक्तकषायकटुकाश्व रसा बलवन्तो भव- इदानीं युगप्रविभागं दर्शयन्नाह-ते खित्यादि / ते पुनः पत्र न्ति, उत्तरोत्तरं च सर्वप्राणिनां बलमपहीयते // 7 // संवत्सरा युगमिति संज्ञां प्राप्नुवन्ति / इयं च युगस्य पारिभाषिकी त एते शीतोष्णवर्षेत्यादि / त एते षड्तवः, शीतोष्णवर्षल- संज्ञा, परमार्थतस्तु कृतादयश्चत्वारो युगविशेषाः / स एष क्षणेलक्षिताः; अत्र शीतं वातकृतम् , औष्ण्यमादित्यकृतं, वर्षश्च- इत्यादि स एषः कालः // 9 // न्द्रकृतः; शीतवर्षों चन्द्रकृतावित्यन्ये / एतैश्च षडतुभित्रै अयने इह तु वर्षाशरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्मप्रावृषः षड. भवतः / कुत इत्याह-चन्द्रादित्ययोः कालविभागकरखात् / तवो भवन्ति दोषोपचयप्रकोपोपशमनिमित्तं ते तु के ते द्वे अयने इति पृष्ट आह-दक्षिणमुत्तरं च / अत्र दक्षिण- भाद्रपदायेन द्विमासिकेन व्याख्याताः; तद्यथामयनं चन्द्रकालं विभागयति, उत्तरमयनमादित्यकालमिति / भाद्रपदाश्वयुजौ वर्षाः, कार्तिकमार्गशीर्षों शरत्, तयोर्दक्षिणमित्यादि / तयोर्दक्षिणोत्तरायणयोर्मध्ये वर्षाशरद्धे. पौषमाधौ हेमन्तः, फाल्गुनचैत्रौ वसन्तः, वैशाख. मन्ता दक्षिणायनं; तेषु वर्षादिघूत्तरोत्तरं भगवान् सोम आप्या- ज्येष्ठौ ग्रीष्मः, आषाढश्रावणी प्रावृडिति // 10 // यते अधिकबलो भवति, न केवलं सोम एव बलवान् भवति संशोधनाश्रयं दर्शनं दर्शयन्नाह-इहेत्यादि / इह अस्मिन्नरसाश्वाम्लादयो वर्षादिषु यथासंख्यमुत्तरोत्तरं बलवन्तो भवन्ति; ध्याये, तुशब्दः पुनरर्थः / अस्मिन्नध्याये पुनः किमयं वर्षादयः उत्तरोत्तरं चेति चकारो व्यतिक्रमेण संबन्धनीयः, तेन सर्वप्राणिनां ऋतव इत्याह,-दोषोपचयाद्यर्थम् / ननु, इदं दर्शनं व्याधिचोत्तरोत्तरं बलमभिवर्धत इत्यर्थः / उत्तरमित्यादि / -शिविर हेतुवातादिसंचयाद्यर्थलात् प्राक् कर्तु युज्यते / नैवं, तत्र वातावसन्तप्रीष्मा उत्तरायणं, तेषु शिशिरादिषूत्तरोत्तर भगवान दिहेतूनां रसानां निष्पत्तेस्तदेव दर्शनं प्राक् कृतं, अथवा 'हेमन्ते आप्यायते अधिकबलो भवति; तिक्तादयो रसाश्च शिशिरादिषु शिशिरे चैव वसन्ते चापि मोक्षयेत्'-(सू. अ. 5) इत्यादियथासंख्यमुत्तरोत्तर च बलवन्तो भवन्ति / बलमपहीयते बल श्लोके शिशिरादीनामादौ निर्दिष्टत्वात् / ननु, प्रावृड्वर्षयोः को हानिर्भवति / 'ते शिशिरवसन्तग्रीष्मवर्षाशरद्धेमन्ताः' इति सूत्रे | भेदः? उच्यते, प्रथमः प्रवृष्टेः कालः प्रावृड्, तस्यानुबन्धो यद्यपि प्रागुत्तरायणं पठितं, तथाऽपि भाष्ये यत् प्रथमं दक्षिणा वर्षाः / संचयात् प्रकोपो बलवान् , तस्य चिकित्सितं संशोधनयनस्य व्याख्यानं तदुत्तरायणतोऽपि दक्षिणायनस्य वैशिष्ट्यं मित्यत्र वर्षादयो ऋतव उक्ताः, तथा चरकेऽपि रोगभिषैग्जितीये प्रतिपादयतिः कुतः ? विसर्गवात् प्राणिनां बलकरत्वाचेति // 7 // विमाने संशोधनमधिकृत्य वर्षादयोऽभिहिताः / यद्यपि दोष. भवति चात्र संचयादिनिमित्तं वर्षादयः कथिताः, तथाऽपि संचयादिषु संशोशीतांशुः क्लेदयत्युर्वी विवस्वान् शोषयत्यपि // धनं कार्यमित्यस्य प्राधान्य शिशिरादयस्तु रसं बलं चाधितावुभावपि संश्रित्य वायुः पालयति प्रजाः // 8 // कृत्योक्ताः, वर्षादयस्तु संशोधनमधिकृत्य संचयाद्यर्थमिति तात्पअमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह,-भवति चात्रेत्यादि / शीतांशुः | र्यार्थः / अन्ये वन्यथा व्याख्यानयन्ति,-गङ्गाया दक्षिणे चन्द्रः / क्लेदयति आर्वीकरोति / उर्वी भूमिम् / विवखान् देशे वर्षाद्यतुविभागो ज्ञातव्य इति; अयमपि गयदासाचार्वेण आदित्यः शोषयति / तावुभावपीति तौ चन्द्रसूर्यो / संश्रित्य दूषितः // 10 // आश्रित्य, वायुः प्रजाः पालयति रक्षति / चन्द्रमाश्रित्याप्यायनं जगतः करोति, सूर्यमाश्रित्य शोषणं; ततो यथाकालं रसाभि __ तत्र, वर्षास्वोषधयस्तरुण्योऽल्पवीर्या आपचाप्र. निर्वृत्तिः, तेन प्रजा वर्धयतीति पिण्डार्थः // 8 // . शान्ताः क्षितिमलप्रायाः, ता उपयुज्यमाना नभसि अथ खल्वयने द्वे युगपत् संवत्सरो भवति / मेघावतते जलप्रक्लिन्नायां भूमौ क्लिनदेहानां प्राणिते तु पश्च युगमिति संशां लभन्ते / स एष निमेषा-' | नां शीतवातविष्टम्भिताग्नीनां विदह्यम्ते, विदादात् दिर्युगपर्यन्तः कालचक्रवत् परिवतमानः कालच- 1 'अयं च दोषचयादिक्रमो रसोत्पादक्रमाद्भवति, तेन हेतुतया क्रमित्युच्यत इत्येके // 9 // रसोत्पादक्रमः प्रथममुच्यते, दोषचयादिक्रमस्तु कार्यतया कारणा. परिविष्ट पूर्वसूत्राध्याख्यातुमाह-अथ खल्वयने इत्यादि / धीन इति पश्चादुच्यते' इति चक्रः। 2 'संशोधनमधिकृत्यैते युगपदेककालमयनद्वयं संवत्सरः, न पृथग् दक्षिणायनमुत्तरायणं वर्षादयोऽभिहिताः' इति पा०। 3 'हेमन्तो ग्रीष्मो बबेति वा / ननु, 'माघादयो द्वादशमासाः संवत्सरः' इत्युक्तं, तत् | शीतोष्णवर्षलक्षणास्त्रयः ऋतवो भवन्ति; तेषामन्तरेवितरे सापकिं पुनरभिधानेन ? उच्यते, पूर्वोदिते हि माघादयो द्वादश रणलक्षणास्त्रयः ऋतवः प्रावृड्शरदसन्ता इति; प्रावृद्धिति प्रथमः मासा व्यस्ता अक्रमपठिताश्च संवत्सर इत्याशङ्का स्यात् , 'अथ प्रवृष्टः कालः, तस्यानुबन्धो हि वर्षाः; एवमेते संशोधनमविकल 1 'वायोरुभयार्थकर्तृत्वं योगवाहितया लेयन्' इति चक्रः। षड् विभज्यन्ते ऋतवः' च. वि. स्था. अ. 8 / 4 'आपश्चा१ 'एके इति रसबलादिजनकशिशिराछुतुक्रमवादिनः' इति चक्रः।। प्रसन्नाः' इति पा०। 5 'शीतवातविष्टम्धामीना' इति पा०। सु० सं० 4

Page #123
26 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान पित्तसंचयमापादयन्ति; स संचयः शरदि प्रविर- याम् / क्व सति ? नभसि, आकाशे / किंविशिष्टे ? मेघावतते, लमेघे वियत्युपशुष्यति पङ्केऽर्ककिरणप्रविलायितः मेघव्याप्ते / विदाहात् अम्लपाकात् / पित्तसंचयमिति संहतिरूपा पैत्तिकान् व्याधीञ्जनयति / ता एवौषधयः काल- वृद्धिः संचयः; स्वस्थानवृद्धिरित्यन्ये / संचीयमानमपि पित्तमृपरिणामात् परिणतवीर्या बलवत्यो हेमन्ते भवन्त्या- तुशैत्यात्तस्मिन् काले न कुप्यति / स संचय इत्यादि / स एव पश्च प्रशान्ताः स्निग्धा अत्यर्थ गुर्व्यश्च, ता उपयुज्य- पित्तस्य वर्षाकालोपचितः संचयः, शरद्यल्पमेघे आकाशे सूर्यमाना मन्दकिरणत्वाद्भानोः सतुषारपवनोपस्तम्भि- रश्मिभिः प्रविलायितः सन् पित्तोद्भवान् व्याधीनुत्पादयति / ता तदेहानां देहिनामविदग्धाः स्नेहाच्छैत्यागौरवादुप- एवेत्यादि ता एवौषधयः पूर्वोक्ताः / कालपरिणामात् कालपरिपालेपाच श्लेष्मसंचयमापादयन्तिः स संचयो वसन्ते- कात् / परिणतवीर्याः संजातशक्तिकाः / बलवत्यो देहोपचयऽरश्मिप्रविलायित ईषत्स्तब्धदेहानां देहिनां श्लै- हेतवः, अन्यथा परिणतवीर्यबलवतोरेकार्थत्वात् पुनरुक्तिः स्यात् / ष्मिकान् व्याधीञ्जनयति / ता एवौषधयो निदाघे आपश्च प्रशान्ताः स्वच्छाः; क्षितिमलापगमादित्यन्ये / ता इति निःसारा रूक्षा अतिमात्रं लघ्व्यो भवन्त्यापश्च, ता पूर्वोक्ता ओषधय आपश्च / उपयुज्यमानाः खाद्यमानाः पीयमाउपयुज्यमानाः सूर्यप्रतापोपशोषितदेहानां देहिनां नाश्च / सतुषारपवनोपस्तम्भितदेहानामिति स तुधारपवनेन हिमारौक्ष्याल्लघुत्वाच्च वायोः संचयमापादयन्ति; स ईवातेनोपस्तम्भितान्यायायितानि देहानि शर्र, राणि येषां ते संचयः प्रावृषि चात्यर्थ जलोपक्लिन्नायां भूमौ तथोक्ताः / ता ओषधय आपश्च किंविशिष्टाः ? अविदग्धाः, किन्नदेहानां देहिनां शीतवातवर्षेरितो वातिकान् मधुरपाकमुपगताः / ऋत्वादिखभावात् कफस्य संचीयमानस्य व्याधीजनयति / एवमेष दोषाणां संचयप्रकोप- हिमानीवशात्तदानीं स्त्यानतैव भवति न प्रकोपः / स संचय हेतुरुक्तः // 11 // इत्यादि / अर्करश्मिप्रविलायित इति स्त्यानघृतवद्विलयनमात्रं पित्तादीनां संचयप्रकोपौ वर्षादिषु यथा सहेतुकी भवतस्तथा वसन्ते भवति, न तूपशोषणाख्यः प्रशमः, कस्मात् ! अर्कस्य निर्दिशन्नाह -तत्र वर्षाखित्यादि / तत्र तेषु ऋतुषु मध्ये, नातितीक्ष्णखाच्छेष्मप्राचुर्याच / श्लैष्मिकान् व्याधीन् अन्नद्वेषह ओषधयो गोधूमचणकशाल्यादयः, तरुण्यः अभिनवाः, अल्प- दयोक्लेदादीन् / ता एवौषधय इत्यादि / निदाघे ग्रीष्मे / 'नि:वीर्या अल्पशक्तयः, 'भवन्ति' इत्यध्याहारः; अन्ये तु वीर्यशब्दं सारा निर्गतसाराः, सारोऽत्र गौरवम् / रूक्षा निःस्नेहाः / न शीतोष्णाख्यवीर्यवाचिनं मन्यन्ते / ननु, वर्षासु गोधूमादयः केवलमोषधय एवंविधा भवन्ति आपश्च भवन्तीत्यर्थः / ता उपपुरातना एव भवन्ति, कथमभिनवा इत्युच्यन्ते ? नैष दोषः, युज्यमाना इत्यादि ।-ता अनन्तरनिर्दिष्टा ओषधयो रौक्ष्य लघुगोधूमचणकशाल्यादयोऽन्तःसूक्ष्मजलप्रवेशान्म्रदिमानमुपगताः खाभ्यां हेतुभ्यां सूर्यप्रतापोपशोषितदेहानां देहिनां नृणां वातकिंचित्तिरस्कृतशक्तयः प्ररोहधर्मिण्यः प्रोच्छूनतामुपगता अनवा संचयमापादयन्तीति पिण्डार्थः / यद्यपि शीतस्य वायोरुष्णे अपि तरुण्य इत्युच्यन्ते, शाकादयस्तु नूतना एवं प्रयुज्यन्ते / ग्रीष्मे संचयो न युज्यते, तथाऽपि वातगुणेषु सर्वेषु रोक्ष्यं प्रधानं, आपच प्रशान्ता अपरिणताः, नवत्वात् ; अप्रसन्नाः कलुषा तेनौषधीनामत्यर्थरौक्ष्येण रूक्षस्य वायोग्रीष्मे संचयः स्यादित्यइत्यन्ये; क्षितिमलप्रायाः पृथिव्यास्तृणपर्णोत्करशवकोथादिमल- दोषः / स संचयः प्रावृषीत्यादि / स वातसंचयः शीतवातवर्षेबहुलाः, अत्रापि भवन्ति' इत्यध्याहारः / ता उपयुज्यमाना रितो वातिकान् व्याधीन् कोष्ठतोदसंचरणादीन् जनयति ।क इत्यादि / विदह्यन्ते अम्लपाकमुपयान्ति / कास्ताः ? पूर्वोक्ता काले ? प्रावृषि; केषां वातिकान् व्याधीन् जनयति ? देहिनां; ओषधय आपश्च / किं क्रियमाणाः? उपयुज्यमानाः। केषामम्ल- किंविशिष्टानां ? क्लिन्नदेहानां; कस्यां सत्यां ? भूमावत्यर्थ जलोपाकमुपयान्ति ? देहिनां; किंविशिष्टानां ? शीतवातविष्टम्भिता- पक्लिन्नायाम् / एवमेष इत्यादि / एवमनेन प्रकारेण, एष इति मीनां; शीतेन कुपितो वातः शीतवातः ( शारीरैः), तेन कालखभावकृतौषधितारुण्यादिर्यावच्छीतवातवर्षेरितो वातिकान् मन्दवेगीकृताग्नीनां; न पुनर्बाह्येन शीतवातेन, यतस्तेन बहिर्लो- व्याधीजनयतीति दोषाणां यौ संचयप्रकोपी तयोरयं हेतुरुक्तः / मकूपरोधेनोष्मणोऽनिर्गमादन्तरमेलमेधते / पुनः किंभूतानां ननु, दोषोपचयप्रकोपोपशमनिमित्तमिति त्रयाणां चयादीनां देहिनां ? क्लिन्नदेहानाम् आर्दीभूतशरीराणाम् / कस्यां सत्यां ? प्रतिज्ञातखात् कथं संचयप्रकोपौ व्याख्यायोपसंहारः? नैष दोषः, भूमौ / किविशिष्टायां ? जलप्रक्लिन्नाया; पानीयेन सुष्ठ स्तिमिता- प्रकोपे हि संशोधनं कार्य तत्र यदि यथाप्रतिज्ञं त्रीन् प्रशम 1 'सतुषारोपस्तम्भितदेहानां' इति पा० / 2 'रौक्ष्या लघुत्वा- 1 'प्रसन्नाः' इति पा०। 2 'सतुषारोपस्तम्भितदेहानामिति देशद्याच्च' इति पा० / 3 'ओषधयोऽत्र पूर्वमनाहृता वनस्पत्यादय सह तुषारेण वर्तत इति सतुषारश्चन्द्रः, तेन सतुषारेण उपस्तम्भितानि एव तरुण्योऽभिनवा अजातसारा इति यावत् , नत्वन्तःप्रवेशिवाता- आप्यायितानि शरीराणि येषां तथोक्ताः' इति चक्रः। 3 'निःसारा नुगतसूक्ष्मजलसंपर्कात् पूर्वमाहृता गोधूमादयोऽपि, तेषां प्रावृड्- | इति अपगतसौम्यांशाः' इति चक्रः। 4 'भवति' इति पा० / हितत्वेनोपदेक्ष्यमाणत्वादेव वर्षाहितत्वेनाप्यभ्युपगमात्, वर्षा हि 5 'रौक्ष्यालघुत्वादैशद्यान्चेति हेतुत्रयोपन्यासेन वातविरुद्धस्यैकस्य प्रायेण प्रावृडिव प्रतिभान्ति' इति हाराणचन्द्रः / 4 'आपश्चाप्रसन्नाः निदाघौष्ण्यस्यावजितत्वं सूचितं भवति, विरुद्धगुणसन्निपाते हि इति पा० / 5 'शारीरः' इति हस्तलिखितपुस्तकेषु न पठ्यते। / भूयसाऽल्पमवजीयत इति न्यायात्' इति हाराणचन्द्रः /

Page #124
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता / 27 महासत्र / शारदमर्धरात्र इतिाल इत्यादि। चा विधीयेरन् ; न चैतदिष्य प्रीष्मादिषु हि म सहितान् व्याख्याति, तदा प्रशमान्तरितः प्रकोपोपक्रमविधिः उपशमं व्याख्यातुकाम आह-तत्र पेत्तिकानामित्यादि / स्यीत् ; तस्मात् संचयप्रकोपावेव तावत् पृथगाख्याति // 11 // खभावतः खलक्षणतः, स्खलक्षणं पुनरेषां शीतोष्णवर्षादि / तत्र वर्षा हेमन्तग्रीष्मेषु संचितानां दोषाणां शर ननु, यदि कालखभावादेव दोषाणामुपशमस्तर्हि शास्त्रवैयर्थ्य इसन्तप्रावृट्सुच प्रकुपितानां निर्हरणं कर्तव्यम्॥१२ स्यात् / न च वैयर्थ्यं दृश्यते, तदुक्त विधानादप्युपशमदर्शनात् / सत्यमेतत् , दोषाणां स्वभावविनाशित्वेऽपि चयादिविसदृशसप्रकोपे यथावसरं संशोधन विधेरासंजनार्थ तमेव विधि वक्तु न्तानोत्पत्ती शास्त्रं हेतुतया व्याप्रियमाणं नानर्थकं; विनाशकारमाह-तत्र वर्षेत्यादि / वर्षादिषु ये संचिता दोषास्त एव यदा णाभावेऽपि हि घटादीनां विसदृशकपाललक्षणोत्पादे मुद्रादिशरदादिषु प्रकुपिता भवन्ति तदा निर्हरणं कर्तव्यम् / निर्हरण हेवन्तरसाफल्यमस्ति // 13 // माकर्षणं वमनादिना / प्रकुपितानामिति प्रशब्दो बहुदोषाणामेव संशोधनमिति दर्शयति; मध्यदोषेषु पाचनादि, अल्पदोषेषु पुन / तत्र, पूर्वाले वसन्तस्य लिङ्गं, मध्याह्ने ग्रीष्मस्य, लेडनपिपासानिग्रहादि यथर्तुविधिसमाचारश्चेति चकारो दर्शयति / | अपराह्ने प्रावृषः, प्रदोषे वार्षिकं, शारदमर्धरात्रे, एवमहोरात्रमपि ननु, वर्षादिषु शरदादिषु चयप्रकोपयोरनन्तरमेवोक्तत्वात किमर्थ- प्रत्युषसि हैमन्तमुपलक्षयेत् मत्र वर्षाहेमन्तग्रीष्मेष्वित्यादिपाठः ? प्रकुपितानां निर्हरणं कर्त वर्षमिव शीतोष्णवर्षलक्षणं दोषोपचयप्रकोपोपशव्यमित्येव वक्तुं युक्तम् / सत्यं, शरदादिष्वेव प्रकुपितानां निह - मैर्जानीयात् // 14 // रणं यथा स्यादन्यत्र माभूदिति नियमार्थ पुनः शरदादिग्रहणं; सांवत्सरिकं विधि दिनेऽप्यतिदेष्टुमाह-तत्र पूर्वाह्न इत्यादि। यदि पुनः शरदादिग्रहणं न क्रियेत, तदा ग्रीष्मादिषु हेतुबाहु-तत्रेति अहोरात्रे / शारदमर्धरात्र इति भूगोलाधःस्थितसूर्यवाल्यात् प्रकुपितेषु दोषेषु बमनादयो विधीयेरन् ; न चैतदिष्यते, दर्धरात्रे शारदं लिङ्गमातपाभावेऽपि गोलकगणितविदो ज्योतिप्रीष्मादिषु हि नमनादयो विधीयमाना व्यापदं मरणं वोत्पाद- विदो मन्यन्ते; भिषजस्तु कालस्वभावादाहारवशाचेति / अहो. यन्ति / प्रावटस चेति चकारः संशोधनसाध्येष्वतिपातिषु रोगेषु रात्रमपि वर्षमिवेत्यादि।-शीतोष्णवर्ये दोषोपचयप्रकोपोपशप्रीष्मादिष्यपि संशोधनं कर्तव्यमिति ज्ञापयति / वर्षादिष संच- मास्तैरहोरात्रमपि वर्षमिव जानीयादिति संबन्धः / एतेनाहोरायस्य पूर्वमेवोक्तत्वात् पुनर्वर्षादिग्रहणं यथाखमृतुविहित आहारा- त्रिके संचयादावनागताबाधोक्तदन्तधावनादिप्रतीकारैर्निर्हरणं चाराख्यः खस्थवृत्तोदितो विधिः कर्तव्य इति सूचयति / शेरदा- कर्तव्यमित्युक्तम् / ननु, प्रतिदिनं दोषाणां संचयप्रकोपप्रशमेषु दीनामृतूनां द्वितीयमासे संशोधन कर्तव्यं तत्र पित्तसंशोधनं सत्सु कथमार्तवाः संचयादयो भवन्ति, दिवसैरेवतूंनामारब्धः मार्गशीर्षे, कफनिहरणं चैत्रे, वातस्य श्रावणे; एवं हि साधारणः वात् , आह्निकचयकोपयोः प्रत्यहमेव प्रतीतत्वात् / सत्यम् , कालः, त्रिमासान्तरिताश्च दोषा भवन्ति / तथा चाह-"ग्रीष्मा- आह्निको चयप्रकोपावहोरात्रमाश्रित्य सोमसूर्यानिलांनामुष्णादिदिसंचितान् दोषान् त्रिमासान्तरितान् हरेत्" इति // 12 // गुणमात्रोत्पन्नवादल्पकारणौ, अल्पेनैवानागताबाधविधानेन तत्र पैत्तिकानां व्याधीनामपशमोहेमन्ते. 2. शान्तिमुपयातः; ऋतुभवौ तु चयप्रकोपौ मार्गान्तरगतसोमसूमिकाणां निदाघे, वातिकानां शरदि, स्वभावत एवः | र्यानिलकृतैर्द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकप्रभावैर्निरन्तरोपचितवादहोरातपते संचयप्रकोपोपशमा व्याख्याताः॥१३॥ | त्रमात्राश्रितार्कादिगुणादत्यन्तभिन्नैरारभ्यमाणौ महाकारणको महतैव संशोधनादिविधिना शान्ति गच्छतः // 14 // - 1 वर्षादिषु' इति पा०। 2 'शरदादीनां द्वितीयमासे संशो तत्र, अव्यापन्नेषु ऋतुम्वव्यापन्ना ओषधयो भवधनाभिधानं संपूर्णप्रकोपे भूते निर्हरणोपदेशार्थ, प्रथमेषु हि मासेषु त्यापश्च; ता उपयुज्यमानाः प्राणायुर्बलवीयौं या . ना फास्गुनाषाढकार्तिकेषु प्रकोपः प्रकर्षप्राप्तो न भवति, चितस्य बस जस्को भवन्ति // 15 // म्वप्रकुपितस्याविलीनस्य सम्यर्हिरणं न भवति पुनश्च सञ्चीयते सोऽयं दोषचयादिरव्यापम्नेषु ऋतुषु भवतीति दर्शयन्नाहकालप्रकण / यत्तु संचयेऽपहृता दोषा लभन्ते नोत्तरा गतीः' इति तत्राव्यापन्नेष्वित्यादि / प्राणा अग्नीषोमादयः, आयुः शरीरेन्द्रिबक्ष्यति, तत्तु हेत्वन्तरकुपितदोषविषयमिति न विरोधः। 3 'तत्र यसत्त्वात्ममनसा संयोगः, बलमुत्साहोपचयलक्षणं, वीर्य शक्तिः, साधारणेमतुषु वमनादीनां प्रवृत्तिर्विधीयते, निवृत्तिरितरेषु; साधा. ओजः हृदयाश्रितं सप्तधातुस्नेहः // 15 // रणरक्षणा हि मन्दशीतोष्णवर्षत्वात् सुखतमाश्च भवन्त्यविकल्पकाश्च शरीरौपधानाम् , इतरे पुनरत्यर्थशीतोष्णवर्षत्वाद्दुःखतमाश्च भवन्ति | तेषां पुनर्व्यापदोऽदृष्टकारिताः, शीतोष्णवातवविकल्पकाश्च शरीरौषधानाम्' च. वि. स्था. अ. 8 / 4 'घना |र्षाणि खैलु विपरीतान्योषधीळपादयन्त्यपश्च // 16 // त्यये' इति पा० / 5 एतदनन्तरं 'चयप्रकोपोपशमा दोषाणां हि स भजेत्परम् / स्यू रोगास्त्यागसेवाभ्यां सहसाऽसात्म्यसंभवाः // द्वयोरपि / सन्धौ साधारणा वत्स भविष्यद्वर्तमानयोः // ऋतुसन्धौ तु वह्निप्रणाशवैषम्ये स्यातां चासात्म्यसेवनात् / तस्माद्यथोक्तमभ्यस्येन्तुदोषाणां चयाचाः परिकल्पनाः / एवंप्रकारा व्याख्याता विधि वक्ष्या- | सन्धौ विर्षि नरः' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते कचित्पुस्तके। म्यतः परम् // हासयेदल्पशोऽभ्यस्तं वर्तमानर्तुकं विधिम् / भविष्य- 1 'पदार्थखभावविनाशित्वेऽपि' इति पा०। 2 'प्रावृषेण्यं' . इतुकं चापि बताभ्यासकारणात् // यावन्तं हासयेत्पूर्व तावन्तं | इति पा० / 3 'खलु' इति कचित्पुस्तके न पठ्यते।

Page #125
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान कुतः पुनः ऋतूनां व्यापद इत्याह-तेषां पुनरित्यादि / तेषां गर्हितस्थानस्थितानां प्रचारो ग्रहचरितं; नक्षत्राणि अश्विन्यादीनि, ऋतूनाम् / व्यापदः शीतोष्णवातवर्षाणामेव वैपरीत्यम् / अदृष्टेन तेषां चरितमुल्कापातादिभिर्जन्मनक्षत्राभिहननम् / गृहदारेत्यादि सर्वजनसामान्येनाधर्मेण, कारिताः कर्तु प्रयोजिताः / शीतोष्णे- गुहादीनां यानि गर्हितानि निन्दितानि लक्षणानि चिह्नानि तलि. त्यादि / विपरीतानि हीनमिथ्यातियुक्तानि, ओषधीरपश्च व्यापा- मित्तं प्रादुर्भाव उत्पत्तिर्येषां व्याधीनां तैर्वा उपतप्यन्ते जनपदाः; दयन्ति विरुद्धतां प्रापयन्ति / अन्ये तु शीतोष्णवातवर्षाणीत्यादि- दारा भार्थाः, शयनं खट्दा, आमनं पीठं, यानं दोलारधादि, पाठमन्यथा कृलाऽऽपातनिकापूर्व पठन्ति / तद्यथा, अधर्म- वाहनं हस्त्यश्वादि, मणिः स्फटिकादिः, गृहादयो मणिपर्यन्तास्त स्तावद् व्यापदां संभवे प्रयोजकः कर्ता, कः पुनः स्वतन्त्रः कर्ता? एव रत्नानीति समासः, अन्यथा मणिरत्रयोरेकार्थलात् पुनरुक्तता इत्याह---शीतोष्णवर्षाणां वैपरीत्यमोषधीळपादयत्यपश्च // 16 // ! स्यात् : अन्ये तु मणयः सादीनां प्रशस्तावयव विशेषाः, रत्नानि तासामपयोगाद्विविधरोगप्रादर्भावो मरको वा माणिक्यादीनि उपकरणानि घटपिठरशादीनि; अथवा गृहाभवेदिति // 17 // | दीन्येवोपकरणानि / अन्ये तु गृहदारेत्यादिगो गृहदारशच्दी .. व्यापनानामोषधीनामपां चोपयोगाद्दोषं दक्तुमाह,-तासा- निमित्तशब्दं च परित्यज्य 'शयनासनयानवाहनमणिरतोपकरणमुपयोगादित्यादि // 17 // गर्हितलक्षणप्रादुर्भावैर्वा' इति पन्ति // 19 // तत्र, अव्यापनानामोषधीनामपां चोपयोगः // 18 तत्र, स्थानपरित्यागशान्तिकर्मप्रायश्चित्तमनल ऋतुव्यापदां चिकित्सासूत्रं दर्शयन्नाइ-तत्राव्यापनानामि- जपहोमोपहारेज्याञ्जलिनमस्कारतपोनियमदयादात्यादि / अव्यापनशब्द उभयत्र संबध्यते; तेन, अव्यापन्नाः नदीक्षाभ्युपगमदेवताबाह्मणगुरुपरैर्भवितव्यम् , पुराणा ओषधयः, आपश्चाव्यापनाः क्वथिताः / अन्ये तु 'तत्रा- एवं साधु भवति // 20 // व्यापन्नानामोषधीनामपां चोपयोग' इत्यत्र 'तत्र पुराणाभिरोष- इदानीमृतव्यापदादिकृतानां रोगाणां सामान्येन चिकित्सा धिभिरनुपहतवीर्याभिः क्रियाः कार्याः' इत्यादिपाठं पठन्ति; स दर्शयन्नाह.-तत्र स्थानेत्यादि / ऋतुकोपस्थाधर्मकारितात्तत्र चात्यर्थमप्रसिद्ध इति न लिखितः // 18 // दैवव्यपाश्रयं भेषजम् / शान्तिरिन्द्रियविजयः, अथवा वेदोक्तकदाचिदव्यापस्नेष्वपि ऋतुषु कृत्याभिशापरक्षः- मन्त्रैर्यजनादिकं; प्रायश्चित्तं प्राक्तनकर्मोपशमार्थं स्मार्तवचनेन क्रोधाधमैरुपध्वस्यन्ते जनपदाः, विषौषधिपुष्पग- चान्द्रायणादि, अथवा “प्रायो नाम तपः प्रोक्तं चित्तं निश्चय न्धेन वा वायुनोपनीतेनाक्रम्यते यो देशस्तत्र दोष उच्यते / तपोनिश्चयसंयुक्तं प्रायश्चित्तमिति स्मृतम्"---इति; प्रकृत्यविशेषेण कासश्वासवमथुप्रतिश्याय शिरोरु- मङ्गलं प्रशस्तौषधमणिधारणादि; जप ओङ्कारपूर्वकमृग्यजुःसामाग्ज्वरैरुपतप्यन्ते, ग्रहनक्षत्रचरितैर्वा, गृहदारशयना- वर्तन; होमो लक्षकोटिप्रयुतोपलक्षितः; उपहारः देवादिषु गवासनयानवाहनमणिरत्नोपकरणगर्हितलक्षणनिमि-श्वप्रभृतीनामुपा(न )यनम् , अन्ये उपहारो देवतानां सपशुलिः; तप्रादुर्भावैर्वा // 19 // इज्या यागः; अञ्जलिः भक्त्या करसंपुटविधानं; नमस्कारो देव.. ऋतुव्यापयोऽन्यैरपि हेतुभिर्व्याधिसंभवं दर्शयन्नाह-कदा- द्विजगुरुभ्यः कायवाङ्मानसः प्रणामः; तपः तापनालक्षणमुपवा. चिदित्यादि / कदाचिन्न सर्वकालम् / कृत्या कुपितमन्त्रिणोऽभि- सादि; नियमः शालोदितो विधिर्मोनादिः, दया प्राणिषु कृपा; चारकर्मजनितो राक्षसीविशेषः, अन्ये तु सर्वराष्ट्रच्छेद्यभिचारः, दानं यथाविभवं वित्तविसर्गः; दीक्षा गुरुतो मन्त्रादिग्रहणम् / अभिचारस्वेकपुरुषव्यापादक एव; अभिशापो गुरुसिद्धादीनामा- अभ्युपगमः गुरुवाक्यादीनामङ्गीकारः; परशब्दः स्थानपरित्यागाक्रोशः; रक्षांसि हिंसाविहाराणि हेतिप्रहेतिकुलजातानि, तेषां दिभिः प्रत्येक संबध्यते / एवं साधु भवति एवं कुशलं भवक्रोधो रक्षःक्रोधः; अधर्मः कायवाङ्मनसां दुश्चरितम् / उपध्व- तीत्यर्थः // 20 // स्यन्ते उपदूयन्ते / जनपदा लोकाः / विषौषधिपुष्पगन्धेने- अत ऊर्ध्वमव्यापन्नानामृतूनां लक्षणान्युपदेत्यादि / विषाणामोषधीनां च यानि पुष्पाणि तेषां गन्धेन / स्यामः॥२१॥ किंविशिष्टेन ? वायुनोपनीतेन वायुना समीपमानीतेन; तेन ये| अत ऊर्ध्वमित्यादि / अव्यापन्नाः प्रसन्नाः // 21 // श्वासकासादयस्तैरुपतप्यन्ते जनपदाः / ओषधयः सुविलिन्द- वायुर्वात्युत्तरः शीतो रजोधूमाकुला दिशः॥ वृक्षादयः / अन्ये तु कासश्वासेत्यादिपाठमन्यथा पठन्ति-'कास छन्नस्तुषारैः सविता हिमानद्धा जलाशयाः // 22 // श्वासप्रतिश्यायगन्धाज्ञानभ्रमशिरोरुग्ज्वरमसूरिकादिभिरुपतप्य दर्पिता ध्वाङ्गखगाह्वमहिषोरभ्रकुजराः॥ न्ते' इति, व्याख्यानयन्ति च-तत्र नासारन्ध्रानुगतेन वायुना रोधप्रियङ्गपुन्नागाः पुष्पिता हिमसाह्वये // 23 // कासश्वासप्रतिश्यायगन्धाज्ञानभ्रमशिरोरुजः, लगिन्द्रियगतेन ऋतुप्रकोपे हि पूर्व शान्त्यादिकमुक्तम् , अधुना प्रसन्नतुलज्वरमसूरिकादयः / प्रहनक्षत्रचरितैर्वेति ग्रहाणां शनैश्वरादीनां / क्षणान्याह-वायुर्वात्युत्तर इत्यादि / तत्र षड़तुषु मध्ये, हेमन्ते 1 "विषौषध्यः कल्पोक्का वेत्रादयः, तास पुष्पगन्धेन" इति उत्तरदिशो जातलादुत्तरो वायुर्वाति वहति / रजः धूलिः; पाराणचन्द्रः / “गन्धेन गन्धवन्यं सूक्ष्मं गृह्यते, निराश्रयस्य गन्धस गत्यभावात्" इति चक्रः। 1 'शान्त्यादिभिः' इति पा०।

Page #126
अध्यायः६] सुश्रुतसंहिता / 3 आकुला व्याप्ताः / हिमानद्धा हिमसंबद्धाः / दर्पिता हर्षिताः। कोमलश्यामशष्पाढ्या शकगोपोज्ज्वला मही / वासः काकः, खगः गण्डकः, उरभ्रो मेषः / पुन्नाग इति नाग- कदम्बनीपकुटजसर्जकेतकिभूषिता // 32 // केशरम् / हिमसाहये हेमन्ते / / 22 // 23 // अध्यापनावडतुलक्षणमाह---प्रावषीत्यादि / पश्रिमानिलकशिशिरे शीतमधिकं वातघष्ट्याला दिशः। र्षितैरम्बुदरम्बरमाकाशं प्रावृषि आनद्धमारछादितं भवति / शेष हेमन्तवत सर्व विज्ञेयं लक्षणं बधः // 24 // कथंभूतैरम्बुदेरित्याह---विद्युदुक्ष्योतेत्यादि / ----विदुयोतेन सह प्रसन्नशिशिरर्तुलक्षणमाह-शिशिर इलादि / वातवृष्टयेति प्रतैः क्षरितैः, तुमुलखनैः प्रचण्डगर्जितैः / मही च प्रावृषि वातेन मिश्रिता वृष्टितिवृष्टिः // 24 // कथम्भूता भवतीत्याह---कोमलेत्यादि ।--शष्पं बालतृणम् , आख्या समद्धा / शक्रगोप इन्द्रवधूः, अन्ये ज्योतिरि अणमाहुः / सिद्धविद्याधरवधूचरणालक्तकाङ्किते // नीपो धूलीकदम्बः // 31 // 32 // मलये चन्दनलतापरिष्वाधिवासिते // 25 // तत्र वर्षासु नद्योऽम्भश्छन्नोखाततटद्रुमाः॥ वाति कामिजनानन्दजननोऽनङ्गदीपनः // वाप्यः प्रोत्फुल्लकुमुदनीलोत्पलविराजिताः॥३३॥ दम्पत्योर्मानभिदुरो बसन्ते दक्षिणोऽनिलः॥२६॥ भूरव्यक्तस्थलश्वभ्रा बहुशस्योपशोभिता // दिशो वसन्ते निसलाः काननैरुएशोभिताः। नातिगर्जत्व मेघनिरुद्धार्कग्रहं नमः // 34 // किंशुकाम्भोजबकुलचूताशोकादिपुष्पितैः // 27 // अव्यापन्नवर्षालक्षणमाह-तत्र वर्षाखित्यादि ।-वर्षासु कोकिलाषट्पदगणैरुपगीता मनोहराः॥ अम्भसा पानीयेन छन्ना उत्खाततटद्रुमाश्च नद्यो भवन्ति / दक्षिणानिलसंवीताः सुमुखाः पल्लवोज्वला:२८ सोपानसहिताः कूपविशेषा वाप्यः। भूरव्यक्तस्थलवत्रेति भूमिश्च अधुना वसन्तलक्षणमाह-सिद्धेत्यादि / वसन्ते दक्षिणदिशो अदृश्यस्थलगर्ता भवति / नातिगर्जदित्यादि अतिगर्जितवर्जितं जातवान्मलयपर्वतस्थितचन्दनसुरभिर्दक्षिणो वायुर्वाति / अन्य पर्जन्यो योऽसौ मेघस्तेन निद्धार्कग्रहं नभो भवति // 33 // 34 // दपि वसन्तलक्षणमाह,-दिशो वसन्त इत्यादि / वसन्ते दिशो बभ्ररुष्णः शरद्यर्कः श्वेताभ्रविमलं नमः॥ विमला रजोधूमादिवर्जितखान्निर्मला भवन्ति / दिश एव च किंशुकादिवृक्षपुष्पितैः काननैरुपशोभिता भूषिता भवन्ति / ता तथा सरांस्यम्बुरुहैर्भान्ति हंसांसघट्टितैः॥३५॥ एव दिशः कोकिलाषट्पदगणरुपगीता मधुरध्वनियुक्ता भवन्ति / पङ्कशुष्कद्रुमाकीर्णा निनोन्नतसमेषु भूः। 'दक्षिणानिलसंवीता. दक्षिणवातेनावृता दिश इत्यर्थः / बाणसप्ताहबन्धूककाशासनविराजिता // 36 // सुमुखाः शोभनावकाशाः / पल्लवोज्वलाः पल्लवैः कृत्ला शरलक्षणमाह-बभ्रुरित्यादि ।-बभ्रुः कपिलपिङ्गलः / श्वेताशृङ्गारिताः // 25-28 // भ्रविमलं नभ इति नभ आकाशं, श्वेतानं विमलं च भवति / हंसांसघट्टितरिति हंसस्कन्धवलितैः / पङ्कशुष्कद्रुमाकीर्णा निम्नोग्रीष्मे तीक्ष्णांशुरादित्यो मारुतो नैर्ऋतोऽसुखैः॥ | नतसमेषु भूरिति निम्नादिषु प्रदेशेषु यथासङ्ख्यं पङ्कादिकीर्णा भूस्तप्ता सरितस्तन्व्यो दिशः प्रज्वलिता इव॥२९॥ भवति; Qमाश्च वल्मीककारिण्यः सूक्ष्माः पिपीलिकाः। बाणेत्यादि भ्रान्तचक्राह्वयुगलाः पयःपानाकुला मृगाः॥ बाणः सहचरः, सप्ताहः सप्तपर्णः, बन्धूकः बन्धुजीवकः, ध्वस्तवीरुत्तुणलता विपर्णाडितपादपाः॥३०॥ 'वार्दुली' इति लोके / “मत्स्याम्लभोजिनः प्राच्या नित्यं चानूअव्यापन्नग्राष्मतुलक्षणमाह-प्राष्म इत्यादि / असुख शत पसेविनः / श्लीपदं गलगण्डाश्च प्रायस्तेषु भवन्ति हि // निम्नतोग्रीष्मे हि नैर्ऋतो वायुरसुखप्रदो भवति / तन्व्यः अल्पप्रवाहाः। यगतान् मत्स्यान भक्षयन्ति समुद्रजान् / प्रायशः कुष्टिनस्तेन भ्रान्तचक्राह्वयुगला इति जलाशयान्वेषितया प्रान्तचक्रवाकयुगला मनुष्या दक्षिणापथे / तैलाम्लभोजिनो नित्यं गोधूमविदलाविशो भवन्ति / पयःपानाकुला इति उदकपानाय व्यग्रा मृगा शिनः / भूयिष्ठमर्शसास्तेन खञ्जाश्चावन्तिजा नराः॥ मांसकामाः भवन्ति / ध्वस्तवीरुत्तृणलता इति वीरुधः विटपाः, तृणानि सुराकामाः स्त्रीकामाः साहसे रताः। मागधास्तेन भूयिष्ठं दृश्यन्ते प्रसिद्धानि, लता वल्ली, एते वीरुदादयो ध्वस्ता अधःपतिता राजयक्ष्मिणः // तीक्ष्णान्यन्नानि सेवन्ते बाहीकास्तु विशेषतः / भवन्ति / विपर्णाङ्कितपादपा इति विपर्णेविगलितपत्रैः, अङ्किता अभिष्यन्दीनि मांसानि तथा धान्योदकानि च // प्रकृत्या चाप्यश्चिड़िताः, पादपा वृक्षा भवन्ति // 29 // 30 // श्चाभिसारिकाः / मेचकमोतसंकाशैमेधैरुच्चाम्बुभूपणः // जितहंसाप्रावृष्यम्बरमानद्धं पश्चिमानिलकर्षितैः॥ वलीकान्तिबलाकापंक्तिसारितैः / केकागर्जवल(गर्भगलो)द्रीवनृत्यअम्बुदैर्विधुदुइयोतप्रसुतैस्तुमुलखनैः // 31 // दहिणवीक्षितैः' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते कचित्पुस्तके // 1 पमकेशरं' इति पा० / 2 एतदनन्तरं 'अवेमंदावहोऽल्यर्थ 1 ततो वर्षासु' इति पा० / 2 नवम्भःपूरोद्भग्नतटद्रुमाः' केवलं रासभोष्टयोः' इत्यधिकं पठ्यते क्वचित्पुस्तके / 3 एतदनन्तरं | इति पा० / 3 'निरुद्धक्षग्रह' इति पा० / 4 'निरुद्धर्भग्रह' इति 'कुर्वद्भिश्चातकान् हृष्टान् हंसान्मानसगामिनः / भीमसंतमसे सायं | पा०। 5 पकशस्य विराजिता / ' इति पा०। 6 'मजनिया पथि दुर्गमकर्दमे // जघनोदहनतान्ताः प्रमृष्टासारमण्डनाः / इति पा०। 7 'वाहीकास्तु' इति पा० / 8 'चाप्यभिष्यन्दान्' तडित्प्रभारतालोकनिमीलायनोल्पलाः // गर्जितध्वनिना प्रस्तहदया- | इति पा० /

Page #127
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं भिष्यण्णाः सेवन्ते मानवाः सदा / तेन बाह्रीकदेशेषु प्रायो यन्त्राणामवगच्छ, (किं कारणं ? यस्माद्धस्तादृते व्याधिर्बलासकः // नानादेशस्वभावा ये नानाहारास्तथैव च ।यन्त्राणामप्रवृत्तिरेव) तदधीनत्वाद्यन्त्रकर्मणाम॥३॥ मानाचारा नैकसत्त्वा धर्मिणोऽधर्मिणस्तथा // तेषां सात्म्यं च यत्राणां संख्यामाह,-यन्त्रशतमित्यादि / एकोत्तरमेकाधिसत्त्वं च ऋतुकालं च लक्षयेत् / भैषज्यं तु ततः कुर्याद्देहं कम् ; अन्ये तु शतशब्दोऽसङ्ख्येयवाची, उत्तरशब्दः प्रधानवाची; विज्ञाय देहिनाम् // यस्य देशस्य यत्सात्म्यं यच्चास्य चरितं भवेत्। एतेन यन्त्राणामसंख्येयत्वमुक्तमेकस्य प्रधानलं चेति व्याख्यातेन भेषजसंयुक्तं भैषज्यमुपकल्पयेत् // आरोग्यं तेन वर्गोंजो नयन्ति / अत्र यत् प्रधानं तदेव दर्शयति-अत्र हस्तमेबलं वीर्यं च जायते। वर्जनातुसात्म्यानां कृशो नित्यं सुदुर्बलः॥ वेत्यादि / प्रधानतममतिशयेन प्रधानम् / अवगल जानीहि / नित्यं रोगाभिभूतश्च पुमान् सात्म्यविवर्जनात् / तस्मात् सात्म्यं यद्यप्यग्रे कङ्कमुखस्य प्रधानत्वमुक्तमस्ति, तथाऽपि हस्तस्य प्रानिषेवेत ह्यसात्म्यं परिवर्जयेत् // सात्म्यसेवी जितक्रोधो नित्यं धान्यं न विरुध्यते, प्रधानतमत्वात्तस्येति / प्रधानसे हेतुमाहचापि जितेन्द्रियः / जीर्णभोजी मितस्वप्नः सुखं जीवत्यनामयः॥ तदधीनखाद्यन्त्रकर्मणामिति ।-हस्तायत्तखाद्यन्त्रकर्मणामित्यर्थः / ऋतवः प्राग्विनिर्दिष्टा बलयोगस्वभावतः / तेषु गर्भा निषिक्तास्तु अन्ये वन्यथा पठन्ति,-'किं कारणं ? यस्माद्धस्तादृते यत्रातथारूपास्तथायुषः / तान् विज्ञाय ततो बुद्धया प्रशस्तान्निन्दि- णामप्रवृत्तिरेव, तदधीनखाद्यन्त्रकर्मणाम्' इति // 3 // तानपि // ततोऽस्याहारसंयुक्तं मेषजं चावचारयेत् / ततोऽस्या- तत्र. मनःशरीराबाधकराणि शल्यानिः तेषामारोगता देहे बलं वीर्यं च वर्धते"-इति // 35 // 36 // हरणोपायो यन्त्राणि // 4 // स्वगुणैरतियुक्तेषु विपरीतेषु वा पुनः // ___ इदानीं यन्त्रव्यापिलक्षणपरिभाषां प्रतिपादयन्नाह-तत्र मन विषमेष्वपि वा दोषाः कुप्यन्त्युतुषु देहिनाम्॥३७॥ इत्यादि / तत्रेति तस्मिन् वक्ष्यमाणे शल्यविनिश्चये // 4 // इदानीमध्यायपरिसमाप्ती व्यापत्संग्रहश्लोकः-खगुणरित्या- तानि षट्प्रकाराणि तद्यथा-स्वस्तिकयन्प्राणि. दि / खगुणैरतियक्तेष्विति स्वगुणा ऋतूनामनन्तरोक्ताः, तैरति- संदंशयन्त्राणि, तालयन्त्राणि, नाडीयन्त्राणि, शलायुक्तेषु अतिशययुक्तेषु ऋतुषु, दोषा देहिनां कुप्यन्तीति सर्वत्र | कायन्त्राणि, उपयन्त्राणि, चेति // 5 // . संबन्धनीयम् ; अथवा ऋतूनां स्वगुणाः शीतोष्णवर्षाणि, तैरति ___ तानीत्यादि / प्रकारो. भेदः सादृश्यं च, तेषां षड्भेदाः / युक्तेषु / विपरीतेष्विति मन्दशीतादियुक्तेषु; अन्ये तु शीते खस्तिकादयः, सादृश्यानि वा षट् स्वस्तिकादीनां सादृश्यादेव / उष्णम् , उष्णे शीतं, वर्षाखवृष्टिरिति ऋतुवैपरीत्यमाहुः / विषमे. प्रतिज्ञातान् षट्प्रकारान् दर्शयितुमाह-तद्यथेत्यादि / खस्तिकं ष्वपीति वैषम्यं पुनः ऋतूनां वर्षालिङ्गं शरदि, शरल्लिङ्गं हेमन्ते, चतुरङ्गं पिष्टघटितं, तदाकृतीनि चतुरवयवानि खस्तिकयत्राण्युअन्यर्तुलिङ्गमन्यस्मिन् ; एवमनुलोमविलोमाभ्यां शेषमृतुवैषम्य च्यन्ते / शेषाणामपि नामभिरेवाकृतयो ज्ञातव्याः // 5 // मुदाहार्यम् ; अन्ये तु, ऋतूनां यथोक्तलिङ्गानामेकस्मिन्नृतौ सर्वेषां तत्र चतुर्विंशतिः स्वस्तिकयन्त्राणि, द्वे संदलिङ्गानां भावोऽभावश्चेति वैषम्यमाहुः / एतेन स्वगुणातियोगाहतूनां षड् व्यापत्तयः, विपरीतेषु षड्, विषमेषु च षडेव; इति विशातः शलाकाः, पञ्चावशातरुपयन्त्राणि // 6 // ऋतूनामष्टादश व्यापत्तय उक्ताः // 37 // 1 'नन्वनन्तरमुपयत्रेषु पठिष्यमाणो हस्तः कथं प्रधानतम इति हरेद्वसन्ते श्लेष्माणं पित्तं शरदि निहरेत् // .. पृच्छति-किं कारणमिति, उत्तरयति-यस्मादिति / ' इति हाराणवर्षासु शमयेद्वायुं प्राग्विकारसमुच्छ्रयात् // 38 // चन्द्रः // अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तकेषु न पठ्यते। इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने ऋतुचर्या ___ 2 अनेकान्येव यत्राणि / यदाह वृद्धवाग्भटः,-"अतः कर्मनाम षष्ठोऽध्यायः // 6 // वशात्तेषामियत्ताऽवधारणमशक्यम्" इति / तस्मादत्रोक्ता यत्राणां हरेद्वसन्ते श्लेष्माणमित्यादि सुगमम् // 38 // शतसंख्या निदर्शनार्था, न त्वियत्तावधारणपरेति नेयम् // 3 अत्राह इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्या वाग्भटः,-"नानाविधानां शल्यानां नानादेशप्रवाधिनाम् / आहख्यायां सूत्रस्थाने ऋतुचर्याध्यायः षष्ठः // 6 // तुमभ्युपायो यस्तयत्रं, यच्च दर्शने // अर्शोभगन्दरादीनां, शस्त्र. क्षाराग्नियोजने / शेषाङ्गपरिरक्षायां, तथा बस्त्यादिकर्मणि / घटिका. लाबुङ्गं च जाम्बवौष्ठादिकानि च"-इति / (वा. सू, स्था. अ. सप्तमोऽध्यायः 25) / 4 यानि यत्राणि मध्ये कीलबद्धत्वादुद्घाटितानि स्वस्तिकाअथातो यन्त्रविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ (Cross )काराणि जायन्ते तानि स्वस्तिकयत्राणि / 'स्वस्तिकमिव यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ स्वस्तिकं; दक्षिणस्य बाहोमे गमनं, वामस्य दक्षिणे इति स्वस्तिकता' अथात इत्यादि / यन्त्र शल्यानामाहरणोपायः, विधिः कल्पनं इत्यष्टाङ्गसंग्रहव्याख्यायामिन्दुः / 5 'द्वे एव तालयश्रे' इत्येवकारेणास्य मेदो वा // 1 // 2 // द्वित्वायोगव्यवच्छेदात्तत्सन्निधावनियमेन द्वित्वेनोपदिष्टस्य संदंशयन्त्रशतमेकोत्तरम् / अत्र हस्तमेव प्रधानतमं यत्रस्य बहुत्वमध्युररीकुर्वन्ति / अत एव शास्त्रमिदमनुवदता वाग्भटेन 1 'वाहिकदेशेषु' इति पा०। 2 'निर्हरेद्वायु' इति पा०। / 'कीलबद्धविमुक्तानी' इत्यादिना चत्वारि संदंशयप्राण्युपदिष्टानि /

Page #128
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता। तत्र चतुर्विंशतिरित्यादि / द्वे एव तालयन्त्रे इति, ननु एव- | तानि न्यूनातिरिक्तमानवर्जितानि / खरलक्ष्णमुखानि दृढमसृणमुशब्दं विनाऽपि द्वे तालयन्त्रे लब्धे, तत् किमेवशब्देन ? उच्यते,- खानि, अन्ये तु कार्यभेदात् कानिचित् खरमुखानि कानिचित् एवशब्दोऽयं स्वस्तिकादिषु निर्दिष्टां संख्यां व्यभिचारयति, तेन श्लक्ष्णमुखानि; तत्र खरमुखानि कङ्कमुखादीनि, लक्षणमुखानि शल्याकृतिमवेक्ष्य खस्तिकादीनि यन्त्राण्यधिकान्यपि कार्याणि, | सिंहमुखादीनि / सुदृढानि समुदायेन / सुग्रहाणि सुवारङ्गाणि // 9 // तालयब्रे द्वे एव, एवं सति न दोषः // 6 // तत्र स्वस्तिकयन्त्राणि-अष्टादशाङ्गलप्रमाणानि, तानि प्रायशो लौहानि भवन्ति, तत्प्रतिरूपकाणि | सिंहव्याघ्रवृकतरवृक्षद्वीपिमार्जारशृगालमृगैर्वावा तदलामे // 7 // | रुककाककङ्ककुररचासभासशशघात्युलूकचिल्लि-किंद्रव्याणि पुनर्यन्त्राणि कर्तव्यानीत्याह-तानि प्रायश | श्येनगृध्रकीचभृङ्गरोजाञ्जलिकोवभञ्जननन्दीमुखइत्यादि / लोहाः पञ्च सुवर्णादयः, तत्कृतानि लौहानीत्यच्यन्ते। मुखानि, मसूराकृतिभिः कीलैरवबद्धानि, मृले. तत्प्रतिरूपकाणि लोहप्रतिरूपकाणि वा लोहाभावे; तानि दन्तशृ- | शवदावृत्तवारङ्गाणि, अस्थिविदष्टशल्योद्धरणार्थजदारूणि यन्त्रयोनिलेनोक्तानीति व्याख्यानयन्ति / ( लोहवेण- | मुपदिश्यन्त // 10 // वृक्षसूत्रशृङ्गवल्कलेतृणानि स्नायुप्रताना अश्मानश्चेत्येतेभ्यो तत्र खस्तिकयन्त्राण्येव प्रमाणाकाराभ्यां दर्शयन्नाह-तत्र यत्राणि निष्पाद्यन्ते) // 7 // | स्वस्तिकेत्यादि / तत्र सिंहादयो नव व्यालमृगाः, काकादयः पञ्चतत्र, नानाप्रकाराणां व्यालीनां मृगपक्षिणां मु. दश पक्षिणः, एषां मुखसादृश्याच्चतुर्विंशतिः / तरक्षुः 'जरख' खैर्मुखानि यत्राणां प्रायशः सहशानि; तस्मात्त | इति लोके ऋक्षः भल्लूकोऽतिलोशमः, 'रीछ' इति लोके; द्वीपी त्सारूप्यादागमादुपदेशादन्ययन्त्रदर्शनाघुक्तितश्च / चित्रव्याघ्रः, 'चित्रक' (चिता) इति लोके मार्जारः बिडालः; कारयेत् // 8 // मृगैर्वारुकः 'हरिण?' इति लोके; कङ्कः कङ्कमल्लो दीर्घच महाप्रतत्र यत्राणां समासेनाकृति प्रसिद्धसाधादुदाहर्तुमिच्छु माणः, दहा(ग्ध)काकमन्ये; कुररश्चिरिलाकारो नादोत्थापितराह-तत्र नानाप्रकारांणामित्यादि / नानाप्रकाराणां विविधमे मत्स्यः, 'कुरल' इति लोके; भासः गोकुलचारी गृध्रविशेषः; दानां, व्यालानां मृगपक्षिणां हिंस्राणां पशुविहङ्गमानां, मुखैः सह शशघाती, 'शशारि' इति लोके; चिल्लिः 'चिल्ल' इति लोके शानि यन्त्राणां मुखानि, 'भवन्ति' इत्यध्याहारः / अत्र मृगाः श्येनः सिञ्चानो गरुडान्वये; गृध्रः महाप्रमाणः स तु योजनदृष्टिसिंहादयः पशवः, पक्षिणो वायसादयः / व्यालानामिति पशूना रामिषाशी च; क्रौञ्चः 'कुरज' ( कोंचि) इति लोके झंगराजः मेव विशेषणं, नतु पक्षिणामित्येके / तस्मादित्यादि / तत्सारू 'कालचटक' इति पारियात्रीयाः, कान्यकुब्जास्तु 'पेंगि' इति प्यादिति व्यालपशुपक्षिमुखसादृश्यात् / आगमादिति शास्त्रात्, अअलिकर्णावभजनयोः सुश्रुतचरकादिटीकासु पर्यायो न दृश्यते तथाहि,-'स्वस्तिकयात्राण्यष्टादशाङ्गुलानि' / उपदेशादिति वृद्ध तस्माद्देशान्तरे लोकादवगन्तव्यौ। नन्दीमुखः पत्राटी / मसूरावैद्यवचनोपदेशात् / युक्तितश्चेति प्रयोजनतः, पुरुषवयोऽवय कृतिभिः कीलैः शल्यैरवबद्धानि कीलितानि, 'स्कन्धप्रदेशे' इति बादिविभागविचारतश्च // 8 // वाक्यशेषः; अन्ये तु 'तृतीये भागे' इति वाक्यशेषं मन्यन्ते / मूलेऽङ्कुशवदावृत्तवारङ्गाणीति अङ्कुशवदावृत्तं वक्रं वारणं समाहितानि यत्राणि खरलक्ष्णमुखानि च // सुरढानि सुरूपाणि सुग्रहाणि च कारयेत् // 9 // अन्ययनदर्शनादिति अन्ययत्रदर्शनं तु विनाऽपि सारूप्यं शास्त्रवचनं वृद्धोपदेश वा प्रामाणिककृतमिदं यत्रमिति कृत्वा यत्रकरणं प्रयोगद्योक्तं श्लोकेनोपसंहरनाह,-समाहितानीत्यादि / समाहि जयतीति हेत्वन्तरं भवति' इति चक्रः। एवं चोद्देशे संदंशयत्राणीति नानुपपन्नं, तद्गतभेदेन बहुत्वात् ; | 1 'समाहितानि यथास्थानं निविष्टावयवानि' इति चक्रः / तालयप्राणीति बहुवचनं तु नक्षत्रेषु फल्गुनीप्रोष्ठपदानामिवान्यतरस्यां २.भृङ्गराजाअलीककर्णावभजन.' इति पा० / भूम्नि विषयस्वादित्यवश्यं वक्तव्यं' इति हाराणचन्द्रः। 3 मसूराकृतिभिः कीलैरिति मसूराकारप्रान्तैः कीलैरित्यर्थः / 1 अयं पाठः केषुचित्पुस्तकेषु नोपलभ्यते / तथा च वाग्भटः,-"मसूराकारपर्यन्तैः कण्ठे बानि कीलकैः"२ व्यालमुखसादृश्यं तु स्वस्तिकयत्राणां मुखान्तर्भाग एव ज्ञेयं, इति // न तु बाह्यतोऽपि / 4 'वारजं ग्रहणस्थानम्' (Handle-हेन्डल) इत्यष्टाङ्गसिंहमुखस्वस्तिकयत्रम् / सङ्घहव्याख्यायामिन्दुः / 'वारङ्गः खड्गादिमुष्टौ' इति शब्दार्थचिन्ता | मणिः / 'आवृत्तवारङ्गाणि भुग्नवारङ्गाणि' इति चक्रः / - Lion Forceps (लायन् फोर्सप्स्) ५'तेषां सिंहव्याघ्रभुजङ्गमकरादिमुखानि दृश्यवारङ्गेषु प्रयोजयेत् , इतरेषु तु व्रणाकारानुरोधेन कङ्ककाककुररादिमुखानि' इत्यष्टाङ्गसंग्रहे (सू. अ. 34 ) वृद्धवाग्भटः / 3 'प्रायशोग्रहणाद्विनाऽपि व्यालमुखसादृश्यं नाडीयत्रादीनि भव- 6 अस्याग्रे 'अञ्जलीको जलकुकुटः, कर्णावभअनः तित्तिरिः' न्तीति दर्शयति, व्यालगुखसादृश्यं तु वक्ष्यमाणस्वस्तिकयत्राणामेव / / इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते क्वचित्पुस्तके /

Page #129
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंबलिता [ सूत्रस्थानं ग्रहणस्थानं थेषा तानि तथोक्तानि / अस्थिविदष्टम् अस्थि- तालयन्त्रे इत्यादि / तालसंज्ञके द्वे यन्त्रे, द्वे अपि द्वादशाङ्गुलनिननम् // 10 // प्रमाणे / तयोराकारमाह-मत्स्यतालवदिति / तालमत्र शकलसनिग्रहोऽनिग्रहश्च संदेशी पोडशाली भ- माहुः, मत्स्यस्य भीनस्य, तालतुल्ये प्रतनुमुखे इत्यर्थः / के ते घतः, वडझांससिरामायुगतशल्योद्धरणार्थमुपदि द्वे इत्याह---एकतालद्वितालके इति / अत्र तालशब्देन प्रदेश इयेते॥११॥ उच्यते; एतेन एक तालम् एकः प्रदेशो यस्य तदेकतालं, द्वे ताले द्वौ प्रदेशौ यस्य तद्वितालकम् / एतेन मत्स्यस्य शकलबत्प्रत. सनिग्रहोऽनिग्रहश्चेति सनिग्रहानिग्रहो द्वौ संदंशो, एक: नुमुखैकप्रदेशमेकतालं, मत्स्यशकलवत्प्रतनुमुखद्विप्रदेशं द्वितासनिग्रहः रावारको नापितस्येव, अन्यश्चानिग्रहोऽनिबन्धनः सुव लमित्युक्तम् / परिणाहस्तु कर्णादिप्रवेशी ज्ञेयः / अन्ये तु 'मत्स्यकारस्येव; अन्ये तु सनिग्रहो लोहकारसंदंश इव कीलबद्ध तालुकवदेकतालकद्वितालके' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति चइति मन्यन्ते // 11 // मत्स्योऽत्र भेदुलि ममत्स्यः, तस्य लौहमयतालकाकारं मुखं तोलयन्त्रे-द्वादशाङ्गुले मत्स्यतालवदेकतालद्वि भवति, अतस्तन्मुखार्धाकारं यन्त्रमेकतालकं, सर्वमुखाकारं द्विता. तालके, कणेनासानाडीशल्यानामाहरणार्थम् // 12 // लकं, तालकोऽत्रापवारकादिकपाटसन्धिबन्धनं लौहमयमुच्यते। 1 सनिबन्धनोऽनिबन्धनश्च संदशौ' इति हस्तलिखतपुस्तके कर्णनासाशल्यं गूथकेशादि // 12 // पाठ उपलभ्यते, वृद्धवाग्भटेऽपि “सनिबन्धनो निर्निबन्धनश्च संदंशी नांडीयन्त्राणि-अनेकप्रकाराणि, अनेकप्रयोजनाद्वौ षोडशाङ्गुलौ भवतः"-इत्येव पठ्यते / सनिग्रहसंदंशयत्रं संप्रति नि, एकतोमुखान्युभयतोमुखानि च तानि स्रोतोआङ्ग्लभाषायां Dissection forceps with cateh गतशल्योद्धरणार्थ, रोगदर्शनार्थम् , आचषणार्थ, इति नाम्ना प्रसिद्धम् , अनिग्रहसंदंशयत्रं च Dissection | क्रियासौकर्यार्थ चेति; तानि स्रोतोद्वारपरिणाहानि, forceps without cacth इति नाम्ना प्रसिद्धम् / / यथायोगदीर्घाणि च / तत्र भगन्दराशीव्रणबस्त्युत्तरसनिग्रहसंदंशयत्रम्। बस्तिमूत्रवृद्धिदकोदरधूमनिरुद्धप्रकशसन्निरुद्धगुदयन्त्राण्यलाबूश्यङ्गयन्त्राणि चोपरिष्टांद्वक्ष्यामः॥१३॥ 1 'नाडीवन्मध्य शुपिराणि नाडीयत्राणि' इति चक्रः / नाडीयत्रं संप्रति आङ्ग्लभाषायां 'ट्युभ्युलर' (Tubular) इति नान्ना प्रसिद्धम् / / 2 रोगदर्शनार्थं व्यवहियमाणानि नाडीयत्राणि आङ्ग्लभाषायां अनिग्रहसंदंशयत्रम् / 'स्पेक्युलम्' (Speculum) इति नाम्ना प्रसिद्धानि // 3 आचूषणार्थ व्यवहियमाणानि यत्राणि आङ्ग्लभाषायां सा | मान्यतः Aspirator's 'अस्पिरेटर्स' इति नाम्ना प्रसिद्धानि / 2 वृद्धवाग्भटे संदंशद्वयमधिकमुक्तम् / यथा,-"तथाऽन्यः / 4 भगन्दरयत्रादीनां तत्रान्तरोक्तलक्षणार्दिक, प्रतिकृतिः, संप्रति संदंशः षडङ्गुलोऽर्धाङ्गुलविस्तृतो वऋद्विबाहुरङ्गुष्ठाङ्गुलिप्रान्तसमागमा- पाश्चात्यैस्तदर्थ व्यवह्रियमाणयत्रैः सह सादृश्यादिकं च तत्र तत्रैव कृतिः सूक्ष्म शल्याक्षिपक्ष्मव्रणाधिमांसहरणे। तद्वच्च मुचुण्डी, सा तु | दर्शयिष्यामः // ऋजुरुक्ष्णा सूक्ष्मदन्ता सक्तद्विभुजा मूले रुचक( teeth)नद्धा 5 व्रणबस्तियत्रलक्षणं वृद्धवाग्भटे एवं पठ्यते; यथा,-"नाडीवलयपीडनाच्छिन्नामशेषगम्भीरव्रणाधिमांसहरणे" ( अष्टाङ्गसंग्रहः, | व्रणप्रक्षालनाभ्यज नयने षडङ्गुले बस्तियत्राकारे मुखतोऽकर्णिके मूलसूत्रस्थानम् , अध्यायः ३४)-इति // मुखयोरङ्गुष्ठकलायप्रवेशस्रोतसी मूले निबद्धमृदुचर्मणी च-"इति // 3 ये सनिग्रहसंदंशयनं मध्ये कीलबद्धं मन्यन्ते तेषां मते तस्य व्रणप्रक्षालनाधर्थ संप्रति व्यवहियमाणं व्रणबस्तियन्त्रम् / स्वस्तिकयवाद्भेदो दुरुपपाद एव / संदंशयत्रं सामान्यत आङ्ग्ल. Syringe (सिरिञ् ) भाषायां Pincers 'पिन्सर्स' इति नाम्ना प्रसिद्धम् / 4 तालयत्रस्य संप्रति पाश्चात्यैर्व्यवहियमाणेन 'स्कूप् (Scoop) इत्याख्येन यत्रेण सह सादृश्यमुपलभ्यते / तालपदं च लोके गर्तपाचक हदवाचकं वा दृष्टम्-यथा भीमतालादिपदे / 'मत्स्यतालवदिति 6 वृद्धवाग्भटे त्वेतानि नाडीयत्राण्यधिकान्युक्तानि / यथा,मत्स्य चक्रवदेकतालमनवबद्धे शल्ये, द्वितालं तु अवबद्धे शल्ये' "कण्ठशल्यदर्शनार्थ नाडी दशाङ्गुलायतां पञ्चाङ्गुलपरिणाहाम् / द्विइति चक्रः / 'मत्स्यगलतालकवत्' इत्यष्टाङ्गसंग्रहे। कर्णस्य तु वारङ्गस्य संग्रहार्थ त्रिच्छिद्रमुखां नाडी तत्प्रमाणतः कुर्यात्, तथा चतुष्कर्णस्य पञ्चच्छिद्रमुखाम् / शल्यनिर्धातनी तु पनकर्णिकातालयब्रम् कारशीर्षा द्वादशाङ्गुलां व्यङ्गुलसुषिराम् / तथाऽङ्गुलित्राणक(फिंगर् | गाई Finger guard)मङ्गुलिप्रवेशन(शित) किंचित्स्थूलवृत्तौष्ठ 3

Page #130
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता / 33 नाडीयत्राण्यपीत्यादि / नाडी(ली)यन्त्राणीति नाडी(ली)वन्म- यन्त्रमेकं व्रणच्छिद्रायामपरिणाह; बैस्तिनेत्रं चतुर्विधं वयोमेदेन, . ध्यच्छिद्राणि / एकतोमुखानि रक्ताहरणार्थान्यलाबूभगन्दरार्थी- अन्ये त्रिविधमाहुः; उत्तरबस्तिनेत्रं द्विविधं पुंसां स्त्रीणां च, यत्रादीनि; उभयतोमुखानि बस्त्युत्तरबस्तिधूमयन्त्रादीनि / एके त्रिविधमाहुः; मूत्रवृद्धिदकोदरयो₹-मूत्रवृद्धिस्रावणार्थमेकं, तानि स्रोतोगतशल्योद्धरणार्थमिति तानि नाडीयन्त्राणि स्रोतो- दकोदरस्रावणार्थ चैकं; धूमनेत्राणि त्रीणि एकं वैरेचनिकम् , गतशल्योद्धरणप्रयोजनानि; तथाहि,-'लाक्षाशल्ये कण्ठासक्ते अपरं हिकम् , अन्यच्च प्रायोगिकं; निरुद्धप्रकशयन्त्रमेकं; कण्ठे नाडी दत्त्वा तप्तया लोहशलाकयाऽऽकर्षयेत्-' (सू. अ. सन्निरुद्धगुदयत्रमेकम् ; अलाबुयन्त्रमेकं, शृङ्गायत्रमेकम् ; एवं 27) इत्यादिकम् / रोगदर्शनार्थमिति रोगा आभ्यन्तरार्शः- विंशतिर्नाडीयत्राणि // 13 // प्रभृतयः। आचूषणार्थमिति अस्थिगतवायोर्दुष्टरक्तस्तेन्ययोराकर्ष शलाकायन्त्राण्यपि नानाप्रकाराणि, नानाप्रयो(चूष )णार्थम् / क्रियासौकर्यार्थमिति आभ्यन्तरार्शःप्रभृतिषु जनानि, यथायोगपरिणाहदीर्घाणि च तेषां गण्डू. शस्त्रक्षाराम्यादिक्रियायाः सुकरत्वाय सुखकरणायेत्यर्थः / तानि पदसर्पफेणशरैपुडबडिशमुखे द्वे द्वे, एषणव्यूहस्रोतोद्वारपरिणाहानीति वर्तुलवेन स्रोतोद्वारतुल्यानि / ननु, चालनाहरणार्थमुपदिश्यते; मसूरैदलमात्रमुखे द्वे 'विंशति ज्यः' इति पूर्वमेवोक्तम् , इह तु भगन्दराशेव्रणेत्या- मोतोगतमाल्योहरणार्थ, षट की. दिना नाडीयन्त्राण्यलाबुङ्गान्तानि द्वादश, तत् कथं विंशतिः पूर्यते ? उच्यते, भगन्दरयन्त्रे द्वे एकमेकच्छिद्रम्, अपरं 1 बस्त्यर्थ प्राचीनैर्व्यवहियमाणस्य यत्रस्य संप्रति पाश्चात्यैर्व्यवद्विच्छिद्रम् ; अर्शीयन्त्रे अपि द्वे एकच्छिद्रद्विच्छिद्र मेदेन व्रण- हियमाणेन 'Ball syringe बॉल सिरीज्' इत्याख्येन यत्रेण सायमुपलभ्यते। मूर्ध्वाधश्छिद्रं गोस्वनाकृति चतुरङ्गुलं दान्तं शाङ्ग वाक्षं वा, तहृढेन 2 गण्डूपदमुखमेषणीयत्रमाग्लभाषायां ग्लन्ट प्रोब्-Blunt सूत्रेण मणिबन्धप्रतिबद्धमास्यविवृतौ योज्यम् / योनिव्रणदर्शने Probe' इति नाम्ना प्रसिद्धम् / यत्रं षोडशाङ्गुलं मध्ये सुषिरं चतुभित्तं चतुःशलाकं संचारिण्या मुद्रयोवं निबद्धमुत्पलमुकुलवकं मूले शलाकाक्रमणादूर्ध्व विकासि एषणी / च"। एषां मध्ये वाग्भटोक्तयोनिव्रणेक्षणयत्रस्य संप्रति पाश्चात्यैयोन्येक्षणार्थ व्यवहियमाणेन 'वेजिनल स्पेक्युलम्-Vaginal: सर्पफणमुखे ( Retractor and veetes )दे' इति speculum' इत्याख्येन यत्रेण सह सादृश्यमुपलभ्यते / एतच्च तच एक षोडशाङ्गुलमपरं द्वादशाङ्गुलमिति मेदेन सर्पफणमुखस्य दैविध्यं यत्रं संप्रति चतुभित्तं द्विमित्तं वृत्तमित्याद्यनेकविधं व्यवहियते, यत, क्षेयं; यदाह वाग्भटः,-"उभौ तेषां षोडशद्वादशालौ / तेषां मध्ये चतुर्मित्तस्येयं प्रतिकृतिः / न्यूहनेऽहिफणावक्रौ-" (सू० अ० 26) इति // योन्येक्षणयनम् / 4 'शरपुलमुखे द्वे' इति एकं दशाङ्गुलमपरं द्वादशाङ्गुलमिति भेदेन शरपुसमुखस्य द्वैविध्यं ज्ञेयम् / यदाह वाग्भटः,-दौ दशद्वादशाङ्गुलौ / चालने शरपुङ्खास्यौ-" इति // 5 'बडिशमुखे द्वे' इति स्वानतनात्यानतमेदेन बडिशमुखस्य दैविध्यं यम् / बडिशमाङ्ग्लभाषायां 'हुक्-Hook' इति | नाम्ना प्रसिद्धम् // बडिशं नात्यानतम् / . 1 स्तन्यचूषणार्थ संप्रति पाश्चात्यैः 'बेस्ट पम्प्' वा 'बेस्ट् रिलीवर् बडिशं स्वानतम् / Breast pump, or reliver' इत्याख्यं नाडीयत्रमुपयुज्यते। २"अशीयने स्त्रीपुंसावधिकत्यः बस्तियत्राणि प्राधान्येन 6 हाराणचन्द्रस्तु 'गण्डूपदशरपुलसर्पफणबडिशमुखे दे दे इति चत्वारि पडष्टदशद्वादशाङ्गुलप्रमाणभेदात् : उत्तरबस्तियत्राणि पंसां दे पठति, व्याख्याति च-'एपणादिकमैषां यथायोगमेव बोध्यं न त मेढायामचतुर्दशाङ्गुलत्वमेदात, स्त्रीणां दे मूत्रापत्यमागोपयोगित्व यथासंख्यम्' इति / भेदात् , कन्यानां चैकमिति पञ्च दकोदरयन्त्रमेकं धूमयत्राणि पञ्च 7 'मसूरदलमात्रमुखे दे' इति एकमष्टाङ्गुलमपरं नवाजुलं यदाह तत्र त्रीणि प्रायोगिकस्लैहिकवैरेचनिकभेदात्, एक कासन्नवामनीय- वाग्भटः,-"स्रोतोभ्यः शल्यहारिणी // मसूरदलबक्रे दे स्यातामयोरविशेषात् , एकं च व्रणधूपनार्थ; निरुद्धप्रकशयत्रम् , अलाबुयत्रं, शृङ्गयत्रं चैकैकमिति विशतिर्नाडीयत्राणि" इति हाराणचन्द्रः। / 8 अत्राह वाग्भटः,-"कार्पासविहितोष्णीषाः शलाकाः षट् .. सु० सं०५

Page #131
34 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान AA पासकृतोष्णीषाणि,प्रमार्जनक्रियासु; त्रीणि दाक- मूवीकरणं छित्त्वोत्तुण्डितस्योद्धरणार्थ, वारङ्गेणानुसरणमित्येके / तीनि खल्लमुखानि, क्षारौषधप्रणिधानार्थ त्रीण्यन्या- मसूरदलेति मसूरस्य दलितस्य निस्तुषखण्डं दलमित्युच्यते / नि जाम्बववदनानि, त्रीण्यशवदनानि, षडेवाग्नि- किंचिदानताग्रे इति मनाग्वकाग्रे / षट् कापासकृतोष्णीषाणीति कर्मवभिप्रेतानि; नासार्बुदहरणार्थमेकं कोलास्थिद- तूलवेष्टिताग्राणि, प्रमार्जनक्रियासु प्रोञ्छनक्रियासु / त्रीणि लमात्रमुखं खेलतीक्ष्णोष्ठं अञ्जनार्थमेकं कलायपरि- दव्याकृतीनीति दी दारुहस्तकः / खल्लमुखानि निम्नमुखानि / मण्डलमुभयतोमुकुलाग्रं मूत्रमार्गविशोधनार्थमेक जाम्बववदनानीति जम्बुफलमुखाकृतीनि / कोलास्थिदलमात्र मुखमिति बदरास्थिमजविदलप्रमाणं; खल्लतीक्ष्णोष्ठमिति खल्लं मालतीपप्पवृन्ताग्रप्रमाणपरिमण्डलमिति // 14 // नि मध्ये बोद्धव्यं, तीक्ष्णौष्ठं वन्ते / कलायपरिमण्डलमिति शलाकायत्राणि निर्देष्टुमाह-शलाकायवाण्यपीत्यादि। यथा कलायमानं परितो मण्डलं वर्तुलम् , उभयतो मुकुलाग्रमिति योगपरिणाहदीर्घाणीति परिणाहो वर्तुलता / तेषां शलाकायत्राणां द्वयोरन्तयोः कलिकावदग्रं; दैर्येण खष्टाङ्गुलं, शालक्योक्तत्वात् / मध्ये / गण्डपदेत्यादौ मुखशब्दो गण्डूपदादिभिः सह प्रत्येकं गण्डूपदमुखादीनामङ्कुशवदनान्तानां शलाकायन्त्राणां तुल्यासंबध्यते: तेन गड्रपदमुखे द्वे, सर्पफणमुखे द्वे, एवं शेषयोरपि। कलिपि हिलादीनि कार्याधीगि.. शरपडः शरगुणसन्धानस्थानम् / बडिशो मत्स्यबन्धनम् / उपयत्राण्यपि-रजवेणिकापट्टवर्मान्तवल्कलतेषां चतुर्ण गण्डूपदमुखादीनां यथासंख्येन प्रयोजनमाह, लतावस्त्राष्ठीलाश्ममुद्गरपाणिपादतलाङ्गलिजिह्वादएषणेत्यादि / -एषणं गम्भीरपाकादी पूयाद्यन्वेषणं; व्यूहन न्तनखमुखबालाश्वकटकशाखाष्ठीवनप्रवाहणहर्षाप्रमार्जने / पायावासन्नदूरार्थे द्वे दशद्वादशाङ्गुले // द्वे षट्सप्ताङ्गुले यस्कान्तमयानि क्षाराग्निमेषजानि चेति // 15 // घ्राणे, द्वे कर्णेऽष्टनवाङ्गुले-" इति // पतानि देहे सर्वस्मिन् देहस्यावयवे तथा // 1 अत्राह वाग्भटः,-"अष्टाङ्गुला निम्नमुखास्तिस्रः क्षारौषध- संधौ कोष्ठे धमन्यां च यथायोगं प्रयोजयेत् // 16 // क्रमे / कनीनीमध्यमानामीनखमानसमैमुखैः-" इति // एतच्छ- उपयन्त्राणि निर्देष्टुमाह-उपयत्राण्यपीत्यादि / उपयत्रालाकायश्रमाङ्ग्लभाषायां 'Spoon-स्पून्' इति नाम्ना प्रसिद्धम् / णीति यन्त्रसमीपवर्तीनि, हीनयत्रोणीत्यन्ये / रज्जुः मुजादिवि'खलमुखानीति खल्लमौषधमर्दनपात्रमिव मुखं येषां तानि तथोक्तानि' रचितो गुणः; वेणिका गुणत्रयग्रथिता; चर्मान्तं चर्मावयवः, इति हाराणचन्द्रः / अत्र 'वर्मान्तम्' इत्येके पठन्ति, वर्म सन्नाहः; वल्कलं पलाशो२ अत्राह वाग्भटः,-"शलाकाजाम्बवौष्ठानां क्षारेऽसौ च दुम्बरादीनां वक, सा च भन्मादिबन्धनयन्त्रार्थ लता प्रतानिनी पृथक् त्रयम् // युज्यात् स्थूलाणुदीर्घाणाम्-" इति // . 'वेलि' इति लोके वस्त्रं कर्पटः; अष्ठीलाश्मेति अष्ठीला दीर्घवर्तु 3 अस्य यत्रस्य संप्रति Sharp Spoon शार्प स्पून्' इति लपाषाणः, अन्ये लौहकाराणां लौहीं दीर्घवर्तुलभाण्डिकामाहुः, नाम्ना व्यवहियमाणयन्त्रेण सह सादृश्यमुपलभ्यते / “नासेत्यादिनो- तया तुल्योऽश्मा अष्ठीलाश्मा, स चाष्ठीलाइमा प्रसिद्धः; मुद्गरः कमप्यग्निकर्मस्वभिप्रेयते; यदुक्तं "कोलास्थिदलतुल्यास्या नासा- | काष्ठादिकृतः, अयमस्थिविदष्टशल्यस्य चालनार्थ पाणिपादतलशोऽर्बुददाहकृत् (वा. सू. अ. 25)" इति" हाराणचन्द्रः। मिति तलशब्दः पाणिपादाभ्यां सह प्रत्येकं संबध्यते; अश्वकटकः 4 मूत्रमार्गशोधनार्थ संप्रति पाश्चात्यैः 'युरिश्रल साउण्ड्- घोटककविकाचूडकं, शाखा वृक्षस्य, अनयोः प्रयोजनं शल्याUrethral Sound' इत्याख्यं शलाकायत्रं, 'कथेटर्- पनयनीये वक्ष्यति; ठीवनं श्लेष्मादिनिरसन; प्रवाहणं वमनविरेCatheter' इत्याख्यं नाडीयत्रं च व्यवहियते // चनाश्रुप्रवर्तनादि यथासंख्यं कफपित्ताक्षिरजःशल्यादिषु; हर्षः केथेटर। तुष्टिः; अयस्कान्तः पाषाणविशेषः, आकर्षकद्रावकचुम्बकभ्रामकमेदाच्चतुर्विधः / इतिशब्दः समाप्तौ,, समाप्तानि यत्राणीति / खभावपाचनप्रमार्जनादयोऽनवबद्धशल्योद्धरणहेतवो रज्वाद्युप५ वाग्भटे कर्णशोधनं, गर्भशङ्कः, अनव शलाकेति शलाका- यत्रश्ववान्तभूता हात पृथकाः / तद्यथा-प्रवाहणग्रह यत्रत्रयमधिकमुक्तम् / यदाह-"कर्णशोधनमश्वत्थपत्रप्रान्तं सवान तावदश्रुक्षवथुप्रभृतीनामप्यत्र ग्रहणमित्यादिकं बोद्धव्यम् नम्" इति / तथा "नतोऽये शङ्खना तुल्यो गर्भशकुरिति स्मृतः / / तल्योगशाकरिति // 15 // 16 // अष्टानुलायतस्तेन मूढगर्भ हरेत् स्त्रियाः-" इति। गर्भशकोः संप्रति | १'व्यूहनं तु चूर्णिताश्मर्यादीनां संग्रहणं' इति हाराणचन्द्रः। पाश्चात्यैमूढगर्भाहरणार्थ व्यवहियमाणेन 'क्रोचेट-Crotchet' | 'वणौष्ठयोः सन्निहितीकरणम्' इति गणनाथसेनः, 'विपरीतस्थानां इत्याख्येन यत्रेण सह सादृश्यमुपलभ्यते / तथा-"शलाकामत्रव. मांसादीनां सम्यग्रचनम्' इत्यष्टाङ्गसंग्रहव्याख्यायामिन्दुः, 'व्यूहनं धर्मनि / मध्योर्ध्ववृत्तदण्डां च मूले चाधेन्दुसन्निभाम्" इति / अत्र- प्रसृतमांसादीनां यथास्थानं विन्यासः' इति हेमाद्रिः। व शलाका अप्राप्तफलकोशायामत्रवृध्यां दाहार्थमुपयुज्यते / यथोक्तं 2 'अत्र शलाकायत्रेषु तुल्यरूपाणामपि यत्राणां षडादिसंख्याचिकित्सिते (अ. 19) तत्र था वंक्षणस्था तां दहेदधेन्दुवक्रया' इति / नियमः प्रायस्तावतैव कर्मसमाप्ति सूचयति' इति चक्रः / 6 गण्डूपदेयादौ सादृश्यं च यत्रमुखे झेयम्' इति चक्रः / 3 'उपमितानि यत्ररित्युपयत्राणि' इति हाराणचन्द्रः / 'अनुय'भश्मरीनिर्दिष्टं यत्रममवर्क सर्पफणमुखमेव' इति चक्रः / / बाणि' इति वाग्भटे पाठः।

Page #132
अध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता। - .. यन्त्रकर्माणि तु-निर्घातनपूरणबन्धनव्यूहनवर्त- वक्रादिभिः सह प्रत्येक संबध्यते; तेन वक्रकीलमित्यादि योज्यम् / नचालनविवर्तनविवरणपीडनमार्गविशोधनविकर्ष- मृदुपाशं तनुपाशम् / मृदुमुखं शल्यपीडनासहमुखम् / एते णाहरणाञ्छनोन्नमनविनमनभञ्जनोन्मथनाच प्रायेण स्वस्तिकयन्त्राणां दोषा बोद्धव्याः // 19 // णदारणÓकरणप्रक्षालनप्रधमनप्रमार्जनानि चतुर्वि एतैदार्विनिर्मुक्तं यन्त्रमष्टादशाङ्गुलम् // शतिः // 17 // प्रशस्तं भिषजा ज्ञेयं तद्धि कर्मसु योजयेत् // 20 // ___ कानि पुनर्यन्त्राणां कर्माणीत्याह,-यन्त्रकर्माणि वित्यादि / यन्त्रस्य प्रशस्तलं वक्तुमाह-एतैर्दोषैरित्यादि // 20 // निर्घातनम् इतश्चेतश्च विचाल्य निर्हरणम् , इतश्चेतश्च घनमि- दृश्यं सिंह खाद्यैस्तु गूढं कङ्कमुखादिभिः॥ त्येके पूरणं बस्तिनेत्रप्रभृतिभिस्तैलादिना; वन्धनं रज्वादिना; निहरेत शनैः शल्यं शानयुक्तिव्यपेक्षया // 21 // व्यूहनम् अत्रैवाध्याये व्याख्यातं प्राक्; वर्तनं विसृतस्य | खस्तिकयन्त्राणां विषयमेदं दर्शयन्नाह-दृश्यमित्यादि / दृश्य वर्तुलीकरणं; चालनं स्थानात् स्थानान्तरनयनम् , अन्य शल्य-दर्शनगतं शल्यं, गूढम् अदृश्यम् / कङ्कमुखादिभिरिति अत्राकम्पनमाहुः; विवर्तनं कर्णवायोर्निष्कासयितुमिष्टस्य कर्णलग्नस्य दिशब्दः प्रधानवाची, तेन ककूमुखमादि प्रधानं येषां तैर्निर्हरेपुनर्निवर्तनम् , अन्ये यन्त्रस्य भ्रामणमन्तरे वा; विवरणं प्रकाशनं, दित्यर्थः, यदि पुनरिहादिशब्दः प्रधानवाची न स्यात्तदा काकमुमांसच्छेदावकाशदानेन विवरणमित्येके, “विवरण प्रसारणम्' खस्य ग्रहणं न स्यादिति / शास्त्रयुक्तिव्यपेक्षयेति विविधा अपेक्षा इति लक्ष्मणटिप्पणकेनोक्तं; पीडनं व्रणस्य पूयादिनिर्गमनार्थ- | व्यपेक्षा, विशिष्टा अपेक्षा वा // 21 // मडल्यादिना; मार्गविशोधनं मूत्रपुरीषसङ्गे विकर्षणं विगृह्य कर्ष- नि(बि)वर्तते साध्ववगाहतेच णम् , अन्ये मांसादिप्रतिबद्धशल्यस्य मोचनमाहुः; आहरणमा शल्यं निगृह्योद्धरते च यस्मात् // नयनम् ; आञ्छनम् ईषन्मुखानयनम् , ईषन्मुखे आनयनमित्यर्थः; यन्त्रेवतः कङ्कमुखं प्रधानं उन्नमनमधःस्थितस्य शरकर्णादेरूज़ नयन; विनमनं निम्री स्थानेषु सर्वेष्वधि(वि)कारिचैव // 22 // (नम्री )करण; भञ्जनं शरकर्णादेरामर्दनं, समन्ततो मर्दनमि श्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने यन्त्रविधिर्नाम त्यन्ये; उन्मथनं प्रलष्टस्य शल्यस्य मार्गे शलाकादिभिरालोडनम् / सप्तमोऽध्यायः॥७॥ भाचूषणं विषदुष्टस्तन्यरुधिरेषु शृङ्गालाबूभ्यां मुखेन वा; एषणं कङ्कमुखस्य प्राधान्यं दर्शयमाह, निवर्तत इत्यादि / निवगण्डूपदमुखेन गतिव्रणोत्सङ्गशल्यादीनां; दारणं शरकर्णादिद्वि-तते साध्विति साधु झटिति निःसरतीत्यर्थः, अवगाहते प्रविधाकरणम् ; अजूकरणं कुटिलशल्यस्य; प्रक्षालनं तोयादिभित्रणो-| शति च साधु, अन्येषां सिंहमुखादीनां स्थूलमुखलेन साध्ववगा सङ्गादीनां; प्रधमनं श्लेष्मशल्यसङ्गे नासिकायां नाड्या चूर्णक्षे- हनसाधुनिवर्तनाभावात् ; अन्य विवर्तते वृत्तत्वादन्तर्धमती•पणं; प्रमार्जनं प्रोञ्छनं बालाङ्गुलिवस्त्रैरक्षिरजःशल्यादिषु // 17 // त्याहुः / शल्यं निगृह्य गृहीखा, उखरते आकर्षति / स्थानेषु सर्वे. खबुद्ध्या चापि विभजेद्यन्त्रकर्माणि बद्धिमान् // | विति सन्धिधमन्यादिषु / अधिकारि अस्य कहमुखस्य अधिकाअसंख्येयविकल्पत्वाच्छल्यानामिति निश्चयः१८ रोऽस्ति नान्यस्य अन्ये तु 'अविकारि' इति पठन्ति, तत्रापि स इदानीं नानाविधशल्याकारेण कर्मणां बहुत्वात् संख्यायाम- | एव तात्पयोर्थ इति // 22 // नियमं दर्शयन्नाह-खबुद्ध्या चापीत्यादि // 18 // इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायो निबन्ध संग्रहाख्यायां सूत्रस्थाने सप्तमोऽध्यायः॥७॥ .. तत्र, अतिस्थूलम् , असारम् , अतिदीर्घम् , अति. हस्वम् , अग्राहि, विषमप्राहि, वक्रं, शिथिलम् , अत्युनतम् , मृदुकीलं, मृदुमुखं, मृदुपाशम्, इति अष्टमोध्यायः। द्वादश यन्त्रदोषाः॥१९॥ अथातः शस्त्रावचारणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः यन्त्रदोषान् वक्तुमाह-तत्रातिस्थूलमित्यादि / असारमशु- यथोषाच भगवान् धन्वन्तरि // 2 // लोहादिघटितम् / अग्राहि विकृतमुखम् / विषमग्राहि एकदेश- अथात इत्यादि / शखाणामवचारणं शस्त्रावचारणं, तद्यस्सिप्राहि / वक्रम् अन्जु शिथिलं पीडनाक्षमम् / अत्युनतम् उच्छित- अध्यायेऽस्ति स शस्त्रावचारणीयः, तं व्याख्यास्यामः॥१॥२॥ कीलकादि। मृदुकीलं दुर्बलशस्यम् / अन्ये तु 'वक्रषिथिलात्युनत नहीला अन्येत 'वधिथिलात्यन्नत- विशतिःशस्त्राणि: तपथा-मण्डलाप्रकरपत्रवमृदुकीलं' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च–अत्र कीलशब्दो १'शल्यं स्वस्तिकयत्रैस्तु निर्हरेत मिषग्वरः' इति ताडपत्र 1 'वर्तनं भमास्थ्यादीनां यथायथं स्थापनं, चालनं गलादाववब- पुस्तके पाठः। सास्थिशल्यादीनामपनयनं, विवर्तनं पराङ्मुखीभूतस्यास्थ्यादेरपवर्त- 2 एविंशतिः शस्त्राणि; तपथा-मण्डलामाधमण्डलकरपत्र नम् , आम्छनमतिक्षिप्तस्यास्यः कुञ्चितस्य वाऽङ्गुल्यादेरायमनं, भञ्जनं | इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / वाग्भटे (स.अ. 26) सर्पास्यं, लिङ्गशल्यकर्णादेरापोथनं खण्डनं बा, दारणं विषमसंहितानामस्मां द्विधा- नाशन्यधनी शलाका, कूर्चः, खजः, कर्णपालीव्यवन, कर्णवेधनी करणम् , ऋजुकरणं कुञ्चितस्व गात्रस्य बन्धनादिना सरलीकरणम्' चेति षट्शस्त्राण्यधिकान्युक्तानि / तेषां लक्षणानि क्रमशो यथाइति हाराणचन्द्रः। | 'सास्यं घ्राणकर्णाशश्छेदनेऽर्धाडलं फले' इति; ताम्री शलाका दिमुखी

Page #133
36 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान द्धिपत्रनखशस्त्रमद्रिकोत्पलपत्रकाधारसूचिकुश- यथा करोऽङ्गुलिभिराचितो भवति तद्वद्यत् कण्टकैराचितं पत्राटीमुखशरारिमुखान्तर्मुखत्रिकूर्चककुठारिका- स्यात्तत् करपत्रमुच्यते; अन्य तु करपत्रशस्त्रं करपत्राकारमेव, व्रीहिमुखारावेतसपत्रकबडिशदन्तशङ्कषण्य इति तच्च द्वादशाङ्गुलं तन्त्रान्तरवचनात् ; ननु, यदि तन्त्रान्तरा कियन्ति पुनस्तानि शस्त्राणीत्याह-विंशतिरित्यादि / शस्त्राणि द्वादशाङ्गुलं करपत्रमुच्यते तर्हि खतन्त्र विरोधः, कुतः? खतन्त्रे मण्डलानादीनि; मण्डलाने द्वे, सूच्यस्तिस्रः, इत्याद्यवान्तरभेदेन करपत्रस्यानिर्दिष्टप्रमाणत्वात् ; 'शेषाणि तु षडडुलानि-' इत्यतु बहून्यपि स्युः / तानि नामभिर्निर्देष्टुमाह-तद्यथा मण्डला नेन वाक्येन षडङ्गुलमेव करपत्रं स्यान्न द्वादशाङ्गुलम् / नवं, ग्रेत्यादि / 'तेषां नामभिरेवाकृतयः प्रायेण व्याख्याताः', तथा 'तेषां नामभिरेवाकृतयः प्रायेण व्याख्याताः'-इत्यस्मात् सूत्रात् 'तत्र नखशस्त्रेषण्यावष्टाङ्गुले' इत्यादिवाक्येन शस्त्राणामाकारं प्रमाणं प्रायःशब्दोऽनुवर्तते, तेनायमर्थः-शेषाणि प्रायेण षडङ्गुलानि; एवं च यद्यप्यग्रे वक्ष्यति, तथाऽपीहैव परतन्त्रोक्तं शस्त्राकारप्रमाण- शस्त्रमानेऽन्यत्राप्यविरोधः / वृद्धिपत्रमिति वृद्धः पत्रमिव बृद्धिलक्षण सखावबोधार्थमपदेक्ष्यामः / मण्डलायमिति मण्डलमिवानं पत्रं तच्च द्विविधम्-एकमञ्चिताग्रं, द्वितीयं प्रयता द्वे अपि यस्य तन्मण्डला, तच्च द्विविधम् / तथाहि.-"यदेने मण्डलं सप्ताङ्गुलप्रमाणे, द्वयोरपि “अर्धपञ्चाङ्गुलं वृन्त कार्य सार्धाङ्गलं वृत्तं क्षुरसंस्थानमेव च / मण्डलाग्रस्य जानीयात् प्रमाणं तु षड- फलम्"--इति; अनयोर्मध्येऽश्चिताग्रं वृद्धिपत्रं क्षरेमाहः / नैखगुलम्-" इति / द्विधा मण्डलायं-पडङ्गुलप्रमाणमेकं वृत्तमुखं, 1 'बादशाङ्गुलदीर्घ स्यात्तनु चाचितकण्टकम् / करपत्रं विजाद्वितीयं क्षुराकारम् / करपत्रमिति करवत् पत्रं यस्य तत् करपत्रं, नीयाद्भिषगाकृतिमानतः' इति भोजवचनं भानुमत्याम् / करपत्र माङ्ग्लभाषायां 'सो Saw' इति नाम्ना प्रसिद्धम् // मुखे कुरुवकाकृतिः / लिङ्गनाशं तया विध्येत्'; 'सर्ववृत्तास्ताश्चतु. रजुलाः / कूचों वृत्तैकपीठस्थाः सप्ताष्टौ वा सुबन्धनाः। संयोज्यो करपत्रम् / नीलिकाम्याकेशशातेषु कुट्टने', ताः सूच्यः; 'अर्धाङ्गुलमुखैर्वृत्तैरटाभिः कण्टकैः खजः / पाणिभ्यां मध्यमानेन प्राणात्तेन हरेदसूक्'; 'व्यधनं कर्णपालीनां यूथिकामुकुलाननम्', 'बहलायाश्च शस्यते। सूची 2 'अत्र तत्रान्तरं 'सप्ताङ्गुलं प्रमाणेन वृद्धिपत्रं द्विलक्षणम् / ' त्रिभागसुषिरा व्यङ्गुला कर्णवेधनी' इति / 'सूचीकूचों वृत्तकमूलोऽये अञ्चित चायताग्रं च कारयेत् कुशलो भिषक // सप्ताङ्गुलं विभज्यैसुनिबद्धसप्ताष्टसूचिकः कुष्ठश्वित्रेन्द्रलुप्तसुप्तादिषु / खजस्त्वर्धाङ्गुला तत् प्रमाणं वृद्धिपत्रयोः / सर्धमेकाधिकं वृन्तं फलं त्रिषु च कारयताष्टकण्टकमुखस्ताम्रो लौहो वा नासाभ्यन्तरगतशोणितमोक्षार्थः / येत्' इति एकाधिकामात एकाङ्गुलाधिकव्यङ्गुलरूपमधम् , एवं सप्ताकर्णन्यधनं व्यलायतमगुलशुपिरं धनं यूथिकामुकलाग्रम् (वृ. वा. झुले वृद्धिपत्रे चतुर झुलस्य वृन्तेन गतत्वात् व्यङ्गुलफलमुक्तमुपपन्नं सू.म. 34) / "कर्णव्यधनं शुपिरभागे मेर्याकृति" इति इन्दुः। भवति / अत्रैवायताग्रं वृद्धिपत्रं क्षुरमाहुः, अत एव 'धुरकर्तरिका संदंशैः' इत्याचार्यवचनं क्षुरसंशान्तरवचनादुपपन्नं भवति' इति १'बभागे' इति पा० / एतच्च भालकीवचनमिति चक्रः / / चक्रः / पृद्धिपत्रमिति वृद्धिरायतत्वेन समृद्धिः पत्रे पत्राकारे फले मण्डलामलक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते-"मण्डलायं फले तेषां तर्ज यस्य तद्वृद्धिपत्रम्' इति हाराणचन्द्रः। वृद्धिपत्रलक्षणं वाग्भटे न्यन्त खाकृति / लेखने छेदने योज्यं पोथकीशुण्डिकादिषु-"। | एवं पठ्यते,-"वृद्धिपत्रं क्षुराकारं छेदभेदनपाटने / ऋज्वप्रमुन्नते इति / द्वे मण्डलाये ये प्रोके एक वृत्तमुखं तयोः / तीक्ष्णधार दृढं शोथे, गम्भीरे च तदन्यथा // नताग्रं पृष्ठतः-" इति / "वृद्धिपत्रं कार्यमेकं तच्च क्षुराकृति' इति भानुमत्यां भोजः / "मण्डलायं क्षुराकार तत्तन्नते श्वयथौ ऋजु सूच्यामिष्टं, विपरीते तु पृष्ठतोऽवप्रदेशिन्यन्त खविस्तृतफलं, तलेखनच्छेदनयोर्वमरोगोरसन्नदम्तमां नतधारम्" ( अ. सं. सू. अ. 34 ) / अञ्चिवाप्रवृद्धिपत्रस्य संप्रति सदुनिषिष्टवणगलशुण्डिकादिषु प्रयोज्यम्" (अष्टाङ्गसंग्रह, स.। पाश्चात्ययवहियमाणेन Bistoury-बिस्चुरी' इत्याख्येन शस्त्रेण अ. 34) / 'अन्तर्नखं मांसनिकटं, तदाकृति फलं यस्य तत्त सह सादृश्यमुपलभ्यते प्रयताग्रस्य च वृद्धिपत्रस्य 'Scalpelथोक्तम्' इति तद्न्याख्यायामिन्दुः। मण्डलाग्रस्य संप्रति पाश्चात्यैw स्केल्पल' इत्याख्येन शस्त्रेण सह सादृश्यमुपलभ्यते // बहियमाणेन 'Sharp curette-शार्प क्युरेट्' इत्याख्येन शक्षण सह सादृश्वमुपलभ्यते // अञ्चिताग्रं वृद्धिपत्रम् / मण्डलायम् / SSAL प्रयता वृद्धिपत्रम् / 2 करपत्रलक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते,-"छेदेऽस्मां करपत्रं तु खरधारं दशाङ्गुलम् // विस्तारे द्यङ्गुलं सूक्ष्मदन्तं सुत्सरुबन्धनम्-" | इति। "त्सरुर्मुष्टिः, बन्धनं ग्रहणं, शोभने त्सरुबन्धने यस्य तत् सुत्स- 3 नखशस्त्रलक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते,-"वक्रर्जुधारं दिमुखं रुबन्धनम् / अभिधानकोशे यद्यपि 'त्सहरसिमुष्टिः' इत्यभ्यधायि, त- नखशस्त्रं नवाङ्गुलम् / सूक्ष्मशल्योद्धृतिच्छेदमेदप्रच्छानलेखने"थाऽपि मुष्टिमात्रस्येहोपलक्षणार्थत्वान्मुष्टावप्युपपन्नमेव" इत्यरुणदत्तः॥ इति / "नखानां छेदने कार्य शस्त्रमष्टाङ्गुलायतम् ।.अर्धाङ्गुलं मुखं

Page #134
अध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता / '37 शस्त्रमिति नखानां छेदनाय शस्त्रं नखशस्त्रं, तस्य फलं व्यङ्गुला-चलत्पाशां कुर्यात् / अन्तर्मुखमिति मध्यमुखं, तल्लक्षणमाहयाममेकाङ्गुलविस्तृतम् / मुद्रिकां वयमेवाग्रे वक्ष्यति / उत्पल- "अष्टा(सप्ता)ङ्गुलं प्रमाणेन जिह्मधारेण चाप्लुतम् / शस्त्रमन्तर्मुखं पत्रमिव पत्रमस्येत्युत्पलपत्रकं, तथा च तत्रान्तरं, "तुल्यमुत्पलप- नाम चन्द्रार्धमिव चोद्गतम्" इति / त्रिकूर्चकमिति त्रयः कूर्चा त्रेण तीक्ष्णधार समाहितम् / षडङ्गुलं प्रमाणेन शस्त्रमुत्पलपत्रकम्॥ यस्य तत् त्रिकूर्चकम् ; अत्र तत्रान्तरं-"अङ्गुलानि तथाऽष्टौ च तत्फलं त्र्यमुलायाम कार्यमङ्गुलविस्तृतम्” इति / अर्धधारमिति शस्त्रं कार्य त्रिकूर्चकम् / फलैरन्तर्मुखाकारैरङ्गुलैरन्वि(राचि)तं त्रिअर्धे धरा यस्य तदर्धधारं, वक्रधारमिति प्रसिद्धं; तच्चाष्टाङ्गुला- भिः॥एकैकस्य फलस्यैषामन्तरं व्रीहिसंमितम्। वृन्तं पञ्चाङ्गुलायाम यंतम् , उरस्यङ्गुलविस्तारं, व्यङ्गुलफलम् ; अन्ये तु 'अध्यर्धधारम्' कार्य रुचकभूषितम्" इति / कुठारिकेति कुठारतुल्या कुठारिका, इति पठन्ति, अधिकमर्धे धारा यस्य तदध्यर्धधारम् / सूची अग्रे अत्र तन्त्रान्तरं, "कुठारिकाया वृन्तं स्यात् सार्धसप्ताङ्गुलायतम् / वश्यते। कुशपत्रमिति कुशपत्रतुल्यं कुशपत्रं तन्मानमाह-"य- फलमर्धाजुलायाम गोदन्तसदृशं समम्" इति / व्रीहिमुखमिति हुलं रुचकं विद्याद (य) मुलं फलमुच्यते / कृन्तं स्यात्र्य(द्य)ङ्गुलं गुलानि' इत्यनन्तरोक्तेः' इति हाराणचन्द्रः। वाग्भटे तु शरार्यास्यं मध्ये कुशपत्रस्य लक्षणम्" इति। आटी(टा)मुखमिति आटी(टा) कर्तरी चेति पृथगेव शस्त्रद्वयं पठ्यते / यथा-"साव्ये शरार्यास्यजलवर्धनी नाम.पक्षिविशेषः, तन्मुखवन्मुखं यस्य तदाटीमुखं; त्रिकर्चके". तथा-"वायुसूत्रकचच्छेदे कर्तरी कर्तरीनिभा-" इति। तथा चोक्तं--"वृन्तं सप्ताङ्गुलं विद्यात्तस्याग्रे फलमिष्यते / आटी-"कर्तरी त्रिभागपाशा व्रणस्नायुकेशसूत्रच्छेदनार्थी" इति वृद्धवा(टा)मुखप्रकारे हि फलमङ्गुष्ठमायतम् / आटी(टा)मुखं विजानी-| ग्भटः / कर्माप्युभयोभिन्नमेवोक्तं शरार्या स्वस्थ विस्त्रावणं, कर्तर्याश्च यात्तस्रावणविधौ मतम्" इति / शरारिमुखमिति शरारिर्दीर्घ छेदनम् / अत्रापि शस्त्राणामष्टविधकर्मणि विषयमेदकथनावसरे चक्षुः पक्षिविशेषः; स द्विविधः-धवलस्कन्धो रक्तशीर्षश्च, धव- | 'सूचीकुशपत्राटीमुखशरारिमुखान्तर्मुखत्रिकूर्चकानि विस्रावणे' इति लस्कन्धस्य 'शरारी(रिः) इति संज्ञा, तन्मुखवन्मुखं यस्य तच्छ- वाक्येन शरारिमुखस्य विस्रावणमेव कमोक्तं, कर्तर्यास्तु कर्म छेदनरारिमुखं, तस्य शस्त्रस्य लोके कर्तरीति संज्ञा; तां च द्वादशाङ्गुलां मेवः तस्मादेतच्छनदयं पृथगेव भवितुमर्हति // तस्य तीक्ष्णधारं तु कल्पयेत्' इति भानुमत्यां भोजः / नखशस्त्र कर्तरी (Scissors-सिझर)। माङ्ग्लभाषायां 'नेल पेरर्-Nail Parer' इति नाम्ना प्रसिद्धम् // 1 'तस्य दैय॑मष्टाङ्गुलप्रमाणं, मुखं चार्धाङ्गलम् / मुद्रिकाशस्त्रं 1 'सप्ताङ्गुलप्रमाणेन' इति भानुमत्यां पाठः। अन्तर्मुखलक्षणं मुद्रिकया बद्धं वृद्धिपत्रतुल्यलक्षणं व्यङ्गलं क्षुराकार, तच्च लोके वाग्भटे एवं पठ्यते,-"तद्वदन्तर्मुखं तस्य फलमध्यर्धमङ्गुलम् / 'क्षुरप्र' इति प्रसिद्धम् / उत्पलपत्रमिति उत्पलपत्रेण तुल्यमुत्पल. अर्धचन्द्राननं चैतत्-" (वा. सू. अ. 26) इति // पत्रक, पडलदीर्घ, मध्ये चतुर झुलं वृन्तं, फलं अखलायाममेका- 2 'चन्द्रशृङ्गमिवोन्नतम्' इति पा० / गुलविस्तृतम्' इति पा०। 3 'श्रयः कूर्चाः क्षुद्रच्छुरिका यस्य तत्रिकूर्चकम्' इति हाराण२ 'अत्रैव ख्याताङ्गुलिशस्त्रावरोधः' इति चक्रः / चन्द्रः / 3 "अर्धधारं तु कर्तव्यं शस्त्रमष्टाङ्गुलायतम् / उरस्यङ्गुलविस्तारं 4 कुठारिकालक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते,-"पृथुः कुठारी गोदफले तयङ्गुलं भवेत्" इति भानुमत्यां भोजः / 'उरसीति कोडे' | न्तसदृशाऽर्धाङ्गुलानना / तयोर्ध्वदण्डया विध्येदुपर्यस्मां स्थितां इति चक्रः। | सिराम्" इति / कुठारिकाशस्लमाङ्ग्लभाषायां-'एक्स्शेप्ड् नाइफ्४ 'सूचीमग्रे वक्ष्यति' इति पा०। Axe shaped Knife' इति, 'चिसल-Chisle' इति 5 वीक्ष्णाग्रं कुशपत्रार्धमङ्गुलं दैर्ध्यतः फलम् / वृन्तं स्याध्यङ्गुलं वा नाम्ना प्रसिद्धम् // यस्य कुशपत्रं तदुच्यते" इत्युक्तलक्षणम्" इति हाराणचन्द्रः / कुठारिका। "कुशपत्रे वान्तर-'वृन्तं स्याश्यङ्गुलं मध्ये कुशपत्रसलक्षणम्" इति चक्रः / कुशपत्राटीमुखयोर्लक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते,-"कुशाटावदने साव्ये बॉलं स्वात्तयोः फलम्" इति / "कुशपत्राटामुखे द्वयङ्गुसफले" इति वृखवाग्भटः / कुशपत्रस्याङ्ग्लभाषायां 'पेजेट्स् ५'बीहिविस्तार मुखमस्येसि व्रीहिमुखम्' इति हाराणचन्द्रः। नाइफ-Paget's Knife' इति प्रसिद्धेन शस्त्रेण सह | ब्रीहिमुखलक्षणं वृद्धवाग्भटे एवं पठ्यते,-"व्रीहिमुखमध्यर्धाङ्गुलसादृश्यमुपलभ्यते / फलं मांसलप्रदेशसिराव्यधार्थ वृद्धयदरगुल्मविद्रध्यादिव्यधनभेदनार्थ 6 'अत्र तत्रान्तरम्-'आनुपूायतां तीक्ष्णां प्रमाणेन दशाङ्ग-च-" इति / व्रीहिमुखमाङ्ग्लभाषायां टोकर्-Trocar' इति लाम्। त्रिभागे कीलयोगं हि जानीयात् कर्तरी भिषक" इति, | नाम्ना प्रसिद्धम् // पाशवती बद्धकीलवती च कर्तरी' इति चक्रः / 'शरारि म पक्षी व्रीहिमुखम् (Trocar) 'सरल' इति विज्ञायते, तन्मुखमिव मुखमस्येति शरारिमुखम् / शरारिमुखसादृश्यखात्र ऋजुत्ते तात्पर्य नत्यायामे, 'शेषाणि तु षड- |

Page #135
38 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान व्रीहिमुखमिव मुखं यस्य तद्रीहिमुखम् / अत्र भोजः,-"शस्त्र | अनया' इति एषणी; अत्र तत्रान्तरं,-"व्रणैस्तासां परीणाहो ब्रीहिमुखं कार्यमङ्गुलानि षडायतम् / व्यङ्गुलं तस्य वृन्तं स्यात्तत्फलं मुखं गण्डूपदाकृति-" इति // 3 // चतुरङ्गुलम् / तन्मुखं व्रीहिविस्तार तनुसंगू(मू)ढकण्टकम्-" तत्र मण्डलायकरपत्र स्यातां छेदने लेखने च, इति / आरेति आरेव आरा, आरा चर्मकाराणां शस्त्रम् ; अत्र वृद्धिपत्रनखशस्त्रमुद्रिकोत्पलपत्रकार्धधाराणि छे. तत्रान्तरम्,-"आरा ह्यष्टाङ्गुलायामा कर्तव्या तु विशांपते ! / दने भेदने च, सूचीकुशपत्राटी(टा)मुखशरारिमुखा. तिलप्रमाणं तु फलं तस्याः कार्य समाहितम् / दूर्वाङ्कुरपरीणाहं न्तमखत्रिकर्चकानि विस्रावणे, कुठारिकाव्रीहिमुवृन्तं गोपुच्छसलिभम्-" इति / वेतसपत्रमिति वेतसपत्रमिव खारावेतसपत्रकाणि व्यधने सूची च, बडिशं द. बेतसपत्रम्; अन भोजः,-"तीक्ष्णमङ्गुलविस्तारं चतुरङ्गुल- तशङ्कश्चाहरणे, एषण्येषणे आनुलोम्ये च, सुच्यः मायतम् / अङ्गुलानि तु चखारि वृन्तं कार्य विजानता-" सीवनेः इत्यविधे कर्मण्यपयोगः शस्त्राणां व्याइति / बैडिशमिति बडिशतुल्यं बडिशं, बडिशं मत्स्यवेधनमाहः, अत्र तत्रान्तरं,-"बडिशे चापि कर्तव्ये प्रमाणेन तेषां विषयभेदमष्टविधे कर्मणि दर्शयितुमाह,-तत्रेत्यादि / षडङ्गले / खानतं तु तयोरेकमेकं नात्यानतं भवेत् // अर्धपञ्चा तत्र तेषु मध्ये, स्यातां भवेताम् / चकारः कर्मान्तरं समुकुलं वृन्तं शेष कार्य मुखं तयोः। अर्धचन्द्राकृति वक्रं (मुख) कार्य चिनोति / वृद्धिपत्रेत्यादि / चकाराल्लेखने च / सूची चेति नात्यानतस्य तु // खानतं नामयेत्तेत्र बडिशं च भिषग्वरः / चकारः कुशपत्रोत्पलपत्रकादींश्च व्यधने समुच्चिनोति / ननु, वृन्ताप्रयोरन्तरं स्याद्यावदर्धाङ्गुलं म(मि)तम्" इति / दन्तशङ्कु- उभयत्राप्येकाथ | उभयत्राप्येकार्थत्वात् किमर्थं यन्त्रशस्त्रयोर्मध्ये बडिशस्य पाठः ? रिति कपालिकाशर्करादिदन्तदोषहरणाय शङ्खदैन्तशङ्कः; अत्र उच्यते, यन्त्रपठितं बडिशं यथायोगपरिणाहदेऱ्या, शस्त्रपठितं तु भोजः-"कार्यः षडडुलायामो दन्तशङ्कुर्विजानता / शङ्कवच मुखं पडल षडङ्गुलमेव तीक्ष्णकण्टकमुखमेवेत्यदोषः / एषणीति आनुलोम्य-. तस्य कार्यमांडलायतम् // चतुरस्रं समं चैव तीक्ष्णधारं समाहि मत्र विस्रावणमभिप्रेतं, न तु ऋजुकरणं; कस्मात् ? ऋजुकरतम् / वृन्तान तस्य कर्तव्यं शस्त्रव्रीहिमुखाकृति // कपालिका णस्य शस्त्रकर्मखनिर्दिष्टत्वात् ; यदि कथंचित् स्यात्, तदा शस्त्र- ' शर्करां च दन्तस्थां तेन शोधयेत्" इति / एषणीति 'एप्यते कर्मणां नवलप्रसङ्गः, तस्मादाद्य एव पक्षो न्याय्य इति; चकारा१ भारालक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते,-"आराऽर्धाङ्गुलवृत्तास्या शुषिरान्वेषणे, अन्या सूचीसंस्थाना क्षाराक्तसूत्रप्रतिबद्धा नाडीनां तत्प्रवेशा तयोर्ध्वतः / चतुरस्रा तया विध्येच्छोफं पक्कामसंशये // भगन्दरगतीनां च भेदने" (वृ. वा. सू. अ. 34) // कर्णपालिं च बहलाम्" इति / आरा भाङ्ग्लभाषायां 'आल- 1 'अर्धमण्डलाप्रमण्डलायकरपत्राणि च्छेदने लेखने च' इति Awl' इति नाना प्रसिद्धा // - ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 वेतसपत्रस्य संप्रति पाश्चात्यैर्व्यवहियमाणेन 'नेरोब्लेडेट् 2 एषणे इति अपाटितेऽविदीर्णे वा व्रणशोथे भेदनपूर्वकमेषणे तीनाइफ-Narrow bladed Knife' इत्याख्येन शस्त्रेण सह क्ष्णकण्टकमुखी एवणी (शाप्रोव-Sharp probe) स्यादित्यधः; सादृश्यमुपलभ्यते। पाटितानां विदीर्णानां वा व्रणानामेषणे तु यत्राध्यायपठिता गण्डूपदावेतसपत्रम् / कारमुखी (ब्लन्ट प्रोब्-Blunt probe) एव प्रयुज्यते; आनु लोम्ये तु प्रथमयवपत्रमुखी ( डायरेक्टर्-Director ) स्यादिति 3 बडिशलक्षणं वृद्धवाग्भटे एवं पठ्यते,-"बडिशोऽत्यवनत क्षेयम् / 'अन्ये पुनः एषणीनां तीक्ष्णकण्टकमुखत्व-प्रथमयवपत्रमुखमुखः सूचीतीक्ष्णायो ग्रहणे गलशुण्डिकार्मादेः" इति / बडिशशस्त्र त्व-गण्डूपदमुखत्व-भेदाबहुत्वं, तेन 'एषण्यः एषणे' इति बहुवचनं मारलभाषायां 'शार्प हुक्-Sharp Hook' इति नाम्ना पठन्ति' इति चक्रः / "आनुलोम्ये तेषामेव (भगन्दरादीनां) छेदानुप्रसिद्धम् // क्रमे, त एव श्रेषण्यनुसारिणा शस्त्रेण यथाक्रममामूलं छिधन्ते, वक्ष्यति 4 दशाङ्गुले' इति भानुमत्यां पाठः / च 'एषणी (डायरेक्टर ) दत्त्वा शस्त्रं पातयेत्" इति हाराणचन्द्रः। 5 'तस्मात्' इति पा० / 3 “शस्त्राणि तु पड्विंशतिर्भवन्ति / तद्यथा-दन्तलेखनमण्डला.६ दन्तशाशखं वाग्भटे दन्तलेखनकमिति नाम्ना प्रसिद्धम् / अवाजपत्रात्पलपत्राध्यधधार मुद्रिकाकतरासपवकरपत्रकुशपत्राटातक्षणं व तत्रैवं पठ्यते,-"एकधारं चतुष्कोणं प्रबद्धाकृति मुखान्तमुखशरारिमुखात्रकूचेककुठारिकाबीहिमुखशलाकावतसपत्राचैकतः / दन्तलेखनकं तेन शोधयेद्दन्तशर्कराम्-" इति / दन्तश राकर्णन्यधनसूचीसूचीकूर्चखजैषणीबडिशनखशस्त्राणि चेति / तत्र त्रराग्लभाषायां Tooth Scaler-टूथ्-स्केलर्' इति नाम्ना यमाचं लेखने, वृद्धिपत्रादीनि त्रीणि पाटने, चत्वारि मेदने, मण्डलाप्रसिद्धः // ग्रादीन्यष्टौ छेदने, कुशपत्रादीनि पञ्च प्रच्छाने, कुठारिकादीनि 7 एषणीलक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते-गतेरन्वेषणे- लक्षणा षट् व्यधने, तेषामाराव्रीहिमुखे भेदने छेदने च, सूच्यः सीवने, गण्डूपदमुखैषणी / मेदनार्थेऽपरा सूचीमुखा मूलनिविष्टखा" इति / मे- सूचीकूर्चः कुट्टने, खजो मथने, एषण्येषणे भेदने च, बडिशो ग्रहणे, दनं त्वत्र क्षाराक्तसूत्रप्रवेशनेन' इति तयाख्यायां हेमाद्रिः / एषण्यौ नखशस्त्रमुद्धरणे छेद्यमेद्यलेख्यप्रच्छानेषु च; इति द्वादशविधे शस्त्रकर्मदे सुलक्षणस्पर्श, तयोरेकाऽष्टाडुला गतिकोथशल्यस्राववत्सु व्रणेषु | ण्युपयोगः" इति वृ. वा. सू. भ. 34 // / ..

Page #136
अध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता। द्यधनेऽपि / ननु, एषणी यन्त्रशस्त्रयोः पठ्यते, प्रयोजनं चोभ- (प्रदेशिन्यग्रपर्वप्रदेशप्रमाणा मुद्रिका, दशाला यत्राप्येषणमेव, तस्मादुभयपाठे को विशेषः ? उच्यते-यन्त्रप- शरारिमखी सा च (या सा) कर्तरीति कथ्यते), ठिताया एषण्या आकृतिर्गण्डूपदमुखी, प्रमाणं तु यथायोगपरि- शेषाणि तु षडङ्गुलानि // 7 // णाहदैय; शस्त्रेषु पुनरेषण्याः प्रमाणमष्टाङ्गुलम् , आकृतिस्तु तेषां प्रमाणानि दर्शयन्नाह,-तत्र नखशस्त्रेत्यादि / अन्ये तु तीक्ष्णकण्टकयवपत्रमुखी चेत्यदोषः / व्यङ्गुलादिभेदेन सूचीनां नखशस्त्रस्थाने नखवर्धनीति पठन्ति व्याख्यानयन्ति च-नखबहुखात् 'सूच्य' इति बहुखेन निर्देशः॥४॥ वर्धनी नखच्छेदनी / सूच्यो वक्ष्यन्त इति अष्टविधशस्त्रकमीये तेषामथ यथायोगं ग्रहणसमासोपायः कर्मसु / स. अ. 15 ) 'यङ्गला व्यङ्गुला' इत्यादिना सूच्यो वक्ष्यन्त वक्ष्यते-तत्र वृद्धिपत्रं वृन्तफलसाधारणे भागे इति / एतस्याग्रे मुद्रिकाकर्तरीशस्त्रयोः केचिन्मानं पठन्ति / गृह्णीयात्, भेदनान्येवं सर्वाणि, वृद्धिपत्रं मण्डलायं तदुच्यते,-"प्रदेशिन्यप्रपर्वप्रदेशप्रमाणा मुद्रिका, दशाङ्गुला च किंचितृत्तानेन पाणिना लेखने बहशोऽवचार्य, शरारिमुखी सा च (या सा) कर्तरीति कथ्यते"-इति / वृन्ताग्रे विस्रावणानि, विशेषेण तु बालवृद्धसुकुमा- शेषोणीति निर्दिष्टप्रमाणेभ्यो नखवर्धन्येषणीसूचीभ्योऽन्यानि रभीरुनारीणां राज्ञां राजमा(पु)त्राणां च त्रिकूर्चकेन शेषाणि // 7 // विस्रावयेत् , तलप्रच्छादितवृन्तमङ्गुष्ठप्रदेशिनीभ्यां व्रीहिमखं, कुठारिका वामहस्तन्यस्तामितरहस्तम- १"मुद्रिकायां निबद्धं स्यादद्धिपत्रसलक्षणम् / व्यङ्गुलं मुद्रिकाशवं ध्यमाङ्गल्याऽङ्गाष्ठविष्टब्धयाऽभिहन्यात्, आराकर क्षुरसंस्थानमेव च" इति भानुमत्यां भालुकिः / मुद्रिकाशस्त्रं वाग्भपत्रैषण्यो मूले, शेषाणि तु यथायोगं गृह्णीयात् // 5 // टेऽङ्गलिशस्त्रमिति नाम्ना पठ्यते / तलक्षणं यथा-"कुर्यादङ्गुलिश. तेषामित्यादि / वन्तफलसाधारणे भागे इति वृन्तफलयाम- स्त्रकम / मद्रिकानिर्गतमखं फले त्वर्धाङ्गलायतम् / योगतो वृद्धिपत्रेण ध्यदेश इत्यर्थः / एवम् इत्थमेव, यथा बुद्धिपत्रं यन्तफलयोमध्य- मण्डलाग्रेण वा समम् / / तत्प्रदेशिन्यग्रपर्वप्रमाणार्पणमुद्रिकम् / सूत्रदेशे गृह्यते तथा भेदनान्यपीत्येवंशब्दार्थः / बहुश इति बहून् बद्धं गलस्रोतोरोगच्छेदनभेदने-" इति / “अङ्गुलीशस्त्रकं मुद्रिकावारान् , 'सकृदपहरेत्' ( सू. अ.५) इत्यस्यापवादः / वृन्ताने निर्गतमुखं वृद्धिपत्रमण्डलानाध्यधारान्यतमतुल्यार्धाजलायतधार वारणाये, 'गृह्णीयात्' इत्यध्याहारः / तलप्रच्छादितवन्तमिति प्रदेशिनीप्रथमपर्वप्रमाणापर्णवृत्तमुद्रिकं दृढसूत्रप्रतिबद्धं कण्ठरोगेषु हस्ततलपिहितवृन्तम् ; अङ्गुष्ठ प्रदेशिनीभ्यां 'गृह्णीयात्' इत्यध्याहारः / अङ्गुष्ठविष्टब्धयेति अङ्गुष्ठाग्रे विष्टम्भितवेगया। मूलं, त्सरु, प्रयुज्यते" (वृ. वा. सू. अ. 34) इत्यष्टाजसंग्रहे। वारगं, वृन्तमिति पर्यायाः / यथायोगमिति योगानतिक्रमेण / मुद्रिकाशस्त्रम् Finger Knife (फिंगर् नाइफ्)। तद्यथा-कानिचिदृन्ताग्रे, कानिचिद॒न्तमध्ये, कानाचहृन्तमूल, 'कर्मयोगापेक्षयेत्यर्थः // 5 // तेषां नामभिरेवाकृतयःप्रायेण व्याख्याताः॥६॥ संक्षेपेण शस्त्राकारं दर्शयन्नाह-तेषां नामभिरित्यादि / 2 'प्रस्तुतानि शस्त्राणि व्याख्याय, अनन्तरमुपयोगित्वेनानुपेतेषां शस्त्राणाम् , आकृतयो लक्षणानि, नामभिरेव प्रायेण क्ष्यत्वाच्छरारिमुखावान्तरभेदभिन्नं शस्त्रान्तरमुपदिशति-दत्यादि. व्याख्याताः // 6 // ना। कर्तरी रोमादिच्छेदार्थः शस्त्रविशेषः' इति हाराणचन्द्रः। . तत्र नखशौषण्यावष्टाङ्गुले, सूच्यो वक्ष्यन्ते, 1 तेषां यथायोगं ग्रहणं कर्मसुः एष शस्त्रग्रहणसमासः। वृद्धिपत्रं 3 "वृत्ता गृढदृढाः पाशे तिस्रः सूच्योऽत्र सीवने / मसलानां प्रदेशानां व्यस्रा (Needle with triangular point) तु' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / 'यथायोगमिति यथा भेद्यादि शस्त्रकर्म युक्तं योग्यं भवति तथा शस्त्रग्रहणं वक्तव्यमित्यर्थः' इति चक्रः। व्यङ्गुलमायता // अल्पमांसास्थिसन्धिस्यव्रणानां बङ्गलायता // ब्रीहि२ विष्टग्धयेति स्तम्भनामिवर्षितवेगया' इति चक्रः / वक्रा ( Needle with round point) धनुर्वका 3 'यथायोगमिति यथा सम्यग्योगः' इति चक्रः। अत्राह (Curved needle) पक्कामाशयमर्मसु / सा सार्थ बङ्गुला" इति वाग्भटः,-"छेदमेदनलेख्यार्थ शस्त्रं वृन्तफलान्तरे। तर्जनीमध्यमा- वाग्भटः (सू. अ. 26) / 'निगूढः पाशो यस्याः, तस्यां पाशस्य कुष्ठैर्गुडीयात् सुसमाहितः॥ विस्रावणानि वृन्ताग्रे तर्जन्यङ्गुष्ठकेन च / पार्श्वयोर्मग्नं सूत्रं न दृश्यते / धनुर्वक्राऽभ्यधिकं न प्रविशति, तलप्रच्छन्नवृन्ताग्रं ग्राह्यं व्रीहिमुखं मुखे // मूलेष्वाहरणार्थानि क्रिया- प्रविशत्येव द्वितीयेन व्रणौष्ठेनागच्छति' इतीन्दुः / सौकर्यतोऽपरम्"-(वा. सू. अ. 26) इति // 4 अत्राह वाग्भटः,-"बाहुल्येनाङ्गुलानि षट्," तथा "स्वो. 4 'प्रायेणेति वचनादागममेतत्तत्रमागमान्तरं च शस्त्राकाराभि न्मानार्धचतुर्थाशफलानि"-इति / बाहुल्येन प्रायेण विशेषप्रमाधायकं दर्शयति' इति चक्रः। 5 'चक्रस्तु 'नखवर्धन्येषण्यौ' इति पठति व्याख्याति च- णानुक्तौ तानि शस्त्राणि षडङ्गुलानि कार्याणीत्यर्थः, यत्र विशेषप्रमा'वर्धनी छेदनी, 'वृधु' छेदने, इत्यस्मात् साध्यम्' इति / "नखशस्त्र-णमुक्तं तत्र तत्प्रमाणान्येव कार्याणि / खोन्मानार्थचतुर्थांशफलामष्टाङ्गुलमेकतोऽश्वकर्णमुखमन्यतो वत्सदन्तमुखं सूक्ष्मशल्योद्धतौ" | नीति खं च तदुन्मानं च स्वोन्मानम्, उन्मान देय, . (व. वा. सू. म. 34) इत्यष्टाङ्गसंग्रहे। | चतुर्थाशं वा फलं येषां तानि खोन्मानाचतुर्थाशफलानि //

Page #137
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान तानि सुग्रहाणि, सुलोहानि, सुधाराणि, सुरू आहरणे एषणे च शस्त्राणां धाराविशेषं दर्शयन्नाह,-बडिशं पाणि, सुसमाहितमुखाग्राणि, अकरालानि, चेति / दन्तशङ्कुरित्यादि / अत्र आनताग्रे इति बडिशस्यैव विशेषणं, न शस्त्रसंपत् // 8 // दन्तश होः, कुतः ? शङ्कतुल्यखेनैव तस्यानतत्वदर्शनात् / एषणी प्रमाणाकाराभ्यां शस्त्राणि निर्दिश्य शेषशस्त्रगुणसंपदं दर्शयि- त्रिविधा भवति तीक्ष्णकण्टकमुखी, प्रथमयवपत्रमुखी, गण्डपदातुमाह-तानि सुग्रहाणीत्यादि / सग्रहाणि शोभनवाराणि / कारमुखी च / अन्ये तु 'तीक्ष्णकण्टकप्रथमयवपत्रमुखे' इति सुलोहानि शोभनलोहानि / सुधाराणि शोभनधाराणि / सुसमा- पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-एतद्विशेषणद्वयं बडिशदन्तश: मखानि पिण्डीकतमखानि अन्ये न सघ सस्यगानित म कोः; तेन तीक्षणकण्टकमुखं बडिशं, प्रथमयवपत्रमुखो दन्तयेषां तानि तथोक्तानि / अकरालानि अदन्तुराणि / शस्त्रसंपत् शङ्खः, प्रथमयवपत्रमुखलेन दन्तशङ्कोर्मुखतनुवमाकारश्च कथिशस्त्रगुणः // 8 // तः, तेन गण्डूपदाकारमुखी चेति चकारादेतद्विशेषणद्वयमेषण्यातत्र वक्रं, कुण्ठं, खण्डं, खरधारम्, अतिस्थूलम्, ' मपि संवध्नन्ति / अन्ये तु 'तत्र धारा भेदनानां मासूरी' इत्यादिग्रन्थं 'एषणी गण्डूपदाकारमुखी च' इति यावन्न अत्यल्पम् , अतिदीर्घम् , अतिवस्वम् , इत्यष्टी शस्त्रदोषाः। अतो विपरीतगुणमादीत, अन्यत्र करपः / पठन्ति // 11 // त्रात्; तद्धि खरधारमस्थिच्छेदनार्थम् // 9 // तेषां पार्यना त्रिविधा क्षारोदकतैलेषु / तत्र ___ शस्त्रदोषानिर्दिशन्नाह-तत्र वक्रमित्यादि / कुण्ठं स्थूलधा- भारपायितं शरशल्यास्थिच्छेदनेषु, उदकपायित रत्वेनारोमवाहि / खण्डम् असमग्रम् / खरधारं कर्कशधारम् / अत्यल्पम् अतितनु / अतो विपरीतमिति वक्रादिशस्त्रेभ्यो विप- . ' मांसच्छेदनभेदनपाटनेषु, तैलपायितं सिराव्यधनरीतगुणम् ऋजुतीक्ष्णसकलमसृणधारादिगुणम् / किं सर्वाण्येव स्नायुच्छेदनेषु // 12 // विपरीतगुणान्याददीतेत्याह-अन्यत्र करपत्रादिति / कुतः तत्र पायनायास्तीक्ष्णखादयो गुणाः कर्मविशेषोत्कर्षहेतवो पुनरेतत् ? तद्धीत्यादि।-तच्छब्दो यस्मादर्थे, हिशब्दो हेतो, भवन्तीति तामाह-तेषां पायनेत्यादि / पायना पातुं प्रयोजना, ' यस्मात् करपत्रमस्थिच्छेदनार्थमतो हेतोः खरधारम् // 9 // सा च लौहकाराणां प्रसिद्धा केचित् क्षारतैलपायनयोरनार्षव तंत्र धारा मेदनानां मासूरी, लेखनानामर्धमा- माचक्षते / क्षारादिपायनानां कर्मविशेषविषयं दर्शयन्नाहसरी. व्यधनानां विस्रावणानां च कशिकी, छेदना-तत्र क्षारपायितमित्यादि // 12 // नामर्धकैशिकीति // 10 // अष्टविधे कर्मणि सुकर्मनिष्पादकलेन यथा शस्त्राणां मुधारवं चेति द्विविधभेव एपणाशनम् / अत्र शस्त्र बडिशं पठ्यते यत्रे च, भवति तथा निर्दिशन्नाह-तत्र धारेत्यादि / भेदनानां वृद्धि-उभयत्रापि चाहरण कर्म कर्तव्यं, तथा एषण्यपि शस्त्रे यत्रे च पठ्यते, पत्रनखशस्त्रादीनाम् / मासूरी मसूरदलधारातन्वी / लेखनानां एपणं च उभयत्रापि कक्तिं, तत् कथमनयोभदः......परं यत्रकमण्डलाग्रादीनाम् / अर्धमासूरी मसूरदलधारार्धतन्वी / व्यध-महिरणमेषणं च शरीरहिंसाव्यतिरेकेण क्रियमाणं झेयं; शस्त्रकर्मानानां कुठारिकादीनाम्। विस्रावणानां सूचीकुशपत्रादीनाम् / हरणभेषणं व शरीरहिंसायुक्तं, शस्त्रं हि शरीरहिंसकमिति 'शसु' कैशिकी केशप्रमाणा। छेदनानामिति अत्र छेदनानि वृद्धिपत्रा-हिंसायामिति धात्वर्थादपि भवति / तेन यत्राहरणे एषणे वा दीन्येव, तानि यदा छेदने प्रयुज्यन्ते तदा तेषां धारा अर्धकैशिकी रावयवहिंसा तच्छस्त्रकर्म, शरीराहिंसकं तु यत्रकर्म, अनेनैव च अर्धकेशप्रमाणा तन्वी कर्तव्या // 10 // कर्मभेदेन यत्रशस्त्रयोरपि भेद इति पश्यामः' इति चक्रः / हारा. बडिशं दन्तशतश्चानताग्रे / तीक्ष्णकण्टकप्रथम- णचन्द्रस्तु 'बडिशं दन्तशश्चानताने तीक्ष्णकण्टप्रथमयवपत्रमुखे, यवपत्रमुख्येषणी (गण्डूपदाकारमुखी च)॥११॥ एषणी गण्डूपदाकारमुखी' इति पठति व्याख्यानयति च-"शङ्कः की१ 'गृह्यतेऽस्मिन्निति ग्रहो वारङ्ग' इति चक्रः / लक इवेति शङ्कः, दन्तशोधनः शङ्कर्दन्तशङ्करिति शाकपार्थिवादित्वाद्रू२ 'अतितुच्छम्' इति पा० / / पसिद्धिः / आनताग्रं बडिशमानताग्रश्च दन्तशकुरित्यानताये 'नपुं. 3 वृद्धवाग्भटे तु "धारा पुनश्छेदनानां मासूरी, लेखनानामर्थ. सकमनपुंसकेन' इति क्लीबशेषः / ते पुनस्तीक्ष्णकण्टकप्रथमयवप. मासूरी, व्यधनानां विस्रावणानां च कैशिकी"-इति पठ्यते।। त्रमुखे इत्यन्वयः / तथा च तीक्ष्णकण्टकमुखं बडिशं प्रथमयवपत्रमु. 4 'मसूरधारातन्त्री' इति पा० / खश्च दन्तशकुरित्यर्थः / अत्र गण्डूपदाकारमुखत्वेन शखाभावेऽप्ये५ 'मसूरदलधारातन्त्री' इति पा० / षण्याः शस्त्रत्वेन व्यपदेशः प्रणिधानदोषाच्छत्रवत्कार्यकरी भवती. 6 अत्रैषणीलक्षणे 'गण्डूपदाकारमुखी च' इति पाठोऽनार्षः, त्याख्यातुं, अतोऽवहितेनैषा प्रणिधेयेति"। गण्डूपदाकारमुख्या एषण्या धारारहितत्वेन शस्त्रत्वाभावात् / तस्मा- १'निवृत्तानां शस्त्राणां (अग्नितप्तानां) तत्क्षणाद्रवद्रव्येषु निर्वापणं र गण्डपदाकारमुखी एषणी यत्रमेव, तीक्ष्णकण्टकमुखी शार्प प्रोब- पायना' इति हाराणचन्द्रः / (पायना=Tempering)। Sharp Probe,' प्रथमयवपत्रमुखी डायरेक्टर-Director' 2 कर्मविशेषसौकर्यहेतवः' इति पा० / ..

Page #138
अध्यायः 9] सुश्रुतसंहिता / 41 wwwwwwwwwww तेषां निशानार्थ श्लक्ष्णशिला माषवर्णा; धारा. आहार्यच्छेद्यमेयेषु नखं शक्येषु योजयेत् // संस्थापनार्थ शाल्मलीफलकमिति // 13 // विधिःप्रवक्ष्यते पश्चात्क्षौरवह्निजलौकसाम्॥१७ सुधाराणीति प्रागुक्त, कथं धारा शोभना कर्तव्येत्यत्राह- ये स्युर्मुखगता रोगा नेत्रवम॑गताश्च ये॥ तेषामित्यादि / श्लक्ष्णा अकर्कशा। धारासंस्थापनार्थ स्थिरीक- गोजीशेफालिकाशाकपत्रैर्विस्रावयेत्तु तान् // 18 रणार्थम् / फलकं पट्टकम् / तत्रानिशितधाराणां निशानार्थ | एष्येष्वेषण्यलामे तु बालाङ्गल्यङ्करा हिताः॥ लक्षणशिला, निशितानां संस्थापनार्थ शाल्मलीफलकम् / अन्ये तेषां विषयमाह-शिशूनामित्यादि / खक्सारादिचतुर्वर्गमिति तु 'तेषां निशानी लक्ष्णशिलिका माषयूषप्रभा, धारासंस्थापन वंशस्फटिककाचकुरुविन्दानि / आहार्यच्छेद्यमेयेषु नखं शक्येशाल्मलीफलकम्' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-लक्ष्णशि- विति आटायटि नखानगो विति आहार्यादिषु नखशक्येषु नखं प्रयोजयेदित्यर्थः / नेत्रवर्ती लिका नापितशिलिका, माषयूषप्रभा कृष्णकपिलेत्यर्थः // 13 // नेत्रपक्ष्म / एष्येष्वेषण्यलामे खित्यादि एष्येषु शल्येषु एषण्या भवति चात्र अलामे बालादयो हिताः // १६-१८॥यदा सुनिशितं शस्त्रं रोमच्छेदि सुसंस्थितम् // शस्त्राण्येतानि मतिमान् शुद्धशैक्यायसानि तु // सुगृहीतं प्रमाणेन तदा कर्मसु योजयेत् // 14 // कारयेत् करणप्राप्तं कर्मारं कर्मकोविदम् // 19 // कथं पुनः शस्त्रं संस्थापितधारं ज्ञातव्यमित्याह-भवति चात्रेत्यादि / यदा शस्त्रं रोमच्छेदि भवति तदा सुनिशितं भवति, इदानीं शस्त्राणां गुणसंपत्कारणं वक्तुमाह-शस्त्राण्येतानीयावद्रोमाणि न छिनत्ति तावन्निशातव्यमित्यर्थः / सुसंस्थितं शो- त्यादि / कारयेत् कर्तुं प्रयोजयेत् / कः कर्तु प्रयोजयेत? बुद्धिभनाकारम् / सुगृहीतं ग्रहणं शस्त्राणां प्रागुक्तं, तद्यथा-'वृद्धि मान् वैद्य इत्यर्थः / कं? कारं लौहकारम् / किंविशिष्टं कार? पत्रं वृन्तफलसाधारणे भागे गृह्णीयात्' इत्यादि / प्रमाणेनेति | करणप्राप्त; करणे प्राप्तं खकर्मणि निपुणमित्यर्थः / पुनः किंविप्रमाणेन लक्षितं, शस्त्रप्रमाणं 'तेषां नखशस्त्रेषण्यावष्टाङ्गुले' शिष्टं ? कर्मकोविदं कर्मपण्डितं, यतः खकर्मणि निपुणमत एव इत्यादि / अन्ये तु सुगृहीतं प्रमाणेनेति प्रमाणेन सुगृहीतमिति कर्मकोविदम् / कानि कारयेत् ? शस्त्राणि / एतानि पूर्वोक्तानि / व्याख्यानयन्ति; तत्र वृद्धिपत्रादि वृन्तफलसाधारणभागादिग्रह- | किंभूतानि शस्त्राणि कारयेदित्याह,-शुद्धशैक्यायसानि खिति णप्रमाणेनेत्यर्थः / केचित् 'रोमच्छेदि' इत्यस्य स्थाने शुद्धं मलरहितं, शैक्यं तीक्ष्णम् ; अन्ये तु शैक्यायसानि सारम'रोमाहि'-इति पठन्ति // 14 // यलौहघटितानि / केचिच्छोकार्धमन्यथा पठन्ति;-"कारयेत् अनुशस्त्राणि तु त्वक्सारस्फटिककाचकुरुविन्द- करणैः प्रोक्तः कर्मारैः कर्मकोविदैः”-इति, व्याख्यानयन्ति जलौकोग्निक्षारनखगोजीशेफालिकाशाकपत्रकरीर-च-करणैरुपकरणैः; शेषं समम् // 19 // बालाङ्गलय इति // 15 // प्रयोगशस्य वैद्यस्य सिद्धिर्भवति नित्यशः॥ अशस्त्रावचारणीयेषु विशुप्रभृतिष्वलाभावा शस्त्राणां तत्कर्म तस्मात् परिचयं कुर्याच्छस्त्राणां ग्रहणे सदा 20 साधकद्रव्यान्तरेण शस्त्रातिदेशं कुर्वन्नाह-अनुशस्त्राणीत्यादि / इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने शस्त्रावचारणीयो अनुशस्त्राणि हीनशस्त्राणि शस्त्रसदृशानि वा। बक्सारः वंशः; . नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥ कुरुविन्दः पाषाणविशेषः, येन निशितानि लोहानि तीक्ष्णानि भवन्ति, अन्ये तु कुरुविन्दं लोहिताश्म रत्नप्रधान; गोजी गो प्रयोगज्ञस्येत्यादि / प्रयोगः प्रकृष्टो योगः योजना, तज्ज्ञस्य / जिह्वा, अन्ये शाखोटकमाहुः; शेफोलिका रक्तवृन्ता शारदकु सिद्धिः आरोग्यसंपादनम् / नित्यशः सर्वदा। परिचयं शस्त्रसुमा; शाको महावृक्षः कर्कशपत्रः; पत्रशब्दो गोजीप्रभृतिभिः ग्रहणाभ्यासम् / अन्ये 'प्रमाणज्ञस्य वैद्यस्य-' इति पठन्ति; सह प्रत्येकं संबध्यते; करीरः अङ्कुरः // 15 // प्रमाणज्ञस्य शस्त्रग्रहणमानज्ञस्य // 20 // शिशूनां शस्त्रमीरूणां शस्त्राभावे च योजयेत् // | इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्यात्वकसारादिचतुर्वर्ग छेद्य मेघेच बुद्धिमान् // 16| ख्यायां सूत्रस्थाने शस्त्रावचारणीयो नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥ 1 'धारासंपादनार्थ' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 वाग्भटे शस्त्रसंस्थापनार्थ शस्त्रकोशोऽप्युक्तः / यथा,-"स्यान्नवागुलविस्तारः नवमोऽध्यायः। 'सुघनो द्वादशाङ्गुलः / क्षौमपत्रोर्णकौशेयदुकूलमृदुचर्मजः // विन्यस्त अथातो योग्याँसूत्रीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ पाशः सुस्यूतः सान्तरोर्णास्थशस्त्रकः। शलाकापिहितास्यश्च शस्त्रकोशः यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ (Swrgical cese) सुसंचयः"-इति // 'सान्तराणि सव्यवधानानि, ऊर्णास्थानि शस्त्राणि यस्मिन् स सान्तरोर्णास्थशस्त्रका 1 'पश्चादग्निक्षारजलौकसाम्' इति पा० / 2 'शस्त्राणामादितः' इत्यरुणदत्तः। 3 'रोम वोढुं स्वभावो यस्येति रोमवाहि' इति | इति पा० / 3 “कर्तव्यकर्मणः सम्यग्योगाय तत्सदृशकर्माभ्यासो चक्रः। 4 कुरुविन्दः 'कुरुन्द' (Corandum) इति प्रसि-योगः, तेन योगाय प्रभवतीति योग्याः प्रभवतीत्यर्थे तद्धितः, स्त्रीस्वं योऽतिकठिनः पाषाणविशेषः / 5 शेफालिका महाराष्ट्रभाषायां | स्वभावात् मैत्रीवत् / तस्याः सूत्रं योग्यासूत्र; तदपिकृत्य कृतो ग्रन्थस्वं 'पारिजात' इति, हिन्दीभाषायां च 'हारशृङ्गार' इति ख्याता। तथा" इति चक्रः। सु० सं०६

Page #139
12 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान अथात इति / योग्या सम्यकर्माभ्यासः, योग्यायाः सूत्रं, बहिःकण्टकी महाफल: 'कटहल' इति लोके; पनसादीनां तद्विद्यते यस्मिन् स तथा; अन्ये तु योग्याख्यापकं सूत्रं योग्या- फलानि तेषां मज्जा / मधूच्छिष्टेत्यादि मधूच्छिष्टं मधुसिक्थसूत्रं, तदधिकृत्य कृतोऽध्यायो योग्यासूत्रीयः,तं तथा॥१॥२॥ कम् / शाल्मलीफलके शाल्मलीपट्टके / पुस्तमयेत्यादि पुस्तमयः * अधिगतसर्वशास्त्रार्थमपि शिष्यं योग्यां कारयेत्। पुरुषो वस्त्रादिरचितो मनुष्यः / मृदुचर्मेत्यादि मांसपेशी स्नेहादिषु छेद्यादिषु च कर्मपथमुपदिशेत् / सुबहु- मांसवर्तिः / उदकेल्यादि / नेत्रप्रणिधानं नेत्रप्रवेशनं, बस्तिश्रुतोऽप्यकृतयोग्यः कर्मखयोग्यो भवति // 3 // | व्रणबस्तिपीडनं च, अनयोर्योग्यां कारयेत् ; क कारयेत् ? उदअधिगतेत्यादि / स्नेहादिष्विति आदिशब्दात् खेदवमनविरे कपूर्णघटपार्श्वस्रोतसि; न केवलं जलपूर्णघटपार्श्वच्छिद्रे अलाबनास्थापनानुवासनादीनां ग्रहणं, छेद्यादिष्विति आदिशब्दाढ़े- बूमुखादिषु चेत्यर्थः // 4 // चादीनां सप्तानां ग्रहणं; यद्यप्यस्मिन् तन्त्रे छेद्यादिकर्मणां प्रा- भवतश्चात्रधान्यं तथाऽपि छेद्यादिष्वपि प्राक् स्नेहादि प्रयुज्यत इति प्राक् | एवमादिषु मेधावी योग्याहेषु यथाविधि // स्नेहादिग्रहणम् ; अन्ये 'छेद्यादिषु स्नेहादिषु च' इति पठन्ति / / द्रव्येषु योग्यां कुर्वाणो न प्रमुह्यति कर्मसु // 5 // कर्मपथं क्रियामार्गम् / कुतोऽधिगतसर्वशास्त्रार्थमपि शिष्यं योग्यां | भवतश्चात्रेत्यादि / एवमादिष्विति आदिशब्दः प्रकारे, एवंकारयेदित्याह,-सुबहुश्रुतोऽपीत्यादि / अकृतयोग्यः अकृत- प्रकारेषु योग्याहेषु पुष्पफलादिषु // 5 // कर्माभ्यासः / कर्मसु क्रियासु // 3 // तस्मात् कौशलमन्विच्छन् शस्त्रक्षाराग्निकर्मसु॥ तत्र, पुष्पफलालाबूकालिन्दकत्रपुर(सो)र्वारुक- यस्य यत्रेह साधर्म्य तत्र योग्यां समाचरेत् // 6 // कर्कारुकप्रभृतिषु छेद्यविशेषान् दर्शयेत्, उत्कर्त- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने योग्यासूत्रीयो नापकर्तनानि चोपदिशेत् ; दृतिबस्तिप्रसेवकप्रभृति नाम नवमोऽध्यायः॥९॥ ध्दकपङ्कपूर्णेषु मेद्ययोग्यां; सैरोम्णि चर्मण्यातते | ___ तस्मादित्यादि / यस्य कर्मणः, यत्र यस्मिन् द्रव्ये, साधर्म्य लेख्यस्य; मृतपशुसिरासूत्पलनालेषु च वेध्यस्यः साम्यं, तस्य तत्र योग्यां समाचरेदिति / केचिदेवमादिषु घुणोपहतकाष्ठवेणुनलनालीशुष्कालाबूमुखेष्वेष्य- मेधावीत्यादिश्लोकस्याग्रे आपातनिकापूर्व श्लोकमेकं पठन्ति; स्यः पनसबिम्बीबिल्वफलमजमृतपशुदन्तेष्वाहा- | तद्यथा-अनुक्तं योग्याविषयमुपग्रहीतुमाह---‘दृष्टान्तमात्रमुर्यस्यः मच्छिष्टोपलिप्ते शाल्मलीफलके विना- | द्दिष्टं-' इत्यादि; स च वर्तमानेषु पुस्तकेषु न पठ्यत इत्यस्माव्यस्य; सूक्ष्मघनवस्त्रान्तयोर्मुदुचर्मान्तयोश्च सी- भिरुपेक्षितः // 6 // व्यस्य; पुस्तमयपुरुषाङ्गप्रत्यङ्गविशेषेषु बन्धन- इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्यायोग्यांमढष मांसखण्डेष्वग्निक्षारयोग्यांमदचर्म- ख्यायां सूत्रस्थाने योग्यासूत्रीयो नाम नवमोऽध्यायः॥९॥ मांसपेशीषूत्पलनालेषु च कर्णसन्धिबन्धयोग्याम्; उदकपूर्णघटपार्श्वस्रोतस्यलाबूमुखादिषु च नेत्र दशमोऽध्यायः। प्रणिधानबस्तिवणबस्तिपीडनयोग्यामिति // 4 // अथातो विशिखानुप्रवेशनीयमध्यायं व्याख्याशल्यतत्रस्य छेद्यादिकर्मप्राधान्यात् प्राक् छेद्यादियोग्यामु- स्यामः॥१॥ पदर्शयबाह-तत्र पुष्पफलेत्यादि / पुष्पफलं कूष्माण्डः, यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ कालिन्दको जोनालः कूष्माण्डभेदः, त्रपुसादयः कर्कटीभेदाः, अथात इत्यादि / विशिखाऽत्र कर्ममार्गः, विशिखाया (यां) प्रभृतिग्रहणाच्छीर्णवृन्तादीनां ग्रहणम् / छेद्यविशेषानिति गो- अनुप्रवेशनं तदधिकृत्य कृतोऽध्यायो विशिखानुप्रवेशनीयः; तं तीर्थार्धलालकप्रभृतीन् / उत्कर्तनम् ऊर्ध्वकर्तनम् , अपरकर्त- | व्याख्यास्यामः // 1 // 2 // नम् अधश्छेदः। दृतिबस्तीत्यादि दृतिः चर्मपुटेकं, बस्तिः मूत्र- अधिगततन्त्रेणोपासिततन्त्रार्थन दृष्टकर्मणाकृतपुटकं, प्रसेवकः चर्मखलंपुटः, उदकपङ्कमिति उदकमिश्रः पक योग्येन शास्त्रं निगदती राजानुशांतेन नीचनखउदकपः / सरोम्णीत्यादि / आतते प्रसारिते। मृतपशुसिराखिति मृताः पशवोऽजादयस्तेषां सिरासु / पनसेत्यादि पनसो १"विशिखाऽत्र कर्ममार्ग उच्यते, तदुद्दिश्यानुप्रवेशन; यदि वा विशिखा रथ्यैव, तस्यां चिकित्सार्थमनुप्रवेशनम्" इति चक्रः / . 1. योगाय सम्यग्योगाय प्रभवतीति योग्यः, तद्विरुद्धोऽयोग्यः' | "प्रशस्तवापरपर्यायोऽपि विशिखाशब्दोऽत्रातुरावासवममात्रे प्रवइति चक्रः। 2 'उत्कर्तनपरिकर्वनानि' इति पा० / 3 'सरोम्णी- | र्तते, गमकत्वात्" इति हाराणचन्द्रः। 2 'शास्त्रार्थ निगदता' स्यनेन लेख्यस्यानुलोमकर्तव्यतां सूचयति, प्रतिलोमे हि लेख्ये पा० / 3 "निष्पन्नेन वैद्येन प्रजापालके राशि आत्मा गुणतो दर्शरुजाप्रादुर्भावो रकातिप्रवृत्तिश्च' इति हाराणचन्द्रः / 4 'परिकर्तनं' नीयः, ततो राशा परीक्ष्य वैद्यः प्रजारक्षार्थमनुमन्तव्य एष धर्मः इति पा०।५'बछापदादि चर्म' इति पा० / 6 'चर्मखछटकः' भनिष्पन्नवैधगुणश्चिकित्सां कुर्वाणो लोकापकारकतया राशा शासपति पा०। / नीयः" इति चकः।

Page #140
अध्यायः 10] सुश्रुतसंहिता / रोम्णा शुचिना शुक्लवस्त्रपरिहितेन छत्रवता दण्ड- तव्या इत्येके; तत्तु न सम्यक् षड्विधो हि रोगाणां हस्तेन सोपानत्केनानुद्धतवेशेन सुमनसा कल्या- विज्ञानोपायः, तद्यथा-पश्चभिःश्रोत्रादिभिःप्रश्न णाभिव्याहारेणाकुहकेन बन्धुभूतेन भूतानां सुस-चेति // 4 // हायवता वैद्येन विशिखाऽनुप्रवेष्टव्या // 3 // ततो दूतनिमित्तेत्यादि / गमनाय प्रश्नाय वा आगतः पुरुषो यादृशस्य वैद्यस्य कर्ममार्गप्रवेशाधिकारस्तादृशं वक्तुमाह- दूतः, निमित्तमनुकूलं सुरभिवातादि, शकुनं पक्षिविशेषप्रशस्तअधिगततन्त्रेणेत्यादि / अधिगततन्त्रेण पठितशास्त्रेण / उपासित- | वाक्यादि, मङ्गलं खस्तिकपूर्णकुम्भादि. एषामानुलोम्येन प्रशस्ततत्रार्थेन गुरुपादिभ्यस्तशास्त्रार्थेन, दृष्टकर्मणा दृष्टच्छेद्यादि- तयेत्यर्थः / त्रिभिरेतैरित्यादि त्रिभिरेतैर्विज्ञानोपायैरनन्तरोक्तैस्नेहादिकर्मणा, कृतयोग्येन कृतकर्माभ्यासेन, शास्त्रं निगदता | दर्शनस्पर्शनप्रश्नैः / हिशब्दो यस्मादर्थे / श्रोत्रादिभिरिति पाठाभ्यां नियमेनादेशेन शास्त्रं वदता, एतेन खावर्तित- आदिशब्दात्त्वनेत्ररसनघ्राणानि गृह्यन्ते // 4 // शास्त्रता उक्ता भवति; अन्ये तु 'शास्त्रार्थं निगदता' इति / तत्र श्रोत्रेन्द्रियविशेया विशेषारोगेषु व्रणास्राव / पठन्ति, 'शास्त्राणि निगदता' इत्यपरे / राजानुज्ञातेन राज्ञा विज्ञानीयादिषु वक्ष्यन्ते-तत्र सफेनं रक्तमीरयअभिमतेन, राजा हि. प्रजापालनतत्परः, तत्प्रमादाद्वैद्यप्रतिरू ननिलः सशब्दो निर्गच्छति'(सू. अ. २६)इत्येवपका राष्ट्रं चरन्ति कण्टकभूता लोकस्य, तस्माद्राज्ञा परीक्ष्यानु मादयः, स्पर्शनेन्द्रियविज्ञेयाः शीतोष्णश्लक्ष्णकर्कज्ञातेन विशिखाऽनुप्रवेष्टव्येति / कर्मज्ञतां शास्त्रज्ञतां च वैद्यस्या स्या- शमृदुकठिनत्वादयः (स्पर्शविशेषां)ज्वरशोफादिषु, भिधाय बाह्यवेशमधिकृत्याह-नीचनखरोम्णेत्यादि / क्लुप्तलाचरिन्द्रियविज्ञेयाः शरीरोपचयापचयायुर्लक्षणब. नीचमल्पं नखं रोम च यस्य तेन; नीचनखत्वाच्छुचिता कर्म-1 लवर्णविकारादयः, रसनेन्द्रियविज्ञेयाः प्रमेहादिषु सौकर्य च, नीचरोमलादार्जवं, रसवत्यामबाध इत्यपरे / शुचि | रसविशेषाः, घोणेन्द्रियविज्ञेया अरिष्टलिङ्गादिषु व. नेति बाह्यस्नानादिशौचयुक्तेन; कुतः ? बाह्यवेशाधिकारात्; | णानामवणानां च गन्धविशेषाः, प्रश्नेन च विजानीबाह्यशौचायोगाल्लोके विगर्हणीयः, अन्तःशौचं तु सुमनसेत्यनेनैव याद्देशं कालं जातिं सात्म्यमातङ्कसमुत्पत्तिं वेदनाबोद्धव्यम् / शुक्लवस्त्रपरिधानं मङ्गलार्थ शौचार्जवार्थ वा। छत्रवता आतपरजोवर्षापन्नगादिनिषेधार्थ छत्रयुक्तेन / दण्डहस्तेन "| समुच्छ्रायं बलमन्तरग्निं वातमूत्रपुरीषाणां प्रवृत्तिदण्डोऽवलम्बनदण्डः, तस्य धारणं स्खलितादिनिषेधार्थम / मप्रवृत्ति कालप्रकर्षादींश्च विशेषान् / आत्मसदृशेप सोपानत्केन प्राणिहितासहितेन, प्राणिहिताधारणं कण्टकादि- | विज्ञानाभ्युपायेषु तत्स्थानीयैर्जानीयात् // 5 // निषेधार्थम् / अनुद्धतवेशेन साधुजनवेशेन, एतेनायुक्तकायवेश- तत्र श्रोत्रेत्यादि / शब्देन्द्रियविज्ञेया विशेषाः सन्ति रोगेष.. निषेधः; अन्ये तु नानावनाङ्गरागमाल्यानुलेपनविचित्रभूषणादि- ते व्रणास्रावविज्ञानीयादिषु वक्ष्यन्ते इति संबन्धः / शरीरोभिरुद्धतो वेशः, अतो विपर्ययेणानुद्धत इति मन्यन्ते / कार्य | पचयेत्यादि उपचयः स्थौल्यम् , अपचयः कार्य, बलमत्रोत्साहः। नियम्य मनो नियमयन्नाह-सुमनसा शोभनमनसा, अक्रौर्या- | ननु प्रमेहादिषु रसा मधुरादयो मक्षिकापिपीलिकाद्युपसर्पणेन दिगुणयुक्तमनसेत्यर्थः; दौर्मनस्यं तु यात्रायां न प्रशस्यत इति भिषम्भिरनुमेयाः, तत् कथं रसनेन्द्रियविज्ञेया इति? उच्यते, सुमनसा भवितव्यम् / वाचं नियमयन्नाह-कल्याणाभिव्याहा- नात्र भिषजां रसनेन्द्रियं किंतु पिपीलिकादीनामित्यदोषः / रेणेति ।-कल्याणं मालम् , अभिव्याहारो भाषितं, यस्य स तथा; अरिष्टलिङ्गादिषु ये व्रणानामव्रणानां च गन्धविशेषास्ते घ्राणेन्द्रितञ्च सर्वजनहृदयग्रहणार्थम् / कायवाड्मनःसु त्रिष्वपि नियमय- | यविज्ञेया इति संबन्धः / देशत्रिविधो जागलानूपसाधारणमाह-अकुहकेनेति; कुहकः शास्त्रहीनः परमविश्वासकारको 1 'शब्देन्द्रियविझेया' इति पा०। 2 'स्पर्शविशेषाः' इति मायावी, न कुहकोऽकुहकः; अन्ये बकुहकेन अविस्मा हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 3-6 'गन्धेन्द्रियविज्ञेया' इति पा०। पकेन, दम्भाययोगादविस्मापककायादिवेशेनेत्यर्थः / सुसहायवता 4 'दीप्ताग्नितां' इति पा०। 5 "हाराणचन्द्रस्तु 'आत्मासदृशेषु' इति साधुसहायेन, अन्यथाऽन्तःपुरचारिणो वैद्यस्य सहायदोषेण पठति व्याख्याति च-"नन्वात्मनो हीनेन्द्रियत्वे का गतिरित्याहदोषः स्यात्; सहायश्चात्मरक्षार्थमातुरपरिचर्यार्थ च / ननु, आत्मासदृशेष्वित्यादि / उचितापरपर्यायोऽयं सदृशशम्दः 'सदृशं समे प्राणिनां जीवतामेव सद्यस्करुधिरोपदेशात् कथं 'बन्धुभूतेन उचिते' इति मेदिनी। ततश्चात्मासदृशेषु आत्मनोऽनुचितेषु अयुक्तेषु भूतानाम्' इत्युक्तं ? सत्यं, विधिप्रापितवाददोषः, आलम्भयोगे हीनेष्विति यावत् , विज्ञानाभ्युपायेषु विज्ञानोपायेष्विन्द्रियेषु सत्स्विपशुहननवत् // 3 // त्यर्थः, तत्स्थानीयैरातुरावासस्यैः पुरुषैर्जानीयात् तांस्तानिन्द्रिय. ततो दूतनिमित्तशकुनमङ्गलानुलोम्येनातुरगृह- | विज्ञेयान् विषयान् भिषगित्यर्थः / 'आत्मसदृशेषु' इति प्रामादिकः मभिगम्य, उपविश्य, आतुरमभिपश्येत् स्पृशेत् पाठः" इति / "त्रिभिरेतैविंशानोपायैदीर्घायुषोऽल्पायुषश्च वेदिपृच्छेच; त्रिभिरेतैर्विज्ञानोपायै रोगाः प्रायशो वेदि तव्याः / तत्र दृष्ट्वा शरीरोपचयापचयौ वर्णविकृति छायां चातुरस्य - 1 'अनुद्धतानामार्याणां वेशो वस्त्रकेशादिरचना अनुद्धतवेशः' भिषग्जानीयात् , स्पृष्ट्वा शीतोष्णादीन् स्पर्शविशेषान् विपरीताइति चक्रः। विपरीतान् ज्वरशोफादिषु, पृड्का देशं कालं जातिसाम्यमाता

Page #141
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं भेदात् / जातिशब्दो ब्राह्मणादिषु वर्तते / कालो द्विविधो | त्रिविधामेव पठति / 'मिथ्यादृष्टा विकारा हि' इत्यादिश्लोकान्ते नित्यग आवस्थिकश्च; नित्यगः ऋतुलक्षणः, आवस्थिको | "तस्मात् परीक्ष्याः सततं भिषजा सिद्धिमिच्छता / युक्त्यैव द्विविधः-वस्थस्य बाल्यादिमेदेन, व्याधितस्य ज्वरारम्भादि-व्याधयः सर्वैः(।) प्रमाणैर्दर्शनादिभिः-" इति श्लोकमधीते, कालावस्थया च / सात्म्यमिति यद्यस्य सेवितं सत् सुखाय | व्याख्यानयति च-दर्शनादिभिरित्येवं कर्तव्ये यत् 'प्रमाणैः' इत्यसंपद्यते तत्तस्य सात्म्यं तच्च द्विविधं चेष्टाख्यमाहाराख्यं च | धिकं करोति, तदधिकप्रमाणप्राप्त्यर्थ, तेन गन्धरसशब्दानाम- ' चेष्टाख्यं कायवाड्मनोमेदात्रिविधम् , आहाराख्यं रसमेदात् प्यवरोधः; ये खत्राक्षरैः षड्विधामपि परीक्षां पठन्ति, तेषां सम्यक् षड्विधम् / आतङ्कसमुत्पत्तिमिति समुत्पत्तिः कारणमुच्यते, तच | शास्त्रावबोधो नास्तीति भाषते / 'आत्मसदृशेषु विज्ञानाभ्युपायेषु बलवद्विग्रहादि / वेदनासमुच्छायमिति वेदना वातादिवेदनास्तो- तत्स्थानीयैर्जानीयात्' इत्यपि न पञ्जिकाकारः पठति // 5 // दादयः, तासां समुच्छ्राय उद्गतिः / बलं व्यायामगम्या शक्तिः। एवमभिसमीक्ष्य साध्यान साधयेत्, याप्यान् अन्तरग्निमिति कीदृशोऽन्तरग्निः? समो विषमो मन्दो वा / यापयेत्, असाध्यान्नवोपक्रमेत, परिसंवत्सरोत्थिबातमूत्रपुरीषाणामित्यत्रादिशब्दो लुप्तो ज्ञेयः, तेनातवाधोगत-तांश्च विकारान् प्रायशो वर्जयेत् // 6 // रक्तपित्तादीनां ग्रहणम् / कालप्रकर्षादींश्च विशेषानिति कियान् एवमित्यादि / साध्यं द्विविधं-सुसाध्यं, दुःसाध्यं च; असाध्यं कालोऽस्मिन् व्याधावुत्पन्न इत्यादीन् मेदान् , चकाराद्गुह्यदेश- | द्विविधं-याप्यं, प्रत्याख्येयं च / परिसंवत्सरेत्यादि परिसंवत्सरोप्रवृत्तपूयादीनां ग्रहणम् / अन्ये तु 'देशकालजातिसात्म्यं' इति | त्थिताः संवत्सरातीताः सर्वतु च महाबला ये तान् परिवर्जयेदिति; समासान्तं पठन्ति, सात्म्यशब्दो देशादिभिः सह प्रत्येकं संब- यदि ह्येकदोषजास्ते भवेयुरेवं तेषां तद्दोषप्रशमनर्तुषु प्रशमो ध्यते; देशस्त्रिविधो जाङ्गलादिमेदेन, तद्वैपरीत्येन देशसात्म्यमि-भवेदल्पता वा, स च न भवति, तेन तेषां त्रिदोषजलाधिगमः, त्यादि व्याख्यानयन्ति / अपरे तु 'देशकालजातं' इति पठन्ति, अतस्तान् परिवर्जयेत् ; अथवा संवत्सरेणोत्तरोत्तरधाखनुक्रमाव्याख्यानयन्ति च-जातशब्दो देशकालाभ्यां सह प्रत्येकं | दसाध्यवं प्रायशः। प्रायशो बाहुल्येन, नावश्यतया; तेन केचिसंबध्यते; देशो भूमिरातुरश्च; कस्मिन् देशे जाङ्गलेऽनूपे द्रक्तगुल्मादयः संवत्सरानन्तरमुपक्रमयोग्या भवन्ति, अर्दितस्तु साधारणे वाऽयं दोषः संचितः? कस्मिन् प्रकुपितः ? त्रिभिर्वर्षेः साध्य इति // 6 // कस्मिन्नयं व्याधिरुत्पन्न ? इति; तथा, आतुरेऽपि गलादो कस्मि- भवति चात्रनवयवे श्लेष्मस्थाने पित्तस्थाने वा? / आत्मसदृशेषु दोष- मिथ्यादृष्टा विकारा हि दुराख्यातास्तथैव च // सदृशेषु, विज्ञानाभ्युपायेषु षड्विधेषु श्रोत्रवक्चक्षुरसनघ्राण- | तथा दुष्परिमृष्टाश्च मोहयेयुश्चिकित्सकम् // 7 // प्रश्नेषु / तत्र वातसदृशेषु विज्ञानाभ्युपायेषु पञ्चेन्द्रियप्रश्नषु व्रणे मिथ्यादृष्टा इति रोगिणो विकारा ये मिथ्यादृष्टा असम्यग्दृष्टाः, सशब्दफेनरक्तानिलादिनिर्गमनं श्रवणेन्द्रियग्राह्य, पारुष्यरौक्ष्या- तथा दुराख्याता रोगिणा न याथातथ्येनोक्ताः, तथा दुष्परिमृष्टाः दिकं खगिन्द्रियग्राह्य, भस्मकपोतास्थिसवर्णवं चक्षुरिन्द्रियग्राह्यं, दुष्परिमर्शिताः, ते चिकित्सकं मोहयेयुः, एवमविज्ञाता ये रोगाकटुगन्धलाजगन्धादिलं घ्राणेन्द्रियग्राह्यं, कषायरसवं रसनेन्द्रि- | स्तान् परिवर्जयेत् // 7 // यप्रायं, तोदनमेदनच्छेदनादिवेदनाविशेषाः प्रश्नप्रायाः; पित्त- तत्र साध्या अपि व्याधयः प्रायेणैषां दुश्चिकिसदृशेषु विज्ञानाभ्युपायेषु श्वयथुव्रणादीनामौष्ण्यं खगिन्द्रियग्राह्य, | त्स्यतमा भवन्ति / तद्यथा-श्रोत्रियनृपतिस्त्रीबालनीलपीतवर्णवं चक्षुरिन्द्रियग्राह्यं, कट्वम्लरसवं रसनेन्द्रियग्राह्य, वृद्धभीरुराजसेवककितवदुर्बलवैद्यविदग्धव्याधितीक्ष्णातसीगन्धलं घ्राणेन्द्रियग्राह्यम्, ओषचोषपरिदाहादिका | गोपकदरिद्रकृपणक्रोधनानामनात्मवतामनाथानां बेदनाविशेषाः प्रश्नप्राह्याः; श्लेष्मसदृशेषु विज्ञानाभ्युपायेषु स्निग्ध- | च;एवं निरूप्य चिकित्सां कुर्वन् धर्मार्थकामयशांसि पैच्छिल्यादिकं खगिन्द्रियग्राचं, श्वेतवं चक्षुरिन्द्रियग्राह्य, माधु-|प्राप्नोति // 8 // र्यादि रसनेन्द्रियप्राय, विस्रगन्धादिलं घ्राणेन्द्रियग्राह्य, कण्डू- तत्र साध्या इत्यादि / श्रोत्रियस्य वेदार्थपरिपालनपरस्य गुरुत्लादिवेदनाविशेषाः प्रश्नग्राह्या इति / वैद्यो जानीयादिति | नित्यं स्नानादिभिर्व्याधिपरिवृद्धिा नृपतेरपि खातन्याद्यत्किञ्चनकान् ? व्याधीन् / अधिकारवशादक्षरैरनुक्तानपि; केषु सत्सु ? कारिखात्, अन्ये तु सौकुमार्यात् क्रियाऽसहत्वात् ; स्त्रीणां षड्विधेष्वपि विज्ञानाभ्युपायेष्वात्मसदृशेषु वातपित्तश्लेष्मसदृशेषु | लजया वेगाधुपरोधाद्रव्याधेरप्रकाशनाच; बालवृद्धयोर्विरेचनाकैर्जानीयात् ? तत्स्थानीयैः; तेषां शब्दादीनां स्थानानि श्रोत्रा- दिक्रियायोग्यवेनाल्पक्रियत्वात् , अन्ये तु बालवृद्धवनिताः सुकुदीनि, तेष्वधिकृतैः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धैः तत्स्थानीयैः; एते | १"मिथ्येत्यादि ।-दृशिरत्र प्रत्यक्षपरः, पञ्चेन्द्रियविज्ञानाधिनैतदुक्तं-वातादिलिझैरायुर्वेदेष्वनिर्दिष्टनामधेयानपि व्याधीन् कु | कारात् / तदयमर्थ:-मिथ्यादृष्टा याथातथ्येनाविशाताः, दुराख्याताः शाप्रमतिर्वैद्यो जानीयादिति। पञ्जिकाकारस्तु दर्शनादिपरीक्षा सम्यडाख्याताः, दुःपरिमृष्टाः दुष्पृष्टाः / पूर्वेणैवोपलब्धे पुनर्दुष्परिसमुत्पत्तिं वेदनासमुच्छायं बलाबलमग्निं वातमूत्रपुरीषाणामप्रवृत्ति मृष्टेति विशेषणं हिया जुगुप्सया वा अल्पीयसोऽप्यवयवस्य परिमृश्यप्रवृत्तिं चेति' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / त्वेऽपरिहार्यत्वमाविष्कर्तुमित्याहुः, सिद्धे सत्यारम्भो नियमायेति 1 ओषचोषपरिग्रहादिकाः' इति पा० / न्यायात्" इति हाराणचन्द्रः। २'दुर्विचारिताः' इति पा० /

Page #142
अध्यायः 11] सुश्रुतसंहिता / मारशरीरत्वाद्भेषजासहिष्णवः; भीरुरल्पसत्त्वत्वान्न शक्नोति सोढुं यथा न विरोधस्तथा तत्रैव वक्ष्यामः / कस्मात् क्षारस्य प्राधान्यक्रियां; राजसेवकस्य राजायत्तवात्; कितवस्य व्यसनित्वात् , मित्यत आह-छेद्येत्यादि / छेद्यादीनि कर्माण्यग्निजलौकसोर्न कितवो छूतकारः; दुर्बलस्य बालवृद्धयोरिव; वैद्यविदग्धस्याभि- संभवन्ति, तेन ताभ्यां सकाशात् क्षारस्य प्राधान्यं, त्रिदोषघ्नवं मानेन निर्दिष्टान्यथाकारिखात्, वैद्यविदग्धो वैद्याभिमानी, क्षारस्य नानौषधिसमवायादित्यादिना साधयिष्यति, विशेषक्रियापल्लवग्राहीत्यर्थः; व्याधिगोपकस्य व्याधेरकथनादेव; दरिद्रस्य वचारणं यथा पित्ताशःसु विशेषेणावंचारणम् // 3 // द्रव्याभावले औषधाभावात् ; कृपणस्य लोमेन भैषज्यानुपादा- तत्र क्षरणात् क्षणनाद्वा क्षारः॥४॥ नात् ; क्रोधनस्य कोपेन रोगपरिवृद्धः; अनात्मवतोऽपथ्याचरण- क्षारस्य निरुक्तिं कुर्वन्नाह-तत्र क्षरणादित्यादि / क्षरणाद् खात् , अनात्मवान् अजितेन्द्रियः; अनाथानां परिचारकाभावात्, | दुष्टबड्यांसादिचालनात्, शातनादित्यर्थः; अन्ये तु क्षरणादोषाणां अनाथा एकाकिनः॥८॥ चालनात् / क्षणनात् खड्मांसादिहिंसनात् / 'क्षरणात्' इत्यत्र भवति चात्र- . 'क्षपणात्' इति केचित् पठन्ति; क्षपणं शोधनमभिप्रेतम् // 4 // स्त्रीभिः सहास्यां संवासं परिहासं च वर्जयेत् // नानौषधिसमायात्रिदोषघ्नः, शुक्लत्वात् सौम्यः, दत्तं च ताभ्यो नादेयमन्नादन्यद्भिषग्वरैः // 9 // तस्य सौम्यस्यापि सतो दहनपचनदारणादिशक्तिइति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने विशिखानुप्रवे. रविरुद्धा, आग्नेयौषधिगुणभूयिष्ठत्वात् कटुक उष्ण शनीयो नाम दशमोऽध्यायः // 10 // स्तीक्ष्णः पाचनो विलयनः शोधनो रोपणः शोषइदानी वैद्यस्य विशिखायामन्तःपुरचारिणः प्रमाददोषद्वार | णःस्तम्भनो लेखनः कृम्यामकफकुष्ठविषमेदसामुपनियमयन्नाह,-भवति चात्रेत्यादि / सहास्यामेकत्र स्थिति, | हन्ता पुंस्त्वस्य चातिसेवितः॥५॥ संवासं प्रतिवेशवासितां, परिहास हास्यम् / अन्नादन्यदिति अन्न-| क्षारगुणकर्माह-नानौषधिसमवायादित्यादि / समवायः मन्नपानद्रव्यं गृह्णीयात्, तस्य वृत्तिहेतुत्वात्। राज्ञाऽनुमतं | संयोगः; यतोऽयं क्षारोऽनेकौषधिसमवायात्रिदोषघ्नः, अतः तु सर्वमेव गृहीयादिति / संवासमित्यत्र केचित् संवादमिति पित्ताशःखपि यौगिकखमस्य / शुक्लखात् सौम्य इत्यस्याये पठन्ति // 9 // केचिदपिशब्दं लुप्तनिर्दिष्टं वर्णयन्ति, व्याख्यानयन्ति च-न इति श्रीडल्ह(ह)नविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- | केवलमुष्णः सौम्योऽपीति, तेनास्य वक्ष्यमाणमुष्णवमपि न व्याख्यायां सूत्रस्थाने विशिखानुप्रवेशनीयो नाम ' विरुध्यते / दहनपचनदारणशक्तिरविरुद्धा हिमानीवत् / पाचन दशमोऽध्यायः समाप्तः // 10 // इति द्विविधोऽपि क्षारः; अत्र व्रणशोथस्य प्रतिसारणीयः पाचनः, अन्नाजीर्णस्य पानीयः / विलयनः शोफस्य वातकफभूयिष्ठस्य / शोधनो दुष्टव्रणस्य, रोपणः शुद्धव्रणस्य, अत्र योगशक्तिप्रभावाएकादशोऽध्यायः। तिलयवकल्कवत् क्षारस्य शोधनरोपणवं न विरुध्यते; शोधन अथातःक्षारपाकविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः१ एवायं क्षारः, शुद्धस्तु व्रणः खयमेव रोहतीत्यन्ये न हि शुद्धे यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | व्रणे रोपणार्थ क्षारोऽवचार्यते सिरादिक्षणनभयात्, तस्मात् अथात इत्यादि / क्षारशन्दः पाकविषिभ्यां सह संबध्यते // 1 विशेषक्रियायां पानाख्यायामप्यवचार्यते क्षारः, शस्त्रानुशस्त्रानुशोभ्यः क्षारः प्रधानतमः, छेयमेद्यले-शस्त्राणि तु पाने नोपयुज्यन्ते, अतः सिद्धमस्य विशेषक्रियावचारणं; ख्यकरणानिदोषघ्नत्वाद्विशेषक्रियावचारणाञ्च // 3 // तदुक्तं वाग्भटेन-"सर्वशस्त्रानुशस्त्राणां क्षारः श्रेष्ठो बहूनि यत् / . . शस्त्रानुशख्नेभ्य इति शस्त्राणि मण्डलामादीनि, अनुशस्त्राणि छेउमेयादिकर्माणि कुरुते विषमेष्वपि // दुःखावचार्यशस्नेषु तेन लक्सारादीनि, तेभ्यः क्षारःप्रधानतमः,द्वे पुनरनुशख्ने अग्निजलो सिद्धिमयात्सु च / अतिकृच्छेषु रोगेषु यच्च पानेऽपि युज्यते (वा. काख्ये परिविष्टे; तंदुकं-'विधिःप्रवक्ष्यते पश्चादग्निक्षारजलौक- सू. अ. 30)" इति। ३"नच वाच्यं यद्वातइरादिक्षारद्रव्याणां साम्' (सू.अ.८)-इति; एषां त्रयाणामपि प्राधान्यमस्ति, अत दग्धत्वान्न तद्गुणान्वयो भसनीति, दृष्टो हि भस्मन्यपि प्रकृतिगुणाएवैषां पृथगध्यायः; अत्र जलौकसः प्रधानम् , अग्निः प्रधानतरः, न्वयः, उक्तं हि 'सक्षादमिन्दीवरभसवारि निहन्ति रक्तं' (उ. तं. क्षारः प्रधानतमः; 'क्षारादग्निगरीयान्' (सू. अ. 12) इत्यत्र अ. 45) इत्यादि" इति चक्रः। 3 'दहनपचनादिकर्तृतया 1 'दत्तं ताभ्यो न गृखीयादन्नादन्यद्भिषक् सदा / वेदोत्पत्तिः | आग्नेयत्वं क्षारस्य स्फुटं, पित्तजयाय स्वगुणं सौम्यस्वमस्फुटं स्फोरशिष्यदीक्षा दानमध्ययनस्य च / प्रभाषणं चाग्रहरमृतुचर्या तथैव यन्नाह-शुक्लत्वात् सौम्य इति / सौम्यत्वेऽप्यस्य नहि शीतत्वम्, च / यत्रशस्त्रावचारं च योग्यासूत्रीयमेव च / विशिखानुप्रवेशं च उष्णत्वस्यैव दर्शनात् ; भूतानां चाइष्टविशेषमश्रितो मेलकविशेषः दशकः प्रममो मतः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 पचनं समानाश्रयमपि गुणं नारभते; यथा आमलके अम्लत्वमारभते पाकः, विधिरवचारणं, क्षारस्य पाकविधी यत्र तं क्षारपाकविधिम् / नोष्णत्वम्' इति चक्रः / 4 ‘स खल्वा" इति पा० / 5 'स्तम्मनः 3 "छेचादिकर्तृत्वं क्षारस्य भगन्दरच्छेदनाडीदारणकुष्ठलेखना- सिराच्छेदादतिप्रवृत्तस्य शोणितस्य, क्षारो हि छिन्नं सिरामुखं पाचदिना" इति चक्रः। ४'ते पुनदें अनुशले' इति पा०। | यित्वा शोणितगतिं निरुणद्धि' इति हाराणचन्द्रः।

Page #143
46 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान पारम्पर्येण रोपण इति; केचिदस्य रोपणवंन पठन्त्येव / शोषणो | विसूचिकालसकविलम्बिकादिविकारा गृह्यन्ते; शर्करा वातेन व्रणक्लेदस्य / स्तम्भनः शोणितातिप्रवृत्तः / उपहन्तशब्दः कृम्या- भिन्नाऽश्मरी शर्करेत्युच्यते // 8 // दिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते; कृमयो बाह्याभ्यन्तराः, तेषां अहितस्तु रक्तपित्तज्वरितपित्तप्रकृतिबालवृद्धदुद्विविधः क्षार उपहन्ता; आमः अपक्करसः, मेदसः पानीय बलभ्रममदमूर्छातिमिरपरीतेभ्योऽन्येभ्यश्चैवंविएवोपहन्ता, पुंस्वस्य शुक्रस्य // 5 // धेभ्यः // 9 // स द्विविधः-प्रतिसारणीयः, पानीयश्च // 6 // क्षारस्य येष्वयौगिकलं तानाह-अहितस्वित्यादि / भ्रम इदानीमुक्तगुणकर्मणः क्षारस्य द्वैविध्यं दर्शयन्नाह-स द्वि- श्चक्रारूढस्येव भ्रमणं, मदो विषमद्यशोणितोत्थो विकारः पूगफलेविध इत्यादि / प्रतिसारणीयः प्रतिसारणाहः; पानीयः पानाहः, नेव मत्तता, मूर्छा चेतनाच्युतिः, परीतशब्दो भ्रमादिभिः सह क्षारोदकमित्यर्थः; ये चान्येऽपि पाक्यसर्जिकायवक्षारा यथारोगं | प्रत्येकं संबध्यते // 9 // वक्तव्यास्तषां चूर्णवटकावलेहादिषु प्रयोगः कर्तव्यः // 6 // तं चेतरक्षारवहग्ध्या परिस्रावयेतः तस्य विस्त तत्र प्रतिसारणीयः कुष्ठकिटिभदछमण्डलकिला- | रोऽन्यत्र // 10 // सभटागोंदवणनाडीचमकीलतिलकाल- तत्र पानीयक्षारपाकं विधिं च संक्षेपेण दर्शयितुमाहकन्यच्छव्यङ्गमशकबाह्यविद्रधिकृमिविषादिषपदि- तं चेतरक्षारवदित्यादि / इतरक्षारवत् प्रतिसारणीयवत् ; यथा श्यते सप्तसु च मुखरोगेषूपजिह्वाधिजिह्वोपकुशद- | प्रतिसारणीयस्य काष्ठदाहः षड्गुणोदकपाकस्त्रिभागावशेषानन्तरं तवैदर्भेषु तिसृषु च रोहिणीषु, एतेष्वेवानुशस्त्र- | परिस्रावण परिस्रावणं च, तद्वत् पानीयस्यापि पाकविधिः स्रावणं च द्वितीयप्रणिधानमुक्तम् // 7 // पाकवर्ज; पानीयक्षारोदकप्रमाणमुत्तमा मात्रा पलं, मध्यमा कर्षप्रतिसारणीयस्य विषयं दर्शयन्नाह,-तत्र प्रतिसारणीय |त्रयम् , अधमा अर्धपलम् / अन्यत्र गुल्मादिष्वध्यायेषु // 10 // इत्यादि / किटिभः कुष्ठविशेषः, तस्य पृथगविधानं नियमेन प्रति ____ अथेतरत्रिविधो मृदुर्मध्यस्तीक्ष्णश्च तं चिकीर्षुः सारणीयसाध्यत्वज्ञापनार्थ; दवा मण्डलं दद्रुमण्डलं; किलासं शरदि गिरिसानुजं शुचिरुंपोष्य प्रशस्तेऽहनि प्रशखग्गतं श्वित्रकुष्ठं; चर्मकीलः अर्शोनिदानपठितः; न्यच्छव्यङ्गौ | स्तदेशजातमनुपहतं मध्यमवयसं महान्तमसितम्क्षुद्ररोगनिदानोक्तौः बाह्यशब्दः विधिकैमिविषैः प्रत्येक संब- ककमधिवास्यापरेधुः पाटयित्वा खण्डशः प्रकध्यते / विषादिष्वित्यादिशब्दावल्मीकादीनां ग्रहणम् / 'बाह्य-ल्प्यावपाट्य निवाते देशे निचितिं कृत्वा सुधाशकृमि विशेषादिषु' इति केचित् पठन्ति / के ते सप्त मुखरोगा येषु कराश्च प्रक्षिप्य तिलनालैरादीपयेत् / अथोपशान्तेक्षार उपयुज्यते, इत्याह-उपजिह्वेत्यादि ।-उपजिह्वादीन् ऽग्नौ तद्भस्म पृथग्गृहीयाद्भस्मशर्कराश्च / अथानेनैव रोगान् मुखरोगनिदाने वक्ष्यति / तिसृणां रोहिणीनां ग्रहणं विधानेन कुटजपलाशाश्वकर्णपारिभद्रकबिभीतकासन्निपातरकजयोरसाध्यत्वज्ञापनार्थम् / कुतः पुनरुपजिह्वादि- रग्वधतिल्वकाकेस्तुपामार्गपाटलानक्तमालवृषकभ्योऽन्येषु मुखरोगेषु क्षारो नोपयुज्यत इत्याह-एतेष्वेवे- | दलीचित्रकपूतीकेन्द्रवृक्षास्फोताश्वमारकसप्तच्छत्यादि / अत्रानुशस्त्रं क्षार एव / 'एतेष्वनुशस्त्रनिपातनम्' इति | दाग्निमन्थगुञ्जाश्चतस्रश्च कोशातकीः समूलफलपक्वचित् पाठः // 7 // दहेत्। ततःक्षारद्रोणमुदकद्रोणैः षड्भिरापानीयस्तु गरगुल्मोदराग्निसङ्गाजीर्णारो.का लोड्य मूत्रैर्वा यथोक्तैरेकविंशतिकृत्वः परिस्राव्य, नाहशर्कराश्मर्याभ्यन्तरविद्रधिकृमिविषार्शःसूपयु. महति कटाहे शनैर्दाऽवघट्टयन् विपचेत् / स यदा भवत्यच्छो रक्तस्तीक्ष्णः पिच्छिलश्च, तमादाय ज्यते // 8 // महति वस्त्रे परिस्राव्येतरं विभज्य पुनरग्नावधिश्रपानीयविषयं दर्शयन्नाह-पानीयस्वित्यादि / गरः कृत्रिमं येत। तत एव क्षारोदकात् कुडवमध्यर्ध वाऽपनविषं. दृषीविषमित्यन्येः अग्निसङ्ग इति अग्निः सज्यते लीयते तत्र कराराताराधीrEAT यस्माद्येन यस्मिन् वा सोऽग्निसङ्गः, तेन वातश्लैष्मिकग्रहणी 1 'मात्रा तु पलत्रिकर्षार्थपलरूपा उत्तममध्यमाधमबलेषु' इति 1 अत्र विद्रधिशब्दो न पठ्यते हस्तलिखितपुस्तकेषु / 2 'क्षारो | चक्रः। 2 'अथेतरो मृदुर्मध्यस्तीक्ष्णश्च' इति पा० / 3 'शुचिहि शोणितेन सह संभूय तानि तानि कर्माणि करोतीत्याह- रुपवसन्निति क्षारद्रुमस्थितभूतविघ्नोपशमार्थ, एवमेव च ग्रहणे भैषज्यं एतेष्विवादि / एतेषु कुष्ठादिषु, चकारात् कठिनाश्रयेषु तादृशेषु गुणयुक्तं भवतीति दर्शयितुं' इति चक्रः। 4 'असितमोक्षक' इति कठिनोत्सन्नवणमासादिषु चैवानुशस्त्रप्रणिधानं यथायोगं शस्त्रानु-पा०। 5 "अधिवास्येति समत्रबलिकर्मादिनाऽधिवासनं कृत्वा' शत्रप्रणिधानानन्तरं क्षारप्रणिधानमुक्तं पूर्वाचारिति शेषः / ' इति इति चक्रः। 6 'ततोऽपरेयुः' इति पा०। 7 हाराणचन्द्रस्तु हाराणचन्द्रः। 3 'कृमिविषाभ्यां' इति पा०। 4 अनारोचक- निचितं कृत्वा' इति पठति, व्याख्यानयति च-निचितं कृत्वा . विद्रपिशब्दौ न पठ्येते केषुचित्पुस्तकेषु / / राशीकृत्य'। 8 'कल्पेन' इति पा० /

Page #144
अध्यायः 11] सुश्रुतसंहिता / भीरग्निवर्णाः कृत्वाऽऽयसे पात्रे तस्मिन्नेव क्षारोदके केचिदत्र 'चितिं कृत्वा' इति पठन्ति, चितिं दाहस्थानमिति व्याख्यानिषिच्य पिष्टा तेनैव द्विद्रोणेऽष्टपलसंमितं शङ्खना- | नयन्ति / तिलनालैरादीपयेत् तिलनालदीपनाच्छक्त्यतिशयो भ्यादीनांप्रमाणं प्रतिवाप्य, सततमप्रमत्तश्चैनमवघ-| भवति / निचितिं कृलेल्यस्याग्रे केचित् 'सुधाशर्कराः प्रक्षिप्य' दृयन् विपचेत् / स यथा नातिसान्द्रो नातिद्रवश्च इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-सुधाशर्कराः सुधापाषाणाः / भवति तथा प्रयतेत / अथैनमागतपाकमव- भस्मैशर्कराश्चेति दह्यमानाकाष्ठरसाच्छर्करेवान्योन्यसंहतं भस्मतार्यानुगुप्तमार्यसे कुम्भे संवृतमुखे निदध्यादेष | जातं भस्मशर्करेत्युच्यते, तां च पृथक् गृह्णीयात् ; पृथग्ग्रहणं मध्यमः॥११॥ भिन्नप्रयोजनार्थः तेन भस्मनः क्षारोदककरणं, भस्मशर्करा पुनः एष चैवाप्रतीवीपः पक्कः संव्यूहिमो मृदुः // 12 // क्षारद्रव्यसमावापिनी / अन्ये तु 'पृथग्गृह्णीयात्' इत्यस्याने 'कटशर्करा भस्मशर्कराश्च' इति पठन्ति, 'कटशर्करा अदग्धसुधाअथेतर इत्यादि / इतरः प्रतिसारणीयः; अथेतरो मृदुरित्या पाषाणाः, भस्मशर्करास्तु क्षारद्रव्यैः सह दग्धाश्चूर्णपाषाणाः' इति पत्र केचिन्न पठन्ति / प्रतिसारणीयस्य पाकविधि निर्देष्टुमाह च व्याख्यानयन्ति / एष दाहकल्पः / अथानेनैवेत्यादि / अथानेतं चिकीर्षुरित्यादि / तं प्रतिसारणीयं, चिकीर्षुः कर्तुमिच्छुः; तं नैव विधानेनेत्यनेन निवातदेशनिचितिस्तिलनालदीपनं च लभ्यते, चिकीर्षुरित्यत्र 'अथेतरं चिकीर्षुः' इति केचित् पठन्ति; अथ गिरिसानुजमित्यस्य जाङ्गलदेशोपलक्षणलं, तेनेहापि कुटजादीशब्दो मङ्गलार्थः, इतरं प्रतिसारणीयम् / गिरिसानुजं पर्वतोपरि न्यपि जाङ्गलानि गृह्यन्ते / मुष्ककस्य कुटजादीनां चैकदेशकल्पजातं, “गिरिसानुजमिति जाङ्गलदेशोपलक्षणम्" इत्यन्ये / 'शुचि नखेऽपि पृथग्दाहविधानं कुटजादिभस्मनो मुष्ककभस्मनो भागारुपोष्य' इत्यत्र 'शुचिरुपवसन्' इति केचित् पठन्ति / अनुपहतं धिक्यख्यापनार्थ, भागाधिक्यं च 'ततः क्षारद्रोणमुदकद्रोणैः कृमिदवाग्निगराद्यनुपहतम् / असितैमुष्ककं कृष्णपुष्पमोक्षकं, | षड्भिः' इत्यत्र वक्ष्यामः / अन्ये तु मुष्ककेणैकेनापि क्षारो न श्वेतादिपुष्पम् / अधिवास्य मन्त्रवलिकर्मोपहरेदित्यर्थः / भवतीति पृथग्विधानं बोधयति / पलाशः किंशुकः, अश्वकर्णः केचिदस्याग्रे “मन्त्रेणानेनाभिमच्य-अमिवीर्य ! महावीर्य ! मां पूर्वदेशे गन्धमुण्डः पिप्पलसदृशः; पारिभद्रको देवदारुः ते वीर्य प्रणश्यतु / इहैव तिष्ठ कल्याण ! मम कार्य करिष्यसि // अन्ये तु रक्तकुसुमः कण्टकीवृक्षविशेषः खनाना प्रसिद्धः; मम कार्ये कृते पश्चाद्देवलोकं गमिष्यसि / श्वेतरक्तपुष्पसहस्रं तिल्वकः खनामप्रसिद्धः; इन्द्रवृक्षः कुटज एव, द्विविधो हि जुहुयात्" इति पठन्ति; अयं च निबन्धेषु न पठ्यते / अन्ये कुटजो बृहत्फलः श्वेतपुष्पः स्निग्धपत्रः पुमान् , अणुफलवृन्ता वत्र “प्राङ्मुखोपगतस्तत्र बलिं दत्त्वा चतुर्दिशम् / वृक्षाभ्याशे श्यावारुणपुष्पा स्त्री आस्फोता सारिवा; कोशातकी घोषकः; सा ततो ब्रूयात् प्राञ्जलिः प्रयतः शुचिः // निवसन्तीह भूतानि यान्य चतुर्विधा-बृहत्फला, अल्पफला, पीतपुष्पा, श्वेतपुष्पा, इति / स्मिन् कानिचिद्रुमे / अपक्रामन्वयं छेद्यः पेरार्थे श्वो मया द्रुमः। समूलफलपत्रशाखा इति कुटजादिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते / एवमामन्त्रितं वृक्षं लाजाधूपैः सुरासवैः / प्रभाते वैकृतं तत्र न केचित् कुटजादिकोशातक्यन्तं समस्य पठन्ति / ततः क्षारद्रोणमिपश्येच्छेदयेत्ततः / शान्ते नीहारतिमिरे युगमात्रोदिते रवौ / त्यादि ततो मुष्कककुटजादिदाहानन्तरम् / क्षारद्रोणमिति मुष्कपूर्वाग्रमुत्तराग्रस्थं तं तरं पात(ट)येइतम्" इत्यधिवासनमन्त्रं कभस्मनो द्वौ भागौ कुटजादिभस्मन एको भाग इति मिश्रीकृतं पठन्ति, भोजेऽप्येवमेवं पठ्यते" इति च वदन्ति / अपरेधुर क्षारद्रोणमुच्यते / उदकद्रोणः षड्भिरिति भस्मद्रव्यात् षड. परस्मिन् दिने / खण्डशः प्रकल्प्य बहून् खण्डान् कृत्वा / अव णोदकपरिभाषेयम् , अनयैवान्यत्रापि क्षारपाकविधौ क्षारकल्पन; पाव्य तान् खण्डान् पुनः पाटयित्वा; 'अपरेछुः पाटयित्वा' इत्यस्य पक्षान्तरं दर्शयति,-मूत्रैर्वा यथोक्तैरिति दुन्दैभिखनीयकल्पोस्थाने 'प्रभाते वैकृतमद्भुतं न पश्येत्तदोपकल्पयेत्' इति क्वचित् कैरित्यर्थः; तथाहि-गवां मूत्रेण क्षारकल्पेन परिस्राव्य विपपाठः / वैकृतं तरुशाखाभङ्गादि, अद्भुतं रुधिरवर्षादि, इति च चेत् (क. अ. ६)-इति; अत्रापि क्षारकल्पेनेति वचनाद्रतस्य व्याख्यानम् / निचितिः काष्ठानामौत्तराधर्येणावस्थितिः; स्मद्रव्यान्मूत्रस्य षड्गुणवमुक्तम् / एकविंशतिकृलः परिस्राव्येति एकविंशतिवारान् वस्त्रेण गालयिला / अवघड्यन् चालयन्, 1 "अत्र गुणोत्कर्षार्थमनुक्तान्यपि दक्षशकृदादीन्यावाण्या तावत् पचेत् स यदा भवत्यच्छो रक्तस्तीक्ष्णः पिच्छिलश्चेति / न्याहुः-लक्ष्णं शकदक्षशिखिगृधकङ्ककपोतजम् / चतुष्पात्पक्षिपित्तालमनोहालवणानि च' (वा. सू. अ. 30) इति प्रक्षेपाधिकारे तत्रान्तरा | एतेऽच्छादयो गुणास्त्रिभागावशेषे क्षारोदके भवन्ति / तं क्षारनुशासनात्" इति हाराणचन्द्रः / 2 "आयसे पात्रे इति लौहपात्र क्वाथम् / आदाय गृहीला / इतरं विभज्य क्षारमस्मकस्कं स्यैवातिदृढत्वेन क्षाराभेद्यत्वात् ; किंवा लोहपात्रे एव शत्यतिशयः | १"काष्ठरसो भसनि गलितो दग्धः शर्करासदृशत्वाद्भसशर्कक्षारस्य भवतीत्येतद्वचनादुन्नीयते” इति चक्रः / 3 "क्षारो द्विविधः रोच्यते / तथाच निघण्टुः,-'मुष्ककाइपमानात्तु रसः प्रच्यवते हि सप्रतीवापोऽप्रतीवापश्च; आवापानन्तरं यत्पुनः शक्त्यतिशयार्थ दीयते | यः। भस्मना सह संयुक्तः काठिन्यमुपगच्छति // तां भसशर्करामाहुः' स प्रतीवापः, तत्राप्रतीवापो मृदुः संव्यूहिमसंशः, सप्रतीवापश्च | इत्यादि" इति चक्रः। 2 'अश्वकर्णः सर्जभेदः' इति चक्रः / पाक्यसंशस्तीक्ष्णः” इति चक्रः। 4 'असितमोक्षकं' इति पा० / 'शालभेदः' इति हाराणचन्द्रः। 3 'अन्नपानोतर्गवादिमूत्ररित्यर्थः' 5 'पूजनार्थे मया' इति पा०। ६.भोजेऽध्ययमेव' इति पा०।। इति चक्रः /

Page #145
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान 'इतरद्विसृज्य' इति क्वचित् पाठः, तत्रेतरत् भस्म किट्टभूतम् / पलप्रमाणाः / स एव सप्रतीवापः पक्वः पाक्यस्तीक्ष्ण इति स अधिश्रयेत् आरोपयेत् / तत एव क्षारोदकात् कुडवमध्य एव संव्यूहिमसंज्ञः क्षारो दन्त्यादिद्रव्यप्रतीवापेन सहितः पक्कः वाऽपनयेदिति कुडवमष्टौ पलान्यपनयेत् ; अध्यर्धमित्यत्र कुडव- पाक्यसंज्ञो भवति तीक्ष्णश्चेत्यर्थः / न चास्य तीक्ष्णदोषः, कुतः ? मिति संबध्यते, वेनाध्यधं कुडवं द्वादशपलानि वाऽपनयेत् / अतितीक्ष्णः क्षारस्य दोषः। अन्ये तु 'स एव सप्रतीवाप' अन्ये त्वत्र द्वैगुण्यं न मन्यन्ते / एतच्च क्षारोदकापनयनं कटश- | इत्यादिपाठस्थाने 'स च पूर्ववत् पक्वस्तीक्ष्ण' इति पठन्ति // 13 // करादीनां निषेकार्थ पेषणार्थ च; अन्ये तु कटशर्करादीनां भाग-| तेषां यथाव्याधिबलमुपयोगः॥१४॥ प्रमाणज्ञापनार्थमिति वदन्ति, तेन कटशर्करादीनि द्रव्याणि तेषां क्षाराणाम् // 14 // प्रत्येक कुडवप्रमाणान्यध्यर्धकुडवप्रमाणानि वा आवपेदित्यर्थः / क्षीणंबले तु क्षारोदकमावपेद्वलकरणार्थम् // 15 // ततः कटशर्करेत्यादि कटशर्करा गाङ्गेष्ठी, भस्मशर्करा अत्रैवाध्याये पूर्व व्याख्याता; अन्ये तु कटशर्कराभस्मशर्करयोरन्यथा कालवशाद्धीनौषधिवशाद्वा मृदौ क्षारे बलकरणायावाव्याख्यानं कुर्वन्ति, तदप्यत्रैवाध्याये कथितम् / क्षीरपाको जल पमाह-क्षीणबले खित्यादि / क्षीणबले हीनशक्तौ क्षारे क्षारोशुक्तिः। आयसे पात्रे लौहे भाजने, एते अग्निवर्णाः कृत्वा, तस्मि दकमावपेत् , पूर्वकल्पेन कृतं क्षारोदकं प्रक्षिपेत्, प्रक्षिप्य नेव क्षारोदके पूर्वोपनीते कुडवेऽध्यर्धकुडवे वा, निषिच्य पुनर्विपचेदिति / बलकरणार्थ तीक्ष्णादिशक्त्युपचयार्थम् // 15 // प्रक्षिप्य / अत्रैषां कटशर्करादीनामनिर्दिष्टप्रमाणत्वात् समा भागा| भवतश्चात्रइत्येके; समभागश्चात्र प्रत्येकमष्टौ पलानि; एवं च द्वात्रिंशत् | नैवातितीक्ष्णो न मृदुःशुक्लः श्लक्ष्णोऽथपिच्छिलः॥ पलानि भवन्ति; एतेन द्विद्रोणेऽष्टपलसंमितमित्यपि प्रमाणम- अविष्यन्दी शिवः शीघ्रः क्षारो ह्यष्टगुणः स्मृतः१६ नुकूलितं भवति; द्विद्रोणे षोडशांशश्चावापभागो ज्ञापितो भवति। तो भवति। क्षारगुणदोषान् प्रतिपादयन्नाह,-भवतश्चात्र नैवातीत्यादि / अन्ये वटपलसंमितमिति कटशर्करादीनां प्रत्येकं द्वे द्वे पले अतिशब्दस्तीक्ष्णमृदुशुक्लैः सह प्रत्येकं संबध्यते, अनतिशुक्लत्वात् इत्येवमष्टपलत्वं मन्यन्ते / तन्न, शङ्खनाभिप्रधानलादेव क्षारस्यः | प्रतिवापाल्पता सूचिता भवति; अन्ये वनतिशब्दं शुक्लेन संब-. एवं च विश्वामित्रभोजोकभागकल्पना निरस्ता; तदुक्तभागग्रह नन्ति / श्लक्ष्णः अकर्कशः; अन्ये तु श्लक्ष्णस्थाने 'मृत्स्त्र' इति णेऽपि शङ्खनाभेरप्राधान्यं स्यात् / द्विद्रोणग्रहणेन त्रिभागावशेष पठन्ति, मृत्स्नस्त्वगिन्द्रियसुखः / अविष्यन्दी योऽवचारितो न क्षारोदकं सर्वत्र परिभाषयन्ति वृद्धाः, प्रायेण हि विमिश्रितं प्रसर्पति / शिव इति सौम्य उच्यते; शिवस्थाने केचित् 'सम' क्षारद्रोणमाहुः; उदकद्रोणैः षभिरिति षट्त्रिंशदधिकपञ्चदशश इति पठन्ति, तत्र नातिसान्द्रो नातिद्रव इत्यर्थः / शीघ्रः शीघ्रतोदकपलैः सह विपचेदित्यर्थः। ततस्तस्य पच्यमानस्य तैक्ष्ण्या कारी / केचित् क्षारगुणेषु मध्ये 'सुखनिर्ग्राह्यो दोषन्नः' इति च्छरक्तपिच्छिलादयो गुणाः षोडशांशावशिष्टे षण्णवतिपलप्रमाणे | गुणद्वयं पठन्ति; 'सुखनिर्ग्राह्यः सुखनिवर्त्यः, दोषघ्नो दोषमाभवन्ति / अन्ये तु वदन्ति-न चात्र चतुभोगाद्यवशेषणादिप-त्रानुसारी; दोषशब्दोऽत्र व्याधौ वर्तते' इति च व्याख्यानयन्ति। रिभाषा व्याप्रियते, तस्माच्छनैः शनैस्तावद्विपचेद्यावद्रागादिगुण- | वालितीक्षण याटिनवाव्या लब्धा पर युक्तः क्वाथो भवति क्षारसंज्ञित इति / षण्णवतिपलप्रमाणे तु | कृतं तत् कटुरसादिगुणातिरेकलनिषेधार्थम् // 16 // क्षारोदके कटशर्करादीनां समभागानां चतुर्थांशमावापमिच्छन्ति | अतिमार्दवश्वैत्यौष्ण्यतैक्ष्ण्यपैच्छिल्यसर्पिताः॥ // 11 // 12 // प्रतीवापे यथालाभं दन्तीद्रवन्तीचित्रकलाङ्गली सान्द्रताऽपक्वता हीनद्रव्यता दोष उच्यते // 17 // पूतिकप्रवालतालपत्रीविडसुवर्चिकाकनकक्षीरीहि- परिहारार्थ दोषानधिकृत्याह, अतिमार्दवेत्यादि / अतिङ्गवचातिविषाः समाः श्लक्ष्णचूर्णाः शुक्तिप्रमाणाः | शब्दो मार्दवश्वत्यादिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते / श्वैत्यं शुक्लता। प्रतीवापः / स एव सप्रतीवापः पकः पाक्य- केचित् क्षारदोषान् सार्धश्लोकेनाधीयते / तद्यथा,-"अत्यौस्तीक्ष्णः॥१३॥ | ष्ण्यमतिपैच्छिल्यमतितेक्षण्यं विसर्पिता / अत्यर्थ मार्दवं श्वैत्यमसप्रतीवापं पाक्यसंज्ञं तीक्ष्णं प्रतिपादयन्नाह-प्रतीवापे | त्यर्थ सान्द्रमेव च // हीनौषधविपक्कलं क्षारदोषा नव स्मृताः"यथालाभमित्यादि / प्रतीवापे इति क्षिप्ते आवापे पुनरपरद्रव्य- | इति / अत्यर्थशब्दः प्रत्येकं संबध्यते। संख्येयनिर्देशादेव संख्या प्रक्षेपः प्रतीवापः / द्रवन्ती दन्तीभेदः, संवरीति भादानके: | प्राप्ता, पुनर्नवेति संख्याकरणं क्षारातिसेवया पुस्खहन्तृत्वदोषलागली कलिका(हा)रिका; पूतीकप्रवालाः कण्टकिकरजपल्लवाः, | 1 "क्षीणबलत्वमत्र द्रवक्षयादेव लक्षणीयं; तदुक्तं वाग्भटेअन्ये तु 'चिरबिल्वपल्लवपत्रं च' इति पठन्ति; तालपत्री मूषली, | "बलार्थ क्षीणपानीये क्षाराम्बु पुनरावपेत्' इति" इति हाराणचन्द्रः। कनैकक्षीरी सुवर्णक्षीरी, कङ्कुष्ठमित्यन्ये / शुक्तिप्रमाणाः प्रत्येकम-[.. 2 "क्षारस्यातितीक्ष्णत्वं वाक्शतात् प्रागेरण्डनालदाहात्, मृदुत्वं 1 'अथैषां' इति पा०। 2 'चत्वारिंशत्पलानि' इति पा० / चार्वागष्यदाहालक्षणीयं; यदुक्तं 'यघेरण्डजनालमेष दहति क्षारो 3 'चतुर्थाशे आवापमिच्छन्ति' इति पा० / 4 'कनकक्षीरी कष्ट' बरो वाक्शतात्' इति / वाक्शताबदि दहति तर्हि वरः श्रेष्ठोऽन्यथा इति व्यवहियते' इति चक्रः। | ववरोऽतितीक्ष्णत्वेन मृदुत्वेन चेति तात्पर्यम्" इति हाराणचन्द्रः /

Page #146
अध्यायः 11] सुश्रुतसंहिता। Nown- v -~~-~~mmmmmwww संख्याशङ्कानिरासार्थम् / केचित् क्षारदोषान्न पठन्ति, उक्तगुण- अम्लकाञ्जिकबीजानि तिलान् मधुकमेव च // 'विपर्ययेणैव दोषाणां लब्धलादिति // 17 // . प्रपेष्य समभागानि तेनैनमनुलेपयेत् // 21 // तत्र क्षारसाध्यव्याधिव्याधितमुपवेश्य निवा-| सम्यग्दग्धे पश्चात्कर्माह-तत्राम्लवर्ग इत्यादि / अम्लवर्गः तातपे देशेऽसंबाधेऽग्रोपहरणीयोक्तेन विधानेनो- सौवीरकतुषोदकधान्याम्लादिः / स्थिरमूलखात् दृढमूलखादित्यपसंभृतसंभारं, ततोऽस्य तमवकाशं निरीक्ष्यावघृ. र्थः / न शीर्यते न शटति / इदमिति अग्रे वक्ष्यमाणम् / तत्रेति प्यावलिख्य प्रेच्छयित्वा, शलाकया क्षारं प्रतिसा- अशीर्यमाणे क्षारदग्धे / समग्रं सर्वम् / अवचारयेत् प्रयोजयेत् / रयेत्, दत्त्वा वाक्शतमात्रमुपेक्षेत // 18 // तदेवालेपनमाह,-अम्लेत्यादि / अम्लकाजिकबीजानीति अम्ल इदानी क्षारप्रतिसारणविधिमधिकृत्याह,-तत्र क्षारसाध्ये- काजिकाधःस्थितं द्रव्यम् / तेनेति समभागपिष्टेनाम्लकाजिकबीत्यादि / क्षारसाध्यव्याधिव्याधितमिति क्षारस्य साध्यो यो व्याधि- जादिना / एनं क्षारदग्धम् // 19-21 // स्तेन व्याधितं दुःखितम् / निवातातपे देशे इति निशब्दो| तिलकल्कः समधुको घृताक्तो व्रणरोपणः॥ वातातपाभ्यां सह प्रत्येकं संबध्यते / असंबाधेऽसंकीर्णदेशे, क्षारकृतव्रणरोपणोपायमाह,-तिलकल्क इत्यादि ॥अनोपहरणीयोक्तेन विधानेनेति 'प्रशस्तेषु तिथिकरणमुहूर्तनक्ष- रसेनाम्लेन तीक्ष्णेन वीर्योष्णेन चयोजितः॥२२॥ त्रेषु' (सू. अ. 5) इत्यादिकेन विधिना; अस्य च क्षार प्रति- | आग्नेयेनाग्निना तुल्यः कथं क्षारः प्रशाम्यति ।सारयेदित्यनया क्रियया संबन्धः / उपसंभृतसंभारमिति यन्त्र- एवं चेन्मन्यसे वत्स! प्रोच्यमानं निबोध मे 23 शस्त्रक्षाराग्निशलाकेत्यादिसमीपस्थापितोपकरणम् / ततः संभृत- अम्लवर्जान रसान् क्षारे सर्वानेव विभावयेत् // संभारानन्तरम् / अस्य व्याधितस्य, तमवकाशं तं प्रदेशं, निरी- कटुकस्तत्र भूयिष्ठो लवणोऽनुरसस्तथा // क्ष्येति व्याध्याकारविज्ञानार्थम् , अवघृष्येति पित्तदुष्टम् , अवलि- अम्लेन सह संयुक्तः सं तीक्ष्णलवणोरसे // 24 // ख्येति वातदुष्टं सुप्तकठिनलचं, प्रच्छयित्लेति कफदुष्टं कण्डूश्वय- | माधुर्य भजतेऽत्यर्थ तीक्ष्णभावं विमुञ्चति / / थुप्रबलं, पश्चाच्छलाकया क्षार प्रतिसारयेदित्यर्थः; 'क्षारं प्रति- माधुर्याच्छममाप्नोति वह्निरद्भिरिवाप्लुतः॥२५॥ सारयेत्' इत्यस्य स्थाने 'क्षारं पातयित्वा' इति केचित् पठन्ति / . अग्नितुल्यस्य क्षारस्याग्नेयेन काजिकेन कथं शमनमित्याशकालावधि प्रतिपादयति-दत्त्वा वाकशतमात्रमित्यादि / - माह,-रसेनेत्यादि / अम्लेन तीक्ष्णेन वीर्योष्णेनामेयेन रसेन वाक् लघ्वक्षरोच्चारणं; वाक्शतमात्रमिति मात्रग्रहणेनैतद्बोधयति- योजितोऽमितुल्यः क्षारः कथं प्रशाम्यतीत्यर्थपिण्डः / उत्तरएतावता कालेन यो दहति स यथोक्तगुणः क्षारः / अन्ये मात्र- माह,-एवं चेन्मन्यसे वत्सेत्यादि / विभावयेत् जानीयादित्यर्थः। स्थाने एवशब्दं पठन्ति, “वाक्शतमेव नाधिकं न न्यून च" इति कटुकस्तत्र भूयिष्ठ इति तत्र पश्चरसे क्षारे कटुकोऽनुरसः, . च व्याख्यानयन्ति / इदानी क्षारस्य प्रतिदोषं लेपप्रमाणमषचार- लवणस्तु भूयिष्ठ इति योज्यं; केचित् कटुकमेव भूयिष्ठं मन्यन्ते; णकालं च नियमयन्नाह,-पद्मपत्रसम इत्यादि / इमं च पाठं तन, यतो जना अम्लभक्षणे माधुर्यार्थ लवणमेव रसं प्रयुञ्जते, केचिदाचार्या न पठन्ति, स चाभावात् समग्रो न लिखित | लवणवर्गे क्षारस्य पठितवाच्च, कटुवर्गे चापठितत्वात् ; यद्येवं 'स इति // 18 // खल्वानेयौषधिभूयिष्ठत्वात् कटुक' इति तर्हि कथम् ? उच्यते, तस्मिनिपतिते व्याधौ कृष्णता दग्धलक्षणम्॥ | लवणवर्गपाठादेव क्षारस्य लवणले सिद्धे कटुक इति विध्यर्थ सम्यग्दग्धलक्षणं वक्तुमाह,-तस्मिनिपतित इत्यादि / मेव / स तीक्ष्णलवणो रसे इति स क्षार एवंगुणः / अद्भिः व्याधिशब्दोऽत्र दुष्टमांसादिषु वर्तते, नतु दुःखसंज्ञिके व्याधौः पानीयैः, आलुतो 'बोलि(डि)त' इति लोके // 22-25 // कुतः। तत्र कृष्णताभावात् / एतत्तु सामान्यं सम्यग्दग्ध- तत्र सम्यग्दग्धे विकारोपशमोलाघवमनानावश्च।।लक्षणम् / इदानीं चिकित्सान्तरकथनाय पुनः सम्यग्दग्धलक्षणमाह,तत्राम्लवर्गः शमनः सर्पिर्मधुकसंयुतः॥ 19 // तत्र सम्यग्दग्ध इत्यादि / तत्रेति सम्यग्दग्धादिमध्ये / लाघवमअथ चेत् स्थैिरमूलत्वात् क्षारदग्धं न शीर्यते // शानाम् / कृते क्षारनिर्वापण एते विकारोपशमादयो लक्षणान्युइदमालेपनं तत्र समग्रमवचारयेत् // 20 // त्तरकालं ज्ञेयानि; "एतद्विकारोपशमादिकं किंचित्तात्कालिक १"अवघृष्येत्यादिपक्षत्रये पित्तदुष्टमुत्तानमवघृष्य, वातदुष्टमन लक्षणं, किंचिदुत्तरकालिकम्" इत्यन्ये ॥खवगाढं वाऽवलिख्य, कफदुष्टमवगाढं च प्रच्छयित्वेति व्यवस्था" 1 स तीक्ष्णलवणो रसः' इति पा० / 2 'एतच्च बहिरन्तश्चाइति चक्रः। 2 वाक्शतमात्रमिति शताक्षरोच्चारणपर्याप्तं कालं म्लेन क्षारमाधुर्यानयनात् क्षारविकारहननमुच्यते; यदुक्तं चरके क्षारावचारणम्' इति पा० / 3 "निपतिते इति क्षारापनीते व्याधौ | मदात्ययचिकित्सिते अम्लेन मयेनान्तरक्षारविकारशमनं, तथा हि कृष्णता दग्धलक्षणं देयम् , एतच्च दाहे क्षेयं लक्षणं; विकारोपशमायु- "क्षारो हि याति माधुर्य शीघ्रमम्लोपसंहितः" (च.चि.अ. 24) दर्कडेयमग्रे वक्ष्यति" इति चक्रः / 4 'एतत्वसामान्य' इति पा० / इति / बाह्ये तु क्षारे शीतस्पर्शत्वादपि अम्लं क्षारदाहं हन्ति; यदुक्तं 5 "स्थिरमूलत्वेन दग्धलक्षणं भवति नच निःशेषव्याधिशातनं, | विश्वामित्रे-“यतश्चोष्णतमः क्षारः शैत्यं चाम्ले रसेऽधिकम् / तत्रायं लेपः-अम्लकालिकेत्यादि" इति चक्रः / तस्मात् सेकप्रदेहाभ्यामम्तः क्षारं निवर्वयेत्" इति' इति चक्रः / सु० सं०७

Page #147
50 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं हीनदग्धे तोदकण्डुजाड्यानि व्याधिवृद्धिश्च // - व्याधिपुरुषविशेषेण निषेधमुक्या प्रदेश विशेषेण वक्तुमाह,हीनदग्धलक्षणमाह,-हीनदग्धे इत्यादि / हीनदग्धे तोदा- तथेत्यादि / तरुणास्थीनि घ्राणकर्णग्रीवाक्षिपुटेषु तरुणसंज्ञान्यदयो वातश्लैष्मिकाः / जाज्यं जडता / अन्ये खत्र 'दुर्दग्धे स्थीनि; सेवन्यः सप्त, पञ्च शिरसि, एका जिह्वायाम् , एका शेफसि; तोददाहकण्डूजाड्यानि व्याधिवृद्धिश्च' इति पठन्ति, “तस्मिन् धमन्यश्चतुर्विंशतिर्नाभिप्रभवाः; नाभिरिति मर्मग्रहणादेव नाभिः स्थाने एतानि वातपित्तरक्तकफप्रकोपकार्याणि" इति च व्याख्या- प्राप्ता, पुनर्नाभिग्रहणं नाभ्यां दोषातिशयसूचनार्थ; शेफो मेढ़ः / नयन्ति // अनुक्तमुपगृह्णन्नाह-अल्पमासेषु च प्रदेशेषु जानुपादोपरि ल. अतिदग्धे दाहपाकरागस्रावाङ्ग | लाटादिषु च / अक्षणोश्च न दद्यादन्यत्र वर्मरोगादिति अन्यत्रामूर्छाः स्युर्मरणं वा // 26 // न्यस्मिन् रोगे, वर्मरोगे पुनरक्ष्णोरपि क्षारं दद्यादित्यर्थः // 29 // अतिदग्धलक्षणमाह, अतिदग्धे दाहेत्यादि / अतिदग्धे तत्र क्षारसाध्येम्वपि व्याधिषु शूनगात्रमस्थिशूदाहपाकादयः पैत्तिकाः, रागो रक्तता, अङ्गमर्दो वेदनाविशेषः, लिनमन्नद्वेषिणं हृदयसन्धिपीडोपद्रतं च क्षारो न क्लमो ग्लानिः // 26 // साधयति (दुर्बलबालस्थविरादीन् प्रतिसारणीये क्षारदग्धर्वणं तु यथादोषं यथाव्याधि चोपक्र- इति ) // 30 // मेत् // 27 // अवस्थावशान्निषेधार्थ दर्शयन्नाह,-तत्र क्षारसाध्येष्वि. क्षारदग्धव्रणव्यापचिकित्सां वक्तुमाह,-क्षारदग्धव्रणमित्यादि // 30 // त्यादि / अन्ये तु 'यथाविधि यथादोषम्' इति पठन्ति, भवति चात्र"हेतुव्याधिप्रत्यनीकेन विधिना" इति व्याख्यानयन्ति // 27 // विषाग्निशस्त्राशनिमृत्युकल्पः अथ नैते क्षारकृत्याः-तद्यथा-दुर्बलबालस्थ क्षारो भवत्यल्पमतिप्रयुक्तः // विरभीरुसर्वाङ्गशूनोदरिरक्तपित्तिगर्मिण्यतुमतीप्र- स धीमता सम्यगनुप्रयुक्तो वृद्धज्वरिप्रमेहिरूक्षक्षतक्षीणतृष्णामूर्योपद्रतक्ली रोगानिहन्यादचिरेण घोरान् // 31 // बापवृत्तोद्वृत्तंफलयोनयः॥२८॥ इति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने क्षार। अतः क्षारस्य द्विविधस्यापि येषु प्रतिषेधस्तानाह,-अथ पाकविधिर्नामैकादशोऽध्यायः॥ 11 // नेते क्षारकृत्या इत्यादि / एषु च यथादोषं केषुचिदेव प्रतिसार इदानीं सम्यक्प्रयुक्तस्य क्षारस्य महागुणवमसम्यक्प्रयुक्तस्य णीयक्षारनिषेधः, केषुचित् पानीयनिषेधः, केषुचिदुभयनिषेधः। तु महादोषवं निदर्शयन्नाह,-भवति चात्रेत्यादि / विषाग्निशसर्वाङ्गशूनोदरीति सर्वाङ्गेन शूनो य उदरी तस्यैव क्षारनिषेधः | नाशनिमृत्युकल्प इति मृत्युशब्दो विषादिभिः सह प्रत्येक कृतः; क्षत उरःक्षतः, तेन क्षीणः; तृष्णामूर्चीपद्धत इति उपद्रु संबध्यते, तेनायमर्थः-विषादिभिः कृला यो मृत्युस्तेन मृत्युना तशब्दस्तृष्णामूर्छाभ्यां सह प्रत्येकं संबध्यते; क्लीबः क्षीणशुक्रः, कल्पः सदृशो भवति; तत्र विषवद्वेदनाभिः सर्वाङ्गानुसारी भूत्वा अशुक्रस्य पुनः क्षाराधिकार एव नास्ति; उद्वृत्तापवृत्तफलयोनय मारयति, अग्निवद्विस्फोटकादिकारणो भूत्वा, शस्त्रवत् सिरादिइति उद्वृत्तापवृत्तशब्दौ फलयोनिभ्यां सह प्रत्येक संबध्येते; च्छेदी भूत्वा, अशनिवत् सद्यो मारयतीति दृष्यन्तचतुष्टयमुपन्यफलमण्डं, योनिर्गर्भाशयः; उद्वृत्तफलः स्थानादूर्ध्वगताण्डः, अप स्तम् // 31 // वृत्तफलः स्थानात् स्रस्ताण्डः; उदृत्तयोनिः स्थानादूर्ध्वगतयोनिः, | इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्याअपवृत्तयोनिः स्थानात् स्रस्तयोनिः; अन्ये तु फलयोनिशब्देन ख्यायां सूत्रस्थाने क्षारपाकविधिर्नामैकादशोऽध्यायः // 11 // समुदितेन गर्भाशयमाचक्षते, तत्रायमर्थः-उद्वृत्तफलयोनिः स्थानादूर्ध्वगतगर्भाशया, अपवृत्तफलयोनिः स्थानात् सस्तगर्भाशयेत्यर्थः; अपरे तु फलशब्दं रजसि वर्तयन्ति, कुतः ? गर्भस्य द्वादशोऽध्यायः। फलसाधनखात्; तेन यस्याः योनेः सकाशात् फलं रज उद्वृत्त अथातोऽग्निकर्मविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः॥२॥ मूर्ध्वगतम् , अपवृत्तमधोगतं, सा उद्वृत्तापवृत्तफलयोनिः॥२८॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ तथा मर्मसिरास्नायुसन्धितरुणास्थिसेवनीधम अथात इत्यादि / अग्निना कृत्वा यत् कर्म, अग्नेः संबन्धि नीगलनाभिनखान्तःशेफास्रोतःस्वल्पमांसेषु च / वा यत् कर्म, तदग्निकर्म; तस्य विधिविधानं, तद्यस्मिन्नध्याये देशेष्वक्ष्णोश्च न दद्यादन्यत्र वर्मरोगात् // 29 // विद्यते तं व्याख्यास्यामः / 'अग्निकर्मीयम्' इत्यन्ये पठन्ति, .1 "क्षारदग्धव्रणमिति हीनातिदाहजं व्रणं" इति चक्रः / "अग्निकर्माधिकृत्य कृतोऽग्निकर्मीयः" इति व्याख्यानयन्ति च २"प्लीहोदरे क्षारविधानात्" इति चक्रः। 3 "क्लीबोऽत्राल्प- | // 1 // 2 // शुक्रः, तस्य क्षारः सर्वथा पुंस्त्वं हन्यात्; अशुक्रस्य पुंस्त्वाभावादेव न 1 अयं पाठो मुद्रितपुस्तकेषु न पठ्यते। 2 अस्याग्रे 'चकातदाधा' इति चक्रः। 4 "केचित्तु फलशम्देनेहावं प्राहयन्त्युप- राहुर्बलवालस्थविरादीन् प्रतिसारणीय इति' इत्यधिकं पठ्यते मुद्रित- .. चारादलायां घोष इतिवत्" इति हाराणचन्द्रः। | पुस्तकेषु। 3 'कृतं' इति पा० /

Page #148
अध्यायः 12 ] सुश्रुतसंहिता। 51 * क्षारादग्निर्गरीयान् क्रियासु व्याख्यातः, तहग्धानां ___ अग्न्यवचारणोपकरणानि निदर्शयन्नाह, अथेमानीत्यादि / रोगाणामपुनर्भावाद्वेषजशस्त्रक्षारसाध्यानां त. अजाशकृत् छागपुरीषं; जाम्बवौष्ठं जम्बूफलसदृशमुखाग्रा कृष्णत्साध्यत्वाच॥३॥ पाषाणरचिता वर्तिः; इतरलोहास्ताम्ररजतादयः, तेषां विकारा अमिकर्ममाहात्म्यमाह,-क्षारादित्यादि ।-क्षाराद्गुरोः सका- लोहाः; क्षौद्रगुडस्नेहाश्चेति चकारात् सर्जरसमधूच्छिष्टादयः / शादमिर्गरीयान् गुरुतरः / कुत्र पुनः क्षारादग्निर्गरीयानित्याह- अग्नयुपकरणराशित्रयस्य प्रत्येक विषयं दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / क्रियासु कर्मसु, न तु गुणेषु; गुणेषु पुननिदोषघ्नच्छेद्यभेद्यलेख्य- लग्गतानामिति वातकफकृतानां सुप्यादिविकाराणाम् / मांसगकरणादिषु क्षार एव प्रधानः; एतेन खे खे कृत्ये द्वयोरपि प्राधान्य- तानां वातकफजविकाराणाम् / क्षौद्रगुडस्नेहा इत्यत्रापि वातकफमित्युक्त; यथा-दृढप्रहारित्वेनार्जुनात् कर्णः, कर्णाद्दरपातित्वेना- संभूतानामिति बोद्धव्यम् / ननु, काश्यपेन मुनिना सिरादिष्वग्निजुनः प्रधानमिति / व्याख्यात इति कथित इत्यर्थः / प्रतिज्ञातस्य कर्म प्रतिषिद्धं तथा च तद्वचनं,-"न सिरास्नायुसन्ध्यस्थिमर्मगरीयस्त्वस्य साधकं हेतुमाह-तद्दग्धानामिति।-अग्निदग्धानाम् : खपि कथंचन / दंशस्योत्कर्तनं कार्य दाहो वा भिषजाऽग्निना"अपुनर्भावादिति अपुनर्भावस्तु साध्यानां सम्यग्दग्धानाम् , इति; इह तु सिरादिष्वप्यग्निकर्मोक्तम् , इत्थं च शास्त्रान्तरविरोधः; एतद्विपर्यये खग्निदग्धस्यापि पुनरुद्भवः; अन्ये वन्यथा समाद- तन्न, अत्रापि सिरास्नायुसन्ध्यस्थिच्छेदाद्रक्तातिप्रवृत्तौ व्यापत्प्रतीधति-अर्बुदादयोऽग्निना समूलमुन्मूलिता मिथ्याहारादिभिः कारायाग्निकर्मोकं, न पुनः सिरादिगतरोगोच्छेदनाय, यतो पुनर्दोषप्रकोपात्तत्स्थान एवान्ये जायमानास्तद्वदुपलभ्यन्ते / मांसदाहादेव सिरादिगतरोगोच्छेदो जायत एव; तथा च भद्रहेलन्तरं समुच्चिन्वन्नाह,-मेषजेत्यादि / तत्साध्यलात् अग्नि- शौनकः,-"खमांससंश्रितो वायुस्त्वग्दाहेनैव शाम्यति / मांसे साध्यवादित्यर्थः / अन्ये तु खेदशस्त्रक्षारैः' इति पठन्ति, तत्रा- दग्धे हि शाम्यन्ति सिरानायवस्थिसन्धिजाः" इति // 4 // यमर्थः-भगन्दरार्शसादयः पूर्व खिद्यन्ते, पश्चात्तेषु शस्त्रमव- तत्राग्निकर्म सर्वर्तषु कुर्यादन्यत्र शरद्रीष्माभ्यां : चार्यते; अथवा खेदग्रहणं मेषजोपलक्षणं, भेषजाशको शस्त्राव तत्राप्यात्ययिकेऽग्निकर्मसाध्ये व्याधौ तत्प्रत्यनीकं चारणं, शस्त्राशकावशेषव्याधिशमनाय क्षारः, क्षाराशक्येऽव विधिं कृत्वा // 5 // गाढमूले व्याधावनिरिति // 3 // अथेमानि दहनोपकरणानि भवन्ति-तद्यथा तस्य कालं सापवादं निर्दिशन्नाह,-तत्राग्नीत्यादि / तत्रापिप्पल्यजाशकृद्रोदन्तशरशलाकाजाम्बवौष्ठेतर निकर्म सर्वर्तुषु कुर्यादित्युत्सर्गः, अन्यत्र शरीष्माभ्यामित्य पवादः / शरद्रीष्मयोरप्यवस्थायां प्रवृत्तिमाह,-तत्रापीत्यादि / लौहाः क्षौद्रगुडनेहाश्च / तत्र, पिप्पल्यजाशकृद्रो | तनापीति शरद्दीष्मयोरपि, आत्ययिके आशुप्राणविनाशके, दन्तशरशलाकास्त्वग्गतानां, जाम्बवौष्ठेतरलौहा तत्प्रत्यनीकविधिं कृति तस्याग्निसमानस्य शरद्रीष्माभिधानमांसगताना, क्षौद्रगुडझेहाः सिरानायुसन्ध्यस्थि स्यतॊः, प्रत्यनीकविधिं विपरीतविधानं शीताच्छादनभोजनप्रदेहागतानाम् // 4 // दिकं कृत्वा; 'अग्निकर्म कुर्यात्' इत्यनुवर्तते / अत्र पाठे केचि१०रशक्याना' इति पा०। 2 'कुतः' इति पा० / 3 'तत्र | द्विधिशब्दं न पठन्ति // 5 // मशतिलकालकचर्मकीलसरुस्तम्धप्रम्लानाङ्गाभिष्यन्दाधिमन्थशिरोभूललाटरजादितेषु सूर्यकान्तपिप्पल्यजाशकूगोदन्तशरशलाकाभिस्त्व. ___ सर्वव्याधिवृतुषु च पिच्छिलमन्नं भुक्तवतः; रदाहो यथास्वममिष्यन्दादिषु तु भ्रशाललाटदेशेषः ग्रन्थ्यर्बु- मूढगभाश्मरीभगन्दरोदराशोमुखरोगेष्वभुक्तवतः दाशीभगन्दरगण्डमालालीपदात्रवृद्धिदुष्टवणगतिनाड्यवगाढपूयालस कर्म कुर्वीत // 6 // केषु जाम्बवौष्ठसूचीशलाकातगुडमधुमधूच्छिष्टतैलवसाहेमताम्रा- | सर्वाग्निकर्माङ्गविधिमाह, सर्वव्याधिष्वित्यादि / अत्रापि योरुप्यकांस्यैर्मासदाहः, सिराखायुसन्ध्यस्थिच्छेदशोणितातिप्रवृत्ति- 'अग्निकर्म कुर्यात्' इति प्रत्येकं संबध्यते / पिच्छिलमन्नं पिच्छिदम्तनाडीश्लिष्टवर्मोपपक्ष्मलगणलिङ्गनाशासम्यग्ज्यधेषु जाम्बवौष्ठ- लवीर्यमन्नं; शीतमृदुपिच्छिलानां वीर्याणां पित्तन्नत्वात् / तत्र सुचीशलाकामधुमच्छिण्डलेहैः सिरादिदाहः ।......अथ | प्रदेशेषु भोजनस्य प्रतिषेधमाह-मूढगर्भाश्मरीत्यादि / एषु दाहामातुरं कृतस्वस्त्वयनमुपहृतसर्वोपकरणं प्राशिरःसंविष्टमाप्ता- भोजने कृते ऊर्ध्वाधोवेगाभ्यां कर्मविघातः स्यात् क्वचिदुदरानव'बलम्बितं कृत्वा वैयो निर्धूमबृहस्थिरदीप्तखदिरबदराधनारैरयोघटन- काशलात् / केचिदत्र 'मूढगर्भाश्मरी' इत्यादिपाठन पठन्ति // 6 // प्रकारेण भस्लानिलाध्मातैय॑जनेन चोर्ध्वानिर्गच्छज्वालतयाऽऽपादि- तत्र द्विविधमग्निक त्वग्दग्धं, मांसदग्धं तापाबमानभासुराभिवर्णैर्जाम्बवौष्ठादिभिर्व्याधिप्रदेशादलयार्थचन्द्रस्वस्तिकाष्टापदविन्दुरेखाप्रतिसारणविकल्पेन मुहुर्मुहुहितोपहिताभि- 1 'एतच्च पिच्छिलान्नभोजनमग्नेरनुशस्त्रत्वेन शस्त्रकर्मणि विहिर्वाग्भिरद्भिश्चातुरमाश्वासयन् दहेदासम्यग्दाहलिङ्गोत्पत्तः / उच्छु- तभोजनान् व्याधीन् प्रति क्षेयं, तेनाशःप्रभृतिष्वभुक्तवतामेव दाहः' नमुषिरप्रलूनदन्तनाडीसजन्तुदुष्टव्रणेषु तु स्नेहमधूच्छिष्टगुडैः पूर- इति चक्रः / हाराणचन्द्रस्तु 'अश्मरीभगन्दरार्थीमुखरोगेष्वभुक्तयित्वा दहेत् / सम्यग्दग्धे च मधुसर्पिषी दद्याच्छीतस्निग्धांश्च प्रदे- वतः' इति पठति, व्याख्यानयति च-'मूढगर्भाश्मरीत्येवमादिस्त्वहान्' इत्यष्टासंग्रहे (सू. स्था. भ. 40) / | नाकरः पाठः, अविवक्षिताभिकर्मकत्वान्मूढगर्भस्येत्यवधेयम्' इति /

Page #149
52 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थानं च, इह तु सिरानायुसन्ध्यस्थिष्वपि न प्रतिषि- येत्यादिगद्यस्यादौ केचित् 'रोगाकृतिमवेक्ष्य' इति पठन्ति; स द्धोऽग्निः // 7 // |च निबन्धकारैर्न पठितः, कुतः ? तस्यार्थस्याप्रिमश्लोकेनैवोक्त___ अग्निकर्मण्येकीयमतं दर्शयन्नाह,-तत्र द्विविधमित्यादि / खात् // 11 // खतन्त्रसिद्धान्तं दर्शयन्नाह-इह तु सिरेत्यादि / सिरादिष्व- भवति चात्रप्यग्निकर्म कर्तव्यमित्यर्थः पूर्व व्याख्यातः; "सिरादिष्वप्यग्निकर्म रोगस्य संस्थानमवेक्ष्य सम्य. विधिरात्ययिके व्याधावेव, नान्यत्र" इत्यन्ये व्याख्यानयन्ति // 7 // नरस्य मर्माणि बलाबलं च // तत्र, शब्दप्रादुर्भावो दुर्गन्धता त्वक्संकोचश्च व्याधि तथर्तुं च समीक्ष्य सम्यक् त्वग्दग्धे, कपोतवर्णताऽल्पश्वयथुवेदना शुष्कसं. ततोऽव्यवस्येद्भिषगग्निकर्म // 12 // कुचितवणता च मांसदग्धे, कृष्णोन्नतवणता सा. वलयादिदहनविशेषारम्भहेतुं परिहार्याणि च दर्शयितु. वसन्निरोधश्च सिरानायुदग्धे, रूक्षारुणता कर्कश. माह,-भवति चात्रेत्यादि / रोगस्य ग्रन्थ्यादेः / संस्थानम् आ. स्थिरवणता च सन्ध्यस्थिदग्धे // 8 // यताद्याकारम् / एतेन वलयाद्यारम्भहेतुः कथितः / परिहार्याणि खगादिषु कर्मणि कृते प्रतिविषयं भेदलक्षणं दर्शयन्नाह,- च कथयन्नाह,-नरस्य मर्माणीत्यादि / बलाबलमिति 'आतुरस्य' तत्र शब्देत्यादि / स्थिरव्रणता कठिनव्रणता // 8 // इति शेषः, बलवत्यातुरे कर्माधिकारः, अबलवति परिहारः / तत्र शिरोरोगाधिमन्थयोर्मूललाटशप्रदेशेषु व्याधिं वातकफात्मकं, तत्राग्निकर्माधिकारः, परिहारस्तु रक्तपिदहेत्, वर्त्मरोगेष्वा लक्तकप्रतिच्छन्नां दृष्टिं कृत्वा तादौ / ऋतुमिति हेमन्तादिप्रवृत्तिविषयम् , अप्रवृत्तिस्तु शरबीवर्मरोमकूपान् // 9 // ष्मयोः / अवेक्ष्य सम्यगिति अत्रैकस्मिन्नेव श्लोके एकार्थरोगमेदाच्छरीरावयवविशेषेष्वप्न्यवचारणं दर्शयन्नाह, शब्दद्वयकरणं प्रवृत्तिनिवृत्तिविषययोरुभयोरप्यवेक्षणे यत्नः कार्य इति प्रतिपादनार्थम् / अध्यवस्येत् कुर्यादित्यर्थः / प्रथमस्य तत्र विरोरोगेत्यादि / अधिमन्थः अक्षिरोगोऽभिष्यन्दपूर्वकः / ध्रुवी अक्षिकूटोपरि रोमराजी, शङ्खौ भ्रूकर्णयोर्मध्यम् / वर्मदेशे | 'अवेक्ष्य सम्यक्' इत्येतस्य स्थाने 'अथो विदित्वा' इति केचित् यथाऽग्न्यवचारणं तथा दर्शयन्नाह,-वर्मरोगेष्वित्यादि / पठन्ति, विदिखा ज्ञाखा // 12 // 'दहेत्' इत्यनुवर्तते / वर्त्म नेत्रच्छादनम् / आालक्तक आई तत्र सम्यग्दग्धे मधुसर्पिामभ्यतः॥ 13 // कर्पटः // 9 // इदानीं सम्यग्दग्धं चिकित्सन्नाह,-तत्र सम्यग्दग्धे इत्यादि। त्वयांससिरामायुसन्ध्यस्थिस्थितेऽत्युग्ररुजि अमिकर्म दूषितरक्तपित्तयोः प्रसादाय वेदनोपशमाय च // 13 // वायाधुच्छ्रुितकठिनसुप्तमांसे व्रणे ग्रन्थ्यर्शोऽर्बुदभ- अथेमानग्निना परिहरेत्-पित्तप्रकृतिमन्तःशोगन्दापचीश्लीपदचर्मकीलतिलकालकान्त्रवृद्धिस. णितं भिन्नकोष्ठमनुद्धृतशल्यं दुर्बलं बालं वृद्धं भीरुन्धिसिराच्छेदनादिषु नाडीशोणितातिप्रवृत्तिषु मनेकवणपीडितमवेद्यांश्चेति // 14 // चाग्निकर्म कुर्यात् // 10 // ___ अग्नेर्निवृत्तिविषयं दर्शयन्नाह-अथेमानित्यादि / अन्तःशो. शेषविषयमवस्थाभेदेन दर्शयन्नाह,-खड्यांसेत्यादि / अत्यु-णितं भिन्नकोष्ठमिति इत्थंभूतस्य पुरुषस्य शोणितनिरोधेन दाहप्ररुजे वायौ इति उप्रशूले वायौ। उच्छितकठिनसुप्तमांसे इति पाकादिसंभवात् / 'अनेकवणपीडितम्' इत्यस्य स्थाने केचित् उच्छ्रितमुत्सेधवत् , सुप्तमचेतनम् / नाडीति व्रणविशेषः॥ 10 // 'अनेकव्याधिपरिपीडितम्' इति पठन्ति / अखेद्याः ‘पाण्डुमेही तत्र वलय-बिन्दु-विलेखा-प्रतिसारणानीति दह- रक्तपित्ती तृषार्तः' (चि. अ. 32) इत्यादयः // 14 // नविशेषाः // 11 // अत ऊर्ध्वमितरथादग्धलक्षणं वक्ष्यामः / तत्र, प्रणिधानाकारविशेषमाह-तत्र वलयेत्यादि / व्याधिमूले निग्धं रूक्षं वाऽऽ(चा)श्रित्य द्रव्यमग्निर्दहति; वलयमिव वलयं, शलाकाग्रनिर्मितो बिन्दुरिव बिन्दुः, तिर्यगृजु- अग्निसंतप्तो हि नेहः सूक्ष्मसिरानुसारित्वात्त्वगा. वका विविधा लेखा विलेखा, तप्तशलाकाप्रभृतिभिरव घर्षण प्रति 1 इतरथेति वलयादि परित्यज्य स्नेहादिदाहेनान्यथादाहः' इति सारणं; विशेषा इति आश्रयव्याधिवशेनाकृतिभेदाः / तत्र वल. चक्रः / 'इतरथा वैधप्रयत्लनिरपेक्षतया भिन्नप्रकारेण दग्धमितरथा१ विहित इति भाषां त्यक्त्वा 'न प्रतिषिद्ध' इति भाषया | दग्धमाकस्मिकदग्धमित्यर्थः, तस्य लक्षणमितरथादग्धलक्षणम् / केवलात्ययिकरोग एव परं सिरादौ क्षौद्रादिद्रव्यनियमेन चामिर्दा- अत्राग्निवहतीति स्वतत्रत्वेनोपदेशो वैद्यनिपेक्षवेनाकस्मिकत्वमावितन्य इति दर्शयति' चक्रः। 2 'दुष्टव्रणोच्छुितकठिनमांस- कर्तुम्' इति हाराणचन्द्रः / 'इतरथादग्ध' इति पा० / 2 'रूक्षदाअन्थ्यर्बुदापचीगलगण्डगृध्रसीमशकगुल्मोदरभगन्दराशःसन्धिश्वीपद- हस्य वलयादिना व्याप्तत्वादलयाचव्याप्तं निग्धवाहमाह-अग्निसंधर्मकीलतिलकालकसिराच्छेदनाडीशोणितातिप्रवृत्तिषु' इति ताड- तप्तो हीत्यादि' इति चक्रः। 3 'सूक्ष्ममार्गानुसारित्वात्' इति पत्रपुस्तके पाठः। | ताडपत्रपुस्तके पाठः

Page #150
अध्यायः 12] सुश्रुतसंहिता। answarawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww दीननुप्रविश्याशु दहति; तस्मात् स्नेहदग्धेऽधिका हार्यत्वेनेति न दोषः / अन्ये चान्यथा पठन्ति-तदेतच्चतुरुजो भवन्ति // 15 // विधमग्निदग्धलक्षणं पूर्वोक्तकर्मप्रसाधकं भवति'-इति, व्यावलयादिप्रकारात् प्रकारान्तरेणाग्निदग्धलक्षणं वक्तुमाह, ख्यानयन्ति च-“पूर्वोक्तं त्वङ्मांसाश्रितं यदग्निकर्म तालक्षणअत ऊर्ध्वमित्यादि / इतरथा दग्धमिति प्रकारान्तरेण वैद्यादृते प्रसाधकं द्योतकं भवति; अथवा पूर्वोक्तेष्वग्निसाध्येषु शिरोरोगाप्रमादाद्दग्धम् / तत्रेत्यादि द्रव्यं स्निग्धं सर्पिरादि, रूक्षं द्रव्यं धिमन्थादिषु यदग्निकर्म तत्प्रसाधकं हेयोपादेयरूपतयेत्यर्थः" काष्ठपाषाणलोष्टादि // 15 // इति। अपरे तु 'तदेतच्चतुर्विधममिदग्धलक्षणं पूर्वोक्तकर्मप्रसाधनं च भवति' इति चकारं पठन्ति व्याख्यानयन्ति च तेषां मते यदेतत्र प्लुष्टं दुर्दग्धं सम्यग्दग्धमतिदग्धं चेति चतु. तच्चतुर्विधमग्निकर्म तत्कथं चिकित्सनीयमित्याह,-पूर्वोक्तकर्मविधमग्निदग्धम् / तत्र यद्विवर्ण प्लुष्यतेऽतिमात्र तत् प्रसाधनं; पूर्वप्रतिपादिता या क्रिया तत्प्रतीकारं तचिकित्सितप्लुएं; यत्रोत्तिष्ठन्ति स्फोटास्तीवाश्चोषदाहरागपाक मित्यर्थः / पूर्वप्रतिपादितक्रिया तु 'सम्यग्दग्धे मधुसर्पिावेदनाचिराञ्चोपशाम्यन्ति तहुर्दग्धं सम्यग्दैग्धमन मभ्यङ्ग' इत्यादिका / चकाराद्वक्ष्यमाणापराग्निष्टप्रतपनादिकर्मवगाढं तालवर्ण सुसंस्थितं पूर्वलक्षणयुक्तंच; अति प्रसाधकमिति ज्ञेयम् // 16 // दग्धे मांसावलम्बनं गात्रविश्लेषः सिरानायु. सन्ध्यस्थिव्यापादनमतिमात्र ज्वरदाहपिपासामू। भवन्ति चात्रचिोपद्रवा भवन्ति, व्रणश्चास्य चिरेण रोहति, | अग्निना कोपितं रक्तं भृशं जन्तोः प्रंकुप्यति / रूढश्च विवर्णो भवति / तदेतचतुर्विधमग्निदग्धल ततस्तेनैव वेगेन पित्तमस्याभ्युदीर्यते // 17 // क्षणमात्मकर्मप्रसाधकं भवति // 16 // तुल्यवीर्ये उमे ह्येते रसतो द्रव्यतस्तथा // तत्राग्निदग्धं वैद्यदोषात् प्रमादाद्वा चतुर्विधं दर्शयन्नाह तेनास्य वेदनास्तीवाः प्रकृत्या च विदह्यते // 18 // तत्र पुष्टमित्यादि / प्लष्टदुर्दग्धयोहीनदग्धत्वेऽपि पृथकरणं लक्ष स्फोटाः शीघ्रं प्रजायन्ते ज्वरस्तृष्णा च बाधते॥ णचिकित्साभेदात् / 'तत्र प्लष्टम्' इत्यादिगणनयैव चतुःसंख्या इदानीं सर्वाग्निदग्धेषु चिकित्सार्थ विशिष्टष्यदोषयोवृष्टिं लब्धा, पुनः 'चतुर्विधम्' इतिकरणं प्लुष्टदुर्दग्धाभ्यां भेदाभ्यां दर्शयन्नाह,-भवन्ति चात्रेत्यादि / ततस्तदनन्तरं; तेनैवा. हीनदग्धस्य त्रिप्रकारदाहशङ्कानिरासार्थम् / एषां लक्षणमाह, ग्निना रक्तेन चेत्यर्थः / कुतः पुनः प्राधान्येनाग्निदग्धे पित्तमे. तत्र यद्विवर्णमित्यादि / तत्र तेषु मध्ये / विवर्णं प्राकृतवर्णा- वोदीर्यत इत्याह-तुल्यवीर्ये इत्यादि / हि यस्मात् कारदम्यवर्णम् / ष्यतेऽतिमात्रम् अत्यर्थ दह्यते न च स्फोटोत्पत्तिः | णात्, एते द्वे अप्यग्निपित्ते, तुल्यवीर्ये उष्णवीर्ये, रसतो स्यात् / अन्ये खत्र 'प्लष्टमतिमात्रं विवर्ण यत् प्लष्यते' इति रसात् द्वे अपि कटुके, द्रव्यतो द्रव्यादपि तुल्ये; तथाहि -सदृश पठन्ति व्याख्यानयन्ति च-अतिमात्रं विवर्ण यत् प्लष्यत इति / एवाधारो वढेः पित्तस्यापि, द्रव्यं चात्र रसाद्याधार उच्यते; ततः अमिताप्नोत्खिन्नमिव भवति; विवर्णमत्र पाण्डुवर्णम् / यत्रे- कारणात्तेनाग्निनाऽस्य पित्तस्य कोपितस्य वेदना दाहादिका 'भवत्यादि / चोष आकृष्यत इव वेदनाविशेषः, दाहो भस्मसाद्भ-|न्ति' इति वाक्यशेषः / प्रकृत्या च विदह्यत इति प्रकृत्या खभापतीव, रागो रक्तता, वेदना ओषादयः / सम्यग्दग्धमित्यादि / वेन, विदह्यते विदाहमुपयाति / ताभ्यामेव रक्तपित्ताभ्यां स्फोटा अनवगाहम् अतिदग्धलक्षणरहितम् / तालवर्ण पक्वतालफल. ज्वरादयश्च शीघ्रं प्रजायन्त इति / अन्ये तु 'उमे' इत्यत्र 'रक्तवर्णमित्यर्थः; 'पक्कतालवर्ण' इत्येके पठन्ति, अपरे तु 'तालपक्क- पित्ते' इति व्याख्यानयन्ति / उष्णवीयेवं च मधुररसस्यापि फलवर्ण' इति / सुसंस्थितम् अत्युनतावनतादिदोषवर्जितम् / रक्तपित्तस्य यात्रिकेक्षुरसवद्विदाहित्वात् / द्रव्यत इति एते पूर्वलक्षणयुक्तं चेति खड्यांससिरानायसन्ध्यस्थिदाहलिङ्गयुक्तम्। द्वे अपि रक्तपित्ते द्रव्यादपि तुल्ये, द्रव्यशब्देनात्र हेवाधारी अतिदग्धे इत्यादि / गात्रविश्लेषो विषटनं, व्यापादनं हिंसनम् / कथ्येते; तद्यथा-रक्तपित्तयोर्द्वयोरपि तेजो हेतुः, आधारश्च अतिमात्रशब्दो ज्वरादिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते / मूर्छाश्चेति द्वयोरपि तेज एवेति // 17 // 18 ॥चकाराच्छोणितस्रावादयश्च / तदेतदित्यादि / प्लुष्टादिभेदेन चतु- दग्धस्योपशमार्थाय चिकित्सा संप्रवक्ष्यते // 19 // विधमप्यमिकर्म वैद्यस्य यदात्मकर्म चिकित्सारूपं तस्य प्रसाधक प्लुष्टस्याग्निप्रतपनं कार्यमुष्णं तथौषधम् // भवतीत्यर्थः / ननु, सम्यग्दग्धलक्षणमेव वैद्यस्यात्मकर्मप्रसाधकं शरीरे चिन्नभूयिष्ठे स्विन्नं भवति शोणितम्॥२०॥ भवति, न पुनः लुष्टदुर्दग्धातिदग्धलक्षणं; सत्यं, सम्यग्दग्धल 1 'प्रधावति' इति पा० / 2 'स्विन्नभूयिष्ठे इति स्तोकास्विन्ने, क्षणं वैद्यकर्मप्रसाधकमुपादेयत्वेन, इष्टदुर्दग्धातिदग्धलक्षणं परि उदकमिति दाहप्रत्यनीकतयाऽशातमानमुदकं, स्कन्दयतीति स्त्यानीपुण्यत इत्यमितापेन विद्यत इच' इति चक्रः / 2 व्यापदा- करोति, स्कन्नेन च शोणितेनानिर्गच्छता तेजसाऽऽवृतमार्गेण च स्मकेऽप्यस्मिन् सम्यग्दग्धत्वं नानुपपन्नं, घुणाक्षरन्यायेन कदाचि- वायुना पच्यमानं दाहादि करोति; उष्णक्रियया तु रक्तं विलीयते, स्वगादीनां यथावदाहात्' इति हाराणचन्द्रः। 3 'पक्कतालफ- तेजोऽपैति, वायुरनुलोमो भवति, इत्युष्णैरल्पशः क्रिया सुखयतीति लवर्ण' इति पा०। 4 'पूर्वकर्मप्रसाधक' इति पा०।। | वाक्यार्थः, श्यमेव च विरुद्धार्थकारिणी क्रिया शाले उच्यते' इति चक्रः।

Page #151
54 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान प्रकृत्या हुंदकं शीतं स्कन्दयत्यतिशोणितम् // वैर्गुण्डनः कर्णरित्यर्थः; कणैश्च चूर्णप्रयोगकाले 'अवचूर्णयेत्' तस्मात् सुखयति [ष्णं ननु शीतं कथंचन॥२१॥ इत्यध्याहारः / तिन्दुकीत्वकपालैवेति तिन्दुकीवल्कलकपरैः; दग्धस्येत्यादि / अग्निप्रतपनं खेदनम् / उष्णं तथौषधमिति | 'तिन्दुकीवचा तिन्दुकीवल्कलेन, कपालैर्मृत्खपरैः' इत्यन्ये / आलेपनान्नपानादिकम् / कुतः कारणादत्र शरीरमुपचर्यते नाग्नि- 'तिन्दुकीलकषायैर्वा' इति केचित् पठन्ति; तिन्दुक्या या वक्. कोपितं रक्तपित्तमित्याह,-शरीरे इत्यादि / स्विन्नभूयिष्ठे अत्यर्थ तया प्रलेपयेत्, कषायाः कषायवृक्षाश्च ये तैरपीत्यर्थः / अन्ये खिन्ने / स्वल्पमपि रक्तं यद्यखिन्नं भवति तदा रक्तपित्तोप- तु कषायशब्देन चूर्णमाहुः; तत्र तिन्दुकीवल्कलचूर्णैरित्यर्थः / शमनेन शीतोपचारेण दुःखमुत्पादयतीति दर्शयन्नाह,-प्रकृत्ये- | औदकैः पद्मोत्पलादिपत्रैः; पित्तरक्तोपद्रुतो व्रणो गुडूच्यादित्यादि / स्कन्दयत्यतिशोणितमिति रक्तमत्यर्थं स्त्यानतां नयती- पत्रच्छादनेनोष्माणं त्यक्त्वा सुखं संरोहति // 25 // 26 ॥त्यर्थः; स्त्यानेन रक्तन च रुद्धमार्गों वायुरूष्माऽप्यनिर्गच्छन् मधूच्छिष्टं समधुकं रोधं सर्जरसं तथा // 27 // मुष्टे शूलशोफरागादिकां वेदनां करोति, अतः शीतक्रिया न सुखं मञ्जिष्ठां चन्दनं मूर्वी पिष्ट्वा सर्पिर्विपाचयेत् // करोति; उष्णक्रिया पुना रक्तविलयनकरी भवति, अत ऊष्म सर्वेषामग्निदग्धानामेतद्रोपणमुत्तमम् // 28 // निःसरणवातानुलोमहेतुः साऽतिसुखयति // 19-21 // सर्वेष्वग्निदग्धेषु रोपणार्थ चिकित्सां दर्शयन्नाह,-मधूच्छिशीतामुष्णां च दुर्दग्धे क्रियां कुर्याद्भिषक् पुनः॥ टमित्यादि / इदं च सामान्यं रोपणं घृतं केचित् पठन्ति, न तु. घृतालेपनसेकांस्तु शीतानेवास्य कारयेत् // 22 // निबन्धकारा इति; सूपयोगिखान्मयाऽपि लिखितम् // 27 // 28 // दुर्दग्धक्रियां निर्दिशन्नाह,-शीतामित्यादि / दुर्दग्धेऽवगाढ स्नेहदग्धे क्रियां रूक्षां विशेषेणावचारयेत् // मूलदग्धभागस्य खिन्नरक्तस्य निर्वापणार्थ शीतां क्रियां कुर्यात् , स्नेहदग्धे चिकित्सामाह, स्नेहदग्धे इत्यादि / रूक्षदग्धे अनवगाढमूलदग्धभागस्याखिन्नरक्तस्य विलयनार्थमुष्णां क्रियां | पुनरनुक्कामपि स्निग्धां क्रियामवचारयेत् ।कुर्यात्; अन्ये तु शीता दाहातिशये, नातिदाहे उष्णामिति / पुनः किं कुर्यादित्याह,-घृतालेपनादीनपि शीतानेव कारये. __अत ऊर्ध्व प्रवक्ष्यामि धूमोपहतलक्षणम् // 29 // दिति / एवं सुखीभवति व्रणरोहणं च // 22 // श्वसिति क्षौति चात्यर्थमप्याघमति कासते // सम्यग्दग्धे तुगाक्षीरीप्लक्षचन्दनगैरिकैः // चक्षुषोः परिदाहश्च रागश्चैवोपजायते // 30 // सामृतैःसर्पिषा स्निग्धैरालेपं कारयेद्भिषक॥२३॥ सधूमकं निश्वसिति प्रेयमन्यन्न वेत्ति च॥ ग्राम्यानूपौदकैश्चैनं पिष्टैर्मासैः प्रलेपयेत् // तथैव च रसान् सर्वान् श्रुतिश्चास्योपहन्यते // 32 // पित्तविद्धिवच्चैनं संततोष्माणमाचरेत् // 24 // तृष्णादाहज्वरयुतः सीदत्यथ च मूर्च्छति // धूमोपहत इत्येषः,शृणु तस्य चिकित्सितम्॥३२॥ सम्यग्दग्धे चिकित्सामाह-सम्यग्दग्ध इत्यादि / तुगाक्षीरी सर्पिरिक्षुरसं द्राक्षां पयो वा शर्कराम्बु वा // वंशरोचना, अन्ये तु वंशरोचनानुकारि पार्थिवं द्रव्यं, प्लक्षः पर्कटी, मधुराम्लौरसौवाऽपि वमनाय प्रदापयेत्॥३३॥ चन्दनं रक्तचन्दनं, सामृतैरिति गुडूचीसहितैः; एतैस्तुगाक्षीर्या वमतः कोष्ठशुद्धिः स्याद्धमगन्धश्च नश्यति // दिद्रव्यैऽतस्निग्धीकृतैः पित्तप्रत्यनीकमविशोषिणं लेपं सम्यग्दग्धे / विधिनाऽनेन शाम्यन्ति सदनक्षवथुज्वराः॥३४॥ कारयेदित्यर्थः / वातशान्त्यर्थ प्रलेपमाह,-ग्राम्येत्यादि / दाहमूर्छातृडाध्मानश्वासकासाश्च दारुणाः // ग्राम्या अश्वादयः, आनूपा वराहमहिषादयः, औदकाः कूर्मा मधुरैर्लवणाम्लैश्च कटुकैः कवलग्रहैः // 35 // दयः / पित्तविद्रधिवदित्यादि / एनं सम्यग्दग्धं संततोष्माणं सम्यग्गृहातीन्द्रियार्थान् मनश्चास्य प्रसीदति // बलवत्तरोष्माणम् // 23 // 24 // शिरोविरेचनं चास्सै दद्याद्योगेन शास्त्रवित् // 36 // अतिदग्धे विशीर्णानि मांसान्युद्धृत्य शीतलाम्॥ दृष्टिर्विशुध्यते चास्य शिरोग्रीवं च देहिनः॥ क्रियां कुर्याद्भिषक् पश्चाच्छालितण्डुलकण्डनैः॥ अविदाहि लघु स्निग्धमाहारं चास्य कल्पयेत्३७ तिन्दुकीत्वकपालैर्वा घृतमित्रैः प्रलेपयेत॥ इदानीं कण्ठनासादिषु कर्मणि कृते धूमोपघातलक्षणं चिकित्सा वगडचीपत्रै छादयेदथवादकैः॥२६॥ च दर्शयन्नाह.-अत ऊर्ध्वमित्यादि / श्वसिति श्वास करोति / क्रियां च निखिलां कुर्याद्भिषक पित्तविसवत्॥ क्षौति चात्यर्थमिति अतिशयेन छिकति / आधमति आध्मान अतिदग्धे चिकित्सामाह, अतिदग्धे इत्यादि / विशीर्णानि | अवलम्बितानि / शालितण्डुलकण्डनैरिति शालितण्डुलकण्डनो. 1 सोपयोगित्वात्' इति पा०। 2 एते च श्वासादयो यथायोग्यतया कोष्ठघ्राणचक्षुरादीनां धूमोपघातात्तर्कणीयाः' चक्रः / 1 'कुर्यात्ततः पुनः' इति पा०। 2 'नातिशये' इति, श्वसित्याध्माति चात्यर्थ कासते क्षवते भृशम्' इति पा० / 'शान्ते दाहे' इति च पा० / 3 'युक्तैः' इति पा०। ४'प्रशा- | 3 'इत्येवं' इति पा०। 4 'विषयान्' इति पा०। 5 क्षौति स्तोष्माणं' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। | हिक्कतीत्यर्थः' इति हाराणचन्द्रः।

Page #152
अध्यायः 13] सुश्रुतसंहिता। युक्तो भवति / रागः पीतलोहितता अक्ष्णोः / प्रेयमन्यन्न मनुग्रहार्थ परमसुकुमारोऽयं शोणितावसेचनोपावेत्ति चेति नासागतदोषेण धूमादन्यद् प्रेयं न वेत्ति, 'प्रेयं तावन्न योऽभिहितो जलौकसः // 3 // वेत्ति अन्यत् स्पृश्यं दृश्यं च न वेत्ति' इत्यन्ये। रसान् सर्वानित्यत्र __ जलौकसां विषयं निर्दिशन्नाह,-नृपादयेत्यादि / अनुग्रहार्थ'न वेत्ति' इति संबध्यते / श्रुतिश्चास्योपहन्यत इति न शृणोती मिति उपकारार्थम् / परमसुकुमारोऽयमिति प्रधानमृदुरित्यर्थः; त्यर्थः; श्रोत्रगतदोषेण / तृष्णादाहज्वरयुत इति स्पर्शदोषेण / शृङ्गालाबू सुकुमारोपायौ, जलौकसस्तु परमसुकुमारोपायः; सीदति क्रियाखसमर्थो भवतीत्यर्थः / शृणु तस्येत्यादि / सपिरि असुकुमारोपायस्तु प्रच्छन्नं सिराव्यधनं च // 3 // क्षुरसमित्येको योगः, द्राक्षां पयो वेति द्वितीयः, शर्कराम्बु वेति | तृतीयः, मधुराम्लौ रसौ वाऽपीति चतुर्थः / सदनम् अङ्गग्लानिः / तत्र वातपित्तकफदुष्टशोणितं यथासंख्यं शृङ्गजयोगेन मात्रया // 29-37 // | लौकालाबुभिरवसेचयेत्, सर्वाणि सर्वैर्वा (विशे | षस्तु विस्राव्यं शृङ्गजलौकालाबुभिहीयात्)॥४॥ उष्णवातातपैर्दग्धे शीतः कार्यों विधिः सदा॥ | दोषविशेषेणापि जलौकसां तत्प्रसङ्गेनागतस्य शृङ्गस्यालाशीतवर्षानिलैर्दग्धे स्निग्धमुष्णं च शस्यते // 38 // ब्वाश्च विषयं दर्शयितुमाह,-तत्र वातेत्यादि / अस्याग्रे केचित् तथाऽतितेजसा दग्धे सिद्धिर्नास्ति कथंचन // | 'स्निग्धशीतरूक्षलात्' इति हेतुमुदाहरन्ति, अमुं च निबन्धकारा इन्द्रवज्राग्निदग्धेऽपि जीवति प्रतिकारयेत् // न पठन्ति / पक्षान्तरं दर्शयन्नाह-सर्वाणीत्यादि / सर्वाणि स्नेहाभ्यङ्गपरीक्षेकैः प्रदे हैश्च तथा भिषक् // 39 // वातपित्तकफदुष्टानि शोणितानि, सर्वैरिति शृङ्गादिभिर्यथालाभम् / इति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थानेऽग्निकर्म... ननु यथासंख्यमित्यभिधाय सर्वाणि सर्वैःत्युक्तमनियतं वचनं विधिर्नाम द्वादशोऽध्यायः // 12 // स्यादित्यभिप्रायेणाह,-विशेषतस्तु विस्राव्यं शृङ्गजलौकालाबुभिइदानीं दग्धचिकित्साप्रसङ्गेन दग्धसदृशस्य चिकित्सां दर्श- गृह्णीयादिति; अतिशयेन विस्रावणार्ह यद्भवति शोणितमतिप्रबयन्नाह,-उष्णेत्यादि / उष्णवातो प्रैष्मिकः शारदो वा; उष्ण- लतया तच्छृङ्गादिभिPढीयान्निहरेदित्यर्थः / विशेषतस्वित्यादि वातेनातपेन च दग्ध इव दग्धः; उष्णवातातपाभ्यामिति पाठस्तु कैश्चिदेव निबन्धकारैः कथंचिदेव व्याख्यातः, बहुभिस्तु द्विवचने प्राप्ते बहवचनमनुक्तोष्णप्रापणार्थम् / सदास्थाने केचिद | जेज्झटादिभिः परिहृत एव // 4 // 'व्रणे' इति पठन्ति व्याख्यानयन्ति च-व्रणे इति खगादिव्रणव- भवन्ति चात्र श्लोका:स्तुनि / शीतवर्षानिलैर्दग्धे इति शीतं हिमं, हिमदग्धस्तुषारदग्ध उष्णं समधुरं स्निग्धं गवां शृङ्गं प्रकीर्तितम् / इति लोकोक्त्या हिमदग्धेऽपि दाहसादृश्यमस्ति; वर्षानिल इति वृ तस्माद्वातोपसृष्टे तु हितं तदवसेचैने // 5 // 'ष्टिसंयुक्तो वातः, अत्रापि बहुवचनमनुक्तशीतप्रापणार्थम् / 'दग्धे' शीताधिवासा मधुरो जलौका वारिसंभवा / इत्यस्य स्थाने केचित् 'हते' इति पठन्ति / तथाऽतितेजसा दग्धे तस्मात् पित्तोपसृष्टे तु हितासा त्ववसेचने // 6 // इति अतितेजसा वज्राग्निनौ / 'तथाऽतितेजसा दग्धे न सिध्यति अलाबु कटुकं रूक्षं तीक्ष्णं च परिकीर्तितम् // कथंचन' इति यत् कृतं तत् किंचिद्दग्धे सिद्धिरपि भवतीति तस्माच्लेष्मोपसृष्टे तु हितं तदवसेचने // 7 // ज्ञापनार्थम् / तत्र च पूर्वोक्तेन विधिना शीतोष्णादिना प्रतिकर्तव्यमिति / अस्याग्रे केचित् “इन्द्रवज्राग्निदग्धेऽपि जिवति प्रति तत्र वातादिदुष्टे सहेतुङ्गाद्यवचारणं दर्शयन्नाह-भवन्ति कारयेत् / स्नेहाभ्यङ्गपरीषेकैः प्रदेहैश्च तथा भिषक"-इति 1 'यज्जलौकसः' इति पा० / 2 अत्राह वाग्भटः,-"प्रच्छापठन्ति; तं च निबन्धकारा न पठन्ति // 38 // 39 // | नेनैकदेशस्थं ग्रथितं जलजन्मभिः / हरेच्छ्रङ्गादिभिः सुप्तमसृग्व्यापि इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्धसंग्रहा | सिराव्यधैः // प्रच्छानं पिण्डिते वा स्यादवगाढे जलौकसः / ख्यायां सूत्रस्थाने द्वादशोऽध्यायः // 12 // वस्थेऽलाबुघटीशृङ्ग सिरैव व्यापकेऽसृजि // वातादिधाम वा शृङ्गजलौकालाबुभिः क्रमात्" (वा. सू. अ. 26) इति / 3 'सर्वाणि सवैति वातादिदुष्टे शृङ्गादिनियम निषेधयति / उक्ताप्राप्तावयोग्यतायां त्रयोदशोऽध्यायः। वा यत्प्राप्यते यदा योग्यं भवति तेनैव कर्तव्यमित्यर्थः, विशेषअथातो जलौकावचारणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः१ तस्तु विस्राव्यमिति पूर्वेण संबध्यते। तेन वातादिदुष्टे शृङ्गादिविधानं . यथोषाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | मुख्यं; उक्तं हि चरके-'भिषग्वातान्वितं रक्तं शृङ्गेणाशु विनिहरेत् / अथात इत्यादि // 1 // 2 // पितान्वितं जलोकोभिरलाबूभिः कफान्वितम् (च. चि. अ. 29) इति चक्रः। 4 अस्याग्रे 'अर्धचन्द्राकृति महत्तनु सप्ताङ्गुलायतम् / नृपायबालस्थविरभीरुदुर्बलनारीसुकुमाराणा प्रच्छिते दापयेच्छृङ्गमास्येनाचूषयेद्बली' इति ताडपत्रपुस्तकेऽधिकः 1 'लोहितता' इति पा० / 2 'सिद्धि कान्तिकी मता' इति पाठ उपलभ्यते। 5 'मधुरेति मधुरार्थक्रियाकारित्वात् / वारि. चकसंमतः पाठः। 3 विधुदग्निना' इति पा० / संभवेति तृणजलौकाप्रतिषेधार्थ इति चक्रः /

Page #153
निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान चात्रेत्यादि / समधुरम् ईषस्निग्धं; केचित् 'स्निग्धं लक्ष्णं कृतिचित्रा सामुद्रिकाः; गोवृषणवदधोभागे द्विधासमधुरं' इति पठन्ति / शीताधिवासा शीतगृहा // 5-7 // भूताकृतिरणुमुखी गोचन्दनेति / ताभिर्दष्टे पुरुषे तत्र प्रच्छिते तेनुबस्तिपटलावनद्धन शृङ्गेण देश श्वयथुरतिमात्र कण्डूमूच्छो ज्वरो दाहश्छादशोणितमवसेचयेदाचषणात, सान्तीपयाs. मेंदः सदनमिति लिङ्गानि भवन्ति / तत्र महागदः लाब्वा / (जलायुका वक्ष्यन्ते)॥८॥ पानालेपननस्यकर्मादिषुपयोज्यः / इन्द्रायुधादष्टवातादिदोषदुष्टरुधिरस्रावणप्रसङ्गागतयोः शृङ्गालाबुकयोरव मसाध्यम् / इत्येताः सविषाः सचिकित्सिता व्याख्याताः // 11 // चारणं दर्शयन्नाह,-तत्र प्रच्छिते इत्यादि / बस्तिरत्र मूत्राशयः, पटलं घनं शुभ्रं मर्कटिकाजालकं, तनुशब्दस्तु द्वयोरपि संब. सविषाणां पोषणावचारणनिषेधार्थ प्रमादतस्त्ववचारितानां ध्यते / अन्ये तु 'तनुवस्त्रपटलावनद्धेन' इति पठन्ति, व्याख्या- खयं वा लग्नानां व्यापच्चिकित्सार्थ नाम्ना निर्देशं कुर्वन्नाह,-तत्र नयन्ति च-सूक्ष्मवस्त्रावरणपिहितेन / सान्तदीपया मध्यदी- सविषा इत्यादि / तासामाकृतिं निर्देष्टुमाह,-ताखजनेत्यादि / पसहितया, शोणितमवसेचयेदिति संबन्धः / केचिदलाब्वा अव- अञ्जनं कजलं, पृथुशिरा महामस्तका / वर्मिमत्स्यः सर्पाकारः, चारणमन्यथा पठन्ति; तथाहि-भूर्जपत्रशणतुलानामित्यादि / अन्ये रोहितमत्स्यमाहुः; छिन्नोन्नतकुक्षिरिति क्वचिच्छिन्नकुक्षिः अयं पाठोऽभावात् समग्रो न लिखितः / राजालाबुप्रमाणं भालु. क्वचिदुन्नतकुक्षिः / रोमशेति वलियुक्तवादोमावततेव प्रतिकिसकाशादवगन्तव्यम् / तथाच तद्वचः,-"विषाणं श्वेतगोरि | भाति / इन्द्रायुधं शक्रधनुः; चित्रा चित्रिता मण्डितेत्यर्थः / न्दुवकं सप्ताङ्खलायतम् / क्षिप्तान्तःपिचुपेशीकं योज्यं वातयुतेऽ- विचित्रपुष्पाकृतिचित्रेति नानासंस्थानधवलबिन्दुचित्रा / गो. सृजि॥ अङ्गुष्ठमूलवन्मूले छिद्रमग्रेऽस्य मुद्गवत्"-इति; “अष्टा षणवदधोभागे द्विधाभूताकृतिरिति वृषभाण्ड इवाधोभागे द्विप्रगुलपरिणाहा चतुरङ्गुलनालसंमिता सुमुखी / कृष्णमृदालिप्ततनुः कारभूताकृतिः / तासां दंशे विषोपद्रवं निर्दिशन्नाह;-ताभिश्रेष्ठा रक्तावसेचनेऽलाबुः" इति / अन्ये तु शृङ्गालाबुप्रमाण- दष्ट इत्यादि / आतमात्रशब्दः कण्ड्वादाभः सह र्दष्टे इत्यादि / अतिमात्रशब्दः कण्ड्वादिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते। मत्रैव पठन्ति, तथा वातादिदुष्टरक्तलक्षणं च, स च पाठोऽस्मा- मदः पूगफलेनेव मत्तता / सदनमङ्गग्लानिः / तासां दंशविषे. भिरभावान्न लिखितः॥८॥ चिकित्सां वक्तुमाह-तत्र महागद इत्यादि / तत्र तस्मिन् विषे महागदः 'त्रिवृद्विशल्ये मधुकं हरिद्रे' ( क. अ. 5) इत्यादिना जलमासामायुरिति जलायुकाः, जलमासामोक कल्पस्थानोक्तः / नस्यकर्मादिष्वित्यत्रादिशब्दात् परिषेकावगाहा. इति जलौकसः // 9 // | दिषु योज्यः / इन्द्रायुधेत्यादि असाध्यम् असाधनार्हम् / तदंशजलौकसां निरुक्तिमाह,-जलमासामायुरित्यादि ।-आसां लिङ्गं त्वसाध्यसर्पदष्टविषवेगविज्ञानवद्वेदितव्यम् ; अन्ये तु श्वयजलौकसां जलमायुरिति जलायुकाः, 'कथ्यन्ते' इत्यध्याहारः। थ्वादीनां संपूर्णलिङ्गलादरिष्टाद्युपपत्तेर्महागदावचारणेनाप्यनुपनिरुक्तिपक्षान्तरमाह,-जलमासामोक इति जलौकसः // 9 // शान्तेस्तल्लिज्ञानमित्याहुः // 11 // ता द्वादश तासां सविषाः षट, तावत्य एव निर्विषाः॥१०॥ __ अथ निर्विषाः-कपिला, पिङ्गला, शङ्खमुखी, इदानी चिकित्सोपयोगिनी जलौकसां संख्या निर्देष्टुमाह, मूषिका, पुण्डरीकमुखी, सावरिका चेति / तत्र, ता द्वादशेत्यादि / तासामेव सविषनिर्विषभेदाद्विविधत्वमाह मनःशिलारञ्जिताभ्यामिव पार्थ्याभ्यां पृष्ठे स्निग्धा तासामित्यादि / एवशब्दोऽत्र परतन्त्रोक्तसविषाष्टजलौकाशङ्का मुद्गवर्णा कपिला; किंचिद्रता वृत्तकाया पिङ्गाऽऽनिरासार्थम् // 10 // शुगा च पिङ्गला; यकृद्वर्णा शीघ्रपायिनी दीर्घती. |क्ष्णमुखी शङ्कमुखी; मूषिकाकृतिवर्णाऽनिष्टगन्धा तत्र सविषाः-कृष्णा, कर्बुरा, अलगर्दा, इन्द्रा च मूषिका; मुद्गवर्णा पुण्डरीकतुल्यवक्रा पुण्डरीकयुधा, सामुद्रिका, गोचन्दना चेति / तासु, मुखी; स्निग्धा पद्मपत्रवर्णाऽष्टादशाङ्गुलप्रमाणा अञ्जनचूर्णवर्णा पृथुशिराः कृष्णा; वर्मिमत्स्यवदा सावरिका, सा च पश्वर्थे; इत्येता अविषा यता छिन्नोन्नतकुक्षिः कर्बुरा; रोमशा महापार्धा व्याख्याताः॥१२॥ कृष्णमुखी अलगर्दा; इन्द्रायुधववराजिभिश्चित्रा इन्द्रायुधा; ईषदसितपीतिका विचित्रपुष्पा | उपादानार्थ निर्विषाणां नामानि निर्दिशन्नाह-अथेत्यादि। " ता एव लक्षणैर्निर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि / मुद्गवर्णा हरितमुद्र१ 'तनुवस्त्रपटलसूत्रावनद्धेन' इति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः / वर्णा पिङ्गला कपिला / आशुगा शीघ्रगामिनी। यकृद्वणों नील२ अत्राह वाग्भटः,-"व्यङ्गुलास्यं भवेच्छ्रङ्ग चूषणेऽष्टादशा- | लोहितवर्णा / मूषिकाकृतिवर्णेति मूषिकाकृतिमूषिकवर्णा चेत्यर्थः / कुलम् / अग्रे सिद्धार्थकच्छिद्रं सुनद्धं चूचुकाकृति / / स्याद्वादशाङ्गुलोऽ- पुण्डरीकतुल्यवक्रेति पद्मवद्विस्तीर्णमुखी / सावरिकाया विषयलाबु हे त्वष्टादशाङ्गुलः / चतुरुयङ्गुलवृत्तास्यो दीप्तोऽन्तःश्लेष्मरक्तहृत्" (वा. सू. अ. 25) इति // 3 'सप्तदशाङ्गुलम्' इति पा० / 1 'मूषिकाकृतिवणेति मूषिकलालाकृतिस्तवर्णा चेति' चक्रः।

Page #154
अध्यायः 13] सुश्रुतसंहिता। 57 - माह-सा चेत्यादि / पश्वर्ये हस्त्यश्वादीनामर्थे, न पुनर्मनुष्या- | कानि च पत्राणि; ज्यहानयहाश्चाभ्योऽन्यजलं भक्ष्यं णाम् // 12 // च दद्यात्। सप्तरात्रात् सप्तरात्राथ घटमन्यं संक्रातासा यवनपाण्ड्यसह्यपौतनादीनि क्षेत्राणि; तेषु मयेत् // 17 // महाशरीरा बलवत्यः शीघ्रपायिन्यो महाशना पोषणं दर्शयन्नाह-अथैनामित्यादि / आवाप्य प्रक्षिप्य / निर्विषाश्च विशेषेण भवन्ति // 13 // निदध्यात् स्थापयेत् / वल्लूर शुष्कमांसम् / संकामयेत् संचारनिर्विषाणां प्रशस्तानि क्षेत्राण्याह,-तासामित्यादि / यवनः येत् // 17 // तुरुष्कदेशः, पाण्ड्यो दक्षिणदिग्विभागीयो देशः, सह्यो नर्म- | भवति चात्रदायाः पारे पर्वतविशेषः, पौतनो मथुराप्रदेशः / यवनादिक्षे. स्थूलमध्याः परिक्लिष्टाः पृथ्व्यो मन्दविचेष्टिताः॥ त्रेषु कीदृशा जलौका भवन्तीत्याह-तेष्वित्यादि / केचिद्यवना- अग्राहिण्योऽल्पपायिन्यः सविषाश्च न पूजिताः 18 दीनि क्षेत्राणि न पठन्ति; कुतः? सविषाणां सविषकीटादिकोथस्य / ताखयोग्या निदर्शयनाह,-भवति चात्रेत्यादि / परिक्लिष्टा क्षेत्रवात् , निर्विषाणां तु पद्मोत्पलादिकोथस्य क्षेत्रवादयुक्तं नावषाणा तु पात्पलाादकाथस्य क्षत्रवादयुक्त | अमनोज्ञदर्शनाः, पृथ्व्यो विस्तीर्णाः, मन्द विचेष्टिता मन्दगा. यवनादिक्षेत्रकथनमिति वदन्ति // 13 // मिन्यः, न पूजिता न श्लाषिताः // 18 // तत्र, सविषमत्स्यकीटदर्दुरमूत्रपुरीषकोथजाताः अथ जलौकोवसेकसाध्यव्याधितमुपवेश्य स. कलुपेयम्भसु च सविषाः, पनोत्पलनलिनकुमु- वेश्य वा, विरुक्ष्य चास्य तमबकाशं मृगोमयदसौगन्धिककुवलयपुण्डरीकशैवलकोथजाता बि-चूर्णैर्यधरुजः स्यात् / गृहीताश्च ताः सर्षपरजेमलेप्वम्भासु च निर्विषाः // 14 // नीकल्कोदकप्रदिग्धगात्रीः सलिलसरकमध्ये मुहूर्तभवति चात्र स्थिता विगतलमा ज्ञात्वा ताभी रोगं प्राहयेत् / क्षेत्रेषु विचरन्त्येताः सलिलान्यसुगन्धिषु // श्लक्ष्णशुक्लाईपिचुप्रोतावच्छन्नां कृत्वा मुखमपावृ. न च संकीर्णचारिण्योन च पलेशयाः सुखाः१५ णुयात् ; अगृहन्त्यै क्षीरबिन्दुं शोणितबिन्दुं वा दद्या त्, शस्त्रपदानि वा कुर्वीत; यद्येवमपि न गृहीयाइदानीं सविषनिर्विषकोथकलुषनिर्मलजलोत्पन्नानां जलौकसा त्तदाऽन्यां ग्राहयेत् // 19 // सविषनिर्विषत्वं दर्शयन्नाह,-तत्र सविषेत्यादि / कोथः पूतिभावः। तासामवचारणमुद्दिशनाह,-अथेत्यादि / संवेश्य शाययिता। कलुषेषु मलिनेषु / पद्मोत्पलेत्यादि पद्ममीषच्छुक्लम् , उत्पलमीष अरुजमवणं, सव्रणे तु गन्धक्लेदाभ्यामेव गृह्णन्तिः ; अथवा रुजाभील, नलिनमीषद्रक्तं, कुमुदं 'कुइआ' इति लोके, सौगन्धिकं | वति विरुक्षणेन रुजातिवृद्धिः। सलिलसरकं जलपात्रं; केचित् गर्दभपुष्पाभिधानमत्यन्तसुरभि चन्द्रोदय विकाशि, कुवलयं रक्तो सलिलसरकस्थाने 'सरकमध्ये चारिण्यः' इति पठन्ति, सरकं त्पलं, पुण्डरीकम् अतिश्वेतपद्म, शैवलं शैवालं, कोथजाता इति जलपूर्णपात्रम् / रोगोऽत्र रोगाधिष्ठानं दोषाधिष्ठानं वा / श्लक्ष्णेएषां पूतिभावजाताः / इदानी क्षेत्रसंग्रहश्लोकमाह,-भवति त्यादि / पिचुः तूलं बीजहीनः कार्यासः,प्रोतं वस्त्रम् / अपावृणुचात्रेत्यादि / एता इति पूर्वोक्ता निर्विषा जलौकाः, सुगन्धिषु यात् आच्छादयेत् // 19 // शोभनगन्धिषु / न च सहीणचारिण्य इति न विषादिविरुद्धा. हारभुजः, शेवलायशनत्वात् / न च पके खपन्ति, तणोद- यदा च निविशतेऽश्वखुरषदाननं कृत्वोत्रम्य च कपत्रशयनत्वात् / सुखा इति सुखहेतुत्वात्, सुखकारिण्य स्कन्ध तदा जानीयादृहातीति; गृहन्तीं चावइत्यर्थः // 14 // 15 // स्त्रावच्छन्नां कृत्वा धारयेत् // 20 // तासां ग्रहणमाईचर्मणा, अन्यैर्वा प्रयोगैली 1 रोगाधिष्टाने तासां ग्रहणलक्षणमाह, यदेत्यादि / निविशते यात् // 16 // लगतीत्यर्थः, गृह्णाति विध्यतीत्यर्थः / गृहन्तीं शोणितमाददातासां ग्रहणोपायं दर्शयन्नाह,-तासां ग्रहणमित्यादि / ग्रहणं नामित्यर्थः / आर्द्रवस्त्रावच्छन्नामिति इत्थं सुखिता शीघ्रं रकं यासां शरत्काले, तन्त्रान्तरवचनात् / अन्यैर्वा प्रयोगैरिति सद्योह पिबति; जलौकास्वात्मप्रभावेण प्राग्दुष्टमेव रक्तं पिबन्ति, यथा दुग्धमिश्रितोदकाद्धंसो दुग्धमेव पिबतीत्यर्थः // 20 // तजन्तुमांसपेशीनवनीतघृतक्षीराद्यभ्यक्तजङ्घाद्यवयवैर्वा // 16 // अथैनां नवे महति घटे सरस्तडागोदकपङ्कमा 1 'जलं भक्तं च दद्यात्' इति पा० / 2 'तन्व्यश्चाक्षेत्रजाश्च वाप्य निदध्यात्, भक्ष्यार्थे चासामपहरेच्छैवलं याः' इति पा० / 3 'पोषयेत्' इति पा०। 4 ता इत्यस्याग्रे 'मुद्कल्कसंयुतेन सलिलेन प्रक्षाल्य' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते कचिव वलूरमौदकांश्च कन्दांश्चूर्णीकृत्य; शय्यार्थ तृणमौद | पुस्तके। 5 'सर्षपरजनीकल्कलेपनादि निर्विषत्वाय, विगतमला 1 'महाशना' इति हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 2 'नवघट. इत्यपगतबाह्यमलाः' इति चक्रः। 6 विगतमलाः कृत्वा' इति स्थापनादिविधानं तथैव जलौकसां सम्यगरोगत्वेनावस्थानात् , ताडपत्रपुस्तके पाठः / 7 'सूक्ष्मशुक्लाई' इति पा० / 8 यदाह निर्विवत्वाच' इति चक्रः। वाग्भटः, "संपृक्ताहुष्टशुद्धाम्राजलौका दुष्टशोणितम् / भादचे सु० सं०८

Page #155
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान दशे तोदकण्डुप्रादुर्भावैर्जानीयाच्छुद्धमियमा- शोणितस्य योगायोगानवेक्ष्य शतधौतघृतादत्त इति; शुद्धमाददानामपनयेत्; अथ शोणि- भ्यङ्गः, तत्पिचुधारणं वा; जलौकोव्रणान् मधु. तगन्धेन न मुञ्चेन्मुखमस्याः सैन्धवचूर्णेनावकि- नाऽवघट्टयेत्, शीताभिरद्भिः परिषेचयेद्वनीत रेत् // 21 // वा, कषायमधुरस्निग्धशीतैश्च प्रदेहै: प्रदिह्या दिति // 23 // तासां विशुद्धरक्तादाने विज्ञानोपायं दर्शनाह-तोदेत्यादि / ' तोदो व्यथा, स धातुक्षयोत्पन्नेन वायुना / शुद्धरक्तक्षयात् शाणितावसंचन उत्तरकमाणि निर्दिशन्नाह,-शोणि श्लेष्मकार्य कण्डूरिह न स्यादिति केचित् कण्डूग्रहणं न कुर्वन्ति; त्यादि / योगः सम्यक्स्नुति; अयोगो योगादन्यः, स त्रिविधी अन्ये तु वदन्ति-आनेयरक्तधातुक्षयात् कफधातोः सौम्यस्य हीनातिमिथ्यायोगभेदात् / तत्र योगे शतधौतघृताभ्यङ्गः, शतजलौकामुखक्लेदवर्धितस्य वृद्धेः कण्डसंभव इति; अन्ये तु 'दंश- धौतघृताक्तपिचुधारणं वा / हीनयोगे किं कुर्यादित्याह,-जलौतोदकण्डूप्रादुर्भावैः' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-दंशो कोवणान् मधुना अवघट्टयेत् चालयेत् स्रावणार्थम् / अतियोगे वनमक्षिका, दंशेन कृतो यस्तोदो व्यथा, तस्मिन् तोदे यादृशी किं कुर्यादित्याह,-शीताभिरद्भिश्च परिषेचयेद्बधीत वेति; शीतकण्डूस्तादृशी कण्डूयंदा स्यात् , तदा शुद्धरक्तादानं जानीयात् / लजलपरिषेचनं बन्धनं च जलोकोमुखपदस्य रक्तस्थित्यर्थम् / तत्र किं कुर्यादित्याह,-शुद्धमित्यादि। अवकिरेत् अवचूर्णयेत् / मिथ्यायोगे उपक्रममाह-कषायेत्यादि। प्रदियात् लिम्पेत् / अत्र अन्ये तु 'शोणितगर्धेन' इति पठन्ति, गर्धेनाभिकासया, कषायप्रदेहः शेषदुष्टरक्तप्रसादार्थ, मधुरैः प्रदेहः सुतादुष्टरक्तववदन्ति च-गन्धेन' इत्ययुक्तः पाठः, कुतः ? यस्माजलौकसां र्धनार्थ; अन्ये तु “मूर्छाद्युपद्रवपरिहारार्थ शीतलजलसेकः, मधुगन्धेन्द्रियं नास्तीति // 21 // नाऽवघट्टनं कषायादिलेपनं च सन्धानार्थम्" इति व्याख्यानयन्ति। शोणितस्रावणमपि पुरुषबलप्रमाणाद्दोषबलप्रमाणाद्वा वातादिअर्थ पतितां तण्डुलकण्डनप्रदिग्धगात्रीं तैलल- जनितव्याधिबलप्रमाणाद्वा यावच्छोणितस्य सम्यक्शुद्धिर्भवति घणाभ्यक्तमुखी वामहस्ताङ्गुष्ठाङ्गुलीभ्यां गृहीत- तावद्वा रोगाशयं वा समीक्ष्य / तद्यथा-अल्पीयसि रोगाश: पुच्छां दक्षिणंहस्ताङ्गष्ठाङ्गलिभ्यां शनैः शनैरनुलो- | येऽल्पं रक्तमाहरणीयं, महति पुनर्बहिति / रक्तमोक्षणं च पलामसनमार्जयेदामुखात्, वामयेत् तावद्यावत् सम्य- दिमानेन, पलं चात्र पक्कसप्तगुञ्जाफलप्रमाणमाषकेण, तान्यपि ग्वान्तलिङ्गानीति / सम्यग्वान्ता सलिलसरके चार्धत्रयोदशपलानि प्रस्थः; रक्तप्रस्थश्चैकैकस्यां सिरायां मोक्षन्यस्ता भोक्तुकामा सती चरेत् / यासीदतीनचेष्टते णीयः, तदपि द्वाभ्यां दिवसाभ्यां; प्रस्थश्चात्रोत्तममात्रा मध्यमा मात्राऽर्धप्रस्थः, अर्धप्रस्थश्चात्र कर्षाधिकषट्पलानि, एतदपि सा दुर्वान्ता, तां पुनः सम्यग्वामयेत् / दुवोन्ताया द्वाभ्यामहोभ्यां स्रावणीयम् ; अधममात्रा कुडवं, कुडवश्चात्राष्टव्याधिरसाध्य इन्द्रमदो नाम भवंति / अथ माषाधिकानि त्रीणि पलानि; इदमपि दिनद्वयेन मोक्षणीयम्; सुवान्तां पूर्ववत् सन्निध्यात् // 22 // इति प्रसिद्धः कर्ममार्गः // 23 // पतिताया रुधिरापहरणविधानायाह-अथ पतितामित्यादि। भवति चात्रतण्डुलकण्डनं गुण्डनं 'कणा' इत्यर्थः / अनुलोमम् अनुकूलम् , अ. क्षेत्राणि ग्रहणं जातीः पोषणं सावचारणम् // नुमार्जयेत् प्रोञ्छयेत्, आमुखादिति मुखं यावदित्यर्थः / सम्यग्वान्तलिङ्गान्याह-सम्यगित्यादि सलिलसरकन्यस्ता जलपूर्ण जलौकसां च यो वेत्ति तत्साध्यान् स जयेद्दान् 24 शरावेऽर्पिता / चरेत् गच्छेत् / दुर्वान्ताया लिङ्गान्याह,-या इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने जलौकावचा. सीदतीत्यादि / सीदति निमज्जति / दुर्वान्तावचाराद्याधिविशेष | रणीयो नाम त्रयोदशोऽध्यायः / माह,-दुर्वान्ताया इत्यादि / “अस्य तु व्याधेः शास्त्रे लक्षणानिर्दे- इदानी संग्रहश्लोकमाह-भवति चात्रेत्यादि / क्षेत्राणीति शान्न पठनीयः" इत्येके / अथ सुवान्ता किं कार्येत्याह,-सुवा- सविषाणां क्षेत्राणि 'तत्र सविषकीट' इत्यादि, निर्विषाणां 'पद्मोन्तामिति / पूर्ववंदिति यथा-'नवे महति घटे' इत्यादौ // 22 // त्पलपत्र' इत्यादि / ग्रहणमिति 'तासां ग्रहणमाईचर्मणा' इत्यादि / जातयः सविषाणां 'कृष्णा करा' इत्यादि; निर्विषाणां प्रथमं हंसः क्षीरं क्षीरोदकादिव-" इति / / वा. सू. अ. 26 / 'कपिला पिङ्गला' इत्यादि / पोषणमिति 'नवे महति घटे' 1 'प्रादुर्भावैरिति प्रकर्षेण तोदाधुद्भवैः, मनाक्तोदादि दुष्टरक्त- इत्यादि / अवचारणमिति 'अथ जलौकोऽवसेकसाध्य' इत्यादि, ग्रहणेऽपि भवति' इति चक्रः। 2 'तामपनयेत्' इति पा० / / चकारात् पश्चात्कर्मादि // 24 // 3 'अथैना शालितण्डुलकण्डनप्रदिग्धगात्रीं' इति पा० / 4 अस्याग्रे इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां 'अप्रहृष्टशिरःपादकायेनोद्वेष्टते सकृत् / या चोष्णं कुरुते तापं सुश्रुतव्याख्यायां सूत्रस्थाने जलौकावचारणीयो तस्यामिन्द्रमदः स्मृतः' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते ताडपत्र नाम त्रयोदशोऽध्यायः / पुस्तके। 5 'दुर्वान्ताया लक्षणमाई'-इति पा० /

Page #156
अध्यायः 14] सुश्रुतसंहिता। 59 Wwww.tammarrinnar चतुर्दशोऽध्यायः। बालं; धारयतीति मध्यं संपूर्णधातुत्वात् , केचित् 'धारयति' इत्यत्र 'जीवयति' इति पठन्ति, अत्रापि स एवार्थः; यापयतीति अथातःशोणितवर्णनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ वृद्धं क्षीयमाणदेहत्वात् / केचिदत्र 'हृदयात्' इत्यादि पाठं यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ 'चतस्रश्च तिर्यग्गाः' इत्यन्तं न पठन्ति, 'कृत्स्नं शरीरं' इत्यादि अथात इत्यादि // 1 // 2 // च पठन्ति / कुतः पुनरयं तर्पणादि करोतीत्याह,-अदृष्टहेतुकेन तत्रं पाञ्चभौतिकस्य चतुर्विधर कर्मणा; प्राक्तनकर्मणेत्यर्थः / अन्ये तु केषांचिदेव मर्तुमिच्छूनां विधवीर्यस्याष्टविधवीर्यस्य वाऽनेकगुणस्योपयुक्त- कुतो न तर्पणादि करोतीति पृष्ट आह–अदृष्टहेतुकेन कर्मस्याहारस्य सम्यकपरिणतस्य यस्तेजोभूतः सारः णेति / तस्य शरीरमित्यादि तस्येति रसस्य / अनुसरतः अनुगपरमसूक्ष्मः स .रसः' इत्युच्यते, तस्य हृदयं च्छतः / क्षयवृद्धिवैकृतैरिति वैकृतं विकारः; क्षयविकारैः 'रसक्षये स्थानं, स हृदयाश्चतुर्विशतिधमनीरनुप्रविश्योर्ध्वगा हृत्पीडा कम्प' इत्यादिभिः, वृद्धिविकारैः 'हृदयोत्लेदं' इत्यादिदश दशाधोगामिन्यश्चतस्रश्च तिर्यग्गाः कृत्स्नं शरी- भिः। तत्र क्षयवृद्धिविकारैर्विकृतस्य; क्षयवृद्धिवैकृतश्चेत्यत्र चकारो. रमहरहस्तर्पयति वर्धयति धारयति यापयति चा- द्रष्टव्यः, तेन सर्वशरीरतर्पणादिभिश्चाविकृतस्य गतिरनुमन्तदृष्टहेतुकेन कर्मणा / तस्य शरीरमनुसरतोऽनुमा- व्येत्यर्थः / रसखभावं विनिर्देष्टुमाह,-तस्मिन्नित्यादि / तस्मि. नादतिरुपलक्षयितव्या क्षयवृद्धिवैकृतैः / तस्मिन् निति पूर्वोक्ते रसे / जिज्ञासा ज्ञातुमिच्छा / किमयं सौम्यः सर्वशरीरावयवदोषधातुमलाशयानुसारिणि रसे कफवत् , अथवा तेजसः पित्तवत् ? इति संशयः / अत्रोजिज्ञासा-किमयं सौम्यस्तैजस ? इति / अत्रोच्यते च्यत इत्यादि / अनुसारी अनुसरणशीलः, स्नेहनः स्नेहयतीति, -सखलु द्रानुसारी मेहनजीवनतर्पणधारणादि- जीवनो जीवयतीति, तर्पणः प्रीणनः शरीरस्य, आदिशब्दादभिर्विशेषैः सौम्य इत्यवगम्यते // 3 // वष्टम्भनादयः / विशेषैः मेदैः / अवगम्यते अवबुध्यते // 3 // शोणितोत्पत्ते रसाधीनत्वादसमेव दर्शयन्नाह,-तत्रेत्यादि / स खल्वाप्यो रसो यकृतलीहानौ प्राप्य रागइत्थंभूतस्याहारस्य यः सारः स 'रस' इत्युच्यत इति पिण्डार्थः। मुपैति // 4 // .. पाश्चभौतिकस्येति पृथिव्यादिभूतद्रव्यमेदेन, चतुर्विधस्येति पेय | इदानीं क्रमनिष्पत्त्या शोणितं दर्शयन्नाह स खल्वित्यादि / लेह्यभोज्यभक्ष्यभेदेन, षड्सस्येति मधुरादिरसभेदेन, द्विविध खलुशब्दोऽप्यर्थः / आप्योऽपि रसो रागमुपैति लोहितवं वीर्यस्येति शीतोष्णवीर्यमेदेन, पक्षान्तरमाह,-अष्टविधवीर्यस्य गच्छति // 4 // वेति शीतोष्णस्निग्धरूक्षविशदपिच्छिलमृदुतीक्ष्णनेदेन, अने. श्लोकौ चात्र भवतःकगुणस्येति शीतादिद्रवादिगुणभेदेन विंशतिगुणस्य, उपयुक्त रञ्जितास्तेजसा त्वापः शरीरस्थेन देहिनाम् // स्येति सम्यक्परिणतस्येत्यनेनैवोपयुक्तपदार्थस्य लब्धवाद्यदुपयु अव्यापन्नाः प्रसन्नेन रक्तमित्यभिधीयते // 5 // कग्रहणं करोति तत् सम्यग्योगं स्वास्थ्यवृत्तीयद्वादश विधाशनप्रविचारमपेक्ष्योपयोग प्रापयति / तेजोभूत इति तेजसा भूत तमेवार्थ श्लोकेन स्पष्टीकुर्वन्नाह,--भवतश्चात्रेत्यादि / शरीर• खेजोभूतो बहिसंभूत इत्यर्थः; अन्ये तु तेजःशब्देन घृतमाहुः, स्थेन यकृत्लीहस्थेनैव, प्रसन्नेन प्रकृतिस्थेन, इत्थंभूतेन तेजसा तत्र तेजोभूतो घृतवदुत्पन्न इत्यर्थः; अन्ये तु वदन्ति-भूतश- रञ्जकनाना, अव्यापन्ना एवंगुणविशिष्टा आपो रजिता लोहितीब्दोऽत्रोपमानार्थः, तत्र तेजोभूतो घृताकार इत्यर्थः / सार इति कृताः सत्यो रक्तमित्युच्यते / आपोऽत्र रसः // 5 // विडाविमलरहित इत्यर्थः / परमसूक्ष्म इति अतिशयेनास्थूलाव- रसादेव स्त्रिया रक्तं रजःसंशं प्रवर्तते। यमः, सूक्ष्मस्रोतोऽनुसारीत्यर्थः। रसस्य स्थानमाह-तस्येत्यादि। तद्वर्षाद्वादशादूर्वे याति पश्चाशतः क्षयम् // 6 // तस्य रसस्य सर्वदेहानुसारिखेऽपि हृदयं स्थान; हृदयशब्दे- | रक्तातैवयोरमेदं दर्शयबाह,-रसादेबेत्यादि / रजःसंज्ञमिति नात्र हदयोपलक्षितः प्रदेश उच्यते, न तु साक्षाद्धृदयं; कुतः संज्ञान्तरमेतत् स्त्रीयोनिप्रवृत्तस्य रक्तस्य, ऋतुकालजं रक्कमेव हृदयस्यौजःस्थानत्वात् / रसस्य क्रियां निर्दिशमाह-स हृद- रजःसंज्ञमुच्यत इत्यर्थः / तद्वर्षाद्वादशादूर्वमिति तद्रजःसंज्ञं यादित्यादि / तर्पयतीति बालमध्यस्थविरान् सर्वानेव प्रीणयति शोणितं द्वादशवर्षादनन्तरं प्रवर्तत इति संबन्धः / तस्य निवृत्तिअन्ये गर्भ तर्पयतीति मन्यन्ते, तस्याहारासंभवात् ; वर्धयतीति कालमाह-याति पश्चाशतः क्षयमिति / "रसादेव रजः स्त्रीणा 1 'तत्र' इति ताडपत्रपुस्तके न पठ्यते। 2 'षड्सोपेतस्य' | मासि मासि व्यहं सवेत् / तद्वर्षाद्वादशावं यावत् पञ्चासतं इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 3 'जीवयति' इति पा० / 4 पोष्यस्य समाः" इत्यन्ये पठन्ति / समाः वर्षाणि // 6 // धातुरसस्यैव हृदयं स्थानं नतु पोषकस्याहाररसस्य, तस्य तु धमन्य आतेवं शोणितं त्वानेयम्, अग्नीषोमीयत्वादएव स्थानं, यदाह चक्रः,-"तत् स्थानं तु धमन्य एव; पोषका- भंस्य // 7 // हाररसस्य च पृथग्रसादिधातुभ्यः प्रदेशान्तरग्रहणं न क्रियते, रक्तार्तवयोः सौम्यरससंभूतयोरपि स्वभावमेदं दर्शयन्नाह,रसादिकारणरूपतया रसादिग्रहणेनैव तद्हणात्-" इति / आर्तवमित्यादि / तुशब्दोऽत्र मेदे, तेन रसात् सौम्यादातम

Page #157
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान प्यार्तवं शोणितं चामेयम् / कुतः कारणादित्याह,-अग्नीषोमीय- मेदसोऽस्थि ततो मजा मशः शुक्रं तु जायते 10 खाद्गर्भस्येति ।-आर्तवमानेयं, शुक्रं सौम्यं, ताभ्यामग्नीषोमीयो गर्भो भवति / ननु यद्यार्तवमपि सौम्यं भवति, तदा सौम्या अन्ये तु 'गर्भप्रसादजम् इति पठित्वा गर्मप्रसादजमिति समस्तपदेन रब्धः सौम्य एव गर्भो भवति; न चैवम् , अमीषोमीयत्वाद्गर्भ ओज आचक्षते / असिंस्तु पक्षे प्रसादजशम्दस्य न सर्वत्रान्वयः / स्येत्यत्रार्तवस्याग्नेयत्वमुच्यते, आर्तवशोणितयोः स्वभावाभेदादा ननु, "पुष्यन्ति त्वाहाररसात्" (च. सू. अ. 28) इत्यादिना * तवस्याग्नेयले उक्ते शोणितस्याप्याग्नेयत्वमुक्तमेवेति / 'आर्तवशो चरके रसेन रसपोषणमुक्तम् , अत्र तु रसाद्रक्तमित्यादिना रसेन णितं खानेयम्'-इत्यन्ये पठन्ति; "आर्तवं च तच्छोणितं रक्तपोषणमुच्यत इति विरोधः / नैवम् , एक एवायमाहाररसो द्विप्रचेत्यार्तवशोणितं; तुशब्दोऽत्रावधारणे, तेनार्तवस्याग्नेयलमव स्थानः पोष्यपोषकमेदेन तत्रान्नपानादुत्पन्नो रसः पोषकः, रक्तादिधारयति" इति व्याख्यानयन्ति / रक्तं पुनरनुष्णशीतमेव वत् स्थायी यः स पोष्यः, तस्यैव हृदयं स्थानमुक्तम् ( पोषकाहारमाचार्या मन्यन्ते // 7 // रसस्य तु धमन्य एव स्थानम् ) / अत एव पोष्य स्थायिरसव्यवच्छेदा धमाहारेति रसविशेषणमुक्तं चरकेण / यत्तु 'रसाद्रक्तं' इत्यादिवचनं पाञ्चभौतिकं त्वपरे जीवरक्तमाहुराचार्याः // 8 // तद्रसत्वेनाभेदविवक्षया रसं परित्यज्य रक्तमेव पठितं, न तु पोष्यस्य शोणितखभावे मतान्तरमाह-पाश्चभौतिकमित्यादि / जीव- रसाख्यधातोरभावादिति / न चैवमष्टधातुकत्वं शरीरस्यति वाच्यं; रक्तमिति जीवतुल्यं रक्तम् / कुतः? जीवच्छरीरे रक्तदर्शनात्, यतः स्थायिरसभागपोषकरसभागयोः स्थानभेदाग्निमेदाधभावादेकत्व. मृतशरीरे चादर्शनात् ; नतु जीवरक्तमोज इति, एवं प्रस्तुत- मेवेति सप्तधातुकमेव शरीरमित्युच्यत इति / अत्र च रसाद्रक्ताद्युत्पादे स्यैव रक्तस्य लक्षणमनुक्तं स्यात् // 8 // केचिदिदं वदन्ति-यद्रसोऽग्निपच्यमानः सर्वात्मना रक्ततां याति, वित्रता द्रवता रागः स्पन्दनं लघुतां तथा // रक्तं च मांसतामित्यादि पूर्वपूर्वधातुपरिणामेनोत्तरोत्तरधातूत्पादः, भूम्यादीनां गुणा ह्येते दृश्यन्ते चात्र शोणिते // 9 // यथा-सर्वात्मना क्षीराइधि भवति, दनो नवनीतं, नवनीताद्धतं, घृताच घृतमण्डः, इत्येकः पक्षः, किंवा रस एव रक्कं प्रथमं प्लावयति, तदेव पाश्चभौतिकवं सुखबोधार्थ स्पष्टयितुमाह,-विस्रते. तत्र रक्तस्थानसंबन्धाद्रक्तसादृश्यं रक्तव्यपदेशं चानुभवति, रक्तं च. त्यादि / विस्रता आमगन्धता, भूमिगुणः; द्रवता द्रवभावः, | रक्तसमानेन स्तोकेनांशेनासं पोषयति, ततो रक्तमाप्लान्य मांसमाप्लाअयमम्बुगुणः; रागो रक्तता, तेजोगुणः; स्पन्दनं किंचिञ्चलनं, वयति, तत्रापि मांससमानेनांशेन मांसपोषणं करोति मांससादृश्य वातगुणः; लघुता अगुरुवम् , आकाशगुणः। भूम्यादीनामित्य मांसशम्दाभिधेयतां चानुभवति, एवमुत्तरोत्तरघातून रस एव प्लावत्रादिशब्देनाप्तेजोवाय्वाकाशा गृह्यन्ते / हि यस्मादर्थे, यस्मादेते यति, यथा-केदारनिषिक्तं कुल्याजलं प्रत्यासन्ना केदारीमाप्लावयतीति वित्रतादयः पृथिव्यादीनां गुणा अत्र शोणिते दृश्यन्ते, तस्मा द्वितीयः पक्षः एतदेवोक्तं हारीते यत् , "रसः सप्ताहादाक् परिद्रकं पाञ्चभौतिकमिति // 9 // वर्तमानः श्वेतकपोतहरितहारिद्रपद्मकिंशुकालक्तकरसप्रख्यश्चायं यथारसादक्तं ततो मांसं मांसान्मेदः प्रजायते // क्रमं दिवसपरिवर्ताद्वर्णपरिवर्तमापद्यमानः पित्तोष्मोपरागाच्छोणितत्व१'तनुता' इति पा० / 2 'पृथिव्यादिगुणास्त्वेते दृश्यन्ते शोणिते मापद्यते--" इति, तथा सुश्रुतेऽपि,-'तत्रैषां धातूनाम्-' इत्यायतः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 3 'अत्र प्रजायते इति प्रशब्दः | दिना तथा 'स खलु त्रीणि त्रीणि-' (सु. सू, स्था. अ. 14) प्रकर्षवाची, तेन रसादिगतमलांशात् 'कफः पित्तं मलाः खेषु' (सू. इत्यादिना रसेनैव रक्तादिधातुपोषणमनेन न्यायेमोक्तं; किंवा, आहारम. 46 ) इत्यादिना वक्ष्यमाणमलोत्पत्तिरप्यपकृष्टांशजन्या सूचिता | रस उत्पन्नो भिन्नैरेव मार्गः स्थायिरसरुधिरमांसादीन् रसरुधिरादिभवति / यदुक्तं चरके "रसात् स्तन्यं तथा रक्तमसृजः कण्डराः सिराः। समानांशेन तर्पयति, तत्र यः प्रत्यासन्नो धातुस्तत्पोषको भागस्तं शीघ्र मांसादसा त्वचः षट् च मेदसः खायुसंधयः" (च. चि. अ. 15) पुष्णाति, यस्तु विदूरधातुस्तस्य सूक्ष्मविदूरमार्गतया चिरेण पोषणं इति / शुक्रं तु जायते इत्यनेन पुनरुत्पादाभिधानेन शुक्रस्य बिशि- भवति, एवं मिनरेव मागैर्धातुपोषणं भवति; तेन रक्तपोषणकालादु. टमलाशरहितमुत्पादं दर्शयति / यत्तु श्मनु शुक्रमलतया कैश्चिदु- | त्तरकालं मांसपोषको रसभागो मांसं पोषयति, तथा मांसपोषणकाच्यते, तन्न, शाखेऽनभिहितत्वात् , तथा स्त्रीणां च सशुक्रतया लादुत्तरकालं मेदःपोषको रसभागो मेदः पोषयतीत्यादि तेन रसाश्मश्रुप्रसक्तेः; तस्मात् श्मश्रु लोमविशेषतयाऽस्थिमलमेव / इति द्रक्तमित्यादिवचनस्यायमों यत्-रसपुष्टिकालादुत्तरकालं रक्तं भानुमत्या चक्रः / तत्र पाकजन्यैः प्रसादांशैर्येन क्रमेण ये ये प्रवर्तते, रक्तपुष्टिकालादुत्तरकालं मांसं प्रवर्तते इत्यादि, अस्मिस्तु जन्यन्ते तानाह-रसादित्यादि / प्रसादज इत्यस्य लिङ्गविपरिणामेन पक्षे-"विण्मूत्रमाहारमलः सारः प्रागीरितो रसः / स तु म्यानेन रक्तमित्यादिषु सर्वत्र संवन्धः / प्रसादजश्व सारभागः / तेन रसाद्रक्तं | विक्षिप्तः सर्वान् धातून प्रतर्पयेत्” (सु. सू. भ. 46 ) इत्यादिप्रसादजं, ततो रक्तान्मांस प्रसादजं, मांसाच मेदः प्रसादजमिलादि वचनं मुख्यार्थमेव घटते (तथा 'तसिन् धातुमलाशयानुयोज्यम् / रसाद्रक्तं प्रसादजमिति रसात् पाकेन जायते यः प्रसादां- सारिणि रसे' इति च मुख्यार्थ भवति, तथा चरकेऽपि 'स्रोतसा च शस्तस्माद्रक्तं जायते; एवं रक्तात् पाकेन जायते यः प्रसादांशस्तस्माच्च यथास्वेन धातुः पुष्यति धातुना' (च. चि. अ. 8) इति च मांसं जायत इत्यादि व्याख्येयम् / जनिश्चायं पोषण एव वर्तते नापूर्वो- मुख्यार्थ भवति ); तेन यथा खले उपचितानां कपोतानां भिन्नदिरूपादे यतो रक्कादयो गर्भात प्रभूत्येवोत्पन्ना रसादिभिः पोषन्ते / / गामिना खीवस्सीयमार्गेणैव गच्छतां गम्यदेशस्य प्रत्यासनत्वविप्रकृ

Page #158
अध्यायः 14] सुश्रुतसंहिता / 61 ccwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww शोणितप्रसङ्गेनान्येषामपि धातूनां क्रमेणोत्पत्तिं दर्शयन्नाह,- स्थूलो भागो रसः, अणुभागो रक्तं; रक्तादग्निपक्वान्मल: पित्तं, रसाद्रक्तमित्यादि / स खल्वाप्यो रसो यकृत्प्लीहानौ प्राप्य रागमु- स्थूलभागः शोणितम् , अणुभागस्तु मांसमिति; ततोऽप्यात्मपावपैतीत्यनेनैव रसादेव रक्तस्य भवने उक्ते रसात् पुनः शोणितसं- कपच्यमानान्मलः श्रोत्रनासाकर्णाक्षिप्रजननादिस्रोतोमलः, स्थूलभवनवचनं नियमार्थम् / तेन रसात् क्रमोत्पत्त्या शोणितमेव भागो मांसं, सूक्ष्मो मेदः; ततोऽपि निजवहिपच्यमानान्मल: भवति न परे धातव इति / एतेन युगपदेव सर्वधातुषु रससं- खेदः, स्थूलोंऽशो मेद एव, सूक्ष्मभागोऽस्थि; ततोऽपि पच्यमाचाराद्रसेनैव-सर्वधातुपोषणमिति तन्त्रान्तरीयं वचो निरस्तम् / नान्मलः केशलोमश्मश्रूणि, स्थूलोऽस्थि, सूक्ष्मस्तु मज्जा; ततोऽ. ननु, यदि परिणमन्ति रसादयो रक्तादिभावेन, तर्हि सर्वेषामुत्सादः पि मज्ज्ञः पावकपच्यमानान्मलो नयनपुरीषत्वचा स्नेहः, स्थूलो स्यात् ? सन्तत्या परिणाम इति चेत्तर्हि सर्वेषां पूर्वेषामल्पता | भागो मज्जा, सूक्ष्मः शुक्रं; ततः पुनः पच्यमानादुपमलो नोत्पस्यादुत्तरेषां बाहुल्यमिति ? नैतदस्ति / तेषां रसादीनां मलस्थू-| द्यते सहस्रधाध्मातसुवर्णवत्, स्थूलो भागः शुक्रमेव, स्नेहभागः लाणुभागविशेषेण त्रिविधः परिणामों भवति; तद्यथा-अन्नात् सूक्ष्मस्तेजोभूतमोजः / पूर्वोक्त एवार्थः श्लोकाभ्यां कथ्यते,पच्यमानाद्विण्मूत्रं मलः, सारो रसः; रसादग्निपक्वान्मलः कफः, स्थूलाण्वंशमलैः सर्वे भिद्यन्ते धातवत्रिधा / खः स्थूलोंऽशः पर सूक्ष्मस्तन्मलं याति तन्मलः // खाग्निभिः पच्यमानेषु मलः टत्वादिभेदेन शीघ्र चिरेण वा गमनं भवति तद्वत् : इति क्षीरदधि- षट्सु रसादिषु / न शुक्र पच्यमानेऽपि हेमनीवाक्षये मैल:"न्यायकेदारीकुल्यान्यायखलेकपोतन्यायात्रिधा धातुपोषणक्रमः / तत्र, इति / आकृष्टाण्डकोषस्य पुंसः श्मश्रुपाताच्छ्श्रु शुक्रमल इत्येके। एतेषु पक्षेषु सर्वात्मपरिणामे त्रिचतुरोपवासेनैव देहस्य नीरसत्वं तन्न, श्मश्रुहीनस्थापि शुक्रदर्शनात् / ननु, मांसान्मेदः प्रजायत स्थात् , मासोपवासाच्च शुक्रम(क्ष)यं शरीरं स्यादित्युपेक्षणीय एव प्रथमः इत्यनर्थक, 'मज्ज्ञः शुक्रं तु जायते' इत्येकेनैव क्रियापदेन प्रजापक्षः, केदारीकुल्यान्यायपक्षे तु रसाद्रक्तादिपोषणं मुख्याधतया यत इत्यस्यार्थस्य लब्धलात् / सत्यं, प्रजायत इति क्रियापदं भवति, यदपि रक्तादेर्मासादिपोषणं तदपि रसादेव रक्तादिधर्मतया रसादीनां मेदःपर्यन्तानां विशिष्टकार्यान्तरोत्पाददर्शनार्थम् , रक्तादिव्यपदेशभाजो भवतीति व्युत्पादितमेव, यत्तु रसस्य सर्व- एभ्य एवोपधातवः खभावादुत्पद्यन्ते न पुनरस्थ्यादिभ्य इति / धातुपोषकत्वमुक्तं ( सर्वधातुदोषमलाशयानुसारित्वमुक्तं) तदपि तथाहि,-रसात् स्तन्यमार्तवं च, रक्तात् कण्डराः सिराश्च, रक्तादिपोषकतया तथा हृदयस्थस्थायिरसस्य कृत्स्नदेहव्यापकतया चोपपन्न; एवं चरकेऽप्युक्तम् -व्यानेन रसधातुर्हि विक्षेपोचित. | 1 'आत्मपाचकपच्यमानात्' इति पा० / 2 यदाह चरकः,कर्मणा / युगपत् सर्वतोऽजस्रं देहे विक्षिप्यते सदा-" (च. चि. | "किट्टमन्नस्य विण्मूत्रं, रसस्य तु कफोऽसृजः / पित्तं, मांसस्य स्था. अ.१५) इत्यादि, तदप्युक्तन्यायादेवोपपन्न; यदपि मांसादिना खमला, मलः खेदस्तु मेदसः / / स्यात् किटें केशलोमास्यो, मशः समानेन मांसादेरेव पोषणं, तदपि धात्वाप्लावनन्यायेन गच्छताऽपि स्नेहोऽक्षिविट् त्वचाम्" (च. चि. अ. 15) इति / 3 "रसात् रसेन तद्धातुसमानेनांशेन तद्धातुपोषणादुपपन्नम् / वृष्यं तु प्रभावा स्तन्यं तथा रक्तमसृजः कण्डराः सिराः / मांसाबसा त्वचः यथा खलेकपोतन्याये विदरमपि शुक्र प्रभावाच्छीघ्रं याति, तथाऽत्रापि षट् च मेदसः खायुसन्धवः" इति / संप्रति प्रसादजन्यतां शीघ्रमेव वृष्योत्पन्नो रसो रक्तादिधातून शीघ्रमाप्लावयतीति सुघटम्। | धातूनाममिधायोपधातूनामप्याह-रसादित्यादि / अत्रापि रसात् एवमनया दिशाऽन्यदप्यत्र दूषणमुद्धार्थम् / तेनायं पक्षस्तावत् स्तन्यं प्रसादजमित्यादि योज्यम् / रक्तमिति स्त्रीणां रजःसंशं रक्तमसाधुः / खलेकयोतपक्षेऽपि यथा रसाद्रक्तमित्यादि गौणतया भवति | प्युपधातुरूपं रसादेव प्रसादभागजन्यमित्यर्थः / उक्तं च सुश्रुते,तद्दर्शितमेव / बत्तु चरके "रक्तं विनद्धमार्गस्वान्मांसादीन् न प्रप "रसादेव स्त्रिया रक्तं रजःसंशं प्रवर्तते" (सु. सू. सा. अ.१४) बते" (च. चि. भ. ८)-त्युक्तं, तत् कृलदेहचारिशोणिता इति / एतच्च रजोरूपं रक्त रसजन्यमपि धातुशोणितवन्न शीघ्रं जायते, भिप्रायेण, न तु पोषकरक्ताभिप्रायेणेति व्यवस्थाप्यते / यत्तु "एकै किंतु शुक्रवन्मासेनैव / तदुक्तं सुश्रुते,-"एवं मासेन रसः शुक्रीकमिन् धातौ त्रीणि त्रीणि"-इत्यादिना धाताववस्थानकाल उक्तः, भवति स्त्रीणां च चार्तवम्-" इति / अन्ये तु-"धूतकुम्भो स पूर्वपूर्वरक्तादिधातुलनकालो विदूरगामिरसस्येति भ्ययसाप्यते / | यथैवाशिमाश्रितः प्रविलीयते / विसर्पत्यार्तवं स्त्रीणां तथा पुंसां एवमनयोः पक्षयोर्महाजनपरिगृहीतयोर्गतिरुपदर्शिता स्वरसस्त्वस्माकं समागमे" (शा. अ. 2) इत्यत्र यथाऽऽविशम्देन शुक्रमुच्यते तथा केदारीकुश्यान्याये / यत्त्वन्यैः खलेकपोतन्यायस्वीकारेण चरके संत स्त्रीणां चार्तवमित्यत्राप्यातवशब्दः शुक्र एवं वर्तते न तु रजसि, तज्वरस द्वादशाभयत्वं युक्तमित्याचुक्तं, तन्न बुज्यामहे, संततज्वरस्य | रजो हि रसाद्रक्तवच्छीघ्रमेव जायते न तु मासेनेत्याहुः / तन्नेत्यन्ये, विसर्पत्याबमिल्लादावपि स्त्रीणामार्तवं पुंसां समागमे सति विसर्पतीति द्वादशाश्रयत्वं दोषमहिना कुलदेहव्यापकतया "यथा धातूंस्तथा मूत्रं पुरीषं चानिलादयः" (च.चि. स्वा. भ. 3 ) इत्यादिनो योजनयाऽऽर्तवशम्दस्य रजोवचनत्वेनाप्युपपत्तेः / वस्तुतस्त्वार्तवस्य रक्तरूपता यबपि मासादर्वाग्भवति तथाऽपि तस्याविरूपता गर्भाशतम् / दोषाणां च कुपितानां संप्राप्तिविशेषात् किमगम्यमस्ति देहे, यप्राप्स्यैव भवति, गर्भाशयप्राप्तिस्तु मासेनैव भवतीति कृत्वा मासेनायेन ताबद्रसमेव परं सर्वधात्वादिव्यापकं सर्वधातुदूषणेऽपेक्षन्त इति" तवं भवतीति सुश्रुतेनोक्तम् / उक्तं हि विश्वामित्रेण,-"सूक्ष्माः इति चक्रदत्तविरचितद्रव्यगुणसंग्रहव्याख्यायां शिवदाससेनः / केशप्रतीकाशा बीजरक्तवहाः सिराः / गर्भाशयं पूरयन्ति मासाद्वीजाय 1 तेषां रसादीना' इति हस्तलिखितपुस्तके न पम्पते / कल्पते-" इति / तत्र बीजभूतरक्तं बीजरक्तमार्तवमित्यर्थः /

Page #159
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं मांसाद्वसावचौ, मेदसः वायुसन्धी इति / शुक्र तु जायत इति अन्नपानरसः अन्नपानस्य सारः। प्रीणयिता तर्पयितेत्यर्थः / द्वितीयजायतेप्रहणेन शुक्रे विशिष्टधर्मवत्ता उक्ता; शुक्रं हि | अतन्द्रितोऽनलस इत्यर्थः // 11 // 12 // खाग्निपच्यमानमपि नाणुभागमुत्पादयति / अन्ये तु 'मेदः तत्र 'रस'गतौ धातः, अहरहर्गच्छतीत्यतो प्रजायते' इत्यत्र 'प्रवर्तते' इति पठन्ति, 'शुक्रं तु जायते' रसः॥१३॥ इत्यत्र 'शुक्रस्य संभव' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च रसस्यैव निरुक्तिमाह-तत्र रसगतावित्यादि // 13 // संभवशब्दोऽत्र पोषणे न खपूर्वोत्पादने, यतो रसादीनां शुक्रा / स खलु त्रीणि त्रीणि कलासहस्राणि पञ्चदश च न्तानामागर्भादेवोत्पत्तिरिति // 10 // कला एकैकस्मिन् धाताववतिष्ठते; एवं मासेन तत्रैतेषां धातूनामन्नपानरसः प्रीणयिता॥ 11 // रसः शुक्र स्त्रीणां चार्तवं भवति // 14 // रस पुरुषं विद्याद्रसं रक्षेत् प्रयत्नतः। भवति चात्रअन्नात्पानाच मतिमानाचाराचाप्यतन्द्रितः 12 अष्टादशसहस्राणि सङ्ख्या ह्यस्मिन् समुञ्चये // रसस्य निर्दिष्टस्य प्राधान्य दर्शयितुमाह,-तत्रैषामित्यादि / कलानां नवतिःप्रोक्ता स्वतन्त्रपरतत्रयोः॥१५॥ सत्र तेषु धातुषु मध्ये / एतेषां धातूनां प्रागुक्तानां रक्तादीनाम् / / रसधातुर्धावन्तराणां स्वभावं जनयन्नेकैकस्मिन् धातौ कि असृजः कण्डरा इति स्थूलनायवः / मेदसः वायुसन्धय इत्यनेन | यन्तं कालमवतिष्ठत इत्याह,-स खल्वित्यादि / अवतिष्ठते अवतु मेदसः सूक्ष्मस्लायुपोषणमिति अयम् / चरके हि कण्डराशब्दः | स्थितिं करोतीत्यर्थः, परिणामं गच्छन्नेव तिष्ठति पच्यमानस्थालीस्थूलनायुवाची, सुश्रुते च स्थूलसिरावाचीति क्षेयम् / एते च स्तन्या तण्डुलवत्, न पुनरस्य गमननिवृत्तिः / त्रीणि त्रीणि कलासहदयः शरीरधारका अप्युपधातुशब्देनैवोच्यन्ते, नतु धातुशब्देन; स्राणि पञ्चदश च कला इत्यस्यार्थः-रसः किलैकाहेनैव संपद्यते, धातुशम्दप्रवृत्तेर्धारणपोषणनिमित्तत्वात् / तेन ये शरीरं धारयन्ति | तदनन्तरं ये षद्धातवस्ते प्रत्येकं पञ्चभिः पञ्चभिरहोभिः संप. धातूंश्च पुष्णन्ति रसादयस्त एव मुख्यतया धातुशब्दवाच्या न द्यन्ते / यावता कालेन रसः शुक्रतां याति तावन्तं वक्तुमाह,स्तन्यादयः, ते हि शरीरं धारयन्त्येव न तु किंचित् पुष्णन्ति / उक्त | एवं मासेनेत्यादि / अत्राविशब्दोऽयं शुक्रे वर्तते न तु रजसि, हि भोजे,-"सिराखायुरजःस्तन्यत्वचो गतिविवर्जिताः / धातुभ्य रजो हि रसाद्रक्तवत् सप्तमेऽहनि जायते; अथवा यद्ययमार्तवश्योपजायन्ते तस्मात्त उपधातवः" इति / अत्र गतिविवर्जिता इत्य शब्दः शुक्रे न वर्तते तदाऽत्र शुक्रोत्पत्त्यधिकारे स्त्रीणां शुक्रनेन धात्वन्तरपोषणाथा गतिनिषिध्यते / अत एव धातुभ्यश्चोपजायन्त स्यानुक्तवात् षड्धातुत्वं स्यात् , तस्मादार्तवशब्दः शुके वर्तते; अन्ये तु पुनरत्रार्तवशब्दं रजस्येव वर्तयन्ति, चकारेण स्त्रीशुकं एव न तु परं जनयन्तीत्यर्थः / यत्तु "किंचिद्दोषप्रशमनं किंचिद्धातुप्रदूषणम्" (च. सू. अ. 1) इत्यत्र धातुशब्देन दोषाणामपि ग्रहण, समुच्चिन्वन्ति शुक्रेऽपि गर्भजननशक्तिद्योतनार्थम् / तथातगौणथातुशब्दप्रयोगाउनेयम् / उक्तं हि,-"दोषा ह्यपि धातुसंशा 1 रसः शुक्रीभवति स्त्रीणां चार्तवं' इति पा० / 'स्त्रीणां चार्तलभन्ते"-इति / शुक्रस्याप्योजःपोषकतया धारणपोषणयोगोऽस्तीति वमिति मासेन रसः स्त्रीणामार्तवता यातीत्यर्थः, यद्यपि रसादातवं धातुत्वमखण्डितमेव / ओजस्तु यद्यपि न धातुषु नाप्युपधातुषु पठितं, मासादागेव भवति, तथाऽपि रजसः सूक्ष्मविप्रकृष्टमार्गतया भासेन सथाऽपि तत् सप्तधातुसाररूपतया सप्तधात्वन्तर्गतमेवेति ज्ञेयम् / अत | भवनम् / यदुक्तं विश्वामित्रेण-"सूक्ष्मकेशप्रतीकाशा बीजरक्तवहाः एव तस्याग्निरपि पृथडोक्तः” इति चक्रपाणिदत्तकृतद्रव्यगुणसंग्रह-सिराः / गर्भाशयं पूरयन्ति मासाहीजाय कल्पते-" इति / अत्र भ्याख्यायां शिवदाससेनः। बीजभूतरक्तं बीजरक्तमार्तवमित्यर्थः / अत्र यदि नामार्तवस्य रक्त१ 'मनपालादेकाहेनोत्पन्नो रसोऽन्नपानरसः। सर्वधातूनामित्यत्र | रूपता स्तोकेनापि कालेन भवति तथाऽपि तस्य-गर्भाशयप्राप्तिासेनैव सर्वशम्देन स्थायिरसमपि गृह्णाति / यदुक्तं चरके,-"पुण्यन्ति भवति, गर्भाशयगतं च तन्मुख्याविशम्दवाच्यम् , अतो मासेन स्वाहाररसाद्रसरुधिरमांस" (च. सू. अ. 28) इत्यादि / ननु तद्भवनाभिधानं युक्तम् / अन्ये. मासेनोपचयादाविर्भावमावस्य ययेवं तत् किं रसदयं ? तथा सत्यष्टधातुत्वं शरीरस्य; मैवम् , एक मासेनेति वदन्ति / ये तु आर्तवशम्दं स्त्रीशुक्रे वर्तयन्ति तन्मते एषायमाहाररसो द्विप्रस्थानः पोष्यपोषकभेदेन; तत्र पोष्यो रसांशः अशान्दीया व्याख्या / यदपि “घृतकुम्भो यथैवामिमाश्रितः प्रविली. सर्वशरीरचारी पोषकेण रसांशेन समानेन नित्यं पाकान्तरानपेक्षेणैवा- यते। विसर्पत्यार्तवं स्त्रीणां तथा पुंसां समागमे" (शा. अ. 2) इति ल्पीयसा युज्यते, मवशिष्टस्तु रक्तादिपोषको रक्तं याति, तत्र रक्तस्पेना- कैश्चित् पठ्यते, तद्यद्यार्ष तदा तत्राविशन्देन रज एवोच्यते, तद्धि मिना यथावक्ष्यमाणकालजातपाकात् कर्फ मलं त्यक्त्वा रक्तसमानांशे- मैथुनसमये पुरुषबीजग्रहणाय विसर्पति / स्त्रीशुक्रं तु शुक्रशम्देन पुरुष. मारपीयसा सर्वथा रक्तीभूतेन रक्तं पोषयति, शेषस्तु मांसादिसमान- स्त्रीसाधारणेन मांसादिवत् प्राप्तमेव / यत्तु स्त्रीशुक्रस्य गर्भानारम्भरसभागो मांसादीन् याति, तत्रापीदृश्येव पाकव्यवस्था, तेन स्थायिर- कत्वं तद्वचनादेव तथा नारीरजसो गर्भारम्भकत्वादेव लब्धम् / उक्तं सपोषकरसयोः कर्मभेदानेदोऽभिधीयते, पाकान्तरस्थानान्तरगत्यन्त-च तत्रान्तरे "स्त्रीणां शुक्रं न गर्भाय भवेद्गर्भाय चार्तवम्" इति / राभावाच्चैकताऽपि / तेन कांचनेदविवक्षया पुष्यन्ति त्वाहाररसादिल्या. स्त्रीशुकं च कचिदाश्रयीभूतं गर्भारम्भकं वक्तव्यम् / यथा "मुञ्चतः धुक्त, अमेदविवक्षया तु रसाद्रक्तमिलाधुक्तमिति युक्तम्' इति चक्रः। शुक्रमन्योन्यमनस्थिस्तत्र जागते” इति भानुमत्यां चक्रः /

Page #160
अध्यायः 14] सुश्रुतसंहिता / चोक्तं,-"यदा नार्यावुपेयातां वृषस्यन्त्यो कथंचन / मुञ्चतः मर्थों गयदासाचार्येण बहुधा दूषितः / दीप्तामेतु किंचिन्यूनेन शुक्रमन्योऽन्यमनस्थिस्तत्र जायते" (शा. अ. 2) इति / मासेन शुक्रं भवति, मन्दामेस्तु किंचिदधिकेन मासेनेखयमों अस्मिन् पक्षे मासेनार्तवस्य भवनमुपचयोऽभिप्रेतः प्रकाशश्च; न्याय्य इति // 16 // यस्मादार्तवस्य रक्तवत् सप्ताहेनैवोत्पत्तिरिति / इदानीं समुदाय वाजीकरण्यस्त्वोषधयः खबलगुणोत्कर्षाद्विरेच. संख्यामाह,-अष्टादशेत्यादि / अष्टादशसहस्राणीत्यादिना त्रिंशहिनानि कथितानि / स्वतन्त्रपरतायोरिति समानता- नवदुपयुक्ताः शुक्र शनि विरचयन्ति // 17 // समानतत्रयोरित्यर्थः // 14 // 15 // यदि मासेन रसः शुक्रीभवति तर्हि वाजीकरीणां महौषधीना स शब्दार्जिलसन्तानवदणुना विशेषेणानुधा प्रयोगो निष्फलः स्यादित्याह-वाजीकरण्य इत्यादि / वाजीवत्येवं शरीरं केवलम् // 16 // करण्यस्त्वोषधय इति याभिरोषधिभिः स्त्रीषु नरो बाजीव समर्थो भवेति ता वाजीकरण्यः / खैबलगुणोत्कर्षादिति खशब्दो बलगुदृष्टान्तत्रयेण शरीरे रसगतिं त्रिधा दर्शयन्नाह,-स सब्दा- णाभ्यां सह प्रत्येकं संबध्यते, उत्कर्षशब्दोऽपि / अत्र काश्चिदोचिर्जलसंतानवदित्यादि / सः रसः, संतानशब्दः शब्दादिभिः सह षधयः खबलोत्कर्षात्, काश्चित् खगुणोत्कर्षात्, काचित् प्रत्येकं संबध्यते / अणुना विशेषेण सूक्ष्मप्रकारेण / अनुधावति खबलगुणोत्कर्षात् / तत्र संकल्पपादलेपविशिष्टकान्तास्पर्शादयः संचरति / एवंशब्दो नियमार्थः / शरीर केवलं सकलमित्यर्थः / / खबलोत्कर्षात् , खप्रभावोत्कर्षादित्यर्थः; घृतक्षीरादयः खगुणोतत्र शब्दसंतानवदित्यनेन तिर्यग्गामिखं रसस्योक्तम् , अर्चिःसं-त्कर्षात् , खस्नेहाद्युत्कर्षादित्यर्थः; माषादयः खबलगुणोत्कर्षात्, तानवदित्यनेनोर्ध्वगामिलं, जलसंतानवदित्यनेनाधोगामित्वमिति। खप्रभावस्नेहाद्युत्कर्षादित्यर्थः; उत्कर्ष आधिक्यम् / वाजीकरण्य केचिदन्यथा व्याख्यानयन्ति-"शन्दादिदृष्टान्तत्रयेण तीक्ष्णमध्य- इति बहुवचनमाद्यर्थे, तेन बल्यबृंहणीयजीवनसंग्रहणादयोऽपि मन्दामयो निर्दिष्टाः / शब्दसंतानवृत्तीक्ष्णानीनां रसः संचरति, तद्वद्वाच्या इति // 17 // अर्चिःसंतानवन्मध्यानीनां, जलसंतानवन्मन्दाग्नीनाम्" इति। तेन तीक्ष्णाग्नीनामष्टाहेनैव रसः शुक्रीभवति, मन्दाग्नेर्मासेनैवै / अय यथाहि पुष्पमुकुलस्थो गन्धो न शक्यमिहा | स्तीति वक्तुं, नैव नास्तीति; अर्थे चास्ति, सतां भा१ 'ननु तत्रान्तरे भष्टाहाच्छुक्रोत्पत्तिरुक्ता, यदुक्तं पराशरे- वानामभिव्यक्तिरिति हात्वा, केवलं सौम्यानाभि"आहारोऽद्यतनो यः स श्वो रसत्वं नियच्छति / शोणितत्वं तृती-- 1. व्यज्यते; स एव विवृतपत्रकेशरे पुष्पे कालान्तरेयेऽहि चतुर्थे मांसतामपि // मेदस्त्वं पञ्चमे षष्ठे त्वस्थित्वं सप्तमे त्वियात्।। .मज्जत्वं शुक्रतां यायान्नियमात्त्वष्टमे नृणाम्" इति; चरकेऽप्युक्तम् | णाभिव्यक्किं गच्छति; एवं बालानामपि वयःपरि"पद्भिः केचिदहोरात्रैः केचित् सप्तभिरेव च / इच्छन्ति मुनयः णामाच्छुक्रप्रादुर्भावो भवति, रोमराज्यादयश्च प्रायो रसस्य परिवर्तनम्" (च. चि. अ. १५)-इति / तदेतदा | विशेषा नारीणाम् // 18 // शाह-स शब्दार्जिलसंतानवदित्यादि / यदेतन्मासेन रसस्य | ननु, यदि मासेन रसः शुक्रीभवति तर्हि बालानामश्नतामपि शुक्रत्वामिधानं तत् पराकाष्ठया अयम् , अर्वागपि त्वग्निप्रकर्षस्रोतः- तत् कथं न दृश्यत इति दृष्यन्तमाह, यथेत्यादि / यथाहीत्यशुद्धिप्रकर्षाद्रसस्य शुक्रतोत्पत्तिर्भवति यदुक्तं चरके,-'संतत्या पोष्य व्ययं यथादृष्टान्तताप्रतिपादनार्थम् / पुष्पमुकुलस्थ इति कुसुमकधातूनां परिवृत्तिस्तु चक्रवत्' (च. चि. अ. 15) इति; अत्र हि लिकामध्यस्थः / इहेति पुष्पमुकुले, गन्धोऽस्येवेति नास्त्येवेति च चक्रस्य वाद्यवाहकप्रकर्षाप्रकर्षाभ्यां यथा परिवृत्तिः शीघ्रं चिरेण वा | वक्तुं न शक्यम् / पारमार्थिक रूपमाह,-अथ चास्तीति ।भवति, तथा रसस्थापीति वाक्यार्थः / तेनेहापि शब्दवदनुसरतीत्यनेन मध्यः परावृत्तिकम उच्यते; अचिर्वदित्यनेन शीघ्रः, अचिःसंतानो 1 'वाजीकारिण्यः' इति 'बाजीकरिण्यः' इति च पा० / 2 'सा.. हि शब्दसंतानादपि शीघ्रः; जलसंतानवदित्यनेन चातिमन्दः परो मर्थ्य प्राप्नोति' इति पा०। 3 स्वबलं द्रव्यस्वभावः, गुणोत्कर्षों . मासेन परावृत्तिरूपः क्रम उच्यते / तथाऽन्यत्राप्युक्तम्-"केचिदाहुर- गुणस्वभावः, तस्मात् स्वबलगुणोत्कर्षाद् व्यस्तात् समस्ताच / यदुक्तं होरात्रात् षडहादपरे परे / मासात् प्रयाति शुक्रत्वमन्नं पाकक्रमा- चरके-"द्रव्याणि हि द्रव्यप्रभावाद् गुणप्रभावात् द्रव्यगुणप्रभावाच दिति" / अणुना विशेषेणेति सूक्ष्मेण सूक्ष्मबुद्धिगम्येनेति यावत् / कार्मकाणि भवन्ति" (च.सू. भ. 26) इति / शुक्रमाशु विरेचयन्तीति यच्छन्दसंतानवन्तिर्यग्गमनं रसस्य, अचिःसंतानवच्चोर्ध्वगमनं, विरेचनमिह विरेचनदृष्टान्तानुगुणतया वृष्यकर्मोपलक्षणमुक्तं; तेन जलसंतानचायोगमनमुच्यते, तच्छब्दस्य सर्वदिग्गामित्वादनुपप- शुक्रवृद्धिः, शुक्रनुतिः, तथा शुक्रस्तुतिवृद्धी च लक्षयति / यदुक्तं नम् / ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्गमनं च रसस्य ‘स हृदयाच्चतुर्विंशतिं धमनी: "शुक्रस्रतिकरं किंचित् किंचिच्छुकविवर्धनम् / तिवृद्धिकरं किंचिइत्यादिनोक्तम्' इति चक्रः। अचिःसंतानवद्धमनीषु (आर्टरी), त्रिविधं वृष्यमुच्यते"-इति। 4 'अथ चास्तीति 'सतामेवाशब्दसंतानवत्तिाराम ( वेईन), जलसंतानवस्रोतःसु (केपिलरी) विर्भावः' इति सांख्यदर्शनेनेत्यर्थः' इति चक्रः। 5 'कृत्वा' रससंचरणमिति केचन नव्याः; चरकेऽप्युक्तं 'ध्मानाद्धमन्यः इति पा०। 6 'यथाहीति दृष्टान्तताप्रतिपादनार्थम्' इति पा० / स्रोतांसि स्रवणात सरणाद सिराः' (च. सू.स. 30) इति / ।७'गन्धोऽस्ति न वाऽस्त्येवेति च' इति पा०।

Page #161
64 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थानं irror अथशब्दः संबोधने; चशब्द एवार्थे, अस्त्येवेत्यर्थः / दुष्टं सर्वलक्षणसंयुक्तं काञ्जिकाभविशेषतो दुर्गन्धि युक्तिमाह,-सतां भावानामभिव्यक्तिरिति ज्ञाखेति; पूर्व सन्त च सन्निपातदुष्ट द्विदोष लिङ्गं संसृष्टम् // 21 // एव भावाः पश्चाद्धेतुमासाद्याभिव्यज्यन्ते, यथा-तिलेषु तैल प्रस्तुतं शोणितमेवाधिकर्तुमाह, तेषामित्यादि / तेषामिति मित्यादि / यद्यस्येवेति तर्हि मुकुलावस्थायामेव कथं नाभि धातूनाम् / तदधिकृत्येति शोणितमधिकृतं कृतेत्यर्थः / तत्र व्यज्यत इत्याह-केवलं सौक्ष्म्यामाभिव्यज्यत इति / स एवे. फेनिलमित्यादि / फेनिलं फेनसहितम् / अरुणम् ईषद्रक्तम् / त्यादि / स एव गन्धो विवृतपत्रकेशरे कुसुमे कालान्तरेणोपचि तदेव पाकाभिमुखं कृष्णम् / परुषम् अपिच्छिलं, रूक्षमित्यन्ये / तोऽभिव्यक्तिं गच्छति / एवं बालानामित्यादि इत्थं बालाना- | तनु अच्छम् / शीघ्रगम् आशुप्रसूति / अस्कन्दि चेति स्त्यानलमपि वयःपरिणामाच्छुक्रप्रादुर्भावो व्यक्तीभावो भवति / रोमरा रहितम् / नीलमित्यादि ।-नीलं हरितं, श्यावं सामपित्तदुष्टं, ज्यादयश्च विशेषा भावा वयःपरिणामान्नारीणामपि प्रादुर्भवन्ति, पीतं निरामपित्तदुष्ट, श्यावं हरितकृष्णम् / विस्रम् आमगन्धि / आदिशब्दात् स्तन्यार्तवादयः; रोमराज्यादयश्चेति चकारो नारीणां अनिष्टं पिपीलिकादीनामननुसरणादवगन्तव्यम् / अस्कन्दि चेत्यत्र द्रष्टव्यः; तेन पुरुषाणामपि श्मश्रुप्रभृतयो गृह्यन्ते / अत्र | चेति स्त्यानवरहितम् / गैरिकेल्यादि / -गैरिकोदकप्रतीकाशं केचित् 'रजसि चोपचीयमाने शनैः शनैः स्तनगर्भाशययोन्य पाण्डुलोहितम् / बहलं धनम् / मांसपेशीप्रभं स्त्यानत्वात् / भिवृद्धिर्भवति-' इति पठन्ति, न तु निबन्धकाराः, कुतः ? सर्वेत्यादि / -सर्वलक्षणयुक्तं वातादिलक्षणयुक्तम् / अत्र केचित् आदिशब्दात्तदर्थस्य लब्धत्वादिति // 18 // 'पित्तवद्रक्तेनातिकृष्णं' इति पठन्ति, न तु निबन्धकाराः / स एवानरसो वृद्धानां (जरा)परिपक्कशरीर द्विदोषलिङ्गमित्यादि ।-संसृष्टं दोषद्वययुक्तमित्यर्थः / अत्र स्वादमीणनो भवति // 19 // क्वचित् 'जीवशोणितमन्यत्रोपदेक्ष्यामः' इति पाठः, न तु ननु रसस्योपचयकरत्वाद्वृद्धेनापि वर्धितव्यमित्याह, स एवा- निबन्धषु // 21 // मरस इत्यादि / स एवानरस इति अशेषधातुपोषकोऽपि वृद्धा- इन्द्रगोपकप्रतीकाशमसंहतमविवर्णच प्रकृतिस्थं नामप्रीणन ईषत्प्रीणनो भवति, जीवनमात्रं करोतीत्यर्थः / कुत जानीयात् // 22 // इत्याह,-परिपक्वशरीरत्वात् // 19 // रक्तविकृतीरभिधाय प्रकृति वक्तुमाह,-इन्द्रगोपकप्रतीकात एते शरीरधारणाद्धात इत्युच्यन्ते // 20 // शमित्यादि / इन्द्रगोपकः प्रावृट्कालज उद्भिजः 'इन्द्रवधूः' इति रसादिधातूनां निरुक्तिं कुर्वन्नाह,-त एते शरीरधारणा लोके, स चानेकप्रकारवर्णः, अत्र तु रक्त एव गृह्यते / असं. दित्यादि / यद्यपि क्वचिददुष्टा दोषा अपि देहधारणाद्धातुशब्दे हतं नात्यच्छं नातिघनं, न स्त्यायतीत्यन्ये / अविवर्णमिति इन्द्रनोच्यन्ते, तथाऽप्यत्र रसादीनामधिकृतत्वात्त एव धातवः गोपकवर्णमपीषद्विविधवर्णम् , एतेन पद्मालक्तकगुनाफलवर्णमिकथ्यन्ते // 20 // त्युक्तम् / अथवा वस्त्रादिलग्नं सत् प्रक्षाल्यमानमपि न विवर्णतां यातीत्य विवर्णम् // 22 // तेषां क्षयवृद्धी शोणितनिमित्ते, तस्मात्तदधि विसाव्याण्यन्यत्र वक्ष्यामः॥२३॥ कृत्य वक्ष्यामः / तत्र, फेनिलमरुणं कृष्णं परुषं तनु / शोणितस्य स्रावणविषयमतिदेशेन दर्शयन्नाह,-विसाव्याशीघ्रगमस्कन्दि च वातेन दुष्टं; नीलं पीतं हरितं श्यावं विनमनिष्टं पिपीलिकामक्षिकाणामस्कन्दिच Lणीत्यादि / अन्यत्रेति अष्टविधशस्त्रकर्मीये // 23 // पित्तेन दुष्ट; गैरिकोदकप्रेतीकाशं स्निग्धं शीतलं | अथाविसाव्या:-सर्वाङ्गशोफः, क्षीणस्य चाम्लबहलं पिच्छिलं चिरस्रावि मांसपेशीप्रमंचम भोजननिमित्तः, पाण्डुरोग्यर्शसोदरिशोषिगर्भि णीनां च श्वयथवः // 24 // 1 'संबन्धने' इति पा० / 2 'धारणादिति धारणप्रकर्षात्, विस्राव्यनिषेधविषयं दर्शयन्नाह,-अथाविस्राव्या इत्यादि / तेन दोषाणां साम्यावस्थितानां देहधारकाणामपि धारकत्वप्रकर्षा- क्षीणस्य पुंसोऽम्लभोजननिमित्तो यः सोऽविस्राव्य इत्यर्थः / भावान्न मुख्यं धातुत्वं यत्तु 'किंचिद्दोषप्रशमनं किंचिद्धातुप्रदूषणम्" तथा पाण्डुरोग्यादीनां शोथा अविस्राव्याः; एतेषां व्रणशोथा (च. सू. अ. 1) इत्यत्र धातुशब्देन दोषाणामपि ग्रहणं, तद्गौण- | एकाङ्गजा अपि न स्राव्याः // 24 // धातुशब्दप्रयोगाउनेयम् / उक्तं हि "दोषा अपि धातुशब्दं लभन्ते" शस्त्रविसावणं द्विविधं-प्रच्छांनं, सिराव्यधनं इति / धारणशब्देन धारणं पोषणं चेह विवक्षितं, तेनोपधातूनां | च॥ 25 // किंचिद्धारणत्वेऽपि पोषणाभावान्न धातुत्वं, उक्तं च भोजे "सिरा शस्त्रविस्रावणस्य द्वैविध्यमाह,-शस्त्रेत्यादि // 25 // स्नायुवसास्तन्यत्वचो गतिविवर्जिताः / धातुभ्यश्चोपजायन्ते तस्मात्ते युपधातवः" इति / अत्र गतिविवर्जिता इत्यनेन धात्वन्तरपोषणार्थ 1 तदेवातिपाकात् कृष्णं' इति पा०। 2 'पित्तवद्रक्तेनेति गतिनिषिध्यते, शुक्रं त्वोजःपोषकतया धारणपोषणयोगाद्धातुरेव' इति | पाठपक्षे प्रदेशान्तरदुष्टेन रक्तेन यदा प्रदेशान्तरे रक्तं दुष्यति चक्रः। ३.०प्रकाशं' इति पा० / | तदा लक्षणं झेयम्' इति चक्रः। 3 'प्रच्छन्नं' इति पा० /

Page #162
अध्यायः 14] सुश्रुतसंहिता। तत्र, ऋज्वसंकीर्ण सूक्ष्मं सममनवगाढमनुत्ता. अयोगातियोगी सहेतुको निर्दिश्य सम्यग्योगं सहेतुकं निर्दिनमाशु च शस्त्रं पातयेन्मर्मसिराखायुसन्धीनां शन्नाह,-तस्मादित्यादि / न शीते नात्युष्णे साधारणे काले। पानुपघाति // 26 // नाखिन्ने नातिखेदिते। नातितापिते सूर्यतापादिभिः / यवागूरत्र अत्र प्रच्छानमधिकृत्याह,-तत्रेत्यादि / ऋजु प्राञ्जलम् / तिलयवागूः, तस्याः सद्यःस्नेहनीयवाद्रक्तोत्क्लेशकरवाच / प्रतिअसंकीर्ण न संकटं, विशालमित्यर्थः; अन्ये परस्परासंसृष्टमि पीतस्येति प्रतिशब्दोऽत्र पानान्तरं सूचयति; तेन यवाग्वा त्याहुः / सूक्ष्मं नातिमहामुखशस्त्रकृतम् / समं तुल्यरेखम् / द्वितीयपानानन्तरं तृतीयपानानन्तरं वेत्यर्थः; अन्ये तु “यवागूर्विअनवगाढम् अदूरगतिकम् / अनुत्तीनं किंचिन्मांसस्पृगित्यर्थः / / | रलद्रवा बहुसिक्था, तां प्रतिपीतस्य, सा हि प्रायशः प्रक्लेदना. आशु अविलम्बितं यथा भवत्येवं शस्त्रं पातयेत् // 26 // त्मिका खेदलखाइवोष्णलाच शोणितं विलाययति प्रतिशब्दोऽत्र मात्रार्थः, तेन यवागू मात्रया पीतवत इत्यर्थः" // 31 // तत्र, दुर्दिने दुर्विद्धे शीतवातयोरखिन्ने भुक्तमात्रे स्कन्दत्वाच्छोणितं न स्रवत्यल्पं वा स्रवति 27 सम्यग्गत्वा यदा रकं खयमेवावतिष्ठते // मदमूर्छानमार्तानां वातविण्मूत्रसंगिनाम् // शुद्धं तदा विजानीयात् सम्यग्विनावितं च तत् 32 निद्राभिभूतभीतानां नृणां नासक प्रवर्तते // 28 // इदानीं सम्यग्योगस्य सुविशुद्धस्य चैकेनैव वाक्येन लक्षणं | वक्तुमाह,-सम्यगित्यादि / सम्यग्गला यदा रक्तमिति गला रतस्यायोगं चिकित्सार्थमाह,-तत्र दुर्दिन इत्यादि / / / निःसृत्य, यदा सम्यग्रतं रक्तवर्ण शोणितं भवति तदा शुद्ध दुर्दिन इति नित्यगकालदोषः / केचिद् 'दुर्दिने' इति न पठन्ति। विजानीयात्; सम्यग्विनावितपक्षे वयमर्थः-सम्यग्गवेति दुर्विद्ध इति वैद्यक्रियादोषः / शीतवातयोरिति कालकृतो दोषः / सम्यक् प्रवर्तनं कृत्वा, यदा रकं रुधिरं, खयमेवावतिष्ठते अवभुक्तमात्र इति आवस्थिककालदोषः; 'अभुक्तवत' इत्यन्ये स्थितिं करोति, तदा सम्यग्विस्रावितं च तद्रक्तं विजानीयात् / पठन्ति / स्कन्दलात् स्त्यानलात् / मदो विषमद्यजो विकारः, चकारेणैतल्लक्षणद्वयं लभ्यते / अन्ये तु सम्यग्गवेत्यादिश्लोकस्य आर्तानां पीडितानाम् / वातविण्मूत्रसंगिनामिति संगोऽप्रवर्त व्याख्यानमन्यथा कृत्वा सार्धश्लोकेन व्याख्यानयन्ति,-"न चातिनम् // 27 // 28 // वेगं नावेगं सम्यग्युक्त्या विनिःसृतम् / विहाय दुष्टतां खेन तदुष्टं शोणितमनिर्हियमाणं शोफदाहरागपाक- | रूपेण यवतिष्ठते // प्रयत्नमनपेक्ष्यामृक् तदा शुद्धं विनिर्दिवेदमा जनयेत् // 29 // शेत्" इति // 32 // दुष्टरक्तस्यातिदोषमुपदिशन्नाह, तदुष्टमित्यादि // 29 // लाघवं वेदनाशान्तिाधेर्वेगपरिक्षयः॥ अंत्युष्णेऽतिखिन्नेऽतिविद्धेऽविनावितमतिप्र- सम्यग्विनाविते लिङ्गं प्रसादो मनसस्तथा // 33 // वर्तते तदतिप्रवृत्तं शिरोऽभितापमान्ध्यमधिमन्थ- आभ्यन्तरमपरमपि रक्तशुद्धिस्रावणस्य लक्षणं दर्शयन्नाह,तिमिरप्रादुर्भावं धातुक्षयमाक्षेपकं दाहं पक्षाघात- लाघवमित्यादि / एतच्छारीरं सम्यग्विस्राविते लिऑ; प्रसादो मेकाधिकारं हिक्कां श्वासकासी पाण्डुरोगं मरणं मनसस्तयेति पुनर्मानसम् // 33 // चापादयति॥३०॥ | त्वग्दोषा प्रन्थयः शोका रोगाः शोणितजाश्च ये॥ अतियोगं बापदबोपदिशबाह,-अत्युष्ण इत्यादि। अत्युष्णे रक्तमोक्षणशीलानां न भवन्ति कदाचन // 34 // अत्युष्णकाले। अतिखिने अतिखेदिते / अतिविद्वेऽज्ञैरिति अज्ञा | शोणितस्रावणफलं दर्शयन्नाह-वग्दोषा इत्यादि / खग्दोषा अदृष्टकर्माणः / शिरोऽभितापं शिरःशूलम् / आन्ध्यम् अन्ध- अष्टादश कुष्ठानि न्यच्छनीलिकादयश्च, प्रन्थयो वातादिनिमित्ता ताम् / अधिमन्थः चक्षुरोगोऽभिष्यन्दपूर्वकः, तिमिरं लिङ्गनाशः, सिराग्रन्थिश्च / शोणितजा रोगा रक्तगुल्मविद्रधिविसर्पादयः / प्रादुभावशब्दाऽधिमन्याताभराभ्यां संबध्यते / शिरोभितापा- | रक्तमोक्षणशीलानां रक्तस्रावणाभ्यासकारिणाम् // 34 // दीन् शिरस्यतिहृतं रकं करोति, धातुक्षयं सर्वत्रैवातिहृतम् / एकाविकारमिति एकस्मिन्नणे य उत्पद्यते स एकाङ्गविकारः, स ___ अथ खल्वप्रवर्तमाने रक्ते एलाशीतशिवकुष्ठत. चात्र वातजनितः // 30 // गरपाठाभद्रदारुविडङ्गचित्रकत्रिकटुकागारधूमह रिद्रार्काडरनक्तमालफलैर्यथालाभं त्रिभिश्चतुर्मिः तस्मान्न शीते नात्युष्णे नाखिन्ने नातितापिते // समस्तैर्वा चूर्णीकृतैर्लवणतैलप्रगाढवणमुखमवघर्षयवागू प्रतिपीतस्य शोणितं मोक्षयेद्भिषक् // 31 // | येत्, एवं सम्यक् प्रवर्तते // 35 // 1 'नोत्तानं' इति पा० / 2 'प्रच्छन्नमधिकृत्याह' इति पा०। इदानीमप्रवृत्तरक्तस्य प्रवर्तनायाह,-अथ खल्वित्यादि / 3 'असङ्कीर्ण नातिप्रत्यासन्नम्' इति चक्रः। 4 'नोत्तानं' इति शीतशिवं कर्पूरं, नक्तमालो बृहत्कराः / त्रिभिश्चतुर्भिरिति पा०। 5 'दुर्विद्धे इति पार्श्वतोऽन्यत्र वा विद्धे' इति चक्रः / एतेनैकद्विद्रव्यनिषेधः कृतः / लवणतैलप्रगाढैरिति सैन्धवतिल६ 'अत्युष्णातिखिन्नातिविद्धेषु' इति पा० / | तैलोत्कटैरित्यर्थः // 35 // सु० सं०९

Page #163
66 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं अथातिप्रवृत्ते रोनमधुकप्रियङ्गुपत्तङ्गगैरिकसर्ज- | क्षीरादिसिक्तमोदनं भोजनमाहुः; सात्म्यापेक्षयेत्येके / अतिस्रुतरसरसाञ्जनशाल्मलीपुष्पशशुक्तिमाषयवगोधूम-रक्तस्योपद्रवान् चिकित्सितुमाह,--उपद्रवश्वेित्यादि / उपद्रवान् चूर्णैः शनैः शनैर्ऋणमुखमवचूाङ्गुल्यप्रेणावपीड- शिरोऽभितापादीन् / यथाखमिति खकीयेन खकीयेनोपचारेणेयेत् सालसर्जार्जुनारिमेदमेषाधवधन्धनत्वग्भि- | त्यर्थः / धातुक्षयादित्यादि / तस्मादनतिशीतादिभोजनैः प्रयत्नर्या चूर्णिताभिः क्षोमेण वा ध्मापितेन समुद्रफेनला- | तस्तं पुरुषमुपाचरेदिति संबन्धः, अग्निसन्धुक्षणार्थ शोणिताप्याक्षाचूणैर्वा, यथोक्तैर्वणवन्धनद्रव्यैर्गाहें बनीयात्, यनार्थमुपद्रवपरिहारार्थं च / ईषदम्लैर्दाडिमामलकैः, तेषामेशीताच्छादनभोजनागारैः शीतैः प्रदेहपरिषेकैश्चो- वाम्लेषु प्रधानत्वात् // 36-38 // पचरेत्, क्षारेणाग्निना वा दहेद्यथोक्तं, व्यधाद- चतुर्विधं यदेतद्धि रुधिरस्य निवारणम् // नन्तरं तामेवातिप्रवृत्तां सिरां विध्येत्। काकोल्या-संघानं स्कन्दनं चैव पाचनं दहनं तथा // 39 // दिक्काथं वा शर्करामधुमधुरं पाययेत्, एणहरिणो-वणं कषायः संधत्ते रक्तं स्कन्दयते हिमम् / / रभ्रशशमहिषवराहाणां वा रुधिरं; क्षीरयूषरसैः तथा संपाचयेद्भस दाहः संकोचयेत् सिराः॥४०॥ सुस्निग्धैश्चाश्नीयात्; उपद्रवांश्च यथावमुपच / चतुर्विधमित्यादि / संधानं शत्रपदस्य, स्कन्दनं शोणितस्य रेत् // 36 // स्त्यानीकरणं, पाचनं दहनं च शस्त्रपदस्य / कषायः कषायभवन्ति चात्र रसद्रव्यं, तच्च लोध्रादिकम् ; अन्ये तु हरीतक्यादिकं पञ्चवल्कधातुक्षयात् सुते रक्ते मन्दः संजायतेऽनलः // लादिकं चाहुः / हिमं शीतम् / भस्म क्षौमादिजनितम् / दहनं पवनश्च परं कोपं याति तस्मात् प्रयत्नतः // 37 // | शलाकाप्रभृतिभिः // 39 // 40 // तं नातिशीतैलंघभिः स्निग्धैः शोणितवर्धनैः॥ अस्कन्दमाने रुधिरे संधानानि प्रयोजयेत॥ ईषदम्लैरनम्लेर्वा भोजनैः समुपाचरेत् // 38 // संधाने भ्रश्यमाने तु पाचनैः समुपाचरेत् // 41 // अतिप्रवृत्तौ रक्तास्थापनाय चिकित्सां दर्शयन्नाह,-अथेत्यादि। कल्पैरेतैत्रिभिवैद्यः प्रयतेत यथाविधि // पत्तनं रक्तचन्दनं, सर्जरसो राला, शुक्तिर्जलशुक्तिः। सालः शङ्खः, असिद्धिमत्सु चैतेषु दाहः परम इभ्यते // 42 // सर्जः शालभेदः,अर्जुनः ककुभः, अरिमेदः 'आरेमज' इति लोके इदानीं पूर्वपूर्वासिद्धावृत्तरोत्तरं विध्यवसरं प्रतिपादयन्नाह,-- प्रसिद्धः, मेषशृङ्गः कर्कटङ्गः, धन्वनः 'धम्मण' इति प्रसिद्धः; | अस्कन्दमाने इत्यादि / तत्र प्रथमं शीतोपचारादि कर्तव्य, सालादिलग्भिश्चर्णीकृताभिः 'व्रणमुखमवचूाङ्गुल्यप्रेणावपीडये- तेन यदा स्त्यानीभूय रक्तं न तिष्ठति तदा हरीतक्यादि पाचवत्' इत्यत्रापि संबध्यते। क्षौमेण वाध्यापितेन अतसीवस्त्रेण दग्धेन ल्कलादि वा प्रयोजयेत् ; सन्धानेन चेन्न तिष्ठति रक्तं तदा 'व्रणमुखमवचूाडल्यग्रेणावपीडयेत्' इत्यत्रापि संबध्यते / यथो पाचनं भस्म प्रयोजयेत् ; एभिस्त्रिभिर्विधानैर्यदि न तिष्ठति रक्तं तैर्वा व्रणबन्धनद्रव्यैरिति क्षौमकार्पासवस्त्रादिभिः / आच्छादनं | तदा दहनं शोणितस्थापनार्थ कर्तव्यमित्यर्थः // 41 // 42 // वस्त्रादि, प्रदेहो लेपः, परिषेको धारासेकः। यथोक्तं वलयबिन्द्वादि | शेषदोषे यतो रक्ते न व्याधिरतिवर्तते // मेदेनेत्यर्थः / व्यधादनन्तरं प्राकृतव्यधनादधःस्थाने, तामेव पूर्वविद्यां सिरां विध्येत्, रक्तगतिच्छेदनार्थम् / रक्तातिनुतावाभ्यन्तरं | सावशेषे ततः स्थेयं न तु कुर्यादतिक्रमम् // 43 // मेषजं दर्शयन्नाह,-काकोल्यादीत्यादि / एणः कृष्णहरिणः, हरि- इदानीं रक्तातिस्रावदोषं दर्शयन्नाह, शेषेत्यादि / न व्याधिणस्ताम्रवर्णः; एणादिरक्तं पाययेदिति संबन्धः, रक्ताप्यायनार्थ; रतिवर्तते न वृद्धिं याति / सावशेषे ततः स्थेयमिति सावशेषे तच्चादुष्टमसंस्कृतं च / रक्तातिप्रवृत्तौ भोजनं नियमयन्नाह,- दोषे रक्तं पुनः संशमनादिभिर्जयेत् // 43 // कीरेत्यादि / यूषो मुद्गयूषः, रसो मांसरसः। सुस्निग्धैरिति शोभनं देहस्य रुधिरं मूलं रुधिरेणैव धार्यते // कृत्वा घृतेन स्निग्धीकृतैः / अश्नीयादिति क्षीरादिसिक्तमोदनं तस्माद्यत्नेन संरक्ष्यं रक्तं जीव इति स्थितिः॥४४॥ भुजीत / पित्तदुष्टरक्तस्यैवातिप्रवृत्तावतिप्रवृत्तरक्तस्य क्षीरभोजनम् , कुतः पुनः शोणितस्रावणेऽतिक्रमो न करणीय इत्याह,अथवा पित्तप्रकृतिकस्यैव रक्तातिप्रवृत्ती क्षीरभोजनं; कफदुष्ट- | देहस्येत्यादि / मूलमिति उत्पत्तिस्थितिप्रलयेषु शोणितमेव हेतुः, रक्तस्यैवातिप्रवृत्तावतिप्रवृत्तरक्तस्य यूषभोजनं, श्लेष्मप्रकृतिकस्यैव | अनेनैव धार्यते स्थाप्यते // 44 // वा; वातदुष्टरक्तस्यैवातिप्रवृत्तावतिप्रवृत्तरक्तस्य रसभोजनं, वात सुतरक्तस्य सेकाद्यैः शीतैः प्रकुपितेऽनिले / प्रकृतिकस्यैव वा; अन्ये तु दीप्तमध्यमन्दाग्नीनां यथासंख्यं शोफ सतोदं कोण्णेन सर्पिषा परिषेचयेत् // 45 // 1 यथोक्तव्यधादनन्तरं' इति पा० / 2 'प्राकृतव्यधना- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने शोणितवर्णनीयो दपरस्थाने' इति पा० / 'तामेव वा सिरां विध्येद् व्यधात्तस्मादन नाम चतुर्दशोऽध्यायः // 14 // न्तरम् / ' (वा. सू. अ. 27) इत्यष्टानहृदये / “व्यधादनन्तरं व्यधनस्य पश्चिमभागे" इत्यष्टाशसंभइन्याख्यावामिन्दुः / १'सशेषदोषे रुधिरे' इति पा० /

Page #164
अध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता। शोणितावसेके पश्चात्कर्म दर्शयन्नाह,-खुतरक्तस्येत्यादि॥४५ प्रकृतिस्थस्य पित्तस्य कर्म निर्देष्टुमाह,-रागेत्यादि / कृइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्या- च्छब्दो रागादिभिः प्रत्येकं संबध्यते।रागकृत् रसस्य रजकाग्निख्यायां सूत्रस्थाने शोणितवर्णनीयो नाम चतुर्दशोऽध्यायः 14 / संशं पित्तं; पक्तिकृत् आहारस्य पाचकाग्निसंज्ञं पित्तं; ओजःकृत् साधकाग्निसंज्ञं पित्तम् , ओजो हृदिस्थं सोमात्मकं तेजःकृत. आलोचकाग्निसंज्ञं पित्तं, तेजो दृष्टिः, तदुक्तं-"तेजो दृष्टिरिति पञ्चदशोऽध्यायः। ख्यातं तेजः शुक्र प्रकीर्तितम्"-इति; मेधाकृत् मेधा ग्रन्थाकअथातो दोषधातुमलक्षयवृद्धिविज्ञानीयमध्यायं र्षणसामर्थ्य, तस्या अपि साधकाग्निसंज्ञमेव पित्तं कारकम् ; व्याख्यास्यामः॥१॥ ऊष्मकृत् वस्थं पित्तं भ्राजकाग्निसंज्ञम् , ऊष्मा शरीरस्योष्ण्ययथोवाच भगवान धन्वन्तरिः॥२॥ म्। पञ्चधा प्रविभक्तमिति पाचकरञ्जकसाधकालोचकभ्राजकअथात इत्यादि / दोषा वातादयः. धातवो रसादय उपधा- | भेदेन / अग्निकर्मणेति रागादि यदग्निकर्म तेन कृखेत्यर्थः / तवश्च, मलाः पुरीषादयः; तेषां क्षयवृद्धिविज्ञानं यस्मिन्नस्ति स| अनुग्रहम् उपकारं करोति, 'शरीरस्य' इत्यनुवर्तते। अन्ये तु तथा / अन्ये तु 'मलशब्दाने आदिशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन तेजःशब्देन वर्णप्रकाशिनी खक्स्थां दीप्तिमाहुः; "इदं च रागास्तन्यार्तवगर्भादयोऽपि धातवो गृह्यन्ते' इति वदन्ति // 1 // 2 // | दिकर्म सामान्यं सर्वपित्तानाम्" इति वदन्ति ( // 2 // ) दोषधातुमलमूलं हि शरीरं, तसादेतेषां लक्षण- सन्धिसंश्लेषणस्नेहनरोपणपूरणबलस्थैर्यकृच्छेमुच्यमानमुपधारय // 3 // मा पञ्चधा प्रविभक्त उदककर्मणाऽनुग्रहं ककुतः पुनरेषां क्षयवृद्धी वक्तव्ये इत्याह,-दोषेत्यादि / हिरोति // 4 // यस्मादर्थे, यस्माच्छरीरं. दोषादिमूलं; यथा वृक्षादीनां संभवस्थि- | प्रकृतिस्थस्य कफस्य कर्म निर्दिशन्नाह, सन्धीत्यादि / तिप्रलयेषु मूलं प्रधानं, तथा शरीरस्य वातादय इत्यर्थः // 3 // कृच्छब्दः सन्धिसंश्लेषणादिभिः प्रत्येकं संबध्यते। सन्धिसंश्ले तत्र, प्रस्पन्दनोद्वहनपुरणविवेकधारणलक्षणो षणकृत् सन्धिबन्धनं करोति; यद्यपि सन्धिसंश्लेषणं श्लेष्मकर्म वायुः पञ्चधा प्रविभक्तः शरीरं धारयति ( // 1 // ) व्रणप्रश्नेऽप्युक्तं, तथाऽपीह तद्वचनं व्यानस्य सन्धिचारित्वात्त. दोषधातुमलादीनां साम्यक्षथवृद्धयः खभावाख्यलिङ्गेन कर्मा- | स्यापि सन्धिश्लेषणं कर्मेति शानिरासार्थम् / स्नेहनकृदिति ख्यलिङ्गेन च ज्ञेयाः, तस्मात् साम्यादिज्ञाने एतल्लिङ्गद्वयं वाच्यं शरीरस्य स्नग्ध्यं करोति, स्निग्धखात् / रोपणकृत् व्रणस्य, सौम्यतथोहि,-वातस्य खभावाख्यं लिङ्ग 'रूक्षः शीत' (नि. अ.१) खात् / पूरणकृत् शरीरस्य, बहुखान्मूर्तवाच्च / बलकृत् पुष्टिइत्यादि वातव्याधौ वक्ष्यते; पित्तस्य तु 'पित्तं तीक्ष्णं द्रवं' (सू. कृत् / स्थैर्यकृत् त्रिकसन्धिदायकृत् , कफस्थानानां खकार्यसाअ. 21) इत्यादि प्रणप्रश्न तथा कफस्य श्लेष्मा शीतो गुरुः' मयं वा / पञ्चधा प्रविभक्त आशयभेदेन आमाशयोरःशिरः(सू. अ. 21) इत्यादि एवं धातुमलयोरपि स्वभावाख्यं लिङ्ग कण्ठसन्धिमेदेनेत्यर्थः / अन्ये तु तस्यैव कफस्याशयभेदेन पञ्चदर्शनीयम् ; इह तु दोषादीनां कर्माख्यं लिङ्गं दर्शयन्नाह,- धाभिन्नस्य श्लेषकक्लेदकबोधकतर्पकावलम्बकनामान्याहुः / केचितत्र प्रस्पन्दनेत्यादि / प्रस्पन्दनं शरीरस्य चलनम् , इदं व्यानस्य | दत्र कफकर्मसु बृंहणं तर्पणं च पठन्ति, व्याख्यानयन्ति चकर्म; उद्वहनमिन्द्रियार्थानां धारणम्, उदानस्य कर्मः पूरण "बृंहणः शरीरस्य, द्रवत्खमूर्तिमत्त्वाभ्यां तर्पणः तृप्तिजनको माहारेण, प्राणस्य कर्म; विनेको रसमूत्रपुरीषाणां पृथकरणं, धातूनाम्" // 4 // समानस्य कर्म; शुकमूत्रादीनां वेगकाले कर्षणमवेगकाले धारणम्, रसस्तुष्टिं प्रीणनं रक्तपुष्टिं च करोति, रक्तं वर्णअपानस्य / पञ्चधा प्रविभक्त इति प्राणोदानसमानव्यानापानमेदेन। प्रसादं मांसपुष्टिं जीवयति च, मांसं शरीरपुष्टिं अन्ये तु सामान्यं सर्ववायूनां प्रस्पन्दनादिकर्म आहुः; प्रस्पन्दनं मेदसश्च, मेदः स्नेहस्वेदी दृढत्वं पुष्टिमस्थां च, श्वासप्रश्वासादिभावेन चलनम् , उद्वहनं दोषधातुमलानामित | अस्थीनि देहधारणं मशः पुष्टिं च, मजा स्नेहं बलं इतो नयनं, पूरणम् आहाररसादीनां खेषु खेष्वाशयेषु नयनं, शुक्रपुष्टिं पूरणमस्यां च करोति, शुक्रं धैर्य व्यवनं विवेकः पूर्ववदत्रापि, धारणं शरीरयंत्रस्य / कथमित्याह,- प्रीतिं देहबलं हर्ष बीजार्थ च ( // 1 // ). पञ्चधा प्रविभक्त इत्यादि ( // 1 // ) __इदानीं धातूनां प्रकृतिस्थानां प्राकृतं कर्म निर्दिशनाहरागपक्योजस्तेजोमेघोष्मकृत् पित्तं पञ्चधा रसस्तुष्टिमित्यादि / धैर्य शौर्यं शूरत्वम् , अत एव क्लीबा अधीराः; प्रविभक्तमग्निकर्मणाऽनुग्रहं करोति; ( // 2 // ) / १०पूरणबृंहणतर्पणबलस्थैर्यकृत्' इति चक्रसंमतः पाठः / 1 'स्वरूपं हि वातादीनां कार्यगम्यमेव, तेन कार्यमेवात्र "बृंहणं सौम्यस्नेहनत्वाभ्यां शरीरस्य, तर्पणत्वमपि सौम्यत्वादलकाप्राधान्यादुच्यते-तत्रेत्यादि / ' इति चक्रः / 2 'तदाह' इति पा०। रित्वं; चरकेऽप्युक्तं-"प्राकृतस्तु बलं श्लेष्मा' (च. सू. स. 17) 3 'धारणमिति अर्थादपानस्य' इति पा०। 4 शरीरमात्रस्य' इति चक्रः। 2 स्थानान्याहुः' इति पा०। 3 'धैर्यच्यवनं इति पा०। | मैथुनप्रयोजकतया' इति चक्रः /

Page #165
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थानं च्यवनं शीघ्रत्वेनावलंसनं, प्रीति नेहं प्रमदासु; देहबलमुत्सा- 'करोति' इत्यध्याहारः। स्तन्यमित्यादि आपीनत्वजननं मांसलवहोपचयलक्षणं; हर्ष पुनरुत्कण्ठाजननं प्रमदाखेव; बीजार्थ चेति जननम् / जीवनं बालानां, तेषामेव स्त्रीक्षीरसात्म्यत्वात् // 5 // मीजप्रयोजनं, यथा-ऋतुक्षेत्रादिसंपत्ती बीजमकरजननं स्यात्, तंत्र विधिवत परिरक्षणं कुर्वीत // 6 // एवं शुक्रमपि गर्भजनकमित्यर्थः / अन्ये वन्यथा पठन्ति"रसः प्रीणयति, रक्तं जीवयति, मांसं लेपयति, मेदः स्नेहयति, प्रकृतिस्थानां रक्षणमाह-तत्रेत्यादि / तत्रेति तेषु वातादिषु अस्थि धारयति, मजा अस्थीनि पूरयति, शुक्रं धैर्यच्यवनं. प्रकृतिस्थेषु / विधिवत् विधिनोपपन्नं; विधिरत्र स्वास्थ्यवृत्तिकः। परिरक्षणं सर्वतो रक्षणम् // 6 // प्रीतिदेहबलहर्षबीजार्थकृत्"-इति; व्याख्यानयन्ति च-"रसः प्रीणयति धातूंस्तर्पयतीत्यर्थः, रक्तं जीवयति प्राणानुवर्तनं / अत ऊर्ध्वमेषां क्षीणलक्षणं वक्ष्यामः। तत्र, वातकरोति, मांस लेपयति अस्थ्यादीन् , मेदः स्नेहयति स्नेहात्, क्षये मन्दचेष्टताऽल्पवाक्त्वमप्रहषों मूढसंज्ञता च, अस्थि धारयति शरीरमित्यर्थः, धैर्यच्यवनमिति धैर्यस्य च्यवनं पित्तक्षये मन्दोमाग्निता निष्पमता च, श्लेष्मक्षये धैर्यच्यवनं च्युतिः प्रमदासु विषय इत्यर्थः" / अयं पाठो निब- | रूक्षताऽन्ताह आमाशयेतरश्लेष्माशयशून्यता न्धकारैः सादरं पठितः ( // 1 // ) // | सन्धिशैथिल्यं (र्तृष्णा दौर्बल्यं प्रजागरणं ) च // 7 // पुरीषमुपस्तम्भं वाय्वग्निधारणं च, बस्तिपूरण- ____ अत ऊर्ध्वमित्यादि / केचिदत्र “क्षयः पुनरेषामतिसंशोधविक्लेदकृन्मूत्रं, स्वेदः क्लेदत्वक्सौकुमार्यकृत् ; ( // 2 // ) | नातिसंशमनवेगविधारणासात्म्यान्नमनस्तापव्यायामानशनातिमै थुनर्भवति" इति क्षयकारणानि पठन्ति / "एतानि प्रायो अत ऊर्ध्व मलानां प्राकृतं कर्मोच्यते-पुरीषमित्यादि / 'क वायोवृद्धिं कुर्वन्ति, पित्तकफयोस्तु क्षयमिति; तस्माद्यथासंभवं रोति' इत्यनुवर्तते / उपस्तम्भः अवष्टम्भः शरीरधारणमित्यर्थः / कारणं ज्ञेयं; नास्मिन् पाठे प्रयोजनम्" इत्याचार्या वदन्ति / तत्रेकेचित् पुरीषकर्मसु प्रीणनं पठन्ति, न वाचार्याः / कश्चिदाचा- | त्यादि / मन्दचेष्टता मन्दकायव्यापारता / अप्रहर्षः अतुष्टिः / र्योऽत्रोपस्तम्भं न पठति / बस्तिमूत्राशयः, तस्य पूरणं, विक्लेद मूढसंज्ञता नष्टसम्यगज्ञानता / चकारात् प्राकृतकर्महानिस्तद्विः . माईत्वं च, मूत्रं करोतीत्यर्थः / अन्ये तु 'क्लेदविवेकजं बस्तिपूर रोधिनश्च श्लेष्मणः प्राकृतकर्मवृद्धिरिति चकारः समुचिनोति / णकृन्मूत्र' इति पठन्ति, क्लेदविवेकजमिति क्लेद आर्द्रत्वं स एवं पित्तादिक्षयेष्वपि चकारप्रयोजनं ज्ञेयम् / पित्तक्षय इत्यादि चाहारस्य, तस्य विवेकौत् पृथक्लाज्जातं मूत्रम् / केचित् 'खेदः | निष्प्रभता प्रभाहानिः / श्लेष्मक्षय इत्यादि आमाशयो यत्राशिक्लेदयति' इति पठन्ति ( // 2 // ) / तादि पच्यते, इतराशया उरःकण्ठशिरःसन्धय इति; श्लेष्माशरक्तलक्षणमार्तवं गर्भकृच्च,गर्मोगर्भलक्षणं, स्तन्यं यशून्यतेति कृते सति आमाशयो लब्धः, यदामाशयस्य पृथगुस्तनयोरापीनत्वजननं जीवनं चेति // 5 // | पादानं तद्विशेषेण शून्यताख्यापनार्थम् / केचिच्छिरःशब्द सूत्रे अत उपधातूनां प्राकृतं कर्माह,-रक्तलक्षणमित्यादि / पठन्ति, शिरसोऽपि सर्वेन्द्रियाधिष्ठानत्वेन प्राधान्यात् पृथगभिरक्तलक्षणमार्तवमिति रक्तस्य यानि लक्षणानि तान्यस्य संभव- धानम् // 7 // न्तीति खभावकथनम् / गर्भकृच्चेति प्राकृतकर्मकथनम् / चका- / तत्र खयोनिवर्धनान्येव प्रतीकारः॥८॥ राद्रककर्मापि जीवनसंज्ञं करोति / केचिदाचार्या "रक्तलक्षणमार्तवं यथोक्तमकृत्रिम गर्भकृच्च" इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति 1 तेषां' इति पा० / 2 'स्वास्थ्यप्रवर्तकः' इति, 'स्वास्थ्यप्रवृ. च-“यथोक्तमिति 'शशासप्रतिमं यच्च यद्वा लाक्षारसो- तिकः' इति च पा० / 3 'आमाशयेतराशयानां शून्यता' इति पमम्'-(शा. अ. 2) इत्याधुक्तलक्षणम् , अकृत्रिममिति | हाराणचन्द्रसंमतः पाठः / 'आमाशयेतराशयशून्यता शिरसश्च' इति पातपित्तकफैरधःप्रसृतैरष्टधाऽऽर्तवदूषकैरसृग्दररूपतया वा कृतं ताडपत्रपुस्तके पाठः। 4 'तृष्णा दौर्बल्यं प्रजागरणं' इति कचिकृत्रिमं, न कृत्रिममकृत्रिमं शुद्ध, गर्भकृद्भवतीत्यर्थः" / गर्भो द्धस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 5 'मन्दचेष्टता सकलप्राकृतवातक्रिगर्भलक्षणमिति 'स्तनयोः श्यावमुखता' ( शा. अ.३) इत्यादिकं | याणामल्पता, मूढसंशता असम्यग्शानम् , एतच प्राकृतवायोरिन्द्रिया -- संप्राप्तिकरस्य वैगुण्यादुपपन्नम्' इति चक्रः। 6 'स्वयोनिवर्धन१'मज्जा पूरयति, बीजार्थहर्षकृच्छुकम्' इति ताडपत्रपुस्तके | द्रव्याणि' इति पा० / 'स्वयोनीतिवक्तव्ये यवर्धनमित्यधिकं करोति, पाठः। 2 'पुरीषं निःसारमप्याशयबलकारितया वाय्वग्निधारण- तेन स्वयोनिश्च यद्वातादीनां कषायादि तथाऽऽमलकादि प्रतिभाति मुपस्तम्मं च करोति; तदुक्तं-'सर्वधातुक्षयार्तस्य बलं तस्य हि तन्निरासार्थ, तद्धि स्वयोनिरपि पथ्यत्वप्रभावबाधितत्वान्न वर्धनं, विड्बलम्' (च. चि. अ. 8) इति चक्रः / 'प्राणवाय्वग्निधारणा- | | तथा प्रभावादपि यत्कफादिवर्धनं मत्स्यादि तदपि गृह्यते......तत्र वष्टम्भकृत पुरीषम्' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 3 'विवेकत्वात्' | वायोर्वायुरेव योनिः, पित्तस्याग्निः, कफस्यापः, रक्तं तेजोजलात्मक, शति पा० / 4 चक्रस्तु 'यथोकरक्तलक्षणं' इति पठति, व्याख्याति मांसं पार्थिवं, मेदो जलपृथिव्यात्मकम् , अस्थि पृथिव्यनिलात्मकं, च-'यथोकरक्तलक्षणमिति मार्तवरूपरक्तस्य यल्लक्षणमुक्तं 'मासि | मज्जा शुक्रं चाप्यं, मूत्रं जलानलात्मकं, पुरीपं पार्थिवम् , आर्तवंमासि त्र्यहं स्रवेत्' इत्यादि, तदेवास्य प्रकृतिस्वस्य लक्षणम्' इति / माग्नेयं, खेदः स्तन्यं चाप्यम्' इति चक्रः /

Page #166
अध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता / दोषक्षये चिकित्सामाह,-तत्रेत्यादि / खयोनिवर्धनान्येवेति प्रोथौ, गण्डौ गल्ली, उपस्थो योनिः, ऊरुः लोके 'जा' इति शीतरूक्षादीनि / प्रतीकारश्चिकित्सितम् / न पुनः खयोनिवर्ध- | व्याख्याता, वक्षः उरः, पिण्डिका जानुगुल्फयोरन्तरं शुष्कशब्दः नान्यपि कटुकादीनि, कुतः ? भूयस्त्वेनान्यदोषप्रकोपणत्वात् / स्फिगादिभिः प्रत्येकं संबध्यते / मेदःक्षय इत्यादि रौक्ष्यं वचः। तथाचोक्तं,-"वातक्षये शीतरून खन्यैः कटुकादिभिः / मेदुरमांसप्रार्थनेति मेदुरे निग्यतमं प्रार्थना अभिलाषः / अस्थिपित्तक्षयेऽपि कटुकैरुष्णैर्न लवणादिभिः // क्षीरादिभिः स्निग्ध-क्षय इत्यादि / रोक्ष्यं देहस्य दन्तनखानां च; दन्तादीनामस्थिशीतैः प्रतिकुर्यात् कफक्षये"-इति / अन्ये तु व्याख्यानयन्ति- मयखौद्भगः। मजक्षय इत्यादि / पर्वमेदो प्रन्थिपीडा; अस्थि"खयोनिवर्धनानीति खयोनिरात्महेतुः; तत्र वायोर्वायुरेव हेतुः, शून्यता रिक्तता, पूरणाभावात् / शुक्रक्षय इत्यादि / चिराद्वा पित्तस्याग्निर्हेतुः, कफस्य हेतुरापः; वातक्षये वातवर्धनानि, | प्रसेक इति कथंचित् प्रवृत्तावपि चिरकालेन क्षरणम् ; अल्परक्तपित्तक्षये पित्तवर्धनानि, कफक्षये कफवर्धनानि" इति / “कफस्य शुक्रदर्शनं शुक्रं क्षीणं मजमिश्रमल्परक्कलमृच्छति; अन्ये योनी रसः, पित्तस्य रक्तम्" इत्यपरे; रसरक्तयोरपि वर्धनान्या- तु “अल्पशुक्ररक्तदर्शनमिति धातुक्षयात् कुपितो वायुः शोणितमप्यतैजसद्रव्याणीति स एवार्थः // 8 // . ल्पशुक्रमिदं निःस्रावयति" इति; मेढ़वृषणवेदनेति शुक्रस्य सर्वरसक्षये हृत्पीडाकम्पशून्यतास्तृष्णा च, शोणि- | शरीरव्यापिनोऽपि विशेषाधारजन्मेवृषणनिर्देशः // 9 // तक्षये त्वक्पारुष्यमम्लशीतप्रार्थना सिराशैथिल्यं तत्रापि खयोनिवर्धनद्रव्योपयोगः (प्रतीकाच, मांसक्षये स्फिग्गण्डौष्ठोपस्थोरुवक्षाकक्षायि- | र.)॥१०॥ . ण्डिकोदरग्रीवांशुष्कता रोक्यतोदी गात्राणां सदनं चिकित्सासूत्रं निर्दिशन्नाह,-तत्रापीत्यादि / खयोनिवर्धनधर्मनीशैथिल्यं च, मेदःक्षये प्लीहाभिवृद्धिः सन्धि- मपि समानेन द्रव्येण समानगुणेन समानगुणभूयिष्ठेन वा। शून्यता रौक्ष्यं मेदुरमांसप्रार्थना च, अस्थिक्षये- | समानेन द्रव्येण यथा-रक्तं रक्तेन वर्धते, मांसं मांसेन, मेदो ऽस्थिशेलं दन्तनखमको रौक्ष्यं च, मजक्षयेऽल्पशु- मेदसा, अस्थि तरुणसंज्ञकेनास्था, मजा मज्जा. शक्रं शक्रेण: कता पर्वमेदोऽस्थिनिस्तोदोऽस्थिशून्यता च, शुक्र- समानगुणेन यथा-रक्तक्षये तैजसद्रव्योपयोगः, तेजोगुणभूयिक्षये मेदवृषणवेदनाऽशक्तिमैथुने चिराद्वा प्रसेकःष्टद्रव्योपयोगो वेत्यादि बोद्धव्यम् / द्रव्यग्रहणमुपलक्षणं, तेन प्रसेके चाल्परक्तशुक्रदर्शनम् // 9 // | कर्मापि यद्यस्य धातोरभिवृद्धिकरं तत्क्षये तत् सेव्यम् / तत्र __ इदानीं धातुक्षयं दर्शयति-रसक्षय इत्यादि / हच्छन्दः खयोनिद्रव्याणामवबोधार्थ धातुमलोपधातुषु श्लोकाः कथ्यन्ते.पीडादिभिः शून्यतान्तैः प्रत्येकं संबध्यते / तृष्णा उदकपाना "यद्यपि पश्चभूतानां वाच्यः पाको द्विधा पुनः / तथाऽप्यपा भिलाषः / चकारप्रयोजनं दोषक्षयप्रस्तावे दर्शितम् / अन्ये | न। अ प्रधानवादसः सौम्योऽभिधीयते // अतिरिक्ता गुणा रके वझेतु “रसक्षये हृत्पीडा कम्पः शोषः शून्यता तृष्णा च" इति मौसे तु पार्थिवाः / मेदस्यम्बुभुवोरस्थि पृथिव्यनिलतेजसाम् // पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-“शोषः शरीरस्य, शून्यता | | मज्ज्ञि शुक्रे च सोमस्य मूत्रेऽम्बुशिखिनोर्गुणाः / भुवो विश्यातवे आमाशयस्य मनसो वा इति," शेषं समम् / शोणितक्षय इत्यादि। लमेः प्रखेदस्तन्ययोरपाम् // इति धातुमलेषूक्का गुणाः प्राधान्यतः अम्लशीर्तंप्रार्थनेति शोणितक्षये सति वातवृद्धौ तत्प्रत्यनीका- स्थिताः / प्रायेण भूगुणा गर्ने स्तोका बन्यगुर्गो अपि-" म्लरसेच्छा, तथा रतस्य द्रवत्वात्तत्क्षये तेजोवृद्धौ शीतप्रार्थ- | इति // 10 // नाऽपि; केचित् "अग्नीषोमीयत्वाद्रक्तस्य तत्तुल्यगुणयोरम्लशी- पुरीषक्षये हृदयपार्श्वपीडा सशब्दस्य च वायोतयोःप्रार्थना" इति वदन्ति। चकाराद्वह्निमान्द्यादिकं च शोणितव- | सूर्ध्वगमनं कुक्षी संचरणं च, मूत्रक्षये बस्तितोदो. र्णनीयोक्तमप्यत्र द्रष्टव्यम् / मांसक्षय इत्यादि / स्फिचौ कटि- | ऽल्पमूत्रता च; अत्रापि खयोनिवर्धनद्रव्योपयोगः। 1 'धमनीशैथिल्यं मांसक्षये शुषिराधारतया' इति चक्रः / खंदक्षये स्तब्धरोमकूपता त्वशोषः स्पर्शवैगुण्यं 2 'प्लीहाभिवृद्धिरुदरे मेदःक्षये वृद्धवातेनोदरशून्यतया च प्लीहा | खेदनाशश्च; तत्राभ्यङ्गः खेदोपयोगश्च // 11 // स्थानाद्भष्टो वर्धते' इति चक्रः / 3 'अस्थितोदः' इति हाराणचन्द्रसं- / मलक्षयं दर्शयन्नाह,-पुरीषक्षय इत्यादि।कुक्षिरत्र जठरम् / मतः पाठः। 4 'दन्तभङ्गोऽपि तत्प्रभवास्थिक्षयादेव' इति चक्रः। अत्र चिकित्सासूत्रं निर्दिशन्नाह,-अत्रापीत्यादि / पुरीषक्षये 5 'अल्पशुक्ररक्तदर्शनं च शुक्रक्षये कुपितेन वायुना हर्षोदीरितेन च माषकुल्माषादीनां, मूत्रक्षये इक्षुत्रपुसादीनामुपयोगः / खेदक्षय रक्तानयनाद्भवति' इति चक्रः। 6 'हृच्छब्दः पीडाकम्पशोष- | इत्यादि / स्पर्शवैगुण्यं स्पर्शहानिः / चिकित्सामाह,-तत्राभ्या 'शून्यताभिर्योज्यः / एते च रसक्षये वृद्धवाताद्धि भवन्ति' इति चक्रः / 7 'चकारादिहान्यत्र च स्वकर्महानिः, परधात्वपचयश्च 1 'अस्थिबलत्वात्' इति पा०। २'प्रतीकारः' इति इस्तज्ञेयः' इति चक्रः। 8 'अम्लशीतप्रार्थना सौम्याग्नेयत्वाद्रक्तस्य लिखितपुस्तके न पठ्यते / 3 'सौम्यस्य' इति पा०। 4 'स्तोकस्खयोनितया भवति, सिराशैथिल्यं पूरकरक्ताल्पतया' इति चक्रः / स्तोकाद्यनुग्रहः' इति पा०। 5 'स्पर्शवैगुण्यमिति स्वेदक्षये वृद्धवातेन 9 'अभिलाषः' इति पा० / / अयम् , स्तब्धरोमकूपता खेदक्षयेण तेषां शुष्कत्वात्' इति /

Page #167
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान इत्यादि / चकारात् खेदजननकुक्कुटवराहादिमांसोपयोगश्चा- स्निग्धत्वात् पित्तस्य / मूर्छा सर्वेन्द्रियशक्तेस्तिरस्कारः / बल. भ्यन्तरो लभ्यते // 11 // हानिरिह ओजोहानिः, संतापात्तत्क्षयोपपत्तेः / श्लेष्मवद्धावि__ आर्तवक्षये यथोचितकालादर्शनमल्पतावायोनि त्यादि / शौक्ल्यशैत्ये त्वगादीनाम् / स्थैर्य गात्राणां स्तम्भः / वेदना च; तत्र संशोधनमाग्नेयानां च द्रव्याणां अवसादः चित्तदेहयोगलानिः / तन्द्रा निद्राभेदः / सन्धिविलेपः विधिवदुपयोगः / स्तनक्षये स्तनयोर्लानता स्तन्या अत्यन्तवृद्धन विष(घ)टनम् / 'सन्ध्यस्थिश्लिष्टता' इति केचित् संभवोऽल्पता वा; तत्र श्लेष्मवर्धनद्रव्योपयोगः। पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च---'कफोपचितत्वात् सुष्ट सहन गर्भक्षये गर्भास्पन्दनमनुन्नतकुक्षिता च तत्र प्राप्त सन्ध्यस्थोर्भवति' इति / 'अध्यस्थिश्लिष्टता' इति चित् वस्तिकालायाः क्षीरबस्तिप्रयोगो मेद्यान्नोपयोग पाठः // 13 // श्चेति // 12 // ___ रसोऽतिवृद्धो हृदयोत्लेदं प्रसेकं चापादयतिः उपधातुक्षयमाह,--आर्तवक्षय इत्यादि / यथोचितकालो रक्तं रक्ताङ्गाक्षितांसिरापूर्णत्वं च; मांस स्फिग्गण्डौमासि मासि त्र्यहस्रवणम् / चिकित्सामाह,-तत्र संशोधनभि ष्ठोपस्थोरुबाहुजङ्घासु वृद्धि गुरुगावतां च; भेदः त्यादि / “संशोधनमिह सामान्यम्" इति केचित् ; “संशोधनमिह स्निग्धाङ्गतामुदरपार्श्ववृद्धि कासश्वासादीन दौर्गवमनं न विरेकः" इत्यपरे, कुतः ? विरेचनेन हि पित्तक्षयादा मध्यं च; अस्थ्यध्यस्थीन्यधिदन्तायाः मजा सर्वाङ्ग नेत्रगौरवं च; शुक्रं शुक्राश्मरीमतिप्रादुर्भावं च // 14 // तवस्य क्षय एव स्यादिति, वमनेन तु सौम्यधातौ निहते आनेयधाती वृद्ध आर्तवमाप्याय्यते / आग्नेयानां च द्रव्याणामिति धातूनामतिवृद्धि दर्शयन्नाह,-रसोऽतिवृद्ध इत्यादि / हृदतिलमाषसुराशुक्तादीनाम् / स्तन्यक्षय इत्यादि / म्लानता अनु योलेदं हृल्लासम् , अन्ये छर्दिमाहुः / प्रसेकं लालासावमिलर्थः / आपादयतीति क्रियापदं गर्भो जठराभिवृद्धिं खेदं चेत्यन्तं यावदनुनतिः। चिकित्सामाह,-तत्र श्लेष्मवर्धनेत्यादि / स्तन्यस्य रस- | जलात् / गर्भक्षय इत्यादि / अत्र चिकित्सामाह,--तत्रत्यादि / / वर्तते। अध्यस्थीनि अधिकास्थीनि / अधिदन्तानिति अधिकान् दन्तान् ; चकारात् केशनखयोरप्यतिवृद्धि या / शुक्रमित्यादि ।प्राप्तवस्तिकालाया इति प्राप्ताष्टममासाया इत्यर्थः / मेद्यानोपयोग | इति स्निग्धानोपयोगः; “मेध्याण्डोपयोग" इत्यन्ये पठन्ति, अतिप्रादुर्भावमिति अतिप्रवृत्तिं शुक्रस्येत्यर्थः // 14 // "मेध्याण्डानि वृष्याण्डानि, बस्तमत्स्याण्डादीनि” इति च पुरीपमाटोपं कुक्षी शूलंच; मत्रं सूत्रवृदि मह. महः प्रवृत्ति बस्तितोदमाध्मानं च खेदस्त्वचो व्याख्यानयन्ति // 12 // दौर्गन्ध्यं कण्डूं च // 15 // अत ऊर्ध्वमतिवृद्धानां दोषधातुमलानां लक्षणं ___ मलानामतिवृद्धि दर्शयन्नाह,-पुरीषमित्यादि / आटोपम् वक्ष्यामः वृद्धिः पुनरेषां स्वयोनिवर्धनात्युपसेवना आध्मानं, क्षोभमित्यन्ये / मूत्रमित्यादि आध्मानमिह वस्तेद्भवति / तत्र, वातवृद्धौ वाक्पारुष्यं कार्य कायें | रेव // 15 // गात्रस्फुरणमुष्णकामि(म)ता निद्रानाशोऽल्पब-| __ आर्तवमङ्गमर्दमतिप्रवृत्तिं दौर्गन्ध्यं च; स्तन्यं लत्वं गाढवर्चस्त्वं च; पित्तवृद्धी पीतावभासता स्तनयोरापीनत्वं महर्महः प्रवृत्ति तोदं चः गो संतापः शीतकामित्वमल्पनिद्रता मूर्छा पलहा जठराभिवृद्धिं खेदं च // 16 // . निरिन्द्रियदौर्बल्यं पीतविण्मूत्रनेत्रत्वं च श्लेष्मवृद्धौ उपधातूनामतिवृद्धिं निर्देष्टुमाह,-आर्तवमित्यादि / अङ्गमदों शौरल्यं शैत्यं स्थैर्य गौरवमवसादस्तन्द्रा निद्रा वेदनाविशेषः / दोर्गन्ध्यं पित्तधर्मवादार्तवस्य, तदुक्तम्-“ईषसन्धिविश्लेषश्च // 13 // स्कृष्णं विगन्धं च" (शा. अ. 3) इत्यादि; 'दौर्वल्यम्' इत्यन्ये अत ऊर्ध्वमित्यादि / गाढवर्चस्त्वं चेति चकारोऽयं वातस्य पठन्ति / चकाराद्रक्तगुल्मादीनपि / / 16 // प्रकृतिकर्मणोऽतिशयवं समुचिनोति, एवं पित्तकफरसादिष्वपि तेषां यथावं संशोधन क्षपणं च क्षयादेविरुद्धः चकारप्रयोजनम् / वाक्पारुष्यं वचनकार्कश्यं, केचिद्वाक्पारुष्यं क्रियाविशेषैः प्रकुर्वीत // 17 // न पठन्ति / कार्य मांसक्षयः / काष्ण्यं कृष्णवं शरीरे / अल्प-| 1 'सन्ध्यस्थिश्लिष्टता सन्धिश्लेषणकफवृद्धया युक्तैव' इति चक्रः / बलवम् उत्साहहानिः / पित्तवृद्धावित्यादि / अल्पनिद्रता किंचित् / | 2 'आटोपमीषत्सशब्दमाध्मानम्' इति चक्रः / 3 'मूत्रवृद्धि प्रचुर१ 'तत्र संशोधनमित्यनेन स्रोत:शुद्धयर्थं शोधनं, तच्च वमनं मूत्रनिर्गमम्' इति चक्रः / 'मूत्रवृद्धि' इति हस्तलिखितपुस्तके न विरेचनमूर्ध्वाधो वा स्रोतःशुद्धिकरतया' इति चक्रः। 2 'त्वक्पा- पठ्यते / 4 'आर्तवं वृद्धतया वातरोधादङ्गमद करोति' इति चक्रः / मध्यं' इति पा० / 3 निद्रा मनसो निवृत्त्या भवति, यदुक्तं-'यदा 5 'अविरुद्धरिति वृद्धस्य तथा क्षपणं कर्तव्यं यथाऽन्यदोषस्य धातोर्वा तु मनसि क्लान्ते कर्मात्मानः क्लमान्विताः / विषयेभ्यो निवर्तन्ते वृद्धिः क्षयो वा न भवतीति भावः, प्रतिकर्तव्यमिति प्रतिक्षणं च तदा स्वपिति मानवः' (च. सू. अ. 21) इति; तत्र वायुना | बहुदोषे संशोधनेनाल्पे च संशमनेन कर्तव्यम् / यद्यपि वृद्धिागनोभ्रमणान्निद्रा न भवति, पित्तस्याप्युष्णतया मनोविक्षेपान्निद्रा धिरूपतया दोषकृतव, तथाऽपि रसाद्याश्रयवशादपि तद्गतदोषाणां . स्वल्पा भवति' चक्रः / चिकित्साविशेषो भवतीति शेयम्' इति चक्रः /

Page #168
अध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता। marwA चिकित्सासूत्रं निर्दिशन्नाह-तेषामित्यादि। यथाखं यद्यदस्या- | खिति कायवाड्मनोव्यापारेषु, अप्रतिघातोऽप्रतिहतशक्तिलम् , त्मीयम् / क्षपणमत्र संशमनम् / क्षयादविरुद्धैः क्रियाविशेषैरिति | एतद्वारहरणादिशक्तिलक्षणेन बलेन; खरवर्णप्रसाद इति प्रसादो तत्रान्तरोक्तैः / तथाहि,-"छिन्नाविश्वादिभिर्वायु, पित्तं क्षौद्र- | नैर्मल्यम् , एतदुभयात्मकेन बलेन / बाह्यानामित्यादि ।-बाह्यानां फलत्रिकैः / कर्फ गुडाकाद्यैश्च जयघोषाविरोधिभिः-" इति। करणानां कर्मेन्द्रियाणाम् , आभ्यन्तराणां बुद्धीन्द्रियाणाम्। आत्मअन्ये वेवं पठन्ति,-"तेषां क्षपणमविरुद्धैः क्रियाविशेषैः कुर्वीत" कार्यप्रतिपत्तिःखकीयकार्यावबोधो भवति; 'प्रतिपत्तिरत्रानुष्ठानम्' क्रियाविशेषैरिति क्रियाः संशोधनसंशमनाहाराचाराख्याः॥१७॥ इत्यन्ये / तत्र बाह्यानां वाक्पाणिपादपायूपस्थानामात्मकार्याणि पूर्वः पूर्वोऽतिवृद्धत्वाद्वर्धयेद्धि परं परम् // वचनादानगमनविसर्गानन्दनानि, आभ्यन्तराणां करणानां श्रोत्रतस्मादतिप्रवृद्धानां धातूनां हासनं हितम् // 18 // वक्चक्षुर्जिह्वानासिकानामात्मकार्याणि शब्दस्पर्शरूपरसगन्धग्रहखयं तावदेते वृद्धा अनर्थकराः, परम्परया वर्धिताः पूर्व- 1 णानः एतदप्युभयात्मक S णानिः एतदप्युभयात्मकेन बलेन / केचिदन्यथा व्याख्यापरधातुभिरपि महानर्थकारिण इति दर्शयन्नाह,-पूर्व इत्यादि। नयन्ति-“बाह्यानां श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वानासिकावाक्पाणिपादहि यस्मादर्थे / हासनमिति हासोऽत्र वृद्धेर्हानिः / पूर्वः पूर्व इत्या पायूपस्थानाम् , आभ्यन्तराणां मनोबुद्धिप्रभृतीनां, बलकारणधुपलक्षणम् / तेन परोऽपि वृद्धःप्रतिस्रोतःसरिद्वन्धः(ध) स्थला भूतमोजः" इति // 20 // प्लावनन्यायेन पूर्व वर्धयति, तथा परोऽपि क्षीणः पूर्व क्षपयति, भवन्ति चात्रतथा पूर्वः क्षीणः परं क्षपयति / केचिदमुं श्लोकं 'यस्य धातु- ओजः सोमात्मकं स्निग्धं शुक्लंशीतं स्थिरं सरम॥ क्षयाद्वायुः' इत्यादिश्लोकस्याग्रे पठन्ति // 18 // विविक्तं मृदु मृत्वां च प्राणायतनमुत्तमम् // 21 // बललक्षणं बलक्षयलक्षणं चात ऊर्ध्वमुपदे- देहः सावयवस्तेन व्याप्तो भवति देहिनः / क्ष्यामः। तत्र रसादीनां शुक्रान्तानां धातूनां यत् परं तभावाच्च शीर्यन्ते शरीराणि शरीरिणाम् // 22 // तेजस्तत् खल्वोजस्तदेव बलमित्युच्यते, स्वशास्त्र-| बलचिकित्सार्थ खचिकित्सार्थमपि च प्राकृतैर्गुणैर्निर्दिशसिद्धान्तात् // 19 // नाह,-ओज इत्यादि / सोमात्मकं सौम्यम् / स्निग्धं स्नेहगुणयु___बललक्षणमित्यादि / परम् उत्कृष्टं, तेज इव तेजः,तेजो घृतं तम् / शुक्म् अतिश्वेतम् / यत्तु चरके-"हृदि तिष्ठति यच्छुद्धं वा, घृतं यथा कृत्स्नक्षीरस्नेहस्तथैवौजोऽपि कृत्स्नधातुस्नेह | रक्तमीषत् सपीतकम् (सू. अ. 17)-" इत्यादिश्लोकेनौजइत्यर्थः; “यत् परं तेज इति यदुत्कृष्टं सारः" इत्यन्ये व्याख्यान- त्रिवर्ण पठितं; तत्र हि शुद्धग्रहणेन शुक्लमुक्तम् , अतः शुक्लपीयन्ति / तत् खल्वोजस्तदेव बलमित्युच्यत इति, इयं चाभेदो- तरक्तवर्णास्त्रय उक्ताः; अत्राप्योजसस्त्रय एव वर्णाः, येनात्र क्तिश्चिकित्सैक्यार्था, परमार्थस्तु बलौजसोर्भेद एव; यथा | 'शुक्रमोजः' इति पठितं, शुक्रोजसोरभेदादपरं तैलक्षौद्रवर्णद्वयं भेदस्तदुच्यते-सर्वधातुस्नेहभूतस्योपचयलक्षणस्यौजसो रूपरसौ प्राप्त; तेनात्रापि शुक्लरक्तपीतवर्णास्त्रय एवौजस उक्ताः; न चात्र वीर्यादि च विद्यते, बलस्य तु भारहरणादिशक्तिगम्यस्य रसवीर्य-शुक्रौजसोर्भेदोऽङ्गीकर्तव्यः, तस्मिन् सत्यष्टधातुवं स्यात्, तस्मावर्णादिगुणा न विद्यन्ते, अतोऽनयोर्मेदोऽस्त्येवेति; तथाच बलौ- | द्रसादिधातुस्नेहपरम्पराहैतुकः स्नेहः शुक्र, क्षीरस्थघृतमिवाभिन्नजसोआंदो वेदोत्पत्तावध्याये उक्तः, "प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो | मोजः शुक्रेण / अपरे शुक्लस्थाने शुक्रं पठन्ति; युक्तं चैतत्, बलवर्णीजसां च" (सू. अ. १)-इति / तत्रान्तरे तु शुक्रवणेनैवौजोवर्णानां निर्दिष्टत्वात् / शीतं शीतवीर्यम् / स्थिर ओजःशब्देन रसोऽप्युच्यते, जीवशोणितमप्योजःशब्देनामनन्ति | शरीरावयवस्थैर्यकारि / सरं प्रसरणशीलम् / अन्ये लत्र 'रसं' केचित्, ऊष्माणमप्योजःशब्देनापरे वदन्ति // 19 // | स्थिरत्वमुपचितत्वमनेनैवोक्तं नेयम् ।...सर्वचेष्टास्वप्रतीघात इति अत्र तत्र बलेन स्थिरोपचितमौसता सर्वचेष्टास्वप्रति बलरूपतयौजसो बलसंपाद्यक्रियास्वप्रतिघातो ज्ञेयः। बाह्यानां पायवाघातः स्वरवर्णप्रसादो बाहानामाभ्यन्तराणां च दीनां कर्मेन्द्रियरूपंकरणानाम् , आभ्यन्तराणां चक्षुरादीनां मनःसहिकरणानामात्मकार्यप्रतिपत्तिर्भवति // 20 // तानाम् , आत्मकार्यमेषां विसर्गादि तथा बुद्धयादि तथा चिन्तनादि बलस्य प्राकृतं कर्म निर्देष्टुमाह-तत्र बलेनेत्यादि / स्थिरोप च; प्रतिपत्तिरत्रानुधानं, तेन सर्वेन्द्रियाणां स्वकार्यप्रतिपत्तिरोजोनुग्रचितमांसतेति एतत्सर्वधातुसारोपचयलक्षणेन बलेन; सर्वचेष्टा हाद्भवतीति वाक्यार्थः / तत्रेन्द्रियाणि यदि भौतिकानि तदा विशिष्टभूत१ 'संप्रति धातुसारभूतस्पेन धात्वभिन्नस्यौजसस्तथा तत्कार्यस्य | मयेनौजसा तबलबृंहणं युक्तमेव / यदुक्तं चरके "शरीरं द्यपि सत्त्वबलस्य च प्रयोजनवशादमेदेन स्वरूपं क्षयं च चिकित्सार्थमाह- | मनुविधीयते सत्वं च शरीरम्" (च. शा. अ. 4) इति चक्रः / बलेत्यादि / यत्परं तेजः सारं घृतमधुस्थानीयं प्रत्येकमेव रसादीनां यदु- 1 'शुक्कुमिति प्राधान्येन शुक्लं, तेन तत्रान्तरोक्तरक्ताद्यनुगमोऽस्कृष्टोंऽशः सारभागः स मिलित्वा हृदयप्रधानस्थानत्वात्तत्रस्थ एव च | प्यविरुद्धः / अन्ये शुक्लस्थाने 'स्वच्छम्' इति पठन्ति, तच्च चरके 'प्रस. धमनीभिर्हृदयमूलाभिः कृत्लं शरीरं तर्पयति बलहेतुश्च धातूनां भवति, नम्' इति पाठायुक्तम् / स्थिरमिति स्थायि / सरमिति देहव्यापकतया' शुक्रशोणितसंसर्गात्प्रभृति शरीरमधितिष्ठते स्वकर्मणा तदोजः' इति | इति चक्रः / 'स्थिरं सुखदुःखयोरचञ्चलं करोतीति स्थिरं, णिचि चक्रः। 2 मांसं चेह बहिश्यमानकार्यतयोक्तं, तेनेतरेषामपि धातूनां | पचाबच्; विविक्तं पूतं निर्मलमिति यावत्' इति हाराणचन्द्रः /

Page #169
72 निबन्धसंग्रहाल्यव्याल्यासंवलिता [ सूत्रस्थान इति पठन्ति, 'प्रधानरसकल्पनया मधुरम्' इति व्याख्यानयन्ति | लिङ्गानि भवन्ति संन्धिविश्लेषो गात्राणां सदनं च। विविक्तं श्रेष्ठैर्गुणैर्युक्तम् ; अन्ये पुनर्विविक्तं प्रत्यग्रमाहुः, ततः | दोषव्यवनं क्रियासन्निरोधश्च विनंसे, स्तब्धगुरुप्रत्यगैरेवानादिभिराप्यायनम् / मृदु कोमलम् / मृत्स्नं चेति गात्रता वातशोफो वर्णमेदो ग्लानिस्तन्द्रा निद्राच पिच्छिलम् / चकाराद्गुर्वादयो गुणा अनुक्ताः समुच्चीयन्ते। प्राणा- व्यापन्ने, मूर्छा मांसक्षयो मोहः प्रलापोमरणमिति नाम् अग्नीषोमादीनाम् , आयतनं स्थानम् / उत्तम श्रेष्ठम् / तत्र | च क्षये // 24 // बलेनेत्यादिवाक्येन स्थितौ हेतुलं प्रतिपादयति / देह इत्यादि / तस्यौजसः क्षयमेदान् साध्यासाध्यज्ञानार्थ खलक्षणैर्निर्दिशतेन ओजसा / भवति उत्पद्यते / इदानीं प्रलये तस्यैव हेतुलं नाह,-तस्येत्यादि / विस्रसः स्थानाच्युतिरभिघातादिभिरेव / दर्शयन्नाह-तदभावादित्यादि / शीर्यन्ते विनश्यन्ति / अयं व्यापदन्यथापत्तिः, सा दुष्टदोषदूष्यसंसर्गात् / क्षयः स्वप्रमाणात् पाठोऽभावात् समग्रो न लिखितः // 21 // 22 // शोकध्यानक्षयादिभिः। 'लिङ्गानि व्यापन्नस्य भवन्ति' इति केचित् अभिघातात्क्षयात्कोपाच्छोकाड्यानाच्छमात्क्षुधः। पठन्ति; व्यापन्नस्य दोषदूषितस्य / विस्रसादीनामोजःक्षयभेदानां ओजः संक्षीयते खेभ्यो धातुग्रहणनिःसृतम् // कि लिङ्गमित्याह, सन्धिविश्लेष इत्यादि / सन्धिविश्लेषः तेजः समीरितं तस्माद्विध्रसयति देहिनः॥२३॥ सन्धीनां विषटनम् / दोषच्यवनं खस्थानाद्वातादीनां भ्रंशः, अन्ये "दोषैः कृला च्यवनमोजसः” इति वदन्ति, “दोषच्यवनं इदानीमभिघातादिभिर्हेतुमिरोजसः क्षयं निर्दिशन्नाह मलानां च्यवनम्” इति केचित् / क्रियाणां कायवाड्मानसीनां सन्निरोधः; "क्रियाशब्दाने नञ् लुप्तो द्रष्टव्यः; नञ् ईषदर्थे, ह्यन्त यस्तानि धातुग्रहणानि धातुवाहानि नातास, तभ्या | तेन क्रियाणामीषत्सन्निरोधः" इत्यन्ये व्याचक्षते / चकारा(लस्य निःसृतं निर्गतं सर्वधातुस्नेहपरम्परारूपेण; अथवा धातुग्रहणं | | प्राकृतकर्महानिः / एवं व्यापत्तौ क्षये च चकारप्रयोजनम् / हृदयं धातुवहस्रोतसां स्थानत्वात् , तस्माद्धृदयान्निःसृतं स्रोतसो| एतानि विसंसे लिङ्गानि भवन्तीति योज्यम् / स्तब्धगुरुमुखैरेव / अन्यैस्तु हृदयमेव धातून् गृह्णातीति धातुग्रहणशब्दे गात्रतेति स्तब्धगुरुभ्यां गात्रतेति संबध्यते; स्तब्धगात्रता. नैव हृदयमुच्यते / तेजः पित्त, समीरितं सम्यक्प्रेरितं 'वातेन' जान्वादेरनमनसामर्थ्यम् / वर्णभेदो गौरादिवर्णान्यत्वम् / इति शेषः / तस्मात् हृदयात् ; विख्सयति च्यावयति // 23 // ग्लानिः अप्रहर्षः / तन्द्रा इन्द्रियार्थेऽकर्मण्यता। व्यापन्ने 'लिङ्गानि तस्य विलंसो व्यापत् क्षय इति (त्रयो दोषाः;) | भवन्ति' इत्यनुवर्तते / मूर्छत्यादि मूर्छा विज्ञानेन्द्रियनिरोधः / | मोहः वैचित्त्यम् / प्रलापः असंबद्धभाषणम् / क्षये 'लिङ्गानि १"कुतः खल्विदं क्षीयते येन शरीराणि शीर्यन्त इत्याह-अभिघा- | भवन्ति' इत्यनुवर्तते // 24 // तादित्यादि / क्षयादतिरमणादिना धात्वपचयात् / नन्वेवं चेत्तत्वं कथं भवन्ति चात्रतमिहेंतुमिरुपतप्ता सर्व क्रियास्वसमर्था अप्यातुराः सद्यो न नियन्त प्रयो दोषा बलस्योक्ता व्यापद्वितंसनक्षयाः॥ इत्याशमाह-हीत्यादि / सर्व वाक्यं सावधारणमिति न्यायात् / एभ्यो विश्लेषसादौ गांत्राणां दोषविलंसनं श्रमः // 25 // ऽभिघातादिभ्य एवेत्यर्थः / हि यस्मात् / तेजः सर्वधातूनां दीप्तोऽश; अप्राचुर्य क्रियाणांच बलविनंसलक्षणम् // 'ओज' इति निष्कर्षः, वायुना चालितं सत् धातुग्रहणनिःसृतं धातवो गुरुत्वं स्तब्धताऽङ्गेषु ग्लानिर्वर्णस्य भेदनम् 26 गृखन्त एभिरिति धातुग्रहणानि वक्ष्यमाणानि स्रोतांसि, तेभ्यो निःसृतं तन्द्रा निद्रा वातशोफो बलव्यापदि लक्षणम् // निर्गतं भवति, तमादेहिनो विस्रंसयति सर्वेभ्य एव कर्मभ्यो बहिष्क मूर्छा मांसक्षयो मोहः प्रलापोऽज्ञानमेव च 27 रोति नतु सद्यो मारयतीति तात्पर्यम् / एतेनौजसः क्षये म्रियते, मूल पूर्वोक्तानि च लिङ्गानि मरणं च बलक्षये // स्थानात्प्रच्याविते तु सर्वकर्मणामतिपतितो भवतीत्युक्तं भवति / वक्ष्यति गद्योक्तमेवार्थ श्लोकैराह,-भवन्ति चात्रेत्यादि / त्रयो दोषाः च 'क्रियासन्निरोधश्च विस्रंसे" इति हाराणचन्द्रः। “धातवो गृहन्ते तिस्रो विकृतयः / विश्लेषसादावित्यादि / पूर्वोक्तानि विस्रंसव्यापयस्तानि धातुग्रहणानि स्रोतांसि ओजोवाहीनि; यदुक्तं-'ओजोवहा दोर्लिङ्गानीत्यर्थः // 25-27 // विधम्यन्ते शरीरेऽस्मिन् समन्ततः' (च. सू. अ. 30) इति / किंवा | तत्र विस्रंसे व्यापन्ने च क्रियाविशेषैरविरुद्धैर्बलधातुग्रहणस्रोतःस्थानतया धातुग्रहणं हृदयं, ततो निःसतं धमनीभिरेव; किंवा 'निष्ठितम्' इति पाठः, तदा ओजोवाहिस्रोतःसु हृदि स्थितमि- | नाशार्थे निरोधप्रयोगदर्शनात् / वक्ष्यति-'अप्राचुर्य क्रियाणां च' त्यर्थः' इति चक्रः। २'व्यापद्दोषदुष्टत्वे गुणहीनत्वं,लिङ्गानि भवन्तीत्यु- | इति हाराणचन्द्रः। चरेण सन्धिविश्लेषादिना योज्यम्' चक्रः / विषेसो व्यापञ्च क्षयमेदौ 1 लिङ्गानि सन्धिविश्लेषः' इत्यादिस्ताडपत्रपुस्तके पाठः / दोषदुष्टतया गुणापचयेनोत्पत्तरित्यप्रस्तुतप्रस्तावापत्ति शङ्कनीया, | 2 मतं विख्सलक्षणम्' इति पा० / 3 'अविरुद्धरोजोनुकूलैः, क्षयो हि नाम यथाकथंचिदपचय इत्यवोचाम / दोषाणां वातादीनां अत्र मूढसंज्ञमिति विशेषणं तदवस्थायामेव वर्जनार्थम्' इति हाराणस्वस्थानादपगमो दोषच्यवनं, क्रिया वाश्मनःशरीरचेष्टाः, तासाम- चन्द्रः / 'क्रियाविशेषैरिति ओजोवर्धकैस्तद्विशोधकैश्च, अविरुद्धैरिति सम्यडाशः क्रियाऽसन्निरोधः, 'न निरोपो न चोत्पत्तिः' इत्यादौ / अग्याद्यविरुद्धः, बलमिति ओजः' इति चक्रः /

Page #170
अध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता / माप्याययेत् ईतरं तु मूढसंक्षं वर्जयेत् // 28 // मज्जास्थिस्नेहसंयुतम् / खाद्वम्लसंयुतं द्रव्यं मज्जक्षीणोऽभिका चिकित्सासूत्रं निर्दिशन्नाह,-तत्रेत्यादि / क्रियाविशेषै रसा- क्षति // मयूरकुकुटाण्डानि हंससारसयोस्तथा / ग्राम्यानूपौदकानां यनवाजीकरणादिभिः / अविरुद्धरम्याद्यविरुद्धैः / बलं शक्त्युपच- च शुक्रक्षीणोऽभिकासति // यवानि यवकान्नानि शाकानि विवियलक्षणम् / आप्याययेत् वर्धयेत् / क्षीणस्यावस्थायां वर्जन- धानि च / मायूर माषयूषं च वर्चःक्षीणोऽभिकासति // पेयामिमाह,-इतर खित्यादि।-इतर क्षीणं वर्जयेत् / किंभूतं वर्ज- क्षुरसं क्षीर सगुडं बदरोदकम् / मूत्रक्षीणोऽभिलषति पसायेदित्याह-मूढसंज्ञं नष्टसंज्ञ, पूर्व मोहस्योक्तत्वात् / मूढसंज्ञं रुकाणि च // अभ्यङ्गं मर्दनं मद्यं निवातशयनासनम् / गुरुप्रा. वर्जयेदित्येतस्यान केचित् सुश्रुताध्यायिनः "तेजोऽप्याग्नेयं क्रमशः | वरणं चैव खेदक्षीणोऽभिकाहति // कट्वाललवणाम्लानि विदापच्यमानानां धातूनामभिनिवृत्तमन्तरस्थं हजातं वसाख्यं स्त्रीणां हीनि गुरूणि च / फलशाकानुपानानि स्त्री वाञ्छत्यार्तवक्षये // विशेषतो भवति; तेन मार्दवसौकुमार्यमृद्वल्परोमतोत्साहदृष्टिस्थि- मृगाजाविवराहाणां गर्भान् वाञ्छति संस्कृतान् / वसाशूल्यप्रतिपक्तिकान्तिदीप्तयो भवन्ति; तत् कषायतिक्तगुरुशीतरूक्षविष्ट- | कारादीन् भोक्तुं गर्भपरिक्षये // सुराशाल्यन्नमांसानि गोक्षीर म्भिवेगविघातव्यवायव्यायामव्याधिकर्षणे(र्शने)श्च विक्रियते शर्करां तथा / आसवं दधि हृयानि क्षये स्तन्यस्य वाञ्छति" इति। तस्यापि पारुष्यवर्णभेदतोदनिष्प्रभवानि विस्रंसने भवन्ति, कार्य यस्येत्यादि 'इतरं तु मूढसंज्ञं वर्जयेत्' इत्यनेनैवास्योक्तार्थत्वात् मन्दामिताऽधस्तिर्यक प्रच्युतिापत्ती. दृष्ट्यग्निबलहान्यनिलप्र- | केचिदमुं न पठन्ति, “सर्वधातुक्षयव्यापकत्वाद्भिनविषयोऽयं कोपमरणानि क्षये / तत्र स्नेहपानाभ्यङ्गप्रदेहपरिषेकस्निग्धलघ्य-श्लोकः, तस्मात् पठनीयः" इत्यन्ये // 29-31 // नानि क्षयाहते विदधीत" इत्यमं पठन्ति / अयं तु पाठो न रसनिमित्तमेष स्थौल्यं काय च। तत्र ग्लेष्मलापठनीयः, कुतः ? निबन्धकारैरनार्षीकृतत्वात् // 28 // हारसेविनोऽध्यशनशीलस्याव्यायामिनो दिवाखानदोषधातुमलक्षीणो बलक्षीणोऽपि वा नरः॥ | रतस्य चाम ऐवानरसो मधुरतरश्च शरीरमनुक्रामस्वयोनिवर्धनं यत्तदन्नपानं प्रकासति // 29 // नतिनेहान्मेदो जनयति, तैदतिस्थौल्यमापादयति यद्यदाहारजातं तु क्षीणः प्रार्थयते नरः॥ तमतिस्थूलं क्षुद्रश्वासपिपासाक्षुत्वमवेदगानदी. तस्य तस्य स लामे तु तं तं क्षयमपोहति // 30 // | र्गन्ध्यक्रथनगात्रसादगद्दत्वानि क्षिप्रमेवाविशन्ति, यस्य धातुक्षयाद्वायुः संज्ञां कर्म च नाशयेत् // सौकुमार्यान्मेदसः सर्वक्रियाखसमर्थः, कफमे. प्रक्षीणं च बलं यस्य नासौ शक्यश्चिकित्सितुम्३१ दोनिरुद्धमार्गत्वाचाल्पव्यवायो भवति, आवृतमा. | र्गत्वादेव शेषा धातवो नाप्यायन्तेऽत्यर्थमतोऽल्पदोषेत्यादि / खयोनिवर्धनम् आत्मकारणवर्धनं यदन्नपानं प्राणो भवति, प्रमेहपिडकाज्वरभगन्दरविद्रधिवातदभिलषति / यद्यदित्यादि / आहारजातमाहारसमूहम् / केचि तविकाराणामन्यतमं प्राप्य पञ्चत्वमुपयाति, सर्व दाचार्या अमुं श्लोकं न पठन्ति / केचित् सुश्रुताध्यायिनोऽत्र | एव चास्य रोगा बैलवन्तो भवन्त्यावृतमार्गत्वात् दोषधाखादिक्षयविनाशार्थ देयमन्नादिकं पठन्ति,-"यवान् स्रोतसाम् / अतस्तस्योत्पत्तिहेतुं परिहरेत्।उत्पन्ने तु मुगान् हरेणूंश्च रूक्षं च लघुभोजनम् / कषायकटुतिकं च वात | शिलाजतुगुग्गुलुगोमूत्रत्रिफलालोहरजोरसाजनक्षीणोऽभिकासति // तिलमाषकुलत्यादि पिष्टानविकृति तथा / मधुयवमुद्रकोरदूषक श्यामाकोहालकादीनां विरुक्षमस्तुशुक्ताम्लतकाणि पित्तक्षीणस्तथा दधि // मांसं माहिषवारा णच्छेदनीयानां च द्रव्याणां विधिवदुपयोगो हमाज गुडगुरूणि च / श्लेष्मक्षीणोऽभिलषति क्षीरखपदधीनि व्यायामो लेखनवस्त्युपयोगधेति // 32 // च // इक्षु मांसरस मन्थं मधु सर्पिगुंडोदकम् / असृड्यांसं यवागू रसनिमित्तमित्यादि / चकारान्मध्यशरीरत्वं च / ननु, कथमेक च रसक्षीणोऽभिवाञ्छति // द्राक्षादाडिमयुक्तानि सस्नेहलवणानि एव रसः परस्परविरुद्धयोः स्थौल्यकार्ययोर्हेतुरित्यत आह,च / रक्तसिद्धानि मांसानि रक्तक्षीणोऽभिकासति // अम्लानि तत्रेत्यादि / अध्यशनशीलस्येति अजीर्णभोजनाभ्यासिन इत्यर्थः / दधिसिद्धानि तथा षाडवकानि च / स्थूलक्रव्यादमांसानि मांस ननु, मेदखिनो दीप्तामित्वे कथमामरससंभवः ? नैष दोषः, क्षीणोऽभिकाङ्क्षति // मेदःसिद्धानि मांसानि प्राम्यानूपौदकानि दीप्ताग्नित्वेऽप्यध्यशनशीलवादामरसो भवति / तर्हि कथं रसच / सक्षाराणि विशेषेण मेदःक्षीणोऽभिकासति // रसान् सुसि १'माम एवेति स्वार्थोऽयमेवशम्दः, रकादिरूपेणापरिणततया द्धान् सास्थीनि मांसानीहाभिकासति // अस्थिक्षीणस्तथा मांसं अपकवेत्यर्थः न तु 'भामाशयस्थः काया दौर्बल्यादविपाचित:' 1 'नटसंशमितरं तु' इति पा० / 2 अस्याग्रे 'इतरं त्वित्यादि-इलादिनोकः, तस्य रोगहेतुतयाऽऽमाशयस्खत्वेन च मेदोजनकत्वापाठाग्रेऽसौ पठितव्यः' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते कचित्पुस्तके। योगात्' इति चक्रः / 2 'मेदसोऽतिप्रवृद्धत्वाज्जाठर्यमापादयति / 3 'धातुक्षयादिति ओजःक्षयात् / संशा शानं, कर्म व्यापारः, एत- तमतिजाठरं क्षुद्रश्वास' इत्यादिस्ताडपत्रपुस्तके पाठः। 'जाठर्यमिति योरुपरम एव मूर्छा / बलं शक्तिः / अत्र दोषादिक्षयवृद्धिप्रकरणे | बृहज्जठरत्वं' इति चक्रः। 3 'बलवत्तराः' इति पा०। 4 'चकारात प्रतिकर्तन्या ओजसो वृद्धि मिहिता, तस्यायुर्वृद्धिवन्निविकारत्वे- 'गुरु चातर्पणं श्रेष्ठं स्थूलानां कर्शनं प्रति' (च. सू. म. 21) नामिमतवादेव' इति चकः / इति समुच्चिनोति' इति चक्रः / मु० सं०१०

Page #171
74 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान श्चापनश्चेति विरोधनीयवचनं ? न स्वपको रसव्यपदेशं लभते। वातरोगप्राय इति वातरोगबहुल इत्यर्थः / अल्पप्राणश्च सत्यं, जाठरेणामिना रसः कद्भावेन कृत एव, किंतु धात्वग्नि- क्रियासु भवतीति कायवामानसीषु क्रियासु विषयेऽल्पशक्तिर्भभिरपाकादाम इत्युच्यते। शरीरमनुकामन्निति तं तं शरीरदेश वति। एतेन शक्तिलक्षणबलाभाव उक्तः / शोषो राजयक्ष्मा / गच्छनित्यर्थः / मेदो जनयति विशिष्टाहारवशाददृष्टवशान्मेद- उत्पन्ने विति ‘कार्ये' इति शेषः / पयस्या अर्कपुष्पी, क्षीरसाऽऽवृतमार्गलाच धातुद्वयमतिक्रम्य मेद एव वर्धयति / तद- काकोलीत्यन्ये / विदारिगन्धा शालिपणी / मधुराणामित्यादि तिस्थौल्यमापादयतीति तत् मेदः, आपादयति करोति / क्रथनं ऋद्धिवृद्धिजीवकादीनाम् / बृंहणबस्युपयोगश्चेति बृंहणबस्तिखपतः कण्ठे धुर्घरारवः, अन्ये लकस्माच्छ्रासावरोधं कथनं र्यथा,-"बृंहणद्रव्यनिःक्वाधास्तत्कल्कनेहसैन्धवैः। युक्ताः खजकथयन्ति / गद्गदत्वम् अव्यक्तवचनत्वम् / क्षिप्रमेवाविशन्तीति प्रमथिता बस्तयो बृंहणा मताः” (चि. अ. 38) इति / एते क्षुद्रश्वासादयस्तं स्थूलं शीघ्रमेव प्रविशन्ति, स्थूले भव- चकारात् संतर्पणमपि लघु कर्तव्यम् // 33 // न्तीत्यर्थः / शेषधातवो नाघ्यायन्तेऽत्यर्थमिति शेषधातवोऽ यः पुनरुभयसाधारणान्यासेवेत तस्यान्नरस: स्थ्यादयः / वातविकाराणामिति अत्र वातविकारा मेदःकृतमागा- शरीरमनकामन् समान् धातूनुपचिनोति, समधावरणनिमित्तवातकोपविकारा इत्यर्थः / अन्यतममिति एषामेकम् / तुत्वान्मध्यशरीरो भवति सर्वक्रियासु समर्थः पचलमुपयातीति मरणमुपगच्छतीत्यर्थः / तस्य चिकित्सामाह, क्षुत्पिपासाशीतोष्णवातवर्षातपसहो बलवांश्च, स अत इत्यादि / तस्योत्पत्तिहेतुं परिहरेदित्यनेन निदानपरिवर्ज सततमनुधालयितव्य इति // 34 // नानागताबाधचिकित्सोक्ता / उत्पन्ने जाते पुनरित्यर्थः / उद्दालकादीनामिति उद्दालक आरण्यकोद्रवः, आदिशब्दाद्गवेधुकादीनां ___ मध्यशरीरस्य हेतुं गुणं च दर्शयन्नाह,-यः पुनरित्यादि / | उभयसाधारणानि नातिस्निग्धरूक्षाणि स्वास्थ्यवृत्तिकानि द्रव्याणि प्रहणम् / विरूक्षणच्छेदनीयानामिति विरूक्षण मेदोन्नं, छैदनीयं स्रोतोविशोधनीयम् / विधिवदुपयोग इति पुरुषाग्निबलमात्रावि षष्टिकरक्तशालिलावकदाडिमतण्डुलीयकादीनि, अदिवास्वमादीश्व धानवानुपयोग इत्यर्थः / लेखनबस्त्युपयोगश्च लेखनबस्तयश्चि विहारविशेषान् / सर्वक्रियासु समर्थ इत्यनेनैव बलवत्त्वे लब्धे कित्सितोताः, “त्रिफलाक्वाथगोमूत्रक्षौद्रक्षारसमन्विताः / ऊष | यदलवांश्चेति करोति तन्नियमार्थम् ; एवंभूताहारविहारसेवी कादिप्रतीवापा बस्तयो लेखनाः स्मृताः” (चि. अ. 38) बलवानेव भवतीत्यर्थः / मध्यशरीरस्य चिकित्सामाह,-स इति / चकाराधायामादयो मृदवः काङ्कायनसक्तवश्च // 32 // सततमनुपालयितव्य इति 'स्वस्थवृत्तानुवर्तनेन' इति शेषः // 34 // भवन्ति चात्र-- तत्र पुनर्वातलाहारसेविनोऽतिव्यायामव्यवायाध्ययनभयशोकध्यानरात्रिजागरणपिपासावत्कषा अत्यन्तगर्हितावेतौ सदा स्थूलकृशौ नरौ॥ याल्पाशनप्रभृतिभिरुपशोषितो रसधातुः शरीरम श्रेष्ठो मध्यशरीरस्तु कृशः स्थूलात्तु पूजितः॥३५॥ ननुक्रामन्त्रल्पत्वान्न प्रीणाति, तस्मादतिकार्य / तयोर्द्वयोः कृशस्थूलयोर्दोषवत्त्वेऽपि स्थूलस्यातिशयदोषवत्त्वं भवति सोऽतिकृशः क्षुत्पिपासाशीतोष्णवातवर्ष- मध्यशरीरस्य च गुणवत्वं निर्देष्टुमाह,-अत्यन्तेत्यादि / भारादानेवसहिष्णुर्वातरोगप्रायोऽल्पप्राणश्च कि- कुतः स्थूलात् कृशः पूजितः ? उच्यते-स्थूलस्य कियाऽक्षम यासु भवति, श्वासकासशोषष्ठीहोदराग्निसादग- खात्, अतिशयेन व्याधिपीडनाच्च // 35 // ल्मरकपित्तानामन्यतममासाद्य मरणमुपयाति, दोषः प्रकुपितो धातून् क्षपयत्यात्मतेजसा॥ सर्व एव चास्य रोगा बलवन्तोभवन्त्यल्पप्राणत्वात् इद्धः स्वतेजसा वहिरुखागतमिवोदकम् // 36 // अतस्तस्योत्पत्तिहेतुं परिहरेत् / उत्पन्ने तु पयस्याश्व- दोषादीनां क्षयवृद्ध्योरेकत्र निर्देशेऽपि दोषा एव धातुनलगन्धाविदारिगन्धाशतावरीबलातिबलानागबलानां क्षयहेतव इति दर्शयन्नाह,-दोष इत्यादि / दोषो वातपित्तकमधुराणामन्यासांचौषधीनामुपयोगः, क्षीरधिघृ. फसंज्ञकः / धातूनिति धातुशब्दोऽत्र समेषु मलेष्वपि वर्तते, तमांसशालिषष्टिकयवगोधूमानां च, दिवास्वप्नब्रह्म- देहधारणसामर्थ्यात् ; अथवा धातुशब्द उपलक्षणम् , तेन मला चर्याव्यायामबृंहणवस्त्युपयोगश्चेति // 33 // अपि प्राप्यन्ते / क्षपयतीति क्षपणं वृद्धिसाम्ययोः ह्रासः / काश्यनिमित्तं दर्शयन्नाह,-तत्र पुनरित्यादि / वातलाहार-आत्मतेजसेति आत्मशक्त्या / तत्र पित्तं कटुकोणत्वाद्धातून सेविन इति अतिरूक्षाहारसेविनः / अतिव्यायामेत्यादि अतिशब्दो क्षपयति, वायुश्च शोषणहेतुत्वात, कफो मार्गावरोधकलात् / व्यायामादिभिः प्रत्येकं संबध्यते / क्षयो धातुक्षयः। उपशोषितो इद्धो दीप्तः / उखागतं स्थालीस्थम् // 36 // रसधातुरिति अतिरूक्षीकृतोऽल्पीकृतश्च / न प्रीणाति ईषत्प्री- वैलक्षण्याच्छरीराणामस्थायित्वात्तथैव च। णातीत्यर्थः / सोऽतिकृश इत्यनेनोपचयलक्षणबलाभावो दर्शितः। दोषधातुमलानां तु परिमाणं न विद्यते // 37 // १मत्र 'कटुभावेन' रति, 'केदभावेन' इति, 'किट्टभावेन' इति 1 'दावपि गर्हितावेतौ' इति चक्रसंमतः पाठः / 2 'अथ क्षयच पाठान्तरत्रयमुपलभ्यते / | वृद्धी प्राकृतमानापेक्षे, तच्चेह नोक्तं, कुत इत्याह-वैलक्षण्यादि

Page #172
माध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता। - कुतः पुनः पलादिमानेन दोषादीनां प्रमाणं न निर्दिष्टमि- ह्रासयेदित्यर्थः / बृंहयेदिति तानेव क्षीणान् वर्धयेत् / क्षपणबृंहणत त्याह-वैलक्षण्यादित्यादि।-वैलक्षण्यात् विसदृशलात्, विस- योर्मात्रावधिं दर्शयन्नाह, तावदित्यादि / कुतः पुनरारोग्यरशवं चात्र वातादिप्रकृति-रसरकादिसार-संहनन-दीर्घहखादि- मवधिरित्याह,-एतत् साम्यस्य लक्षणमित्यादि / अयं पाठः कायमेदेन / अस्थायित्वात्तथैव चेति अनवस्थितलात्, अस्था- समग्रोऽभावान लिखितः॥४०॥ दिलं च विविधेऽपि काले नित्यग आवस्थिकेऽपि च; तत्र सोमगि समधानमडियः॥ नित्यगे प्रातः श्लेष्मोपचीयते मध्याहे पित्तमित्यादि प्रत्यहमा प्रसन्नात्मेन्द्रियमनाः स्वस्थ इत्यभिधीयते // 41 // हिकचयादिमेदेन, तथा हेमन्ते श्लेष्मोपचीयते ग्रीष्मे वायुरित्याथार्तवचयादिमेदेन; तथाऽऽवस्थिकेऽपि बाल्ये श्लेष्माऽभिवर्धते, इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने दोषतथा बाल्ये शुक्राल्पत्वं, कन्यानामार्तवस्तन्याभावः, युवसु धातुमलक्षयवृद्धिविज्ञानीयो नाम पञ्चदशोऽध्यायः॥१५॥ पित्तमुपचीयते, वृद्धेषु वायुरित्यादिना। परिमाणमिति खं सर्वतो मानं न विद्यते; तेने कस्यचिदेव कचिदेव मानं कर्तुं शक्यते, दोषादिसाम्यं स्वास्थ्य, तद्दर्शयितुमाह,-समदोष इत्यादि। न सर्वत इत्यर्थः॥३७॥ ननु, द्विविधेऽपि काले नित्यं दोषचयाद्यनुबन्धात् कथं समदोएषां समत्वं यश्चापि भिषम्भिरवधार्यते॥ | पलं? तथाहि नित्यगे-आहिके तावत् प्रातः कफः कुप्यति, नतत्खास्थ्याहते शक्यं वकुमन्येन हेतुना॥३८॥ मध्याहे पित्तमित्यादि; तथाऽऽर्तवेऽपि हेमन्ते कफश्चीयते वसन्ते स एव कुप्यतीति तथाऽऽवस्थिके च काले 'बाले (ल्ये) ननु, दोषादीनां पलादिमानं विना साम्यं कथं अयमित्याह, विवर्धते श्लेष्मा' (सू. अ. 35) इत्याद्युतत्वात् / उच्यते,एषामित्यादि / एषामिति दोषधातुमलानाम् / न तदित्यादि दोषचयादेरल्पलादतब्धपदेश इति, एकतण्डुलाभ्यवहारेऽनशनतदपि साम्यं खास्थ्याहते खास्थ्यं विना // 30 // व्यपदेशवत् / अन्ये त्वेवं वदन्ति,-"आर्तवे चयादौ दोषादीनां त्वसमतामनुमानेन लक्षयेत् // खस्थवृत्तोक्तविधिभिराहोरात्रिके पुनरनागताबाधोक्तदन्तधावनाभप्रेसन्नेन्द्रियं वीक्ष्य पुरुषं कुशलो भिषक् // 39 // दिविधानेन दोषाणां साम्यमुपपन्नमेव" इति / समधातुमलक्रिय क्षयवृद्धिमेदात्मकमसाम्यमनुमानेन दर्शयत्राह,-दोषादी- इति समा धातुमलानां क्रिया यस्य स तथा / क्रिया स्वप्नजागरनामित्यादि / दोषादीनामिति आदिशब्देन धातुमलानां ग्रहणम् / णादिकेति केचिद्भिनं क्रियाशब्दं व्याख्यानयन्ति / प्रसन्नात्मेतुशब्दः पुनरर्थे / असमता क्षयवृद्धिलक्षणाम् / 'अप्रसनेन्द्रियं' न्द्रियमना इति आत्मा देहः, अन्ये कर्मात्मा बद्धपुरुषः; तस्य इत्यत्र 'अप्रसनतर्नु' इति यन्न कृतं तदिन्द्रियाधिष्ठानानामिन्द्रिय- निर्विकारस्यापि शरीरगुणदोषाभ्यां बद्धत्वमाचार्यैर्बहुधोक्तम्, शकीनां च प्रसनलं बोधयति / वीक्ष्येत्यनेन वर्णादि सर्वमुक्तं अस्माभिम्रन्थगौरवभयानोच्यते / इन्द्रियाणि भौतिकाधिष्ठानश• भवति / वीक्ष्य' इत्यत्र 'ज्ञाला' इत्येके पठन्ति // 39 // तिरूपाणि, मनस्त्विन्द्रियानुप्राहकमन्तःकरणम् / एवंभूतः (स्वस्थस्य रक्षणं कुर्यादखस्थस्य तु बुद्धिमान् // ) | पुरुषः खस्थ इत्यभिधीयते 'पूर्वाचार्यैः' इति शेषः / क्षपयेवंहयेश्चापि दोषधातुमलान् भिषक॥ दोषसाम्येनैवाम्यादिसाम्यं लब्धं तत् किं पृथगाचार्यः प्राह ? तावद्यावदरोगःयादेतत्साम्यस्य लक्षणम् // 40 // उच्यते, न दोषैः समा अन्यादयो भवितुमर्हन्तीति; कुतः? असाम्यं वृद्धिक्षयात्मकमित्यनुमानेन प्रतिपाद्य किं कुर्यादि- पृथचिकित्सितत्वातू; पित्तहरणमपि सर्पिरजापयश्चामिं वर्धत्याह-क्षपयेदित्यादि ।-क्षपयेदिति वृद्धान् दोषधातुमलान् .1 'समधातुमलक्रिय इति समा प्राकृतधातूना मलानां च क्रिया त्यादि / दीर्घहस्वस्थूलकशवालवृद्धादीनां शरीरवैलक्षण्यात् , शरीर- प्राकृतकर्मरूपा यस्य स तथा, अत्र क्रियाग्रहणं समक्रिययैव बैलक्षण्ये च तदोषादिमानवैलक्षण्यमित्यर्थः / अस्थायित्वादिति धातुमलानां परोक्षाणां प्रायः साम्यावगतिरिति सूचनार्थम् / धातुदोषादिभिः संवध्यते / तेन पूर्वाले वसन्ते च कफो वृद्धः, ग्रहणेन उपधात्वादीनां धारकाणां ग्रहणम् / अझ्यादिसमतयैव ग्रीष्मे सायं च क्षीणः, इत्यादिना तत्तदृद्धिक्षयहेतुप्राप्त्याऽपि दोष- दोषाः समा लक्ष्यन्ते / अथ समामित्वाधप्यन्तर्वतितया दुर्विज्ञेयं धातुमलानामनियतमानत्वादित्यर्थः / न विद्यते इति नियतं मानं कथं शेयमित्याह-प्रसन्नात्मेन्द्रियमना इति; आत्मादिप्रसन्नता हि न विवते यत् शास्त्रकारेण निर्देश्येतेति भावः / अथ कथं तर्हि दुःखरूपाम्यादिवैषम्यात्मकविकारविरहितत्वेन भवति, नहि दुःखदोषादिसाम्यव्यवहार इत्याह-एषामित्यादि / इति चक्रः। योगे सत्यात्मादिप्रसन्नता संभवति ।...मारमादित्रयाभिधानं च १'येन' इति पा० / 2 'अभिधीयते' इति पा०।३ 'अप्रसन्ने. | त्रिमिरेव मिलितैनिदुःखताशानरूपप्रसन्नतानुभवात् / यदुक्तम् 'मात्मा न्द्रियत्वं सर्वदोषादिविकारमानागतत्वेनोक्तं, यतोऽवश्यं विकारे |शः करणैर्योगात् शानमस्य प्रवर्तते' (च. शा. अ. 1) इति / दुःखकारिणि मनोवाक्पर्शादिषु वाऽन्यतममिन्द्रियं विकृततया | करणानि शाने मनःसमाहितानीन्द्रियाणि / तेन प्रसन्नात्मेन्द्रियअप्रसन्नं भवति' इति चक्रः। 4 'स्यान्नरो रोगसमन्वितः' इति | मनस्त्वमेव स्वास्थ्यलक्षणमव्यभिचारि व्यक्तं च; तत्परिकरतया पा० / 'एतदरोगत्वं दोषंधातुमलसाम्यस्वास्थ्यस्य लक्षणं, स्वास्थ्यार्था | वैवकसिद्धान्तोपयुक्ततया च समदोषायमिधानमिति युक्तं पश्यामः' पलिकित्सेति भावः' इति / / इति परः। पदपडत्वमाचार्वहुधोकं प्रतिपा

Page #173
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान wwwmaramroPavawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwman यति / अत्र श्रीमाधवः प्राह,-"लब्धाश्चेत् समदोषले कृते छिद्र आदित्यकरावभासिते शनैः शनैर्दक्षिणसमाग्निलादयस्तदा / पृथगुक्ताः किमर्थं ते भक्तिरेषा निर- हस्तेनर्जु विध्येत्, प्रतनुकं सूच्या, बहलसारया: का"-इति; समाधानमाह,-"दोषेभ्यस्ते यतो भिन्नाः पूर्व दक्षिणं कुमारस्य, वाम कुमार्याः: ततः पिचुपृथगुक्ता अतस्तु ते / प्रकृत्या तादृशाः केचिदत्यर्थ वा न दूष- | वैर्ति प्रवेशयेत् // 3 // णम्" इति / 'दोषादीनां बसमताम्' इत्यादिश्लोकं 'बैलक्षण्या- किंनिमित्तं बालस्य कौँ विध्येदित्याह-रक्षेत्यादि / रक्षाच्छरीराणाम्' इत्यादिश्लोकाग्रे केचिदन्यथा पठन्ति / तथाहि, भूषणनिमित्तमिति निमित्तशब्दो रक्षाभूषणाभ्यां सह प्रत्येकं "पलादिमानाभावात् कथमेषां साम्यं ज्ञेयमित्याह,-'दोषादीनां संबध्यते; अन्ये तु रक्षणार्थ भूषणानि रक्षाभूषणानि, तन्निमित्ततु समतामनुमानेन लक्षयेत्' इति श्लोकार्धमेव दोषसाम्यज्ञानार्थे मित्यर्थः / यद्यपि विद्धकर्णवाद्वाणिनि नाले रकमांसनियत्वाद्रपठन्ति / येनानुमानेन समता ज्ञेया तदेव दर्शयन्नाह,-एषां क्षोभयमस्त्येव, तथाऽपि वणस्याल्पकाललाईवकृतच्छिद्रत्वाद्वा समलं यच्चापीत्यादि / एतेन साम्यकार्येण स्वास्थ्येन दोषाणां रक्षणार्थ भवति / कस्मिन् काले कर्णस्य व्यधः कर्तव्य इत्याह,-- समता ज्ञातव्येत्यर्थः / अतोऽनन्तरे 'समदोषः रामाग्निश्च'तौ पाटे मासि सप्तमे वा पक्ष इति: ताविति तो कर्णी, षष्ठे इत्यादि पठन्ति / व्याख्यानं चास्य पूर्वमेवोक्तम् / इदानीं मासे सप्तमे वेति नायं जन्मकालाद्ध केतु संवत्सारादेर्भादपदाद्यः स्वस्थप्रतिपालनायावस्थस्य च स्वास्थ्यकरणायाह,-'खरथस्य बष्टो मासो साधः सप्तमः फाल्गुनस्तयोर्मध्य एकस्मिमिति / रक्षणं कुर्यादखस्थस्य तु बुद्धिमान् / क्षपयेव॑हयेच्चापि' इत्यादि;" | मङ्गलं गीतादि / खस्तिवाचनमाशीर्वादोच्चारणम् / धान्यके ईदृशं कृत्वा केचित् पाठक्रमं पठन्ति // 41 // इति धात्री कुमारस्य स्तनपायिनी स्त्री तस्या अङ्के, कुमारधराके इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- | वेति बालग्राहिपुरुषस्योत्सने / बालक्रीडनकैरिति कृत्रिमहस्त्यव्याख्यायां सूत्रस्थाने दोषधातुमलक्षयवृद्धिवि- श्वबलीवर्दशुकादिभिः / अस्याग्रे 'भक्ष्यविशेषैर्वा' इति केचित् ज्ञानीयो नाम पञ्चदशोऽध्यायः // 15 // पठन्ति, भक्ष्यविशेषैर्मोदकादिभिः / दैवकृते छिद्र इति प्राक्तन जन्मकर्मकृते इत्यर्थः / ऋजु अवक्रम् / कर्णविशेषेण सूचीविशेषषोडशोऽध्यायः। विषयं नियमयन्नाह,-प्रतनुकं सूच्येति ।-प्रकर्षण तर्नु कर्ण सूच्या विध्येदित्यर्थः; बहलमारयेति स्थूलकर्णमारया विध्येदिअर्थातःकर्णव्यधबन्धविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः१ त्यर्थः; आरा चर्मकाराणां चर्ममेदनं शस्त्रं, बहलं कठिन मिाते यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ लक्ष्मणटिप्पणकेनोक्तम् / पुरुषत्रीभेदेन प्राकर्णव्यधने प्रश। अनाधिकारानुवृत्तिः संबन्धहेतुः / कथं ? स्वस्थाधिकारःनिमाभिामियादि / विटे मति किं खस्थस्य निदाषशरारस्य कणव्यधः कतव्यः / तदुक्त भाज-कार्यमित्याह -तत इत्यादि / विद्धाच पिचुवर्ति प्रवेशयेत् // 3 // "कालेष्वेतेष्वदोषाणां बालानां कर्णयोwधे / सह गात्रैर्विवर्धन्ते / कर्णपाल्यश्च खानि च" इति / तस्मादत्र स्वस्थवृत्तानुवृत्तिरेव शोणितबहुत्वेन वेदनया चान्यदेशविद्धमिति संबन्धकारणम्। पश्चैव हि संबन्धकारणान्युक्तानि; तद्यथा--अधि- जानीयात्, निरुपद्रवतया तद्देशविद्धमिति // 4 // कारानुवृत्तिः, शेषवं, तार्थ्य, जात्यभेदो, नामसंकीर्तनं चेति / / त। अन्यदेशविद्धस्य विज्ञानोपायमाह,-शोणिदबहुलनेत्यादि / भवति चात्र-"तादर्थ्य जात्यभेदश्च शेषत्वं नामकीर्तनम् / लिम देवकृतच्छिद्रविद्धस्य विज्ञानभाह,-निरुपद्रवतयेत्यादि / तहेशअधिकारानुवृत्तिश्च पञ्च संबन्धहेतवः-" इति // 1 // 2 // विदभिति देवकृतच्छिद्रविदं, 'जानीयात्' इत्यनुवर्तते // 4 // रक्षाभूषणनिमित्तं बालस्य कर्णौ विध्यते / तौ | तत्राझेन यदृच्छया विद्धासु सिरासु कालिकाषष्ठे मासि सप्तमे वा शुक्लपणे प्रशस्तषु तिथिकर मर्मरिकालोहितिकासुपद्रवा भवन्ति / तत्र, कालिणमुहूर्तनक्षत्रेषु कृतमङ्गलस्वस्तिवाचनं धाध्यके कुमारंधराके वा कुमारमुपवेश्य बालक्रीडनकैः प्रलो- 1 दैवकृते छिदे इति देवेन कर्णव्यधार्थ सूर्यालोकवृश्यमानभ्याभिसान्त्वयन भिषग्वामहस्तेनाकृष्य कर्ण देव- प्रतनुप्रदेशरूपं सिरादिभी रहितं निलोहितागमनं च छिद्रं कृतमस्तीति . 1 'न किमेतन्निरर्थकम्' इति पा० / 2 'पूर्वाध्यायोक्तस्वस्था- भावः' इति चक्रः। 2 पिचुवर्तिरिह तूलमूत्ररूपैव प्रवेशनाइचिकारात्स्वस्थविषयकर्णव्यधवन्धविधिरुच्यते; तेनाधिकारानुवृत्तिरिह रणसौकर्यात्' इति हाराणचन्दः। 3 'ततो वर्ति प्रवेश्य सम्यसंबधः' इति चक्रः। 3 रिक्षेत्याचथे कुमारतत्रं,-"कर्णव्यधे विद्यमामतैलेन परिषेचयेत्' इति पा०। 4 'विद्धायां सिरायां कृते बालो न ग्रहैरभिभूयते / भूष्यतेऽस्य मुखं तस्मात् कार्यस्त- ज्वरो दाहः श्वयथुर्वेदना ग्रन्थयो मन्यास्तम्भापतानकशिरोग्रहकर्णस्कर्णयोय॑धः" इति / यद्यपि कर्णव्यधेन व्रणिनि बाले रक्षोभयं | शूलानि भवन्ति' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 5 'ननु सिरान्यधाभवति, तथाऽपि तदल्पकालं प्रतिकर्तव्यं च, तेन चिरकालरक्षार्थ | ध्याये 'कर्णयोश्चतस्रः, तासां शम्दवहामेकैका परिहरेद' इत्युक्तं, तवल्पं त्यज्यत एव' इति चक्रः / 4 'कुमारभराके' इति ताडपत्र- | तदधिकसिराभिधानमिहायुक्तं? न, यतस्तत्र स्थूलविभागेन सिरापुस्तके न पश्यते। | चतुकमुक्तं, वह तु सूक्ष्मसिरामेदेनाभिक बक्तव्यम्' इति चक्रः।

Page #174
अध्यायः 16 ] सुश्रुतसंहिता। 77 कायां ज्वरो दाहः श्वयथुर्वेदना च भवति; मर्मरि- तत्र समासेन पञ्चदशकर्णबन्धाकृतयः / तद्यथा कायां वेदना ज्वरो ग्रन्थयश्च; लोहितिकायां मन्या--नेमिसन्धानक उत्पलमेधकोवल्लूरक भासनिमो स्तम्भापतानकशिरोग्रहकर्णशूलानि भवन्ति / तेषु गण्डकर्ण आहार्यो निषेधिमो व्यायोजिमः कपाटसयथावं प्रतिकुर्वीत // 5 // न्धिकोऽर्धकपाटसन्धिका संक्षिप्तो हीनको चल्लीसिरासु दोषं वक्तुमाह,-तत्राझेनेत्यादि / हेन तु कालिका- | कर्णो यष्टिकर्णः काकौष्ठक इति / तेषु, पृथुलायतसलोहितिकयोवर्णेनैव परिहारः कर्तव्यः, मर्मरिकायास्तु वर्णानुक्ती | मोभयपालिर्नेमिसन्धानका; वृत्तायतसमोभयपा. देवकृतच्छिद्रव्यधनेनेति / प्रत्येकमुपद्रवान् वक्तुमह-तत्र | लिरुत्पलमेधक इस्ववृत्तसमोभयपालिल्लरक, कालिकायां ज्वर इत्यादि। कालिकादिव्यधोपद्रवचिकित्सामाह,- अभ्यन्तरदीर्धेकपालिरासनिमः, बाह्यदीर्धेकपालितेषु यथाखमित्यादि / तेषु ज्वरादिषु व्याधिषु; यथाखं प्रतिकु/- | गण्डकर्णः, अपालिरुभयतोऽप्याहार्यः, पीठोपमपा. तेति यस्य ज्वरादिव्याधेर्यः प्रतीकारस्तेन तं प्रतिकुर्वीतेत्यर्थः // 5 // | लिरुभयतःक्षीणपुत्रिकाश्रितो निर्वेधिमः; स्थूलाणु क्लिष्टजिह्माप्रशस्तसूचीव्यधावाढतरवर्तित्वाहो- | समविषमपालिायोजिमः, अभ्यन्तरदीर्धेकपालि. षसमुदायादप्रशस्तव्यधाद्वा यत्र संरम्भो वेदना वा रितराल्पपालिः कपाटसन्धिकः, बाह्मदीर्धेकपालिभवति तत्र धर्तिमुपहत्याशु मधुकरण्डमूलमलि- | रितराल्पपालिरर्धकपाटसन्धिकः। तत्र दशैते कर्णष्ठायवतिलकल्कैर्मधुघृतप्रगाढेरालेपयेत्तावद्यावत् बन्धविकल्पाः साध्याः, तेषां स्वनामभिरेवाकृतयः सुरुढ इति; सुरुढं चैनं पुनर्विध्येत्। विधानं तु प्रायेण व्याख्याताः। संक्षितादयः पञ्चासाध्याः। पूर्वोक्कमेव // 6 // तत्र शुष्कशष्कुलिरुत्सन्नपालिरितराल्पपालिः सं. कालिकादिव्यधादन्यथाऽपि व्यापदं तचिकित्सां च निर्दिश क्षिप्तः, अनधिष्ठानपालिः पर्यन्तयोः क्षीणमांसो माह,-क्लिष्टजिह्माप्रशस्तेत्यादि / क्लिष्टा अमनोज्ञा, जिह्मा वक्र हीनकर्णः, तनुविषमाल्पपालिर्वल्लीकर्णः अथित. तमा, अप्रशस्ता यथोक्तगुणहीना / दोषसमुदायादिति दोषप्रको- मांसस्तब्धसिराततसूक्ष्मपालिर्यष्टिकर्णः निर्मासपात् / अप्रशस्तव्यधाद्वेति अदैवकृतच्छिद्रे व्यधाद् गर्हितशत्रा- साक्षताग्राल्पशोणितपालिः काकोष्ठक इति / बद्धे. दिव्यधाद्वा / संरम्भः श्वयर्थः / केचित् 'लिष्टजिह्माप्रशस्तसूची- ज्वाप तु शोफदाहरागपाकपिडकानावयुक्ता न व्यधागाढतरवर्तित्वात्' इति न पठन्ति, 'दोषसमुदायात्' इत्यादि | 'N | सिद्धिमुपयान्ति // 10 // च पठन्ति, 'सुरूढं चैनं पुनर्विध्येत्' इति च न पठन्ति // 6 // इदानीं संधेयस्य सन्धानायासंधेयस्य परिहाराय चाह, तत्र सम्यग्विद्धमामतैलेन परिषेचयेत. ज्यहा- तत्रेत्यादि / समासेन संक्षेपेण, विस्तरेण तु कर्णबन्धा अमिताः. ज्यहाच्च वर्ति स्थूलतरां दद्यात्, परिषेकं च तमेव७| 1 'तत्रेत्यादिना बन्धविशेषार्थ तथाऽसंधेयकर्णपरित्यागार्थ च दुर्विद्ध व्यापचिकित्सां प्रतिपाद्य सम्यग्विद्धे चिकित्सामाह,- पाल्याकृतिविशेषानाह / यद्यपि दशकर्णा अत्र बन्धनाहीं वक्तव्याः, तत्रेत्यादि / आमतैलेनेति अपक्वतैलेन, तिलकल्कनिष्पीडनेन पञ्चासाध्यत्वान्न बन्ध्याः , तथाऽपि पञ्चदशकर्णबन्धाकृतय इति वचमुष्टितः परिघुतेनेत्यर्थः; तमेवेति आमतैलपरिषेकमेवेत्यर्थः // 7 // नादबन्ध्यानामपि बन्धसंभावनामात्र बन्धसंबन्धाजोयम् / ये तु अथ व्यपगतदोषोपद्रवे कणे वर्धनाथै लघु वर्ध- 'कर्णाकृतयः' इति पठन्ति तद्न्थः स्पष्ट एव / नेमिसन्धानक इति नकं कुर्यात् // 8 // नेमिसंधानबन्धेन बन्धनीयः; एवमुत्पलमेघकादावपि व्याख्येयम् / गतोपद्रवे कर्णे वर्धनोपायमाह,-अथेत्यादि / लघुवर्धनक- वृत्तेत्यादौ पूर्वमादृत्तत्वं पाल्योर्विशेषः, अत एवोत्पलतुल्यतयोत्पलमिति दोषविशेषादपामार्गनिम्बकार्पासादीनां काष्ठानामन्यतमस्य, मेचको बन्धो भवति / हस्तेलादावनतिदीर्घत्वं पूर्वमाद्विशेषः / अथवा सीसैकादिवटितं धत्तूरपुष्पाकृतिं कुर्यात् // 8 // भाभ्यन्तरैकपालेबहिरासजनादासङ्गिमः / बाझेकपालेस्तु गण्डाव एवं विवर्धितः कर्णश्छिद्यते तु द्विधा नृणाम् // | कृतेन मांसेन योजनाद् गण्डकर्णः / अभ्यन्तरो गण्डदेशः, एतद्विदोषतो वाऽभिघाताद्वा सन्धानं तस्य मे शृणु 9 पर्ययेण बायः / निधिम इति पुनः प्रदेशान्तरवेधेन निष्पन्नः / | अणुस्थूलसमविषमपालिरिति अणुस्थूलत्वाभ्यां पालिरेका समा अपरा एवमित्यादि / दोषत इति दोषशब्दो व्याधिष्वपि वर्तते, | विषमा यस्य स तथा / तत्र वैषम्यं लिखित्वा बन्धेन योज्यत इति तेन दोषैर्वातादिभिस्तजनितव्याधिभिर्वेत्यर्थः / अभिघाताद्वेति व्यायोजिमः / अभ्यन्तरदीकपाल्या बाह्यपाले पूर्णपिधानात् कपाट. पतनपीडनादिभिः // 9 // सन्धिकः / बाह्यदीधैंकपाल्या तु अभ्यन्तरइस्वपालेरल्पपिधानादर्थक. 1 'संरम्भः श्वयधुदाहादियोगः' इति चक्रः। 2 'आमतैल- पाटसंधिको भवति / निर्मासेत्यादौ काकौष्ठसदृशत्वात् काकौष्ठकः' मिति अमिनवापक्कतैलम्' इति चक्रः / 3 'दोषापेक्षया प्रकृत्यपेक्षया | इति चक्रः। 2 'दशैते साध्याः' इति चक्रसंमतः पाठः। 3 'शुष्कवा' इति चक्रः। 4 'सीसकादिवीटिकां' इति पा०। 5 'दोषत शकुल्यादितः संकुचितो बन्धः संक्षिप्तः' इति हाराणचन्द्रः। इति शरीरदोषशोभात्' इति चक्रः। | 4 'संवेधितस्य' इति पा०। पयान्ति / .. दुर्विदेवस्थूलतराहलन परिपेचात॥६॥

Page #175
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान थयपि पाच दशसु कर्णेषु मध्ये दशैव बन्ध्याः , तथाऽपि बन्ध्य- | कर्णपीठं समे मध्ये तस्य विड्रा विवर्धयेत् // 11 // बाहुल्यादबन्ज्येष्वपि बन्धशब्दो वर्तते; यथा 'छत्रिणो यान्ति' / गद्याक्तानां कर्णबन्धानां मध्ये निर्वेधिमस्य संधानसूत्र. इत्यत्र छत्रिबाहल्यादच्छत्रिष्वपि छत्रिव्यपदेशः / तत्र समासेन माह..---यस्थेत्यादि / इहेति कर्णबन्धमध्ये / कर्णपीठं पुत्रिकोपञ्चदश कर्णाकृतय' इत्यन्ये पठन्ति / तानेव बन्धानामभिनिर्दि- परिप्रदेशम् // 11 // शन्नाह---तद्यथा---नेमिसंधानक इत्यादि / तद्यथेति निदर्शने / बाह्यायामिह दीर्घयां सन्धिराभ्यन्तरो भवेत् // तत्रामी बन्धविकल्पाः नित्यकर्मदर्शनादभ्यासाच्च जायन्ते / आभ्यन्तरायां दीर्घायां बाहासन्धिरुदाहृतः॥१२॥ यद्यप्येषां नामभिरेवाकृतयः प्रायेण व्याख्यातास्तथाऽपि लक्षण व्यायोजिमकपाठसन्धिकार्धकपाटसन्धिकानां संधानसूत्रमासूत्रं निर्दिशबाह,-तेषु पृथुलायतेत्यादि / पृथुले विस्तीर्णे, ह,-बाह्यायामित्यादि / यदा बाद्या पालिदी भवेत्तदा आन्यआयते दीघे, समे तुल्ये, इत्थंभूते द्वे पाल्यो यस्य स तथा; |न्तरः सन्धिः कर्तव्य इत्यर्थः, आभ्यन्तरा च पाठियदा दीर्धा पालिः कर्णलतिका / नेमिः चक्रधारा, तद्वत् संधानं यस्य स / स्यात्तदा बाह्यसन्धिर्विधेय इतिः बाद्यायां हादरवर्तिन्या नेमिसंधानकः / वहरक इति बहूरं शुष्कमांस, शुष्कमांसबद पाल्यां दीर्घायाम् , आभ्यन्तरो गण्डसन्निकटो गण्डसंश्रयी नेकथा विपाट्य यः संधीयते स वलूरकः / 'समुन्नतसमोभय वेत्यर्थः / “कपाटसन्धिकाधकपाटसन्धिकयोरेवेदं संधानसूत्रं, पालिः' इत्येके पठन्ति / एतत् कर्णबन्धत्रयं समोभयपालि यपालन तु न्यायोजियम्य' इत्यन्ये // 13 // विषयतया ज्ञेयम् / अभ्यन्तरदीर्घकेल्यादि यस्त्वभ्यन्तरदीधैंकपालिः कथंचिच्छिलो भवति तस्यैतरपाल्वभावाद्वाह्यपालिमूले पकैव तुभवेत् पालिस्धूला पृथ्वी स्थिराव या॥ तांद्विधा पाटयित्वा तु छित्वा चोपरि सन्धयेत् // व्यासैङ्ग आसङ्गिमः / गण्डकर्ण इति सानुबन्धकपोलमांसमुकृत्य | बाह्यदीर्घपाल्य प्रभागः संधीयते यस्मिन् स गण्डकर्णः / एत इदानीमासङ्गिमस्य संथानमूत्रमाह--एकैवेत्यादि / “वल्लूरद्वन्धद्वयमेकपालिकम् / अपालिरिति ईषत्पालिः / उभयतो कस्यद सधानसूत्र सभाव्यत इत्यन्य वदान्त / / 13 // गण्डप्रदेशात सानुबन्धमांममाइल पाल्याकार कृला संधानं गण्डादुत्पाट्य मांसेन सानुबन्धेन जीवता॥ यस्य क्रियते स आहार्यः / पीठोपमपालिरिति यस्य तु पाटिद्वयं कर्णपालीमपालेस्तु कुर्यान्निलिंख्य शास्त्रवित 14 मुलत एव छिन्नं भवति स पीठोपमपालिः, निधिम इति वैधेन आहार्यस्य सन्धिसत्रं निर्देष्टमाह ---राण्डादत्पादयत्यादि / निष्पन्न इत्यर्थः, पालिदयहीनं कर्ण पुत्रिकाया उपरि विद्या सानुबन्धेनेति गण्डप्रदेशल नेत्यर्थः / जावतात शोगितराहितेनेनिष्पादनीय इत्यर्थः: इदमपालिकं कर्णबन्धयम् / स्थूलाणस- त्यधः / अन्ये तु "गण्डकणे स्याप्येतत् संघानसत्रम्” इति भेत्यादि स्लाणुवाभ्यामेका पालिः समा, अपरा विषमा, ते वदन्ति // 14 // उहिख्य नानाप्रकारयोजनाण्यायोजिम इति / अभ्यन्तरदीपैक- अतोऽन्यतमं बन्धं चिकीर्षरग्रोपहरणीयोक्तोपालिरिति अभ्यन्तरदी कपालिरितराल्पपाल्या सह बहिः संधा- पसंभृतसंभारं विशेषतश्चात्रोपहरेन् सुरामण्डं नात कपाटवत्संधानं यत्र स कपाट संधिकः / अर्धकपाट संधिक क्षीरमुदक धान्याम्लं कालचणे चेति / ततोइति बाह्य दीर्धेकपालिरितराल्पपाल्या सहाभ्यन्तरसंधानेनार्धक- नां पुरुष वा ग्रथितके शान्तं लधु भुक्तवन्तमाल पाटवात्र सन्धीयते सोऽर्घकपाटसन्धिकः / इदं कर्णबन्धत्रयं सुपरिगृहीतं च कृत्या, बन्धमुपधार्य, छेद्यमेधलेविषमोभयपालिकम् / तत्रेत्यादि तत्र तेषु पञ्चदशसु कर्णबन्धः / स्यव्यधनैरुपपनरुपपाद्य, कर्णशोणितमवेक्ष्यं दुष्टबिकल्पेषु मध्ये / तेषामाकारज्ञानमधिकृत्याह,--तेषां नामभि-मदुधं वेति तत्र वातदुष्टे धान्याम्लोष्णोदकास्यां रेवेत्यादि / शेषाणां परिहारार्थमाह,----संक्षिप्तादय इत्यादि / तेषां पित्त शीतोदकपयोभ्यां श्लेष्मदष्टे सुगमण्डोलक्षणमाह,--तत्र शुष्केत्यादि / शुष्कशष्कुलिरिति शुष्कबाह्य- णोदकाभ्यां प्रक्षाल्य की, पुनरव लिख्यानुन्नत. पाल्यधिष्ठानः, इतराल्पपालिरिति इतरा गण्डदेशानुगता अल्पा महीनमविषमं च कर्णसन्धि सलिवेश्य, स्थितरक्तं पालियस्य स तथा / अनधिष्टानपालिरिति अल्पत्वेन अविद्यमाने संदध्यात ततो मघतेनाभ्यज्य पिचप्रोतयोरअधिष्ठानपाली यस्य स तथा, पर्यन्तयोथेति गण्डबाह्यपार्श्वयोः। यतणाव न्यतरेणावगुण्ठ्य सूत्रेणानवगाढमनतिशिथिलं व विषमा तनुलस्थूलत्वाभ्याम् / त एते पञ्च कर्णबन्धाः सपाल-बद्धाकपालचर्णेनावकीर्याचारिकमपदिशेत,द्विवयोऽप्यसाध्याः, असाध्या इति साधनायाशक्याः; केचिदमुं पाठंणीयोक्तेन च विधानेनोपचरेत् // 15 // न पठन्ति / एतेषां पञ्चानामसाध्यत्वे हेतुमाह--बद्धेष्वपीत्यादि / अन्ये तु शोफाद्युपद्रवोपेतानां पूर्वेषां दशाना बन्धानां 1 'भग्रोपहरणीयोक्तसंभारमुपहरेद्विशेषतश्चात्र सुरामण्ड' पा० / साध्यानामप्यसाध्यसमाहुः // 10 // 2 'विशेषतश्योपहरेदिति सुरादिभिरत्र प्रक्षालनाथुपयोगस्य वक्ष्यमाण त्वात्' इति चक्रः / 3 'पुरुषशब्देन जातिवाचिनाऽङ्गनालामेऽप्यङ्गना. भवन्ति चात्र वचन विशेषेण कर्णव्यधेऽधिकृतत्वदर्शनार्थम् / यदुक्तं भोजे-"सकुयस्य पालिद्वयमपि कर्णस्य न भवेदिह॥ ण्डलानि दीप्तानि शोभन्ते वदनानि तु / भोज स्त्रीणां विशेषेण कृतैः १'मासजनात्' इति पा०। कर्णविभूषणैः" इति चक्रः। 4 मवेक्षेत तहुष्टमदुष्टं वेति' इति पा०॥

Page #176
अध्यायः 16] सुश्रुतसंहिता। चारिकमिलकर्षटयोय, हर महाचतुलहपाके; . . अतः परं बन्धविधिः / अप्रोपहरणीयोक्तोपसंभृतसंभारमिति विव्रणीयोक्तसामान्यविधिमुद्दिश्य विशेषविधि निर्दिशनाह,अप्रोपहरणीयोक्तो यनशस्त्रादिरुप समीपे संभृतः सम्यकृत्वा आमतैलेनेत्यादि / प्रतुदाः लट्वादयः श्रेष्ठलात्, विष्किरा लावाधृतः संभारः समूहो यत्र / सुरामण्डं मद्यस्योपर्यच्छभार्ग, कपा- | दयः, आनूपा वराहमहिषादयः, औदका रोहितमत्स्यादयः, लचूर्ण नवमृन्मयभाण्डखण्डचूर्णम् / ततोऽङ्गनां पुरुषं वेति / एषां वसामजानौ, वसा मांसलेहः / गौरसर्षपजस्थाने 'राजसर्षअङ्गनाया भूषणप्राधान्यात् प्रानिर्देशः / प्रथितकेशान्तमिति पर्ज' इति केचित् पठन्ति, राजसर्षपाः श्वेतसर्षपाः / वसामप्रथितकेशावयवम्, अन्यथा केशव्याकुलतया कर्माभिघातः | ज्जासर्पिौरसर्षपतैलमेतत्स्नेहचतुष्टयमर्कादिकल्कमावाप्य चतुस्याद्वन्धविश्लेषो वा / लघुभुक्तवन्तमिति भुक्तवान् शस्त्रकर्मपीडां | गुणेन दुग्धेनैव पचनीयमिति / अन्ये लत्र सर्पिन पठन्ति / सहते, आहारलघुखावेदनया रात्रिजागरितवतोऽपि नाजीर्ण- अपरे वसादिस्नेहचतुष्टयं परं पठन्ति नतु पयः, द्रवानुक्तौ च बाधा स्यात् / आप्तैः सुपरिगृहीतं च कृति आप्तैर्हितैः / जलं चतुर्गुणं वदन्ति स्नेहपाके; “यदाऽन्यत्रापि केवलं दुग्धं बन्धमुपधार्येति अयं बन्धोऽत्र कर्तव्य इति निश्चित्य / छेद्या- स्यात्तदा स्नेहाचतुर्गुणं दुग्धं, यदा पुनरन्योऽपि द्रवो भवेत्तदा बैरुपपन्नैरिति युक्तैः / उपपायेति संयोज्य, सन्निवेश्य आरोग्य, स्नेहसममेव दुग्धं कार्यम्" इत्याचार्या भाषन्ते / यथालाभं संभृ. संदध्यात् संधानं कुर्यात् / पिचुप्रोतयोरिति तूलकर्पटयोरित्यर्थः। त्येति यस्य यस्य लाभस्तं तमेकत्र कृवेत्यर्थः। एतेन द्वित्राणामपि अवगुण्ठ्येति आवेष्ट्य / आचारिकमिति आहारविहाराख्यम् / प्रहेणमुक्तम् / अलर्को मन्दारः, अनन्ता उत्पलसारिवा, विदारिद्विव्रणीयोक्तेन विधानेनेति आलेपनादिना // 15 // गन्धा शालपर्णी, क्षीरशुक्ला क्षीरविदारी; जलशूको जलनीलिका, भवति चात्र जलान्तर्वी रोमयुक्तः सविषप्राणी वा, जलशूको जलसंस्थस्तृणविघट्टनं दिवास्वप्नं व्यायाममतिभोजनम् // सक्को जन्तुविरचितः शूकसंघातवान् निवासोऽन्दुक इत्यन्ये, व्यवायमग्निसंतापं वाश्रमं च विवर्जयेत् // 16 // 'जलचारी कृष्णकीट' इति लक्ष्मणटीप्पणकेनोक्तं मधुरवर्ग: काकोल्यादिः, पयस्या विदारीमेदः, केचिदर्कपुष्पीत्याहुः; अन्ये परिहार्याण्युपदिशमाह,-विघनमित्यादि / विघट्टनं चाल मधुरवर्ग पयस्यां चन पठन्ति / तैलं वेति तिलतैलं वा पचेत्, नम् // 16 // एकैकं वा / खनुगुप्तमिति निरुपद्रवस्थान इत्यर्थः॥१८॥१९॥ न चाशुद्धरक्तमतिप्रवृत्तरक्त क्षीणरक्तं वा संदध्यात् / स हि पातदुष्टे रक्त लढोऽपि परिपुट खेदितोन्मर्दितं कर्ण मेहेनतेन योजयेत् // नवान् , पित्तदुष्टे दाहपाकरागवेदनावान्, श्लेष्म अथानुपद्रवः सम्यग्बलाश्च विवर्धते // 20 // अस्य तैलस्यावचारणमाह,-खेदितोन्मर्दितमित्यादि // 20 // दुष्टे स्तब्धः कण्डूमान् , अतिप्रवृत्तरक्ते श्यावशोफपान् , क्षीणोऽल्पमांसो न वृद्धिमुपैति // 17 // यवाश्वगन्धायट्यास्तिलैचोद्वर्तनं हितम् // .'' परिहार्यसामान्यादन्यदपि विरुद्ध प्रतिपादयन्नाह,-न अभ्यक्तस्योद्वर्तनमाह,-यवेत्यादि ।चेत्यादि / अशुद्धरक्तमिति दुष्टरक्तम् / अतिप्रवृत्तरक्तमिति शुद्ध शतावर्यश्वगन्धाभ्यां पयस्वैरण्डजीवनैः // 21 // रक्तमपि यदाऽतिप्रवृत्तं स्यात्तदा न सन्धेयम् / अशुद्धरक्त तैलं विपकं सक्षीरमभ्यङ्गात् पालिवर्धनम् // सन्धाने दोषमाह,-स हि वातदुष्टे इत्यादि / परिपुटनं खच कर्णपालिविवृष्यर्थमपरं तैलमाह, शतावर्यश्वगन्धाभ्यामिउच्चटनं, मिश्रकाध्यायोक्तः सशोफः कर्णलतिकारोगो वा अति- त्यादि / शतावर्यादिकल्केन मेहचतुर्थाशेन केवलक्षीरेण चतुर्गप्रवृत्तरक्तस्य सन्धाने दोषमाह,-अतिप्रवृत्तरके इतिः अतिस्रव-णेन तैलमत्र पचनीयम् / पयस्या अर्कपुष्पी। जीवनैः काको. द्रक्त इत्यर्थः / श्यावशोफोऽत्र वातकृतः / क्षीणकर्णस्य संधाने ल्यादिद्रव्यैः // २१॥दोषमाह,-क्षीण इत्यादि / क्षीणोऽत्र शुद्धरक्तातिप्रवृत्त्या; न ये तु कर्णा न वर्धन्ते खेदनेहोपपादिताः // 22 // तु दोषोपद्रवैः, सदोषोपद्रववर्धने छिद्यत एव // 17 // तेषामपाङ्गदेशे तु कुर्यात् प्रच्छानमेव तु॥ (आमतैलेन त्रिरात्रं परिषेचयेत्, त्रिरात्राचपिचं बाह्यच्छेदन कुर्वीत व्यापदः स्युस्ततोधुवाः॥२३॥ परिवर्तयेत् / ) स यदा सुरुढो निरुपद्रवः सवर्णों एवमप्यवर्धमानानां कर्णानां वर्धनोपायं -दर्शयभाह, ये भवति तदैनं शनैः शनैरभिवर्धयेत् / अतोऽन्यथा | खित्यादि / उपपादिताः संयोजिताः / अपाणदेशे विति कर्णसंरम्भदाहपाकरागवेदनावान्, पुनश्छिद्यते वा 18| | 1 'ग्रहणं युक्तम्' इति पा० / 2 मनेन म्रक्षयेद्धः / अथास्थाप्रदुष्टस्याभिवर्धनार्थमभ्यङ्गः / तद्यथा, ततोऽनुपद्रवः' इति पा०। 3 विधिनाऽनेन योजिताः' इति -गोधाप्रतुदविकिरानूपौदकवसामजानौ पयः | पा०। 4 'अपाङ्गदेशे नेत्रपुच्छान्ते, प्रच्छानं त्वयात्रावसर्पिस्तैलं गौरसर्षपजं च यथालाभं संभृत्या- | कर्तनमेव कुर्यान्न त्वधिकमित्येवकारेणाक्षिप्तमर्थ पुनः स्फुटीकृत्यावलिर्कषलातिबलानन्तापामार्गाश्वगन्धाविदारिग गमयति-बाह्येत्यादिना / बामशब्देनेह प्रायस्स्वख्यात्रान्तरितत्वेन न्धाक्षीरशुक्लाजलशूकमधुरवर्गपयस्याप्रतिवापं तैलं नातिगम्भीरमपाङ्गाख्यं ममैवाभिप्रेयत इति गम्यते, व्यापदस्तु ततो वा पाचयित्वा खनुगुप्तं निदध्यात् // 19 // ध्रुवा इत्युक्तेः। तत्र तदन्तरेण किञ्चन व्यापत्तिकर नोपलभामहे' 1 अयं पाठस्ताडपत्रपुस्तके न पठ्यते / इति हाराणचन्द्रः / 'बाबच्छेचं' इति पा० /

Page #177
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान पुत्रिकाया अधः / तुशब्द एवार्थः / प्रच्छानमेव खिति एव- मधुकक्षीरकाकोलीजीवकाधैर्विपाचितम् // शब्द ईषदथै, ईषच्छेदनं; तुशब्दोऽयमप्यर्थः, तेन कर्णपुत्रि. गोधावराहसाणां वसाः स्युः कृत,हणे // 13 // काया अध एव छेदनं, तदपीषदेव कार्यमित्युक्तं भवति / तेषा- प्रलेपनमिदं दद्यादवसिच्यावमन्थके। मपाङ्गच्छेद्यं हि कार्यमाभ्यन्तरं भवेत्' इति केचित् पठन्ति, प्रपौण्डरीक मधुकं समङ्गां धवमेव च // 14 // अपाङ्गपुत्रिकाया अधः कर्णानुकूलमाभ्यन्तर छेद्यं प्रच्छयेद्वा / तैलमेभिश्च संपकं शृणु कण्डूमतः क्रियाम् // बाह्यच्छेदं कर्णबाह्यलतिकाच्छेदम् / व्यापदः कर्णलतिकात्रुट- सहदेवा विश्वदेवा अजाक्षीरं ससैन्धवम् नादयः; 'व्याधयः स्युः' इत्यन्ये पठन्ति // 22 // 23 // एतैरालेपनं दद्यात्तैलमेभिश्च साधितम् // 15 // घद्धमात्रं तु यः कर्ण सहसैवाभिवर्धयेत् // ग्रन्थिके गुटिकां पूर्व स्रावयेदवपाट्य तु // आमकोशी समाध्मातःक्षिप्रमेव विमुच्यते // 24 // ततः सैन्धवचूर्ण तु घृष्ट्वा लेपं प्रदापयेत् // 16 // अरूढकर्णस्य वर्धने दोषमाह-बद्धमात्रमित्यादि / आम लिखित्वा तत्सुतं घृष्ट्वा चूर्णोधस्य जम्बुले // कोशीति असम्यग्रूढमध्यः / केचिदमुं न पठन्ति // 24 // क्षीरेण प्रतिसानं शुद्धं संरोपयेत्ततः॥१७॥ मधुपर्णी मधूकं च मधुकं मधुना सह // जातरोमा सुवर्मा च श्लिष्टसन्धिः समः स्थिरः॥ लेपः नाविणि दातव्यस्तैलमेभिश्च साधितम् 18 सुरूढोऽवेदनो यश्च तं कर्ण वर्धयेच्छनैः॥२५॥ पञ्चवल्कैः समधुकैः पिष्टैस्तैश्च घृतान्वितैः // कीदृशः पुनर्वर्धनीयस्तमाह,-जातरोमेत्यादि / सुवर्मेति जीवकाद्यैः ससर्पिष्कर्दह्यमानं प्रलेपयेत् // 19 // ) शोभनच्छिद्रः, श्लिष्टसन्धिः संलग्नसन्धिः; समो निम्नोन्नतत्व कर्णपालिच्छेदविशेषेण कर्णसन्धिबन्धानामपरिमितवादनुरहितः, स्थिरो दृढः // 25 // क्तमपि प्रकारं दर्शयन्नाह,-अमिता इत्यादि / 'सुविशिष्ट' अमिताः कर्णबन्धास्तु विज्ञेयाः कुशलैरिह // इत्यत्र केचित् 'सुनिविष्टः' इति पठन्ति / केचिदत्रैवाध्याये कर्णयो यथा सुविशिष्टः स्यात्तं तथा विनियोजयेत्॥ पाल्यामयान् परिपोटादीन् पठन्ति, अन्ये तु सलिङ्गचिकित्सितान (कर्णपाल्यामयानृणां पुनर्वक्ष्यामि सुश्रुत!॥ मिश्रकचिकित्सिते पठन्ति; तांश्च तत्रैव व्याख्यास्यामः / अन्ये तु कर्णपाल्यां प्रकुपिता वातपित्तकफास्त्रयः॥१॥ सुश्रुताध्यायिनोऽत्र 'कर्णपाल्यामयानन्यान् वक्ष्यामि चतुरः द्विधा वाऽप्यथ संसृष्टाः कुर्वन्ति विविधा रुजः॥ पृथक्' इत्यादिकं ग्रन्थं सचिकित्सितं पठन्ति, स वाचार्यैरविस्फोटः स्तब्धताशोफः पाल्यां दोषे तु वातिके | नार्षीकृतः; तस्मान्न पठनीयः / अपरे पुनरत्रवोत्पाटकादीन् दाहविस्फोटजननं शोफः पाकश्च पैत्तिके // सचिकित्सितान् पठन्ति, अमुमपि पाठमनार्षमाचार्या वर्णयन्ति, कण्डूः सश्वयथुःस्तम्भो गुरुत्वं च कफात्मके॥३॥ अतोऽयमपि न पठितव्यः // 26 // यथादोषं च संशोध्य कुर्यात्तेषां चिकित्सितम् // विश्लेषितायास्त्वथ नासिकाया खेदाभ्यङ्गपरीषेकैः प्रलेपासृग्विमोक्षणैः॥४॥ वक्ष्यामि सन्धानतिधिं यथावत् // मृद्धी क्रियां बृंहणीयैर्यथाखं भोजनैस्तथा // नासाप्रमाणं पृथिवीरुहाणां य एवं वेत्ति दोषाणां चिकित्सां कर्तुमर्हति // 5 // पत्रं गृहीत्वा त्वलम्बि तस्य // 27 // अत ऊर्व नामलिर्वक्ष्ये पाल्यामुपद्रवान् // उत्पाटकश्चोत्पुटकःश्यावः कण्डूयुतोभृशम्॥६॥ | १'नासाप्रमाणं नासाया वियोजितांशपरिमितं पृथिवीरुहाणां पत्रं अवमन्थः सकण्डूको ग्रन्थिको जम्बुलस्तथा // गृहीत्वा, तेन प्रमाणेन गण्डपा ललाटाद्वा अवलम्बि शोणितप्रचासावी चदाहवांश्चैव शृण्वेषां क्रमशः क्रियाम्॥७ रार्थमेकांशेन शरीरसंश्रयि यथा स्यात्तथा उत्कृत्य यथायोगं छित्त्वा अपामार्गः सर्जरसः पाटलालकुचत्वचौ // 'त्वङ्मांस' इति शेषः, बद्धं यत्रादिना संयतमेव, नासिकाग्रं नासिउत्पाटके प्रलेपः स्यात्तैलमेभिश्च पाचयेत् // 8 // काया विश्लेषितांशोपरिभागं तद्गतत्वञ्जात्रमिति यावत् न त्ववगाडमिति शम्पाकशिपूतीकान् गोधामेदोऽथ तद्वसाम्॥ तात्पर्य, अथ कास्येनाशु विलिख्य शस्त्रेण लिखित्वाऽप्रमत्तो भिषग् वाराहं गव्यमैणेयं पित्तं सर्पिश्च संसृजेत् // 9 // साधुबन्धैः सूच्यादिप्राशस्त्येनोपपन्नबन्धनैस्तत्प्रागुत्कृतं त्वम्नांसं प्रति लेपमत्पुटके दद्यात्तैलमेभिश्च साधितम् // अभिमुखीकृत्य, युक्त्या वामतो दक्षिणतो वा आवर्त्यानीय, लिखिताव. गौरी सुगन्धां सश्यामामनन्तांतण्डुलीयकम्१० काशे न्युजीकृत्य स्थापयित्वेति यावत् , संदधीत संदध्यात् / अथोऽश्यावे प्रलेपनं दद्यात्तैलमेभिश्च साधितम् // नन्तरं यथावदमिसमीक्ष्य विमृश्य, नाडीद्वयेनेति श्वासप्रचाराहेणैवैना पाठां रसाञ्जनं क्षौद्रं तथा स्यादुष्णकालिकम११ नासिकां प्रोण्णम्य किञ्चिदुन्नतां कृत्वा, सभ्यक् सुसंहितं संमिलितं दद्याल्लेपं सकण्डूके तैलमेभिश्च साधितम् // यथास्यात्तथा नाट्यप्रपार्थप्रणिहितया पिचुवा संयम्य, पत्तङ्गादिव्रणीभतस्य देयं स्यादिदं तैलं विजानता॥१२॥ मिरवचूर्णयेत्' इति हाराणचन्द्रः। 2 'त्ववलम्म्य' इति पा० /

Page #178
अध्यायः 17] सुश्रुतसंहिता / Panawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww .wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww तेन प्रमाणेन हि गण्डपा - स्योपरि कोटिव्यधमत्र पठन्ति / सोऽप्यत्राप्रसिद्धरनार्षः॥३२॥ दुत्कृत्य बद्धं त्वथ नासिकाग्रम // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतविलिख्य चाशु प्रतिसंदधीत व्याख्यायां सत्रस्थाने षोडशोऽध्यायः // 16 // तत् साधुबन्धैर्भिषगप्रमत्तः // 28 // सुसंहितं सम्यगतो यथाव सप्तदशोऽध्यायः। नाडीद्वयेनाभिसमीक्ष्य बवा // अथात आमपक्कैषणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः 1 प्रोन्नम्य चैनामवचूर्णयेत्तु यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पतङ्गयष्टीमधुकाअनैश्च // 29 // अथात इत्यादि / आमशब्दात् पच्यमानोऽप्यत्र बोद्धव्यः / संछाद्य सम्यक् पिचुना सितेन आमश्च पच्यमानश्च पक्वश्च तेषामेषणं विज्ञानं तद्विद्यते यस्मितैलेन सिश्चेदसकृत्तिलानाम् // . नध्याये तं तथा // 1 // 2 // घृतं च पाय्यः स नरः सुजीर्णे शोफसमुत्थाना ग्रन्थिविद्रध्यलजीप्रभृतयःप्रा. स्निग्धो विरेच्यः स यथोपदेशम् // 30 // येण व्याधयोऽभिहितो अनेकाकृतयः, तैर्विलक्षणः रूढं च सन्धानमुपागतं स्या पृथुप्रैथितः समो विषमो वा त्वख्यांसस्थायी दोषत्तदर्धशेषं तु पुनर्निकृन्तेत् // | संघातः शरीरकदेशोत्थितः शोफ इत्यच्यते // 3 // हीनां पुनर्वर्धयितुं यतेत - शोफसमुत्थाना इत्यादि / शोफसमुत्थाना इति शोथकारणाः, समां च कुर्यादतिवृद्धमांसाम् // 31 // | 'शोफस्यैव समुत्थानं येषाम्' इत्यन्ये / प्रायेणेति बाहुल्येन, कदाचिद्भिन्नसमुत्थाना अपि भवन्ति / तैर्विलक्षण इति तेभ्यो विश्लषिताया इत्यादि / विश्लेषिताया इति छिन्नायाः। पृथि- | प्रन्थ्यादिभ्यो व्याधिभ्यः पृथगित्यर्थः; 'तैर्ग्रन्थ्यादिव्याधिभिः वीरुहाणां वृक्षाणाम् / तस्येति छिन्ननासिकस्य पुरुषस्य / तेन कृत्वा विलक्षणो नानाप्रकारः' इत्यन्ये / पृथुर्विस्तीर्णः / प्रथितो प्रमाणेनेति वृक्षपत्रप्रमाणेन / उत्कृत्येति ऊर्ध्व छेदयित्वा / प्रन्थिरिवोन्नतः, 'जातबहुग्रन्थिः' इत्यन्ये / समः समसंस्थानः, बद्धमिति संलग्नं यथा स्यात् , 'मांसं' इति शेषः / तदिति नासिकाग्रम् / साधुबन्धैरिति शोभनबन्धैः कृत्वा / अप्रमत्तः विषमो वेति विषमसंस्थानो वा, एतेन व्रणशोफस्याकृतेरनियम सावधानः / सुसंहितमित्यादि / सुसंहितं सम्यगभिसमीक्ष्य, उक्तः / त्वङ्मांसस्थायीति एतत्तु प्रायेण, कुतः? शेषव्रणवस्तु ध्वपि व्रणशोफस्य संभवात् / दोषसंघात इति एकस्य द्वयोर्बहूनां नाडीद्वयेन यथावद्वद्धा, प्रोन्नम्य च प्रकृष्टं यथा स्यादेवमुत्थाप्य, वा दोषाणां संघातो दोषसंघातः; संघात उच्छ्रायः / शरीरक'एनां नासिकामवचूर्णयेदिति संबन्धः / नाडीद्वयमत्र नलकृत | देशोस्थित इति एतेन सर्वसराद्भिनख प्रतिपादयति // 3 // मेरण्डपत्रनालकृतं वा, न तु सीसकादिबी(वी)टिका; कुतः ? सा हि गुरुखादधो गच्छति / पतङ्गरक्तचन्दनम्, अजनं रसाजनम्। स षडविधो. वातपित्तकफशोणितसन्निपाता. सितेन शुक्लेन / तैलेनेत्युक्ते तिलतैलं लब्धं, तिलानामिति यत् गन्तुनिमित्तः / तस्यै दोषरूपव्यअनैर्लक्षणानि कृतं तत् प्रतिनिधितैलनिषेधार्थम् / पाय्यः पाययितव्यः / सुजीर्णे | व्याख्यास्यामः। तत्र, वातशोफ: कृष्णोऽरुणो वा भोजने / अन्ये त्वेवं पठन्ति,-"छिनां तु नासिकां दृष्ट्वा परुषो मृदुरनवस्थितास्तोदादयश्चात्र वेदनाविशेषा वयःस्थस्य शरीरिणः / नासानुरूपं संच्छिद्य पत्रं गण्डे निवेश- | भवन्ति; पित्तशोफ: पीतो मृदुः सरक्तो वा येत्"-इत्यादि // 27-31 // शीघ्रानुसार्योषोदयश्चात्र वेदनाविशेषा भवन्ति; श्लेष्मश्वयथुः पाण्डु' कठिनः स्निग्धः शीतो नाडीयोगं विनौष्ठस्य नासासन्धानवद्विधिम् // य एवमेव जानीयात् स राक्षः कर्तुमर्हति // 32 // 1 'पूर्वाध्याये 'शोथवान् भवति' इत्यनेन शोथोऽभिहितः। तस्य इति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने कर्णव्यध चामता पक्कता च चिकित्साविशेषार्थ या भवति, अतस्तदभिधाना धमामपकैषणीयोऽभिधीयते।' इति चक्रः / 2 'अभिधास्यन्ते' इति . बन्धविधिर्नाम षोडशोऽध्यायः // 16 // पा० / 3 'शोथरूपतयोत्तिष्ठन्त इति शोथसमुत्थानाः। तेभ्यो विल__ अतश्छिन्नस्यीष्ठस्य संधानमाह,-नाडीयोगमित्यादि। ओष्ठस्य क्षण इति वक्ष्यमाणविशिष्टलक्षणत्वादेव विलक्षणः / त्वांसस्थायीत्यसंधान विधि सासन्धानवत् कर्तव्यः; परं नाडीयोगं विना / नेन त्वग्नांसस्थत्वमवश्यंभावितयोक्तम् , एकदेशोस्थितत्वेन सर्वसर. अर्हति योग्यो भवति / इदं नासासन्धानौष्ठसंधानसूत्रं पूर्वा शोथादपाकिनो ब्यावर्तयति। शोथ इत्युच्यत इति प्रकरणाद् 'व्रणशोथ' चायैरनार्षीकृतमपि जेजटगयदासादिभिरङ्गीकृतं सुबोधलाच | इत्युच्यत इति शेयम्' इति चक्रः / 4 'तस्येत्यनेन यद्यपि व्रणशोथ न व्याख्यातं, तैरङ्गीकृतत्वादस्माभिरपि संगृहीतं, सुबोधमपि च | इह प्रत्यवमृश्यते, तथाऽपि ग्रन्थ्यादीनामप्येतदेवामादिलक्षणं समान. वैद्यपुत्रबोधार्थ व्याख्यातम् / दाक्षिणात्यास्तु भिषजः कर्णतयोक्तं झेयम्' इति चकः। 5 दाहादयः' इति पा० / सु० सं० 11

Page #179
82 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान स्निग्धो मन्दानुसारी कण्ड्वादयश्चात्र वेदनाविशेषा हि त्वक्सवर्णता शीतशोफता स्थैर्यमल्परुजताऽभवन्ति: सर्ववर्णवेदनः सन्निपातश्वयथुः; पित्तव- श्मवञ्च घनता, ने मोहमुपेयादिति // 5 // च्छोणितजोऽतिकृष्णश्च; पित्तरक्तलक्षण आगन्तु 3 स यदेत्यादि / बाह्याभ्यन्तरैरिति बाह्या आलेपनादयः, लोहितावभासश्च // 4 // | आभ्यन्तराः क्वाथपानवमनविरेचनादयः, तैः प्रशमयितुं न संभास इत्यादि / तस्य व्रणशोफस्य / दोषरूपव्यञ्जनैरिति वातादि-वितो न पारितः, 'न प्राप्तः' इत्यन्ये / क्रियाविपर्ययादिति अतर्पणारूपैर्वातादिलक्षणैश्चेत्यर्थः; 'दोषरूपव्यजनैः दोषाणां वातादीनां दीनामन्यथाभावात् / हेवन्तरमाह-बहुत्वाद्वा दोषाणामिति।रूपाण्याकृतयो व्यज्यन्त एभिरिति व्यञ्जनानि' इत्यन्ये / न हि बहुदोषा विकाराः शोणितावसेकादिभिरेव प्रशमं यान्ति; तत्रेत्यादि / अनवस्थितः चलः / तोदादयश्चेति आदिशब्दा- यदुक्तम्,-"आलेपनस्रावणशोधनैश्च सम्यक्प्रयुक्तैर्यदि नोपद्भेदनच्छेदनादयः / पित्तशोफ इत्यादि / ओषादयश्चेति शाम्येत् -" इति / तत्रेत्यादि / स्थैर्य काठिन्यम् / सूचीभिआदिशब्दाच्चोषपरिदाहधूमायनानि गृह्यन्ते / श्लेष्मशोफः रिवेत्यादि / निस्तुद्यते भृशं व्यथ्यते, निःशब्दोऽत्र भृशार्थे / पाण्डुरित्यादि / कण्ड्वादयश्चेति आदिशब्दाद्गुरुत्वसुप्तवादयः / ताभिः पिपीलिकाभिः / छिद्यत इव द्विधा क्रियत इव / भिद्यते आगन्तुरिति पतनपीडनादिकृतः // 4 // | विदार्यत इव / शक्तिरायुधविशेषः / ताज्यते आहन्यत इव / सयदा बाह्याभ्यन्तरैः क्रियाविशेषैन संभावितः दण्डो लगुडः / घट्यते चाल्यत इव / दह्यते पच्यत इव च क्षारा निभ्यामिति यथासंख्यं व्याख्येयं, तेन दह्यते भस्मसात् क्रियत प्रशमयितुं क्रियाविपर्ययाद्वहुत्वाद्वा दोषाणां तदा इवाग्निना, पच्यते अङ्गारतापैरुपतष्यत इव क्षारेण / ओष एकपाकाभिमुखो भवति / तस्यामस्य पच्यमानस्य देशिको दाहः, चोषः चूष्यत इव वेदनाविशेषः / परि समन्तापकस्य च लक्षणमुच्यमानमुपधारय- तत्र, द्दाहः परिदाहः / आततः वकसंकोचरहितः / वेदनोपशान्तिरिमन्दीष्मता त्वक्लवर्णता शीतशोफता स्थैर्य त्यादि / वकपरिपुटनं त्वच उच्चटनम् / प्रत्युन्नमनम् आभिमुख्येमन्दवेदनताऽल्पशोफता चामलक्षणमुद्दिमं; सूचि नोर्च नमनम् / वस्ताविवेत्यादि / यथा बस्तावुदकसंचरणं भवति भिरिव निस्तुद्यते, दश्यत इव पिपीलिकाभिः, तद्वद्वैद्ये एकमन्तमवयवं प्रपीडयति सति पूयस्य संचरणं शोफे ताभिश्च संसर्ग्यत इव, छिद्यत इव शस्त्रेण, भिद्यत भवतीत्यर्थः / मुहुर्मुहस्तोदो वातवेदना; कण्डः श्लेष्मवेदना; इव शक्तिभिः, ताड्यत इव दण्डेन, पीड्यत इव पा पक्कशोथे विदाहापगमेन पित्ताभावात्तल्लिङ्गाभावः / उन्नतता णिना, घट्यत इव चाडल्या, दह्यते पच्यत इव चा व्याधेः उन्नतशोफः / उपद्रवा ओषपरिदाहादयः / कफजेशिक्षाराभ्याम, ओषचोषपरीदाहाश्च भवन्ति, वृ- स्वित्यादि / कफजेषु रोगेष्विति रोगोऽत्र शोफः / तत्र विषये श्चिकविद्ध इवच स्थानासनशयनेषुन शान्तिमुपैति, कफजेष्वतिगम्भीरगतिनात्, अभिघातजेषु वा केषुचिहरानुआध्मातबस्तिरिवाततश्च शोफो भवेति, त्वग्वैवयं प्रविष्टशल्यादिहेतुलात् / तत्र हि लक्सवर्णतेत्यादि / तत्रेति शोफाभिवृद्धिवरदाहपिपासा भक्तारुचिश्च पच्य कफजेऽभिघातजे च शोफे / त्वक्सवर्णता न तु त्वग्वैवर्ण्य, मानलिङ्ग, वेदनोपशान्तिः पाण्डुताऽल्पशोफता व गम्भीरगतिवादन्तःपाकः, बहिः पुनस्त्वक्सावर्ण्यमेव / शीतशोलीप्रादुर्भावस्त्वपरिपुटनं निम्नदर्शनमङ्गुल्याऽव. फता बहिः, अन्तः पुनरुष्णवं, गम्भीरगतित्वात् कफारब्धत्वाच्च / पीडिते प्रत्युन्नमनं, यस्ताविवोदकसंचरणं पूयस्य अल्परुजता कफारब्धत्वात् / अश्मवद्धनता शिलावत् काठिन्यं, प्रपीडयत्येकमन्तमन्ते चावपीडिते, मुहुर्मुहुस्तोदः कफारब्धत्वादबहिःपाकत्वाचेति / न मोहमुपेयादिति न तत्र मोहं कण्डूंरुन्नतता व्याधेरुपद्रवशान्तिभक्ताभिकाङ्क्षा च गच्छेत् , एभिः पक्कलक्षणैः पक्वमेव जानीयादित्यर्थः / 'न पक्वलिङ्गम् / कफजेषु तु रोगेषु गम्भीरगतित्वाद- मोहमुपेयाद्यतस्तं रक्तपाकमाचक्षते वृद्धाः' इत्यन्ये // 5 // भिघातजेषु वा केषुचिदसमस्तं पक्कलक्षणं दृष्ट्रा भवन्ति चात्रपक्कमपक्कमिति मन्यमानो भिषड्मोहमुपैति; तंत्र आमं विपच्यमानं च सम्यक पक्कं च यो भिषक् // 1 'दोषरूपैः कृष्णादिभिः, व्यजनैश्च तदितरैवेदनादिभिः' इति / जानीयात् स भवेद्वैद्यः शेषास्तस्करवृत्तयः॥६॥ चक्रः / 2 'शक्यते' इति पा० / 3 'संसृप्यत इव' इति पा० / 4 'छिद्यते भिद्यत इव शक्तिभिः' इति पा०। 5 भवति' इति / 1 'न तत्र' इति पा० / 2 'यत्र तु कफजेष्वमिधातजेषु वा हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 6 'बस्तावुदकसंचरणमिव पूयस्य रोगेषु गम्भीरगतित्वात् प्रपाकप्रतियोगीन्येतानि लिङ्गानि दृश्यन्ते संचरणमिति योजना, अन्ते एकस्मिन् पार्थेऽवपीडिते एकमन्तरम- न तत्र मोहमुपेयात् , शेषलक्षणेनैव पकं विजानीयादित्यर्थः' इति परपार्श्व प्रपीडयत्याकामति वेगेन पूरयति पूय इत्यर्थः' इति हाराणचन्द्रः / 'कफजे गम्भीरे तथा शस्त्रजे च गम्भीरे अन्तःहाराणचन्द्रः। 7 'कण्डूरनुन्नतता' इति पा० / 8 'गम्भीरानु- पाके शीततादि भवति, तत्रान्तर्दा हादिना पाकादिकावधारणं, न तत्र गतत्वात्' इति पा०। 9 'यत्र' इति पा० / मोहमुपेयादिति शेषविद्वाहादि पूर्वलक्षणैः पाकं जानीयात्' इति चक्रः /

Page #180
अध्यायः 17] सुश्रुतसंहिता / मामादिलक्षणज्ञाने गुणमज्ञाने दोषं च दर्शयन्नाह-आम- दोषाः / व्यापादनं हिंसनम् / अवदरणं विदरणम् / क्षतविद्रधिः मित्यादि / शेषा अन्ये आमादिज्ञानवर्जिताः / तस्कराश्चौराः, 'तैस्तैर्भावैरभिहते क्षते वा' (नि. अ. 9) इत्यादिविद्रधिनिदातेषामिव वृत्तिर्येषां, प्राणधनापहारित्वात् // 6 // नोक्तः / स यदेत्यादि / मोहः अज्ञानम् / चिरं प्रभूतकालम् / वाताहते नास्ति रुजा न पाकः गम्भीरानुगतः दूरानुप्रविष्टः / उत्सङ्ग इवोत्सङ्गः, व्रणाशये हि पित्तादृते नास्ति कफाच पूयः॥ चिरकालं पूयावस्थानेनावदारितमन्तःप्रदेशान्तरं निम्नमुत्सातस्मात् समस्तान् परिपाककाले तुल्यत्वात् 'उत्सङ्ग' इत्युच्यते; 'उत् ऊर्ध्वं पूयस्य सङ्ग उत्सङ्गः' पचन्ति शोफांस्त्रय एव दोषाः॥७॥ इत्यन्ये / अवकाशम् अन्तरालम् // 9 // कालान्तरेणाभ्युदितं तु पित्तं भवति चात्रकृत्वा वशे वातकफी प्रसह्य॥ यश्छिनत्त्याममशानाद्यश्च पक्कमुपेक्षते // पचत्यतः शोणितमेव पाको श्वपचाविव मन्तव्यौ तावनिश्चितकारिणौ // 10 // मतोऽपरेषां विदुषां द्वितीयः॥ 8 // अस्यैवार्थस्य निन्दार्थवादपरं श्लोकमाह-यश्छिनत्त्याममिएकदोषारब्धा अप्ति पाककाले सर्वदोषाश्लिष्टा भवन्ती त्यादि / पक्कं शोफ शस्त्रकर्माहम् / श्वपचाविन चण्डालाविव / मंत्याह-वातादित्यादि / ऋतेशब्दः कफाचेत्यत्रापि संबध्यते / न्तव्यौ ज्ञातव्यौ / तौ द्वौ / अनिश्चितकारिणौ आमच्छेदनपक्को'त्रिभिरेव शोणितचतुर्थैः शरीरमिदं धार्यते' (सू. अ. 21) इति पेक्षणात्; अन्ये तु 'तौ नरौ श्वपचतुल्यावातुरव्यापादनात् / द्वितीयं दर्शनं दर्शयन्नाह-कालान्तरेणेत्यादि / कालान्तरेणेति / तळ्यापादनं तो कुतो विधत इत्याह-अनिश्चितकारिणौ यतोऽ. अन्तरशब्दोऽत्रावधिवाची, प्रकोपप्रसरस्थानसंश्रयकालावधिना। समीक्ष्य विधायिनौ वैद्यो' // 10 // अभ्युदितं तु पित्तमिति समन्ततो भावेन पुनरुदतं पित्तं, कृत्वा वशे वातकफी वातश्लेष्माणो हीनौ कृता, प्रसह्य बलात्कारेण वशे प्राक शस्त्रकर्मणश्चेष्टं भोजयेदातुरं भिषक् // कृत्वा, 'क्रोडीकृत्य' इत्यन्ये / मतः संमतः // 7 // 8 // मद्यपं पाययेन्मद्यं तीक्ष्णं यो वेदनाऽसहः // 11 // तत्र, आमच्छेदे मांससिरास्नायुसन्ध्यस्थिव्या- न मूर्च्छत्यन्नसंयोगान्मत्तः शस्त्रं न बुध्यते // पादनमतिमात्रं शोणितातिप्रवृत्तिवेदनाप्रादुर्भावो तस्मादवश्यं भोक्तव्यं रोगेषूक्तेषु कर्मणि // 12 // ऽवदरणमनेकोपद्वदर्शनं क्षतविद्रधिर्वा भवति / प्राणो ह्याभ्यन्तरो नृणां बाह्यप्राणगुणान्वितः॥ स यदा भयमोहाभ्यां पक्कमप्यपक्कमिति मन्यमान धारयत्यविरोधेन शरीरं पाश्चभौतिकम् // 13 // श्चिरमुपेक्षते व्याधिं वैद्यस्तदा गम्भीरानुगतोद्वार- पक्के शोफे शस्त्रकर्माहे पूर्वकर्माह-प्रागित्यादि / इष्टं हितं मलभमानः पूयः स्वमाश्रयमवदार्योत्सनं महान्त- हितकारि; अन्ये लिष्टमभिप्रेतमपथ्यमपि तद्बलाधानार्थ भोजयेत् / मवकाशं कृत्वा नाडी जनयित्वा कृच्छसाध्यो | यो वेदनां न सहते तं तीक्ष्णं मद्यं पाययेत् परं मद्यपम् / अस्यैव भवत्यसाध्यो वेति // 9 // च फलमाह-न मूर्च्छत्यन्नसंयोगादित्यादि / शस्त्रं न बुध्यते शस्त्रआम न छिन्द्यात् पक्कं नोपेक्षेतेति दर्शयन्नाह,-तत्रत्यादि।। वेदनां न जानातीत्यर्थः / रोगेषूक्तेष्विति मूढगर्भोदरार्थीश्मर्याआमच्छेदे इति आमशब्दात् पच्यमानस्यापि ग्रहणात्तत्राप्येते दिवर्जितेषु, कर्मणि शस्त्रप्रयोगे प्राप्ते, अवश्यं ध्रुवं भोकव्यम् / कस्मादुक्तेषु रोगेषु भोजयेदित्याह,-प्राण इत्यादि / 1 'नते रुजा वातमृते च पित्तं पाकः कर्फ चापि विना न पूयः। प्राणो ह्याभ्यतर इति अत्राभ्यन्तरः प्राणो बलं, तच्चीजोजनितं तस्माद्विपाकं परिपाककाले प्रयान्ति शोफास्त्रिभिरेव दोषैः' इति ताड यान्ति शाफाखिमिरेव दोषैः' इति ताड- भारहरणादिशक्तिलक्षणम् / बाह्यप्राणगुणान्वित इति बाह्यप्राणोऽत्र पत्रपुस्तके पाठान्तरम् / 2 अस्याग्रे ताडपत्रपुस्तके 'द्रव्याणां | बाह्यं बलमुपचयलक्षणं पाश्चभौतिकाहारजनितं, गुणाः शरीरदा. चन्दनादीनां दग्धानां श्वेतता यथा / तद्वत् पित्तोष्मणा दग्धं रक्तं ादिकाः, तैरन्वितः संयुक्तः सनाभ्यन्तरः प्राणः शक्तिलक्षणः पुयमिहोच्यते' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते। 3 'भयमोहाभ्यामिति | शरीर धारयतीत्यर्थः / अन्ये खन्यथा व्याख्यानयन्ति-प्राणों भयादपि पाटनभीस्तया पक्कमप्यपकमेव दृढयति' इति चक्रः / ह्याभ्यन्तर इति: 'संपन्नो यवः' इतिवजातिविवक्षयेहैकवचनं, 4 'यद्यप्यत्र वातादीनां त्रयाणामपि कारणत्वमुक्तं, तथाऽपि पाके तेनानामिः सोमो वायुः सत्त्वं रजस्तमः पञ्चेन्द्रियाणि भूतात्मे. कारणतया पित्तं प्रधानमेव, पूयं च श्वेतत्वघनत्वाभ्यां कफकार्यम् / त्याभ्यन्तराः प्राणाः, बाह्यप्राणा आग्नेयसौम्यवायव्यद्रव्याणि कालान्तरं विदाहावस्था, तत्र पित्तप्रकोपो विदाहकारणतया पित्तस्य दिवसो वायू रात्रिः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाश्चेति, तेषां गुणाः, भवति / वशे कृत्वा आयत्तौ कृत्वा, शीतत्वेन पाकप्रतिबन्धकावभिभूयेति तैरन्वितोऽनुगतः सन्नाभ्यन्तरः प्राणः शरीरं धारयतीत्यर्थः / यावत् / शोणितं पचतीत्यनेन शोणिताधारमांसादिपाकोऽपि लभ्यते, शोणितं तु मतान्तरे दोषतया प्राधान्येन साक्षादुक्तम् / एतच्च मता- 1 'अत्रामग्रहणेन पच्यमानस्यापि ग्रहणम्' इति चक्रः / न्तरमप्रतिषेधेनानुमतमेव / पूर्वोक्तपाकेऽपि हि पित्तप्राधान्यमस्त्येव, 2 'ऽवेदनासहः' इति पा० / 3 'प्राण इति बलं; बाह्यप्राण पाकतया च शोणितमपि तत्र लभ्यत एव' इति चक्रः / | आहारः, बलहेतुत्वात्' इति पा०।

Page #181
84 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं Fuuuuuuuvariomada m om - तत्र बाह्यप्राणस्यामेर्गुणैः कदम्ललवणादिभिरनुगतः सन्नन्तरग्निः | रोमसंजननादि / अन्ये वन्यथाऽऽपातनिकां गृह्णन्त्यन्यथैव च शरीरं धारयतीत्यादिना बाह्यप्राणगुणानुगतलेनाभ्यन्तरप्राणस्य व्याख्यानयन्ति-तत्र व्रणस्य षष्टेरुपक्रमाणां सुखबोधार्थ लक्षणा शरीरधारकलं दर्शयन्ति, अस्माभिस्तु विस्तरभयान दर्शितम् / न्तरेण सप्तवं दर्शयन्नाह,-आदावित्यादि / विम्लापनशब्दोऽत्र लक्ष्मणटिप्पणकारस्तु-आभ्यन्तरः प्राणोऽनीषोमादिः, बहिःप्रमार्जने शोफविलयनकरे लेपपरिषेकाभ्यङ्गखेदादौ वर्तते, येन प्राणी जीवति, बाह्यप्राणोऽनं, तद्गुणाःप्रीणनादयः, तैरन्वितः न तु मन्दवेदनस्य स्निग्धखिन्नस्य शोफस्य द्विव्रणीयपठितवेणुसन्नाभ्यन्तरः प्राणः शरीरं धारयतीत्यर्थः // 11-13 // नालाङ्गुष्ठादिमर्दने / अवसेचनं विस्रावणम् , अवसेचनशब्दोऽप्यत्र अल्पो महान् वा क्रियया विना यः वमनविरेकशोणितविस्रावणाधन्तर्बहिःप्रमार्जने वर्तते, न तु केवल समुच्छितः पाकमुपैति शोफः॥ एव विस्रायणे / एवं शेषेष्वप्युपक्रमेषूपक्रमान्तराणि समानेषु विशालमूलो विषमं विदग्धः समानान्यन्तर्भाव्यानि // 17 // 18 // स कृच्छ्रतां यात्यवगाढदोषः॥१४॥ इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाव्याख्यां सुश्रुतमहति शोफेऽल्पे वाऽप्रतिक्रियमाणे सति बहुं दोषमाह,- व्याख्यायां सूत्रस्थाने सप्तदशोऽध्यायः // 17 // अल्प इत्यादि / विषमं विदग्ध इति विषमविदाहो विषमपाक इत्यर्थः / अवगाढदोष इति आभ्यन्तरपूर्य इत्यर्थः / 'यो अष्टादशोऽध्यायः। द्युत्थितोऽल्पो यदि वा महान् वा क्रियां विना पाकमुपैति शोथः' अथातो व्रणालेपनबन्धविधिमध्यायं व्याख्याइति केचित् पठन्ति // 14 // स्यामः॥१॥ आलेपविस्रावणाशोधनस्तु यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः // 2 // सम्यक् प्रयुक्तैर्यदि नोपशाम्येत् // आलेप आद्य उपक्रमः, एष सर्वशोफानां सापच्येत शीघ्रं सममल्पमूलः स पिण्डितश्वोपरि चोन्नतः स्यात् // 15 // मान्यः प्रधानतमश्च, तं च प्रतिरोगं वक्ष्यामः ततो बन्धःप्रधानं, तेन शुद्धिर्वणरोपणमस्थिसंधिस्थैर्य शोफानामालेपनादिक्रियासमूहावचारणेऽपि पक्कानामुपक्रमसाफल्यं दर्शयन्नाह,--आलेपनेत्यादि / पच्येत शीघ्रं सममिति __ अथात इत्यादि / एष आलेपः / नन्वेष आलेप आद्य उपएतेन समपाकत्वमुक्तं, स शोफः, पिण्डितो वर्तुलीभवति // 15 // क्रमः कथं ? द्विवणीयेऽपतर्पणस्याद्यत्वेन पठितत्वात् ; उच्यतेकक्षं समासाद्य यथैव वह्नि औषधद्रव्येभ्यो बहिरन्तःप्रमार्जनेभ्य आलेप आद्य इत्यर्थः; र्वाय्वीरितः संदहति प्रसह्य // आद्यसमीपत्वाच्छेष्टवाद्वाऽऽलेप आद्य इत्युच्यते / सर्वशोफानां तथैव पूयोऽप्यविनिःसृतो हि सामान्य इति वातादिशोफानां तुल्यः, आलेपखेनामेदात् / मांसं सिराःस्त्रायु च खादतीह // 16 // प्रधानतमश्च सर्वोपक्रमेभ्य आशुपीडाहरत्वात् / तं च प्रतिरोगं पक्कस्याप्युपेक्षणे शोफस्य प्रागुक्तमेव दोषं दृष्टान्तेन दर्श- वक्ष्याम इति तमालेप, प्रतिरोगं रोगे रोगे, वक्ष्यामः कथयामाह-कक्षमित्यादि / कक्षस्तृणादिबहुलः प्रदेशः / इहेति यिष्यामः, अस्मिन् स्थाने चिकित्सिते च / ततः तस्मापक्कशोफे // 16 // दालेपात् / अस्थिसन्धिस्थैर्य चेति अस्भः सन्धेर्दाऱ्या 'भवति' आदौ विम्लापनं कुर्याद्वितीयमवसेचनम् // इत्यध्याहारः / केचिदाचार्या इमं न पठन्ति // 1-3 // तृतीयमुपनाहं तु चतुर्थी पाटनक्रियाम् // 17 // तंत्र प्रतिलोममालिम्पेत् / प्रतिलोमे हि सम्यगौ: पञ्चमं शोधनं कुर्यात् षष्ठं रोपणमिष्यते // पते क्रमा व्रणस्योक्ताः सप्तमं वैकृतापहम् // 18 // १'अथात आलेपनवणबन्धविधि व्याख्यास्यामः' इति ताडपत्रइति सुश्रुतसंहितायां सुत्रस्थाने आमपक्कैषणीयो पुस्तके पाठः / 'पूर्वाध्यायोक्तव्रणोपक्रमतया आलेपनं तदनुषलेण नाम सप्तदशोऽध्यायः॥ 17 // च बन्धमभिधातुं आलेपनीयोऽभिधीयते / आलेपनमधिकृत्य कृत व्रणस्य षष्टरुपक्रमाणां सूत्रस्थाने सूत्रणार्थ विम्लापनादीनुप- | इत्यालेपनीयः, तेन व्रणवन्धविधानमिद नोत्सूत्रम् ; अन्ये तु क्रमानिर्दिशन्नाह-आदावित्यादि / आदौ विम्लापनमङ्गुल्यादि 'आलेपबन्धविधि' इति पठन्ति' इति चक्रः। 2 'आलेप' आध मर्दनेन शोफविलयनम् / अवसेचनं जलौकादिभी रक्तविस्राव उपक्रम इति शोथमेषजप्रयोगापेक्षयाऽऽलेपस्याद्यत्वमुक्तं, तेन द्विव. गम् / उपनाहो बन्धनं पाचनाय / वैकृतापहमिति सवर्णकरण | णीयेऽपतर्पणस्याचत्वमुक्तं न विरोधि / प्रधानतमत्वमस्य प्रथमभूत शोधावस्थाप्रशमकत्वादेव / तं प्रतिरोगं वक्ष्याम इति इह तु तस्य 1 'यो बस्थितोऽस्पो यदि वा महान् स्यात् क्रिया विना पाकमुपैति विधिमात्रं वक्ष्यामो न तु तत्प्रयोगानिति भावः' इति चक्रः / शोथः' इति पा० / 2 'शीघ्रपाकादयो गुणा आलेपनादिना दोष-३'प्रविशति रोमकूपैः, तस्य प्रमाण माहिषाई चर्मोत्सेधमुपदि-- क्षपणाद् भवन्ति' इति चक्रः। 3 वर्तुलीभूतः' इति पा०। शन्ति / ' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः /

Page #182
अध्यायः 18] सुश्रुतसंहिता। % 3 ameronewwwwwwwwwwwwww षधमयतिष्ठतेऽनुप्रविशति च रोमकूपान् खेदवा- वणव्रणशोफेष्वित्यर्थः / विषयान्तरेणालेपस्य नामान्तरमाह,हि मिश्च सिरामुखैर्वीर्य प्राप्नोति // 4 // यस्वित्यादि / तुशब्दोऽवधारणे / भूयःशब्दोऽत्र पुनरर्थे / ___ इदानीमालेपावचारणं तत्फलं च निर्देष्टमाह,-तत्रेत्यादि / निरुद्धा निषिद्धा / अन्ये खत्र 'निरोध्यालेपनसंज्ञां' इति पठन्ति; प्रतिलोममालिम्पेदिति लोमाभिमुखमालिम्पेत् / हि यस्मादर्थे / तत्र तत्रापि स एवार्थः / कल्कसंज्ञस्यालेपस्य कर्म आह,-तेनेत्यादि। अवतिष्ठते अवस्थितिं करोति, अनुप्रविशति च 'औषधं' आस्रावसनिरोध इति आस्रावो रक्ताद्यास्रावः / अनन्तर्दोषतेति इत्यनुवर्तते // 4 // दोषोऽत्र पूयः, तेनाभ्यन्तरपूयवर्जितत्वम् / व्रणशुद्धिश्चेति दोषदुष्टिनिवृत्तिः; चकाराव्रणरोपणस्य ग्रहणम् // 6 // न च शुष्यमाणमुपेक्षेत, अन्यत्र पीडयितव्यात्; शुष्को ह्यपार्थको रुक्करश्च // 5 // अविदग्धेषु शोफेषु हितमालेपनं भवेत् // आलेपस्यावस्थायां कर्तव्यतामाह,-न चेत्यादि / अन्यत्र यथाखं दोषशमनं दाहकण्डूरुजापहम् // 7 // स्वकप्रसादनमेवात्र्यं मांसरक्तप्रसादनम् // पीडयितव्यादिति पीडनद्रव्यैर्मिश्रकोक्तैर्यो व्रणः पीडनीयो भवति दाहप्रशमनं श्रेष्ठं रुजाकण्डूविनाशनम् // 8 // तस्मादन्यत्र शुष्यमाणं नोपेक्षतेत्यर्थः / हि यस्मादथें / अपार्थको मर्मदेशेषु ये रोगा गुह्येवपि तथा नृणाम् // निष्फलः // 5 // संशोधनाय तेषां हि कुर्यादालेपनं भिषक् // 9 // स त्रिविधः-प्रलेपः, प्रदेह, आलेपश्च / प्रलेप (षड्भागं पैत्तिके स्नेहं चतुर्भागं तु वातिके प्रदेहयोरन्तरं-तत्र प्रलेपः शीतस्तनुरविशोषी अष्टभागं तु कफजे मेहमात्रां प्रदापयेत् // 10 // ) विशोषी वा; प्रदेहस्तूष्णः शीतो वा बहलोऽबहुर आलेपस्यात्मविषये कालावधिमाह-अविदग्धेष्वित्यादि / विशोषी च; मध्यमोऽत्रालेपः। तत्र, रक्तपित्तप्र. अविदग्धेवालेपनं हितं, विदग्धेषु पुनः प्रदेह एव, यस्य 'उपनाह' सादकृदालेपः, प्रदेहो वातश्लेष्मप्रशमनः शोधनों इति संज्ञान्तरम् / यथाखं दोषशमनमिति वातादिदोषेषु मध्ये रोपणः शोफवेदनापहश्च, तस्योपयोगःक्षताक्षतेषु; यदालेपनं द्रव्यगुणापेक्षया यस्य दोषस्य शमनं भवेत् तत् तत्र यस्तु क्षतेषूपयुज्यते स भूयः 'कल्क' इति संज्ञा हितमित्यर्थः। दाहकण्डूरुजापहमिति दाहः पित्तस्य, कण्डूः कफस्य, लभते निरुद्धालेपनसंशः, तेनानावसन्निरोधो रुजा वातस्य, एता अपहन्ति / दूष्यंत्रसादनत्वमालेपस्य निर्देष्टु. मृदुता पूतिमांसापकर्षणमनन्तर्दोषता व्रणशुद्धिश्च माह,-वप्रसादनमेवाम्यमिति।-अभ्यं प्रधानम् / दाहकण्डूभवति // 6 // रुजापहमिति पूर्वस्मिन्नेव श्लोके दाहादीनां पठितवादिह पुनः पाठो तद्भेदानाह-स त्रिविध इत्यादि / प्रलेपप्रदेहयोर्वास्तवामेदे | दूष्यकृता अपि दाहादयो भवन्तीति बोधनार्थम् // 7-10 // ऽपि व्यावहारिकं भेदं दर्शयन्नाह-तत्र प्रलेप इत्यादि / अन्तरं | तेस्य प्रमाणं महिषाचर्मोत्सेधमुपदिशन्ति 11 भेदः, स्थानासनवत् / प्रलेपं लक्षणैर्निर्दिशन्नाह,-प्रलेप तनुखमालेपस्य गुणः, तनुवं किं प्रमाणमित्याह-तस्येइत्यादि / अविशोषी अपीडयितव्ये व्रणशोफे, विशोषी त्यादि / प्रदेहस्तु महिषाचर्मोच्छायापेक्षया स्थूल इति / ये तु पीडयितव्ये; एतेन येन कल्केन चन्दनवल्लिप्यते स प्रलेपः; अन्ये 'शीतस्तनुः' इत्यादिलक्षणं प्रदेहस्य' इति वदन्ति / लक्षणैः तनुख प्रदेहगुणं मन्यते, तेषां मते प्रदेहस्यैतत् प्रमाणम् // 11 // प्रदेहं निर्दिशन्नाह,-प्रदेह इत्यादि / उष्णः शीतो वेति म चालेपं रात्रौ प्रयुजीत, मा भूच्छैत्यविहतोविषयापेक्षया; तत्र वातबहुले कफबहुले वा उष्णः, पित्तरक्तबहुले मणस्तदनिर्गमाद्विकारप्रवृत्तिरिति // 12 // शीतः / बहलः स्थूलः, एतेन यस्तु कल्कः पिण्डीकृत्य व्रण- प्रदेहसाध्ये व्याधौ तु हितमालेपनं दिवा // स्योपरि दीयते स प्रदेहः / 'उष्णः शीतो वा' इत्यादिलक्षणं 'प्रले- | पित्तरक्ताभिघातोत्थे सविणेच विशेषतः॥१३॥ पस्य' इति केचिन्मन्यन्ते / लक्षणान्तरं निर्दिश्य कार्यभेदं निर्दिश- नच पर्यषितं लेपं कदाचिदवचारयेत् // माह,-तत्रेत्यादि / तत्रेति तयोर्मध्ये / केचिदत्रालेपनस्थाने उपर्युपरि लेपं च न कदाचित् प्रदापयेत् // 14 // 'प्रदेह' इति पठन्ति, अन्ये तु प्रदेहस्थाने आलेपं पठन्ति / 1 हाराणचन्द्रसंमतोऽयं पाठः। 2 'तस्य प्रमाणं महिषाचआलेपस्य सामान्यविषयं दर्शयन्नाह,-तस्येत्यादि / क्षताक्षतेषु | मोच्छायापेक्षयाऽस्थूल इति' इति पा० / 'अत्र महिषचोत्सेधता परं १ऽरुष्करश्च' इति पा० / 2 'तेषामन्तरं-प्रलेपः शीतः' इति प्रमाणं लेपस्य, तनुत्वं यक्ष्यमाणमालेपस्य तदुक्तमानादपकोण' पा० / 3 'अबहुनहलो नालिबहलः, आलेपात्किनिदहल इत्येतत्ता- इति चक्रः। 3 'रात्रिस्वाभाविकशैत्यात् संवृतरोमकूपात पुनराले• त्पर्यम्' इति हाराणचन्द्रः। 'बहलो बहुरविशोषी' इति पा०। पनेऽपि व्रणोष्मा बहिरनिर्गच्छन्नवरुद्धो विवृद्धः सन्नितरव्रणे व्रणशोथे बहलत्वेनायं बहिनिगच्छदूष्मरोधादातकफहन्ता / तदुक्तं चरके- | वा दाहपाको करोतीति भावः / यस्तु प्रदेहो वातलेष्मविषयः स "श्लक्ष्णसूक्ष्मघनो. .लेपश्चन्दनस्यापि दाहकृत् / स्वग्गतस्योष्मणो | रात्रावपि देयोऽविरुद्धत्वात् / पाचनलेपस्तु पाचकत्वादेव दातव्या, रोषाच्छीतकृचान्यथाऽगुरोः" (च. चि. भ. 30) इति चक्रः। तथा धूतप्रदेहो निर्वापणतया. दीयत एवं क्षीरशीतजलादिसेकश्व', 4 तेषामित्यादि' इति पा० / | तथा व्रणकएकोऽप्यहोरात्रस्थाथिबन्धविहित एव' इति चक्र।

Page #183
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान 1 303 ऊष्माण वेदनां दाहं घनत्वाजनयेत सहि॥ इदानी व्रणबन्धविधिः प्रस्तूयते, स च द्रव्याधीनः, अतस्तान च तेनैव लेपेन प्रदेहं दापयेत् पुनः॥ न्येव प्रागुपदेष्टुमाह,-क्षौमेत्यादि / क्षौमम् अतसीतन्तुभिव्यूतं, शुष्कभावात्स निर्वीर्यो युक्तोऽपि स्यादपार्थकः१५ | अन्ये वस्त्रान्तरमाहुः; कार्पासं कार्पासतन्तुरचितम् ; आविकम् विशिष्टे काले आलेपावचारणविधिनिषेधे, कथंचिक्रियमाणे उरभ्ररोमव्यूतं; दुकूलं पट्टवस्त्रम् , अन्ये वल्कलमाहुः; कौशेयं कोच दोषमाह.-न चेत्यादि / एतेनास्य विधिः सच्यते तेन शकारकृमिलालोद्भूतं, यत् 'सर' इति लोके; पत्रोर्णी रल. पातश्लैष्मिकापाकिशोथे रात्रौ प्रदेह उपयोक्तव्यः, तथा विद काख्यः कम्बलः, अन्ये तु 'यैर्हरितादीनि देवाङ्गान्युप्यन्ते ते पत्रोह्यमाने शोथे प्रदेहो देय एव.क्षतेषु कल्कोऽपि रात्रौ दातव्य इति. णोः', 'धौतकोशेयम्' इत्यपरे, 'भागधपोण्डकादिदेशेषु नागतथा पित्तजे शोथे वातपित्तजे च शतधौतघृताभ्यङ्गादि दात वृक्षादयश्चवारो वृक्षास्तत्पत्रेभ्यो जातैर्हरिततन्तुभिरूर्णारूपैर्वयते व्यमिति / शैल्याविहतोष्मण इति 'शोफस्य' इति शेषः / तदनि यत्तत् पत्रोर्णम्' इत्येके; चीनपटुं चीनदेश एवोत्पद्यते, तद्देशर्गमात् शोफोष्मानिःसरणात् / विकारप्रवृत्तिर्विकाराभिवृद्धिः / जनास्तु 'चीनयुगपट्टम्' इति वदन्ति, स च पत्रोर्णस्यैव भेदः, शैत्यरुद्धरोमकूपत्वादनिर्गच्छन्नूष्मा आलेपेनान्तन तोऽत्यर्थं शोफ | अन्ये नेत्रमाहुः; चर्म एणादीनाम् , अपरे चर्मवद्वन्धनद्रव्यम् , पचतीत्यर्थः / खेदवाहिभिः सिरामुखैश्च वीर्य प्राप्नोतीत्यत ऊर्ध्व | अथवा सुवर्णपिष्टिकालिप्तचर्मतन्तुभिस्तुरुष्कर्यानि वयन्ते तानि बहुषु प्रतिषु निबन्धपाठक्रमाद्यतिक्रमेण पाठक्रमोऽधिकश्च पाठो चर्मशब्देनोच्यन्ते; बाह्यवल्कलमन्त्यं च त्यक्त्वा मध्यं यगृह्यते दृश्यते; स उच्यते-"तस्य प्रमाणं महिषाचर्मोत्सेधमुपदि तदन्तर्वल्कलम् ; अलाबूशकलं तुम्बीफलकर्परिका; लताविदलं शन्ति / न च शुष्यमाणमुपेक्षेतान्यत्र पीडयितव्यात् ; शुष्को श्यामलतादिपाटिताधः केचिद्विदलशब्दं चर्मादिभिः सह ह्य पार्थों रुकरश्च / स त्रिविध आलेपः प्रदेहो लेपश्च / तेषाम संबध्नन्ति, अन्ये तु विदलशब्देन वंशवेत्रादिकम्बिकामाहुः; न्तरं आलेपः शीतस्तनुरविशोषी विशोषी च, प्रदेहस्तूष्णः लताशब्देन च श्यामलतादीनां ग्रहणं; रजर्मुञ्जबल्बजादिवलितः; शीतो वा बहुलो बहुरविशोषी च, मध्यमो लेप इति / विशेषतो तूलफलं शाल्मलीफलादि; सन्तानिका क्षीरसन्तानिका, अन्ये रक्तपित्तप्रसादकृदालेपः; प्रलेपो वातश्लेष्मप्रशमनः शोधनो 'कुशल सन्तानिका' इति पठन्ति, कुशलसन्तानिका कोलिकवृत्तिः रोपणः शोफवेदनापहश्च, तस्योपयोगः क्षताक्षतेषु; यस्तु क्षते द्वित्रितन्तुरचिता 'वय' इति लोके प्रसिद्धा, मर्कटवासं केचिप्रपो ज दाहुः; लोहानि सुवर्णत्रपुसीसादीनि / व पुनस्तेषामुपयोग तेनासावसंनिरोधो मृदुता पूतिमांसापकर्षणमनन्तोषता व्रण इत्याह तेषामित्यादि / तेषां क्षौमादीनाम् / व्याधि कालं शुद्धिश्च भवति / उभयगुणो लेपः / न चालेपं रात्रौ प्रयुञ्जीत, चावेक्ष्योपयोग इति तत्र वातश्लैष्मिक व्याधि कालं च शीतममाभूच्छत्यविहतोष्मणस्तदनिर्गमाद्विकारप्रवृत्तिरिति / त्वक्प्रसा. वेक्ष्य व्रणबन्धनद्रव्याणां घनानामुपयोगः, रक्तपैत्तिकं व्याधिमुष्णं दनमेवाम्यं मांसरक्तप्रसादनम् / दाहप्रशमनं श्रेष्ठं तोदकण्डूविना च कालमवेक्ष्य तनूनामुपयोगः; चकारादाढस्थानमवेक्ष्य पनाशनम् // मर्मदेशेषु ये रोगा गुह्येष्वपि तथा नृणाम् / संशोधनाय नामुपयोगः, शिथिलस्थानमवेक्ष्य तनूनामुपयोग इति / वर्गोक्तानां तेषां हि कुयोदालेपनं भिषक् // अविदग्धेषु शोथेष हितमा- व्रणबन्धनद्रव्याणां संक्षेपेणादेशमाह,-प्रकरणतश्चैषामादेश लेपनं भवेत् / यथाखं दोषशमनं दाहकण्डूविनाशनम् // षड्भागं इति ।-प्रकरणतः प्रकरणमवेक्ष्य, एषां व्रणबन्धनद्रव्याणामापैत्तिके स्नेहं चतुर्भागं तु वातजे / अष्टभागं तु कफजे स्नेहमात्रां देशनं; तद्यथा-सादिदष्टस्यारिष्ठाबन्धो रक्षा(ज्वा)दिभिः, प्रदापयेत्" इति / अयं पाठो वर्तमानेषु पुस्तकेषु सर्वेष्वेव रक्तातिप्रवृत्तौ रक्तनिवृत्त्यर्थ सन्तानिकया बनीयात् , पाटितश्यापठ्यत इत्यस्माभिः क्रममात्रं दर्शितं; न त्वयं पठनीयः; पठनीयः मलताद्यैर्भग्नसन्धानाय बन्धः कर्तव्यः, लौहैः सुवर्णादिभिर्दपुनः प्राक्तनपाठ एव, सर्वपूर्वाचार्यसंमतत्वात् // 12-15 // न्तान् बनीयात्, त्रप्वादिभिरर्बुदग्रन्थ्यादीन् , अलाबुशकलेन शिरोवणान् बनीयात् ; एवमन्येषामपि यथार्हमादेशनम् // 16 // अत ऊर्ध्व वणबन्धनद्रव्याण्युपदेष्यामः तद्य- तत्रकोशंदामखस्तिकानुवेलितमु(प्र)तोलीमण्डथा-क्षौमकासाविकदुकूलकौशेयपत्रोर्णचीनप- लस्थगिकायमकखट्राचीन विबन्धवितानगोफणा: दृचर्मान्तर्वल्कलालाबूशकललताविदलरजतूलफ. लसन्तानिकालौहानीतिः तेषां व्याधि कालंचावे. 1 'बन्धानां दुर्विज्ञेयतया तत्रान्तराणि ज्ञानार्थ लिख्यन्ते यथाश्योपयोगः; प्रकरणतश्चैषामादेशः॥१६॥ क्रमम् / तत्र कोशे भोज:-"अङ्गुल्यङ्गुष्ठकाग्रेषु कूर्चकूपरजानुषु / कोषक कोषकाकारं व्रणबन्ध तु योजयेत् // दामाकृतिश्चतुष्पादो १.रज्जुतूलसन्तानिका इति पा० / 2 'चक्रस्तु 'लोहा- बन्धः स्याहामसंशितः / स्वस्तिकं स्वस्तिकाकारं बन्धं कुर्यात् स्तनादीनि' इति पठित्वा आदिशब्दादश्वबालादीनां ग्रहणम्' इति दिषु // शाखासु तिर्यक्पतितान् प्रहारादिकृतान् भिषक् / तान् प्रसीव्याख्यानयति / 'दुकूलं वल्कलविशेषोद्भवम् , पत्रोण पतनीति | व्यानुबनीयादयं लेयोऽनुवेल्लितः" इति / प्रतोलीबन्धे वैतरण:ख्याततन्तुभवं, तूलफलं शाल्मलीफलं, तस्य तूलरचिताम्बर बन्धार्थमु- | "प्रतोली पु(मु)टिका प्रोक्ता जालबबहुरन्धकः ।......चैव ग्रीवायां पयुज्यते' इति चक्रः / 'अन्तर्वकलख इत्यन्तस्कलं, भूजोडम्म- ललाटे च प्रयोजयेत् // स्थगिका स्थगिकाकारां मेदाङ्गुष्ठाङ्गुलोस्थिरादित्वमध्यम्' इति हाराणचन्द्रः। ताम् / यथास्वमौषधैः पूर्णा कल्पयेत् सुसमाहिताम्"-इति; एवं

Page #184
अध्यायः 18] सुश्रुतसंहिता। 87 पञ्चाङ्गी चेति चतुर्दश बन्धविशेषाः / तेषां नाम- इदानी बन्धविशेषान् संख्यया निर्देष्टुमाह-तत्र कोशे. भिरेवाकृतयः प्रायेण व्याख्याताः॥१७॥ त्यादि / एषामाकारं निर्देष्टुमाह,-तेषामित्यादि / प्रायोग्रहणाभेषजपूर्णा कृत्वा पट्टेन बध्यत इति कोशात् स्थगिकाया विशेषः, नाम्नैव सर्वेषामाकृतीवक्तुं न शक्यते, तस्मात् परतन्त्रोक्तलक्षण मप्यत्रैव सम्यगाकृतिविज्ञानाय श्लोकैरुपदेक्ष्यामः / तद्यथा,कोशस्तु न बध्यते / "यमकवणयोः कुर्याद्यमकं मण्डलाकृतिम् / "पूरयित्वौषधैर्बन्धः क्रियते कोशकाकृतिः / कोशकाख्यः स खट्वा तु बहुपादा स्याचीराभिर्बहुभिर्वृता / बन्धनं कारयेच्छाहनुग विज्ञेयो वैद्यर्बन्धनवर्जितः // दामाकृतिं चतुष्पादां दामाख्यं, ण्डेपु कोविदः / चीनबन्धं विजानीयाच्चीना( रा )भिबहुभिवृतम् // खस्तिकं पुनः / खस्तिकाकृतिमासीव्य, पश्चादावेठ्य बध्यते // विबन्धो विविधो बन्धः स तु पृष्ठोदरोरसि / ऊर्ध्व तिर्यगधश्चापि अनुवेल्लितं तद्विद्यात्, मुतोलीलक्षणं शृणु / बहनिर्मुटिकाकारी पट्टचीरावृतः स तु / वितानं तु वितानाभ मूनिं कुर्यात् सुसंस्थि जालवद्वहुरन्ध्रकः // मुतोलीबन्ध एष स्यात् संज्ञान्तरमतः तम् / गोफणां गोफणाकारां युझ्यान्नासौष्ठवस्तिषु / चिबुके चापि शृणु / गोतुण्डिका चालनी च तामेवाहुर्भिषग्वराः // मण्डलं पञ्चाङ्गी हनुसन्धौ विसङ्गते / स्वदयित्वा स्थिते सन्धौ कुर्यात् पञ्चा वेष्टनाकारं विदध्यात् , स्थगिकां पुनः। स्थगिकामिव चापूर्य भेषजैः शावृताम्" इति चक्रः / “कोशोऽत्र बहिनिर्गन्तुमिच्छुना कोश पट्टकेन च // बध्यते मण्डलाकोरो यमलव्रणयोस्तु यः / बन्धं कारेण दृष्टोपान्तो यः 'कोया' इति समाख्यातः क्रिमिकोशस्तदा यमकनामानं भिषजो वर्णयन्ति तम् // खट्वाकारश्चतुष्पादः कारो बन्धः 'कोश' इति व्यपदिश्यते / दाम मालेवेति दाम / खट्टाबन्धः प्रकीर्तितः / चीनबन्धं विजानीयाचीराभिर्बहुभिस्वस्तिकः प्रायेण जिह्वामूलीयलक्षणः किञ्चिदानताम्रो जित्वराणां वृतम् / विबन्धो विविधो बन्धः स च षैट्चीन्धि(रि)कायुतः // ध्वजचिह्नविशेषः, तदाकारो बन्धः स्वस्तिकः / वेलित वक्रमनुगत ज्ञेयो वितानसंज्ञस्तु वितानाकारसंयुतः / पाषाणगुडकोत्क्षेपकामित्यनुवेलितं, तदस्यास्तीत्यनुवेलितम् ; अकारो मत्वर्थीयः, वक्रानु रिणीं गोफणां विदुः // तदाकृतिं भिषक्कुर्याद्गोफणां, पञ्चकम्बिपूर्व्या कृतो बन्ध इत्यर्थः / प्रतोली रथ्येव प्रतोली, यथा च सा भिः / पञ्चाङ्गों तु वृतां कुर्यात् सन्धानाय चिकित्सकः"विस्तृतत्वान्नरगजादीनां प्रचारसुखा तथैवायमपि बन्धः शैथिल्याद्वि इति // 17 // "मूत्रयोरपीति तात्पर्यम् / अत एव वक्ष्यति-ग्रीवामेढ़योः प्रतोली. मिति / गोलो बन्धो मण्डलः / स्थगिका ताम्बूलकरङ्कः 'बिडीदानी' तत्र कोशमङ्गुष्ठाङ्गुलिपर्वसु विदध्यात्, दाम इति विज्ञायते, तस्याश्वोपरिभाग एवेद क्रमावनतत्वेनौपयोगिकतया- संबाधेऽङ्गे, सन्धिकूर्चकभूस्तनान्तरतलकर्णेषु स्व. ऽभिप्रेयत इति प्रतीयते, वक्ष्यति हि-अङ्गुष्ठाङ्गुलिमेढाग्रेषु स्थगिका- स्तिकम्, अनुवेल्लितं शाखासु, प्रीवामेद्रयोः मु. मिति / बन्धोऽयं कोशाख्यादीर्घत्वेन हीयत इति पृथक्त्वेनोपदिश्यत (प्र)तोली, वृत्तेऽङ्गे मण्डलम्, अनुष्ठालिमेदानेषु इत्यनुसन्धेयम् / द्वयोर्बणयोः संयमनो यमक इति निरुच्यते / स्थगिकां, यमलवणयोर्यमकं, हनुशलगण्डेषु ख. खट्वाकारश्चतुष्पादो बन्धः खट्वा / बहुभिश्चीनांशुकैः कृतो ट्वाम् ,अपाङ्गयोधीनं, पृष्ठोदोरम्सु विबन्ध, मूर्धनि बन्धश्चीनः / ऊर्ध्वाधस्तिर्यकपरिक्षिप्तत्वेन' विविधाकारो बन्धो वितानं, चिबुकनासौष्ठांसबस्तिषु गोफणां, जत्रुण विबन्धः / शिरस्त्राकारेण विस्तारो बन्धो वितानः / कौपीनबन्धो ऊध्वे पश्वाङ्गीमिति, यो वा यस्मिन् शरीरप्रदेशे नाम गोफणेत्युच्यते स्वशास्त्रसिद्धान्तादिति गम्यते, गुदभ्रंशचिकि- सुनिविष्टो भवति तं तस्मिन् विदध्यात्॥१८॥ सादौ तदर्थे गोफणाशब्दप्रयोगदर्शनात् / पञ्चानामझानां समाहारः | बन्धविषयमाह,-तत्रेत्यादि / तत्रेति चतुर्दशबन्धेषु मध्ये। पञ्चाङ्गी, तद्योगाद्वन्धोऽयं पञ्चाङ्गीत्युच्यते" इति हाराणचन्द्रः। पर्वशब्दोऽङ्गुष्ठाङ्गुलिभिः सह संबध्यते / दाम संबाधेऽओं इति भष्टाजसंग्रहे उत्सङ्गाख्यमधिकं गृहीत्वा पञ्चदश बन्धाः पठिताः। संकटेऽङ्गे / संधिकूर्चकभ्रस्तनान्तरतलकर्णेष्विति क्षिप्रमर्मोपरिबन्धविषयेषु च 'उत्सङ्गं विलम्बिनि, स्वस्तिकं सन्धिकूर्चभ्रस्तना ष्टादुभयतः कूर्चकः, पादाङ्गुष्ठाकुल्योर्मध्ये क्षिप्रमिति मर्म; भूस्तन्तरकुक्ष्यक्षिकपोलकर्णेषु, स्थगिकामङ्गुष्ठाङ्गुलिमेढायमूत्रवृद्धिषु, वितानं | नान्तरमिति अन्तरशब्दः प्रत्येक संबध्यते; तलमिह हस्तपादमूर्धादौ पृथुलेऽजे, गोफणां नासौष्ठचिबुकसन्धिषु' इति विशेषः तलम् / शाखास्विति शाखासु सक्थिबाहुषु / बाहुपार्बोदरोरुपठ्यते / 'उत्समुत्सङ्गमिव, विलम्बिनि बाह्रादौ कण्ठादिलम्बमान; पृष्ठादिकं वृत्तमङ्गम् / अङ्गुष्ठाङ्गुलिमेढ़ाग्रेष्विति अग्रशब्दोऽत्रास्वस्तिकाकृति स्वस्तिकं यदूर्ध्व दक्षिणादेत्याधो वामं याति पुनः ङ्गुष्ठादिभिः सह प्रत्येक संबध्यते / हनुशङ्खगण्डेष्विति हनुर्मुखपरिवृत्यायो दक्षिणादूर्ध्व वाम, तत्सन्ध्यादिषु योज्यं; कूचों नाम | सन्धिः, शवो भूकर्णयोरन्तरं, गण्डो गलः / अपाङ्गयोश्चीनमिति मर्म, अनुवेलितं यदीर्घ कृत्वा वेष्टनं, मुतोलीव मुतोली तृणमयः अपाङ्गयोनॆत्रान्तप्रदेशयोः। हृदयोवं स्तनयोर्मध्यं ग्रीवामूलादध. फलाधारः, मण्डलमिव मण्डलं तद्वत्तेऽो स्तनादी, स्थगिकेव स्थगिका | स्तादरः। मर्धा मस्तकम् / चिबुकनासौष्ठांसबस्तिषु गोफणामिति लम्बमानं ताम्बूलकर कं, यमकं यदेकस्मिन् पट्टके द्विव्रणबन्धे मध्यं चिबुकमोष्टाधो मांसास्थिपिण्डिका, अंसो बाहुशिरः, बस्तिमूत्रादैध्येण विच्छिद्यापनीयते खेदाद्यभावाय, खट्वा चतुर्बाहु पट्टकं, चीनं स्तोकविस्तीर्णा आयता पट्टिका, पञ्चाङ्गी यस्मिन् पट्टे चत्वारो - 1 'आसिच्य' इति पा०। 2 'स्थगिका पुनः / स्थगिकादि. बाहवः एका चोवं पट्टिका' (अ. सं. सू. स्था. अ. 38) इत्य- मिरापूर्व भेषजैः पट्टकेन च' इति पा०। 3 'घट्चीरिकायुतः' याङ्गसंग्रहन्याख्यायामिन्दुः। | इति पा० / 4 'चिबुकमोष्ठापः, नासा अस्थिपिण्डिका' इति पा० / अष्टाङ्गुलिमेढाग्रेष्विवादरारु सन्ध्यादिषु योजना अष्टादिभिः

Page #185
निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थानं शयः / जत्रुण ऊर्ध्वं प्रीवामूलादुपरि / आद्यसूत्रात् 'विदध्यात्' णम् / दुासात् दुष्प्रवेशात्। व्रणवम॑ व्रणमुखम् / गयइति क्रियापदं सर्वत्रानुवर्तते / उक्तं देशनियमं प्रयोजनवशेन दासाचार्यस्त्वन्यथाऽऽपातनिकां गृहीला पाठमन्यथा पठतिव्यभिचारयन्नाह-यो वेत्यादि / सुनिविष्टः शोभनाकारः॥१८॥ "अतिस्नेहातिरूक्षयोर्विकेशिकौषधयोर्दोषं युक्तियुक्तस्नेहतो गुणं यन्त्रणमूर्वमधस्तिर्यक् च // 19 // च वक्तुमाह,-कस्मात् ? अतिस्नेहात् क्लेदो रौक्ष्याच्छेदो बन्धो मृदुसमावगाढमेदात्रिविधः, स च यन्त्रणमन्तरेण न युक्तस्नेहात् सम्यगुपरोह" इति // 21 // संभवति, अतो यन्त्रणं निर्देष्टमाह-यन्त्रणमूर्ध्वमधस्तिर्यक तत्र व्रणायतनविशेषाद्वन्धविशेषत्रिविधो भचेति / यन्त्रणं पट्टप्रन्थेबन्धनं, तच्चोर्ध्वादिभेदेन त्रिप्रकार, वति-गाढः, समः, शिथिल इति // 22 // व्रणाकृतीनां नानाविधत्वात् / चकार ऊर्ध्वादिभेदानेव समुच्चिनोति // 19 // इदानीमुक्तसंख्याकमपि बन्धं व्रणाकृतिविशेषेण त्रिविधं दर्शयन्नाह,-तत्रेत्यादि / व्रणायतनविशेषादिति व्रणानामायतनं तत्र घनां कवलिकां दत्त्वा वामहस्तपरिक्षेपमृ | स्थानमङ्गप्रत्यङ्गादिकं, तद्विशेषाद्गाढादयो बन्धविशेषा भवन्ति / जुमनाविद्धमसंकुचितं मृदु पढें निवेश्य बनीयात् / ननु, दोषकालविशेषादप्यग्रे बन्धविशेषाणां दर्शितवाद्दोषकालामच वणस्योपरि कुर्याद्रन्थिमाबाधकरं च // 20 // वप्यत्र वाच्याविति ? उच्यते, दोषकालौ हि व्रणायतनविशेष.. बन्धावचारणं निर्दिशनाह,-तत्रेत्यादि ।-तत्रेति वाक्यो मात्रकराविति न पृथगुक्तौ; अन्ये तु व्रणायतनविशेषादित्यस्याग्रे पक्रमे / घनां कवलिकामिति औषधवस्त्रयोरन्तरे या दीयते चकारो लुप्तो द्रष्टव्य इति पठन्ति, तेनानुक्तदोषकालविशेषोऽपि औषधसंस्थापनार्थमौदुम्बरादित्वक् पत्राणि वा, सा 'कवलिका' लभ्यते, तस्मादपि बन्धविशेषा भवन्ति / व्रणायतनविशेषादिति इत्युच्यते; अन्ये द्विगुणचतुर्गुणमृदुकर्पटविरचितां कवलिका अन्येऽन्यथा व्याख्यानयन्ति “व्रणानां वाताधारब्धानां विशेषामाहुः / वामहस्तपरिक्षेपमिति वामहस्तपरिक्षेपादृष्ट्या रचितो तथाऽऽयतनानां स्थानानामङ्गप्रत्यङ्गादिकानां काले विशेषात्रयो बन्धो मङ्गलमावहति; अन्ये तु पट्टे वामहस्तपरिक्षिप्ते दक्षिण बन्धविशेषा भवन्ति" इति / 'व्रणायतनं व्रणाकारो व्रणसन्निवेश' हस्तेन साधु बन्धो निष्पद्यते' इत्याचक्षते; अपरे तु बामद इत्यन्ये व्याचक्षते; इदं चासङ्गतमेवेति // 22 // . क्षिणपरिक्षेपावुभावपि विषये कर्तव्यौ. क्रियासौकयार्थ तु वामहस्तपरिक्षेप उक्तः / ऋजुखं सन्निवेशविशेषापेक्षम् / पीयन्त्ररुजोगाढःसोच्छासःशिथिलः स्मृतः॥ अनाविद्धम् अनाकुलितम् , असंकीर्णमित्यपरे / असंकुचितं नैव गाढोन शिथिलः समो बन्धः प्रकीर्तितः॥२३ वलिवर्जितम् / मृदु कोमलम् / वामहस्तपरिक्षेपर्जुवादिगुण- गाढादिबन्धानां लक्षणं निर्दिशन्नाह.-पीडयन्नरुजो गाढ युक्तं पट्ट निवेश्य संस्थाप्य बनीयादित्यर्थः / आबाधकर चेति आ इति ।-गाढो बन्धः पीडयन्नप्यवगाढमानोऽपि न रुजति / समन्ततः पीडाकर ग्रन्थि न कुर्यादित्यर्थः / स च वामदक्षिण- सोच्छ्रासः अनवगाढकः // 23 // पार्श्वयोस्तथा पृष्ठेऽपि क्रियमाणः स्वप्नाबाधकरः स्यादिति // 20 // तत्र स्फिक्कक्षिकक्षावतणोरुशिरःसु गाढः, शा नच विकेशिकौषधे अतिस्निग्धे अतिरूक्षे विषमे खावदनकर्णकण्ठमेदमुष्कपृष्ठपार्बोदरोरम्सु समः, वा कुर्वीत; यस्मादतिस्नेहात् क्लेदो, रोक्ष्याच्छेदो, अक्षणोः सन्धिषु च शिथिल इति // 24 // दुासाद्रणवविघर्षणमिति // 21 // प्रागेव व्रणायतनविशेषाद्वन्धविशेषं निर्दिशन्नाह-तत्रेतत्रौषधकल्कवणवाः स्निग्धादिभावं नियमयन्नाह,-न त्यादि / स्फिचौ कटिपोथी, वसण ऊरुसन्धिः , मेढ़ो मेहनं, चेत्यादि / विकेशिकौषधे इति तिलकल्कमधुघृताक्तवस्त्रस्य | मुष्कोऽण्डकोषः // 24 // सूत्रस्य वा वर्तिर्विकेशिका, सी च पूतिमांसोत्सङ्गगतिपूयगर्भेषु व्रणेषु निक्षिप्यते; औषधमिह औषधकल्कः, स च केवलकल्कः तत्र पैत्तिकं गाढस्थाने समं बनीयात् , समस्थाने पूतिमांसोत्सङ्गगत्यस्थ्यन्तरपूयवर्जितेषु व्रणेषु दीयते; एतद्वि- शिथिलं, शिथिलस्थाने नैव; एवं शोणितदुष्टं च; पर्ययव्रणेषु पुनर्विकेशिकौषधकल्कयोरुभयोरप्युपयोगः / विषमे श्लैष्मिकं शिथिलस्थाने समं, समस्थाने गाढं, गाढदुर्व्यस्ते; अन्ये 'विषमे' इति न पठन्ति / विकेशिकौषधयोरति- स्थाने गाढतरं, एवं वातदुष्टं च // 25 // स्निग्धातिरूक्षदुर्व्यस्तयोर्दोषं वक्तुमाह,-यस्मादतिस्नेहात् क्लेद दोषविशेषाद्वन्धविशेष निर्देष्टुमाह,-तत्रेत्यादि // 25 // इति ।-क्लेदो व्रणस्यात्वम् / छेदः संहतयोxणौष्ठयोधिाकर तत्र पैत्तिकं शरदि ग्रीष्मे द्विरह्नो बनीयात्, 1 'कवलयति क्रोडीकरातीति कवलिका' इति चक्रः / 2 'उक्तं येवं; श्लैष्मिकं हेमन्तवसन्तयोख्या हिचरके-"बन्धस्तु द्विविधः शस्तो व्रणानां, वामदक्षिणः” (च. चि..अ. 25) इति / 3 अस्याग्रे 'युक्तस्लेहत्वादाशु रोहति' १'तथाऽनुक्तकालविशेषाच्च' इति पा०। २'पीडयन्नपि यो इति ताडपत्र पुस्तकेऽधिकः पाठ उपलभ्यते। 4 उच्यते हिं- रुजां न करोति स गाढः, सोच्छास इति नातिसंलग्नः' इति 'सपूतिमांसं सोत्सङ्ग. सगतिं पूयगर्भिणम् / व्रणं विशोषयेच्छीघ्रं चक्रः / सोच्छासः श्लथः। ३'हेमन्ते तृतीयेऽह्नि' इति ताडपत्रसिता अन्तर्विकेशिका' इति चक्रः / पुस्तके पाठः।

Page #186
अध्यायः 18] सुश्रुतसंहिता। w een MamaAIrowanNowwwwwwwwwwwAAVATARIATIAA हात्, वातोपद्रुतमप्येवम् / एवमभ्यूह्य बन्धविप- येषु बन्ध एवानर्थकरस्तान् दर्शयन्नाह,-अबन्ध्या इत्यादि। र्ययं च कुर्यात् // 26 // निमित्तशब्दः पित्तादिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते / कदा पुनरेकालविशेषादपि बन्धविशेषं दर्शयलाह-तत्रेत्यादि / जानतेऽबन्धनीया इत्याह,-यदेत्यादि / तोदाख्यैव वेदना तया:द्विरको बनीयादिति दिवसस्य मध्ये द्वौ वारौ बधीयादित्यर्थः / / भिभूता वातानुविद्धा इत्यर्थः / अत्र बन्धेनात्यर्थ तोदोत्पत्तिरेव एवमभ्यूयति एवमनेन प्रकारेण, अभ्यश्च खयमपि वितळ, स्यात् , तस्मान्न बन्धः कर्तव्य इति / 'तोददाहामिभूता' इत्यन्ये बन्धविपर्ययं बन्धस्यान्यथाखमवस्थावशात् कुर्यादिति। तद्यथा पठन्ति / 'यदा च शोफतोददाहरागपाकवेदनाभिभूता' इति पित्तश्चैष्मिकं यहाद्वध्रीयात्, प्रातीष्मशरदोः, हेमन्ते पैत्ति- काचत् पठान्त / पाकात् प्रकुर्थितप्रशीर्णमांसाश्च भक कमहरहः, वर्षादिष्वपि श्लैष्मिक द्यहे सायमिति // 26 // व्रणाः पाकात् प्रतिस्रस्तमांसाश्च भवन्ति तेऽपि न बम्ध्या तत्र, समशिथिलस्थानेषु गाढं बद्ध विकेशिको इत्यर्थः // 32 // षधनैरर्थक्यं शोफवेदनाप्रादुर्भावश्च, गाढसमस्था- कुष्ठिनामग्निदग्धानां पिडका मधुमेहिनामा नेषु शिथिलं बद्ध विकेशिकौषधपतनं पट्टसंचा कर्णिकाश्चोन्दुरुविषे विषजुष्टाश्च येवणाः॥३३॥ राहणवावघर्षणमिति: गाढशिथिलस्थानेषु समं मांसपाके न बध्यन्ते गुदपाके च दारुणे॥ बद्ध गुणाभाव इति // 27 // खबुद्ध्या चापि विभजेत्कृत्याकृत्यांश्च बुद्धिमान् // गाढादिस्थानेऽप्यन्यथाकृतानां बन्धानां दोषं वक्तुमाह, देशं दोषं च विज्ञाय व्रणंचवणकोविदः॥ तत्रेत्यादि / चकारोऽत्र रागं समुचिनोति; गाढवन्धदोषोऽ ऋतूंश्च परिसंख्याय ततोबन्धानिवेशयेत् // 35 // यम् // 27 // उक्तानुक्कमर्थ सुखपाठार्थ श्लोकैर्निर्दिशन्नाह-कुष्ठिनामिभविपरीतबन्धे वेदनोपशान्तिरसूप्रसादो मा. त्यादि / कुष्ठिप्रभृतीनां मांसपाके सति व्रणा न बध्यन्ते / मधुमेहिनां पिडका इति गुदपाके च दारुण इति बन्धो न देवं च // 28 // कार्य इत्यर्थः / कृत्याकृत्यान् साध्यासाध्यान् / देशं स्फिकुक्षिकयथोचितबन्धगुणमाह, अविपरीतबन्ध इत्यादि // 28 // क्षादिकम् / दोषं वातादिकम् / व्रणकोविदो व्रणविद्वान् / ऋतून् अबध्यमानो देशमशकतृणकाष्ठोपलपांशुशीत- शीतोष्णसाधारणान् / परिसंख्याय सम्यग्बुद्धा / निवेशयेत् वातातपप्रभृतिभिर्विशेषैरभिहन्यते व्रणः, विविध कुर्यादित्यर्थः // 33-35 // वेदनोपद्रुतश्च दुष्टतामुपैति, आलेपनादीनि चास्य विशोषमुपयान्ति // 29 // ऊर्ध्व तिर्यगधस्ताश्च यन्त्रणा त्रिविधा स्मृता // यथा च बध्यते बन्धस्तथा वक्ष्याम्यशेषतः॥ 36 // बन्धव्यतिरेके दोषं वक्तुमाह,-अवध्यमान इत्यादि / दंशो वनमक्षिका, उपलः पाषाणः, पांशुधूलिः, आतपो धर्मः / दुष्ट विकेशिकामौषधं च नातिस्निग्धं समाचरेत् // 37 // | घनां कवलिकां दवा मृदु चैवापि पट्टकम् // तामुपैति वैकृतं याति // 29 // | प्रक्लेदयत्यतिस्निग्धा तथा रूक्षा क्षिणोति च // चूर्णितं मथितं भग्नं विश्लिष्टमतिपातितम् // युक्तस्नेहा रोपयति दुर्व्यस्ता वर्त्म घर्षति // 38 // अस्थिस्नायुसिराच्छिन्नमाशु बन्धेन रोहति॥३०॥ विषमं च वणं कुर्यात् स्तम्भयेत् सावयेत्तथा // सुखमेवं वणी शेते सुखं गच्छति तिष्ठति // यथावणं विदित्वा तु योगं वैद्यः प्रयोजयेत् // 39 // सुखं शय्यासनस्थस्य क्षिप्रं संरोहति वणः॥३१॥ |पित्तजे रक्तजे वाऽपि सहदेव परिक्षिपेत् // बन्धस्यात्यन्तगुणं दर्शयबाह,-चूर्णितमित्यादि / चूर्णितं | असकृत कफजे वाऽपि वातजेच विचक्षणः॥४०॥ बहुधा खण्डीकृतं, मथितं विलोडितं, भमं काण्डभमं, विश्लिष्टं तलेन प्रतिपीब्याथ नावयेदनुलोमतः॥ सन्धिच्युतम् , अतिपातितं स्थानाच्युतमवलम्बमानम् / छिन्न- सर्वाश्व बन्धान गढान्तान सन्धींश्च विनिवेशयेत४१ शब्दोऽस्थ्यादिभिः प्रत्येकं संबध्यते / चूर्णितादिषु गमनागमन- ओष्ठस्याप्येष सन्धाने यथोहियो विधिः स्मृतः॥ स्थानशयनेष्वपि चतुर्पु बन्धः प्रशस्त इत्याह, सुखमित्यादि। बुद्ध्योत्प्रेक्ष्याभियुक्तेन तथा चास्थिषु जानता // 42 // शेते खपिति, तिष्ठति ऊवीभूत आस्ते, शय्यासनस्थस्य सुखं | उत्तिष्ठतो निषण्णस्य शयनं चाधिगच्छतः॥ 'भवति' इत्यध्याहारः // 30 // 31 // गच्छतो विविधैर्यानैर्नास्य दुष्यति स वणः॥४३॥ अबन्ध्याः पित्तरताभिघातविषनिमित्ता यदा न बन्ध्याः , तेन तोदादियुक्ते पैत्तिके विषजुष्टानां च पित्तरक्तबहु• शोफदाहपाकरागतोदवेदनामिभूताः क्षाराग्निद सया शीर्णमांसता बन्धेन भवति / प्रमेहिणः चतरपातुत्वाइन्बादग्धा:पाकात प्रकृथितप्रशीर्णमांसाश्च भवन्ति॥३२॥ तीव प्रागुचतता (3) भवतीत्यायनुसरणीयम् / कणिका विषहमा१'बन्धस्यान्वये गुणं' इति पा०। 2 'प्रकुपिताः प्रशीर्णमा- साहुरः' इति चकः।। साब' इति पा० / पिचादिननिवाब यदा तोददाहवेदनावन्तस्तदा / 1 'कृत्याकलान् करणीयाकरणीयान्' पति चकः। मु. .12

Page #187
निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान येचं स्यमाससंस्था वै त्वग्गताश्च तथा व्रणाः॥ यतस्तस्मिंस्तथाभूते स्थितस्य व्रणिनः शारीरादयो रोगान सन्ध्यस्थिकोष्ठप्राप्ताश्च सिरानायुगतास्तथा // 44 // भवेयुरिति दर्शयितुमाह-प्रशस्तवास्तुनीत्यादि / प्रशस्तवातथाऽवगाढगम्भीराः सर्वतो विषमस्थिताः॥ स्तुंनि गृह इति वास्तुशब्देन देशः कथ्यते, तेन प्रशस्तदेशे गृह नैते साधयितुं शक्या ऋते बन्धाद्भवन्ति हि // 45 // इत्यर्थः, प्रशस्तवं च देशस्य प्राक्निम्रलमुदङ्गिनवं कृष्ण मृत्तिकवं सुवर्णमृत्तिकत्वं वेत्यादिकं; 'गृहसग्निवेशार्था भूमिस्तइति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने प्रणालेपन दधिष्ठातृपुरुषो वा वास्तुशब्देनोच्यते' इत्यन्ये; तस्य प्रशस्तत्वं खम्धविधिर्नामाष्टादशोऽध्यायः॥१८॥ हि मर्मादिरहितत्वम् // 4 // केचित् सुश्रुताध्यायिनो गद्योक्तस्यार्थस्य व्यक्त्यर्थं संग्रह- तस्मिन शयनमसंबाधं स्वास्तीर्ण मनोझं प्राकश्लोकान् पठन्ति-ऊर्वमित्यादि / विषमं च व्रणं कुर्यादिति | शिरस्कं सशस्त्रं कुर्वीत // 5 // वैषम्यमिह निनोन्नतलेन / स्तम्भयेत् स्रावयेत्तथेति स्तम्भनं शयनस्थस्य व्रणिनः सव्रणान्यङ्गानि सुखमासत इति तदेव स्रावणं चेह पूयस्यैवेति / सकृदेव परिक्षिपेदिति एकवारमेव निर्दिशन्नाह-तस्मिन्नित्यादि / तस्मिन्निति अगारे / असंबाधम् पदेने वेश्येदिति / सर्वांश्च बन्धानित्यादि सर्वान् बन्धान असेटम. खास्तीर्ण शोभनैरास्तरणैस्तूलीगण्डोषधानेराच्छादसन्धींश्च सर्वान् गुप्तान्तान् विनिवेशयेत् विनियोजयेत् कुयादि- नैश्चाच्छादितं. मनोज्ञ रमणीयं, सशस्त्रं शस्त्रसहितं हिंस्रनिवारत्यर्थः / ओष्ठस्येत्यादि।-एष यथोद्दिष्टो विधिरोष्ठस्यापि संधाने | णार्थम // 5 // स्मृतः / बुद्ध्योत्प्रेक्ष्येत्यादि / अभियुक्तेन जानता वैद्येन बुद्ध्या सुखचेष्टाप्रचारः स्यात् वास्तीण शयने वणी॥ ऽभ्यूह्यास्थिष्वपि सन्धानाय यथोद्दिष्टो विधिः कर्तव्य इति / प्राच्यां दिशि स्थिता देवास्तत्पूजार्थं च तच्छिरः६ तथेत्यादि / अवगाढतया गम्भीरा इत्यर्थः / गयदासाचार्येणायं पाठोऽनार्ष एव कृतः, तन्मतानुसारिणा ब्रह्मदेवेन इत्थंभूतस्य शयनस्य गुणमाह-सुखचेष्टाप्रचारः स्यादिकविद्याख्यातः, ताभ्यां गृहीतत्वादस्माभिलिखितो व्याख्यातश्च त्यादि / चेष्टाप्रचार इति शयनपरिवर्तनादिगतिः // 6 // कालिदिति // 36-45 // तस्मिन् सुहृद्धिरनुकूलैः प्रियंवदैरुपास्यमानो इति श्रीडल्ह(इणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत यथेष्टमासीत // 7 // व्याख्यायां सूत्रस्थानेऽष्टादशोऽध्यायः // 18 // तस्मिन् शयने यथा व्रणितेन स्थातव्यं तथोपदिशन्नाहतस्मिन्नित्यादि / सुहृद्भिरिति मित्रैः / अनुकूलैरिति आत्मनोऽ. | नुम(ग)तवर्तिभिरित्यर्थः / उपास्यमानः सेव्यमानः // 7 // एकोनविंशोऽध्यायः। सुहृदो विक्षिपन्त्याशु कथाभिर्वणवेदनाः॥ अथातोवणितोपासनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ आश्वासयन्तो बहुशः स्वनुकूला: प्रियंवदाः // 8 // यथोवात भगवान धन्वन्तरिः // 2 // सुहृदुपासनफलमाह-सुहृद इत्यादि / विक्षिपन्ति विशेव्रणितस्य संजातव्रणस्य, उपासनं सेवनं, तब गृहशय्या-घेण प्रेरयन्ति स्फोटयन्तीत्यर्थः; कथाः पूर्वपुरुषवृत्तान्तप्रबन्ध. सनादिकं, तद्विद्यते यस्मिन् स तथा // 1 // 2 // रचनाः; आश्वासयन्तः सान्वयन्तः॥८॥ प्रणितस्य प्रथममेवागारमन्विच्छेत्; तखागार नव दिवानिद्रावशगः स्यात् // 9 // प्रशस्तवास्त्वादिकं कार्यम् // 3 // शयने दोषवन्तमाचारं परिहरनाहन चेत्यादि // 9 // दिवास्वप्नाणेकण्डर्गात्राणां गौरवं तथा। शय्यासनादिकं गृहस्थस्य कार्यमिति प्रागेव गृहं निर्देष्टु. श्वयथुर्वेदना रागः सावश्चैव भृशं भवेत् // 10 // माह-प्रणितस्य प्रथममेवेत्यादि / 'ब्रणिनः' इत्यन्ये पठन्ति / कथंचिदिवास्वप्ने कृते दोषमाह-दिवाखानादित्यादि / अत्र तञ्चागार प्रशस्तवास्त्वादिकं कार्यम् // 3 // कण्डूगौरवे कफकृते, श्वयधुवेदने वातश्ते, रागः पित्तजनितः, प्रशस्तथास्तुनि गृहे शुचावातपर्जिते // | स्त्रावो रक्तकृतः, एतेन दिवास्वमस्थाखिलदोषकर्तृत्वमुक्तम् // 10 // निवाते नकरोगा स्युःशारीरागन्तुमानसा उत्थानसंवेशनपरिवर्तनचक्रमणोचैर्भाषणा.१ 'ब्रणा के स्तुमाससंथा त्वचि जातास्तथा व्रणाः' इति पा० / / द्यास्वात्मचेष्टास्वप्रमत्तो प्रणं संरक्षेत् // 11 // 2 पट्टेन' इति हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते। 3 'अनन्तरं द्रण- 1 'असंवा नतोन्नतत्वादिमिर्मत्कुणादिभिश्च संवाघमागैरसंसृष्टं' लेपनापिकारात् कृतवणवस्थस्य व्रणिनो विहाराहारोपदर्शनार्थ इति हाराणचन्द्रः। 2 असंकीर्ण' इति पा० / 3 'पूर्वपुरुषअणितोपासनीयोऽभिधीयते / प्रणितोपासमं प्रणितस्थाहाराचरमजनं, | वृत्तान्तप्रवन्धरताः' इति पा०। 4 'सवेशनं निदा, परिवर्तनं तदधिकृत्य कृतोऽध्यायो श्रेयः' इति यः। ४'प्रशस्तवा- पार्थपरिवर्तन, सानं दण्डवदवस्थितिः, बासनमुपविश्यावसानम्' निविष्टं शुच्यवातातपं च इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। इति हाराणचन्द्रः।।

Page #188
अध्यायः 19] सुश्रुतसंहिता। ... सर्वाखवस्थासु व्रणसंरक्षा करणीयेति दर्शयन्नाह-उत्था- मत्स्याश्चोच्यन्ते / वसा शुद्धमांसनेहः / कुशरा तिलतण्डुलमाषैः नेत्यादि / संवेशनं विश्रमणं, परिवर्तनं वामदक्षिणकव्योर्विलो- कृता यवागूः / पायसं क्षीरसिद्धास्तण्डुलाः / अन्ये तु 'अजागटनं, चडुमणं गतागतम् , आत्मचेष्टासूत्थानादिकाखेव, अप्रमत्तः लविकारानूपौदकमांस' इति पठन्ति / यद्यपि, जागलवर्गोऽष्टवि'व्रणी' इति शेषः // 11 // धस्तथाऽप्यत्र जवालविष्किरी जाङ्गलशब्देनोच्यते; कुतः तयोः स्थानासनं चकमणं दिवाखमं तथैव च // प्रधानतमखात्, यथा लवणशब्दस्या(ब्देना)विशेषोक्तावपि प्रधाप्रणितो न निषेवेत शक्तिमानपि मानवः // 12 // नत्वात् सैन्धवं गृह्यते तद्वत् , तेनात्र जङ्घालविष्किरौ विहायाचतुर्विधामपि वणिनः कायचेष्टां नियमयन्नाह-स्थानासन न्येषां जागलानां प्रतिषेध इति / आनूपौदकयोरप्यजाङ्गलवादेव मित्यादि / स्थानम् ऊर्वीभूतस्य स्थितिः, आसनम् उपविष्टस्य निषेधे सिद्धे पुनरुपादानं तन्मांसानामत्यर्थ दोषवत्त्वप्रतिपादस्थितिः / “स्थानासनं चक्रमणं यानयानातिभाषणम् / व्रणवान नार्थम्, अजाङ्गलमांसविकारेति निषेधमुखेन विधिप्रणयनं जवानिषेवेत शक्तिमानपि मानवः" इति केचित् पठन्ति / यानयानं लविष्किरयोरप्यवस्थायामुपयोगल्यापनार्थमिति / प्रमृतिग्रहणारथादिगमनम् // 12 // द्वरकोद्दालकादीनां परिहारः॥ 16 // तक्रान्तो नवधान्यादियोऽयं वर्ग उदाहतः॥ उत्थानाद्यासनं स्थानं शय्या चातिनिषेविता॥ प्राप्नुयान्मारुतादङ्गरुजस्तस्माद्विवर्जयेत् // 13 // दोषसंजननो होष विज्ञेयः पूयवर्धनः // 17 // एषां भिन्नजातीयानामपि दोषकरत्वं प्रतिपादयनाह-- उत्थानादीनामतिनिषेवणाद्दोषमाह-उत्थानेत्यादि // 13 // तक्रान्त इत्यादि / ननु 'तक्रप्रमृतीति परिहरेत्' इत्यत्र प्रभृतिगम्यानां च स्त्रीणां संदर्शनसंभाषणसंस्पर्श प्रहणाद्वरकोहालकादीनां ग्रहणम् , अतस्तेषामपि दोषसंजननलं नानि दूरत एव परिहरेत् // 14 // चास्ते एवं पूयवर्धनवं च, तत् कथं तक्रान्तो नवधान्यादिरिति __सामान्याचारानियम्य विशिष्टं स्पर्धाश्रयं विहारमतिदोषकरं विच्छेदः कृतः / उच्यते-वरकादिभ्यो नवधान्यादीनां तक्रापृथगेव निर्दिशन्नाह-गम्यानामित्यादि / गम्या गमनाहो न्तानामत्यर्थ दोषसंजननत्वपूयवर्धनत्वप्रतिपादनार्थमिति / ननु ग्राम्यधर्मयोग्या इत्यर्थः, ताश्च भार्या वेश्याचेटीप्रमृतयः। संद नवधान्यादी वर्ग केचिद्वातहराः केचिच पित्तहराः केचिच र्शनादिषु संशब्द आभिमुख्यार्थः // 14 // कफहरावत् कथमुच्यते 'दोषसंजनन' इति ? नैष दोषः, स्त्रीदर्शनादिभिः शुक्र कदाचिञ्चलितं त्रवेत् // यतोऽत्र दोषशब्देन व्रणदुष्टिरेवोच्यते; यद्यपि व्रणदुष्टिरपि प्राम्यधर्मकृतान्दोषान् सोऽसंसर्गेऽप्यवामुयात् 15 दुष्टैरेव दोषैः क्रियते तथाऽपि न दोषः, कस्मात् ? निदानद्रव्याणां कस्मादम्यस्त्रीणां संदर्शनादि परिहर्तव्यमित्याह-बीदर्श- त्रिविधवात; तद्यथा-किंचिद् द्रव्यं दोषकारि, किंचियाधिनादिभिरित्यादि // 15 // कारि, किंचिदुभयकारीति, किं बहुनोकेन, अत्र निबन्धकारैनवधान्यमापतिलकलायकुलत्थनिष्पापहरितक- बहुधा जल्पितं, तच्चास्माभिर्विस्तरभयान दर्शितमिति // 17 // शाकाम्ललवणकटुकगुडपिष्टविकृतिवलर शकशी मद्यपश्च मैरेयारिष्टासवसीधुसुराविकारान् परिकाजाविकानूपौदकमांसवसाशीतोदककेशरापाय | हरेत् // 18 // सदधिदुग्धतक्रप्रभृतीनि परिहरेत् // 16 // / तत्र विशिष्टविषयेऽतिदोषकरलाद्विशिष्टं पानद्रव्यं चाप्रीकृस्य निषेधार्थमाह-मद्यपश्चेत्यादि / शस्त्रकर्मादावेकवारं मयपस्य - अतिदोषकरमाहारं नियमयबाह-नवधान्येत्यादि / कला मद्यपानमभिहितम् , अत्र तु व्रणे सति निषेध एव / मैरेयं योऽत्र त्रिपुटकः, एतेन हरेणुसतीनकयोरप्रतिषेधः; निष्पावश सुरासवयोरेकस्मिन् भाजने संधानम् / अरिष्टमभयारिष्टादि / ब्देनात्र राजशिम्बी; हरितकसिति "कुठेरशिग्रुसुरससुमुखासु. आसवाः पलाशक्षारोदकासवादयो महाकुष्टायभिहिताः / रिभूस्तृणाः / मूलकं चुक्रिका चेति वर्ग हरितकं विदुः" इति / सीधुः सस्यकः, सोऽपि नानाप्रकारः पक्करसिकशीतरसिकादिअत्राम्लादयस्त्रयो रसाः / गुडपिष्टविकृतिरिति विकृतिशब्दो मेदेन / सुरा लोहितवर्णा पिष्टकिण्वकल्केन किंचित् कलुषा / गुडपिष्टाभ्यां सह संबध्यते / वल्लूरं शुष्कमांसम् / अजाविका अत्र केचिदाचार्या एवं ब्रुवते-“यानि मद्यान्यम्लादिगुणनूपौदकमांसवसेति अजाविके प्रसिद्ध आनूपशब्दो द्विविधःव्युत्पादितोऽव्युत्पादितश्च, तत्राव्युत्पादितः पञ्चसु कूलचरादिषु १'व्रणदुष्टिरपि यद्यपि दोषदुष्टिपूर्विकैव भवति, तथाऽपि द्रव्य. वर्तते, अत्र तु व्युत्पादित एव ग्राह्यः, तदेवाह,-अनुगता महिम्ना यानि द्रव्याणि व्रणदुष्टिलक्षणन्याधिकारीणि तानीहोच्यन्ते, आपो यस्मिन् सोऽनूपो देशः, तचारिणस्त्वानूपाः; ते च कूल तेन नवधान्यादीनामिह व्रणदुष्टौ कर्तव्यायां दोषान्तरीयकतया चराः प्लवाश्चेति / औदकशब्देन पुनरत्र कोशस्थाः पादिनो | दुष्टेदोंपकरणमपि भवति;' यथा-मृत् पाण्डुरोगे, विस्वाशनं कुठे, अध्यशनमजीणे कर्तव्ये दोषमपि तन्त्रान्तरीयकतया करोति, तदुक्कं 1 नवधान्येत्यादौ धान्यशब्दानुगृहीतानामपि माषादीनां पुनरुपा- तत्रयुक्तिषु माषादीनां दुष्टिकर्तृत्व-'यथा मृत्पिण्डोऽद्भिः किषते, दानं तेषां पुराणानामपि निषेधार्थम् / 2 'अजाङ्गलानूपौदकमांस एवं मापतिलदुग्धप्रभृतिभिर्मणः' (उ.त.. 65) इति चक्रः। इति चक्रसंमतः पाठः। 3 'चुक्राकथुक्रिका चेति' इति पा०। / 2 'वीकृत्य' इति पा० /

Page #189
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंबलिता [सूत्रस्थान - युक्तानि भवन्ति तानि सर्वाण्येव व्रणिमिर्न पातव्यानि, यानि हितलेन स्वयमेव हेतुसाकाशं प्रश्नं कृला सहेतुमुतरमाहपुन क्षारसोद्भवानि मद्यान्यम्लादिगुणविपरीतगुणानि रक्तपित्ता- हिंसाविहाराणीत्यादि / हिंसाविहाराणि वधकीडनानिः अन्ये तु दिप्वभिमतानि तानि च व्रणितस्यावस्थायां कदाचिद्दातव्यानी- 'हिंसार्थ विहारवेष्टा येषां तानि हिंसाविहाराणि' / हि यस्मादथे, त्ययं अन्यकर्तुरभिप्राय" इति // 18 // यस्मात् क्षतजनिमितं व्रणिनमुपसर्पन्ति, तस्मानीवनखादिना मंद्यमम्लं तथा रूक्षं तीक्षणमुष्णं च वीर्यतः॥ भवितव्यमिति / हिस्थानेऽन्ये तुशब्दं यस्मादर्थे पठ आशकारिच तत पीतं क्षिप्रं व्यापादयेणम 19 / रक्षांसि पशुपतिकुबेरकुमारानुचराणि महेश्वरधनदकार्तिकेयानकुतः पुनमैरेयादयः परिहरणीया इत्याह-मद्यमित्यादि 19 गानि तदादेशकारीणीत्यर्थः / शतजनिमित्तं शोणितार्थम् / सत्कारार्थ जिघांसूनि वा कदाचित् सत्कारार्थ पूजार्थमायुष्मन्तं वातातपरजोधूमावश्यायातिसेवनातिभोजना व्रणिनमुपसर्पन्ति, गतायुषं तु जिघांसूनीति; अन्ये वन्यथा निष्टभोजनश्रवणदर्शनेामर्षभयशोकध्यानरात्रि- व्याख्यानयन्ति-'कदाचिदा जिघांसूनि हन्तुमिच्छून्युपसर्पन्ति जागरणविषमाशनशयनोपवासवाग्व्यायामस्थान. सत्कारार्थम्' इति // 23 // चमणशीतवातविरुद्धाध्यशनाजीर्णमक्षिकाद्या भवति चात्रबाधाः परिहरेत् // 20 // तेषां सत्कारकामानां प्रयतेतान्तरात्मना / आभ्यन्तराश्रयावाहारविहारौ नियम्य बाह्यानपि परिहैर धूपबल्युपहारांश्च भक्ष्यांश्चैवोपहारयेत् // 24 // साह,-वातातपेत्यादि / ईर्ष्या परसम्पत्तिष्वसहिष्णुता। अमर्षः | तेषां सत्कारदानायाह-तेषामित्यादि / तेषामनुचराणां क्रोधः / ध्यानम् अनवरतकार्याकार्यचिन्तनम् / विषमाशनशयन पूजाभिलाषिणां, प्रयतेतान्तरात्मना विशिष्टो वैद्यो धूपादीनु. मिति विषमशब्दोऽशनशयनाभ्यां सह प्रत्येकं संबध्यते; बहु पहारयेत् दापयेदित्यर्थः / बलिः पशुवर्जिता पूजा, उपहारः स्तोकाकालभोजनं विषमाशनं, रात्रिजागरणं दिवास्वप्नश्च विष सपशुबलिः // 24 // मशयनं; तत्र विषमशयनं निषिद्धमपि पुनरत्यन्तापथ्यकारित्वेन ते तु संतर्पिता आत्मवन्तं न हिंस्यः / तस्मात नियमार्थम् / शीतो वातः / विरुद्धाशनं सममधुघृतादिकम् // 20 // सततमतन्द्रितो जनपरिवृतो नित्यं दीपोदकशस्त्र. वणिनः संप्रतप्तस्य कारणैरेवमादिभिः॥ सग्दामपुष्पलाजाद्यलते वेश्मनि संपन्मङ्गलमनोक्षीणशोणितमांसस्य भुक्तं सम्यङ्गजीर्यति // 21 // अजीणात् पवनादीनां विभ्रमो बलवान् भवेत् // संदायनकलाभिः कथाभिः प्रीतमानसः॥ ऽनुकूलाः कथाः शृण्वन्नासीत // 25 // ततःशोफरुजात्रावदाहपाकानवामुयात् // 22 // आशावान व्याधिमोक्षाय क्षिप्रं सुखमवाप्नुयात् 26 कुतः पुनरेते परिहार्या इत्याह-व्रणिन इत्यादि / संप्रत तेषां तर्पणफलमाह-ते वित्यादि / आत्मवन्तं रक्षांसि प्तस्येति सम्यक्प्रकारेण तापितस्य / पवनादीनामिति वातपित्त हिंसितुं न शक्नुवन्ति / आत्मवत्ता तु नीचनखरोमादिभिर्भवति / कफानामित्यर्थः / विभ्रमो व्यापद्विशेषः, वातादीनां स्थानान्तर अतन्द्रितः अनलसः / सक् मूर्धारे पुष्पमाला, दाम अवेयकादिगमनं वा / शोफरुजे वातस्य, आस्रावः कफस्य, दाहपाको पुष्पाभरणं, पुष्पाणि अप्रथितानि; आदिशब्दाश्चन्दनादर्शवीणापित्तस्येति // 21 // 22 // दयः। संपन्मङ्गलमनोऽनुकूला इति अनुकूलशब्दः संपदादिभिः सदा नीचनखरोम्णा शुचिना शुक्लबाससा शा. प्रत्येक संबध्यते / संपदाद्यनुकूलत्वाच्छ्वणफलमाह,-संपदाद्यन्तिमङ्गलदेवताब्राह्मणगुरुपरेण भवितव्यमिति / नुकूलाभिरित्यादि // 25 // 26 // . तत् कस्य हेतोः? हिंसाविहाराणि हि महावीर्याणि ऋग्यजुःसामाथर्ववेदाभिहितैरपरैश्चाशीर्विधानरुरक्षांसि पशुपतिकुबेरकुमारानुचराणि मांसशोणि पाध्याया भिषजश्च सन्ध्ययो रक्षां कुर्युः // 27 // तप्रियत्वात् क्षतजनिमित्तं वणिनमुपसर्पन्ति, स. | अपरामपि कर्तव्यतामाह-ऋग्यजुरित्यादि / आशीविधानः स्कारार्थ जिघांसूनि वा कदाचित् // 23 // आशीःकरणैः, आशीर्वादेरित्यर्थः / उपाध्यायाः पुरोहिताः // 27 // आधिदैविक विशिष्टमागन्तुबाधं परिजिहीर्षराह-सदे- सर्वपारिपत्राभ्यां सर्पिषा लवणेन च / त्यादि / शान्त्यादिपरेण शान्त्यादिरतेनेत्यर्थः / शिष्यहितार्थ द्विरतः कारयेदपं देशरात्रमतन्द्रितः // 28 // गुरुः खयमेव प्रश्नं कुर्वन्नाह तदित्यादि / तत नीचनखरो 1 सत्कारकामानामित्यनेन हिंसार्थिनोऽसाध्याः सूच्यन्ते, तत्रामादिकरणम् / अन्ये 'अपि तत् कस्य हेतोः' इति पठन्ति; न्तरे हि हिंसाथैगृहीता असाध्या उक्ताः' इति चक्रः। 2 'न 'भपिशब्दोऽत्र सानुनयप्रश्ने' इति च व्याख्यानयन्ति / शिष्य हिंस्युः' इति वचनेन सत्कारार्थगृहीतेऽपि यदा वक्ष्यादिना सत्कारा 1 'मबस्स नवधान्यादिवर्गे साक्षात् प्रभृतिशम्दादा निषेधेऽपि न क्रियन्ते तदा तेऽपि हिंसन्तीति दर्शयति' इति चकः / भूरिदोषकततया पुननिषेधः' इति प्रकः / 2 'परिहारानाह' 3 'संपन्मङ्गलयुक्ताभिः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / 4 'सप्तरात्र' इति पा०। | इति ताडपत्रपुस्तके पाठः।

Page #190
अध्यायः 19] सुश्रुतसंहिता / श * मक्षिकादिभ्यो राक्षसादिभ्यश्च रक्षार्थ धूपमाह-सर्षगरिष्टे- हान् व्रणिनः शुष्कर्मेहिन एव च" (उ. तं. अ. 64) इति, तत्यादि / अरिष्टपत्रं निम्बपत्रम् / लवणेन सैन्धवेन / द्विरह इति स्मात् द्रवादुनरो द्रवोत्तरो द्रवहीनो मूर्तप्रधान इति व्याख्येयम् / दिनस्य वारद्वयं प्रातः सायं च दशरात्रम् / सर्षपादिरक्षोन्ननि- जाङ्गलमांसभोजनमपिरोपणकाले दातव्यं, "मांसं मांसेन वर्धते" हतौजांसि रक्षांसि नैव पुनव्रणिनमुपसर्पन्ति // 28 // इतिवचनात् / जीवन्ती डोडिका, सुनिषण्णकः शिरिबालिका, छत्रामतिच्छत्रां ला(कोलींजटिलां ब्रह्मचारिणी चतुष्पर्णीत्यन्ये / घृतभृष्टरिति एतेन घृतेनैव संस्कारो विधेयो लक्ष्मी गुहामतिगुहां वचामतिविषां शतवीयाँ सह. नान्यैरिति / ससैन्धवैरिति मैन्धवमेव लवणेषु ग्राह्यम् / अन्यैरवीयो सिद्धार्थकांश्च शिरसा धारयेत् // 29 // रेवंगुणवेति खास्थ्यावृत्तिकैर्बण्यश्च वेत्राप्रमण्डूकपर्णीकर्कोटकप्र छत्रामित्यादि / छत्रातिच्छने द्रोणपुष्पीदयः लाली को भृतिभिः / मुद्रादीनां रमेन वेति शमीधान्येषु निषेधवर्ज मद्राकच्छुः; जटिला मांसी; ब्रह्मचारिणी मुण्डितिका, पत्तङ्गकाष्ट दयः / रसेन यूषेण / शक्तूनिति यथासात्म्यं यवसात्म्यानां मित्यपरे; लक्ष्मीः शमी, लक्ष्मणेत्यन्ये, विष्णुकान्तेत्यपरे; गुहा यवशक्तवः, शाल्यादिसात्म्यानां तल्लाजशक्तव इति / विलेपी तिगुहे शालपर्णीपृश्निपतौ; शतवीर्या शतावरी, नीलदूर्वेत्यन्ये; खल्पद्रवा बहुसिक्था। कुल्माषा यवपिष्टमया उत्खिनाः सहस्रवीर्या श्वेतदुर्वा, सिद्धार्थकाः सर्षपाः // 29 // // 32-34 // व्यज्येत बालव्यजनैणं न च विघट्टयेत् // दिवा न निद्रावशगो निवातगृहगोचरः॥ न तुदेन च कण्डूयेच्छयानः परिपालयेत् // 30 // वणी वैद्यवशे तिष्ठ शीघ्रं वणमपोहति // 35 // अन्यदप्याह-व्यज्यतेत्यादि / बालव्यजनैः चामरैः / न च (वणे श्वयथुरायासात् सच रागश्च जागरात् // विघट्टयेत् न चालयेत् / न तुदेत् न व्यथयेत् / न कण्डूयेत् न तौ च रुक्च दिवास्वापात्ताश्च मृत्युश्च मैथुनात्॥) खजूयेत्, नखविषभयात् / शयानं खपन्तम। केचिट एवंवृत्तसमाचारोवणी संपद्यते सुखी। न पठन्ति // 30 // आयुश्च दीर्घमानोति धन्वन्तरिवचो यथा // 37 // अनेन विधिना युक्तमादावेव निशाचराः॥ . इति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने प्रणितो. वनं केशरिणाऽऽक्रान्तं वर्जयन्ति मृगा इव // 31 // पासनीयो नामकोनविंशोऽध्यायः // 19 // एतस्य रक्षोन्नविधेः फलं दर्शयनाह–अनेनेत्यादि / // 31 // यथोक्ताहाराचारानुवर्तिनो प्रणितस्य फलोपदर्शनपरं श्लोकदजीर्णशाल्योदनं स्निग्धमल्पमुष्णं द्रवोत्तरम् // | यमाह-दिवेत्यादि / निवातगृहगोचर इति वातरहिनागारभुआनो जालैमर्मासैः शीघ्रं वगमपोहति // 32 // विषयः, तत्स्थायीत्यर्थः / एवमनेन प्रकारेण वृत्तः प्राप्तः, तण्डुलीयकजीवन्तीसुनिषण्णकवास्तुकः॥ सम्यगाचार आहारो विहारश्च येन; अथवा, एवमनेन प्रकारेण बालमूलकवार्ताकपटोलैः कारवेल्लकैः // 33 // वृत्तस्य समाचारः समाचरणं व्यवहरणं यस्य स एवंवृत्तसमासदाडिमैः सामलकैघृतभृष्टैः ससैन्धवैः. चारः। संपद्यते सुखीति सुखीभवतीत्यर्थः / यथेति सत्यम् / अन्यैरेवंगुणैर्वाऽपि मुद्रादीनां रसेन वा॥ कश्चिदाचार्यस्त्वनयोः श्लोकयोमध्येऽमुं श्लोकं पठति,-"व्रणे शकून् विलेपी कुस्माषाजलं वापि शृतं पिबेत् 34 श्वयथुरायासात् स च रागच जागरात् / तौ च ह च दिवा- आहारविधिविधेयमधिकृत्याह-जीर्णशाल्योदनमित्यादि / खापात्ताश्च मृत्युश्च मैथुनात्"-इति / व्याख्यानयति च-स जीर्णशाल्योदनमिति नवधान्यनिषेधादेव पुराणशालिर्लब्धः, च श्वयथुः रागश्च रकता च जागरावात्रिजागरावतः, तो चेति पुनर्जीर्णग्रहणं प्रपुराणनिषेधार्थः तेन वर्षोषितं प्राह्यम् / द्रवो-श्वयथुरागौ रुक् व्यथा च दिवाखमाद्भवन्ति, ता इति श्वयथुरागतरमिति द्रव उत्तरो यस्मिन् स द्रवोत्तरः, द्रवप्रधान इति | रुजो मृत्युश्च मैथुनात् संभवन्तीत्यर्थः / श्रीगयदासाचार्यकेचियाख्यानयन्तिः इदं च व्याख्यानं गयदासाचार्यों न | प्रभृतयस्तु द्वावेव श्लोको मन्यन्ते / इमं च कास्मंश्चित् पुस्तके मन्यते, कस्मात् ! व्रणिनां तोयपाननिषेधात् / तदुफ-"प्रणे प्रमादपठितं राष्ट्रा कश्चिदेवाविचितपाठव्याख्याता व्याख्यानयति। च मधुमेहे च पानीयं मन्दमाचरेत्" (सू. अ. ४५)-इति, | असिंचाशीक्रियमाणे निर्णीतपाठव्याख्यातृभिः श्रीगयदासतथा भोजेऽपि "व्रणोदरास्थापनपीडितानां प्रमेहिणां छति- प्रभृतिभिः सह विरोधः स्यात्, तस्मादयं न पठनीय इति सारिणां च / द्रवं न दद्यादथवाऽपि कोष्णं खल्पं हितं मेषज- | // 35-30 // संस्कृतं च"-इति; तथा द्वादशाशनप्रविचारेऽपि,-"प्रक्लिनदे इति श्रीडल्ह(डणविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्धसंग्रहा१ 'मक्षिकादीनां रक्षमादीनां च' इति पा० / 2 'ब्रह्मचारिणी ख्यायां सूत्रस्थान एकोनविंशोऽध्यायः // 19 // ब्रायष्टिः' इति चक्रः। 3 'वादुत्तरो द्रवहीन इत्यर्थः, नतु द्रवप्रथानः, किंवा द्रवमुच्चरं श्रेष्ठमान्तरीक्षादि, तचापमेव वचनान्तराोयम्' इति / | मोबमकाः' इति पा०।।

Page #191
94 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान विंशतितमोऽध्यायः। नमारणादिषु प्रवृत्तान्यनलक्षारविषादीनि, संयोगाअथातो हिताहितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ दपराणि विषतुल्यानि भवन्ति; हिताहितानि तु यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ यद्वायोः पथ्यं तत् पित्तस्यापथ्यमिति // 4 // एकान्तहितान्येव प्रथमं दर्शयन्नाह-तत्रैकान्तहितानीत्यादि। , अथात इत्यादि / हिताहितान्यधिकृत्य कृतोऽध्यायो, हिता तत्रेति हिताहितद्रव्येषु मध्ये / जातिसात्म्यादिति मनुष्यजातिसाहितानि वाऽस्मिन् विद्यन्त इति हिताहितीयः॥१॥२॥ त्म्यात् / आत्मना देहेन सह स्थितं द्रव्यमविकारि सात्म्यं; यदुक्तंयद्वायोःपथ्यं तत पित्तस्यापथ्यमित्यनेन हेतुना “आत्मा याभिमतो देह आत्मना सह यत् स्थितम् / न न किंचिद्रव्यमेकान्तेन हितमहितं वाऽस्तीति केचि- कुर्याद्विकृतिं द्रव्यमुपयुक्तं कथंचन // सात्म्यमित्युच्यते तत्तु" दाचार्या ब्रुवते / तत्तु न सम्यकः इह खलु यस्मा- इति / प्रभृतिग्रहणाद्यवगोधूमादयः / एकान्ताहितानि दर्शयद्रव्याणि स्वभावतःसंयोगतश्चैकान्तहितान्येकान्ता- नाह-एकान्ताहितानीत्यादि / एतान्यमिक्षारविषादीन्येकान्ताहितानि हिताहितानि च भवन्ति // 3 // हितानि खस्थानां, रोगिणां तु रोगमात्राद्यपेक्षया हितान्येवेति / प्रथमं परमतमेव दर्शयन्नाह-यद्वायोः पथ्यमित्यादि / संयोगादित्यादि / अन्ये त्वेवं पठन्ति,-'तेषामेव संयोगतस्त्वयद्वायोः पथ्यं तत् पित्तस्यापध्यमिति तैलकाञ्जिकमित्यादि। पराणि' इति, व्याख्यानयन्ति च-एकान्ताहितानीति संबध्यते. इतिशब्दोऽयमाद्यर्थः / एकान्तेन सातत्येन किंचिदपि द्रव्यं हितं तुशब्दश्चार्थः; तेन खभावसंयोगानुषक्तर्देशादिभिरप्येकान्ताहिनास्ति, पित्तस्यापथ्यत्वात् / तथैकान्तेनाहितमपि नास्ति, वायोः तानि भवन्ति / हिताहितानि दर्शयन्नाह-हिताहितानि पथ्यत्वात् / वाशब्दोऽत्र समुच्चयार्थः / परमतनिषेधार्थ खमत- | खित्यादि / अस्यार्थः प्रागेवात्रैवाध्याये व्याख्यातः // 4 // माह-तत्त्वित्यादि / इहेति सौश्रुते तन्त्रे / खलु निश्चयेन / / अतः सर्वप्राणिनामयमाहारार्थ वर्ग उपदिश्यते; खभावतः प्रकृतितः; या सर्वावस्थास्वपरित्याज्या सा द्रव्यस्य तद्यथा-रक्तशालिषष्टिककङ्गुकमुकुन्दकपाण्डुकप्रकृतिः; यथा-वढेरुष्णत्वम् , अपां द्रवत्वमित्यादि / संयोगत पीतकप्रमोदककालकासनपुष्पककर्दमकशकुनाह- . इति संयोगः एकद्वित्र्यादिद्रव्येण संहतीभावः / चकारेण तसुगन्धककलमनीवारकोद्रवोहालकश्यामाकगोसंयोगेष्वपि स्वभावोऽपि हेतुत्वेन समुच्चीयते, तथा देशकाल- धूमयववैणवैणहरिणकुरामृगमातृकाश्वदंष्टाकरामात्रासंस्काराश्च खभावानुसंबद्धाः समुच्चीयन्ते // 3 // लक्रकरकपोतलावतित्तिरिकपिजलवीरवर्तिकामु. तंत्र, एकान्तहितानि जातिसात्म्यात् सलिलघु- गवनमुद्गमकुष्ठकलायमसूरमङ्गल्यचणकहरेवाढतदुग्धोदनप्रभृतीनि; एकान्ताहितानि तु दहनपच- कीसतीनाश्चिल्लिवास्तुकसुनिषण्णकजीवन्तीतण्डु |लीयकमण्डूकपर्ण्यः, गव्यं घृतं, सैन्धवं, दाडिमाम१.पूर्वाध्याये पुराप्परक्तशाल्यादीनां हितत्वं नवधान्यादीनां चाहि- लकमित्येष वर्गः सर्वप्राणिनां सामान्यतः पथ्यतत्वमुक्तं, तत्र हिताहिते विवादनिषेधेन स्वमतस्थापनार्थ हिताहितीयोऽभिधीयते' इति चक्रः। 2 'स्वभावत इति प्रकृतेः, प्रकृतिश्च ____ अत इत्यादि / रक्तशालिः खनाम्ना प्रसिद्धः। षष्टिको गौरजातिप्रतिबद्धस्वरूपं; यथा रक्तशाले रक्तशालिस्वं, तथा तत्र प्रतिबद्धं च षष्टिकः / कङ्गुको गौरकृष्णषष्टिकः / मुकुन्दकः कृष्णषलघुत्वत्रिमलापहत्वादि / संयोगो द्रव्याणां मेलकः, स चेह द्रव्य |ष्टिकः / पाण्डुकः पाण्डुकशालिः, स च पाण्डुतुषयुक्तः / सुगप्रकृत्यतिरिक्तकार्यकारको शेयः, यथा मधुघृतसमानसंयोगादिः; प्रक न्धको देवशालिः / कलमः शालिविशेषः 'कलाविः' इति लोके त्यनुगुणसंयोगस्तु प्रकृतिकार्येणैव गृहीतः; संयोगेन चेह संबन्धमा प्रसिद्धः / एते षष्टिकादयः शूकधान्येषु / नीवारः प्रसादि(ति)भाभिधायिना देशकालसंस्कारमात्राणां चातिरिक्तफलानां ग्रहणम्' काधान्यमध्ये रक्तशूको भवति, 'तुलजीधान्यम्' इति लोके इति चक्रः / 3 'नवा एकान्तेनाहितमस्ति' इति पा० / 4 'तत्रै. प्रसिद्धः / उद्दालक आरण्यकोद्रवः / वैणवो वेणुयवः / नीवाकान्तेत्यादिना एकान्तहितानि, एकान्ताहितानि, हिताहितानीति रादयस्तु कुधान्येषु / एणः कृष्णमृगः / हरिणस्ताम्रवर्णो मृगः / त्रितयविवरणम् / एकान्ताहितानि स्वभावात् संयोगाच्च जात्यसाम्यत्वादेव भवन्ति; तत्राच्यादीनि स्वभावाद्विरुद्धानि, समधृतमधु- त्रिदोषहरं ब्याधिहरं वा, तत्तदवस्थामात्रे हिततया स्वास्थ्याहितघृतादीनि च संयोगाद्विरुद्धानि / विषतुल्यानीति विषवदन- तया च हिताहितं; नहि दशमूलं त्रिदोषहरमपि स्वास्थ्यहित; यत्त कारित्वात् / हिताहितानि त्वित्यादि / यद्वायोरुष्णत्वाम्लत्वादिना | रक्तशाल्यामलकादि त्रिदोषहरं, तदपि स्वास्थ्ये हिततयैकान्तहितमेव, पथ्यं मातुलुङ्गं तत्तेनैव पित्ते समानगुणतया अपथ्यम् , तथा संयो- एवं घृतं कफकरमपि स्वस्थैकान्तहिततयैकान्तहितमेवोक्तम् / एवमगतश्च यन्मांसं तैलतकादिसंस्काराद्वायोः पथ्यं तत् पित्तस्यापथ्य- | ग्न्याद्यपि अशआदौ हितमपि स्वास्थ्याहिततयाऽहितमेव' इति मित्यादुदाहार्यम् / अनेन च प्रकरणेन यत् पायः स्वास्थ्यानुवृत्ति- 1 एतच्च रक्तशाल्यादीनां सात्म्यत्वमभ्यासापेक्षं, तेनानभ्याकर तदेक न्तहितं, यत्तु स्वास्थ्यविरुद्धं तदेकान्ताहितं, यत्तु स्वास्थ्या- सादेशविशेषे आपाततोऽहितत्वं तन्नोद्भावनीयम्' इति चक्रः / निहितं रोगावस्थानियतोपयोगं तद्धिताहितं; तच्चैकदोषहरं द्विदोषहरं / 2-3 'सर्वव्रणिनां' इति पा० /

Page #192
अध्यायः 20] सुश्रुतसंहिता। कुरङ्गः 'चतुरङ्ग' इति लोके प्रसिद्धः। मृगमातृका खल्पा पृथूदरा काले / एतानि वल्लीफलादीनि वराहान्तानि समस्तव्यस्तान्यपि चतुरजस्त्री। श्वदंष्ट्रा चतुर्दष्ट्रोऽतिदुष्टः 'कर्कटक' इति लोके / पयसा सह नाश्नीयात् / केचिदेतस्य वर्गस्यान्ते 'अजाङ्गलं मांसं करालः कस्तूरीमृगः। तित्तिरिः कृष्णतित्तिरिः / कपिञ्जलो गौर- खस्थानामन्यत्र रोगोपसृष्टेभ्यः' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति तित्तिरिः / वीरः 'घर्षर' इति लोके वर्तिका तद्भेदः / एणा-चअजागलं मांसं जलेशयानूपादिभेदेन पञ्चप्रकारम् // 8 // दयो जाङ्गलमृगमासेषु / लावादयो जाङ्गलपक्षिषु / मङ्गल्याः | रोगं सात्म्यं च देशं च कालं देहं च बुद्धिमान् // पाण्डुवर्णा मसूराः। हरेणुः सतीनभेदो वर्तुलकलायः / आढकी तुदरी / सतीनो वर्तुलकः / मुद्गादयो वैदलसूप्येषु / चिल्ली | अवेश्याझ्यादिकान भावान् रोगवत्प्र योजयेत्॥१ क्षेत्रवास्तुकः / वास्तुकः टङ्कवास्तुकः / सुनिषण्णकः शिरिवालिका, विरुद्धस्यापि कचित् प्रयोगं दर्शयनाह-रोगमित्यादि / चतुष्पर्णीत्यपरे / जीवन्ती डोडिका / मण्डूकपर्णी ब्राह्मी। रोगम् उदरादिकम् / सात्म्यम् अष्टविधं जात्यातुरौषधानरसदेचिल्लीप्रभृतीनि शाकेषु / गव्यं धृतं स्नेहेषु / सैन्धवं लवणेषु / शर्तृदकमेदतः। देशमानूपादिकम् / कालं शीतोष्णवर्षलक्षणम् / आमलकदाडिमौ फलेषु / ननु, नीवारकोद्रवोद्दालकादीनां वात- देहं स्थूलकृशमध्यमेदभिन्नम् / अग्न्यादिकान् भावानिति अन्याकरत्वाद्वाताहितवं स्यात् , तत् कथं हितानीयुच्यन्ते ? नैवम् दिकान् पदार्थान् / आदिशब्दात् प्रकृतिवयोबलसत्त्वादि गृह्यते। अल्पवातकरवाददोषकरलव्यपदेश इति // 5 // रोगवृत्तः रोगिण इत्यर्थः / एतेन बुद्धिमानूहापोहवितर्कानुतथा ब्रह्मचर्यनिवातशयनोष्णोदकमाननिशाख. | गतधीयुक्तो वैद्यो रोगादीनवेश्यकान्ताहितमपि रोगिणः प्रयोप्रव्यायामाश्चैकान्ततः पथ्यतमाः॥६॥ जयेदिति / तद्यथा-उदरिणस्तिलमात्रविषभक्षणं कृष्णसर्पदष्टेआहारमैकान्तिक निर्दिश्य विहारं निर्दिशमाह-तथे-3 क्षुकाण्डभक्षणं चेत्यादिकं बोद्धव्यम् // 9 // त्यादि / ब्रह्मचर्य स्त्रीसेवानिवृत्तिः / व्यायामः खस्थस्य मात्रया अवस्थान्तरबाहुल्याद्रोगादीनां व्यवस्थितम् // काले च पथ्यतमः / व्यायामाश्चेति चकाराद्वेगाविधारणादीनां | द्रव्यं नेच्छन्ति भिषज इच्छन्ति स्वस्थरक्षणे // 10 // ग्रहणम् // 6 // द्वयोरन्यतरादौने वदन्ति विषदुग्धयोः। . एकान्तहितान्येकान्ताहितानि तु प्रागुपदिष्टानि, दुग्धस्यैकान्तहिततां विषमेकान्ततोऽहितम् // 11 हिताहितानि तु यद्वायोः पथ्यं तत् पित्तस्यापथ्य- एवं युक्तरसेम्वेषु द्रव्येषु सलिलादिषु // मिति / 7 // एकान्तहिततां विद्धि वत्स सुश्रुत नान्यथा // 12 // एकान्तेत्यादि ।-एकान्तहितानि सलिलादीनि / एकान्ता- तस्माद्धिताहितलेन व्यवस्थितं द्रव्यं नास्तीत्याह-अवस्थाहितानि अन्यादीनि एतानि पूर्व कथितानि / हिताहितानि लिति न्तरबाहुल्यादित्यादि / अवस्थान्तरबाहुल्यात् अवस्थाविशेषाणां तुशब्दश्चाथै, तेन हिताहितानि च प्रागुपदिष्टानि / कानि पुन- प्राचुर्यात् / केषामवस्थाविशेषा इत्याह-रोगादीनाम् / आदिस्तानि हिताहितानि प्रागुपदिष्टानीत्याह-यद्वायोः पथ्यं तत् शब्दात् सात्म्यदेशादीनां ग्रहणम् / व्यवस्थितं द्रव्यं नेच्छन्तीति पित्तस्यापध्यमिति // 7 // हितमेवेदमहितमेवेदमिति वैद्या नेच्छन्ति, अवस्थाविशेषबाहुसंयोगतस्त्वपराणि विषतुल्यानि भवन्ति / तद्य- ल्यात् / किं सर्वत्रैव व्यवस्थितं द्रव्यं नेच्छन्तीत्याह-इच्छन्ति था-घल्लीफलकवककरीराम्लफललवणकुलत्थपि खस्थरक्षण इति ।-खस्थरक्षणे पुनर्व्यवस्थितं द्रव्यं वैद्या इच्छण्याकदधितैलविरोहिपिष्टशुष्कशाकाजाविकमांस न्त्येवेति / अमुमेवार्थ दर्शयनाह-द्वयोरित्यादि / द्वयोः / मधजाम्बवचिलिचिममत्स्यगोधावराहांश्च नैकध्य खस्थरोगिणोः / अन्यतरादान इति सामान्योक्तावपि खस्थस्यैव मनीयात् पयसा // 8 // ग्रहणम् / तेन विषदुग्धयोर्मध्ये खस्थे दुग्धस्यैकान्तहिततां भिषजो वदन्ति, विषं पुनरेकान्ततोऽहितमिति वदन्ति / एवं संयोगतस्वित्यादि / विषतुल्यानीति विषतुल्यलेनैकान्ताहि युक्तरसेम्वेष्विति एवमनेन स्वस्थोपयोगप्रकारेण. / विदि तलमुक्तम् / कुतः ? खस्थे विषस्येकान्ताहितलात् / तान्येव जानीहि / नान्यथेति नावस्थोपयोगप्रकारेण // 10-12 // दर्शयबाह-तद्ययेत्यादि / वलीफलं कूष्माण्डादिवल्लीजम् , अन्ये शिम्ब्यादिमाहुः कवकं छत्रकं, 'छत्रकमेदं सुखण्डकसंज्ञम्' इत्यन्ये; करीरो वंशाहर; अम्लफलानि आम्रातकादीनि बिरोहि 1 'जात्यातुररोगधान्यरसदेशर्तुदकमेदतः' इति पा०।२मयविगतरोहें चणकादिकमहुरितं च; पिष्टं तण्डुलपिष्टं; जाम्बवं तरशन्देनेह प्रकृतत्वात् सन्निहितत्वादा स्वस्थ एवाभिप्रेत इति जम्बूफलं; चिलिचिममत्स्यः शकली लोहिताक्षः सर्वतो लोहित निश्चीयते, अर्थान्तरासंभवात् / तथा योविषदुग्धयोः खखेनाभ्यवराजिः प्रायो भूमौ चरति स्थलमीनसंज्ञकैः / नैकथ्यं नैकस्मिन् |हारोऽन्वतरादानं, तस्मिन् दुग्धस्यैकान्तहिततां विषं चैकान्ततोऽहितं बदन्ति, 'जातिसारम्यादेकान्ताहितत्वाच' इति शेषः' इति हाराण१“बछीफलादीनामादावन्ते च पयः काविशेषापेक्षसंयोगवि-चमः। 3 युकरसेषु दुग्यवत्प्रमावसंसिद्धखसानुवतिरसयुक्तेषु, रखमेव' इति सका। 2 नमीनमंशकति पा० / नान्यथा नान्यत्र न तद्विपरीतेनु विनादिश्चित्यर्थः इति हाराणचन्द्रः।

Page #193
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं अतोऽन्यान्यपि संयोगादहितानि वक्ष्यामः-न- अतः कर्मविरुद्धान् वक्ष्यामः-कपोतान् सर्षपवाविरूढधान्यर्वसामधुपयोगुडमाषैर्वा ग्राम्यानूपाद- तैलभृष्टान्नाद्यात ; कपिञ्जलमयुरलावतित्तिरिगोधाकपिशितादीनि नाभ्यवहरेत; न पयोमधुश्यां रोहि- श्वैरण्डदाव्यग्निसिद्धा एरण्डतैलसिद्धा वा नाद्यात्; णीशाकंजातुकशाकंवाऽश्नीयात.बलाकांवारुणी- कांस्यभाजने दशरात्रपर्युषितं समिध चोष्णकुल्माषाभ्यां, काकमाचीं पिप्पलीमरिचाभ्यां रुष्णे वा, मत्स्यपरिपत्रने शृङ्गवेरपरिपचने वा नाडीमङ्गशाककुक्कुटदधीनि च नकध्यं:मधु चोष्णो सिद्धां काकमाचीं; तिलकल्कसिद्धमुपोदिकाशाक; दकानुपानं; पित्तन चाममांसानिः सुराशरापा Mamminानि. म . नारिकेलेन वराहवसापरिभृष्टां बलाकां: भासमकायसांश्च नैकध्यं; सौवीरकेण सह तिलशकुलीं; रशूल्यं नाश्नीयादिति // 14 // मत्स्यैः सहेक्षविकारान्। गुडेन काकमाची, मधुना संयोगविरुद्धानभिधाय कर्मविरुद्धान् वक्तुमाह-अत मुलकं, गुडेन वाराहं मधुना च सह विरुद्धं; क्षी- इत्यादि / कर्मशब्देनात्र संस्कारोऽभिप्रेतः / एरण्डदाय॑ग्निसिद्धा रेण मुलकम्, आम्रजाम्बवश्वाविच्छूकरगोधाश्च; इति एरण्डदारुहरिद्राग्निसिद्धाः; ‘एरण्डदार्वग्नि सिद्धा' इत्यन्ये सर्वांश्च मत्स्यान् पयसा, विशेषेण चिलिचिमं; पठन्ति, 'एरण्डकाष्ठवहिना सिद्धाः' इति च व्याख्यानयन्ति / कदलीफलं तालफलेन पयसा दना तक्रेण वा; नाद्यात् न खादेत् / दशरात्रपर्युषितमिति दशनिशादिनानि निवालकुचफलं पयसा दधा माषसूपेन वा, प्राक् पयसः सितम् / मधु चोष्णैरिति उष्णैरुष्णस्पर्शद्रव्यैः, उष्णस्पर्शत्वं पयसोऽन्ते वा // 13 // चाम्न्यादिजनितं ज्ञेयम् / उष्णे उष्णकाले ग्रीष्मे शरदि चेत्यर्थः / अतोऽन्यान्यपीत्यादि / नवविरूढधान्यरिति नवविरूढधा- मत्स्यपरिपचन इति परिपचनं पात्रमुच्यते / नारिकेलेनेत्यादि न्यादिभिः सह प्राम्यादीनां मांसादीनि नाश्नीयादित्यर्थः / नव- वराहवसापरिभृष्टां बलाकां नारिकेलेण सह नाश्नीयादित्यर्थः / धान्यादिभिः समस्तैर्व्यस्तैरपि ग्राम्यादीनां पिशितादीनि विरुद्धा. भासमिति भासो गृध्रविशेषः खल्पतुण्डो धूसरवर्णः / यच्छूलेन नीति / विरूढं विगताङ्करमकरितं च / रोहिणीशाकं कटुका- विद्धा अशारेषु पकं तदारशूल्यम् // 14 // शाकम् / जातुकशाकं पौष्करशाकम् / बलाको वारुणीकुल्माषा अतो मानविरुद्धान वक्ष्यामः-मध्वम्बनी मध. भ्यामिति बलाका बकभेदः, वारुणी मद्यापरपर्यायः, कुल्माष सर्पिषी मानतस्तुल्ये नाशीयातः महौ मधरोही उत्खिन्नमाषादिः; आभ्यां सह बलाको नाश्नीयादिति योज्यम् / जलनेही वा विशेषादान्तरीक्षोदकानुनी // 15 // काकमाचीमित्यादि पिप्पलीमरिचाभ्यां सह काकमाची नाश्नीयादिति योजनीयम् / नाडीभङ्गशाकं नाडीपल्लवशाकं, कुकुटस्ता __जलस्नेहावित्यादि आन्तरीक्षोदकानुपानी विशेषतो मधुम्नेही | जलस्नेही वा नाश्नीयात् / तदेवं खभावापथ्यसंयोगकालसंस्कारम्रचूडः; एतानि द्विशस्त्रिशोऽपि वा नाश्नीयात् / मधु चेति न मानैः पञ्चप्रकाराणि विरुद्धानि निर्दिष्टानि // 15 // हितमित्यर्थः / पित्तं कालखण्डलग्नम् / मुरा मद्यमेदः, कृशरा तिलतण्डुलमाषैः कृता यवागूः, पायसं क्षीरसिद्धास्तण्डुलाः; अत ऊर्ध्व रसद्वन्द्वानि रसतो वीर्यतो विपाकअमून्यपि त्रिशो द्विशो वाऽपि विरुद्धानि / सौवीरकेणेति तश्च विरुद्धानि वक्ष्यामः-तत्र मधुराम्ली रसवीसौवीरकं काजिकविशेषो विरेचनाधिकारे वक्ष्यते / इक्षुविकारान् यविरुद्धौ मधुरलवणी च, मधुरकटुको च सर्वतः, गुडादीन् / गुडेन काकमाचीमित्यादि / अन्ये त्वेवं पठन्ति,- मधुरतिको रसविपाकाभ्यां मधुरकषायौ च, अ. 'गुडेन काकमाची, मधुना मूलकं, वाराहं क्षीरेण मूलकं च' / म्ललवणौ रसतः, अम्लकटुको रसविपाकाभ्याम, अपरे त्वेवं पठन्ति,-गुडेन काकमाची, मधुना मूलकं वाराहं अम्लतिक्तावम्लकषायौ च सर्वतः, लवणकटुको च'; चकारात् 'मधुन' इति पदं वाराहेण काकमाच्या च सह रसविपाकाभ्यां, लवण तिक्तो 'लवणकषायौ च संबध्नन्ति / आम्रजाम्बवेत्यादि 'नकध्यमश्नीयात्' इति वाक्य- सर्वतः, कटुतिक्तौ रसवीर्याभ्यां कटुकषायौ च, शेषः / श्वावित् सेहिका / सर्वांश्च मत्स्यानित्यादि ननु ‘सर्वाश्च तिक्तकषायौ रसतः // 16 // मत्स्यान् पयसा' इत्यनेनैव चिलिचिममत्स्यविरोधः सिद्धः, तत् | अत ऊर्ध्वमित्यादि। मधुरलवणी चेति चकारेण रसवीर्यविरुकिमर्थ वल्लीफलादिषु चिलिचिममत्स्यस्य पयसा विरोधपाठ | द्धाविति समुच्चीयते / सर्वत इति रसवीर्यविपाकतः; एवं सर्वत्र इत्याह-विशेषेण चिलिचिममिति / कदलीफलमित्यादि ताला- | रसद्वन्द्वप्रकरणे सर्वतःशब्दो व्याख्यातव्यः / मधुरकषायो चेति दिभिः सह कदलीफलं नाश्नीयादित्यर्थः / लकुचे यादि दध्यादिभिः चकारेण इमावपि रसविपाकाभ्यां विरुद्धाविति समुचीयते / सह लकुचफलं नाश्नीयादित्यर्थः / केचिदत्र 'मधुना घृतेन च कटकषायो चेति चकारादेतावपि रसवीर्याभ्यां विरुद्धाइति पठन्ति, लकुचफलं नाश्रीयादिति च व्याख्यानयन्ति / विति / मधराम्लावित्यादिपाठेन दधिशर्करादिद्वन्द्वेषूपगोगाहेषु अयं पाठो वर्तमानासु बहुषु प्रतिषु पठ्यते, न तु निबन्धेषु, न विरोधः, अन्येषु चानूपयोगाहेषु विरोध इति सूचितम् / तस्मान पठनीय इति / प्राक् पयसः पयसोऽन्ते बेति 'लकुचफलं नाश्नीयात्' इति शेषः // 13 // 1 'कटुकवायौ तिक्तकषायौ च रसतः' इति पा० /

Page #194
अध्यायः 20] सुश्रुतसंहिता / 97 श्रीगयदासादय आचार्या अमुं पाठमनार्ष वर्णयन्ति; इन्द्रियदौर्बल्यम् इन्द्रियाधिष्ठानदौर्बल्यमिन्द्रियशक्तिदौर्बल्यं वा, कस्मात् ? 'आदौ मधुरमश्नीयात्' (सू. अ. 46) इत्यादिना अधिगच्छति प्राप्नोति / विरुद्धरसवीर्याणि भुञ्जान इति सर्वरसाभ्यवहारस्य खस्थानामुक्तत्वात् , 'न चैकरससेवायो' रसग्रहणं द्रव्यवीर्यपरिहारार्थ, तेनोष्णस्यापि दुग्धस्य प्रयोगो इत्यादिना चैकरससेवाया निषिद्धत्वात् ; तस्मान्न पठनीय एवायं भवति; क्षीरद्रव्यस्य स्रुष्णवं तद्गतमधुररसशैत्येन विरोधिनाऽपि प्रन्थ इति / श्रीब्रह्मदेवस्वार्षानार्षचिन्तामकुर्वन्नमुं ग्रन्थं न दुष्यति, एवमुष्णपानीयस्थापीति। अनात्मवान् अबुद्धिमान् / पठति व्याख्यानयति च / तत्पठितव्याख्यातत्वात् सर्वमतदर्शि- अन्ये 'रसवीर्यादीन्' इति पठन्ति / तेषां मते विपाकयोरपि भिरस्माभिरपि लिखितः क्वचिद्याख्यातश्चेति // 16 // गुरुलघुसंज्ञयोर्विरोधो वर्जनीय इति / पूर्वप्रतिपादिताध्यायार्थतरतमयोगयुक्तांश्च भावानतिस्निग्धानतिरूक्षा पिण्डदर्शनपरः श्लोकोऽयं; तेनास्मिन्नध्याय एव यानि विरुद्धानि नत्युष्णानतिशीतानित्येवमादीन् विवर्जयेत् // 17 // द्रव्याण्युक्तानि तेष्वेव रसवीर्यविरोधो ज्ञेयो, न पुनरिहानुक्तानि यानि तेष्विति // 19 // अतिशयगुणयोगयुक्ता माहिषक्षीरादिपदार्था हिता अपि स्वस्थानामेकान्ताहिता भवन्तीति दर्शयन्नाह-तरतमेत्यादि / यत्किचिदोषमुक्लेश्य भुक्तं कायान निर्हरेत् // Hair मानिनि अनिकायमेंशादिगणसरितानि रसादिष्वयथार्थ वा तद्विकाराय कल्पते // 20 // द्रव्याणीत्यर्थः / तानेवातिशयगुणयुक्तान् विवृण्वन्नाह-अति- न केवलं विरुद्धभोजनमेव व्याधिहेतुः, अपि तु हिताहितास्निग्धानित्यादि / तस्मान्माहिषं दुग्धं गव्यादतिशयस्निग्धं | दीन्यपीति दर्शयन्नाह-यदित्यादि / यत्किंचिदित्यनेन अशेषखस्थस्य समाग्नेर्वर्ण्यम् , अस्वस्थस्य च तीक्ष्णाग्नेः सेव्यमित्यादि मेवाहितं संगृहीतम् / दोषं वातादिकम् / उत्क्लेश्य प्रकोप्य / द्रष्टव्यम् / युक्तांश्चेति चकारोऽतिशयगुणयुक्तानामपि पथ्यतमा- न निहरेदिति मदनफलत्रिवृतादिवदूर्ध्वमधो वा नाकर्षेत्, युष्यतमवृष्यतमानां सेवनं समुच्चिनोति, एषामेकान्तहितत्वात्; तद्विकाराय कल्पत इति संबन्धनीयम् ; कल्पते संपद्यते / न एभ्योऽन्येऽतिशयगुणयुक्ताः खभावादेवैकान्ताहिता इति / एव. केवलं दोषकरमेव व्याधये भवति, अपि तु रसादिधातुदुष्टिमादीनित्यादिशब्दादन्येऽपि वीर्यसंज्ञका गुणाः पिच्छिलविशद- करमपि व्याधये भवतीत्याह-रसादिष्वित्यादि / रसादिष्वयतीक्ष्णमृदवो गृह्यन्ते, तथा गुरुलघुवीर्य च / अन्ये तु 'आदि-थार्थ वेति रसादिधातुष्वयथार्थ प्रयोजनविरुद्धं रसादीनां शब्दादुक्तेभ्योऽन्येऽपि सर्वे गुणा गृह्यन्ते' इति वदन्ति // 17 // जीवनादिप्रयोजनविरोधि रसादिधातुदूषणकरमित्यर्थः / दोषभवन्ति चात्र दुष्टिकारित्वेन धातुदूषणकरलं न लभ्यते, विशिष्टशक्तिलाइविरुद्धान्येवमादीनि वीर्यतो यानि कानिचित // | व्याणां; तथाहि-कानिचिद्दोषदुष्टिकराणि, कानिचिद्धातुदुष्टिक· तान्येकान्ताहितान्येव शेषं विद्याद्धिताहितम् 18 राणीति राणीति; तानि चात्र न कथयिष्यामो विस्तरभयात् / अन्ये तु व्याख्यानयन्ति-रसादिष्विति आदिशब्दाद्वीर्यविपाकयोHअमुमेवार्थ सुखबोधार्थ संगृह्याह-विरुद्धानीत्यादि / वीर्यत हणं; तेन रसवीर्यविपाकेषु यदुक्तं सदयथार्थमनर्थकरं वा इति वीर्यशब्देनात्र स्निग्धादयोऽष्टौ गुणा उच्यन्ते; अथवा भवति, तद्विकाराय कल्पते / जेज्झटाचार्यस्त्वमुं श्लोकमविंशतिगुणाः षड्सा अप्युच्यन्ते, 'येन कुर्वन्ति तद्वीर्यम्' नार्ष कथयति, गयदासाचार्येण चायमशीकृतः, अतोऽस्मा(सू. अ. 41) इति वचनात् / एवमादीनीत्युक्ते यानि भिरपि लिखितो व्याख्यातश्च // 20 // कानिचिदिति यत् कृतं तत्तत्रान्तरोक्ताशेषविरुद्धोपग्रहार्थम् / अन्ये खादिशब्दात्तत्रान्तरोक्तानि देशकालमात्रादिविरुद्धानि | विस्फोटकोन्मादभगन्दराणाम् / मूछामदाध्मानगलामयानां पाण्डालभ्यन्त इति मन्यन्ते / शेषम् अतोऽन्यन्माषादि हिताहितं | मयस्यामविषस्य चैव // किलासकुष्ठग्रहणीगदानां शोफास्रपित्तज्वरजानीयात् , कस्यचिद्दोषस्य प्रकोपकत्वात् कस्यचिद्दोषस्य हरखा-पीनसानाम् / संतानदोषस्य तथैव मृत्योर्विरुद्धमन्नं प्रवदन्ति हेतुम्" दिति // 18 // इति चरकः (सू. अ. 26) / व्याधिमिन्द्रियदौर्बल्यं मरणं चाधिगच्छति॥ | 'विरुद्धरसवीर्याणीति अत्र वैरोधिकत्वेनोक्तान्येव बिरुद्धरसानि विरुद्धरसवीर्याणि भुञ्जानोऽनात्मवान्नरः // 19 // विरुद्धवीयाणि च यथायोग्यतया ऊहनीयानि / न त्वत्रानुक्तेऽपि विरुद्धरसत्वादिकल्पना; तथाहि सति पयोऽपि शीतमुष्णेन विरुद्ध किं पुनर्विरुद्धं भुक्तं करोतीत्याह-व्याधिमित्यादि / व्याधि स्यात् , पानकादि मधुराम्लरसं रसविरुद्धत्वाद्विरुद्धं स्यात्' इति मिति षाड्यान्ध्यविसर्पदकोदरविस्फोटकोन्मादभगन्दरादिकम् , चक्रः / 2 'दोषमुत्क्लेश्य क्षोभयित्वा / न निहरेदित्यनेन दोषहार१ 'वीर्यत इति स्वभावतः, स च स्वभावो द्रव्यरसवीर्यविपाका- | कमदनत्रिवृतादिभ्यो व्यावर्तकं भुक्तमित्यधिकृतम् / एतच्चोपलक्षणं, श्रयो क्षेयः, यदुक्तं येन कुर्वन्ति तदीर्यम्' इति चक्रः। 2 'शेषमेका- तेन विहारोऽप्येवंलक्षणो शेयः, यदुक्तं चरके,-"यत्किन्निदोषमान्तहितैकान्ताहितादन्यत्सर्वम् / विरुद्धं तु प्रभावादेवासमानगुणतया क्षुभ्य न निर्हरति कायतः / थाहारजातमन्यदा तत्सर्वमहितं स्मृतम्' प्रतीयमानमपि कार्यतोऽविरुद्धं भवितुमईति; ततश्चैकान्ताहितमिति (च. सू. अ. 26) इति / रसादिष्वयथार्थमिति रसादिदूषकमिति शास्त्रादेवावधार्यते' इति चक्रपाण्यान्ध्यबीसर्पदकोदराणां / यावत् ; किंवा रसवीर्यविपाकेणयथार्थ विस्वमिलौतिचका। सु०सं०१३ पनि वीर्यतो यानि कानावराणीति; सादिष्विति आदिश

Page #195
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान विरुद्धाशनजान् रोगान् प्रतिहन्ति विरेचनम् // क्षतानां विषजुष्टानां व्रणिनः श्लेष्मलाश्च ये॥ वमनं शमनं वाऽपि पूर्व वा हितसेवनम् // 21 // तेषामेव विशेषेण सदा रोगविवर्धनः // 24 // विरुद्धाशनादुत्पन्नानां रोगाणां चिकित्सासूत्रमुद्दिशन्नाह- वातलानां प्रशस्तश्च श्रान्तानां कफशोषिणाम् / विरुद्धाशनजानित्यादि / प्रतिहन्ति विरेचनमिति विरुद्धाशन- मधुरश्चाविदाही च कषायानुरसो लघुः॥ जव्याधिप्रत्यनीकं विरेचनं प्रतिशब्देन द्योत्यते; तेन कुष्ठ- दक्षिणो मारुतः श्रेष्ठश्चक्षुष्यो बलवर्धनः // 25 // व्याधिप्रत्यनीकं विरेचन विरुद्धाशनजं कुष्ठं हन्ति, एवमन्यत्रापि रक्तपित्तप्रशमनो न च वातप्रकोपणः॥ योजनीयम् / वमनं शमनं वाऽपीति तत्र विरेकवमने विशदो रूक्षपरुषः खरः स्नेहवलापहः // 26 // बहुदोषाणां प्राणवतां च, इतरेषां तु शमनमिति / शमनलक्षण पश्चिमो मारुतस्तीक्ष्णः कफमेदोविशोषणः॥ मुच्यते;-"न शोधयति यद्दोषान् समान्नोदीरयत्यपि / समी- सद्यःप्राणक्षयकरः शोषणस्तु शरीरिणाम् // 27 // करोति क्रुद्धांश्च तत् संशमनमुच्यते"-इति / पूर्व वा हितसे उत्तरो मारुतः स्निग्धो मृदुर्मधुर एव च // वनमिति सुवर्णलोहादिविरोधिरोगहरं पूर्वमेव सेवेत / तदुक्तं | कषायानुरसः शीतो दोषाणां चाप्रकोपणः // 28 // "न सज्जते हेमपाझे विषं पद्मदलेऽम्बुवत्" (च. चि. अ./ तस्माच प्रकृतिस्थानां क्लेदनो बलवर्धनः॥ 23) / 'पूर्व वा हितभोजनम्' इत्यन्ये पठन्ति // 21 // | क्षीणक्षयविषार्तानां विशेषेण तु पूजितः // 29 // सात्म्यतोऽल्पतया वाऽपि दीप्ताग्नेस्तरुणस्य च // इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने हिताहिस्निग्धव्यायामबलिनां विरुद्धं वितथं भवेत् // 22 // तीयो नाम विंशोऽध्यायः // 20 // * विरुद्धाशनं कुर्वतोऽपि कस्यचित् कुतो विरुद्धाशनजा दोषा हितस्यापि वातस्य दिक्संयोगादहितलं स्यादिति वातगुणान् न भवन्तीयाह-सात्म्यत इत्यादि / सात्म्यादिभिर्हेतुभि- निर्दिशन्नाह-अथ वातगुणान् वक्ष्याम इत्यादि / “वातस्य विरुद्धं वितथं निष्फलं भवतीति पिण्डार्थः / स्निग्धव्यायाम- दक्षिणोत्तरागतस्य दोषहरत्वेन हितवं, पूर्वपश्चिमवातस्याहितबलिनामिति स्निग्धव्यायामाभ्यां बलिनामिति संबध्यते / तेना- त्वम्, अतो हिताहितीयाध्यायपरिसमाप्ती वातस्य गुणोपवर्णनं यमर्थः-स्निग्धद्रव्याभ्यवहारबलिनां बलवदग्निवाद्विरुद्धं निष्फलं निर्देष्टुमाह-अथ वातगुणानित्यादि" इत्यन्ये / 'तेषामेव भवति / केचित् 'बलिनाम्' इति पदं भिन्नं मन्यन्ते / तेनाय- विशेषेण व्रणक्लेदविवर्धनः' इत्यन्ये पठन्ति / खरः प्रचण्डवेगः / मर्थः-स्निग्धानां व्यायामिनां बलिनां च विरुद्ध वितथं अन्ये वाहारदव्यप्रकरणादितरसंयोगोऽप्रस्तुत इत्यमुं बातगुणोभवेदिति / सात्म्यतोऽल्पतयेत्यादिश्लोकस्याग्रे केचिदमुं श्लोक पवर्णनग्रन्थं न पठन्त्येव / गयदासाचार्यस्त्वस्मिन् हितापठन्ति,-"व्यायामशीलो बलवान् शिशुश्च स्निग्धोऽग्निमांश्चापि हितीयाध्यायपाठे पूर्वोक्तं पाठं कियन्तं परित्यज्यान्यं च पाठं महाशनश्च / आप्नोति रोगान्न विरुद्ध जातानभ्यासतो वाऽल्पतया कियन्तं निक्षिप्य पूर्वोक्तपाठक्रमव्यतिक्रमेण च पठति / यावता च जन्तुः" इति; अयं च न पठनीयः, सर्वनिबन्धकारैरपठित- पाठेन व्यतिक्रमस्तावन्तं दर्शयन्नाह,-"वल्लीफलकवककरीराखात् // 22 // म्लफललवणकुलत्थपिण्याकदधितिलतैलविरोधिशुष्कशाकाजावि कमांसमद्यजाम्बवचिलिचिममत्स्यगोधाबराहांश्च नैकध्यमश्नीयात् अथ पातगुणान् वक्ष्यामः पयसा, प्राक् पयसोऽन्ते वा / कपोतांश्च सर्षपतैलभृष्टान्नापूर्वः समधुरः स्निग्धो लवणश्चैव मारुतः।। | द्यात् / कपिजलमयूरलावतित्तिरिगोधाश्चैरण्डदाय॑()ग्निसिद्धा गुरुर्विदाहजननो रक्तपित्ताभिवर्धनः // 23 // एरण्डतैलसिद्धा वा / मधुघृते समधृते / मधु चान्तरीक्षोद कानुपानम् / कांस्यभाजने दशरात्रपर्युषितं सर्पिः / मधु 1 प्रतिहन्तीति प्रतिपक्षं सत् हन्ति; तेन कुष्ठादिप्रत्यनीकं | चोष्णमुष्णेन बा / दधि मद्यं वा / पित्तेन सह मांसानि विरेचनं कुष्ठादि इन्ति / एवं वमनशमनोरपि प्रत्ययं व्याख्येयः।। | पक्कानि, आमानि च केवलान्यपि / सुराकृशरापायसांश्च नैकध्यपूर्वमेव महाप्रभावरसायनादिसेवया न प्रभवन्त्येवंभूता व्याधय | मश्नीयात् / सौवीरकेण सह तिलशकुलीः / तत्रेण सह मधुघृ. इत्यर्थः' इति चक्रः / 'शुद्धिरत्रेष्टा शमो वा तद्विरोधिभिः / द्रव्यस्तै तैमत्स्यगोधापृषतमांसानि / मधुना गोधाम् / मत्स्यान् क्षौद्रास. रेव वा पूर्व शरीरस्यामिसंस्कृतिः' इति वाग्भटः (सू. अ. 7) / 2 'सात्म्यत इत्यभ्याससान्यतया; अल्पं हीनशक्तित्वादभिभूतं न | 1 चक्रस्तु गयदासाचार्यसंमतममुं पाठमवलम्म्य व्याख्यातकरोति कार्य; तरुणस्य प्रत्यमबलत्वाद्वितथं भवति; निग्धस्य वान् / 'संस्काररूपसंयोगविशेषविरुद्धमाह-कपोतांश्चेत्यादि / कपिञ्जस्रोतःसु न तिष्ठति दोषः, सथा च दोषविगमाविरुद्धं वितथं भवति; लाद्यपि संस्कारविरुद्धम् / मधुघृते समधृते इति मात्राप्रधानसंयोगव्यायामिनश्च व्यायामेनैव दोषक्षयः, तदुक्तं-'व्यायाम कुर्वतो विरुद्धम् / देशकालविशेषवत्संयोगविरुद्धं-कांस्यभाजने इत्यादि / मधु नित्यं विरुद्धं वितथं भवेत्' इति बलिनस्तु बलाभिभूता एव दोषा | चोष्णमुष्णार्तेनेति उष्णार्तेन पुरुषेण / पित्तेन चाममांसमिति न जायन्ते न कुर्वन्ति वा कार्यम् ; यदुक्तं-बलं झलं निग्रहाय अत्रामस्यानुपयोगादाममिवाममसम्यक्पकं ज्ञेयम् / ' इति चक्रः। दोषाणां' (च.वि. भ. 3) इति चक्रः। | 2 मधुप्तधानापृषतमसंसानि' इति पा० /

Page #196
अध्यायः 21] सुश्रुतसंहिता। वेन, पृषतमांसं वा तेनैव / तथा मैरेयमाध्वीकाभ्यां बालोपो. सहकारितया देहजनका अभिप्रेता इत्यर्थः / शरीरसंभवे दक्या वा भत्स्यान् / नेक्षुविकृतीः सर्वा मत्स्यैः सह / सर्पिगुंड- वातादीनां हेतुख प्रतिपाद्य स्थितिकारणवं दर्शयन्नाहकाकमाचीमधुमूलकानि नैकध्यम् / मधुना वाराह, दना कौक्कुटं, तैरेवेत्यादि / तैरेव वातपित्तश्लेष्मभिः, अव्यापनैः प्रकृतिमद्येन बलाकां, तिलकल्केन चोपोदिकां सिद्धाम् / न पिप्पली स्थैरित्यर्थः / अधोमध्योर्ध्वसन्निविष्टैरिति यथाक्रमेण वातपित्तमत्स्यवसया, प्रियङ्ग्वनुलिप्तो न पायसमश्नीयात्' इति / अस्याग्रे | कफैः / दृष्टान्तमाह-अगारमिवेत्यादि / –अगारं गृहम् / च 'तरतमयोगयुक्तांश्च भावान्' इत्यादिसूत्राणि पठति, तानि च | एकीयमतमाह-अतश्च त्रिस्थूणमाहुरेके / चकारोऽयं त्रिस्थूपूर्वसूत्ररेव समानानीति नेह प्रदर्शितानि // 23-29 // णमित्यत्र योज्यः, तेनायमर्थः-त्रिस्थूणमिति च अत एवं इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत हेतोरेके आचार्या आहुः / देहविनाशहेतुलमपि वातादीनां व्याख्यायां सूत्रस्थाने विंशतितमोऽध्यायः // 20 // निर्दिशन्नाह-त एव च व्यापन्ना इत्यादि / चकारोऽत्र भिनक्रमे, तेनायमर्थ:-त एव वातादयः, व्यापन्नाश्च विकृतिस्थाः, प्रलयहेतवो विनाशहेतवो 'भवन्ति' इत्यध्याहारः / अन्ये तु एकविंशतितमोऽध्यायः। 'प्रलयेऽपि' इत्यपिशब्दं पठन्ति / शल्यशास्त्रे व्रणारम्भाधिष्ठाअथातो व्रणप्रश्नमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ नभूतखात् कस्यचिदृष्यस्य प्राधान्यं दर्शयन्नाह-तदित्यादि / यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ एमिरेव वातपित्तकफैः / शोणितचतुरिति ननु, पूर्व शोणित अथात इत्यादि / व्रणविषयः प्रश्नो यस्मिन् स व्रणप्रश्नः / मनुपात्त, तत्कथमिह संभवादिषु शोणितस्याविरहितत्वमुक्तं ? व्रणशब्देनात्र वावादय उच्यन्ते, व्रणकारणखात्; तेन वाता- सत्यं, परमिह शोणितोपादानं कुर्वनेकीयमतमिदमिति दर्शयति. दिविषयः प्रश्नो यस्मिनित्युक्तम् / अन्ये तु व्रणमाश्रित्य प्रश्नो तेन व्रणपाके दर्शनद्वयं भवति; तथाहि,-'नर्तेऽनिलादस्ति व्रणप्रश्नः, स विद्यते यस्मिन्नित्यर्थ उत्पन्नस्य ईयप्रत्ययस्य लोपं रुजा' (सू. अ. 17) इत्यादिना व्रणपाके दोषा एव व्याप्रियन्त कृत्वा व्रणप्रश्नमिति रूपं पठन्ति / तेनात्र व्रणारम्भकाणां वाता- इति दर्शितं, 'कालान्तरेणाभ्युदितं तु पित्तं' (सू. अ. 17) दीनां संख्यास्खलक्षणकर्मादीनि व्रणस्य च निरुक्त्यादि च वक्त- इत्यादिना पुनः शोणितचतुर्था एव व्रणपाके व्याप्रियन्त इति / व्यमित्यर्थः सिद्धः // 1 // 2 // अविरहितं संयुक्तमित्यर्थः // 3 // वातपित्तश्लेष्माण एंव देहसंभवहेतवः / तैरेवा- भवति चात्रव्यापरधोमध्योर्ध्वसन्निविष्टैः शरीरमिदं धार्य- | नर्ते देहः कफादस्ति न पित्तानच मारुतात् // तेऽगारमिव स्थूणाभिस्तिसृभिः, अतश्च त्रिस्थूण- शोणितादपि वा नित्यं देह पतैस्तु धार्यते // 4 // माहुरेकेत एव च व्यापन्नाःप्रलयहेतवः। तदेमि एतदेव द्वितीयदर्शनं श्लोकेनापि दर्शयन्नाह-नर्ते इत्यादि। रेव शोणितचतुर्थैः संभवस्थितिप्रलयेष्वप्यविरहितं शरीरं भवति // 3 // ननु, वातादिक्रम परित्यज्य कफादिक्रमेण सूत्रणं कस्मादिह कृतम् ? उच्यते-देहस्योर्ध्वमूलखमधःशाखवं प्रतिपादितम्, व्रणकारणानि वातादीनि प्रथमं संख्यादिभिर्निर्दिशनाह ऊर्ध्वभागे च कफाधिष्ठानमस्ति, तेनेह कफ एवं प्रथम वातपित्तश्लेष्माण इत्यादि / देहसंभवहेतवो देहोत्पत्तिहेतवः / दर्शितः / तदुक्तं-"ऊर्ध्वमूलमधःशाखं त्रिस्थूणं पञ्चदैवतम् / ननु, शुक्रशोणिते देहोत्पत्तिहेतू ? तत् कथं वातादयो देहसं क्षेत्रज्ञाधिष्ठितं विद्वान् यो वै वेद स वेदवित्" इति / न भवहेतवः कथ्यन्ते ? उच्यते, अविकृता वातादयः शुकार्तवादि- केवलं कफादीन् विना देहो न भवति, अपि तु धारणमप्येतैरेव 1 'गुडं काकमाच्या, मधुना मूलकानि' इति पा० / 2 ‘पयसा क्रियत इत्याह-देह एतैस्तु धार्यत इति / तुशब्दश्चार्थों सममश्नीयात्' पा० / 3 एवकारो भिन्नक्रमः / तेन संभवहेतव भिन्नक्रमश्च / तेनायमर्थः-धार्यते चैतैरेवाव्यापनैः कफपित्तएवेत्यर्थः / अत्र वातादयः शुक्रशोणितगताः प्रकृतिस्थतया गर्भ वातरक्तैरित्यर्थः; नर्ते देहः कफादित्येतस्यादौ 'अतो गद्योक्तसंभवे हेतवो भवन्ति ।...प्रलये इति देहनाशे / रक्तस्यापि | स्यार्थस्य संग्रहश्लोक' इत्यापातनिका केचिदाचार्याः पठन्ति // 4 // शल्यशास्त्रप्रधानव्रणाधिष्ठानस्य हेतुलिङ्गचिकित्सितविशेषप्रयोजक- तत्र 'या' गतिगन्धनयोः, इति धातुः, 'तप' तया प्राधान्यख्यापनार्थ दोषतुल्यतया संभवादिहेतुत्वं नियमय- संतापे, 'श्लिष' आलिङ्गने, एतेषां कृद्विहितैः नाह-तदेभिरित्यादि / अविरहितमिति कारणतया अविरहितम् / प्रत्ययैर्वातः पित्तं श्लेष्मेति च रूपाणि भवन्ति // 5 // शोणितस्य देहकारणत्वमार्तवकारणतया व्यक्तमेव / शोणितस्य देहकारकत्वादि चोक्तं शास्त्रे "देहस्य रुधिरं मूलं रुधिरेणैव धार्यते' 1 'अस्तीति भवति उत्पद्यते इत्यर्थः / धार्यते इत्यनेन स्थितिइति / साक्षाच्चास्य वातादिवत् प्रपञ्चानभिधानेन पारमार्थिकों हेतुत्वमुक्तं; प्रलयहेतुत्वमनुक्कमप्यनुगम्यमेव' इति चक्रः / 2 'तत्र दोषतां प्रतिक्षिपति / यदि हि वातादिवदोषः स्यात् तदा तेनापि निरुक्त्या वातस्य चपलत्वं, पित्तस्य तापकत्वं, कफस्य उपश्लेषकत्वप्रकृतिः स्यादित्यादिदूषणमनुसतव्यम्' इति चक्रः / मुक्तं भवति' इति चक्रः /

Page #197
100 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान वातादीनां चिकित्सोपयोगि खलक्षणं दर्शयितुं निरुक्तिं कुर्व- श्लेष्मण इत्यादि / उरः स्तनयोरन्तरालं, पूर्वोक्तं चेत्यामामाह-तत्रेत्यादि / गतिगन्धोपादानार्थस्य 'वा'धातोः 'हसिमृग्रि- शयः / चकारात् परतन्त्रोक्तं मेदः समुच्चीयते / एतानि ण्वाऽमिदमिलूपूधुर्विभ्यस्तन्' ( उ. 3 / 86) इति सूत्रोत्पन्ने स्थानानि प्रायेण प्रकृतिस्थानामेव दोषाणां भवन्तीत्याह,-एता. 'तन् प्रत्यये वात इति रूपम् / एतेन च तत्खरूपत्वं वातस्य दर्शि- नीत्यादि / अव्यापन्नानाम् अकुपितानाम् // 7 // तम् / संतापार्थस्य 'तप'धातोरचिप्रत्यये अकारस्येत्वे वर्णविपर्यये भवति चात्रतस्य च द्वित्वे कृते पित्तमिति रूपम् / एतेन पित्तस्य खाभाविक विसर्गोदानविक्षेपैः सोमसूर्यानिला यथा // संतापलक्षणं दार्शतम् / आलिङ्गनार्थस्य 'श्लिष'धातोर्मनिन्प्रत्यये धारयन्ति जगद्देहं कफपित्तानिलास्तथा // 8 // ('सर्वधातुभ्यो मनिन्' उ. 4 / 145) गुणे च कृते श्लेष्मेति विसर्गादानेत्यादि / विसर्गादानविक्षेपैः कर्मभिर्यथासंख्येन रूपम् / एतेन श्लेष्मणः सन्ध्यादियोजकत्वं दर्शितम् // 5 // चन्द्रादित्यवाता यथा जगद्धारयन्ति, तथा कफादयस्त्रयो यथादोषस्थानान्यत ऊर्ध्व वक्ष्यामः-तत्र समासेन संख्येन विसर्गादिभिः कर्मभिदेहं धारयन्तीति समुदायार्थः / वातःश्रोणिगुदसंश्रयः तदुपर्यधोनामे पक्काशयः, विसर्गः सर्जनं 'बलस्य' इति शेषः; आदानं ग्रहणं बलस्यैव; पक्कामाशयमध्यं पित्तस्य; आमाशयः श्लेष्मणः॥६॥ विक्षेपः शीतोष्णादीनां विविधप्रकारेण प्रेरणम् // 8 // तत्र कस्य दोषस्य किं स्थानं तदाह,-दोषेत्यादि / 'दोष- तत्र जिज्ञास्यं किं पित्तव्यतिरेकादन्योऽग्निः ? स्थानानि' इत्येतस्य स्थाने 'तेषां स्थानानि' इति केचित् पठन्ति, | आहोस्वित् पित्तमेवाग्निरिति ? / अत्रोच्यते-न खल तत्रापि स एवार्थः / तत्रेति दोषेषु मध्ये, समासेन संक्षेपेण; पित्तव्यतिरेकादन्योऽग्निरुपलभ्यते, आग्नेयत्वात् विस्तरेण तु स्थानानि वातस्य नाभिमध्यहृदयकण्ठसर्वाङ्गसन्ध- पित्ते दहनपचनादिवभिप्रवर्तमानेऽग्निवदुपचारः योऽपि वातव्याधौ वक्ष्यन्ते / श्रोणिः कटिः, श्रोणिश्च गुदं च | क्रियतेऽन्तरग्निरिति; क्षीणे ह्यग्निगुणे तत्समाश्रोणिगुदं, तत् संश्रयः स्थानं यस्य स तथा / पक्कामाशययो- नद्रव्योपयोगात्, अतिवृद्धे शीतक्रियोपयोगात्, मध्यं पित्तस्थानं वक्ष्यति; अतः पक्वाशयमेव प्राग्दर्शयन्नाह,- आगमाच्च पश्यामो न खल पित्तव्यतिरेकादन्यो- . तदुपर्यधो नाभेः पक्वाशय इति ।-तदुपरि श्रोणीगुदयोरुपरी-| ऽग्निरिति // 9 // त्यर्थः / पित्तस्थानं दर्शयन्नाह,-पक्कामाशयमध्यं पित्तस्यति / १'विसर्गः सौम्यांशविसर्जनं चन्द्रस्य कफस्य च, आदानं समासेनेत्यत्रापि संबध्यते / तेनायमर्थः-पक्कामाशयमध्यं | सौम्यांशशोषणं पित्तस्य सूर्यस्य च, विक्षेपश्च बहिरन्तश्चाचितपित्तस्थानं संक्षेपेण, विस्तरेण तु यकृतलीहहृदयदृष्टिवगिन्द्रि धातुव्यूहनादि वायोः साधारणम्' इति चक्रः / 2 'न खलु पित्तयाण्यपि पित्तस्य स्थानानीति / कफस्थानं निर्देष्टुमाह, व्यतिरेकेणान्योऽग्निर्लभ्यत इत्यनेन पित्ताम्योर्भेदप्रतिपादकागभावं आमाशयः श्लेष्मण इति ।-'स्थानम्' इति शेषः / यत्राशित दर्शयति / यत्तु 'तीक्ष्णः पित्तेनाग्निः' इति भेदावभाषकं वचनं तद्यपीतादिकं पच्यते स आमाशयः / तथा च मुनिः,-"नाभि | थाश्रुतार्थ न भवतीति भावः / एतदेव पित्तस्याग्निव्यपदेशं सोपपस्तनान्तरं जन्तोरामाशय इति स्मृतः" (च. वि. अ. 2) त्तिकमाह-क्षीणे इत्यादि / पित्ताग्योभेदे प्रमाणाभावं दर्शयित्वा इति / अत्रापि समासेनेति संबध्यते; तेन विस्तरेणोरःशिरःक स्वपक्षसाधकममेदमाह-क्षीणे हीत्यादि / अग्नेर्गुणोऽन्नपाचकलक्षित ण्ठसन्धयोऽपि श्लेष्मस्थानम् // 6 // ऊष्मा, तस्मिन् क्षीणे; तत्समानं पित्तसमानं कटुतीक्ष्णोष्णं नागअतः परं पञ्चधा विभज्यन्ते / तत्र वातस्य वात रादि / अतिवृद्धे इत्यग्निगुणे एव / शीतक्रियोपयोगादित्यनेन पित्ते प्रत्यव्याधौ वक्ष्यामः, पित्तस्य यकृत्प्लीहानौ हृदयं दृष्टि नीकक्रियातः प्रशमनं दर्शयति / एतेन 'अग्नित्वेन व्यवहियमाणं तेजः स्त्वक पूर्वोक्तं च; श्लेष्मण उरः शिरः कण्ठो जिह्वा पित्तानुमेयरूपं, पित्तवर्धनपित्तक्षयकरैर्वृद्धिर्हासयोगित्वात् , प्रदेशामूलं सन्धय इति पूर्वोक्तं च एतानि खलु दोषाणां न्तरस्थपित्तावयववत्' इत्यनुमानं दर्शितं भवति / अत्रैव साध्ये आगमं स्थानान्यव्यापमानाम् // 7 // प्रमाणमाह-आगमाच्चेति / आगमश्च यथा-'कानकं राजतं तानं कृष्णावातादीनां प्रधानानि स्थानानि निर्दिश्याप्रधानानि निर्देष्ट- | यस्त्रपुसीसकम् / चिरस्थानाद्विलीयन्ते पित्ततेजःप्रतापनात्' (सू. माह-अतः परमित्यादि / विभज्यन्ते प्रकटीक्रियन्ते वातादीनां | अ. 26) इति, तथा 'षष्ठी कला पित्तधरा' इत्यादिना अग्न्याधारा स्थानानीत्यर्थः / कानि पुनर्वातस्य स्थानानीति पृष्ट आह,- ग्रहण्युक्ता भोजेऽपि तस्मात्तेजोमयं पित्तं पित्तोष्मा यः स पक्तितत्र वातस्येत्यादि / वातव्याधाविति 'निदाने' इति शेषः / मान्' इत्यागमादमेदो ज्ञेयः। पारमार्थिकामेदे हि तीक्ष्णः पित्तेनाग्निपित्तस्य पञ्चस्थानान्याह,-पित्तस्येत्यादि / यकृत् कालखण्डं, रिति कार्यकारणभावो न स्यात्, तथा 'कटजीर्णविदाह्यम्लक्षाराद्यैः प्लीहा वामपाश्रियं मांसखण्ड; हृदयं कमलमुकुलाकारमधोमुखं, पित्तमुल्वणम् / आप्लावयद्धन्त्यनलं' (च. चि. अ. 15) इति दृष्टिः कृष्णतारकान्तर्वर्तिनी मसूरदलमात्रा / चकारात् परत- चरकवचनविरोधः, तथा 'पित्तशमनं घृतमग्निमेधे करोति' इत्युत्रोक्तं लसीकाद्यनुक्तं समुच्चीयते / पित्तेन खिन्नमांसात् सव- | क्तमसंगतं स्यात् , तथा 'समदोषः समाग्निश्च' (सू. अ. 15) इति / दुदकं 'लसीका' इत्युच्यते। कफस्य पञ्चस्थानानि निर्दिशन्नाह,- वचनमसंगतं स्यात् / यदप्यभेदसाधकं 'पित्ततेजःप्रतापनात्'

Page #198
अध्यायः 21] सुश्रुतसंहिता। 101 इदानीमग्निपित्तयो दविचारप्रतिपादकं ग्रन्थं निर्देष्टमाह,-रसमूत्रपुरीषाणि तत्रस्थमेव चात्मशक्त्या शेषाणां तत्रेत्यादि / तत्रेति पित्ताम्योर्भेदाभेदविचारे; 'तत्रेति तेषु मध्ये' पित्तस्थानानां शरीरस्य चाग्निकर्मणाऽनुग्रहं कइत्यन्ये; 'तत्रेत्यादानकर्मणि; विसर्गादान विपरित्यादिश्लोकेना- रोति, तस्मिन् पित्ते पाचकोऽग्निरिति संज्ञाः यत्त दानं कर्म यदुक्तं तत् किं पित्तस्याग्नेति जिज्ञास्यम्' इत्यपरे। यकृत्प्लीह्रोः पित्तं तस्मिन् रञ्जकोऽग्निरिति संज्ञा, स जिज्ञास्यं ज्ञातुमेषणीयम् / आहोखित् अथवार्थे / इति संशये / रसस्य रागकृदुक्तः, यत् पित्तं हृदयस्थं तस्मिन् उत्तरमाह,-अत्रोच्यत इत्यादि / दहनं दाहः, पचनं पाक | साधकोऽग्निरिति संज्ञा, सोऽभिप्रार्थितमनोरथसाआहारादेः, आदिशब्दादजनदर्शनादीनि गृह्यन्ते / अग्निवदुप- | धनकृटुक्तः, यदृष्टयां पित्तं तस्मिन्नालोचकोऽग्निचारः अमिवयवहारः क्रियते-अन्तरग्निरिति, पित्तमन्तरग्नि- रिति संज्ञा, सरूपग्रहणाधिकृत, यत्तु त्वचि पित्त्रं रित्युपर्यत इत्यर्थः / न खल्वित्यादिसूत्रेण प्रत्यक्षेणैव पित्त- | तस्मिन् भ्राजकोऽग्निरिति संज्ञा, सोऽभ्यङ्गपरिषे. मग्निमरित्युक्तम् , अनुमानेनापि पित्तस्याग्नित्वं साधयन्नाह,-क्षीणे | कावगाहालेपनादीनां क्रियाद्रव्याणां पका छायानां ह्यग्निगुण इति ।-अग्नेर्गुणो यस्य तदग्निगुणं पित्तं, तस्मिन् च प्रकाशकः // 10 // क्षीणे; हि यस्मादर्थे / तत्समानद्रव्योपयोगात् अग्निसमोष्णती- अदृष्टहेतुकेन विशेषेणेति विशेषेण भेदेन; किंविशिष्टेन ? क्षणद्रव्योपयोगादित्यर्थः / 'अग्निगुणशब्देनोष्मा कथ्यते' इत्यन्ये; अदृष्टहेतुकेन प्राक्तनकर्महेतुकेनेत्यर्थः / पक्कामाशयमध्यस्थमिति तत्र तत्समानद्रव्योपयोगात् पित्तसमानद्रव्योपयोगादित्यर्थः / नाभिस्थम् / चतुर्विधमन्नपानं पचतीति अशीतं खादितं लीढं अतिप्रबुद्धे शीतक्रियोपयोगादिति 'पित्तमेवाग्निः' इति शेषः। पीतं च पचतीत्यर्थः / विवेचयति च पृथकरोति दोषरसमूत्रपुरीप्रत्यक्षानुमानाभ्यां पित्तस्याग्नित्वं प्रसाध्यागमेनापि प्रसाधय- षाणि / अत्र केचित् 'अन्नरसमूत्रपुरीषाणि'इति पठन्ति, नाह-आगमाचेति ।-आगमात् समस्तायुर्वेदशास्त्रतः। ननु, | 'वातमूत्रपुरीषाणि' इत्यपरे / अनुग्रहं करोति उपकारं करोति / यदि पित्ताम्योरभेदस्तत् कथं घृतं पित्तशमनमग्निदीपनम्, यत् पित्तं हृदयेत्यादि / सोऽभिप्रार्थितमनोरथसाधनकृदिति अजापयश्च; मत्स्यादयश्च पित्तवृद्धिं कुर्वन्ति नचाग्निदीप्तिकराः, धर्मार्थकाममोक्षलक्षणपुरुषार्थस्य साधक इत्यर्थः; कस्मात् ? हृददिवास्वप्नश्च पित्तप्रकोपणोऽप्यनिशमनः; तथेदमपि कथं स्यात्- | यस्थकफतमोऽपनोदविस्पष्टीकृतमनःप्रागुण्यात् / यदृष्टयां पित्तविषमो वातेन, तीक्ष्णः पित्तेन, मन्दः श्लेष्मणेति; 'समदोषः / मित्यादि आलोचको दर्शकः / लचीति अवभासिनीनामधेयायां समाग्निश्च' (सू. अ. 15) इत्यादिकमपि कथं स्यादिति / नैष बाह्यवचीत्यर्थः / अभ्यजेत्यादि / अभ्यशादीनां क्रियाद्रव्याणां दोषः, येनायमग्निः परमार्थतः पित्ताद्भिन्न एव सुश्रुतादिभिर-| क्रियानिमित्तानां कर्मनिमित्तानामित्यर्थः / छायानां च प्रकाशक ङ्गीकृतः / तदुक्तं,-"क्रोधशोकश्रमकृतः शरीरोष्मा शिरोगतः। इति छायानां पाञ्चभौतिकीनां नीलादीनां, प्रकाशक उत्पादकः; पित्तं च केशान् पचति पलितं तेन जायते" (नि. अ. 17) चकारात् प्रभाणां च पाञ्चभौतिकीनां प्रकाशकः / ननु, इति / शरीरोष्मा अग्निः, स चात्र पित्ताद्भिन एवोक्तः / तथा- छायाप्रभयोः को भेदः? उच्यते,-"आसन्ना लक्ष्यते च्छाया ऽन्यदपि पित्तान्योर्भेदप्रतिपादकतन्त्रमुच्यते,-"द्रवं स्निग्ध- प्रभा दूरात् प्रकाशते / वर्णमाक्रमति च्छाया प्रभा वर्णप्रकामधोगं च पित्तं, वहिरतोऽन्यथा"-इति / अन्यान्यपि पित्ता- शिनी" (च. इ. अ. ७)-इति // 10 // ग्निभेदप्रतिपादकानि वाक्यानि सन्ति, तानीह विस्तरभयान भवति चात्रदेर्शितानि / यत् पुनरिहामिपित्तयोरभेदकथनं कृतं, तद्रसवीर्या पित्तं तीक्ष्णं द्रवं पूति नीलं पीतं तथैव च // दिगुणोपाधियुक्तस्य पित्तस्य चिकित्साद्वारेणानेश्चिकित्सा कार्येति उष्णं कटुरसं चैव विदग्धं चाम्लमेव च // 11 // दर्शनार्थम् ; अन्यथा रसादिगुणोपाधिरहितस्य वढेश्चिकित्सा कर्तुं | न पार्यत इति // 9 // इदानीं पित्तस्य चिकित्सोपयोगि खलक्षणं दर्शयन्नाह पित्तमित्यादि / तीक्ष्णं राजिकामरिचादिवत् / पूति विस्रगन्धि / तञ्चारष्टहेतुकेन विशेषेण पकामाशयमध्यस्थं पित्तं चतुर्विधमन्नपानं पचति, विवेचयति च दोष- मन्नपचनरसमलविवेचनाभ्यन्तरानुग्रहशरीररक्षणादीनि करोतीति | भावः / शेषाणां पित्तस्थानानामिति तथा शरीरस्य चाग्निकर्मणेति इति, तथा 'पित्तोष्मा यः स पक्तिमान्' इति, तदपि पित्ताद्भिन्नस्य पञ्चभूताग्निसमधात्वग्निकर्मणा / सोऽभिप्रार्थितसाधनकृदुक्त इति तद्धर्मिणस्तेजसोऽग्नित्वं वदति / यच्छमनं पित्तस्य पित्तक्षपणैः योगवशाशित्वलामे अभीष्टसाधनं साधकेनाग्निना भवतीत्यागमः / पित्तवर्धनैश्च चर्धनं तद्भुतस्य पित्तशमकस्याग्निवर्धकत्वेन कट्वजीर्णवि- एतच्च परं साधककार्थ, तेन शौर्यादि च तस्य कार्य क्षेयम् / यदुक्तं दायम्लस्य च पित्तजननावान्तरव्यापारस्याप्युपघातकत्वेन प्रसिद्ध- | चरके-'अग्निरेव शरीरे पित्तान्तर्गतः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि त्वादसिद्धम् / तस्माद्धर्मधर्मिरूपतयैवात्रामेद आचार्यस्य विवक्षितः। करोति; तद्यथा-पक्तिमपक्तिं दर्शनमदर्शनं मात्रामावत्वमूष्मणः इति चक्रः। प्रकृति विकृतिवर्णी शौर्य भयं क्रोधं हर्ष मोहं प्रसादमित्येवमादीनि 1 दर्शयिष्यामः' इति पा० / 2 'अदृष्टहेतुकेन विशेषेणेति | चापराणि द्वन्द्वानि' (च. सू. अ. 12) इति / क्रियाद्रव्याणामिति देहजनकेनादृष्टेन हि नाबादनेविशिष्टोऽयमग्निरारभ्यते, येनैवंविध- / क्रियोपनीतानां बहिःपरिमार्जनद्रव्याणाम्' इति चक्रः /

Page #199
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान नीलं सामावस्थायाम् / पीतं निरामावस्थायाम् / कटुरसं प्रकृ- कसन्धारणमात्मवीर्येणान्नरससहितेन हृदयावलतिस्थं पित्तम् / विदग्धं चाम्लमेवेति विरुद्धपाकोपपन्नं पुनर-म्बनं करोति; जिह्वामूलकण्ठस्थो जिढेन्द्रियस्य सौम्लरसं भवति, 'विदग्धाजीर्णसंसृष्टमम्लरसं भवति' इत्यन्ये, म्यत्वात् सम्यग्रसज्ञाने वर्तते; शिरःस्थः स्नेहसंतर्पविदग्धं पित्तमम्लपित्तमिति रोगविशेष केचिन्मन्यन्ते / 'द्रव'- णाधिकृतत्वादिन्द्रियाणामात्मवीर्येणानुग्रहं करोस्थाने केचित् 'सरम्' इति पठन्ति // 11 // ति; सन्धिस्थः श्लेष्मा सर्वसन्धिसंश्लेषात् सर्वसभत ऊध्र्व श्लेष्मस्थामान्यनुव्याख्यास्यामः। तत्र, ध्यनुग्रहं करोति // 14 // भामाशयः पित्ताशयस्योपरिष्टात् तत्प्रत्यनीकत्वा- स तत्रस्थ एवेत्यादि / सः श्लेष्मा / तत्रस्थ आमाशयस्थः / दृर्ध्वगतित्वात्तेजसः, चन्द्र इव आदित्यस्य, चतु- खशक्त्या आत्मवीर्येण / उदककर्मणेति क्लेदनपूरणादिना / द्वितीविधस्याहारस्याधारः; स च तत्रौदकैर्गुणराहारः यस्थानस्य कर्म दर्शयन्नाह,-उरःस्थ इत्यादि / त्रिकसन्धारणमक्किनो भिन्नसंघातः सुखजरो भवति // 12 // मिति त्रिकं शिरोबाहुद्वयसन्धानस्थानम् / आत्मवीर्येणेति . अत ऊर्ध्व मित्यादि / अनुव्याख्यास्यामः अनु क्रमेण व्याख्या- प्राकृतगुणेन / हृदयावलम्बनं हृदयस्य खकार्यसामर्थ्यं करोति / स्यामः; येनैव क्रमेण पित्तस्थानान्युक्तानि तेनैव क्रमेणेत्यर्थः / स्नेहसंतर्पणाधिकृतवात् स्नेहने संतपणे चाधिकृतत्वात् ; अथवा प्रागामाशयः श्लेष्मस्थानमुक्तः, तमेव प्रथमं दर्शयन्नाह,- स्नेहेन संतर्पणं तत्राधिकृतत्वात् / अन्ये तु व्याख्यानयन्तितत्रामाशय इत्यादि / तत्रेति श्लेष्मस्थानेषु पञ्चसु मध्ये, 'स्नेहो मस्तकमज्जा, तस्य संतर्पणं, तत्राधिकृतखात्' / इन्द्रियाणां उपरिष्ठात् उपरि। कस्मात् कारणात् पित्ताशयोपरीत्याह- श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणानाम् / अनुग्रहं करोति खकार्यसामर्थ्य तत्प्रत्यनीकत्वादिति ।-तस्य पित्तस्य प्रत्यनीकत्वात् प्रतिपक्ष- जनयति / सन्धिस्थः श्लेष्मेत्यादि स्पष्टम् // 14 // खाद्, विकूलत्वादित्यर्थः / द्वितीयं हेतुमाह, ऊर्ध्वगतिला भवति चात्रच तेजस इति / एतेनैतदुक्तं भवति-यदि हि पार्श्वयोरधो | श्लेष्मा श्वेतो गुरुः स्निग्धः पिच्छिलः शीत एव च / वाऽऽमाशयो भवेत्तदोदकस्याधोगामिलान्निष्प्रत्यनीकलं, ततश्च | मधुरस्त्वविदग्धःस्थाद्विदग्धोलवणःस्मृतः॥१५॥ निष्प्रत्यनीकोऽग्निः शरीरमेव दहेदिति / प्रत्यक्षेण पित्ताशयस्योपरि कफाशयं साधयित्वा, उपमानेनापि साधयन्नाह-चन्द्र | इदानीं कफलिङ्गज्ञानार्थ चिकित्सार्थ च लक्षणं दर्शयन्नाह,इवादित्यस्यति / प्रत्यक्षोपमानाभ्यां पित्ताशयस्योपर्यामाशयं श्लेष्मा श्वेत इत्यादि / शीत एव चेति चकारो मृदुस्थिरादिप्रसाध्यानुमानेनापि साधयन्नाह,-चतुर्विधस्याहारस्याधारः; गुणसमुच्चयार्थः / अविदग्धः अपक्को मधुररसो भवति / विदग्धः चतुर्विधस्याशितपीतलीढखादितस्य, आधारः स्थानम् / तेजस्ता पक्को लवण इति / अन्ये खन्यथा व्याख्यानयन्ति-अविदग्धः वदूर्ध्वगामि, यदि चाध आमाशयो भवेत्तदा चतुर्विधमाहारं न प्रकृतिस्थोऽप्रदुष्टो मधुररसः श्लेष्मा भवति, विदग्धो विकृतिस्थः पचेत्, पचति च तेनानुमीयते-आमाशयः पित्ताशयस्यो- | प्रदुष्टो लवणरसः; अथवा विदग्धानपाकालवण इति // 15 // पर्यवेति / स चेति चतुर्विधाहारः। औदकैर्गुणरिति द्रवस्नेहा- शोणितेस्य स्थानं यकृत्प्लीहानी, तच्च प्रागभिदिभिः; द्रवगुणैर्भिन्नसंघातः, स्नेहेन प्रक्लिन्न इति बोद्धव्यम् / हितं; तत्रस्थमेव शेषाणां शोणितस्थानानामनुग्रहं सुखजरो भवति सुखेन परिणामं गच्छतीत्यर्थः // 12 // करोति // 16 // माधुर्यात् पिच्छिलत्वाञ्च प्रक्लेदित्वात्तथैव च // तदेवं दोषान् प्रथमदर्शनोक्तानभिधाय 'शोणितचतुर्थैः' आमाशये संभवति श्लेष्मा मधुरशीतलः॥१३॥ इत्यस्य दर्शनस्याभिप्रेतं शोणितम्थानं दर्शयन्नाह,-शोणितस्येअथ के औदका गुणा इत्याह-माधुर्यादित्यादि / माधुर्यात् त्यादि / प्रागभिहितं शोणितवर्णनीय उक्तस् // 16 // पिच्छिलत्वाच प्रक्लेदिलात्तथैव चेति 'आहारस्य' इति शेषः / / भवति चात्रचकारद्वयेन द्रवस्नेहादयो गुणा अनुक्ता अपि समुच्चीयन्ते / अनुष्णशीतं मधुरं स्निग्धं रक्तं च वर्णतः संभवतीति प्रकुप्यति, न पुनरभूतप्रादुर्भावेण, कफस्य रसधातुत शोणितं गुरु वितं स्याद्विदाहश्चास्य पित्तवत्॥१७॥ एवोत्पन्नलात् // 13 // 1 स्वशक्त्येति अदृष्टाहितप्रभावेन / अनुग्रहश्चाप्लावनेन / त्रिकর কাছ ৰ হায় হাত লাগান। शरीरस्य चोदककर्मणाऽनुग्रहं करोति; उरःस्थस्त्रि | मिह पृष्ठास्थिवाद्यसंघानस्थानम् / जिह्वेन्द्रियस्य रसशाने श्लेष्मा सौम्यत्वाद्वर्तते कारणं भवति / इन्द्रियाणि हि स्वजातीयाभिव्यक्तमेव 1 'तत्प्रत्यनीकत्वादिति तेजोरूपपित्तप्रत्यनीकत्वात् , तथोर्ध्वगति- | विषयं गृह्णन्ति; यथा तैजसं चक्षुरालोकसहकृतमेव रूपं गृह्णान्ति; एवत्वाच्च तेजसो जाठराग्नेः / एतेन दृष्टत्वेन श्लेष्माधारतया पित्तप्रति- माप्यं रसनं कण्ठगतश्लेष्माभिव्यक्तमेव रसं गृह्णातीत्यर्थः / श्लेष्मणा बन्धाकाशयो निवेशितः। चन्द्र वादित्यस्येति विषयसाधर्म्यमात्रेण। शिरःस्थेनेन्द्रियाण्यनुग्रहादात्मकार्य कुर्वन्ति' इति चक्रः। 2 'शोणितत्रामाशये औदकगुणाविर्भाव औदकश्लेष्माशयमहिम्ना सेयः' इति तस्थानं प्रागमिहितं' इति पा० / 3 अनुष्णशीतमिति सौम्याग्नेयत्वा-. चक्रः / 2 'एव' इति हस्तलिखितपुस्तकेषु न पठ्यते / | च्छोणितस्य / विदाहश्चास्य पित्तवदिति दुष्टपित्तवदित्यर्थः' इति चक्रः।

Page #200
अध्यायः 21] सुश्रुतसंहिता / 103 शोणितस्य निदानलिङ्गचिकित्साज्ञानार्थं स्खलक्षणं दर्शय- कानि पुनस्तानीत्याह,-तत्र बलवद्विग्रहेत्यादि / बलवनाह,-अनुष्णेत्यादि / अनुष्णशीतमिति साधारणमित्यर्थः / द्भिर्विग्रहो बलवद्विग्रहः, मल्लादिभिः सह बाहुयुद्धादिः / अतिवित्रम् आमगन्धि / विदाहश्चास्य पित्तवदिति पित्तस्येव; पित्तस्य शब्दो व्यायामादिभित्रिभिः संबध्यते / व्यवायः स्त्रीसेवा / येन वस्तुना यथा च विदाहस्तेन वस्तुना तथा च विदाहः | अभिधातो लगुडादिप्रहारः / लङ्घनं रवेण गर्ताद्युत्क्रमणम् / शोणितस्यापीत्युक्तम् // 17 // प्लवनम् उत्प्लुत्योत्लुत्य गमनम् / प्रतरणं नद्यादीनां बाहुभ्यो तरणम् / अतिचर्या अत्यटनं, सा च गजादिभिः पदात्यन्तैः एतानि खलु दोषस्थानानि; एषु संचीयन्ते | प्रत्येकं संबध्यते / वल्लूरे शुष्कमांसम् / वरकः वरटिका कुधादोषाः / प्राक संचयहेतुरुक्तः। तत्र संचितानां खलु न्यविशेषः / उद्दालकः अरण्यकोद्रवः / नीवारः प्रसातिका, दोषाणां स्तब्धपूर्णकोष्ठता पीतावभासता मन्दो | धान्यमध्ये रक्तशूको भवति; 'उलजीधान्यम्' इति लोके / ष्मता चाङ्गानां गौरवमालस्यं चयकारणविद्वेषश्चेति आढकी तुवरी / हरेणुः वर्तुलकलायः / कलायः त्रिपुटकः / लिङ्गानि भवन्ति / तत्र प्रथमः क्रियाकालः॥१८॥ निष्पावकः राजशिम्बिः / अनशनम् अल्पभोजनमुपवासश्च / प्रतिपादितं नियमयन्नाह-एतानीत्यादि / एषु संचीयन्ते | विषमाशनं बह्वल्पाकालभोजमम् / अध्यशन साजीर्णभोजनम् / दोषा इति एषु स्थानेषु दोषाः संचयं यान्तीत्यर्थः / कः | वेगविघातो वेगावरोधः, स च वातमूत्रादिभिः प्रत्येकं संबध्यते। पुनर्दोषाणां संचये हेतुरित्याह,-प्राक् संचयहेतुरिति ।-क्षवथुः छिक्का / बाष्पशब्देन रोदनजलं कथ्यते / आदिशन्दात् प्रागिति ऋतुचर्याध्याये / संचितानां वातादीनां यथासंख्यं लिङ्गं | क्षुदादिवेगविधातादयो गृह्यन्ते // 19 // दर्शयन्नाह,-तत्र संचितानामित्यादि / संहतिरूपा वृद्धिश्चयः, प स शीताभ्रप्रवातेषु धर्मोन्ते च विशेषतः॥ विलयनरूपा वृद्धिः प्रकोपः / स्तब्धपूर्णकोष्टतेति कोष्ठताशब्दः स्तब्धपूर्णाभ्यां प्रत्येकं संबध्यते, तेन स्तब्धकोष्ठतापूर्णकोष्ठते प्रत्यूषस्यपराह्ने च जीर्णऽन्ने व प्रकुप्यति // 20 // वायोलिङ्गं, पीतावभासता मन्दोष्णता च पित्तस्य, गौरवमालस्यं वातस्य प्रकोपहेतुं पृथनिर्दिशन्नाह,-स शीतेत्यादि / सः च श्लेष्मणः / एतानि स्तब्धपूर्णकोष्ठतादिलिङ्गानि सामान्येन सर्वे- वायुः / शीते शीतकाले। अत्रे मेघोपलक्षितकाले / प्रवाते षामेव संचितानामित्यपि केचिन्मन्यन्ते / चयकारणविद्वेषश्चेति प्रकृष्टवाते काले / घर्मान्ते वर्षाकाले / विशेषतः अतिशयेन / सामान्येन सर्वेषां वातादीनामिदं लिङ्गम् / 'चयकारणविद्वेषश्च' | आर्तवं कालमुक्लाऽऽह्निकमाह,-प्रत्यूषस्यपराह्ने चेति ।भुक्ताइति वाक्यं केचिन्न पठन्ति / केचिदाचार्या अस्याग्रे चयप्रको- पेक्षं कालमाह,-जीर्णेऽन्ने च प्रकुप्यतीति // 20 // पयोर्लक्षणं श्लोकेन पठन्ति 'स्वस्थानवृद्धिर्दोषाणाम्' इत्यादि / क्रोधशोकभयायासोपवासविदग्धमैथुनोपगमअयं श्लोकोऽभावात् समग्रो न लिखित इति / तत्रेति तत्र नकदम्ललवणतीक्ष्णोष्णलघुविदाहितिलतैलपिचातादीनां संचये / प्रथमः क्रियाकालः आद्यः कर्मावसरः ॥१८॥ण्याककुलत्थसर्षपातसीहरितकशाकगोधौमत्स्या अत ऊर्ध्व प्रकोपोनि वक्ष्यामः। तत्र बलव- जाविकांसाधितक्रकूर्चिकामस्तुसौवीरकसुराविद्विग्रहातिव्यायामव्यवायाध्ययनप्रपतनप्रधावनप्र. काराम्लफलकट्वरप्रभृतिभिः पित्तं प्रकोपमापद्यते॥ पीडनाभिघातलङ्घनप्लवनप्रतरणरात्रिजागरणभार- पित्तप्रकोपणानि दर्शयन्नाह,-क्रोधशोकभयेत्यादि / आ. हरणगजतुरगरथपदातिचर्याकटुकषायतिक्तरूक्ष- | यासः शरीरपीडा / विदग्धं विदाहः, स च शोथरागाहारादिलघुशीतवीर्यशुष्कशाकवल्लूरवरकोद्दालककोरदूष- | कृतः / विदाहीति यदम्लोद्गारदाहतृष्णाप्रभृतीनुदीर्य कृच्छ्रात् श्यामाकनीवारमुद्गमसूराढकीहरेणुकलायनिष्पा | पाकमुपगच्छति तद्विदाहि / हरितकशाकमिति "कुठेरशिग्रुसुवानशनविषमाशनाध्यशनवातमूत्रपुरीषशुक्रच्छ रससुमुखासुरिभूस्तृणाः / चुक्राकथुक्रिका चेति वर्ग हरितकं दिक्षवथूबारबाष्पवेगैविघातादिभिर्विशेषैर्वायुः प्र 1 'घरदिका' इति पा० / 2 'प्रवाते इति प्रवातलक्षिते वर्षाकोपमापद्यते // 19 // काले / धर्मान्ते इति प्रावृषि / अत्र बलवद्विग्रहादयो वातं जनयन्त: प्रकृष्टमेव जनयन्तीति प्रकोपहेतवः, न पुनः पूर्वमृतुचयोक्तचयहे. १'संचीयन्त इति प्रकर्षेण चीयन्ते; तेनान्यत्रापि त्वगादिषु तुचितानामेवैते प्रकोपकाः, तथा सत्येतव्यतिरेकेणार्तवचयस्य कोपो न बाह्यदुष्टजलादिना चयः कारणसभवाद्भवति, सोऽल्पतया नेह कथ्यते। स्यात् ; आर्तवचयं विना चैषां वातविकारहेतुता सर्वदृष्टान्तघटिता। प्राक् संचयहेतुरुक्त इति एतच्च संचयकारणकथनमुक्तोदाहरणा-| तस्मादलवद्विग्रहादिभिः प्रबलतया दोषो जन्यमानो न प्रकोपहेत्वनुगुण्यात्, नतु तत्संचयकारणनियमात् ; येन मधुरस्निग्धाद्या-न्तरमपेक्षते / स्तोकस्तोकसेवितया ऋत्वादिकारणजनिताश्च दोषा हारादेः कफादिचयोऽस्ति अन्येष्वपि दुर्निवार एव / ' इति चक्रः / आशये लीनत्वात् प्रकोपकारणमपेक्षन्त एवेति ऋतुचर्येऽपि व्युत्पा२ 'प्रकोपकारणानि' इति पा० / 3 प्रपीडनेति हस्तलिखित- दितम् / एवं पित्तकफप्रकोपहेतुष्वपि भ्याख्येयम्' इति चक्रः। . पुस्तके न पच्यते / 4 वेगविघातादिभिर्वायुः' इति पा०।। 3 वराह इति पा० /

Page #201
104 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान विदुः" इति / दधि सस्नेहं गव्यं दधि / कूर्चिका विग्रथितं पित्तप्रकोपणैरेव चाभीक्षणं द्रवस्निग्धगुरुमितक्रम् / मस्तु दधिमस्तु / सौवीरकं निस्तुषयवत्रिवृदादिकृतं | राहारैर्दिवास्वप्नक्रोधानलातपश्रमाभिघाताजीर्णविसंधानं धान्याम्लं वा / सुराविकाराः पैष्टिकादयः / अम्लफलानि रुद्धाध्यशनादिभिर्विशेषैरसृक प्रकोपमापद्यते 25 आम्रातकादीनि / कसरमिति अस्नेहं दधि / अन्ये भाषन्ते,- द्वितीये दर्शने 'शोणितचतुर्थः' इत्युक्तः शोणितस्य चतुर्थस्य "सौवीराम्लमथात्यम्लं काजिक कट्दरं विदुः / अन्ये तु तदधो- | कोपनानि दर्शयन्नाह-पित्तेत्यादि / पित्तप्रकोपणैरेव चेति भागं तकं चात्यम्लतांगतम् // सस्नेहं दधिजं तक्रमाहुरन्ये तु पित्तस्य शोणितसमानत्वात् / तस्यैव विशिष्टमपि हेतुं दर्शकट्दरम्" इति / प्रभृतिशब्दाचुकादीनां ग्रहणम् // 21 // यन्नाह-अभीक्ष्णं द्रवेत्यादि / अभीक्ष्णं पुनः पुनः 'सेवितैः' तदुष्णरुष्णकाले च घनान्ते च विशेषतः॥ इति शेषः // 25 // मध्याह्ने चार्धरात्रे च जीर्यत्यन्ने च कुप्यति // 22 // यस्माद्रक्तं विना दोषैर्न कदाचित् प्रकुप्यति // पित्तप्रकोपस्य कालं दर्शयन्नाह -तदुष्णैरित्यादि / तदिति तस्मात्तस्य यथादोष कालं विद्यात् प्रकोपणे // 26 // पित्तम् / उष्णैरिति उष्णलमत्र धर्मादिकृतम् / उष्णकाले न च खातयेणास्य प्रकोपः, किंतु सर्वदा पारतक्ष्येणैव, ग्रीष्मे / घनान्ते शरदि / आह्निके पित्तप्रकोपस्य कालमाह,- तत्प्रतिपादयन्नाह,-यस्मादित्यादि / तत्र वातदुष्टं वातप्रकोपमध्याढे इत्यादि / भुक्तापेक्षं पित्तप्रकोपस्य कालमाह.-जीर्य- काले कुप्यति; एवं पित्तकफदुष्टस्य रक्तस्य * पित्तकफकाला त्यन्ने च कुप्यतीति / 'पित्तप्रकोपणेषु मध्ये शोकभययोर्वात- | इति // 26 // प्रकोपणयोः पाठोऽनार्षः' इति जेज्झटः; स चान्यैर्निवन्ध- तेषां प्रकोपात् कोष्ठतोदसंचरणाम्लीकापिपासा. कारैरनपहृतत्वादस्माभिरपि गृहीत इति // 22 // परिदाहान्नद्वेषहृदयोक्लेदाश्च जायन्ते / तत्र द्वितीदिवास्वप्नाव्यायामालस्यमधराम्ललवणशीतस्त्रि- | यः क्रियाकालः // 27 // ग्धगुरुपिच्छिलाभिष्यन्दिहायनकयवकनैषधेत्कट- तेषां प्रकोपलिङ्गानि दर्शयन्नाह तेषां प्रकोपादित्यादि / माषमहामाषगोधूम-तिल-पिष्ट-विकृतिदधिदुग्धक- कोष्ठतोदसंचरणे द्वे वातस्य; संचरणमिति कोष्ठे वातपरिभ्रमणमिशरापायसेक्षु-विकारानूपौदकमांसवसाबिसमृणा- त्यर्थः / अम्लीकापिपासापरिदाहाः पित्तस्य; अम्लीका अम्लोलकसेरुकनाटकमधुर-वल्ली-फलसमशनाध्यश- दारः, परिदाहः सर्वतोदाहः, अन्येऽपरिदाह इत्यकारप्रश्लेषं नप्रभृतिभिः श्लेष्मा प्रकोपमापद्यते // 23 // मन्यन्ते, तत्र 'नञ्' ईषदर्थे, यथा 'अनुदरा कन्या' इति, कफप्रकोपणानि निर्दिशन्नाह,-दिवास्वप्नाव्यायामेत्यादि / तेनेषद्दाह इति व्याख्यानयन्ति / अन्नद्वेषहृदयोलेदो कफस्य, अभिष्यन्दि दोषधातुमलस्रोतसामतिशयक्लेदप्राप्तिजननम् / हृदयोत्क्लेदो हृल्लासः / द्वितीयः क्रियाकाल इति द्वितीयश्चिकिहायनको घोटकपुच्छः, स च शालिविशेषः / यवकः शूकधान्य त्सावसरः // 27 // विशेषः, तस्य च यवाकारास्तण्डुलाः / नैषधः 'कोक' इत्या. अत ऊर्व प्रसरं वक्ष्यामः-तेषामेभिरातविख्यायते, स च धान्यविशेषः / इत्कटः खग्गली / पिष्टं तण्डुल | शेषैः प्रकुपितानां किण्वोदकपिष्टसमवाय इवोद्रिपिष्टम् / कृशरा तिलतण्डुलमाषैः कृता यवागूः / पायसः क्षीर-क्तानां प्रसरो भवति / तेषां वायुगतिमत्त्वात प्रससिद्धास्तण्डुलाः / विसं पद्ममूलं 'विसाण्ड' इति लोके / मृणालं रणहेतुः सत्यप्यचैतन्ये / स हि रजोभूयिष्ठः रजश्व पद्ममलात स्थलः प्ररोहाकरः / शशाटकं जलमध्ये त्रिकण्टकमा प्रवर्तकं सर्वभावानाम् / यथा-महानुदकसंचयोमधुरवाल्लीफलमिति मधुरफलं तालनारिकेलादि: वल्लीफलम अला- ऽतिवृद्धः सेतुमवदार्यापरेणोदकेन व्यामिश्रः बूप्रभृति, अन्ये कूष्माण्डकादीनि // 23 // १रक्तप्रकोपहेतुषु पित्तप्रकोपणैरिति दुष्टस्य रक्तस्य पित्ततुल्यत्वास शीतैः शीतकाले च वसन्ते च विशेषतः॥ दुक्तम् / रक्तस्य परमार्थतो दोषैरेव दुष्टिः' इति चक्रः / 2 'क्रियापूर्वाह्ने च प्रदोषे च भुक्तमात्रे प्र कुंप्यति // 24 // कालानां द्वितीयादिसंख्याप्रदर्शनमुत्तरोत्तर गरीयस्त्वप्रदर्शनार्थ, कफस्य कोपकालविशेषं निर्दिशनाह-स शीतैरित्यादि / शीतः यदुक्तं,-'ते तूत्तरासु गतिषु भवन्ति बलवत्तराः' इति चक्रः / शीतलद्रव्यैः / पूर्वाह्ने प्रथमप्रहरे / प्रदोषे रजनीमुखे // 24 // 3 आतङ्कविशेषैरिति आतङ्केनातङ्ककारणं बलवद्विग्रहादय उच्यन्ते। पिष्टकिण्वोदकसमवाय इवेति मद्यसंधाने यथा पिष्टादि कालाहि. 1 पित्तप्रकोपहेती भयशोकौ चरके 'कामशोकभयाद्वायुः | तोद्रेकं प्रसरति, तथा दोषा अपि हेतुबलादुद्रिक्ताः प्रसरन्ति इत्यनेन वातकारणहेतुतयोक्तत्वात् केचिन्न पठन्ति, पाठपक्षे तु पूर्व- देशान्तरे चलन्ति / प्रसरणहेतुरिति प्रसारकः / प्रवर्तकमिति संचितपित्तस्य प्रकोपकत्वं तयोशेयम्' इति चक्रः। 2 'शीतकाले | प्रवृत्तिस्वभावम् , अतः प्रवर्तयति' इति चक्रः / 4 'पर्युषितकिण्वोइति हेमन्ते / एतच्च हेत्वन्तरचितस्य कफस्य वर्धकतया प्रकोपणं, दकपिष्टसमवाय' इति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः। 5 'अपरेणोदकेन न त्वातवचयप्रकोपकत्वमस्य, तत्र चयहेतुत्वेनैवोक्तत्वात् ; किंवा व्यामिश्र इत्यत्र वाशब्दो द्रष्टव्यः, तेन दोषान्तरसहितस्य प्रसरेऽयं शीतकालो दुर्दिनादिः' इति चक्रः / | पक्षः, केवलप्रसरे तु सेतुमबदायेंयन्त एव दृष्यन्तः' इति चक्रः।

Page #202
अध्यायः 21] सुक्षुतसंहिताः 105 सर्वतः प्रधावति, एवं दोषाः कदाचिदेकशो द्विशः। तत्र प्रसरेणान्यदोषस्थानगतस्य दोषस्य स्थानिवत् प्रतीकारासमस्ताः शोणितसहिता. वाऽनेकधा प्रसरन्ति / तिदेशं दर्शयन्नाह-तत्र वायोः पित्तस्थानेत्यादि // 31 // तद्यथा-वातः, पित्तं, श्लेष्मा, शोणितं, वातपित्ते, वातश्लेष्माणौ, पित्तश्लेष्माणी, वातशोणिते, पित्त- टोपौ. ओषचोषपरिदाहधुमायनानि पित्तस्य, अरो ___एवं प्रकपितानां प्रसरतां वायोर्विमार्गगमना. शोणिते, श्लेष्मशोणिते, वातपित्तशोणितानि, वातमशोणितानि, पित्तश्लेष्मशोणितानि, वातपित्त- भवन्तिः तत्र तृतीयः क्रियाकालः // 32 // चकाविपाकाणसादाश्छर्दिश्चेति श्लेष्मणो लिङ्गानि कफाः, वातपित्तकफशोणितानीति एवं पञ्चदशधा प्रसरन्ति // 28 // | तेषां प्रसरणलिङ्गानि दर्शयन्नाह,-एवं प्रकुपितानामित्यादि। अत ऊर्ध्व प्रकोपविशेषमेव प्रसराख्यं . दर्शयन्नाह,-अत | | प्रसरप्रस्तावेऽत्र प्रकुपितानामिति यत् कृतं तत् प्रकोपविशेष ऊध्वमित्यादि / तेषां वातपित्तश्लेष्मणाम् / एभिरातकविशेषैः एव प्रसर इति ज्ञापनार्थम् / प्रकोप-प्रसरयोश्च को भेदः ? प्रकुपितानामिति पूर्वोक्तबलवद्विग्रहादिभिः, कोष्टतोदसंचरणादि- उच्यता उच्यते,-स्त्यानस्य सर्पिषः क्वाथ्यमानस्य प्रथमं संचलनमात्रभिर्वा / कथं ते प्रसरन्तीत्यत आह-किण्वोदकपिष्टेत्यादि / मेव प्रकोपः, तस्यैव चातिकाभ्यमानस्य फेनमण्डलेनोत्सर्पता अन्योन्यगुणानुप्रवेशाद्यथा किण्वोदकपिथानामुद्रेकः, एवं दुष्टि देशान्तरसरणमिव प्रसरः / वायोर्विमार्गगमनेत्यादि / विमार्गहेतूनां समवाये वातादीनामुद्रको भवति; किण्वं सुराबीजं, पिष्टं गमनाटोपौ वायोः; प्रकृतवायुमार्गादन्यो विमार्गः, आटोपो तण्डुलपिष्टं, समवायः संयोगः / कुतो दोषाणां मध्ये वायुरेव रुजापूर्वक उदरक्षोभः / ओषादीनि पित्तस्य; ओष एकदेशिको प्रसरणहेतुरित्याह,-तेषां वायुर्गतिमत्त्वादित्यादि / स हि | | दाहः, चोषः चूष्यत इव वेदनाविशेषः, धूमायनं धूमोदमनरजोभूयिष्ठ इति सः वायुः, हि यस्मादर्थे, रजोभूयिष्ठः 'रजो मिव / केचिदोषचोषो न पठन्ति, 'दाहो धूमायनं च पित्तस्य' बहुलो वायुः' (शा. अ.१). इत्युक्तखात् / सर्वभावानां इति च पठन्ति / अरोचकादयः कफस्य; अगसादः अङ्गग्लानिः / सर्वपदार्थानाम् / एतेन वायोर्गतिमत्त्वे हेतुरुक्तः / प्रसरस्य अविपाकासादौ केचिन्न पठन्ति, 'अरोचकश्छर्दिश्च' इत्येतदेव च पठन्ति / तत्र प्रसरं यावद्दोषाणामेव हेतुलिङ्गचिकित्सा, पुनदृष्टान्तमाह,-यथा महानुदकसंचयोऽतिप्रवृद्ध इत्यादि / सेतुमवदार्येति पाली भित्त्वा / तमेव संयोगिनां संयोगसंख्यया | तदनन्तरं व्याधरिति // 32 // दर्शयन्नाह, तद्यथा-वातः, पित्तमित्यादि // 28 // मत ऊबै स्थानेसंश्रयं वक्ष्यामः। एवं प्रकुपिता कृत्स्नेऽर्धेऽवयवे वाऽपि यत्राने कुपितो भृशम् // तांस्ताबू शरीरप्रदेशानागम्य तांस्तान् व्याधीन दोषो विकारं नभैसि मेघवत्तत्र वर्षति // 29 // जनयन्ति / ते यदोदरसन्निवेशं कुर्वन्ति तदा गुल्म नात्यर्थ कुपितश्चापि लीनो मार्गेषु तिष्ठति // . विद्रभ्युदराग्निसतानाहविसूचिकातिसारप्रभृतीजनिष्प्रत्यनीकः कालेन हेतुमासाद्य कुप्यति // 30 // नयन्ति; बस्तिगताः प्रमेहाश्मरीमूत्राघातमूत्रदों तेषामेकदेशप्रसरणेन दृष्टान्तेनैकदेशे विकारं दर्शयन्नाह,- पप्रमृतीन, मेढ़गता निरुद्धप्रकशोपदंशशकदोषकृत्ले इत्यादि / यत्राने इति अत्राशब्देन शिरोबाहुजवाः प्रभृतीन गुदगता भगन्दराशःप्रभृतीन् ; वृषणगता कथ्यन्ते / किविशिष्टेडो ? इत्याह-कृत्म इत्यादि / कृत्स्ने वृद्धी, ऊर्यजत्रुगतास्तूर्वजान्, स्वयांसशोणिसमस्ते, अर्थे इति प्रसिद्धम् , अवयवे चिबकचरणादौ / प्रस-तस्थाः क्षुद्ररोगान् कुष्ठानि विसर्पश्चा, मेदोगता तोऽपि कोऽपि कोपाल्पलाल सहसा विकारकारीति दर्शयन्नाह- ग्रन्थ्यपच्यर्बुदगलगण्डालजीप्रभृतीन् अस्थिगता नात्यर्थमित्यादि / लीन एकदेशस्थितः / निष्प्रत्यनीको निष्प्र-विद्रध्यनुशयीप्रभृतीन् / पादगताः क्लीपदवातशोतिक्रियः॥ 29 // 30 // |णितवातकण्टकप्रभृतीन् ; सर्वाङ्गगता ज्वरसर्वात तत्र वायोः पिसस्थानगतस्य पित्तवत् प्रतीकारः,. रोगप्रभृतीन् / तेषामेवमभिसंनिविष्टानां पूर्वरूपप्रा: पित्तस्य च कफस्थानगतस्य कफवत्, कफस्य च 1 'स्थानसंश्रयः दोषदृष्यस्य संश्रयः ।......उदरसंनिवेशे वातस्थानगतस्य वातवत् एष क्रियाविभागः॥३१॥ साधारणेऽपि विध्यादिकार्यभेदात् स्थानसंश्रयमेदः सूक्ष्मो सेयः; 1 'सुजति मेघो दृष्टिमिवाम्बरे' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। न घेकस्मात् स्थानसंश्रयादेकजातिदोषकृताद्भिन्नारोगा भवितुमईन्ति, 2 'लीनत्वेन प्रबल षिकारकारितां निषेधयति / निष्प्रत्यनीक इत्य- एवमन्यत्रापि न्याख्येयम् / संश्रयस्थसंशब्दश्च गच्छतो मार्गसंबन्धवस्थानहेतुः, यदि हि तत्र भेषजं प्रत्यनीकं भवेत्तदा तस्य लीनस्य मात्रस्य व्याधिहेतोनिरासः' इति चक्रः / 2 'पूर्वरूपमेव स्थानसंश्रनाश एव स्यात् / हेतुमासाथेति पुनः प्रवर्तकं हेतुं प्राप्य एतदेवोक्तं यलिङ्ग यदुक्तं-"स्थानसंमयिणः क्रुद्धाभाविव्याधिप्रबोधकम् / दोषाः घरके-'तत्रस्थाश्च विलम्बन्ते कदाचिन्न समीरिताः। नादेशकाले कुर्वन्ति यल्लिङ्गं पूर्वरूपं तदुच्यते" इति / तच्च दोषगमकं भाविण्याधिकुप्यन्ति भूयो हेतुप्रतीक्षिणः' (स.अ.२८) इति चक्रः। 3 'अत्रार्थे गमकं च / यदक्ष्यति ज्वरगमकपूर्वरूपमभिधाय 'सामान्यतो विशेचरकः-'दोषस्थानगतं दो स्थानिवत् समुपाचरेत्' इति क पात्तु जम्माऽस्वयं समीरणात्' (स. उ. अ. 39) इत्यादि / तक मु.सं. 14

Page #203
निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान दुर्भावा; तं प्रतिरोगं वक्ष्यामः। तत्र पूर्वरूपगतेषु व्यक्तिमभिधाय मेदं कथयन्नाह-अत ऊर्ध्वमित्यादि / चतुर्थः क्रियाकालः॥ 33 // एतेषां शोफादीनामित्यर्थः / अवदीर्णानां विदरणंगतानां भिमा नामित्यर्थः / अवदीर्णलं च शोफादीनां विशेषलक्षणं, तब मेदः। / प्रसूतानां पुनर्दोषाणां स्रोतोवैगुण्याद्यत्र सङ्गः स स्थानसंश्रयः, व्रणभावमापन्नानामिति यत एव विदीर्णा अत एव व्रणवं तं निर्दिशनाह,-अत ऊर्ध्वमित्यादि / तत्र स्रोतोवैगुण्याद्यत्र गता इत्यर्थः / ज्वरातीसारप्रभृतीनां च दीर्घकालानुबन्ध इति सक्का यान् यान् रोगान् कुर्वन्ति तांस्तान् निर्देष्टुमाह-ते यथा व्यक्तिप्रस्तावे ज्वरादीनां संतापसरणपूरणादिकं सामान्ययदोदरसनिवेशमित्यादि / सनिवेशं सम्यस्थितिम् / प्रभृति लक्षणमुक्तं, तथाऽत्र भेदप्रस्तावाद्विशेषलक्षणं दीर्घकालानुबन्धो प्रहणात् प्रवाहिकाविलम्बिकाभृतयः / जत्रु ग्रीवामूलम् / ज्वरादिजातिषु मेद इति ज्ञातव्यः / केचिदत्र 'दीर्घकालानुबन्धो खब्यांसशोणितस्था इति वशब्देनात्र रसो विवक्षितः / मेदो न प्रतिव्याधिजातिषु संभवतीति वातादिलक्षणमेदाद्भिनख मेदः' गतदोषव्याधिपाठानन्तरं 'अस्थिगता विद्रध्यादीन्' इति पाठो | इत्याचक्षते, यथा-अष्टानां ज्वराणामित्यादि / अत्र पक्षे दीर्घयुक्तः, सूत्रे चादर्शनात् समग्रो न लिखितः / मजशुक्रगतानां कालानुबन्ध इति खरूपकथनम् , एतेन संचयादिष्वप्रतीकारादीर्घदोषाणां व्याधयो न निर्दिष्टाः, खल्पलात् कादाचित्कवाचेति / कालानुबन्धोऽसाध्यता च भवतीत्युक्तम् / पूर्वासु गतिष्वप्रतीसर्वाङ्गगता इत्यादि सर्वाङ्गरोगः सर्वाङ्गवातव्याधिः, प्रमेहपाण्डु कारेऽपि प्रतीकारावसरोऽस्त्येव, अत्र तूत्तरगत्यभावात् पश्चात् रोगशोषादयो वा। सूक्ष्मसात् स्थानसंश्रयस्य न पृथगुक्तं लक्षणं, प्रतीकाराशा नास्त्यैवेति दर्शयन्नाह,-तत्राप्रतिक्रियमाण नापि क्रियाकाल इति। अभिसंनिविष्टानाम् अत्यर्थ सनिवेशं | इत्यादि / तत्रेति मेद इत्यर्थः // 35 // कृतवताम् / पूर्वरूपप्रादुर्भाव इति 'व्याधेः' इति शेषः / किं तत् पूर्वरूपमिति पृष्टो व्याधिमेदबाहुल्येन पूर्वरूपमेदबाहुल्यात् भवति चात्रसाक्षानिर्देशेन दर्शयितुमशक्यमित्यतिदेशेन दर्शयन्नाह-तं संचयं च प्रकोपं च प्रसरं स्थानसंश्रयम् // प्रतिरोगं वक्ष्यामः; तं पूर्वरूपप्रादुर्भावं, रोगे रोगे प्रतिवक्याम | व्यक्ति मेदं च यो वेत्ति दोषाणां स भवेदिषक 36 इत्यर्थः, न प्रतिदोषं चयादिलिङ्गवदित्यर्थः / पूर्वरूपगतेष्विति दाष चयादालावादत्यथः / पूवरूपगतावात अतीतं संक्षिप्य संग्रह प्रतिपादयबाह-संचयं च प्रकोपं गतेषु ज्ञातेषु; 'पूर्वरूपेषु वर्तमानेषु' इति केचित् पठन्ति / चेत्यादि / चकारेण संचयादिहेतुस्थानाद्यनुक्तं सर्व समुच्चीयते 36 चतुर्थः क्रियाकाल इति चतुर्थश्चिकित्सावसरः / चिकित्सा चात्र दोषस्य दूष्यस्य चेत्युभयाश्रिता // 33 // संचयेऽपहृता दोषा लभन्ते नोत्तरा गतीः। ते तूत्तरासु गतिषु भवन्ति बलवत्सराः॥ 37 // अत ऊर्व व्याघेर्दर्शनं वक्ष्यामा-शोफोर्बुदप्रन्थि यथापूर्व प्रतीकाराल्पत्वं यथोत्तर प्रतीकारबाहुल्यं दर्शयविधिविसर्पमभृतीनां प्रव्यक्तलक्षणता ज्वराती नाह-संचयेऽपहृता दोषा इत्यादि / तेषामपहरणं च बहुदोषे सारप्रभृतीनां च / तत्र पञ्चमः क्रियाकालः // 34 // शोधनं, मध्यदोषे लङ्घनपाचनम् , अल्पदोषे संशमनमिति // 37 // व्याधेः प्रव्यकं रूपं व्यकिः, तां दर्शयमाह-अत ऊर्ध्वमि. सर्व वैलिभिर्वाऽपि द्वाभ्यामेकेन वा पुनः॥ त्यादि / व्याधेदर्शनं व्याभ्युपलब्धिः, शोफादीनां ज्वरादीनां च प्रब्यक्तलक्षणता व्यषिः, प्रव्यफलक्षणता च व्याधिजातिलक्षण संसर्गे कुपितः क्रुद्धं दोषं दोषोऽनुधावति // 38 कपनं तपथा-शोफार्बुदादीनां खयांसस्थानस्य दोषस्य इदानीं संसर्गे सन्निपाते च प्रसराभिहितेंऽशांशबलविकसंघातता, तथा संतापलक्षणो ज्वरः, सरणलक्षणोऽतीसारः, पेनानुबन्धानुबन्धिभावं चिकित्सार्थ दर्शयन्नाह-सवैभवपूरणलक्षणमुदरमिति / अत्र व्याधेः प्रत्पनीकैव चिकित्सा // 34 // निभिर्वेत्यादि / अनुधावति अनुलमो भवति / कोऽसौ ? दोषः, अत ऊर्वमेतेषामवदीर्णानां प्रणमावमापनानां किंविशिष्टः कुपितः, कैः कृत्वा ? भावैः, कोऽर्थः ? खभावैः षष्ठः क्रियाकाला, ज्वरातिसारप्रभृतीनांव दीर्घ रुक्षोष्णस्निग्धादिभिः, कतिसंख्योपेतैः? त्रिभिः, न केवलं कालानुबन्धः / तत्राप्रतिक्रियमाणेऽसाध्यतामप- त्रिभिः द्वाभ्यामेकेन वा; एतेन त्र्यादिखभावकुपितोऽप्रधानोऽनुयान्ति // 35 // बन्धभूतः पंधानदोषमार्गानुलमो भवतीत्युक्तम् / कमनुधावति ? इत्याह-दोषं, किविशिष्टं ? क्रुद्ध प्रकोपं गतं, कैः कृखा ? 'व्यानेजातिईमूगाच पूर्वरूपेण लक्ष्यते / भाषः निमारमकत्वं च --- लक्ष्यते लक्षणेन 'इति / पूर्वरूपगतेधु पूर्वरूपावलागतेषु व्याषि. 1 मत एव' इति पा० / 2 व्यक्तिमेदावपि दोषाणां दृश्यजनमोम्मुखेषु दोषेषु' इति चक्रः। विशेषादिसहितानामवस्थामेदौ, येन दोष एव दृष्यविशेषसमूछितो 1 "शोथश्वेह व्रणशोथ उच्यते, उत्तरकालमस्याक्वीणतामिषा-व्याषिः, तथा तझेदोऽपि दोषमेद एवेति सुव्यक्तं यो वेत्ति दोषाणानात् / प्रत्यक्तलक्षणता व्याधीनां व्यक्तिरिसर्थः / प्रवक्तलक्षणेहि मिति' इति चक्रः / 3 क्रियाकालानामुत्तरोत्तरगरीयस्वमाह-संचग्याविरुत्पनो म्यज्यते, साचण्यापिण्यत्तिाध्यारम्भकदोषलिावती येडपहता दोषा इत्यादि / बलवत्तरा इति पूर्वापेक्षया द्विस्वविवक्षया सवा प्रातिसियापिलिजपती च तिकः। | निर्देशः' इति चकः / 4 प्रथानं दोषमप्रेऽनुमः' इति पा /

Page #204
अध्यायः 22] सुश्रुतसंहिता। भावः, कतिसंख्यैः ? इत्याह-सर्वैः, कोऽय: समस्तैः रूक्षो- मारुतम्"-(उ. अ. 4.) इति / सल्यं, समसचिपासमाचित्य व्यानिग्धादिमिः, एतेन सर्वभावक्रुद्धः प्रधानभूतो व्यक्तलिशोऽ- तत्रोक्तं, न पुनरन्याम् द्वादशेति न दोषः // 39 // नुबन्ध्यो दोष उक्तः / क्व ? संसर्गे, कोऽर्थः ? दोषद्वयसंयोगे। वृणोति यमाडेऽपि व्रणवस्तु न नश्यति॥ अत्राप्येवमुक्तं भवति-यदा किल दोषद्वयसंसर्गो भवति तदा __ आदेहधारणातस्माद्रण इत्युच्यते बुधैः // 40 // प्रधानस्यानुवन्ध्यभूतस्य दोषस्य चिकित्सा कर्तव्या, तत्प्रशमादेवाप्रधानस्यानुबन्धभूतस्य प्रशमो भविष्यतीति; यदा तु इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने व्रणप्रश्नाध्यायो नामैकविंशोध्यायः // 21 // सर्वैर्भावः कुप्यन्ति तदा सर्वे प्रधानभूताः परस्परमनुबन्ध्यभूताच भवन्ति, एवं च समसन्निपातो भवति, तदा पित्तम- कथं पुनरयं शरीरैकदेशोत्थो दोषसंघातो व्रण इत्युच्यत पचरणीयम् / अन्ये तु सर्वैर्भावैरित्यत्र 'भावा व्याधिहेतवःः ते इत्याह-वृणोतीत्यादि / स वृणोति आच्छादयति यस्मात् चाहारविहारदेशकालाश्चत्वारः' इति वर्णयन्ति / अपरे तु तस्मात् 'प्रण' इति; अथवा व्रणवस्तु व्रणचिह्न, रूढेऽपि न रसगुणवीर्यविपाकांश्चतुरो भावान् कथयन्ति / द्रव्यगुणकर्माणि नश्यति तथैवास्ते, आदेहधारणात् यावज्जीवं, तस्मात् 'व्रण' भावा इति चरकव्याख्यातारो भट्टारकहरिचन्द्रप्रभृतयः | इति // 40 // प्रतिपादयन्ति / अन्ये तु 'सर्वैर्भागैः' इति पठन्ति / तत्र, इति श्रीडल्हाहणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतवातस्य रूक्षलघुविशदविष्टम्भा भागाः, पित्तस्य तीक्ष्णद्रवपूति- व्याख्यायां सूत्रस्थाने एकविंशोऽध्यायः॥२१॥ नीलपीता भागाः, श्लेष्मणः शीतगुरुपिच्छिलस्निग्धादयो भागाः; तत्र वातादयो यदा सर्वैत्रिभिाभ्यामेकेन वा भागेन कुप्यन्ति तदा तावद्भिस्तविपरीतैर्भागैश्चिकित्सा कर्तव्या / तत्र श्लेष्मणः द्वाविंशतितमोऽध्यायः। क्षये बलवद्विप्रहादिभिः क्रियमाणे यदा रूक्षो भागो वातस्य अथातो व्रणास्रावविज्ञानीयमध्यायं व्याख्याकुप्यति तदा निग्धेनैकेन भागेन तद्विपरीतेन प्रतिकर्तव्यः; स्यामः॥१॥ यदा तु रूक्षशीतौ द्वौ भागौ कुप्यतस्तदा स्निग्धोष्णाभ्यां द्वाभ्यां यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ भागाभ्यां चिकित्स्य इत्यादि / सवैति खयमूह्यम् / संसर्गे - आदिशब्दः प्रतिज्ञायां लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः। तेन व्रणावादिदोषद्वयसंयोगे इत्यर्थः / एतेनैतदुक्तं भवति-यदा कुद्धं दोषं विज्ञानीयमित्यर्थः / एतेन वेदनादयोऽपि संगृहीताः॥१॥२॥ कुपितोऽनुगच्छति तदा संसर्गो भवति। स च संसर्गो द्विधा | भवति-प्रकृतिसमसमवेततया, विकृतिविषमसमवेततया च त्वब्यांससिरानावस्थिसन्धिकोष्ठमर्माणीत्यष्टौ तत्र यदा वायुपित्तयोः संसर्गस्तदा शोषणात्मकतया खभाव वणवस्तूनि / अत्र सर्ववर्णसनिवेशः॥३॥ सदृशेन पित्तेन वायुः समवेत इति प्रकृतिसमसमवेत उच्यते, लगित्यादि / व्रणवस्तूनि व्रणाधिष्ठानानि / अत्र एण्वित्यर्थः / यदा तु पित्तश्लेष्मणोः संयोगस्तदा पित्तमुष्णं शीतेन श्लेष्मणा | व्रणसंनिवेगे व्रणावस्थानम् // 3 // युक्तमतः खभावविपरीतेन समवेत इति विकृतिविषमसमवेत तत्र, मायकवस्तुसनिवेशी त्वग्मेदी प्रणा सूपउच्यते // 38 // चरः, शेषाः खयमवदीर्यमाणा दुरुपवारा॥४॥ संसर्गे यो गरीयान स्यादुपक्रम्यः स वै भवेत्॥ वृणोति छादयति, आदेहधारणादिति उत्पन्नो व्रण आदेहशेषदोषाविरोधेन सन्निपाते तथैव च // 39 // धारणं वृणोति / कथं वृणोतीत्याह-यस्माद्रूढेऽपि व्रणवस्तु व्रणकिणमासंसर्गसन्निपातयोश्चिकित्सासूत्रमाह-संसर्गे इत्यादि / देहधारणान्न नश्यति, तेन व्रणकार्येण किणेन धारणप्रकर्षाद्रणसति गरीयानिति गुरुतरः / कथमुपक्रमणीय इत्याह-शेषदोषा- फलति' इति चक्रः। 2 'आदेहधारणाज्जन्तोर्बणस्तस्मान्निरुच्यते' विरोधेनेति ।-यथा न कुप्यतीत्यर्थः / संसर्गकियां सनिपाते. इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 3 'व्रणवस्तूनि व्रणोपादानभूतानि प्यतिदेएमाह-सन्निपाते तथैव चेति / ननु, यदि शेषदोषा-द्रव्याणि' इति हाराणचन्द्रः / 4 'यदपि रक्तमेदोमज्जादि विरोधेन संसर्गे यो गरीयान् सोपक्रम्यस्तर्हि कथामिदमुच्यते.- व्रणेऽवदृश्यते, तदपि सिरानावाश्रयत्वेनैव व्रणे भवति, न तु "शमयेत् पित्तमेवादौ ज्वरेषु समवायिषु / दुर्निवारतमं तद्धि तदधिकरताचाश्रयत्वेनेत्येके / अन्ये तु सिरया रुधिरं, स्नायुसंबन्धेन ज्वरार्तेषु विशेषतः" (उ. अ. 39); तथा,-"समवाये हि मेदः, अस्मा च तात्स्थ्यान्मज्जा गृह्यते' इति वदन्ति' इति चक्रः। दोषाणां पूर्व पित्तमुपाचरेत् / ज्वरे चैवातिसारे च, सर्वत्रान्यत्र | 5 'आयत्वेन त्वचि लब्धायामेकग्रहणं मांसादिगतवणानामपि | पाककाले त्वग्विदरणेनाचत्वगामयत्वस्य लम्बस्स निरासार्थम् / 1 'सर्वभागक्रुद्धः' इति पा०। 2 'गरीयानित्यभिधानेन | त्वचमेवैकां मेत्तुं शीलमस्येति त्वग्मेदी / एतच्च त्वगायानयत्वं वैशैभूयसा प्रकोपगरीयस्त्वं चिकित्साभेदप्रयोजनं दर्शयति / उपक्रम्यः पिकदुष्टया देयम् / तेन सर्वत्रैव 'पचत्यतः शोणितमेष पाकः' स इति प्राधान्येनोपक्रम्यः' इति चकः / इत्येनेन रक्तपाकामिधानं सर्वगामितया रक्तव युक्तम्' इति चकः

Page #205
108 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता सूत्रस्थान तेषा मध्ये एकस्मिन्नेव वस्तु ने व्रणस्य सुखोपचर्यत्वं दर्शय- तस्य दोषोच्छ्रायेण षट्त्वं विभज्य यथावं प्रतीमाह-तत्रेत्यादि / आयैकवस्तुसनिवेशीति लक्सन्निवेशी- कारे प्रयतेत // 7 // त्यर्थः / खम्भेदीति पुनर्नियमार्थम् / एतेन त्वगाश्रितमांसमेदी प्रायेण दुष्टेष्वेव व्रणेषु स्रावा भवन्ति, अतस्तेषां दुष्टवणाना न सूपचरः / अन्ये तु 'आद्यैकवस्तुसन्निवेशी वग्मेदी च' लक्षणमाह-तत्रातिसंवृत इत्यादि / अतिसंवृतः अतिसंकुचितो इत्यनयोः पदयोर्मध्ये एकतरपदेनैव त्वग्वस्तु प्राप्यते किं पदद्व वातेन / अतिविवृतो व्यात्तमुखः पित्तशोणितेन / काठिन्यं वायेनेति यत् पदद्वयं तद्धन्याधिक्यादथाधिक्यं बोधयति. तेन तेन / अतिमार्दवं कफेन; अन्ये पित्तशोणितेन मार्दवमिच्छन्ति / विकृताकृतयोऽपि त्वग्मेदिनो व्रणाः सूपचरा इत्यधिकोऽर्थ उक्तो उत्सन्न उन्नतमांसः, अवसन्नो हीनमांसो निम्नाकारः, एतौ भवति' इति मन्यन्ते / अपरवस्तुसन्निवेशिनः किविशिष्टा रक्तपित्तन; अन्ये वातेनोत्सन्नावसन्नलमिच्छन्ति; 'अत्रोत्सन्नत्वं इत्याह-शेषा इत्यादि / शेषा इति मांसाद्यधिष्टानाः / खय कफेन' इति केचित् / अतिशैत्यं कफवातात् / अत्यौष्ण्यं मवदीर्यमाणा इति आलेपस्रावणादिभिर्विना स्वयमेव पक्काः रक्तपित्तात् / कृष्णादयो वर्णा यथासंभवं वातादिभिर्जेयाः / पश्चाद्भिना इत्यर्थः // 4 // भैरवः अनवधारितलिङ्गः / पूतिपूयमांससिरास्नायुप्रभृतिभिः पूर्ण तत्रायतश्चतुरस्रो वृत्तस्त्रिपुटक इति व्रणाकृ- इति पूतिशब्दः प्रत्येकं पूयादिभिरभिसंबध्यते। 'पूतिमांससितिसमासः, ‘शेषास्तु विकृताकृतयो दुरुपक्रमा रास्नायुप्रतिपूर्ण' इत्येके पठन्ति; पूतिमांससिरास्नायुप्रतिपूर्णत्वं भवन्ति // 5 // तत्नाविलं च यथासंभवं वेदितव्यम् / उन्मार्गी तिर्यग्गतिः / यथा सावज्ञानं चिकित्साहेतुस्तथा व्रणाकृतिरपीति तां उत्सङ्गी ऊर्ध्वगतिः; अन्ये पूयोपेक्षावदारितमांसादिदेशवेनातिदर्शयन्नाह-तत्रायत इत्यादि / आयतो दीर्घः, चतुरस्रश्चतु- निनलादुत्सङ्गतुल्यवादुत्सङ्गः, सोऽस्यास्तीति उत्सङ्गी उन्मार्गी कोणः, वृत्तो वर्तुलः, त्रिपुटकस्त्रिकोणः, इतिशब्द उपसंहारे उत्सङ्गीति कफेन / अमनोज्ञदर्शनगन्ध इति अमनोज्ञदर्शनोऽदोषजव्रणाकृतीनां; समासः संक्षेपः / शेषा इति उक्तेभ्योऽन्ये मनोज्ञगन्धश्चेत्यर्थः; अमनोज्ञदर्शनगन्धलं रक्तपित्तेन, अन्ये अर्धचन्द्रखस्तिकाद्या व्रणाकृतयो विकृता इत्यर्थः // 5 // दोषत्रयेण मन्यन्ते / अत्यर्थ वेदनावानिति वातेन / दाहपाकरा गकण्डूशोफेत्यादि, अत्र दाहादिभिः सहोपद्रुतशब्दः प्रत्येक सर्व एव व्रणाः क्षिप्रं संरोहन्त्यात्मवता सुभिष- संबध्यते: अत्र दाहपाकरागोपद्रुतत्वं पित्तरक्तेन, कण्डूपद्रुतलं भिश्वोपक्रान्ताः; अनात्मवतामशेश्वोपक्रान्ताःप्रदु- कफेन. शोफोपद्रुतत्वं वातेन, पिडकोपनत्वं दुष्टशोणितास्रावश्च ध्यन्ति, प्रवृद्धत्वाद्दोषाणाम् // 6 // रक्तपित्तेन, दीर्घकालानुबन्धिवं दोषत्रयेण / दीर्घकालानुबन्धी व्रणिनामात्मवतां भिषजां गुणसंपदोऽपि चिकित्साहेतव इति चेति चकारेण रोप्यादयो दुष्टव्रणविशेषा गृह्यन्ते / रोप्यलक्षणं दर्शयन्नाह-सर्व इत्यादि। आत्मवतां पथ्याहारविहारसेविनाम् / तु "बहिः शुद्ध इवाभाति स व्रणो रोप्य उच्यते" (च.चि. अ. अनात्मवतामिति अहिताहार विहारसेविनाम् / अज्ञैश्चोपक्रान्ता २५)-इति चरकेणोक्तम् / व्रणदुष्टौ चिकित्सासूत्रं दर्शयइति चकारेणात्मवतां सुभिषम्भिरुपक्रान्तानामपि कुष्ठिप्रमेहिणां नाह-तस्यत्यादि / तस्य व्रणस्य उच्छ्रायेण औत्कय्येन घट्वं तथा कदाचिच्छुक्रप्रवृत्तिमात्रादेव व्रणदुष्टिरनुक्ता समुच्चीयते / वातपित्तकफरक्तसन्निपातागन्तुभेदतः / यथाखं खस्य दोषस्याकुतः पुनरनात्सवतामज्ञमिषगुपक्रान्तानां व्रणानां दुष्टिरि-नतिक्रमेण / प्रतीकारे चिकित्सिते, प्रयतेत प्रयत्नं कुर्वीत / स्याह-प्रवृद्धलादोषाणामिति / अन्ये त्वेवं योजयन्ति-'न अन्ये. त्वत्र 'दोषोच्छायमवेक्ष्य' इति पठन्ति // 7 // केवलम रुपक्रान्ता एवं प्रदुष्यन्ति, अपि तु प्रवृद्धखाच अत ऊर्व सर्वनावान् वक्ष्यामः-तत्र घृष्टासु दोषाणाम्' इति / 6 // |छिन्नासु वा त्वक्षु स्फोटे भिन्ने विदारिते वा तत्रातिसंवृतोऽतिविवृतोऽतिकठिनोऽतिमृदुरु- सलिलप्रकाशो भवत्यानावः किंचिद्विस्रः पीतावरसन्नोऽवसन्नोऽतिशीतोऽत्युष्णः कृष्णरक्तपीतशु-भासश्च: मांसगतः सर्पिःप्रकाशः सान्द्र: श्वतः क्लादीनां वर्णानामन्यतमवर्णो भैरवः पूतिपूयमांस- पिच्छिलश्च; सिरागतः सद्यश्छिन्नासु सिरासु सिरानायुप्रभृतिभिः पूर्णः पूतिपूयास्राव्युन्मार्ग्यु- रक्तातिप्रवृत्तिः पक्कासु च तोयनाडीभिरिव तोयात्सङ्गयमनोशदर्शनगन्धोऽत्यर्थं वेदनावान् दाहपाक- गमनं पूयस्य, आस्रावश्चात्र तनुर्विच्छिन्नः पिच्छिरागकण्डूशोफपि इतोऽत्यर्थ दुष्टशोणिता- लोऽवलम्बी श्यावोऽवश्यायप्रतिमश्च; सायुगतः स्रावी दीर्घकालानुबन्धी चेति दुष्टवणलिङ्गानि / स्निग्धो धनः सिंघाणकप्रतिमः सरक्तश्च; अस्थिग.१'अत्रातिसंवृतातिकठिनातिमात्रावसन्नात्यर्थवेदनावानिति वाते- 1 तस्य- दोषोच्छायमवेक्ष्य' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / म, अतिविवृतात्युषणरक्तपूतिमांससिरालायुप्रतिपूर्णपूतिपूयानाध्यम- | 2 'वेतोऽवसन्नवाऽतिस्थूलवाऽतिपिजरः / नीलः श्यावोऽनीशदर्शनगन्धात्यर्थदाहपाकरागवेदनावानिति पित्तेन, शेषाः कफेन। तिपिटको रकः कृष्णोऽतिपूतिकः // रोप्यः कुम्भीमुखश्चेति प्रदुध उन्मागी मुखाई मुखान्तरवान् , उत्सनः कोटरः' इति च द्वादश स्मृताः' इति चरकः (चि. अ. 25) / सिरानायुप्रभृतिभिरवः प्रतिपयमा मासश्च; मांसगतकाचद्वितः पीता +

Page #206
अध्यायः 22 ] सुश्रुतसंहिता। 109 तोऽस्थन्यभिहते स्फुटिते भिन्ने दोषावदारिते वा व्रणाधिष्ठानत्वं नैव तयोः' इति वेदन्ति / सिंघाणको रक्तमिश्रो दोषभधितत्वादस्थि निःसारंशुक्तिधौतमिवाभाति, घनीभूतः श्लेष्मा / अस्थिगत इत्यादि / अभिहते इति अभिभानावश्चात्र मजमिश्रः सरुधिरः स्निग्धश्च; सं. घातजे व्रणे, भिन्ने विदारिते चेति शारीरे / अस्थि निःसारं धिगतः पीड्यमानोन प्रवर्तते, आकुश्चनप्रसारणो- कोऽर्थः ? लघु; 'भवति' इत्यध्याहारः / शुक्तिधौतमिवाभाति श्रमनविनमनप्रधावनोत्कासनप्रवाहणैश्च स्रवति, शुक्तिरिव शोभते तथा धौतमिव शोभतेऽस्थीति संबध्यते / आस्रावश्चात्र पिच्छिलोऽवलम्बी संरुधिरोन्मथि- सन्धिगत इत्यादि / उन्नमन मिति बाहुजङ्घादीनामूर्ध्व नयनम् / तश्च; कोष्ठगतोऽस्मृत्रपुरीषपूयोदकानि स्रवति; विनमनं गात्राणामधःप्रापणम् / प्रवाहणमिति कुन्थनम् / मर्मगतस्त्वगादिष्ववरुद्धत्वानोच्यते / तत्र त्वगा-सरुधिरोन्मथितश्चेति रुधिरेणैवोन्मथितश्च / कोष्ठगत इत्यादि दिगतानामाम्रावाणां याक्रमं पारुष्यश्यावाव. कोष्ठगत इति मलधातुसमुदायाधिष्ठानो व्रण उक्तः / उदकमत्र श्यायदधिमस्तुक्षारोदकमांसधावनपुलाकोदकस- रसक्लेद एव गृह्यते पीतं वा / मर्मगत इत्यादि / अवरुद्ध इति निभत्वानि मारुताद्भवन्ति; पित्तागोमेदकगोमूत्र- संगृहीत इत्यर्थः / दोषास्रावान्निर्दिशन्नाह-तत्र खगादिगताभस्मशकषायोदकमाध्वीकतैलसन्निमत्वानिः पि. नामित्यादि / तत्र मर्मवर्जितेषु सप्तसु बगादिव्रणवस्तुषु वातत्तवद्रकादति विसत्वं च; कफान्नवनीतकासीसम- पित्तकफसन्निपातानां सप्त सप्त स्रावा यथाक्रमेण द्रष्टव्या इत्येके; जपिष्टतिलनालिकेरोदकवराहवसासन्निभत्वानि; अन्ये तु लगादिषु वातादिलिङ्गानां मध्ये किंचित् क्वचिदिति सन्निपातान्नालिकेरोदकैर्वारुकरसकाञ्जिकप्रसादा- वर्णयन्ति / पित्तागोमेदेत्यादि ।-गोमेदक इति मणिरापीतः / रुकोदकप्रियङ्गफलयकृन्मुद्यूषसवर्णत्वानीति // 8 // एर्वारुकरसः कर्कटिकारसः; काजिकप्रसाद इति काजिकस्योपर्य च्छः; आरुकमनेनैव नाना प्रसिद्धम् // 8 // अत्र व्रणदुष्टिरसूत्रिताऽप्युक्ता, तां निर्दिश्य व्रणास्रावान्निर्दिशन्नाह-अत ऊर्ध्वमित्यादि / सर्वसावानिति सर्वव्रणवस्तूनां श्लोको चात्र भवतःसर्वदोषाणामागन्तोश्च व्रणस्य स्रावानित्यर्थः / घृष्टासु छिन्नाखि- पक्वाशयादसाध्यस्तु पुलाकोदकसन्निभः॥ त्यागन्तोः, वश्विति संबन्धः; बहुवचनं तु सप्तबगपेक्षया / क्षारोदकनिभःस्रावोवा रक्ताशयास्रवन् // 9 अत्र वग्ग्रहणाल्लक्षणया रसाधिष्ठानो व्रण उक्तः / स्फोटे इति आमाशयात् कलायाम्भोनिभश्च त्रिकसन्धिः // वस्थिते व्रणे, भिन्ने स्वयं भिन्ने, विदारिते यत्नेन विदारिते नावानेतान् परीक्ष्यादी ततः कमोचद्भिषक् 20 इत्यर्थः; अत्र भिन्ने विदारिते इति शारीरव्रणस्य / सलिलप्रकाश स्थानभेदात् स्रावस्यासाध्यत्वख्यापनाय श्लोकी प्राह-पक्काइति उदकरसयोरच्छयोस्वचामधिष्ठानत्वात् / विस्र आमगन्धिः, शयादित्यादि / पुलाकोदकं गवेधुकोदकं, गवेधुकस्तुणविशेषः, पीतावभासः पाकारम्भकेण पित्तेनेत्यर्थः / मांसगत इति मांस- 'जलगोधूम' इति लोके; अन्ये तु पुलाकशब्देनाप्राप्तपाकं गत आस्राव इत्यर्थः / सर्पिःप्रकाशनावत्वमागन्तोः / सान्द्र- धान्यमाहः / आमाशयादित्यादि / कलायोऽत्र त्रिपुटकः / श्वेतपिच्छिलत्वं शारीरस्य / सिरागत इत्यादि सिराग्रहणेन त्रिकसन्धिज इति बाहग्रीवास्थित्रयसंघातोऽत्र त्रिकं, तस्य रक्ताधिष्टानो व्रण उक्तः; सद्यश्छिन्नाखित्यागन्तोः; पक्काखि- सन्धौ जात इति // 9 // 10 // त्यादि शारीरस्य / विच्छिन्न इति अल्पाल्पप्रवर्तनम् / अवलम्बी . अत ऊर्ध्व सर्वव्रणवेदना वक्ष्याम:अवलम्बनशीलः / सायुगत इत्यादि स्नायुग्रहणेन मेदोऽधिष्ठानो तोदनभेदनताडनच्छेदनायामनमन्थनविक्षेपणचुव्रण उक्तः, अन्ये तु 'मेदोमज्जानौ घृतवद्विलीयेते, अतो मुचुमायननिर्दहनावभञ्जनस्फोटनविदारणोत्पाट१ अस्थिगते शुक्तिधौतत्वं तथाऽस्थिसारस्रवणं च दोषकृतं, नकम्पनविविधशूलविश्लेषणविकिरणस्तम्भनपूरणशेषस्तु स्रावः साधारणः / शुक्तिधौतमिति मयूरव्यंसकादिपाठात् स्वप्नाकुञ्चनानुशिकाः संभवन्ति, अनिमित्तविविपूर्वनिपातो व्यत्ययेन, धौतशुक्तिवदित्यर्थः' इति चक्रः / 2 सफे धवेदनाप्रादुर्भावों वा मुहुर्मुहुर्यत्रागच्छन्ति वेदना विशेषास्तं वातिकमिति विद्यात् ओषचोषपरिदामपूयरुधिरोन्मिश्रश्च' इति पा० / 3 'कोष्ठगतस्तु यथाप्रत्यासत्ति हधूमायनानि यत्र गात्रमगारावकीर्णमिव पच्यते पुरीषादि सवति / तत्र रक्तस्रुतिः कोष्ठाश्रयप्लीहाधिष्ठानतया, उदक यत्र चोष्माभिवृद्धिः क्षते क्षारावसिक्तवञ्च वेदनास्रावस्तु पानीयस्य सरणात्मकस्य प्रभावात्' इति चक्रः / 4 'यथाक्रमभिति यथासंख्यम् / अब मर्मवजितेषु त्वगादिषु सप्तसु यथाक्रम 1 'रक्ताशयात् यकृन्प्लीहारूपात् / कलायाम्भोनिभश्च स्रावस्त्रिकवातपित्तकफशोणितसन्निपातानां सप्त सप्तासावा यथोक्ता भवन्ति / सन्धिजः कोष्ठमार्गेण सरन्नसाध्यः। यदुक्तं भोजे-"पुलाकोदकवर्णस्तु शोणिते तु यद्विसत्वमधिकमुक्तं तत् सर्वत्वगाथाश्रयानुगामि / अन्ये यदा कोष्ठात् प्रवर्तते / पक्वाशयात् स्रवत्येवं तं भिषक परिवर्जयेत् // तु यथासंख्यमत्र नेच्छन्ति / सन्निपातेनेह ये नारिकेलादिवर्णा क्षारोदकनिभः स्रावो यदा कोष्ठात् प्रवर्तते / रक्ताशयात् स्रवत्येवं उक्तास्ते विकृतिविषमसमवायकृता शेयाः / अन्यथा हि वातादि- तं भिषक् परिवर्जयेत् // त्रिकसन्धेस्तु विवरात् कलायोदकसन्निमः / कृतवर्णमेळकेनैव सन्निपातवर्णोऽप्युक्तः सात्' इति चक्रः। ... कोष्ठं मित्त्वा विनिति तं मिषक् परिवर्जयेत्' इति चक्रः। .

Page #207
110 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रखान विशेषास्तं पैत्तिकमिति विद्यात, पित्तवद्रक्तसमुत्थं त्रयोविंशतितमोऽध्यायः। जानीयात् कण्डूगुरुत्वं सुप्तत्वमुपदेहोऽल्पवेदनत्वं स्तम्भः शैत्यं च यत्र तं श्लैष्मिकमिति विद्यात् यत्र व अथातः कृत्याकृत्यविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः // 1 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सर्वासां वेदनानामुत्पत्तिस्तं सान्निपातिकमिति विद्यात् // 11 // तत्र कृत्याः साध्याः; ते द्विविधाः-सुखसाध्याः, कृच्छ्रस्रावानन्तरं वातादिवेदना निर्दिशन्नाह-अत ऊर्ध्वमित्यादि। साध्याश्च / अकृत्या असाध्याः; तेऽपि द्विविधाः न्याप्याः, तोदनं सूचिभिरिव; भेदनं वग्विदारणमिव वेदनाविशेषः; प्रत्याख्येयाश्च; इति कृत्याकृत्यपदद्वयेन सर्वमुक्तम् // 1 // 2 // . ताडनं दण्डादिभिराहन्यत इवेत्यर्थः; छेदनं द्विधा क्रियत इव / तत्र, वयःस्थानांदृढानांप्राणवतांसरववतां (भाशस्त्रादिभिः; आयामनं संकुचिताङ्गदेशस्य दीर्धीकरणमिव; त्मवतां)च सुचिकित्स्या व्रणाः; एकस्मिन् वा पुरुष मन्थनं मन्थनकादिभिर्बणान्तर्मथ्यत इव; विक्षेपणं प्रेर्यत इव; यत्रैतहणचतष्टयं तस्य सुखसाधनीयतमाः / तत्र, चुमुचुमायनं सर्षपराजिकाकल्कलिप्त इव; निर्दहनं निःशेषं वयःस्थानां प्रत्यग्रधातुत्वादाशु व्रणा रोहन्ति; वहिना दह्यत इव; अवभञ्जनं संचूर्ण्यत इव; स्फोटनं पाषाणा- दृढानां स्थिरबहुमांसत्वाच्छ स्त्रमवचार्यमाणं सिरा. दिभिरिव; विदारणं नखादिभिश्चीर्यत इव; उत्पांटनम् ऊर्ध्वमा- सावादिविशेषान प्राप्नोति प्राणवतां वेदनामि. कृष्यत इव; कम्पनं वेप्यत इव; विविधशूलविश्लेषणं नाना- घाताहारयन्त्रणादिभिर्न ग्लानिरुत्पद्यते: सरववतां / प्रकारार्तिशूलाहतगात्रस्येव वेदनाविशेषः, विकिरणं व्रणावयवा दारुणैरपि क्रियाविशेषैर्न व्यथा भवतिः तस्मादेतेषां नानास्थानेषु विकीर्यन्त इवेति; स्तम्भनं स्तब्धता; पूरणं भरणं; सुखसाधनीयतमाः॥३॥ खपनं प्रसुप्तिः; आकुश्चनं कुटिलीकरणमिव; अङ्कुशिका खल्ली तत्र यथा व्रणस्याकृतिगन्धवर्णादिविशेषाः साध्यासाध्यविधी विशेषः, अन्ये 'अङ्कुशनिपाताकर्षणमित्राङ्कुशिका' इत्याचक्षते / भवन्ति, तथाऽऽतुरस्यापि केऽपि केऽपि गुणा भवन्ति, तांस्तान् ओषचोषपरिदाहेत्यादि ।-ओष एकदेशिको दाहः, चोष दर्शयन्नाह-तत्र वयःस्थानामित्यादि / वयःस्थानों तरुणानां; . . आचूषणसमलादित्येके, पिपासेत्यन्ये; परि समन्ततो दाहः | दृढा गूढसन्धिसिरास्नायवः, एतेन सुसंहतसमशरीरा अभिप्रेताः; परिदाहः; धूमायनं धूमोद्वमनमिवाङ्गानाम् / कण्डुर्गुरुत्वमि प्राणवतां शक्तियुक्तानां; सत्त्ववतां व्यसनेऽप्यनाकुलाना; त्यादि ।-सुप्तवं नखमक्षिकामशकादिदंशवेदनानभिज्ञवम् ; चकारादनुक्ताऽप्यातुरोपक्रमणीयोक्ता आतुरस्य गुणसंपत् समुच्ची-, .. उपदेहो लिप्तमिवेति // 11 // यते / प्राणवतामित्यस्याग्रे 'आत्मवता' इति पैश्चमं गुणं केचित् __अत ऊर्ध्व वणवर्णान् वक्ष्यामः-भस्मकपोता. पठन्ति / तत्र. आत्मवतां जितेन्द्रियाणामित्यर्थः / अत्रेकगुणेन स्थिवर्णः परुषोऽरुणः कृष्ण इति मारुतजस्य; नील: सुखसाध्यवं, द्वाभ्यां त्रिभिश्च सुखसाध्यतरत्वं, चतुर्भिः सुखपीतो हरितः श्यावः कृष्णो रक्तः पिङ्गलः कपिल साध्यतमत्वं च, एतदेव प्रकटयन्नाह-एकस्मिन् वा पुरुष इति रक्तपित्तसमुत्थयोः; श्वेतः स्निग्धः पाण्डरिति / इत्यादि / वाशब्द एकत्रं सर्वगुणानां दुष्प्राप्तिख्यापनार्थः / श्लेष्मजस्य सर्ववर्णोपेतःसान्निपातिक इति // 12 // तस्येति पुरुषस्येत्यर्थः / सुखसाधनीयतमा 'व्रणा' इति शेषः वेदनाः प्रतिपाद्य व्रणवर्णानिर्दिशन्नाह-अत ऊर्ध्वमित्यादि। तत्र येषां गुणानां येन येन सुखसाध्यवं तत्तनिर्दिशन्नाहदोषदृष्यसंयोगराशेरन्यवान्मारुतजेऽपि व्रणे वर्णसद्भावः॥१२॥ तत्र वयःस्थानामित्यादि / प्रत्यग्रं नूतनम् / स्थिरम् अचलम् / भवति चात्र प्राणवतामित्यादि / ग्लानिरत्र शरीरशैथिल्यम् / अत्रापि . न केवलं व्रणेषूक्तो वेदनावर्णसंग्रहः॥ 1 'पूर्वाध्याये सावादिना साध्यासाध्यव्रणस्य लेशतोऽभिधानासर्वशोफविकारेषु वणवल्लक्षयेद्भिषक् // 13 // त्तत्प्रसङ्गेन प्रपञ्चेन साध्यासाध्यव्रणविज्ञानार्थ कृत्याकृत्यविधिरभिइति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने व्रणास्रावविक्षा. धीयते; कृत्याश्चिकित्सारूपक्रियागः साध्याः, तद्विपर्ययेणाकृत्या नीयो नाम द्वाविंशतितमोऽध्यायः // 22 // असाध्याः; तयोविधिमेंदः, स च साध्यस्य सुखसाध्यत्वादिरसा- सामान्यव्रणनिर्दिष्टान् दोषदुष्टिस्राववेदनावर्णान् शोफविशेषे. ध्यस्य याप्यत्वसद्यःप्राणहरत्वादिः' इति चक्रः। 2 गुणपञ्चकं' ध्वपि विद्रध्यलजीग्रन्थ्यादिषु निर्दिशन्नाह न केवलं व्रणेषूक्त इति पा०। 3 'आत्मवतां पुनर्मिताहारविहारादिमिरुपदेशैर्नाइत्यादि / शोथविकारेष्विति शोथारब्धविकारेषु विद्रध्यादि न्यथामतिः प्रवर्तते / सर्व चैषां साधु भवति / तस्मादेतेषां सुखविति // 13 // साधनीयतमाः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 4 'कृत्याकृत्यविधी' इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- इति पा०। 5 'एकस्मिन्नित्यादि / सर्ववयस्त्वादिगुणपञ्चकमेलकेन व्याख्यायां सूत्रस्थाने द्वाविंशतितमोऽध्यायः // 22 // सुखसाध्यतमत्वं दर्शयन् मध्यविधया द्विव्यादिगुणेन सुखसाध्य. तरत्वादि यथोत्तरं दर्शयति / अत्र वयस्था युवानः, बालानां - १'चाल्यत इव' इति पा० वेदनाईत्वाभावात्' इति चक्रः /

Page #208
अध्यायः 23] सुश्रुतसंहिता। 'आत्मवताम्' इति पञ्चमगुणस्य केचिद्धेतुं पठन्ति, स वाभावान्न / अवपाटिकानिरुद्धप्रकशसनिरुद्धगुदजठराणि, लिखितः / सत्त्ववतामित्यादि / दारुणैर्दुःसहैः, क्रियाविशेषश्चि- ग्रन्थिक्षतक्रिमयः प्रतिश्यायजाःकोष्ठजाश्च त्वग्दोकित्साप्रकारैः / तस्मादित्यादि / एतेषां पुरुषाणामित्यर्थः / षिणां प्रमेहिणां वा ये परिक्षतेषु दृश्यन्ते, शर्करा सुखसाधनीयतमाः 'व्रणा' इति शेषः // 3 // सिकतामेहो वातकुण्डलिकाऽष्ठीला दन्तशर्करोपत एव विपरीतगुणा वृद्धकृशाल्पप्राणभीरुषु कुशः कण्ठशालूकं निष्कोषणदूषिताश्च दन्तद्रष्टव्याः // 4 // वेष्टा विसस्थिक्षतोररक्षतवर्णग्रन्थिप्रभृतयश्च पूर्वोक्तगुणानां विपर्ययमाह-त एव विपरीतगुणा इत्यादि। याप्याः // 8 // एकगुणाभावात् कृच्छ्रसाध्यत्वं, द्वित्रिगुणाभावात् कृच्छ्रसाध्य- साध्याम् द्विविधानभिधायासाध्यभेदं याप्यं दर्शयन्नाहतरत्वं, चतुर्गुणाभावात् कृच्छ्रसाध्यतमत्वम् / अत्र केचित् 'अना- अवपाटिकेत्यादि / ग्रन्थिक्षतक्रिमय इति ग्रन्थ्युपलक्षितो यो त्मवत्सु च' इति पञ्चमं विपरीतगुणं पठन्ति / तेषां मते चका- क्षतस्तत्र ये कृमय इत्यर्थः / प्रतिश्यायजाः कोष्ठजाश्च कृमय रेणातुरोपक्रमणीयोक्तगुणासंपूर्णताऽनुक्ताऽपि समुच्चीयते // 4 // इति संबन्धः / त्वग्दोषिणां प्रमेहिणां वा ये परिक्षतेषु दृश्यन्त स्फिक्पायुप्रजननललाटगण्डौष्ठपृष्ठकर्णफलकोषो- इति खग्दोषप्रमेहरोगयोः क्षते सति ये कृमयो दृश्यन्त इत्यर्थः / दरजत्रुमुखाभ्यन्तरसंस्थाः सुखरोपणीया प्रणाः॥५ शर्करेति अश्मरी वातभिन्नेत्यर्थः / सिकतामेहो मेहविशेषः / - आतुरविशेषेण कृत्याकृत्यान् प्रतिपाद्य तदवयवविशेषसंभव- वातकुण्डालकाष्ठाल मूत्राघातावशषा टा नवनिो वातकुण्डलिकाष्ठीले मूत्राघातविशेषौ / निष्कोषणदूषिताश्च दन्तत्वेन व्रणानां कृत्यत्वं दर्शयन्नाह-स्फिक्पायुप्रजननेत्यादि / 1 हि वेष्टा इति निष्कोषणं सविषो दन्तरजकानो शाणोऽभिधीयते; स्फिचौ कतिप्रोथौ 'पोदी' इति लोके, पायुर्गुदं, प्रजननं गुह्य- एतनतदुक्त भवति-दन्तान् रजया एतेनेतदुक्तं भवति-दन्तान् रजयन्ति ये पुरुषास्तेषां यहन्तैनिप्रदेशः, गण्डी गल्ली, फलकोषोऽण्डकोषः, जत्रु ग्रीवामूलम् // 5 // शानार्थ सविषं दन्तकाष्ठं तेन यदा दूषिता दन्तवेष्टा इत्यर्थः / 'निश्चक्षणदूषिता' इत्यन्ये पठन्ति, 'निष्कर्षणदूषिता' इत्यपरे, __ अभिदन्तनासापानश्रोत्रनाभिजठरसेवनीनित तत्रापि स एवार्थः / अत्रावपाटिकेत्यादौ पाठे ये व्रणाः संभम्बपार्श्वकुक्षिवक्ष:कक्षास्तनसम्धिभागगताः सफे वन्ति ते व्रणा एव याप्याः, ये च व्याधयस्तेषु व्याधिषु सत्सु मपयरक्तानिलवाहिनोऽन्तःशल्याश्च दुश्चिकित्स्या, ये प्रणास्ते याप्या इत्यभिप्रायः // 8 // अंधोभागाचोर्ध्वभागनिर्वाहिणो, रोमान्तोपनसममंजवास्थिसंश्रिताश्व, भगन्दरमपि चान्तर्मखं सेव- साध्या याप्यत्वमायान्ति याप्याश्चासाध्यतांतथा॥ नीकुटकास्थिसंश्रितम् // 6 // नन्ति प्राणानसाध्यास्तु नराणामक्रियावताम्॥९॥ कुष्ठिनां विषजुष्टानां शोषिणां मधुमेहिनाम् // त एते निर्दिष्टा न नियमेन साध्याः साध्या एव, याप्या वा व्रणाः कृच्छेण सिध्यन्ति येषां चापि व्रणेवणा:७ याप्या एवेत्युक्तेष्वनियमं क्रियया दर्शयबाह-साध्या इत्यादि / साध्यमेदान् कृच्छसाध्यान् दर्शयन्नाह.-अक्षिदन्तनासे नन्ति प्राणानसाध्यास्विति कालान्तरप्राणहारिणः सद्यः प्राणान त्यादि / अपाङ्गो भ्रपुच्छान्तः / नितम्बः कटेः पवादागः / नन्तीत्यर्थः / अक्रियावतामिति क्रियारहितानां विरुद्धक्रियाकावक्ष उरः, सम्धिभागः सन्धिप्रदेशः / वाहिशब्दः सफेन- रिणां च // 9 // पूयादिभिः सह प्रत्येक संबध्यते / अन्तःशल्या आभ्यन्तर- यापनीयं विजानीयात् क्रिया धारयते तु यम् // शल्याः / अधोभागाश्चोर्श्वभागनिर्वाहिण इति अधोभागगता ये| क्रियायां तु निवृत्तायां सद्य एव विनश्यति॥१०॥ व्रणास्ते यदोर्ध्वमुखा भवन्ति तदोलभागनिर्वाहिण उच्यन्ते / प्राप्ता क्रिया धारयति याप्यव्याधितमातुरम् // रोमान्तोपनखेत्यादि रोमान्तः केशान्तः, उपनखं नखसमीपं, प्रपतिष्यदिवागारं विष्कम्भः साधुयोजितः॥११॥ जङ्गास्थि गुल्फजान्वन्तरास्थि / भगन्दरमपि चान्तर्मुखमिति ___ अथ कीदृशो याप्यस्तमाह-यापनीयं विजानीयादित्यादि / गुदे अभ्यन्तर मुखं यस्येत्यर्थः / सेवनीकुटकास्थिसंश्रितं | याप्ये प्राणधारणमेव क्रिया करोति न पुनर्व्याधिमूलोच्छेदमिति 'भगन्दरम्' इति शेषः, कुटकास्थि श्रोणिकाण्डास्थि, 'मयूरास्थि' दर्शयबाह-प्राप्ता क्रियेत्यादि ।-प्राप्ता वैधन प्रयुक्ता / इति लोको ब्रूते / अन्ये तु 'कुटकास्थिसंश्रितं' इत्यत्र 'उपस्थ- | विष्कम्भः स्थूणा // 10 // 11 // संश्रितं' इति पठन्ति; तेषां मते उपस्थो मूत्रमार्गः / विषजुष्टानामिति दूषीविषजुष्टानां पुरुषाणां ये व्रणा इत्यर्थः // 6 // 7 // __ अत ऊर्ध्वमसाध्यान् वक्ष्यामः-मांसपिण्डवदु. दूताः प्रसेकिनोऽन्तःपूयवेदनावन्तोऽश्वापानवदु. अत्र चाधिकरणमहिनैव सुखसाध्यत्वादिविशेषो भवति' इति पक्रः / 2 'अधोगतानामूर्ध्वमुखेनासम्यक्पूयनिर्गमात् कृच्छ- १'व्रणयुक्तो प्रन्थिब्रणग्रन्थिः' इति चक्रः। 2 'दन्तनित्वम्' इति चकः। 3 'कुठ्यादीमामतिशयदुष्टदुध्यतया व्रण-| शातनार्थ' इति पा० / 3 'क्रियायामिति सम्यकक्रियायाम् / प्राप्तेति कृत्वम्' इति चक्रः। चिता' इति चक्रः।

Page #209
निबन्धसम्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान वोभापुरीषवातवाहिनदासमुत्थाः दृत्तौष्ठाः, केचित् कठिना गोक्वदुद्गतमृदुमांसप्र- अपरिगृहीतानामपि व्रणानामवस्थाविशेषप्राप्त्याऽसाध्यत्वं रोहाः, अपरे दुष्टरुधिराम्राविणस्तनुशीनपिच्छिा दर्शयन्नाह--अमर्मेत्यादि ।-अमर्मोपहिते न मर्मसमीपव्यलाम्राविणो वा मध्योन्नताः, केचिदवसन्नशुधिर- वस्थिते, देशे शरीरावयवे वचीत्यर्थः / सिरासन्ध्यस्थिवर्जित पर्यन्ताः शणतूलवत् स्नायुजालवन्तो दुर्दर्शनाः, इत्यत्रादिशब्दो लुमो द्रष्टव्यः, तेन सिरासन्ध्यस्थ्यादिवर्जित वसामेदोमन्जमस्तुलनस्राविणश्च दोषसमुत्थाः , इत्यर्थः; एतेन स्नायुधमनीवर्जित इत्युक्तम् / अन्ये सिरादिपदेन पीतासितमूत्रपुरीषवातवाहिनश्च कोष्ठस्थाः, त ए- स्थूलसिरावर्जित इत्याहुः / विकारो योऽनुपर्येति विकारोऽन वोभयतोभागवणमुखेषु पूयरक्तनिर्वाहिणः, (क्षी- व्रणः, अनुपयति सर्वतो धातून् व्याप्नोति चिकित्स्यमानोऽपि, णमांसानां च ) सर्वतोगतयश्चाणुमुखा मांस- तदसाध्यस्य लक्षणम् / एतेन सुवैद्योपक्रमेऽपि सुप्रदेशजातेऽपि बुद्बुदवन्तः, सशब्दवातवाहिनश्च शिरःकण्ठस्थाः, यदा सर्वधातुव्याप्तिदृश्यते, तदा ज्ञायते कर्मजोऽयं व्याधिरिति। क्षीणमांसानांच पूयरक्तनिर्वाहिणोऽरोचकाविपाक- अन्ये तु विकारशब्देन कुष्ठवातरक्तक्षयादीनपि कथयन्ति // 14 // कासश्वासोपवयुक्ताः, भिन्ने वा शिरःकपाले यत्र मेणोपचयं प्राप्य धातूननुगतः शनैः॥ मस्तुलुङ्गदर्शनं त्रिदोषलिङ्गप्रादुर्भावः कासश्वासौ न शक्य उन्मूलयितुं वृद्धो वृक्ष इवामयः॥ 15 // वा यस्यति // 12 // स स्थिरत्वान्महस्वाञ्च धात्वनुक्रमणेन च // मांसपिण्डवदुद्गता इत्यादि / प्रसेकिनः स्रावबहुलाः / अश्वा- निहन्त्यौषधवीर्याणि मन्त्रान् दुष्टग्रहो यथा // 16 // पानवत् वडवायोनिवत् , उद्वृत्तौष्ठा उत्सन्नवानः। केचिदवस- एवं व्याधेः कस्यचिदुत्पत्तावेवासाध्यवं प्रतिपाद्यापरस्यापि नशुषिरपर्यन्ता इति निम्नच्छिद्रावसाना इत्यर्थः / वसा मांस- व्याधेः साध्यस्याप्युपेक्षयाऽसाध्यत्वं दर्शयन्नाह-क्रमेणेत्यादि / निर्यासः, मस्तुलुङ्गः अर्धविलीनघृताकारो मस्तकमज्जा / दोष- कुतः पुनः कारणादृष्टफलैरोषधैः स व्याधिर्नोपशाम्यतीत्याहसमुत्था इति वातादिदोषजा न पुनरभिघातजाः, ते ह्येवंभूता स स्थिरत्वादित्यादि ।-स इति उपेक्षितो व्याधिरित्यर्थः; स्थिर-. अपि सिध्यन्ति / दोषजानसाध्यानभिधाय कोष्ठस्थान् दर्शयितु- खादिति स्थिरत्वमपथ्यकारिणो दोषबाहुल्यात् / कश्चिदनुपेक्षिमाह-पीतासितमूत्रेत्यादि / त एव कोष्ठस्था एव / उभयतो- तोऽप्युत्पत्तावेव व्याधिरौषधवीर्याणि हन्तीत्यत्र हेवन्तरमाह भागवणमुखेष्विति गुदवदनोभयमार्गाभ्यां व्रणमुखमार्गेण -महत्त्वाचेति ।-महत्त्वं चोदरादिव्याधिनिदानबलप्राक्तनपूयादिवाहिनः / सर्वव्रणवस्तुगता व्रणाः कीदृशा असाध्या कर्मपरिणामसंप्राप्तिविशेषैर्दष्टव्यं, चकारेण रोहिणिकावलयमुखइत्याह-सर्वत इत्यादि / शिरःकण्ठस्थाः कीदृशा असाध्या रोगिणामौषधवीर्योपघाते खभावोऽपि हेतुरिति समुच्चीयते / इत्याह-सशब्देत्यादि / क्षीणमांसानां कीदृशा असाध्या धावनुक्रमणेन चेति कुष्ठादिषु चैतद्रष्टव्यम् / दुष्टय़ह इति इत्याह-क्षीणेत्यादि / शिरःकपाले भिन्ने / कीदृशा असाध्या / स्कन्दापस्मारादिक इत्यर्थः // 15 // 16 // इत्याह-भिन्ने वा शिरःकपाल इत्यादिः // 12 // अतो यो विपरीतः स्यात् सुखसाध्यः स उच्यते // भवति चात्र अबद्धमूलः क्षुपको यदुत्पाटने सुखः // 17 // वसां मेदोऽथ मजानं मस्तुलुङ्गं च यः सवेत् // एतनिर्दिष्टार्थप्रकरणविपर्ययेणापि सुखसाध्यत्वं दर्शयन्नाह | अतो यो विपरीतः स्यादित्यादि / मर्मसिरास्नायुसंध्यस्थिधमनीआगन्तुस्तु व्रणः सिध्येन्न सिध्येहोषसंभवः // 13 // .. अनन्तरोक्तमेवार्थ सुखावबोधाय श्लोकेन दर्शयन्नाह- कुष्ठं समुत्पन्नं त्वचि कालप्रकर्षतः / क्रमेण धातून् व्याप्नोति भवति चात्रेत्यादि // 13 // नरस्याप्रतिकारिणः' (सु. नि. अ. 6) इति / अन्ये तु विका रोऽनुपर्येतीत्यनेन प्रतिक्रियाकरणेऽपि यथोक्तसुखसाध्यदेशभूतोऽपि अमर्मोपहिते देशे सिरासन्ध्यस्थिवर्जिते // विकारोऽनुपर्येति वर्धते तलवददृष्टारब्धतयाऽसाध्यलक्षणमिति विकारोयोऽनुपर्येति तदसाध्यस्य लक्षणम् // 14 // वदन्ति, नहि यथोक्तदेह जातस्य विकारस्य बलवदसाध्यताकारकादृष्टं 1 'उद्वत्तौष्ठेत्यादिनकोऽसाध्यव्रणः / प्रसेकिनः स्रावबहुलाः। विना वृद्धिर्युक्ता" इति चक्रः / वसादिस्रवणं प्रत्येकं दोषसमुत्थव्रणेऽसाध्यतालक्षणम् / शिरःकण्ठस्था 1 'कुष्ठत्रातरक्तज्वरादीनपि' इति पा० / 2 'साध्यस्याप्युपेक्षया इति अत्र शिरःस्था वा कण्ठस्था वा' इति चक्रः। 2 हाराण- धात्ववगाहने नासाध्यत्वं दर्शयन्नाह-क्रमेणेत्यादि / उपचयं प्राप्त चन्द्रसंमतोऽयं पाठः। 3 'अत्रागन्तोः साध्यत्वमदुष्टत्वाद्रणदेशस्य इति धात्ववगाहने हेतुगर्भ विशेषणम् ; उपचयश्चाप्रतीकारादेव सामान्येनैव' इति चक्रः / 4 'अमर्मोपहिते इति मर्मवर्जिते / देशे चेयः / शनैरित्यनेन चिरेणास्य धात्ववस्थानं दर्शयति / अथ तत्र इति शरीरप्रदेशे / तस्यैव विशेषणं-सिरेत्यादि / अत्रादिशन्दं पुनः पुनर्बह्रौषधं कस्मात् साधकं न भवतीत्याह-स स्थिरत्वादित्यादि। लुप्तमिच्छन्ति; तेन सिराहाय्वादिवर्जिते त्वचीति लभ्यते, अन्यत्र स्थिरत्वे एव हेतुदयं महत्त्वाद्धात्वनुक्रमणेन चेति / महत्त्वेन मांसादौ सिरादीनां विद्यमानत्वात् / विकारो योऽनुपर्यतीति महादोषत्वं, धात्वनुक्रमणेन गम्भीरत्वमुच्यते' इति चक्रः। 3 प्राप्तः' धात्वन्तरेष्ववगाहते कुष्ठवातरक्तादिस्तदसाध्यलक्षणं, तदुक्तं-एवं इति पा० / 4 'दुष्टः' इति पा० /

Page #210
अध्यायः 24 ] सुश्रुतसंहिता / . स्थितो यो नानुपयेति स सुखसाध्य उच्यते / किंवदित्याह- केचिदत्राध्यायान्ते रूढवणव्यापत्पाठं पठन्ति 'दोषप्रकोपात्' अबद्धमूल इत्यादि / क्षुपकः अतिबालवृक्षः // 17 // इत्यादि; अयं च श्लोकः सर्वेष्वपि निबन्धेष्वपरिगृहीत इत्यनार्षः, त्रिभिदोषैरनाक्रान्तः श्यावौष्ठः पिडकी समः॥ तस्मान्न पठनीय इति // 21 // अवेदनो निराखावो वणः शुद्ध इहोच्यते // 18 // / इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्धइदानीं व्रणस्य शुद्धिलक्षणमाह-त्रिभिर्दोषैरनाकान्त इत्या संग्रहाख्यायां सूत्रस्थाने त्रयोविंशोऽध्यायः // 23 // दि / दोषशब्दोऽत्र दोषकार्येषु व्रणाकृतिगन्धवर्णस्राववेदनासु वर्तते. कार्ये कारणोपचारात् ; यथा-घृतमायुरिति; तैर्दोषाकृति चतुर्विशतितमोऽध्यायः। गन्धादिभिरनाक्रान्तः / 'त्रिभिर्द्वन्द्वैः' इत्यन्ये पठन्ति; ते तु द्वन्द्वशब्दमभिव्यक्ती वर्णयन्ति, तेन दोषत्रयाभिव्यक्तिभिराकृ- अथातो व्याधिसमुद्देशीयमध्यायं व्याख्यात्यादिभिरनाक्रान्त इति स एवार्थः / अन्ये तु शीतोष्णं, | स्यामः॥१॥ भूदुकठिनं, संवृतविवृतमिति द्वन्द्वत्रयं मन्यन्ते / अपरे तु| यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ 'द्वन्द्वानि दोषाः,ते चात्र वातादयः, तैरनाक्रान्त'-इति व्याख्या- व्याधिसमद्देशीयमित्यादि / व्याधीनां समासेनोद्देशः कथनं, नयन्ति ।श्यावौष्ठ इति किंचित्कृष्णपाण्डुः, प्रसीदच्छोणितत्वात् तदधिकृत्य कृतोऽध्यायो व्याधिसमुद्देशीयः, व्याधिसंक्षेपोद्देशीय अन्ये श्यावौष्ठतां कषायपरिषेकाभ्यङ्गादिकृतां वदन्ति / पिडकाः | इत्यर्थः॥१॥२॥ यस्य सन्ति स पिडकी, पिडका व्रणौष्ठेऽणुमांसाङ्कराः / / द्विविधास्तु व्याधयः-शस्त्रसाध्या, स्नेहादि'अपिडकी' इत्यन्ये पठन्ति, तत्र न विद्यन्ते पिडका अस्येति / समः समतलः / अवेदन इति न विद्यते वातादीनां तोदादिवे | क्रियासाध्याश्च / तत्र शस्त्रसाध्येषु स्नेहादिक्रिया न दना यस्य स अवेदनः, सामान्यशुद्धव्रणवेदना तु विद्यत एव, प्रतिषिध्यते, स्नेहादिक्रियासाध्येषु शस्त्रकर्म न एन, क्रियते // 3 // येन सुरूढे वक्ष्यति,–'अशूनमरुजं व्रणम्' इति // 18 // कपोतवर्णप्रतिमा यस्यान्ताः क्लेदवर्जिताः॥ शस्त्रसाध्यत्वेन नेहादिसाध्यत्वेन च व्याधीनां द्वैविध्यं दर्शय. स्थिराश्चिपिटिकावन्तो रोहतीति तमादिशेत् // 19 // नाह,-द्विविधा इत्यादि / शस्त्रसाध्या इति छेयादिप्रकारेण; नेहादिक्रियासाध्या इति अत्रादिशब्देन खेदनवमनविरेचनादयः। रोहदणलक्षणं निर्दिशन्नाह-कपोतवर्णप्रतिमा इत्यादि / - तत्रेति तयोर्मध्ये / शस्त्रसाध्येषु अष्टविधशखकर्मीयोक्तेषु भगन्दकपोतवर्णप्रतिमाः पाण्डधूसराः / स्थिराः कठिना इत्यर्थः / रग्रन्थिप्रभृतिषु // 3 // * चिपिटिकावन्त इति चर्मचेलीयुक्ताः; विशुष्यमाणत्वात्त्वचश्चर्म चश्चम- चेलीसंभवः / व्रणे शुष्कसूक्ष्मश्वेता या उच्चटति वक् सा अस्मिन् पुनः शास्त्रे सर्वतन्त्रसामान्यात् सर्वेषां 'चर्मचेली' इति कथ्यते। अन्ये तु 'अपिटिकावन्त' इति | व्याधीनां यथास्थूलमवरोधः क्रियते / प्रागभिहितं पठन्ति / रोहति रोहं गच्छति // 19 // | 'तदुःखसंयोगा व्याधय' (सू. अ. 1) इति। तब दुःखं त्रिविधम-आध्यात्मिकम्, आधिभौतिरूढवनिमग्रन्थिमशूनमरुजं वणम् // कम्, आधिदैविकमिति / तत्तु सप्तविधे व्याधावु. त्वक्सवणे समतलं सम्यपूढं विनिर्दिशेत् // 20 // | पनिपतति / ते पुनः सप्तविधा व्याधयः तद्यथा____ सम्यगृढव्रणस्य लक्षणं दर्शयन्नाह-रूढवनिमग्रन्थिमि- आदिबलप्रवृत्ता, जन्मबलप्रवृत्ताः, दोषवला. त्यादि / रूढवानं रूढमार्ग रूढवणवस्त्वित्यर्थः / अप्रैन्थि-वृत्ताः, संघातबलप्रवृत्ता, कालबलप्रवृत्ता, दे पदेनोपरिष्टाच्छूनता निषिद्धा / लक्सवर्ण बचा समानवर्णमि क्सवण खचा समानवर्णमि-बलप्रवृत्ताः, स्वभावबलप्रवृत्ता इति॥४॥ त्यर्थः / समतलमिति सदृशं करतलेन जिह्वातलेन वेत्यर्थः, अन्ये 'स्वग्रन्थिपदेनोपरिष्टाच्छूनता निषिद्धा, समतलशब्देनाधो- 1 'पूर्वाध्याये साध्यासाध्यत्वमुक्तं, तच्च व्याधीनां खेहादिना निम्नता निषिध्यते' इति वदन्ति / तेषां मते 'समस्तले सशस्त्रेण वा भवतीति तद्भेदप्रतिपादनार्थ प्रवृत्तः सर्वानेव व्याधीनसमतल' इति योज्यते // 20 // वश्यप्रतिपादनीयान् प्रतिपादयितुं व्याधिसमुद्देशीयमाह' इति चक्रः। दोषप्रकोपाद्यायामादभिघातादजीर्णतः॥ 2 'सर्वतत्रसामान्यादिति सर्वतत्रविषयव्यापकत्वात् यदुक्तं-'यत् हर्षात् क्रोधाद्भयाद्वाऽपि व्रणो रूढोऽपि दीर्यते॥२१॥ किंचिदाबाधकरं तत् सर्व शल्यसंशितम् / व्याप्तान्यङ्गान्यतोऽनेन शल्यशानेन भूरिणा' इति चक्रः। 3 'अत्रात्मशम्देन शरीर इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने कृत्याकृत्य भण्यते / आत्मन्यधिवर्तत इत्यध्यात्म शारीरमानसादिदोषाः, तत्र विधिर्नाम त्रयोविंशोऽध्यायः॥२३॥ भवमाध्यात्मिकम् / भूतानि बाह्यानि वातादीनि पृथिव्यादीनि च __1 किंवत् ? अतस्त्वाह' इति पा० / 2 'घृतमायुरिवेति' इति / तेन निमित्तेन भूतमाधिभौतिकम् / दुःखमुपदिश्य तत्संबन्धेन व्या. पा० / 3 'अग्रन्थिमिति अनुच्छूनदृढमांसम्' इति चक्रः / | विभेदानाह-तत्त्वित्यादि / वक्ष्यमाणसप्तविधे न्याषौ तहःखप्रसरं सु० सं० 15

Page #211
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान शल्यतन्त्रवादस्य तन्त्रस्य शस्त्रक्रियेवार्हति न स्नेहादिक्रियेत्या- / नाः सानुनासिकाः, वामना अत्यन्तहस्वशरीराः / दौहृदापचाशयोभयक्रियाधिकारं दर्शयन्नाह-अस्मिन्नित्यादि / अस्मि- रकृताश्चेति गर्मानुभावान्मातुश्चतुर्थादिमासेविन्द्रियार्थप्रार्थना निति सौश्रुते शल्यतन्त्रे / पुनःशब्दोऽत्र एवार्थे / सर्वतन्त्र- 'दोहृदम्' इत्याचक्षते; तस्यापचारस्तु दौहृदमेवापमानितम् ,अपसामान्यादिति शालाक्यादीनां सामान्यात् तुल्यत्वात् / यथा- मानितमलब्ध.गर्भस्याहितं वा। अत्र 'मूकमिन्मिनवामनप्रभृतयो स्थूलमिति स्थूलदृष्ट्या, न सूक्ष्मदृष्ट्येत्यर्थः / एतेन ये सनामका जायन्ते' इत्यस्याग्रे केचित् 'भुञ्जते' इत्यादि पाठं पठन्ति, सच व्याधयस्तेषामवरोधः, निर्नामकानां पुनर्लक्षणद्वारेण, अवरोधः पूर्णो न दृश्यते निबन्धेष्विति न लिखितः / तृतीयं व्याधिभेदं संग्रहः / कः पुनरयं व्याधिरित्याह-प्रागभिहितमित्यादि / निर्दिशन्नाह-दोषेत्यादि / दोषा वातादयो रजस्तमसी च, बलं तदिति तयोः शरीरशरीरिणोः; 'शरीरमनसोः' इति केचित् / तच्च ! शक्तिः, प्रवृत्ता जाताः / के पुनस्त इत्याह-ये आतङ्कसमुत्पन्ना दुःखं त्रिविधमिति चकारान्न केवलं त्रिविधं सप्तविधं च / आत्म- इति / आतङ्का रोगाः; यथा-प्रतिश्यायात् कासः, कासात् शब्देन समनस्कं शरीरमुच्यते / तत्र वातपित्तकफोत्थाः शरीर-क्षय इत्यादि / एते आध्यात्मिका इति एते आदिबलप्रवृत्ता भवा आध्यात्मिकाः, तथा रजस्तमोभवाश्च; आत्मन्यधि अध्या- जन्मबलप्रवृत्ता दोषवलप्रवृत्तात्रय आध्यात्मिकाः; शरीरस्थवात्म, तत्र भवमाध्यात्मिकम् / भूतानि प्राणिनः, भूतेष्वधिकृत्य तादिरजःप्रभृतिदोषजनितत्वात् // 5 // यद्वर्तते तदाधिभौतिकम् / देवाः सुराः सुरयोनयश्च, देवे- संघातबलप्रवत्ता य आगन्तवो दुर्बलस्य बलवध्वधिकृत्य यद्वर्तते तदाधिदैविकम् / तदेव त्रिविधं दुःखं भेदान्तरहेतुभिर्बहुप्रकारभूते व्याधौ समवैतीत्याह-तदित्यादि। द्विग्रहात्; तेऽपि द्विविधाः-शस्त्रकृता, व्यालक ताश्च / एते आधिभौतिकाः॥६॥ तदिति त्रिविधं दुःखम् / उपनिपतति मध्ये निपतति / ते पुनरिति ते त्रिविधा व्याधयः पुनः सप्तविधा भवन्तीत्यर्थः // 4 // चतुर्थ व्याधिभेदं निर्दिशन्नाह-संघातेत्यादि / संघातबल तत्र, आदिबलप्रवत्ता ये शक्रशोणितदोषान्वयाः प्रवृत्ता इति प्रहारशक्तिजाताः / के पुनस्त इत्याह-य आगन्तव कुष्ठार्शःप्रभृतयः तेऽपि द्विविधाः-मातृजाः,पितृ इत्यादि / व्यालकृता इति व्याला दुष्टव्याघ्रादयः / एते आधिभौजाश्च / जन्मबलप्रवृत्ता ये मातुरपचारात् पङ्गजात्य तिका इति एते पूर्वोक्ता आगन्तवः: आधिभौतिकलं तेष न्धबधिरमूकमिन्मिनवामनप्रभृतयो जायन्ते तेऽ- प्राणिष्वधिकृतत्वात् // 6 // पि द्विविधाः-रसकृताः, दौहृदापचारकृताश्च / कालबलप्रवृत्ता ये शीतोष्णवातवर्षातपप्रभृतिदोषवलप्रवृत्ता ये आतङ्कसमुत्पन्ना मिथ्याहारा- निमित्ताः; तेऽपि द्विविधाः-व्यापन्नतुकृताः, अ. चारकृताश्च; तेऽपि द्विविधाः-आमाशयसमुत्थाः, व्यापन्नतुकृताश्च / दैवबलप्रवृता ये देवद्रोहादभिशपक्काशयसमुत्थाश्च; पुनश्च द्विविधाः-शारीरा, शारीरा, प्तका अथर्वणकृता उपसर्गजाश्च तेऽपि द्विविधाः मानसाश्च / त एते आध्यात्मिकाः॥५॥ -विद्युदशनिकृताः, पिशाचादिकृताश्च; पुनश्च तेषां सप्तविधव्याधीनां क्रमेण लक्षणान्याह-तत्र आदिव- द्विविधाः-संसर्गजा, आकस्मिकाश्च / स्वभावबललप्रवृत्ता इत्यादि / तत्र तेषु मध्ये / आदिबलप्रवृत्ता दुष्टशुक्र- प्रवृत्ता ये क्षुत्पिपासाजरामृत्युनिद्राप्रभृतयः; शोणितबलजाताः / के ते इत्याह-ये शुक्रशोणितदोषान्वया तेऽपि द्विविधाः-कालजा, अकालजाश्च; तत्र परिइति; शुक्रशोणितस्थितवातादिदोषजनिताः। तानेव नामतो दर्श- | रक्षणकृताःकालजाः, अपरिरक्षणकृता अकालजाः। यति-कुष्ठार्शःप्रभृतय इति ।-प्रभृतिग्रहणान्मेहक्षयादयः। एते आधिदैविकाः। अत्र सर्वव्याध्यवरोधः॥७॥ मातृजा इति मातुः शोणितजाः, पितृजाश्चेति पितुः शुक्रजाः / द्वितीयं व्याधिमेदं दर्शयन्नाह-जन्मबलप्रवृत्ता इत्यादि। जन्म 1 'ये आगन्तव इति आगन्तुविशेषा इत्यर्थः, अपरागन्तूनां बलप्रवृत्ता इति शुक्रशोणितदुष्टिं विनाऽपि मातुरपचारबलजाताः; भूतादीनामाधिदैविकेऽभिधानात् / दुर्बलस्य बलवद्विग्रहादित्यागन्तुअपचार इति दुष्टाहाराचारावपचारः / मूका अवाचः, मिन्मि विशेषकारणोपलक्षणं, तेन पतनादिजन्यानामपि ग्रहणम् / शस्त्रकृतः | इत्यत्र शस्त्रस्य हिंसकमात्रोपलक्षणतया अतिरिक्ताभिधातपीडनादिउपनिपतति उपगतं भवति व्याधिकार्यतया। आदिजीवोपक्रमः, | कृताश्च गृह्यन्ते' इति चक्रः। 2 'अध्यापन्नतुकृताः कालस्वभावसच शुकशोणितमेलकः, तस्य बलं प्रकरणायाधिजनिका शक्तिः, कृतपित्तादिचयादिकृताः।' इति चक्रः। 3 'अभिशस्तकाः' इति सा च शुक्रशोणितदोषरूपैव, तेनादिबलेन भूता आदिबलप्रवृत्ताः / पा०। 4 'अत्र संसर्गजा औपसर्गिकरोगिसंसर्गजाताः / आकएवं जन्मनि बलं पूर्वजन्मव्यवस्थिता दोषा एवेत्यादि पूर्ववद् स्मिकाः संसर्गजन्यतिरिक्ता आधिदैविका अपरिदृश्यमानहेतुतया व्याख्येयम् / संहननं संहतिः आगन्तुहेतुसंबन्धः तद्बलप्रवृत्ताः आकस्मिका भण्यन्ते' इति चक्रः। 5 'स्वभावो मानुषशरीरस्य संघातबलप्रवृत्ताः' इति चक्रः। जातिप्रतिबद्धोऽदृष्टकृतो भावः' इति चक्रः / ' 6 'देवं प्राक्तनं 1 'आमाशयसमुत्था नामेरुपरिजाः कफपित्तजन्या वा; पक्का- कर्माधिकृत्य वर्तते इत्यधिदैवं, तत्र भूतमित्याधिदैविके व्युत्पत्तिशयसमुत्था नाभ्यधोगता वातजन्या वा' इति चक्रः / | मिच्छामः' इति चक्रः।

Page #212
अध्यायः 24 ] सुश्रुतसंहिता। 115 % 3 Adamaramcwwwwwer पञ्चमं व्याधिभेदं निर्दिशन्नाह-कालबलप्रवृत्ता इत्यादि / विकारजातं विश्वरूपेणावस्थितं सत्त्वरजस्तमांसि कालः शीतोष्णवर्षलक्षणः षड्तुकः / के पुनस्त इत्याह-न व्यतिरिच्यन्ते, एवमेव कृत्स्नं विकारजातं शीतोष्णवातवर्षातपप्रभृतिनिमित्ताः; ते पुनर्जाड्यदाहकम्पा- | विश्वरूपेणावस्थितमव्यतिरिच्य वातपित्तश्लेष्माणो दयः, तथा वणज्वराश्च / अत्र व्यापन्नतुकृतानां पूर्वोद्धृतान्न- | वर्तन्ते / दोषधातुमलसंसर्गादायतनविशेषान्निपानौषधिभिरुपचारः, यथाखं च व्याधिविहितं भेषजम् , मित्ततश्चैषां विकल्पः / दोषदूषितेष्वत्यर्थ धातुषु ऋतुव्यापत्प्रशमनं च, दैवव्यपाश्रयं च होमादि; अव्यापन्नतु- संज्ञा-रसजोऽयं, शोणितजोऽयं, मांसजोऽयं, कृतानां पुनर्यथादोषं यथारोगमेवोपचारः / षष्ठं व्याधिभेदं मेदोजोऽयं, अस्थिजोऽयं, मजजोऽयं, शुक्रजोऽयं निर्दिशन्नाह-देवबलप्रवृत्ता इत्यादि / दैवबलप्रवृत्ता इति देव- व्याधिरिति // 8 // शक्तिजाता इत्यर्थः / के पुनस्त इत्याह-ये देवद्रोहादित्यादि / कथं पुनः सर्वव्याध्युपरोध इत्याह-सर्वेषां च व्याधीनामिदेवगोगुरुसिद्धानां द्रोहात् / अभिशप्तका इति ऋषीणामाको त्यादि / मूलमिति कारणमित्यर्थः / तल्लिमखादिति वातादिलिङ्गशजाः / आथर्वणकृता अथर्ववेदप्रणीताभिचारिकमन्त्रः कृता त्वात् / लिङ्गं तु वातादीनां रौक्ष्याल्पस्नेहादयः, तथा तोददाहकमारणात्मका व्याधयः / उपसर्गजा इति उपसृज्यन्त इत्युपसर्गाः ण्ड्वादीनि कार्याणि च / दृष्टफलत्वादिति वातादिहरौषधैर्वातादिपीडितजनसमीपोत्पन्ना ज्वरादयः / विद्युदशनिकृता इति व्याधेरुपशमनदर्शनात् / आगमाञ्च सविंशत्येकादशशतानां लताकार। तिर्यपतन्ती वह्निरूपा विद्युत्, मुशलवदधःपतन व्याधीनां कार्यभूतानां वातपित्तश्लेष्माणो हि कारणम् / यथाहि शीलो मारणात्मकोऽशनिः / संसर्गजा इति देवादिद्रोहकजन कृत्स्नमित्यादि / विकारजातमिति विकारसमूह; विकाराश्चात्र त्रयोसंपर्कजा इत्यर्थः / आकस्मिका इति विनव संसर्ग प्राक्तनकर्म विंशतिर्महदाद्याः / विश्वरूपेणावस्थितमिति जगद्रूपेण व्याप्य पीडितत्वेन जाता इत्यर्थः / उपसर्गजसंसर्गजयोरयं विशेषः स्थित मित्यर्थः / न व्यतिरिच्यन्त इति न पृथग्भवन्तीत्यर्थः / उपसर्गजा ज्वरादिरोगपीडितजनसंपर्काद्भवन्ति; संसर्गजाश्च एवमेव कृत्स्नं विकार जातमित्यादि विकारजातमिति रोगसमूहम् / देवादिद्रोहकजनसंपर्काद्भवन्ति / 'देवद्रोहादभिशप्तका'' इत्यत्र अव्यतिरिच्यति अपरित्यज्येत्यर्थः / एतेन तल्लिङ्गवादित्यादिना कचित् 'उपसर्गाभिशापाभिचाराभिषङ्गजा' इति पठन्ति, स | | अनुमानप्रत्यक्षागमोपमानानि चत्वारि प्रमाणान्युक्तानि / ननु, चाभावान्न लिखितः / सप्तमं व्याधिमेदं दर्शयन्नाह-खभाव- मा साटिबलप्रवत्तादयोनेके व्याधय इ बलप्रवृत्ता इत्यादि / खभावबलप्रवृत्ता इति प्रकृतिशक्तिजाता दोषेत्यादि / दोषधातुमलसंसर्गादिति संसर्गः संयोगः: तद्यथाइत्यर्थः / के पुनस्त इत्याह-क्षुत्पिपासेत्यादि / कालजा इति / कालजा हात वातादिदोषरसधातुसंसर्गाज्वरादयो रसाधिष्ठानाः, वातादिदोषये समये प्राप्ता भवन्ति / अकालजा असमये जाता इत्यर्थः / / रसधातुपुरीषमलसंसर्गादतीसारादयः, वातादिदोषरसादिदूष्यतत्र कालजाकालजयोहेतुभेदेन मेद इति दर्शयति-तत्र मूत्रमलसंसर्गाद्विशतिर्महाः, तथा वातादिदोषरक्तधातुसंसर्गापरिरक्षणकृता इत्यादि / परिरक्षणं रक्षाप्रयत्नः, तस्मिन्नपि | द्वातरक्तरक्तपित्तविद्रधिरक्तगुल्मादयः / आयतनविशेषादिति परिरक्षणे ये भवन्ति ते कालजाः; अत एव कालकृतानां नोप आयतनानि स्थानानि, तेषां विशेषो मेद इत्यर्थः; तद्यथाचारोऽस्ति, याप्यतैवास्ति भोजनपानरसायनादिभिः, आत्यन्ति सप्तखायतनेषु पञ्चषष्टिर्मुखरोगाः, चक्षुरिन्द्रियायतनेषु षट्सकप्रतीकारो वा खभावव्याधिचिकित्सितोक्तरसायनविधिना / प्ततिर्नेत्ररोगाः / निमित्ततश्चेति निमित्तानि वातादयः; तयथाअपरिरक्षणकृता इति अपरिरक्षणं. रक्षणेऽप्रयत्नः, तस्मिन् ये प्रत्येक वातादिज्वरात्रयः, सान्निपातिक' एकः, द्वन्द्वजास्त्रया, भवन्ति ते अकालकृताः। तेषां च यथादोषं यथारोगं च प्रतीकारः / एते आधिदैविका इति एते क्षुत्पिपासादयो 'तत्राभिघातजो वायुः प्रायो रक्तं प्रदूषयन्' (च. चि. अ. 3) देवमधिकृत्य भवन्तीत्याधिदैविकाः / केचित् “एत आधि- इत्यादि / तथा 'आगन्तुरन्वेति निजं विकार' (च. सू. म. 19) दैविकाः" इत्यमुं पाठं न पठन्ति / तेषां मते खभावबलप्रवृत्ताः इति / मानसेऽपि कामादौ दोषकोपो भवत्येव, यदुक्तं-'कामशोकक्षुत्पिपासादय आध्यात्मिकमध्ये निपतन्ति / तत्र तेष्वेव सप्तसु य आध्यात्मिकमध्य निपतान्त / तत्र तष्वव सप्तसु | भयाद्वायुः' (च. चि. अ. 3) इत्यादि / दृष्टफलत्वादिति वातादिव्याधिभेदेषु सर्वव्याध्युपरोधं दर्शयन्नाह-अत्र सर्वव्याध्युपरोध क्रियया सर्वविकारेषु साध्येषूपशयरूपफलदर्शनात् / आगन्तावपि इति / अत्रेति अत्रोक्तसप्तविधव्याधी, उपरोधः संग्रहः // 7 // कालानुबन्धादोषक्रियया फलं भवति / आगमाञ्चेति 'नास्ति रोगो . सर्वेषां च व्याधीनां वातपित्तश्लेष्माण एव मुलं: विना दोषैः' (सू. अ. 35) इत्यादि, चरकेऽप्युक्तं-'विकारो धातुवैषम्यं' (च. सू. अ. 9) इति / अत्र दृष्टान्तमाह-यथेत्यादि / तल्लिङ्गत्वादृष्टफलत्वादागमाच्च / यथा हि कृत्स्नं | | विकारजातमिति महदादीनि सप्त, एकादशेन्द्रियाणि, पञ्चार्थाः, तथा 1 'मूलमिति कारणम् / आगन्तुकारणे मानसे च कथं वातादि- तद्विकाराश्च गोपटादयः / विश्वरूपेणेति स्थावरादिविश्वरूपतया, भूलत्वमित्याह-तल्लिङ्गत्वादिति; वातादिलिङ्गयुक्तवादित्यर्थः / आ- सत्त्वरजस्तमसामेव हि प्रकृतिरूपाणां महदादि सर्व परिणाम इति गन्तावपि हि वातादिलिङ्ग शरीरक्षोभादवश्यं भवति, परं तत् | सांख्यनयः / विश्वरूपेणेति ज्वरातिसारव्रणादिरूपेण / ' इति चक्रः। कियन्तमपि कालं वातादिचिकित्साप्रयोजनकं न भवति; यदुक्तं- 1 विकल्पा भवन्ति' इति पा०।

Page #213
116 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान ज Norwayowwwmore आगन्तुश्चाष्टमः; एवमन्यदपि निमित्ततो व्याधीनां नानात्वं पर्वस्थूलमूलारुर्जन्मति स्थूलमूलानामरुषां व्रणानां पर्वसु जन्मेज्ञेयम् / एषामिति व्याधीनां, विकल्पो मेदः नानात्वमित्यर्थः / त्यर्थः / अन्ये खत्र 'पर्वगौरवस्थूलमूलारुर्जन्म' इति पठन्ति / दृष्यजन्मसंज्ञा लक्षणया भवतीति दर्शयन्नाह-दोषदूषितेष्व- मजदोषानभिधाय शुक्रदोषान् दर्शयति-क्लैब्याप्रहरेत्यादि / त्यर्थमित्यादि / दोषैरेव दूषितेषु धातुष्वत्यर्थं दोषजेषु विकारेषु क्लैब्यमिति षण्ढतेत्यर्थः / अप्रहर्ष इति स्त्रीविषयेऽनभिलाषः / रसजादिसंज्ञा; यथा-घृतदग्धस्तैलदग्धस्ताम्रदग्धो लोहदग्ध तदोषा इति शुक्रदोषा इत्यर्थः / शुक्रजानुक्त्वा मलायतनदोषाइति। अत्र घृतादिशब्देन घृतादिस्थो वहिर्लक्ष्यते, एवं रसादिजो| नाह-वग्दोषा इत्यादि / खग्दोषाः कुष्टानि / कर्णनासामुखाव्याधिरित्यत्र रसादिस्थितवातादिदोषा लक्ष्यन्ते // 8 // क्षिमलायतनेष्वन्येषु च प्रजननाद्यपत्यपथेष्वप्रवृत्तिः 'सम' तत्र, अन्नाश्रद्धारोचंकाविपाकाङ्गमर्दज्वरहृल्ला- उच्यते / मलायतनदोषानभिधायेन्द्रियायतनदोषानाह-इन्द्रिसतृप्तिगौरवहृत्पाण्डुरोगमार्गोपरोधकार्यवैरस्या- याणामप्रवृत्तिरित्यादि / समासः संक्षेपः / दोषधातुमलसंसर्गा सादाकालजवलीपलितदर्शनप्रभृतयो रसदोषजा | दिति यत् प्रागुक्तं व्याधिनानासकारणं, तथाऽऽयतनविशेषादिति विकाराः; कुष्ठविसर्पपिडकामशकनीलिकातिलका- | यद्वितीयं व्याधिनानात्वकारणमुक्तम् , एतद्वयमपि संक्षेपेणाभिलकन्यच्छव्यङ्गेन्द्रलुप्तप्लीहविद्रधिगुल्मवातशोणि- धाय निमित्ततश्चेति यदुक्तं तृतीयं व्याधिनानात्वकारणं तदभिताशेऽर्बुदाङ्गमर्दासृग्दररक्तपित्तप्रभृतयो रक्तदो- धातुमाह-विस्तरमित्यादि / निमित्तानि वातादयः तत्कारणानि पजाः, गुदमुखमेद्पाकाच; अधिमांसार्बुदार्थोऽ- | बलवद्विग्रहादीनि मिथ्याप्रयुक्तानि स्नेहादीनि च; ज्वरे तद्यथाघिजिह्वोपजिह्वोपकुशगलशुण्डिकालजीमांससंघा- | कामज्वरः क्रोधज्वरो मृत्पाण्डुरोग इत्यादि; तथाऽतीसारे तौष्ठप्रकोपगलगण्डगण्डमालाप्रभृतयो मांसदो- 'गुर्वतिस्निग्धरूक्षोष्णद्रवस्थूलातिशीतलैः' ( उ. त. अ. 40) षजाः; ग्रन्थिवृद्धिगलगण्डार्बुदमेदोजौष्ठप्रकोपमधु. इत्यादि प्रतिरोगं निर्दिष्टानि / प्रतिरोगं वक्ष्याम इति रोगे रोगे मेहातिस्थौल्यातिवेदप्रभृतयो मेदोदोषजाः; अध्य- वक्ष्यामः // 9 // स्थ्यधिदन्तास्थितोदशूलकुनखप्रभृतयोऽस्थिदोष- / भवति चात्रजाः, तमोदर्शनमूच्छीभ्रमपर्वस्थूलमूलारुर्जन्मने- कुपितानां हि दोषाणां शरीरे परिधारताम् // . . त्राभिष्यन्दप्रभृतयो मज्जदोषजाः क्लैब्याग्रहर्षशुक्रा- यत्र सङ्गः खवैगुण्याव्याधिस्तत्रोपजायते // 10 // श्मरीशुक्रमेहशुक्रदोषादयश्च तदोषाः; त्वग्दोषाः वातादीनां शरीरे प्रसरतां स्थानसंश्रयस्य व्याधिनानालकारसङ्गोऽतिप्रवृत्तिरयथाप्रवृत्तिर्वा मलायतनदोषाः; | णस्य हेतुं दर्शयन्नाह-कुपितानामित्यादि / खवैगुण्यात् स्रोतोइन्द्रियाणामप्रवृत्तिरयथाप्रवृत्तिवेन्द्रियायतनदो- वैगुण्यादित्यर्थः // 10 // पाः इत्येपै समास उक्तः, विस्तरं निमित्तानि चैषां भूयोऽत्र जिज्ञास्यं, किं वातादीनां ज्वरादीनां च प्रतिरोगं वक्ष्यामः॥९॥ | नित्यः संश्लेषः परिच्छेदो वा? इति; यदि नित्यः चिकित्साविशेषविज्ञानार्थ सुखसाध्यवादिकर्मबोधार्थ च संश्लेषः स्यात्तर्हि नित्यातुराःसर्व एव प्राणिनः स्युः प्रत्येकं रसादिधातुविकारान् दर्शयितुमाह-तत्रानाश्रद्धारोच अथाप्यन्यथा वातादीनां ज्वरादीनांच, 'अन्यत्र वर्तकेत्यादि / अन्नाश्रद्धा अन्नविद्वेषः / अङ्गमर्द इति वेदनाविशेषः 1 यदुक्तं चरके 'अरुषां स्थूलमूलानां पर्वजानां च दर्शनम्' 'स्फुटनिका' इति लोके / हल्लासो हृदयोत्लेदोऽसकृत्ष्ठीवनम् / (च.सू. अ. 28) इति / 2 'स्वबैगुण्यात्' इति पा० / 3 ‘एवं दोषअगसाद इति अङ्गानामनुत्साहः। रसदोषजा इति दोषदूषितर- धातुसंसर्गाम् विकारानभिधाय उवरादिना सह वातादीनां संसर्गमाहसजाताः / रसजानभिधाय रक्तजानभिधातुमाह-कुष्ठेत्यादि / भूयोऽत्रेत्यादि / ज्वरादयो वातादिकार्य, कार्य च समवायिकारणेन रक्तजानुक्खा मांसजानाह-अधिमांसेत्यादि / मांससंघात इति नित्यसंबळ, कारणं तु नावश्यं कार्येण यथा-तन्तुस्त्वनुत्पार्थिव पट मांसतानो नाम मुखरोगेषु; 'मांसोच्छ्रायः सामान्य एव' | भवितुमईति, किंतु न पुनस्तन्तुं बिना पटः इत्येवमाकारा ज्वराइत्यन्ये / मांसजान् कथयित्वा मेदोजानाह-प्रन्थीत्यादि / दयो दोषेविति दर्शयन्नाह-दोषानित्यादि / अत्र दृष्टान्ते 'आकाशं मेदोजानुक्ताऽस्थिजानाह-अध्यस्थ्यधिदन्तेत्यादि / अध्यस्थीनि प्रत्याख्याय' इति वचनमकारणस्याकाशस्य विद्युदादिव्यापकतया अधिकास्थीनीत्यर्थः / अधिदन्ता इति अधिका दन्ता इत्यर्थः / उक्तम् / तरजादादयश्वोदकविशेषा इति दोषव्याभिवत् कार्यकारणतोदशूलाभ्यां सहास्थिशब्दः प्रत्येकं संबध्यते / अस्थिदोषान- तया तुल्य एव दृष्टान्तः / निमित्त एवेति ज्वरादिजनकवातादिभिधाय मज्जजानाह-तमोदर्शनेत्यादि / तमोदर्शनम् अन्ध- कारणात् / तत एव वातादेर्भवति नान्यतश्चेत्येवकारार्थः' इति कारदर्शनम् / मूछों चेतनाच्युतिः / भ्रमः चक्रारूढस्येव / चक्रः। 4 'अथवा' इति पा० / 'अथेति पक्षोपन्यासार्थम् / 1 'अरोचकस्वाहारेश्छायां सत्यामन्नस्य मुखप्रवेशने अस्वाद- वातादीनां ज्वरादीनां चान्यथा परिच्छेदेऽपि 'अन्यत्र वर्तमानानां स्वावदोषः' इति च / 1 अत्र 'रक्तदोषाः' इति, 'रक्तदोषात' भावानामन्यत्र लिङ्गद भवति' इति कृत्वा इति न्यायात् 'वाताइति च पा० / एवमप्रेऽपि 'मांसदोषाः', 'मांसदोषात्' इत्यादि सेयम्।। दयो ज्वरादीनां मूलानि' इति यदुच्यते 'सर्वेषां च व्याधीना' 3 इत्येव पति पा०। 4 बिस्तरनिमिचानि च' इति पा०। हलादिमा प्रागुक्तेन मन्थसंदर्भण, तमोपपाते, प्राणिनां वातादि.

Page #214
अध्यायः 25] सुश्रुतसंहिता / मानानामन्यत्र लिङ्गं न भवति' इति कृत्वा यदुच्यते तन्त्रे वक्ष्यत इति संबध्यते; न पुनः ‘उत्तरे तन्त्रे' इति 'संख्या वातादयो ज्वरादीनां मूलानीति तन्न / अत्रोच्यते | चैषां पृथक् पृथग्' इत्यत्र संबध्यते / अन्ये तु व्याख्यानयन्ति -दोषान् प्रत्याख्याय ज्वरादयो न भवन्ति; अथ “विकारा ज्वरादीनामुपद्रवरूपतया तृट्छर्दिप्रभृतयः, तत्परिमाण चन (नित्यः) संबन्धः यथाहि विद्यद्वाताशनिवर्षा- मधिकमध्यहीनदेन विकारपरिमाणम् ; 'अष्टौ ज्वराः, षडतीण्याकाशं प्रत्याख्याय न भवन्ति, सत्यप्याकाशे कदा- साराः' इत्यादि संख्या च पृथक् पृथक् सर्वाबाधाश्च शारीरमानसा चिन्न भवन्ति,अथ च निमित्ततस्तत एवोत्पत्तिरिति; इति; सर्वमेतदुत्तरे तन्त्रे वक्ष्यते व्याख्यास्यत्याचार्यः" इति // 12 // तरङ्गबुद्वदादयश्चोदकविशेषा एवः वातादीनां इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्धसंग्रहाज्वरादीनां च नाप्येवं संश्लेषो न परिच्छेदःशाश्व- ख्यायां सूत्रस्थाने चतुर्विंशतितमोऽध्यायः // 24 // तिकः, अथ च निमित्तत एवोत्पत्तिरिति // 11 // प्रतिपाद्य व्याधीनां दोषाणां च कार्यकारणसंबन्धं पुनरन्यथा पञ्चविंशतितमोऽध्यायः। जिज्ञास्यमाह-भूय इत्यादि ।-भूयःशब्दः पुनरर्थे / जिज्ञास्यं | अथातोऽपविधशस्त्रकर्मीयमध्यायं व्याख्यास्यामः१ ज्ञातुमभिलषणीयम् / एतेनैतदुक्तं भवति-प्राक्किल ब्याधीनां वा-यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ तादिमूलवं जिज्ञासितम, अनान्यत् पुनरपि ज्ञातुमेष्टव्यमित्यर्थः; लेद्या भगन्दरा ग्रन्थिः सैष्मिकस्तिलकालकः॥ अन्ये भूयो बहुतरमिति व्याख्यानयन्ति / केचित् 'भूयोऽत्र वणवबिंदान्यर्शश्चर्मकोलोऽस्थिमांसगम् // 3 // जिज्ञास्यते' इति. पठन्ति / नित्यः संश्लेष इति सर्वदा अपृथक्वं, शल्यं जतुमणिर्माससंघातो गलशुण्डिका // यथा-सूर्यातपयोश्चन्द्रज्योत्स्नयोः पावकोष्णखयोरिति / सायमांससिराकोथो वल्मीकं शतपोनकः॥४॥ परिच्छेदो विश्लेषः पृथक्वं; यथा-पटकुविन्दकयोघंटकुम्भ- अध्रुषश्चोपदंशाश्च मांसकन्द्यधिमांसकः // कारयोः कुण्डलसुवर्णकारयोरित्यादि / अथाप्यन्यथेति कोऽर्थः / तत्र पूर्व छेद्यकर्मण एव दर्शितत्वात्तद्भेदमेव दर्शयन्नाहअनित्यः संश्लेषः / पूर्वपक्षमाशङ्का समाधानमाह-अत्रोच्यत | छेद्या भगन्दरा इत्यादि / ग्रन्थिः श्लैष्मिक इति आमो न तु इत्यादि / प्रत्याख्यायेति परित्यज्येत्यर्थः / ननु, यदि दोषान् पक्कः / तिलकालक इति क्षुद्ररोगपरिपठितः; न तु शूकदोषोक्तः, परित्यज्य ज्वरादयो न भवन्ति, तर्हि संबन्धोऽस्तीत्या- तस्यासाध्यत्वात् / व्रणवत्र्मेति क्लिन्नो व्रणौष्ठः / अर्बुदानि सर्वाणि / शङ्कानिराकरणायाह-अथ च न संबन्ध इति ।-सर्वदा' | अर्शो वातिक श्लैष्मिकं च / चर्मकील इति गुदपार्श्ववर्ती मांसाइति शेषः। कथं न सर्वदा संबन्ध इत्यत्र दृष्टान्तमाह-विद्युद्वाते- करः / स्नाय्वादिभिः सह कोथशब्दः प्रत्येकं संबध्यते, कोथः त्यादि / आकाशशब्देनाकाशस्थो मेघ उच्यते; सत्यप्याकाश पूतीभावः / शतपोनक इति शूकदोषपठितः; अन्ये तु "भग. . इति विद्यमानेऽपि जलद इत्यर्थः / निमित्तत इति सामग्रीत |न्दरग्रहणेनाप्युपात्तस्य शतपोनकस्य पुनरुपादानमत्यन्तच्छेद इत्यर्थः / तत एवेति तस्याः सामग्या एवेत्यर्थः / अपरदृष्टान्त- नार्थम्, अनन्यप्रतीकारत्वात्" ॥१-४॥माह-तरङ्गबुद्धदादय इति ।-तरशः जललहरी / शाश्वतिक मेद्या विद्रधयोऽन्यत्र सर्वजाइन्थयस्त्रयः॥५॥ इति नित्य इत्यर्थः // 11 // आदितो ये विसश्च वृद्धयः सविदारिकाः॥ भवति चात्र प्रमेहपिडका: शोफा स्तनरोगोऽवमन्थकः॥६॥ विकारपरिमाणं च संख्या चैषां पृथक पृथक॥ षा पृथक्पृ थकू // 1 'अष्टविधशस्त्रकर्मण्यमध्याय' इति पा०1"अथातः शस्त्रकर्मविस्तरेणोत्तरे तन्त्रे सर्वाबाधाश्च वक्ष्यते // 12 // विधिविनिश्चयमध्यायं व्याख्यास्यामः // 1 // छेयास्तु भगन्दरार्थोऽधूइति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने व्याधिसमु- ददुष्टवणनाडीचमकीलतिलकालकमेदोग्रन्थिश्लेष्मनिमित्ताश्चामयास्तथा देशीयो नाम चतुर्विशोऽध्यायः॥२४॥ मांससिरामायुकोथो मांसकन्दी मांसास्थिगतमपि शल्यमुत्साः 'विस्तरं निमित्तानि चैषां प्रतिरोगं वक्ष्याम' इति यदुक्तं प्राक् शतपोनको जतुमणिवल्मीकमनुषोऽधिमांसमांससंघातगलशुण्डिका तत् प्रतिपादय माह-विकारपरिमाणं चेत्यादि / विकारपरिमाणं इत्येवमादयो विकाराः // 2 // मेद्यास्तु सर्वजामृते विद्ध्यनुशयी प्रमेहवेति इयं समुदायसंख्या, तथा च 'व्याधीनां तु सहस्रं यच्छतं पिडका ग्रन्थयश्च विसर्पाश्चादितस्त्रयायो वृद्धयश्च विदारिकावमन्धी विशतिरेव च-' (उ.तं. भ. 66) इत्युत्तरे तन्त्रे वक्ष्यते / पुष्करिका नान्यः स्तनरोगाश्च सहोपदंशैः शोथाश्च सर्वसराः प्रायशः संख्या चैषां पृथक् पृथगिति इयमवयवसंख्या तथा च क्षुद्ररोगास्तालपुप्पुटतुण्डिकेरीगिलायुप्रभृतयोऽन्तःपूयशल्या ये च षडांसि, चतस्रोऽश्मयः, अष्टादश कुष्ठानीति निदानस्थाने मेदःसमुत्था अश्मरीहेतोर्वस्तिश्च // 3 // लेख्याश्चतस्रो रोहिण्यो वक्ष्यते / सर्वाबाधाश्च वक्ष्यत इति ज्वरातीसारशोषादयः / व्रणनेत्रवर्माशोंऽपिजिलोपजिलामासोच्छ्रायाः किलासा दन्तवैदर्भ: चकारोऽत्र भिन्नक्रमे / तेन विकारपरिमाणं च सर्वाबाधाश्चोत्तरे पश्च मेदोजाश्च // 4 // वेध्यास्तु सिरोदरवृद्धिप्रभृतयः // 5 // एष्यास्तु मस्वे सत्यपि नित्यातुरत्वेनालक्ष्यमाणत्वात् , ज्वरादीना वातादि- गतिमन्तो नाड्यः शल्यानि च // 3 // आहार्यास्तु दन्तान्त:लिस्वेनैवोपलम्भाञ्चेति भावः' इति हाराणचन्द्रः। शर्कराश्मरीमूढगर्भकर्णमलशल्यानि पादशर्कराध // 7 // विसाव्या 1 कुषिन्दकः तन्तुबायः / 2 अथवा भन्यथेति' इति पा विद्रधिः सर्वा भवेदन्यत्र सर्वजात् // 8 // " इति ताडपत्र पुस्तके पाठ।।

Page #215
118 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान 3 ww. mone Maharaswamma wari कुम्भीकाऽनुशयी नाड्यो वृन्दौ पुष्करिकाऽलजी॥ विनाव्यविषयं दर्शयन्नाह-साव्या इत्यादि // 12-15 // प्रायशः क्षुद्ररोगाश्च पुप्पुटौ तालुदन्तजौ // 7 // सीव्या मेदासमुत्थाश्च भिन्नाः सुलिखिता गदाः 16 तुण्डिकेरी गिलायुश्च पूर्व ये च प्रपाकिणः॥ सद्योत्रणाश्च ये चैव चलंसन्धिव्यपाश्रिताः॥ बस्तिस्तथाऽश्मरीहेतोर्मेदोजो ये च केचन // 8 // सीव्यविषयं दर्शयन्नाह-सीव्या इत्यादि / मेदःसमुत्था इति . भेद्य विषयं दर्शयन्नाह-मेद्या इत्यादि / ग्रन्थयस्त्रय इति / ये केचन मेदोभवविकाराः / भिन्ना इति विदीर्णा इत्यर्थः / सुलिवातपित्तकफजाः / आदितो ये विसर्पाश्चेति वातपित्तश्लेष्मजाः। खिता गदा इति निरवशेषलिखिता इत्यर्थः / व्यपाश्रिता इति विदारिका क्षुद्ररोगेषु / अवमन्थक इति शूकदोषेषु / वृन्दा- विशेषेणाश्रिता इत्यर्थः / 'साध्याः' इति केचित् पठन्ति ॥१६॥विति एकवृन्दो वृन्दश्च कण्ठगतरोगेपु / पुष्करिका शुकदोषेषु / न शाराग्निविषैर्जया न च मारुतवाहिनः // 17 // पुप्पुटो तालुदन्तजाविति तालुपुप्पुटो दन्तपुप्पुटश्च / पूर्व ये च नान्तर्लोहितशल्याश्च प्रपाकिण इति भगन्दरादयः / वस्तिस्तथाऽइमरीहेतोरिति / ___अथ के न सीव्या इत्याह-नक्षारेत्यादि // 17 // अश्मरीनिमित्तमेव बस्तिमैद्यो नान्यहेतोः, अभेदे ध्रुवमरणादेदे च संशयात् // 5-8 // तेषु सम्यग्विशोधनम् // तेषु किं कर्तव्यमित्याह-तेष्वित्यादि ॥लेख्याश्चतस्रो रोहिण्यः किलासमुपजिद्विका // मेदोजो दन्तवैदों ग्रन्थिवाधिजिबिका // 9 // | पांशुरोमनखादीनि चलमस्थि भवेश्च यत् // 18 // भर्शासि मण्डलं मांसकन्दी मांसोन्नतिस्तथा // अहृतानि यतोऽमूनि पाचयेयुभृशं व्रणम् // रुजश्च विविधाः कुर्युस्तस्मादेतान् विशोधयेत् 19 लेख्यविषयं दर्शयन्नाह--लेख्याश्चतस्र इत्यादि / चतस्रो ___ कान् विशोधयेदित्याह-पांश्वित्यादि / अन्ये 'तृणादीनि'. रोहिण्य इति वातपित्तश्लेष्मसन्निपातोत्थाः, रक्तजा पुनरेकान्ता इति पठन्ति / कस्मादेते विशोध्या इत्याह-अहृतानीत्यादि साध्यवादिह नोक्ता / वम इति व्रणवर्त्म नेत्रवर्त्म चेत्यर्थः / // 18 // 19 // मण्डलं कण्डूकुष्ठादीनाम् / मांसकन्दी खल्यमांसाङ्कुरः ॥९॥वेध्याः सिरा बहुविधा मूत्रवृद्धिदकोदरम् // 10 // ततो व्रणं समुन्नम्य स्थापयित्वा यथास्थितम् // सीव्ये सूक्ष्मेण सूत्रेण वल्केनाश्मन्तकस्य वा 20 वेध्यविषयं दर्शयन्नाह-वेध्या इत्यादि // 10 // एण्या नाड्यः सशल्याश्च व्रणा उन्मार्गिणश्च ये // १"सीव्या मेदःसमुत्थाश्च भित्वा विलिखिता गदाः / कफप्र थिरल्पपालिः कर्णः सद्योव्रणाश्च ये // शिरोललाटाक्षिकूटकर्णीष्ठनाएप्यविषयं दर्शयन्नाह-एप्या इत्यादि / एण्या इति सागण्डकृकाटिकाबाहूदरस्फिक्पायुप्रजननमुष्कादिषु प्रदेशेष्वचलेषु लोहादिशलाकयाऽन्तरन्वेषणीया इत्यर्थः, शल्यस्थितिज्ञानार्थ, मांसवत्सु च सीव्येत् / जानुकूर्परसन्ध्यादिषु च प्रचलेष्वल्पमासेषु न सुखेनापकर्षणाय च / उन्मार्गी तिर्यग्गतिः // सीव्येत् / वायुनिर्वाहिणोऽन्तलोहितशल्याः सविषाश्च न सीव्याः। तत्र आहार्याः शर्करास्तिस्रो दन्तकर्णमलोऽश्मरी // 11 // | सीव्यं व्रणमभिसमीक्ष्य चलास्थिपांसुतृणरोमशुष्करक्तादीनपोह्योत्कृष्य शल्यानि मूढगर्भाश्च वर्चश्च निचितं गुदे // यथास्थानं स्थापयित्वा स्वायुसूत्रबालानामन्यतमेन सीव्येत् , तृणा__ आहार्यविषयं दर्शयन्नाह-आहार्या इत्यादि / आहार्या इमन्तकमूतिसीनां वल्कलैः / सूच्यस्तु तिस्र उपदिश्यन्ते-ह्यङ्गुला आकर्षणीयाः / शर्करास्तिस्र इति मूत्रशर्करा पादशर्करा ध्यङ्गुला धनुर्वक्रेति / तत्र मांसलेष्ववकाशेषु व्यस्रा, सन्ध्यस्थिस्वल्पदन्तशर्करा चेति // 11 // मांसेष्ववकाशेषु च द्यगुला वृत्ता, पक्कामाशययोमर्मसु च धनुर्वक्राऽर्धसाव्या विद्धयः पञ्च भवेयुः सर्वजाहते // 12 // तृतीयाङ्गुला। गोफणिका तुन्नसेवनी वेलितकमृजुग्रन्थिश्चेति समासेन कुष्ठानि वायुः सरुजः शोफो यश्चैकदेशजः॥ सीवन विकल्पाः / तेषां नाममिरेवाकृतयः प्रायेण व्याख्याताः / तेषां प्रहारमासाद्योपयोग बुद्धा बन्धे न चातिसन्निकृष्टां विप्रकृष्टामल्पपाल्यामयाः श्लीपदानि विषजुष्टं च शोणितम् // 13 // अर्बुदानि विसर्पाश्च ग्रन्थयश्चादितश्च ते // ग्राहिणीमतिग्राहिणीं वा सूची पातयेत् / भवति चात्र-दूरे निपतिता त्रयस्त्रयश्चोपदंशाः स्तनरोगा विदारिका // 14 // बाधं संनिकृष्टेऽवलुञ्चनम् / अल्पग्रहात्तद्वदेव व्रणे कुर्यादतस्त्यजेत् // सु(२)पिरो गलशालूकं कण्टकाः कृमिदन्तकः॥ सम्यक् सीवितमवेक्ष्य मधुधृतैरजनमधुकरोधप्रियङ्गुशलकीफलरसाजदेन्तवेष्टः सोपकुशः शीतादो दन्तपुप्पुटः॥१५॥ नक्षौममसीचूर्णैः प्रतिसार्य बन्धेनोपचरेत् // भवन्ति चात्र लोका:पित्तामुक्कफजाश्चौष्ट्याः क्षुद्ररोगाश्च भूयशः॥ एतदष्टविधं कर्म" इत्यादिस्ताडपत्रपुस्तके पाठः। २'चलसन्धि. व्ययाश्रयाः' इति पा०। 3 'सूत्रादिभियथायोग्यतया सीव्येदिति 1 चक्रस्तु 'पञ्च मेदःसमुत्थाना' इति पठित्वा, गलगण्डग्रन्थ्य- योज्यम् / वेलितबन्धवद्वेलितकम् / व्यत्रत्वं बृहत्वं च मांसलापच्यर्बुदवृद्धयः' इति व्याख्यानयति। 2 'कण्टका जिहाकण्टका:' | वकाशस्य दूरवेध्यत्वात् / संध्यादीनामल्पवेध्यतया वृत्तत्वमरूपत्वं . इति चक्रः। | च / पक्काशयादावन्तःप्रवेशतया नका' इति चक्रः / भर्वदानि विलापदानि वा यश्चैकदेशात // 12 //

Page #216
अध्यायः 25] सुश्रुतसंहिता। 119 I RATrain- morancorecareewana शण भयार भ्यां स्वाय्वा बालेन वा पुनः॥ संक्षेपोक्तिरियं, विस्तरोऽस्य वक्ष्यत इति दर्शयन्नाह-एतमूर्वागुडूचीतानैर्वा सीव्येद्वेल्लितकं शनैः // 21 // | दित्यादि / अष्टग्रहणं पुनर्यदिह कृतं तच्चरकोक्तषसंख्यानिराकसीव्येन्द्रोफणिकां वाऽपि सीव्येद्वा तुन्नसेवनीम् // | रणार्थम् // 29 // ऋजुग्रन्थिमथो वाऽपि यथायोगमथापि वा // 22 // हीनातिरिक्तं तिर्यक च गावच्छेदनमात्मनः॥ देशेऽल्पमांसे सन्धौ च सूची वृत्ताऽङ्गलद्वयम् // एताश्चतस्रोऽष्टविधे कर्मणि व्यापदः स्मृताः॥३०॥ आयता व्यङ्गाला व्यसा मांसले चाऽपि पूजिता 23 तत्राष्टानामपि कर्मणां व्यापदं दर्शयन्नाह-हीनातिरिक्तमिधनुर्वका हिता मर्मफलकोशोदरोपरि // त्यादि / गात्रन्छेदनमात्मन इति शस्त्रकर्म कुर्वतः खशरीरइत्येतास्त्रिविधाःसूचीस्तीक्ष्णाग्राः सुसमाहिताः 24 छेदनमित्यर्थः / चतस्रो व्यापद इति; अन्ये तु 'एता हि तिम्र' कारयेन्मालतीपुष्पवृन्ताग्रपरिमण्डलाः॥ इति पठन्ति, स तु प्रमादपाठः // 30 // नातिदुरे निकृष्टे वा सूची कर्मणि पातयेत् // 25 // अज्ञानलोभाहितवाक्ययोगदूरादुजो वणीष्ठस्य सन्निकृष्टेऽवलुश्चनम् // 26 // / भयप्रमोहैरपरैश्च भावैः॥ तत्र सप्तानां छेद्यादिकर्मणामवचारणस्यान्यत्र दार्शितत्वात् यदा प्रयुञ्जीत भिषक् कुशस्त्रं सीव्यस्य पुनरत्रैद विस्तरेण निर्दिशन्नाह-ततो व्रणमित्यादि / तदा सं शेषान् कुरुते विकारान् // 31 // समुन्नम्य उन्नतं कृत्वा / अश्मन्तकः अम्ललोटकसदृशो वृक्षः / व्यापदो हेतून् दर्शयन्नाह-अज्ञानेत्यादि / अहितवाक्ययोगः क्षीममिति क्षुमा अतसी तस्या इदं क्षौमम् / स्नायुरिति शणाकार | शत्रुवचनप्रयोगः / प्रमोहो वैचित्यम् / अपरैश्च भावैरिति उपधातुविशेषः, येन धषि नह्यन्ते / मूर्वा चौरस्नायुः, यया प्रयोजनव्यग्रत्वादिभिरित्यर्थः / कुशस्त्रमिति ईषच्छत्रम् / स पूर्वदेशे गुणान् कुर्वन्ति धनुषाम्। अन्ये कोविदारसदृशयुग्मपत्रां | शेषानिति स इति वैद्यः, शेषान् अपरानित्यर्थः // 31 // लताविशेषां मूर्वामाचक्षते / तानैरिति तन्दुभिरित्यर्थः / तं क्षारशस्त्राग्निभिरौषधैश्च वेल्लितकं वक्रम् / गोफणिका गोफणाकाराम् / तुन्नसेवनीमिति भियुञ्जानमयुक्तियुक्तम् // यथा वस्त्रं पाटितं तन्तुवायकाः सन्दधति तद्वत्तुन्नमेवनी जिजीविपुर्दूरत एव वैद्यं सीव्येत् / ऋजुप्रन्थिमिति ऋजुग्रन्थेः सदृशो बन्धो यस्यां विवजयेदुनविषाहितुल्यम् // 32 // सेवन्यां सा ऋजुग्रन्थिः / ज्योति त्रिधारेत्यर्थः / फलकोषः प्रागुक्ताज्ञानादिदोषदूषितं वैद्यं प्रत्यातुरः किं कुर्यादित्याहअण्डकोषः / सुसमाहिता इति सुहस्ता इत्यर्थः / परिमण्डला | तं क्षारशस्त्राग्निभिरित्यादि / तं तथाविधं भिषक्छाचरम् / अइति वर्तुला. इत्यर्थः / सन्निकृष्टे इति निकट इत्यर्थः / अवलुश्चयक्तियक्तं यथा भवतीत्यर्थः / जिजीविषुः जीवितुमिच्छुः / दूरत नमिति त्रुटनमित्यर्थः // 20-26 // एव वैद्यं विवर्जयेदिति तस्मै दर्शनमपि न दद्यात् // 32 // अथ क्षौमपिचुच्छन्नं सुस्यूतं प्रतिसारयेत् // तदेव युक्तं स्वति मर्मसन्धीन् प्रियङ्ग्वञ्जनयष्ट्याह्वरोध्रचूणैः समन्ततः॥२७॥ हिंस्यात् सिराः स्नायुमथास्थि चैव // शल्लकीफलचूर्णैर्वा क्षौमध्यामेन वा पुनः॥. मूर्खप्रयुक्तं पुरुषं क्षणेन ततो वणं यथायोगं बनाऽऽचारिकमादिशेत् // 28 // प्राणैर्वियुज्यादथवा कदाचित् // 33 // हीनव्यापदमभिधायातिरिक्तशस्त्रव्यापदं दर्शयन्नाह-तदेवेसीवनस्य पश्चात्कर्म दर्शयन्नाह-अथ क्षौमेत्यादि / क्षौमेण त्यादि / तदेव शस्त्रं, युक्तं प्रयुक्तं, तु पुनरर्थे, अतीति अतसीवस्त्रेण, पिचुना कार्पासतूलेन, आभ्यां द्वाभ्यां छन्नमि अतिशयेन, प्राणैर्वियुध्यादिति प्राणैः सह वियोगं कारयेदित्यर्थः / सुस्यूतमिति 'सम्यक्सीवितम्' इति लोके / प्रतिसार त्यर्थः // 33 // . येत् अवचूर्णयेदित्यर्थः / अवचूर्णनद्रव्याण्याह-प्रियङ्ग्वजनेत्यादि / अञ्जनं सौवीराजनम् / समन्तत इति सर्वत्रेत्यर्थः / / भ्रमःप्रलापः पतनं प्रमोहो क्षौमध्यामेनेति अतसीभववनभस्मना / आचारिकमादिशेदिति विचेष्टनं संलयनोष्णतेच॥ व्रणितोपासनीयोक्तमाचार कथयेदित्यर्थः / केचिदिह छेद्यादीनि 1 "पाटनं व्यधनं चैव छेदनं लेखनं तथा / प्रच्छानं सीवनं गद्येनैव पठन्ति यावत् 'बद्धवाऽऽचारिकमादिशेत्' इति॥२७॥२८॥ चैव षडिधं शस्त्रकर्म तत्" (च. चि. अ. 25) इति। 2 'स्वश रीरोच्छेदनम्' इति पा० / 3 'सशेषान्' इति हाराणचन्द्रः / प्रतदष्टविधं कर्म समासेन प्रकीर्तितम् // 4 'प्रमोहो शानवतोऽपि कर्मसमये संमोहः / ' इति चक्रः / चिकित्सितेषु कार्येन विस्तरस्तस्य वक्ष्यते // 29 // 5 'ईषदर्थोऽयं कुशब्दः क्रियाविशेषणम्' इति हाराणचन्द्रः / 1 'संस्यूतं' इति पा० / 2 'अत्र व्रणरोहे क्रमेण सूत्रच्छेदोऽपि 6 हाराणचन्द्रस्तु 'संलपनोष्णते च' इति पठति, 'संलपनं रहसि ज्ञेयः / यदुक्तं भोजे-"यदा मन्येत संश्लिष्टां पेश्या पेशी त्वचा | भाषणं, चित्तविभ्रमादस्पष्टमनन्यापेक्षिभाषणमित्येतत्' इति व्याख्यात्वचम् / तदा बन्धनमेकं दे त्रीणि वा मोक्षयेत् क्रमात्" इति चक्रः / नयति च /

Page #217
120 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं स्रस्ताङ्गता मूर्च्छनमूर्ध्ववात तुमुला गहनाः; अन्ये तु "वातपित्तश्लेष्मजनिता एकत्र व्याकुस्तीवा रुजो वातकृताश्च तास्ताः॥ 34 // लीभूतवेदनास्तुमुला उच्यन्ते" इति वदन्ति / व्यवस्येत् जानीमांसोदकाभं रुधिरं च गच्छेत् यादित्यर्थः / शोफातिवृद्धिरित्यादि शोफः प्रसिद्धः। पर्वस्विति सर्वेन्द्रियार्थोपरमस्तथैव // सन्धिषु / भेदः स्फुटनमिव / चलेष्विति शाखाहनुकरग्रीवासु दशार्धसंख्येष्वपि विक्षतेषु | चलाः सन्धयः // 36-39 // सामान्यतो मर्मसु लिङ्गमुक्तम् // 35 // यथास्वमेतानि विभावयेच्च मर्मसन्धिसिरानायवस्थिपञ्चानां छेदनात् पञ्चप्रकारामतिरि- लिङ्गानि मर्मस्वभिताडितेषु // क्तशस्त्रव्यापदं दर्शयित्वेदानीं तेष्वेव ममादिषु विद्धषु यानि सिरादीनां मर्मरहितानां विद्धलक्षणमभिधाय, सिरादिमर्मविलिङ्गानि भवन्ति तानि सामान्येन दर्शयन्नाह-भ्रम इत्यादि।-दुलक्षणमतिदेशेन दर्शयन्नाह-यथाखमित्यादि / चकारोऽयं भ्रमः चक्रारूढस्येव / प्रलापः असंबद्धभाषणम् / पतनम् अनूर्व- भिन्नक्रमे, एतानि चेत्यत्र द्रष्टव्यःः तेन न केवलं भ्रमप्रलापास्थितिः / प्रमोहः नैवात्यन्तं चित्तनाशः / विचेष्टनं विगतकायप-दीनि पूर्वोक्तानि, किन्तु अवमर्मविद्धसिरादिलिङ्गान्यपि यथाखं रिस्पन्दनम् / संलयनं सुषुप्तावस्थस्येव चित्तस्याकर्मण्यता। उष्णता | बोदव्यानीत्यर्थः | बोद्धव्यानीत्यर्थः ॥शरीरस्य परितापः / स्रस्ताङ्गता शरीरशैथिल्यम् / मूर्छनं चेतनाच्युतिः। ऊर्ध्ववात इति श्वासोऽत्राभिप्रेतो न रोगविशेषः / मांसो ___ स्पर्श न जानाति विपाण्डुवर्णो दकाभं मांसधावनजलसदृशम् / उपरमो निवृत्तिः / दशार्धसंख्ये यो मांसमर्मण्यभिताडितः स्यात् // 40 // विति तदेव युक्तं' इत्यादिश्लोकोक्तेषु मर्मसन्धिसिरानायवस्थिषु अनुक्तस्य मांसस्य मर्मविद्धलक्षणं दर्शयन्नाह-स्पर्शपञ्चसु क्षतेषु विद्धेषु // 34 // 35 // मित्यादि / सिरादिवन्मांसमपि पूर्व कुतो न निर्दिष्टमिति चेत् ? सुरेन्द्रगोपप्रतिमं प्रभूतं केवलमांसविद्धस्याव्यापकत्वात् / केचिदाचार्या भ्रमप्रलापादीनि रक्त स्रवेद्वै क्षततश्च वायुः॥ लिङ्गानि सद्यःप्राणहरादीनां मर्मणां मन्यन्ते, अत एव तेषां मते दशार्धसंख्येष्वित्यत्र सद्यःप्राणहरकालान्तरमाणहरविशल्यकरोति रोगान् विविधान् यथोक्तांश्छिन्नासु भिन्नाखथवा सिरासु // 36 // प्राणहरवैकल्यकररुजाकराख्येषु पञ्चसु मर्मखिति व्याख्यानं, कोज्यं शरीरावयवावसादः तथा तेषां मते यानि सिरादीनां 'सुरेन्द्रगोपप्रतिमं' इत्यादिलक्षणाक्रियास्वशक्तिस्तुमुला रुजश्च // न्युक्तानि तान्यपि सिरादिमर्मविद्धेषु ज्ञातव्यानि, न पुनर्ममरहिचिराद्रणो रोहति यस्य चापि / तसिरादिविद्धेषु; अत एव तेषां मते 'यथाखमेतानि विभावयेच्च' तं स्नायुविद्धं मनुजं व्यवस्येत् // 37 // | इत्यत्र न चकारार्थ कथयन्ति, किंतु सुरेन्द्रगोपप्रतिममित्याद्युक्त लक्षणेष्वन्तर्भावयन्ति यथाखमित्यादिपाटम् // 40 // शोफातिवृद्धिस्तुमुला रुजश्च बलक्षयः पर्वसु भेदशोफौ॥ आत्मानमेवाथ जघन्यकारी क्षतेषु सन्धिष्वचलाचलेषु शस्त्रेण यो हन्ति हि कर्म कुर्वन् // स्यात सन्धिकोपरतिश्च लिङ्गमः // 38 // तमात्मवानात्मइनं कुवैद्यं / घोरा रुजो यस्य निशादिनेषु विवर्जयेदायुरभीप्समानः // 41 // __ सर्वास्ववस्थासु नै शान्तिरस्ति // अतिरिक्तशस्त्रव्यापदमभिधाय वैद्यस्यैवात्मगावच्छेदनव्यापदं तृष्णाऽङ्गसादौ श्वयथुश्च सैक्च दर्शयन्नाह-आत्मानमेवेत्यादि / आत्मानमेवेति स्वाङ्गमेवेतमस्थिविद्धं मनुजं व्यवस्येत् // 39 // त्यर्थः: शत्रग्रहणधारणावचारणानभिज्ञखाद्धिनस्तीत्यर्थः / जघअमर्मविद सिरादिलिङ्ग दर्शयन्नाह-सुरेन्द्रेत्यादि / सुरेन्द्र-न्यकारी अतिहीनकर्मकारी / तं तथाविधं कुवैद्यम् / गोपप्रतिममिति इन्द्रगोपकीटसन्निभमित्यर्थः / यथोक्तानिति | आत्मवान् बुद्धिमान् , 'आतुर' इति शेषः / आत्महनम् शोणितवर्णनीयोक्तशिरोरोगाधिमन्थादीन् / कोज्यमित्यादि आत्मच्छेदिनम् ; 'आत्मतुदम्' इति केचित् पठन्ति / आयुः ज्यामिति अन्तर्बहिरायाम द्विधा / अवयवावसाद इति जीवितम // 41 // अवयवस्य स्वकर्मण्यसामथ्र्यम् / क्रियाखशक्तिरिति सामान्येन तिर्यकप्रणिहिते शस्त्रे दोपाः पूर्वमुदाहृताः॥ सर्वशरीरस्य, क्रियाश्चात्रोत्क्षेपणापक्षेपणप्रसारणाकुश्चनलक्षणाः / तस्मात् परिहरन् दोषान् कुर्याच्छस्त्रनिपातनम् 42 1 दशार्थसंख्येष्विति सिरानायवस्थिसन्धिमांसात्मकतया पज तिर्यक्शस्त्रप्रणिधानकर्मव्यापदं दर्शयन्नाह-तिर्यप्रणिहित संख्यकेषु मर्मसु' इति हाराणचन्द्रः। 2 'सिरासु च्छिन्नास्वथ इत्यादि / दोषाः पूर्वमुदाहृता इति अग्रोपहरणीयाध्याये 'सिराविक्षतासु' इति पा० / 3 'च नैति शान्तिम्' इति पा० / 4 'रुक्षः' इति पा०। 1 किंतु' इति हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / मनुज व्यवस / सुरेन्द्र न्यकाल बुद्धिमान,

Page #218
अध्यायः 26 ] सुश्रुतसंहिता। 121 धर्मार्थों नायुच्छेदनम्' (सू. अ. 5) इत्यादयो दोषाः / दोषपरिहारं तत्र शल्यस्य खकीयलक्षणबोधार्थ निरुक्तिं दर्शयन्नाहदर्शयन्नाह-तस्मादित्यादि // 42 // शलेत्यादि / 'शल' 'श्वल' आशुगमन इति 'शल' 'श्वल' आशुमातरं पितरं पुत्रान् बान्धवानपि चातरः॥ गतौ धातू, अनयोराशुगमनमित्यर्थः, तयोराद्यस्य शलधातोः अप्येतानभिशत वैद्य विश्वासमेति च॥४३॥ शल्यमिति रूपं निष्पद्यत इत्यर्थः; 'शल' हिंसायां धातुः, तस्य विसृजत्यात्मनाऽऽत्मानं न चैनं परिशङ्कते॥ शल्यमिति रूपम्' इति केचित् पठन्ति; अपरे 'शल' रुजायाम्' इदानी वैद्यं प्रत्यातुरेण किं कर्तव्यमित्याह-मातरमित्यादि। शत कर्तव्यमित्याह-मातरमियाना इति पठन्ति // 3 // अत्र श्लोके प्रथमोऽपिशब्दः समुच्चये, द्वितीयस्तु संभावनायाम् / तद्विविधं शारीरमागन्तुकं च // 4 // विसृजति ददाति / आत्मना खयमेव / आत्मानं शरीरम् / तस्य चिकित्सोपयोगिभेदं दर्शयन्नाह-तदित्यादि // 4 // एनं वैद्यम् // 43 // सर्वशरीराबाधकरं शल्यं, तदिहोपदिश्यत तस्मात् पुत्रवदेवैनं पालयेदातुरं भिषक् // 44 // इत्यतः शल्यशास्त्रम् // 5 // वैद्य नैवंविधे आतुरे विश्वस्ते यत् कर्तव्यं तदाह-तस्मादि- कथं पुनः शल्यशास्त्रमेतदुच्यत इत्याह-सर्वशरीरेत्यादि।त्यादि / एनमातुरमित्यत्र संबन्धः / साध्वेकपुत्रवत् पालयेदि- सर्वशरीरे येन आबाधा भवति तत् शल्यं; तदिहोपदिश्यते त्यर्थः // 44 // कथ्यतेऽतः शल्यशास्त्रमेतदित्यर्थः // 5 // मित्यर्थ सतां ग्रहणमुत्तमम् // तंत्र शारीरं दन्तरोमनखादि धातवोऽनमला प्राप्नुयात् स्वर्गवासं च हितमारभ्य कर्मणा॥४५॥ दोषाश्च दुष्टाः; आगन्त्वपि शारीरशल्यव्यतिरेकेण सम्यक्पालने महदेव फलं भवतीति दर्शयन्नाह-धर्मार्था- यावन्तो भावा दुःखमुत्पादयन्ति // 6 // वित्यादि / सतां ग्रहणमुत्तममिति शिष्टानां मध्ये ग्रहणमुपादान- शारीरागन्तुकयोर्भेदमाह-तत्रेत्यादि / आदिशब्दात् कैश्चित्. मुत्तमं भवतीत्यर्थः // 45 // श्मश्रुपूयपक्ष्माणि गृह्यन्ते / धातवो रसादयः; मला मूत्रपुरीषककर्मणा कश्चिदेकेन द्वाभ्यां कश्चित्रिभिस्तथा // र्णमलखेदनेत्रविट्प्रभृतयः, दोषा वातादयः / परमेते धावविकारः साध्यते कश्चिञ्चतुर्भिरपि कर्मभिः 46 नमलदोषा दुष्टाः सन्तः शल्यभूताः; अमुमेवार्थ केचिद्दुष्टाश्चेति चकारात् कथयन्ति / धातवोऽन्नमला इत्याद्यसमस्तानां पृथगुइति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थानेऽष्टविधशस्त्र पादानं यत् कृतं तदुपधातुग्रहणार्थम् / आगन्तुशल्यं प्रतिकर्मीयो नाम पञ्चविंशोऽध्यायः॥२५॥ पादयन्नाह-आगन्वपीत्यादि / भावा इति पदार्थास्तृणकाष्ठ. . साध्योऽपि व्याधिरनेककर्मसाध्यो भवतीति दर्शयन्नाह पाषाणलोहलोष्ट्रप्रभृतयः॥ 6 // कर्मणेत्यादि / कर्मणेति छेद्यादिकेन स्नेहादिकेन वा; अपिशब्दात् अधिकारो हि लोहवेणुवृक्षतृणशृङ्गास्थिमयषु पञ्चादिभिरपि / केचित् 'धर्मार्थी' इत्यादिश्लोकमध्यायान्ते / तत्रापि विशेषतो लोहेष्वेव, विशसनार्थोपपत्रपठन्ति // 46 // तथा च शलस्य हिंसाया निमित्तं संयोगो यस्य तत् शल्यम् / यत्प्रत्यइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत. यात् शल्यमिति रूपसिद्धिः / अस्य दयी प्रवृत्तिः; एका निरुत्त्या व्याख्यायां सूत्रस्थाने पञ्चविंशतितमोऽध्यायः // 25 // शल्यं सर्वव्याधीनाह, यदुक्तं-'यत्किंचिदाबाधकर तत्सर्व शल्य संशितम्' इति; अपरा तु रूढ्या शरादौ वर्तते / तत्र निरुक्त्यर्थमेव / षड्विंशतितमोऽध्यायः। परिगृह्याह-तद्धिविधमित्यादि / ' इति चक्रः / 'शलति 'शल' गतौ अथातःप्रनष्टशल्यविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥ / (भ्वा. 843) अन्न्यादित्वात् (उ. 4 / 112) यः' इति अमरयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ व्याख्यायां भानुदीक्षितः। शल' हिंसायां धातुः, तस्य यत्प्रत्ययस्य अथातः प्रनष्टशल्येत्यादि // 1 // 2 // शल्यमिति रूपं भवति' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 'शल,' 'श्वल' आशुगमने धातू तयाराद्यस्य माहीत्वा सर्वाबाधविषयतया उपदेश इति भावः' इति,चक्रः। 2 'तत्रे. 1 'इत्यतः शल्यशास्त्रमिति अस्मिञ्छास्त्रे निरुत्यर्थमेव शल्यस्य शल्यमिति रूपम् // 3 // त्यादिना शारीरशल्यविवरणे दन्तनखरोमादीनामादौ ग्रहणं दन्तादिषु 1 'कीर्तिप्रीत्यर्थ इति पा० / 2 'पूर्वाध्यायेऽन्तःशल्यम्' इत्यु- रूढ्यर्थशल्यशब्दस्यापि योगात्। तथाहि-दन्तश्चलितः शारीरं शल्यम् , कम् , अतस्तेषामन्तःस्थितशल्यानां शानार्थ प्रनष्टशल्यविशानीयोs- | अभ्यगात्रप्रविष्टं मुख्यं शल्यं च भवति। एवमुक्तरूपो नखः, तथा अक्षिभिधीयते / प्रनष्टमापाततोऽनुपलभ्यमानम्' इति चक्रः / 3 'तत्र | प्रतिपक्ष्मरोम शारीरं शल्यम् , अन्यत्र शरीरप्रदेशे व्रणान्तर्गतं मुख्यं च शल्यनिरूपगमेव दर्शयितुमुखतो निरुत्तया शल्यरूपमाह-शल | शल्यमिति / अन्नं दुष्टं शल्यमेव आबाधकरत्वात् / धात्वादयोऽपि दुष्टाः हिंसायामित्यादि / अत्र शलधातोश्चौरादिकणिजन्तात् एरच्' (पा. शल्यम् / आगन्तुशल्योदाहरणे शारीरन्यतिरेकेणेति मानसशोकादिअ. 3 / 356) इत्यचा 'शल' इति रूपं, तेन शलनं हिंसनं शल: शल्यस्यापि ग्रहणार्थम्' इति चक्रः / 3 'लोहमयेष्वेव' इति पा० / सु० 2016

Page #219
122 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं www.www.www.www.wecome स्वाल्लोहस्य; लोहानामपि दुर्वारत्वादणुमुखत्वादर- ऋजुगतिविशेषोऽप्रदेशादागतस्य शरस्य / अन्ये तु व्यत्ययेन प्रयोजनकरत्वाच्च शर एवाधिकृतः। स च द्विविधः पञ्चगतिपाठं पठन्ति, किंचिदन्यथा व्याख्यानयन्ति; तच्चास्माकर्णी, श्लक्ष्णश्च; प्रायेण विविधवृक्षपत्रपुष्पफ- | भिर्विस्तरभयान्न लिखितम् / अन्ये तु 'शरीरे सर्वशल्यानां' लतुल्याकृतयो व्याख्याताः, व्यालमृगपक्षिवक्रस- इत्यादिपाठं पठन्ति // 8 // दृशाश्च // 7 // तोनि वेगक्षयात् प्रतिघाताद्वा स्वगादिषु वणव. तंत्रापि प्रसिद्धशल्यमेदान् दर्शयितुमाह-अधिकारो ही- स्तुष्ववतिष्ठन्ते, धमनीस्रोतोऽस्थिविवरपेशीप्रभृ. त्यादि / अधिकारो योग्यवं शल्यत्वेन लोहादिषु / लोहादिभिर्मय-तिषु वा शरीरप्रदेशेषु // 9 // शब्दः प्रत्येकं संबध्यते / तेषां मध्ये लौहस्य प्राधान्यं दर्शय- यथा शल्यानि शरीरे स्थितिं कुर्वन्ति तथा हेतुं दर्शयन्नाहमाह-तत्रापीति; तेषामपि मध्ये / विशेषत अतिशयेन / तानीत्यादि / तानि शल्यानि मर्मावरणेषु सन्नाहादिषु प्रतिघाताद्वेगलोहेष्वेवेति 'अधिकारः' इत्यनुवर्तते / कथं पुनर्लोहेष्वेवाधि- निवृत्तरित्यर्थः / खगादिष्वित्यत्रादिशब्दान्मांससिरानायुसन्धिकार इत्यत्र हेतुमाह-विशसनार्थोपपन्नबालोहस्येति; मार- कोष्ठास्थिमर्माणि गृह्यन्ते। अवतिष्ठन्त इति 'शल्यानि' इति शेषः / णार्थयुक्तखालोहस्येत्यर्थः / लोहेष्वपि कुन्तादिभेदेनानेकप्रकारेषु शल्यावस्थाने खगादिभ्योऽधिकमपि स्थानं संभवतीति पक्षाशरस्यैव प्राधान्यं दर्शयन्नाह-लोहानामित्यादि ।-लोहाना- न्तरमाह-धमनीत्यादि / धमन्यादिभिस्त्रिभिः सह विवरशब्दः मपि कुन्तादीनामपि मध्य इत्यर्थः / शरः काण्डः, अधिकृत प्रत्येकमभिसंबध्यते विवरं छिदं, पेशी मांसखण्डः, वाशब्देन इति योग्य इत्यर्थः / अन्ये तु 'दुर्वारखात्' इत्यत्र 'निर्वाहिलात्' पक्षान्तरं सूचयति / शरीरप्रदेशेध्विति धमन्यादय एव शरीरइति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-देशाद्देशान्तरमापणशीलखा- प्रदेशास्तेष्वित्यर्थः / अवतिष्ठन्ते शल्यानीति संबध्यते // 9 // दित्यर्थः; अन्ये तु 'निर्वासिखात्' इति पठन्ति, तत्रापि स तत्र शल्यलक्षणमुच्यमानमुपधारय / तद्वि. एवार्थः / तस्य शरस्यापहरणोपयोगिभेदं दर्शयन्नाह-कर्णी- विधं-सामान्यं, वैशेषिकं च / श्यावं पिडकाचितं त्यादि।-कणीति कर्णयुक्तः, श्लक्ष्णः अकर्ण इत्यर्थः / 'कर्णवान्' शोफवेदनावन्तं मुहर्मुहुः शोणितानाविणं बुद्रुद. इत्यन्ये पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / तदाकृतीनामानन्त्येन वदुन्नतं मृदुमांसंच वणं जानीयात् सशल्योऽयदर्शयितुमशक्यत्वात् संक्षेपेण सदृशनानाविधवस्खाकृतिसारूप्येण (मिति; सामान्यमेतल्लक्षणमुक्तम् / वैशेषिकं तुदर्शयन्नाह–प्रायेणेत्यादि / प्रायेणेति बाहुल्येनेत्यर्थः / विविधः त्वगते विवर्णः शोफो भवत्यायतः कठिनश्च; वृक्षपत्राकृतयः पिप्पलपत्रकरवीरपत्राद्याकाराः, पुष्पाकृतयो मांसगते शोफाभि(ति)वृद्धिः शल्यमार्गानुपसंरोहः मालतीकुमुदोत्पलपत्राद्याकाराः, फलाकृतय एलाद्याकाराः ।पीडतासहिष्णताचोषपाको चपेश्यन्तरस्थेऽप्येतस्थावरैराकृतिं प्रतिपाद्य जङ्गमैदर्शयन्नाह-व्यालवक्रसदृशाः; देव चोषशोफवर्ज; सिरागते सिराध्मानं सिराशूलं सिंहव्याघ्रादिमुखसदृशाः सर्पफणाकारा वा; मृगवकसदृशाः| सिराशोफश्चः सायगते सायुजालोत्क्षेपणं संरम्भशृगालमार्जारादिमुखसमानाः; पक्षिवक्रसदृशाः काककङ्कादिवक्र श्चोग्रा रुक च; स्रोतोगते स्रोतसां खकर्मगुणहानिः, संदृशाः // 7 // धमनीस्थे सफेनं रक्कमीरयन्ननिलः सशब्दो निर्गसर्वशल्यानां तु महतामणूनां वा पञ्चविधो च्छत्यङ्गमर्दः पिपासा हल्लासश्च, अस्थिगते विविधगतिविशेष ऊर्ध्वमधोऽर्वाचीनस्तिर्यगृजुरिति // 8 // वेदनाप्रादुर्भावः शोफश्च; अस्थिविवरगतेऽस्थिपूर्ण शराणामाहरणोपयोगिगतिभेदान् दर्शयितुमाह-सर्वशल्या- ताऽस्थिनिस्तोदः संहर्षो बलवांश्च; सन्धिगतेऽस्थिनामित्यादि / तत्र, ऊर्ध्वगतिविशेषोऽधस्तादागतस्य शरस्य, वश्चेष्टोपरमश्च; कोष्ठगत आटोपानाहौ मूत्रपुरीषाअधोगतिविशेष उपरिष्टादागतस्य शरस्य, अर्वाचीनगतिविशेषः हारदर्शनं च व्रणमुखात्म र्मगते मर्मविद्धवचेष्टते। पश्चादागतस्य शरस्य, तिर्यग्गतिविशेषः पार्थाभ्यामागतस्य शरस्य. सुक्ष्मगतिषु शल्येष्वेतान्येव लक्षणान्यस्पष्टानि | भवन्ति // 10 // 1 'कर्णवान्' इति पा० / 2 'मुख्यशल्यशब्दविषयं चिकित्सा | लगादिशल्यानां लक्षणानि निर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि / तत्र मेदार्थ पृथक्कुर्वन्नाइ-अधिकारो हीत्यादि' इति चक्रः / 3 'निर्वाहि | तेषु खगादिष्वित्यर्थः / लक्षणं चिह्नम् / उपधारय शृणु / तत्र त्वात् शरीरप्रवेशनीयत्वात् ; 'निर्वासित्वात्' इति पाठान्तरे काला | प्रथमं सामान्यलक्षणमाह-श्यावमित्यादि / पिडकाचितमिति न्तरावस्थायित्वादित्यर्थः। दूरप्रयोजनकरत्वं दूरे स्थितेन धात्ववगाहकेन शरेण वेदनानिष्पादनादित्यर्थः' इति चक्रः / 4 'फलाकृतय 1 तानि यदा वेगक्षयात्.........शरीरप्रदेशेषु, तत्र शल्यइति शरस्य अप्रवृद्धफलादिसादृश्यमित्यर्थः / व्यालमृगपक्षिमुखे- लक्षणमुच्यमानमुपधारय' इति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः / प्रतित्यनेन उद्धृतदंष्ट्राकृतिता शरस्योच्यते' इति चक्रः / 5 'शरीरे घातादिति अस्थ्यादिना वेगप्रतिबन्धात् ; वेगक्षयस्तु स्वत एव / सर्वशल्यानां गतयः पञ्चथा स्मृताः / ऋज्वागतमवाञ्चीनं तिर्य- पेशीशब्देन पेश्योर्मध्यम् , अत एव व्रणवस्तुगृहीतमांसादस्य गूलमधोगतम्' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / भेदः / प्रभृतिग्रहणात सिराभ्यन्तरग्रहणम् / ' इति चक्रः /

Page #220
अध्यायः 26] सुश्रुतसंहिता। 123 - - पिडकाव्याप्तम् / सामान्यमभिधाय वैशेषिकं लक्षणमाह- शल्यं विजानीयात, सन्धिप्रनष्टे स्नेहवेदोपपवैशेषिकमित्यादि। चोषः चूष्यत इव वेदनाविशेषः, पिपासेत्यन्ये। नान् सन्धी प्रसरणाकुश्चनबन्धनपीडनैर्भृशमुपाचोषशोफवर्ज पाकाभावात् / स्नायुगत इत्यादि / स्नायुजालोत्क्षेपणं / चरेत् ; यत्र संरम्भो वेदना वा भवति तत्र शल्यं स्नायुसमूहस्योचं नयनं, संरम्भः श्वयथुः / स्रोतसां स्वकर्म- विजानीयात्, मर्मप्रनष्टे त्वनन्यभावान्मर्मणामुक्त गुणहानिरिति रसादिवहानां स्रोतसां रसादिवहनादिकर्म, गुणाः परीक्षणं भवति // 12 // पुनरेषां वातादिवहानामरुणपीतसितरक्तादयो वर्णाः, तेषां हानि- | , खगादिप्रविष्टानां विज्ञानोपायं दर्शयनाह-तत्रेत्यादि / रित्यर्थः। धमनीस्थ इत्यादि / अङ्गमर्दः स्फुटनिका, हलासः संरम्भो रागशोथाभिसंभवः / आशु विसरतीति शीघ्रं विलीअसकृष्ठीवनम् / संहर्ष इति मारुतोपद्रवो रोमाञ्चप्रायो वेदना यते / मांसेत्यादि / क्रियाविशेषैः सहातुरमुपपादयेत् योजयेदिविशेषः; 'संहर्षः संघटनम्' इत्यन्ये / चेष्टोपरम इति आकुञ्चन त्यर्थः / कर्शितस्य आतुरस्येत्यर्थः / शिथिलीभूतमनवबद्धं प्रसारणादिहानिः / कोष्टगत इत्यादि / आटोपः सतोदो वात क्षुभ्यमाणं 'शल्यं' इति शेषः, क्षुभ्यमाणमिति चलदित्यर्थः / संक्षोभः, आनाहो वातमूत्रपुरीषादिनिरोधः। मर्मविद्धवचेष्टत इति एवमेवेति पूर्वोक्तन्यायेनेत्यर्थः / खण्डचक्रसंयुक्ते यान इति सिरादिमर्मविद्धे यानि लिङ्गानि भवन्ति तानीत्यर्थः; चेष्टते चेष्टां खण्डितचक्रसमन्विते रथ इत्यर्थः / आरोप्येति आरोह्येत्यर्थः, कुरुते / स्थूलशल्यानां लक्षणमभिधाय सूक्ष्मशल्यलक्षणमाह विषमेऽध्वनि निम्नोन्नतमार्गे इत्यर्थः / स्नेहस्खेदोपपन्नानि स्नेहसूक्ष्मगतिष्वित्यादि / अस्पष्टानीति अस्फुटानीत्यर्थः // 10 // खेदयक्तानीत्यर्थः / मर्मप्रनष्टे इत्यादि मर्माणि लगादिष्वष्टसु महान्त्यल्पानि वा शुद्धदेहानामनुलोमसन्निवि- व्रणवस्तुष्वेव' भवन्ति नान्यत्र भवन्तीत्यनन्यभावान्मर्मणां टानि रोहन्ति, विशेषतःकण्ठस्रोतःसिरात्वकृपेश्य- प्रनष्टशल्ये वगाद्युक्तमेव परीक्षणं कर्तव्यमित्यर्थः // 12 // स्थिविवरेषु; दोषप्रकोपव्यायामाभिघाताजीर्णेभ्यः प्रचलितानि पुनर्बाधन्ते // 11 // ‘सामान्यलक्षणमपि च हस्तिस्कन्धाश्वपृष्ठपर्वत को द्रुमारोहणधनुर्व्यायामद्रुतयाननियुद्धाध्वगमनलङ्घइदानीं शल्यप्रनष्टस्य हेतुं दर्शयन्नाह-महान्तीत्यादि / / शुद्धदेहानामिति वाताद्यदूषितदेहानां पाकाभावादोहन्तीत्यर्थः। नप्लवनप्रतरणव्यायामैजॅम्भोद्गारकासक्षवथुष्ठीवनअनुलोमसन्निविष्टानीति रोममानुकूल्येन प्रविष्टानीत्यर्थः / विशे | हसनप्राणायामैर्वातमूत्रपुरीषशुक्रोत्सर्गर्वा यत्र षत इत्यतिशयेन, कण्ठादिषु प्रविष्टानि शल्यानि 'रोहन्ति' इति। संरम्भो वेदना वा भवति तत्र शल्यं विजानी शेषः / केचित् 'महान्ति' इत्यत्र स्थाने 'मृदून्यल्पानि' इति | यात् // 13 // पाठं पठन्ति / यदि रूढान्यप्यदोषकराणि तत् किं तेषां। सामान्य विज्ञानोपायमपि दर्शयन्नाह-सामान्यलक्षणमित्या. विज्ञानेनाहरणेन चेत्याह-दोषप्रकोपेत्यादि // 11 // दि। अष्टखपि खगादिव्रणवस्तुष्ववस्थितशल्यस्य लक्षणं सामान्यतत्र, त्वक्प्रनष्टे स्निग्धखिन्नायां मृन्माषयवगो लक्षणम् / हस्तिस्कन्धादिभिः सहारोहणशब्दः प्रत्येकं संबध्यते। धूमगोमयमृदितायां त्वचि यत्र संरम्भो वेदना वा धनुर्व्यायाम इति धनुराकर्षणजनितश्रमः, द्रुतयानमिति शीघ्र. भवति तत्र शल्यं विजानीयात्, स्त्यानघृतमश्चन्द गमनं, नियुद्धं बाहुयुद्धं, लङ्घनमिति कुख्यादीनामुत्नुल्यातिकनकल्कैर्वा प्रदिग्धायां शल्योष्मणाऽऽशु विसरति मणं, प्लवनम् उत्पतनं, प्रतरणं नद्यादौ, व्यायामः शरीरायासजघृतमुपशुष्यति चालेपो यत्र तत्र शल्यं विजानी नकं कर्म / जुम्भेति पीतैकमारुतोच्छासस्य व्यात्तमुखेन परियात्; मांसप्रनष्टे नेहखेदादिभिः क्रियाविशेषैरवि | मोक्षणम् , उद्गारेति उद्गतस्य वायोरुद्गिरणमुद्गारः, कासेति रुद्धरातुरमुपपादयेत्, कर्शितस्य तु शिथिलीभूतम दोषदुष्टोदानानुगतप्राणवायोर्निर्गमनं भिन्नकांस्यध्वनिकं कासः, नवबद्धं क्षुभ्यमाणं यत्र संरम्भ वेदनां वा जनयति क्षवथुरिति ऊर्ध्वस्रोतोऽवस्थितप्राणोदानयोराकुलितयो सावितत्र शल्यं विजानीयात्; कोष्ठास्थिसन्धिपेशीविव. वरतो निर्गमनं क्षवथुः, ष्ठीवनं कफादेस्थूत्करणं, हसनं हासो रेष्ववस्थितमेवमेव परीक्षेत; सिराधमनीस्रोताना विकृताङ्गवचःकृत्यजातस्य हास्यरसस्य स्थायीभावोऽकपोलनायुप्रनष्टे खण्डचक्रसंयुक्त याने व्याधितमारोप्याशु सौष्ठस्पन्दनलक्षणः, प्राणायामेति प्राणवायोरायमनमवरोधनं विषमेऽभ्वनि यायात्, यत्र संरम्भो वेदना वा प्राणायामः, उत्सर्गशब्दो वातादिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते, उत्सर्गः प्रमोचनम् / केचिद् 'यत्र संरम्भो वेदना वा' इत्यत्र भवति तत्र शल्यं विजानीयात्, अस्थिप्रनष्टे स्थाने 'उत्सगर्वा यत्र तोदादयस्तत्र शल्यं विजानीयात्' इति स्नेहखेदोपपन्नान्यस्थीनि बन्धनपीडनाभ्यां भृशमु. पाचरेत, यत्र संरम्भो वेदना वा भवति तत्र पाठं पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-आदिशब्दात् पाकरागशोथा दयः। श्यावं पिडकाचितमित्यादीनि पूर्वोक्तसामान्यलक्षणानि १'चेष्टोपरमश्चलसन्धिषु यः' इति चक्रः। 2 'कालान्तर- सन्निकृष्टानि; एतानि पुनर्हस्तिस्कन्धारोहणादीनि विप्रकृष्टानि, कोपे हेतुमाह-दोषेत्यादि / एतदेव च कालान्तरकोपित्वमन्विष्या- यत एतैरेव श्यावं पिडकाचितमित्यादि लक्षयितव्यम् ; इत्यनयोः हरणे इह वक्तव्ये कारणं अयम्' इति चक्रः। | सामान्यलक्षणपाठयोर्म पौनरुक्त्यम् // 13 //

Page #221
124 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान 200wwwwwwwwwraan भवन्ति चात्र नार्थः; तेन केषांचिदेवास्थां शीर्णवं न सर्वेषामिति नास्ति यस्मिंस्तोदादयो देशे सुप्तता गुरुताऽपि च // विरोधः / निर्भुज्यत इति कुटिलीभवति / शामिति शृङ्गमयम् / घट्टते बहशो यत्र शूयते रुज्यतेऽपि च // 14 // आयसं चेति लोहमयमपि निर्भुज्यत इत्यर्थः // 18 // आतुरश्चापि यं देशमभीक्ष्णं परिरक्षति // वार्भवैणवतार्णानि निर्रियन्ते तनो यदि // संवाह्यमानो बहुशस्तत्र शल्यं विनिर्दिशेत् // 15 // पचन्ति रक्तं मांसं च क्षिप्रमेतानि देहिनाम् 19 प्रनष्टशल्यविज्ञानोपायमुद्दिश्यापराण्यपि राजर्षिः पुनर्लिङ्गानि वाादीनां विशल्यन्ने मर्मणि पाकात् वयं पतितानामवश्यनिश्चयार्थमाह-यस्मिन्नित्यादि / यस्मिन् देशे शरीरावयवे / मनिर्हरणीयत्वं दर्शयन्नाह-वाःत्यादि ।-वाक्षं वृक्षमये, तोदादयो 'भवन्ति' इत्यध्याहारः / आदिग्रहणाद् रागपाका- वैणवं वेणुमयं, ताणं तृणमयम् / निर्हियन्ते तु नो यदीति दयः / सुप्तता स्पर्शनानभिज्ञत्वम् / घट्टते बहुशो यत्रेति अनिर्हरणं च विशल्यप्राणहरप्रदेशे बोद्धव्यम् / पचन्ति रक्तं यस्मिन् प्रदेशे बहुशो वारंवारं पुरुषः खयमेव घट्टते चालयति। मांसं चेत्यादिना वाादीनि शल्यानि पाकात् वयं पतन्तीत्युक्तं तुद्यतेऽपि चेत्यत्र पीडाया अतिशयख्यापनं न पुनरुक्तिः / भवति // 19 // आतुरश्चापि यं देशमित्यादि आतुरो यं देशमभीक्ष्णमनवरतं कानकं राजतं तानं रैतिकं त्रपुसीसकम् // रक्षति, किं विशिष्टः ? संवाह्यमानो मृद्यमानः, कथं ? बहुशो चिरस्थानाद्विलीयन्ते पित्ततेज प्रतापनात् // 20 // वारंवारम् / एतेन यदा यदाऽऽतुरो मृद्यते तदा तदा तं देशं रक्षतीत्यर्थः // 14 // 15 // विशल्यप्राणहरादिषु प्रदेशेषु कानकादीनामनाहरणेऽदोषं दर्शयन्नाह-कानकमित्यादि / रेतिकमिति रीतिः पित्तलमेदः, अल्पाबाधमशूनं च नीरुजं निरुपद्रवम् // तन्मयं रैतिकम् / केचिदत्र 'रैतिकं' इति पदं विहाय 'कृष्णायप्रसन्नं मृदुपर्यन्तं निराघट्टमनुन्नतम् // 16 // स्त्रपुसीसकम्' इति पठन्ति // 20 // एषण्या सर्वतो दृष्ट्वा यथामार्ग चिकित्सकः॥ प्रसाराकुञ्चनान्नूनं निःशल्यमिति निर्दिशेत् 17 खभावशीता मृदवो ये चान्येऽपीदृशा मताः॥ . द्रवीभूताः शरीरेऽस्मिन्नेकत्वं यान्ति धातुभिः निःशल्य लक्षणं दर्शयन्नाह-अल्पाबाधमित्यादि / अल्पाबाधम् अल्पदुःतम् / नीरुजं निर्गतशूलादिवेदनम् / मृदुपर्यन्तं अन्येषामपि कांस्यप्रभृतीनां कानकादिधर्म दर्शयन्नाहमृदन्तम् / निराघट्ट निश्चलम् / एषण्येत्यादि / चिकित्सको वैयः, खभावेत्यादि // 21 // निःशल्यमिति निर्दिशन् कथयेत् ; किं कृत्वा ? दृष्ट्वा, कया विषाणदन्तकेशास्थिवेणुदारू एषण्या लोहादिशलाकया, सर्वतः सर्वत्र, कथं ? यथामार्ग शल्यानि न विशीर्यन्ते शरीरे मन्मयानि च 22 मार्गानतिक्रमेण; कथं कथयत् नूनं निश्चितं, कस्मात् ? प्रसार ___ अपरेषां चिरकालसंस्थितावपि न शरीरधातुभिरेकवमिति : णादाकुश्चनाच्च अल्पाऽपि यदि बाधा न भवतीत्यर्थः / 'अल्प दर्शयन्नाह-विषाणत्यादि। -विषाणं शृङ्गं, दारु काष्ठम् , उपलः बाधं' इत्यत्र 'अल्पतापं' इत्यन्ये पठन्ति, / केचित् 'अनुन्नतम्' पाषाणः। न विशीर्यन्त इति न शटन्तीत्यर्थः / मृन्मयानि मृत्तिइति न पठन्ति, अशूनमित्यनेनैव गतार्थत्वात् // 16 // 17 // कामयानि // 22 // अस्थ्यात्मकं भज्यते तु शल्यमन्तश्च शीर्यते // द्विविधं पञ्चगतिमत्त्वगादिवणवस्तुषु॥ प्रायो निर्भुज्यते शार्ङ्गमायसं चेति निश्चयः 18 यो वेत्ति विष्टितं शल्यं स राशः कर्तुमर्हति 23 आहरणोपयोगिनीं हेतुभेदेनान्तःस्थशल्यावस्थां दर्शयन्नाह- इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने प्रनष्टशल्यविशाअस्थ्यात्मकमित्यादि / अस्थ्यात्मकम् अस्थिजं; भज्यत इति नीयो नाम षड्विंशतितमोऽध्यायः // 26 // खयं द्विधा त्रिधा वा भवतीत्यर्थः / एतेनैवास्याहरणेऽवयवान्तरं विचार्याहरणं कर्वव्यमित्यभिप्रायः / शीर्यते इति शटतीत्यर्थः / / अध्यायपिण्डार्थज्ञानेन वैद्यस्तुतिं दर्शयन्नाह-द्विविधमिनन, 'केशास्थिवेणुदारूपलानि तु न विशोर्यन्त' इत्यग्रे वक्ष्यति. त्यादि ।-द्विविधं द्विप्रकारं कर्णी लक्ष्णश्चेति; अन्ये शारीराअत्र तु 'अन्तश्च शीयेते' इति कथयति. तत्कथं न विरोधः? | गन्तुभेदेन द्वविध्यं मन्यन्ते। पञ्चगतिमदिति ऊोधोऽर्वाचीउच्यते-अन्तश्च शीर्यत इति चकारो विषयभेदप्रतिपाद- नतिर्यगृजुगतिकम् / खगादिव्रणवस्तुध्विति खगादिव्रणवस्तुष्वष्टासु 1 घट्टिते' इति पा०। 2 'विदार्याहरणं' इति पा० / 1 'पतनाथ' इति पा० / 2 'पित्ततेजः जठराग्निरूपपित्ततेजः३ 'शीर्यते कणशः स्फुट्यते' इति हाराणचन्द्रः। 'भिद्यत इति सहकृतो देहोष्मा' इति चक्रः। 3 'अनेन च नष्टशल्यावस्थाकथनेन विदीर्ण भवति, शीर्यते इति नैकावयवं भवति / यत्तु विषाणेत्यादि | अस्थ्यात्मकमवयवान्तरमन्विष्याहर्तव्यं, शार्णादि हठात्कृत्वा हर्तव्यं, अस्थ्यात्मकं न विशीर्यते इति वक्तव्यं, तत्र क्षयं न यातीत्यर्धभेदान्न वाादि शीघ्रमाहर्तव्यं, कानकादीनां प्रमादभयादनाहरणेऽपि न विरोधः / निर्भुज्यत इति कुजं भवति इति' चक्रः / / दोष इति प्रयोजनमुकम्' इति चक्रः / 4 पञ्चगतिक' इति पा० /

Page #222
अध्यायः 27] सुश्रुतसंहिता। 125 Ramaanaaman wwwwwwwwwwwws H IRRORAORA विष्टितं विविधप्रकारं स्थितम् / राजग्रहणं प्रधानसंग्रहार्थम् / विदह्यमानं पातयित्वा प्रकोथात्तस्य पृयशोणितकर्तुमिति प्रतीकारं कर्तुमित्यर्थः, अर्हति योग्यो भवति / 'यो वेगागौरवाद्वा पतति / पक्कमभिद्यमानं मेदयेहारवेत्त्यधिष्ठितं शल्यं' इति केचित् पठन्ति // 23 // येद्वा / भिन्नमनिरस्यमानं पीडनीयैः पीडयेत् पाणि भिर्वा / अणून्यक्षशल्यानि परिषेचनाध्मोपनैर्वालइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्धसं वस्त्रपाणिभिः प्रमार्जयेत् / आहारशेषश्लेष्महीनाणुग्रहाख्यायां सूत्रस्थाने षड्विंशतितमोऽध्यायः // 26 // शल्यानि श्वसनोत्कासनप्रधमनर्निर्धमेत् / अन्न शल्यानि वमनाङ्गुलिप्रतिमर्शप्रभृतिभिः / विरेचनैः सप्तविंशतितमोऽध्यायः। पक्वाशयगतानि / व्रणदोषाशयगतानि प्रक्षालनैः / अथातः शल्यापनयनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः // 1 // वातमूत्रपुरीषगर्भसङ्गेषु प्रवाहणमुक्तम् / मारुतोयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ दकसविषरुधिरदुष्टस्तन्येष्वाचूषणमास्येन विषाशल्यं द्विविधमवबद्धमनवबद्धं च // 3 // णैर्वा / अनुलोममनववद्धमकर्णमनल्पवणमुखमय स्कान्तेन / हृद्यवस्थितमनेककारणोत्पन्नं शोक: अवबद्धमनवबद्धं चेति तत्रावबद्धं विशेषेणाऽऽसक्तम् ; अन्ये शल्यं हर्षेणेति // 5 // तु “अस्थ्यादिप्रविष्टमवबंद्धम्, इतरदनवबद्धम्” इति मन्यन्ते // 1-3 // __खभावादिहेतोर्विषयमाह-तत्राश्रुक्षवथूदारेत्यादि / तत्र तेषां पश्चदशानां मध्ये / एतैरथुप्रभृतिभिः स्वभावबलं खभावतत्र समासेनानवबद्धशल्योद्धरणाथै पञ्चदर्श शक्तिः, ततः प्रवृत्तैरागतैर्हेतुभिर्नयनादिभ्यः शरीरप्रदेशेभ्यो हेतून वक्ष्यामः तद्यथा-स्वभावः, पाचनं, भेदनं, रजःप्रभृति शल्यं पततीत्यर्थः / पाचनविषयमाह-मांसावदारणं, पीडनं,प्रमार्जनं, निर्मापनं, वमन, विरेचनं, गाढमित्यादि / अवगाढम् अभ्यन्तरगतम् / अविदह्यमानम् प्रक्षालन, प्रतिमर्शः, प्रवाहणम् , आचूषणम्, अय अपच्यमानम् / प्रकोथात्तस्येति पूतिभावान्मांसस्येत्यर्थः / स्कान्तो, हर्षश्चेति // 4 // भेदनदारणयोर्विषयमाह-पक्कमित्यादि / पीडनविषयमाह'तत्रानवबद्धस्यैव प्रथममजीकृतस्य परिसंख्याय हेतून् / | भिन्नमित्यादि / अनिरस्यमानम् अनिष्क्रामन्तम् / प्रमार्जनपरिहरणे दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / तत्रेति तयोर्मध्ये / खभावः | विषयमाह-अणूनीत्यादि / अक्षाणि इन्द्रियाणि / परिषेचनं प्रकृतिः; पाचनमिति अपक्वशल्यस्य पाचनद्रव्यैः पाकविधानं; | धाराभिषेचनम् / आध्मापनम् अक्षिषु मुखमारुतस्य प्रापणम् / भेदनमिति वृद्धिपत्रादिभिः शस्त्रैः स्फोटनं; दारणमिति चिर निर्मापनविषयमाह-आहारशेषेत्यादि ।-भुजानस्य नासान्त'बिल्वादिभिर्मिश्रकोक्तैरौषधर्विदारणं; पीडनमिति 'द्रव्याणां पि-रादिस्थितमन्नमाहारशेषः / हीनानां पतितानां भ्रष्टानां शल्यानाच्छिलानां' (सू. अ. 37) इत्यादिमिश्रकोक्तैर्द्रव्यैः कृत्वा पीज्यते मल्पावयवा हीनाणुशल्यान्युच्यन्ते / श्वसनं श्वासः, उत्कास यत् प्रमार्जनमिति बालवस्त्रादिभिः प्रोञ्छन; निमोपनमिति | उत्कृष्टं कासनम् / निर्धमेत् निष्कासयेत् / वमनप्रतिमर्शयोर्विषप्रधमनम् , एतदुक्तं भवति पिप्पलीकट्फलादिचूर्णस्य नाड्या यमाह-अनशल्यानीत्यादि / अन्नशल्यं वमनेन पतति, नासान्तःप्रापणं, प्रतिमर्शः अङ्गुल्यादिघर्षणं; प्रवाहणं वि(नि) अङ्गुलिप्रतिमर्शन च; अङ्गुलिप्रतिमर्शः अडल्यादिघर्षणम् / कुन्थनम् : आचूषणं मुखझैः कृत्वा यचूष्यते; अयस्कान्तः विरेचनविषयं दर्शयन्नाह-विरेचनैः पक्वाशयगतानीति ।पाषाणविशेषः, यद्यप्ययस्कान्त इति सामान्येनोपात्तस्तथाऽप्यत्र पक्वाशयगतानि 'शल्यानि' इति शेषः / प्रक्षालनविषयमाहकर्षको ग्राह्यः; हर्षस्तुष्टिः // 4 // | व्रणेत्यादि / व्रणदोषः पूयः, स एव शल्यं, व्रणाशयगतान्यन्यातत्राश्रुक्षवल्दारकासमूत्रपुरीषानिलैः स्वभावब- | न्यपि शल्यानीत्यर्थः / प्रवाहणविषयमाह-वातेत्यादि / सङ्गः लप्रवृत्तैर्नयनादिभ्यः पतति / मांसावगाढं शल्यम- अप्रवृत्तिः / चूषणविषयमाह-मारुतेत्यादि / अयस्कान्तविषय | माह-अनुलोममित्यादि / हर्षविषयमाह-हृद्यवस्थितमित्यादि। 'पूर्वाध्यायोक्तविधिना शातस्य शल्यस्य निर्हरणार्थ शल्यापन- केचिदनवबद्धशल्यहरणमध्ये भेदनदारणपीडनवमनविरेचनबनीयोऽमिधीयते' इति चक्रः / 2 'अस्थ्यादिखदष्टं' इति पा० / 3 ताडपत्रपुस्तके 'नव हेतून वक्ष्यामः' इति पठ्यते, तत्र भेदन- 1 'अक्षिशल्यानि अक्षिगतशल्यानि / प्रवाहणम् अधःप्रेरणम्' दारणपीडनधमनविरेचनप्रक्षालनानि न पठ्यन्ते / एवां व्याख्यान- इति चक्रः। 2 'परिषेचनोपधमनैः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / ग्रन्थे (5 सूत्रे )ऽपि भेदनदारणपीडनवमनविरेचनप्रक्षालगानां ब्या- 3 'आहारशेषं कण्ठगतं श्लेषसिङ्घाणकं निश्वासोत्कासनाभ्यां निर्थख्यानं न पठ्यते ताडपत्रपुस्तके। 'मेदनदारणपीडनवमनविरेचन- मेत् , एतन्निर्थमनं नाम / अन्नशल्यानि वमनाङ्गुलिस्पर्शनप्रभृतिभिः प्रक्षालनानि प्रतिक्षिप्यावशिष्टानि ये पठन्ति तेषां भेदनदारणे पाच- प्रमृज्योद्धरेत् , एष प्रतिमशों नाम' इति ताउपत्रपुस्तके पाठः / नोत्तरकर्मतया पाचने, पीडनं प्रमाजने, वमनं प्रतिमशें, विरेचनं 4 'विरेचनैर्वा प्रवाहणेनोद्धरेत्, एतत्प्रवाहणं नाम' इति ताडपत्रप्रपाहणं प्रक्षालनं च परिषेके(प्रमार्जने )ऽन्तर्भावनीयम्' इति चक्रः। पुस्तके पाठः /

Page #223
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान प्रक्षालनानि न भन्यन्ते, तेषां मते मेहनदारणयोरवबद्धशल्यः शल्यमुच्यते / तच्छल्यमनुलोममानयेत् / कोऽर्थः ? अग्रेतने विषयत्वं, पीडनादीनां चतुर्णा यथासंभवमुक्तेष्वेवान्तर्भावः॥५॥ पराचीने प्रदेशे आनयेत् // 7 // सर्वशल्यानां तु महतामणूनां वा द्वावेवाहरणहेतू उत्तुण्डितं छित्त्वा निर्घातयेच्छेदनीयमुखम् // 8 // भवतः-प्रतिलोमोऽनुलोमश्च // 6 // यदा वनतिवेगाच्छल्यमग्रेतनप्रदेशेन निर्गतमुत्तुण्डितमुखं / च भवति तदा तस्य शल्यस्य छेदनीयमुखस्य छेद्यप्रदेशजटिपञ्चगतीनां शल्यानामपि सर्वेषाममार्गमार्गमेदेन द्विविधमा | तस्य पराचीनानुलोमहरणे कीदृशं विधानमिति दर्शयन्नाहहरणं दर्शयन्नाह-सर्वशल्यानामित्यादि / प्रवेशमार्गेणैवाहरणं उत्तुण्डितमित्यादि / उत्तुण्डितमूर्व निःसरन्मुखमिव / निर्घातप्रतिलोमं, तद्विपरीतं चानुलोमम् // 6 // येदिति इतस्ततश्चालयेद्धस्तेन मुद्गरादिना वा; ततश्चानुलोममातत्र प्रतिलोममर्वाचीनमानयेत्, अनुलोमं परा- हरेत् / छेदनीयमुखमिति कण्टकखर्जूरीपत्रप्रभृतिकम् , एतेनोचीनम् // 7 // त्तुण्डितं छेदनीयमुखं परान्निर्गतमुखं छेद्यप्रदेशजटितं च शल्यं प्रतिलोमानुलोमाहरणयोर्विषयमाह-तत्रेत्यादि / तत्रेति| पराचीनानुलोमाहरणविषय इत्युक्तं भवति // 8 // तयोमध्ये / अर्वाचीन मिति नातिदरप्रवेशात , निविष्टशल्यद्वारा- नीयमखानापि शिवा पेक्षया कायस्य पूर्वार्धस्थितं शल्यमर्वाचीनमुच्यते / तत्तु शल्यं कान्तरपतितानि च हस्तशक्यं यथामार्गेण हस्ते. प्रतिलोममानयेत् / कोऽर्थः ? पाश्चात्येऽर्वाचीनदेशे आनयेत्, नैवापहर्तु प्रयतेत // 9 // प्रवेशमार्गेणैवानयेत; अनुलोमेन परार्धेन निर्रियमाणमविद्धमपि किं छेदनीयमुखस्य सर्वत्रायं विधिर्नेत्याह-छेदनीयेत्यादि। बहुतर प्रदेश वेधयेत् ; तत्र मरणमुपद्रवा वा भवन्ति / अनु- वक्ष इति हृदयम् / हस्तेनाहर्तुं यच्छक्यते शल्यं तत् हस्तशआदि / पराचीनामति दूरप्रविष्ट; कायस्य पराधानगत क्यम् / यथामार्गेणेति प्रवेशमार्गेणेत्यर्थः / हस्तेनैवेति हस्तेनै-. वोद्धरेत् , न कदाचिन्मुद्रादिभिश्चालयेत् / प्रयतेत प्रयत्न 1 'यथा शल्यं प्रविष्टं तेनाहियमाणं प्रतिलोम, परामुखेनाहिय कुर्वीत / अन्ये तु 'अच्छेदनीयमुखानि तु' इत्यादि पाठं / ' माणमनुलोमम् / प्रतिलोमविषयोऽर्वाचीनं नातिदूरप्रविष्टं, तत्प्रवेश पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-न केवलमनुत्तुण्डितान्यनिर्घात्यमार्गेणैवाहरणीयम् , एवं च प्रतिलोमाहरणं भवति / पराचीनं तु मुखान्यपीति समुच्चीयते तुशब्देन, तानि कुक्ष्यादिपतितानि परानिर्गतमुखं तन्मुखेनैवाहर्तव्यं, तथा चानुलोमं भवति, तस्य पुनः | सर्वाण्येवाच्छेद्यलोदनिर्घात्याहरणीयानि / एतेनैतदुक्तं भवतिप्रवेशमार्गेणानयनेन स्थूलशल्याग्रेण पुनर्बहुदेशघट्टनं भवतीत्यभि पराचीनानामपि शल्यानामनुलोममाहरणीयानामपि प्रतिलोमप्रायः / अनिर्गतमुखमपि यथाऽनुलोमं पराचीनमाहियते तदाह मेवाहरणं कर्तव्यम् , अनुलोमाहरणे कुक्ष्यादिषु महान् छेदानुउत्तुण्डितमित्यादि / छेदनीयमुखं छेदनाईदेशमुखम् / एतच्च छेद बन्धो भवेत् / पर्युकान्तरपतितानि चेत्यस्याग्रे, “अनुत्तुण्डितयित्वाऽऽहरणं कर्णवतः शल्यस्य ज्ञेयम् / तद्धि प्रवेशमार्गेणाहिय-1 शल्यानि छेदनीयमुखानि च / अनिर्घात्यानि जानीयाद्भूयश्छेदामाणे बदुशरीरप्रदेश कर्णावष्टब्धं हिनस्ति, तेन पराग्भागमेव स्तोकं नुबन्धतः"-इति भोजसंहितोक्तं केचित् पाठं पठन्ति, स छेदयित्वा निहियते, तेन कर्णवतः शल्यस्याल्पोपघातेन निर्गमो | च प्रमादपाठः, निबन्धेष्वदर्शनात् // 9 // भवति / यानि त्वकर्णवन्ति परानिर्गतमुखानि तानि छेदनीयमुखा। __ हस्तेनैरापहर्तुमशक्यं विशस्य शस्त्रेण यरेणापन्यपि प्रवेशमार्गेणैव प्रतिलोमं हर्तव्यानि' इति चक्रः। 2 'नर्वाचीनं रेत॥१०॥ नामोत्तुण्डितं क्वचिदपि प्रतिलोममाहर्तुं युज्यते, नापि चातिदीर्घ तदनुलोमं छेदानुबन्धेन संघर्षप्रकर्षेण चाशङ्कितत्वात् , तदिदमुच्यते / 1 'उत्तुण्डितं शल्पं बुद्धदवदभिमुखीभूतम् इति अरुणदत्तः / उत्तुण्डितमिति / उत्तुण्डितमुद्गतकण्टकाचितमुखं, छिद्यतेऽनेनेति | 2 'कर्णवतोऽप्यच्छेद्यमुखस्य प्रतिलोमं प्रवेशमार्गेणैवाहरणमाहकृत्यल्युटोर्बाहुल्याच्छेदनीयं धारा मुखे यस्येति छेदनीय मुखं, तात्प- | अच्छेदनीयमुखान्यपीत्यादि / एतेषां मुखच्छेदे महती व्यापन्मरणं दिर्वाचीनं शल्यं छित्त्वा निर्घातयेदानुलोम्येनाहरणार्थ पराचीनं वा भवति / तेन प्रवेशमार्गेणैव कर्णमर्दनं कृत्वा यत्रेण वा कर्ण कर्तुमिति शेषः / अत्र छित्तेति शल्यदैर्ध्यपरिणाहसंघर्षकृतोपतापशङ्का- यत्रयित्वा छेदनीयं प्रच्छेदनं च कृत्वा प्रतिलोममेव हरणमत्रेत्यर्थः' जिहासार्थमिदं छेदनं तावत्यंशे कर्तव्यं यावत्यंशे छिन्ने सुखं शल्यं | इति चक्रः / 3 छेदनिर्घात्याहरणीयानि' इति पा० / 4 'शल्यापपराचीनं भवितुमर्हतीति सुधियो मन्यन्ते / न च विधिरयं सर्वत्र हरणं हस्तेनैव यथायोग्यतया प्रायः कर्तव्यं, तेनाशक्ये यत्रेणेत्याहसांप्रतं भवतीत्यत आह-छेदनीयेत्यादि / अपिशब्दः पूर्वपक्षव्यावृ- हस्तेनेत्यादि / विशस्येति यत्रप्रवेशनिरोधकं प्रदेशं शस्त्रेण छित्त्वा' स्यर्थः / हस्तशक्यमिति क्रियाविशेषण; कुक्ष्यावन्तरपतितानि कुक्ष्या- इति चक्रः।५ विमृष्य शस्त्रेण वा' इति पा०।६ 'अथाहरेत् करप्राप्यं दिमध्यपतितानि कुक्ष्यादिष्वर्वाचीनानीति यावत् , चकारादुत्तुण्डि. | करेणैवेतरत् पुनः। दृश्यं सिंहाहिमकरवर्मिकर्कटकाननैः // अदृश्य तानि शल्यानि छेदनीयमुखानि धारामुखान्यपि, यथामार्ग प्रतिलोमं व्रणसंस्थानाद्हीतुं शक्यते यतः / कङ्कभृङ्गाकुररशरारिवायसा. हस्तेनेवापहर्तुं यतेतेति समन्वयः' इति हाराणचन्द्रः / 'अप. ननैः // संदंशाभ्यां त्वगादिस्सं तालाभ्यां सुशिरं हरेत् / सुशिरखें नयेत्' इति पा०। | तु नलकैः शेषं शेषैर्यथायथम्' (वाग्भट. स. म. 28) /

Page #224
अध्यायः 27] मुश्रुतसंहिता। 127 - हस्तेनापहर्तुमशक्ये शल्ये किं विधानमिति दर्शयति- | वक्षःपतितेषु विशेषविधिमाह-हृदयमित्यादि / हृदयमहस्तेनेत्यादि / विशस्य छित्त्वा शस्त्रेणेत्यर्थः / केचित् 'हस्तेन भितो वर्तमानमिति हृदयसमीपे स्थितमित्यर्थः / उद्वेजितस्य चाहर्तुमशक्ये अविशस्य यन्त्रेणापहरेत्' इति पाठं मन्यन्ते / उद्विग्रहृदयस्य, शीतजलादुद्वेजनं च लमपरिहाराय / यथामातेषां मते अविशस्य अच्छित्त्वेत्यर्थः, हस्तेन चेति चकारेण गमिति येनैव मार्गेण प्रविष्टं तेनैवापहरेदित्यर्थः / तेनाशक्ये यत्राहरणाशक्यस्य शल्यस्य विशस्येत्युपलभ्यते // 10 // उपायान्तरं दर्शयन्नाह-दुरुपहरमित्यादि / दुःखेनोपहियते भवति चात्र तदुरुपहरम् / अन्यत इति अन्यस्मिन्नपि प्रदेशे / अपबाशीतलेन जलेनैनं मूर्च्छन्तमवसेचयेत् // ध्यमानमिति मर्मपीडाकर, 'शल्यं' इति शेषः / पाटयित्वेति संरक्षेदस्य मर्माणि मुहुराश्वासयेच्च तम॥११॥ दारयित्वेत्यर्थः // 13 // शल्याहरणे उपद्रवचिकित्सासूत्रं निर्दिशन्नाह-शीतलेने- अस्थिविवरप्रविष्टमस्थिविदष्टं वाऽवगृह्य पादात्यादि / एनमिति शल्यातुरम् / अवसेचयेदिति सिञ्चदित्यर्थः / भ्यां यन्त्रेणापहरेत् , अशक्यमेवं वा बलवद्भिःसुपआश्वासयेदिति क्षीरतर्पणादिदानेन / बाहुल्येनामुं पाठं केचिन्न | पारिन रिगृहीतस्य यन्त्रेण ग्राहयित्वा शल्यवारकं प्रविभुज्य पठन्ति / गयदासेन तु पठित्वाऽयं पाठोऽत्रान्तरे व्याख्यातः, धनुगुणैबेवकतश्चास्य पश्चाङ्यामुपसंयतस्याश्वस्य युक्तश्चायं, तस्मात् पठनीय एव // 11 // वक्त्रकविके बनीयात्, अथैनं कशया ताडयेद्यथो. / ततः शल्यमुखत्य निलोहितं वणं कृत्वा खेदोई-नामयञ् शिरो वेगेन शल्यमुद्धरति दृढां वा वृक्षमग्निघृतप्रभृतिभिः संखेद्यावदह्य प्रदिह्य समि-शास्त्रामवनम्य तस्यां पूर्ववद्वकोद्धरेत् // 14 // धुभ्यां बढ़ाऽऽचारिकमुपदिशेत् / (सिरानायुवि- अववद्धशल्यस्य हस्तेनापहर्तुमशक्यस्य निर्हरणोपायं दर्शयलनं शलाकादिमिविमोच्यापनयेत्। श्वयथुग्रस्त- | माह-अस्थीत्यादि / अस्थिविवरप्रविष्टमिति अस्थिच्छिद्रान्तर्गवारकं समवपीज्य श्वय); दुर्बलवार कुशादि- तम् / विदष्टमिति अत्यासक्तम् / सुपरिगृहीतस्य आतुरस्येत्यर्थः / भिर्बड्डा।)॥१२॥ प्रविभुज्य वक्रीकृत्य / धनुर्गुणैरिति मूर्वार्कसूत्रमयैः / एकत . हृते शल्ये पश्चात्कर्म दर्शयन्नाह-तत इत्यादि / निर्लोहि एकस्मिन् प्रदेशे / अस्येति शल्यवतो नरस्य / पञ्चाङ्ग्यामिति तमिति अरुधिरवन्तम / संखेद्येति अतिनिःसृतशोणितमवेदनं बन्धविशेषे। उपसंयतस्य बद्धस्य / अश्वस्य घोटकस्य, वक्त्रं मुखं, सुखोष्णेन घृतेन, तदितरमग्निना संखेधेति संबन्धः / अवदधेति तत्र कविका कटकं, तत्र बनीयात् शल्यमिति संबन्धः / एनम् अग्निकृत्यान् व्रणान् दग्ध्वेत्यर्थः / प्रदिखेति लेपयित्वा, अखेद्य अश्वं, कशया सध्या, उन्नामयनिति उच्चैः कुर्वन् / पक्षान्तरमतिस्रुतशोणितं च / अत्र केचित् 'अवदह्य' इति न पठन्ति, | माह-दृढां वा वृक्षशाखामित्यादि / अवनम्य नमयित्वा, तस्या'प्रदिह्य' इत्यस्य स्थाने 'तर्पयित्वा' इति पठन्ति / अत्र केचिद्ग | मिति वृक्षशाखायाम् / अन्ये तु 'दृढां' इत्यस्य स्थाने 'पश्चाहीं' इरिकाप्रवाहेण भोजोक्तं 'सिरानायुविलग्नं शलाकाभिर्विमोच्या इति मन्यन्ते; तत्र पञ्चाङ्गीं पञ्चभिः शाखान्तरैर्युतां शाखां पनयेत्, श्वयथुप्रस्तवारङ्गं समवपीब्य श्वयधु, दुर्बलवारणं वदन्ति / अपरे तु पञ्चाङ्गी प्लक्षाश्वत्थोदुम्बरन्यग्रोधवेतसानाकुशादिभिर्बवा' इति पाठं पठन्ति, प्रवाहपठिता व्याख्यान मिति कथयन्ति / अन्ये त्वेवं पठन्ति 'अशक्यमेवं वा बलवद्भिः यन्ति च-वारजं शस्त्रनालम् , अवपीब्य श्वयथुमपनयेदिति सुपरिगृहीतस्य यन्त्रेण प्राहयिला शल्यवार प्रविभुज्य धनुर्गुणैसंबन्धः; कुशादिभिः बध्वा 'अपनयेत्' इत्यत्रापि योज्यते; बै?कतोऽश्ववककविके बनीयात्, अथैनं कशया ताडयेकुशा वंशवेत्रादिकम्बी / अयं च विधिस्तत्रान्तरादवसेयो न द्यथोनामयन्छिरो वेगेन शल्यमुद्धरति, नामितायां पञ्चाङ्गयां सुश्रुतसंहितायामस्ति, तत्रान्तरदर्शनालसैस्वत्रवानीय लिखित / वृक्षशाखायां वा पूर्ववदूद्धोद्धरेत्' इति // 14 // इत्यत्र न पठनीय एव // 12 // __ अंदेशोत्तुण्डितमष्ठीलाइममुद्राणामन्यतमस्य हृदयमभितो वर्तमानं शल्यं शीतजलादिमिरुद्धे प्रहारेण विचाल्य यंथामार्गमेव यन्त्रेण // 15 // जितस्यापहरेद्यथामार्ग; दुरुपहरमन्यतोऽपबाध्य लीनस्य यन्त्रस्य संबन्धो न भवतीत्यर्थः / यथामार्गेण दुरुपहरं छेदेन मानं पाटयित्वोद्धरेत् // 13 // मुखं विशालं कृत्वा हरणीयम् / तेत्र तथा छेदनं कर्तव्यं यथा 1 मर्मसंरक्षणं पानीयघृताभ्यङ्गतर्पणादिना' इति चक्रः / / सिरादिक्षणनेनान्यदेशापबाधो न भवति' इति चक्रः। 2 'खेदाई संवेद्य, अग्निना अवदा, घृतेन तर्पयित्वेति योज्यम् / 1 'बारङ्ग शस्त्रादिमयस्य शल्यस्य शिखाकारं' इत्यहणदत्तः / अत्रातिसुतरक्का घृततर्पणीयाः / तत्र भोज:-"अग्निकृत्या व्रणा ये तु 'वार शस्नमस्तके शिखाकारोऽवयवः' इति हेमाद्रिः। २'पञ्चाया तेष्वग्निमवचारयेत् / स्वेदयेत्सक्तुपिण्डीभिः स्वेदकृत्यान् समन्ततः॥ पञ्चानामङ्गानां चतुर्णा पादानां मुखसहितानां समाहारः पश्चाङ्गी तर्पयेत्तर्पणीयांश्च सुखोष्णेन च सर्पिषा' इति चक्रः। 3 'रुधिरवर्जि- बन्धविशेषः, तया पनाया बद्धस्य' इति अरुणदत्तः। 3 'भदे. तम्' इति पा०। 4 'हृदयभित इति हृदयसमीपे पार्श्वे इत्यर्थः / शोत्तुण्डितमिति पक्षे अच्छेदनीयदेशोत्तुण्डितमित्यर्थः / अस्थिहृदयोद्वेजनं च शल्यकार्यपीडापरिज्ञानार्थमित्येके / हृदयोजनेन देशोतुण्डितमित्यन्येः तत्रास्थिरोधोऽस्थ्युत्तण्डितत्वम्' इति चक्रः /

Page #225
128 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता / सूत्रस्थान - कुक्ष्याद्यच्छेदनीयप्रदेशोत्तुण्डितानामस्थ्यादिविदष्टानां यथा- सहितम् / सहसा लाक्षिपेदिति शल्यनिर्गमनार्थम् / दन्तधावमार्गापहरणोपायं दर्शयन्नाह-अदेशेत्यादि / यथामार्गमेवनकूर्चकेनेति दन्तधावनानां करञ्जकादीनां कुट्टिताग्रं कूर्चकं, यन्त्रेणेति 'अपहरेत्' इति शेषः / 'अस्थिदेशोत्तुण्डितं' इत्यन्ये तेनापहरेदित्यर्थः / प्रणुदेद्वाऽन्तरिति बहिरनिर्गच्छदन्तः प्रणुदेत् पठन्ति // 15 // प्रवेशयेदित्यर्थः / 'केशोन्दुकं. इत्यादि केचित् पाठं पठन्ति / / विमंदितकर्णानि कर्णवन्त्यनाबाधक आहृतकण्ठशल्यस्य पश्चात्कर्म दर्शयन्नाह-क्षतकण्ठाये. ण्डितानि पुरस्तादेव // 16 // त्यादि // 19 // कर्णवतामाहरणं दर्शयन्नाह-विमृदितेत्यादि / कर्णवद्य- उदकपूर्णोदरमवाशिरसमवपीडयेद्धनीयाच्छल्यं तदनाबाधकरप्रदेशोत्तुण्डितं यदा भवति तदा विमृदित- द्वामयेद्वा भस्मराशी वा निखनेदामुखात् // 20 // कर्णिकं कृत्वा, कोऽर्थः ? संकुचितकर्णिकं कृत्वा, पुरस्तादेव, उदकं यदाऽन्तर्निविष्टं जलमृतादीनामुदरे भवति तदा तस्याकोऽर्थः ? अग्रेतने प्रदेशे एव, 'आकर्षयेत्' इति शेषः // 16 // पहरणोपायं दर्शयन्नाह -उदकेत्यादि / अवाक्शिरसमधोमुखीजातषे कण्ठासक्ते कण्ठे नाडी प्रवेश्याग्नितप्तांच कृतम् , अवपीडयेदुदरं, धुनीयात् कम्पयेत् , वामयेत् घर्ष गैरवाशिरसमेव, निखनेत् प्रवेशयेत् , आमुखादिति मुखपशलाका, तयाऽवगृह्य शीताभिरद्भिः परिषिच्य / र्यन्तम् // 20 // स्थिरीभूतं शल्यमुद्धरेत् // 17 // जातुषशल्यस्य विधानं दर्शयन्नाह-जातुष इत्यादि / जातषे ग्रासशल्ये तु कण्ठासक्ते निःशङ्कमनवबद्धं लाक्षामये / कण्ठासक्ते गललग्ने। नाडीमिति ताम्रादिरचितनलिका स्कन्धे मुष्टिनाऽमिहन्यात्, स्नेहं मद्यं पानीयं वा स्थिरीभूतामुत्पन्नगाढताम् / शिशवो जातुषैः शल्यैः क्रीडन्ति, ते पा पाययेत् // 21 // यदा प्रभादानिगिलन्ति तदाऽयं विधिर्वेदितव्यः / अन्ये तु जातु- कण्ठासक्तनासाहरणोपायमाह-ग्रासशल्य इत्यादि / अनवर पाणि सिरादिष्वेव घ(ज)टितानि मन्यन्ते // 17 // युद्धमिति अज्ञातं यथा भवति / अभिहन्यादिति प्रहारं दद्या.. अजातुषं तु जतुमधूच्छिष्टप्रलिप्तया शलाकया दित्यर्थः // 21 // पूर्वकल्पनेत्येके // 18 // ___ बाहुरजुलतापाशैः कण्ठपीडनाद्वायुः प्रकुपितः श्लेष्माणं कोपयित्वा स्रोतो निरुणद्धि, लालानावं अजातुषे कण्ठासक्ते विधिमाह-अजातुषमित्यादि / जतु फेनागमनं संज्ञानाशं चापादयति; तमभ्यज्य संवेद्य लाक्षा, मधूच्छिष्ट सिक्थकम् , पूर्वकल्पेनेति शीतोदकस्थिरी-शिरोविरेचनं तस्मै तीक्ष्णं विदध्यासं च वातघ्नं भूतमित्यर्थः // 1 // दद्यादिति // 22 // . 'पस्थिशल्यमन्यद्वा तिर्यकण्ठासक्तमवेक्ष्य केशो | बाहरज्वादिपीडितकण्ठप्रकुपितवायुश्लष्मापहरणोपायमाहऐडुकं दृढेकदीर्घसूत्रबद्धं द्रवभक्तोपहितं पाययेदा- बाहित्यादि / पाशशब्दो बाह्वादिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते / कण्ठात् पूर्णकोष्ठं च वामयेत, चमतश्च शल्यै केचिदमुं पाठं न पठन्ति // 22 // शसक्तं शात्वा सूत्र सहसा त्वाक्षिपेत् ; मृदुना वा | दन्तधावनकचंकेनापहरेत् प्रणुदेद्वाऽन्तः। क्षतक- भवन्ति चात्रण्ठाय च मधुसर्पिषी लेढुं प्रयच्छेत्रिफलाचूर्ण वा शल्याकृतिविशेषांश्च स्थानान्यावेक्ष्य बुद्धिमान् // मधुशर्कराविमिश्रम् // 19 // तथा यन्त्रपृथक्त्वं च सम्यक् शल्यमथाहरेत् // 23 // अस्थ्यादिशल्यस्यात्यन्तं कण्ठासक्तस्याहरणमुद्दिशन्नाह-अ कर्णवन्ति तु शल्यानि दुःखाहार्याणि यानि च // स्थिशल्यमित्यादि / केशोण्डुकं बालकृतं बिटुकम् / उपहितं | आददीत भिषक् तस्मात्तानि युक्त्या समाहितः 24 एतैरुपायैः शल्यं तु नैव निर्यात्य॑ते यदि // 1 'विमृदितकर्णानि कर्णवन्तीत्यच्छेदनीयमुखपतितानि; छेद- मत्या निपुणया वैद्यो यन्त्रयोगैश्च निर्हरेत् // 25 // नीय मुखे. तु देशे कर्णवतामनुलोममेव छेदयित्वाऽऽहरणपाह-शोथपाकी रुजश्चोग्राः कुयोच्छल्यमनाहृतम् // . अनाबाधाकरेत्यादि' इति चक्रः। 2 'केशानां समूहः केशोन्दुकम्' वैकल्यं मरणं चापि तस्माद्यत्नाद्विनिहरेत् // 26 // इति अरुणदत्तः / 'केशोन्दुकः केशपुजः' इति हेमाद्रिः / 'उण्डुकं नाम विशेषेण प्रसादकिट्टतः परिणामिमलाश्रयः स्थूलक्षुद्रानयोरन्तरा / इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने शल्यापनयनीयो लस्थो गोलः, वक्ष्यति च-'उण्डुकस्थं विभजते मलं मलधरा कला' / नाम सप्तविंशतितमोऽध्यायः॥२७॥ इति, तथा च केशोऽयमुण्डुकमिवेति केशोण्डुकं 'पुरुषव्याघ्रः' इति- 1 लेहं सुखोदकं वा' इति ताडपत्र पुस्तके पाठः / 2 पाशवत् ; 'उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्यप्रयोगे' इति पूर्वनिपात: केश- शल्ये तु' इति पा०। 3 'दुःखान्याहरणे विदुः' इति पा० / गुडक' इति निष्कर्षः' इति हाराणचन्द्रः / / 4 'निर्हार्यते' इति पा०।

Page #226
अध्यायः 28] सुश्रुतसंहिता / 129 . शल्याकृतीनामानन्त्यादनुक्तमपि कर्तव्यं दर्शयन्नाह-शल्या- तोनि सौक्ष्म्यात् प्रमादाद्वा तथैवाशु व्यतिक्रमात् // कृतीत्यादि / स्थानानि शिरोऽक्षिकर्णनासाहृदयादीनि / कर्णवतां गृह्यन्ते नोद्गतान्यज्ञैर्मुमूर्षोर्न त्वसंभवात् // 4 // दुराहरवं दर्शयन्नाह-कर्णवन्तीत्यादि / आददीतेति संगृह्णीयादित्यर्थः / युक्त्येति योगेन, न तु हीनयोगातियोगमिथ्यायोगैः। ___अवश्यमेवारिष्टस्य मरणभवनं दर्शयन्नाह-तानीत्यादि / समाहितः सावधानः / अवश्यं निर्हरणीयस्य शल्यस्योक्तैः प्रकारैरनाहरणेऽनुक्तोपायमनुक्तयन्त्रकरणसूत्रमुद्दिशन्नाह -एतैरि-| | मुमूर्षोः मर्तुमिच्छोः प्राणिन उद्गतान्यपि प्रकटितान्यप्यरिष्टान्यत्यादि / नैव निर्यात्यते यदीति नैव निष्कास्यते यदीत्यर्थः / जर्मनुष्यैर्न गृह्यन्ते न ज्ञायन्ते / कुतो हेतोरित्याह-सौक्ष्म्यामत्या निपुणया वैद्य इति मत्या निपुणया खकर्मणि प्रवीणया दिति; परमाणुवत् / प्रमादाद्वेति मदिरामदमत्तस्य वस्तुन्य विबुद्ध्या युक्तः / यत्रयोगैश्च निर्हरेदिति योगैः संयोगैः, योगैश्चेति मर्श इव / आशु व्यतिक्रमादिति यदैवारिष्टमुत्पन्नं तदैव मर णादिति, उत्पलशतपत्रव्यतिमेदवत् ; अन्ये खाशुव्यतिक्रम चकारादनुक्तगुणादिबन्धनादि समुच्चीयते / शल्यस्यानाहरणे दोषं दर्शयन्नाह-शोथपाकावित्यादि / अमुं श्लोकं केचिदत्र न यैदैवारिष्टमुत्पन्नं तदैव निवर्तत इति मन्यन्ते / न वसंभवादिति पठन्ति, न्यायचन्द्रिकायां तु पठितखावश्यं पठनीय न पुनरसंभवान्न गृह्यन्ते, अपितु संभवन्त्यप्यरिष्टान्युक्तैः कारणैरज्ञैर्न गृह्यन्त इत्यभिप्रायः / दोषजमरिष्टमधिकृत्य अरि-एव // 23-26 // टेन मरणस्य नियतवं दर्शयन्नाह-ध्रुवमित्यादि // ४॥इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्याख्यायां सूत्रस्थाने सप्तविंशतितमोऽध्यायः // 27 // ब्राह्मणैस्तत् किलामलैः॥ रसायनतपोजप्यतत्परैर्वा निवार्यते // 5 // रिटेऽपि मरणनिवृत्तिमुपायविशेषैराह-ब्राह्मणैरित्यादि / ___ अष्टाविंशतितमोऽध्यायः।। किलशब्दोऽत्रागमार्थ सूचयति; एवं किल आगमे प्रतिपादितअथातो विपरीताविपरीतवणविज्ञानीयमध्यायं | मित्यर्थः / अमलैरिति रागादिदोषरहितैः / ब्राह्मणेभ्योऽपरानपि व्याख्यास्यामः॥१॥ दर्शयन्नाह-रसायनतपोजप्येत्यादि।-रसायनपरा इति खभायथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः // 2 // वव्याधिनिवारणविशिष्टौषधचिन्तकाः, ते रसवीर्योषधप्रभावेण फलाग्निजलवृष्टीनां पुष्पधूमाम्बुदा यथा // मरणं निवारयन्ति / तथा तपःपराः तपखिनः, तेऽपि विशिष्टख्यापयन्ति भविष्यत्त्वं तथा रिष्टानि पञ्चताम् // 3 // | तपःप्रभावेण मरणं निवारयन्ति / जप्यपराः सिद्धमत्रचिन्तकाः, .. नियतानियतमेदेन द्विविधमरिष्टं प्रकाशयितुमाह-फला- तऽपि मन्त्रशक्तियुक्ताः पञ्चत्वं निषेधयन्ति / एतच्च नियतानिय मीत्यादि / अत्र यथा पुष्पं फलस्य भविष्यत्त्वं ख्यापयति.| तरिष्टविषयं ज्ञेयम् // 5 // कोऽर्थः ? पुष्पं फलं भविष्यतीति; यथा च धूमोऽग्निं ख्यापयति, नक्षेत्रपीडा बहुधा यथा कालं विपच्यते // यथाऽम्बुदो जलवृष्टिम् , एवमरिष्टानि पश्चतां मृत्युं ख्यापयन्ति; तथैवारिष्टपाकं च ब्रुवते बहवो जनाः // 6 // 'भाविनीम्' इति शेषः / अरिष्टन्यत्र मरणलक्षणानि / ननु, अत्र किमर्थ पुष्पधूमाम्बुदा इति बहवो दृष्टान्ता उक्ताः कथं पुनः कालान्तरे पश्चविंशतिवषोदावरिष्टपीडा भवती- एकेनैव गतार्थत्वात् / उच्यते, पुष्पाम्बुदो हेतू फलजलबष्टयो - त्याह-नक्षत्रेत्यादि ।-विपच्यते फलतीत्यर्थः / पाकं फलम // 6 // पकावनियती, न ह्यवश्यं कारणेन कार्य कर्तव्यमेव; इत्यनेनानियतदृष्टान्तेन दूतादिनिमित्तजमरिष्टमनियतमुक्कं; धूमात् कार्या | 1 'अरिष्टस्य मरणादवश्यं प्राग्भावमाह-तानि सौम्यादित्यादि / दमेः कारणस्य यज् ज्ञानं तनियतम्, एतेन नियतदृष्टान्तेन सौक्ष्म्यात् कण्टकादि सदपि सूक्ष्मजिज्ञासां विना नोंपलभ्यते / तथा दोषजमरिष्टं नियतमुक्तम् ; इत्यनियतनियतभेदेन द्विविधमरिष्टं प्रमादादनवहितैः सदपि नोपलभ्यते / आशु व्यतिक्रमादिति भूत्वा प्रकाशयन्ति बहवो दृष्टान्ता इति न दोषः // 1-3 // क्षणेन नाशात्, एतदपि सर्वथाऽवधानं विना नोपलभ्यते; यथा विद्युदादि क्षणमात्रस्थायिभूतमपि नोपलभ्यते / न त्वसंभवादित्यनेन . 1 'पूर्वाध्यायैः समासविस्तराभ्यां व्रणानुद्दिश्यातुरोपक्रमणी. मरणेऽवश्यंभावित्वमुक्तं, चरकेऽप्युक्तं 'मरणं चापि तन्नास्ति यन्नायाध्याये चिकित्सा सूत्रयितव्या; सा तु सारिष्टत्वागतायुषि न रिष्टपुरःसरम्' (च. ई. अ. 2) / तथा रिष्टेऽपि मरणनियममाहसिध्यति, अतोऽरिष्टशानार्थ रिष्टप्रतिपादकाध्यायेषु सामान्यारिष्ट- ध्रुवमित्यादि / 2 तदैव' इति पा० / 3 'नक्षत्रपीडेति जन्मकाल'खरूपाभिधायकतया विपरीतव्रणविशनीयोऽभिधीयते / विपरीतो स्थितग्रहविशेषैर्नक्षत्रपीडा यथा कालान्तरभाविमरणसूचिका कालाव्रणः साध्यादन्यः सारिष्टतया विवक्षितः' इति चक्रः / 'विप- | न्तरेणैव पच्यमानदुष्टमरणं गमयति; तथाऽरिष्टान्यपि कानिचित् रीतव्रणविज्ञानीयं' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 'धूम इह चिरकालपच्यमानमारककर्मजन्यानि चिरमाविमरणव्यजकानीति काष्ठमन्थनजन्यः वडेश्च पूर्वभावी विवक्षितो भाविवडिगमकतया | वाक्यार्थः / अरिष्टपाकमिति रिष्टकारणमारककर्मप्रपाकम् / इति इति चक्रः। चक्रः / 4 'कालात्' इति पा० / 5 'बहुधा' इति पा०। सु० सं० 17

Page #227
130 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान असिद्धिमानुयाल्लोके प्रतिकुर्वन् गतायुषः॥ कण्डूमन्तः स्थिराः श्वेताः स्निग्धाः कफनिमित्ततः॥ अतोऽरिष्टानि यत्नेन लक्षयेत् कुशलो भिषक् // 7 // दूयन्ते वाऽपि दह्यन्ते भिषक् तान् परिवर्जयेत् 14 अरिष्टापरिज्ञानदोषं दर्शयन्नाह-असिद्धिमित्यादि / असिद्धि स्तु ये तनुस्रावा वातजा मर्मतापिनः॥ धर्मार्थकामादीनां हानिम् // 7 // | स्वल्पामपि न कुर्वन्ति रुजं तान् परिवर्जयेत् // 15 // गन्धवर्णरसादीनां विशेषाणां स्वभावतः॥ वर्णान्निर्देष्टुमाह-कुङ्कुमेत्यादि / ध्याम ईषत्कृष्णः / न वैकृतं यत् तदाचष्टे व्रणिनः पक्कलक्षणम् // 8 // दह्यन्ते न दाहयुक्ता भवन्ति / चूष्यन्त इति चूषणमिव वेदना विशेषः / पित्तवर्णे सति यत् पित्तवेदना दाहादिका न भवन्ति, अस्य तन्त्रस्य शल्यत्वात्तत्र च व्रणस्य प्राधान्यात्तस्यैवारिष्टानि तद्वैकृतं वर्णस्य / केचित् “श्यामाकुङ्कुमकङ्कष्ठसवर्णाः पित्तप्राठिर्देष्टुमाह-गन्धेत्यादि / गन्धवर्णरसादानामिति आदिग्र दोषतः / न दह्यन्ते न दूयन्ते भिषक् तान् परिवर्जयेत्-" हणेन शब्दस्पर्शयोरपि संग्रहः; एतेन पञ्चापीन्द्रियार्था उक्ता इति पाठं पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च,-"श्यामा प्रियङ्गुः, ककुठं भवन्ति, रूपस्य वर्णग्रहणेन गृहीतत्वात् / स्वभावतः प्रकृतितो | सुवर्णक्षीरिनिर्यासः / न दह्यन्ते नातितप्यन्ते, न दूयन्ते न परियद्वैकृतमन्यथावं, तदाचष्टे तत् कथयति, व्रणिनः पुरुषस्य, तप्यन्ते किंतु परितापमात्रयुक्ता भवन्ति" इति / स च निबन्धेषु पक्कलक्षणं पातलक्षणं, यथा पक्कं फलं पतत्येव तथाऽसावपि न दृश्यते; यत्र तु दृश्यते, तत्र गड्डरिकाप्रवाहः; तस्मात् पूर्वः व्रणी पतत्येवेत्यर्थः // 8 // पाठो न्याय्यः / कण्डूमन्त इत्यादिकाः कफेन, तेषां दाहरुजे कटुस्तीक्ष्णश्च विनश्च गन्धस्तु पवनादिभिः // वर्णवैकृतं; दूयन्त इति पीडां कुर्वन्ति / कृष्णाश्चेत्यादि / ये लोहगन्धिस्तु रक्तेन व्यामिश्रः सान्निपातिकः॥९॥ वातजा व्रणाः कृष्णास्तनुस्रावा मर्मतापिनश्च यदा खल्पामपि लाजातसीतैलसमाः किंचिद्विस्त्राश्च गन्धतः॥ पीडां न कुर्वन्ति तदा वातजे वर्णवैकृतम् / अत्र रसवैकृतं शेयाः प्रकृतिगन्धाः स्यु यद्यपि नोक्तं तथाऽपि वातपित्तकफव्रणेषु यथाक्रम कषायकटुतत्र प्राकृतं गन्धं दर्शयन्नाह-कटुरित्यादि / अत्र लाजा- | मधुरेषु पिपीलिकाद्युपसर्पणादनुक्तमपि ज्ञेयं, गन्धवर्णरसादीना-. . तसीतैलसमास्त्रयो गन्धा यथासंख्येन वातपैत्तिक-वातश्लैष्मिक- | मित्यत्रोद्देशसूत्रे रसस्योक्तत्वात् // 13-15 // पित्तश्लैष्मिका द्वन्द्वजा ज्ञेयाः / एते त्रयोऽपीषद्विस्राश्च खभा- श्वेडन्ति घुर्घरायन्ते ज्वलन्तीव च ये व्रणाः॥ वाज्ञयाः / अतसीशब्देनातसीतैलं, तैलं तिलतैलम् / ज्ञेयाः त्वयांसस्थाश्च पवनं सशब्दं विसृजन्ति ये // 16 // प्रकृतिगन्धाः स्युरिति ज्ञातव्याः प्रकृतिगन्धा भवेयुरिति / ये च मर्मखसंभूता भवन्त्यत्यर्थवेदनाः॥ 'कटुस्तीवश्च' इति केचित् पठन्ति // 9 // शब्दवैकृतं दर्शयन्नाह-श्वेडन्तीत्यादि / श्वेडन्ति खटरतोऽन्यद्गन्धवैकृतम् // 10 // खटाशब्दं कुर्वन्ति / घुर्घरायन्त इति श्वमार्जारादीनां कोपादमद्यागुर्वाज्यसुमनापमचन्दनचम्पकैः॥ न्तर्गतशब्दो घुर्घराशब्द उच्यते / ज्वलन्तीवेति ज्वलन्त इव सगन्धा दिव्यगन्धाश्च मुमूर्षुणांवणाः स्मृताः॥११॥ दृश्यन्ते / खड्मयांसस्थानां व्रणानां सशब्दपवनवाहिलं शब्दवैश्ववाजिमूषिकध्वासपूतिवल्लरमत्कुणैः // कृतं, कोष्ठगतानां तु सशब्दपवनवाहिलं प्रकृतिरेन ॥१६॥सगन्धाः पङ्कगन्धाश्च भूमिगन्धाश्च गर्हिताः॥१२॥ दद्यन्ते चान्तरत्यर्थ बहिः शीताश्च ये व्रणाः॥१७॥ विकतिगन्धान दर्शयन्नाह-अत इत्यादि / अतोऽन्यद्वन्ध- दह्यन्ते बहिरत्यर्थ भवन्त्यन्तश्च शीतलाः॥ वैकृतमिति अत एभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः कट्दादिप्राकृतगन्धेभ्योऽन्यद्ग- स्पर्शवैकृतमधिकृत्याह-दह्यन्त इत्यादि // १७॥न्धवैकृतम् / तानेव विकृतगन्धानाह-मद्येत्यादि / सुमना शक्तिध्वजरथाः कुन्तवाजिवारणगोवर्षाः॥१८॥ जाती / सगन्धाः समगन्धाः / दिव्यगन्धा इति अपरोऽपि य | येषु चाप्यवभासेरन् प्रासादाकृतयस्तथा // उत्तमगन्धः। मुमूर्षुणामिति मर्तुमिच्छूनां प्राणिनाम् / श्वा मगन्धः / मुमूषणामात महामच्छूना प्राणनाम् / वाचोवकीणों इवये भान्तिचानक अर्णिताः॥१९॥ कुक्कुरः, ध्वाङ्गः काकः, पूतिवल्लूरं पूयसहितं शुष्कमांस, मत्कुणाः आकृति विशेषवैकृतमधिकृत्याह-शक्तीत्यादि / शक्तिरायुशय्यादिजाःक्षुद्रकीटाः; एतैः समानगन्धा इत्यर्थः // 10-12 // धविशेषः, ध्वजः पताकादण्डः / येषु व्रणेषु / अवभासेरन् कुडमध्यामककुष्ठसवर्णाः पित्तकोपतः॥ शोभन्ते / प्रासादो देवतानरेन्द्राणामधिष्ठानम् , आकृतिरत्र न दह्यन्ते न चूज्यन्ते भिषक् तान् परिवर्जयेत् // 13 // | रूपमेव / रूपं च पञ्चेन्द्रियार्थमध्ये / अपरमपि रूपविशेष माह-चूर्णावकीर्णा इत्यादि / अत्रापि सामान्याकारेण रूपमेव १स्वभावतो वैकृतमित्यनेन अस्वाभाविकस्य विकृतस्यापि नाति. | बोद्धव्यम् // 18 // 19 // ष्टत्वमिति दर्शयति / एतच्च वैकृतमदृश्यमानहेतुकं मारककर्मकृत- | मेव रिष्टं अयम् / पक्कः पातोन्मुखो मरणोन्मुख इति यावत्' इति / 1 'कृष्णा ये वरुणस्रावा' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / चक्रः। 'समासतः' इति पा० // 2 'वारणपक्षिणः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। .

Page #228
अध्यायः 29] सुश्रुतसंहिता। 131 D owww प्राणमांसक्षयश्वासकासारोचकपीडिताः॥ | गर्दभोष्ट्ररथप्राप्ताः प्राप्ता वा स्युः परम्पराः॥६॥ प्रवृद्धपूयरुधिरा व्रणा येषां च मर्मसु // 20 // | वैद्यं य उपसर्पन्ति दूतास्ते चापि गर्हिताः॥ गन्धादिवेकृतं समाप्य, उपद्रवासाध्यत्वं प्रसङ्गतो युक्त्यागतं प्रथमं दूतदर्शनमधिकृत्याह-पाखण्डेत्यादि।-पाख(ष)ण्डाः दर्शयन्नाह-प्राणेत्यादि / प्राणक्षयः शक्तिलक्षणबलक्षयः, | कापालिकादयः, आश्रमा ब्रह्मचारिगृहस्थवानप्रस्थयतयः, वर्णा मांसक्षय उपचयलक्षणबलक्षयः // 20 // ब्राह्मणादयः। सपक्षा इति तद्यथा-कापाली कापालिकस्य, क्रियाभिः सम्यगारब्धा न सिद्ध्यन्ति च ये व्रणाः॥ ब्रह्मचारी ब्रह्मचारिणः, विप्रो विप्रस्येत्यादयः / कर्मसिद्धये कार्य सिद्ध्यर्थम् / त एव विपरीता इति कापालिकस्य ब्रह्मचारी, ब्रह्मवर्जयेत्तानपि प्राक्षः संरक्षन्नात्मनो यशः // 21 // चारिणः कापालीत्यादि / कर्मविपत्तये इति चिकित्सितनाशाय / इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने विपरीताविपरीत नपुंसकमिति न पुमान् न च स्त्री। स्त्रीति योषिदित्यर्थः / बहव वणविज्ञानीयो नामाष्टाविंशतितमोऽध्यायः॥२८॥ इति प्रभूता इत्यर्थः / नैककार्या इति नेकस्मिन् कार्ये ये दूताः अनुक्तमप्यशेषारिष्टमुपगृहन्नाह-क्रियाभिरित्यादि // 21 // समागता इत्यर्थः / असूयका इति परस्परं कलहं कुर्वाणाः / इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्ध गर्दभोष्ट्ररथप्राप्ता इति गर्दभोष्ट्रयुक्तेन रथेनागता इत्यर्थः / प्राप्ता संग्रहाख्यायां सूत्रस्थानेऽष्टाविंशतितमोऽध्यायः // 28 // | वा स्युः परम्परा इति आगता वा भवेयुः, परम्परा पङ्किः, एतेन पद्धिं कृत्वा यदाऽऽगच्छन्तो भवन्तीत्युक्तम् / वैद्यं य उपएकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः। सर्पन्तीत्यादि ये दूता एवंगुणविशिष्टा वैद्यमुपसर्पन्ति समीपमा गच्छन्ति, ते गर्हिता एवेति संभावनीयाः / अत्र चशब्द अथातो विपरीताविपरीतस्वप्ननिदर्शनीयमध्यौयं एवकारार्थः, अपिशब्दः संभावनायाम् // 5 // ६॥व्याख्यास्यामः॥१॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पाशदण्डायुधधराः पाण्डुरेतरवाससः // 7 // आर्द्रजीर्णापसव्यैकमलिनोद्धस्तवाससः॥ अथात इत्यादि / खप्नशब्दानन्तरं लुप्तादिशब्दनिर्देशान्नक्षत्र न्यूनाधिकाङ्गा उद्विग्ना विकृता रौद्ररूपिणः // 8 // वेलातिथिनिमित्तशकुनानिलदेशवैद्यवाग्देहमनश्चष्टा अपि गृह्यन्ते // 1 // 2 // वेषमधिकृत्याह-पाशेत्यादि / पाशो दीर्घः पशूनां बन्धनो दूतदर्शनसंभाषा वेषाश्चेष्टितमेव च // रज्जुवलयः, दण्डो लौहादिवलयैर्निबद्धो दीर्घनिष्ठुरकाष्ठयष्टिः, आयुधानि खड्गशक्त्यादीनि / पाण्डुरेतरवासस इति कृष्णपीतरऋक्षं वेला तिथिश्चैव निमित्तं शकुनोऽनिलः // 3 // तवस्त्राः / आईजीर्णापसव्यैकमलिनोद्धस्तवासस इति आर्द्र * देशो वैद्यस्य वाग्देहमनसां च विचेष्टितम् // स्तिमितं, जीर्ण पुरातनम् , अपसव्यं दक्षिणाश्रितमुत्तरीयवासः, कथयन्त्यातुरगतं शुभं वा यदि वाऽशुभम् // 4 // | एकम् एकवस्त्रधारिणं, मलिनमधोतं, उद्धस्तं पाटितं वस्त्रम् / अत्राध्याये निर्देश्यान् दूतादीनुपदर्शयन्नाह-दूतेत्यादि / न्यूनाधिकाङ्गा इति न्यूना हस्ताद्यवयवैहीनाः; अधिकाझा इति दूतशब्दोऽत्र दर्शनसंभाषवेशचेष्टितैः सह संबध्यते / गमनाय एकविंशत्यङ्गल्यादियुक्ताः। उद्विग्ना इति भीताः / विकृता इति प्रश्नाय वाऽऽगतः पुरुषो दूतः / चेया चात्र कायकृतो व्यापारः, पङ्गकुब्जवामनादयः। रौद्ररूपिण इति भैरवोद्धतकर्कशाः (भयाऋक्षाणि आदीनि, वेला मध्याहादिकाः, तिथयः चतुभ्योदयः, वहरूपिणः)॥७॥८॥ निमित्तं संपादिदर्शनं, देशो वैद्यस्य भूमिभागः, वाग्देहमनसां | रूक्षनिष्ठुरवक्तारस्त्वमङ्गल्याभिधायिनः॥ च विचेष्टितमपि वैद्यस्यैव / आतुरगतमिति आतुराश्रितमित्यर्थः। खनाः पश्चानिर्देश्याः // 3 // 4 // _दूतसंभाषामधिकुर्वन्नाह-रूक्षेत्यादि / रूक्षं मैत्रीरहितं पोख(ष)ण्डाश्रमवर्णानां सपक्षाः कर्मसिद्धये // | वचः, निघुरं कठोरवचनम् / अमङ्गल्याभिधायिन इति गतमृतत एव विपरीताः स्युर्दूताः कर्मविपत्तये // 5 // नष्टरुदितेत्यादिवचनममङ्गलम् ॥नपंसकं स्त्री बहवो नैककार्या असूयकाः॥ छिन्दन्तस्तृणकाष्ठानि स्पृशन्तो नासिकां स्तनम् 9 वस्त्रान्तानामिकाकेशनखरोमदशास्पृशः॥ - 1 'मेषजविकारयुक्तौ रिष्टमाइ-क्रियाभिरित्यादि / चरके उपद्रवाश्च मेषजविकारयुक्तिश्च रिष्टाधिकरणतयोक्ता' इति चक्रः / 2 'विपरीत स्रोतोवरोधहृद्गण्डमू?र कुक्षिपाणयः // 10 // स्वप्ननिदर्शनीयं व्याख्यास्यामः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / 'विप कपालोपलभस्मास्थितुषाङ्गारकराश्च ये // रीताविपरीतदूतशकुनस्वप्ननिदर्शनीयमध्यायं' इति हाराणचन्द्र- / 1 'आगच्छन्तः' इति पा० / 2 मलिनध्वस्तवाससः' इति संमतः पाठः। 3 'गेहे' इति पा०। 4 'निमित्तं पूर्णकुम्भादि, | पा० / 3 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 4 वादाशकुनः पक्षी' इति चक्रः। 5 'पाषण्डा वेदबाह्याश्रमाः सौगता- श्चाप्यमाङ्गल्या.' इति पा०। 5 'रुदन्तः स्तनयोस्तथा' इति दयः' इति चक्रः / ताडपत्रपुस्तके पाठः।

Page #229
132 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान विलिखन्तो महीं किंचिन्मुश्चन्तोलोष्टमेदिनः॥११॥ कुर्वाणम् / क्रूरकर्मणि पशुवधादिके / उद्यन्तमुद्यमं कुर्वाणम् / तैलकर्दमदिग्धाङ्गा रक्तस्रगनुलेपनाः॥ 'क्षुरकर्मणि' इत्येके पठन्ति, तत्र मुण्डनादिकर्मण्युद्यम कुर्वाणफलं पक्कमसारं वा गृहीत्वाऽन्यच्च तद्विधम्॥१२॥ मित्यर्थः / वेगोत्सर्गेध्विति मूत्रपुरीषोत्सर्गेषु / अशुचिमिति नखैनखान्तरं वाऽपि करेण चरणं तथा // अपवित्रम् / प्रकीर्णकेशं विमुक्तकेशम् / अभ्यक्तं तैलादिना / उपानच्चर्महस्ता वा विकृतव्याधिपीडिताः॥१३॥ खिन्नं प्रवेदसहितम् / विक्लवं विह्वलम् / वैद्यं य उपसर्पन्तीवामाचारा रुदन्तश्च श्वासिनो विकृतेक्षणाः॥ त्यादि इत्थंभूतं वैद्यं ये दूता उपसर्पन्ति ते गर्हिता निन्दिता याम्यां दिशि प्राञ्जलयो विषमैकपदे स्थिताः॥१४॥ भवन्तीत्यर्थः // 15 // १६॥वैद्यं य उपसर्पन्ति दूतास्ते चापि गर्हिताः॥ वैद्यस्य पैञ्ये दैवे वा कार्ये चोत्पातदर्शने // 17 // चेष्टितमधिकृत्याह,-छिन्दन्त इत्यादि / वस्त्रान्तो दशाही- | मध्याह्ने चार्धरात्रे वा सन्ध्ययोः नस्य वस्त्रस्यान्तम् , अनामिका पवित्राङ्गुलिः, केशा मस्तकवालाः, वेलामधिकृत्याह-वैद्यस्येत्यादि / पैञ्ये पितृकार्ये / देवे रोमाणि शरीरोद्भवा वालाः, दशाः सदशस्य वस्त्रस्य प्रान्ताः / देवकार्ये / उत्पातदर्शन इति उत्पातानां भूमिदिव्यान्तरीक्षाणां स्रोतोवरोधेत्यादि स्रोतोवरोधादिषु निक्षिप्तपाणयः; स्रोतः | दर्शने // १७॥कर्णादिछिद्रम् , अवरोधः स्कन्धदेशः, हृत् कमलमुकुलाकारमधो कृत्तिकासु च // मुखं, मण्डो गलः, मूर्धा मस्तकम् , उरः कण्ठहृदयान्तरालः, आश्लेषामघामूलपूर्वासु भरणीषु च // 18 // कुक्षिर्वक्षणपार्थान्तरालः / कपालोपलेत्यादि / करशब्दः कपा- | ___ नक्षत्रमधिकृत्याह-कृत्तिकाखित्यादि // 18 // लादिभिः प्रत्येकं संबध्यते, तेन कपालादिकरा इत्यादि बोद्धव्यं |. यः | चतुझं वा नवम्यां वा षष्ट्यां सन्धिदिनेषु च // कपालो मृद्भाण्डखण्डः, उपलः पाषाणः, भस्मेति दग्धकाष्ठादि वैद्यं य उपसर्पन्ति दूतास्ते चापि गर्हिताः // 19 // क्षारः, अस्थि हई, तुषा धान्यादित्वचः, अङ्गारोऽभस्मसास्कृतो दग्धकाष्ठखण्डः / विलिखन्तो महीमिति विलिखन्तो नखा- ताथमधिकृत्याह-चतुथ्योमित्यादि / सन्धिदिनानि देवप्रेदिना विदारयन्तः पृथिवीमित्यर्थः / किंचिन्मुञ्चन्त इति किंचि तकार्याहाणि // 19 // दूस्तु हस्तेन गृहीतं मुश्चन्तः / लोष्टमेदिन इति मृत्पिण्डस्फो- खिन्नाभितप्ता मध्याह्ने ज्वलनस्य समीपतः॥ टनशीला इत्यर्थः / दिग्धागा इति लिप्ताङ्गा इत्यर्थः / रक्तस्रगनु- | गर्हिताः पित्तरोगेषु दूता वैद्यमुपागताः // 20 // लेपना रक्तमालाधारिणो रक्तविलेपनाश्चेत्यर्थः / फलमित्यादि / त एव कफरोगेषु कर्मसिद्धिकराः स्मृताः। असारमिति अभ्यन्तरसारवर्जितम् / अन्यच तद्विधमिति अन्य- | एतेने शेषं व्याख्यातं बुङ्मा संविभजेत्तु तत् // 21 // दपि वस्तु पक्कमसारं च / नखै खान्तरं वाऽपि करेण चरणं | रक्तपित्तातिसारेषु प्र हेषु तथैव च। तथेत्यत्र 'गृहीला' इति संबन्धः / उपानदित्यादि / -उपानत् प्रशस्तो जलरोधेषु दुतवैद्यसमागमः // 22 // पादहिता, चर्महस्ता वेति चर्ममयसवादिधारिणः / विकृतव्याधि. विज्ञायैवं विभागं तु शेषं बुध्येत पण्डितः॥ पीडिता इति गलत्कुष्ठादिविकृतव्याधिपीडिताः / वामाचारा इति विशिष्टरोगेषु विशिष्टवेलादि दर्शयन्नाह-खिन्नेत्यादि / बिपरीतव्यवहाराः / श्वासिन इति श्रमजनितश्वासयुक्ताः / स्विन्नाभितना दर | खिन्नाभितप्ता दुता ज्वलनस्य समीपतः सन्निधानाद्यदा वैद्य विकृतेक्षणा इति पुष्पितनेत्रादयः / याम्यां दिशि दक्षिणस्यां मध्याह्न उपसर्पन्ति तदा गर्हिता इति संबन्धः / एतेन शेषमिदिशि, प्राजलयः प्रसारिताजलयः। विषमैकपदे स्थिता इति त्यादि शेषं वातरोगे शीतप्रवातादिष्विति ज्ञेयम् , अशुभमित्यर्थः / विषमे एकस्मिन् स्थाने ऊर्वीभताः / उपसर्पन्ति समीपं रक्तपित्तेत्यादि / जलरोधेषु जलनिरोधयुक्तप्रदेशेषु / विज्ञायेगच्छन्ति // 9-14 // त्यादि / शेषं बुध्येतेति उदावर्तमूत्रकृच्छ्रादौ जलवेगदर्शनादिकं दक्षिणाभिमुखं देशे त्वशुचौ वा हुताशनम् // - प्रशस्त मिति जानीयात् // २०-२२॥ज्वलयन्तं पवन्तं वा क्रूरकर्मणि चोद्यतम् // 15 // शुक्लवासाः शुचिौरः श्यामो वा प्रियदर्शनः // 23 // नग्नं भूमौ शयानं वा वेगोत्सर्गेषु वाऽशुचिम् // स्वस्यां जातौ खगोत्रो वा दूतः कार्यकरः स्मृतः॥ प्रकीर्णकेशमभ्यक्तं खिन्नं विक्लवमेव वा // 16 // गोयोनेनागतस्तुष्टः पादाभ्यां शुभचेष्टितः // 24 // वैद्यं य उपसर्पन्ति दूतास्ते चापि गर्हिताः॥ चेष्टितमेव चेति चकारेणानुक्काऽपि वैद्यचेष्टा समुच्चीयते. 1 'नवम्यामथ षष्ठयां वा पक्षसन्धिदिनेषु च' इति ताडपत्र पुस्तके पाठः। 2 'एतेन शेषं व्याख्यातमिति व्याधिसमानगुणे तां दूतदर्शने निर्दिशन्नाह-दक्षिणेत्यादि ।-दक्षिणाभिमुख. देशादौ दूतदर्शनं विगर्हितं, विपरीतगुणे च प्रशस्तं; तेन वातरोगे मिति दक्षिणदिङ्मुखम् / देशे प्रदेशे / अशुचौ अपवित्रे / / हुताशनं ज्वलयन्तम् अग्निं ज्वालयन्तम् / पचन्तमिति पार्क | प्रवातादि निन्दितं, निवातादि प्रशस्तमित्याधूछमित्यर्थः' इति चक्रः। 3 'गोयानं गोवाह्यशकटः, एतच्च प्रशस्ततरत्वादुक्तं, तेनानिषिद्धम१'अध्वजनितश्वासयुक्ताः' इति पा० / | श्वादियानमप्यविरुद्धमेव' इति चक्रः।

Page #230
अध्यायः 29] सुश्रुतसंहिता / 133 स्मृतिमान् विधिकालज्ञः स्वतन्त्रः प्रतिपत्तिमान् // क्षते / अलङ्कृता कन्या भूषणवती कन्या / केचित् 'वर्धमानाः अलङ्कृतो मङ्गलवान् दूतः कार्यकरः स्मृतः॥२५॥ खलङ्कृता' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-आलेपनधवलस्वस्थं प्रामुखमासीनं समे देशे शुचौ शुचिम् // वादिखलङ्कृताः शरावा वर्धमाना इति / खस्तिकं मुक्तादामउपसर्पति यो वैद्यं स च कार्यकरः स्मतः॥२६॥ विशेषः, अन्ये खस्तिकं खस्तिकाकार दूर्वाशकलमण्डितं धवलं दर्पणसक्तं मृन्मयं गोमयकृतं वा मङ्गल्यमवतारणकार्थं कुर्वते अथाविपरीतदूतदर्शनादिकं निर्दिशन्नाह-शुक्लवासा इ. माङ्गलिककृत्स्त्रियः / मोदका लड्डुकाः / हिरण्यं स्वर्णम् , अन्ये त्यादि / गोयानेनेति वृषभारूढो वृषभयुक्तयानारूढो वेत्यर्थः; कपर्दकान्याहुः; अक्षता लाजाः, अन्येऽक्षतानि यवधान्यान्याहुः; अन्ये तु 'गोयानेन पशुयानेन' इत्यर्थमाहुः, गोशब्दस्य पशुवाचित्वात् / एतेन याम्यादियानखरोष्ट्रादिकवर्जमश्वादियानमुक्तम् / | पात्रं तण्डुलभृतशरावादिकम् / अन्ये तु 'अक्षतपात्रम्' इत्येक मेव तण्डुलभृतशराव मिच्छन्ति / रत्नानि माणिक्यादीनि / सुमन खतन्त्रः खप्रधानः / प्रतिपत्तिमानिति प्रतिपत्तिरत्र ज्ञानं इति शोभनमानसमित्यर्थः, 'वैद्यस्य' इति शेषः / नृपः पृथ्वीप्रगल्भता वा / शुक्लवासाः शुचिौर इत्यादिदर्शनमुक्तम् / शुभ- | पतिः, अन्ये तु 'शोभनचित्तो राजा' इत्याहुः / अप्रशान्तोऽनलः चेष्टित इत्यनेन चेष्टोक्ता / अलङ्कृत इति वेष उक्तः / संभाष प्रज्वलितवैश्वानरः / वाजी घोटकः / चाषः करटासः। शिखी श्चात्र विपरीतसंभाषविपर्ययादनुक्तोऽपि ज्ञेयः / तथाहि, तत्र मयूरः / ब्रह्मदुन्दुभीत्यादि।-ब्रह्मेति वेदः, दुन्दुभिः निःखानः, 'रूक्षनिष्ठरवक्तार' इत्युक्तम् , अत्र तु तद्विपर्ययेण 'स्निग्धको जीमूतो मेघः, एतेषां खनाः शब्दाः शस्ताः / सिंहेत्यादि / मलाभिधायिन' इत्यविपरीतसंभाषो ज्ञेयः। तथा वेलानक्षत्र हेषितं वाजिध्वनिः / गजबृंहितं हस्तिखनः / रुतं शब्दः / तिथीनामुक्तानामेवः विपरीतत्वं, ततोऽन्यदविपरीतखमिति / / रुतशब्दः कौशिकं चेत्यत्रापि संबन्धनीयः, तेनोलूकस्य रुतकथंभूतं वैद्यमुपसर्पन दूतः कार्यकारी भवतीत्याह-खस्थ मित्यर्थः / यायिन इति गच्छन्तः पुरुषाः; विपरीतं निमित्तं मित्यादि / स्वस्थम् आधिव्याधिवर्जितम्, आसीनमुपविष्टं, शुचौ पवित्रे देशे, शुचिं वैद्यम्, इत्थंभूतं वैद्यं यो दूत उप पश्चाद्दर्शनीयम् // 27-31 // र्यकारी भवति / केचिनिबन्धकार अमं पाठं न पत्रपुष्पफलोपेतान् सक्षीरानीरुजो दुमान् // पठन्ति // 23-26 // आश्रिता वा नभोवेश्मध्वजतोरणवेदिकाः // 32 // दिक्षु शान्तासु वक्तारो मधुरं पृष्ठतोऽनुगाः॥ मांसोदकुम्भातपत्रविप्रवारणगोवृषाः॥ वामा वा दक्षिणा वाऽपि शकुनाः कर्मसिद्धये // 33 // शुक्लवर्णाश्च पूज्यन्ते प्रस्थाने दर्शनं गताः॥२७॥ शुष्केऽशनिहतेऽपत्रे वल्लीनद्धे सकण्टके // स्त्री पुत्रिणी सवत्सा गौर्वर्धमानमलङ्कृता // | वृक्षेऽथवाऽश्मभस्मास्थिवितुषागारपांशुषु॥३४॥ कन्या मत्स्याः फलं चामं स्वस्तिकं मोदका दधि 28 चैत्यवल्मीकविषमस्थिता दीप्तखरस्वराः॥ हिरण्याक्षतपात्रं वा रत्नानि सुमनो नृपः॥ पुरतो दिक्षु दीप्तासु वक्तारो नार्थसाधकाः॥३५॥ अप्रशान्तोऽनलोवाजी हंसश्चापः शिखी तथा // 29 // पुत्रामानः खगा वामाः स्त्रीसंज्ञा दक्षिणा शुभाः॥ ब्रह्मदुन्दुभिजीमूतशङ्खवेणुरथखनाः॥ दक्षिणाद्वामगमनं प्रशस्तं श्वशृगालयोः॥ सिंहगोवृषनादाश्च हे(हे)षितं गजबूंहितम् // 30 // वाम नकुलचाषाणां नोभयं शशसर्पयोः // 36 // शस्तं हंसरुतं नृणां कौशिकं चैव वामतः // भासकौशिकयोश्चैव न प्रशस्तं किलोभयम् // प्रस्थाने यायिनः श्रेष्ठा वाचश्च हृदयङ्गमाः // 31 // दर्शनं वा रुतं वाऽपि न गोधाकृकलासयोः // 37 // .. अथाविपरीतलक्षणान्याह-मांसेत्यादि / मांसमाममत्र / दूतैरनिष्टैस्तुल्यानामशस्तं दर्शनं नृणाम् // उदकुम्भ इति अत्रोदकुम्भशब्देन पूर्णो रिक्तश्च घटो गृह्यते; कुलत्थतिलकार्पासतुषपाषाणभस्मनाम् // 38 // तत्रातुरगृहे प्रविशन् पूर्णः, आतुरगृहान्निःसरन् रिक्त इति | पात्रं नेष्टं तथाऽङ्गारतैलकर्दमपूरितम् // गृह्यते / आतपत्रं छत्रम् / वृषो वृषभः / शुक्लवर्णाः पदार्थाः | प्रसन्नेतरमद्यानां पूर्ण वा रक्तसर्षपैः // 39 // कार्पासास्थितकभस्मक्षारादिव्यतिरिक्ताः सुमनोदध्यक्षतमौक्ति- शवकाष्ठपलाशानां शुष्काणां पथि सङ्गमाः॥ कादयः / पूज्यन्ते श्लाघ्यन्ते / गताः प्राप्ताः / वर्धमानं शरावः, | नेष्यन्ते पतितान्तस्थदीनान्धरिपवस्तथा // 40 // अन्ये तु विशिष्टमेव दर्पणं माल्यार्थ चषकं वा वर्धमानमाच शकुनान् निर्दिशनाह-पत्रेत्यादि / नीरुज इति कृमिदावा म्याद्यनुपहतान् / आश्रितशब्दो नभःप्रभृतिभिः सह प्रत्येक . 1 'धृतिमान्' इति पा० / 2 'वर्धमाना स्वलङ्कृता' इति पा० ! | संबध्यते / नभ आकाशं, वेश्म गृहं, ध्वजा पताका देवा'वर्धमाना इति शरावाः, ते च खलङ्कृता इति आलेपादिना | दीनां, तोरणमार्द्रवंशादिरचितं प्रतोल्याकारं, वेदिका इति मण्डिताः / केचिदलङ्कता इति कन्याविशेषणं मन्यन्ते / अन्ये त्वङ्कारोपितं कुमार कुमारी वा वर्धमानमाहुः' इति चक्रः / 3 'सुमना' 1 'अन्ये त्वङ्कारोपितं कुमार कुमारी वा वर्धमानमाहुः' इति इति पा०। | चक्रः / 2 'राजभवनं' इति पा० /

Page #231
134 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान विवाहादिनिमित्तमामेष्टकादिरचितश्चतुरकः / दिक्षु शान्तास्विति | | शुभाशुभसूचकम् / अन्ये तु-"एवं व्याधिविशेषेण निमित्तमुपपूर्वासूत्तरासु चेत्यर्थः; अन्ये तु आलिङ्गिताऽवधूमितदीप्त- धारयेत्" इत्यमुं पाठमन्यथा. पठन्ति व्याख्यानयन्ति च, स वर्जिताखित्याचक्षते / वकार इति शब्दायमानाः / पृष्ठतोऽनुगा | चाभावान्न लिखितः // 42 // 43 // इति पृष्ठप्रदेशानुगता इत्यर्थः / विपरीताञ् शकुनान्नि- तथैवाकष्टहाकष्टमानन्दरुदितस्वनाः॥ दिशन्नाह-शुष्के इत्यादि / अशनिहते वज्रहते / अपत्रे | छ- वातपरीषाणां शब्दो वै गर्दभोष्ट्रयोः॥४४॥ पत्ररहिते / वल्लिनद्धे लतावेष्टिते / सकण्टके कण्टकसहिते / इत्थंभूते वृक्षे 'आश्रिता' इत्यध्याहारः / अश्मा पाषाणः / भस्म सामान्यं शब्दनिमित्तं दर्शयन्नाह-तथैवेत्यादि / आक्रुष्टमारक्षा / विट् विष्ठा / तुषा धान्यत्वचः / पांशुः धूलिः / चैत्यं | क्रोशः / आक्रुष्टादिभिः खनशब्दः प्रत्येकं संबध्यते। हाकष्ट शब्दः खेदार्थः / आक्रन्द आक्रोशखनः / अमुं श्लोकं बाहुल्येन स्मशानवृक्षः / दीप्तखराः कुखराः चिचीचीकारादयः, खर न पठन्ति / पञ्जिकाकारगयदासेन तु विशिष्टपाठशुद्धिखराः उत्कटशब्दाः / दिक्षु दीप्तास्विति आग्नेययाम्यनैर्ऋतीषु / / पुन्नामानः खगा वामा इति पुन्नामधेयाः पक्षिणो वामपार्श्वे कारेण लिखितो व्याख्यातश्चेत्यत्रापि लिखितः // 44 // वक्तारः शुभाः; तद्यथा-हंसकारण्डवचक्रवाकादयः / स्त्रीसंज्ञा | प्रतिषिद्धं तथा भग्नं क्षुतं स्खलितमाहतमा दक्षिणाः शुभा इति कोकिलाबलाकादयः स्त्रीसंज्ञा दक्षिणपार्श्व- दोर्मनस्यं च वैद्यस्य यात्रायां न प्रशस्यते // 45 // बर्तिनः शुभाः / एतेन स्त्रीपुंसंज्ञाः पक्षिण इत्थमेव शुभाः, वैद्यस्यापि गेहे वागादिचेष्टितं दर्शयन्नाह-प्रतीत्यादि / प्रतिअन्यथा अशुभाः, इति परमार्थतो विपरीतशकुनमेव कथितं षिद्धमिति निषेधवचनं 'मागच्छ' इत्यादिकं, भमं कीलकादिभङ्गभवति / पूर्वानुक्तविपरीतनिमित्तं निर्दिशन्नाह-दक्षिणादित्यादि / | वचनं, क्षुतं छिक्वितं; त्रयमेतद्वाग्विचेष्टितम् / 'भनं' इत्यस्य अत्रापि तद्विपर्ययेण दक्षिणगमनं प्रशस्तमित्युक्तं भवति / नोभय | स्थाने केचित् 'लग्नं' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-लमं मिति उभयमपि वामदक्षिणमपि गमनं न प्रशस्तमित्यर्थः ।भासे वस्त्रादिसङ्गः / स्खलितमाहतमेतत् कायविचेष्टितम् / स्खलितं त्यादि भासो गोकुलचारी गृध्रविशेषः / उभयमिति वामदक्षिण-लुण्ठनं पादादेः, आहतमिति आहननम् / दौर्मनस्यं चित्तविचे. मिति / दर्शनं वा रुतमित्यादि / कृकलासः 'कण्टिकाया' इति ष्टितम् // 45 // लोके; पूर्वदेशीमास्तु गिरिगिटमाचक्षते। गोधाकृकलासयोदेशेनं प्रवेशेऽप्येतदुहेशादवेक्ष्यं च तथाऽऽतुरे॥ रुतं वामतो दक्षिणतः पुरतः पृष्ठतो वा न प्रशस्तमिति / / दूतैरनिष्टैरित्यादि / अनिष्टैरिति नपुंसकगर्दभोष्ट्ररथप्राप्तादिभिस्तु प्रतिद्वारं गृहे चास्य पुनरेतन्न गण्यते // 46 // ल्यानां समानानामन्येषामपि नृणां दर्शनं प्रस्थाने न प्रशस्तम् / | वैद्यगृहविधिमातुरगृहेऽप्यतिदिशन्नाह-प्रवेशे इत्यादि / कलन्थेत्यादि / कलशादी पात्रात एतत् पूर्वोक्तं शुभाशुभनिमित्तं, प्रवेशेऽप्यवेक्ष्यं द्रष्टव्यम् / प्रशस्तमित्यर्थः / प्रसन्नेतरमद्यानामित्यादि / प्रसन्ना मद्यस्योप उद्देशात् संक्षेपात् / आतुरे आतुरगृहे / प्रतिद्वार द्वार प्रति / येच्छो भागः; तदितरेषों मद्यानां पूर्णमप्रशस्तं. तथा रक्तसर्ष- | गृहे गृहाभ्यन्तरे, अस्य आतुरस्य, एतत् पूर्वोक्तं निमित्तं, न पपूर्ण च न प्रशस्तम् / शवकाष्ठेत्यादि शवादीनां पथि मार्गे गण्यते न मन्यत इत्यर्थः / केचित् 'प्रतिद्वारं गृहं चास्य' इत्यादि संगमाः संयोगा न प्रशस्ताः / शवो मृतकः / काष्ठं दारु, पलाशं | पाठ पाठं मन्यन्ते / प्रतिशब्दो लक्षणा(णेs)); तेन द्वारं लक्षीकृत्य, पर्णम् / 'शुष्काणां' इत्यत्र स्थाने केचित् रूढानां' इति गृहं च लक्षीकृत्येति / अत्रोद्देशात् संक्षेपादातुरेऽप्यवेक्ष्यमिति पठन्ति / तेषां मते रूढानां पुराणानामित्यर्थः / नेष्यन्ते न संबन्धः // 46 // प्रशस्यन्ते / पतिताः पञ्च महापातकिनः / अन्तःस्थाः चण्डा- केशभस्मास्थिकाष्ठाश्मतुषकार्पासकण्टकाः॥ लादयः / दीनो निरुत्साहः // 32-40 // खट्वोर्ध्वपादा मद्यापो वसा तैलं तिलास्तृणम् // 47 // मृदुः शीतोऽनुकूलश्च सुगन्धिश्चानिलः शुभः॥ | नपुंसकव्यजभग्ननग्नमुण्डासिताम्बराः॥ खरोष्णोऽनिष्टगन्धश्च प्रतिलोमश्च गर्हितः॥४१॥ प्रस्थाने वा प्रवेशे वा नेप्यन्ते दर्शनं गताः॥४८॥ अनिलं निर्दिशन्नाह-मृदुरित्यादि / अनुकूलः पृष्ठानु __आतुरगृहे गतस्य यात्रोन्मुखस्य च वैद्यस्य विपरीतनिमित्तं गामी / प्रतिलोमः अभिमुखः // 41 // दर्शयन्नाह-केशभस्मेत्यादि / मुण्डा मुण्डितमुण्डाः। असिताम्बरा रक्तवस्त्राः // 47 // 48 // प्रन्थ्यर्बुदादिषु सदा छेदशब्दस्तु पूजितः॥ विद्रध्युदरगुल्मेषु मेदशब्दस्तथैव च // 42 // भाण्डानां संकरस्थानां स्थानात् संचारणं तथा // रक्तपित्तातिसारेषु रुद्धशब्दः प्रशस्यते॥ निखातोत्पाटनं भङ्गः पतनं निर्गमस्तथा // 49 // एवं व्याधिविशेषेण निमित्तमुपधारयेत् // 43 // | वैद्यासनावसादो वा रोगी वा स्यादधोमुखः॥ रोगविशेषादपि निमित्तविशेषमनुक्तं निर्दिशन्नाह-ग्रन्थी वैद्यं संभाषमाणोऽङ्गं कुड्यमास्तरणानि वा // 50 // त्यादि / व्याधिविशेषेण अनुक्तेन व्याधिमेदेनेत्यर्थः / निमित्तमिति / 1 'लग्नं' इति पा० /

Page #232
अध्यायः 29] सुश्रुतसंहिता। 135 MAY MAMVAAAAAAAM प्रेमृज्याद्वा धुनीयाद्वा करौ पृष्ठं शिरस्तथा // पुष्पाढ्यं कोविदारं वा चिती वा योऽधिरोहति // हस्तं चाकृष्य वैद्यस्य न्यसेच्छिरसि चोरसि // 51 // कार्पासतैलपिण्याकलोहानि लवणं तिलान् // 65 // यो वैद्यमन्मुखः पश्यन्नन्माटि स्वालमातुरः॥ लमेताश्नीत वा पक्कमन्नं यश्च पिबेत सुराम॥ न स सिध्यति वेद्यो वा गृहे यस्य न पूज्यते // 52 // | स्वस्थः स लभते व्याधि व्याधितो मृत्युमृच्छति 66 भवने पूज्यते वाऽपि यस्य वैद्यः स सिध्यति // दूतादिशेष खप्नं दर्शयन्नाह-स्वप्नानित्यादि / निद्रोपप्लुतेन एतत्पुनरातुरगृहेऽपि गण्यत इत्याह-भाण्डानामित्यादि / रजोयुक्तेन मनसा विषयग्रहणं स्वप्नः / सुहृद्दष्टाः स्वप्ना निमित्तभाण्डानाम् उपकरणद्रव्याणाम् / संकरस्थानां मिलितानाम् / मात्रमेव; खयं दृष्टास्तु प्रकृत्यादिवर्ज गुरुतराः / अशुभखप्नान्निसंचारणम् इतस्ततो नयनम् / निखातस्य भाण्डस्योत्पाटनमुद्ध- दर्शयन्नाह-स्नेहेत्यादि / करभादिष्वारुह्य तैलाभ्यक्तशरीरः सन् रणमित्यर्थः / भङ्गः स्फुटनम् / पतनं हस्तादेरधोभ्रंशः। निर्गमो यो यायाद्गच्छेत् ; अनेन दुःखनन षण्मासैम्रियते परं राजयगृहाभ्यन्तराद्वाह्यतो गमनम् / अवसादो भङ्गः / वैद्यं संभाषमाणो क्ष्मणा रोगेण / अन्तावसायिभिः चाण्डालैः / परिष्वजेरन् वैद्येन सहालापं कुर्वाणोऽङ्गं प्रमृज्यात् , कुज्यं भित्तिं वा | आलिङ्गेयुः / प्रजिताः शैवपाशुपतादयः / मुहुर्वारंवारम् / आस्तरणानि प्रच्छादनवस्त्राणि वा प्रमृज्यात् प्रोञ्छयेदित्यर्थः / आघ्रायते चुम्ब्यते, 'भक्ष्यते' इत्यन्ये / श्वापदैः व्याघ्रादिभिः / धुनीयात् कम्पयेत् / कानित्याह-करौ पृष्ठं शिरस्तथा। न्यसेत् पिबेन्मधु च तैलं चेति मधु पुष्परसः / चकारद्वयादेकैकशः निक्षिपेत् / उन्मुख इति ऊर्ध्वमुखः / उन्मार्टि ऊर्ध्व प्रोञ्छति। पानमत्र ज्ञेयम् / केचिदत्र मधु मद्यमित्याहुः; तन्न, केवलस्य केचिद्वृद्धाः पठन्ति-न स सिध्यतीत्यादि // 49-52 // - मद्यस्य पानं प्रशस्त खप्नाध्यायशास्त्रेषु कथितं; यत्र तु सुरापा नमशोभनमित्युक्तं, तत्र सुरा पिष्टमयी ग्राह्या / पङ्केऽवसीदतीति शुभं शुमेषु दूतादिष्वशुभं शुमेषु च // 53 // पके कर्दमे, अवसीदति बुडतीत्यर्थः, पङ्कावसादस्तु सद्योमृत्युआतुरस्य ध्रुवं तस्माइतादीन लक्षयेद्भिषक् // करः / रक्तां सज रक्तपुष्पमालाम् / ग्रसेदिति गिलतीत्यर्थः / दूतादेः शुभाशुभस्य यथासंख्यं शुभाशुभमेव फलं निर्दिश- जननीं प्रविशेदिति मातुरुदरे प्रविशतीत्यर्थः / श्वः विवरे / नाह-शुभमित्यादि // 53 // तमसाऽऽवृते अन्धकारवेष्टिते / हियेत नीयेत, स्रोतसा नाड्या। मौण्ड्यं कृत्तकेशता। पराजीयेत पराजितो भवतीत्यर्थः / बध्येत स्वमानतः प्रवक्ष्यामि मरणाय शुभाय च // 54 // सुहृदो यांश्च पश्यन्ति व्याधितो वा स्वयं तथा // बन्धनं प्राप्नुयादित्यर्थः / तारकादीनामिति आदिग्रहणाच्चन्द्रा दिग्रहणम् / प्रणाशं दीपचक्षुषोरिति खप्नेऽकस्माद्दीपं नष्टं पश्यति, नेहाभ्यक्तशरीरस्तु करभव्यालगर्दभैः // 55 // | खचक्षुषी विगलिते पश्यतीत्यर्थः / देवतानां प्रकम्पमिति देवघराहैमहिषैर्वाऽपि यो यायाइक्षिणामुखः॥ तानां देवताप्रतिमानां कम्पमित्यर्थः / अवनेः पृथिव्याः / रक्ताम्बरधरा कृष्णा हसन्ती मुक्तमूर्धजा // 56 // | यं चाकर्षति बना स्त्री नृत्यन्ती दक्षिणामुखम् / / यूपो यज्ञपशुबन्धनकाष्ठं, पारिभद्रको निम्बवृक्षः, कोविदारः अन्तावसायिभिर्यो वाऽऽकृष्यते दक्षिणामुखः 57 काञ्चनारः / लौहानि लोहमयानि वस्तूनि / पक्कमन्नं सिद्धमित्यर्थः परिष्वजेरन् यं वाऽपि प्रेताः प्रवजिता(न)स्तथा // | केचिदन्नस्थाने 'मांस' इति पठन्ति / सुरा पिष्टमयी न तु मद्यं, तस्य शोभनखात् / ऋच्छति प्राप्नोतीत्यर्थः // 54-66 // मुंहुराघ्रायते यस्तु श्वापदैर्विकृताननैः // 58 // पिबेन्मधु च तैलं च यो वा पङ्केऽवसीदति // यथाखं प्रकृतिखप्नो विस्मृतो विहतस्तथा // पङ्कप्रदिग्धगात्रो वा प्रनृत्येत् प्रहसेत्तथा // 59 // चिन्ताकृतो दिवा दृष्टो भवन्त्यफलदास्तु ते // 67 // निरम्बरश्च यो रक्तां धारयेच्छिरसा स्रजम् // | 1 'योऽधिरोहति मानवः' इति पा०। 2 'प्रासादप्रतिमाना' यस्य वंशो नलो वाऽपि तालो वोरसि जायते // 6 // यं वा मत्स्यो ग्रसेद्यो वा जननीं प्रविशेन्नरः॥ इति पा० / 3 'यशपशुहिंसनकाष्ठम्' इति पा० / 4 'विहतशब्देन | तत्रान्तरे विफलत्वेनैव कथिता अतिदीर्घस्वप्नादयो ग्राह्याः / उक्तं हि पर्वतापात् पतेद्यो वा श्वभ्रे वा तमसाऽऽवृते // 1 // चरके-"दिवास्वप्नमतिहस्वमतिदीर्घ तथैव च / दृष्टः प्रथमयामे यः हियेत स्रोतसा यो वा यो वा मौण्ड्यमवाप्नुयात् // स्वप्नः सोऽप्यफलो भवेत्" (च.ई. अ.५) इति / चिन्ताकृतशब्देन पराजीयेत बध्येत काकाद्यैर्वाऽभिभूयते // 62 // दृष्टश्रुतानुभूतप्रार्थितकल्पितानां पञ्चानामपि विकल्पानां ग्रहणम् / पतनं तारकादीनां प्रणाशं दीपचक्षुषोः॥ एतब्यतिरिक्तस्य भाविफलसंबन्धस्यैवेह ग्रहणम् / स च स्वप्नोऽरिष्टयः पश्येद्देवतानां वा प्रकम्पमवनेस्तथा // 63 // रूपो मनोवहस्रोतसामतिबलैत्रिभिरेव दोषैः परितत्वाद्दश्यते। यदुक्तं यस्य छर्दिर्विरेको वा दशनाः प्रपतन्ति वा॥ चरके-"मनोवहानां दुष्टत्वाद्दोषैरतिवलैत्रिभिः / स्रोतसां दारुणान् शाल्मली किंशुकं यूपं वल्मीक पारिभद्रकम् // 64 // स्वप्नान् काले पश्यति दारुणे" (च.ई. अ.५)-इति / ईदृशश्च दोष१ 'प्रमृशादा' पा० / 2 'कुर्वन्' इति पा० / 3 'वाऽऽकर्षति' प्रकोपः पच्यमानमारकादृष्टकृत एव ज्ञेयः / एवं शुभकालेऽपि स्वप्नः इति पा० / 4 'मूर्धन्याघ्रायते' इति पा० / पच्यमानशुभकर्मजन्य एव शेयः / यथा भूतनिमित्तादिपच्यमान

Page #233
136 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं विफलान् खप्नाननरिष्टभूतान् दर्शयन्नाह-यथाखमित्यादि / देवतायतने चैव वसेद्रात्रित्रयं तथा // प्रकृतेरनतिक्रमेण यथावं, यथा-वातप्रकृती 'वियति विप्रांश्च पूजयेन्नित्यं दुःस्वप्नात् प्रविमुच्यते // 74 // गच्छति संभ्रमेण च' (शा. अ. 4), पित्तप्रकृती 'संपश्येदपि ____ अशुभस्वप्नदर्शने किंचिचिकित्सितमाह-खप्नानित्यादि / च हुताशविद्युदुल्काः' (शा. अ. 4), श्लेष्मप्रकृतौ 'प्रसुप्तः सन् प्रथमे यामे प्रथमप्रहरे / दृष्ट्वा विलोक्य दुःस्वप्नम् / खप्यात् कमलहंसचक्रवाकान् संपश्येदपि च जलाशयान् मनोज्ञान्' (शा. शयीत / किं कृत्वा ? ध्याला शुभं कल्याणमित्यर्थः / यद्यपि अ.४)। विस्मृतोऽतिशयेन न स्मृतः / विहतः पूर्व विरूपो दृष्टः प्रथमयामलक्ष्य(दृष्ट)स्वप्नस्य निष्फलत्वं कथितं, तथाऽपि दु:स चानन्तरं विशिष्टेन स्वप्नेन हतः। उक्तं च,-"अकल्याणमपि खप्नभयादयं विधिः कर्तव्यः / अन्यतमम् एकतमम् / समाहितः खप्नं दृष्ट्वा तत्रैव यः पुनः / सौम्यं पश्येच्छुभाकारं तस्य सावधानः / न चाचक्षीत न च कथयेत् // 71-74 // विद्याच्छुभं फलम्-" (च. इ. अ. 5) इति / तथाग्रहणात् सुस्वप्नं दृष्ट्वाऽखपतां सद्यःफलवं महाफलत्वं च सूच्यते / अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि प्रशस्तं स्वप्नदर्शनम् // अन्ये तु 'विहितश्च यः' इति पठन्ति / दिवादृष्ट इति 'स्वप्नः' देवान् द्विजान्गोवृषभान् जीवतः सुहृदो नृपान् 75 इति शेषः / भवन्त्यफलदास्तु ते इति तुशब्दश्चकारार्थः, | समिद्धमग्निं साधूंश्च निर्मलानि जलानि च // तेनातिहखातिदीर्घप्रथमयामदृष्टाश्चाफलाः समुच्चीयन्ते। 'भवत्य | पश्येत् कल्याणलाभाय व्याधेरपगमाय च // 76 // फल एव स' इति केचित् पठन्ति // 67 // | मांसं मत्स्यान् स्रजःश्वेता वासांसि च फलानि च // . लमेत धनलाभाय व्याधेरपगमाय च // 77 // ज्वरितानां शुना सख्यं कपिसख्यं तु शोषिणाम् // महाप्रासादसफलवृक्षवारणपर्वतान् // उन्मादे राक्षसैःप्रेतैरपस्मारे प्रवर्तनम् // 68 // आरोहेद्रव्यलाभाय व्याधेरपगमाय च // 78 // मेहातिसारिणां तोयपानं स्नेहस्य कुष्ठिनाम् // नदीनदसमुद्रांश्च क्षुभितान् कलुषोदकान् // गुल्मेषु स्थावरोत्पत्तिः कोष्ठे, मूर्ध्नि शिरोरुजि // 19 // '| तरेत् कल्याणलाभाय व्याधेरपगमाय च // 79 // . शकलीभक्षणं छ-मध्वा श्वासपिपासयोः॥ उरगो वा जलाको वा भ्रमरो वाऽपि यं दशेत् // हारिद्रं भोजनं वाऽपि यस्य स्यात् पाण्डुरोगिणः 70 आरोग्यं निर्दिशेत्तस्य धनलाभं च बद्धिमान // 8 // रक्तपित्ती पिबेद्यस्तु शोणितं स विनश्यति // एवं रूपा शुभान् स्वप्नान् यः पश्येद्याधितो नरः उत्तरतन्त्रपठितविशिष्टव्याधिषु विशिष्टमेव खप्नदर्शनारिष्टं | अर्घायुरिति शेयस्तस्मै कर्म समाचरेत् // 81 // दर्शयन्नाह-ज्वरितानामित्यादि / शुना सख्यमिति कुक्कुरेण सह | सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने विपरीताविपरीत. मैत्र्यं, कपिसख्यमिति वानरमैत्र्यम् / प्रवर्तनशब्द उन्मादापस्मा- स्वामनिदर्शनीयो नामैकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः // 29 // राभ्यां सह प्रत्येकं संबध्यते / गुल्मेषु गुल्मरोगेषु, स्थावरोत्पत्ति- अत ऊर्ध्वमित्यादि / सुहृदो मित्राणि / समिद्धमग्निं प्रज्वलितं वृक्षोत्पत्तिः, कोष्ठे उदरै / मूर्ध्नि मस्तके स्थावरोत्पत्तिः, शिरो- वह्निम् / कल्याणलाभायेति शुभवस्तुप्राप्तय इत्यर्थः / अपगमो रुजि मस्तकव्यथायाम् / छा ‘चणकादिपिष्टकृता सतिला तैल- निवृत्तिः / नद्यो गङ्गाद्याः, नदाः शोणााः प्रसिद्धाः, क्षुभितान् भृष्टा शष्कुलीत्युच्यते, तस्या भक्षणम् / अध्वा मार्गः, तत्र प्रचलितान् वृद्धिं गतानित्यर्थः, कलुषोदकान् यत एव क्षुभितानत गमनं, श्वासपिपासयोः / हारिद्रमिति हरिदारक्तभोजनभक्षण- एवाप्रशस्तोदकानित्यर्थः / उरगः सर्पः, दशेद्भक्षयेत् // 75-81 // मित्यर्थः // 68-70 / इति श्रीडल्ह(ब)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतस्वप्नानेवंविधान् दृष्ट्वा प्रातरुत्थाय यत्नवान् // 71 // व्याख्यायां सूत्रस्थाने एकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः // 29 // दद्यान्माषांस्तिलांल्लोहं विप्रेभ्यः काञ्चनं तथा // / जपेच्चापि शुभान् मन्त्रान् गायत्री त्रिपदां तथा 72 त्रिंशत्तमोऽध्यायः। दृष्ट्वा तु प्रथमे यामे स्वप्याद् ध्यात्वा पुनः शुभम् // | अथातः पैश्चेन्द्रियार्थविप्रतिपत्तिमध्यायं व्या. जपेद्वाऽन्यतमं वेदं ब्रह्मचारी समाहितः // 73 // ख्यास्यामः॥१॥ न चाचक्षीत कस्मैचिदृष्ट्वा स्वप्रमशोभनम् // 1 'परिमुच्यते' इति पा. / 2 'विप्रांश्च' इति पा० / दैवकृतमेव शुभाशुभसूचकं भवति' इति चक्रः / चरके हि सप्तविधं | 3 'द्विविधं रिष्टं-बाह्यं भूतादिगतमान्तरं शरीरगतं च / तत्र वैद्येन खमदर्शनमुक्तम्-"दृष्टं श्रुतानुभूतं च कल्पितं प्रार्थितं तथा / प्रथममुपस्थितं भूतादिगतमेव परीक्ष्यत इति पूर्वाध्यायेनोक्तं. भाविक दोषजं चैव स्वप्नं सप्तविधं विदुः' (च. इं. अ.५) इति / तदनु चातुरगृहगतेनातुरगत परीक्षणीयमिति आतुरगतरिष्टज्ञानार्थ तत्र भाविकमिति भाविफलसूचकम् / भाविकं दोषजं च स्वप्नदर्शनं पञ्चन्द्रियार्थविप्रतिपत्तिरध्यायोऽभिधीयते / पञ्चेन्द्रियार्थाः शब्दाफलवत् , अन्यत्त्वफल मिति नेयम् / दयः, तेषु विरुद्धा प्रतिपत्तिः तथा तेषामेवाऽन्यथाभावो विप्रति१'देव' इति पा०। | पत्तिः।' इति चक्रः।

Page #234
अध्यायः 30] सुश्रुतसंहिता। 137 .यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ शृणोति विविधा शब्दान् यो दिव्यानामभावतः॥ पञ्चेन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि. तेषामर्थाः शब्दादयः, अर्थानां | समुद्रपुरमघानामसपत्ता र समुद्रपुरमेघानामसंपत्तौ च निःस्वनान् // 4 // शब्दादीनां विप्रतिपत्तिविपरीतावबोधो हीनातियोगेनेत्यर्थः / तान् खनान्नावगृह्वाति मन्यते चान्यशब्दवत // पञ्चग्रहणं कर्मेन्द्रियाणामुभयात्मकस्य मनसश्च निषेधार्थ; कर्मे- | ग्राम्यारण्यखनांश्चापि विपरीताञ् शृणोति च // 5 // न्द्रियाणां शरीरग्रहणेनैव ग्रहणात् ; मनसस्त्विन्द्रियग्रहणेनैव | द्विषच्छब्देषु रमते सुहृच्छब्देषु कुप्यति॥ ग्रहणं, मनोव्यतिरेकेणेन्द्रियाणां विषयग्रहणाभावात् // 1 // 2 // | न शृणोति च योऽकस्मात्तं ब्रुवन्ति गतायुषम् // 6 // शेरीरशीलयोर्यस्य प्रकृतेर्विकृतिर्भवेत् // ___ आतुरगतग्राह्यविरुद्धशब्दप्रतिपत्तिं निर्दिशन्नाह-शृणोतीतत्त्वरिष्टं समासेन, व्यासतस्तु निबोध मे॥३॥ त्यादि / विविधान् बहुप्रकारान् संजल्पपाठगीतवाद्यादीन् / प्रागध्याये दूतादिज्ञेयबाह्यारिष्टं प्रतिपाद्यास्मिन्नध्याये आभ्य दिव्यानां सिद्धकिन्नरगन्धर्वादीनाम् / समुद्रपुरमेघानामित्यत्र न्तरमरिष्टमाश्रयभेदेन त्रिविधं संक्षेपेण दर्शयन्नाह-शरीर समुद्रादिभिः सह निःखनशब्दः प्रत्येक संबध्यते / एतेन समुशीलयोरित्यादि / शरीरं पाञ्चभौतिक प्राणिकायः;-शीलं मानसो द्रादीनामसंपत्तावभावेऽपि तेषां शब्दाञ्छणोतीत्यर्थः / पुरखनः भावः, अन्ये तु 'शीलं समाधानयुक्तं मनः' इत्याचक्षते; प्रकृतिः पुरवासिप्राणिशब्दः; अन्ये तु पुरस्थाने 'तूर्य' इति पठन्ति; अपरे 'वात' इति पठन्ति / तान् खनानित्यादि विद्यमानेषु वा समुद्राखाभाविकः प्राणिनो निजो धर्मः; एतेषां शरीरशीलप्रकृतीनां त्रयाणां भावानां विकृतिर्वैपरीत्यं यद्भवेत्तदरिष्टं मरणलक्षणं | दिखनेषु तान्न गृह्णाति, वाऽन्यशब्दवन्मन्यते / ग्राम्यखनान् ग्रामवासिप्राणिशब्दान् , आरण्यान् अरण्यवासिप्राणिध्वनीन् ; भवति / समासेन संक्षेपेण / अन्ये तु 'शरीरशीलयोर्द्वयोर्या विपरीतानिति ग्राम्यानारण्यानिव शृणोति, आरण्यान् ग्राम्यानिव प्रकृतिस्तस्या या विकृतिस्तदरिष्टं मरणलक्षणं भवति' इत्याचक्षते। शृणोतीत्यर्थः / द्विषच्छब्देषु शत्रुशब्देषु / सुहृन्मित्रादिः / प्रकृतेः प्रस्तावात् किंचिद्विचारः क्रियते, सा हि प्रकृतिर्जात्यादीन् अकस्माच्छ्रवणरोगं विना // 4-6 // षडुपाधीनपेक्षते / तदुक्तं चरके,-"प्रकृतिर्हि जातिप्रसक्ता च | यस्तूष्णमिव गृह्णाति शीतमुष्णं च शीतवत् // कुलप्रसक्ता च देशानुपातिनी च कालानुपातिनी च वयोनुपातिनी संजातशीतपिडको यश्च दाहेन पीड्यते // 7 // च प्रत्यात्मनियता च-" (च. ई. अ. 1) इति / सर्वभेदेषु चकारकरणमन्योन्यसमावेशार्थ; तत्र जातिप्रसक्ता नाम तासु | उष्णगात्रोऽतिमात्रं च यः शीतेन प्रवेपते / तासु मनुष्यादिजातिषु ते ते करचरणादयः खभावविशेषाः,' प्रहारान्नाभिजानाति योऽङ्गच्छेदमथापि वा // 8 // वचनेषु च नानाविविधा एव व्यक्ताव्यक्तादयो धर्माः, मनसि च आतुरगतग्राह्य विरुद्धस्पशेप्रतिपत्तिं दर्शयन्नाह-यस्तूष्णमिधर्माधर्ममैथुनाहारप्रभृतयोऽपि भावाः; कुलप्रसक्ता नाम द्विज-त्याद / अत्र शातापडका हि कफकृताः, तासा जाड्यादया कुले तपःप्रियतादयः, क्षत्रियकुले समरप्रियतादयो धर्मविशेषा | वेदनाविशेषाः प्राकृताः, दाहस्तु वैकृत इति / प्रहारो लगुडादिभवन्ति; देशानुपातिनी नाम लाटकर्णाटादीनां काये वाचि कृतः। अङ्गच्छेदः शस्त्रादिकृतः॥७॥८॥ मनसि च ते ते खभावविशेषा विशेषेण भवन्ति; कालानुपातिनी | पांशुनेवावकीर्णानि यश्च गात्राणि मन्यते // नाम देहादिषु दौर्बल्याद्यादानाद्यपेक्षं, गदेषु च दोषमलाद्य- | वर्णान्यता वा राज्यो वा यस्य गात्रे भवन्ति हि // 9 // पेक्षिणी; वयोनुपातिनी नाम बाल्याद्यवस्थासु बालादौ सौकुमार्या- आतुरगतग्राह्यविरुद्धरूपप्रतिपत्तिं दर्शयन्नाह-पांशुनेत्यादि। दयो धर्माः; एतेषु त्रिष्वनुपातिशब्दप्रयोगात् संचारित्वं | पांशुधूलिः, अवकीर्णानि व्याप्तानि / राज्यो लेखा नीललोहिताखभावगुणानामिष्टं; प्रत्यात्मनियतेति आत्मन्यात्मनि नियता | दयः॥९॥ प्रतिपुरुषनियतेत्यर्थः, ते पुनः काये वाचि मनसि च स्वभाव- | नातानुलिप्तं यं चापि भजन्ते नीलमक्षिकाः॥ विशेषाः प्रतिपुरुषमेदभिन्ना दृश्यन्ते; एवं तावत् षोढा प्रकृतिर्भवत्येव / अन्ये तु "सप्तम्यपि भवेत् प्रायो देहे लक्षण- यथा-प्रथमं सत्त्वप्रकृतिस्ततो रजस्तमःप्रकृतिरित्यादि, तथा, आदौ हैतुकी। उत्तमाधममध्यायुर्लिङ्गानां कारणं हि सा-” इति वातप्रकृतिस्ततः पित्तश्लेष्मप्रकृतिरित्यादि' इति पा० / मन्यन्ते / अन्ये तु प्रकृतिं सत्त्वरजस्तमोमयीं वातपित्तश्लेष्ममयीं / 'संजातशीतपिडको यश्च दाहेन पीब्यते इति अत्र शीतपिडवा मन्यन्ते / तस्या विकृतिपरीत्यमन्यथाभावः // 3 // कोचितां शीतवेदनां न वेत्ति, दाहं चानुचितं वेत्तीतीन्द्रियविप्रति पत्ती रिष्टं, तथा शीतपिडकोचितं शैत्यं न भवति दाहश्चानुचितो - 1 तत्र प्रथमतः शारीरमानससकलारिष्टलक्षणमेव तावदाह- भवतीति स्पर्शान्यथाभावोऽपि रिष्टम् / एवमुष्णगात्र इत्यादावपि शरीरशीलयोरित्यादि / शरीरं प्राणिकायः, शीलं मनोवृत्तिः, शीलेन | यथायोग्यतया इन्द्रियस्यार्थस्य वा विप्रतिपत्तिाख्येया' इति च मनो लक्ष्यते; तेन शरीरमनसोरित्यर्थः / अनयोः प्रकृतिः चक्रः। 2 'वर्णान्यभावो' इति पा० / 3 'खातानुलिप्तमित्यादौ रिष्टे खभावः / सा च जात्यादीनुपाधीनपेक्षते / विकृतिरन्यथाभावः' | गन्धस्य रसस्य चान्यथाभावो रिष्टम् / नीलमक्षिका हि अत्यन्तमधुरे इति चक्रः। 2 'इन्द्रयोः' इति पा• / 3 'तस्या विकृतिपरीत्या दुर्गन्धे च पतन्ति' इति चक्रः / सु० सं०१८ तावत पर यथा-MA : पित्त

Page #235
138 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान ___ आतुरगतामेव विरुद्धरसप्रतिपत्तिं दर्शयन्नाह-नातेत्यादि / विमानयानप्रासादैर्यश्च संकुलमम्बरम् // 17 // पूर्व सातः पश्चादनुलिप्त इत्थंभूतमपि सुगन्धिकार्य बहिर्मल- यश्वानिलं मूर्ति मन्तरिक्षं च पश्यति // वर्जितं यदा नीलमक्षिकाः श्रयन्ते तदाऽसौ कालपक्कलादतिमधु- धूमनीहारवासोभिरावृतामिव मेदिनीम् // 18 // रीभूतशरीरः, येन निर्मलशरीरोऽपि मक्षिकाभिः काम्यत इति। प्रदीप्तमिव लोकं च यो वा प्लुतमिवाम्भसा // नातानुलिप्तमित्येतदरिष्टं वर्षावधि // भूमिमष्टापदाकारां लेखाभिर्यश्च पश्यति // 19 // सुगन्धिर्वाऽति योऽकस्मात्तं ब्रवन्ति गतायुषम 10 न पश्यति सनक्षत्रां यश्च देवीमरुन्धतीम् // ध्रुवमाकाशगङ्गां वा तं वदन्ति गतायुषम् // 20 // आतुरगतग्राह्यविरुद्धगन्धप्रतिपत्तिं दर्शयन्नाह-सुगन्धि ज्योत्स्नादर्शोणतोयेष छायां यश्च न पश्यति॥ रित्यादि / अति सुगन्धिर्वाऽकस्मात् 'सुगन्धिप्रयोगं विन भवति' पश्यत्येकाङ्गहीनां वा विकृतां वाऽन्यसत्त्वजाम् 21 इति शेषः, इदमपि वार्षिकमरिष्टम् // 10 // . श्वकाककङ्कगृध्राणां प्रेतानां यक्षरक्षसाम् // विपरीतेन गृह्णाति रसान् यश्चोपयोजितान् // पिशाचोरगनागानां भूतानां विकृतामपि // 22 // उपयुक्ताः क्रमाद्यस्य रसा दोषाभिवृद्धये // 11 // यो वा मयूरकण्ठाभं विधूमं वह्निमीक्षते // यस्य दोषाग्निसाम्यं च कुर्युर्मिथ्योपयोजिताः। आतुरस्य भवेन्मृत्युः स्वस्थो व्याधिमवाप्नुयात् 23 यो वा रसान्न संवेत्ति गतासुं तं प्रचक्षते // 12 // इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने पञ्चेन्द्रियार्थआतुरगतपञ्चेन्द्रियार्थविप्रतिपत्तिं निर्दिश्याऽऽतुरग्राह्यपञ्चे विप्रतिपत्तिनोम त्रिशोऽध्यायः॥ 30 // न्द्रियार्थविप्रतिपत्तिनिर्देशाभिप्रायः, तत्र रसस्य देहमूलखेन रूपग्रहणमधिकृत्याह-दिवेत्यादि / ज्योतींषि तारकादीनि / प्रधानखात्तस्यैव विप्रतिपत्तिं दर्शयन्नाह-विपरीतेनेत्यादि / चन्द्रवर्चसमिति सूर्यमेव चन्द्रतेजःसमं पश्यतीत्यर्थः / अमेघोविपरीतेनेति मधुरोऽम्लः, अम्लो मधुर इत्यादि / उपयुक्ताः पप्लव इत्यादि / मेधैरनावृतेऽपि नभसीन्द्रधनुर्विद्युल्लताः ‘पश्यति' क्रमादिति 'पूर्व मधुरमश्नीयात्' इत्यादिक्रमः / गतासुं गतप्रा इति शेषः / तडित्त्वतो विद्युद्युक्तान्, असितान् कृष्णान् , मेघा. णम् / एतदरिष्टं मासिकम् // 11 // 12 // निति संबन्धः / अमेघोपप्लवे शकचापतडिल्लतावलोकनमित्यरिष्टं सुगन्धं वेत्ति दुर्गन्धं दुर्गन्धस्य सुगन्धिताम् // द्वित्रिमासिकम् / संकुलं व्याप्तम् / अम्बरम् आकाशम् / मूर्तिग्रहीते वाऽन्यथा गन्ध शान्ते दीपेच नीरुजः१३ | मन्तं देवताकारमः अन्ये पुरुषाकारमित्याहः / मेदिनीं पृथिवीं, यो वा गन्धं न जानाति गतासुं तं विनिर्दिशेत् // | नीहारः कुहेडी, येन प्रत्यूषकाले दिनं धूमावृतमिव भाति; नेत्र. गन्धग्रहणमधिकृत्याह-सुगन्धमित्यादि / शान्ते दीपे। रोग विनाऽपि धूमादिभिरावृतां मेदिनीं पश्यतीत्यर्थः / लोकं निर्वाणे प्रदीपे, यो गन्धं न जानाति / नीरुजो नीरोगः पीन- जगत्, प्रदीप्तमिव ग्रीष्मकालादृतेऽपि ज्वलितमिव / आप्लुतसादिरोगवर्जितः // 13 // मिव बुडितमिव, अम्भसा पानीयेन / भूमिमष्टापदाकारामिति अष्टापदशब्देन लेखाभिः कोष्ठसंताननिर्मितं चतुरङ्गक्रीडनार्थद्वन्द्वान्युष्णहिमादीनि कालावस्था दिशस्तथा 14 मुच्यते / अरुन्धतीं वसिष्ठभार्या, ध्रुवं तारकाविशेषम् , आकाविपरीतेन गृह्णाति भावानन्यांश्च यो नरः॥ शगङ्गाशब्देन श्लक्ष्णघनतारकासन्ततिर्नद्याकारोच्यते। आदर्शः स्पर्शग्रहणमधिकृत्याह-द्वन्द्वानीत्यादि / द्वन्द्वानि कष्टक- प्रतिबिम्बदर्शनार्थ संपूर्णचन्द्रमाकारः कांस्यमय उच्यते / उष्णो राणि; आदिग्रहणात् स्पर्शग्राह्याणि स्निग्धादिवीयर्याणि / कालावस्था | धर्मः / ज्योत्स्नातपयोस्तु प्रतिच्छायां छायापुरुषं केचिन्मन्यन्ते / प्रवातनिर्वातवर्षाद्याः / दिश इति पूर्वादिकाः / अनेन मानसः विकृतां प्रकृतेरन्यथाभूताम् / अन्यसत्वजाम् अन्येभ्यः प्राणिभ्यो स्पर्श उक्तः / द्विविधो हि स्पर्शः-स्पर्शेन्द्रियग्राह्यः, मानसश्च / जातामन्यसत्त्वजाताम् / श्वा कुक्कुरः, कङ्कः कङ्कमलः; तस्य तथा च तन्त्रान्तरम्-"स्पर्शेनेन्द्रियसंस्पर्शः स्पर्शो मानस एव लक्षणमाह,-"कङ्कः स्यात् कङ्कमल्लाख्यो बाणपक्षाहपक्षकः / च" (च.शा. अ.१) इति / अन्यांश्च भावान् द्रव्यगुणकर्माणि, | लोहपृष्ठो दीर्घपादः पक्षाधःपाण्डुवर्णभाक्-" इति / भूतानां विपरीतेन गृह्णाति / द्वन्द्वान्युष्णहिमादीन्येतदरिष्टमेकमासिक देवयोनीनाम् , अथवा भूतानि प्राणिनस्तेषां; विकृतामपि विकृतां मिति; दिशो वैपरीत्येन गृह्णात्येतदरिष्टं त्रिमासिकम् // 14 // विकृतिं गतां छायां पश्यतीति संबन्धः / यो वा मयूरकण्ठाभदिवा ज्योतींषि यश्चापि ज्वलितानीव पश्यति 15 | मित्यादि सुदीप्तखदिराङ्गारज्वलितं धूमरहितमपि मयूरकण्ठाभं रात्रौ सूर्य ज्वलन्तं वा दिवा वा चन्द्रवर्चसम् // | १ज्योत्लादौ उष्णशम्देन आतपदीपयोहणम् / यदुक्तं अमेघोपप्लवे यश्च शक्रवापतडिहुणान् // 16 // चरके-'ज्योत्स्नायामातपे दीपे सलिलादर्शयोरपि' (च. इ. अ. 7) तडित्त्वतोऽसितान् यो वा निर्मले गगने घनान् // इति' चक्रः / 2 'स्वस्थः स लभते व्याधिमित्यत्र सोऽपि व्याधिर्म१ 'मुगन्धि वातीति मुगन्धिगन्धमुदहति, 'वा' गतिगन्धनयोः, रणाय भवतीति शेयम् , अन्यथा मरणब्यमिचरणेन रिष्टत्वानुपपत्तिः इत्यस्य 'वाति' इति गन्धनाथें रूपम्' इति चक्रः। | स्यात्' इति चक्रः।।

Page #236
अध्यायः 31] सुश्रुतसंहिता / 139 नीलं धूमसदृशं पश्यतीत्यर्थः / अत्र 'दिवा ज्योतींषि' इत्यादिना | तथाहि,-चतुर्विधो वर्णः-गौरः, कृष्णः, श्यामः, गौरश्याम 'विधूमं वह्निमीक्षते' इत्येतत्पर्यन्तेन ग्रन्थेन पञ्चविधं रूपमुक्तम्। इति प्रभा सप्तविधा-रक्ता, पीता, सिता, श्यावा, हरिता, तथाहि,-'दिवा ज्योतींषि' इत्यादिनाऽऽकाशस्थरूपिद्रव्यरूपमु- पाण्डुरा, असिता, इति; छाया पञ्चविधा-स्निग्धा, विमला, कम् , आकाशरूपासंभवात् ; 'यश्चानिलं' इत्यादिना वायुरूपमुक्तं; रूक्षा, मलिना, संक्षिप्ता, इति // 1 // 2 // 'धूमनीहार' इत्यादिना पृथ्वीरूपमुक्तं; 'प्रदीप्तमिव' इत्यादिना | श्यावा लोहितिका नीला पीतिका वाऽपि मानवम्॥ वहिरूपमुक्तम् , 'आतुतमिवाम्भसा' इत्यनेनापां रूपमुक्तं, एवं अभिद्रवन्ति यं छायाः स परासुरसंशयम् // 3 // पश्चचं रूपमुक्तम् / 'भूमिमष्टापदाकाराम्' इत्यनेन भूमेविकृति- छायाविरुद्ध प्रतिपत्तिं दर्शयन्नाह-यावेत्यादि / अत्र यद्यपि दर्शनमुक्त, पूर्व तु धूमाद्यावरणदर्शनमेवेति न पौनरुक्त्यम् / 'न श्यावा लोहितिका नीलेत्यादयः प्राकृताश्छायाः, तथाऽप्यभूतपूर्वा पश्यति सनक्षत्राम्' इत्यवेन व्योमस्थानामदर्शनमुक्तं, 'दिवा आकस्मिका विपर्ययेण या पुरुषमभिद्रवन्ति ता इह गृह्यन्ते; ज्योतींषि' इत्यादिना तु पूर्व दर्शनमुक्तम् , अतो न पौनरुक्त्यम् / अभिद्रवन्ति अनुसरन्ति उपतिष्ठन्तीत्यर्थः। परामर्गतप्राणः॥३॥ 'ज्योत्स्नाद ष्णतोयेषु' इत्यादिना रूपस्यायोग उक्तः, ‘पश्यत्ये हीरपक्रमते यस्य प्रभास्मृतिधतिश्रियः॥ कागहीनां वा' इत्यनेन रूपहीनयोग उक्तः, 'विकृतां च' इत्यनेन | मिथ्यायोगो रूपस्योक्तः / अमेर्मिथ्याग्रहणमधिकृत्योक्तं 'यो वा अकस्माद्यं भजन्ते वा स गतासुरसंशयम् // 4 // - पूर्वाध्यायनिर्दिष्टशीलविकृतीः, तथा छायासदृशीं प्रभां निर्दिश. मयूरकण्ठाभम्' इत्यादिना / एतदरिष्टफलं दर्शयन्नाह-आतु नाह-हीरित्यादि / हीर्लज्जा, प्रभा पूर्वोक्तलक्षणा, स्मृतिः पूर्वारस्य भवेन्मृत्युरित्यादि // 15-23 // नुभूतस्मरणं, धृतिः नियमात्मिका दुष्टिः सन्तोष इत्यर्थः, श्रीः इति श्रीडल्ह(ह)शविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत कमनीयता / प्रभाविकृति विहायापराः शीलविकृतयो ज्ञेयाः / व्याख्यायां सूत्रस्थाने त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 30 // केचित् पठन्ति,-'ह्रीश्रियो नश्यतो यस्य तेज ओजः स्मृतिः प्रभाः' इति; शेषं समं पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-श्रीर्धनं; एकत्रिंशत्तमोऽध्यायः। तेजोऽत्र चेष्टालक्षणं बलमभिधीयते; ओजस्तु शुक्लं हृदयस्थं अथातश्छायाविप्रतिपत्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः१ धातुधाम; शोभाधनतेजसां वैपरीत्यं वार्षिकमरिष्टं, स्मृतिबलायथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | दिविपर्ययः षाण्मासिकमरिष्टम् // 4 // अत्र छायाशब्दानन्तरं लुप्तादिशब्दनिर्देशाद्रीश्रीतुष्ट्यादि- | यस्याधरौष्ठः पतितः क्षिप्तश्चोर्ध्व तथोत्तरः॥ विप्रतिपत्तयो / ग्राह्याः / वर्णप्रभाश्रिता या भवति सा | उभी वा जाम्बवाभासी दुर्लभ तस्य जीवितम्॥५॥ . * छायाशब्देनोच्यते / छायाप्रभयोस्तु भेदः शास्त्रकारैरुतः; आरक्ता दशना यस्य श्यावा वा स्युः पतन्ति वा // तथा च-"वर्णमाक्रमति च्छाया प्रभा वर्णप्रकाशिनी। आसन्ना | खञ्जनप्रतिमा वाऽपि तं गतायुषमादिशेत् // 6 // लक्ष्यते च्छाया प्रभा दूराच्च लक्ष्यते" (च. इ. अ.७) इति / कृष्णा स्तब्धाऽवलिप्ता वा जिह्वा शूना च यस्य वै॥ न केवल वर्णप्रभाच्छायानां लक्षणमेदः, संख्यामेदोऽप्यस्तिः। ककेशा वा भवेद्यस्य सोऽचिराद्विजहात्यसून // 7 // 1 'पूर्वाध्याये 'छायां यश्च न पश्यति' (सू. अ. 30) इत्युक्तं, कुटिला स्फुटिता वाऽपि शुष्का वा यस्य नासिका // | अवस्फूर्जति मग्ना वा न स जीवति मानवः // 8 // तेन छाया मर्यते, सा च रिष्टाश्रया वक्तव्या, अतश्छायाविप्रतिपत्तिरभिधीयते / छायाविप्रतिपत्त्येह छायावैकृतं लक्ष्यते, तदधिकृत्य | संक्षिप्ते विषमे स्तब्धे रक्ते सस्ते च लोचने // कृतोऽध्यायश्छायाविप्रतिपत्तिः / छाया चेयं स्वतत्रे शारीरे त्वचा स्यातां वा प्रस्रते यस्य स गतायुनरो ध्रुवम् // 9 // परिसंख्याने पञ्चविधोक्ता; यथा-"प्रथमाऽवभासिनी नाम, या | | केशाः सीमन्तिनो यस्य संक्षिप्ते विनते ध्रुवौ // सर्ववर्णानवभासयति, पञ्चविधां च छायां प्रकाशयति (शा.अ.४)" लुण्डन्ति चाधिपक्ष्माणि सोऽचिराद्याति मृत्यवे 10 इति / तथा चरकेऽप्युक्तं-खादीनां पञ्च पञ्चानां छाया विविध- छायादिविप्रतिपत्त्यनन्तरं वैपरीत्यसामान्यादोष्ठादीनामप्यवलक्षणाः' (च. इ. अ. 7) इत्यादि / इयं च छाया चरकोक्तसप्त यवानां विकृतिं दर्शयन्नाह-यस्येत्यादि / अधरौष्ठः अधस्तन विधप्रभायाश्च भिन्ना चरक एवोक्ता-स्यातजसी प्रभा सर्वा सा तु ओष्ठः / पतितः लम्बायमानः / उत्तर उपरितन ओष्ठः / ऊर्च सप्तविधा मता' (च. इ. अ. 7) इत्यादि / अत्रापि 'हीश्रियौ क्षिप्तः ऊर्ध्व चढि(लि)त इत्यर्थः / जाम्बवाभासाविति पक्वजम्बूनश्यतो यस्य ओजस्तेजः स्मृतिः प्रभा' इति वचनाच्छायातो भिन्नैव फलसदृशवौँ / ओष्ठारिष्टेन दन्तारिष्टेन च सान्निपातिककालप्रमाप्रभा। चरके छायाप्रभयोमेंदकं लक्षणमुक्तं; यथा-"वर्णमाक्रामति णेन म्रियते / आरक्ता इत्यादि / अत्र श्यावदन्तसमरिष्टं सामाच्छाया मा तु वर्णप्रकाशिनी / आसन्ना लक्ष्यते छाया प्रभा दूरात्तु न्यविषयं, न पुनर्विसूचीविषयमेव / खञ्जनप्रतिमा इति मर्दनालक्ष्यते" (च. इ. अ..७) इति / तदेवं व्यवस्थिते छायागतं 1 'श्यावदन्तत्वमिह सामान्येन रिष्टं, विसूच्यन्ते यच्छयावदरिष्टमाह-श्यावेत्यादि / एताश्च प्रकृतिच्छायोपमर्दैन भवन्त्य एव तत्वं तत्तु प्रायोभावित्वात् पुनर्वक्तव्यम्' इति चक्रः। 2 'लुलन्ति' रिष्टम्' इति चक्रः। / इति पा०।

Page #237
140 निबन्धसंग्रहाख्यव्याल्यासंवलिता [ सूत्रस्थान vunwariniwanawrnNA.wwwwww दिना आमागारधूमानुरचितमुपस्तरणं खजनमुच्यते, यं खरजि-निद्रेत्यादि / लिह्यात् स्वादयेत् / उत्कारान् उद्गारानित्यर्थः / मित्याहुर्मृदङ्गवादकाः; अन्ये खञ्जरीटमाहुः, तद्वर्णः शुक्लकृष्ण प्रेतैः मृतैः / सार्धं सहेत्यर्थः // 11-16 // इत्यर्थः / कृष्णेत्यादि / विशेषतस्तु जिह्वा अवलिप्तेवावलिप्ता, न खेभ्यः सरोमकृपेभ्यो यस्य रक्तं प्रवर्तते // पुनर्मलोत्पत्त्यादिना; प्रमेहपूर्वरूपे तु मलोत्पत्त्याऽनुलेपो लक्ष्य परुषस्याविषार्तस्य सद्यो जह्यात स जीवितम // 17 // निमित्तवादरिष्टं न भवति / शूना श्वयथुयुक्ता / विजहाति विशे | वाताष्ठीला तु हृदये यस्योर्ध्वमनुयायिनी // षेण त्यजति / असून प्राणान् / एतदरिष्टं पाक्षिकम् / कुटिले रुजान्नविद्वेषकरी स पंरासुरसंशयम् // 18 // त्यादि।-कुटिला वक्रा। स्फुटिता विकसिता। अवस्फूर्जति | अनन्योपद्रवकृतः शोफः पादसमुत्थितः॥ शब्दायते / मन्ना बुडिता / एतदरिष्टं चक्षुररिष्टं च सप्तरात्रि | पुरुषं हन्ति, नारी तु मुखजो, गुह्यजो द्वयम् // 19 // कम् / संक्षिप्ते संकुचिते / विषमे निम्नोन्नते / स्तब्धेऽत्र निश्चेष्टे / अतिसारो ज्वरो हिक्का छर्दिः शूनाण्डमेदता // सस्ते अधःपतिते / स्यातां भवेताम् / केशा इत्यादि / सीमन्तः श्वासिनः कासिनोवाऽपि यस्य तं क्षीणमादिशेत् 20 केशमार्गः। संक्षिप्त संकुचिते. विनते अधःपतिते। लुण्डन्ति खेदो दाहश्च बलवान् हिक्का श्वासश्च मानवम् // अनवरतं चलन्तीत्यर्थः / पक्ष्माणि चक्षुराच्छादनरोमाणि / बलवन्तमपि प्राणैर्वियुञ्जन्ति न संशयः॥२१॥ भ्रवावपि सीमन्तिन्याविति संबध्नन्ति केचित् / एतदरिष्टं खस्थस्य श्यावा जिह्वा भवेद्यस्य सव्यं चाक्षि निमज्जति // षडात्रादातुरस्य त्रिरात्रान्मरणाय / केचिदत्र सीमन्तारिष्टं तथा | मुखं च जायते पूति यस्य तं परिवर्जयेत् // 22 जिह्वानेत्रविकारारिष्टं च ज्वरविषयमेवाचक्षते, ज्वर एवैषां तेषु पु | वक्रमापूर्यतेऽश्रूणां विद्यतश्चरणावुभौ // प्रदेशेषूक्तत्वात् ; नैतदित्यन्ये, पुनर्वचनात् ; तेषां ज्वर एवोक्त | चक्षुश्चाकुलतां याति यमराष्ट्र गमिष्यतः॥ 23 // खात् पुनरिह तद्वचनमनर्थकमेव स्यात् // 5-10 // अतिमात्रं लघनि स्युर्गात्राणि गुरुकाणि वा // नाहरत्यन्नमास्यस्थं न धारयति यः शिरः॥ यस्याकस्मात स विशेयो गन्ता वैवस्वतालयम 24 एकाग्रदृष्टिभ्ढात्मा सद्यःप्राणान् जहाति सः॥१२॥ पङ्कमत्स्यवसातैलघृतगन्धांश्च ये नराः॥ बलवान् दुर्बलो वाऽपि संमोहं योऽधिगच्छति // | मृष्टगन्धांश्च ये वान्ति गन्तारस्ते यमालयम् // 25 // उत्थाप्यमानो बहुशस्तं पक्वं भिषगादिशेत् // 12 // यूका ललाटमायान्ति बलिं नाश्नन्ति वायसाः॥ उत्तानः सर्वदा शेते पादौ विकुरुते च यः॥ येषां चापि रतिर्नास्ति यातारस्ते यमालयम् // 26 // विप्रसारणशीलो वा न स जीवति मानवः॥ 13 // ज्वरातिसारशोफाः स्युर्यस्यान्योन्यावसादिनः॥ शीतपादकरोच्चासश्छिन्नोच्छ्वासश्च यो भवेत् // प्रक्षीणबलमांसस्य नासौ शक्यश्चिकित्सितम् // 27 // काकोच्छ्रासश्च यो गर्त्यस्तं धीरः परिवर्जयेत् // 14 // क्षीणस्य यस्य क्षुत्तृष्णे हृद्यैर्मिष्टैर्हितैस्तथा // निद्रा न छिद्यते यस्य धो वा जागांत सर्वदा॥ न शाम्यतोऽनपानश्च तस्य मृत्युरुपस्थितः // 28 // मधेद्वा वक्तुकामश्च प्रत्याख्येयः स जानता॥ 15 // प्रवाहिका शिरःशल कोष्टशलं च दारुणम॥ उत्तरीष्टं च यो लिह्याद्दुत्कारांश्च करोति यः॥ पिपासा बलहानिश्च तस्य मृत्युरुपस्थितः॥२९॥ प्रेतैर्वा भाषते साधं प्रेतरूपं तमादिशेत् // 16 // शरीरदेशविशेषाश्रितव्याधिविशेषानरिष्टकृतान् दर्शयन्नाह__ कायावयवक्रियाविप्रतिपत्तिमधिकृत्याह-नाहरतीत्यादि / - | खेभ्य इत्यादि / खेभ्यः स्रोतोभ्यः / जह्यात त्यजेत् / वाताष्ठीमाहरति न गिलति, आस्यस्थं मुखस्थम् / मूढात्मा विस्मृति- लेत्यादि / -वाताष्ठीलेव वाताष्ठीला, न तु वातव्याधिपठिता शीलः / सद्य इति तस्मिन्नेवाहनि प्राणपरिक्षय इत्यवगन्तव्यम् / वाताष्ठीलेह गृह्यते; अथ सैव हृदयमागत्यैवलक्षणा यदा भवति बलवानित्यादि / अत्र संमोहं मूर्छाम् / बहुशो वारेवारम् / पक्वं तदाऽरिष्टमिति / रुजानविद्वेषकरी चेति रुजाकरी अमविद्वेषकरी कालपक्कं मृत्यग्रस्तमित्यर्थः / अस्मिन्नरिष्टे सप्तरात्रं जीवितावधिः। चेत्यर्थः / अनन्येत्यादि अनन्योपद्रवैः कृतः, कोऽर्थः ? शोफस्यैउत्तान इत्यादि / शेते खपिति / विकुरुते मुहुर्मुहुस्तत्प्रसारण- वोपद्रवैः श्वासपिपासादौर्बल्यादिभिः कृत इत्यर्थः; इत्थंभूतः संकोचौ करोति / विप्रसारणशीलः पादसंकोचनशीलः / एतद- शोफः पादसमुत्थितः पुरुषं हन्ति, इत्यंभूतः श्वयथुर्मुखजो रिष्टं सद्योमरणकरम् / शीतपादेत्यादि पादौ करावुच्छ्वासश्च नारीम्, इत्थंभूत एव शोफो गुह्यजो द्वयं पुरुषं नारी च हन्तीति अयमेतद्यदैकदेव शीतं भवति तदेतदरिष्टं ज्ञेयन् / छिन्नोच्छ्वा- संबन्धः। अन्ये तु“अन्यैरुपद्रवैः पाण्डुरोगादिभिः कृतोऽन्योपद्रवसश्च छिखा च्छित्वा ऊवं श्वसितीत्यर्थः। काकोच्छास इति | कृतः, नान्योपद्वैः कृतोऽनन्योपद्रवकृतः; पाण्डुरोगोदरार्शःप्रभृति काकवद्यात्ताननः श्वसितीत्यर्थः / एतदरिष्टं सद्योमरणकरम् / | श्वयथुकारणं विहायान्यकारणसमुत्थः पादशोफोऽसाध्यः, पाण्ड१'चक्षुराच्छादनचर्माणि' इति पा० / 2 'धीरः परिवर्जयेत्' 1 गतायुर्न संशयः' इति पा० / 2 'श्रृणामिति करणे षष्ठी, इति पा०। 3 'छिन्नश्वासश्च' इति पा०। 4 'लियादुगारांश्च' | 'नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां' इतिवत्' इति हाराणचन्द्रः / 'नेत्रे इति पा.. चारेण पूर्यते' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः /

Page #238
अध्यायः 32] सुश्रुतसंहिता। रोगादिकृतस्तु साध्य" इति मन्यन्ते / अपरे तु 'अनन्योपद्रवगत' | प्रेता भूताः पिशाचाश्च रक्षांसि विविधानि च // इति पठन्ति; अत्रानन्यः स्वकीयोपद्रव उच्यते, तमनन्योपद्रवं| मरणाभिमुखं नित्यमुपसर्पन्ति मानवम् // 31 // खकीयोपद्रवं श्वासपिपासादौर्बल्यादिकं गतः प्राप्त इत्यर्थः, खकी- | तानि मेषजवीर्याणि प्रतिघ्नन्ति जिघांसया // योपद्रवं विहायान्योपद्रवपाण्डुरोगादिगतो नारिष्टमिति भावः। तस्मान्मोघाः क्रियाः सर्वा भवन्त्येव गतायुषाम् 32 अपरे 'आननोपद्रवगत' इति मन्यन्ते, तत्र ‘पादाच्छोफ आननं इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने छायाविप्रमुखमुपद्रवैः सह गतः प्राप्तः' इत्यर्थः / अतिसार इत्यादि / / / तिपत्तिर्नामैकत्रिंशत्तमोऽध्यायः // 31 // कासवतः श्वासवतो वा पुरुषस्य यदाऽतिसारादयो भवन्ति तदा | तं पुरुष, क्षीणं मृतमादिशेत् कथयेदित्यर्थः / एतदरिष्टं सप्तरात्रि कस्मात् पुनर्मरणमप्रतिसाधनमित्यत आह-प्रेता इत्यादि / कम् / खेद इत्यादि / बलवान् अतिशयेन / वियुजन्ति प्राणैः | प्रेताः प्राणिनो विगतिं प्राप्ताः, भूता यमानुचराः, पिशाचाः सह वियोगं कुर्वन्ति मारयन्तीत्यर्थः / एतदरिष्टं त्रिरात्रिकम् / / पिशिताशना देवयोनयः, रक्षांसि रावणानुचरादीनि, उपसर्पन्ति श्यावेत्यादि / सव्यं चाक्षि निमज्जति वाममक्षि बुडतीत्यर्थः / समीपं गच्छन्ति, प्रतिघ्नन्ति विनाशयन्ति, जिघांसया हन्तुयस्य मुखंच जायते पूति मुखं शटितं भवतीत्यर्थः; एतत्रितयमपि मिच्छया, मोघा निष्फलाः / अन्ये व्याख्यानयन्ति,-शारीरसमुदायेनैवारिष्टं; केचिदिदमरिष्टं सान्निपातिकमाहः, अत एव | व्याधिषु क्रियावेफल्यहेतवः प्रागुक्ताः; तथाहि,-"स स्थिरत्वामरणमर्यादाऽपि तत्प्रमाणेनैव / वक्रमित्यादि / आपूर्यते म्रियते. महत्त्वाच धाखनुक्रमणेन च / निहन्त्यौषधवीर्याणि मन्त्रान् अश्रूणां चक्षुरम्भसाम् / खिद्यत इति खेदयुक्ती भवतः।। दुष्टाहो यथा-" (सू. अ. 23) इति / आगन्तुषु पुनरत्र आकुलतां यातीति ओदनमण्डादिनेव पूर्णे अक्षिणीत्यर्थः। मूतानुबन्धाचा भूतानुबन्धाच क्रियावैफल्यं दर्शयति-प्रेता इत्यादिना / तत्र गमिष्यतो गन्तुमिच्छतः पुरुषस्य / चरणाविति द्विवचनेन द्विले प्रेता अकृतकोद्दिष्टा भविष्यत्पितृमेदाः, भूताः पिशाचमेदाः, लब्धे उभशब्दो यौगपद्यज्ञापनार्थः। एतदरिष्टं मौहूर्तिकं प्राहरि रक्षांसि विविधानि चेति ब्रह्मराक्षसादिमेदाद्विविधानि नानाकं च / अतिमात्रमित्यादि / अत्र गात्राणि परिचारकैः संवाह- प्रका प्रकाराणीत्यर्थः / चकारद्वयमौषधवीर्योपघाते तुल्यसामर्थ्य कैश्चोत्थाप्यमानान्यकस्मात् कारणं विना लघूनि लघुतराणि, | समुच्चिनोति / तथाहि-यथा 'स स्थिरत्वात्' इत्यादौ शारीरगुरूणि भारवन्ति; अथवा गुरूणि स्थूलानि, लघूनि कृशानिः | व्याधिक्रियाप्रतिघातसामर्थ्यमुक्तं, तथाऽऽगन्तुव्याधिक्रियाप्रतिस्युभवेयुः / वैवखतो यमः, आलयं गृहं, गन्ता गमिष्य-| घातसामथ्येमप्यत्र 'प्रेता' इत्यादौ // 31 // 32 // तीत्यर्थः / पङ्केत्यादि / मृष्टान् गन्धान् ये पुरुषा वान्ति शोभन- इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतगन्धान मुञ्चन्तीत्यर्थः / एतदरिष्टं वार्षिकम् / यूकेत्यादि / व्याख्यायां सूत्रस्थाने एकत्रिंशत्तमोऽध्यायः॥३१॥ .बलिं काकबलिम् / यस्य रतिर्नास्ति यस्य सुखं नास्ति, न रमते क्वापीत्यर्थः, परलोके बद्धरतिलात्; एतदरिष्टं वार्षि . द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः। कम् / ज्वरेत्यादि / अन्योन्यावसादिन इति परस्परोपद्रविणः / बलमुत्साहलक्षणम् / प्रवाहिका अतिसारमेदः / उपस्थितः | अथातः खभावविप्रतिपत्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः१ समीपस्थित इत्यर्थः // 17-29 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ विषमेणोपचारेण कर्मभिश्च पुरावतैः॥ खभावशब्दानन्तरमादिशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन खभावाभनित्यत्वाच जन्तूनां जीवितं निधनं व्रजेत् // 30 // दिविप्रतिपत्तिरित्यर्थः। खभावशब्देनात्र प्रकृतिरुच्यते॥१॥२॥ .. कस्मादेतान्यरिष्टान्युत्पद्यन्ते येभ्यो जीवितं निधनं याती- स्वभावसिद्धानां शरीरैकदेशानामन्यभावित्वं त्याह-विषमेणेत्यादि / प्रकृतेर्बलादीन् भावानवेक्ष्य कृत उप- ( मरणाय / तद्यथा-शुक्लानां कृष्णत्वं, कृष्णानां चारः समोपचारः, तद्विपरीतो विषमोपचारः / पुराकृतैः पूर्व शुक्लता, रक्तानामन्यवर्णत्वं, स्थिराणां मृदुत्वं, जन्मार्जितैः, कर्मभिः शरीरस्थापकैः, 'क्षीणैः' इत्यध्याहारः / मृदूनां स्थिरता, चलानामचलत्वम्, अचलानां अनित्यत्वादिति विनाशिलादित्यर्थः / निधनं विनाशः / अन्ये, चलता, पृथूनां संक्षिप्तत्वं, संक्षिप्तानां पृथुता, अरिष्टादन्यतोऽपि मरणमुत्पद्यत इत्याहुः / तथाहि, युक्तिव्य- दीर्घाणां हस्खत्वं, हखानां दीर्घता, अपर्तनधर्मिणां पाश्रयं मरणमुक्तं 'विषमेणोपचारेण' इत्यनेन, दैवव्यपाश्रयं तु पतनधर्मित्वं, पतनधर्मिणामपतनधर्मित्वमकमरणं 'कर्मभिश्च पुराकृतैः' इत्यनेनोक्तं, खभावादप्यनित्यं जीवितं भवतीति 'अनित्यत्वाच' इत्यनेनोच्यते, एतेन त्रिहेतुकं | |. 1 'पूर्वाध्यायानुक्तां शरीरविकृतिमवयवप्रविभागेन दर्शयितुं मरणमुक्तम् / ननु, सर्वत्रारिष्टमन्ते मरणायोत्पद्यते, तत् कथं स्वभावविप्रतिपत्तिरभिधीयते / तेनाधिकारानुवृत्तिरेवाध्यायसंबन्धः' मरणे हेवन्तराण्युक्तानि? सत्यम् , उल्लङ्कितचिकित्सामागैर्दोषैर्ज- इति चक्रः / 2 'स्वभावेन प्रकृत्या प्रसिद्धानामिति स्वभावप्रसिद्धान्यते मरणं, रिष्टमपि च तथाविधैरेव दोषैर्जन्यते, अत एक- नाम्' इति चक्रः / 3 'अस्थिरत्वं' इति पा० / 4 'अपतनधर्मणां' सामग्रीजनितमेवारिष्टमिति न दोष इति मन्यन्ते // 30 // / इति पा०। 5 'पतनधर्मत्वं' इति पा० /

Page #239
142 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं ~ स्मात् , शैत्यौष्ण्यस्नग्ध्यरौक्ष्यप्रस्तम्भवैवर्ष्यावसा- त्पत्तिः, ललाटे वा प्रभातकाले खेदः, नेत्ररोगादनं चाङ्गानाम् // 3 // द्विना वाऽश्रुप्रवृत्तिः, गोमयचूर्णप्रकाशस्य वा तां खभावविप्रतिपत्तिं संक्षेपेण तावन्निर्देष्टमाह,-खभाव रजसो दर्शनमुत्तमाङ्गे निलयनं वा कपोतकङ्ककासिद्धानामित्यादि / अन्यभाविवं गुणकर्मभ्यां कृत्वा, तथा कप्रभृतीना, मूत्रपुरीषवृद्धिरभुजानानां, तत्प्रणाशो विशिष्टद्रव्यान्तरसंयोगाच्चविशिष्टद्रव्यान्तरसंयोगश्च 'सिराणां वा भुञ्जानाना, स्तनमूलहृदयोरम्सु च शूलोत्पत्तयः, दर्शनं ललाटे, नासावंशे वा पिडकोत्पत्तिः' इत्यादिना वक्ष्य- | मध्ये शूनत्वमन्तेषु परिम्लायित्वं विपर्ययो वा, माणः / तत्र खभावसिद्धानां शरीरैकदेशानामन्यथाभावि तथाऽधोङ्गे श्वयथुः शोषोऽङ्गपक्षयोर्वा, नष्टहीनविस्तरेणोपदर्शयन्नाह-तद्यथेत्यादि / अकस्माच्च शुक्लानां नेत्र- विकलविकृतखरता वा, विवर्णपुष्पप्रादुर्भावो वा कदेशानां निनिमित्तं कायं मरणाय / कृष्णानां लोचनमध्यस्य दन्तमुखनखशरीरेषु, यस्य वाऽप्सु कफपुरीषरेतारुण्ये केशश्मश्रुलोम्नां च शुक्लत्वमरिष्टम् / रक्तानां नेत्रान्तपा तांसि निमजन्ति, यस्य वा दृष्टिमण्डले भिन्नविकदकरतलताल्वोष्ठजिह्वानामाकस्मिकमन्यवर्णत्वं श्वेतपीतकृष्णनी तानि रूपाण्यालोक्यन्ते, स्नेहाभ्यक्तकेशाङ्ग इव लखमरिष्टमिति / स्थिराणां कठिनानां केशश्मश्रुनखदन्तसिरा यो भाति, यश्च दुर्बलो भक्तद्वेषातिसाराभ्यां स्नायुस्रोतःप्रभृतीनां मृदुलं कोमलखमरिष्टमिति / मृदूनां पीड्यते, कासमानश्च तृष्णाभिभूतः, क्षीणश्छर्दिमांसशोणितमेदोमनशुक्रनाभिहृदययकृत्प्लीहप्रभृतीनां स्थिरत्वं | भक्तहषयुक्त सफना भक्तद्वेषयुक्तः सफेनपूयरुधिरोद्वामी हतखरः काठिन्यं विकृतिरिति / केचित् 'मृदूनाम्' इत्यत्र 'अदृढानाम्' शूलाभिपन्नश्च मनुष्यः,शूनकरचरणवदनाक्षीणोऽ. इति पठन्ति / चलानां वाताशयसिरासन्धिजिहादीनामस्पन्द-न नद्वषी सस्तपिण्डिकांसपाणिपादो ज्वरकासाभिनखमरिष्टमिति / सिरा दशैव चला भवन्ति, तास्तु शारीरे भूतः, यस्तु पूर्वाहे भुक्तमपराह्ने छर्दयत्यविदग्ध वक्ष्यति / अचला मांसमेदोऽस्थिनाभयस्तेषां चलखमरिष्टम. मतिसायते वा स श्वासाम्रियते, बस्तवद्विलपन् अन्ये तु नासाकर्णमांसादीनामित्याहः / पृथनां संक्षिप्तत्वमिति | यश्च भूमौ पतति सस्तमुष्का, स्तब्धमेढो भग्नग्रीवः विस्तीर्णानां खल्पवं; तत्र विस्तीर्णानि शिरोललाटवक्रांसोरः- प्रनष्टमेहनश्च मनुष्या, प्राग्विशुष्यमाणहृदय आर्द्रपृष्ठादीनि, तेषां संक्षिप्तसमरिष्टम् / संक्षिप्तानां दृष्टिमण्डलनख शरीरः, यश्च लोष्ट लोष्टनाभिहन्ति काष्ठं काष्ठेन, रोमगुल्फादीनां पृथुत्वमरिष्टम् / दीर्घाणां नयनभुजाङ्गुलिपर्वोच्छ्रा | तृणानि वा छिनत्ति, अधरोष्ठं दशति, उत्तरोष्ठं वा . सादीनां ह्रखत्वमरिष्टम् / ह्रस्वानां जङ्गामेढग्रीवादीनां दीर्घखमरि- लेढि, आलुश्चति वा कणों केशांश्च, देवद्विजगुरुसुहः ष्टम् / अपतनधर्मिणां पतनधर्मित्वमिति अपतनस्वभावानां वैद्यांश्च द्वेष्टि, यस्य वक्रानुवक्रगा ग्रहा गर्हितस्थानपतनखभावत्वमित्यर्थः / तत्रापतनधर्मिणः केशश्मश्रुलोमन- गताः पीडयन्ति जन्मर्स वा, यस्योल्काशनिभ्यामखादयः, तेषां पतनधर्मिलमरिष्टम् / पतनधर्मिणामपतन-भिहन्यते होरा वा, गृहदारशयनासनयानवाधर्मिलमिति पतनधर्मिणां खेदमूत्रपुरीषादीनामपतनधर्मित्व- | हनमणिरत्नोपकरणगर्हितलक्षणनिमित्तप्रादुर्भावो मरिष्टम् / अकस्मादिति अनिमित्तमित्यर्थः / अकस्मादित्येतदुक्तैः / वेति // 4 // शुक्लानां कृष्णवमित्यादिभिर्वक्ष्यमाणैश्च शैत्यौष्ण्यादिभिः सह | खेभ्य इत्यादि / अवस्रस्तवं भ्रूपक्ष्मप्रभृतीनां स्थानादधः प्रत्येकं संबध्यते। शैत्येत्यादि / हस्तपादोच्छासादिषु खभावोष्ण- | प्रलम्बनम् , उत्क्षिप्तत्वं तेषामेवोर्ध्वगमनं, भ्रान्तवं चक्षुरादीनां तायुक्तेषु शैत्यं, शीतत्वयुक्तेषु फूत्कारादिषु चौष्ण्यं, स्निग्धता- | भ्रमणम् , अवक्षिप्तत्वं तेषामेव तिर्यक्षिप्तत्वं, पतितलं शिरोग्रीयुक्तेषु नयनतारकादिषु रोक्ष्यम् , अनभ्यक्तकेशवगादिषु रूक्षेषु वादीनामधार्यमाणता, विमुक्तवं सन्धीनां मोक्षः, निर्गतत्वं स्निग्धत्वम् / प्रस्तम्भः प्रकर्षण स्तब्धता / नेत्रयोरङ्गावयवानां बहिनिःसरणं जिह्वानेत्रप्रभृतीनाम् , अन्तर्गतलं जिह्वानेत्रनासाच वैवयं गौरक्ष्यामादिवर्णानां वैपरीत्यम् / अवसादोऽप्रवृत्तिर्वै दीनामन्तःप्रवेशः, 'अनिर्गतखम्' इति केचित् पठन्ति तत्रापि कल्यमित्यर्थः / केचित् 'वैवर्योपसर्जनं चाङ्गानाम्' इति पठन्ति, स एवार्थः; गुरुलघुत्वानि गुरूणि बाहुशिरःसक्थ्यादीनि, व्याख्यानयन्ति च-उपसर्जनं तद्भावापत्तिरित्यर्थः // 3 // लघून्यक्षिपक्ष्मादीनि, तेषां विपरीतखमरिष्टम् ; 'अवक्षिप्तलम्' खेभ्यः स्थानेभ्यः शरीरैकदेशानामवनस्तोरिक्ष- इत्यत्र' 'अवक्षिप्तम्' इति केचित् पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / तभ्रान्तावक्षिप्तपतितविमुक्तनिर्गतान्तर्गतगुरुलघु- प्रवालवर्णेत्यादि व्यङ्गानां क्षुद्ररोगविशेषाणामकस्मादनिमित्तं त्वानि, प्रवालवर्णव्यङ्गप्रादुर्भावो वाऽप्यकस्मात्, प्रवालसदृशवर्णताप्रादुर्भावो भवतीत्यर्थः; प्रवालो विद्रुमः, स सिराणां च दर्शनं ललाटे. नासावंशे वा पिडको-च समुद्रजातोऽत्यन्तरक्तो वल्ली विशेषः; व्यङ्गरोगस्य श्यावत्वं १'नासावंशे च पिडका प्रवालवणव बोद्धध्या; यदुक्तं हारीते- 1 भिन्नविकृतानि रूपाणि नेत्रकुमारिकायां ज्ञेयानि' इति 'बिम्बीविद्रुमवर्णाभा शक्रगोपप्रभाऽपि वा / नासावंशे भवेद्यस्य | चक्रः। 2 'वक्रानुवनगा इत्याचरिष्टानि अशारीराण्यप्यत्र प्रकरणे " पिडका न स सिध्यति' इति चक्रः / महाफलतया असंदिग्धतया च पठितानि' इति चक्रः / /

Page #240
अध्यायः 32] सुश्रुतसंहिता। 143 प्राकृतं, रक्तवं वैकृतम् / सिराणामिति प्रवालवर्णानामिति अत्रापि | च्युताण्डः, स्तब्धमेढ़ः स्तब्धलिङ्गः, भग्नग्रीव इति नतग्रीवः, चकारात् संबन्धनीयम्; अथवाऽप्राकृतसिराणां दर्शनमरिष्ट- प्रनष्टमेहनश्चेति अन्तःप्रविष्टलिङ्ग इत्यर्थः; अत्र चकारो वाशमिति / नासेत्यादि 'पिडकायाः प्रवालवर्णायाः' इत्यत्रापि ज्ञेयं, | ब्दार्थः, तेन स्तब्धमेढ़ो भवति प्रनष्टमेहनो वा भवतीत्यर्थः / नासावंशो नासास्थिदण्डः, अन्ये तु नासावंशे ललाटे च अत्रापि श्वासान्नियत इति योज्यम् / प्रागित्यादि / यस्य पिडकाया उत्पत्तिं वाशब्दान्मन्यन्ते / ललाटे इति अत्र 'लेप- | मनुष्यस्य शरीरमाईमेवावतिष्ठते हृदयं प्रथममेव शुष्यति ज्वरिण' इति शेषो ज्ञेयस्तन्त्रान्तरदर्शनात् / नेत्ररोगादित्यादि-तस्यारिष्टम् , एतदरिष्टं पाक्षिकम् / यश्चेत्यादि ।-तृणानि छिनत्ति अयं पाठो निबन्धेषु न पठितः, वृद्धैः पठितवादस्माभिरपि 'नखैः' इति शेषः / अधरौष्ठं दशतीति अधस्तनमोष्ठं दन्तैपठितः / गोमयेत्यादि ।-गोमयं गोपुरीषं, तस्य रजःप्रकाशस्ये- गृह्णातीत्यर्थः / उत्तरौष्ठं वा लेढीति उपरितनौष्ठं जिह्वया त्यादि प्रथमं मासिकमरिष्टं; निलयनं वेत्यादि द्वितीयम् , 'उत्त- स्पृशतीत्यर्थः / अयं पाठो निबन्धेषु न दृश्यते, वृद्धैः पठिमाङ्गे' इत्यत्रापि संबध्यते, निलयनमिति उपविशनम् / स्तन- | तत्वादस्माभिः पठितः / आलुच्चतीत्यादि / आलुञ्चति उत्पाटमूलेत्यादि ।-अत्रापि भुजानानामेवेति बोद्धव्यम्, एतच्च यतीत्यर्थः / देवेत्यादि / सुहृन्मित्रम् / द्वेष्टि अप्रीतो भवति / मलप्रणाशेन सह यदा समुदितं भवति तदाऽरिष्टमिति ज्ञेयम् / एतदरिष्टं वार्षिकम् / यस्येत्यादि / समाक्रान्तं राशिं मुक्ला मध्य इत्यादि ।-मध्ये शूनलम् , अन्तेषु हस्तपादादिषु परिम्ला- पुनः पूर्वमेव भुक्तराशिं नक्षत्रं वा याति सः वक्रगः, पुनश्चायित्वं शुष्कता, विपर्ययो वेति अन्ते शूनलं मध्ये च परिम्ला- नुगत एवोत्तरे स्थानेऽनुवक्रगः; गर्हितस्थानगता इति 'ग्रहा' यित्वमित्यर्थः / एतदरिष्टं मासिकम् / तथेत्यादि ।-अर्धाङ्गे | इति संबध्यते, तच्च गर्हितं निन्दितं स्थानं ज्योतिःशास्त्रादेवाश्वयथौ सत्यधैं परिम्लायित्वमिति योज्यम् / अङ्गपक्षयोरिति पक्षः | वगन्तव्यम् / जन्मक्षं जन्मनक्षत्रम् / तेजःपिण्डनिपतनमुल्का, शरीरार्धम् / नष्टेत्यादि ।-नष्टखरता अत्यन्तखराभावः, हीन- अशनिर्विद्युदग्निभेदः, एताभ्यां यदा आकाशे उदितं जन्मखरता शब्दहखत्वं, विकलखरता गद्दादिखरवं, विकृतखरता | नक्षत्रं जन्मनक्षत्रवेला वा अभिहन्यते तदाऽरिष्टमित्यर्थः / खाभाविकखरस्य वैपरीत्यम् / विवर्णेत्यादि ।-विवर्णपुष्पप्रा- होरा जन्मलग्नं, तदपि यदोल्काशनिभ्यां हन्यत इत्यर्थः / दुर्भावः अनुज्वलवर्णबिन्दुप्रादुर्भावो दन्तादिष्वरिष्टम् / यस्ये- | गृहेत्यादि ।-गृहादीनां यानि गर्हितलक्षणानि वास्तुविद्यादिषूक्तानि त्यादि / यस्य पुरुषस्य, अप्सु पानीयेषु, निमजन्ति बुडन्ति; | तन्निमित्तस्तत्कारणः प्रादुर्भाव उत्पत्तिररिष्टस्येत्यर्थः; दारा भार्या. एतदरिष्टं तु यदा त्रयाणामपि निमज्जनं भवति तदा रिष्टमिति | यानं शिबिकारथादि, वाहनं हस्त्यादि, मणयः स्फटिकादयः / ज्ञेयं, मासिकं चैतदरिष्टम् / यस्येत्यादि / भिन्नानि नानाविधानि | रत्नशब्दो गृहादिभिः सह प्रत्यकं संबध्यते / उपकरणानि गवाश्वप्रभृतीनां, विकृतानि बीभत्सानि त्रिभुजत्रिशिरआदित्वे- घटपिठरसूर्यादीनि // 4 // नाधिकाङ्गानि, एकाक्ष्येकभुजैककर्णादित्वेन वा न्यूनाङ्गानि; यस्य / भवन्ति चात्रपुरुषस्य दृष्टिमण्डलाभ्यन्तर एवंविधानि रूपाण्यालोक्यन्ते दृश्यन्ते | तस्यारिष्टम् / अन्ये तु “यस्य वा दृष्टिमण्डलेऽभिन्ने इति दृष्टि- | चिकित्स्यमानः सम्यक् च विकारो योऽभिवर्धते // मण्डलविशेषणं 'अभिन्ने' इति कुर्वन्ति; तत्राऽभिन्न इत्यत्राभि-प्रक्षीणबलमांसस्य लक्षणं तद्गतायुषः॥५॥ घातजो भेद आध्यात्मिकदोषेभ्यो वा भेदोऽभिप्रेतः। तत्र विकृत- | निवर्तते महाव्याधिः सहसा यस्य देहिनः॥ रूपावलोकनं सद्योऽरिष्टं पाश्चवार्षिकं वा" इति व्याख्यानयन्ति / न चाहारफलं यस्य दृश्यते स विनश्यति // 6 // डेत्यादि ।-सर्वदा यद्येवं भवति तदेदमरिष्टम् / यश्चेत्यादि / - सर्वविकाराणामनुक्तमरिष्टमभिनिर्दिशन्नाह-चिकित्स्यमान यः पुमान् दुर्बलो बलहीनो मांसहीनो वा; तत्र कासतृष्णारुच्य इत्यादि / महाव्याधिर्वातव्याधिप्रमेहादिरष्टविधः; शोषादिः तीसारा इति समुदितमरिष्टं दुर्बले नरे / क्षीणेत्यादि क्षीणे नरे कायचिकित्सापठितो वा। सहसा वेगेनेत्यर्थः // 5 // 6 // यदा छोदय उपद्रवाः समुदिता भवन्ति तदाऽरिष्टम् / शूनेत्यादि ।-ज्वरकासाभिभूते क्षीणे नरे यदा शूनकरचरणायुपद्रवा | एतान्यरिष्टरूपाणि सम्यग् बुध्येत यो भिषक॥ भवन्ति तदाऽरिष्टम् / सस्तपिण्डिकः शिथिलजानुगुल्फान्तराल- | साध्यासाध्यपरीक्षायां सै राक्षः संमतो भवेत् // 7 // स्थितमांसपिण्डः; स्रस्तशब्दः पिण्डिकादिभिः सह प्रत्येक इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने स्वभावविप्रतिसंबध्यते / अंसः स्कन्धः / यस्वित्यादि ।-यथा शौनिकेन पत्तिर्नाम द्वात्रिंशोऽध्यायः॥३२॥ व्यापाद्यमानो बस्तश्छगलकः, विलपन् शब्दं कुर्वन् , भूमौ पतति तद्वन्मनुष्योऽप्यरिष्टयुक्त इति / सस्तमुष्क इति स्थाना- १'मणिरेव रत्नं मुक्तामाणिक्यादि' इति चक्रः / 2 'महाव्या पिरिह महामूलो व्याधिः,, अस्यातिमूलतया क्रमेण वर्तनं प्रकृतिः, 1 गोसर्गे वदनायस्य स्खेदः प्रच्यवते भृशम् / लेपज्वरोपसृष्टस्य | सहसा निवर्तनं विकृतित्वादिष्टम् / न चाहारफलमिति उपशयशक्तिदुर्लभं तस्य जीवितम् // ' इति मधुकोशव्याख्यायां तत्रान्तरीयं लक्षणवलजननमाहारफलं, तन्न भवति' इति चक्रः। 3 'पाध्यः वचनम् / | स नृपतेर्भवेत्' इति पा० /

Page #241
144 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान अरिष्टज्ञानफलं दर्शयन्नाह-एतानीत्यादि / साध्यासाध्ये प्राणमांसक्षयः शोषस्तृष्णा च्छर्दिवरस्तथा // 5 // त्यादि स वैद्यः साध्यासाध्ययोः परीक्षायां नृपतेः श्लाघ्यो | अतीसारश्च मूर्छा च हिक्का श्वासस्तथैव च // भवेत् // 7 // | एतैरुपद्रवैर्जुष्टान् सर्वानेव विवर्जयेत् // 6 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्ध- यैरुपद्रवैर्जुष्टा असाध्या भवन्ति वातव्याध्यादयो रोगास्तानुपद्र. . संग्रहाख्यायां सूत्रस्थाने द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः // 32 // वानाह-प्राणमांसक्षय इत्यादि / -उत्साहोपचयक्षय इत्यर्थः / चकारत्रयं वक्ष्यमाणशोफलक्खापादीनां समुच्चयार्थम् / एतैत्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः। रुपद्रवैर्जुष्टा इत्यत्र बहुवचनं त्रिभिर्वा जुष्टा इति ख्यापनार्थम् / अथातोऽवारणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ अन्ये 'प्राणमांसक्षयश्वासतृष्णाशोषवमीज्वरैः / मूर्छातिसार हिक्काभिः पुनश्चैतैरुपद्वैः // वर्जनीया विशेषेण भिषजा सिद्धियथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ . मिच्छता'-इति पठन्ति // 5 // 6 // अवारणीयमिति वारणं चिकित्सा, न विद्यते वारणं येषां ते | | शूनं सुप्तत्वचं भग्नं कम्पाध्माननिपीडितम् // अवारणा व्याधयः, तानधिकृत्य कृतोऽध्यायोऽवारणीयः; एते- | | नरं रुजार्तमन्तश्च वातव्याधिर्विनाशयेत् // 7 // नासाध्यव्याधीनधिकृत्य कृतोऽध्यायोऽवारणीय इत्यर्थः // 1 // 2 // प्रतिव्याधिनियतं विशिष्टमरिष्टं दर्शयन्नाह-शूनमित्यादि। . उपद्रवैस्तु ये जुष्टा व्याधयो यान्त्यवार्यताम् // शूनाद्युपद्रवसहितं पुरुषं वातव्याधिर्विनाशयेदिति संबन्धः / सुप्तरसायनाद्विना वत्स! तान् शृण्वेकमना मम // 3 // वचं बधिरत्वचम् , भग्नं वातेन त्रुटितम् / रुजार्तमन्तश्चेति उपद्रवैरिति यः पूर्वोत्पन्नं व्याधि जघन्यकालजातो व्याधि अन्तर्मध्ये रुजात गभीरवेदनापीडितं; केचित् 'नरं रुजार्तिमन्तं रुपसृजति स तन्मूल एवोपद्रवसंज्ञः; जघन्यकालजात इति च' इति पठन्ति; तत्र रुजा तोदादिलक्षणा, अर्तिः शूलः // 7 // पश्चात्कालजात इत्यर्थः / उपद्रवैस्विति तुशब्दोऽत्रावधारणार्थः, पायथोक्तोपद्वाविष्टमतिप्रचुतमेव वा // तेनेदमवधारयति-पूर्वाध्यायेऽरिष्टैमरणमभिहितम्, अत्र तूप- | ए| पिडकापीडितं गाढं प्रमेहो हन्ति मानवम् // 8 // द्रवैरिति / केचित् 'उपद्रवैश्च' इति तुशब्दस्थाने चकारं पठन्ति, चकारस्तु लक्षणेऽर्थे, तेनोपद्रवैर्लक्षणैर्जुष्टा इत्यर्थः, जुष्टाः यथोक्तोपद्रवाविष्टमिति मक्षिकोपसर्पणादयः श्लैष्मिकाणां, सहिताः / रसायनाद्विनेति रसायनेन ह्यसाध्यो व्याधिरपि प्रायः वृषणावदरणादयः पैत्तिकानां, हृद्हादयो वातिकानां, तैराविष्टं साध्यते / एकमनाः सावधानः / ममेति मम पार्थात् / 'व्याधयो संयुक्तं मानवं प्रमेहो हन्ति / अतिप्रचुतमिति सुधु स्रवन्मूत्रम् / यान्त्यसाध्यताम्' इति केचित् पठन्ति // 3 // पिडकापीडितमिति पिडकाः शराविकाकच्छपिकादयः / गाढम् वातव्याधिःप्रमेहश्च कुष्ठमर्शो भगन्दरम् // अतिशयेन // 8 // अश्मरी मूढगर्भश्च तथैवोदरमष्टमम् // 4 // प्रभिन्नप्रघुताङ्गं च रकनेत्रं हतस्वरम् // अष्टावेते प्रकृत्यैव दुश्चिकित्स्या महागदाः॥ | पञ्चकर्मगुणातीतं कुष्ठं हन्तीह कुष्टिनम् // 9 // प्रथमं मूलव्याधयो भवन्ति पश्चादुपद्रवा इति मूलव्याधीन् / प्रभिन्नमित्यादि ।-प्रभिन्नप्रसुताभ्यां सहाङ्गशब्दः प्रत्येक दर्शयति-वातव्याधिरित्यादि / वातव्याधिरत्र महावातव्या-संबध्यते / हतखरमिति नष्टखरम् / पञ्चकर्मगुणातीतमिति अत्र धिरभिप्रेतो महच्छब्दलोपात् / अष्टावेत इत्यत्र द्वितीयं पुनर- वमनादीनां पञ्चकर्मणामप्राप्तफलमित्येके; तत्तु न सम्यक् , यतः टग्रहणं सर्वेषां तुल्यत्वख्यापनार्थम् ; अन्ये वन्यथा समादधति, पञ्चशब्देन पञ्चमधात्ववस्थितं कुष्ठमुक्तं; तत्र कर्माणि संशो. तत्तु विस्तरभयान्न लिखितम् / प्रकृत्यैव खभावेनैव / महा- धनसंशमनाभ्यङ्गगुग्गुलुशिलाजतुप्रभृतीनि, तेषां गुणाः फलानि, गदा इति मारणात्मकखादसाध्यत्वाच महत्त्वमेषामिति / 'अष्टा- | तेभ्योऽतीतम् / एतदुक्तं भवति-अस्थिगतकुष्ठं संशोधनादिभिवेते महान्तस्तु व्याधयो दुस्तराः सदा'-इति केचित् रप्यप्राप्तविशेषं कुष्ठिनं हन्ति / अन्ये तु 'पूर्वरूपक्रियया सह पठन्ति // 4 // रसादिधातूनां चतुर्णा क्रियासमूहः पञ्चकर्माणि' इति मन्यन्ते / तद्यथा-पूर्वरूपेषु संशोधनमुभयतः सेवेत; खप्राप्ते शोध१ त्रिप्रकारा व्याधीनामसाध्यता-लिङ्गविशेषयोगात् , उपद्रव नालेपनानि, अत्र लक्शब्देन रसोऽभिधीयते; एवं शोणितमांविशेषयोगात् , रिष्टविशेषयोगाच्च / तत्र लिङ्गासाध्यता स्वभावा समेदसामपि चिकित्सितं निर्दिष्टं दर्शनीयमिति / इहेति अस्मिन् साध्यानां त्रिदोषविसर्पोदीनामुत्पत्तिसिद्धलिङ्गरेवासाध्यता स्वस्वविषय शास्त्रे // 9 // एव दर्शनीया; रिष्टासाध्यता च पूर्वाध्यायैरुक्ता; अवशिष्टामुपद्रवासाध्यतां यथाप्रधानं यथाव्याधिषु दर्शयितुं वारणीयोऽभिधीयते / / | तृष्णारोचकशूलार्तमतिप्रतशोणितम् // चिकित्सा बारणीया येषूपद्रवा साध्येषु व्याधिषु ते वारणीयाः / शोफातीसारसंयुक्तमर्शोव्याधिर्विनाशयेत् // 10 // वारणीयसंशैवाध्यायस्य / मन्ये तु 'अवारणीय' इति व्याख्यातवन्तः' / १'यथोक्तोपद्रवाविष्टमिति यस्मिन् प्रमेहे ये उपद्रवा उक्ता. इति चकः। स्तयुक्तं सत् अत्रोक्तोपद्रवयुक्त मानवं हन्तीति अयम्' इति चक्रः।

Page #242
अध्यायः 33] सुश्रुतसंहिता। 145 ..सृष्णेत्यादि / तृष्णारोचकाधुपद्रवसहितं पुरुषमर्शोव्याधिर्वि- | इति शेषः / शीतार्दितो 'बहिः' इति शेषः / अन्तरुष्णश्चेति नाशयेदिति संवन्धः // 10 // अन्तर्दाहयुक्तः / हृष्टरोमा उद्धर्षितरोमा / हृदि संघातशूलवावातमूत्रपुरीषाणि क्रिमयः शुक्रमेव च // निति अष्ठीलावत्संहतवस्तुशूलवानित्यर्थः; अन्ये तु महाशूलभगन्दरात् प्रस्रवन्ति यस्य तं परिवर्जयेत् // 11 // | वानिति मन्यन्ते / नित्यं वकेण चोच्छ्रस्यादिति सर्वदा मुखे. नोवं श्वासं कुर्यादित्यर्थः / तं ज्वरो हन्ति मानवमिति तं मानवं वातेत्यादि // 11 // ज्वरो हन्ति विनाशयतीत्यर्थः / हिकेत्यादि / मूढ व्यामोहयुक्तप्रशूननाभिवृषणं रुद्धमूत्रं रुगन्वितम् // मनसम् / विभ्रान्तलोचनमुच्चलिताक्षम् / क्षपयति ज्वर अश्मरी क्षपयत्याशु सिकताशर्करान्विता // 12 // इति 'तत्क्षणादेव' इति शेषः / आविलाक्षमित्यादि / आविप्रशूननाभीत्याधुपद्रवसहितं पुरुषमश्मरी क्षपयति विनाश- लाक्षम् ओदनमण्डवदश्रुपूर्णेक्षणम् / प्रताम्यन्तं प्रकर्षेण मोहं यति / आशु शीघ्रम् / सिकताशर्करान्वितेति सिकता वालुका, गच्छन्तम् / अतीव चेति अहर्निशमित्यर्थः / इत्थंभूतमाविलाक्षतत्सदृशा या शर्करा तया सहिताऽश्मरीत्यर्थः // 12 // ताद्युपद्रवसहितं नरं नाशयति ज्वर इति संबन्धः // 15-18 // गर्भकोषपरासङ्गो मकल्लो योनिसंवृतिः॥ श्वासशूलपिपासात क्षीणं ज्वरनिपीडितम् // हन्यात् स्त्रियं मूढगर्भे यथोक्ताश्चाप्युपद्रवाः॥१३॥ विशेषेण नरं वृद्धमतीसारो विनाशयेत् // 19 // गर्भेत्यादि / गर्भकोषपरासङ्गप्रमृत्युपद्रवाः त्रियं हन्युर्विना- अत्र विशेषेण वृद्धमिति अवृद्धमप्येवंभूतं विनाशयेत् , वृद्धं शयेयुः, कस्मिन् सति ? मूढगर्भे; गर्भकोषपरासङ्ग इति गर्भा- पुनर्विशेषेणातिशयेनेत्यर्थः; इत्थंभूतं नरं श्वासाद्युपद्रवसहितमशयस्य परः श्रेष्ठ आसङ्गोऽतिशयेन निरोध इत्यर्थः; अन्ये तु तिसारो विनाशयेदिति संबन्धः / 'क्षीणं ज्वरनिपीडितम्' इत्यत्र खस्थानात् परस्थानं गला गर्भस्य सङ्गो निरोध उत्पद्यते, अनेन | स्थाने 'क्षीणं बिम्बिशीपीडितं' इति पठन्ति केचित् / अत्र प्रकारेण 'परासङ्ग' इति कथयन्ति / मक्कल इति गर्भिणीव्याक- | बिम्बिशीशब्देन प्रवाहिकोच्यते, भेडेनात्रोक्तं,-'प्रवाहिकामिति रणोक्तो ज्ञेयः; तत्राप्रजातायाश्चेति चकारान्न केवलं प्रजातायाः, विदुर्बिम्बिशी खपरे बुधाः' इति // 19 // अप्रजाताया अपि मकल्लो भवति, तथा गर्भाशयाच्युतगर्भाया शकालमन्त्रद्वेष्टारमूर्ध्वश्वासनिपीडितम् // योनिद्वारसक्तगर्भायाश्च रक्तं स्रुतमन्तःस्थितं पच्यमानं मकल्ल कृच्छेण बहु मेहन्तं यक्ष्मा हन्तीह मानवम् // 20 // संज्ञं भवतीति ज्ञेयम् / योनिसंवृतिः योनिसंकोचनम् / यथोक्ताश्चाप्युपद्रवा इति आक्षेपककासश्वासभ्रमादयो मूढगर्भनिदाने ___ कृच्छ्रेण बहु मेहन्तमिति कृच्छ्रेण कष्टेन, बहु मेहन्तं क्षरन्तं, पठिताः / 'हन्युः स्त्रियं मूढगर्भा' इति केचित् पठन्ति; मूढ | 'मलं' इति शेषः / एतेनाहारस्यातिशयमलीभावः कथितः, यस्य गर्भो मूढगर्भसहिताम् // 13 // चातिशयमलो निष्पद्यते तस्य मांसरक्तक्षयो भवति, स पुनर साध्यो भवति, इत्थंभूतं नरं शुक्लाक्षखाद्युपद्रवसहितं यक्ष्मा पार्श्वभङ्गानविद्वेषशोफातीसारपीडितम् // हन्तीति संवन्धः / इहेति अस्मिन् शास्त्रे // 20 // विरिक्तं पूर्यमाणं च वर्जयेदार्दितम् // 14 // श्वासशूलपिपासानविद्वेषप्रन्थिमूढताः // - पार्श्वेत्यादि / पार्थो भज्यतेऽनेनेति पार्श्वभझो वेदनावि. भवन्ति दुर्बलत्वं च गुल्मिनो मृत्युमेन्यतः // 21 // शेषः / विरिक्तं पूर्यमाणं चेति विरेचनद्रव्यैर्वहुशो विरिकं पुनः पूर्यमाणमुदरार्दितं वर्जयेदिति // 14 // __- श्वासेत्यादि / ग्रन्थिमूढतेति गुल्मस्यादर्शनम् / एते श्वासाधु पद्रवा भवन्ति, कस्येत्याह-गुल्मिनो मृत्युमेष्यत इति ।यस्ताम्यति विसंज्ञश्च शेते निपतितोऽपि वा // गुल्मिनो गुल्मयुक्तस्य पुरुषस्य, मृत्युं मरणम् , एष्यतो गमिष्यत शीतार्दितोऽन्तरुष्णश्च ज्वरेण म्रियते नरः॥ 15 // इत्यर्थः // 21 // . यो दृष्टरोमा रक्ताक्षो हृदि संघातशूलवान् // नित्यं वक्रेण चोच्छुस्यात्तं ज्वरो हन्ति मानवम् 16 आध्मातं बद्धनिष्यन्दं छर्दिहिकातृडन्वितम् // हिकाश्वासपिपासात मूढं विभ्रान्तलोचनम् // रुजाश्वाससमाविष्टं विद्रधिर्नाशयेन्नरम् // 22 // संततोच्छासिनं क्षीणं नरं क्षपयति ज्वरः // 17 // ___आध्मातमित्यादि / बद्धनिष्यन्दं बद्धमूत्रं रुद्धपूयगतिकं वा। आविलाक्षं प्रताम्यन्तं निद्रायुक्तमतीव च // कायचिकित्सायां यद्यपि विद्रधिन पठितः, तथाऽपीह गुल्माक्षीणशोणितमांसं च नरं नाशयति ज्वरः॥१८॥ नन्तरमुपद्रवैः सोऽप्यसाध्यो भवतीति पठितः / समाविष्टमिति कायचिकित्साव्याधीनुपद्रवरसाध्यान् निर्दिशन्नाह,-यस्ता | सहितं नरं, विद्रधिर्नाशयेदिति संबन्धः // 22 // म्यतीत्यादि / यस्ताम्यति मुहुर्मुहुर्मूछा गच्छति / विसंज्ञः शेते पाण्डुदन्तनखो यश्च पाण्डुनेत्रश्च भानवः // संज्ञारहितः खपितीत्यर्थः / निपतितोऽपि वेति 'संज्ञारहितः पाण्डुसंघातदर्शी च पाण्डुरोगी विनश्यति // 23 // 1 'सङ्गो गर्भस्यैव स्थानान्तरसंलमत्वं' इति चक्रः। 1 'उच्छलिता' इति पा० / सू० सं०१९

Page #243
146 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रखानं aAINMannKARAPA R पाण्डित्यादि / पाण्डशब्देन श्वेतत्वमभिधीयते / दन्तनखयोः युक्तसेनीयमिति युक्ता सेना यस्य स युक्तसेनो राजेत्यर्थः; पाण्डुताऽस्थिगतदोषेण, नेत्रपाण्डुता पाण्डुसंघातदर्शित्वं च तमधिकृत्य कृतोऽध्यायो युक्तसेनीयः // 1 // 2 // मज्जगतदोषेण / पाण्डुसंघातदर्शी चेति पाण्डूनां श्वेतद्रव्याणां नृपतेर्युक्तसेनस्य परानभिजिगीषतः॥ संघातः समूहः, तं सर्वासु दिक्षु पश्यतीत्यर्थः // 23 // भिषजा रक्षणं कार्य यथा तदुपदेक्ष्यते // 3 // लोहितं छर्दयेद्यस्तु बहुशो लोहितेक्षणः॥ विजिगीषुः सहामात्यैर्यात्रायुक्तः प्रयत्नतः॥ रक्तानां च दिशां द्रष्टा रक्तपित्ती विनश्यति // 24 // रक्षितव्यो विशेषेण विषादेव नराधिपः॥४॥ लोहितमित्यादि / बहश इति बहुवारम् / लोहितेक्षण इति युक्तसेनस्येति सज्जसेनस्य, गजतुरगरथपदातिलक्षणचतुरङ्गरक्तनेत्रः, एतच्च पूर्ववन्मजगतदोषेणेति / रक्तानां च दिशां | बलस्येत्यर्थः; अन्ये युक्तसेनस्य मिलितसेनस्येति कथयन्ति / दृष्टेति एतदपि मज्जगतदोषेण / 'रक्तानां च दिशां द्रष्टा' इत्यत्र परान् शत्रून् , अभिजिगीषतः जेतुमिच्छत इत्यर्थः / विजिगीषुः केचित् 'लोहितोद्गारदर्शी च' इति पठन्ति / तत्रोद्गारेऽपि जेतुमिच्छुः / सहामात्यैरिति क्रमागतः पुरुषः सहेत्यर्थः / लोहितागमन लोहितोद्गारः, लोहितदर्शिलं च मज्जगतदोषे- यात्रायुक्त इति दत्तप्रयाण इत्यर्थः / रक्षितव्य इति गर्वेभ्य णव, लोहितं रक्तं च सर्व वस्तु पश्यतीत्यर्थः / 'लोहितोत्कर-आगन्तुमृत्युभ्यः / विशेषेण अतिशयेन / विषं स्थावरं, जङ्गमं, दशी' इत्यन्ये पठन्ति; व्याख्यानयन्ति च-लोहितं सर्व वस्तु | पश्यतीत्यर्थः / 'लोहिताकारदर्शी च' इत्यपरे पठन्ति // 24 // | पन्थानमुदकं छोयां भक्तं यवसमिन्धनम् / / अवाङ्मुखस्तून्मुखो वा क्षीणमांसबलो नरः॥ दूषयन्त्यरयस्तश्च जानीयाच्छोधयेत्तथा // 5 // जागरिष्णुरसंदेहमुन्मादेन विनश्यति // 25 // विषप्रयोगभेदं चिकित्सार्थ दर्शयन्नाह-पन्थानमित्यादि / पन्थानं मार्गः स च विषेण दूषितोऽश्वादिखुरक्षुण्णरेणुना रोमअवागित्यादि ।-अवाङ्मुखस्तु अधोमुखः, उन्मुखो वेति | कूपनासाविवरादिषु प्रविशैन विकारं जनयति / छायामिति विषेण ऊर्ध्वमुखः / बलशब्देनात्रोत्साहः कथ्यते / जागरिष्णुः जागरण वृक्षादिदूषणाच्छायादोषः, द्रव्यखभावाद्वा छायामपि विषं दूषशीलः / अन्य 'अवाञ्ची वाऽप्युदची वा' इति पठन्ति, तत्रापि यति; यद्वा भल्लातकच्छाया तत्क्षणाच्छोफकारिणीति / भक्तम् स एवार्थः // 25 // ओदनादिकम् / यवसं त्रुसादि / दूषयन्ति विकृतिं कुर्वन्ति / बहुशोऽपस्मरन्तं तु प्रक्षीणं चलितभुवम् // अरयः शत्रवः / तच्चेति पन्थादि / जानीयात् 'लिङ्गैः कृत्वा' नेत्राभ्यां च विकुर्वाणमपस्मारो विनाशयेत् // 26 // | इति शेषः / शोधयेत् चिकित्सेत् // 5 // इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थानेऽवारणीयो तस्य लिङ्गं चिकित्सा च कल्पस्थाने प्रवक्ष्यते // नाम त्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः॥३३॥ किं तल्लिङ्गं, का वा चिकित्सेत्याह-तस्येत्यादि ॥बहुश इत्यादि / बहुशो बहुवारान् / अपस्मरन्तम् अपस्मार- | एकोत्तरं मृत्युशतमथर्वाणः प्रचक्षते // 6 // वेगवन्तम् / प्रक्षीणं 'पुरुषम्' इति शेषः। नेत्राभ्यां च विकुर्वाण- | तत्रैकः कालसंयुक्तः शेषा आगन्तवः स्मृताः॥ मिति नेत्रद्वयं विकृतियुक्तं करोतीत्यर्थः / इत्थंभूतं पुरुषमपस्मार- नन ययकालमृत्यरस्ति तदा विषादिभ्यो नृपतिरक्षणं युकं, वेगाद्युपद्रवसहितमपस्मारो विनाशयेदिति संबन्धः / य एते काय- विषभक्षकस्य लिङ्गचिकित्से च युक्त, अथ नास्त्यकालमृत्युस्खदा चिकित्सारोगोपद्रवास्ते समस्ता एवासाध्या इति ज्ञेयाः // 26 // किं निष्फलप्रयासेनेत्याशयाकालमृत्यु प्रमाणैः साधयन्नादावागइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- ममेव प्रमाणमाह-एकोत्तरमित्यादि / एकेनाधिकं मृत्युशतमव्याख्यायां सूत्रस्थाने त्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 33 // थर्वाणोऽथर्ववेदविदः पुरुषाः, प्रचक्षते कथयन्ति / तत्रैकः काल | संयुक्त इति तत्र तेषां मृत्युना मध्ये एकः कालसंयुक्तः कालमृ. त्युरित्यर्थः / शेषा आगन्तवः स्मृता इति शेषा उर्वरिता आगन्तचतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः। वोऽपमृत्यवः स्मृताः कथिता इत्यर्थः / तत्र गर्भवर्षेण सहैकोत्तरअथातो युक्तसेनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ शतवर्षरेकोत्तरशतं मृत्यवः पूयेन्ते; ततः शतादवांगकालयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ मृत्यवः, शतादनन्तरं कालमृत्युरिति केचिन्मन्यते / अपरे 1 म्याधितानां मारकमुपद्रवमभिधाय स्वस्थानामप्यागन्तुनिमित्तं / 'छायाश्रयवृक्षादीनां दूषणाच्छायादुष्टिर्भवति; दुष्टवृक्षादिच्छायतः प्रायो मरणं भवति तदुपदेष्टुं युक्तसेनीयोऽभिधीयते / अत्र | यायिणो वृक्षादिगतेन सविषेण पवनेन बाध्यन्ते / जानीयादिति हि सूत्रस्थानेऽवश्यं सूत्रणीयं वक्ष्यमाणकल्पस्थानस्य बीजभूतं ज्ञात्वा परिहारार्थ; परिहाराशक्ती शोधयेदपीत्युक्तं; शोधयेदिति बभूतं विषमभिधातव्यं, तथा चान्येऽपमृत्यव एकोत्तर- | निर्विषीकुर्यात्' इति चक्रः / 2 'प्रविशन्' इति हस्तलिखितपुस्तके शतमित्यादिना सूत्रयितव्याः' इति चक्रः। न पठ्यते / 3 'कालसंपस्तु' इति पा०।

Page #244
अध्यायः 34] सुश्रुतसंहिता। 147 ब्रुवते-'शतशब्दोऽत्रासंख्यावाचकः, उत्तरशब्दस्तु प्रधानवा- सर्वप्रजानां राजायत्ता स्थितिरिति राजरक्षणं यत्नेन कार्यमिति चकः; तेनासंख्या मृत्यवः, कारणानामसंख्येयत्वात् ; एकश्च मृत्युः दर्शयन्नाह-संकर इत्यादि / संकर एकत्वं ब्राह्मणशूद्रादीनां प्रधानं, स च कालमृत्युः कथ्यते / ननु, यो यस्मिन् काले वर्णानां दण्डाभावेनाचारलोपात् / धर्मकर्मणामिति वर्णानामेव म्रियते स तस्य कालमृत्युरेव, तत् कथमकालमृत्युरित्युच्यते ? धर्मस्य कर्मणामन्येषामपि / अन्ये तु धर्मिकर्मणाम्' इति तथा चोक्तं-"नाकाले म्रियते कश्चिन्नास्ति मृत्युरकालजः / यो पठन्ति, तत्र धर्मयोगादाश्रमाश्चलारो धर्मिणः, ब्रह्मचारिगृहस्थयस्मिन् म्रियते काले मृत्युकालः स तस्य हि-" इति / व्यास- वानप्रस्थयतयश्चलार आश्रमाः, तत्कर्मणां प्रणाशः / प्रजानामुभट्टारकेणाप्युक्तं,-"नाकाले म्रियते कश्चिद्विद्धः शरशतैरपि / च्छित्तिरिति दण्डाभावेन कृषिपाशुपाल्यवाणिज्यराजोपसेवानामकालप्राप्तस्य कौन्तेय ! वज्रायन्ते तृणान्यपि"-इति / नैतदस्ति, | भावादुच्छित्तिरुच्छेदो भवतीत्यर्थः / नृपव्यसनहेतुत इति वर्णउपमानादिप्रमाणैर्बहुधाऽऽचार्यैरकालमृत्योः स्थापितत्वात् / तथा- संकरादयोऽना राजव्यसनात् कारणाद्भवन्ति, तस्माद्राजा यत्नेन च,-"यथा वर्षमकाले च यथा पुष्पं यथा फलम् / यथा स्याद्दी- रक्षणीय इत्यर्थः / अन्ये 'नृपव्यसनहेतुका' इति पठन्ति; तत्र, पनिर्वाणमकाले मरणं तथा" इति / व्यासवचनमप्यर्जुनप्रोत्सा- | उच्छित्तिरिति संबध्यते ॥९॥हकमकालमृत्युस्थापकं दृश्यते; तथाहि-"जलमभिर्विषं शस्त्रं पुरुषाणां नृपाणां च केवलं तुल्यमूर्तिता // 10 // स्त्रियो राजकुलानि च / अकालमृत्यवो घेते तेभ्यो विभ्यति आशा त्यागः क्षमा धैर्य विक्रमश्चाप्यमानुषः॥ पण्डिताः" इति / अन्यैरप्युक्तं;-"कालः सुरैरपि हि वश्चयितुं तस्मादेवमिवाभीक्ष्णं वाड्मनःकर्मभिः शुभैः॥११॥ न शक्यो वक्ष्ये विधानमपमृत्युविनाशनाय / मृत्युभवेद्यदि कथं | वद्याद कथा | चिन्तनृपति वैद्यः श्रेयांसीच्छन् विचक्षणः॥ चन नापमृत्युर्व्यास्तदा चरकसुश्रुतवाग्भटाद्याः" इति / कालाबाळगोमा नोवेति / अपरे 'डोषा आगन्तवः राज्ञो मनुजत्वे समानेऽप्यमानुषानुवर्तिभिर्गुणैर्देवत्वं साधयस्मृताः' इत्यस्याग्रतः “विष्वग्वातादिभिर्यद्वद्दीपस्तैलादिसंयुतः। बाह-पुरुषाणामित्यादि / केवलं निश्चितं, मूर्तिराकृतिः, आज्ञा निर्वात्यते क्षणादेही तथैवागन्तुमृत्युभिः" इति श्लोकं पठन्ति, अनुल्लङ्घनीय आदेशः, त्यागः कीर्तिधर्मार्थ बहुप्रकारो वित्तविव्याख्यानयन्ति व-विष्वग्वातः प्रबलवातः / आदिशब्देन शल- सर्गः, क्षमा सर्वसहता, धैर्ये व्यसनेषु धीरता, विक्रमः पराक्रमः, भादिनिपातः कथ्यते // 6 // अमानुष एष गुणसमूहो मानुषेषु न संभवतीत्यर्थः / तस्मा दित्यादि ।-अभीक्ष्णमनवरतं, तस्मात् कारणाद्देवमिव नृपति दोषागन्तुजमृत्युभ्यो रसमन्त्रविशारदौ // 7 // वैद्यश्चिन्तयेदिति संबन्धः / कैः कृत्वा चिन्तयेदित्याह-वाड्मनःरक्षेतां नृपतिं नित्यं यत्ती वैद्यपुरोहितौ // कर्मभिः शुभैरिति ।-शुभैः शोभनैरित्यर्थः॥१०॥११॥. अथर्ववेदोऽकालमृत्युप्रशमनहेतुः, तदङ्गानि च वैद्यपुरोहितौ | स्कन्धावारे च महति राजगेहादनन्तरम् // 12 // पठतः, अतस्तयो राजरक्षणे व्यापारं दर्शयन्नाह-दोषेत्यादि / भवेत्सन्निहितो वैद्यः सर्वोपकरणान्वितः॥ दोषा वातादयः, आगन्तवो विषाभिघातादयः / रसमत्रविशार-तत्रस्थमेनं ध्वजवद्यशःख्यातिसमुच्छ्रितम् // 13 // दाविति यथासंख्येन रसविशारदो वैद्यः, मन्त्रविशारदः पुरोधाः। उपसर्पन्त्यमोहेन विषशल्यामयार्दिताः॥ तत्र केचित् 'रसविशारद' इत्यत्रादिशब्दलोपाद्रसवीर्यविपाकवि- स्वतन्त्रकुशलोऽन्येषु शास्त्रार्थेष्यबहिष्कृतः // 14 // शारदः; अथवा रसशब्देन रसवन्ति द्रव्याणि कथ्यन्ते, तेषां वैद्यो ध्वज इवाभाति नृपतद्विद्यपूजितः // विशारदः; अथवा रसशब्दोऽत्र विषवाचकः, तद्विशारद इति कथयन्ति / विशारदः पण्डितः / मन्त्राणामृग्यजुःसामोक्तानाम वैद्यस्य संततोपयोगिखादुचितप्रदेशवासं निर्दिशन्नाहथर्ववेदोकानां चेत्यर्थः / यत्ती यत्नपरौ॥७॥ स्कन्धावार इत्यादि / स्कन्धावारे कटके / महति गुरुतरे। अन न्तरमिति अव्यवधाने अन्तरायवर्जिते / सर्वोपकरणान्वित इति ब्रह्मा वेदाङ्गमष्टाङ्गमायुर्वेदमभाषत // 8 // यन्त्रशस्त्रक्षारोषधागदादियुक्तः / तत्रेत्यादि ।-तत्रस्थं राजगृहसपुरोहितमते तस्माद्वर्तेत मिषगात्मवान् // मीपस्थम् / एनमिति वैद्यम् / ध्वजवत् पताकावत् / निर्मलपुरोहितो वेदानधीते, वैद्यस्तु तदङ्गमायुर्वेदमिति वैद्यात् गुणकीर्तनं यशः, ख्यातिः स्वाभाविकी स्तुतिः, समुच्छ्रितं वृद्धिं'पुरोधसः प्राधान्यं दर्शयन्नाह-ब्रह्मेत्यादि / ब्रह्मा आयुर्वेदमभा गतम् / उपसर्पन्ति समीपं गच्छन्ति / अमोहेन निश्चिन्तषत, किंविषिष्टम् ? अष्टाङ्गं पुनः किंविशिष्टं ? वेदाङ्गम् / वर्तेत मनसा / विषशल्यामयार्दिता इति अर्दिताः पीडिताः; तेन व्यवहरेदित्यर्थः / आत्मवान् बुद्धिमान् // 8 // विषार्दिताः शल्यार्दिता आमयार्दिताश्चेत्यर्थः / वैद्यं बहुश्रुतं स्तुव नाह-वतन्त्रेत्यादि / कुशलः प्रवीणः / अबहिष्कृत इति नात्यसंकरः सर्ववर्णानां प्रणाशो धर्मकर्मणाम् // न्तमकुशलः / नृपतद्विद्यपूजित इति नृपैस्तद्विद्यैश्च पूजितः प्रजानामपि चोच्छितिर्नुपव्यसनहेतुतः॥९॥ संमानितः, तद्विद्यैः वैद्यैरित्यर्थः // 12-14 // 1 'यत्नाद' इति पा०। 1 निलं' इति पा० / २'भूपतद्विधपूजितः' इति पा०।

Page #245
118 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान वैद्यो व्याध्युपसृष्टश्च मेषजं परिचारकः // 15 // प्रशस्तदेशसंभूतं प्रशस्तेऽहनि चोद्धृतम् // 22 // एते पादाश्चिकित्सायाः कर्मसाधनहेतवः॥ युक्तमात्रं मनस्कान्तं गन्धवर्णरसान्वितम् // गुणवद्भिस्त्रिभिः पादैश्चतुर्थो गुणवान् भिषक // 16 // दोषघ्नमग्लानिकरमविकारि विपर्यये // व्याधिमल्पेन कालेन महान्तमपि साधयेत् // समीक्ष्य दत्तं काले च भेषजं पाद उच्यते // 23 // पादचतुष्टयं चिकित्सासाधनं दर्शयन्नाह-वैद्य इत्यादि / प्रशरतदेशसंभूतमित्यादि ।-युक्तमात्र युक्तप्रमाणम् / मनव्याध्युपसृष्टो रोगी; परिचारकः शुश्रूषकः पुरुषः / कर्मसाधन-स्कान्तं मनःप्रियम् / दोषघ्नमिति दोषशब्देन वातादय उच्यन्ते हेतव इति आरोग्यहेतव इत्यर्थः // 15 // 16 // तषिता धातुमलाश्च, अथवा दोषहर दुष्टिं हरत्यदुष्टं न च कोपवैद्यहीनास्त्रयः पादा गुणवन्तोऽप्यपार्थकाः॥१७॥ यति / अग्लानिकर हर्षक्षयं न करोतीत्यर्थः / अविकारि विपउद्गातृहोतृब्रह्माणो यथाऽध्वर्यु विनाऽध्वरे॥ यय इति विपर्यये व्यापत्तावप्यल्पविकार निर्विकारं वा / समीक्ष्य वैद्यस्य प्राधान्यं दर्शयन्नाह-वद्येत्यादि / अपार्थका | दत्तमिति किमभिसमीक्ष्य ? आतुरोपक्रमोक्तान् परीक्ष्यानायुरादीन् निष्फलाः / उद्गाता सामवित् , होता ऋग्वेदवित् , ब्रह्मा तु त्रयी देशान्तान् कालावस्थाः पूर्वाह्लादिका वा // 22 // 23 // वित्, अध्वर्युर्यजुर्वेदविदुपाध्यायः सर्वेषामेवोपदेष्टा / अध्वरे। सिग्धोऽजगप्सुर्बलवान् युक्तो व्याधितरक्षणे // यज्ञे // 17 // वैद्यवाक्यकृदश्रान्तः पादः परिचरः स्मृतः // 24 // वैद्यस्तु गुणवानेकस्तारयेदातुरं सदा // 18 // इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने युक्ततेनीयो प्लवं प्रतितरहीनं कर्णधार इवाम्भसि // नाम चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 34 // __ पादत्रयव्यतिरेकेऽपि वैद्यक्रियायाः साफल्यं दर्शयन्नाह- स्निग्ध इत्यादि / स्निग्धः प्रीतियुक्तः / अजुगुप्सुरिति अनिवैद्यस्वित्यादि / प्लवं नावं, प्रेतितरैरन्तःप्रविष्टजलोत्क्षेपकैः पुरुषैः। न्दकः; एतेन कष्टव्याध्यवस्थास्वप्यातुरं न निन्दतीत्यर्थः / कर्णधारो नौकाया नेता // 18 // बलवानिति बलवत्त्वात् सर्वक्लेशसहः / युक्तो व्याधितरक्षण तत्त्वाधिगतशास्त्रार्थो दृष्टकर्मा स्वयंकृती // 19 // इति युक्तो निपुणः, एतेन व्याधितस्य रक्षणे तत्पर इत्यर्थः / / लघुहस्तः शुचिः शरः सजोपस्करमेषजः॥ वैद्यवाक्यकृदिति वैद्यवाक्यमविकल्पं करोतीत्यर्थः / अश्रान्त प्रत्युत्पन्नमतिर्धीमान् व्यवसायी विशारदः॥ 20 // इति खेदरहितः / 'पादैश्चतुर्भिः संपूर्णैरेभिः कर्म प्रसिध्यति' इति सत्यधर्मपरो यश्च स भिषक् पाद उच्यते // केचिदध्यायान्ते पठन्ति / एतच न पठनीयं, सर्वेषु निबन्धेष्ववैद्यादीनां गुणानाह-तत्त्वेत्यादि / तत्त्वाधिगतशास्त्रार्थ इति | दर्शनात् // 24 // यथावदधीतशास्त्रो यथावज्ज्ञाततदर्थश्चेत्यर्थः / दृष्टकर्मेति इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतछेद्यादौ स्नेहादी च कुशल इत्यर्थः / खयंकृती खप्रज्ञया | व्याख्यायां सूत्रस्थाने चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः॥ 34 // चिकित्सायां प्रवृत्तः / लघुहस्त इति छेद्यादिक्रियासु वेपनादिदोषरहितः / शुचिरिति बाह्याभ्यन्तरशौचयुक्तः / शूरो विषाद- पञ्चत्रिंशत्तमोऽध्यायः। रहितः / सज्जोपस्करमेषज इति सज्जानि प्रगुणान्युपस्क- अथात आतरोपक्रमणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ राण्यग्रोपहरणीयपठितानि यत्रशस्त्रादीनि भेषजानि च यस्य स | यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ तथा / प्रत्युत्पन्नमतिः योऽवस्थासु न मुह्यति / धीमानिति अनु यादश आतुर उपक्रम्यो भवति तादृशोपक्रमणमधिकृत्य . क्तदुरुत्तोहापोहलक्षणबुद्धियुक्तः / व्यवसायी विषमावस्थास्वपि कृतोऽध्याय इत्यर्थः // 1 // 2 // , चिकित्सां कुर्वन्न मुत्यति; अन्ये उत्साहीति मन्यन्ते / विशारदः | पण्डितः, कृच्छपदमात्रेषु न मुह्यति / सत्यधर्मपर इति सत्यं | आतुरमुपक्रममाणेन भिषजाऽऽयुरादावेव परीमिथ्याभाषणनिवृत्तिः; धर्मः अनेकसाधनसाध्यः // 19 // 20 // शितध्यं सत्यायुषि व्याध्यत्वग्निवयोदेहवलसत्त्व सात्म्यप्रकृतिमेषजदेशान् परीक्षेत // 3 // आयुष्मान् सत्ववान साध्यो द्रव्यवानात्मवानपि 21 आस्तिको वैद्यवाक्यस्थो व्याधितःपाद उच्यते 1 चक्रस्तु 'अल्पमात्रं बहुगुणं' इति पठति, व्याख्यानयति च 'अल्पमात्रमपि प्रशस्तगुणयोगाबहुगुणकरम्' इति / 2 'पूर्वाध्यायोक्तआयुष्मानित्यादि ।-आयुष्मान् दीर्घायुः / सत्त्ववान् क्लेशस गुणवद्वेषजादिपादत्रययुक्तभिषजा आतुरश्चिकित्सितुमुपक्रमणीय हिष्णुः / साध्यः साध्यव्याधियुक्त इत्यर्थः / आत्मवान् अलो इत्यातुरोपक्रमणीयोऽभिधीयते / आतुरोपक्रमणं च गतायुषि निरलुपः / आस्तिक इति दत्तमस्ति हुतमस्ति परलोकोऽस्त्येवं मति थैकमयशस्करं चेत्यध्यायप्रतिशानन्तरमायुःपरीक्षोपदेशं करोतिर्यस्य स आस्तिकः। वैद्यवाक्यस्थो वैद्यवचनकर इत्यर्थः॥२१॥ आतुरमित्यादि / मायुःपरीक्षणं च रिष्टसद्भावाभावाभ्यां 'पूर्वाध्या१-२ 'प्रतिचरैः' इति पा० / 3 'तीर्थाधिगतशास्त्रार्थः' | यैर्यचपि कृतमेव तथाऽपि यदीर्घायुष्वं तत्तत्र नोक्तं, तदिह प्रतिपा-. इति पा०। दनीयम् / ' इति चक्रः। 3 'परीक्षेत' इति पा० /

Page #246
अध्यायः 35] सुश्रुतसंहिता। उपक्रमणं चिकित्सा, सा च दीर्घायुषि कर्तव्येत्याह-आतु- द्वावावर्ती चूडाभागे यस्येत्यर्थः, अपरे मस्तिष्कशब्देन मस्तकरमित्यादि / सत्यायुषीति विद्यमाने सति जीविते व्याध्यादीनां स्नेहं घृतिकामिति वदन्ति, स पश्चाद्भागे भवतीत्यर्थः; अन्ये तु परीक्षा कर्तव्या / तत्र व्याधिः साध्यासाध्यभेदेन; ऋतव इति | 'उपचितमहारोमशकर्णपार्श्वमस्तिष्क' इति समुदितं पदं पठन्ति, अभिवयोदेहबलानामृत्वायत्तत्वात् ; अग्निरिति दीप्ताग्निमन्दान्या- | व्याख्यानयन्ति च-'उपचिता मांसलाः, महान्तो विस्तीर्णाः, दिभेदेन; वयो बाल्याद्यवस्थामेदेन; देहबलं कृशस्थूलादिमेदेन; | रोमशा लोमवन्तः, कर्णपार्श्वमस्तिष्का यस्य तं; कर्णपार्श्वमस्तिसत्त्वं गुणः, स चोत्तमादिभेदेन; सात्म्यं प्राणिना सेवितो यो मधु-कशब्देन कर्णस्य पाओं द्वौ, तयोरेवोपरितनभागो मस्तिष्कं; रादिरसो व्यायामादिर्वा सुखाय भवति तत् सात्म्यमुच्यते, एत- 'कालमस्तकम्' इत्यन्ये पठन्ति / नातानुलिप्तमित्यादि / मूर्धानुदपि परीक्ष्यं; प्रकृतिर्वातादिका; भेषजमौषधं, परीक्ष्यमिति पूर्व्या मस्तकानुक्रमेण, एतेन प्रथमं मस्तकादिशरीरं शुष्यति संबन्धः, दोषसात्म्यप्रकृत्याद्यपेक्षाणि बलवन्ति मेषजानि भव- | पश्चाद्धृदयमित्यर्थः / खल्वयमिति खलु निश्चयेन, अयं पुरुषः। न्तीति परीक्षा; देशो जागलानूपमेदेन; 'देशशब्दानन्तरं लुप्तादि- | दीर्घायुषं ज्ञात्वा किं कुर्यादित्याह-तमित्यादि ।-तं पुरुषम् , शब्दनिर्देशादौषधकालादीन् परीक्षेत' इति केचिद्वदन्ति // 3 // | एकान्तेन एकनिश्चयेन अदोलायमानहृदयेनेत्यर्थः, उपक्रमेत् तत्र महापाणिपादपार्श्वपृष्ठस्तनाग्रदशनवदनस्क चिकित्सेत् ; अन्ये बाहुः-एकान्तेन सातत्येनेत्यर्थः / अल्पस्यान्धललाटं दीर्घाङ्गुलिपर्वोच्छासप्रेक्षणबाहुँ, विस्ती- युषो लक्षणमतिदेशेन निर्दिशन्नाह-एभिरित्यादि / अन्ये र्णभ्रूस्तनान्तरोरस्कं, हखजङ्घामग्रीवं, गम्भीरस- | 'तत्रतैर्लक्षणैः'-इत्यादिपाठं पठन्ति / मध्यमायुषो लक्षणत्वेस्वरनाभिम् , अनुच्चैर्बद्धस्तनम, उपचितमहारोम-माह-मिश्रेरित्यादि / मिश्रेरिति अल्पायर्दीर्घायुर्लक्षणैरिशकर्ण, पश्चान्मस्तिष्कं, मातानुलिप्तं मूर्धानुपूर्व्या | त्यर्थः // 4 // विशुष्यमाणशरीरं पश्चाच . विशुष्यमाणहृदयं भवन्ति चात्रपुरुषं जानीयाहीर्घायुः खल्वयमिति / तमेकान्ते-समिति | गूढसन्धिसिरानायुः संहताङ्ग स्थिरेन्द्रियः॥ नोपक्रमेत् / पभिर्लक्षणैर्विपरीतैरल्पायुः, मित्रैर्म उत्तरोत्तरसुक्षेत्रो यः स दीर्घायुरुच्यते // 5 // ध्यमायुरिति // 4 // गर्भात् प्रभृत्यरोगो यः शनैः समुपचीयते // 'तत्र दीर्घायुषो लक्षणानि निर्देष्टुमाह-तत्रेत्यादि / मह- | शरीरशानविज्ञानः स दीर्घायुः समासतः // 6 // च्छन्दः पाणिपादादिमिर्ललाटान्तैः सह प्रत्येकं संबध्यते। महत्त्वं | प्रागनुक्तं दीर्घायुषो लक्षणमाह-गूढेत्यादि / गूढा गुप्ताः च खैरजुलैरुक्तप्रमाणात् किंचिदाधिक्यम् / दीर्घशब्दोऽङ्गु | सन्धिसिरास्नायवो यस्येत्यर्थः / संहताङ्गो गूढाङ्गः / स्थिरेन्द्रिय लिप्रभृतिभिर्बाह्वन्तैः सह प्रत्येकं संबध्यते। दीर्घत्वमप्युक्तप्रमाणात् इति अचलेन्द्रिय इत्यर्थः; अन्ये लिन्द्रियशब्देनेन्द्रियाधिष्ठानं किंचिदाधिक्यं ज्ञेयम् / तत्र महत्त्वं विस्तारेण सह, दैर्घ्य वदन्ति; तेन स्थिरेन्द्रियाधिष्ठान इत्यर्थः / एतेन विमुक्ताक्षिलाविस्तार विना / अङ्गुलिपर्वाणि अङ्गुलिग्रन्थयः / प्रेक्षणानि लोच दयो भावास्तस्य न सन्तीत्युक्तम् / उत्तरोत्तरसुक्षेत्र इति उत्तरोनानि / विस्तीर्णशब्दो भ्रप्रभृतिभिरुरोन्तैः सह प्रत्येकं संबध्यते; त्तरं श्रेष्ठाच्छ्रेष्ठं, सुक्षेत्रः शोभनशरीरः / तत्र पार्दगुल्फो प्रथम विस्तीर्ण विपुलम् / स्तनान्तरं स्तनयोर्मध्यम् / उरो हृदयकण्ठान्त क्षेत्रं, जो जानुनी चेति द्वितीयमित्यादि यावत् "केशान्तं रम् / हखशब्दो जङ्घादिभिसवान्तैः सह प्रत्येकं संबध्यते। मेर्द्र | च शिरश्चैव दशमं क्षेत्रमुच्यते” इति / गर्भादित्यादि शनैरिति लिङमा गम्भीरशब्दोऽपि सत्त्वादिभिर्नाभ्यन्तैः सह प्रत्येकं संब-क्रमेण, समुपचीयते वृद्धिं याति / कैः कृलेत्याह-शरीरज्ञानविध्यते / गम्भीरं गहनम् / सत्त्वस्य गाम्भीये प्राचुर्यमुच्यत, खरस्य ज्ञानः।-तत्र शरीरवृद्धिर्मेदःप्रभृतिका; ज्ञानविज्ञाने मानसौ धर्मों, गाम्भीर्य सुस्निग्धानुनौदित्वं, नामेर्गमीरलं निम्रता / अनुच्चैर्बद्ध ज्ञानं तत्त्वावबोधः, विज्ञानं चित्रादिकर्मकौशल्यम् / समासतः स्तनमिति किंचिदुचनिविडस्तनम् / उपचितमहारोमशकर्णमिति संक्षेपतः / विज्ञानशब्दान्तरं लप्तादिशब्दनिर्देशादन्येऽपि शुभाउपचितौ मांसलौ महान्तौ विस्तीर्णी लोमशौ करें यस्य तम् / ! दयः। तदुक्तं,--"व्यञ्जनादि शुभा विद्या मेदो मेधा धनं यशः। पश्चान्मस्तिष्कमिति पश्चादीवाभागे मस्तिष्को रोमावर्तो विद्यते / अल्पे वयसि यस्यैतन्त्र स जीवेचिरं नरः" इति // 5 // 6 // यस्य तं; 'पार्श्वमस्तिष्कम्' इत्यन्ये पठन्ति, तत्र पार्श्वयोमस्तिष्को मध्यमस्यायुषो ज्ञानमत ऊर्ध्वं निबोध मे // 1 'भ्रवोः स्तनयोश्चान्तरं शेयम्' इति चक्रः। 2 'गम्भीरत्वं अधस्तादक्षयोर्यस्य लेखाः स्युर्व्यक्तमायताः // 7 // सत्त्वस्य व्यसनेऽभ्युदये चाक्षोभ्यता' इति चक्रः। 3 'विशुष्यमा-द्वे वा तिस्रोऽधिका वाऽपिपादौ कोच मांसलो॥ णावयवं' इति पा० / 'लातानुलिप्तमानुपूर्ध्या पश्चाद्विशुष्यमाणशरीर- नासाग्रमूर्ध्वं च भवेधै लेखाश्च पृष्ठतः॥८॥ हृदयमिति स्नातं वा अनुलिप्तं वा यथानुपूर्त्या सलिलं वा अनुलेपनं वा यस्य स्युस्तस्य परममायुर्भवति सप्ततिः॥ शरीरे लमं तथैव विशुष्यमाणशरीरं पश्चाच विशुष्यमाणहृदयमित्यर्थः' इति चक्रः। 4 'मध्यमायुषमिति' इति पा० / 5 'सिन्धानुद्धतत्त्वं' | 'उत्तरोत्तरसुक्षेत्र इति उत्तरोत्तरदीर्घायुःपुरुषकुलजातः, क्षेत्र इति पा.. प्रभवखानमिह कुलपुरुषाः' इति चक्रः / 2 'पादाजुस्यो' इति पा०।

Page #247
150 निबन्धसंग्रहात्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान प्रागनुक्तस्य मध्यमायुषो लक्षणं निर्दिशमाह-मध्यमेत्यादि। माणविस्तीर्णा स्त्रीश्रोणिः, अष्टादशाङ्गुलविस्तारअक्षयोः कोष्ठकास्योः, लेखा राजयः / 'अधस्ताद्धस्तयोः' मुरः, तत्प्रमाणा पुरुषस्य कटी; संविंशमङ्गुलशतं इत्यादि पाठं केचित् पठन्ति // 7 // 8 // पुरुषायाम इति // 12 // जघन्यस्यायुषो शानमत ऊर्ध्व निबोध मे // 9 // यदपेक्षया ललाटादीनां महत्त्वहखखाद्युक्तं तदेवाङ्गुलिमानेन / हस्वानि यस्य पर्वाणि सुमहश्चापि मेहनम् // निर्दिशन्नाह-अथेत्यादि / साराः सत्त्वादिकाः / कानि पुनतथोरस्थवलीढानि न च स्यात्पृष्ठमायतम् // 10 // स्तान्यङ्गानि प्रत्यङ्गानि चेत्साह-तत्रेत्यादि / अन्तराधिः ऊर्ध्वं च श्रवणौ स्थानानासा चोच्चा शरीरिणः // शरीरमध्यभागः / कटिसन्धिमारभ्य पादाङ्गुलीर्यावत् 'सक्थि' दसतो जल्पतो वाऽपि दन्तमांसं प्रदृश्यते // उच्यते / तदवयवा इति अन्तराधिबाहुद्वयसक्थिद्वयशिरसा. प्रेक्षते यश्च विभ्रान्तं स जीवेत्पञ्चविंशतिम् // 11 // मवयवा इत्यर्थः / तत्र पादाङ्गुष्ठात् प्रभृति यावन्मस्तकमनुप्रागनुक्तस्याल्पायुषो लक्षणं निर्देष्टुमाह-जघन्यस्येत्यादि / क्रमेण मानं दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / तत्र तेषां प्रत्यज्ञानां जघन्यस्य अल्पस्य / मेहनं मेढम् / तथोरस्यवलीढानीति उरसि | मध्ये / पादाङ्गुष्ठः पादस्यैव प्रदेशिनी च, व्यङ्गुलायते अङ्गुलवक्षःस्थले, अवलीढानि आवर्तमेदाःप्रतिलोमानुलोमलेन। 'तथो द्वयदीर्घे, 'नखं विहाय' इति शेषः / प्रदेशिन्यास्त्विति प्रदेरस्थवलीढानि' इत्यत्र स्थाने केचिदन्यथा पाठं पठन्ति, स चाभा. शिन्याः सकाशान्मध्यमाङ्गुली पञ्चमभागहीना, ततोऽपि मध्य- . वान्न लिखितः / विभ्रान्तं विशेषेण मोहयुक्तं यथा भवति / पञ्च मायाः सकाशादनामिका पश्चमभागहीना, ततोऽप्यनामिकायाः विंशतिं 'वर्षाणि' इति शेषः // 9-11 // कनिष्ठिका पञ्चमभागहीनेत्यर्थः / पञ्चमभागस्तु अर्धाङ्गुलमात्रः। अथ पुनरायुषो विज्ञानार्थमङ्गप्रत्यङ्गप्रमाणसारा- | प्रपदं पादानं, पादतलं पादमध्यम् ; अन्ये 'षट्पञ्चाङ्गुलविस्तृते नुपदेक्ष्यामः / तत्राङ्गान्यन्तराधिसक्थिबाहुशि- प्रपदपादतले' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-'प्रपदं षडरांसि, तदवयवाः प्रत्यक्षानीति / तत्र, खे गुलविस्तार, पञ्चाङ्गुलविस्तार पादतलम्' इति / पञ्चचतुरङ्गुलापादाङ्गुष्ठप्रदेशिन्यौ व्यङ्गलायते प्रदेशिन्यास्तु म. यतविस्तृतेति पञ्चाङ्गुलायता चतुरङ्गुलविस्तारेत्यर्थः / पादमध्य. , . ध्यमानामिकाकनिष्ठिका यथोत्तरं पञ्चमभागहीना, गुल्फमध्यजङ्घामध्यजानुमध्यानीत्यर्थः; चतुर्दशाङ्गुलपरिणाहाचतुरङ्गुलायते पञ्चाङ्गुलविस्तृते प्रपदपादतले; पञ्च- नीति परिणाहो वर्तुलता चतुर्दशाङ्गुलमानरज्वा वेष्टनमित्यर्थः / चतुरडलायतविस्तृता पाणिः ; चतुर्दशाङ्गुलायतः | अन्ये 'त्रयोदेशाङ्गुलपरिणाहानि' इति पठन्ति / अष्टेत्यादि / पादः चतुर्दशाङ्गुलपरिणाहानि पादगुल्फजबाजा- | जवाशब्देन गुल्फजानुमध्यमुच्यते, सा अष्टादशाङ्गुलप्रमाणा नुमध्यानि; अष्टादशाङ्गुला जब्बा, जानूपरिष्टाश्च दैर्येण / अन्ये 'चतुर्विंशत्यङ्गुला जवा' इति पठन्ति / द्वात्रिंशदडलम्, एते पश्चाशत् जङ्खायामसमावूरू जानूपरिष्टाचेत्यादि उपरिष्टादुपरितनविभागः, जानुनोऽधःसन्धिव्यङ्गलानि वृषणचिबुकदशननासापुटभागकर्णमू- मारभ्य कटिसन्धि यावद्वात्रिंशदङ्गुलो दैर्येणेत्यर्थः; एते पञ्चालभूनयनान्तराणि; चतुरङ्गुलानि मेहनवदनान्तर- शत् जङ्घाजानूपरिष्टाचेत्येकंत्र मिलिताः पञ्चाशदङ्गुला भवन्ति / नासाकर्णललाटग्रीवोच्छ्रायदृष्ट्यन्तराणि; द्वादशा- | जजेत्यादि जङ्घयोरायामेन दैर्येण समावूरू, ऊरू अप्यष्टाङ्गलानि भगविस्तारमेहननाभिहृदयग्रीवास्तनान्तर- दशाङ्गुलावित्यर्थः; जानुन उपरि वसणसन्धिपर्यन्तमूरू / व्यङ्गुलामुखायाममणिबन्धप्रकोष्ठस्थौल्यानि; इन्द्रबस्तिपरि- | नीत्यादि / वृषणम् अण्डं, विस्तारे व्यङ्गुलं; अधरौष्ठादधस्ताच्चिबुकं, णाहांसपीठकूपरान्तरायामः षोडशाङ्गुलः; चतु- तदपि झ्यङ्गुलम् / अर्ध बहिरर्ध मांसवेष्टितमिति दन्ता व्यङ्गुलाः / विंशत्यङ्गुलो हस्तः; द्वात्रिंशदङ्गुलपरिमाणौ भुजौ, नासापुटभाग इति द्वयोर्नासापुटयोर्भागो बहिर्भागः प्रत्येकमङ्गुद्वात्रिंशत्परिणाहावूरू मणिबन्धकूपरान्तरं षोडशा- लद्वयप्रमाण इत्यर्थः / नयनान्तराणि नयनयोर्मध्यम् / अत्रापि गुलं; तलं षट्चतुरङ्गुलायामविस्तारम् ; अङ्गुष्ठमूल- | पाठान्तराणि सन्ति, तानि चाभावान्न लिखितानि / चतुरङ्गुलानीप्रदेशिनीश्ववणापानान्तरमध्यमाङ्गुल्यौ पञ्चाङ्गुले; | त्यादि / मेहनमुच्छ्रायहीनं चतुरमुलं शशजातेः पुंसः, सोच्छ्रायं अर्धपैञ्चाङ्गुले प्रदेशिन्यनामिके; सार्धव्यङ्गुलौ कनि 1 'सविंशमङ्गुलशतं पुरुषायाम' इति पञ्चाङ्गुलायामा पाणिः, ष्ठाङ्गुष्ठौ; चतुर्विंशतिविस्तारपरिणाहं मुखग्रीवं; त्रि | जङ्घा चतुर्विशत्यङ्गुला, जानु चतुरङ्गुलं, ऊरुश्चतुर्विशत्यङ्गुलः, मेहभागाङ्गलविस्तारा नासापुटमर्यादा; नयनत्रिभाग-1 ननाभ्योरन्तरं द्वादशाङ्गुलं, नाभिहृदयान्तरं तथा ग्रीवाहृदयान्तर परिणाहा तारका; नवमस्तारकांशो दृष्टिः; केशान्तमस्तकान्तरमेकादशाङ्गलं; मस्तकादवटुकेशान्तो प्रत्येकं द्वादशाङ्गुलं, ग्रीवा चतुरजुलायामा, मुखं द्वादशाङ्गुलायाम, तथा केशान्तचूडास्थानरूपमस्तकान्तरमेकादशाङ्गुलनेवं सविंशमदशाङ्गुलः, कर्णावट्वन्तरं चतुर्दशाङ्गुलं; पुरुषोर-प्र हुलशतमायामः पुरुषस / अन्ये विस्तृतबाहुपुरुषायामं सविंशम१'त्रियवोऽत्राकुलः' इति चक्रः। २.एवं' इति पा० / हुलशतं वदन्ति' इति चक्रः / 2 'गुल्फस्योपरि चतुरङ्गुलजवाया-. 3 साचतुरमुळे' इति पा० / सयोदशाकुलानि परिणाह इत्यर्थः' इति चक्रः /

Page #248
अध्यायः 35] सुश्रुतसंहिता। 151 तु षडङ्गुलम् / व्यात्तस्य मुखस्यान्तरमपि चतुरङ्गुलं, नासावंशो रोमावर्तान्वितः, तत्र केशान्तमस्तकयोरन्तरमेकादशाङ्गुलम् / दैर्येण चतुरङ्गुलः, कर्णललाटनीवाणामुच्छायो दीर्घत्वं चतुरङ्गुलं; मस्तकादित्यादि मस्तकात् मस्तकमध्यविभागात् / अवटुदृष्ट्यन्तराणीति दृष्टी अत्र कृष्णतारके मसूरदलप्रमाणे भवतः, केशान्त इति अवटुः कृकाटिका 'गिविडिका' इति लोके, तत्केशातयोर्दृष्ट्योरन्तरं चतुरगुलम् / द्वादशेत्यादि / भगो योनिः, तस्य न्तः तत्केशपर्यन्तः, तयोरन्तर दशाङ्गुलम् / कर्णेल्यादि कर्णद्वविस्तारो रन्ध्रः, तस्य परिणाहो द्वादशाङ्गुलः, इदं तु भगप्रमाणं यस्य यो अवटू गौं, तयोरन्तर चतुर्दशाङ्गुलं पश्चात्कर्णयोरिहस्तिनीजातिस्त्रिया झेयं, कामशास्त्रोक्तत्वात् / मेहननाभ्योन्तरं | त्यर्थः, न पुनः कर्णावटोरेवान्तरं, तदन्तरस्याल्पप्रमाणत्वात् / द्वादशाङ्गुलं, तथा नाभिहृदययोीवाहृदययोः स्तनयोश्चान्तरमिति पुरुषोर इत्यादि श्रोणिरत्रोरुसन्धेरधस्तात् स्मरमन्दिरोपरितनज्ञेयम् / मुखायामो मुखदैर्घ्यम्, एतच्च चिबुकादारभ्य ललाटान्तं | विभागः / हृदयादृवं कण्ठस्याधः पुरुषोरो द्वादशाङ्गुलं, तत्प्रयावद्वादशाङ्गुलम् / मणिबन्धप्रकोष्ठाभ्यां सह स्थौल्यशब्दः माणा श्रीश्रोणिरित्यर्थः / अन्येषां मते चतुर्विशत्यङ्गुलविस्तारप्रत्येकं संबध्यते; तत्र मणिबन्धस्य पाणिमूलस्य परिणाहो द्वाद-मुर इति; तन्मते श्रीश्रोणिरपि तत्प्रमाणैवेति / अध्यदशेत्यादि शाङ्गुलः, प्रकोष्ठस्य परिणाहो द्वादशाङ्गुलः; प्रकोष्ठो मणिबन्धो- | अष्टादशाङ्गुलविस्तीर्णमुरः बिया इत्यर्थः, तत्प्रमाणा अष्टादशापरिष्टाच्चतुरङ्गुले कलाविक्के इत्यर्थः / इन्द्रवस्तीत्यादि इन्द्रबस्तेर्ज-गुलविस्तीर्णा पुरुषस्य कटी। पूर्वोक्तप्रमाणमेकत्वेनाह-सविंह्यामध्यस्य परिणाहः षोडशाङ्गुलः / अंसपीठो बाहशिरः, कूर्परो | शमित्यादि / विंशत्या अङ्गुलैः सह शतं सविंशमङ्गुलशतं, पुरुषाभुजमध्यं, तयोरन्तरायामो दैर्घ्य षोडशाङ्गुल इत्यर्थः / 'षोड-| यामः पादारस्थितस्योर्ध्वबाहोः पुरुषस्य दैर्ध्यम् // 12 // शाङ्गुल' इत्यस्य स्थाने केचित् 'विंशत्यङ्गुल' इति पठन्ति / पूर्व भवन्ति चात्र श्लोकाः'जकामध्यं चतुर्दशाङ्गुलपरिणाहम्' इति यत्प्रोक्तं तद्गुल्फाश्रितं पदिशेततो वर्षे पमान नारीत षोडशे॥ जकामध्यं ज्ञेयं, इह तु जान्वाधितम् , अतो न विरोधः / चतु- समत्वागतवीयौँ तो जानीयात् कुशलो भिषक् 13 विशतीत्यादि / हरतोऽत्र कूर्परादिमध्यमामुल्यन्तपर्यन्तो ज्ञेयः / द्वात्रिंशदित्यादि / मणिबन्धः पाणिमूलं, कूपर कुहणिका, तयोर / तत्र स्त्रीश्रोणिपुरुषोरःप्रभृतीनां यौवन एव यथोक्तप्रमाणता न्तरं मध्यं षोडशाङ्गुलम् ; 'अष्टादशाङ्गुलम्' इत्यपरे। तलमित्यादि भवति, न खल्पे वयसीत्याह-पञ्चविंश इत्यादि / एतेन पश्चविंशे वर्षे पुरुषं समवागतवीर्य जानीयात् ; षोडशे तु वर्षे तलमत्र हस्ततलं षडङ्गुलायाम, चतुरङ्गुलविस्तारम् / अङ्गुष्ठेत्यादि अङ्गुष्ठमूलस्य प्रदेशिन्याश्चान्तरं पञ्चाङ्गुलं, श्रवणस्य कर्णविवरस्य नारी समलागतवीर्या जानीयात्, तयोश्च समत्वागतवीर्य योरेव यथोक्तं प्रमाणं भवति / अन्यत्राप्युक्तं, "वर्षेऽथ पच्चअपाङ्गस्य भ्रूपुच्छान्तस्य चान्तरं पञ्चाङ्गुलं, मध्यमाङ्गुली पश्चा |विंशे नरः समन्वितबलः षोडशे नारी / अर्हति मानोन्मानं गुला चेत्यर्थः / 'अङ्गुष्ठमूलकनिष्ठिका' इत्यादिपाठं केचित् पठन्ति / अर्धेत्यादि / सार्धचतुरडले प्रदेशिन्यनामिके अङ्गुल्यौ जीवितभागे चतुर्थे वा-" इति / समत्वागतवीर्याविति समवं दैर्येणेत्यर्थः / सार्घत्र्यङ्गुलाविति 'दैर्येण' इति शेषः / चतुर्विश परिपूर्णवमागतं वीर्य ययोस्तो समस्खागतवीरों, रसादिधातुप रिपूर्त्या वीर्यपूर्तिः, परिपूर्णसर्वधातुकावित्यर्थः / अन्ये खेवं तीत्यादि चतुरङ्गुलिविस्तारं मुखं, विंशत्यङ्गुलपरिणाहा प्रीवेत्यर्थः; पठन्ति 'समन्वागतवीर्यो' इति; "सम्यगनु पश्चादागतं वीर्यमुपअन्ये 'चतुर्विशत्यङ्गुलविस्तारमुरः, चतुर्विंशत्यनुलविस्तारा प्रीवा' चयशक्तिलक्षणं ययोः" इति च व्याख्यानयन्ति // 13 // इति पाठान्तरमत्र मन्यन्ते / त्रिभागेत्यादि अङ्गुलस्य त्रिभागेन सहानुलं त्रिभागाङ्गुलं, तावन्मात्रस्तियधित एको नासापुटः; | देहः खैरैकुलैरेष यथावदनुकीर्तितः // अन्ये तु 'त्रिभागहीनाङ्गुलविस्तारा नासापुटमर्यादा' इति पाठं कैः पुनरजुलैरिदं मानमुक्तमित्याह-देह इत्यादि / एष मन्यन्ते; तेषां मते तरुणास्थिहीनस्यैकस्यैव नासारन्ध्रस्य देहः खैरङ्गुलैर्यथावदुकमानेनानुकीर्तितः कथित इत्यर्थः ॥प्रमाणं, न तु तरुणास्थिसहितयोर्द्वयोरपि नासापुटयोः / नयने- युक्तः प्रमाणेनानेन पुमान् वा यदि वाऽङ्गाना // 14 // त्यादि नयनत्रिभागो द्वियवप्रमाणः, तत्परिणाहा तारका कृष्ण-दीर्घमायरवाप्नोति वित्तं च महदृच्छति // भाग इत्यर्थः / नवमेत्यादि तारकानवमांशो दृष्टिमण्डलं शल्य- मध्यमं मध्यमैरायुर्वित्तं हीनैस्तथाऽवरम् // 15 // तन्त्राभिहितप्रमाणं, शालाक्यतन्त्रप्रमाणं तु मसूरदलमात्रमेव, ___ उक्तप्रमाणप्रयोजनं दर्शयन्नाह-युक्त इत्यादि / मध्यमैअतो न दोषः; अथवा तारकानवांशेनापि मसूरदलमात्रमेव रिति मध्यमलक्षणैः / वित्तं धनम् ; अवरं हीनं भवति / तथा भवति. तारकाशब्देनात्रापि कृष्णविभागः / केशान्तेत्यादि तेन प्रकारेण कैरित्याह-हीनः; हीनलक्षणैरित्यर्थः॥१४॥१५॥ गारकेशान्तः शजयोरुपरि, मस्तकशब्देनात्र मस्तकमध्यविभागो | 1 किरिडिका' इति लोके' इति पा० / 2 'देहः स्वैरअलैरित्य. 1 'कर्परांसयोर्मध्यं मुजः' इति चकः। 2 'केशान्तेत्यादौ नेन नारीशरीरं नार्यशैलेन पुरुषशरीरं पुरुषाङ्गुलेन मेयं, किंच बा. मस्तकं चूहास्थानम् / अबटुग्रीवापश्चाद्भागः / कर्णयोरवटुभागस्य लशरीरं बालाजुलेन मेयमित्यपि सूचितं ज्ञेयम् / स्वाङ्गुलोऽत्राङ्गुलिचान्तरं कर्णावदन्तरं, तेन कर्णयोः पश्चादागान्तरमिति फलति मध्यप्रदेशो माने यः, एतस्मिंश्च स्वानुलमाने त्रियवमानतालइति चक्रः। | स्योक्ता न सजता भवति' इति चक्रः /

Page #249
152 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान अथ सारान् वक्ष्यामः-स्मृतिभक्तिप्रशाशौच- अङ्गप्रत्यङ्गमानसारज्ञानफलमाह-विशेषत इत्यादि / विशेशौर्योपेतं कल्याणाभिनिवेश सत्त्वसारं विद्यात् षत इति परस्परव्यावर्तनेनेत्यर्थः / एतेन विपरीतव्रणदूतादिस्निग्धसंहतश्वेतास्थिदन्तनखं बहुलकामप्रजं शुक्रेणः च्छायाशरीरखभावविप्रतिपत्त्युपद्रवासाध्यतादिभिश्चायुर्निश्चित्य अकृशमुत्तमबलं निग्धगम्भीरखरं सौभाग्योपपत्र | विशेषतो महाललाटेत्यादिलक्षणमेदेन प्रवरावरमध्यमान्यायूंषि महानेत्रं व मज्जा; महाशिरास्कन्धं दृढदन्तहन्व- परीक्ष्य भिषक् सिध्यतीत्यर्थः / सुनिपुण इति सुन्छु अतिशयेन स्थिनखमस्थिभिः, निग्धमूत्रखेदखरं बृहच्छरीर- निपुणः कुशलः / भिषक् सिध्यति कर्मखिति वैद्यः कर्मविषये मायासासहिष्णुं मेदसा, अच्छिद्रगात्रं गूढास्थि- | सिद्धि प्राप्नोतीत्यर्थः / केचित् 'सामान्यतोऽङ्गप्रत्यङ्ग” इत्यादि सन्धि मांसोपचितं च मांसेन; स्निग्धताम्रनखनय- | पठन्ति / तेषां मते सामान्यतः स्थूलवृत्त्येत्यर्थः // 17 // नतालुजिह्वौष्ठपाणिपादतलं रक्तेन; सुप्रसन्नमृदुत्वप्रोमाणं त्वक्सार विद्यादिति / एषां पूर्व पूर्व प्रधा- | ___ व्याधिविशेषास्तु प्रागभिहिताः; सर्व एवैते त्रिनमायुःसौभाग्ययोरिति // 16 // | विधा:-साध्या, याप्याः, प्रत्याख्येयाश्च / तत्रैतान् | भूयस्त्रिधा परीक्षेत-किमयमौपसर्गिकः, प्राक्केवलः, सारेणाप्यायुर्निर्दिशनाह–अथेत्यादि / स्मृतिः स्मरणं, अन्यलक्षण इति / तत्र, औपसर्गिको नाम यः पूर्वोप्रज्ञा कालत्रयात्मिका बुद्धिः, शौर्य सर्वकर्मखविषादिता / कल्या- | त्पनं व्याधि जघन्यकालजातो व्याधिरुपसृजति, स णाभिनिवेशं कल्याणविषये यत्नपरम् / सत्त्वसारं विद्यादिति तेन्मूल एवोपद्रवसंशः प्राक्केवलो नाम यः प्रागेवोसत्त्वगुणबहुलं जानीयादित्यर्थः / स्निग्धेत्यादि / स्निग्धसंहतश्वेत | पन्नो व्याधिरपूर्वरूपोऽनुपद्रवश्व; अन्यलक्षणो शब्दास्त्रयोऽप्यस्थिदन्तनखैः सह प्रत्येकं संबध्यन्ते / संहतं नाम यो भविष्यद्व्याधिख्यापका, स पूर्वरूपसंक्षः। घनम् / बहुलकामप्रजमिति बहुकामं बहुप्रजमित्यर्थः / शुक्रेणेति | तत्र, सोपद्रवमन्योन्याविरोधेनोपक्रमेत, बलवन्त: शुक्रेण कृत्वा सारं विद्यादिति संबन्धः / उपपन्नमिति युक्तमि मुपद्रवं वा प्राकेवलं यथाखं प्रतिकुर्वीत; अन्यलमज्ज्ञेति मज्जधातुना कृला सार विद्यादिति सबन्धः। क्षणे त्वादिव्याधौ प्रयतेत // 18 // महाशब्दः धिरःस्कन्धाभ्यां सह संबध्यते / दृढशब्दो दन्तहन्वस्थिनखैः सह प्रत्येकं संबध्यते / अस्थिभिः होः कृत्वा सार 1 ते तु सर्व एव त्रिविधा इति सर्व एव रोगाः साध्ययाप्यप्रविद्यादिति संबन्धः / स्निग्धेत्यादि / स्निग्धशब्दो मूत्रखेदखरैः त्याख्येयमेदेषु मध्ये एकस्मिन्नवश्यं प्रविशन्तीत्यर्थः; न तु सर्वरोसह प्रत्येकं संबध्यते / बृहच्छरीरमिति प्रबलकायम् / आयासा गाणां प्रति साध्यादित्रैविध्यमनेनोच्यते; येन रोहिणीप्रभृतयो न सहिष्णुमिति कष्टकारिकर्माक्षमम् / मेदसेति मेदसा कृत्वा सारं साभ्याः, ज्वरादयो न याप्याः, तथा तिलकालकमशकादयः साध्या जानीयादिति संबन्धः / अच्छिद्रगात्रमिति अनिम्नशरीरमित्यर्थः / एव। अत्र प्रथमोत्पन्नो ज्वरादिाधिः, तं जघन्यकालजातो व्याधिगूढेत्यादि गूढास्थिसन्धिः गुप्तहासन्धिरित्यर्थः। मांसोपचितमिति रुपसृजति अनुगतो भवति योऽतिसारादिः, स च तन्मूल एवेति मांसलशरीरमित्यर्थः / मांसेनेति मांसेन कूला सार विद्यादिति पूर्वोत्पन्नव्याधिकारणकः सन् सोऽतिसारादिरुपद्रव इत्यर्थः / अत्र संबन्धः / निग्धेत्यादि / स्निग्धताम्रशब्दौ पाणितलान्तै खा पूर्वोत्पन्नमिति कृत्वा व्याधिमिति विशेषणमजनितम्याधिदोषावस्थानिदिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते / रकेनेति रुधिरेण कृत्वा सार षेधार्थम् / जघन्यकालजातमितिपदं व्याधिना सहोत्पन्नारुच्यादि लिङ्गविद्यादित्यर्थः / सुप्रसन्नेत्यादि / सुप्रसन्नमृदुशब्दो खप्रोमभ्यां रूपव्याधिनिरासार्थम् / यदुक्तं चरके 'व्याधयस्ते तदात्वे तु लिङ्गानीसह प्रत्येकं संबध्येते / वक्सारं रससार; खक्शब्देन खक्स्थो | ष्टानि नामयाः' (च. नि. अ. 8) इति / पुनर्व्याधिरितिपदं व्यारसोऽभिहितः / एषामिति एषां पूर्वोकसाराणां मध्ये, पूर्व पूर्व ध्युत्पादोत्तरकालभावि न्याध्यवस्थानिरासार्थम् / तन्मूल एवेति खहेतु. प्रधानमिति यो यः पूर्वः सारः स स प्रधानमित्यर्थः। कयोः बलाद् व्याध्युत्तरकालोत्पन्नसंसर्गिरोगप्रतिषेधार्थम् / यथा-श्लीपदोप्रधानं श्रेष्ठमित्याह-आयुःसौभाग्ययोरिति ।-सौभाग्यं सर्व त्तरकालजमपि कुष्ठं यथोक्तलक्षणमपि नोपद्रवः / एवंभूतोपद्रवलक्षस्थापि प्रतिभासमानलम् // 16 // णमेव चरके पठ्यते; यथा-"उपद्रवस्तु रोगान्तरकालजो रोगाश्रयो / विशेषतोऽङ्गप्रत्यङ्गप्रमाणादथ सारतः॥ रोग एव, स स्थूलोऽणुर्वा बहुर्वा पश्चाज्जायत इत्युपद्रवसंशः' (च. परीक्ष्यायुः सुनिपुणो भिषक सिध्यति कर्मसु॥१७॥ चि.स. 21) इति / प्रागुत्पन्नो व्याधिरित्यनेन ज्वरादय एव व्याध. योऽभिधीयन्ते / अपूर्वरूप इत्यनेन पूर्वरूपादन्यत्वमुच्यते / अनुप१०निवेशिनं' इति पा०। 2 'एषामिति सखादिसाराणां द्रव इत्यनेन चोपद्रवादन्यत्वमुच्यते / अन्यलक्षणो नामेत्यनेन सर्वयद्यत् पूर्व तत्तदायुःसौभाग्ययोः प्रकर्षकरम् / एवं यथा यथा पूर्वरूपाभिधानम् / भविष्ययाधिख्यापक इत्यनेन वर्तमानव्याधिगद्वित्र्यादिसारतायोगप्रकर्षस्तथा तथाऽऽयुःसौभाग्यप्रकर्षोऽपि लेयः, भकलिङ्गाब्यावृत्तिः, लिङ्गाना प्रधानन्याधिग्रहणेनैव ग्रहणमित्युक्तमेव, सौभाग्यशब्देन च कमनीयाश्चरके विस्तरप्रतिपादिता बलसौकुमा- रिष्टानां च मरणपूर्वरूपतया ग्रहणमिति सर्वन्याधिप्राप्तिः' इति .. यधनित्वादयो गुणा गृहीतन्याः' इति चरः। चक्रः / 2 'तन्मूलमूलक' इति पा० /

Page #250
अध्यायः 35] सुश्रुतसंहिता। 153 व्याधिपरीक्षा निर्दिशन्नाह-व्याधीत्यादि / प्रागभिहिता इति ऋतुपरीक्षां निर्दिशनाह-प्रागित्यादि / प्रागिति ऋतुचर्या वेदोत्पत्त्यध्याये व्याधिसमुद्देशीये च ये उक्ताः / प्रत्याख्येया- | ध्याये // 20 // श्चेति चकारात् प्रत्याख्येयानामपि साध्यवं दर्शयति; यथा-शीते शीतप्रतीकारमष्णे चोष्णनिवारणम् // . "वल्यामाभ्यन्तरायां तु प्रत्याख्याय समाचरेत्"; तथा मुखरो-कृत्वा कुर्यात क्रियां प्राप्तां क्रियाकालं महापयेत। गेषु मांसतानालासप्रभृतिषूक्तं-"तेषु चापि क्रियां वैद्यः प्रत्या | विसदृशकालजस्यात्ययिकस्य व्याधेर्विध्यन्तरमुपदिशन्नाहख्याय समाचरेत्"-(चि. अ. 22) इति / एतान् व्याधीन् / शीते इत्यादि / शीते शीतकाले, शीतप्रतीकारं शीतविपर्ययं भूयः पुनरपि / कथं परीक्षेतेत्याह-किमयमौपसर्गिक इति; कृखा, उष्णमित्यर्थः; उष्णे उष्णकाले, उष्णनिवारणमुष्णविपकिमयमुपद्रव इत्यर्थः / किमयं प्राक्केवल इति किमयं पूर्व-| र्ययं कृत्वा, शीतमित्यर्थः / कुर्यात् क्रियामिति क्रियामग्निकर्मारूपेणोपद्रवेण च रहित. इत्यर्थः / किमयमन्यलक्षण इति दिकाम् / तदुक्तं,-"तत्राप्यात्ययिकेऽग्निकर्मसाध्ये व्याधी तत्प्र. किमयं व्याधेः पूर्वरूपमित्यर्थः / तेषां लक्षणमाह-तत्रेत्यादि / त्यनीकं विधिं कृत्वा" (सू. अ. 12) इत्यादि / प्राप्तामिति तत्र तेषां मध्ये औपसर्गिकस्तावत् कथ्यते / जघन्यकालजातो योग्याम् / काल एवावश्यं क्रिया करणीयेत्याह-क्रियाकालं न व्याधिरिति पश्चात्कालजातो रोग इत्यर्थः / उपसृजति समीपे हापयेत् / न हापयेत् नोल्लङ्घयेत्, अतिक्लेशवैफल्यव्याध्यसा. आत्मानं नयतीत्यर्थः / एतेन तेन सह मिलतीत्युक्तम् / स इति ध्यखभयात् कालशरतिशयप्रभविष्णुवात् / तद्यथा-अप्राप्ते पश्चादुत्पन्नो व्याधिरित्यर्थः / तन्मूल एवेति प्रागुत्पन्नव्याधिहेतुक | काले आमज्वरे 'मेषजं ह्यामदोषस्य भूयो ज्वलयति ज्वरम' एवेत्यर्थः / पश्चादुत्पन्नो व्याधिरेवोपद्रवो भवति, न पुनर्मूलव्या (उ. अ. 39) इत्यादि / उष्णे चोष्णनिवारणमित्यत्र चकारादृष्टी धिना सह भूतानि लिङ्गान्युपद्रवसंज्ञानि; लिङ्गान्यपि यदि चिर वृष्टिप्रतीकारोऽनुक्तोऽपि समुच्चीयते / अन्ये तु वृष्टेरपि शीतत्वाकाल नुबन्धीनि भवन्ति तदा तान्यप्युपद्रवसंज्ञानि भवन्ति / उप च्छीते शीतप्रतीकारमित्यनेनैव तद्ब्रहणमिति मन्यन्ते // 21 // सृजतीति अत्रैकवचनादेक एव व्याधिरुपद्रव इति न मन्तव्यम् , अपरेऽपि ये मूलव्याधेरनन्तरमुत्पद्यन्ते व्याधयस्तेऽप्युपद्रवाः; अप्राप्ते वा क्रियाकाले प्राप्ते वा न कृता क्रिया // एकवचनस्याप्रधानत्वात् / उपद्रवसंज्ञ इति उपसर्ग इति चैकैव | क्रिया हीनाऽतिरिक्ता वा साध्येष्वपि न सिध्यति 22 संज्ञेत्यर्थः / अपूर्वरूपः पूर्वरूपरहित इत्यर्थः / अनुपद्रवश्चेति कीदृशी क्रिया न सिध्यतीत्याह-अप्राप्ते वेत्यादि / अप्राप्ते उपद्रवरहित इत्यर्थः / एतेन मशकतिलकालकन्यच्छव्यङ्गादयः | काले अनागते काले, क्रिया कृता साध्येष्वपि न सिध्यतीति प्राक्केवला व्याधयः कथ्यन्ते, व्याधिस्वभावात् पूर्वरूपमन्तरेणापि | संबन्धः / अनागते हि काले क्रिया कृता न सिध्यति, तथाच प्रागेवोत्पद्यन्त इत्यर्थः / अन्यलक्षण इत्यादि यो भाविनं व्याधि प्रागुक्तं-मेषजं ह्यामदोषस्येत्यादि / प्राप्ते वा न कृता क्रियेति ख्यापयति स पूर्वरूपसंज्ञः / व्याधीनां बहुत्वात् कः प्रथम प्रति- अतीते काले क्रिया कृतेत्यर्थः; साऽपि साध्येष्वपि व्याधिषु न करणीय इत्याह-तत्रेत्यादि / सहोपद्रवेण वर्तत इति सोपद्रवो | सिध्यति / यथा-जीर्णज्वरे क्षीरमांसरसस्नेहसाध्ये लङ्घनमिति / मूलव्याधिरित्यर्थस्तं, तथोपद्रव उत्तरकालजो व्याधिस्तम् / अन्यो- क्रिया हीनाऽतिरिका वेति बहुदोषे हीना क्रियाऽकिश्चित्करी, न्याविरोधेन उभयाविरोधेनेत्यर्थः / बलवन्तमुपद्रवं वेति बलव- | अल्पदोषे महती रोगिजीवितहरी रोगान्तकारिणी च / चकारान्तमुपद्रवं प्रथमं चोपक्रमेतान्योन्याविरोधेमेति संबन्धः / यथाखं न्मिथ्या क्रिया चानुक्ता समुच्चीयते तद्यथा-शीतसाध्ये यथात्मीयचिकित्सितम् / अन्यलक्षण इत्यादि अन्यलक्षणे पुनः उष्णा, उष्णसाध्ये शीता चेति // 22 // पूर्वरूपसंज्ञिते, आदिव्याधौ प्रयतेत प्रयत्नं कुर्वीत, 'यथाखम्' या ह्यदीर्ण शमयति नान्यं व्याधि करोति च // इत्यनुवर्तते // 18 // सा क्रिया, न तु या व्याधि हरत्यन्यमुदीरयेत् // 23 // भवति चात्र क्रियाऽक्रिययोर्लक्षणमाह-येत्यादि / उदीर्णम् उत्कटम् / नास्ति रोगो विना दो | न तु या व्याधि हरत्यन्यमुदीरयेदिति न पुनः सा क्रिया अनुक्तमपि दोषाणां लिङ्गाधिमुपाचरेत् // 19 // कथ्यते, या एकं व्याधि हरत्यन्यं प्रकोपयतीत्यर्थः / यथा कृशबृंहणेऽग्निसादमेहातीसारादयः, यथा वा स्थौल्यापकर्षणे व्याधीनामानन्त्याद्दोषभेदेनानुक्तस्य व्याधेर्दोषव्यपेक्षाचिकि | मेहचिकित्सापतर्पणे च यक्ष्मवातरोगादयः॥ 23 // त्सार्थ, तथा रोगकृतस्यापि सेगस्य चिकित्सामपि कर्तु, न कार्यव्याधिमात्रस्य न.पि तु हेतुव्याधिमात्रस्येति कथयन्नाह-नास्ती- प्रागभिहितोऽग्निरन्नस्य पाचकः / स चतर्विधो त्यादि / अनुक्तमपि व्याधि दोषाणां लिङ्गैः कृलोपाचरेदिति | भवति-दोषानभिपन एकः, विक्रियामापन्नस्त्रिसंबन्धः // 19 // 1 'प्रतीकारोऽत्र कालगुणविपरीता क्रिया' इति चक्रः / प्रागभिहिता ऋतवः॥२०॥ 2 'दोषामिपन्नो विक्रियामापन्नश्च त्रिविधो भवति' इतिपाठश्चक्र संमतः / 'दोषाभिपन्न इत्येतावदुच्यमाने वातादिप्रकृत्यमीनामपि 1 'अनुक्तमपि शृङ्गमाहिकयाऽनुक्तमपि' इति चक्रा। मनाग्दुष्टादीनां ग्रहणं स्यादित्याह-विक्रियामापनश्चेति / दोषा सु० सं० 20

Page #251
154 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान विधो भवति-विषमो वातेन, तीक्ष्णः पित्तेन, मन्दः एते विषमादयोऽमय उत्पन्नाः किं कुर्वन्तीत्याह-विषम श्लेष्मणा, चतुर्थः समः सर्वसाम्यादिति / तत्र, यो | इत्यादि // 25 // यथाकालमुपयुक्तमन्नं सम्यक पचति स समः, समै- तत्र, समे परिरक्षणं कुर्वीत; विषमे स्निग्धाम्लदोषैः; यः कदाचित् सम्यक् पचति, कदाचिदाध्मा- लवणैः क्रियाविशेषैः प्रतिकुर्वीत; तीक्ष्णे मधुरस्त्रिनशूलोदावर्तातिसारजठरगौरवान्त्रकूजनप्रवाह- ग्धशीतैर्विरेकैश्च; एवमेवात्यग्नौ, विशेषेण माहि. णानि कृत्वा, स विषमः; यः प्रभूतमप्युपयुक्तमन्न- षैश्च क्षीरदधिसपिभिः; मन्दे कटुतिक्तकषायैवं. माशु पचति स तीक्ष्णः, स एवाभिवर्धमानोऽत्य- मनैश्च // 26 // ग्निरित्याभाष्यते, स मुहुर्मुहुःप्रभूतमप्युपयुक्तमन्न समाम्यादीनां चिकित्सितमाह-तत्रेत्यादि / परिरक्षणमिति माशुतरं पचति, पाकान्ते च गलताल्योष्ठशोष यथा सममेवाग्निस्तिष्ठतीत्यर्थः / एवमेवेति मधुरस्निग्धशीतैत्रिदाहसंतापाञ्जनयति; यस्त्वल्पमप्युपयुक्तमुदरशि भिस्तथा विरेचनैश्चेत्यर्थः // 26 // रोगौरवकासश्वासप्रसेकच्छर्दिगात्रसदनानि कृत्वा महता कालेन पचति, स मन्दः // 24 // जाठरो भगवानग्निरीश्वरोऽन्नस्य पाचकः॥ अग्निपरीक्षां निर्दिशन्नाह-प्रागित्यादि / प्राक व्रणप्रश्ने / सोक्षम्यादसानाददानो विवेक्तुं नैव शक्यते // 27 // पश्चप्रकारो भ्राजकादिभेदेन / कथं पुनश्चतुर्विध इत्याह-दोषे- अमेरिदानी प्रत्यक्षानुपलभ्यस्याप्यस्तित्वमाह-जाठर इत्यादि / त्यादि / दोषाभिपन्नो दोषैः प्राप्त एक एवाग्निर्विक्रियामापन्नखि- जठरमुदरं, तत्र भवो जाठरः / भगवानिति माहात्म्यवानि. विधो भवति-विषम इत्यादि / विषमो वातेन, तीक्ष्णः पित्तेन, त्यर्थः / ईश्वर इति अष्टमहैश्वर्यगुणंयुक्तः, अत एवाणिमादिगुणमन्दः श्लेष्मणा, अनेन प्रकारेणेत्यर्थः; चतुर्थः समः सर्वसा- युक्त इति / सूक्ष्मवान्न दृश्यते, कार्यरुपलभ्यते / ननु, यद्यम्यादिति / ननु, दोषाभिपन्नखेनैव विक्रियामापन्न इति प्राप्यते, सावीश्वरस्तत् कथमस्य मान्द्यादयो दोषा भवन्ति ? सत्यं; तत् किमर्थ विक्रियामापन्न इत्युक्तं ? नैष दोषः, वातादिकप्रकृ- पुरुषस्य प्राक्तनकर्मणा मान्द्यादयः क्रियन्ते; अथवाऽग्निः पित्तातीनां पुरुषाणां वातादिदोषाभिपन्नवं भवति, न च विक्रिया श्रितः, ततः पित्तविघातादग्निमान्द्यादयो दोषा न खत इति / काचिद्भवतीति / तेषां चतुर्णामग्नीनां लक्षणमाह-तप्रेत्यादि / सौम्यात् अणिमादिगुणयुक्तलात् / रसान् मधुरादीन् / आदयथाकालमिति कालम्यानुल्लङ्घनेन / प्रथमं प्रकृतिः प्रकृतेरनन्तरं दान इति परिपक्तुं गृह्णन् / विवेक्तुं नैव शक्यत इति साक्षानोविकृतिरिति ज्ञापनार्थ पथमं व्यत्ययेन समाग्निलक्षणमुक्तं-य | पलभ्यत इत्यर्थः; अपि खन्नपाकलक्षणेन कार्येणानुमीयतेऽ. इत्यादि / विषमाग्नेर्वायुर्यदा न विक्षिपति तदाऽग्निः सम्यक् पचति, स्त्यग्निरिति // 27 // यदा पुनरितश्चेतश्च भागशो विक्षिप्तः स्यात्तदा सम्यन पचतिः | | प्राणापानसमानस्तु सर्वतः पवनस्त्रिभिः॥ एतान्याध्मानादीनि कृत्वा यः पचति स विषम इति संबन्धः / ध्मायते पाल्यते चापि स्वां खां गतिमवस्थितैः॥२८॥ कूजनं गुडगुडायनशब्दः / प्रवाहणं निकुन्थनम् / उपयुक्त दत्तम् / तीक्ष्ण इति तीक्ष्णस्तु त्रिविधः-एकस्तीक्ष्ण आशुपा- __ यथा बाह्यस्याग्नेर्वायुः सहायो भवति, तद्वज्जाठरस्यापि चकः, अन्य उपेक्षितोऽत्यग्निसंज्ञो भस्मकापरपर्यायः, अपर उपे- वायुसहायत्वं दर्शयन्नाह-प्राणेत्यादि / सर्वतः सर्वासु दिक्ष, क्षितस्तीक्ष्णतमो मुहुर्मुहुरित्यादिना कथितः / यश्च मुहर्मुहः | अन्ये 'सर्वत इति सर्वेभ्यो वायुभ्य' इत्यर्थं वदन्ति; तेन पचति वह्निस्तत्र पाकान्ते गलादिशोषादीन् जनयतीति संबन्धः। सर्वेभ्योऽपि वायुभ्यः सकाशात्रय एवं वाता धमनपालनसमर्था 'संतापाजनयति' इत्यस्याग्रे केचिद् 'यथा वातेनानुवध्यते न व्यानोदानावित्युक्तं भवति / ध्मायते प्राणापानाभ्यां; पाल्यते पित्तं तदत्यर्थ द्रवोपेतम्' इत्यादि पाठं पठन्ति, स चाभावान्न समानेन / खां खां गतिमवस्थितैः खखमार्गे खस्याः स्वस्याः लिखितः / यस्त्वित्यादि / प्रसेको लालास्रावः / गात्रसदनम् / अङ्गग्लानिः // 24 // 1 औदयः' इति चक्रसंमतः पाठः / 'उदरे भव औदर्यः / अन्नस्य पाचक इत्यनेन अन्नपाकेन कार्येण लक्ष्यते प्रत्यक्षानुपलभ्यविषमो वातजान् रोगांस्तीक्ष्णः पित्तनिमित्तजान् / करोत्यग्निस्तथा मन्दो विकारान् कफसंभवान् // 25 // मानोऽपीति दश्यते / सूक्ष्मत्वमिहानुद्भूतरूपमनुक्षणदाहकरत्वं च ज्ञेयम् / रसानाददान इति रसमलविवेकार्थ रसान् गृहन्नित्यर्थः / भिपन्नत्वेनैव विक्रियायां लब्धायां यत् पुनर्विक्रियामापन्नश्चेति करोति, | रसशब्देन रसाधारः द्रव्यमन्नपानरूपमुच्यते / विवेक्तुमिति तेन प्रतिकर्तव्याविर्भूतविक्रियापन्नतां दर्शयति, तेन प्राकृताऽग्नि- रुधिरादेरन्यतया गृहीतुम्' इति चक्रः / 2 'अत्र प्राणापानाभ्यां विक्रिया अन्या सर्वथाऽप्रतिकार्या च निरस्यते; किंवा दोषाभिप. | प्रविशत्तिष्ठद्भयां वह्नरुद्दीपनं भत्राधमापनेनेव क्रियते, तदेतद् नत्वेनाप्राकृती दुष्टिस्त्रिविधा गृह्यते, विक्रियामापन्नश्चेत्यनेन च | 'धमाप्यते' इत्यनेनोक्तम् / समानेन तु वह्निपार्श्ववर्तिना पालनं आगन्तुकी वहिदुष्टिरुच्यते' इति चक्रः। क्रियते / चरकेऽपि 'समानेनावधूतोऽग्निः' (च. चि. अ. 15) 1 'प्रवाहणं निकुइनं' इति पा० / इत्युक्तम् / सर्वत इति सर्वमग्निस्थानं व्याप्य' इति चक्रः /

Page #252
अध्यायः 35] सुश्रुतसंहिता। 155 क्रियायाः कारकैरविकृतरित्यर्थः / 'खां खां गतिमवस्थितेः' वर्जयित्वेत्यर्थः / तत्राद्यापेक्षया प्रतिकुर्वीतेति तत्र परिहाणी, इत्यस्याग्रे वहेः प्राधान्यख्यापनाय केचित् 'युक्तेऽनौ' इत्यादिपाठं आद्यापेक्षया बाल्यापेक्षयो, षोडशवर्षवद्भेषजमात्रेत्यर्थः / पठन्ति, स चाभावान्न लिखितः॥२८॥ भेषजमात्रा च तत्रान्तरोक्ता ग्राह्या / तद्यथा-"प्रथमे मासि वयस्तु त्रिविधं-बाल्यं, मध्यं, वृद्धमिति / तत्रो- जातस्य शिशोर्भेषजरक्तिका / अवलेह्या तु कर्तव्या मधुक्षीरसिनषोडशवर्षीया बालाः / ते त्रिविधा:-क्षीरपाः, ताघृतैः // एकैकां वर्धयेत्तावद्यावत्संवत्सरो भवेत् / तदूर्व क्षीरान्नादा, अन्नादा इति / तेषु संवत्सरपराः क्षी. माषवृद्धिः स्याद्यावत् षोडशकाब्दिकः // षोडशाब्दात्ततस्तूचं रपाः, द्विसंवत्सरपराः क्षीरानादाः, परतोऽन्नादा यावदासप्ततेरिति / एवमेव विभागोऽयं तदूर्ध्व बालवक्रिया // इति / षोडशसप्तत्योरन्तरे मध्यं वयः। तस्य वि मानमेतत् प्रयोक्तव्यं सर्वमानविधावपि" इति / स्वतन्त्रेऽपि कल्पो-वृद्धिः,यौवनं,संपूर्णता, परिहाणिरिति / तत्र. सांवत्सरिकाष्टद्विरष्टवर्षाणामित्यादि / अन्ये 'तत्राद्यापेक्षया' इत्यत्र आविंशतेर्वद्धिः, आत्रिंशतो यौवनम. आचत्वारिं 'अन्यापेक्षया' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-परिहाणेशतः सर्वधात्विन्द्रियबलवीर्यसंपूर्णता, अत ऊर्ध्व रन्या वृद्धिरुच्यते, तदपेक्षयेत्यर्थः। एतेन षोडशवर्षवन्मात्रा मीषत्परिहाणिर्यावत् सप्ततिरिति / सप्ततेसर्व क्षीय प्रयोक्तव्येत्यर्थः // 30 // माणधात्विन्द्रियबलवीर्योत्साहमहन्यहनि वलीप- भवन्ति चात्रलितखालित्यजुष्टं कासश्वासप्रभृतिभिरुपद्वैरभि. बाले विवर्धते श्लेष्मा मध्यमे पित्तमेव तु // भूयमानं सर्वक्रियाखसमर्थ जीर्णागारमिवाभिवृष्ट- भूयिष्ठं वर्धते वायुर्वृद्ध तद्वीक्ष्य योजयेत् // 31 // मवसीदन्तं वृद्धमाचक्षते // 29 // दोषचयादावपि वयोज्ञानफलं दर्शयन्नाह-बाले इत्यादि / __ इदानी वयःपरीक्षां निर्दिशनाह-वयस्वित्यादि / तत्रोन- भूयिष्ठं बहुतरम् / एतेन यथा बाले श्लेष्मा न तथा पित्तवाताषोडशवर्षीया बाला इति पञ्चदशवर्षीया इत्यर्थः / क्षीरान्नादा वित्यर्थः; एवं शेषयोरपि // 31 // इति दुग्धान्नभोजिन इत्यर्थः / अन्नादा इति केवलान्नभक्षका अग्निक्षारविरेकैस्तु बालवृद्धौ विवर्जयेत् // इति / क्षीरपाः स्तननिःसृतक्षीरभक्षका इत्यर्थः / तेषामवधि तत्साध्येषु विकारेषु मृवीं कुर्यात् क्रियां शनैः॥३२॥ माह-तेष्वित्यादि / संवत्सरपरा इति परशब्देनात्रावधिरुक्तः / वयोज्ञानफलं क्रियाविशेषेऽपि भवतीत्याह-अग्नीत्यादि / परतोऽनादा इति तृतीयादिसंवत्सरेष्वित्यर्थः / अत्रापि केचित् / पाठान्तरं मन्यन्ते, तच्चाभावान्न लिखितम् / मध्यमवयसोऽवधिं ! मृद्वीं कुर्यात् क्रियामिति अजाशकृदादिमृदुद्रव्यसंश्रयोऽग्निरपि भेदांश्च कथयन्नाह-षोडशेत्यादि / अन्तरे अन्तराले / मध्यं | मृदुः, आश्रयविशेषादप्येषां मार्दवादि भवति; तदुक्तं "स्नेहवयः 'कथ्यते' इति शेषः / विकल्पो भेद इत्यर्थः / वृद्धिर्वर्धनं; दग्धेऽधिका रुजो भवन्ति" (सू. अ. १२)-इति / अथवा यौवनमिति वृद्धिसंपूर्णतयोर्मिश्रीभावः, 'यूनो विकारो यौवनम्' मृद्वीमिति छेद्यमेद्यादिकां प्रतिनियतभेषजेन; तदुक्तं,-"बालइत्यके; संपूर्णतेति वृद्धान अवयवानामाप्यायनं संपूर्णता। आविश वृद्धासहक्षीणभीरूणां योषितामपि / मर्मोपरि च जातेषु रोगेषूतेरिति विंशतिवर्षाणि मर्यादीकृत्येत्यर्थः / ‘यावत् सप्ततिः' तेषु दारणम्-" (चि. अ. 1) इति; उक्तेषु दारणमिति इत्यत्र स्थाने 'यावत् षष्टिः' इति केचित् पठन्ति / सप्ततेर मिश्रकोक्तेषु / तद्यथा-"कपोतकागृध्राणां पुरीषाणि च दारनन्तरं यादृशो भवति यन्नामा च कथ्यते तदाह-सप्ततेरित्यादि। णम्" (सू. अ. 37) इति / क्षारोऽप्यावापप्रतिवापहीनो मृदुः; एवं विरेकोऽपि चतुरजुलादिमृदुद्रव्याश्रयो मृदुः / शनैर्मन्दवीर्य रेतः, वली त्वक्संकोचः, पलितं केशशुक्लवं, खालित्यं मित्यर्थः // 32 // खल्वाटलं 'चान्दिलत्वम्' इति लोके / अभिवृष्टं मेघवृष्ट्या सिक्तमित्यर्थः / अवसीदन्तं पतन्तम् // 29 // देहः स्थूलः, कृशो, मध्य, इति प्रागुपदिष्टः // 33 // तत्रोत्तरोत्तरासु वयोवस्थासूत्तरोत्तरी भेषज देहपरीक्षां निर्दिशन्नाह-देह इत्यादि / प्रागुपदिष्ट इति मात्राविशेषा भवन्ति, ऋतेच परिहाणेः तत्राद्यापे. दोषधातुमलक्षयवृद्धि विज्ञानीये // 33 // क्षया प्रतिकुर्वीत // 30 // कर्शयेद्व्हयेच्चापि सदा स्थूलकृशौ नरौ // वयोज्ञानस्य भेषजमात्राप्रयोगः फलमिति दर्शयन्नाह,- रक्षणं चैव मध्यस्य कुर्वीत सततं भिषक् // 34 // तत्रेत्यादि / तत्र वयोज्ञाने / उत्तरोत्तरासु वयोवस्थाखिति बाल्य- तयोरपि करणीयमनिर्दिष्टं निर्दिशन्नाह-कर्शयेदियौवनादिकासु / उत्तरोत्तरा इति उत्कृष्टोत्कृष्टाः, भेषजमात्राविशेषा | त्यादि // 34 // इति औषधप्रमाण विशेषाः, ऋते च परिहाणेरिति सप्ततेवं 1 'बालापेक्षया' इति पा० / 2 'विरेकोऽत्र मलविरेचनतया 1 परितः सर्वतो धात्विन्द्रियबलादेहानिः परिहाणिः' इति वमन विरेचने; यदुक्तं चरके 'उभयं वा दोषमलविरेचनादिरेचनचक्रः / 2 'उत्तरोत्तरा इति उत्तरोत्तरं वर्धमाना' इति चक्रः। शब्दं लभते' (च. क. अ. 1) इति चक्रः /

Page #253
156 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान . बलमभिहितगुणं; दौर्बल्यं तु स्वभावदोषजरा- | नित्यादि / सर्वमिति कायपीडादिकं दुःखमित्यर्थः / संस्तभ्यात्मादिभिरवेक्षितव्यम् / यस्माद्वलवतःसर्वक्रियाप्रवृत्ति- नमिति संस्तभ्य दृढीकृत्य कम् ? आत्मानं मन इत्यर्थः / केन स्तस्मादलमेव प्रधानमधिकरणानाम् // 35 // मनः संस्तभ्येत्याह-आत्मना, बुद्ध्येत्यर्थः / स्तभ्यमानोऽन्यैरिति बलपरीक्षां निर्दिशन्नाह-बलमित्यादि / अभिहितगुणं | अन्यैः पुरुषेदृढीक्रियमाणः / नैव तामस इति तामसस्तमोगुणकथितगुणम् , 'ओजः सोमात्मकम्' (सू. अ. 15) इत्या- | बहुलः; अन्यैरप्यवष्टभ्यमानो न सहत इत्यर्थः // 37 // 38 // दिना। अनुपदिष्टमपि चिकित्सोपयोगि दौर्बल्यं कारणभेदेन | सात्म्यानि तु देशकालजात्य॒तुरोगव्यायामोदनिर्दिशन्नाह-दौर्बल्यमित्यादि / स्वभावान्मातृपितृशोणितशुक्र- | कदिवास्वप्नरसप्रभृतीनि प्रकृतिविरुद्धान्यपि यान्यखभावादित्यर्थः, दोषैर्वातादिभिः, जरया वार्धक्येन; अवेक्षि- | बाधकराणि भवन्ति // 39 // तव्यं स्वभावादिभितिव्यमित्यर्थः / अन्ये तु 'अवेक्षितव्यम्' | यो रसः कल्पते यस्य सुखायैव निषेवितः॥ इत्यत्र स्थाने 'जरापेक्षितं भवति' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति | व्यायामजातमन्यद्वा तत् सात्म्यमिति निर्दिशेत्४० च-यथा क्षीरपात् क्षीरान्नादः, क्षीरान्नादादन्नाद इति / | सात्म्यपरीक्षा निर्दिशन्नाह-सात्म्यानीत्यादि / सात्म्यं नाम बलप्राधान्यं दर्शयन्नाह-यस्मादित्यादि / प्रवृत्तिः अनुष्ठानं | | सुखं यत् करोति तदुच्यते / तत्र देशसात्म्यं यथा-देशो करणमित्यर्थः / अन्ये 'प्रतिपत्तिः' इति पठन्ति; तत्रापि स | हि द्विविधः-भूमिः, आतुरशरीरं च / तत्रातुरशरीरसात्म्यं एवार्थः / अधिकरणानां क्रियाधाराणाम् // 35 // द्विविधं-समुदायस्यैकम् , अन्यदवयवस्य / तत्र समुदायस्य केचित् कृशाः प्राणवन्तः स्थूलाचाल्पबला नराः।। यथा-मधुरो रसः सर्वधातुवर्धनः, अवयवसात्म्यं यथातस्मात् स्थिरत्वं व्यायामैबलं वैद्यः प्रतयेत् // 36 // | चक्षुष्यकश्यकण्ठ्यादिद्रव्यम | चक्षुष्यकेश्यकण्ठ्यादिद्रव्यम् / भूमिसात्म्यमपि समुदायैकदेशतत्र बलयोरुपचयशक्तिलक्षणयोर्व्यभिचारमाह-केचिदि- भेदेन द्विविध; तत्र समुदायस्य यथा-जाङ्गलदेशे यौ आहारा. त्यादि / स्थिरत्वमिति स्थैर्यलक्षणं यदलं तद व्यायामैः कृत्वा चारौ तौ अनूपे विपरीतौ / देशावयवानामपि यथा-बाहीप्रतयेत् विचारयेदित्यर्थः // 36 // कपल्लवचीनादीनां माषगोधूममाध्वीकादिभिः सात्म्यम् / जातिसत्त्वं त व्यसनाभ्युदयक्रियादिस्थानेष्वविक्तव. सात्म्यं यथा-मनुष्यजातेः सात्म्यं शाल्यादयः, मृगपक्षिजाकरम् // 37 // तीनां च तृणपतगादीनि / ऋतुसात्म्यं यथा-ऋखभिहितमसत्त्ववान् सहते सर्व संस्तभ्यात्मानमात्मना // | नपानादि / रोगसात्म्यं यथा-गुल्मिनां क्षीरम् , उदावर्तिनां राजसः स्तभ्यमानोऽन्यैः सहते नैव तामसः॥३८॥ घृतं, प्रमेहिणां क्षौद्रमित्यादि / व्यायामस्त्रिविधः-कायवाङ्मनो सत्त्वं दर्शयन्नाह-सत्त्वमित्यादि / सत्त्वं मनोबलं गुणविशेषो भेदात् / उदकग्रहणमाहारोपलक्षणं, तेन चतुर्विधोऽप्याहारः रजस्तमसोर्विपक्षः; सत्वे सति पीडादिसहिष्णुखलक्षणं मनो- संगृहीतः / दिवाखानप्रभृतीनीति प्रभृतिग्रहणाजागरणादीनां बलं भवति / व्यसनं दुःखं, सुखस्य हेतुरभ्युदयः, तयोः क्रिया- अहणम् / दिवाखमरसप्रमतानात स्थानानि, येषु स्थानेषु व्यसनाभ्युदयकिये भवतः, तानि व्यस तेषां मते रसोदकग्रहणादसनेन्द्रियग्राह्य दुग्धदधिघृतसलिलाद्यन्ननाभ्युदयक्रियास्थानानि, तेषु / अविक्लवकरम् अग्लानिकरमहर्ष पानं गृह्यते / प्रकृतिविरुद्धान्यपीति खभावेन विरुद्धानीत्यर्थः; करं च / सत्त्वे उत्तमं मनोबलं, रजसि मध्यम मनोबलं. तमसि | अन्य तु प्रकृतिः खभावतो वातादिभेदन भिनेत्याचक्षते / मनोदौर्बल्यमेवेति / त्रयमपि श्लोकेन निर्दिशन्नाह-सत्त्ववा- | तदव सात्म्य विस्तरातमाहारा तदेव सात्म्यं विस्तरोक्तमाहाराचारभेदेन द्विभेदं संक्षिप्य 1 'दौर्बल्यं बलमेव क्षीणमुच्यते / स्वभावादेव कश्चिन्मातृपितृ- 1 'तत्र सात्म्यं नाम यदुपशेते सुखं करोतीत्यर्थः / उक्तं हि चरके बीजदोषाद् दैवादा दुर्बलो भवति, कश्चिद्दोषैः क्षयितधातुगुणतया 'सात्म्यार्थो ह्युपशयार्थः (च. वि. अ.१) इति; तथा यो रसः कल्पते दुर्बलो भवति, जरया वार्धक्येन वा दौर्बल्यं भवति / आदिशब्दात् यस्य सुखित्वाय निषेवितः' इत्यनन्तरमेवोक्तम् / सुखं चेहारोग्यम् / कालादीनां ग्रहणम् / क्रियाप्रतिपत्तिः क्रियासिद्धिः; चरकेऽप्युक्तं- यदुक्तं 'सुखसंशकमारोग्यं' (च. सू. अ. 9) इति। तच्चारोग्यरूपं 'बलाधिष्ठानमारोग्यम् / (च.चि.अ.३) इति / आरोग्याधिष्ठानानां सुखं स्वस्थेऽनागताबाधप्रतिषेधेन तथा व्याधिते व्याध्यपनयनेन शरीराग्निबलादीनां मध्ये एतच्च प्रकरणे प्राधान्यख्यापनं तत्रधर्मः, सात्म्येन क्रियते / यदपि च यत् प्रयाति सहात्मताम्' इति सात्म्यतेन वहेरपि स्वविषये स्तुतिर्न विरुध्यते' इति चक्रः / 2 'स्थिरत्व- लक्षणं तदप्येवंभूतार्थमेव, येनात्मरूपताऽप्यविकारतैव वक्तव्या / व्यायामैः' इति पा०'स्थिरत्वमभिघातादिभिरविचाल्यत्वम्। केचित् तच्च सात्म्यं संक्षेपतः पञ्चप्रकारं-देशसात्म्यं, जातिसात्म्यम् , स्थिरत्वमिति व्यस्तं पठन्ति; अत्र स्थर्यलक्षणं बलं स्थिरत्वमिति वदन्ति' | ऋतुसात्म्यं, रोगसात्म्यम् , ओकसात्म्यं चेति / तत्र देशसात्म्यादीनि इति चक्रः 3 / 'क्रमागतसत्त्वपरीक्षायां सत्त्वं सत्त्वगुणो मनोगतः, चत्वारि चरकोक्तान्येव, ओकसात्म्यानि 'प्रकृतिविरुद्धान्यपि यान्यतदुत्कर्षान्मनो बलवद्भवति / अविकल्पोऽविकृतत्वं, सुखदुःखहेतौ बाधकराणि' इत्यनेनोक्तानि; अत्र अभ्यासादबाधकराणीत्यर्थील्लभ्यते, मिर्भयविकारशून्यता अविवः' इति चक्रः / 4 'अवैकल्यकरम्' विरुद्धान्यप्यभ्यासादेव परमबाधकराणि भवन्ति' इति चक्रः / इति पा०। 2 रसशम्देन भुज्यमानं सर्वव्यं गृह्णाति' इति चकः /

Page #254
अध्यायः 35] सुश्रुतसंहिता / 157 anvrwwwwwar श्लोकेन दर्शयन्नाह-यो रस इत्यादि / कल्पते भवति / सुखा- | उचिते वर्तमानस्य नास्ति देशकृतं भयम॥ यैव निषेवितः सुखकारणमेव सेवितः सन्नित्यर्थः / अन्ये 'सुखा- आहारस्वप्नचेयादी तद्देशस्य गुणे सति // 45 // यैवातिसेवित' इति पठन्ति / व्यायामजातमिति व्यायामसमूहः, __ तुल्यगुणदेशजातस्य रोगस्य विपरीतगुणे देशे सुचिकित्स्यता अन्यदेति देशजात्यादि // 39 // 40 // दर्शयन्नाह-न तथेत्यादि / जलजा इति आनूपदेशजाताः प्रकृति भेषजं चोपरिष्टाद्वक्ष्यामः // 41 // श्लीपदादयः / स्थलाहृता इति जाङ्गलदेशं नीता इत्यर्थः / प्रकृतेर्भेषजस्य च व पुनः परीक्षेत्याह-प्रकृतिमित्यादि / उक्तव्याधिकारणदोषचयादेर्विसदृशदेशाश्रयं प्रथमं दर्शयन्नाहप्रकृतिं शारीरे, भेषजं भूमिप्रविभागीये; आतुरोपक्रमणीयाध्या- खदेश इत्यादि / खदेशे इति यथा-आनूपे देशे संचितः यादनन्तरं सूत्रस्थानसमाप्तिं यावद्वेषजपरीक्षैवेत्येके // 41 // | कफो जाङ्गलदेशे कुपितः / उचित इति न्याय्य इत्यर्थः / देशस्त्वानूपो जाङ्गलः साधारण इति / तत्र, | यदि पुनराहारादावनुचिते वर्तते तदा भवत्येव भयं; यथाबहूदकनिनोन्नतनदीवर्षगहनो मृदुशीतानिलो बहु अनूपदेशे संचिते कफे जाङ्गलदेशेऽपि दिवास्वप्नादि कुर्वतः पुरु षस्य भयं भवत्येव / आहारस्वप्नेत्यादि / तद्देशस्य गुणे सति महापर्वतवृक्षो : मृदुसुकुमारोपचितशरीरमनुष्य- | जाङ्गलदेशस्य रोक्ष्यौष्ण्यादौ गुणे सत्यप्युचिते वर्तेत / एतदुक्तं प्रायः कफवातरोगभूयिष्ठश्चानूपः, आकाशसमः | प्रविरलाल्पकण्टकिवृक्षप्रायोऽल्पवर्षप्रस्रवणोदपा भवति-यद्यप्याहारस्वनचेष्टादयो गुणा अपि सन्ति, तथाऽप्यु चिते वर्तेत कफविपरीतगुणे वर्तेतेत्यर्थः // 44 // 45 // नोदकप्राय उष्णदारुणवातःप्रविरलाल्पशैलः स्थिरकृशशरीरमनुष्यप्रायो वातपित्तरोगभूयिष्ठश्च जा- | देशप्रकृतिसात्म्यर्तुविपरीतोऽचिरोत्थितः॥ ङ्गलः; उभयदेशलक्षणः साधारण इति // 42 // संपत्तौ भिषगादीनां बलसत्त्वायुषां तथा // 46 // देशपरीक्षा निर्दिशनाह-देश इत्यादि / तेषां लक्षणमाह केवलः समदेहाग्नेः सुखसाध्यतमो गदः // -तत्रेत्यादि / बहुशब्द उदकादिभिर्वर्षान्तैः सह प्रत्येकं सम्ब- | अतोऽन्यथा त्वसाध्यः स्यात्कृच्छो व्यामिश्रलक्षणः ध्यते / गहन इति एतैः कृत्वा गहनीभूत इत्यर्थः / आकाशसम . सुखसाध्यादीनां लक्षणमाह-देशेत्यादि / देशविपरीतो इति निरावरणवान्निनोचततारहितखेन समभूमिभाग इत्यर्थः / यथा-जाङ्गलदेशे कफरोगोत्पत्तिः, प्रकृतिविपरीतो यथाप्रविरलाल्पकण्ट किवृक्षप्राय इति प्रविरला अल्पा कण्टकिनो पित्तप्रकृतेः कफरोगोत्पत्तिः; सात्म्यविपरीतो यथा-कटुसावृक्षाः प्रायेण यत्र देशे स तथा / अल्पवर्षप्रस्रवणोदपानोदक। त्म्यस्य कफरोगोत्पत्तिः; ऋतुविपर्ययो यथा-शरदि वातिकस्य, प्राय इति अल्पं वर्षायाः प्रस्रवणानां निर्झराणामुदपानानां च हेमन्ते पैत्तिकस्य, ग्रीष्मे श्लैष्मिकस्य व्याधेः प्रादुर्भाव इति / कूपानामुदकं प्रायेण यत्र स तथा // 42 // अचिरोत्थितो नव इत्यर्थः / अन्ये तु नत्रा निर्दिष्टत्वाभवन्ति चात्र द्रक्तगुल्मादिः पुराणोऽपि साध्य इति / संपत्ताविति परिपूसमाः साधारणे यस्माच्छीतवर्षीष्ममारुताः॥ . र्णले / बलसत्त्वायुषां तथेत्यत्रापि संपत्ताविति संबध्यते / केवल दोषाणां समता जन्तोस्तस्मात्साधारणोमतः॥४३॥ एकदोषजनितो निरुपद्रवो वा / समदेहाग्नेः समकायानेः / त्रिविधदेशपरिज्ञाने दोषचयादिफलं दर्शयन्नाह-समा | // 46 // 47 // इत्यादि // 43 // क्रियायास्त गुणालामे क्रियामन्यां प्रयोजयेत॥ ने तथा बलवन्तः स्युर्जलजा वा स्थलाहृताः। पूर्वस्यां शान्तवेगायां न क्रियासंकरो हितः॥४८॥ स्वदेशे निचिता दोषा अन्यस्मिन् कोपमागताः॥४४॥ क्रियाफलं यदा न दृश्यते तदाऽन्या क्रिया कर्तव्या; साऽपि 1 'इदानीमनुगुणदोषदेशजरोगस्य तद्विगुणदेशसंबन्धे चिकि- विश्रम्य कालान्तरिता * सती कर्तव्यति दर्शयन्नाह-क्रियाया त्सितमाह-न तथेत्यादि / जलजा इति जलोपलक्षितानूपदेशजाताः, स्थलाहृता इति स्थलोपलक्षितजाङ्गलदेशजाताः; वाशब्देन रोगशङ्कायां देशसात्म्यसेवयाऽभयं दर्शयन्नाह-उचिते इत्यादि / स्थलजा वा जलाहृता इति विपरीतगुणं दर्शयति; तदुदाहरणं यथा उचिते इति देशगुणविपरीतसात्म्याहारस्वप्नचेष्टादौ वर्तमानस्य / अनूपदेशजं श्रीपदं जाङ्गलदेशजातं सत् प्रबलं न भवति, आनूपगु उचितत्वमेव स्फोरयति-तद्देशस्य गुणे सतीति; तद्देशस्य गुणविपरीतणविपरीतगुणजाङ्गलदेशगुणैस्तथा तद्देशीयाहाराचारैश्चानूपविपरीतैः गुणे आहारादौ सतीत्यर्थः / देशकृतं भयमिति देशगुणजन्यमानरोगप्रतिबाध्यमानत्वादिति भावः / न केवलं व्याधय एव परं विरुद्धदे- भयं; यदि पुनराहारादावतिवर्तते तदा भवत्येव भयम्' इति चक्रः। शगता दुर्बला भवन्ति, किंतु दोषा अपि विरुद्धदेशप्राप्तिकुपिता न 1 'शान्तायामिति वक्तव्ये यत् 'शान्तवेगायां' इति करोति, बलवन्त इत्याह-स्वदेशे इत्यादि / स्वदेशे इत्यनुगुणदेशे, यथा- तेन दिनविश्रामं दर्शयति / क्रियासंकरः क्रियामेलकः / अयं च आनूपोपचितः कफः, अन्यस्मिन्निति तद्विरुद्ध जाङ्गले प्रकुपितः, एवं | पूर्व क्रियाविरुद्धगुणतया तथा पूर्व क्रियया सहातिमात्रतयां अग्निवपित्तवातयोरप्युदाहार्यम्। इदानीं देशसंबन्धस्याप्यस्थिरतया तज्जन्य-धादिहेतुत्वेन चाभिहित इति नेयम्' इति चक्रः।

Page #255
158 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान इत्यादि / पञ्चरात्र्यन्तरिता षड्रायन्तरिता वाऽन्या क्रिया प्रयो. श्वभ्रंशर्कराश्मविषमवल्मीकश्मशानाघातनदेवकव्या / संकरो युगपइयोः प्रयोगः // 48 // तायतनसिकताभिरनुपहतामनूषरामभङ्गरामदूरोगुणालामेऽपि सपदि यदि सैव क्रिया हिता॥ दकां स्निग्धां प्ररोहवतीं मृद्वी स्थिरां समां कृष्णां कर्तव्यैव तदा व्याधिः कृच्छसाध्यतमो यदि // 49 // | गौरी लोहितां वा भूमिमौषधग्रहणाय परीक्षेत / यस्यापि फलं न दृश्यते साऽपि सप्तरात्रं प्रकर्तव्यत्याह-गुणा तस्यां जातमपि कृमिविषशस्त्रातपंपवनदहनतोय. संबाधमार्गरनुपहतमेकरसं पुष्टं पृथ्ववगाढमूललाभ इत्यादि / सपदि शीघ्रं यदा पुनः कृच्छसाध्यो व्याधिस्तदा गुणस्य क्रियाफलस्यालामेऽपि हिता या क्रिया सैव प्रयोक्तव्या।। मुदीच्यां चौषधमाददीतेत्येष भूमिपरीक्षाविशेषः अस्मिञ्छोके पाठान्तरमस्ति, तच्चाभावान्न लिखितम् // 49 // सामान्यः॥३॥ य एवमेनं विधिमेकरूपं स भूमिविभागो द्विविधः-सामान्यो विशिष्टश्च / तत्र प्रथम सामान्यमेव भूमिविभागमाह-श्वश्रेत्यादि / अनुपहतामिति बिभर्ति कालादिवशेन धीमान् / श्वभ्रादिभिः सिकतान्तैः सह प्रत्येकं संबध्यते। श्वभ्रशर्कराश्मस मृत्युपाशाञ्जगतो गदोघा | भिर्विषमो निनोन्नतः, तेनानुपहतामिति संबन्धः / श्वनं बिलं; छिनत्ति भैषज्यपरश्वधेन // 50 // शर्करा पक्कभाण्डसूक्ष्मखण्डं शर्करेति लोके; अश्मा पाषाणः; इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने आतुरोपक्र वल्मीकेति, ननु वल्मीकमूर्धन्येव श्वेतकपोती गृह्यते, तत् कथं मणीयो नाम पश्चत्रिंशोऽध्यायः // 35 // वल्मीकजातौषधिनिषेधः? सत्यम् / आशीविषविषैस्तस्या दिव्यौअत्र तु स्तुत्यर्थ श्लोकमाह-य एवमित्यादि / एवमनेन षधेर्वीय न हन्यते, अथवा तत्रैव सा विशेषेण वीर्यवती भवतीप्रकारेण, एनं विधिं पूर्वोक्तं विधानम्, एकरूपं बिभर्ति अप्र- त्यदोषः; श्मशानं मृतमहँदाहस्थानम् ; आघातनं वधस्थानं; कल्प(म्पं) धारयति, कालादिवशेन कालादिसामर्थ्येनेत्यर्थः, सिकता वालुका; अनुपहताम् अनुपद्रुताम् ; अनूषराम् ऊषरवगदौघान् विकारसमूहान् , भैषज्यपरश्वधेनेति औषधकुठारेणे- र्जिताम् ; अभङ्गुरां राजिरहिताम् ; अदूरोदकलेन साधारणत्व- / त्यर्थः / केचिदमुं श्लोकं न पठन्ति / एके आचार्या विपरीतावि- मुक्तम् ; स्निग्धां चिकणां; प्ररोहवतीं बीजाङ्कुरजननीं; मृद्वी परीतव्रणाद्यवारणीयपर्यन्तमरिष्टाध्यायान् षट् वदन्ति; अपरे तु कोमलाम् ; अस्थिरां वाततोयादिभिरचलितमृत्तिकाम् ; समाम् आतुरोपक्रमणीयमरिष्टमिति वदन्ति / वृद्धाश्चात्रैवमुपदिश- अनिम्नोन्नतां; गौरी सुवर्णवर्णाम् ; औषधग्रहणायेति औषधग्रहन्ति-अरिष्टाध्याया विघ्नभयावहादहिः पाठनीया देवालया-णार्थम् / न केवलं भूमिगुंणैरेव भेषजानि विभजनीयानि, किंतर्हि दिषु // 50 // | खदोषगुणैरपीति दर्शयन्नाह-तस्यां जातमित्यादि / क्रिम्यादिभिः संबाधमार्गान्तैः सह प्रत्येकमनुपहतशब्दः संबध्यते; संबाधः इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्याख्यायां सूत्रस्थाने पञ्चत्रिंशत्तमोऽध्यायः // 35 // सङ्कटः / एकरसम् उत्कृष्टरसम् / पृथ्ववगाढमूलं चेति पृथु पृथुवल्कलम् , अवगाढमूलं भूम्यन्तःस्थितं मूलं यस्य तत्तथा; चकारादनुपहतप्रशस्तमूलत्वं च समुच्चीयते / उदीच्यामिति षट्त्रिंशत्तमोऽध्यायः। उत्तरस्यां दिशि, एतेनोत्तराभिमुखो भूला गृह्णीयादित्यर्थः / अथातो भूमिप्रविभागीयमध्यायं व्याख्यास्या- विशेषो भेदः // 3 // मः॥१॥ विशेषतस्तु तत्र, अश्मवती स्थिरा गुर्वी श्यामा यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ कृष्णा वा स्थूलवृक्षशस्यप्राया स्वगुणभूयिष्ठा; स्त्रिभूमेः प्रकृष्टो विभागो भूमिप्रविभागः, भूमिप्रविभागार्थोsध्यायो भूमिप्रविभागीयः। पूर्वाध्याये भूमिपरीक्षा भूतकायः १श्वभ्रादयश्चाल्पवीर्योत्पादकतया मेषजोपघातकाः, वल्मीकाशीतोष्णवर्षादिभिस्तथा पर्वतवृक्षादिभिः कृता, इह खध्याये| दयस्तु अप्राशस्त्येनाप्रशस्ताः, अप्राशस्त्यं च तेषां वचनादेवोन्नीभूतगुणैरेव परीक्षा कर्तव्येति / केचिदत्रान्तराले मिश्रकाध्यायं यते' इति चक्रः / 2 'भूमिमौषधार्थ' इति पा० / 3 'आतपपवनपठन्ति; तन्न, पूर्वाचार्यैरपठितवात् // 1 // 2 // योरतियोगेन उपघातः, तोयसंबाधोऽतिजलसंबाधः / एकरसमिति वृक्षान्तरानाक्रान्तम् / अवगाढमित्यनुत्तानमूलम्' इति चक्रः / 1 मिश्रके भेषजद्रव्यमुक्त, द्रव्यसंग्रहणीयादौ च वक्तव्यं, तच्च | 4 'आद्यतनं' इति पा० / 5 विशेषतस्वेित्यादिना भूमिपरीक्षाप्रशस्तभूमिजातमेव कार्यकरं भवति, अतो भेषजग्रहणार्थ प्रशस्ताप्र- विशेषः कथ्यते / अयं च वक्ष्यमाणो विशेषः 'पृथिव्यम्बुगुणभूयिशस्तभूमि विभागीयोऽभिधीयते / भूमिविभागोपदर्शनाधिकारेण चान्य- छायां भूमौ जातानि विरेचनद्रव्याण्याददीत' इत्यादी प्रयोजनवान् / दपि जन्तुजग्धत्वादिभेषजदोषगुणवर्णनमिह भविष्यति / 'भूमि- स्थिरेति कठिना / नानावणेति तेजसो नानावर्णकारणत्वात् / . प्रविभागविशनीय' इति पा०। प्ररोहोऽङ्करः।' इति चक्रः /

Page #256
अध्यायः 36] सुश्रुतसंहिता / 159 wwwnxnnnnnnr ग्धा शीतलाऽऽसन्नोदका स्निग्धशस्यतृणकोमलवृ ष्ठायां वमनद्रव्याणि, उभयगुणभूयिष्ठायामुभयतोक्षमाया शुक्लाऽम्बुगुणभूयिष्ठा; नानावर्णा लध्वश्म- भागानि, आकाशगुणभूयिष्ठायां संशमनानि, एवं वति प्रविरलाल्पपाण्डवृक्षप्ररोहाऽग्निगुणभूयिष्ठा; बलवत्तराणि भवन्ति // 6 // रुक्षा भस्मरासभवों तनुवृक्षाल्परसकोटर- वमनादिद्रव्याणि कीदृशायां भूमी ग्रहीतव्यानीत्याह-तत्रे. वृक्षप्रायाऽनिलगुणभूयिष्ठा; मृद्वी समा श्वभ्रवत्य-त्यादि / संशमनानीति यद्व्यं न वामयति न विरेचयति व्याधिना व्यक्तरसजला सर्वतोऽसारवृक्षा महापर्वतवृक्ष- सहकीभूय तत्स्थमेव व्याधिमुपशमयति तत् संशमनमुच्यते // 6 // प्राया श्यामा चाकाशगुणभूयिष्ठा // 4 // सर्वाण्येव चामिनवानि, अन्यत्र मधुघृतगुडपिसामान्यभमेर्गणं प्रदर्य विशिष्टं प्रतिभूतं गुणं निर्दिशन्नाह | प्पलीविडङ्गेभ्यः // 7 // -विशेषतस्त्वित्यादि / खगुणभूयिष्ठेत्यर्थः / तनुवृक्षा ह्रखवृक्षे- विडङ्ग पिप्पली क्षौद्रं सर्पिश्चाप्यनवं हितम् / त्यर्थः। अस्य पाञ्चभौतिकविशेषगुणकथनस्यायमभिप्रायः-पृथि-| | शेषमन्यत्वभिनवं गृहीयाहोषवर्जितम् // 8 // व्याधुत्कटत्वेन द्रव्याणां वस्यां खस्यां भूमौ जातं प्राह्यम् , एवं | (सर्वाण्येव सक्षीराणिं वीर्यवन्ति; तेषामसंपबलवत्तराण्यौषधानि भवन्ति // 4 // त्तावेतिक्रान्तसंवत्सराण्याददीतेति // 9 // __ अत्र केचिदाहुराचार्याः-प्रावृवर्षाशरद्धेमन्तव- | सर्वाणीत्यादि / सर्वाण्येव चाभिनवानि 'बलवत्तराणि' इत्यसन्तग्रीष्मेषु यथासंख्यं मूलपत्रत्वक्षीरसारफ त्रापि संबध्यते / अभिनवमत्र परिणतिकालानन्तरत्वमभिप्रेतं, लान्याददीते ति; तत्तु न सम्यक्, सौम्याग्नेयत्वा न पुनर्जन्मनवत्वम् / एतस्यैवापवादसूत्रं दर्शयन्नाह-अन्यत्रेजगतः / सौम्यान्यौषधानि सौम्येष्वृतुष्वाददीत, त्यादि / दोषवर्जितमिति कृमिविषशस्त्राद्युपघातादिदोषैस्त्यक्तम् / आग्नेयान्याग्नेयेषु, एवमव्यापनगुणानि भवन्ति / अत्रान्तरे वृद्धैः पठितः पाठः-सर्वाणीत्यादि / तत्र सक्षीराणि सौम्यान्यौषधानि सौम्येष्वृतुषु गृहीतानि सो-| | सरसानीत्यर्थः / मध्वादीनि यथोक्तानि यदा न प्राप्यन्ते तदा मगुणभूयिष्ठायीं भूमौ जातान्यतिमधुरस्निग्धशी किं कर्तव्यमित्याह-तेषामित्यादि / तेषां मधुघृतादीनाम् / तानि जायन्ते / एतेन शेषं व्याख्यातम् // 5 // असंपत्तौ अत्यन्तपुराणानामप्राप्तौ // 7-9 // सौम्येषु वर्षाहेमन्तशिशिरेष्वित्यर्थः / आग्नेयेषु शरद्वसन्तग्रीष्मेषु / आत्ययिके कार्ये पुनः पूर्वाह्लादिषु वसन्तादिषु यथा __ भवन्ति चात्रयथमौषधान्याददीत / अयमभिप्रायः-आग्नेयान्यौषधान्याने गोपालास्तापसा व्याधा ये चान्ये वनचारिणः॥ राश्च ये तेभ्यो मेषजव्यक्तिरिष्यते // 10 // येषु ऋतुषु गृहीतान्याग्नेयगुणभूयिष्ठायां भूमावतिकटुरूक्षोष्णानि जायन्त इति // 5 // कुतः पुनर्भेषजानि ज्ञातव्यानीत्याह-गोपाला इत्यादि / तत्र पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठायां भूमौ जातानि विरे- गोपाला गोमहिष्यजादिपालकाः प्रोच्यन्ते, तापसाः तपखिनो चैनद्रव्याण्याददीत, अयाकाशमारुतगुणभूयि जटाधारिप्रभृतयः, व्याधा वागुरिकादयः, वनचारिणो म्लेच्छा दयः // 10 // 1 'मेषजद्रव्यमपि किश्चित् सौम्यं किञ्चिदाग्नेयम् / तेन यत् | सर्वावयवसाध्येषु पलाशलवणादिषु // सौम्यं तत् सोमगुणातिरिक्तेषु सौम्येषु ऋतुषु संपूर्णवीर्यतया ग्राह्यम् ,यवस्थितो न कालोऽस्ति तत्र सर्वो विधीयते॥११॥ एवमाग्नेयमाग्नेयेषु, सर्वथा मूलाधङ्गे ग्राह्यम् / यत्तु ग्रीष्मादिषु मूला ___ तत्र केचिदाहुराचार्याः प्रावृवर्षाशरद्धेमन्तेत्यादि गयेन दिग्रहणं तदनुपपत्तिकत्वादसाधु / एतदेव व्याकरोति-तत्र सौम्येत्यादि / सौम्यानां सौम्यग्रहणे गुणातिशयं दर्शयन् समानन्यायतया व्यभिचार्य, श्लोकैर्व्यभिचारयितुमाह-सर्वावयवसाध्येष्वित्यादि / सर्वावयवसाध्येषु अशेषमूलाद्यवयवग्राह्येषु योगेष्वित्यर्थः / पलाआग्नेयान्यग्निगुणभूयिष्ठायां भूमौ कटुतराणि रूक्षतराणि च भवन्ति' शलवणादिषु पत्रलवणादिषु; पत्रलवणयोगश्च वातव्याधिपठितो इति चक्रः / 'तेषां शाखापलाशमचिरप्ररूढं वर्षावसन्तयोग्राह्य, ज्ञेयः। तत्र सर्वो विधीयत इति तत्र तेषु पत्रलवणादियोगेषु, ग्रीष्मे मूलानि शिशिरे च शीर्णप्ररूढपर्णानां, शरदि त्वक्कन्दक्षीराणि, हेमन्ते साराणि, यथर्तु पुष्पफलम्' (च. क. भ. 1) इति चरकः / / 1 'अनतिक्रान्तसंवत्सराणि' इति पा० / 2 तेषां सक्षीराणां, 2 'विरेचनमधोभागं तदधोगामिपृथिव्यम्बुगुणभूमिष्ठायां बलवत्तरं असंपत्तौ अप्राप्तौ। 3 'मूलान्याहरन्ति कार्यार्थ मिति मूलहाराः / भवति; अनिलाग्नी तूर्ध्वगौ, तेन तद्गुणभूयिष्ठायामूर्ध्वगं वमनं | भेषजव्यक्तिरिति भेषजाकारनामशानं, रसवीर्यादिद्वारा भेषजव्यक्तिः बलवत्तरं भवति, उभयतोभागहराणि वमनविरेचनकराणि अर्क- शास्त्रादेव ज्ञेया' इति चक्रः / 4 तत्र सर्वो विवीयत इति सर्व क्षीरादीनि / आकाशस्य सर्वगतत्वेन शमनौषधकारित्वं, शमनं हि | एव काल: पलाशलवणार्थ गृह्यमाणपलाशे गृह्यते, यदि कालनिय सर्वगतं दोषं तत्रैव शमयति / अभिनवानीति अभिनवत्वमिह | मेनाङ्गग्रहणं तदा मिलितवृक्षग्राहकः कालो नास्तीति तत्प्रयोगो.न संपूर्णवीर्यताकारत्वम् / तेन यत्तु मूलके बिल्वे च बालावस्थाया- स्यात् / वयःस्थानामिति तरुणानां, बालवृद्धयोस्तु असंपूर्णधातुमेव प्रशस्तत्वं तत्त्ववस्थागृहीतमेवाभिनवत्वं यम्' इति चक्रः। त्वादेवाप्रशस्तत्वम्' इति चक्रः /

Page #257
160 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान . चन्दन तथा॥ सर्वः समस्तोऽपि कालः प्रावृडादिर्विधीयते कथ्यत इत्यर्थः / वा। शुचौ देशे। भूमिप्रविभागीयाध्याये निबन्धेषु व्यत्ययेन एतेन सर्वस्मिन्नपि काले मेलापकः क्रियत इत्यर्थः // 11 // पाठो दृश्यते; अस्माभिस्तु वृद्धक्रमरीत्यैव पाठो लिखित इति / गन्धवर्णरसोपेता षड्विधा भूमिरिष्यते // सर्वावयवसाध्येष्वित्यादि यावन्नवं द्रव्यं पुराणं वेति पाठं तस्माद्भूमिखभावेन बीजिनः षड्रसायुताः॥१२॥ | केचिदाचार्या न पठन्ति // 17 // येन च हेतुना खगुणपरित्यागस्तमाह-गन्धेत्यादि / गन्धवर्ण इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतरसोपेतेति लुप्तादिशब्दनिर्देशाद् गन्धवर्णरसस्पर्शशब्दोपेता व्याख्यायां सूत्रस्थाने षट्त्रिंशोऽध्यायः // 36 // कथिता / षड्विधा पञ्चभूतात्मिका सर्वलक्षणा च / बीजिनो वृक्षादयः। ते च भूमिखभावेन युताः षड्सोपेता भवन्ति; अथवा सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः। एते षड्सा भूमिखभावेन युता मिलिताः सन्तो बीजिनो भवन्ति अथातो मिश्रकमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ वृक्षादिरूपा भवन्तीत्यर्थः // 12 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ अव्यक्तः किल तोयस्य रसो निश्चयनिश्चितः॥ षष्टापक्रमाणां मध्ये विम्लापनपाचनदारणपीडनशोधनरोपरसः स एव चाव्यको व्यक्तो भूमिरसाद्भवेत् // 13 // | णोत्सादनावसादनानामष्टानां प्रधानानामिह निर्दिष्टानां मिश्री यदि द्रव्याणां परिणामविशेषेण मधुरादिरसता तत्कथमुच्यते कृत्य कथनान्मिश्रकाख्योऽध्याय इत्यर्थः; अन्ये तु शोफस्य आप्यो रस इत्याह-अव्यक्त इत्यादि / अव्यक्त इति मधुरादि- व्रणस्य च मिश्रयोगकथनान्मिश्रक इति वदन्ति // 1 // 2 // भावेनापरिस्फुट इत्यर्थः / किल अवधारणे / निश्चयनिश्चितो मातलड्यग्निमन्थौ च भद्रदारु महौषधम् // रसोऽस्तीत्यर्थः / यद्येवं मधुरादिभेदानुपपत्तिरित्यत आह-रसः अनिता चैव रास्ता च प्रलेपो वातशोफजित् // 3 // स एवेत्यादि / स एवाव्यक्तो रसो व्यको भवति मधुरादिभावं दूर्वा च नलमूलं च मधुकं चन्दनं तथा // याति / कस्मात् ? भूमिरसादिति संबन्धः // 13 // शीतलाश्च गणाः सर्वे प्रलेपः पित्तशोफहृत् // 4 // सर्वलक्षणसंपन्ना भूमिः साधारणा स्मृता // आगन्तजे रक्तजे च ह्येष एव विधिः स्मृतः॥ द्रव्याणि यत्र तत्रैव तहणानि विशेषतः॥१४॥ विधिर्विषघ्नो विषजे पित्तनोऽपि हितस्तथा // 5 // ___ भूमिद्रव्ययोः साधारणयोः कारणमाह-सर्वेत्यादि / सर्व अजगन्धाऽश्वगन्धा च काला सरलया सह॥ लक्षणसंपन्नेति पृथिव्यादिपञ्चमहाभूतलक्षणयुक्तेत्यर्थः / तद्रु एकैषिकाजशङ्गी च प्रलेपः श्लेष्मशोफत् // 6 // णानि साधारणानि द्रव्याणीत्यर्थः // 14 // पते वर्गास्त्रयो लोधं पथ्या पिण्डीतकानि च // अनन्ता चेति लेपोऽयं सान्निपातिकशोफत् // 7 // विगन्धे परामृष्टमविपन्नं रसादिभिः॥ नवं द्रव्यं पुराणं वा ग्राह्यमेवं विनिर्दिशेत् // 15 // तत्र प्रथमं विम्लापनं क्रमेण वातादिदोषजशोफप्रत्यनीकं दर्शयन्नाह-मातुलुङ्गोत्यादि / मातुलुङ्गी.बीजपूरकः, अग्निमन्थः नवं पुराणं वा कीदृशं द्रव्यं गृह्यत इत्याह-विगन्धेनेत्यादि / अरणी, भद्दारु देवदारु, महौषधं शुण्ठी, अहिंस्रा बृहदहिंस्रा, विगन्धेनापरामृष्टमिति विरोधिना गन्धेनास्पृष्टमित्यर्थः / अवि राना सुरभिः / दूर्वेत्यादि / दूर्वादीनि द्रव्याणि प्रसिद्धानि / पन्नं रसादिभिरिति अक्षीणं रसादिभिरित्यर्थः // 15 // शीतलाश्च गणा इति काकोल्याधुत्पलादिन्यग्रोधादयः / जङ्गमानां वय स्थानां रक्तरोमनखादिकम्॥ पितविम्लापनवदागन्तुजरक्तजयोरपि दर्शयन्नाह-आगन्तुज क्षीरमूत्रपुरीषाणि जीर्णाहारेषु संहरेत् // 16 // इत्यादि / आगन्तुजे पाकप्रतिबन्धाय शीतविधिः स्मृतः / स्थावराणि नियम्य जङ्गमानि नियन्तुमाह-जजमानामित्यादि। | विषजानतशाथस्या विषजनितशोथस्यागन्तुभेदस्य वक्ष्यमा गातिदेशेन चिकित्सा वयःस्थानामिति तरुणानां, न बालवृद्धानामित्यर्थः // 16 // दर्शयन्नाह-विधिरित्यादि / विधिर्विषन्नः कल्पोक्तः / अज गन्धेत्यादि / अजगन्धा बोथयिका, लतौषधीत्येके, अन्ये प्लोतमृद्भाण्डफलकशङ्कुविन्यस्तमेषजम् // यवानिकामाहुः; अश्वगन्धा प्रसिद्धा; काला अहिंस्रा; सरला प्रशस्तायां दिशि शुचौ मेषजागारमिष्यते // 17 // १'पूर्वाध्यायोक्तविधिपरीक्षितस्य रोगिणश्चिकित्सा कर्तव्या, तत्र इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने भूमिप्रवि चैतत्तत्रे व्रणिनः प्राधान्याद्रणचिकित्सामेव विम्लापनपाटनदारणाभागीयो नाम षट्त्रिंशोऽध्यायः // 36 // दिकां मिश्रीकृत्य द्रव्यस्तैस्तर्मातुलुङ्गादिभिरभिधातुं मिश्रकोऽभिधीयते। गृहीतौषधस्थापनोपायं दर्शयन्नाह-प्लोतेत्यादि / लोतः अत्रौषधानां मिश्रीकृत्य गणरूपतयाऽभिधानादस्य मिश्रकसंशा।' इति कर्पटः / मृद्भाण्डं मृत्तिकापात्रं, फलकं पट्टकं, शहः कीलकः | चकः / 2 'आगन्तुजरक्तजयोरपि पित्तप्रधानतया आगन्तुज एतेषु प्लोतादिषु विन्यस्तं धृतमौषधं यस्मिन् गृहे तद्भेषजागारं | इत्यादिनाऽतिदेशः कृतः / आगन्तुजेऽपि आदितः पित्तक्षोभादूष्मामेषजगृहमिष्यत इति संबन्धः / प्रशस्तायां पूर्वस्यामुत्तरस्यां | दिशौ पित्तहरं लेपनं युक्तमेव पाकप्रतिबन्धार्थम्' इति चक्रः।

Page #258
अध्यायः 37 ] सुश्रुतसंहिता। 161 अरुणमूला त्रिवृत्; एकैषिका शुक्मूला त्रिवृत्; अजशृङ्गी क्षारद्रव्याणि मुष्कककुटजपलाशाश्वकर्णपारिभद्रादीनि / क्षारो कर्कटशृङ्गी, अन्ये अजशृङ्गी छगलविषाणिका उत्तमारणी वेति एतैव्यैः सिद्धः प्रतिसारणीयः। परमिति कृच्छ्रो दारणमि'मेढिका' इति लोके / प्रत्येकदोषजशोथविम्लापनमभिधाय त्यर्थः; बालवृद्धादिष्वयोजनीयः। द्विविधं हि पक्कशोथदारणं सान्निपातिकस्य विम्लापनं निर्देष्टमाह-एत इत्यादि / एते वर्गा- सुकुमार कृच्छं चेति; तत्र कपोतपुरीषादि सुकुमारं, क्षारः स्त्रयो मातुलुङ्गादयः, लोध्र प्रसिद्धं, पथ्या हरीतकी, पिण्डीतको कृच्छमिति // 10 // मदनः, अनन्ता दुरालभा / केचित् पिण्डीतकत्रयमित्यादि पाठं द्रव्याणां पिच्छिलानां तु त्वड्यूलानि प्रपीडनम् // पठन्ति // 3-7 // | यवगोधूममाषाणां चूर्णानि च समासतः // 11 // स्निग्धाम्ललवणो वाते कोष्णः, शीतः पयोयुतः॥ ततः परं पीडनं दर्शयन्नाह-द्रव्याणामित्यादि / पिच्छिपित्ते, चोष्णः कफे क्षारमूत्राढ्यस्तत्पशान्तये // 8 // लद्रव्याणि शाल्मलीशेलवटपर्णादीनि / प्रपीडनं मोदिसमीप दोषभेदेन लेपस्य संस्कारविशेषं निर्दिशन्नाह-स्निग्धेत्या- सूक्ष्ममुखव्रणपीडनम् / समासतः संक्षेपतः / प्रपीडनं चेत्यं दि / आढ्यो बहुल इत्यर्थः // 8 // कर्तव्यं-व्रणमुखं बहिःकृत्य लेपयेत् , लिप्त्वा च शोषयेत्.. शणमूलकशिग्रूणां फलानि तिलसर्षपाः॥ शुष्कं सत् पीडनं भवति // 11 // सक्तवः किण्वमतसी द्रव्याण्युष्णानि पाचनम् // 9 // शशिन्यकोठसुमनःकरवीरसुवर्चलाः॥ विम्लापनमभिधाय पाचनानि निर्दिशन्नाह-शणमूलके ..शोधनानि कषायाणि वर्गश्चारग्वधादिकः // 12 // त्यादि / फलशब्दः शणादिभिः सर्षपान्तैः सह प्रत्येक संबध्यते। अथ शोधनं दर्शयन्नाह-शविनीत्यादि / शद्विमी क.. शणः परिपाके सखनफलः, शिनः शोभाजनकः, किण्वं सरा-तिक्काभेदः सुदुग्धा बृहत्पत्रा; अकोठः संग्राही चीरितखल्प. बीजं यदहिः प्रक्षिप्यते, अतसी 'अलसी' इति लोके प्रसिद्धा. पत्रः, 'अकोल्ल' इति लोके; सुमना जाती; करवीरः प्रसिब द्रव्याण्युष्णानि उष्णवीर्याणि कुष्ठागुरुप्रभृतीनि / एतेनानुक्तपाच- सुवर्चला सूर्यावर्तः, सौञ्च(च)लीति लोके / शलिन्यादीनां नद्रव्यसंग्रह उक्तः / पाचनं शोथस्य / शेषं प्रसिद्धम् / एतेषां कषाया आरग्वधादिश्च धावनादिद्वारेण शोधनः / शोधनं पुनव्यस्तानां समस्तानां च पाचनवं, सक्तूनां शीतवीर्यलेऽपि रष्टविध रष्टविधं कषायवातकल्कघृततल कषायवर्तिकल्कघृततैलरसक्रियाचूर्णधूपनमेदेन / प्रभावविशेषात् पाचनवं संयोगविशेषाद्वा // 9 // एतच्चाष्टविधमपि कमेणात्रैव वक्ष्यति / कषायस्तु शृतशीतफाष्ट. चिरबिल्वोऽग्निको दन्ती चित्रको हयमारकः // खरसभेदेन चतुर्विधो ग्राह्यः / कल्कं चात्र पञ्चमं पृषगेष वक्ष्यति // 12 // कपोतकङ्कगृध्राणां पुरीषाणि च दारणम् // क्षारद्रव्याणि वा यानि क्षारो वा दारणं परम् // 10 // अजगन्धाऽजशृङ्गी च गवाक्षी लागलाया॥ | पूतीकश्चित्रका पाठा विडङ्गलाहरेणवः // 13 // पाचनमसिधाय दारणं निर्दिशन्नाह-चिरबिल्व इत्यादि / | कटुत्रिकं यवक्षारो लवणानि मनःशिला // चिरबिल्वो वृद्धकरजः 'चिरिहिलि' इति लोके; अग्निकः कलिका कासीसं त्रिवृता दन्ती हरितालं सुराष्ट्रजा // 14 // रिका, अन्ये भल्लातकमाहुः; दन्ती दन्तिनी; चित्रकः प्रसिद्धः; | संशोधनीनां वर्तीनां द्रव्याख्येतानि निर्दिशेत॥ हयमारः करवीरः। पुरीषशब्दः कपोतादिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते / कपोतो वनवासी पाण्डुकः; कङ्कः कङ्कमल्लः, न पुनः | / कषायमभिधाय वर्तिमाह-अजगन्धेत्यादि / गवाक्षी इन काकः; गृध्रो मांसाशी पक्षिविशेषः / दारणं विदारणं पक्कशो वारुणी; लागलाह्वया कलिकारिका; पूतीकः चिरबिल्वः, 'कण्टथस्य / दारणद्रव्ययोगभेदं दर्शयन्नाह-क्षारद्रव्याणीत्यादि / की विटपकरज' इत्येके हरेणवो रेणुकाः; लवणानि सैन्धवसौक चलबिडगडसामुद्रिकाणि पञ्च, अन्ये गडस्थाने काललवणेग 1 'अत्र सक्तवो यद्यपि शीतास्तथाऽपि द्रव्यान्तरसंयोगाद्रण सह पञ्चसंख्यामाहुः, काललवणं तु निर्गन्धं सौवर्चलभेदः, पाचना भवन्ति; यथा तिले प्रोक्तं-'शोधयेद्रोपयेञ्चैव युक्तः शोधन सुराष्ट्रजा तुम्बुरुमृत् 'तूरी' इति लोके, अपरे सामान्येन कृष्णरोपणैः' (चि. अ. 1) इति / सक्तूनां च स्वतत्रे 'दधिचुक्रसुरा- मृत्तिकामाहः / शेषाणि व्याणि किंचित्पूर्व व्याख्यातानि शुक्त' (चि. अ. 1) इत्यादिना संयुक्तस्यैव पाचनत्वं वक्तव्यम् / किंचित्प्रसिद्धानि / एतैव्यैः सूत्रवर्ति लिवा व्रणे निक्षिपेत्, चरकेऽप्युक्तं-"सतिला सातसीबीजदध्यम्भःशक्तुपिण्डिका" (च.चि. एवं वर्तिर्भवति // 13 // 14 ॥अ. 25) इति / तथा शीतत्वेऽपि शक्तूनां व्रणपाचनशक्तिराचार्य-परेवौषधैः कर्यास्कलकानपिच शोधनान् // 15 // वचनादेवोन्नीयते / भवति हि विषयभेदेऽपि भिन्नशक्तित्वं यथा | वर्तिमुक्त्वा कल्कमाह-एतैरेवौषधैरित्यादि / एतैरौषधैरकाजिकस्योष्णस्यापि बहिःस्पर्शनशीतत्वं, तथा तिलस्य कफपित्तकर जगन्धादिभिः सुराष्ट्रजान्तैः // 15 // स्यापि व्रणविषये त्रिदोषहरत्वम् / यदुक्तं "स माधुर्यात्तथैवीष्ण्यात् स्नेहाच्चानिलनाशनः / कषायभावान्माधुर्यात्तिक्तत्वाच्चापि पित्तनुत् // 1 'द्रव्याणां पिच्छिलानां सम्मलीशेलुस्वप्रमृवीमाम्' इव औष्ण्यात् कषायभावाच्च तिकत्वाच्च कफे हितः" इति चक्रः। चक्रः। सु० सं० 21

Page #259
162 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान अर्कोत्तमा नहीक्षीरं पिष्टा क्षारोत्तमानि च // | पूर्वोद्दिष्टेषु चाङ्गेषु कुर्यात्तैलघृतानि वै"-इति पाठं पठन्ति, जातीमूलं हरिद्रे द्वे कासीसं कटुरोहिणीम् // 16 // व्याख्यानयन्ति च-कन्दहरिद्रयोरित्यत्र कन्दशब्दो दारुहरिपूर्वोद्दिष्टानि चान्यानि कुर्यात् संशोधनं घृतम् // दापरिहाराय / 'जातुकन्दहरिद्रयोः' इत्यन्ये पठन्ति, अत्र जातुकल्कमभिधाय शोधनघृतमाह-अर्कोत्तमामित्यादि / अर्कः / कन्दो गुग्गुलुः / पूर्वोद्दिष्टेषु चाङ्गेष्विति शजिन्यादिषु अजगअर्कमूलम् , उत्तमा त्रिफला, अन्ये तु पुनरोत्तममित्यभिन्न न्धादिषु च / एषां कषायादीनां व्रणधावनादौ द्विवणीये यथोक्तपदेन मन्दारकमाहुः; स्हीक्षीरं सेहुण्डदुग्धं; शारोत्तमानि विषयमवचारणम् // 21 // क्षारश्रेष्ठद्रव्याणि मुष्कककुट जपलाशाश्वकर्णादीनिः जातीमूलं जात्या कषायाणामनुष्णानां वृक्षाणां त्वक्षु साधितः // जटा; अन्ये 'जातुकन्द' इति पठन्ति, तत्र जातुकन्दो गुग्गु- शृतःशीतकषायो वा रोपणार्थ प्रशस्यते // 22 // लुक उत्तरापथे प्रसिद्धः; पूर्वोद्दिष्टानि शोधनवर्तिनिर्दिष्टानि / सोमामृताश्वगन्धासु काकोल्यादौ गणे तथा // शेषं सुगमम् // 16 // - . क्षीरिप्ररोहेष्वपि च वर्तयो रोपणाः स्मृताः॥२३॥ मयूरको राजवृक्षो निम्बः कोशातकी तिलाः॥१७॥ रोपणमपि धूपनवयं शोधनमिव सप्तविधं कषायादिभेदेन बृहती कण्टकारी च हरितालं मनःशिला॥ दर्शयन्नाह-कषायाणामित्यादि / कषायाणामनुष्णानामिति न्यग्रोशोधनानि च योज्यानि तैले द्रव्याणि शोधने // 18 // धोदुम्बराश्वत्थप्लक्षप्रभृतीनाम् / शृतं शीतकषायं वेत्युपलक्षणं, तैलं शोधनं निर्दिशन्नाह-मयूरक इत्यादि / मयूरकोऽपा- तेन फाण्टखरसावपि गृह्यते / द्रव्यमुष्णोदके रात्री स्थापितं मार्गः; राजवृक्षः किरमालकः / कोशातकी घोषकः, 'घुसुण्डी' 'शीतकषायः' इत्युच्यते / रोपणार्थ संरोहणार्थम् / रोपणवर्तीइति लोके / शोधनानि च योज्यानीति शोधनवर्तिनिर्दिष्टानि, द्रव्याणि निर्दिशन्नाह-सोमेत्यादि / सोमः सोम एव, 'सोमववमनविरेचननिर्दिष्टानीत्यन्ये / शेषं प्रसिद्धम् // 17 // 18 // ल्कल' इत्यन्ये, अपरे 'सोमा ब्राह्मी' इत्याहुः; अमृता गुडूची; क्षीरिप्ररोहा न्यग्रोधोदुम्बरादीनामङ्कराः। शेषं प्रसिद्धम्॥२२॥२३ / कासीसे सैन्धवे किण्वे वचायां रजनीद्वये॥ शोधनाङ्गेषु चान्येषु चूर्ण कुर्वीत शोधनम् // 19 // समङ्गा सोमसरला सोमवल्कः सचन्दनः॥ शोधनचूर्णानि निर्दिशन्नाह-कासीस इत्यादि / शोधनाङ्गेषु काकोल्यादिश्च कल्कः स्यात् प्रशस्तो व्रणरोपणे 24 चान्येष्विति शोधनवर्तिनिर्दिष्टेषु वमनविरेचनाद्रव्येषु च रोपणकल्कद्रव्यं निर्दिशन्नाह-समजेत्यादि।-समझा अञ्जलिकानिचित् पूर्व व्याख्यातानि कानिचित् प्रसिद्धानि द्रव्याणि // 19 // कारिका 'लज्जालुकी' इति लोके प्रसिद्धा, वराहक्रान्तामपरे; सालसारादिसारेषु पटोलत्रिफलासु च // | सोमः सोम एव; सरला सरलः, विशंसिकामन्ये; सोमवल्कः रसक्रिया विधातव्या शोधनी शोधनेषु च // 20 // कट्फलः / शेषं प्रसिद्धम् // 24 // रसक्रियां शोधनी निर्दिशन्नाह सालसारादिसारेवित्यादि / पृथक्पयात्मगुप्ता च हरिद्रे मालती सिता॥ रसेक्रिया फाणिताकृतिः, 'काकवी' इति लोके / विधातव्या | काकोल्यादिश्च योज्य स्याद्भिषजारोपणे घृते // 25 // कर्तव्या / शोधनेषु चेति शोधनवर्तिनिर्दिष्टेषु, अथवोधिः- | रोपणघृतं निर्दिशमाह-पृथक्पीत्यादि / पृथक्पी शोधनेषु वमनविरेचनद्रव्येषु / शेषं प्रसिद्धम् / रसक्रियाकल्पना | पृश्निपर्णी, आत्मगुप्ता कपिकच्छूः, मालती जाती, सिता चेयं-द्रव्यापेक्षयाऽष्टगुणं षोडशगुणं वा जलं दत्त्वाऽष्टभागाव- शर्करा, श्वेतदूर्वेत्यन्ये / शेषं प्रसिद्धम् // 25 // शेषः षोडशभागावशेषो वा क्वाथः कार्यः, ततः पूतं कषायं कालानुसार्यागुरुणी हरिद्रे देवदारु च // पुनस्तावत् पचेद्यावत् फाणिताकृतिः // 20 // प्रियङ्गवश्च रोधं च तैले योज्यानि रोपणे // 26 // श्रीवेष्टके सर्जरसे सरले देवदारुणि // __रोपणतैलमुद्दिशन्नाह-कालानुसार्येत्यादि / कालानुसार्य तगरं, सारेष्वपि च कुर्वीत मतिमान् व्रणधूपनम् // 21 // | शैलजमिति केचित् / शेषं प्रसिद्धम् // 26 // परिशिष्टमष्टमं धूपनं दर्शयन्नाह-श्रीवेष्टक इत्यादि / श्रीवे. | श्रीवे. कङ्गुका त्रिफला रोधं कासीसं श्रवणाह्वया // टकः सरलरसो नवनीतपिण्डप्रायः, 'गुग्गुली' इति लोके प्रसिद्धः; सर्जरसः 'राला' इति लोके प्रसिद्धः; सरले सरलवृक्षवचीत्यर्थः। प्रियङ्कका सर्जरसः पुष्पकासीसमेव च॥ धवाश्वकर्णयोस्त्वक च रोपणं चूर्णमिष्यते // 27 // सारेविति अनुक्तेषु सालसारादिसारेवित्यर्थः / शेषं प्रसिद्धम् / / त्वक्चूर्ण धवजं चैव रोपणार्थ प्रशस्यते // 28 // अत्र शोधनप्रकरणे केचित् “एतैरेवौषधैः कुर्यात् कल्कानपि व शोधनान्" अस्याग्रे "कासीसकटुरोहिण्योर्जातीकन्दहरिद्रयोः / रोपणचूर्णमाह-कङ्गुकेत्यादि / कङ्गुकाः कङ्गवः, 'अन्नवि शेषा' इत्यपरे / श्रवणाहया मुण्डितिका / धवः शकटाख्यः, अने१ 'सुधाक्षीरं' इति पा० / 2 'रसक्रिया क्वाथ एव घनीभूतः नैव नाना प्रसिद्धः; अश्वकर्णः पूर्वदेशे गन्धमुण्डोऽश्वत्थसक्रियाकल्पेऽमिधातव्यःत चक्रः / दृशवृक्षः / शेषं प्रसिद्धम् / कजुकास्थाने केचित् “किंशुका' इति

Page #260
अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता। पठन्ति / द्वितीयं रोपणचूर्णमाह-प्रियङ्गुकेत्यादि / अत्र सर्व इति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्राने मिश्रका- सुबोधम् // 27 // 28 // ध्यायो नाम सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः // 37 // त्वक्षु न्यग्रोधवर्गस्य त्रिफलायास्तथैव च // एषां शोधनरोपणादिवर्गाणां समस्तानामलाभे कल्पान्तर रसक्रियां रोपणार्थे विदधीत यथाक्रमम् // 29 // दर्शयन्नाह-समस्तमित्यादि / मिश्रकीयेषु द्रव्यगणेषु तथा रसक्रियां रोपणीमाह-खवित्यादि / रसक्रियावस्थायां द्रव्यसंग्रहणीयोक्तेषु, तथा संशोधनसंशमनीयोक्तेषु यानि द्रव्याणि रोपणरसक्रिया कर्तव्येत्यर्थः / शेषं सुगमम् // 29 // तेषां समस्तानामलाभे त्रिचतुःपञ्चषडादिद्रव्याणामपि योगः अपामार्गोऽश्वगन्धा च तालपत्री सुवर्चला // कर्तव्य इत्यर्थः / तेनाध्यायत्रयनिर्दिष्टगणविषयिण्येवेयं परिभाषा, उत्सादने प्रशस्यन्ते काकोल्यादिश्च यो गणः॥३०॥ न समस्ततन्त्रव्यापिनी / अन्ये रामस्तमुत्तमबले व्याधौ, अर्ध मध्यवले, यथालाभं हीनबले, इति कथयन्ति / अयं पक्षो इदानीमुत्सादनमाह-अपामार्ग इत्यादि / अपामार्गस्य गयदासाचार्येण दूषितः / यथालाभमिति यस्य यस्य लाभः मूलं शीतलं गृह्यते; न तु फलं, तस्योष्णवीर्यत्वात् / तालपत्री स्यात्तत्तत् प्रयुञ्जीतेत्यर्थः / यथोद्दिष्टेषु कर्मखिति उक्तेषु विम्ला- . मुशली। सुवर्चला सूर्यावर्तः; अस्या अपि मूलं न तु फलं, तस्यो | पनादिकर्मखित्यर्थः // 33 // ष्णवीर्यलात् / उत्पादन इति उत्सादनं मांसवर्धनं, लेपप्रयोगादुत्सादनं भवति / शेषं सुगमम् // 30 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत व्याख्यायां सूत्रस्थाने सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः॥ 37 // कासीसं सैन्धवं किण्वं कुरुविन्दो मनःशिला॥ कुक्कुटाण्डकपालानि सुमनोमुकुलानि च // 31 // / फले शैरीषकारखे धातुचूर्णानि यानि च // अष्टत्रिंशत्तमोऽध्यायः। मणेषूत्सनमासेषु प्रशस्तान्यवसादने // 32 // अथातो देव्यसंग्रहणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ अवसादनं निर्दिशमाह-कासीसमित्यादि / कुरुविन्दो यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ लोहितरत्नं 'पद्मराग' इत्युच्यते / कुक्कुटाण्डकपालानि कुकुटाण्डक द्रव्याणां संग्रहः संक्षेपः, तमधिकृत्य कृतोऽध्याय इत्यर्थः; पैराणि / सुमनोमुकुलानि चेति जातिकलिकेत्यर्थः / धातुचूर्णानि विस्तरस्तु चिकित्सिते कथ्यते / तदुक्तं,-"समासेन गणा यानि चेति हरितालपुष्पकासीसरसाजनप्रभृतीनि / उत्सनमांसेषु होते प्रोक्तास्तेषां तु विस्तरम् / चिकित्सितेषु वक्ष्यामि ज्ञाला स्वित्यर्थः / अवसादन इति मांसस्फोटने // 31 // 32 // | दोषबलाबलम्-" इति // 1 // 2 // सैमस्तं धर्गम वा यथालाभमथापि वा समासेन सप्तत्रिंशद्रव्यगणा भवन्ति // 3 // प्रयुजीत भिषक् प्राशो यथोद्दिष्टेषु कर्मसु // 33 // | | तत्रादावध्यायस्य पिण्डार्थ निर्दिशन्नाह-समासेनेत्यादि / समासेन संक्षेपेण / गण्यन्त इति गणाः समूहाः। तत्र द्वात्रिं१ 'अत्र चोत्सादनं यद्यपि मूदुशीतं द्रव्यं भवति, अपामार्गश्च शदनियतावयवाः, पुनः पञ्च पञ्चावयवाः / केचित् पञ्चत्रिंशतीक्ष्णः, तथाऽपि तस्य मूलमिहातीक्ष्णं ग्रहीतव्यं भवति / अङ्गमे दिति पठन्ति (त्रिंशेद्वाऽऽमलकादीनि विहायेति)॥३॥ देन द्रव्याणां गुणविशेषो यथा-शोभाजनं मूले फले च तीक्ष्णं, पुष्पं तु तस्य मृदपि' इति चक्रः / २'संप्रति अत्राध्याये कथितौषधव- | उक्तः, तथाऽपि समस्तप्रयोगस्यैव महाफलत्वं ज्ञेयं, तस्यैव बहुद्रव्यर्गाणां तथा द्रव्यसंग्रहणीये तथा संशोधनसंशमनीये च ये वर्गाः शक्तियोगेन महागुणत्वात् / समस्तालामेऽर्थवर्गादिप्रयोगश्चिरेणाल्पपठनीयास्तत्र सर्वालामेऽर्थवर्गेण यथालब्धेन बा द्विव्यादिद्रव्येण साधको ज्ञेयः; अन्यथा तुल्यफलत्वं स्यात् सर्वस्यादिभिः समं तदा चिकित्साप्रयोगार्थ परिभाषामाह-समस्तं वर्गमित्यादि / अत्र वर्ग- प्रयाससाध्यं सर्वमवर्गादावल्पप्रयाससाध्ये समानफले सति को शम्देन प्रकरणात् समानक्रियाणां समूह उच्यते / तेनावाध्याये बालिश उपदिशेदनुतिष्ठेद्वा; तस्मात् सर्वालामेऽर्थादिविधानमेतत्' प्रायेण समानकार्या वर्गा उताः, तेम्वेवेयं परिभाषा / यत्र तु संयो- इति चक्रः / गशस्या प्रयोगोपदर्शनं न तत्रावर्गादिप्रयोगः, संयोगशक्तेरन्यत- 1 भूमिप्रविभागीयोक्तन्यायेन गृहीतानां भेषजानां यत्र यंत्र रसंयोग्यपनयेनाप्यपार्थकत्वात् नहि पानीयकल्याणघतादौ यथालाभं व्याधिप्रशमनादौ कार्ये येषां भेषजाना क्षमत्वं तानि वर्गीकृत्यामिधातुं पाको भवति, यत्र तु समानवीर्यतया एकत्र प्रयोगो गणोक्तेषु द्रव्येषु द्रव्यसंग्रहणीयोऽभिधीयते / अत्र चानपानादौ विदारीकन्दशभवति, तत्रान्यतरापायेऽपि तच्छक्तीनां द्रव्याणां प्रयोगार्थ साधको | तावरीप्रभृतयः समानगुणा गणतया निर्दिष्टाः, तेषां गणरूपमेलके भवत्येव / अत एव चरकेऽप्येतद्विषय एवोक्तं-"वर्गमपि वर्गणोप-संयोगमहिना गुणान्तरसंभावनानिरासार्थ तथा तत्राकथितगुणकर्मदसृजेत्, उक्तमपि यदयौगिकं मन्येत तदपोद्धरेत्" (च.वि.अ.८) र्शनार्थमिह पाठः / दृश्यते हि कचित् संयोगे प्रकृतिविरुद्धगुणोदयो, इत्यादि / एतद् द्रव्यसमूहाना तुल्यवीर्यतया वा प्रयोग तथा संयोग- यथा-मधुसर्पिषोः / अत्रापि च संपूर्णगणेषु शक्त्युत्कर्षः, तथाऽर्धशल्या वा प्रयोगं विवेकेन शातुमुक्तमत्रापि-भिषक् प्राश इति / अत्रच प्रयोगे यथालाभप्रयोगे वा शत्त्यपकर्षों मिश्रकोक्तन्यायाद् व्याकरयद्यपि अर्धवर्गप्रयोगो यथालामं प्रयोगोऽपि समस्तवर्गप्रयोगतुल्यतया णीयः।' इति चक्रः। 2 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके न पश्यते /

Page #261
164 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं तद्यथा-विदारिगन्धा विदारी विश्वदेवा सहदेवा इत्यन्ये, 'ग्रामकोलिका' इति प्रसिद्धा, पूगभेदमपरे; कण्टकी कपर्णी शतावरी सारिवा कृष्णसारिवा विकङ्कतः वृक्षकण्टकारिकेति प्रसिद्धा, 'कांकई' इति लोके; कुटज जीवकर्षभको महासहा क्षुद्रसहा बृहत्यौ पुनर्नवैर- इन्द्रवृक्षः; पाठा अविद्धकरणी, 'पाढ' इति लोके; पाटला वसण्डो हंसपादी वृश्चिकाल्वृषभी चेति // 4 // न्तदूती खनामप्रसिद्धा; मूर्वा धनुर्गुणोपयोग्या, 'दूधउ' इति विदारिगन्धादिरयं गणः पित्तानिलापहः॥ लोके, अन्ये चोरस्नायुमाहुः; इन्द्रयवः कुटजफलं; सप्तपर्णः शोषगुल्माङ्गमर्दोश्वासकासविनाशनः॥५॥ शाल्मलीसदृशपर्णो गजमदगन्धपुष्पः शरदि विकसनशील तत्र प्रथमं दोषकमेणाद्यं गणं निर्दिशन्नाह-तद्यथेत्यादि / / उच्चैयक्षः 'सातवन' इति लोके; निम्बः प्रसिद्धः; कुरुण्टकः विदारिगन्धा शालपर्णी, विदारी विपादिककन्दः कोहलाकारो पीतपुष्पः, 'कण्टाशेलुआ' इति लोके; नीलपुष्पः स एव लोहितकुसुमः; स च द्विविधः-दीर्घकन्दो बहुक्षीरः, हस्तिपा दासीकुरुण्टकः; गुडूची प्रसिद्धा; चित्रकः प्रसिद्धः; शा()ष्टा दकोऽल्पक्षीर इति / विश्वदेवा गाङ्गेरुकी प्रसिद्धा, 'गुडशर्करा | काकजङ्घा 'विकसवनी' इति लोके, काकमाचीत्यन्ये, अन्ये तु (गुलशकरी) इति पूर्वदेशे, अन्ये सितकुसुमां बलामाहुः / | शाष्टिा काकतिक्ता गौरवर्तुलावगुण्ठितफला 'चिरपोटिका' इति सहदेवी बलाभेदः पीतपुष्पा 'काङ्कसी' इति लोके; अन्ये बलां प्रसिद्धा, 'भुरुदाका' इति पूर्वदेशे, काकादनीत्यपरे, सा च नीलपुष्पामाहुः / श्वदंष्ट्रा गोक्षुरकः / पृश्निपर्णी पृथक्पर्णी गुजेति प्रसिद्धा; करजयमिति एकश्चिरबिल्वः, द्वितीयः कण्टकी 'पीठवनी' इति लोके / शतावरी सूक्ष्मपत्रा 'शताउरी' इति विटपकरजः, पटोलः कुलकः खनामख्यातः; किराततिक्तको लोके / सारिवा जम्बूपत्रा दुग्धगर्भा वल्ली खनामप्रसिद्धा / भूनिम्बः; सुषवी कारवेल्लकः, अन्ये तु पानीयवल्लीमाहुः॥६॥७॥ कृष्णसारिवा छिलहेण्टापत्रसदृशच्छदा चन्दनगन्धा 'कालवेली' सालसाराजकर्णखदिरकदरकालस्कन्धक्रमकइति लोके; केचित् कृष्णसारिवां न पठन्ति / जीवकः कूर्चशीर्षक: भूर्जमेषशृङ्गतिनिशचन्दनकुचन्दनशिंशपाशिरीषाखनामख्यातः / ऋषभको वृषभकः, अयमपि खनामख्यातः। सनवार्जुनतालशाकनक्तमालपूतीकाश्वकर्णागुमहासहा माषपणी / क्षुद्रसहा मुद्गपणी / बृहत्यौ सूक्ष्मफला स्थूल- रूणि कालीयकं चेति // 8 // फला च। पुनर्नवा वर्षाभूः 'साटडी' इति लोके / एरण्डः खनाम- सालसारादिरित्येष गणः कुष्ठविनाशनः॥ प्रसिद्धः / हंसपादी मधुश्रवा हंसपदाकारपत्रा पीतपुष्पा जलयु- मेहपाण्ड्वामयहरः कफमेदोविशोषणः॥९॥ (म)क्तदेशजाता 'हंसपाई' इति लोके प्रसिद्धा / वृश्चिकाली कण्ट- सालसारेत्यादि / सालः शङ्कः, तस्य सारः सालसारः; अजकितमेषशृङ्गयुगाकारफला पाठापना ईषद्रोमशा श्वेतपुष्पगुच्छा कर्णः सर्जः सालभेद एव; खदिरो गायत्री खनामख्यातः; दक्षिणावर्तवल्ली मेषशृङ्गीभेदः; वृश्चियाशाकमन्ये। ऋषभी कपि- कदरः खदिराकारः श्वेतसारः; क्रमुकः पूगः, केचित् 'क्रमुग' कच्छुः / शृगालविन्नामेक विदारिगन्धादा पठन्ति, तामपठनीया- | इति पठन्ति, अत्रापि स एवार्थः, वृक्षरोध्र इत्यन्ये साराधिमेके मन्यन्ते, अन्ये पृथपणीभेदं दीर्घपत्रां सिंहपुच्छामाहुः। कारात्; भू| मृदुख स्वनामख्यातः, केचित् भूर्जस्थाने शोषो राजयक्ष्मा, अङ्गमर्दः स्फुटनिका / पित्तानिलहरलेन दोष- | 'स्फूर्जक' इति पठन्ति, तत्र स्फूर्जकः श्योनाकनाम्ना प्रसिद्धः प्रत्यनीकतोक्का, शोषादिनाशकलेन व्याधिप्रत्यनीकलं चोक्तम् , एवं (लकुचाकारपत्रकाण्डः ); मेषशृङ्गः कर्कटशृङ्गः, स च पुत्रजीवदोषयोरक्तयोर्व्याधिषु चोक्तप्ववस्थाकालदेशादिभेदेन समस्तै रेतै- कसदृशस्तरुविशेषः; तिनिशः स्यन्दनः, 'सादण' इति लोके धैर्यथालाभं लब्धैर्वा शृतशीतफाण्टखरसकल्कचूर्णगुटिकोत्का• प्रसिद्धः; चन्दनं श्रीचन्दनं 'श्रीखण्ड' इति प्रसिद्धं कुचन्दनं रिकारसक्रियालेपप्रदेहपरिषेकावगाहनवृततेलादीनि यथायोगं रक्तचन्दन; शिंशपा कृष्णसारा "सीसई' इति लोके; शिरीषो साधनीयानि / एवमन्येष्वपि गणेषु योज्यम् / येषां जीवकर्ष- विषघाती, 'शिरस' इति लोके; असनो बीजकः पूर्वदेशे प्रसिद्धः भकादिद्रव्याणामनपानादौ गुणो न निर्दिष्टः, तेषां समुदितस्य धवः शकटाख्यः खनामप्रसिद्धः; अर्जुनः ककुभः; तालः गणस्य गुणाभिधानेनैव पृथग्द्रव्यगुणो ज्ञातव्य इति // // 5 // खनामख्यातः; शाकः पूर्वदेशे प्रसिद्धो महाखरपत्रः; नक्तमालो ___ भारग्वधमदनगोपघोण्टाकण्टकीकुटजपाठापा- बृहत्करजः; पूतीकः चिरबिल्वः; अश्वकर्णो गन्धमुण्डोऽश्वटलामूर्वेन्द्रयवसप्तपर्ण निम्बकुरुण्टकदासी-कुरुण्ट- त्यसदृशः पूर्वदेशे प्रसिद्धः; अगुरु खनामख्यातं; कालीयकं कण्डबीचित्रकशा(ज)ष्टाकरअद्वयपटोलकिरात- 'मलेन्द्रीचन्दनम्' इति प्रसिद्धम् / विनाशनहरणविशोषणानातिक्तकानि सुषवी चेति // 6 // मर्थभेदमाहुः-तत्र कुष्ठविनाशनो मूलोच्छेदेन, हरणो आरग्वधादिरित्येष गणः श्लेष्मविषापहः॥ मेहपाण्ड्वादेः संशमनवेन निर्मूलनवेन वा, शोषणः कफमेदमेहकुष्ठज्वरवमीकण्ड्रनो व्रणशोधनः // 7 // सोवस्निग्धयोः // 8 // 9 // आरग्वधेत्यादि / आरग्वधः किरमालकः; मदनः पिण्डी- वरुणार्तगलशिग्रुमधुशिग्रुतर्कारीमेषशृङ्गीपूतीतकः, 'मयणफल' इति लोके; गोपघोण्टा कर्कोटी, बदरमेद कनक्तमालमोरटाग्निमन्थसैरेयकद्वयबिम्बीवसुकथिकाली वृश्चिकपर्णी' इति च। 1 भयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके न पाते।

Page #262
अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता। 165 वसिरचित्रकशतावरीबिल्वाजशृङ्गीदर्भा बृहतीद्वयं| लोध्रसावरलोध्रपलाशकुटनटाशोकफजीकट्चेति // 10 // फलैलवालुकशल्लकीजिङ्गिनीकदम्बसालाः कदली वरुणादिगणो ह्येष कफमेदोनिवारणः॥ चेति // 14 // विनिहन्ति शिरःशूलगुल्माभ्यन्तरविद्धीन् // 11 // एष रोध्रादिरित्युक्तो मेदरकफहरो गणः॥ . वरुणेत्यादि / वरुणस्तिक्तसारः शाकद्रुमः 'वरुण' इति लोके; | योनिदोषहरः स्तम्भी वर्यो विषविनाशनः // 15 // आर्तगलः ककुभः सुगन्धमूलः 'कवहा (कोहा)' इति नाना पूर्व- रोधेत्यादि / रोधो लाक्षाप्रसादनो रक्तःः सावरलोध्रः श्वेत शिग्रुः शाभाजनकः; मधुाशयू रक्तशाभाजनका | स्थूलत्वक; पलाशः किंशुकः; कुटनटः स्योनाकः; अशोको तेरी अरणिका; मेषशृङ्गी कर्कटशृङ्गी; पूतीकश्चिरबिल्वः; लोहितकुसुमः खनामख्यातः; फजी भार्गी; कट्फल: 'कायफल' नक्तमालो बृहत्कराः; मोरटोऽङ्कोलपुप्पो ‘मोइहर' इति लोके, / इति लोके; एलवालुकं हरिदालुकं कृष्णगन्धिकट्फलसदृशं; हस्तिकर्णपलाश इत्यन्ये अग्निमन्थस्तेजोवृक्षः पूर्वदेशे 'आगथ' शल्लकी गजभक्ष्या 'साल' इति लोके; जिङ्गिनी गुडमजनिका, इति प्रसिद्धः; सैरेयकद्वयं रक्तपुष्पनीलपुष्पकण्टशेलुआवयं; ; सरयकद्वय रक्तपुष्पनालपुष्पकण्टशलुआवया | गुलदुणि' इति लोके, पूर्वदेशे खनामप्रसिद्धा; कदम्बो वृक्षबिम्बी ओष्ठोपमफला 'तिण्डुरिका' इति प्रसिद्धा; चित्रकः प्रसिद्धः; | कदम्बः; साल: सर्जः; कदली रम्भा खनामप्रसिद्धा / स्तम्भी शतावरी प्रसिद्धा; वसुको बुकः 'बकपुष्प' इति लोके, अन्ये तु अतिसारादेः स्तम्भनः // 14 // 15 // वसुकोऽर्कः; वशिरो मर्कटपिप्पली तृणजातिः 'अपामार्ग' इति | अर्कालर्ककरञ्जद्वयनागदन्तीमयूरकभार्गीराने. प्रसिद्धः; बिल्वः श्रीफलः; अजैशृङ्गी छगलविषाणिका उत्तमारणी 'मेण्ढिका' इति लोके; दर्भः कुशः / बृहतीद्वयं कण्टकारि |न्द्रपुष्पीक्षुद्रश्वेतामहाश्वेतावृश्चिकाल्यलवणास्ता पसवृक्षश्चेति // 16 // काद्वयम्-एका स्थूलफला, द्वितीया ह्रखफला // 10 // 11 // अर्कादिको गणो होष कफमेदोविषापहः॥ वीरतरुसहचरद्वयदर्भवृक्षादनीगुन्द्रानलकुश कृमिकुष्ठप्रशमनो विशेषाद्रणशोधनः // 17 // काशाश्मभेदकाग्निमन्थमोरटावसुकवसिरभल्लूककुरण्टिकेन्दीवरकपोतवङ्काः श्वदंष्ट्रा चेति // 12 // / अर्केत्यादि / अर्को रक्तपुष्पः प्रसिद्धः; अलर्को मन्दारकः, वीरतर्वादिरित्येष गणो वातविकारनुत् // यस्य क्षीरं न विनश्यति; करजद्वयं वृक्षविटपकरौ; नागदन्ती अश्मरीशर्करामूत्रकृच्छ्राघातरुजापहः // 13 // दन्तिनी; मयूरकोऽपामार्गः; भार्गी स्वनामख्याता; राना सुरभी वीरेत्यादि / वीरतरुः शरः, अन्ये तु वीरतरुः 'वेल्लन्तर' | कारिका' इत्यन्ये; क्षुद्रश्वेता श्वेतस्यन्दा श्वेतपुष्पा 'सेफन्द' इति नाम्ना प्रसिद्धो जाङ्गलदेशे नर्मदातटे चर्मण्वतीनदीसमीपे इति लोके महाश्वेता नीलपुष्पः सेफन्दः, 'वन्ध्याकर्कोटिका' च, तल्लक्षणमुच्यते,–“वेलन्तर्जगति वीरतरुः प्रसिद्धः इत्यन्ये; वृश्चिकाली वृश्चियाकः; अलवणा ज्योतिष्मती वर्तुलश्वेतासितारुणविलोहितपीतपुष्पः / आदारितुल्यकुसुमः शमि पक्करक्तफला पीततैला 'काकमर्दनिका' इति लोके प्रसिद्धा; सूक्ष्मपत्रः स्यात् कण्टकी विजलदेशज एष वृक्षः-" इति; | सहचरद्वयं कण्टशेलुद्वयं; दर्भः प्रसिद्धः; वृक्षादनी बन्दाकः तापसवृक्ष इङ्गुदः, पुत्रजीवक इत्यन्ये // 16 // 17 // 'कवलेखू' इति लोके, वृक्षकलम्बुकमपरे; गुन्द्रा पादरकमेदो सुरसाश्वेतसुरसाफणिज्झकार्जकभूस्तृणसुग'गोदर' इति लोके नलो दूर्वाकाराङ्कुरोऽन्तःशुषिरः खनाम-न्धकसुमुखकालमालकुठेरककासमर्दक्षवकखरपुख्यातः; कुशो ह्रखदर्भः; काशः चामरपुष्पः; अश्मभेदकः / पाविडङ्गकट्फलसुरसीनिर्गुण्डीकुलाहलोन्दुरुकपाषाणभेदकः, अग्निमन्थः तेजोवृक्षः, 'अङ्गेशूर' इति लोके; र्णिकाफीप्राचीबलकाकमाच्यो विषमुष्टिकति मोरटोऽहोल्लपुष्पः, हस्तिकर्णपलाश इत्येके, इक्षुमूलमित्यपरे; वसुको बुकः 'बकपुष्प' इति लोके; वसिरः अपामार्गः, सूर्यो- सुरसादिर्गणो ह्येष कफहृत् कृमिसूदनः॥ वर्तमेद इत्येके; भल्लूकः श्योनाकः 'शोणा' इति लोके; | प्रतिश्यायारुचिश्वासकासनो व्रणशोधनः॥ 19 // कुरण्टिका कृष्णसूक्ष्मफला 'सिरिवालिका' इति लोके; इन्दीघरोऽपि तद्भेदो दीर्घपत्रो बहुलपुष्पः; कपोतवङ्का सुवर्चला, सुरसेत्यादि / सुरसे द्वे श्वेतकृष्णकुसुमे, ते च लोके 'तुलसी' अन्ये 'शिरीषसदृशपत्रा स्वल्पविटपा' इति द्रव्यान्तरमाहुः; | इति प्रसिद्ध; फणिज्झकस्तीक्ष्णगन्धो 'मरुवक' इति लोके, श्वदंष्टा गोक्षुरकः / अश्मरी बस्तिपाषाणः, सैव वातभिन्ना अन्ये बनेनैव नाना प्रसिद्धः; अर्जको बर्बरिकाकारो लघुमाशर्करा, मूत्राघातो मूत्रावरोधः; रुजाशब्दो रोगवचनः, स रीकः सूक्ष्मपत्रो निर्गन्धः श्वेतकुठेरकः; भूस्तृणो गुदाकनामधेयो चाश्मर्यादिषु प्रत्येकं संबध्यते // 12 // 13 // 1 'कुटन्नटं कैवर्तमुस्तकम्' इति चक्रः / 2 'फणिज्झक: 1 तर्कारी जयन्ती' इति चक्रः। 2 'मोसुहर' इति पा० / तीक्ष्णपर्णासः, अर्जकः श्वेतपर्णासः, कालमालः कृष्णपुष्पः पर्णासः, 3 'अजशृङ्गी आवर्तनी' इति चक्रः / 4 पट्टरकमेदः' इति पा०। कुठेरकः पर्णासः' इति चकः /

Page #263
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान द्रोणपुष्पीसदृशः; सुगन्धको द्रोणपुष्पः; अन्ये तु भूस्तृणं रोहिषं, स आमसंज्ञको देहे सर्वदोषप्रकोपकः"-इति / शेषं सुगन्धको वृहत्सुगन्धतृणं; सुमुखो राजिका, अन्य तु वनबर्ब- प्रसिद्धम् // 22 // 23 // रिका 'सउहा' इति नाम्ना जेजीभुक्ती प्रसिद्धा; कालमालः एलातगरकष्ठमांसीध्यामकत्वक्पत्रनागपुष्पप्रि. कृष्णमल्लिका 'बर्बरिका' इति लोके; कासमर्दः खनामख्यातः, यङहरेणुकाव्याघ्रनखशुक्तिवण्डास्थोणेयकश्रीवेष्ट. क्षवकः क्षवथुकारः फणिज्झकाकारः 'चिहरियाक' इति पारियात्रे कचोचचोरकवालकगुग्गुलुसर्जरसतुरुष्ककुन्दुरुप्रसिद्धः, 'छिकिनी' इति लोके; खरपुष्पः तस्यैव भेदः, बोव-कागुरुस्प्रकोशीरभद्रदारुकुङ्कमानि पुन्नागकेशर इकामपरे, मरुवकमन्य; विडङ्गः प्रसिद्धः; कटफलः सोमवल्कः चेति // 24 // 'कायफल' इति लोके; सुरसी कपित्थसदृशपत्रा 'बिल्वनासी' / एलादिको वातकफी निहन्याद्विषमेव च // इति लोके प्रसिद्धा, श्वेतनिर्गुण्डीत्यन्ये; निर्गुण्डी नीलनिर्गुण्डी; | वर्णप्रसादनः कण्डूपिडकाकोठनाशनः // 25 // कुलाहल: 'मुण्डिका' इति प्रसिद्धः; उन्दुरुकर्णिका मूषिककर्णिका 'उन्दुरी' इति लोके, उन्दुरकी द्रवन्तीमाहरन्ये, अपरे एलेत्यादि / ध्यामकं कत्तणं 'रोहिष' इति लोके वक् वराझं दन्तिनीमाहः, 'उन्दुरकर्णा' इत्येके पठन्ति, तत्रापि स 'गुडतज' इति लोके; पत्रं पत्रकं; नागपुष्पं नागकेशरम् , अन्ये एवार्थः; फजी भार्गी प्राचीबलो मत्स्याक्षकः, 'काकजङ्का, नदी- नागकेशरपुष्पसमपुष्पो महातरुरित्याहुः; हरेणुका रेणुका; पिप्पली वा' इत्यपरे, केचिदाचार्या एवं वदन्ति-यद्यपि प्राची. व्याघ्रनखो बृहन्नखः, बृहन्नखीत्यन्ये, शुक्तिस्तद्भेदोऽल्पनखः; बलशब्देन काकजङ्घा गण्डदूर्वा जलपिप्पली चोच्यते, तथाऽप्यत्र | चण्डा खनामख्यातेषत्कृष्णा चोरकमेदः अजमोदाकारा; काकजकैव, काकमाचीसान्निध्याद्वातकफकृमिबाधिर्यहरत्वाच्च; स्थौणेयकं थुणेरकः; श्रीवेष्टकः सरलचोपः 'गुग्गुली' इति काकमाची मृष्टफला खनामप्रसिद्धा; विषमुष्टिको द्रेका 'राज लोके चोचस्त्वग्मेदो वनवासिकालक; चोरकः खनामख्यातः निम्ब' इति प्रसिद्धः, बृहदलम्बुषामपरे, कर्कोटीमन्ये / कृमि- अन्थिपर्णकमेदो प्रन्थिपर्णाकार एव; सर्जः सर्जरसः ‘राल' इति सूदन इति कृमिघ्न इत्यर्थः // 18 // 19 // प्रसिद्धः, अन्तलोपात्; रसः / प्रसिद्धः, अन्तलोपात् ; रसः गन्धरसः 'बोल' इति लोके; तुरुष्कः सिहकः; कुन्दुरकः शल्लकीचोपः; स्पृका कुटिलपुष्पा . मुष्ककपलाशधवचित्रकमदनवृक्षकशिंशपाव- सुगन्धिद्रव्यमौत्तरापथिकं; भद्रदारु देवदारु; पुनागः सुरपर्णिका, अवृक्षात्रिफला चेति // 20 // सुगन्धिपुष्पा दक्षिणापथे 'सुरपति (सुरजी )नाना प्रतीता; मुष्ककादिर्गणो ह्येष मेदोनः शुक्रदोषहृत् // केशरं बकुलं, केचित् समुदितं व्याख्यानयन्ति-पुनागकेशर मेहार्शम्पाण्डुरोगाश्मशर्करानाशनः परः // 21 // | पद्मकेशरमित्यर्थः; अन्ये त्वेवं पठन्ति-"पुन्नागनागकेशरं च" मुष्ककेत्यादि / मुष्ककः क्षारवृक्षः 'मोखक' इति लोके इति, पुन्नागं देववल्लभं राजचम्पकमिति लोके, नागकेशर पलाशः किंशुकः; धवः खनामप्रसिद्धः, चित्रकोऽपि खनाम्नैव खनामप्रसिद्धम् / कोठनाशन इति अत्र कोठलक्षणमुच्यते,प्रसिद्धः, मदनः पिण्डीतकः; वृक्षकः कुटजः; 'मदनवृक्ष' इत्यन्ये "वरटीदष्टसङ्काशः कण्डूमान् लोहितोऽस्रकफपित्तात् / पठन्ति, मदनवृक्ष इत्यत्र वृक्षशब्दनिर्देशः फलप्रतिषेधार्थमिति क्षिप्रोत्पादविनाशः कोठ इति निगद्यते सद्भिः" इति व्याख्यानयन्ति; शिंशपा कृष्णसारा खनामख्याता, वज्रवृक्षः | // 24 // 25 // 'सेहुण्ड' इति लोके; त्रिफला हरीतक्यामलकबिभीत- वचामुस्तातिविषाभयाभद्रदारूणि नागकेशरं कानि // 20 // 21 // चेति // 26 // पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकटवेरमरिचहः हरिद्रादारुहरिद्राकलशीकुटजबीजानि मधुकं स्तिपिप्पलीहरेणुकैलाजमोदेन्द्रयवपाठाजीरकसर्ष- | चेति // 27 // पमहानिम्बफलहिङ्गभार्गीमधुरसातिविषावचावि | एतौ ववाहरिद्रादी गणौ स्तन्यविशोधनी // डलानि कटुरोहिणी चेति // 22 // आमातिसारशमनौ विशेषाहोषपाचनौ // 28 // पिप्पल्यादिः फहरः प्रतिश्यायानिलारचीः॥ वचेत्यादि / भद्रदारु देवदारु / कलशी पृश्निपणी / दोष. निहन्यादीपनो गुल्मशूलप्रवामपावनः॥ 23 // पाचनाविति आमसंसृष्टानां दोषाणां पाचनौ // 26-28 // पिप्पलीत्यादि / चव्यं हस्तिपिप्पलीमूलं खनामख्यातं; शृङ्ग श्यामामहाश्यामात्रिवृहन्तीशडनीतिल्पककवेरं शुण्ठी; हस्तिपिप्पली गजपिप्पली; अजमोदा स्वनामख्याता, | मिपल्लकरम्यकक्रमुकपुत्रश्रेणीगवाक्षीराजवृक्षकरअन्ये यवानिकामाहुः; महानिम्बफलमिति महानिम्बो ट्रेका | अइयगुडूचीसप्तलाच्छगलात्रीसुधाः सुवर्णक्षीरी 'पर्वतनिम्ब' इति लोके मधुरसा मूर्वा / आमपाचन इति चेति // 29 // आमलक्षणं यथा-"जठरानलदौर्बल्यादविपक्कस्तु यो रसः / उक्तः श्यामादिरित्येष गणो गुल्मविषापहः॥ 1 'मुष्कको घण्टापाटलिः' इति चक्रः / आनाहोदरविड्मेदी तथोदावर्तनाशनः // 30 //

Page #264
अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता / 167 श्यामेत्यादि / श्यामा श्वेता त्रिवृता; महाश्यामा वृद्धदारकः, ऊषकादिः कर्फ हन्ति गणो मेदोविशोषणः॥ त्रिवृत् रक्तमूला त्रिवृत् 'निशोत्र' इति लोके; दन्ती दन्तिनी; अश्मरीशर्करामूत्रकृच्छगुल्मप्रणाशनः॥३८॥ शलिनी यवतिक्तामेदः, 'श्वेतबुध्ना' इत्येके तिल्वको रोधः, अन्ये ऊषकेत्यादि / ऊषकः क्षारमृत्तिका वाराणसीसमीपे बडहरतिल्वको रोध्राकारो बृहत्पत्रो रक्तखको वैरेचनिकः; कम्पिल्लको | देशे बाहुल्येन भवति, अन्ये तद्भवं द्रव्यान्तरमाहुः; कासीरोचनिका, खनामख्यातः; रम्यको द्रेका 'महानिम्ब' इति लोके सद्वयं कासीसं भस्मसदृशं किंचिदम्ललवणरसं, द्वितीयं पुष्पप्रसिद्धः, पटोलमूलमित्येके; क्रमुकः पूगफलं; पुत्रश्रेणी द्रवन्ती कासीसमीषत्पीतं तुवररसं तद्भेद एव; तुत्थकं कर्परिकातुत्यं एरण्डसदृशफलपत्राऽल्पविटपा 'शम्बरी' इति लोके; गवाक्षी 'खपरिया' इति लोके, अन्ये मयूरग्रीवमाहुः / शेषं सुबोधम् इन्द्रवारुणी; राजवृक्षः किरमालकः; करजद्वयं वृक्षविटपकरौ; // 37 // 38 // गुडूचा भासद्धाः सप्तला सातला नुहामा छालाना क्षमा सारिवामधुकचन्दनकुचन्दनपद्मककाश्मरीफलर(रु)कभेदः, बुध्नाभेद इत्यपरे; सुधा सेहुण्डः; सुवर्णक्षीरी मधकपुष्पाण्यशीरं चेति // 39 // अनन्तासदृशपत्रा, कङ्गुष्टमित्यपरे // 29 // 30 // सारिवादिः पिपासानो रक्तपित्तहरो गणः॥ बृहतीकण्टकारिकाकुटजफलपाठामधुकं चेति३१ / पित्तज्वरप्रशमनो विशेषाद्दाहनाशनः॥४०॥ पाचनीयो बृहत्यादिर्गणः पित्तानिलापहः॥ | सारिवेत्यादि / चन्दनं रक्तचन्दनम् ; अन्ये पद्ममिति पठन्ति, कफारोचकहृद्रोगमूत्रकृच्छ्ररूजापहः // 32 // तत्र पद्म पद्मपुष्पम् / शेषं सुबोधम् // 39 // 40 // बृहतीत्यादि / मूले स्पष्ट एव // 31 // 32 // अञ्जनरसाजननागपुष्पप्रियङ्गुनीलोत्पलनलदन | लिनकेशराणि मधुकं चेति // 41 // पटोलचन्दनकुचन्दनमूर्वागुचीपाठाः कटुरो ___ अञ्जनादिर्गणो ह्येष रक्तपित्तनिबर्हणः॥ हिणी चेति // 33 // विषोपशमनो दाहं निहन्त्याभ्यन्तरं भृशम् // 42 // पटोलादिगणः पित्तकफारोचकनाशनः॥ अञ्जनमित्यादि / अञ्जनं सौवीराजनं; रसाजनं दारुहरिद्राज्वरोपशमनो वण्यश्छर्दिकण्डूविषापहः॥ 34 // क्वाथेन कृत्रिमं; अन्ये त्वेवं वदन्ति-रसाजनं द्विविधं पटोलेत्यादि / कुचन्दनं रक्तचन्दनं; मूर्वा दुधौडः, 'चौर- स्रोतोऽञ्जनं कृष्णपाषाणाकृति धातुद्रव्यम् , अन्यदारुहरिद्राक्काथेन स्नायुक' इसके / व्रणेभ्यो हितो वण्यः / शेषं सुखबोधम् // 33 // 34 कृत्रिमं पीतलोहितम् , अत्र धातुद्रव्यमेव सौवीराजनसाहचर्यात् ; नागपुष्पं नागकेशरं; नलदं मांसी; नलिनकेशराणि पद्मकेशकाकोलीक्षीरकाकोलीजीवकर्षभकमुद्गपर्णीमा राणि / शेषं सुबोधम् // 41 // 42 // षपर्णीमेदामहामेदाच्छिन्नरुहाकर्कटशृङ्गीतुगाक्षी. रीपनकप्रपौण्डरीकर्घिवृद्धिमृद्वीकाजीवन्त्यो मधुकं | परूषकद्राक्षाकट्फैलदाडिमराजादनकतकफलचेति // 35 // | शाकफलानि त्रिफला चेति // 43 // परूषकादिरित्येष गणोऽनिलविनाशनः॥ काकोल्यादिरयं पित्तशोणितानिलनाशनः॥ | मूत्रदोषहरो हृद्यः पिपासानो रुचिप्रदः॥४४॥ ... जीवनो बृंहणो वृष्यः स्तन्यश्लेष्मकरस्तथा // 36 // परूषकेत्यादि / परूषको धन्वपत्रकः खनाम्नैव प्रसिद्धः, स काकोलीत्यादि / काकोली वीरा खनाम्ना प्रसिद्धा, क्षीरका- | द्विविधो वृक्षविटपभेदात् ; कट्फलः सोमवल्कः 'कायफल' कोली तद्भेदः खनामख्याता; जीवकः खनामप्रसिद्धः; ऋषभः | इति लोके राजादनः क्षीरिका; कतकफलं खनामख्यातं शशकखनामख्यातः; मुद्गपर्णी 'मुगवनी' इति लोके; माषपर्णी 'माष पुरीषप्रतिमफलमम्बुप्रसादन; शाकफलानि शाको मसूणकर्कदनी' इति लोके, 'अरण्यमाषस्तम्ब' इत्येके; मेदा महामेदा च शोदरपृष्ठदलो वृक्षविशेषः, तस्य फलानि / सर्वेषां फलानि खनामख्याता; छिन्नरुहा गुडूची; तुगाक्षीरी वंशलोचना; पद्मकं | ग्राह्याणि / शेषं सुबोधम् // 43 // 44 // पद्मकाष्ठंः प्रपौण्डरीकं खनामख्यातं यष्टीमधुद्रव्यादीषत्स्थूल प्रियङसमाधातकीपुत्रागनागपुष्पचन्दनकुच. मधुररसं नेत्राक्ष्योतनाह द्रव्यम् , अन्ये श्रीपुष्पमाहुः; मृद्वीका | न्दनमोचरसरसाञ्जनकुम्भीकस्रोतोजपद्मकेसरयो द्राक्षा; जीवन्ती 'डोडिका' इति लोके, लताऽर्कफलाकारसक्षीर जनवल्यो दीर्घमूला चेति // 45 // फला, अन्ये सुवर्णजीवन्तीमाहुः / जीवनः प्राणधारणः, बृंहणः अम्बष्ठाधातकीकुसुमसमङ्गाकट्टणमधुकबिल्वशरीरवृद्धिकरः / शेषं सुबोधम् // 35 // 36 // पेशिकासावररोध्रपलाशनन्दीवृक्षाः पाकेशराणि ऊषकसैन्धवशिलाजतुकासीसद्धयहिनि तुत्थकं चेति // 46 // चेति // 37 // १'शूलकगुल्मनुत्' इति पा० / 2 'परूषकादीनां सर्वेषां फलं, १०हलास' इति पा० / | तेन कट्फला गाम्भारी, तस्याः फलम्' इति चक्रः /

Page #265
168 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान गणौ प्रियङ्गवम्बष्ठादी पक्कातीसारनाशनौ // . उत्पलरक्तोत्पलकुमुदसौगन्धिककुवलयपुण्डरीसन्धानीयौ हितौ पित्ते वणानां चापि रोपणौ // 47 // काणि मधुकं चेति // 52 // प्रियग्वित्यादि / समङ्गाऽञ्जलिकारिका 'लजालुः' इति लोके; उत्पलादिरयं दाहपित्तरक्तविनाशनः॥ पुन्नागस्तुङ्गः खनामख्यातः, अन्ये सुरपर्णिका सुगन्धिपुष्पा पिपासाविषहद्रोगच्छर्दिमूर्छाहरो गणः॥५३॥ दक्षिणापथे सुरपती(सुरङ्गी)ति प्रसिद्धा; नागपुष्पं नागकेशर; उत्पलेत्यादि / उत्पलं नीलोत्पलं, रक्तोत्पलं लोहितोत्पलं, चन्दनं रक्तचन्दनं; कुचन्दनं मलयाद्रिचन्दनं; मोचरसः शाल्म- कुमुदं श्वतोत्पलं, सौगन्धिकं नीलोत्पलाकारवर्णमुत्पलं सुगन्धि लीचुपः; रसाञ्जनं दाींक्वाथसमुद्भवं स्वनामख्यातं; कुम्भीकः च, कुवलयमीषन्नीलधवलं, पुण्डरीकं श्वेतपद्मं, मधुकं यष्टीमधुलक्ष्णलको रोमशः कुम्भीनामा वृक्षो यस्य त्वम् वस्त्राकारा | नामा वृक्षा यस्य खग् वस्त्राकारा कम् // 52 // 53 // भवति, अन्ये पाटलामाहुः, अपरे खल्पविटपमाहुः; स्रोतोज मुस्ताहरिद्रादारुहरिद्राहरीतक्यामलकबिभीतसौवीराजनं; पद्मकेशरं स्वनामख्यातं; योजनवल्ली मजिष्टा; दीर्घ ककुष्ठहैमवतीवचापाठाकटरोहिणीशाङ्गष्टातिवि. मूला दुरालभा, शालिपीत्यपरे / अम्बष्ठेत्यादि ।-अम्बष्ठा षाद्राविडीभल्लातकानि चित्रकश्चेति // 54 // माचिका 'साङ्कुरड' इति पश्चिमे प्रसिद्धा, पाठा इत्यपरे; धातकी एष मुस्तादिको नाम्ना गणः श्लेष्मनिषूदनः॥ कुसुमं धातकीपुष्पं; समजाऽञ्जलिकारिका 'लजालुः' इति लोके योनिदोषहरः स्तन्यशोधनः पाचनस्तथा // 55 // कट्सङ्गोऽरलुकः; बिल्वपेशिका बालबिल्वगिरः; महारोधं केचित् पठन्ति; साँवररोध्रो लोध्रस्तस्यैव ग्राहिखात्, नेतरस्तस्य विरे नि मुस्तेत्यादि / हैमवती श्वेतवचा; वचा खनामख्याताऽरुणचनत्वात् ; पलाशः किंशुकः; नन्दीवृक्षः काश्मरी, अन्ये गर्दः वर्णा; शाम(ङ्ग)टा काकतिक्ता गौरवर्तुलावगुण्ठितफला 'चिरभाण्डमाहुः; पद्मकेशर खनामख्यातम् / सन्धानीयाविति भन्न पोटिका' इति प्रसिद्धा, 'झझरुष' इति पूर्वदेशे, काकजङ्घामन्ये, सन्धानकारकौ // 45-47 // काकमाचीत्यपरे; द्राविडी एला / स्तन्यशोधन इति स्त्रीक्षीरप्र सादनः / शेषं प्रसिद्धम् // 54 // 55 // . न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षमधुककपीतनककुभा- हरीतक्यामलकबिभीतकानीति त्रिफला // 56 // प्रकोशाम्रचोरकपत्रजम्बूद्वयप्रियालमधूकरोहिणी त्रिफला कफपित्तनी मेहकुष्ठविनाशनी॥ वञ्जलकदम्बबदरीतिन्दुकीसल्लकीरोधसावररोध चक्षुष्या दीपनी चैव विषमज्वरनाशनी // 57 // भल्लातकपलाशा नन्दीवृक्षश्चेति // 48 // हरीतकीत्यादि / त्रिफला प्रसिद्धा / त्रिफलात्रिकटुकयोर्यन्यग्रोधादिर्गणो व्रण्यः संग्राही भग्नसाधकः॥ का॥ थालाभपरिभाषा न व्याप्रियते, अत एवानयोर्ग्रन्थकारेण संज्ञा रक्तपित्तहरो दाहमेदोनो योनिदोषहृत् // 49 // कृतेति // 56 // 57 // न्यग्रोधेत्यादि / न्यग्रोधो वटः; उदुम्बरः प्रसिद्धः; अश्वत्थः | पिप्पलीमरिचशृङ्गवेराणीति त्रिकटुकम् // 58 // पिप्पलः, प्लक्षः पर्कटी; मधुकं प्रसिद्धं; कपीतन आम्रातकः, ज्यूषणं कफमेदोघ्नं मेहकुष्ठत्वगामयान् // ककुभः अर्जुनः; आम्रः प्रसिद्धः; कोशाम्रः खनामख्यातः; चोर- निहन्याहीपनं गुल्मपीनसाग्यल्पतामपि // 59 // कपत्रो लाक्षावृक्षः; जम्बूद्वयमेका राजजम्बूāहत्फला, द्वितीया | पिप्पलीत्यादि / खगामयान् कुष्ठादीन् / शेषं प्रसिद्ध काकजम्बुः खल्पफला, द्वयग्रहणाद्भूमिजम्ब्वास्तृतीयायाः प्रति-॥५८॥ 59 // षेधः, प्रियालः चारद्रुमः; मधूको गुडपुष्पो 'महुवा' इति आमलकीहरीतकीपिप्पल्यश्चित्रकश्चेति // 6 // लोके रोहिणी कट्फल:3; वक्षुलो वेतसः; कदम्बः प्रसिद्धः; आमलक्यादिरित्येष गणः सर्वज्वरापहः / बदरी प्रसिद्धा; तिन्दुकी तिन्दुकवृक्षः, 'टिम्बरुयणि' इति चक्षुष्यो दीपनो वृष्यः कफारोचकनाशनः॥६१॥ लोके नन्दीवृक्षोऽत्र प्ररोही गर्दभाण्डः 'पार्श्वपिप्पल' इति लोके। शेषं प्रसिद्धम् // 48 // 49 // आमलकीत्यादि / मूले स्पष्ट एव // 60 // 61 // अपुसीसताम्ररजतसुवर्णकृष्णलोहानि लोहमलगुडचीनिम्बकुस्तुम्बुरुचन्दनानि पनकं चेति५० श्चेति // 62 // एष सर्वज्वरान् हन्ति गुडूच्यादिस्तु दीपनः॥ गणस्त्रप्वादिरित्येष गरक्रिमिहरः परः॥ हल्लासाराचकवमापिपासादाहनाशनः // 11 // पिपासाविषहद्रोगपाण्डमेहहरस्तथा // 3 // गुडूचीत्यादि / कुस्तुम्बुरु धान्यकं, चन्दनं रक्तचन्दनम् / / त्रप्वित्यादि / त्रपु वङ्गं, सीसं नागं, तानं प्रसिद्धं, रजतं रूप्यं, हृल्लासस्थूत्करणम् / शेषं प्रसिद्धम् // 50 // 51 // | सुवर्ण प्रसिद्धं, कृष्णलोहं तीक्ष्णलोहं, लोहमलः प्रसिद्धः 'काट' इति लोके / गरः कृत्रिमं विषम् // 62 // 63 // १मलेद्रीचन्दनं' इति पा० / 2 'रोध इह हस्खलोधः, तस्यैव | माहित्यात्' इति चक्रः। १'मुस्तादिराख्यातः' इति पा०।

Page #266
अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता। 169 जायफल' इति कुशकाच रक्तपित्तविनाशयेत् // लाक्षारेवतकुटजाश्वमारकट्फलहरिद्राद्वयनि- लोके; त्रिकण्टः गोक्षुरकः, सैरेयकः कण्टसेलियाकः; गृध्रनखी म्बसप्तच्छदमालत्यत्रायमाणा चेति // 64 // हिंस्रा / कण्टकसंज्ञः 'पञ्चमूलम्' इति शेषः / “वल्लीजं पञ्चमूलं कषायतिक्तमधुरः कफपित्तार्तिनाशनः॥ तु प्रशस्तं कफनाशनम् / सृष्टमूत्रानिलहरं वृष्यमिन्द्रियबोधनम् // कुष्ठक्रिमिहरश्चैव दुष्टवणविशोधनः // 65 // कण्टकाख्यं पञ्चमूलं कफानिलहरं परम् / मधुरानुरसं चैव लाक्षेत्यादि / आरेवतः किरमालकः; कुटज इन्द्रयवः | पक्काशयविशाधनम्" इत्यन्य पक्काशयविशोधनम्-" इत्यन्ये पठन्ति // 72-74 // अश्वमारकः करवीरः; कट्फलः सोमकल्कल: 'कायफल' इति | कशकाशनलदर्भकाण्डेक्षका इति तणसंशकः॥७॥ लोके; सप्तच्छदः सप्तपर्णः 'सातवन' इति लोके मालती जाती; मूत्रदोषविकारं च रक्तपित्तं तथैव च // त्रायमाणा खनामप्रसिद्धा / केचिदत्र त्रिफलां पठन्ति / शेषं | अन्त्यः प्रयुक्तः क्षीरेण शीघ्रमेव विनाशयेत् // 76 // प्रसिद्धम् // 64 // 65 // कुशेत्यादि / कुशो ह्रखो मृदुः सूचीपत्र; काशश्चमरपत्रः; पञ्च पञ्चमूलान्यत ऊर्व वक्ष्यामः।तत्र त्रिकण्टकबृहतीद्वयपृथकपयों विद्यारि. नलः खनाम्ना ख्यातः; दर्भः पृथुलः खरपत्रो दीर्घः; काण्डेक्षुका महती खगाली, अन्ये इक्षुमेवाहुः, अन्ये तु पठन्ति 'काण्डश्च' गन्धा चेति कनीयः॥६६॥ | इति, तत्र काण्डः शरः / अन्त्यस्तृणपश्चमूलमित्यर्थः // 75 // 76 // कषायतिक्तमधुरं कनीयः पञ्चमूलकम् // वातघ्नं पित्तशमनं बृंहणं बलवर्धनम् // 67 // एषां वातहरावाद्यावन्त्यः पित्तविनाशनः // पश्चेत्यादि / त्रिकण्टको गोक्षुरकः, विदारिगन्धा शालपर्णी / | पञ्चको श्लेष्मशमनावितरौ परिकीर्तितौ // 77 // कनीयः लघुपश्चमूलमित्यर्थः / केचिद्रगोक्षुरकस्थान एरण्डं पठन्ति ये प्रतिपञ्चकं गुणश्लोकं न पठन्ति तेषां मते पञ्चकानां // 66 // 6 // गुणानेकेनैव श्लोकेन वक्तुमाह-एषामित्यादि / आद्याविति बिल्वाग्निमन्थटिण्टुकपाटलाः काश्मरी चेति म- लघुपञ्चमूलमहापञ्चमूलौ, अन्त्यस्तृणपञ्चमूलमित्यर्थः, इतरौ मध्यौ वल्लीसंज्ञः कण्टकसंज्ञकश्चैत्यर्थः // 7 // सतिक्तं कफवातघ्नं पाके लध्वग्निदीपनम् // त्रिवृतादिकमन्यत्रोपदेष्यामः // 78 // मधुरानुरसं चैव पञ्चमूलं महत् स्मृतम् // 69 // केचिदत्र वृद्धाः पठन्ति-त्रिवृदादिकमित्यादि // 78 // बिल्वेत्यादि / अग्निमन्थः 'अग्निवधू' इति लोके, टुण्टुकः स्योनाकः / महत् महत्पञ्चमूलमित्यर्थः // 68 // 69 // समासेन गणा ह्येते प्रोक्तास्तेषां तु विस्तरम् // 'अनयोर्दशमूलमुच्यते // 7 // | चिकित्सितेषु वक्ष्यामि, गणः श्वासहरो ह्येष कफपित्तानिलापहः॥ | अयमेषां संक्षेप इति दर्शयन्नाह-समासेनेत्यादि / आमस्य पाचनश्चैव सर्वज्वरविनाशनः॥ 71 // ज्ञात्वा दोषबलाबलम् // 79 // अनयोरित्यादि / तस्य गुणमाह-गण इत्यादि // 70 // 71 // एभिलेपान् कषायांश्च तैलं सीषि पानकान् / विदारीसारिवारजनीगुहूच्योऽजशृङ्गी चेति व- प्रविभज्य यथान्यायं कुर्वीत मतिमान् भिषक् // 80 // -ल्लीसंज्ञः॥७२॥ किमेभिर्गणैः कर्तव्यमित्याह-ज्ञाखेत्यादि / दोषबलाबलमिति - करमदात्रिकण्टकसरायकशतावरागृध्रनख्य इात दोषादिबलाबलमित्यर्थः, तेन सर्वेषामेव परीक्षाणामवरोधः कृतो कण्टकसंक्षः // 73 // भवति / कषायशब्देनात्र तशीतखरसफाण्टकल्कमेदाः पञ्चोरक्तपित्तहरौ ह्येतौ शोफत्रयविनाशनौ // च्यन्ते। पीयन्त इति पानका यूषमण्डादयः कथ्यन्ते, कषायांश्चति सर्वमेहहरौ चैव शुक्रदोषविनाशनौ // 74 // चकारादनुक्ता गुडादिसंस्काराः समुच्चीयन्ते // 79 // 8 // विदारी विदारीकन्दः; रजनी हरिद्रा, 'रजनी' इत्यन्ये पठन्ति, धूमवर्षानिलक्लेदैः सर्वर्तुष्वनभिद्रुते // रजनी शिरहलकः, अशृङ्गी मेढिका, कर्कटशृङ्गीत्यपरे / वल्ली. प्राहयित्वा गृहे न्यस्येद्विधिनौषधसंग्रहम् // 81 // संज्ञः 'पैश्चमूलम्' इति शेषः / करमर्दी क्षीरफला 'करमदी' इति 1 'पञ्चसु पञ्चमूलेषु मूलानीति वचनान्मूलमेव परं ग्राह्यम् / 1 'दोषभेदेन दोषाभिन्नो व्याधिरपि ग्राह्यः / भिन्नानिति इति चक्रः / 'पञ्च पञ्चकान् वक्ष्यामः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / भिन्नत्वेनोक्तान् / पृथगिति प्रत्येकम् / मिश्रानिति गणान्तरमिश्रान् / 2 'चरके गोक्षुरकं चैरण्डस्थाने पठ्यते न सुश्रुतप्रयोगेषु / परं समस्तानिति द्विन्यादीन् / यदुक्तमन्यत्र 'वर्गमपि वर्गेण योजयेदेकेना. पञ्चमूलीप्रयोगे एरण्डो ग्रहीतव्यः' इति चक्रः। 3 'अजशृङ्गी नेकेन वा' इति / व्यस्त मिति त्रिचतुरादिरहितं, संहतमिति मिलि'छागलकर्णी' इति ख्याता छागसदृशगन्धा' इति चक्रः / 4 'पञ्च- तम् / अयं चार्थों मिश्रकोक्तोऽपि पुनः प्रकरणादभिधीयत इति मूलः' इति पा०। न पौनरुक्क्यम्' इति चक्रः / सु० सं० 22

Page #267
170 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान अत्र केचिबृद्धाः पठन्ति-धूमेत्यादि / एतदुक्तं भवति- 'मरुनीया' इति लोके, श्वेता श्वेतवेचा, शणपुष्पी शणसदृशविधिनौषधसंग्रहं ग्राहयित्वा धूमादिभिरनुपद्रुते गृहे निक्षिपे- विटपः 'सणहुली' इति लोके, बिम्बी किन्दुरिका, वचा द्वितीदिति // 81 // याऽरुणा, मृगेर्वारुरिन्द्रवारुणी, चित्रा चित्राण्डिका पटोलफलासमीक्ष्य दोषभेदांश्च भिन्नान् मिश्रान् प्रयोजयेत् // कारफला आरण्यकचण्डकेत्यर्थः, अन्ये द्रवन्तीमाहुः / शेष पृथमिश्रान् समस्तान्वा गणं वा व्यस्तसंहतम् 82 प्रसिद्धम् / ऊर्ध्वभागहराणि वमनकराणीत्यर्थः / ऐषां मध्ये इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने द्रव्यसंग्रह कानिचिट्ठव्याणि साक्षाद्वामयन्ति कानिचिद्वमनद्रव्यमिलितानि / णीयो नामाष्टत्रिंशोऽध्यायः॥ 38 // केचिदाचार्या 'द्वाविंशतिद्रव्याणि' इत्यत्र गणे नियममाहुः / एषा. कथमेते द्रव्यगणा योज्या इत्याह-समीक्ष्येत्यादि / अयमर्थ:- मवयव विभागमाह-तत्रेत्यादि // 3 // दोषभेदान् पृथक् कोऽर्थः ? भिन्नान् दृष्ट्वा, गणान् भिन्नान् विवृताश्यामादन्तीद्रवन्तीसप्तलाशटिनीविषा. अमिश्रान् प्रयोजयेत् / मिश्रान् वा कोऽर्थः ? द्वन्द्वान् दोषभेदान् णिकागवाक्षीच्छगलान्त्रीस्नुकसुवर्णक्षीरीचित्रककिवा समीक्ष्य मिश्रान् गणान् प्रयोजयेत् / समस्तान् वा दोष- णिहीकुशकाशतिल्वककम्पिल्लकरम्यकपाटलापूगभेदान् समीक्ष्य संयुक्तांस्त्रीनेव प्रयोजयेदिति / गणेनापि गणस्य हरीतक्यामलकबिभीतकनीलिनीचतुरङ्गुलेरण्डपू. संयोगोऽभिप्रेतः / तदुक्तं,-"वर्गमपि वर्गेण सह योजयेत्" तीकमहावृक्षसप्तच्छदार्का ज्योतिष्मती चेत्यधोभाइति / अयं चार्थः प्रतिगणं चकारकरणालभ्यते / एकस्यैव गणस्य गहराणि / तत्र तिल्वकपूर्वाणां मूलानि, तिल्वकायथाऽवचारणं करणीयं तथा निर्दिशन्नाह-गणं वेत्यादि / दीनां पाटलान्तानां त्वचः, कम्पिल्लकफलरजः, व्यस्तं द्वित्रिचतुरादिद्रव्ययोगः, संहतं समस्तद्रव्ययोगः / इयं पूगादीनामेरण्डान्तानां फलानि, पूतीकारग्वधयोः पुनः परिभाषा गणविषयैव ज्ञेया नान्ययोगेषु / केचित् पुनरिमां पत्राणि, शेषाणां क्षीराणीति // 4 // परिभाषां नाधीयत इति // 82 // विरेचनद्रव्याणि निर्दिशन्नाह-त्रिवृदित्यादि / त्रिवृत् रक्त.. इति श्रीडल्हाहणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- मूला 'निसोत' इति लोके; श्यामा कृष्णमूला त्रिवृत्; दन्ती व्याख्यायां सूत्रस्थानेऽष्टत्रिंशत्तमोऽध्यायः // 38 // दन्तिनी; द्रवन्ती दन्तीभेदः 'संवरी' इति लोके; सप्तला सातला सेहुण्डभेदः, अपरे बुनामाहुः; शङ्खिनी यवतिक्ताभेदः, श्वेतएकोनचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः।। बुधेत्यपरे; विषाणिका मेषशृङ्गी; गवाक्षी श्वेतपुष्पेन्द्रवारुणी; अथातः संशोधनसंशमनीयमध्यायं व्याख्या छगलान्त्री वृद्धदार(रु)कः; नुक् सेहुण्डः; सुवर्णक्षीर्यनन्तासदृशस्थामः // 1 // पत्रा 'हियालि' इति लोके, 'कङ्गुष्ट' इत्यपरे; किणिही कटभी; यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ तिल्वकः खल्परोध्रः; कम्पिल्लको रोचनिकः खनामख्यातः; : संशोधनं संशमनं चाधिकृत्य कृतोऽध्यायः संशोधनसंशम. रम्यको द्रेक्का 'बकाइणि' इति लोके, पटोलमूलमित्यपरे; नीयः, तस्यारम्भमित्यर्थः // 1 // 2 // नीलिनी नीलबुध्ना(हा), श्रीफलिका' इति लोके; चतुरङ्गुलः किर मालकः, अत्रैके चतुरङ्गुलस्थाने 'पञ्चाङ्गुल' इति पठन्ति, तेषां - मदनकुटजजीमूतकेक्ष्वाकुधामार्गवकृतवेधनस मते पश्चाङ्गुल एरण्डः, अन्ये तु पञ्चाङ्गुलशब्देन पटोलफलसहर्षपविडङ्गपिप्पलीकरअप्रपुन्नाडकोविदारकर्बुदारा शफलां लता स्निग्धपत्रां शारदफलामाहुः; पूतीकश्चिरबिल्वः; रिष्टाश्वगन्धाविदुलबन्धुजीवकश्वेताशणपुष्पीबि. महावृक्षः सेहुण्डभेदः, तस्य क्षीरम् , एतेन न पुनरुक्तदोषः; म्बीवचामृगेरिवश्चित्रा चेत्यूर्वभागहराणि / तत्र, कोविदारपूर्वाणां फलानि, कोविदारादीनां 1 'चित्रा चित्रफला गोडुम्बा' इति चक्रः। 2 'कृतवेधनान्तानां मूलानि // 3 // वमनाध्याये प्राधान्येन प्रयोगाभिधानात् प्राधान्यं, सर्षपादीनां तु प्रागद्रव्यसंग्रहणीयाध्याये व्याधिप्रत्यनीका द्रव्यगणा उक्ताः; वमनद्रव्योपसर्जनत्वम्' इति चक्रः। 3 'मूलवर्गे स्नुहीपाठान्मूलसंशोधनसंशमनीये तु दोषप्रत्यनीकप्रायाः पञ्चकर्मोपयोगिनः मपि स्नुह्या गृह्यते, क्षीरवर्गे पाठाच्च क्षीरमपि / कम्पिलकस्तु त्वग्वगें शोधनद्रव्यसंग्रहगणा वातादिशमनद्रव्यगणाश्च कथयितव्या इति; पाठात्वचा ग्राह्य एव, परं वैद्यव्यवहाराच्चरकवचनाच्च तस्य फलरजो तत्र द्विविधं संशोधनं-वमनं विरेचनं च; तत्र वमनपूर्वकत्वा- गृह्यते / उक्तं हि चरके 'कम्पिल्लकारग्वधयोः फलं यत् कुटजस्य द्विरेचनस्य प्रथमं वमनद्रव्यगणमभिधातुमाह-मदनेत्यादि / च' (च. सू. अ. 1) इति / आरग्वधस्य पत्रं विरेचनं, चरकजीमूतको देवदाली, इक्ष्वाकुः कटुकालाबूः, धामार्गवः पीतपुष्पा वचनात् फलं च / पूतिकस्य तु पत्रं विरेचनमुक्त, चरके तु 'पूतिकः कोषातकी, कृतवेधनः कोषातकीभेदः, सर्षपाः श्वेतसर्षपा विशे- कृष्णगन्धा च' इत्यादिना त्वक् प्रधानमुक्ता, तेनेह प्रयोगेषु ग्रहीषेण वमनार्हाः, कोविदारः काञ्चनारः, कर्बुदारः श्लेष्मान्तकः | तव्या / कोशातक्यादीनां स्वरसा उभयभागहराः / फलं तु कोशा'बवहार' इति 'लिहूसाडक' इति च देशभाषया प्रसिद्धः, तकीदेवदाल्योमिनमुक्तम्' इति चक्रः। 4 हियाकलिः 'हिरवी' अरिष्टो निम्बः, विदुलो वेतसः, बन्धुजीवो मध्याह्नपुष्पकः | (Euphorbiea Thompsoniana) इति काश्मीरे प्रसिद्धा /

Page #268
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। 171 सप्तच्छदः सप्तपर्णः; ज्योतिष्मती काकमर्दनिका / अधोभागह- तत्रेत्यादि / निर्यासौ स्वरसावित्यर्थः / लवणानि पार्थिव विशेषा राणीति विरेचनानीत्यर्थः / शेषं सुगमम् / एषामवयव विभाग- इति पृथिव्या अवयव विशेषाः, एतेन खरूपेणैव लवणानि माह-तत्रेत्यादि // 4 // ग्राह्याणीत्युक्तम् / मद्यान्यासुतसंयोगा इति सन्धानकसंयोगो कोशातकी सप्तला शङ्खिनी देवदाली कारवे. मद्यम् , अत एव तदपि स्वरूपेणैव ग्राह्यम् / शकृद्रसमूत्रे मलाविति एते मलौ, तस्मादेते अपि स्वरूपेण ग्राह्ये // 6 // ल्लिका चेत्युभयतोभागहराणि / एषां स्वरसा इति // 5 // संशमनान्यत ऊर्ध्व वक्ष्यामः-तत्र भद्रदारुकुष्ठ. उभयभागहराणि निर्दिशन्नाह-कोशातकीत्यादि / कोशातकी हरिद्रावरुणमेषशृङ्गीबलातिबलार्तगलकच्छुराश ल्लकीकुबेराक्षीवीरतरुसहचराग्निमन्थवत्सादन्येरघोषकः; सप्तला स्वहीभेदः, अपरे श्रीफलिकामाहुः; देवदाली खनामख्याता, 'देवली' इति लोके / उभयतोभागहराणीति | ण्डाश्मभेदकालार्कशतावरीपुनर्नवावसुकवशिर काञ्चनकभार्गीकार्पासीवृश्चिकालीपत्तूरबदरयवको. वमनानि विरेचनानि चेत्यर्थः / एतानि कोशातकीप्रभृतीनि | लकुलत्थप्रभृतीनि विदारिगन्धादिश्च द्वे चाये पश्चनियमेनोभयतोभागहराणि, गवाक्षीप्रभृतीनां पूर्वोक्तानां तु मूल्यौ समासेन वातसंशमनो वर्गः // 7 // पत्रादिविशेषेण कदाचिद्वामकवं कदाचिद्विरेचकलमिति न तेषामुभयतोभागहरत्वम् / एषां कोशातक्यादीनां किं गृह्यत ___ संशोधनमभिधाय संशमनं निर्दिशमाह-भद्रदार्वित्यादि / इत्याह-एषामित्यादि / तत्र खरसग्रहणं कषायादिनिवार संशमनानीति सम्यक् शमयतीति संशमनं, सम्यक्त्वं च णार्थम् // 5 // दुष्टदोषस्यानिर्हरणपूर्वकं शमनम् , अदुष्टस्यानुदीरणं च; व्याधि संशमनं तु प्रस्तुतव्याधेः संशमनमप्रस्तुतव्याधेरनुदीरणम् / पिप्पलीविडङ्गापामार्गशिसिद्धार्थकशिरीषम | तदुक्तं-"न शोधयति यद्दोषान् समान्नोदीरयत्यपि / समी. रिचकरवीरविम्बीगिरिकर्णिकाकिणिहीवचाज्योति करोति च क्रुद्धान् तत् संशमनमुच्यते” इति / दोषशब्दोऽत्र मतीकरआर्कालर्कलशुनातिविषाशृङ्गवेरतालीशत दोषेषु दोषकार्येषु व्याधिष्वपि च वर्तते, कार्ये कारणोपचारात् / मालसुरसाजेकबन्दीमेषशृङ्गीमातुलुङ्गामुरङ्गापालु | मेषशृङ्गी मेढशृङ्गः पुत्रञ्जीवकतरुसदृशपत्रो वृक्षः, अन्ये ककेजातीशालतालमधूकलाक्षाहिगुलवणमद्यगाशकृद्र: टामाहः: बलातिबले शकपीतपुष्पं बलाद्वयं: आर्तगलः समत्राणीति शिरोविरेचनानि / तत्र करवीरपूोणा ककभः केचिदार्तगलं कण्टकीवृक्षमाचक्षते; कच्छुरा कुङ्कुमदेंफलानि, करवीरादीनामर्कान्तानां मूलानि, तालीश- निका, 'कच्छुरा शूकशिम्बिः' इत्यन्ये; कुबेराक्षी काष्ठपाटला, पूर्वाणां कन्दाः, तालीशादीनामर्जकान्तानां पत्राणि, पो(पे)टिकेत्यन्ये; वीरतरुर्बिल्वनासिका, शर इत्यन्ये; सहचरः इङ्गग्दीमेषशृङ्गयोस्त्वचा, मातुलुङ्गीमुरङ्गीपीलुजा. कण्टशेलियाकः; अग्निमन्थः ‘अग्निवधूः' इति पूर्वदेशे प्रसिद्धः; तीनां पुष्पाणि, शालतालमधूकानां साराः, हिङ्क- वत्सादनी गुडची, वीर्येण गुडूची वातं हन्ति, रसेन कफपित्ते लाक्षे निर्यासौ, लवणानि पार्थिवविशेषा, मद्यान्या- अश्मभेदकः पाषाणभेदकः; वसुकः शिवमल्लिका, बकपुष्पमिति सुतसंयोगाः, शकुद्रसमूत्रे मलाविति // 6 // लोके; वशिरः सूर्यावर्तः, अपमार्ग इत्यपरे; काश्चनको धत्तूरकः, शिरोविरेचनद्रव्याणि निर्देष्टमाह-पिप्पलीत्यादि / अपामार्गः 'कचूर' इत्यन्ये पठन्ति, कचूरः शटी; कार्पासी वनकार्पासिका, शिखरी 'अन्धडक' इति लोके: शिप्रः शोभाजनकाः सिद्धार्थः कापासविटपसदृशी; वृश्चिकाली वृश्चियाकः; पत्तरः कुचन्दनम् / सर्षपः शिरीषो विषघाती खनामख्यातः: करवीरः 'कणवीर'। शेषं प्रसिद्ध, पूर्वे व्याख्यातं च / प्रभृतिग्रहणान्माषतिलातइति लोके बिम्बी कुन्दुरुकाः गिरिकर्णिका सेफन्दः; किणिही सीप्रभृतीनां ग्रहणम् / समासेन संक्षेपेण, विस्तरेण वनपाना. कटमी; ज्योतिष्मती ककुन्दनी; अर्कालको अर्कद्वयं शृङ्गवेरं यनिलहरग्रहणश्रुतिप्रतिपादितं यावद्भजलानलगुणबहुलं द्रव्यं शुण्ठी; तालीशं तालीशपत्रं; तमालं तमालपत्रं, पत्रकमिति | वातसंशमन मिति // 7 // लोके; सुरसा 'तुलसी' इति लोके; अर्जकः कुठेरकः; इङ्गुदी चन्दनकुचन्दनहीबेरोशीरमञ्जिष्ठापयस्याविदाइङ्गुकः; मेषशृङ्गी मेढशृङ्गः पुत्रजीवकसदृशपत्रो वृक्षः, अन्ये रीशतावरीगुन्द्राशैवलकहारकुमुदोत्पलकन्द(द)कर्कटशामाहुः; मातुलुङ्गी सुरभिफला वनजाऽरण्यबीजपूरकः; भृतीनि काकोल्यादिः सारिवादिरखमरगी रक्तकसमः शोभाजनकः; पीलुर्मधुरफलः 'पीलु' इति नादिरुत्पलादिर्यग्रोधादिस्तुणपश्चमूलमिति समा. लोके; जाती मालती; शकृद्रसो गोमयरसः; मूत्रं गोमूत्रम् / / सेन पित्तसंशमनो वर्गः॥८॥ शिरोविरेचनानीति नस्यप्रयोगेण शिरस्थं श्लेष्माणं विरेचयन्ति पित्तसंशमनं निर्दिशनाह-चन्दनेत्यादि / चन्दनं श्रीखण्डं; स्रावयन्तीत्यर्थः / शेषं प्रसिद्धम् / एषामवयवविभागमाह- कुचम्दनं रक्तचन्दन हीबेर बालक; पयस्या क्षीरकाकोली; 1 'हिग्वादीनां मूलान्तानां स्वरूपकथनेन सर्वाङ्गप्रयोगं 1 'संशमनं नाम यहोषं दोषग्रहणगृहीतं च व्याधि संशोधन दर्शयति' इति चक्रः / 2 गोमूत्रशद्रसौ' इति पा० / विना क्षपयति, समं च नोदीरयति' इति चक्रः /

Page #269
172 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासवलिता [ सूत्रस्थान विदारी विदारीकन्दः; शैवलं शैवालं; कहारं रक्तोत्पलं 'बृह- धमुपयुक्तं तमुपशम्य व्याधि व्याधिमन्यमावहति; त्पत्रिका' इति लोके, अन्ये सौगन्धिकोत्पलं; कुमुदोत्पलं अग्निबलादधिकमजीर्ण विष्टभ्य वा पच्यते पुरुषबश्वेतोत्पलं; कन्दली श्वेतश्लक्ष्णबहुपुटकन्दविशेषः 'सर्पच्छत्रकम्' लादधिकं ग्लानिमूर्छामदानावहति संशमनम्। इति लोके; मूर्वा कन्दलीसदृशस्वल्पविटपः 'हधोड' इति लोके। एवं संशोधनमतिपातयति। हीनमेभ्यो दत्तमकिंचि.. प्रभृतिग्रहणादनुक्तमपि मधुरतिक्तकषायं द्रव्यं ग्राह्यम् / समास- करं भवति / तस्मात् सममेव विदध्यात् // 10 // ग्रहणेन खन्नपानादौ पित्तहरवेन यदन्यदप्युदितं खभूमिजलानि / अतःपरं संशोधनसंशमनद्रव्यमात्रां नियमयन्नाह-तत्रे लभूयिष्ठं तदपि पित्तशमनं ग्राह्यम् / ननु, चन्दनकुचन्दने | सारिवादौ, पयस्या काकोल्यादौ, उत्पलादीन्युत्पलादिगणे पठि | त्यादि / सर्वाणीति संशोधनानि संशमनानि चेत्यर्थः / व्याध्य मिपुरुषाणां च बलं शक्तिमभिसमीक्ष्य न्यूनाधिकभावेन, तान्येव, तत्कथं पृथनिर्देश इति ? ब्रूमः, समस्तव्यस्तानां त्रिच. विदध्यात् कुर्यात् / व्याधिशब्देन दोषा रोगाश्च / तेषां व्याध्यातुराणां गुणविशेषज्ञापनाय पृथक् पाठः / यष्टीमधुकं तु शीतकषायादिकल्पनया पित्तं शमयति वामनीयद्रव्यसंयुतं तु वामनी दीनां बलादिकमनपेक्ष्य मेषजप्रयोगे क्रियमाणे व्याध्यादिबलायमिति न दोषः // 8 // दधिके दोषं निर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि / विष्टभ्य वा पच्यत इति चिरकालं स्थिरीभूय शूलादिकं कृवेत्यर्थः / ग्लानिः शरीरशैकालेयकागुरुतिलपर्णीकुष्ठहरिद्राशीतशिवशत- थिल्यं, मूर्छा चेतनाच्युतिः, मदो मद्यमत्तस्यैव; आवहति पुष्पासरलारानाप्रकीर्योदकीयङ्गुदीसुमनाकाकाद- करोति / शमनमिति संशमनौषधमित्यर्थः / संशोधनदोषनीलाङ्गलकीहस्तिकर्णमुजातकलामजकप्रभृतीनि माह-एवं संशोधन मिति / एवमेतद्दोषं संशोधनमपि वल्लीकण्टकपञ्चमूल्यौ पिप्पल्यादिवृहत्यादिर्मुष्क- करोतीत्यर्थः / अतिपातयति अतिपातनमप्यधिकं करोत्यातुरब. कादिर्वचादिः सुरसादिरारग्वधादिरिति समासेन लस्येत्यर्थः / व्याधिबलन्यूनाया औषधमात्राया दाने दोषमाहश्लेष्मसंशमनो वर्गः॥९॥ हीनेत्यादि / अकिंचित्करं न किंचित् करोति अनर्थकमित्यर्थः; कफसंशमनं निर्दिशन्नाह-कालेयकेत्यादि / कालेयकः / अन्येऽकिंचित्करमल्पार्थकरमित्याहुः; नञ् ईषदर्थे / सिद्धिहेतुमुकृष्णवर्णचन्दनविशेषो 'मलयाद्रिचन्दनम्' इति लोके तिलपर्णी | पाधिं दर्शयन्नाह-तस्मादित्यादि / सममेव रोगादिसमबलहुलहुलः; शीतशिवं कर्पूर, शतपुष्पाभेदमेके, गवेधुकेत्यपरे; | मित्यर्थः // 10 // सरला त्रिवृत्; प्रकीर्या कण्टकी विटपकरञ्जः; उदकीर्या चिरबिल्वः; इङ्गुदी इङ्गुकः, 'पुत्रजीवक' इत्यन्येः सुमना जाती; | भवन्ति चात्रकाकादनी हिंस्रा; लाङ्गलकी कलिकारिका; हस्तिको गजकर्णा- रोगे शोधनसाध्ये तु यो भवेदोषदुर्बलः // कारैकपत्रः, 'भूपलाश' इति लोके, रक्तैरण्ड इत्यन्ये; मुनातकः; तस्मै दद्याद्भिषक् प्राशो दोषप्रच्यावनं मृदु // 11 // खनामख्यातः खल्पकन्द उत्तरापथे; लामजकमुशीरभेदः / / दुर्बलस्य बलवच्छोधनं न कर्तव्यमित्याह-रोग इत्यादि / केषांचिदत्र पिप्पल्यादिवचादिपठितानां पुनर्वचनं विशेषेण यो भवेदोषदर्बलः यः पुरुषो दोषैर्दुर्बलो न तूपवासादिभिः; कफसंशमनखदर्शनार्थ; मुजातकस्यै वातपित्तहरलेऽपि श्लेष्म | यस्माद्दोषदुर्बले दोषहरणादेव बलं भवति, उपवासादिकृशे हरलेन प्रायस्त्रिदोषहरवं दर्शयन्ति / प्रभृतिग्रहणादनुक्तकटु वपहृतेऽपि दोषे बलं न भवति / दोषप्रच्यावनं विरेचनम् / तिक्तकषायाणामुपसंहारः / समासेनेति विस्तरेण खन्नपानादौ मृद्विति मृदुवीर्य चतुरङ्गुलविरेकादि // 11 // तथा तेजोऽनिलाकाशगुणभूयिष्ठमनुक्तमपि द्रव्यं कफसंशमनमिति // 9 // अतिपातयतीति अतिदोषपातनं करोति / संशमनापेक्षया संशो. तत्र सर्वाण्येवौषधानि व्याध्यग्निपुरुषबलान्यभि- धनमतियुक्तमतिव्यापतिकरं भवत्येव / व्याध्यपेक्षया हि प्राधान्येन समीक्ष्य विदध्यात् / तत्र, व्याधिबलादधिकोष- मेषजमात्रा सा तु सम्यक्पाकार्थमग्निबलं पुरुषबलं चापेक्षते / 1 'मुजातकः उत्तरापथे प्रसिद्धः / अयं तत्रान्तरे वातपित्तहर: ननु, उक्तदोषप्रमाणानुरूपो हि भेषजप्रमाणविकल्पो बलप्रमाणापेक्षो प्रसिद्धः, तेन नात्र पठनीयः' इति चक्रः। 2 'सर्वाणीति संशो| भवति, ततश्च हीनमेभ्यो दत्तमिति बहुवचनमनुपपन्नम् ? नैवं, बहुवधनानि संशमनानि च / व्याधिशब्देनात्र दोषस्यापि ग्रहणादोष चनं तावदलवति व्याधी तथा बलवतोाधिपुरुषवलयोस्तथा बलमप्यवेक्ष्यम् / तत्र व्याघेर्दोषस्य बलत्वं हेतुबाहुल्यालिङ्गबाहु बलवत्सु व्याधिपुरुषाग्निषु, इत्यादि विकल्पबहुत्वादप्युपपन्नं किंतु त्याच्च, दुर्बलत्वं तद्विपर्ययात् / अग्नेर्बलत्वं गुरुवृष्यादिजरणशत्या, व्याधिबलमात्रसमं भेषजं बलवत्यनौ पुरुषे वा अल्पमात्रतया उपउचिताहारपाकाशक्त्या दुर्बलत्वम् / देहबलं च व्यायामेन, विपर्य युक्तं सत् तयोर्बले नामिपूयाल्पशक्तिकं क्रियते, तेन व्याधिमपि न येण दौर्बल्यम् / उपचयापचयाभ्यां च देहवलंयम / परुषय. तथा शमयति, तेन हीन मेभ्य इति बहुवचनमुपपन्नम्' इति चक्रः। हणेन मनसो बलाबले अपि प्राधे / अन्यव्याधिमिति अतियोग- १चक्रस्तु 'तं समीक्ष्य मिपग्दद्यात्' इति पठति व्याख्यानयति जन्यव्यापि दोषं वा / मदाः शरीरमनोबलभ्रंशकृता झेयाः ।च-समीक्ष्येति सम्यग्बलं निरूप्य' इति / .

Page #270
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता / - - चले दोषे मृदो कोष्ठे नेक्षेतात्र बलं नृणाम् // हरीतकी, शीतवीर्यमामलकमिति; एतेनैतदुक्तं भवति-द्रव्यर अव्याधिदुर्बलस्यापि शोधनं हि तदा भवेत्॥१२॥ सगुणविपाकैर्यत् कर्म कर्तुं न शक्यते तत् कर्म कुर्वन् प्रभावो स्वयं प्रवृत्तदोषस्य मृदुकोष्ठस्य शोधनम् // वीर्यमुच्यते, तथाहि-“वीर्य शक्तिरुत्पत्तिविशेषः सामर्थ्य प्रभाव भवेदल्पबलस्यापि प्रयुक्तं व्याधिनाशनम् // 13 // इत्यनर्थान्तरम्" / यद्रव्यं परिणामकाले खाभाविकं रसं अवस्थाविशेषेणाव्याधिदुर्बलेऽपि शोधनं दर्शयन्नाह-चल परित्यज्य रसान्तरं भजते तत्र 'विपाक' इति संज्ञा // 1 // 2 // इत्यादि / चले इति स्वस्थानाच्चलित इत्यर्थः / अत्रेति चले दोषे। केचिदाचार्या ब्रुवत्ते-द्रव्यं प्रधानं, कस्मात् ? मृदौ कोष्ठ इत्यस्यामवस्थायामित्यर्थः / अव्याधिदुर्बलस्यापि व्यवस्थितत्वात् , इह खलु द्रव्यं व्यवस्थितं न रसाउपवासादिदुर्बलस्यापि, हि यस्मादर्थे, तदा भवेत् 'हितम्' दयः, यथा-आमे फले ये रसादयस्ते प इत्यध्याहारः / 'अव्याधिदुर्बलस्यापि' इत्यत्र केचित् 'अव्याप- नित्यत्वाच्च, नित्यं हि द्रव्यमनित्या गुणाः, यथा दुर्बलस्यापि' इति पठन्ति / अव्यापच्छोधनं हितं तदा भवती- कल्कादिप्रविभागः, स एव संपन्नरसगन्धो व्याप. त्यर्थः; अव्यापच्छोधनं तदुच्यते शूलादीनि यन्न करोति / नरसगन्धो वा भवति; स्वजात्यवस्थानाच, यथा अत्रान्तरे केचित् पठन्ति-खयमित्यादि / न चायं सर्वनिबन्धेषु दृश्यत इति // 12 // 13 // १'द्रव्यादीनां प्रत्येक प्राधान्यमेकीयमतेन दर्शयितुं द्रव्यस्य प्राधान्ये प्रथम सहेतुकमेकीयमतमाह-केचिदित्यादि / पतञ्चैकीयमव्याध्यादिषु तु मध्येषु काथस्याञ्जलिरिष्यते // तोपदर्शनं सम्यग्द्रव्यादिस्वभावज्ञानार्थम् , अभिनिविष्टो हि वादी बिडालपदकं चूर्ण देयः कल्कोऽक्षसंमितः // 14 // वपक्षसाधनार्थ स्वरूपं प्राधान्यख्यापकं दर्शयति, तेन चान्ते वक्ष्यइति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने सं माणाचार्यसिद्धान्तसहितेन सम्यगर्थप्रतीतिर्भवति / व्यवस्थितत्वादिति शोधनसंशमनीयो नामैकोनच- अवस्थाभेदेन रसादिभेदेऽपि द्रव्यस्य व्यवस्थितत्वात् ; यथा-आम्रत्वारिंशोऽध्यायः॥ 39 // फलं प्रथमं कषायाम्लं, मध्येऽम्लं, ततो मधुरम् , एवं रसाव्यवस्थाव्याध्यग्निपुरुषेषु मध्यमबलेषु कियन्मात्रमौषधं दद्यादि- नेऽपि द्रव्यमात्ररूपतया व्यवस्थितत्वम् / नित्यत्वाञ्चति नित्यत्वं त्याह-व्याध्यादिष्वित्यादि / मध्येषु मध्यमबलेषु / क्वाथस्याज- रसादिनाशेऽप्यवस्थितत्वमिह क्षेयं, व्यवस्थितत्वं तु रसान्यथात्वे लिरिष्यत इति क्वाथग्रहणाच्छ्रतशीतफाण्टानां, न तु खरसक्षी- तद्रूपतया व्यवस्थितत्वमिति भेदः / कालादीत्यत्रादिशब्देन जलरयोः, ते हि गुरुत्वादल्पप्रमाणे प्रयोक्तव्ये / अञ्जलिश्चत्वारि वातादयो गृह्यन्ते। स्वजात्यवस्थानादिति परिणामेऽपि द्रव्यं स्वजातावपलानि / बिडालपदकं कर्ष इत्यर्थः / अक्षसंमित इति कर्षप्रमाण वतिष्ठो न जात्यन्तरं भवति, पार्थिवं तु पार्थिवमेव यदाप्यं तदाप्य. इत्यर्थः, कल्को द्रवपिष्टः / एतेन व्याध्यादिषु हीनबलेष्वञ्ज- मेवेत्यादिस्वजात्यपरित्यागः; रसस्तु क्षीरमधुरत्वं परित्यज्याम्लतां त्यादयोऽप्यपकर्षणीयाः, तेषामेवाधिके बले तूत्कर्षणीया इति। यातीत्यनुसरणीयं, जातिश्चेह पार्थिवत्वादिरूपा व्यवस्थिताऽभिप्रेता, अनुवासनास्थापनशिरोविरेचनादीनामन्यत्र मात्रोद्देशः कार्य तेन क्षीरस्य दवित्वं गुडस्य शर्करात्वमित्यादिजातिभेदो नोद्भवनीयः। इति // 14 // . पञ्चन्द्रियग्रहणादित्यत्र पञ्चभिरिन्द्रियैर्द्रव्यं गृह्यते इति चक्षुषा इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- स्पर्शनेन तावन्यग्रहणमविवादसिद्धमेव; घ्राणरसनाश्रोत्राणामपि . व्याख्यायां सूत्रस्थाने एकोनचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः // 39 // सुरभि चन्दनं, मधुरः कोषकारः, तथा सुखरा वीणेत्यादि सामाना धिकरण्यशानेन द्रव्यग्रहणं प्रति स्फुटतरण्यापाराद् द्रव्यग्राहकत्वं ज्ञेयम् / आश्रयत्वाच्चेति रसादीनां द्रव्यमाश्रयः, तेनाश्रिता रसाचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। दयः परतत्रत्वादप्रधानाः, आश्रयस्तु प्रधानमित्यर्थः / कस्माद्रसा. अथातो द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकविज्ञानीयम. दीनामेकदेशेन व्याधयो न साध्यन्त इत्याह-निरवयवस्वादिति / ध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ क्रियावद्गुणवत् समवायिकारणं द्रव्यमिति क्रिया कर्म, गुणा रसादयः, यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ समवायिकारणं स्वसमवेतकार्यजनकम् / एते क्रियादयो रसादौ . अथात इत्यादि / द्रव्यादीनां विज्ञानं विशिष्टज्ञानं तदधिकृत्य | व्यावृत्ता इतीहोक्ताः / सर्वद्रष्यव्यापकविजातीयव्यावृत्तं तु लक्षणकृतोऽध्याय इत्यर्थः / द्रव्यमौषधमुच्यते, रसो मधुरादिकः, गुणाः | मिह-क्रियागुणवत्वमेव / एतदेव हि क्रियागुणयोर्यथाक्रमं द्रव्यं शीतोष्णस्निग्धरूक्षमन्दतीक्ष्णगुरुलघुपिच्छिलविशदश्लक्ष्णपरुष- | व्याप्य क्रिया द्रव्ये विद्यते, गुणाः समवयन्तीति / विद्यते इति कठिनमृदुद्रवसान्द्रस्थिरसरस्थूलसूक्ष्मा विंशतिः, वीर्य चाष्टविधं, सत्तामात्रं व्याप्तिः, समवयन्तीति व्याप्य द्रव्यमवतिष्ठन्ते, नहि तद्यथा-शीतोष्ण स्निग्धरूक्ष विशदपिच्छिलमृदुतीक्ष्णानि, विंश- निर्गुणं द्रव्यं किञ्चिदस्तीति' इति चक्रः। 2 'तथाहि' इति पा० / तिगुणानां मध्ये एतेषामष्टानां गुणानां वीर्यमिति संज्ञा / ननु, 3 'व्यापन्नरसगन्ध' इति पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते, गुणाद्वीर्याणां को भेदः? उच्यते,-य एव गुणा भामलक्यां डल्हणेनापि न व्याख्यातः / 'यथा-कालादिप्रविभागात्तदेव संपन्नत एव हरीतक्याम् , अस्ति च वीर्य विशेषः; तथाहि-उष्णवीर्या रसगन्धं व्यापन्नरसगन्धं वा भवति' इति चक्रसमतः पाठः /

Page #271
174 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान हि पार्थिवं द्रव्यमन्यभावं न गच्छत्येवं शेषाणि पश्चे- अष्टमं हेतुं दर्शयन्नाह-क्रमेत्यादि / तरुणे तरुणा इति अभिन्द्रियग्रहणाच्च, पञ्चभिरिन्द्रियैर्गृह्यते द्रव्यं न रसा- नवे अभिनवा इत्यर्थः / नवमं हेतुमाह-एकदेशेत्यादि / दया, आश्रयत्वाच्च, द्रव्यमाश्रिता रसादयः, द्रव्यप्राधान्यमभिधाय द्रव्यलक्षणमाह-द्रव्यलक्षणमित्यादि / आरम्भसामर्थ्याच्च, द्रव्याश्रित आरम्भः, यथा- क्रियागुणवदिति क्रियागुणवद्रव्यमित्यर्थः; क्रिया कर्म, गुणा उक्ता 'विदारिगन्धादिमाहत्य संक्षुद्य विपचेत्' इत्येवमा- विंशतिः / समवायिकारणमपि द्रव्यमेव; यथा-पटे तन्तवः, दिषुन रसादिष्वारम्भः शास्त्रप्रामाण्याच्च, शास्त्रे घटे मृत्पिण्ड इत्यादि; न च क्रियायां क्रिया समवेता, न हि द्रव्यं प्रधानमुपदेशे योगानां,यथा-'मातुलना- | गुणेषु गुणाश्च समवेता इति // 3 // ग्निमन्थौ च' इत्यादी न रसादय उपदिश्यन्ते क्रमा- नेत्यौहरन्ये, रसास्तु प्रधानं; कस्मात् ? आगपेक्षितत्वाच्च रसादीनां, रसादयो हि द्रव्यक्रममपे मात्, आगमो हि शास्त्रमुच्यते; शास्त्रे हि रसा क्षन्ते, यथा-तरुणे तरुणाः संपूर्णे संपूर्णा इति; अधिकृताः, यथा-रसायत्त आहार इति, तमिस्तु एकदेशसाध्यत्वाच्च, द्रव्याणामेकदेशेनापि व्याधयः प्राणाः; उपदेशाच्च, उपदिश्यन्ते हि रसाः, यथासाध्यन्ते, यथा-महावृक्षक्षीरेणेति; तस्माद्रव्यं मधुरामललवणा वातं शमयन्ति अनुमानाच,रसेने प्रधानं, न रसादयः, कस्मात् ? निरवयवत्वात् / | हनुमीयते द्रव्यं, यथा-मधुरमिति ऋषिवचनाच, द्रव्यलक्षणं तु 'क्रियागुणवत् समवायिकारणम्' इति // 3 // ऋषिवचनं वेदो यथा-किंचिदिज्याथै मधुरमाहरे. दिति, तस्मादसाःप्रधान: रसेषु गुणसंज्ञा / रसल तत्र प्रत्येकं द्रव्यादिप्राधान्यमेकीयमतेन प्रतिपादयिष्यन् क्षणमन्यत्रोपदेक्ष्यामः॥४॥ देव्यप्राधान्यं प्रथमं सकारणं प्रतिपादयन्नाह-केचिदित्यादि / व्यवस्थितत्वादिति द्रव्यं हि व्यवतिष्ठते न रसादयः, यथा रसप्राधान्ये एकीयं दर्शनं निर्दिशन्नाह नेत्यादि / नेत्या हुरन्ये द्रव्यप्राधान्यमन्ये न ब्रुवत इत्यर्थः / तस्मिंस्तु प्राणा इति / आम्रफलमेकमेव प्रथमं कषायाम्लं पश्चादम्लं ततो मधुरमपि भवति, न तु तदेवाम्रफलमाम्रातकं कोशानं वा भवति / द्रव्यप्रा. आहारे सति प्राणा इत्यर्थः / रसप्राधान्ये द्वितीयं हेतुमाह उपदेशादित्यादि / अत्रैव तृतीयं हेतुमाह-अनुमानादित्यादि / धान्य द्वितीयं हेतुमाह-नित्यलादित्यादि ।-नित्यत्वात् किय चतुर्थ हेतुमाह-ऋषिवचनादित्यादि / इज्यार्थ यागार्थ; मधुरकालावस्थितत्वादित्यर्थः / अनित्या गुणा इति विनाशिन इत्यर्थः / माहरेदिति मधुररसमाहरेत् आनयेत्, न तु द्रव्यमानयेदिति / कल्केत्यादि आदिग्रहणात् खरसतशीतफाण्टानामपि ग्रहणम् / गुणस्यापि किमिति न प्राधान्यं साधितमित्याशझ्याह-रसेष्विस एव कल्कादिप्रविभाग एव / संपन्नरसगन्धो वा भवतीति त्यादि / अत्रादिशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः; एतेनैतदुक्तं भवति-रसासंयुक्तरसः संयुक्तगन्धो वा भवतीत्यर्थः / एतेनैतदुक्तं भवति,कल्काद्यवस्थाखपि द्रव्यं तदेव नान्यतरद्रव्यं, रसगन्धौ खन्यौ | दिप्राधान्येनैव साधितेन गुणप्राधान्यं साधितं भवति / यथा द्रव्यलक्षणमुक्तं तथा रसस्यापि किमिति नोक्तमित्याह-रससंयुक्तौ भवत इति गुणादनित्यांत् द्रव्यं नित्यम् / अन्ये कल्का लक्षणमित्यादि / अन्यत्र रसविज्ञानीये // 4 // दिस्थाने 'कालादिप्रविभागात्' इति पठन्ति / तेषां मते आदिग्रहणाजलवातदेशसोमसूर्या गृह्यन्ते / तद्यथा-'ता. एवौषधयो नेत्याहुरन्ये, वीर्य प्रधानमिति / कस्मात् ? तद्वशेग्रीष्मे निःसारा रूक्षा' (सू. अ. 6) इत्यादि / द्रव्यप्राधान्ये तृतीयं हेतुं दर्शयन्नाह-खजात्यवस्थानाचेति ।-खस्यां पार्थि- 1 'द्रव्यादपि रसप्राधान्यं दर्शयितुं द्रव्यप्राधान्य निषेधयतिपादिजाताववस्थितखादित्यर्थः / अन्यभावं न गच्छति आप्या- नेत्याहुरन्ये इति / एते द्रव्यप्राधान्यख्यापका हेतवो वक्तव्यरसप्राधादिजाति न गच्छति / चतुर्थ कारणं दर्शयन्नाह-पश्चेत्यादि / न्यहेत्वपेक्षया अप्रयोजना इत्यभिमानो रसवादिनो सेयः / एवं पञ्चभिरिन्द्रियदैव्यं गृह्यते, द्रव्ये गृहीते तदाश्रया गुणा गृहीता| बायवादिनस्तथा विपाकवादनश्च 'ना वीर्यवादिनस्तथा विपाकवादिनश्च 'नेत्याहुरन्ये' इति वचनमनया भवन्ति; गुणाश्च शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः / द्रव्ये शब्दोऽप्यस्तिः | दिशा व्याख्येयम् / रसप्राधान्ये आगमादिति हेतुः आगम एव यथा-पार्थिवद्रव्ये कटकटाशब्दः, आप्ये खलखलाशब्दः, कण्ठरवण रसस्व प्राधान्य कथयतात्य कण्ठरवेण रसस्त्र प्राधान्यं कथयतीत्याहुः / उपदेशादिति तु रसेन तैजसे तटतठाशब्द इत्यादिकः / वायव्यद्रव्यमाकाशद्रव्यं चान- द्रव्यादिसमुदायकार्योपदेशादित्यर्थभेदो नेयः / ऋषिवचन मिह वेदः। मामबाह्यममूर्तखात् / न रसादय इति रसगुणवीर्यविपाकास्तु न ऋषय आप्ताः / तदूचनता च वेदस्य ऋषिभिः प्रथममुदापञ्चेन्द्रियग्राह्या इत्यर्थः / पञ्चमं हेतुं दर्शयबाह-आश्रयत्वा- हरणात, न तु ऋषिकार्यतया; किंवा न्यायमते महेश्वररूपर्षिव. दित्यादि / आश्रय इदं द्रव्यं रसादीनाम् / षष्ठं हेतुं दर्शयन्नाह-- चनता वेदस्य झेया। द्रव्यादिप्राधाम्यविचारे कस्माद्गुणा नोद्भाविता आरम्मेत्यादि / आरम्भसामर्थ्यात् उपक्रमसामादित्यर्थः / इत्याह-रसेषु तु गुणसंक्षेति। रसेष्वित्युपलक्षणं, तेन वीर्यविपाकयोरपि संक्षुध चूर्णयिखेत्यर्थः / सप्तमं हेतुं दर्शयन्नाह-शालेत्यादि / गुणसंक्षेति बोद्धव्यं, तेन रसादिप्राधान्यव्युत्पादनेन गुणविशेष. प्राधान्यं लभ्यत इत्यर्थः / इति चक्रः / 2 'वीर्यप्राधान्यवादिम१ गुणा भनित्याः' इति पा० / | तमाह-नेत्याहुरन्ये इत्यादि / प्राधान्यादिति प्रधानधर्मयोगात्, प्रधा.

Page #272
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता। 175 नौषधकर्मनिष्पत्तेः। इहौषधकर्माण्यूाधोभागो- मुष्णं निग्धं रूक्षं विशेदं पिच्छिलं मृदु तीक्ष्ण भयभागसंशोधनसंशमनसांनाहिकाग्निदीपनपीड. नलेखनबृंहणरसायनवाजीकरणश्वयथुकरविलयन- केचित् केचिद्विविधमास्थिताः // शीतोष्णमिति" (च. सू. स्था. अ. दहनदारणमादनप्राणघ्नविषप्रशमनादीनि वीर्यप्रा- २६)-इति मतमेदेनाष्टविधं द्विविधं वा वीर्यमित्युक्तं चरकेण, धान्याद्भवन्ति / तच्च वीर्य द्विविधमणं शीतं च. तत्पारिभाषिकवीर्य पुरस्कारेण / वैद्यके हि रसविपाकप्रभावातिरिक्त अग्नीषोमीयत्वाजगतः केचिदष्टविधमाहुः-शीत प्रभूतकार्यकारिणि गुणे वीर्यमिति संज्ञा / तेनाष्टविधवीर्यवादिमते नधर्मश्च वीर्यवशेनौषधानां कार्यनिष्पादकत्वम् / अत्र वीर्यशब्देन पिच्छिलविशदादयो गुणा न रसादिविपरीतं कार्य प्रायः कुर्वन्तीति द्रव्यस्य द्विविधाऽपि चिन्त्या अचिन्त्या च शक्तिरुच्यते / तत्राचिन्त्या तेषां रसाधुपदेशेनैव ग्रहणं; मृद्वादीनामष्टानां तु रसायभिभावकशक्तिर्या तत्रान्तरे प्रभाव इत्युच्यते सा ग्राह्या, तस्यैव च वीर्यस्य | त्वमस्ति / सुश्रुतेऽप्युक्तम् ,-"एतानि खलु वीर्याणि स्वबलगुणोत्कप्रभावाख्यस्य स्वतन्त्रे 'तद्रव्यमात्मना किंचित्' इत्यनेन ग्रहणं ज्ञेयम् / द्रिसमभिभूयात्मकर्म कुर्वन्ति"-(सु. सू. स्था. भ. 40) रसस्य विपाकस्य च शास्त्रे पृथङिर्देशान्न वीर्यव्यवहारः, परिणा इति / शीतोष्णवीर्यवादिमतं त्वग्नीषोमीयत्वाज्जगतः शीतोष्णयोरेव मसंख्यादयो गुणा न शास्त्रे तथा कार्यकरा इति पृथक्त्वेन द्रव्यर प्राधान्याज्ज्ञेयम् / उक्तं च,-"नानात्मकमपि द्रव्यमग्नीषोमौ सादिगणनायां गण्यन्ते; चिन्त्यायां वैद्यसंप्रदायेन शीतोष्णलक्षणं महाबलौ / व्यक्ताव्यक्तं जगदिव नातिक्रमति जातुचित्" (वा. द्विविधमष्टविधं वा उष्णशीतस्निग्धरूक्षविशदपिच्छिलमृदुतीक्ष्णरूप | सू. स्था. अ. 9) इति / प्रथमवादिमते शक्तिमात्रं वीर्य, तद्योगामुच्यते / यदा द्विविधं वीर्य तदा स्निग्धरूक्षादीनां षण्णामपि परि द्रसादीनामपि वीर्यसंशा; पारिभाषिकवीर्यवादिमते तु शक्तिविशेषो णामसंख्यादिवदप्राधान्य विवक्षितं ज्ञेयम् / स्निग्धादीनामप्राधान्य. वीर्य, तद्योगान्मृदुतीक्ष्णादीनामेव वीर्यसंज्ञा नापरेषां गुणानामिति / विवक्षायां रसादिधर्मतयैव कार्यग्रहणं; वक्ष्यति .हि-'मधुरो रसः शास्त्र व्यवहारस्तु पारिभाषिकवीर्यनयेनैवेति / भवन्ति चात्र,स्निग्धः' इत्यादि / अष्टविधवीर्यपक्षे तूष्णादीनां सर्वेषामेव बलवत्का | "शक्तिमात्रं तु वीर्य स्यादिति केचिद्रुधा विदुः / तन्मते द्रव्यरर्यकर्तृविवक्षया वीर्यत्वमिति स्थितिः / संप्रति शास्त्रे व्यवहारसिद्धमेव सयोः पाकस्य च गुणस्य च // मृद्वादेः स्वक्रियोत्पादे शक्तिवीर्यवीर्य विवेचयन्नाह-तत्तु वीर्यमित्यादि / कथमेतान्युष्णादीनि वीर्या मिति स्थितिः / तदुक्तं चरके-'वीर्य क्रियते येन या क्रिया // ख्यानीत्याह-एतानि खल्वित्यादि / स्वबलगुणोत्कर्षादिति बलं नावीर्य कुरुते किंचित् सर्वा वीर्यकृता क्रिया' / इत्यनेन रसादीनां शक्तिः, स एव गुणः प्रशस्तत्वात् ; स्वशक्तिरूपगुणोत्कर्षादुष्णा वीर्यत्वं तदभेदतः // मृद्वादयो गुणा ह्यष्टौ वीर्याणीत्यूचिरे परे / दीनि रसमभिभूय स्वकार्य कुर्वन्ति / ' इति चक्रः / यस्मात् सर्वगुणोत्कृष्टाः शक्त्युत्कर्षयुता अमी॥ व्यवहारोपयुक्ताश्च __'वीर्य शक्तिःः, सा च पृथिव्यादीनां भूतानां यः सारभागस्त नेदृशास्त्वपरे गुणाः / तस्मान्न ते वीर्यसंशा इति शास्त्रविदा दतिशयरूपा बोध्या; सा च द्विविधा, चिन्त्याचिन्त्यक्रियाहे तुत्वेन; मतम् // अन्ये शीतोष्णभेदेन वीर्य द्विविधमूचिरे / अग्नीषोममयं / तत्र चिन्त्यक्रियाहेतुर्या द्रव्यरसादीनां स्वस्वकर्मणि स्वभावसिद्धा | विश्वं यत पतच्चराचरम्" इति / प्रभावोऽचिन्त्यक्रियाहेतुर्वीर्यमे• शक्तिः, अचिन्त्यक्रियाहेतुश्च प्रभावापरपर्याया द्रव्याणां रसायननु वेति शक्तिविशेष एवं प्रभाव इत्यभिधीयते / प्रभावसत्त्वे च चरके रूपकार्यकारणशक्तिः। उक्तं च,-"भूतप्रसादातिशयो द्रव्ये पाके मानमप्युक्तम् / यथा-"रसवीर्यविपाकना सामान्यं यत्र लक्ष्यते। रसे स्थितः / चिन्त्याचिन्त्यक्रियाहेतुर्वीर्य धन्वन्तरेर्मतम्" इति / विशेषः कर्मणां चैव प्रभावस्तस्य स स्मृतः" (च. सू. स्था. भ. एतेन द्रव्यरसपाकानां स्वस्वकार्यकरणसामर्थ्य वीर्यमित्यर्थः / यत्पु 26) इति / सामान्यमिति तुल्यता, कर्मणां पुनर्विशेषो न तुल्यतेनश्चरके-“वीर्य तु क्रियते येन या क्रिया"-(च. सू. स्था. अ. त्यर्थः / एतेन द्रव्ययोयो रसादिसाम्ये सत्यप्येकस्मिन् द्रव्ये 26) इत्यनेन रसादीनामपि वीर्यत्वमुक्तं, तद्धर्मधर्मिणोरभेदादेव जायते कार्यविशेषः, इतरत्र तु न जायते, इत्यत्र यत्कारणतया समर्थनीयम् / न चैवं द्रव्यस्यापि वीर्यत्वप्रसङ्गः, येनेति करणे वाच्यं तदेव प्रभाव इत्यर्थः / तथा रसादिसाम्यभावेऽपि रसादिज. तृतीया, करणस्यैव शक्तित्वात् , द्रव्यस्य च कर्तृत्वात्। एतेन न्यत्वेन यत्कार्य नावधारयितुं पार्यते तदपि प्रभावकृतमेव मन्तव्यं, द्रव्यकर्तृके रसादिकरणके कार्ये रसादीनामपि वीर्यत्वमित्यर्थः / यथा-मण्यादीनां विषहरणादिकं कर्म" इति द्रव्यगुणसंग्रहव्यासुश्रुतेऽप्युक्तं-, "येन कुर्वन्ति तद्वीर्यम्'-(सु. सू. स्था. अ. ख्यायां शिवदाससेनः। 41) इति / अत्र केचित्-ननु, यदि शक्तिरेव वीर्य न तर्हि "वीर्य पुनर्वदन्त्येके गुरु स्निग्धं हिमं मृदु / लघुरूक्षोणतीक्ष्णं शीतोष्णादिलक्षणम् , अथ शीतोष्णादिलक्षणं न तदा शक्तिलक्षण. च तदेवं मतमष्टधा // चरकस्त्वाइ वीर्य तत् क्रियते येन या मिति / सत्यं, परमार्थतः शक्तिरेव वीर्य, सा पुनर्बलवक्रियानिर्वर्त- क्रिया / नावीर्यं कुरुते किञ्चित् सर्वा वीर्यकृता हि सा // गुर्वादिष्वेव नक्षमा रसादिनाऽयोगान्निरुपाधिरिति तस्याः शीतोष्णादयो गुणा | वीर्याख्या तेनान्वर्थेति वर्ण्यते / समग्रगुणसारेषु शक्त्युत्कर्ष विवर्तिषु // उपाधित्वेनाङ्गीकृताः, ते तु द्रव्यसमवायिनो रसादिषु पुनरुपचरि व्यवहाराय मुख्यत्वाद्यग्रहणादपि / अतश्च विपरीतत्वात् संभतवृत्तय इति / उक्तं च,-"गुणाः कर्मव्यवस्थायै द्रव्याणां रसपा- | वत्यपि नैव सा // विवक्ष्यते रसायेषु वीर्य गुर्वादयो यतः।" इति कयोः / शक्तेः कर्मसु शक्का ये निरुपाधेरुपाधयः"-इत्याहुः / वाग्भटः (सू, स्था. अ. 9) // यत्पुनः "मृदुतीक्ष्णगुरुलघुस्निग्धरूक्षोष्णशीतलम् / वीर्यमष्टविधं | 1 'गुरु लघु' इति हाराणचन्द्रसंगतः पाठः / “नेह गुरुलघु

Page #273
176 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAN . चेति / पतानि वीर्याणि स्वबलगुणोत्कर्षाद्रसमभिः पित्तशमनीयत्वं पिप्पल्या वीर्यवादीनां मतं, न पुनः सत्यमेषा भूयात्मकर्म कुर्वन्ति / यथा तावन्महत्पश्चमूलं पित्तं शमयति; यदि वा आर्द्रा पित्तप्रशमनी शुष्का प्रकोपणीति / कषायं तिक्तानुरसं वातं शमयति, उष्णवीर्यत्वात्; अम्लमामलकं लवणं सैन्धवं चेत्यत्रापि मृदुशीतवीर्यखात् पित्तं तथा कुलत्थः कषायः, कटुकः पलाण्डः, स्नेहभा- शमयतीति योज्यम् / तिक्ता काकमाचीत्यादि पित्तं वर्धयति वाचा मधरश्चेक्षरसो वातं वर्धयति, शीतवीर्य- केवलं न तु प्रकोपयति, तस्यास्त्रिदोषनीवात् / अन्ये चात्रवं स्वातःकटका पिप्पली पित्तं शमयति, मृदशीत- वदन्ति-वीर्यवादी एवमुष्णवीरू काकमाची मन्यते. आचार्यस्त वीर्यत्वात्, अम्लमामलकं लवणं सैन्धवं च तिक्ता नात्युष्णशीताम् , अत एव त्रिदोषनीवं काकमाच्या इति / काकमाची पित्तं वर्धयति, उष्णवीर्यत्वात, मधरा मधुरा मत्स्याश्चेत्यत्रापि पित्तं वर्धयन्तीति योज्यम् / मूलक मत्स्याश्च कटकं मूलकं श्लेष्माणं वर्धयति, स्निग्ध- बृहन्मूलकं; न पुनर्बालकं, त्रिदोषनखात् // 5 // वीर्यत्वात्। अम्लं कपित्थं श्लेष्माणं शमयति, भवन्ति चात्ररूक्षवीर्यत्वात् , मधुरं क्षौद्रं च तदेतन्निदर्शनमात्र- ये रसा वातशमना भवन्ति यदि तेषु वै // मुक्तम् // 5 // रौश्यलाघवशैत्यानि न ते हन्युः समीरणम् // 6 // . अपरेषां वीर्यवादिनां मतं निर्दिशन्नाह-नेत्याहुरन्ये ये रसाः पित्तशमना भवन्ति यदि तेषु वै // इत्यादि ।-ईदृशमन्ये न ब्रुवन्ति / तदशेनेति वीर्यवशेन / कानि _तैष्ण्योष्ण्यलघुताश्चैव न ते तत्कर्मकारिणः॥७॥ पुनस्तान्यौषधकर्माणीत्याह-इहौषधेत्यादि ।-संशोधनं व्रणा- ये रसाः श्लेष्मशमना भवन्ति यदि तेषु वै॥ दीनां संशमन मिति वमनविरेचनादिकं विना तत्स्थमेव शमयति स्नेहगौरवशैत्यानि न ते तत्कर्मकारिणः॥८॥ संशमनं, संशमनभेदा एव सांग्रहिकादयः; पीडनमिति शाल्म- तस्माद्वीय प्रधानमिति // 9 // लीलगादीनां व्रणे कर्मविशेषः; लेखनं पत्तलीकरणं; बृंहणं शरी- द्रव्याश्रितं वीर्यकर्माभिधाय रसाश्रितं वीर्यकर्माह-भवन्ति खुद्धिकर; रसायनं वयःस्थापनादिकरणं; वाजीकरणं वाजिव- चात्रेत्यादि / ये रसा वातशमना मधुरामललवणाः, ये रसाः येनाप्रतिहतः स्त्रियं याति, अन्ये तु वाजिशब्देन शुक्रमुच्यते, पित्तशमना मधुरतिक्तकषायाः, ये रसाः श्लेष्मशमनाः कटुः ततोऽवाजिनो वाजिनः क्रियन्ते येनेति वाजीकरणं, शुक्रोत्पाद- तिक्तकषायाः // 6-9 // कमित्याहुः; श्वयथुकरविलयनेति करविलयनशब्दो श्वयथुशब्देन नेत्याहरन्ये, विपाकः प्रधानमिति / कस्मात् ? सह प्रत्येकं संबध्येते, 'श्वयथुहरविलयन' इत्येके पठन्ति; दहनं क्षारादिना; दारणं गृध्रपुरीषादिना; मादनं मत्तताकरणम् , एतच्च 1 'न तु समुदितं' इति पा० / 2 'इदानीं विपाकगुणा वाच्याः, मदिरादीनां कर्म; प्राणघ्नत्वं विषादेः; विषप्रशमनत्वमगदादीनां; अतो विपाकस्वरूपं निरूप्यते--अवस्थापाका पेक्षया विशिष्टः पाको विषप्रशमनादीनीत्यत्रादिशब्देन व्रणरोपणरोमसजननादयो विपाकः / विपाकशब्देनेह लक्षणया विपाकांधेय आहारस्य रसगृह्यन्ते / खबलगुणोत्कर्षादिति स्वबलोत्कर्षात् खगुणोत्कर्षाच्चे- विशेषो गौरवेण लाघवेन वा युक्तोऽभिधीयते / उक्तं च त्यर्थः / आत्मकर्म कुर्वन्ति वातादिदोषशमनं कोपनं वा कुर्वन्ति। वाग्भटेन,-"जाठरेणाग्निना योगाद्यदुदेलि रसान्तरम् / रसानां अभिभूय निराकरणं कृलेत्यर्थः / स्नेहभावाचेत्यत्रापि वातं शम परिणामान्ते स विपाक इति स्मृतः"-(वा. सू स्था. अ. 9) यतीति योज्यम् / मधुरश्चक्षुरस इत्यादि न केवलं वातं शम- इति / अत्र रसानां परिणामा मधुरामलकटुरूपास्त्रयोऽवस्थापाका: यतीति वीर्य रसमभिभूय प्रकोपयत्यपि वातमित्यर्थः / कटुका षड्सस्यैवान्नस्यामाशयादिस्थानसंबन्धमहिम्ना जायन्ते, ते च चरके पिप्पलीत्यादि अत्राः पिप्पली यदि गृह्यते तदा तस्याः खादु ग्रहणीचिकित्सिते "अन्नस्य भुक्तमात्रस्य षड्सस्य प्रपाकतः" (च. शीतलात् कटुकेति विशेषणं युक्तं न स्यात्, अथ शुष्का तदा चि. स्था. अ.१५) इत्यादिनोक्ता अनुसन्धेयाः, तेषामन्तेऽवसाने तस्याः कटूष्णवात् पित्तं हन्तीति विशेषणमयुक्तं भवेत् ; सत्यं, पुनर्जाठराग्निसंयोगे सति यद्रसान्तरं रसविशेष उदेति स विपाक 'तेषु गुर्वी खादुशीता पिप्पल्याा कफावहा' इत्यत्र पाठे शीता इत्यर्थः / चरकेण तु त्रय एव विपाका अङ्गीकृताः कवम्लमधुरभेदेन; चेति चकारो द्रष्टव्यः, तेन न केवलं शीता कटुका चेत्यर्थः, अतस्तद्चनमुपन्यस्यते-"कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः ततो नापक्षे दोषः; शुष्कपक्षे तु 'शुष्का कफानिलनी सा वृष्या | कटुः / अम्लोऽम्लं पच्यते स्वादुमधुरं लवणस्तथा"- इति (च. पित्ताविरोधिनी' इत्यत्र पित्तेन सहेषद्विरोधिनीति व्याख्यानान्न सू. स्था. अ. 26) / प्रायश इति वचनात् पिप्पलीकुलत्यादीनां दोषः, केषांचिन्मते 'पित्तप्रकोपणी' इति पाठः, तेषां मते रसाननुगुणपाकतां दर्शयति / पाकस्तु तेजःसंयोगरूपो रसेपु न संभवतीति कट्वादिशब्देस्तदाधारद्रव्याण्युच्यन्ते / एतेन यत् कैश्चिशब्दावर्तनेन विशदपिच्छिलयोः पाठो न्याय्यः, शास्त्रेऽस्मिन् क्वचि-दुच्यते-“अवस्थापाकावसाने षड्सस्यैवान्नस्य कटुरसत्वेन तदानीं दपि तयोवार्यत्वेनानुपदेशादुपदेशाच्च गुरुलघुनोः / वक्ष्यति च 'ये तिक्तादिरसानामभावा तेषां विपाको नोपपद्यते" इति। तदप्यपास्तं, रसा' इत्युपक्रम्य 'रौक्ष्यलाघवशैत्यानि न ते हन्युः समीरणम्' तिक्तादिरसानामभावेऽपि तदाश्रयद्रव्यस्य विद्यमानत्वादिति / वस्तुइत्यादि' इति हाराणचन्द्रः। | तस्त, अवस्थापाकत्रयेण तत्तदामाशयादिस्थानमहिना मधुरामलकटु

Page #274
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता / 177 Vv M A - ~ ~ mawwwwww सम्यमिथ्याविपक्वत्वात्। इह सर्वद्रवाण्यभ्यवह-तानि सम्यमिथ्याविपक्कानि गुणं दोषं वा जनयन्ति। रसा उद्भूताः परं क्रियन्ते, न तु सर्वथा प्राकृतरसाभिभवः, अन्य- यदि रसवीर्याभ्यां बाधितः स्वकार्यकरो न स्यात् , तत् किं तेनोपथाऽवस्थापाकेन प्राकृतानां मधुरादिरसानां सर्वथाऽप्राकृतत्वे तेषां दिष्टेनेति, तन्निरस्तं भवति यतोऽस्त्येव सृष्टविण्मूत्रतादि तत्कार्यमिति / कफादिजनकस्वामिधानं निरवकाशं स्यादिति / ननु, चरके,- नच त्रय एव विपाकाः कथं भवन्ति, तिक्तादयोऽपि कुतो न "अन्नस्य भुक्तमात्रस्य षड्सस्य प्रपाकतः" (च. चि. स्था. अ.१५)| स्युरिति वाच्यं; भूतस्वभावस्यापर्यनुयोज्यत्वात् / ननु, यत्र रसवि. -इत्यादिना षण्णामेव रसानामविशेषेणावस्थापाकवशात् कफादि- परीतः पाको यथा-लवणस्य मधुरः, तिक्तकषाययोश्च कटुः, स जनकत्वमुक्तं, ततश्चात्र रसविशेषाणामेव दोषविशेषजनकत्वमुक्तं, | उच्यता; यस्तु समानगुणो मधुरस्य मधुरः, अम्लस्याम्लः, कटु. तथा "कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः"-(च. सू. स्था. | कस्य कटुकः, तत्कथनेन किं प्रयोजनं; यतो रसगुणैरेव तत्र विपाभ. 26) इत्यादिना च यो विपाक उक्तस्तत् सर्व विरुध्यते, अव- कगुणोऽपि शास्यते / नैवं, लवणादिवद्विसदृशरसान्तरोत्पादशङ्कानिस्थापाकेनैव बाधितत्वादिति / नैवं, नह्यवस्थापाकोऽयं रसस्वभावं रासार्थमपि तत्रानुगुणोऽपि विपाको वक्तव्य एव / तथा यत्र समानिष्ठापाकं बाधते, किंचावस्थायां स्वकार्य करोति तेन रसादयोऽपि | नगुणो विपाकस्तत्र बलवत्कार्य भवति, विपर्यये तु दुर्बलमिति ज्ञेयम्। स्वकार्य कुर्वन्ति, अवस्थापाकोऽपि स्वीयं कार्य करोति, यथा-मधु- सुश्रुतेन द्विविध एव विपाकोऽङ्गीकृतो मधुरः कटुकश्चेति, दैविध्ये रतिक्तायनेकरसे उपयुक्ते मधुरोऽपि स्वकार्य करोति, तिक्तादयश्च | च भूतानां गुरुलाघवेन वैविध्यमेव हेतु, यदुक्तं तेनैव-तत्र, स्वकार्य कुर्वन्ति; अयं तु विशेषो-यदि मधुराख्यस्यावस्थापाकस्य | पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशानां द्वैविध्यं भवति गुणसाधाद् गुरुता लघुता मधुरादयः श्लेष्मजनका रसा अनुगुणा भवन्ति, तदा स बहुश्लेष्माणं च; तत्र पृथिव्यापश्च गुर्व्यः, शेषाणि लघूनि; तस्माद्विविध एव जनयति, यदा तु विपरीतकटुकादिपरिगृहीतो भवति, तदा स्तोक- विपाको मवति"-इति (सु. सू, स्था. अ. 40) / अत्रापि मात्रं कर्फ जनयति / एवं पित्तजनकावस्थापाकेऽपि वाच्यम् / सुश्रुतमते यद्यप्यम्ललवणी मधुरविपाको तथाऽपि तयोर्वातहरत्वे "कटुतिक्तकषायाण" (च. स. स्था. म. 26) इत्यादिनोक्तश्च | सृष्टविण्मूत्रतायां च मधुरकार्यकरत्वं न पुनः पित्तहरत्वे, तथा निष्ठापाको रसमलविवेकसमकालो, भिन्नकाल एवावस्थापाकैः सम- तिक्तकषाययोः कटुविपाकयोरपि वातकर्तृत्वे बद्धविण्मूत्रतायां च मिति न विरोधः / स च भिन्नकालोऽप्यवस्थापाकजन्यदोषानुगुण- | कटुकार्यकरत्वं न पुनः पित्तकर्तृत्वे, अचिन्त्यत्वात् प्रभावस्य / ननु, तया अननुगुणतया वाऽवस्थापाकाहितदोषाणां वर्धनं क्षपणं वा “पञ्चभूतात्मके देहे आहारः पाञ्चभौतिकः / विपकः पञ्चधा सम्यक् करोतीति निष्ठापाकामिधानं शास्त्रे प्रयोजनवदेव / स्वान् गुणानभिवर्धयेत्" (सु. सू. स्था. अ. ४६)-इत्यनेन अन्ये त्वाः -यत्-नान्नस्याग्निसंयोगान्मधुरायवस्थितं भवति, पञ्चधाऽपि विपाकस्तेनैवोक्तः, तत्कथं न विरोध इति चेत् / नैवम् , किंतु कफादिस्थानेषु. मनुष्याणां स्वभावादेव मधुरादयो रसास्ति. उपाधिमेदेन विरोधाभावात् तत्र हि भूतमेदमवलम्ब्य पञ्चधात्वं, ठन्ति, ते चान्नं स्वस्वभावं नीत्वा कफादीन् जनयन्ति / उक्तं हि अत्र तु लाघवगौरवरूपं भूतगुणवैविध्यमाश्रित्य दैविध्यमुक्तमिति न तत्रान्तरे-"मधुरो हृदयादूर्ध्व रसः कोष्ठे व्यवस्थितः / ततः | विरोधः, यथा-पञ्चभूतात्मकत्वेऽपि द्रव्याणां सौम्याग्नेयत्वाद्वैविध्यसंवर्धते श्लेष्मा शरीरबलवर्धनः // नामिहृदयमध्ये हि रसस्त्वम्लो | मिति / यत्पुनः सुश्रुतेनाम्लपाको न मन्यते तच्चरकमतानुयायिनो व्यवस्थितः / स्वभावेन मनुष्याणां तत्र पित्तं विवर्धते // अधो नसहन्ते, यतोऽम्लपाकतयैव व्रीहिकुलस्थादीनां पित्तकर्तृत्वमुपपद्यते, नाभ्यास्तु खल्वेकः कटुकोऽवस्थितो रसः / प्रायः श्रेष्ठतमस्तत्र अथ मन्यसे-बीयादेष्णवीर्यस्वेन तत्र पित्तकर्तृत्वं तदसत, प्राणिनां वर्धतेऽनिलः // तस्माद्विपाकत्रिविधो रसाना नात्र संशयः" मधुरस्य व्रीहेस्तन्मते मधुरविपाकस्योष्णवीर्यतायामपि सत्यां न पित्तइति / एतच्च तत्रान्तरं श्लेष्मपित्तगतमधुराम्लरसवायुप्राभाविककटुर- कर्तृत्वमुपपद्यते, रसविपाकाभ्यामेकस वीर्यस्य बाधनीयत्वात्। साभिप्रायेण वर्णनीयम् / ते च कफादिगता रसा अस्माकमप्यम्या- | किंचाम्लपाकत्वाद् व्रीयादेः पित्तमम्लगुणमुत्पद्यते, यदि तूष्णवीर्यशयपाकसहकारितयाऽनुमता एव, तस्माद्यथोक्त एवाथों न्याय्य ताकृतं स्यात्तदा कटुगुणभूयिष्ठं पित्तं स्यात् , दृश्यते च-बीहिमक्षइति / अयं च विपाकाधेयो (रसो)न रसनेन्द्रियग्राह्यः, किंतु णादम्लोद्गारादिनाऽम्लगुणभूयिष्ठतैवेति; किंच पृथिवीसोमगुणातिरेतत्तत्कायेंणैवोन्नीयते; यथा-कटुरसाया उष्णवीर्याया अपि शुण्ठ्या | कान्मधुरः पाको भवति, वाय्वश्याकाशातिरेकाच्च कटुर्भवति-इति वृष्यत्वेन मधुरः पाकोऽनुमीयते, तथा लवणस्य सृष्टविण्मूत्रत्वेन | पक्षे यदा व्यामिश्रगुणातिरेको भवति, तदा सोमाझ्यात्मकस्याम्लस्योमधुरः पाक उन्नीयते, तथा तिक्तकषाययोर्बद्धविण्मूत्रतया कटुपाक त्पादः कथं प्रतिक्षेपणीयः; अथवा तत्रकारयोः किमनयोरनेन वच. उन्नीयत इति / ननु, लवणस्य मधुरपाकित्वे पित्तरक्तादिकर्तृत्वमनु- नमात्रविरोधेन कर्तव्यं; यतो यदम्लपाकं चरको ब्रूते तत् सुश्रुतेन पपन्नं, तथा तिक्तकषाययोः कटुपाकित्वे च पित्तहन्तृत्वमनुपपन्नम्। वीर्योष्णमिति कृत्वा समाधीयते, अनेन न कश्चिद्रव्यगुणे विरोधः।' नैवं, सत्यपि लवणस्य मधुरपाकित्वे तत्र लवणे उष्णवीर्य यदस्ति | इति द्रव्यगुणसंग्रहव्याख्यायां शिवदाससेनः / तेन तस्य पित्तरक्तादिकारकत्वं, विपाकस्तु तत्र पित्तरक्तकरणलक्षणे | 'विपाक इति पाकः पचनं द्रव्याणां स्वरूपरसयोः परा वृत्तिः। कायें बाधितोऽपि सृष्टविण्मूत्रादिलक्षणे लक्ष्यत एव, तथा तिक्तकषा- सा च स्वरूपान्तरत्वेन रसान्तरत्वेन च परिणतिः, तस्या विशेषो ययोरपि कटुविपाको बलवता शीतवीर्येण बाधितत्वान्न पित्तजनकः, | विपाकः ।......कस्य रसस्य किं रसान्तरत्वेनोदयः परिणामः स्यादिबदविण्मूत्रतया तु लक्ष्यत एव / एतेन यदुच्यते-लवणादिषु विपाको | त्यत आह-'कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः' इत्यादि / सु० सं० 23

Page #275
178 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान तत्राहरन्ये-प्रति रसं पाक इति / केचित्रिविधमि- च्छन्ति-मधुरमम्लं कटुकं चेति / तत्तु न सम्यक, भुक्तानां द्रव्याणां यः कटुस्तिक्तः कषायो वा रसः स स रसः खलु भूतगुणादामाच्चान्योऽम्लो विपाको नास्ति; पित्तं हि जाठरेणाग्निना पच्यमानानां भुक्तानां द्रव्याणां रसास्वधातुरूपेण | विदग्धमम्लतामुपेत्याग्नेयत्वात् / यद्येवं लवणोऽप्यपरिणामे तत्पाकेन पच्यमानः सन् प्रायशः कटुर्विपाकः स्यात् / न्यःपाको भविष्यति, श्लेष्मा हि विदग्धो लवणताकटुश्च कटुविशेषेणाभिनिष्पन्नः संस्तत्र रसाख्ये धातौ वर्तते ( एवं | | मुपैतीति / मधुरो मधुरस्याम्लोऽम्लस्यैवं सर्वेषाशेषेष्वपि व्याख्येयम् )...इत्थं च रसपाकाभिप्रायेण त्रिधा विपाक मिति केचिदाहुः; दृष्टान्तं चोपदिशन्ति,-यथा उक्तः (चरकेण); सुश्रुते भूतगुणपाकाभिप्रायेण द्विधा विपाक उक्तो | तावत् क्षीरमुखागतं पच्यमानं मधुरमेव स्यात्तथा गुरुलधुश्चति क्रमेण मधुरसंशः कटुसंशश्च' इति चरकटीकायां जल्प- शालियवमुद्गादयः प्रकीर्णाः खभावमुत्तरकालेऽपि कल्पतरौ गङ्गाधरकविराजः।। मतान्तरं चरकस्याह-केचित्रिविधमित्यादि / एतच्च मधुरादिपाकत्रयं "विपाकप्राधान्यवादिमतं वीर्यवादिमतं निषेधयित्वा प्राह- नैष्ठिकं; चरकमतं वचिद्रसद्वाराऽभिहितं; यथा-"कटुतिक्तकषायाणां नेत्याहुरन्ये इत्यादि / विपाकः प्रधानमिति प्रतिशा / विपाकशब्देनेह विपाकः प्रायशः कटुः। अम्लोऽम्लं पच्यते स्वादुमधुरं लवणस्तथा।": लक्षणया अभ्यवहृतद्रव्यान्तपाकाधेय आहारस्य रसविशेषो गौरवेण क्वचिद्रव्यद्वाराऽभिहितं 'पिप्पल्यः कटुका मधुरविपाकाः' इत्यादि / लाघवेन वा युक्तोऽभिधीयते, विशिष्टो नैष्ठिकः पाको विपाक | यदवस्थापाके "अन्नस्य भुक्तमात्रस्य षड्सस्य प्रपाकतः। मधुरः प्राक् इत्यर्थः / अत्र हेतु:-सम्यमिथ्याविपाकत्वादिति / अस्यार्थ | कफोद्भावात् फेनभूत उदीर्यते // " इत्यादिना चरकोक्तं, तन्नैव्याकरोति-सर्वद्रव्याणीत्यादि / सम्यग्विपक्कानि गुणं मिथ्याविपक्कानि | ष्ठिकपाकाभावादेवेहानधिकृतम् / उक्तानि परमतानि दूषयति-तत्तु दोषं जनयन्ति / सम्यक्पाकः समेनाग्निना, मिथ्यापाकस्तु हीनाति- न सम्यगिति / अत्र हेतुः-भूतगुणादिति / पृथिव्यप्तेजोवाय्वापाकरूपो यथाक्रमं मन्देन तीक्ष्णेन चाग्निना क्रियते / तत्र हीनपाके काशानां वैविध्यं भवतीत्यादिना वक्तव्य गुरुलघुलक्षणद्वैविध्येन आमविकाराः, तीक्ष्णपाके च भसकविकारा दोषाः; समपाके तु द्विविधस्यैव पाकस्योपपन्नत्वादित्यर्थः। आगमादिति ‘आगमस्त्वाह' धातुसाम्यं गुणश्च / अयं च पाको यद्यपि जठराश्यधीनः सर्वाहारसा. इत्यादिना दर्शनीयः / पित्तस्य तु विदाहावस्थायामम्लपाकता भवति धारणो नतु द्रव्याधीनो द्रव्यगुणरूपो य इहाधिकृतः 'पिप्पल्या तया समं पाकत्रैविध्यं येऽभिमन्यन्ते तन्मतं चतुर्थलवणपाकमधुरविपाकः, अयं मधु कटुकम्' इत्यादिना प्रतिपादनीयः / अय- प्रसङ्गेन दूषयन्नाह-पित्तं हि विदग्धमित्यादि / आगमादिति यदुक्तं मेव पाक एतत्प्रकरणसिद्धान्ते च तद्रव्यमात्मना किञ्चित्' इत्यादौ तव्याकरोति-आगमस्त्वित्यादि / आगम इह धन्वन्तरिवचनं दर्शितः / तथा बुभयोरपि पाकयोरम्याधेयान्यपाकरूपतया एकतः 'द्विविध एव पाको मधुरः कटुकश्च' इति / मधुरकटुपाकयोर्यथाक्रम प्राधान्ये साधितेऽपरत्रापि सिद्धं भवतीति ग्रन्थाथों नेयः / किंवा | गुरुतां लघुतां च चिकित्सोपयुक्तां दर्शयति-तयोर्मधुराख्य इत्यादि / सम्यक्पाको द्रव्यगुणानुगुणः पाको, यथा 'चित्रकः कटुकः पाके', मधुरे गौरवस्य कटौ च पाके लाघवस्योपपत्ति दर्शयन् भूतगुणादिति तथा क्षीरं मधुरं रसपाकयोः' इत्यादि / अत्र हि द्रव्यगुण- हेतुं च व्याकरोति-तत्र पृथिवीत्यादि / पञ्चानां भूतानां कथं सदृश एक पाकः / मिथ्यापाकः द्रव्यगुणविसदृशः पाकः, यथा दैविध्यमित्याह-तद्गुणसाधादिति / अम्लपाकतया पित्तकरत्वं 'पिप्पल्यः कटुकाः सत्यो मधुरविपाकाः' इत्यादौ / गुणं दोषं वा जनय- यथा-'मधुरश्चाम्लपाकश्च व्रीहिः पित्तकरो गुरुः', 'उष्णाः कषायाः न्तीति सम्यक्पाके तथा मिथ्यापाके च प्रत्येकं योजनीयम् / तेन पाकेऽम्लाः कफशुक्रानिलापहाः / कुलत्थाः' इत्यादी, तथा विपाकद्रव्यगुणानुगुणो हि मधुरः पाकः सृष्टविण्मूत्रादिगुणं कफजननं गुणे "पित्तकृत्सृष्टविण्मूत्रः पाकोऽम्लः शुक्रनाशनः" इति चरकोक्तं, दोषं च करोति, तथा द्रव्यगुणविसदृशश्च पिप्पल्याः कटुकाया मधुरः | तत् सर्व सुश्रुते उष्णवीर्यकार्य कचिद्रव्यस्वभाव इति स्वीक्रियते। तेन पाको यथोक्तं गुणं दोषं वा करोति / अस्मिन् व्याख्याने अभिमत- | प्रमेये द्रव्यगुणे चरकसुश्रुतयोविप्रतिपत्तिनास्त्येव / यत्त्वत्र वक्तव्यं व्याख्याधीनपाकप्राधान्ये हेतुरुक्तो भवतीति नासङ्गतार्थत्वमस्य, | 'पञ्चभूतात्मके देहे आहारः पाञ्चभौतिकः। विपक्कः पञ्चधा सम्यक् यस्माद्रस वीर्यं च तिरस्कृत्यान्त्यो विपाको गुणं दोषं वा जनयति, स्वान् गुणानभिवर्धयेत्' इति; अनेन पञ्चधापाकोऽभिहितः, स तेन विपाकः प्रधानमिति / संप्रति स्वाभिमतविपाकस्वरूपं दर्शयितुं | द्रव्यस्वरूपचिन्तनीयो नैतत्पाकद्वयविरोधि, यथा पञ्चभूतात्मकेऽपि पराभिमतविपाकान्युपन्यसति-तत्राहुरन्ये इत्यादि / प्रतिरसं पाकमेव द्रव्याणां सौम्याग्नेयत्वाद् दैविध्यं भवति। या तु चरके अवस्थापाकाविवृणोति-मधुरो मधुरस्याम्लोऽम्लस्येत्यादि / अत्र दृष्टान्तमाह- | मिधाने अन्तिमपाके कटुताऽभिहिता-पक्काशयं तु प्राप्तस्य शोष्यमायथेत्यादि। प्रकीर्णा इत्युप्ताः; तेन शालियवादय उप्तप्ररूढाः फलिताश्च णस्य बहिना / परिपिण्डितपक्कस्य वायुः स्यात् कटुभावतः' इत्यनेन शालियवादिस्वरूपा एव भवन्ति, एवं मधुरादयोऽपि निष्ठापाकेऽपि सा वातप्रकोपमात्रे हेतुः, नानेन मधुरपाकाधेय सृष्टमूत्रपुरीषतामधुरादिस्वरूपा एव भवन्ति / अत्रैव पक्षे मतान्तरमाह-केचित्पुन- सम्यक्शुक्रजननादिविरोधिनीति न विरोधः' इति चक्रः / 'तत्रारित्यादि / अबलवन्तो रसा अल्पतया बलवतामित्युल्बणानां रसानां हुरन्ये-प्रतिरसं पाक इति मधुरो मधुरस्याम्लोऽम्लस्येत्यादि; यथावशता पराधीनतामल्पतामिति यावत् / तेन निष्ठापाकेन बलवता | शालियवादयः प्रकीर्णाः स्वभावमुत्तरकालोऽपि न परित्यजन्ति, दुर्वलरसाभिभवान्न प्रतिनियमेन मधुरस्य मधुर एव पाकोऽम्लस्य | तदिति / केचित्पुनरबलवन्तो बलवतां वशमायान्ति तस्मादनववाऽम्क: पाक इत्यादि प्रतिनियमाभावादनवस्थितः पाक इत्यर्थः / स्थितः पाक इति / केचित्रिविधमिच्छन्ति-मधुरमम्लं कटुकं चेति /

Page #276
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता। - - - | - - - - - न परित्यजन्ति तद्वदिति। केचिद्वदन्ति-अबलवन्तो चतर्णामपि सामग्यमिच्छन्त्यत्र विपश्चितः 13 बलवतां वशमायान्तीति / एवमनवस्थितिः, तस्मा- एवं द्रव्यरसवीर्यविपाकवादिनां सविवादहेतूनि मतानि दसिद्धान्त एषः। आगमे हि द्विविध एव पाको | निर्दिश्य स्वमतं द्रव्यादिसामग्यलक्षणं निर्दिशन्नाह-पृथक्त्वदमधुरः कटुकश्च / तयोर्मधुराख्यो गुरुः, कटु- शिनामित्यादि / पृथक्त्वदर्शिनां मेददार्शनाम् , एष वादसंग्रह इति काख्यो लघुरिति / तत्र पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशानां योज्यम् / वादसंग्रहश्च द्रव्यं प्रधान, रसाः प्रधानमित्यादिकः / द्वैविध्यं भवति गुणसाधाहुरुता लघुता च; खमतमाह-चतुणोमित्या खमतमाह-चतुर्णामित्यादि / चतुर्णा रसगुणवीर्यविपाकानाम् / पृथिव्यापश्च गुयः, शेषाणि लघुनि; तस्माविविध अपिशब्दः समुच्चये / न अपिशब्दः समुच्चये / न केवलमेकस्य द्वयोस्त्रयाणां वा, चतुर्णाएव पाक इति // 10 // मपीत्यर्थः / सामन्यं समुदायत्वम् / इच्छन्ति मन्यन्ते / अत्र अपरं विषाकवादिमतं निर्दिशन्नाह-नेत्याहरित्यादि / द्रव्ये / विपश्चितः पण्डिताः // 13 // नेत्याहुरन्ये वीर्य प्रधानमिति केचिन्न ब्रुवते / तर्हि किं प्रधानं ? तद्रव्यमात्मना किंचित्किचिद्वीर्येण सेवितम् // विपाकः प्रधानमिति, विशिष्टः पाको विपाकः / सर्वद्रव्याण्यभ्य- किंचिद्रसविपाकाभ्यां दोष हन्ति करोति वा // 14 // वहृतानीति इह सर्वशब्दो वामनीयद्रव्याणि वर्जयित्वा ज्ञेयः / / ननु, तर्हि द्रव्यमेव क्रियाकारि न रसादय इत्याशयाहगुणं दोषं वा जनयन्ति गुणं सम्यग्विपक्कानि, दोषं मिथ्यावि- तदित्यादि / आत्मना खयमेवः द्रव्यमात्मना कृत्वा किंचिद्दोष पक्कानि / प्रतिरसं पाक इति रसं रसं प्रति पाक उत्पद्यत इत्यर्थः। हन्ति करोति वा, किंचिद्रव्यमेव वीर्येण कृत्वा हन्ति करोति तत्त न सम्यक त्रैविध्यं न सम्यगित्यर्थः / कथं पुनस्वैविध्यं न वा, किंचिद्धन्ति करोति वा रसविपाकाभ्यां कृत्वा, सर्वत्र द्रव्यं सम्यगित्याह-भूतंगुणादित्यादि / एतेन त्रैविध्यं निरस्तम् / नामितरप्राधान्यापवादपूर्वकं प्राधान्यं द्रष्टुं शीलं येषां ते पृथक्त्व. प्रतिरसं पाक इति पूर्वोक्तं स्थापयन्नाह-मधुरो मधुरस्येत्यादि। दर्शिनः / एष इत्यनन्तरोक्तः / वादसंग्रहः द्रव्यमेव प्रधानमित्याअम्लो अम्लस्यैवं सर्वेषामिति केचिदाहुरिति पदच्छेदः / दृष्टान्तं दिरूपो वादपरिग्रहः / एतत्पक्षविपरीतपक्षं सर्वप्राधान्यं सिद्धान्त. चोपदिशन्तीति प्रतिरसपाके इत्यर्थः 1 उखागतं स्थालीगतम्। रूपतया दर्शयन्नेव एकैकप्राधान्यपक्षान्निषेधयन्नाह-चतुर्णामित्यादि / प्रकीर्णा इति भूमौ निक्षिप्ताः फलितपर्यन्ता इत्यर्थः / तद्वदिति समग्रस्येदं सामग्र्यं मेलकमित्यर्थः / अत्रेति प्राधान्यचिन्तायाम् / एवं रसा अपि जठराग्निपक्काः खं रूपं मधुरादिकं न त्यजन्ति / विपश्चित इति प्रामाणिकाः / तेन प्रामाणिकेच्छया मेलकस्यैव तस्मादित्यादि।-तस्मात् केचित् प्रतिरसं पाकः, केचित्रिविधः, प्राधान्यं फलति / सामग्येण चेह धर्मेण समग्रा धर्मिण एव विवअन्येऽबलवन्तो बलवतां वशमायान्तीति मतानामनियतत्वम् ; क्षिताः / यत्र द्रव्यप्राधान्यं तत्र रसादीनामप्राधान्यं, यत्र रस. तस्मादसिद्धान्त एष अनागम एष इत्यर्थः / खमतमिदानी दर्श- प्राधान्यं तत्र द्रव्यादीनामप्राधान्यमित्यायनुसरणीयम्' इति चक्रः / यन्नाह-आगमे इत्यादि / आगमे शास्त्रे / अन्ये 'आगमस्विह' 1 'सामर्थ्य' इति पा० / 2 "एतदेव स्वस्वविषये द्रव्यादिइति पठन्ति; तत्र तुशब्दोऽप्यर्थः, अथवा विशेषार्थस्तुशब्दः, प्राधान्यमाह-तदित्यादि। तदिति तस्मात् द्रव्यादिसामन्यप्राधान्यात् / तेन प्रत्यक्षादिप्रमाणाविरुद्धोऽपि शिष्टागम इत्यर्थः; अथवा, अत्र द्रव्यमेव पञ्चमहाभूतविकारविशेषमन्नपानमेषजरूपं पाञ्चभौतिकआगमशब्दोऽयं सिद्धान्तवचनः, तेन सिद्धान्तः पुनरिहेत्यर्थः / / शरीरस्य धातुवैषम्यरूपं दोषं विकारं वा धातुसाम्यरूपं दोषविकापृथिव्यप्तेज इत्यादि। पृथिव्यादीनां गुणसाधाद् गुणसमानतया | रोपशमं समवायिकारणतया कुर्वन् कर्तृत्वेन व्यवस्थाप्यते / तदाद्वैविध्यं भवतीत्यर्थः / गुणमेवाह-गुरुता लघुता चेति // 10 // श्रितास्तु द्रव्यशक्तिरूपा रसवीर्यविपाका यथायोग निमित्तकारभवन्ति चात्र णतां समवायिकारणता वा भजन्तो न कर्तृतया व्यपदिश्यन्ते, द्रव्येषु पच्यमानेषु येवम्बुपृथिवीगुणाः॥ द्रव्यपराधीनत्वात् / यत्तु 'मधुरामललवणा वातं नन्ति' इत्यादिना निर्वर्तन्तेऽधिकास्तत्र पाको मधुर उच्यते // 11 // | रसादीनामपि कर्तृत्वं व्यपदिश्यते, तद्रसादिप्राधान्यतया न तु तेजोऽनिलाकाशगुणाः पच्यमानेषु येषु तु॥ परमार्थतः, तेषां नित्यं द्रव्यपराधीनत्वात् / तेन द्रव्यप्रभावादेव. निर्वर्तन्तेऽधिकास्तत्र पाकः कटुक उच्यते॥१२॥ रसादिसाध्ये कायें द्रव्यमेव कर्तृतयोपदिशति-द्रव्यमात्मनेत्यादि / भवन्ति चात्रेत्यादि / निर्वर्तन्तेऽधिका इति जायन्ते उत्कटा किञ्चिद्रव्यमात्मना शक्या प्रभावाख्यया दोषं हन्ति करोति वा / इत्यर्थः // 11 // 12 // | दोषमिति दोषशब्देन विकारोऽपि गृह्यते / शक्तिः द्रव्यस्य स्वरूप प्रथकृत्वदर्शिनामेष वादिनां वादसंग्रहः॥ रूपा सामान्यविशेषात्मिका न्यायदर्शनसिद्धा वा भवतु, भट्टनयसिद्धा तत्तु न सम्यक् , भूतगुणादागमाच्चान्योऽम्ल: पाको नास्ति, पित्तं हि वा तदतिरिक्ता कार्यगम्या भवतु, नेह तद्विचारः प्रयोजकः, उभयविदग्धमम्लतामुपैत्यनियत्वात् ; यद्येवं लवणोऽप्यन्यः पाको भविः | थाऽपि शक्तिसिद्धेः / इयमेव शक्तिस्तत्रान्तरे प्रभावशब्देन, इह 'ध्यति, श्लेष्मा हि विदग्धो लवणतामुपैतीति / आगमस्त्विह विविध चाचिन्त्य शब्देन व्यवहियते / रसविपाकाभ्यामिति समासोपदेशेन एव पाको मधुरः कटुकश्च' इति चक्रसंमतः पाठः। भूयसाऽपि द्रव्यादीना कार्यकर्तृत्वं सूचितम् / अत्र दोषहरणकरणा१ 'संप्रति द्रव्यादिप्राधान्ये एकीयमतानि दर्शयित्वा स्वमतं | भ्यामेव सर्वद्रव्यकार्यावरोधः / तद्रव्यमात्मनेत्यादिना स्वकार्ये सिद्धान्तरूपमाह-पृथक्वेत्यादि / पृथक्त्वेन एकैकश्योक्तेन म्यादी सर्वप्राधान्येऽपि मुख्यकर्तृतया द्रव्यं प्रधानमित्युक्तम्" इति चक्रः। निर्वर्तन्तेऽधिकास्तनपान उत्कटा किञ्चिद्रव्यमात्मना शक्या प्रभावास्या

Page #277
180 निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान www हनने करणे च कर्तृकारकं तत्र द्रव्यमात्मना पार्थिवाप्यतैजस- कार्यकारणभावेऽपि यथाऽमेधूमो जायते नैवं रसादयो वायव्याकाशीयखरूपेण दोषं हन्ति, यथा-खदिरः कुष्ठं, दोष- द्रव्याज्जायन्ते, कि तर्हि द्रव्यरसादीनां च सहैव जन्मेति दर्शयशब्दोऽत्र व्याधावपि वर्तते; वीर्येण द्विविधेनाष्टविधेन वा नाह-जन्म खित्यादि / अन्योन्यापेक्षिकमिति अन्योन्याश्रि. सेवितं द्रव्यं दोषं हन्ति, तच्च महत्पञ्चमूलादिकमेतस्मिन्नध्याये तमेकवेलोत्पत्तिरित्यर्थः / किमिवेत्याह--अन्योन्येत्यादि / देहः कथितमेवः रसेन कृत्वा द्रव्यं दोषं हन्ति, यथा-तिक्ता गुडू. शरीरं, देही आत्मा / एवं रसं द्रव्याश्रयं प्रतिपाद्य वीर्यच्युष्णवीर्याऽपि पित्तं शमयति; विपाकेन कृत्वा द्रव्यं दोषं मपि द्रव्याश्रयं प्रतिपादयन्नाह-वीर्यसंज्ञा इत्यादि / अपिशहन्ति, यथा-शुण्ठी कटुकाऽपि वातं शमयति, मधुरविपा-ब्दादन्येऽपि स्थूलसूक्ष्मादयो गुणा द्रव्याश्रया एव / निर्गुकलात् // 14 // णास्तु गुणाः स्मृता इति / एते शीतादयः स्थूलसूक्ष्मादयश्चान्ये पोको नास्ति विना वीर्याद्वीर्य नास्ति विना रसात् // गुणाः, रसोऽपि गुणः, अतो गुणेषु गुणा न संभवन्ति रसो नास्ति विना द्रव्याद्रव्यं श्रेष्ठतमं स्मृतम् 15 तस्माद्रव्यस्यैवैते शीतादयो गुणा इति / तथा विपाकमपि द्रव्याश्रयमेव प्रतिपादयन्नाह-द्रव्ये इत्यादि / द्रव्ये पञ्चभूतारसादीनां द्रव्यकार्यवाव्यस्य प्राधान्यं दर्शयन्नाह-पाक त्मकदेहे, द्रव्याणि आहारद्रव्याणि; न षड्रसाः, निरवयवलात् / इत्यादि / श्रेष्ठतमं प्रशस्यतमम् / एतेनाश्रयो द्रव्यम् , आश्रयिणो शेषा भावा इति रसादय इत्यर्थः, तदाश्रया इति द्रव्याश्रया रसादयः // 15 // इत्यर्थः / अत्र पाठान्तराणि तझ्याख्यानान्तराणि च बहूनि जन्म तु द्रव्यरसयोरन्योन्यापेक्षिकं स्मृतम् // सन्ति, तानि विस्तरभयान लिखितानि // 16-18 // अन्योन्यापेक्षिकं जन्म यथा स्यादेहदेहिनोः॥१६॥ अमीमांस्यान्यचिन्त्यानि प्रसिद्धानि स्वभावतः॥ वीर्यसंज्ञा गुणा येऽष्टौ तेऽपि द्रव्याश्रयाः स्मृताः॥ आगमेनोपयोज्यानि मेषजानि विचक्षणैः॥ 19 // रसेषु न भवन्त्येते निर्गुणास्तु गुणाः स्मृताः॥१७॥ यथोक्तमेषजानां स्वबुद्ध्या विचारनिषेधं निदर्शयन्नाहद्रव्ये द्रव्याणि यस्माद्धि विपच्यन्ते न षड्रसाः॥ अमीमांस्यानीत्यादि / अमीमांस्यानि न विचार्याणि, अचिन्त्यानि श्रेष्ठं द्रव्यमतो शेयं, शेषा भावास्तदाश्रयाः॥१८॥ यान्येवाचिन्त्यानि तान्येवामीमांस्यानि / कानि पुनस्तानि ? खदि रतुवरकरसानहरिद्रादीनि कुष्ठनानि, न तु सर्वाणि द्रव्याणि; १'संप्रति पाकायपेक्षणीयतया पाकायाश्रयतया च द्रव्यप्राधान्यं अन्यथा 'वर्गमपि वर्गेणोपसृजेत्', तथा 'बीजेनानेन मतिमान् दर्शयन्नाह-पाको नास्तीत्यादि / शीतवीर्य पृथिवीजलाश्रयं मधुर गुरु कुर्यादस्तिशतान्यपि' (चि. अ. 38) इत्यादि विरुद्धं भवेत् / च पार्क निष्पादयति, तथा उष्णवीर्यमझ्याश्रयमाकाशलाघवसहितं | | खभावतो जन्मतः। अन्ये तु आगमे यानि मेषजानि प्रसिद्धानि कटकलघुपाकं च जनयति / द्रव्यमाधारकारणमिति विपाकवीर्यर तान्यमीमांसान्यविचारणीयानिः कुतो हेतोरविचार्याणि ? यतः सानां सर्वेषामेवाधारकारणतया द्रव्यं प्रधानमित्युक्तं भवति; किंवा | खभावतोऽचिन्त्यानि तेषां खभावश्चिन्तयितुं न शक्यत विपाकादीनां स्वस्वकार्योपदर्शनमेतत् / यथा-द्रव्योपयोगानन्तरं इत्यर्थः; यथा द्रवखमपामुष्णखममेरित्यादि / कथं पुनस्तानि रसः स्वकार्य करोति, ततो वीर्य परिणामावस्थायां कार्य करोति, प्रयोज्यानीत्याह-आगमेनोपयोज्यानि; आगमेनैवैकेनोपयोगः ततोऽन्ते विपाकः / तदुक्तं चरके-"रसो निपाते द्रव्याणां विपाकः कार्य इत्यर्थः // 19 // कर्मनिष्ठया। वीर्य यावदधीवासान्निपाताच्चोपलभ्यते" इति चक्रः / 2 श्रेष्ठमतः' इति पा० / 3 'अथ द्रव्यं चेद्रसस्य कारणं, कारणं च न्यमाह-द्रव्ये द्रव्याणीत्यादि / द्रव्ये आहाररूपे, द्रव्याणि आहारनावश्यं कार्य जनयति, तत् किं रसं विनाऽपि द्रव्यं भवतीत्याशङ्कां गतानि पृथिव्यादीनि, पच्यन्ते न रसा इति रसाना परतत्रत्वेन निराकुर्वनाह-जन्म त्वित्यादि / तत्र द्रव्यं कार्यद्रव्यं धान्यफलवृक्षादि। स्वतत्रपाकाविषयत्वात् , द्रव्ये स्वग्निसंयोगात् पच्यमाने पाकाजन्मशम्देन चामिन्यक्तिरुच्यते' इति चक्रः। 4 'अथ पाको नास्ति ज्ज्ञायमानतया रसः पच्यत इति व्यपदिश्यत इत्यर्थः / यदा 'द्रव्यं विना वीर्यादित्यादिना मुख्यतया रसं द्रव्याश्रयं प्रतिपाद्य रसा- द्रव्येण' इति पाठस्तदा द्रव्येणेति जठराग्निना, इति विशेषः / अयतया वीर्यस्यापि द्रव्याश्रयत्वं परंपरया प्रतिपादितं, संप्रति प्रकरणव्युत्पादितं द्रव्यप्राधान्यं निगमयति-द्रव्यं श्रेष्ठतममिति / शेषा रसवदीर्यस्यापि द्न्याश्रयत्वं प्रतिपादयन्नाह-वीर्यसंशा इत्यादि / भावा रसवीयविपाकाः' इति चक्रः। भपिशब्दात् स्थूलसूक्ष्मादयो गुणा द्रव्याश्रयत्वेन गृह्यन्ते / अथ 1 'इदानीं द्रव्यविषये परीक्षारूपमीमांसाया दर्शितत्वादचिन्त्यरसाश्रयाः पूर्वममी गुणा उक्ताः, तथा रसगुणकथनन च 'मधुरो | द्रव्यखभावेऽपि मीमांसा वो माभूदित्याह-अमीमांस्यानीत्यादि / रसः शीतः' इत्यादिना रसाश्रया वीर्यादयो गुणा वक्तव्याः, तत् | अचिन्त्यानि यानि भेषजानि यथा दन्ती चित्रकसमाऽपि विरेचयति, कथमिह द्रव्या उच्यन्त इत्याह-रसेषु न भवन्तीत्यादि / एतेन | लोहाकर्षकमणिलोहमाकर्षयतीत्याधुक्तानि आगमावधारितानि मीमांपरमार्थतो रसगुणे निर्गुणत्वाद् वीर्यरूपा गुणास्तथाऽन्ये संख्यादयो | सया अपरीक्ष्याणि; कथं तर्हि तानि शातव्यानीत्याह-प्रसिद्धानि न भवन्त्येव / एकाश्रयतया तूपचारात् मुखेन द्रव्यगुणप्रतीत्यर्थ गौरव- स्वभावत इति / आगमादेव परं प्रसिद्धतमा भवन्तीत्यर्थः / एतेन तयोच्यन्ते' इति चक्रः१५'विपाकस्यापि द्रव्याश्रयत्वेन द्रव्यप्राधा- यानि चिन्त्यानि भेषजानि तेषां मीमांसा कर्तव्यैव' इति चक्रः /

Page #278
अध्यायः 41] सुश्रुतसंहिता / 181 प्रत्यक्षलक्षणफलाः प्रसिद्धाश्च स्वभावतः॥ पार्थिवमिदमाप्यमिदं तैजसमिदं वायव्यमिदमा. नौषधीहेतुभिर्विद्वान परीक्षेत कदाचन // 20 // काशीयमिति // 3 // सहस्रेणापि हेतूनां नाम्बष्ठादिविरेचयेत् // तत्र सर्वेषामेव द्रव्याणां पञ्चभूताभिनिर्वृत्तवात् पृथग्द्रव्याणां तस्मात्तिष्ठेत्तु मतिमानागमे न तु हेतुषु // 21 // | पृथिव्याद्यारब्धानां परमार्थमेदो नास्तीत्युत्कर्षोपाधिमेदं दर्श यन्नाह-तत्रेत्यादि / समुदायात् समवायात् / द्रव्याभिनिइति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने द्रव्यगुणरस वृत्तिव्यजन्म / अभिव्यजको ज्ञापकः // 3 // वीर्यविपाकविशानीयो नाम चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः // 40 // | तत्र स्थूलसान्द्रमन्दस्थिरगुरुकठिनं गन्ध | बहुलमीषत्कषायं प्रायशो मधुरमिति पार्थिवे; तत् ननु, अनुमानविरुद्धानि कथमागमैकप्रयोज्यानीत्याशक्य, याशक्ल, स्थैर्यबलगौरवसंघातोपचयकर विशेषतश्चाधोग. आगमस्य प्रत्यक्षफलवेन बलीयस्वं दर्शयन्नाह-प्रत्यक्षेत्यादि / तिखभावमिति // (1) // प्रत्यक्षलक्षणफला हिताहितमेदेन / कुतः पुनर्हेतुभिर्न परीक्षणीयं तत्र प्रभूतं द्रव्याभिव्यक्तिकारणं पृथिव्यादिभूतगुणोत्कर्ष मेषजं प्रसिद्धलक्षणफलमित्याह-सहस्रणेत्यादि // 20 // 21 // निर्दिशनाह-तत्र स्थूलेत्यादि / स्थूलः सूक्ष्मविपरीतः, सान्द्रइति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत स्तनुविपर्ययः, मन्दस्तीक्ष्णविपर्ययः, सरविपरीतः स्थिरः, व्याख्यायां सूत्रस्थाने चत्वारिंशोऽध्यायः॥४०॥ गुरुश्चिरपाकी, कठिनो मृदुविपरीतः। पार्थिवस्य लक्षणाभिधानेन गुणवत्त्वमभिधाय क्रियावत्त्वं दर्शयन्नाह-तत्र स्थैर्यत्यादि / एकचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः।। | स्थैर्यमचलखं, सङ्घातः काठिन्यम् , उपचयो बृंहणम् // (1) // शीतस्तिमितस्निग्धमन्दगुरुसरसान्द्रमृदुपिअथातो द्रव्यविशेषविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या च्छिलं रसबहुलमीषत्कषायाम्ललवणं मधुररसस्यामः॥१॥ प्रायमाप्यं तत् स्नेहनहादनक्लेदनबन्धनविष्यन्दयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ नकरमिति; // (2) // अथात इत्यादि / द्रव्यस्य विशेषो भेदः पार्थिवादिकः॥१॥२ | इदानीमाप्यद्रव्यमब्गुणोत्कर्षेण भिन्नं दर्शयन्नाह-शीततत्र पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशानां समुदायाव्या- | मित्यादि / स्तिमितमा, मित्यादि / स्तिमितमाई, जडमित्यन्ये / आप्यस्य लक्षणाभिभिनिर्वृत्तिः, 'उत्कर्षस्त्वभिव्यञ्जको भवति-इदं धानेन गुणवत्त्वमभिधाय कियावत्त्वं दर्शयन्नाह-तत् स्नेह नेत्यादि / हादनं सुखोत्पादनं, क्लेदनमार्द्रभावः, बन्धनं संह१ 'आगमस्यैवात्र बलवरचं दर्शयन्नाह-प्रत्यक्षेत्यादि / प्रत्यक्षेण | त्यापादनं, विष्यन्दनं द्रवस्रुतिः // (2) // लक्ष्यते दृश्यते फलं यासां दन्तीविषहरमणिप्रभृतीनां ताः प्रत्यक्ष- उष्णतीक्ष्णसूक्ष्मरूक्षखरलघुविशदं रूपबहुललक्षणफलाः / प्रसिद्धा इत्यागमप्रसिद्धाः / स्वभावत इत्यचिन्त्य-मीषदम्ललवणं कटुकरसप्रार्य विशेषतश्चोवंगस्वरूपतो विरेचकत्वस्तम्भनत्वविषहरत्वादेः / हेतुभिरित्यागमविरुद्धैः | तिखभाषमिति तैजसं तहहनपचनदारणतापनकुहेतुभिः / आगमानुगुणैः सहेतुमिभेषजादीनि सर्वाण्येव परी प्रकाशनप्रभावर्णकरमिति:॥ (3) // श्याणि / स्वागमस्यानुमानाबाधनीयत्वमेवोदाहरणेनाइ-सहस्रणे आग्नेयद्रव्यलक्षणं तद्भूतगुणोत्कर्षेण दर्शयबाह-उष्णेत्यादि / अत्र 'अम्बष्ठादिविरेचयति पृथिवीतोयगुणयुक्तत्वात् , त्रिवृ. त्यादि / तीक्ष्णं राजिकामरिचादिवत्, सूक्ष्मं स्रोतोनुसरणशीलं, तादिवत्' इत्यादि बहुकुहेतुभिरपि आगमबाधितैनीम्बष्ठादिविरेचयति, विशदं पिच्छिलविपरीतम् / तस्य क्रियावत्त्वं दर्शयबाहकिंवागमोक्तं संग्रहणमेव करोति' इति चक्रः।२'पूर्वाध्यायोक्तद्रव्यस्य दहनेत्यादि / दहनं भस्मसात्करणं, पचनमाहारादिपाकः, दारणं तत्रानुक्तविशेषविज्ञानार्थ, तथा तदधिकारेण च वीर्यविपाकयोर्शनार्थ | व्रणादेः, तापनं शरीरादिसंतापन, प्रकाशनमभिव्यक्तिः, प्रभा द्रव्यविशेषविज्ञानीयोऽभिधीयते / द्रव्यस्य पाञ्चभौतिककार्यद्रव्यस्य | तेजः, वर्णो गौरादिः // (3) // पार्थिवत्वादय शह विशेषा विवक्षिताः' इति चक्रः। 3 'सर्वकार्यद्रव्याणां पञ्चभूतारम्धत्वं दर्शयित्वा चिकित्सोपयुक्तं पार्थिवत्वादिविशेषमाह- १हाराणचन्द्रस्तुस्थूिलसारसान्द्र' इत्यादि पठति, 'सार स्थिरांश तत्र पृथिव्यप्तेज इत्यादि / समुदायादिति मेलकात् / पृथिवीजला- पाकादिभिः क्षयापचयरहितमित्येतत्' इति च व्याख्यानयति। २'अत्र दीनां च यद्यपि विरुद्धगुणत्वं तथाऽप्यदृष्टवशादेकद्रव्यरूपकार्यारम्भकं | गुणे गन्धबहुलमिति वचनात् पृथिव्याः सांसिद्धिकेन गन्धबाहुल्येन दृष्टत्वादेव भवति / यथा वातादीनामेकव्याध्यारम्भकत्वं, शुक्र- योगं दर्शयति / एवं जलादिष्वपि सासिद्धिकेन रसादिविशेषेण योगं शोणितयोगर्भजनकत्वं, सत्त्वरजस्तमसा वा मइदाबारम्भकत्वम् / दर्शयन् बहुलशम् करिष्यति / ईषत्कषायमिति पृथिव्यनिलयोगा. उत्कर्षः प्रत्येकं पृथिव्यायुत्कर्षः / अभिव्यशक इति पार्थिवत्वाच- जोयं, यद्वक्ष्यति-'पृथिव्यनिलगुणबाहुल्यात् कषायः' इति, प्रायशो मिव्यजकः' इति चक्रः। मधुरमिति मधुरप्रधानं, पृथिव्या मधुररसकारणत्वात्' इति चक्रः /

Page #279
182 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यसंवलिता। [सूत्रस्थान सूक्ष्मरूक्षखरशिशिरलघुविशदं स्पर्शबहुलमी- भवन्ति।तानि यदा कुर्वन्ति स कालः, यत् कुर्वन्ति षत्तिक्तं विशेषतः कषायमिति वायवीयं तद्वैश- तत् कर्म, येन कुर्वन्ति तद्वीर्य, यत्र कुर्वन्ति तदधिचलाघवग्लपनविलक्षणविचारणकरमिति;॥ (4) // करणं, यथा कुर्वन्ति स उपायः, यन्निष्पादयन्ति पायगुणोत्कर्षाद्वायव्यं द्रव्यविशेष दर्शयन्नाह-सूक्ष्मेत्यादि / तत् फलमिति // 5 // खरं कर्कोटकफलवत् , शिशिरं शीतं, विशदं धूलिवत् / तस्यैव इदानीं सर्वस्यैव जगतः स्थावरजङ्गमाख्यस्य पाश्चभौतिकवेन कर्म दर्शयन्नाह-तद्वैशयेत्यादि / ग्लपनमवृष्यलं, विचारणं | सर्वमौषधं क्रियागुणयोगादिभिर्दर्शयन्नाह-अनेनेत्यादि / नानौमनसोऽनेकविकल्पकारणं; 'विचरणकरम्' इत्यन्ये पठन्ति, तत्र | षधिभूतमिति अनौषधिभूतं द्रव्यं नास्तीति संबन्धः / युक्तिगतिविशेषकरमित्यर्थः, 'विधारणम्' इत्यन्ये // (4) // विशेषमिति युक्तिविशेषो योजनाविशेषस्तोयाग्निसंस्कारवास. भक्षणसममदध्यवायिविशदविविक्तमव्यक्तरसं भावनामात्राकालाटापेधः / नभावनामात्राकालाद्यपेक्षः / अर्थ चेति / अर्थः प्रयोजनं नाना नि। शब्दबहुलमाकाशीयं; तन्मार्दवशौषिर्यलाघवकर- व्याधिनिर्घातनं, वीर्य शक्तिः शीतोष्णादयो वाऽष्टौ शक्तिमन्तो मिति // (5) // 4 // गुणाः, गुणा गुर्वादयः, अन्ये तु वीर्यप्रधाना गुणा वीर्यगुणास्ते आकाशगुणोत्कर्षेणाकाशीयं द्रव्यविशेषं दर्शयन्नाह-लक्षणे- | पुनः सरत्वादयः / कार्मुकाणि कार्यकराणि / तानि द्रव्याणि त्यादि / श्लक्ष्णं मसृणं, मृदु कोमलं, व्यवायीति समस्तदेहं यदा यस्मिन् काले, क्रियां कुर्वन्ति स कालः; कालश्च व्याप्य पश्चात् पाकं गच्छति विषमद्यवत् , विविक्तं पृथः संवत्सरात्मा ऋखाख्यः शीतोष्णवर्षलक्षणश्चातुरावस्थिकश्चाभिग्भूतम् , अवयवद्वारेण शून्यमित्यन्ये, अव्यक्तरसं मधुरादिरस- प्रेतः / यदित्यादि कर्मशब्देनात्र भेषजद्र व्यव्यापारः शोधनादिविशेषानुपलब्धेः। तस्य कर्माणि निर्दिशन्नाह-तन्मार्दवेत्यादि / रुक्तः / येनेत्यादि / वीर्यमिति शक्तिः / यत्रेत्यादि / अधिकरशौषिर्य छिद्रभावः // (5) // 4 // णमिति पञ्चमहाभूतशरीरिसमवायिलक्षणः पुरुषोऽधिकरणम् / अनेन निदर्शनेन नानौषधीभूतं जगति किंचि. | यथेत्यादि / येन खरसकल्कगृतशीतफाण्टघृततैललेहमोदकोद्रव्यमस्तीति कृत्वा तं तं युक्तिविशेषमर्थ चाभि- कारिकादिप्रकारेण कुर्वन्ति स उपायः / यदिति स्वास्थ्यमसमीक्ष्य स्ववीर्यगुणयुक्तानि द्रव्याणि कोर्मकाणि खास्थ्यं वा // 5 // 1 एवं तदुक्तपार्थिवादिद्रव्यस्वरूपस्य सर्वस्थावरजङ्गमस्य भेष- तत्र, विरेचनद्रव्याणि पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठानि, जताप्रतिपत्तिफलं यथा भवति तदाह-अनेनेत्यादि / निदश्यते पृथिव्यापो गुळ, तानि गुरुत्वादधो गच्छन्ति, पार्थिवादीनां स्वरूपमनेनेति निदर्शनमागमः / तेनागमेनेति अनन्त- तस्माद्विरेचनमधोगुणभूयिष्ठमनुमानात्; वमनद्ररोक्तेन पार्थिवादिद्रव्यस्वरूपप्रतिपादकेनागमेन / नानौषधिभूत- व्याण्यग्निवायुगुणभूयिष्ठानि, अग्निवायू हि लघू, मिति प्रतिषेधद्वयेनौषधिस्वरूपमित्यर्थः / एतदौषधित्वं सर्वद्रव्याणां | लघुत्वाच्च तान्यूर्ध्वमुत्तिष्ठन्ति, तस्माद्वमनमप्यूर्वयथा भवति तदाह-इति कृत्वा तं तं युक्तिविशेषमित्यादि / युक्ति- गुणभूयिष्ठम्: उभयगुणभूयिष्ठमुभयतोभागमः विशेषमिति योजनाप्रकारम् / स च योजनाविशेषो बाह्य भाभ्यन्तरो आकाशगुणभूयिष्ठं संशमनं; सांग्राहिकमनिलगुणवा शाले उक्तो वक्ष्यमाणः कालाथपेक्षः / अर्थमिति साध्यं तच्च भूयिष्ठम्, अनिलस्य शोषणात्मकत्वातः दीपनमनानाम्याषिघातेन स्वस्थपालनविशेषरूपम् / स्ववीर्यगुणयुक्तानीति | निगुणभूयिष्टं, तत्समानत्वात्; लेखनमनिलानलगुस्वशच्या प्रभावेण, गुणेन च रसवीर्यविपाकादिना युक्तानि / कर्मकराणीति कर्मणि समर्थामि / किंवा स्ववीर्ययुक्तानीति स्वकीयकार्य- द्रव्याणी भेषजत्वं प्रतिशातं, किन्तु विवक्षितयोजनादियुक्तत्वेनेति' करधर्मयुक्तानि, कार्यक्षम हि द्रव्यधर्म येन कुर्वन्ति तवीर्य इत्यनेन इति चक्रः / 2 'कर्मकराणि' इति पा०। वक्ष्यति / गुणशब्दोऽयं धर्मवचनः। एतदेवोक्तं युक्त्यपेक्षकार्य- 1 'ता' इति पा० / 2 'अनुमानालक्षयेदिति विरेचने यानि विशेषे वीर्यगुणयुक्तस्य द्रव्यस्य कर्तृत्वं भेदेनाह-तानि यदेत्यादिना | त्रिवृतादिद्रव्याण्युक्तानि तानि पृथिव्यम्बुगुणगुरुत्वयुक्तान्यनुमानाज्ञतत्फलमित्यन्तेन / येनेति प्रभावेण रसेन वीर्येण विपाकेन वा; यानि / गुरुत्वानुमानेन च गुरुत्वकार्यान्तरवातशमनाम्यननुगुणअयं च वीर्यशब्दः पारिभाषिकवीर्यवचनो न भवति, किंतु शक्ति- त्वादि शायते / यत्तु पृथिव्यम्बुगुणेन गुरुत्वादिभूयिष्ठानुमानं तन्न मात्रवचनः तेन प्रभावरसादयः सर्व एव स्वकार्य कुर्वन्तो द्रव्यस्य युज्यते, न हि यत् पृथिव्यम्बुगुणगुरुत्वभूयिष्ठं तत् सर्व विरेचनं, शक्तिपर्यायरूपवीर्यवाच्या इति ज्ञेयाः। यन्निष्पादयन्तीति आरोग्य- | तथा सति माषादीनामपि गुरुत्वाद्विरेचकत्वप्रसक्तिः, तस्माद्विरेचकत्व. विशेष स्वस्थानुवृत्तिविशेष रसायनफलं वा / अत्र सर्वव्यभेषजत्व- प्रभावसहितं गुरुत्वं विरेचकम् / प्रभावप्रतीतिश्च यतः प्रमाणादागकथनं विषाग्निप्रभृतीनामपि तत्साध्यं प्रति क्वचिद्विहितत्वाद्युक्तमेव / मादन्यतो वा तत एव च विरेचकं प्रतिपन्नमिति / लघुत्वादूर्ध्वमु. येन विषं विषहरणे उदरे च विधीयत एव / यत्तु मधुप्तादि-त्तिष्ठते इत्यत्रापि प्रभावसहितादिति ज्ञेयम् / वायुश्च यद्यपि तिर्यग्गतिसंयोगादिना विरुद्धं, तत् प्रत्येक भेषजं कचिद्भवत्येव; संयुक्तं च स्तथाऽप्यूर्ध्वगेनामिना युक्तो योगवाहित्वादूर्ध्व गच्छतीति युक्तम् / ' वैरोधिकत्वाद्रेषजं न भवतीति न काचित् क्षतिः / नपत्र सर्वथा | इति चक्रः /

Page #280
अध्यायः 42] सुश्रुतसंहिता / 183 णभूयिष्ठं; बृंहणं पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठम् ; एवमौष- पिच्छिलविशदौ चक्षुःस्पर्शाभ्यां, निग्धरूक्षौ धकर्माण्यनुमानात् साधयेत् // 6 // चक्षुषा, तीक्ष्णो मुखे दुःखोत्पादनात् / गुरुपाकः भवन्ति चात्र सृष्टविण्मूत्रतया कफोक्लेशेन च, लघुर्बद्धविण्मूत्रभूतेजोवारिजैव्यैः शमं याति समीरणः॥ तया मारुतकोपेन च / तत्र तुल्यगुणेषु भूतेषु जैः पित्तं क्षिप्रमाप्नोति निर्वृतिम् 7 रसवशष्यमुपलक्षयत्, तद्यथा-मधुरा रसवैशेष्यमुपलक्षयेत् / तद्यथा-मधुरो गुरुश्च खतेजोनिलजैः श्लेष्मा शममेति शरीरिणाम् // पार्थिवः, मधुरः स्निग्धश्चाप्य इति // 11 // वियत्पवनजाताभ्यां वृद्धिमभ्येति मारुतः॥८॥ __ तत्रेत्यादि / इमे वक्ष्यमाणाः / विपाकयोर्मधुरकटुकयोः आग्नेयमेव यद्रव्यं तेन पित्तमुदीर्यते // प्रागुक्ता गुणाः / तत्रोष्णेत्यादि उष्णस्निग्धौ वीर्यसंज्ञौ गुणौ / वसुधाजलजाताभ्यां बलासः परिवर्धते // 9 // तेषामष्टानां वीर्याणां मध्ये / मुखे दुःखोत्पादनादिति अत्र चार्थों द्रष्टव्यः, तेन घ्राणदुःखोत्पादनाचेति द्रष्टव्यम् / स्निग्धश्चति तत्रेत्यादि / गुरुत्वादिति गुरुखलघुखे चेह प्रभाव विशेषाधि. ष्ठिते त्रिवृतादिमदनफलादिद्रव्यसमवेते ग्राह्ये, न तु गुरुखलघु चकाराद्गुरुश्च // 11 // खमात्रे; अन्यथा मत्स्यपिष्टान्नमसूरादीनां विरेचकवं कपिजल / भवति चात्रलावादीनां च वामनीयवं स्यात् / अधो गच्छन्ति उपलादिवत् / गुणा य उक्ता द्रव्येषु शरीरेष्वपि ते तथा॥ अधोगुणभूयिष्ठं पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठमित्यर्थः / वमनेत्यादि / स्थानवृद्धिक्षयास्तस्माद्देहिनां द्रव्यहेतुकाः॥१२॥ ऊर्ध्वमुत्तिष्ठन्तीति धूमवज्वालावच्च / वमनद्रव्यमूर्ध्वगुणभूयि- | इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने द्रव्यविशेषविज्ञा. छम् अग्निवायुगुणभूयिष्ठमित्यर्थः / उभयगुणभूयिष्ठमिति विरे- नीयो नामैकचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः॥४१॥ चनवमननिर्दिष्टभूतचतुष्टयगुणभूयिष्ठमित्यर्थः / संशमन मिति गुणा इत्यादि / गुणा विंशतिरधिका वा / स्थानं दोषधातुम"न शोधयति यद्दोषान् समान्नोदीरयत्यपि / समीकरोति लसाम्येनावस्थानं, वृद्धिर्दोषादेराधिक्य, क्षयः हासो दोषादी. क्रुद्धांश्च तत् संशमनमुच्यते” इति / लेखनं कफमेदसोः / नाम् / द्रव्यहेतुकाः पाञ्चभौतिकद्रव्यहेतुकाः // 12 // निर्वृतिः शान्तिः // 6-1 // इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां एवमेतहणाधिक्यं द्रव्ये द्रव्ये विनिश्चितम॥ सुश्रुतव्याख्यायां सूत्रस्थाने एकचखाद्विशोवा बहुशो वाऽपि ज्ञात्वा दोषेषु चाचरेत् 10 रिंशत्तमोऽध्यायः // 41 // एवमित्यादि / एवमनेन प्रकारेण / एतत् पूर्वोक्तम् / द्विश इति द्वयोर्द्वयोर्दोषयोः / बहुश इति बहूनां दोषाणामित्यर्थः / दोषेषु द्विचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। चाचरेदिति चकाराद्रोगेष्वप्येवमाचरेदिति समुच्चीयते // 10 // अथातो रसविशेषविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या. तत्र य इमे गुणा वीर्यसंक्षकाः शीतोष्णस्निग्धः | स्यामः॥१॥ रूक्षमृदुतीक्ष्णपिच्छिलविशदास्तेषां तीक्ष्णोष्णा यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ घाग्नेयौ, शीतपिच्छिलौवम्बुगुणभूयिष्ठी, पृथिव्यबँगुणभूयिष्ठः स्नेहा, तोयाकाशगुणभूयिष्ठं मृदु अथात इत्यादि / रसविशेषो मधुरादिः, तस्य विज्ञानं त्वं, वायुगुणभूयिष्ठं रौक्ष्य, क्षितिसमीरणगुणभू | विशिष्टं ज्ञानम् // 1 // 2 // यिष्ठं वैशय; विपाकावुक्तगुणौ / तत्र, उष्णस्निग्धौ आकाशपवनदहनतोयभूमिषु यथासङ्ख्यमेको. वातघ्नौ, शीतमृदुपिच्छिलाः पित्तघ्नाः, तीक्ष्णरूक्ष- त्तरपरिवृद्धाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा, तस्मादाप्यो विशदाः श्लेष्मनी, गुरुपाको वातपित्तनः, लघु गतमौष्ण्यमित्यादि न स्पर्शग्राह्य, किंतु कार्यानुमेयमागमप्रतिपादनीयं पाकः श्लेष्मनः। तेषां मृदुशीतोष्णा स्पर्शग्राह्याः, " | वा, एवमस्पर्शादियालेष्वपि तदुदाहरणमनुसरणीयम्' इति चक्रः। . 1 'दोषेष्विति द्रव्यगुणविपरीतगुणेषु, दोषविपरीतगुणं हि द्रव्यं | १'तेषां शीतोष्णस्निग्धा हादनपाचनस्तम्भनादिना, रूक्षगुरुभेषजमिति व्यवस्थितमेव' इति चक्रः / 'दोषेऽवचारयेत्' इति पा० / लघवो विरूक्षणोपलेपलेखनादिना, तीक्ष्णो दहनपचनादिना, मृदुस्त. 2 'गुरुलघुमृदुतीक्ष्णा' इति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः। 3 'गुरु- द्विपर्यासेनानुमीयते' इति हा. पा.। २'पूर्वाध्याये द्रव्यवीर्यविपाकानां शीतौ पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठी' इति हा. पा.। 4 'अम्बुगुणभूयिष्ठः' विशेषमभिधायावशिष्टरसविशेषविज्ञानार्थ रसविशानीयोऽभिधीयते / इति हा. पा.। 5 'अट्याकाशसमीरणगुणभूयिष्ठं लघुत्वं' इति हा. रसस्य कारणसंभवसंख्याधलक्षणादिभिर्विशानार्थों रसविशानीयः।' पा.। 6 'गुरूष्णस्निग्धा वातनाः, मृदुशीतौ पित्तन्नौ, लघुतीक्ष्णरूक्षाः इति चक्रः। 3 एकैकेन शब्दादिगुणेन उत्तरे उत्तरे भूते परिवृद्धा श्लेष्मन्नाः' इति हा. पा.। 7 'मृदुशीतोष्णानां स्पर्शनापि ग्रहणं एकोत्तरपरिवृद्धाः। तत्रोत्तरोत्तरे भूते शब्दादयो गुणाः पूर्वभूतानुभवतीति स्पर्शयामा इत्युक्ताः / येन सैन्धवगतं शीतत्वमानुपमांस- प्रवेशकताः शब्दादयस्त्वाकाशादीनां यथाक्रम नैसर्गिकाः यसात्

Page #281
184 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान रसः। परस्परसंसर्गात् परस्परानुग्रहात् परस्परा- अपकर्षो हासः; आकाशाधिके द्रव्ये शब्दोऽधिकः, वाताधिके नप्रवेशाच सर्वेषु सर्वेषां सान्निध्यमस्ति, उत्कर्षा- द्रव्ये स्पर्शोऽधिकः, एवं शेषेषु भूतेषु शेषगुणाः; तेन सर्वेषामेव पकर्षात्तु ग्रहणम् / स खल्वाप्यो रसः शेषभूत- भूतानां सर्वात्मकखेऽप्युत्कर्षेणाभिधानादाप्य एव रसः / यदि संसर्गाद्विदग्धः षोढा विभज्यते, तद्यथा-मधु- पुनरसौ रस आप्य एव नान्यभूतजः, स एवमपां खभावेना. रोऽम्लो लवणः कटुकस्तिक्तः कषाय इति / तेच व्यक्तरसत्वात्तेनाप्यव्यक्तरसेन भवितव्यमित्याह-शेषेत्यादि / भूयः परस्परसंसर्गात्रिषष्टिधा भिद्यन्ते / तत्र, पानीयादन्यानि भूतानि शेषभूतानि, तेषां संसर्गों मिलनं, भम्यम्बगुणबाइल्यान्मधरः, भूम्यग्निगुणबाहल्या. ततो हेतोराप्यो रसोऽव्यक्तोऽपि कालसहायभूमिवियदनिलादम्ला, तोयाग्निगुणबाहुल्याल्लवणः, वाय्वग्निगुण- नलसंसर्गेण परिपाकान्तरं गतः, षोढा विभज्यते षट् प्रकारो बाहुल्यात् कटुका, वाय्वाकाशगुणबाहुल्यात्तिक्तः, भवति / तत्र यस्य यस्य शेषभूतस्य संसर्गाद्यो यो रस उत्पपृथिव्यनिलगुणबाहुल्यात् कषाय इति // 3 // द्यते तं तं रसं दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / ननु च, शेषभूत संसर्गः प्रतिपादनीयः, तत् कथमुदकोपादानम् ? उच्यतेरससामान्यस्य प्रथमं कारणसंभवं दर्शयन्नाह-आकाशे निष्पत्तावेव तोयप्राधान्यमुक्तं; विशेषे तु न प्राप्नोतीति विशेषेऽपि त्यादि / आकाशपवनदहनतोयभूमिषु यथासंख्यं शब्दस्पर्श तोयस्य प्राधान्यप्रतिपादनाय पृथिव्यम्बुगुणबाहुल्यादित्युक्तं, रूपरसगन्धा 'जायन्ते' इति शेषः। किंविशिष्टास्ते ? एकोत्तर 'तोयामिगुणबाहुल्यादम्ल' इत्येके पठन्ति // 3 // परिवृद्धा इति; तथाहि-शब्दगुणमाकाशं, शब्दस्पर्शगुणो वायुः, शब्दस्पर्शरूपगुणं तेजः, शब्दस्पर्शरूपरसगुणा आपः, शब्द तत्र, मधुराम्ललवणा वातघ्नाः, मधुरतिक्तकस्पर्शरूपरसगन्धगुणा पृथ्वी; परस्परं भूतानुप्रवेशादित्थमेकोत्तरा षायाः पितघ्नाः, कटुतिक्तकषायाः श्लेष्मनाः॥४॥ वृद्धिशैंया / आप्यो जलसंभवः / तत्र सर्वेष्वेव भूतेषु सर्व __षण्णां रसानां क्रियाविशेषं दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि // 4 // भूतानां सान्निध्यमस्तीति दर्शयन्नाह-परस्परसंसर्गादित्यादि / तत्र वायोरात्मैवात्मा, पित्तमाग्नेयं, श्लेष्मा परस्परसंसर्गात् अन्योन्यसंयोगात् , परस्परानुग्रहात् अन्योन्यो- सौम्य इति // 5 // पकारात्, परस्परानुप्रवेशात् अनुप्रवेशादेकात्मीभावात् , सर्वेषु दोषाणामत्पत्तिकारणमाह-तत्रेत्यादि / आत्मैवात्मेति आभूतेषु, सर्वेषामाकाशादीनां, सर्वेषु द्रव्येष्वित्यन्ये / सर्वेषु भूतेषु स्मैव योनिः. वायतो वातोत्पत्तिरित्यर्थः; पित्तमाग्नेयमिति सर्वभूतानां सान्निध्यमस्तीति सर्व एव गुणाः सर्वेषां भूतानां अनलः पित्तस्य योनिरित्यर्थः; श्लेष्मा सौम्य इति सोमादुत्पद्यत प्राप्नुवन्तीत्याह-उत्कर्षापकर्षादित्यादि ।-उत्कर्षों वृद्धिः, इत्यर्थः // 5 // क्रमेण शब्दादयो नैसर्गिकास्तस्मादाप्यो रसः। संप्रत्यपामव्यक्तरसत्वे- त पते रसाः खयोनिवर्धना, अन्ययोनिप्रशमऽपि यथा मधुरादिविशेषैरनुभवत्याप्यो रसस्तदाह-स खत्खित्यादि / नाश्च // 6 // शेषभूतानि जलव्यतिरिक्तानि चत्वारि / विदग्ध इति परिणतः कालस- त एते इत्यादि / खयोनिवर्धना इति येभ्यः कारणेभ्यो मधुहितभूम्यादिसंसात् पाकादवस्थान्तरगतः षट्विषो भवतीत्यर्थः / ननु रादयो रसा उत्पद्यन्ते तानि वर्धयन्तीत्यर्थः // 6 // यदि शेषभूतयोगान्मधुरादिषड्डिधत्वं, तत् कथं 'पृथिम्यम्बुगुणबाहु- केचिदाहा-अग्नीषोमीयत्वाजगतो रसा ल्यान्मधुरो रस' इत्यनेन मधुरेऽपि रसविशेषेऽपा कारणत्वमुच्यते ? द्विविधाः-सौम्या आग्नेयाश्च / मधुरतिक्तकषायाः ब्रमः-आपो रसानामाधारकारणम् , अपां पृथिव्यमनुप्रवेशात् पृथि म्याः कटुम्ललवणा आग्नेयाः। तत्र मधुराम्ललव्यप्याधारकारणमेव, तेनाप्क्षिती अपि तदाधारतया रसानामभि | वणाः स्निग्धा गुरवश्च, कटुतिक्तकषाया कक्षा व्यक्ती, अभिव्यक्तश्च मधुरादिरूपतामन्तरेणासंभवात् मधुरादिविशे लघवश्च सौम्याः शीताः, आग्नेया उष्णाः॥७॥ बेऽपि कारणे भवतः / अन्यादयस्तु त्रयो नीरसतया मधुरादिविशेषे निमित्तकारणं प्राधान्येन भवन्ति, तव्यतिरेकेणाम्लादिरसाभावात्। ___ केचिदित्यादि / अग्नीषोमीयत्वादिति अग्निश्च सोमश्च योनिरसाभिव्यक्तश्चान्यादिभूतत्रयसन्निधानं विनाऽनुपपलब्धेरभिव्यक्ता जगत इत्यर्थः / सौम्याश्चाग्नेयाश्चेति चकारद्वयात् स्नेहरूक्षगुरुत्व. वपि कारणत्वमझ्यादीनां भवति / तदुक्तं चरके-"रसनार्थो रस लघुखैरपि द्वैविध्यं सूचयति // 7 // स्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथा / निवृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खाद- तत्र शैत्यरीक्ष्यलाघववैशद्यवैष्टम्भ्यगुणलक्षणो यस्त्रयः" (च. सू. अ.१) इति / अत्रहि चकारद्वयाज्जल- | वायुः, तस्य समानयोनिः कषायो रसः सोऽस्य क्षियोरपि विशेषे कारणत्वं, तथा खादीनां च निर्वृत्तावपि कारण- | शैत्याच्छत्यं वर्धयति, रोक्ष्याद्रौक्ष्यं, लाघवाल्लाघवं. त्वमुक्तं, तेन मधुरे विशेषेऽप्या कारणत्वायुक्तमेव 'पृथिव्यम्बुगुण. वैशद्याद्वैशा, वैष्टम्भ्याद्वैष्टम्भ्यमिति // (1) // बाहुल्यान्मधुरः' इति' इति चक्रः। मधुरेत्यादि / समानयोनिः तुल्ययोनिरित्यर्थः // (1) // १'तोयाग्मिगुणबाहुल्यादम्लः, भूम्यग्निगुणबाहुल्यालवणः' इति औषण्यतैक्ष्यरौक्ष्यलाघववैशद्यगुणलक्षणं पित्तं. पा.। . . तस्य समानयोनिः कटुको रसा, सोऽस्य औष्ण्या

Page #282
अध्यायः 42] सुश्रुतसंहिता / 185 दौष्ण्यं वर्धयति, तैण्यात्तैक्ष्ण्यं, रौक्ष्याद्रौक्ष्यं, रसगुणानित्यादि / षष्ठमिन्द्रियं मनः। तस्येदानीमतिसेव्यमा. लाघवाल्लाघवं, वैशद्याद्वैशद्यमिति // (2) // नस्यातिसेवां दोषकरी निदर्शयन्नाह–स एवंगुण इत्यादि // (1) / औष्ण्येत्यादि / (2) // ___ अम्लो जरणः पाचनो दीपनः पवननिग्रहणोऽनुमाधुर्यस्नेहगौरवशैत्यपैच्छिल्यगुणलक्षणः श्ले- लोमनः कोष्ठविदाही बहिःशीतः क्लेदनः प्रायशो मा; तस्य समानयोनिर्मधुरो रसः, सोऽस्य माधु- हृद्यश्चेति स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपसेव्यमानो र्यान्माधुर्य वर्धयति, स्नेहात् स्नेह, गौरवानगौरवं, दन्तहर्षनयनसंमीलनरोमसंवेजनकफविलयनशरीशैत्याच्छैत्यं, पैच्छिल्यात् पैच्छिल्यमिति // (3) // रशैथिल्यान्यापादयति, तथा क्षताभिहतदग्धदष्ट तस्य पुनरन्योनिः कटुको रसः; स श्लेष्मणः भग्नरुग्णशूनप्रच्युतावमूत्रितविसर्पितच्छिन्नभिन्नप्रत्यनीकत्वात् कटुकत्वान्माधुर्यमभिभवति, विद्धोत्पिष्टादीनि पाचयत्याग्नेयखभावात् परिदहति रौक्ष्यात् स्नेह, लाघवागौरवम्, औष्ण्याच्छैत्यं, | | कण्ठमुरो हृदयं चेति // (2) // वैशयात पैच्छिल्यमिति / तदेतन्निदर्शनमात्रमुक्तं अम्लस्य सेवितस्य गुणान् दर्शयन्नाह-अम भवति // 8 // आहारस्य / पाचनो दोषामयोः शोथस्य वा। अनुलोमनो वातमूत्रमाधुर्येत्यादि / तस्य श्लेष्मणः / प्रत्यनीकत्वात् विरुद्धत्वात् / पुरीषाणाम् / तस्यैकस्यातिसेवितस्य दोषं निर्दिशन्नाह-स एवंनिदर्शनमात्रमुक्तमिति दृष्टान्तमात्रमुक्तम् // 8 // | गुण इत्यादि / रोमसंवेजनं रोमाञ्चः / अभिहतमभिघातः, दष्टं रसलक्षणमत ऊर्ध्व वक्ष्यामः-तत्र, यः परितो. व्याडादिभिः,, भमं काण्डभग्नाद्यनेकधा, रुग्णं वक्रीभूतं, प्रच्युतं षमुत्पादयति प्रह्लादयति तर्पयति जीवयति मुखो| भ्रष्टं खस्थानात्, अवमूत्रितं मूत्रविषाणां जन्तूनां मूत्रसङ्गः, विसर्पितं स्पर्श विषाणां जन्तूनां विसर्पितसङ्गः, छिन्नं निःशेषतः, पलेपं जनयति श्लेष्माणं चाभिवर्धयति स मधुरः | भिन्न कोष्ठादि, विद्धं सिरादि, उत्पिष्टं प्रहारचूर्णितादि // (2) // यो दन्तहर्षमुत्पादयति मुखानावे जनयति श्रद्धां | चोत्पादयति सोऽम्लः, यो भक्तरुचिमुत्पादयति | लवणः संशोधनः पाचनो विश्लेषणः क्लेदनः कफप्रसेकं जनयति मार्दवं चापादयति स लवणः, शैथिल्यकृदुष्णः सर्वरसप्रत्येनीको मार्गविशोधनः यो जिह्वाग्रं बाधते उद्वेगं जनयति शिरो गृहीते सर्वशरीरावयवमार्दवकरश्चेति स एवंगुणोऽप्येक नासिकां च स्रावयति स कटुकः, यो गले चोषमुः। एवात्यर्थमासेव्यमानो गात्रकण्डूकोठशोफवैवर्ण्यपुं. त्पादयति मुखवैशद्यं जनयति भक्तरुचिंचापादयति स्त्वोपघातेन्द्रियोपतापमुखाक्षिपाकरक्तपित्तवातहर्ष च स तिक्तः, यो वकं परिशोषयति जिहां| शोणिताम्लीकाप्रभृतीनापादयति // (3) // जयति कण्ठं बधाति हृदयं कर्षति पीडयति च लवणरसगुणकर्माणि दर्शयन्नाह-लवण इत्यादि / संशोस कषाय इति // 9 // धनो वमनविरेचनाभ्यां, व्रणस्य च दुष्टस्य / विश्लेषण इति पृथरसलक्षणमित्यादि / परितोषः परितुष्टिः / प्रह्लादयति सुख- करणः प्रत्यवयवानां, छेदिलात् / क्लेदनो व्रणस्य / सर्वरसानां मुत्पादयति / तर्पयति तृप्तिं करोति / जीवयति प्राणान् धारयति। प्रत्यनीको विपक्ष उच्छेदक इत्यर्थः / मार्गविशोधनो मूत्रनाडीव्रउपलेपो मलवृद्धिः / दन्तहर्षों दन्तकुण्ठता / कफप्रसेकः श्लेष्मा- णादिमार्ग विशोधनः / तस्यातिसेव्यमानस्य दोषं दर्शयबाह-स स्रावः / शिरो गृह्णीते उद्वेजकखेन, न तु कफवातवेदनाभिः। एवंगुण इत्यादि / कोठः पीडकाः, पुंस्त्वोपघातः शुक्रक्षयः, चोष आकर्षणम् / हर्षो रोमहर्षः // 9 // इन्द्रियोपतापः चक्षुरादीनां खकर्मगुणहानिः, अम्लीकेति रसगुणानत ऊर्ध्वं वक्ष्यामः-तत्र, मधुरो रसो अम्लोद्गारः / आपादयति करोति // (3) // रसरक्तमांसमेदोऽस्थिमज्जौज शुक्रस्तन्यवर्धनश्चक्षुः कटुको दीपनः पाचनो रोचनः शोधनः स्थौल्या. ध्यः केश्यो वयो बलकत्सन्धानःशोणितरसप्रसाद- लस्यकफकृमिविषकुष्ठकण्डूप्रशमनः सन्धिबन्धवि. नो बालवृद्धक्षतक्षीणहितः षट्पदपिपीलिकानामि. च्छेदनोऽवसादनः स्तन्यशुक्रमेदसामुपहन्ता चेति टतमस्तृष्णामूर्छादाहप्रशमनः षडिन्द्रियप्रसादनः स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपसेव्यमानो भ्रममदकृमिकफकरश्चेति स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमा- गलताल्वोष्ठशोषदाहसंतापबलविघातकम्पतोदमेसेव्यमानः कासश्वासालसकवमथुवदनमाधुर्यव- दकृत् करचरणपार्श्वपृष्ठप्रभृतिषु च वातशूलानारोपघातकृमिगलगण्डानापादयति तथाऽर्बुदश्लीप- | पादयति // (4) // दबस्तिगुदोपलेपाभिष्यन्दप्रभृतीञ्जनयति // (1) // / 1 'बहिःशीत इति स्पर्शशीतः / नयनसंमीलनं सर्वदा पिहिता१ 'रसगुणान् रसधर्मान्' इति चक्रः। 2 'बलसन्धानकृत्' | क्षत्वम्' इति चक्रः। 2 'सर्वरसप्रत्यनीकता लवणस्य लवणयोगे इति पा०। सर्वेषां रसानामभिभूतत्वादनुभवसिद्धत्वाउछेया' इति चक्रः / सु० सं० 24

Page #283
186 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान कटुकस्य प्रकृतिकर्म निर्दिशन्नाह-कटुक इत्यादि / अव- | तीनि समासेन लवणो वर्गः; पिप्पल्यादिः सुरसासादन अनुत्साहकृत् / तम्यवातिसेवितस्य दोपं निर्दिशन्नाह- दिः शिग्रुमधुशिगुमूलकलशुनसुमुखशीतशिवकुस एवंगुण इत्यादि / भ्रमश्चक्रारूढस्येव; मद उन्मादपूर्वरूपं, ठदेवदारुहरेणुकावल्गुजफलचण्डागुग्गुलुमुस्तलाहर्पक्षयो वा // (4) // गलकीशुकनासापीलुप्रभृतीनि सालसारादिश्च तिक्तश्छेदनो रोचनो दीपनः शोधनः कण्डकोठ- | प्रायशः कटुको वर्गः; आरग्वधादिर्गुडूच्यादिर्मण्डूतृष्णामूच्ज्व रप्रशमनःस्तन्यशोधनो विण्मत्रक्लेद- कपणीवेत्रकरीरहरिद्राद्वयेन्द्रयववरुणस्वादुकण्टकमेदोवसापूयोपशोषणश्चेति; स एवंगुणोऽप्येक सप्तपर्णबृहतीद्वयशङ्खिनीद्रवन्तीत्रिवृत्कृतवेधनकएवात्यर्थमुपसेव्यमानो गात्रमन्यास्तम्भाक्षेपका- कोटककारवेल्लवातोंककरीरकरवीरसुमनःशापदितशिरःशूलभ्रमतोदभेदच्छेदास्यवरस्यान्यापाद- प्यपामार्गत्रायमाणाशोकरोहिणीवैजयन्तीसुवर्चयति // (5) // लापुनर्नवावृश्चिकालीज्योतिष्मतीप्रभृतीनि समासे न तिक्तो वर्गः; न्यग्रोधादिरम्बष्ठादिः प्रियङ्ग्वादी तिक्तस्य प्रकृतिकर्म निर्दिशन्नाह-तिक्त इत्यादि / रोचन रोधादिस्त्रिफलाशल्लकीजम्ब्वाम्रबकुलतिन्दुकफइति इतरभक्ष्यवस्तृनां, न पुनः स्वयमेव / तस्याप्यति से वितस्य लानि कतकशाकफलपाषाणभेदकवनस्पतिफलानि दोष निर्दिशनाह-मन्यास्तम्भेत्यादि / मन्ये द्वे, तयोः स्तम्भ 4 सालसारादिश्च प्रायशः कुरुवककोविदारकजीव इति // (5) // न्तीचिल्लीपालव्यासुनिषण्णकप्रभृतीनि वैरकादयो कपायः संग्राहको रोपणः स्तम्भनः शोधनो मुद्गादयश्च समासेन कषायो वर्गः // 11 // लेखनः शोपणः पीडनः क्लेदोपशोपणश्चेति; स __ अत इत्यादि / अतोऽनन्तरं, सर्वेषां रसानां द्रव्याण्युपदेएवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपसेव्यमानो हृत्पीडास्य.. शोपोदराध्मानवाक्यग्रहमन्यास्तम्भगात्रस्फुरणचु. क्ष्यामः / क्षीरेत्यादि / शृङ्गाटकं द्विविधं स्थूलाल्पभेदेन नपुसं 3 'तिरेसी' इति लोके; एर्वारुः रोमशा कर्कटी; गिलोज्यः कालङ्कमुचुमायनाकुचनाक्षेपणप्रभृतीञ्जनयति // 10 // | तकः शितोड्यकन्दः प्रावृड्जातः शणपत्रिकाकारवल्लीयुक्तो कषायस्य प्रकृतिकर्म निर्दिशन्नाहु-कपाय इत्यादि / रोपणो गिलोठी' इति लोके; 'अज(कोलोज्य' इत्यन्ये पठन्ति, चिचोव्रणस्य / स्तम्भनो गात्राणां, मृदूनां वा दृढीकरणः / शोधनो (चो)टकमिति च व्याख्यानयन्ति; प्रियालश्चारः; पुष्करबीजं व्रणस्य / लेखनो व्रणाद्युत्मन्नमांसस्य। शोपणो द्रवधातोः, व्रणमे- पद्मबीज; राजादनः क्षीरिकः; पयस्या विदारीभेदः; क्षीरमोरटः हादीनां वा / पीडनो व्रणस्य हृदयस्य वा, वातकारित्वात् / किलाटमस्तु, पीलुपी' इत्येके; मधुलिका मर्कटकः / दाडिमेत्यादि तस्याप्यतिसेवया दोपमाह-स एवंगुण इत्यादि / चुमचुमा- प्राचीनामलकः 'पानीयामलक' इति लोके; भव्यफलं 'कर्मरङ्ग' यनं राजिकालिप्तस्येव खक्पीडा, आक्षेपणमतिशयेन कम्पनम् / इत्येके, 'तालफलसदृशमहावल्कलं कषायाम्लमधुरं' इत्यन्ये; प्रभृतिग्रहणादन्यानपि वातविकारानर्दितादीन् करोति // 10 // पारावतः कामरूपे मधुराम्लरसफलं; दन्तशठो जम्बीरः; अतः सर्वेषामेव द्रव्याण्यपदेक्ष्यामः। तद्यथा शुक्तं सन्धानकविशेषश्चक्रमिति लोके; सौबीरकतुषोदके निस्तुषकाकोल्यादिःक्षीरघृतवसामजशालिपष्टिकयवगो. सतुषयवकृते त्रिवृत्कषायसहिते सन्धाने, धान्याम्लं काजिक धूममापटङ्गाटककसेरुकत्रपुसैर्वारुकर्कारुकालाबू: प्रभृतिग्रहणाच्छाण्डाक्यादीनामवबोधः / सैन्धवेत्यादि पाक्यमुकालिन्दकतकगिलोड्यप्रियालपुष्करवीजकाश्मर्य द्विदं; रोमकं शाकम्भरीदेशोत्थं, श्वेतलवणमित्यन्ये; सामुद्रं मधूकद्राक्षाखर्जूरराजादनतालनालिकेरेक्षुविकार समुद्रसमीपभवं गुर्जरराष्ट्रे प्रचुरं भवति पक्रिमं पाकाभिनिर्वृत्तं वलातिबलात्मगुप्ताविदारीपयस्यागोक्षुरकक्षीरमो- 'फुल्लालवणम्' इत्युच्यते; ऊषरप्रसूतमूषरलवणं; प्रभृतिग्रहणारटमधूलिकाकृष्माण्डप्रभृतीनि समासेन मधरो कणक्षारादीनामवबोधः / पिप्पल्यादिरित्यादि / शीतशिवं कर्पूरम् , वर्गः दाडिमामलकमातुलनाम्रातककपित्थकरम अवल्गुजफलं बाकुचीबीजं, चण्डा अजमोदाकारा सुगन्धिद्रव्यं, बदरकोलप्राचीनामलकतिन्तिडीककोशाम्रकभव्य लाङ्गलकी कलिकारिका, शुकनासा स्योनाकः / आरग्वधादिपारावतवेत्रफललकुचाम्लवेतसदन्तशठदधितक रित्यादि मण्डूकपर्णी ब्राह्मी, वेत्रकरीरो वेत्राङ्करः, खादुकण्टको सुराशुक्तसौवीरकतुषोदकधान्याम्लप्रभृतीनि समा- | वि | विकङ्कतः 'वृक्षकण्टकारिका' इति प्रसिद्धः, शलिनी यवतिक्ताभेदः, सेनाम्लो वर्गः; सैन्धवसौवर्चलविडपाक्यरोमक- कृतवेधनः कोशातकी, सुमना जाती, अशोकरोहिणी कटुका, सामुद्रकपक्रिमयवक्षारोषरप्रसूतसुवर्चिकाप्रभृ वैजयन्ती तर्कारी, सुवर्चला सूर्यावर्तः, वृश्चिकाली वृश्चिकपत्री, | ज्योतिष्मती काकमर्दनिका / न्यग्रोधादिरित्यादि / कतकः 1 'आकुञ्चनस्याक्षेपणं निषेध इत्यर्थः; किंवा आकुञ्चनमाक्षेपणं च करोतीत्यर्थः' इति चक्रः। 2 'मोरटः सद्यःप्रसूतगोक्षीरम्' 1 'नीवारकादयः' इति पा०। 2 'तिवसं'. इति पा० / इति चक्रः। | 3 'गिब्बो(छोट' इति पा०। 4 'गुर्जरयात्रायां' इति पा० /

Page #284
अध्यायः 43] सुश्रुतसंहिता। 187 Wwwwwwwwwwwwww तोयप्रसादनफलः, शाकः खरमसृणपत्रपृष्ठोदरः, तयोः फलम् : त्रिचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। वनस्पतयो न्यग्रोधादयः, तेषां फलानि / सालसारादेस्तिक्तानु अथातो वमनद्रव्यविकल्पविज्ञानीयमध्यायं व्यासरत्वात् कथं कषायवर्गेऽस्य पाठ इत्याह-प्रायशः; 'कषाय' ख्यास्यामः॥१॥ इति शेषः / कुरुवकः कण्टसेलयाकः, कोविदारः काञ्चनारकः ('कोविदारमपि काञ्चनारकं मल्लिका विचकिलं विदुर्बुधाः' यथोवाच भगवान धन्वन्तरिः॥२॥ इति हलायुधः / ), जीवन्ती डोडी, चिल्ली क्षेत्रवास्तुकः, अथातो वमनद्रव्येत्यादि / विकल्पाः प्रयोगाः // 1 // 2 // पालझ्या शाकविशेषः 'पालङ्क' इति लोके, सुनिषण्णकः सिरि- वमनदव्याणां फलादीनां मदनफलानिपतमावालिका, 'चतुष्पी' इत्यपरे, वरकादयः कुधान्यानि, मुद्गादयो नि भवन्ति / अथ मदनपुष्पाणामातपपरिशुष्काणां वैदलाः // 11 // चूर्णप्रकुञ्ज प्रत्यकपुष्पासदापुष्पी निम्बकषायाणाम तत्रैतेषां रसानां संयोगास्त्रिषष्टिर्भवन्ति / तद्य- न्यतमेनालोज्य मधुसैन्धवयुक्तां पुष्पचूर्णमात्रां पाथा-पञ्चदश द्विकाः, विंशतित्रिकाः, पञ्चदश ययित्वा वामयेत् / मदनशलाटुचूर्णान्येवं वा बकुलचतुष्काः, षट् पश्चकाः, एकशः षड्रसाः, एका षट्रक रम्यकोपयुक्तानि मधुलवणयुक्तान्यभिप्रतप्तानि इति / तेषामन्यत्र प्रयोजनानि वक्ष्यामः // 12 // मदनशलाटुचूर्णसिद्धां वा तिलतण्डुलयवागूम् / तत्रेत्यादि / एषां तु विवरणमुत्तरतन्त्रे खयमेवाचार्यः करिष्य- निर्वृत्तानां वा. नाति हरितपाण्डूनां कुशमूढाववद्ध. ति, अस्माभिस्तु ग्रन्थबाहुल्यभयाद्विवरणं न कृतम् / द्विषष्टिदोष- मृगोमयप्रलिप्तानां यवबु(तु)पमुद्माषशाल्यादिधा. भेदेषु द्विषष्टी रसभेदा योज्याः, खस्थे तु षडेव समुदिताः॥१२॥ न्यराशायष्टरात्रोषितक्लिन्नभिन्नानां फलानां फलपिभवंति चात्र प्पलीरुद्धृत्यातपे शोषयेत्, तासां दधिमधुपलल. जग्धाः षडधिगच्छन्ति बंलिनो वश्यतां रसाः॥ विमृदितपरिशुष्काणां सुभाजनस्थानामन्त खमु यथा प्रकुपिता दोषा वशं यान्ति बलीयसः 13 टिमुष्णे यष्टीमधुककषाये कोविदारादीनामन्यतमे इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने रसविशेषविज्ञानी. वा कषाये प्रमृद्य रात्रिपर्युषितं मधुसैन्धवयुक्तमायो नाम द्विचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः॥४२॥ शीर्भिरभिमन्त्रितमुदङ्मुखः प्राङ्मुखमातुरं पाययेद नेन मन्त्रेणाभिमख्यइदानी रसानामेकैकानामनभ्यासप्रतिपादितबहुतरदोषाणां / विशिष्टविषये दोषा न भवन्तीति निर्देिशन्नाह-भवति चात्र "ब्रह्मदक्षाविरुद्रेन्द्रभूचन्द्रार्कानलानिलाः // ऋषयः सौषधिग्रामा भूतसंघाश्च पान्तु ते // 1 // जग्धा इत्यादि / जग्धा भक्षिताः, षड्सा एकैकशः कृत्वा / रसायनमिवर्षीणां देवानाममृतं यथा // अभ्यस्ता अपि बलिनः शक्त्युपचयबलयुक्तस्य पुरुषस्य, वश्यता वशभावं, यान्ति गच्छन्ति, दोषकारिणो न भवन्तीत्यर्थः; यथा / सुधेवोत्तमनागानां भैषज्यमिदमस्तु ते // 2 // " दोषा एव बलीयसो बलयुक्तस्य पुरुषस्य कार्यकरणक्षमा न विशेषेण श्लेष्मज्वरप्रतिश्यायान्तर्विद्रधिषु; अप्रभवन्ति, एवं रसा अपीत्यर्थः / 'बलिनो रसस्य' इति केचित् // 13 // वर्तमाने वा दोषे पिप्पलीवचागौरसर्षपकल्कोन्मि. इति श्रीडल्ह(क)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- त्रैः सलवणैरुष्णाम्बुभिः पुनः पुनः प्रवर्तयेदासम्य व्याख्यायां सूत्रस्थाने रसविशेषविज्ञानीयो नाम ग्वान्तलक्षणादिति / मदनफलमजचूर्ण वा तत्काद्विचखारिंशत्तमोऽध्यायः // 42 // थपरिभावितं मदनफलकषायेण; मदनफलमजसि. द्धस्य वा पयसःसन्तानिकां क्षौद्रयुक्तां, मदनफल१ अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते। 2 'इदानीं १'पुष्पादिपूर्वकत्वात् पक्कमदनफलस्य तत्प्रयोगस्य च वमनरसानामुपयोगे बलवानेव रसः कार्य करोतीति सदृष्टान्तमाह- त्वात् तत्पुष्पादिप्रयोगानेव क्रमेणाह-तत्र मदनपुष्पाणामित्यादि / भवति चात्रेत्यादि / भुक्ता इत्युपयोगोपलक्षणं, तेनाभ्यअनादि- ' प्रत्यक्पुष्पा अपामार्गः, तस्येह मूलम् / निर्वृत्तानां पक्कानाम् / नातिप्रयोगो विज्ञेयः / यो रसो वीर्येणोपचयेन वा बलवान् तस्यतरे हरितपाण्डूनामित्यनेनाभिमतपाकावस्थोच्यते / छिन्नभिन्नानामिति निवर्या हीनरसा वशतां यान्ति, बलवानेव रसः कार्य करोतीत्यर्थः। यथोक्तविधिना, अत एवावस्थितत्वेन क्लिन्नानां सतां यलेन भिन्नादृष्टान्तेऽपि बलवाननुबन्ध्यरूपप्राप्तो दोषोऽनुबन्धमप्रधानं तिरस्कृत्य | नाम् / पिप्पली मदनफलमध्यबीजम् / रात्रिपर्युषितमित्यनेन शीतक' कार्य करोति / अत एवोक्तं 'सन्निपाते तु यो भूयान् स दोषः | षायं ग्राहयति / विशेषेणेति वचनेन सर्ववामनीयविषयतां चास्य परिकीर्तितः' इति / अन्ये तु 'बलिनः पुरुषस्य रसा अत्यन्ताभ्या- विधेर्दर्शयति / एतेषु वमनप्रयोगेषु वक्ष्यमाणेषु च पूर्वकर्म स्नेहादि सेऽपि बलवदग्नितया वशतां यान्ति न दोषं कुर्वन्ति; यथा दोषा | उत्तरकर्म च पेयादि वक्ष्यमाणं सर्व योजनीयम् / ' इति चक्रः / बलवतः पुरुषस्याग्निबलदेहबलाभिभूतत्वान्न विकारं कुर्वन्ति' इति 2 'मधुसैन्धवयुक्तमुदङ्मुखः' इति पा०। 3 'क्षौद्रयुक्तां' इति श्लोकार्थ वर्णयन्ति' इति चक्रः / | कचित्पुस्तके न पश्यते।

Page #285
188 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान मजसिद्धं वा पयः, मदनफलमजसिद्धेन वा पयसा मन्त्रितमन्त खमुष्टिम् / उदङ्मुख उत्तराभिमुखो वैद्यः, प्राङ्मुखं यवागूम्, अधोभागासृकपित्तहृद्दाहयोः; मदनफल- पूर्वाभिमुखमातुरम् / अभिमन्त्रणमन्त्रमाह-ब्रह्मदक्षेत्यादि / मजसिद्धस्य वा पयसो दधिभावमुपगतस्य दध्यु- मन्त्रार्थस्त्वदर्शनीयः, आवृत्त्यैव केवलया मन्त्राणां फलदत्वात् / त्तरं दधि वा कफप्रसेकच्छर्दिमूर्छातमकेषु मदन- अस्य योगस्य विषयं नियमयन्नाह-विशेषेणेत्यादि / विशेषेण फलमजरसंस्नेहं वो भल्लातकस्नेहवदादाय फाणिती- अतिशयेन, श्लेष्मज्वरादिषु 'देय' इत्यध्याहारः / अप्रवर्तमानस्य भूतं लेहयेत्, आतपपरिशुष्कं वा तमेव जीवन्ती. दोषस्य प्रवर्तने हेतुं दर्शयन्नाह-अप्रवर्तमान इत्यादि / दुर्वकषायेण, पित्ते कफस्थानगते; मदनफलमजवाथं मनबहुदोषविषययोगमाह-मदनेत्यादि / मदनफलमज्जा मदवा पिप्पल्यादिप्रतीवापं, तच्चर्ण वा निम्बरूपिकाक. नफलमध्यस्य स्निग्धो भागः, 'सकलमेव मदनफलम्' इत्यन्ये / पाययोरन्यतरेण संतर्पणकफजव्याधिहरं, मदनफ- मदनफलकषायेण 'पाययेत्' इत्यध्याहारः / मदनेत्यादि / लमजचूर्ण वा मधूककाश्मर्यद्राक्षाकषायेण / मद- सन्तानिकाामिति लेहयेदिति संबन्धः; सन्तानिका क्षीरस्योपनफलविधानमुक्तम् // 3 // रितनः स्यानो भागः / मदनफलमज्जसिद्ध वा पयःपाययेदित्यवमनेत्यादि। फलादीनामिति फलं मदनफलम् , आदिग्रहणात् ध्याहारः; अत्रापि प्रकुञ्चः / मदनफलपक्कसिद्धेन वा पयसा कुटजजीमूतकेक्ष्वाकुधामार्गवकृतवेधनानि गृह्यन्ते / मदनपु | यवागू लेहयेदिति संबन्धः। पयःसन्तानिकायवागूनां विषय माह-अधोभवरक्तपित्ते पित्तकृतहृदयदाहे च / मदनेत्यादि / प्पाणामिति अत्र पुष्पशब्दः फले वर्तते, कारणे कार्योपचारात् / दध्युत्तरं सरं, लेहयेदिति संबन्धः / दधि वा 'पाययेत्' इत्यचूर्णप्रकुञ्चं पुनरस्य मध्यमा मात्रा; प्रकुञ्चः पलं, 'मुष्टिः' इत्येके, ध्याहारः / एतद्योगद्वयमुक्तम् / मदनेत्यादि / मदनफलमज्जरसं 'कराङ्गुलिचतुष्कालावधिमितं चूर्णम्' इत्यपरे / प्रत्यक्पुष्पा फाणितीभूतं काकवीभूतं लेहयेदिति संबन्धः / भल्लातकस्नेहवदा.. अपामार्गः, सदापुष्पी अर्कस्तस्य मूलं, निम्बः प्रसिद्धः; कषा दायेति द्विव्रणीयोकेन विधिना / आतपेत्यादि जीवन्तीकषायेण याणां त्रिल.द्योगत्रयमुक्तम् / पुष्पचूर्णमात्रामिति मात्रा च तन्त्रा आतपविशुष्कं तमेव मदनफलमजरसं 'पाययेत्' इति शेषः / न्तरे चूर्णशरवः, अत्र च मात्राशब्दो यथायोगवचनोऽभिप्रेतः। जीवन्ती शुष्कयावनालवर्णा लतौषधी पर्ववती / एतयोर्योगयोअस्याग्रे 'अक्रूराशयमुपस्थितदोषं मृदुप्रच्छर्दनं' इति केचित् विषयमाह-पित्ते कफस्थानगते इति / मदनफलमजक्वाथं वेत्यादि पठन्ति; तन्न, निबन्धकारैरपठितवात् / मदनेत्यादि / शलाटु मदनफलमजक्काथं वेत्यायेको योगः / तचूर्ण वा निम्बरूपिकाआमं फलम् / एवमिति एवंशब्दात् प्रत्यक्पुष्पादीनां त्रयः कषाययोरन्यतरेणेति योगद्वयं; तचूर्ण मदनफलमजचूर्ण, रूपिका कषाया झेयाः, तेन योग अपि त्रयः / रम्यको महानिम्बः। अर्कः / एतेषां त्रयाणां योगानां विषयं नियमयन्नाह-संतअभिप्रतप्तानि उष्णीकृतानि, 'पाययित्वा वामयेत्' इत्यनुवर्तनी पणेत्यादि / मदनफलमजचूर्ण वा मधूककाश्मर्यद्राक्षाकषायेणेयम् / शलाटुचूर्णेषु योगान्तरं निर्दिशबाह-मदनेत्यादि / त्यादि द्वात्रिंशत्तमं योगं केचित् पठन्ति, तन्नेच्छति गयी। अत्रापि चूर्णस्य प्रकुश्च एव, तिलतण्डुलयोस्तु यवागूप्रमाणेन व्याख्यातमेवोपसंहरन्नाह-मदनेत्यादि / एतेनाप्रवर्तनव्यापच्चिमात्राकल्पन; लेहयित्ला वामयेदिति ज्ञेयं, लेह्यखाद्यवाग्वाः / कित्सां विहाय मदनफलयोगा एकत्रिंशदुक्ताः // 3 // तदेवं शलाटुचूर्णेषु मदनस्य चखारो योगाः / मदनफलानां पक्कानां प्रधानं योगं निर्दिशन्नाह-निर्वृत्तानामित्यादि / निवृत्तानां जीमूतककुसुमचूर्ण पूर्ववदेव क्षीरेण, निवृत्तेषु निष्पन्नानां नातिहरितपाण्डुसेन, परिपाकातिपाण्डुले हि वीर्या- क्षीरयवाणू, रोमशेषु सन्तानिकां, अरोमशेषु दध्युतिक्रमः स्यात् / कुशमूढः कुशविरचितः पुटकः / फलपिप्पलीः त्तरं, हरितपाण्डुषु दधि, तत्कषायसंसृष्टां वा सुरां मदनफलबीजानि / तासामिति तासां फलपिप्पलीनाम् / अन्तर्न- कफारोचककासश्वासपाण्डुरोगयक्ष्मसुः पर्यागतेषु खमुष्टिमिति नखानां मध्ये मुष्टिर्न तु परिभाषिका पलाभिधाना, मदनफलमजवदुपयोगः॥४॥ अन्तर्नखमुष्टिं यष्टीमधुककषाये आतुरं पाययेदिति संबन्धः / / | मदनफलस्य पश्चाजीमूतकं दर्शयन्नाह जीमूतकेत्यादि / कोविदारेत्यादि / कोविदारादीनां संशोधनसंशमनीयोक्तानामेका- जीमूतको देवदाली / पूर्ववदेवेति प्रत्यकपुष्पादिद्रव्यत्रयक्वाथैदशानामन्यतमस्यैकतमस्य कषाये / एतेनैकादशयोगा उक्ताः। स्त्रयो योगाः पुष्पचूर्णस्य / अन्ये तु चरके प्रत्यकपुष्पादियोगा प्रमृद्येति फलपिप्पलीनामन्त खमुष्टिमिति संबन्धः / किंविशिष्ट- न सन्तीति क्षीरेणैवान्यमेकं योगमिच्छन्ति, पूर्ववदित्यनेन मन्त खमुष्टिं ? रात्रिपर्युषितं मधुसैन्धवयुक्तं च / आशीभिरभिम- प्रकुञ्चं मधुसैन्धवादियुक्तं चामनन्ति / निर्वत्तेष्वित्यादि / निर्ध. त्रितमिति इष्टाशानिष्पादनमन्त्रोऽप्याशीः, ताभिर्वेदोक्ताभिरभि- त्तेषु जातमात्रेषु; क्षीरथवागू जीमूतशलाटुक्कथितक्षीरयवागूम् / | रोमशेष्वित्यादि / रोमशेषु कठिनावस्थां प्राप्तेषु; सन्तानिकामिति 1 'मदनफलमज्जरसं लेहं वेति योगदये मज्जरसं फाणितीभूतं जीमूतचूर्णक्कथितक्षीरसन्तानिकाम् / अरोमशेवित्यादि अरो. लेहं वा भल्लातकलह विधिना गृहीतम् / फाणितीभूतमिति कथ. मशेषु बृहत्तमेषु, चूर्णक्कथितक्षीरस्य दधिभावं गतस्योत्तरं नात्तन्तुलीभूतम् / भछातकलेहविधानं च द्विवणीये वक्तव्यम् / ' सरकम् / हरितपाण्डुष्वित्यादि हरितपाण्डुषु कठिनतमेषु तचूर्ण. इति चक्रः। क्वथितक्षीरस्य दधि। तत्कषायसंसृष्टामिति जीमूतककषायकृताम् /

Page #286
अध्यायः 44] सुश्रुतसंहिता / * तस्यास्तु कल्पनं-जीमूतक्काथे माषाः साधनीयाः, जीमूतकस्य विदध्यात् / वमनविरेचनशिरोविरेचनद्रव्याण्येवं क्वाथेनैव शालितण्डुलाः प्रक्षालनीयाः, माषाः शालितण्डुलास्ते वा प्रधानतमानि भवन्ति // 9 // च संक्षुद्यैकत्र पिण्डाः कार्याः, ताञ् शुष्कचूर्णितान् कृलाऽपर- कतवेधनेत्यादि / कृतवेधनग्रहणं समस्तजीमूतकभेदज्ञापशालीतण्डुलचूर्ण पिष्टपाचनिकायां जीमूतककषायोष्मणा सम्यगु कम् / परिपीतानामिति भावितानाम् / उत्पलादिष्विति आदित्खेद्यावतारयेत्, ततः खिन्नशीतलस्य तस्य पिष्टस्य त्रयो ग्रहणाद्रक्तोत्पलकुमुदपुण्डरीकसौगन्धिकानि गृह्यन्ते / तस्य भागाः, किण्वभागश्चतुर्थः, सन्धानार्थे भार्गीक्वाथः, तत्सर्व कलशे प्रयोगविशेषस्य विषयं दर्शयन्नाह-तत्त्वित्यादि / तत्तु प्रागुक्तं निधापितं जातरसं सुरा भवति; पैष्टीयं, तेनात्र नास्ति गुडो न | चूर्णं विदध्यादिति संबन्धः / केषु ? अनवबद्धदोषेषु अत्युक्लिष्टवा मधु; अन्ये पुनः 'अत्रानुक्तोऽपि गुडो दातव्यः' इत्याहुः। दोषेषु पुरुषेष्वित्यर्थः / पुनरपि किंविशिष्टेषु ? यवागूमाकण्ठात् गुडप्रमाणं व निर्दिष्टाभयारिष्टक्वाथशेषद्रोणे --गुडपलशतद्वयं पीतवत्सु च / 'तदनवबद्धदोषेषु' इति केचित् पठन्ति / भावप्रक्षेपविभागपरिभाषारूपेण सर्वत्र / अन्ये तु 'जीमूतकषायेण नायाः फलातिशयं दर्शयन्नाह-वमनेत्यादि / एवमिति तद्रव्य सह सुरामेव, न पुनर्जीमूतकषायसाधिताम्' इति वदन्ति / खरसैर्बहुशो भावितानि // 9 // जीमूतकुसुमचूर्ण वेत्यादीनां योगानां विषयमाह-कफेत्यादि / 'दद्यात्' इति शेषः। पर्यागतेषु नातिहरितपाण्डुष्वतिदेशेन योगं भवतश्चात्रनिर्दिशन्नाह-पर्यागतेष्विलादि / मदनफलमज्जवदितिवत्क- | वर्मनद्रव्ययोगाणां दिगियं संप्रकीर्तिता // रणान्मदनपुष्पशलाटुयोगान् वर्जयित्वाऽन्ये ये मदनफलयोगास्ते | तान विभज्य यथाव्याधि कालशक्तिविनिश्चयात् 10 सर्वे पर्यागतेषु जीमूतकेषु विज्ञेयाः / एतेन पर्यागतजीमूतकयो- | कषायैः खरसैः कल्कैश्चर्णैरपि च बुद्धिमान् // गाश्चतुर्विंशतिरुक्ताः। 'पर्यागतेषु परिपक्केषु' इत्यन्ये // 4 // पेयलेह्याद्यभोज्येषु वमनान्युपकल्पयेत् // 11 पेयलेह्याद्यमोज तद्वदेव कुटजफलविधानम् // 5 // इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने वमनद्रव्यकुटजफलयोगानिर्दिशन्नाह-तद्वदित्यादि / अत्रापि जीमूत विकल्पविज्ञानीयो नाम त्रिचत्वारिंशकवचतुर्विंशतियोगा ज्ञेयाः // 5 // त्तमोऽध्यायः // 43 // कृतवेधनानामप्येष एव कल्पः // 6 // वमनद्रव्येत्यादि / दिगियं संप्रकीर्तितेति इयं दिक् संप्रकीकृतवेधनयोगानिर्दिशन्नाह-कृतवेधनानामित्यादि / अत्रापि र्तिता कथितेत्यर्थः / तान् वान्तिद्रव्यविकल्पान् , विभज्य पृथक् कृत्य, यथाव्याधि 'वमनान्युपकल्पयेत्' इत्यग्रेतनेन संबन्धः / . कुटजवञ्चतुर्विंशतियोगा इत्यर्थः / कृतवेधन कोशातकी // 6 // कस्मात् ? कालशक्तिविनिश्चयात् / केषु वमनान्युपकल्पयेदिइक्ष्वाकुकुसुमचूर्ण वा पूर्ववत्, एवं क्षीरेण, त्याह-पेयलेह्याद्यभोज्येषु / कैः कृत्ला? कषायैरित्यादिभिः। कासश्वासच्छर्दिकफरोगेषूपयोगः // 7 // कषायैः शूतशीतफाण्टमेदात्रिविधैः, खरसैः यत्रादिपीडिताई इक्ष्वाकुयोगाग्निर्दिशन्नाह-इक्ष्वाक्वित्यादि / इक्ष्वाकुः कटु- द्रव्योत्थैः, कल्कैदृषदि पिष्टः, चूर्णैः शुष्कपेषणाणूकृतावयवैः / कालाबूः / एवं क्षीरेण तथा पूर्ववन्मदनफलवत् ; न पुनः कुट- | अपिशब्दाद्वमनद्रव्यपक्कैः स्नेहैरित्यनुक्कं समुच्चीयते / भोज्यग्रहजवत् कृतवेधनवच, तयोः पुष्पशलाटुवर्जनात् / इति मदनफल: णान्मोदकोत्कारिकाशष्कुलीप्रभृतीनां ग्रहणम् // 10 // 11 // वदेकत्रिंशत् , तथा पूर्वग्रहणेन सुरा गृह्यते, एतेनेक्ष्वाकुयोगात्र- इति श्रीडल्ह(क)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतयस्त्रिंशदुक्ताः // 7 // व्याख्यायां सूत्रस्थाने त्रिचलारिंशत्तमोऽध्यायः॥४३॥ धामार्गवस्यापि मदनफलमजवदुपयोगः; विशेषतस्तु गरगुल्मोदरकासश्वासश्लेष्मामयेषु वायौ चतुश्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः / च कफस्थानगते // 8 // धामार्गवयोगानिर्दिशन्नाह-धामार्गवस्येत्यादि / एतेन धामा- अथातो विरेचनद्रव्यविकल्पविशानीयमध्यायं गवस्य चतुर्विंशतियोगाः / अपिशब्दात् पुष्पशलाटुक्षीरसुरा-व्य व्याख्यास्यामः॥१॥ योगाश्च / वमनद्रव्येषु सर्वेषामेवातिदेशयोगाना मदनफलतुल्य. यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः // 2 // कल्पानों मदनफलयोगविषय एव विषयो नापूर्वः // 8 // अथातो विरेचनद्रव्येत्यादि / विकल्पो भेदः // 1 // 2 // कृतवेधनफलपिप्पलीनां वमनद्रव्यकषायपरिपी- अरुणाभं त्रिवृन्मूलं श्रेष्ठं मूलविरेचने // तानां बहुशश्चूर्णमुत्पलादिषु दत्तमाघ्रातं वामय ति, प्रधानं तिल्वकस्त्वक्षु फलेष्वपि हरीतकी // 3 // तत्त्वनवबद्धदोषेषु यवागूमाकण्ठात्पीतवत्सु च तैलेष्वेरण्डजं तैलं खरसे कारवेल्लिका // 1 'पूर्ववदेव' इति पा० / १'बान्तिद्रव्यविकस्पाना' इति पा० /

Page #287
190 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान PARAM wwwww सुधापयः पयःसूक्तमिति प्राधान्यसंग्रहः॥ तत्कल्कभागः समहौषधार्धः तेषां विधानं वक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः॥४॥. ____ ससैन्धवो मूत्रयुतश्च पेयः // 8 // अरुणाभमित्यादि / अरुणाभमीषलोहितम् / त्रिवृत् 'निशोस्र' वातश्लेष्मप्रयोगमाह-त्रिवर्ण केल्यादि / त्रिवर्ण त्रिजातकम् / इति लोके / मूलविरेचने मूलविरेचनानां मध्ये। तिल्वकः खल्प- एतत् त्रिवृन्मूलम् / तत्र त्रिवर्णत्रिकटुकगुडानामेको भागः, अप.. रोध्रः / लक्विति त्वग्विरेचनानां मध्ये तिल्वकला प्रधानमि. रास्तु त्रिवृतायाः, तस्याः प्रधानत्वात् / वातश्लेष्मविषयमपरमपि त्यर्थः / सुधा 'सेहुण्ड' इति लोके / पयःसूक्तमिति पयःसु क्षीर- प्रयोगमाह-प्रस्थे चेत्यादि / प्रस्थो द्वात्रिंशत्पलानि, द्रवविरेचनानां मध्ये सुधापयः प्रधानमुक्तमिति संबन्धः / फले. द्रव्यत्वात् / तन्मूलरसस्य त्रिवृन्मूलक्काथस्य, तन्मूलं त्रिवृन्मू. ध्वपि हरीतकी अस्याप्रे 'तैलेष्वेरण्ड तैलं स्वरसे कारवेल्लिका' लम् / कुडवश्चत्वारि पलानि / कर्पोन्मित इति प्रत्येकं कर्षप्रइति जेजटाचार्यः पठति, तन्नेच्छति गयी। विधानमिति माणे / विपाच्य कल्कीकृतमेतदिति एतत् सर्व तावत् पक्तव्यं विधानं प्रयोगकरणम् / एषां त्रिवृदादीनाम् / यथावत् सत्यम् / यावत् कल्कावशेषं भवति / अद्यात् भक्षयेत् / अन्ये खेवं अनुपूर्वशः अनुक्रमेणेत्यर्थः // 3 // 4 // पठन्ति-"क्वाथप्रस्थे कुडवं तस्य दद्यायुक्त्या दद्यान्नागरं वैरेचनद्रव्यरसानुपीतं सैन्धवं च / पचेत् सर्वं यावदेतद्धनं स्यालेहीभूतं तत् प्रयोज्यं मूलं महनवृतमस्तदोषम् // ततस्तु" इति / अन्ये तु 'कुडवं घृतस्य दद्यात्' इति पठन्ति / तत्र चूर्णीकृतं सैन्धवनागराव्य कुडवोऽष्टौ पलानि, सैन्धवनागरे च प्रत्येक पलिके / तन्मते मम्लैः पिबेन्मारुतरोगजुष्टः॥५॥ घृतमेतद्विरेचनं, तच वातपित्ते, 'वाताधिककफे' इत्यन्ये / वातवैरेचनेत्यादि / वैरेचनद्रव्यरसानुपीतं त्रिवृदादिद्रव्यरसानु ग्लेष्मविषयमेव योगान्तरमाह-तदित्यादि / तत्कल्कः भावितम् / अस्तदोषं कृम्यादिदोषरहितम् / आन्यमधिकम् / त्रिवृत्कल्कः। समहौषधार्धः शुण्ठ्याः पलार्धयुक्तः / ससैन्धव इति सैन्धवमपि त्रिवृदर्धम् / अन्ये तु पठन्ति,-'त्रिवृत्कल्को अम्लैः शुक्सौवीरतुषोदकधान्याम्लमद्यमस्तुभिः / 'वैरेचनखरसक्काथपीतां गाढमूलां त्रिवृतां कालपुष्टाम् / चूर्णीकृतां नागर नागरभागयुक्तः ससैन्धवो मूत्रयुतः प्रदेयः' इति // 7 // 8 // ".. सैन्धवाव्या पिवेदम्लेरनिलव्याधिजुष्टः' इति क्वचित् पाठः // 5 // समास्त्रिवृन्नागरकाभयाः स्युइक्षोर्विकारैर्मधुरै रसैस्तत् र्भागार्धकं पूगफलं सुपक्कम् // पैत्ते गदे क्षीरयुतं पिबेच // विडङ्गसारो मरिचं सदारु इक्षीरित्यादि / इक्षोर्विकारैः खण्डादिभिः; न पुनर्गुडेन, उष्ण योगः ससिन्धूद्भवमूत्रयुक्तः // 9 // धीर्यत्वात्तस्य; न च फाणितेन, त्रिदोषकरत्वात्तस्य; नापीक्षुर (विरेचनद्रव्यभवं तु चूर्ण सेन, विदाहित्वात्तस्येति / मधुरै रसैः काकोल्यादिक्वाथैः / तदिति रसेन तेषां भिषजा विमृद्य // त्रिवृन्मूलम् / 'स्वादुक्काथैश्चापि नोष्णैर्विकारे पैत्ते द्राक्षाक्षीर- तन्मूलसिद्धेन चं सर्पिषाऽऽक्तं युक्तां पिबेद्वा' इति केचित् पठन्ति // सेव्यं तदाज्ये गुटिकीकृतं च // 10 // गुडूच्यरिष्टत्रिफलारसेन गुडे च पाकाभिमुखे निधाय सव्योषमूत्रं कफजे पिबेत्तत् // 6 // चूर्णीकृतं सम्यगिदं विपाच्य // शीतं त्रिजाताक्तमथो विमृद्य गुइचीत्यादि / अरिष्टो निम्बः / रसोऽत्र क्वाथः / तत् त्रिमूलम् / अन्ये तु 'क्षौद्रारिष्टत्रिफलाक्वाथयुक्ता मूत्रैः पेया कफजे ___ योगानुरूपा गुटिकाः प्रयोज्याः॥११॥) व्योषगाढा' इति पठन्ति / तत्र त्रिवृतेति संबन्धनीयम् / अन्ये | सर्वविषयान् योगानाह-समा इत्यादि / भागार्धकमिति तु द्राक्षारसेनेत्यादि पठन्ति, तत्र पित्तमपि द्रष्टव्यं तेन पित्ता- | आदिद्रव्यापेक्षया पूगादिकं प्रत्येकमर्धभागिकं ग्राह्यम् / विडधिके श्लेष्मणि द्राक्षारसेन, कफाधिके मूत्रैरिति; अयं तु पाठो- असारो विडङ्गबीजानि / सिन्धूद्भवं सैन्धवं, तदप्यर्धभागेन ऽभावात् समग्रो न लिखितः // 6 // प्राह्यम् / ससैन्धवमूत्रयुक्तो योगः पेय इति संबन्धः। 'समे त्रिवर्णकत्र्यूषणयुक्तमेत त्रिवृन्नागरके' इति केचित् पठन्ति / अत्र केचित्पठन्ति-विरेच. नेत्यादि / विरेचनद्रव्यभवं चूर्ण यदृच्छया ग्राह्यम् / रसेन तेषां हुडेन लिह्यादनवेन चूर्णम् // प्रस्थे च तन्मूलरसस्य वत्वा विमृद्येति तेषां विरेचनद्रव्याणां रसेन भावना कार्येत्यर्थः, यावता तन्मूलकल्कं कुडवप्रमाणम् // 7 // चूर्णमार्दीभवति तावद्रसो देयः / भिषजा वैद्येन योगानुरूपा कोंन्मिते सैन्धवनागरे च | वटकाः प्रयोज्या इति संबन्धः / तन्मूलसिद्धन च सर्पिषाऽऽक्तविपाच्य कल्कीकृतमेतदद्यात् // मिति विरेचनद्रव्यजटापक्केन घृतेन पुनरपि भावना कार्येत्यर्थः यावता स्नग्ध्यमुत्पद्यते तावन्मानं घृतं देयमित्यर्थः / सेव्यं सेव.. 1 विधानमेषां वक्ष्यामो' इति पा० / नीयम् / तदाज्ये तस्मिन्नेव घृते / गुटिकीकृतं गुटिकारूपं कृतम् / भीर्यवात्तस्य; नास्यति / मधुरे विनोष्णेविका

Page #288
अध्यायः 44] सुश्रुतसंहिता। निधाय निक्षिप्य। गुडोऽत्र द्विगुणो देयः। त्रिजातकमत्र यावता सिताजगन्धात्वकक्षीरीविदारी त्रिवृतः समाः॥ "सौगन्ध्यं भवति // 9-11 // लिह्यान्मधुघृताभ्यां तु तृड्दाहज्वरशान्तये॥१६॥ वैरेकीयद्रव्यचूर्णस्य भागं शर्कराक्षौद्रसंयुक्तं त्रिवृधूर्णावचूर्णितम् // सिद्धं साधं काथभागैश्चतुर्भिः॥ रेचनं सुकुमाराणां त्वकपत्रमरिचांशकम् // 17 // आमृद्गीयात् सर्पिषा तच्छृतेन पचेल्लेहं सिताक्षौद्रपलार्धकुडवान्वितम् // तत्काथोमस्वेदितं सामितं च // 12 // त्रिवृञ्चूर्णयुतं शीतं पित्तघ्नं तद्विरेचनम् // 18 // पाकप्राप्ते फाणिते चूर्णितं तत् त्रिवृच्छयामाक्षारशुण्ठीपिप्पलीमधुनाऽऽनुयात् क्षिप्तं पक्कं चावतार्य प्रयत्नात // सर्वश्लेष्मविकाराणां श्रेष्ठमेतद्विरेचनम् // 19 // बीजाव्यपथ्याकाश्मर्यधात्रीदाडिमकोलजान् // शीतीभूता मोदका हृद्यगन्धाः तैलभृष्टान् रसानम्लफलैरावाप्य साधयेत् 20 __ कार्यास्त्वेते भक्ष्यकल्पाः समासात्॥१३ घनीभूतं त्रिसौगन्ध्यत्रिवृत्क्षौद्रसमन्वितम् // मोदकभक्ष्यान्निर्दिशनाह-वैरेकीयेत्यादि / वैरेकीयद्रव्याणां लेह्यमेतत्कफप्रायैः सुकुमारैर्विरेचनम् // 21 // त्रिवृच्छयामादीनां ग्रहणम् / क्वाथभागैरिति विरेचनद्रव्यक्वाथ- नीलीतुल्यं त्वगेलं च तैत्रिवृत्ससितोपला // भागैश्चतुर्भिर्मन्देऽनौ घृतेन विरेचनद्रव्यसिद्धेन, सामिताभागं चूर्ण संतर्पणं क्षौद्रफलाम्लं सन्निपातनुत् // 22 // गोधूमचूर्ण तुल्यभागं प्रक्षिप्य मर्दयित्वा पिष्टपाचनिकायां धृवा इदानीं वरेचनलेहानाह-सितेत्यादि / सिता शर्करा अजगन्धा ऊष्मणा खेदयित्वाऽन्यस्मिन् फाणिते पाकप्राप्ते प्रक्षिप्य मोदकाः जवानिका, 'बोथइका' इत्यन्ये; वक्षीरी वंशलोचना; विदारी कार्याः // 12 // 13 // बिडाली (विराली); त्रिवृत् 'निशोत्र' इति लोके / शर्करेरसेन तेषां परिभाव्य मुद्ान् त्यादि / मरिचांशकमिति अंशश्चतुर्थो भागः / पचेदित्यादि / यूषः ससिन्धूद्भवसर्पिरिष्टः॥ सिता शर्करा, तस्याः पलं, क्षौद्रं मधु, तस्यार्धकुडवश्चत्वारि वैरेचनेऽन्यैरपि वैदलैः स्या पलानि; त्रिवृत् लेहस्य चतुर्थांशेन / अत्र मधुनोऽग्निसंयोगो न देवं विदध्याद्वमनौषधैश्च // 14 // विरुध्यते, अनवस्थानात् प्रयोगाभावाच्च / त्रिवृदित्यादि / श्यामा वृद्धदारुकः, क्षारो यवक्षारः, आप्नुयात् लिह्यात् / बीजादयेत्यादि - यूषकल्पं निर्दिशन्नाह-रसनेत्यादि / तेषामिति तेषां विरे बीजाढ्यान् सुपक्वान् पथ्यादीन् सहैव बीजैः साधयेत् तान् चनद्रव्याणाम् / अन्ये खेवं पठन्ति–'मुद्गानां वा तद्रसे भावि रसान् पथ्याधात्रीदाडिमकोलजानेरण्डतैलभृष्टान्, पुनरम्लतानां यूषः कल्प्यः सघृतः सैन्धवान्यः' इति / तद्रसे प्रधानक फलैर्बीजपूरादिभिः सह आवाप्य प्रक्षिप्य साधयेत् ; पथ्यादीनां ल्पनया त्रिवृतारसे / वैरेचने इति विरेचनद्रव्यभावितैरन्यैरपि यदृच्छया मात्रा, जले तु षोडशगुणे तेषां काथः कर्तव्यः, वैदलैर्मसूरादिभि!षः स्यात् भवेदित्यर्थः / एवमित्यादि / एष एव एरण्डतैलमात्रा तु यावता तस्य भर्जनं संभवति, अम्लफलं तु वमनीयादियूषाणां कर्ममार्गः // 14 // क्वाथस्य चतुर्थाशेन, त्रिसौगन्ध्यमात्रा तु यावता सौगन्ध्यं भित्त्वा द्विधेश्वं परिलिप्य कल्कै- भवति, त्रिवृत् क्षौद्रं तु प्रत्येक लेहस्य चतुर्थाशेन / कफप्रायैर्भू त्रिभण्डिजातैः प्रतिबध्य रजवा॥ यिष्ठकफैः पुरुषैः सेव्यम् / नीलीतुल्यमिति नीलीफलतुल्यं पक्कं च सम्यक् पुटपाकयुक्त्या खगेलं, नीली श्रीफलिका / तैर्नील्यादिभिः सह तुल्या त्रिवृत् / खादेत्तु तं पित्तगदी सुशीतम् // 15 // | ससितोपला शर्करायुक्ता / सतर्पणं प्रीणनम् / केचित् 'सतर्पणम्' पुटपाकक्रम विरेचनं निर्दिशन्नाह-भित्त्वेत्यादि / भित्त्वा शत पलान्त इति पठन्ति, व्याख्यायन्ति च-तर्पणाः शक्तवः, तैः सह युक्तम्। क्षौद्रफलाम्लं मधुबीजपूराम्लरसेन सह चूर्ण देयम् / सन्निपातनुत् विदार्य / त्रिभण्डी शुक्ला त्रिवृत् / पुटपाकयुक्त्या पुटपाकक्रमेण शालाक्योक्तक्रियाकल्पनिर्दिष्टपुटपाकविधिना; तेन काश्मर्यादि प्रशान्ते सन्निपातेऽनुबन्धपरिरक्षणार्थमित्यर्थः // 16-22 // पत्राच्छादनकुशपरिवेष्टनं मृदावलेपनं निधूमाङ्गारान्तरुपखेदनादि त्रिवृच्छयामासिताकृष्णात्रिफलामाक्षिकासमैः। सर्वमतिदेशेन लभ्यते / अन्ये खेवं पठन्ति-"इक्ष द्विधा मोदकाः सन्निपातोवरक्तपित्तज्वरापहाः॥२३॥ पाटशिलाऽवलिख्य त्रिवृत्कल्कैः प्रतिसन्धाय चापि / पक्कं | वैरेचनिकमोदकमाह-त्रिवृदित्यादि / श्यामा वृद्धदारुकः / सम्यक् पुटपाककमेण खादेच्छीतं पित्तरोगाभिभूतः" इति; त्रिफलायाः प्रत्येक भागाः समाः। यद्यप्यत्र भागश्रुतिर्नास्ति व्याख्यानयन्ति च,-त्रिवृत्कल्कैरिति बहुवचनानिवृदादिकल्कै तथाऽपि सितामाक्षिके पक्वा गुटिकाः कार्याः, सितामाक्षिके रित्यादिशब्दो लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः, तेनान्येषां वेरेचनिकानाम- समस्तद्रव्येभ्यो द्विगुणे ग्राह्ये // 23 // यमेव पुटपाकविधिरिति द्योतयति // 15 // त्रिवृद्भागास्त्रयः प्रोक्तास्त्रिफला तत्समा तथा॥ 1 'यूषो हृयः' इति पा०। क्षारकृष्णाविडङ्गानि संचूर्ण्य मधुसर्पिषा // 24 //

Page #289
192 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान उKAASAN लिह्याहुडेन गुटिकाः कृत्वा वाऽप्यथ भक्षयेत् // निध्यात्कलसे तां तु सुरां जातरसां पिबेत् // कफवातकृतान् गुल्मान प्लीहोदरहलीमकान 25 एष एव सुराकल्पो वमनेष्वपि कीर्तितः॥ 34 // . हन्त्यन्यानपि चाप्येतन्निरपायं विरेचनम् // पैष्टी सुरां वैरेचनी दर्शयन्नाह-वैरेचनिकेत्यादि / त्रिवृदादि लेहगुटिकयोः प्रयोगमाह-त्रिवृदित्यादि / त्रिफलाया अपि क्वाथेन माषविदलानि विभावयेदित्यर्थः / तत्कषायेणेत्यादि तेनैव त्रयो भागाः, क्षारकृष्णाविडङ्गानामपि त्रयो भागा ग्राह्याः / वैरेचनिकक्वाथेन / अवक्षुद्यैकतः एकीकृत्य कुदृयिवेत्यर्थः / पिण्डानिरपायं व्यापद्रहितम् // 24 // 25 // न कृलेति किण्वनिमित्तं पिण्डं कृवेत्यर्थः / तत्कषायोष्मसाधित मिति त्रिवृदादिक्काथोष्मखेदितम् / तस्य पिष्टस्येत्यादि पिष्टपाचचूर्ण श्यामा त्रिवृन्नीली कट्वीमुस्ता दुरालभा२६ निकायां शीतलीकृत्य तस्य पिष्टस्य भागांस्त्रीन् पूर्वकिण्वभागेनैचव्येन्द्रबीजं त्रिफला सर्पिीसरसाम्बुभिः। केन मिश्रितान् कृवेत्यर्थः / क्वाथं दद्यादिति त्रिवृदादेः / तस्य पीतं विरेचनं तद्धि रूक्षाणामपि शस्यते // 27 // | प्रमाणं तु आसुतीवला एव जानन्ति / एतस्यैव योगस्यान्यत्राचूर्णमाह-चूर्णमित्यादि। नीली नीलिनी, श्रीफलिकेति लोके। प्यतिदेशं निर्दिशन्नाह-एष एवेत्यादि / एष एव सर्वपिष्टसुराणां कट्वी कटुरोहिणी। लक्षागां सर्पिषा मांसरसेन च, स्निग्धानां पुनर• विधिः; तथा वामनीयेषु मदनफलादिष्वपीत्यर्थः // 31-34 // पिशब्दसमुच्चितानामम्बुना पानीयेन सह योगो देयः॥२६॥२॥ मूलानि त्रिवृदादीनां प्रथमस्य गणस्य च // वैरेचनिकनिकाथभागाः शीतात्रयो मताः॥ महतः पञ्चमूलस्य मूर्वाशार्ङ्गटयोरपि // 35 // द्वौ फाणितस्य तच्चापि पुनरग्नावधिश्रयेत् // 28 // सुधां हैमवतीं चैव त्रिफलातिविषे वचाम् // तत् साधुसिद्धं विशाय शीतं कृत्वा निधापयेत् // संहृत्यैतानि भागो द्वौ कारयेदेकमेतयोः // 36 // कलसे कृतसंस्कारे विभज्यत् हिमाहिमौ // 29 // कुर्यान्निकाथमेकस्मिन्नेकस्मिंश्चूर्णमेव तु // मासादूर्व जातरसं मधुगन्धं वरासवम् // क्षुण्णांस्तस्मिंस्तु निस्वाथे भावयेद्बहुशो यवान्॥३७॥ पिबेदसावेव विधिः क्षारमूत्रासवेष्वपि // 30 // शुष्काणां मृदुभृष्टानां तेषां भागास्त्रयो मताः॥ . चतुर्थ भागमावाप्य चूर्णानामत्र कीर्तितम् // 38 // / ' वैरेचनिकं गौडमासवं निर्दिशन्नाह-वैरेचनिकेत्यादि / वैरे. प्रक्षिप्य कलसे सम्यक् ततस्तं तदनन्तरम् // चनिक द्रव्यं सेहुण्डवर्जितं ग्राह्यम् , एकैव त्रिवृदित्यके / शीता तेषामेव कषायेण शीतलेन सुयोजितम् // 39 // इत्यनेन वैरेचनिकक्वाथे उष्णे फाणितं न योजयेदित्युक्तं भवति / पूर्ववत् सन्निध्यात्तु क्षेयं सौवीरकं हि तत् // द्वौ फाणितस्येति फाणितं काकैवी; एतेन पञ्च भागाः क्वथनीया ___ सौवीरकवरेचनमम्लसन्धानं निर्दिशन्नाह-मूलानीत्यादि / इत्यर्थः / साधुसिद्धमिति अर्धावशिष्टम् / पुनः शीतग्रहणेनोष्णं त्रिवृदादीनां संशोधनसंशमनीयोक्तानां प्रणम् / प्रथमो गणो न सन्धातव्यमित्युक्तम् / त्रिवृदधिकारे वैरेचनिकक्वाथभागा इति सामान्यशब्दप्रयोगादपरवैरेचनिकानामप्येवमेवासव इति विदारिगन्धादिः / मूर्वा चोरस्नायुः; शाष्टिा विटपकरजः, बोधयति / निधापयेत् व? इत्याह-कलसे। कथंभूते ? कृत चिरपोटिकेत्यन्ये, अपरे तु काकजङ्घामाहुः / सुधा सेहुण्डः। हैमसंस्कारे; अन्तःक्षालितशुष्कस्य मधुपिप्पलीलेपोऽगरुधपन चेति वती श्वेतवचा / एतानि सर्वाण्यपि त्रिवृदादीनि संहृत्य एकी. संस्कारः। विभज्यत हिमाहिमाविति हिमे मासं धान्यराशी कृत्य द्वौ भागौ कारयेत् / ततश्चैतयोयोर्भागयोर्मध्य एकस्थाप्यम् , अहिमे पुनरुष्णे पक्षमिति / जातरसमुत्पन्नरसं वरासवं स्मिन् भाग एक निःक्वार्थ कुर्यात् , एकस्मिंस्तुभागे चूर्ण पिबेदिति संबन्धः / जातरसस्य लक्षणमाह-मधुगन्धमिति / कुर्यात् / क्षुण्णान् कुहितान् / पूर्वोक्ते निःक्वाथे भावयेत् सप्ताह असावेव विधिः क्षारमूत्रासवेष्विति अयमेव विधिश्चिकित्सितादौ यावत् / तेषां यवानाम् / अवाप्य निक्षिप्य / चूर्णानां पूर्वोक्तोर्ववक्ष्यमाणक्षारोदकासवादिषु गुडमधुयोनिष्वन्येषु च हिमाहिम | रितत्रिवृदादिद्रव्यैकभागचूर्णानाम् / अत्र अस्मिञ् शास्त्रे / कीर्तितं कालस्थापनस्य पाकप्राप्तिलक्षणस्य चेति // 28-30 // कथितम् / सौवीरकं हितं ज्ञेयमिति संबन्धः / ततस्तस्माचूर्ण | भागनिक्षेपणादनन्तरं कलसे प्रक्षिप्य, तत् सौवीरकं तदनन्तरं वैरेचनिकमूलानां क्वाथे माषान् सुभावितान् // तेषामेव त्रिवृदादीनामन्यतमस्य कषायेण क्वाथेन शीतलेन सुधौतांस्तत्कषायेण शालीनां चापि तण्डुलान् 31 सुयोजितं पूर्ववत् संनिदध्यादिति संबन्धः / सौवीरकं सौवीरक. अवक्षुबैकतः पिण्डान् कृत्वा शुष्कान् सुचूर्णितान् // संज्ञम् // ३५-३९॥शालितण्डुलचूर्ण च तत्कषायोमसाधितम् // 32 // पूर्वोक्तं वर्गमाहृत्य द्विधा कृत्वैकमेतयोः // 40 // तस्य पिष्टस्य भागांस्त्रीन् किण्वभागविमिश्रितान् // भागं संक्षद्य संसृज्य येवैः स्थाल्यामधिश्रयेत् // मण्डोदकार्थे क्वाथं च दद्यात्तत्सर्वमेकतः॥३३॥ | अजङ्गयाः कषायेण तमभ्यासिच्य साधयेत् // 41 // 1 'जातरसमासवं मधुगन्धिकम्' इति पा०। 2. 'वकवः' 1 'पिण्डं पिण्डं कृत्वेत्यर्थः' इति पा० / 2 ‘यवान्' इति पा० / इति पा०॥ | 3 'तानभ्यासिव्य' इति पा० /

Page #290
अध्यायः 44] सुश्रुतसंहिता। 193 सुसिद्धांश्चावतायैतानौषधिभ्यो विवेचयेत् // तयोः कल्ककषायाभ्यां चक्रतैलं विपाचयेत्॥४७ विमृद्य सतुषान् सम्यक् ततस्तान् पूर्ववन्मितान् // सर्पिश्च पकं वीसर्पकक्षादाहालजीर्जयेत्॥ पूर्वोत्तौषधभागस्य चूर्ण दत्त्वा तु पूर्ववत् // मेहगुल्मानिलश्लेष्मविबन्धस्तैिलमेव च // 48 // तेनैव सह यूषेण कलसे पूर्ववत् क्षिपेत् // 43 // चतुःस्नेहं शकच्छुक्रवातसंरोधजा रुजः॥ शात्वा जातरसं चापि तत्तुषोदकमादिशेत् // तयोरित्यादि / तयोर्दन्तीद्रवन्त्योः। कल्ककषायमात्रायां परि. तुषाम्बुसौषीरकयोर्विधिरेष प्रकीर्तितः॥४४॥ भाषा स्मरणीया; तामाश्रित्य कल्पनोच्यते-तैलपलानि द्वात्रिंशत्, षड्रात्रात् सप्तरात्राद्वा ते च पेये प्रकीर्तिते // दन्तीद्रवन्तीकल्कपलान्यष्टौ, दन्तीद्रवन्तीकाथस्य पलानि शततुषोदककल्पं निर्दिशन्नाह-पूर्वोक्तमित्यादि / त्रिवृदादिमूलं मेकमष्टाविंशत्यधिकं, तावत् क्वाथ्यं यावत्तलपाकलक्षणम् / दन्ती. विदारिगन्धादिस्तथा महत् पञ्चमूलं मूर्वा शाष्टिा चेति पूर्वोक्तो द्रवन्तीक्वाथस्यायं विधिः-पानीयपलानि पञ्चशतानि द्वादशाधिवर्गः। द्विधा कृत्वा द्वौ भागौ कृवेत्यर्थः / एतयोर्भागयोर्मध्ये कानि, दन्तीद्रवन्तीपलानि शतमेकं, काथशेषमेकशतमष्टाविंशएकं भागं संक्षुद्य कुट्टयित्वा, सतुषैर्यवैः सह संसृज्य संबद्धी. त्यधिकम् ; इति वाथकल्पना। अन्यत्राप्यनुक्ततैलादिमाने इयमेव कृत्य, स्थाल्यामधिश्रयेत् निक्षिपेत् / यवानामेको भागः। कल्पना ज्ञेया। चक्रतैलमिति चक्रपीडितं तिलतैलं, हस्तादियत्र. अजशृङ्गी कर्कटशृङ्गी, 'विषाणिका' इत्यपरे / तं पूर्वोकं सयवं पीडननिषेधार्थ; चक्रे ह्यभृष्टा एव तिलादयः पीड्यन्ते, ते पुनभाग, साधयेत् रन्धयेत् / सुसिद्धान् सुखिन्नान् , एतान् यवान्, गुणवत्तरा भवन्ति; यत्रेण भर्जनरूक्षितानां तिलानां स्नेहगुरुऔषधेभ्यो विवेचयेत् पृथक् कुर्यात् / तान् यवान् / पूर्ववन्मितान् खादयो गुणा हीयन्त इति / सर्पिश्चेति ताभ्यां दन्तीद्रवन्तीमूलभागद्वयपरिमितान् , पूर्वोत्तौषधभागस्योद्ध(व)रितस्य' इति शेषः। कल्ककषायाभ्यां प्रत्येक पक्कं सिद्धं सर्पिर्विसादीञ्जयेत् / पुनपूर्ववत् चतुर्थभागप्रमाणमित्यर्थः / तेनैव सह यूषेणेति प्रोक्कस्खि- दन्त्याः कल्को द्रवन्त्यास्तु कषाय इति बोद्धव्यम् / तैलमेव चेति नौषधवर्गयवाजशृङ्गीकषायेणोद्धृतोषधयवेन; स पुनरौषधसंसर्गेण चक्रतैलं पुगर्मेहगुल्मादीजयेत् / चतुःस्नेहमिति घृततैलवसामघनखायूष इव जातः / जातरसं व्यक्ताम्लम् / तयोः सौवीर- जानश्चत्वारः स्नेहाः / शकृत् पुरीषम् / चतुःस्नेहं दन्तीद्रवन्तीकतुषोदकयोळक्काम्लले कालावधिं दर्शयन्नाह-षड्रात्रात् मूलसाधितं वातसंरोधजा रुजो जयेदिति संबन्धः / अत्र द्रवसप्तरात्राद्वा; षछात्रसप्तरात्रविकल्पोऽप्युष्णशीतकालापेक्षः। ते स्यानुक्तत्वाच्चतुर्गुणं जलं देयम् // 47 // 48 ॥चेति सौवीरकतुषोदके // 40-44 // दन्तीद्रवन्तीमरिचकनकाह्वयवासकैः॥४९॥ वैरेचनेषु सर्वेषु त्रिवृन्मूलविधिः स्मृतः॥४५॥ विश्वमेषजमृद्वीकाचित्रकैमूत्रभावितम् // त्रिवृद्विधानं सप्रपञ्चमुद्दिश्य त्रिवृद्विधानप्रकारातिदेशेनावशि- सप्ताहं सर्पिषा चूर्ण योज्यमेतद्विरेचनम् // 50 // ष्टवैरेचनमूलानि निर्देष्टुमाह-वैरेचनेष्वित्यादि / वैरेचनेषु सर्वे- जीणे संतर्पणं क्षौद्रं पित्तश्लेष्मरुजापहम् // ष्विति अवशिष्टेषु श्यामादन्तीद्रवन्तीसप्तलादिषु / त्रिवृन्मूलविधिः अजीर्णपार्श्वरुपाण्डुप्लीहोदरनिबर्हणम् // 51 // स्मृत इति यादृशस्त्रिवृन्मूले विधिरुतस्तादृशस्तेष्वपि ज्ञेय इत्यर्थः। दन्तीत्यादि / दन्ती सम्बरी; कनकाह्वयं कङ्गुष्ठं, 'नागकेसतद्यथा-श्यामामूलं श्यामाखरसभावितं वा चूर्णितं सैन्धवना रम्' इत्यन्ये; यवासो दुरालभा; विश्वमेषजं शुण्ठी / सप्ताहं मूत्रगरयुक्तमम्लैरनिलव्याधी, मधुरक्वाथसहितं शर्करादिभिस्तुल्यभागं भावितमिति संबन्धः / सर्पिषेति अस्य चूर्णस्य धुतेन वा लेहः गोक्षीरयुक्तं पित्ते, इत्यादिर्यावत् सौवीरकतुषोदकविधिः; एवं कार्य इत्यर्थः / अस्यैव प्रयोगस्य यौगिकमनुसंग्रहमाह-जीणे प्रतिशेषवैरेचनिकमेवेहोदाहार्यम् / विषयोऽपि तेषां वैरेचनिक इत्यादि / जीर्णे तस्मिनौषधे, संतर्पणं क्षौद्रमिति लाजशक्तुसमूलकल्पानां प्रतित्रिवृत्कल्पविषय एवेति // 45 // हितं मधु देयम् // 49-51 // दन्तीद्रवन्त्योर्मूलानि विशेषान्मृत्कुशान्तरे // पिप्पलीक्षीद्रयुक्तानि खिन्नान्युश्रुत्य शोषयेत् // गुडस्याष्टपले पथ्या विंशतिः स्यः पलं पलम् // ततस्त्रिवृद्विधानेन योजयेच्लेष्मपित्तयोः॥ दन्तीचित्रकयोः कर्षों पिप्पलीत्रिवृतोदेश॥५२॥ सामान्यातिदेशं निर्दिश्य दन्तीद्रवन्त्योर्विशिष्टं कल्पनमाह कृत्वैतान्मोदकानेक दशमे दशमेऽहनि // दन्तीत्यादि / दन्तीद्रवन्त्योर्मूलान्युद्धृत्य शोषयेदिति संबन्धः / ततःखादेदुष्णतोयसेवी नियंत्रणास्त्विमे॥५३॥ कि विशिष्टानि ? खिन्नानि, कस्मात् ? विशेषादतिशयेन / दोषना ग्रहणीपाण्डुरोगार्शःकुष्ठनाशनाः॥ क्वेत्याह-मृत्कुशान्तरे; मृत्तिकादर्भमध्ये पुटपाकविधानेनेत्यर्थः। मोदकस्य प्रयोगमाह-गुडस्येत्यादि / अष्टौ पलानि गुडस्य, पिप्पलीक्षौद्रयुक्तानि खिन्नानीति संबन्धः / दन्ती प्रसिद्धा, विंशतिहरीतकीफलानि, दन्तीमूलचूर्णपलं, चित्रकमूलचूर्णपलं द्रवन्ती चीरितपत्रा 'संवरी' इति लोके // 46 // च, पिप्पलीकर्षः, त्रिवृत्कर्षश्च / अत्र तु सप्तगुजाफलपरिमित माषकप्रमाणेन पलादिमानं प्राह्यम् / दश कृखैतान्मोदकानित्यादि 1 'न्यसेत्' इति पा० / 2 'पूर्ववत् चतुर्भागजातमित्यर्थः' इति पा०। 1 'मूत्रभावितैः' इति पा० / मु०सं० 25

Page #291
194 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान दश मोदकान् कृत्वा, एकं मोदकं दशमे दशमेऽहनि खादेदिति | मरिचानि च तत्सर्व गोमूत्रेण विरेचनम् // 64 // संबन्धः / नियन्त्रणा वातातपादिनिषेधरहिताः / इमे मोदकाः हरीतकी भद्दारु कुष्ठं पूगफलं तथा // // 52 // 53 // सैन्धवं शुजवेरं च गोमूत्रेण विरेचनम् // 65 // व्योषं त्रिजातकं मुस्ता विडङ्गामलके तथा // 54 // नीलिनीफलचूर्ण तु नागराभययोस्तथा // लिह्याहुडेन सलिलं पश्चादुष्णं पिबेन्नरः॥६६॥ नवैतानि समांशानि त्रिवृदष्टगुणानि वै॥ पिप्पल्यादिकषायेण पिबेस्पिष्टां हरीतकीम॥ श्लक्ष्णचूर्णीकृतानीह दन्तीभागद्वयं तथा // 55 // सैन्धवोपहितांसद्य एष योगो विरेचयेत॥६७॥ (सर्वाणि चूर्णितानीह गालितानि विमिश्रयेत्॥) षभिश्च शर्कराभागैरीषत्सैन्धवमाक्षिकैः // 56 // हरीतकी भक्ष्यमाणा नागरेण गुडेन वा॥ सैन्धवोपहिता वाऽपि सातत्येनाग्निदीपनी // 6 // पिण्डितं भक्षयित्वा तु ततः शीताम्बु पाययेत् // बस्तिरुक्तृड्ज्वरच्छर्दिशोषपाण्डुभ्रमापहम् 57 वातानुलोमनी वृष्या चेन्द्रियाणां प्रसादनी॥ नियन्त्रणमिदं सर्वविषघ्नं तु विरेचनम् // संतर्पणकृतान् रोगान् प्रायो हन्ति हरीतकी 69 त्रिवृदष्टकसंज्ञोऽयं प्रशस्तःपित्तरोगिणाम् // 58 // फलप्रधानहरीतकीकल्पेनाशेषवैरेचनिकफलकल्पं निर्दिशन्नाभक्ष्यः क्षीरानुपानो वा पित्तश्लेष्मातुरैनरैः॥ ह-हरीतक्या इत्यादि / व्याधिशब्दोऽयं दोषेषु व्याधिषु च अक्ष्यरूपसधर्मवादाढ्येष्वेव विधीयते // 59 // | वर्तते / सर्वेषां हरीतकीयोगानां सामान्यं फलं दर्शयज्ञाह-रसाव्योषादिशीतविरेचनं दर्शयन्नाह-व्योषमित्यादि ।व्योषादीनि यनमित्यादि / सुखोपयोज्यान् योगान् सर्वर्तुकान् सार्वधातुकां. प्रसिद्धानि / त्रिवृदष्टगुणानीति त्रिवृदष्टगुणा येषु तानि तथा। श्चाह-हरीतकीत्यादि / मात्राप्रमाणं मध्येषु कोष्टवयोबलेषु चूईषत्सैन्धवमाक्षिकैरिति ईषच्छन्दश्चतुर्थाशवाचकः / भक्ष्यो भक्षणकर्षः, उत्तमाधमयोवुद्ध्या विकल्पनीयः / नीलिनी श्रीफलिका। णीयः। भक्ष्यरूपसधर्मसात् भक्ष्यरूपतुल्यादित्यर्थः / 'वातश्ले. सातत्येन निरन्तरोपयोगेन। संन्तर्पणकृता रोगास्तृप्त्यादयः, तानुमातुरैर्नरैः' इति केचित् पठन्ति // 54-59 // ष्णलाद्दीपनलाच शमयतीति / अत्र नागरगुडसैन्धवादीनां भिन्नकार्याणां दोषदेहधातुबलकालवयोऽवस्थान्तरविकारापेक्षया तिल्वकस्य त्वचं वाह्यामन्तर्वल्कविवर्जिताम् // व्यवस्थितविकल्पः // 62-69 // चर्णयित्वा तु द्वौभागी तत्कषायेण गालयेत् 60 तृतीयं भावितं तेन भागं शुष्कं तु भावितम् // शीतमामलकं रूक्षं पित्तमेदःकफापहम् // दशमूलीकषायेण त्रिवृद्वत्संप्रयोजयेत् // 61 // | बिभीतकमनुष्णं तु कफपित्तनिबर्हणम् // 70 // विधान त्वक्षु निर्दिष्टं त्रीण्यप्यम्लकषायाणि सतिक्तमधुराणि च // खप्रधानकस्य तिल्वकस्य प्रयोग निर्दिदिक्षुः प्रथमं तस्य हरीतकीनिर्देशादामलकबिभीतकयोरपि गुणनिर्देशमाहसंस्कारमेव सर्वप्रयोगविषयमाह-तिल्वकस्येत्यादि / अन्तर्व- शीतमित्यादि / सतिक्तमधुराणि चेति प्रत्येकं हरीतक्यादीनामुक्ता ल्कविवर्जितामिति अभ्यन्तरकठिनत्वग्विवर्जिताम् / भागाविति शक्तिर्गुणतः संयोगतः प्रभावतश्च // ७०।द्वौ भागावित्यर्थः / तत्कषायेण तिल्वककषायेण / गालयेत् त्रिफला सर्वरोगघ्नी त्रिभागघृतमूञ्छिता // 7 // क्षारकल्पेन, गालनं पुनरिहै कविंशतिवारान् पारम्पर्यात् / तृतीयं भावितं तेन भागमिति अपरं चूर्णस्य स्थापितं तृतीयं भागं वयसः स्थापनं चापि कुर्यात् संततसेविता // तेनैव तिल्वककषायजलेन चूर्णभागद्वयगालनलब्धगुणातिशयेन इदानीं त्रिफलायाः प्रयोगमाह-त्रिफलेत्यादि / रोगशब्दोभावितमित्यर्थः / शुष्कं तु भावितं दशमूलकषायेणेति तृतीयं ऽत्र त्रिदोषवचनो व्याधिवचनो वा। मूच्छिता संयुक्ता ॥७१॥भागं शुष्कं पुनः सन्तं दशमूलीकषायेण भावितं त्रिवृद्धत् संप्र हरीतकीविधानेन फलान्येवं प्रयोजयेत् // 72 // योजयेदिति संबन्धः // 6 // 61 // विरेचनानि सर्वाणि फलानामथ वक्ष्यते॥ हरीतकीत्यादि // ७२॥हरीतक्याः फलं त्वस्थिविमुक्तं दोषवर्जित 62 योज्यं त्रिवृद्विधानेन सर्वव्याधिनिबर्हणम् // विशेषाश्चतुरङ्गलात् // रसायनं परं मेध्यं दुष्टान्तर्वणशोधनम् // 63 // फलं काले समुद्धृत्य सिकतायां निधारयेत् 73 हरीतकी विडलानि सैन्धवं नागरं त्रिवृत्॥ सप्ताहमातपे शुष्कमतो मजानमुद्धरेत् // तैलं प्राचं जले पक्त्वा तिलवद्वाप्रपीड्य च // 4 // 1 अयमलोको हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 2 'विधानं तस्योपयोगो बालानां यावद्वर्षाणि द्वादश // वक्षु निर्दिष्ट फलानामथ वक्ष्यते' इत्यर्धशोको हस्त लिखितपुस्तके न | लिह्यादेरण्डतैलेन कुष्ठत्रिकटुकान्वितम् // 75 // पठ्यते। सुखोदकं चानपिबेदेष योगो विरेचयेत॥

Page #292
अध्यायः 44] सुश्रुतसंहिता। - चतुरडलात् किरमालकात्, समुद्धृत्य 'फलम्' इति शेषः / इति पठन्ति / तन्मते पयोऽप्युत्कारिकायामिवानुक्तमपि लेहे सिकतायां वालुकायां, निधापयेत् निक्षिपेत् , सप्ताहमिति संबन्धः। देयम् / लेहो 'विरेचयति' इत्यत्राप्यनुवर्तते / भाविता इत्यादि अतः अस्माश्चतुरङ्गुलफलात् / लिह्यादित्यादि / एष योगो 'विरेचयन्ति' इत्यत्राप्यनुवर्तते। चूर्णमित्यादि। तत्पीतं नुहीक्षीरवातकफप्रशमनः // 73-75 // | भावितम् / अत्रापि 'विरेचयति' इत्यनुवर्तते ॥८०-८३॥एरण्डतैलं त्रिफलाक्वाथेन त्रिगुणेन तु // 76 // सप्तला शङ्खिनी दन्ती त्रिवृदारग्वधं गवाम् // 84 // युक्तं पीतं तथा क्षीररसाभ्यां तु विरेचयेत् // मूत्रेणाप्लाव्य सप्ताहं स्नुहीक्षीरे ततः परम् // बालवृद्धक्षतक्षीणसुकुमारेषु योजितम् // 77 // कीर्ण तेनैव चूर्णेन माल्यं वसनमेव च // 85 // फलानां विधिरुद्दिष्टः आघ्रायावृत्य वा सम्यअदुकोष्ठो विरिच्यते // एरण्डतैलमित्यादि / त्रिगुणेन त्रिफलाक्वाथेन युक्त तथा सप्तलेत्यादि / सप्तला सेहुण्डमेदः / शजिनी यवतिक्ता, तस्याः क्षीररसाभ्यां युक्तमिति संबन्धः / रसो मांसरसः / बालादिषु फलं मूलं च विरेचकम् , अन्ये 'शलिनी यवतिक्कामेदः' इत्याहुः; योजितमेरण्डतैलं विरेचयेदिति संबन्धः // 76-77 // - | अपरे तु श्वेतबुनामाहुः / दन्ती दन्तिनी / आरग्वधः किरमा लकः / आलाव्य भावमिला / कीर्णमवचूर्णितं, तेनैव सप्तलादि. क्षीराणां शृणु सुश्रुत!॥ चूर्णेन, माल्यं पुष्पम् , आघ्राय शिद्धिला; तेनैव वा चूर्णेन विरेचनानांतीक्ष्णानां पयःसौधं परं मतम् // 78|| भावित वम मावत्य परिधायः मदकोष्ठो विरिच्यते अक्षप्रयुक्तं तद्धन्ति विषवत् कर्म विभ्रमात् // नान्य इत्यर्थः // 84 ॥८५॥विजानता प्रयुक्तं तु महान्तमपि संचयम् // 79 // भिनयाश्वेव दोषाणां रोगान् हन्ति च दुस्तरान् क्षीरत्वक फलमूलानां विधानैः परिकीर्तितः // अवेक्ष्य सम्यप्रोगादीन् यथावदुपयोजयेत् // 86 // क्षीराणामित्यादि / सौधं सेहुण्डभवम् / कर्मविभ्रमात् कर्मा त्रिवृच्छाणा मितास्तिस्रस्तिस्रश्च त्रिफलात्वचः॥ विज्ञानात् / दोषाणां संचयमिति संबन्धः / आश्वेव शीघ्रमेव / विडङ्गपिप्पलीक्षारशाणास्तिनश्व चूर्णिताः॥८७ // 78 // 79 // लिह्यात् सर्पिर्मधुभ्यां च मोदकं वा गुडेन वा // महत्याः पञ्चमूल्यास्तु बृहत्योश्चैकशः पृथक 80 भक्षयेन्निष्परीहारमेतच्छ्रेष्ठं विरेचनम् // 88 // कषायैः समभागं तु तदंगारेषु शोषितम् // गुल्मं प्लीहोदरं कासं हलीमकमरोचकम् // अम्लादिभिः पूर्ववत्तु प्रयोज्यं कोलसंमितम्॥८१ | कफवातकृतांश्चान्यान् व्याधीनेतद्यपोहति 89 'महावृक्षपयापीतैर्यवागूस्तण्डुलैः कृता॥ .. क्षीरलगित्यादि / शाणः कर्षचतुर्थो भागः // 86-89 // पीता विरेचयत्याशु गुडेनोत्कारिका कृता // 82 // | घृतेषु तैलेषु पयासु चापि लेहो वा साधितः सम्यक् चुहीक्षीरपयोघृतैः॥ मद्येषु मूत्रेषु तथा रसेषु // भावितास्तुमुहीक्षीरे पिप्पल्यो लवणान्विता:८३ भक्ष्यान्नलेखेषु च तेषु तेषु चूर्ण काम्पिल्लकं वाऽपि तत्पीतं गुटिकीकृतम् // विरेचनान्यप्रमतिर्विदध्यात् // 90 // - महत्या इत्यादि / महती पञ्चमूली बिल्वादिका / बृहत्योरिति अनुक्तानपानेषु प्रयोगकल्पाभिर्दिशमाह-घृतेष्वित्यादि / - स्थूलबृहती लघुबृहती चेति द्वे बृहत्यौ / एकश इत्यादि / एकी- भक्ष्यं मोदकशष्कुल्यादि / अन्नं भक्तादि / अग्यमतिः प्रधानकृत्याङ्गारेषु विशोषयेत्, न ज्वलदनौ पाकखरताभयात् / तत् | बुद्धिः॥९॥ सेहुण्डदुग्धं पृथक् कषायैः समभागं प्राह्यम् / एतेन पञ्चमूलीबृह क्षीरं रसः कल्कमथो कषायः तीकषायाणां सप्तभागाः, अष्टमस्तु सेहुण्डदुग्धस्य / अम्लादिभिः काजिकमस्तुसुरादिभिः / पूर्ववत् त्रिवद्वत् / कोलसंमितं कर्षप्रमा शृतश्च शीतश्च तथैव चूर्णम्॥ णम् / महावृक्षेत्यादि / महावृक्षः सेहुण्डः / पीतैर्भावितैः / गुडे कल्पाः षडेते खलु मेषजानां यथोत्तरं ते लघवः प्रदिष्टाः // 91 // चेत्यादि / गुडे च कृतोत्कारिका विरेचयतीति संबन्धः / उत्कारिका लप्सिका / तस्याः कल्पना-गोधूमान् स्वहीक्षीरेण भाव इति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने विरेचनयिला, चूर्णीकृत्य, घृतक्षीरादिभिः संयाववदुत्कारिका पचनीया द्रव्यविकल्पविज्ञानीयो नाम चतुश्चत्वागुडेन / लेह इत्यादि / लेहस्य कल्पना कथ्यते-सुहीक्षीरभावि. रिंशोऽध्यायः॥४४॥ तस्य गोधूमचूर्णस्य लेहः साध्यः / अन्ये तु 'हीक्षीरसिताघृतैः / क्षीरमित्यादि / “यत्रादिपीडितद्रव्यरसः खरस उच्यते / यः पिण्डश्चाईपिष्टानां स कल्कः परिकीर्तितः // वहौ तु कथितं 1 तदनारैर्विशोषितम्' इति पा० / 2 'स्नुहीक्षीरसिताधृतैः' इति पा०। 1 'अनुक्तानप्येतेषु' इति पा० / 2 'फाण्टम्' इति पा० /

Page #293
196 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यसंवलिता। [सूत्रस्थान - द्रव्यं शृतमाहुश्चिकित्सकाः / उपोषितं निशायां तु तोयस्थं तदेवावनिपतितमन्यतमं रसमुपलभते स्थानविशीतमुच्यते // चूर्णमुष्णेन संपृक्तं तत् फाण्टमभिधीयते / शेषानदीनदसरस्तडागवापीरुपचुण्टीप्रस्रवणोद्भिअभिभूयाम्बुनोष्णेन क्षणात् पूतमितीतरे" इति / फाण्टलक्षणं तु| दविकिरकेदारपल्वलादिषु स्थानेष्ववस्थितमिति 4 प्रसङ्गादुक्तम् / कषायो द्विविधः-शृतकषायः, शीतकषायश्च / / तस्यानिर्देश्यरसस्यापि निर्देश्यरसले कारणं निर्दिशन्नाहते तु षट्कल्पा भवन्ति / कल्पा विधयः / अन्ये खेवं पठन्ति | तदित्यादि / तदेवावनिपतितमान्तरिक्षं जलं भूमिप्राप्तम् / अन्य. "चूर्ण कषायः शिशिरः शृतश्च तथा च कल्कः खरसस्तथैव / | तमं मधुरादिष्वेकतमम् / उपलभते प्राप्नोतीत्यर्थः / स्थानविशेपञ्चैव कल्पाः खलु भेषजानां यथोत्तरं ते गुरवः प्रदिष्टाः" षात् देशभेदादित्यर्थः / के पुनस्ते स्थानविशेषा इत्याहइति / ते तु खरस एव क्षीरमन्तर्भावयन्ति, फाण्टं शीतक. नदीत्यादि / नद्यो गङ्गाद्याः; नदाः सिन्धुशोणादयः; सरो षायेऽन्तर्भावयन्ति, // 91 // दिव्यख्यातं पुरुषव्यापार विना पुरुषव्यापारकृतस्तडागः, 'तलाव' इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- इति लोके, केचिद्विपर्ययेणार्थमाहुः; वापी इष्टकादिभिर्बद्धा टीकायां सूत्रस्थाने चतुश्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः // 44 // ससोपानतीर्था 'पुष्करिणी' इति लोके; कूपो मृत्तिकेष्टकादिभि बंद्धोऽसोपानः; चुण्टी अवबद्धकूपः, अन्ये 'भुआ गिरिपल्वलं वा' इत्याहुः, आ नद्याः समीपे तत्कालकृता लघुकूपिका, पल्वल. पश्चचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। मखातगर्त इति; प्रस्रवणमुच्चप्रदेशात् प्रस्रवजलस्थानं पर्वता. अथातो द्रवद्रव्यविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ धितम् ; उद्भिदं पुनर्निम्नप्रदेशादूर्वोत्ति. लस्थानं; विकिरं यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ वालुकादि विकीर्य गृह्यमाणोदकस्थानं; केदारः प्रसिद्धः; पल्वलअथात इत्यादि / द्रवद्रव्याणि पानीयक्षीरादीनि, तेष विधि मानूपदेशजं तृणादिच्छन्नं सरः / आदिग्रहणात् हदसमुद्रा. विधानं भेद इत्यर्थः // 1 // 2 // दिग्रहणम् // 4 // पानीयमान्तरीक्षमनिर्देश्यरसमम जीवनं तर्पणं तत्र, 'लोहितकपिलपाण्डुनीलपीतशुक्लेववनिधारणमाश्वासजननं श्रमलमपिपासामदमच्छति-प्रदेशेषु मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायाणि यथासन्द्रानिद्रादाहप्रशमनमेकान्ततः पथ्यतमं च // 3 // यमुदकानि संभवन्ति' इत्येके भाषन्ते // 5 // . परमतमाह-तत्रेत्यादि // 5 // पानीयमित्यादि / अन्तरीक्षादागतमान्तरीक्षं, न पुनस्तत्र भवं; कुतः ? मेघजत्वात् ; तत्र जातं चेत्येके / अनिर्देशरसम् अव्यक्त- तत्तु न सम्यक पृथिव्य न्यानप्रवेश रसमप्रकटरममित्यर्थः, अत्यल्परसवात् / न पुनस्तस्य रसो कृतः सलिलरसो भवत्युत्कषोपकर्षेण / तत्र, स्खल. नास्ति / अमृतमिति अमृतमिवेत्यर्थः, अमृतत्वं पुनरस्य दोषप्रको. | क्षणभूयिष्ठायां भूमावम्लं लवणंच अम्बुगुणभूयिपस्याकरणात् ; 'अमृतं ब्रह्मरूपम्' इत्यन्ये / जीवनं प्राणधारणं, प्ठायां मधुर तेजोगुणभूयिष्ठायां कटुकं तिक्तं च; 'सौम्यधातुवृद्धिकरम्' इति केचित् , 'ओजोवृद्धिकरम्' इत्यन्ये / वायुगुणभूयिष्ठायां कषायम्। आकाशगुणभूयिष्ठातर्पणं तृप्तिजनकम् / धारणमिति शस्त्रपातादिव्यथामु मूर्च्छतां यामव्यक्तरसम्, अव्यक्तं ह्याकाशमित्यतः, तत् शरीरं दधातीति धारणम् / आश्वासजनन मिति मार्गादिशुष्क- प्रधानमव्यक्तरसत्वात् , तत्पेयमान्तरीक्षालामे // 6 // देहानां प्राणजननम् / श्रमेत्यादि प्रशमनशब्दः श्रमादिभिः सह ___ तन्निराकृत्य स्वमतमाह-तत्त्वित्यादि / कृत इति जनितः। प्रत्येकमभिसंबध्यते, श्रमादीनां प्रशमनमित्यर्थः; बह्वायासकृतं | उत्कर्षापकर्षेणेति वृद्धिह्रासाभ्याम् / खलक्षणभूयिष्ठायां पृथिकष्टं श्रमः; अल्पायासकृतः श्रम एव कमः; मदः पूगफलेनेव व्यामात्मगुणबहुलायाम् / 'तत्र पृथिव्यम्बुगुणबाहुल्यान्मधुर' मत्तता, स च विषमद्यशोणितोत्थो विकारः; तन्द्रानिद्रयोः कफ इत्यादिना रसविज्ञानीय उक्तस्य सामान्यविधेरुत्सर्गाख्यस्य 'तत्र वातकृतयोरपि प्रशमनं स्पर्शन, या तु स्वाभाविकी निद्रा तो | खलक्षणभूयिष्ठायां भूमावम्लम्' इत्यादिको विशेषविधिरपवादाकरोत्येव पीतं सत् ; तन्द्रा निद्रामेदः, निद्रा प्रसिद्धव / एकान्ततः ख्योऽत्र प्रोक्तः / अन्ये तु भूतद्वयगुणसंयोग रसविशेषहेतुमाहुः / पथ्यतममिति एकान्ततोऽतिशयेनेत्यर्थः, तर्हि तमप्प्रत्ययः तथाहि-तत्र खलक्षणोदकभूयिष्ठायां भूमौ मधुरं, पृथिव्यनिकथं ? उच्यते-खार्थिकलात्; एतेनातिशयेन पथ्यमित्यर्थः; लभूयिष्टायामम्लं, जलाग्निगुणभूयिष्ठायां लवणं, वाय्वग्मिगुणभू'अन्येषामाकाशगुणभूयिष्ठभूमिसलिलानां पथ्यानां प्रकृष्टं पथ्यं | यिष्टायां कटुकं, पृथिव्यनिलगुणभूयिष्ठायां कषायम् , आकाशगुपथ्यतमम् ; एकान्तग्रहणेन सर्वकालदेशपुरुषव्याधिषु प्रयोगोऽस्य | नियामक णभूयिष्ठायामव्यक्तरसम्' इति // 6 // द्योत्यते' इत्येके; 'तमप्प्रत्ययेन स्वस्थस्यातिशयेन हितमित्यभि. हितम्' इत्यपरे // 3 // १'चुआ' इति पा० / 2 'स्वगुणभूयिष्ठायाम्' इति पा० / 3 'अन्यक्तं ह्याकाशमित्यतः' इति कचिद्धस्तलिखितपुस्तके न १'तेन' इति पा०। | पठ्यते। 4 'पृथिव्यंशबहुलायां' इति पा०।

Page #294
अध्यायः 45] सुश्रुतसंहिता / 197 ' तत्रान्तरीक्षं चतुर्विधम् / तद्यथा-धारं, कारं, | भाद्रपदे पाययन्ति, पूर्वस्थापितं माहेन्द्रं वा अन्ये तु 'वर्षातौषारं, हैममिति / तेषां धारं प्रधान, लघुत्वात् | खान्तरिक्षमौद्भिदं कोपं वा' इति पठन्ति, तच्च कोपं विदाहतत् पुनर्द्वि विधं-गाङ्गं, सामुद्रं चेति / तत्र गाङ्गमा- | परिहारार्थं सक्षौद्रं पेयमिति व्याख्यानयन्ति / शरदि सर्व श्वयुजे मासि प्रायशो वर्षति / तयोर्द्वयोरपि परी- | 'पातव्यम्' इति शेषः / प्रसन्नखादिति प्रसन्नवं निर्दोषत्वमगक्षणं कुर्वीत-शाल्योदनपिण्डमकुथितमविदग्धं रज- स्त्योदयात् / प्रावृषि चौण्ट्यमनवमनभिवृष्टं सर्व चेति अनवं तभाजनोपहितं वर्षति देवे बहिष्कुर्वीत, स यदि | पुरातनं, तच्च सारसं ताडागं वा; अनभिवृष्टमनाभसं, तच मुहूर्त स्थितस्ताहश एव भवति तदागानं पततीत्य- कौपम् / परं यत्र न वृष्टो देवस्तदा सर्वमेव पातव्यं यदि वगन्तव्यं; वर्णान्यत्वे सिक्थप्रक्लेदे च सामुद्रमिति | वा संस्कृतं भवेत् क्वथनादिभिः; सर्वत्रैवाभिनवस्य जलस्य विद्यात्, तन्नोपादेयम् / सामुद्रमप्याश्वयुजे मासि प्रविष्टलात् / अन्ये तु 'अनवम्' इत्यस्य स्थाने 'अनभिनवम्' गृहीतं गाङ्गवद्भवति / गाङ्गं पुनः प्रधानं, तदुपाद- | इति पठन्ति; अत्रापि स एवार्थः // 8 // दीताश्वयुजे मासि। शुचिशुक्लविततपटैकदेशच्युत- कीटमूत्रपुरीषाण्डशवकोथप्रदूषितम् // मथवा हर्म्यतलपरिभ्रष्टमन्यैर्वा शुचिभिर्भाजनैः तृणपर्णोत्करयुतं कलुषं विषसंयुतम् // 9 // हीतं सौवर्णे राजते मृन्मये वा पात्रे निदध्यात् / ततायोऽवगाहेत वर्षास पिबेद्वाऽपि नवं जलम॥ सर्वकालमुपयुञ्जीत, तस्यालामे भौमम् / तथाका. | स बाह्याभ्यन्तरान् रोगान् प्रामुयात् क्षिप्रमेव तु 10 शगुणबहुलम् / तत् पुनः सप्तविधम् / तद्यथा | इदानीं नवस्य सलिलस्य बाह्याभ्यन्तरप्रयोगे बाह्याभ्यन्तकोपं, नादेयं, सारसं, ताडागं, प्रास्रवणम्, औद्भिदं, चौण्ट्यमिति // 7 // रानेव च रोगानिर्दिशन्नाह-कीटेत्यादि / कीटादिभिः सह . कोथशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते, कोथः शटितत्वं कीटाः सविषा तत्रेत्यादि / धाराभिः पततीति धारम् / करा वर्षांपलाः, तेषां वृश्चिकादयः, शवो मृतप्राणिशरीर, प्रदूषितं विकृतीकृतम् / तोयं कारम् / तौषारम् अवश्यायजं निशाजलम् / तदेव संहता. तृणपर्णोत्करयुतमिति तृणपर्णानामुत्करः समूहस्तेन युतम् / वयवखेन स्फटिकशिलाशकलसदृशावयवं हिम, तद्भवं हैमम् / तदित्यादि / गाङ्गमाकाशाधिष्ठानं, सामुद्रं पुनरवन्यधिष्ठानम् / / कलुषं मलिनम् / विषसंयुतमिति स्थावरजङ्गमविषयुक्तमित्यर्थः / वर्षाखिति आश्वयुजं विहायाषाढश्रावणभाद्रपदा गृह्यन्ते / वर्षातत्रेत्यादि / एतेन 'गामाश्वयुज एव ग्रहीतव्यं न भाद्रपदे मासि' शब्दोऽयं प्रावृषि वर्षासु च वर्तते / तदाह,-"वर्षासु चतुरो इत्युक्तं भवति / तयोरिति तयोर्गाङ्गसामुद्रयोरित्यर्थः / कथं परी मासान् मात्रावदुदकं पिबेत्" इति / बाह्याभ्यन्तरान् रोगानिति क्षणमित्याह-शाल्योदनेत्यादि / अविदग्धम् अविवर्णम् / बाह्याः कुष्ठादयः, आभ्यन्तरास्तूदरादयः; ते च यथासंख्यरूप्यमये भाजनेऽम्लरसे सामुद्रतोयं विना शाल्यन्नं न कोथमेति। मवगाहपानाभ्यां ज्ञेयाः // 9 // 10 // दिनस्य रात्रेश्च पश्चदशो भागो मुहूर्तः / अवगन्तव्यं ज्ञातव्यमित्यर्थः / वर्णान्यखे इत्यादि / प्रक्लेदः कोथः / तन्नोपादेय- तत्र यत् पङ्कशैवलहठतृणपनपत्रप्रभृतिभिरव. मिति दोषलत्वात् / सामुद्रमित्यादि / एतेन सामुद्रस्यानुपादेय-च्छन्नं रविशशिकिरणानिलै भिजष्ट गन्धवर्णरसोस्यापि कदाचिदेवोपादेयता दर्शिता / आन्तरिक्षस्य ग्रहणो. पसृष्टं तद्यापनमिति विद्यावा तस्य स्पर्शरूप. पायं दर्शयन्नाह-शुचीत्यादि / शुचिरनुपहतः / हर्म्यतलपरि- रसगन्धवीर्यविपाकदोषाः षद संभवन्ति / तत्र, भ्रष्टमिति धवलगृहोपरिभूमिकायाः सकाशादधः पतद्गृहीतम् / खरता पैच्छिल्यमोष्ण्यं दन्तग्राहिता च स्पर्श तदित्यादि कौपमित्यादिकं सर्व प्रागेव व्याख्यातम् // 7 // दोषः, पङ्कसिकताशैवालबहुवर्णता रूपदोष, तत्र वर्षास्वान्तरिक्षमौद्भिदं वा सेवेत, महागु. व्यक्तरसता रसदोषः, अनिष्टगन्धता गन्धदोषा, णत्वात्। शरदि सर्वं, प्रसन्नत्वात्। हेमन्ते सारसं यदुपयुक्तं तृष्णागौरवशूलकफासेकानापादयति ताडागं वा; वसन्ते कोपंप्रास्रवणं वा; ग्रीष्मेऽप्येवं स वायदाषा, यदुपयुक्ताचराद्विपच्यत विष्टम्भयात प्रावृषि चौण्ट्यमनभिवृष्टं सर्व चेति // 8 // वा स विपाकदोष इति / त एते मान्तरिक्षे न सन्ति // 11 // तत्रेत्यादि / अत्र वर्षाशब्दो वर्षान्ते आश्वयुजे वर्तते न तु भाद्रपदे, तत्रान्तरिक्षजलस्य निषिद्धत्वात्; तदुक्तं,-"बलाह ___व्यापनलक्षणमाह-तत्रेत्यादि / पङ्कः कर्दमः, शेवालं काद्याः समदाः कीटा लुताश्च खेचराः / तद्विषोत्सर्गसंसर्गाद शैवलं; हठः जलकुम्भिका, 'अभूमिलममूलस्तृणविशेषः' इत्येके। ग्राह्यं तत्तदा जलम्" इति / तर्हि भाद्रपदे कि पातव्यम? | अवच्छन्नम् आच्छादितम् / नाभिजुष्टं न स्पृष्टम् / उपसृष्टं अत्रोच्यते-भाद्रपदे मास्याकाशगुणभूयिष्ठभूम्याश्रितमान्तरि संयुतम् / व्यापनं दोषाकान्तम् / तानेव षड्दोषानिर्दिशक्षवद्भवतीति तत्पयः पेयमिति / अन्ये पुनस्तप्तशीतमम्भो माह-तत्रत्यादि / आष्ण्य भूबाष्पजानत, न पुनरम्यातपकृ१ 'तप्तावरतं' इति पा० / 1 'खस्थापितं' इति पा० /

Page #295
198 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान तम् / दन्तग्राहिता अतिशीतताऽभिप्रेता / पङ्केत्यादि सिकता पश्च निक्षेपणानि भवन्ति / तद्यथा-फलकं, वालुका / अनिष्टगन्धता विस्रादिगन्धता / व्यक्तरसता रसने- ज्या मुखवलय, उदकमश्चिका, शिक्यं चेति॥१८ न्द्रियग्राह्यमधुरादिरसता / यदुपयुक्तमित्यादि कफप्रसेकः श्लेष्म पञ्चेत्यादि / निक्षेपणं यत्र जलं निक्षिप्यते स्थाप्यते, तेन स्रवणम् / वीर्य चाचिन्त्यक्रियाहेतुः / यदुपयुक्तमित्यादि भूम्यादिस्पर्शाभावाद्दोषान्तरानुदयः / फलकं शाल्मलीकाष्ठादिविष्टम्भो गुड्गुडाशब्दः / त एते इति एते पूर्वोक्ताः षड्दोषाः। विरचितं, व्यष्टकम् अष्टास्रदण्डत्रयसंयोगः, मुजवलयो मुनादि. आन्तरिक्षे इत्यस्योपलक्षणवादाकाशगुणभूयिष्ठेऽपि न सं. विरचितो वलयाकारः, उदकमच्चिका आकाशान्तराले निरन्तरभवन्ति // 11 // निहितवेत्रवेण्वादिविरचिता वेत्रगृहायभिधाना, शिक्यं मुजाव्यापन्नस्य चाग्निक्कथनं सूर्यातपप्रतापनं तप्तायः- दिविरचितं प्रसिद्धम् // 18 // पिण्डसिकतालोष्ट्राणां वा निर्वापणं प्रसादनं च सप्त शीतीकरणानि भवन्ति; तद्यथा-प्रवातकर्तव्यं, नागचम्पकोत्पलपाटलापुष्पप्रभृतिभिश्वा. स्थापनम्, उदकप्रक्षेपणं, यष्टिकाभ्रामणं, व्यजनं, धिवासनमिति // 12 // वस्त्रोद्धरणं, वालुकाप्रक्षेपणं, शिक्यावलम्बन ___ व्यापमानां प्रसन्नतोपायं दर्शयन्नाह-व्यापनानामित्यादि / चेति // 19 // अग्निक्कथनं महादोषदुष्टस्य, सूर्यातपप्रतापनमल्पदोषे, तप्तायः- सप्तेत्यादि / उदकप्रक्षेपणमिति सलिलपूर्णे भाजने वस्त्रादि-. पिण्डादिनिर्वापणं मध्यदोषे / लोष्ट्रः कठिनो मृन्मयः / निर्वा- पीडिते आकण्ठमपरशीतसलिलनिक्षेपः / यष्टिकाभ्रामणं यन्त्र. पणं जले निःक्षेपणमित्यर्थः / प्रसादनं च कर्तव्यमिति अग्नि- यष्ट्यादिभ्रामणम् / व्यजनमिति व्यजनादिना वातलीकरणम् / क्वथनादिखरूपं प्रसादनं नान्यत् / गन्धापनयने उपायमाह- वस्त्रोद्धरणं वस्त्रेण गालनम् / वालुकाप्रक्षेपणम् उदकपात्रस्य नागेत्यादि / नागो नागकेशरः, चम्पको राजचम्पकः, उत्पलं वालुकामध्ये निक्षेपणम् / शिक्यावलम्बनं प्रसिद्धम् // 19 // सौगन्धिकं प्रभृतिग्रहणात् केतकीमल्लिकादिपुष्पाणि // 12 // निर्गन्धमव्यक्तरसं तृष्णाघ्नं शुचि शीतलम् // . सौवर्णे राजते ताने कांस्ये मणिमयेऽपि वा॥ अच्छं लघु च हृद्यं च तोयं गुणवदुच्यते // 20 // पुष्पावतंसं भौमे वा सुगन्धि सलिलं पिबेत्॥१३ कीदृशं पुनरुपादेयं भौममित्याह-निर्गन्धमित्यादि / शुचि तदुदकं गुणवदपि किम्मयपात्रस्थं पेयमित्याह-सौवर्णे अनुपहतम् / लघु चेति चकारः समस्तगुणवत्त्वेऽत्यन्तगुणकारि, इत्यादि / पुष्पावतंसं पुष्पसुगन्धीकृतम् // 13 // | अल्पगुणवत्त्वे खल्पगुणकारीति तारतम्यसूचकः / हृद्यं चेत्यत्र तु क्वथितजलस्य हृदयाप्रियलेऽप्युपग्रहणार्थम् / गुणवत् प्रशव्यापन्नं वर्जयेन्नित्यं तोयं यच्चाप्यनार्तवम् // स्तगुणोपेतम् // 20 // दोषसंजननं ह्येतनाददीताहितं तु तत्॥१४॥ तत्र नद्यः पश्चिमाभिमुखाः पथ्याः, लघूदकव्यापनमुदकं यस्तु पिबतीहाप्रसादितम् // | त्वात् पूर्वाभिमुखास्तु न प्रशस्यन्ते, गुरूदकत्वात्। श्वयधुं पाण्डुरोगं च त्वग्दोषमविपाकताम्॥१५॥ दक्षिणाभिमुखा नातिदोषलाः, साधारणत्वात् / श्वासकासप्रतिश्यायशूलगुल्मोदराणि च // तत्र सह्यप्रभवाः कुष्ठं जनयन्ति, विन्ध्यप्रभवाः कुष्ठं अन्योन्वा विषमानोगान्प्रामुयादचिरेण सः॥१६ पाण्डुरोगं च, मलयप्रभवाः कृमीन् , महेन्द्रप्रभवाः व्यापनादिवर्जनमाह-व्यापन्नमित्यादि / अनार्तवमिति ऋतु-श्लीपदोदराणि, हिमवत्प्रभवा हृद्रोगश्वयथुशिरो. विशेषानुपयोग्यम् , अन्तवृष्टमिति केचित् / अप्रसाधितमिति रोगश्लीपदगलगण्डान्, प्राच्यावन्त्या अपरावक्वथनाद्यसंस्कृतम् // 14-16 // त्याश्चा स्युपजनयन्ति, पारियात्रप्रभवाः पथ्या तत्र सप्त कलुषस्य प्रसादनानि भवन्ति / बलारोग्यकर्य इति // 21 // तद्यथा-कतकगोमेदकबिसग्रन्थिशैवालमूलवस्त्रा- इदानीं जाङ्गलपश्चिमदेशस्थापपूर्वदेशस्थसाधारणमध्यदेश. णि मुक्तामणिश्चेति // 17 // स्थानां नदीनां गुणानिर्दिशन्नाह-तत्र नद्य इत्यादि / पश्चि. तत्रेत्यादि / कतकं शशकपुरीषप्रतिमं फलं; गोमेदकः माभिमुखा जाङ्गलपश्चिमदेशस्थाः पश्चिमसमुद्रगाः, पूर्वाभिमुखाः आनूपदेशस्थाः पूर्वसमुद्रगाः, दक्षिणाभिमुखाः मध्यदेशस्थाः / पुष्परागाभो मणिः, मत्कोलमिति केचित् ; बिसप्रन्थिः पद्ममूलं; शैवालमूलं प्रसिद्धम् ; मुक्ता मौक्तिकं; मणिः स्फटिकादिः / शैलादिभेदेन गुणानिर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि / मलयप्रभवा इति एतेन रूपदोषापयनोपायो दर्शितः / अन्ये तु बिसग्रन्थी मलयप्रभवा हि नद्यो द्विविधा भवन्ति-पाषाणसिकतावाहिन्यः, त्यस्याग्रे 'पर्णीमूलं' इति पठन्ति; तत्र पर्णी पानीयपृष्ठजा, तस्या अपाषाणसिकतावाहिन्यश्च; तत्र पाषाणसिकतावाहिन्यः पथ्याः, अपाषाणसिकतावाहिन्यः कृमीन् जनयन्ति / हिमवत्प्रभवा इति मूलं जटा // 17 // ता अपि द्विविधाः-हिमवदुपरिभागप्रभवाः पथ्याः, अधो१'विविधान्' इति पा० / | भागप्रभयास्तु हृद्रोगादिहेतवः / विविष्टदेशाश्रितपर्वतप्रभवाणां

Page #296
अध्यायः 45] * सुश्रुतसंहिता। 199 w ww. ----- --- ---- - ~ - ~ ~- ~ ~ ~- - - -- - - नदीनां सलिलगुणं दर्शयन्नाह-प्राच्येत्यादि / अवन्ती। किंगुणं पुनर्गगनाम्बु येनैतत्तुल्यमुच्यत इत्याह-गगना. उज्जयिनी तयोपलक्षितो देशस्तस्य पूर्वस्यां जाताः प्राच्यावन्त्याः, | म्ब्त्यिादि / बल्यमुपचयोजःशक्तिकरत्वात् / विशिष्टरसाधुत्पादपश्चिमस्यां जाता अपरावन्त्याः शैलाः, तेषु या नद्यः; एतेन | नादसायनं खस्थातुरोपयोगि / मेध्यं पवित्रम् / पात्रापेक्षि ततः विशिष्टदेशाश्रितपर्वतप्रभवाणां नदीनां सलिलगुण उक्तः / परमिति अतिश्रेष्ठभाजने गृहीतमधिकं गुणं करोतीत्यर्थः / अन्ये 'उज्जयिन्युपलक्षिते देशे याः प्राची पश्चिमां चाभिमुखं यान्ति | तु मेध्यस्थाने शीतमिति पठन्ति। पूर्व दोषशमनादि नोक्तमधुना ताः प्राच्यावन्त्या अपरावन्त्याश्च, न तु उज्जयिनीप्रभवेषु | अगस्त्योदयदर्शनविशेषप्रभावादुक्तम् // 26 // पर्वतेषु' इत्यन्ये / अयमर्थो गयदासेन दूषितः / पारियात्रे- | रक्षोघ्नं शीतलं हादि ज्वरदाहविषापहम् // त्यादि पारियात्रः पर्वतभेदः, तत्र प्रभवा नद्यो द्विविधाः- | चन्द्रकान्तोद्भवं वारि पित्तनं विमलं स्मृतम् // 27 // तडागजा दरीजाश्च तत्र तडागजाः प्रथ्याः, दरीजा चन्द्रकान्तमणिप्रभवजलस्य गुणमाह-रक्षोन्नमित्यादि / दोषलाः // 21 // रक्षोघ्नं राक्षसभयहरम् / ह्रादि सुखावहम् / चन्द्रकान्तोद्भवमिति नद्यः शीतवहा लध्व्यः प्रोक्ता याश्चामलोदकाः॥ | चन्द्रकान्तमणिप्रभवम्। इदं तु चन्द्रकिरणानुप्रवेशानाभसं, मणिगुर्व्यः शैवालसंछन्नाः कलुषा मन्दगाश्च याः॥२२॥ | प्रादुर्भूतखाद्भौममित्युभयात्मकम् // 27 // नदीनां धन्वानूपसाधारणशैलाश्रयाणां सर्वासामेव शेषीभूतं | मूर्छापित्तोष्णदाहेषु विषे रक्ते मदात्यये / विशेषं दर्शयन्नाह-नद्य इत्यादि // 22 // भ्रमक्लमपरीतेषु तमके वमथौ तथा // 28 // प्रायेण नद्यो मरुषु सतिक्ता लवणान्विताः॥ ऊर्ध्वगे रक्तपित्ते च शीतमम्भः प्रशस्यते // लघ्व्यः समधुराश्चैव पौरुषेया बले हिताः॥२३॥ | शीतोष्ण विषयमाह-मूछेत्यादि / पित्तोष्णदाहेष्विति उष्णे इदानीं विशिष्टदेशप्रभवाणां नदीनां गुणविशेषं दर्शयन्नाह शरदि ग्रीष्मे च।मदात्यये मद्यविकारे।भ्रमश्चक्रारूढस्येव / परीप्रायेणेत्यादि / मरुषु प्रसिद्धेषु मरुदेशेषु, नतु जाङ्गलशब्दाभिः | | तेषु युक्तेषु। तमकः श्वासो मोहो वा। वमथौ छर्दिरोगे॥२८॥हितेषु / पौरुषेया वृष्या इत्यर्थः / अन्ये तु 'ईषत्कषाया | पार्श्वशूले प्रतिश्याये वातरोगे गलग्रहे // 29 // मधुर लघुपाका बले हिताः' इति पठन्ति // 23 // आध्माने स्तिमिते कोष्ठे सद्यःशुद्धे नवज्वरे // तत्र सर्वेषामेव भौमानां ग्रहणं प्रत्यूषसि, तत्र हिकायां स्नेहपीते च शीताम्बु परिवर्जयेत् // 30 // ह्यमलत्वं शैत्यं चाधिकं भवति, स एव चापां परो | पार्श्वेत्यादि / स्तिमिते कोष्ठे आमकोष्ठे इत्यर्थः / सद्यःशुद्ध गुण इति // 24 // इति यस्मिन् दिने शोधनं कृतं तत्रेयेके, अपरे तु सप्ताहमि त्याहुः / यद्यप्योष्ण्यं स्पर्शदोष उक्तस्तथाऽप्यवस्थायां व्यवहाराभौमानां दिनापेक्षं ग्रहणकालं नियमयन्नाह-तत्रेत्यादि / / थैलेनोपादेयम् ; अन्ये तु पूर्वमौष्ण्यं भूबाष्पजनितमेव दोषलेप्रत्यूषसि प्रभाते / स एव चापां परो गुण इति स च शैत्या. नोक्तम् , इदं वग्न्यातपकृतमिति समादधति // 29 // 30 // मलवलक्षणोऽपां परमो गुण इत्यर्थः / अन्ये तु 'शैत्यं चापा परो गुणः' इति पठन्ति / तत्र चकारोऽमलसूचनार्थः // 24 // ना नादेयं वातलं रूक्षं दीपनं लघु लेखनम् // तदभिष्यन्दि मधुरं सान्द्रं गुरु कफावहम् // 31 // दिवार्क किरणैर्जुष्टं निशायामिन्दुरश्मिभिः॥ तृष्णानं सारसं बल्यं कषायं मधुरं लघु // असक्षमनभिष्यन्दि तत्तुल्यं गगनाम्बुना // 25 // ताडागं वातलं स्वादु कषायं कटुपाकि च // 32 // तत्र भौमानामर्कसोमकरसंस्कारजगुणेनान्तरिक्षतुल्यवं तद-वातश्लेष्महरं वाप्यं सक्षारं कटु पित्तलम् // लामे उपादानायाह-दिवेत्यादि / अर्कग्रहणे सिद्धे दिवाग्रहणं | समारं पित्तलं कौपं श्लेष्मनं दीपनं लघु // 33 // समस्तदिनप्राप्त्यर्थ, किरणग्रहणं दुर्दिनव्युदासार्थम् / दिवानिशी- चौण्ट्यमग्निकरं रूक्षं मधुरं कफकन्न च॥ तिवचनात् सरोऽपि चन्द्रार्ककरसंबद्धं सत्यप्य चन्द्रसंब. | कफघ्नं दीपनं हृद्यं लघु प्रस्रवणोद्भवम् // 34 // न्धादरूक्षं, सत्यपि चन्द्रेऽर्कसंबन्धादनभिष्यन्दि / दोषान् मधुरं पित्तशमनमविदाह्यौद्भिदं स्मृतम् // व्याधीन् झटिति यदभिष्यन्दते उत्पादयति तदभिष्यन्दि, विप. वैकिरं कटु सक्षारं श्लेष्मनं लघु दीपनम् // 35 // र्ययेणानभिष्यन्दि / निशाग्रहणं समस्तरात्रिप्राप्त्यर्थम् / यद्यपि | कैदारं मधुरं प्रोक्तं विपाके गुरु दोषलम्॥ पौर्णमास्यामेव सकलरात्रौ चन्द्रसंबन्धो नान्यासु, तथाऽपि एक-तद्वत्पाल्वलमुद्दिष्टं विशेषाद्दोषलं तु तत् // 36 // याऽपि पौर्णमास्या रात्र्याऽतिशायी संस्कारः कृतोऽन्याखप्यनुव-|सामुद्रमुदकं विलं लवणं सर्वदोषकृत् // तते / एतेनातिशीतोष्णस्निग्धरूक्षं निन्दितमित्युक्तं भवति // 25 // __समस्तनदीनां शेषगुणमाह-नादेयमित्यादि / द्विविधं गगताम्बु त्रिदोषघ्नं गृहीतं यत् सुभाजने // कोपं सक्षारमव्यकरसं च; यत् सक्षार तत् पित्तलं, इतरन बल्यं रसायनं मेध्यं पात्रापेक्षिततः परम् // 26 // | पित्तलम् // 31-36 //

Page #297
. निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान अनेकदोषमानूपं वार्यभिप्यन्दि गर्हितम् // 37 // | पानीयवर्गो निबन्धकारैर्विपरीतक्रमेण पठितः / अस्माभिस्तु एभिर्दोषैरसंयुक्त निरवद्यं तु जाङ्गलम् // | यथैव गुरुभिः कथितस्तथैव क्रमेण व्याख्यातः / इति पानीय. पाकेऽविदाहि तृष्णानं प्रशस्तं प्रीतिवर्धनम् // 38 // वर्गः // 45 // 46 // दीपनं खादु शीतं च तोयं साधारणं लघु // अथ शीरवर्गः। आनूपधन्वसाधारणगुणैर्निर्दिशन्नाह-अनेकेत्यादि / अत्र गव्यमा तथा चौष्ट्रमाविकं माहिषं च यत् // स्पर्शरूपरसगन्धवीर्यविपाकाः प्रागुक्ता दोषा ज्ञेयाः / एभिरिति | अश्वायाश्चैव नार्याश्च करेणूनां च यत्पयः॥४७॥ एभिः पूर्वोक्तः स्पर्शादिभिरित्यर्थः / अविदाहि अदाहकारीत्यर्थः // 37 // 38 // इदानी क्षीरस्याष्टविधां योनिमाह-गव्यमित्यादि / करेणु हस्तिनी / अश्वायाश्च नार्याश्च करेणूनां चेति चकारत्रयमनुक्तकफमेदोऽनिलामघ्नं दीपनं बस्तिशोधनम् // 39 // समानजातीयक्षीराणां समुच्चयार्थ, तेनाश्वतरीखरीमृगीखङ्गिनीश्वासकासज्वरहरं पथ्यमुष्णोदकं सदा // क्षीराणामपि प्रहणम् / तत् पुनर्भूयसा नोपयुज्यत इति न उष्णोदकगुणमाह-कफेत्यादि / पथ्यं हितम् / उष्णोदक. कृतं साक्षात्तग्रहणम् // 47 // मर्धावविशष्टमुदकम् // ३९॥यत् काथ्यमानं निवेगं निष्फेनं निर्मलं लघु // 40 // तत्त्वनेकौषधिरसप्रसाद प्राणदं गुरु // चतुर्भागावशेषं तु तत्तोयं गुणवत् स्मृतम् // | मधुरं पिच्छिलं शीतं स्निग्धं श्लक्ष्णं सरं मृदु // सर्वप्राणभृतां तस्मात् सात्म्य क्षीरमिहोच्यते // 48 // उष्णोदकमेदमाह-यदित्यादि / निर्वेगं निश्चलम् ॥४०॥न च पर्युषितं देयं कदाचिद्वारि जानता // 41 // सर्वेषामेव क्षीराणां दश विधं गुणं निर्दिशनाह-तत्त्वि त्यादि / तत्त्वनेकौषधिरसप्रसादमिति तुशब्दः पुनरर्थे, ओषधि. अम्लीभूतं कफोत्लेदि न हितं तत् पिपासवे // शब्देन सर्वद्रव्याणि न तु फलपाकावसानाः, रसः सारः किट्टभा-- पर्यषितमुष्णोदकं न दातव्यमित्याह-न चेत्यादि / पयु- वगरहित ओजःशुक्रादिवत्, एतेन शुक्लवं द्योत्यते / प्राणदषितं रात्र्युषितम् // 41 // मग्निसोमादिधारणादुपचयादिकरणाद्वा / पिच्छिलं विशदविपमद्यपानात्समद्भते रोगे पित्तोत्थिते तथा // 42 // रीतम् / श्लक्ष्णं खरविपरीतम् / एवमिदं क्षीरं दशगुणयुक्तं सन्निपातसमुत्थे च शृतशीतं प्रशस्यते // भवति / जेज्झटस्तु “तत्त्वनेकौषधिरसप्रसादः क्षीरतां गतः / शृतशीतविषयमाह-मद्यपानादित्यादि / पूर्व मदात्यये शी- सर्वप्राणभृतां तस्मात् सात्म्यं क्षीरमिहोच्यते" इति पठति, तम् , अत्र तु मदात्ययसमुद्भते रोगे शतशीतं मदात्यये मदात्य- व्याख्यानयति च-क्षीरतां गतः क्षीरवं प्राप्तः। प्राणभृतां प्राणिनां यसमुद्धते रोगे चोभयस्मिन्नपि शृतशीतं प्रयोक्तव्यमि- जरायुजानाम् / सात्म्यं नाम सुखं यत् करोति तदुच्यते // 48 // त्यर्थः // 42 // तत्र सर्वमेव क्षीरं प्राणिनामप्रतिषिद्धं जातिसास्निग्धं स्वादु हिमं हृद्यं दीपनं बस्तिशोधनम् // 43 // त्म्यात्, वातपित्तशोणितमानसेष्वपि विकारेश्ववृष्यं पित्तपिपासानं नालिकेरोदकं गुरु // विरुद्धं, जीर्णज्वरकासश्वासशोषक्षयगुल्मोन्मादो. उदकप्रसङ्गेन नारिकेलफलसलिलस्यापि गुणं निदर्शयन्नाह- दरमूर्छाभ्रममददाहपिपासाहद्वस्तिदोषपाण्डुरोग. निग्धमित्यादि / नारिकेलोदकमीषत्पक्कार्द्रनारिकेलफलान्तर्वति ग्रहणीदोषाशःशूलोदावर्तातिसारप्रवाहिकायोनिसलिलमित्यर्थः। जेज्झटस्तु 'लघु' इति पठति, लघुवं च शीघ्र. रोगगर्भासावरक्तपित्तश्रमलमहरं, पाप्मापहं बल्यं परिणामित्वमिच्छति // 43 // वृष्यं वाजीकरणं रसायनं मेध्यं वयःस्थापनमायुष्य दाहातीसारपित्तासृज्य मद्यविषार्तिषु // 44 // जीवनं बृंहणं संधानं वमनविरेचनास्थापनं तुल्यतशीतं जलं शस्तं तृष्णाच्छर्दिभ्रमेषु च // / गुणत्वाचौजसो वर्धनं बालवृद्धक्षतक्षीणानां क्षुद्य वायव्यायामकर्शितानां च पथ्यतमम् // 49 // ___ अधुना शृतशीतस्य शेषविषयमाह-दाहेत्यादि // 44 ॥अरोचके प्रतिश्याये प्रसेके श्वयथौ क्षये // 45 // | सर्वेषामेव समानगुणानां क्षीराणां समानकर्म निर्देष्टुमाह तत्रेत्यादि / सर्वम् अष्टविधमपीत्यर्थः। प्राणिनां जरायुजानाम् / मन्देऽनावुदरे कुष्ठे ज्वरे नेत्रामये तथा॥ जातिसात्म्यात् मनुष्यादिजातिसुखकरत्वात् / मानसेषु विकारेषु वणे च मधुमेहे च पानीयं मन्दमाचरेत् // 46 // रजस्तमःसंसर्गजेषु / जीर्णज्वरेत्यादि जीर्णशब्दमेके ज्वरेण सह इति जलवर्गः। संबनन्ति, अन्ये तु क्लमान्तवरादिभिः सह, जीर्णलेनैतेषु केषु रोगेषु जलं मन्दं पेयमित्याह-अरोचके इत्यादि / प्रायेण वातपित्तानुबन्धो भवतीत्याहुः / हरशब्दो ज्वरायावत् प्रतिषेधयितुमशक्यं तावदाचरेदिति मन्दार्थः / अयं दिभिः क्लमान्तैः सर्वैः सह प्रत्येकमभिसंबध्यते / कासेति

Page #298
अध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता / 201 - - -कासोऽत्र कफकासं त्यक्त्वा, शोषोऽत्र मुखकण्ठतालूना, क्षयो आविकक्षीरगुणमाह-आविकमित्यादि / कफावहं कफकराजयक्ष्मा, गुल्मोदरयोर्वातपैत्तिकयोः, मूर्छाभ्रममदपिपासासु रम्। केवलवातेष्विति केवलेष्वनावृतेषु, असंयुक्तेष्वपीत्यर्थः / कफामरहितासु, हृदयदोषाणां वातपित्तप्रायाणां, पाण्डुरोगे वात- अन्ये खेवं पठन्ति-"आविकं मधुरं स्निग्धमुष्णं पित्तकफावपित्तप्राये, ग्रहणीप्रदोषे जीर्णावस्थायाम् , अर्शस्सु रक्तपित्तप्रब. हम् / गुरु शुद्धेऽनिले पथ्यं सेकश्चानिलशोणिते"-इति / शुद्ध लेषु, अतिसारे वातपित्तशोणितप्राये पक्कावस्थायां, प्रवाहिकायां ऽनिले अनावृते, अनिलशोणिते रक्तावृते वाते, सेकः परिवातपित्तप्रबलायां, गर्भस्रावे आमान्वयादिना; रक्तपित्त कफप्र. षेकः // ५४॥धाने, अमिमान्ये च न देयम् / बल्यं मांसोपचयकरम् , अन्ये महाभिष्यन्दि मधुरं माहिषं वह्निनाशनम् // 55 // ओजसो वर्धनमिति; तन्मते 'ओजसो वर्धनम्' इति पाठोऽग्रेन निद्राकरं शीततरं गव्यात् स्निग्धतरं गुरु॥ भवति / वृष्यं शुक्रजनकं, वाजीकरणं शुक्रप्रवर्तनम् , एतेन जनकप्रवर्तकमित्युक्तम् / रसायनं सततोपयोगात् / मेध्यं मेधाजनक महिषीक्षीरमाह-महाभिष्यन्दीत्यादि / दोषधातुमलस्रोतपवित्रं वा / पाप्मापहं पापोपशमनं विशेषतो गव्यम् / वयः- सामात | सामतिशयक्लेदप्राप्तिजनकं महाभिष्यन्दि / गव्यात् स्निग्धतरं स्थापनं जरया बिना / आयुष्यं आयुषे हितम् / सन्धान | गोक्षीरात स्निग्धतरमित्यर्थः // ५५॥भमस्य / वमनविरेचनास्थापनमिति वमनं वमनद्रव्यसंयोगि; उष्णमैकशर्फ बल्यं शाखावातहरं पयः॥५६॥ विरेचनं सरखान्मृदुकोष्ठस्य, 'रेचनद्रव्यसंयोगाद्विरेचनम्' इत्यन्ये; मधुराम्लरसं रूक्षं लवणानुरसं लघु॥ आस्थापनम् आस्थापनद्रव्यसंयोगि, आस्थापनं निरूहणमित्यना अश्वादिक्षीरमाह-उष्णमित्यादि / एकशफा अश्वादयः, न्तरम् / तुल्यगुणलाचौजसो वर्धनमिति यावन्त एवौजसो शफः खुरः / 'शाखा बाहुजङ्के, तद्वातहरम्' इत्येके; 'शाखा गुणास्तावन्त एव क्षीरस्यापि, तेन तेस्तैरेवात्मगुणैस्तेषां समा. रक्तादयो धातवः' इत्यन्ये / 'काञ्जिकस्येव प्रभावादाधारप्रभावाच / नानामोजसो गुणानामभिवर्धनम् / जेज्झटस्तु 'गव्यं तु शीतं शाखायां हन्ति, कोष्ठे करोति' इत्यामनन्ति ॥५६॥स्निग्धं मधुरमविदाहि' इति पठति, शेषं तु समं; तन्मते - गोक्षीरस्यैव गुणाः // 49 // नार्यास्तु मधुरं स्तन्यं कषायानुरसं हिमम् // 57 // अल्पाभिष्यन्दि गोक्षीरं स्निग्धं गुरु रसायनम् // | नस्याश्योतनयोः पथ्यं जीवनं लघु दीपनम् // रक्तपित्तहरं शीतं मधुरं रसपाकयोः॥५०॥ ___ मानुषं क्षीरमाह-नास्त्वित्यादि / आश्श्योतनमक्षिपूरजीवनीयं तथा वातपित्तनं परमं स्मृतम् // णम् // ५७॥सामान्येन क्षीरस्य गुणमभिधाय गव्यस्यैव विशिष्टं गुणकर्म हस्तिन्या मधुरं वृष्यं कषायानुरसं गुरु // 58 // निर्दिशनाह-गोक्षीरमित्यादि / दोषधातुमलस्रोतसां मन्द- स्निग्धं स्थैर्यकरं शीतं चक्षुष्यं बलवर्धनम् // क्लेदप्राप्तिजनकमल्पाभिष्यन्दि // 50 // - हस्तिनीक्षीरमाह-हस्तिन्या इत्यादि / स्थैर्यकर शरीरदागव्यतुल्यगुणं त्वाजं विशेषाच्छोषिणां हितम् // 51 // यंकरम् , अन्ये 'तारुण्यस्थापकम्' इत्याहुः ॥५८॥दीपनं लघु संग्राहि श्वासकासासंपित्तनुत् // प्रायः प्राभातिक क्षीरं गुरु विष्टम्भि शीतलम् // 59 // अजानामल्पकायस्वात् कटुतिक्तनिषेवणात् // 52 // राज्या: सोमगुणत्वाचव्यायामाभावतस्तथा // नात्यम्बुपानाध्यायामात् सर्वव्याधिहरं पयः॥ प्राभातिकं क्षीरमाह-प्राय इत्यादि / विष्टम्भो गुडगुडा. अजाक्षीरगुणमाह-गव्यतुल्यगुणमित्यादि / गुणशब्दस्त- शब्दः॥ ५९॥स्कार्य फले वर्तते / अत्राल्पकायखादयः स्वरूपविशेषेण न क्षीर दिवाकराभितप्तानां व्यायामानिलसेवनात् // 6 // पथ्यले हेतवः, तेषामल्पकायलादीनामव्यादिष्वपि संभवात् / अतो वयमेव क्षीरपथ्यापथ्यविभागे हेतुर्जातिविशेषो भ्रमणादि श्रमान वातनुव चक्षुष्यं चापराविकम् // विशेषच / सर्वव्याधिहरं सर्वदोषहरम् // 51 // 52 // | आपराणिकक्षीरमाह-दिवाकरेत्यादि / अपराहो दिनान्तरुक्षोणं लवणं किंचिदौष्ट्र स्वादुरसं लघु // 53 // भागः / वृद्धानुमती पाठाविमौ // ६॥शोफगुल्मोदरार्शोघ्नं कृमिकुष्ठविषापहम् // पयोऽभिष्यन्दि गुर्वामं प्रायशः परिकीर्तितम् // 6 // इदानीमौष्ट्रक्षीरगुणमाह-रूक्षेत्यादि // 53 // - आमक्षीरमाह-पय इत्यादि // 61 // भाविकं मधुरं निग्धं गुरु पित्तकफावहम् // 54 // तदेवोक्तं लघुतरमनभिज्यन्दि वै शुतम् // पथ्यं केवलवातेषु कासेचानिलसंभवे॥ पक्कस्य गुणमाह-तदित्यादि / शृतं पक्कम्, आवर्तितमि. 1 गोक्षीरमनमिष्यन्दि' इति पा०। १श्वासकासाम्लपित्त- त्यर्थः / अनभिष्यन्दि किंचिदभिष्यन्दीत्यर्थः।सुब' इति पा० / | वर्जयित्वा लिया स्तन्यमाममेव हि तरितम् // 12 // मु.सं.१६

Page #299
202 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान स्त्रीक्षीरे पाकनिषेधमाह-वर्जयित्वेत्यादि / स्त्रियाः स्तन्यं विपाके मधुरं वृष्यं वातपित्तप्रसादनम् // 69 // वर्जयित्वाऽन्यदुग्धानि शतान्येव हितानि भवन्तीत्यर्थः / तत् बलासवर्धनं स्निग्धं विशेषाधि माहिषम् // स्त्रीभवं स्तन्यमाममक्कथितमेव हितम् // 62 // महिषीदध्याह-विपाके इत्यादि। बलासः श्लेष्मा। स्निग्धपदधारोष्णं गुणवत् क्षीरं विपरीतमतोऽन्यथा // बलासवर्धनपदाभ्यां सह 'विशेषात्' इति संबध्यते // 69 // तेषां सर्वक्षीराणामेव दोहनकालधारापातोष्णानां गुणविशेषं विपाके कटु सक्षारं गुरु भेद्यौष्टिकं दधि // 70 // निर्दिशन्नाह-धारोष्णमित्यादि / गुणवत् गुणान्वितं, विप- वातमीसि कुष्ठानि कृमीन् हन्त्युदराणि च॥ . रीतमगुणवत्, अतोऽन्यथेति धारोष्णं यन्न भवति / उष्ट्रीदध्याह-विपाके इत्यादि / सक्षारमीषरक्षारम् ॥७०॥तदेवातिशुतं शीतं गुरु बृंहणमुच्यते // 63 // कोपनं कफवातानां दुर्नाम्नां चाविकं दधि // 71 // __ अतिपक्वमाह-तदित्यादि / बृंहणं देहवृद्धिकरम् // 63 // रसे पाके च मधुरमत्यभिष्यन्दि दोषलम् // अनिष्टगन्धमम्लं च विवर्ण विरसं च यत् // मेषीदध्याह-कोपन मित्यादि / दुर्नामानि अर्शासि / दोषल. वयं सलवणं क्षीरं यश्च विग्रथितं भवेत् // 64 // मपथ्यत्वेन विकारकारि // ७१॥इति क्षीरवर्गः। दीपनीयमचक्षुष्यं वाडवं दधिवातलम् // 72 // . कीदृशं क्षीरं वळमित्याह-अनिष्टेत्यादि / विवण शुक्लाद- सक्षमुष्णं कषायं च कफमूत्रापहं च तत् // र्णान्तरमापन्नम् / विरसं मधुरादन्यरसम् / विग्रथितमम्लादिद्र- अश्वादध्याह-दीपनीयमित्यादि / वाडवमाश्वम् ॥७२॥व्यसंयोगेन विग्रथितावयवं, यल्लोके विनष्टमिति प्रसिद्धम् // 64 // स्निग्धं विपाके मधुरं बल्यं संतपणं गुरु॥ अथ दधिवर्गः। चक्षुष्यमध्यं दोषघ्नं दधि नार्या गुणोत्तरम् // दधि तु मधुरमम्लमत्यम्लं चेति; तत्कषायानु- मानुषीदध्याह-स्निग्धमित्यादि / चक्षुष्यमध्यं श्रेष्ठं चक्षुष्यरसं स्निग्धमष्णं पीनसविषमज्वरातिसारारोचक-मित्यर्थः / गुणोत्तरं गुणोत्कृष्टम् // 73 ॥मूत्रकृच्छ्रकाश्योपहं वृष्यं प्राणकरं मङ्गल्यं च // 65 // | लघु पाके बलासघ्नं वीर्योष्णं पक्तिनाशनम् // 74 // अथ दधिमेदानाह-दधीत्यादि / एतेन त्रिप्रकारं दध्यु. कषायानुरसं नाग्या दधि वचौविवर्धनम् // तम् / सामान्यदधिगुणमाह-तदित्यादि / उष्णमुष्णवीर्यम् / हस्तिनीदध्याह-लध्वित्यादि // 74 ॥वृष्यं शुक्रकरम् / मङ्गल्यं मालहेतुः / अन्ये त्वेवं पठन्ति-'दधि दधीन्युक्तानि यानीह गव्यादीनि पृथक पृथक् // 75 // तु मधुर सृष्टमूत्रपुरीषं गुर्वम्लमभिष्यन्दि श्लेष्मपित्तशोफवर्धनं कार्यापहं रोचनं मङ्गल्यं च, तदेव चोद्धृतसारं ग्राह्यनभिष्यन्दि | विज्ञेयमेवं सर्वेषु गव्यमेव गुणोत्तरम् // च, ससरं कफमेदःशुक्रकृत् , त्रिदोषकृन्मन्दजातम्' इति // 65 // सर्वेषां गोदधि श्रेष्ठमित्याह-दधीनीत्यादि / एवमेतेन महाभिष्यन्दि मधुरं कफमेदोविवर्धनम् // प्रकारेण, एवावधारणे // 75 // - . वातघ्नं कफकृत् खिग्धं बृंहणं नातिपित्तकृत् // 76 // कफपित्तकृदम्लं स्यादत्यम्लं रक्तदूषणम् // 66 // कुर्याद्भक्ताभिलाषं च दधि यत् सुपरिघुतम् // अथ ग्रिप्रकारस्यापि दनो गुणमाह-महेत्यादि / महा वस्त्रादिगालितदधिगुणमाह-वातघ्नमित्यादि / सुपरिनुतं भिष्यन्दीति पूर्ववद्याख्येयम् // 66 // सुष्ठ गालितं वस्त्रादिभिः // 76 // -' विदाहि सृष्टविण्मूत्रं मन्दजातं त्रिदोषकृत् // मन्दजातगुणमाह-विदाहीत्यादि / त्रिदोषकदिति दोषान शृतात् क्षीरातु यज्जातं गुणवधि तत् स्मृतम् 77 वातपित्तश्लेष्माणः करोतीति दोषकृदिति सिद्धे त्रिग्रहणमेतज्जा- वातपित्तहरं रुच्य धात्वग्निबलवर्धनम् // पयति यन्मन्दजातं दधि त्रीनपि दोषान् योगपद्येन तुल्यबल क्वथितक्षीरजातस्य दनो गुणमाह-शृतादित्यादि ॥७॥खेन च कोपयति, न पुनः परिपाट्या हीनाधिकभावेन वा / - दनः सरो गुरुर्वृष्यो विशेयोऽनिलनाशनः // 78 // स्निग्धं विपाके मधुरं दीपनं बलवर्धनम // 67 // वह्नर्विघमनश्चापि कफशुक्रविवर्धनः॥ वातापहं पवित्रं च दधि गव्यं रुचिप्रदम् // दध्यवयवविशेषाणां गुणविशेषं दर्शयन्नाह-दन इत्यादि / गोदध्याह-स्निग्धमित्यादि // 6 // सरः दन उपरितनो भागः स्नेहबहुल: 'तर' इति प्रसिद्धः / वहे. दध्याज कफपित्तनं लघु वातक्षयापहम् // 68 // विधमनः अग्निनाशनः / वृष्यः शुक्रवर्धन इति चोभयमतिवृद्धिदुर्नामश्वासकासेषु हितमग्नेश्च दीपनम् // करत्वप्राप्तये; एतेन जनकप्रवर्तकमुक्तम् // ७८॥अजादध्याह-दध्याजमित्यादि // 6 // 1 'सक्षारमम्लं मेधुष्ट्रिजं' इति पा० /

Page #300
अध्यायः 45] सुश्रुतसंहिता / 203 दधि त्वसारं रूक्षं च ग्राहि विष्टम्भि वातलम् 79 / नैव तक्र क्षते दद्यान्नोष्णकाले न दुर्बले // दीपनीयं लघुतरं सकषायं रुचिप्रदम् // न मूर्छाभ्रमदाहेषु न रोगे रक्तपैत्तिके // 86 // उद्धृतस्नेहस्य दनो गुणमाह-दधीत्यादि / असारं सारर ___ तस्य तक्रस्य निषेधविषयमाह-नैवेत्यादि / उष्णकाले हितम् / विष्टम्भीति सवाततोदशूला मलस्याप्रवृत्तिर्विष्टम्भः | अन्ये 'विष्टम्भो गुडगुडाशब्दः' इति प्राहुः // 79 // शीतकालेऽग्निमान्ये च कफोत्थेष्वामयेषु च // मार्गावरोधे दुष्टे च वायौ तकं प्रशस्यते // 87 // शरीष्मवसन्तेषु प्रायशो दधि गर्हितम् // 8 // केषु प्रशस्तमित्याह-शीतकाल इत्यादि / मार्गावरोधे स्रोतःहेमन्ते शिशिरे चैव वर्षासु दधि शस्यते // शोधकत्वात् / दुष्टे च वायौ विकृते वाते; स च प्रायः कोऋतुभेदेन हेयोपादेयतामाह-शरदित्यादि. // 80 // ष्ठस्थो ज्ञेयः // 87 // तृष्णाक्लमहरं मस्तु लघु स्रोतोविशोधनम् // 81 // तत् पुनर्मधुरं श्लेष्मप्रकोपणं पित्तप्रशमनं च; अम्लं कषायं मधुरमवृष्यं कफवातनुत् // अम्लं वातघ्नं पित्तकरं च // 88 // प्रह्लादनं प्रीणनं च भिनत्याश मलं च तत॥ तक्रस्य रसविशेषेण गुणविशेषमाह-तदित्यादि // 88 // बलमावहते क्षिप्रं भक्तच्छन्दं करोति च // 82 // वातेऽम्लं सैन्धवोपेतं, स्वादु पित्ते सशर्करम् // खाद्वम्लमत्यम्लकमन्दजातं पिबेत्तकं कफे चापि व्योषक्षारसमन्वितम् // 89 // तथा शृतक्षीरभवं सरश्च // संयोगविशेषेण त्रिदोषहरखमाह-वाते इत्यादि // 89 // असारमेवं दधि सप्तधाऽस्मिन् ग्राहिणी वातला रूक्षा दुर्जरा तक्रकूर्चिका // वर्गे स्मृता मस्तुगुणास्तथैव // 83 // तस्य हेवन्तर्विग्रथितस्य घनीभूतावयवस्य खगुणान् इति दधिवर्गः। निर्दिशन्नाह-प्राहिणीत्यादि / विनष्टं तकं घनावयवं तक. मस्तुगुणमाह-तृष्णेत्यादि / मस्तु अधोदधि जलमिधः | कूाचका।तच्च सप्तविधं दधिभेदात् ; अन्ये तु दधितक्रजमेदेन मस्तु तक्राल्लघुतरो मण्डः कृर्चिकादधितक्रजः॥९०॥ द्विविधमिच्छन्ति / मलं मूत्रपुरीषम् / भकच्छन्दं भोजनाभिला- इदानी तक्राद्दधिमस्तुनस्तथा तक्रमस्तुनोऽपि विशेष गुणेषु षम् // 81-83 // दर्शयन्नाह-तक्रादित्यादि / मण्डो मस्तुकः; कूर्चिकाभूतं यद्दधि . अथ तक्रवर्गः। तकं च ताभ्यां जातो यो मण्डः स तक्राल्लघुतरः, प्राकृतदधि जातं पुनर्मस्तु लाघवात्तकसममेव / अन्ये वेवं पठन्ति, तक्रं तु मधुरमग्लं कषायानुरसमुष्णवीर्य लघु | 'दधिकूर्चिकतक्रजः' इति / तत्र प्राकृतदधिजः, कूर्चिकीभूतदरूक्षमग्निदीपनं गरशोफातिसारग्रहणीपाण्डुरोगा धिजः, कूर्चिकीभूततक्रज इति मस्तुत्रयसंग्रहः / 'तक्रतुल्यो दधिप्लीहगुल्मारोचकविषमज्वरतृष्णाच्छर्दिप्रसेक- | मण्डो विष्टम्भारुचिनाशन' इति च क्वचित् पठ्यते / प्राकृतमस्तु शलमेदाश्लेष्मानिलहरं मधुरविपाक हृद्य मूत्रकृच ग्रीष्मादिविदाहेन सुजातस्य दनोऽच्छो भाग उच्यते // 9 // च्छ्रस्नेहव्यापत्प्रशमनमवृष्यं च // 84 // गुरुः किलाटोऽनिलहा पुंस्त्वनिद्राप्रदः स्मृतः॥ अथ तक्रगुणानाह-तक्रमित्यादि / गरं कृत्रिमं विषं, सदा. भाविनं वर्जयित्वाऽन्ये विषमज्वराः, प्रसेको लालास्रावः / स्नेह तक्रकूर्चिकाप्रस्तावे क्षीरकूर्चिकामाह-गुरुरित्यादि / कूर्चिव्यापत् स्नेहातियोगायोगसमुत्थो विकारः / अवृष्यम् अशुक्रलम् / कीभूतक्षीरस्य घनभागः किलाटः; यं लोकाः क्षीरांशुमित्याहुः, तच तन्त्रान्तरे त्रिविधं-"रूक्षमोद्धृतस्नेहं यतश्चानुद्धृतं | सूदास्तु 'किलाटी' इति / पुंस्त्वं शुक्रम् ॥घृतम् / तत्रं दोषामिबलवित्रिविधं तत् प्रयोजयेत्" (च. चिं. मधुरौ बृंहणौ वृष्यौ तद्वत्पीयूषमोरटौ // 91 // अ. १४)-इति / तन्त्रान्तरे सर्वेषामेवैतेषां पृथग्गुणोपवर्णनं पीयूषमोरटावाह-मधुरावित्यादि / तद्वदिति किलाटतुल्यौ। कृतम् // 84 // पीयूषः सद्यःप्रसूताया गोः क्षीरं सप्ताहं यावत्, तदेव सप्ताहात् मन्थनादिपृथग्भूतस्नेहमोदकं च यत् // परतो यावत् प्रसन्नतां न गच्छति तावत् 'मोरट' इत्युच्यते / नातिसान्द्रद्रवं तकं स्वाद्वम्लं तुवरं रसे॥ जेजटस्तु 'विनष्टक्षीरभवं मस्तु मोरटम्' इत्याह // 11 // * यत्तु सस्नेहमजलं मथितं घोलमुच्यते // 85 // नवनीतं पुनः सद्यस्कं लघु सुकुमारं मधुरं कषा यमीषदम्लं शीतलं मेध्यं दीपनं हा संग्राहि पित्ताअथ कीहक तक्रं यस्यायं गुणनिर्देशः कृतः ? उच्यते मिलहरं वृष्यमविदाहि क्षयकासवणशोषार्थोऽर्दिमन्थनादीत्यादि / घोलमाह-यत्त्वित्यादि / तत्तु दधिगुणमेव / सस्नेहं सजलमुदश्वित् तद्गुणास्तु मतान्तराद्बोद्धव्याः॥८५॥ 1 'सुजातस्यापि' इति पा० /

Page #301
204 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासवलिता [सूत्रस्थान A wwwwwwwwwwwwwwww तापह, चिरोस्थितं गुरु कफमेदोविवर्धनं बलकरं यथाऽविक्षीरे, अत एव शीतवीर्यमित्युक्तम् / अनभिष्यन्दीति बृहणं शोषघ्नं विशेषेण बालानां प्रशस्यते // 92 // अत्रेषदर्थे न तेन, अल्पाभिष्यन्दीत्यर्थः एतेन दोषधातुमल सद्यस्क नवनीतमाह-नवनीतमित्यादि / सद्यस्कं सद्योभ- स्रोतसां मन्दक्लेदप्राप्तिजननम् / स्नेहनं स्निग्धलापादकम् / उदा. यम् / सुकुमारं देहसौकुमार्यकरम् / संग्राहि प्रभावात्तकावयव- वादिप्रशमनं निरामाणामेव नतु सामानाम् / ज्वरस्य जीर्णस्य संबन्धाच, अत एवाम्लम् / चिरोत्थितस्य नवनीतस्य गुण. प्रशमनं शान्तिकरमित्यर्थः / स्मृत्यादिभिर्बलान्तैः सह करशब्दः माह-गुर्वित्यादि / बलकरमोजस्करम् / बृंहणं देहोपचयकरम् / प्रत्येकमभिसंबध्यते / स्मृतिः अतीतस्मरणम् ; अनागतज्ञानं विशेषेणातिशयेने त्यर्थः // 92 // मतिः, मेधा प्रन्थधारणशक्तिः; कान्तिः शोभा; लावण्यं रूपाक्षीरोत्थं पुनर्नवनीतमुत्कृष्टस्नेहमाधुर्यमतिशीतं तिशयः; सौकुमार्य मार्दवमङ्गानाम् ; ओजो हृदिस्थितं धातुधाम; सौकुमार्यकरं चक्षुष्यं संग्राहि रक्तपित्तनेत्ररोगहरं तेजः पराक्रमः, अन्ये प्रभामाहुः, सा च महापञ्जिकायां प्रसादनं च // 93 // निषिद्धा; बलमुपचयः / मेध्यं पवित्रम् / वयःस्थापनमिति यावक्षीरमथनोत्थितस्य नवनीतस्य गुणमाह-क्षीरोत्थमित्यादि / देवायुः प्रमितं तावदेवायुः स्थापयत्यनाबाधम् / पापादीनि हन्ति प्रभावात् / रक्षोन्नं राक्षसभयहरम् / 'त्रिदोषापकर्षणम्' इति दध्युत्थितनवनीतापेक्षया उत्कृष्टे स्नेहमाधुर्ये यस्मिन् तत्तथा / अतिशीतमपि तदपेक्षयैव / प्रसादनं चेति रक्तपित्तनेत्ररोगयोः / केचित् पठन्ति, स तु नातिप्रसिद्धः पाठः / तत्रापि वातपित्तप्रसादनस्थाने 'वर्णप्रसादनीयम्' इति केचित् पठन्ति // 93 // संबद्धस्यैव कफस्य हन्तृत्वं, नतु केवलस्य // 96 // संतानिका पुनर्वातनी तर्पणी वृष्या बल्या विपाके मधुरं शीतं वातपित्तविषापहम् // चक्षुष्यमयं बल्यं च गव्यं सर्पिर्गुणोत्तरम् // 97 // स्निग्धा रुच्या मधुरा मधुरविपाका रक्तपित्तप्रसादनी गुर्वी च // 94 // सामान्येन घृतगुणमभिधाय गव्यघृतस्य विशेषगुणमाहक्षीरोत्थनवनीतप्रसङ्गेन क्षीरोत्थसंतानिकामाह-संतानिके विपाक इत्यादि विपाके इत्यादि / चक्षुष्यमम्यमिति सर्वचक्षुष्यश्रेष्ठमित्यर्थः / त्यादि / संतानिका क्षीरस्योपरि स्त्यानो भागः क्षीरसैर इत्यर्थः / गुणोत्तर गुणोत्कृष्टम् // 97 // तर्पणी तृप्तिजनिका // 14 // आज घृतं दीपनीयं चक्षुष्यं बलवर्धनम् // विकल्प एष दध्यादिः श्रेष्ठो गव्योऽभिवर्णितः॥ कास श्वास क्षये चापि पथ्य पाकच तल्लघु 98 विकल्पानवशिष्टांस्तु क्षीरवीर्यात्समादिशेत 95 भाजं घृतमाह-आजमित्यादि // 98 // इति तक्रवर्गः। / मधुरं रक्तपित्तनं गुरु पाके कफावहम् // ननु चाष्टानां क्षीराणां निर्दिष्टत्वादिह तक्रमस्तुतककूर्चिकाकि. वातपित्तप्रशमनं सुशीतं माहिषं घृतम् // 99 // लाटपीयूषमोरटनवनीतसंतानिकादयः कस्य क्षीरस्योक्ता इत्या माहिषघृतमाह-मधुरमित्यादि // 99 // ह-विकल्प इत्यादि / विकल्पो भेदः प्रकारः / दधि आदिर्यस्य स दध्यादिः / गव्य इति गोरेव। अभिवर्णितः कथितः। न पुन. औष्ट्र कटु घृतं पाके शोफक्रिमिविषापहम् // रजाविप्रभृतीनां, यतः श्रेष्ठः सर्वेभ्यः प्रधानम् / तत् किमजा- दीपनं कफवातघ्नं कुष्ठगुल्मोदरापहम् // 10 // दीनां दध्यादि न संभवतीत्याह-विकल्पानित्यादि / अवशिष्टान् औष्ट्रघृतमाह-औष्ट्रमित्यादि // 10 // उर्वरितान् / क्षीरवीर्यादिति क्षीरैवीर्य क्षीरगुण इत्यर्थः / यथा पाके लध्धाविकं सर्पिन च पित्तप्रकोपणम् // ऽजादीनां क्षीरगुणस्तदनुगुणस्तत्तकादिगुणो वाच्य इत्यर्थः // 95 // कफेऽनिले योनिदोषे शोषे कम्पे च तद्धितम् 101 अथ घृतम्। आविकघृतमाह-पाके इत्यादि // 1.1 // घृतं तु मधुरं सौम्यं मृदु शीतवीर्यमनभिष्यन्दि स्नेहनमुदावोन्मादापस्मारशूलज्वरानाहवातपित्त पाके लघूष्णवीर्य च कषायं कफनाशनम् // प्रशमनमग्निदीपनं स्मृतिमतिमेधाकान्तिस्वरलाव. दीपनं बद्धमूत्रं च विद्यादैकशफं घृतम् // 102 // ण्यसौकुमार्योजस्तेजोबलकरमायष्यं वयं मेध्यं व आश्वघृतमाह-पाके इत्यादि / ऐकशर्फ घृतमश्वाया घृतयास्थापनं गुरुचक्षुष्यंश्लेष्माभिवर्धनं पाप्मालक्ष्मी- मित्यर्थः // 102 // प्रशमनं विषहरं रक्षोघ्नं च // 96 // चक्षुष्यमध्यं स्त्रीणां तु सर्पिः स्यादमृतोपमम् // अथ धृतमाह-घृतं खित्यादि / एते सामान्यघृतस्य गुणाः, वृद्धिं करोति देहान्योर्लघुपाकं विषापहम् 103 अन्ये तु गव्यस्यैवेति गुणश्रेष्ठत्वादित्याहुः / सौम्यत्वमुष्णेऽपि मानुषीघृतमाह-चक्षुष्यमित्यादि / चक्षुष्यमभ्यं सर्वचक्षु ध्यश्रेष्ठम् // 1.3 // 1 'कफमेदोविलयनं' इति पा० / 2 क्षीरस' इति पा० / 3 'क्षीरस्य वीर्य गुण इत्यर्थः' इति पा० / १'शोफे' इति पा।

Page #302
अध्यायः 45] सुश्रुतसंहिता। 205 कषायं बद्धविण्मूत्रं तिक्तमग्निकरं लघु // ननं योनिशिरःकर्णशूलप्रशमनं गर्भाशयशोधनं च, हन्ति कारेणवं सर्पिः कफकुष्ठविषक्रिमीन् 104 तथा छिन्नभिन्न विद्धोस्पिष्टच्युतमथितक्षतपिचितहास्तिनघृतमाह-कषायमित्यादि / कारेणवं हास्ति- भग्नस्फुटितक्षाराग्निदग्धविश्लिष्टदारिताभिहतदुर्भनम् // 104 // समृगव्यालविदष्टप्रभृतिषु च परिषेकाभ्यङ्गावगाहा. क्षीरघृतं पुनः संग्राहि रक्तपित्तभ्रममूर्छाप्रश- दिषु तिलतैलं प्रशस्यते // 112 // मनं नेत्ररोगहितं च // 105 // तद्वस्तिषु च पानेषु नस्ये कर्णाक्षिपूरणे // क्षीरोत्थघृतगुणमाह-क्षीरघृतमित्यादि / क्षीरमथनात् समु- अन्नपानविधौ चापि प्रयोज्यं वातशान्तये 113 द्भूतनवनीतोत्थितं घृतं क्षीरघृतम् / संग्राहि प्रभावात् / भ्रमः जङ्गमस्नेहोत्तमं घृतं निर्दिश्य स्थावरस्नेहोत्तमं तैलं गुणकर्मभ्यां चक्रारूढस्येव / मूर्छा चेतनाच्युतिः॥ 105 // निर्दिशनाह-तैलमित्यादि / तिलेषु भवं तैलं तिलतैलम् / सर्पिर्मण्डस्तु मधुरः सरो योनिश्रोत्राक्षिशिरसां आनेयमुष्णमिति प्रभा आग्नेयी न चोष्णा, क्षार उष्णः सौम्यश्च, शूलनो बस्तिनस्याक्षिपूरणेखूपदिश्यते // 106 // मत्स्या उष्णा न खानेयाः, अत एवाग्नेयमुष्णमित्युभयमुक्तम् / बूं घृतमण्डस्य गुणमाह-सर्पिमण्डस्वित्यादि / विलीनघृतस्य हणं धातुपुष्टिकरलेन शरीरदायावहलात; न च लेखनखमप्यस्य घनीभूत उपरितनो भागो मण्डः // 106 // | विरुद्धं, मेदोहरत्वात् / न खलु तैलं मेदोघ्नमपि मांसं न करोति, सर्पिः पुराणं सरं कटुविपाकं त्रिदोषापहं मूच्र्छा- प्रतिनियतशक्तिवाद्व्याणाम् / प्रीणनं तृप्तिजनकम् / व्यवायि मदोन्मादोदरज्वरगरशोषापस्मारयोनिश्रोत्राभि अपरिणतमेव व्याप्य देहं पच्यते। सूक्ष्मं सूक्ष्मस्रोतोनुसारि / विशद शिर शूलनं दीपनं बस्तिनस्यपूरणेषुपदिश्यते 107 निर्मलम्। विकासि सन्धिबन्धविमोचकम् / वृष्यं शुक्रलम् , अन्ये तु धातुपोषणकरणादृष्यं, सद्यः पुनरवृष्यमेव / यदुक्तं जातू. भवति चात्र- . कर्णेन-'अशुक्रार्थे तैललवणम्' इति / लक्प्रसादनमभ्यङ्गे पुराणं तिमिरश्वासपीनसज्वरकासनुत् // भोजने च / वर्णो गौरादिः / बलकरमुत्साहकरम्। चक्षुष्यं परिणामे, मच्छ कुष्ठविषोन्मादग्रहापस्मारनाशनम् // 108 // न त परणेन / लेखनं मेदोहरम् / अनिलबलासक्षयकरमिति (एकादशशतं चैव वत्सरानुषितं घृतम् // मिलितवातबलासयोः क्षयकर, न केवलस्य वातस्य न च केवलस्य रक्षोघ्नं कुम्भसर्पिः स्यात् पैरतस्तु महाघृतम् 109 श्लेष्मणः; अथवा क्षयो मार्गः, अनिलबलासस्रोतःशोधनमित्यर्थः। पेयं महाघृतं भूतैः कफघ्नं पवनाधिकैः // | अशितपित्तजननम् जल्पतनूकरणपित्तयोर्जनकं, शितं हि तनूकबल्यं पवित्रं मेध्यं च विशेषात्तिमिरापहम् // 110 // रणं, नत्रीषदर्थे, तेनाल्पतनूकरणमिति लभ्यते; केचिदशितमिति सर्वभूतहरं चैव घृतमेतत् प्रशस्यते // 111 // ) पृथक पठन्ति, तच्च महापञ्जिकायां दूषितम् / छिन्नं द्विधाइति घृतवर्गः। भूतं, भिन्नं विदारितं, विद्धं सूच्यादिभिः, उत्पिष्टं चूर्णितं, च्युतं पुराणघृतगुणमाह-सर्पिरित्यादि / पुराणं दशवर्षस्थितम् / स्थानादधोगतं, मथितं विलोडितं, क्षतमुरःक्षतादि, पिच्चितं विषरुधिरमद्यजा मदास्त्रयः, गरः संयोगविषम् / पूरणेऽक्षिपू- चिप्पटीभूतं 'चिर्पितं' इति लोके, भग्नं सन्धिमुक्तादिमेदं, रणे / एकादशशतमिति एकादशोत्तरं शतमित्यर्थः / भूतैः स्फुटितं बहुधा खण्डीभूतं, विश्लिटं सन्धिविश्लेषमात्रयुकं, दारितं प्राणिभिः / आचार्यस्तु 'कौम्भं तु शतवत्सरम्' इत्याह / अयं स्फाटि(डि)तमित्यर्थः, अभिहतं लगुडादिभिः, दुर्भमं चूर्णितापाठो निबन्धेषु न दृश्यते, अस्माभिस्तु बहुवैद्यपठितवात् तिपातितं मज्जानुगतादिकं कृच्छ्रसाध्यं दुष्ठं भमं, मृगव्यालविदष्ट पठितः // 107-111 // दुष्टमृगभक्षितम् / परिषेकः अङ्गोपरि तैलधारादिनिपातः, अथ तैलानि / अभ्यः प्रसिद्धः, अवगाहोऽपक्रीडनम् / अन्नपानविधाविति तैलं त्वानेयमुष्णं तीक्ष्णं मधुरं मधुरविपाकं विधौ संस्करणे // 12 // 113 // बृहणं प्रीणनं व्यवायि सूक्ष्मं विशदं गुरु सर विका. एरण्डतैलं मधुरमुष्णं तीक्ष्णं दीपनं कटु कषासि वृष्यं त्वकुप्रसादनं मेधामार्दवमांसस्थैर्यवर्णबलकरं चक्षुष्यं बद्धमूत्रं लेखनं तिक्तकषायानुरसं यानुरसं सूक्ष्मं स्रोतोविशोधनं त्वच्यं वृष्यं मधुर विपाकं वयःस्थापनं योनिशुक्रविशोधनमारोग्यमेपांचनमनिलबलासक्षयकरं क्रिमिनमशितपित्तंज | धाकान्तिस्मृतिबलकरं वातकफहरमधोभागदोष. 1 'कटुपाकि' इति पा० / 2 'तत्परं तु' इति पा० / हरं च // 114 // 3 'पाचनं' इति हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 4 हाराणचन्द्रस्तु | | एरण्डतैलस्य गुणकर्माण्याह-एरण्डतैलमित्यादि / अधोभा. 'अशीतपित्तजननं' इति पठति, व्याख्यानयति च-'शीतपित्तो गदोषहर विरेचनेन दोषहरमित्यर्थः // 114 // त्पत्तिप्रतिबन्धीत्यशीतपित्तजननं, नमश्चास्य विरोधवाचित्वात् / एतदभ्यजनशीलानां शीतपित्तं न जायत इति निष्कर्षः' इति / 1 मजबुडनं' इति पा० / -

Page #303
206 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान निम्बातसीकुसुम्भमूलकजीमूतकवृक्षककृतवेध- तुवरकभल्लातकतैले उष्णे मधुरकषाये तिक्तानार्ककम्पिल्लकहस्तिकर्णपृथ्वीकापीलुकरजेङ्गुदी शि-नुरसे वातकफकुष्ठमेदोमेहकृमिप्रशमने 'उभयतोगुसर्षपसुवर्चलाविडङ्गज्योतिष्मतीफलतैलानि ती- भागदोषहरे च // 122 // क्ष्णानि लघून्युष्णवीर्याणि कटूनि कटुविपाकानि तुवरकादितैलमाह-तुवरकेत्यादि / तुवरकं पश्चिमार्णवसराण्यनिलकफकृमिकुष्ठप्रमेहशिरोरोगापहराणि तीरजातमाहुः / तदुक्तं,-"पत्रैस्तु केशराकारैः कपित्थसदृशैः चेति // 115 // फलैः / वृक्षस्तुवरको नाम पश्चिमार्णवतीरजः" इति / उभयनिम्बादिफलस्नेहगुणानाह-निम्बेत्यादि / जीमूतको देव- | तोभागदोषहरे चेति वमनेन विरेचनेन चेत्यर्थः // 122 // दाली, वृक्षकः कुटजः, कृतवेधनः कोशातकी, अर्कः प्रसिद्धः, सरलदेवदारुशिशपागुरुगण्डीरसारस्नेहास्तिकम्पिल्लको रेचनिकः, हस्तिकणे महापर्णो 'भूपलाश' इत्युच्यते, क्तकटकषाया दुष्टवणशोधनाः कृमिकफकुष्ठानिलअन्ये रक्तैरण्डमाहुः, पृथ्वीका कृष्णजीरकः, पीलुः प्रसिद्धः, हराश्च // 123 // करजो वृक्षकरजः, इडदी कण्टकी(क)वृक्षः प्रसिद्धः, अन्ये सारस्नेहानाह-सरलेत्यादि / सरलादयः प्रसिद्धाः / पुत्रजीवकमाहुः, शिग्रुः शोभाजनफलं, सुवर्चला सूर्यावर्तः, गण्डीरः सारप्रधानस्तरुविशेषः / सारस्वन्तर्गतः प्रधानभूविडङ्गः कृमिहा, ज्योतीष्मती काकमर्दनिका / निम्बतैलं तत्रा-तोगविशेषः // 2 // न्तरे पलितहरमुक्तम् , इहापि सामान्येन शिरोरोगापहरलेन तुम्बीकोशाम्रदन्तीद्रवन्तीश्यामासप्तलानीलि. पलितहरखमुच्यते // 115 // काकम्पिल्लकशहिनीहास्तिक्तकटुकषाया अधो. वातघ्नं मधुरं तेषु क्षौमं तैलं बलापहम् // भागदोषहराः कृमिकफकुष्ठानिलहरा दुष्टवणशो. कटुपाकमचक्षुष्य स्निग्धोष्णं गुरुपित्तलम् 116 धनाश्च // 124 // कृमिघ्नं सार्षपं तैलं कण्डकुष्ठापहं लघु॥ तुम्ब्यादीनां स्नेहमाह-तुम्बीत्यादि / तुम्बी तिक्तालाबुः, कफमेदोनिलहरं लेखनं कटु दीपनम् // 117 // कोशाम्रः 'कोशम्ब' इति प्रसिद्धः, दन्ती दन्तिनी, द्रवन्ती कृमिघ्नमिङ्गुदीतैलमीपत्तिक्तं तथा लघु // शम्बरी, श्यामा वृद्धदारुकः, सप्तला सातलेति प्रसिद्धा, नीलिनी कुष्ठामयकृमिहरं दृष्टिशुक्रबलापहम् // 118 // श्रीफलिका, कम्पिल्लकः प्रसिद्धः, शजिनी श्वेतश्रीफलिका, विपाके कटुकं तैलं कौसुम्भं सर्वदोषकृत् // अन्ये यवतिक्काभेदमाहुः / अधोभागदोषहरा इति विरेचनेन रक्तपित्तकरं तीक्ष्णमचक्षुष्यं विदाहि च // 119 // | दोषहरा इत्यर्थः // 124 // एषु केषांचित् सामान्यगुणाद्विशेषं निर्दिशन्नाह-वातघ्न. | यवतिकातैलं सर्वदोषप्रशमनमीपत्तिकमग्निदीमित्यादि / क्षौममिति अतसीभवम् // 116-119 // पनं लेखन मेध्यं पथ्यं च // 125 // किराततिक्तकातिमुक्तकबिभीतकनालिकेरको. यवतिक्तातैलमाह-यवतिक्तातैलमित्यादि / यवतिक्ता यवलाक्षोडजीवन्तीप्रियालकर्बुदारसूर्यवल्लीत्रपुसैर्वारु. क्षेत्रेषु जायते तिक्तसप्ताष्टपत्रा 'यन्तिका' इति प्रसिद्धा 125 ककर्कारुकूष्माण्डप्रभृतीनां तैलानि मधुराणि मधुर- एकैषिकातैलं मधुरमतिशीतं पित्तहरमनिलप्रविपाकानि वातपित्तप्रशमनानि शीतवीर्याण्यमिष्याभिवर्धन। कोपणं श्लेष्माभिवर्धनं च // 126 // न्दीनि सृष्टमूत्राण्यग्निसादनानि चेति // 120 // एकैषिकातैलमाह-एकैषिकातैलमित्यादि / एकैषिका अविकटून्यभिधाय मधुराणि निर्दिशन्नाह-किरातेत्यादि / अति- करणी 'पाठा' इति लोके, त्रिवृदिति जेज्झटः // 126 // मुक्तक आवन्तकः, कोलो बदरमज्जा, अक्षोड उत्तरापथे| सहकारतलमीपत्तिक्तमतिसगन्धि वातकफदरं प्रसिद्धः, जीवन्ती स्वर्णजीवन्तीफलं, प्रियालः प्रसिद्धो मधुरा रूक्षं मधुरकषायं रसवन्नातिपित्तकरं च // 17 // म्लफलः, कर्बुदारः काञ्चनारः; सूर्यवल्ली अर्कपुष्पी, 'सूर्यावर्तभे ___ आम्रतैलमाह-सहकारतैलमित्यादि / सहकारतैलमाम्रतैदः' इत्यन्ये, सुवर्चलायाः पूर्वमेव पठितखात्; त्रपुस कर्कटीफलं लम् / तच्च 'आम्रस्य तरुणफलवृन्तभङ्गमावत एव जातम्' इति 'त्रिषुडी' इति लोके, एर्वारुीष्मकर्कटिका, कर्कारु वाडवं गयी, 'तत्फलमज्जस्नेहः' इत्यन्ये // 127 // त्रपुसम् / प्रभृतिग्रहणात् कालिङ्गादीनां ग्रहणम् / अग्निसादनानि अग्निमान्द्यकराणि / किराततिक्तकादीनां तिक्तानामपि मधुराणि | फलोद्भवानि तैलानि यान्युक्तानीह कानिचित // तैलानि प्रत्यक्षदृष्टवात् // 120 // गुणान् कर्म च विज्ञाय फलानीवं विनिर्दिशेत् 128 मधुककाश्मर्यपलाशतैलानि मधरकषायाणि क- फलानामानन्त्यात् फलगुणातिदेश तैलेऽप्याह-फलोद्भवाफपित्तप्रशमनानि // 121 // नीत्यादि / इह जगति / फलानीवेति फलसदृशगुणाः कर्माणि मधूकादीनां तैलान्याह-मधूकेल्यादि / पलाशः किंशुकः 121/ 1 ‘फलवत्त्वनि निर्दिशेत्' इति पा० /

Page #304
अध्यायः 45] सुश्रुतसंहिता। 207 - चेत्यर्थः; अथवा इह तैलवर्गे यानि कानिचित् फलोद्भवानि शोधनं दुष्टवणस्य / रोपणं शुद्धव्रणस्य / चक्षुष्यं चक्षुषे हितम् / तैलान्युक्तानि तानि तावदुक्तगुणकर्मभ्यामेव ज्ञेयानि, शेषाणि प्रसादनं चक्षुषोदेहस्य च / हादि सुखकारि / त्रिदोषशमनमिति तु फलतैलानि फलस्य गुणान् कर्म च विज्ञाय फलानीव विनि- यद्यपि शैत्यरौक्ष्यलाघवैर्वातकारिलं मधुरत्वादिना च कफका दिशेदित्यर्थः / केचित्तु ‘यान्युक्तानीह कानिचित्' इत्यस्य स्थाने रिवं तथाऽपि द्रव्यगुणोभयप्रभावात्रिदोषघ्नत्वम् // 132 // 'यानीत्युक्तानि कानिचित्' इति पठन्ति, शेषं च समम् / तच पौत्तिकं भ्रामरं क्षौद्रं माक्षिकं छात्रमेव च। सुबोधम् // 128 // आय॑मौहालकं दालमित्यष्टौ मधुजातयः॥ 133 // यावन्तः स्थावराः स्नेहाः समासात्परिकीर्तिताः॥ | तद्भेदानाह-पौत्तिकमित्यादि / पिङ्गला महत्यो मक्षिकाः सर्वे तैलगुणा ज्ञेयाः सर्वे चानिलनाशनाः // 129 // पुत्तिकाः, तद्भवं पौत्तिकम् ; अन्ये 'मशकोपमा मक्षिकाः कृष्णसर्वेषां स्थावराणां स्नेहानां तिलतैलगुणवमाह-यावन्त वर्णाः पुत्तिकाः' इति वदन्ति / भ्रमराः प्रसिद्धाः, तद्भवं इत्यादि / सर्वे तैलगुणा ज्ञेया इति एतेन तिलतैले ये केचिद्धर्माः भ्रामरम् / मक्षिकाः पिङ्गला एव खल्पाः क्षुद्राः, तद्भवं यानि च कानिचित् कर्माणि तान्यपरेष्वपि तैलेषु वर्तन्त इत्युक्तं, क्षौद्रम् / पिङ्गलवर्णा महत्यो मक्षिकास्तद्भवं माक्षिकम् ; अन्ये न तु सर्वे तिलतैलधर्माः सर्वाणि तिलतैलकर्माणि; अन्ये तु "अत्यल्पा मक्षिकाः' इत्याहुः / पीतकपिङ्गला 'बग' इति लोके गुणशब्देन सर्वसाधारणी स्निग्धतामाहुः // 129 // यत् कुर्वन्ति छत्रकाकार हैमवते वने मालववने च तच्छात्रम् / सर्वेभ्यस्त्विह तैलेभ्यस्तिलतैलं विशिष्यते // "मधुकवृक्षपुष्पेभ्यो जरत्कार्वाश्रमोद्भवाः / स्रवन्त्यार्थ्य मधु निष्पत्तेस्तहुणत्वाच्च तैलत्वमितरेष्वपि // 130 // प्राहुः श्वेतकं मालवे जनाः // तीक्ष्णतुण्डास्तु याः पीतवर्णाः तिलतैलप्राधान्यकथनद्वारेणेतरेषां तैलानामपि तैलखमाह- षट्पदसन्निभाः। अर्घा नाम च तद्भूतमार्घ्यमित्यपरे जगुः"सर्वेभ्यस्वित्यादि / निष्पत्तरिति यथा तैलं तिलानां निष्पद्यते | इति / उष्णेन सहायॆ न विरुध्यते। यदुक्तं,-"मधून्युष्णैर्विरुतथैवैरण्डादितैलमपीति निष्पत्तिसाम्यादित्यर्थः / तद्गुणत्वाच्चेति ध्यन्तेऽन्यत्राात्"-इति / उद्दालकाः कपिलकीटाः खल्पाः कैश्चित्तिलतैलकर्ममिः कैश्चित्तिलतैलधर्मश्च समानत्वात् // 130 // प्रायशो वल्मीकेष्वन्तर्मधु चिन्वन्ति, तद्भवमौद्दालकम् / .. ग्राम्यानूपौदकानां च वसामेदोमज्जानो गुरूष्ण- दालमिति दलं पत्रं, तदुपरिस्थितं दालम् ; अन्ये तु कपिला मधुरावातघ्नाः,जाङ्गलैकशफक्रव्यादादीनां लघशी- एव खल्पतरा मक्षिकाः प्रायेण वृक्षकोटरोद्भवा 'दला' इत्युतकषाया रक्तपित्तनाः, प्रतुदविष्किराणां श्लेष्म- च्यन्ते, तद्भवं दालमिति // 133 // माः / तत्र घृततैलवसामेदोमजानो यथोत्सरं गुरु- विशेषात्पौत्तिकं तेषु रूक्षोणं सविषान्वयात् // विपाका वातहराश्च // 131 // वातास्वपित्तकृच्छेदि विदाहि मदकृन्मधु // 134 // ___इति तैलवर्गः। पैच्छिल्यात् स्वादुभूयस्त्वाद्भामरं गुरुसंशितम् // स्नेहसमानत्वाद्वसादिगुणकर्माह-ग्राम्येत्यादि / ग्राम्या गवो- क्षौद्रं विशेषतो शेयं शीतलं लघु लेखनम् // 135 // ष्ट्रबस्तादयः, आनूपा महिषादयः, औदका मत्स्यादयः,। जाङ्ग- तस्माल्लघुत लेत्यादि जाङ्गला एणादयः, एकशफा अश्वादयः, क्रव्यादा श्वासादिषु च रोगेषु प्रशस्तं तद्विशेषतः॥१३६ // व्याघ्रादयः / प्रतुदेत्यादि प्रतुदाः कपोतपारावतादयः, विष्किरा | स्वादुपाकं गुरु हिमं पिच्छिलं रक्तपित्तजित् // लावादयः॥ 131 // श्वित्रमेहकृमिघ्नं च विद्याच्छात्रं गुणोत्तरम् // 137 // ___अथ मधुवर्गः। आध्ये मध्वतिचक्षुष्यं कफपित्तहरं परम् // मधुतु मधुरं कषायानुरसं रूक्षं शीतमग्निदीपनं कषायं कटु पाके च बल्यं तिक्तमवातकृत् // 138 // वर्ण्य स्वर्य लघु सुकुमारं लेखनं हृद्यं वाजीकरणं औहालकं रुचिकर स्वयं कुष्ठविषापहम् // सन्धानं शोधनं रोपण (संग्राहि ) चक्षुष्यं प्रसादनं कषायमम्लमुष्णं च पित्तकृत् कटुपाकि च // 139 // सूक्ष्ममार्गानुसारि पित्तश्लेष्ममेदोमेहहिक्काश्वास- छर्दिमेहप्रशमनं मधु रूक्षं दलोद्भवम् // कासातिसारच्छर्दितृष्णाकृमिविषप्रशमनं हादि त्रि.| तेषां प्रत्येक गुणमाह-विशेषादित्यादि। सविषान्वयादिति दोषप्रशमनं च तत्तु लघुत्वात् कफनं, पैच्छिल्या- सविषपुष्पाहारमक्षिकासंभवत्वात् / छेदि मेदोग्रन्थ्यादीनाम् / माधुर्यात् कषायभावाच वातपित्तनम् // 132 // मदकृदिति विषान्वयत्वादेव विषमदकृत् // 134-139 // - इदानीं मध्वाह, तस्य सामान्यं खगुणं निर्दिशन्नाह-. | बृंहणीयं मधु नवं नातिश्लेष्महरं समम् // 140 // मध्वित्यादि / रूक्षदीपनलघुलादिगुणयुक्तं पुराणं, नवमेतद्विप | मेदःस्थौल्यापहं ग्राहि पुराणमतिलेखनम् // रीतमिति / सुकुमार सौकुमार्यकरम् / लेखनं पत्तलीकरणम् / हृद्य हृदयप्रिय हित च / वाजीकरण शुक्रलम् / सन्धान भमस्या १'हिमाचलवने च' इति पा०। २'मधूकवृक्षनिर्यासं जर१ 'संग्राहि' इति केषुचित्पुस्तकेषु न पठ्यते / | हार्वाश्रयोद्भवाः' इति पा० /

Page #305
- 208 निबन्धसंग्रहात्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान सowwwwwwnoran नवपुराणयोर्गुणमाह-बृंहणीयमित्यादि / आशयाच्यावि. उष्णेन मधु संयुक्तं वमनेष्ववचारितम् // तस्याल्पकालस्थापितलेन नवखम्, एतद्विपर्ययेण पुराणवम् अपाकादनवस्थानान्न विरुध्येत पूर्ववत् // 146 // // 140 // - वमनविषये उष्णेनाप्यविरोधमाह-उष्णेनेत्यादि / यद्यपि दोषत्रयहरं पक्कमाममम्लं त्रिदोषकृत् // 141 // वमने उष्णस्य मधुना विरोधो नोक्तः, तथाऽपि वृद्धा न प्रयुञ्जते वमनस्याधोगतिभयात् // 146 // पक्कामयोर्गुणमाह-दोषत्रयहरमित्यादि / पक्कलमग्निसंयो. मध्वामात्परतस्त्वन्यदामं कष्ट न विद्यते // गात्, घनीभावादित्येके; 'अग्निसंयोगनिषेधानिन्दितमेतत् , तस्मान्मधुनः कालविशेषस्थित्या परिणामात् पक्वखमामलं च विरुद्धोपक्रमत्वात्तत् सर्वहन्ति यथा विषम् // 147 // ज्ञेयम्' इत्यन्ये // 141 // इति मधुवर्गः। ___ अन्येभ्योऽजीर्णेभ्यः सकाशान्मध्वजीर्ण कष्टावहमित्याहतयुक्तं विविधैर्योगैर्निहन्यादामयान् बहून् // मध्वित्यादि / मध्वामं मध्वजीर्णम् / परत ऊर्ध्वम् / आमस्य नानाद्रव्यात्मकत्वाच्च योगवाहि परं मधु // 142 // खेदोष्णोदकादय उपक्रमाः, ते चोष्णखान्मधुनो विरुद्धाः / सर्व अनेककर्मकारिणी योगवाहितां दर्शयन्नाह-तधुक्तमि- प्राणिनम् // 147 // स्यादि / योगैरिति औषधसमूहै रित्यर्थः / यारद्रव्येण संयो अथेचवर्गः। ज्यन्ते तादृक् कर्म कुर्वन्तीति योगवाहित्वं, तेषां मध्ये परमु इक्षवो मधुरा मधुरविपाका गुरवः शीताः त्कृष्टं मध्वित्यर्थः // 142 // स्निग्धा बल्या वृष्या मूत्रला रक्तपित्तप्रशमनाः तत्तु नानाद्रव्यरसगुणवीर्यविपाकविरुद्धानां पु. कृमिकफकराश्चेति / ते चानेकविधाः / तद्यथापरसानां मक्षिकासंभवत्वाश्चानुष्णोपचारम् 143 // 148 // उष्णैर्विरुध्यते सर्व विषान्वयतया मधु // पौण्ड्रको भीरुकश्चैव वंशका वेतपोरकः॥ उष्णार्तमुष्णैरुष्णे वा तनिहन्ति यथा विषम् // 144 // कान्तारस्तापसेक्षुश्च काष्ठेक्षुः सूचिपत्रकः // 149 // तत्सौकुमार्याश्च तथैव शैत्या नैपालो दीर्घपत्रश्च नीलपोरोऽथ कोशकृत् // नानौषधीनां रससंभवाच // इत्येता जातयः स्थौल्याद्, उष्णैर्विरुध्येत विशेषतश्च ___ अथेक्षणां सामान्यं गुणमाह-इक्षव इत्यादि / इतिशब्दः तथाऽन्तरीक्षेण जलेन चापि // 145 // प्रकारवाची. तेन भोरदशतपत्रपाण्डुकवेत्रकोद्रवकचणिप्रभृतयो इदानीमुक्तायामपि हिताहितीये प्रक्रमागतायामनुष्णोपचार- बढयो जातयो गृह्यन्ते / स्थौल्यादिति स्थौल्यात् सामान्यादेव ताया हेतुं दर्शयबाह-तत्त्वित्यादि / तन्मधु अनुष्णोपचार द्वादशजातयो भवन्तीत्यर्थः // 148 // ४९१॥भवतीति संबन्धः / कस्मादित्याह-पुष्परसानां मक्षिकासंभव गुणान् वक्ष्याम्यतः परम् // 150 // खात्, किंभूतानां नानाद्रव्यरसगुणवीर्यविपाकविरुद्धानां; 'पुष्प- सुशीतो मधुरः स्निग्धो बृंहणः श्लेष्मलः सरः॥ रसविषमक्षिकासंभवत्वात्' इत्यन्ये पठन्ति; पुष्परसविषस- अविदाही गुरुर्वण्यःपौण्डको भीरुकस्तथा // 151 // वारिण्यो मक्षिकाः पुष्परसविषमक्षिकाः / 'अनुष्णोपचार योग- आभ्यां तुल्यगुणः किंचित्समारो वंशको मतः // बाहि च' इति केचिद्वयं पठन्ति; तन्न, पूर्वमुक्तवाद्योगवाहि- वंशवच्छेतपोरस्तु किंचिदुष्णः स वातहा // 152 // तायाः / (मक्षिका हि पुष्परससंचारिण्यस्तत्संभवं मध्वपि कान्तारतापसाविक्ष वंशकानुगतौ मतो॥ वीर्येणोष्णं भवति, तस्मान्मधूष्णद्रव्येण नोपचर्यते युज्यते, एवंगणस्त काष्टक्षा सतुवातप्रकोपणः॥१५३ // उष्णेन सह विरुद्धत्वाद् विषवदिति भावः।) उष्णेन सह विरोधे सचीपत्रोनीलपोरी नैपालोदीपत्रक हेतुमाह-उष्णैरित्यादि। उष्णैरिति उष्णस्पर्शः,न तूष्णवीयैः। | वातलाः कफपित्तमाः सकषाया विदाहिनः // 154 // विषान्वयतया विषाहारमक्षिकाप्रसवतया / उष्णात धर्मपीडि | कोशकारो गुरुः शीतो रक्तपित्तक्षयापहः॥ तम् / उष्णैव्यैः सह / उष्णे देशे काले वा। उक्तमेव सुख गुणानित्यादि // 150-154 ॥बोधनार्थमाह-तदित्यादि / सुकुमार पुष्णेन विरुध्यते; यथा नवनीतस्त्यानघृतजलकुसुमानि / शीतस्यापि स्वभावतः शीते- अतीव मधुरो मूले मध्ये मधुर एव त॥१५५॥ मापि केनचिद्विरोधमाह-तथाऽन्तरीक्षेण जलेन चापि; अग्रेष्वक्षिषु विज्ञेय इथूणां लवणो रसः॥ खजलेन खभावतः; अपिशब्दादाऱ्यामुष्णेन सह न विरुध्यते तेषामवयवविशेषेण गुणविशेषमाह-अतीवेत्यादि / अग्रे॥१४३-१४५॥ ध्वक्षिषु विज्ञेय इति इक्षणामक्षीणि पर्वसन्धिषु प्ररोहजनन१ 'सविषमक्षिकासंभवत्वाच' इति पा०। 2 अयं पाठः | 1 ऽभीरकः' इति पा०। 1 'शतपोरकः' इति पा० / कवितस्तलिखितपुस्तके न पश्यते / 3 'काण्डेभुः' इति पा०।

Page #306
अध्यायः 15] ' सुश्रुतसंहिता। 209 समर्था अङ्कराः / अन्ये 'वक्षु च' इति पठन्ति, लक्षु वल्क- तस्य गुडस्य संस्कारविशेषेण नामान्तरं गुणान्तरं चाहलेषु // 156 // मत्स्यण्डिकेत्यादि / मत्स्यण्डिका द्रवखण्डः 'खण्डव' इति अविदाही कफकरो वातपित्तनिवारणः॥ लोके; खण्डः प्रसिद्धः; शर्करा सितोपला 'तवराज' इति लोके / वक्रमहादनो वृष्यो दन्तनिष्पीडितो रसः // 157 // गुडान्मत्स्यण्डिका ततः खण्डस्ततः शर्करेति वैमल्योत्कर्षे दन्तनिष्पीडितेक्षुरसस्य गुणमाह-अविदाहीत्यादि / शैत्यादिप्रकर्ष इत्यर्थः // 162 // बृहल्लघुपञ्जिकयोः; जेज्झटस्तु-“कफकृञ्चाविदाही च यथा यथैषां वैमल्यं मधुरत्वं तथा तथा / रक्तपित्तनिबर्हणः। शर्करासमवीर्यस्तु दन्तनिष्पीडितो रसः”- स्नेहगौरवशैत्यानि सरत्वं च तथा तथा // 163 // . इति पठति / शर्करासमवीर्य इत्यत्र वीर्यशब्दः शक्त्यभिधायकः, पूर्वोक्तमेव स्पष्टयति यथेत्यादि / एषामिक्षुविकाराणाम् / नतु शीतादिवीर्यवाचकः / कस्मादविदाही? उच्यते-बहिरस्था-गौरवं वातपित्तहारिवं. गौरवं मधुरविपाकिसमित्यन्ये / अन्ये तु यिखेन वातातपाद्यनुपहतखात् // 157 // 'स्नेहलाघवशैत्यानि' इति पठन्ति // 163 // गुरुर्विदाही विष्टम्भी यान्त्रिकस्तु प्रकीर्तितः॥ यो यो मत्स्यण्डिकाखण्डशर्कराणां स्खको गुणः॥ .यन्त्रपीडितेक्षुरसैस्य गुणमाह-गुरुरित्यादि / यन्त्रपीडितस्य तेन तेनैव निर्देश्यस्तेषां विस्रावणो गुणः॥ 164 // बहिश्चिरस्थित्या वातातपादिसंयोगे खगादिभिः सह पीडनाच | मत्स्यण्डिकादीनां करणेऽपनीयमानस्य मलस्य गुणमाहगुरुखादयो भवन्ति / गुरुवं चिरपाकिलम् / विदाहीति “द्रव्य-यो य इत्यादि / खको गुणः शीतादिरित्यर्थः / तेन तेनैव खभावादथ गौरवाद्वा चिरेण पाकं जठराग्नियोगात् / पित्त-खकीयेन खकीयेनैव गुणेन / को निर्देश्य इत्याह-तेषां प्रकोपं विदहत् करोति तदनपानं कथितं विदाहि"-इति / विस्रावणो गुण इति; निर्देश्यः कथनीयः / गुणः समलक्षारोऽव. विष्टम्भो गुडगुडाशब्दः, अन्ये तु सवाततोदशूला मलस्या- यवविशेषः / कथं समलक्षारो गुणः कथ्यते ? उच्यते-यो प्रवृत्तिर्विष्टम्भः। यत्संबन्धी भवति स तु तद्गुण ऐव, तत्संभूतत्वात् // 164 // पको गुरुःसरः स्निग्धः सतीक्ष्णः कफवातनुत् 158 | सारस्थिता सुविमला निःक्षारा च यथा यथा // तस्यानिपक्वस्य गुणमाह-पक्क इत्यादि // 158 // तथा गुणवती सर्वा विझेया शर्करा बुधैः॥ 165 // फाणितं गुरु मधुरमभिष्यन्दि बृंहणमवृष्यं त्रि. शर्कराया उत्कर्षमाह-सारेत्यादि // 165 // दोषकृश // 159 // | मधुशर्करा पुनश्छद्यतीसारहरी कक्षा छेदनी फाणितस्य गुणमाह-फाणितमित्यादि / फाणितं क्षुद्रगुडः | प्रेसादनी कषायमधुरा मधुरविपाका च // 166 // 'काकवी' इति लोके / अस्य त्रिदोषकरवं प्रभावात् // 159 // ___ मधुशर्करागुणमाह-मधुशर्करेत्यादि / पाकात् कालान्तरगुडः सक्षारमधुरो नातिशीत:स्निग्धो मूत्ररक- शोषणाद्वा घनीभूतावयवं मधु शर्करातुल्यलात् 'मधुशर्करा' शोधनो नातिपित्तजिद्वातघ्नो मेद कृमिकफकरो इत्युच्यते / छेदनी कफादीनां पिण्डीभूतानां मेदकारिणी // 16 // बल्यो वृष्यश्च // 160 // / यवासशर्करा मधुरकषाया तिकानुरसा श्लेष्म. तस्यैव पाकादतिघनभावं गतस्य गुडसंज्ञा, तमाह-गुड | हरी सरा चेति // 167 // ' इत्यादि / सक्षार ईषत्क्षारः / एतेऽनिर्मलगुडगुणाः // 160 // Late यवासशर्करागुणमाह-यवासशर्करेत्यादि / यवासकाथपापित्तभो मधुरः शुद्धो वातघ्नोऽसप्रसादनः॥ कघनीभावाच्छर्करा कृता यवासशर्करा // 16 // निर्मलगुडस्य गुणमाह-पित्तन इत्यादि / शुद्धो निर्मलो। यावत्यः शर्कराः प्रोक्ताः सर्वा दाहप्रणाशनाः॥ धवल इत्यर्थः // रक्तपित्तप्रशमनाश्छर्दिमूर्छातृषापहाः॥ 168 // सपुराणोऽधिकगुणो गुडः पथ्यतमः स्मृतः 161 अवशिष्टशर्करागुणमाह-यावत्य इत्यादि // 168 // पुराणस्य गुडस्य गुणमाह-सेत्यादि / सपुराण ईषत्पु-| कक्ष मधूकपुष्पोत्थं फाणितं वातपित्तकृत् // राणः // 161 // कफनं मधुरं पाके कषायं बस्तिदूषणम् // 169 // मत्स्यण्डिकाखण्डशर्करा विमलजाता उत्तरोत्तरं इतीक्षुवर्गः। शीताः स्निग्धाःगुरुतरा मधुरतरा वृष्या रक्तपित्त मधूकपुष्पोत्थफाणितस्य गुणमाह-रूक्षमित्यादि / बस्तिप्रशमनास्तृष्णाप्रशमनाश्च // 162 // दूषणमिति मूत्राशये वातादिप्रकोपकारि // 169 // 1 'मूलाग्रजन्तुजग्धादिपीडनान्मलसंकरात् / किञ्चित्कालं विधृत्या च विकृतिं याति यात्रिकः // विदाही गुरुविष्टम्भी तेनासौ' इति / 1 'यो यो यस्य संबन्धी भवति तेषां मत्स्यण्डिकादीनां वाग्भटः। 2 'कोहकपीडितस्य रसस्य' इति पा०।३ 'स पुराणः' | विस्रावणो गुणो निर्मलीकरणः, स तु तद्गुण एव' इति पा.। इति पा०। | २'हादनी' इति पा०। सु०सं० 27

Page #307
210 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान अथ मद्यवर्गः। पिष्टसुरां कथयित्वा कुधान्यसुरामाह-पित्तलेत्यादि / यवैरिति सर्व पित्तकरं मद्यमम्लं रोचनदीपनम् // बहुवचनाद्यवयविकातियवा गृह्यन्ते / सवाततोदशूला मलस्यामेदन कफवातनं हृद्य बस्तिविशोधनम् // 170 // प्रात्तावष्टम्भः, अन्य गुडगुडाशब्दमाहुः / यवाकण्वन पाके लघु विदााष्णं तीक्ष्णमिन्द्रियबोधनम्॥ / सुरेयम् ॥विकासि सृष्टविण्मूत्रं श्लेष्मलं तु मधूलकम् // अथ मद्यानि गुणकर्मभ्यां निर्दिशन्नाह-सर्वमित्यादि / सर्व मधूलकमाह-श्लेष्मलं तु मधूलकमिति / मधूलकः खल्पपैष्टिकं माद्वीकं गौडं च त्रिविधं हि मद्यम् / अम्लमिति लवण- गोधूमो मध्यदेशे 'पीशीका' इति ख्यातः, मर्कटहस्ततृणं वा, वज्यं पञ्चरसखेऽप्यम्लस्योत्कटत्वादम्लकार्यकारिलाचाम्लमित्यु- तत्फलकिण्वं मधूलकम् ; 'असंजातमा मधूकपुष्पोत्थम्' इति तम् / इन्द्रियबोधनम् इन्द्रियपाटवकरम् / विकासि सन्धिबन्ध- जेज्झटः॥ 178 ॥विमोचकम् / सृष्टविण्मूत्रं विष्ठामूत्रप्रवर्तकम् / एते सर्वमद्य-रक्षा नातिकफा वृष्या पाचनीचाक्षिकी स्मृता१७९ गुणाः // 170 / आक्षिकी सुरामाह-रूक्षेत्यादि / अक्षस्य बिभीतकस्य शृणु तस्य विशेषणम् // 171 // वल्कलैः सह कृता आक्षिकी; 'वल्किकी' इति केचित् , अत्रापि मा.कमविदाहित्वान्मधुरान्वयतस्तथा // स एवार्थः // 179 // रक्तपित्तेऽपि सततं बुधैर्न प्रतिषिध्यते // 172 // | त्रिदोषो मेद्यवृष्यश्च कोहलो वदनप्रियः॥ मधुरं तद्धि रूक्षंच कषायानुरसं लघु॥ | कोहलगुणमाह-त्रिदोष इत्यादि। यवसक्तकृतः कोहल: लघपाकि सरं शोषविषमज्वरनाशनम् // 173 // | 'कोहलिका' इति लोके, अन्ये पुनर्भक्तसुरामाहुः, यामेव पौण्ड्राः मार्तीकमाह-माकमित्यादि / मार्दीकमविदाहिलादिति | 'काञ्चनाली' इत्याहुः।मार्दीक द्राक्षोद्भवम् / मधुरान्वयतो मधुरद्रव्यप्रभवत्वात् ग्रााष्णो जगलः पक्का रूक्षस्तृट्कफशोफत् 180 // 171-173 // हृद्यः प्रवाहिकाटोपदुर्नामानिलशोषहृत् // मार्दीकाल्पान्तरं किंचित् खार्जूरं वातकोपनम् // जगलगुणमाह-ग्राहीत्यादि / जगलोऽधः कि' मद्यस्य यो तदेव विशदं रुच्यं कफनं // 174 // | बहिस्त्यज्यते / अन्ये 'किण्वभक्तसुरा जगलमित्युच्यते' / कषायमधुरं हृद्यं सुगन्धीन्द्रियबोधनम् // | शोफहा लेपेन / शोषः क्षयः // 180 // खार्जूरमाह-माकेत्यादि / अल्पान्तर स्तोकमेदम् / बक्कसो हृतसारत्वाद्विष्टम्भी वातकोपनः // 18 // कर्शनं कार्यकरम् // 174 // | दीपनः सृष्टविण्मूत्रो विशदोऽल्पमदो गुरुः॥ कासार्शीग्रहणीदोषमूत्राघातानिलापहा // 175 // बक्कसगुणमाह-बकस इत्यादि / बक्कसो जगल एवाद्रवः स्तन्यरतक्षयहिता सुरा बृंहणदीपनी // | किण्वौषधमात्रम् // 181 // सुरागुणमाह-कासार्श इत्यादि / सुरा लोहितवर्णा पिष्टकि- कषायो मधुरः शीधुर्गोंडा पावनदीपनः॥१२॥ प्वकल्केन किंचित्कलुषा / एते सर्वसुरागुणाः // 175 // - गुडशीधुमाह-कषाय इत्यादि / शीधुः सस्यक इक्षुरसेन कासाोंग्रहणीश्वासप्रतिश्यायविनाशनी॥१७६॥ कथितेन धातक्यादिबद्धपाशः कालान्तरेण निष्पन्नः किंचिद्रुड. श्वेता मूत्रकफस्तन्यरक्तमांसकरी सुरा॥ घृतावापः सस्यकवाच्यः // 182 // श्वेतसुरागुणमाह-कासार्श इत्यादि / श्वेतसुरा श्वेतपुनर्न- शार्करो मधुरो रुच्यो दीपनो बस्तिशोधनः॥ वादिमूलशालिपिष्टककिण्वप्रभवा 'कतोली' इति प्रसिद्धा वातघ्रो मधुरः पाके हृद्य इन्द्रियबोधनः // 183 // // 176 // शार्करशीधुमाह-शार्कर इत्यादि / गुडशर्करया खण्डशर्कछर्घरोचकहृत्कुलितोदशूलप्रमर्दनी // 177 // | रया वा क्रियत इति शार्करशीधुः / इन्द्रियबोधनः इन्द्रियप्रसन्ना कफवाता♚विबन्धानाहनाशनी॥ पाटवजनकः // 183 // प्रसन्नागुणमाह-छात्यादि / तोदः पीडा, शूलं द्वादश-| तद्वत् पक्करसः शीधुर्वलवर्णकरः सरः॥ प्रकारमुक्तलक्षणम् / प्रसन्ना सुराया मण्ड उपर्यच्छो भागः / शोफनो दीपनो हृद्यो रुच्यः श्लेष्मार्शसां हितः१८४ बिबन्धो वातादीनामप्रवृत्तिः / आनाह उदरापूरः // 177 // पक्करसशीधुमाह-तदित्यादि / तद्वत् शार्करवत् / पक्करसः पक्वेनेचरसादिना कृतः॥ 184 // पित्तलाऽल्पकफा कक्षा यवैर्वातप्रकोपणी // 178 // विष्टम्भिनी सुरा गुर्वी 1 किण्वं' इति पा०।

Page #308
अध्यायः 45] सुश्रुतसंहिता। 211 कशनः शीतरसिकः श्वयथूदरनाशनः॥ | नवं मद्यमभिष्यन्दि गुरु वातादिकोपनम् // 192 // वर्णक्रजरणः खर्यो विबन्धनोऽर्शसां हितः॥१८५॥ अनिष्टगन्धि विरसमहद्यं च विदाहि च // अपक्चरसशीधुगुणमाह-कर्शन इत्यादि / शीतरसिकस्वप- नवमद्यस्य दोषमाह-नवमित्यादि / नवत्वमजातरसप्रसाकरसकृतः / जरणोऽन्नादिपरिणामकारी // 185 // दखेन, अन्ये तु 'अनतीतसंवत्सरं नवम्' इत्याहुः॥ १९२॥आक्षिकः पाण्डुरोगनो व्रण्यः संग्राहको लघुः॥ सुगन्धि दीपनं हृद्यं रोचिष्णु कृमिनाशनम् // 193 // कषायमधुरः शीधुः पित्तनोऽसृक्प्रसादनः॥१८६॥ स्फुटस्रोतस्करं जीणं लघु वातकफापहम् // आक्षिकशीधुमाह-आक्षिक इत्यादि / बिभीतकक्वाथगुड- | जीर्णस्य गुणमाह-सुगन्धीत्यादि / रोचिष्णु साधु रोचते, कृतो धातकीकुसुमादिकृतसंस्कारः शीधुराक्षिकः / द्रव्यप्रभावाद- तृप्तस्यापि रुचिकरम् / पुराणलं जातरसप्रसादन लेन गन्धादिसंपरमद्यापेक्षया प्रायशः पाण्डुरोगे व्रणे चाविरुद्धः; ग्राहिखमप्येवं पत्त्या; 'अतीतसंवत्सरं जीर्णम्' इत्यन्ये वदन्ति // १९३॥वाच्यम् // 186 // अरिष्टो द्रव्यसंयोगसंस्कारादधिको गुणैः // 194 // जाम्बवो बद्धनिस्यन्दस्तुवरो वातकोपनः॥ बहुदोषहरश्चैव दोषाणां शमनश्च सः॥ . जाम्बवशीधुमाह-जाम्बव इत्यादि / जम्बूफलरसतुम्बरुक्का- |दीपनः कफवातघ्नः सरः पित्ताविरोधनः॥ 195 // थगुडधातक्यादिकृतसंस्कारो जाम्बवः शीधुरुक्तः / बद्धनिस्यन्दो शूलाध्मानोदरप्लीहज्वराजीर्णार्शसां हितः॥ बद्धमूत्रः / तुवरः कषायः॥ आसवप्रसङ्गेन तत्सदृशारिष्टगुणमाह-अरिष्ट इत्यादि / द्रव्य. तीक्ष्णः सुरासवो हृद्यो मूत्रलः कफवातनुत् 187 संयोगः अभयाचित्रकादिसंयोगः। संस्काराच्च मद्यादधिककर्मता। मुखप्रियः स्थिरमदों विशेयोऽनिलनाशनः॥ बहुदोषहरश्चैवेति दोषशब्दो व्याधिवाची / दोषाणां शमन - आसवमाह-तीक्ष्ण इत्यादि / सुरासवः सुरया सूयते तोय- इत्यस्य भाष्यं-कफवातघ्न इति / पित्तानिरोधन इति नजीषकार्य क्रियते यस्मिन् सः सुरासवः / स्थिरमदश्चिरकालमत्त दर्थे, तेनेषत् पित्तं हन्तीति मन्यते / बहुव्याधिहर इत्येतस्य तु ताकारी // 187 // | भाष्यं-शूलाध्मानोदरादीनां हित इति; शूलादिके हित इत्यर्थः, लघुर्मध्वासवश्छेदी मेहकुष्ठविषापहः // 188 // अन्ये 'कफवातघ्नवं विशेषतः' इत्याहुः // 194 // १९५॥तिक्तः कषायः शोफनस्तीक्ष्णः खादुरवातकृत् // | पिप्पल्यादिकृतो गुल्मकफरोगहरः स्मृतः॥१९६॥ , मध्वासवमाह-लघुरित्यादि / मध्वासवो मधुगुडाभ्यां पिप्पल्यारिष्टमाह-पिप्पल्यादीत्यादि // 196 // सन्धानम् // 188 // | चिकित्सितेषु वक्ष्यन्तेऽरिष्टा रोगहराः पृथक् // तीक्ष्णः कषायो मदकहुर्नामकफगुल्महत् / 182 // शेषारिष्टानां स्थानमाह-चिकित्सितेष्वित्यादि ॥कृमिमेदोनिलहरो मैरेयो मधुरो गुरुः॥ अरिष्टासवशीधूनांगुणान् कर्माणि चादिशेत्॥१९७॥ मैरेयसंज्ञकत्रियोनिमासवमाह-तीक्ष्ण इत्यादि / तत्र यथाखं संस्कारमवेक्ष्य कुशलो भिषक॥ मैरेयो नाम सुरासवयोः प्रत्येकनिष्पादितयोरेकीकृत्य पुनः अनुक्तसंग्रहायाह-अरिष्टासवेत्यादि / शीधुशब्देनात्र मद्यसंधानान्मैरेयः / सुरा पैष्टी, आसवश्व गुडयोनिः, मधु च देय. मिति त्रियोनित्वम् / यदि वा पैष्टी मध्वासवो गुडश्चेति सन्धा माहुः / द्रव्यप्रधानमरिष्टं, द्रवप्रधान आसवः, उभयप्रधानं मद्यम् / नात्रियोनिलेन मैरेयो द्विविधो भवति // 189 // बुद्ध्या अवेक्ष्य ज्ञावा, यथास्वमिति यद्यस्य रोगाद्यपेक्षया हितं द्रव्यसंस्कारादि एतेनारिष्टादि विधीयते, अतस्तदनुरूपं गुणबल्यः पित्तहरो वो हृयश्चक्षुरसासंवः // 190 // कर्म वाच्यमित्यर्थः // 197 ॥इक्षुरसासवमाह-बल्य इत्यादि / 'मृद्वीकेक्षुरसासवः' इति सान्द्रं विदाहि दुर्गन्धं विरसं कृमिलं गुरु // 198 // द्वयमन्ये पठन्ति / माकं मद्यमुक्तम्, अयं वासवः // 19 // अहृद्यं तरुणं तीक्ष्णमुष्णं दुर्भाजनस्थितम् // शीधुर्मधूकपुष्पोत्थो विहाह्यग्निबलप्रदः॥ अल्पौषधं पर्युषितमत्यच्छं पिच्छिलं च यत् // 199 // रुक्षः कषायः कफहृद्वातपित्तप्रकोपणः // 191 // तद्वये सर्वथा मद्यं किंचिच्छेषं च यद्भवेत् // पुष्पयोनि शीधुमाह-शीधुरियादि। अत्र मधूकपुष्पोत्थे। | तत्र यत स्तोकसम्भारं तरुणं पिच्छिलं गुरु // 20 // केचिगुडे नेच्छन्ति, शीधुलाद्गुडमिच्छन्त्यन्ये // 191 // कफप्रकोपि तन्मयं दुजेरं च विशेषता निर्दिशेद्रसतश्चान्यान् कन्दमूलफलासवान् // पित्तप्रकोपि बहलं तीक्ष्णमष्णं विदाहि च // 201 // अनुक्तसंग्रहायाह-निर्दिशेदित्यादि / कन्दाद्युपलक्षणं, तेन अहृद्यं पेलवं प्रति कृमिलं विरसं च यत् // काण्डवगासवा अपि गृह्यन्ते // .1 'यथास्वौषधसंस्कार' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 १'मृद्रीकेचरसासवः' इति पा०। 'क्रियते' इति पा० / 3 फेनिलं' इति पा०। बुड्या

Page #309
212 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान तथा पर्युषितं चापि विद्यादनिलकोपनम् // 202 // चिरेण श्लैष्मिके पुंसि पानतो जायते मदः // सर्वदोषैरुपेतं तु सर्वदोषप्रकोपणम् // अचिराद्वातिके दृष्टः, पैत्तिके शीघ्रमेव च // 206 // . मद्यदोषानाह-सान्द्रमित्यादि। सान्द्रं धनम् / विदाहोऽस्या- शारीरदोषेण मदमेदमाह-चिरेणेत्यादि / श्लैष्मिके श्लेष्मस्तीति विदाहि “जठराग्निसंयोगाद्यः पाकमगच्छन् मध्यमाया- प्रकृतिके / वातिके वातप्रकृतिके / पैत्तिके पित्तप्रकृतिके / शीघ्रमेव पाकावस्थायां विदह्यमानः पित्तं कुर्वश्चिरकालमवतिष्ठते मेव चेति चकारात्तीक्ष्णश्च // 206 // न शीघ्रं जरां याति गुरुत्वाद्वस्तुखभावाद्वा स विदायुक्तो भावो | सात्त्विके शौचदाक्षिण्यहर्षमण्डनलालसः॥ भण्यते” इत्यागमिकाः; अन्ये 'विदाहि विविधसंतापकारि' गीताध्ययनसौभाग्यसुरतोत्साहन्मदः // 207 // इत्याहुः / दुर्गन्धं कुत्सितगन्धम् / विरसं विरुद्धरसमनिष्टरस- राजसे दुःखशीलत्वमात्मत्यागं ससाहसम्॥ मित्यर्थः / कृमिलं कृमियुक्तम् / गुरु चिरपाकि / अहृयम् कलहं सानुबन्धं तु करोति पुरुषे मदः॥२०८॥ अप्रियम् / तरुणं नवम् / तीक्ष्णं मुखे दुःखोत्पादकम् / उष्ण अशौचनिद्रामात्सर्यागम्यागमनलोलताः॥ स्पर्शतः। दुर्भाजनस्थितं कुत्सितपात्रस्थम् / अल्पौषधं स्तोक- असत्यभाषणं चापि कुर्याद्धि तामसे मदः॥ 209 // धातक्यादिकम् / पर्युषितं सन्धानभाण्डादन्यस्मिन् भाण्डे मानसदोषेण मदमेदमाह-सात्त्विक इत्यादि / सात्त्विके राज्युषितम् / अत्यच्छम् अतितनु / पिच्छिलं श्लेष्मस्पर्शवत् / सर्वथा सर्वैः प्रकारैः / स्तोकसंभारादिदोषफलमाह-तत्रेत्यादि। | सत्त्वप्रकृतिके / दाक्षिण्यं परापेक्षिणी प्रकृतिः / लालसः अभिला. षुकः / सुरतोत्साहो मैथुनोद्यमः / राजसे रजःप्रकृतिके / दुःखस्तोकसंभारम् अल्पौषधम् ।पेलवम् अच्छम् , अन्ये तरुणमाहुः। शीललं दुःखसेवित्वम् / आत्मत्यागं ससाहस देहनाशकारि सर्वदोषैरिति सर्वदोषैः सान्द्रादिभिः // 198-202 // साहसम् / अनुबन्ध निरन्तरम् / मद्यकार्यो मदो मत्ततेत्यर्थः / चिरस्थितं जातरसंदीपनं कफवातजित // 203 // अशौचेत्यादि / तामसे तामसप्रकृतिके / मात्सर्य परासहिष्णुता, रुष्यं प्रसन्नं सुरभि मद्यं सेव्यं मदावहम् // लोलता अभिलाषः // 207-209 // दोषानभिधायेदानी मद्यस्य गुणानाह-चिरस्थितमित्यादि / रक्तपित्तकरं शुक्तं छेदनं भुक्तपाचनम् // प्रसनं निर्मलम् / सुरभि सुगन्धि / मदावहं हर्षकारि / पूर्वदोषा- | वैस्वर्य जरणं श्लेष्मपाण्डुक्रिमिहरं लघु // 210 // न्वितं वय॑म् ; एतद्गुणान्वितं सेव्यम् // 203 // - तीक्ष्णोष्णं मूत्रलं हृद्यं कफनं कटुपाकि च // तस्थानेकप्रकारस्य मद्यस्य रसवीर्यतः // 204 // शुक्तादिकर्माणि दर्शयन्नाह-रक्तपित्तकरमित्यादि / शुक्तं सौम्यादीष्ण्याच्च तैपण्याच विकासित्वाञ्च वह्निना चुक्रमुच्यते; यदुक्तं-“यन्मस्वादि शुचौ भाण्डे सगुडक्षौद्रसमेत्य हृदयं प्राप्य धमनीरुद्धमागतम् // कालिकम् / धान्यराशौ त्रिरात्रस्थं शुक्कं चुकं तदुच्यते” इति; विचाल्येन्द्रियचेतांसि वीर्य मदयतेऽचिरात् // 205 तच्चक्षुरसमधूकपुष्पपीलप्रभृतिभिः कषायव्यतिरेकेणासूयते, इदानीं यथा मद्यं मदयति तदाह-तस्येत्यादि / तस्य एवंवि कन्दाद्यासुतमपि शुकमाहुरन्ये / छेदनं कफग्रन्थ्यादीनाम् / वैखर्य धस्य मद्यस्य, वीर्य शक्तिः, हृदयं प्राप्याचिरेण मदयति हर्षयतीति विखरलोत्पादकम् / जरणमामस्य / श्लेष्मपाण्डुः श्लेष्मोत्कटः संबन्धः / अनेकप्रकारवं मृद्वीकादियोनिभेदेन, तथा रसवी- | पाण्डुरोग इत्यर्थः // २१०॥यंतश्व; रसा लवणवाः , वीर्यमुष्णरूक्षादि / कथं मदयती- | तद्वत्तदासुतं सर्वे रोचनं च विशेषतः॥ 211 // त्याह-विचाल्येन्द्रियचेतांसीति; विचाल्य क्षोभयित्वो, इन्द्रि शुक्कसन्धितानां कन्दादीनामपि शुकगुणमाह-तद्वदियाणि चक्षुरादीनि, चेतो मनः / किविशिष्टं वीर्य ? धमनीरू. त्यादि / तद्वत् शुक्तवत् / तदासुतं शुक्कसन्धितं कन्दादिकम् ज़मागतमिति / कथं पुनरस्य धमनीभिरूचंगमनं भवतीत्याह // 211 // वहिना समेत्य मिलिखा, खभावेनैव वर्ध्वगामित्वात् / कथं पुनस्तन्मद्यवीर्य सूक्ष्माणीन्द्रियचेतांसि मदयतीत्याह-गोडानि रसशुक्कानि मधुशुक्कानि यानि च // सौक्ष्म्यादिति / ऊर्ध्वगामित्वे द्वितीयं हेतुमाह-औष्ण्यादिति / यथापूर्वे गुरुतराण्यभिष्यन्दकराणि च // 212 // आग्नेयद्रव्यस्य खभावेनैवोर्ध्वगामित्वात् / कुतः पुनरचिरेण मद्य- शुतस्य योनिमेदेन गुणमाह-गौडानीत्यादि / गौडानि वीर्य मदयतीत्याह-तैक्ष्ण्यादिति / तीक्ष्णं हि द्रव्यमचिरकारि | गुडोद्भवानि; "गुडाम्बुना सतैलेन सन्धानं काजिकं तु यत् / भवति / मद्यवीर्यस्याचिरकारित्वेऽपरमपि हेतुमाह-विका- | कन्दशाकफलैर्युक्तं गुडशुक्तं तदुच्यते"-इति / रसशुक्तानि इक्षुरसिलादिति ।-विकासि सन्धिबन्धविमोचनकारि / चकारेणा- | सादिकृतानि / गुडशुक्तवदिक्षुरसशुक्तं सन्धेयम् / मधुशुकं तु नुक्तमपि लाघवमूर्ध्वगमने हेतुः समुच्चीयते॥२०४॥२०५॥ "जम्बीरस्य फलरसं पिप्पलीमूलसंयुतम् / मधुभाण्डे विनि क्षिप्य धान्यराशी निधापयेत् // त्र्यहेण तज्जातरसं मधुशुक्तमु. 1 विक्षोभ्य' इति पा० / 2 विक्षोभ्येन्द्रियचेतांसीति विक्षोभ्य विचाल्य' इति पा०। 1 'सानवस्थानं' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः।

Page #310
अध्यायः 45] सुश्रुतसंहिता। 213 दाहृतम्" इति / (मधुभाण्डे इति मधुपूर्णप्राये भाण्डे इत्यर्थः; | कराणि / तत् सर्वमित्यादि / पद्योतखान द्विरुक्तम् // 217 अथवा मधूनि कृला भाण्डे निक्षिप्येति योज्यम् / ) मद्यशुक्तमिति -219 // पाठान्तरं; तत्र मद्यशुक्तलक्षणमुच्यते-"सर्व मद्यं पञ्चरसं गोमूत्रं कटु तीक्ष्णोष्णं सक्षारत्वान्न वातलम् // कालान्तरवशाद्यदा। त्यक्त्वाऽन्यरसमम्लवं याति शुक्तं तदुच्यते” लश्वग्निदीपनं मेध्यं पित्तलं कफवातनुत् // 220 // इति / चकारेण धान्ययोनिशुक्तमप्यस्तीति समुच्चीयते / यथापूर्व शुलगुल्मोदरानाहविरेकास्थापनादिषु॥ यो यः पूर्वः; मद्यशुक्तापेक्षया रसशुक्तं गुरु, तदपेक्षया गौडमि- मूत्रप्रयोगसाध्येषु गव्यं मूत्रं प्रयोजयेत् // 221 // त्यर्थः / दोषधातुमलस्रोतसां क्लेदप्राप्तिजननमभिष्यन्दि // 212 // 12 // | गोमूत्रगुणमाह-गोमूत्रमित्यादि / गोमूत्रं गोरेव न तु वृषतषाम्ब दीपनं हा हृत्पाण्डुकृमिरोगनुत् // भस्य. महिषीसाहचर्यात्, न हि तत्र महिषेति पाठः; अथवा ग्रहण्यशोविकारन मेदि सोवीरक तथा // 213 // | वृद्धव्यवहारादित्येके आचार्यास्तु गोमहिष्यजावीनां स्त्रीणां, तुषाम्बुसौवीरकयोर्गुणमाह-तुषाम्ब्वित्यादि / काजिकभेदा- गजहयखरोष्ट्रमानुषाणां पुनः पुंसाम्, अनुक्तव्यक्तिके तु मूत्रपादे वेतौ / तुषाम्बुसौवीरके विरेचनाध्यायोक्ते अपि सन्धानसामान्या- उभयोरपि मूत्राणि प्राह्याणि, यत्र तु व्यक्त्या स्त्रीपुरुषनिर्देशदधिकगुणकर्मदर्शनायेहोक्ते // 213 // . स्वत्र तस्यैवेति निर्णीतवन्तः // 220 // 221 // धान्याम्लं धान्ययोनित्वाजीवनं दाहनाशनम् // दुर्नामोदरशूलेषु कुष्ठमेहाविशुद्धिषु // स्पर्शात् पानात्तु पवनकफतृष्णाहरं लघु // 214 // | आनाहशोफगुल्मेषु पाण्डुरोगे च माहिषम् // 222 // तैष्ण्याञ्च निहरेदाशु कर्फ गण्डूषधारणात् // | माहिषमूत्रमाह-दुर्नामेत्यादि / अविशुद्धिर्वमनादीनाम् मुखवैरस्यदौर्गन्ध्यमलशोषक्लमापहम् // 215 // | // 222 // दीपनं जरणं मेदि हितमास्थापनेषु च // समुद्रमाश्रितानां च जनानां सात्म्यमुच्यते // 21 // | कासश्वासापहं शोफकामलापाण्डुरोगनुत॥ | कटुतिक्तान्वितं छागमीषन्मारुतकोपनम् // 223 // इति मद्यवर्गः। - छागमूत्रमाह-कासश्वासापहमित्यादि // 223 // धान्याम्लमाह-धान्याम्लमित्यादि / धान्याम्लं काजिकं शालिजूर्णाहकोद्रयादिकृतं मद्यम् / जीवनं प्राणधारणं शाल्या- | कासप्लीहोदरश्वासशोषव!ग्रहे हितम् // दिकृतत्वात् / दाहनाशनं स्पर्शात् / पानात्तु पवनकफतृष्णा- | सक्षारं तितकटुकमुष्णं वातघ्नमाविकम् // 22 // हरमिति पानात् सवायुं कर्फ, तयोस्तृष्णां च हरतीत्यर्थः / शोषो मैषमूत्रमाह-कासेत्यादि // 224 // मुखस्य / जरणं पाचनम् / आस्थापनेषु निरूहेषु // 214-216 // दीपनं कटु तीक्ष्णोष्णं वातचेतोविकारनुत् // - अथ मूत्राणि / आश्वं कफहरं मूत्रं कृमिदद्रुषु शस्यते // 225 // मूत्राणि गोमहिन्यजाविगजहयखरोष्ट्राणां ती __ आश्वमूत्रमाह-दीपनमित्यादि / चेतोविकारा उन्मादा. क्ष्णान्युष्णानि कटूनि तिक्तानि लवणानुरसानि दयः // 225 // लघूनि शोधनानि कफवातकृमिमेदोषिषगुल्मार्शउदरकुष्ठशोफारोचकपाण्डुरोगहराणि हृद्यानि सतिक्तं लवणं मेदि वातघ्नं पित्तकोपनम् // दीपनानि च सामान्यतः॥२१७॥ तीक्ष्णं क्षारे किलासेच नागं मूत्रं प्रयोजयेत् // 226 // भवतश्चात्र गजमूत्रमाह-सतिक्तमित्यादि / किलासं पाण्डुरं कुष्ठम् तत् सर्वे कटु तीक्ष्णोष्णं लवणानुरसं लघु // // 226 // शोधनं कफवातघ्नं कृमिमेदोविषापहम् // 218 // गरचेतोविकारनं तीक्ष्णं ग्रहणिरोगनुत् // अझैजठरगुल्मघ्नं शोफारोचकनाशनम् // | दीपनं गार्दभं मूत्रं कृमिवातकफापहम् // 227 // पाण्डुरोगहरं मेदि हृद्यं दीपनपाचनम् // 219 // गर्दभमूत्रमाह-गरचेत इत्यादि / गरः कृत्रिमं विषम् . अथ मूत्राण्युच्यन्ते-मूत्राणीत्यादि / अष्टानामपि मूत्राणां सामान्यगुणमाह-तीक्ष्णानीत्यादि / शोधनानि मलशुद्धि शोफकुष्ठोदरोन्मादमारुतक्रिमिनाशनम् // . 1 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / 2 "धान्याम्लं | अगेन धान्ययोनित्वात् प्राणधारणम् , अम्लत्वादातघ्नं, विदाहित्वात् पित्त- कारभमूत्रमाह-शोफेत्यादि / कारभम् औष्ट्रम् / कर कफनं च, बहिःशीतं, गुरुविपाकं, हृद्यत्वात्तृष्णापनयनं, मानुषं च विषापहम् // 228 // रुचिजननं, समुद्रसंश्रितानां जनानां परं सात्म्यं' इति ताडपत्र. पुस्तके पाठः। 1 'कण्डरवेण' इति पा०।

Page #311
214 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यसंवलिता। [सूत्रस्थानं मानुषमूत्रमाह-मानुषमित्यादि / कारभं मानुषं च मूत्रं स्थानम् , उत्पत्तिः जन्म, विनाशः प्रलयः; उत्पत्तिहेतुरपि सम्य. विषापहमित्यर्थः / मानुषमष्टानां मूत्राणां मध्येऽनुद्दिष्टमपि गुपयोगात् प्रधानधातूत्पत्तेः, विनाशहेतुश्च मिथ्योपयोगात्; 'तत् सर्वम्' इत्यनेनैव पूर्वोक्तेन सूचितखाद्विवृतम् // 228 // देवानां स्थितिहेतुरेव, जरायुजानां स्थित्युत्पत्तिविनाशानां त्रयाद्रवद्रव्याणि सर्वाणि समासात् कीर्तितानि तु॥ णामपि हेतुः; ध्यानाहारखेऽपि ब्रह्मादेर्योगादिद्वारेण तृप्तिसंभकालदेशविभागशो नृपतेर्दातुमर्हति // 229 // वादमृतप्राशार्थमाहारः / स्थितिहेतुतामेव विवृण्वन्नाह आहारादेवेत्यादि / अभिवृद्धिः शरीरस्य / बलमुत्साहोपचयलइति श्रीसुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने द्रवद्रव्य क्षणम् / आरोग्यं स्वास्थ्यलक्षणम् / वर्णो गौरादिः; इन्द्रियाणां विज्ञानीयो नाम पञ्चचत्वा प्रसादः खखविषयग्रहणसामर्थ्यम् / वैषम्यम् अन्यथोपयोगः / रिंशोऽध्यायः॥५॥ अखास्थ्यं दोषादिवैषम्यम् / तस्य चातुर्विध्यमाह-अशिते. उक्तानुक्तद्रवाणामूहार्थमाह-द्रवद्रव्याणीत्यादि / देशका-। त्यादि; अशितं भोज्यमोदनादि, पीतं पेयं क्षीरादि, लीढं लेह्य लविभागज्ञ इति 'वैद्य' इति शेषः // 229 // मध्वादि, खादितं भक्ष्यं मोदकादि / नानाद्रव्यात्मकस्येति बहुइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- विधपृथिव्यादिद्रव्यारब्धस्य / अनेकविधविकल्पस्य अनेकविधा व्याख्यायां सूत्रस्थाने पञ्चचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः // 45 // / मण्डपेयाविलेपीभक्कादयो विकल्पाः प्रकारा यस्य स तथा। अनेकविधप्रभावस्य नानाप्रकारशक्तिकस्य / न हीति हि यस्माषट्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। दर्थे। अनवबुद्धखभावा आहारस्याज्ञातखरूपाः। भिषजो वैद्याः। मे ममेत्यर्थः / भगवानिति धन्वन्तरि प्रति पूजावचनम् / उत्तअथातोऽन्नपानविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ रमाह-इत्युक्त इति ।-उक्तः पूर्वोतवचनैः प्रेरितः / प्रोवाच यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ उक्तवान् / अथेति मङ्गले / खलु वाक्यालङ्कारे // 3 // अनं. शाल्यादि, पानमनुपानादि, विधिविधानं कल्पनं तत्र, लोहितशालिकलमकर्दमकपाण्डुकसुगन्ध.. प्रकारो वा // 1 // 2 // धन्वन्तरिमभिवाद्य सुश्रुत उवाच-प्रागभिहितः रुकरोध्रपुष्पकदीर्घशूककाञ्चनकमहिषमहाशूकहा | कशकुनाहृतपुष्पाण्डकपुण्डरीकमहाशालिशीतभी'प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो बलवर्णीजसां च, स षट्सु रसेवायत्तः, रसाः पुनद्रव्याश्रयिणः,' द्रव्य : यनकदूषकमहादूषकप्रभृतयः शालयः // 4 // रसगुणवीर्यविपाकनिमित्ते च क्षयवृद्धी दोषाणां तत्रेत्यादि / लोहितशाली रक्तशालिः; कलमोऽन्तवेद्यां 'कल. साम्यं च,ब्रह्मादेरपिच लोकस्याहारः स्थित्यत्पत्ति- विः' इति लोके; कर्दमक इति सातिशये पङ्के निष्पद्यत इति विनाशहेतुः, आहारादेवाभिवृद्धिर्बलमारोग्यं वर्णे- कर्दमको लोकतोऽवगन्तव्यः; पाण्डुक इति पाण्डुतुषः पाण्डु. न्द्रियप्रसादश्च, तथा ह्याहारवैषम्यादस्वास्थ्यं; | शुकश्च पाण्डुकः; सुगन्धको देवशालिः पाञ्चाले; शकुनाहृत तस्याशितपीतलीढखादितस्य नानाद्रव्यात्मकस्या- उत्तरकुरोः सकाशाद्धंसैरानीतः, अवन्त्यां नगर्यां स एव वक्रनेकविधविकल्पस्यानेकविधप्रभावस्य पृथक पृथग्द्र- नाना प्रसिद्धः, मगधदेशे तु 'पाशक' इति, वृद्धवैद्यास्तु व्यरसगुणवीर्यविपाककर्माणीच्छामि ज्ञातुं, न ह्यन- | "द्वीपान्तरात् समानीतो गरुडेन महात्मना / शकुनाहृतः स वबुद्धखभावा भिषजः स्वस्थानुवृत्ति रोगनिग्रहणं शालिः स्याद्गरुडापरनामकः" इत्याहुः, पुष्पाणीव सुगन्धानि व कर्तुं समर्थाः आहारायत्ताश्च सर्वप्राणिनो यस्मा सुकुमाराण्यण्डानि तण्डुलानि यस्य सः पुष्पाण्डको लोकतोऽवत्तस्मादन्नपानविधिमुपदिशतु मे भगवानित्युक्तः गन्तव्यः; पुण्डरीकं श्वेतपद्मं तत्सदृशः सौकुमार्यवर्णसौरभैर्यः सः प्रोवाच भगवान् धन्वन्तरिः-अथ खलु वत्स पुण्डरीको देवग्रहादेव बहुपोषनामा; महातण्डुलको महाशालिः; सुश्रुत! यथाप्रश्नमुच्यमानमुपधारयख-॥३॥ शीताद्विभेतीत्येवं शीतभीरुको लोकादवगन्तव्यः; रोध्रपुष्पा.. अथ शिष्यो गुरं प्रति प्रश्नं कुर्वन्नाह-धन्वन्तरिमित्यादि / / | काराः शूका यस्य स रोध्रपुष्पकः; दीर्घाः शूका यस्य स दीर्घअभिवाद्य नमस्कृत्य / उवाच उक्तवान् / किमुक्तवानित्याह शूकः; काञ्चनकः वर्णशालिः; महिषशूको मध्यदेशे 'तिलवासी' प्रागभिहित इत्यादि / मूलं कारणम् / स इति आहारः / / इति प्रसिद्धः; हायनकः 'शगुवाक' इति लोके, जेज्झटस्तु निमित्त चेति चकारादिन्द्रियार्थाः कालो विहारश्चति त्रयं समु | 'घोटकपुच्छ' इत्याह; दूषकमहादूषको लोकादवगन्तव्यौ / प्रभ. तिग्रहणाद्यवकनैषधादयः / शालय इति अकण्डितशुक्ला हैमन्ताः, च्चीयते / दोषाणामित्युपलक्षणं, तेन दोषधात्वादीनामित्यर्थः / आहारस्य सर्वापेक्षणीयतामाह-ब्रह्मादेरित्यादि / स्थितिः अव | अन्ये तु 'कण्डितशुक्ला अकण्डितशुक्लाश्च हैमन्ताः शालयः,ग्रेष्माः षष्टिकाः; 'प्रायेण गर्भपाकाः षष्टिकाः' इत्यन्ये; वार्षिकास्तु व्रीहयः, कमेच्छामि' इति पा० / 2 'स्वस्थानुवृत्ति' इति हस्तलि. 'कण्डितशुकास्तु व्रीहयः' इत्यन्ये / अत्र लोहितशाल्यादय-: खितपुस्तके न पठ्यते। | स्खेषु तेषु देशेषु तैस्वैर्नामभिः प्रसिद्धाः; एकमेव हि द्रव्यं नाना

Page #312
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 215 KARAN A PAAAAPNAL - देशेषु नानाशब्दैरभिधीयते; यथा-बहवोऽन्नं भक्तमाहुः, षष्टिकः प्रवरस्तेषां कषायानुरसो लघुः॥ दाक्षिणात्यास्तु कूरमिति; तत्र दाक्षिणात्येषु भक्तसंज्ञयेव प्रसिद्ध- मृदुः स्निग्धस्त्रिदोषघ्नः स्थैर्यकद्वलवर्धनः // 10 // स्तदितरेषु पुनः कूरसंज्ञेति(?); तस्मात्तु शूकशमीकुधान्यानि विपाके मधुरो ग्राही तुल्यो लोहितशालिभिः॥ नानादेशजकृषीवलेभ्यो ज्ञेयानि, मृगास्तु नानादेशीयव्याधेभ्यः, गौरषधिकगणमाह-अधिक इत्यादि / स्थैर्यक्रत देहदायशाकुनिकेभ्यः पक्षिणः, कन्दमूलफलाशिभ्यो चनेचरतपखिभ्यः | | कृत् , तारुण्यस्थापको वा // 10 ॥कन्दमूलफलानि, शाकानि तु ग्राम्यारण्यवासिभ्यः, कृतान्नानि शेषास्त्वल्पान्तरास्तस्मात् षष्टिका क्रमशो गुणैः११ तु सूदेभ्यः, मेषजद्रव्याणि पुनः क्रय्याणि वणिग्भ्यः, अक्रेयाणि पुनर्मूलादीनि तापसवनेचरेभ्य इति // 4 // शेषास्त्वित्यादि / अल्पान्तराः स्तोकमेदा गुणैः कृता / तस्मात् गौरषष्टिकात् // 11 // मधुरा वीर्यतः शीता लघुपाका बलावहाः॥ पित्तनाल्पानिलकफाः स्निग्धा बद्धाल्पवर्चसः॥५॥ कृष्णव्रीहिशालामुखजतुमुखनन्दीमुखलावाक्षक | त्वरितककुक्कुटाण्डकपारावतकपाटलप्रभृतयो वी. तत्र शालीनां सामान्यगुणमाह-मधुरा इत्यादि / पूर्व हि 'द्रव्यरसगुणवीर्यविपाककर्माणीच्छामि ज्ञातुं' इत्युक्तं, तदेव दर्श- | | व्रीहिविशेषानाह-कृष्णवीहीत्यादि / कृष्णव्रीहिः कृष्णेतुयति-तत्र लोहितशालीत्यादि यावत् दूषकमहादूषकप्रभृतयः1. | षतण्डुलः, शालामुखः कृष्णशुक्लाकारतण्डुलः, जतु लाक्षा तदाशालय इति द्रव्यनिर्देशः, 'मधुरा' इति रसनिर्देशः, 'वीर्यतः कृति मुखं यस्यासी जतुमुखः, नन्दीमुखः आडीचक्षुसदृशमुखता शीता' इति वीर्यनिर्देशः, 'लघुपाका' इति पाकनिर्देशः, स्निग्धा'। ण्डुलः, लावाक्षिसदृशतण्डुलो लावाक्षः, षष्टिकवत्त्वरितं पच्यत इत्यादि गुणनिर्देशः, 'पित्तना' इत्यादि खकर्मनिर्देशः / अल्पा-1 1- इति लरितकः, कुक्कुटाण्डानीव वर्णेन वर्तुलतया च तण्डुला निलकफाः अल्पं वातं श्लेष्माणं न कुर्वन्तीत्यर्थः // 5 // | यस्य सः कुक्कुटाण्डकः, पारावतवच्छुक्लतण्डुलः पारावतः, पाट. तेषां लोहितकः श्रेष्ठो दोषघ्नः शुक्रमूत्रलः॥ लापुष्पवर्णव्रीहिः पाटलः; प्रभृतिग्रहणात् खजरीटखजनकक्षौ: चक्षुष्यो वर्णबलकृत् स्वर्यो हृद्यस्तृषापहः॥६॥ | मकादयो गृह्यन्ते // 12 // वण्यो ज्वरहरश्चैव सर्वदोषविषापहः॥ कषायमधुराः पाकेऽमधुरा वीर्यतोऽहिमाः॥ लोहितशालिगुणमाह-तेषामित्यादि / दोषघ्नस्त्रिदोषघ्नः / | अल्पाभिष्यन्दिनस्तुल्याः षष्टिकैर्बद्धवर्चसः॥ 13 // सर्वदोषेत्यादि अत्र दोषशब्दो व्याधिषु वर्तते // 6 // - ___ कषायमधुरा रसे। अमधुराः पाके कटुको इत्यर्थः / वीर्यतोsतस्मादल्पान्तरगुणाः क्रमशः शालयोऽर्वराः॥७॥| हिमा उष्णा इत्यर्थः / अल्पाभिष्यन्दिन इति पूर्ववत् / तुल्याः षष्टिकैरिति एतेन कुधान्येभ्य एषामुत्कर्षः सूच्यते, न तु षष्टिः शालीनां तारतम्यमाह-तस्मादित्यादि / तस्मात् लोहित | कानां गुणकारिता, चरकाद्यैस्त्रिदोषकारिलेन पाटलस्योक्तवात् / शालेः / अल्पान्तरगुणा इति अल्पमन्तरं मेदः क्रमेणावरलेन 'अनार्षोऽयं पाठः' इति जेज्झटः / 'पाटलाशब्दो ब्रोही येषां ते तथोक्ताः / गुणशब्दः कर्मवाची / क्रमशोऽवरा इति सामान्ये विशेषे च वर्तत इति विशेषवाचिनस्त्रिदोषकर्तृवं, क्रमात् क्रमाद्धीना इत्यर्थः॥७॥ सामान्येन व्रीहेस्तूक्त एव गुणः' इति गयी। 'यत्रिदोषकारी षष्टिककाङ्गुकमुकुन्दकपीतकप्रमोदककाकलका | पाटलस्तत्र जात्यन्तरम् , अयं तु यथोक्तगुणः' इति ब्रह्मदेवः सनपुष्पकमहापंष्टिकचूर्णककुरवककेदारप्रभृतयः // 13 // . षष्टिकाः॥८॥ कृष्णव्रीहिर्वरस्तेषां कषायानुरसो लघुः॥ रसे पाके च मधुराः शमना वातपित्तयोः॥ तस्मादल्पान्तरगुणाः क्रमशो वीहयोऽपरे // 16 // शालीनां च गुंणैस्तुल्या बृहणाः कफशुक्रलाः॥९॥ अथ कृष्णव्रीहिगुणमाह-कृष्णव्रीहिरित्यादि // 14 // षष्टिकानाह-षष्टिकेत्यादि / अन्ते षष्टिकाभिधानं सर्वेषां दग्धायामवनौ जाताः शालयो लघुपाकिनः // षष्टिकत्वसूचनार्थम् / षष्टिको गौरषष्टिकः, मुकुन्दककाकलकास कषाया बद्धविण्मूत्रा रूक्षाः श्लेष्मापकर्षणाः // 15 // नपुष्पककुरबककेदाराः कृष्णषष्टिकाः, शेषा गौरकृष्णा इति / प्रभृतिग्रहणाचीनदुर्दरशारदादयः / षष्टिको व्रीहिमेद एव, 'ष अथ भूमिद्वारेण गुणमाह-दग्धायामित्यादि / दग्धायामवनौ ष्टिको व्रीहिषु श्रेष्ठ' इत्युक्तत्वात् ; किंतु व्रीहिश्चिरपाकी, षष्टि- जाता इति दग्धभूमावुत्पन्नाः // 15 // कस्तु शीघ्रपाकी // 8 // 9 // स्थलजाः कफपित्तनाः कषायाः कटुकान्वयाः॥ किंचित्सतिक्तमधुराः पवनानलवर्धनाः॥१६॥ 1 'विपाककटुकाः स्मृताः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 'ऽपरे' इति पा० / ३.०महापिण्डक' इति पा० / 4 'गुणतश्चापि समाना / 1 'शेषास्त्वल्पान्तरगुणाः' इति पा० / 2 'कृष्णमुखतण्डुलः' बद्धवर्चसः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। | इति पा०।३ 'अम्लाः ' इति पा० /

Page #313
216 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान स्थलजा इत्यादि / स्थलजा जाङ्गलभूमिसंभवाः / सतिकमधुरा माकः, हस्तिश्यामाकः श्यामिकेति लोके; नीवार उलिकाधान्यं, ईषत्तिक्तमधुराः / पवनानलवर्धना इति अत्र किंचिच्छब्दः। तद्विविधम्-एकं धान्यसदृशविटपं धान्यक्षेत्रजं, द्विता मं महासंबध्यते // 16 // दलकाण्डं तु सलिलजं; तत्र सलिल सलिलवृद्धिमात्रस्तम्बप्रकैदारा मधुरा वृष्या बल्याः पित्तनिबर्हणाः॥ रोहं रक्तशूकं च, तदेव 'प्रशान्तिका' इति तन्त्रान्तरेऽपि ईषत्कषायाल्पमला गुरवः कफशुक्रलाः // 17 // | पठ्यते; वरको वरटिको शाकम्भरीभूमौ प्रायशः; उद्दालको वनकोद्रवः; प्रियङ्गुः ‘कनिका' इति लोके मधूलिका मर्कटकेदारा इत्यादि / कैदारा अनूपजा इत्यर्थः / वृष्याः शुक्रवैरे. चमिकाः / शुक्रलाः शुक्रवृद्धिकराः // 17 // हस्ततृणं; तद्भेदो नन्दीमुखी; कुरुविन्दको व्रीहिगुरुः; गवेधुक स्तृणविशेषः; 'गलगोधूम' इति लोके, देशान्तरे तु 'गरल' इति रोप्यातिरोप्या लघवः शीघ्रपाका गुणोत्तराः। लोके, अन्ये तु प्रभृतिग्रहणाद्वेधुकशब्दं गृह्णन्ति; सरः सरअदाहिनो दोषहरा बल्या मूत्रविवर्धनाः॥ 18 // कर्णिकाः बरुकः 'बरु' इति लोके, अन्ये तु बरुकशब्दं प्रभृति रोप्यातिरोप्यगुणमाह-रोप्येत्यादि / ये शालय एकवारमु- ग्रहणाद्गृहन्ति; तोदपर्णी तोयपर्णी खनामप्रसिद्धा; मुकुन्दो त्पाट्याश्वन्यत्र रोप्यन्ते ते रोप्याः, ये तु द्विस्त्रिाऽन्यत्र रोप्यन्ते मलुन्दः: वेणुयवो वंशफलम् / शेषाणि तु वनचारिभ्यो बेयानि / तेऽतिरोप्याः / मूत्रविवर्धना इति अदाहित्वात् , 'मूत्रला' इत्येके, प्रभृतिग्रहणेन झण्टीघद्टीजोन्नलिकादयः // 21 // अन्ये तु 'मूत्रविवर्धना मूत्रापकर्षणाः प्रमेहिणां हिता इत्यर्थः उष्णाः कषायमधरा रूक्षाः कटुविपाकिनः॥ // 18 // श्लेष्मना बद्धनिस्यन्दा वातपित्तप्रकोपणाः॥२२॥ . शालयश्छिन्नरूढा ये रक्षास्ते बद्धवर्चसः॥ | कषायमधुरस्तेषां शीतः पित्तापहः स्मृतः॥ तिकाः कषायाः पित्तना लघुपाकाः कफापहाः 19 कोद्रवश्व सनीवारः श्यामाकश्च सशान्तनुः // 23 // छिन्नरूढशालिगुणमाह-शालय इत्यादि / छिन्नरूढा इति उष्णा इत्यादि / बद्धनिस्यन्दा बद्धमूत्राः / तषामेव केषांचि.. पूर्व छिन्नाः पश्चाद्रूढा इत्यर्थः 19 // | वैशेषिकं गुणमाह-कषायमधुरा इत्यादि / 'सकोरदूषाः' विस्तरेणायमुद्दिष्टः शालिवर्गो हिताहितः॥ श्यामाका नीवारश्च' इति केचित् पठन्ति / तत्र बहुवचनं इति शालिवर्गः। | श्यामाकानां त्रिविधत्वात् // 22 // 23 // उपसंहारमाह-विस्तरेणेत्यादि / उद्दिष्टः संक्षेपेण कथितः। कृष्णा रक्ताश्च पीताश्च श्वेताश्चैव प्रियङ्गवः॥ अयं शालिवर्गः, किंविशिष्टः शालिवर्गः? विस्तरेण सह सविस्तर | यथोत्तरं प्रधाना: r: कफहराः स्मृताः 24 इत्यर्थः / सविस्तरता च वक्ष्यमाणश्लोकेन दर्शिता / तद्यथा | कङ्गुनीगुणमाह-कृष्णा इत्यादि / प्राधान्यं कफहरवादि. "धान्येन मासेषु फलेषु चैव शाकेषु चानुक्कमिहाप्रमेयात्" इति। गुणापेक्षम् // 24 // अत्र हि अप्रमेयादिति आनन्त्यादित्यर्थः। मधूली मधुरा शीता स्निग्धा नन्दीमुखी तथा // __ अथ कुधान्यवर्गः। मधूलिकानन्दीमुखीगुणमाह-मधूलीत्यादि / तथा मधुरतद्वत् कुधान्यमुद्रादिमाषादीनां च वक्ष्यते // 20 // शीतलस्निग्धेत्यर्थः ॥तद्वदित्यादि / तद्वदिति सविस्तराणामपि कुधान्यानां मुद्गा-1 विशोषीतत्र भूयिष्ठं वरुका समुकुन्दकः॥२५॥ दीनां माषादीनां चोदेशमात्रमेव भविष्यतीत्यर्थः / माषादीनां वरुकमुकुन्दकयोगुणमाह-विशोषीत्यादि / विशोषी द्रवचेति चकारेण मांसफलशाकवर्गेषु चोदेशमात्रमेव भविष्यती-धातोः / भूयिष्ठमतिशयेन // 25 // . त्यनुक्तं समुच्चीयते / अनेन पाठेन मुद्रादीनां धान्यत्वं सूच्यते, रूक्षा वेणुयवा शेया वीर्योष्णा कटुपाकिनः॥ तेन मुद्गादयः शिम्बीधान्येषु पठ्यन्ते / कुधान्येति कुत्सितानि | बद्धमूत्राः कफहराः कषाया वातकोपनाः // 26 // कुधान्यानि // 20 // वेणुयवगुणमाह-रूक्षा इत्यादि / कुधान्यानां वार्गिकगुणकोरदूषकश्यामाकनीवारशान्तनुवरकोदालक / प्रस्तावे 'बद्धनिस्यन्दा' इत्युक्तेऽपि वेणुयवा बद्धमूत्रा इति प्रियङ्गुमधूलिकानन्दीमुखीकुरुविन्दगवेधुकसरब- | पृथकृत्य यदुक्तं तदतिशयप्रतिपादनार्थम् // 26 // . रुकतोद(य)पर्णीमुकुन्दकवेणुयवप्रभृतयः कुधान्य- मुद्गवनमुद्रकलायमकुष्ठमसूरमजल्यचणकसतीविशेषाः॥२१॥ नत्रिपुटकहरेण्वाढकीप्रभृतयो वैदलाः॥२७॥ कुधान्यान्याह-कोरदूषकेत्यादि / कोरदूषकः कोद्रवः; शमीधान्यानि गुणकर्मभ्यां निर्दिशन्नाह-मुद्रेत्यादि / मुद्गा श्यामाकत्रिविधः-श्यामाकः, उष्ट्रश्यामाकः, हस्तिश्यामाकश्चेति; | नानाविधा हरितपीतकृष्णरक्तमेदेन वनमुद्स्तु वने जायते कृष्णश्यामाकशब्देन तोयश्यामाक उच्यते, उष्ट्रश्यामाकः स्थूलश्या 1 'वरट्टिका' इति पा० / 2 'स्युः लिग्धाः कफहराः सराः' १'चास्य' इति पा०। २'स्थलश्यामाकः' इति पा०. इति ताडपत्रपुस्तके पाठः।

Page #314
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 217 मुद् इति प्रसिद्धः, 'मुद्रिका' इति लोके कलायात्रिपुटाः; मकु- वैदलखेनामाह्यान् माषादीनाह-माष इत्यादि / भिन्नपुरीठको मोठः; मसूर द्विविधाः-कृष्णाः पाण्डुराश्च, तत्र कृष्ण-षमूत्रो द्रवपुरीषमूत्रः। संतर्पणस्तृप्तिकरः / बलप्रदः बलमुपचवर्णा मसूराभिधानाः, पाण्डुवर्णा मङ्गल्यकाभिधानाः; चणकः | यशक्तिलक्षणम् / वृष्यत्वशुक्रलले सुतिवृद्धिकरलेन / 'पित्तकप्रसिद्धः; सतीनो वर्तुलकः; खल्पास्त्रिपुटाः; हरेणुः खल्पव- फावहश्च' इति क्वचित् // 34 // तुलः; आढकी तुवरी / वैदला इति एषां 'वैदला' इति संज्ञा, ___ कषायभावान्न पुरीषमेदी न पुनरन्वयार्थेन वैदलसंज्ञा; एवं हि विदलानामिति वैदला इति न मूत्रलो नैव कफस्य कर्ता // माषकुलत्थादिष्वपि वैदलवं स्यात् ; तेन “वल्लूरं मूलकं स्वादुर्विपाके मधुरोऽलसान्द्रः मत्स्यान् शुष्कशाकानि वैदलम् / वर्जयेच्चालुकं गुल्मी मधुराणि संतर्पणः स्तन्यरुचिप्रदश्च // 35 // फलानि च" इत्यादिषु वैदलखेन मुद्गादिषु निषेधः, तेन गुल्मेषु राजमाषानाह-कषायेत्यादि / अलसान्द्रो राजमाषः / माषकुलत्थादयो न निषिध्यन्ते, न हि ते वैदलाः // 27 // | कषायरसप्रभावात् कफहारिखमवृष्यत्वं च ज्ञेयम् / स्वादुरिति कषायमधुराः शीताः केटुपाका मरुत्कराः॥ रसे // 35 // बद्धमूत्रपुरीषाश्च पित्तश्लेष्महरास्तथा // 28 // / माषैः समानं फलमात्मगुप्तवैदलानां सामान्यगुणमाह-कषायेत्यादि // 28 // मुक्तं च काकाण्डफलं तथैव // नात्यर्थ वातलास्तेषु मुद्रा दृष्टिप्रसादनाः॥ आत्मगुप्तकाकाण्डयोर्गुणमाह-मारित्यादि / आत्मगुप्ता प्रधाना हरितास्तत्र वन्या मुद्समाः स्मृताः // 29 // कपिकच्छुः, तस्याः फलमात्मगुप्तम् / काकाण्डफलमश्वकः, कपि. मुद्गगुणमाह-नात्यर्थमित्यादि // 29 // . कच्छुसदृश शिम्बः काकाण्डः 'शूकरशिम्बी' इति लोके ॥विपाके मधुराः प्रोक्ता मसूरा बद्धवर्चसः॥ आरण्यमाषा गुणतः प्रदिष्टा मसूरगुणमाह-विपाक इत्यादि // रूक्षाः कषाया अविदाहिनश्च // 36 // आरण्यमाषगुणमाह-आरण्यमाषा इत्यादि / आरण्यमामकुष्ठकाः कृमिकराः षाणां रूक्षलाविदाहिले खजात्यपेक्षया // 36 // मकुष्टगुणमाह-मकुष्ठका इत्यादि / उष्णः कुलत्थो रसतः कषायः . कलायाः प्रचुरानिलाः // 30 // कटुर्विपाके कफमारुतघ्नः॥ कलायगुणमाह-कलाया इत्यादि // 30 // शुक्राश्मरीगुल्मनिषूदनश्च आढकी कफपित्तघ्नी नातिवातप्रकोपणी॥ सांग्राहिकः पीनसकासहन्ता // 37 // आढकीगुणमाह-आढकीत्यादि // कुलत्थानाह-उष्ण इत्यादि / उष्णो वीर्येण / कफमारुवातलाः शीतमधुराः सकषाया विरूक्षणाः॥ 31 // तघ्न इति कफमारुती भिन्नी मिलितौ च हन्तीत्यर्थः॥३७॥ कफशोणितपित्तनाश्चणकाः पुंस्त्वनाशनाः॥ आनाहमेदोगुदकीलहिका.. ते एव घृतसंयुक्तास्त्रिदोषशमनाः परम् // 32 // श्वासापहः शोणितपित्तक॥ चणकगुणमाह-वातला इत्यादि // 31 // 32 // कफस्य हन्ता नयनामयनो हरेणवः सतीनाश्च विज्ञेया बद्धवर्चसः॥ विशेषतो वन्यकुलस्थ उकः॥३८॥ हरेणुसतीनावाह-हरेणव इत्यादि // वन्यकुलत्थमाह-आनाहेत्यादि / गुदकीला अर्शासि // 30 // ऋते मुद्गमसूराभ्यामन्ये स्वाध्मानकारकाः॥३३॥ ईषत्कषायो मधुरः सतिक्तः सांग्राहिकः पित्तकरस्तथोष्णः॥ - ऋते मुद्रमसूरयोराध्मानकरलमाह-ऋत इत्यादि / ऋते तिलो विपाके मधुरो बलिष्ठः विना / मुद्गमसूरयोः खजात्यपेक्षया आध्माननिषेधः, न पुनः खिग्धो व्रणे लेपन एव पथ्यः॥३९॥ सर्वथाऽध्माननिषेधः // 33 // दन्त्योऽग्निमेधाजननोऽल्पमूत्रमाषो गुरुर्मिनपुरीषमूत्रः स्त्वच्योऽथ केश्योऽनिलहा गुरुश्च // निग्धोष्णवृष्यो मधुरोऽनिलनः // तिलमाह-ईषदित्यादि / ईषत्कषायोऽनुरसलेन, मधुरो संतर्पणः स्तन्यकरो विशेषा मुख्यरसलेन, ईषत्तितोऽनुरसखेनैव / व्रणे लेपन एव पथ्य इति दलप्रदः शुक्रकफावहश्च // 34 // एतेन तिलानामालेपन एव व्रणे पथ्यलम् , अभ्यवहारे पुनर पथ्यत्वमेव; अन्ये पुनः 'स्निग्धो व्रणे सर्वत एव पथ्यः' इति 1 'कटुपाकानिलापहाः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / 2 भयमोकः क्वचिद्धस्तलिखितपुस्तके न पध्यते। १'कटुकः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / 2 'स्तन्यः' इति पा० / सु.सं.२८

Page #315
218 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान m mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm पठन्ति, सर्वत इति पञ्चदशधा प्रसरप्रदुष्टेष्वित्यर्थः, अन्ये तु संबध्यते / श्लेष्मकर इति नवगोधूमः, पुराणगोधूमस्तु वसन्तेऽ'द्विव्रणीयोक्तेभ्यो दोषहन्तृभ्यो लेपेभ्यः सर्वेभ्यः पथ्यतम | प्युपयोगार्हलान्न श्लेष्मकरः॥ 43 ॥इत्यर्थः' / दन्तेभ्यो हितो दन्त्यः / बचे हितस्वच्यः / केशेभ्यो लक्षः कषायो विषशोषशुक्रहितः केश्यः // 39 // बलासदृष्टिक्षयकृद्विदाही॥४४॥ तिलेषु सर्वेष्वसितःप्रधानो कटुर्विपाके मधुरस्तु शिम्बः मध्यः सितो हीनतरास्तथाऽन्ये // 40 // प्रभिन्नविण्मारुतपित्तलश्च // सामान्यशिम्बिगुणमाह-रूक्ष इत्यादि / 'विषशोथमेह' इति तिलानामुत्तममध्यमाधमत्वमाह-तिलेष्वित्यादि / असितः कृष्णः। सितः श्वेतः / अन्ये इति पीतहरितलोहिताः॥४०॥ केचित् पठन्ति // 44 // सितासिताः पीतकरक्तवर्णा यवः कषायो मधुरो हिमश्च . भवन्ति येऽनेकविधास्तु शिम्बाः॥४५॥ कटुर्विपाके कफपित्तहारी॥ यथादितस्ते गुणतः प्रधाना वणेषु पथ्यस्तिलवञ्च नित्यं शेयाः कटूष्णा रसपाकयोश्च // प्रबद्धमूत्रो बहुवातवर्चाः // 41 // स्थैर्याग्निमेधावरवर्णकृञ्च वर्णविशेषेण शिम्बानां गुणमाह-सितेत्यादि / सिताः . सपिच्छिलः स्थूलविलेखनश्च // शुक्लाः, असिताः कृष्णाः / यथादितस्ते गुणतः प्रधाना इति असितात् कृष्णात् सितः प्रधानः, पीतादसितः प्रधानः, रक्तामेदोमरुत्तृहरणोऽतिरुक्षः दपि पीतः / गुणे रसवीर्यविपाकलक्षणैः, प्रधानाः श्रेष्ठाः / प्रसादनः शोणितपित्तयोश्च // 42 // अन्ये तु 'यथोदितास्ते गुणतस्तथाऽऽर्दाः' इति पठन्ति / अत्रायवमाह-यव इत्यादि / हिमश्चेति चकारः कषायानन्तरं यमर्थः-ये शिम्बा येन प्रकारेण रसपाकयोरुदितास्ते तथैबोद्धव्यः; तेन मधुररसाच्चकारसमुच्चितं कषायत्वं हीनमिति ज्ञेयम् / व्रणेषु पथ्यस्तिलवदिति तिलो यथा व्रणे लेपे वात-1 सहाद्वयं मूलकजाश्च शिम्बाः / पित्तकफेषु च शस्यते, तथा यवोऽपि / नित्यमिति वचनेनावि. कुशिम्बिवल्लीप्रभवास्तु शिम्बाः॥४६॥ दग्धविदग्धाभिन्नारद्धवाद्यवस्थाखित्यर्थः; अन्ये तु नित्य शेया विपाके मधुरा रसेच . प्रहणेन व्रणे यवमभ्यवहारेणापि हितमिच्छन्ति / प्रबद्धमूत्रः बलप्रदाः पित्तनिबर्हणाश्च // अल्पमूत्रः, अत एव प्रमेहिणां हितः / बहुवातवर्चा इति वातो. सहाद्वयमिति सहाद्वयं मुद्द्रपर्णीमाषपण्यौँ / मूलकजाश्च शिम्बा ऽत्र कुक्षिवातोऽभिप्रेतः, अन्यथा मेदोमरुत्तृइहरण इति विरु इति मूलकशिम्बी / कुशिम्बीवल्ली शुकशिम्बी। अन्ये तु 'मूलकध्यते / स्थैर्य वयःस्थापनकारिखम् / मेदोमरुत्तृइहरण इति मेदोवातं तृष्णां च हन्तीत्यर्थः; यदि वा मेदसाऽऽवृतो मरुन्मे | पर्णिकाच' इति पठन्ति; लत्र मूलकपर्णी शोभाजनकः॥४६॥दोमरुत्तं सावरणं हन्ति, स्रोतःशोधकलात् ; निरावरणे तु रूक्ष विदाहवन्तश्च भृशं विरुक्षा , शीतकषायकटुपाकै तिवर्धको नातिप्रत्यनीकः / 'यवोऽकषायः' विष्टभ्य जीर्यन्त्यनिलप्रदाश्च // 47 // इति केचित् ; तत्रेषत्कषाय इत्यर्थः // 41 // 42 // रुचिप्रदाश्चैव सुदुर्जराश्च सर्वे स्मृता वैदलिकास्तु शिम्बाः॥ पभिर्गुणैहीनतरैस्तु किंचि इदानी वैदलानां मुद्रादीनां सतीनान्तानामाईशिम्बीगुणद्विद्याद्यवेभ्योऽतियवानशेषैः॥ माह-विदाहवन्तश्चेत्यादि / विष्टभ्य जीर्यन्ति गुडगुडाशब्द अतियवगुणमाह-एभिरित्यादि / अतियवा निःशूकाः | कृखा पाकं गच्छन्तीत्यर्थः; अन्ये 'सवाततोदशूला मलस्याप्रकृष्णारुणयवा एव / अशेषैर्गुणैरतियवान् विद्यादित्यर्थः / अन्ये वृत्तिं कृत्वा पाकं गच्छन्तीत्यर्थः / वैदलिकास्तु विम्बा मुद्रादीनातु पठन्ति-'यवेभ्योऽपि यवानशेषान्' इति / तत्रातियवय- माईफलिकाः। शुष्कनिर्गतत्वचा तु प्रागुक्त एव गुणः॥४७॥विकादयोऽशेषशब्दवाच्याः। तत्र यविका निःशुकाः खल्पाः। कटुर्विपाके कटुकः कफनो गोधूम उक्तो मधुरो गुरुश्च विदाहिभावादहितः कुसुम्भः // 48 // बल्यः स्थिरः शुक्ररुचिप्रदश्च // 42 // उष्णाऽतसी स्वादुरसाऽनिलनी स्निग्धोऽतिशीतोऽनिलपित्तहन्ता पित्तोल्बणा स्यात् कटुका विपाके / सन्धानकृच्छ्लेष्मकरः सरश्च // पाके रसे चापि कटुः प्रदिष्टः सिद्धार्थकः शोणितपित्तकोपी॥४९॥ गोधूमगुणमाह-गोधूम इत्यादि / स्थिरो वयःस्थापनकारी। निग्धोऽतिशीत इत्यतिशब्दः काकाक्षिगोलकवद्भयत्रापि 1 'शोणितपिचहेतुः' इति पा० /

Page #316
अध्यायः 46] * सुश्रुतसंहिता। 219 तीक्ष्णोष्णरूक्षः कफमारुतघ्न जङ्घाला, विष्किराः, प्रतुदा, गुहाशयाः, प्रसहार, स्तथागुणश्चासितसर्षपोऽपि // पर्णमृगा, बिलेशया, ग्राम्याश्चेति / तेषां जङ्घालविशमीधान्यसामान्यादेव कुसुम्भातसीसर्षपगुणमाह-कटु- किरी प्रधानतमौ // 53 // विपाके इत्यादि।-रसे च पाके च कटुक इत्यर्थः / 'मधुरोऽनि अन्नं भक्तरूपं चोक्तं, प्रधानव्यञ्जनं मांसमाह-तद्यथेलग्नः' इत्यन्ये पठन्ति / सिद्धार्थकः श्वेतसर्षपः / रक्तसर्षपगुण- त्यादि / जलेशयाः कोशस्थाः पादिनो मत्स्याश्च; आनूपाः कूलमाह-तथेत्यादि / असितसर्षपो रक्तसर्षपः // 48 // 49 // चराः प्लवाश्च; ग्राम्यशब्देनैकशफशब्देन च ग्राम्याः, शफः खुरः; अनार्तवं व्याधिहतमपर्यागतमेव च // क्रव्यभुक्शब्देन च गुहाशयाः प्रसहाश्च, क्रव्यं मांस; जाङ्गल. अभूमिजं नवं चापि न धान्यं गुणवत् स्मृतम् 50 शब्देन जङ्घालविष्किरप्रतुदपर्णमृगबिलेशया इति त्रयोदश भेदाः त्याज्यमाह-अनार्तवमित्यादि / अनातैवम् अन्यर्तुजातम् / षट्खेवान्तर्भूताः / संख्येयनिर्देशादेव षटसंख्यायां लब्धायां व्याधिहतं कुछमादिना हतम् / अपर्यागतम् अपक्कम् / अभूमि- षड्ग्रहणं प्रतुदादिभेदा एतेष्वेवावरुध्यन्ते, तेन षड्वर्गा इति जम् ऊषरोपलकादिसविषभूमिजं; 'यस्य धान्यस्य या उचिता | नियमार्थम् ; 'अन्येऽपि जङ्घालादिमेदा भविष्यन्तीति सूचनार्थम्' भूमिस्ततोऽन्यत्र भूमौ जातम्' इत्यपरे / नवं चापीति चकारेण इत्यपरे / अयं षोढा भेदः संक्षेपेणोत्तरोत्तरप्राधान्यज्ञापनाय / नवस्यानतिदोषकारिता सूच्यते / धान्यशब्देन शुकशमीधान्यानि वर्गाणामुत्तरोत्तरप्राधान्यमाह-एतेषामित्यादि / पुनद्वैविध्यगृह्यन्ते // 5 // माह-ते पुनरित्यादि / द्वैविध्यकथनं जाङ्गलत्वेनानूपत्वेन च नवं धान्यमभिष्यन्दि लय संवत्सरोषितम॥ वक्ष्यमाणमेदानां गुणानुगमाय / जाङ्गलस्याष्टविधवमाह-तत्रे. ___ नवादीनां गुणमाह-नवमित्यादि / नवमिति वर्ष यावत् / त्यादि / ते सर्वेऽत्रैव वक्ष्यन्ते / तेषां मध्ये कस्य प्राधान्यमिअभिष्यन्दि दोषधातुमलस्रोतसां क्लेदप्राप्तिजननम् / लघु संवत्स- त्याह-तेषामित्यादि / 'जाङ्गलविष्किरौ' इति क्वचित् // 53 // रोषितमिति लघु पुराणमिति वाच्येऽत्र 'संवत्सरोषितम्' इति तीवेणहरिणसंकुरङ्गकरालकृतमालशरभश्वदंयत् करोति तज्ज्ञापयति-प्रथमवर्षादूर्ध्व द्वितीय वर्ष यावत् ष्टापृषतचारुष्करमृगमातृकाप्रभृतयो जङ्गाला मृगाः पुराणं गुणवच भवति, तदूर्ध्वं तु नीरसत्वान्न गुणकरमिति / कषाया मधुरा लघवो वातपित्तहरास्तीक्ष्णा हृद्या उक्तं च-"वर्षोषितं सर्वधान्यं परित्यजति गौरवम् / न तु बस्तिशोधनाश्च // 54 // त्यजति तद्वीर्य क्रमशो विजहाति तत्" इति; 'माषचणकादयस्तु जनालविष्किरावाह-तावेणेत्यादिना / ताविति यौ जङ्घालविनूतना एव स्वकार्यकरणसमर्थाः' इत्येके // किरौ कथ्येते इत्यर्थः / एणः कृष्णहरिणः, हरिणो गौरहरिणः, विवाहि गुरु विष्टम्भि विरूढं दृष्टिदूषणम् // 51 // ऋक्षो नीलाण्डः 'रोरु' इति प्रसिद्धः, कुरङ्गश्चतुरगतिः 'चतुरङ्ग' विरूढमाह-विदाहीत्यादि / विरूढम् अङ्खरजननशक्तिरहित- इति लोके. करालोऽधोनिष्क्रान्तदन्तो हिमवदादिपर्वतेषु 'कस्तूमित्यर्थः, अन्ये 'विरूढमङ्कुरितम्' इत्याहुः, ईषदृष्टं चणकमुद्गादि-रीमृग' इति लोके, कृतमाला बहवः सङ्घातचारिणो मृगा देशाविरूढमाहुरपरे // 51 // न्तरे लोकादवगन्तव्याः, शरभोऽष्टापद उष्ट्रप्रमाणो महाक्षः शाल्यादेः सर्षपान्तस्य विविधस्यास्य भागशः॥ | पृष्ठगतचतुष्पादः काश्मीरे प्रसिद्धः, श्वदंष्ट्रश्चतुर्दष्ट्रोऽतिदुष्टः कोलप्रमाणसंस्कारमात्राः संपरिकीर्तिताः॥५२॥'कर्कटक' इति कार्तिकपुरे, पृषतो बिन्दुचित्रितः 'चित्तल' इति इति कुधान्यवर्गः। लोके, चारुष्कश्चारुशरीरः खल्पतनुर्मुगमेद एव, मृगमातृका उपसंहारमाह-शाल्यादेरित्यादि / भागशः कालप्रमाणं संव- अल्पा पृथदरा चतुरजस्त्री 'मेदली' इति लोके / प्रभृतिग्रहणात् स्सरोषितमित्यनेनोक्तम् / संस्कारो यथा-गुरोरपि व्रीहेः संस्का- कोट्टकारकरामादयः / जङ्घाला इति प्रशस्तजङ्घावन्तः / तेषां रवशालाजा लघवः, मात्रा पुनरग्निबलापेक्षिणी हीना मध्यमो. मात्रा पुनरामबलापाक्षणा हाना मध्यमा- | सामान्य गुणमाह-कषाया इत्यादि / तीक्ष्णा इति तीक्ष्णगुणतमा चेति / "लघु पथ्यतमं प्रोक्तं गुर्वपथ्यतमं स्मृतम् / यद्य- कर्मकरत्वात् / बस्तिशोधना इति अश्मरीशकेरामूत्रकृच्छ्रमूदागच्छति क्षिप्रं तत्तलघुतरं स्मृतम्" इति / कुधान्यवर्गः॥५२॥| त्राघातादिषु पथ्याः, मूत्रविरेककारिण इत्यर्थः // 54 // अथ मांसवर्गः।। कषायमधुरो हृद्यः पित्तामुक्कफरोगहा // . अत ऊर्वे मांसवर्गानुपदेष्यामः तद्यथा-जले संग्राही रोचनो बल्यस्तेषामेणो ज्वरापहः॥५५॥ शया, भानूपा, ग्राम्याः, क्रव्यभुज, एकशफा, जाङ्गलाश्चेति षण्मासवर्गा भवन्ति / एतेषां वर्गा तेषां मध्ये कृष्णहरिणगुणमाह-कषायेत्यादि / एणस्य षड़'णामुत्तरोत्तरा प्रधानतमाः। ते पुनर्द्विविधा जाङ्गला सखेऽपि कषायमधुरोत्कटत्वात् कषायमधुर इत्युक्तम् // 55 // आनूपाश्चेति / तत्र जागलवर्गोऽष्टविधः। तद्यथा- | मधुरो मधुरः पाके दोषघ्नोऽनलदीपनः // शीतलो बद्धविण्मूत्रः सुगन्धिर्हरिणो लघुः॥५६ // 1 वातकोपनम्' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / 2 'काल: प्रमाणं संस्कारो मात्रा चामिन् परीक्ष्यते' इति ताडपत्रपुस्तके पाठ। / १'तत्र जबालाः' इति तारपत्रपुस्तके पाठः।

Page #317
220 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थानं गौरहरिणगुणमाह-मधुर इत्यादि / बद्धविण्मूत्र इति एते. पांशुलश्चैव पौण्डको दर्भरस्तथा / लावश्चतुर्विधः प्रोक्तस्तित्तिरिनातीसारिणां प्रमेहिणां च हित इत्युक्तम् ; एणस्तु प्रमेहिणा- विविधः स्मृतः-" इति; गैरिकपांशुलौ प्रसिद्धौ, पौण्डुकदर्भरौ महितः बस्तिशोधनत्वात् // 56 // देशान्तरे लोकादवगन्तव्यौ / तित्तिरिर्व्याख्यातः / अस्याग्रे एणः कृष्णस्तयोर्शयो हरिणस्ताम्र उच्यते // | केचिद् गैरिकपांशुलपौण्डूकदर्भरभेदेन गुणान् पृथग्भिन्नान् योन कृष्णो न ताम्रश्च कुरङ्गः सोऽभिधीयते 57 पठन्ति; एतच न बहुसंमतं, तस्मान्न पठनीयम् // 6 // सूत्रेणैणहरिणयोर्भेदमाह-एण इत्यादि // 5 // ईषहरूष्णमधुरो वृष्यो मेधाग्निवर्धनः // तित्तिरिः सर्वदोषघ्नो ग्राही वर्णप्रसादनः // 61 // शीताऽसृपित्तशमनी विज्ञेया मृगमातृका // रक्तपित्तहरः शीतो लघुश्वापि कपिञ्जलः॥ सन्निपातक्षयश्वासकासहिक्कारुचिप्रणुत् // 58 // कफोत्थेषु च रोगेषु मन्दवाते च शस्यते // 62 // मृगमातृकामाह-शीतेत्यादि // 58 // हिक्काश्वासानिलहरो विशेषाद्गौरतित्तिरिः॥ लावतित्तिरिकपिञ्जलवीरवर्तिकावर्तकनमृका- कृष्णतित्तिरिगुणमाह-ईषदित्यादि / ईषद्गुरुत्वं लावकापेवार्तीकचकोरकलविङ्कमयूरककरोपचक्रकुकुटसा. क्षया / सर्वग्रहणं रक्तदुष्टिनवप्राप्तये / गौरतित्तिरिगुणमाहरङ्गशतपत्रकुतित्तिरिकुरुवाहकयवालकप्रभृतयः |रक्तेत्यादि ॥६१॥६२॥ख्याहला विष्किराः॥ 59 // वातपित्तहरा वृष्या मेधाग्निबलवर्धनाः॥६३॥ लघवः शीतमधुराः कषाया दोषनाशनाः॥ लघवः करा हृद्यास्तथा चैवोपचक्रकाः॥ लावः प्रसिद्धः; तित्तिरिः कृष्ण तित्तिरिश्चित्रपक्षः; कपिजलो करगुणमाह-वातपित्तेत्यादि / उपचक्रगुणमाह-तथेगौरतित्तिरिः; वीरः कपिञ्जलानूकः कपिजलादल्पो वर्तिकातः | त्यादि / तथेति ककरसदृशगुणा इत्यर्थः // 63 ॥किञ्चिन्महान् वर्तिकासदृश एव, 'घर्घरा' इति लोके; वर्तिका कषायः स्वादुलवणस्त्वच्यः केश्योऽरुचौ हितः 64 वर्तिको तद्भेदों; नप्तका लोके घुडुरुकाभिधा हङ्कारकारिण्यल्पा | / मयूरः स्वरमेधाग्निहक्श्रोत्रेन्द्रियदायकृत् // पाण्डुरोदरा; वार्तीका वर्तिचटकाः खल्पाः संघातचारिणः 'वगेडा'। इति लोके; चकोरो रक्ताक्षो विषसूचकः खनाना ख्यातः; कल-1 मयूरगुणमाह-कषाय इत्यादि / दृक्श्रोनेन्द्रियदार्थकृदिति विङ्कः कालचटको भृङ्गराजाद्भिन्नः, अपरे भृजराजमाहुः, अन्ये चक्षुःश्रवणेन्द्रियदाळकारीत्यर्थः // 64 // तु रक्तशिरसं कृष्णग्रीवं प्रामचटकाकार कलविङ्कमाहुः; मयूरः स्निग्धोष्णोऽनिलहा वृष्यः खेदस्वरबलावहः // 65 // प्रसिद्धः; ककरो लावान्तको कपिजलात् स्थूलः, 'कयर' इति | बृंहणः कुकुटो वन्यस्तद्वहाम्यो गुरुस्तु सः॥ लोके; उपचक्रः क्रकरभेदः कृशचञ्चुर्मदाविलः; कुकुटः प्रसिद्धः | वातरोगक्षयवमीविषमज्वरनाशनः // 66 // सारङ्गश्चातकः, अन्ये कृष्णकरश्चातकाकारो विष्किरः; शतपत्रो वनकुक्कटमाह-स्निग्धेत्यादि / वन्यो वनजातः / ग्राम्यकुक्कुदाघाटः, 'काष्ठकुटक' इति लोके; कुतित्तिरिस्तित्तिरिभेदः टमाह-तद्वदित्यादि / तद्वदिति वनकुक्कुटवदित्यर्थः / गुरुस्विति पाण्डः कपिलः; कुरुवाहकः कुरुकुरुकः; यवालको यवगुडुरुकः / वन्योऽपि गतः / हुरुकः / वन्योऽपि गुरुः, ग्राम्यस्तु गुरुतर इत्यर्थः // 65 // 66 // प्रभृतिग्रहणेनैवंजातीयाः / विकीर्य भक्षयन्तीति विष्किराः; कपोतपारावतभृङ्गराजपरभृतकोयष्टिककुलिङ्गत्रिभिश्चरणयुगलचञ्चभिराहलन्ति विलिखन्तीति व्याहलाः / एतेषां सामान्यगुणमाह-लघवः शीतमधुर। इत्यादि / अन्ये | | गृहकुलिङ्गगोश्वेडकडिण्डिमाणवकशतपत्रकमातृलावादिवर्तिकादिवर्गयोर्गुणाञ् श्लोकेन पठन्ति,-"वर्गों खातु. निन्दकभेदाशिशुकसारिकावल्गुलीगिरिशालवालरसावेतौ कषायानुरमौ लघू / वातपित्तहरी नातिशीतली बस्ति | दृषकसुगृहाखञ्जरीटहारीतदात्यूहप्रभृतयः प्रतुदाः शोधनौ' इति; अत्रापि स एवार्थः // 59 // // 67 // प्रतुदानाह-कपोतेत्यादि / कपोतो वनवासी 'पाण्डक' संग्राही दीपनश्चैव कषायमधुरो लघुः॥ इति लोके, स च नानाविधः; पारावतो गृहदेवकुलालयः; भृङ्गलावः कटुविपाकश्च सन्निपाते तु पूजितः // ६०॥राजो भ्रमरको धूम्याटसदृशः 'पक्षिराज' इति लोके; परभृतः तेषां मध्ये लावकगुणमाह-संग्राहीत्यादि / सन्निपाते तु कोकिलः; कोयष्टिः कोयाका दीर्घजङ्घा 'कोयङ्ग' इति लोके; पूजित इति पूजितः प्रशस्त इत्यर्थः / सामान्यगुणकथने दोष-| कुलिङ्गो वन्यचटको ग्राम्यचटकाकारः; गृहकुलिङ्गः पुण्डूचटकः शमन इति वचनादत्र सन्निपातवचनाच्च वातादीन् व्यस्तान् सम- 'ग्रामचटक' इति लोके; गोश्वेडो गोनर्दः; डिण्डिमाणवकः स्तानपि हन्तीत्यर्थः; अथवा सन्निपातज्वरे निवृत्त पुनरागमन- डिण्डिमोत्कटध्वनिः; शतपत्रो राजशूकः; मातृनिन्दकः प्रियानिवृत्तये प्रयोज्य इत्यर्थः / अत्र केचित् पठन्ति-"गरिकः १'रुचिप्रदः' इति पा० / २०डिडिमानक इति पा० / 1 'दीपनः शीतः' इति पा०। ३°मातृलिङ्गक' इति पा०।

Page #318
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 221 त्मकः 'पुत्ररक्षक' इति लोके मेदाशी पुत्रशुकः, मेकाशीति गुहाशयानाह-सिंहेत्यादि / सिंहः पराक्रमी निद्रालुः; केचित् , तत्रापि स एवार्थः; शुकसारिके प्रसिद्ध; वल्गुली 'गदु- | व्याघ्रो विकृतमुखो निद्रालुहिंस्रः; वृकः कुकुरसदृशः पशुः क्षुद्रः; लिका' इति लोके; गिरिशा गिरिवर्तिका, 'पर्वतवाही' इत्येके | तरक्षुर्मूगशत्रुर्व्याघ्र विशेषः 'जरख' इति लोके; ऋक्षो मल्लूकोलता फेजातको रक्तपुच्छाधोभागः, अन्ये भरद्वाजमेदमाहुः, | ऽतिलोमशः 'रिंछ' इति लोके; द्वीपी व्याघ्रमेदश्चित्रव्याघ्रः 'लाट' इति लोके; लट्टषको द्वितीयफेजातकः, अन्ये सञ्चानच- 'चित्रक' इति लोके; मार्जारो बिडालः, अत्र च मार्जारो गुहा वाकृतिचभुभागं दीर्घपुच्छादिलक्षणेन प्रतुदं विहङ्गमाहुः; सुगृहा |शयलादरण्यबिडालो बोद्धव्यः; शृगालः प्रसिद्धः; मृगेर्वारुमंगपीतमस्तका 'वयौ' इति लोके खजरीटः सितासितवर्णो द्रुतल- भक्षः शृगालाकृतिः 'हरिणडु(द्र)व' इति लोके / प्रभृतिग्रहणावालितगतिः 'कवडिया' इति लोके; हारीतो हरितपीतवर्णः 'हरि-न्तादबभ्रुप्रभृतयः / गुहासु पर्वतविवरेषु शेरत इति गुहाशयाः 72. ताल' इति लोके; दात्यूहः कालकण्टकः 'रायुक' इति लोके / मधरा गरवः स्निग्धा बल्या मारुतनाशनाः॥ प्रभृतिग्रहणाद् गोपापुत्रसारपदेन्द्रादयश्वरकोक्ताः / प्रतुदा इति | उष्णवीर्या हिता नित्यं नेत्रगुह्यविकारिणाम् // 73 // प्रतुद्य भक्षयन्तीति हेतोः // 6 // तेषां सामान्यगुणमाह-मधुरा इत्यादि // 73 // कषायमधुरा रुक्षाः फलाहारा मरुत्कराः॥ पित्तश्लेष्महराः शीता बद्धमत्राल्पवर्चसः॥६८॥ काककककुररचाषभासशशघात्युलकचिल्लि श्येनगृध्रप्रभृतयः प्रसहाः॥७४॥ ____ एषां सामान्यगुणमाह-कषायेत्यादि / फलाहारा मरुत्करा प्रसहानाह-काकेत्यादि / काकः प्रसिद्धः; कङ्को दीर्घचञ्चुमैइति फलाहारत्वेन वातकराः, फलाहारत्वं स्वभावकथनं वा; वात हाप्रमाणः, उक्तं च,-"कङ्कः स्यात् कदमलाख्यो बाणपत्राहेपकरत्वं न कलायादिवत्, किंतु मांसान्तरापेक्षया न वातं क्षकः / लोहपृष्ठो दीर्घपादः पक्षाधः पाण्डुवर्णभाक्" इतिः / घ्नन्तीत्यर्थः // 68 // कुररश्चिल्लयाकारो नादोत्थापितमत्स्यो हस्तमत्स्यग्राही 'कुरल' सर्वदोषकरस्तेषां मेदाशी मलदूषकः // इति लोके प्रसिद्धः; चाष इन्द्रनीलमणिसदृशपक्षः शस्तदर्शनः तेषां मध्ये भेदाशिगुणमाह-सर्वदोषकर इत्यादि / मलदु-'करटाशन' इति लोके प्रसिद्धः भासो गोकुलचारी गृध्रविशेष: षक इति वातादिदोषजननो मूत्रादिमलदूषकश्चेति, खभावेन | श्वेतशिखावान् ; शशघाती चिल्लयाकारो महाचरणनखः प्रहारेण दोषाणां मलानां च दूषयितेत्यर्थः / केचित् सर्वदोषकरस्थाने शशकाहरणशीलः 'शशाग्नि' इति लोके प्रसिद्धः, अन्ये 'पाजी' 'सर्वदोषहर' इति प्रमादपाठं दृष्ट्वा सर्वदोषहरस्य च मलवूषक- इत्याहुः; उलूकः कौशिकः, चिलिः चिल्हः, श्येनः सिञ्चानो गहखासंभवेन मलदूषकस्थाने 'गलदूषक' इति पठन्ति; तच डान्वयः; गृध्रो मांसाशी योजनदृष्टिः; प्रभृतिग्रहणेन धूमपिकाप्रमादजवान्नादेयम् // करपत्रिकादयो गृह्यन्ते / प्रसह्य भक्षयन्तीति प्रसहाः // 74 // कषायस्वादुलवणो गुरुः काणकपोतकः // 69 // | एते सिंहादिभिः सर्वे समाना वायसादयः॥ काणकपोतगुणमाह-कषायेत्यादि / चकारोऽत्र लुप्तनिर्दिष्टो रसवीयविपाकेषु विशेषाच्छोषिणे हिताः॥ 75 // द्रष्टव्यः, तेन काणकपोतोऽपि त्रिदोषकोपनो मलदूषयितेति तेषां सामान्यं गुणमाह-एते इत्यादि / एते वायसादयः चकारेण पूर्वानुवृत्तं समुच्चीयते / काणकपोतो वनवासी पाण्डुक-सिंहादिभिः समानास्तुल्या इति संबन्धः / वायसः काकः / ते पोतः, अन्येऽरुणवर्णकमपि कपोतमाहुः // 69 // केषु समाना इत्याह-रसवीर्यविपाकेषु / विशेषादतिशयेन / रक्तपित्तप्रशमनः कपायविशदोऽपि च // शोषिणे राजयक्ष्मिणे // 75 // विपाके मधुरश्चापि गुरुः पारावतः स्मृतः॥ 70 // महमूषिकवृक्षशायिकावकुशपूतिघासवानरप्र. पारावतगुणमाह-रक्तत्यादि / विशदः पिच्छिलविपरीतः 70 | भृतयः पर्णमृगाः // 76 // कुलिङ्गो मधुरः स्निग्धः कफशुक्रविवर्धनः // पर्णमृगानाह-मग्वित्यादि / मद्गुमूषिको मालुयासर्पः, वन्यकुलिङ्गगुणमाह-कुलिङ्ग इत्यादि // अन्ये तु मद्गुमूषिको भिन्नावाचक्षेते; तत्र मद्गुः पूर्वार्थ एव, मूषिको वृक्षमूषिकः वृक्षशायिका वृक्षमर्कटिका 'गिली' इति रक्तपित्तहरो वेश्मकुलिङ्गस्त्वतिशुक्रलः // 71 // लोके; अवकुशो गोलाङ्गुलो वानरविशेषः, पूतिघासो वृक्षवि. गृहकुलिङ्गगुणमाह-रक्तेत्यादि / वेश्म गृहम् // 71 // डालः सुगन्धिवृषणः 'कपूरक' इति लोके वानरो मर्कटः / सिंहव्याघ्रवृकतरवृक्षद्वीपिमार्जारशृगालमृगे- प्रभृतिग्रहणादेवंजातीया अन्येऽपि / प्रायेण वृक्षस्थायित्वात् र्वारुकप्रभृतयो गुहाशयाः॥ 72 // पर्णमृगाः // 76 // 1 फेचाकः' इति पा.। 2 द्वितीयफेचाकः' इति पा० 1 'शुभ्रः' इति पा० / 2 चिरलि" इति पा० / 3 'वर्य' इति पा०। ४रसतो मधुरश्चापि' इति ताडपत्रपुस्तके पा०।। ३'चिरलिः' इति पा०। 4 'धूमार्ताशी' इति पा०।

Page #319
222 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं wwwcom मधुरा गुरवो वृष्याश्चक्षुष्याः शोषिणे हिताः // अश्वाश्वतरगोखरोष्ट्रबस्तोरभ्रमेदापुच्छकप्रभृतसृष्टमूत्रपुरीषाश्च कासार्शाश्वासनाशनाः // 77 // | यो ग्राम्याः // 85 // एतेषां सामान्यगुणमाह-मधुरा इत्यादि // 77 // ग्राम्यानाह-अश्वाश्वतरेत्यादि / अश्वो घोटकः; अश्वार्या श्वाविच्छल्यकगोधाशशवृषदंशलोपाकलोमश- गर्दमेन जनितोऽश्वतरः 'वेसर' इति लोके; गौः प्रसिद्धा;, खरो गर्दभः; उष्ट्रः करभः; बस्तश्छगलः, उरभ्रो मेषः; मेदःपु. कर्णकदलीमृगप्रियकाजगरसर्पमूषिकनकुलमहाबसुप्रभृतयो बिलेशयाः // 78 // च्छको दुम्बकः, अन्ये एडकमाहुः, प्रभृतिग्रहणाद्वेक्प्रभृतयः / प्रायो ग्रामवासिखानाम्याः // 85 // बिलेशयानाह-श्वाविदित्यादि / श्वावित् सूचिसदृशरोमयुक्ता ग्राम्या वातहराः सर्वे बृंहणाः कफपित्तलाः॥ 'सिहै' इति लोके; शल्यको वज्रशकलो बृहद्गोधानुकारी 'साला' मधुरा रसपाकाभ्यां दीपना बलवर्धनाः॥ 86 // इति लोके; गोधाशशौ प्रसिद्धौ, वृषदंशो ग्राममार्जारः, अन्ये वनमार्जारमाहुः; लोपाकः शृगालमेदः, 'लाङ्गलक' इति लोके | तेषां सामान्यं गुणमाह-ग्राम्या इत्यादि // 86 // लोमशकर्णो नलत्करः; कदली महाबिडालसमो व्याघ्राकारः नातिशीतो गुरुः स्निग्धो मन्दपित्तकफः स्मृतः॥ 'कदलीहण्ड' इति पौण्ड्रे प्रसिद्धः, अन्ये सर्पविशेषमाहः, अपरे छगलस्त्वनभिष्यन्दी तेषां पीनसनाशनः॥ 87 // 'कदलीमृग' इति समस्तं पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः; मृगप्रि- अथ छगलगुणमाह-नातिशीत इत्यादि / अल्पस्नेहगौरवा. . यको गोनसः; अजगरो महासर्पः, सर्पः पुनरल्पो राजिलमण्ड- भ्यामल्पकफः, उष्णानुबन्धादल्पशैत्यादल्पपित्तः, कटुतिक्तलिदीकरमेदात्रिविधः; मूषिको भूमिमूषिकः; नकुलो भुजङ्गशत्रुः; व्यायामाल्पाम्बुसेवनादनभिष्यन्दी अल्पाभिष्यन्दी दोषधातुमतवेदो महाबभ्रुः, प्रभृतिग्रहणाद्गण्डकजाहकप्रभृतयोऽपि | लस्रोतसामल्पक्लेदप्राप्तिजनन इत्यर्थः // 8 // द्रष्टव्याः। बिलशायिवाहिलेशयाः // 78 // बृंहणं मांसमौरभ्रं पित्तश्लेष्मावहं गुरु // वर्षोमूत्रं संहतं कुर्युरेते मेषगुणमाह-बृंहणमित्यादि / औरभ्रं मांसं यद्यपि पित्तवीर्ये चोष्णाः पूर्ववत् स्वादुपाकाः॥ श्लेष्मकरमत्रोक्तं, तथाऽपि सातिशयं पित्तं श्लेष्माणं च न करो. वातं हन्युः श्लेष्मपित्ते च कुर्युः | तीति व्याप्यचन्द्राचार्यमतम् ॥स्निग्धाः कासश्वासकार्यापहाश्च // 79 // मेदापुच्छोद्भवं वृष्यमौरभ्रसदृशं गुणैः // 88 // एतेषां सामान्यगुणमाह-वर्च इत्यादि / संहतं सान्द्रम् / अन्ये हित सान्त्रमा अन्य मेदःपुच्छगुणमाह-मेद इत्यादि // 88 // तु 'सांपाहिका बद्धमूत्रास्तथैते' इति पठन्ति // 79 // श्वासकासप्रतिश्यायविषमज्वरनाशनम् // कषायमधुरस्तेषां शशः पित्तकफापहः॥ श्रमात्यग्निहितं गव्यं पवित्रमनिलापहम् // 89 // नातिशीतलवीर्यत्वाद्वातसाधारणो मतः॥ 80 // गव्यगुणमाह-श्वासकासेत्यादि // 89 // तेषामेव केषांचिद्गुणविशेषमाह-कषायेत्यादि / वाते साधा- औरभ्रवत्सलवणं मांसमेकशफोद्भवम् // रणो मध्यस्थः, साधारणदेशवत्; न चायं वातं कोपयति सलवणमीषलवणम् / शफः खुरः // -. न च वातशमं करोति; माधुर्याद्वातशमहेतुः, कषायात् सशैल्या. अल्पाभिष्यन्द्ययं वर्गो जाङ्गलः समुदाहतः॥९०॥ चाहेतुरिति साधारणतम् // 8 // ___ अल्पेत्यादि // 9 // गोधा विपाके मधुरा कषायकटुका स्मृता॥ दूरे जनान्तनिलया दूरे पानीयगोचराः॥ वातपित्तप्रशमनी बृहणी बलवर्धनी // 81 // ये मृगाश्च विहङ्गाश्च तेऽल्पाभिष्यन्दिनो मताः 91 शल्यकः स्वादुपित्तनो लघुः शीतो विषापहः। अतीवासननिलयाः समीपोदकगोचराः॥ प्रियको मारुते पथ्योऽजगरस्त्वर्शसां हितः॥ 82 // ये मृगाश्च विहङ्गाश्च महाभिष्यन्दिनस्तु ते // 92 // दुर्नामानिलदोषनाः कृमिदूषीविषापहाः॥ | सर्वेषामेव जाङ्गलानामल्पाभिष्यन्दिवं माभूदित्याह-दूर चक्षुण्या मधुराः पाके सो मेधाग्निवर्धनाः॥ 83 // इत्यादि / जनशब्दोऽत्र ग्रामवाची, तेन दूरे प्रामागृहा इत्यर्थः; दीकरा दीपकाश्च तेषूक्ताः कटुपाकिनः॥ अन्ये 'दूरे जनात्तनिलयाः' इति पठित्वा व्याख्यानयन्ति-दूरे मधुराश्चातिचक्षुष्याः सृष्टविण्मूत्रमारुताः॥८४॥ जनानामात्तो गृहीतो निलयो यैर्मगैविहङ्गैश्च ते तथा / दूरे पानीगोधेत्यादि / दृषीविषापहा इति विषमेव दावाग्निवातातपाद्य- यगोचरा इति दूरे पानीयविषयाः पानीयादूरनिवासिन इत्यर्थः / भिभवेन मन्दतां गतं विषपीतस्य वा विषं दृषीविषम् / सर्पाः ये मृगाश्चेति चकारात् सर्पादयः / अतीवासन्ननिलया इति अतिसामान्यसर्पाः। दीकराः फणाकरा इत्यर्थः / दीपका राजिमन्तः शयेन ग्रामासन्नगृहा इत्यर्थः / समीपोदकगोचरा इति पानीय समीपभूमिचारिण इत्यर्थः / अत्रापि चकाराद्धन्वानूपचारिणाम

Page #320
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 223 ज़ावितित्तिरीणां जागलपठितानामपि मिश्रगोचरखान्नात्यभिष्य- रुरोर्मासं समधुरं कषायानुरसं स्मृतम् // न्दिवम् // 11 // 92 // वातपित्तोपशमनं गुरु शुक्रविवर्धनम् // 99 // __ आनूपवर्गस्तु पञ्चविधः / तद्यथा-कूलचराः, तथा चमरमांसं तु स्निग्धं मधुरकासजित् // प्लवाः, कोषस्थाः, पादिनो, मत्स्याश्चेति // 93 // विपाके मधुरं चापि वातपित्तप्रणाशनम् // 10 // __ आनूपवर्गप्रकारानाह-आनूपवर्गस्त्वित्यादि। अनुगता आपो- समः समरस्य तु मांसं च कषायानुरसं स्मृतम् // ऽस्मिन्निति सजलस्थलात्मेको देशः, तद्भवा आनूपाः / कूलं वातपित्तोपशमनं गुरु शुक्रविवर्धनम् // 101 // नद्यादितटं, तत्र चरन्ति भक्षयन्ति भ्रमन्ति च ये ते कूलच- खेदनं बृंहणं वृष्यं शीतलं तर्पणं गुरु॥ राः / प्लवन्ते पानीये तरन्ति ये ते प्लवाः / कोशः शङ्खादीनां श्रमानिलहरं स्निग्धं वाराहं बलवर्धनम् // 102 // संपुटः, तत्र तिष्ठन्तीति कोशस्थाः। पादिनः पादवन्तः / मत्स्याः कफप्नं खगिपिशितं कषायमनिलापहम् // प्रसिद्धाः // 93 // पित्र्यं पवित्रमायुष्यं बद्धमूत्रं विरूक्षणम् // 103 // तत्र गजगवयमहिषरुरुचमरस्मररोहितवराह | गोकर्णमांसं मधुरं स्निग्धं मृदु कफायहम् // खडिगोकर्णकालपुच्छकोद्रन्यकरण्यगवयप्रभृ. विपाके मधुरं चापि रक्तपित्तविनाशनम् // 104 // तयः कुलचराः पशवः॥९४॥ ___ रुरोमसिमित्यादि / खेदनं खेदजनकम् / बृंहणमिति बृंहणं तत्र कलचरानाह-तत्रेत्यादि / गजो हस्ती: गवयो गोस- देहवृद्धिकरम् / वृष्यं शुकलम् / तर्पणं तृप्तिजनकम् / पित्र्यदृशः; महिषः प्रसिद्धः; रुरुः शरदि शृङ्गत्यागी, तल्लक्षणं | मिति पितृभ्यो हितम् // 99-104 // उच्यते-"विकटबहुविषाणः शम्बराकारदेहः सलिलतटचर- हंससारसक्रौञ्चचक्रवाककुररकादम्बकारण्डववाच्छम्बरेभ्यो विचित्रः / त्यजति शरदि शझ रौत्यतोऽसौ रुरुः जीवजीवकबकबलाकापुण्डरीकप्लवशरारीमुखनस्यात् पृथुलमृगविशेषः प्रायशश्चेदिदेशे” इति; चमरः केश- न्दीमुखमद्कोशकाचाक्षमल्लिकाक्षशुक्लाक्षपुष्करमृत्यु!सदृशः; समरो महाशूकरः, अन्ये तु महाश्वाकार शायिकाकोनालकाम्बकुक्कटिकामेघरावश्वेतवारल. श्चमरान्तकः; रोहितो लोहितवर्णो मृगजातिः, अन्ये तु 'रोहिष' प्रभृतयः प्लवाः संघातचारिणः 105 // इति पठन्ति व्याख्यानयन्ति च-कच्छशूकर इत्यर्थः, अपरे ____प्लवानाह-हंसेत्यादि / हंसः कलखरो ललितगतिः प्रसिद्धः फलशूकरमाहुः; वराहः शूकरः; खड्गी गण्डकः; गोकर्णो गोसहशकर्णः 'गोन' इति प्रसिद्धः; कालपुच्छको ललत्कृष्णपुच्छकः; | सारसो लक्ष्मणो रकशिराः प्रसिद्ध एव; क्रौञ्चः क्रोचिरः; चक्र वाको द्वन्द्वचरो निशावियोगी; कुररः अस्य प्रसहेष्वपि पाठः, .ओद्रः पानीयबिडालः, 'ओदन' इति लोके न्यङ्कः 'न्यंगुण' तेनोभयेषामपि गुणा बोद्धव्याः, अन्ये तु कलमल्लसदृशजलचर इति लोके; अरण्यगवयो वन्यगवयः॥ 94 // कुररमाहुः; कादम्बः कलहंसोऽतिधूसरपक्षः, अन्ये तु रकचक्षुवातपित्तहरा वृष्या मधुरा रसपाकयोः॥ शिरःकृष्णपादादीनां लक्षणेन कृला 'कयंब' इति पठन्ति; कारशीतला बलिनः स्निग्धा मूत्रलाः कफवधेनाः // 95 // ण्डवः शुक्लहंसमेदोऽल्पः, अन्ये करह(ई)वमाहुः, उक्तं च तेषां सामान्यगुणमाह-वातेत्यादि / शीतला इति अत्र “कारण्डवः काकवक्रो दीर्घाङ्गिः कृष्णवर्णभाक्-" इति; जीवचकारो लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः, तेनौष्ण्यमपि केषांचिद्रष्टव्यम् 95 जीवको विषदर्शनमृत्युः; बकः पाण्डुरपक्षः प्रसिद्धः, बलाका विलक्षणो लेखनश्च वीर्योष्णः पित्तदूषणः // बकमेदः 'बगुली' इति लोके पुण्डरीको नलिननयनः, प्लवो महाप्रमाणः प्रसेवकगल: 'सगड' इति लोके शरारीमुखः खदिखाइम्ललवणस्तेषां गजः श्लेष्मानिलापहः॥९६ // | रवर्णो 'गिर्गराटी' इति लोके नन्दीमुखः पत्राटी आटीमेदः, गवयस्य तु मांसं हि स्निग्धं मधुरकासजित् // मद्गुर्जलकाकः; उत्क्रोशः कुररमेदो मत्स्याशी; काचाक्षः कपर्दिविपाके मधुरं चापि व्यवायस्य तु वर्धनम् // 97 // याकः 'बहुडी' इति लोके; मल्लिकाक्षः शुक्लशबला; शुक्लाक्षस्ततेषां केषांचिदेव गुणविशेषमाह-विरूक्षण इत्यादि / समु द्भेदः, अन्ये तु मलिनचञ्चुचरणो हंसमेद एवेत्याहुः; पुष्करशादितौ कफवातौ हन्ति, केवलं तु कर्फ करोत्येव; गजादिषु विरू यिका पद्मपत्रशायिका कोनालकः श्यामपृष्ठश्वतोदरः 'पानीयवक्षणकफघ्नत्वादि खजात्यपेक्षं परिणतिविशेषात् // 96 // 97 // र्तिका' इति लोके; अम्बुकुकुटिका जलकुकुटी कृष्णवर्णा, 'बुद्धिनिग्धोष्णमधुरो वृष्यो महिषस्तर्पणो गुरुः॥ याक' इति लोके; मेघरावश्चातकः, अन्ये तु चातकं विष्किरेष्वानिद्रापुंस्त्वबलस्तन्यवर्धनो मांसदायकृत् // 98 // मनन्ति; श्वेतवारलः शुक्लपक्षः प्रसेवकगलः 'ज्येष्ठबलाका' इति स्निग्धोष्णेत्यादि / वृष्यः पुंस्त्ववर्धन इति च द्वयं स्रुतिवृद्धि लोके / प्रभृतिग्रहणादारामण्डितुण्डिकाभृणालकण्ठादयः॥१०५॥ प्राप्तये // 98 // 1 वातपित्तविनाशनम्' इति पा० / २०श्वेतचरण १'सजकात्मकः' इति पा० / इति पा०॥

Page #321
221 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यसंवलिता। [सूत्रस्थान रक्तपित्तहरा शीताः स्निग्धा वृष्या मरुजितः॥ रक्ताक्षः कथितो मत्स्यवेदिभिः" इति; वागुञ्जारः 'वाहस' सृष्टमूत्रपुरीषाश्च मधुरा रसपाकयोः // 106 // इति लोके; सहस्रदंष्ट्रो महापाठीनः; शेषास्तु कैवर्तेभ्यो ज्ञेयाः; तेषां सामान्यगुणमाह-रक्वेत्यादि // 106 // प्रभृतिग्रहणाच्छफरादयः // 113 // गुरुप्णमधुरः स्निग्धः स्वरवर्णबलप्रदः॥ नादेया मधुरा मत्स्या गुरवो मारुतापहाः॥ बृंहणः शुक्रलस्तेषां हंसो वातविकारनुत // 107 // रक्तपित्तकराश्चोष्णा वृष्याः स्निग्धाल्पवर्चसः 114 केषांचिद्विशेषगुणमाह-गुरूष्णेत्यादि / अन्ये पुनरत्र सार तेषां सामान्यगुणमाह-नादेया इत्यादि // 114 // सक्रौञ्चकुररकारण्डवकादम्बकजीवञ्जीवकानामपि विशिष्टं गुणं कषायानुरसस्तेषां शष्पशवालभोजनः॥ पठन्ति, तन्नातिप्रसिद्धमिति न लिखितम् // 107 // रोहितो मारुतहरो नात्यर्थ पित्तकोपनः // 115 // शडशनकशुक्तिशम्बूकभल्लूकप्रभृतयः कोश- नादेयानामेव केषांचिद्गुणविशेषमाह-कषायेत्यादि / शष्पं स्थाः // 108 // बालतृणं, शैवालं शैवलम् // 115 // . कोशस्थानाह-शङ्केत्यादि / शङ्खः प्रसिद्धः; शङ्खनकः क्षुद्र- पाठीनः श्लेष्मलो वृष्यो निद्रालुः पिशिताशनः // शङ्खः शङ्खमेद एव; शुक्तिः समुद्रजा शिम्पिः; शम्बूक आवर्त- दूषयेद्रक्तपित्तं तु कुष्ठरोगं करोत्यसौ // कोशः, 'सांखुला' इति लोके भल्लूकः कपर्दकः, अन्ये शम्बूक- मुरलो बृहणो वृष्यः स्तन्यश्लेष्मकरस्तथा // 116 // भेदमाहुः / प्रभृतिग्रहणात् वोडिकजलशुक्तिशम्बूकमेदा बहु- पाठीनमाह-पाठीन इत्यादि / पिशिताशनो मांसभक्षकः विधा गृह्यन्ते // 108 // // 116 // कूर्मकुम्भीरकर्कटककृष्णकर्कटकशिशुमारप्रभृ• सरस्तडागसंभूताः स्निग्धाः स्वादुरसाः स्मृताः॥ तयः पादिनः // 109 // | महादेषु बलिनः, स्वल्पेऽम्भस्यबलाः स्मृताः 117 पादिन आह-कूर्मेत्यादि / कूर्मः कच्छपः, स तु नानाविधो सरस्तडागादिजान् मत्स्यानाह-सर इत्यादि / हृदः 'द्रहः' .. वर्तलदीर्घमहदादिमेदेन; कुम्भीरोऽपि नानाभेदो घडियालगो. इति लोके // 11 // धादिमेदेन; कर्कटोऽपि द्विविधः कृष्णशुक्ल मेदेन; शिशुमारो रिसिता. हत्याकारोऽन्तर्वको बहिनिःश्वासमुक्, सोऽपि द्विविधो वर्तुल. र(रु)लकमकरगर्गरचन्द्रकमहामीनराजीवप्रभृतयः दीर्घमेदेन, दीर्घ 'फाणित' इति लोकाः प्राहुः, स एवात्र गृह्यते सामुद्राः॥११८॥ पादित्वात् / प्रभृतिग्रहणादाहादयः // 1.9 // | सामुद्रानाह-तिमीत्यादि / तिमिमहत्तमो मत्स्यः; तिमिशर्मादयः खादुरसपाका मरुनुदः॥ शिलस्ततोऽपि महत्तमः; कुलिशः 'कुडिश' इति लोके नन्दिशीताः स्निग्धा हिताः पित्ते वर्चस्याः श्लेष्मवर्धनाः // वारलकः 'समुद्रशिम्बाक' इति लोके; मकरो हिंस्रदंष्ट्रकैः; तेषां कोशस्थानां पादिनां चैकगुणलादुभयोर्वर्गयोर्गुणमेकी- गर्गरः स्वनाम्ना प्रसिद्धः; चन्द्रकः पार्वेषु कण्टकृवलयितो वर्तुलो कृत्याह-शकूर्मादय इत्यादि // 110 // मत्स्यः; राजीवो वज्राभो बह्वायतः खनामप्रसिद्धः शेषास्तु कृष्णकर्कटकस्तेषां बल्यः कोष्णोऽनिलापहः॥ समुद्रतीरवासिभ्यो ज्ञेयाः / प्रभृतिग्रहणादन्येऽपि तेभ्य एव शुक्ल:सन्धानकृत् सृष्टविण्मूत्रोऽनिलपित्तहा 111 / ज्ञेयाः // 118 // तेषां मध्ये कस्यचिद्गुणमाह-कृष्णेत्यादि // 111 // सामुद्रा गुरवः स्निग्धा मधुरा नातिपित्तलाः॥ मत्स्यास्तु द्विविधा नादेयाः सामुद्राश्च // 112 // उष्णा वातहरा वृष्या वर्चस्याः श्लेष्मवर्धनाः 119 // मत्स्यानाह-मत्स्यास्त्वित्यादि // 112 // बलावहा विशेषेण मांसाशित्वात् समुद्रजाः॥ तत्र नादेयाः-रोहितपाठीनपाटलाराजीववर्मिः सामुद्रमत्स्यानां सामान्यगुणमाह-सामुद्रा इत्यादि // 119 // गोमत्स्यकृष्णमत्स्यवागुआरमुरलसहस्रदंष्ट्रप्रभृ- समुद्रजेभ्यो नादेया बृंहणत्वाहुणोत्तराः // 120 // तयः // 113 // | तेषामप्यनिलम्नत्वाचौण्ट्यकौप्यौ गुणोत्तरी॥ तत्र नादेयानाह-तत्रेत्यादि / रोहितो घनशकलः प्रसिद्धः; निग्धत्वात् खादुपाकत्वात्तयोर्वाप्या गुणाधिकाः॥ पाठीनः पुनरशकल एव दी? निर्मलः सोऽपि 'वोयोल' इति सामुद्रादीनां सारतरखमाह-समुद्रजेभ्य इत्यादि / गुणो. लोके प्रसिद्ध एव; वर्मिः सर्पाकारो मत्स्यः; गोमत्स्यः खनाम- त्तराः गुणोत्कृष्यः / तेषां नादेयमत्स्यानाम् // 120 // 121 // प्रसिद्धः, “कृष्णमत्स्यस्तु शकली बहुकण्टकसंयुतः / कषायवर्णो 1 श्लेष्मलस्तृष्यः' इति पा०। २०मिरल' इति पा० / 1 'वागुजार' इति 'वाकुच' इति च पा० / 2 'बोयाल' इति 3 अहिदंष्ट्रकः' इति पा०। 4 तेभ्यश्चाप्यनिलप्नत्वात्' इति पा०। .. हस्तलिखितपुस्तके न पश्यते। | ५'ताभ्यां' इति पा० /

Page #322
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 225 www . मा. // नादेया गुरवो मध्ये यस्मात् पुच्छास्यचारिणः॥ गुणवन्मांसप्रसङ्गेन लिङ्गाद्यधिकृत्याह-स्त्रिय इत्यादि / सरस्तडागजानां तु विशेषेण शिरो लघु // 122 // / चतुष्पदा मध्ये स्त्रियः प्रधानतमाः, विहङ्गानां मध्ये पुमांसः अदूरगोचरा यस्मात्तस्मादुत्सोदपानजाः॥ पुरुषाः प्रधानतमाः / महाशरीरेष्वित्यादि महाशरीरेषु खनिकिंचिन्मुक्त्वा शिरोदेशमत्यर्थ गुरवस्तु ते // 123 // महिषादिषु, अल्पशरीरा आनूपा एव रुरुप्रभृतयः प्रधानतमाः / अधस्ताहुरवो शेया मत्स्याः सागरसंभवाः॥ अल्पशरीरेष्विति अल्पशरीरा विकिरा लावादयः, तेषु महाउरोविचरणात्तेषां पूर्वमङ्गं लघु स्मृतम् // 124 // | शरीराः; कृशमांसस्य निषिद्धत्वात् // 129 // इत्यानूपो महाष्यन्दी मांसवर्ग उदीरितः॥ 125 // स्थानादिकृतं मांसस्य गुरुलाघवमुपदेक्ष्यामः / . नादेयादिमत्स्यावयवानां गुरुलाघवमाह-नादेया गुरवो तद्यथा-रक्तादिषु शुक्रान्तेषु धातुघूत्तरोत्तरा गुरुमध्ये इत्यादि / आस्यं मुखम् / अदूरगोचरा अदूरविषया तराः, तथा सक्थिस्कन्धकोडशिम्पादकरकटीपृअल्पव्यायामा इत्यर्थः / उत्सोदपानजा गिरिप्रस्रवणजाः / महा-ष्ठचर्मकालेयकयकृदन्त्राणि // 130 // भिष्यन्दीति दोषधातुमलस्रोतसामतिशयलदकारीत्यर्थः; अन्ये धातुमलस्रातसामातशयक्लदकारात्यथः; अन्य | शिरः स्कन्धं कटी पृष्ठं सक्थिनी चात्मपक्षयोः॥ बन्यथा कृत्वा पठन्ति, तदुच्यते-"हृदयस्थाननियोसवाहि गरु पूर्व विजानीयाद्धातवस्तु यथोत्तरम् // 131 // स्रोतोमुखानि यत् / भुक्तं लिम्पति पैच्छिल्यादभिष्यन्दि तदु- सर्वस्य प्राणिनो देहे मध्यो गुरुरुदाहृतः॥ च्यते // वैशद्यात् कफहन्तृवात्तान्येव विवृणोति यत् / तदुक्तम- पूर्वभागो गुरुः पुंसामधोभागस्तु योषिताम् // 132 // नभिष्यन्दि द्रव्यं द्रव्यविशारदैः"-इति // 122-125 // उरोग्रीवं विहङ्गानां विशेषेण गुरु स्मृतम् // तत्र शुष्कपतिच्याधिविषसर्पहतदिग्धविद्धजीर्ण- पक्षोत्क्षेपात्समो दृष्टो मध्यभागस्तु पक्षिणाम् 133 कृशबालानामसात्म्यचारिणां च मांसान्यभक्ष्या- स्थानादिकृतमित्यादि / रक्तादिधातूनां गुरुलाघवमुक्खेतराणि, यस्माद्विगतव्यापनापहतपरिणताल्पासंपूर्णवी. वयवानाह-तथेत्यादि / तथेति यथोत्तरं गुरवः / सक्थिनी र्यत्वाहोषकराणि भवन्ति; एभ्योऽन्येषामुपादेयं ऊरू, स्कन्धो बाहुशिरः, क्रोडो हृदयस्थानं, पश्चाद्भागस्थिती मांसमिति // 126 // पादौ, अग्रिमभागस्थितौ करौ, कालेयकं वृक्कं, यकृत् कालखण्डं - मांसमनुपादेयमाह-तत्रेत्यादि / पूतिः शटितः; हतशब्दो दक्षिणभागस्थितम् / द्वयं द्वयमधिकृत्याह-शिर इत्यादि / व्याधिविषसपैंः प्रत्येकं संबध्यते; दिग्धविद्धः विषादिलिप्त- स्कन्धाच्छिरो गुरु, पृष्ठात् कटिः / सक्थिनी चात्मपक्षयो. शस्त्रादिविद्धः, जीर्णो वृद्धः, कृशो दुर्बलः, असात्म्यचारिणाम् रिति सक्थिनी द्वे, ते चात्मपक्षयोः खांशयोर्यथापूर्व गुरुणी अनुचिताहारभक्षिणाम् / कस्मादनुपादेयानीत्याह-यस्मादि- झये; तेन सक्न उत्तरभागापेक्षया पूर्वो भागो गुरुरित्यर्थः / त्यादि / बालानामसंपूर्णवीर्यवादित्यर्थः / असात्म्यचारिणाम- अन्ये तु 'आमपक्कयोः' इति पठन्ति, 'पक्कादाममांसं गुरु' इति नुपादेयले हेतुः सूत्रकारेण निबन्धकारैश्चानुक्तोऽपि खयमूयः। व्याख्यानयन्ति; तन्न, पञ्जिकाकाराभ्यां दूषितत्वात् / मांसमुपादेयमाह-एभ्य इत्यादि / दोषरहितं गुणवत्, ग्राह्य- जेजटस्तु शिर इत्यादि संग्रहश्लोकलेन पठति, तदपि पञ्जिमित्यर्थः // 126 // काकारीन मन्येते / सर्वस्यापि शरीरस्य मध्ये को भागो अरोचकं प्रतिश्यायं गुरु शुष्कं प्रकीर्तितम् // गुरुरित्याह-सर्वस्येत्यादि / श्रीपुरुषविभागेनाह-पूर्वभाग विषव्याधिहतं मृत्यु बालं छदि च कोपयेत् // 127 // इe इत्यादि / पूर्वभाग उपरिष्टाद्भागः / पक्षिणामाह-उरोग्रीवमिकासश्वासकरं वृद्ध त्रिदोषं व्याधिदूषितम् // त्यादि / सम इति नातिगुरुर्नातिलघुरित्यर्थः // 130-133 // क्लिन्नमुत्क्लेशजननं कृशं वातप्रकोपणम् // 128 // | अताव रू | अतीव रूक्षं मांसं तु विहङ्गानां फलाशिनाम् | बृंहणं मांसमत्यर्थ खगानां पिशिताशिनाम् // 134 // शुष्कादीनां दोषमाह-अरोचकमित्यादि / शुष्कं मांसमरो मत्स्याशिनां पित्तकरं वातघ्नं धान्यचारिनाम् // चकं प्रतिश्यायं च 'करोति' इत्यध्याहारः / मृत्युमिति अत्रापि 'करोति' इत्यध्याहारः / क्लिन्नं शटितम् / उत्क्लेशः थूत्करणम् / १'तत्र स्थानादिकृतं' इति पा० / 2 'तथाऽत्रयंकृत्कालेयसअसात्म्यचारिणां दोषः खयमप्यूह्यः // 127 // 128 // थिकटिपृष्ठचरणशिरांसि / उरः स्कन्धौ कटीपृष्ठं सक्थिनी चाम पक्कयोः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 3 'सक्थिमांसाद्गुरुः स्कन्धस्ततः स्त्रियश्चतुष्पात्सु, पुमांसो विहङ्गेषु, महाशरीरे क्रोडस्ततः शिरः / वृषणौ चर्म मेढुं च श्रोणी वृक्को यकृगुदम्' इति ज्वल्पशरीराः, अल्पशरीरेषु महाशरीराः, प्रधानतमाः पवमेकजातीयानां महाशरीरेभ्यः कृशशरीराः चरकः (सू. अ. 27) // 4 अस्याग्रे 'आत्मपक्षग्रहणमभ्यत्रापि प्रधानतमाः॥१२९ // संबंधनीयम् / धातवस्तु यथोत्तरमित्यत्र रक्तस्य पूर्वभागापेक्षया उत्तरो भागो गुरुः, मांसस्य पूर्वभागापेक्षया उत्तरभागो गुरुरित्यादि' 1 'इत्यानूपो महाभिष्यन्दी मांसवगों व्याख्यातः' इति पा० / इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते कचिद्धस्तलिखितपुस्तके। 5 'धन्वचारि२ 'कमात्' इति पा०। Jणाम्' इति पा० / सु.सं. 19

Page #323
226 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान आहारविशेषेणापि मांसेषु रौक्ष्यादिविशेषमाह-अतीवेत्यादि / ऽत्राचार्येण नोक्तः, सर्वत्रैव चरादिष्वष्टाखपि खभावस्यानुषफलाशिनां मांसमितरमांसापेक्षया रूक्षम् // 134 // - ङ्गात् / 'धातवस्तु यथोत्तरम्' इत्यादि धातुपरीक्षा / क्रिया यथाजलजानुपजा ग्राम्या क्रव्यादैकशफास्तथा // 135 // 'उरोविचरणात्तेषां पूर्वमङ्गं लघु स्मृतम्' इत्यादि / लिङ्गं यथाप्रसहा बिलवासाश्च ये च जङ्घालसंक्षिताः॥ 'स्त्रियश्चतुष्पादेषु, पुमांसो विहङ्गेषु' इति / प्रमाणमिति 'महाश. प्रतुदा विष्किराश्चैव लघवः स्युर्यथोत्तरम् // रीरेष्वल्पशरीरा' इत्यादि / संस्कारो यथा-'नेहगोरसधान्याअल्पाभिष्यन्दिनश्चैव यथापूर्वमतोऽन्यथा // 136 // म्लफलाम्लैरम्लितं च यत् / यथोत्तरं लघु' इत्यादि / मात्रा चास्मिन्निति 'गुरूणामर्धसौहित्यं लघूनां तृप्तिरिष्यते'; मात्रा उक्तवर्गाणां गुरुलाघवमाह-जलजेत्यादि / अतोऽस्मालघु चेति चकारादग्निरपि परीक्ष्यते, तेनाग्निबलापेक्षिणी द्रव्यगुरुखादल्पाभिष्यन्दिवाच्च / अन्यथेति महाभिष्यन्दिनो गुरव लाघवापेक्षिणी च मात्रा / तदेवं चरादीन् परीक्ष्य मासेषु गुरुश्वेत्यर्थः // 135 // 136 // लाघवं वाच्यमित्यर्थः / इति मांसवर्गः // 138 // प्रमाणाधिकास्तु स्वजातावल्पसारा गुरवश्च / सर्वप्राणिनां सर्वशरीरेभ्यः प्रधानतमा भवन्ति ___ अथ फलवर्गः। यकृत्प्रदेशवर्तिनस्तानाददीत; प्रधानालामे मध्यम अत ऊर्व फलान्युपदेक्ष्यामः / तद्यथा-दाडिवयस्कं सद्यस्कमक्लिष्टमुपादेयं मांसमिति // 137 // | मामलकबदरकोलकर्कन्धुसौवीरसिञ्चितिकाफलप्रमाणेत्यादि / खजातौ आत्मीयजातौ / अल्पसाराः तुच्छबला कपित्थमातुलुङ्गोम्राम्रातककरमर्दप्रियालनारङ्गजइत्यर्थः / सत्यां कृत्स्नशरीरप्राप्ती गुणवच्छरीरावयवग्रहणं निर्दि म्बीरलकुचभव्यपारावतवेत्रफलप्राचीनामलकति· . शन्नाह-सर्वेत्यादि / यकृत्प्रदेशवर्तिशब्देन यकृत्प्रदेशे या न्तिडीकनीपकोशाम्राम्लीकाप्रभृतीनि // 139 // दीर्घाकारा मांसवर्तयो भवन्ति ता इह गृह्यन्ते; एतेन समस्त- दाडिमेत्यादि / दाडिमामलके प्रसिद्ध; वदरं महत्; कोलं शरीरप्राप्तावपि विशिष्टशरीरावयवग्रहणमुक्तम् / अन्ये तु 'सर्व. मध्यप्रमाणं बदरं; कर्कन्धु अल्पं; सौवीरं महत्तममामपक्कावप्राणिनां सर्वशरीरेभ्यः प्रधानतमा या वर्तिर्भवति तामाद- | स्थासु मधुरं मरुदेशजं; सिंचितिकाफलं तद्भेद एवातिमधुरों दीत' इति पठन्ति; 'मांसलेष्ववकाशेषु या वर्तयो भवन्ति ता मुष्टिप्रमाण उत्तरापथजः; कपित्थं स्वनामप्रसिद्ध; मातुलुङ्गं बीजग्राह्या' इति व्याख्यानयन्ति / तदलामे मध्यमवयःस्थं सामान्य- | पूरकं; आनं प्रसिद्धम् ; आम्रातकमाम्रफलसदृशम् 'अम्राटकं' देशजमपि ग्राह्यमित्याह-प्रधानालाभे इत्यादि / मध्यमवयस्थं इति लोके; करमर्दः खनामप्रसिद्धः; प्रियालश्वारो मधुरामलफल: मांसमिति मध्यमवयःस्थस्य प्राणिन इत्यर्थः / अन्ये 'मध्यं प्रायशो मगधेषु; नारङ्ग जम्बीरलकुचानि प्रसिद्धानि; भव्यमारुकं वयःस्थं' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-मध्यं ग्राह्यमिति कार्तिकेयपुरे प्रसिद्धम् , अन्ये तु कर्मरङ्गफैलं भव्यमाहुः, 'भव्यं तद्वयःस्थस्य तरुणस्येत्यर्थः / सद्यस्कं सद्योहतमांसम् / अक्लिष्टं तालफलोपमं केवलवल्कलसंहतिमात्रम्' इत्यपरे; पारावतः काममनोऽनुकूलम् // 13 // रूपे फलं पाककाले धवललोहितं मधुराम्लं च; वेत्रफलं पद्म. भवति चात्र बीजसमं; प्राचीनामलकं प्राग्देशोद्भवं 'पानीयामलकं' इति चरः शरीरावयवाः स्वभावो धातवः क्रिया // लोके; तिन्तिडीकं वृक्षाम्लं; नीपं कदम्बफलं; कोशानं 'कौसि. लिङ्गंप्रमाणं संस्कारो मात्रा चास्मिन् परीक्ष्यते 138 | म्ब' इति प्रसिद्धं; अम्लिका प्रसिद्धा चिंचा वक्रफला; प्रभृतिग्र हणादेवंजातीयान्यन्यान्यपि // 139 // इति मांसवर्गः। इदानीमुक्तं सर्व गुरुलाघवहेतुं सुखस्मरणार्थमेकीकृत्य श्लोकेन | अम्लानि रसतः पाके गुरूण्युष्णानि वीर्यतः॥ | पित्तलान्यनिलघ्नानि कफोकेशकराणि च // 140 // निर्दिशन्नाह-चर इत्यादि / परीक्ष्यत इति चरादिभिः सर्वैः प्रत्येकं संबध्यते / चरशब्दोऽत्राहारविहारयोर्वर्तते; तद्यथा- तेषां सामान्यगुणमाह-अम्लानीत्यादि / अम्लानि अम्ल. कस्मिन् देशेऽयं विहरति धन्वनि अनूपे वा जले वा वियति | रसोत्कटानि // 10 // वा; किं पुनरयमाहरति अतिगुर्वतिलघु वा, शीतमुष्णं वा, कषायानुरसं तेषां दाडिमं नातिपित्तलम् // स्निग्धं रूक्षं वा; तत्तदाहारविहारगुणभावितशरीरधातो गस्य दीपनीयं रुचिकरं हृद्यं वर्चाविबन्धनम् // 141 // पक्षिणो वा तत्तद्गुणमेव मांसमिति भावः / आहारो यथा- द्विविधं तत्तु विज्ञेयं मधुरं चाम्लमेव च // 'शष्पशैवालभोजना' इत्यादि / विहारो यथा-'अतीवासननि- त्रिदोषनं तु मधुरमम्लं वातकफापहम् // 142 // लया' इत्यादि / शरीरावयवाः परीक्ष्यन्ते; तद्यथा-'उरोग्रीवं एषां केषांचिद्गुण विशेषमाह-कषायानुरसमित्यादि / नातिविहङ्गानां विशेषेण गुरु स्मृतम्' इत्यादि / खभावो यथा- पित्तलमिति अम्लदाडिमफलविशेषणम्, ईषत् पित्तकरमि'खभावालघवो मुद्गास्तथा लावकपिजलाः' इति / खभावो १'फलवर्गानुपदेक्ष्यामः' इति पा० / 2 °मातुलिङ्गा” इति 1 'परीक्षिता' इति पा०। | पा० / 3 'चर्मरङ्गफलं' इति पा० /

Page #324
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता / 227 wwwwwwwww त्यर्थः / चरकेऽपि 'सर्व पित्तलमम्लमन्यत्र दाडिमामलकात् त्रिदोषविष्टम्भकरं लकुचं शुक्रनाशनम् // 155 // (च. सू. अ. 27) इत्यत्र भट्टारहरिचन्द्रेण दाडिमग्रहणं त्रिदोषेत्यादि / सवाततोदशूला मलस्याप्रवृत्तिर्विष्टम्भः, अन्ये निरस्य 'अन्यत्रामलकात्' इत्येष एव पाठः पुरस्कृत इति | गुडगुडाशब्दमाहुः // 155 // पञ्जिकाकारी, जेज्झटस्तु 'अम्लं दाडिमं पित्तं न करोति अम्लं तृषापहं रुच्यं पित्तकृत् करमर्दकम् // न शमयति' इति व्याख्यानयति, ईषत्पित्तलपाठं च युक्तं वातपित्तहरं वृष्यं प्रियालं गुरु शीतलम् // 156 // मन्यते / सर्वमपि मधुराम्लं; मधुररसोत्कटं मधुरमित्युच्यते, हृचं स्वादु कषायाम्लं भव्यमास्यविशोधनम् // अम्लरसोत्कटमम्लमित्युच्यत इति द्विविधम् // 141 // 142 // पित्तश्लेष्महरं पाहि गुरु विष्टरिभ शीतलम् // 157 // मम्लं समधुरं तिक्तं कषायं कटुकं सरम् // पारावतं समधुरं रुच्यमत्यग्निवातनुत् // चक्षुष्यं सर्वदोषघ्नं वृष्यमामलकीफलम् // 13 // | गरदोषहरं नीपं प्राचीनामलकं तथा // 158 // . हन्ति वातं तदम्लत्वात् पित्तं माधुर्यशैत्यतः॥ वातापहं तिन्तिडीकमामं पित्सबलासकृत् // कर्फ रूक्षकषायत्वात् फलेभ्योऽभ्यधिकं च तत१४४ | प्रााष्ण दापन रुष्य सपक्क कफवातनुत् // 159 // कर्कन्धुकोलबदरमामं पित्तकफावहम् // तस्मादल्पान्तरगुणं कोशाम्रफलमुच्यते // पकं पित्तानिलहरं स्निग्धं समधुरं सरम् // 145 // अम्लीकायाः फलं पकं तद्वद्वेदितु केवलम् // 16 // पुरातनं तृट्शमनं श्रमनं दीपनं लघु॥ | अम्लं समधुरं हy विशदं भकरोचनम् // सौवीरं बदरं निग्धं मधुरं वातपित्तजित॥१४६॥ | वातघ्नं दुर्जरं प्रोकं नारतस्य फलं गुरु // 161 // कषायं स्वादु संग्राहि शीतं सिञ्चितिकाफलम् // तृष्णाशूलकफोक्लेशच्छर्दिवासनिवारणम् // मामं कपित्थमवर्य कफनं प्राहि पातलम् // 147 // वातश्लेष्मविबन्धनं जम्बीरं गुरु पित्तकृत् // कफानिलहरं पकं मधुराम्लरंसं गुरु॥ | ऐरावतं दन्तशठमम्लं शोणितपित्तकृत् // 162 // श्वासकासारुचिहरं तृष्णानं कण्ठशोधनम् // 148 // | अम्लमित्यादि / गरदोषहरमिति गरहरं त्रिदोषहरं च / अम्लमित्यादि / फलेभ्योऽभ्यधिकं च तदिति अपरेभ्यः दुजेरै दुःखमुत्पाद्य पाकं गच्छति / गुरु चिरपाकि / तृष्णेत्यादि / फलेभ्यो यदामलकीफलं तद्गुणेन कृत्वाऽधिकमित्यर्थः / भामलके इमं जम्बीरगुणपाठं पञ्जिकाकारोन मन्यते, ऐरावतं दन्तशप्रभावान समानगुणैः कोपः // 143-148 // ठमम्लं शोणितपित्तकृत्' इति दन्तशठशब्देन जम्बीरस्य वक्ष्य माणसात् ; 'जम्बीरनानाविधलादुभयपाठ' इत्यन्ये // 156 लश्वम्लं दीपनं हधं मातुलुङ्गमुदाहृतम् // -162 // 'स्व तिक्ता दुर्जरा तस्य वातक्रिमिकफापहा॥१४९॥ क्षीरवृक्षफलजाम्बवराजादनतोदनशीतफलतिखादु शीतं गुरु स्निग्धं मांसं मारुतपित्तजित् // मेध्यं शूलानिलच्छर्दिकफारोचकनाशनम॥१६० दुकबकुलधन्धनाश्मन्तकाश्वकर्णफल्गुपरूषकगादीपनं लघु संग्राहि गुल्मार्टीनं तु केसरम् // नेरुकीपुष्करवर्तिविल्वबिम्बीप्रभृतीनि // 163 // शूलाजीर्णविबन्धेषु मन्देऽग्नौ कफमारुते // 151 // कषायरसप्रायमाह-क्षीरवृक्षेत्यादि / क्षीरवृक्षा न्यग्रोधोअरुची व विशेषेण रसस्तस्योपदिश्यते // म्बराश्वत्थप्लक्षादयः; जाम्बवं जम्बू, राजादनं क्षीरिका; तोदनं ___ मांस कटाहमित्यर्थः / मेध्यं मेधायै हितम् / केशर बीजपू. राजप्रियं; शीतफलं 'रावणाम्लिका' इति प्रसिद्धं, 'काश्मीरारान्तर्गतं तन्तुजालं 'चडुडी' इति लोके // 149-151 // म्लिका' इत्यके; तिन्दुकः कालसारो वृक्षः, बकुलः स्वनामप्र. सिद्धः; धन्वनं धनुर्वक्षफलं 'धामण' इति लोके; अश्मन्तको पित्तानिलकरं बालं पित्तलं बद्धकेसरम् // 152 // यमलपत्रकः 'आसन्त' इति लोके; अश्वकर्णः पूर्वदेशे गन्धमु. हचं वर्णकरं रुच्यं रक्तमांसबलप्रदम् // ण्डोऽश्वत्थसदृशः; फल्गुः काकोदुम्बरिका, 'कदुम्बरी' इति कषायानुरसं स्वादु वातनं बृंहणं गुरु // 153 // लोके / परूषकोऽल्पास्थिम॒दुफल: 'फालसा' इति लोके; गानेरुकी पित्ताविरोधि संपकमानं शुक्रषिवर्धनम्॥ नागबला पुष्करवर्तिः 'आमोदं' इत्युत्तरापथे; बिल्वः प्रसिद्धः, हणं मधुरं बल्यं गुरु विष्टभ्य जीर्यति // 154 // बिम्बी कुन्दैरिका / प्रभूतिग्रहणात् रकादयः // 163 // मानातकफलं वृष्यं सस्नेहं श्लेष्मवर्धनम् // फलान्येतानि शीतानि कफपित्तहराणि च // . पित्तेत्यादि / बदकेशर बद्धतन्तुजालम् / पित्ताविरोधीति | संग्राहकाणि लक्षाणि कषायमधुराणि च // 165 // ईषत् पित्तविरोधि ईषत् पित्तशमनमित्यर्थः, अन्ये पित्तलं एषां सामान्यगुणमाह-फलान्येतानीत्यादि / भवतीत्याहुः // 152-154 // १'शुष्कं' इति पा० / 2 'फरसनाम' इति पा० / 3 'कदु. 1 'कषायं मधुररसोत्कटं' इति पा० / रिका' इति पा०

Page #325
228 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान क्षीरवक्षफलं तेषां गुरु विष्टम्भि शीतलम् // फलं स्वादुरसं तेषां तालजं गुरु पित्तजित् // कषायं मधुरं साम्लं नातिमारुतकोपनम् // 165 // तद्बीजं स्वादुपाकं तु मूत्रलं वातपित्तजित् // 179 // अत्यर्थ वातलं पाहि जाम्बवं कफपित्तजित॥ नालिकेरं गुरु स्निग्धं पित्तनं स्वादु शीतलम्॥ स्निग्धं स्वादु कषायं च राजादनफलं गुरु // 166 // बलमांसप्रदं हृद्यं बृंहणं बस्तिशोधनम् // 180 // . कषायं मधुरं रूक्षं तोदनं कफवातजित् // पनसं सकषायं तु स्निग्धं स्वादुरसं गुरु // अम्लोष्णं लघु संग्राहि सिग्धं पित्ताग्निवर्धनम 167 मौचं स्वादुरसं प्रोक्तं कषायं नातिशीतलम्॥ आमं कषायं संग्राहि तिन्दुकं वातकोपनम् // रक्तपित्तहरं वृष्यं रुच्यं श्लेष्मकरं गुरु // 181 // विपाके गुरु संपकं मधुरं कफपित्तजित् // 168 // तेषां कस्यचिद्गुणविशेषमाह-फलमित्यादि // 179-181 // मधुरं च कषायं च स्निग्धं संग्राहि बाकुलम् // द्राक्षाकाश्मर्यमधूकपुष्पखर्जूरप्रभृतीनि // 182 // स्थिरीकरं च दन्तानां विशदं फलमुच्यते // 169 // अपराण्यपि मधुराण्याह-द्राक्षेत्यादि / द्राक्षा प्रसिद्धा; सकषाय हिम खादु धान्वन कफवातजित् // काश्मयं गम्भारीफलं; मधुकं प्रसिद्ध खरिं द्विविधं वृक्षविटतद्वन्दालेरुकं विद्यादश्मन्तकफलानि च // 170 // / पमेदेन, त्रिविधमित्यपरे, त्रैविध्यं च वृक्षखर्जूरं द्विविधमिति विष्टम्भि मधुरं निग्धं फल्गुजं तर्पणं गुरु // कृला, तत्र पारसीकेषु देशेषु महत्प्रमाणं खादु भिन्नं पिण्डेखअत्यम्लमीषन्मधुरं कषायानुरसं लघु // 171 // जूरमित्यतो हेतोः // 182 // घातघ्नं पित्तजनमामं विद्यात् परुषकम् // रक्तपित्तहराण्याहुर्गुरूणि मधुराणि च // तदेव पक्कं मधुरं वातपित्तनिबर्हणम् // 172 // / तेषां सामान्यगुणमाह-रक्तेत्यादि ॥विपाके मधुरं शीतं रक्तपित्तप्रसादनम् // | तेषां द्राक्षा सरा स्वर्या मधुरा स्निग्धशीतला 183 पौष्करं स्वादु विष्टम्भि बल्यं कफकरं फलम् 173 कफानिलहरं तीक्ष्णं स्निग्धं संग्राहि दीपनम् // रकपित्तज्वरश्वासतृष्णादाहक्षयापहा // करतिक्तकषायोष्णं बालं बिल्वमुदाहृतम् // 17 // हृद्यं मूत्रविबन्धनं पित्तासृग्वातनाशनम् // 184 // केश्यं रसायनं मेध्यं काश्मय फलमुच्यते // विद्यात्तदेव संपकं मधुरानुरसं गुरु // क्षतक्षयापहं हृद्यं शीतलं तर्पणं गुरु // 185 // विदाहि विष्टम्भकरं दोषकृत प्रतिमारुतम् // 175 // रसे पाके च मधुरं खारे रक्तपित्तनुत् // बिम्बीफलं साश्वकर्ण स्तन्यकृत् कफपित्तजित् // ' बृंहणीयमहद्यं च मधूककुसुमं गुरु // तृड्दाहज्वरपित्तास्कासश्वासक्षयापहम् // 176 // | वातपित्तोपशमनं फलं तस्योपदिश्यते // 186 // तेषां केषांचिद्गुणविशेषमाह-क्षीरवृक्षफलमित्यादि / पूति- तेषां केषांचिद्गुणविशेषमाह तेषामित्यादि // १८३मारुतमिति पूतिः सुगन्धिारतो यस्येति तत् पूतिमारुतम् / 186 // पूतिशब्दोऽयं सुगन्धिवाची; यथा-पूतिः खट्वाशः, वनजा मधु वातामाक्षोडाभिषुकनिचुलपि,निकोचकोरुमाकर्कटी पूतिपुष्पेति सुगन्धिपुष्पेत्यर्थः; एतेन पूतिमारुतं सुगधिगन्धं पक्कं भवतीत्यर्थः / केचिद्विगन्धिकुक्षिमारुतकरमि णप्रभृतीनि // 187 // त्याहः, तन्नेच्छति गयी। बालपक्कयोर्मध्ये केचित् पठन्ति ___ अपरानपि मधुरफलविशेषानेकजातीयानाह-वातामेत्यादि / 'तद्वद्विद्यादसंपक्कं मधुरानुरसं गुरु' इति मध्यावस्थगुणम् / वातामादीन्युरुमाणान्तान्युत्तरापथे जातानि, तत्रैव प्रसिद्धानि / केचिद् 'बालं बिल्वमुदाहृतम्' इत्यस्य स्थाने 'आमं बिल्वमुदा. केचियाख्यानयन्ति-तत्र वातामो मजमधुरस्निग्धो दीर्घाकारः; हृतम्' इति पठन्ति; तन्नेच्छति गयी // 164-176 // अक्षोडो मदनफलाकारफलो मध्ये किंचिदुन्नतरेखान्वितः पर्वत पिलुः 'अखोट्' इति लोके; अभिषुकः 'अभिषुः' इति लोके, तालनालिकेरपनसमोचप्रभृतीनि // 177 // निकोचकमौत्तरापथिक कोट कफलमुत्तरापथादवगन्तव्यम् / मधुरफलान्याह-तालेत्यादि / ताडः(लः) ताडी; नालि- प्रभृतिग्रहणालवलीफलानि // 187 // केरः खनामप्रसिद्धाः; पनसो बहिःकण्टकी महाफल: 'कटीहल' पित्तश्लेष्महराण्याहुः स्निग्धोष्णानि गुरूणिच॥ इति लोके; मोचः कदलीफलम् / प्रभृतिराहणादेवंजातीयान्य बृंहणान्यनिलनानि बल्यानि मधुराणि च // 188 // न्यानि // 177 // __ तेषां सामान्यगुणमाह-पित्तश्लष्महराण्याहुरित्यादि // 18 // स्वादुपाकरसान्याहुर्वातपित्तहराणि च // कषायं कफपित्तघ्नं किंचित्तिक्कं रुचिप्रदम् // बलप्रदानि स्निग्धानि बृंहणानि हिमानि च // 178 // 1 'खण्डखजूरं' इति पा० / 2 'पित्तासुग्दाहनाशनम्' तेषां सामान्यगुणमाह-खाद्वित्यादि // 18 // इति पा०। 3 'बृंहणं शीतलं गुरु / वृष्यं स्निग्धं समधुरं' इति - 1 'गुरु' इति पा०। | ताडपत्रपुस्तके पा०। मुकुल' इति पा।

Page #326
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता / 229 - wwwww हृधं सुगन्धि विशदं लवलीफलमुच्यते // 189 // करजादीनाह-करजेत्यादि / करजो वृक्षकरजः, किंशुकः तेषां मध्ये केषांचिद्गुणविशेषमाह-कषायमित्यादि / पलाशः; अरिष्टो निम्बः / अत्र जन्तुशब्दो विंशतिकृमिवाची। लवलीफलं सुगन्धिफलं खनामप्रसिद्धम् / तल्लक्षणमुच्यते,- विडङ्गमाह-रूक्षोष्णमित्यादि // 197 // 198 // 'घनस्निग्धा हरितांशुः प्रपुन्नाटसदृक्च्छदा / सुगन्धिमूला लवली वण्यमुष्णं सरं मेध्यं दोषघ्नं शोककुष्ठनुत् // पाण्डुकोमलवल्कला" इति // 189 // कषायं दीपनं चाम्लं चक्षुष्यं चाभयाफलम् // 199 // बसिरं शीतपाक्यं च सारुष्करनिबन्धनम् // हरीतकीमाह-वण्यमित्यादि / व्रणेभ्यो हितं व्रण्यम् / चक्षुषे विष्टम्भि दुर्जरं रूक्षं शीतलं वातकोपनम् // 19 // हितं चक्षुष्यम् // 199 // विपाके मधुरं चापि रक्तपित्तप्रसादनन् // भेदनं लघु रूक्षोष्णं वैवर्य क्रिमिनाशनम् // वसिरादीनां गुणमाह-वसिरमित्यादि / वसिरं सूर्यावर्त-चक्षुष्यं स्वादुपाक्याक्षं कषायं कफपित्तजित् 200 फलं देशान्तरे ज्ञेयमित्यर्थः / शीतपाक्यं बलाफलम् / अरुष्कर- | बिभीतकफलगुणमाह-मेदनमित्यादि / खादुपाक्याक्षमिति निबन्धनं भल्लातकवृन्तम् // 19 // आक्षं बिभीतकफलं; कीहक् ? खादुपाकि // 20 // ऐरावतं दन्तशठमम्लं शोणितपित्तकृत् // 191 // कफपित्तहरं रूक्षं वक्रक्लेदमलापहम् // शीतं कषायं मधुरं टकं मारुतकहरू // कषायमीषम्मधुरं किंचित् पूगफलं सरम् // 201 // स्निग्धोष्णं तिक्तमधुरं वातश्लेष्मघ्नमैकुन्दम् // 192 // __ पूगफलमाह-कफपित्तहरमित्यादि // 201 // शमीफलं गुरु स्वादु रूक्षोष्णं केशनाशनम् // जातीकोशोऽथ कर्पूरं जातीकटुकयोः फलम् // गुरु श्लेष्मातकफलं कफन्मधुरं हिमम् // 193 // कक्को(को)लकं लवङ्गं च तिक्तं कटु कफापहम् 202 ऐरावतदन्तशठयोर्गुणमाह-ऐसवतमित्यादि / ऐरावतमैरा- लघु तृष्णापहं वनक्लेददोर्गन्ध्यनाशनम् // वणिका कृष्णलोहिताल्पफला / दन्तशठं जम्बीरफलम् , अन्य | जातीकोशादीन्याह-जातीकोश इत्यादि। जातीकोशो जाती. जम्बीरभेदमाहुः / टई काश्मीरे खनामप्रसिद्धं बहुप्रकारम् / पत्रिका 'जातिवनी' इति लोके / कर्पूरं प्रसिद्धम् / जातीकटुऐकुदमिङ्गुदीफलम् , अन्ये पुत्रजीवकमाहुः / शमीफलमिति कयोः फलमिति जातीफलं प्रसिद्धं; कटुकाफलं लताकस्तूरिकेति शमीफलं सङ्गरमुच्यते // 191-193 // पञ्जिकाकारी, श्रीब्रह्मदेवस्तु लघुकको(को)लकमाह; कको. करीराक्षिकपीलूनि तृणशून्यफलानि च // | (को)लकं बृहत्कको(को)लम् / लवङ्गं श्रीचन्दनपुष्पम् ॥२०२॥स्वादुतिक्तकदृष्णानि कफवातहराणि च // 194 // सतितः सुरभिः शीतः कर्पूरो लघु लेखनः // 20 // करीरादिगुणमाह-करीरेत्यादि / करीरो मरुजद्रुमः खना- तृष्णायां मुखशोषे च वैरस्ये चापि पूजितः॥ मख्यातः; आक्षिकमक्षिकीफलं; पीलु पीलुफलम् / तृणशून्य तेषां मध्ये कर्पूरगुणमाह-सतिक्त इत्यादि / 203 ॥मल्लिका, केतकीफलमित्यन्ये / तेषां सामान्यगुणमाह-स्वादुति-1, लताकस्तूरिका तद्वच्छीता बस्तिविशोधनी // 204 // तमित्यादि // 194 // ___ लताकस्तूरिकामाह-लताकस्तूरिकेत्यादि / लताकस्तूरिका तिक्तं पित्तकरं तेषां सरं कटुविपाकि च // दक्षिणापथे विटपः, शकुनापितुल्यः / बस्तिविशोधनी बस्तितीक्ष्णोष्णं कटुकं पीलु सस्नेहं कफवातजित् 195 | विबन्धनी // 204 // तेषां मध्ये पीलुगुणमाह-तिक्तमित्यादि // 195 // | प्रियालमजा मधुरो वृष्यः पित्तानिलापहः॥ आरुष्करं तौवरकं कषायं कटुपाकि च // बैभीतको मदकरः कफमारुतनाशनः // 205 // उष्णं कृमिज्वरानाहमहोदावर्तनाशनम् // कषायमधुरो मजा कोलानां पित्तनाशनः॥ कुष्ठगुल्मोदरार्थीघ्नं कटुपाकि तथैव च // 196 // तृष्णाच्छनिलम्नश्च तद्वदामलकस्य च // 206 // ___ आरुष्करतीवरफलगुणमाह-आरुष्करमित्यादि / तुवरकः | बीजपूरकशम्याकमज्जा कोशाम्रसंभवः॥ पश्चिमोदधितीरे // 196 // खादुपाकोऽग्निबलदः स्निग्धः पित्तानिलापहः 207 करञ्जकिंशुकारिष्टफलं जन्तुप्रमेहनुत् / फलानां मज्जानमाह-प्रियालेत्यादि / प्रियालमज्जा 'चारुली' अङ्कोलस्य फलं विस्रं गुरु श्लेष्महरं हिमम् // 197 // इति लोके प्रसिद्धः / शम्पाकः किरमालकः // 205-207 // रुक्षोणं कटुकं पाके लघु वातकफापहम् // यस्य यस्य फलस्येह वीर्यं भवति यादृशम् // तिक्तमीषद्विषहितं विडङ्गं कृमिनाशनम् // 198 // तस्य तस्यैव वीर्येण मज्जानमपि निर्दिशेत् // 208 // अनुक्तफलमज्जानमाह-यस्येत्यादि / यस्य यस्य फलस्य १'विष्टम्भि शीतं रूक्षं च वातपित्तप्रकोपणम्' इति ताडपत्रपुस्तके पा० / 1 'शकुलापीतुल्यः' इति पा० /

Page #327
230 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान ये गुणा यानि कर्माणि चोक्तानि तस्य मज्ज्ञोऽपि तान्येव गुण- अपराण्यपि फलशाकान्याह-त्रपुसेत्यादि / पुस सुधा. कर्माणि वदेदित्यर्थः, येन कुर्वन्ति तद्वीर्यम् // 208 // वासः, 'तेवसा' इति लोके एारुलॊमशा कर्कटी; कर्कारुर्वाडवं फलेषु परिपक्कं यहुणवत्तदुदाहृतम् // त्रपुषं 'खरवारू' इति लोके; शीर्णवन्तं सुवासकं त्रपुसभेदः, बिल्वादन्यत्र विज्ञेयमामं तद्धि गुणोत्तरम् // अन्ये तु शीर्णवृन्तं कर्बुरमाहुः, एके तु शीर्णवन्तं पाकावस्थाया माधुणं दीपनं तद्धि कषायकतिक्तकम् // 209 // यस्य वृन्तं शटितं भवतीत्यर्थः, अपरे तु कर्बुरमेदं खुदपुत्रककिंचिच्छेषमाह-फलेष्वित्यादि / हि यस्मादर्थे / गुणोत्तरं | माहुः प्रभृतिग्रहणाद् बालपाण्डवस्थायां गृह्यते // 216 // गुणोत्कृष्टम् / तद्धीति तद् बिल्ब, हि यस्मादर्थे, गुणोत्तर स्वादुतिकरसान्याहुः कफवातकराणि च // गुणोत्कृष्टम् / प्रायुष्णं दीपनं तद्धीति तत् बिल्वं, हि सृष्टमूत्रपुरीषाणि रक्तपित्तहराणि च // 217 // स्फुटम् // 209 // तेषां सामान्यगुणमाह-वाद्वित्यादि // 217 // व्याधितं कृमिजुष्टं च पाकातीतमकालजम् // | बालं सनीलं नपुसं तेषां पित्तहरं स्मृतम् // वर्जनीयं फलं सर्वमपर्यागतमेव च // 210 // तत्पाण्ड कफजीर्णमम्लं वातकफापहम् // 218 // इति फलवर्गः। . ऐर्वारुकं सकौर संपर्क कफवातकृत् // मागविलोमातिमासिक्षारं मधुरं रुच्यं दीपनं नातिपित्तलम्॥२१९॥ . सेवितं; केचित् 'जग्धं' इति पठन्ति, तत्र जग्धं भक्षितमि- तेषां केषांचिद्गुणविशेषमाह-बालमित्यादि / अयं परिपत्यर्थः / पाकातीतं पाकादतीतमतिगतमतीतपाककालमित्यर्थः / क्वस्य गुणः, अपक्कस्य तु सामान्य गुणाः // 218 // 219 // अकालजम् अनुचितकालोत्पन्नम् / अपर्यागतम् अपक्कम् / सक्षारं मधुरं चैव शीर्णवृन्तं कफापहम् // इति फलवर्गः // 210 // मेदनं दीपनं हृद्यमानाहाष्ठीलनुल्लघु // 220 // अथ शाकवर्गः। शीर्णवृन्तस्यावस्थात्रयेण गुणमाह-सक्षारमित्यादि / सक्षार-." शाकान्यत ऊर्ध्वं वक्ष्यामः। मित्यादयो बालस्य गुणाः, मेदनादयो मध्यस्य, आनाहेत्यादि तत्र पुष्पफलालाबुकालिन्दकप्रभृतीनि // 211 // जीर्णस्य / आनाह आमपक्वाशयजो द्विविधः; अष्ठीला मूत्राष्ठीला तत्रेत्यादि / पुष्पफलं कूष्माण्डकः, अलाबूः तुम्बिनी, सा | न पुनरनिलाष्ठीला, शीर्णवृन्तस्य मूत्रविकारहारिलादवस्थात्रये. च दीर्घवर्तुलादिमेदादनेकधा; कालिन्दं कृष्णबीजं कूष्माण्डसदृशं ऽपि; आनाहश्चाष्ठीला चानाहाष्ठीलं, तत्रुदतीति // 220 // .. 'कलिन्द' इति लोके / प्रभृतिग्रहणादेवंविधान्यपराण्यपि॥२११॥ पिप्पलीमरिचवेराईकहिङ्गजीरककुस्तुम्बुरुपित्तनान्यनिलं कुर्युस्तथा मन्दकफानि च // | जम्बीरसुमुखसुरसार्जकभूस्तृणसुगन्धककासमईसृष्टमूत्रपुरीषाणि खादुपाकरसानि च // 212 // | ककालमालकुठेरकक्षषकखरपुष्पलिनुमधुशिग्रुफ- . णिज्झकसर्षपराजिकाकुलाहलावगुत्थगण्डीरतिल. एषां सामान्यगुणेमाह-पित्तनानीत्यादि / सृष्टमूत्रपुरीषाणि पर्णिकावर्षाभूचित्रकमूलकलशुनकलायपलाण्डप्र. मूत्रपुरीषप्रवृत्तिकराणि // 212 // भृतीनि // 221 // पित्तनं तेषु कूष्माण्डं वालं मध्यं कफावहम् // वृद्धाः पिप्पल्यादीनि वर्गीकृत्य पठन्ति, तत्र किंचित् संस्काशवं लघणं सक्षारं दीपनं बस्तिशोधनम् // 213 // रकं. किंचिच्छाकं. किंचिद्भेषजं, किंचिदाहारयोगीति, तान्येसर्वदोषहरं हृद्यं पथ्यं चेतोविकारिणाम् // वाह-पिप्पलीत्यादि ।-पिप्पलीमरिचे द्वे प्रसिद्ध भावेरक दृष्टिशुक्रक्षयकरं कालिन्दं कफवातकृत् // 214 // शुण्ठी; आर्द्रकहिडजीरकाः प्रसिद्धाः; कुस्तुम्बुरुकं धान्यूकं; अलाबुर्मिनविट्रका तु रूक्षा गुळतिशीतला // जम्बीरो हरितशाकमुत्तरापथे जम्बीरगन्धि किंचिदम्लं; सुमुखो तिक्तालाबुरहद्या तुवामिनीवातपित्तजित् // 215 // बनबर्बरिकाः सरसा.सरभिपी 'तुलसी' इति लोके; अजेकः तेषां विशिष्टमपि गुणमाह-पित्तनमित्यादि / कफमावहति श्वेतकुठेरकः; भूस्तृणं रोहिषः, तुम्बाकमन्ये; सुगन्धको गन्धकरोतीति कफावहम् / शुक्लं कार्पासवर्ण परिपक्कमित्यर्थः / | तृणमल्पं भूस्तृणं, सुगन्धितृणमिति केचित् , तत्रापि नार्थमेदः, सक्षारमीषत्क्षारम् / बस्तिशोधनं बस्तिविबन्धनम् / सर्वदोष- कासमर्दः प्रसिद्धः; कालमालो बर्बरिका; कुठेरकस्तछेद एव; हरमिति सर्वग्रहणं रक्तोपसंग्रहार्थ; 'सर्वदोषसह' इत्यन्ये क्षवकश्छिक्काकरः 'छिंकणी' इति लोके खरपुष्पो मरुवकः, पठन्ति, तत्रायमर्थः-न करोति न शमयतीत्यर्थः / हृद्यं अन्ये क्षवकमेदमाहुः, केचित् 'बोडयिका' इत्याहुः; शिग्रुः हृदयाय हितम् / चेतोविकारिणामिति चेतोविकारा उन्मादाप शोभाजनकः, सुवास मित्यन्ये; मधुशिय़ोहितकुसुमोऽल्पविटपः स्मारमूर्छामदादयः / भिन्नविटका द्रवमला // 213-215 // १ईरिः' इति पा०। 2 'गुरुविष्टम्मिशीतानि स्वादूनि अपुरीसिकारुकशीर्णवृन्तप्रभृतीनि // .216 // | 195 // कफवन्ति च / सृष्टमूत्रपुरीषाणि सक्षारमधुराणि च' इति पा० / 1 अथ शाकवर्गमुपदेक्ष्यामः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। रिक' इति पा० /

Page #328
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 231 शोभाजनकभेदः; 'शुण्ठ' इत्यत्र क्वचित् (पठ्यते), स च तीक्ष्णेत्यादि / जीरकद्वयं शुक्लपीतमेदेन / कारवी कृष्ण. खनामख्यातः; फणिज्झकः ‘फाणिज' इति लोके, अन्ये मरुब- जीरक उत्तरापथे प्रसिद्धः; करवी यवानीत्येके, अजमोदेत्यपरे, कमाहुः; सर्षपराजिके प्रसिद्ध कुलाहलो मुण्डितिका; अवगुत्थं अन्ये राजिकामाहुः / उपकुञ्चिका स्थूलजीरक ईषत्कृष्णो वेगनामा, काकाद नीत्यर्थः; गण्डीरोऽपि द्विविधः स्थलजो जल- 'बृहज्जीरक' इति लोके // 229 ॥श्चेति, तत्र स्थलजो हरितशाकं; तिलपर्णिका चोरकः, श्रीहस्ति- | भक्ष्यव्यञ्जनभोज्येषु विविधेष्ववचारिता // 230 // नीत्यपरे; वर्षाभूः पुनर्नवा; चित्रकमूलकलशुनाः प्रसिद्धाः; आर्द्रा कुस्तुम्बरी कुर्यात् स्वादुसौगन्ध्यहृद्यताम् // कलायोऽत्र त्रिपुटकमेदः, त्रिपुटकस्याग्रे वक्ष्यमाणत्वात् , सा शुष्का मधुरा पाके स्निग्धातृड्दाहनाशनी२३१ केचित् पुनरुक्तभयादग्रेतनं पाठं न मन्यन्ते, तेषां मतेऽत्र दोषघ्नी कटुका किंचित् तिक्ता स्रोतोविशोधनी // कलायस्त्रिपुटकः; पलाण्डुलशुनभेदः / प्रभृतिग्रहणादेवंजातीया / भक्ष्याणि वटकादीनि, व्यञ्जनानि शाकादीनि संस्कृतानि, म्यपराणि // 221 // भोज्यानि अन्नयवाग्वादीनि, अवचारिता प्रक्षिप्ता / आर्द्रा कुस्तुकटून्युष्णानि रुच्यानि वातश्लेष्महराणि च // म्बरीति पुष्पफलोपेतो हरितधान्यविटप आर्द्रा कुस्तुम्बरीत्युकृतान्नेषूपयुज्यन्ते संस्कारार्थमनेकधा // 222 // च्यते, अल्लेति लोके // 230 // 231 // - एषां सामान्यगुणमाह-करनीत्यादि / कृतान्नेषु मुद्यू- जम्बीरः पाचनस्तीक्ष्णः कृमिवातकफापहः॥२३२॥ षादिषु // 222 // सुरभिर्दीपनो रच्यो मुखवैशद्यकारकः॥ तेषां गुर्वी स्वादुशीता पिप्पल्यार्दा कफावहा॥ कफानिलविषश्वासकासदौर्गन्ध्यनाशनः॥ 233 // शुष्का कफानिलनी सा वृष्या पित्ताविरोधिनी 223 पित्तकृत् पार्श्वशूलघ्नः सुरसः समुदाहृतः॥ तेषां मध्ये केषांचिद्गुणविशेषमाह तेषामित्यादि / कफावहा | तद्वत्तु सुमुखो शेयो विशेषाद्रनाशनः // 234 // खवर्गापेक्षया / पित्ताविरोधिनी ईषंत्पित्तविरोधिनी, ईषत्पि- कफघ्ना लघवो रूक्षास्तीक्ष्णोष्णाः पित्तवर्धनाः॥ त्तशमनीत्यर्थः; 'पित्तप्रकोपणी' इति केचित् पठन्ति, व्याख्या- कटुपाकरसाश्चैव सुरसार्जकभूस्तृणाः॥२३५॥ नयन्ति च “सा पित्तशमनी पूर्व दर्शिता वीर्यवादिना / शास्त्र- मधुरः कफवातघ्नः पाचनः कण्ठशोधनः॥ कारेण निर्दिष्टा सा सत्यं पित्तकोपनी॥ यद्वाऽऽर्दा पित्तशमनी विशेषतः पित्तहरः सतिक्तःकासमर्दकः॥ 236 // शुष्का पित्तप्रकोपणी"-इति // 223 // कटुः सक्षारमधुरः शिग्रुस्तिक्तोऽथ पिच्छिलः॥ स्वादुपाक्यामरिचं गुरु श्लेष्मप्रसेकि च॥ मधुशिः सरस्तिक्तः शोफनो दीपनः कटुः // 237 // कटूष्णं लघु तच्छुष्कमवृष्यं कफवातजित् // 224 // जम्बीर इत्यादि / सुरसे द्वे श्वेतकृष्णकुसुमे / प्रथमा श्वेता, नात्युष्णं नातिशीतं च वीर्यतो मरिच सितम्॥ | इयं तु कृष्णेति न पोनरुक्त्यप्रसङ्गः // 232-237 // गुणवन्मरिचेभ्यश्च चक्षुष्यं च विशेषतः // 225 // | विदाहि बद्धविण्मूत्रं रूक्षं तीक्ष्णोष्णमेव च // नातीत्यादि / सितं मरिच शोभाजनकबीजं, 'शुक्लमपि मरि- | त्रिदोषं सार्षपं शाकं गाण्डीरं वेगनाम च // 238 // चमस्ति' इत्येके / गुणवन्मरिचेभ्यश्चेति मरिचेभ्यः सकाशाद- | चित्रकस्तिलपर्णी च कफशोफहरे लघू॥ तिशयगुणकारीत्यर्थः // 224 // 225 // वर्षाभूः कफवातघ्नी हिता शोफोदरार्शसाम् 239 नागरं कफवातघ्नं विपाके मधुरं कटु // विदाहीत्यादि / त्रिदोषं सार्षपमिति 'कफनं सार्षपं शाकमावृष्योष्णं रोचनं हृद्यं सस्नेहं लघु दीपनम् // 226 // सुरं शाकमेव च' इति कचित् / तत्र आसुरी राजिका कफानिलहरं स्वयं विबन्धानाहशूलनुत् // | // 238 // 239 // कटूष्णं रोचनं हृद्यं वृष्यं चैवार्द्रकं स्मृतम् // 227 // लघूष्णं पाचनं हिङ्ग दीपनं कफवातजित् // | कटुतिक्तरसा हृद्या रोचनी वह्निदीपनी // | सर्वदोषहरा लध्वी कण्ठ्या मूलकपोतिका // 240 // कट स्निग्धं सरं तीक्ष्णं शूलाजीर्णविबन्धनुत् // 228 // " महत्तहरु विष्टम्भि तीक्ष्णमामं त्रिदोषकृत् // नागरमित्यादि / सस्नेहमीपस्नेहम् / लघु आकादिति बोद्ध- तदेव स्नेहसिद्धं तु पित्तनु कफवातजित् // 241 // व्यम् / विबन्धानाहशूलनुदिति विवन्धो वाताद्यप्रवृत्तिः, आनाह त्रिदोषशमनं शुष्कं विषदोषहरं लघु // उदरापूरः // 226-228 // 1 'कृमिवातविषापहः' इति पा० / 2 'हृद्यः' इति पा० / तीक्ष्णोष्णं कटुकं पाके रुच्यं पित्ताग्निवर्धनम् // 3 'पित्तलः' इति पा० / 4 'कफ शार्षपं शाकं मासूर शाकमेव कटु श्लेष्मानिलहरं गन्धाढ्यं जीरकद्वयम् // 229 // कारवी करवी तद्वद्विज्ञेया सोपकुश्चिका॥ | च' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 5 स्निग्धसिद्धं' इति पा० / 6 श्लेष्मकृद्वातपित्तजित् / शुष्कं तु शोफशमनं' इति ताडपत्र१'नातिरूक्षं च' इति पा० / | पुस्तके पाठः।

Page #329
232 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान ww wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww विष्टम्भि वातलं शाकं शुष्कमन्यत्र मूलकात्॥२४२॥ तपुष्पा, अतिश्वेतपुष्पा, पीतपुष्पा च; तरुणी खनामप्रसिद्धा, .कण्ठाय हिता कण्ठ्या / मूलकपोतिका बालमूलकम् / आमम् अन्ये 'वरुण' इति पठन्ति, वरुणकस्तिक्तशाको जलकूलजः; अनग्निपक्कं, स्नेहसिद्धं घृततैलादिपक्वं, मूलकस्य बालमहदाम- | जीवन्ती जीवा 'तण्डुलीयकसदृशी' इत्यन्ये, 'डोडिका' इत्यपरे; स्नेहसिद्धशुष्कभेदेनात्र गुणोक्तिः / विष्टम्भीत्यादि अमुं केचि. बिम्बीतिका कुन्दुरिका तस्याः पत्राण्यत्र गृह्यन्ते; नदीभल्लातकः दनार्षमाचक्षते, अन्ये तु मन्यन्ते // 240-242 // ली(लो)जनकः, अन्ये 'अनन्ताभल्लातक' इति पठन्ति, तत्र पुष्पं च पत्रं च फलं तथैव अनन्ता लाङ्गलिका 'कलिहारी' इति लोके, भल्लातकवृक्षस्य यथोत्तरं ते गुरवः प्रदिष्टाः॥ फलान्यामानि पालवाश्च शाकत्वेनाभिप्रेताः; छगलात्री वृद्धदातेषां तु पुष्पं कफपित्तहन्तु रकः, तस्य पत्राणि, बुढेत्यपरे; वृक्षादनी बन्दाकः, वृक्षकलिम्बुफलं निहन्यात् कफमारुतौ तु // 243 // केत्यन्ये; फजीशाको 'वाड' इति प्रसिद्धः, भार्गीमेके मन्यन्ते; पुष्पमित्यादि / मूलकविषयोऽयं, यद्वन्मूलककन्देषु बालम शाल्मली प्रसिद्धः; शेलुः श्लेष्मातकः ‘लिसाड' इति लोके; ध्यवृद्धस्निग्धसिद्धशुष्केषु फलनिर्देशस्तद्वत् पुष्पपत्रफलेष्वपि वनस्पतिप्रसवाः वनस्पतिरुदुम्बरादिः, तस्य प्रसवाः पल्लवाः; शणः प्रसिद्धः; कबुदारः श्लष्मातकभेदः; कोविदारः काश्चनारः। वाच्यः // 243 // प्रभृतिग्रहणादेवंजातीयान्यन्यान्यपि शाकानि // 249 // स्निग्धोष्णतीक्ष्णः कटुपिच्छिलश्च कषायस्वादुतिक्तानि रक्तपित्तहराणि च // गुरुः सरः खादुरसश्च बल्यः॥ वृष्यश्च मेधावरवर्णचक्षु कफनान्यनिलं कुर्युः संग्राहीणि लघूनि च // 250 // भग्नास्थिसन्धानकरो रसोनः // 244 // . तेषां सामान्यगुणमाह-कषायेत्यादि // 250 // हृद्रोगजीर्णज्वरकुक्षिशूल लघुः पाके च जन्तुनः पिच्छिलो वणिनां हितः॥ विबन्धगुल्मारुचिकासशोफोन // कषायमधुरो ग्राही चुच्चूस्तेषां त्रिदोषहा // 251 // दुर्नामकुष्ठानलसादजन्तु चक्षुष्या सर्वदोषघ्नी जीवन्ती समुदाहृतां // समीरणश्वासकफांश्च हन्ति // 245 // वृक्षादनी वातहरा, फजी त्वल्पबला मता // 252 // नात्युष्णवीयोऽनिलहा कटुश्च क्षीरवृक्षोत्पलादीनां कषायाः पल्लवाः स्मृताः॥ तीक्ष्णो गुरुर्नातिकफाचहश्च // शीताः संग्राहिणः शस्ता रक्तपित्तातिसारिणाम् // तेषां केषांचिद्गुणविशेषमाह-लघुरित्यादि / क्षीरवृक्षा अश्वबलावहः पित्तकरोऽथ किंचित् स्थादयः; उत्पलानि नीलोत्पलप्रभृतीनि, तेषां पल्लवाः ॥२५१पलाण्डुरग्निं च विवर्धयेत्तु // 246 // 253 // स्निग्धो रुचिष्यः स्थिरधातुकारी बल्योऽथ मेधाकफपुष्टिदश्च // . पुनर्नवावरुणतर्कार्युरुबूकवत्सादनीबिल्वशाक प्रभृतीनि // 254- // खादुर्गुरुः शोणितपित्तशस्तः सपिच्छिलः क्षीरपलाण्डुरुक्तः // 247 // उष्णानि स्वादुतिकानि वातप्रशमनानि च // कलायशाकं पितघ्नं कफघ्नं वातलं गुरु॥ पुनर्नवेत्यादि / पुनर्नवा श्वेतपुनर्नवा; वरुणो वृक्षविशेषः / कषायानुरसं चैव विपाके मधुरं च तत् // 248 // खनामप्रसिद्धः; तर्कारी अरणिका; उरुबूकः शुक्लैरण्डः; वत्सा दनी वत्सपुत्रकः 'वत्सवतिया' इति लोके, गुडूचीत्यपरे; बिल्व.. रसोनमेदानाह-स्निग्थेत्यादि / रसोनः पञ्चरसः खल्पकन्दो शाकं बिल्वजं; प्रभृतिग्रहणादन्यान्यपि / तेषां सामान्यगुणलशुन इत्यर्थः / अनलसादोऽग्निमान्द्यम् / जन्तवः कृमयः / नात्युष्णेत्यादि / पलाण्डः स्थूलनालाग्रपत्रो गुन्द्रालिकामेदः, सौतनवं शाकं विशेषाच्छोफनाशनम् // 255 // माह-उष्णानीत्यादि // 254 ॥एव सक्षीरो मधुररसः क्षीरपलाण्डुरित्युच्यते // 244-248 // चुञ्चूयूथिकातरुणीजीवन्तीबिम्बीतिकानदीमती विशेषगुणमाह-तेष्वित्यादि // 255 // भल्लातकच्छगलान्त्रीवृक्षादनीफजीशाल्मलींशेलव- तण्डलीयकोपोदकाऽश्वबलाचिल्लीपालख्यावानस्पतिप्रसवशणकर्बुदारकोविदारप्रभृतीनि // 249 // स्तूकप्रभृतीनि // 256 // कषायमधुरशाकमाह-चुस्वित्यादि / चुचूर्नाडिकाकारपत्रः तण्डुलीयकः 'चुलाइ' इति लोके; उपोदिका पोइ; अश्व'चुचु' इति लोके; यूथिका वृक्ष विशेषः, सा त्रिधा ईषच्छे-बला तुरुष्कदेशे बृहत्पत्रा मेथिकाभेद एव 'हिस्फित्थ' इति , तेषां माहिणःशपाया: पलामता // 1 'लिग्धसिद्धं घृतमांसादिपक्कं' इति पा० / 2 स्निग्धसिद्ध 1 टिद्रुका' इति पा० / 2 'नन्दीभलातकस्य फलान्यामानि इति पा० / 3 शोषान्' इति ताडपत्रपुस्तके पा०।४'शीतलं' पल्लवाश्च शाकत्वेनाभिप्रेताः' इति पा०। 3 'पिप्पलादयः' इति पा०। इति पा०॥

Page #330
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 233 लोके, तन्त्रान्तरे मेथिकाहिस्फित्थयोः पृथग्गुणनिर्देशः कृतः- किराततिक्तको भूनिम्बः; कर्कोटकः प्रसिद्धः; अरिटो निम्बः; “वातपित्तहरा तिक्ता लध्वी श्लेष्माविरोधिनी / मेथिका तत्सम कोशातकी घोषकः 'तोरई' इति लोके वेत्रकरीरं वेत्राग्रं; किंचिद्धिस्फित्थं पुष्टिदं गुरु"-इति / चिल्ली क्षेत्रवास्तुकः, आटरूषको वासकः; अर्कपुष्पी अर्कपत्रसदृशी लता, अन्ये 'गौडवास्तुक' इत्यन्ये, यवशाकमाहुरेके, अन्ये तु यवशाकान्त- / अर्कपर्णमाहुः / प्रभृतिग्रहणादन्यतिक्तशाकानि ज्ञेयानि // 262 // रमाहुः; पालकमा 'पालक्' इति लोके; वास्तूकष्टङ्कवास्तूकः 'टङ्क- रक्तपित्तहराण्याहहंद्यानि सुलपनि च // चुचू' इति लोके प्रभृतिग्रहणादपराण्यपि // 256 // कुष्ठमेहज्वरश्वासकासारुचिहराणि च // 263 // सृएमूत्रपुरीषाणि सक्षारमधुराणि च // तेषां सामान्यगुणमाह-रक्तपित्तत्यादि // 263 // मन्दवातकफान्याहू रक्तपित्तहराणि च // 257 // कपाया तु हिता पित्ते स्वादुपाकरसा हिमा // तेषां सामान्यगुणमाह-सृष्टमूत्रेत्यादि // 257 // लध्वी मण्डूकपर्णी तु तद्वद्गोजिबिका मता॥२६४॥ मधुरो रसपाकाभ्यां रक्तपित्तमदापहः॥ अविदाही त्रिदोषघ्नः संग्राही सुनिषण्णकः॥ तेषां शीततमो रूक्षस्तण्डुलीयो विपापहः // 258 // अवल्गुजः कटुः पाके तिक्तः पित्तकफापहः // 26 // स्वादुपाकरसा वृष्या घातपित्तमदापहा // ईषत्तिक्तं त्रिदोषघ्नं शाकं कटु सतीनजम् // उपोदका सरा स्निग्धा बल्या श्लेष्मकरी हिमा२५९ नात्युष्णशीतं कुष्ठघ्नं काकमाच्यास्तद्विधम् 266 कार्विपाके कृमिहा मेधाग्निबलवर्धनः॥ कण्डूकुष्ठकृमिघ्नानि कफवातहराणि च // सक्षारः सर्वदोषघ्नो वास्तूको रोचनः सरः // 260 // फलानि बृहतीनां तु कटुतिक्तलघूनि च // 267 // चिल्ली वास्तूकवज्ञेया पालख्या तण्डुलीयवत् // कफपित्तहरं व्रण्यमुष्णं तिक्तमवातलम् // घातकृदविण्मूत्रा रुक्षा पित्तकफेहिता पटोले कटुकं पाके वृष्यं रोचनदीपनम् // 268 // शाकमाश्वबलं रूक्षं बद्धविण्मूत्रमारुतम् // 261 // कफवातहर तिक्त 21 कफवातहरं तिक्तं रोचनं कटुकं लघु // तेषां विशेषगुणमाह-मधुर इत्यादि / मदापह इति मदो वा वार्ताकं दीपनं प्रोक्तं जीर्ण सक्षारपित्तलम् // विषमद्यशोणितोत्थो विकारः // 258-261 // तद्वत् कर्कोटकं विद्यात् कारवेल्लकमेव च // 262 // मण्डूकपर्णीसप्तलासुनिषण्णकसुवर्चलापिप्पली आटरूषकवेत्राग्रगुडूचीनिम्बपर्पटाः॥ गुडूचीगोजिह्वाकाकमाचीप्रपुनाडावल्गुजसतीनवृ. किराततिक्तसहितास्तिक्ताः पित्तकफापहाः // 270 // हतीकण्टकारिकाफलपटोलवार्ताककारवेल्लककटुः | कफापहं शाकमुक्तं वरुणप्रपुनाड(ट)योः॥ रूक्षं लघु च शीतं च वातपित्तप्रकोपणम् // 271 // किकाकेबु(म्बु)कोरुबूकपर्पटककिराततिक्तकर्कोट. कारिष्टकोशातकीवेत्रकरीराटरूषकार्कपुष्पीप्रभृ / विशेषगुणमाह-कषायेत्यादि / तद्विधमिति त्रिदोषघ्नम् / तीनि // 262 // जीर्ण पक्कम् / गुडूचीह कफपित्तहरा, चरके च 'वायुं वत्सादनी तिक्तप्रायाण्याह-मण्डूकपर्णीत्यादि / मण्डूकपर्णी ब्राह्मी; हन्यात्' (च. सू. अ. 27) इति स्निग्धोष्णवीर्यवात् , तस्मात्रि. सप्तला सेहुण्डः, जेज्झटस्तु सप्तलां यवतिक्तामेदमाह; सुनि दोषघ्नी / पूर्ववर्गपठितोऽपि वरुणः प्रपुनाडसामान्यगुणलादत्र षण्णकः 'सिरिबालिका' इति लोके, श्रीब्रह्मदेवस्तु चतुर्दल. पठितः / शीतं चेति चकारामात्युष्णशीतं, तेन संयुक्तवातपित्तमाह, तल्लक्षणं कथ्यते-"चाङ्गेरीसदृशैः पत्रैः सुनिषण्णश्चतुर्दलः। कर्तृवं; यदि वा शीतमपि पित्तकृत् प्रभावात् // 264-271 // शाको जलान्विते देशे चतुष्पत्रीति कथ्यते"-इतिः सुवर्चला दीपनं कालशाकं तु गरदोषहरं कहूँ // सूर्यावर्तः, केचिन्मारिषसदृशदण्डमार्तगलसदृशपत्रं लप्पस. कीसुम्भ मधुरं रूक्षमुष्णं श्लेष्महरं लघु // 272 // माहुः; पिप्पलीगुडूच्यौ प्रसिद्ध, पूर्व पिप्पलीफलमुक्तम् , अत्र वातलं नालिकाशाकं पित्तनं मधुरं च तत् // तु पत्रं; गोजिह्वा दार्विपत्रिका कर्कशा दीर्घपत्रा 'गोजीमी' इति ग्रहण्यशोविकारांनी साम्ला वातकफे हिता // लोके; काकमाचीप्रपन्नाडौ प्रसिद्धौः अवल्गुजः 'बाकुची' इति | उष्णा कषायमधुरा चारी चाग्निदीपनी // 273 // लोके; सतीनो वर्तुलकलायः; बृहतीफलं सामान्यावहतीद्वयस्य प्रभृति शब्दगृहीतान्याह-दीपनमित्यादि / कालशाकं कालिफलम. अन्ये तु कण्टकारिकामपि पठन्तिः पटोलस्य फलं पत्रं याशाकं श्राद्धाहम् / कोसुम्भं प्रसिद्धम् / नाडिका 'नाली' इति च; वार्ताको वृन्ताको वर्तुलफलः बंगण' इति लोके: कारवेल्लकः | लोके / चाहेरी 'अम्लचा री' इति लोके // 272 // 273 // मप्रसिद्धः; कटुकिका अरण्यकासमर्दिका. अन्ये तिक्तारिका. लोणिकाजातकत्रिपर्णिकापत्तरजीवकसुवर्चला. माहुः, अपरे तु कटुतिक्तपुष्पामर्कफलाकारफलां प्रसिद्धामाहुः; डुडुरककुतुम्बककुठिञ्जरकुन्तलिकाकुरण्टिकाप्रभृ. केबु(म्बु)को ग्राम्यो वन्यश्च स्वनामप्रसिद्धः; उरुबूको रक्तै- तयः // 274 // रण्डः, अन्ये तूरुबूकस्य पत्रमत्र गृह्यते; पर्पटकः प्रसिद्धः; | 1 'लघु' इति पा० / 2 'त्रिपर्णीलोणिकापीलुपीपत्तूरजीवकाः / 1 'पलांग' इति पा० / सुवर्चला संचलककुतुम्बककुठिाराः' इति ताडपत्रपुस्तके पा० / सु० सं० 30

Page #331
234 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान - लोणिकेत्यादि / लोणिका लोणिया; जातुकं शुक्लशालपर्णी; अथ पुष्पवर्गः। त्रिपर्णिका दुग्धिका, वनकापासीत्यपरे; पत्तूरः शिरबालिकाभेदो कोविदारशणशाल्मलीपष्पाणि मधराणि मधर महापत्रः; जीवको जीवनामा खनामप्रसिद्धः; सुवर्चला सूर्याव विपाकानि रक्तपित्तहराणि च; वृषागस्त्ययोः तभेदः, डुडुरकः खनामप्रसिद्धः; कुतुम्बको द्रोणपुष्पः; कुठिञ्जरः पुष्पाणि तिक्तानि कटविपाकानि क्षयकासापहानि कुरहजनकः 'कोल्हसुआ' इति लोके; कुनाडिकेति क्वचित् , तत्र च // 281 // कुनाडिका गोनाडीकः; कुन्तलिका चुचूसदृशा दीर्घपत्रा; कुरु. __ अथ पुष्पशाकान्याह-कोविदारेत्यादि / कोविदारः काञ्चण्टिका अम्लानसदृशपत्रकुसुमा हरितपुष्पा, अन्ये 'कुनालिका. नारस्तद्भेदो वा; शणो बन्धनार्हत्वक् प्रसिद्धः / तेषां सामान्यगुणकुरण्टिके उत्तरापथजे' इत्याहुः, केचित्रिपादीनां श्लोकेन माह-मधुराणीत्यादि / वृषेत्यादि / वृषो वासकः, अगस्त्यः निर्देशं कुर्वन्ति // 274 // 'अगधीया' इति लोके // 281 // स्वादुपाकरसाः शीताः कफना नातिपित्तलाः॥ आगस्त्यं नातिशीतोष्णं नक्तान्धानां प्रशस्यते 282 लवणानुरसा रूक्षाः सक्षारा वातलाः सराः॥२७॥ | तयोरगस्त्यपुष्पस्य गुणविशेषमाह-आगस्त्यमित्यादि 282 तेषां सामान्यं गुणमाह-खादुपाकेत्यादि / 275 // करीरकुसुमानि कटुविपाकानि वातहराणि सृष्टस्वादुतिक्ता कुन्तलिका कषाया सकुरण्टिका // मूत्रपुरीषाणि च // 283 // विशेषगुणमाह-खाद्वित्यादि // करीरेत्यादि / अत्रापि रसवीर्यविपाकप्रभावितं कार्य योजसंग्राहि शीतलं चापि लघु दोषापहं तथा // नीयम् // 283 // राजक्षवकशाकं तु शटीशाकं च तद्विधम् // 276 // रक्तवृक्षस्य निम्बस्य मुष्ककार्कासनस्य च // प्रभृतिगृहीतमाह-संग्राहीयादि 'दोषापहं तथा' इत्यत्र कफपित्तहरं पुष्पं कुष्ठघ्नं कुटजस्य च // 284 // 'दोषविरोधि च' इति केचित् पठन्ति, तन्नेच्छति जेज्झटः। रक्तवृक्षस्येत्यादि / रक्तवृक्षस्य रक्तचन्दनस्य / मुष्ककस्यराजक्षवकशाकं कृष्णराजिका, अन्ये तु 'राजक्षवको बृहत्पत्रः क्षारवृक्षस्य 'मोखउ' इति लोके, असनो बीजकः / शेष प्रसिक्षवथुकाकर' इत्याहुः / शटी खनामप्रसिद्धा / तद्विधमिति राज द्धम् // 284 // क्षवकसदृशम् // 276 // सतिक्तं मधुरं शीतं पद्मं पित्तकफापहम् // मधुरं पिच्छिलं स्निग्धं कुमुदं हादि शीतलम् // खादुपाकरसं शाकं दुर्जरं हरिमन्थजम् // तस्मादल्पान्तरगुणे विद्यात् कुवलयोत्पले // 285 // खाद्वित्यादि / हरिमन्थश्चणकः // सतिक्तमित्यादि / पद्मं पद्मपुष्पं सूर्योदयविकासि / कुमुदं मेदनं मधुरं रूक्ष कालायमतिवातलम् // 277 // चन्द्रोदयविकासि / कुवलयं कुमुदभेदः, उत्पलं खनामप्रसिद्धम् भेदनमित्यादि / पूर्व सतीनो वर्तुलकलायः, इह तु त्रिपुटक- // 285 // कलायः // 277 // सिन्धुवारं विजानीयाद्धिमं पित्तविनाशनम् // खंसनं कटुकं पाके लघु वातकफापहम् // सिन्धुवारमित्यादि / सिन्धुवारं निर्गुण्डीपुष्पम् ॥शोफनमुष्णवीर्यं च पत्रं पूतिकरअजम् // 278 // मालतीमल्लिके तिक्ते सौरभ्यात् पित्तनाशने // 286 // स्रंसनमित्यादि / पूतिकरजः कण्टकिकरजः, अन्ये तु पूतिक- मालतीत्यादि / मालती जाती; मल्लिका प्रसिद्धा / सौरभ्यात् श्विरबिल्वः, करजो नक्तमालः // 278 // सौगन्ध्यात् // 286 // ताम्बूलपत्रं तीक्ष्णोष्णं कटु पित्तप्रकोपणम् // सुगन्धि विशेदं हृद्यं बाकुलं पाटलानि च // सुगन्धि विशदं तिक्तं स्वर्य वातकफापहम् // 279 // श्लेष्मपित्तविषघ्नं तु नागं तद्वच्च कुङ्कुमम् // 287 // स्रंसनं कटुकं पाके कषायं वह्निदीपनम् // सुगन्धीत्यादि / नागं नागकेशरम् / तद्वन्नागवत् / कुङमं वक्रकण्डूमेलक्लेददोगेंन्ध्यादिविशोधनम् // 280 // प्रसिद्धम् // 287 // ताम्बूलेत्यादि / ताम्बूलपत्रं नागवल्लीपत्र 'पर्णम्' इति लोके। 'चम्पर्क रक्तपित्तनं शीतोष्णं कफनाशनम् // स्रंसनं कटुकं पाके इत्यन्तं पर्णमुक्खा कषायमित्यादि पूगफलं. किंशुकं कफपित्तनं तद्वदेव कुरण्टकम् // 288 // तस्य फलवर्ग एवं पठितखान पठनीयमित्ये के, अन्ये फलवर्गे किंशुकं पलाशपुष्पं, कुरण्टकं सहचरपुष्पम् // 28 // पक्वमित्युक्तं शाकेषु खपक्कमा चेत्याहुः // 279 // 280 // यथावृक्षं विजानीयात् पुष्पं वृक्षोचितं तथा // १०गलकेद" इति पा० / 1 'करीरमधुशिकुसुमानि' इति पा० / 2 ‘मधुरं' इति पा० /

Page #332
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता / 235 aaaaaaaaa उपसंहारमाह-यथेत्यादि / वृक्षोचितं वृक्षानुसारेणे- तगुणवात् ; स्थूणिकारूपाणि शुष्कशाकानीति वाऽर्थः, तत्रापि त्यर्थः॥ | स्थूणिका वटकाः; अन्ये तु 'पिण्याकीतिलपत्रस्थूणिकाशुष्कशा. मधुशिग्रुकरीराणि कटूनि श्लेष्महराणि च // 289 // कानि' इति पठन्ति व्याख्यानयन्ति च-पिण्याकीशाकं कच्छमध्वित्यादि / मधुशिगू रक्तशोभाजनकः, तस्य करीराणि विषये प्रायशः, तिलपत्रं तिलविटपशाकं, स्थूणिका अतकोमला नालाः; अन्ये तु 'मधुशिऍकरीराणि' इत्यत्र 'मधुशिग्रु. रुणशुष्कशाकं मूलकशाकं विहायान्यत् सर्व, तन्नेच्छति गयी करीरयोः पुष्पाणि' इति व्याचक्षते, ते तु 'करीरकुसुमानि' इति | // 294 // पूर्वपाठं न मन्यन्ते // 289 // विष्टम्मिनः स्मृताः सर्वे वटका वातकोपनाः॥ क्षवककुलेवरवंशकरीरप्रभृतीनि कफकराणि स्थूणिकाशुष्कशाकानां गुणकर्माह-विष्टम्भिन इत्यादि / | वटकाः पिष्टकासमर्दककूष्माण्डकमूलकादिकृता मुद्गादिकृताश्च / सृष्टमूत्रपुरीषाणि च // 290 // सवाततोदशूला मलाप्रवृत्तिर्विष्टम्भः // __ उद्भिदशाकान्याह-क्षवकेल्यादि / क्षवक छत्रकः, कुलेवरं सिण्डाकी वातला सार्दा रुचिष्याऽनलदीपनी 295 खुखुण्डेकः, वंशकरीरो वंशाङ्कुरः; अन्ये तु क्षवकं द्रोणपुष्पीसदृशं विटपमाहुः; तन्न, तस्यानुद्भिदत्वात् / प्रभृतिग्रहणाद शुष्कशाकप्रकरणाच्छुष्कशाकविशेषस्य गुणमाह-सिण्डाकी. त्यादि / मूलकादिशाकमेव किंचित् खिन्नं क्षुण्णं सुगन्धिकटुदन्यान्यप्युद्भिदानि / तेषां सामान्यगुणमाह-कफहराणी व्यान्वितं वटकीकृतं सूदेषु 'सिण्डाकी' इत्युच्यते; सा द्विविधा त्यादि // 29 // -आा, शुष्का च; शुष्का वटकान्तर्गता, आर्द्रायास्वयमेव क्षवकं कृमिलं तेषु खादुपाकं सपिच्छलम् // गुणनिर्देशः // 295 // सटिवातलं नातिपित्तश्लेष्मकरंच तत् // 291 // विरदिग: रूक्षं च प्रायो विष्टम्भि दुर्जरम् // वेणोः करीराः कफला मधुरा रसपाकतः॥ सकषायं च सर्वे हि स्वादु शाकमुदाहृतम् // विदाहिनो वातकराः सकषाया विरूक्षणाः // 292 // पुष्पं पत्रं फलं नालं कन्दाश्व गुरवः क्रमात् // 296 // तेषां कस्यचिद्विशेषगुणमाह-क्षवकमित्यादि / विस्यन्दि स्वादुशाकविषयां परिभाषामाह-विड्भेदीत्यादि / खादु श्लेष्मस्रावि, एतेन श्लेष्मणो जनकप्रवर्तकत्वमुक्तम् / वेणोः यच्छाकं तत्सर्वमेवैवंगुणमित्यर्थः / पुष्पमित्यादि क्वचित् पाठः करीरा इति केचिन्मधुररसपाकिलविदाहित्वयोर्विरोधमाहुः; तन्न, // 296 // . प्रभावात् // 291 // 292 // कर्कशं परिजीर्ण च कृमिजुष्टमदेशजम् // . उद्भिदानि पलालेचुकरीषवेणुक्षितिजानि / तत्र वर्जयेत् पत्रशाकं तद्यदकालविरोहि च // 297 // पलालजातं मधुरं मधुरविपाकं रूक्षं दोषप्रशमनं वर्जनीयपत्रशाकविषयां परिभाषामाह-कर्कशमित्यादि / च, इक्षुजं मधुरं कषायानुरसं कटुपाकं शीतलं च, कर्कशं खरस्पर्शम् / परिजीणं पुरातनम् / कृमिजुष्टं कृमिभक्षि. तददेवोष्णं कारीषं कषायं वातकोपन च,(वेणुजात तम् / अदेशजमनुचितदेशोत्पन्नम् / अकालविरोहि अकाल• कषायं वातकोपनं च,) भूमिजं गुरु नातिवातले जम् / इति शाकवर्गः॥ 297 // भूमितश्चास्यानुरसः // 293 // अथ कन्दवर्गः। आधारविशेषेणाप्युद्भिदानां गुणविशेषमाह-उद्भिदानी कन्दानत ऊर्ध्व वक्ष्यामः-विदारीकन्दशताव. त्यादि / उद्भिदानि छत्रकादीनि / तद्वदिति इक्षुजसदृशम् / रीबिसमृणालंलाटककशेरुकपिण्डालुकमध्वालभूमितश्चास्यानुरस इति भूमिसदृशगुणमित्यर्थः / यद्यपि वेणु कहस्त्यालुककाष्ठालुकशङ्खालुकरक्तालुकेन्दीवरो. जस्य गुणा नोक्ताः, तथाऽपि तदाधारसदृशगुणमूह्यम् // 293 // त्पलकन्दप्रभृतीनि // 298 // पिण्याकतिलकल्कस्थणिकाशुष्कशाकानि सर्व केचित् फलवदुपयुज्यमानत्वात् फलवर्गादनन्तर कन्दान् दोषप्रकोपणानि // 294 // पठन्ति, शाकविषयत्वादमाकानन्तरमिति कन्दानाह-कन्दा. शुष्कशाकविशेषगुणमाह-पिण्याकेत्यादि / उमासर्षपादीनां नत इत्यादि / विदारी विदारीकन्दः; शतावरी शतमूली खनामप्र. यन्त्रादिपीडितानां निःस्नेहकल्कः पिण्याकः / तिलकल्कस्तिल. सिद्धा; बिसं पद्ममूलम् , अन्ये स्थूलपद्मनालं बिसमाहुः; मृणालं पिण्याकः, सोऽपि यत्रादिपीडितः / स्थूणिकाशुष्कशाकानि पद्ममूलात् स्थूलप्ररोहः, अन्ये तु सूक्ष्म नालमाहुः; शृङ्गाटकं 'नानाशाकैः कृता वटकाः; न तु शुष्कशाकमिति भिन्नं, तस्यो- जलमध्ये त्रिकण्टकं 'सिंघाडा' इति लोके; कशेरुकपिण्डालू 1 'धुखुण्डकः' इति पा० / 2 'नातिबलाः' इति पा० / | 1 'प्रसिद्ध' इति पा०। 2 'अरुणशुष्कशाक' इति पा० / 3 श्लेष्मपित्ताल्पजनकत्वं वातवर्धकत्वमुक्तम्' इति पा० / 4 'दोष-३ 'सान्द्रा' इति पा०। 4 'मुझेषु' इति पा०। 5 'शीतलं' कर च' इति ताडपत्र पुस्तके पा० / 5 अयं पाठो डल्हणासंमतः।। इति पा० /

Page #333
236 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थानं प्रसिद्धौः; मध्वालुकं रोमशं मधुरास्वादमेव; हस्त्यालुकं मह-। तदन्यकन्दानाह-कुमुदेत्यादि / कुमुदं श्वेतोत्पलम् , काष्ठालुकमित्येके काष्टालुकशङ्खालुकरक्तालकोत्पलकन्दाः खना- उत्पलं नीलोत्पलम् / तेषां सामान्यगुणमाह-मारुतकोपना मप्रसिद्धाः / प्रभृतिग्रहणात् केलूटमुजातकादयः // 298 // इत्यादि / वराहकन्द इति वराहकन्दो 'बकालुक' इति प्रसिद्धः, अन्ये तु वाराही' इति पठन्ति, वाराही गृष्टिकोच्यते // 308 // रक्तपित्तहराण्याहुः शीतानि मधुराणि च // गुरूणि बहुशुक्राणि स्तन्यवृद्धिकराणि च // 299 // तालनारिकेलखर्जूरप्रभृतीनां मस्तकमजानः॥३१०॥ तेषां सामान्यगुणमाह-रक्तपित्तेत्यादि // 299 // मूल प्रसङ्गेनाग्रगुणमपि केषांचिदाह-तालेत्यादि / ताला. मधुरो बृंहणो वृष्यः शीतः स्वोऽतिमूत्रलः॥ दयः प्रसिद्धाः / मस्तकमजानस्तालादिवृक्षाग्रमज्जानः // 310 // विदारीकन्दो बल्यश्च पित्तवातहरश्च सः॥ 300 // स्वादुपाकरसानाहू रक्तपित्तहरांस्तथा // वातपित्तहरी वृष्या स्वादुतिक्ता शतावरी // शुक्रलाननिल नांश्च कफवृद्धिकरानपि // 311 // महती चैव हृद्या च मेधाग्निबलवर्धिनी // 301 // __सामान्यगुणमाह-खादुपाकेल्यादि // 311 // ग्रहण्य विकारघ्नी वृष्या शीता रसायनी। बालं ह्यनातवं जीर्ण व्याधितं क्रिमिभक्षितम् // कफपित्तहरास्तिक्तास्तस्या पचाकुराः स्मृताः 302 कन्दं विवर्जयेत् सर्व यो वा सम्यक्ष रोहति // 312 // तेषां विशेषगुणमाह-मधुर इत्यादि / महदल्पभेदेन शता हेगमाह-बालमित्यादि / इति कन्दवर्गः // 312 // वरी द्विविधा / तस्या एवाकुराः शतावर्यकुरा इत्यर्थः // 300 अथ लवणवर्गः। 302 // अथ लवणानि-सैन्धवसामुद्रविडसौवर्चलरोमअविदाहि बिसं प्रोक्तं रक्तपित्तप्रसादनम् // कौद्भिदप्रभृतीनि यथोत्तरमष्णानि वातहराणि विष्टम्भि दुर्जरं रूक्षं विरसं मारुतावहम् // 303 // कफपित्तकराणि कटुपाकीनि यथापूर्व. स्निग्धानि गुरू विष्टम्भिशीतौ च शृङ्गाटककशेरुको॥ स्वादूनि सृष्टमूत्रपुरीषाणि चेति // 313 // पिण्डालकं कफकरं गुरु वातप्रकोपणम् // 304 // अथेत्यादि / सैन्धवं प्रसिद्ध; दक्षिणसमुद्रसमीपभवं सामुद्र; सुरेन्द्रकन्दः श्लेष्मघ्नो विपाके कटु पित्तकृत् // विडं कृत्रिम खनाम्ना ख्यातं, तच प्रसारणीकल्कभक्तलवणसंयोसुरेन्द्रकन्दो वज्रकन्दः // 303 // 304 // गादग्निदाहेन निवृत्तं; सौवर्चलं प्रसिद्धं तदेव निर्गन्धं कालल. वेणोः करीरा गुरवः कफमारुतकोपनाः॥३.५॥ वणमित्युच्यते; रोमकं शाकम्भरीदेशोत्थं, 'रुमासरःसंभवम्' इत्यन्ये; भूमिमुद्भिद्योत्पन्नस्य क्षारोदकस्य सूर्यरश्मिभिर्वहिना वेणोरित्यादि / वेणोः करीरा वंशमूलाकुराः // 305 // वा क्वथनाघल्लवणमुत्पद्यते तदौद्भिदं; प्रभृतिग्रहणादूषरप्रसवा... स्थूलसूरणमाणकप्रभृतयः कन्दा ईषत्कषायाः दीनि / तेषां सामान्यगुणमाह-यथोत्तरमित्यादि / जेज्झटकटुका रूक्षा विष्टम्भिनो गुरवः कफवातलाःपित्त- श्चरकमतानुसारेण सैन्धवानन्तरं सौवर्चलं प्रठति; 'तदसम्यक, हराश्च // 306 // | सामुद्रात् सौवर्चलस्योष्णवात् ; उत्तरोत्तरमुष्णानीति वचनात्' अन्यानपि कन्दानेकगुणान् वर्गीकृत्याह-स्थलेल्यादि / इति गयी // 313 // स्थूलकन्दो ग्राम्यकन्दः; केचित् 'सकलकन्द' इति पठन्ति, चक्षुष्यं सैन्धवं हृद्यं रुच्यं लध्वग्निदीपनम् // तत्रापि स एवार्थः; शूरणः खनामप्रसिद्धः; माणकं महापत्रं स्निग्धं समधुरं वृष्यं शीतं दोषघ्नमुत्तमम् // 314 // यथापूर्वमधःपत्रपरित्यागि / प्रभृतिशब्दात् केवदादिकन्दाः। सामुद्रं मधुरं पाके नान्युष्णमविदाहि च॥ तेषां सामान्यगुणमाह-ईषत्कषाया इत्यादि // 306 // भेदनं स्निग्धमीषच शूलनं नातिपित्तलम् // 315 // मान(ण)कं स्वादु शीतं च गुरु चापि प्रकीर्तितम् // सक्षारं दीपनं सूक्ष्मं शूलहृद्रोगनाशनम् // रोचनं तीक्ष्णमुष्णं च विडं वातानुलोमनम् // 316 // स्थूलकन्दस्तु नात्युष्णः, सूरणो गुदकीलहा 307 लघु सौचर्चलं पाके वीर्योष्णं विशदं कटु // विशेषगुणमाह-मानकमित्यादि // 307 // गुल्मशूलविबन्धनं हृद्यं सुरभि रोचनम् // 317 // कुमुदोत्पलपमानां कन्दा मारुतकोपनाः॥ रोमकं तीक्ष्णमत्युष्णं व्यवायि कटपाकि च // कषायाः पित्तशमना विपाके मधुरा हिमा:॥३०८॥ वातघ्नं लघु विस्यन्दि सूक्ष्म विभेदि मूत्रलम् 318 वराहकन्दः श्लेष्मनः कटुको रसपाकतः॥ लघु तीक्ष्णोष्णमुत्क्लेदि सूक्ष्म वातानुलोमनम् // मेहकुष्ठकृमिहरो बल्यो वृष्यो रसायनः॥ 309 // सतिक्तं कटु सक्षारं विद्याल्लवणमौद्भिदम् // 319 // 1 'मधुरं रूक्षं दुर्जरं वातकोपनम्' इति पा० / 1 रूक्षं' इति पा.। 2 'हृद्रोगकफनाशनम्' इति पा० /

Page #334
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 237 AAAAAAAAWwwwantware कफवातक्रिमिघ्नं च लेखनं पित्तकोपनम् // णामवरोधः / तेषां सामान्यगुणमाह-गुल्मेत्यादि / विशेषगु. दीपनं पाचनं मेदि लवणं गुटिकाह्वयम् // 320 // णमाह-ज्ञेयावित्यादि // 321-325 // तेषां विशेषमाह-चक्षुष्यमित्यादि / वृष्यत्वं पुनरस्य जात्यु- सुवणे स्वादु हृद्यं च बृहणीयं रसायनम् // त्कर्षात् , अन्येषामवृष्यसमाहुः / सूक्ष्मं सूक्ष्मस्रोतोऽवगाहन दोषत्रयापहं शीतं चक्षुष्यं विषसूदनम् // 326 // शीलम् / वातानुलोमनं मार्गावृतवातस्य स्रोतःशुद्धिकरलेन प्रव. रूप्यमम्लं सरं शीतं सनेह पित्तवातनुत् // तैन, धातुक्षयकृतस्य तु सूक्ष्मवसामान्यानातिप्रशमनमित्यर्थः।। ताम्र कषाय मधुर लखन शीतल सरम् / व्यवायीति अपक्वमेव देहमखिलं व्याप्नोति पश्चाद्देहस्थमेव पाक. सतितं लेखनं कांस्यं चक्षुष्यं कफवातजित् // मुपैति / लम्वित्यादि / उत्क्लेदि आद्रीभावकारि, अन्ये 'प्रकोप वातकृच्छीतलं लोहं तृष्णापित्तकफापहम् // 328 // यति श्लेष्मपित्तादीन्' इत्याहुः / प्रभृतिशब्दोपगृहीतं केचिदडि- | कटु क्रिमिघ्नं लवर्ण पुसीसं च लेखनम् // कालवणं पठन्ति-दीपनमित्यादि / पाकाभिनिर्वृत्तवादडिकाभ- मुक्ताविद्रुमवजेन्द्रबैदूर्यस्फटिकादयः // 329 // तमेव गुडिकालवणं भवति, तच्च 'वृक्षलवणम्' इति ख्यातम् // |चक्षुष्या मणयः शीता लेखना विषसूदनाः॥ // 314-320 // पवित्रा धारणीयाश्च पाप्मॉलक्ष्मीमलापहा॥३३०॥ ऊषसूतं वालुकैलं शैलमूलाकरोद्भवम् // इति लवणादिवर्गः। लवणं कटुकं छेदि विहितं कंटु चोच्यते // 321 // भत्र केचित् सुवर्णादीनामपि गुणमाहुः-सुवर्णमित्यादि / // 326-330 // अपरमपि प्रभूतिग्रहणोपगृहीतमाह-ऊषसूतमित्यादि / धान्येषु मांसेषु फलेषु चैव उपसूतभूपरप्रजातम् / बालकैलमिति वालुकाः सिकताः, ताभि शाकेषु चानुक्तमिहाप्रमेयात् // युक्ता इला पृथ्वी वालकैला, तत्र संभवं वालुकैलम् / मूलाकरो आस्वादतो भूतगुणैश्च मत्वा द्भवमिति मूलभूत ,आकरो मूलाकरः, प्रशस्यतरतुरङ्गमोत्पत्ति तदादिशेद्रव्यमनल्पबुद्धिः // 331 // भूमिः, तत्रोद्भवं मूलाकरोद्भवम् / कटु चोच्यत इति कटु . द्रव्यानन्त्यादनुक्तद्रव्यज्ञानोपायमाह -धान्येष्वित्यादि / चकालवणमिति प्रसिद्धमित्यर्थः // 321 // रात् कन्दलवणद्रवकृतानादीनां समुच्चयः / इहेति शास्त्रे / यवक्षारस्वर्जिकाक्षारोषक्षारपाकिमटकणक्षारप्रभु- | अप्रमेयात् आनन्त्यादित्यर्थः / 'भप्रमोहात्' इति 'अप्रमादात्' . तयः॥ इति च कचित् पाठः, तत्राप्रमोहो शानमेव / तेष्वनुक्तद्रव्येषु गुल्मार्टोग्रहणीदोषशर्कराश्मरिनाशनाः // | परमौपयौगिकमुक्तं, न सर्व 'विस्तरभयादित्यर्थः। तत्राप्रमादः क्षारास्तु पाचनाः सर्वे रक्तपित्तकरः सराः 322 सावधानखमेवास्माकम् / आखादतो रसात् / भूतगुणैरिति द्रव्याशेयौ वह्निसमौ क्षारौ खर्जिकायावशूकजी // रम्भकभूतगुणैर्वीर्यपाकादिभिश्च / अन्ये तु पठन्ति (1) तेषां शुक्रलेष्मविबधार्थीगुल्मप्लीहविनाशनी // 323 // जडलेन प्रमादपाठ एवायम् // 331 // उष्णोऽनिलमा प्रल्लेदी चोषक्षारो बलापहः॥ षष्टिका यवगोधूमा लोहिता ये च शालयः॥ मेदोनः पाकिमः क्षारस्तेषां पस्तिपिशोधनः // 324 // मुद्राढकीमसूराश्च धान्येषु प्रवराः स्मृताः // 332 // विलक्षणोऽनिलकरः श्लेष्मनः पित्तदूषणः॥ लावतित्तिरिसारङ्गकुरङ्गैणकपिञ्जलाः॥ अग्निदीप्तिकरस्तीक्ष्णष्टङ्कणः क्षार उच्यते // 325 // मयूरवर्मिकूर्माश्च श्रेष्ठा मांसगणेष्विह // 333 // लवणसारूप्यादाह-यवक्षारेत्यादि / यवक्षारो यवशूकोद्भवः | दाडिमामलकं द्राक्षा खरं सपरूषकम् // 'शीतलिका' 'यवक्षार' इति च लोके: खर्जिक्षारः 'साजी राजादनं मातुलुङ्गं.फलवर्ग प्रशस्यते // 334 // इति लोके; पाकेन निवृत्तः पाकिमः क्षारपाकविधानोक्तः प्रति- सतीनो वास्तुकश्चचिल्लीमूलकपोतिकाः॥ सारणीयः पानीयश्च, 'पाकिमं तूषरपांशुकाभिनिवृत्तम्' इत्यन्ये, | मण्डकपर्णी जीवन्ती शाकवर्ग प्रशस्यते // 335 // अपरे पाकिमाद्भिभमूषरक्षारमाहुः; टङ्कणक्षारः सौभाग्यापरप-गव्यं क्षीरं घृतं श्रेष्ठं, सैन्धवं लवणेषु च // र्यायः 'सुहागा' इति लोके; प्रभृतिग्रहणादेवंजातीयानां क्षारा. धात्रीदाडिममम्लेषु, पिप्पली नागरं कटौ // 336 // - | तिक्ते पटोलवार्ताक, मधुरे घृतमुच्यते // 1 'मलमूत्राकरोद्भवम्' इति ताडपत्र पुस्तके पाठः / 2 'विहि- क्षौद्रं, पूगफलं श्रेष्ठं कषाये सपरूषकम् // 337 // तमुपयुक्तं सत् कटु, एतेन कटुपाकीति निष्कर्षः' इति हाराण- शर्करेक्षुविकारेषु, पाने मध्वासेवी तथा // चन्द्रः। विहिमं कटु चोच्यते' इति पा० / 3 प्रतिश्याय विना- | परिसंवत्सरं धान्यं. मांसं वयसि मध्यमे // 338 // शनाः' इति पा० / 4 'अग्निदीप्तिकरास्तथा' इति ताडपत्रपुस्तके अपर्युषितमन्नं तु संस्कृतं मात्रया शुभम् // .. पाठः। 5 'क्षारो मूत्रवस्तिविशोधनः' इति पा० / ल पोगतं, शाकमशुष्क तरुणं नवम् // 339 //

Page #335
238 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान wwwwwwwwwwwwwwwwwsssvee उक्तेषु प्रधानतममाह-षष्टिका इत्यादि / रक्तशालिषष्टिको पेयामाह-खेदाग्निजननीत्यादि / -उष्णखात् खेदजननी। शूकधान्येषु, यवगोधूमौ कुधान्येषु, मुद्गाढकीमसूराः शमीधा- क्षुत्तदश्रमग्लानिहरीत्यत्र 'क्षुधं तृषं द्रवत्वात् , श्रमग्लानी तृप्तिन्येषु ।लावेत्यादि-लावतित्तिरिकपिजलमयूरा विष्किरेषु पक्षिषु; जनकत्वात् , हरति' इत्येके व्याचक्षते; वृद्धवैद्यास्तु 'क्षुत्तश्रमेभ्य साराकुरङ्गणा जालमृगेषु, सारङ्गोऽत्र गौरहरिणः, कुरङ्गश्चतुरङ्गो उत्पन्नां ग्लानिं हरति' इति व्याख्यानयन्ति / पेया यवागू; सा भेदुलापतिः, एणः कृष्णहरिणः; वर्मीमत्स्येषु, वर्मी रोहितक इत्येके, विरलद्रवा, तदुपरितनो भागो मण्डः; एतद्वयमपि पेयम् ३४१"रोहितो मत्स्यानां" (च. सू. अ. 25) इति चरकवचनात्, विलेपी तर्पणी हद्या ग्राहिणी बलवर्धनी // 342 // अन्ये सर्पाकारमत्स्यमाहुः, श्रीब्रह्मदेवस्तु 'वर्मी महाशकलो रोहितमेदोऽत्र,न पुनः सर्पाकारमत्स्यः' इत्याह; कूर्मः कच्छपः, यवागूगुणकर्माभिधाय विलेपीगुणकर्माह-विलेपीत्यादि / स च पादिषु / दाडिमेत्यादि दाडिमामलकमातुलुङ्गानि फलेष्वम्लेषु; द्राक्षाखर्जूरराजादनानि मधुरफलेषु, खजूरै पिण्डखर्जूरं, विलेपी घनसिक्था, सा च लेह्या; तत्र मण्डपेयाविलेपीनां राजादनं क्षीरिका; परूषकं कषायेषु, परूषकं 'फालेसा' इति लोके, | तण्डुलजलप्रमाणादिकं सूपकारा एव जानन्ति, विस्तरभयात् 'परूषकमातुलुङ्गे मधुराम्लेषु' इति केचित् / सतीन इति सती | परिभाषाया अप्यनवस्थानाच न प्रमाणं लिखितम् ॥३४२॥नादयः शाकवर्गे, सतीनो वर्तुलकः, वास्तुकष्टकवास्तुकः, चूचूः हृद्या संतर्पणी वृष्या बृंहणी बलवर्धनी // 343 // 'चूच' इति लोके, चिल्ली क्षेत्रवास्तुकः, मूलकपोतिका बालमूलकं, शाकमांसफलैर्युक्ता विलेप्यंम्ला च दुजेरा॥ मण्डूकपर्णी ब्राह्मी, जीवन्ती 'डोडी' इति लोके, 'जीवन्ती जीवा, ___ तस्या एव विलेप्या अन्यसंयोगे गुणकर्माह-हृद्येत्यादि / तण्डूलीयकसदृशी' इत्यन्ये / 'शाकमांसफलयुक्ता' इत्यादी विशेषा | हृद्या हृदयाय हिता / संतर्पणी तृप्तिजननी / वृष्या शुक्रला / नुक्तावप्येषामेव प्राधान्याग्रहणम् / गोरसेषु गव्यं क्षीरघृतं श्रेष्ठं; सैन्धवमिति लवणेषु सैन्धवम् / धात्रीत्यादि 'ईषदम्लैरनम्ला बृंहणी शरीरवृद्धिकरी / अम्ला अम्लादिभिः कृतसंस्कारा / ' जेज्झटस्तु हृया संतर्पणीत्यादिश्लोका विमुच्य "शाकमांसइत्यादावम्लीकरणेऽनुक्तयोरपि धात्रीदाडिमयोरेव प्रयोगः, एवं फलैर्युक्ता यवाग्वोऽम्लाश्च दुर्जराः"-इत्येवं पठति // 343 // -. कटुकादिष्वपि ज्ञेयं; धात्रीदाडिमेत्यादिरसद्वारेणेति न पुनरुक्तम् / पिप्पलीत्यादि / घृतं क्षौद्रं च मधुरे, कषाये पूगफलं परूषकं च / सिक्थैर्विरहितो मण्डः पेया सिक्थसमन्विता 344 शर्करेक्षुविकारेषु अनुक्तविशेषेषु शर्करा। पाने इत्यादि मधशब्देन | विलेपी बहुसिक्था स्याद्यवागूर्विरलद्रवा॥ .माकम् , आसवशब्देन द्राक्षासवः / परिसंवत्सरमिति परि- खादीना भेट दयाद-सिक्यरित्यादि / पेया संवत्सरोषितं वर्षोषितं धान्यमित्यर्थः। मांसमित्यादि मध्यमे वय- सवितेति अत्र पेया यवागठच्यते. सा च सिक्थस्यैणादेर्मास प्रधानमित्यर्थः / अपर्युषितमिति अपर्युषितमन्नं तद्दि समन्विता भवति / विलेपी बहुसिक्था स्यादिति बहुसिक्था नसिद्धम् / मात्रयेति मात्रया प्रयुक्तमित्यर्थः। शुभं पथ्यम् / पर्यागतं घनैसिक्था पृथग्द्रवरहिता, अत एव लेह्या / प्रागुक्ता या पेया पक्वमित्यर्थः / शाकमित्यादि अशुष्कमाई, तरुणं प्रत्यग्रं, नवं यवाग्वपरपर्याया तस्या . विलेपीसकाशाद्भेदज्ञापनायाह-यवातत्कालत्रोटितम् / सलिलदध्यादितैलमाक्षिकमूत्राणां खवर्ग एव गूर्विरलद्रवेति / यवागूः पेयेत्यर्थः / एतेनासिक्थो मण्डः, पेया प्राधान्यमिति न पुनरिह कथनं कृतम् // 332-339 // यवाग्वपरपर्याया सिक्थसमन्विता विरलद्रवा, विलेपी घनसिक्था अथ कृतान्नवर्गः। लेह्या पृथग्द्रवरहितेति मेदत्रयं सिक्थैविरहित इत्यादिना भतः परं प्रवक्ष्यामि कृतानगुणविस्तरम् // श्लोकेनोक्तम् / केचित् “अन्नं पञ्चगुणे तोये, यवागू षड्गुणे लाजमण्डो विशुद्धानां पथ्यः पाचनदीपनः // 340 // पचेत् / चतुर्दशगुणे मण्डं, विलेपी तु चतुर्गुणे"-इति परिभाघातानुलोमनो हृद्यः पिप्पलीनागरायुतः॥ षादर्शनात् पेयायवाग्वोर्भेदमाहुः // 344 ॥संस्कृतानां गुणमाह-अत इत्यादि / कृतानं संस्कृतानं साधितानमित्यर्थः / लाजेत्यादि / केचिदत्र 'अविशद्धानां इति विष्टम्भी पायसो बल्यो मेदःकफकरो गुरुः॥३४५॥ ईषदर्थमकारमुत्पाद्य मन्दविरेचनादविशुद्धानामित्यर्थ वदन्तिः विलेपीसाधर्म्यात् पायसस्यापि गुणमाह-विष्टम्भीत्यादि / चरकाभिप्रायेण तु 'विशुद्धाना' इत्येव पाठः नत 'अविशद्धानां पायसो दुग्धतण्डुलसिद्धः / विष्टम्भी प्रभावात् , सवाततोदशूला इति / पथ्यो हित इत्यर्थः। पाचन आमादीनां, दीपनो जठराग्नेः। मलाप्रवृत्तिर्विष्टम्भः // 345 // हृदयाय हितो हृद्यः / आयुत ईषयुक्तः // 34 // कफपित्तकरी बल्या कृशराऽनिलनाशना॥ खेदाग्निजननी लध्वी दीपनी बस्तिशोधनी // 341 // कृशरागुणमाह-कफेत्यादि / कृशरा तिलतण्डुलमाषकृता क्षुत्तश्रमग्लानिहरी पेया वातानुलोमनी॥ | यवागूः // 1 'भेदलीपतिः' इति पा०। 2 'फणसु' इति पा० / 3 'चुकु' इति पा० / 4 'ऊर्ध्व' इति पा०। 5 'बस्तिसंशोधनी १'यवाग्वोऽम्लाश्च दुर्जराः' इति पा० / 2 'यवागूर्बहुसिक्था - वृष्या ज्वरातीसारयोहिता' इति पा०। | स्याद्विलेपी विरलद्रवा' इति पा /

Page #336
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता / 239 - A. Campurnivaruvaa v wwwwwwwwwwwwwwer “धौतस्तु विमलः शुद्धोमनोज्ञः सुरभिः समः॥३४६॥ तस्यैव मांसस्य प्रदिग्धलेन सिद्धस्य गुणमाह-तदेवे. खिन्नः सुप्रसुतस्तूष्णो विशदस्त्वोदनो लघुः॥ त्यादि / तदेवेति मांसम् / आदानं घनद्रवावापः / सुरभिद्रव्य भक्तगुणमाह-धौतस्वित्यादि / शुद्धः खयमेव धवलः, संस्कृतं हिङ्गुमरिचाजाजिप्रभृतिसंस्कृतम् / अयं प्रलेहमांसानां विगतमलस्तु कण्डनाद्धौतत्वेन चापगतावशिष्टमलः / मनोज्ञो | गुण उक्तः // 352 ॥मनोरमः / सुरभिः सुगन्धिः / समः खिन्नः सर्वोऽपि खिन्न परिशुष्कं स्थिरं स्निग्धं हर्षणं प्रीणनं गुरु // 353 // इत्यर्थः / सुप्रनुतः सुष्टुगालितः / उष्णः प्रसिद्धः / विशदः रोचनं बलमेधाग्निमांसौजाशुक्रवर्धनम् // सुसिद्धः, स च सक्तवादिदोषरहितः / एवम्भूत ओदनो | मांसस्य परिशुष्कलेन सिद्धस्य गुणमाह-परिशुष्कमिलघुः // 346 // त्यादि / परिशुष्कप्रदिग्धयोरयं विशेष:-"भृष्टं बहुघृते सितं अधौतोऽप्रसुतोऽखिन्नःशीतश्चाप्योदनो गुरुः 347 मुहुरुष्णाम्बुना मृदु / जीरकाद्यैर्घनं मांसं परिशुष्कं तदुच्यते // पूर्वोक्तविपरीतगुणमाह-अधौत इत्यादि / एवम्भूत तदेव गोरसादानं प्रदिग्धमिति विश्रुतम्" इति / स्थिरं कठिओदनो गुरुः // 347 // नम् / हर्षणं हर्षोत्पादकम् / बलमुत्साहः, ओजो हृदि स्थितं लघुः सुगन्धिः कफहा विज्ञेयो भृष्टतण्डुलः॥ धातुधाम / अयं शूल्यगुण उक्तः // 353 // ___ भृष्टतण्डुलौदनगुणमाह-लवित्यादि / भृष्टतण्डुलो भृष्ट- | / तदेवोल्लुप्तपिष्टत्वादुल्लुप्तमिति पाचकाः // 354 // तण्डुलसाधित ओदन इत्यर्थः।स्नेहैमर्मासैः फलैः कन्दैर्विदलाम्लैश्च संयुताः // 348 // माह-तदेवेत्यादि / तदेव परिशुष्कमेव; ऊर्च निरन्तरं छेद परिशुष्कस्य शूल्यस्य प्रसंगेन शूल्यविशेषाणामपि गुण. गुरवो बृंहणा बल्या ये च क्षीरोपसाधिताः॥ नातिशयेनाणुशश्छिन्नलात् पिष्टमिवोल्लुप्तपिष्टम्; उल्लुप्तमिति __ओदनविशेषेण विशिष्टद्रव्यसंयोगानां गुणमाह-स्नेहैरि पाचका इति वदन्ति' इति शेषः; पाचकाः सूपकाराः // 354 // त्यादि / स्नेहैघृतादिभिः / मांसफलकन्दाः प्रसिद्धाः / विदलं शमीधान्यावयवः, चकाराच्छाकादीनामप्यवरोधः / क्षीरोपसा- | परिशुष्कगुणैर्युक्तं वह्नौ पक्कमतो लघु // धिता उदकादिसंयुक्ताः पायसादन्ये // 348 // तस्यैवाजारपक्वस्य परिशुष्कस्य गुणमाह-परिशुष्केत्यादि / सुखिन्नो निस्तुषोभृष्ट ईषत् सूपोलघुर्हितः॥३४९॥ वह्राविति अङ्गारतापितखात्, अतः पूर्वोक्तपरिशुष्कालघु भवति / प्रहितमाह-सुखिन्न इत्यादि / ईषत् सूप इति ईषद्भुष्ट तदेव शूलिकाप्रोतमङ्गारपरिपाचितम् // 355 // इति संबन्धः / तत्र, अभर्जितापेक्षया भर्जितमुद्गादिसूपस्य ज्ञेयं गुरुतरं किंचित प्रेदिग्धं गरुपाकतः // लाघवं; माषसूपस्य तु भर्जितादिना लाघवमित्येके, भर्जितस्यापि न लाघवमित्यन्ये; अन्ये तु 'ईषत्सूप' इति न पठन्ति, किन्तु | | उल्लुप्तपिष्टप्रदिग्धगुणमाह-तदेवेत्यादि / शूलिकाप्रोतमिति | लोहादिशलाकारोपितम् / प्रदिग्धमिति मेहधान्याम्लतकादिना पाठान्तरं पठन्ति, तचादृष्टत्वान्न लिखितम् // 349 // स्विनं निष्पीडित शाकं हितं स्यात् स्नेहसंस्कृतम् ॥बादेव प्रदिग्धम् / परिशुष्काद्गुरुपाकात् किंचिद्गुरुतरं, स्नेहादिप्रदिग्ध. अस्विन्नं स्नेहरहितमपीडितमतोऽन्यथा // 350 // प्रहितमभिधायापराण्यपि व्यञ्जनान्याह-खिन्नमित्यादि / उल्लुप्तं भर्जितं पिष्टं प्रतप्तं कन्दुपाचितम् // 356 // अतः पूर्वोक्तात् , अन्यथेति अहितमित्यर्थः // 35 // परिशुष्कं प्रदिग्धं च शूल्यं यश्चान्यदीडशम् // मांसं स्वभावतो वृष्यं स्नेहनं बलवर्धनम् // मांसं यतैलसिद्धं तद्वीर्योष्णं पित्तकहरु // 357 // लध्वग्निदीपनं हृद्यं रुच्यं दृष्टिप्रसादनम् // मेहगोरसधान्याम्लफलाम्लकटुकैः सह // 351 // | " अनुष्णवीर्य पित्तनं मनोझं घृतसाधितम् // 358 // सिद्धं मांसं हितं बल्यं रोचनं बृंहणं गुरु॥ मांसस्य व्यजनोत्तमस्य संयोगसंस्कारजं गुणकर्म निर्दिश उक्तानुकशल्यान्याह-उल्लुप्तमित्यादि / उल्लुप्तं पूर्ववत् / माह-मांसमित्यादि / स्नेहो घृतादिः, गोरसो दध्यादिः, भर्जितादीनि व्याख्यानयन्ति,-"भर्जितं स्याद्धृतादौ तु पिष्टवा धान्याम्लं काजिकं, फलाम्लं दाडिमादि, कटुकं मरिचादि, प्रकृ. यत् साधितं पुनः / अपूपादिकृतं पिठं दधिदाडिमसौरभैः // सिद्धं साज्यैस्तथाऽजाजीसामुद्रमरिचैरपि / अङ्गारादिषु यत् पक्कं त्यनुरूपं संस्कारानुरूपं च बल्यत्वादि ज्ञेयम् , अयं तलितमां प्रतप्तं तदुदाहृतम् // पिशितं सौरभर्लिप्तं कन्दुपक्कं मधुप्रभम् / * सानां गुण उक्तः // 351 // राजिकाकल्कलिप्तं च कन्दुपाचितमुच्यते"-इति / परिशुष्कातदेव गोरसादानं सुरभिद्रव्यसंस्कृतम् // 352 // दिग्धे पूर्ववत् / “हिदके परिक्षिप्तं शूले निष्पीडितं ततः / विद्यात्पित्तकफोद्रेकी बलमांसाग्निवर्धनम् // 1 'माषसूपः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 स्नेहसंस्कारितं 'सिक्त्वा बहुधृते भृष्टं' इति पा० / 2 'प्रतप्तं कन्दुपाकतः' हितम्' इति पा० / 3 अयमर्थश्लोकः कचित्पुस्तके न पठ्यते। इति ताडपत्रपत्रपुस्तके पाठः।

Page #337
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान सिक्ला सिक्वाऽम्बुधाराभिर्विधूमेऽनौ प्रतापयेत् // फलाम्लेनापि कफनो दीपनो हृद्यः शुद्धानां वणिनामपि // 366 // यत् पक्कं शूल्यं तत् सौरभान्वितम्" इति / यच्चान्यदीदृशं-शेयः पथ्यतमश्चैव मुद्यूषः कृतारुतः॥ मिति यदेवंविधं मांसं तैलसाधितं भवति तदुष्णादिगुणकं ज्ञेयम्। रसस्य प्रसङ्गेन मुद्गयूषस्य गुणमाह-कफन इत्यादि / घृतसाधितमाह-लपित्यादि // 356-358 // | कृतयूषस्य व्यवहारार्थ स्वयमेव लक्षणं वक्ष्यति, कफघ्नस्थाने प्रीणनः प्राणजननः श्वासकासक्षयापहः॥ केचिद् 'ज्वरघ्न' इति पठन्ति // 366 ॥पातपित्तश्रमहरोहयो मांसरसः स्मृतः॥ 359 // स तु दाडिममृद्वीकायुक्तः स्याद्रागपाडवः // 367 // स्मृत्योजःस्वरहीनानां ज्वरक्षीणक्षतोरसाम् // रुचिष्यो लघुपाकश्च दोषाणां चाविरोधकृत् // भन्नविश्लिष्टसम्धीनां कृशानामल्परेतसाम् // 360 // मुद्गयूषस्य संयोगान्तरेण नामान्तरं दर्शयन्नाह - / आप्यायनः संहनन: शुक्रदो बलवर्धनः॥ खित्यादि / स इति मुद्गयूषः / दोषाणां चाविरोधकृदिति वाता. शूल्यं मासमुक्तं प्रदिग्धपरिशुष्कमेदाभ्यां द्विभेदमेव, तद. | दीनामीषद्विरोधकद्वातादीनामीषच्छमन इत्यर्थः // 367 ॥भिधाय द्रवमभिधातुमाह-प्रीणन इत्यादि / भाप्यायन इति | मसूरमुद्रगोधूमकुलस्थलवणैः कृतः॥ 368 // स्मृतिखरहीनज्वरक्षीणकृशाल्परेतसां खास्थ्यकरः, संहनन कफपित्ताविरोधी स्याद्वातव्याधौ च शस्यते // इति क्षतोरसां तथा भन्नविश्लिष्टसन्धीनां सन्धानकरः, शुक्रद मसूरादिपञ्चकयूषमाह-मसूरेत्यादि / वातव्याधौ च शस्यत / इति अल्परेतसां, बलवर्धन ओजोहीनस्य / एणादिप्रकृत्यनुवि इति कथं मुद्गमसूरयो!षो वाते शस्तः, कथं कुलत्थलवणयोधानेन रसस्योत्कर्षापकर्षावूयो, अन्यथा प्रकृतिगुणाभिधानं | | योगे. पित्ताविरोधीति? उच्यते-मसूरादित्रयाणां शैल्यात् व्यर्थ स्यात् // 359 // 36 // कुलत्थलवणयोरोष्ण्येऽपि पित्ताविरोधित्व; कुलस्थलवणयोगादेव स दाडिमयुतो वृष्यः संस्कृतो दोषनाशनः // 361 // च वाते शस्तः; संयोगशक्तर्वाऽचिन्त्यखात् // 368 // तस्यैव रसस्य संयोगजं गुणमाह-स दाडिमेत्यादि / स इति मृवीकादाडिमैर्युक्तः स चाप्युक्तोऽनिलार्दिते 369 . मांसरसः / संस्कृतः कटुकादिना / दोषशमनस्त्रिदोषहरः॥३६१॥ रोचनो दीपनो हृयो लघुपाक्युपदिश्यते // प्रीणनः सर्वभूतानां विशेषान्मुखशोषिणाम् // तस्य पञ्चकयूषस्य संयोगान्तरेण गुणान्तरमाह-मृद्वीकेक्षुत्तृष्णापहरः श्रेष्ठः सौरावा स्वादुशीतलः॥३६२॥ त्यादि / मसूरादियूषो मृद्वीकादाडिमाभ्यों संयुक्तोऽतीव वातसौरावगुणमाह-प्रीणन इत्यादि / सौरावो रसस्योपरित हरः // 369 // -- नोऽच्छो भागः / शीतलः सुशीतः // 362 // पटोलनिम्बयूषौ तु कफमेदोविशोषिणौ // 370 // पित्तनौ दीपनी द्यौ कृमिकुष्ठज्वग्रपही॥ पन्मांसमुद्धृतरसं न तत् पुष्टिबलापहम् // विष्टम्भि दुर्जर सक्षं बिरसं मारुतावहम् // 363 // | ___ अन्ययूषानाह-पटोलेत्यादि / पटोलादिषु च यूषस्य सूप | योनिखान्मुद्दादिकं त्रिगुणमिच्छन्ति / इमौ. द्वावपि यूषौ भिन्नो मांसरसप्रसङ्गेनोवृतरसस्य मांसस्य गुणमाह-यदित्यादि / ज्ञेयो, न तु योरप्येकः // ३७०॥यतः पिष्टकथितगालितमांसादसो गृहीतः स निःसारत्वादुक्त श्वासकासप्रतिश्यायप्रसेकारोबकज्वरान् // 37 // गुणः // 36 // ... | हन्ति मूलकयूषस्तु कफमेदोगलग्रहान् // दीप्तानीनां सदा पथ्यः खानिष्कस्तु परं गुरुः // . . कुलत्थयूषोऽनिलहा श्वासपीनसनाशनः // 372 // __ केचिदत्र नानिष्कगुणं पठन्ति---दीप्तानीनामित्यादि / तमन्ये तूणीप्रतूणीकासाश्मगुल्ममेदाकफापहः॥ . परिशुष्कमेदं मन्यन्ते, अन्ये वेसवारमेदं खानिष्कमाहुः।- | कासेत्यादि / मूलकयूषो बालशुष्कमूलकयूषः, जेज्झटस्तु मांसं निरस्थि सुखिन्नं पनपदि पेषितम् // 364 // | 'यद्यपि बालमूलकं त्रिदोषघ्नं तथाऽपि तस्य न यूषकरणे श्रुतिपिप्पलीशुण्ठिमरिचगुडसर्पिःसमन्वितम् // रस्ति' इत्याह / अयमपि मुद्गादिसहितो ज्ञेयः ॥३७१॥३७२॥ऐकध्यं पाचयेत् सम्यग्वेसवार इति स्मृतः॥३६५॥ दाडिमामलकैयूषो वृधः संशमनो लघुः // 373 // वेसषारो गुरुः स्निग्धो बल्यो पातरजापहः॥ प्राणाग्निजननो मूर्छा मेदोनो वातपित्तजित् // बेसवारगुणमाह-मांसमित्यादि / भत्र गुडं विहाय हिल- दाडिमेत्यादि / अयमेक एव समुद्रश्च / न विरेकं करोति सर्पिःसमन्वितम्' इति केचित् पठन्ति तन, सर्वैराचार्यैर्निषिद्ध- नापि वमनं किंतु तत्स्थमेव दोषं शमयतीति संशमनः / प्राणो खात् / वेसवारमप्यन्ये परिशुष्कं मन्यन्ते // 36 // 365 // - भारहरणादिशक्तिः // 373 // १'रसो मांससमुद्भवः' इति पा० / 'सर्वधातूना' इति 1 'शर्कराश्मरिनाशनः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 गुल्मो41०।३ 'सुस्निग्धं' इति पा०। दावर्तनाशनः' इति पा०।।

Page #338
अध्यायः 46 ] सुश्रुतसंहिता। 241 मुद्गामलकयूषस्तु ग्राही पित्तकफे हितः // 374 // | अस्नेहलवणं सर्वमकृतं कटुकैर्विना / मुद्रेत्यादि / ग्राही अतिसारादीनां संग्राही / अयमप्येकः विज्ञेयं लवणस्नेहकटुकैः संयुतं कृतम् // 379 // व्यवहारार्थ कृताकृतयूषयोः परिभाषां दर्शयन्नाह-अस्नेहयवकोलकुलत्थानां यूषः कण्ठ्योऽनिलापहः॥ लवणमित्यादि / कटुकैः शुण्ठ्यादिभिः // 379 // यवकोलेत्यादि / अयमप्येकः // अथ गोरसधान्याम्लफलाम्लैरमिलतं च यत्॥ सर्वधान्यकृतस्तद्वद्वंहणः प्राणवर्धनः // 375 // यथोत्तरं लघु हितं संस्कृतासंस्कृतं रसम् // 380 // 'सर्वधान्येत्यादि / सर्वधान्यकृत इत्यभिधानेऽपि अयूषयोनि तयोर्यषयोरम्लान्तरसंयोगेन संस्कृतासंस्कृतयोरपि गुरुलावाच्छुकधान्यकुधान्ये विहाय मुद्गादिशमीधान्यानामपथ्यवयं घवं दर्शयन्नाह-अथेत्यादि / नपुंसकनिर्देशाद्रसमिति सामायूषः / अयं तन्त्रान्तरे नवमुष्टिनाम्नाऽभिहितः // 375 // न्येनाभीष्ट. तेन यूपरसयोरुभयोरपि गुरुलाघवमुक्तं भवति; म्बलिको हृद्यौ तथा वातकफे हितो॥ संस्कृतादसंस्कृतं लध्विति संबध्यते, रसोऽत्र मांसरसः॥३८०॥ खडेत्यादि / खडकाम्बलिको यूषविशेषौ / तत्र खडो | दधिर्मस्त्वम्लसिद्धस्तु यूषः काम्बलिकः स्मृता द्विविधः-सतऋशमीधान्यः, सतकशाकश्च / तथाहि-"सत- यूषकाम्बलिकयूषलक्षणमुच्यते-दधीत्यादि ॥काणि शमीधान्यानि स्निग्धानि संग्राहकाणि खडानि" इति, तिलपिण्याकबिक्रतिःशुष्कशाकं विरूढकम्॥३८॥ सतकशाकस्त “कपित्थतकचाहरीमरिचाजाजिचित्रकः / सुपक्वःसिण्डोकीच गाणिस्यः कफपित्तकराणि च॥ खडयूषोऽयमथ काम्बलिकोऽपरः // दध्यम्ललवणस्नेहतिलमाष शुष्कशाकविशेषाणां कृतान्नानां गुणं निर्दिशन्नाह-तिले. समन्वितः" इति / तक्राम्लसिद्धः काम्बलिकः, अम्लानां बहु त्यादि / तिलविकृतिर्मोदकादिः, पिण्याकविकृतिः फुटाढकादिः / खात् / जेज्झटमते तु दधिदाडिममाषशाकस्नेहयुक्तं व्यञ्जनं | तिलपिण्याकस्य शुष्कशाकस्य विरूढकस्य च व्यअनानि देशपुरुखड इत्युच्यते; नलमते तु "तिलं सुलुञ्चितं कृत्वा पिष्टं क्षीरे , षविशेषतो ज्ञेयानि / विरूढमङ्कुरितं विगतरोहं वा, अन्ये शाकव्यहोषितम् / पटे पूतं पचेद्धीमानाकोवापिते घृते // मरिचा | मेवात्यन्तरूढं विरूढमाहुः / सिण्डाकी अनासुता शुष्कार्दा सुह्येषु, जाजिसामुदैर्युक्तस्तिलखडो भवेत्" इति। काम्बलिकलक्षणं | 'अन्नादिष्वासुतसिण्डाकी शुक्तगुणा नोक्तगुणा' इत्येके, 'अनासुत. तत्रैवोक्तं-“दधिमस्वम्लसिद्धस्तु यूषः काम्बलिकः स्मृतः / सिण्डाकी शाकवर्गे उक्तगुणेत्यासुतसिण्डाक्या एवायं गुणः' इत्येके, पुनः सौवर्चलाजाजीबीजपूरकसौरभैः // संयोज्य मथितः स्वच्छ मूलकादिशाकमेव किंचित् खिन्नं क्षुण्णं सुगन्धिकटुकद्रव्यान्वित एष काम्बलिको भवेत्" इति // वटकीकृतं सुर्खेषु 'सिण्डाकी' इत्युच्यते, अन्ये तु 'शाकसिक्थमबल्यःकफानिलौहन्ति दाडिमाम्लोऽग्निदीपन:३७६ ण्डासुतिः सिण्डाकी' इत्याहुः // ३८१॥वयम्लः कफकदल्यः स्निग्धो वातहरो गुरुः। वटकान्याहर्विदाहीनि गुरूणि च // 382 // तक्राम्लपित्तकृत् प्रोको विषरक्तप्रदूषणः॥ 377 // तद्वदित्यादि / वटकानीति सिण्डाकीवटकानि // 381 // येन येनाम्लेन सिद्धो यूषो यं यं गुणं करोति तं तं गुणं दर्शयन्नाह-बल्य इत्यादि / दाडिमेन क्रियते योऽम्लो यषः लघवो बृहणा वृष्या हृद्या रोचनदीपनाः॥ स दाडिमाम्लः / दध्यम्ल इति दना क्रियते योऽम्लो यषः स तृष्णामूच्छोभ्रमच्छर्दिश्रमनारागपाडवाः॥३८३॥ दध्यम्लः / तकाम्लोऽप्येवम् / प्रदूषणः प्रकोपणः / 'दाडिम- रागषाडवगुणमाह-लघव इत्यादि / तत्र राग:-"सिताधान्याम्लदधितकैरम्लत्वं काम्बलिकस्यैव' इत्येके // 376 // रुचकसिन्धूत्थैः सवृक्षाम्लपरूषकैः / जम्बूफलरसैर्युको रागो // 377 // राजिकया कृतः" इति / षाडवाः पुनर्मधुरामललवणसंखडाखडयवाग्वश्च षा(खा)डवाःपानकानि च। योगजा नानाविधाः // 383 // एवमादीनि चान्यानि क्रियन्ते वैद्यवाक्यतः // 378 // रसाला बृहणी बल्या स्निग्धा वृष्या च रोचनी॥ खडा इत्यादि / खडाः पूर्वोक्ताः / खडयवाग्व इति खडैरुक्क रसालागुणमाह-रसालेत्यादि / रसाला शिखरिणी ॥लक्षणैः सिद्धा यवाग्वः खडयवाग्वः / षा(खा)डवलक्षणमु- स्नेहनं गडसंयुक्तं हृद्यं दध्यनिलापहम् // 384 // च्यते-"स्पष्टाम्लमधुरोऽस्पष्टकषायलवणोषणः / अतिक्तः खाडवः कोलकपित्याधुपबृंहितः"-इति; खाडवा इति बहुवचनं सगुडदधिगुणमाह-मेहनमित्यादि // 384 // खाडवभूयस्त्वप्राप्तये, तच विस्तरभयान लिखितम् / पानकानि सक्तवः सर्पिषाऽभ्यक्ताः शीतवारिपरिप्लुताः॥ अम्लिकादाक्षादिकृतानि, एवमादिग्रहणात् सहकप्रभृतीनि 378 नातिद्रवा नातिलान्द्रामन्थ इत्युपदिश्यते // 385 // १'षडयूषोऽयमयं' इति पा० / 2 'आर्द्रकोत्थापिते' इति पा० 1 'दधिमत्स्याम्लसिद्धस्तु' इति पा० / 2 'शिण्डाकी', 3 अस्याग्रे धान्याम्लो दीपनो हपः पित्तकृदातनाशनः' इत्याधिकः | 'शाण्डाकी', 'सण्डाकी' इति च पा०। 3 'अनासुतार्दा मुझेषु' पाठ उपलभ्यते कन्वित्पुस्तके। | इति पा०। सु० सं०३१

Page #339
242 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान मन्थः संद्योबलकरः पिपासाश्रमनाशनः // दाहिनः / दीपनाः पुनः खवर्गापेक्षया वातोपहताग्नेः, संस्कारसाम्लस्नेहगुडो मूत्रकृच्छोदावर्तनाशनः // 386 // | प्रभावाद्वा // 392 ॥शर्करेक्षुरसद्राक्षायुक्तः पित्तविकारनुत / तेषां प्राणकरा हृद्या घृतपूराः कफावहाः॥ 393 // द्राक्षामधूदकयुतः कफरागानबहणः // 387 // वातपित्तहरा वृष्या गुरवो रक्तमांसलाः॥ वर्गत्रयेणोपहितो मलदोषानुलोमनः॥ क्षीरभक्ष्यविशेषमाह-तेषामित्यादि / “मर्दिताः समिताः सक्तुमन्थमाह-सक्तव इत्यादि / मन्थः सद्योबलकर इति / क्षीरनालिकेर सितादिभिः / अवगाह्य घृते पक्को घृतपूरोऽयमुसद्योबलकरोऽयं नोत्तरकाले( लं) बलकरो, रूक्षखात्; अवि- त्तमः"; 'घेव(उ)र' इति लोके // 393 ॥शेषोक्तावपि यवादिशक्तवो ग्राह्याः / मन्थस्यैव द्रव्यान्तरसंयु न्तरसयु बृंहणा गौडिका भक्ष्या गुरवोऽनिलनाशनाः॥३९४॥ क्तस्य गुणान्तरमाह-साम्लस्नेहेत्यादि / उदावर्तनाशनखेनास्य | | अदाहिनः पित्तहराः शुक्रलाः कफवर्धनाः // वातहरत्वमुक्तम् // 385-387 // - . गुडकृतान् भक्ष्यानाह-बृंहणा इत्यादि / समितावेष्टिता गौडमम्लमनम्लं वा पानकं गुरु मूत्रलम् // 388 // गुडप्रधानोदरा 'गौडिका' इत्युच्यन्ते // 394 ॥तदेव खण्डमृद्वीकाशर्करासहितं पुनः॥ साम्लं सतीक्ष्णं सहिमं पानकं स्यान्निरत्ययम् // 389 // मधुशाषकसयावाः पूपा ये ते विशेषतः // 395 // माकं तु श्रमहरं मुर्छादाहतृषापहम् // गुरवो बृंहणाश्चैव मोदकास्तु सुदुर्जराः॥ परूषकाणां कोलानां हृद्यं विष्टम्भि पानकम् // 390 // मध्वित्यादि / समितावेष्टिताः पाकघनीभूता मधुरा घृतोदरा द्रव्यसंयोगसंस्कारं ज्ञात्वा मात्र च सर्वतः॥ मधुमस्तकाः, त एव 'मधुशीर्षका' उच्यन्ते; केचिन्मधुमस्तक. पानकानां यथायोगं गुरुलाघवमादिशेत् // 391 // शब्देन खजकमाहुः / संयावाः पुन:-'समिता मधु(घृत). इति कृतान्नवर्गः। दुग्धेन मोदयित्वा सुशोभनाम् / पचेद्धतोत्तरे खण्डे क्षिपेद्भाण्डे नवे ततः॥ संयावोऽसौ युतश्चर्णैः खण्डैलामरिचाईकैः" इति / पानकगुणमाह-गौडमित्यादि / गुडशब्दोपलक्षणत्वात् सर्वे- | पूपाः 'पूआ' इति लोके / मोदका लड्डुकाः // 395 ॥क्षुविकारपानकगुण उक्तः / अनम्लम् ईषदम्लम् / पानकस्य नानाद्रव्यपरिभाषामाह-तदेवेत्यादि / तदेव गौडमेव, साम्लं रोचनो दीपनः स्वर्यः पित्तनः पवनापहः // 396 // सतिन्तिडीकादिद्रव्यं, सतीक्ष्णमिति मरिचादितीक्षणद्रव्यसहितं. गुरुमृष्टतरश्चैव सट्टकः प्राणवर्धनः॥ सहिमं सकर्पूरं, पानकं स्याद्भवेत् , निरत्ययं श्रेष्ठम् ; एवं खण्डमृद्वी- ___सहकगुणमाह-दीपन इत्यादि / मृष्टतरःअतिशयेन खादुः / काशर्करापानकेष्वम्लादिद्रव्यसंस्कारो ज्ञेयः; मृद्वीकाग्रहणं पान- सडकमेदा बहवः; तत्रैक एव लिख्यते-“लवङ्गयोषखण्डैस्तु कयोनिफलोपलक्षणम् / द्राक्षापानकगुणमाह-माकमित्यादि / दधि निर्मथ्य गालितम् / दाडिमीबीजसंयुक्तं चन्द्रचूर्णावचूर्णिपरूषककोलपानकयोर्गुणमाह-परूषकाणामित्यादि / परूषक | तम् // सट्टकं सुप्रमोदाख्यं नलादिभिरुदाहृतम्'-इति / अपरे 'फालसा' इति लोके, कोलं बदरः / अनुक्तपानकगुणमाह- विस्तरभयान लिखिताः // 396 ॥द्रव्येत्यादि / सर्वतः सर्वस्मिन् पानके / उक्तानुक्तपानकगुणोऽय- हृद्यः सुगन्धिर्मधुरः स्निग्धः कफकरो गुरुः॥३९७॥ मित्येके / इति कृताम्नवर्गः // 388-391 // वातापहस्तृप्तिकरो बल्यो विज्यन्द उच्यते // अथ भक्ष्यवर्गः। विष्यन्दगुणमाह-हृद्य इत्यादि / “आमगोधूमचूर्ण च वक्ष्याम्यतः परं भक्ष्यान रसवीर्यविपाकतः॥ सर्पिःक्षीरगुडान्वितम् / नातिसान्द्रो नातिघनो विध्यन्दो नाम नामतः" इति। अन्ये तु घृतभ्रष्टतण्डुलान् विष्यन्दशब्देनाहुः, भक्ष्यान्निर्देष्टुमाह-वक्ष्यामीत्यादि / भक्ष्या लहुकाद तन्नेच्छति गयी ॥३९॥रसवीर्यविपाकत इति रसादिभिः कृवेत्यर्थः // बृंहणा वातपित्तना भक्ष्या बल्यास्तु सामिता: 398 भक्ष्याः क्षीरकृता बल्या वृष्या हृद्याः सुगन्धिनः॥ हृद्याः पथ्यतमास्तेषां लघवः फेनकादयः॥ अदाहिनः पुष्टिकरा दीपनाः पित्तनाशनाः॥ __ समिताकृतं सामान्यं गुणं केषुचित् किंचिनिराकुर्वनाहभक्ष्याणां योनिविशेषेण गुणविशेषं निर्दिशनाह-भक्ष्या बृंहणा इत्यादि / सामिता इति फेनकादिविशेषणं, समिता गोधूइत्यादि / गोधूमपिष्टविकृति क्षीरेणालोज्य ये क्रियन्ते ते क्षीर- मचूर्ण, तया कृताः सामिताः; अन्ये 'बृंहणा इत्यादयः समिताकृ. कृता भक्ष्याः / बल्या इति उत्साहकराः / अदाहिन इति ईष- | तभक्ष्याणां सामान्यगुणाः, हृद्या इत्यादयस्तु समिताकृतभक्ष्यविशे षफेनकादिगुणाः' इत्याहुः / तत्र फेनकाः “विमर्च विमम शुक्ला 1 'सधोबल छर्दिपिपासा" इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / 2 'परूस' इति पा०। 1 'गुरुमिष्टतमश्चैत्र' इति पा० /

Page #340
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 243 समिता मातिशर्कराम् / संवेष्टनाय गर्भार्थ खरपाकं घृते पचेत् // कपालाङ्गारपक्काना स्नेहसिद्धेभ्यो लघुवं दर्शयन्नाह-कपालाफेनकं फेनसङ्काशं संपूर्णशशिसन्निभम्" इति // 398 // - झारपक्का इत्यादि / कपालं कर्परः, तत्र पक्का मण्डकादयः; अङ्गामुद्रादिवेसवाराणां पूर्णा विष्टम्भिनो मताः // 399 // रपक्का अङ्गारकर्कटीप्रभृतयः // 408 // वेसवारैः सपिशितैः संपूर्णा गुरुहणाः॥ सकिलाटादयो भक्ष्या गुरवः कफवर्धनाः॥ त एव सामितादयो मुद्गादिन्यस्तगर्भा भवन्ति, तदा तद्गुणं सकिलाटादय इत्यादि / किलाटः क्षीरकूर्चिकापिण्डः, आदिनिर्दिशन्नाह-मुगादीत्यादि / खिन्नपिष्टमुद्गादिकल्को वेसवारः, शब्दात्तकपिण्डकादयः ॥पूर्णा भरिताः / पिशितवेशवारभरितगुणमाह-वेसवारैरि- कुल्माषा वातला रूक्षा गुरवो भिन्नवर्चसः॥४०९॥ त्यादि / सपिशितैरिति पिशितवेसवारैरित्यर्थः; अपरे वेसवारं कुल्माषा इत्यादि / यवपिष्टमुष्णोदके सितमीषत्खिन्नमृदितं शुण्ठ्यादिकृतमाहुः / संपूर्णा भरिताः। इमेऽपि सामिताः // 39 // शृङ्गाटादिप्रकार कुल्माषमाहुः; 'यवादयः खिन्ना' इत्येके / पाललाः श्लेष्मजननाः, शाकुल्यः कफपित्तलाः४०० भिन्नवर्चसो द्रवमलाः // 409 // - पललं तिलपिष्टं गुडाद्युपेतं, तेन कृताः पाललाः; इमेऽपि | उदावर्तहरो वाट्यः कासपीनसमेहनुत् // सामिताः। शष्कुल्य इति शष्कुल्यः 'शांकुली' इति लोके // 40 // उदावर्तेत्यादि / वाट्यो यवगोधूमादिभिर्दलितैः कृतः, अन्ये तु वीर्योष्णाः पैष्टिका भक्ष्याः कफपित्तप्रकोपणाः॥ भृष्टयवकृतो भक्ष्य इत्याहुः ॥विदाहिनो नातिबला गुरवश्व विशेषतः॥४०१॥ धानोलुम्बास्तु लघवः कफमेदोविशोषणाः // 410 // सामितान् भक्ष्यानभिधाय पिष्टभक्ष्यान्निर्दिशन्नाह-वीर्योष्णा धानेत्यादि / धाना भृष्टयवाः; उलुम्बा होलकाः, अत्र मुद्गइत्यादि / पैष्टिकाः तण्डुलपिष्टकृताः // 401 // कलायादिशिम्बा अग्निपक्का 'होलका' इत्युच्यन्ते // 410 // वैदला लघवो भक्ष्याः कषायाः समारुताः शक्तवो बृंहणा वृष्यास्तृष्णापित्तकफापहाः॥ विष्टम्भिनः पित्तसमाः श्लेष्मता भिन्नवर्चसः४०२ पीताः सद्योबलकरा भेदिनः पवनापहाः॥ 411 // बल्या वृष्यास्तु गुरवो विशेया माषसाधिताः॥ गुर्वी पिण्डी खराऽत्यर्थ लध्वी सैवै विपर्ययात // वैदला इत्यादि / वदला मदादिकताः // 40 // शक्तूनामाशु जीर्येत मृदुत्वादवलेहिका // 412 // कृर्चिकाविकृता भक्ष्या गुरवो नातिपित्तला:४०३ वाट्यधानाप्रसङ्गेन यवशक्तूनाह-शक्तव इत्यादि / शक्तवो विग्रथितं क्षीरं 'घनखमापन्नं कुर्चिका, तया विविधप्रकाराः यवशक्तवः / बृंहणा न लेखना मांसकरा इत्यर्थः / 'तृष्णापित्तकृताः कूर्चिका विकृताः // 403 // कफापहाः' इत्यत्र 'तृष्णापित्तमलापहाः' इति क्वचित् , तत्र मलाप हत्खमल्पमलकर्तृवात् / सद्योबलकरवं रौक्ष्यानोत्तरकालम् / विरूढककृता भक्ष्या गुरवोऽनिलपित्तलाः॥ खरमार्दवमेदेन गुरुलाघवमाह-गुीत्यादि। खरा कठिनेत्यर्थः। विदाहोक्लेशजनना रूक्षा दृष्टिप्रदूषणाः॥४०४॥ विपर्ययादिति मृद्वीत्यर्थः / पिण्डीमभिधायावलेहिकामाहविरूढककृता इत्यादि / विरूढककृता अकरितमुद्गादिकृताः शक्तनामित्यादि / शक्तनामवलेहिकेति संबन्धः // 41 ताः शक्तूनामित्यादि / शक्तूनामवलेहिकेति संबन्धः // 411 // 412 // // 404 // लाजाश्छद्यतिसारना दीपनाः कफनाशनाः॥ हृद्याः सुगन्धिनो भक्ष्या लघवो घृतपाचिताः॥ बल्याः कषायमधुरा लघवस्तृण्मलापहाः॥४१३॥ वातपित्तहरा बल्या वर्णदृष्टिप्रसादनाः // 405 // अधुना लाजगुणमाह-लाजा इत्यादि / मलापहलमल्पकर्तृविदाहिनस्तैलकृता गुरवः कटुपाकिनः॥ | खात् // 413 // उष्णा मारुतदृष्टिनाः पित्तलास्त्वक्प्रदूषणाः 406 तृछर्दिदाहधर्मातिनुदस्तत्सक्तवो मताः॥ घृततैलपक्कभक्ष्यस्य गुणविशेषमाह-हृद्या इत्यादि // 405 // रक्तपित्तहराश्चैव दाहज्वरविनाशनाः॥४१४॥ // 406 // लाजशक्तुगुणमाह-तृडित्यादि / तत्सक्तवो लाजशक्तवः फलमांसेक्षुविकृतितिलमाषोपसंस्कृताः // // 414 // भक्ष्या बल्याश्च गुरवो बृंहणा हृदयप्रियाः // 407 // पृथुका गुरवः स्निग्धा बृंहणाः कफवर्धनाः // योनिविशेषेण भक्ष्याणां गुणागुणविशेषं दर्शयन्नाह-फले- बल्याः सक्षीरभावात्तु वातना मिन्नवर्चसः॥४१५॥ त्यादि / फलानि तालादीनि // 407 // _पृथुकगुणमाह-पृथुका इत्यादि / आईशालिधान्यं मृदुभृष्टं कपालाकारपक्कास्तु लघवो वातकोपनाः॥ मुसलाघातचिप्पटीभूतावयवं 'पृथुका' इत्युच्यते // 415 // सुपक्कास्तनवश्चैव भूयिष्ठं लघवो मताः॥४०८॥ १'शक्तवस्तर्पणा हृद्या' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / 2 'पिण्डी' 1 श्लेष्महराः पित्तनाः' इति पा० / 2 'वृष्याः' इति पा० / / इति पा० /

Page #341
244 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यसवलिता / [सूत्रस्थान - संधानकृत् पिष्टमाम ताण्डुलं कृमिमेहनुत् // शीतोष्णतोयासवमद्ययूष. धान्यपिष्टगुणमाह-सन्धानकृदित्यादि / सन्धान भग्नस्य, फलाम्लधान्याम्लपयोरसानाम् // आममपक्वमित्यर्थः // यस्यानुपानं तु हितं भवेद्यसुदुर्जरः स्वादुरसो बृंहणस्तण्डुलो नवः // 416 // त्तस्मै प्रदेयं त्विह मात्रया तत् // 420 // व्याधिं च कालं च विभाव्य धीरै. सन्धानकृन्मेहहरैः पुराणस्तण्डुलः स्मृतः // द्रव्याणि भोज्योनि च तानि तानि // नैवानवतण्डुलगुणमाह-सुदुर्जर इत्यादि // 416 // सर्वानुपानेषु वरं वदन्ति द्रव्यसंयोगसंस्कारविकारान् समवेक्ष्य च // 417 // मध्यं यदम्भः शुचिभाजनस्थम् // 421 // यथाकारणमासाद्य भोक्तृणां छन्दतोऽपि वा // . लोकस्य जन्मप्रभृति प्रशस्तं अनेकद्रव्ययोनित्वाच्छास्त्रतस्तान विनिर्दिशेत् 418 तोयात्मकाः सर्वरसाश्च दृष्टाः॥ इति भक्ष्यवर्गः। सङ्केप एषोऽभिहितोऽनुपानेकिंबहुना आनन्त्यादन्नसंयोगसंस्काराणां न शक्यते सर्वो- अनुपानद्रव्याणि सङ्कलण्याह-शीतोष्णेत्यादि / द्रवप्रधान पसंग्रहः कर्तु, तस्मादुक्तानुक्तसंग्रहायाह-द्रव्येत्यादि / विका- आसवः, द्रवप्रधानं द्रव्यप्रधानं च मद्यमुच्यते, यूषो मुद्गादीनां, रान् भक्ष्यविशेषान् / कारणमासाद्येति दोषादिप्रकोपं प्राप्येत्यर्थः। फलाम्लानि बीजपूरादीनि, धान्याम्लं काञ्जिकं, पयो दुग्धं. भोक्तणां छन्दतोऽपि वेति पुरुषाभिलाषत इत्यर्थः / इति रसो मांसरसः / यस्य पुरुषस्य, व्याधिं व्रणज्वरादिकं, कालमाव. भक्ष्यवर्गः // 417 // 418 // स्थिकमार्तवं च, विभाव्य विशेषेण ज्ञाखा, द्रव्याणि तैलादीनि, अतः सर्वानुपानान्युपदेक्ष्यामः। भोज्या नि रक्तशाल्यादीनि, एतत्सर्वमूहापोहविदा ज्ञावा अनुपानं अम्लेन केचिद्विहता मनुष्या विधेयमिति / ( किंबहुना सर्वानुपानेष्वपि) मैध्यम् आन्तरिक्ष जलम् // 420 ॥४१॥माधुर्ययोगे प्रणयीभवन्ति // वतः परं विस्तरतोऽभिधास्ये // 422 // तथाऽम्लयोगे मधुरेण तृप्तास्तेषां यथेष्टं प्रवदन्ति पथ्यम् // 419 // | उष्णोदकानुपानं तु स्नेहानामथ शस्यते // ऋते भल्लातकस्नेहात स्नेहात्तौवरकात्तथा // 423 // अनुपानं निर्देष्टुमाह-अनुपानानीत्यादि / अन्नादनु पश्चात् अनुपानं वदन्त्येके तैले यूषाम्लकालिकम् // पीयत इत्यनुपानम् / अनुपानं कुत्र हितावह मित्याह-अम्ले | शीतोदकं माक्षिकस्य पिष्टान्त्रस्य च सर्वशः॥४२४॥ नेत्यादि / विहता उद्वेजिताः / माधुर्ययोग इति माधुर्योपयोग दधिपायसमद्यार्ति विषजुष्टे तथैव च // इत्यर्थः / प्रणयीभवन्ति सुखीभवन्तीति, तथाऽम्लयोग इत्य- केचित पिटमयस्याहरनुपानं सुखोदकम् // 425 // त्रापि प्रणयीभवन्तीति संवन्धनीयम् / तेषामुभयेषामपि अम्ल- पयो मांसरसो वाऽपि शालिमुद्रादिभोजिनाम् // तृप्तानां मधुरतृप्तानां चेत्यर्थः / यथेष्टं यथाभिलषितम् ; अम्ल युद्धाध्वातपसंतापविषमद्यरुजासु च // 426 // तृप्तस्य मधुरं पथ्यं, मधुरतृप्तस्य चाम्लमित्यर्थः; तस्माद्रसषटकेऽपि माषादेरनुपानं तु धान्याम्लं दधिमस्तु वा // परस्परविरुद्धमनुपानं ज्ञेयं, रसद्वयस्योपलक्षणत्वात् ; अथवा मद्यं मद्योचितानां तु सर्वमांसेषु पूजितम् // 427 // शेषरसानां तृप्त्या भोक्तुमशक्यलाच्छेषरसानामनुक्तिः // 419 // अमद्यपानामुदकं फलाम्लं वा प्रशस्यते // 1 'पित्तहरः' इति पा० / 2 'तण्डुलगुणमाह-तण्डुलः क्षीरं घमाध्वभाष्यस्त्रीक्लान्तानाममृतोपमम् // 428 // कृमिमेहनुत् / नवतण्डुलगुणमाह-सुदुर्जरः स्वादरसो व्रहण- सुरा कृशानां स्थूलानामनुपानं मधूदकम् // स्तण्डुलो नवः' इति क्वचिद्धस्तलिखित पुस्तके पाठः, तत्र पुराण | निरामयानां चित्रं तु भुकमध्ये प्रकीर्तितम् // 429 // तण्डुलगुणा न पठ्यन्ते। 3 'यदा कारणमासाद्य भोक्तणां छन्द स्निग्धोष्णं मारुते.पथ्यं, कफे रूक्षोष्णमिष्यते॥ तोऽपि वा / भक्ष्यादयः प्रकल्प्याः स्युस्तदा सुनिपुणो भिषक् // अनुपानं हितं चापि पित्त मधुरशीतलम्॥४३०॥ द्रव्यसंयोगसंस्कारविकारान् समवेक्ष्य तु। अनेकद्रव्ययोनित्वाच्छा- हित शोणितांपत्तिभ्यः क्षीरमिक्षरसस्तथा॥ स्वतस्तान् विनिर्दिशेत्' इति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः। 'द्रव्यसं-अकशलुाशराषाणामासवास्तुविषाातषु // 424 / / योगसंस्कारविकारान् समवेक्ष्य तु / भिषग्यथास्वं भक्ष्याणामादिशे | संक्षेपमभिधाय विस्तरमाह-अतः परमित्यादि / ऋते विनेगुरुलाघवम् // खला खलयवाग्वश्च रागपाडवसट्टकाः / पानकानि | त्यर्थः / भल्लातकस्यात्यन्तोष्णवाच्छीतजलम् / तौवरकादिति च चित्राणि यूषाश्चानेकयोनयः // कदम्लस्वादुलवणा लघवो ये | "पत्रैस्तु केशराकारैः कलायसदृशैः फलैः / वृक्षास्तुवरनामानः फलोद्भवाः / एवमादीनि चान्यानि क्रियन्ते वैद्यवाक्यतः // यदा पश्चिमार्णवतीरजाः" इति, तद्भवस्तौवरकः / स्नेहप्रसजेनैकीयकारणमासाथ भोक्ता छन्दतोऽपि वा। भमेकद्रव्ययोनित्वाच्छा- 1 योज्यानि' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 'मेध्यं' इति .. सतस्त्रान् विनिर्दिशेत्' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः / ! पा० / 3 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते /

Page #342
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 245 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwww wwwwwwwwwwwwwww - - y ooooooooooooooooowwwwwwwwwwwwwwwwwwww मतं तैलानुपाने निर्दिशन्नाह-अनुपानमित्यादि / उष्णकाले अत इत्यादि / अनुपूर्वेण यथाक्रमेण / सर्वेषामेव शाल्यादियूषं, शीतकाले कालिकम् / माक्षिकस्येति माक्षिकस्य मधुनः / वर्गाणामित्यर्थः / मे मत्सकाशात् / तत्रेत्यादि / पूर्वशस्यजातानां पिष्टान्नस्य तण्डुलपिष्टस्य / दधि प्रसिद्ध; पायसं क्षीरसिद्धास्त- प्रागुक्तानसमूहाना, तानि च शूकधान्यकुधान्यशमीधान्यानि / ण्डुलाः, पायसस्य गुरुखेन विदाहसंभवाच्छीतोदकं पेयं मद्या- जङ्घालानाम् एणादीनाम् / धन्वजानां वर्तकादीनां पक्षिणाम् / तिमद्यविदाहः; विषजुष्टे विषव्याप्ते / तथैव चेति शीतोदकमेव / विष्किराणां तेषामेव वर्तकादीनाम् , एतेन विष्किराणां पिप्पकेचिदित्यादि / सुखोदकम् ईषदुष्णमुदकम् / पय इत्यादि / युद्धं लीकोलबदरासवौ द्वावप्यनुपानं, कोलबदरं मध्यमप्रमाणं बदसंग्रामः, आतपो धर्मः, संतापोऽम्यादीनां, विषमद्यरुजाखिति रम् / कृष्णगन्धः शोभाजनकः / एकशफानाम् अश्वादीनाम् / विषेरोगेषु मदात्यये चेत्यर्थः / शालिषु पयोऽनुपानं समानमप्य- अनेकशफानामिति अनेकशफाश्छागादयः / एवमयं मांसचिन्त्यखात् संयोगशक्तीनां; जेज्झटस्तु पयःस्थाने मस्विच्छति, वर्गो जङ्घालादिमेदेनाष्टविधोऽनुपानेनोक्तः / अनूपवर्गस्य पञ्चवि'पयोग्रहणस्य गोरसोपलक्षणवात्तदपि लभ्यत एव' इत्यन्ये / धस्यानुपानं निर्दिशन्नाह-कूलचराणामित्यादि / स एवेति माषादेरित्यादि / धान्याम्लं कालिकम् / मद्योचितानां मद्ययो- शृङ्गाटककशेरुकासवोऽनुपाममित्यर्थः / अनूपवर्गमपि पञ्चविग्यानाम् / पूजितं प्रशस्तम् / अमद्येत्यादि / फलाम्लं दाडि- धमभिधाय फलानामनुपानं निर्दिशन्नाह-अम्लानामित्यादि / मादि / क्षीरमित्यादि / धैर्मादिक्लान्तानाम् आतपादिपीडितानाम्। अम्लफलानां दाडिमादीनाम् / कषायाणां क्षीरवृक्षादिफलानाम् / कृशानां दुर्बलानां, सुराऽनुशस्तेति संबन्धः / मधूदकं मधुमित्रं मधुराणां द्राक्षादीनां, वातामाभिषुकादीनां च / कटुकानां फलानाजलम् / निरामयानां स्वस्थानाम् / चित्रं नानाप्रकारम् / मित्यर्थः / श्वदंष्ट्रा गोक्षुरकः, वसुको बुकः, केदारगिरौ 'बगहुल' स्निग्धोष्णमिति अनुपानमिति संबन्धः / शोणितपित्तिभ्यो इति प्रसिद्धः / शाकानामनुपानं निर्दिशन्नाह-कूष्माण्डादीनारक्तपित्तिभ्य इत्यर्थः / अत्रापि 'अनुपानम्' इत्यनुवर्तते। मित्यादि / जीवन्ती डोडी / स एव त्रिफलासवः / मण्डूकपर्णी अर्कशेल्वित्यादि / विषार्तिषु विषपीडासु, अर्कादीनामासवा अनु- ब्राह्मी / तालमस्तकादीनामनुपानमाह-तालमस्तकादीनामिपानानि / शेलुः श्लेष्मान्तकः // 422-431 // त्यादि / तालमस्तकादीनां तालमस्तकमज्जादीनाम् / सर्वत्र सर्व. अतः परं तु वर्गाणामनुपानं पृथक् पृथक् // वर्गेषु // 432 // 433 // प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वेण सर्वेषामेव मे शृणु // 432 // | भवन्ति चात्र तत्र पूर्वशस्यजातानां बदराम्लं, वैदलानां धा- | सर्वेषामनुपानानां माहेन्द्र तोयमुत्तमम् // न्याम्लं, जलालानां धन्वजानां च पिप्पल्यासवः, सर्वेष्वेवानुपानेषु तोयस्य प्राधान्यं दर्शयन्नाह-सर्वेषामिविष्किराणां कोलबदरासवः, प्रतुदानां क्षीरवृक्षा. त्यादि / माहेन्द्रतोयम् आन्तरिक्षमुदकम् ॥सवः, गुहाशयानां खजूरनालिकेरासवः, प्रसहा- सात्म्यं वा यस्य यत्तोयं तत्तस्मै हितमुच्यते // 43 // नामश्वगन्धासवः, पर्णमृगाणां कृष्णगन्धासवा, शेषमपि भौममुदकं नियमयमाह-सात्म्यं वेत्यादि / यत्तोबिलेशयानां फलासर्वः, एकशफानां त्रिफलासवः, यमिति नदीनदसरस्तडागाधुदकमित्यर्थः // 434 // अनेकशफानां खदिरासवः, कूलचराणां शृङ्गाटक. उष्णं वाते कफे तोयं पित्ते रक्ते च शीतलम् // कशेरुकासवः, कोशवासिनां पादिनां च स एव, उष्णशीतभेदेनानुपानमाह-उष्णमित्यादि ।प्लवानामिक्षुरसासवः, नादेयानां मत्स्यानां मृणालासवः, सामुद्राणां मातुलुङ्गासवः, अम्लानां दोषवहरु वा भुक्तमतिमात्रमथापि वा // 435 // फलानां पद्मोत्पलकन्दासवः, कषायाणां दाडिमवे. यथोक्तेनानुपानेन सुखमन्नं प्रजीर्यति // त्रासवः, मधुराणां त्रिकटुकयुक्तः खण्डासवः, रोचनं बृंहणं वृष्यं दोषसंघातमेदनम् // 436 // तालफलादीनां धान्याम्लं, कटुकानां दूर्वानलवेत्रा- | तर्पण मार्दवकरं श्रमक्लमहरं सुखम् // सवः, पिप्पल्यादीनां श्वदंष्ट्रावसुकासवः, कृष्मा- दीपनं दोषशमनं पिपासाच्छेदनं परम्॥४३७॥ ण्डादीनां दाकिरीरासवः, चुचुप्रभृतीनां लोध्रा- बल्यं वर्णकरं सम्यगनुपानं सदोच्यते // सवः, जीवन्त्यादीनां त्रिफलासवः, कुसुम्भशा- सर्वेषामेवानुपानानामुक्तानां गुणं निर्दिशनाह-दोषवदि. कस्य स एव, मण्डूकपर्यादीनां महापश्चमूलासवः, त्यादि / दोषवदिति वातादिदोषकरम् / सुखमिति अदोषमित्यर्थः / तालमस्तकादीनामम्लफलासवः, सैन्धवादीनां दोषसंघातभेदनं दोषसमूहपृथकरणम् / तर्पणं तृप्तिजनकम् / सुरासव आरनालंच, तोयं च सर्वत्रेति // 433 // मार्दवकर शरीरकोमलतोत्पादकम् / सुखं खास्थ्योत्पादकम् / दोषशमनं वातादिशमनम् / पिपासाच्छेदनं पिपासाविनाशकम् / 1 विषव्यामोहे' इति पा० / 2 'विषमद्यरोगेष्वित्यर्थः' इति परमतिशयेन सदोच्यत इति एवंविधमनुपानं सर्वदा कथ्यते। पा०। 3 'भाष्यादिकान्तानामध्ययनादिपीडितानाम्' इति पा० / ४'फलरसासवः' इति पा०। 1 'मम पार्धात्' इति पा०

Page #343
246 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान अन्ये 'दोषवदित्याद्यनुपानस्य फलं, रोचनमित्यादयस्तु सामान्या- / बजा लघवः, लघोरपि शालेः संस्कारात् पिष्टमेव गुरु; तथा नुपानगुणाः' इत्याहुः // 435-437 // -. मात्रां नातिवर्तते, यथा-"गुरूणामर्धसाहित्यं लघूनां तृप्तिरितदादौ कर्शयेत्पीतं स्थापयेन्मध्यसेवितम् // 438 // ध्यते"-इति; अन्नं च नातिवर्तते, तद्यथा-मण्डपेयाविलेपीभपश्चात्पीतं हयति तस्माद्वीक्ष्य प्रयोजयेत् // कापूपादि यथोत्तरं गुरु, यथापूर्वं लध्विति; कालं च नातिवर्तते, यथा-"नवं धान्यमभिष्यन्दि लघु संवत्सरोषितम्" इति / तदनुपानं भोजनादिमध्यान्तविभागेन गुणविशेषं करोतीति उत्तरोत्तरमिति खभावात् संस्कार, संस्कारान्मात्रां, मात्रातोऽन्नं, दर्शयन्नाह-तदादावित्यादि / तत् अनुपानम् / आदौ भोजनस्य / अन्नात् कालं, गुरुलाघवचिन्ता नातिवर्तत इत्यर्थः; चकारादिहापि . कर्शयेदतिशयेन शरीरस्य कृशत्वमापादयेत् / स्थापयेत् न कर्श चरादयश्चानुक्ता अपि समुच्चीयन्ते // 443 // यति नापि स्थूलयत्यपि तु मध्यं करोतीत्यर्थः / पश्चात् पीतं बृंहयति पुष्टिमापादयति / तस्माद्वीक्ष्य प्रयोजयेदिति कार्यमि मन्दकर्मानलारोग्याः सुकुमाराः सुखोचिताः॥ च्छन्नादौ, मध्यवपुरिच्छन् मध्य एव, पुष्टिमिच्छन्नन्त इति / जन्तवो ये तु तेषां हि चिन्तेयं परिकीर्त्यते // 444 // अनुपानमिति अनुशब्दं लक्षणार्थमाहुः, आहारं लक्षीकृत्य पान- इयं गुरुलाघवचिन्ता विशिष्टपुरुषाश्रयेति ज्ञापनायाहमिति, आहारमाश्रित्य यत् पीयत इत्यर्थः; तेन मध्याद्ययोरप्य- मन्दकर्मेत्यादि / मन्दकर्माणः अलसाः, मन्दानला मन्दाग्नयः, नुपानशब्दः प्रयुक्तो भवति // 438 // मन्दारोग्या रोगिणः / सुकुमारा मृदुदेहाः / सुखोचिताः स्थिरतां गतमक्किन्नमन्नमद्रवपायिनाम॥४३९॥ सुखिनः / जन्तवः प्राणिनः / चिन्तेयमिति गुरुलाघवलक्षणा। भवत्याबाधजननमनुपानमतः पिबेत् // | परिकीर्त्यते कथ्यत इत्यर्थः // 444 // अनुपानव्यतिरेके दोषं दर्शयन्नाह-स्थिरतामित्यादि / स्थिर- | बलिनः खरभक्ष्या ये ये च दीप्तानयो नराः॥ ताम् अचलताम् / अक्लिन्नं शुष्कमित्यर्थः / अद्रवपायिनाम् अनु- कमेनित्याश्च ये तेषां नावश्यं परिकीर्त्यते // 445 // पानमपिबताम् / आबाधजननं पीडाकरम् // 439 // इत्यनुपानवर्गः। .. न पिबेच्छासकासातौ रोगे चाप्यूर्वजत्रुगे // 44 // यान् प्रति नेयं चिन्ता तानपि दर्शयन्नाह-बलिन इत्यादि / क्षतोरस्कः प्रसेकी च यस्य चोपहतः स्वरः॥ बलिनः शक्त्युपचययुक्ताः, एतेनैवारोगत्वमुक्तम् / खरभक्ष्या ___ कस्यचित् पुरुषविशेषस्यानुपाननिषेधमाह-न पिबेदित्यादि। अमृदुभोजनाः / कर्मनित्याः सदा कर्मकारिणः / परिकीर्त्यत भासः पीडितः / ऊर्ध्वजत्रुगे इति जत्रु ग्रीवामूलं, तस्यो इति 'गुरुलाघवचिन्तयम्' इति शेषः / इत्यनुपानवर्गः // 445 // .. _गे / क्षतोरस्क इति उरःक्षतरोगवानित्यर्थः / प्रसेकी लाला- | अथाहारविधिं वत्स! विस्तरेणाखिलं शृणु // स्रावी / उपहत इति वातादिभिरित्यर्थः // 440 // ___ अथाहारविधिमाह-अथेत्यादि / अखिलं समस्तम् / शृणु पीत्वाऽभ्वभाष्याध्ययनगेयस्वप्नान शीलयेत् 441 | आकर्णय // प्रदूष्यामाशयं तद्धि तस्य कण्ठोरसि स्थितम् // आप्तास्थितमसंकीर्ण शुचि कार्य महानसम् // 446 // स्यन्दाग्निसादच्छर्यादीनामयाञ्जनयेद्वान् // 442 // पाकस्थानं कीहकार्यमित्याह-आप्तान्वितमित्यादि / आप्ता अनुपाने पीते सति यद्वर्जनीयं तदाह-पीखेत्यादि / अध्या अव्यभिचारिणः, तैरास्थितमाश्रितम् / असंकीर्ण असंकटम् / मार्गः, भाष्यं बहुभाषणम्, अध्ययनं पठनं, गेयं गीतम् / न महानसमिति पाकस्थानं, 'रसवती' इति लोके // 446 // शीलयेदिति न सेवेतेत्यर्थः / कस्मादेतान शीलयेदित्याह तत्राप्तैर्गुणसंपन्नं भक्ष्यमन्नं सुसंस्कृतम् // प्रदूष्येत्यादि / प्रदूष्य वातादीनां प्रकोपं कृत्वा / तद्धीति तदनु. शुचौ देशे सुसंगुप्तं समुपस्थापयेद्भिषक् // 447 // पानं, हि यस्मादर्थे / तस्य पुरुषस्य / स्यन्दं रेलप्मस्रवणम् // 441 // 442 // सुसंस्कृतस्यान्नस्य स्थापनमाह-तत्रेत्यादि / आप्तैः सुसंस्कृतगुरुलाघवचिन्तेयं स्वभावं नातिवर्तते // मिति संबन्धः / गुणसंपन्नमिति इष्टरसगन्धस्पर्शवर्णोपेतम् / तथा संस्कारमात्रान्नकालांश्चाप्युत्तरोत्तरम् // 443 // भक्ष्यमन्नमभ्यवहरणीयम् / सुसंगुप्तम् / अतिशयेनादृश्यम् समु. पस्थापयेत् निवेशयेत् / शुचौ प्रदेश इति संबन्धः / भिषक् गुरुलाघवस्य द्रव्यरसवीर्यविपाकाश्रयस्य चरशरीरादिभेदेनो वैद्यः // 447 // कस्य यथास्वातिशयेन व्यवस्थां कुर्वन्नाह-गुर्वित्यादि / नाति- विषरगदैः स्पष्ट प्रोक्षितं व्यजनोदकैः॥ वर्तते न त्यजति / 'जङ्घाली जागलचारिणः कुतो लघवः ?' इत्यु सिद्धैर्मन्त्रैर्हतविषं सिद्धमन्नं निवेदयेत् // 448 // केऽवश्यमेव खभावो वाच्यः, एवं शरीरधालवयवादिष्वपि पाच्य तथा संस्कार नातिवर्तते, यथा-खभावाद्गुरोरपि व्रीहे तस्याहारस्यैवंगुणस्य दूषणकरविषनाशनं निर्दिशन्नाह विष रित्यादि / विषनैर्विषहारिभिः, अगदैरौषधैः, स्पृष्टं छुप्तम् / .. 1 'जाङ्गलाः' इति पा०। प्रोक्षितं व्यजनोदकैरिति अथर्वमन्त्रैरभिमन्त्रितम्; अन्ये तु

Page #344
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 247 व्यजनोदकैरित्यगदस्यैव विशेषणं कथयन्ति, तेषां मते अगदो- गालितम् / दाडिमीबीजसंयुक्तं चन्द्रचूर्णावचूर्णितम् // सट्टकं तु दकक्षालितव्यजनैर्वीजितमविषीभवत्यन्नम् / तन्त्रमभिधाय मन्त्र- प्रमोदाख्यं नलादिभिरुदाहृतम्"-इति / 'दद्याद्वैदूर्यचित्रेषु' मपि निर्दिशन्नाह-सिद्धरित्यादि / सिद्धरव्यभिचारिभिः, कुरु- इत्यस्य स्थाने 'वज्रवैदूर्यचित्रेषु' इति केचित् पठन्ति; तत्र वज्रं कुल्लाफेरण्डप्रभृतिभिहतविषमन्नमिति संबन्धः / निवेदयेत् षट्कोटिकं रत्नं हीरक इत्यर्थः / एष्वाधारेषु दीयमानानामेषां 'नृपतये' इति शेषः // 448 // हितकारित्वम् / आधारविशेषमभिधाय देशविशेषेणाहार विशेष वक्ष्याम्यतः परं कृत्स्नामाहारस्योपकल्पनाम् // / दर्शयन्नाह-पुरस्तादित्यादि / पुरस्तादग्रतः, पुरोदनं हि ग्रहघृतं कार्णायसे देयं, पेया देया तु राजते॥४४९॥ णसौकर्यार्थम् / पात्रे स्थाल्यादिके। सुविस्तीर्णे बहुले। मनोफलानि सर्वभक्ष्यांश्च प्रदद्याद्वै दलेषु तु॥ रमे रुचिजनके / सूदः सूपकारः / सूपप्रहितमोदनं भक्तम् / परिशुष्कप्रदिग्धानि सौवर्णेषु प्रकल्पयेत // 450 // प्रदेहान् प्रलेहान् / परिशुष्काणि पूर्ववत् / दक्षिणपार्श्वे दक्षिणप्रद्रवाणि रसांश्चैव राजतेषूपहारयेत् // भागे, भुजानस्य भोजनं कुर्वतः, उपकल्पयेत् समीपं ढौकयेत् / कट्वराणि खडांश्चैव सर्वाञ्छलेषु दापयेत् // 451 // प्रवाणीति प्रद्रवादयः पूर्ववत् / सव्ये पार्श्वे वामभागे। रागषादद्यात्तानमये पात्रे सुशीतं सुश्रुतं पयः॥ डवसट्टकाः पूर्ववत्, पुरस्तादग्रत इत्यर्थः; न केवलं पुरस्तात्, पानीयं, पानकं मद्यं मृन्मयेषु प्रदापयेत् // 452 // द्वयोरपि च मध्यतः द्वयोः पक्षयोर्मध्ये एकस्मिन् पक्षे दद्यात् ; काचस्फटिकपात्रेषु शीतलेषु शुमेषु च // एतेन सर्वत्र दातव्यमित्युक्तं भवति // 449-457 // दद्याद्वैदूर्यचित्रेषु रागषाडवसट्टकान् // 453 // एवं विज्ञाय मतिमान् भोजनस्योपकल्पनाम् // पुरस्ताद्विमले पात्रे सुविस्तीर्णे मनोरमे // | भोक्तारं विजने रम्ये निःसंपाते शुभे शुचौ // 458 // सूद: सूपीदनं दद्यात् प्रदेहांश्च सुसंस्कृतान् // 454 // सुगन्धपुष्परचिते समे देशे च भोजयेत् // फलानि सर्वभक्ष्यांश्च परिशुष्काणि यानि च // एवमित्यादि / एवमुक्तप्रकारेण भोजनस्योपकल्पनां विज्ञाय, तानि दक्षिणपार्श्वे तु भुजानस्योपकल्पयेत्॥४५५॥ भोक्तारं च विज्ञायेति संबन्धः / विजने एकान्ते, विजने हि प्रद्रवाणि रसांश्चैव पानीयं पानकं पयः॥ भुञानस्य दुष्टदृष्टिनिपातादिदोषो न भवति / रम्ये मनोहरे / खडान यूषांश्च पेयांश्च सव्ये पायें प्रदापयेत् 456 निःसंपाते उल्लोचसहिते, निःसंपाते भुञानस्य पांशुप्रक्षेपादिसर्वान् गुडविकारांश्च रागषाडवसट्टकान् // | दोषो न भवति / शुमे वास्तुदोषरहिते / शुचौ पवित्रे, तत्र न पुरस्तात् स्थापयेत् प्राशो द्वयोरपि च मध्यतः४५७ भूताद्यावेशः। समे निम्नोन्नतवरहिते // 458 // वक्ष्यामीत्यादि / कृत्स्नां समस्ताम् / उपकल्पनां समीपढ़ौक- विशिष्टमिष्टसंस्कारैः पथ्यैरिष्टै रसादिभिः // 459 // नाम् ! आधारापेक्षणीयमेव प्रथमं कल्पनं निर्दिशन्नाह-घृत- मनोशं शुचि नात्युष्णं प्रत्यग्रमशनं हितम् // मित्यादि / कार्णायसे कृष्णलोहपात्रे, 'कान्तलोहपात्रे' इत्यन्ये / / हीरा कीदृगशनं हितमित्याह-विशिष्टमित्यादि / विशिष्ट श्रेष्ठ, राजते रौप्यमये / भक्ष्या लड्डु कादयः / वैशब्दः पादपूरणे, दपूरण, कैः कृत्वा ? इष्टसंस्कारैः / पथ्यैरिष्टै रसादिभिरिति पथ्यैर्हितः, दलेषु पत्रेषु; अन्ये तु 'वैदलेषु वेत्रवंशादिखग्रथितेषु पर्ण इष्टैः प्रियैः, आदिशब्दाद्गन्धवर्णस्पर्शा गृह्यन्ते / प्रत्यग्रम् मयेषु' इति मन्यन्ते / परिशुष्केत्यादि / “सिक्खा बहुघृते अभिनवम् / अशनं भोजनम् // 459 ॥भृष्टं मुहुरुष्णाम्बुना मृदु / जीरकाद्यैर्घनं मांसं परिशुष्कं पूर्व मधुरमश्नीयान्मध्येऽम्ललवणौ रसौ // 460 // तदुच्यते // तदेव गोरसादानं प्रदिग्धमिति विश्रुतम्" / प्रद्रवाणि प्रकृष्टद्रवाणि मण्डादीनि, रसो मांसरसः, उपहारयेत् पश्चाच्छेषान् रसान् वैद्यो भोजनेष्ववचारयेत् // दद्यात् / कट्वर तक्रम् , अन्ये तु,-"सौवीराम्लमथात्यम्लं आदी फलानि भुञ्जीत दाडिमादीनि बुद्धिमान् 461 कालिकं कट्वरं विदुः / अन्ये तु तदधोभागं तकं वाऽत्यम्लतां ततः पेयांस्ततो भोज्यान भक्ष्यांश्चित्रांस्ततः परम् // गतम् // सस्नेहं दधि तक्रमाहुरन्ये तु कदरम्" इति / खडो घनं पूर्व समश्नीयात्, केचिदाहुर्विपर्ययम्॥४६२॥ यूषविशेषः; स च सतक्रयामीधान्यः, सतकशाकश्च / शैलेषु आदावन्ते च मध्ये च भोजनस्य तु शस्यते॥ पाषाणमयेषु / दद्यादित्यादि / पयो जलम् / मृन्मयेषु मृत्तिका. निरत्ययं दोषहरं फलेप्वामलकं नृणाम् // 463 // मयेषु शरावादिषु / शुभेषु भव्येषु / वैदूर्य रत्नविशेषः, चित्रेषु | मण मानिस मृणालबिसशालूककन्देक्षुप्रभृतीनि च // विचित्रेषु / तत्र रागः "सितारुचकसिन्धुत्थैः सवृक्षाम्लपरू. पूर्व योज्यानि भिषजा न तु भुक्ते कदाचन // 464 // षकैः / जम्बूफलरसैर्युक्तो रागो राजिकया कृतः" इति / कालभेदेनाप्याहारविधिं निर्दिशन्नाह-पूर्वमित्यादि / बुभुषाडवाः पुनर्मधुरामललवणसंयोगजा नानाविधाः, विशेषतः क्षिते पुरुषे वातपित्तप्रशमनाय प्रथमं मधुरो रैसः पक्वाशयगतं सूदेभ्यो ज्ञेयाः / सट्टकस्तु "लवङ्गव्योषखण्डैस्तु दधि निर्मथ्य १'चकले' इति 'चकले' इति च पा०। 2 'निःसंबाधे' 1 पयः क्षीरम्' इति पा० / | इति पा० / 3 भवति' इति पा० /

Page #345
248 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासवलिता [ सूत्रस्थान वायुं जयति, अम्ललवणौ मध्यभोजनस्थौ पित्ताशयेऽग्निदीप्तिं अतीवायतयामास्तु क्षपा येवृतुषु स्मृताः // 468 // कुरुतः, अन्ते कफजयाय कद्वादयः। आदौ फलानि भुञ्जीत, तेषु तत्प्रत्यनीकाढ्यं भुञ्जीत प्रातरेव तु // वातजयार्थ दाडिमाद्यम्लोपयोगः; 'आदाविति मतान्तरे' येषु चापि भवेयुश्च दिवसा भृशमायताः॥ 469 // इत्यन्ये / ततः पेयान् पातव्यान् दाडिमादिकठिनाहारमृदुकर- | तेषु तत्कालविहितमपराह्ने प्रशस्यते // णार्थ वयःस्थापनार्थ च, ततो भोज्यं रक्तशाल्यादि, चित्रान् रजन्यो दिवसाश्चैव येषु चापि समाः स्मृताः४७० नानाप्रकारान् / धनं भोज्यं भक्ष्यादि कठिनम् / विपर्ययमुक्त- कृत्वा सममहोरात्रं तेषु भुञ्जीत भोजनम् // विपर्ययं, पूर्व द्रवं पश्चात् कठिनमिति / 'घृतं पूर्व समश्नीयात्' आर्तवलक्षणं कालमाह-अतीवायतयामा इत्यादि / अतीइति केचित् पठन्ति / अम्लफलस्यादावेव नियतस्य कस्यचिदेव वायतयामा अतीव दीर्घप्रहराः / क्षपा रजन्यः / येष्वृतुध्विति फलस्यादिमध्यान्तेषु प्रयोगं दर्शयन्नाह-आदावित्यादि / / हेमन्ते शिशिरे च / तत्प्रत्यनीकाट्यमिति कालबलप्रवृत्तदोषगुनिरत्ययम् अबाधम् / मृणालं पद्मनालं, बिसं भिसण्डकं, शालूकं णानां बाधकभूतं विरोधिद्रव्यगुणबहुलमित्यर्थः / प्रातरिति प्रसिद्धम् // 460-464 // सपादे यामे, येष्वृतुषु प्रीष्मप्रावृषोः / भृशमायता दीर्घतराः / सुखमुच्चैः समासीनः समदेहोऽन्नतत्परः // तत्कालविहितं द्रवस्निग्धमधुरप्रायम् / अपराह्न इति अर्धतृतीयकाले सात्म्यं लघु स्निग्धमुष्णं क्षिप्रं द्रवोत्तरम् 465 यामोपरि / रजन्य इत्यादि / येष्वृतुषु शरदि वसन्ते च / समबुभुक्षितोऽनमश्नीयान्मात्रावद्विदितागमः॥ महोरात्रमिति मध्याह्न इत्यर्थः / 'अयमेकाशनस्य पुरुषस्य विधिः; द्विरश्नतः पुनःप्राद्रामीजनमात्रयोरर्धमात्रं त्रिभागं वा लघु मृष्टं भुञ्जानः कथं भुजीतेत्याह-सुखमुचैरित्यादि / समासीन च; तब प्रातभॊजनं सपादे प्रहरे, द्वितीयं भोजनं वर्धचतुर्थइति सम्यगासीन उपविष्टः / अन्नतत्पर इति न कामादिव्यग्र प्रहरोपरि ति पञ्जिकाकारः जेज्झटस्तु 'सत्रिभागे प्रहरे मनाः / भुजानः किम्भूतः कदा कीदृशं भुञ्जीतेत्याह-काले दिवसस्य रात्रेश्च सत्रिभागप्रहरे भुञ्जानस्य रजनीदिवसयोः सात्म्यमित्यादि / कालो द्विविधो नित्यग आवस्थिकश्च; तत्र समत्वं भवति' इत्याह / अयमार्तवकाल उक्तः / आवस्थिकं नित्यग आर्तवः, स पुनः 'अतीवायतयामा' इत्यादिना निय पुनः स्वास्थ्यवृत्तिकेऽध्याये दशौषधकालानभिधाय वक्ष्यति मितः; आवस्थिकः पुनर्जीर्णलक्षणापेक्षः, आमे बन्नेऽकालः / // 468-470 ॥सात्म्यं देशामयादिभेदेनानेकविधम् , असात्म्यं पुनर्दोषकारि / क्षिप्रं नातिद्रुतं नातिविलम्बितम् , अतिद्रुतातिविलम्बितयोर्दोष नाप्राप्तातीतकालं वा हीनाधिकमथापि वा // 47 // कारित्वात् / द्रवोत्तरं द्रवप्रधानम् / बुभुक्षितग्रहणमकालबुभ- अप्राप्तकालं भुजानः शरीरे हलधौ नरः॥ क्षानिषेधाय, वक्ष्यति च.-"भवत्यकालेऽपि तदा बभक्षा या तांस्तान् व्याधीनवाप्नोति मरणं वा नियच्छति // मन्दबुद्धिं विषवनिहन्ति"-इति / मात्रालक्षणमाह-"अपी- अतीतकालं भुजानो वायुनोपहतेऽनले॥ डनं भवेत् कुक्षेः पार्श्वयोरविपाठनम् / अन्नेन हृदयाबा(रो)धो कृच्छाद्विपच्यते भुक्तं द्वितीयं च न काहति // 73 // : जठरस्य वगौरवम् // प्रीणनं चक्षुरादीनां शमनं क्षुत्पिपासयोः। हीनमात्रमसंतोषं करोति च बलक्षयम् // उच्छासश्वासहास्यादिकथासु सुखवर्तनम् // सुखेन परिणामः | आलस्यगौरवाटोपसादांश्च कुरुतेऽधिकम् // 474 // स्यादन्ने भुक्ते दिवानिशि"-इति / विदितागम इति हेयोपादे- कालमात्रावतो विपर्ययमकालमात्रावत्त्वं. निर्दिशमाहयविवेकार्थ विदितं हिताहितं येन स विदितागमः // 465 // - नाप्राप्तेत्यादि / अप्राप्तकालमतीतकालं वा न भुजीतेत्यर्थः / हीनाधिकमिति हीनमात्रमधिकमात्रं वा न भुजीत / तयोरप्राप्ताकाले प्रीणयते भुक्तं सात्म्यमन्नं न बाधते // 466 // तीतकालयोरधिकन्यूनयोश्च दोषं दर्शयन्नाह-अप्राप्तकालमिलघु शीघ्रं व्रजेत् पाकं स्निग्धोष्णं बलवह्निदम् // त्यादि / अप्राप्तकालं भुञ्जानो नरः शरीरेऽलघौ सति तास्ताशिनं भक्तं समं पार्क यात्यदोषं द्रवोत्तरम् // 467 // छिरोरुजादीन् व्याधीन नियच्छति प्राप्नोति / असंतोषम् असं. सुखं जीर्यति मात्रावद्धातुसाम्यं करोति च // तृप्तिम् / आटोप उदरस्याध्मानं, सादोऽङ्गग्लानिः / अधिकमिति एषां कालादिभोजनानां फलानुशंसां दर्शयन्नाह-काले | अधिकम भुक्तमित्यर्थः // 471-474 // . इत्यादि / प्रीणयते तृप्तिं जनयति / सात्म्यमन्नं भुक्तं न बाधते तस्मात सुसंस्कृतं युक्त्या दोषैरेतैर्विवर्जितम् // न पीडां जनयति / लम्वित्यादि लध्वनं भुक्तामति संबन्धः / यथोक्तगुणसंपन्नमुपसेवेत भोजनम् // 475 // स्निग्धोष्णं बलवह्निदमिति स्निग्धं बलप्रदम् , उष्णं वह्निप्रदमि. विभज्य दोषकालादीन कालयोरुभयोरपि // त्यर्थः / क्षिप्रमित्यादि / समम् एककालम् / अदोषं द्रवोत्तरमिति कीहक् पुनरन्नं सेवितव्यमित्याह-तस्मादित्यादि / युक्त्या द्रवोत्तरमनं भुक्तं सददोषं दोषरहितं पाकं याति / सुखमित्यादि मात्रया / कालयोरुभयोरपि प्रातः सायं च // ४७५॥मात्रावदनं भुक्तं सुखेन पाकं गच्छति धातुसाम्यं च करोति; धातुशब्दोऽयं दोषधातुमलेषु वर्तते // 466-467 // - | 1 भोजनमात्राया अर्धमात्र' इति पा० /

Page #346
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 249 अचोक्षं दुष्टमुत्सृष्टं पाषाणतृणलोष्टवत् // 476 // 'तत् साधु भोजनम्' इति पठन्ति, मात्रावद्भुञ्जीतेति तस्यैव द्विष्टं व्युषितमखादु पूति चान्नं विवर्जयेत् // लक्षणमिति च वदन्ति; तन्नेच्छति गयी ॥चिरसिद्धं स्थिरं शीतमन्नमुष्णीकृतं पुनः // 477 // अशितश्वोदकं युक्त्या भुञ्जानश्चान्तरा पिबेत् // 482 // अशान्तमुपदग्ध च तथा खादुन लक्ष्यत // / अशित इत्यादि / अशितः कृतभोजनः, उदकं जलं युक्त्या सात्म्याद्यपादेयं प्रदर्य हेयं प्रदर्शयन्नाह-अचोक्षमित्यादि / पिबेदिति संबन्धः / युक्त्या मात्रया; भुजानश्चान्तरा पिबेत् अचोक्षम् अपवित्रं, मलिनमित्यन्ये / दुष्टं विषादिभिः, दोष-भोजनमध्ये इत्यर्थः // 482 // करत्वात् / उत्सृष्टं भुक्तोत्सृष्टम् / पाषाणतृणलोष्टवदिति पाषाणादियुक्तमित्यर्थः / द्विष्टं मनःप्रतिघाति / व्यषितं विशेषेणोति दन्तान्तरगतं चान्नं शोधनेनाहरेच्छनैः॥ | कुर्यादनिहतं तद्धि मुखस्यानिष्टगन्धताम् // 483 // तम् / पूति शटितं; पूति चान्नमिति चकारादत्र सत्रशत्रुगणगणिकादीनामप्यनं बाह्यदूषणान्वितं वर्जनीयमिति समञ्चीयते / अन्यदपि भुक्ते कार्यान्तरं दर्शयन्नाह-दन्तेत्यादि / शोधअखाद्वनं पूर्व वर्जनीयमुक्तमिति तद्भेदानाह-चिरसिद्धमि- | नेन तृणादिना // 483 // त्यादि / स्थिरं कठिनम् / अशान्तं किंचिदवशिष्टविस्रावणम् / जीर्णेऽन्ने वर्धते वायुर्विदग्धे पित्तमेव तु॥ उपदग्धमिति अतिपाकिवेन ज्वलितम् / चकारेण दुःसिद्धमपि भुतमात्रे कफश्चापि, समुच्चीयते / तथा स्वादु न लक्ष्यत इति यस्यान्नस्य खादो न न भोजनोत्तरकालक्रियाप्रसङ्गेन जरणजीर्णकालयोरपि दोषप्र. लक्ष्यते तदपि वर्जयेदिति संबन्धः // 476 // 477 // - कोपं दर्शयन्नाह-जीणे इत्यादि / जीर्णे परिणामंगते, विदग्धे यद्यत् खादुतर्र तत्तद्विदध्यादुत्तरोत्तरम् // 478 // किंचित्पक्वे ॥अनेषु स्वादुषु सत्सु विधानं दर्शयन्नाह-यदित्यादि / / - तस्माद्भक्तरितं कफम् // 484 // स्वादशब्दः संस्कृते रसे वर्तते. न तु मधुर एव / विदध्यात् धमेनापोह हृद्यैर्वा कषायकटतिक्तकः॥ दद्यात् / कथम् ? उत्तरोत्तरमेकस्मिन् खादुनि दत्ते सति तस्मा- | पूगकङ्कोलकर्पूरलवङ्गसुमनःफलैः॥ 485 // दधिकतरखादु दद्यात्, तस्मिन्नपि दत्ते तस्मादधिकतरखादु | फैलैः कटुकषायैर्वा मुखवैशद्यकारकैः॥ दद्यादित्यर्थः // 458 // | ताम्बूलपत्रसहितैः सुगन्धैर्वा विचक्षणः // 486 // प्रक्षालयेदद्भिरास्यं भुञानस्य मुहुर्मुहुः // भुक्ते सति कुपितश्लेष्मणः प्रतीकारमाह-तस्मादित्यादि / विशुद्ध रसने तस्य रोचतेऽन्नमपूर्ववत् // 479 // भुक्तेरितं भोजनेन प्रेरितम् / अपोह्य स्फोटयित्वा / कषायकटुखादुना तस्य रसनं प्रथमेनातितर्पितम् // तितकैरिति अफलैव्यैरिति विज्ञेयं, फलैः कटकषायैर्वेति न तथा स्वादयेदन्यत्तस्मात् प्रक्षाल्यमन्तरा // 480 // | वक्ष्यमाणलात् / सुमनःफलैः जातीफलैः // 484-486 // : प्रक्षालयेदद्भिरास्यं गण्डूषं कारयेदित्यर्थः / गण्डूषकरणस्य भुक्त्वा राजवदासीत यावदन्नक्लमो गतः॥ फलमाह-विशुद्धे इत्यादि / खादुना मिष्टेन / तस्य भुञानस्य / ततः पादशतं गत्वा वामपार्श्वन संविशेत् // 487 // अन्यदपरमतः खादोरखादोर्वा // 479 // 480 // तदनन्तरं किं कुर्यादित्याह-तत इत्यादि / संविशेत् सौमनस्यं बलं पुष्टिमुत्साहं हर्षणं सुखम् // शय्यायां शयीत // 487 // खादु संजनयत्यन्नमस्वादु च विपर्ययम् // 481 // शब्दापाचसान् गन्धान स्पर्शाश्च मनसः प्रियान् // तस्य गुणमाह-सौमनस्यमित्यादि / सौमनस्यं सुमनस्कता। भुक्तवानुपसेवेत तेनान्नं साधु तिष्ठति // 488 // बलं सर्वधातुस्नेहः। पुष्टिः शरीरोपचयः / उत्साहःप्रसिद्धः। हर्षेण अन्नस्य संस्थापनहेतन शब्दादि विषयानाह-शब्देत्यादि / तुष्टिः / सुखं नीरोगता। खादु सञ्जनयत्यन्नं वाद्वन्नं सौमनस्या साधु तिष्ठति भव्येन स्थितिं करोति, 'शब्दादीन् विषयांश्च' म्यग् जनयतीति संबन्धः / अखाद्वित्यादि अखाहन इत्यन्ये पठन्ति // 488 // सौमनस्यादीनां विपर्ययं विपरीततां जनयतीत्यर्थः // 481 // शब्दरूपरसा गन्धाः स्पर्शाश्चापि जुगुप्सिताः // भुक्त्वाऽपि यत् प्रार्थयते भूयस्तत् स्वादु भोजनम् // अशुच्यन्नं तथा भुक्तमतिहास्यं च वामयेत्॥४८९॥ खादोरेवान्नस्य लक्षणं निर्दिशन्नाह-भुक्खेत्यादि / भुक्त- कुतः पुनरेते अप्रिया इत्याह-शब्देत्यादि / जुगुप्सिता वान् हि अवश्यं मृष्टमेव कामयतेऽन्नं, नामृष्टम् / अन्ये तु निन्दिताः / अशुचि अपवित्रम् // 489 // 1-2 'अशीतं' इति पा० / 3 'यत् प्रार्थयते तदेवावश्यं स्वादु 1 'भोजनं कृत्वा कृत्वेत्यर्थः' इति पा०। 2 'कटुतिक्तकषायैर्वा' विज्ञेयम्' इति पा० / | इति पा०। 3 अयमलोको इस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / सु० सं० 32

Page #347
250 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान शयनं चासनं वाऽपि नेच्छेद्वाऽपि द्रवोत्तरम् // गुरूणामर्धसौहित्यं लघूनां तृप्तिरिष्यते // नाट्यातपो न प्लवनं न यानं नापि वाहनम् // 490 // द्रवोत्तरो द्रवश्चापि न मात्रागुरुरिष्यते // 495 // न चैकरससेवायां प्रसज्येत कदाचन // तत्रोक्तानां पेयादीनां लघूनां गुरूणां च का मात्रा यामपेक्ष्य शाकावरानभूयिष्ठमम्लं च न समाचरेत् // 491 // मात्रागुरुरित्यपदिश्यत इत्याह-गुरूणामित्यादि / गुरूणां ___ अन्यदपि सर्व वर्जनीयमाह-शयनमित्यादि / शयनमासनं | संस्कारखभावकृतानां मोदकमाषादीनां संस्कारखभावाभ्यामेव वा नेच्छेत् , चिरकालमित्यर्थः / द्रवोत्तरं द्रवान्यं भोजनम् / गुरुतराणां पिष्टमयवराहपिशितादीनां त्रिभागसौहित्यमेव, अयं नाम्न्यातपावित्यादि / अग्न्यातपादीनेच्छेदिति संबन्धः / प्लवनं | चार्थोऽर्धशब्दादवयववचनाल्लभ्यते / लघूनां तृप्तिरिष्यत इति स्नानं जलप्रतरणं वा / यानं गमनमेव / वाहनं रथाश्वादि / न लघुतराणामेव तृप्तिः, लघूनां पुनरीषत्तप्तिः / न च द्रवद्रवोत्त. प्रसज्येत नाभ्यसेत् न पुनः पुनः शीलयेदित्यर्थः / शाकं रयोः पेयखाल्लघुलघुतरयोः कदाचित्किञ्चिन्मात्रागौरवेण तो प्रसिद्धम् , अवरान्नं वैदलान्नम् , एतद्धयिष्ठं तद्बहुलं; न समा- | भजेतेत्याह-द्रवोत्तर इत्यादि / द्रवोत्तरस्तकाद्यधिकः, द्रवः / चरेत् न भक्षयेत् , तथाऽम्लं च // 490 // 491 // | पेयादिः // 495 // एकैकशः समस्तान् वा नाध्यश्नीयाद्रसान् सदा // | द्रवान्यमपि शुष्कं तु सम्यगेवोपपद्यते // रसानामतिमात्राशनदोषं दर्शयन्नाह-एकैकश इत्यादि / शुष्कस्यापि स्रोतोऽवरोधकारणस्य संयोगान्तरेणादोषं प्रति.. एकैकश एकैकं रसं, समस्तान् वा रसान् नाध्यश्नीयात् नाधिकं | पादयन्नाह-द्रवान्यमित्यादि / शुष्कमपि द्रवाढ्यं सम्यगेवोपभक्षयेदित्यर्थः / दोषरोगापेक्षयेकैकरसविधिः, खस्थापेक्षया तु पद्यते अदोषकरं सम्यग्भवतीत्यर्थः ॥समस्तरसविधिः / 'नात्यश्नीयात्' इत्यन्ये, अपरे तु 'एकशोऽथ विशुष्कमन्नमभ्यस्तं न पाकं साधु गच्छति // 496 // समस्तान् वा न भुञ्जीत रसान् सदा-इति पठन्ति, व्याख्यान | पिण्डीकृतमसंक्लिन्नं विदाहमुपगच्छति // यन्ति च-एकीकृत्य न सर्वमश्नीयात् ; यथाक्रममेव षड्रसं खस्थेन भोक्तव्यं, वाशब्दः समुच्चये // केवलविशुष्कस्य पुनराहरणे दोषं निर्दिशन्नाह-विशुष्कमि-' त्यादि / अभ्यस्त सेवितम् , साधु भव्येन / कथं तर्हि पार्क प्राग्भुक्ते त्वविविक्तेऽग्नौ द्विरनं न समाचरेत् // 492 // | गच्छतीत्याह-पिण्डीकृतमित्यादि / असंक्लिन्नम् असम्यगार्दीपूर्वमुक्त विदग्धेऽन्ने भुञ्जानो हन्ति पावकम् // भावमापन्नम् / विदाहमुपगच्छति विदग्धतामुपयाति ॥४९६॥अग्नौ मन्दे द्विरन्नसमाचारनिषेधं दर्शयन्नाह-प्रागित्यादि / / स्रोतस्यन्नवहे पित्तं पक्ती वा यस्य तिष्ठति॥४९७॥ प्राग्भुक्ते प्रातर्भोजने कृते, अविविक्तेऽनौ द्विरनं न समाचरे विदाहि भुक्तमन्यद्वा तस्याप्यन्नं विदह्यते // दिति द्वितीयं वारं न भुञ्जीतेत्यर्थः / कुत् इत्याह-पूर्वभुक्ते इत्यादि / विदग्धे जठरानलेन किंचित्पक्के किंचिच्चामे। भुजानो शुष्कानस्य विप्रकृष्टविदाहप्रसङ्गेन सन्निकृष्टहेतुजमपि विदाई द्विर्भुजान इत्यर्थः / पावकं जठरानलम् // 492 // दर्शयन्नाह स्रोतसीत्यादि / स्रोतस्यन्नवहे आमाशये / पक्तो अग्निस्थाने / विदाहि भुक्तमिति अन्नम्, अन्यद्वेति अविदामात्रागुरुं परिहरेदाहारं द्रव्यतश्च यः॥४९३॥ ह्यन्नम् / विदह्यते विदग्धतामुपयाति ॥४९॥मन्दाग्नेरेवाहारविशेषपरिहारं निर्दिशन्नाह-मात्रेत्यादि / / | शुष्कं विरुद्धं विष्टम्भि वह्निव्यापदमावहेत् // 498 // मुद्गादीनां लघूनामपि मात्रया गुरुमाहारं परिहरेत्, द्रव्यतो शुष्कानप्रसङ्गेन शुष्कस्येतरस्य च वह्निमान्द्यकरखमाहगुरुं माषमहिषवराहपिशितादिकम् // 493 // शुष्कमित्यादि / शुष्कं पिष्टान्नादि / विरुद्ध क्षीरमत्स्यादिकम् / पिष्टान्नं नैव भुञ्जीत मात्रया वा विष्टम्भि चणकमसूरादि / वहिव्यापदम् अग्निमान्द्यम् / आवहेत् द्विगुणं च पिबेत्तोयं सुखं सम्यक प्रजीर्यति // कुर्यात् // 498 // संस्कारगुरोर्द्रव्यविशेषस्य निषेधं दर्शयन्नाह-पिष्टान्नमि- आमं विदग्धं विष्टब्धं कफपित्तानिलैस्त्रिभिः॥ त्यादि / अथ कथंचित् पिष्टान्नसेवा तदा क्षुधितस्य मात्रयैव अजीर्ण केचिदिच्छन्ति चतुर्थ रसशेषतः॥ 499 // नान्यथेति, तत्र मात्राशब्दोऽल्पतावाचकः, पिष्टान्नभोजने तामेव वहिव्यापदं विप्रकृष्टकारणोपजनितामभिधाय सन्निद्विगुणं च पिबेत्तोयम् // कृष्टवातादिकृताजीर्णलक्षणां निर्दिशन्नाह-आममित्यादि / आहापेयलेह्याद्यभक्ष्याणां गुरु विद्याद्यथोत्तरम् // 494 // रस्यैव पक्वस्योर्वरितो रसो रसशेषः; तस्मादल्पदोषदूषितत्वान्न गुरुखप्रसङ्गन चतुणों पेयलेह्यादीनां गुरुलाघवं निर्दिश तस्य दोषव्यपदेशो भवति // 499 // नाह-पेयेत्यादि / पेयं पानीयादि, लेयं मध्वादि, अयं अत्यम्बुपानाद्विषमाशनाद्वा भक्तादि, भक्ष्यं मोदकादि॥४९॥ संघारणातू खपविपर्ययाच॥

Page #348
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता / 251 कालेऽपि सात्म्यं लघु चापि भुक्त अन्ये तु 'स्फुटनमिवानानाम्' इति वदन्ति / भ्रमः चक्रारूढमन्नं न पाकं भजते नरस्य // 50 // स्येव // 504 // ईर्ष्याभयक्रोधपरिक्षतेन / तत्रामे लङ्घनं कार्य, विदग्धे वमनं हितम् // लुब्धेन शुग्दैन्यनिपीडितेन // विष्टब्धे खेदनं पथ्यं, रसशेषे शयीत च // 505 // प्रद्वेषयुक्तेन च सेव्यमान वामयेदाशु तं तस्मादुष्णेन लवणाम्बुना // मन्नं न सम्यकपरिणाममेति // 501 // कार्य वाऽनशनं तावद्यावन्न प्रकृतिं भजेत॥५०६॥ कस्मादजीर्णं भवतीत्याह-अत्यम्बुपानादित्यादि / रात्री लघुकायमतश्चैनं लवनैः समुपाचरेत् // जागरणं दिवसे च स्वप्नः खप्नविपर्ययः / कायिककारणमभिधाय यावन्न प्रकृतिस्थ: स्याहोषतः प्राणतस्तथा // 507 // मानसरजस्तमोदोषकृतमजीर्णमाह-ईयेत्यादि / ईर्ष्या परसं- अजीर्णानां चिकित्सामाह-तत्रेत्यादि / आमे लङ्घनं कार्यपत्तावसहिष्णुता, भयं परस्मात्रासः, क्रोधः पराभिद्रोहलक्षणः, मिति उल्लेदे तत्रापि वमनमावस्थिकम् / विदग्धे वमनं हितपरिक्षतेन ईर्ष्यादिभिः परिभूतेन / लुब्धेन लोभसहितेन / मिति रसस्याम्लस्य व्यापन्नस्यानुद्धरणे कुष्ठाबाधभयात् / तत्र शुग्दैन्यनिपीडितेन शोकदैन्यव्याप्तेन, देन्यं निर्गतित्वम् / / केचित् , 'आमे तु वमनं कार्य विदग्धे लङ्घनं हितम्' इति प्रद्वेषो मात्सर्यम् // 50 // 501 // पठन्ति, तन्नेच्छति गयी। विष्टब्धे खेदनमिति खेदनस्याममाधुर्यमन्नं गतमामसंज्ञ, वातावजयकारिपाचनत्वात् / रसशेषे शयीत चेति चकारेण स्वेदोऽपि रसशेषे, तथा पाचनमपि तश्च पाचनमन्नकालेऽन्नविदग्धसंशं गतमम्लभावम् // किंचिद्विपकं, भृशतोदशूलं सहितं देयमिति समुच्चीयते / तत्र विदग्धे वमनं कर्तव्यं तत् केनेत्याह-वामयेदित्यादि / आमे लङ्घन मिति तत् कियन्तं विष्टब्धमानद्धविरुद्धवातम् // 502 // कालमित्यवधिं दर्शयन्नाह-कार्यमित्यादि / वाशब्दः समुच्चये / उदारशुद्धावपि भक्तकाशा प्रकृतिरबाजीर्णनिवृत्तिः / लम्वित्यादि / अतः पूर्वोक्तविधानादन जायते हृहुरुता च यस्य // नन्तरम् / एनम् अजीर्णिनम् / प्राणो बलम् // 505-507 // रसावशेषेण तु सप्रसेकं चतुर्थमेतत् प्रवदन्त्यजीर्णम् // 503 // | हिताहितोपसंयुक्तमन्नं समशनं स्मृतम् // तेषामेवाजीर्णानां लक्षणं दर्शयन्नाह-माधुर्यमित्यादि / बहु स्तोकमकाले वा तज्ज्ञेयं विषमाशनम् // 508 // * श्लेष्मदूषणप्रभावोपजनितमाधुर्यं गतमाम, तदेव कफदूषितं वा | अजीर्णे भुज्यते यत्तु तदध्यशनमुच्यते // तत्खभावकत्वमापन्नं; कफकार्याणि तु तत्र गौरवस्नेहकण्डूप्रभृ-त्रयमेतन्निहन्त्याशु बहून्व्याधीकरोति वा // 509 // तीनि च द्रष्टव्यानि / विदग्धसंज्ञमिति किंचिद्विपक्कमम्लभावं तत्राजीर्णप्रसङ्गेन तस्याजीणे भुज्यमानस्यान्नस्यात्यशनसंज्ञ. गतमन्नं विदग्धसंज्ञं कथ्यते / तत् कथंभूतं ? किंचिद्विपक्कम् / / अत्रापि शुकतिकाम्लोद्वारादीनि पित्तकार्याणि द्रष्टव्यानि / / | कस्यानवहत्वात्तत्तुल्यानां समशनादीनामपि लक्षणं दर्शय नाह-हिताहितेत्यादि / हिताहितोपसंयुक्तमिति हितमहितं आनद्धविरुद्धवातं विष्टब्धं कथ्यते / तत् कथम्भूतं ? भृशतोदश |चान्नमैकध्यमुपयुक्तम् / यथा-"धान्यं नवं पुराणं यच्छाकं लम् / आनद्धोऽप्रवृत्तो विरुद्धो विशेषेण रुद्धो वातो यस्मिन् | | जीर्ण च कोमलम् / ऐकध्यं तद्विरुद्धं स्याच्छीतोष्णं च खजातत्तथा / अत्रापि वातकार्याणि जम्भाङ्गमर्दशिरोरुजादीनि द्रष्ट तितः-" इति / अन्ये तु हितमेवाहितं येन संपद्यते तत् व्यानि / भृशतोदशूलम् अत्यर्थतोदशलम् / उद्गारशुद्धावित्यादि / हिताहितोपसंयुक्तं यथा-गोक्षीरं मत्स्येन सहितमहितं भक्तकाला न जायते नोत्पद्यते / हृद्रुता हृदयगौरवं भवति / संपद्यते / विषमाशनं निर्दिशन्नाह-बहित्यादि / बहु प्रचुर, यस्याजीर्णस्य / रसावशेषेण कृत्वा / सप्रसेकं लालास्रावसहितम् / स्तोकमल्पम् , अकाल इति अकालोऽप्राप्तोऽतीतो वा कालस्तत्र एतानि सझेपेणाजीर्णलक्षणान्युक्तानि // 502-503 // | भुक्तम् / अध्यशनं निर्दिशन्नाह-अजीर्णे इत्यादि / त्रयाणामपि मुर्छा प्रलापो वमथुः प्रसेकः सदनं भ्रमः॥ समशनादीनां फलमाह-त्रयमित्यादि // 508 // 509 // उपद्रवा भवन्त्येते मरणं चाप्यजीर्णतः॥ 504 // अन्नं विदग्धं हि नरस्य शीघ्र अजीर्णदोषलिङ्गं प्रदर्य व्याधिसामान्यलक्षणभूतप्रभावोपज- शीताम्बुना वै परिपाकमेति // नितकार्याणि निर्दिशन्नाह-मूछेत्यादि / मूर्छा चेतनाच्युतिः तझ्यस्य शैत्येन निहन्ति पित्तप्रलापः असंबद्धभाषणम् / वमथुः छर्दिः / सदनम् अङ्गग्लानिः, माक्लदिभावाच नयत्यधस्तात् // 510 // १'तत्स्वभावकत्वमात्रम्' इति पा० / 1 व्यापन्नत्वात्' इति पा० /

Page #349
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान पुनरपि विदग्धाजीर्णस्य चिकित्सामाह-अन्नमित्यादि / स्नेहमार्दवकृत् स्निग्धो बलवर्णकरस्तथा // तत् शीताम्बु, हिशब्दो यस्मादथै, अस्य नरस्य, आश्लेदिभा- रूक्षस्तद्विपरीतः स्याद्विशेषात् स्तम्भनः खरः 516 वात् पित्तं निहन्ति / केचित् 'अन्नं विदग्धं ही' इत्यारभ्य 'या पिच्छिलो जीवनो बल्यः सन्धानः श्लेष्मलो गुरुः॥ मन्दबुद्धिं विषवन्निहन्ति' इति यावत् सकलमपि पाठमनाषं विशदो विपरीतोऽस्मात् क्लेदाचूषणरोपणः॥५१७॥. वर्णयन्ति; तन्न, गयदासेनाङ्गीकृतत्वात् // 510 // दाहपाककरस्तीक्ष्णः स्रावणो, मृदुरन्यथा // विदह्यते यस्य तु भुक्तमात्र सादोपलेपबलकहरुस्तर्पणबृंहणः // 518 // दात हुत्कोष्ठगलं च यस्य // लघुस्तद्विपरीतः स्याल्लेखनो रोपणस्तथा // द्राक्षाभयां माक्षिकसंप्रयुक्तां दशाद्याः कर्मतःप्रोक्तास्तेषां कर्मविशेषणैः // 519 // लीवाऽभयां वा स सुखं लमेत // 511 // दशैवान्यान् प्रवक्ष्यामि द्रवादीस्तान्निबोध मे // द्रवः प्रक्लेदनः, सान्द्रः स्थूलः स्याद्वन्धकारकः 520 आमाशयगतानविदाहस्य चिकित्सामाह-विदह्यते इत्या श्लक्ष्णः पिच्छिलवज्शेयः, कर्कशो विशदो यथा // दि / यस्य पुरुषस्य, भुक्तमात्रे सति आमाशयो विदयते विशे. सुखानुबन्धी सूक्ष्मश्च सुगन्धो रोचनो मृदुः॥५२१॥ षेण दाहवान् भवति / हृत् हृदयं कमलमुकुलाकारमधोमुखं, दुर्गन्धो विपरीतोऽस्माद्धृल्लासारुचिकारकः॥ कोष्ठमुदरम् / द्राक्षायुक्तामभयां लीटेति संबन्धः, अयमेको योगः; माक्षिकसंप्रयुक्तां लीढ़ाऽभयां वेति द्वितीयो योगः / सरोऽनुलोमनः प्रोक्तो, मन्दो यात्राकरः स्मृतः५२२ अन्ये तु 'भुक्तमानं' इति पठन्ति, भुक्तमात्रमेव प्राप्यामाशयो व्यवायी चाखिलं देहं व्याप्य पाकाय कल्पते // विदह्यत इत्यर्थः // 511 // विकानी विकसन्नेवं धातुबन्धान विमोक्षयेत् 523 आशुकारी तथाऽऽशुत्वाद्धावत्यम्भसि तैलवत् // भवेदजीर्ण प्रति यस्य शङ्का सूक्ष्मस्तु सौक्ष्म्यात् सूक्ष्मेषुस्रोतःस्वनुसरः स्मृतः॥ स्निग्धस्य जन्तोर्बलिनोऽनकाले॥ गुणा विंशतिरित्येवं यथावत्परिकीर्तिताः॥ .. प्रातः सशुण्ठीमभयामशङ्को पूर्व हि संपादितं तदस्य शैलेन निहन्ति पित्त' इति, तत्र भुञ्जीत संप्राश्य हितं हितार्थी // 512 // न ज्ञायन्ते के पुनस्ते शीतादय इति तान् निर्दिशन् लक्षणरसावशेषाजीर्णविषयं संशमनमाह-भवेदित्यादि / प्रात- | माह-अत इत्यादि / अथ शीतगुणः कथं ज्ञायत इत्याहयस्याजीर्णशङ्का भवति स पुरुषः शुण्ठीमभयासमेतामनकाले | हादन इत्यादि / हादनः सुखकारीत्यर्थः; तृट्स्वेदमूछोदाहजि. संप्राश्य भक्षयित्वा, अशङ्को निःशङ्कः सन् , हितमन्नं भुञ्जीत दित्यर्थः / पाचनो व्रणादीनाम् / स्नेहेत्यादि स्निग्धो गुणः स्नेहा॥५१२॥ दिकारण इत्यर्थः / रूक्षो. गुणस्तद्विपरीतो रौक्ष्यकाठिन्यकर : खल्पं यदा दोषविबद्धमामं इत्यर्थः / विशेषात् विशेषतः / स्तम्भनः अतीसारादीनाम् / खरः कर्कशः / पिच्छिलो गुणः। जीवनः प्राणधारणः / सन्धानो लीनं न तेजःपथमावृणोति // भमस्य / विशदो गुणः / विपरीतोऽस्मादिति असन्धानोऽजीवनोभवत्यजीर्णेऽपि तदा बुभुक्षा : ऽश्लेषी च / क्लेदाचूषण आर्दीभावविनाशकर इत्यर्थः / दाहेत्यादि या मन्दबुद्धि विषवनिहन्ति // 513 // अन्यथेति अदाहपाककरोऽस्रावण इत्यर्थः / सादेत्यादि सादोऽअजीर्णेऽपि बुभुक्षा दर्शयन्नाह-खल्पमित्यादि / खल्प जग्लानिः, उपलेपो मलवृद्धिः, बलं श्लेष्मा / गुरुर्गुणः / तर्पणः मित्यामविशेषणम् , अन्ये तु खल्पमपि तेजःपथमावणोतीति तृप्तिजनकः / बृंहणो देहवृद्धिकरः / लघुरित्यादि / लघुस्तद्विपरीत तेजःपथस्येदं विशेषणमाहुः / लीनं तद्गतेन वायुनैकपाधै लीन- इति असादानुपलपादिकृत् कफहरश्चत्यर्थः / लेखनः पत्तलीकमित्यामविशेषणम् / तेजःपथं जठरानलमार्गम् / या बुभुक्षा मन्द रणः / दशाद्या इति दशसंख्योपेता आद्याः शीतादयो गुणाः / बुद्धिं प्राणिनं विषवन्निहन्तीति संबन्धः। अत्र केचित् पठन्ति- कमतः प्राक्ताः कमाभः सह प्राक्ता इत्यथः / तेषामिति तेषा "अन्नेन कुक्षेद्वावंशी पानेन च पुरयेत् / आश्रयं पवना- मध्ये, कर्मविशेषणः कृला / द्रवो गुणः / प्रक्लेदन आर्द्रभावकरः / दीनां चतुर्थमवशेषयेत्” इति / सर्वनिबन्धकारैरपठितवान्न सान्द्रो गुणः / बन्धकारक उपचयकारक इत्यर्थः / 'द्रवः प्रक्लेदनो पठनीयम् // 513 // व्यापी शुष्कः स्याद्वन्धकारकः' इति केचित् पठन्ति / शुष्को गुणः बन्धकारकः शुष्कस्य शोषणवेनावयवापृथक्वमित्यर्थः / अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि गुणानां कर्मविस्तरम् // श्लक्ष्ण इत्यादि / श्लक्ष्णो गुणः पिच्छिलवज्ज्ञेयः / जीवनः कर्मभिस्त्वनुमीयन्ते नानाद्रव्याश्रया गुणाः // 514 // श्लेष्मसन्धानकृदित्यर्थः / कर्कशो गुणः / विशदो यथेति हादनः स्तम्भनः शीतो मूर्छातृट्खेददाहजित् // अजीवनोऽश्लेषी च, तथाऽसन्धानकार्यकृच्छ / सुखानुवन्धी उष्णस्तद्विपरीतः स्यात्पाचनश्च विशेषतः॥५१५॥ | सुखोत्पादक इत्यर्थः / सूक्ष्मोऽवगाहकः / सुगन्धो गुणः /

Page #350
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता / 253 हल्लासारुचिकारक इति पुनररुचिग्रहणं द्विविधारुचिप्रापणार्थ, दय उच्यन्ते / तेन पार्थिवाः पार्थिवानभिवर्धयन्ति, एवं शेषेतेनाहार न कासति क्रियमाणाच्च विरसीभवति; हृलासः थूक- ध्वपि / अन्ये तु गुणानिति गन्धादीन् , खानिति पञ्च गुणिनो रणं, छर्दिरित्यन्ये / सरो गुणः / अनुलोमनो वातमलप्रवर्तनः। द्रव्याणि पार्थिवादीनि; एतेन गन्धादीनात्मनश्च पार्थिवादीनि मन्दो गुणः / यात्राकर इति शरीरस्थायित्वादेहस्य यात्रा वर्तनं | द्रव्याण्यभिवर्धयेदित्यर्थः // 526 // करोति / व्यवायी गुणः / अखिलमित्यादि अपक्क एवाखिलं देहं | | अविदग्धः कफ, पित्तं विदग्धः, पवनं पुनः // व्याप्नोति पश्चान्मद्यविषवत् पाकं याति; अन्ये 'भावाय कल्पते' इति पठन्ति, तत्रापि स्थितये कल्पते नोर्ध्वमधो वा प्रवर्तत सम्यग्विपक्को निःसार आहारःपरिबृंहयेत्॥५२७॥ इति स एवार्थः; अपरे तु पुनर्भावशब्दमभिप्रायार्थमिच्छन्ति, दोषाणामाहारावस्थापाकात् प्रकोपवर्धनलक्षणं प्रतिपादयतत्र नियतद्रवप्रभावेणात्मशक्त्यनुरूपं तत्तद्रव्यं मद्यविषवद्विशि- नाह-अविदग्ध इत्यादि / अविदग्धो मधुराहारः, कर्फ परिबृंहटाभिप्रायाय कल्पत इत्यर्थः / व्यवायिनः सकाशाद्विकासिद्रव्यस्य येत् अतिशयेन वर्धयेदित्यर्थः / पित्तं विदग्धोऽम्लीभूत आहारः किंचिद्भेदं दर्शयन्नाह-विकासीत्यादि / विकासी गुणः / विकसन् परिबृंहयेत् / पवनं पुनः सम्यग्विपक्क आहारः, निःसारो निर्गप्रसर्पन् / एवमिति अपक्क एव सकलं देह व्याप्य / धातुबन्धान् तसारः, रौक्ष्येण परिबृंहयेदित्यर्थः // 527 // विमोक्षयेत् धातुशैथिल्यं करोतीत्यर्थः / अन्ये तु 'सरविशेषो व्यवायी, तीक्ष्णविशेषो विकासि' इति ब्रुवते, तन्नेच्छति विण्मूत्रमाहारमलः सारः प्रागीरितो रसः॥ गयी / आशुकारी गुणः, आशुखात् / सूक्ष्मो गुणः, अत्र एवं दोषाणामवस्थापाकाद्वधेनं प्रतिपाद्य पर्यन्तपाकाद्विण्मूस्थूलगुणमपि केचित् पठन्ति, स च पाठोऽभावान्न लिखितः। त्रयोर्मलयो रसस्य धातुखभावस्य चोत्पत्तिं दर्शयन्नाह-विण्मूगुणा इति नन्वत्र स्थूलगुणेन सह त्रयोविंशतिर्गुणा भवन्ति, त्रमित्यादि / प्रागीरितः पूर्व कथितः शोणितवर्णनीये ॥कथं विंशतिः कथ्यन्ते ? उच्यते, केचिदत्र संख्याभङ्ग- सतु व्यानेन विक्षिप्तः सर्वान् धातून प्रतर्पयेत् 528 भयाद्यवायिविकास्याशुकारिणामपाठमेव मन्यन्ते; अन्ये पुनराहुः-अधिकायामपि गुणविंशतावक्तायां गुणा विंशतिरुक्ताः तस्मादेव रसादन्येषामपि धातूनामुत्पत्तिं दर्शयन्नाह-स न चात्र नियमो विंशतिरेवेति: व्यवायिविकास्याशुकारिणां तु | खत्याद / स रसः। व्यानन खित्यादि / स रसः / व्यानेन वातविशेषेण / विक्षिप्तः प्रेरितः। खतन्त्रे परतत्रे च दर्शनात् पाठो न्याय्य एव; अपरे। | प्रतर्पयेत् अतिशयेन वर्धयेत् / व्यानस्य सर्वाङ्गव्यापिलेन दोषपुनः प्रागेव 'दशैवान्यान्' इत्यस्य स्थाने 'दश चान्यान्' | धातुमलव्यापिखात्; स च कुल्याकेदारन्यायेन सर्वान् धातून शत चकार पठन्तिः तेन व्यवायिविकास्याशकारिणोऽपि समच्ची. प्रतपेयांत // 528 // यन्ते // 514-524 // कफः पित्तं मलः खेषु स्वेदः स्यान्नखरोम च // संप्रवक्ष्याम्यतश्चोर्ध्वमाहारगतिनिश्चयम् // 525 // नेत्रविट् त्वक्षु च नेहो धातूनां क्रमशो मलाः 529 संप्रवक्ष्यामीत्यादि / आहारस्य गतिनिश्चयो यद्यदात्मकमन्न- तेषामेव दोषमलानां यतो यतो यस्योत्पत्तिस्तां दर्शयन्नाह मभ्यवहृतं पक्कं यहव्यगुणं याति गतमपि यद्यत् पुष्णाति तस्य -कफ इत्यादि / तत्राहारस्य मलौ विण्मत्रे प्रागुक्त / कफो निर्णय इत्यर्थः॥ 525 // रसस्य मलः / पित्तं रक्तस्य / मलः खेष्विति खेषु कर्णश्रोत्रमु खादिषु स्रोतःसु मांसस्य / खेदः प्रखेदः, स मेदसो मलः / पञ्चभूतात्मके देहे साहारः पाञ्चभौतिकः॥ नखरोम पुनरस्तो मलः / नेत्रविद् खक्षु च स्नेह इति नेत्रविट् विपकः पञ्चधा सम्यग्गुणान् स्वानभिवर्धयेत् 526 अक्षिपुरीषं, बक्षु च स्नेहस्वचा च यः स्नेहः स मज्ज्ञो मलः / तमेवाहारगुणं निर्दिशन्नाह पश्चेत्यादि / पञ्चभूतात्मके इति धातूनामित्यादि रसादिमजान्तानां यथाक्रमं मला इत्यर्थः / पृथिव्यादिपञ्चभूतहेतुके / आहारः पाचभौतिक इति आहा- शुक्र पुनरमलं सहस्रधा ध्माताक्षयसुवर्णवदिति; आकृष्टाण्डकोरोऽपि पञ्चमहाभूतखभावः / विपक्कः पञ्चधा सम्यगिति पञ्च- षस्य पुंसः श्मश्रुपातात् श्मश्रु एव शुक्रमल इत्येके, तन्नेच्छति भिमहाभूताग्निभिः / गुणानिति गुणशब्देनात्र गुणिनः प्रथिव्या-गया। 529 // दिवा विबुद्धे हृदये जाग्रतः पुण्डरीकवत् // 1 'ये त्वत्र सान्द्रादनन्तरं सक्ष्णकर्कशयोः पाठात्सूक्ष्मान्ता अन्नमक्रिन्नधातवादजीर्णेऽपि हितं निशि॥५३०॥ वादयो द्वादशेव भवन्ति न वेव दशेत्येवं विप्रतिपद्यन्ते तान् इति संमीलिते रात्रौ प्रसुप्तस्य विशेषतः॥ पुनः कटाक्षयन्नाह-४क्ष्ण इति / अयमभिसन्धिः-संख्येयं कर्मविशेषमाश्रित्योपदिश्यते, मणकर्कशौ तु पिच्छिलविशदसाम्या | क्लिन्नविनस्तधातुत्वादजीणे न हितं दिवा // 531 // युक्तगुणौ, नातो द्वादशत्वापत्तिर्गन्धमात्रेणाप्युपलभ्यत इति' इति ननु, यदन्नमजीर्णे भुज्यते तदध्यशनमुच्यते, प्रातर्भुक्त हाराणचन्द्रः। | यदिनान्ते भुज्यते तत् कथमध्यशनं न भवतीत्याह-दिवे.

Page #351
254 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान wwimwwwin त्यादि / दिवा दिवसे / पुण्डरीकवत् पद्मवत् / विबुद्धे विकसिते स भूमिपालाय विधातुमौषधं हृदये / जाग्रतः पुरुषस्य / अक्लिनधातुखात् अनाधातुलात् / महात्मनां चाहति सूरिसत्तमः॥ 532 // अजीर्णेऽप्यन्नं हितमिति संबन्धः / यथा-अजाते पयसितिभगवताश्रीधन्वन्तरिणोपदिष्टायां तच्छिष्येण अन्यदाहृतं पयः / दिवा विबुद्धे हृदये इत्युक्तेऽपि यज्जाप्रत महर्षिणा सुश्रुतेन विरचितायां सुश्रुतसंहितायां इति कृतं तदेतदधिकं बोधयति-अजाणतोऽपि खभावादेव सूत्रस्थाने षट्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। विबुद्धं हृदयं भवति / सायं भुकेऽजीर्णे प्रातर्भोजनं न उक्तसूत्रपाठानुशंसां दर्शयन्नाह-इममित्यादि / इमं विधि हितमित्यर्थमाह-हृदीत्यादि / रात्री हृदि हृदये संमीलिते सूत्रस्थानोदितमाहारविधि वा; यः पठेत् प्रयत्नत इति संबन्धः / सकुचिते, प्रसुप्तस्य विशेषतः संमीलित इति संबन्धः / क्लिम अनुमतं महामुनेर्धन्वन्तरेः। किम्भूतस्य महामुनेः ? नृपर्षिमुख्यस्य विनस्तधातुखात् आशिथिलधातुखात् / अजीर्णे 'सायं भुक्त' | राजर्षिप्रधानस्य / स सूरिसत्तमः पण्डितप्रधानः। विधातुं कर्तुम् / इति शेषः / न हितं दिवेति दिवा मनं हितं न भवती. महात्मनां राजसदृशानाम् / अर्हति योग्यो भवति // 532 // त्यर्थः // 530 // 531 // इति श्रीडल्हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां इमं विधिं योऽनुमतं महामुने समस्तनिबन्धार्थज्ञापिकायां सुश्रुतटीकायां नृपर्षिमुख्यस्य पठेद्धि यत्नतः॥ षट्चलारिंशोऽध्यायः॥४६॥ समाप्तं चेदं सूत्रस्थानम् /

Page #352
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यया न्यायचन्द्रिकाभिधया पञ्जिकया च सहिता सुश्रुतसंहिता। अथ निदानस्थानम् / प्रथमोऽध्यायः। वणज्वरादयो जायन्ते; वातस्य पुनद्रव्ये निरपेक्षा वातरक्का क्षेपकादयोऽ(नति)भिन्नरूपा नानात्मजाः, वातैककृतत्वात अथातो वातव्याधिनिदानं व्याख्यास्यामः॥१॥ य इहैवोपदेक्ष्यन्ते; अन्ये पुनरस्य सामान्यजा वणज्वरायथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः // 2 // / दयः, सवै रेवारब्धत्वादिति / भवति चात्र-"व्यकोऽन्यो. नि०सं०-हेतुलिङ्गोषधज्ञानबीजभूतेन सूत्रस्थानेन संक्षेपो- रसरूपादिर्वातव्याधौ न दृश्यते / तेन नानात्मजा एव हिष्टस्य हेतुलिङ्गौषधस्य विवरणे सर्वाण्येव स्थानानि प्रस्तुतानि, काश्चिन्मारुतजा रुजः॥” इति / अथातो वातव्याधितेष च प्रस्ततेष खाधिकारिणां शल्यतन्त्रव्याधीनां हेतुलक्षण- निदानमिति यद्यपि प्रथममेव सूत्रमस्ति तथाऽपि 'प्राब्रवीप्रतिपादकतया निदानस्थानस्यारम्भः, तत्रापि दोषाणां वातस्य गिषजांवरः' इत्यनन्तरमेव द्रष्टव्यम्, अनुपासिताप्रार्थित. प्रधानखात्तद्याधीनां हेतुलक्षणाभ्यां प्राक् प्रतिपादनं युज्यत गुरोः शिष्याणां व्याख्यानेऽनधिकारात् / वातीति वातः इत्याह-अथात इत्यादि / वातव्याधेराक्षेपकादेर्निदानं हेतुलक्षण- सदागतिः, तस्य व्याधयः विविधं दुःखमादधतीति व्याधयः, निर्देशः / अथातो वातव्याधिनिदानमित्यादि यद्यपि प्रथममेव ते पुनराक्षेपकादयः, तेषां निदानं हेतुलक्षणनिर्देशः / सूत्रमस्ति तथाऽपि 'प्राब्रवीद्भिषजांवरः' इत्यन्तरं द्रष्टव्यम्, अनु- यदाह "हेतुलक्षण निर्देशानिदानानीति षोडश" (सू. अ. पासिताप्रार्थितगुरोः शिष्याणां व्याख्यानेऽनधिकारात्॥१॥२॥३); कारकज्ञापकनिर्देशादित्यर्थः। तत्र हिन्वन्ति उत्पत्ती न्या०च०-हेतुलिङ्गौषधज्ञानबीजभूतं संक्षिप्तार्थसूत्रणं उद्गन्ति गच्छन्तीति हेतवः कारकहेतवः / स्थानसंश्रयाणां सूत्रस्थानम् / तेनैव संक्षेपेणोद्दिष्टस्य हेतुलिङ्गोषधज्ञानस्य हेतवो व्याधिहेतवः / तत्र दोषसंचयस्य ऋतुचर्याभिहितः विवरणे सर्वेष्वेव स्थानेषु पूर्व निदानमेव प्रस्तूयते; अत्र हि शीतोष्णवर्षादिभिः कालानुवर्तिभिः सोमसूर्यानिलकृतैरोषस्वाधिकारिणां शल्यतन्त्रव्याधीनां सामान्य विशेषरूपेण हेतु धिष्वाहितः स्नेहरूक्षगुणो हेतुः,प्रकोपस्य पुनर्बलवद्विग्रहकोलक्षणनिर्देश इति / भवति चात्र-"सर्वस्थानप्रपञ्चानां सूत्र. धदिवास्वमादयः / प्रसरहेतवस्तु भिन्ना न सन्ति, प्रसरस्थ मेवार्थसूत्रणम् / सर्वशाखाप्रबन्धानां मूलं स्कन्धस्तरोरिव // प्रकोपविशेषत्वादेव / व्याधिहेतवस्तु विरुद्धाशनं कुष्ठस्य, स्थितः स्थानेषु शेषेषु स्वस्थानार्थश्च केवलः / प्रसवानामिवै विषमाशनं यक्ष्मणः, अत्यशनमजीर्णस्य, मृदक्षणं पाण्डु रोगस्य / उभयहेतवस्तु 'हस्त्यश्वोष्ट्रैर्गच्छतश्चाभतश्च' इत्यादि, तेषामुपशाखासु शाखिनः" इति / ननु चिकित्साया विधेय तथाच 'स्तन्यावतरणाचैव ज्वरो दोषैः प्रकुप्यति (उ.तं. त्वेन प्राधान्यात् सूत्रस्थानानन्तरं तन्निर्देशस्थानमेव युज्यते। नैतदस्ति, चिकित्सा कारकज्ञापकहेतुभिः सर्वभावेन ज्ञातस्य अ. 39) इति वचनाद्दोषरोगोभयहेतवः / अन्ये त्वन्यथा व्यधेरुपपन्ना नान्यथेति कारकज्ञापकहेतुनिर्देशार्थ निदान द्विविधं हेतुमिच्छन्ति-विप्रकृष्टं, सनिकृष्टं चेति / तत्र स्थानमेव कृतम् / तत्रापि सर्वशल्यतन्त्रव्याधीनां हेतुलिङ्ग विप्रकृष्टा अनन्तरोक्ता दोषरोगोभयहेतवः सनिकृष्टाः निर्देशे प्रस्तुते प्रथमं वातव्याधिहेतुलिङ्गनिर्देशः, पित्तकफयो. पुनः कर्मेन्द्रियार्थकालैर्विषमा वातादयः / कर्मादीनां तु स्तब्याधीनां च शेषाणां वातस्यैव समीरणत्वेन हेतुभूतत्वात् / वैषम्यं त्रिविधेन मिथ्याहीनातियोगेन, कर्मादिसम्यग्योगेन सर्वहेतूनां च प्राग्भावाद्वातव्याधिनिदानमेव प्रथमम् / यद्येवं पुनरेकेन दोषसाम्यं, तदेकमेव स्वास्थ्यकारणम् / कर्मादिपित्तकफव्याधिनिदानमपि निर्देष्टव्यं नैतदस्ति, पित्तकफयोहि | मिथ्यादियोगेऽग्यसति साम्यीभावे दोषकोपः / कर्म रूपरसगन्धादियोगादसादिदूष्यद्रव्यसंयोगविशेषेण समुदा- | पुनः कायवालानोभेदेन विविधम् / रसरूपगन्धस्पर्श यिभ्योऽन्यः समुदाय इत्यतश्चूर्णहरिद्रासंयोगवदत्यन्तविस | शब्दाः पुनरिन्द्रियार्थाः। कालः पुनः षड़तुको वर्षसंज्ञः / दृशा एवाव्यक्तरूपरसगन्धादिसमन्विताः पृथक सामान्यजा तस्य शीतोष्णवःगुणेन मिथ्यादियोगाः / स एव हेतः 1 'पृथकामानः' इति मधुकोषे पाठः। 'दूष्यनिरपेक्षाः' इति मधुकोषे पाठः /

Page #353
256 निबन्धसंगहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान पुनः प्रथमाध्याये विहाराहारपार्थिवकालभेदेन चतुष्प्रकारो तथाऽन्यदवारणीये निर्दिष्टमुपद्रवकृतमेव। तथैवापरमनिमित्त दर्शितः / तस्यैव पुनर्विहाराहारौ व्रणप्रश्ने दोषप्रकोप- शरीरमनसोः प्रकृतेर्विकृतिलक्षणमरिष्टाख्यं क्रियापथातिव. गणेषु हि मिश्रीकृत्य विनिर्दिष्टौ / कालस्तु “स शीता- त्तदोषाणां कार्यभूतमसाध्यव्याधिलिङ्गम् / भवति चात्रअप्रवातेषु" (सू. अ. 21) इत्यादिभिः पृथक्कृतः / “असाध्यं द्विविधं याप्यमपि यच्चानुपक्रमम् / तस्यापि गन्धादिविशेष इन्द्रियार्थस्तु पुष्पादिसंभवो दोषाणां त्रिविधं लिङ्गं निदानारिष्टवारणैः" इति / निदानमिति व्याधीनां च हेतुत्वेन दोषप्रकोपगणे न पठितः; दोष-निपूर्वादिशेलुंडन्तात् पृषोदरादित्वेन सिद्धिः / वातव्याधिप्रकोपगणेषु केवलं दोषप्रकोपहेतघः पव्यन्ते, न पुनरुभय- निदानं यस्मिन् यस्य वा विद्यते इति मत्वर्थे समुत्पन्नस्य हेतव इति / भवन्ति चात्र-"विषमा विषमैरेव दोषा कस्य 'अध्यायानुवाकयो क्' (5 / 2 / 60) इति लुक् रोगस्य हेतवः / कर्मेन्द्रियार्थकालैः स्युस्ते स्वास्थाय समाः // 1 // 2 // समैः // समयोगात् समाः स्वास्थ्ये, मिथ्याहीनातियो- धन्वन्तरि धर्मभतां वरिष्ममतोद्धवमा गतः / दोषाः स्युर्विषमा रोगे तत्र साम्यं सुखावहम् // चरणावुपसंगृह्य सुश्रुतः परिपृच्छति // 3 // कायवाङानसां भेदाद्विहारस्त्रिविधो मतः / रसादयस्तु | वायोः प्रकृतिभूतस्य व्यापन्नस्य च कोपनैः॥ पञ्चार्थाः, कालः षड्तुकः स्मृतः // प्रकोपे प्रशमे पूर्व विहा स्थानं कर्म च रोगांश्च वद मे वदतां वर!॥४॥ राहारपार्थिवाः / कालश्चैषु चतुर्थोक्तो हेतुरत्र पुननिधा॥ क्रियाहारश्च वर्गेषु दोषाणां कोपहेतुषु / " इति / अन्ये नि०सं०-कः पुनरेवं प्रतिज्ञातवानिति तमेव प्रकारेण पुनश्चतुर्विधं हेतुमिच्छन्ति तत्र संनिकृष्टविप्रकृष्टौ द्वी, अधः दर्शयत्राह-धन्वन्तरिमित्यादि / धर्मभृतां धार्मिकाणां, वरिष्ठ मप्रागुत्पत्ती च द्वे इति / तत्राधर्मस्त्रेतायुगादौ प्रवृत्तः, श्रेष्ठम् / अमृतेन सह उद्भव उत्पत्तिर्यस्य तम् / चरणावुपप्रागुत्पत्तिस्तु दक्षापमानसंभूतरुद्रकोपात् संतापो (संभवो) संगृह्येति पादपतनं कृलेत्यर्थः / किं परिपृच्छतीत्याह-बायोज्वरादीनामिति / लक्ष्यते अनेनेति लक्षणं ज्ञापकं लिङ्गम् / रित्यादि / प्रकृतिभूतस्य खभावावस्थितस्य ।व्यापन्नस्य विकृतस्य / तदपि द्विविधं-दोषाणां व्याधीनां च / तत्र संचयप्रकोप- कोपनैः द्रव्यगुणकर्मभिर्वायुसमानैः / स्थानं श्रोगिगुदादि, तब प्रसराणां लिङ्गं दोषलिङ्गम् / तत्र संचयस्य तावदोषाणां प्रकृतिभूतस्य वायोः; विकृतस्य तु सर्वशरीरम् / कर्म सामान्य लिङ्ग-संचितानां खलु दोषाणां स्तब्धपूर्णकोष्ठतादयो वाता- | विशिष्टं च; सामान्यम् 'इन्द्रियार्थोपसंप्राप्तिं' इत्यादि. विशिष्टं दीनां; प्रकुपितानां तु कोष्ठतोदादयः, प्रसूतानां विमार्गग- ‘स प्राणो नाम देहधृक्' इत्यादि / रोगांश्चेति हिक्कावासादिकान् / मनादयः / स्थानसंश्रयादिलिङ्गं तु द्विविधं-पूर्वरूप, रूपं | यदाह-"प्रायशः कुरुते दुष्टो हिकाश्वासादिकान् गदान्" इति / चेति / स्थानसंश्रये संप्राध्याख्ये पूर्वरूपं, व्यक्त्या तु रूपं, चकारान्नाम च / वदतां वर व्याख्यातॄणां मध्ये श्रेष्ठ! / तब्यक्तस्य व्याधेर्लिङ्गम् / तदपि द्विविधं-सामान्यं, विशिष्ट | 'कोपनैः' इत्यत्र 'भूपते' इति केचित् पठन्ति; 'वद में' इत्यत्र च च / तत्र सामान्यं "वायुः प्रवृद्धो वृद्धेन रक्तेनावा- 'वदख' इति पठन्ति; तत्र भूपते इति धन्वन्तरिसंबोधनं वदख रितः पथि / क्रुद्धः संदषयेद्वक्तं तज्ज्ञेयं वातशोणितम्" | वदेति चैक एवार्थः / मे मम / कर्मप्रहणं केचित्राधीयते; (च. चि. अ. 29.) इति / तथा वृणोतीति व्रणः, विकृ- तन्मते, 'स्थानं रोगविभागं च' इति पाठः // 3 // 4 // तसंतापो ज्वरस्य लिङ्गम् , अतिसरणमतिसारस्य / विशिष्टं न्या०च०-कः पुनरेवमुक्तवान् 'वातव्याधिनिदानं पुनरेषामेव वातादिभेदेन लक्षणम् / 'त्रिविधं लिङ्गम्' व्याख्यास्यामः' इति, तमेव प्रकरण दर्शयन्नाह-धन्वन्तरि इत्यन्ये / तत्र पूर्वोदितं दोषव्याधिलिङ्गद्वयं, तृतीयं पूर्व-धर्मभृतामित्यादि / धर्मभृतांवरिष्ठमिति स्थितौ धार्मिकता / रूपमिति / तत् पुनर्दोषव्याधिलिङ्गाभ्यामन्यदेव / तत् अमृतोद्भवमिति उत्पत्तौ विशुद्धता / चरणावुपसंगृखेति संमूञ्छितदोषदृष्यव्यापारेण व्याधिजननसमर्थस्य कार्यलि- गुरुपूजाप्रतिपादनम् / प्रकृतिभूतस्येति भूतशब्दोऽयमुप मिति / भवतश्चात्र-"किञ्चिद्दोषचयादीनां लिङ्गं व्याधे- माथे, 'काष्ठीभूतो मृतोपमः' (च. सू. अ. 24) इति / स्तथाऽपरम् / तेन लिङ्गं द्विधैवोक्तं दोषरोगसमाश्रयम् / एतेनाद्विकार्तवदोषावैषम्यसद्भावमपरिहारार्थ दर्शयति / ततस्तृतीयमप्याहुः पूर्वरूपं तदुच्यते / तत्त झेकीभवद्दो- केचित् 'विपन्नस्य च कोपनैः' इति पठन्ति / अम्ये षष्यरागिकृतं स्मृतम्-" इति / अन्ये पुनरन्यथा | स्वपठित्वा ब्यापन्नताया अन्यथाऽनुपपत्त्यैव कोपनैरित्यस्य द्विविधं लिङ्गमाहुः; तद्यथा-साध्यरोगस्यैकम् , अपरं पुन- सामर्थ्य लम्भयन्ति / स्थानं श्रोणिगुदादिः एतद्धि प्रकृतिरसाध्यस्य / तत्रासाध्यरोगलिझमपि त्रिविधम् / तद्यथा- भूतस्यैव न पुनर्विकृतस्य, विकृतानां हि दोषाणां सर्व. रोगाणां स्थैर्यमहत्वधास्वनुक्रमैरेकम् / तदुक्तं-"स स्थिरत्वा- शरीर एव विकृतिकार्यदर्शनात् सर्वशरीरे एवावस्थान. महत्वाच धात्वनुक्रमणेन च / निहन्त्यौषधवीर्याणि मन्त्रान् | मनुमन्तव्यम् / कर्म सामान्यं विशिष्टं च / तत्र सामान्य दुष्टग्रहो यथा-" (सू. अ. 23) इति / तदिहैवोक्तम्- 'इन्द्रियार्थोपसंप्राप्तिं' इत्यादि, विशिष्टं ‘स प्राणो नाम देह"भाजानु स्फुटितं या प्रभित्र प्रस्रुतं च यत्"-इत्यादि / क्' इति प्रतिस्थानस्थितमाहतानां क्रिया / रोगांति

Page #354
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता / 257 - स्थानोदितहिक्कावासादिकाम् / यदाह-"कुरुते चापि हिका- स्पर्शः, कर्कोटकफलवत् / तिर्यग्गः तिर्यग्गामी / द्विगुणः शब्दश्वासादिकान् गदान्" इति / गदान् विकारान् स्थानाश्र- स्पर्शगुणः / रजोबहुल इति त्रिगुणत्वेऽप्युत्कर्षविशेषाद्रजःप्रबलया / नाम च बदस्खेति भाषणेऽर्थे आत्मनेपदम् / 'वद त्वमस्य / अचिन्त्यवीर्योऽचिन्त्यशक्तिः, सा चास्य शक्तिः शरीरमे' इति केचित् पठन्ति / कर्मग्रहणं केचिन्नाधीयते / तन्मते दोषमूत्रपुरीषादिविभागोऽवयवादिसंस्थानका(क)रणं दोषधातुप्रकृतिव्यापत्तेः प्राकृतवैकृतकर्मानुमीयते / तदसूत्रितमपि मलसंवहनादिश्च, शरीरादहिस्तु संचरतो धरणीधारणादिः / कर्म, प्राकृतं वैकृतं चान्यथानुपपत्त्या लभ्यते / व्यापनत्वं तु दोषाणां नेता दोषधातुमलानां प्रेरक इत्यर्थः, अन्ये तु वायोरपि वायोवृद्धिक्षयाभ्यामेव / ननु कथं वायोरसंहतत्वादन- वायुरेव नेतेति बहुवचनं समर्थयन्ति / रोगसमूहराडिति रोगवस्थितस्वाच चलस्य समासमैद्रव्यगुणकर्मभिवृद्धिक्षयौ ? समूहे रोगहेतुवृन्दे पित्तकफरक्तादौ राजते शोभते इति रोगनैतदस्ति, न निलमौषधद्रव्याणि समेस्य वर्धनानि वर्धयन्ति समूहराट ; न तु राट्शब्दो राजपर्यायः, ‘स रोगानीकराट् स्मृत' क्षपणानि क्षपयन्ति; किं तर्हि समीरणसमामि समगुणभूयि- इत्यप्रेतनेन सह विरोधापत्तेः / आशुकारी शीघ्रमत्ययकारित्वात् / ष्ठानि वा द्रव्यगुणकर्माणि संयोगमेत्य शरीरस्य शुषिरकराणि | मुहुर्मुहुः प्रकृतिभूतोऽपि चरतीति मुहुश्वारी / पक्वाधानगुदालय सावकाशे च शरीरें वायुरवकाशं लभमानः स्वयमेवाप्यायते; इति पकाशयगुदौ स्थानमस्येत्यर्थः ॥५-८॥यानि वातगुणविपरीतानि विपरीतगुणभूयिष्ठानि वा तानि शुषिरत्वाकराणि निरन्तरे च शरीरे वायुरवकाशमलभमानः न्या० च०-अत एवायं स्वयंभूः / संपदादित्वाद् भावे विप् / स्वयमात्मना, भू सत्तायाम् / सोऽयं वायुरित्यभिस्वयमेव प्रशान्तिमापद्यते / भवति चात्र-"स्वगुणान् स्वगुगैद्रव्यैलब्ध्वा रुडाश्रयोऽनिलः / स्वयं कोपशमौ देहे शब्दितः कीर्तितः / स एव भगवान् समस्तैश्वर्यगुणयुक्तः / अत एवास्य स्वयमाविर्भावो महत्त्वायोगात्, स्वयमेव तिरोयात्यप्राप्तेऽपि भेषजे-" इति // 3 // 4 // भावोऽणुत्वायोगात् / कुतः पुनरयं लब्धसत्ताक इत्याहतस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रात्रेवींद्भिषजां वरः॥ नित्यभावेन स्वातळ्यात् ; नित्यस्य हि लक्षणं-'सदकारणस्वयंभूरेष भगवान् वायुरित्यभिशब्दितः // 5 // वत्वं'; सन्नयं वायुः, प्रत्यक्षस्पर्शोपलभ्यत्वात् / व्यक्तः स्वातन्यान्नित्यभावाच्च सर्वगत्वात्तथैव च // कम्पादिकर्मवत्त्वात् / कारणानुपलब्धेर्नित्यः / नित्यश्च स्वतम्रो सर्वेषामेव सर्वात्मा सर्वलोकनमस्कृतः॥६॥ भवति, कारणानपेक्षत्वात्; यो हि कारणमपेक्षते स स्थित्युत्पत्तिविनाशेषु भूतानामेष कारणम् // सापेक्षत्वादस्वतन्त्रः, नायं तथा, तस्मादयं स्वतन्त्रः / स्वयंअव्यक्तो व्यक्तकर्मा च रूक्षेः शीतो लघुःखरः॥७॥ भूत्वे तृतीयमपि हेतुं दर्शयन्नाह-सर्वगत्वादिति / यः सर्व. तिर्यग्गो द्विगुणश्चैव रजोबहुल एव च // गतः स स्वयंभूः, आकाशवत् / चकारात् सूक्ष्मत्वमपि परअचिन्त्यवीर्यो दोषाणां नेता रोगसमूहराट् // 8 // माणोरिव स्वयंभूत्वे हेतुः / कथं पुनस्य सर्वगत्वं ? यावता आशुकारी मुहुश्चारी पक्काधानगुदालयः॥ पार्थिवद्रव्यमूर्तिषु वायु स्तीत्याह-सर्वेषामेव सर्वात्मेति / नि० सं०-तस्येत्यादि / तस्य सुश्रुतस्य / तत् पूर्वोक्तम् / सर्वेषामेवेति स्थावराणां जङ्गमानां वा; अथवा कारणात्मनां भिषजां वरोधन्वन्तरिः / 'भिषजां गुरुः' इति केचित् पठन्ति। वा सर्वरूपाणाम् / यदाह चरक:-"विश्वरूपः" (च.सू. प्राब्रवीत् जगाद / एष वायुरिति संबन्धः। भगवान् समस्तैश्वर्यगुण- | अ. 12) इति / एतेन पार्थिवादीनामात्मवायुरेव स्वभावः। युक्तः,अणिमादिगुणयुक्त इत्यर्थः। अभिशब्दितः कीर्तितः। खयं- | अत एव नाम सर्व द्रव्यं पाचभौतिकमिति, वायुगुणकर्मणां . भूले हेतुत्रितयमाह-खातच्यादित्यादि / खातच्यादिति खकर्म- सर्वत्र विद्यमानत्वात् / यद्येवमेवंभूतस्य वायोः कथं विहा.. विषये नान्येन प्रेर्यत इत्यर्थः; नित्यभावात् नित्यस्य हि कारणर- राहारफलादिभिरैश्वर्यहानिः? नैतदस्ति, वायोरैश्वर्यस्य हितत्वेन स्वतन्त्रलं, ततश्च खयंभूत्वमित्यर्थः; सर्वगत्वाचेति यो दैवानुगमेन कालविहाराहारादिभिरुपाधिभिर्निरुपाधेरनेरिव हि सर्वगतः स खयम्भूः, आकाशवत् / चकारात् सूक्ष्मत्वमपि | हासादयो विशेषाः। तत्राग्नेरुपाधयः “औदयों भगवानग्निः" परमाणोरिव स्वयंभूत्वे हेतुः समुच्चीयते / कथं पुनरस्य सर्वगत्वं (सू. अ. 35) इत्यादि / अत्र यथा दैवबलेन निरुपाधेर. यावता पार्थिवद्रव्यमूर्तिषु वायु स्तीत्याह-सर्वेषामित्यादि / प्यनलस्य विहाराद्याभिरुपाधिभिर्वैषम्यादयो विशेषाः, तथा सर्वेषां स्थावरजङ्गमानां, सर्वात्मा कारण कार्यात्मकत्वेन सर्व- वायोरपि निरुपाधेराहारादिभिरुपाधिभिः क्षयादयो विशेषा खरूपः, 'सर्वप्रयोजनहेतुः' इति केचित् / सर्वलोकनमस्कृत भवन्ति / भवति चात्र-"स्वतन्त्रस्यापि नित्यस्य सर्वगस्य इति कुत इत्याह-स्थित्युत्पत्तिविनाशेष्वित्यादि / स्थितिः स्वयंभुवः / दृष्टा दैवानुगाः सर्वविशेषास्तु नभस्वतः-" जीवनम् / अव्यक्तोऽदृश्यमूर्तिः / व्यक्तकर्मा प्रकटक्रियः / शीत | इति / सर्वभूतैर्नमस्कृत इति प्रत्यक्षफलदेवतारूपत्वात् / इति असंयुक्तस्य वायोगुणोऽयं, संयुक्तस्तूष्णोऽपि / खरः खर- कुतो भूतानां नमस्कृत इत्याह-स्थित्युत्पत्तिविनाशेषु भूता नामेष कारणमित्यादि। उत्पत्तौ कारणं रजोबहुलत्वात् / 1 'जगाद भगवानृषिः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 'शीतो रूक्षो लघुश्चरः(ल:) इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 1 'शरीरे रसदोषमूत्र' इति पा० / सु० सं० 33

Page #355
258 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं अत्रार्थे चरकः-"प्रभवश्वाव्ययश्च" (च. सू. अ. 12) लब्धेः / एतेन रोगिणि रोगारम्भकसर्वकारणानां स्वस्थे च इति / अव्यापन्नतया स्वकर्मणि व्याप्रियमाणः स्थितिहेतुः। दोषधातुमलानां नेतृत्वमनिलाधीनमित्युक्तम् / रोगसमूहस्वां क्रियामकुर्वन् व्यापन्नरूपतया विनाशहेतुः / अत्रार्थे राडिति रोगसमूहे राजतीति, तेन कार्यभूतव्याधिकरवं चरकः- "भूतानां भावाभावकरः" (च. सू. अ. 12) युक्तम् / नायं राट्शब्दो राजपर्यायः; किं तर्हि रोगसमूहे इति / भूतानां प्राणिनां, महाभूतानां वा चतुर्णाम् / व्यक्त- रोगहेतुवृन्दे पित्तकफरक्तादौ शक्तिविशेषयोगाद्दीप्ततामासंयोगक्रियत्वाद् भावकरः, पृथक्क्रियया व्यक्तविभागकारि- | चष्टे / अन्यथा परेण सह पूर्वस्य विरोधः स्यात् / यदुक्तं स्वादभावकरः / तदुक्तं-"सर्वा हि चेष्टा वातेन स प्राणः ‘स रोगानीकराट् स्मृतः' (उ. तं. अ. 39) इति / किं च प्राणिनां मतः (च. सू. अ. 17) इति / तथा स्वतन्त्रेऽपि रूशादिवातविशेषाणां प्रकृतिभूतस्य कथं हेतुत्वमिति चेत्, "पञ्चधा चेष्टयत्यपि” इति / ननु च भूतानां भावाभाती कुशूलस्य बीजस्याकुरेष्वपि भविष्णुयोग्यतया हेतुव्यपदेशः / व्यक्ती, न च तत्र वायुर्व्यक्तं कारणमुलभ्यत इत्याह-अव्यक्त कथमनेन दोषधात्वन्तरस्रोतोविचरणाक्षमेण संचरणमिइति, व्यक्तो न भवति / प्रसो न, क्रियया तस्य त्याह-आशुकारीति / आशुकरणशीलत्वमेव कथमित्याहसंबन्धात्, तत्रापि गमकत्वात् समासो भवति, मुहुश्शारीति / यस्मादयं मुहुश्चारी तस्मादाशुकारीत्यर्थः / एवं पायोनियोज नका नामायं त्वरितगतिः, यत् सर्वधातुषु मुहुरेव संचरति; अत यथा / तेन व्यक्तस्यापि पुष्पस्योत्पत्ताविवासत्वं पिशा एवास्य स्वस्थ रोगिणि च समानां प्रकुपितानां च दोषधातुचादीनामिव वा संशयितं सत्वं निराकृतम् / व्यक्तकर्मो मलानां क्रियाकारित्वमाश्वेव निष्पन्नम् / कः पुनरस्याधारो स्पादनेन हि कालदेशपुरुषेषु विष्वभिव्यक्तिरव्यक्तस्यापि यत्र मुहुश्चरतीत्याह-पक्वाधानगुदालय इति / पक्कस्याधानव्यक्तकर्मणः परमाणोरिव भवत्येव / तस्येदानी चिकित्सोप माधारो गुद आलयः स्थानं यस्य / तथा निजमस्य तत् योगिनः स्वाभाविकान् गुणानिर्दिशन्नाह-रूक्षः शीत स्थानं, तत्रैव स्थाने दोषादिसंवहनार्थ पुनरन्यत्र मुहुश्चर तीति / एतेन तत्रैवायमवजेतव्यो बस्त्यादिभिर्नान्यत्र; अन्यइत्यादि / शीतत्वमसंयुक्तस्य / तथा हि चरकः-"रूक्षः प्रावजयेऽप्यस्य न मूलोच्छेदः तेन मूलोच्छेदाच्छाखादीना. शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः (च. सू. अ. 1)" | मिव वातविकाराणां नियतो विनाश इति / भवति चात्रइति / शास्त्रान्तरेऽस्यानुष्णाशीतस्पर्शत्वमेवोक्तम् / तत्र "स्वे स्वे स्थानेऽनिलादीनां सर्वेषां मूलमिष्यते। जितेऽत्र यधुष्णशीतयोयुगपत्संभवोऽनेन वचननाच्यते, तदयुक्त; जायते तेषां कृत्स्ननाशो यथा रुहाम्" ॥५-८॥शीतोष्णयोः सहावस्थानविरोधात् / शीतोष्णवर्जितस्पर्शत्वं नोनयन ष्णवाजतस्पशत्व | देहे विचरतस्तस्य लक्षणानि निबोध मे // 9 // विधीयतेति चेत् / तदप्यसत्, तृतीयस्य स्पर्शराशेरसंभवात् / दोषधात्वग्निसमतां संप्राप्तिं विषयेषु च // शीतोष्णस्पर्शविरोधेन स्पर्शमात्रनिषेध इति चेत्, तदप्य- क्रियाणामानुलोम्यं च करोत्यकुपितोऽनिलः // 10 // संगतं, वायोः स्पर्शगुणस्य प्रत्यक्षत्वात् / तसादसंयुक्तः (इन्द्रियार्थीपसंप्राप्ति दोषधात्वग्न्यवैकृतम् / शीत एव; संयुक्तः पुनरनुष्णाशीतः, वायोर्योगवाहित्वात् / क्रियाणामा योगवाहित्वात् / क्रियाणामानुलोम्यं च कुर्याद्वायुरदूषितः॥१०॥) यदाह चरकः-"योगवाहः परं वायुः संयोगादुभयार्थकृत् / नि०सं०-निबोध मे इति निबोध जानीहि, मे मत्सदाहकृत्तेजसा युक्तः शीतकृत् सोमसंश्रयात्" (च. चि. अ. काशात् / धातुशब्दानन्तरमादिशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन 3) इति / लघुत्वं चापरिमेयमप्यस्य तिर्यग्गमनादनुमी- मलोपधातूनामपि ग्रहणम् ; अथवा धातुशब्देन मलोपधातव यते, अन्यथा गुरुत्वादधो गच्छेत / खरः कर्कोटफलवत् / उच्यन्ते, शरीरधारणकारणात् / विषयेषु शब्दस्पर्शरूपरसगरूक्षत्वं विनाऽपि खरत्वेन भवति, सूक्ष्ममसूणरजसीव / न्धेषु / क्रियाणां कायवाङ्मानसीनाम् / आनुलोम्यं प्रवर्तकत्वम् / तिर्यग्गत्वेन वायुत्वेन च तत्रान्तरोदितं चलत्वमप्युक्तम् / गयदासाचार्यस्तु इमं श्लोकम् 'इन्द्रियार्थोपसंप्राप्ति' इत्यादि कृत्वा / द्विगुण इति शब्दस्पर्शगुणः / रजोबहल इति सर्वकार्यकार- | पठति, स च विस्तरभयान्न लिखितः // 9 // 10 // णद्रव्याणां त्रिगुणत्वेऽप्युत्कर्षविशेषाद्रजःप्रबलत्वमस्य / अचि- न्या०च०-किं पुनरस्य पक्वाधानगुदालयस्याखिलदेहवि. म्त्यवीर्यः चिन्तयितुमशक्यकृत्यः, वीर्यशब्दः शक्तिवाची; चरणलक्षणमित्याह-देहे विचरतस्तस्येत्यादि / निबोध मे इति सा चास्य शक्तिः अन्तःशरीरे चरतो रसदोषमूत्रपुरीषादि- मे शब्दस्याव्ययत्वात् 'मत्तः' इत्यर्थों द्रष्टव्यः / तत्र स्वस्थस्यैव विभागोऽवयवादिसंस्थानकरणं दोषधातुमलसंवहनादि, प्रथमं देहविचरणलक्षणं दर्शयन्नाह-इन्द्रियार्थोपसंप्राप्तिबहिः शरीरेभ्यस्तु चरतो धरणीधारणादि तथा भावाभाव- | मित्यादि / इन्द्रियाणां चक्षुरादीनामर्थानां रूपादीनामुपग. करणादि / दोषाणां नेतेति कफपित्तयो ित्वेऽपि बहुवचनं | मनपूर्विकां प्राप्तिं करोति वायुरदूषितः, सर्वक्रियाणासामर्थ्यादायातं; तेन दोषधातुमलानां नेतेति प्रतिपत्तव्यः / मनिलकृतत्वात् / भूतात्मनां मनःपुरःसरमिन्द्रियेणेन्द्रि'वायोरपि वायुरेव नेतेति बहुवचनमुपपन्नम्' इत्यन्ये / तन्न, यार्थानां ग्रहणात्, अपगतमनसां पुनरग्रहणात् / यद्येवं तस्य स्वयमेव गतिमत्त्वात् ; मलादिनेतृत्वस्य च प्रत्यक्षोप | न स्यात् तदा सर्वेन्द्रियाणामेव सकृदर्थवाहित्वं स्यात् / ' लब्धेः / वायोर्गतिमत्त्वावहिरपि तस्य तृणादौ नेतृत्वोप- 1 गयदाससंमतोऽयं पाठः /

Page #356
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता / 259 wwwwwwwwwwwwwwwwAAAAAANT A RA तस्मादिन्द्रियाणामर्थग्रहणार्थ मनस उपगमे हेतुता च यो वायुर्वक्रसंचारी स प्राणो नाम देहधृक् // वातकृता, सर्वक्रियाणामनिलमूलत्वात् / दोषधात्वग्न्यवैकृतं सोऽन्नं प्रवेशयत्यन्तः प्राणांश्चाप्यवलम्बते // 13 // 'कुर्यात्' इति शेषः / अविकृतशब्दो दोषादिभिः प्रत्येकम- | प्रायशः कुरुते दुष्टो हिक्कावासादिकान् गदान् // भिसंबध्यते / विकारो वैकृतं, न वैकृतमवैकृतं, विरुद्धस्ता- नि०सं०-वक्त्रसंचारित्वं चास्योपलक्षणं, तेन मूर्धारःध्यात्; अथवा अल्पार्थे नम्, 'अनुदरा कन्या' इति यथा / कण्ठनासिका अपि प्राणस्य स्थानम् / अन्तः अभ्यन्तरमन्नं तेनाह्निकतयैवापरिहार्यों नित्यं दोषाणां संचयाद्यनुबन्धोऽ. प्रवेशयति देहधारणाय / प्राणांश्चाप्यवलम्बत इति प्राणाननेम सूचितो भवति / धातुशब्दानन्तरमादिशब्दो मध्ये म्यादीन् , अवलम्बते खक्रियासु योजयति / गयदासालुप्तनिर्दिष्टो दृष्टव्यः, तेन मलोपधातूनामपि ग्रहणम् / अथवा चार्यस्त्वेवं मन्यते-प्राणानामग्नीषोमादीनामवलम्बनवचनेनादधतीति धातवः; तेन मलोपधातूनामपि ग्रहणं, शरीर धारभूतहृदयावलम्बनमेवोच्यते, एतेन प्राणाधारहृदयधारणेन धारणकारणत्वात् / क्रियाणां कायवाड्मानसीनाम् , आनुलो प्राणधारणमेवोक्तम् / अत एव प्राणानामवलम्बनेन मरणमूल. म्यमनुकल्पता; एतेन "समदोषः समाग्निश्च" (सू.अ.१५) खमुच्यते / यदुक्तं श्रुतौ,-"यथा हि सैन्धवोऽश्वः शङ्कमुत्पाट्य इत्यादिश्लोकस्यैवार्थोऽत्रापि प्रक्रमदर्शितः // 9 // 10 // धावति, तद्वत् प्राणो रुद्धः सर्वान् वायूनुत्पाट्य प्रयाणकाले यथाऽग्निः पञ्चधा भिन्नो नामस्थानक्रियामयैः॥ धावति" इति / श्वासादिकानित्यादिशब्दात् प्रतिश्यायखर भिन्नोऽनिलस्तस्था ह्येको नामस्थानक्रियामयैः॥११॥ भेदकासादयः // 13 ॥नि०सं०-तदेवं सर्वानिलस्य सामान्येन खास्थ्यहेतुत्वं न्या. च०-प्राणो नामेति नामशब्दः प्रसिद्धौ प्राण प्रदर्य स्थानोपाधिमेदेन भिन्नस्य नामान्तरविशिष्टस्य प्रतिस्थानं | इति प्रसिद्ध इति प्रसिद्धः / देहगिति / देहधारणविशेषणगर्भ हेतुं विशिष्टखस्थक्रिया रोगांश्च दर्शयन्नाह-यथाऽग्निरित्यादि / / दर्शयन्नाह–अन्नमित्यादि / अन्नं देहधारणाय प्रवेशयति / यथाऽग्निः पित्तगे एक एव पाचकरजकालोचकभ्राजकसाधकेति अन्तः अभ्यन्तरम् / प्राणान् अग्नीषोमादीन् अनिलवर्जितान् नाना, स्थानेनामपक्वाशयादिना, क्रियया अन्नपाचनादिकया, द्वादश; अथवा त्रयोदशैव, वातोऽपि वातान्तरमवलम्बत आमयेनाम्लपाकादिना पञ्चविधः; एवमनिलोऽप्येक एव नामा एव / ननु च तत्रान्तरे हि हृदयाश्रयः प्राण उक्तः "हदि दिभिः पञ्चविधः / अन्ये तु पुनरत्र बाह्याग्नेर्गार्हपत्याहवनीय प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिमध्यगः / उदानः कण्ठदक्षिणाम्यावसथ्यसभ्यलक्षणान् पञ्च भेदानाहुः, तन्नेच्छति | देशस्थो व्यानः सर्वाङ्गसन्धिगः // " इति; तथा च गयदासाचार्यः॥११॥ चरकेऽपि-"स्थानं प्राणस्य कण्ठोरः" (च. चि. अ. 28) इति उरःस्थानमस्योक्तम् / उच्यते-वळे संचरणमस्योक्तं न्या०च०-तदेवं सर्वानिलानामेव सामान्येन स्वास्थ्य वक्रचरत्वाद्वायोः; प्राणावलम्बनवचनेन तु हृदयावलम्बनहेतुत्वं प्रदर्य, स्थानोपाधिभेदेन भिन्नस्य वायोर्नामान्तरवि-ATI | मुक्तं, प्राणानां विशेषेण हृदयमर्मस्थितत्वात् / निपुणोऽयमाशिष्टस्य प्रतिस्थानं विशिष्टस्वस्थक्रिया रोगांश्च दर्शयन्नाह / रागाश्च दशयन्नाह-चार्यः स्थाष्णोः स्थानं भवति, न सदागतेरनिलस्य; तथा यथाऽग्निरित्यादि / यथाऽग्निः पित्तमेकमेव नामादिभिः पञ्चधा चायमाह-उदानो नाम यस्तूर्ध्वमुपैति' इति, 'आमभिन्नः, तद्यथा-पाचकरञ्जकालोचकभ्राजकसाधकनाम्ना पक्वाशयचरः समानः' इति; 'पक्काधानालयोऽपानः' इति, पञ्चविधः, स्थानेन आमपक्काशयमध्यादिना, क्रियया अन्न आलीयते आश्लिष्यति असिन्निति आलयः, श्लेषणमात्रं तु पचनादिकया, आमयेनाम्लपाकादिना; एवमनिलोऽप्येक भनि नया मटेडगे यानः' इति / एव नामादाभः पञ्चविधः / अन्य पुनरत्र बाह्यस्याग्नगाहप- अम्रापि च प्रारम्भे यत् पुनरुक्तं 'स्थानं कर्म च रोगांश्च' त्यादिपञ्चनामभेदेन भिन्नत्वात् तमपि दृष्टान्ते दर्शयन्ति; इति, तच्छिष्यवचनस्वादुपपलं, शिष्यस्य हि सर्व विभागाज्ञ. तत्तु न सम्यक्, तस्याप्रस्तुतत्वात् // 11 // | त्वात् / यत् पुनरेतदुक्तं 'स्थानस्था मारुताः पञ्च' इति, तत्र प्राणोदानी समानश्च व्यानश्चापान एव च // स्थानं साम्यमुच्यते / तदुक्तं चरके-"क्षयः स्थानं च स्थानस्था मारुताः पञ्च यापयन्ति शरीरिणम // 12 // वृद्धिश्च विविधा गतिरुच्यते / (च. सू. अ. 17) इति. तथाऽत्रापि "स्थानवृद्धिक्षयास्तस्मादेहिनां द्रव्यहेतुकाः" नि० सं०-तत्र वायो मान्याह-प्राणोदानावित्यादि / (सू. अ. 41) इति / यत् पुनरेतदभिहितं 'पक्वाशयस्थानस्थाः स्थानशब्देनात्र साम्यमुच्यते / यापयन्ति धार स्थोऽन्त्रकूज' इति, तदुपमयैव बोद्धव्यम् / एवमनया यन्ति // 12 // दिशाऽन्येऽप्येवञ्जातीयका दोषाः प्रतिसंधेया इति / भवति न्या० च०-तत्र प्रथमं नाम्नैव भेदं दर्शयन्नाह-प्राणो- चात्र-“वायोः सदागतित्वेन स्थानं नास्त्येव शाश्वतम् / दानावित्यादि / प्राणोदानावित्यादि निर्देशः // 12 // 1 'योऽनिलो वक्रसंचारी' इति पा०। 2 'देहभारणात्' १'पित्तमेकमेव' इति पा०। इति पा०।

Page #357
260 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं प्रायः शश्वञ्चरत्वेऽपि साधात् स्थानमुच्यते” इति / वक्र- भावमात्रे हि प्रथमं विशेषाणाममहात् / अथवा अभिव्याप्य चारित्वं चास्योपलक्षणं; तेन मूर्धारःकण्ठनासिका अपि प्राण- प्रकर्षेण रूपाद्यर्थविशेषोपलम्भे प्रवर्तते, विशेषेणाभिव्याप्ती स्थानं; तदुक्तं चरके-"स्थानं प्राणस्य मूर्धारःकण्ठजिह्वास्यः हि विशेषाणामेव ग्रहणात् / तदेवं वातप्रयत्नादात्ममनःपु. नासिकाः / ष्ठीवनक्षवद्गारश्वासाहारादि कर्म च" (च. रस्सराणीन्द्रियाणि अर्थोपादानायाभिप्रवर्तन्ते; वातप्रयत्न. चि. अ. 28) इति / तत्र प्राणावलम्बनेनान्तःप्रवेशनकृतेन विकृत्या तु निर्मनस्कतया न मनसा स्वार्थेन मनःपुरस्सराप्रकृतिकृतमेवास्य निश्वासादिकर्मोक्तम् / प्राणानामग्नीषो. णामिन्द्रियाणां च रूपादिसामान्यविशेषग्रहणं प्रवर्तत इति / मादीनामाधेयानामवलम्बनवचनेन आधारभूतहृदयावल- भवति चात्र-"प्रत्येति प्रागनुगिन्नोपाधिवस्त्वेव केवम्बनमेवोच्यते, तत्रैव तेषां समस्तानामवस्थितेः / तदुक्तं लम् / पश्चादभ्येति तद्भेदान् विशेषान्वेषणोत्सुकः” इति / चरके-'षडङ्गमङ्गं विज्ञानमिन्द्रियाण्यर्थपञ्चकम् / आत्मा स्थानं पुनरस्थानुक्तमपि नाभ्युरःकण्ठानि, भाषितगीतादीनां च सगुणश्चेतश्चिन्त्यं च हृदि संश्रितम्" (च. सू. अ. 30) नाभ्यादिस्थानत्रय एव संभवात् / तथा हि शब्दिकाःइति / प्राणानामवलम्बनेन तु मरणमूलत्वमुच्यते / तदुक्तं "त्रिधा बद्धो वृषभोरोरवीति" (पातञ्जलमहाभाष्य अ. 1, श्रुतौ-"यथा हि सैन्धवोऽश्वः शङ्कमुत्पाट्य धावति, तद्वत् प्र. आ.) इति; तथा हि चरकेऽपि-"उदानस्य पुनः स्थानं प्राणोऽनिलो रुद्धः प्राणानुपाट्य प्रयाणकाले धावति" इति / नाभ्युरःकण्ठ एव च / वाक्प्रवृत्तिः प्रयत्नोजौं बलवर्णादि कर्म श्वासादिकानित्यादिग्रहणात् प्रतिश्यायादयः // 13 // - च" (च. चि. अ. 28) / क्रुद्धस्तु ऊर्ध्वजत्रुगतान् गदान् . करोति / ते पुनः शालाक्यतन्त्रोदिताश्चक्षुरादिविषयगता एव उदानो नाम यस्तूवमुपैति पवनोत्तमः॥ 14 // नयनवदनघ्राणश्रवणशिरःसंश्रयाः / अत एव 'विषयोऽभितेन भाषितगीतादिविशेषोऽभिप्रवर्तते // प्रवर्तते' इत्ययमेव पाठो, न पुनः 'भाषितगीतादि विशेषः' ऊर्ध्वजत्रुगतान् रोगान् करोति च विशेषतः // 15 // इति, अनन्तरोक्तविषयविषयत्वाद्विशेषेणोदानस्य; अत एवोर्ध्वजत्रुण्येव विशेषेण व्याधिकरणम् // 14 // 15 // नि०सं०-उदाजस्य प्रकृतिभूतस्य नामादि व्यापन्नस्य च आमपक्वाशयचरः समानो वह्निसङ्गतः॥ रोगाग्निर्दिशन्नाहं-उदान इत्यादि / उपैति गच्छति / स्थानं | सोऽन्नं पचति तजांश्च विशेषान्विविनक्ति हि // 16 // पुनरनुक्तमप्यस्य नाभ्युरःकण्ठौदि / भाषितगीतादिरिति आदिशब्दादुःच्छ्रासादि। 'विशेषोऽभिप्रवर्तते' इत्यत्र केचित् 'विषयो गुल्माग्निसादातीसारप्रभृतीन् कुरुते गदान् // ऽभिप्रवर्तते' इति पठन्ति / ऊर्ध्वजत्रुगतानिति नयनवदन नि० सं०-पाकः पक्कं, नपुंसके भावे क्तः; आमस्य पक्कमाघ्राणश्रवणशिरःसंश्रयान् / चकारादन्यानपि कासादीन् करोति मपक्वं, तस्याशयः पच्यमानाहाराशय इत्यर्थः; तत्र चरतीति आमपक्वाशयचरः / 'वह्रिसङ्गत' इत्यत्र 'अग्निसहायवान्' इति // 14 // 15 // केचित् पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः। सोऽन्नं पचतीति अग्निसन्धुन्या०च०-उदानस्य प्रकृतिभूतस्य नामादि, व्यापन्नस्य क्षणाद्भक्तकार इव / तज्जान् अन्नपाकजान् / विशेषान् रसदोषच रोगानिर्दिशनाह-उदानो नामेत्यादि / भाषितगीतादीति मूत्रपुरीपाणि / विविनक्ति पृथक् करोति // 16 ॥आदिशब्दादुच्छासादिः अनेन वाक्केष्टितमुक्तं; विषयोऽभिप्र न्या० च०-समानस्य स्थानादि दर्शयन्नाह-आमपवर्तते इत्यनेन मनश्चेष्टितं; मनश्चेष्टापुरःसरमेव विषयप्रवृत्तेः / क्वाशयचर इत्यादि / अग्निश्चासौ सहायश्चाग्निसहायः; मनसोऽपि वातप्रयत्नाद्विनाऽभाविनी प्रवृत्तिरिति कण्ठा सोऽस्यास्तीति मतुप् / बहुव्रीहिप्राप्तावपि मत्वर्थीयो भवत्येव, मोक्ताऽपि सामर्थ्यादाक्षिप्ता / अत एव चरके "वाक्प्रवृत्तिः ऐकदेशिनेति निर्देशात् / तजांश्चेति अन्नपाकजातरसदोषप्रयत्नोजौं बलवर्णादि कर्म च" (च. चि. अ. 28) इति मूत्रपुरीषाणि विभजति // 16 ॥प्रयत्नोऽपि कर्मोक्तं वायोः / तत्र प्रयत्नस्य मनसो द्विधा कृत्स्नदेहचरो व्यानो रससंवहनोद्यतः॥१७॥ प्रवृत्तिः, तद्यथा-स्वार्था, बाह्यविषयार्था च / तत्र स्वार्था खेदामृकरावणश्चापि पश्चधा चेष्टयत्यपि // नामाध्यात्मसुखदुःखचिन्ताध्येयादौ, बाह्या रूपादिग्रहणे | क्रुद्धश्च कुरुते रोगान् प्रायशः सर्वदेहगान् // 18 // पुनर्विषयार्था / तेन विषयप्रवृत्तिग्रहणमुपलक्षितम् / अतो नि० सं०-रससंवहनोद्यत इत्यत्रादिशब्दो द्रष्टव्यः, तेन विषयाप्रवृत्तिलक्षणमनसोऽध्यात्मसुखदुःखादी प्रवृत्तिमुपलक्षयन्ति / अत एव चरके-"वाक्प्रवृत्तिः प्रयत्नोजौं" इति रसादिसंवहनोद्यत इत्यर्थः; संवहनं प्रेरणम् / पञ्चधा चेष्टयत्य पीति प्रसारणाकुञ्चनविनममोन्नमनतिर्यग्गमनानि पञ्च चेष्टाः; प्रयत्नमात्रग्रहणं कृतं, प्रयत्नस्य मनःप्रवृत्तेः; मनःपुरःसराणामिन्द्रियाणां विषयप्रवृत्ती हेतुत्वात् / अभिप्रवर्तत इति 1 ऽग्निसहायवान्' इति गयदाप्तसंमतः पाठः / २'भावान्' इति अभिमुखं प्रथमं रूपाद्यर्थग्रहणाय प्रवर्तते, विषयाभिमुखी- पा० / 3 'गुल्मानिसंगातीसारप्रभृतीन्' इति पा० / 'गुल्माग्निसा दातीसारान् प्रायशश्च करोति हि' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। १'नाभ्युरःकण्ठानि' इति पा० / 4 'पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनकाधिकरणे' (पा. अ. 202 / 1) /

Page #358
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। 261 AAPAN अन्ये तु 'गतिप्रसारणोत्क्षेपणनिमेषोन्मेषैः पञ्चभिः प्रकारैः पञ्चधा' | कृच्छ्रमूत्रपुरीषत्वमानाहं त्रिकवेदनाम् // इति व्याख्यानयन्ति / सर्वदेहगान् ज्वरातीसाररक्तपित्तप्रभृतीन् श्रोत्रादिष्विन्द्रियवधं कुर्यात् क्रुद्धः समीरणः॥२४॥ // 17 // 18 // नि० सं०-अत इत्यादि / नानास्थानान्तराश्रितः कुपितः न्या०च०-व्यानस्य नामादि दर्शयन्नाह-कृत्स्नदेहचर सन् वायुर्बहुशो यान् विकारान् कुरुते तान् प्रवक्ष्यामीति इत्यादि / रससंवहनोचत इत्यत्र आदिशब्दो लुप्तनिर्दिष्टो संबन्धः / छादीनिति आदिशब्दाद्वजः पाश्वदरहृत्स्तम्भतोदाद्रष्टव्यः; तेन रसादिसंवहनोद्यत इत्यर्थः / पञ्चधा चेष्टयत्यपीति | दिका ग्राह्याः, अथवा ऊर्ध्वगरक्तपित्तादिकाः। मोहो नैवात्यन्तं प्रसारणाकुञ्चनविमनोन्नमनतिर्यग्गमनानीति पञ्च चेष्टाः / चित्तनाशः / मूर्छा चेतनाच्युतिः / पक्वेत्यादि अन्नकूजं अन्त्रेक्रुद्धश्च व्यापनश्च / सर्वदेहगान् ज्वरातीसाररक्तपित्सयक्ष्म- | ऽव्यक्तशब्दम् / चकाराद्वातविण्मूत्रसझं जवोरुत्रिकपार्श्वपृष्ठादीन् प्रभृतीन् // 17 // 18 // प्रति शूलं च कुरुते / 'शूलं नाभौ' इत्यत्र 'शूलानाहौ' इति पक्काधानालयोऽपानः काले कर्षतिचाप्यधः॥ केचित् पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-पक्वाशय आनह्यते समन्ताद्विबध्यत इति वेदनाप्रकार एक आनाहः, द्वितीयस्तु समीरणः शकृन्मूत्रं शुक्रगर्भार्तवानि च // 19 // विसूचिकाप्रतिषेधे प्रोक्तलक्षण एवं / श्रोत्रादिषु क्रुद्धः सन् क्रुद्धश्च कुरुते रोगान् घोरान् बस्तिगुदाश्रयान् // समीरण इन्द्रियवधं कुर्यादिति संबन्धः / श्रोत्रादिषु श्रोत्रघ्राणनि०सं-पक्वाधानालयः पक्वाशयस्थान इत्यर्थः / बस्त्या दर्शनरसनत्वक्षु / इन्द्रियवधमित्यनेनाश्रुत्यघ्राणादर्शनारसनाश्रयान् अश्मर्यादीन् , गुदाश्रयान् भगन्दरादीन् // 19 // स्पर्शानि वेदितव्यानि 21-24 न्या०च०-अपानस्य नामादि दर्शयन्नाह-पक्काधानालय न्या० च०-इदानी प्रतिस्थानरोगानिर्दिश्य प्रसरेण इत्यादि / बस्तिगुदाश्रयानिति बस्त्याश्रया अश्मरीप्रमेहमूत्र | स्थानान्तराश्रितानां तेषामेव स्थानचिकित्सार्थ रोगानिर्दिश. कृच्छशुक्रदोषादयः, तान्; गुदाश्रयाः अर्शोभगन्दराहि नाह-अत ऊर्ध्व प्रवक्ष्यामीत्यादि / नानास्थानान्तराश्रित पूतनबद्धगुदगुदभ्रंशादयः, तान् // 19 // इति पृथग्विधदेशावकाशान् गत इत्यर्थः / बहुशब्दाद् शुक्रदोषप्रमेहास्तु व्यानापानप्रकोपजाः // 20 // | वीप्सायां शस् ; तत्र विपुलान् विपुलानित्यर्थः; संख्यावाचिनि नि० सं०-इदानीमुपलक्षणार्थ विकृतवातद्वयादिकर्म दर्श अनेकान् अनेकानित्यर्थः; निदानस्य वा विशेषणं बहुश इति / यन्नाह-शुक्रदोषेत्यादि / शुक्रस्य सर्वाङ्गगतखात् प्रमेहस्य छादिका निति आदिशब्दादूर्ध्वगतरक्तपित्ताधुपग्रहः। मोहं सर्वदेहगतरसादिदूष्यप्रभवत्वाधानकृतलं, मेढद्वारसंश्रितलाद- मूछोमिति आमाशयस्थितत्वाच्चेतनाधारस्य तदुपघातापानकृतलं च // 20 // न्मोहो मूर्छा / पिपासामिति क्लोनो ह्यामाशयस्थत्वात् न्या० च०-इदानीमुपलक्षणार्थ विकृतवातद्वयादिकर्म वातकृतक्लोमशोषेण पिपासा / श्रोत्रादिष्विन्द्रियवधमिति दर्शयन्नाह-शुक्रदोषेत्यादि / शुक्रस्य सर्वाङ्गगत्वात्, प्रमे श्रोत्रघ्राणदर्शनरसनत्वगिन्द्रियाणां च वातनाश्रुत्यत्राणादर्श नारसवेदित्वान्यस्पर्शज्ञता चेति // 21-24 // हस्य सर्वदेहरसादिदूष्यप्रभवत्वाद् व्यानकृतत्वं, मेद्वारसंश्रितत्वादपानकृतत्वं च // 20 // | वैवर्ण्य स्फुरणं रौक्ष्यं सुप्तिं चुमुचुमायनम् // | त्वकस्थो निस्तोदनं कुर्यात त्वग्मेदं परिपोटनम 25 युगपत् कुपिताश्चापि देहं भिन्डुरसंशयम् / / व्रणांश्च रक्तगो, ग्रन्थीन् संशूलान् मांससंश्रितः॥ नि० सं०-तेषां पञ्चानां युगपत् प्रकोपे नियमेन देहनाशं तथा मेदाश्रितः कुर्याइन्थीन्मन्दरुजोऽव्रणान् // 26 // दर्शयन्नाह-युगपदित्यादि / युगपत् एककालमित्यर्थः / कुर्यात् सिरागतः शूलं सिराकुञ्चनपूरणम् // भिन्युरिति मेदोऽत्र देहविनाशोऽभिप्रेतः // स्नायुप्राप्तः स्तम्भकम्पो शूलमाक्षेपणं तथा // 27 // न्या० च०-तेषां पञ्चानां युगपत्प्रकोपे नियमेन देहनाशं हन्ति सन्धिगतः सन्धीन् शूलशोफौ करोति च // दर्शयनाह-युगपदित्यादि / अस्थिशोषं प्रभेदं च कुर्याच्छूलं च तच्छ्रितः // 28 // अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि नानास्थानान्तराश्रितः // 21 // तथा मजगते रुक् च न कदाचित् प्रशाम्यति // बहुशः कुपितो वायुर्विकारान् कुरुते हि यान् // अप्रवृत्तिः प्रवृत्तिर्वा विकृती शुक्रगेऽनिले // 29 // वायरामाशये क्रुद्धश्छद्योंदीन् कुरुते गदान् // 22 // नि० सं०-वस्थो रसस्थः समीरणो वैवादि कुर्यादिति मोहं मूर्छा पिपासां च हृद्हं पार्श्ववेदनाम् // संबन्धः / सुप्तिं स्पर्शाज्ञानम् / चुमुचुमायनं सर्षपकल्कावलिप्तापक्वाशयस्थोऽन्त्रकूजं शूलं नाभौ करोति च // 23 // 1 एव एकः' इति पा०। 2 'सरुजान्' इति पा० / 1 'वातमूत्रपुरीषाणि' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 'सर्वान् 3 'स्नायुजालं स्तम्भयत्याक्षिपत्यपि' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। प्रवक्ष्यामि नानास्थानान्तराश्रितान्' इति पा० / 3 'शूलाध्मानौ' गयदासाचार्यसंमतोऽयं पाठः / 4 'अप्रवृत्ति प्रवृत्ति वा विकृतां इति पा०। शुक्रगोऽनिलः' इति ता. प. पु. पाठः।

Page #359
262 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं नामिवाङ्गानां वेदनाम् / बग्मेदं वचो भेदमेव / परिपोटनं गतः सर्वधातुगतो वा भवतीति दर्शयन्नाह-हस्तेत्यादि / सर्वतः पुटनं त्वच एव / व्रणांश्च रक्तगः 'कुर्यात्' इति शेषः। वायुस्तथा हस्तपादशिरः क्रमात् संचरति यथा उपेक्षितः अमुं पाठं केचिन्न पठन्ति; तन्न, गयदासाचार्यस्य संमत- | सन्नखिलं देह व्याप्नुयात् , तथा धातून् क्रमात् संचरति यथा त्वात् / ग्रन्थीन् सशूलान् मांससमाश्रितः समीरण इति सर्वगतो वा भवति सर्वधातुगतो वा भवतीत्यर्थः / व्याप्नुयाद्वेति संबन्धः / अव्रणान् व्रणरहितान् / सिराकुञ्चनं 'कुटिला सिरा' वाशब्दो भिन्नक्रमे, सर्वगतो वेत्यत्र द्रष्टव्यः // 30 // इति लोके वदन्ति / स्तम्भो निश्चलीकरणम् / आक्षेपणं चाल- न्या० च०-एकाङ्गगत एकधातुगतो वाऽप्युपेक्षितः नम् / हन्तीत्यादि एतेनाकुञ्चनप्रसारणयोरभाव उक्तः / सर्वाङ्गगतः सर्वधातुगतो वा भवतीति दर्शयन्नाह-हस्ततच्छित इति अस्थ्याश्रित इत्यर्थः / तथा मज्जगते यथा पादेत्यादि / अखिलमपि देहं व्याप्नुयात् सर्वधातुगतो वा अस्थ्याश्रितोऽस्थिशोषं, तथा मज्जाश्रितो मज्जशोषं कुर्यादि- भवतीति // 10 // त्यर्थः / किं विशिष्ट प्रवृत्तिरित्याह-विकृता; अतिशीघ्रातिमन्द- स्तम्भनाक्षेपणखापशोफशलानि सर्वगः॥ प्रथितविवर्णादियुक्तेत्यर्थः // 25-29 // . नि० सं०-तस्येदानीं सर्वाङ्गगतस्य लिङ्गं दर्शयन्नाहन्या०च०-वस्थो रसस्थः समीरणो वैवादि करोति, स्तम्भनेत्यादि / सर्वगो वायुः सर्वस्मिञ् शरीरे स्तम्भनादिकं रसस्य त्वस्थानत्वात् ; आधेयस्याधारव्यपदेशो लक्षणया, करोति ॥गङ्गायां घोष इतिवत् / सुप्तिः स्पर्शाज्ञानम् / चिमि- न्या०च०-तस्येदानीं सर्वाङ्गगतस्य लिङ्गं दर्शयन्नाहचिमायनं सर्वपकल्कावलिप्तानामिवाङ्गानां वेदना / स्वक्- स्तम्भनाक्षेपकेत्यादि / सर्वाङ्गगतो वायुः स्तम्भनादीनि सर्वत्र भेदः त्वचो भेदनमिव / परिपोटनं सर्वत उच्चटनं त्वच | करोति / सर्वशः सर्वस्मिन्नित्यर्थः / ततश्च स्तम्भनादिना एव / एतेन त्वक्स्थस्य वायोर्विकारा उक्ताः / 'व्रणांश्च वातकार्येण सर्वाङ्गगेन सर्वाङ्गगतो वायुरनुमेयः, हस्तारक्तगः' इति केचिन्न पठन्ति, पश्चाद्वातरक्तस्य पठितत्वात् / वस्तम्भनादिभिरेकाङ्गगतैरेकाङ्गगत एवानुमेयः ॥तन्न, पठनीय एवायं ग्रन्थः, येन वातरक्तं वातस्य रक्तस्य च स्थानेषूक्तेषु संमिमा संमिश्राः कुरुते रुजः // 31 // . दुष्टया जायते तदुक्तं चरके-"वायुर्विवृद्धो वृद्धेन रक्तेन" | नि०सं०-तस्य वायोः प्रसरणे पित्तादिसंयुक्तस्य पित्ताद्या-(च. चि. अ. 29) इत्यादिः अत्र तु वायुरेव परं दुष्टो | वरणप्रतिपत्तिहेतुं दर्शयन्नाह-स्थानेष्वित्यादि / मिश्रः पित्तारक्तमदुष्टिगमिति / मेदःस्थस्तु ग्रन्थीन् मन्दरुज इति मन्दा दिभिः / पित्तादीनामौष्ण्यादिखभावलिङ्गदर्शनाद्दाहादिकार्यलिङ्गरुक् येषां ते तथा / कुर्यात् सिरागतः शूलमिति अप्रस्तुतं, | दर्शनाच पित्ताद्यावरणं ज्ञेयं; केवलस्य वायोः शीतस्वभावत्वाद्दाहः धातुस्थवाताधिकारात् अस्थिगतवाताधिकारात् / नैतदस्ति | पित्तं विना नोत्पद्यत इति // 31 // व्याख्यातमेवैत होषधातुमलक्षयवृद्धिविज्ञातीये "रसाद्रक्तं न्या०च०-तस्य वायोः प्रसारणविपन्नत्वादिसंयुक्तस्य पित्तातथा स्तन्यमसृजः कण्डराः सिराः / मांसाद्वसा त्वचः षट् च द्यावरणप्रतिपत्तिहेतुं दर्शयबाह-स्थानेषूक्तेष्वेत्यादि। संमिश्रः मेदसः स्नायुसंधयः" (सू. अ. 15) इत्यत्र / तत्र स्तन्या- संमिश्राः कुरुते रुजः / पित्तादीनामौष्ण्यादिस्वभावलिङ्गदर्शवियो रक्ताभिन्नत्वात् त्वचां च रसरक्तमांसैरभिन्नत्वात् नात्, दाहादिकार्यलिङ्गदर्शनाच पित्ताचावरणं ज्ञेयं; केवलस्य तत्रस्थवायोः सैव क्रिया रोगाश्च / अत एव य एव स्वस्थस्य वायोःशीतस्वभावात् / दाहः पित्तं विना नोपपद्यत इति सामवातस्य रोगास्त एव रसस्थस्य वातस्योक्ताः / अतस्तेभ्यः | र्थ्यात् पित्तादिकार्यदर्शनात् पित्ताद्यावरणं ज्ञेयमिति // 3 // शेषाणां सिराखायुसंधीनामाश्रयभूतानामाश्रितवातरोगाव- कुर्यादवयवैप्राप्तो मारुतस्त्वमितान् गदान् // सरः। सायुकण्डरयोश्चाभेद एव; यदाह-"स्थूला स्नायुश्च नि०सं०-तस्येदानीमवयवगतस्यानेकरोगकारणलं दर्शयकण्डरा" इति / चरकादयस्तु 'स्थूला सिरा कण्डरा' इत्या- | नाह-कर्यादित्यादि।मनन्ति / सायुजालं समूहम् / स्तम्भयति निश्चलीकरोति / | न्या०च०-तस्पेदानीमवयवगतस्यानेकरोगकारित्वं दर्शआक्षिपति चालयति / संधिगतः संघीन् हन्ति प्रसारण. यमाह-कुर्यादवयवस्थश्च मातरिश्वा बहून् गदानिति / कुञ्चनयोरसामर्थ्य करोति / प्रवृत्तिं विकृतामतिशीघ्राति बहून् गदानिति आविष्कृतमान् अशीतिः / अत्र चरकःमन्दग्रथित विवर्णादियुक्तामित्यर्थः // 25-29 // "नखमेदश्च, विपादिका च, पादशूलं च" (च. सू. अ.२०) हस्तपादशिरोधातूंस्तथा संचरति क्रमात् // इत्यादयः। 'मातरिश्वा अमितान् गदान्' इत्यन्ये न पठन्ति / व्यानुयाद्वाऽखिलं देहं वायुः सर्वगतो नृणाम् // 30 // तत्रा(थाs)प्यमिता एव वातविकाराः। तदुक्तं-“वातवि काराणामपरिसंख्येयनामाविष्कृततमा एव व्याख्याताः" नि० सं०-एकाङ्गगत एकधातुगतो वाऽप्युपेक्षितः सर्वाङ्ग (च. सू. अ. 20) इति ॥१'लोको वदति' इति पा० / 2 'सिरागतवातानधिकारात्' 1 'सर्वशः' इति गयदाससंमतः पाठः। 2 'कुर्यादवयवस्थश्च. इति वा पाठः। मातरिश्वा बहून् गदान्' इति गयदाससंमतः पाठः।

Page #360
अध्यायः 1.] सुश्रुतसंहिता। 263 दाहसंतापमूर्छाः स्युर्यायौ पित्तसमन्विते // 32 // (प्रायशः सुकुमाराणां मिथ्याऽऽहारविहारिणाम् // शैत्यशोफगुरुत्वानि तस्मिन्नेव कफावृते // रोगाध्वप्रमदामद्यव्यायामैश्वातिपीडनात् // 40 // सूचीभिरिव निस्तोदः स्पर्शद्वेषः प्रसुप्तता // 33 // ऋतुसात्म्यविपर्यासात् स्नेहादीनां च विभ्रमात् // शेषाः पित्तविकाराः स्युमारुते शोणितान्विते // अव्यवाये तथा स्थूले वातरक्तं प्रकुप्यति // 41 // ) प्राणे पित्तावृते छर्दिाहश्चैवोपजायते // 34 // नि० सं०-सूचीभिरिव निस्तोद इत्यादिवाक्येनाप्रकुपितदौर्बल्यं सदनं तन्द्रा वैवये च कफावृते // शोणितावृतवातस्य लक्षणमुक्त्वा, इदानीं प्रकुपितशोणितावृतउदाने पित्तसंयुक्त मूर्छादाहभ्रमक्लमाः // 35 // वातजन्यस्य वातरक्तस्य प्रकोपकारणं दर्शयन्नाह-प्रायश अखेदहर्षों मन्दोऽग्निः शीतस्तम्भौ कफावृते // इत्यादि / सुकुमाराणां वातरक्तं प्रकुप्यतीति संबन्धः। मिथ्यासमाने पित्तसंयुक्ते खेददाहौष्ण्यमूर्च्छनम् // 36 // हारविहारिणामिति मिथ्या अनुचितः, विहारः कायवाड्मनो. कैफाधिकं च विण्मूत्रं रोमहर्षः कफावृते // व्यापारः / अध्वा मार्गः, व्यायामः शरीरायासजननं कर्म / अपाने पित्तसंयुक्ते दाहोण्ये स्यादसृग्दरः॥३७॥ विभ्रमः अन्यथाकरणम् / अव्यवाये मैथुनवर्जिते / केचित् अधःकायगुरुत्वं च तस्मिन्नेवे कफावृते // 'प्रायशः सुकुमाराणां' इत्यादिग्रन्थं 'वातरक्तं प्रकुप्यति' इति व्याने पित्तावृते दाहो गात्रविक्षेपणं क्लमः॥३८॥ यावन्न पठन्ति, चिकित्सिते पठिष्यमाणत्वात् // 40 // 41 // गुरूणि सर्वगात्राणि स्तम्भनं चास्थिपर्वणाम् // हस्त्यश्वोष्ट्रैगच्छतोऽन्यैश्च वायुः लिङ्गं कफावृते व्याने चेष्टास्तम्भस्तथैव च // 39 // कोपं यातः कारणैः सेवितैः स्वैः॥ नि० सं०-इदानीं संमिश्राः कुरुते रुज इति सूत्रितमा- तीक्ष्णोष्णाम्लक्षारशाकादिभोज्यैः वरणं विवृण्वन्नाह-दाहेत्यादि / दाहोऽग्निदग्धस्येव, संतापो संतापाद्यैर्भूयसा सेवितैश्च // 42 // धर्मादिसंस्थितस्येव / शैत्यशोफेत्यादि / तस्मिन्नेव वायौ / / क्षिप्रं रक्तं दुष्टिमायोति तच्च सूचीभिरित्यादि / सदनम् अङ्गग्लानिः / क्लमोऽनायासश्रमः / वायोर्मा संरुणझ्याशु यातः // हर्षों रोमहर्षः / कफाधिकं श्लेष्मबहुलं विष्ठामूत्रम् / असृग्दरः स्त्रीणामेव / अस्थिपर्वणाम् अस्थिसन्धीनाम् / चेष्टा गमना क्रुद्धोऽत्यर्थ मार्गरोधात् स वायुदिकाः // 32-39 // रत्युद्रिक्तं दूषयेद्रक्तमाशु // 43 // तत् संपृक्तं वायुना दूषितेन . . न्या०च०-तत्र 'संमिश्राः कुरुते रुजः' इति सूत्रितमा तत्प्राबल्यादुच्यते वातरक्तम् // वरणं विवृण्वनाह-प्राणे पित्तावृते दाह इत्यादि / सुबोधम् / केचिदत्र स्थाने प्राणादीनां पित्ताचावरणपाठं विहाय पक्षाघा तद्वत् पित्तं दूषितेनासजाऽऽक्तं तपठनीयं श्लोकं पठन्ति / तद्यथा-'दाहसंतापमूर्छाः श्लेष्मा दुष्टो दूषितेनासृजाऽऽक्तः॥४४॥ स्युर्वायौ पित्तसमन्विते' इत्यादि / 'शोणितचतुर्थैः' (सू. नि० सं०-तस्य संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-हस्तीत्यादि / भ. 21) इति दर्शनादन्ये रक्तावृतवायुदर्शनपरं श्लोकं अन्यैश्चेति अपरै रहरणादिभिः कारणैरित्यर्थः / कोपं यातः पठन्ति-"सूचीभिरिव निस्तोदः स्पर्शद्वेषः प्रसुप्तता। शेषाः | कोपं गत इत्यर्थः / कारणैः सेवितैः खैर्विदाह्यादिभिः / तच्च पैत्तिकरोगाः स्युर्मारुते शोणितावृते" इति / अशेषवातावृति- रक्तं वायोर्मार्ग संरुणद्धि / कथंभूतस्य वायोरित्याह-आशु शेषश्चायं ग्रन्थः / अनुक्ताशेषावरणं तु चिकित्सितप्रसङ्गेन यातः, शीघ्रं गच्छत इत्यर्थः / अत्युद्रिक्तम् अतिशयेन वृद्धिगतं वक्ष्यति / यथा,-"केवलो दोषयुक्तो वा धातुभिर्वाऽऽवृ. रक्तम् / तत् संपृक्तमिति तद्रक्तं, संपृक्तं संसृष्टम् / वायुना तोऽनिलः / विज्ञेयो लक्षणोहाभ्यां चिकित्स्यश्चाविरोधतः" दूषितेनेति दूषितेन वाकुना सह / तत्प्राबल्यात् वातप्राबल्या. (चि. भ. 4) इति / अनेनानुक्तानि सर्वाण्येवावरणान्यु- च्छोणितस्याप्राबल्यात् , तयोर्वातरक्तयोः प्राबल्यादिति केचित् / तानि / कथं? दधतीति धातव इति प्रकृतिस्थाः सर्वे एव तद्वत् पित्तमिति दुष्टं पित्तमित्यर्थः, दूषितेनासजाऽऽक्तमिति शारीरा भावा देहधारणकारणाद्गृहीताः; तेनात्र रसरक्तादि. दूषितेन रक्तेन मिश्रम् // 42-44 // धात्वावरणं, मूत्रादिमलावरणं, मारुतानां पञ्चानां परस्परावरण चोपगृहीतं; दोषग्रहणं तु विशेषार्थमिति // 32-39 // 1 'शोकाच्च प्रमदा०' इति पा०। 2 गयदासासंमतोऽयं | पाठः। 3 'शीघ्रं रक्तं विद्रवत्याशु' इति ता. प. पु. पाठः। 1 वैश्वर्य' इति ता. प. पु. पा.। २'कफेन सज्जे विण्मूत्रे 4 'अत्युद्वृत्तं' इति पा०। 5 'हस्त्यश्वोष्टैर्गच्छतश्चाश्नतश्च गात्रहर्षश्च जायते' इति ता. प. पु. पा. / 3 'रक्तमूत्रता' इति ता. विदाह्यन्नं स विदाहोऽशनस्य / कृत्स्नं रक्तं विदहत्याशु तच्च स्रस्तं प. पु. पा. / 4 'शीतता च' इति ता. प. पु. पा.। 5 'स्तम्भनं दुष्टं पादयोश्चीयते तु' इति गयदाससंमतः पाठः / माधवनिदाइण्डकश्चापि शोथः शूलं कफावृते' इति ता. प. पु. पा.। नेऽप्ययमेव पाठ उद्धृतः।

Page #361
264 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं न्या०च०-इदानीं कुपितस्य वायोः कुपितशोणितावरणः नि० सं०-तस्य पूर्वरूपमाह-प्रापे इत्यादि / सविपर्यप्रसङ्गेन 'प्रायशः सुकुमाराणां मिथ्याहारविहारिणाम्' इति याविति कठिनाविन्नोष्णौ, 'पादौ' इत्यध्याहारः / ओषो दाहः / पठिष्यमाणत्वात् तस्य संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-हस्त्यश्वोष्ट्ररि- | केचिदत्र पूर्वरूपं न पठन्ति, चिकित्सायां पठिष्यमाणत्वात् // 47 // त्यादि / विदाद्यन्नमश्नतः शोणितं विदग्धं हस्त्यादियानैस्तद्व- पादयोर्मूलमास्थाय कदाचिद्धस्तयोरपि स्वादधोगतं पादयोश्नीयते / विशेषेण हस्त्यादिगमनं हेतुः, | आखोर्विषमिव क्रद्धं तहेहमनसर्पति // 48 // सामान्यतः पुनः पादगमनमपि / निरुक्तिं कुर्वन्नाह- नि० सं०-तस्यैदानी पादमात्रेऽभिजातस्य कालेनावयवातत्प्राबल्यादुच्यते वातरक्तमिति / वातप्राबल्यादित्यर्थः / न्तरानुसरणं निर्दिशन्नाह-पादयोरित्यादि / मूलमास्थाय यद्यप्यत्र वातस्य शोणितस्य चोभयोरपि दुष्टिरस्ति, तथाऽपि तलं प्राप्य / आखोरित्यादि उन्दुरस्य विषं मूलमास्थाय पश्चात् वातस्य प्राबल्याद् दोषत्वेनापि तस्यैव प्राधान्याद् वात कुपितं सद्देहं सकलमेवानुयाति // 48 // व्याधिव्यपदेशः, शोणितस्याप्राबल्यादृष्यत्वाच्च न तद्यपदेश न्या० च०-तस्येदानी पादमात्रेऽपि जातस्य कालेनावयइति / तदुक्तं चरके-"वायुर्विवृद्धो वृद्धेन रक्तेनावारितः वान्तरानुसरणं निर्दिशन्नाह-पादयोर्मूलमित्यादि / मूलमापथि / कुद्धः संदूषयेद्रक्तं तज्ज्ञेयं वातशोणितम्" (च. स्थाय कन्दं संप्राप्य पश्चाद्देहमनुधावति अनुयातीत्यर्थः / चि. अ. 29) इति // 42-44 // आखोर्विषमिवेत्यादि / आखोरुन्दुरस्येव विषं दंशमूलमास्पोंद्विग्नौ तोदभेदप्रशोष स्थाय पश्चात् कुपितं सद्देहं सकलमनुयाति // 48 // खापोपेतौ वातरक्तेन पादौ॥ पित्तासृग्भ्यामुग्रदाही भवेता आजानुस्फुटितं यच्च प्रभिन्न प्रसुतं च यत् // उपद्रवैश्च यज्जुष्टं प्राणमांसक्षयादिभिः॥४९॥ __ मत्यर्थोष्णौ रक्तशोफी मृदू च // 45 // शोणितं तदसाध्यं स्याद्याप्यं संवत्सरोत्थितम् // कण्डमन्तौ श्वेतशीतौ सशोफौ नि०सं०-तस्येदानीमसाध्यादिलक्षणं दर्शयन्नाह-आजा. _ पीनस्तब्धौ श्लेष्मदुष्टे तु रक्ते // सर्वैर्दुष्टे शोणिते चापि दोषाः नुस्फुटितमित्यादि / आजानुस्फुटितं जानुपर्यन्तमुचटितम् / खं खं रूपं पादयोर्दर्शयन्ति // 46 // प्रभिन्नं विदीर्णम् / प्रसुतं स्रावयुक्तम् / उपद्रवैः प्राणमांस क्षयादिभिरवारणीयोक्तैः / आदिग्रहणादङ्गुलिवक्रतार्बुदादयोऽपि नि०सं०-तस्येदानी वातादिविशेषेण विशिष्टलिङ्गं दर्शयः ग्राह्याः / जुष्टं सहितम् / यज्जानुपर्यन्तं स्फुटितं वातप्राबल्यात्, नाह-स्पोंद्विग्नावित्यादि / स्पर्शोद्विग्नौ स्पर्शासही पादाविति यच्च जानुपर्यन्तं प्रभिन्न प्रस्रुतं च पित्तरक्तप्राबल्यात् , तदप्यसंबन्धः। प्रशोषः शुष्कता, खापः स्पर्शाज्ञानम् / एतेन साध्यमेव // ४९॥वातप्रबलवातरक्तलक्षणमुक्तम् / पित्तामुग्भ्यामिति वातशोणित एव यदा पित्तमसृक् च बलवत्तरं भवति तदेत्यर्थः / रक्त न्या०च०-तस्पेदानीमसाध्यादिलक्षणं निर्दिशन्नाहशोफौ रक्तवर्णशोफो। कण्डूमन्तौ पादाविति संबन्धः / पीनौ आजानुस्फुटितमित्यादि / तत्र यद्वातप्राबल्याजानुपर्यन्तं स्फुटितं, यच्च पित्तकफप्राबल्याजानुपर्यन्तं प्रस्रुतं भवति, स्थूलौ // 45 // 46 // तदप्यसाध्यमेव // ४९॥न्या०च०-तस्यैदानी सामान्यलिङ्गमभिधाय वातादिदोषविशेषेण विशिष्ट लिङ्गं दर्शयन्नाह-स्पोंद्विग्नावित्यादि। यदा तु धमनीः सर्वाः कुपितोऽभ्येति मारुतः॥५०॥ उष्णादिस्पर्शनं न सहेते रक्तदुष्ट्या रोगरुजोऽतियोगात् / तदाक्षिपत्याशु मुहुर्मुहुर्देहं मुहुश्चरः॥ तोदभेदान्वितप्रकृष्टशोषणं वातप्राबल्यादेव; तोदभेदयोः मुहुर्मुहुस्तदाक्षेपादाक्षेपक इति स्मृतः // 51 // शोषणस्य च वातकृतत्वात् / स्वापः स्पर्शाज्ञानम् / पित्ता- नि० सं०-इदानीं वातरक्तमभिधायाक्षेपकमाह-यदे.. सृग्भ्यामिति वातशोणित एव यदा पित्तमसृक् च बलवत्तरं त्यादि / धमन्यो नाड्यः / अभ्येति व्याप्नोति। आक्षिपति चालयति। भवति, तदेत्यर्थः / रक्तशोफौ रक्तवर्णशोफो / एवं श्वेतौ मुहुश्चर इति वारंवारं चलनशीलो वायुः, मुहुश्चरखेनैव मुहुर्मुहुपादौ श्लेष्मदुष्टे तु रक्ते / प्रत्येकं दोषनिर्दिष्टलक्षणस्यातिदेशेन राक्षेपणं युक्तम् ; अन्ये तु 'बहिश्चर' इति पठन्ति, तन्नेच्छति संसर्गसन्निपाते निर्दिशन्नाह–सर्वे दुष्टा इत्यादि // 45 // 46 // गयदासाचार्यः / तदाक्षेपात् देहाक्षेपात् / इदमाक्षेपकस्य प्रापे शिथिलौ स्विन्नौ शीतलौ सविपर्ययौ // सामान्यलक्षणमुक्तम् // 50 // 51 // वैवर्ण्यतोदसुप्तत्वगुरुत्वौषसमन्विती // 47 // न्या० च०-वातरक्ताख्यरक्तावृतवातव्याधि दर्शयित्वा रक्तोपधातुधमनीप्राप्तस्याक्षेपकाहेतुकस्य वातस्य व्याधि दर्श१'अस्पर्शेच्छा' इति ता. प. पु. पाठः। 2 'सर्वे दुष्टाः यत्राह-यदा तु धमनीः सर्वा इत्यादि / सर्वा ऊर्ध्वाशोणितं चापि' इति गयदाससंमतः पाठः। 3 'शिथिलस्विन्नशीतलौ' इति पा०। | 1 'महावातव्याधिचिकित्सितोक्तैः' इति पा..।

Page #362
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। 265 wom सोऽपताकि // 58 // अ धस्तियंगाः / मुहरेव देहमाक्षिपति स आक्षेपणादाक्षेपक पित्तान्वितः, तृतीयः केवलवातकृतः, चतुर्थोऽभिघातजः / इति निरुक्तिः / मुहुश्चर इति मुहुश्चरत्वेनैव मुहुर्मुहुरा- चतुर्थमभिघातजमिति निदानविशेषात् / दण्डापतानकादयस्त्रक्षेपणम् / अम्ये तु 'बहिश्वरः' इति पठन्ति / तत, स्थान- यश्चतुर्थः पुनरभिघातज इति श्रीजेज्झट, तन्नेच्छति गाम्भीर्यादाक्षेपकस्यान्तराक्षेपणकारम्भकस्य बहिश्वरत्वं न गयी, गर्भपातादिनिमित्तभेदेन संख्यातिरेकात् / श्रीब्रह्मयुज्यते // 50 // 51 // देवस्तु “आक्षेपकश्चतुर्धा-अपतानकः, संसृष्टाक्षेपकः, केवलासोऽपतानकसंशो यः पातयत्यन्तराऽन्तरा // क्षेपकः, अभिघातजश्च; तत्रापतानकः 'सोऽपतानक' इत्यादिना 'वक्षःकट्यूरुभञ्जनम्' इति पर्यन्तेनोक्तः, 'कफान्वितो वायुः' कफान्वितो भृशं वायुस्ताखेव यदि तिष्ठति // 52 // इति संसृष्टाक्षेपकः, 'वायुरेव च केवलः' इति केवलाक्षेपकः, स दण्डवत् स्तम्भयति कृच्छो दण्डापतानकः॥ हनुग्रहस्तदाऽत्यर्थ सोऽनं कृच्छान्निषेवते // 53 // चतुया पुनरामघातजः" इत्याह // 52-58 // धनुस्तुल्यं नमेद्यस्तु स धनुःस्तम्भसंक्षकः॥ तस्यैवाक्षेपकस्यावस्थाविशेषेण निरुक्त्या नानाच विशेष अङ्गुलीगुल्फजठरहद्वक्षोगलसंथितः // 54 // दर्शयन्नाह-येनापताम्यत इत्यादि / येन वायुना आवृतेन स्नायुप्रतानमनिलो यदाऽऽक्षिपति वेगवान् // हेतुभूतेन अपताम्यते तमो दृश्यते मोह्यते इति यावत् , सोऽपविष्टग्धाक्षः स्तब्धहनुर्भग्नपार्श्वः कर्फ वमन् // 55 // तानक इति / सोऽयं हृदिस्थमनोऽधिष्ठानेन सकफेन वायुना जन्यते। अत्र त्रिमर्मीयसिद्धौ दृढबल:-"क्रुद्धः स्वैः कोपनअभ्यन्तरं धनुरिव यदा नमति मानवः॥ तदाऽस्याभ्यन्तरायामं कुरुते मारुतो बली // 56 // वायुः स्थानादूचं प्रपद्यते / पीडयन् हृदयं गत्वा शिरः शङ्खौ च पीडयन् // धनुर्वन्नमयेद्द्वात्राण्याक्षिपेन्मोहयेत्तथा / कृच्छ्रेण बायनायुप्रतानस्थो बाह्यायामं करोति च // | चाप्युच्छसिति स्तब्धाक्षोऽप्यनिमीलेनः // कपोत इव कूजेच तमसाध्यं बुधाः प्राहुर्षक्षाकट्यूरुभञ्जनम् // 57 // निःसंज्ञः सोऽपतन्त्रिकः" इति (च. सि. अ. 9) / कफपित्तान्वितो वायुर्वायुरेव च केवलः॥ अस्यैव चावस्थायाः स्थितस्य (?) दृष्टिस्तम्भसंज्ञाप्रणाशाकुर्यादाक्षेपकं त्वन्यं चतुर्थमभिघातजम् // 58 // भ्यामपतानकत्वं दृढबलोऽपि दर्शयति--"दृष्टिं संस्तभ्य नि० सं०-आक्षेपकविशेषानाह-सोऽपतानक इत्यादि / य | संज्ञां च हत्वा कण्ठेन कूजति / हृदि मुक्ते नरः स्वास्थ्य आक्षेपकोऽन्तराऽन्तरा पातयति सोऽपतानक इत्यर्थः / इदं याति मोहं वृते पुनः // वायुना दारुणं प्राहुरेके तमपतानसामाग्यापतानकलक्षणमुक्तं; गयदासेनापतानकलक्षणं 'येनाप तानकलक्षणमुक्त; गयदासनापतानकलक्षण 'यनाप- कम्" (च. सि. भ. 9) इति / अन्ये तु सौश्रुतमपताम्यते' इत्यादिवाक्येनाभिधाय व्याख्यातं, यथा-"येन वायुना तानकलक्षणमन्यथा पठन्ति-"यः प्राङ्मन्ये तु संश्रित्य कर्तृभूतेन हेतुभूतेन वा पुमानपताम्यते तमो दृश्यते मोह्यते इति धमनीः प्रतिपद्यते / अपतानकसंज्ञोऽसौ पातयत्यन्तराsयावत् सोऽपतानक इति; सोऽयं हृदिस्थमनोऽधिष्ठानेन सकफेन न्तरा"-इति / अपरे तु पठन्ति-"आकृष्यते तु हृमर्धवायुना जन्यते" इति / स एवापतानकस्त्रिधा-दण्डापतानकः, संज्ञे (?) यः सोऽपतानकः" इति / एतत्पाठद्वयमपि न अन्तरायामः, बहिरायामश्च; तत्र दण्डापतानकलक्षणमाह- पठनीयम्, आक्षेपकलक्षणेनाविशेषात् / तत्रान्तरानुग्रहत्वे कफान्वित इत्यादि / ताखेव सर्वासु धमनीषु, भृशं तिष्ठतीति | स एवापतानकनिधा; तद्यथा-दण्डापतानकः, अन्त. संबन्धः / कृच्छ्रः कष्टसाध्यः / हनुग्रहस्तु दण्डापतानकेऽन्य- बहिर्वाऽऽयामः। दण्डवत् स्तम्भनाइण्डापतानकः, अभ्यन्तरं त्रापि वायौ स्यात् / स दण्डापतानकवान् पुरुषः। धनुःस्तम्भ- धनुःकोटिवन्नमनाद् धनुस्तम्भः, स एवान्तरायामा विशिष्टः / संज्ञकमन्तरायामं दर्शयन्नाह-धनुस्तुल्यमित्यादि / तस्यैव अन्ये तु कुब्जखापतानकास्त्रयः, चतुर्थः पुनरभिघातजा, भाष्यं वक्तुमाह--अङ्गुलीत्यादि / अङ्गुल्योऽत्र पादगताः, गुल्फः तना, गर्भपातादिनिमित्तभेदेन संज्ञातिरेकात् / भवाक्षेपक पाणेरुपरि प्रन्थिः , जठरमुदरं, हृत् हृदयं, वक्षः खनयोरन्त- एवापतानयोगादपतानकः / स तु शुद्धवातकफपित्तावृतामि. रालं, गलः कण्ठ; एतेषु स्थानेषु संश्रित आश्रितो वायुः / घातभेदाचतुर्विधः / गर्भपातजस्य शोणितातिनावजस्वादनायुप्रतानं सायुविस्तारम् / बहिरायाम निर्दिशन्नाह-बाह्य- साध्यस्वं, मर्माभिधातजस्य रुजाबाहुल्यादसाध्यत्वमिति / मायुप्रतानस्थ इत्यादि / बाह्यस्नायुप्रतानस्थो बाह्यमायुवि- दण्डापतानकं दर्शयन्नाह-कफान्वितोभृशमित्यादि / तास्तिस्तारस्थः, बाह्यमायवः पादमूलपिण्डिकाकटीपृष्ठग्रीवापश्चिमभा. ति सर्वासु धमनीषु / सुश्रुते साधारणादेव वाताहण्डापता. गाश्रयाः / वक्षःकटयूरुभञ्जनमिति वक्षःकटयूरुभञ्जनत्वे सत्येवा- नकः, चरके तु क्षयनिमित्तवातादसाध्यश्च; तथा हि चरकः साध्यत्वम् , अभग्नवक्षःकट्यादिकम्तु नव उपक्रम्य एव / "पाणिपादं च संशोध्य सिराः स्नायुश्च कण्डराः / पाणि. तस्याक्षेपकस्येतरदोषसंसर्गेण निदानविशेषाच्च संख्यामेदं दर्श- पादशिरःपृष्ठश्रोणीः स्तनाति मारुतः // दण्डवत् स्तब्ध. यन्नाह-कफपित्तान्वित इत्यादि / एकः कफान्वितः, द्वितीयः गात्रस्य दण्डकः सोऽनुपक्रमः" (च.चि. भ. 28) इति / 1 'स्तब्धाक्षोऽथ निमीलनः' इति चरके पाठः। १'वायोः' इति पा०। सु•सं• 34

Page #363
266 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं सुश्रुते कफपित्तसंसर्गाद्गर्भपातादिनिमित्तस्यासाध्यवचनान्नो दुर्बलाया गर्भपातेनापि मुतातिशोणिताया अन्यहेतुस्त्रतपक्रम्यः / धनुःस्तम्भसंज्ञकमन्तरायामं दर्शयन्नाह-धनुस्तु- शोणिताया वाऽतिधातुक्षयनिमित्तेनापेक्षकस्यासाध्यत्वमिति। ल्यमित्यादि / तस्यैव भाष्यं दर्शयन्नाह-अङ्गुलीत्यादि / गर्भपातादिनिमित्तास्त्रयोऽप्यागन्तवोऽसाध्याः // 59 // अकुल्योऽत्र पादगताः; गुल्फसाहचर्यात् / पादाङ्गुल्यादिगल- अधोगमाः सतिर्यग्गा धमनीरूवंदेहगाः॥ पर्यन्तसकलदेहगतनायुप्रतानाक्षेपकहेतुधनुःकोडवन्नमना- यदा प्रकुपितोऽत्यर्थ मातरिश्वा प्रपद्यते // 60 // दन्तरायामः। स्नायुप्रतानमिति सायुसंघातविस्तारमाक्षिपति; तदाऽन्यतरपक्षस्य सन्धिबन्धान विमोक्षयन् // तेनात्राप्याक्षेपकलक्षणमेव / बहिरायाम निर्दिशन्नाह- हन्ति पक्षं तमाहुर्हि पक्षाघातं भिषग्वराः॥ 61 // बासनायुप्रतानस्थ इत्यादि / बाह्याः सायवः पादमूल- यस्य कृत्स्नं शरीरार्धमकर्मण्यमचेतनम् // पिण्डिकाकटीपृष्टग्रीवापश्चिमभागाश्रयाः / वक्षःकव्यूरु- ततः पतत्यसून वाऽपि त्यजत्य निलपीडितः॥२॥ भञ्जनं वक्षःकुब्जीकरणम् / अस्य वक्षोभङ्गेऽसाध्यत्वम् , | नि० सं०-पक्षाघातमाह-अधोगमा इत्यादि / एकतरअभन्नवक्षसो नरस्योपक्रम्यता, जातवेगस्य शरीरपिनाक शरीरार्धधमनीरू धस्तिर्यग्गता यदा स मातरिश्वा वायुः, कर्तृत्वमेव चरके; एतेनात्राप्याक्षेपकधर्मानुवृत्तिः, वेगागमे प्रपद्यते आश्रयतीत्यर्थः, तदाऽन्यतरपक्षस्यैकतरशरीरार्धस्य, नाक्षेपणात् / तथा च चरकः-"जातवेगोनिहन्त्येष वैकल्यं सन्धिबन्धान् विमोक्षयन् विमोचयन् , पक्षं शरीराध वा नियच्छति" (च. चि. अ. 28); अजातवेगो मानव हन्ति / यस्य कृत्स्नमित्यादि / अकर्मण्यम् ईषत्कर्मक्षमम् , उपक्रम्यः / तत्र यद्यपि चरके सिरागतो वायुर्बाह्यायामे कथितः-"पृष्ठमन्याश्रिता बाह्याः शोषयित्वा सिरा बली" | अचेतनम् अल्पचेतनम् ; यदा अकर्मण्यं भवति तदा पतति; यदा अचेतनं भवति तदा असून प्राणान् परित्यजति // 60-62 // (च.चि. अ. 28) इति; तथाऽप्यत्र सिराशब्दः सादृश्यात् सायुसु वर्तते / यदाह पुनः स एव-"बाह्याभ्यन्तरमायाम न्या० च०-दण्डस्तम्भादिसर्वाङ्गवातानुद्दिश्य कृत्सदेहखल्ली कुब्जत्वमेव च / सर्वाङ्गैकाङ्गरोगांश्च कुर्यात् स्नायुगतोऽ- वातं दर्शयन्नाह-अधोगमा इत्यादि / एकतरशरीरार्धधमनीनिलः" (च.चि. अ. 28) इति / अन्यत्रापि बाह्याभ्यन्त रूधिस्तिर्यगा आश्रित्य सन्धिबन्धान् कफसंहिताभिर्धमरायामेण द्विविधं कुब्जत्वमभिप्रेतं, "खल्ली कुब्जत्वमर्दितम्" नीभिः कृतान् मोक्षयन् पक्षाघातं कुर्यात् / तत्र शरीरशब्दः (च.चि. भ. 28) इति तत्रैव वचनात् / न च कुब्जत्व. शरीरावयवेऽपि वर्तते। समुदायेषु प्रवृत्ता शब्दा अवयवेष्वपि मन्यत् पृथक् शास्ने निर्दिष्टमस्ति / बहिरायामलक्षणं वर्तन्त इति कृत्स्नग्रहणम् / धमन्योऽत्र सायवः सादृश्यचरके "पृष्ठमन्याश्रितो वायुः शोषयित्वा सिरा बली। ततः नाभिहिताः, स्नायूनामेव संन्धिबन्धनेष्वधिकृतत्वात् / कुर्याद्धनुःस्तम्भं बहिरायामसंज्ञकम् // चापवज्ञाम्यमानस्य | तदुक्तं शारीरे-"एवमेव शरीरेऽसिन् यावन्तः संधयः पृष्ठतो हियते शिरः / उर उत्क्षिप्यते मन्या स्तब्धा स्मृताः / स्नायुभिर्बहुभिर्बद्धास्तेन भारसहा नराः (शा. ग्रीवाऽवमृद्यते // दन्तानां देशनं जम्भा लालास्रावः सवा अ. 5) इति / अन्ये तु सिरानायुगतरवेन गुरुत्वमस्य प्रतिग्ग्रहः / जातवेगो निहन्त्येष वैकल्यं वा नियच्छति" पादयितुं धमनीति ग्रहणमित्याहुः / उभयाश्रयो हि वायु(च. चि. अ. 28) इति / तस्येदानीमितरगौणदोषसंसर्गेण श्चरके पक्षवधे पठ्यते, तदुक्तं--"हत्वैकं मारुतः पक्षं दक्षिणं निदानविशेषत्वेन च संज्ञाभेदं दर्शयन्नाह-कफपित्तान्वित वाममेव वा / करोति चेष्टाविरतिं रुजां वाक्संगमेव च // इत्यादि // 52-58 // | गृहीत्वाऽधं शरीरस्य सिराः स्नायूविशोष्य च" (च. चि. गर्भपातनिमित्तश्च शोणितातिस्रवाच्च यः॥ अ. 28) इति / न चेतनम् अचेततम् / शुद्धवातजं कृच्छं, अभिघातनिमित्तश्च न सिध्यत्यपतानकः॥ 59 // ततः पतति / यदा पुनश्चेतनं न भवतीति क्रियया संबन्धः / नि० सं०-तस्यैवाक्षेपकस्यापतानकसंज्ञां प्राप्तस्यासाध्यत्वं धातुक्षयकृतवातजं तदसाध्यं, तत्रासून् जहाति; अपरदोष संसृष्टवातं पुनः साध्यम् // 60-62 // दर्शयन्नाह-गर्भपातनिमित्त श्वेत्यादि / गर्भपातादिनिमित्तास्त्रयोऽप्यागन्तवोऽसाध्याः; यदि कथंचिद्देवयोगात् सिध्यन्ति तदा शुद्धवातहतं पक्षं कृच्छ्रसाध्यतमं विदुः॥ वैकल्यं जनयन्ति // 59 // साध्यमन्येन संसृष्टमसाध्यं क्षयहेतुकम् // 63 // न्या० च०-लिदानविशेषादस्यैवाक्षेपकस्य पतनस्वभा नि० सं०-पक्षाघातस्य साध्यासाध्यत्वं दर्शयनाहवादपतानकसंज्ञां प्राप्तस्यापरमसाध्यत्वं दर्शयमाह-गर्भपा शुद्धवातहतमित्यादि / शुद्धः कफाद्यसंसृष्टः / अन्येन संसृष्टम् तनिमित्त इत्यादि / तत्र गर्भपाते गर्भिण्याः पूर्वमेवार. इतरदोषसंबद्धम् // 63 // चिच्छर्दिमत्यास्तथा गर्भाधारपोषणेन विभक्तरसत्वेनापि | न्या० च०-पक्षाघातस्य साध्यासाध्यत्वं दर्शयन्नाह 1 'पृष्ठमन्याश्रिताः बाह्याः' इति चरके पाठः। 2 'वायुः' 1 'तदा' इति पा० / 2 'जहात्यनिलपीडितः' इति गयदासइति चरके पाठः / 3 'दर्शनं' इति वा पाठः। | संमतः पाठः।

Page #364
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। 267 शुद्धवातहतमित्यादि / शुद्धवातहतं कृच्छ्रसाध्यम् , अन्य- | यस्याग्रजो रोमहर्षों वेपथुनॆत्रमाविलम् // 7 // दोषसंसृष्टं साध्यं,क्षयहेतुकेवलवातजं पुनरसाध्यं साक्षादेव, | वायुरूवं त्वचि वापस्तोदो मम्याहनुग्रहः॥ शोणितातिस्रुतिकृतधातुक्षयजमेवासाध्यं, बलवद्विग्रहादितो | तमर्दितमिति प्राहुाधि व्याधिविशारदाः॥७२॥ धातुक्षयकरहेतुकृतं तु कृच्छ्रसाध्यमिति भेदाः // 63 // नि०सं०-अर्दितमाह-गर्भिणीत्यादि / सूतिका प्रसूता वायुरूवं व्रजेत् स्थानात् कुपितो हृदयं शिरः॥ खी / व्याहरतः शब्दं कुर्वतः / भाराद्विषमाच्छयनादपीति शडीच पीडयत्यनान्याक्षिपेन्नमयेच सः॥६४॥ विषमाद्भारात् , विषमाच्छयनाचेत्यर्थः / अन्ये तु 'विषमोच्छुसनिमीलिताक्षो निश्चेष्टः स्तब्धाक्षो वाऽपि कृजति // नात्' इति पठन्ति / अर्दयित्वा व्यथयित्वा / अपवर्तते वक्रीनिरुच्छासोऽथवा कृच्छ्रादुच्छ्रस्यान्नष्टचेतनः // 65 // भवति / वाक्सङ्गो वाचोऽनिर्गमः / नेत्रादीनामित्यादिशब्दाद् खस्थः स्याबृदये मुक्त ह्यावृते तु प्रमुखति // भ्रूगण्डाद्युपसंग्रहः / तस्मिन् पार्चे इति यस्मिन् पार्वेऽर्दितं कफान्वितेन वातेन क्षेय एषोऽपतनकः // 66 // | भवति तस्मिन् पार्श्व ग्रीवादयो वक्रीभवन्ति / चिबुकं मुखकुहनि० सं०-अफ्तन्त्रकमाह-वायुरूर्वमित्यादि / हृदयं रस्याधोभागः / तस्य (पूर्व)रूपमाह-यस्येत्यादि / अग्रजः पूर्वभावी / आविलं समलम् / वायुरूवं 'प्रसर्पति' इति शेषः।। शिरः शङ्खौ च पीडयतीति हृदयं कमलमुकुलाकारमधोमुखं, खचि खापः वचः स्पर्शाज्ञानम् // 68-72 // भ्रवोरन्तोपरि कर्णललाटयोर्मध्ये शङ्खौ, अङ्गानि हस्तपादादीनि / न्या० च०-अर्दितवातं निर्दिशनाह-उचाहरतोऽत्य. आक्षिपेत् पातयेत् / कूजति कपोत इव शब्दं करोति; अथवा र्थमित्यादि / जृम्भया हेतुभूतवा / भाराद् विषमात् ; शय. कृच्छ्रादुच्छ्रस्यादिति कष्टेनोच्छासं कुर्यात् / केचिदपतन्त्रकममुं नाशनाच 'विषमात्' इत्यनुवर्तते। बाक्संगो वाचोऽनिर्गमः। न पठन्ति, भपतत्रकापतानकयोस्क्यात् // 64-66 // नेत्रादीनामित्यादिशब्दाद भ्रगण्डाधुपग्रहः / केचिच्छरीरान्या०प०-भपतानकस्थाने 'केचिदपतनकमधीयते-धमपीच्छन्ति तदुक्तंचरके-"अः तस्मिन्मुखार्धे वा केवले वायुरूर्व प्रजेत् स्थानादित्यादि / अन्ये त्वपतानकलक्षणे- स्यात्तदर्दितम् (च. चि. अ. 28) इति; तत्तु न सम्यक् / नैव तदवरोधादिति नाधीयते / चरके पुनराक्षेपकस्याप- उच्चैाहारादीनां मुखगतवायोरेव कोपकत्वात् // 68-72 // तानकत्वं न पठितमित्यपतनकः पठ्यते // 64-66 // क्षीणस्यानिमिषाक्षस्य प्रसक्तं सक्तभाविणः॥ दिवाखानासनस्थानविवृताध्वनिरीक्षणैः॥ . न सिध्यत्यर्दितं बाढं त्रिवर्षे वेपनस्य च // 73 // मन्यास्तम्भं प्रकुरुते स एव श्लेष्मणाऽऽवृतः॥६७॥ नि०सं०-तस्यासाध्यत्वमाह-क्षीणस्येत्यादि / अनिमि.. नि० सं०-मन्यास्तम्भमाह-दिवाखानेत्यादि / आसनम् | षाक्षस्य स्तब्धाक्षस्य / प्रसकं सततं, सक्कभाषिणः पीडिताव्यक्तउपवेशनं, स्थानम् ऊर्वीभवनं / विवृताध्वनिरीक्षणैः वक्रमार्गा- पदभाषिणः; अन्ये तु 'प्रसकाव्यक्तभाषिणः' इति पठन्ति, पलोकनैः / स एव वायुः / मन्यास्तम्भं केचिदपतानकपूर्वरूपं प्रसकं प्रकर्षेण लममिति तत्रार्थः / बाढमतिशयेन न सिध्यतीति मन्यन्ते // 6 // संबन्धः / त्रिवर्षमिति संवत्सरत्रयातीतम् ; अन्ये तु नासाक्षिन्या००-मन्यास्तम्भ दर्शयमाह-दिवाखमेवादि / / मुखस्राविणं त्रिवर्षमाहुः / वेपनस्य कम्पनशीलस्य / “गर्भिणीकैथिम्मन्यास्तम्भो न पठ्यते, अन्तरायामबहिरायामलक्षण सूतिकाबालवृद्धक्षीणेचसक्क्षये" इत्यमुं पाठं जेज्झटादय स्वान्मन्यास्तम्भस्य तन, स्वातझबेणाप्युपलम्मान्मन्या आचार्या न पठन्ति / 'उचैाहरतोऽत्यर्थ' इत्यादौ कृला स्तम्भस // 67 // पठन्ति, बहुवैद्यपठितवादस्माभिः पठितः // 73 // न्या०च०-तस्पेदानीमसाध्यत्वं दर्शयबाह-क्षीणस्से. (गर्भिणीसूतिकाबालवृद्धक्षीणेष्वसृक्क्षये // ) त्यादि / प्रसक्तं प्रकर्षेण सक्तं लग्नं कण्ठताल्वादिवर्णोच्चारण. उच्चाहरतोऽत्यर्थ खादतः कठिनानि वा // स्थानेषु, अव्यक्तमस्फुटं भाषितं यस्य स तथा / तथैव हसतो जृम्भतो भाराद्विषमाच्छयनादपि // 68 // चरकः "ली(दी)ना जिह्वा समुक्षिप्ता तथा सज्जति चास्य, शिरोनासौष्ठचिबुकललाटेक्षणसन्धिगः॥ वा" (च. चि. अ. 28) इति / त्रिवर्षमिति त्रयो वर्षाः अर्दयित्वाऽनिलो वक्रमर्दितं जनयत्यतः॥ 69 // वक्रीभवति वक्रार्ध ग्रीवा चाप्यपवर्तते // 1 "ननु यदा देहार्धव्यापित्वमर्दितस्य तदाऽदितेनार्धाङ्गस्य को शिरश्चलति वाक्सङ्गो नेत्रादीनां च वैकृतम् // 7 // भेदः 1 बम:-अदितो वेगितया न सर्वकालं भवति, अर्धाङ्गस्तु श्रीवाचिबुकदन्तानां तस्मिन् पार्श्वे तु वेदना // व्याप्तं भवति / उक्तं नि स्वस्थः स्यादर्दितादीनां मुहुर्वेगागमे गते' इति; किंवा यथोक्तविशिष्टलक्षणोऽदितः, अर्धाङ्गे तु नैतानि सर्वाणि १'चालयेत्' इति पा०। 2 'दिवास्वप्नासमखानविवृ(क)- भवन्ति" इति चरकव्याख्यायां चक्रपाणिः। 2 प्रसक्ताव्यक्ततोर्ध्वनिरीक्षणैः' इति पा० / 3 अयमर्थश्लोको गयदासेन न भाषिणः' इति गयदाससंमतः पाठः। 3 'लग्नमप्रवृत्तं' इत्यातकपठ्यते। 4 'जम्भया' इति गयदाससंमतः पाठः। दर्पणकारः।

Page #365
268 निबन्धसंग्रहन्मायचन्द्रिकाल्यन्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थाने - - - - संवत्सरा अभ्येति अत्यन्तसंयोगे द्वितीया / अन्ये तु नासा- यमिति प्रतीयते / हारीते तु गृध्रसी विश्वाच्योः प्रतिपदमेव शिमुखस्राविणं त्रिवर्षमाहुः, वर्षसामान्यात् स्रावस्य // 73 // खल्लीसंज्ञा कृता // 75 // पाणिप्रत्यङ्गुलीनां तु कण्डरा याऽनिलार्दिता॥ वातशोणितजः शोफो जानुमध्ये महारुजः॥ संक्श्नः क्षेपं निगृह्णीयादृध्रसीति हि सा स्मृता॥ शिरः क्रोष्टकपूर्व तु स्थूलः क्रोष्टकमूर्धवत् // 76 // नि० सं०-गृध्रसीमाह-पाीत्यादि / या कण्डरा सक्नः नि० सं०-कोष्टकशिर आह-वातेत्यादि / यो जानुमध्ये क्षेपं निगृह्णीयात् सा गृध्रसीति स्मृतेति संबन्धः / पाणिगुं / वातशोणितजो महारुजः क्रोष्टकमूर्धवत् स्थूलः शोफो भवति ल्फस्य पाश्चात्याधोभागः, प्रत्यङ्गुल्योऽङ्गुल्य एव; एतेनोपर्यधो- | | स क्रोष्टुकशिर इति ज्ञेयः / वातशोणितज इति वातशोणिताभ्यां भागगतं कण्डराद्वयं गृह्यते / कण्डरा महास्नायुः / गुल्फादि जातो वातशोणितजः, न पुनर्वातरक्तेन व्याधिना जनितः; अन्ये विटपान्तं सक्थि, तस्य क्षेपः प्रसारणं, तं निगृहीयादवरुन्ध्या तु वातेन शोणितेन च जात इति नेच्छन्ति, किं तर्हि वातरदित्यर्थः / गृध्रसी रंघिणी' इति लोके / सा च वाताद् क्तज इति रोगकारणमेव रोगमिच्छन्ति / शिरः क्रोष्टकपूर्वमिति वातकफाच्च / खजनवाते न सातिशया व्यथा यथा गृध्रस्याम् / कोष्टकशब्दपूर्व शिरः, तस्य रोगस्य 'क्रोष्टकशिर' इति नामेकेचित् 'पाणि प्रत्यङ्गुलीनाम्' इति द्वितीयान्तं पठन्ति; तत्रापि | त्यर्थः / कोष्टकमूर्धवत् शृगालमस्तकवत् // 76 // पाणि लक्षीकृत्य या कण्डरा, अङ्गुलीनां च या कण्डरेति कण्डराद्वयम् // 74 // न्या०च०-पूर्वाभिहितसक्थिदेशाश्रयं विकारं दर्शय माह-वातशोणितज इत्यादि।रोगकारणमेव रोगमिच्छन्ति; न्या० च०-एकसक्थिगतस्नायुगतं दर्शयन्नाह-पाणि तेन वातशोणितरोगहितं च चिकित्सितमिति विशेषः / स तु प्रतीत्यादि / पाणिः पादप्रन्थिः पादकनिष्ठाङ्गुलेरधःस्नायु | शृगालशीर्षतुल्यत्वात् क्रोष्टुकशिर इति ब्याधिरुच्यते॥६॥ दाहं कुरुते / लक्षणे कर्मप्रवचनीयसंज्ञा, तेन पाणिमति द्वितीया / 'कण्डरे ये' इति द्विवचनं केचित् पठन्ति / वायुः कट्यां स्थितः सक्नः कण्डरामाक्षिपेद्यदा // क्षेपं प्रसारं, सक्थिक्षेपं निगृहीत इति // 74 // | खञ्जस्तदा भषेजन्तुः, पङ्गुः सक्नोईयोर्वधात् // 77 // तैलप्रत्यङ्गुलीनां तु कण्डरा बाहुपृष्ठतः॥ नि०सं०-खजपङ्गुलवातावाह-वायुरित्यादि / आक्षिपेबाह्रोः कर्मक्षयकरी विश्वाचीति हि सा स्मृता 75 / दिति ईषत् क्षिपेत् , खजे विकलगतेर्दर्शनात् / सक्नोईयोर्वधा दिति सर्वथा गतिविघातात् पङ्गुरित्यर्थः / द्वयोरिति पुनरुक्तिनि० सं०-गृध्रसीसदृशीमेकबाहुगतां विश्वाचीमाह प्रसङ्गायुगपत् सक्थिद्वयवधादित्यर्थः // 77 // . तलेत्यादि / तलशब्दोऽयमुपरि वर्तते, तेन करस्याभ्यन्तरकण्डरा गृहीता, बाहुपृष्ठत इत्यनेन बाह्यकण्डरा गृहीता / बाहोरिति प्रक्रामन् वेपते यस्तु खञ्जन्निव च गच्छति // द्विवचनं सामान्यापेक्षया, कदाचित् कस्मिंश्चिद्वाही भवति / कलायखजं तं विद्यान्मुक्तसन्धिप्रबन्धनम् // 78 // 'अनिलार्दिता' इत्यत्रापि संबध्यते / चकारोऽत्र गृध्रसीविश्वाच्यो- नि० सं०-कलायखजमाह-प्रक्रामचित्यादि / प्रक्रामन् र्नामान्तरमनुक्तं खयभिधानं समुच्चिनोति / अन्ये खत्रापि 'तलं पादविक्रम कुर्वन् , गमनारम्भ एव वेपते कलायखज इत्ययं प्रत्यङ्गलीनाम्' इति पूर्ववद्वितीयान्तं पठन्ति, तेन तलं लक्षीकृत्य खन्नाद्विशेषः / मुक्तसन्धिप्रबन्धनमिति शिथिलसन्धिवन्धनया कण्डरा बाहुपृष्ठतश्च या कण्डरेति कण्डराद्वयं गृह्यते // 5 // न्या०च०-सक्थिसामान्यादेकबाहुगतसशविकारं दर्श- न्या० च०-सक्थिश्रितमेवापरं विकारं दर्शयन्नाहयन्नाह-तलं प्रत्यङ्गलानामित्यादि / 'अनिलार्दिता' इति वायुः कठ्याश्रित इत्यादि / आक्षिपेत् ईषत् क्षिपेत् ; आर पूर्ववाक्यतः शेषः / तलशब्दोऽयमुपरि वर्तते, यथा-भूत- ईषदर्थे, खजे विकलगतेर्दर्शनात् / सक्नोईयोर्वधात् लमिति; तेन बाहुपृष्ठत इति संगतार्थः / इयमपि वाताद्वातकफाच; गृध्रसीसामान्यात् / विश्वाचीति चका- 1 “विश्वाची चेति चकारेण गृध्रसीविश्वाच्योः खल्लीसंशां दर्शरोऽत्र गृध्रसीविश्वाच्योर्नामान्तरमनुक्तं खयभिविधानं | यति, तयोरपि करमूलावमोटनकारित्वात् ; यदुक्तं हारीते-"विश्वाची समुच्चिनोति / उभे अप्येते शूलावमोटनादिवातरुगर्दिते गृध्रसी चोका खल्ली तीरुजान्विता" इति गयदासः” इति खल्लीसंज्ञे, "खल्ली तु पादजङ्घोरुकैटीशूलावमोटिनी (च. मधुकोशव्याख्यायाम् / 2 'महारुजः शोफो भवति तत् क्रोष्टुचि.अ. 28) इति चरके समार्थेन गृध्रसीविश्वाचीविषये- कपूर्व कोष्टकमूर्धवत् स्थूलं शिरो झेयम्' इति पा०। 3 "चिकि त्साभेदार्थ पृथक् पठितः" इति गयदासः।" इति मधुकोश१ 'पाणि प्रत्यक्षुलीनां' इति पा०। 2 'सक्योः' इति व्याख्यायाम् / 4 'कट्याश्रितः' इति गयदाससंमतः पाठः / पा०। 3 'तलं प्रत्यङ्गुलीनां' इति पा०। 4 'कण्डरापेक्षया' | 5 'पौनरुक्त्यप्रसङ्गात्' इति पा०। 6 "किञ्चिद्गतिमत्वादिति इति पा०। ५'करमूलावमोटनी' इति चरके पाठः। | गयदासः" इति मधुकोशव्याख्यायाम् / प त् ईषत् क्षिपेत् : मोर ईषदर्थे, खो पृष्ठत इति संगतार्थ वाताना

Page #366
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। * सर्वथा गतिविधाते तु पङ्गुः / खञ्जतः कलायखळे कण्डरा- शोषासामथ्यात् / अंसबन्धनं श्लेष्मा, बनातीति बन्धनं; द्वयसंधिबन्धमुक्तत्वात् प्रक्रामन् नरो वेपते इति विशेषः, कथं पुनरंसबन्धनं कफादुच्यते ? तस्यैव बन्धनेऽधिकारात्; अन्यत् सर्व तुल्यमेव / यदाह-खान्निव च गच्छतीति तदुक्तं-"सन्धयः साधु वर्तन्ते संश्लिष्टाः श्लेष्मणा तथा"; // 77 // 78 // (शा.अ. 4), तथा-"गुणाः कालात् परं श्लेष्मा बम्धनेऽक्ष्णोः न्यस्ते तु विषमं(मे) पादे रुजः कुर्यात् समीरणः॥ सिरायुतः” (उ. त. अ. 1) इति / तत्रस्थ एव कुश्य घातकण्टक इत्येष विशेयः खड(ल)काश्रितः॥७९॥ सिरा अवबाहुकं जनयतीति / चकारो भिन्नक्रमे / अवबाहुकः नि० सं०-वातकण्टकमाह-न्यस्त इत्यादि / न्यस्ते तु | संधिगतेन कफनेहेन वातेन च, संधिगतत्वात् : अंससंधेश विषमं पाद इति विषमस्थाने निक्षिप्ते पादे इत्यर्थः / खुड(ल). कफस्थानत्वात् / द्वावेती व्याधी / यदाह-"अंसशोषाव. काश्रित इति पादजङ्घासन्धिसंश्रय इत्यर्थः, 'पायाश्रयः' बाहुकयोरंसमध्यतः" (शा. अ. 8) इति / यथा चैतयोइत्यन्ये // 79 // र्वातरोगयोरपि सिराव्यधस्तथा तत्रैव वक्ष्यामः // 2 // न्या० च०-अपरं सक्थिरोगं दर्शयन्नाह-ज्यस्ते यदा शब्दवहं स्रोतो वायुरावृत्य तिष्ठति // स्वित्यादि / खुडकाश्रयः पादजवासन्धिसंश्रयः; ' पाया- शुद्धः श्लेष्मान्वितो वाऽपि बाधिर्य तेन जायते 83 श्रयः' इत्यन्ये // 79 // नि० सं०-बाधिर्यमाह-यदेत्यादि / शुद्धः केवलः / पादयोः कुरुते दाहं पित्तामुक्सहितोऽनिलः॥ | अपिशब्दाद्रक्तपित्तावरणयोरुपसंग्रहः / यद्यप्ययं व्याधिः विशेषतश्चमणात् पाददाहं तमादिशेत् // 80 // शालाक्येऽपि पठ्यते, तथाऽन्यत्रापि पठनीयः, वृद्धसमनि० सं०-पाददाहमाह-पादयोरित्यादि / विशेषतश्चङ्क तत्वात् // 83 // मणादिति विशेषेण गच्छतः, तिष्ठतस्तु सामान्येन // 8 // हनुशङ्खशिरोग्रीवं यस्य भिन्दन्निवानिलः // न्या०च०-विशेषतमतः विशेषेण गच्छतः; तिष्ठ- का कर्णयोः कुरुते शूलं कर्णशूलं तदुच्यते // 84 // तस्तु सामान्येन // 8 // नि०सं०-कर्णशूलमाह-हनुशखेत्यादि // 84 // हृष्यतश्चरणौ यस्य भवतश्च प्रसुप्तवत् // 'न्या०च०-बाधिर्यकर्णशूलौ वातव्याधौ शालाक्येऽपि पादहर्षः स विशयः कफवातप्रकोपजः॥८१॥ |च पठ्येते, अत्र वातव्याधिचिकित्सार्थत्वात् / रोगेषु यदुक्त-"बलातलं सर्वथैवोपयोज्यं वातव्याधावन्यदुक्तं नि०सं०-पादहर्षमाह-हृष्यत इत्यादि / हृषत इति / च यत् स्यात्" इति / वातस्य वातेतरदोषावरणादाधिहर्षों रोमाश्चप्रायो वेदनाविशेषोऽन्तःशीतकरः / भवतश्च प्रसुप्त क्यार्थमितरदोषस्य शालाक्ये / तदुक्तं शालाक्ये-"करोति वदिति स्पर्शाज्ञानात् सुप्ताविव भवत इत्यर्थः // 81 // दोषेश यथास्थमावृतः" (उ. त. भ.१८) इति / तेनोन्या०च०-पादहर्षः कफान्वितेन बातेन / हों रोमा-| भवन उभयकर्मापेक्षिणी चिकित्सा / बाधिर्वकर्णशले उम. अप्रायोऽन्तःशीतकरो वेदनाविशेषः / सुप्तको स्पर्शखा- यलक्षणार्थमन्त्र पठिते; तेन प्राणनाशादीनामपि बातबाधाबेदनात् सुहाविव / भवं पाददाहविपरीतः पादहर्षो बरोधः शाशेजाम्बितो वाऽपि बाधिर्व वेग नाचते पातककाभ्यां चिरविषमपादन्यासादिना परः पाददाहः खलु ति अपिनदातपित्तावरनबोलनाः॥५॥॥ सिरामुखपीडनावृतेन वायुना, सोऽसाद भिन्नः; सिरा आवृत्य सकफो वायुधमनीः शन्दबाहिनी मुखावृतत्वेन तद्विवृतौ स्वयमेव प्रशमते // 81 // नरान् करोत्यक्रियकान्मूकमिन्मिनगरदान् // 5 // अंसदेशस्थितो वायुः शोषयित्वांऽसवन्धनम् // नि०सं०-जिह्वागतवातरोगं दर्शयबाह-आवृलेलादि / सिराश्वाकुश्य तत्रस्थो जनयत्यवबाहुकम् // 82 // आवृत्य अवरुन्ध्येत्यर्थः / मूको वचनरहितः, मिन्मिणः सानुनि०सं०-असशोषावबाहुकावाह-अंसदेशेत्यादि / अस नासिकवाक्, गद्गदोऽव्यक्तवाक् // 85 // समीपोपलक्षितो देशोंऽसदेशः; अंसो बाहुशिरः / अंसबन्धनं प्लेष्माणमित्यर्थः / अंसवन्धनं शोषयित्वा 'अंसशोपं रोगं न्या० च०-उर्ध्वगतरोगसामान्वादिन्द्रियोपतापसामाकरोति' इति वाक्यशेषो ज्ञेयः / तत्रस्थः अंसदेशस्थित न्यादा जिह्वागतवातरोगं दर्शयमाह-आवृत्व वाबुः सका इत्यर्थः // 82 // इत्यादि / अयमेव हि धमनीवातरोगादिविकिस्सिते वात व्याधावुक्तः / अक्रियकानिति अविधमानकियकान् / न्या०च०-अंसे पूर्वोक्तविश्वाचीशेष रोगं दर्शयन्नाह मूकोऽवचनः; तदभावे नम्, अमक्षिकवत् ; मिम्मिमगदअंसदेशस्थितो वायुरित्यादि / धातुक्षयकृत एव वायुः, दयोरीषदर्थे, अनुदराकन्यावत् / मिन्मिणः सानुनासिकवाक्, शोषयेदंसबन्धनमिति शोषख वातकृतत्वात् / कफावृतस्य गद्गदो लुप्तपदव्यअनाभिधायी / शन्दवाहिनीरावृत्येति १'प्रसुप्तको' इति गयदाससंमतः पाठः / अभिविधावार, संपूर्धिषदर्थेषु मूकमिन्मिणगद्देषु // 8 //

Page #367
370 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां सवलिता [निदानस्थान - wwwvww.di ADHARITRanvar गुदोपस्थोत्थिता लव प्रतितूनीति सा स्मृता संजात चलं वा यदि वाऽवलम् अधो या वेदनां याति शयोत्थिता नि० सं०-वाताष्टीलामाह-अष्ठीलावदित्यादि / “अष्टीला भिन्दतीव गुदोपस्थं सा तूनीत्यभिधीयते // 86 // उत्तरापथे दीर्घवर्तुलपाषाणविशेषः" इत्येके, “चर्मकाराणां वर्तुलगुदोपस्थोत्थिता सैव प्रतिलोमविसर्पिणी॥ दीर्घा लौही भाण्डिः" इत्यपरे / घनः संहतावयवः / आयतो बेगैः पकाशयं याति प्रतितूनीति सा स्मृता // 87 // दीर्घः / बहिर्मार्गाणि वातविण्मूत्राणि / अन्येऽत्र 'नामेरधस्तात्. नि० सं०-तूनीवातमाह-अधो येत्यादि / भिन्दतीव संजातं चलं वा यदि वाऽचलम्' इति पठन्ति / प्रत्यष्ठीलामाहगुदोपस्थमिति भेदं कुर्वतीव गुदोपस्थस्येत्यर्थः / प्रतिलोमविस- एनामेवेत्यादि / एनामेव अष्ठीलाम् / तिर्यगुत्थितलेनाष्ठीलायाः पिणी अध-उत्थितोर्ध्वगामिनी / वेगैरिति वेदनावेगैर्मुहुर्मुहुः / सकाशात् प्रत्यष्ठीलाया भेदः / अस्याग्रे केचिदूरुस्तम्भं पठन्ति, खभावोपशमोपलक्षितैः, 'प्रतिलोमं प्रेधाविता' इति केचित् तन्न, चिकित्सायां पठिष्यमाणत्वान्निबन्धकाराणामसंमत. | वाच // 9. // 91 // न्या०प०-अधःस्रोतोऽभिधातव्याधि निर्दिशमाह इति श्रीडल्हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतअधो या वेदना यातीत्यादि / वेदना शूलम् / व_मूत्राश. व्याख्यायां निदानस्थाने प्रथमोऽध्यायः // 1 // बोरियतेति विण्मूत्राधाराभ्यां व्यस्तसमताभ्यामुत्थिता जाता। भिग्दतीव विदारयतीव; स्वव्याप्य यथासंख्यं व्यस्तसम न्या० च०-प्रतिशब्दविशेषणसामान्यादुदरगतसामासगुदोपस्थं याति / गुदोपस्थमिति प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः। न्याचापरमपि वातरोगं निर्दिशमाह-अष्ठीलावदनं ग्रन्थि. . उपस्यो मूत्रमार्गः। भिन्दतीवेति भेदमिव कुर्वती गुदोप- मित्यादि / 'अष्ठीला उत्तरापथे वर्तुलपाषाणः' इत्येके; 'चर्मस्थल / गुदोपस्थोपस्थिता सैव प्रतिलोमं प्रधाबितेति काराणां वर्तनीया लौही भाण्डिः' इत्यपरे / बहिर्मार्गावरोपकाशवं बेगैः प्रधाविता 'भिन्दतीव' इति पूर्ववाक्या धिनी बहिर्मार्गाणि वातविण्मूत्राणि, तेषां नियमेन रोधिनी पछेषः // 86 // 8 // या; तामेव तिर्यगुस्थितां वातविण्मूत्ररोधनशीला प्रत्यष्ठीला साटोपमत्युग्ररुजमाध्मातमुदरं भृशम् // निर्दिशेत् / उभे अप्येते पकाशयोस्थिते; अत्रैव वाताद्यआध्मानमिति जानीयाद्धोरं वातनिरोधजम् // 88 // वरोधेन क्रियोपलम्भात् / अन्ये स्वत्र 'नाभेरधस्तात् संजातं' नि० सं०-आध्मानमाह-साटोपमित्यादि / आटोपं चलं वा यदि वाऽचलाम्' इति पठन्ति // 90 // 9 // संचलनं, तेन सह वर्तत इति साटोपम् / उदरमत्र पक्काशयः। | इति सौश्रुते शल्यतने श्रीगयदासाचार्यविरचितायां. घोरं कहकारि // 8 // न्यायचन्द्रिकायां पञ्जिकायां वातव्याधिविमुक्तपार्श्वहृदयं तदेवामाशयोत्थितम् // निदानं समाप्तम् / मत्याध्मानं विजानीयात् कफव्याकुलितानिलम् 89 नि० सं०-प्रत्याध्मानमाह-विमुक्तेत्यादि / तदेव आध्मानमेव / आमाशयोत्थितं नाभिस्तनान्तरोत्थितम् / अत एव हृदयपार्श्वयोरप्यधिष्ठानमस्य प्राप्तं निरसन्नाह-विमुक्तपार्श्वहृदयमिति / व्याकुलित आवृतः // 89 // | अथातोऽर्शसां निदानं व्याख्यास्यामः॥१॥ न्या० च०-प्रतिशब्दविशेषितमपरमपि रोग दर्शय- | यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ बाह-साटोपमत्युग्ररुजमित्यादि / आटोपः संचलनं, तेन नि० सं०-अथेत्यादि / निदानं हेतुलक्षणनिर्देशः .. सह वर्तते / घोरं कृच्छं, कष्टकारित्वात् / उदरमत्र पक्वाशय | // 1 // 2 // एव, प्रत्याध्मानस्यामाशयसमुत्थितत्वात् / तदेव आध्मान न्या. च०-वातव्याधिनिदानानन्तरमझे निदानारम्भः, मेव / साटोपमामाशयसमुत्थितम् / आमाशयस्य नाभिस्त वातविण्मूत्ररोधिनी मिति पूर्वप्रकान्तस्वात्, अर्शसां च नान्तरावधिरवाड्दयपाश्वयोरप्यधिष्ठानत्वमस्य प्राप्तं निर. वातादिनिरोधित्वेन सामान्यात्, शस्त्रक्षाराग्निकर्मत्रयसाध्यसमाह-विमुक्तपार्श्वेत्यादि / विमुक्तं पार्श्वद्वयं हृदयं मर्म स्वेन शल्यतनव्याधिप्राधान्याच / अर्शसां निदानं हेतुलक्षणयेन तत्तथा // 8 // 89 // निर्देशः // 1 // 2 // भष्ठीलावद्धनं ग्रन्थिमूर्ध्वमायतमुन्नतम् // वाताष्ठीलां विजानीयावहिर्मार्गावरोधिनीम् // 10 // षडशीसि भवन्ति वातपित्तकफशोणितसन्निएनामेव रुजायुक्तां वातविण्मूत्ररोधिनीम् // पातैः सहजानि चेति // 3 // प्रत्यष्ठीलामिति वदेजठरे तिर्यगुत्थिताम् // 91 // नि० सं०-षडर्शासीत्यादि / ननु, वातपित्तकफशोणितइति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने वात- सन्निपातैः सहजानि चेत्यनेनैव पदसंख्याया लब्धलात् कथं व्याधिनिदानं नाम प्रथमोऽध्यायः॥१॥ 1 'प्रधावति' इति पा०। / २'बहिर्मार्गनिरोधिनी' इति पा० / द्वितीयोऽध्यायः।

Page #368
अध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता। 271 جی خ سی ی بی حین، ب به نامه بی بی بی .. षडिति संख्यानिर्देशः? उच्यते-द्विदोषजनिताहॊगणनापरि- तेषां निदानमभिधाय संप्राप्तिमाह-यथोक्तमित्यादि / प्रसृता हारार्थम् / यद्यपि शोणिताधिष्ठाना वातादयो रक्तार्शसा- इति "किण्वोदकपिष्टसमवाय इवोदिक्तानां प्रसरो भवति' (सू. मारम्भकाः, तथाऽप्युपचारात् 'शोणितजानि' इत्युच्यन्ते; अ.२१) इत्यादिक्रमेण प्रसृताः / प्रधानधमनीः पुरीषवाहिनीः / यथा-घृताधिष्ठानेनाग्निना दग्धो 'घृतदग्ध' इत्युच्यते // 3 // अनु पश्चात् , प्रपद्य प्राप्य / गुदवलीरिति वलिस्वक्संकोचः। न्या० च०-षडांसि भवन्तीति प्रथमं संख्याकरणं मन्दाग्नेविशेषतोऽतिशयेन मांसप्ररोहाजनयन्तीति संबन्धः / पदसंख्यायां वातादीनां बलवद्विग्रहादिषु हेतुषु, रौक्षादि- तथा ? तथा तृणेत्यादि / परिवृद्धिमासादयन्ति प्राप्नुवन्तीत्यर्थः / स्वभावलिलेषु, कर्मादिकार्यलिङ्गेषु, साध्यासाध्यचिकित्सितेषु | आचक्षत इति 'पूर्वाचायो' इत्यध्याहारः // 4 // चाङ्गभूतत्वात् / षडांसि भवन्तीत्यस्य सूत्रस्य भाष्यं- अर्शसा हेतूनतीतावेक्षणेन निर्दिशन्नाह यथोक्तः प्रकोवातपित्तकफशोणितसन्निपातैः सहजानि चेति / ननु च पणैरित्यादि / प्रकोपयन्तीति प्रकोपणानि वातादिदोषाणां षदत्वावधारणं विरुध्यते, संसृष्टार्शःषट्कस्यापि दर्शितत्वात् / संचयहेतवः प्रकोपहेतवश्व, दोषाणामसंचितानां च तदुक्कं-"अर्शस्सु दृश्यते रूपं यदा वै दोषयोर्द्वयोः / प्रकोपाभावात् / यथोकैमिति पदार्थानतिवृत्तावव्ययीभावः। संसर्ग तं विजानीयात् संसर्गः षडिधः स्मृतः" इति। "तृतीयासप्तम्योर्बहुलम्" (पा. अ.२।) इति तृतीया, उच्यते-व्याख्यातोऽयमर्थः-यत्र प्रकृतिसमसमवेतः स. बहुवचनस्याभावाभावः। यथोक्तप्रकारमनुवृत्तिः। अथवा निपातः संसर्गो वा न तत्र संख्यातिरेकमापादयति, वाक्यमेवैतत् येन प्रकारेणोक्तैः / तत्र संचयहेतवः ऋतुसमुदायिभ्योऽनन्यः समुदाय इति कृत्वा; प्रत्येकवातादि-चर्योंदिताः, प्रकोपहेतवो व्रणप्रश्नोदिता बलवद्विग्रहादयः / दोषधातुलिङ्गस्य संसर्यस्य चिकित्साया एकत्वेन वातादिष्वे- केचियाधिहेतूनपि विरुद्धाध्यशनखीसंगोत्कटकासनादीन् वावरुद्धृत्वात् / तदुक्तं चरके-“पञ्च गुल्मा इति वात पठन्ति / एकैकश इति वीप्सायां शस्प्रत्ययः / एके पित्तकफसचिपातशोणितजाः" (च. सू. अ. 19) इत्य 'द्विशः' इति न पठन्ति / शोणितस्य च प्राधान्यार्थ भिधाय पुनराह-"संसृष्टलिङ्गानपरांस्तु गुल्मांस्त्रीना पृथक् शोणितग्रहणं; तदुक्तं व्रणप्रश्नस्य द्वितीये दर्शनेदिशेदौषधकल्पनार्थम्" (च. चि. अ. 5) इति; यदि च "तदेभिरेव शोणितचतुर्थैः” (सू. अ. 21) इति, समुदायिभ्योऽनन्यः समुदाय इति प्रत्येकवातादिदोषजेषु यदुक्तं पूर्व-दोषा अपि स्वस्था धातवो दधतीति संसर्गजावरोधो न भवति तदा 'पञ्च गुल्माः' इति पञ्च- कृत्वा; यदाह चरकः-"विकारो धातुवैषम्यम्" (च. संख्यावधारणं विरुध्यते / अन्ये पुनराहुः-सन्निपातश-सू. अ.) इति, धातुवैषम्यमिति दोषधातुमलवैषम्यमिब्दस्य व्युत्पादितत्वात्....."तन, चरकादिषु सांसर्गिकाणाम- | त्यर्थः / वृद्धिक्षयाभ्यामस्वस्था धातवोऽपि दोषाः; यदाह शंसां प्रदर्शितत्वात् // 3 // चरकः-"किंचिदोषप्रशमनं" (च. सू. अ.१) इति; | दुष्टवातादिधातुमलप्रशमनमित्यर्थः / दोषशब्दो दुष्टेषु तत्रानात्मवतां यथोक्तैः प्रकोपणैर्विरुद्धाध्यशन धातुष्वपि वर्तते, तदयुक्तमेव "अत्रैतावता शोणितस्यैकस्यैव स्त्रीप्रसङ्गोत्कटुकासनपृष्ठयानवेगविधारणादिभि दोषत्वमुच्यते किं तर्हि न रसादीनामपि; व्रणप्रभे तु व्रणे विशेषैः प्रकुपिता दोषा एकशो द्विशः समस्ताः | शोणितस्य प्राधान्यार्थ हेस्वादिषु पृथग्ग्रहणम्" इति / शोणितसहिता वा यथोक्तं प्रस्ताः प्रधानधमनी तथा व्याधिसमुद्देशीये "दोषदूषितेव्वत्यर्थ धातुषु संज्ञा रनुप्रपद्याधो गत्वा गुदमागम्य प्रदूष्य गुदवली- क्रियते रसजोऽयं रक्तजोऽयम्" (सू. भ. 24) इत्यादि / मांसप्ररोहाअनयन्ति विशेषतो मन्दाग्नेः, तथा अतोऽत्र शोणितस्य सामान्ये धातुत्वे दोषत्वमपीति विशेतृणकाष्ठोपललोष्ठवस्त्रादिभिः शीतोदकसंस्पर्श- पेण शोणितस्य दोषवचनं सहेतुकमेवेति / तेषामिदानी नादा कन्दाः परिवृद्धिमासादयन्ति, तान्य सी-प्रसरपूर्वकस्थानसंश्रयालक्षणां संप्राप्तिं दर्शयज्ञाह-यथोकं त्याचक्षते // 4 // प्रसृता इत्यादि / यथोक्तमिति उक्तप्रकारानतिक्रमेण नि० सं०-अर्शसा हेतून् संप्राप्तिं च दर्शयन्नाह- प्रस्ताः / भधोगमनादधोजातानन्यान् विकारान् कुतो तत्रेत्यादि / प्रकुपिता दोषा मांसप्ररोहाजनयन्तीति संबन्धः / न कुर्वन्तीत्याह-प्रधानधमनीम(र)नुसृत्येति / प्रधानअनात्मवताम् अजितेन्द्रियाणाम् / यथोकैः प्रकोपणैर्बलवद्विग्र- मनीमि(रि)ति “अधोगतास्तु वातमूत्रपुरीषशुक्रातहादिक्रोधशोकादिदिवाखानादिभिः / विरुद्धं बहुधा हिताहिती- | वादीन्यधो वहन्ति / तासु पित्ताशयमभिप्रपन्नास्तग्रस्थयोक्तम् / स्त्रीप्रसङ्ग इत्यत्र प्रशब्देनात्यन्तसक्तिः प्रतिपाद्यते / मनपानरसमभिविपक्रमौष्ण्याद्विवेचयन्त्योऽभिवहन्त्यः शरीर 'गुदपाणीसमायोगः प्राहुरुत्कटुकासनम्', 'उकुडु' इति लोके। तर्पयन्ति, अर्पयन्ति चोर्ध्वगानां तिर्यगाणां च, रसस्थान अश्वादीनां पृष्ठेन गमनं पृष्टयानम् / वेगविधारणशब्देन वात-चाभिपूरयन्ति; आमपकाशयान्तरं च त्रिधा जायन्ते" (शा. विण्मूत्रादीनां वेगधारणम् / विरुद्धाशनशब्देन गुरुशीताभि- भ.९)। प्रधानग्रहणमप्रधानां निरस्यति / अधोगत्वेऽपि ध्यन्दिविदायसात्म्यप्रमिताशनादीनि गृह्यन्ते / विशेषैर्भेदैः। बस्त्यादिरोगं निरसलाह-गुदमागम्येति / तत्रापि कुतो न .

Page #369
272 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाल्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान ....... ..... .. . .A rur . co भगन्दरबद्धगुदगुदभ्रंशादीन् कुर्वन्तीत्याह-विशेषतो मन्दा- रोमान्तेभ्य इत्यादि / यवाध्यधः सार्धयवः। एतेन त्रियवोsनेरिति / मन्दाग्नेविशेषादिति समानाधिकरणे पञ्चमी / गुलः, साधेन यवेनार्धाङ्गुलस्वात् / तत्र भालुकिः-"तस्य मन्दाग्नेर्विशेषतोऽसि जनयन्ति / केचिदोषजानामेव वलीरोममालिका, तस्या उपर्यध्यर्धयवमात्रो गुदौष्टः, तृणादीन् परिवृद्धिहेतूनाहुः / पठन्ति च-'तृणलोटो- तस्मादूर्ध्वमङ्गुलमात्रा प्रथमा, द्वितीयाऽध्यर्धमङ्गुला, तृतीपलवस्त्रादिशीतोदकसंस्पर्शादृद्धिमासादयन्ति, तान्यशांसी- याऽपि तथैव" इति / भोजेऽपि-"रोमान्तेभ्यो यवाध्यधं त्याचक्षते'। इतिशब्देनात्र शैलीपरिभाषितत्वमशंसां द्योत- गुदौष्ठं परिचक्षते / गुदौष्ठादङ्गुलं चैव प्रथमां तु वलिं यति / यदाह चरकः-"केचिद्भूयांसमेव क्षेत्रमुपदिशन्त्य- विदुः" इति / तत्र गुदौष्ठादर्धाङ्गुलमेव गुदौष्टेऽर्शसां सां; तद्यथा-शिश्नममपत्यपथमित्यादि / अधिमांससंज्ञ संभव इति // 5-7 // एषः / गुदवलिजानां स्वर्शासीति तन्त्रे संज्ञा" (च. चि.. सज्ञा (च.चि. तेषां तु भविष्यतां पूर्वरूपाणि-अन्नेऽश्रद्धा और अ. 14) इति / अन्ये तु विशेषतो गुदमेगास्व. कच्छात पक्तिरम्लीका परिदाहो विष्टम्भः पिपासा शांस्येव जनयन्ति // 4 // सक्थिसदनमाटोपः कार्यमुद्गारबाहुल्यमक्ष्णोः तत्र स्थूलान्त्रप्रतिबद्धमर्धपञ्चाङ्गुलं गुदमाहुः, श्वयथुरन्त्रकूजनं गुदपरिकर्तनमाशङ्का पाण्डुरोगतस्मिन् वलयस्तिस्रोऽध्यर्धाङ्गुलान्तरसंभूताः प्रवा- ग्रहणीदोषशोषाणां कासश्वासौ बलहानिर्ममहणी विसर्जनी संवरणी चेति चतुरङलायताः; स्तन्द्रा निद्रेन्द्रियदौर्बल्यं च // 8 // सर्वास्तिर्यगेकाङ्गुलोच्छ्रिताः॥५॥ नि०सं०-तेषामित्यादि / भविष्यतां भवितुकामानाम् / शङ्कावर्तनिभाश्चापि उपर्युपरि संस्थिताः॥ अम्लीका अम्लोद्गारः / सक्थिसदनम् ऊरुग्लानिः, स्फुटनगजतालनिभाश्चापि वर्णतः संप्रकीर्तिताः॥ मिवेत्येके / आटोप आध्मानम् / पाण्डुरोगादीनामाशङ्का रोमान्तेभ्यो यवाध्य? गुदौष्ठः परिकीर्तितः॥ 6 // विकल्पः / कासश्वासौ भ्रमस्तन्द्रा निद्रेन्द्रियदौर्बल्यं च 'जायते' नि०सं०-इदानीं गुदं गुदवलीश्च विवृण्वन्नाह-तत्रे- इति शेषः॥८॥ . त्यादि / स्थूला त्रं कव्यत्रं 'गुदात्रं' इति प्रसिद्धम् / अर्धपश्चा न्या० च०-स्थानसंश्रये संप्राप्तिरूपे पूर्वरूपं दर्शयगुलमिति अर्धपञ्चममलं यस्मिन् तत्तथा, एतेन सार्धचतुरङ्गु माह-तेषां तु भविष्यतामित्यादि / इन्द्रियदौर्बल्यमिति लप्रमाणं गुदमित्यर्थः / अध्यर्धाङ्गुलान्तरसंभूता इति साधैंकाङ्ग चक्षुरायधिष्टितदोषेण तच्छक्तिव्याघातादशक्तिपूर्वकरूपादि. लान्तरसंजाताः / तत्रोपरितनं वलिद्वयं शङ्खावर्तनिभं प्रत्येकम ग्रहणम् // 8 // न्तरेण सह साधैंकाकुलं, प्रथमा तु वलिरन्तरेण विनैकाङ्गुलो. च्छाया, अर्धाङ्गुलस्तु गुदौष्ठ ईदृशं बोद्धव्यम् / अत एव 'प्रथमा जातेष्वेतान्येव लक्षणानि प्रव्यक्ततराणि भव. तु गुदौष्ठादङ्गुलमात्रे' इत्यग्रे वक्ष्यति / तासां नामान्याह न्ति // 9 // प्रवाहणीत्यादि / प्रवाहयतीति प्रवाहणी, विसृजतीति विसर्जनी, जतीति विसर्जन नि० सं०-तेषां सामान्यरूपमाह-जातेष्वित्यादि / एतानि संवृणोतीति संवरणी। गुदीष्ठप्रमाणमाह-रोमान्तेभ्य इत्यादि / पूर्वोक्तानि // 9 // रोमान्तेभ्यो रोमप्रान्तेभ्यः रोममालिकायाः / यवाध्यधः तत्र मारुतात् परिशुष्कारुणविवर्णानि विषममसा! यवः, अर्धाङ्गुलप्रमाण इत्यर्थः, अङ्गुलस्य त्रियवप्रमाण- ध्यानि कदम्बपुष्पतुण्डिकेरीनाडीमुंकुलसूचीमुखा. लात् // 5 // 6 // कृतीनि च भवन्ति; तैरुपद्रुतः सशूलं संहतमुपवे. प्रथमा तु गुदौष्ठादङ्गुलमात्रे // 7 // श्यते, कटीपृष्ठपार्श्वमेदगुदनाभिप्रदेशेषु चास्य नि० सं०-प्रथमा वलि दौष्ठात् कियहरे भवतीत्याह- वेदना भवन्ति, गुल्माष्ठीलाप्लीहोदराणि चास्य प्रथमेत्यादि / प्रथमा 'वलिः' इति शेषः // 7 // तन्निमित्तान्येव भवन्ति, कृष्णत्वकनखनयनदशन वदनमूत्रपुरी पुरुषो भवति // 10 // न्या०च-तत्रानगुदाङ्गुलिवलीश्चापि विवृण्वनाह-तत्र | स्थूलाचप्रतिबदमित्यादि / प्रवाहणीति प्रपूर्शत 'वह' प्रयने, नि० सं०-विशिष्टं रूपमाह-तत्रेत्यादि / परिशुष्काणि इत्यस्मात् कर्तरि षट् / विसृजतीति विसर्जनी / संवृणो- अनास्रावीणि / अरुणानि ईषद्रक्तानि / विवर्णानि विविधवर्णानि / वीति संवरणी / तासु का किं प्रमाणेति दर्शयवाह-तत्र | विषममध्यानि निनोन्नतमध्यानि, केचिदत्र 'विषमध्यामानि' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-विषमाणि निनोन्नतलेन, 1 तदस्त्यधिमांसदेशतया' च इति वर्तमानचरकपुस्तके ध्यामानि दग्धेष्टिकादिवस्तुवर्णानि / तुण्डिकेरी वनकार्पासिका, पाठः / 2 'भत्र चतुरङ्गुलायता इति संकुचितावस्थायामित्येवावधेयं, तत्पुष्पाकृतीनि / अन्ये वत्र "तुण्डिकेरीनाडीमुकुलसूचीमुखभन्यथा पुंसां नारीणां च यथाक्रममुपदेश्यमाणं पञ्चपडङ्गुलपरिणा | सदृशानि भवन्ति" इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-तुण्डिहमशोंयत्रमनुपपन्नं स्यात् , स्रोतःप्रमाणापेक्षया स्थूलतरत्वात्' इति हाराणचन्द्रः / 'चतुरंकुलाः, ताः सर्वाः' इति पा० / 1 'ग्रणीदोषोदराणां' इति पा० / 2 'नाडीमुख०' इति पा० /

Page #370
अध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता। 273 केरी बिम्बी, तस्या नाडी नालिका; मुकुलं पुष्पमुकुलं; सूची नि० सं०-श्लेष्मजानीत्यादि / स्थिराणि कठिनानि / पाण्ड्न सीवनद्रव्यम् ; एषां मुखसदृशानि भवन्ति / उपद्रुतः अभि- धूसराणि / करीरो मरुदेशातिप्रवृद्धो वृक्षविशेषः; पनसो बहिःभूतः। संहतं धनम् / उपवेश्यते विसर्ग कार्यते / गुल्मादीनि कण्टकिफलः 'कटहल' इति लोके, तस्य फलसदृशानि / अनल्पं चास्य तनिमित्तानीत्युपद्रवकथनम् // 10 // बहु / शीतज्वरः शीतप्रधानज्वरः // 12 // न्या०च०-सतो रूपं दर्शयन्नाह-तत्र मारुतादित्यादि। न्या० च०-कफजान महामूलाान न पित्तजवत्तनुतत्र 'अासि नाम जायन्ते नासनिपतितैत्रिभिः' इति सर्वेषा- मूलानि / स्थिराण कठिनानि / मेव (सर्वजत्वं) उत्कर्षतस्त्वेकदोषजस्वम्, उक्तमेव तदसकृत् रक्तजवत् / रक्तजवत् / मांसधावनं सान्द्रमांसहालनोदकं, तस्यकाशं "द्रव्यमेकरसं नास्ति, न रोगोऽप्येकदोषजः / योऽधिकस्तेन तरसदृशम् / शीतज्वरः शीतप्रधानो ज्वरः // 12 // निर्देशः क्रियते रसदोषयोः" इति / परिशुष्कारुणवर्णानि रक्तजानि न्यग्रोधप्ररोहविद्रुमकाकणन्तिकाफपरितः शुष्काण्यनास्त्राविणीत्यर्थः / कफजान्यपि 'न भिद्यन्ते लेसदृशानि पित्तलक्षणानि च, यदाऽवगाढपुरीषन स्रवन्ति च' इति वचनाच्छेषाणि सवन्त्येव / विषम- पीडितानि भवन्ति तदाऽत्यर्थ दुष्टमनल्पमस्क मध्यानि विषमो निनोन्नतत्वेन मध्यो भागो येषां तानि / सहसा विसृजन्ति, तस्य चातिप्रवृत्तौ शोणिताति. विवर्णानि दग्धेष्टकादिवस्तुवर्णानि / कदम्बपुष्पाकृतीनीति योगोपद्रवा भवन्ति // 13 // कदम्बो वृक्षकदम्बः, तस्य पुष्पं यथा केसरकण्टकेन निर- नि०सं०-रक्तजानीत्यादि / न्यग्रोधप्ररोहो वटप्ररोहः, तरं परिपुटितमिव तथाऽस्थिपि निरन्तरत्वक्परिपुटनेन विद्रुमः प्रवालः, काकणन्तिका गुजा 'चिरिहिण्टिका' इति लोके, विषमविस्तानि / तुण्डिकेरी बिम्बी, तस्या नाडी नालिका, काकादनीत्यपरे / चकारेणानुबन्धभूतवातकफरूपमनुक्तमपि मुकुलं पुष्पमुकुलं, सूची सेवनद्रव्यम्, एषां मुखाकृतिसह- समुच्चीयते / शोणितातियोगोपद्रवा आक्षेपकादयः॥ 13 // शानीति अनेन प्रतनुमुखानीत्युक्तम् / गुरुमादीनि चास्य न्या०च०-रक्तजानीत्यादि / न्यग्रोधो वटः, तस्य तनिमित्तानीत्युपद्रवकथनम् / कृष्णशब्दस्वगादिभिर्वर्णान्तैः प्ररोहः, एषामन्यतमवर्णसंस्थानानि एकतमवर्णानि, एक. सह प्रत्येकमभिसंबध्यते / एवं पित्तजेऽपि पीतशब्दः, एवं तमसंस्थानानि / पित्तलक्षणानि चेति आग्नेयत्वे रक्तपित्तस्य धेतशब्दः श्लेष्मजेषु // 10 // चैकत्वात् / चकारेणानुबन्धभूतवातकफरूपमनुक्तमपि समुपित्तात्रीलाग्राणि तनूनि विसीणि पीतावमा- चीयते / तदुक्तं रक्तार्शःसु चरके-"तत्रानुबन्धो द्विविधः सानि यकृत्प्रकाशानि शुकजिह्वासंस्थानानि यव- श्लेष्मणो मारुतस्य च / विह भवेत् कठिनं रूक्षं" (च. मध्यानि जलोकोवसहशानि प्रक्लिन्नानि च भव- | चि. अ. 14) इत्यादि / यवरूपमनुक्तनिर्दिष्टं दृष्टव्यम् / | यवमध्यादयो धर्माः सविशेषणाश्चातिसारज्वरादयश्वोपद्रवा दाहपिपासामूच्र्छाश्चास्योपद्रवा भवन्ति, पीतत्वा- अतिदेशेनैव निर्दिष्टा द्रष्टव्याः / अत्यर्थदुष्टमनुबन्धभूतखनयनदशनवदनमूत्रपुरीषश्च पुरुषोभवति॥११॥ वातादिदोषदूषणकृतकृष्णादिवर्णम् / शोणितातियोगोपद्रवा भाक्षेपकादयः // 13 // नि०सं०-पित्तादित्यादि / विसपीणि प्रसरणशीलानि / संस्थानमाकारः / यवमध्यानीति पीनमध्यानि मूलाप्रयोस्तनूनि / मान सन्निपातजानि सर्वदोषलक्षणयुक्तानि // 14 // प्रक्लिन्नानि क्लेदस्रावीणि // 11 // नि० सं०-सर्वदोषलक्षणयुक्तानीति “सर्वेषां चार्शसां यानि न्या०प०-पित्तजानि यवमध्यानीति पीनमभ्यानि / / | लक्षणानि" इति जेज्झटः, गयदासस्तु 'सन्निपातजानि सर्व. शुकजिलासंस्थानानि शुकजिह्वाग्रतनूनि / जलौकोवक्रस-| | लक्षणानि' इति पठति, व्याख्यानयति च-“सर्वेषां वातादीनां लक्षणानि खभावकर्मभूतानि येषु तानि तथा" इति // 14 // दशानि भित्रमुखत्वेन सूक्ष्मरन्ध्रवन्मुखानि / प्रक्लिनानि छेदनावीणि // 11 // न्या०च०-ससिपातजानि सर्वलक्षणानीति मात्र सर्वेषां वातादीनां लक्षणानि, एवमसंदेहाथ 'त्रिदोषलिङ्गानि' श्लेष्मजानि श्वेतानि महामूलानि स्थिराणि इत्येवं ब्रूयात्; किञ्च 'समुदायिभ्योऽनन्यः समुदायः' वृत्तानि निग्धानि पाण्डूनि करीरपनसास्थिगो इत्यनेन न्यायेन संख्याभेदश्च न प्रामोति, संख्यामेदहेतोस्तनाकाराणि, न भिद्यन्ते न स्रवन्ति कण्डूबहुलानि वातादे कारणस्य लक्षणभूतत्वेन धर्माणामप्यमेदात् / मेदो च भवन्ति; तैरुपद्रुतः सश्लेष्माणमनल्पं मांसधा हि भेदवतां कारणभेदाद्विरुधर्माध्यासाच। तेन सर्वेषां वनप्रकाशमतिसार्यते, शोफशीतज्वरारोचकावि वातादीनां लक्षणानि स्वभावकर्मभूतानि येषु तानि सहपाकशिरोगौरवाणि चास्य तनिमित्तान्येव भवन्ति, शुक्लत्वङ्गखनयनदशनवदनमूत्रपुरीषश्च पुरुषो १०फलान्यतमवर्णसंस्थानानि' इति गयदाससंमतः पाठः। भवति॥१२॥ | 2 'सर्वलक्षणानि युक्तानि' इति गयदाससमतः पाठः स्यात् / सु. सं. 35

Page #371
274 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान जानि / यदाह-तेषां दोषत एव प्रसाधनमिति / युक्तानि च सकलमेव दुष्टं शुक्रशोणितं, दुष्टवातादिप्रकृतिकानां समाहितानि, 'युज' समाधौ इत्यस्मात् प्रयोगः / अत्रैव स्फुटितकरचरणादेरुक्षाल्पमश्रुकेशादेश्च सर्वाङ्गविकारस्यो. चरकः-"सरों हेतुत्रिदोषणां लक्षणं सहजैः समम्"- पलम्भात् / सहजार्शःसु न सर्वाङ्गविकारोपलम्भ इति चेत्; (च. चि. अ. 14) इति / उपद्रवा अप्येषां सहजानामिव, न, "कृशः सिरासन्ततगात्रः क्षीणरेता" इति रसादिशुक्राअम्रापि तेषां सद्भावात् , अन्यथा लक्षणसामान्यं न स्यात् / न्तधातुक्षयात्, तथा 'प्राणास्यशिरोक्षिश्रवणरोगी' तथा उपद्वाणामपि हि परिच्छेदहेतुत्वालक्षणानीव न तु लक्ष- 'क्षामस्वर' इत्यादिना सर्वाङ्गविकारोपलम्भात् / तथा णान्येव, अत्रापि तेषां सद्भावात् / अत एव 'तैरुपद्रुतः' चरकेऽपि-"क्षामभिन्नसक्तजर्जरस्वरः" (च. चि. अ. इति लक्षणेभ्यः पृथमुपादानमुपद्रवाणाम् // 14 // 14) इति / अनेन सकलविकलत्वेनोपलम्भः / चरके . सहजानि दुष्टशोणितशक्रनिमित्तानि. तेषां दोषत 'क्रोधनः' इत्यनेन, स्वतने 'प्रध्यानपरः' इत्यनेन च एव प्रसाधनं कर्तव्यं, विशेषतश्चैतानि नानि चित्तचेष्टाविकृतिः / 'परमलसश्च' इति कायचेष्टाविक्रतिः। तदेवं सकलगायावयवगतैव सहजार्शःस्वल्पशुक्रशोणितयोपरुषाणि पांसूनि दारुणान्यन्तर्मुखानि; तैरुपद्रुतः कृ ष्टिरस्त्येव, विशेषेण तु गुदवलिबीजभागे" इति / तेषां शोऽल्पभुक सिरासन्ततगात्रोऽल्पप्रजः क्षीणरेताः लिङ्ग चिकित्सितोपयोगि दर्शयन्नाह-तेषां दोषत एवेआमस्वरः क्रोधनोऽल्पाग्निप्राणः परमलसश्च, तथा त्यादि / येन दोषेण शुक्रशोणितगेन गुदवलिभागो दृषितघ्राणशिरोऽशिनासाश्रवणरोगी, सततमन्त्रकूजा स्तस्य दोषस्य स्वभावकार्यभूतवर्ण निदानाकृतिभिः प्रसाधनं टोपहृदयोपलेपारोचकप्रभृतिभिः पीड्यते // 15 // विज्ञानमित्येके / अन्ये तु "दोषत इति ल्यब्लोपे पञ्चमी, तेन नि० सं०-शरीरेण सह जातानामर्शसां दोषेभ्यो भिन्नं दोषलिङ्गं समीक्ष्य प्रसाधनं चिकित्सा" इत्याहुः, लिङ्गज्ञानस्य हेतुं दर्शयन्नाह-सहजानीत्यादि / दुष्टशोणितशुक्रनिमित्तानीति चिकित्सार्थत्वादेव / इदानी विकृतिविषमसमवायेन दोषगर्भगुदारम्भकमात्रं बीजं दुष्टं न सर्व, सर्वदुष्टले हि प्रजोत्प- दूष्यराशेरन्यत्वाद्विशिष्टमप्यत्र लिङ्गं दर्शयन्नाह-विशेषतो त्तिरेव न स्यात् / 'तेषां दोषत एव प्रसाधनं कर्तव्यमिति येन दुर्दर्शनानीत्यादि / सामान्यतः सर्वाशांसि वातादिवर्णदोषेण यस्य शुक्रशोणितं दूषितं भवेत्तस्य दोषस्य लक्षणवर्णवेद- वेदनासंस्थानादिसमानानि विशेषात् पुनर्दुर्दर्शनादीनि / सहनाकृतिभिः प्रसाधनं विज्ञानम्' इत्यके; अन्ये तु 'दोषत इति | जत्वेन विद्रधिवन्मांसाद्यन्तरवि(प्र)शिष्टत्वात् पायवन्तर्गदोषलिङ्गं समीक्ष्य प्रसाधनं चिकित्सा' इत्याहुः / दुर्दर्शनानि तानि दुःखेन दृश्यन्ते। जतः स्पर्शसुखानीति / भेदाश्राववादुःखेन दृश्यन्ते, अन्तर्विद्रधिवदित्यर्थः / पासूनि धूसराणि / नरो येषां (1); भेदनावे चात्र कथमिति चेत् वातजेषु दारुणानि अतिदुःखकराणि // 15 // 'परिशुष्काणि' इति विशेषणात् , कफजेषु 'नावभिद्यन्ते न न्या०च०-शरीरेण सहजाताना दोषेभ्यो भिन्नं हेतुं | . सवन्ति' इति वचनाच्छेषेष्वाईत्वं भेदस्रावी चावगन्तव्यौ / दर्शयन्नाह-सहजानीत्यादि / गुदवल्यारम्भकदुष्टशुक्रशो | तेन सर्वेषामेवापाकित्वं, तदेव कथमिति चेत् ? भेदोबाणितभागबीजानीत्यर्थः / यदाह चरकः-"तत्र बीजे | हुल्यात्; यदुक्तं चरके-"तेषां,पुनरधिष्ठानं मेदो मांसं गुदवलिबीजभाग उपतप्तः सहजानामर्शसा हेतुः" (च. स्वक् च" (च. चि. अ. 14) इति / रक्तजानामानेयत्वेन वि. भ. 14) इति / अत एव जन्मन्य प्रतिबन्धः, अन्यथा पाक इति चेत् ? न, रक्तार्बुदवदापि मेंदसोऽतिरेकात् // 15 // कथमेतच्छुकशोणितं सकलावयवदुष्टं गर्भजनमायालं स्यात्। भवति चात्रअन्ये पुनराहुः-"अविशिष्टदुष्टशोणितवचनेज समुदाय- बाहामध्यवलिस्थानां प्रतिकुर्याद्भिषग्वरः॥ दुष्टिरभिप्रेता / विशेषेण तु गुदवलीबीजभागे एव, न च अन्तर्वलिसमुत्थानां प्रत्याख्यायाचरेत् क्रियाम् 16 सर्वदुष्टीनां सर्वोपघातशक्तयः / एवं हि सर्वाङ्गगतदोषमधु नि० सं०-स्थानाश्रयं साध्यादिवं दर्शयन्नाह-भवति मेहिशोषप्रभृतीनामपत्यानि न स्युरेव." तत्रैवं "जातः. प्रमेही मधुमेहिना वा" (च. चि. अ. 6) इति चरकवच चात्रेत्यादि / अन्तर्वलिः अभ्यन्तरवलिः / प्रत्याख्याय असाध्यानात् / मधुमेहिनश्च सर्वाङ्गदुष्टिः, यदुक्तं-"कृत्स्नं शरीरं न्येतान्यांसीति निराकृत्य // 16 // निष्पीड्य मेदोमजवसायुतः / अधः प्रक्रमते वायुस्तेना न्या०च०-तत्रार्शसां चतुर्विधः साध्ययाप्यत्वादावुपासाध्यास्तु वातजाः" (नि.भ..) इति / न च सर्वाः धिभेदः-स्थानं, दोषाः, जन्म, कालश्चेति / तन्त्र स्थानं बासर्वाङ्गगतदुष्टयः पुंसामपत्यविधातकाः, वातादिप्रकृतिष्वपि ह्यादिवलिः, दोषाः-एकद्वित्रिदोषजादि, जन्म तु सहजादि सर्वाङ्गारम्भकस्य बीजस्य वातादिदुष्टावप्यपत्यदर्शनात् / तत्र कालः पुनः परिसंवत्सरादि / उपद्रवासाध्यताऽवारणीये "तृष्णारोचकमूर्छात" (सू. अ. 33) इत्यादि / तत्र १पाण्डूनि' इति पा० / 2 'अल्पानिः' इति पा० / 3 'यत्' स्थानाश्रयं साध्यत्वं दर्शयन्नाह-बाह्यमध्यवलिस्थानामिइति पा०। | त्यादि / तत्र बाह्ममध्यवलिजानां गुदमर्मप्रत्यासनत्वात् कृच्छू

Page #372
अध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता। 275 - साध्यता द्विदोषजत्वाच; अभ्यन्तरवलिजानां त्वसाध्यता नि० सं०-खगधिष्ठानमेव चमकीलाख्यमझे दर्शयन्नाहगुदमर्मप्रस्यासनस्वात् त्रिदोषजस्वाच्चेति चरकाशयः // 16 // | व्यानस्त्वित्यादि / बहिः गुदौष्ठाद्वहिः; अन्ये तु 'बहिःशब्देभिप्रपन्ना मांसशोणिते नान्यत्रापि' इति कथयन्ति / कीलवत् शङ्कतुल्यानीत्यर्थः // 18 // प्रदूष्य कण्डूं जनयन्ति, ततः कण्डूयनात् क्षतं समु. न्या० च०-स्वगतमेव चर्मकीलाख्यमों दर्शयबाहपजायते, तस्मिंश्च क्षते दुष्टमांसजाः प्ररोहाः व्यानस्वित्यादि / श्लेष्माणं परिगृह्येति संप्राप्तिः / बहिः पिच्छिलरुधिरनाविणो जायन्ते कूर्च किनोऽभ्यन्तः स्वचो बहिः, 'बहिर्गदौष्ठात्' इत्येके / अन्ये तु "ध्यानस्य रमपरिष्टाद्वा, तेत शेफो विनाशयन्त्यपतन्ति च सर्वत्वगधिष्ठानत्वादधोगतदोषकृतार्शस्सु पूर्वमकीर्तनात् पुंस्त्वं, योनिमभिप्रपन्नाः सुकुमारान् दुर्गन्धान् पूर्वमधऊर्ध्वगतदोषकृतार्शसां कीर्तितत्वेन तिर्यग्गतदोषापिच्छिलरुधिरनाविणश्छत्राकारान् करीराजन- रब्धत्वाद् गुदौष्ठावहिरन्यत्रापि" इत्याचक्षते // 18 // यन्ति, ते तु योनिमुपनन्त्यार्तवं च नाभिमभिप्र- भवन्ति चात्रपन्नाः सुकुमारान् दुर्गन्धान पिच्छिलाम् गण्डूपद. तेषु कीलेषु निस्तोदो मारतेनोपजायते // मुखसहशान् कराराञ्जनयान्त; त एवाध्वमागताः श्लेष्मणा तु सवर्णत्वं ग्रन्थित्वं च विनिर्दिशेत् // 19 // श्रोत्राशिघ्राणवदनेष्वर्शास्युपनिर्वर्तयन्ति; तत्र पित्तशोणितजं रौक्ष्यं कृष्णत्वं श्लक्ष्णता तथा // कर्णजेषु बाधिर्य शूलं पूतिकर्णताच, नेत्रजेषु वर्मा- समुदीर्णखरत्वं च चर्मकीलस्य लक्षणम् // 20 // वरोधो वेदना सावो दर्शननाशश्च, घ्राणजेषु प्रति नि० सं०-तेषां चर्मकीलानां दोषलिङ्गमाह-भवन्ति श्यायोऽतिमात्रं शवथुः कृच्छोच्छासता पूतिनस्यं / | चात्रेत्यादि / सवर्णवमिति श्लेष्मणः समानवर्णतेत्यर्थः / ग्रन्थिलं सानुनासिकवाक्यत्वं शिरोदुःखं च वक्रजेषु कण्ठौ. | प्रन्थिभावः / पित्तेत्यादि / तेषु चर्मकीलेषु / रौक्ष्यमिष्ठतालूनामन्यतमस्तैिर्गद्गदवाक्यता रसाशानं त्यादि पितशोणितजं विनिर्दिशेत् / समुदीर्णखरत्वम् अतीव मुखरोगाश्च भवन्ति // 17 // कठिनत्वम् / चर्मकीलस्य लक्षणमिति एतद्वातादिदोषमेदतनि० सं०-मेढ़ादिष्वस्यिाह-प्रकुपितास्वित्यादि / अभि- श्चमकीलस्य लक्षणमुक्तम् / केचिचर्मकीलानां दोषलिङ्गं न प्रपन्ना आश्रिताः / कूर्च किनः सूक्ष्मदीर्घाङ्करसन्तानिनः / अभ्य-पठन्ति // 19 // 20 // न्तरमिति मणौ / उपरिष्टादिति बाह्यचर्मणि / पुस्खं शुक्र पुंश्चिई न्याच०-तेषां चर्मकीलानां दोषलिङ्ग केचिदधीच / योनिमभिप्रपन्ना इत्यादि अभिप्रपन्ना दोषा इति संबन्धः / यते-तेषु कीलेषु निस्तोद इत्यादि // 19 // 20 // करीरान अङ्करान् / नाभिमभिप्रपन्ना इत्यादि दोषा इत्यत्रापि संबध्यते / त एव दोषा इत्यर्थः / उपनिवर्तयन्ति जनयन्ती | अर्शसां लक्षणं व्यासादुक्तं सामान्यतस्तु यत् // त्यर्थः / तत्रेत्यादि / वावरोध इति वर्त्म अक्षिपुटः / तत्सर्व प्राग्विनिर्दिष्टात्साधयेद्भिषजां वरः // 21 // घ्राणजेष्वित्यादि / क्षवथुः छिक्का / वनजेष्वित्यादि / अन्यतम ____नि०सं०-इदानीं सर्वेषामेव मेदादिजानां वातादिलक्षणस्मिन् एकतमस्मिन् स्थाने 'उत्पन्नेष्वर्शःसु' इति शेषः // 17 // मतिदेशेन निर्दिशनाह-अर्शसामित्यादि / अर्शसां मेदादिजानां वातादिदोषलक्षणं विना यत् संक्षेपतो लक्षणमुकं तत् सर्व न्या० च०-स्थानान्तरेष्वप्यन्यैरभ्युपगतमर्शस्त्वमङ्गी साधयेत् जानीयात् चिकित्सेद्वा / कथमित्याह-प्राग्विनिर्दिकृत्य तन्नाशासि निर्दिशनाह-प्रकुपितास्त्वित्यादि / अधो ष्टादिति; "प्राक् पूर्व व्यासेन प्रत्येकं वातादिजा लक्षणमुक्त गता एव मेढमभिप्रपन्नाः / कूर्च किनः सूक्ष्मदीर्घाकुरसंता वीक्ष्येत्यर्थः" इति गयदासाचार्य अन्ये तु "संक्षेपतः निनः / अभ्यन्तरमिति मणौ / उपरिष्टादिति बाह्मचर्मणि / षोढा, व्यासतो विस्तरेण, प्राग्विनिर्दिष्यत् पञ्चदशधा प्रसरात् उपन्नन्ति च पुंस्त्वं शुक्रम् / अधोगता एव योनिमभि. साधयेत्" इति मन्यन्ते // 21 // प्रपनाः कन्दाकारान् करीरानुपजनयन्तीति संबन्धः। ऊर्ध्व न्या०च०-इदानीं सर्वेषामेव मेढादिजानां चर्मकीलामागताः 'दोषाः' इति वाक्यशेषः, घ्राणादिष्वास्युपनयन्ति / ख्यानां वातादिदोषलक्षणमतिदेशेन निर्दिशमाह-दुर्नाम्नाचरकेऽप्येतदस्त्यधिष्ठानमर्शसामुक्तं; तथाहि--"केचिद्भूयांसमेत देशमुपदिशन्त्यर्शसां गलमुखनासाकर्णाक्षिवानि मित्यादि / दुर्नाम्नां मेड्रादिजानामर्शसां संक्षेपतो लक्षणं यदुक्तं वातादिदोषलक्षणं विना सामान्यलक्षणमात्रमभिस्वक् च" (च. चि. अ. 14) इति // 7 // हितं, तत् साधयेजानीयात् , चिकित्सेच्चेति चाथैः। प्राग्विव्यानस्त प्रकुपितः श्लेष्माणं परिगृह्य बहि: निर्दिष्टादिति ल्यब्लोपे पञ्चमीति केचित् / प्राग्विनिर्दिष्टादिति स्थिराणि कीलवदासि निर्वर्तयति. तानि चर्मकी सूत्रस्थानोदितं प्रत्येकं वातादिलक्षणं वीक्ष्येत्यर्थः // 21 // लान्यशासीत्याचक्षते॥१८॥ 1 'कुष्णरक्तत्वं निग्धता तथा' इति पा० / 2 'दुर्नाम्नां लक्षणं 1 'इत्युक्त वापि प्रति पा० / 2 'स्थानेष्वर्शःसु' इति पा० / / ह्येतदुक्तं संक्षेपतस्तु' इति गयदाससंमतः पाठः स्यात् /

Page #373
276 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान AAN अर्शःसु दृश्यते रूपं यदा दोषद्वयस्य तु॥ मिलिखा / ज्योतिः पश्चात्मकमग्निं, मृद्राति मन्दीकरोति / अयं संसर्ग तं विजानीयात् संसर्गःस च षडविधः॥२२॥ चोपद्रवः प्रायेण सहजेष्वर्शःसु ज्ञेयः // 25 // 26 // नि० सं०-इदानीं षड्विधेष्वेवार्शःखत ऊर्च संसर्गमौ. इति श्रीडहणाचार्यविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां षधकल्पनार्थ दर्शयन्नाह-अर्शःखित्यादि / संसर्गः स च षड् सुश्रुतव्याख्यायां निदानस्थाने द्वितीयोऽध्यायः // 2 // विध इति वातपित्ते, वातश्लेष्माणौ, पित्तश्लेष्माणौ, वातशोणिते, / न्या०च०-इदानीं प्रत्येकं पञ्चारमकानां वातपित्तपित्तशोणिते श्लेष्मशोणिते, एवं संसर्गः षड्विधः। स च कफानां प्रकोपयितृत्वात् पश्चारमकस्यानरुपघातकरस्वाम सूत्रस्थानोक्तबेणवेदनालक्षणादवगन्तव्यः // 22 // महानर्थकरत्वं दर्शयसाह-सर्वाः स्युर्वलयो येषामित्यादि / न्या० च०-इदानी प्रकृतिसमसमवेतसंयोगेन षड्डिः | सर्वत्र सर्ववलिव्याप्तिरित्यूर्वमपहतोऽपानः सन्निवर्तते / धेष्वेवाःस्वत अवं संसर्गमौषधकल्पनार्थ दर्शयवाह | अत एव पित्तकफाभ्यां पञ्चात्मकाभ्यां सर्वाङ्गगतव्यानेनापि . अर्श:स्वित्यादि / स चात्रोक्तप्रत्येकवातावर्शसा लिझादवग सह संगम्य संगतो भूत्वा ज्योतिः पश्चात्मकमनिं मृद्राम्तव्यः // 22 // तीति // 25 // 26 // इति सौश्रुते शल्यतने श्रीगयदासविरचितायां न्यायत्रिदोषाण्यल्पलिङ्गानि याप्यानि तु विनिर्दिशेत् // | चन्द्रिकायां पञ्जिकायामों निदानम् // 2 // द्वन्दजानि द्वितीयायां वलौ यान्याश्रितानि च // 23 // कृच्छ्रसाध्यानि तान्याहुः परिसंवत्सराणि च // सन्निपातसमुत्थानि सहजानि तु वर्जयेत् // 24 // तृतीयोऽध्यायः। नि० सं०-इदानी याप्यकृच्छसाध्यासाध्यान्यासि दर्शय- अथातोऽश्मरीणां निदानं व्याख्यास्यामः॥१॥ माह-त्रिदोषाणीत्यादि / द्वन्द्वजानि द्विदोषोत्थानि, तान्यपि यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ याप्यानीत्यर्थः / परिसंवत्सराणीति परितः संवत्सरमभिव्याप्य नि० सं०-अथेत्यादि / निदानं हेतुलक्षणनिर्देशः॥१॥२॥ स्थितानि कृच्छ्रसाध्यानीत्यर्थः / केचित् 'सन्निपातसमुत्थानि' न्या० च०-अथाशों निदानानन्तरमश्मरीनिदानारम्भः, इत्यादी कृत्वा पठन्ति; स च पाठः समग्रोऽदर्शनान्न लिखितः वातव्याधावेव 'वातविण्मूत्ररोधिनीम्' (नि. अ. 1) इति, // 23 // 24 // अशे निदानेऽर्शसां विवातरोधिनामुक्त्या मूत्रनिरोधकमेव न्या० च०-इदानी दोषजन्मकालदेशकृतमसाध्यादिमेदं व्याधिमवशिष्टत्वादधोगतव्याध्युपक्रमाच महान्याधिसामावर्षायसाह-सनिपातसमुत्थानीत्यादि। जन्मना सह जातानि | न्याञ्च // 1 // 2 // सहजानि / देशकृतं तु 'द्वितीयायां बलौ यान्याश्रितानि तु / चतस्रोऽश्मर्यो भवन्ति श्लेष्माधिष्ठाना; तद्यथाकृच्छ्रसाध्यानि तान्याहुः' इति / परिसंवत्सराणि चेति परितः श्लेष्मणा, वातेन, पित्तेन, शुक्रेण चेति // 3 // संवत्सरमभिव्याप्यावस्थितानीति कालकृतं कृच्छ्रत्वम् / नि०सं०-चतन इत्यादि / चतस्रोऽश्मर्यो भवन्तीति छेदः। त्रिदोषाग्यल्पलिझानि याप्यानीति दोषकृतं याप्यत्वम् तिस्र एव श्लेष्माधिष्ठानाः, शुक्राश्मरी तु शुक्राधिष्ठाना; अन्ये तु // 2 // 24 // शुक्राश्मयपि श्लेष्माधिष्ठानैव, 'शुक्रं तु सौम्यं' (शा. अ.३) सर्वाः स्युर्वलयो येषां दुर्नामभिरुपद्रुताः॥ इति वचनात् / श्लेष्माधिष्ठानाः श्लेष्मोपादानकारणाः, श्लेष्माणतैस्तु प्रतिहतो वायुरपानः सन्निवर्तते // 25 // | मुपादाय भवन्तीत्यर्थः / चतस्रोऽश्मर्यों भवन्तीत्यस्य विवरणं ततो व्यानेन सङ्गम्य ज्योतिर्मुदाति देहिनाम् // 26 // कुर्वनाह-तद्यथेत्यादि // 3 // तसंहितायां निदानस्थानेऽशोनिदानं न्या०च०-चतस्रोऽश्मर्य इति प्रागेव संख्याप्रणयनं संख्याया हेतुलिङ्गचिकित्सोपयोगित्वात् / श्लेष्माधिष्ठानाः नाम द्वितीयोऽध्यायः // 2 // श्लेष्मोपादानकारणाः; तदुक्तं-"संहन्त्यापो यथा दिव्या नि सं०-सर्ववलिव्यापिनामर्शसां पञ्चात्मकस्याप्यनेर्महानर्थ- मारुतोऽग्निश्च वैद्युतः / तद्वदलासं बस्तिस्थमूष्मा संहन्ति करवं दर्शयन्नाह-सर्वा इत्यादि / येषां देहिनाम् / दुर्नामभिः सानिलः // " इति; तथा शुक्राश्मयां शुक्रमेवोपादनकारअर्शोभिः / तैस्तु अर्शोभिरित्यर्थः / अपानो वायुरिति संबन्धः / णमिति न सर्वाः श्लेष्माधिष्ठानाः; तत्रैके "समुदाये विहितं सनिवर्तते स्थिति बनाति न निःसरतीत्यर्थः / सङ्गम्य क्वचिदेकदेशे न वर्तते; यथा "हल्ख्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल" (पा० अ०।६।१।६८) इत्यत्र दीर्घा१ वै दोषयोयोः' इति ता.। 2 'सूत्रस्थानोक्तवर्णवेदना- | दिति ड्यापोरेव विशेषणं न हलः, असंभवात् / लक्षणात्' इति पा० / 3 'ज्योतिरस्य प्रमर्दति' इति ता.। तथाऽत्रापि तिसृषु दोषजासु श्लेष्माधिष्ठाना इति विशेषणं

Page #374
अध्यायः 3] सुश्रुतसंहिता / 277 ने शुक्राश्मर्याः, असंभवात्" / अन्ये तु "साऽपि श्लेष्मा-विसुजति; धावनलवनप्लवनपृष्ठयानोष्णाध्वगमनैविधानव, शुक्रं सौम्यं "(शा. अ.३) इति वचनात्"। श्वास्य वेदना भवन्ति // 7 // चवस्रोऽमर्य इत्यस्य विवरणं कुर्वनाह-कफेनेत्यादि / मायापि सामान्य लक्षणमाट-अथेकफस्यात्र प्राधान्य दर्शयितुं प्रथमं कफेनेति कृतं, कफो. त्यादि / जाताविति सर्वाखप्यश्मरीषु / संगो निरोधः / मूत्रपादानकारणत्वात् कफप्राबल्यतैव; अत एवादितस्तिस्रो विकिरणमिति विकिरणं विक्षेप इतश्चेतश्च गमनम् / गोमेदको दोषजाः // 3 // मणिः पीतः / ससिकतं वालुकासहितं, विसृजति विमुञ्चति, संत्रासंशोधतशीलस्यापथ्यकारिणः प्रकपितः| 'मूत्र' इति शेषः / लङ्घनं परिखादीनां, प्लवनं प्रतरणम् , श्लेष्मा मूत्रसंपृकोऽनुप्रविश्य बस्तिमश्मरी जन- उष्णगमनं धर्मगमनम् , अध्वगमनं दीर्घमार्गगमनम् // 7 // यति॥४॥ न्या०च०-अथ जातासु वेदनेति श्लेष्मशोथवातपित्तजनि० सं०-तासां संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / मूत्र- निताः / मूत्रधारासकोऽश्मर्या मूत्रमार्गनिरोधात् / सरुधिरसंपृक्तो मूत्रेण सहितः॥४॥ मूत्रताऽश्मर्या मूत्रमार्गस्य क्षतत्वात् / मूत्रविकिरणं तयैव न्या००-तासां स्थानसंश्रयलक्षणां संप्राप्तिं दर्शय. मूत्रमार्गकदेशनिरोधात् / अश्मनः समानामश्मरीमाहुः / बाह-तत्रापथ्यकारिणामित्यादि / मूत्रसंपू(स)क्त इति तदुक्तं भोजेन-"कफपित्तानिलाः शुक्र सिराभिर्वस्तिमामूत्रेण सहितः मूत्रेणैव सह प्रवृत्तो न गच्छति // 4 // गताः / धनतां यान्ति पित्तेन शोष्यमाणाः सवायुना // लिप्यमानाः पुनर्दोषैः संहतानिलदूषिताः / तुल्यतामश्मना तासां पूर्वरूपाणि-ज्वरो बस्तिपीडारोचको यान्ति तस्मात्तामश्मरी विदुः" इति // 7 // मूत्रकृच्छं बस्तिशिरोमुष्कशेफसां वेदना कृच्छ्रा | वसादो बस्तगन्धित्वं मूत्रस्येति // 5 // तंत्र श्लेष्माश्मरी श्लेष्मलमन्नमभ्यवहरतोऽत्यर्थयथाखवेदनावणे दुष्टं सान्द्रमथाविलम् / मुपलिप्याधः परिवृद्धि प्राप्य बस्तिमुखमधिष्ठाय स्रोतो निरुणद्धि, तस्य मूत्रप्रतिघाताहाल्यते भिद्यते पूर्वरूपेऽश्मनः कृच्छ्रान्मूत्रं सृजति मानवैः॥६॥ निस्तुचत इव च बस्तिर्गुरुः शीतश्च भवति; अश्मरी नि०सं०-तासां पूर्वरूपमाह-तासामित्यादि / बस्तिबिरः | चात्र श्वेता सिग्धा महती कुकुटाण्डप्रतीकाशा मूत्राशयोपरितनो भागः, मुष्कः अण्डं, शेफः पुंश्चिह्नम् / कृच्छा-मधकपष्पवर्णा वा भवति, तां श्लैष्मिकीमिति वसादो कष्टयुक्ताऽमग्लानिः / बस्तगन्धित्वं बृहत्तमच्छगलग-विद्यात॥८॥ 'न्धित्वम् / यथाखं दोषानतिक्रमेण, वेदना वर्णश्च यस्मिन् मूत्रे| नि०सं०-इदानीं श्लेष्माद्यश्मरीणां प्रत्येकं विशिष्टलक्षणतत्तथा। दुष्टं वातादिभिः। आविलं कलुषम् / अश्मनः अश्मयोः माह-तत्रत्यादि / श्लेष्मलमन्नमभ्यवहरतः पुंसः श्लेष्माश्मरी स्रोतो निरुणद्धीति संबन्धः / उपलिप्य नवघटपकन्यायेन / न्या० च०-स्थानसंश्रयानन्तरं पूर्वरूपं दर्शयत्राह- अधिष्ठाय आश्रित्य दाल्यते विशीर्यत इव स्फुटतीवेत्यर्थः / तासां पूर्वरूपाणि भविष्यन्तीनामित्यादि / अन्येऽन्न बस्त- | भिद्यते विदीर्यत इव / निस्तुद्यते सूचिभिरिव // 8 // 'गन्धित्वं पूर्वरूपे पठन्ति, तत्र वृहत्तमच्छगकस्येव गन्धोऽ-| या००-अमर्याः सामान्यलक्षणमभिधाय दोषण खेति उपमानाथें इन् समासान्तः / अन्ये तु पूर्वरूपेऽमुं विशिष्टं दर्शयबाह-अस्यर्थक्षेष्मलमित्यादि / अत्यर्थलोकं पठन्ति-"यथास्ववेदनावर्ण दुई सान्द्रमथाविलम् / श्रेष्मकारणं समशनाध्यशनादि / उपलिप्य नवघटपाहन्या. पूर्वरूपेऽश्मनः कृच्छान्मूत्रं सृजति मानवः" इति // 5 // 6 // येन / गुरुत्वावधः परिवृद्धि प्राप्य कालान्तरेण नवघटपर___ अथ जातासु नाभिवस्तिसेवनीमेहनेष्वन्यतम- न्यायेनैव / एवमेव वातपित्ताश्मर्योवृद्धिर्यथोक्तशब्देमिन् मेहतो बेदना मूत्रधारासतः सरुधिरमूत्रता नोक्ता / बस्तिमुखमिति वचनादोषोऽयं गुरुत्वेनाधोगामी मूत्रविकिरणं गोमेदकप्रकाशमत्याविलं ससिकतं | बस्तिमुखमधिष्ठाय तिष्ठति / दास्यते इत्यादाविवशग्दो लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः॥८॥ १'तत्रापथ्यसेविनः श्लेष्मा मूत्रेण संसृष्ट्वाऽनुप्रविश्य बस्तिम पित्तयुतस्तु श्लेष्मा संघातमुपगम्य यथोकां श्मरी जनयति' इति ता.। २'तत्र ज्वरो बस्तिपीडाडरोचको परिवृद्धिं प्राप्य बस्तिमुखमधिष्ठाय स्रोतो निरुमूत्रकृच्छ्रे बस्तिशिरसि वेदना शेफसि मुष्कयोश्च बस्तगन्धि मूत्रं च णद्धि, तस्य मूत्रप्रतीघातादृष्यते चूष्यते दह्यते सामान्य पूर्वरूपं सर्वासामेव' इति ता.। 3 'कृच्छ्राज्वरावसादौ' पच्यत इव बस्तिरुष्णवातश्च भवति, अश्मरी इति हाराणचन्द्रः पठति, 'कृच्छ्रान्मूत्रकृच्छ्राद्धेतोर्बस्तिशिरःप्रभृतीनां वेदनेति संवन्धः' इति च व्याख्यानयति / 4 अयं श्लोकस्ताडपत्र- 1 अयं सामान्यलक्षणपाठस्ताडपत्रपुस्तके न पठ्यते / 2 'तत्रापुस्तके न पठ्यते / 5 'अनाविलं' इति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः। त्यर्थ श्लेष्मलमन्नमभ्यसतः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः।

Page #375
278 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww % 3A चात्र सरक्ता पीतावभासा कृष्णा भल्लातकास्थि. यत्वात्तेषामिति; प्रायोग्रहणाङ्नामपि बोधयति / तेषामेव प्रतिमा मधुवर्णा वा भवति, तां पैत्तिकीमिति बालानाम् / अल्पबस्तिकायलादिति अल्पबस्तिवादल्पकायविद्यात् // 9 // खाचेत्यर्थः / अल्पबस्तित्वादिति आयामेनाल्पलम् ; अनुपचितनि०सं०-पित्तयुतस्वित्यादि / पित्तयुतः श्लेष्मा स्रोतो को बस्तिमांसवाच्च बस्तेरित्यनेन परिणाहेनाल्पवमुक्तम् / सुखनिरुणद्धीति संबन्धः / संघातमुपगम्य काठिन्यं प्राप्येत्यर्थः / अहणाहरणा हात ग्रहणाहरणा इति सुखेन गृह्यन्ते सुखेनाहियन्ते चाश्मयः॥११॥ तस्य पुरुषस्य / मूत्रप्रतीघातात् मूत्रनिरोधात् / ऊष्यते समी- न्या०च०-तिस्रोऽप्येता बालानामेव, प्रायोग्रहणानापानिनवोपतप्यते / चूष्यते आकृष्यत इव / दह्यते इव कक्षाग्नि- मपीति बोधयति / तेषामेवाल्पबस्तिकायत्वादिति अल्पबनेव / पच्यत इव क्षारेणेव, उत्क्वाथ्यत इवेत्येके / उष्णवात स्तित्वादिति आयामेनाल्पत्वात् / अनुपचितमांसत्वादिति उत्तरतन्त्रे पठितो मूत्ररोगः / सरक्ता ईषद्रक्ता // 9 // परिणाहेनाल्पत्वात् / सुखग्रहणाहरणाः सुखेन गृश्यन्ते आल न्या००-पिताइमरीलक्षणे ऊष्यत इति समीपाग्नित | भ्यन्ते, सुखेनाहियन्ते च / अत्र कर्मणि ल्युट / महतां तु इवोपतप्यते / दह्यत इव दह्यते साक्षादग्निनेव / पच्यते | महाविकारिका यथावदुपचितमांसत्वाद् दुःखग्रहणाहरणाव; क्षारेणेव / उष्णवातश्चास्येति उष्णवातो मूत्राघातपठितः- महतां तु शुक्राश्मरी भवति // 11 // "व्यायामाध्वातपैः" (उ. त. अ. 58) इत्यादिना / मैथुनविघातादतिमैथुनाद्वा शुक्रं चलितमनिर्गसरता ईषद्वक्ता, उपसर्जनत्वात् सहार्थस्य, सक्षारमिति दिमागमताटजिलो भितः मंगटा मेटam. यथा // 9 // योरन्तरे संहरति, संहृत्य चोपशोषयति; सा मूत्रवातयुतस्तु श्लेष्मा संघातमुपगम्य यथोक्ता मार्ग: 1, मूत्रकृच्छं बस्तिवेदनां वृषणयोश्च परिवृद्धि प्राप्य बस्तिमुखमधिष्ठाय स्रोतो निरु- श्वयथुमापादयति, पीडितमात्रे च तस्मिन्नेव प्रदेशे णद्धि, तस्य मूत्रप्रतीघातात्तीवा वेदना भवति, प्रविलयमापद्यते;तांशुक्राश्मरीमिति विद्यात् // 12 // तदाऽत्यर्थ पीड्यमानो दन्तान् खादति, नाभिं पीड नि० सं०-हेतुसंप्राप्तिलक्षणानि शुक्राश्मर्या दर्शयन्नाहयति, मेदं प्रमृदाति, पायुं स्पृशति, विशर्धते, विद्, हति, वातमूत्रपुरीषाणि कृच्छेण चास्य मेहतो मैथुनेत्यादि / सा अश्मरी / मैथुनविघातादतिमैथुनाद्वेति हेतुः। शुक्रं चलितमनिर्गच्छदित्यादिसंप्राप्तिः / मूत्रकृच्छु बस्तिवेदनानिःसरन्ति; अश्मरी चात्र श्यावा परुषा विषमा मित्यादि लक्षणम् / मैथुनविघातादिति मैथुनकार्यस्य शुक्रस्य : खरा कदम्बपुष्पवत्कण्टकाचिता भवति, तां वातिकीमिति विद्यात् // 10 // विघातात् / 'अमैथुनात्' इति केचित् पठन्ति; तत्र शुक्र. बाहुल्यं शुक्रचलने हेतुः / अनिर्गच्छत् अनिःसरत् / 'अनिनि०सं०-वातयुतस्वित्यादि / अत्रापि पूर्ववत् संबन्धः। र्गच्छन्' इति केचित् पठन्ति; तत्र वायोर्विशेषणम् / विमार्गगदन्तान् खादति परस्परं दन्तपीडनं करोति / विशर्धते गुदेन मनादनिलोऽभितः संगृह्येति विमार्गगमनात् उन्मार्गगमनात्, कुत्सितं शब्दं करोति; केचित् "विशर्धते' इत्यत्र 'विवर्धते | अनिलो वायुः, अभित उभयत ऊर्ध्वमश्वेत्यर्थः, संगृह्य इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-मेद्रं विमर्दनाद् विवर्धत | | विधार्य, मेवृषणयोरन्तरे बस्तिद्वारस्याध इत्यर्थः, संहरति इत्यर्थः / विदहति विदाहयुक्तं मेट्रं भवति / मेहतो मुञ्चत वर्तलीकरोति / वृषणयोश्चेति चकाराद्वक्षणदेशेऽपि, दोषजासु इत्यर्थः / खरा कठिना // 10 // खश्मरीषु वृषणशोफो नास्त्येव / प्रविलयमापद्यते अश्मरी न्या०च०-वातयुक्तस्तु श्लेष्मेत्यादिना वाताश्मरी / निलीयतेऽल्पखात्; अन्ये तु पुनः 'अश्मरीकृतो वृषणशोथः विशर्धते गुदेन कुरिसतशब्दं करोति / केचिदिदं न पठन्ति / प्रविलयमापद्यते' इत्याचक्षते // 12 // वातादयश्च प्रमेहतोऽपि कृच्छ्रेण निस्सरन्ति, वातस्यात्यर्थपीडाकारित्वात् // 10 // न्या० च०-मैथुनविघातादिति मैथुनवेगविधातादि त्यर्थः / यदुक्तं-"शुक्राश्मरी तस्त्रवणं भवेद्वा ते ते विकारा प्रायेणैतास्तिस्रोऽश्मर्यो दिवास्वप्नसमशनाध्यश विहते तु शुक्रे" (उ. त. 55) इति / 'अमैथुनात्' इति मशीतस्निग्धगुरुमधुराहारप्रियत्वाद्विशेषेण बाला- केचित् पठन्ति / तत्र शुक्रबाहुल्यं शुक्रचलनहेतुः / अनिनां भवन्ति तेषामेवाल्पबस्तिकायत्वादनुपचितमां-लोऽभिहत उभयत ऊर्ध्वमधश्च संगृह्य विधार्य, विमार्गसत्वाच्च बस्तेः सुखग्रहणाहरणा भवन्ति / महतां तु गमनाम्मेदवृषणविहितमार्गागमनात्; अभिहतो मेढ़वृषणशुक्राश्मरी शुक्रनिमित्ता भवति // 11 // योश्च, श्वयधुं शुक्रनिरोधेन वृषणयोरापूर्णत्वात्; चकाराद् नि०सं०-प्रायेणेत्यादि / प्रायेणैतास्तिस्रोऽश्मर्यों बालानां भवन्तीति संबन्धः / कस्मादित्याह-विशेषेण दिवास्वप्नादिप्रि / 1 मैथुनाभिघाताच्छुक' इति ता.। 2 'चलितननिर्गलत' इति पा०। 3 'मूत्रमार्गमावृत्य मूत्रकृच्छ्रे बस्तिशिरसि वेदनां .. 1 'अमांसोपचयाच्च' इति ता.। | शेफसि मुष्कयोश्च श्वयथुमुत्पादयति' इति ता.।

Page #376
अध्यायः 3] सुश्रुतसंहिता। 279 33000 Arranhumaonwwwwwwwwwwwwwww यति / तनुत्वकः सूक्ष्मत्वक सा भिन्नमतिका विशेषतः॥ वंक्षणदशेऽपि / दोषजासु पौरुषवृषणयोरुपसर्गेऽइमर्याः मूत्राशयो मलाधारः प्राणायतनमुत्तमम् // 20 // स्थितत्वादृषणशोथो नास्त्येव / पीडितमात्रे च तस्मिन्नव- पक्काशयगतास्तत्र नाड्यो मूत्रवहास्तु याः॥ काशे'। नागार्जुनस्तु पठति-"शर्करा सिकतामेहो तर्पयन्ति सैदा मूत्रं सरितः सागरं यथा // 21 // भसाख्योऽश्मरिवैकृतम्" इति / अश्मरीवैकृतमिति निर्व- सूक्ष्मत्वान्नोपलभ्यन्ते मुखान्यासां सहस्रशः॥ त्ताश्मरीविकारा उपद्रवा इत्यथैः // 12 // नाडीभिरुपनीतस्य मूत्रस्यामाशयान्तरात् // 22 // भवन्ति चात्र जाग्रतः स्वपतश्चैव स निम्स्यन्देन पूर्यते॥ शर्करा सिकता मेहो भस्माख्योऽश्मरिवैकृतम् // आमुखात्सलिले न्यस्तः पार्श्वभ्यः पूर्यते नवः // 23 // नि०सं०-भवन्ति चात्रेत्यादि / भस्माख्य इति मूत्रशुक्र घटो यथा तथा विद्धि बस्तिमूत्रेण पूर्यते // नामा उत्तरतन्त्रे मूत्ररोगः / अश्मरीवैकृतम् अश्मरीविकारा | नि०सं०-इदानीमश्मर्या एवाधारस्य बस्तेः स्थानसंस्थानउपद्रवा इत्यर्थः॥ द्वाराणि निर्देष्टुमाह-नाभीत्यादि / नाभ्यादीनां मध्ये बस्तिअश्मर्या शर्करा भेया तुल्यव्यञ्जनवेदना // 13 // रिति स्थानम् / एकद्वार अधोमुख इत्यनेनोपरि द्वाराभावं सूचपवनेऽनुगुणे सा तु निरेत्यल्पा विशेषतः॥ यति / तनुखकः सूक्ष्मत्वक् / तनुलक्क इति वक्ष्यमाणं चालाब्वा सा भिन्नमूर्तिर्वातेन शर्करेत्यभिधीयते // 14 // इव रूपेणेति संस्थानम् / बस्तिप्रसङ्गादस्तिसन्निहितानां चापरेषां स्थानमाह-बस्तिरित्यादि / पौरुषं मेदम् / पुनर्बस्त्यवयवनि०सं०-अश्मर्येत्यादि / अश्मर्या तुल्यव्यजनवेदना शर्करा माह-अलाब्वा इवेत्यादि / परिग्रह आश्रयः / मूत्राशयपर्यायो झयेत्यर्थः / पवन इत्यादि / सा अश्मरी यदाऽल्पा स्यात्तदा | मलाधार इति / प्राणानामग्नीषोमादीनाम् , आयतनं स्थानम् / वातेऽनुगुणे अनुकूले सति निरेति निर्गच्छति // 13 // यथा च सर्वदाऽसावक्षीणमूत्रो भवति तथाऽऽह-पक्वाशयगता न्या० च०-अश्मर्या एव अकारः शर्करेति दर्शयन्नेके इत्यादि / ता नाज्यो मूत्रं तर्पयन्ति विवर्धयन्तीत्यर्थः / मूत्रपठन्ति-अश्मर्याः शर्करा शेयेत्यादि // 13 // 14 // वाहिन्यौ मूलधमन्यौ द्वे, तच्छाखाभूता दशधा शतधा सहस्रधा हृत्पीडा सक्थिसदनं कुक्षिशूलं च वेपथुः॥ च विभिद्यन्त इति दर्शयन्नाह-सूक्ष्मवादित्यादि / आस तृष्णोर्ध्वगोऽनिलः काय॑ दौर्बल्यं पाण्डुगात्रता 15 नाडीनाम् / याभिरेवार्य सिरानायुभिरावृतस्ताभिरेवायं मूत्रण अरोचकाविपाको तु शर्कराते भवन्ति च // पूर्यते इति दर्शयन्नाह-नाडीभिरित्यादि / आमाशयान्तरात् नि० सं०-शर्करालक्षणमाह-हृत्पीडेत्यादि / सक्थिसद- आमप्रकाश आमपक्वाशयान्तरात् / स बस्तिः। निःस्यन्देन उपस्नेहेन, पूर्यते। नम् ऊरुग्लानिः // 15 // अधोमुखलेन बस्तेरनूर्वमुखस्यापि पूरणमुपमानेनाह-आमु. न्या. च० केचित्वश्मर्या एव शर्करात्वेनावस्थान्तरमाप खादित्यादि / न्यस्तो धृतः। विद्धि जानीहि ॥१८-२३॥माया लक्षणमभिधीयते-हृत्पीडेत्यादि // 15 // न्या०च०-इदानीमश्मर्या एवाधारस्य बस्तेः स्थानसंमूत्रमार्गप्रवृत्ता सा सक्ता कुर्यादुपद्रवान् // 16 // | | स्थानद्वाराणि निर्देष्टुमाह-नाभीत्यादि / नाभ्यादीनां मध्ये दौर्बल्यं सदनं कार्य कुक्षिशूलमरोचकम् // अधोमुख इति स्थानम् / एकद्वार इति उपरिद्वारासंभवं सूचयति / स्थानप्रतिपादनार्थमेवान्ये पठन्ति-बस्तिर्वस्तिपाण्डुत्वमुष्णवातं च तृष्णां हृत्पीडनं वमिम् // 17 // शिरश्चैवेत्यादि / तत्र पौरुषं शुक्रवहनाडी। आकृतिः-अलाब्याः नि० सं०-अश्मर्या एव मूत्रमार्गगताया लक्षणं निर्दिश समसंस्थान इत्यादि / मलाधारोमलिनीकरणान्मला दोषाः। माह-मूत्रमार्गेत्यादि / सा अश्मरी / सक्ता अनिर्गता / दौर्बल्यं प्राणानामग्नीषोमादीनां चायतनं स्थानम् ! याभिरेवायं सिरा. बलहानिः / सदनम् अङ्गलानिः; 'स्फुटनिका' इत्यपरे / कार्य स्नायुभिरावृतस्ताभिरेवायं मूत्रेण पूर्यते इति दर्शयमाहमांसक्षयः // 16 // 17 // नाडीभिरुपनीतस्येत्यादि / नाडीभिरिति बहुवचनं प्रधानमून्या० च०-अश्मर्या एव मूत्रमार्गमागताया लक्षणं अवहनाडीहृदयशाखानासनेकत्वात् / आमाशयान्तरात् निर्दिशनाह-मूत्रमार्गप्रवृत्तेत्यादि // 16 // 17 // आमाशयावकाशात् / मूत्रस्य निःस्यन्देनोपस्नेहेन पूर्यते / नाभिपृष्ठकटीमुष्कगुदवतणशेफसाम् // आमपक्काशयस्यापि आमाशयव्यपदेशः, उभयोः स्थानयोएकद्वारस्तनुत्वको मध्ये यस्तिरधोमुखः // 18 // निःस्यन्दनस्य साम्यात् / केचिदत्र नाडीभिरुपनीतस्यैव अस्तिर्बस्तिशिरश्चैव पौरुषं वृषणौ गुदः // भाष्यं पठन्ति-पक्वाशयगतास्तत्रेत्यादि / अधोमुख. एकसंबन्धिनो ह्येते गुदास्थिविवराश्रिताः॥१९॥ स्वेन बस्तेरनूर्वमुखस्यापि पूरणमुपमानेनाह-आमुखाअलाब्वा इव रूपेण सिरानायुपरिग्रहः॥ दित्यादि // 18-23 // 3 'स 1 शेयेति संबन्धः' इति पा०। 2 'अलाम्बाः समसंस्थान: १'तु ता' इति पा० / २'द्वारासंभवं' इति पा० / इति गयदाससंमतः पाठः / | चाक्षीणमूत्रः' इति पा०।

Page #377
निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान एवमेव प्रवेशेन वातः पित्तं कफोऽपि वा // 24 // गुणे' इति केचित् पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / प्रतिलोमे विगुणे। मूत्रयुक्तमुपस्नेहात् प्रविश्य कुरुतेऽश्मरीम् // वाते विगुणे सति बस्तौ ये विकारास्तानेवाह-मूत्राघाता नि०सं०-मूत्रप्रवेशतुल्यमेव वातादीनामपि प्रवेशं दर्श- | इत्यादि // 27 // 28 // यन्नाह-एवमेवेत्यादि / एवमेव प्रवेशेनेति पूर्वोक्तप्रवेशे- इति श्रीडहणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतनेत्यर्थः / उपस्नेहात् समीपक्लेदनात् // 24 // -. ___व्याख्यायां निदानस्थाने तृतीयोऽध्यायः // 3 // . अप्सु स्वच्छा(स्था)स्वपि यथा निषिक्तास नवे घटे। न्या०च०-इदानीमलिकृतबस्तिगताश्मरीप्रसंगेन बस्ति. कालान्तरेण पङ्कः स्यादश्मरीसंभवस्तथा // गतानामन्येषामपि विकाराणामनिलमेव हेतुं दर्शयमाहसंहन्त्यापो यथा दिव्या मारुतोऽग्निश्च वैद्यतः॥२६॥ मारुतेऽनुगुणे इत्यादि / अनुगुणे अनिले मूत्रानुगुण्यं, विगुणे तद्वदलासं बस्तिस्थमूष्मा संहन्ति सानिलः॥ सर्वेषामेव वातजानां विकाराणां संभवः, तेन वातानुलोम्यं यत्नतः करणीयम् / तानेव बस्ति विकारान् केचिच्छ्रोकेनि० सं०-ननु, द्रवरूपत्वात् सर्वेषां वायोश्चामूर्तलात् कथं न पठन्ति-मूत्राघाताः प्रमेहाश्वेत्यादि // 27 // 28 // घनता? तदाह-अप्खित्यादि / निषितासु प्रक्षिप्तासु / पकसमवेऽपि कथमश्मना साम्यमित्याह-संहन्तीत्यादि / यथा इति सौश्रुते शल्यतन्त्रे निदानस्थाने श्रीगयदास. संहन्ति काठिन्यं करोति वर्षोपलान् करोतीत्यर्थः; कः काठिन्यं विरचितायां न्यायचन्द्रिकायां पञ्जिकायामकरोति ! वायुर्वेद्युतोऽग्निश्च; काः कठिनाः करोति ? आपः श्मरीनिदानम् // 3 // जलानि, दिव्या मेघजाः तथा बलासं श्लेष्माणं बस्तिस्थं संहन्ति कैठिनं करोति; कः ? ऊष्मा पित्तमित्यर्थः; कथम्भूतः? सानिलः चतुर्थोऽध्यायः। सवात इत्यर्थः // 25 // 26 // अथातो भगन्दराणां निदानं व्याख्यास्यामः // 1 // न्या० च०-मूत्रप्रवेशतुल्यमेव प्रवेशं वातादीनामपि यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ दर्शयन्नाह-एवमेव प्रवेशेनेत्यादि / यथा मूत्रस्य निःस्यन्द नि०सं०-अथेत्यादि // 1 // 2 // रूपेण प्रवेशस्तादृशेनैव प्रवेशेन वातादीनामपि प्रवेशः / न्या० च०-अश्मर्यनन्तरमर्शोऽश्मरी निदानयोगेंदबस्तिमूत्रयुक्तं मूत्रसंपृक्तम् / उपस्नेहात् सूक्ष्मायनैरनुप्रवेशादि कीर्तनालगन्दरस्योभयाधिष्ठानत्वात्; यदाह-"गुदबस्ति. त्यर्थः / यदुक्तं चरके-"व्यपगतक्षुत्पिपासस्तु गर्भो प्रदेशदारणात्" इति, अधोगतव्याधिप्रक्रमात्, महाव्याधिमातरमाश्रित्य वर्तयत्यास्मानमुपस्नेहोपस्वेदाभ्यां गर्भाशये सदसद्भूताङ्गावयवः" (च. शा. 6) इति / सारभूतेन रसेन प्रक्रमात् , सहाव्याधिसामान्याच भगन्दरलिदानारम्भः सूक्ष्मलोमकूपायनैराप्यायनमुपस्नेहः / उदकादिक्केदादार्दी then // 2 // भावमुपदर्शयति। मूत्रपित्तकफानामनुमार्गप्रवेशादिति स्वस्थ- वातपित्तश्लेष्मसन्निपातागन्तुनिमित्ताः शतपो. स्वे कथमश्मर्या मूर्तिमत्याः संभव इत्याह-अप्सु स्वस्थास्वपि नकोष्ट्रग्रीवपरिस्राविशम्बूकावर्तोन्मार्गिणो यथायथेत्यादि / पकसमत्वेऽपि कथमश्मनः साम्यमित्याह-संख्यं पञ्च भगन्दरा भवन्ति ।तेत भगगदबस्तिसंहन्त्यापो यथेत्यादि / आपो दिव्या मेघजाः / संहन्ति | प्रदेशदारणाच 'भगन्दरा' इत्युच्यन्ते / अभिन्ना: अनिलसहितो वैधुतोऽमिश्च करकास्वेन करोति, तथा कफ- | पिडकाः, भिनास्तु भगन्दराः // 3 // मूष्मा पित्तं सानिलमित्यर्थः, बहिरपि च वावग्योरेव नि०सं०-वातपित्तेत्यादि / संख्येयनिर्देशादेव संख्यासिद्धी शोषणत्वेन दृष्टत्वात् // 24-26 // पञ्चेतिवचनं शोणितजादिनिषेधार्थम् / भगन्दरनिरुक्तिमाहमारुते प्रगुणे बस्तौ मूत्रं सम्यक प्रवर्तते // ते खित्यादि // 3 // विकारा विविधाश्चापि प्रतिलोमे भवन्ति हि // 27 // | ___ न्या. च०-संख्येयनिर्देशादेव संख्यासिद्धौ पञ्चेति मूत्राघाताः प्रमेहाश्च शुक्रदोषास्तथैव च // शोणितजादिनिषेधार्थम् / अभिन्ना पिडिका, भिवा भग. मूत्रदोषाश्च ये केचिदस्तावेव भवन्ति हि॥२८॥ | न्दरः, पिडिकाभेदेनैव भगादिप्रदेशदारणानिरुक्तिसाधितस्या र्थस्य संभवात् / तामेव निरुक्ति भगन्दरशब्दस्य दर्शय. इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थानेऽश्मरीनिदानं नाम तृतीयोऽध्यायः॥३॥ माह-गुदभगबस्तिप्रदेशदारणादिति // 3 // तु पूर्वरूपाणि-कटीकपालवेदना कण्डू. नि०सं०-बस्तैिगतानामन्येषामपि विकाराणां वायुरेव दाहः शोफश्च गुदस्य भवति // 4 // हेतुरिति दर्शयन्नाह-मारुत इत्यादि / प्रगुणे अनुकूले; 'अनु-| | 1.2 विकूले' इति पा०। 3 तेषां पूर्वरूपं गुदकण्डूदाहशोफा 1 'कठिनाः' इति पा०। २'बस्तिगतानामपि' इति पा० / गुदायामश्चेति सर्वेषां सामान्यम्' इति गयदाससंमतः पाठः स्यात् /

Page #378
अध्यायः 4] सुश्रुतसंहिता / 281 - नि० सं०-पूर्वरूपमाह-तेषां वित्यादि / तेषां तु पूर्व- पित्तं तु प्रकुपितमनिलेनाधः प्रेरितं पूर्ववदव. रूपाणि भवन्ति' इत्यर्थः / कटीकपालः कटीफलकः // 4 // स्थितं रक्तां तन्वीमुच्छितामुष्टग्रीवाकारां पिडका जनयति; साऽस्य चोषा विशेषाञ्जनयति; न्या० च०-भगन्दराणां पूर्वरूपं दर्शयमाह-तेषां पूर्वरूपमित्यादि / कटीकपालः कटीफलकः, तस्य वेदनां अप्रतिक्रियमाणा च पाकमुपैति; व्रणश्चाग्निक्षा. तरस्थानाश्रितेन दोषेण / गुदशब्देन सह कण्डादयः शब्दाः राभ्यामिव दह्यते, दुर्गन्धमुष्णमानावं नवति, प्रत्येकमभिसंबध्यन्ते / पाकारम्भे दोषत्रयसान्निध्यात् कण्ड्डा | उपेक्षितश्च वातमूत्रपुरीषरेतांसि विसृजति; तं दयः कफादिजाः / गुदायामश्चेति गुदस्यायाम इव वायुना। भगन्दरमुष्ट्रप्रीवमित्याचक्षते // 6 // सर्वेषां पिडिकाशोथारम्भिणाम् / सामान्यमिति अन्यत्रापि नि०सं०-पित्तं खित्यादि / पूर्ववदवस्थितमिति गुदमपूर्वरूपस्य सामान्यत्वादेवात्र विशेषेण सामान्याभिधानं भितोऽङ्गुले यमुले वेत्यर्थः / विसृजति स्रवति व्रण इति भगन्दरपिडकानां भगन्दराणां च पूर्वरूपस्य सामान्यत्वबो- संबन्धः // 6 // भनार्थम् / एतेनापूर्वरूपा पिडिका भागन्दरी न भवति, न्या०च०-उष्ट्रग्रीवासशस्वेन पिटिकाया उष्ट्रग्रीवः, केचित्वपूर्वरूपां भांगन्दरीमपि पिडिकामधीयते // 4 // धनुःस्तम्भवत् / उषादी निति आदिशब्दाच्चोषादयः॥६॥ तत्रापथ्यसेविनां वायुः प्रकुपितः सन्निवृत्तः श्लेष्मा तु प्रकुपितः समीरणेनाधःप्रेरितः पूर्वस्थिरीभूतो मुंदमभितोऽङ्गले व्यङ्गले वा मांसशो- वदवस्थितःशुक्लावभासां स्थिरां कण्डूमती पिडका णिते प्रदूष्यारुणवर्णी पिडकां जनयति, साऽस्य | जनयति, साऽस्य कण्वादीन् वेदनाविशेषाञ्जनयति, तोदादीन वेदनाविशेषाञ्जनयति, अप्रतिक्रियमाणा अप्रतिक्रियमाणा च पाकमुपैति, व्रणश्च कठिनः च पाकमुपैति, मूत्राशयाभ्यासगतत्वाश्च व्रणः संरम्भी कण्डूप्रायः पिच्छिलमजनमानावं नवति, प्रक्लिन्नः शतपोनकवणुमुखैश्छिद्रेरापूर्यते, तानि | उपेक्षितश्च वातमूत्रपुरीषरेतांसि विसृजति; तं च छिद्राण्यजस्रमच्छं फेनानविद्धमधिकमानावं भगन्दरं परिस्राविणमित्याचक्षते // 7 // स्रवन्ति, व्रणश्च ताड्यते भिद्यते छिद्यते सूचीभिरिव नि०सं०-श्लेष्मेत्यादि / संरम्भी शोफवान् / कण्डूप्रायः निस्तुद्यते, गुदं चावदीर्यते, उपेक्षिते च वातमूत्र- | खबहुलः / परिस्रावीत्येवंशीलः परिस्रावी // 7 // पुरीषरेतसामप्यारामश्च तैरेव छिट्टैर्भवति तं भग न्या०च०-श्लैष्मिकपिडिकासु स्थिरा कठिना / कण्डादीन्दरं शतपोनकमित्याचक्षते // 5 // नित्यादिशब्दाद्दुरुतोपदेहाल्पवेदनतादयः / व्रणः संरम्भीति नि०सं०-पूर्वरूपानन्तरं पिडिकोत्पत्तिपाकोपद्रवनिरुक्ती-शोथवान् // 7 // दर्शयनाह-तत्रापथ्येत्यादि / सन्निवृत्तो. व्याधुटितः / गुदम- वायुः प्रकुपितः प्रकुपितौ पित्तश्लेष्माणौ परिगृ. भितो गुदस्य सर्वतः; अन्ये 'गुदसनिधी' इत्याहुः / अभ्यासः | ह्याधो गत्वा पूर्ववदवस्थितः पादाङ्गुष्ठानप्रमाणा समीपम् / शतपोनकः शूकदोषपरिपठितो व्याधिः; 'चालनिका' सर्वलिडापिडकां जनयति, साऽस्य तोददाहकण्डाइति जेन्झट, तनेच्छति गयी, लोकशास्त्रयोश्चालनिकायां सादीन् वेदनाविशेषाजनयति, अप्रतिक्रियमाणा च शतपोनकशब्दस्याप्रसिद्धत्वात् ; 'अश्वपुच्छबालरचितं शताक्षक' पाकमपैति. व्रणश्च नानाविधवर्णमानावं स्रवति, इत्यन्ये / तुद्यते व्यथ्यते। ताड्यते दण्डेनेवाभिहन्यत इत्यर्थः / पूर्णनदीशम्बूकावर्तवशात्र समुत्तिष्ठन्ति . वेदना. भिद्यते वग्विदार्यत इव / छिद्यते द्विधा क्रियत इव // 5 // | विशेषाः तं भगन्दरं शम्बूकावर्तमित्याचक्षते // 8 // न्या०२०-पूर्वरूपानन्तरं पिडिकोरपत्यादि दर्शयबाह- नि०सं०-'पूर्णनदीशम्बूकावर्तवनैरन्तर्येण वेदना उत्तितत्रापथ्यकारिणामियादि। गुदमभितो गुदस्य सर्वतः। तोदा-ष्ठन्ति' इत्येके; अन्ये तु 'तथाविधगत्यारम्भकस्य शोफस्य पूर्णनद्यादीनिति मादिशब्देन मेदादीनामवरोधः / शतपोनकपदणु- वर्तशम्बुकावर्ताकारेणेवावगवादवगाढवेदना भवन्तीत्यर्थः' / मुखैरिति शतपोनकश्चालनिकेति जेजटः, तन, लोकशास्त्रयोश्चालनिकायां शतपोनकशब्दस्याप्रसिद्धेः / तेन शतपोनकः न्या०च०-वायुः प्रकुपितः प्रकुपितौ पित्तश्लेष्माणाविति शूकदोषपरिपठितो व्याधिः "छिद्वैरणुसुखैर्लिङ्ग" (नि. अ. प्रयाणामप्यनुबन्धित्वं दर्शयति; सर्व एव स्वहेतुकुपिताः 14) इत्यादि // 5 // स्वतन्त्रा व्यक्तलिङ्गा यथोक्तप्रकोपप्रशमनाः / साऽस्य तोद दाहकण्डादीअनयतीति प्रत्येकदोषपठितान् तोददाहकण्डा. 1 'गुदमभितो गुदद्वारादङ्गुले यङ्गुले व्यङ्गुले वा मांसशोणि दीनित्यर्थः / पूर्णनद्यावर्तशम्बूकावर्तवद्वेदनाविशेषा इति तममिप्रदूष्य' इति ता.। 2 'फेनानुविद्धमानावं प्रवहन्ति' इति ता.। 1 'उच्छिताग्रा' इति ता. स०सं०३६ तशतपावालाकात जजट तलाकशाबशम्बूकाः शताः // 8 //

Page #379
282 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान هم عه ره بی तथाविधगत्यारम्भकस्य शोथस्य पूर्णनद्यावर्तशम्बूकावर्तका- न्या० च०-केचिदत्रापि भागन्दरीमपि पिडकामभिधी. कारेणैवावगाढस्वात् // 8 // यते-उत्पद्यतेऽल्परक्शोफेत्यादि // 10-12 // मूढेन मांसलुब्धेन यदस्थिशल्यमन्नेन सहाभ्यः | घोराः साधयितुं दुःखाः सर्व एव भगन्दराः // वहृतं यदाऽवगाढपुरीषोन्मिश्रमपानेनाधःप्रेरितम. तेष्वसाध्यस्त्रिदोषोत्थः क्षतजश्च भगन्दरः // 13 // सम्यगागतं गुदमपक्षिणोति तदा क्षतनिमित्तः इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने भगन्दरकोथ उपजायते, तस्मिंश्च क्षते पूयरुधिरावकीर्ण निदानं नाम चतुर्थोऽध्यायः // 4 // मांसकोथे भूमाविव जलप्रक्लिन्नायां क्रिमयः संजाः | नि० सं०-तत्र केषांचिदसाध्यत्वं दर्शयन्नाह-घोरा यन्ते, ते भक्षयन्तो गुदमनेकधा पार्श्वतोदारयन्ति, इत्यादि / घोरा दुःखप्रदाः / साधयितुं दुःखाः कष्टसाध्याः, तस्थ तैर्मार्गः कृमिकृतैर्वातमूत्रपुरीषरेतांस्यभिलिः | 'भवन्ति' इत्यध्याहारः // 13 // सरन्तिः, तं भगन्दरमुन्मार्गिणमित्याचक्षते // 9 // | इति श्रीडहणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत. नि० सं०-उन्मार्गिणः संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-भूढेनेत्यादि / ___व्याख्यायां निदानस्थाने चतुर्थोऽध्यायः // 4 // . मूढेन अज्ञातेन / अपक्षिणोति सक्षतं करोति / कोथः पूतिभावः / पार्श्वतो दारयन्ति पक्षतो दारयन्ति / अस्याग्रे न्या०च०-तत्र केषांचिदसाध्यत्वं दर्शयसाह-घोराः अर्शीभगन्दरं केचित् पठन्ति; तन्न, सर्वैर्निरन्धकारनिराकृत साधयितुमित्यादि // 13 // खात् // 9 // इति सौश्रुते शल्यतन्त्रे श्रीगयदासविरचितायां न्यायन्या० च०-उन्मार्गिणः संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-मूढेने चन्द्रिकायां पञ्जिकायां निदानस्थाने त्यादि / मूढेनाज्ञेन मांसलोलुपेन। असम्यगागतम् उन्मार्गम भगन्दराणां निदानम् // 4 // त्यर्थ तीक्ष्णत्वान्मांसाचवदार्यागतम् / केचिदत्राोंभगन्दरमप्याचक्षते-कफपित्ते तु पूर्वोस्थिते इत्यादि / तस, अपाठेऽपि स्थानैकत्वादुपद्रववत् स्वाधिवेशेनैव सिद्धत्वात् // 9 // पञ्चमोऽध्यायः। भवन्ति चात्र अथातः कुष्ठनिदानं व्याख्यास्यामः॥१॥ उत्पद्यतेऽल्परुक शोफत् क्षिप्रं चाप्युपशाम्यति // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पाय्वन्तदेशे पिडका सायाऽन्या भगन्दरात 10 नि० सं०-अथेत्यादि // 1 // 2 // पायोः स्याद् व्यङ्गले देशे गूढमूला सरुग्ज्वरा॥ न्या०च०-अथ भगन्दरानन्तरमूर्ध्वाधोधमनीगतरोगाभागन्दरीति विज्ञेया पिडकाऽतो विपर्ययात् // 11 // भिधाने तिर्यग्गतधमनीरोगपारिशेष्याद् विरुद्धाशनसंतपणे कहेतुजन्मस्वात् संशोधनोपक्रमसाध्यस्वान्महाव्याधिसामानि० सं०-अभागन्दरी भागन्दरी च पिडकामाह न्याच कुष्ठनिदानारम्भः॥१॥२॥ भवन्ति चात्रेत्यादि / पाय्वन्तदेशे पिडका शोफादुत्पद्यत इति संबन्धः / अल्परक अल्पवेदना, पाय्वन्तदेशे गुदस्यान्ते, मिथ्याहाराचारस्य विशेषाहुरुविरुद्धासात्म्या. अन्या भगन्दरात् अपरा भगन्दरेभ्य इत्यर्थः / एतेनाभागन्दरी जा जीर्णाहिताशिनः स्नेहपीतस्य वान्तस्य वा व्यायाम ग्राम्यधर्मसेविनो ग्राम्यानपादकमांसानि वा पयपिडकोक्ता, यतोऽस्या भगन्दरो नोत्पद्यते / अतोऽभागन्दर्याः पिडकायाः, विपर्ययात् विपरीतलात्, भागन्दरीति भगन्दरकरी साऽभीषणमनतो यो का मजयप्सूष्माभितप्तः भवतीत्यर्थः // 10 // 11 // सहसा छर्दिवाप्रतिहन्ति, तस्य पित्तश्लेष्माणी प्रकु पितौ परिगृह्यानिलःप्रवृद्धस्तिर्यग्गाःसिराः संप्रपद्य यानयानान्मलोत्सर्गात् कण्डूरुग्दाहशोफवान् // समुदय बाहां मार्ग प्रति समन्ताद्विक्षिपति, यत्र पायुर्भवेद्रुजः कट्यां पूर्वरूपं भगन्दरे // 12 // याच दोषो विक्षिप्तो निश्वरति तंत्र तत्र मण्डलानि नि० सं०-यानेत्यादि / यानयानात् रथादिगमनात् / मलो- प्रादुर्भवन्ति, पवं समुत्पन्नस्त्वचि दोषस्तत्र तत्र त्सर्गात् पुरीषत्यागात् / कण्डूरुग्दाहशोफवान् पायुर्भवेत् , ततोऽ-च परिवृद्धि प्राप्याप्रतिक्रियमाणोऽभ्यन्तरं प्रतिनन्तरं कव्यां कण्डूरुग्दाहशोफादिकं पूर्वरूपं भवेत् / अयं पद्यते धातूनभिदूषयन् // 3 // वा पठनीयः पूर्वो वा; पूर्वरूपग्रन्थद्वयं वा पठनीयं, पूर्वश्चा- नि०सं०-इदानी हेतुमाह-मिथ्येत्यादि / मिथ्याहाराप्रसिद्धः, अयं तु प्रसिद्धः॥ 12 // चारस्य शास्त्रोक्तविधिभ्रष्यहाराचारस्येत्यर्थः / संप्राप्तिमाह१ 'मूढेन तु सास्थिशल्यमभ्यवहृतं' इति ता.। 2 'ऽस्परुक्- 1 असाध्यस्तु त्रिदोषोत्थः' इति पा० / 2 मिथ्याधराचारस्य शोथा' इति पा०। | पित्तोमाणी प्रकुपितौ' इति ता.

Page #380
अध्यायः 5 सुश्रुतसंहिता / 283 तस्येत्यादि / तस्य मिथ्याहाराचारस्येत्यादिकस्य / समुद्भूय आक्षिप्य, नि० सं०-पूर्वरूपमाह-तस्येत्यादि / अकस्मात् कारणं समन्तात् सर्वत्र; एतेन सर्वदेहगतलं रोगस्य सूचयति // 3 // विना / खापः स्पर्शाज्ञानम् // 4 // न्या०च०-तस्य प्राक् स्थानसंश्रयस्वभावान हेत्वादिपु- न्या०च०-स्थानसंश्रयलक्षणसंप्राप्तौ पूर्वरूपं-त्वक्पारस्सरं दर्शयन्नाह-मिथ्याहाराचारस्येत्यादि / मिथ्याशब्द रुष्यमित्यादि / लोमहर्षा तिवेदास्वेदी च कुष्ठजनकदोषस्तिआहाराचाराभ्यां सह प्रत्येकमभिसंबध्यते / तत्र द्वादशाशन- यकस्वेदवाहिषु दुष्टेषु / यदुक्तं तत्रान्तरे-“पारुष्यं लोमप्रविभागोक्तविधिविपरीतविधिर्मिथ्याहारः / आचारः काय. हर्षणम् / अतिस्वेदनमवेदः परिदाहश्च जायते // " इति / वाङ्मनोभेदेन विविधो विहारः, तस्य स्वस्थवृत्तानागता- असृकृष्णता दोषैरसृजो दुष्टत्वात् / अत्रैव भोज:-"अतिबाधविधानादन्यथाकरणं मिथ्याचारः / ते च प्रकोपहेतवः स्वेदो न वा स्वेदः कण्डू निस्तोदसुप्तताः / त्वचः पारुष्यमत्यर्थ सर्वेषामेवात्र गृह्यन्ते मिथ्याहाराचारभेदेन द्विविध्यात् / रोमहर्षों विवर्णता // शुक्लता शोणितं कृष्णं व्रणानामप्ररोहपिनमा प्रजापितापगडा अनिलोणम् / दाहपाको च संप्राप्ते त्वचि सेचनयो हितम् (1) // पजत्वं संप्राप्तौ सूचित कर्मजस्वं पुनर्बह्मस्वीसजनवधादिभिः तस्य कुष्ठानि स्पष्टानि तेषां नामानि मे शृणु // " इति // 4 // परस्वहरणान्तैः सूचयिष्यति / अत एव कुष्ठानां द्विविधं तत्र सप्त महाकुष्ठानि, एकादश क्षुद्रकुष्ठानि, एवचिकित्सितं युक्तिव्यपाश्रितं दैवव्यपाश्रितं च, दोषकर्मसंभव- मष्टादश कुष्ठानि भवन्ति / तत्र महाकुष्ठान्यरुणोदुस्वात् कुष्ठानाम् / केचिदन्न व्याधिहेतूनधीयते-विशेषाद्रू-म्बरष्ये (क्षे)जिह्वकपालकाकणकपुण्डरीकदद्रुकुष्ठा जीतानि यानिय ततो नीति क्षुद्रकुष्ठान्यपि स्थूलारुष्कं महाकुष्ठमेककुष्ठं रोगोभयभेदेन हेतूनां विविधत्वात्, भोजादिषु पाठाच्च / चमदल विसपा पारसपः सिध्म विचाचका किाटभ तथाहि भोजः-"सेवते यो विरुद्धानमजीणे कर्षतस्तथा" (म) पामा रकसा चेति // 5 // इत्यादि / तिर्यग्गाः सिरा इति नाभिप्रभवास्त्रिंविधा हि सिराः नि० सं०-इदानीं सङ्ख्यामाह-तत्रेत्यादि / महत्त्वमुत्तरो. संभवन्ति ऊर्ध्वगाअधोगास्तिर्यगाश्रेति / अन्ये तु सिराशब्देन त्तरधात्खनुप्रवेशात् / एकादशकुष्ठानां क्षुद्रलमुत्तरोत्तरधात्खननुधमनीरपि सादृश्यादाहुः / उक्तं च "तिर्यग्गाणां चतसृणा प्रवेशात् / अष्टादश कुष्ठानि भवन्तीति दिङ्मात्रमिदं दर्शितं, मेकैका" (शा. भ. 9) इत्यादि / समुद्भय आक्षिप्य / बाह्यं कुष्ठानामनियतसङ्ख्यत्वात् तथा च चरकः-"सप्तविधोऽष्टामार्ग प्रतीति लक्षणे द्वितीया / समन्तादिति सर्वदेहरोग दशविधोऽसंख्येयविधो वा" (च. नि. अ. 5) इति / महा. स्वमस्य सूचयति / अत एव यत्र तत्र ग्रहणमनियतदेहसूचनं; | कुष्ठानि नामतः प्राह-तत्र महाकुष्ठानीत्यादि / क्षुद्रकुष्ठानि तदुक्तं चरके-"अतः प्रभवाण्यभिनिवर्तमानि केवलं नामतः प्राह-क्षुद्रकुष्ठान्यपीत्यादि // 5 // शरीरमुपतपन्ति" (च.नि.अ. 5) इति; केवलमिति सकलं न्या०च-तेषां कुष्ठानां हेतुलिङ्गचिकित्सोपयोगिनी दोषयगणम् / तेन रसो रक्तं मांसमम्बु च दुष्टमनुगृह्यते।। कुष्ठविशेषाश्रयां संख्यां निर्दिशत्राह-तन सप्त महाकुष्ठानी. तदुक्तं वरके-“वातादयत्रयो दुष्टास्वप्रक्तं मांसमम्बु च / त्यादि / महत्वमेषामुत्तरोत्तरधात्वनुप्रवेशात् / धात्वन्तरप्रदूषयन्ति स कुहानां सप्तको द्रव्यसंग्रहः // " तथा "रकं वेशोऽप्येषां बहुबहुलंदोषारम्भात् / अत एव क्रिया महती लसीकास्वांसं दृष्यं दोषासयो मलाः। बिसर्पाणां समुत्पसौ महाकुष्ठे, क्षुद्रे पुनररूपा / यदाह चरकः-"प्रच्छामरूपे विज्ञेयाः सप्त धातवः" (च.चि. भ..) इति / तत्र अम्बु कुष्ठे, महति च शसं सिराज्यधनम्" (च.वि. भ..) लसीका उदकमेव / यदाह-"यत्तु स्वगन्तरे व्रणगतमुदकं इति / दोषाणां प्राबल्यं दोषस्वभावकार्यलिङ्गः कुठेषु शेयम् / तत्तु लसीकाशब्दं लभते" (च. शा. अ. 7) इति / तत्र अत्रैवार्थे कुष्ठमधिकृत्य रोगदोषयोः कार्यकारणभूतयोस्तथैव विसर्पस्य पित्तप्रबलं सप्तद्रव्यं, कुष्ठस्य पुनर्मन्दपित्तमिति / दोषकारणयोरन्योन्यज्ञापकभावे चरकः-"कुष्ठविशेषै. तथैव द्रव्यं गुरुद्रव्यादि, ब्रह्मस्त्रीसजनवधादिकर्मविशेषोऽपि दोषा दोषविशेषः पुनश्व कुष्ठानि / ज्ञायन्ते ते हेतुं हेतुश्च तान् विशेष इति / मण्डलान्युपजनयन्तीति सामान्य सर्व कुष्ठानां प्रकाशयति" (च. चिं. अ. 7) इति / तद्यथा-अरुणकुष्ठ लक्षणम् / तथा चरकेऽपि-"विरुद्धान्यन्नपानानि वस्ति- वायोः स्वभावभूतेन रौक्ष्येण तोदस्वापादिना च कार्येण ग्धगुरूणि च" (च. चि. अ. 7) इत्यादि / कुष्ठसंप्राप्ती वातं कारणभूतं ज्ञापयति / हेतुश्चेति चकारोऽप्यर्थः / तेन भोज:-"प्रदुष्टोएचिता दोषा रसासृड्यांससंसृताः। कुष्ठानि हेतुरपि तान् दोषान् प्रकाशयतीति / हेतोः कार्यस्थ जनयन्त्याशु शरीरेषु शरीरिणाम्" इति // 3 // प्रकाशेन प्रतिबन्धनियम सूचयति, कार्यस्य पुनः प्रकाशने तियतः संबन्ध इति // 5 // तस्य पूर्वरूपाणि-त्वक्पारुष्यमकस्माद्रोमहर्षः सर्वाणि कुष्ठानि सवातानि सपित्तानि सश्लेकण्डः स्वेदबाहुल्यमस्खेदनं वाऽङ्गप्रेदेशानां स्वापः | भमाणि सक्रिमीणि च भवन्ति, उत्सन्नतस्तु दोष. क्षतविसर्पणमसृजः कृष्णता चेति // 4 // ग्रहणमभिभवात् // 6 // 1 स्वपनमङ्गानामसकृष्णत्वं च' इति ता० / 1-2 नामभिः इति पा० /

Page #381
284 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानी mmmmmmmmmmmaa नि०सं०-सर्वेष्वेव कुष्टेषु सर्वेषामेव दोषाणां क्रिमीणां च खराणि ऋष्य(क्ष)जिह्वानि, कृष्ण कपालिकाप्रकासंभवं दर्शयन्नाह-सर्वाणीत्यादि / सर्वाणि क्षुद्राणि महान्ति शानि कपालकुष्ठानि, काकणन्तिकाफलसहशान्यच / कथं तर्हि वातेनारुणमित्यादीत्याशयाह-उत्सन्नतस्तु तीव रक्तकृष्णानि काकणकानिः तेषां चतुर्णामदोषग्रहणमभिभवादिति; उत्सन्नत औत्कट्यात् दोषग्रहणम् , प्योषचोषपरिदाहधूमायनानि क्षिप्रोत्थानप्रपाकअभिभवात् 'इतरदोषयोः' इति शेषः // 6 // मेदित्वानि क्रिमिजन्म च सामान्यानि लिङ्गानि / श्लेष्मणा पुण्डरीकपत्रप्रकाशानि पौण्डरीकाणि, न्या० च०-तत्र सर्वेष्वेव कुष्ठेषु सर्वेषामेव दोषाणां | अतसीपुष्पवर्णानि ताम्राणि वा विसीणि पिडकाक्रिमीणां च संभवं दर्शयनाह-सर्वाणीत्यादि / सर्वाणीति वन्ति च दद्रुकुष्ठानि तयोर्द्वयोरप्युत्सन्नता परिक्षुद्राणि महान्ति च / कथं तर्हि वातेनारुणामित्यादि ? | | मण्डलता कण्डूश्चिरोत्थानत्वं चेति सामान्यानि उत्सतस्तु दोषग्रहणमिति / उत्सन्नमिति नपुंसके भावे क्तः, रूपाणि // 8 // तेनोत्सबमुस्कर्षः / उत्कर्षदोषेण ग्रहणं वातेनारुणमित्यादि / अभिभवादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी; तेन अभिभवमु. नि० सं०-तत्र महाकुष्ठानां लक्षणं दर्शयन्नाह-तत्र स्कर्ष वीक्ष्य तेन दोषेण ग्रहणम् / ननु चोस्कर्षों हि वातेनेत्यादि / ऋष्यजिह्वाप्रकाशानीति ऋष्यजिह्वाया इव प्रकाशः अभिभवमेवापेक्ष्य भवतीति अभिभवग्रहणमन्तरेण तदर्थो सादृश्यं येषां तानि खरत्वयुक्तानि, ऋष्यो नीलाण्डः 'रोह' इति लभ्यत एवेति अभिभवग्रहणं संसर्गजदोषाभ्यां ग्रहण- प्रसिद्धः; अन्ये 'ऋक्ष' इति पठन्ति, ऋक्षो 'रीछ' इति लोके। . मित्यभिलम्भयति // 6 // कृष्णकपालिका कृष्णकर्करा / काकणन्तिका गुजा, 'चिरह ण्टिका' इति प्रसिद्धा, तत्फलवद्रक्तानि मध्ये कृष्णानि / उदु. तत्र वातेनारुणं, पित्तेनोदुम्बर | म्बरादीनां पित्तकृतत्वं दर्शयन्नाह-तेषामित्यादि / उषोऽनल. लकाकणकानि, श्लेष्मणा पुण्डरीकं दद्रुकुष्ठ चेति / समीप इवोपतापः, प्लुष्टस्येव वेदनाविशेष इत्यन्ये; चोष आचूष्यत तेषां महत्त्वं क्रियागुरुत्वमुत्तरोत्तरं धात्वनुप्रवे. इव वेदनाविशेषः, पिपासेत्यन्ये; परिदाहः सर्वतो दाहः; धूमायनं शादसाध्यत्वं चेति // 7 // धूमोपहतस्येव, 'धूमोद्वमनमिवाङ्गानाम्' इत्येके / पुण्डरीकदछ।' कुष्ठयोर्लक्षणं दर्शयन्नाह-श्लेष्मणेत्यादि / पुण्डरीकं श्वेतपद्मम् / नि०सं०-यस्य दोषस्य यस्मिन् कुष्ठे औत्कव्यं तेन तद्द. दकुष्ठं द्विविधं-सितमसितंच; असितस्य महोपक्रमसाध्य. र्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / तत्रारुणादीनां सप्तानां महत्त्वादिषु हेतुं वादनुबन्धित्वप्रकर्षाच्च महाकुष्ठेषु मध्ये सुश्रुते पाठः, सितदनुदर्शयन्नाह-तेषामित्यादि / अनुशब्देन पश्चादर्थवाचिना मह कुष्ठस्य सुखसाध्यत्वादुत्तरोत्तरधाखनुप्रवेशाभावात्तथाऽत्यर्थपी डा. खेऽसाध्यखेऽपि काकणकवर्ज कालान्तरं च सूच्यते; काकणकं रहितलाच चरके क्षुद्रकुष्ठेषु मध्ये पाठ इत्यदोषः / दसिध्मयोः पुनरुत्पत्तावेवासाध्यं, व्याधिखभावात् / असाध्यत्वं चेति चकारो सुश्रुतचरकोदितयोरभिधानभेद इति जेज्झटः समादधति, धाखनुप्रवेशाचेत्यनन्तरं द्रष्टव्यः; तेनानुक्तमारम्भकदोषमहत्त्वं तन्नेच्छति गयी। तयोः पुण्डरीकदकुष्ठयोः पित्तकफकृतत्वं समुच्चिनोति // 7 // दर्शयन्नाह-तयोरित्यादि / परिमण्डलता परिपूर्णमण्डलता // 8 // न्या०प०-सत्रारुणादीनां ससानां महत्वे हेतुं दर्शयमाह-तेषां तु महत्वमित्यादि / असाध्यत्वेऽपि चायमेव | न्या० च०-महतां कुछाना लक्षणं दर्शयबाह-तबाह. हेतुः / अनुशब्देन पश्चादर्थवाचिना असाध्यत्वेऽपि कारण. णानीत्यादि / तनूनि विसपीणि विविधसर्पणवम्ति च / तोदादीन्यत्र वातकार्याणि / उदुम्बराणि पक्कोदुम्बरव. वर्ज कालान्तरं च सूच्यते / यदाह-"साध्या याप्यत्वमा र्णानि पित्तजस्वाल्लोहितावभासानि / ऋक्षजिह्वासाश्यारक्ष-- यान्ति याप्याश्चासाध्यतां तथा / नन्ति प्राणानसाध्यास्तु जिहानि, पृषोदरादित्वादाकारनिवृत्तिः / तेन वातेन खराणि नराणामक्रियावताम्" (सू. अ. 26) इत्यादि / अरुणं श्यावाण्यपि / लोहितत्वं पित्तजस्वादस्य / अन्न चरकःपुनरुत्पत्तावेवासाध्यं, व्याधिस्वभावात् / असाध्यस्वं चेति "कर्कशं रक्तपर्यन्तमन्तःश्यावं सवेदनम् / यदृक्षजिह्वासंस्थाचकारो भिन्नक्रमे धात्वनुप्रवेशादित्यनन्तरं द्रष्टव्यः / तेनानु. क्रमारम्भकदोषत्वे महत्वं समुच्चिनोति / भेदो हि भेदवतां : नमृक्षजिहूं तदुच्यते"-(च. चि. अ.७) इति / अत्रैव दोषानुबन्धमाह चरकः-"वातपित्ते श्लेष्मपित्ते वातश्लेकारणभेदाद् विरुद्धधर्माध्यासागवतीति // 7 // मणि वाऽधिके / ऋक्ष(ज्योजिद्धं पुण्डरीकं सिध्मकुष्ठं च तत्र, वातेनारुणाभानि तनूनि विसपीणि तोद- जायते" (च.चि.अ.७) इति / कृष्णकपालिका कृष्णशर्करा। भेदखापयुक्तान्यरुणानि / पित्तेन पक्कोदुम्बरफला- | अत्र वातानुबन्धोऽप्यस्ति / तदुक्तं चरके-“वातेऽधिकतरे कृतिवर्णान्यौदुम्बराणि, ऋष्य(क्ष)जिह्वाप्रकाशानि| कापालं, पित्ते स्वौदुम्बरं, काकणकं तु त्रिदोषजम्" (च. 1 'पकोदुम्बरवर्णानि' इति ता.। 2 'ऋष्यजिलाप्रकाश- | 1 अस्याग्रे पच्यन्ते' इति ताडपत्रपुस्तकेऽधिकः पाठः / खरत्वानि' इति पा० / 'ऋष्यजिवेव खराणि' इति ता.। / 2 रोक' इति पा०। . नोतियार तेनानु-/ "कर्कशं रत

Page #382
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता / 285 नि. भ. 5) इति / उदुम्बरादीनां पित्तकृतत्वं दर्शय. कृष्णारुणं येन भवेच्छरीरं साह तेषामित्यादि / सन्निपातजमपि कारणं पित्तजे पठन्ति, तदेककुष्ठं प्रवदन्ति कुष्ठम् // पित्तोस्कटसन्निपातजस्वात् / ऊषा अनलसमीप इवोपतापः। नि० सं०-एककुष्ठमाह-कृष्णारुणमित्यादि ॥चोषः चूषणमिव, पिपासेत्यन्ये / परिदाहः सर्वतो दाहः / धूमायनं धूमोद्वमनमिवाङ्गानां, पित्तोपतापेन / पित्तजेषु स्युर्येन कण्डूव्यथनौषचोषा स्तलेषु तच्चर्मदलं वदन्ति // 10 // 'कृमिजन्म च' इति केचित् पठन्ति / पुण्डरीकाणि सितानि कफेन, पित्तानुबन्धेन रक्तानि च, सितारुणं हि पुण्डरीक नि० सं०-चर्मदलमाह-स्युर्येनेत्यादि / चोष आचूषणतदुक्तं चरके-"सश्वेतं रक्तपर्यन्तं पुण्डरीकदलोपमम् / / मिव / तलेषु हस्तपादतलेषु // 10 // सोरसेधं च सरागं च पुण्डरीकं प्रचक्षते" (च.चि. अ.७) विसर्पवत् सर्पति सर्वतो यइति / दद्रुकुष्ठान्यत्र तत्रे महाकुष्ठेषु, भोजेऽपि; तथा हि स्त्वनक्तमांसान्यभिभूय शीघ्रम् // भोजः-"सकण्डूपिडिकास्मानि वृत्तानि बहुलानि च / मूर्छाविदाहारतितोदपाकान् अतसीपुष्पवर्णानि दकुष्ठानि निर्दिशेत्" इति / असित कृत्वा विसः स भवेद्विकारः॥११॥ दणामत्र महाकुष्ठेषु पाठो महोपक्रमसाध्यत्वादेव, सित. वस्तु चरकेऽल्पकुष्टेषु / तथाहि तत्र-"सकण्डूरागपिडिकं नि०सं०-विसर्पकुष्ठलक्षणमाह-विसर्पवदित्यादि / अत्रोदमण्डलमुद्तम्" (च. वि. अ. 7) इति / सुचते तु कविसर्पाख्यकुष्ठस्य वक्ष्यमाणविसर्परोगस्य च चिरविसर्पणशीघ्रसितदद्रोर्विसर्पकुठेऽवरोधः, 'बिसीणि' इति वचनात् / विसर्पणतो मेदः॥११॥ चरके तु महाकुष्ठेषु सितसिध्मस्य पाठे कारणं गवेषणीयम् / / शनैः शरीरे पिडका प्रवन्त्यः असितसिध्मस्य सुश्रुते दढुकुष्ठेऽवरोधः / तत्र सिध्ममन्ये सर्पन्ति यास्तं परिसर्पमाहुः॥ तु पठन्ति-"कण्डन्वितं श्वेतमपायि सिध्मं विद्यात्तनुप्रायश नि० सं०-परिसर्पमाह-शनैरित्यादि ॥ऊर्ध्वकाये" इति / तथा च भोजः-"तत्र श्वेतं सपरुषं कण्वन्वितं श्वेतमपायि सिमें ध्वंसि कण्डूसमन्वितं सिमं, तत् कफसंभूतं त्वग्गतं सुचि विद्यात्तर्नु प्रायश ऊर्चकाये // 12 // कित्सितम्" इति / "तयोः सुश्रुतचरकोदितयोर्दसिम्मा | योरभिधानभेद एव परं, नाभिधेयभेदः" इति जेजडः। नि० नि० सं०-सिध्मकुष्ठमाह-कण्डन्वितमित्यादि। अपायि का पनरेतयोगमालामाकाकसमयमित अकष्टकारि / प्रायश ऊर्ध्वकाय इति प्रायःशब्दोपादानादध:. एवेति जेजडवचनं जडत्वमेव कथयति / न हि सर्वत्र / कायेऽपि कदाचिद्भवति / सिध्मकुष्ठं द्विविधं-पुष्पिकासिणं, सुश्रुतचरकाचार्ययोर्वस्तुध्वमेदः, पाकादिषु वस्तुमेददर्श | सिध्मं च; पुष्पिकासिध्मस्य सुखसाध्यलात् सुश्रुते क्षुदकुछेषु नात् // 8 // पाठः, सिध्मस्य दुःखसाध्यलाचरके महाकुष्ठे पाठ इत्य दोषः // 12 // क्षुद्रकुष्ठान्यत ऊर्ध्वं वक्ष्यामःस्थूलानि सन्धिधतिदारुणानि राज्योऽतिकर्तिजा समक्षा स्थूलारुषि स्युः कठिनान्यरूपि / भवन्ति गात्रेषु विवर्बिकायाम् // कण्डूमती दाहरुजोपपत्रा नि०सं०-क्षुद्रकुष्ठेषु प्राक् स्थूलारुष्कमाह-स्थूलानी- विपादिका पादगतेयमेव // 13 // त्यादि / स्थूलानि स्थूलमूलानि / दारुणानि कृच्छ्रसाध्यानि / नि० सं०-विचर्चिकामाह-राज्य इत्यादि / राज्यो रेखाः, अरूंषि व्रणाः // ताश्च सहक्षा भवन्ति / कण्ड्वर्तिः खर्जूपीडा, रुजो वेदना, त्वकोचमेदवपनाङ्गसादाः अतिशब्दः कण्ट्वर्तिरुग्भ्यां संबध्यते / गात्रेषु पाणिपादेषु / कुष्ठे महत्पूर्वयुते भवन्ति // 9 // नि०सं०-महाकुष्ठलक्षणमाह-खकोचेत्यादि / बक्शब्दः / 1 'कृष्णो देहो यस्य कृष्णारुणो वा तच्चैकाख्यं कुछमाहुः सुकष्टम्' कोचमेदखनैः सह प्रत्येकं संपध्यते; तेन त्वकोचः खक्सवोचः, इति ता.। 2 'कण्डू चोषी तोददाही तु यस्य' इति वा.। बग्भेदः खग्विदारणं, वखपनं वचोऽचेतनखम् , अगसा- 3 'यसिन् स्फोटाः साववन्तस्तमाहुः पारीसर्प तच्छनैः सर्पमाणम् / दोऽङ्गग्लानिः / कुष्ठे महत्पूर्वयुत इति महाकुष्ठ इत्यर्थः // 9 // वैसर्प स्यात् सर्वतः सर्पणात्तु त्वग्रक्तादीन् व्याप्य भावान् सुशीघ्रम्' इति ता.।। 'स्वच्छं श्वेतं कण्डुमच्चापि सिध्मं परिध्वंसि प्रायश१ 'अरुः कुष्ठं स्थूलमूलान्यरूसि संजायन्ते संधिषु दारुणानि' श्चोर्ध्वकाये' इति ता.। 5 'तनोः' पा०। 6 'अपायि शीतता इति ता. 2 'स्थूलारुषि स्थूलारुष्कसंझे कुष्ठे' इति हाराणचन्द्रः। विनाशीत्यर्थः' इति हाराणचन्द्रः। ७'महोपक्रमसाध्यत्वात' 3 'महाकुष्ठे सर्वदेहे भवन्ति लक्संकोचखेदभेदाङ्गदाहाः' इति ता.।। इति पा०।।

Page #383
286 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं कण्डूमतीत्यादि / इयमेव विचर्चिका पादगता यदा स्यात्तदा कुष्टपठितस्यापि महाकुष्ठमिति सान्वयं नाम, तस्मिन् विचर्चिकासंज्ञां विहाय विपादिकासंज्ञा प्रामोतीत्यर्थः // 13 // त्वक्संकोचादीनां सर्वाङ्गगत्वात् / एककुष्ठेऽपि कृष्णारुणैकवयत् स्रावि वृत्तं घनमुग्रकण्डु र्णत्वेन कृत्स्नशरीरगस्यैककुष्ठमिति सान्वयं नाम / महाकुष्ठतत् स्निग्धकृष्णं किटिभं(म) वदन्ति // | मेककुष्ठमपि वातात्, तोदस्वापत्वक्संकोचादीनां महाकुष्ठे वातैककार्यत्वात् ; एककुष्ठेऽपि कृष्णारुणयोर्वातकार्यत्वात् / नि० सं०-किटिभमाह-यदित्यादि / 'रक्तकृष्णं' इति कफादिति जेजटः / कण्डूशोषावपि चर्मदलकुष्ठे पित्तात् / केचित् पठन्ति // स्वग्रक्तादी नित्यादिशब्दान्मांसाबुनोरवरोधः / प्रायशश्चोर्ध्वसास्रावकण्डूपरिदाहकाभिः काये इति प्रायशब्दादधःकायेऽपि कदाचित् / सिध्मं पामाऽणुकाभिः पिडकाभिरूह्या // 14 // वातानुबन्धकफात् / सोषा कण्डूरिति सह ऊषाकण्डूभ्यां स्फोटैः सदाहरति सैव कच्छः वर्तते या सा तथा / यैव पाण्योर्विचर्ची, सैव पादयोर्विपास्फिक्रपाणिपादप्रभवैर्निरूप्या॥ दिका / अवदारयतीत्यवदार्या "कृत्यलुटो बहुलम्" (पा. नि० सं०-अथ पामामाह,-सास्रावेत्यादि / सहास्राव. अ. 3 / 3 / 113) इति कर्तरि कृत्यः, पाददारिकेत्यर्थः / कण्डूपरिदाहकैवर्तन्ते याः पिडकास्तास्तथाविधाः, ताभिरूह्या अत्रैव भोजः-दोषाः प्रदूष्य त्वङ्मांसं पाणिपादतलापामेति संबन्धः: ये त 'साम्रावकण्डपरिदाहवद्धिः' इति श्रिताः। पिडका जनयन्त्याशु दाहकण्डूसमन्विताः॥ दाल्यते पठन्ति, ते तु व्याख्यानयन्ति-सास्रावौ यो कण्डूपरिदाहो त्वक् खरा रूझा पाण्योतेंया विचर्चिका / पादे विपादिका तद्युक्तैः पुरुषः कृत्वा, अणुकाभिः पिडकाभिः कृखा, पामा ज्ञेया स्थानान्यत्वाद्विचर्चिका // " इति / विचर्ची विपादिके पित्तऊह्या 'वैद्यैः' इति शेषः / सैव कच्चरिति सैव पाण्योः कृते, पित्तोद्रेकात् , 'शेषाणि पित्तप्रभवाणि' इति वचनात् ; स्फिजोश्च तीव्रदाहैः स्फोटैरुपगता कच्छूरुच्यते // 14 // कफवातावप्यत्रास्तः, कण्डूदारणयोर्दर्शनात् / सैव पाण्योः | स्फिजोश्च तीवदाहैः स्फोटैरुपगता कच्छूरुक्ता / कच्छुः पित्तात्, कण्डन्विता या पिडका शरीरे 'तीबदाहैः' इति वचनेन / सकण्डूः स्रावहीना पिडका रकसा, संस्रावहीना रकसोच्यते सा // 15 // सा कफात् / क्षुद्रकुष्टेषु प्रधानान् दोषानिर्दिशमाहनि० सं०-रकसामाह-कण्वन्वितेत्यादि / शरीरे सकले | तत्रारुष्कमित्यादि / स्थूलारुष्करकसासिध्मेषु कफोऽधिकः, काये // 15 // वातोद्रेकादेककुष्ठं, वातपित्तात्तु परीसर्प, अपराणि च पित्तादेव अरुः ससिध्मं रकसा महञ्च निर्दिशेत् / अपराणीति विसर्पकिटिभविचम् विपादिकापामाः। ' यश्चैककुष्ठं कफजान्यमूनि // सकण्डूः सैव तीव्रदाहस्फोटा कच्छूरिति न संख्यातिरेकः / वायोःप्रकोपात् परिसर्पमेकं अत्र जेजडेन-एककुष्ठे महाकुष्ठेऽपि कफाधिक्यं चेति शेषाणि पित्तप्रभवाणि विद्यात् // 16 // / स्वकल्पितश्लोकः- "अरुः ससिध्मं रकसा महश्च यश्चैककुष्ठ नि० सं०-इदानी कस्मिन् क्षुद्रकुष्ठे कस्याधिक्यमित्याह कफजान्यमूनि / वातेन विद्यात् परिसर्पमेकं शेषाणि पित्तप्र. अरुरित्यादि / अरुः स्थूलारुष्कम् / शेषाणि विसर्पकिटिभविच भवाणि विद्यात्" इति / तत्र महाकुष्ठे स्वक्संकोचस्वापभेर्चिकापामाचर्मदलानि / अरुः ससिध्ममित्यादि जेज्झटेन | दाङ्गसादा वातकृताः, एककुष्ठेऽपि कृष्णारुणरवं वातकृतं; खकपोलकल्पितः श्लोक इति गयदासो न मन्यते, यस्मादेककुष्ठं किंच कफजत्वे तु कष्टत्वमप्यस्य म स्यात्, कफजस्य कुष्ठस्य महाकुष्ठं च वातादेव भवति न कफात् , परिसर्प पित्तात् ; पाठान्तरं सुखसाध्यत्वात्; परिसर्पस्यापि वातकृतत्वे स्रावस्फोटचात्र 'अरुष्कं' इत्यादि पठति, तचाभावान्न लिखितम् // 16 // जन्मानुपपत्तिः, वातजस्याविद्यमानस्रावपाकात् / क्षुद्रकुष्ठेषु दोषानुबन्धे चरकः-"चर्माख्यमेककुष्ठं च किटिभं च न्या० स०-क्षुद्रकुष्ठानि दर्शपनाह-स्थूलारुकमि. विपादिका / कुष्ठं चालसकं ज्ञेयं प्रायो वातकफान्वितम् // त्यादि / स्थूलानि अरूंणि व्रणाः / संधिषु पर्वर्णाम् / स्थूला पामा शतारुषी स्फोटा ददुश्चर्मदलं तथा / पित्तश्लेष्माधिकाः रुष्कं कफात् / स्थूलारुकमिवत सम्बयं नाम / क्षुद प्रायः कफमाया विचर्चिका" इति (च.चि.अ.७)॥९-१६॥ 1 'सूक्ष्मा बायः पिउकाः नाववतः पामेत्युक्ताः कण्डुमत्वः | किलालमपि कुष्ठविकल्प एव: तत्रिविधं-वातेन, सदाहाः / सेव स्फोटैस्तीवदाहैरुपेता याः पाण्योः कच्चुरुग्रा पित्तन, श्लेष्मणा चेति / कुष्टकिलासयोरन्तरंरिफचोच' इति ता.। 2 'अतः' इति पा० / 3 'पामा' इति त्वग्गतमेव किलासमपरिस्रावि च। तद्वातेन मण्डकवित्पुस्तके न पठ्यते। 4 'कृत्ले देहे पिडकाः कण्डुमत्यः लमरुणं परुषं परिध्वंसि च, पित्तेन पद्मपत्रप्रतीसैवानावा रकसेत्युच्यते तु' इति ता.। 5 'तबारुष्कं राकसं काशं सपरिदाहं च, श्लेष्मणा श्वेतं स्निग्धं बद्दल यच्च सिध्म कफाधिक्यादेककुछ महच्च // मित्ताधिक्यात् पारिसर्प तु विद्यादृष्टस्त्वेवं कुठवर्गस्त्रिदोषः' इति ता.। 1 'कुष्ठविकारः' इति ता.

Page #384
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता। 287 कण्डमञ्च / तेषु संबद्धमण्डलमन्तेजातं रक्तरोम इति / चरकाचार्याशयोऽपि रसगतमेव किलासं, तस्योत्त. चासाध्यमग्निदग्धं च // 17 // रोत्तरधातुम्रयाश्रितं तुनामयं "दारुणं वारुणं श्वित्रं किलासं नामभित्रिभिः।दोषे रक्ताश्रिते रक्तं, तानं मांससमाश्रिते। नि० सं०-किलासं निर्दिशन्नाह-किलासमपीत्यादि / श्वेतं मेदाश्रिते श्वित्रं, गुरु तच्चोत्तरोत्तरम्" (च. चि. अ. 7) अपिशब्दः संभावनायां, तेन किलासं कुष्ठविकृतिरिति संभा इति / अत्रैवार्थ भालकि:--"संस्कारात् सहजात् स्थानव्यते; अन्ये तु, किमपि किलासं कुष्ठविकल्पो न भवतीत्यपि दोषाच्छेततयाऽपि तत् / किलासमभिविजेयं संस्पर्शाशब्दादाहुः; किं तत् किलासं कुष्ठविकल्पो न भवति ? देव दाहवत् // दारुणं तत्तु विज्ञेयं मांसधातुसमाश्रितम् / उच्यते-खग्गतमपरिस्रावि चेति; अन्तरं भेदः / खग्गतमिति मेदाश्रितं भवेच्छेतं तथा श्वित्रं निरुच्यते" इति / चिकिकुष्ठं वनक्तमांसमधिष्ठाय खचि दर्शयत्यात्मानं, किलासं तु त्साभेदोऽपि श्वित्र किलासयो दं कथयत्येव श्वित्रस्य महती, वचमेव केवलामधितिष्ठतीत्यर्थः / अन्ये तु 'लग्गतमेव लध्वी किलासस्य / तस्य साध्यासाध्यावधारणायाहकिलाससंझं, तदेव धालनुप्रवेशाच्छित्रसंज्ञम्' इत्याहुः / तथा संबद्धमण्डलमित्यादि / अन्तेजातमिति ओष्ठपाणिपादच विश्वामित्रः,-"लग्गतं तु यदस्रावि किलासं तत् प्रकीर्ति गुह्यजं, रक्तरोम चासाध्यं किलासम् / तथा किलासस्थातम् / यदा वचमतिक्रम्य तद्धातूनवगाहते // हिला किलास साध्यत्वे चरकः-"सरक्तरोम बहुलं यज्ञ भिन्नं परस्परम् / संज्ञा च चित्रसंज्ञां लभेतं तत्' -इति / वातादिजानां यञ्च वर्षगणोत्पन्नं तच्छुित्रं नैव सिध्यति" (च. चि. अ. 4) किलासानां लक्षणमाह-तद्वातेनेत्यादि / परिध्वंसीति घृष्टं इति / तथा भोजेऽपि-"पुण्डरीकपलाशाभं रक्तान्तं दीर्घसद्रजो विमुञ्चतीत्यर्थः / बहलं स्थूलम् / अतः परमसाध्याव रोम च / असाध्यमन्यथा जातं यच्छ्रिनमचिरोस्थितम् // धारणं-तेष्वित्यादि / तेषु वातपित्तश्लेष्मजेषु किलासेषु / छिमं तु यद्भवेच्छित्रं तत् साध्यमिति निर्दिशेत्" इति / संबद्धमण्डलमिति परस्परमभिन्नमण्डलमित्यर्थः / अन्ते जातम् प्रायेणात्रापि केचित् 'अन्तर्जातरक्तलोम' इति पठन्ति / ओष्ठपाणिपादगुरजम् ; अन्ये खत्र 'अन्तर्जातरक्तरोम च' इति ते पुनरग्निदग्धं चेति चकारेण पाणिपादगुह्यौष्ठजं सनुपठन्ति; अन्तर्मध्ये जातानि रक्तानि लोमानि यत्र तत्तथा; चिन्वन्ति // 17 // सेनाचार्या 'अग्निदग्धं व' इति चकारेण पाणिपादगुह्याष्ठजमनुत्तमप्यसाध्यं समुचिन्वन्ति // 17 // कुष्ठेषु तु त्वकसंकोचस्वापखेदशोफमेदकोण्य खरोपघाता वातेन, पाकावदरणाङ्गुलिपतनकर्णनास्वदोषसामान्यात् किलासं निर्दिशमाह-किलासमपी. सामाक्षिरागसत्त्वोत्पत्तयः पित्तेन, कण्डूवर्णमेद. त्यादि / अपिशब्दात् कुष्ठविकल्पोऽपि किंचित्किलासं कुष्टवि. शोफानावगौरवाणि श्लेष्मणा // 18 // कल्पोन भवतीत्याह-कुष्ठकिलासयोरन्तरमित्यादि / अन्तरं | नि० सं०-कुष्ठानां संक्षेपेणोक्तत्वादनुक्तमपि दोषलि* भेदः / त्वम्गतमेव किलासं, कुष्ठं तथा न भवति अपरिस्रावि | दर्शयनाह-कुष्ठेवित्यादि / वातकार्येषु खेदश्चिन्त्यः / 'वक्च, 'कुठं तथा न भवति' इति शेषः / यदा तु रक्तादिगतं | संकोचखापाखेदौ' इत्यन्ये पठन्ति, तत्र नञ् खेदनिषेधार्थः; परिस्रावि तदा न किलाससंज्ञं, किं तर्हि कुष्ठसंज्ञमेव / तस्य 'व्याधिखभावात् खेदोऽपि स्यात्' इत्यपरे / कोण्यं नष्टकरता। कुष्ठाद्धेतुविशेषोऽप्यस्ति दोषकोपनं विरुद्धाध्यशनादि पाए सत्त्वोत्पत्तयः क्रिमीणां जन्मानि // 18 // कर्मापि तत्रान्तरे / तथाहि चरकः-"विप्रान् गुरून् धर्षयतां" इत्यादि कुष्ठहेतूनभिधाय, कुष्ठाध्याये किलास- क्षुद्रकुष्टानां संक्षेपेणोक्तस्वादनुक्तमपि दोषलिङ्गं निर्दिहेतुमपि दोषजननं पापकर्माख्यं चाह-"वचास्यतथ्यानि" शशाह-तत्र कुठेग्वित्यादि / स्वेइमेके वातकार्येषु (च.चि.अ.७) इत्यादि / अन्न पृथकिलासहेतवो न निर्दियाः, | पठन्ति; तत्र स्खेदो वातकार्येषु चिन्त्य एव / स्वेदमन्ये तस्य कुष्ठैकसंभवत्वात् / एतावद् दृश्यमेव कुष्ठकिलासयोर्भेदं मन्यन्ते, कुष्ठपूर्वरूपेष्वपि स्वेदपाठात् / व्याधिप्रभावात् विश्वामित्रोऽप्याह / तथाहि विश्वामित्र:-"स्वग्गतं तु स्वेदोऽपि स्यादित्यपरे / शोषोऽङ्गशोषः / निस्थापः स्पर्शायदनावि किलासं तत् प्रकीर्तितम् / यदि स्वचमतिक्रम्य तद्धा-क्षमत्वम् / कोण्यं नष्टकरता / पित्तजेषु जन्तूत्पत्तिः कृमितूनदगाहते // हिस्वा किलाससंज्ञां तु कष्टसंज्ञां लभेत्तदा" जन्म, पाकातिशयात् / कण्डूवर्णभेदादयः कफस्य // 18 // इति / तदपि द्विविधं व्रणकृतं, दोषजं च तथा च भोज:- तत्रादिबलप्रवृत्तं पौण्डरीक काकणं चासाध्यम् "श्विनं तु द्विविधं प्रोक्तं दोषजं व्रण तथा / तत्र मिथ्योप- // 19 // चाराद्धि व्रणस्य व्रणजं स्मृतम् // दोषजं च द्विधा प्रोक्तमा नि०सं०-तेषामसाध्यतां दर्शयबाह-तत्रेत्यादि / पुण्डस्मजं पर तथा / परगानासनस्पचित्तत् परजमुच्यते // रीकमादिबलप्रवृत्तं शुक्रशोणितदोषजमसाध्यम् / ननु चादिवल. तदात्मजं विजानीयाचबेहेष्वनिलादिजम् / तेषां लक्षणवैशेष्यमुक्तं शृणु मयाऽनघ // रक्तं भवति पित्तेन कफाच्छ्रेतं | प्रवृत्तमन्यदपि कुष्ठमसाध्यमेव, यदाह चरका,-"ये चापि सपाकम् / माता कृष्णारुणं तानं रूक्षं तनु च यद्भवेत् 1 'रागाः शीघ्रोत्पतयः' इखि ता.।२ उत्पत्यः ' इति पा०।

Page #385
288 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं 3wwwwwwwwwwwwwwwwwwww www.comroorn केचित् कुलजा विकारास्ताश्चाप्यसाध्यान् प्रवदन्ति तज्ज्ञाः" नासाभकोऽक्षिरागश्च क्षतेच किमिसंभवः // (च.चि. अ. 6) इति; कुलजा इत्यनेन दुष्टशुक्रशोणितजा भवेत् स्वरोपघातश्च ह्यस्थिमजसमाश्रिते // 26 // उच्यन्ते / पुण्डरीकग्रहणं सर्वेषामेव महाकुष्ठानामुपलक्षणं; तेषा. कौण्यं गतिक्षयोऽङ्गानां संभेदः क्षतसर्पणम् // मेवोत्तरोत्तरधालनुक्रमेण शुक्रधातोर्युष्टिजननसामर्थ्यात् / एतेन शुक्रस्थानगते लिङ्गं प्रागुक्तानि तथैव च // 27 // क्षुद्रकुष्ठेष्वादिबलप्रवृत्तवं नास्ति, उत्तरोत्तरधावननुक्रमणाभावेन स्त्रीपुंसयोः कुष्ठदोषाढुष्टशोणितशुक्रयोः॥ शुक्रदोषकरणेऽसामर्थ्यात् / काकणकं चासाध्यम् , उत्पत्तावेव यदपत्यं तयोर्जातं श्वेयं तदपि कुष्ठितम् // 28 // त्रिदोषबलप्रवृत्तत्वात् ; धावनुक्रमणेन हि महाकुष्ठानामस्थिमज नि० सं०-धातुगतकुष्ठानां लक्षणमाह-स्पर्शहानिरिशुक्रगतानामसाध्यलमुपरिष्ठादेव वक्ष्यति // 19 // त्यादि / “प्रागेव रसधातुं क्रोडीकृत्य दोषाः कुष्ठारम्भकाः, अतो सेवामसाध्यतां निर्दिशनाह-तत्रादिबलप्रवृत्तमिस्यादि / रसधातुलक्षणं नोक्तम्" इत्येके; अपरे वक्शब्देन रसमाहुः / पुण्डरीकमादिबलप्रवृत्तं शुक्रशोणितदोषजमसाध्यम् / मनु जायत इत्यत्रापि संबध्यते / विपूयको दुर्गन्धता / शोणितसंश्रिते चादिबलप्रवृत्तमन्यदपि कुष्ठमसाध्यमेव; यदाह चरकः- इति 'जायते' इत्यत्रापि संबध्यते / बाहुल्यं स्थूलमण्डलता / "ये चापि केचित् कुलजा विकारास्तांश्चाप्यसाध्यान् | स्फोटः वचः स्फुटनम् / स्थिरवं कठिनमण्डलता। केचिदत्राप्रवदन्ति तज्ज्ञाः (च. चि. अ. 7) इति; कुलजा न्यथा पठन्ति, सच पाठोऽभावान्न लिखितः। अत्रापि 'जायते' इत्यनेन दुष्टशुक्रशोणितजानुपक्षिपति / उच्यते-पुण्डरीक- इत्यध्याहारः / उपदेहो मलवुद्धिः / अत्रापि केचिदन्यथा प्रहणं सर्वेषामेव महाकुष्ठानामुपलक्षणं, तेषामेवोत्तरोत्तर-| श्लोकं पठन्ति, सोऽपि पाठोऽभावान्न लिखितः / शुक्रगतस्य धास्वनुक्रमेण शुक्रधातोर्युष्टिजननसामर्थ्यात्। एतेन क्षुद्र- कुष्ठस्य लिङ्गं दर्शयन्नाह-कौण्यमित्यादि / तदपीत्यपिशब्दात् कुष्ठेष्वादिबलप्रवृत्तत्वं नास्ति, उत्तरोत्तरधात्वनुक्रमणाभावेन पूर्वोक्तान्यपि रसादिमजान्तगतानि लिङ्गानि भवन्ति / कुष्ठितं शुक्रदोषकरणेऽसामर्थ्यात् / काकणकं चासाध्यमुत्पत्तावेव, संजातकुष्ठम् ; अन्ये तु 'कुष्ठवत्' इति पठन्ति, कुष्ठसहितत्रिदोषप्रबलप्रवृत्तत्वात् / धास्वनुक्रमणेन हि महाकुष्ठाना- मित्यर्थः; अन्ये 'कुष्ठिलम्' इति पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / मस्थिमजशुक्रगतानामसाध्यतामुपरिष्ठादेव वक्षति // 19 // यदा स्त्रीपुंसयोः कुष्टिनोबींजमुपहतं स्यात्तदा तयोः प्रजा भवन्ति चात्र नोत्पद्यते; उपतप्तमात्रबीजयोः पुनः प्रजोपताप उत्पद्यते यथा वनस्पतिर्जातः प्राप्य कालप्रकर्षणम् // // 22-28 // अन्तर्भूमि विगाहेत मूलैर्वृष्टिविवर्धितः॥२०॥ न्या०च०-कुष्ठे त्वचीति स्वस्थ रसस्थिते इत्यर्थः / एवं कुष्ठं समुत्पन्नं त्वचिकालप्रकर्षतः॥ पूर्वोक्तानि च लिङ्गानि मांसप्राप्ते इतिरसरक्तगतकुष्ठलिङ्गानि / क्रमेण धातून व्याप्नोति नरस्याप्रतिकारिणः 21 मेदःस्थानगते लिङ्गं पूर्वोक्तानि च रसरक्तमांसमेदोगतनि० सं०--इदानीमप्रतिकारिण उत्तरोत्तरधालनुक्रमणे | लिङ्गानि / शुक्रगतस्य लिङ्ग दर्शयबाह-स्त्रीपुंसयोरित्यादि / उष्टान्तं दर्शयबाह-भवन्ति चात्रेत्यादि / यथा वनस्पतिक्षः, कौण्यं करभङ्गः / अङ्गानां भेदो भङ्गः। तदपीत्यपिशब्दात् कालप्रकर्षणं कालराधिक्यं प्राप्य, मूलैः कृता, अन्तभूमि विगा. पूर्वोक्तान्यपि रसादिमजान्तगतलिङ्गानि / अपत्यकुष्ठजनकशुक्रहेवेति संबन्धः / खचीति अत्र बक्शन्देन रस उक्तः, रसार- धातुगतकुष्टप्रसंगेन आश्रयविशेषात् पूर्वमनुक्तस्थापत्यकुष्ठब्धलात्; तेन रसस्थमित्यर्थः // 20 // 21 // जनकस्य स्त्रीरक्तधातुगतकुष्ठस्य वचनम् / कुष्टिकं संजातकुष्ठं; कुष्टिलमित्यन्ये, तत्र कुष्ठवदित्यर्थः // 22-28 // न्या० च०-इदानीमप्रतिकारिणामुत्तरोत्तरधात्वनुक्रमणे दृष्टान्तं दर्शयत्राह-यथा वनस्पतिर्जात इत्यादि // 20 // 21 // कुष्ठमात्मवतः साध्यं स्वग्रक्तपिशिताश्रितम् // स्पर्शहानिः स्वेदनस्वमीषत्कण्डूश्च जायते // मेदोगतं भवेद्याप्यमसाध्यमत उत्तरम् // 29 // वैवर्य रूक्षभावश्च कुष्ठे त्वचि समाश्रिते // 22 // नि० सं०-इदानीं धात्वनुक्रमेऽपि साध्यादिमेदं दर्शय. त्वकस्वापों रोमहर्षश्च खेदस्याभिप्रवर्तनम् // माह-कुष्ठमित्यादि / आत्मवतो जितेन्द्रियस्य // 29 // कण्डूर्विपूयकश्चैव कुष्ठे शोणितसंश्रिते // 23 // | . न्या०च०-इदानीं धात्वनुक्रमेऽपि साध्यादिभेदं दर्शबाहल्यं वशोषश्च कार्कश्यं पिडकोगमः॥ तोदः स्फोटः स्थिरत्वं च कुष्ठे मांससमाश्रिते२४ | दौर्गन्ध्यमुपदेहश्च पूयोऽथ क्रिमयस्तथा // ब्रह्मस्त्रीसजनवधपरखहरणादिभिः॥ गात्राणां मेदनं चापि कुष्ठे मेदासमाश्रिते॥२५॥ कर्मभिः पापरोगस्य प्राहुः कुष्ठस्य संभवम् // 30 // 1 'कालं क्रमेण तु' इति ता. / 2 स्वक्स्से वैवर्षामनेषु कुष्ठे १'प्रजोपतापयुतोत्पद्यते' इति पा०।२'देवव्यगुरुद्रव्यपरस्वरौक्ष्यं च जायते' इति ता. | हरणादिभिः / पाप्मा पापकृतामेतत् कुष्ठमित्यभिशब्दितम्' इति ता.।

Page #386
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता। 289 नि०सं०-कुष्ठस्य कर्मजलं दर्शयन्नाह-ब्रह्मस्त्रीत्यादि / माविशन्ति / तदेव कथं? पापकृतां प्रसंगेन पापं सज्जनः सत्पुरुषः / परखं परद्रव्यम् // 30 // संक्रमति; तदुक्तं चरके-"नरो नरकपाती स्यात्तस्य न्या०च०-दैवव्यपाश्रयचिकित्सार्थ कर्मजत्वमथास्य संभाषणादपि" (च. सू. अ.१) इति; रोगप्रभावादिदर्शयमाह-देवद्रव्येत्यादि / ब्रह्मादिभिः सह वधशब्दः त्यन्ये // 33 // 34 // प्रत्येकमभिसंबध्यते / पापरोगस्येति अनेनापि कर्मजस्वमेव इति सौ(ते शल्यतन्त्रे श्रीगयदासविरचितायां प्रकाशितम् // 30 // न्यायचन्द्रिकायां पत्रिकायां निदानस्थाने म्रियते यदि कुष्ठेन पुनर्जातेऽपि गच्छति // कुष्ठनिदानं नाम पञ्चमोऽध्यायः / नातःकष्टतरो रोगो यथा कुष्ठं प्रकीर्तितम् // 31 // आहाराचारयोः प्रोक्तामास्थाय महतीं क्रियाम् // षष्ठोऽध्यायः। औषधीनां विशिष्टानां तपसश्च निषेवणात् // अथातः प्रमेहनिदानं व्याख्यास्यामः॥१॥ यस्तेन मुच्यते जन्तुः स पुण्यां गतिमानुयात् // 32 // | यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ नि०सं०-कुष्ठं दीर्घरोगाणां प्रधानमिति जन्मान्तरेऽपि नि० सं०-अथात इत्यादि // 1 // 2 // तदनुबन्धं दर्शयन्नाह-म्रियत इत्यादि / गच्छति अनुगतं न्या०च०-अथातः प्रमेहाणां निदानं व्याख्यास्यामः / भवतीत्यर्थः, कुष्ठजनकस्य कर्मणोऽक्षीणवात् / आस्थाय कुष्ठानन्तरं प्रमेहारम्भः, अपत्यसंक्रम्यत्वेनोभयोरप्यपत्यगआश्रित्य / स पुण्यां गतिमाप्नुयात् , क्षीणपापखात् // 31 // 32 // | स्वात् , त्रिदोषारब्धत्वसामान्यात्, महाव्याधित्वसामान्यात्, न्या०च०-म्रियते यदि कुष्ठेन हेतुभूतेन लक्षणभूतेन कालान्तरेणासाध्यत्वसाधाञ्चिकित्सैकत्वाच्च / अनाहुरेके: वा / पुनर्जातेऽपि गच्छति कुष्ठजनकस्य कर्मणोऽक्षीणत्वात् , स्त्रीणां प्रमेहा न भवन्तीति; तथा च तत्रान्तरे-"रजः संसरतश्च धातोर्दोषदुष्टत्वात् / माहाराचारयोरिति अनेन प्रसेकामारीणां मासि मासि विशुध्यति / सर्व शरीरं दोषाश्च युक्तिव्यपाश्रयं चिकित्सितमुक्तम् / तपसश्च निषेवणादित्य- न प्रमेहन्त्यतः स्त्रियः"-इति; एतत्तु न युक्तं, सर्वतघ्रा. नेन दैवव्यपाश्रयमुक्तम् / पुण्यां गतिमाप्नुयात् क्षीण- प्रसिद्धेः, प्रत्यक्षविरोधाच // 1 // 2 // पापत्वात् // 31 // 32 // | दिवास्वप्नाव्यायामालस्यप्रसक्तं शीतस्निग्धमधुप्रसङ्गागात्रसंस्पर्शान्निश्वासात् सहभोजनात् // | रमेद्यद्रवानपानसे विनं पुरुषं जानीयात् प्रमेही सहशय्यासनाश्चापि वस्त्रमाल्यानुलेपनात् // 33 // भविष्यतीति // 3 // कुष्ठं ज्वरश्च शोषश्च नेत्राभिष्यन्द एव च // नि० सं०-प्रमेहहेतुमाह-दिवास्वप्नत्यादि / प्रसक्तं प्रकऔपसर्गिकरोगाश्च संक्रामन्ति नरान्नरम्॥ ३४॥र्षेण सक्तमतिशयेनानुषङ्गिणम् / मेयं मेदुरं मेदोजनकमित्यर्थः / इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने कुष्ठ | पुरुषं जानीयात् प्रमेही भविष्यति। तत्राहुरेके-"श्रीणां प्रमेहा निदानं नाम पञ्चमोऽध्यायः॥५॥ न भवन्ति, तथा च तत्रान्तरे-"रजःप्रसेकामारीणां मासि मासि विशुध्यति / सर्व शरीरं दोषाश्च न प्रमेहन्यतः खियः" नि०सं०-संसर्गसंभवप्रधानं कुष्ठमाश्रित्य कुष्ठिप्रभृतीनां इति; एतत्तु न युक्तं, सर्वतत्राप्रसिद्धेः प्रत्यक्षविरोधाच // 3 // संसर्गपरिहारं दर्शयन्नाह-प्रसङ्गादित्यादि / प्रसङ्गादिति प्रसङ्गेन अभ्यासेन कृतात्, पुनः पुनः कृतादित्यर्थः / इदं विशेषणं न्या०च०-व्याधिहेतुं निर्दिशमाह-दिवास्वमप्रसक्तमिगात्रसंस्पर्शादिभिः सर्वैः सह प्रत्येकं संबध्यते / सहशय्यास त्यादि / प्रसक्तं प्रकर्षेण सक्तम् / मेचं मेदुरम् / निदाननादिति एकशय्यासनस्थितेः / माल्यं पुष्पम् / औपसर्गि परिवर्जनार्थमेतान्येवान परिहरणीयानि // 3 // करोगाः शीतलिकादयः / संक्रामन्ति आविशन्ति // 33 // 34 // | तस्य चैवप्रवृत्तस्यापरिपक्का एव वातपित्तश्लेइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत | माणो यदा मेदसा सहैकत्वमुपेत्य मूत्रवाहितो. व्याख्यायां निदानस्थाने पञ्चमोऽध्यायः // 5 // | तस्यनुसृत्याधो गत्वा बस्तेर्मुखमाश्रित्य निर्भिद्यन्ते तदा प्रमेहाअनयन्ति // 4 // न्या० च०-प्रधानाश्रयिणो हि विधयो भवन्तीति नि०सं०-संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-तस्येत्यादि / अपरिपक्का संसर्गसंभवप्रधानकुष्ठमाश्रित्य कुष्टिप्रभृतीनां संसर्गस्य परि आमाः / मेदसेति अत्रापिशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन वसादयो हार दर्शयन्नाह-प्रसंगादित्यादि / गात्रसंस्पर्शात् प्रसंगात् ग्राह्याः; अन्ये तु 'मेदश्चापरिपक्वं' इति पठन्ति, चकारेणानुक्काप्रसंगेन कृतादत्यन्ताम्यासेन कृतादित्यर्थः / निश्वासादिषु सर्वेष्वेव प्रसंगादिति विशेषणम् / औपसर्गिका रोगाः १'चैवप्रवृत्तस्य यदा वातपित्तश्लेष्माणो मेदश्चापरिपकमधोगत्वा' सामान्धाधर्मप्रवृत्ता मसूर्यादयः / संक्रामन्ति नरामर- इति पा० /

Page #387
290 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwer नपि वसादीन् समुच्चिन्वन्ति / उपेत्य गला / निर्भियन्ते | सर्व एव सर्वदोषसमुत्थाः सह पिडकाभिः॥७॥ निःसरन्तीत्यर्थः / अन्ये तु विनिर्भियन्ते' इति पठिया, 'तत्रैव नि० सं०-तेषां प्रमेहाणां प्रमेहपिडकानां च दोषं निर्दिस्थितिं कुर्वन्ति' इति तु व्याख्यानयन्ति; अपरे 'अतिद्रवत्वं शन्नाह-सर्व एवेत्यादि / एतेन प्रमेहाणां प्रमेहपिडकानां च यान्ति' इत्याहुः // 4 // कुष्ठवत् सर्वदोषजखमुक्तम् // 7 // न्या०च०-स्थानसंश्रयलक्षणां संप्राप्तिं दर्शयन्नाह- न्या०च०-तेषां प्रमेहाणां प्रमेहपिडिकानां च दोष तस्य चैवंप्रवृत्तस्येत्यादि / मेदश्चापरिणतमिति असम्यक् निर्दिशमाह-सर्व एव सर्वदोषसमुत्था इति / अनेन कुष्ठवत् परिणतम् , आमरसवदतिस्निग्धम् / विनिर्भिद्यन्ते प्रति- सर्वेषां सर्वदोषजत्वम् / सह पिडिकाभिः पिडकाश्च सर्वाः सर्वबध्यन्ते, तत्रैवास्पदं कुर्वन्तीति यावत् / एतेन स्थानसंश्रय दोषसमुस्थाः; तदुक्तमिहेव-"ये यन्मया स्मृता मेहास्तेषाउक्तः / तथाहि चरके प्रमेह निदाने प्रमेहसंप्राप्तौ | मेतासु तन्मयाः" इति; तेन सर्वमेहाना सर्वदोषजत्वं, "प्रयाणामेषां निदानादिविशेषाणां सन्निपाते क्षिप्रं श्लेष्मा | तत्पिडकानां च सर्वासा सर्वदोषजत्वमिति / अमुमेवार्थप्रकोपमापचते" इत्यारभ्य यावत् "मूत्रवहानां स्रोतसां मपरिष्टाद्वक्ष्यति / तथाहि-"वातपित्तमेदोभिरन्वितः श्लेष्मा वंक्षणबस्तिप्रभवाणां मेदःक्लेदोपहितानि गुरूणि मुखा- प्रमेहाअनयति", तथा "वातपित्तकफशोणितमेदोभिरन्वितं न्यासाय प्रतिरुध्यन्ते, तदा स्थैर्यमसाध्यतां वा जनयन्ति" पित्तं स्वमेहाञ्जनयति" तथा "श्लेष्मपित्तवसामजामेदोभिर(च. नि. अ.) इति / स्थानसंप्राध्यनन्तरं व्यक्ति दर्श- न्वितो वायुः स्वमेहाअनयति", इति सर्वासां सर्वदोषजयसाह-तदा प्रमेहाजनयन्तीति // 4 // त्वमपि // 7 // , तेषां तु पूर्वरूपाणि-हस्तपादतलदाहः स्निग्ध- तत्र, कैफादुदकेक्षुवालिकासुरासिकताशनैर्ल. पिच्छिलगुरुता गात्राणां मधुरशुक्लमूत्रता तन्द्रा वणपिष्टसान्द्रशुक्रफेनमेहा दश साध्याः, दोषदूसादः पिपासा दुर्गन्धश्च श्वासस्तालुगलजिह्वा- व्याणां समक्रियत्वात्। पित्तानीलहरिद्राम्लक्षार-. दन्तेषु मलोत्पत्तिर्जटिलीभावः केशानां वृद्धिश्च मजिष्ठाशोणितमेहाः षड् याप्याः, दोषदूष्याणां नखानाम् // 5 // | विषमक्रियत्वात्। वातात् सर्विसाक्षौद्रहस्तिमे. नि० सं०-पूर्वरूपमाह-तेषामित्यादि / केशानां जटि- हाश्चत्वारोऽसाध्यतमाः, महात्ययिकत्वात् // 8 // लीभावोऽन्योन्यमिलन, खेदमलबाहुल्याद्रोगप्रभावाच // 5 // नि०सं०-सर्वेषां सर्वदोषजत्वेऽप्युत्कर्षतो दोषग्रहणं दशे न्या० च०-स्थानसंश्रये पूर्वरूपं दर्शयबाह-तेषां यन्नाह-तत्रेत्यादि / उदकमेहः, इक्षुवालिकामेहः, सुरामेहः, पूर्वरूपाणीत्यादि / हस्ततलादिदाहः प्रभावात् / स्निग्ध- सिकतामेहः, शनैर्मेहः, लवणमेहः, पिष्टमेहः, सान्द्रमेहः, शुक्र. पिच्छिलगुरुता गात्राणां कफेन / मधुरशुक्लमूत्रता च तेनैव / मेहः, फेनमेहश्चेति दश प्रमेहाः साध्या यद्यतिशयेन मेदो दूषितं केविजटिलीभावं केशानां तथा नखादीनामतिवृद्धिं पूर्व- न भवति / दोषदूष्याणां समक्रियवादिति अत्र दोषः श्लेष्मा, रूपे पठन्ति / तत्र जटिलीभावः केशानां कफजे पैच्छिल्येन दूष्याणि रसमासमेदोमज्जाशुक्रलसीकोजांसि, एषां कटुतिक्तकरोगप्रभावाद्वा; केशप्रभृतिवृद्धिः शरीरस्थातिमलीभावेन, षायादिभिः समैव किया। पित्तादित्यादि / याप्या इति अत्रापि रोगप्रभावादिस्यन्ये // 5 // यद्यतिशयेन भेदो दूषितं न भवति / दोषदूष्याणां विषमक्रितत्राविलप्रभूतमूत्रलक्षणाः सर्व एव प्रमेहा यत्वादिति अत्र दोषः पित्तं, दूष्याणि रसमांसादीनि, एतेषां तु विषमा क्रिया पित्तहन्त्री रसमांसाधुत्पादिकेति / वातादित्यादि / भवन्ति // 6 // महात्ययिकवादिति शीघ्रं विनाशकारिखात्, महात्ययिकत्वं नि० सं०-प्रमेहाणां सामान्य लक्षणमाह-तत्रेत्यादि / पुनरेषामुत्तरोत्तरसारतरधातुस्रावकरखात्; विषमक्रियत्वाचेत्यआविलं समलम् // 6 // त्रापि संबध्यते // 8 // न्या० च०-सामान्य रूपं प्रमेहाणां दर्शयमाह-तत्रा न्या० च०-उत्कर्षतो दोषग्रहणं निर्दिशमाह-तत्र विलेत्यादि / तत्राविलत्वं मूत्रस्य प्रमेहदूष्याणां मेदोरक्त कफादित्यादि / तत्र कफस्यैव यथा नानाविधरूपमेहाभिमांसमजाशुक्रोदकवसालसीकोजसा क्वचिदेव प्रमेहे कस्य निर्वृत्तिस्तथोपरिष्टात् स्वयमेव प्रतिपादयिष्यति / अत्रैके चिदेव दूष्यस्थावयवमिश्रीभावात् / तेषामेव च दूष्याणां चरक वीक्ष्य श्वेतशीतमूर्तपिच्छलाच्छस्निग्धगुरुमधुरसान्द्रवैरेकीभूतत्वान्मूत्रप्रभूतत्वम् / यद्येवमन्येषां रसादि ; प्रसादमन्देषु गुणेषु कफजेषूदकमेहादिषु कचित् कश्चिदेव दृष्याणां कस्मादन प्रहणं न कृतम् / अत्रैके 'मेदश्चापरिपक्कं' गुणमुपवर्णयन्ति / तत्र तनुशीताच्छश्वेतैरुदकमेहः, मधुरइत्यत्र मेदोनन्तरमादिशब्दो लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः, तेन शीतेनेक्षुवालिकामेंहः, अच्छेन पित्तानुरागिणा सुरामेहः, रसादीनामप्युपग्रहः; अन्ये तु 'मेदश्चापरिपक्कं' इति चकारेण रसादीननुक्तानपि समुच्चिन्वन्ति // 6 // 1 'कफादकेक्षुसुरा०' इति पा० / 2 'क्षुमेहः' इति पा०।

Page #388
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता / 291 मन्दमूर्ताभ्यां शनैमेंहः, कफविदाहव्यक्तेन गुरुणा लवण. शुक्रमिश्रं वेति बोद्धव्यं; वास्तवशुक्रजत्वे कफजस्याप्यमेहः, शुक्लेन पिष्टमेहः, सान्द्रपिच्छिलाभ्यां सान्द्रमेहः, | साध्यत्वं स्यात् // 10 // श्वेतस्निग्धाभ्यां शुक्रमेहः, गुरुस्निग्धाभ्यां फेनमेहः / एते ___ अत ऊर्ध्व पित्तनिमित्तान् वक्ष्यामः-सफेनमच्छं साध्याः, समक्रियत्वाद्दोषदूष्याणाम् / पित्तात्तु नीलाद्याः नीलं नीलमेही मेहतिः सदाहं हरिद्राभं हरिद्रापद, पित्तगुणैः षभिरेव यथासंख्यं नीलपीताम्लक्षारवित्र मेही, अम्लरसगन्धमम्लमेही; सूतक्षारप्रतिम लोहितैरभिव्यज्यन्ते / पित्तजा याप्याः, विषमक्रियत्वादोष क्षारमेही; मञ्जिष्ठोदकप्रकाशं मञ्जिष्ठामेही; शोणिदूष्याणाम् / पित्तदोषहरी शीतमधुरा मेदस्करी, मेदोहरा | तप्रकाशं शोणितमेही मेहति // 11 // तु लङ्घनोष्णादिका च पित्तकरीति दोषदृष्ययोर्विषमक्रिय. स्वम् / वातात्तु सर्पिमहादयः / तत्र सर्पिर्मेहश्चरके मज नि० सं०-अत इत्यादि / सुतक्षारप्रतिमं गलितक्षारद्रवमेहः, क्षौद्रमेहो मधुमेहः, वसया वसामेहः; इत्युभयत्र तुल्यम् / मञ्जिष्ठोदकप्रकाशं शोणितप्रकाशं च मूत्रं रक्तपित्तेऽपि समानम् / एते असाध्याः, विषमक्रियस्वाद्दोषदूष्याणां, भवति, तत् कोऽयं प्रमेहविशेषः ? अत्रोच्यते-रक्तपित्ते प्रमेहमहात्ययत्वाच महात्ययत्वं च पुनरेषाभुत्तरोत्तरसारतरधातु. पूर्वरूपं न भवति, मजिष्ठाशोणितमेहयोस्त प्रमेहपूर्वरूपसंभव सावकत्वात् / एषां तु साध्यासाध्यत्वं व्यभिचारकं 'सपूर्व इति विशेषः॥११॥ रूपाः कफपित्तमेहाः' (च. दि. अ. 6) इत्यनेनाभिमतं न्या०च०-पित्तजेषु नीलं चाषपक्षसदशवर्णम् / तत्र चिकित्सते यथावसरं वक्ष्यामः // 8 // चाष इन्द्रनीलपक्षः प्रशस्तदर्शनः; क्वचित् 'स्वर्णचूड' इति / अम्लरसगन्धमिति अम्लरसं अम्लसचरितगन्धं च; स च तत्र वातपित्तमेदोभिरन्वितः श्लेष्मा श्लेष्मप्रमे पित्तगन्धेन विस्रेण विदाहसचरत्वेन / पित्तस्य लोहिताद्हाञ्जनयति, वातकफशोणितमेदोभिरन्वितं पित्तं णान्मञ्जिष्ठाशोणितमेही // 11 // पित्तप्रमेहान्, कफपित्तवसांमजमेदोभिरन्वितो वायुर्वातप्रमेहान् // 9 // / अत ऊर्ध्व वातनिमित्तान् वक्ष्यामः-सर्पिःप्र. | काशं सर्पिही मेहति; वसाप्रकाशं वसामेही; नि०सं०-इदानीं सर्वेषामेव सर्वजत्वं प्रकटयाह क्षौद्ररसवर्ण क्षौद्रमेही; मत्तमातङ्गवदनुप्रबन्ध तत्रेत्यादि // 9 // हस्तिमेही मेहति // 12 // न्या०च०-तत्र सर्वेषामेव सर्वजत्वं दर्शयन्नाह-तत्र नि० सं०-अत इत्यादि / अनुप्रबन्धं सततम् // 12 // पातपित्तेत्यादि // 9 // | न्याच०-वातजे सपिमहश्चरके मजमेहः, क्षौद्रमेहो तत्र, श्वेतमवेदनमुदकसदशमुदकमेही मेहति; मधुमेहः / तस्य तु 'मधुमेह' इति पारिभाषिकमुपद्रवाइक्षुरसतुल्यमिक्षुवालिकामेही; सुरातुल्यं सुरामेही; णामभावेनान्यत्र (?) बोधनार्थमर्थभेदेऽपि शब्दमात्राभिन्न सरुजं सिकतानुविद्धं सिकतामेही; शनः सकफ नाम तम् / हम्तिमेहो लसीकामेहः / चरकः पुनरस्य मृत्स्नं शनैर्मही; विशदं लवणतुल्यं लवणमेही; | संप्राप्ती वितरते; तद्यथा-"यदा तु लसीकां मूत्राशयेs. हष्टरोमा पिटरसतुल्यं पिष्टमेही; आविलं सान्द्रं भिवहन्" (च. नि. अ. 4) इत्यादि // 12 // ET सान्द्रमेही; शुक्रतुल्यं शुक्रमेही; स्तोकं स्तोक सफेनमच्छं फेनमेही मेहति // 10 // मेक्षिकोपसर्पणमालस्यं मांसोपचयः प्रतिश्यायः शैथिल्यारोचकाविपाकाः कफप्रसेकच्छर्दिनिद्रानि० सं०-कफजानामनुक्रमेण लक्षणं दर्शयन्नाह-तत्रे कासश्वासाश्चेति श्लेष्मजानामुपद्रवाः; वृषणयोत्यादि / सिकतानुविद्धं वालुकामिश्रम् / मृत्स्नं पिच्छिलम् / रवदरणं बस्तिमेदो मेदूतोदो हृदि शूलमम्लीका. लवणतुल्यं लवणाम्बुतुल्यम् / हृष्टरोमा प्राप्तरोमाञ्चः / पिष्ट- | ज्वरातीसारारोचका बमथुः परिधूपनं दाहो रसतुल्यं पिष्टमिश्रोदकतुल्यम् / आविलमत्यर्थं कलुषं, पुनर्व-म पिपासा निद्रानाशः पाण्डरोगः पीतविण्मचनात् / मेहति मूत्रयतीत्यर्थः // 10 // | त्रनेत्रत्वं चेति पैत्तिकानां; हृद्हो लौल्यमनिद्रा . न्या० च०-तत्र श्वेतमित्यादि / इक्षुवालिका खग्ग- स्तम्भः कम्पः शुलं बद्धपुरीषत्वं चेति वातजानाम् / लिका / सिकतानुविद्धं वालुकामिश्रम् / लवणतुल्यं लवणा-एवमेते विंशति प्रमेहाःसोपद्रवा व्याख्याताः॥१३॥ म्बुतुल्यम् / पिष्टरसतुल्यं पिष्टमिश्रोदकतुल्यम् / आवि. लम् अत्यर्थ कलुषं, पुनर्वचनात् / शुक्रतुल्यं शुक्रसदृशं 1 अनुप्रबर्द्ध' इति पा०। 2 अस्याग्रे 'उपद्रवानत ऊर्व चरके तु "शुक्रामं शुक्रविमिश्रं वा मुहुर्मेहति यो नरः / वक्ष्यामः' इति ताडपत्रपुस्तकेऽधिकः पाठः। 3 'परिधूमायनं' शुक्रमेहिनमाहुस्तं पुरुषं कफकोपतः" (च. चि. अ. 6) इति पा० / 4 'शोषः कासः श्वासश्चेति बातजानामुपद्रवा भवन्ति' इति; अत्रापि शुक्रोन्मिश्रमिति सकलमेव शुक्रसमं शुक्राभ, | इति ता.।

Page #389
292 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं नि० सं०-इदानी प्रतिदोषमुपद्रवान दर्शयन्नाह-मक्षिको- स्मृता मेहास्तेषामेतास्तु तत्कृताः' -इत्यने वक्ष्यते, तथाऽपि पसर्पणमित्यादि / अवदरणं विदरणम् / अम्लीका अन्लोद्गारः। जालिनी पित्तोत्तरा ज्ञेया, तद्वचनस्य बाहुल्येनोक्तलान् / महती वमथुः छर्दिः / परिधूपनं समन्ततस्तापः / दाहोऽग्निद- स्थूला / अल्पाचितेति सूक्ष्मपिडकावेष्टिता // 15-19 // ग्धस्येव / लौल्यं सर्वरसाभिकाला वातजग्रहणीवत् // 13 // न्या०च-पश्चादाविनामुपदवाणां प्रसङ्गेन पिडकानां न्या०च०-तत्र प्रमेहाणामुपेक्षया प्रमेहातियोगाद- पश्चाद्धाविनीनामुपद्रव विशेषाणां संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-तत्र तिप्रमेहदुष्टमेदसामतिप्रवृद्धधातुक्षयकृतवातयतपूर्वावस्थित- वसामेदोभ्यामित्यादि / तत्र वसा मांसनेहः सकलशरीरस्नेह कफपित्ताभ्यां चोपद्वा जायन्ते, तान् यथादोषं दर्श- इत्यन्ये, पिडकासंप्राप्ती चरके ओजोग्रहणात् ; ओजश्व सकलयत्राह-मक्षिकोपसरणमित्यादि / मक्षिकोपसरणादयः शरीरस्नेहशुक्रस्थितः / तदुक्तं चरके-'गुरुस्निग्धाम्लकासान्ताः कफजानाम् / मक्षिकोपसरणं मधुराहारस्य मूत्र लवणान्यतिमात्रं समनताम् / द्वमन्नं च पानं च निद्रास्वेदश्लेष्मणां मधुरीभावात् / कासः कफजानां वातजानां मास्थामुखानि च // त्यक्तव्यायामचिन्तानां संशोधनमकुर्वचोपद्वेषु पठ्यते; तत्र सामात् कफजकासस्थाईता, ताम् / श्लेष्मा पित्तं च मेदश्च मांसं चातिप्रवर्धते / दैरावातजस्य तु शुष्कता / वृषणावदरणादयः पाण्डुरोगान्ताः वृतगतिर्वायुरोज आदाय गच्छति / यदा बस्ति तदा कृच्छो पित्तजानाम् / हृद्रोगादयः श्वासान्ता वातजानाम् / लौल्यं मधुमेहः प्रवर्तते // समारुतस्य पित्तस्य कफस्य च मुहरसेपु गृद्धिः, वातजग्रहणीवन्याधिशभावात् / तदुक्तं वात- मुहुः / दर्शयत्याकृतिं गत्वा क्षयमाप्यायते पुनः / / उपेक्ष. ग्रहण्यां-"गृद्धिः सर्वरसानां" (च. चि. अ. 15) इति / याऽस्य जायन्ते पिडकाः सत दारुगाः / मांसलेष्ववकाशेषु इदानीं प्रापं निर्दिष्टमुपसंहरनुपद्रवाणां पृथग्व्याधित्वं | संधिष्वपि च मर्मसु // शराविका कच्छपिका जालिनी निरस्यन्नाह-एवमेते इत्यादि / विंशतिप्रमेहाः सोपद्रवाः सर्षपी तथा / अलजी विनताख्या च विद्धी चेति सप्तमी" सह उपद्रवैर्वर्तन्ते, न पृथगेते व्याधय इत्यर्थः // 13 // (च. सू. अ. 17) इति; सर्वमेहविषयोऽयम्, उपेक्षा मधुमेहे वायोरावरणवचनात् / यथाऽऽह चरकः-"श्लेष्मा तत्र वसामेदोभ्यामभिपन्नशरीरस्य त्रिभिर्दोषै me पित्तं च मेदश्च मांसं चाति प्रवर्धते / तैरावृतगतिर्वायुरोज श्वानुगतधातोः प्रमे हिणो दर्श पिडका जायन्ते / आदाय गच्छति // यदा बस्ति तदा कृच्छ्रो मधुमेहः प्रवर्तते" तद्यथा-शराविका, सपिका, कच्छपिका, (च. सू. अ. 17) इति / वातजेषु मुखकषायादि च जालिनी, विनता, पुत्रिणी, मसूरिका, अलजी, मनास्ति / शोणितातियोगादिकृतेषु धातुक्षयजेषु वायोरावविदारिका, विद्रधिका चेति // 14 // रणं नास्ति / किञ्च सर्वमेहोपद्वेषु "पूतिमांसपिडिकालजीनि०सं०-पिडकानामुपद्रवविशेषाणां संप्राप्तिं दर्शयन्साह- विद्रध्यादयश्च तत्प्रसंगाद्भनन्ति" (च. नि. अ. 4) इति तत्रेत्यादि / वसा मांसस्नेहः, 'सकलशरीरस्नेहः' इत्यन्ये / वचनात् तस्य प्रसंगो झनुवर्तते / तथा चरक एवं पिटकाअभिपन्नशरीरस्य व्याप्तशरीरस्य / अनुगतधातोाप्तधातोः। हेतुर्मधुमेह एव, “उपेक्षया" (च. सू. अ. 17) इति पिडकास्तु प्रायेणाधःकाय एव / तासां पिडकानां नामान्याह- वचनात् / अनेनं हि मेहेष्वतिगुरुस्निग्धारललवणादितद्यथेत्यादि // 14 // भोजनेन सहोपेक्षया श्लेष्मादिभिरतिप्रवृद्धरावरणं तदैव शरावमात्रा तद्रूपा निम्नमध्या शराविका मधुमेहपिडिकाः सप्त / तस्यैवेदं साधारणं लक्षणंगौरसर्षपसंस्थाना तत्प्रमाणा च सार्पपी // 15 // "समारुतस्य पित्तस्य कफस्य न" (च. सू. अ.१७) सदाहा कूर्मसंस्थाना शेया कच्छपिका वुधैः // इत्यादि। इत्यादि / इत्युपेक्षामधुमेहोऽपि चरकेऽस्त्येव / स्वामिदासाजालिनी तीव्रदाहा तु मांसजालसमावृतौ // 16 // चार्यजड़नन्यादीनां चरकटीकाकाराणां परोक्षत्वात् तद्वतनं महती पिडका नीला पिडका विनता स्मृता॥ प्रत्यनुयोगो निखिलः / पिडिकास्तु सप्त चरके, सुश्रुतें महत्यल्पाचिता शेया पिडका सातु पुत्रिणी 17 / नव / सुश्रुते ये बिनतामधीयते, 'नीलाऽवगाढरुजा' इत्यामसूरसमसंस्थाना क्षेया सा तु मसूरिका॥ दिना, तत्पाठे तु संख्यातिरेकात् समानतचेष्वपाठात् सा न रक्ता सिता स्फोटवती दारुणा त्वलजीभवेत् 18 पठनीया / तथाहि भोज:-"शराविका सर्षपिका कूर्मिका जालिनी तथा / कुलस्थिकाऽलजी पुत्री विदारी विद्रधी विदारीकन्दवद्वत्ता कठिना च विदारिका // तथा / नवैताः पिडिका ज्ञेया मेहिनां लक्षणैः शृणु"विद्रधेर्लक्षणैर्युक्ता शेया विद्रधिका बुधैः // 19 // इति / तस्मात्तुल्यतन्त्रसंवादात्तथैव विनता विहताऽस्तीति / नि०सं०-तासां लक्षणमाह-शरावमात्रेत्यादि / गौरस | मसूरिकैव भोजे कुलस्थिका // 14-19 // पंपसंस्थाना गौरसर्षपाकारा / जालिनीत्यादि / यद्यपि 'ये यन्मया ये यन्मयाः स्मृता मेहास्तेषामेतास्तु तस्कृताः॥ 1 'नव'इति ता०। 2 मांसजालसमाश्रिता' इति पा० / / नि० सं०-पिडकाजनकान् दोषानाह-ये इत्यादि / ये 3 अयमर्थश्लोकस्ताडपत्रपुस्तके न पठ्यते / | यन्मया यहोषारब्धा / तेषां प्रमेहाणाम् / एता इति पिडकाः॥

Page #390
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता। 293 न्या०च०-ननु जालिनी तीव्रदाहा पित्तकृता, समा- | न्या० च०-वातजानामसाध्यत्वे हेतुं दर्शयन्नाह-कृत्स्नं नतत्रेऽपि पित्तकृतत्वमस्याः, तथाहि भोजः-"परस्परं शरीरं निष्पीड्येत्यादि / कफपित्तमेहेषु न कृत्स्नशरीरपीडनं, हि संबद्धाः पिडकाश्चैकदेशजाः ! पित्तोत्कटा दाहयुता तयोर्नियतदेह विषयचरत्वात्; वसेत्युपलक्षणं, तेन ओजो. भृशरुग्जालिनी" मता-इति; तत्कथं 'ये यन्मयाः स्मृता लसीकयोरप्यवरोधः / प्रक्रमते इति वृत्त्यादिष्वर्थेषु क्रमतेरामेहास्तेषामेतास्तु तन्मयाः' इति ? उच्यते-पूर्व पिडका- स्मनेपदम् / यस्याः प्रधानभूतधातुक्षयेण शरीरं दुर्बलीनामारम्भकदोपाकथनात् दोषस्वभावकार्याणां च केषां भवति, वपुः पुनः स्फीतीभवति, तेनासाध्या वातजाः; चित्तास्वनुक्तेरनिलादिदोषावधारणार्थमिदमुक्तं-ये यन्मया पूर्वहेतुभ्यां चेति तुशब्दार्थः // 21 // इत्यादि / तत्र तेन वचनेनानियम एव नियमो, न पुनर्हि / प्रमेहपूर्वरूपाणामारुतिर्यत्र दृश्यते // नियमोऽपि; किं च लोके बाहुल्येनैतद्वचनं, यथा- किंचिच्चाप्यधिक मूत्रं तं प्रेमेहिणमादिशेत् // 22 // छत्रिणो यान्तीति; अलविष्वपि छत्रिबाहुल्यात्तब्यपदेशः। नि० सं०-इदानी प्रमेहहेतुयुक्तस्य पुरुषस्य सामान्याकारेण तथा शास्त्रेऽपि “आमाशयोक्लेशभवो भूयिष्ठं ज्वर उच्यते", लक्षणमाह-प्रमेहपूर्वरूपाणामित्यादि // 22 // / श्रमलमादिजा ज्वरा अलवनीया इत्युक्तेः, जडेनैवं कृत्वान्यर्धानि वा यस्मिन् पूर्वरूपाणि मानवे // बहुतरमेव प्रलपितम् / पिडकालक्षणं सुबोधम् / पिडकास्तु प्रवृत्तमूत्रमत्यर्थ तं प्रमेहिणेमादिशेत् // 23 // प्रायेणाधःकाय एव; यदाह-"कृच्छं शरीरं निष्पीड्य मेदोमजवसायुतः / अधः प्रक्रमते वायुस्तेनासाध्यास्तु नि० सं०-प्रमेहस्य पूर्वोक्तसामान्यलक्षणस्य शेषं लक्षणवातजाः" इति / वातादिदोषैरेवाधोनीतस्वाहण्याणां तथा माह-कृत्स्नानीत्यादि / गयदासस्वापातनिकापूर्व प्रमेहपूर्वरसायनीनां च दौर्बल्यानोर्ध्वमुत्तिष्ठन्ते दोषाः, अतो मधु- रूपाणात्यादिलाकमन्यथा पठात; यथा-इदाना प्रमहापडकामेहिनामधःकाये पिडकाः प्रादुर्भवन्ति // चिकित्सितनिर्देश्यमर्थ पञ्च गुणाश्रयं पूर्वरूपशोफपिडकावस्थाख्यं प्रतिपादयन्नाह-प्रमेहपूर्वरूपाणामित्यादि / तस्मिन्मेहो भविष्यगुदे हृदि शिरस्यंसे पृष्ठे मर्मणि चोस्थिताः॥ तीति मेहस्य तत् पूर्वरूपम् / तत्र च पूर्वरूपेऽपतर्पणं वनस्पतिसोपद्रवा दुर्बलाग्नेः पिडकाः परिवर्जयेत् // 20 // कषायपानादिकं च कर्तव्यम् / प्रवृत्तमूत्रमत्यर्थमिति रूपज्ञानम् / नि०सं०-तासामसाध्यतां दर्शयन्नाह-गुदे हृदीत्यादि / तत्र रूपचिकित्साविशेषः / तदुक्तम्-“एवमकुर्वतस्तस्य हीनअंसो बाहुशिरः / सोपवा इति "तृट्कासमांससंकोथमोहहि- प्रथमकर्मगुणस्य मधुराहारस्य मूत्रं खेदः श्लेष्मा च मधुरीकामदज्वराः / विसर्पमर्मसंरोधाः पिडकानामुपद्रवाः" (च.सू. भवति, प्रमेहश्चाभिव्यक्तो भवति, तत्रोभयतः संशोधनम् / अ. 17) / 'सोपवाल्पकायाग्नेः पिडकाः परिवर्जयेत्' इति एवमकुर्वतस्तस्य दोषाः प्रवृद्धा मांसशोणिते प्रदूष्य शोथं जनकेचित् पठन्ति / तत्र सोपद्रव इति पुरुषविशेषणम् // 20 // यन्त्युपद्रवांश्च कांश्चित् , तत्रोक्तः प्रतीकारः सिरानोक्षश्च; एत दप्यकुर्वतः पिडकाः, तत्कर्माप्यकुर्वतः पञ्चत्वम्" (चि. अ. न्या०च०-तासामसाध्यतां निर्दिशनाह-गुदे हृदीत्यादि / केचिदासामसाध्यतां चिकित्सिते पति 12) इति // 23 // "असाध्या उर्वभागोत्था मोत्थान विशेषतः-" इति। न्या० च०-इदानीं प्रमेहपिडकाचिकित्सित निर्देश्यमर्थ सोपद्रवा इति सह उपद्वैर्वतेन्त इति सोपद्रवाः / ते पञ्चगुणाश्रयं पूर्वरूपशोफपिडिकावस्थाख्यं प्रतिपादयवाहचोपद्रवास्तासां चरकादवगन्तव्याः / तथाहि चरकः प्रमेहपूर्वरूपाणामित्यादि / तस्मिन्मेहो भविष्यतीति मेहस्य "तृदकासमांसकोथश्वासहिकामदज्वराः। विसर्पमर्मसंरोधाः तत् पूर्वरूपम् / तत्र पूर्वरूपे विदिते "पूर्वरूपेवपतर्पणं पिडकानामुपद्रवाः" (च. सू. अ. 17) इति // 20 // !' वनस्पतिकषायपानं" (चि. अ. 13) इत्यादि कर्तव्यम् / कृत्स्नाण्यर्धानि वा यस्मिन् पूर्वरूपाणि मानवे प्रवृत्तमूत्रमक शरीरं निष्पीड्य मेदोमज्जवसायुतः॥ त्यर्थमिति रूपज्ञान: यदुक्तं-"प्रभूताविलमूत्रलक्षणाः सर्व अधः प्रक्रमते वायुस्तेनासाध्यास्तु वातजाः 21 एव प्रमेहाः" इति / अत्र हि पूर्वरूपाणामपि विद्यमानत्वात् नि०सं०-वातजानामसाध्यत्वे हेतुं दर्शयन्नाह-कृत्स्नं किं पूर्वरूपाणां चिकित्सा रूपस्य वेत्याह-तं प्रमेहिणमाशरीरमित्यादि / कृत्स्नं शरीरं निष्पीडयेति निश्योतयित्वा मूत्र- दिशेदिति / व्याधिप्रभावादेव सकलपूर्वरूपाणामनुवृत्तामार्गेण समस्तान् धातून प्रवाहयित्वेत्यर्थः / वसेत्युपलक्षणं, तेन | वपि नारिष्टत्वम् / तत्र रूपे चिकित्साविशेषः / तदुक्तंओजोलसीकयोर्ग्रहणम् / अधः प्रक्रमते अधः स्फीतीभवति "तत्रैवमकुर्वतस्य मधुराहारस्य मूत्रं स्वेदः श्लेष्मा च मधुरी प्रबलीभवतीत्यर्थः / गयदासाचार्यस्तु आपातनिकापूर्व प्रमेह- भवति, प्रमेहश्वाभिव्यक्तो भवति / तत्रोभयतः संशोधनम्। पूर्वरूपाणामित्यादिश्लोकत्रयमन्यथा पठति / असाध्यास्त्विति एवमकुर्वतस्तस्योक्ता दोषाः प्रवृद्धा मांसशोणितं प्रदक्ष्य पूर्वहेतुभ्यां चेति तुशब्दार्थः // 21 // 1 तस्मिन्मेहो भविष्यति' इति पा० / 2 'प्रमेहं तं विनिर्दि१ 'दुर्बलस' इति पा०। | शेत्' इति पा० / 3 'पञ्चमः' इति पा० /

Page #391
294 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं शोथं जनयन्त्युपद्रवांश्च कश्चित् , तत्रोक्तः प्रतीकारः सिरा: रुपद्वतः / प्रमीढ इति विज्ञेयो, मधुमेही तु वक्ष्यते // यस्य मोक्षश्च / एतदप्यकुर्वतः पिडका; तस्कर्माप्यकुर्वतः पञ्च- गात्रे प्रमीढस्य पिडका जायते भृशाम् / मधुमेही स विज्ञेयो स्वमेव" (वि. अ. 12) इति // 22 // 23 // युक्तश्वोपद्वैभृशम्" इति // 25 // पिडकापीडितं गाढमुपसृष्टमुपद्रवैः // यथा हि वर्णानां पञ्चानामुत्कर्षापकर्षकृतेन मधुमेहिनमाचष्टे स चासाध्यः प्रकीर्तितः // 24 // संयोगविशेषेण शबलबभ्रुकपिलकपोतमेचकादीनां नि० सं०-सर्वप्रमेहाणामवस्थान्तरप्राप्तानां संज्ञान्तरम- वर्णानामनेकेषामुत्पत्तिर्भवति, एवमेव दोषधातुमा साध्यवं च दर्शयन्नाह-पिडकापीडितमित्यादि / स चेति लाहारविशेषेणोत्कर्षापकर्षकृतेन संयोगविशेषण चकार उत्पत्ती वातजानामसाध्यत्वं समुचिनोति / उत्पत्तौ च प्रमेहाणां नानाकरणं भवति // 26 // सहजो याप्यवादसाध्यः, पित्तजः पुनरसाध्यतरः, वातजः नि० सं०-इदानीं दोषाणां त्रयाणामपि यथा विंशतिप्रमेहपुनरुत्पत्तिक्रमेणासाध्यतमः // 24 // संभवस्तथोपमानेनाह-यथेत्यादि / पञ्चानां वर्णानां सितहरितन्या०च०-उपद्रवाणां प्रत्येकदोषनिर्दिष्टानामशेषाणां च कृष्णपीतरक्तानाम् / उत्कर्षापकर्षकृतेन वृद्धिहासकृतेन / बभ्रः संभवं दर्शयशाह-पिडकापीडितमित्यादि / गाढमुपसृष्टः कपिलपिङ्गलः, कपोतः कपोताभः, मेचकः श्यामलः / मलमुपद्रवैरिति पिडकाशोथविदाहे एनमुपद्रवाः स्पृशन्ति, | ग्रहणमुपधातुभूतवसालसीकयोरुदकस्य चोपलक्षणम् // 26 // पिडकानामुपेक्षया तु गाढमेवोपसृज्यते उपद्रवैः; तथा हि | न्या० च०-इदानी दोषत्रित्वात् त्रिभिरेव मेहैर्भवितव्यं, . पिडकाचिकित्सित एवोक्तम्-"एवमकुर्वतस्तस्य दोषाः भेदो हि भेदवतां कारणभेदात् कार्याणां वा स्वधर्मभेदाप्रवृद्धा मांसशोणिते प्रदूष्य शोथं जनयन्त्युपद्रवांश्च द्भवतीति कारणानामेव वातादीनां दोषधातुमलाहारविशेषण कौश्चित" (वि. अ. 12) इति / अर्थात् प्रत्येकवातादि- कार्याणां प्रमेहाणां भेदं दर्शयन्नाह-यथा हीत्यादि / नप्रमेहनिर्दिष्टान् / तत्रोक्तः प्रतीकारः शोथस्य विम्लाप- विशेषयति परस्परतो व्यावर्तयतीति विशेषः, तेन / स च मादि, द्विग्रणीये चापतर्पणादि / तत्राप्यसाध्यसकलोपद्रव- कफादीनां स्वको गुणः, तथा रसरक्तमांसदोमज शुक्रौजसा शोथपिडकः साध्यतां निवर्तते, वाऽसाध्यतरासाध्यतमता- च स्वगुणः / मलग्रहणमुपधातुभूतवसालसीकोदकस्योपमेतीति पिडकाचिकित्सित एव विस्तरेण वक्ष्यामः / स लक्षणम् / आहारश्चाप्यत्रैव 'मेघद्वान्नपानसे विनं' इत्युक्तः। चति चकारः समुत्पत्ता वातजानामसाध्यत्वं समुचिनीति, एवमेव व्याधिसमुद्देशीयेऽप्युक्तं-"दोषधातुमलसंसर्गादाकफजः सहजो याप्यत्वादसाध्यः, पित्तजः पुनरसाध्यतरः, यतनविशेषानिमित्तश्चैषां विकल्पः" (सू. अ. 24) इति / बातजः पुनरुत्पत्तिक्रमेणासाध्यतमः, अत एवोपेक्षामधु-तत्रायतनं परित्यज्याहारेण विहारमुपलक्ष्य सकल एव मेहो थापयितुं शक्यो नायापनाप्रयोग इत्येके / अन्ये पुनर पनाप्रयोग इत्येक / अन्य पुनर- व्याधिसमुद्देशीयोक्तोऽर्थः प्रतिपादितः // 26 // साध्यानां नियतानां विकल्पो नास्तीति / यत उपेक्षया | __ भवति चात्रप्रयोगेणातिदोषकर्तृकेण वा न प्रशाम्यति, न पुनर्नियतासा- सर्व एव प्रमेहास्त कालेनाप्रतिकुर्वतः॥ ध्यविकल्प इति / मुनयो हि शब्दान्तरेण प्रस्तुतस्य वस्तु- मधमेहत्वमायान्ति तदाऽसाध्या भवन्ति हि // 27 // मोऽतिशयं द्योतयन्ति न पुनरुक्तस्यैव वा, तद्यथा-"हन्त्यष्टादश फुानि तथाऽष्टावुदराणि च" इति / तत्रोदराणां / इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने प्रमेहसर्वेषां वा कुष्ठानां शब्दीयासाध्यता नानेनोच्यते, किं तर्हि निदानं नाम षष्ठोऽध्यायः॥६॥ प्रयोगशक्तिरतिशयवतीति // 24 // नि० सं०-इदानीं सर्वेष्वेव प्रमेहेषु पूर्वरूपादीनामुपेक्षास चापि गमनात् स्थानं स्थानादासनमिच्छति॥ लक्षणमनर्थ दर्शयन्नाह-भवति चात्रेत्यादि / कालः प्रथमक्रियाभासनाढणुते शय्यां शयनात् स्वप्नेमिच्छति 25 | कालादिकः / अप्रतिकुर्वतः अप्रतिक्रियमाणस्य // 27 // नि० सं०-इदानीं मधुमेहिनो विहाराख्यं पञ्चविधक्रिया- इति श्रीडह(ल्ह)णविरचितायो निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतश्रयं लिङ्गं दर्शयन्नाह-स चापीत्यादि / स्थानमूर्ध्वभवनमिच्छ व्याख्यायां निदानस्थाने षष्टोऽध्यायः // 6 // तीति संबन्धः / वृणुते प्रार्थयते / शयनात् शय्यातः // 25 // न्या०च०-तत्र सर्वेष्वेव प्रमेहेषु पूर्वरूपादीनामुपेक्षण न्या०च०-तस्येदानीं मधुमेहिनो विहाराख्यं चतुर्विध- लक्षणमनर्थ दर्शयन्नाह-सर्व एव प्रमेहास्वित्यादि // 27 // क्रियाश्रय लिनं दर्शयमाह-स चापि गमनादित्यादि / इति सौथते शल्यतन्त्रे श्रीगयदासविरचितायां न्यायममनस्थानासनशयनानि हि सर्वेषामेव विहारः / अन्यान्न चन्द्रिकायां पञ्जिकायां निदानस्थाने तथाऽवलम्बते मधुमेही, किं तर्हि निद्रामेव केवलामव प्रमेह निदानं नाम षष्ठोऽध्यायः॥ लम्बते / अत्रैव भोज:-"प्रभूतमूत्रः पुरुषः पूर्वरूपै 1 'सुमिच्छति' इति पा / 'चतुर्विधक्रियाप्रयं' इति पा०।। १'शुक्खादिवर्णाना' इति ता. २'भप्रतिकारिणः' इति पा०।

Page #392
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता / 295 www सप्तमोऽध्यायः। स्नेहादिमिथ्याचरणाच जन्तोअथात उदराणां निदानं व्याख्यास्यामः॥१॥ वृद्धिं गताः कोष्ठमभिप्रपन्नाः // 5 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ गुल्माकृतिव्यञ्जितलक्षणानि कुर्वन्ति घोराण्युदराणि दोषाः // नि० सं०-अथात इत्यादि // 1 // 2 // नि० सं०-उदराणां हेतुं दर्शयन्नाह-सुदुर्बलामेरित्यादि / म्या० च०-प्रमेहानन्तरमुदरारम्भा, उदकवहस्रोतो. दुर्बलानेः अत्यन्तनष्टाग्नेः / अहिताशनस्येति विरुद्धसमशनाध्य. दुष्टिसंभवसामान्यात्, त्रिदोषजसाधान्महान्याधिस्वसा शनविषमाशनस्य / स्नेहादीत्यादिशब्दाद्वमनविरेचनास्थापनानुवामान्याच॥१॥२॥ सनपरिग्रहः / मिथ्याचरणं यथोकानुष्ठानपरित्यागः / जन्तोः धन्वन्तरिर्धर्मभृतां वरिष्ठो प्राणिनः / अभिप्रपन्नाः प्राप्ता इत्यर्थः / किं विशिष्टान्युदराणि राजर्षिरिन्द्रप्रतिमोऽभवद्यः॥ कुर्वन्ति ? गुल्माकृतिव्यजितलक्षणानि गुल्माकृत्या गुल्मरूपेण ब्रह्मर्षिपुत्रं विनयोपपन्नं व्यञ्जितानि प्रकटितानि लक्षणानि येषां तानि तथा / पुनरपि शिष्यं शुभं सुश्रुतमन्वशात् सः॥३॥ | किंविशिष्टानि ? घोराणि कृच्छ्रतमानि // ५॥नि०सं०-यो धन्वन्तरिरभवत् स सुश्रुतमन्वशादिति न्या. च०-स्थानसंश्रयस्यैव संप्राप्तिं दर्शयबाहसंबन्धः, शिक्षितवानित्यर्थः / धर्मभृतां धार्मिकाणां मध्ये। सुदुर्बलाग्नेरित्यादि / अहिताशनस्य दुर्बलानेरिति यद्यपि हि इन्द्रप्रतिमो ज्ञानेश्वर्यादिभिः / ब्रह्मर्षिविश्वामित्रः, राजर्षिरपि वलमाम्यानामत्तान्य वर्माम्ब निमित्तान्यन्यान्यपि सन्ति, तथाऽप्यहिताशनमे. तपसा ब्रह्मर्षित्वं प्राप्तवान् / विनयोपपन्नं जितेन्द्रियम् / शुभ- वामन वाग्निमान्धकारिषु प्रधानम् / कोष्ठं गता इति स्थानसंश्रयः। मिति पूर्वोकैरन्वयवयःशीलादिगुणैरुपेतम् // 3 // कोष्ठस्थसत्वेऽपि नातिशरीरादीनामति निवृत्तिः, उदकवह स्रोतोरोधदुष्टिसस्थात्, सुदुर्बलाग्नित्वादिदोषवत् (1) / न्या० च०-ब्रह्मर्षिपुत्रमिति विश्वामित्रो हि राजर्षिरेव / गुल्माकृतिव्यञ्जितलक्षणानि गुल्माकृत्या गुल्मरूपेण वर्धते / ब्रह्मर्षित्वं तपसा गतः। विनयोपपत्रमित्यनेन विनयान्वितेन वनयापपन्नामत्यनेन विनयान्वितन | तस्य प्रागुस्पत्याकृतिरपि गुल्मेन समाना ॥५॥गुरवः प्रष्टव्याः, विनीतस्यैवानुशासनं कर्तव्यमिति दर्श. कोष्ठादुपस्नेहवदन्नसारो / यति // 3 // निःसृत्य दुष्टोऽनिलवेगनुन्नः // 6 // पृथक् समस्तैरपि चेह दोषैः त्वचः समुन्नम्य शनैः समन्ताप्लीहोदरं बद्धगुदं तथैव // द्विवर्धमानो जठरं करोति // आगन्तुकं सप्तममष्टमं च / नि०सं०-संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-कोष्ठादित्यादि / उपनेहदकोदरं चेति वदन्ति तानि // 4 // वदिति नवघटायुपस्नेहो यथाऽणुतमस्रोतोभिर्बहिःसवैद् दृश्यते . नि०सं०-उदराणां संख्यामाह-पृथगित्यादि / पृथग्दोषै. तद्वत् कोष्ठादनसारोऽनरसो निःसृत्य, शनैः क्रमेण, जठरमुदस्त्रीणि, समस्तैर्दोषैरेकम् / एतेन चत्वारि दोषप्रधानानि / इहेति राख्यं रोगं करोतीति संबन्धः / कोष्ठशब्देनात्राहारपाकाधार अस्मिञ्छास्त्रे / तानीति उदराणीत्यर्थः / प्लीहोदरादीनि चलारि | उच्यते / किंभूतोऽनसारः ? दुष्टः। पुनः किंभूतः? अनिलवेगदूष्यप्रधानानि / अष्टममिति संख्योक्त्या प्लीहोदरयकृद्दाल्युदरयो- नुनो वातवेगप्रेरितः / किं कृखा? वचः समुन्नम्य आनद्वार रैक्यमेव ज्ञातव्यम् // 4 // कृखा / पुनः किंभूतो रसः ? समन्ताद्विवर्धमानः समन्तात् सर्वतो वृद्धि गच्छन् // ६॥न्या०च०-तत्र दोषैश्चत्वारि पृथगेकशस्त्रीणि, सानिपातिकं च दृष्योदरमित्यभिहितम् / प्लीहोदरमिति प्लीहोदर न्या० च०-साधरणां संप्राप्तिं दर्शयबाह-कोष्टादिएव यकृदुद्भवमप्यवरुध्यते, हेतुलिङ्गचिकित्सितसामान्यात् / / त्यादि / अन्नसारो रसः / कोठाधिसत्येति कोशब्देनाहारतत्र प्लीहोदरे दोषौ कफपित्ते, दूष्यं रक्तम् / बद्धगुदमा | पाकाधारो रसदोषमूत्रपुरीषविभागाश्रयो ग्रहण्यभिधान गन्तुविशेषः, पृथग्लिङ्गचिकित्सितभेदात् / क्षतानमप्या- | उच्यते, तत्रैव साराख्यरसविभागात् / कथं पुनरेवत् कोष्ठागन्तुनिमित्तं क्षतजेऽभिहितम् / दकोदरम् उदकोदरम्, दत्राणां रन्ध्राभावादारसख निःसरणमित्याह-उपनेहउदकनिमित्तं स्रोतोवरोधजातम् // 4 // वत् / नूतनघटादुपस्नेहो यथाऽणुभिर्बहिःस्रोतोभिर्वहि: स्रवद् दृश्यते तद्वत् / यद्येवं नित्यमेवोदराणां संप्राप्तिः सुदुर्बलाग्नेरहिताशनस्य प्रामोति, उपस्नेहेन सततमेवानरसस्य बहिर्निर्गमनात्; संशुष्कपूत्यन्ननिषेवणाद्वा॥ नैतदस्ति, उदरारम्भकदोषदूषितशरीरस्य रसवेदाम्बु. 1 'बभूव' इति पा०। 1 'नवघटाधुपलेहे' इति पा० / 2 'बहिःस्रावः' इति पा० /

Page #393
निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं -~ वहानां स्रोतसां दुष्टेः, दुष्टिश्चैतेषां संवृत्तमुखत्वेन विनिवृत्त नि० सं०-लेष्मोदरमाह-यच्छीतलमित्यादि / स्थिर मुखत्वेन च तदुक्तं चरके-"स्वेदवाहिषु दुष्टेषु पारुष्यं कठिनम् / ससादमग्लानियुक्तम् ॥१०॥लोमहर्षणम् / अतिस्वेदो न वा स्वेदो परिदाहश्च जायते" इति / यद्येवमत एव स्रोतोऽवरोधानिःसरणमवामोति / स्त्रियोऽनपानं नखरोममूत्रयथाऽऽह चरका-"रुद्धा स्वेदाम्बुवाही नि दोषाः स्रोतांसि विडार्तवैर्युक्तमसाधुवृत्ताः // 11 // संचिताः / प्राणान्यपानान् संदूष्य जनयन्त्युदरं नृणाम्" यस्मै प्रयच्छन्त्यरयो गरांश्च (च. चि. अ. 13) इति / स्वेदाम्बुवाहिस्रोतोऽव- दुष्टाम्बुदूषीविषसेवनाद्वा // रोधे पुनरम्भः / यदाह चरकः-"स्वेदस्तु बाह्येषु तेनाशु रक्तं कुपिताश्च दोषाः स्रोतःसु प्रतिहतगतिस्तिर्यगवतिष्ठमानस्तदेवोदकमाप्याय कुर्वन्ति घोरं जठरं त्रिलिङ्गम् // 12 // यति" (च. चि. अ. 13) इति / अत एव सर्वाङ्ग तच्छीतवाताभ्रसमुद्भवेषु . कार्यमुदरिणामदरस्य पुनः पूर्णतैव / तस्य दूष्यस्य दोषान् विना विकारकारिता नास्तीत्याह-अनिलवेगनुन्न. विशेषतः कुप्यति दह्यते च स्त्वचः समुन्नम्येति / वृद्धेरयं हेतुः / स्रवन् समन्ता स चातुरो मूर्च्छति संप्रसक्तं दन्नसारोऽभिवर्धमानो जठरमुदरं करोति / तदुक्तं चरके- __ पाण्डुः कृशः शुष्यति तृष्णया च // 13 // "मन्देऽनौ मलिनैर्भुक्तैरपाकाद्दोषसंचयः" (च.चि. अ. प्रेकीर्तितं दृष्युदरं तु घोरं 13) इत्यादि // 6 // नि० सं०-सन्निपातोदरमाह-स्त्रिय इत्यादि / स्त्रियोऽनतत्पूर्वरूपं बलवर्णकाङ्क्षा पानं नखरोममूत्रविडार्तवयुक्तं यस्मै पुरुषाय प्रयच्छन्ति ददति / वलीविनाशो जठरे हि राज्यः // 7 // किंभूताः स्त्रियः? असाधुवृत्ता दुराचाराः / स्त्रीग्रहणमत्रोपलजीर्णापरिज्ञानविदाहवत्यो क्षणं, तेनान्येऽपि सन्निहिता अविवेकिनो ग्राह्याः / अरयः बस्तौ रुजः पादगतश्च शोफः // शत्रवः / गरान् कृत्रिमविषाणि यस्मै प्रयच्छन्ति / दुष्टाम्बु नि०सं०-पूर्वरूपमाह-तदित्यादि / विनाशशब्दो बला सविषमत्स्यादिसंबन्धात् / विषमेव दावाग्निवातातपाद्यभिभदिभिः प्रत्येकं सम्बध्यते / काला अन्नाभिलाषः / वली वक् वेन मन्दतां गतं विषपीतस्य वा विषं दूषीविष; तेन नखरोसंकोचः / राज्यो रेखाः भवन्ति' इति शेषः / जीर्णापरिज्ञान मादिना विषकल्पेन गरेण दूषीविषेण वाऽऽशु शीघ्रं रक्त कुपितविदाहवत्यो बस्ती रुज इति जीर्णापरिज्ञानविदाही विद्यते यासु | मिति बोद्धव्यम् / त्रिलिङ्गं वातपित्तश्लेष्मलिङ्गम् / संप्रसक्तं बस्तिरुजासु तास्तथा / जीर्णापरिज्ञानमनपरिणामानिश्चयः, निरन्तरम् / दूष्युदरमिति यदेव सान्निपातिकोदर तदेव दूष्युदजीर्णापरिज्ञानं तु यथासंभवत्वात् पुरुषस्यैव ज्ञेयम् // 7 // रम्, एतेन न संख्यातिरेकः / घोरं भयानकं, पुनर्घोर कष्ट कारि // ११-१३॥संगृह्य पार्बोदरपृष्ठनाभीयद्वर्धते कृष्णसिरावनद्धम् // 8 // न्या०च०-दुष्टाम्बुदूषीविषसेवनाद्वेति दूषीविषं विषसशूलमानाहवदुप्रशब्द मेव दावाग्निवातातपायभिभवेन मन्दतां गतम् / तेनाशु र सतोदभेदं पवनात्मकं तत् // कुपितं विषस्य रक्तदूषणस्वभावत्वात्, आशुकारित्वाच / तत् शीतादिषु विशेषेण कुप्यति, दृषीविषकोपस्य तत्रैव नि० सं०-वातोदरमाह-संगृह्येत्यादि // 8 // दर्शितत्वात् / मूर्च्छतीति विषस्य मूर्छाकरत्वात्, प्रसक्तं यञ्चोषतृष्णाज्वरदाहयुक्तं निरन्तरं मूर्च्छति / पाण्दुश्च भवति, रक्तदोषात् / दूष्योदरपीतं सिरा भान्ति च यत्र पीताः॥९॥ मेतदेव सानिपातिकोदरं यदेव तदेव दृष्योदरम् / एतेन पीताक्षिविण्मूत्रनखाननस्य न संख्यातिरेकः / दूष्यन्तीति दूष्याः, "कृत्यल्युटो बहुलम्" पित्तोरं तत्त्वचिराभिवृद्धि // (पा.अ.३।३।१३) इति कप्रत्ययः; तस्योदरं, तेन कृतत्वात् / | अन्न भोज:-"नखलोमार्तवैर्युक्तमन्नपानं यदा स्त्रियः। वशीनि० सं०-पित्तोदरमाह-यदित्यादि / अचिराभिवृद्धि कर्तुं प्रयच्छन्ति तद्विषत्वाय कल्पते // दूषीविषं सेवितं वा शीघ्रवर्धनशीलम् // 9 // तस्य रक्तं प्रकोपयेत् / रक्कं विषेण संदुष्टं त्रीन् दोषान् तत्तु यच्छीतलं शुक्लसिरावनद्धं कोपयेत्” इति // 7-13 ॥गुरु स्थिरं शुक्लनखाननस्य // 10 // स्निग्धं महच्छोफयुतं ससादं 1 तच्छीतवाते भृशदुर्दिने च' इति पा० / 'तच्छीतवातातपकफोदरं तत्तु चिराभिवृद्धि // | दुर्दिनेषु' इति ता.। 2 'दूष्योदरं कीर्तितमेतदेव' इति ता. /

Page #394
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता। 297 प्लीहोदरं कीर्तयतो निबोध // दिसमूह इत्यर्थः / निरेति निःसरति / बद्धगुदी विभाव्यः स विदाह्यभिष्यन्दिरतस्य जन्तोः पुरुषो बद्धगुदी ज्ञेयः // 17 // १८॥प्रदुष्टमत्यर्थमसक कफश्च // 14 // न्या०च०-बद्धगुदं दर्शयबाह-यस्यानमरित्यादि / प्लीहाभिवृद्धिं सततं करोति उपलेपिभिः पिच्छिलादिभिः / पिहितं यथावत् सकलप्लीहोदरं तत् प्रवदन्ति तज्ज्ञाः // मित्यर्थः / मलः पुरीषम् / सदोषः सह दोषैर्वातादिवर्तत वामे च पार्श्वे परिवृद्धिमेति इति / पुरीषम क्रमेण चीयते संकरवत् , दोषैरेव मिश्रीविशेषतः सीदति चातुरोऽत्र // 15 // कृतत्वात् / तदुक्तं चरके-"वर्चःपित्तकफान् रुडा जनमन्दज्वराग्निः कफपित्तलिङ्गै यत्युदरं ततः" (च. चि. अ. 13) इति / अत्र पा(व)करुपद्रुतः क्षीणबलोऽतिपाण्डः // स्थाने अन्नस्य पुरीषायतनस्य रुद्धत्वात् बहु(ब)गुदसंबन्धनि०सं०-निबोध जानीहि / अभिष्यन्दि दोषधातुमल-मत्रं गुदमुच्यते / तदुक्तं चरके-"पक्ष्मबालैः सहानेन स्रोतसो क्लेदप्राप्तिजनकम् / असृक कफश्चति असुग्ग्रहणेन | भुक्तैर्बद्धायने गुदे"इति (च. चि. अ. ३)॥१७॥१८॥पित्तस्यापि प्रहणम् / प्लीहा उदरस्य वामपार्श्वस्थितः / एति ततः परिस्राव्युदरं निबोध // गच्छति / सीदति अग्लानियुक्तो भवति / अत्र प्लीहोदरे शल्यं यदनोपहितं तदनं // 14 // 15 // - भिनत्ति यस्यागतमन्यथा वा // 19 // न्या०च०-प्लीहोदरे विदाहिरतत्वेन रक्तपित्तं, तस्य तस्मात् सुतोऽन्त्रात् सलिलप्रकाशः पित्तस्य लिमन्द्रो ज्वरः, अभिष्यन्दिरतरवेन कफा, सलिझं सावः स्रवेढे गुदतस्तु भूयः // मन्दामित्वम् // 15 // 15 // -. नामेरधश्चोदरमेति वृद्धि सव्येतरस्मिन् यकृति प्रदुष्टे निस्तुद्यतेऽतीव विदह्यतेच॥२०॥ शेयं यकृहाल्युदरं तदेव // 16 // एतत् परिस्राव्युदरं प्रदिष्टं नि० सं०-यकृहाल्युदरस्य प्लीहोदरे एवावरोधं दर्शय- नि०सं०-परिस्राव्युदरमाह-तत इत्यादि / यच्छल्यमजाह-सव्येतरस्मिनित्यादि / सव्येतरस्मिन् दक्षिणपार्श्व / नोपहितमन्नसंबद्धं भुक्तं, तदन्त्रं भिनत्ति विदारयति / यस्य तदेव प्लीहोदर यकृद्दाल्युदरं ज्ञेयम् / क शेयमित्याह- यकृति पुरुषस्य / शल्यं शर्कराकाष्ठास्थिकण्टकादिकम् / आगतमन्यथा कालखण्डे; किंभूते ? प्रदुष्टेः एतेन न संख्यातिरेकः // 16 // | वेति वाशब्दोऽवधारणे, तेनान्यथैव विलोमेन तिर्यगेवागतं, नत्लनुलोमेन / सुतो गलितः // 19 // 20 // ' न्या० च०-यकृहाल्युदरस्य प्लीहोदर एवावरोध दर्शयत्राह-सव्येतरे इत्यादि / सव्येतरे दक्षिणे / तदेव न्या० च०-क्षतानं निर्दिशमाह-शल्यं यदनोपहितप्लीहोदरमेव // 16 // मित्यादि / शल्यं शर्करातृणकाष्ठास्थिकण्टकादि / असोपहिवं भुक्तं पकाशयादन्यथा विलोमेनागतं, तदनं भिनत्ति विदायस्यान्त्रमन्त्रैरुपलेपिभिर्वा रयति / अचात् खुतः सलिलप्रकाशः सावो भूयो बहुबा, बालाश्मभिर्वा सहितैः पृथग्वा॥ दोषजेषु पुनरुपनेहवावेणाप एवं गुदतच सवते / संचीयते तत्र मलः सदोषः अन्नस्त्रावस्य बहिर्गतत्वात् कथं गुदतमनावः उच्यतेक्रमेण नाज्यामिव संकरो हि // 17 // सलिलयाहुल्येन तेनैव छिद्रेण सलिलस्य प्रत्यागस्वादुप. निरुध्यते चास्य गुदे पुरीषं स्नेहादुदनावः तदुक्तं चरके-"पूरयन् गुरमत्रं च जननिरेति कृच्छ्रादपि चाल्पमल्पम् // यत्युदरं ततः" (च. चि. भ. 13) इति / ततस्तस्मात् हनाभिमध्ये परिवृद्धिमेति स्रावासाभेरधो जठरं वृद्धिमेति, जलस्याधोगामित्वात् / त(य)चोदरं विट्समगन्धिकं च // 18 // छिद्रोदरजलोदरयोरदूरदोषत्रयव्यपदेशः / तथाऽऽह छिद्रो. प्रच्छर्दयन् बद्धगुदी विभाव्यः, दरे एव चरकः-"तदधोनाभेः प्रायोऽभिनिर्वर्तमान नि० सं०-बद्धगुदं दर्शयन्नाह-यस्येत्यादि / यस्य जलोदरं स्याद, यथाबलं च दोषाणां रूपाणि दर्शयति" पुरुषस्य अत्रं निरुध्यत इति संबन्धः / कैर्निरुध्यत इत्याह-(च. चि. अ. 13.) इति / छिद्रोदरजलोदरयोरदरदोष. अन्ने रित्यादि / उपलेपिभिः पिच्छिलादिभिः / वा अत्रत्रययोरपि तोदादिवेदना वायना मार्गावरणादिकपितेन समुच्चये / सहितैरिति एकत्र मिलितैः समुदितैरित्यर्थः / // 19 // २०॥पृथग्वेति एकैकैरित्यर्थः / मलः पुरीषम् / सदोषो दोषत्रयसहितः / नाड्यां प्रणालिकायाम् / सङ्करोऽवकरः, प्रचुरतृणा. दकोदरं कीर्तयतो निबोध // यः स्नेहपीतोऽप्यनुवासितो वा १'पिहितं यथावत्' इति पा० / वान्तो विरिकोऽप्यथवा निरूढः // 21 // सु० सं०३८

Page #395
298 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान या मेहनत याविरस पिबेजलं शीतलमाशु तस्य अन्ते सलिलभावं हि भजन्ते जठराणि तु॥ स्रोतांसि दुष्यन्ति हि तद्वहानि // सर्वाण्येव परीपाकात्तदा तानि विवर्जयेत् // 25 // स्नेहोपलिप्तेष्वथवाऽपि तेषु / इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने उदरनिदकोदरं पूर्ववदभ्युपैति // 22 // दानं नाम सप्तमोऽध्यायः॥७॥ स्निग्धं महत् संपरिवृत्तनाभि भृशोन्नतं पूर्णमिवाम्बुना च // नि० सं०-साध्यासाध्यविभागमाह-अन्त इत्यादि / परिपाकात् परिणामेन दकोदरता सर्वेषामेव; अन्यान्युदराणि यथा दृतिः क्षुभ्यति कम्पते च शब्दायते चापि देकोदरं तत् // 23 // परिपाकादुदकभावं भजन्ते, दकोदरं प्रागेवेति विशेषः // 25 // नि० सं०-उदकोदरमाह–दकोदरमित्यादि / दकोदरम् | ' इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतउदकोदरमित्यर्थः / तद्वहानि तोयवहानि / स्नेहोपलिप्तेष्वथ व्याख्यायां निदानस्थाने सप्तमोऽध्यायः // 7 // वाऽपि तेष्विति स्नेहादिपानं विनाऽपि तेषु स्रोतःसु स्नेहोप- न्या०च०-साध्यासाध्यविभागायाह-अन्ते सलिललिप्तेषु यदा शीतलं जलं पिबेत्तदाऽपीत्यर्थः / पूर्ववदिति क्षता- | भावमित्यादि / परिपाकात् परिमाणेन जलोदरता सर्वेषाबोदरे यथा सलिलस्याधोगामित्वादधो नामेरुदरोत्पत्तिर्यथा च मेव / उपस्नेहेन निःसृतात्र(अ)रसातिवृद्धेन / सर्वेषामेव गुदादास्रावस्तद्वदिति; जेजटेन पुनः 'पूर्ववदित्यत्रान्यान्युदराणि | उपस्नेहेन निःसृतावरसमूलत्वात्तदेव कथमनुदकरवं? नैष यथा भवन्ति तथेदमपि' इति व्याख्यातं, तन्नेच्छति गयी। | दोषः, तत्र धुपेक्षया नातिमन्दत्वादग्नेः स्वल्पस्वात् प्रागुदपरिवृत्तनाभि उच्छलितनाभि / दृतिः खल्ला / क्षुभ्यति चलति / रस्यानुदकत्वमित्युच्यते, अल्पस्वेऽतब्धपदेशात् / तस्य च कम्पते चेति कम्पनमतिशयेन चलनम् // 21-23 // लक्षणं चरकेणोकम् -"अशोथमरुणाभासं सशब्दं नातिन्या०च०-दकोदरं दर्शयन्नाह-यः स्नेहपीत इत्यादि। भारिकम् / सदा गुडगुडावच्च सिराजालगवाक्षितम् // नाभि विष्टभ्य पायौ तु वेगं कृत्वा प्रणश्यति / हृद्वंक्षणकटीनाभिगुदयः शीतलमाशु जलं पिबेत् तस्य स्नेहपानानुवासिनोऽन्तःनेहावलिप्तस्रोतसोऽतिशयवती स्रोतोदुष्टिः स्यात्, वान्त प्रत्येकशूलिनः॥ कर्कशं सृजतो वातं नाति मन्दे च पावके / लोलस्याविरसे चास्ये मूत्रेऽल्पे संहते विधि // अजातोदकविरिक्तनिरूढाणामतिरिक्तभावेन विवृतस्रोतसां पूर्वकर्म मित्येतैर्युक्तं विज्ञाय लक्षणैः / उपाचरेत्"-(च. चि. प्रधानकर्ममन्दाग्नीनामत्यम्बुसेवया सलिलवहस्रोतसां क्लोम अ.१३) इत्यादि / अतः परमुपस्नेहवनिःसृतोऽसरसो नात्यमूलानां दुष्टिरभ्युपेयात् / दकोदरे एव संप्राप्तिवि. छपिच्छिलाकारेण संभवत्युदरे, सा पुनरवस्था पच्यमाना. कल्पं दर्शयबाह-स्नेहोपलिप्तेष्वित्यादि / अथवा विनाऽपि स्नेहादिपानं शीतलसलिलसेवाकृतामुदरस्रोतोदुष्टिः, स्नेहो. नामुदराणाम् / तदुक्तं चरके-"तत्र पिच्छोत्पत्तौ मण्डल मुदरं गुरु स्तिमितं भृशमाततमाकोटितमशब्दं मृदुस्पर्शमपपलिप्तेष्वथवाऽपि तेषु स्रोतःसु दकोदरमभ्युपेति / पूर्ववदिति गतराजीकमाक्रान्तं नाभ्यां परिसर्पति" (च.चि.अ. 13) पूर्ववत् क्षतामोदरे यथा सलिलस्थाधोगामित्वादधोनाभेरुदराभिनिर्वृत्तिः / तदुक्तं जलोदरे एव चरके-"तस्य इति / अतः परं जातोदकमुदरं; तस्य लक्षणमुदकोदरनिर्दिष्टं "स्निग्धं महत्संपरिवृतनाभि भृशोचतं पूर्णमिवाम्बुना च" रूपाणि-अनेऽनाकांक्षा पिपासा गुदनावः" इत्यादि / स्रोतसां इति / चरकेऽपि-"तस्स रूपाणि कुक्षेरतिमानं वृद्धिः सिरादुष्टत्वेन बहिरूपस्नेहेन जलनिःसरणं सर्वेष्वेव समम् / न्तर्धानगमनमुदकपूर्णदृतिसमसंक्षोभस्पर्श च भवति / तथापूर्ववच्छब्दस्यान्य एवार्थो न पुनर्व्याख्यातः // 21-23 // विधमचिकित्स्यं विद्यात् (च. चि. भ. 13) इति // 25 // आध्मानं गमनेऽशक्तिदौर्बल्यं दुर्बलाग्निता॥ इति सौश्रुते शल्यतले श्रीगयदासविरचितायां शोफः सदनमङ्गानां सङ्गो वातपुरीषयोः॥ न्यायचन्द्रिकायां पञ्जिकायां निदानस्थाने दाहस्तृष्णा च सर्वेषु जठरेषु भवन्ति हि // 24 // - उदराणां निदानम् // नि० सं०-तेषामष्टानामपि सामान्यं लिङ्ग दर्शयन्नाहआध्मानमित्यादि / जेजटेन पुनरेते उपद्रवा व्याख्याताः अष्टमोऽध्यायः। तन्नेच्छति गयी // 24 // अथातो मूढगर्भनिदानं व्याख्यास्यामः॥१॥ न्या०च०-तेषामष्टानामपि सामान्यलिङ्गं दर्शयत्राह यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ आध्मानमित्यादि / जडेन (जेजटेन) उपद्रवा एते नि०सं०-अथात इत्यादि / मूढो निरुद्धगतिः। तदुक्तंव्याख्याताः, तन्न, चरके व्याधीनामपि रोगसंभवानामुपद्रव 'सर्वावयवसंपूर्णो मनोबुद्ध्यादिसंयुतः / विगुणापानसंमूढो. त्वेन निषिद्धत्वात् // 24 // मूढगर्भोऽभिधीयते" इति // 1 // 2 // 1 'चाप्युदकोदरं तत्' इति पा० / 1 विध्येत्त्यजेत वा' इति पा० /

Page #396
अध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता। 299 न्या० च०-अथातो मूढगर्भनिदानं व्याख्यास्यामः / वाहनमश्वादि / प्रस्खलनं समुच्छ्रितादेः / प्रपतनं प्रपाउंदरानन्तरं मूढगर्भनिदानारम्भः, उदरस्थाने च्छिन्ने शस्त्र- तादेः / अत्र ग्राम्यधर्मादयो वेगविघातान्ता विहारकर्मसाध्यस्वसामान्यात्, महाव्याधित्वसामान्याच। मूढ- विशेषाः, अतिरूक्षादयः पुनरजीर्णान्ता आहारविशेषाः / श्वासौ गर्भश्चेति मूढगर्भः / मूढो व्यासक्तगतिः / तथा हि गर्भशातनं भेषजेन गर्भपातनम् ।......तस्य क्षोभः कोष्ठ. चरकः-"मूढवातानुलोमनं" इति, तथाऽत्राप्यनिर्गच्छ-संक्षोभः / वायुरपानो मूढः विमार्गवर्ती / तरुणम् अघन्तमनिलसंमोहितमिति // 1 // 2 // नामव्यक्तचेतनम् // 3 // ग्राम्यधर्मयानवाहनाध्वगमनप्रस्खलनप्रपतनप्र. ततः कील प्रतिखुरो बीजकः परिघ इति / पीडनधावनाभिघातविषमशयनासनोपवासवेगा- | तत्र, ऊर्ध्वबाहुशिरस्पादो यो योनिमुखं निरुणद्धि भिघातातिरूक्षकटुतिक्तभोजनशोकातिक्षारसेव- कील इव स कील, निःसृतहस्तपाद शिराः कायनातिसारवमनविरेचनप्रेढोलनाजीर्णगर्भशातनप्र- | सङ्गी प्रतिखुरः, यो निर्गच्छत्येकशिरोभुजः स भृतिभिर्विशेषैर्बन्धनान्मुच्यते गर्भः, फलमिव वृन्त- बीजकः, यस्तु परिघ इव योनिमुखमावृत्य तिष्ठति बन्धनादभिघातविशेषैः; स विमुक्तबन्धनो गर्भाश-स परिधः, इति चतुर्विधो भवतीत्येके भाषन्ते / यमतिक्रम्य यकृत्प्लीहान्त्र विवरैरवस्रंसमानः कोष्ठ- | तत्तु न सम्यक कस्मात् ? स यदा विगुणानिलप्रसंक्षोभमापादयति, तस्या जठरसंक्षोभाद्वायुरपानो पीडितोऽपत्यपथमनेकधा प्रपद्यते तदा सङ्ख्या मूढः पार्श्ववस्तिशीर्षोदरयोनिशूलानाहमूत्रसङ्गा- | हीयते // 4 // नामन्यतममापाद्य गर्भ च्यावयति तरुणं शोणित नि० सं०-तस्य चातुर्विध्यमाह-तत इत्यादि / ततः स्रावणः तमेव कदाचिद्विवृद्धमसम्यगागतमप- असम्यगागमनात् / तान् प्रकारान् प्रकटयन्नाह-तत्रोबात्यपथमनुप्राप्तमनिरस्यमानं विगुणापानसंमोहितं | हुशिर इत्यादि / कायसङ्गी निरुद्धकायः / एकशिरोभुज इति गर्भ मूढगर्भमित्याचक्षते // 3 // एको भुजः शिरसा सह यस्य निर्गच्छतीत्यर्थः। परिघ इवेति नि० सं०-तस्य हेतुं दर्शयन्नाह-प्राम्यधर्मेत्यादि / परिघोऽर्गलादण्डः // 4 // प्राम्यधर्मों मैथुनं, यानं रथादि, वाहनमश्वादि, अध्वगमनं न्या०च०-"अधः पार्श्वगतो वाऽपि तथैवाकुञ्चितोपद्भ्यां मार्गगमनं, प्रस्खलनमाखुडनादि, प्रपतनं प्रासादादेः ऽपि वा / यो निःसृत्य मुखं योनेज्ञेयः प्रतिखुरस्तु सः / / सकाशादतिशयेन पतनं, प्रपीडनमतिशयेन पीडनं, प्रधावनम योनिद्वारात्तु निर्गच्छेद्यस्यैकांशशिरोभुजम् / तमाहुर्बीजकं तिशयेन धावनम् , अभिघातः शस्त्रलोष्टकशादिभिः प्रहारः, नाम मूढगर्भचिकित्सकाः // योनिमाश्रि(वृ)स्य यस्तिष्ठेत् वेगाभिघातो वाताधवरोधः, प्रेढोलनं हिन्दोलनं, गर्भशातनं परिघो गोपुरं यथा / तथाऽन्तगर्भमायन्तं विद्यात् परिघभेषजेन गर्भपातनम् / केचिदेतद्द्यमन्यथा पठन्ति, तत्त्व संज्ञकम्" इत्येषां चतुर्णा लक्षणं परिपठ्यते नागाभावान्न लिखितम् / बन्धनमत्र गर्भाशयप्रतिबद्धाः सिराः र्जनीयात // 4 // पेश्यश्च / मोचने उपमानमाह-फलमित्यादि / एतेनैतदुकं भवति-यथा वृक्षेऽपरिपक्वं फलमभिघातैरकाल एवं पतति, तत्र, कश्चिद्वाभ्यां सक्थिभ्यां योनिमुखं प्रतितद्वयथोक्तपातनहेतुसामर्थ्यादप्रसवकाल एव गर्भः पतति / अति- पद्यते; कश्चिदाभुग्नैकसक्थिरेकेन, कश्चिदाभुनसक्रम्य उल्लथय / विवरैः अन्तरालैः / अवलंसमानः अधःपतन् / क्थिशरीर स्फिग्देशेन तिर्यगागतः, कश्चिदुर:कोष्ठशब्देनामाशयपक्काशयादिस्थानम् / संक्षोभश्चलनम् / तस्याः पार्श्वपृष्ठानामन्यतमेन योनिद्वारं पिधायावतिस्त्रियाः / मूढो विमार्गगामी। अन्यतमम् एकतमम् / आपाद्य ष्ठते, अन्तःपार्थापवृत्तशिराः कश्चिदेकेन बाहुना; निवर्त्य / तरुणं गर्भमपानो मूढः सन् व्यावयतीति संबन्धः / | कश्चिदाभुग्नशिरा बाहुद्वयेन; कश्चिदाभुग्नमध्यो तरुणम् अघनाजमव्यक्तचेतनम् / मूढगर्भस्य निरुक्तिमाह हस्तपादशिरोभिः कश्चिदेकेन सक्ना योनिमुखं तमेवेत्यादि / असम्यगागतं विलोमभागेनागतम्, अवाग्ग- | अवोग- प्रतिपद्यतेऽपरेण पायुम् / इत्यष्टविधा मूढगर्भगति. मनात् / अपत्यपथं योनिम् / अनुप्राप्तम् आश्रितम् / अनिर रुद्दिष्टा समासेन // 5 // स्यमानम् अनिःसरन्तम् / संमोहितं मूच्छितम् // 3 // नि०सं०-तानेवानेकप्रकारान् दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / न्या० च०-तस्य हेतुं दर्शयन्नाह-ग्राम्यधर्मत्यादि। आभुनं सङ्कुचितम् / एकेन सक्मा 'योनिमुखं प्रतिपद्यते' इति ग्राम्यधों व्यवायः, यात्यनेनेति पानं रथादि, वाद्यत इति संबन्धनीयम् / आभुमं सक्थिशरीरं यस्येत्यर्थः / 'योनिमुखं प्रतिपद्यते' इत्यत्रापि संबन्धनीयम् / पिधाय आच्छाद्य / 1 'व्यापादयति' इति पा० / 2 'बन्धनान्नाभिनाडीवन्धनात्'। अन्तःपापिवृत्तशिराः पार्श्वमध्यनिक्षिप्तशिराः / एकेन बाहुना इति हाराणचन्द्रः। 3 'विमार्गवती' इति पा०। 4 'व्यापादयतीत्यर्थः' इति पा०। १'संकीलः' इति पा०।

Page #397
300 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकास्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान 'योनिमुखं प्रतिपद्यते' इति संबन्धनीयम् / कश्चिदित्यादि अत्रापि नि० सं०-मूढगर्भो यथा भवति तथा दर्शयन्नाह-कृमि'योनिमुखं प्रतिपद्यते' इति संबन्धनीयम् / कश्चिदाभुममध्य | वाताभिघातैरित्यादि / गर्भविच्युतिार्द्वविधा-द्रवस्य स्रावरूपेण, इत्यादि 'योनिमुखं प्रतिपद्यते' इत्यत्रापि संबन्धनीयम् / समा- घनावयवस्य पातरूपेण / तत्र द्रवस्य स्रवणे मूढगर्भनामे नास्ति, सेनाष्टविधा विस्तरेण तु तिर्यग्ग्रीवोरुजङ्घाप्रकारेणानन्ताः // 5 // विगुणानिलसंमोहानिर्गमलक्षणस्याभावात् // 9 // न्या० च०-चतुः संख्याप्रकारान् तानेवानेकप्रकाराधि- आचतुर्थात्ततो मासात् प्रस्रवेदगर्भविच्युतिः॥ दर्शयवाह-तत्र कश्चिद्वाभ्यामित्यादि / समासेनाष्टविधाः, ततः स्थिरशरीरस्य पातः पञ्चमषष्ठयोः // 10 // विस्तरेण तिर्यग्ग्रीवोरुजङ्घाप्रकारेणानन्ताः॥५॥ नि०सं०-परतस्वस्तीति दर्शयन्नाह-आचतुर्थादित्यादि। तत्र द्वावन्त्यावसाध्यौ मूढगर्भी, शेषानपि विप. गर्भविच्युतिः गर्भविमुक्तिः; प्रस्रवेत् स्रावरूपा भवेत् / एतेन रीतेन्द्रियार्थापैकयोनिभ्रंशसंवरणमकल्लश्वास-मासचतुष्टयं यावन्मूढगर्भता नास्तीत्युक्तम् / तत इत्यादि / कासभ्रमनिपीडितान् परिहरेत् // 6 // ततश्चतुर्थमासादू स्थिरशरीरस्य विच्युतिः पातः पातरूप नि०सं०-तेष्वसाध्यान्निर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि / द्वावन्त्यौ | भवत् / एतन विच्युातारय न सावरूपा; तस्माच्चतुथमा भवेत् / एतेन विच्युतिरियं न स्रावरूपा; तस्माच्चतुर्थमासानन्तरं सप्तमाष्टमावसाध्यो स्वभावेनैव / अन्येष्वप्यवस्थयाऽसाध्यत्वं घनावयवलान्मूढगर्भो भवतीत्युक्तम् // 10 // दर्शयन्नाह-शेषानपीत्यादि / विवरीतेन्द्रियार्थादिभिः पीडिता न्या. च०-स्वभावप्रजननकाले यथा मूढगों न जननी यैर्मूढगर्भस्ते तथाविधास्तान् / विपरीतेन्द्रियार्था रूपाद्यर्थ- भवति, अन्यथा तु भवति, तथा दर्शयबाह-कालय ग्रहणभ्रान्ताः / योनिभ्रंशो योनिबहिर्गमनम् / योनिसंवरणं परिणामेनेत्यादि / तस्याकालच्युतिरपि द्विप्रकारा-वस्य योनिसङ्कोचः / प्रसूताया वायुरसृगारोध्य बस्तिशिरःप्रभृतिषु सावरूपेण, चनावयवस्य पातरूपेण / तत्र द्रवस्य स्रवणे शूलं करोति स मक्कैल्लः / भ्रमश्चक्राधिरूढस्येव भ्रमणम् // 6 // मूढगर्भता नास्ति, विगुणानिलसंमोहनिर्गमलक्षणस्थान्या०च०-तेष्वसाध्यामिर्दिशमाह-तेषु द्वावित्यादि / | भावात् / परतस्तस्मेति दर्शयन्नाह-आचतुर्थात्ततो मासादितत्रैतौ स्वभावेनैवासाध्यौ / अन्येष्वप्यवस्थामात्रासाध्यता त्यादि / प्रनवेद् गर्भस्रावकर्मा(रूपा) विच्युतिः, नातिदर्शयवाह-शेषानपीत्यादि / विपरीतेन्द्रियार्था रूपाचर्थ घनावयवत्वात् / परतस्तु पातव्यपदेशः, किशिद्धनतराग्रहणभ्रान्ताः। योनिभ्रंशोऽधोनिर्गमः। योनिसंवरणं परा वयवत्वात्। नतु स्नावः, सावलक्षणाभावात् / पातः पञ्जामसंगः, स च गर्भिणीव्याकरणीये व्याख्यातः / मकलस्तु षष्ठयोरित्युपलक्षणं, सप्तादिमासमप्युपलक्षयति / ...... प्रसूताया वायुरसृगारोध्य बस्तिशिरःप्रभृतिषु शूलं करोति चरकादिषु / भोजे तृतीयमास एवं चेतनाभिसंबन्धः / स मकलः, तत्संभूतोऽपि विद्रधिर्मकल्लः // 6 // तथाहि-भोज:-"आतृतीयात्ततो मासाद्गर्भः स्त्रवति शोणितम् / ऊर्ध्व संयावभूतस्तु गर्भो पतति योषिताम्" भवन्ति चात्र इति / संयावो नाम नातिमृदकठिनः समिताशर्कराकृत. कालस्य परिणामेन मुक्तं वृन्ताद्यथा फलम् // | भक्ष्यविशेषः / तत्र भोजेन चतुर्थ मासि सवो प्रपद्यते खभावेन नान्यथा पतितुं ध्रुवम् // 7 // | विभागः प्रयकतरो भवति, तेन तत्रापि नातिकाठिन्येन एवं कालप्रकर्षेण मको नाडीनिबन्धनात् / / स्रावसाधात् स्रवतीस्युक्तम् / काश्यपीयेऽप्युक्तम्गर्भाशयस्थो यो गर्भो जननाय प्रपद्यते // 8 // "भाचतुर्थात्ततो मासात् प्रसुतं शोणितं मतम् / ततः स्थिरनि० सं०-खभावप्रजननकाले यथा मूढगर्भो न भवति शरीरस्तु मूढः पतति कृच्छ्रतः" इति // 7-10 // तथा श्लोकद्वयेन दर्शयन्नाह-कालस्येत्यादि / यथा कालस्य प्रविध्यति शिरो या तु शीताङ्गी निरपत्रपा॥ परिणामेन कालकृतपरिपाकेन वृन्तान्मुक्तं फलं खभावेन पतितुं नीलोद्धतसिरा हन्ति सा गर्भ स च तां तथा 11 प्रपद्यते पतनं प्राप्नोति, अन्यथा कालपरिपाकाभावेन पतितुं न प्रपद्यते पतनं न प्राप्नोति, एवं कालप्रकर्षेण नाडीनिवन्धना नि० सं०-असाध्यमूढगर्भगर्भिण्योर्लक्षणं दर्शयन्नाहन्मुको यो गर्भाशयस्थो गर्भः स जननाय प्रपद्यते जन्म प्राप्नो प्रविध्यतीत्यादि / प्रविध्यति ताडयति, अतिशयेन धुनोतीत्यर्थः। तीत्यर्थः // 7 // 8 // | अन्ये 'अपविद्धविरा' इति पठन्ति; तत्रावनतशीर्षेत्यर्थः / या | स्त्री निरपत्रपा लज्जारहिता / नीलोद्धतसिरा कृष्णोद्धतसिरा / सा कृमिवाताभिघातैस्तु तदेवोपद्वतं फलम् // गर्भ स च तां तथेति सा स्त्री गर्भ हन्ति, स च गर्भवती स्त्री पतत्यकालेऽपि यथा तथा स्यादविच्युतिः॥९॥ हन्तीत्यर्थः / तथा तेन प्रकारेण // 11 // १०क्षेपकवातविकारयोनिभ्रंश इति पा० / 2 'मकलः' इति पा० / 3 भवन्ति चात्र' इति हस्तलिखितयुस्तके न पाते। १'गर्भविध्युतिरपि दिप्रकारा' इति पा० / 2 'मूढगर्भता' इति पा०। 3 'गर्मविद्रवः' इति पा० / 4 'गर्भविच्युतिः' इति पाग

Page #398
अध्यायः 9] सुश्रुतसंहिता / Nawarwwwwwwwww न्या. च०-असाध्यमूढगर्भगर्भिण्योलक्षणं दर्शय- | बस्तिरिवाततः / तेनावृताया नार्यास्तु कुक्षिरानह्यते भृशम् // माह-अपविद्धशिरा इत्यादि / अपविद्धशिरा अवनत- उत्क्षिप्यन्त इवाहानि मूत्रबस्तिश्च भिद्यते / क्लोम प्लीहा यकृशीष / नीलोन्नतसिरा कृष्णोन्नतसिरा // 11 // चव फुफ्फुस हृदयं तथा // गौण पीडितं ह्येतदूर्व प्रक्रामति गर्भास्पन्दनमावीनां प्रणाशः इयावपाण्डुता // स्त्रियाः / सा शूयते मुह्यति च कृच्छ्रोच्छ्वासा च जायते // भवत्युच्छासपूतित्वं शूलं चान्तभृते शिशौ // 12 // पूतिगन्धस्तथा खेदो जिह्वा तालु च शुष्यति / वेपते भ्राम्यति मानसांगन्तुभिर्मातुरुपतापैःप्रपीडितः॥ तथा जीवितं चोपरुध्यते // एतैर्लिङ्गैर्विजानीयान्मृतं गर्भ चिकिगर्भो व्यापद्यते कुक्षौ व्याधिभिश्च प्रपीडितः१३ त्सकः" इति पठन्ति; तन पठनीयं पुनरुक्तखात् , जेजटा दिभिः परिहृतलाच / श्रीब्रह्मदेवेन तु किंचिद्याख्यातं, तेन नि० सं०-गर्भिणीरक्षार्थमन्तम॒तस्य गर्भस्यापकर्षणाय खार्षानार्षचिन्ता न कृता // 14 // तलक्षणं दर्शयन्नाह-गर्भास्पन्दन मित्यादि / आवी प्रसववेदना; अथवा आवीशब्देन योनेप॑त्रकफप्रसेकादीन्यावीलिङ्गा-।। इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायो निबन्धसंग्रहाख्यायो न्युच्यन्ते // 12 // 13 // सुश्रुतव्याख्यायां निदानस्थानेऽष्टमोऽध्यायः // 8 // न्या०च०-मूढगर्भस्य रक्षणार्थ मृतस्य पुनर्गर्भिणी- न्या० च०-मातुम॒ताया अपि गर्भस्य जीवतोऽपकर्षणं रक्षणार्थ विपाव्याकर्षणाय लक्षणं दर्शयन्नाह-गर्भास्पन्दन- दर्शयवाह-बस्तमारविपनाया इत्यादि / गर्भः प्रस्पन्दते मित्यादि / आविः प्रसववेदना, तासामदर्शनम् / शूनतान्त- यदि जीवतो गर्भस्य स्पन्दनं लक्षणम् / बस्तमारः छगल. सृते शिशाविति उत्थानत्वं मृतगर्भस्याध्मानेन / तस्यान्तर्ग-मरणं ग्रीवावमोटनेनाशुतममलिष्टमरणम् / जन्मकाले इति वस्थ मरणहेतुं मानसागन्तुव्याधिभेदेन द्विविधं दर्शयन्नाह-नवमादिमासकाले इत्यर्थः / मुहादिति प्रागित्यध्याहार्यमानसागन्तुभिरित्यादि / अन्ये स्वस्तमंतस्य अर्भकस्य लक्षणं नाडिकाद्वयात् प्राक्, परस्तु गर्भो मृत इति // 14 // निर्दिशमाह-स यदवेत्यादि पठन्ति / स न पठनीयः, मृत इति सौश्रुते शल्यतत्रे श्रीगयदासविरचितायां गर्भस्य गर्भास्पन्दनमित्यादिनैव पठित्वात् // 12 // 13 // न्यायचन्द्रिकायां पञ्जिकायां निदानस्थाने बस्तमारविपन्नायाः कुक्षिःप्रस्पन्दते यदि // मूढगर्भनिदानं नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥ तरक्षणाजन्मकाले तं पाटयित्वोद्धरेषिक 14 इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने मूढगर्भ नवमोऽध्यायः। निदानं नामाष्टमोऽध्यायः // 8 // अथातो विद्रधीनां निदानं व्याख्यास्यामः॥१॥ नि०सं०-मातुम॒ताया अपि जीवतो गर्भस्यापकर्षणं दर्श-| यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ यमाह-बस्तमारेत्यादि / बस्तमारश्छगलवन्मरणम्, एतेन नि० सं०-अथात इत्यादि // 1 // 2 // प्रीवामोटनेनाशुतममक्लिष्टं मरणमुक्तं; तेन विपनाया मृतायाः न्याच०- अथातो विधेर्निदानं व्याख्यास्यामः। त्रिय इत्यर्थः / अयमभिप्रायः-यथा बस्तं निरुच्छासं कृत्वा मूढगर्भानन्तरं शसकर्मसाध्यत्वसाधात्, अन्तर्विधावयाज्ञिका मारयन्ति, एवं या मृता तस्या इत्यर्थः / तत्क्षणात् | प्युदरोत्सेधस्य सामान्याद् विद्रधेरारम्भः। निरुपाधिर्विद्रधि. घटिकाद्वयमध्ये, परतस्तु गर्भोऽपि म्रियत इति भावः / अन्ये संक्षेति स्वमतं, "शीघ्रविदाहाद्विद्रधिः' इत्यन्ये तदुर्क'तत्क्षणात्' इत्यत्र 'मुहूर्तात्' इति पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / "स वै शीघ्रविदाहित्वाद्विद्रधीति निरुच्यते-(च. सू. जन्मकाले नवममासादिकाल इत्यर्थः / तं गर्भ, पाटयित्वा अ.१७) इति // // 2 // श्रीकुक्षि विदार्य / अत्र केचित्-“यदा सोऽन्तम॒तो गर्भःशूनो सर्वामरगुरुः श्रीमानिमित्तान्तरभूमिपः // १'शूनताऽन्तम॒ते' इति पा० / 2 वाग्भटे स्वयं श्लोकोऽन्यथा शिष्यायोवाच निखिलमिदं विधिलक्षणम् // 3 // पठ्यते; यथा,-"बस्तिद्वारे विपन्नायाः कुक्षिः प्रस्पन्दते यदि / / | नि० सं०-सर्वामरगुरुरिदं निखिलं विद्रधीलक्षणं शिष्यार्थ. जन्मकाले ततः शीघ्रं पाटयित्वोद्धरेच्छिशुम्" इति / "गर्मिण्या मुवाचेति संबन्धः / अमृतदानेन सर्वे देवा अमराः कृताः, मृताया यदि कुक्षिः प्रस्पन्दतेऽत्यन्तं चलतिः क प्रदेशे ? बस्तिद्वारे / तेनासौ धन्वन्तरिः सर्वेषां देवानां गुरुरित्यर्थः / श्रीमान् कदा ! जन्मकाले गर्भप्रसवोन्मुखे काले; तदा कुशलो वैधः शीघ्रं / ज्ञानातिशयेनैश्वर्येण च युक्त इत्यर्थः / निमित्तान्तरभूमिप इति कुक्षिप्रस्पन्दनादनन्तरं पाटयित्वा शिशु बालकमुद्धरेत्" इत्यरुण निमित्तान्तरेण कारणान्तरेण नरेष्वपि भैषज्यामृतप्रदानलक्षणेन दत्तटीका / हाराणचन्द्रस्तु 'बस्तिद्वारे विपन्नायाः' इति पठित्वा भूपालतां गत इत्यर्थः / अन्ये तु 'अपुत्रस्य काशिराजस्य पर'जन्मकाले उपस्थिते प्रसवकाले विपन्नाया मृताया यदि कुक्षिः माराधनया निर्वाणे चित्तमधिष्ठाय पुत्रलमापन' इति कारणा. प्रस्पन्दते, तहिं तत्क्षणात् बस्तिद्वारे बस्ति द्वारं च पाटयित्वा भिषक् ' तं गर्भमुद्धरेत्' इति ब्याख्यानयति / / 1 'निर्वाणां तनूमधिष्ठाय' इति पा० /

Page #399
302 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान न्तरं व्याख्यानयन्ति / शिष्यायोवाच शिष्यार्थं कथितवानित्यर्थः। नि० सं०-पित्तविद्रधिमाह-पक्केत्यादि // 8 // निखिलं समस्तम् / इदं वक्ष्यमाणम् / अनेन धन्वन्तरिखरूपो. न्याच०-पैत्तिके ज्वरदाही संभवमानमेव. पच्यमाने पवर्णनेन विधेर्गरीयस्वं ख्यापितं भवति // 3 // पुनरत्यन्तौ भवतः // 8 // स्वरक्तमांस मेदांसि प्रदूष्यास्थिसमाश्रिताः॥ शरावसदृशः पाण्डुः शीतः स्तब्धोऽल्पवेदनः // दोषाः शोफ शनैर्घोरं जनयन्त्युच्छ्रिता भृशम् // 4 // चिरोत्थानप्रपाकश्च सकण्डुश्च कफोत्थितः // 9 // महामूलं रुजावन्तं वृत्तं चा(वाऽ)प्यथवाऽऽयतम् // | | नि०सं०-कफजमाह-शरावसदृश इत्यादि / शरावसा. तमाहुर्विद्रधिं धीरा, विज्ञेयः स च षड्विधः // 5 // | दृश्येन महत्त्वमुक्तम् // 9 // पृथग्दोषैः समस्तैश्च क्षतेनाप्यसृजा तथा // षण्णामपि हि तेषां तु लक्षणं संप्रवक्ष्यते // 6 // . न्याच०-कफजे सरावसदृशत्वेन महत्वसूचनम् // 9 // तनुपीतसिताश्चैषामास्रावाः क्रमशः स्मृताः॥ नि० सं०-संप्राप्ति सामान्यलक्षणं च दर्शयन्नाह-वग्रक्त नि०सं०-तेषां विद्रधीनां यथाक्रममास्रावानाह-तन्वित्यादि / भृशमित्यतिशयेनोच्छ्रिता इति संबन्धः। धीरा धीमन्तः।। एतेन संप्राप्तिरुक्ता / महामूलमित्यादि सामान्यलक्षणमुक्तं, त्यादि / एषां वातपित्तकफोत्थानां विद्रधीनाम् ॥विशिष्टं कृष्णोऽरुण इत्यादि, कारणं तु सामान्यं शोफकारणाभि- न्या०च०-पाकानन्तरसंभवं सावं दर्शयत्राह-तनुधानेनैवोक्तम् / संख्यामाह-विज्ञेयः स च षड्विध इति / स | पीतसिताश्चैषामित्यादि / एते त्रयाणां वातपित्तकफानां विद्रधिः / तदेव षड्विधत्वमाह-पृथगित्यादि / समस्तैश्चेत्येकः, यथासंख्येन ॥क्षतेनाप्येकः, असृजाऽप्येक इति षट् // 4-6 // नानावर्णरुजात्रावो घाटालो विषमो महान् // 10 // न्या०च०-सामरगुरुः श्रीमानिति अमराणां गुरुरिति | कि अमृतोद्धारं सारयति; सुरा ह्यमृतेन धन्वन्तरिणोद्धृतेन नि० सं०-सान्निपातिकमाह-नानेत्यादि / नानावर्णाः निर्जरामरणादमरीकृताः; अत एव सर्वामरगुरुः / निमित्ता. कृष्णपीतशुक्लाः, नानारुजास्तोददाहकण्ड्वाद्याः, नानास्रावास्तनुतरभमिप इति नरेष्वपि स्वभैषज्यामृतप्रदानाय भूपालतां पीतशक्काः, ते यस्य सन्ति स यथोक्तः / घाटाल इति घाटा गत इति गमयति / यदुक्तं प्राक्-"शल्यं महच्छास्त्रवरं ऊर्ध्वभागो महान् यस्यास्तीति स घाटालः / विषमोऽसाध्यत्वात् / त्वा" (सू. अ. 1) इत्यादि / एतस्यार्थस्य अन्य एवा- विषमं पच्यते चापीति चिराचिरगम्भीरोत्तानानुनतोन्नतध्यायेऽपि प्रतिपादितस्य पुनः प्रतिपादनं विदधेरीयस्व. भेदेन ॥१०॥बोधनार्थम् ; अत एव महाव्याधीनामनन्तरमेव विद्रधेरभि न्या० च०-सानिपातिकं दर्शयन्नाह-नानेत्यादि / धानम् / विद्रधिलक्षणमिति लक्ष्यते अनेनेति लक्षणं | नानाविधा वर्णवेदनासाषा यस्य स तथा / तत्र नानावर्णाः ज्ञापको हेतुरिति / तच्च लक्षणं द्विविधं-सामान्यं, विशिष्ट कृष्णपीतशुक्लाः; वेदनास्तोददाहकण्डादिकाः, नानासावाः छ / तत्र सामान्य 'शोथं घोरं महामूलं' इति; विशिष्टं तु कृष्णपीतसिताः। विषमं पच्यते चिराचिरगभीरोत्तानकृतेन 'कृष्णोऽरुणे वा' इत्यादि / कारकहेतवस्तु सामान्यशोथ भेदेनासमत्वात् / वातजेऽपि पाकस्राववैषम्यमस्ति, नतु हेत्वभिधानेनोक्ताः। अन्ये पुनराहुः-विद्गधिषु परुषादी नि गाम्भीर्यादीनामपि वर्णरुजात्रावाणाम् , अत एव वातजस्य वातादीनां स्वाभाविकलिङ्गानि, कृष्णादीनि कार्यभूतानि / साध्यत्वमुक्तम् / घाटाल इति “प्राणिस्थादातो लजन्यतस विद्रधिरिति ख्यात इति इतिशब्देन निरुपाधिरेव विद्रधिसंज्ञा संकेतमात्राकृतेति // 3-6 // रस्याम्" (पा. अ. 5 / 2 / 96) इति लच् / अत्युस्थाना दुरुत्वेन घाटा इवं / तथा च भोज:-"बहुदोषो रसान् कृष्णोऽरुणो वा परुषो भृशमत्यर्थवेदनः॥ सर्वान् रसते यो यदा नरः / तस्य देहे स्वगादीनि दोषाः चित्रोत्थानप्रपाकश्च विद्रधिर्वातसंभवः // 7 // | संदूज्य देहिनः // कुर्वन्ति सर्वरूपोस्थं शोथं सर्वरुजा. नि० सं०-वातविद्रधिलक्षणमाह-कृष्ण इत्यादि / चित्रो. न्वितम् / विषम पाकि (2) विषमं घाटालं चिरपाकिनम् // स्थानप्रपाक इति नानाप्रकारोत्थानो नानाप्रकारपाकश्चत्यर्थः // 7 // व्यामिश्रवर्णस्तुतिकं भिषक्तं परिवर्जयेत्" इति // 10 // न्या० ०-चित्रोस्थानप्रपाक इति चित्रौ उत्थानप्र- | तैस्तैर्भावैरभिहते क्षते वाऽपथ्यसेविनः // 11 // पाको यस्य, वायोर्विषमक्रियत्वात् // 7 // क्षतोष्मा वायुविसृतः सरक्कं पित्तमीरयेत् // पक्कोदुम्बरसङ्काशःश्यावो वा ज्वरदाहवान् // ज्वरस्तृष्णा च दाहश्च जायते तस्य देहिनः॥१२॥ क्षिप्रोत्थानप्रपाकश्च विद्रधिः पित्तसंभवः॥८॥ एष विद्रधिरागन्तुः पित्तविद्रधिलक्षणः // १'नानाप्रकोपपाकश्चेत्यर्थः' इति पा० / १°नानतोनतमेदेन' इति पा० /

Page #400
अध्यायः 9] सुश्रुतसंहिता। 303 wwwwwwwwwar anwarww wwwwwwwwwwwwwwwwwwer . नि० सं०-आगन्तोः संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-तैस्तरित्यादि / नि० सं०-अन्तर्विद्रधेर्हेतुसंप्राप्तिलक्षणान्याह-आभ्यन्ततैस्तैरिति अश्वपतनगू(मूकप्रहारादिभिरित्यर्थः; तेना तशोणित- रानित्यादि। संसृष्टभोजनात् कदशनभोजनात् / संभूय मिलिखा। पिचितादीनां ग्रहणम् / क्षते वेत्यत्र तैस्तै वैरिति तीक्ष्ण- गुल्मरूपिणं वल्मीकवत्समुन्नद्धं विद्रधिं कुर्वन्तीति संबन्धः; प्रहारादिभिरित्यर्थः; अनेन च सुतशोणितानां छिन्नादीनां | गुल्मरूपिणं काठिन्येन, वल्मीकवत्समुन्नद्धं सर्वत उन्नतम् / प्रहणम् / क्षतोष्मा वायुविसृतो वातेन विस्तारितः / पित्तविधि- गुर्वसात्म्येत्यादि विदाहिभिरिति यावद्धेतुः, पृथक् संभूय वेति लक्षणो 'भवति' इत्यध्याहारः // 11 // 12 // संप्राप्तिः, गुल्मरूपिणं वल्मीकवत्समुन्नद्धमिति च सामान्य. न्या०च०-अभिघातजस्यागन्तोः संप्राप्तिं दर्शयन्नाह लक्षणम् / तत्रापि वल्मीकवत्समुन्नद्धलं पच्यमानावस्थायाम् / तैस्तै वैरित्यादि / प्रपतनप्रहारादिभिर्हतेऽत्यन्तदुष्टशोणिता तेषां वातादिभेदभिन्नानां विशेषवर्णलिङ्गसंख्यादिकं बाह्यविद्रनाम् / हते इति मथितादीनामप्युपलक्षणम् / क्षते इति धिवज्ज्ञेयम् / जेजटस्तु आभ्यन्तरस्यागन्तोरभावमेव तैस्तै वैरित्यादिभिः / क्षत इति स्वतशोणितानां छिन्ना मन्यते / तेषां बाह्यानामाभ्यन्तराणां च स्थानमाह-गुदे दीनामुपलक्षणम् / तत्रैका मथितपिच्चितयोः सिरामार्गा इत्यादि / गुदादिषु स्थानेषु दोषा विद्रधिं कुर्वन्तीति संबन्धः। वरणेन वातकोपः, अन्यत्र छिन्नादौ धातुक्षयेणातिरक्ता बस्तिमुखे न तु बस्ती, तत्र. मांसमेदसोरभावात् / वङ्क्षण सावनिमित्तेन / तत्राभिघातजस्योपचारार्थ दोषलिझं दर्श ऊरुमूलाश्रयः 'गंडक' इति लोके / वृक्को मांसपिण्डद्वयम् (एको यसाह-पित्तविधिलक्षण इति / रक्तं च रक्तजे एवं सव. वामपार्श्वस्थितः, द्वितीयो दक्षिणपार्श्वस्थितेः)। यकृत् कालखण्ड तीति पित्तविधिलिङ्गातिदेशः कृतः, पीतस्वस्थावयवविकृ. दक्षिणपार्श्वस्थम् / प्लीहा उदरवामपार्श्वे स्थितः / हृदयं कमलमुकुलाकारमधोमुखम् / क्लोम कालखण्डादधस्तात् तत्वात् // 11 // 12 // स्थितं दक्षिणपार्श्वस्थं तिलकं प्रसिद्धम् / तेषामाभ्यन्तराणाकृष्णस्फोटावृतःश्यावस्तीवदाहरुजाज्वरेः॥१३॥ मित्यर्थः ॥१५-१८॥पित्तविद्रधिलिङ्गास्तु रक्तविद्रधिरुच्यते // न्या०च०-अधिष्ठान विशेषेण विशेषलिङ्गज्ञानार्थ साध्यानि०सं०-रक्तविद्रधिलक्षणमाह-कृष्णस्फोटात इत्यादि साध्यविनिश्चयार्थ चाभ्यन्तरान् विद्रधीन् दर्शयन्नाह॥ 13 // भाभ्यन्तरानित्यादि / अभ्यन्तरभवान् / पृथक् संभूय न्या० च०-रक्तजे दाहपाकादीनां तीव्रत्वमधिकम् / वेति संप्राप्तिः / आगन्तोराभ्यन्तरस्य बाह्यागन्तुविधिरक्तस्य दृष्यवाहोपलिङ्गमतिदेशेन निर्दिशन्नाह-पित्तस्य संप्रात्यभिधानेनैव संप्राप्तिरुक्ता / गुल्मरूपिणमिति प्रथम विधैर्लिङ्गैरित्यादि / भोजप्रभृतयस्तु रक्तविद्रधिं नाधीयते। सामान्यलक्षणं गुल्मरूपमेवाभ्यन्तरविद्गधीनाम् / वल्मीक'अन्ये स्विह रक्तजेऽधिकविधानार्थ रक्त पठन्त्येव // 13 // - वरसमुनस्वं सर्वेषामेव समानम् / शेषं वर्णरुजानावादि उक्ता विद्रधयो ह्येते तेष्वसाध्यस्तु सर्वजः॥१४॥ बाह्यविधिलक्षणेनैवावगन्तव्यम् / अत एवोक्तं "सर्व शोथविकारेषु व्रणवल्लक्षयेत् भिषक्" (सू. अ. 22) इति / नि०सं०-बाह्येष्वसाध्यमाह-उक्ता इत्यादि / सर्वजः तेषां साध्यासाध्यस्व विभागार्थ लक्षणविशेषज्ञानार्थ चाधिसान्निपातिकः // 14 // ठानं निर्दिशमाह-गुदे बस्तिमुखे इत्यादि / आमपक्कैष. न्या०च०-बाझेज्वसाध्यं निर्दिशवाह-उक्ता विद्धय | णीयाचेति चकारो भित्रक्रमे, भामं पकं च विभावयेदिति / इत्यादि / तेष्वसाध्यत्वेन त्रिदोषजः पृथक् क्रियते // 14 // आमपक्षणीयादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी; तेनामपक्कैषिणीयमआभ्यन्तरानतस्तूर्व विद्रधीन परिचक्षते // वेश्येत्यर्थः // १५-१८॥गुर्घसात्म्य विरुद्धानशुष्कसंसृष्टभोजनात् // 15 // अधिष्ठानविशेषेण लिङ्गं शृणु विशेषतः // 19 // अतिव्यवायव्यायामवेगाघातविदाहिभिः॥ गुदे वातनिरोधस्तु बस्तौ कृच्छाल्पमूत्रता // पृथक् संभूय वादोषाः कुपिता गुल्मरूपिणम् // 16 // नाभ्यां हिक्का तथाऽऽटोपः कुक्षौ मारुतकोपनम् 20 वल्मीकवत्समुन्नशमन्तः कुर्वन्ति विद्रधिम् // कटीपृष्ठग्रहस्तीवो वक्षणोत्थे तु विद्रधौ // गुदे बस्तिमुखे नाभ्यां कुक्षौ वकणयोस्तथा // 17 // वृकयोः पार्श्वसङ्कोचः प्लीयुच्छासावरोधनम् 21 वकयोर्यकृति प्लीहि हृदये क्रोनि वा तथा॥ सर्वाङ्गप्रग्रहस्तीवो हृदि शुलश्च दारुणः॥ तेषां लिङ्गानि जानीयाद्वाह्यविद्रधिलक्षणैः // 18 // श्वासो यकृति तृष्णा च पिपासा क्लोमजेऽधिका 22 आमपक्कैषणीयाच्च पक्कापक्कं विनिर्दिशेत् // नि० सं०-बाह्यानामाभ्यन्तराणां चाधिष्ठान विशेषेण लक्षणं दर्शयन्नाह-अधिष्ठानेत्यादि / आटोपः संक्षोभः / पार्श्वसंकोचः 1 सुतशोणितपिशितादीनां' इति पा० / 2 'तीवदाहरुजाकरः' इति पा० / 3 'संक्लिष्टभोजनात्' इति, 'संक्लिन्नभोजनात्' १'संक्लिष्ट भोजनाहुष्टदेशे भोजनात्' इति पा० / 2 अयं पाठः इति च पा० / 4 'आमपक्कैषणीयेन' इति पा० / कचित्पुस्तके नोपलभ्यते /

Page #401
304 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं पार्थोत्पाटनमिव / हृदीति हृदयोत्थे विद्रधी, सर्वाङ्गप्रग्रहादय नि० सं०-तस्यैव रक्तविद्रथेविशेषमाह-अपि सम्यगिउपद्रवा भवन्तीत्यर्थः / 'क्लोम्नि पिपासा' इत्यादि पाठान्तरं त्यादि। मकलसंज्ञितं मकलजनितं, कारणे कार्योपचारात्; केचित् पठन्ति, तच्चाभावान लिखितम् // 19-22 // घृतमायुरिति यथा / सप्तरात्रमप्रशान्तः पित्तोष्मणाऽन्तः पच्यते, न्या०च०-अधिष्ठानविशेषेण लिङ्गं दर्शयबाह-गुदे पक्कश्चासाध्यः // 27 ॥घातनिरोध इत्यादि / तथा आटोपः संक्षोभः / क्लोनि न्या०च०-आभ्यन्तर रक्त विद्रधिं नारीणामेव पिपासा मुखस्य शोषः; 'पेपीयते पयः' इत्यन्ये पठन्ति, दर्शयन्नाह-स्त्रीणामित्यादि / अधःप्रजातानाम् अकालतत्रात्यर्थ पीयते पय इत्यर्थः / कुक्षौ मारुतकोपनं विद्गधि प्रजातानाम् ; 'अपप्रजातानां' इत्यन्ये; तत्र पतितगर्भाणाकृतमार्गनिरोधात् / सर्वाङ्गप्रग्रहः सर्वेषामङ्गानां प्रकर्षेण मित्यर्थः / प्रजातानां सम्यकाले प्रजातानामित्यर्थः / ग्रहणमिव / तीव्रो दुस्सहः, ऊर्ध्वाधस्तिर्यक्सिराधिष्ठानत्वा- तत्रापि रक्तनिरोधे हेतुमाह-अहितैरिति; शीतरूक्षाहारबृदयस्य // 19-22 // विहारैः / मकलसंज्ञितं मक्कलजनितं, कारणे कार्योपचारात्; आमो वा यदि वा पक्को महान् वा यदि वेतरः॥ | घृतमायुरिति यथा / तत्र सप्तरात्रादनुपक्रान्तः पित्तोऽमणा सर्वो मोत्थितश्चापि विद्रधिः कष्ट उच्यते // 23 // पच्यते / अत्रैवार्थे भोजः-"प्रजातानां तु नारीणां मकल्ल निःसंह-तत्र मोत्थितानां सर्वावस्थास कष्टत्वं दर्शय- प्रतिमः स्थिरः / सप्तरात्रात् परं कुक्षौ जायते रक्तवि. जाह-आम इत्यादि / यदि वेतर इति इतरोऽल्पः // 23 // द्रधिः // न चेत् प्रशान्तः सप्ताहादहिताशनतः कचित् / न्या० च०-ममोंस्थितानां सर्वास्ववस्थासु कष्टत्वं दर्शय-! पच्यते पित्तसंसर्गात्तदा वो विजानता" इति / केचि. नाह-आमो वा यदि वा पक्क इत्यादि // 23 // दत्रापि “अथ मजपरीपाकः" इत्यादिकं प्रन्थमधीयते / प्रायेण हि मेदोस्थिसमाश्रय एव विद्रधिः सर्वः / यदाहनामेरुपरिजाः पक्का यान्यूर्वमितरे त्वधः॥ "त्वमक्तमांसमेदोस्थि प्रदूष्यास्थिसमाश्रिताः" इति / भोजेजीवत्यधो निःसुतेषु तेषूज़ न जीवति // 24 // नाप्युक्तं "स्थित्वाऽस्ति वा समुद्धतस्युरत्यात् (1) / यस्यावहनाभिवस्तिवा ये तेषु भिन्नेषु बाह्यतः // पाककर्मणा(2)ऽस्थि विनिर्भिद्य चिराद्वा प्रसवेद्यदि / विदग्धो जीवेत् कदाचित् पुरुषो नेतरेषु कदाचन // 25 // दर्शयेदूपं वातादीनां मुहर्मुहः” इति / सर्व विद्रधिशेष नि० स०-अवस्थाविशषादसायलमाह-नामारत्यादि ।मजपाकमिच्छन्ति ॥२६॥२७॥नाभेरुपरिजाः प्लीहयकृन्क्लोमकुक्षिहृदयजाः, पक्का ऊ यान्ति स्रवन्ति / इतरे गुदबस्तिवृक्तवतणजा अधो यान्ति / एष विशेषमथ वक्ष्यामि स्पष्टं विद्रधिगुल्मयोः // 28 // चाधोनिःसुतेषु जीवति, नोर्ध्वनिःसुतेषु / हन्नाभिबस्तिजान् वर्ज- | गुल्मदोषसमुत्थानाद्विद्रधेर्गुल्मकस्य च // यित्वा येऽन्ये गुदकुक्षिवसणवृक्कप्लीहयकृक्लोमजास्तेष्वन्तर्विद्र- कस्मान्न पच्यते गुल्मो विद्रधिः पाकमेति च // 29 // धिषु बाह्यतो भिन्नेषु कदाचिदैववशाजीवेत्, न पुनरितरेव- न निबन्धोऽस्ति गुल्मानां विद्रधिः सनिबन्धनः। भ्यन्तरतो भिन्नेष्वित्यर्थः। हन्नाभिबस्तिजानां चासाध्यखमग्रे गुल्माकारा: स्वयं दोषा विद्रधिमीसशोणिते // 30 // वाच्यम् // 24 // 25 // विवरानुचरो प्रन्थिरप्सु बुद्दको यथा // न्या०च०-इदानीं विशिष्टावयव विभागेन साध्यासाध्य एवंप्रकारो गुल्मस्तु तस्मात् पाकं न गच्छति 31 / त्वज्ञापनार्थमस्य स्रावनिर्गममार्गमविशेष दर्शयबाह मांसशोणितबाहुल्यात् पाकं गच्छति विद्रधिः॥ नाभेरुपरिजाः पक्का इत्यादि // 24 // 25 // मांसशोणितहीनत्वाहुल्मः पाकं न गच्छति // 32 // स्त्रीणामपप्रजातानां प्रजातानां तथाऽहितैः॥ गुल्मस्तिष्ठति दोष स्खे विद्रधिर्मासशोणिते // . दाहज्वरकरो घोरो जायते रक्तविद्रधिः॥२६॥ विद्रधिः पच्यते तस्माहुल्मश्चापि न पच्यते // 33 // नि०सं०-आभ्यन्तरं रक्त नारीणामेव दर्शयना नि० सं०-पृथक् संभूय वा दोषाः कुपिता गुल्मरूपिणस्त्रीणामित्यादि / स्त्रीणां रक्तविद्रधिर्जायत इति संबन्धः। मित्यत्रैकरूपत्वादन्तर्विदधिगुल्मयोः कुतो गुल्मादस्य विद्रधेः किंभूतानां स्त्रीणाम् ? अपप्रजातानां, पतितगर्भाणां; पुनरपि पाककृतो विशेष इत्याह-विशेषमित्यादि / विशेष भेदम् / समुकिंभूतानां ? प्रजातानां सम्यकालप्रसूतानाम् / अहितैः शीत. स्थानं कारणं, दोषा एव समुत्थानं, तच द्वयोस्तुल्यम् / सिद्धा. रूशाहारविहारैः // 26 // न्तमाह-न निबन्धोऽस्तीति; निश्चित्य बनातीति निबन्धो अपि सम्यकप्रजातानामस्क कायादनिःसृतम् // मूलं; तद्गुल्मानां मूलं नास्तीति, रसरक्तादिदूष्याणामभावत्वात् / रक्त विद्रधिं कुर्यात कुक्षी मकल्लसंशितम् // 27 // कुतः पुनरेषां शोफरूपाणामपि मूलं नास्तीत्याह-गुल्माकारा सप्ताहान्नोपशान्तश्चेत्ततोऽसौ संप्रपच्यते // . गुल्मरूपाः, खयमात्मनैव, दोषा वातादयः, न पुनर्दूष्यसंश्रयाः। विद्रधेर्मूलसंभवे हेतुमाह-विद्रधिर्मासशोणिते इति; 'भवति' 1 'ममोत्थितत्वाच्च' इति पा० / इति शेषः। तत्र कथं पित्ते कफे चा द्रवे वातजनितस्य गुल्मस्य

Page #402
अध्यायः 10] सुश्रुतसंहिता। 305 ततः अस्थिय उपेक्षणाद स्थितिरित्याह-विवरानुचर इत्यादि / यथाऽप्सु बुद्बुदकः, | अथ मजपरीपाको घोरः समुपजायते // 34 // एवंप्रकारो विवरानुचरः स्रोतोऽनुसा(चा)री वातप्रन्थिरूपो | सोऽस्थिमांस निरोधेन द्वारं न लभते यदा // गुल्मः, 'कफपित्तयोः' इति शेषः; तस्मात् पूर्वोक्काद्धेतोः पाकं / ततः स व्याधिना तेन ज्वलनेनेव दह्यते // 35 // न याति / अमुमेवार्थ नियमयन्नाह-मांसशोणितबाहुल्यादि- अस्थि(थ) मजोष्मणा तेन शीर्यते दह्यमानवत् // त्यादि / विद्रधिगुल्मयोर्मूलसंभवासंभवाभ्यां पाकापाको प्रति- विकारः शल्यभूतोऽयं क्लेशयेदातुरं चिरम् // 36 // पाद्य स्थानविशेषादपि हेतोः पाकापाको प्रतिपादयन्नाह- अथास्य कर्मणा व्याधिद्वारं तु लभते यदा // गुल्मस्तिष्ठतीत्यादि / गुल्मश्चापि न पच्यत इति अपिशब्देन ततो मेदःप्रभ स्निग्धं शुक्लं शीतमथो गुरु // 37 // पच्यते गुल्म इति कायचिकित्सायामुक्तं गुल्मपाकित्वं समुच्ची- | भिन्नेऽस्मि निःस्रवेत् पूयमेतदस्थिगतं विदुः // यते // 28-33 // | विद्रधिं शास्त्रकुशलाः सर्वदोषरुजावहम् // 38 // न्या० च०-यत् प्रागुक्तं "पृथक् संभूय वा दोषाः इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने विधिकुपिता गुल्मरूपिणम्" इत्यत्रैकरूपत्वादन्तर्विद्रधिगुल्मयोः निदानं नाम नवमोऽध्यायः॥९॥ कुतो गुल्मादस्य विद्रधेः पाककृतो विशेष इत्याह-विशेष- | नि०सं०-प्राक्तनकर्मवशादुपेक्षणाद्वा यो विद्रधिष्वस्थ्यन्तमथ वक्ष्यामीत्यादि / समुत्थानं कारणं द्वयोर्विदधि- गतः पाको भवति तस्य लक्षणमाह-अथेत्यादि / सर्वविदधयो गुल्मयोः समानं, तत् किं गुल्मो न पच्यत इति संशय- वातादिना यदाऽस्थ्याश्रित्य जायन्ते, उपेक्षणादनन्तरं तद्गतमज्जा मुस्पाय स्वयमेव शिष्याणां हिततया सिद्धान्तमात्रसूत्रण- | च परिपच्यते तदेतद्रूपमुक्तम् / सोऽस्थिमांसनिरोधेनेति स माचार्येण कृतम् / एवं मन्यते-भेदो हि भेदवतां कारण मज्जपरिपाकः / ततः स व्याधिना तेनेति तदा स पुरुषः, तेन मेदाद्विरुधर्माभ्यासाद्वा, तत्र कारणमभित्रमिति सर्वथैवा व्याधिना मज्जपरिपाकेन / अस्थि(थ) मज्जोष्मणा तेन शीर्यते मेदेन भवितव्यमित्याशयोपादानकारणभेदेनानयोर्भेदमेव | दह्यमानवदिति तेन मज्जोष्मणा, अथ उपेक्षणादनन्तरं, शीर्यते सिद्धान्तं दर्शयन्नाह-न निबन्धोऽस्तीत्यादि / निश्चित्य | विनश्यति, किंवत् ? दह्यमानवत् / अथास्य कर्मणेति कर्मणा बनातीति निबन्धो मूलं रसरक्तादि दृष्याणामभावागुल्मानां शस्त्रक / व्याधिः पूयम् // 34-38 // मूलं नास्तीति / कुतः पुनरेषां महत्तरशोथरूपाणां मूलं इति धारल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतनास्तीत्याह-गुस्माकाराः स्वयं दोषा इति / गुल्माकारा गुल्मरूपा आरमनैव, दोषा वातादयः, व्याख्यायां निदानस्थाने नवमोऽध्यायः // 9 // न पुनर्दूष्यसंश्रयाः / विद्धेस्तु मूलं सहेतुमाह-विद्रधिर्मासशोणिते; न्या०च०-हनाभिबस्तिजो वयंः एतेन सानिपातिकस्त 'भवति' इति शेषः / मांसशोणिते एव पाकहेतुः, तेन पुनः पको यन्त्र कुत्रचित् स्थितो वर्जनीयः / यदुक्तं भोजेन चात्रोपगीते / तत्र कथं पित्ते कफे वा द्रवे वातजनितस्य "सामिपातिको य एव विधिस्तं व्यामिश्रवस्तुं पक्कमेव गुल्मस्य स्थिति रित्याह-विवरानुचरो गुल्मो मप्सु बुहुदको विवर्जयेत्" इति / "मुष्टिप्रमाणो गुल्मस्तु"इत्यादि केचित् यथा / मांसशोणितबाहुल्यादित्यादि / किंनिविष्टो गुल्मो पठन्ति पूरपि सरनन्दिवराहादिभिग्रंथो व्याख्याता भवतीत्याह-गुल्मस्तिष्ठति स्खे दोष इति दोषे एव वातपित्त एवायम् // 34-28 // कफस्थानरूपे / दोषमात्रास्तित्वं पुनरप्सु बुहुदको यथेत्येन इति सौश्रुते शस्यतचे श्रीगवदासविरपितायां प्रतिपादितम् / गुल्मश्चापि न पच्यत इत्यपिशब्देन पच्यतेऽपि न्यायचन्द्रिकायां पञ्जिकार्या निदानस्थाने . गुल्म इति कायचिकित्सासिदं गुल्मपाकित्वमुक्तं समुच्चीयते। विद्रधीनां निदानम् / तदुक्तं चरके-"रक्तपित्तातिबाहुल्यात् क्रियामनुपलभ्य वा / गुल्मो यन्त्र विदोत शचं तत्र भिषग्जितम्" (च. दशमोऽध्यायः। चि. भ.५) इति / दैववशाल्मोऽपि कृतपरिग्रहः पच्यते; स खलु समूलस्वाद्विदधिरेवेति भान्वन्तरीयाणां | अथातो विसर्पनाडीस्तनरोगनिदानं व्याख्यास्यामा मतामिति // 24-33 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ हृन्नाभिवस्तिजा पक्को वयो यश्च त्रिदोषजः॥ नि० सं०-अथात इत्यादि // 1 // 2 // न्या०च०-अथातो विसर्पाणां निदानं व्याख्यास्यामः / नि०सं०-हृदित्यादि / एतेन सान्निपातिकः पक्को यत्र बिद्धेरनन्तरं विसर्पोदीनामारम्भः / गम्भीरस्य विधेः कुत्रचित् स्थितो विद्रधिर्वर्जनीयः / केचिद्गल्मविद्रध्योर्मानकथ-विषम परियोजना शोथविशेषस्य प्रतिपादितत्वेनोत्तानस्य विसर्पशोथस्यावशिष्टमाय श्लोकं पठन्ति-"मुष्टिप्रमाणो गुल्मस्तु विधिश्च ततः परम्" इति। ततः परमिति मुष्टेरधिक इत्यर्थः। १'प्रस्रवेत्' इति पा०। सु.सं.३७

Page #403
306 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं स्वाद, वल्मीकवदुन्नतस्य विद्रधेरुतत्वादनुन्नतस्य विसर्प- सदृशैः स्फोटैयुत इति संबन्धः / अतिदूषितलात् काभ्यां ? शोथस्यावशिष्टत्वाद् , विस्रावणस्य साधाच // 1 // 2 // वातपित्ताभ्याम् / इदं पित्तानुगतवातविसर्पलक्षणमुक्तम् / त्वमांसशोणितगताः कुपितास्तु दोषाः / अपरे तु सकलेनापि श्लोकेन शुद्धवातविसर्पलक्षणमाहुः, तन्मसर्वाङ्गसारिणमिहास्थितमात्मलिङ्गम् // तेऽतिदूषितत्वाद् वातेनैवेति बोद्धव्यम् // 4 // कुर्वन्ति विस्तृतमनुन्नतमाशु शोफं न्या०च०-तेषां दोषभेदेन विशिष्टं लक्षणं निर्दिशतं सर्वतो विसरणाच्च विसर्पमाहुः // 3 // नाह-वातात्मक इत्यादि / वात आत्मा हेतुर्यस्य स ... नि०सं०-इदानीं संप्राप्तिहेतुखरूपनिरुतीराह-वङ्मांसे तथा / केचिद्वातात्मक एव 'गण्डैः' इत्यादि ग्रन्थमधीयते / त्यादि / खड्यांसशोणितगताः कुपिता दोषाः शोफ कुर्वन्तीति अयं पित्तानुगतेन / तत्रान्तरे पुनर्यमग्निविसर्प इत्युच्यते / संबन्धः / किंभूतं शोफं ? सर्वाङ्गसारिणम् / इह अस्मिञ् शास्त्रे, गण्डैरिति स्फोटैरग्निदग्धनिभैश्चोपचीयते / अत एवायमतं विसर्पमाहुरिति संबन्धः। पुनरपि किंभूतम् ? अस्थितम् अन साध्यो द्वन्द्वजत्वात् // 4 // वस्थितं, देशाद्देशान्तरगमनात् ; अन्ये तु आस्थितं प्राप्तं; किं तत् ? | पित्तात्मको द्रुतगतिवरदाहपाकआत्मलिङ्गम् ; एतेन वातादिशोथलिङ्गं प्राप्तमित्यर्थः; अन्ये तु स्फोटप्रमेदबहुलः क्षतजप्रकाशः॥ इहास्थितं क्वचिदेवावयवे स्थितमिति व्याख्यानयन्ति / विस्तृतं | दोषप्रवृद्धिहतमांससिरो यदा स्यात् विस्तीर्णम्। अनुन्नतं तनुवाच्छोफस्य / विसरणाचेति चकारात् स्रोतोजकर्दमनिभो न तदा स सिध्येत् // 5 // नानाप्रकार विर्सेर्पतीति समुच्चीयते / खन्यांसशोणितगता इति नि० सं०-पित्तात्मक इत्यादि / ज्वरादिभिः प्रभेदान्तैर्बसंप्राप्तिः / कुपिता दोषा इति हेतुः / सर्वाङ्गसारिणमित्यादि हुलशब्दः प्रत्येकं संबध्यते / क्षतजप्रकाश इति रक्तमिव यः खरूपम् / सर्वतो विसरणाच्चेति निरुक्तिः // 3 // प्रकाशत इत्यर्थः / पूर्वार्धन केवलपित्तारब्धो विसर्प उक्तः / न्या०च०-तेषां विसर्पाणां स्थानसंश्रयस्वभावसंप्राप्तीः | दोषप्रवृद्धीत्यादि दोषप्रवृद्ध्या पित्तकफवृद्या हतं मांसं सिराश्च प्रतिपादयन् पूर्व सामान्यलक्षणं दर्शयबाह-वग्मा- यस्मिन् स तथा / स्रोतोजकर्दमनिभ इति अजनसदृशकर्दमसशोणितगता इत्यादि / सर्वाङ्गसारिणं सर्वाङ्गानुसरण- | द्रव्यतुल्यः। अनेनोत्तरार्धेन कफपैत्तिको विसर्प उक्तः // 5 // शीलम् / अस्थितम् अनवस्थितं, देशान्तरगमनात्; | न्या० च०-पित्तात्मको द्रुतगतिः द्रुतविसरणशीलः / "मात्मनो लिङ्गमास्थितं संप्राप्तम्" इत्यन्ये; तेन वातादि- पित्तजे ज्वरादिभिः प्रमेदान्तैः सह बहुलशब्दः प्रत्येकमभिशोथलिङ्गं प्राप्तमित्यर्थः, अनवस्थितत्वं पुनः सर्वाङ्गानु-संबध्यते / क्षतजप्रकाशः क्षतजवक्तवत् प्रकाशते / तस्ये. सारित्वेनैवोक्तम् / विस्तृतं विस्तीर्णम् / अनुन्नतं तनुस्वा- दानी दोषसंसर्गेणावस्थायामसाध्यत्वं दर्शयन्नाह-दोषच्छोफस्य / विसपे इत्यथेस्य व्याल्यथेन सर्वतोपरिशब्दार्थन प्रवृत्तिहतमांससिर इत्यादि / दोषोऽत्र कफपित्ते / स्रोतोजविशब्देन विशेषितव्योऽयं प्राय इति दर्शयनाह-तं सर्वतो | कर्दमनिभः अञ्जनसशकर्दमद्रव्यतुल्यसंभवप्रदेशः / अस्यैव विसरणाचेत्यादि / विसरणाचेति चकारो निरुको विशब्दस्य विसर्पस्य कफपित्तजस्य चरके कर्दमसंज्ञा, असाध्यताऽपिच विविधार्थस्य वाचिस्वमपि समुचिनोति / तथाहि विसर्प- पठिता // 5 // निरुतौ चरकः-"विविध विसर्पति यतो विसर्पस्तेन श्लेष्मात्मकः सरति मन्दमशीघ्रपाक: संशितः / परिसपोऽथवा नाना सर्वतः परिसर्पणात् स्निग्धः सितश्वयथुरल्पगुग्रकण्डुः // (च. सू. अ. 17) इति // 3 // नि०सं०-श्लेष्मात्मक इत्यादि / सरति विसर्पति / कफवातात्मकोऽसितमृदुः परुषोऽनमर्द. बाताभ्यां प्रन्थिविसर्पः, सः असाध्य एव / स पुरस्तादेव संमेदतोदपवनज्वरलिङ्गयुक्तः॥ प्रन्थिनिर्देश (8) इति नात्र निर्दिष्टः, अत्रैव 'वातकफविसर्पगण्डैर्यदा तु विषमैरतिदूषितत्वा लिङ्गेन निर्दिष्टेनावरुध्यते' इत्यन्ये ॥धुक्तः स एव कथितः खलु वर्जनीयः॥४॥ न्या०च०-कफवाताभ्यां ग्रन्थिविसर्पः।नि० सं०-तेषां दोषमेदेन विशिष्टं लक्षणं दर्शयबाहवातात्मक इत्यादि / असितः कृष्णः / अङ्गमर्दो वेदनाविशेषः। सर्वात्मकस्त्रिविधवर्णरुजोऽवगाढः इदं शुद्धवातविसर्पलक्षणमुकम् / गण्डैरित्यादि / गण्डैरग्निदग्ध- पक्को न सिध्यति च मांससिराप्रशातात् // 6 // नि० सं०-सान्निपातिकं दर्शयन्नाह-सर्वात्मक इत्यादि / 1 विसृतमुन्नतमाशु' इति हाराणचन्द्रः पठति, 'विसृतं "त्रिविधवर्णरुज इति प्रत्येकं वातादिदोषनिर्दिष्टकृष्णपीत सितादि.. विस्तीर्ण, उन्नतं महान्तम्' इति च व्याख्यानयति / 2 'वातादि वर्णः, वातादिदोषजनितविसर्पनिर्दिष्टतोददाहकण्डादिवेदनश्च / दोषलिङ्ग' इति पा०। 3 'तनुत्वं' इति पा०। 4 'सर्पतीति' इति पा०। 1 मांसमिराप्रणासात्' इति पा० /

Page #404
अध्यायः 10] सुश्रुतसंहिता / 307 अवगाढोऽभ्यन्तरमूलः / प्रेशातः शटनं; मांससिराप्रशातात् नि० सं०-तेषां साध्यासाध्यखमाह-सिध्यन्तीत्यादि / न परतो न सिध्यति, मांससिराप्रशातात् पूर्व कृच्छ्रतः सिद्धिगेति न साध्यतां याति / दर्शितपूर्वलिझा इति गण्डयुक्तो सिध्यति // 6 // वातविसर्पः, स्रोतोजकर्दमनिभः पित्तविसर्प इति / अन्ये तु न्या० च०-सानिपातिकं दर्शयन्नाह-सर्वात्मक 'पित्तात्मकोऽजनवपुश्च तथा न सिध्येत्' इति पठन्ति, इत्यादि / त्रिविधवर्णरुजोऽवगाढः प्रत्येक वातादिदोष- चकारेण गण्डेयंदाऽतिविषमैरित्येवंविशिष्टो वातिकोऽप्यसाध्य निर्दिष्टकृष्णपीतसितादिवर्णः, वातादिदोषजनितविसर्प नि- इति समुचीयत इति व्याख्यानयन्ति / गण्डेयंदा तु विषमैरिर्दिष्टतोददाहकण्डादिवेदनश्च / अवगाढ इत्यभ्यन्तर त्यादिना वातजस्य, स्रोतोजकर्दमनिभरित्यादिना पित्तजस्यासामूलः / अस्य चरके अन्तर्ज इति संज्ञा / तदक्तं चरके- ध्यत्वमुक्तं यत् पुनरुच्यते तत् क्षतजस्यासाध्यताप्रसङ्गेन. "बहिःश्रितः श्रितश्चान्तस्तथा चोभयसंश्रितः / विसो प्रसङ्गोकं च न पौनरुक्त्यमर्हति // 8 // बलमेषां तु ज्ञेयं गुरु यथोत्तरम् // बहिर्मार्गाश्रितं साध्यम- न्या० च०-तेषां साध्यासाध्यतां निर्दिशनाह-सिध्यसाध्यमुभयाश्रितम् / अन्तःप्रकुपिता दोषा विसर्पत्यन्तरा- न्तीत्यादि / पित्तात्मकोऽअनवपुश्चेति चकारेण गण्डैर्यदा श्रयम् // बहिर्बहिःप्रकुपिताः सर्वतोभयसंस्थिताः / मर्मो- तु विषमैरित्येवंविशिष्टो वातिकोऽप्यसाध्य इति समु. पघातात् संमोहादयनानां विघटनात् / तृष्णातियोगाद्वेगानां चीयते / अन्ये पुनरवस्थान्तरे वातकफजस्यासाध्यत्वं विषमं च प्रवर्तनात् // विद्यात् विसर्पमन्तर्जमाशु चाग्नि- दर्शयितुमन्यथा पठन्ति-"पैत्तानिलावपि च दर्शितपूर्वबलक्षयात् / अतो विपर्ययाद्वाह्यमन्यैर्विद्यात् स्वलक्षणैः" लिङ्गो, कृच्छाश्च मर्मसु भवन्ति हि सर्व एव" इति / ननु (च. चि. अ. 21) इति / पक्को न सिध्यतीत्याचमसाध्य- प्रागेव गण्डैर्यदा तु विषमैरित्यादिना वातजस्थासाध्यत्वविद्रधिलक्षणम् / मांससिराप्रणाशात् परतो न सिध्यति, मुक्तमेव, तथा :स्रोतोजकर्दमवपुः' 'इत्यादिना पित्तजस्य, : मांससिराप्रणाशात् पूर्व कृच्छ्रतः सिध्यति // 6 // तत् किं 'पैत्तानिलावपि च' इत्यादिना पुनरसाभ्यवचनसद्यःक्षतवणमुपेत्य नरस्य पित्तं मुक्तम्? उच्यते-क्षतजस्यासाध्यताप्रक्रमेण पैत्तानिलरक्तं च दोषबहुलस्य करोति शोफम् // योरपि पुनरसाध्यतावचनमपूर्ववचनं; अत एवोक्तं-- श्यावं सलोहितमतिज्वरदाहपाकं "प्रक्रमादुत्थितो वादो न याति पुनरुक्तताम् / दूषणं दातुस्फोटैः कुलत्थसहशैरसितैश्च कीर्णम् // 7 // मधिकं चोक्केऽपि पुनरुच्यते" इति // 8 // नि० सं०-सय इत्यादि / दोषबहुलस्य पित्तं रक्तं च शोफ शोफ न पक्कमिति पक्कमुपेक्षते यो करोतीति. संबन्धः / किं कृत्वा ? सद्यःक्षतव्रणमुपेत्य प्राप्य / यो वा वणं प्रचुरपूयमसाधुवृत्तः॥ किंभूतं शोफं? श्यावमित्यादिविशेषणविशिष्टम् / दोषबहु- अभ्यन्तरं प्रविशति प्रविदार्य तस्य लस्येति कुष्ठवातरक्कादिपूर्वरूपादिदोषदूषितधातोः, तदुक्कं तयोः | | स्थानानि पूर्वविहितानि ततः स प्रयः॥९॥ पूर्वरूपे 'क्षतविसर्पणम्' (नि. अ. 5) इति; अन्ये तु | तस्यातिमात्रगमनाद्दतिरित्यतश्च त्रिदोषबहुलस्येत्यर्थमाहुः / कीर्ण व्याप्तम् // 5 // नाडीव यद्वहति तेन मता तु नाडी। न्याच०-सचःक्षतमिस्यादिना क्षतविसर्पः। दोषबहु- नि० सं०-नाडी निर्दिशमाह-शोफमित्यादि / व्रणमित्यलस्येति दोषो बहुलो यस्य स तथा; कुष्ठवातरक्तादि-प्रोपेक्षत इति संबन्धः / असाधुवृत्तः अहिताहाराचारः / पूर्वरूपादिदोषदूषितधातोः। तदुक्तं तयोः पूर्वरूपे-क्षत- स्थानानि बगादीनि व्रणवास्तुशब्दाभिहितानि / तस्य पूयस्य / विसर्पणमिति / तथैव भोजः "शस्त्रप्रहारैस्तैस्तैस्तु व्याल- अतश्चेति चकारो नाडीनिरुक्तिपक्षान्तरसमुच्चये / तामेव नाही. दन्तनखैरपि / क्षते वाऽप्यथवा भग्ने बहुदोषस्य देहिनः॥ निरुक्तिमाह-नाडीव यद्वहति तेन मता तु नाडी; येन हेतुना रक्तं पित्तं च कुपितं व्रणमाशु प्रपद्यते / कुरुतस्ते समेते तु नाडीवत् प्रणालीवद्वहति याति तेन हेतुना नाडी मतेत्यर्थः / व्रणशोथं सुदारुणम् // आततं तु तनुस्फोटैः कृष्णैः पीतक- शोफ न पक्वमित्यादि हेतुः, अभ्यन्तरमित्यादि संप्राप्तिः, नाडी. सन्निभैः / पित्तवीसर्पवच्छेषं तस्य लिङ्गं विनिर्दिशेत्" वेत्यादि निरुक्तिः ॥९॥इति // 7 // न्या० च०-इदानीं विसर्पसंख्यापरिमितसामान्यात्, सिध्यन्ति वातकफपित्तकृता विसर्पाः शोथप्रबद्धत्वाच नाडीनिर्दिशमाह-शोथं न पक्कमित्यादि। ' सर्वात्मकः क्षतकृतश्च न सिद्धिमेति // पक्कमेव शोथमपक्कमिति य उपेक्षते, अत एवासाधु. पैत्तानिलावपि च दर्शितपूर्व लिङ्गौ वृत्तः, व्रणेऽप्यहिताहारविहारयोरतिवृत्तत्वात् / स्थानानि __ सर्वे च मर्मसु भवन्ति हि कृच्छ्रसाध्याः // 8 // पूर्वगदितानीति त्वगादीनि व्रणवस्तुशब्दाभिहितानि / 1 'प्रणाशः' इति पा०। 1 'शोफो न पक इति' इति पा० / 2 'पूर्वगदितानि' इति ग.।

Page #405
निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं तानि स्थानानि यदाऽभ्यन्तरं प्रकर्षेण विशति पूयः, मत- तिस्रः / गयी तु दोषद्वयाभिहितेत्यादि द्वन्द्वजानां लक्षणं न स्वगायन्तनिवंशात् तस्य पूयस्य यदतिमात्रं गमनं ततो | पठति // 12 // गतिरिति गतेश्चोत्तरत्र गतिरित्युच्यते / इस्यतश्चेति दाहज्वरश्वसनमूर्छनवक्रशोषा चकारो नाडीगति निरुक्तिपक्षान्तरं समुचिनोति / येन यस्यां भवन्त्यभिहितानि च लक्षणानि // हेतुना नाडीव प्रणालीवजलं याति, तेनापि हेतुना नाडी तामादिशेत् पवनपित्तकफप्रकोपामतेत्यर्थः / रोगादेव रोगहेतुरोगस्य नाडीसंज्ञकस्य दोरामसुक्षयकरीमिव कालरात्रिम् // 13 // संप्रात्यभिधानं तदोषात् // 9 // नि० सं०-सान्निपातिकीमाह-दाहज्वरेत्यादि / असुक्षयदोषैस्त्रिभिर्भवति सा पृथगेशश्च करीं प्राणापहारिणीं; कामिव ? कालरात्रिमिव यमभगिनीमिव संमूञ्छितैरपि च शल्यनिमित्ततोऽन्या // 10 // // 13 // नि० सं०-सङ्ख्यां नियमयन्नाह-दोषैरित्यादि / दोषैः | नष्टं कथंचिर्दनुमार्गमुदीरितेषु पृथगिति तिस्रः, एकशश्च सन्निपतितैरन्या, अपराश्च तिस्रः / / स्थानेषु शल्यमचिरेण गतिं करोति // संमच्छितैरपि च द्विदोषसंयोगोत्थाः; अन्यथा अपिचकारी | सा फेनिलं मथितमच्छमसृग्विमिश्रनिरर्थको स्याताम् / संमूच्छितैर्मिश्रीभूतैरित्यर्थः / शल्यनिमित्त- मुष्ण नवेत सहसा सरुजा च नित्यम् // 14 // तोऽन्या अभिघातजाऽपरेत्यर्थः / गयी तु त्रिभिर्दोषैः पृथक् नि० सं०-शल्यनिमित्तां दर्शयन्नाह-नष्टमित्यादि / तिस्रः, एकशश्च संमूच्छितैरन्या सान्निपातिकी, शल्यनिमित्ता उदीरितेषु स्थानेषु वगादिषु / मथितमुन्मथितमिव / उष्णमुच पञ्चमीति पञ्चैव नाध्य इति व्याख्यानयति // 10 // णस्पर्श; 'सावं' इत्यध्याहारः // 14 // न्या० च०-तत्रापि कालान्तरेण दोषानुबन्धे भेदसंख्या- न्या० च०-तत्रानिलात् फेनानुबद्धं फेनमिश्रं क्षपायानियमनं निदर्शयन्नाह-दोषैस्त्रिभिरित्यादि / संमूञ्छिते. मधिकं स्रवति, शैत्येन तत्र वातकोपात् / पित्तदुष्टा अहःस्व. . मिश्रीभूतैः, तैरेव सन्निपतितैरित्यर्थः / शल्यनिमित्तोऽन्या धिकं स्त्रवति, दिवोष्णेन पित्तकोपात् / कफावधनार्जुनअभिघातजा अपरा // 10 // पिच्छिलाना विपुलसान्द्रधवलचिक्कणस्त्रावेत्यर्थः / तत्र अन. तत्रानिलात् परुषसूक्ष्ममुखी सशूला शब्दः साववाची चिन्त्य एव / अन्ये 'बहुधनार्जनपिच्छिल सुत्' इति पठन्ति / तत्र स्रवतेः संपदादित्वादावे किए / फेनानुविद्धमधिकं नवति क्षपायाम् // सत् स्राव एव / त्रिदोषजायामसुक्षयकरीमिव कालरात्रि नि० सं०-तेषां वातादीनां प्रत्येकं विशिष्टं लक्षणमाह- यमभगिनी मिव / शल्यनिमित्तां दर्शयबाह-नष्ट कथचिदितत्रानिलादित्यादि / फेनानुविद्धं फेनमिश्रम् // त्यादि / केनाऽपि प्रकारेण नष्टम् / अनुमार्गमार्ग लक्षीकृत्य; तृट्तापतोदसदनज्वरमेदहेतुः 'अणुमार्ग' इत्यन्ये पठन्ति; तत्राणुमार्गत्वेनैव शल्यसाह श्यात् कथचिदिति निरर्थकं स्यात् ।'उदीरितेषु स्थानेषु पीतं स्रवत्यधिकमुष्णमहःसु पित्तात् // 11 // स्वगादिषु / सफेनिलमिति फेनवन्तं; मत्वर्थे / मथितम् नि: सं०-तृढ़तापेत्यादि / तृट्तापादीनां हेतुः तृषादीन् उन्मथितमिव / उष्णम् उष्णस्पर्शम् / एते धर्मास्तु करोतीत्यर्थः // 11 // प्रसरणादौ चलता शल्येन मांसादिक्षोमेन भवन्ति / क्षतजाशेया कफादहुधनार्जुनपिच्छिलाना न्वितत्वमपि सावस्य चलता शल्येनाधिष्ठाननाशकृतत्वारात्रिसुतिः स्तिमितरुक्कठिना सकण्डूः॥ दिति // 11-14 // इति सौश्रुते शल्यतन्त्रे विसर्पनाडीव्रणनिदानं संपूर्णम् / नि० सं०-ज्ञेया कफादित्यादि / बहुधनार्जुनपिच्छिलानेति विपुलसान्द्रधवलपिच्छिलस्रावेत्यर्थः / अत्रास्रशब्दः स्राववाची | चिन्त्य एव / अन्ये तु 'कफादहु बनार्जुनपिच्छिलसत्' इति तावन्तःस्तनरोगाः स्युःखीणां तैरेव हेतुभिः॥१५॥ पठन्ति, तत्र सुत् स्राव इत्यर्थः / स्तिमितरुगिति मन्दवेद- नि० सं०-इदानीं स्तनरोगाणां संख्यां हेतुं च दर्शयबाहनेत्यर्थः। यावत्य इत्यादि / यावत्यो यावत्प्रमाणा गतयः, यैश्च कारणैर्वात | पित्तकफसन्निपाताभिघातैः, तावन्तः तावत्प्रमाणाः // 15 // दोषद्वयाभिहितलक्षणदर्शनेन तिम्रो गतीर्व्यतिकरप्रभवास्तु विद्यात् // 12 // | न्या० च०-अथातः स्तनरोगनिदानं व्याख्यास्यामः / | नाडीनामनन्तरं परिभाषिकत्वेन स्तनरोगारम्भः / स्तनरोगनि०सं०-द्वन्द्वजा आह-दोषद्वयाभिहितेत्यादि / व्यतिकरप्रभवा इन्द्रजाः; वातपित्तजा, पित्तकफजा, वातकफजा चेति / 1 'अणुमात्रमुदीरितेषु' इति पा० /

Page #406
309 सुश्रुतसंहिता। अध्यायः 10] हेतुसंख्ये अतिदेशेन दर्शयत्राह-यावन्त्यो गतय इत्यादि / ततो जातं, तदुक्तं चरके-"रसात् स्तन्यं तथा रक्तमसृजः यहेतुभिर्वातपित्तकफससिपाताभिघातैर्याव-प्रमाणा गतयस्तै- कण्डराः सिराः" (च..वि. भ. 15) इति / तथा रेव कारणैस्तावत्प्रमाणाः स्तनरोगाः // 15 // भोजेऽपि-"सिराखायुरजःस्तन्यत्वचो गतिविवर्जिताः / धमन्यः संवृतद्वाराः कन्यानां स्तनसंश्रिताः॥ धातुभ्यश्चोपजायन्ते तस्मात्त उपधातवः" इति / तस्येदानीं दोषाविसरणासासां न भवन्ति स्तनामयाः॥१६॥ 'स्तनभवं स्तन्यं' इत्यस्यार्थस्य योगं दर्शयन्नाह-कृत्लादेहा दित्यादि / रसधातोानविक्षिप्तस्य सर्वदेहगत्वात् // 18 // नि०सं०-इदानीं समानायामपि जातावसंभूतगर्भाणां ते रोगा न भवन्तीति दर्शयन्नाह-धमन्य इत्यादि / कन्यानाम विशस्तेष्वपि गात्रेषु यथा शुक्रं न दृश्यते // संभूतगर्भार्णा स्त्रीणामित्यर्थः / अविसरणम् अप्रसरणम् // 16 // सर्वदेहाश्रितत्वाश्च शुक्रलक्षणमुच्यते // 19 // तदेव चेष्टयुवतेर्दर्शनात् स्मरणादपि // न्या०च०-इदानीं समानायामपि जातावसंभूतगर्भाणां ते रोगा न भवन्तीति दर्शयन्नाह-धमन्य इत्यादि // 16 // शब्दसंश्रवणात् स्पर्शात् संहर्षाच्च प्रवर्तते // 20 // सुप्रसन्नं मनस्तत्र हर्षणे हेतुरुच्यते // तासामेव प्रजातांनां गर्भिणीनां च ताः पुनः॥ आहाररसयोनित्वादेवं स्तन्यमपि खियाः॥२१॥ स्वभावादेव विवृता जायन्ते संभवन्त्यतः॥ 17 // | तदेवापत्यसंस्पर्शाइर्शनात् स्मरणादपि // नि०सं०-तासामेव सगर्भाणां प्रजातानां च सा एव | ग्रहणाच शरीरस्य शुक्रवत् संप्रवर्तते // 22 // धमन्यो विवृतद्वारा भवन्तीति दर्शयन्नाह-तासामेवेत्यादि / स्नेहो निरन्तरस्तत्र प्रनवे हेतुरुच्यते // प्रजातानां प्रसूतानाम् / ता इति धमन्यः / विवृताः प्रसृतद्वाराः, | नि०सं०-तस्य शरीराभ्यन्तरस्थस्यादृश्यस्यापि प्रसिद्धोपजायन्ते भवन्तीत्यर्थः / संभवन्तीति 'स्तनरोगा' इति | मानेन प्रवर्तने हेतुं दर्शयन्नाह-विशस्तेष्वपीत्यादि / शुक्रलक्षणं शेषः॥१७॥ 'स्तन्यमुच्यते' इति शेषः / कुत इत्याह-यथा शुक्रं विशस्तेषु ... न्या०च०-तासामेव सगर्भाणां प्रजातानां च ता एव | छिन्नेष्वपि गात्रेषु न दृश्यते, तस्माद्वितीयं हेतुमाह-सर्वधमन्यो विवृतद्वारा भवन्तीति दर्शयन्नाह-तासामेवे- | देहाश्रितत्वादिति, शुक्रवत् समस्तशरीराश्रितत्वात् / शुक्रहत्यादि / तत्र हेत्वन्तरमपश्यन्नाह-स्वभावादेवेति / संभव-टान्तेन स्तन्यस्याभ्यन्तरदर्शनं प्रतिपाद्य तेनैव दृष्टान्तेन सामन्त्यतो हेतोः 'स्तनरोगाः' इति शेषः // 17 // प्रीतस्तस्य प्रवर्तनाद्वहिःप्रत्यक्षता प्रतिपादयन्नाह-तदेवेत्यादि / रसप्रसादो मधुरः पक्काहारनिमित्तजः॥ तदेव शुक्र प्रवर्तते बहिनिःसरति / संहर्षाद् विशिष्टस्पर्शसंक'कृत्स्नदेहात् स्तनौ प्राप्तःस्तन्यमित्यभिधीयते॥१८॥ ल्पलक्षणात् / विशिष्टस्पर्शसंकल्पे हेतुचतुष्टयं दर्शयन्नाहनि०सं०-'सक्षीरौ वाऽप्यदुग्धौ वा प्राप्य दोषा' इति इष्टयुवतेरित्यादि / इष्टयुवतिदर्शनादिहेतुचतुष्टयेन यः संहर्षः स्त्रीक्षीरस्य स्वनरोगाणां हेतुत्वेनोक्तत्वात् स्त्रीक्षीरस्यैव संभव | स सुप्रसन्न एव मनांत भवतीति मनसोऽपि सुप्रसन्नस्य कार णवं दर्शयन्नाह-सुप्रसन्नमित्यादि। सुप्रसन्नमीाद्यनभिभूतम्। माह-रसप्रसाद इत्यादि ।-रसप्रसादः रसस्य प्रसादो धाम एवं स्तन्यमपि स्त्रियाः प्रवर्तते, शुक्रमाहाररसयोनिलात् प्रवर्तते सारस्तेज इत्यर्थः / पक्काहारनिमित्तज इति प्राधान्यात् पक्काहारनिमित्तशब्देन रसः कथ्यते, तेन रसज इत्यर्थः / स्तन्यनिरु स्तन्यमपि तथा, तस्मात् प्रवर्तते / ननु शुक्रमाहारयोन्यपि क्तिमाह-कृत्स्नदेहादित्यादि / रसधातोक्नविक्षिप्तस्य सर्व संहर्षात् कारणात् प्रवर्तते, अत्र च किं कारणमित्याह-तदेवे. त्यादि / तदेव खन्यं शुक्रवत् संप्रवर्तते / अपत्यसंस्पर्शादिकादेहगतत्वात् // 18 // रणचतुष्टयेऽपि स्नेहो मूलकारणमिति तदेव दर्शयन्नाहन्या०च०-दानी 'सक्षीरौ वाऽप्यदुग्धौ चा' इति | स्नेह इत्यादि / प्रस्रवे स्तन्यस्रवणे / अत्रापि चखारो हेतवः, स्त्रीक्षीरस्य खनरोगाणां हेतुत्वेनोक्तत्वात् सीक्षीरस्यैव | परमिष्टयुवतिस्थानेऽत्रापत्यग्रहणं, मूलहेतुहर्षस्थाने नेहः // प्रभवं, तस्य सन्यस्य प्रकृतिभूतस्य विकृतस्य च प्रसङ्गेन १९-२२॥लक्षणं च दर्शयमाह-रसप्रसाद इत्यादि / रस्यस्य प्रसादो रसप्रसादः, धाम सारः, तेन मधुरता शुक्लता च / वातादि न्या० च०-तस्य पुनः शरीराभ्यन्तरस्थस्य प्रमाणैरनुप लभ्यस्यापि प्रसिद्धोपमानेन प्रवर्तने हेत्वन्तरं दर्शयत्राहदोषदुष्टस्य पुनः कषायत्वमम्लत्वमतिमाधुर्य वा / पश्चासा विशस्तेष्वपीत्यादि / विशस्तेषु विकृत्तेषु / यत् पुनरन्तः वाहारः, स एव निमित्तं यस्य स तथा, स तु 'रस' उच्यते, प्रत्यक्षं न भवति बहिरपि तत् प्रत्यक्षं न भवतीत्याशंक्य प्राधान्यात्, न पुनर्मलभूतं विद पक्कम् , अप्राधान्यादेव; सामग्रीवस्तस्य बहिराविर्भावेन प्रत्यक्षतां दर्शयसाह१ 'दोषावितरणात्' इति हाराणचन्द्रः पठति, दोषावितरणात् संवृतद्वारतया स्तनामयारम्भकाणां दोषाणामविसर्जनात्' 1 'सर्वदेहाश्रितत्वेऽपि स्तन्यं लक्षणतस्तथा' इति हाराणचन्द्रइति च व्याख्यानयति / संमतः पाठः। २'आहाररसवीर्यस्यात् इति ता.। पीत्यादिनन प्रवर्तक |

Page #407
निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान तदेव चेष्टयुवतेरिस्यादि / संहर्षात् इष्टयुवतेर्विशिष्टस्पर्श- नि० सं०-स्तनरोगहेतुं स्तन्यं प्रकृति विकृतिभिरभिनिर्दिश्य संकल्पलक्षणात् / दर्शनादिष्वपि चतुर्वन्वयव्यतिरेका- स्तनरोगसंप्राप्तिं दर्शयन्नाह-सक्षीरावित्यादि। सक्षीरी गर्भिण्याः, भ्यां शुक्रभावाभावात् समौलं कारणं हर्षस्यापि दर्शय- तस्या दोहस्यासंभवात् / अदुग्धौ प्रसूतायाः, तस्या दोहस्य नाह-सुप्रसन्नमित्यादि / सुप्रसन्नम् ईर्ष्यादिभिरनभिभू- संभवात् / तत्र यदा दोह्यावदुग्धौ भवतः, तदा क्षीरभरपीडिता , तम् / शुक्रेण सह प्रस्तुतस्य स्तन्यस्य साधाद्धेतुं दर्शय- दोषाः कुपिताः स्तनरोगाय जायन्ते / स्तनरोगाय कल्पते स्तननाह-सर्वदेहाश्रितत्वाञ्चेति / उभयोरपि सर्वदेहाश्रयत्वा- रोगार्थे समर्थो भवति // 26 // दित्यर्थः / अत्रापि चत्वार एव हेतवः / परिमिष्टयुवतिस्थाने | पञ्चानामपि तेषां तु हित्वा शोणितविद्रधिम् // अत्रापत्यग्रहणं, मौलहेतुहर्षस्थाने तु स्नेहः, सुप्रसन्नस्थाने लक्षणानि समानानि बाह्यविद्रधिलक्षणः // 27 // निरन्तरः; निरन्तरो निरतिशय इत्यर्थः // 19-22 // - इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने विसर्पनाडीतत् कषायं भवेद्वातात् क्षिप्तं च प्लवतेऽम्भसि // 23 // स्तनरोगनिदानं नाम दशमोऽध्यायः // 10 // पित्तादम्लं सकटुकं राज्योऽम्भसि च पीतिकाः॥ | नि०सं०-तेषामपि संक्षेपार्थ लक्षणमतिदेशेन निर्दिशकफाद्धनं पिच्छिलं च जले चाप्यवसीदति // माह-पञ्चानामपीत्यादि / तेषां स्तनरोगाणाम् / समानानि सर्वैर्दुष्टः सर्वलिङ्गमभिघाताच्च दुष्यति // 24 // तुल्यानि, 'भवन्ति' इत्यध्याहारः // 27 // नि० सं०-स्तन्यस्य प्रभवं प्रवर्तनं चाभिधाय प्रकृतिमभि- इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां धातुकामः परित्याज्यतया प्रथमं विकृतिं दर्शयन्नाह-तदित्यादि। सुश्रुतव्याख्यायां निदानस्थाने दशमोऽध्यायः // 10 // क्षिप्तं चेति चकारेणानुक्तमपि तनुवादिकं समुच्चीयते / सकटु- न्या०च०-तत्र स्तनरोगहेतुं स्तन्यं प्रभवप्रकृतिविकृ. कम् ईषत्तिक्तं, तिक्तेऽपि कटुशब्दस्य प्रवृत्तेः / अम्भसि चेति तिभिरभिनिर्दिश्य स्तनरोगसंप्राप्तिं प्रतिपादयनाह-सक्षीचकारानीललोहिताश्च राज्यो द्रष्टव्याः / पिच्छिलं चेति चकारेण | रावित्यादि // 26 // 27 // दाषसप्लवः सूच्यत / अवसादात बुडात / आभघातात् पतन- इति सौश्रुते शल्यतन्त्रे श्रीगयदासविरचितायां न्यायपीडनादिकात् // 23 // 24 // चन्द्रिकायां पञ्जिकायां निदानस्थाने यत् क्षीरमुदके क्षिप्तमेकीभवति पाण्डुरम् // . दशमोऽध्यायः॥१०॥ मधुरं चाविवर्ण च प्रसन्नं तद्विनिर्दिशेत् // 25 // नि० सं०-निर्दोषस्य खन्यस्य लक्षणमाह-यदित्यादि / एकादशोऽध्यायः। एकीभवति एकत्वं याति मिलतीत्यर्थः / अविवर्णम् ईषत्पीतादिवर्णम् / प्रसनं प्रकृतिस्थम् // 25 // अथातो ग्रन्थपच्यर्बुद्गलगण्डानां निदानं व्या | ख्यास्यामः॥१॥ 5. न्या०च०-स्तन्यस्य प्रकृतिमभिधाय विकृति निदर्शयमाह-तदित्यादि / क्षितं च प्लवते लघुत्वात् / क्षिप्तं चेति यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ चकारेण तनुत्वादीन्यनुक्तान्यपि समुचीयन्ते / सकटुकम् नि० सं०-अथात इत्यादि // 1 // 2 // ईषत्तिक्तमित्यर्थः, तिक्तेऽपि कटुकशन्दप्रवृत्तेः / राज्योऽ- वातादयो मांसमसक च दृष्टाः म्भसि च पीतिका इति चकारो भिमक्रमे, तेन पीतिका- संदूष्य मेदश्च कफानुविद्धम् // श्वेति द्रष्टव्यं, तेन पित्तदुष्टस्य नीललोहिताश्च राज्यो वृत्तोन्नतं विप्रथितं तु शोफं द्रष्टव्याः / तोये चाप्यवसीदति गुरुत्वात् मजनाप्ल. कुर्वन्त्यतो प्रन्थिरिति प्रदिष्टः // 3 // वनाभ्यां प्रदेशे एकीभावोपलम्भात् / पिच्छिलं चेति नि० सं०-तेषां हेतुसंप्राप्तिलक्षणनिरुक्तीराह-वातादय चकारेणातिमाधुर्याद्यपि बोद्धव्यम् / प्रसन्नं तु साधारणं इत्यादि / वातादयो दोषा दुष्टा मांसमसृक् च संदूष्य शोफं पाण्डुरं मधुरं च / चकारेण कफवर्धकरवेऽप्यनयोः स्तन्य कुर्वन्तीति संबन्धः / एतेन त्रयो प्रन्थय उक्ताः / मेदश्च कफाप्रकृतित्वमित्यभिनिर्दिश्यते / अतिपाण्डस्वमतिमाधुर्य च | नुविद्धं कफसंसृष्टं वायुदूषितत्वाच्छोकं करोतीति संबन्धः / कफवृद्धिलक्षणम् / वातकफदोषेणातिविष्यन्दि / अविवर्णम् भोजेऽपि वातकर्तृवं मेदोग्रन्थावभिहितम् / तथा च,-"वायुईषत्पीतादिप्रकृतिवर्णम् / प्रसवं प्रकृतिस्थम् // 23-25 // मेंदो यदा मांसे संक्षिपेदथवा खचि / तत्र मेदोभवो ग्रन्थिः समीरी वाऽप्यदधौवा प्राप्य दोषः स्तनौतियाः श्यावो भवति कण्डल:-" इत्यादि / अयं चतुर्थो प्र रक्कं मांसं च सन्दूष्य स्तनरोगाय कल्पते // 26 // | चकारात् सिराजो प्रन्थिः पञ्चमो प्रायः / दुष्टा वृद्धिं गता 1-2 'एकत्वं याति' इति पा०। 1 तथा सिराध' इति वा.।

Page #408
अध्यायः 11] सुश्रुतसंहिता। इत्यर्थः / वृत्तो वर्तुलः, उन्नत उच्छितः / विप्रथितोऽत्यर्थ न्या०च०-कफग्रन्थौ शीतोऽविवर्ण इति ईषद्विवर्णः / कठिनः / वातादयो दुष्टा इत्यनेन हेतूपदेशः, मांसमसृक् च | पाषाणवत् कठिनः / संहननोपपन्नः संहतान्वितो महासंदूष्येति संप्ताप्तिः, वृत्तोन्नतं विप्रथितं तु शोफमिति लक्षणोप- | नित्यर्थः // 6 // देशः, अतो ग्रन्थिरिति प्रदिष्ट इति निरुक्तिः // 3 // शरीरवृद्धिक्षयवृद्धिहानिः न्या०च०-मेदोन्थिः पृथगेव संप्राध्याऽन्वितः; स्निग्धो महानल्परुजोऽतिकण्डूः॥ यदुक्तं भोजे-"वायुमेंदो यदा मांसे विक्षिपेदथवा . मेदाकृतो गच्छति चात्र भिन्ने स्वचि / तत्र मेदोभवो ग्रन्थिः श्यावो भवति कण्डुरैः // पिण्याकसर्पिःप्रतिमं तु मेदः॥७॥ कृशः कृशे महान स्थूले ग्रन्थिनिश्च पीडितः / तिलकल्क- नि०सं०-शरीखद्धिक्षयवृद्धिहानिरिति देहाप्यायनहासालिभः स्रावो घृतवचास्य जायते" इति / सिराग्रन्थेस्तु पृथ भ्यामाप्यायनह्रासौ यस्य स तथा / गच्छति स्रवति मेद इति गेव संप्राप्तिः // 1-3 // संबन्धः / अत्र मेदोग्रन्थौ भिने सति. पिण्याकसर्पिःप्रतिम आयम्यते व्यथ्यत एति तोदं तिलकल्कस्त्यानघृतसदृशम् // 7 // प्रत्यस्यते कृत्यंत एति मेदम् // न्या०च०-शरीरवृद्धिक्षयवृद्धिहानिरिति देहाप्यायनकृष्णोऽमृदुर्बस्तिरिवाततश्च हासाभ्यामाप्यायनहासौ यस्य स तथा / गच्छति चात्र मिन्नः सवेवानिलजोऽसमच्छम् // 4 // | भिन्न पिण्याकसर्पिःप्रतिमं तु भेदः भिमे सति तिलकल्कनि०सं०-तेषां वातादिजानां प्रत्येकं विशिष्टं लक्षणमाह- स्थानघृतसदृशं मेदो गच्छति स्रवतीत्यर्थः // 7 // आयम्यत इत्यादि / आयम्यते वायोराकर्षणेन दीर्घ इव क्रियते, व्यायामजातैरबलस्य तैस्तै'प्रन्थिः' इति शेषः / व्यभ्यते विधूयते / एति गच्छति / तोदं राक्षिप्य वायुर्हि सिराप्रतानम् // व्यथाम् / प्रत्यस्यते क्षिप्यते / कृत्यते छिद्यते / एति भेदमिति संपीड्य सङ्कोच्य विशोष्य चापि मेदं च गच्छति / अमृदुः कर्कशः / बतिरिवाततश्चेति मूत्रा- प्रन्थि करोत्युनतमाशु वृत्तम् // 8 // शयवद्दीर्घः / असं रुधिरम् // 4 // ग्रन्थिः सिराजःस तु कृच्छ्रसाध्यो न्या०च०-आयम्यत इति वायोराकर्षणेन दीर्घ र| भवेद्यदि स्यात् सरुजश्वलश्च // क्रियते / 'व्यध्यते' इत्यत्र 'व्यथ्यति' इत्येके पठन्ति // 1 // अरु स एवाप्यचलो महांश्च दन्दह्यते धूप्यति चूष्यते च मोत्थितश्चापि विवर्जनीयः॥९॥ पापच्यते प्रज्वलतीव चापि // नि० सं०-सिराजस्य ग्रन्थेः संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-व्यायारक्तः सपीतोऽप्यथवाऽपि पिता मजातेरित्यादि / व्यायामजातैः व्यायामसमूहैः / अबलस्य शिमा नबेदुष्णमतीव चानम् // 5 // पुरुषस्य / सिराप्रतानं सिराविस्तारम् / सिराजस्य कृच्छ्रसानि०सं०-दन्दखते मृशं दधत इव / धूप्यति चातिमात्रम् ध्यसमाह-सतु कृच्छ्रसाध्य इत्यादि / तस्यासाध्यत्वमाहअतिशयेन संतापं करोति / पापच्यते मृशं पच्यत इव / प्रज्व. अरुगित्यादि / महाश्चेति चकारेण बातादिजा अप्येवंरूपा वर्जलतीव भस्मीभवतीव // 5 // नीयाः / मर्मोत्थितश्चेति चकारेण भरुजोऽपि विवर्जनीयः / अन्ये पुनरत्र "मांसास्रजं चार्बुदलक्षणेन तुल्यं हि दृष्टं वथ न्या० च०-पित्तप्रन्थौ दन्दयते भृशं दद्यत इव / पाप लक्षण H" इति षष्ठं प्रन्थि पठन्ति / तन्न, जेजटादिभिः प्यते भृशं पच्यते इव / प्रज्वलतीव प्रकर्षेण ज्वलतीव॥५॥ परिहृतखात् // 8 // 9 // शीतोऽविवर्णोऽल्परुजोऽतिकण्डूः न्या०च०-सिराजस्य ग्रन्थेः संप्राप्तिं दर्शयबाहपाषाणवत् संहननोपपन्नः॥ व्यायामजातैरित्यादि / अयं रुजायुक्तः कृच्छ्रसाध्यः। स चिराभिवृद्धिश्च कफप्रकोपा चारुजश्चाप्यचलो महश्र मोत्थितश्चापि विवर्जनीयः / द्भिन्नः सवेच्छुक्लघनं च पूयम् // 6 // तदुक्तमन्यत्र-"सिराजश्चिरसाध्यस्तु सर्वेभ्यो दुरुपक्रमः" नि०सं०-अविवर्ण ईषद्विवर्णः / पाषाणवत् पाषाण इव इति / स चेति चकारेण वातादिजोऽप्येतादशलक्षणोऽसाध्य 'कठिन' इत्यभ्याहारः / संहननोपपन्नः सज्ञातान्वितो महानि- | एव / तथा च भोजः-"दुर्बलस्य सिरा वायुमैथुनादि. त्यर्थः॥६॥ प्रजागरैः / ग्रन्थि करोति प्रथितमाक्षिपन् परिशोषयन् // सिराजालावृतं कृत्स्नं पीडयन् सरुजं चलम् / पञ्चैतानरुजान् 1 अस्याग्रे किनिन्थः खण्डितः। 2 'पाण्डुरः' इति मधुकोशे ग्रन्थीन्मर्मजानचकांस्त्यजेत् // कपोलगकमन्यासु दुश्चिकिपाठः। 3 'व्यथ्यति तुचते च' इति ता.। ४'मध्यति मियते चतिवा.। 5 चातिमात्र' इति पा० / 1 स एवाविचलः' इति पा० /

Page #409
312 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं स्स्याश्च संधिषु / असाध्यान् वर्जयन् साध्यान् कृच्छु- साध्या स्मृता पीनसपार्श्वशूलकासज्वरच्छर्दियुता वसाध्या" साध्यांश्च साधयेत्" इति / अन्ये पुनरत्र मांसासृग्जं षष्ठं | (च. चि. अ. १२)-इति / अन्ये तु 'मेदःकफाभ्यां पुनग्रन्थि पठन्ति-मांसास्त्रजं चार्बुदलक्षणेन तुल्यं हि षष्ठं रेष रोगः' इति पठन्ति; पुनःशब्दादधिकार्थाद्दोषान्तरसंबन्धः (दृष्टं) त्वथ लक्षण H" इति / अयमेवार्थः समानतन्ने- | स्थापितो भवतीति च वदन्ति / तत्रापि स एवार्थः / वर्षगणाप्वपि पारम्पर्यात् मर्यते इति च वदन्ति // 8 // 9 // नुबन्धी वर्षसमूहसंबन्धीत्यर्थः / एतेन दीर्घरोगित्वं सूचितम् / इति ग्रन्थीनां निदानं समाप्तम् / मेदःकफाभ्यामिति हेतूद्देशः // 10-12 // हन्वस्थिकक्षाक्षकबाहुसन्धि न्या० च०-ग्रन्थेरनन्तरमपच्यारम्भः, प्रन्थिविशेषादमन्यागलेषूपचितं तु मेदः॥ पच्याः, मेदासमुच्छ्रयग्रन्थिप्रत्यासन्नतश्च / तस्याः संप्राप्ति ग्रन्थि स्थिरं वृत्तमथायतं वा दर्शयन्नाह-हन्वस्थिकक्षाक्षकेत्यादि / हन्वोरस्थि हन्वस्निग्धं कफश्वाल्परुजं करोति // 10 // स्थि / संधिशब्दो हन्वस्थ्यादिभिर्बाह्वन्तैः सह प्रत्येकमभितं ग्रन्थिभिस्त्वामलकास्थिमात्रै संबध्यते / बाहुसंधिशब्देन कूर्परसंधिरुच्यते / बाहुमूलमत्स्याण्डजालप्रतिमैस्तथाऽन्यः॥ सन्धेः कक्षाशब्देनैवोपपनत्वात् / अक्षसन्धिः ग्रीवाधःअनन्यवर्णैरुपचीयमानं सन्धिः / एषु संधिप्रदेशेषूपचितं दृष्यं मेदः, कफश्च चयप्रकर्षादपची वदन्ति // 11 // दोषो प्रन्थि करोति / तमुपचीयमानं खलु अन्यैकण्ड्युतास्तेऽल्परुजः प्रभिन्नाः प्रन्थिभिरामलकास्थिप्रमाणैर्मीनाण्डाकारैः / चयप्रकर्षादस्रवन्ति नश्यन्ति भवन्ति चान्ये // पचीति निरुक्तिः / 'चयापकर्षात्' इति केचित् पठन्ति / मेदःकफाभ्यां खलु रोग एष सा पुनरुपचयापचयाभ्यामपचीयते / उपचयापचयो दर्श यमाह-नश्यन्ति भवन्ति चान्ये इति / मेदःकफाम्या... सुदुस्तरो वर्षगणानुबन्धी // 12 // मिति पूर्वोक्तदोषदृष्ययोरेव नियमनम् / खलुशब्दोऽप्यर्थः, नि० सं०-इदानीमपच्याः संप्राप्त्यादीनाह-हन्वस्थी निपातानामनेकार्थत्वात् / तेन मेदःकफयोरेव वातादिदोत्यादि / हन्वोरस्थि हन्वस्थि; सन्धिशब्दो हन्वस्थ्यादिभिर्बाह्वन्तः पान्तरसंसर्ग सूचयति / तथाहि भोजः-"वातपित्तकफा प्रत्येक संबध्यते; बाहुसन्धिशब्देन कूर्पसन्धिरुच्यते; अक्षक वृद्धा मेदश्चापि समाचितम् / जल्योः कण्डराः प्राप्य कोष्ठकं तस्य सन्धिः, एतेन ग्रीवाग्रकसन्धिरुच्यते; मन्या प्रीवा मत्स्याण्डसहशान् बहुन् / कुर्वन्ति प्रथितांस्तेभ्यः पुनःप्रकुपश्चिमभागस्था धमनी। हन्वस्थीत्यादिसंप्राप्तिः, प्रन्थि स्थिरं वृत्त | पितोऽनिलः / तान् दोषानूवंगो वक्षःकक्षामन्यागला. मित्यादिलक्षणम् / तं प्रन्थिभिरित्यादि तं पूर्वोकं प्रन्थिम् / अ- | श्रितः // नानाप्रकारात् कुरुते ग्रन्थीन् सावपची स्मृता / नन्यवर्णैः समानवणः / उपचीयमानं वर्धमानम् / चयप्रकर्षादिति व्यामिश्रदोषजाता सा कृच्छ्रसाध्या प्रकीर्तिता // तासां उपचयातिशयादित्यर्थः / चयप्रकर्षादपचीमिति निरुक्तिः / खलु वातोत्तरा रूक्षा वातवेदनयाऽन्विता / क्षिप्रपाकसमुत्थाना शब्दोऽप्यर्थः / तेन मेदःकफो वातादिदोषान्तरानुविद्धौ झेयौ / दाहयुक्ता तु पैत्तिकी // गूढपाका.च कठिना कफात् स्निग्धातथाहि भोजः,-"वातपित्तकफा वृद्धा मेदश्चापि समाचितम् / / ऽल्परक स्थिरा। मेदोधिका श्लैष्मिकी च विशेषादतिमा. जयोः कण्डराः प्राप्य मत्स्याण्डसदृशान् बहून् // कुर्वन्ति देवा // अपची कण्ठमन्यासु कक्षावंक्षणसन्धिषु / तां तु प्रथितास्तेभ्यः पुनः प्रकुपितोऽनिलः / तान् दोषानूवंगो मालाकृतिसमां कण्ठहृद्धनुसन्धिषु // गण्डमाला विजानीवक्षःकक्षामन्यागलाश्रितः // नानाप्रकारान् कुरुते ग्रन्थीन् सा यातदपचीतुल्यलक्षणाम्" इति / स्थानकृत एव भेदोऽपची. लपची स्मृता / व्यामिश्रदोषजाता सा कृच्छ्रसाध्या प्रकीर्तिता // गण्डमालयोः, ग्रहण्यतिसारयोरिव / गले एव मालास्थाना तासां वातोत्तरा रूक्षा वातवेदनयाऽन्विता / क्षिप्रपाकसमुत्थाना गण्डमाला चरकेण पठिता-"मेदःकफाच्छोणितसंचयोदाहयुका तु पेत्तिकी // गूढा वाऽपाककठिना कफात् नि स्थः / गलस्य मध्ये गलगण्ड एकः स्याद्गुण्डमाला बहुभिस्तु ग्धाऽल्परुक्करा / मेदोऽधिका श्लैष्मिकी च विशेषादतिमार्दवा // गण्डैः॥ साध्याः स्मृताः पीनसपार्श्वभूलकासज्वरच्छर्दियुताअपची कण्ठमन्यासु कक्षावंक्षणसंधिसु / तां तु मालाकृतिं स्त्वसाध्याः" इति / (च.चि.अ.) इत्यपचीनां निदानं विद्यात् कण्ठहृद्धनुसन्धिषु // गण्डमालां विजानीयादपचीतुल्य संपूर्णम् // 10-12 // लक्षणाम्" इति / चरके गण्डमाला गण्डे एव पठिता गात्रप्रदेशे क्वचिदेव दोषाः "मेदःकफाच्छोणितसंचयोत्थो गण्डस्य पार्श्वे गलगण्ड एकः / __ संमूञ्छिता मांसमभिप्रदूष्य // स्याद्गण्डमाला बहुभिस्तु गण्डैदीप्तानले यूनि बलान्विते च // वृत्तं स्थिरं मन्दरुजं महान्त१'जाले जालाकारे आधारे मत्स्याण्डं मत्स्याण्डनालं, राजद- मनल्पमूलं चिरवृद्ध्यपाकम् // 13 // न्तादिषु द्रष्टव्यं; तत्सदृशैमत्स्याण्डजालप्रतिमैः' इति हाराणचन्द्रः।। कुर्वन्ति मांसोपचयं तु शोफं 2 'प्रीवापःसन्धिः' इति पा० / 3 'त्रिदोषान्' इति पा०। तमबुंदं शास्त्रविदो वदन्ति /

Page #410
अध्यायः 11] - सुश्रुतसंहिता / ..नि० सं०-इदानीमबुंदादीनां संप्राप्त्यादीनाह-गात्रप्रदेशे मुष्टिप्रहारादिभिरर्दितेऽने इत्यादि / कचिदेव गात्रप्रदेशे दोषाः शोफ कुर्वन्तीति संबन्धः / मांसं प्रदुष्टं प्रकरोति शोफम् // 17 // संमूञ्छिता वृद्धिं गताः / क्वचिदेवानियतप्रदेशे, न पुनरपचीव- अवेदनं स्निग्धमनन्यवर्णधन्वस्थ्यादिसंधिष्वेव / अपाकम् अविद्यमानपाकम् / मांसो. मपाकमश्मोपममप्रचाल्यम् // पचयं मांससंघातम् / गात्रप्रदेशे क्वचिदेवेति संप्राप्तिः / संमू- प्रदुष्टमांसस्य नरस्य बाढच्छिता दोषा इति हेतुः / वृत्तं स्थिरमित्यादि खलक्षणम् / मेतद्भवेन्मांसपरायणस्य // 18 // गयी तु 'कुर्वन्ति मासोच्छ्यमत्यगाधम्' इति पठति // 13 // - मांसार्बुदं त्वेतदसाध्यमुक्तं न्या० च०-अपयनन्तरमर्बुदारम्भः, मेदःकफाधिक नि० सं०-मांसजस्य संप्राप्तिं दर्शयन्नाह-मुष्टिप्रहाराजन्मसामान्यात् / तस्य संप्राप्तिमाह-गानप्रदेश इत्यादि / दिभिरित्यादि / समुपैति सम्यग्गच्छति / बाढम् अतिशयेन / कचिदेवानियतप्रदेशे न पुनरपचीवद्धन्वस्थ्यादिष्वेव / मांसपरायणस्य मांसभक्षणशीलस्य / 'मुष्टिप्रहारादिभिः' इत्यत्र संमूञ्छिता वृद्धाः / अपाकमिति अविद्यमानपाकम् / मांसो- केचित् 'काष्ठप्रहारादिभिः' इति पठन्ति // 17 // १८॥ज्यं मांससंघातम् / अत्यगाधमांसं तन्मूलत्वात्। साध्येऽवपीमानि विवर्जयेत्तु // तमादेव हेतोरर्बुदमपाकम् : भगाधमांसोग्यमबुंदं जायते, संप्रचुतं मर्मणि यञ्च जातं वस्तुस्वभावादिति // 13 // स्रोतःसु वा यश्च भवेदचाल्यम् // 19 // वातेन पित्तेन कफेन चापि यजायतेऽन्यत् खलु पूर्वजाते रतन मसिन च मेदसा च // 14 // शेयं तदध्यर्बुदमर्बुदझैः॥ तत्जायते तस्य च लक्षणानि यद्वन्द्वजातं युगपत् क्रमाद्वा - ग्रन्थेः समानानि सदा भवन्ति // द्विरदं तच्च भवेदसाध्यम् // 20 // नि० सं०-तज्जायते तदर्बुदं भवतीत्यर्थः / तस्य च | | नि० सं०-साध्येष्वपीत्यादि / साध्येष्वपीमानि विवर्जयेदिति लक्षणानि तस्य वातपित्तकफमेदोजस्य // 14 // | साध्येषु मध्ये इमानि वक्ष्यमाणानि विवर्जयेदित्यर्थः / अध्यन्या०च०-तेषां वातपित्तकफमेदोजानां वातादिग्रन्थि-बंदमपि द्विरबदमेव. अन्ये 'अत्यर्बुदं' इति पठन्ति / यद्वन्द्वलक्षणैर्लक्षणानि समानानि // 14 // जातमित्यादि द्वन्द्वेन युग्मेन जातं द्वन्द्वजातं; न केवलमध्यर्बुद दोषः प्रदुष्टो रुधिरं सिरास्तु द्विर्द्धदं, यद्वन्द्वजातं तदपि द्विरर्बुदमित्यर्थः / भेदश्च तयोरुपसंपीड्य सङ्कोच्य गतस्त्वपाकम् // 15 // रिजातत्वेन पार्श्वजातत्वेन च / एतेन द्विरर्बुद द्वितयमप्यसाध्यसानावमुन्नाति मांसपिण्डं मुक्तम् // 19 // 20 // मांसाङ्करैराचितमाशुवृद्धिम् // / न्या० च०-मांसजस्य संप्राप्तिं दर्शयबाह-काष्ठप्रहा. स्रवत्यजस्रं रुधिरं प्रदुष्ट रादिभिरित्यादि / मांसपरायणस्येति मांसैकपरस्थातिमसाध्यमेतदुधिरात्मकं स्यात् // 16 // मांसवृद्धांसजं, तदसाध्यं; तथैव संप्रत्रुतादीन्यप्यरक्तक्षयोपद्रवपीडितत्वात् साध्यानि / अध्यर्बुदम् अधिकमव॒दम् ; अध्यर्बुदं यत्तदपि पाण्डुर्भवेत् सोऽर्बुदपीडितस्तु // द्विरर्बुदं, यद् द्वन्द्वेन युगपदेव जातं क्रमाद्वा तदभ्यर्बुदं द्विर. नि० सं०-रक्तजस्याबंदस्य लक्षणमाह-दोषः प्रष्ट | बुंदमपि द्वयमेतदसाध्यम् / तथा च भोजः-"अबदे त्वईद इत्यादि / प्रदुष्टो दोषः सिरासु गतो रुधिरं संपीज्य संकोच्य | जातं द्वन्द्वजं वाऽनुजं च यत् / द्विरर्बुदमिति ज्ञेयं तदसायं मांसपिण्डमुन्नयतीति संबन्धः / उन्नयति उद्बभ्रातीव; अन्ये तु विनिर्दिशेत्" इति // 17-20 // 'प्रदुष्टो दोष उन्नयति उच्छितो भवति, मांसपिण्डमाशुवृद्धिं न पाकमायान्ति कफाधिकत्वाशीघ्रवर्धनशीलं करोति' इति व्याख्यानयन्ति / अपाकम् __न्मेदोबहुत्वाञ्च विशेषतस्तु // ईषत्पाकम् // 15 // 16 // न्या० च०-शोणितजस्य लक्षणं दर्शयन्नाह-दोषः सर्वार्बुदान्येव निसर्गतस्तु // 21 // 'प्रदुष्ट इत्यादि / अपाकमीषरपाकम् , ईषदर्थे नजअलोमिका नि० सं०-तेषां पाकाभावे हेतुं दर्शयन्नाहन पाकमि. पिण्डिकेति यथा / दोष उन्नाति उच्छ्रितो भवति / न त्यादि / ग्रन्थ्यादिष्वपि कफादयश्चलारो हेतवः सन्ति, परमर्बु. केवलमुन्नाति आशुवृद्धिं शीघ्रवृद्धिं मांसपिण्डं च करोति / देषु विशेषतः कफस्य मेदसश्चाधिक्यं तस्मात् , तथा विशेषतो नवेदजनम् अधिष्ठानभूतसिरारुधिरं; नतु पाककृतम्, ईषदेव वेदमात्रलक्षणस्यास्रावस्योक्तत्वात् // 15 // 16 // - 1 'संजायते यत्' इति पा० / सु० सं०४० दोषस्थिरत्वाइथनाच्च त

Page #411
निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं - - दोषस्थिरत्वादु दोषकार्यस्य मांसोच्छयस्य तेनैव खरूपेण चिर- पारुष्ययुक्तश्चिरवृद्ध्वपाको कालावस्थितिशीलवात् , तथा ग्रथनाद् ग्रन्थिरूपत्वात्तेषां मेद:- यदृच्छया पाकमियात् कदाचित् प्रभृतीनां; निसर्गतस्विति तुशब्दोऽप्यर्थः, तेन स्वभावादप्यq. वैरस्यमास्यस्य च तस्य जन्तो. दानि पाकं न गच्छतीत्यर्थः // 21 // भवेत्तथा तालुगलप्रशोषः॥२४॥ न्या० च०-तेषां पाकाभावे हेतुं दर्शयन्नाह-न पाक स्थिरः सवर्णोऽल्परुगुग्रकण्डूः मायान्तीत्यादि / ग्रन्थ्यादिष्वपि कफादयश्चत्वारो हेतवः, शीतो महांश्चापि कफात्मकस्तु॥ भर्बुदेषु पुनः कफमेदसोराधिक्यमिति विशेषः, ततो न चिराभिवृद्धिं कुरुते चिराञ्च पाकमायान्ति। सर्वाण्येवार्बुदानि पित्तरक्तकृतान्यपि न पाक प्रपच्यते मन्दरुजः कदाचित् // 25 // मागच्छन्ति, कुतः ? कफाधिकरवादित्यादि / विशेषत इति माधुर्यमास्यस्य च तस्य जन्तोविशेषादत्र कफमेदसोराधिक्यात् / तत्रैवासिद्धतासाधन र्भवेत्तथा तालुगलप्रलेपः॥ दोषं निरस्यन्नाह-विशेषतो दोषस्थिरत्वात् ; कफकार्यस्थिर स्निग्धो मृदुः पाण्डुरनिष्टगन्धो त्वात् , तथा मेदःकार्यके दोषकार्यग्रथनरूपात्; विशेषेणै मेदेःकृतो नीरुगथातिकण्डूः // 26 // वात्र कफमेदसोः कार्यसामर्थ्येनेत्यर्थः / निसर्गतस्तु अत्र तु प्रलम्बतेऽलाबुवदल्पमूलो शब्दोऽप्यर्थः, स्वभावादपीत्यर्थः / भोजेऽप्युक्तं-"न देहानुरूपक्षयवृद्धियुक्तः॥ पच्यते स्थिरत्वाच्च प्रथितत्वात् स्वभावतः" इति / रक्तज स्निग्धास्यता तस्य भवेच्च जन्तो. मांसजयोरपि दोषा एवारम्भकाः सन्ति, तथाऽपि तैल गेलेऽनुशब्दं कुरुते च नित्यम् // 27 // दग्धवत् रक्तजादिव्यपदेश इति // 21 // नि० सं०-तस्यैव वातादिविशेषलिङ्गानि निर्दिशन्नाहवातः कफश्चैव गेले प्रवृद्धौ तोदान्वित इत्यादि / अरुज इति सोऽपि वातगलगण्डो यदा मन्ये तु संसृत्य तथैव मेदः॥ कालात् कालेन कृला मेदोऽन्वितो भवति, तदा अरुजो भवत्तीकुर्वन्ति गण्डं क्रमशः स्खलिङ्गैः त्यर्थः / यदृच्छया अज्ञातहेतुनियमेन, पाकमियात् गच्छेत् / समन्वितं तं गलगण्डमाहुः॥२२॥ कदाचित् न सर्वकालम् / वात कफजं चोक्त्वा मेदोजमाहनि० सं०-इदानीं गलगण्डसंप्राप्तिं दर्शयन्नाह-वात स्निग्ध इत्यादि / गलेऽनुशब्दमनुनादं प्रतिशब्दमित्यर्थः इत्यादि / वातादयो गण्डं क्रमशः कुर्वन्तीति संबन्धः / किंवि // 23-27 // शिष्टं गण्डं ? खलिङ्गैः समन्वितम् / वातेन कफेन च गल- न्या० च०-तस्यैव वातादिविशेषलिङ्गानि निर्दिशगण्डो भवति, न पित्तेन; खभावेन पित्तजस्य गलगण्डस्याभा- माह-तोदान्वित इत्यादि / श्यावारुण्यं दोषदृष्यराशेः, वात् // 22 // न पुनरवर्णस्य वायोरेव / कदाचिदिति न सर्वकालम् / न्या०च०-मेदःकफवातारम्भसमानाबूदानन्तरं गल यहच्छया अज्ञातहेतुनियमेन / कफजः सवर्णः प्रकृतिगण्डारम्भः / तेषां संप्राप्तिं निर्दिशमाह-वातः कफवे. समानवर्णः / तालुगलप्रलेपः प्रलिप्सत्वम् / विवर्धते हीयति त्यादि / वातेन कफेन च गलगण्डो भवति न पित्तेन, चात्र देहः देहवृद्धिहानिभ्यां लक्षणाभ्यां विवर्धते हीयति स्वभावेन पित्तजस्य गलगण्डस्याभावात् , पित्तजचातुर्थ-.' च / हीयतीति दिवादेराकृतिगणस्वात् हिधातुं परस्मैपदेषु कवत् / तदुक्तं चरके-"चतुर्थको दर्शयति प्रभावं द्विविध पठान्त पठन्ति; तेन हीयतीति रूपम् / अन्ये तु "वृद्धिक्षयाज्वरः / जङ्घाभ्यां श्लैष्मिकः पूर्व शिरस्तोऽनिलसंभवः" वृछात चात्र दहः" इति पठन्ति / गलेन शब्दमनुनाद (च. चि. भ.३) इति / अत्र च गण्डशब्दस्य सामान्य // 23-27 // शोफरूपकार्थव्युदास्यर्थ स्वलिङ्गैरित्युक्तं; तानि तु गल- कृच्छ्राच्छ्वसन्तं मृदुसर्वगात्रं गण्डस्य सामान्यलिङ्गानि "निबद्धः श्वयथुः" इत्यादीनि संवत्सरातीतमरोचकार्तम् // वक्ष्यमाणानि // 22 // क्षीणं च वैद्यो गलगण्डिनं तु तोदान्वितः कृष्णसिरावनद्धः भिन्नखरं चैव विवर्जयेत्तु // 28 // __ कृष्णोऽरुणो वा पवनात्मकस्तु॥ नि० सं०-इदानीं गलगण्डस्यासाध्यतामाह-कृच्छ्रादिमेदोन्वितश्चोपचितश्च काला त्यादि // 28 // वेदतिग्धितरोऽरुजश्च // 23 // 1 'गुरुरुग्रकण्डूः' इति ता.। 2 'मेदःश्रितः' इति पा० / १'भृशं' इति पा० / 2 भवेत् प्रतिस्तन्धगलोऽरुजश्च' इति, | 3 'विवर्धते हीयति चात्र देहः' इति ता. / गयदाससंमतोऽयं 'भवेत् प्रदिग्धे च गलेऽरुजन' इति च पा० / | पाठः। 4 'गलेन' इति पा० /

Page #412
अध्यायः 12] सुश्रुतसंहिता / 315 न्या० च०-इदानीं गलगण्डस्यासाध्यतां दर्शयन्नाह- रन्यतम इति / केवलं परम् , उत्पत्तेरुत्पादकस्य हेतुः कारणमकृच्छाच्छसन्तमित्यादि // 28 // न्यत् मूत्रमन्त्रं वा / अन्ये तु अनयोवृद्ध्योर्य उत्पत्तहेतुर्वायुः निबद्धः श्वयथुर्यस्य मुष्कवल्लम्बते गले // सोऽन्यतमो भिन्नो ज्ञेयः; एतेन मूत्रसंधारणकुपितो वायुमूत्रमहान् वा यदि वा हस्खो गलगण्डं तमादिशेत्॥२९॥ वृद्धः कारणं, भारहरणादिभिः कुपितस्त्वन्त्रवृद्धरित्यर्थः // 3 // इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने गल- न्या०च०-वृद्धिस्तु वातादिभेदेन सप्तविधः; संख्येयगण्डगण्डमालापच्यर्बुदनिदानं निर्देशादेव सप्तसंख्यासिद्धौ सप्तग्रहणं द्वन्द्वजादिवृद्धिनामैकादशोऽध्यायः॥ 11 // निषेधार्थ तेषां पुनरसंभवोऽपि व्याधेः स्वभावात् / धातुनि०सं०-न सर्व एव गलाश्रयो गण्डो गलगण्डः, किं तर्हि मलकृतेऽपि दोषस्यैव चिकित्सार्थ संभवं दर्शयन्नाहकश्चिदेव वक्ष्यमाणखरूप इति दर्शयन्नाह-निबद्ध इत्यादि / तेषां मूत्रात्रनिमित्ते वातसमुत्थे इति; वातात् सम्यगुत्तिष्ठेते, परमुत्पत्तेरुत्पादकस्य कारणमन्यत् मूत्रमन्त्रं वा / अत नियमेन बद्धो निबद्धः / मुष्कवत् अण्डवत् // 29 // एवाह-"वायुरप्रतिकारिणः कालान्तरेण मुष्की समुपैति" इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- इति / शोणितजे पित्तदोषः, मेदोजे कफः // 3 // व्याख्यायां निदानस्थाने. एकादशोऽध्यायः // 11 // __ अधःप्रकुपितोऽन्यतमो हि दोषः फलकोशवा. न्या०च०-न गलाश्रयो गलगण्डः, किं तर्हि कश्चिदेव हिनीरभिप्रपद्य धमनीः फलकोषयोवृद्धिं जनयति, पारिभाषिक इति दर्शयन्नाह-निबद्ध इत्यादि / नियमेन तां वृद्धिमित्याचक्षते // 4 // . बद्धो निबद्धः / मुष्कवदण्डवत् / भोजेप्युक्तं-"महान्तं शोथमल्पं वा हनुमन्यागलाश्रयम् / लम्बन्तं मुष्कवदृष्ट्वा | नि०सं०-तासां संप्राप्तिमाह-अधः प्रकुपित इत्यादि / गलगण्डं विनिर्दिशेत्" इति // 29 // फलकोशयोरित्यनेन द्विवचनेन मुष्कद्वय एव वृद्धिरिति न ज्ञेयं, किं तर्हि एकस्मिन्नपि पक्षे वृद्धिरिति ज्ञातव्यम् // 4 // . इति सौश्रुते शल्यतन्त्रे श्रीगयदासविरचितायां न्याय. चन्द्रिकाख्यायां पञ्चिकायां निदानस्थाने न्या० च०-तेषां संप्राप्तिं निर्दिशन्नाह-अधः प्रकुपित एकादशोऽध्यायः // 11 // इत्यादि / फलं च कोषश्च तयोर्वाहिनीः धमनीः; फलकोष. योरिति द्विवचनमतत्रं, तेनैकस्य च फलकोषस्य वृद्धिर्भवति / द्वादशोऽध्यायः। तं वृद्धिमाचक्षेत इति केचिद्बुद्धिपदं पठन्ति / तत्र च "क्ति चक्तौ च संज्ञायाम्" (पा. अ. 3 / 3 / 174) इत्यनेन सिद्धो - अथातो वृद्धथुपदंशश्लीपदानां निदानं व्याख्या वृद्धिशब्दः, स च पुंल्लिङ्गः // 4 // स्यामः॥१॥ यथोवाच भगवान धन्वन्तरिः॥२॥ तासां भविष्यतीनां पूर्वरूपाणि-बस्तिकटीमुष्क | मेरेषु वेदना मारुतनिग्रहः फलकोशशोफश्चेति॥५॥ नि०सं०-अथात इत्यादि // 1 // 2 // न्या० च-मुष्कप्रलम्बनस्य पूर्व प्रक्रान्तत्वात् , शोथ नि० सं०-तासां पूर्वरूपाण्याह-तासामित्यादि // 5 // सामान्याच गलगण्डानन्तरं वृद्धिनिदानारम्भः // 1 // 2 // न्या० च०-केचिद्बुद्धीनां पूर्वरूपाणि पठन्ति तेषां वातपित्तश्लेष्मशोणितमेदोमूत्रान्त्रनिमित्ताःसप्त भविष्यतां पूर्वरूपाणीत्यादि // 5 // वृद्धयो भवन्ति / तासां मूत्रान्त्रनिमित्ते वृद्धी वात- तत्रानिलपरिपूर्णा बस्तिमिवाततां परुषामनिसमुत्थे, केवलमुत्पत्तिहेतुरन्यतमः // 3 // मित्तानिलरुजां वातवृद्धिमाचक्षते; पक्कोदुम्बरस नि० सं०-वृद्धीनां संख्यामाह-वातेत्यादि / संख्येयनि- काशां ज्वरदाहोष्मवतीं चाशुसमुत्थानपाकां पित्तर्देशादेव सप्तसंख्यासिद्धौ सप्तग्रहणं द्वन्द्वजादिवृद्धिनिषेधार्थ; वृद्धि; कठिनामल्पवेदनां शीतां कण्डूमती श्लेष्मतासां पुनरसंभवो व्याधिखभावात् / धातुमलकृतायामपि वृद्धौ वृद्धि; कृष्णस्फोटावृतां पित्तवृद्धिलिङ्गां रक्तवृद्धि, दोषस्यैव चिकित्सार्थ संभवं दर्शयन्नाह-तासामित्यादि / मृदुस्निग्धां कण्डूमतीमल्पवेदनां तालफलप्रकाशा वातसमुत्थे वातात् सम्यगुत्तिष्ठते वृद्धि गच्छत इत्यर्थः / जन- मेदोवृद्धि; मूत्रसंधारणशीलस्य मूत्रवृद्धिर्भवति, नहेतुः पुनरन्यतम इति तं प्रतिपादयन्नाह-केवलमुत्पत्तिहेतु- सा गच्छतोऽम्बुपूणो दृतिरिव क्षुभ्यति मूत्रकृच्छ वेदनां वृषणयोः श्वय) कोशयोश्वापादयति, तां 1 'तं गण्डमिति निर्दिशेत्' इति पा० / 2 'तेषां' इत्यादि / मूत्रवृद्धिं विद्यात्; भारहरणबलवद्विग्रहवृक्षप्रपतताडपत्रपुस्तके तथा गबदासेन च वृद्धिशब्दः सर्वत्र पुंलिङ्ग एव पठ्यते। 1 'कठिनं स्निग्धमल्पवेदनं श्लेष्मवृद्धिं' इति ता.।।

Page #413
316 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं नादिभिरायासविशेषैर्वायुरभिप्रवृद्धः प्रकुपितश्च करजदशनविषशूकनिपातनाद्वन्धनाद्धस्ताभिघाता. स्थूलान्त्रस्येतरस्य चैकदेशं विगुणमादायाधो चतुष्पदीगमनादचौक्षसलिलप्रक्षालनादवपीडना. गत्वा वह्णणसन्धिमुपेत्य ग्रन्थिरूपेण स्थित्वाऽप्रति- च्छुक्रवेगविधारणान्मैथुनान्ते वाऽप्रक्षालनादिक्रियमाणे च कालान्तरेण फलकोशं प्रविश्य मुक- भिर्मेदमागम्य प्रकुपिता दोषाः क्षतेऽक्षते वा शोफमापादयति, आध्मातो बस्तिरिवाततः प्रदीर्घः | श्वयथुमुपजनयन्ति, तमुपदंशमित्याचक्षते // 7 // स शोफो भवति, सशब्दमवपीडितश्चोर्ध्वमुपैति, नि० सं०-वृद्धरन्तरमुपदंशानां हेवाद्यभिधानमाहविमुक्तश्च पुनराधमायते, तामन्त्रवृद्धिमसाध्यामि-तत्रातिमैथुनेत्यादि / अतिब्रह्मचारिण्या मैथुनातिनिवृत्त्या सङ्कुत्याचक्षते // 6 // चितकर्कशयोनिमुखत्वात् / चिरोत्सृष्टां प्रभूतकालत्यक्तां, नि० सं०-तासां वातादिजानां लक्षणमाह-तत्रानिले- अत्रा अत्रापि स एव हेतुः / ब्रह्मचारिण्या जन्मनः प्रभृत्येव मैथुनात्यादि / आतताम् आध्माताम् / मेदोवृद्धिमिति कफेन सह / / भावः, चिरोत्सृष्टायास्तु कदाचिदेवेत्यनयोर्भेदः / रजखलाया मूत्रेत्यादि शीलं खभावः / क्षुभ्यति संचलति / आध्मातो| दुष्टार्तवप्रसङ्गात् / दीर्घकर्कशादिरोमाभिगमने पीडनाभिघातबस्तिरिव परिपूर्णो मूत्राशय इव / आततो विस्तीर्णः / उपैति प्रसङ्गात् / संकीर्णरोमा घनरोमा / निगूढरोमा अभ्यन्तररोमा / उद्गच्छति, विमुक्तश्च सशब्दमेवाध्यायते // 6 // अल्पद्वारायामपि स एव हेतुः / महाद्वारायां शोफहेतुश्चिन्त्य एव, तस्मात् केचिन्न पठन्ति / अप्रियायां लिङ्गानुत्थानेनेतश्चेन्या० च०-मूत्रसंधारणशीलस्य मूत्रवृद्धिर्भवति, ताभिघातप्रसङ्गात् / अकामायाः सक्थिसङ्कोचेन द्वाराल्पलात् / पश्चाद्वेगविघातेन च मूत्रप्रवृत्तेन वायुना आप्यायते / अध:- अचोक्षसलिलप्रक्षालितयोनेः सलिलदोषात्, अचोक्षमपवि. प्रदेशे द्विगुणमिति आधाराधेयकृतमिति केचिद्व्याचक्षते। त्रम् / अप्रक्षालितयोनेः खेदमलदोषात् / योनिरोगोपसृष्टाया अन्ये विगुणं दुष्टमादायेति पठन्ति / वंक्षणसन्धिमागम्य रोगदोषानुसारेण दोषोदयात् / स्वभावतो वा दुष्टयोनेवातादय उन्नतत्वाद् अन्थ्याकारेण च स्थानं कृत्वा, उपेक्षितो मुष्क- एव कारणम् / वियोनि हस्तजङ्घान्तरं, तस्य कर्कशत्वात् / कोशमुपैति दीर्घः, अवपीडितश्च सशब्दमूर्ध्वमुत्तिष्ठते, करजा नखाः, दशना दन्ताः, शूकैस्य सविषजलजकीटस्य, मुक्ता सशब्दमेव आध्मायते / अत्रैव भोजः-अति- निपातनाल्लिङ्गादिशरीरे पातनादथवा तेषां मर्दनात् पीडनात् / व्यवायव्यायामभारप्लवनलङ्घनैः / वायुः प्रवृद्धः पत- चतुष्पद्योऽजादयो रासभ्यादयो वा, तासामप्यल्पारम्ययोनिनादुश्चक्रमणेन च // अनं द्विगुणमादाय जन्तोर्नयति त्वात् / अचोक्षसलिलप्रक्षालनादिभिरिति अचोक्षसलिलप्रक्षावंक्षणम् / वंक्षणात्तु रुजायुक्तं फलकोषं प्रपद्यते // तत्र लबमत्र लिङ्गस्य न तु योनेः // 7 // स्थित्वा चिरानुद्धिं करोति न च शाम्यति / स दीर्घकाल न्या० च०-अथात उपदंशनिदानं व्याख्यास्यामः / संवृद्धो दी| बस्तिरिवाततः॥ चिरावनद्धो भवति पीडितश्च | वृद्धेरनन्तरमुपदंशारम्भः, स्थानप्रत्यासमत्वात् / तत्रातिबिलीयते / मुक्तश्चाध्मायते भूयो चर्या तामश्रजां विदुः"। मैथुनादतिब्रह्मचर्याद्वा तथा ब्रह्मचारिणीमित्यादिहेतुविशेषा इति वृद्धिनिदानं समाप्तम् // 6 // यथायोगं व्याख्येयाः / तत्र ब्रह्मचारिण्यां मैथुननिवृत्या तत्रातिमैथुनादतिब्रह्मचर्याद्वा तथाऽतिब्रह्मचा- संकुचितकर्कशयोनिमुखत्वात् / दीर्घकर्कशरोमयोन्यामपि रिणी चिरोत्सृष्टां रजस्वलां दीर्घरोमां कर्कशरोमां दीर्घकर्कशरोमभिरेव सुकुमारस्य निष्पीडनाभिधातैः सङ्कीर्णरोमां निगूढरोमामल्पद्वारा महाद्वारामप्रि-शोथः / योनिरोगोपसृष्टायां यथारोगदोषमेव दोषोदयात् / यामकामामचौक्षसलिलप्रक्षालितयोनिमप्रक्षालित- अल्पद्वारायामपि निष्पीडनाभिघातात् / महाद्वारायामपि योनि योनिरोगोपसृष्टां स्वभावतो वा दृष्टयोनि व्रणैर्निष्पीडनाभिघातादिति केचित् पठन्ति / शोथहेतुवियोनि वा नारीमत्यर्थमुपसेवमानस्य तथा नामपि वैमित्यैव (?) / अप्रियायां लिस्थानुस्थानेनेतश्वेत | श्राभिघातेन शोथः / अकामायां सक्थिसंकोचेन द्वाराप. 1 वायुः प्रकुपितोऽत्रस्य स्थूलस्येतरस्य वा' इति ता. वात् / अचोक्षसलिलप्रक्षालितयोनेः मलदोषात् / अप्र२'क्षुद्रावस्यैकदेशं' इति पा० / 3 विगुणं संकुचितं; 'द्विगुणं' झालनेन वा स्वेदमलादिदोषात् / रुजादिभिरभिघाततः / इति पाठान्तरम् , तत्र संकोचेन द्विगुणीकृतमित्यर्थः / 4 'पुनराध.चतुष्पदीनां योनेरल्पामनोज्ञत्वात् / तं श्वयथुमुपदंशमिमति' इति, 'पुनराधमाति' इति च पा०।५ 'तत्र ब्रह्मचारिणीं दीर्घ- त्याचक्षते इस्यनेन शिश्नगतशोफः दंशनोपाधिमन्तरेणापि कर्कशरोमा योनिरोगोपसृष्टामल्पद्वारामप्रियामकामामचौक्षसलिल- | संकेतमात्रेणैव 'उपदंश' इत्युच्यते // 7 // प्रक्षालितयोनि वा नारी योऽभिगच्छेत् तथा करजदशनविषशूकनिपातनादस्वाभिघाताच्चतुष्पदीगमनादचौक्षसलिलप्रक्षालनाहा प्रकु- | 1 'अप्रक्षालनादेवंविधाद्वाऽन्यस्मात्' इति पा०। 2 'सविषपिताः' इति ताडपत्रपुस्तके पाठः। गयदासेनाप्ययमेव व्याख्यातः। शूकेति शूकः सजन्तुर्जकमलः, लिङ्गवृद्धिकरयोगो वा' इति पा०।

Page #414
अध्यायः 12] सुश्रुतसंहिता। 317 . स पञ्चविधस्त्रिभिर्दोषैः पृथक् समस्तैरसृजा तास्त्वित्यादि / प्रकुपिता इत्यनेन सामर्थ्यादेव हेतवो निचेति // 8 // र्दिष्टाः, अहतोदोषस्यादुष्टत्वात् / स्थानसंश्रयलक्षणा नि० सं०-तेषां संख्यामाह-स पञ्चविध इत्यादि / / संप्राप्तिरपि लक्षणमेव / तत्र पूर्वो लक्षणोदयो दोषदृष्यराशेत्रिभिषैिः पृथगिति त्रयः, समस्तैरेकः, असृजा चैकः, एवं रेवः दूष्यान् दूषयन्तो दोषाः शोफं जनयन्ति / तं श्लीपदपञ्च // 8 // मित्याचक्षते इति पारिभाषिकी निरुपाधिरेव श्लीपद संज्ञेतीतिशब्देन प्रकाशयति // 10 // न्या० च०-दोषदूष्याश्रयसंख्यया पञ्चविधः // 8 // तत्र, वातजं खरं कृष्णं परुषमनिमित्तानिलरुजं तत्र वातिके पारुष्यं त्वक्परिपुटनं स्तब्धमेढ़ता परिस्फुटति च बहुशः; पित्तजं तु पीतावभासमीपरुषशोफता विविधाश्च वातवेदनाः; पैत्तिके ज्वरः | षन्मृदु ज्वरदाहप्रायं च; श्लेष्मजं तु श्वेतं स्निग्धाश्वयथुः पक्कोडुम्बरसङ्काशस्तीवदाहः क्षिप्रपाकः वभासं मन्दवेदनं भारिक महाग्रन्थिकं कण्टकैरुपपित्तवेदनाश्च; श्लैष्मिके श्वयथुः कण्डूमान् कठिनः चितं च // 11 // निग्धः श्लेष्मवेदनाश्च; रक्तजे कृष्णस्फोटप्रादुर्भा- न्या००-कफजे भारिकं गुर्वित्यर्थः // 11 // वोऽत्यर्थमसृक्प्रवृत्तिः पित्तलिङ्गान्यत्यर्थ ज्वरदा- तत्र संवत्सरातीतमतिमहद्वल्मीकजातं प्रसृतहो शोषश्च, याप्यश्चैव कदाचित्; सर्वजे सर्वलिङ्गः मिति वर्जनीयानि // 12 // दर्शनमवदरणं च शेफसः कृमिप्रादुर्भावो मरणं| नि० सं०-वल्मीकजातं वल्मीकवजातम् , अतिबहुतरचेति // 9 // . शिखरैर्ग्रन्थिभिरुपचितखात्; परपदार्थेषु हि प्रवृत्ता शब्दा नि०सं०-तेषां वातादिजानां प्रत्येक लक्षणमाह-तत्र वतिमन्तरेणापि वत्यर्थ जनयन्ति // 10-12 // वातिके इत्यादि / “मेढ़सन्धी व्रणाः केचित् केचित् सर्वाश्रयाः | न्या०च०-तस्यासाध्यावस्थां निर्दिशनाह-संवत्सरातीस्मृताः / कुलत्थाकृतयः केचित् केचिन्मुद्गदलोपमाः // रुजा- तमित्यादि / वल्मीकजातं वल्मीकवजातम् , अतिबहुतरदाहपरीताश्च तृष्णामोहसमन्विताः / शीघ्रं केचिद्विसन्ति | शिखरैर्ग्रन्थिभिरुपचितत्वात् , परपदार्थेषु हि प्रवृत्ता शब्दा शनैः केचित्तथाऽपरे // स्त्रीणां पुंसां च जायन्ते उपदंशाः वतिमन्तरेणापि वत्यथं गमयन्ति // 12 // सुदारुणाः" इति तत्रान्तरे // 9 // ___ भवन्ति चात्रन्याच-तत्र वार्तिके विविधाश्च वातवेदना इति | त्रीण्यप्येतानि जानीयाच्छीपदानि कफोच्छयात् // * 'नानाविधतोदादिवेदनाः / रक्तजे पित्तलिङ्गानि ज्वरदाहचोषा- | गुरुत्वं च महत्त्वं च यस्मानास्ति विना कफात् // 13 // दीनि / सर्वजे भवदरणं कृमिप्रादुर्भावो मरणं चेति / रक्त नि० सं०-वातपित्तश्लीपदान्यपि कफाधिकान्येवेति दर्शजेऽपि कट्वम्लादिहेतुमी रक्तकफकोपात् कर्णिका जायते / यभाह-त्रीणीत्यादि.॥ 13 // तथा च भोजः-"कट्वम्ललवणाअन्तोः पित्तलस्थाति न्या० च०-वातपित्तश्लीपदान्यपि कफाधिकान्येवेति सेविनः / रक्तं प्रदूषयत्वम्लं तदुष्टमनिलेरितम् // करोति ते दर्शयबाह-त्रीण्यप्येतानीत्यादि // 13 // मेहनं प्राप्य श्वयधुं....कथंचिदत्युपेक्षातस्ततो रक्तकफास्मिका ।कर्णिका जायते तत्र सकण्डका सवेदना" इति। पुराणोदकभूयिष्ठाः सर्वतुषु च शीतलाः॥ केचित् सुश्रुताध्यायिनः पठन्ति 'मेसंधौ प्रणाः केचित् | ये देशास्तेषु जायन्ते क्लीपदानि विशेषतः॥१४॥ इत्यादिकं तमनार्षमाचक्षते, स्त्रीणां चोपदंशा भवन्तीति | नि० सं०-देशविशेष एवास्योत्पत्तिं दर्शयन्नाह-पुराणोसर्वतश्रेष्वप्रसिद्धः / इत्युपदंशनिदानं समाप्तम् // 9 // दकभूयिष्ठा इत्यादि / अनूपदेशस्य पुराणोदकभूयिष्ठता / कुपितास्तु दोषा पातपित्तश्लेष्माणोऽधःप्रपन्ना | जाङ्गलस्योन्नतसमभूतलखात् सलिलं पतितं न तिष्ठति, स्थित मपि रूक्षोष्णशुष्कलाद्देशस्य शोषमुपैति; तेन जाङ्गलदेशस्य बङ्गणोजानुजबास्ववतिष्ठमानाः कालान्तरेण पा. शीतेऽप्यशीतता // 14 // दमाश्रित्य शनैः शोफं जनयन्ति, तं श्लीपदमित्याचक्षते / तत्रिविधं-बातपित्तकफनिमित्तमिति न्या०च०-देशविशेष एवास्योत्पत्तिं दर्शयवाह पुराणोदकभूयिष्ठा इत्यादि। अनूपदेशस्य पुराणोदकभूयिष्ठता; न्या० च०-भतः परं श्लीपदारम्भः, उपदंशस्थानेऽपि | जाङ्गलस्य तूमतसमभूतलत्वात् सलिलं पतितं न तिष्ठति, श्लीपदसंभवात् , 'शिश्नोष्ठनासास्वपि च केचिदिच्छन्ति स्थितमपि रूक्षोष्णशुष्कत्वाद्देशस्य शोषमुपैतीति जाङ्गलदेतद्विदः' इति वचनात् / तेषां संप्राप्ति निर्दिशबाह-प्रकुपि | शस्य शीतेऽप्यशीतता; तदुक्तं-"समाः साधारणे" (सू.अ. |35) इत्यादि लक्षणद्वन्द्वमेतत् पञ्चविधस्यानूपस्यावरोध१ चैकः' इति पा०।२ विविधवेदनाप्रादुर्भावश्च' इति ता.।। कम् (0) अत्रैव हि देशविशेषेण श्लीपदानामुत्पत्तिरिति // 14 //

Page #415
318 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं पादवद्धस्तयोश्चापि श्लीपदं जायते नृणाम् // * समासेन चतुश्चत्वारिंशत् क्षुद्ररोगा भवन्ति / कर्णाक्षिनासिकौष्टेषु केचिदिच्छन्ति तद्विदः // 15 // तद्यथा,-अजंगल्लिका, येवप्रख्या, अन्धालजी, वि. इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने वृद्ध्यु- वृता, कच्छपिका, वल्मीकं, इन्द्वृद्धा, पनसिका, पदंशश्लीपदनिदानं नाम द्वादशोऽ- पाषाणगर्दभः, जालैंगर्दभः, कक्षा, विस्फोटका, ध्यायः॥१२॥ अग्निरोहिणी, चि, कुनखः, अनुशयी, विदौरिका नि० सं०-श्लीपदस्य पादाभ्यामन्यस्मिन्नप्यने उत्पत्ति शर्कराँर्बुद, पामा, वि.र्चिका, रकैसा, पादेदारिका, दर्शयन्नाह-पादवद्धस्तयोश्चापीत्यादि // 15 // कैदरं, अलसेन्द्रलुप्तो,दारुणकः, अरुषिका, पलितं, इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- मसूरिका, यौवनपिउँका, पद्मिनीकण्टकः, जतुमव्याख्यायां निदानस्थाने द्वादशोऽध्यायः // 12 // णिः, मशैकः, चैर्मकीलः, तिलकालकः, न्यच्छं, न्या०च०-श्लीपदस्य पादाभ्यामन्यस्मिन्नप्यने उत्पत्ति व्यङ्गः, परिवर्तिका, अवपाटिका, निरुद्धप्रकशः दर्शयन्नाह-पादबद्धस्तयोश्चापीत्यादि / इति श्लीपदनिदानं सनिरुद्धगुदः, अहिपूतन, वृषणकच्छ्रः , गुदभ्रंशसमाप्तम् // 15 // श्चेति // 3 // इति सौश्रुते शल्यतन्त्रे श्रीगयदासविरचितायां नि० सं०-संख्यामाह-समासेनेत्यादि / समासेन न्यायचदिकाख्यायां पञ्जिकायां निदानस्थाने संक्षेपेण, विस्तरेण प्रमाणं तु नास्त्येव / श्रीब्रह्मदेवस्तु गर्दद्वादशोऽध्यायः // 12 // भिकेरिवेल्लिकागन्धपिडिकानीलिकानां संग्रहणेनाष्टचत्वारिंशदिति पठति / श्रीजेज्झटेन तु गर्दभिकादयश्चत्वारो न पठिताः / पूर्वव्याख्यातारोऽपि सुवीरनन्दिवाराहादयः समानतन्त्रात्रयोदशोऽध्यायः। पाठात् गर्दभिकादीनां चतुर्णा पाठं गर्हितं मन्यन्ते / गयदासाअथातःक्षुद्ररोगाणां निदानं व्याख्यास्यामः॥१॥चार्यस्तु समानतन्त्रादर्शनेऽपि सर्वेष्वेव पाठेषु पाताद् गर्दभिका यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ / दीन् पठति, पामादींश्च क्षुद्रत्वेऽपि चतुरः कुष्ठ एव पठति // 3 // नि० स०-अथात इत्यादि / यद्याप क्षुद्ररागषु राहणाव. न्या० च०-प्रथम संख्यामेव निर्दिशन्नाह-समासेन ल्मीकादयो महाव्याधयः सन्ति, तथाऽपि क्षुद्ररोगाणां बहुत्वा क्षुद्ररागाणा बहुला- चतुश्चत्वारिंशत् क्षुद्ररोगाः / समासेन संक्षेपेण, दोषविकातैरेव व्यपदेशः; यथा बहुषु छत्रिषु गच्छत्सु अच्छत्रिष्वपि | राणामानन्त्यात् ; यदुक्तं-"अनुक्तमपि दोषाणां लिङ्गैर्व्याधिकेषुचिच् छत्रिणो यान्तीति व्यपदेशः, तथाऽत्रापीति न दोषः। मुपाचरेत्" (सू. अ. 35) इत्यादि // 3 // . अन्ये तु क्षुद्रा लघवस्तिलकाद्यपेक्षया, अग्निरोहिणीवल्मीकाद्यपेक्षया क्षुदास्तीक्ष्णोः; अथवा पूर्वाचार्यप्रसिद्धा निर्हेतकेयं स्निग्धा सवर्णा ग्रथिता नीरजा मद्सन्निभा॥ संज्ञा // 1 // 2 // कफवातोत्थिता शेया बालानामजगल्लिका // 4 // न्या०च०-वृद्ध्यादिनिदानानन्तरं क्षुद्ररोगाणामारम्भः / नि० सं०-तेषां प्रत्येकं लक्षणमाह-स्निग्धेस्यादि / निदानस्य हेतुलक्षणनिर्देशस्यारम्भः, व्याधिवर्गनिर्देशस्या-"प्रायोग्रहणमत्र लुप्तनिर्दिष्टं द्रष्टव्यं, तेन क्वचिदबालेष्वपि" रम्भः, साधात् क्षतरोगपारिशेष्यात् / प्रथम यधिकानां| इत्यक मन्यन्ते // 4 // महाव्याधीनां निर्देशः कृतः, तदनु मध्यानां महाव्याधीनां / न्या०च०-अजगल्लिका बालानामेव “यदा कुर्वन्ति से विद्रधीनाम् , अनन्तरं स्वल्पानां क्षुद्राणां निदानमवतिष्ठति, कालः" (सू. अ. 41) इति बाल्ये एव तद्रोगधातन्निर्दिशन्नाह-अथात इत्यादि / क्षुद्रत्वं पुनरेषां हेतुलक्षण- राणसामथ्यं, न पुनस्तारुण्यादिषु वातपिडिकावत् / चिकित्साल्पत्वेन; यद्येवं रोहिणीवल्मीकादीनां त्रिदोषजत्वेन प्रायोग्रहणमत्र लुप्तनिर्दिष्टं द्रष्टव्यं तेन क्वचिदबालेष्वपीत्येके हेतुबाहुल्याद् रोहिण्यास्तावदिहासाध्यत्वात् , तथैव वल्मी- मन्यन्ते / अत्र भोज:-"मारुतः कफमादाय पिडिका कस्य च कृच्छ्रस्वादसाध्यत्वाद्वा महाव्याधिवप्रसङ्गः। नैतदस्ति, माषमुन्द्रयोः / तुल्यां सवर्णां त्वङ्मांसे कुरुते साऽजगल्लिका" बाहुल्येनोक्तत्वात् तद्यथा-छत्रिबाहुल्येन छत्रिणो यान्तीति बाहुल्यन छात्रणा यान्तीति इति // 4 // व्यपदेशः / अद्वितीयत्वेन वा क्षुद्राः, तथा हि-नहि क्षुद्र- यवाकारा सुकठिना प्रथिता मांससंश्रिता॥ रोगनिर्दिष्टेषु रोगेष्वजगल्लिकागुदभ्रंशादिषु दोषधातुमल- पिडका श्लेष्मवाताभ्यां यवप्रख्यति सोच्यते॥५॥ संसर्गाद् व्यभिचरति संख्या, अल्पत्वेनापि क्षुद्रत्वं, जेजडेनेति पुनरिह बहुतरमसंबद्धं प्रलपितं, तद्विस्तरभयाद 1 'सप्तचत्वारिंशत्' इति ता.। 2 'इन्द्रविद्धा, गर्दभिका' स्माभिर्दूषयितुमपि नानुगदितम् // 1 // 2 // | इति ता.। 3 'कक्षा, इरिवेछिका, गन्धनामा' इति ता. / 4 'अलसः, रुज्या' इति पा०। 5 ताडपत्रपुस्तके चर्मकीलस्थाने . 1 'सूक्ष्माः ' इति पा० / नीलिका पठ्यते। 6 'ग्रन्थिसन्निभा' इति पा० /

Page #416
अध्यायः 13] सुश्रुतसंहिता / 319 - नि० सं०-यवेत्यादि / यवाकारा स्थूलमध्यनिम्नान्त- व्याधि वल्मीकमादिशेत्" इति / तथाऽन्यत्राप्युक्तं-'ग्रीवांत्वेन // 5 // सकक्षे करपाददेशे संधौ गले वा त्रिभिरेव दोषैः / प्रन्थिः न्या० च०-यवप्रख्याः स्थूलमध्यत्वेन यवाकाराः // 5 // स वल्मीकवदक्रियाणां जातः क्रमेणैव गतः प्रवृद्धिम् // मुखै. रनेकैः सतितोदवद्भिर्विसर्पवत् सर्पति चोन्नताप्रैः / वल्मीघनामवक्रां पिडकामुन्नतां परिमण्डलाम् // कमाहुभिषजो विकारं निष्प्रत्यनीकं चिरजं विशेषात्" अन्धालजीमल्पपूयां तां विद्यात् कफवातजाम् // 6 // | इति // 9 // 10 // नि० सं०-घनामित्यादि / अवक्रामिति अल्पमुखीम् / परि-पापकरवन्मध्ये पिडकाभिः समाचिताम् // मण्डलां वर्तुलामित्यर्थः / अन्धालजी स्नायुप्रसृतान्तर्मुखीम् // 6 // इन्द्रवृद्धां तु तां विद्याद्वातपित्तोत्थितांभिषक // 11 // न्या० च०-अन्धालजी सायुश्रिताऽन्तर्मुखी / तथा च मण्डलं वृत्तमुत्सन्नं सरक्तं पिडकाचितम् / भोज:-"श्लेष्मानिलौ श्रितो सायं पिडिकां परिमण्डलाम्।। रुजाकरी गदर्भिकां तां विद्याद्वातपित्तजाम् // दुष्टौ जनयतोऽवक्रामल्पपूयामकण्डराम् // आमोदुम्बरसंका- नि० सं०-पछेत्यादि / पद्मपुष्करं पद्मकर्णिका / गयी शां विद्यादन्धालजी तु ताम्" इति / एतासु दोषाः स्वयमा- खत्र गर्दभिकां पठति; यथा--"मण्डलां वृत्तमुत्सन्नां सरकां चार्येण निर्दिष्टा एव; यत्र पुनराचार्येण दोषाः स्वयं न निर्दि- पिडकाचिताम् / रुज़ाकरी गर्दभिकां तां विद्याद्वातपित्तजाम्" टास्तत्र दोषाः परतन्त्रप्रत्ययेन लिङ्गेनैव निर्दिश्यन्ते // 6 // // 11-18 // विवृतास्यां महादाहां पक्कोदुम्बरसन्निभाम् // न्या० च०-महापुष्करवन्मध्ये इति पुष्कर वराटकम् / विवृतामिति तां विद्यात् पित्तोत्था परिमण्डलाम् 7 इन्द्रविद्धा वातपित्तजा, गर्दभिकाऽपि; सा पठ्यते, सर्वेषु समानतत्रेषु दृश्यते इति // 11 // नि० सं०-विवृतास्यामित्यादि / विवृतास्यामिति व्यात्त करें परि समन्ताद्वा पृष्ठे वा पिडकोग्ररुक् // मुखीम् // 7 // शालूकवत्पनसिकां तां विद्याच्लेष्मवातजाम् // 12 // न्या० च०-पित्ताधिकत्वेनाधिकपाकाद्विवृतास्यत्वेन वि न्या०च०-कर्णस्याभ्यन्तरे देशे जाता वातकफास्मिका / वृता // 7 // समन्तत इति वचनात् कर्णाद्वहिरपीति व्याचक्षते, तन्न, सर्वेषु प्रथिताः पञ्च वा षड्वा दारुणाः कच्छपोन्नताः॥ पादेषु बहिरिति अप्राप्तेः / न च समानतन्त्रेषु बहिरिति कफानिलाभ्यां पिडका ज्ञेया कच्छपिका बुधैः // 8 // लभ्यते / तथाहि भोजः-"कफवातौ प्रकुपितौ मांसनि० सं०-दारुणाः कठिनाः // 8 // माश्रित्य कर्णयोः / समन्ततः परिस्तब्धां कुरुतः पिडकां स्थिराम् // विषमा दाहसंयुक्त विद्यात् पनसिकां तु ताम्" न्या० च०-मध्योन्नतत्वेन पर्यन्तेष्वनतत्वेन काठिन्येन इति / भोजेऽस्यां वातकफजायां दाहः पठितः, स हि विकृतिच कच्छपिका / सा कफवातोत्था // 8 // विषमसमवायारम्भादधिष्ठानप्रभावाद्वाऽवगन्तव्यः॥१२॥ पाणिपादतले सन्धौ ग्रीवायामूर्ध्वजत्रुणि // हनुसन्धौ समुद्भुतं शोफमल्परुजं स्थिरम् // ग्रन्थिर्वल्मीकवास्तु शनेः समुपचीयते // 9 // पाषाणगर्दभं विद्यादलासपवनात्मकम् // 13 // तोदक्लेदपरीदाहकण्ड्रमद्भिर्मुखैर्वृतः // न्या० च०-हनुसंधिसमुद्भूतमित्यादिना पाषाणगर्दभः / व्याधिर्वल्मीक इत्येष कफपित्तानिलोद्भवः // 10 // स्थिरकठिनपाषाणवत् काठिन्येन पाषाणगर्दभः // 13 // नि० सं०-प्रन्थय इत्यादि // 9 // 10 // विसर्पवत् सर्पति यो दाहज्वरकरस्तनुः॥ न्या. च०-वल्मीकवदिति बहुतरशिखरत्वेनोच्छ्रायेण | अपाकः श्वयथुः पित्तात् स शेयो जालगर्दभः // 14 // च, तथा दूरावगाढदोषदूषितदूष्यतयाऽन्तर्मूलत्वेनापि न्या० च०-विसर्पवत् सर्पति य इत्यादिना जालगर्दभः / वल्मीकसमता; अत एव चिकित्सिते अवगाढमूलशोध- अपाकवान् ईषत्पाकवान् , ईषदथे नञ् ; पित्तकृतत्वेनात्यर्थ नार्थमग्निक्षाराभ्यां प्रसाधनमुक्तम् / तं च केचित् कफ- पाकाभावस्यायुक्तत्वादल्पपाक इत्यङ्गीक्रियते / प्रतनुस्तोपैत्तिकमिच्छन्ति; तन्न, तोदस्य क्लेददाहयोः कण्ड्वादीनां च कपाकपिडिकाजालाभस्वाज जालगर्दभः / पित्तादित्युद्भूतवातादिलिङ्गानां दर्शनात् सान्निपातिक एवायं; तथा हि १'पनकर्णिवन्मध्ये' इति पा० / 2 'विपुलोत्सन्नां' इति पा०। भोजः-"सन्निपातेन पिडिका मुखैर्बहुभिरावृता / पाणिपादतले सन्धौ ग्रीवायामूर्ध्वजत्रुषु // जायते हि विशेषेण 3 'कर्णस्याभ्यन्तरे जातां पिडकामुग्रवेदनाम् / स्थिरां पनसिका तां तु विद्याद्वातकफोत्थिताम्' इति ता.। 4 पाषाणगर्दभमिति 1 अन्तनिम्नमध्योन्नतत्वेन' इति पा० / 2 'विज्ञेयः कफ- ब्रूयात्तत् कफपित्ततः' इति ता.। 5 'यः शोफस्तनुरपाकवान् / पैत्तिकः' इति ता.। / दाहज्वरकरः पित्तात्' इति ता. /

Page #417
म् // 320 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानखानं पित्तात्, पित्तोत्कटैखिभिरेव दोषैरन्यत्र पठ्यते / तथाहि नखमांसमधिष्ठाय पित्तं वातश्च वेदनाम् // भोजः- "पितोत्कटास्त्रयो दोषा जनयन्ति त्वगाश्रिताः / करोति दाहपाकौ च तं व्याधि चिप्पमादिशेत् // 21 // श्यावरक्ततनुशोथप्रपाकं बहुवेदनम् // विसर्पिणं सदाहं च तदेवाक्षतरोगाख्यं तथोपनखमित्यपि // तृष्णाज्वरसमन्वितम् / विसर्पमाहुस्तं व्याधिमपरे जाल- अभिघातात् प्रदुष्टो यो नखो रूक्षोऽसितः खरः 22 गर्दभम्" इति // 14 // | भवेत्तं कुनखं विद्यात् कुलीनमिति संक्षितम् // पिडिकामुत्तमाङ्गस्थां वृत्तामुग्ररुजाज्वराम् // नि०सं०-नखेत्यादि / चिप्पमिति तत्रान्तरेऽङ्गुलीवेष्टकसर्वात्मकां सर्वलिङ्गां जानीयादिरिवेल्लिकाम् // 15 // | मिति प्रसिद्धम् // 20 // 22 // न्या० च०-पिडकामुत्तमाङ्गस्थामित्यादिना इरिवेल्लिका / न्या०च०-नखमांसमधिष्ठायेत्यादिना चिप्पं; चरके तु सा च सर्वजा सर्वदोषारब्धेत्यर्थः / सर्वेषां वातादिदोषाणां अक्षतनाम्नाऽयं विकारः / तथाहि चरकः-"रोगोऽक्षतस्वभावकार्याणां लिङ्गदर्शनं सन्निपातेन प्रकृतिसमवाया- श्वर्मनखान्तरे स्यान्मांसास्रदूषी भृशदाहपाकः" (च.चि. रब्धत्वान्मन्यन्ते / इयं सर्वेष्वेव पाठेषु पठ्यते, न तु समान- अ. 12) इति / अन्ये तु "तदेवाक्षतरोगाख्यं तथोपनतत्रेष्विति पूर्वव्याख्यातारो मन्यन्ते // 15 // खमित्यपि" इति ग्रन्थमधीयते ॥२१॥२२॥बाहुपासकक्षासु कृष्णस्फोटां सवेदनाम् // | गम्भीरामल्पसंरम्भां सवर्णामुपरिस्थिताम् // 23 // पित्तप्रकोपसंभूतां कक्षामिति विनिर्दिशेत् // 16 // | कफादन्तःप्रपाकां तां विद्यादनुशयीं भिषक् // न्या०च०-बाहुपाश्वासकक्षेत्यादिना कक्षा // 16 // नि० सं०-गम्भीरामित्यादि / अन्तःपाकेन गम्भीराम् / एकामेवंविधां दृष्ट्वा पिटिकां स्फोटसन्निभाम् // अल्पसंरम्भाम् अल्पशोथाम् / उपरिस्थितां मस्तके स्थिताम् त्वग्गतां पित्तकोपेन गन्धनामां प्रचक्षते // 17 // // 23 // न्या० च०-एकामेतादृशीं कक्षानिर्दिष्टस्फोटसदृशीं न्या० च०-गम्भीरामल्पसंरम्भामित्यादिना अनुशयी। गन्धनामां वदन्ति // 17 // उपरि मूर्धनि / संरम्भः शोथः / अन्तःपाकेन गम्भीरा अग्निदग्धनिभा:स्फोटा: सज्वराः पित्तरक्ततः॥ // 23 ॥क्वचित् सर्वत्र वा देहे स्मृता विस्फोटका इति // 18 // विदारीकन्दवद्वत्तां कक्षावसणसन्धिषु // 24 // न्या० च०-अग्निदग्धनिभाः स्फोटा इत्यादिना विस्फो- रक्तां विदारिका विद्यात् सर्वजां सर्वलक्षणाम् // टकाः / अन्यैः पुनरमी विसर्पभेदस्वादेषां न पच्यन्ते / अत नि० सं०-विदारीकन्दवदित्यादि / वसणसन्धिः गण्डकः / एवान्यतन्त्रीयैर्विसर्पभेदत्वादेषां दोषभेदेन लक्षणं पठ्यते। रक्तां लोहिताम् / सर्वजां सन्निपातजा; परं तथाऽपि साध्या, क्षुद्ररोगपाठे तु दोषभेदोऽत्र न युज्यते / अत्रार्थे न हि सर्व एव सन्निपातजा व्याधयोऽसाध्याः / सर्वलक्षणां भोजः "पित्तं रक्तं च कुपितं वातेनातुगतं त्वचि / अग्नि दोषसमुदायलक्षणां, न तु प्रत्येकदोषलक्षणां, दोषेभ्यो दोषदग्धनिभान् स्फोटान् कुरुते सर्वदेहगान् // सज्वरान् सपरी- समुदायस्यान्यत्वात्, चूर्णहरिद्रासंयोगस्येव / अन्ये तु दाहान् विद्याद्विस्फोटकांस्तु तान्" इति // 18 // "सर्वेभ्यो वातपित्तकफेभ्यः पृथक् द्विशस्त्रिशो वा जायत इति कक्षाभागेषु ये स्फोटा जायन्ते मांसदारु(र)णाः॥ सर्वजा इत्यस्याः साप्तविध्यं दोषलिङ्गैः सूक्ष्ममतिनाऽनुक्तमप्यूअन्तर्दाहज्वरकरा दीप्तपावकसन्निभाः॥१९॥ | ह्यम्" इत्याचक्षते; तन्नेच्छति गयी “येन क्षुद्ररोगसामान्यसप्ताहाद्वादशाहाद्वा पक्षाद्वा घ्नन्ति मानवम्॥ न्यायेनास्याः साप्तविध्यं न प्रपद्यते, न हि क्षुद्ररोगेषु कोऽपि तामग्निरोहिणीं विद्यादसाध्यां सन्निपाततः॥२०॥ व्याधिः पठितो यः प्रत्येकादिदोषजः, अपि च यद्याचार्यस्य नि० सं०-कक्षाभागेष्वित्यादि / असाध्यामिति अत एवा साप्तविध्यमभिप्रेतं स्यात्तदा 'दोषैः सप्तविधा तु सा' इति पाठं स्याश्चिकित्सितेषु न चिकित्साभिधानम् / 'मांसदारणा' इत्यपि | कुर्यात् / तत्रान्तरे चेयं वातकफान्विता पठिता, तस्माद्वातकपाठः / तथाहि तन्त्रान्तरम्,-"पित्तोत्कटा नृणां दोषाः फाधिक्येन हीनपित्ततया अस्या उत्पत्ति या" इति ॥२४॥प्रदीप्ताङ्गारसन्निभान् / कक्षाभागेषु कुर्वन्ति तीव्रदाहरुजाज्व- न्या० च०-विदारीकन्दवद्वृत्तामित्यादिना विदारी / रान् // मांसावदारणान् स्फोटान् ये हन्युरनुपक्रमात् / पक्षाद्द- | स सर्वजा सर्वलक्षणेति अत्र वाक्यार्थे पूर्वव्याख्यातारो विवशाहादर्वाग्वा सा ज्ञेया वहिरोहिणी-" इति / तत्र वाताधिकैः / देहिनाम' इति ता.। 2 'तदेवाल्पतरदोषैः कुन सप्ताहात्, पित्ताधिदशाहात्, कफाधिकः पक्षात् // 19 // 20 // खरम्' इति ता.। 3 'पादस्यानुशयीं तां तु विद्यादन्तःप्रपा न्या०च०-कक्षाभागेषु ये स्फोटा इत्यादिना .अग्नि- किनीम्' इति ता.। 4 'विदारिकामिति वदेत् सरुजां सर्वलक्ष. रोहणी / असाध्यामिति अत एवास्याश्चिकित्सितेषु न चिकि- णाम्' इति ता. / 'विदारीकन्दवद्वत्ता कक्षावंक्षणसंधिषु / रक्ता साभिधानम् // 19 // 20 // | विदारिका श्रेया सर्वजा सर्वलक्षणा' इति गयदाससंमतः पाठः।

Page #418
अध्यायः 13] सुश्रुतसंहिता। दन्ते / तत्राहुरेके-असर्वजा असर्वलक्षणेत्युभयत्रापि नमः | चि. अ. 1) इति / चरकेऽपि पित्तवचनाद्विदारिका स्वल्पप्रश्लेषः, अन्ये तु पुनः असर्वजा सर्वलक्षणेति पूर्वपदे नज- पित्तादेव, स्वतन्त्रे परतन्त्रेऽपि सर्वजैवावगम्यते, विदारीचिमिच्छन्ति प्रश्लिष्टं न पुनरुत्तरपदे; तथोत्तरपदे एवापरे कित्सिते च पित्तकफहरविम्लापनाधुक्तेः / “विदारी मिति नजः प्रश्लेषं प्रजानन्ते न पूर्वपदे इति; अत्राप्यपक्षपातिनो | तां विद्यात् सर्वजां सर्वलक्षणाम्' इति पाठान्तरे नास्ति हि नोऽयं वाक्यार्थ:-सर्वजेति सर्वैः सन्निपतितैर्भवति | कोऽपि विवादः // २४॥असर्वलक्षणेत्यत्रापि सन्निपातलक्षणरहितेत्यर्थः / तेन प्राप्यमांससिरास्नायु श्लेष्मा मेदस्तथाऽनिलः॥२५॥ प्रत्येकदोषद्वन्द्वजत्वेन षद्भिधा, सान्निपातिकी न भवतीति ग्रन्थि कुर्वन्ति भिन्नोऽसौ मधुसर्विसानिमम् // समुदायार्थः / अत्र पक्षेऽसंदेहार्थमाचार्येण षड्विधा ध्येक- स्रवत्यास्रावमत्यर्थ तत्र वृद्धिं गतोऽनिलः // 26 // दोषजा' इति पठितं स्यात् / असर्वजा सर्वलक्षणेत्यत्रापि मांसं विशोष्य ग्रथितां शर्करां जनयेत् पुनः॥ पक्षे सर्वैर्दोषैर्न जायते अथ सर्वदोषलिङ्गान्वितेति वदतां दुर्गन्धं क्लिन्नमत्यर्थ नानावर्ण ततः सिराः // 27 // लिङ्गिनमन्तरेणापि लिङ्गसद्भावमङ्गीकुर्वतां लिङ्गमनिश्चायकं नवन्ति सहसा रक्तं तद्विद्याच्छकेराबुदम् // स्यात् / तत्र स्वदोषाद्यपेक्षिणी चिकित्सैव न स्यात् , दोष नि०सं०-प्राप्येत्यादि / इयं शर्करासंप्राप्तिरुक्ता, सा च लिङ्गस्यैव.......... / अथ सर्वाणि च तानि लक्षणानि तान्य शर्करा हेतुः शर्करार्बुदस्य / काठिन्यादेव शर्करासादृश्येन विद्यमानानि यस्यामिति सन्निपातजाऽप्यसंपूर्णलक्षणेत्यर्थः, शर्करा / अत्यगाधोच्छ्रायाभ्यामर्बुदम् / नानावणं मधुघृतवसातदा सर्वत्रास्य न्यायस्य सामान्यात् असर्वलक्षणेति न च सन्निभम् / तत इत्यादि ततः शर्करायाः सिरा रकं सवन्तीवक्तव्यं भवेत् , तदुक्तं "दोषे विबद्धे नष्टेऽग्नौ सर्वसंपूर्ण त्यर्थः / केचित् शर्करा शर्कराबुदं चेति व्याधिद्वयं वदन्ति; लक्षणः" (च. चि. अ.३) इति / हेत्वनुरूपकोपबलेन तन्नेच्छति गयी, संख्यातिरेकाच्छर्करायाः पृथक्त्वेनोक्तेरहि सर्वत्र सर्वार्धाल्पसर्वलक्षणोदय इति विशेषणमनर्थक दर्शनाच // 25-27 // - / स्यात् / तदेवं सर्वजा सर्वलक्षणा इति उभयत्राप्यनजेव न्या०च०-प्राप्य मांसेत्यादिना शर्कराव॒दम् / तत्र शर्कपक्षः। अत्रापि त्रिदोषजत्वेनासाध्यत्वेन विदार्याः क्षुद्ररोग र्रायां कफानिलौ दोषौ, मांससिरास्नायुमेदांसि तु दूष्याणि, चिकित्साप्रणयनमनर्थकं स्यात् / न सन्निपातमात्रजा मधुघृतवसासदृशः सावः / धातुक्षयेण वृद्धिंगतोऽनिलो किं तर्हि व्यस्तसमस्तद्वन्द्वजत्वेन सप्तविधा सर्वलक्षणेत्यत्रा मांसं विशोध्य ग्रथितां कठिनां शर्करां करोति; काठिन्यादेव पीयमेव व्याख्यानपक्षः / स चार्थः क्षुद्ररोगस्य सामान्य शर्करासादृश्येन शर्करा, अवगाढोच्छायाभ्यामर्बुदम् / तत न्यायेन नोपपद्यते / न हि क्षुद्ररोगेषु कोऽपि व्याधिः पठितः इति शर्करायाः सिरा रक्तं स्रवन्ति / नानावणं मधुघृतवसाप्रत्येकादिदोषजः / अपि च यद्ययमभिप्राय आचार्यस्य स्यात् सन्निभमेव, प्रक्रान्तत्वात्। तत्रान्तरेऽप्येवमेवोक्तत्वात् / तदाऽसंदेहार्थ 'दोषैः सप्तविधा तु सा' इति पठितं स्यात् / तथाहि भोज:-"वायुः श्लेष्माणमादाय मेदःस्नायुसिरातस्मात् सान्निपातजैवेयं, न चासाध्या; न हि सर्व एव सन्नि गतः। करोति विषमं ग्रन्थि ज्वरदाहसमन्वितम् // अवगाडं पातजो व्याधिरसाध्यः, यतो न सर्वेषामेव दोषाणां तुल्यं सुकठिनमव॒दं तं विदुर्बुधाः / तदेव भिन्नं दुर्गन्धं घृतमेदोपमं बलं, यथाहेतुबलमेव हि दोषबलाबलं; यदुक्तं-"हेतु- सिराः // स्रवन्ति स्रावमनिशं तदा तं शर्करार्बुदम्" इति / भिबहुाभजाता बालाभबहुलक्षणः" (च. चि. अ. 3)| केचित् शर्करा अर्बुदं चेति व्याधिद्वयमाचक्षते / तन, इति, तथा "संततज्वर एवान्यः स्वल्पदुर्बलकारणः" संख्यातिरेकात, शर्करायाः पृथक्वेनानुक्केः, अदर्शनाच (च. चि. अ. 3) इति / सन्निपातजा सर्वलक्षणोपेतेत्यपि // 25-27 ॥विशेषणमर्थवत् ; येन न सर्वत्र सर्वजे विकृतिविषमसमवाया-. पामाविचच्यौँ कुष्ठेषु रकसा च प्रकीर्तिता // 28 // रब्धं प्रत्येकदोषजेष्वपठितमेव लिङ्गं भवति, किं तर्हि समुदायिभ्योऽन्यत्वात् समुदायस्य चूर्णहरिद्रासंयोग इवान्या नि०सं०-पामेत्यादि / कुष्ठेष्विति कुष्ठनिदाने इत्यर्थः // 28 // न्यपि, अत एव विकृतिविषमसमवायारब्धस्य सन्निपातस्या- परिक्रमणशीलस्य वायुरत्यर्थरूक्षयोः॥ वश्यमेव लक्षणानि पठ्यन्ते, प्रत्येकदोषलिङ्गेभ्योऽन्यत्वा- पादयोः कुरुते दारी सरुजां तलसंश्रितः॥२९॥ देव तेषां समिपातलिङ्गानाम् ; एवं चिकित्साऽपि पृथगेव नि० सं०-परीत्यादि / परिक्रमणशीलस्य सर्वतो भ्रमणपठ्यते, तत एव हेतोरन्यत्वाद्दोषदूष्यस्वभावस्य व्याधेः। खभावस्य / दारीमिति विपादिकां; "विश्रावाकु' इति लोके // 9 // चरके तु कफवातजैव विदारी पठिता; तदुक्तं-"ज्वरान्विता न्या०च०-परिभ्रमणशीलस्येत्यादिना पाददारी। परिवजणकक्षजा या वर्तिनिरर्तिः कठिनायता च / विदारिका भ्रमणशीलस्य सर्वतो भ्रमणशीलस्य / अन्ये तु विचर्चिकैव स्यात् कफमारुताभ्याम्" (च. चि. अ. 12) इति / तत्रापि ज्वरान्वितेति वचनेन पित्तमप्यनुमीयते / यदुक्तं- 1 करोति' ता.। 2 गतः पुनः' इति ता.। 3 'जनय"अम्मा पित्ताहते नास्तिज्वसे नास्त्यूष्मणा चिना" (वा. | त्यतः' इति ता.। सु० सं०४१

Page #419
322 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान स्थानभेदेन पाददारीत्युच्यते विपादिकेति च / तस्याः कुष्ठ- तदा रोमाणि शीर्यन्ते तत्र श्लेष्मानिलो श्रितौ // .."तदिन्द्रत्वेन सर्वदोषजत्वं सक्रिमित्वं चेति / पामारकसे तु कुष्ठ- लुप्तमित्याहुः खल्ली रुह्यां च केचन" इति // 33 // 34 // निर्दिष्टे क्षुद्ररोगेऽपीति वाक्यशेषः; तेन पुनर्नोच्यते, पुनरु दारुणा कण्डुरा रूक्षा केशभूमिःप्रपाट्यते // क्तिभयादेव // 29 // कफवातप्रकोपेण विद्याद्दारुणकं तु तम् // 35 // शर्करोन्मथिते पादे क्षते वा कण्टकादिभिः॥ नि० सं०-दारुणेत्यादि / दारुणा कठिना / कण्डरा कण्डू मेदोरक्तानुगैश्चैव दोषैर्वा जायते नृणाम् // 30 // युक्ता / प्रपाद्यते प्रकर्षेण पाट्यते / पित्तरुधिरयोरप्यनुबन्धो सकीलकठिनो ग्रन्थिनिम्नमध्योन्नतोऽपि वा। ज्ञेयः, विदेहवचनात् / दारुणकं 'पहा' इति लोके // 35 // कोलमात्रःसरुक स्रावी जायते कदरस्तु सः॥३१॥ न्या० च०-दारुणा कण्डुरेत्यादिना दारुणकम् / तस्य नि० सं०-शर्करेत्यादि / शर्करा घटकर्परखण्डादयः, कफवातजस्यापि रक्तपित्ताभ्यामनुबन्धो विदेहवचनादेव ताभिरुन्मथिते पीडिते / कीलेन सदृशं सकीलमित्यव्ययीभावः। | ज्ञेयः / तथाहि विदेहः-"यदभ्रपटलाभासमरजस्कं शिरसकीलं चासौ कठिनश्च सकीलकठिनः / 'हस्तयोरपि' इति | स्त्वचि / पारुष्यं जायते जन्तोस्तस्य रूपं विशेषतः // तोदैः भोजः // 30 // 31 // समन्वितं वातात् , सकण्डूगौरवं कफात् / सपिपासं सदान्या०च०-शर्कराबदरस्तु शर्करोन्मथिते पादे इत्यादिना। हार्तिरागं पित्तात्तथाऽसृजः" इति / तत्रापि सदाहं पित्तात्, सार्तिरागं रक्तात्, आर्तिर्हि शोणिताद् भवति / तदुक्तं कोलवदिति बदरवत् / भोजाभिप्रायेण हस्तयोरपीच्छन्ति / / तथाहि भोजः-"हस्तयोः पादयोश्चापि गम्भीरानुगतं चरके-"रक्तं हि व्यम्लतां याति तच्च नास्ति न चास्ति | रुक्" (च. चि. अ. 5) इति / अत्र तु रक्तस्य पित्तस्य खरम् / मांसकीलं जनयतः कुपितौ कफमारुतौ // सशल्यमपि तं देशं मन्यते तेन पीडितः / शर्कराबदरं केचिन्मन्य लिङ्गमनिर्दिष्टमवस्थायां द्रष्टव्यम् // 35 // म्तेऽन्ये च कण्टकम्" इति // 30 // 31 // अरूंषि बहुवाणि बहुक्लेदीनि मूर्धनि // कफासृकृमिकोपेनै नृणां विद्यादरंषिकाम् // 36 // क्लिन्नाङ्गुल्यम्तरौ पादौ कण्डूदाहरुगन्वितौ // नि०सं०-अरूंषीत्यादि / अरूंषि व्रणान् // 36 // दुष्टकर्दमसंस्पर्शादलसं तं विनिर्दिशेत् // 32 // न्या०च०-अरूपि बहुवत्राणीत्यादिना अरुषिका // 36 // नि० सं०-क्लिन्नेत्यादि / अयं कफेन सशोणितेन // 32 // क्रोधशोकश्रमकृतः शरीरोष्मा शिरोगतः॥ च्या०च०-क्लिन्नाङ्गुल्यन्तरौ पादावित्यादिना अलसकः। पित्तं च केशान् पचति पलितं तेन जायते // 37 // अयं कफेन सशोणितेन; तन्त्र कण्डूः कफस्य, शोणितस्य नि० सं०-क्रोधेत्यादि / क्रोधादिकृतेन शरीरोष्मणा दाहरुजे // 32 // शिरोगतेन वैकृतं, पित्तेन पुनः प्राकृतं पलितम् ; अन्यथा रोमकूपानुगं पित्तं वातेन सह मूञ्छितम् // पित्तोष्मणोरभेदात् पुनरुक्तिदोषः स्यात् ; पञ्जिकाकारस्तु प्रच्यावयति रोमाणि ततः श्लेष्मा सशोणितः॥३३॥ | "शरीरोष्मा पावकः, पित्तं तदाश्रयः, एतौ पित्तपावकावेकीरुणद्धि रोमकृपांस्तु ततोऽन्येषामसंभवः॥ भूय केशान् पचतः; एतेन केवलोष्मकृतस्य वैकृतस्यादोषज. तदिन्द्रलुप्तं खालित्यं रुज्येति च विभाव्यते // 34 // प्रसङ्गो निराकृतः" इति मन्यते // 37 // नि० सं०-रोमकूपानुगमित्यादि / खालित्यं पुंसामेव न तु न्या० च०-क्रोधायासेत्यादिना पलितम् / अत्र शरीयोषिताम् / तथाच विदेहः-"अत्यन्तसुकुमाराङ्गयो रजो रोष्मा पित्तं चेति द्विकर्तृसमुच्चय इति केचित्; तदसम्यक्, दुष्टं स्रवन्ति च / अव्यायामरता यस्मात्तस्मान्न खलितिः भेदो हि-वैकृतस्य पलितस्य पाचकपित्तोष्मकृतत्वात् , स्त्रियाः" इति // 33 // 34 // स्वाभाबिकस्य प्राकृतपित्तकृतत्वात् ;ननु तथा सति पलितस्यान्या० च०-रोमकूपानुगं पित्तमित्यादिना इन्द्रलप्तः | दोषजप्रसंगः? न, ऊष्मणः पित्तधर्मत्वात्......तद्यथाखालित्यं रुज्येति च तस्यैव संज्ञान्तरम् / तत्र खालित्यं पुंसा- वैकृतः पित्तकृतः, समदोषप्रकृतिषु स्वाभाविकः, तस्मात् मेव, न तु योषितां; तथाहि विदेहः-"अत्यन्तसुकुमा- समुच्चितद्विकर्तृकत्वं नानेनोच्यते / पित्तप्रकृतिजं स्वाभावि. राङ्गयो रजो दुष्टं स्रवन्ति च / भव्यापाररता यस्मात्तस्मान कमेव, प्रकृतेरल्पदोषत्वेनाविकारिवादित्यनेकशो व्याख्याखलितिः स्त्रियाः" इति / अस्थायमभिप्रायः-अव्यापारेण | तमेव // 37 // वातपित्ते न प्रकुप्येते, ततो न लोमप्रच्यवः, रजो विमुक्त्या दाहज्वररुजावन्तस्ताम्राः स्फोटाः सपीतकाः॥ च स्रोतोवरोधाभावाच्युतानामपि पुनर्विरोह इति / इन्द्र- गात्रेषु वदने चान्तर्विज्ञेयास्ता मसूरिकाः॥ 38 // लते भोजः-"पित्तं सिरसि संदुष्टं लोमकूपानुगं यदा / / 1 'प्रपुट्यते पुटपुटायते' इति पा० / 2 'औपहा' इति-पा० / 1 ग्रन्थिः की(को)लवदुत्सन्नो जायते कदरं ततः' इति ता.। 3 'कफासविपत्कोपेन' इति वा..४ 'सवेदनाः' इति वा.।

Page #420
अध्यायः 13] सुश्रुतसंहिता / 323 .नि० सं०-दाहेत्यादि / ताम्रत्वेन शोणितानुबन्धोऽप्येषां मणि भिषक्" इति / तथा वैतरणेऽपि "कृष्णः शुक्लो तथाहि तन्त्रान्तरं-"पित्तं शोणितसंसृष्टं यदा दूषयति वचम् / जतुमणिज्ञेयो वातोत्तरैत्रिभिः / अरुजं स्वपरं रक्तं लक्ष्मतदा करोति पिडकाः सर्वगात्रेषु देहिनः // मसूरमुद्माषाणां | त्याहुर्भिषग्वराः" इति // 41 // तुल्याः कोलोपमा अपि / मसूरिकास्तु विज्ञेयाः पिडका | अवेदनं स्थिरं चैव यस्य गाढेष दृश्यते // रक्तपित्तजाः" इति / एतासां 'शीतलिका' इति लोकाश्रया माषवत्कृष्णमुत्सन्नमनिलान्मषकं वदेत् // 42 // संज्ञा // 38 // नि० सं०-अवेदनमित्यादि / स्थिरं कठिनम् // 42 // न्या० च०-दाहज्वररुजावन्त इत्यादिना मसूरिकाः / / ताम्रत्वसरुजस्वेन शोणितानुबन्धोऽप्येषाम् // तथाहि तन्ना | न्या०च०-माषशब्दात् "इवे प्रतिकृती" (पा. अ. म्तरे-"पित्तं शोणितसंसृष्टं यदा दूषयति त्वचम् / तदा | | 5 / 3 / 96) इति कन्प्रत्ययः / पृषोदरादित्वान्माषशब्दाकरोति पिडिकां सर्वगात्रेषु देहिनाम् // मसूरमुद्माषाणां कारस्य हस्वत्वम् / स्थिरं कठिनम् / अत्रापि कफवातमेदोतुल्याः कोलोपमा अपि / मसूरिकास्तु विज्ञेयाः पिडिकाः भिरेव मषकमारभ्यते / तदुक्तं भोजे-"वातेरिते त्वचि पित्तरतजाः" इति // 38 // | यदा प्रवृद्धे कफमेदसी / श्लक्ष्णं मृदु सवर्ण च कुरुतो मषकं वदेत्" इति / अन्नापि श्लक्ष्णता वायोर्लभ्यत एव // 42 // . शाल्मलीकण्टकप्रख्याः कफमारुतशोणितैः॥ जायन्ते पिडका यूनां वक्रे या मुखदूषिकाः॥३९॥ कृष्णानि तिलमात्राणि नीरुजानि समानि च // नि० सं०-शाल्मलीत्यादि / शाल्मलीकण्टकप्रख्याः शाल्म-| वातपित्तकफोच्छोषात्तान् विद्यात्तिलकालकान् 43 लीकण्टकसदृशाः / यूनां तरुणानाम् // 39 // नि० सं०-कृष्णानीत्यादि / वातपित्तकफोच्छोषादिति वातपित्ताभ्यां कफस्य शोषादित्यर्थः / अन्ये तु “वातपित्तासन्या० च०-शाल्मलीकण्टकाकारा इत्यादिना युवान गुच्छोषात्" इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-वातपित्ताभ्यां पिडिकाः / यूनामाननं यूवाननं, तस्य पिडिका युवान रक्तस्य शोषादित्यर्थः; अत एव तिलकालके काष्र्ण्यम् / 'वातपिडिकाः / पृषोदरादेराकृतिगणत्वादेकस्य नकारस्य लोपः / पित्तकफोद्रेकात्' इति क्वचित् पाठः, तस्मिन् पाठे कफोद्रेकलक्षणं मुखे पचन्ते अत एव मुखदूषिका इति // 39 // तिलकालके नास्ति // 43 // कण्टकैराचितं वृत्तं कण्डूमत् पाण्डुमण्डलम् // न्याच०-कृष्णानि तिलमात्राणीत्यादिना तिलकालकः। पद्मिनीकण्टकप्रख्यैस्तदाख्यं कफवातजम् // 40 // वातपित्तकफोच्छोषात्' इति केचित् पठन्ति; अन्ये तु 'वात नि०सं०-कण्टकैरित्यादि / पद्मिनीकण्टकप्रख्यैः पद्मिनी- पित्तासृगुच्छोषात्' इति पठन्ति / अत्र वातपित्ताभ्यां रक्तकण्टकसदृशैः / आचितं व्याप्तम् / तदाख्यं पद्मिनीकण्टका- | शोषः; तथाहि चरकः-"यस्य पित्तं प्रकुपितं शोणितं प्राप्य ख्यम् // 40 // शुष्यति / तिलकाः पिप्लवो व्यङ्गा नीलिका चास्य जायते" न्या०च०-कण्टकैराचितमित्यादिना पद्मिनीकण्टकम् / / (च. सू. अ. 18) इति / अन्ये तु 'वातपित्तकफोद्रेकात्' पद्मिनीकण्टकवदाख्या यस्य तत् पचिनीकण्टकाख्यम् // 40 // इति पठन्ति / तथा हि तत्रान्तरं-"मारुतः पित्तमादाय नीरुजं सममुत्सन्नं मण्डलं कफरक्तजम् // कफरक्तसमाश्रितः / करोति तिलमात्राणि त्वचि ते तिलका. लकाः" इति / अनेनापि तत्रान्तरार्थेनायमेव पाठः / वातसहज रक्तमीषञ्च श्लक्ष्णं जतुमणिं विदुः॥४१॥ पित्तकफोच्छोषादिति वातपित्ताश्रितयोः कफपित्तयोरुच्छोष नि०सं०-नीरुजमित्यादि / समं सूक्ष्मम् / उत्सन्नमुन्नतम् / एव यतो भवति; अत एव तिलकालके पिसोत्पत्तेः (?) सहजं जन्मबलप्रवृत्तम् / श्लक्ष्णमकर्कशम् / जतुमणिः 'जदुल' तथाहि कफोद्रेकस्य लक्षणं किमत्र भविष्यति // 43 // इति लोकाश्रया तत्संज्ञा // 41 // मण्डलं महदल्पं वा श्यामं वा यदि वा सितम् // न्या० च०-सममुत्सन्नमरुजमित्यादिना जतुमणिः / / सहजं नीरुजं गात्रे न्यच्छमित्यभिधीयते // 44 // तस्य जटुल इति लोकाश्रया संज्ञा / एकेषामाचार्याणां मतेन तु लक्षणं स्त्रीपुरुषयोरङ्गभेदेन सुफलप्रदम् / सहजं जन्म नि०सं०-मण्डलमित्यादि / सहजं जन्मबलप्रवृत्तम् / बलप्रवृत्तमित्यर्थः / सममुत्सन्नमपि श्लक्ष्णं यतोऽवैषम्य न्यच्छं लोका लाञ्छनमिति वदन्ति; पित्तरक्तान्वितो वायुरस्य कर्कशमित्यर्थः / तथा हि भोजः-"जटुलं सहजं रक्तं कारणम् // 44 // श्लेष्मशोणितसंभवम् / श्लक्ष्णं च समुदीणं च विद्याजतु. | न्या०च०-महद्वा यदि वा स्वल्पमित्यादिना न्यच्छः / 'सहजं मण्डलं' इति केचिदधीयते / तेषां मते जन्म१ 'युवानपिडका यूनां विज्ञेया' इति ता.। 2 'विद्यान्मण्डलं बलप्रवृत्तं न्यच्छम् , अत एव न्यच्छस्य पर्याये तैरुकंपाण्डु कण्डुरम्' इति ता.। 3 'लक्ष्म चैकेषां लक्ष्यो जतुमणीति सः' इति ता.। १'वातपित्तकफोद्रेकात्' इति पा०।

Page #421
324 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान लाग्छनमिति / पित्तरक्तान्वितो वायुरस्य कारणं, श्यावान्वित- अल्पीयःखां यदा हर्षाद्वालां गच्छेत् स्त्रियं नरः॥५०॥ खान्यच्छस्येति // 14 // हस्ताभिघातादथवा चर्मण्युद्वर्तिते बलात् // समुत्थाननिदानाभ्यां चर्मकीलं प्रकीर्तितम् // मर्दनात्पीडनाद्वाऽपि शुक्रवेगविघाततः॥५१॥ 'नि० सं०-समुत्थानेत्यादि / समुत्थानं संप्राप्तिः, निदानं | यस्यावपाट्यते चर्म तां विद्यादवपाटिकाम् // हेतुलक्षणनिर्देशः / गयी तु समुत्थाननिदानाभ्यामित्यादि / नि०सं०-अल्पीयःखामित्यादि / अल्पीयःखाम् अल्पतरचर्मकीलप्रतिपादकं वाक्यमेव न पठति // योनिद्वाराम् / चर्मण्युद्वर्तिते उत्तानीभूय व्याघुटिते / यस्य चर्म मर्दनादिभिरवपाट्यते विदीर्यते तस्य तामवपाटिकां विद्यादित्यर्थः / क्रोधायासप्रकुपितो वायुः पित्तेन संयुतः॥४५॥ चर्म कर्तृ / उद्वर्तते निश्चितमूर्ध्व प्रवर्तत इत्यन्ये ॥५०॥५१॥सहसा मुखमागत्य मण्डलं विसृजत्यतः॥ नीरुजं तनुकं श्यावं मुखे व्यङ्गं तमादिशेत् // न्या० च०-कन्या पुनरनातवाऽल्पतरयोनिद्वारत्वादेवाकृष्णमेवंगुणं गात्रे मुखे वा नीलिकां विदुः। ल्पीयःखेत्युच्यते / तत्र पक्षान्तरं हस्ताभिघातादथवा चर्मण्यु द्वर्तिते; उद्वर्तिते ऊवं प्रवर्तिते / यस्यावपाट्यते 'स्वयं' नि० सं०-क्रोधेत्यादि / “व्यङ्गमेव स्थानान्तरेण वर्णा- इति शेषःः तेनावदीर्यते / इयं दोपैस्त्रिभिरप्यनुवर्तते / न्तरेण च नीलिका" इत्यन्ये // 45 // 46 // तथा हि भोजः-"मर्दनादभिघाताद्वा कन्यायोनिप्रपीडनात्। . न्या०च०-क्रोधायासप्रकुपितो वायुरित्यादिना व्यङ्गः।। लक्ष्यते यदि मेढस्य चर्म दभैरिव क्षतम् // अवपाटिकेति अस्यैव नीलिकेति लोके ख्यातिः / तत्र तत्रान्तरे "मारुतः तां विद्यात् पृथग्दोषैः समन्विताम् / वातात् सपरुषा कोधहर्षाभ्यामूर्ध्वगो मुखमाश्रितः / पित्तेन सह संयुक्तः | रूक्षा तथा निस्तोदकारिका // पित्तात् सपीता रक्ताद्वा दाहकरोति वदने त्वचि // नीरुजं तनुकं श्यावं तं व्यङ्गमिति तृष्णासमन्विता / श्लैष्मिकी कठिना स्निग्धा कण्डूमत्यल्पनिर्दिशेत् / कृष्णामेवंगुणं गात्रे नीलिकां तां विनिर्दिशेत्" वेदना" इति // 50 ॥५१॥इति // 45 // 46 // वातोपसृष्टमेवं तु चर्म संश्रयते मणिम् // 52 // मर्दनात् पीडनाच्चाति तथैवाप्यभिघाततः॥ | मणिश्चर्मोपनद्धस्तु मूत्रस्रोतो रुणद्धि च // मेढ़चर्म यदा वायुर्भजते सर्वतश्चरः॥४७॥ निरुद्धप्रकशे तस्मिन्मन्दधारमवेदनम् // 53 // तदा वातोपसृष्टं तु चर्म प्रतिनिवर्तते // मूत्रं प्रवर्तते जन्तोमगिर्न च विदीर्यते // मणेरधस्तात् कोशश्च ग्रन्थिरूपेण लम्बते // 48 // निरुद्धप्रकशं विद्याहुरूढां चावपाटिकाम् // 54 // सवेदनः सदाहश्च पाकं च व्रजति क्वचित् // नि०सं०-वातोपसृष्टमित्यादि / एवमिति मर्दनपीडनाभिमारुतागन्तुसंभूतां विद्यात्तां परिवर्तिकाम् // 49 // घातादिनेत्यर्थः / संश्रयते स्मग्रं श्रयते / दुरूढां चावपाटिकासकण्डूः कठिना चापि सैव श्लेष्मसमुत्थिता // मिति अवपाटिकाऽपि दुरूढा निरूद्धप्रकाशाख्यां लभते . नि. सं०-मर्दनादित्यादि / अतीति मर्दनपीडनाभ्यां // 52-54 // प्रत्येकं संबध्यते; सम्यकृतौ हि मर्दनपीडनौ वायुप्रशान्तिक- न्या०च०-वातोपसृष्टे मेढ़े इत्यादिना निरुद्धप्रकशः। रावेव भवतः / भजते आश्रयति / सर्वतश्चरो वायुया॑नः / एवमित्यतिपीडनाभिघातादिना पूर्ववत् / संश्रयते समग्रं चर्म प्रतिनिवर्तत इति मणिं विहाय सर्वतो व्याघुटतीत्यर्थः / श्रयते / अवपाटिकैव च दुरूढा संकुचितत्वाचर्मणो निरुद्धक्रोशः चर्मकोशः / सैव परिवर्तिकेत्यर्थः // 47-49 // - प्रकाशो भवति / मन्दधारमदेनमन्तर्दोषाबाधात् तस्मिन् न्याच-मर्दनादित्यादि / अत्यर्थमर्दनात् पीडनाद्वा मन्दधारा प्रवर्तते, मणिश्च नातिविवृतो भवेत् / अत्रैव तथाऽभिघाताद्वा सर्वतश्चरो वायानो मेढचर्म भजते. भोजः-"मेदान्ते चर्मणि यदा मारुतः कुपितो भृशम् / अतीति पीडनमर्दनयोर्विशेषणं, तयोहि सम्यकृतयोर्वा द्वारं रुणद्धि च शनैः प्रकाशस्तु मुहुर्भवेत् // मूत्रं मूत्रयते योरेव प्रशमनत्वात् ; अत्यर्थकरणात्तयोरभिघातात् कला कृच्छात् प्रकाशस्तु यदा भवेत् / वातोपसृष्टमेढ़स्तु मणिर्न याश्चर्मणो दूषकत्वात् / चर्मवातोपसृष्टत्वात् परिवर्तते। च विदीर्यते // निरुणद्धि प्रकाशं तं विद्यायाधि सुदारुणम्" चर्म कोषचर्म / परिवर्तिकेति परिपूर्वाद्वृतेः ण्वुल / सकण्डूः इति // 52-54 // कठिना चैव सैव श्लेष्मानुबन्धतः। तथाहि भोजे-"मणेरधो | वेगसंधारणाद्वा हतो गुदमाश्रितः॥ मेढचर्म व्यानस्तु परिवर्तयेत् / सशूलतोददाहाद्यैर्विज्ञेया | निरुणद्धि महत्स्रोतः सूक्ष्मद्वारं करोति च // 55 // परिवर्तिका // श्लैष्मिकी कठिना स्तब्धा कण्डूमत्यल्पवेदना" 1 'अल्पीयसी यदा हर्षाद्वलाद्गच्छेत्' इति पा० / 2 'चर्मोप- . इति // 47-49 // | रुद्धस्तु' इति ता.। 3 'सवेदनम्' इति ता.। 4 'मणिविवियते 1 परिवर्तिकेति ता विद्यात् सरुजां वातसंभवाम्' इति ता. नच' इति पा० / 5 'सरुजं वातसंभवम्' इति पा० / /

Page #422
अध्यायः 14] सुश्रुतसंहिता। 325 मार्गस्य सौम्यात कच्छेण परीषं तस्य गच्छति // नि० सं०-प्रवाहणेत्यादि / प्रवाहणं प्रकर्षेण निर्वाहणम् / सन्निरुद्धगुदं व्याधिमेनं विद्यात् सुदुस्तरम् // 56 // अयं वातकोपजः // 61 // नि० सं०-वेगसन्धारणादित्यादि / विहतो निरुद्धगतिः। इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतमहत्स्रोतो गुदम् // 55 // 56 // व्याख्यायां निदानस्थाने त्रयोदशोऽध्यायः // 13 // न्या० च०-गुदं मेढ़ानन्तरं निर्दिशन्नाह-वेगसंधा- न्या० च०-प्रवाहणातिसराभ्यामित्यादिना गुदभ्रंशः / रणादित्यादि / महत्स्रोतः गुदम् / निरुद्धप्रकाशवदत्रापि प्रवाहणं प्रकर्षेण निर्वाहणं; 'वाह' प्रयत्ने, इत्यस्मात् प्रवागुदचर्मसंकोचात् सन्निरुद्धगुदत्वम् // 55 // 56 // हणमिति रूपम् / अतिवेगोदीरणेन वातकोपः पुनरतिसरणेन शकुन्मूत्रसमायुक्तेऽधौतेऽपाने शिशोर्भवेत् // धातुक्षयात् / रूक्षदुर्बलदेहस्येति उभयत्र योजनीयम् / चरके खिन्नस्यामाप्यमानस्य कण्ड रक्तकफोडवा॥५७॥ भाजादिषु पुनरतीसार एव गुदभ्रंशः पठितः // 6 // कण्डूयनात्ततः क्षिप्रं स्फोटाः स्रावश्च जायते // | इति सौश्रुते शल्यतन्त्रे श्रीगयदासविरचितायां न्यायएकीभूतं व्रणेघोरं तं विद्यादहिपूतनम् // 18 // चन्द्रिकाख्यायां पझिकायां निदानस्थाने क्षुद्ररोगाणां निदानम् // 13 // नि० सं०-शकृदित्यादि / शकृन्मूत्रसमायुक्तेऽपाने गुदे, अधोते अक्रियमाणशौचे, शिशो रक्तकफोद्भवा कण्डूभवेदिति संवन्धः / कथंभूतस्य ? खिन्नस्य अस्नाप्यमानस्य च / एकीभू चतुर्दशोऽध्यायः। तमपानं व्रणैः 'सह' इत्यध्याहार्यम् / अहिपूतनं कफरक्तजं अथातःशूकदोषनिदानं व्याख्यास्यामः॥१॥ ज्ञेयम् // 57 // 58 // . यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ न्या०च०-सकृन्मनेत्यादिनाऽहिपूतना / अपाने गुदे नि० सं०-अथात इत्यादि / शूकदोषनिदानमिति अत्रास्विन्ने शिशोरनाप्यमाने अक्रियमाणे शौचे स्वेदमलोल्लेदेन दिशब्दो लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः, तेन शूकादिदोषनिदानमित्यर्थः; कण्डूयनं कफरक्तदोषेण स्फोटाश्च जायन्ते / जायन्ते इति आदिशब्दाच्च दुष्टयोनिगूढान्तर्लोमयोनिदुर्भगागमनमभिघातवक्ष्यमाणवचनविपरिणामात् / एकीभूतं व्रणैः 'सह' इत्या- | श्वाभिप्रेतः। तच्छति गयी, दुष्टयोन्यादीनामुपदंशहेतुत्वात् / ध्याहार्यम् / सन्निरुद्धगुदविपरीतोऽयं, व्रणैः सहकीभावेन | शूकः सजन्तुजलमलः, लिङ्गवृद्धिको योगो वा; दोषोऽत्र गुदस्यातिविवृतत्वात् / अत्र भोजः-"दुष्टस्तन्यस्य पानेन दुष्टिः, असम्यक्करणाद्वैकृतम् ; अथवा दोषो वातादिः, वातादिमलस्याधावनेन च / कण्डूदाहरुजावद्भिः पिडकाभिः समा- कृतो बा विकारः; तेषां लक्षणस्यैव निर्देशान्निदानं, न तु हेतोः; चितः // अहिपूतनको नाम यथादोषं सुदारुणः" इति हेतुः पुनरत्र शूक एव, स च प्रतिज्ञासूत्रेणैवाभिहितः॥१॥२॥ // 57 // 5 // न्या. च०-क्षुद्ररोगानन्तरं क्षुद्रत्वसामान्यात् परिवर्तिस्नानोत्सादनहीनस्य मलो वृषणसंश्रितः॥ कादिमेढ़रोगप्रत्यासमवेन च शूकदोषनिदानारम्भः। शूको यदा प्रक्लिद्यते स्वेदात् कण्डूं संजनयेत्तदा // 59 // जलशूकः, आदिपदलोपात् / स तु सजन्तुजलमलः, लिङ्ग तत्र कण्डूयनात् क्षिप्रं स्फोटाः स्रावश्च जायते // वृद्धिकरयोगो वा, शूकप्रधानत्वात् / शूकवल्लिङ्गवृद्धिकरत्वादप्राहुर्वृषणकच्छ्रे तांश्लेष्मरक्तप्रकोपजाम् // 60 // | न्योऽपि शूकसमः शूकः, तेन वा तस्य वा दोषोऽत्र दुष्टिरनि० सं०-नानोत्सादनेत्यादि / उत्सादनम् उद्वर्तनम् सम्यक्करणाद्वैकृतम् ; अथवा दोषो वातादिः वातादिकृतवि॥ 59 // 6 // .. कारो वा; दोषशब्दो हि वातादिषु तस्कृतव्याधिष्वपि वर्तते, "दोषा अपि व्याधिशब्दं लभन्ते" इति वचनात् / ' न्या० च०-सानोत्सादनेत्यादिना वृषणकच्छूः / अहि- | तेषां लक्षणस्यैव निर्देशान्निदानं, न तु हेतोः; हेतुः पूतनवदृषणकच्छुरपि कफरक्तोद्भवा // 59 // 6 // पुनरत्र शूकदोष एव, तस्यापि च प्रतिपादनमात्र निर्देशाप्रवाहणातिसाराभ्यां निर्गच्छति गदंबहिः॥ निदानम् // 1 // 2 // रूक्षदुर्बलदेहस्य तं गुदभ्रंशमादिशेत् // 61 // लिङ्गवृद्धिमिच्छतामक्रमप्रवृत्तानां शूकदोषनिइति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने क्षुद्ररोग- मित्ता दश चाष्टौ च व्याधयो जायन्ते / तद्यथानिदानं नाम त्रयोदशोऽध्यायः॥१३॥ सर्षपिका, अष्ठीलिको, अथितं, कुम्भीका, अलैजी, {दितं, संमूपिडका, अवमन्थः, पुष्करिका, 1 अस्याग्रे ताडपत्रपुस्तके 'इत्येवं क्षुद्ररोगाणां स्थानं संपरि- स्पर्शहानिः, उत्तमा, शतपोनकः, त्वक्पाकः, शोणिकीर्तितम् / तदवेक्ष्य भिषक् प्राशो यथादोषमुपाचरेत्' इत्यधिकः | तार्बुद, मांसार्बुद, मार्सपाकः, विधिः , तिलकालश्लोक उपलभ्यते। कश्चेति // 3 //

Page #423
326 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान नि० सं०-तेषां शूकदोषजानां व्याधीनां सामान्यां संप्रा- रित्याचक्षते / दुःखचारितशूकदोषहेतुः पुनरत्र सर्वत्रैवोप्तिमाह-लिङ्गेत्यादि / लिङ्गवृद्धिः स्थूलीकरणम् ; आयामपरि- त्सर्गन्यायेनास्ति / अष्ठीलिका अष्ठीला नाम लोहकाराणां णाहाभ्यामित्यन्ये / वात्स्यायनायुक्तलिङ्गवृद्धिकरयोगस्य अक्रमोऽ- लौही दीर्घवर्तुला भाण्डिः // 5 // नाचारः; 'उत्तरबस्तिकर्मणोऽनाचार' इत्यन्ये, तन्नेच्छति गयी। शर्यत् परितं शश्वद्थितं तत् कफोत्थितम् // . संख्येयनिर्देशादेव संख्यायां लब्धायामष्टादशवचनं संख्येयनिर्दे | नि० सं०-शूकैरित्यादि / शश्वत् प्रतिदिनम् , एतेनैकदिशभ्रान्तिनिरासार्थम् // 3 // नान्तरपूरणं प्रशस्तमिच्छन्ति कामतन्त्राचार्याः; नित्यपूरणादथिन्या० च०-तेषां शूकदोषजानां सामान्यां संप्राप्ति तनानो रोगस्योत्पत्तिः॥दर्शयन्नाह-लिङ्गवृद्धिमिच्छतामित्यादिना / वृद्धिः स्थूलीकरणम्: आयामपरिणाहवृद्धिरित्यन्ये / क्रमविरोधो न्या० च०-शूकैर्यत् पूरितमित्यादिना प्रथितम् ॥अक्रमः, नजन विरोधार्थः / शूकदोषनिमित्ताः शूकदोषा कुम्भीका रक्तपित्तोत्था जाम्बवास्थिनिभाऽशुभा६ एव निमित्तं कारणं येषां ते तथोक्ताः। शूकदोष एव निमित्त- नि० सं०-कुम्भीकेत्यादि / कुम्भीका कुम्भीफलमिव / मत्रोच्यते, न तु योनिदोषादय उपदंशहेतव इति / तेन अशुभेति शुभा शुक्ला, तद्विरोधेनाशुभा कृष्णेत्यर्थः / इयमपि आदिपदलोपस्य प्रयोजनमेव नास्ति / तेषां लिङ्गवृद्धिविधीनां दरवचारितशूकजा / 'आशुजा' इति केचित् पठन्ति; तत्र वात्स्यायनादौ विस्तर औपनिषदिके द्रष्टव्यः / तथाहि शूकपातानन्तरं शीघ्रं जायत इत्यर्थः // 6 // "भल्लातकास्थिजलशूकमथाब्जपत्रमन्तर्विदय मतिमान् सह न्या० च०-कुम्भीकाः कुम्भ्याः फलं कुम्भी, फले लुक् सैन्धवेन / एतद्विरूढबृहतीफलतोयपिष्टमालेपनं महिपविडि-। (पा. अ. 12 / 163) इति तद्धितस्य लुक् , 'इवे प्रकृती' मलीकृतेऽङ्गे / स्थूलं बृहद्वरतुरङ्गमतुल्यमाशु शेफः करोत्यभि-17 (पा. अ. 5 / 3 / 96) इति कन् / अशुभेति शुभं शुक्लं,. नाह संशयास्त / एवमादाना दुरवचारण शूकदा तद्विरोधे नञ् , तेन कृष्णेत्यर्थः // 6 // जानां निदानम् / अन्ये तु मन्यन्तेऽत्रापचारस्त्रिविधःप्रणिधानाश्रयः, परिकर्माश्रयः, पुरुषाश्रयश्च; तथा हि अल अलजीलक्षणैर्युतामलजीं च वितर्कयेत् // भालुकिः-"एकोनविंशतिः शूकदोषाः-प्रणिधानदो- मृदितं पीडितं यत्तु संरब्धं वायुकोपतः // 7 // षात्, परिकर्मदोषात् , पुरुषदोषाच"। तन्न, तन्त्रेषु सर्वेष्वद- अलजीलक्षणैः प्रमेहपिडकालजीलक्षणरित्यर्थः / इयमपि र्शनात् / संख्येयनिर्देशादेव संख्यायां लब्धायामष्टादशवचनं दुष्टशूकावचारणाज्ज्ञेया। यत् पुनर्लिङ्गं पातितशूकं सत् हस्ताभ्यां संमूढपिडकादीनां समासनिर्देशभ्रान्तिनिरासार्थम् // 3 // भृशपीडितम् , अत एव वातकोपतः संरब्धं सशोफं, तन्मृदि. गौरसर्षपतुल्या तु शूकदुर्भग्नहेतुका // ताख्यरोगाक्रान्तं ज्ञेयम् // 7 // पिडका कफरक्ताभ्यां ज्ञेया सर्षपिका बुधैः // 4 // न्या० च०-अलजीलक्षणैरित्यादिना अलजी / अलजीनि०सं०-शूकदुर्भग्नहेतुकेति दुरवचारितशूकहेतुकेत्यर्थः / लक्षणैरिति प्रमेहपिडिकालक्षणैरिति शेषः / सा च रक्ताऽ. अन्ये 'शूकदुर्भगहेतुका' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च सिता स्फोटावृतेत्यादिना तुल्यलक्षणा / तत्र प्रमेहे जाय. शूको दुष्टभगश्च हेतुर्यस्याः सा तथा / तन्नेच्छति गयी // 4 // माना प्रमेहदोषादधःकाये एव विशेषेण, शूकदोषजा तु रक्तपित्तदोषजा लिङ्गजैव / पातितशूकं लिङ्गं पाणिभ्यां न्या०च०-शूकदुर्भगहेतुकेति केचित् पठन्ति / तन्न, भृशं पीडितं मृदितं; व्याधिनामेदम् // 7 // तेषामनुपदंशत्वात् // 4 // कटिना विषमैरन्तैर्मारुतस्य प्रकोपतः। | पाणिभ्यां भृशसंमूढे संमूढपिडको भवेत् // शूकैस्तु विषसंभुग्नैः पिडकाऽष्ठीलिका भवेत् // 5 // नि० सं०-भृशसंमूढे अत्यर्थपिच्चितावनते, 'पातितशूके नि० सं०-कठिनेत्यादि / शूकैरष्ठीलिका भवेदिति | लिङ्गे' इत्यध्याहार्यम् / संमूढपिडका मृदितं च वातरक्तात् ॥संबन्धः / विषमैः अप्रशस्तैः / अन्तैरिति कोऽर्थः; पतितैः / न्या० च०-पातितशूके लिङ्गे पाणिभ्यां भृशसंमूढे अन्ये तु "विषमैरन्तरुपलक्षिता" इति व्याचक्षते; एतेन विष पिच्चितावनते; संमूढपिडका मृदितं च वातरक्ताभ्याम् ॥मान्तसहितेत्युक्तम् / विषसंभुमैः विषेण कृत्वा वक्रेरित्यर्थः // 5 // दीर्घा बह्वयश्च पिडका दीर्यन्ते मध्यतस्तु याः॥८॥ न्या०च०-कठिनेत्यादिना अष्ठीलिका। कठिना विषम- सोऽवमन्थः कफासृग्भ्यां वेदनारोमहर्षकृत् // (ग्नैरिति परस्परासक्तैः; अन्ये पुनरत्रैव विषमैर्लक्ष्यमाणै- सं०नि०-बह्वयः प्रभूताः / अवमन्थोऽपि स्थूलीकरणशू ककर्मापचारेण ज्ञेयः॥८॥१ 'आयामपरिणाहवृद्धिरित्यन्ये' इति पा० / 2 लिङ्गवृद्धिव्यतिरिक्तो' इति पा० / 3 'विषसंयुक्तः' इति पा० / 4 'कठिना १'नाम तत् कफात्' इति ता.। २'तुल्यजां त्वलजी विद्याविषमा भ (भु)नैर्वायुनाऽष्ठीलिका भवेत्' इति ता. / यथाप्रोक्तां विचक्षणः' इति ता.।

Page #424
अध्यायः 14] सुश्रुतसंहिता / 327 . न्या० च०-दीर्घा बय इत्यादिनाऽवमन्थः / अत्र कृष्णैः स्फोटैः सरक्तैश्च पिडकाभिश्च पीडितम् // भालुकि:-"अवमन्थकग्रस्तो यो मध्ये दीर्घविदारितः / यस्य वस्तु रुजश्चोया क्षेयं तच्छोणिताव॒दम् // 13 // पिडकाभिर्भवेद व्याप्तः शूककर्मापचारतः" इति / स्थूली- नि० सं०-कृष्णैरित्यादि / यस्य वस्तु अधिष्ठानं स्फोटैः करणशूककर्मापचारज इत्यर्थः // 8 // पिडकाभिश्च पीडितं भवति तच्छोणिताव॒दं ज्ञेयमिति संबन्धः। पित्तशोणितसंभूता पिडका पिडकाचिता // 9 // | अयमपि दुरवचारितशूकेभ्यः // 13 // पंमपुष्करसंस्थाना क्षेया पुष्करिकेति सा // मांसदोषेण जानीयादवुदं मांससंभवम् // नि०सं०-पद्मपुष्कर पद्मकर्णिका / एषाऽपि शूककर्माप- नि० सं०-मांसेत्यादि / मांसदोषेण मांसवृद्ध्या / इदमपि चारजा ज्ञेया // 9 // | दुरवचारितशूके लिङ्गे प्रहारादिभिर्जायते ॥न्या०च०-पिडकेत्यादिना पुष्करिका / पमपुष्करवत् न्या०च०-स्फोटैरित्यादिना शोणितार्बुदम् / य वस्तु पुष्करिका // 9 // व्रणवस्तु तदवगाधोच्छ्रितमांसशोथत्वादर्बुदम् / दुरवचारि तशूके लिङ्गे प्रहारादिभिर्मासदोषेणेत्यर्थः // 13 ॥जनयेत् स्पर्शहानि तु शोणितं शूकदूषितम् // 10 // शीर्यन्ते यस्य मांसानियत्र सर्वाश्च वेदनाः॥१४॥ नि० सं०-जनयेदित्यादि / स्पर्शहानि स्पर्शहानिनामानं | विद्यात्तं मांसपाकं तु सर्वदोषकृतं भिषक् // व्याधिविशेषम् / शूकदूषितं शूकेन दुष्टिं नीतम् // 10 // नि०सं०-शीर्यन्ते गलन्ति / एषोऽपि दुरवचारितशूकन्या च०-शूकदोषादित्युत्सर्गन्यायेन, स्पर्शहानिः॥१०॥ दूषितदोषजः // 14 ॥मुद्माषोपमा रक्ता पिडका रक्तपित्तजा // न्या०च०-शीर्यन्ते यस्येत्यादिना मांसपाकः / दुरवचाउत्तमैषा तु विज्ञेया शूकाजीर्णनिमित्तजा // 11 // | रितशूकदूषितदोषत्रयकृतस्य मांसपाकस्य शीर्यन्ते मांसानि नि०सं०-मुद्रेत्यादि / उत्तमा व्याधिविशेषः / शूकाजीर्णनि-गला नि. गलन्ति / सर्वा वेदना तोददाहकण्ड्वादिकाः / दुरववारितमित्तजेति शूकाजीर्ण पुनः पुनर्दुरवचारितशूकविकृतिलक्षण एव शूकदूषितदोषत्रयजः // 14 // परिणामः, तदेव निमित्तं, ततो जातेति; अन्ये तु "शूका-विद्रधिं सन्निपातेन यथोक्तमभिनिर्दिशेत् // 15 // जीर्ण शकेनाजीर्ण प्रतिक्षणपातितशूकनिमित्ताभ्यां रक्तपिताभ्यां | नि०सं०-विद्रधिमित्यादि / अयमपि दुरवचारितशूकदूजायते" इत्याहुः // 11 // |षितदोषत्रयजः // 15 // न्या०च०-मुद्माषोपमेत्यादिनोत्तमा। शूकाजीणं दुरव- न्या०च०-विद्रधिः सानिपातिकविद्रधिलक्षणान्येवात्र चारितशूकसलक्षण एव परिणामः, तदेव निमित्तं, ततो जानीयात् / स तु 'नानावर्णरुजानाव' (नि. अ. 9) जाता // 11 // इत्यादिलक्षणेन विद्रधिना विज्ञेयः // 15 // छिद्रेरणुमुखैर्वस्तु चितं यस्य समन्ततः // कृष्णानि चित्राण्यथवा शूकानि सविषाणि च // वातशोणितजो व्याधिर्विज्ञेयः शतपोनकः // 12 // | पातितानि पचत्याशु मेदूं निरवशेषतः॥ 16 // नि० सं०-छिद्ररित्यादि / छिदैः दुरवचारितशूकनिमित्त- कालानि भूत्वा मांसानि शीर्यन्ते यस्य देहिनः॥ वातशोणितजैः / वस्तु अधिष्ठानमित्यर्थः // 12 // सन्निपातसमुत्थानं तं विद्यात्तिलकालकम् // 17 // न्या० च०-छिद्ररणुमुखैरित्यादिना शतपोनकः / छिदैः। नि० सं०-कृष्णानीत्यादि / कृष्णानि कृष्णवर्णानि / चित्राणि दुरवचारितशूकनिमित्तवातशोणितजैः / चितमुपचितं, चिकि- शुक्लपीतनीलादिवर्णानीत्यर्थः / कालानि परिणततिलफलवर्णानि / त्सिते लेखनोपदेशात् // 12 // शीर्यन्ते गलन्ति // 16 // 17 // न्या० च०-कृष्णांनीत्यादिना तिलकालकः / कृष्णानि पित्तरक्ततो शेयस्त्वक्पाको ज्वरदाहवान् // कृष्णवर्णानि / चित्राण्यथवेति शुक्लपीतनीलादिवर्णानीत्यर्थः / नि० सं०-पित्तरक्तेत्यादि / पित्तरक्तकृत इति दुरवचारि कृष्णानि परिणततिलफलवर्णानि / विशीर्यन्ते गलन्ति तशूकजनितपित्तशोणितज इत्यर्थः / गयी तु दुरवचारितशक- 17 // दूषितवातपित्तज इत्याहः // तत्र मांसार्बुदं यच मांसपाकश्च यः स्मृतः // न्याच०-वातपित्तज इत्यादिना त्वक्पाकः / दुरवच विद्रधिश्च न सिध्यन्ति ये चस्युस्तिलकालकाः॥१८॥ रितशूकदूषितवातपित्तजः // इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने शूकदोष१ पमकर्णिकसंस्थाना' इति ता.। 2 व्याधिरेषोत्तमो नाम निदानं नाम चतुर्दशोऽध्यायः // 14 // शूकाजीर्णनिमित्तजः' इति ता.। 3 'छिट्टैरणुमुखैलिंग' इति, 'छिट्टैरणुमुखैर्यत्तु चितं मेढं' इति च पा०। 4 'वातपित्ततः' इति पा०।। 1 'दूषितम्' इति पा० /

Page #425
328 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान ne नि०सं०-शूकदोषजानामसाध्यान्निर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि। नामेव नानाविधत्वेन तजनितोपिष्टादीनामपि प्रत्येकमेव ये चेति चकारात् कदाचित् सिध्यन्तीत्युक्तम् // 18 // बहुप्रकारत्वात् / 'अनुश्रियमाणं' इत्येके पठन्ति, 'अनुसार्यइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रु- | माणं' इत्यन्ये / पूर्वपक्षत्वादिना प्रयोजकेन तु सर्वत्र युज्यतव्याख्यायां निदानस्थाने चतुर्दशोऽध्यायः // 14 // | मानमिति (1) / तदेव द्वैविध्यं दर्शयन्नाह-सन्धिमुक्त मित्यादि / तयोरेव लक्षणमाविष्कुर्वन्नाह-तत्र पर्वणीत्यादि। न्या० च०-शूकदोषजानामसाध्यानिर्दिशन्नाह-तत्र | पूर्वापरसंच्छिन्नोऽस्थ्यवयवः काण्डः, तयोरेवास्थिकाण्डमांसाबंदं यच्चेत्यादि / यच्चेति चकारो भिन्नक्रमे न सियन्ति योर्मध्यसंधानं संधिः, तयोर्द्वयोरपि लक्षणचिकित्सार्थमाचेत्यत्र द्रष्टव्यः, तेन चिकित्सिते तु प्रत्याख्यायोप कृतिविशेषभेदान्तरं दर्शयन्नाह-तत्र षड्डिधमित्यादि // 4 // चरणम् // 10 // तत्र सन्धिमुक्तम्-उत्पिष्टं, विश्लिष्टं, विवर्तिइति सौश्रुते शल्यतन्ने निदानस्थाने श्रीगयदासविर | तम्, अवक्षिप्तम् , अतिक्षिप्तं, तिर्यक्षिप्तमिति चितायां न्यायचन्द्रिकाख्यायां पञ्चिकायां षविधम् // 5 // शूकदोषाणां निदानम् / नि० सं०-सन्धिमुक्तस्य षाविध्यमाह-तत्रेत्यादि / ' सन्धिमुक्तं षड्विधमिति संबन्धः // 5 // पञ्चदशोऽध्यायः। न्या० च०-अथ के संधिमुक्तस्य षड्नेदा इत्युक्तास्तान् अथातो भग्नानां निदानं व्याख्यास्यामः॥१॥ दर्शयन्नाह-तत्र संधिमुक्तमित्यादि // 5 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ तत्र प्रसारणाकुश्चनविवर्तनाक्षेपणाशक्तिरुग्ररुनि० सं०-अथात इत्यादि // 1 // 2 // जत्वं स्पर्शासहत्वं चेति सामान्यं सन्धिमुक्तलक्षन्या०च०-अथ शूकदोषानन्तरं भग्ननिदानं हेतुलक्षण- णमुक्तम् // 6 // निर्देशः, आगन्तुसाधादुभयोः॥१॥२॥ | नि० सं०-तत्र सन्धिमुक्तस्य सामान्यलक्षणमाह-तत्र पतनपीडनप्रहाराक्षेपणव्यालमृगदशनप्रभृति- प्रसारणेत्यादि / विवर्तनं विपरीतवर्तनम् , आक्षेपणमतिशयेन भिरभिघातविशेषैरनेकविधमस्नां भङ्गमुपदिशन्ति चालनम् // 6 // न्या०च०-ननु चास्यां भङ्गो भग्नमित्युक्तं, तत् कथनि०सं०-भग्नानां हेतुं निर्दिशन्नाह-पतनपीडनेत्यादि / मस्मां संधिमुक्त भग्नत्वमिति ? उच्यते-संधानं हि द्वयोप्रहारो मुष्टिलगुडपाणबाणादीनाम् , आक्षेपणमतिशयेन चालनं, रस्भोरेकीभावः, ताभ्यां मुक्ताभ्यां पुनरपि द्वैधीभाव इति व्यालमृगदशनं व्याघ्रादिभक्षणं, प्रभृतिग्रहणा(लवद्विग्रहादीनाम- संधिमुक्तेऽप्यस्नामेव -भन्मत्वम् / तस्य लक्षणं द्विविधंवरोधः / अनेकविधं बहुप्रकारम् // 3 // सामान्यं विशिष्टं च तत्र सामान्यमेव लक्षणं प्रथम न्या०च०-तत्र प्रथमं भग्नानां हेतुमेव दर्शयन्नाह- निर्दिशन्नाह-प्रसारणाकुचनेत्यादि / सामान्यमिति भिन्नाप्रपतमपीडनेत्यादि / प्रहरणं प्रहारः मुष्टिलगुडकृपाणबाणा- | श्रयेष्वभिन्नाकारबुद्धिविधानतः // 6 // दीनां; प्रभृतिग्रहणात् बलवद्विग्रहादीनामवरोधः // 3 // वैशेषिकं तूस्पिष्टे सन्धावुभयतः शोफो वेदना. तंत्र भङ्ग(न)जातमनेकविधमनुसार्यमाणं द्विवि. प्रादुर्भावो विशेषतश्च नानाप्रकारा वेदना रात्री धमेवोपपद्यते सन्धिमुक्तं, काण्डभग्नं च। तत्र षड्विधं प्रादुर्भवन्ति; विश्लिष्टेऽल्पः शोफो वेदनासातत्यं सन्धिमुक्कं, द्वादशविघं काण्डभग्नं भवति // 4 // सन्धिविक्रिया च; विवर्तिते तु सन्धिपार्थापगम नि०सं०-तेषां द्वैविध्यमाह-तत्रेत्यादि / भग्नजातमिति नाद्विषमाङ्गता वेदना च; अवक्षिप्ते सन्धिविश्लेषजातं समूहः / अनुसार्यमाणम् अनुसतु प्रेर्यमाणम् / 'अनुश्रि- स्तीवरुजत्वं च; अतिक्षिप्ते द्वयोः सन्ध्यस्योरतियमाणं' इत्येके पठन्ति / सन्धिमुक्तकाण्डभग्नयोर्लक्षणमाह क्रान्तता वेदना च; तिर्यकक्षिप्ते त्वेकास्थिपाॉपतत्र पर्वणीत्यादि; अयं पाठोऽभावान्न लिखितो न च व्या-गमनमत्यथे वेदना चेति // 7 // ख्यातः॥४॥ नि०सं०-उत्पिष्टादिलक्षणमाह-वैशेषिकं तूत्पिष्टे इत्यादि। न्या०च०-तेषां भग्नानां संक्षेपेण लक्षणचिकित्सार्थ उत्पिष्टे चूर्णिते / विश्लिष्टे घट्टिते, 'सन्धौ' इति शेषः / विवर्तिते विशिष्टव्याधिद्वयेन द्वैविध्यमेव दर्शयबाह-तत्तु भग्नजात विपरीतं वर्तिते, 'सन्धौ' इति शेषः / सन्धिवि क्रिया मध्यनिमित्यादि / अनेकविधं बहुप्रकारं भग्नानां जातं, पतनादिहेतू. नत्वम् / सन्धिसंश्रययोरस्योावर्तनेन पार्श्वगमनाद्विषमाङ्गता। वेदना चेति चकाराद्वेदनाऽपि विषमेत्यर्थः / अवक्षिप्ते सन्धाव१'भग्नमुपदिशन्ति' इति पा०।२'तत्तु' इति पा०। धोगते / अतिक्षिप्ते दूरं गते सन्धौ / अतिक्रान्तता दूरगमनम् /

Page #426
अध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता। 329 - अतिवेदना चेति चकारार्थः / तिर्यकक्षिप्ते 'सन्धौ' इति शेषः। आभुग्नमविमुक्तास्थि वक्रम, अन्यतरपार्थ्यावशिष्टं अत्रैकस्यैवास्थः पार्श्वगमनं, विवर्तिते द्वयोरपीति विशेषः // 7 // छिन्नं, पाटितमणुबहुविदारितं वेदनावच्च, शूकपूर्ण न्या० च०-विशेषयति परस्परतो व्यावर्तयति बुद्धिवि- | मिवाध्मातं विपुलं विस्फुटितं स्फुटितमिति // 10 // धानमिति विशेषः, तेन निर्वृत्तं वैशेषिकम् / तदिदं लक्षणद्द- नि० सं०-तेषां प्रत्येकं विशिष्टलक्षणमाह-विशेषतस्वियम् / संधावुभयत इति द्वयोरपि अस्थ्यन्तयोश्शूर्णितत्वात् / / त्यादि / विशेषतः संमूढमिति अतिशयेन स्पर्श जानातीत्यर्थः / विशेषतो रात्राविति उत्पिष्टे हि चूर्णितत्वेनातिशयमार्गा-गयदासाचार्यस्तु उभयतः संमूढ मिति उभयोः पार्श्वयोर्निपीडचरणकुपितस्य वायोर्निशायामेव विशेषेण कोपात् / तदुक्तं / नेनाततावनतं मध्ये प्रन्थिरिवोन्न(द)तमिति व्याख्यानयति / वातनाडीलक्षणेषु-"फेनानुविद्धमधिकं स्रवति क्षपायाम्" कर्कटकं कर्कटसदृशम् / अश्वकर्णमश्वकर्णसदृशमित्यर्थः / (नि. अ. 1) इति / विश्लिष्टे 'संधौ' इति शेषः / अल्प- चूर्णितं चूणींकृतम् / अवगच्छेत् जानीयात् / पिच्चितमित्यादि शोफतां संधेरनभिघातात् / वेदनासातत्यमुस्पिष्टादहोरा- पिच्चितं पीडितसदृशं, पृथुतां गतं विस्तीर्णतां गतम् / अस्थि त्रिषु, विश्लिष्टे विशेषोऽयम् / संधिविक्रिया संध्यस्भोयोरपि छल्लमिव विद्यते यस्मिन् तदस्थिच्छलितम् / अस्थिच्छल्लिकमिविश्लिष्टत्वान्मध्यनिम्नत्वम् / विवर्तिते 'संधौं' इति शेषः। त्यन्ये / वेलते चलति / यद्यपि काण्डभग्नव्यपदेशो द्वादशानाविवर्तिते विपरीतं वर्तिते प्रत्यावृत्ते इति यावत् / द्वयो- मपि, तथाऽपि विशेषतः कस्यचिद्यपदेशः; यथा सर्वेषामेव रप्यस्योः संधिसंश्रयोः सहैव विवृतिं गतत्वाद् विषमाङ्गता मृगपक्षिणां विद्यमानजङ्घत्वेऽपि विशिष्टजङ्घायोगेन एणादीनामेव विषमवेदना चेति / अवक्षिप्ते संधावधोगते / संधिविश्लेष जङ्घालवम् / आभुनमीषजिह्मम् / अन्यतरपार्श्वेण एकपााणेइति विश्लेषं विना संधेरधोगमनाभावात् / अतिक्षिप्ते 'संधौ' त्यर्थः / अणूनि बहूनि विदारितानि यस्य तत्तथा / गयी तु इति शेषः / द्वयोरपि संध्यस्योरतिक्षेपेणैवातिक्रान्तता। स्फुटितलक्षणमेतत् पठति, अग्रेतनं पाटितलक्षणमिति / भतिवेदना चेति वेदनाऽप्यतीति चकारार्थः, उत्पिष्टादि | शूकपूर्णमिति शूको यवादीनामग्रभागः, तत्पूर्णमिव वेदनावेदनाभ्योऽतिवेदनेति विशेषः / तिर्यक्षते 'संधौ' इत्यत्रापि | विशेषः। आध्मातं शूनम् / विस्फुटितं विपुलस्फुटितं, गयी शेषः / एकस्यैवास्थः पार्श्वगमनं, विवर्तिते तु द्वयोरपीति तु 'विपुलैकदारि' इति पठति // 10 // विशेषः // 7 // न्या०प०-अतः परं काण्डभन्नं दर्शयत्राह-काण्डकाण्डभग्नमत ऊर्ध्वं वक्ष्यामः-कर्कटकम् , अश्व- भग्नमित्यादि / कर्कटादिषु प्रायेण नामभिरेवाकृतयो व्याख्याकर्ण, चूर्णितं, पिच्चितम् , अस्थिच्छल्लितं, काण्डभग्नं, तास्तथाऽपि विस्पष्टार्थ लक्षणमुपदेक्ष्यति / श्वयथ्वादि मजानुगतम् , अतिपातितं, वकं, छिन्नं, पाटितं, सामान्यतः / विशेषतस्तु संमूढमुभयत इति उभयोः स्फुटितमिति द्वादशविधम् // 8 // पार्श्वयोर्निष्पीडनेनाततावनतं मध्ये प्रन्थिरिवोन्नतम् / नि० सं०-काण्डभन्नमित्यादि // 8 // | पार्वादयस्तु अवयवविशेषा इति / अस्थिच्छल्लितम् अस्थि श्वयथुबाहुल्यं स्पन्दनविवर्तनस्पर्शासहिष्णुत्व छछल्लमिव; छलं वल्कलं, तत् संजातं यस्य; 'अस्थिच्छल्लिकं' इत्यन्ये; तत्र मत्वर्थीयष्टिकन् / वैल्लिते प्रकम्पमानं काण्डमवपीड्यमाने शब्दः सस्ताङ्गता विविधवेदनाप्रादुर्भावः सर्वाखवस्थासु न शर्मलाभ इति समा भग्नम् / द्वादशानामपि काण्डभन्नत्वं; काण्डेन भनेन / काण्डभन्नत्वं जङ्घालवत्; सर्वेषामेव हि मृगपक्षिणां विद्यसेन काण्डभग्नलक्षणमुक्तम् // 9 // मानजङ्घत्वाद् विशिष्टजङ्घाया योगेन एणादीनामेव जवानि० सं०-तेषां सामान्यलक्षणमाह-श्वयथुबाहल्यमि लत्वम् / अस्थि निःशेषतश्छिन्नमतिपातितं, तत् सुबोधम् / यादि / शर्म सुखम् // 9 // अस्थ्यवयवोऽस्थिमध्यं प्रविश्य मज्जानमनुगच्छतीति मज्जाविशेषस्तु संमूढमुभयतोऽस्थि मध्ये भ(ल)मंग्र- नुगतम् / आभुग्नमीषजिह्मम् / अविमुक्तास्थि अविश्लिष्टास्थि स्थिरिवोन्नतं कर्कटकम,अश्वकर्णवदतमश्वकर्णकं. वक्रम् / अन्यतरपार्श्वे अवशिष्टं छिनेकपार्श्वमित्य स्पृश्यमानं शब्दवञ्चूर्णितमवगच्छेत्, पिच्चितं पृथुतां भिन्नं, तस्य लक्षणम्-अणुबहुविदारितम् ; अणूनि बहूनि गतमनल्पशोफं, पार्श्वयोरस्थि हीनोद्गतमस्थिच्छ- | विदरणानि यस्य; बहुव्रीहिप्राप्तावपि मत्वर्थीयो भवति / लितं, वेल्लते प्रकम्पमानं काण्डभग्नम्, अस्थ्यवय- एकदेशेनेति पाणिनीये () / एवं स्फुटितस्यैव लक्षणम् / वोऽस्थिमध्यमनुप्रविश्य मज्जानमुनातीति मज्जा- शूक पूर्णमिव वेदनावत् / आध्मातं शूनम् / विपुलैकदारीति नुगतम्, अस्थि निःशेषतश्छिन्नमतिपातितम्, स्फुटितलक्षणाम् ; काण्डबहुविदारिणो विपरीतम् // 4-10 // 1 'श्वयथुबाहुल्यमवपीड्यमाने विविधवेदनाप्रवृत्तिरिति सामा- 1 'खलते' इति पा० / 2 'तथाऽपि कस्यचित्काण्डमनस्य न्यतः' इति ता. / 2 'शब्दस्पर्शाभ्यां चूर्णितमवगच्छेत्' इति | विशेषकाण्डभन्नत्वं' इति पा०। 3 "प्रसारणे कम्पमानं काण्डता. 3 'अल्पशोथं' इति ता.। | भनम्" इति व्याख्यामधुकोषे श्रीकण्ठदतः / मु०सं०४२

Page #427
330 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान तेषु चर्णितच्छिन्नातिपातितमजानुगतानि कृ- | सर्वस्थानगतस्यावस्थायामसाध्यतां दर्शयन्नाह-सम्यक्सं. च्छसाध्यानि, कंशवृद्धबालानां क्षतक्षीणकुष्ठिश्वा- हितमित्यादि / यथावयमितमपि दुासात् , तथा सम्यकसिना सन्ध्युपगतं चेति // 11 // न्यस्तमपि दुर्बन्धनात् , तथा सम्यग्य मितन्यस्तबद्धमप्यभि' नि०सं०-कृच्छसाध्यानिर्दिशन्नाह तेवित्यादि / चका- | घातेन व्यवायादिना चलनात्, विक्रियां विकृति गच्छेत्तद-, राप्त काण्डोपगतमिति // 11 // | प्यसाध्यम् // १२-१४॥न्या०च०-तेषु चूर्णितादीनि कृच्छ्रसाध्यानि, अन्या मध्यस्य वयसोऽवस्थास्तिस्रो याः परिकीर्तिताः 15 न्यपि कृशादीनाम् / संध्युपगतानि चेति चकारेण काण्डो- तत्र स्थिरो भवेजन्तुरुपक्रान्तो विजानता॥ पगतान्यपि // 11 // नि० सं०-मध्यस्येत्यादि / तिस्रोऽवस्था इति षोडशवर्षा दूर्ध्वं चखारिंशद्यावत् पूर्यते // १५॥भवन्ति चात्रभिन्नं कपालं कट्यां तु सन्धिमुक्तं तथा च्युतम् // तरुणास्थीनि नम्यन्ते भज्यन्ते नलकानि तु // 16 // जघनं प्रति पिष्टं च वर्जयेत्तचिकित्सकः॥१२॥ कपालानि विभिद्यन्ते स्फुटन्ति रुचकानि च // असंश्लिष्टं कपालं तु ललाटे चूर्णितं च यत् // इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने भग्ननिदानं भग्नं स्तमाम्तरे शङ्ख पृष्ठे मूर्ध्नि च वर्जयेत् // 13 // | नाम पञ्चदशोऽध्यायः॥ 15 // भादितो यच्च दुर्जातमस्थि सन्धिरथापि वा // | नि० सं०-अस्थिविशेषेणापि भग्नविशेषं दर्शयन्नाहसम्यग्यमितमप्यस्थि दुासाहर्निबन्धनात // 14 // तरुणास्थीनीत्यादि / घ्राणकर्णकण्ठाक्षिकूटेषु तरुणास्थीनि / ससोभाद्वाऽपि यद्गच्छेद्विक्रिया तच्च वर्जयेत् // नम्यन्ते वक्रीभवन्ति, एतेन वक्रलक्षणं भग्नमुक्तम् / नलकानि नि०सं०-असाध्यान्निर्दिशन्नाह-भिन्नमित्यादि / भिन्नं शाखास्थीनि; भज्यन्ते त्रुटन्ति / कपालानि मस्तकादिकपराणि; कपालं काण्डभग्नं, सन्धिमुक्तमसाध्यं षविधमपि, तथा विभिद्यन्ते इत्यनेन कपालेषु विदरणलक्षणो भङ्ग उक्तः स्फुटित-.. च्युतं विश्लिष्टं लम्बितमसाध्यं; सन्धिमुक्तशब्देन च्युतस्यापि पाटितादिः / रुचकानीति रुचका दन्ताः, तेषु स्फुटितं भग्नसन्धिमुक्तभेदस्यासाध्यत्वे लब्धे तदुपादानं विशेषार्थम् / मुक्तम् / चकारेण बलयेष्वपि स्फुटितं समुचीयते / एतेन पञ्चजघनं प्रतीति जघनस्थाने पिष्टं, सन्धिमुक्तभेदोऽयम् / / विधान्यस्थीनि तरुणनलककपालवलयरुचकान्युक्तानि ॥१६॥असंश्लिष्टं विघट्टितसन्धि / ललाटे चूर्णितं च यदिति चर्णितं इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतकाण्डभग्नमेतत् / भन्न सन्धिमुक्तं काण्डभग्नं द्वयमपि बोद्ध- व्याख्यायां निदानस्थाने पञ्चदशोऽध्यायः // 15 // व्यम् / इदानी द्विविधस्यापि सर्वस्थानगतस्यावस्थायामसाध्यत्वं | न्या० च०-अस्थिविशेषेणापि भग्नविशेष दर्शयन्नाहदर्शयन्नाह-आदित इत्यादि / आदितो यच्च दुर्जातमिति | तरुणास्थीनीत्यादि / तरुणास्थीनि नम्यन्ति वक्रीभवन्ति; आदित उत्पत्तावेव दुःसन्धानोपपादितं यत् 'अस्थिभग्नम्' इति तरुणास्थिपु वक्रलक्षणं भग्नं घ्राणकर्णकण्ठाक्षिकूटेषु तरुणाशेषः, तदसाध्यम् / अस्थिसन्धिरथापि वेति सन्धिरस्नोरन्त- न्यस्थीनि / नलकेषु पुनभदशविधमपि भग्नम् / कपालानि रालं, सोऽपि दुर्जातोऽसाध्यः। सम्यग्यमितमप्यस्थि सम्यक विभिद्यत इति कपालेषु विदरणलक्षणो भङ्गः तच स्फुटिसंहितमप्यस्थि, दुासात् दुःस्थापनात्, दुर्निबन्धनात् दुर्ब- तपाटितादि / रुचकास्थीनि पुनर्दशनाः; तेषु स्फुटितलक्षणः / न्धात्, संक्षोभात् व्यवायादिना चलनात् ; विक्रियां विकृतिम् रुचकानि चेति चकारेण वलयादिष्वपि स्फुटितमपि समु॥१२-१४ // च्चीयते / अस्थीनि पञ्चविधानि-तरुण-नलक-कपाल-वलयन्या०च०-असाध्यानिर्दिशन्नाह-भिन्नं कपालं कव्या- रुचकानीति // १६॥मित्यादि / भिन्नं कपालं कव्यां भग्नं संधिमुक्तं नानाविधं, इति सौश्रुते शल्यतन्त्रे श्रीगयदासविरचितायां तथा च्युतं सन्धिमुक्तशब्देन च्युतस्याप्यसाध्यत्वे लब्धे न्यायचन्द्रिकायां पञ्जिकायां निदानस्थाने तहणं विशेषार्थम् / जघनस्थानलक्षणेन पिष्टमप्यसाध्यं; भग्नानां निदानम् / पिष्टमुत्पिष्टं संधिमुक्तं, नेतरत् / ललाटे चूर्णितं तदप्यसाध्यं, काण्डभनमेतत् / अविद्यमानकपालसंश्लेषं विघटितसंधि षोडशोऽध्यायः। विचूर्णितमित्यर्थः / स्तनान्तरे इत्युरसि, पृष्ठे शङ्के मूर्तिं च अथातो मुखरोगाणां निदानं व्याख्यास्यामः // 1 // भग्नमित्यविशेषेणोपदानाद् द्विविधमपि। इदानी द्विविधस्यापि | यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ १'कृशातिवृद्धबालासहानां' इति पा० / 2 'सत्रणानि सन्ध्यु नि०सं०-अथात इत्यादि // 1 // 2 // पगतानि च' इति ता.। 3 'सम्यक्संहितमप्यस्सि' इति पा०। 1 अयं श्लोकस्ताडपत्रपुस्तके न पठ्यते; गयदासेनाव्याख्यातश्च / ४'दुनिक्षेपनिबन्धनात्' इति पा०। .. 1. 2 'विभज्यन्ते' इति पा०।

Page #428
- movieranc e अध्यायः 16] सुश्रुतसंहिता / ma न्या० च०-अथातो मुखरोगाणां निदानं व्याख्यास्यामः। नि० सं०-तेषागोष्ठरोगाणां प्रत्येकं विशिष्टं लक्षणमाहभन्नानन्तरं वदनरोगाणां हेतुलक्षणनिर्देशारम्भः, 'स्फुटन्ति कर्कशावित्यादि / कर्कशौ शाकपत्रसदृशौ / परुषौ रूक्षौ / रुचकानि च' (नि. अ.१५) इत्यत्र मुखगतदशन निर्दे- स्तब्धौ निश्चलौ / दाल्येते द्विविधा भवत इव / परिपाट्येते शात् // 1 // 2 // पुटपुटायेते। आचितौ व्याप्तौ / चीयेते व्याप्यते / शूनी मुखरोगाः पञ्चषष्टिर्भवन्ति सप्तस्वायतनेषु / शोफयुक्तौ / सकृत् किंचिदित्यर्थः / अनेकपिडकाचितौ अनेक तत्रायतनानि-ओष्ठौ, दन्तमूलानि, दन्ताः, जिह्वा, वर्णपिडकाव्याप्तावित्यर्थः / अयमसाध्यो ज्ञेयः / रक्तोपसृष्टी तालु, कण्ठः, सर्वाणि चेति / तत्राष्टावोष्ठयोः, रक्तजव्याधियुक्तौ / शोणितप्रभौ रक्तच्छायो / जन्तवः क्रिमयः। पञ्चदश दन्तमूलेषु, अष्टौ दन्तेषु, पञ्च जिह्वायां, नव अत्र अस्मिन् / मूर्च्छन्ति भवन्ति / उभयतः सृक्कभागयोरितालुनि, सप्तदश कण्ठे, त्रयः सर्वेष्वायतनेषु // 3 // त्यर्थः, सृक्क ओष्ठप्रान्तः / मेदसा 'दूषितौ' इति शेषः / नि० सं०-तेषां संख्यामाह--मुखरोगा इत्यादि / अन्ये | घृतमण्डो घृतस्योपर्यच्छो भागः / स्थिरावचलौ / क्षतजाभी सप्तषष्टिरित्याहुः, तन्नेच्छन्ति निबन्धकाराः / अथ ते कियत्सु रक्तच्छायौ / विदीर्येते विदारणयुक्तौ भवतः / पाट्येते द्विधा स्थानेषूत्पद्यन्त इत्याह-सप्तखायतनेष्विति आयतनेषु | भवत इव / प्रथितौ ग्रन्थियुक्तौ / ओष्ठप्रकोपे वातजे शुद्धो स्थानेषु / तान्येव स्थानान्याह-तत्रायतनानीत्यादि // 3 // वातः कारणम् , अभिघातजे तु कफरक्तसहित इति परस्पर न्या०च०-अपरैः सप्तषष्टिमुखरोगाः प्रोच्यन्ते / तद- | भेदः // 5-12 // सम्यक्, यतः समानतन्त्रेषु भोजादिषु पञ्चषष्टिरेव पठ्यन्ते / तत्रौष्टजेषु कर्कशावित्यादिना वातजः, चीयेते इत्यादिना तथा हि भोजः-"दन्तेष्वष्टावोष्ठयोश्च मूलेषु दश पञ्च च। पित्तजः, सवर्णाभिरित्यादिना कफजः, सकृत्कृष्णावित्यादिना नव तालुनि जिह्वायां पञ्च सप्तदशामयाः // कण्ठे त्रयः त्रिदोषजः, खजूरफलवर्णामिरित्यादिना रक्तजः, गुरू स्थूलो सर्वसरा एकषष्टिश्चतुःपरा" इति // 3 // मांसदुष्टावित्यादिना मांसजः / अत्र मुखे जन्तवो मूञ्छिता तत्रौष्ठप्रकोपा वातपित्तश्लेप्मसन्निपातरक्तमांस- भवन्ति, उभयतः सृक्षणीभागयोरित्यर्थः / सर्पिर्मण्डेत्यादिना मेदोभिघातनिमित्ताः॥४॥ मेदोजः / क्षतजाभौ विदीर्येते इत्यादिनाऽभिधातजः / अत्र . नि०सं०-ओष्ठप्रकोपा ओष्ठरोगाः // 4 // कफरक्तयोरप्यनुबन्धः स्थानप्रभावादित्यन्ये, नतु वायोरेव / कर्कशौ परुषौ स्तब्धौ कृष्णौ तीवरुंगन्वितौ // तथा हि भोजः-"क्षतावभिहतौ वाऽपि रक्तावोष्ठी दाल्येते परिपाट्येते ह्योष्ठौ मारुतकोपतः॥५॥ | सवेदनौ / भवतः सपरिस्रावौ कफरक्तप्रदूषितौ” इति / औचितौ पिडकाभिस्तु सर्षपाकृतिभिर्भृशम् // सदाहपाकसंस्रावी नीलौ पीतौ च पित्ततः // 6 // त्वेऽप्ययमभिधातजशोथाद्भिन्न एव, तेन शल्यतन्त्रे एवास्य सवर्णाभिस्तु चीयेते पिडकाभिरवेदनौ // निर्देशः कृत इति // 5-12 // कण्डूमन्तौ कफाच्छूनौ पिच्छिलौ शीतलौ गुरू॥७॥ सकृत् कृष्णौ सकृत् पीतौ सकृच्छेतो तथैव च // दन्तमूलगतास्तु-शीतादो, दन्तपुप्पुटको, सन्निपातेन विज्ञेयावनेकपिटिकाचितौ दन्तवेष्टकः, शोपिरो, महाशौषिरः, परिदर, उपखर्जरफलवर्णाभिः पिडकाभिः समाचितौ॥ कुशो, दन्तवैदर्भी, वर्धनः, अधिमांसो, नाज्यः रक्कोपसृष्टौ रुधिरं स्रवतः शोणितप्रभौ // 9 // पञ्चेति // 13 // मांसदुष्टौ गुरू स्थूलौ मांसपिण्डवदुद्गतौ // नि० सं०-दन्तमूलगतास्वित्यादि // 13 // जन्तवश्चात्र मूर्च्छन्ति सकस्योभयतो मुखात् // 10 // न्या० ३०-दन्तमूलगतास्तु शीतादप्रभुतयः पञ्च. मेदसा घृतमण्डाभौ कण्डूमन्तौ स्थिरौ मृदू // दश // 13 // अच्छं स्फटिकसङ्काशमानावं स्रवतो गुरू // 11 // संतजाभौ विदीयते पाट्यते चाभिघाततः॥ शोणितं दन्तवेष्टेभ्यो यस्याकस्मात् प्रवर्तते // ग्रंथितौच समाख्यातावोष्ठी कण्डसमन्वितौ॥१२॥ 12 // दुर्गन्धीनि सकृष्णानि प्रक्लेदीनि मृदूनि च // 14 // - | दन्तमांसानि शीर्यन्ते पचन्ति च परस्परम् // 1 'समांसानिलवेदनौ' इति ता. / 2 'चीयेते पीडकाभिश्च शीतादो नाम स व्याधिःकफशोणितसंभवः // 15 // सरुजाभिः समन्ततः' इति ता.। 3 पाकपीडको पीताभासौ च' दन्तयोस्त्रिषु वा यस्य श्वयथुः साँजो महान् // इति ता. / 4 'भवतस्तु कफादोष्ठौ' इति ता. / 5. 'पिडकामिनि दन्तपुप्पुटको शेयः कफरक्तनिमित्तजः // 16 // पीडितौ' इति ता.। 6 'नरस्योभयतः' इति ता. / 7 'सपिमण्ड सवन्ति पूयरुधिरं चला दन्ता भवन्ति च // प्रतीकाशौ मेदसा कण्डुरौ गुरू' इति ता. 1 8 'भृशम्' इति ता.। दन्तवेष्टः स विशेयो दुष्टशोणितसंभवः // 17 // 1 'मओष्ठौ पर्यवदीर्येते' इति ता.। 10 ततो व्रणः सुसंरूढो मृदुत्वमुपगच्छति' इति पा० / १वयथुः स्पर्शनासहः' इति वा / / पुनरत्र समानाभिघातन्यायेनैवत सवर्णाशिला पाता च पित्ततः॥६॥ न्तमूलगतास्तु रकोपलवर्णाभिः पिडकाचितौ द

Page #429
332 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता निदानस्थान श्वयथुर्दन्तमूलेषु रुजावान् कफरक्तजः॥ जर्जायते महान् / जातः कर्फ क्षपयति क्षीणे तस्मिंस्तु लालानावी स विशेयः कण्डूमा शौषिरो गदः 18 शोणितम् // विवृद्धमनिशं दन्तान् ताल्वोष्ठमपि दारयेत् / दन्ताश्चलन्ति वेष्टेभ्यस्ताल चाप्यवदीर्यते // महाशौषिर इत्येषः सप्तरात्रानिहन्त्यसून्" इति / दन्तमांदन्तमांसानि पच्यन्ते मुखं च परिपीड्यते // 19 // समित्यादिना परिदरः। दन्तमांसपरिदारणात् परिदरः / वेष्टेषु यस्मिन् स सर्वजो व्याधिर्महाशौषिरसंज्ञकः॥ | दाहः पाकश्चेत्यादिना उपकुशः / घृष्टेष्वित्यादिना वैदर्भः / दन्तमांसानि शीर्यन्ते यस्मिन् ष्ठीवति चाप्यसक 20 सरम्भोऽत्र श्वयथुः / मारुतेनाधिको दन्त इत्यादिना वर्ध. पित्तामुक्कफजो व्याधियः परिदरो हि सः॥ / नकः / जाते रुक् च प्रशाम्यतीति व्याधिप्रभावात् / वेष्टेषु दाहः पाकश्च तेभ्यो दन्ताश्चलन्ति च // 21 // हानव्ये इत्यादिनाऽधिमांसकः; संज्ञायां कन् / हानव्यः आघट्टिताःप्रस्रवन्ति शोणितं मन्दवेदनाः॥ इति "शरीरावयवाद्यत्" (पा. अ. 5/16) / पञ्चापि आध्मायन्ते ते रक्ते मुखं पूति च जायते // 22 // नाड्यो वातादिनाडिलक्षणेन यथोदितेन ज्ञेयाः॥१४-२६ // यस्मिन्नुपकुशः स स्यात् पित्तरक्तकृतो गदः॥ दन्तगतास्तु-दालनः, क्रिमिदन्तको, दन्तहों, घृऐषु दन्तमूलेषु संरम्भो जायते महान् // 23 // | भञ्जनकः, दन्तशर्करा, कपालिका, श्यावदन्तको, भवन्ति च चला दन्ताः स वैदर्भोऽभिघातजः॥ मारुतेनाधिको दन्तो जायते तीव्र वेदनः // 24 // हनुमोक्षश्चेति // 27 // वर्धनः स मतो व्याधिर्जाते रुक् च प्रशाम्यति // दाल्यन्ते बहुधा दन्ता यस्मिंस्तीवरुगन्विताः॥ हानव्ये पश्चिमे दन्ते महाञ्छोथो महारुजः॥२५॥ दालनः स इति शेयः सदागतिनिमित्तजः // 28 // लालास्रावी कफकृतो विज्ञेयः सोऽधिमांसकः॥ कृष्णश्छिद्री चलः स्रावी ससंरम्भो महारुजः॥ | अनिमित्तरुजो वाताद्विज्ञेयः कृमिदन्तकः // 29 // दन्तमूलगता नाड्यः पञ्च ज्ञेया यथेरिताः // 26 // "| शीतमुष्णं च दर्शनाः सहन्ते स्पर्शनं न च // नि० सं०-तेषां प्रत्यकं लक्षणमाह-शोणितमित्यादि / यस्य तं दन्तहर्ष तु व्याधि विद्यात् समीरणात् 30 दन्तवेष्टेभ्यो दन्तमांसेभ्यः। शीर्यन्ते गलन्ति / दन्तयोरित्यादि। वकं वकं भवेद्यस्मिन् दन्तमङ्गश्च तीवरुक॥ दन्तयोरिति द्विवचनाद् द्वयोः। तालु चाप्यवदीर्यत इति चकारेण | कफवातकृतो व्याधिः स भञ्जनकसंज्ञितः॥ 31 // दन्ताश्चावदीर्यन्ते, ओष्ठावपि च / सर्वजः सर्वदोषेभ्यो जातः / शीव स्थिरीभतो मलो दन्तेषु यस्य वै॥ अयं सप्तरात्रान्मारयति / ष्ठीवति चाप्यसगिति रोगी लोहितं | सा दन्तानां गुणहरी विशेया दन्तशर्करा // 32 // थूत्करोतीत्यर्थः / वेष्टेषु दन्तवेष्टनमांसेषु / तेभ्यो दन्तवेष्टेभ्यः। भाघट्टिता आचालिताः / घृष्टेष्वित्यादि / संरम्भोऽत्र श्वयथुः / दलन्ति दन्तवल्कानि यदा शर्करया सह // मारुतेनेत्यादि / जाते रुक् च प्रशाम्यतीति व्याधिप्रभावात् / शेया कपालिका सैव दशनानां विनाशिनी // 33 // हानव्य इत्यादि / हानव्ये हनुसंभवे / दन्तमूलगता इत्यादि / योऽसृमिश्रेण पित्तेन दग्धो दन्तस्त्वशेषतः॥ श्यावतां नीलतां वाऽपि गतः सश्यावदन्तक: 34 यथेरिता इति यथाकथिता निदाने / तेषां मध्ये त्रिलिङ्गा नाडी असाध्या // 14-26 // | वातेन तैस्तै वैस्तु हनुसन्धिर्विसंहतः॥ हनुमोक्ष इति शेयो व्याधिरर्दितलक्षणः // 35 // न्या०च०-शोणितं दन्तवेष्टेभ्य इत्यादिना शीतादः / दन्तवेष्टा दन्तवेष्टनमांसानि / पच्यन्ते 'स्वयं' इति शेषः। नि०सं०-तेषां प्रत्येकं लक्षणमाह-दाल्यन्त इत्यादि / परस्परमन्योऽन्यं पचन्ति, पाचकोष्मदृषितरक्तसंचरणेना- दाल्यन्ते विदायेन्ते / सदागति निमित्तजः सदागतिर्वातः, न्योऽन्यं पाकः / दन्तयोरित्यादिना दन्तपुप्पुटकः / दन्त- तानामत्तजा तन्निमित्तजः / असाध्योऽयं व्याधिः / कृष्ण इत्यादि / कृष्णः योरिति द्विवचनाद् द्वयोः / स्रवन्ति पूयरुधिरमित्यादिना | कृष्णदन्तकः / छिद्री सच्छिद्रदन्तकः, क्रिमिकृतच्छिद्रलात् / दन्तवेष्टः / श्वयथुर्दन्तवेष्टेष्वित्यादिना शौषिरकः / दन्ता- चलः चलदन्तः / संरम्भः श्वयथुः / पक्रमित्यादि / असाध्योऽयं श्वलन्तीत्यादिना महासौषिरः / तालु चाप्यवदीर्यते इति चकारेण दन्ताश्चाप्यवदीयन्ते ओष्ठावपि च / अयं सप्तरात्रा. 1 'दीर्यमाणेष्विव रुजा यस्य दन्तेषु जायते / दालनो नाम स्मारयति / तथा हि भोज:-"सदाहो दन्तमूलेषु श्वयथु स व्याधिः' इति ता. / 2 'शीतरूक्षप्रवाताम्लस्पर्शानामसहा द्विजाः / पित्तमारुतकोपेन दन्तहर्षः स नामतः' इति माधवनि१ 'कफसंभवः' इति ता.। 2 'शौषिरो नाम नामतः' इति दाने पाठः / 3 'भवेषस्य दन्तभङ्गश्च जायते' इति ता. / 4 ता.। 3 'चासकृत्' इति ता.। 4 अस्याने ताडपत्रपुस्तके 'मलो दन्तगतो यस्तु पित्तमारुतशोषितः / शर्करेव खरस्पर्श सा 'दाहेन वेष्टास्तप्ताश्च शुष्यन्ते चाग्निना यथा' इत्यधिकः पाठ | ज्ञेया दन्तशर्करा' इति माधवनिदाने। 5 'कपालेष्विव दीर्यत्सु उपलभ्यते। 5 'यस्मिन् सोपकुशो नाम' इति पा०। 6 'खलि. | दम्तानां सैव शर्करा / कपालिकेति विज्ञेया सदा दन्तविनावर्धनसंशोऽसौ' इति माधवनिदाने पा० / शिनी' इति ता.। 6 विसङ्गतः' इति ता.। .

Page #430
अध्यायः 16 सुश्रुतसंहिता। व्याधिः / शर्करेत्यादि / शर्करा कर्परस्य सूक्ष्मखण्डः / गुणहरी प्रसेककण्डूपरिदाहयुक्ता शुक्लादिगुणहरणशीला / दलन्तीत्यादि / दलन्ति स्फुटन्ति। प्रकथ्यतेऽसावुपजिहिकेति // 39 // दन्तवल्कानि दन्तवचः / य इत्यादि / असाध्योऽयं व्याधिः / नि०सं०-जिह्वागतास्वित्यादि / तेषां प्रत्येक लक्षणमाहतैस्तैरुच्चाहरणकठिनभक्षणजृम्भणादिभिः / विसंहतो विघ- जिह्वेत्यादि / शाको वृक्षविशेषो महाखरपत्रलक्षणः / छदनं हितः / हनुमोक्षव्याधिरपि दन्तस्थानसामीप्याद्दन्तपीडाकर- पत्रम् / चिता व्याप्ता / बहला स्थूला / मांसोद्गमैः मांसा. साच्च दन्तरोग इति व्यपदिश्यते // 27-35 // ङ्करैः; चिता व्याप्ता भवतीति संबन्धः / जिह्वातल इत्यादि / न्या० च०-दन्तगतास्तु दालनादयोऽष्टौ / दीर्यमाणे- प्रगाढः प्रकर्षेण दारुणः / कफरक्तमूर्तिलेन कफरक्तयोः विवेत्यादिना दालनः / सदागतिर्वातः, स निमित्तं यस्य स प्राधान्यं, जिह्वास्तम्भेन तु वायुरप्यस्ति, भृशं पाकेन तु पित्ततथा / कृष्णश्छिद्रीत्यादिना कृमिदन्तकः। छिद्री कृमिकृत- मप्यस्ति; अत एव त्रिदोषजनासाध्यत्वमपि, दुरपक्रमवात् / छिद्रः। संरम्भः श्वयथुः / स्पर्श तु शीतमुष्णं चेत्यादिना | जिह्वाग्ररूप इत्यादि / जिह्वामुन्नम्य ऊर्वीकृत्य, जात उत्पन्नः; दन्तहर्षः / वकं वक्रमित्यादिना भञ्जनकः / शर्करेत्यादिना एतेन जिह्वाया अधो भवतीत्युक्तम् / कफरकयोनिः श्लेष्मरक्तदन्तशर्करा; सा दन्तानां गुणहरी शुक्लादिगुणहरणशीला। कारणः॥३६-३९॥ कपाले दीर्यमाणे इत्यादिना कपालिका / दन्तानां कपाले न्या०प०-जिह्वागतास्तु कण्टकास्त्रयः, अलासः, उपविदीर्यमाणे कपालिका / दन्तविनाशनी सदेति बाल्यादेव हिका चेति / तत्र जिह्वाऽनिलेनेत्यादिना वातकण्टकाः, सर्वदा दन्तविनाशनी उत्पन्ना बाल्ये एव दन्तविनाशशीले- पित्तात्सदाहरित्यादिना पित्तकण्टकाः, कफेन गुर्वीत्यादिना त्यर्थः। 'दलन्ति इन्तवल्कानि यदा शर्करया सह' इति कफकण्टकाः, जिह्वातले यः श्वयथुरित्यादिना अलासः / केचित् पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / असृजियश्रेणेत्यादिना प्रशब्दोऽत्र प्रकर्षद्योती, तेन प्रकर्षेण गाढो दारुणः, "जिह्वाश्यावदन्तकः / श्यावदन्तक इति संज्ञायां कन् / वातेन | तलेष्वलासस्तु" (चि. अ. 22) इति वचनेनासाध्यत्वात्। तैस्तैरित्यादिना हनुमोक्षः / दन्तदोषाणां सामीप्यादन्तरोग कफरक्तमूलत्वेन कफरक्तयोः प्राधान्यं, जिह्वास्तम्भेन वायुर. इत्येके; अन्ये तु दन्तरोगहेतुत्वादन्तरोगत्वमस्य / अर्दित- | प्यस्ति, भृशं पाकेन पित्तमप्यस्ति, अत एव त्रिदोषजत्वेना. लक्षणोऽयं हनुमोक्षोऽर्दिते एव पडितः 'ग्रीवाचिबुकदन्तानां | साध्यत्वमपि दुरुपक्रमत्वात् / जिह्वाग्ररूपः श्वयथुरित्यादिना तस्मिन् पार्थे तु वेदना / तमर्दितमिति प्राहुः' (नि.अ.) उपजिविका / चोषश्चात्र रक्तयोनिना पित्तेन // 36-39 // इत्यादिना / तथा हि भोजेऽपि- भाराभिघाताजन्तोहि | __ तालुगतास्तु-गलशुण्डिका, तुण्डिकेरी, अधुहनुसन्धिर्वियुज्यते / निरस्तजिह्वः कृच्छेण भाषितुं तत्र | षः, कच्छपः, अर्बुद, मांससङ्घातः, तालुपुप्पुटः, गच्छति // संसक्तमनिलख्याधि हनुमोक्षं विनिर्दिशेत्" तालुशोषः, तालुपाक इति // 40 // इति // 27-35 // श्लेष्मासृग्भ्यां तालुमूलात् प्रवृद्धो जिह्वागतास्तु-कण्टकास्त्रिविधानिभिर्दोषैः, दीर्घः शोफो ध्मातबस्तिप्रकाशः॥ अलास, उपजिबिका चेति // 36 // तृष्णाकासश्वासकृत् संप्रदिष्टो जिह्वाऽनिलेन स्फुटिता प्रसुप्ता व्याधियैः कण्ठशुण्डीति नाना॥४१॥ भवेश्च शाकच्छदनप्रकाशा॥ शोफः स्थूलस्तोददाहप्रपाकी पित्तेन पीता परिदह्यते च प्रागुक्ताभ्यां तुण्डिकेरी मता तु॥ चिता सरक्तैरपि कण्टकैश्च // शोफैः स्तब्धो लोहितस्तालुदेशे कफेन गुर्वी बहला चिता च रक्ताशेयः सोऽध्रुषो रुग्ज्वराज्यः॥४२॥ मांसोद्गमैः शाल्मलिकण्टकाभैः // 37 // कूर्मोत्सन्नोऽवेदनोऽशीघ्रजन्माजिह्वातैले यः श्वयथुः प्रगाढः रक्तो शेयः कच्छपः श्लेष्मणा स्यात् / ___ सोऽलाससंशः कफरक्तमूर्तिः॥ पद्माकारं तालुमध्ये तु शोफं जिह्वां स तु स्तम्भयति प्रवृद्धो विद्याद्रक्तादर्बुदं प्रोतलिङ्गम् // 43 // मूले तु जिह्वा भृशमेति पाकम् // 38 // दुष्टं मांसं श्लेष्मणा नीरुजं च जिह्वाग्ररूपः श्वयथुर्हि जिह्वा ताल्वन्तःस्थं मांससङ्घातमाहुः॥ मुन्नम्य जातःकफरक्कयोनिः॥ नीरुक् स्थायी कोलमात्रः कफात् स्या१.पित्तात् सदाहेरनुचीयते च दीः' इति ता. / 2 | 1 'मृदुः शोथो लोहितस्तालुदेशे शेयोऽधुषः सज्वरस्तीवरक् च' अधोगतो यः' इति ता.। 3 'कफरकमूलः / लालाकरः कण्डु- इति ता.। 2 'कूमोन्नतः' इति ता. 3 'मरक् सिरः युतः सचोपः स तूपजिहा कथिता भिषग्भिः' इति पा०। कोलमात्रः कफेन समेदसा' इति ता.।

Page #431
334 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान न्मेदोयुक्तात् पुप्पुटस्तालुदेशे // 44 // गयी तु 'वृन्द' इति पाठं कल्पितमेव मन्यते; अन्ये तु शोषोऽत्यर्थ दीर्यते चापि तालुः 'वृन्दमुदाहरन्ति' इत्यत्र छन्दोनुरोधादेकवृन्द एव वृन्दशब्देश्वासो वातात्तालुशोषः सपित्तात् // नोक्त इत्याहुः // 46 // पित्तं कुर्यात् पाकमत्यर्थघोरं न्या०च०-कण्ठगतासु रोहिण्यादयः सप्तदश / अत्र तालुन्येनं तालुपाकं वदन्ति // 45 // सप्तदश सूत्रिता अष्टादश निर्दिष्टा इत्यत्र पूर्वव्याख्यातारः नि० सं०-तेषां प्रत्येकं लक्षणमाह-लेष्मासुरभ्यामि- एकवृन्दस्तुल्याकृतिस्थानत्वेन वृन्दतोऽभिन्न इत्यविरोधः; त्यादि / कण्ठशुण्डी गलशुण्डीत्यर्थः / शोफ इत्यादि / तोददाह- तथा हि भोजः-"श्लेष्मरक्तसमुत्थानमेकवृन्दं विभावयेत् / प्रपाकीति तोददाहप्रपाकयुक्तः / प्रागुक्ताभ्यां श्लेष्मासृग्भ्याम् / तुल्यस्थानाकृतिवृन्दो बृन्दजो रक्तपित्तजः” इति, तस्मान्न तुण्डिकेरी वनकार्पासिका, तत्फलानुकारी व्याधिरयम् / कूर्मे- संख्यातिरेक इत्याहः / तन्न,भेदो हि भेदवतां कारणभेदात्, त्यादि / कूर्मोत्सन्नः कूर्मवदुन्नतः / अरक्तः पाण्डुरः / अशी- तथा स्वधर्मभेदाच्च; तथा हि-ईपत्कण्डूपाककाठिन्यघ्रजन्मा मन्दानुसारी / पद्माकारं पद्मकर्णिकाकारम् / प्रोक्तलिङ्गं गौरवाणि कफरक्तजस्य, पित्तरक्तजस्य पुनाहो ज्वरश्च; यथोरक्ताबुदलिङ्गम् / असाध्योऽयं व्याधिः / दुष्टमित्यादि / तस्मादुत्पन्नत्वेन कारणकार्ययोरभेदः, स्यादेवं हि रसादिस्थायी स्थिरः / पुप्पुट इत्यत्र तालुशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन धातू नामन्योन्यमभेदस्ततस्तत उत्पन्नत्वात्तस्य तस्य रक्तादे. तालुपुप्पुट इत्यर्थः / शोष इत्यादि / एनमिति एनं पाकम् र्धातोः, तस्माद्वृन्दस्य सूत्रे कल्पित एवं पाठः / अन्ये // 40-45 // पुनरेकवृन्दस्यैव छन्दोनुरोधादादिपदलोपेन निर्दिष्टस्य कफस्य न्या० च०-तालुगतास्तु गलशुण्डिकादयः / श्लेष्मा- पित्तस्य वायोरपि शोणितानुबन्धे कृते ज्वरापादकत्वमप्यस्ति, सृग्भ्यां तालुमूलाग्रवृद्ध इत्यादिना गलशुण्डिका / शोथः तस्मात् सूत्रे एव कल्पितवृन्दशब्दानुप्रवेशेन दुरुक्तिवृद्धि(?)स्थूलस्तोददाहप्रपाकीत्यादिना तुण्डिकेरी / सा तु प्रागु- रिति // 46 // काभ्यां श्लेष्मासृग्भ्यामित्यर्थः / तुण्डिकेरी वनकार्पासी, गलेऽनिलः पित्तकफौ च मूञ्छितौ तत्फलानुकारी शोथोऽयम् / मृदुः शोथ इत्यादिना अध्रुषः / पृथक् समस्ताश्च तथैव शोणितम् // कूर्मोत्सन्न इत्यादिना कच्छपः / अशीघ्रजन्मा चिरजः / प्रदूष्य मांसं गलरोधिनोऽङ्कुरान् पद्माकारमित्यादिनाऽर्बुदम् / प्रोक्तलिङ्गमिति यथोदितर .. सृजन्ति यान् साऽसुहरा हिरोहिणी॥४७॥ कार्बुदलिङ्गम् / पनाकारं पद्मकर्णिकाकारलोहितवर्ण, जिह्वां समन्ताद्धशवेदना ये रक्तजत्वात् / तथा हि भोजः-"उपर्येव भवेन्नद्धो मांसाङ्कराः कण्ठनिरोधिनः स्युः॥ यथा पत्नस्य कर्णिका / पार्श्वतश्चारैर्दीधैर्नाशा चाप्यवसी तां रोहिणीं वातकृतां वदन्ति दति // श्लेष्मरक्तसमुत्थानं तत्ताल्वर्बुदसंज्ञितम्" इति / दुष्टं __ वातात्मकोपद्रवगाढयुक्ताम् // 48 // मांसमित्यादिना मांससंघातः / अरुक् स्थिर इत्यादिना क्षिप्रोद्गमा क्षिप्रविदाहपाका तालुपुप्पुटः / तालुशब्दोऽत्र लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः / शुष्य- तीव्रज्वरा पित्तनिमित्तजा स्यात् // स्यत्यर्थमित्यादिना तालुशोषः / 'अनिलात्तु' इत्यत्र 'सपि- स्रोतोनिरोधिन्यपि मन्दपाका तात्' इति केचित् पठन्ति / अत्र भोजः-"तालुशोषो गुर्वी स्थिरा सा कफसंभवा वै // 49 // भवेद्वातात्" इत्यादि / पित्तं कुर्यात् पाकमित्यादिना तालु गम्भीरपाकाऽप्रतिवारवीर्या पाकः // 10-45 // त्रिदोषलिङ्गा त्रयसंभवा स्यात् // कण्ठगतास्तु-रोहिण्यः पञ्च, कण्ठशालूकम् , स्फोटाचिता पित्तसमानुलिङ्गाअधिजिह्नो, बलयो, बलासे, एकवृन्दो, वृन्दः, ऽसाध्या प्रदिष्टा रुधिरात्मिकेयम् // 50 // शतघ्नी, गिलायुः, गलविद्रधिः, गलौघः, स्वरांनो, नि० सं०-तेषां प्रत्येकं लक्षणमाह-गल इत्यादि / मांसतानो, विदारी चेति // 46 // पृथगिति तिस्रः, समस्ता इति एका, शोणितमित्येका, एवं पश्च / नि०सं०-कण्ठगतास्वित्यादि / एकवृन्दो वृन्द इति | मच्छितो वृद्धौ / असुहरा प्राणहरा / 'गलेऽनिलः पित्तकफो च एकवृन्द एव दोषविशेषामुगमेनावस्थान्तरं प्राप्तो वृन्दवं प्रतिप- मच्छितो प्रदूष्य मांसं च तथैव शोणितम / गलोपसंरोधकरैद्यते, अतो मूलोक्ता सप्तदशसंख्या न विरुध्यत इति जेजट / 1 प्रदूष्य मांस च तथैव शोणितम् / गलोपसरोधकरैस्तथाs१ 'मेदोयुक्तः' इति पा०। 2 'शुण्यस्यत्यर्थ इति ता.। हिनस्त्यसून् ज्याधिरयं हि रोहिणी' इति ता.। 2 तिस्रश्च 3 वासवोग्रस्तालुशोषोऽनिलात्तु' इति ता.। 4 'यथोदित तास्त्वादित एव कृच्छाः' इति ता.। 3 'स्रोतोविरोथिन्यचलोन्नता इति पा०॥ 5 'अलासः' इति ता.। |च खिराकुरा या कफसंभवा सा' इति ता.।

Page #432
अध्यायः 16] सुश्रुतसंहिता। 335 स्तथाऽङ्कुर्निहन्त्यसून् व्याधिरयं तु रोहिणी' इत्यपि पाठान्तर- न्या०च०-जिह्वाग्ररूप इत्यादिना अधिजिह्वा / इयं मिच्छन्ति निबन्धकाराः / त्रिदोषजा रक्तजा चासाध्या / जिह्वामूलस्योपरिष्टात्, उपजिह्वा तु अधस्ताजिह्वायाः, उक्तं च,-"वातात् पित्तात् कफात्रिभ्यो रक्ताद्रोहिण्य ईरिताः। जिह्वामुन्नम्य जात इति वचनात् / भागतपाकिस्वेन पित्तअन्त्ये सद्यो मारयत आद्यास्तिस्रः क्रियां विना-" इति / मयनास्ति // 52 // जिह्वामित्यादि / जिह्वां समन्तादिति जिह्वां व्याप्य संभवती बलास एवायतमुन्नतं च त्यर्थः / अप्रतिवारवीर्या दुर्निवारशक्तिरित्यर्थः // 47-50 // शोफं करोत्यन्नगति निवार्य / न्या० च०-तत्र पञ्चानां रोहिणीनां सामान्यसंप्राप्ति तं सर्वथैवाप्रतिवारवीर्य निर्दिशन्नाह-गलेऽनिलः पित्तकफौ च मूच्छितावित्यादि / विवर्जनीयं वलयं वदन्ति // 53 // अत्र सामान्येन सर्वासामेवासाध्यत्वमुक्तं; तत्र वातादि नि०सं०-बलास इत्यादि / बलासः श्लेष्मा // 53 // दोषजाया अनुपक्रमेणासाध्यत्वम् , एवं शोणितजाया अपि, न्या०च०-बलास एवेत्यादिना वलयः। अन्नगतिं निवासन्निपातजायाः पुनरुत्पत्तावेवासाध्यत्वं, पित्तरक्तजन्ययोः यति अन्नस्य गतिर्येन स्रोतसा सोऽनगतिः अन्नवहस्रोतः। पुनरुपक्रमसामान्यत्वं; तथा हि भोजः-"वातपित्तकफा रक्तमेकशः सर्वशोऽपि वा / निविशन्ति यदा कण्टे प्रदुष्टा अयं तु स्थानप्रभावादात्मप्रभावाद्वाऽसाध्यः // 53 // मूर्धनि गताः // अङ्कराञ्जनयन्त्याशु जिह्वामूले समन्ततः / गले तु शोफ कुरुतः प्रवृद्धौ रोहिणी तां विजानीयादाहुः पञ्चविधां तु ताम् // तालुः श्लेष्मानिलौ श्वासरुजोपपन्नम् // शुष्यति कण्ठश्च वातेनायम्यते यदा / कण्टेऽस्यानं प्रसज्येत मर्मच्छिदं दुस्तरमेतदाहुसप्ताहाच्च जहात्यसून् // तप्यते चूष्यते पित्ताम्यते परिद वलाससंशं निपुणा विकारम् // 54 // ह्यते / अङ्गारैरिव सा जह्यात् प्राणानाशु चतुर्दिनात् // कफा- | नि०सं०-गल इत्यादि / उपपन्नं सहितम् / निपुणा दन्तर्बहिः शोथः श्वासः कण्ठश्च बाध्यते। यस्य सोऽसून् |.. धीमन्तः // 54 // त्यजेद्रोगी यहाद्रोहिणिपीडितः / लक्षणं पित्तरोहिण्यास्तुल्यं शोणितजन्मनः / रोहिणी कृष्णरक्ताभैर्युक्ता स्फोटैर्वि न्या० च०-गले तु शोफ इत्यादिना बलासः // 54 // शेषतः // सर्वदोषकृता या तु सर्वलिङ्गसमन्विता / वृत्तोन्नतो यः श्वयथुः सदाहः असाध्यां तां विजानीयाद्रोहिणी सन्निपाततः // एषा सद्यो __ कण्ड्वन्वितोऽपाक्यमृदुर्गुरुश्च // मारयति तिस्र आद्याः क्रियां विना" इति // 47-50 // नानकवृन्दः परिकीर्तितोऽसौ कोलास्थिमात्रः कफसंभवो यो व्याधिर्बलासक्षतजप्रसूतः॥ 55 // प्रन्थिर्गले कण्टकशूकभूतः॥ समुन्नतं वृत्तममन्ददाहं खरः स्थिरः शस्त्रनिपातसाध्य तीवज्वरं वृन्दमुदाहरन्ति // स्तं कण्ठशालूकमिति ब्रुवन्ति // 51 // तं चापि पित्तक्षतजप्रकोपा. नि० सं०-कोलेत्यादि / कण्टकशूकभूतः कण्टक इव शूकः द्विद्यात् सतोदं पनान्नजं तु // 56 // कण्टकशकः. तद्वत्त्वं भूतः प्राप्तः / अत एव पिशिताराचित- नि०सं०-वृत्तोन्नत इत्यादि / सदाहो मन्ददाहः / अपाकी खाच्छालूकाकारत्वमस्य // 51 // ईषत्पाकी / बलासक्षतजप्रसूतः श्लेष्मरकजातः / मेदेन वृन्दर्ख न्या० च०-कोलास्थिमात्र इत्यादिना कण्ठशालूकः / / प्रतिपाद्यते / एतेन एकवृन्दो वृन्दश्च द्वावप्येकात्मको मती / एवं चैते कण्ठरोगाः सप्तदशेति / पञ्जिकायां पुनरादावेव कण्टक इव शूकः कण्टकशूकः / भूतः प्राप्तः / भू आत्मने 'एकवृन्द' इति पाठः॥ 5556 // पदी इत्यस्मादयं प्रयोगः / अत एव पिशिताङ्कराचितत्वाच्छालूकसादृश्याच्छालूकम् / शालूकमुत्पलकन्दः // 51 // न्य०च०-वृत्तोसत इत्यादिना एकवृन्दः / सदाह इति जिह्वाग्ररूपः श्वयथुः कफात्तु सशब्दस्योपसर्जनात्वर्थेन मन्ददाहः / अपाकीति इषल्पाकी। जिहाप्रबन्धोपरि रक्तमिश्रात्॥ समुन्नतमित्यादिनाऽप्येकवृन्द एव रक्तपित्ततः / समुन्नतः ज्ञयोऽधिजिह्वः खलु रोग एष सम्यगुडतो ज्ञेयः / सतोदमित्यादिना एकवृन्दं सवातविवर्जयेदागतपाकमेनम् // 52 // शोणितजं; पवनास्रजमिति वातजशोणितजम् // 55 // 56 // नि०सं०-जिह्वेत्यादि / जिह्वाप्रबन्धस्योपरि जिह्वामूलस्यो- वर्तिर्घना कण्ठनिरोधिनी या परिष्टादित्यर्थः / आगतपाकत्वेन पित्तमप्यत्रास्ति // 52 // चिताऽतिमात्रं पिशितप्ररोहैः॥ 1 'जिह्वोपरिष्टादपि' इति ता.। / 1 लाससंशं' इति ता.। 2 'पवनात्मकं' इति पाए /

Page #433
336 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान नानारुजोच्छायकरी त्रिदोषा ताम्यन् तमः प्रविशन् / श्वसिति निःश्वसिति / कफेन तु ज्ञया शतघ्नीव शतन्यसाध्या // 57 // वायुमार्गेषु रुद्धेषु सत्सु प्रसक्तं निरन्तरं श्वसनं वातात् नि०सं०-वर्तिरित्यादि / “अयःकण्टकसंच्छन्ना शतघ्नी // 6 // 6 // महती शिला" // 57 // प्रतानवान् यः श्वयथुः सुकष्टो न्या०च०-वर्तिघनेत्यादिना शतघ्नी / अनेकरुगिति गलोपरोधं कुरुते क्रमेण // वातादिकृततोददाहकण्ड्वादिवेदना / शतघ्नीव शतघ्नीरूपा / समांसतानः कथितोऽवलम्बी "अयः कण्टकसंछन्ना शतनी महती शिला" इति / प्राणप्रणुत् सर्वकृतो विकारः॥ 62 // अत्र भोजः-"वातपित्तकफा दुष्टा कुर्युमासाङ्कुरा चिताम् / दृष्टा कुयुमासाङ्कुरााचताम् / नि०सं०-प्रतानवानित्यादि / प्रतानवान् विस्तारवान् / मध्येकण्ठमथो वति जनयन्ति ह्युपेक्षिताः // शङ्कुनेव गले अवलम्बी लम्बनशीलः / प्राणनुत् प्राणप्रेरकः // 62 // नद्धा शतन्येषा न सिध्यति" इति // 57 // न्या०च०-प्रतानवानित्यादिना मांसतानः // 62 // ग्रन्थिर्गले स्वामलकास्थिमात्रः सदाहतोदं श्वयधुं सरक्तस्थिरोऽल्परुक् स्यात् कफरक्तमूर्तिः॥ संलक्ष्यते सक्तमिवाशनं च। मन्तर्गले पूति विशीर्णमासम् // पित्तेन विद्याद्वदने विदारी स शस्त्रसाध्यस्तु गिलायुसंशः॥ 58 // पार्श्व विशेषात् स तु येन शेते // 63 // नि० सं०-प्रन्थिरित्यादि / कफरक्तमूर्तिः कफरक्तकारणः / सक्तमिव लग्नमिव / अशनं भोजनम् // 58 // नि० सं०-सदाहेत्यादि / पूतिविशीर्णमांसं दुर्गन्धिशटित मांसम् / पार्श्वे विशेषात् स तु येन शेते इति येनैव पार्श्वन न्या० च-प्रन्थिर्गल इत्यादिना गिलायुः // 58 // विशेषाच्छेते तेनैव पार्श्वन विदारी विशेषेण भवति / अन्यत्रा-" सर्व गलं व्याप्य समुत्थितो यः प्यस्याः संभवना सामान्यतो न निवार्यते // 63 // .. शोफो रुजो यत्र च सन्ति सर्वाः॥ स सर्वदोषो गलविद्रधिस्तु न्या०च०-सदाहतोद इत्यादिना विदारी / येनैव तस्यैव तुल्यः खलु सर्वजस्य // 59 // पावेन विशेषाच्छेते तेनैव पावेन विदारी विशेषेण भवति / नि० सं०-सर्वमित्यादि / तस्यैव तुल्यः खलु सर्वजस्येति अन्यत्राप्यस्याः संभवः सामान्यतो न निवार्यते। तोदतस्यैव सान्निपातिकविधेः सदृश इत्यर्थः // 59 // दाहप्रपाकप्रचुरो विदारीदाहः; प्रपाकत्वेन गलविदारणा. द्विदारी // 13 // न्या० च०-सर्व गलं व्याप्येत्यादिना गलविद्रधिः / स्थानप्रभावेण सान्निपातिक एव / तस्यैव सान्निपातिक ' सर्वसरास्तु वातपित्तकफशोणितनिमित्ताः // 64 // विद्गधेरय सदृशः॥ 59 // नि०सं०-सर्वसरास्त्वित्यादि / पित्तनिमित्तो रक्तनिमिशोफो महानन्नजलावरोधी त्तश्चैक एवेति वातादिनिमित्तात्रय एष सर्वसराः / सर्वस्मिन् तीव्रज्वरो वातगतेनिहन्ता॥ मुखे ये भवन्ति ते सर्वसराः // 64 // कफेन जातो रुधिरान्वितेन स्फोटैः सतोदैर्वदनं समन्तागले गलौघः परिकीर्त्यतेऽसौ // 6 // ___द्यस्याचितं सर्वसरः स वातात् // योऽतिप्रताम्यन् श्वसिति प्रसक्तं रक्तैः सदाहैस्तनुभिः सपीते-. . भिन्नस्वरः शुष्कविमुक्तकण्ठः॥ __यस्याचितं चापि स पित्तकोपात् // 65 // कफोपदिग्धेष्वनिलायनेषु कण्डूयुतैरल्परुजैः सवर्णेशेयः स रोगः श्वसनात् स्वरघ्नः॥६१॥ यस्याचितं चापि स वै कफेन // नि०सं०-शोफ इत्यादि / अतिप्रताम्यन् अत्यर्थ प्रकर्षण रक्तेन पित्तोदित एक एव ताम्यन् तमः प्रपश्यन् / श्वसिति निःश्वसितीत्यर्थः / प्रसक्तं कैश्चित् प्रदिष्टो मुखपाकसंशः // 66 // निरन्तरम् / कफोपदिग्धेषु श्लेष्मरुद्धेषु / अनिलायनेषु वायु- इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने मुखरोगमार्गेषु / श्वसनात् वातात् // 6 // 61 // निदानं नाम षोडशोऽध्यायः॥१६॥ न्या०च०-शोथो महानित्यादिना गलौघः। योऽतिप्रता 1 'अवेदनैः कण्डुयुतैः सदाहैः' इति ता. / 2 अस्याग्रे म्यन्नित्यादिना स्वरश्नः / अतिप्रताम्यनिति अत्यर्थ प्रकर्षेण / ताडपत्रपुस्तके 'सूत्रे प्रदिष्टं दश षट् च पूर्व स्थानं निदानं भवतीति 1 'अनेकरुक् प्राणहरी त्रिरात्राज्ञया शतघ्नी तु शतन्निरूपा' | यच्च / सविस्तर तत्कथितं मयेह स्वयंभुना यत् कथितं हिताय' इति ता.। 2 'कफपित्तमूर्तिः।यो लक्ष्यते रक्तमिवानवश्व' इति ता.।। इत्यधिकः कोक उपलभ्यते /

Page #434
अध्यायः 11] सुभुतसंहिता / 137 नि० सं०-स्फोटरित्यादि / रक्तः 'स्फोटः' इति शेषः / पित्तसर्वसरः / अवेदनै रित्यादिना कफसर्वसरः / शेषाणां कण्डूयुतैरित्यादि 'स्फोटः' इति शेषः / रक्तनेत्यादि रक्तन कृत्वा तु रोगाणां नयनघ्राणकर्णशिरोगतानां कुमारजानां च तथा योऽसौ सर्वसरः कैश्चिदाचार्यैः मुखपाकसंज्ञः प्रदिष्टः कथितः, ज्वरातिसारशोफादीनामपि शालाक्यादितश्रेषु यथा यथा स च पित्तोदित एक एवन चत्वारः सर्वसराः, किन्तु त्रय एव / हेतुनिर्देशः करणीय इति / भवति चात्र-दोषे व्यापि(धौ) एवमेते पञ्चषष्टिर्मुखरोगाः खप्तखायतनेष्विति ॥५॥६६॥चिदपि गते तद्विपक्षाऽपि किंचिचत्र प्राक्कर्म (1) विहितं - निबन्धान् बहुशो वीक्ष्य वैद्येशभरतात्मजः। कारकं ज्ञापकं च / कार्य मैये द्वितयमिदनुव्यासनिर्दिष्टमेवं निदानस्थानमकरोत् सुस्पष्टं डल्ह(छ)णो भिषक् // स्थानान्यन्यान्याप विवृतयः सूत्रितस्यव सूत्र" // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां समस्तनि इति श्रीसौश्रुते शल्यतन्ने श्रीगयदासकृतायां बन्धार्थज्ञापिकायां सुश्रुतटीकायां निदानस्थाने न्यायचन्द्रिकायां पञ्जिकायां मुखरोगषोडशोऽध्यायः // 16 // निदानम् // न्या. च०-सर्वसरात्रयचिमितादिभिः-। स्फोटैः इति भगवता श्रीधन्वन्तरिणोपदिष्टायां तच्छिसोदेरियादिना वातसर्वसरः / रकैः सदाहरित्यादिना प्येण महर्षिणा सुश्रुतेन विरचितायां सुश्रु. तसंहितायां द्वितीयं निदानस्थानम् // 2 // . एतेन पञ्चषष्टिमुखरोगा न सप्तपष्टिरिति' इति पा०। /

Page #435
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासमुल्लसिता सुश्रुतसंहिता। अथ शारीरस्थानम्। प्रथमोऽध्यायः। दात्म्यं दर्शितम् , अखिलस्य जगतः संभवहेतुरित्यनेन चाभिअथातःसर्वभूतचिन्ताशारीरं व्याख्यास्यामः॥१ व्यक्तिहेतुत्वमिति न पौनरुक्त्यम् / गयी खन्यथा व्याख्याति, यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ यथा-सर्वभूतानां कारणमित्यस्यैव भाष्यं निर्दिशन्नाह-अखि लस्य जगतः संभवहेतुरिति; अनेनोपादानकारणत्वमव्यक्तस्य हेतुलक्षणप्रतिपादकानिदानस्थानादधिगसव्याधिहेतुलक्षणस्य जगदुत्पत्तौ प्रतिपादितम् / न व्यज्यते स्मेत्यव्यक्तं; प्रकृतिः प्रधानं वैद्यस्य चिकित्साया अवसरः, चिकित्सा चाधिष्ठान विशेषज्ञान मूलप्रकृतिरिति यावदव्यक्तपर्यायाः / तत् अव्यकम् ; एक मन्तरेण न संभवतीत्यधिष्ठानज्ञापनाय शारीरस्थानमारभ्यते / शिलापट्टवदविवेच्यावयवं, न पुनस्त्रिदण्डवद्विवेच्यावयवम् / क्षेत्रशारीरस्थानेऽपि प्रतिपाद्ये आदौ सर्वशरीरकारणानां भूतानामेव ज्ञानां कर्मपुरुषाणाम् / अधिष्ठानं शरीरभावाय विषयः / अत्रोचिन्ता कर्तुं युज्यत इत्याह-अथात इत्यादि / सर्वाणि पमानमाह-समुद्र इवेत्यादि / उदकभवा औदका नदीनदसरभूतानि स्थावरजङ्गमानि, महाभूतानि पृथिव्यादीनि वा; तेषां स्तडागादयः; अन्ये खौदका भावाश्चराचरा . मत्स्यपद्मादय चिन्ता हेतुखलक्षणकार्येश्चिन्तनं कुत उत्पन्नानि ? कानि चैषां खलक्षणानि ? कानि कार्याणीति चिन्तनं; सैव यस्मिन्नध्यायेऽ इत्याहुः // 3 // स्वीति मखर्थे पूर्ववच्छप्रत्ययमुत्पाद्य तल्लोपे प्रकृतिभावं च तस्मादव्यक्तान्महानुत्पद्यते तल्लिङ्ग एव / तल्लिप्रतिपाद्य सर्वभूतचिन्तेति निष्पाद्यते, सर्वभूतचिन्ता च तच्छा- |ङ्गाश्च महतस्तल्लक्षण एवाहङ्कार उत्पद्यतेस रीरं चेति पथात् कर्मधारयः ।गयी तु 'सर्वभूतचिन्तानाम त्रिविधो वैकारिकस्तैजसोभतादिरिति / तत्र वैकाशारीर' इति पठति // 1 // 2 // रिकादहकारात्तैजससहायात्तल्लक्षणान्येवैकादशेसर्वभूतानां कारणमकारणं सत्त्वरजस्तमोलक्ष |न्द्रियाण्युत्पद्यन्ते, तद्यथा-श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाणमष्टरूपमखिलस्य जगतः संभवहेतरव्यक्तं घ्राणवाग्यस्तोपस्थपायुपादमनांसीति; तत्र पूर्वाणि नाम / तदेकं बहूनां क्षेत्रज्ञानामधिष्ठानं समुद्र पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि, इतराणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, उभयात्मकं मन भूतादेरपि तैजससहायातल्लक्षइधौदकामां भावानाम् // 3 // णान्येव पञ्चतन्मात्राण्युत्पद्यन्ते-शब्दतन्मात्र, तत्रादौ हेतुचिन्तामाह-सर्वभूतानामित्यादि / एवंभूत स्पर्शतन्मात्रं, रूपतन्मात्र, रसतन्मात्रं, गन्धतन्मामव्यकं मूलप्रकृत्यपरपर्यायं सर्वभूतानां कारणमिति पिण्डाः / किंविशिष्टम् ? अकारणं; न विद्यते कारणं यस्य तदकारणम्, त्रमिति; तेषां विशेषाः-शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा, तेभ्यो भूतानि-व्योमानिलानलजलोwः; एवमेषा भविकृतिरूपं न कस्यचित् कार्यमित्यर्थः / खरूपविशेषणमाहसत्त्वरजस्खमोलक्षणं; सत्वरजस्तमःखरूपम् / पुनरपि किंभू तत्त्वचतुर्विशतिर्व्याख्याता // 4 // तमित्याह-अष्टरूपमिति / प्रकृतिभावेनैवाव्यकं महानहकारः ननु कथमेकमव्यक्तमनेकधर्मणां सर्वभूतानां कारणमित्यापञ्चतन्मात्राणीत्यष्टौ रूपाणि यस्य तत्तथा; प्रकृतित्वं चाष्टानाम- | शयाव्यकात् सर्वभूतानामुत्पत्तिक्रममाह-तस्मादित्यादि / व्यक्तादीनां सांख्येऽपि प्रतिपादितमस्ति / शिलापुत्रकन्यायेन तस्मादिति क्षेत्रज्ञाधिष्ठितादव्यक्तात् / महानिति बुद्धितत्त्वं, तत्तु रूपत्वं रूपित्वं चाव्यक्तस्य / अध्यक्तं महानहङ्कारः पञ्चभूतानीत्यर्थ सत्त्वसमुद्रेकान्निर्मलस्फटिकोपलप्रख्यं चिच्छायासंक्रान्तिप्राप्तरूपाणीत्येके; अन्ये दु धर्मज्ञानवैराग्यैश्वर्याधर्माज्ञानावैराग्यान- चैतन्यं पुरुषवन्नानात्मकमध्यवसेयविषयं निधितार्थकारणमिश्वर्याण्यटौ रूपाण्याहुः; अपरे तु मनोबुद्ध्यहकारमहाभूतान्याहुः। त्यर्थः / उत्पद्यते व्यक्तीभवति / तल्लिन एवेति सत्त्वरजस्तमःपुनरपि किंभूतम् ? अखिलस्य जगतः संभवहेतुः अभिव्यक्ति- खभाव एव / तल्लिङ्गात् सत्त्वरजस्तमःखभावात् / महत इति कारणम् / तत्र सर्वभूतानां कारणमित्यनेन कार्यकारणयोस्ता- बुद्धितत्त्वात् / तल्लक्षण एवेति सत्त्वरजस्तमःखभाव एवेत्यर्थः / 1 विष्ठानशानाय शारीरस्थानं प्रतिपाद्यते' इति पा० / / 1 स तु' इति पा०। 2 'कथमेकमेवानेकधर्मिणां' इति. 2 'अखिलस्यास्य' इति ता.। 3 अनेकेषां' इति पा० पा० / 3 'आत्मच्छायासंक्रान्तिप्राप्तचैतन्यं' इति पा० /

Page #436
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। अहङ्कारोऽभिमानव्यापारलक्षणः / तल्लिङ्गादिति विशेषणेन शुद्ध- णभूता; अव्यक्तमिति विच्छिद्य पाठः केवलहेतुभावेनाव्यक्तं सत्त्वस्वरूपान्महत्तत्त्वानाहकारस्योत्पत्तिरिति सूच्यते / तथा च | प्रकृतिरेवेति बोधनार्थम् / तन्मात्राणि चेति चकारः प्रकृतयचरकेऽप्यभिहितं-"शुद्धसत्त्वस्य या शुद्धा सत्या बुद्धिः श्चेत्यत्र संबन्धनीयः / तेन महदादयः सप्त कार्यत्वेन विकृतप्रवर्तते / यया भिनत्यतिबलं महामोहमयं तमः // सर्वभाव- योऽपि / शेषा इति एकादशेन्द्रियाणि पञ्चमहाभूतानीति षोडश खभावज्ञो यया भवति निस्पृहः / यया नोपैत्यहङ्कारं नोपास्ते विकाराः कार्याणीत्यर्थः // 6 // कारणं यया-" (च. शा. अ. 1) इत्यादि / वैकारिकादि- स्वः स्वश्चैषां विषयोऽधिभूतं; स्वयमध्यात्मम् / संज्ञास्तु पूर्वाचार्यैः संव्यवहाराय कृताः / तत्र वैकारिकः अधिदैवतम-अथ बुद्धेब्रह्मा, अहङ्कारस्येश्वर, सात्त्विकः, तैजसो राजसः, भूतादिस्तामसः / तस्य त्रिविधस्यापि मनसश्चन्द्रमाः, दिशः श्रोत्रस्य, स्वचो वायुः, सूर्यकार्यमाह-तत्रेत्यादि / तत्र सात्त्विकादहङ्काराद्राजससहायात्तमो श्चक्षुषः, रसनस्थापः, पृथिवी घ्राणस्य, वाचोऽग्निः, मात्रयाऽनुविद्धादेकादशेन्द्रियाणि; तल्लक्षणानि प्रकाशलक्षणानि, * हस्तयोरिन्द्रः, पादयोर्विष्णुः, पायोर्मित्रः, प्रजापसत्त्वस्य प्रकाशकखात् / तान्यहवारादुत्पशान्याहवारकारिकाणीति निमाणोति .. सांख्ये, वैद्यके तु भौतिकानि / पूर्वाणि पञ्च श्रोत्रादीनि बुद्धी. | अस्मिंश्चतुर्विशतिके तत्त्वराशौ प्रकाशकत्वेन बुज्यादयः न्द्रियाणि, बुद्धराश्रयत्वात् ; इतराणि वाक्प्रभृतीनि कर्मेन्द्रियाणि, प्रधानभूताः, अतस्ते यत्रस्थं प्रकाश्यं यत्र स्थिता यदनुग्रहेण कर्मण आश्रयत्वात्तेषाम् ; उभयात्मकं बुद्ध्यात्मकं कर्मात्मकं च च प्रकाशयन्ति, तत्प्रकारत्रयमधिभूतादिभेदेनाह-खः ख मनः,बुद्धीन्द्रियाणां कर्मेन्द्रियाणां च मनोऽधिष्ठितानामेव प्रवृत्तेः। इत्यादि / एषां बुद्ध्यहङ्कारश्रोत्रादिबुद्धीन्द्रियाणां वागादिकमभूतादेरिति तामसादहङ्काराद्राजससहायात् सत्त्वमात्रयाऽनुवि न्द्रियाणां मनसश्च स्वः ख आत्मीय आत्मीयो विषयोऽध्यवसेद्धात् / तल्लक्षणान्येव मोहादिलक्षणान्येव / तत्रानुद्भूतखभावानि | योऽभिमन्तव्यः खकल्पनीयादिलक्षणोऽधिभूतम् ; अधिभूतं बाधेन्द्रियाग्राह्याणि शब्दादीन्येव तन्मात्राणि, तानि च योगिभिरेव प्राह्याणि / सा मात्रा यस्मिन् तत्तन्मात्रम् / तेषामित्यादि भूतेष्वधि; भूतानि महाभूतानि प्राणिनो वा / एतेन बुद्ध्यादेरध्यव सायादिव्यापारसाध्योऽध्यसेयादिविषयो भूतेष्विति प्रतिपादितेषां तन्मात्राणाम् / विशेषा' इति अनुभवयोग्यैः सुखदुःखमोहरूपैर्धमैर्विशिष्यन्त इति विशेषाः शब्दादयः, तन्मात्राणि खविशे तम् / केचित् 'खः ख एषां विषयोऽधिभूतसंज्ञ' इति व्याख्यापाणि, यतस्तान्यनुभवयोग्यैः सुखदुःखादिभिर्विशेष्टुं न शक्यन्ते, नयन्ति / खयमित्यादि एतानि बुद्ध्यादीनि त्रयोदश स्वयमध्यासूक्ष्मत्वात् / तेभ्यः पञ्चभ्यः शब्दतन्मात्रादिभ्य एकोत्तरपरि त्मम् / आत्मन्यधि अध्यात्मम् ; आत्मशब्दोऽत्र खशरीरवचनः, वृद्ध्या व्योमादय उत्पद्यन्ते / तद्यथा-शब्दतन्मात्राच्छब्दगुणं तेन खशरीरे बुद्ध्यादिकमात्मनः परमात्मपर्यायस्य वा योग्मो विषयोऽध्यात्मम् / अन्ये तु बुद्ध्यादिकं खयमध्यात्मसंज्ञमिति व्योम, शब्दतन्मात्रसहितात् स्पर्शतन्मात्राच्छन्दस्पर्शगुणो व्याख्यानयन्ति / अधिदेवतमिति देवतानामधिकृतसमधिदैवघायुः, शब्दस्पर्शतन्मात्रसहिताद्रूपतन्मात्राच्छब्दस्पर्शरूपगुणं तेजः, शब्दस्पर्शरूपतन्मात्रसहिताद्रसतन्मात्राच्छब्दस्पर्शरूप तम् / तदेव बुद्ध्यादिषु प्रकटीकरोति-अथ बुद्धेब्रह्मेत्यादि / या या देवता विश्वरूपस्य विष्णोरवयवादुत्पन्ना सा सा तस्यावयव. रसगुणा आपः, शब्दस्पर्शरूपरसतन्मात्रसहिताद्न्धतन्मात्राच्छन्दस्पर्शरूपरसगन्धगुणा पृथिवी / पतञ्जलिमतानुसारिणश्च स्याधिदैवलमापना बोद्धव्या / अयं चाधिभूतादिभावो वेदान्तेऽपि शब्दादिभ्य एव व्योमादीनामुत्पत्तिमिच्छन्ति / शब्दादीनां वर्णितः / यथा-बुद्धिरध्यात्म, बोद्धव्यमधिभूतं, माऽधिदैव्योमादिमहाभूतगुणानां धर्मिणोऽभिन्नत्वेन पृथक्लं निरस्यन वतम् ; अहकारोऽध्यात्मम् महाव्यमधिभूत, होऽधिदेवतं; कस्योपसंहारमाह-एवमित्यादि // 4 // मनोऽध्यात्म, मन्तव्यमधिभूतं, चन्द्रोऽधिदैवतं; श्रोत्रमध्यात्म, श्रोतव्यमधिभूतं, दिशोऽधिदैवतं; खगध्यात्म, स्पर्शनीयमधितत्र बुद्धीन्द्रियाणां शब्दादयो विषयाः, कर्मे- भतं. वायुरधिदैवतं; चक्षुरध्यात्म, दृश्यमधिभूतं, सूर्योऽधिन्द्रियाणां यथासङ्ख्यं वचनादानानन्दविसर्गविहर- दैवतं; रसनाऽध्यात्म, रसनीयमधिभूतं, वरुणोऽधिदैवतं; घ्राणणानि // 5 // .मध्यात्म, घ्रातव्यमधिभूतं, भूमिरधिदैवतं; वागध्यात्म, वक्तव्यतत्रेत्यादि / विषया ग्राह्याः / वचनादानानन्दविसर्गविह- मधिभूतम् , अग्निरधिदैवतं; हस्तावध्यात्मम् , आवातव्यमधिस्णानीत्यत्र विषया इति संबध्यते; तेनोच्यते यत्तद्वचनं वक्त- भूतम्, इन्द्रोऽधिदैवतं; पादावध्यात्म, गन्तव्यमधिभूतं, विष्णुव्यमुच्यते, एवं कर्मप्रत्ययान्तवादादानमादातव्यम् , आनन्द आ- रधिदेवतं; पायुरध्यात्म, विसर्जनीयमधिभूतं, मित्रोऽधिदैवतं; नन्दनीयं, विसर्गो विसर्जितव्यं, विहरणं विहर्तव्यं स्थानम् // 5 // उपस्थोऽध्यात्मम्, आनन्दनीयमधिभूतं, प्रजापतिरधिदैवत अव्यक्तं महानहङ्कारः पञ्चतन्मात्राणि चेत्यष्टौ | मित्यादि // 7 // प्रकृतयः शेषाःषोडश विकाराः॥६॥ १'पाठात्' इति पा० / 2 'कार्यमित्यर्थः' इति पा० / उक्कायास्तत्त्वचतुर्विंशतेरुक्कमेव धर्मान्तरं क्वचित् किंचि-३ वचसोऽग्निः" इति पा०४ व्यापारस्याध्यवसेबादिविषया' निदर्शयबाह-अव्यकमित्यादि प्रकृतय इति अपरेषां कार-इति पा० /

Page #437
340 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ शारीरस्थान rammmmmmmmmmm तत्र सर्व एवाचेतन एष वर्गः, पुरुषः पञ्चविंशति- | अविद्यमानसत्त्वादिगुणाः / अबीजधर्माण इति महदादीनां तमः कार्यकारणसंयुक्तश्चेतयिता भवति / सत्यप्य- महाप्रलये प्रकृताविव तेष्वनवस्थानात् / मध्यस्थधर्माण इति चैतन्ये प्रधानस्य पुरुषकैवल्यार्थ प्रवृत्तिमपदि- प्रीत्यप्रीतिविषादायोगेनेच्छाद्वेषशून्यत्वात् / तदुक्तं सायेशन्ति, क्षीरादींश्चात्र हेतूनुदाहरन्ति // 8 // "तस्मात्तु विपर्यासात् सिद्ध साक्षिसमस्य पुरुषस्य / कैवल्यं तत्र सर्व एवेत्यादि / सर्व एवैष वर्गोऽव्यक्तादिकोऽचेतनः, माध्यस्थ्यं द्रष्टवमकर्तृभावश्च"-(सो. का. 9) इति ॥९॥कारणस्याव्यक्तस्याचेतनत्वेन तत्कार्यस्य महदादेरप्यचेतनखात् / तत्र कारणानुरूपं कार्यमिति कृत्वा सर्व एवैते पुरुषः पञ्चविंशतितमः कार्यकारणसंयुक्त इति कार्येण महदादि- विशेषाः सत्त्वरजस्तमोमया भवन्ति; तदञ्जनत्वाविकारगणेन, कारणेन मूलप्रकृत्या, संयुक्तः संयोगी / तस्य तन्मयत्वाच्च तहुणा एव पुरुषा भवन्तीत्येके कैवल्यार्थ(C) मोक्षार्थ(ों), प्रधानस्य मूलप्रकृतेः, प्रवृत्ति- भाषन्ते // 10 // मुपदिशन्त्याचार्याः / कथमचेतनः प्रवर्तत इत्याह-क्षीरादीनित्यादि / यथा क्षीरमर्श वत्सविवृद्ध्यर्थ प्रवर्तते / आदिशब्दाच | इदानीमुक्तमेव तदुपसंहरमाह-तत्रेत्यादि / कारणस्य यथैकान्ते कमनीयकामिनीसुरतमहोत्सवे तत्सुखातिशयोत्पाद प्रकृतेरनुरूपं सदृशं कार्य महदादिकम् / विशेषाः प्रकारा महनार्थमज्ञं रेतः प्रवर्तते, तद्वदित्यर्थः // 8 // दादिकाः / संयुक्तस्य पञ्चविंशतितमस्य पुरुषस्यापि सत्त्वादि गुणवं दर्शयन्नाह-तदजनलादित्यादि / तेषां सत्त्वरजस्तमअत ऊर्ध्वं प्रकृतिपुरुषयोः साधर्म्यवैधये सामजनं लक्षणं व्यक्तिर्वा येषु ते तदानाः पुरुषाः; सत्त्वादिव्याख्यास्यामः / तद्यथा-उभावप्यनादी, उभाव लक्षणा इत्यर्थः, तेषां भावस्तत्त्वं, तस्मात् / तदेव कुत इत्याहप्यनन्ती, उभावप्यलिङ्गो, उभावपि नित्यौ, उभाव तन्मयखादिति ।-सत्त्वादिमयत्वात् / सत्त्वादिमयत्वं पुनः प्यनपरौ, उभौ च सर्वगताविति; एका तु प्रकृतिर पुरुषाणां सत्त्वादिरूपे महदादौ प्रतिबिम्बनात्; यथा-तडाचेतना त्रिगुणा बीजधर्मिणी प्रसवधर्मिण्यमध्यस्थ गोदके प्रतिबिम्बितो विधुस्तडागोदकप्रकम्पनेन प्रकम्पात्मकः धर्मिणी चेति, बहवस्तु पुरुषाश्चेतनावन्तोऽगुणा कथ्यते, एवं सत्त्वादिरूपे महदादौ प्रतिबिम्बिताः पुरुषाः अबीजधर्माणोऽप्रसवधर्माणो मध्यस्थधर्माणश्चे सत्त्वादिमया इव भवन्ति, न तु वास्तवं सत्त्वादिमयत्वं; तादति // 9 // शाच्च तन्मयत्वात्तल्लक्षणत्वेन तद्गुणाः सुखिनो दुःखिनो मूढाश्च अत इत्यादि / प्रकृतिरव्यक्तं, पुरुष आत्मा / साधर्म्य पुरुषा भवन्ति / गयी तु तैः सत्त्वादिभिरजनं व्यक्तिर्यस्य समानो धर्मः, वैधयं विसदृशो धर्मः, ते व्याख्यास्यामः कथ महदादेतत्तदअनं, तदस्यास्तीति मत्वर्थीयोऽकारप्रत्यय इति; यिष्यामः / उभावप्यलिङ्गाविति न विद्यते लिहं ययोस्ता तत्संबन्धात् पुरुषस्य सत्त्वादिभिरेवाजनं महदादीनां; कुत पलिझौ। नित्याविति उभावपि लयं कचिदपि न गच्छत | इत्याह-तन्मयत्वात् ; सत्त्वादिप्रकृतिकारणवात् / तेषां तदइत्यर्थः / न विद्यतेऽपरो याभ्यां तावनपरौ, यतस्तावेव प्रकृति जनवं च निर्विकारस्याफि विकारिवस्तुसंयोगात् ; यथा सन्ध्यापुरुषौ महदादिभ्यः परौ / सर्वगतौ सर्व व्याप्य स्थितौ / साध | रागिरविकरनिकरसंयोगादरुणगगनतलोपलम्भ इति / पूर्वोक्तस्य Hमुक्खा वैधर्नामाह-एकेत्यादि / तयोर्मध्ये एका प्रकृतिर सर्वस्याप्येकीयमतलं दर्शयबाह-इलेके इत्यादि // 10 // व्यकापरपर्याया। सा च त्रिगुणा सत्त्वरजस्तमोगुणा / सत्त्वरजस्तमसां गुणानां साम्यावस्थायां स्थिता सर्वेषां महदादिविका वैद्यके तुराणां बीजभावनावस्थिता बीजधर्मिणीत्युच्यते; गयी तु संहारे | सभावमीश्वरं कालं यहच्छां नियति तथा // भूतेन्द्रियतन्मात्राहकारमहदादीनामाधारभूतेति बीजधर्मिणी / परिणामं च मन्यन्ते प्रकृतिं पृथुदर्शिनः // 11 // 'सैव सिसूक्षुणा विभुना पुरुषेण साधं क्षोभमागम्य साम्याव- / खमतं दर्शयबाह-वैद्यके खित्यादि / अत्रैके खभाववास्थातः प्रच्युता महदहारादिक्रमेण चराचरस्य जगतः प्रसवि-दिनः खभावं सर्पस्य प्रकृति कारणमूचुः; तथाहि-"कः त्रीति प्रसवधर्मिणीत्युच्यते / अमध्यस्थधर्मिणीति सत्त्वादिगुण-कण्टकानां प्रकरोति तेक्षण्यं, चित्र विचित्रं मृगपक्षिणां च / राशितया सुखादिरूपत्वात् , सुखी हि सुखमभिलिप्सम् दुःखी माधुर्यमिक्षौ, कटुतां मरीचे, खभावतः सर्वमिदं प्रवृत्तम्-" दुःखं विद्विषन् अमध्यस्थो भवति; प्रकृतिश्च सत्त्वादिरूपा, इति / ईश्वर एवोर्वीपर्वततर्वादेर्जन्तूनां खर्गमरकादेश्च कारणमिततोऽमध्यस्था / बहव इति युगपन्मरणासंभवादनेके पुरुषाः, त्यन्ये / उक्तं च-"अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मनः सुखदुः'पुर'शब्देन महदादिकृतं सूक्ष्मं लिजशरीरमुच्यते, तच योगि- खयोः / ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग नरकमेव वा" इति। काल नामेव दृश्यं, तत्र पुरि शेते इति पुरुषः / अगुणा इति | एव जगतः सृष्टिस्थितिप्रलयनिमित्तमिति कालकारणिका उक्तं च ज्योतिःशास्त्रविदा श्रीपतिना-"प्रभवविरतिमध्यज्ञान१तत्र' इति कचित्पुस्तके न पठ्यते। 1 'पुरुषकैवल्यार्था' | वनध्या नितान्तं विदितपरमतत्त्वा यत्र ते योगिनोऽपि / इति पा०। क्षीरमचेतनं' इति पा०। ४'भावण्यपरौ' इति पा०। 5 'तावपरौ' इति पा०। 1 विकारिवत्संयोगात्' इति पा० /

Page #438
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। तमहमिह निमित्तं विश्वजन्मात्ययानामनुमितमभिवन्दे भग्रहै: "खभावमीश्वरं कालम्" इत्यादिवाक्येन विपुलदर्शिभिः कालमीशम्-" इति / यो यतो भवति तत्तन्निमित्तमिति यादृ- खभावादीनां भिन्नमेव प्रकृतिलं प्रतिपादितं, तत्तथाखरूपेण च्छिकाः; यथा-तृणारणिनिमित्तो वहिरिति / पूर्वजन्मार्जितो तेषामवभासनात् / परमार्थतस्तु गुणत्रयात्मिका प्रकृतिरेव धर्माधौं नियतिः, सैव सर्वस्य कारणमिति नियतिवादिनः / कारणम् / यतः खभावादयश्चत्वारः प्रकृतिपरिणामस्य धर्मविप्रधानमेव महदहङ्कारादिरूपतया परिणतं सर्वस्य निमित्तमिति | शेषतया प्रकृतावेवान्तर्भवन्ति / तथाहि-खभावस्तावत् परिणामवादिनः / एतत् सर्वमत्रानुमतं, सर्ववेदपारिषदलादा- सत्त्वरजस्तमसा तद्विकाराणां पृथिव्यादिमहाभूतानां च परिणायुर्वेदस्य / सुश्रुताचार्येणापि खभावादिभेदभिन्नायाः षड्विधाया | मस्य तादृशो विशेष इति प्रकृतिपरिणामादन्यो न भवति अपि प्रकृतेरुदाहरणान्यभिहितानि / तत्र खभावस्य तावत् | नियतेरपि पूर्वकृतसदसत्कर्मरूपाया रजोगुणपरिणामलक्षणत्वेन कारणत्वमाह-"अङ्गप्रत्यङ्गनिर्वृत्तिः खभावादेव जायते" न प्रकृतेरन्यवं; कालोऽपि चन्द्रार्कादिगतिक्रियालक्षणः, तत्र (शा. अ. 3); पुनश्च "सन्निवेशः शरीराणां दन्तानां पतनो-च महाभूतानां परिणामविशेषाच्छीतोष्णादयो भवन्ति, तदुक्तंद्भवौ / तलेष्वसंभवो यश्च रोम्णामेतत् स्वभावतः-" (शा. “महाभूतविशेषांस्तु शीतोष्णद्वयमेदतः / काल इत्यध्यवस्यन्ति अ. 2) इति; पुनश्चोक्त-"धातुषु क्षीयमाणेषु वर्धते द्वाविमौ | न्यायमार्गानुसारिणः"-इति, क्रियात्वेन रजोगुणपरिणामखान्मसदा / स्वभावं प्रकृतिं कृत्वा नखकेशाविति स्थितिः” (शा. | हाभूतपरिणामविशेषलाच न कालस्य प्रकृतेरन्यत्वम् ; ईश्वरश्च अ. 4) इति; पुनरप्याह-"निद्राहेतुस्तमः सत्त्वं बोधने | पञ्चविंशतितमः पुरुषः प्रकृतेः क्षोभकतया कारणत्वेनोदाहृत हेतुरुच्यते / खभाव एव वा हेतुर्गरीयानपि कर्त्यते-" | एव; यदृच्छा च कादाचित्कखाद्भूतपरिणामविशेषानान्या / (शा. अ. 4) इति; अन्यत्राप्युक्तं-"खभावाल्लघवो मुद्रास्तथा | | किंचास्मिञ् शाने प्रकृतिपरिणामात्मकं विश्वं पठ्यते / तथाहिलाबकपिजलाः / खभावाद्गुरवो माषा वराहमहिषादयः"- | "सात्त्विकं कायलक्षणं, राजसं कायलक्षणं" (शा. अ. 4) तथा (च. सू. अ. 27) इति / ईश्वरोऽपि वहिरूपो जीवितादेः | 'सत्त्वबहुलमाकाशं' इत्यादि / गयी खन्यथा ब्याख्याति; यथाकारणत्वेनोदाहृतः; तथाहि-"जाठरो भगवानग्निरीश्वरोऽन्नस्य | वैद्यके तु बिपुलदर्शिनः स्वभावादीनां षण्णां प्रकृतिले प्रतिपादपाचकः / सोक्षम्यादसानाददानो विवेक्तुं नैव शक्यते॥" (सू. यन्ति, ते च खभावादयः समुचयेन जगदुत्पत्तो कारणभूताः अ. 35); "अग्निमूलं बलं पुंसां बलमूलं हि जीवितम"-तत्रापि प्रकृतिपरिणाम स्योपादानकारणखं, खभावारीमा च इति / कालस्तु शीतोष्णलक्षणः; उक्तं च-"महाभूत-पश्चानो निमित्तकारणलमिति // 1 // विशेषांस्तु शीतोष्णद्वयमेदतः / काल इत्यध्यवस्यन्ति न्याय. पातु शाताष्णद्वयमदतः / काल इत्यध्यवस्थान्त न्याय. तन्मयाम्येव भतानि ताणाम्येवयादिशेत॥ मार्गानुसारिणः-" इति; अयं च ऋतुचर्याध्याये दोषाणां तैश्च तलक्षणः कृत्स्रो भूतग्रामो व्यजन्यत // 12 // संचयप्रकोपोपशमद्वारेण हेतुरुक्तः / यदृच्छा पुनरलक्षित | तस्योपयोगोऽभिहितचिकित्सां प्रति सर्वदा // आकस्मिकपदार्थाविर्भावः, उक्तं च “यदृच्छया चोपगतानि भूतेभ्यो हि परं यस्मानास्ति चिन्ता चिकित्सिते 13 पाकं पाकक्रमेणोपचरेद्विधिज्ञः"-(वि. अ. 18) इत्यादि / यतोऽभिहितं-"तत्संभवद्रव्यसमूहो भूतादिनियतिरत्रापि धर्माधर्मों, तद्धेतुलमाह-"ब्रह्मस्त्रीसज्जनवधपर- | रुक्तः" (सू० अ०१) भौतिकानि चेन्द्रियाण्यायुर्वेद खहरणादिभिः। कर्ममिः पापरोगस प्राहुः कुष्ठस्य संभवम् // " | पर्यन्ते, तबेन्द्रियार्थाः // 14 // (नि. अ. 5); "कर्मजा व्यापयः केचित्"-(उ.तं. __एकीयमतेन कारणानुकलं बात करनववं म.४०) इति चोकम् / परिणामस्य हेतुलमाह-"जाठरामेछु कार्यस्य प्रविषाव समतेऽपि कारणमयलं प्रतिपादयवाहसंयोगाचदुदेति रसान्तरम् / रसानो परिणामान्ते स विपाक तन्मयानीत्यादि / तन्मयानीति अवकाशचलोष्णवखरखमीइति स्मृतः // " (वा. सू. अ. 1) इति; "ता एवोषध्यः वाविधर्मविशेषाकान्तप्रकृतिपरिणाममयानि; भूतान्याकाशादीनि; कालपरिणामात् परिणतवीर्या बलवत्यो हेमन्ते भवन्त्यापश्च" सगुणान्येवेति सत्त्वरजस्तमोगुणान्येवेत्यर्थः, सत्त्वबहुलमाकाश(सू. अ.), "सम्यक् परिणतस्याहारस्य सारो रसः" (सू. मित्याधुकलात् / गयी तु ततो जातानि भूतानि इति अ. 14), "एवं बालानामपि वयःपरिणामाच्छुक्रप्रादुर्भावो | पठिला व्याख्याति-ततः स्वभावादेः, निमित्तकारणखात् भवति"-(सू. भ. 14) इति / इत्थमेताः षद्प्रकृतयो प्रकृतिपरिणामाचोपादानकारणानि भूतान्याकाशादीनि तणांनि वैद्यकानुगता दर्शिताः / ननु, खभावादयः षट् पदार्थाः प्रकृते कारणगुणानि / तैश्वेत्यादि / तैराकाशादिभिर्भूतैः, तल्लक्षणो रष्टरूपायाः पर्यायाः स्युरथवाऽन्यार्थाभिधायित्वेन भिन्नार्थाः ? भूतलक्षणः, कृस्नः समस्खः, भूतप्रामः स्थावरजामात्मकः, तत्र भिमार्थत्वेऽपि विकल्पद्वयं; किमेतैः खभावादिभिर्मिनाथैः व्यजन्यत विविधो जनितः / भूतानां पृथिव्यादीनां पुनर्लक्षणं किंचित् खभावेन किंचिदीश्वरेणेत्येवंप्रकारेण मिलिखा जगदार स्थिरगुरुकठिनलमित्यादि, तल्लक्षणश्च स्थावरजङ्गमात्मको भूतभ्यते ? उतैते खभावादयः पृथक् पृथगेव विश्वजननसमर्थाः ? | प्रामः / तस्य पश्चमहाभूतारब्धस्स भूतप्रामस्य परस्परोपकार्योइत्यनेकधा विकल्पमुत्पाय जेज्झटाचार्येणेश्वरं विहाय स्वभा. पादयः प्रकृवरष्टरूपायाः पर्यायस्वेनाभिहिताः / यत्तु वैयके 1 ततो मातानि' इति ता० /

Page #439
342 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ शारीरस्थान wwwmomwwwwwmananwrwarma rAAAAmravarwww.rrmanawarwwwwwwwarmnnairmanwrwww.rrmwar पकारकत्वेन व्यवस्थितस्य, उपयोगः प्रयोजनम् , अभिहितः पातेष्वभिव्यज्यन्ते, यतोऽभिहितं-'पञ्चमहाभूतकथितः, चिकित्सा प्रति रोगापनयनं लक्षीकृत्य, सर्वदा नित्यगे शरीरिसमवायः पुरुषः' (सू० अ०१) इति; स आवस्थिके च काले / कुतः ? यस्मात्तेभ्यः पञ्चमहाभूतारब्धः एष कर्मपुरुषश्चिकित्साधिकृतः॥ 16 // भूतग्राम्येभ्यः परं चिकित्सिते चिन्ता नास्ति / तदुक्तमाद्येऽ. अपरमपि साङ्यादिभ्यो भेदमायुर्वेदस्यात्मनि दर्शयन्नाहध्याये, “तत्रास्मिन् पश्चमहाभूतशरीरिसमवायः पुरुष इत्यु-न चेत्यादि / किं तवायुर्वेदशास्त्रेष्वसर्वगताः पुरुषा उपदिश्यन्ते तास्मन् क्रिया, साऽधिष्ठान, कस्मात् / लोकद्वविध्यात्, | सत्त्वोपाधिवशात् ; सांख्यादिषु पुनः सर्वगता एव क्षेत्रज्ञा उपलाका राह द्विावधः-स्थावरा जङ्गमञ्च, तस्मिन् पुरुषः प्रधान, दिश्यन्ते / एवमायुर्वेदपुरुषस्य प्रदेशवर्तिनोऽपि नित्यवं तस्योपकरणमन्यत्"-(सू. अ. 1) इति / तेन पञ्चमहाभू स्यादित्याह-नित्याश्च; 'उपदिश्यन्ते' इति शेषः / नित्यत्वं च तारब्धस्यैव भूतग्रामस्य चिकित्सोपकरणत्वम् / अतो भूतेभ्यः कथमित्याह-असर्वगतेष्वित्यादि / हेतूनिति सदकारणवन्नित्यपरं यदव्यक्तादि तत्र चिन्ताऽपि नास्ति / अयमेवार्थोऽन्यत्रापि मित्यादीन् / तथाहि-सन्नात्मा, सुखादिलिङ्गोपलम्भात् ; अविषनिर्दिष्ट इति दर्शयन्नाह-यत इत्यादि / एतत्सूत्रं बीजाध्याये योऽकारणश्च, अतो नित्यः / तथाहि भोजः-"शुभाशुभाभ्यां व्याख्यातम् , अत्रापि किंचिच्छिष्यबोधार्थ व्याख्यायते | कर्मभ्यां प्रेरणान्मनसो गतेः / देहाद्देहान्तरं याति क्रिमिवच्छायतस्तस्य पुरुषस्य संभवद्रव्याणि शुक्रशोणितादीनि तेषां समूहः | श्वतोऽव्ययः॥ नित्य इत्युच्यते सद्भिः सन्नकारणवान् यतः"संयोगविशेषः, कथंभूतः ? भूतादिः भूतं पृथिव्यादिकमादिमूल इति / तदेवोपसंहरनाह-आयुर्वेदेत्यादि / असर्वगतत्वेऽपि कारणं यस्य स तथा / न परं पुरुषसंभवद्रव्यस्य भूतादित्वाभि सर्वयोनिगमनं निर्दिशन्नाह-तिर्यगित्यादि / तत्र बहुशः संसधानाद्भतेभ्यः परं चिन्ता नास्ति, किंत्वेतस्मादपीत्याशयाह | रणे तिर्यग्योनीनां प्रकृष्टत्वम् , अतस्तेषां प्रागुपादानं; ततो भौतिकानि चेत्यादि / इन्द्रियाणि श्रवणस्पर्शनरसनघ्राणानि मनुष्यनिर्देशः, देवास्तु कदाचित् क्वचित् संभवन्तीति पश्चाभौतिकानि / तथा चोक्तं पञ्चभूतात्मकत्वेऽपि-"खं श्रोत्रे निर्दिष्टाः / तत्र प्रायेणाधर्मनिमित्तं तिर्यग्योनयः, धर्मा. स्पर्शने वायुदर्शने तेज उत्कटम् / सलिलं रसने भूमिणे धर्मनिमित्तं मनुष्याः, धर्मनिमित्तं देवाः / ननु, कथमप्रत्यक्षा तज्ज्ञैर्निरूपितम्" इति / इन्द्रियाणामाः शब्दस्पर्शरूपरस अप्यात्मानोऽभ्युपगम्यन्त इत्याह-त एतेऽनुमानग्राह्या इति / गन्धाः, ते चायुर्वेदशास्त्रे तथा भौतिका इत्यर्थः / उक्तं च सुखदुःखाद्युपलब्धिरूपेण लिङ्गेनाव्यभिचारिणैते आत्मान उप"शब्दो वैहायसः, स्पर्शो वायवीयः प्रकीर्तितः / रूपमामेय | लब्धारोऽनुमातव्याः / प्रत्यक्षप्रमाणेनापि क्षेत्रज्ञाः कथं म माप्योऽत्र रसो, गन्धस्तु पार्थिवः" इति // 12-14 // . | गृह्यन्ते ? इत्याह-परमसूक्ष्मा इति ।-परमसूक्ष्मा हि परमा. " भवति चात्र णव इव सन्तोऽपि ते प्रत्यक्षेण नैवोपलभ्यन्ते / चेतनावन्त इन्द्रियेणेन्द्रियार्थे तु स्वं खं गृह्णाति मानवः // इति नित्यं चेतनायुक्ताः / शाश्वता इति नित्याः / कथं तर्हि नियतं तुल्ययोनित्वान्नान्येनान्यमिति स्थितिः॥१५॥ | जायन्त इत्युच्यत इत्याह-लोहितरेतसोरित्यादि / आत्मानः - इन्द्रियाणामिन्द्रियार्थानां च पाचभौतिकत्वेऽपि यस्य भूतस्य परमसूक्ष्माः पञ्चभूतात्मकयोः शुक्रशोणितयोः सन्निपातेषु संयोपत्र यत्रेन्द्रिये आधिक्यं तेन तेनेन्द्रियेण तस्य तस्यैव गुणाः गेष्वभिव्यज्यन्ते / एष एव च सूक्ष्मपुरुषाणां पञ्चमहाभूतानां शब्दादयो गृह्यन्त इति दर्शयितमाह-इन्द्रियेणेत्यादि / इन्द्रि-च संयोगो वैद्यके षड्धातुकः पुरुषः परिभाषितः / कुतः परिरोण नसटिना रूपाटिकमात्मीयमात्मीय मानव सपाट भाषित इत्याशयाद्याध्यायोक्तं वाक्यं दर्शयति-यत इत्यादि / था तेजसं चलजसमेव रुपमा पनि प्रतिस्य चिकित्सोपयोगितां निदर्शयन्नाह स इत्यादि / कर्मपुरुष पार्थिवमेव गन्धमादत्ते, एवं शेषेष्वपि बोद्धव्यम् / नियतमा- | इति कमफलभागल्यथः। तन चिाकात्सतकर्मफलमप्यवानातीस्मीयमेव कुत इत्याह-तुल्ययोनित्वादिति; एकभूतहेतुत्वात्,त्युक्तं भवति // 16 // भूतं हि खयोनिमेवाभिधावति जलमिव जलम् / तमेव स्पष्टी- तस्य सुखदुःखे इच्छाद्वेषौ प्रयत्नः प्राणापानावुकुर्वनाह-नान्येनान्यमिति // 15 // न्मेषनिमेषौ बुद्धिर्मनःसङ्कल्पो विचारणा स्मृतिर्विनचायुर्वेदशास्त्रेषुपदिश्यन्ते सर्वगताः क्षेत्रज्ञा शानमध्यवसायो विषयोपलब्धिश्च गुणाः // 17 // नित्याश्च; असर्वगतेषु च क्षेत्रक्षेषु नित्यपुरुषख्याप- इदानीं तस्यैव कर्मपुरुषस्य शरीरात्मनोः संयोगकारकेण कान् हेतूनुदाहरन्ति; आयुर्वेदशास्त्रेष्वसर्वगताः मनसा संयोगे ये गुणा उत्पद्यन्ते तानाह-तस्येत्यादि / तत्र क्षेत्रमा नित्याश्च, तिर्यग्योनिमानुषदेवेषु संचरन्ति सुखं खभावतोऽनुकूलवेदनीयं दुःखं खभावतः प्रतिकूलवेदनीधर्माधर्मनिमित्तं त एतेऽनुमानग्राह्याः परम-यम् ; इच्छा अभिलाषः, द्वेषोऽप्रीतिलक्षणः; प्रयत्नः कार्यारम्मे सूक्ष्माश्चेतनावन्तः शाश्वता लोहितरेतेसो सन्नि- उत्साहः प्राणो वायुर्वक्त्रसंचारी, अपानः पक्वाशयस्थितिरधो १'आयुर्वेदशास्वसिद्धान्तेष्वसर्वगताः' इति पा०। २'शुक्रा- तवयोः' इति ता.। 1 अनुमन्तव्याः' इति पा० / 2 'कर्मफलभोगीत्यर्थ: इति पा०।

Page #440
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। 343 यमनशीलः; उन्मेषनिमेषी चक्षुषोरुन्मीलननिमीलने; बुद्धिर्निश्च- पार्थिवास्तु-गन्धो गन्धेन्द्रियं सर्वमूर्तसमूहो गुरु. यात्मिका; मनः संशयात्मकं, तस्य सङ्कल्पो मनसः कर्म; विचा- ता चेति // 19 // रणा पुनरूहापोहाभ्यां वस्तुविमर्शः; स्मृतिः पूर्वानुभूतस्यार्थस्य / महाभूतगुणानिर्दिशन्नाह-आन्तरिक्षा इत्यादि / आन्तस्मरणं; विज्ञानं शिल्पशास्त्रादिबोधः; अध्यवसायो बुद्धापारः; रिक्षा आकाशभूतगुणाः / शब्देन्द्रियं श्रवणेन्द्रियम् / विविक्तता विषयाणां शब्दादीनामुपलब्धिरवगतिर्विषयोपलब्धिः। गयी तु शारीराणां भावानां सिरानायवस्थिपेशीप्रभृतीनां जातिव्यक्तिभ्यां सुखं प्रीतिः, दुःखमप्रीतिः, इच्छा सुखहेतुरभिलाषः, द्वेषो मिथः पृथक्वं; गयी तु 'विविक्तता' इत्यस्य स्थाने 'विरिक्तता' दुःखहेतुर्मनःप्रतीघातः, प्रयत्नो मनःप्रवृत्तिकर उत्साहः, मनः इति पठति व्याख्यानयति च-विरिक्तता शारीराणां भावानां सङ्कल्पात्मकलक्षणं, तस्य संकल्पो विषयेषु दोषगुणकल्पनं; रिक्तता / वायव्या इत्यादि / स्पर्शेन्द्रियं वक् / सर्वचेष्टासमूहो शेषं समम् / एते कर्मपुरुषस्य पोडश गुणाः / अत एव 'कला' नमनोन्नमनादिसर्वक्रियासमूहः, कायवाड्यनःक्रियासमूह इत्यन्ये। इत्युच्यन्ते // 17 // स्पन्दनं चलनम् / तैजसास्त्वित्यादि / रूपं लावण्यम् / रूपेन्द्रियं . सात्त्विकास्तु-आनृशंस्यं संविभागरुचिता ति. चक्षुः / वर्णो गौरादिः / सन्ताप औष्ण्यम् / भ्राजिष्णुता तिक्षा सत्यं धर्म आस्तिक्यं शानं बुद्धिर्मेधा स्मृति- दीप्तता / पक्तिः अग्निकृताऽऽहारपरिणतिः / अमर्षः क्रोधः / धृतिरनभिषनश्चराजसास्तु-दुःखबहुलताऽटन- तेक्ष्ण्यम् आशुक्रिया / शौर्य विक्रान्तता / आप्यास्वित्यादि / शीलताऽधृतिरहङ्कार आनृतिकत्वमकारुण्यं दम्भो | सर्वदवसमूहः दोषधातुमलेषु द्वतिमद्रव्यनिवर्हः / पार्थिवास्तिसानो हर्षः कामः क्रोधश्च: तामसास्तु-विषादित्वं / त्यादि / सर्वमूर्तसमूह दोषधातुमलेषु यः कश्चित् काठिन्यनास्तिक्यमधर्मशीलता बुद्धनिरोधोऽज्ञानं दुर्मेध- | निवहः // 19 // स्त्वमकर्मशीलता निद्रालुत्वं चेति // 18 // तत्र सत्त्वबहुलमाकाश, रजोबहुलो वायुः, सत्त्व पुरुषगुणानभिधाय शेषान् सत्त्वादियुक्तस्य मनसो गुणानिर्दि- रजोबहुलोऽग्निः, सत्त्वतमोबहुला आपः, तमोबहुला शन्नाह-सात्त्विका इत्यादि / आनृशंस्यम् अकरकर्मकारित्वम्।। पृथिवीति // 20 // संविभागरुचिता संविभज्य भोक्तुमभिलाषुकता / तितिक्षा क्षमा। अथाकाशादिभूतानां सत्त्वादिगुणमयलं दशेयन्नाह-तत्रे. सत्यं भूतहितं तथ्यं वचो वा / धर्मः कायवाङ्मनोभिः मुचरितम्। त्यादि / सत्त्वबहुलमाकाशं प्रकाशकलात्, रजोबहुलो वायुश्चअस्ति धर्ममोक्षपरलोकादिकमिति बुद्ध्या चरतीत्यास्तिकः, तद्भाव | लत्वात् , सत्त्वरजोबहुलोऽमिः प्रकाशकवाञ्चललाच, सत्त्वतमोआस्तिक्यम् / ज्ञानम् आत्मज्ञानम् / बुद्धिः तत्कालविषया। बहुला आपः खच्छलात् प्रकाशकलाद्गुरुखादावरणलाच, तमो• मेधा ग्रन्थावधारणशक्तिः / धृतिर्मनसो नियमात्मिका बुद्धिः। | बहुला पृथिवी अत्यन्तावरकलात् // 20 // पूर्वानुभूतस्यार्थस्य स्मरणं स्मृतिः / फलनिरपेक्षया बुद्ध्या श्लोको चात्र भवतःश्रेयःकर्मकरणमनभिषङ्गः / राजसास्वित्यादि / अधृतिर्मन- | अन्योऽन्यानुप्रविष्टानि सर्वाण्येतानि निर्दिशेत् // सोऽधीरता / आऋतिकलं मिथ्यावचनशीलता; गयी तु खे खे दब्येत सर्वेषां व्यकं लमणमिण्यते॥२१॥ 'आवृत्तिकलं' इति पठित्वा मनसः शीलतेत्याह / अकारुण्यं निर्दयत्वम् / दम्भः कुहकवृत्तिता / मान आत्मन्युत्कर्षबुद्धिः। अन्योऽन्येत्यादि / तत्र शब्दगुणमाकाशं मारते प्रविष्टं शब्दअहङ्कारादयः पूर्व व्याख्याताः। गयी तु 'अटनशीलता' इत्यत्र स्पर्शगुणवान्मारुतस्य; आकाशमारुती तेजसि प्रविष्टौ, शब्द'ताडनशीलता' इति पठति, 'मान' इत्यत्र 'मद' इति पठति / स्पर्शरूपगुणवात्तेजसः; आकाशमरुत्तेजोसि तोयद्रव्ये प्रविष्यानि, तामसास्वित्यादि / विषादोऽस्यास्तीति विषादी, तद्भावो विषादिवं शब्दस्पर्शरूपरसगुणवात्तोयस्य; आकाशमरुत्तेजस्खोयानि पृथिमूढता / अधर्मे शीलं स्वभावो यस्य तद्भावोऽधर्मशीलत्वम् / त्यामनुप्रविष्टानि, शब्दस्पर्शरूपरसगन्धगुणत्वात् पृथिव्याः। एवं व्योमानिलानलजलोवीणां परस्परमनुप्रवेशकानुप्रवेश्यत्वेनाव स्थितानामन्योन्यानुप्रविष्टलमुक्तम् / अन्ये पुनरन्योऽन्यानुप्रविआन्तरिक्षा:-शब्दाशब्देन्द्रियं सर्वच्छिद्रसमूहो टलमन्यथा व्याचक्षते-तत्राकाशेऽपि भूमिरणुरूपेणावस्थिता, विविक्तता च; वायव्यास्तु-स्पर्शः स्पर्शन्द्रियं | सूक्ष्मरूपतोयतेजोऽनुगतमारुतस्य संचरणादाकाशे पवनदहनतोसर्वचेष्टासमूहः सर्वशरीरस्पन्दनं लघुता च; यान्यपि बोद्धव्यानि / तथा वायावप्याकाशं व्यवस्थितं व्यापकतेजसास्तु-रूप रूपेन्द्रिय वर्णः सन्तापो भ्राजित्वात्, "अनुष्णशीतस्पर्शोऽयं द्रव्यज्ञैर्वायुरिष्यते / दाहकृतेजसा ष्णुता पक्तिरमषेस्तक्ष्ण्य शीये च; आप्यास्तु-रसो युक्तः शीतवृतू सोमसंश्रयात्" इत्युक्तवाद्वायौ तेजोऽम्बनी रसनेन्द्रियं सवेंद्रवसमूहा गुरुता शेत्य स्नेहा रेतश्च; अपि तिष्ठतः, भूरप्यणुना विशेषेण मारुते तिष्ठति / तथा तेजो 1 'दुःखहेतोर्मनःप्रत्यानयनम्' इति पा०।२ 'एते' इति पान १'शारीराणां भावाना' इति हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 3 'शीतलता' 'खलता' इति च पा०। 4 'अधर्मः' इति पा० / 2 द्रव्यसमूहः' इति पा० /

Page #441
311 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [ शारीरस्थान occoom द्रव्येऽप्याकाशं व्यवस्थितं व्यापकत्वात्, पवनोऽपि प्रेरणा- सा च शुद्धिर्वातादिदुष्टशुक्रस्येति वातादिभिः पृथक्समुत्मकत्वात् ; तेजोद्रव्ये पानीयमप्यनुमीयते कार्यकारणोरैक्यात्, दितैर्दुष्टशुक्रतामाह-वातेत्यादि / एवंभूतरेतसः पुरुषा गर्भोत्पत्ती कारणं तोयं कार्य च तेजः, अभ्योऽमिरित्युक्तलात् ; भूमिरपि न क्षमा भवन्तीति पिण्डार्थः // 3 // धूमादिरूपेण तेजसि व्यवस्थिता / अथ तोयद्रव्येऽप्याकाशं व्यव- तेषु वातवर्णवेदनं वातेन, पित्तवर्णवेदनं पित्तेन, स्थितं, व्यापकलात्; वायुरपि तोये व्यवस्थितः, तरबुद्धदादि-श्लेष्मवर्णवेदनं श्लेष्मणा, कुणपगन्ध्यनल्पं च रक्तेन, कारणत्वात् ; वहिरपि तोये व्यवस्थितः, तत एवोत्पन्नखात्, अस्थिभूतं श्लेष्मवाताभ्यां, पूतिपूयनिभं पित्तश्लेउक्तं च-“अन्योऽनिर्ब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोहमुत्थितम् / एषां मभ्यां, क्षीणं प्रागुक्तं पित्तमारुताभ्यां, मूत्रपुरीष. सर्वत्रगं तेजः खासु योनिषु शाम्यति" इति भूमिरपि तोयेऽ- |गन्धि सन्निपातेनेति / तेषु कुणपग्रन्थिपूतिपूयक्षीशुरूपेणावस्थिता / तथा पृथिव्यामप्याकाशपवनदहनतोयानि णरेतसः कृच्छ्रसाध्याः, मूत्रपुरीषरेतसस्त्वसाध्या स्थितान्येव, भूमिप्रविभागीये पञ्चविधाया भूमेः प्रोकत्वात् / इत्थ- इति // 4 // माकाशादिभूतानामन्योन्यानुप्रविष्टलमाहुः / व्यक्तेन तु लक्षणेन तेष्वित्यादि / तेषु वातादिषु दुष्टेषु मध्ये वातेन यच्छुकं पार्थिवादिव्यपदेशं दर्शयन्नाह-खे खे इत्यादि / खे खे खकीये | दूषितं तद्वातवर्णवेदनं भवति / तत्र वातवर्णा अरुणकृष्णादयः; खकीये द्रव्ये, सर्वेषामाकाशादीनां, व्यकं लक्षणमिति आकाश यद्यप्यव्यक्तस्य वायोर्वर्णासंभवः, तथाऽपि वातदुष्टे दूष्येऽरुणद्रव्ये तल्लक्षणं व्यक्तमित्यादि बोद्धव्यम् // 21 // कृष्णौ वातेन वर्णौ भवत इत्यदोषः / वातवेदनास्तोदमेदाअष्टौ प्रकृतयः प्रोक्ता विकाराः षोडशैव तु // दयः; ननु, कथमेकस्माद्वायोरनेकवेदनाविशेषास्तोदादयः? क्षेत्रज्ञश्च समासेन खतन्त्रपरतन्त्रयोः // 22 // सत्यं, बहुकारणप्रकोपात्तस्यैति / गन्धस्तु वायो स्त्येव / पित्तेन इति सुश्रुतसंहितायां शारीरस्थाने सर्वभतचि. यच्छुकं दूषितं तत् पित्तवर्णवेदनं भवति; पित्तवर्णाः न्ताशारीरं नाम प्रथमोऽध्यायः॥१॥ पीतनीलादयः, पित्तवेदना ओषचोषादयः; पित्तदुष्टे शुक्रेऽनु, तोऽपि गन्धः कुणपे पूतिपूयाभे च वक्ष्यमाणो द्रष्टव्यः / अष्टावित्यादि / अष्टौ प्रकृतयः-अव्यक्तं महानहङ्कारः पञ्च श्लेष्मणा यच्छुकं दूषितं तत् श्लेष्मवर्णवेदनं भवति श्लेष्मवर्णः तन्मात्राणीत्यष्टौ / विकाराः षोडशैवेति श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्रा शुकः, श्लेष्मवेदनाः कण्ड्वादयः, गन्धस्त्वनुक्तोऽपि विस्रो णवाग्यस्तोपस्थपायुपादमनासीत्येवमेकादशेन्द्रियाणि, आका द्रष्टव्यः / रक्तेन यच्छुकं दूषितं तत् कुणपगन्ध्यनल्पं च भवति, शपवनदहनतोयभूमय इति पञ्चभूतानीत्येवं षोडश विकाराः / चकाराच्छोणितवर्ण पित्तवेदनं च; कुणपं शवस्तस्येव गन्धोऽक्षेत्रं स्थूलसूक्ष्मदेहं जानातीति क्षेत्रज्ञः पुरुषः / समासेन संक्षे. | स्येति कुणपगन्धि; अनल्पं बहुलम् ; अत्र रक्तेनेति व्यपदेशो पेण / एवं पञ्चविंशतितत्त्वान्युक्तानि / खतन्त्रे शल्यतन्त्रे, घृततैलदग्धवत् , (अग्निदग्धघृततैलाभ्यां दग्धं द्रव्यं घृततैलदपरतत्रे शालाक्यतन्त्रे साये च // 22 // ग्धमित्युच्यते न लग्निना दग्धमिति, तथाऽत्रापि वातादिदूषिइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत | तरक्तेन दुष्टं रक्तदूषितमिति व्यपदेशः,) यतो रक्तस्यापि दोषा व्याख्यायां शारीरस्थाने प्रथमोऽध्यायः // 1 // एव दूषयितारः / श्लेष्मवाताभ्यां यच्छुकं दूषितं तद्वन्धिभूत ग्रन्थिसदृशं ग्रन्थिलं भवतीत्यर्थः / पित्तश्लेष्मभ्यां यदृषितं द्वितीयोऽध्यायः। तत् शटितपूयसदृशं भवति / क्षीणं पित्तमारुताभ्यां भवति. अथातः शुक्रशोणितशुद्धिशारीरं व्याख्या तस्य लक्षणं प्राग्दोषधातुमलक्षयवृद्धि विज्ञानीये (सू. अ. 15) उक्तम् / अन्थ्यादयस्तु ये द्विदोषजास्ते द्विदोषवर्णवेदना स्यामः॥१॥ बोद्धव्याः। सन्निपातेन यच्छुकं दूषितं तन्मूत्रपुरीषगन्धि भवति। यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ तेषां कृच्छ्रसाध्यासाध्यमेदं दर्शयन्नाह-तेष्वित्यादि / तेषु मध्ये सर्वभूतचिन्ताशारीरे 'शुक्रशोणितयोः सनिपातेवभिव्य- कणपादयश्चत्वारः कृच्छसाध्याः, मूत्रपुरीषगन्धिरन्तिमोऽज्यन्ते' (शा. अ. 1) इति यदुक्तं तत्र शुक्रशोणितयोः शुद्ध- साध्यः, शेषा अर्थत एव साध्याः // 4 // योरेव सभिपातेषु क्षेत्रज्ञा अभिव्यज्यन्तेऽतस्तयोः शुद्धिं प्रति आर्तवमपि त्रिभिदोषैःशोणि पादयितुकामः प्राह-अथात इत्यादि / शोणितशब्दोऽत्रात दाऽत्रात- | समस्तैश्चोपसृष्टमबीजं भवति, तदपि दोषवर्णवशोणिते वर्तते, शुद्धिर्दुष्टदोषासंपर्कता // 1 // 2 // | वेदनादिभिर्विक्षेयम् / तेषु कुणपप्रन्थिपूतिपूर्यवात-पित्त-श्लेष्म-कुणैप-ग्रन्थि पूतिपूय-क्षीण-मू-क्षीणमूत्रपुरीषप्रकाशमसाध्यं,साध्यमन्यश्चेति // 5 // अपुरीषरेतसः प्रजोत्पादने न समर्था भवन्ति // 3 // 1 'तोदनभेदनादयः' इति पा० / 2 'श्वेतः' इति पा० / 1 'स्वतत्रपरतत्रतः' इति पा०। 2 'शुकशोणितशुद्धि नाम 3 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तकेषु नोपलभ्यते / 4 ०ग्रन्थिपूय" शारीरं' इति पा० / 3 'कुणपगन्धि' इति पा०। | इति पा०।

Page #442
wwwwwwww अध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता। 345 wwwwww - इदानीं शुक्रविषयं प्रतिपाद्य, आर्तवशोणितविषयमपि प्रति- | नैति साध्यवं" इति वचनात् / सर्वेषां कुणपादीनां सामान्य पादयितुमाह-आर्तवमित्यादि / आर्तवमपि यदा पृथग्दोषः | चिकित्सितमाह-निग्धमित्यादि ॥६-१०॥शोणितचतुर्थैर्द्वन्द्वैः समस्तैश्चोपसंसृष्टं तदाऽवीजं भवतीत्यर्थ- स्फटिकाभं द्रवं स्निग्धं मधुरं मधुगन्धि च // 11 // पिण्डः / तस्य विज्ञानोपायं दशेयन्नाह-तदपीत्यादि / तद-आमिति केनि द्रनिभं तथा॥ पीति आर्तवमपि / दोषवर्णवेदनाभिः शुक्रदोषे व्याख्याताभिः / इदानीमदुष्टशुक्रस्य लक्षणमाह-स्फटिकेत्यादि / इदानीतेषां साध्यासाध्यमेदं दर्शयन्नाह तेष्वित्यादि / मूत्रपुरीषप्रका- मेकीयमतभाह-केचिदित्यादि // ११॥शमिति गन्धवर्णादिभिर्मूत्रपुरीषतुल्यम् / साध्यमन्यच्चेति एकैक विधिमुत्तरवस्त्यन्तं कुर्यादाविशुद्धये // 12 // दोषजनितत्रयम् / शुक्रतिवदोषा याप्या न भवन्ति, व्याधि | स्त्रीणां स्नेहादियुक्तानां चतसृष्वार्तवार्तिषु // खभावात् // 5 // कुर्यात्कल्कान पिचूंश्चापि पथ्यान्याचमनानि च 13 भवन्ति चात्र ग्रन्थिभूते पिबेत् पाठां ज्यूषणं वृक्षकाणि च // तेष्वाद्याञ् शुक्रदोषांस्त्रीन् स्नेहखेदादिभिर्जयेत्॥ दुर्गन्धिपूयसङ्काशे मजतुल्ये तथाऽऽर्तवे // 14 // क्रियाविशेषैर्मतिमांस्तथा चोत्तरबस्तिभिः // 6 // पिवेद्भद्रश्रियः क्वार्थ चन्दनक्काथमेव च // पाययेत नरं सर्पिर्भिषक् कुणपरेतसि // शुक्रदोषहराणां च यथास्वमवचारणम् // 15 // घातकीपुष्पखदिरदाडिमार्जुनसाधितम् // 7 // | योगानां शुद्धिकरणं शेषास्वप्यार्तवार्तिषु // पाययेदथवा सर्पिः शालसारादिसाधितम् // | अन्नं शालियवं मद्यं हितं मांसं च पित्तलम् // 16 // ग्रन्थिभूते शंटीसिद्धं पालाशे वाऽपि भस्मनि // 8 // उत्तरबस्त्यन्तम् उत्तरवस्त्यवसानं; तत्र यथादोषं वमनादि, उत्तरबस्तिः पुनः सर्वेष्वेव, वातादिहरक्वाथस्नेहाभ्यां नैरूहिकः प्रागुक्तं वक्ष्यते यश्च तत् कार्य क्षीणरेतसि // 9 // स्नेहिकश्च / आर्तवग्रहणादेव स्त्रीग्रहणे लब्धे पुनः स्त्रीग्रहणं विट्रप्रमे पारयेत् सिद्ध चित्रकोशीरहिङ्गुभिः॥ | समत्वागतयौवनप्रापणार्थम् / चतसृष्विति वातपित्तश्लेष्मशोसिग्धं वान्तं विरिक्तं च निरूढमनुवासितम्॥१०॥ णितकृतासु / गयी तु, चतसृष्वित्यत्र चतुर्थी शोणितप्रकृतिभूयोजयेच्छुक्रदोषात सम्यगुत्तरयस्तिना॥ तविस्रगन्धिशोणितार्तवाति मन्यते, तस्या एव साध्यखात्; _ न तु कुणपगन्ध्यार्तवाति, तस्यासाध्यत्वात् / कल्कादयस्तु इदानीं शुक्रदोषाणां चिकित्सामाह-भवन्तीत्यादि / तेषु योनिव्यापत्सु कथिता वातादिदोषहरद्रव्यकृताः / आचमनं योनिशुक्रदोषेषु मध्ये, आद्यांत्रीञ् शुक्रदोषान् नेहखेदादिभिः प्रक्षालनोदकं, तदपि वातादिदोषहरद्रव्यकृतम् / ग्रन्थीत्यादि / * क्रियाविशेषैर्जयेदिति संबन्धः / आदिग्रहणाद्वमनविरेचननि दुर्गन्धिपूयसवाशे पूतिगन्धिपूयोपमे कफपित्तदुष्टे इत्यर्थः। रूहानुवासनोत्तरबस्तयो यथादोषं शमनानि चावगन्तव्यानि / मज्जतुल्ये त्रिदोषमलिने / तथाशब्दार्गन्धे इत्यत्रापि योजनीयं, पुनरुत्तरबस्तिकथनं क्रियासु प्राधान्यसूचनार्थम् / पाययेतेत्यादि / धातक्यादेः कल्ककषायाभ्यां साधितम् / सालसारादि तेन मूत्रपुरीषगन्धिनीति गम्यते। गयी खत्र "दुर्गन्धे कुणपगसाधितमित्यत्रापि कल्ककषायाभ्यामेव / प्रन्थीत्यादि / शटी धिनि, पूयसङ्काशे पूतिपूयोपमे, मज्जतुल्ये त्रिदोषमलिने" इति व्याख्याति / क्षीणं च प्रागुक्तमित्यग्रे सूचयिष्यति / अत्र कुणसिद्धमिति शख्याः कल्ककषायाभ्यां सिद्धम् / पालाशे वेत्यादि पादीनां पञ्चानामसाध्यानामपि दुर्गन्धापनयनाथं चिकित्सितपलाशभस्माकं षड्भिः सलिलाढकैः कथितं पादशेषं सप्त प्रतिपादनं न तु सर्वथा सिद्ध्यर्थ, तेषामसाध्यत्वात् / भद्रकृलः परिवतमाढकशेष प्रस्थघृतपाकाय प्रयोज्यम् / परूषकव श्रियं श्रीचन्दनं, चन्दनं रकचन्दनं; गयी तु भद्रश्रियं श्वेतचटादिभ्यामित्यादि / परूषकवटादिभ्यामिति परूषकादिन्यग्रोधा न्दनं, चन्दनं गोशीर्षाच्यं चन्दनवरं नतु रक्तचन्दनं, तस्य हि दिगणाभ्यामित्यर्थः / प्रागुक्तमित्यादि / -प्रागुक्तं खयोनिवर्धनं गन्धापहरणशकेरभावात् / वातादिदुष्टार्तवार्तिष्वन्यामपि चिकिद्रव्यम् / वक्ष्यते यच्चेति यच्च क्षीणबलीयेऽध्याये वाजीकरणे सामतिदेशेन निर्दिशबाह-शुक्रदोषहराणामित्यादि / शुक्रदो(चि. अ. 26) वक्ष्यते / विडिल्यादि / विदप्रमे मूत्रपुरीष | षहराणां स्नेहस्खेदादिपूर्वाणां, यथावं यथादोषम् / योगानां प्रकाशे रेतसि / विग्रहणेमात्र पुरीषं मूत्रं च गृह्यते, मल रसायनवाजीकरणमूत्रदोषप्रतिषेधोक्तानाम् / शेषासु वातायेकेमूत्रमात्रवाचकलाद्विदशब्दस्य / सपिरित्यत्राप्यनुवर्तनीयम् / / कदोषजनिताखार्तवार्तिषु / शुद्धिकरणमवचारणं कार्यमिति विष्मूत्राभेऽसाध्येऽपि दुःखकारिविद्गग्धापनयनार्थ चित्रका संबन्धः / अशेषार्तवदुधीनां पथ्यमाह-अचमित्यादि / अर्थ दिभिः कल्कीकृतैघृतं पेयं न तु सर्वथा सिद्ध्यर्थ, "असाध्यो / भोजनार्थम् // 12-16 // - 1 'ऽश्ममित्सिद्धं' इति पा० / 2 'तु पिबेत्' इति पा० / / १'दुर्गन्धे पूयसकाशे' इति पा० / 2 'भद्रश्रियं' इति पाय। 3 भस्यागे 'स्नेहादिश्च क्रमः कार्यः षट्खेतान विजानता' इत्यधिक 3 'दोषाणां' इति पा०। 4 'योनिप्रक्षालनं' इति पा। पाठः कचिदुपलभ्यते। 5 'पूयोपमे' इति पा०।

Page #443
346 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ शारीरस्थान raamromamarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrammarrrrrrrrrrrowwwmummerशशासृमतिमं यत्तु यद्वा लाक्षारसोपमम् // प्रवर्तमानं न दृश्यते, न तु सर्वथा क्षयं याति / अम्लं काजिक, तदातवं प्रशंसन्ति यद्वासो न विरञ्जयेत् // 17 // मूत्रं गोमूत्रम् / उदश्वित् अर्धोदकं तक्रम् / शुक्तं चक्रम् / ___ अदुष्टार्तवस्य लक्षणमाह-शशासगित्यादि / यदार्तवं वासः पुनरुक्तिशङ्कां निरस्यन्नाह-क्षीणमित्यादि / यद्यपि प्राग्दोषयो धातुमलक्षयवृद्धिविज्ञानीये क्षीणलक्षणं सचिकित्सितमभिहितं, कुर्यात् तत् प्रशंसन्ति, 'गर्भजननाय' इति शेषः // 17 // तथाऽप्यत्रोपादानान्नष्टरकवन्नष्टार्तवविधानं कर्तव्यम् / रक्त मार्तवरक्तम् // 21-23 // तदेवातिप्रसङ्गेन प्रवृत्तमनृतावपि // असग्दरं विजानीयादतोऽन्यदक्तलक्षणात् // 18 // एवमदुष्टशुक्रः शुद्धातवा च // 24 // असृग्दरो भवेत् सर्वः साङ्गमर्दः सवेदनः॥ प्रकरणप्रयोजनमुपसंहरनाह-एवमित्यादि / एवं पूर्वोक्तेन तस्यातिवृत्तौ दौर्बल्यं भ्रमो मूर्छा तमस्तृषा // 19 // प्रकारेण, अदुष्टशुक्रः पुरुषः, शुद्धार्तवा च स्त्री, 'भवति' इत्यदाहः प्रलापः पाण्डुत्वं तन्द्रा रोगाश्च वातजात्राध्याहारः // 24 // तरुण्या हितसेविन्यास्तमल्पोपद्रवं भिषक॥२०॥ | ऋतौ प्रथमदिवसात् प्रभृति ब्रह्मचारिणी दिवारक्तपित्तविधानेन यथावत् समुपाचरेत् // स्वप्नाञ्जनाश्रुपातस्त्रानानुलेपनाभ्यङ्गनखच्छेदनप्रतस्यैवातिप्रवृत्तस्यासृग्दरत्वं, तत्र च दोषदुष्टिलक्षणमाह- धावनहसनकथनातिशब्दश्रवणावलेखनानिलायातदेवातिप्रस नेत्यादि / तदेव आर्तवमेव, न तु रक्तपित्तम् / सान् परिहरेत् / किं कारणं? दिवा खपन्त्याः वापऋतावतिप्रसङ्गेनेति अतिप्राचुर्येण दीर्घकालानुबन्धेन वा (च), शीला, अञ्जनादन्धः, रोदनाद्विकृतदृष्टिः, स्नानानुप्रवृत्तं सतम् / न परमृतावेवेत्याह-अनृतावपीति ।-अनृ- लेपनाहुःखशीलः, तैलाभ्यङ्गात् कुष्ठी, नखापकर्ततावल्पमप्यदीर्घकालमपि प्रवृत्तमसृग्दरं विजानीयात् / किंखरूपं नात् कुनखी, प्रधावनाच्चञ्चलः, हसनाच्छयावदतदित्याह-अत इत्यादि / अत एतस्मात् शशासृक्प्रतिम- न्तोष्ठतालुजिह्वः, प्रलापी चातिकथनात्, अतिशमित्यादिवाक्यप्रतिपादिताद्रतलक्षणात्, अन्यत् अन्यादृक्लक्षणं ब्दश्रवणादधिरः, अवलेखनात् खलतिः, मारुताया'फेनिलं शीघ्रमच्छम्' (सू.अ.१४ ) इत्यादिवाक्येन शोणित- ससेवनादुन्मत्तो गर्भो भवतीत्येवमेतान् परिहरेत् / वर्णनीये यादशमभिहितं तादृशमित्यर्थः / दोषानुबन्धकृतं लक्षण-दर्भसंस्तरशायिनी करतलशरावपर्णान्यतमभोमतिदेशेन निर्दिश्य व्याधिखभावकृतं सामान्य लक्षणमाह- जिनीं हविष्यं,व्यहंच भतुःसंरक्षेत् / ततःशुद्धस्त्राअसृगित्यादि / अङ्गमी वेदनाविशेषः / सवेदनः सशूलः / तां चतुर्थेऽहन्यहतवासासमलङ्कतां कृतमङ्गलस्व. तस्याति तस्य लक्षणमाह-तस्येत्यादि / अतिवृत्तौ अतिप्रवृत्ता- स्तिवाचनां भर्तारं दर्शयेत् / तत् कस्य हेतोः? // 25 // वित्यर्थः / तमोऽन्धकारदर्शनं, श्वासो वा / प्रलापोऽसंबद्ध-पर्व पश्येतस्माता यादृशं नरमङ्गना॥ भाषणम् / तन्द्रा निद्राभेदः / वातजा रोगा आक्षेपकादयः / / | तादृशं जनयेत् पुत्रं भर्तारं दर्शयेदतः // 26 // यस्या यद्रूपं यादृशेन प्रकारेणोपचरणीयं तदाह-तरुण्या | ततो विधानं पुत्रीयमुपाध्यायः समाचरेत् // इत्यादि / तरुण्याः षोडशवर्षप्राप्तायाः, हितसे विन्याः पथ्याशिन्याः / कर्मान्ते च क्रम ोतमारमेत विचक्षणः // 27 // // 18-20 // ततोऽपराढे पुमान् मासं ब्रह्मचारी सर्पिःस्निग्धः दोषैरावृतमार्गत्वादातवं नश्यति स्त्रियाः // 21 // सर्पिःक्षीराभ्यां शाल्योदनं भुक्त्वा मासं ब्रह्मचातत्र मत्स्यकुलत्थाम्लतिलमाषसुरा हिताः॥ रिणी तैलस्निग्धां तैलमाषोत्तसहारा नारीमपेयापाने मूत्रमुदश्विञ्च दधि शुक्कं च भोजने // 22 // द्रात्री सामभिरमिविश्वास्य; विकल्प्यैवं चतुर्थी क्षीणं प्रागीरितं रक्तं सलक्षणचिकित्सितम् // षष्ठ्यामष्टम्यां दशम्यां द्वादश्यां चोपेर्यादिति पुत्रतथाऽप्यत्र विधातव्यं विधानं नष्टरक्तवत् // 23 // कामः // 28 // अतिप्रवृत्तिलक्षणामार्तवस्य विकृति निर्दिश्याप्रवृत्तिलक्षणां | एषत्तरोत्तरं विद्यादायुरारोग्यमेव च // सचिकित्सितां निर्दिशन्नाह-दोषैरित्यादि / अत्र दोषाः कफो प्रजासौभाग्यमैश्वर्यं बलं च दिवसेषु वै // 29 // वायुर्वातकफी च; न तु पित्तं, पित्तवृद्धौ तस्यातिप्रवृत्तिवृद्ध्यो- अतः परं पञ्चम्यां सप्तम्यां नवम्यामेकादश्यांव रुक्कलात्, कुलत्थादिवातकफहद्रव्यावचारणाच / नश्यतीति | स्त्रीकामः त्रयोदशीप्रभृतयो निन्द्याः // 30 // - 1 'यद्वाऽप्सु न विरज्यते' इति ता.। 2 'विजानीयादुक्त- १"दुःशीलः' इति ता. / 2 'प्रलेपनात्' इति पा० / लक्षणलक्षितम्' इति पा० / 'विजानीयाद्रक्तलक्षणलक्षितम्' इति | 3 'अनाहतवस्त्रवासिनी' इति ता.। 4 'अभिप्राश्य' इति ता.। वा.। 3 'अतिप्रवृत्ती' इति ता.। 4 'मदस्तृषा' इति ता.। 5 'आश्वास्य' इति पा०। 6 दतः परं मासादुपेयात, लब्धगर्भा 5 'मांस इति ता. 'अथाप्यत्र' इति पा०। नैव च' इति ता.

Page #444
अध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता / 347 नितीये retCETTE पपणा पाया ऋतौ पुत्रीयमाचारं निर्दिशन्नाह-ऋतावित्यादि / ऋतु- तत्र प्रथमे दिवसे ऋतुमत्यां मैथुनगमनमनाकाले प्रथमदिवसं मर्यादीकृत्य नारी ब्रह्मचारिणी स्यात् / ऋतु- युष्यं पुंसां भवति, यश्च तत्राधीयते गर्भः स प्रसवदर्शनात् पूर्व मासं ब्रह्मचर्यस्य वक्ष्यमाणस्य विशिष्टप्रजोत्पादनं मानो विमुच्यते; द्वितीयेऽप्येवं सूतिकागृहे वा; प्रयोजनम् / अस्मिंश्च ऋतुदर्शने दिनत्रयं ब्रह्मचर्यस्य खयमेवाचार्योऽग्रे प्रयोजनं कथयिष्यति / दिवास्वप्नादींश्च परिहरेत् / संपूर्णाङ्गो दीर्घायुश्च भवति / म च प्रवर्तमाने रक्ते अतिकथनं बहुभाषणम् / अवलेखनं कङ्कतिकादिना केशसंमार्ज बीजं प्रविष्टं गुणकरं भवति, यथा नद्यां प्रतिस्रोतः नम् / आयासः कष्टम् / किं कारणमित्यादि / उन्मत्तो वातलः। प्राविद्रव्यं प्रक्षिप्त प्रतिनिधर्ततेनो गच्छति तद्वदेपरिहार्यमुक्खा भर्तारं प्रति नार्याः करणीयं निर्दिशन्नाह तद्रष्टव्यम् / तस्मानियमवतीं त्रिरात्रं परिहरेत् / दभेत्यादि / हविष्यं सघृतशाल्योदनादि क्षीरसंस्कृतं, यवानमि अतः परं मासादुपेयात् // 31 // येके / भर्तुः संरक्षेत् 'वैद्य' इति शेषः, तस्मै दर्शनमपि न दापयेदित्यर्थः / तत इत्यादि / शुद्धा जीर्णशोणितापगमेन, I . / तत्रेत्यादि / तत्रेति प्रथमदिवसे / निमुच्यते 'प्राणैः' इति अनन्तरं स्नाता; तदुक्तं-"नवे ऋतौ च संजाते विगते जीर्ण शेषः। द्वितीये इत्यादि / एवमिति पूर्वोक्तं भवतीत्यर्थः / सूतिशोणिते / नारी भवति संशुद्धा पुंसा संसृज्यते तदा"-इति / कागृहे वा दशदिवसाभ्यन्तरं वा गर्भः प्राणैर्विमुच्यत इत्यर्थः / दर्शयेदित्यत्र 'वैद्य' इति शेषः / तत् कस्य हेतोरित्यत्र न च प्रवर्तमाने इत्यादि / प्रतिस्रोतः धारासंमुखमित्यर्थीः / तच्छब्दः संबोधने, तेनाहो कस्य हेतोः / अन्ये तु 'अत्रापि' प्लाविद्रव्यं प्रतरणशीलं वस्तु / प्रतिनिवर्तते व्याघुटति / गयी इति प्रश्नार्थ पठन्ति / तत्रापि प्रश्ने / पूर्वमित्यादि / पुत्रेभ्यो हितं तु 'तत्र प्रथमदिवसे' इत्यादि 'तस्मानियमवतीं त्रिरात्रं परिहरेत्' पुत्रीयमिति / गयी.तु "तत्राचार्यों ब्राह्मणप्रयुक्तोऽनुपहतश्वेत इति यावदन्थमप्रेतनेऽध्याये 'ऋतुस्तु द्वादशरात्रं भवति दृष्टावस्त्रेण संवीतश्चार्षभे चर्मण्युपविष्टो, राजन्यप्रयुक्तो वैयाघ्र आन तवः' इत्यस्याने पठति / अतः परमित्यादि / मासादिति डुहे वा, वैश्यप्रयुक्तो रोरवे, शूद्रप्रयुक्तो बास्ते वा, चतुर्हस्तं 'ऊर्ध्वम्' इति शेषः / अर्वाग्गमनं तु गर्भद्वारविघटनेन स्थितमपि स्थण्डिलमुपलिप्योल्लिख्य दभैरास्तीर्य वेणुयूपं दक्षिणेन ब्रह्माणं गर्भ च्यावयति / केचित्तु 'अतः परं मासादुपेयात्' इत्यत्र 'परतख पुष्पदर्शनेनागर्भलाभनिश्चय एव, लब्धगर्भा तु नैव' व्यवस्थाप्य शुक्लकुसुमगन्धबलिभिरभ्याग्निं प्रणीय संस्कृत्य पालाशीभिः समिद्भिरग्निमुपसमाधाय मन्त्रोदकपूर्णपात्रममेरो इति पठन्ति, 'उपेयात्' इत्यध्याहृत्य च व्याख्यानयन्ति // 31 // स्थापयिला पुत्रजन्माशास्याज्यं जुहुयान्महाव्याहृतिभिः, योषिच्च | लब्धगर्भायाश्चतेष्वहःसु लक्ष्मणावटशुसहदे. पुत्रार्थिनी सह भर्ता पश्चिमतोऽग्नेः ऋखिजो दक्षिणतः समु-वाविश्वदेवानामन्यतमां क्षीरेणाभिषुत्य श्रीश्चतरो पविशेत् , ततोऽस्या ब्राह्मणः प्रजापतिमुद्दिश्य यथाभिलषित- वा बिन्दून् दद्यादक्षिणे नासापुटे पुत्रकामायै,न संपादनाय मनसा योनौ काम्यामिष्टिं निर्वपेत्, अनयोर्विष्णु-च तानिष्ठीवेत् // 32 // योनि कल्पयतु खष्टा रूपाणि निविशालति; ततः स्थाली लब्धगर्भाया इत्यादि / लक्ष्मणालक्षणं तु-"पुत्रकाकारपाकमभिधार्य त्रिर्जुहुयात् , यथाम्नायं चोपमन्त्रितमुदपात्रमस्मै रकाल्पबिन्दुभिान्छितच्छदा / लक्ष्मणा पुत्रजननी बस्तग. दद्यात् , सर्वानुदकार्थान् कुरुष्वेति; ततः समाप्ते कर्मणि पूर्व | पूर्व धाकृतिर्भवेत्-"इति / तां च शरतकाले पुष्पफलोपेतां दृष्ट्वा दक्षिणं पादमभिहनन्ती प्रदक्षिणमनिमुपक्रमेत् , ततः परिक्रम्य | शनिदिने सन्ध्यायां तस्याश्चतुर्भागेषु खदिरकीलकालिखायापरे. ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयित्वा सह भो भाज्यशेष प्राश्नीयात् . धुहस्तमूलपुष्योंग गते दिवाकरे मन्त्रवद्गृहीला समानवर्णपूर्व पुमान् , जघन्यं त्री, न चोच्छिष्टमवशेषयेदिति पुत्रीयवि वत्साया गोः क्षीरेण यथाविधि नस्यं दद्यात् / वटशुङ्गो वटधानम्" इति / कर्मान्ते पुत्रीयविधानान्ते, एतं क्रमं वक्ष्यमा 1 क्रम वक्ष्यमा- रोहः / सहदेवा बलामेदः पीतपुष्पा 'काङ्कही' इति लोके / णम् / तमेव क्रमं वक्तुमाह-ततोऽपराह्ने इत्यादि / पुंसो विश्वदेवा गाङ्गेरुकी 'गुडशर्करा' इति लोके, अन्ये सितकुसुमा मासब्रह्मचारित्वेन स्त्रिया अपि ब्रह्मचारित्वे लब्धे मासं ब्रह्मचा बलामाहुः / अंभिषुत्य पेषयिला / न च तान् निष्ठीवेत् नः रिणीमिति यदुक्तं तन्मनःसङ्कल्पमात्रस्यापि निरासार्थम् / तैल थुत् कुर्यात् / चकारादलब्धगर्भायाः पूर्वमेव लक्ष्मणादीनांनस्यदान माषोत्तराहारा तैलमाषप्रधानाहाराम् / उपेयात् गच्छेत् / सामा सहस्राभिहुतं गर्भग्रहणाय पश्चाद्वाम्यधर्मसेवनमिति / तदुक्तं न्यापत्यजननकालमृतुसंज्ञं निर्दिश्यापत्य विशेषजननसमर्थकालमु तन्त्रान्तरे-"पूर्वमौषधं सहस्राभिहुतं कृत्वा माल्यदेशे गोः दिशनाह-विकल्प्यैवमित्यादि / एषु दिवसेषूत्तरोत्तरमायुरित्या क्षीरेण पेषयिला तस्मात् त्रीन् बिन्दून दक्षिणे नासापुटे दद्यात् , दिकं विद्यादित्येवं विकल्प्य विचार्य चतुर्थ्यादिषु रात्रिषु नारी न निष्ठीवेत्तान् कण्ठप्राप्तान , सा पञ्चदिनानि पयसोदनमश्नीमुपेयात् / अतः परं पञ्चम्यां सप्तम्यां नवम्यामेकादश्यां च | यात्, तदूर्ध्व प्राम्यधर्मसेवनम्" इति / लब्धगर्भायाश्च स्त्रीकामः, उपेयादित्यत्रापि संबध्यते // 25-30 // 1 'दर्शयन्नाह' इति पा० / 2 'तनौ' इति पा० / 3 'वाने' १:विपद्यते' इति ता.। 1 अस्याग्रे 'वामे दुहितृकामायै इति पा०। ४'ततश्चाज्येन' इति प्रा०। इत्यधिकं पठ्यते कचित्पुस्तके। 3 'सर्वमेव इति पा०।

Page #445
348 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान womadaraswayamawwwAARUNAINA लक्ष्मणादिनस्यदानं गर्भस्थापनार्थ, स्थितगर्भायाश्च मासत्रयाल्पा- भवन्ति चात्रन्तरे पुत्रापत्यजननार्थ नस्यदानमिति // 32 // घृतपिण्डो यथैवाग्निमाश्रितः प्रविलीयते // ध्रुवं चतुर्णा सान्निध्याद्र्भः स्याद्विधिपूर्वकम् // विसर्पत्यार्तवं नार्यास्तथा पुंसां समागमे // 36 // ऋतुक्षेत्राम्बुबीजानां सामन्यादरो यथा // 33 // ननु, पुराणमार्तवमुपचयाद्दिनत्रयं सुखा खयमेव विनिवृत्तं, नात्रैकमेव शुक्रशोणितं गर्भजननं किं तर्हि सामग्र्येवेति दर्श | नूतनं वल्पं स्त्यानीभूतमिव प्रवर्तितुमक्षम, तत् कथमार्तव संचारो येन तत्संसृष्टं शुक्र गर्भजननसमर्थ भवतीत्याशयाहयन्नाह-ध्रुवमित्यादि / यथा-ऋतुक्षेत्राम्बुबीजानां सामग्या घृतेत्यादि / पुंसां समागमे इन्द्रियद्वयसंघर्षजेनोष्मणा विलीनदनुपघातादकरो जायते, एवं ध्रुवं निश्चितं चतुर्णामृखादीनां मार्तवं विसर्पति / तच विसर्पितं शुक्रोपगतं गर्भाशयमनुप्राप्त नैकद्वित्रिसंख्यानां विधिपूर्वकं सान्निध्याद्यथोक्तसंयोगाद्गर्भो जीवोपगतं गर्भसंभवहेतुर्भवति / आर्तवमृतुकालजं शोणितं, जायते / ऋतुरङ्गनाया रजःसमयः,क्षेत्रं गर्भाशयः, अम्बु पुनरा शुक्रमप्यासा पुंसां समागमे क्षरति, न तु तद्गर्भोपयोगीति हारपाकजो व्यापी रसधातुः, बीजं स्त्रीपुंसयोरार्तवशुके // 33 // ततक्षरणप्रतिपादनं न युक्तम् / तथाच वृद्धवाग्भट:एवं जाता रूपवन्तः सत्त्ववन्तश्चिरायुषः॥ “योषितोऽपि स्रवन्त्येव शुक्रं पुंसां समागमे / तन्न गर्भस्य भवन्त्य॒णस्य मोक्तारः सत्पुत्राः पुत्रिणे हिताः॥३४॥ किंचित्तु करोतीति न चिन्त्यते"-(अ. सं. शा. अ. 1) / विधिपूर्वकस्य गर्भस्य फलं दर्शयन्नाह-एवमित्यादि / रूप- इति // 36 // मत्रावयवसन्निवेशो लोचनसुखप्रदः / सत्त्ववन्तो रजस्तमोभ्या- बीजेऽन्तर्वायुना भिन्ने द्वौ जीवौ कुक्षिमागतौ // मनभिभूताः / ऋणस्य मोक्तार इति पितॄणामृणत्रयमोक्षण- | यमावित्यभिधीयेते धर्मेतरपुरःसरौं // 37 // शीलाः / सत्पुत्रा इति साधवः पुत्राः // 34 // ___ गर्भद्वयोत्पत्तिहेतुमाह-बीजे इत्यादि / धर्मेतरपुरःसरौ तत्र सेजोधातुर्वर्णानां प्रभवः, स यदा गर्भोत्प- धर्माधर्मपुरोगामिनौ / गयी तु, धर्मेतरोऽधर्मः, तत्पुरःसरौ त्तावब्धातुप्रायो भवति तदा गर्भ गौरं करोति, अधर्मपुरोगामिनौ; न तु धर्माधर्मपुरःसरौ; यतः श्रुतिस्मृतिष्व- . पृथिवीधातुप्रायः कृष्णं, पृथिव्याकाशधातुप्रायः धर्मादेव यमोत्पत्तिरिष्टा; अत एव तदुत्पत्तौ प्रायश्चित्तमप्युपकृष्णश्याम, तोयाकाशधातुप्रायो गौरश्यामम् / | दिष्टमिति व्याख्याति // 37 // / 'यारग्वणेमाहारमुपसेवते गांभणी ताहग्वणेप्रसवा पित्रोरत्यल्पबीजत्वादासेक्यः पुरुषो भवेत्॥ भवति' इत्येके भाषम्ते / तत्र दृष्टिभागमप्रतिपन्नं स शुक्रं प्राश्य लभते ध्वजोच्छायमसंशयम् // 38 // तेजो जात्यम्धं करोति, तदेव रक्तानुगतं रक्ताक्ष, पित्रोरित्यादि / पित्रोः पितृमात्रोरत्यल्पबीजवादासेक्यः पित्तानुगतं पिङ्गाक्षं, श्लेष्मानुगतं शुक्लाक्ष, वाता- पुरुषो भवेत् आसेक्यो नाम पुरुषो जायते / स शुक्रं प्राश्येति नुगतं विकृताक्षमिति // 35 // स पुरुषोऽन्यपुरुषानिजमुखेन व्यवायं कारयित्वा ततः सिकं एवंविधपूर्वजन्मानां रूपवत्त्वमुक्ला, रूपं च तैजसवर्णा- शुक्र प्राश्य आखाद्य ध्वजोच्छायं लिङ्गोत्थानं लभते; आसेक्यदिप्रभाखरखमतो वर्णसंभवहेतुं दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / तेजो- | नामाऽयं षण्ढो मुखयोन्यपरपर्यायः // 38 // धातुः तेजोभूतम् / वर्णानां प्रभवः कारणम् / स तेजोधातुः। तोता गर्भोत्पत्तौ गर्भाधानकाले, यदा अब्धातुप्रायो भवति आप्य- स योनिशेफसोर्गन्धमाघ्राय लभते बलम् // 39 // धातुबहुलो भवतीत्यर्थः / एकीयमतमाह-यादृगित्यादि / तेजोधातुरूपवर्णप्रसङ्गेनैतन्मयावधितान विकल्या जात्यात यः पूतियोनावित्यादि / योनिशेफसोगेन्धमाघ्राय सिडिया: पिजशुक्लविकृताक्षाणां संभवं दर्शयन्नाह-तत्र दृष्टीत्यादि / अयं सौगन्धिकनामा षण्ढो नासायोन्यपरपर्यायः // 39 // चतुर्थे मासि कस्यचित् पूर्वकर्मवशादृष्टिभागं चक्षुरिन्द्रियाधिष्ठा- स्खे गुदेऽब्रह्मचर्याद्यः स्त्रीषु पुंवत् प्रवर्तते // नम्, अप्रतिपन्नमप्राप्त तेजो, जात्यन्धं जन्मान्धं करोति // 35 // | कुम्भीकः स तु विज्ञयः | खे गुदे इत्यादि / यः पुरुषः खे गुदे खकीयपायौ, अब्रह्म१ 'महासवा' इति पा०। 2 'सर्ववर्णानां' इति पा० / चर्यात् अन्यपुरुषपार्वाधवायं कारयिला पश्चात् स्त्रीषु विषये 3 अस्याने ता. पुस्तके "भवम्ति चात्र लोका:-विशुद्धः पवनो यस्व नयने प्रतिपद्यते / जायेते नयने तस्य निम्ने कृष्णे सिते 1 'पुरुषस्य समागमात्' इति ता. I 2 'गर्भाशयमनुप्रतिपयत तथा // पित्तं कफयुतं यस्य निर्मलं याति लोचने / हरिपिङ्गलसंडे | इत्यो वक्ष्यमाणमुपपत्स्यत इत्याशझ्याइ' इति पा० / 3 अस्याने वैजायेते तस्य लोचने // विनिर्धूतमल: श्लेष्मा यदा व्रजति लोचने। ता. पुस्तके मिश्रीभावे यदा पुंसां रेतस्तु बहु निर्मलम् / तदा तस्य नेत्रे प्रकाशेते शुकुमण्डलमण्डले // रक्तं कफयुतं यस्य यदा प्रसूयते नारी गर्भिणी दारकद्वयम् // मिश्रीभावे स्त्रियाश्चैव बहु ब्रजति लोचने / कपोतनीले नयने रक्त वा जायते नुणाम्" शुक्रं यदा भवेत् / कन्याद्वयं तदा नारी सूयते नात्र संशयः'. इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते। | इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते / 4 'तत्र' इति पा०।।

Page #446
अध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता। 349 पुमानिव प्रवर्तते पुरुषवद्ध्यवायं करोति स कुम्भीकनामा षण्डो एते पुरुषदोषाः, योषितामप्येत एव द्रष्टव्याः, चरकेण “नरज्ञेयः / अन्ये तु “प्रथमं स्त्रीषु विषये तासामेव स्वकीयगुदविवरे नारीषण्ढो" (च. शा. अ. 2) इत्युक्तः // 45 // पशुवत् पृष्ठभागे शिथिलेनैव मेहनेन प्रवर्तते / किंनिमित्तमेत- आहाराचारचेशभिर्याहशीभिः समन्वितौ // दित्याह-ब्रह्मचर्यात् क्लैब्यवशसंजाताप्रवृत्तित्वात् / ततश्चा- स्त्रीपंसौ समुपेयातां तयोःपुत्रोऽपि तादृशः॥४६॥ नया विप्रकृत्या ध्वजोच्छाये संजाते स एव स्त्रीषु पुरुषवत् | ___ अनुक्तं कायवाङ्मनसां भेदस्य हेतुं दर्शयनाह-आहारेप्रवर्तते स कुम्भीकनामा नपुंसकभेदः" / गुदयोनिरयम् / त्यादि / समुपेयातां संयोगं गच्छेताम् // 46 // अस्योत्पत्तिहेतुस्तत्रान्तरे वर्णितो यथा-"मातुर्व्यवायप्रतिघेन वक्री स्याद्वीजदौर्बल्यतया पितुश्च" (च. शा. अ. 2) इति / यदा नार्यावुपेयातां वृषस्यन्त्यौ कथंचन // गयी तु कुम्भीकोत्पत्तिहेती काश्यपोकं श्लोकमाह / यथा- मुञ्चतः शुक्रमन्योन्यमनस्थिस्तत्र जायते // 47 // "अरजस्का यदा नारी श्लेष्मरेता व्रजेतौ / अन्यसक्ता भवेत् / अतिशयेनैव पापेन षण्ढादपि निकृष्टानां विकृतापत्यानामुप्रीतिर्जायते कुम्भिलस्तदा" इति // - . त्पत्तिहेतुं निर्दिशन्नाह-यदेत्यादि / उपेयातां संयोगं कुर्या· ईय॒कं शृणु चापरम् // 40 // ताम् / वृषस्यन्त्यौ रतार्थिन्यौ / अनस्थिरिति ईषदर्थे नन्, दृष्टा व्यवायमन्येषां व्यवाये यः प्रवर्तते // तेनाल्पकोमलास्थिः // 47 // ईयकः स तु विज्ञेयः, ऋतुस्नाता तु या नारी स्वप्ने मैथुनमावहेत् // ईय॑कमित्यादि.। दृग्योनिरयमीर्घ्यकापरपर्यायः / अत्रापि आर्तवं वायुरादाय कुक्षौ गर्भ करोति हि // 48 // तन्त्रान्तरपठितो हेतुर्यथा-"ईर्ष्याभिभूतावपि मन्दहर्षावी- मासि मासि विवर्धेत गर्भिण्या गर्भलक्षणम् // र्ध्याह्वयस्यापि वदन्ति हेतुम्-" (च. शा. अ. 2) इति कललं जायते तस्या वर्जितं पैतृकैर्गुणैः // 49 // ऋतुस्नातेत्यादि / आर्तवमृतुकालजं शुद्धशोणितम् / कललं __षण्ढकं शृणु पश्चमम् // 41 // सिङ्घाणप्रख्यम् / पैतृकैर्गुणैरिति केशश्मश्रुलोमनखदन्तसिरानायो भार्यायामृतौ मोहादङ्गनेव प्रवर्तते // युधमनीरेतःप्रभृतिभिः / इमौ द्वावपि श्लोको जेज्झटाचार्येण ततः स्त्रीचेष्टिताकारो जायते षण्ढसंशितः // 42 // | न पठितौ // 48 // 49 // षण्ढकमित्यादि / यः पुमान् मोहवशाहतौ भार्याविषयेऽर कृष्माण्डविकृताकृतयश्च ये॥ नावदुत्तानो भूला व्यापिपर्ति / ततः स्त्रीचेष्टिताकारः षण्ढो गर्भास्त्वेते स्त्रियाश्चैव शेयाःपापकृतोभृशम् // 50 // * जायते / स पुमान् ख्याकृतिः स्त्रीचेष्टितश्च स्त्रीवदधोभूतः ___ सत्यादि / सर्पादिरूपा ये गर्भास्तत्प्रसवित्र्याः स्त्रियाः पापखमेढस्यो प्रदेशेऽपरपुरुषाद् वीर्यच्युतिं कारयति // 41 // 42 // कृतः पापोत्पादिता ज्ञेयाः / ननु, मानुषशरीरात् कथं सर्पादीऋतौ पुरुषवद्वाऽपि प्रवर्तेताङ्गना यदि // नामुत्पत्तिरित्याह-पापकृतो भृशमिति; कर्मजमेवैतद्वैचित्र्यतत्र कन्या यदि भवेत् सा भवेन्नरचेष्टिता // 43 // मित्यर्थः // 50 // __ नरषण्ढं प्रदिश्य नारीषण्ढं निर्दिशन्नाह-ऋतावित्यादि / गर्भो वातप्रकोपेण दौहुँदै वाऽवमानिते // यत्र पुनरबला ऋतौ पुरुषमधः कृत्वा व्यापार कुरुते यदि तत्र | भवेत् कुलः कुणिः पॉर्मूको मिन्मिण एव वा // 51 // कन्या भवति, सा नरचेष्टिता स्त्रीरूपाऽपि पुंक्त स्त्रियमारुह्य | इदानीं गर्भस्थकुब्जादीनां दृष्टामेव वातादिदोषदुष्टिं हेतुं च तद्योनौ स्खयोनिघर्षणं करोति // 43 // निर्दिशन्नाह-गर्भ इत्यादि / दौहृदे वाऽवमानित इति गर्भिण्याः आसेक्यश्च सुगन्धी च कुम्भीकश्चयॆकस्तथा // श्रद्धायां खण्डितायाम् / कुणिः विकलपाणिः // 51 // सरेतसस्त्वमी क्षेया अशुक्रः षण्ढसंक्षितः॥४४॥ मातापित्रोस्त नास्तिक्यादशुभैश्च पुराकतैः॥ उक्तमेव सुखस्मरणाय संग्रहश्लोकेनाह-आसेक्य इत्यादि | | वातादीनां प्रकोपेण गर्भो वैकृतमामुयात् // 52 // | किमात्मीयेनेवाशुमेन कर्मणा गर्भ एवंविधो भवति, उतान्याअनया विप्रकृत्या तु तेषां शुक्रवहाः सिराः॥ | पराधादपीत्याशयाह-मातापित्रोरित्यादि / नास्तिक्यादिति हर्षात्स्फुटत्वमायान्ति ध्वजोच्छायस्ततो भवेत्४५ नास्ति परलोको नास्ति दत्तमित्यादि मतिर्येषां ते नास्तिकाः, __ यदि तेषां शुक्रमस्ति तत् किं षण्ढवमुच्यते ? इत्याशझ्याह- तेषां भावो नास्तिक्यं, तस्मात् // 52 // अनयेत्यादि / विप्रकृत्येति विरुद्धया विशिष्टया वा प्रकृत्या / / / 1 'गर्भोऽपि' इति ता.। 2 'मुञ्चन्त्यौ' इति पा० / 3 'गर्भा १अब्रह्मचर्यात् कैम्यात् संजातशुक्रस्याप्रवृत्तित्वात्' इति पा०। एवंविधाश्चान्ये' इति ता.। 4 'दोर्हदेन विमानितः' इति ता.। २'अन्यासक्का' इति पा० / 3 'न्यवाय' इति पा०। | 5 विकृतपाणिः' इति पा० /

Page #447
निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान मलाल्पत्वादयोगाच्च वायोः पक्वाशयस्य च // शुद्धशुक्राविसंभवत्वाद्गर्भस्य शुक्रशोणितशुद्ध्यनन्तरं गर्भावातमूत्रपुरीपाणि न गर्भस्थः करोति हि // 53 // | वक्रमणं युज्यत इत्याह-अथेत्यादि / अत्र हि शुक्रशोणितं अथ कस्माद्गर्भाशयस्थो वातादिकं न करोतीत्याह-मलाल्प गर्भाशयस्थमात्मप्रकृतिविकारसमूच्छितं गर्भ इत्युच्यते, तस्यावखादित्यादि / वायोरयोगादिति ननयमिषदथै तेनेषद्योगात् // 53 // क्रान्तिरुपगमनमवतरणमिति यावद् गर्भावकान्तिः, साऽस्मिजरायुणा मुखे च्छन्ने कण्ठेच कफवेष्टिते // नस्तीति पूर्ववच्छप्रत्ययलुको // 1 // 2 // बायोमार्गनिरोधाच्च न गर्भस्थः प्ररोदिति // 54 // सौम्यं शुक्रमार्तवमाग्नेयमितरेषामप्यत्र भूतानां जरायुणेत्यादि / वायोर्मार्गनिरोधादिति घोषजनकस्य वायो- | सान्निध्यमस्त्यणुना विशेषेण, परस्परोपकारात् मार्गनिरोधादित्यर्थः / निश्वासादिरूपस्य तु वायोनिःसरणमग्रे (परस्परानुग्रहात्,)परस्परानुप्रवेशाच्च // 3 // वक्ष्यति, यतस्तदभावे जीविताभाव एव भवति गर्भस्य // 54 // गर्भस्य शुकार्तवमूलत्वाच्छुकार्तवयोः खरूपमाह-सौम्यनिःश्वासोच्छाससङ्कोभस्वप्नान् गर्भोऽधिगच्छति। मित्यादि / सोम्यं सोमगुणभूयिष्ठम् / आग्नेयमग्निगुणभूयिष्ठम / मातुनिश्वसितोच्छाससङ्क्षोभस्वप्नसंभवान् // 55 // ननु, सर्व पाश्चभौतिकं तत् कथं भूतद्वयेनारम्भ इत्याह-इतरेनिःश्वासेत्यादि / संक्षोभः संचलनम् / माता याश्चेष्टा निःश्वा-पान षामित्यादि / इतरेषां पृथिवीवाय्वाकाशानाम् , अणुना विशेषेण सादिकाः कुरुते ता गर्भोऽपि करोतीत्यर्थः // 55 // सूक्ष्मप्रकारेण, सान्निध्यमाश्रितत्वमस्ति / कुत इत्याह-परस्प- . रोपकारादित्यादि / भूजलानलानिलाकाशानां धारणसंहननपरिसन्निवेशः शरीराणां दन्तानां पतनोद्भवौ // कलेवसंभवो यश्च रोम्णामेतत् स्वभावतः॥५६॥ोपियाम्य भतं बलवदेकं शेषाणि सलिलादीनि चत्वारि णामन्यूहाधकाशदानैः परस्परमुपकारस्तस्मात् ; यथा-पार्थिवशरीरावयवानां चरणादीनां संनिवेशादौ हेतुं निर्दिशन्नाह- दुर्बलान्याश्रयदानेनानुगृह्णाति, द्रव्यान्तरे तु सलिलादिभिरपि सन्निवेश इत्यादि / सन्निवेशो रचनाविशेषः / शरीराणां शरीरा- चतभिर्बलवद्भिर्दुर्बलं पृथिवीभूतमनुगृह्यते, एवंविधात् परस्पवयवानां चरणादीनाम् / तलेष्विति हस्तपादतलेषु // 56 // रानुग्रहाच / परस्परानुप्रवेशश्च 'अन्योन्यानुप्रविष्टानि सर्वाण्येतानि ' भाविताः पूर्वदेहेषु सततं शास्त्रबुद्धयः॥ निर्दिशेत्' (शा. अ. 1) इत्यनेन प्रागेव प्रतिपादितस्तभवन्ति सत्त्वभूयिष्ठाः पूर्वजातिस्मरा नराः॥५७॥ स्मात् // 3 // इत्थं काये विशेषं निर्दिश्यात्मनो गुणभूताया बुद्धरपि भाव- तत्र स्त्रीपुंसयोः संयोगे तेजः शरीराद्वायुरुनाबलविशेषेण विशेष निर्दिशन्नाह-भाविता इत्यादि / पूर्वदेहेष्वतिकान्तशरीरेषु, सततमनवरतं, ये भाविताः शास्त्रभाव दीरयति, ततस्तेजोनिलसन्निपाताच्छुकं च्युतं योनिमभिप्रतिपद्यते संसृज्यते चार्तवेन, ततोऽग्नी. नया भावितान्तःकरणाः, ते शास्त्रबुद्धयो भवन्ति / तथाभाविता षोमसंयोगात् संसृज्यमानो गर्भाशयमनुप्रतिपद्यते एव ये सत्त्वबहुलास्ते रजस्तमसोरावरकयोरभावात् पूर्वामति क्षेत्रको वेदयिता स्प्रष्टा घ्राता द्रष्टा श्रोता रसयिता क्रान्तामपि जाति स्मरन्ति // 5 // पुरुषः स्रष्टा गन्ता साक्षी धाता क्ता यः कोऽसाकर्मणा चोदितो येन तदाप्नोति पुनर्भवे // ... वित्येवमादिभिः पर्यायवाचकैर्नामभिरभिधीयते दैअभ्यस्ता पूर्वदह य तानव भजत गुणान् // 58 // वसंयोगादक्षयोऽव्ययोऽचिन्त्यो भूतात्मना सहाइति सुश्रुतसंहितायां शारीरस्थाने शुक्रशोणित-विक्षं सत्त्वरजस्तमोभिर्दैवासुरैरपरैश्च भावैर्वायुना. शुद्धिशारीरं नाम द्वितीयोऽध्यायः // 2 // ऽभिप्रेर्यमाणो गर्भाशयमनुप्रविश्यावतिष्ठते // 4 // काये योऽसौ शरीरसन्निवेशादिस्तथा दोषकोपेन कुब्ज- इदानीं शुक्रार्तवयोःखरूपमभिधाय गर्भावतरणक्रियामाहखजादि, तथा वाचि मूकमिन्मिणवादि, मनसि च शास्त्रज्ञानपूर्व- | तत्रेत्यादि / तत्रेति वाक्योपक्रमे / संयोगे विशिष्टस्पर्शेच्छासजातिस्मरणं, सर्वमेव स्वभावादिसिद्धमपि कर्मणैवेत्याह-कर्मणे-मारब्धप्रयोगे / तेजः स्त्रीपुरुषेन्द्रियद्वयसंघर्षज ऊष्मा; तं त्यादि / कुतस्तदानोतीत्याह-अभ्यस्ता इत्यादि // 58 // पायुरुदीरयति उत्कटं करोति / ततस्तदनन्तरं तेजोऽनिलसइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- | निपाताच्छुकं च्युतमिति सुरतलक्षणव्यायामजोध्मविद्रुतव्याख्यायां शारीरस्थाने द्वितीयोऽध्यायः॥२॥ मनिलाच्युतमित्यर्थः / योनिमभिप्रतिपद्यत इति योनिमभितः सर्वतः प्रतिपद्यते, तेन योनेस्तृतीयावर्तावस्थितगर्भशय्या तृतीयोऽध्यायः / प्रतिपद्यत इत्यर्थः / तत्र प्रागुक्तप्रकारविसर्पितेनातवेन च संसृज्यते / तस्य शुक्रार्तवस्य पञ्चात्मकस्य षष्ठचेतनाधातुअथातो गर्भावक्रान्ति शारीरं व्याख्यास्यामः॥१॥ संयोगेनैव गर्भवमिति तत्संयोगं दर्शयबाह-तत इत्यादि / यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ 1 बायोर्गतिनिरोधाचति ता.. १'मपि' इति पा०।

Page #448
अध्यायः 3] सुश्रुतसंहिता। 351 - सतस्तस्मादग्रीषोमसंयोगात् / अन्वक्षं तत्क्षणमेव न क्षणान्तरे। कदाचिदत्यन्तहर्षवशाह स्रवति कदाचिद्वैमनस्यादल्पमिति / क्षेत्रज्ञः पञ्चमहाभूतशरीरक्षेत्रवित् कर्मपुरुषः, गर्भाशयं गर्भ- अन्ये वाचार्या एवं ब्रुवन्ति-शुक्रार्तवयोन्यूनाधिकसमत्वं शैय्याम् , अनुप्रतिपद्यते प्राप्नोति / केन सह ? भूतात्मना वीर्येण भवति / यद्येवं तर्हि प्रागुक्तं पुत्रीयकरणं निरर्थक ? नैतभौतिकशरीरेण सूक्ष्मेण लिङ्गशरीरेणेत्यर्थः। कीदृशः? संसृज्य-दस्ति, किन्तु श्रेयसा कर्मणा विना नैव रूपादिसङ्गमिनो भवन्ति मानः / कैः? सत्त्वरजस्तमोभिः प्राकृतगुणैः / पुनः किंविशिष्टः? | पुत्राः; उक्तं हि,-"एवं जाता रूपवन्तः सत्त्ववन्तश्चिरादेवासुररपरैश्च भावैर्वायुनाऽभिप्रेर्यमाणः, भावः सत्त्वं मन | युषः। भवन्त्य॒णस्य मोक्तारः सत्पुत्राः पुत्रिणे हिताः" (शा. इत्यर्थः; तेन देवादीनां सप्तानां सप्तभिः सात्त्विकैर्भावैः, अ.२) इति; तस्मात् पुत्रीयकरणं सार्थकमेव // 5 // असुरादीनां षण्णां षड्भी राजसै वैः, अपरैश्च पश्वादिजैस्त्रिभि- ऋतस्तु द्वादशरात्रं भवति दृष्टार्तवा, अदृष्टार्तस्तामसैर्भावैः / सत्त्वस्य च मनःपर्यायस्य प्रेरकत्वं तत्रान्तरे | वाऽप्यस्तीत्येके भाषन्ते // 6 // प्रतिपादितम् / तदुक्तं चरके-“अस्ति खलु सत्त्वमौपपादुकं यज्जीवस्पृक् शरीरेणाभिसंबध्नाति" (च. शा. अ. 3) इति / / / स्त्रीपुंसयोः संयोगो यस्मिन् कालेऽपत्यफलप्रदो भवति तं ननु, कः क्षेत्रज्ञो य एवंविधः सन् गर्भाशयमनुप्रतिपद्यत कालविशेषमाह-ऋतुरिलादि / दृष्टमार्तवं यस्मिन् काले स इत्याह-यः कोऽसावित्येवमादिभिः पर्यायवाचकैर्नामभिरभि दृष्टार्तवः कालः ऋतुः, स च द्वादशरात्रं भवति / द्वादशरात्रमिति धीयते 'महर्षिभिः' इति शेषः / 'यः कः' इति सर्वनामपदद्वयं षोडशदिनेषु मध्ये आद्यं दिनत्रयमन्तिमं च षोडशं योनिसकोतस्य दुर्बोधत्वज्ञापनार्थम् / असाविति सर्वनामपदं तस्य सर्वग चदिनं न गणनीयम् / एकीयमतमाह-अदृष्टेत्यादि // 6 // तत्वं सद्गुरूपदिष्टत्वं च ज्ञापयति / इत्येवमादिभिः कैर्नामभिरि- भवन्ति चात्रत्याह-वेदयितेत्यादि / वेदयिता मनसो ज्ञापयिता। इन्द्रियाणां पीनप्रसन्नवदनां प्रक्लिन्नात्ममुखद्विजाम् // च पञ्चानामयमेव ज्ञापक इति दर्शयन्नाह-स्प्रष्टेत्यादि / स्प्रष्टा नरकामा प्रियकथां सस्तकुक्ष्यक्षिमूर्धजाम् // 7 // स्पर्शनेन्द्रियस्य स्पर्शबोधहेतुत्वात् / एवं प्रातेल्यादिष्वपि | स्फुरद्भुजकुचश्रोणिनाभ्यूरुजघनस्फिचाम् // योज्यम् / अस्य कर्मपुरुषस्यानाधारां स्थिति निराकुर्वन्नाह-हर्षीत्सुक्यपरां चापि तुमतीमिति // 8 // . पुरुष इति; पुरि भौतिके शरीरे वसतीति पुरुषः / तस्य सुकृ- अदृष्टार्तवाया ऋतुमत्या लक्षणमाह-पीनेत्यादि / प्रक्लिन्ना तिफलभोकृवं दर्शयन्नाह-स्रष्टेत्यादिः स्रष्टा चेतनायोगेन, प्रकर्षेण आदतामापन्ना आत्मादयो यस्याःः आत्मा देडा: तस्यैव कर्तृवात् / तदुक्तंचरके,-"चेतनावान् यतश्चात्मा ततः देहत्वेऽप्यत्यन्तक्लेदज्ञापनाय मुखस्य पुनरुक्तिः, द्विजा देन कर्ता निरुच्यते" (च. शा. अ. १)-इति / गन्ता संसरण- दिजसमीपवर्तिनो दन्तवेष्टका अभिप्रेताः, द्विजानां प्रक्लेदासंशीलः / तथा साक्षी ज्ञवात् / धाता शरीरादिसंयोगधारणहेतु | भवात् / हर्षोंत्सुक्यं रतौ सातिशयोऽभिलाषः // 7 // 8 // खात् / वक्ता वदत्ययमेव, एतेन कर्मेन्द्रियाणामपि वचनादान• नियत दिवसेऽतीते सचत्यम्बुजं यथा // विहरणोत्सर्गानन्देष्वप्ययमेव हेतुः / यदि वेदयितेत्यादि खरू खऋतौ व्यतीते नार्यस्तु योनिःसंवियते तथा॥९॥ पोपेतः परमर्षिभिरभिधीयते तत् कथं क्लेशकारिणि गर्भाशये तिष्ठतीत्याशश्याह-देवसंयोगादिति देवस्य प्राक्तनजन्मकर्मणो | योनिसङ्कोचेन बीजस्य गर्भाशयाप्राप्तिं दर्शयबाह-नियधर्माधर्माभिधानस्य संबन्धात् / अक्षयोऽव्ययोऽचिन्योऽपि | तामत्यादि / योनिगभाशयः, सनियत गर्भाशयमनुप्रविश्यावतिष्ठते गर्भाशये कर्मवशादर्भभावेनाव. बीजं न प्रतीच्छति // 9 // स्थितिं करोति // 4 // | मासेनोपचितं काले धमनीभ्यां तदार्तवम् // तत्र शुक्रबाहुल्यात् पुमान् , आर्तवबाहुल्यात | ईषत्कृष्णं विवर्णं च वायुर्योनिमुखं नयेत् // 10 // सी, साम्यादुभयोर्नपुंसकमिति // 5 // | मासेनेत्यादि / काले द्वादशवर्षादौ षष्टेश्चार्वाक्, अन्ये पश्चा कथमविशिष्टकारणाद्विशिष्टकार्योत्पाद इत्याह-तत्रेत्यादि / / शद्वषाणि यावत् // 10 // ननु, 'शुक्रबाहुल्यात् पुमान्' इति कस्मादुक्तं ? यत आर्त- | तद्वर्षाद्वादशात् काले वर्तमानमस्क पुनः // वस्यैव बाहुल्यम् ; उक्तं हि-'आर्तवं हि चतुरजलिप्रमाणं, शुक्र जरापकशरीराणां याति पश्चाशतः क्षयम् // 11 // तु प्रसूतिमात्रम्'-इति, नैवं, यावन्मात्रमार्तवं गर्भाशयाव- तमेव कालं निर्दिशन्नाह-तदित्यादि / तदातवं द्वादशस्थितं मलरहितं गर्भजननं तावदेव प्रायम्; अथवा खप्रमा- वर्षादूर्ध्व वर्धमानशरीरधातूनां योषितां काले मासि मासि णापेक्षया शुक्रशोणितयोर्बाहुल्यमल्पत्वं चाभिप्रेतम् / शुक्र तु 1 'किंच' इति पा०। 2 तुमती स्त्रियम्' इति ता. / 1 'गर्भाकाशं' इति पा०। 2 'मोपपादिकं' इति पा०1३'दमापन्ना' इति पा०। 4 'प्रविशति' इति पा०। ५'द्वादश३ 'पुरे' इति पा०। 4 'स्रष्टा चेतनायाः तस्या एवाकरत्वात् वर्षादूल' इति पा० / 6 वर्तमानमुपचीयमानशरीरधातूनां" पति पा०। इति पा.

Page #449
352 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान प्रवर्तमानं, तासामेव पञ्चाशत ऊर्ध्व जरापचीयमानशरीरधातूनां नपुंसकं चेदर्बुदमिति; तृतीये हस्तपादशिरसां पञ्च क्षयं याति, 'शनैः' इति शेषः // 11 // पिण्डका निर्वर्तन्तेऽङ्गप्रत्यङ्गविभागश्च सूक्ष्मो भवयुग्मेषु तु पुमान् प्रोक्तो दिवसेप्वन्यथाऽवला. ति; चतुर्थ सर्वाङ्गप्रत्यङ्गविभागः प्रव्यक्तो भवति. पुष्एकाले शुचिस्तस्मादपत्यार्थी स्त्रियं व्रजेत् // 12 // गभहृदयप्रव्यक्तिभावाच्चतनाधातुरभिव्यक्तो भ. वति, कस्मात् ? तत्स्थानत्वात् / तस्माद्गर्भश्चतुर्थे तस्मितृतकालेऽपि समविषमदिवसयोः पुंस्त्रियोजन्म दर्शय मास्यभिप्रायमिन्द्रियार्थेषु करोति, द्विहृदयां च माह-युग्मेष्वित्यादि / युग्मेष्विति समेषु दिवसेषु / अन्यथेति नारी दौहदिनीमाचक्षते / दौहृदविमाननात् कुब्ज विषमेषु दिवसेषु / शुचिः कायशुचिः / ननु, प्रागुक्तं शुक्रबाहु कुणिं खञ्ज जडं वामनं विकृताक्षमनक्षं वा नारी ल्यात् पुमानार्तवबाहुल्यात् स्त्रीति किमयं विकल्प उत समुच्चय इति ? समुच्चयोऽयं, तदुक्तं विदेहे-"युग्मेषु तु दिनेष्वासां सुतं जनयति, तस्मात् सा यद्यदिच्छेत्तत्तस्यै दाप येत् , लब्धदौहृदा हि वीर्यवन्तं चिरायुषं च पुत्रं भवत्यल्पतरं रजः / संयोगं तत्र या गच्छेत् सा पुमांसं प्रसू जनयति // 18 // यते // अयुग्मेषु दिनेष्वासां भवेद्वहुतरं रजः। संयोगं तत्र या गच्छेत् सा तु कन्यां प्रसूयते"-इति / तथा भोजेऽपि- तत्रेत्यादि / कललं सिवाणप्रख्यम् / द्वितीय इत्यादि / शीतः "अयुग्मे श्री पुमान् युग्मे संध्ययोस्तु नपुंसकम् / शुक्राधि- लष्मा, उष्मा पित्तं, कफानिलयोरप्युष्मसंभवात् परिणामहेतुकलात् पुरुषः प्रमदा रजसोऽधिकात् // शुक्रशोणितयोः साम्या- खम् / तदुक्तं चरके,-"भौमाप्यामेयवायव्याः पञ्चोष्माण: तृतीया प्रकृतिभवेत्" इति // 12 // सनाभसाः" (च. चि. अ. १५)-इति / घनः कठिनः / तत्र सद्योगहीतगर्भाया लिडानि-शमोग्लानि यदीत्यादि / पिण्डो वतुलाकृतिः, पेशी दीघाकृतिः, अवदं पिपासा सक्थिसदनं शुक्रशोणितयोरवबन्धः स्फु वर्तुलफलार्धमिति / गयी तु भोजदर्शनात् पिण्डादीनामन्य थाऽऽकारं पठति / यथा-"चतुरस्रा भवेत् पेशी, वृत्तः पिण्डो रणं च योनेः॥१३॥ घनः स्मृतः / शाल्मलीमुकुलाकारमधूदं परिचक्षते"-इति / परिहार्यपरिहारार्थ सद्योगृहीतगर्भलक्षणं निर्दिशन्नाह-तत्र तृतीये इत्यादि / शाखाश्चतस्रो मूर्धार:पृष्ठोदराण्यानि चिबुकनासद्योगृहीतेत्यादि / श्रमः खेदः / ग्लानिः क्लमः / सक्थिसदन सौष्ठवणाङ्गुलिपाणिप्रभृतीनि प्रत्यङ्गानि / चतुर्थे इत्यादि। मूरुग्लानिः / अवबन्धोऽप्रवृत्तिः / स्फुरणं कम्पनम् // 13 // तत्स्थानखात् हृदयस्थानत्वात् / इन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरस. स्तनयोः कृष्णमुखता रोमराज्युद्गमस्तथा // गन्धाः / द्विहृदयामिति द्वितीयं हृदयं यस्याः सा द्विहृदया, अक्षिपक्ष्माणि चाप्यस्याः संमील्यन्ते विशेषतः॥१४ | ताम् / दोहदेत्यादि / कुणिं विकृतहस्तम् / तत्र कुब्जादिष्जअकामतश्छर्दयति गन्धादुद्विजते शुभात् // वयवसमुदायेन्द्रियाधिष्ठानजो दोषो दौहृदविमानन जनितो यथाप्रसेकः सदनं चापि गर्भिण्या लिङ्गमुच्यते // 15 // शास्त्रमूडः // 18 // . उत्तरकालीनं गृहीतगर्भाया लक्षणमाह--स्तनयोरित्यादि / भवन्ति चात्रप्रसेका थूत्करणम् // 14 // 15 // तदा प्रभृति व्यवायं व्यायाममतितर्पणमतिक इन्द्रियार्थास्तु यान् यान्सा भोक्तुमिच्छति गर्भिणी : गर्भावाधभयात्तांस्तान भिषगाहृत्य दापयेत् // 19 // र्शनं दिवाखमं रात्रिजागरणं शोकं यानारोहणं " सा प्राप्तदौहृदा पुत्रं जनयेत गुणान्वितम् // भयमुत्कुटुकासनं चैकान्ततः स्नेहादिक्रियां शोणितमोक्षणं चाकाले वेगविधारणं च न सेवेत // 16 // : अलब्धदौहृदा गर्भ लभेतात्मनि वा भयम् // 20 // दोषाभिघातैर्गर्भिण्या यो यो भागः प्रपीड्यते // | येषु येष्विन्द्रियार्थेषु दोहदे वै विमानना // सस भागः शिशोस्तस्य गर्भस्थस्य प्रपीड्यते // 17 // | प्रजायेत सुतस्यार्तिस्तसिंस्तस्मिंस्तथेन्द्रिये // 21 // तदेत्यादि / अकालशब्द एतज्ज्ञापयति-कालेपमे मासि गद्याकमेवाथ पद्यराह-भवन्तात्यादि / भाक्तामत्यस्यापल गर्भिण्या अपि नेहादिक्रियान्तर्गते आस्थापनानुवासने देवेक्षणलाष्टुं श्रोतुमित्यादिकमपि बोद्धव्यम् / सा प्राप्तेत्यादि / // 16 // 17 // अलब्धदौर्हृदा अप्राप्ताभिलषितपदार्था, गर्भे गर्भविषये, भयं तत्र प्रथमे मासि कललं जायते द्वितीये शीतो लमेत; आत्मनि वा आत्मविषये वा भयं लमेत प्राप्नुयात् / मानिलैरभिप्रपच्यमानानां महाभूतानां संघातो येदित्यादि येषु येष्विन्द्रियार्थेषु शब्दादिषु, दोहदे श्रद्धायां, घनः संजायते, यदि पिण्डः पुमान् , स्त्री चेत् पेशी, विमानना खण्डितलं, तस्मिंस्तमिस्तदिन्द्रिये तस्य तस्येन्द्रिया |र्थस्य प्राहके इन्द्रिये, सुतस्यार्तिः पीडा प्रजायते // 19-21 // 1 'प्रभृत्येव' इति पा० / 2 थानावरोहणं' इति पा० / राजसंदर्शने यस्या दौईदं जायते स्त्रियाः॥ 'नेहादिकमान्तर्गते' इति पा०। अर्थवन्तं महाभागं कुमारं सा प्रसूयते // 22 //

Page #450
353 सुश्रुतसंहिता / अध्यायः 3] दुकूलपट्टकौशेयभूषणादिषु दौहृदात् // येत्। नवमदशमैकादशद्वादशानामन्यतमस्मिता. अलङ्कारैषिणं पुत्रं ललितं सा प्रसूयते // 23 // यते, अतोऽन्यथा विकारी भवति // 30 // आश्रमे संयतास्मानं धर्मशीलं प्रसूयते // पचमे इत्यादि / प्रतिबुद्धतर जागत्यर्थः। अष्टमे इत्यादि। देवताप्रतिमायां तु प्रसूते पार्षदोपमम् // ओजोऽशेषधातुधाम हृदि स्थितम् / नैऋतभागखात् रक्षसामं. दर्शने व्यालजातीनां हिंसाशीलं प्रसूयते // 24 // शलात्, “नैर्ऋताय भागश्च बालेषु रुद्रेण दत्त" इति कुमारगोधामांसाशने पुत्र सुषुप्सुं धारणात्मकम् // | तवे प्रतिपादितम् / ततस्तस्मात् कारणादष्टमे मास्यस्मै नैर्ऋ. गवां मांसे तु बलिनं सर्वक्लेशसहं तथा // 25 // ताय बलिं दापयेत् // 30 // माहिषे दौइदाच्छूरं रक्ताक्षं लोमेसंयुतम् // वराहमांसात् स्वप्नालुं शूरं संजनयेत् सुतम् // 26 // मातुस्तु खलु रसवहायां नाड्यां गर्भनामिनाडी. मार्गाद्विक्रान्तजङ्घालं सदा वनचरं सुतम् // प्रतिबद्धा, साऽस्य मातुराहाररसवीर्यमभिवहति / समराद्विग्नमन नित्यभीतं च तैत्तिरात // 27 // / सेनोपस्नेहेनास्याभिवृद्धिर्भवति / असंजाताङ्गप्रत्यमतोऽनुक्तेषु या नारी समभिध्याति दोहदमागप्रविभागमानिषेकात् प्रभृति सर्वशरीरावयवानशरीराचारशीलैः सा समानं जनयिष्यति // 28 // सारिणीनां रसवहानां तिर्यग्गतानां धमनीनामु पन्नेहो जीवयति // 31 // दान दौईदविशेषैर्गुणविशेषाक्रान्तानामपत्यानामुत्पत्तिं सू- सखल संभवतः पूर्व शिरः संभवतीत्याह चयन्नाह-राजसंदर्शने इत्यादि / महाभाग महापुण्यवन्तम् ।ौनक: शिरोमैलत्वात् प्रधानेन्द्रियाणा हदयटकलेत्यादि / दुकूलपट्टः पट्टवस्त्रं, कोशेयं सरतन्तुजातम् / तिकतवीर्यो. बद्धर्मनसश्च स्थानत्वात् / नाभिः भूषणानि मुक्ताहारप्रभृतीनि / ललितं शृङ्गारचेष्टायुक्तम् / 'दुकूले | रिति पाराशर्यः, ततो हि वर्धते देहो देहिनः, पाणिपट्टकोशेये भूषणादिषु' इति केचित् पठन्ति तत्र दुकूलं सूक्ष्मं वस्त्रं, पादमिति मार्कण्डेयः, तन्मूलत्वाश्चेष्टाया गर्भस्य; पट्ट पट्टवस्त्रम् / आश्रमे इत्यादि / यस्या आश्रमे तपखिनामधि मध्यशरीरमिति सुभूतिगौतमः, तन्निबद्धत्वात् सठाने श्रद्धा भवेत् सा एवंभूतं जनयेदिति पिण्डार्थः / संयता वंगात्रसंभवस्या तत्तु न सम्यक, सर्वाण्यङ्गप्रत्यङ्गानि त्मानं संयतेन्द्रियम् / देवताप्रतिमायामित्यादि / पार्षदोपममिति युगपत् संभवन्तीत्याह धन्वन्तरिः, गर्भस्य सूक्ष्मपार्षदेषु सभापुरुषेषूपमा यस्य स तथा तम् / दर्शने त्वानोपलभ्यन्ते वंशाहरवधूतफलवच्च तद्यथाइत्यादि / व्याला व्याघ्रादयो हिंस्राः पशवः / गोधेत्यादि / चूतफले परिपक्के केशरमांसास्थिमज्जानः पृथक सुषुप्सु स्वप्नुमिच्छुम् ।धारणात्मकं हृदयगृहीतवस्तूनाममोचकम् / पृथग्दृश्यन्ते कालप्रकर्षात, तान्येव तरुणे नोपवराहमांसादिति 'अभिलषितात्' इति शेषः / मार्गादित्यादि लभ्यन्ते सूक्ष्मत्वात् तेषां सूक्ष्माणां केशरादीनां मार्गात् मृगमांसात् / विक्रान्तमुद्योगिनं, जकालं वेगवन्तम् / सृमरादित्यादि समरो महाशूकरः, अन्ये महाश्वाकारश्चमरा काला प्रव्यक्ततां करोति; एतेनैव वंशाहरोऽपि नूकः / 'नित्यभीतं च तैत्तिरात्' इत्यत्र 'नित्यं शीलं च व्याख्यातः। एवं गर्भस्य तारुण्ये सर्वेष्वङ्गमस्यनेषु तैत्तिरात्' इत्यपरे, शीलं शीलवन्तम् / अनुक्तदोहदसंग्रहार्थ सत्खपि सोक्षम्यादनुपलब्धिः , तान्येष कालप्रकश्लोकमाह-अतोऽनुक्तेष्वित्यादि / यादृशेषु दौइदं श्रद्धां सम र्षात् प्रव्यक्तानि भवन्ति // 32 // भिध्याति चेतसि करोति, तेन समानमित्यर्थः // 22-28 // निराहारस्यापि गर्भस्य वर्तने हेतुं निर्दिशबाह-मातुरिकर्मणा चोदितं जन्तोभवितव्यं पुनर्भवेत् // त्यादि / मातुर्गर्भिण्या रसवहायां नान्यां गर्भनामिनाही या प्रतिबद्धा साऽस्य गर्भस्य मातृभुक्तमाहाररसवीर्यमभिवहति यथा तथा दैवयोगाद्दौइदं जनयेबृदि // 29 // प्रापयतीत्यर्थः / नन्वङ्गप्रत्याप्रव्यकीभावे गर्भनाभिनाडी मातु. कर्मणेत्यादि / दैवयोगाद्दौहृदं हृदि तथा जनयेत्, यथा राहाररसवीर्यमभिवहति, अङ्गप्रत्यङ्गप्रव्यक्तीभावात्तु पूर्व कर्ष पुनर्जन्तोः कर्मणा चोदितं प्रेरितं भवितव्यं भवेत् // 29 // गर्भपुष्टिः स्यादित्याह-असंजाताङ्गप्रत्याविभागमित्यादि / पञ्चमे मनः प्रतिबुद्धतरं भवति, षष्ठे बुद्धिः, आनिषेकात् प्रभृतीति आ समन्ततो भावेन निषेचनमानिषेको सप्तमे सर्वाङ्गप्रत्यङ्गविभागः प्रव्यकतर, अष्टमेऽ. योनी शुक्रस्य निषेचनं, तत्प्रभृति गर्भाधानं मर्यादीकृत्येत्यर्थः; स्थिरीभवत्योजः, तत्र जातश्चेन्न जीवेनिरोजस्त्वा-धमनीनामुपस्नेहो जीवयति; यथा-पूर्णसरःसलिलोपनेहस्तीनैर्ऋतभागत्वाच, ततो बलिं मांसौदनमस्मै दाप- रजाततरुकदम्बकं जीवयति तद्वत् प्राणधारणं करोति / 1 धावनात्मकम्' इति पा० / 2 'लोमशं सुतम्' इति पा०। 1 असजाताङ्गप्रत्यङ्गविभागं तु गर्म निषेकात् प्रभृति' इति 3 'क्रिमिकोशोत्थं' इति पा०। 4 'अस्थिरं भवति' इति पा०। पा० / 2 'तन्मूलत्वात्' इति ता.। 3 'देहेन्द्रियाणाम्' इति पा०। 5 नतभागधेयत्वात्' इति पा० / | 4 'वर्धने' इति पा०। ५मानुराहाररसवीर्य इति पा०। सु०सं०४५

Page #451
354 निबन्धसंग्रहाख्यन्याख्यासंवलिता [ शारीरस्थान तथाच भोज:-"गर्भो रुणद्धि स्रोतांसि रसरक्तवहानि वै / अन्यत्राप्युक्तं-"रोमराजी भवेन्निना यस्याः सा सूयते रक्काजरायुभवति नाडी चैव रसात्मिका // सा नाडी गर्भमाप्रोति यमौ"-इति // 34 // तया गर्भस्य वर्तनम् / यद्यदनाति माताऽस्य भोजनं हि भवन्ति चात्रचतुर्विधम् // तस्मादन्नाद्रसीभूतं वीर्य त्रेधा प्रवर्तते / भागः देवताब्राह्मणपराः शौचावारहिते रताः॥ शरीरं पुष्णाति स्तन्य भागेन वर्धते // गर्भः पुष्यति भागेन महागुणान् प्रसूयन्ते विपरीतास्तु निर्गुणान् // 35 // वर्धते च यथाक्रमम् / गर्भ कुल्येव केदारं नाडी प्रीणाति ___ कायवाञ्चित्तगुणवद्गर्भप्रसवज्ञानं दर्शयन्नाह-देवतेत्यातर्पिता-" इति // 31 // 32 // दि // 35 // तत्र गर्भस्य पितृजमातृजरसजात्मजसत्त्वजसा- अङ्गप्रत्यङ्गनिर्वृत्तिः स्वभावादेव जायते // म्यजानि शरीरलक्षणानि व्याख्यास्यामः। गर्भस्य अङ्गप्रत्यङ्गनिर्वृत्ती ये भवन्ति गुणागुणाः॥ केशश्मश्रुलोमास्थिनखदन्तसिरास्त्रायुधमनीरतःप्र- ते ते गर्भस्य विज्ञेया धर्माधर्मनिमित्तजाः // 36 // भृतीनि स्थिराणि पितृजानि, मांसशोणितमेदोमज | इति सुश्रुतसंहितायां शारीरस्थाने गर्भावक्रान्तिहनाभियकृत्प्लीहानगुदप्रभृतीनि मृदूनि मातृजानि, शारीरं नाम तृतीयोऽध्यायः॥३॥ शरीरोपचयो बलं वर्णः स्थितिहानिश्च रसजानि, ___ 'खभावमीश्वरं' (शा. अ. 1) इत्यादिश्वोकेन या खभाइन्द्रियाणि ज्ञानं विज्ञानमायुः सुखदुःखादिकं चा वादङ्गप्रवानिवृत्तिः सूचिता तां प्रतिपाद्य तन्निवृत्ती प्राक्तनस्मजानि, सत्वजान्युत्तरत्र वक्ष्यामः, वीर्यमारोग्यं बलवर्णी मेधा च सात्म्यजानि // 33 // श्लोकाभिहितगुणागुणोपपत्तिं धर्माधर्महेतुतया निर्दिशनाह अप्रत्यजेत्यादि // 36 // तनेत्यादि / लक्ष्यन्ते इति लक्षणानि, कर्मणि ल्युट्प्रत्ययः, इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुततेन लक्षणीयानि ज्ञातव्यानीत्यर्थः / तान्येव ज्ञातव्यानि पितृ व्याख्यायां शारीरस्थाने तृतीयोऽध्यायः // 3 // प्रभृतिभ्यः कारणेभ्यः प्रत्येकं निर्दिशन्नाह -गर्भस्येत्यादि / आत्मजानीति आत्मसन्निधानजातानि, न खात्मनो जातानि, आत्मनो निर्विकारस्य विकारजनकखाभावात् प्रकृतिभावानुप चतुर्थोऽध्यायः / पत्तेः; स्वाभाविकप्रकृतिभावे च मोक्षानुपपत्तिः, तस्य हि तत्स्व- अथातो गर्भव्याकरणं शारीरं व्याख्यास्यामः॥१॥ भावत्वे भावस्यापरित्याज्यलादिति / आदिशब्दानानायोनिज- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ न्मादिकं च / सत्त्वेत्यादि / उत्तरत्र गर्भव्याकरणे // 33 // गर्भावक्रान्तिशारीरानन्तरमवक्रान्तस्य गर्भस्य व्याकरणाहतत्र यस्या दक्षिणे स्तने प्राक पयोदर्शनं भवति वागर्भव्याकरणं नक्तुं युज्यत इत्याह-अथेत्यादि / गर्भव्यादैक्षिणकुझिमहत्त्वं च पूर्वं च दक्षिणं सक्थ्युत्कर्षति करणं गर्भविवरणमित्यर्थः // 1 // 2 // बाहुल्याच पुन्नामधेयेषु द्रव्येषु दौडेदमभिध्याय ति अग्निः सोमो वायुः सत्त्वं रजस्तमः पञ्चेन्द्रियाणि स्वमेषु चोपलभते पोत्पलकुमुदाम्रातकादीनि भतात्मेति प्राणाः // 3 // पुनामान्येव प्रसन्नमुखवर्णा च भवति तां ब्रूयात् तत्र प्राणास्त्वक्कलादयश्च विवरणीयाः; तेषु प्राणानामतीव पुत्रमियं जनयिष्यतीति, तद्विपर्यये कन्यां, यस्याः हरि देहस्थितिहेतुत्वात् प्रागुपादानमाह-अग्निरित्यादि / अग्निरत्र पार्श्वद्वयमवनतं पुरस्तानिर्गतमुदरं प्रागभिहितं पाचकभ्राजकालोचकरजकसाधकानां पाञ्चभौतिकानां सर्वधात्वच लक्षणं च तस्या नपुंसकमिति विद्यात्, यस्या नुगानां चोष्मणां शक्तिरूपतयाऽवस्थितो वाचोऽधिदैवत्वमध्ये निम्नं द्रोणीभूतमुदरं सा युग्मं प्रसूयत मापनो बोव्यः / श्लेष्मरसशुक्रादीनां तोयात्मकानां भावानां इति // 34 // रसनेन्द्रियस्य च.शक्तिरूपतयाऽवस्थितो मनसोऽधिदैवत्वमापन्नः गर्भस्याप्रत्यक्षस्यापि स्तन्यदर्शनादिलक्षणेन श्रीनपुंसकल- सोम इति / वायुः पश्चात्मकः प्राणादिभेदेन / सत्त्वरजस्तमांसि क्षणानि निर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि / प्रसन्नमुखवर्णा चेत्यत्र तुप्रकृतेरष्टरूपाया गुणाः। इन्द्रियाणि श्रवणदर्शनस्पर्शनरसनघ्राचकारादूर्ध्वरोमराजिलादीनि प्राह्याणि / प्रागभिहितं च लक्षण- णानीति पश्च / भूतात्मा शुभाशुभकर्मभिः परिगृहीतः कर्मपुरुषः। मिति स्त्रीलक्षणं पुरुषलक्षणं च प्रतिपादितं तद्वयमपि च भवति। एते चान्नीषोमादयः प्राणयन्ति जीवयन्तीति प्राणाः / तत्रायस्या इत्यादि / द्रोणीभूतं द्रोणीसदृशं, द्रोणी जलक्षेपणी। निस्तावदाहारपाकादिकर्मणा प्राणयति, सोमश्च सौम्यधातोरोजः प्रभृतेः पोषणेन, वायुश्च दोषधातुमलादीनां संचारणेनोच्छास-. मात्मसन्निकर्षजानि' इति पा० / 2 निर्विकारत्वात निःश्वासाभ्यां च, सत्त्वं रजस्तमश्च मनोरूपतया परिणतं भूताप्रकृतिभावानुपपत्तेः' इति पा० / 3 'दक्षिणाक्षिमहत्व' इति पा०। 4 'विधात्' इति पा०। 'भूतात्मा मनश्च' इति वा.।

Page #452
अध्यायः 4] सुश्रुतसंहिता। वित्तस्य शुक्रशाभवन्ति। शतिर्भागाः परिक त्मनःशरीरान्तरग्रहणमोक्षणे हेतुरिति तदपि प्राणयति, पञ्चेन्द्रि. सर्ववर्णान् गौरादिकान् / अवभासयतीति 'भ्राजकेनाग्निना' इति याणि चक्षुरादीनि रूपादिग्रहणकर्मणा प्राणयन्ति, एवं भूतात्मा शेषः / पञ्च विधां पञ्चात्मिका, पञ्चमहाभूतकृतत्वात् / चशब्दात् कर्मपुरुषोऽप्यशेषस्यैव कर्मराशेश्चेतनाहेतुरिति प्राणयति // 3 // प्रभाऽपि ग्राह्या / “आसन्ना लक्ष्यते च्छाया प्रभा दूरात् प्रका तस्य खल्वेवंप्रवृत्तस्य शक्रशोणितस्याभिपच्य- शते" (च. ई. अ. 7) इति तयोर्भेदः / तस्यास्त्वचः प्रमाण मानस्य क्षीरस्येव सन्तानिकाः सप्त त्वैचोभवन्ति / निर्दिशन्नाह-सेत्यादि / व्रीहिरत्र यवः, प्रत्येकं व्रीहिविस्तारस्य तासांप्रथमाऽवभासिनी नाम, या सर्वान वर्णानव-विंशतिर्भागाः परिकल्पनीयाः, ते चाष्टादश भागा अवभासिन्याः भासयति पञ्चविधां च छायां प्रकाशयति, सावी. प्रमाणम् , एवं वक्ष्यमाणेष्वपि विंशतिभागेषु षोडशप्रभृतयो हेरष्टादशभागप्रमाणा, सिध्मपद्मकण्टकाधिष्ठाना; भागा बोद्धव्याः / अकुछोदरप्रमाणमिति एतेनैतदुक्तं भवतिद्वितीया लोहिता नाम, षोडशभागप्रमाणा, तिल सप्तानां खां समुदायेनाङ्गुष्ठोदरप्रमाणमस्ति; अङ्गुष्ठोदर तु कालकन्यच्छव्यङ्गाधिष्ठाना; तृतीया श्वेता नाम, विंशतितमभागोनषड्यवप्रमाणम् // 4 // द्वादशभागप्रमाणा, चर्मदलाजगल्लीमषकाधिष्ठानाः कलाः खल्वपि सप्त भवन्ति धात्वाशयान्तर चतुथीं ताम्रा नामाष्टभागप्रमाणा. विविधकिला- मयोदाः॥५॥ सकुष्ठाधिष्ठाना; पञ्चमी वेदिनी नाम पश्चभाग- कला इत्यादि / दधतीति धातवो रसरक्तमांसादयः, कफप्रमाणा, कुष्ठविसर्पाधिष्ठाना; षष्ठी रोहिणी नाम | पित्तपुरीषाण्यपि प्राकृतानि खकर्मणा दधतीति धातवः, तेषा. व्रीहिप्रमाणा, ग्रन्थ्यपच्यर्बुदश्लीपदगलगण्डाधि- माशया अवस्थानप्रदेशा धालाशयाः, तेषामन्तरेषु मर्यादाः ष्ठाना: सप्तमीमांसंधरा नाम वीहिद्वयप्रमाणा,भग-| सीमाभूता इत्यर्थः // 5 // न्दरविद्ध्यर्थोऽधिष्ठाना / यदेतत् प्रमाणं निर्दिष्टं भवतश्चात्रतन्मांसलेष्ववकाशेषु, न ललाटे सूक्ष्माङ्गल्यादिषु | यथा हि सारः काष्ठेषु छिद्यमानेषु दृश्यते // च; यतो वक्ष्यत्युदरेषु-'बीहिमुंखेनाङ्गुष्ठोदरप्रमा-| तथाहि धातुर्मासेषु छिद्यमानेषु दृश्यते // 6 // णमवगाढं विध्येत्' (चि.अ.१४) इति // 4 // स्नायुभिश्च प्रतिच्छन्नान् सन्ततांश्च जरायणा // प्राणसद्भाव एव शुक्रशोणितस्य परिणामेन लगादिसंभव श्लेष्मणावेष्टितांश्चापिकलाभागांस्तु तान् विदुः॥७ इत्यनन्तर खगादिव्याकरणं कुर्वन्नाह-तस्येत्यादि / तस्य शुक्र- तासामन्तःस्थितत्वेनाप्रत्यक्षाणामस्तित्वं प्रत्युपमानं प्रमाणं शोणितस्य / एवंप्रवृत्तस्य भूतात्माधिष्ठितस्य / तासामित्यादि / निर्दिशन्नाह-भवत इत्यादि / एतेन कैलासाधिष्ठानपृथ ग्धातूपलम्भकार्येणाव्यक्तमेव कलानामस्तित्वं साधितं भवेत् / 1 'शेषराशेः' इति पा० / 2 'शुक्रशोणितस्य' इति केषुचिद्धस्तलिखितपुस्तकेषु नोपलभ्यते / 3 'शरीरे षट् स्वचः। तद्यथा तासामुपष्टम्भकं निर्दिशन्नाह-मायुभिरित्यादि / कलाभागान् कलाविभागविशेषान् / सन्ततान् सम्यकप्रकारेण व्याप्तान् / उदकधरा त्वग्वाह्या, द्वितीया त्वगसृग्धरा, तृतीया सिध्मकीलास जरायुरुत्वाकारो येन वेष्टिताः प्राणिनो जायन्ते; कलावेष्टकोऽपि संभवाधिष्ठाना, चतुर्थी दद्रुकुष्ठसंभवाधिष्ठाना, पन्नम्यलजीविद्रधि. संभवाधिष्ठाना, षष्ठी तु यस्यां छिन्नायां ताम्यत्यन्ध इव च तमः तद्वदेव / वृद्धवाग्भटेन कलाखरूपमभिहितम् / यथा “यस्तु धाखाशयान्तरेवु क्लेदोऽवतिष्ठते स यथाखमूष्मभिर्विपक: प्रविशति यां चाप्यधिष्ठायारूवि जायन्ते पर्वसु कृष्णरक्तानि स्थूलमूलानि दुश्चिकित्स्यतमानि चेति षट् त्वचः एताः षडङ्ग शरीर नायुश्लेष्मजरायुच्छनः काष्ठ इव सारो धातुरसशेषोऽल्पखात् मवतत्य तिष्ठन्ति / (च. शा. अ. 7 सू. 5) / 'षष्ठी तु प्राणधरा' | कलासंज्ञः" (अ.सं. शा. अ. 5) इति // 6 // 7 // इत्यष्टाङ्गसंग्रहे पाठः / "स्वचो नाम-सर्वदेहावरणरूपा भूमिः तासां प्रथमा मांसधरा, यस्यां मांसे सिरानायु. स्पर्शनेन्द्रियस्य स्रोतसां च खेदवहाना रोम्णामपि सरोम-धमनीस्रोतसा प्रताना भवन्ति // 8 // कूपानाम् / ताः स्थूलदष्टया स्तरदयविभक्ताः-बहिस्त्वग्भागोऽन्त- 1 धात्वन्तराशयमर्यादाः' इति ता.। 2 अस्याग्रे 'धात्वास्त्वग्भागश्चेति / तत्र बहिस्त्वङ्नामातीव तन्वी कृष्णगौरादिवर्णाधारा शयान्तरेऽन्नस्य यः वेदस्त्वधितिष्ठति / देहोष्मणा विपक्कस्तु सा पहिस्पर्शन प्लोषपिडकाव्यञ्जना च। अन्तस्त्वकाम स्थूला शरीराभि- कलेत्यभिधीयते' इत्यधिकं पठ्यते क्वचित्पुस्तके। 3 'कलासाधिष्ठानरक्षणी खेहादिकर्षणी च / सैव प्रधानायतनं स्पर्शभूमेः खेद तां पृथग्धातूपलम्भकार्येण इति, कलानामविष्ठानपृथग्धातूपलम्भकार्येण' च मार्गाणाम्" (प्रत्यक्षशारीर प्र. भा. पृ. 5-6) / 4 'द्वितीया | इति च पाठान्तरद्वयमत्रोपलभ्यते। 4 'धातुरसविशेषः' इति पा० / लोहिता नाम षोडशभागप्रमाणा, तृतीया श्वेता नाम द्वादशभाग- 'धातुसारशेषः' इति वृद्धवाग्भटस्य मुद्रितपुस्तके पा० / 5 'मांसप्रमाणा, चतुर्थी ताना नामाष्टमागप्रमाणा, पञ्चमी वेदिनी नाम गतानां' इति हाराणचन्द्रसमतः पाठः। 'मांससिराखायुधमनीपञ्चभागप्रमाणा, षष्ठी रोहिणी नाम ब्रीहिप्रमाणा, सप्तमी मांसधरा स्रोतसा' इति वै. पं. हरिप्रपन्नसंमतः पाठः। विशेषविवरणं तु नाम ब्रीहिद्वयप्रमाणा' इत्यष्टासंग्रहे पाठः, ता. पुस्तकेऽप्येवमेव रसयोगसागरस्योपोबाते 164-165 पृष्ठयोर्द्रष्टव्यम् / 'तस्सा पम्यते / 5 'ब्रीहिमुखमङ्गुलमङ्गुष्ठोदरमात्र वाऽवगाय' इति ता. / / मांससिरा” इति ता०। 6 'नवनवप्रताना' इति ता. /

Page #453
356 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान तासामित्यादि / यस्यां कलायामधिष्ठिते मांसे सिरादीनां स्नेहाभ्यक्ते यथा पक्षे चक्रं साधु प्रवर्तते // . प्रताना विस्तारा भवन्ति // 8 // सन्धयः साधु वर्तन्ते संश्लिष्टाः श्लेष्मणा तथा 15 यथा बिसमृणालानि विवर्धन्ते समन्ततः // तया धृतस्य श्लेष्मणो गुणकर्माणि दर्शयन्नाह-स्नेहेत्यादि / भूमौ पोदकस्थानि तथा मांसे सिरादयः // 9 // अक्ष इति चक्रच्छिद्रान्तर्गतकाष्ठमित्यर्थः // 14 // 15 // अमुमेवार्थ दृष्टान्तेन वढयचाह-यथा बिसमृणालानी- पञ्चमी पुरीषधरा नाम; याऽन्तःकोष्ठे मलमभित्यादि / तथा मांसे इत्यादि / तथा प्रथमकलायां मांसस्थाः विभजते पक्काशयस्था // 16 // सिरादयो भवन्ति / ननु, रसानन्तरं रक्तं, ततो मांसं, तत् यकृत्समन्तात् कोष्ठं च तथाऽन्त्राणि समाश्रिता // कथं प्रागेव मासधरा पठिता, ततो रक्तधरेति ? उच्यते, पोषणे | उण्डु(न्दु)कस्थं विभजते मलं मलधरा कला // 17 // क्रमोऽयं नतु धारणे; अत एव यस्यामित्याधारत्वेन कला निर्दिष्टा // 9 // पञ्चमीत्यादि / अन्तःकोष्ठ इति कोष्टस्यान्तर्मध्यमन्तःकोष्ठं, पुनस्तस्मिन्मलं मूत्रपुरीषरूपतया विभजति / गयी तु द्वितीया रक्तधरा मांसस्याभ्यन्तरतः, तस्यां 'अन्तःकोष्ठे कोष्ठमध्ये, तत्रापि रसविभागे किट्टस्य पुरीषत्वात् शोणितं विशेषतश्च सिरासु यकृत्प्लीहोश्च भवति 10 तत् पुरीषं कोठे विभजति कोष्ठात् पृथक्करोति; स चात्र पुरीषद्वितीयेत्यादि // 10 // विभागोऽग्निमारुतकृतोऽपि; तत्राग्निकृतो यथा-'विवेचयति वृक्षाद्यथाभिप्रहतात् क्षीरिणः क्षीरिमावेहेत् // च रसमूत्रपुरीषाणि' (सू. अ. 21), मारुतकृतो यथा 'सोऽ पचति तज्जांश्च विशेषान्विविनक्ति हि' (नि. अ. 1) मांसादेवं क्षतात् क्षिप्रं शोणितं संप्रसिच्यते // 11 // इति व्याख्याति / पक्वाशयस्थेति पुरीषस्य पक्काशयस्थितत्वात् / अत्र दृष्टान्तेन दार्टान्तिकं द्रढयन्नाह-वृक्षादित्यादि / कोष्ठः पुनरामपक्काशयाश्रयः, तथा च कोष्ठलक्षणं-"स्थानान्यासैप्रसिच्यते प्रस्रवतीत्यर्थः // 11 // माग्निपक्कानां मूत्रस्य रुधिरस्य च / हृदुण्डुक(कः) फुप्फुसश्चं तृतीया मेदोधरा, मेदो हि सर्वभूतानामुदरस्थ- कोष्ठ इत्यभिधीयते" (चि. अ. 2) इति / तेन कोष्ठस्थिमण्वस्थिषुच, महत्सु च मजा भवति // 12 // ताऽपि पुरीषस्य पक्काशयस्थितत्वाबाहुल्येन पक्वाशयस्था कथ्यन्ते / तृतीयेत्यादि / अण्वस्थिषु अल्पास्थिषु / ननु, मज्जा अस्था एतदेव समस्तकोष्ठस्थितवं श्लोकेन स्पष्टीकुर्वन्नाह-यकृदिमन्तर्भवति कथं मेदस्तदन्तरित्याह-महत्खित्यादि / अण्व त्यादि / समन्तात् सर्वतो यकृतादिकं समाश्रिता, उण्ड(न्दु)कस्थं स्थिषु मेदः, महत्सु मजेति // 12 // मलं विभजते / तत्र यकृद्रहणं रकाधारसाम्येन प्लीह उपलक्षणं यकृत्समीपानां हृदयादीनां च, उण्डुकग्रहणेन सान्निध्याद्दो स्थूलास्थिषु विशेषेण मजा त्वभ्यन्तराश्रितः॥ गृह्यते, तेनोर्ध्व यकृदादि व्यवस्थितं, अधस्ताद्गुदपर्यन्तं कोष्ठं अथेतरेषु सर्वेषु सरकं मेद उच्यते // समन्तात् समाश्रिता / वृद्धवाग्भ्रटेनाप्युक्तं-"पञ्चमी शुखमांसस्य यः नेहः सा घसा परिकीर्तिता // 13 // | पुरीषधरा, सा बत्रामपक्काशयाश्रया, तेत्रोण्डुकस्थं मलं विभगयोकमर्य श्लोकेन स्पष्टीकुर्ववाह-स्थूलेत्यादि / इतरेष्व- जति" (अ. सं. शा. अ. 5) इति / उण्डुकः 'पोट्टलक' इति ल्पास्थिषु सर्वेषु / ननु, मेदोमज्जानुकारी उपधातुर्वसाख्यः लोके / चरके च पैरीषाधारशब्देनोण्डुकः प्रतिपादितः, अत क इत्याह-शुद्धेत्यादि // 13 // एव पुरीषधरेति नामास्याः / मलं विभजते मूत्रपुरीषरूपतया विभागं करोति / गयी तु, विभजते तस्मात् कोष्ठात् पृथकचतुर्थी श्लेष्मधरा सर्वसन्धिषु प्राणभृतां भवति // 14 // रोतीति व्याख्याति // 16 // 17 // षष्ठी पित्तघरी;या चतुर्विधमनपानमामाशयात् 1 'स्रवति' इति पा०। 2 'क्षीरमास्रवेत्' इति पा० / 3 'प्रतिरिच्यते' इति पा०। 4 'तदेव च शिरसि कपालप्रतिच्छा प्रच्युत पक्काशयोपस्थित धारयति // 18 // मस्तिष्काख्यं मस्तुलुङ्गाख्यं च' इत्यष्टासंग्रहे( शा. भ.५)ऽधिक: १व्यवच्छिन्नं' इति पा०।२'कोष्ठान्तरुण्डुकस्थं' इति पा०1 पाठः / "मेदो नाम–सान्द्रसपिस्तुल्यः स्नेहधातुः शरीरस्य / / 3 'पुरीषात्रशब्देन' इति पा० / 4 “षष्ठी पित्तथरा नाम पक्कातस्य स्थानमुदरान्तः, त्वचामपश्च / वसा तु मांसान्तरानुप्रविष्टः | माशयमध्यस्था / सा यन्तर रविष्ठानतयाऽऽमाशयात् पक्काशयोस्नेहस्तस्या मेदस्मनुप्रवेशस्तुल्योपादानस्वात् / मज्जा नाम अस्थि- न्मुखमन्नं बलेन विधार्य पित्ततेजसा शोषयति पचति पक्कं च मध्यगतः लेहः / स विविधो पीतो रक्तश्च / तत्र पीतो नलका- विमुञ्चति / दोषाधिष्ठिता तु दौर्बल्यादाममेव / ततोऽसावनस्य स्मामन्तः, रक्तस्त्वितरास्थिषु, प्रान्तमागेषु च नलकारनाम् / ग्रहणात् पुनर्ग्रहणीसंशा / बलं च तस्याः पित्तमेवाग्न्यमिधानमतः सोऽयं स्थूलस्वरूपेण मेदसोऽमिन्नोऽपि कर्मवैशेष्यात् पृथगेव धातुः" | साऽग्निनोपस्तन्धोपहितैकयोगक्षेमा शरीरं वर्तयति / " (अष्टाग(प्रत्यक्षाशारीर प्र. मा. पृ. 10) / 5 'तवेतरेषु' इति वा.। | संग्रह शा. स्था.म. 5) / ५.मुपयुक्तमामाशयात्' इति पा० /

Page #454
अध्यायः सुश्रुतसंहिता। 357 - ~ ~~ -~ ~ - ~ * षष्टीत्यादि / पित्तमत्रान्तरग्निसंज्ञकम् / आमाशयात् प्रच्युतं | ततस्तदधःप्रतिहतमूर्वमागतमपरं चोपचीयमानकफाशयाथ्रष्ट, पक्वाशयोपस्थितं पक्वाशयगमनायोपस्थितं पित्त-मपरेत्यभिधीयते; शेषं चोर्वतरमागतं पयोधरास्थानं संप्राप्तं, धारयति 'पाकार्थ' इति शेषः / तथा च वभिप्रतिपद्यते, तस्मादर्भिण्यः पीनोन्नतपयोधरा संग्रहः-“षष्ठी पित्तधरा नाम पक्कामाशयमध्यस्था, सा भवन्ति // 24 // ह्यन्तरम्यधिष्ठानतयाऽऽमपक्वाशययोर्मध्ये चतुर्विधम बलेन / कस्माद्गृहीतगर्भाणां गर्भग्रहणकालादूर्ध्वमाप्रजननादात न विधार्य पित्ततेजसा शोषयन्ती पचति" (अ. सं. शा.अ. 5) / दृश्यते ? इत्याह-गृहीवेत्यादि / वान्यवरुध्यन्ते मुखान्यवरुइति // 18 // अशितं खादितं पीतं लीढं कोष्ठगतं नृणाम् // | ध्यन्ते / अपराममलीमित्याहुः स्त्रियः // 24 // तज्जीर्यति यथाकालं शोषितं पित्ततेजसा // 19 // गर्भस्य यकृत्प्लीहानी शोणितजी, शोणितफेनएतमेवार्थ श्लोकेन दर्शयन्नाह-अधितमित्यादि / अश प्रभवः फुप्फुसा, शोणितकिट्टप्रभव उण्डुकः // 25 // भोजने, खाद भक्षणे, धेट पा पाने, लिह आखादने। तदनम- गर्भस्येत्यादि / यकृत् कालखण्डं दक्षिणपार्श्वस्थं, प्लीहा अनेशितादिविशेषांकान्तमन्नं जीर्यति / यथाकालं कालानति- नैव नाना प्रसिद्धो वामपार्श्वस्थितः, यकृतप्लीहानावित्युपलक्षणं, क्रमेण तीक्ष्णमध्यमन्दामिषु मात्राद्रव्यगुरुलघूचितकालानति- तेन क्लोमापि शोणितजम् , तथा च वृद्धवाग्भट:-"रक्कादक्रमेण // 19 // निलयुक्तात् कालीयकम्" (अ. सं. शा. अ. 5) इति / सप्तमी शुक्रधरा, या सर्वप्राणिनां सर्वशरीर- | शोणितेत्यादि / फुप्फुसो हृदयनाडिकालमः खनामख्यातः / व्यापिनी // 20 // शोणितकिटेत्यादि / उण्डुकः पोट्टलकः // 25 // यथा पयसि सर्पिस्तु गूढश्चक्षी रसो यथा // असृजः श्लेष्मणश्चापि यःप्रसादः परो मतः॥ शरीरेषु तथा शुक्रं नृणां विद्याद्भिषग्वरः // 21 // तं पच्यमानं पित्तेन वायुश्चाप्यनुधावति // 26 // शुक्रस्य सर्वाङ्गव्याप्तिले उपमानं प्रमाणं दर्शयन्नाह-यथे. ततोऽस्यात्राणि जायन्ते गुदं बस्तिश्च देहिनः॥ त्यादि / पयोदृष्टान्तोऽल्पमैथुनखादहशुक्रे, इक्षुदृष्टान्तस्वतिपी उदरे पच्यमानानामाध्मानाद्रुक्मसारवत् // 27 // डनशुक्रक्षरणवान्मन्दशुक्रे पुंसि // 20 // 21 // कफशोणितमांसानां साराजिता प्रजायते // व्यङ्गाले दक्षिणे पार्श्वे बस्तिद्वारस्य चाप्यधः॥ यथार्थमूष्मणा युक्तो वायुः स्रोतांसि दारयेत् // 28 // . मूत्रस्रोतःपथाच्छुकं पुरुषस्य प्रवतेते // 22 // अनुप्रविश्य पिशितं पेशीविभजते तथा // तस्यैवेदानीं सर्वातव्यापिनोऽपि क्षरणमार्गमाह-घडले | मेदर्सः मेहमादाय सिरानायुत्वमामुयात् // 29 // इत्यादि / वृद्धवाग्भटेनोकम्-"सप्तमी शुक्रधरा घडले सिराणां तु मृदुः पाकः स्नायूनां च ततः खरः॥ - दक्षिणे पार्चे बस्तिद्वारस्य चाधो मूत्रमार्गमाश्रिता सकलशरी- आशय्याभ्यासयोगेन करोत्याशयसंभवम् // 30 // रव्यापिनी शुक्र प्रवर्तयति" (अ. सं. शा.अ. 5) इति 22 / 1 अमरी' इति पा०। 1 'उदानवायोराधारः फुप्फुसः कैदेहाधितं शुक्रं प्रसन्नमनसस्तथा // प्रोच्यते बुधैः' इति शार्ङ्गधरः। 3 'तत्रास मध्यमानस्य ध्मायस्त्रीषु व्यायच्छतश्चापि हर्षात्तत् संप्रवर्तते // 23 // मानस्य रुक्मवत् / जिला संजायते सौमी यया वेदयते रसान्' ननु, यथा पयसि संलीनं सपिरेवं शरीरसंलीनं शुक्रं कथं इति पा०। 4 वै० पं० हरिप्रपन्नशर्मणा तु अयं पाठोऽन्यथा पृथग्भूय मूत्रमार्गेण क्षरतीत्याह-कृत्लेत्यादि / प्रसनमनसः पठितो व्याख्यातश्च, 'मेदः स लेहमादाय सिराखायुत्वमप्यथ / क्रोधादिरहितचित्तस्य, तथा स्त्रीषु व्यायच्छतो व्यायाम कुर्वतो || | सिराणां तु सदुः पाक: मायूनां च ततः खरः॥ आशय्याभ्यासरतं कुर्वत इत्यर्थः // 23 // योगेन करोत्याशयसंभवम् / स वायुः कर्ता, अन्नरसाद स्नेहमादाय हीतगर्भाणामार्तववहानां स्रोतसांवान्यवरु- मेदो विमजते अर्थादुदरे मेदश्चिनोति; अथ एवं सिराखायुत्वं ध्यन्ते गर्भेण, तस्माद्वहीतगर्भाणामार्तवं न दृश्यते।। विभजते अर्थात् सिरात्वं सिरास्वरूपं, सायुत्वं स्नायुस्वरूपं च अशितादिविशेषाकान्तं' इति, 'अशितादिविशेषेणाक्रान्तं' इति | विमजते / ननु समवायिकारणस्यैकत्वेऽपि कथमेतद्वैचित्र्यं संजायत च पाठान्तरम् / 2 "यङ्गुले दक्षिणे पाधै बस्तिद्वारस्य चाप्यधः / इस्याह-सिराणां तु मृदुः पाक इत्यादि / -सिराणामशुद्धरक्तवाहिमूत्रस्रोत:पथाच्छुकं पुरुषस्य प्रवर्तते' इत्यत्र 'ब्यङ्गले दक्षिणे वामे' | नीनां, धमनीरसायनीनामप्युपलक्षणमेत; भत्र मृदुः पाको भवति इत्येव साधीयान् पाठः, अन्यथा प्रत्यक्षविरोधः स्वोक्तिविरोधश्च, | निरन्तररससंभृतत्वात् ; खायूनां च पेशीप्रान्तानां खरः पाको श्रूयते हि 'शुक्रवहे दे शुक्रप्रादुर्भावाय दे शुक्रविसर्गाय च' इति | भवति अल्परसगमनात् ।......स वायुः मांसपेशीषु भाशय्य मुश्रुते एव" (प्रत्यक्षशारीर, उपोद्धात, पृष्ठ 72) / 3 अयं | भासमन्तात् निवासं कृत्वा हृदयाघाशयाना संभवमुत्पत्ति करोति' कोकस्ताडपत्रपुस्तके न पठ्यते / ४व्यवायं' इति पा०। (रसयोगसागर उपोडात, पृ० 113-114) /

Page #455
358 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान तेखायो वाय, यदाश्रयदा निरोधात / पाप्मानं __ अन्त्रादिकोत्पत्तिं दर्शयन्नाह-असूज इत्यादि / आध्मा- संज्ञावहानि स्रोतांसि तमोभूयिष्ठः श्लेष्मा प्रतिनात् पच्यमानानां वायुनाऽग्नेः समिन्धनात् पच्यमानानामित्यर्थः। पद्यते तदा तामसी नाम निद्रासंभवत्यनवबोधिनी, गयी तु, 'हृदये पच्यमानानाम्' इति पाठं पठति / यथार्थमि- सा प्रलयकाले; तमोभूयिष्ठानामहःसु निशासु त्यादि / ऊष्मणा पित्तेन सह युक्तो वायुः नवैव स्रोतांसि दारयेत् च भवति, रजोभूयिष्ठानामनिमित्तं, सत्त्वकुर्यात् / कथं? यथार्थ; यथाप्रयोजनमित्यर्थः / अनुप्रविश्येत्यादि। भूयिष्ठानामर्धरात्रे; क्षीणश्लेष्मणामनिलबहुलाना वायुः पिशितं मांसमनुप्रविश्य पेशीविभजते, पेशी मांसंखण्डः। मनःशरीराभितापवतां च नैव, सा वैकारिकी मेदस इत्यादि / सिरानायुसमाप्नुयादिति सिराः स्नायूंश्च वायुः | भवति // 33 // कुर्यादित्यर्थः / आशय्येत्यादि / आशय्य अभ्यासयोगेन वायुः। ___अथ केयं निद्रा ? तामाह-निद्रामित्यादि / विष्णोरियं स्थितिं कृत्वेत्यर्थः // 26-30 // वैष्णवी मायैव / पाप्मानं कस्मादामनन्ति ? कृत्स्त्रशुभव्यापाररक्तमेदाप्रसादाहको; मांसास्कफमेदाप्रसादा- निरोधात् / यद्यपि तन्त्रान्तरीयैः सप्तविधा निद्रा पठिता दुषणों, शोणितकफप्रसादजं हृदयं, यदाश्रया हि तेथाऽपि त्रिविधैव-तामसी, स्वाभाविकी, वैकारिकी चेति धमन्यः प्राणवहार तेस्याधो वामतः प्लीहा फुप्फु- मेदेन; ताः क्रमेण दर्शयन्नाह-तत्र यदेत्यादि / यद्यपि सर्वासश्च, दक्षिणतो यकृत् क्लोमं च; तद्विशेषेण | सामपि निद्राणां तमो हेतुस्तथाऽपि प्रकृष्टतमस्त्वात् तामसीयं चेतनास्थानम्, अतस्तस्मिंस्तमसाऽऽवृते सर्वप्रा. निद्रा कथ्यते / खाभाविकीमाह-तम इत्यादि / अनिमित्तणिनः स्वपन्ति // 31 // मनियतकालं, चलखादजसः कदाचिदिवा कदाचिद्रात्रावित्यर्थः / भवति चात्र सत्त्वभूयिष्ठानामर्धरात्र इति तस्मिन् काले किञ्चिदल्पीभूतं पुण्डरीकेण सदृशं हृदयं स्यादधोमुखम् // .. सत्त्वमुत्कटं च तमो भवति, तस्मादर्धरात्रे सात्त्विकाः स्वपन्ति / वैकारिकीमाह-क्षीणेत्यादि / एवंभूतानां पुरुषाणां निद्रा नैव जाग्रतस्तद्विकसति स्वपतश्च निमीलति // 32 // भवति, यदि च भवति तदा वैकारिकी नाम निद्रा भवति / रकेत्यादि / प्रसादः सारः। वृक्को कुक्षिगोलको / मांसेत्यादि / ननु, यदा लङ्घनश्रमादिभिर्वायुर्वर्धते श्लेष्मा च क्षीयते तदा वृषणावण्डौ / शोणितेत्यादि / तस्य हृदयस्य अधो वामतः कथं निद्रोदेति ? उच्यते-मनसः क्लान्तवाद्भूतात्मनो विषयप्लीहा फुप्फुसश्च; दक्षिणतो यकृत् क्लोम चेति क्लोम तिलकम् / निवृत्ती प्राणिनः स्वपन्ति / तदक्तं चरके-"यदा तु मनसि तद् हृदयं विशेषेण चेतनास्थानं चैतन्यास्पदं, सामान्येन तु | क्लान्ते कर्मात्मानः क्लमान्विताः / विषयेभ्यो निवर्तन्ते तदा सकलशरीरमेव चेतनास्थानम् / तदुक्तं चरके-"वेदनाना- खपिति मानवः" (च. सू. अ. 21) इति // 33 // मधिष्ठानं मनो देहश्च सेन्द्रियः / केशलोमनखाप्रान्तमलद्वगुणैर्विना" (च. शा. अ. 1) इति / चेतनासहचरितं मनोऽपि भवतश्चात्रविशेषेण हृदयाधिष्ठानं मतम् / अतस्तस्मिन् हृदये तमसा हृदयं चेतनास्थानमुक्तं सुश्रुत ! देहिनाम् // तमोगुणेनोच्छितेन आवृते निरुद्ध सति, सर्वप्राणिनः खपन्ति / | तमोभिभूते तसिंस्तु निद्रा विशति देहिनम् // 34 // तस्याकारं दर्शयन्नाह-पुण्डरीकेणेत्यादि / हृदयं कमलमकला- निद्राहेतुस्तमः, सत्त्वं बोधने हेतुरुच्यते // कारमधोमुखम् // 31 // 32 // स्वभाव एव वा हेतुर्गरीयान् परिकीर्त्यते // 35 // इदानी गद्योक्तस्यार्थस्य सुखबोधनार्थ श्लोकावाह-भवनिद्रां तु वैष्णवीं पाप्मानमुपदिशन्ति, सा तश्चात्रेत्यादि / सत्त्वादीनां सदा सानिध्यात् परस्परविरोस्वभावत एव सर्वप्राणिनोऽभिस्प्रशति / तत्र यदा धिनोः वापबोधयोरनुपपत्तिं मन्यमान आह-खभाव एव 1 'मासखण्डम्' इति पा०। 2 'तस्य वामतः' इति पा०। वेत्यादि // 34 // 35 // . 3 यत्तु "हृदयस्याधो वामतः प्लीहा फुस्फुसश्व, दक्षिणतो यकृत् पूर्वदेहानुभूतांस्तु भूतात्मा स्वपतः प्रभुः॥ छोम च' इति सौश्रुतः पाठः, तत्र प्रमाद एव दरीदृश्यते, 'हृदय- रजोयुक्तेन मनसा गृह्णात्यो शुभाशुभान् // 36 // स्याथो वामतः प्लीहा, दक्षिणतो यकृत् , उभयतः श्लोम फुस्फुसौ ननु, बोधाभावः स्वापः, खापाभावो बोधः, तत् कथं खपतः च' इति तु साधीयान् पाठः, अन्यथा न केनापि कथमपि शक्यं | स्वप्नदर्शनं भवतीत्याह-पूर्वेत्यादि / ननु च, यः कश्चिदर्थावसमाधातुम्" (प्रत्यक्षशारीर, उपोद्धात, पृ० 68) / 3 कोम | बोधः स सर्वोऽपि बाह्यार्थावलम्बनो दृष्टः, न च खप्ने बाह्याश्वासनलिका-ट्रेकिया Trachea' इति गणनाथसेनः (प्रत्यक्ष थस्य सत्त्वं विद्यते, तत् कथं तत्रार्थावबोध इति ? उच्यतेशारीर, द्वितीयभाग, पृ० 178); 'गॉल ब्लॅडर Gall स्मृतिरेवेयं पूर्वानुभूतेऽर्थे, न चाननुभूतविषया परिस्फुरति / Bladder' इति रसयोगसागरस्योपोद्धाते (पृ० 960-102) व०पं० हरिप्रपन्नशी। विस्तरस्तु तत्रैव द्रष्टव्यः। 4 'चेतनासम- तत्रापि' इति पा०। 'तामसी नाम' इति पा०। विष्ठान' इति पा०। 5 'हृदयं मतं' इति 'हदयं गतं' इति च पा०।। 3 'सह सान्निध्यात्' इति, 'सहासान्निध्यात्' इति च पा०।

Page #456
अध्यायः 4] सुश्रुतसंहिता। 359 ननु, तादृग्विधस्यार्थस्यादृष्टाश्रुताननुभूतत्वात् कथं स्मृतित्वमि- | अरोगः सुमना ह्येवं बलवर्णान्वितो वृषः॥ त्याह-पूर्वदेहानुभूतांस्वित्यादि / एतच्चोपलक्षणम् , अतोऽ- नातिस्थूलकृशःश्रीमान् नरो जीवेत् समाः शतम्॥ नेनापि देहेनानुभूतान् / भूतात्मेति किंभूतैघटित आत्मा शरी- भवन्तीत्यादि / एवमुक्तेन प्रकारेण वर्तमानः / वृषः नीररलक्षणः? उत भूतैरुपलक्षित आत्मा भूतात्मा क्षेत्रज्ञः? | मणशक्तियुक्तः / श्रीमान् शरीरशोभायुक्तः // 39 // 40 // इत्याह-खपतः प्रभुरिति ।-खपतः खापयुक्तस्य शरीरस्य (निद्रा सात्म्यीकृता यैस्तु रात्रौ च यदि वा दिवा // ) प्रभुः खामी क्षेत्रज्ञ इत्यर्थः, तद्वशेन सर्वक्रियाप्रवृत्तेः / कथं दिवारानौचये नित्यं स्वप्नजागरणोचिताः। पुनरानिन्द्रियग्राह्यान् निद्राणेष्विन्द्रियेषु गृह्णातीत्याह-न तेषां स्वपतां दोषो जाग्रतां वाऽपि जायते // 41 // मनसेति / मनसः सर्वदैव संभवातू सदा खप्नदर्शनप्रसङ्ग | | ये पुनर्निद्रासात्म्यास्तेषामदोष एवं दिवाखाप इत्यत इत्याह-रजोयुक्तेनेति; रजःप्रेरितेनेत्यर्थः, रजसः प्रवर्तक आह-दिवेत्यादि // 41 // खात्; तमोयुक्तेन च मनसा न किमपि सुप्तः पश्यति, तमस निद्रानाशोऽनिलात् पित्तान्मनस्तापात् क्षयादपि // आवरणात्मकखात् // 36 // संभवत्यभिघाताच प्रत्यनीकैः प्रशाम्यति // 42 // करणानां तु वैकल्ये तमसाऽभिप्रवर्धिते // | निद्रानाशेऽभ्यङ्गयोगो मूर्ध्नि तैलनिषेवणम् // अस्वपन्नपि भूतात्मा प्रसुप्त इव चोच्यते // 37 // गात्रस्योद्वर्तनं चैव हितं संवाहनानि च // 43 // इन्द्रियग्रामस्य तमसा वैकल्ये आपादिते आत्मा निर्विका- शालिगोधूमपिष्टान्नमत्यैरेक्षवसंस्कृतैः॥ रोऽपि सुप्त इव भवतीति प्रतिपादयन्नाह-करणानामित्यादि / भोजनं मधुरं निग्धं क्षीरमांसरसादिभिः॥४४॥ अभिप्रवर्धित इति अभि सर्वतो बहिरन्तश्च प्रवर्धिते / तत्र रसैर्षिलेशयानां च विकिराणां तथैव च // बहिरिन्द्रियाणां विषयभूतेऽर्थे, अन्तर्मनोर्थेऽपि सुखदुः- द्राक्षासितेक्षुद्रव्याणामुपयोगो भवेनिशि // 45 // : खादी // 37 // शयनासनयानानि मनोज्ञानि मृदानि च // सर्वर्तुषु दिवास्वापः प्रतिषिद्धोऽन्यत्र ग्रीष्मात्, | निद्रानाशे तु कुर्वीत तथाऽन्यान्यपि बुद्धिमान् 46 प्रतिषिद्धेष्वपि तु बालवृद्धस्त्रीकर्शितक्षतक्षीणमद्य-| ___के पुनर्निद्रानाशहेतवस्तानाह-निद्रानाश इत्यादि / अनिनित्ययानवाहनाध्वकर्मपरिश्रान्तानामभक्तवतां मेलादिभ्यो निद्रानाशः संभवतीति संबन्धः; स निद्रानाशः दावेदकफरसरक्तक्षीणानामजीर्णिनां च मुहूर्त | प्रत्यनीकैरभ्यशादिभिः प्रशाम्यत्युपशमं याति / कानि पुनः दिवास्वपनमप्रतिषिद्धम् / रात्रावपि जागरितवतां | प्रत्यनीकानि? तान्याह-निद्रानाशेऽभ्यरेत्यादि / निद्रानाशेऽ. जागरितकालादर्घमिष्यते दिवास्वपनम् / विक भ्यङ्गयोगादिर्हितो भवेत् / संवाहनं मृदुमर्दनम् / ऐक्षवसंस्कृतिर्हि दिवाखनो नामः तत्र स्वपतामधर्मः सर्वः | तेरिति खण्डादिसंस्कृतैः / शयनादीनि च मनोज्ञानि निद्रानाशे दोषप्रकोपश्च, तत्प्रकोपाञ्च कासश्वासप्रतिश्याय- कुर्वीत / तथाऽन्यान्यपीति प्रावरणादीनि // 42-46 // शिरोगौरैवाङ्गमर्दारोचकज्वराग्निदौर्बल्यानि भव- निद्रातियोगे वमनं हित संशोधनानि च // स्ति; रात्रावपि जागरितवतां वातपित्तनिमित्तास्त लवनं रक्तमोक्षश्च मनोव्याकुलनानि च // 47 // एवोपद्वा भवन्ति // 38 // निद्रातियोगे प्रतीकारमाह-निद्रातियोगे इत्यादि / संशो. दिवाखप्तस्य प्रवृत्तिनिवृत्ती आह-सर्वेत्यादि / अन्यत्र धनादेव वमने लब्धे यदमनस्य पृथगुपादानं तद्विशेषेण निद्राग्रीष्मादिति ग्रीष्मं वजयित्वा / प्रतिषिद्धेष्वपीत्यादि प्रतिषि-नाशहेलर्थम् // 47 // द्धेष्वपि ऋतुषु / मुहूर्त घटिकाद्वयम् / रात्रावित्यादि / कस्मा-कफमेदोविषार्तानां रात्री जागरणं हितमा दर्धमेव खप्यानाधिकमिति दर्शयन्नाह-विकृतिरित्यादि / रात्रौ विहितः खपः केषांचिनिषिध्यत इत्याह-कफे. सर्वशब्देन रक्तमपि गृह्यते / यद्यपि दिवास्वप्नेऽधर्मस्तथाऽपि त्यादि ।शरीररक्षार्थ ग्रीष्मे दिवाखा. उक्तः / रात्रावित्यादि / त एव दिवाखप्नश्च तुटूशूलहिकाजीर्णातिसारिणाम् // 48 // कासश्वासादय एव // 38 // निषिद्धोऽपि दिवास्वप्नः केषांचित् प्रशस्यत इत्याह-दिवे. भवन्ति चात्र त्यादि / हित इत्यत्रापि संबन्धनीयम् // 48 // तस्मान जागृयाद्रात्रौ दिवास्वप्नं च वर्जयेत् // इन्द्रियार्थेष्वसंप्राप्तिर्गौरवं जृम्भणं क्लमः॥ ज्ञात्वा दोषकरावेतौ वुधः स्वप्नं मितं चरेत् // 39 // निद्रार्तस्येव यस्येहा तस्य तन्द्रां विनिर्दिशेत् // 49 // 1 'युक्तः' इति पा० / 2 'वैगुण्ये' इति पा०। 3 'स्वप- | 1 अयमश्लोकः केषुचित्पुस्तकेषु नोपलभ्यते। 2 'वमेन्निनमप्रतिषिद्धं' इति पा०।४ गौरवज्वराग्निदौर्बल्यानि' इति पा०। द्रातियोगे तु कुर्यात्' इति पा०। 3 संवित्ति" इति ता.। 5 'तनिमित्ताः ' इति ता.। 4 'बस्सैते' इति पा०।

Page #457
निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान निद्रायास्तमोभवाया मोहरूपाया अनुषङ्गात्तत्सदृशीं तन्द्रा- गर्भस्य वृद्धौ पूर्वोक्तं हेतुमनूध द्वितीयमपि हेतुं दर्शय. मप्याह-इन्द्रियेत्यादि / इन्द्रियार्थाः शब्दादयः, तेषामसंप्राप्ति- नाह-गर्भस्येत्यादि / रसनिमित्तति मातुरिति शेषः / तदुक्तं रग्रहणम् / निद्रार्तस्येव निद्रायुक्तस्येव / परं निदायां प्रबोधि- प्राक्-"मातुस्तु खलु रसवहायां नाज्यां गर्भनामिनाडी प्रति. तस्य क्लमाभावः, तन्द्रायां तु प्रबोधितोऽपि क्लाम्यति, अत | बद्धा"-इत्यादिना / मारुताध्माननिमित्ता चेति मारुतेन एवात्र क्लमग्रहणम् // 49 // आध्मानं स्रोतसां पूरणं मारुताध्मानं, तदेव निमित्तं यस्यां सा. पीत्वैकमनिलोच्छासमुद्वेष्टन विवृताननः॥ मारुताध्माननिमित्ता; वक्ष्यमाणेनानलानिलकृतेन गर्भस्रोतसामायं मुश्चति सनेत्रानं स जम्भ इति संशितः॥५०॥ | मानेनाभितो विशालभूतखाद्गर्भपरिवृद्धिः॥५७ // इदानीं तन्द्रालक्षणे प्रतिपादितानां जम्भणादीनां लक्षणमाह-पीत्वेत्यादि / अत्र जम्भाप्रसङ्गेन केचिच्छिक्कालक्षणं तस्यान्तरेण मामेस्तु ज्योतिःस्थानं ध्रुवं स्मृतम् // पठति यथा_प्राणोदानी समौ स्यातां मधि सोतापनि तदाघमति वातस्तु देहस्तेनास्य वर्धते // 58 // स्थितौ / नस्तः प्रवर्तते शब्दः क्षवधुं तं विनिर्दिशेत्" इति / ऊष्मणा सहितश्चापि दारयत्यस्थ मारुतः॥ तच्च टीकाकारैरपठितवान्न पठनीयम् // 50 // ऊर्व तिर्यगधस्ताश्च स्रोतांस्यपि यथा तथा॥५९॥ योऽनायासः श्रमो देहे प्रवृद्धः श्वासवर्जितः॥ तत्र स्रोतसामेवाध्मानसंप्राप्तिं दर्शयन्नाह-भवन्तीत्यादि / तस्य गर्भस्य, नामेरन्तरेण मध्ये, ज्योतिःस्थानमग्निस्थानं, ध्रुवं . क्लमः स इति विज्ञेय इन्द्रियार्थप्रवाधकः॥५१॥ निश्चितं स्मृतम् / तच वायुराधमति / तेन चाध्मातेन वहिना क्लममाह-य इत्यादि // 51 // समारुतेन स्रोतसामाध्मापनेऽस्य गर्भस्य देहो वर्धते / ज्योतिःसुखस्पर्शप्रसङ्गित्वं दुःखद्वेषणलोलता॥ स्थानाध्मानेन मध्यस्रोतोवृद्धौ कथं सर्वतो वृद्धिरित्याह-ऊष्मणेशक्तस्य चाप्यनुत्साहः कर्मखालस्यमुच्यते // 52 // त्यादि / यथातथाशब्दावत्रान्तर्भूतवीप्सार्थों ज्ञातव्यो, तेनोष्मणा क्लमानन्तरं कर्माप्रवृत्तिसाम्यादसूत्रितमप्यालस्यमाह- सहितोऽनिलो यथा यथोचं तिर्यगधस्ताच्च स्रोतांसि दारयति सुखेत्यादि // 52 // विवृतानि करोति तथा तथा देहो वर्धत इति पूर्ववाक्यात उक्लिश्यान्नं न निर्गच्छेत् प्रसेकष्टीवनेरितम् // संबन्धनीयम् // 58 // 59 // हृदयं पीड्यते चास्य तमुत्क्लेशं विनिर्दिशेत् // 53 // दृष्टिश्च रोमकूपाश्च न वर्धन्ते कदाचन // वके मधुरता तन्द्रा हृदयोद्वेष्टनं भ्रमः॥ ध्रुवाण्येतानि मानामिति धन्वन्तरेर्मतम् // 6 // न चान्नमभिकाङ्केत ग्लानिं तस्य विनिर्दिशेत् // 54 // ___ यथा शरीरं वर्धते तथा दृष्ट्यादयोऽपि कथं न वर्धन्ते ? - केचिदत्रोत्लेशग्लान्योर्लक्षणमाहुः-उक्लिश्येत्यादि / एत इत्याह-दृष्टिरित्यादि / यस्मादेतानि दृष्टिरोमकूपानि ध्रुवाणि दपि टीकाकारैरपठितखान पठनीयम् // 53 // 54 // निश्चलानि / मानां पुरुषाणाम् // 6 // आर्द्रचर्मावनद्धं वा यो गात्रं मन्यते नरः॥ शरीरे क्षीयमाणेऽपि वर्धते द्वाविमौ सदा // तथा गुरु शिरोऽत्यर्थ गौरवं तद्विनिर्दिशेत् // 55 // खभाव प्रकृति कृत्वा नखकशावात स्थितिः॥६॥ आर्द्रत्यादि / आईचावनद्धं वेत्यत्र वाशब्द इवार्थे तेनाई शरीरवृद्धावपि कस्यचिदवयवस्यावृद्धि प्रतिपाय शरीरक्षचर्मावनद्धमिवेत्यर्थः। तद्विनिर्देशेदिति तस्य' इति शेषः॥५५॥ | येऽपि कस्यचिदभिवृद्धि दर्शयन्नाह-शरीरे इत्यादि / खभावं प्रकृतिं कृला खभावं कारणं कृत्वेत्यर्थः // 61 // मूर्छा पित्ततमःप्राया, रजापित्तानिलामः॥ सप्त प्रकृतयो भवन्ति-दोषैः पृथक, द्विशः, तमोवातकफात्तन्द्रा, निद्रा श्लेष्मतमोभवा // 56 // | समस्तैश्च // 62 // मोहरूपाया निद्रायाः प्रसङ्गेन तन्द्रादिकं मोहरूपं निर्दिश्य प्रकृतिकृतप्रसङ्गेनान्यदपि प्राकृतं रूपं प्रतिपादयितुकामो मूर्छादिकमपि दर्शयन्नाह-मूछेत्यादि / भ्रमश्चक्रारूढस्येव यारिद्वधा प्रकृतिर्यद्धतुकी यच्चास्याः खलक्षणं तत् क्रमेणाहभ्रमणम् / लक्षणत उक्तायास्तन्द्राया हेतुतोऽपि निर्देशं कुर्व सप्तेत्यादि / पृथक् तिस्रः, द्विशस्तिस्रः, समस्तैश्चैका, इत्येवं नाह-तम इत्यादि / उक्ताऽपि निद्रा तमसा मनोदोषेण सप्त // 62 // मूर्छादिप्रसङ्गेन शरीरदोषेणापि पुनरभिहिता। गयी त क्लमालस्यादीनां लक्षणं न पठति, असूत्रितत्वेन हेतुना // 56 // शुक्रशोणितसंयोगे यो भवेहोष उत्कटः॥ प्रकृतिर्जायते तेन तस्या मे लक्षणं शृणु // 63 // गर्भस्य खलु रसनिमित्ता मारुताध्माननिमित्ता सप्तविधवं प्रतिपाद्य तस्या उत्पत्ती हेतुमाह-शुक्रेत्यादि / च परिवृद्धिर्भवति // 57 // यो भवेदोष उत्कट इति खभावस्थितो न प्रकुपितः / द्विविधा १'प्राणकोष्ठानिलेरितम्' इति पा०। 1 'कथंचन' इति पा०।२ 'निश्चितानि' इति पा०।

Page #458
अध्यायः 4] सुश्रुतसंहिता। 361 * घुत्कटा वातादयः प्राकृता वैकृताश्च; तत्र प्राकृताः सप्तविधायाः पित्तप्रकृतिस्तु स्वेदनो दुर्गन्धः पीतशिथिलाप्रकृतेर्हेतुभूताः शरीरैकजन्मानः, वैकृताश्च गर्भव्याघातकाः। गस्ताम्रनखनयनतालुजिह्वौष्ठपाणिपादतलो दुर्भगो गयी खन्यथैवाशा समादधाति; यथा-"ननु, खभावतः | वलीपलितखालित्यजुष्टो बहभगष्णद्वेषी क्षिप्रकोपशुद्धं बीजं कर्मणा वा समधातुं गर्भ निष्पादयति, अनिलादि- प्रसादो मध्यबलो मध्यायुश्च भवति // 68 // दोषदुष्टं तु गर्भजननाय न समर्थमिति शुक्रशोणितशुद्धावुक्तं, मेधावी निपुणमतिर्विगृह्य वक्ता तत् कथमुत्कटेन दोषेण प्रकृतिरिति ? उच्यते-न हि सर्वमेव तेजस्वी समितिषु दुर्निवारवीर्यः // बीजं दूषितं किं तर्हि बीजावयवो दूषितः, न चावयवगतदोषेण सुप्तः सन् कनकपलाशकर्णिकारान् गर्भप्रतिबन्धो जात्यन्धमूकादेर्गर्भस्य दर्शनात् , तस्माद्य एवांशो संपश्येदपि च हुताशविधुदुल्काः // 69 // बीजस्य दुष्टो भवति तत्कार्यस्यैव गर्भावयवस्य विकृतिरभावो न भयात् प्रणमेदनतेष्वमृदुः वा भवति; यथा-दृष्ट्यारम्भके बीजभागे दुष्टे जात्यन्धो गर्भो प्रणतेष्वपि सान्त्वनदानरुचिः॥ भवति न तु गर्भ एव न भवति, तथा दोषाख्ये बीजभागे दुष्टे भवतीह सदा व्यथितास्यगतिः तत्कार्यस्यैव गर्भशरीरभावस्यै समधातोरपेक्षया विकृतिः स्फुटि- / स भवेदिह पित्तकृतप्रकृतिः॥७॥ तकरचरणादिलक्षणा भवति न तु गर्भव्याघातः / तदुक्तं-(भजकोलकगन्धर्वयक्षमार्जारवानरैः। “शुद्ध खभावकर्मभ्यां वाताद्यैर्दुष्टमंशतः / दृष्टं बीजार्थकृद् बीजं | | व्याघ्रर्शनकुलानूकैः पैत्तिकास्तु नराः स्मृताः 71) तत्र प्रकृतिरुत्तरम्” इति // 63 // __ मेधावीत्यादि / विगृह्य वकेति परवाक्यमुच्छिथ वैदितुं तत्र वातप्रकृतिः प्रजागरूकः शीतद्वेषी दुर्भगः | शीलः / समितिषु संप्रामेषु / पलाशः किंशुकः / सान्वनम् स्तेनो मत्सर्यनार्यो गन्धर्वचित्तः स्फुटितकरचर- उपशमः / व्यथितास्यगतिः व्यथितमुखः, मुखपाकलात् ; णोऽल्परूक्षश्मश्रुनखकेशः काधी दन्तखादी च | धावनक्लेशासहखात् पीडावहगमनः // 68-71 // भवति // 64 // श्लेष्मप्रकृतिस्तु दूर्वेन्दीवरनिस्त्रिंशाारिष्टकशरअधृतिरदृढसौहृदः कृतघ्नः काण्डानामन्यतमवर्णः सुभगः प्रियदर्शनो मधुरकृशपरुषो धमनीततःप्रलापी॥ | प्रियः कृतज्ञो धृतिमान् सहिष्णुरलोलुपो बलवांद्रुतगतिरटनोऽनवस्थितात्मा | श्चिरग्राही दृढवैरश्च भवति // 72 // वियति च गच्छति संभ्रमेण सुप्तः॥६५॥ शुक्लाक्षः स्थिरकुटिलालिनीलकेशो अव्यवस्थितमतिश्चलदृष्टि लक्ष्मीषान् जलदमृदङ्गसिंहघोषः॥ मन्दरत्नधनसंचयमित्रः॥ सुप्तः सन् सकमलहंसचक्रवाकान् किंचिदेव विलपत्यनिबद्धं संपश्येदपि च जलाशयान् मनोमान् 73 मारुतप्रकृतिरेष मनुष्यः॥६६॥ रक्तान्तनेत्रः सुविभक्तगात्रः स्निग्धच्छविः सत्त्वगुणोपपत्रः॥ (वॉतिकाश्चाजगोमायुशशाखूष्ट्रशुनां तथा // क्लेशक्षमो मानविता गुरुणां गृध्रकाकखरादीनामनूकैः कीर्तिता नराः॥६७॥) शेयो बलासप्रकृतिर्मनुष्यः // 74 // दोषाणां हि वातस्य प्राधान्यमतस्तत्प्रकृतिलक्षणमाह- (दृढशास्त्रमतिः स्थिरमित्रधनः तत्रेत्यादि / प्रजागरूकः अतिशयेन जागरणशीलः / दुर्भगः परिगण्य चिरात् प्रददाति बहु // अमनोरमाकारः / स्वेनः चौरः / मत्सरी परगुणासहनशीलः / परिनिश्चितवाक्यपदः सततं अनार्यः असत्पुरुषः / गन्धर्वचित्तः गीतादिनिरतः। काशी गुरुमानकरश्च भवेत् स सदा // 75 // हिंसाशीलः / दन्तखादी सुप्तः सन् दन्तान् किटिकिटायते। अधृतिः | ब्रह्मरुद्रेन्द्रवरुणैः सिंहाश्वगजगोवृषैः॥ अधैर्ययुक्तः / द्रुतगतिरटनः शीघ्रगामी शीघ्रभाषी च भवती- | तार्क्ष्यहंससमानूकाः श्लेष्मप्रकृतयो नरः॥७६॥) त्यर्थः / अनवस्थितात्मा चञ्चलचित्तः / अव्यवस्थितमविरनव- दर्वेत्यादि / इन्दीवर नीलोत्पलम् / निस्त्रिंशः खः / अरिष्टः स्थितबुद्धिनिश्चयः / (अनूकैः शीलेः)॥ 64-67 // कृष्णवर्तुलफलो 'अरीठा' इति लोके प्रसिद्धः, स चाद्रः। धृतिमान् धैर्ययुकः / सुविभक्तगात्रः सुष्टु पृथग्भूतसकलावयवः / १'गर्मशरीरमागस' इति पा० / 2 'अतिरूक्षश्मश्रुनखकेशः' इति पा०। 3 'क्रोधी' इति पा०। 4 'वियदपि' इति पा० 1 'दुर्गन्धः शीतसहः' इति ता.। 2 अयं लोको हस्त५ 'मन्ददन्त इति ता०। 'मास्तप्रकृतिरस्थिरसत्वः' इति | लिखितपुस्तके न पश्यते / 3 वक्तुं' इति पा०। 4 इमो कोको पा..बोको हस्खलिखितपुखके न पनते। हस्तलिखितपुस्तके न पोते। सु.सं. 6

Page #459
362 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान केचिद्वातादिप्रकृतिषु-“वातिकाश्चाजगोमायुशशाखूष्ट्रशुनां तथा। प्रस्तार्यमाणा बहुधा संजायते इति वदन्ति / उक्तं चगृध्रकाकखरादीनामनूकैः कीर्तिता नराः" इति, तथा- “एकैकेन वदन्ति पञ्च दश तु द्वाभ्यां त्रिभिस्तावतीभूतैः पञ्च "भुजगोलूकगन्धर्वयक्षमार्जारवानरैः / व्याघ्रक्षनकुलानूकाः चतुर्भिरेव भिषजस्लेका समस्तैरपि / एकत्रिंशतमत्र भूमिसपैत्तिकास्तु नराः स्मृताः"-इति, तथा-"दृढशास्त्रमतिः लिलखाहाप्रियस्पर्शनाकाशैश्च प्रकृतीगुणैरपि पुनः प्राहुः स्य स्थिरमित्रधनः परिगण्य चिरात् प्रददाति बहु / परिनिश्चितवा- सप्ताऽपरा-" इति / गुणः सत्त्वरजस्तमोभिरेकशो द्विशः क्यवदः सततं गुरुमानकरश्च भवेत् स सदा-" इति, समस्तैश्च सप्त महाप्रकृतयो भवन्ति, “सप्त दोषतः, सप्त तथा-"ब्रह्मेन्द्ररुद्रवरुणैः सिंहाश्वगजगोषैः / तार्यहंसस- गुणतः" ( रसवैशेषिकसूत्र अ. 1 सू. 31) इति नागामानूकाः श्लेष्मप्रकृतयो नराः"-इत्येतान् चतुःसंख्याकान् / र्जुनाचार्योक्तवात् // 80 // श्लोकान् पठन्ति / ते तु श्लोका निबन्धकारैरपठितवान्न शौचमास्तिक्यमभ्यासो वेदेषु गुरुपूजनम् / पठनीयाः // 72-76 // प्रियातिथित्वमिज्या च ब्रह्मकायस्य लक्षणम // द्वयोर्वा तिसृणां वाऽपि प्रकृतीनां तु लक्षणैः॥ माहात्म्यं शौर्यमाशा च सततं शास्त्रवुद्धिता॥ ज्ञात्वा संसर्गजा वैद्यः प्रकृतीरभिनिर्दिशेत // 77 // भृत्यानां भरणं चापि माहेन्द्रं कायलक्षणम् // 82 // | शीतसेवा सहिष्णुत्वं पैङ्गल्यं हरिकेशता॥ संसर्गजाः प्रकृतीराह-द्वयोरित्यादि // 77 // | प्रियवादित्वमित्येतद्वारुणं कायलक्षणम् // 83 // प्रकोपो वाऽन्यथाभावो क्षयो वा नोपजायते // मध्यस्थता सहिष्णुत्वमर्थस्यागमसंचयौ // प्रकृतीनां स्वभावेन जायते तु गतायुषः // 78 // | महाप्रसवशक्तित्वं कौबेरं कायलक्षणम् // 84 // ते च प्राकृता भावा अन्यथा न भवन्तीति दर्शयन्नाह- गन्धमाल्यप्रियत्वं च नृत्यवादित्रकामिता॥ प्रकोप इत्यादि // 78 // विहारशीलता चैव गान्धर्व कायलक्षणम् // 5 // विषजातो यथा कीटो न विषेण विपद्यते // प्राप्तकारी दृढोत्थानो निर्भयः स्मृतिमाञ्छुचिः॥. तद्वत्प्रकृतयो मर्त्य शक्नुवन्ति न बाधितुम् // 79 // राग | रागमोहमदद्वेषैर्वर्जितो याम्यसत्त्ववान् // 86 // जपव्रतब्रह्मचर्यहोमाध्ययनसे विनम् // वातादिप्रकतीनां ये दोषास्ते कस्मान्न रुजन्तीत्याह-विषे-मानविज्ञानसंपन्नमृषिसत्त्वं नरं विदुः॥८७ // त्यादि / एतदारम्भकदोषमधिकृत्योक्तं, तस्यै च बाधकलं प्रागेव | | सप्तैते सात्त्विकाः काया व्याख्यातम् / शक्नुवन्ति न बाधितुमिति नत्रयमीषदर्थे, तेन किंचिद्बाधितुं शक्नुवन्ति नतु भृशम् / यथा हि विषकीटो सत्त्वादिगुणभेदेन चित्तप्रकृतीनिर्दिशन्नाह-शौचमित्यादि / विषखभावजनितदाहादिना किंचिदेव बाध्यते न तु भृशम् , एवं इज्या यागः / माहात्म्यमित्यादि / माहात्म्यं महाशयत्वम् / वातादिहेतुजः प्राणिकायो वातादिजेन स्फुटितकरचरणादिकेन शीतेत्यादि / पैङ्गल्यं पिलाक्षता / हरिकेशता कपिलकेशता / दोषेण तथा खेददौर्गन्ध्यादिना च किंचिदेव बाध्यते / अत मध्यस्थतेत्यादि / महाप्रसवशक्तिवं प्रजोत्पादनसामर्थ्यम् / एव-"वातलाद्याः सदाऽऽतुराः" (च. सू. अ. 7) इति गन्धेत्यादि / विहारशीलता भ्रमणशीलता / प्राप्तेत्यादि ।वातादिप्रकृतिषु नित्यातुरत्वमभिहितम् // 79 // प्राप्तकारी युक्तकारी / दृढोत्थानो दृढारम्भः / / ८१-८७॥प्रकृतिमिह नराणां भौतिकी केचिदाहुः राजसांस्तु निबोध मे॥ पवनदहनतोयैः कीर्तितास्तास्तु तिनः॥ ऐश्वर्यवन्तं रौद्रं च शूरं चण्डमसूयकम् // 88 // स्थिरविपुलशरीरः पार्थिवश्व क्षमावा एकाशिनं चौदरिकमासुरं सत्त्वंमीदृशम् // शुचिरथ चिरजीवी नाभसः खैर्महद्भिः // 8 // तीक्ष्णमायासिनंभीरुंचण्डं मायान्वितं तथा // 8 // विहाराचारचपलं सर्पसत्त्वं विदुरम् // एकीयमतमाह-प्रकृतिमित्यादि / पवनदहनतोयैः कीर्तिता प्रवृद्धकॉमसेवी चाप्यजसाहार एव च // 9 // इति वातपित्त छेष्मलक्षणैः कथिता इत्यर्थः / शेषे द्वे प्रकृती अमर्षणोऽनवस्थायी शाकुनं कायलक्षणम् // आह-स्थिरेत्यादि / खैमहद्भिरिति नासाकर्णादिच्छिदैविपुलै | एकान्तग्राहिता रौमसूया धर्मबाह्यता // 91 // :रित्यर्थः / अनेन श्लोकेन पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशीयामपि प्रकृ भृशमात्रं तमश्चापि राक्षसं कायलक्षणम् // तिमाहः / अन्ये तु सा चैकशो द्विशत्रिशश्चतुर्भिर्वा भूतैः / १'प्रियोदकत्वं च तथा' इति ता.। 2 'धृतिमान्' इति ता.। - 1 'दृश्यते प्रकृतौ रूपं यदा दोषद्वयस्य तु / संसर्ग तं विजा-३ 'रागमोहभयद्वेषैर्वजितो यमसत्ववान्' पा० / 4 'तीक्ष्णमायानीयात् संसर्गनिविधश्च सः' इति ता.। 2 'अव्यावर्तिन इति' | सबहुलं क्रोधनं सबभीरुकम्' इति ता.। 5 'अबद्धकामसेवी' इति पा०। ३'प्रकृमिदेहस्वज्जातत्वान्न बाध्यते' इति ता.। इति पा०।६'रौक्ष्यमसूया' इति पा०। ७'भृशमात्मस्तवश्चापि' ४'वस्याबाधकरवं' इति पा० / / / इति पा..

Page #460
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता। 363 उच्छिष्टाहारता तैक्षण्यं साहसप्रियता तथा // 92 // गर्भव्याकरणानन्तरमुत्पन्नस्य गर्भस्य संजाताङ्गप्रत्यङ्गतया स्त्रीलोलपत्वं नैर्लज्यं पैशाचं कायलक्षणम् // | लब्धशरीरसंज्ञस्य शरीरावयवानां संख्या कर्तुं युज्यत इत्याहअसंविभागमलसं दुःखशीलमसूयकम् // 93 // | अथात इत्यादि / पञ्चमहाभूतशरीरिसमवायः शरीरमुक्तं, लोलुपं चाप्यदातारं प्रेतसत्त्वं विदुरम् // तस्यावयवशः संख्या, तस्या व्याकरणं विवरणं यत्र शारीरे षडेते राजसाः कायाः, तद्याख्यास्यामः; अथवा शरीरशब्दोऽयं समुदायवृत्तिरवय वेष्वपि वर्तते, तेषां संख्या; शेषं पूर्ववत् // 1 // 2 // रौद्रं भयानकम् / चण्डं तीव्रकोपम् / असूयक परगुणेषु मत्सरिणम् / एकाशिनमेकाक्येव चाश्नातीत्यर्थः / औदरिकं शुक्रशोणितं गर्भाशयस्थमात्मप्रकृतिविकारसंघस्मर; गयदासस्तु 'औदरिक' इत्यत्र 'औपधिक' इति मूञ्छितं 'गर्भ' इत्युच्यते / तं चेतनावस्थितं वायुपठिला, औपधिकं छापरमिति व्याख्याति / तीक्ष्णमित्यादि / विभजति, तेज एनं पचति, आपः क्लेदयन्ति, भीरं 'अक्रोधे सति' इत्यध्याहारः / तदुक्तं चरके-"कुद्धं पृथिवी संहन्ति, आकाशं विवर्धयति एवं विवशूरमक्रुद्धं भीरुम्" (च. शा. अ. 4) इति / चण्डं कोपनम् / धितः स यदा हस्तपादजिह्वाघ्राणकर्ण नितम्बादिप्रवृदेत्यादि / अजस्राहारः अनवरताहारशीलः / एकान्तेत्यादि / भिरङ्गैरुपेतस्तदा 'शरीरं' इति संक्षां लभते / तच्च एकान्तग्राहिता एकान्तग्रहणशीलता। असूया गुणेषु दोषा-षडङ्ग-शाखाश्चतस्रो, मध्यं पञ्चमं, षष्ठं शिर रोपणम् / भृशमात्रं सम इत्यर्थः / उच्छिष्टेत्यादि / तैक्ष्ण्यं | इति // 3 // कोपनलम् // 88-93 // -. तत्र शरीरावयवसंख्याविवरणं प्रतिपादयितुकामः शरीर· तामसांस्तु निबोध मे // 94 // शब्दव्यपदेश्यमेव तावत् क्रमेणाह-शुक्रशोणितमित्यादि / आत्मप्रकृतिविकारसंमूर्छितमिति आत्मा क्षेत्रज्ञः, प्रकृतयः दुर्मेधस्त्वं मन्दता च खप्ने मैथुननित्यता॥ प्रधानादयोऽष्टौ, विकाराः पञ्चभूतान्येकादशेन्द्रियाणि चेति निराकरिष्णुता चैव विज्ञेयाः पाशवा गुणाः॥९५॥ षोडश, तैः संमूच्छितं मिश्रीभूतं 'गर्भ' इति संज्ञां लभते; अनवस्थितता मौयं भीरुत्वं सलिलार्थिता // एतेन योगिनामुपयोगी पञ्चविंशतिको राशिरुतः / तमिदानी परस्पराभिमर्दश्च मत्स्यसत्त्वस्य लक्षणम् // 96 // भिषजामुपयोगिनं षड्धातुकं कृत्वा निर्दिशन्नाह-तमित्यादि / एकस्थानरतिनित्यमाहारे केवले रतः॥ चेतनया हेतुभूतया यावद्गर्भप्रसवकालमवस्थितं चेतनावस्थितम् , वानस्पत्यो नरःसत्त्वधर्मकामार्थवर्जितः॥९७॥ अन्यथा कुथितविश्वीर्ण स्यात् / तं वायुर्विभजति दोषधातुइत्येते त्रिविधाः कायाः प्रोक्ता वै तामसास्तथा // मलाङ्गप्रत्याविभागेन तेज एनं पचति रूपाद्रपान्तरेणावस्थानं मन्दता जिह्मता // 94-97 // प्रापयति; आपः क्लेदयन्ति विभागपरिणामकारिणोरनिलानलयोः कायानां प्रकृतीर्थात्वा त्वनुरूपां क्रियां चरेत् // 98 शोषणेऽप्यातां जनयन्ति; पृथिवी संहन्ति अद्भिः क्लिनमपि कठिनं मूर्तिमत् करोति; 'संहरति' इत्यन्ये पठन्ति तच, महाप्रकृतयस्त्वेता रजःसत्त्वतम कृताः॥ - प्रोका लक्षणतः सम्यग्मिषक ताश्च विभावयेत् | संपूर्वस्य हमो विनाशार्थखात्; आकाशं विवर्षयति अनिला नलविदारितस्रोतसामा मापनेनोचमपतिर्यविवर्धितमवकासइति सुश्रुतसंहितायां शारीरस्थाने गर्मव्या दानेन विवर्धयति / मन्यमिदं कम्यदिगुदपर्यन्तम् // 3 // करणं शारीरं नाम चतुर्थोऽध्यायः॥४॥ __ अतः परं प्रत्यङ्गानि वक्ष्यन्ते-मस्तकोदरपृष्ठना. प्रकृतिज्ञाने प्रयोजनमाह-कायानामित्यादि // 7 // 79 // | भिललाटनासाचिबुकबस्तिग्रीवा इत्येता एकैकार, इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत | कर्णनेत्रभूशडांसगण्डकक्षस्तनवलणवृषणपार्श्वव्याख्यायां शारीरस्थाने चतुर्थोऽध्यायः // 4 // स्फिग्जानुकूर्परबाहूरुप्रभृतयो द्वे द्वे, विशतिरक लयः, स्रोतांसि वक्ष्यमाणानि, एष प्रत्यङ्गविभाग - पञ्चमोऽध्यायः। उक्तः // 4 // ___ अपरमप्यवयवविभाग संख्याश्रयं शरीरे निर्दिशबाहअथातः शरीरसंख्याव्याकरणं शारीरं व्याख्या अतः परमित्यादि / अंसो बाहुभिरः, गण्डो गलः, स्फिक स्यामः॥१॥ पादः, ऊरू 'जाडू' इति लोके / बाहूरुप्रमृतयो द्वे द्वे इत्यत्र यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ प्रभृतिग्रहणाचौष्ठसक्कणीकुकुन्दराणामैवरोधः / ननु स्रोतांति 1 'उत्सृष्टाचारता रोक्ष्यं' इति ता.। 2 'भृशमात्मस्तवः 1 'हस्तपादजिह्वाघ्राणकर्णादिभिः' इति पा० / घ्राणवदनअतिशयेनात्मस्तुतिः' इति पा०। 3 'विज्ञाय कायप्रकृतीरनुरूपा' | कर्णादिभिरुपेतः' इति ता. 2 'वक्ष्यन्ते' इति पा०।३.०कुकुइति पा० / |न्दरादीनामवरोधः' इति पा० /

Page #461
364 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान प्रत्यशेषु किमिति न निर्दिष्टानीत्याह-स्रोतांसीत्यादि / वक्ष्य- | आशयानाह-आशयास्त्वित्यादि / आशयोऽधिष्ठानम् / माणानीति आश्रितेषु खगाद्यवयवेष्वित्यर्थः // 4 // पित्ताशयादधः पक्वाशयः, तस्यैकदेशे च विभक्तमलाधार तस्य पुनः संख्यान-त्वचः कला धातवो मला| उण्ड(न्दु)को विद्यते, अत उण्ड(न्दु)कात् पक्वाशयो भिन्न दोषा यकृत्प्लीहानी फुप्फुस उण्डेको हृदयमाशया | इत्यर्थः / आशयक्रमस्तु वाग्भटेनोको यथा-"रक्तस्यायः अन्त्राणि वृक्को स्रोतांसि कण्डरा जालानि कर्चा कमात् परे / कफामपित्तपक्कानां वायोमूत्रस्य च क्रमात् / गर्भारज्जवः सेवन्यः सङ्घाताः सीमन्ता अस्थीनि सन्धयः शयोऽष्टमः स्त्रीणां पित्तपक्काशयान्तरा-" (वा. शा.अ.३) नायवः पेश्यो मर्माणि सिरा धमन्यो योगवहानि इति // 8 // स्रोतांसि च॥५॥ सार्धत्रिव्यामान्यत्राणि पुंसां, स्त्रीणामर्धव्यामएतान्याप्रत्यजान्याश्रयभूतानि प्रतिपाद्येतेष्ववयवेषु ये समा- | हीनानि // 9 // श्रितास्त्वगाद्यवयवास्तेषां व्याकरणमाह-तस्य पुनरित्यादि / अन्त्राण्याह-सार्धेत्यादि / व्यामो बाह्वोः सकरयोस्खतयोतस्येति अङ्गप्रत्यशात्मकस्य शरीरस्य / संख्यानमिति संख्यायते तिर्यगन्तरम् // 9 // येन शरीरं तत् संख्यानम् / किं तदित्याह-बचः कला श्रवणनयनवदनघ्राणगुदमेद्राणि नव स्रोतांसि इत्यादि / खगादिकं योगवहस्रोतोऽन्तमेकोनत्रिंशत् / योगवहानीति धमन्या सह योगं वहन्ति यानि स्रोतांसि तानि योगवहानि | नराणां बहिर्मुखानि, एतान्येव स्त्रीणामपराणि च | त्रीणि द्वे स्तनयोरेधस्ताद्रक्तवहं च // 10 // धमनीव्याकरणोदितानि प्राणोदकानादिवाहीनीत्यर्थः // 5 // श्रवणेत्यादि / नन्वन्यान्यपि धमनीव्याकरणोदितानि स्रोतांसि त्वचः सप्त, कलाः सप्त, आशयाः सप्त, धातवः वक्तव्यानीत्याह-बहिर्मुखानीति / धमनीव्याकरणोदितानि सप्त, सप्त सिराशतानि, पञ्च पेशीशतानि, नव बन्तर्मुखानि / अधस्तादतवहं स्मरातपत्रस्याध आर्तववहं, स्नायुशतानि, त्रीण्यस्थिशतानि, द्वे दशोत्तरे संधिशते, सप्तोत्तरं मर्मशतं, चतुर्विशतिर्धमन्यः, त्रयो स्मरातपत्रं भगस्योपरितने भागे / उक्तं च-"विपुलपिप्पलदोषाः, त्रयो मलाः, नव स्रोतासि, (षोडशचम्बितं निगदितं मदनातपवारणम्-" इति // 10 // पत्रसमाकृतेरवयवस्य शिरस्तलमाश्रितम् / सकलकामसिरामुखकण्डराः, षोडश जालानि, षट् कूर्चाः, चतस्रो रजवः, सप्त सेवन्यः, चतुर्दश सङ्घाताः, चतुर्दश षोडश कण्डराः-तासां चतस्रः पादयोः, तावसीमन्ताः, द्वाविंशतिर्योगवहानि स्रोतांसि, द्विका- त्यो हस्तग्रीवापृष्ठेषुः तत्र हस्तपादगतानां कण्डन्यत्राणि)चेति समासः॥६॥ राणां नखा अग्रप्ररोहाः, ग्रीवाहृदयनिबन्धिनी. __ केचित् सुश्रुताध्यायिनः संक्षेपेण लगादीन् कतिचित्संख्य- नामधोभागगतानां मेद, श्रोणिपृष्ठनिबन्धिनीनामयोपेतान् पठन्ति / तन्मतमाह-वचः सप्तेत्यादि / समासः | धोभागगतानां बिम्ब, मू|रुवक्षोंऽसपिण्डादीनां संक्षेपः॥६॥ चें // 11 // विस्तारोऽत ऊर्ध्व-त्वचोऽभिहिताः कला षोडशेल्यादि / कण्डरा महानायुः / तावत्यो हस्तपीवापृष्ठेधातवो मला दोषा यकृत्प्लीहानी फुप्फुस उँण्डुको विति हस्तयोश्चतस्रः, प्रीवायां चतस्रः, पृष्ठे चतनः / हस्खादिहृदयं वृक्को च॥७॥ गतानां कण्डराणामप्रिमभागमाह-तत्रेत्यादि / जेज्झटस्तु संक्षेपेणाभिहितानां खगादीनां विस्तारमाह-विस्तारोऽत | "हस्तपादगतानां कण्डराणामस्थां च नखा अप्रप्ररोहा" इति इत्यादि / खचोऽभिहिता इति संख्यया नामभिश्च गर्भव्याक- | पठति / ग्रीवया सह हृदयनिबन्धिनीनां चतसूणां मेढं 'अप्ररणे, कलादयश्चाभिहिताः // 7 // प्ररोह' इति शेषः। श्रोण्या सह पृष्ठनिबन्धिनीनां पृष्ठनिश्चलबन्धं आशयास्तु-वाताशयः, पित्ताशयः, श्लेष्माशयो, | कुर्वतीनां पृष्ठजानां चतसृणामधोभागगतानां बिम्ब मण्डलमर्थारक्ताशय, आमाशयः, पक्वाशयो, मूत्राशयः, स्त्रीणां नितम्बस्य / मू?रुवक्षोऽसपिण्डादीनां चेति पूर्ववाक्यात् गर्भाशयोऽष्टम इति // 8 // 1 'रक्तस्याधः' इति पा०। २रपरमधस्ताद्रक्तवाहि' इति 1 'संख्येयानि' इति पा० / 2 'उन्दकः' इति पा० / पा० / 3 °संबन्धनीना' इति पा० / 4 'अधोमुखानां मेट्रू' इति 3 'योगवाहीनि' इति पा० / 4 'प्राणोदकान्नवाहीनि' इति पा०1 ता.। 5 नितम्बः' इति पा० / हाराणचन्द्रस्तु 'बिम्बः' इति 5 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / हाराणचन्द्रपठित- पठित्वा 'बिम्बः सच्छिद्रं त्रिकास्थि उच्यते' इति ब्याख्यानयति / स्वादस्माभिः पठितः। 6 द्विकान्यप्राणीति सूक्ष्मस्थूलभेदेन / 6 'अक्षपिण्डादीनां' इति पा०। 7 'ऊस्वक्षोऽक्षपिण्डादिगताना 7 'उन्दकः' इति पा० / 8 'आशयास्तु वातपित्तश्लेष्मामपक्काग्नि- च मूर्धा' इति हाराणचन्द्रः पठति / 'भूधोरुवक्षोऽक्षपिण्डादीनां च' मूत्राणां सब इाते ता.। | इति पा०। 8 'अक्षपिण्डादीनां' इति पा०।

Page #462
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता / 365 बिम्बमनुवर्तते, तेने मस्तकस्य यद् बिम्बं मण्डलं तदीवा- संघातानाह-चतुर्दशास्वामित्यादि / त्रयो गुल्फजानुवसश्रितानां प्रागुक्तानामेव चतसृणामुपरिगतानां कण्डराणामप्र-णेषु, तावन्तोऽन्यस्मिन् सक्नि, बाह्वोरेवमेव, एवं चतुर्भिस्त्रिप्ररोहः, तथा पादगतानां चतसृणामुपरिगतानामूरुमण्डलम- कादश; त्रिकशिरसोरेकैकः-त्रिके एकः, एकः शिरसीत्येवं अप्ररोहः, तथा पृष्ठगतानां चतसृणां कण्डराणामुपरिगतानां | चतुर्दश / यद्यपि श्रोणिकाण्डभागे त्रिकं प्रसिद्धं, तथाऽप्यत्र वक्षोमण्डलम् , आदिशब्दगृहीतस्य स्तनस्य च मण्डलमप्रप्र- बाहुप्रीवास्थित्रयसंघातत्रिक उच्यते // 16 // रोहः / हस्तंगतानां चतसृणामुपरिगतानामसैपिण्डो बाहुशिरो- चतुर्दशैव सीमन्ताः; ते चास्थिसङ्घातवद्गणनीउपप्ररोह इति / मस्तकस्य तथैवोोस्तथा वक्षसस्तथाऽसपि याः, यतस्तैर्युक्ता अस्थिसंघाताः; ये ह्युक्ताः संघाण्डयोश्च यद्विम्बं मण्डलम् , आदिशब्दात् स्तनपिण्डयोरपि तास्ते खल्वष्टादशैकेषाम् // 17 // मण्डलं, तासां षोडशानां यथासमीपं प्ररोहः // 11 // सीमन्तानाह-चतुर्दशैवेत्यादि / तैर्युक्ता अस्थिसखाता मांससिरानावस्थिजालानि प्रत्येकं चत्वारि; इति / तथाच भोजः-"संघाताः सीविता यैस्तु सीमन्तांस्तान् तानि मणिबन्धगुल्फसंश्रितानि परस्परनिबद्धानि प्रचक्ष्महे"-इति / परमतमाह-ये युक्ता इत्यादि / एकेषापरस्परगवाक्षितानि चेति, यैर्गवाक्षितमिदं शरी-माचार्याणां मते संघाता अष्टादश; तद्यथा-पूर्वोक्ताश्चतुर्दश, रम् // 12 // श्रोणिकाण्डमुपर्येकः, वक्षउपर्येकः, उदरोरःसन्धाने एकः, जालान्याह-मांसेत्यादि / मांसादीनां चतुर्णा प्रत्येक | अंसकूटमुपर्येकः, एवमष्टादश // 17 // चलारि जालानि / तेषां मांसादिजालानां चत्वार्यकैकस्मिन् त्रीणि संषष्टान्यस्थिशतानि वेदवादिनो भाषन्ते; मणिबन्धे गुल्फे च। तद्यथा-मांसस्यैकमेकस्मिन् मणिबन्धे शल्यतश्रेषु तु त्रीण्येव शतानि / तेषां सविंशमस्थिगुल्फे च, एवं सिराणां मायूनामस्मां चैकैकं जालकमिति | शतं शाखासु, सप्तदशोत्तरं शतं श्रोणिपार्श्वपृष्ठो. चत्वारि जालकानि / परस्परगवाक्षितानि संजातपरस्परच्छिद्रा-रासु, प्रीवां प्रत्यूचं त्रिषष्टिः, एवमस्थां त्रीणि णीत्यर्थः / यैर्गवाक्षितमिति विरचितनिरन्तरजालकाकाररन्ध्र- | शतानि पूर्यन्ते // 18 // निकरपरिकलितमित्यर्थः // 12 // 'अस्थिसंख्यां कुर्वनाह-त्रीणीत्यादि / वेदवादिनो भाषन्त षट् कूर्चाः, ते हस्तपादनीवामेदेषुः हस्तयोडौं, | इत्यत्रायुर्वेदवादिन इति द्रष्टव्यं, न पुनर्वेद एव; तदा तु त्रीण्येपादयोहौं, ग्रीवामेढ्योरेकैकः // 13 // वास्थिशतानीत्यत्रयं वचो वेदविरुद्धवादप्रमाणं स्यात् / खमत माह-शल्यतत्रेष्वित्यादि // 18 // षद् कूर्चा इत्यादि / कूर्चा इव कूर्चाः, नाम्नवाकृतिरुनेया; ते पुनर्माणास्थिसिरानायूनां जालकप्रभवाणां सन्ततिविरचिताः | एकैकस्यां तु पादाङ्गुल्यां त्रीणि त्रीणि तानि // 13 // पञ्चदश, तलकूर्चगुल्फसंश्रितानि दश, पाामेमहत्यो मांसरजयश्चतस्रः-पृष्ठवंशमुभयतः | | कं, जलायां वे, जानुन्येकम् , एकमूराविति, त्रिंशपेशीनिवन्धनार्थ द्वे बाो, माभ्यन्तरे बढे // 14 // | | देवमेकस्मिन् सक्नि भवन्ति, एतेनेतरसक्थि बाहु सप्त सेवन्यः, सिरसि विभकाः पश, जिह्वाशे-चत्वारित्रिकसंश्रितमेकं, पाण्डशिदेकर्लिन्, च व्याख्याती प्रोग्यां पञ्च, तेषां गुदभगनितम्बंधु फसोरेकैका: ताः परिहर्तव्याः शस्त्रेण // 15 // द्वितीयेऽप्येवं, पृष्ठे त्रिशत्, महायुति, अंसमहत्य इत्यादि / पेशीनिबन्धनार्थमिति प्रयोजनकथनम् / लके प्रीवायां जब, कण्ठनाड्यांचत्वारि.देहन्यो, गयी तु, महत्यो मांसरजवश्वतनः चतस्रः पृष्ठवंशमुभयत 1 वृद्धवाग्भटस्तु "गुरुफजानुवंक्षणमणिबन्धकूपरकक्षासु एकैकः, इत्यष्टौ प्रतिपादयति // 14 // 15 // त्रिके एकः, पत्र शिरसि" इत्यष्टादश सीमन्तानाह; संघाशास्त्रां संघाताः तेषां त्रयो गुल्फजानुव तांस्तु चतुर्दशैव / 2 'सीमन्तास्तु खल्वष्टादशैकेषाम्' इति पा० / बणेषु, पतेनेतरसक्थि बाहु च व्याख्याती, त्रिक- 3 'संचिताः' इति पा० / 4 'पष्टयपिकानि' इति पा० / 'सष्टीनि शिरसोरेकैकः॥१६॥ शतान्यस्यामिति' इति ता. 5 'भगगुदनितम्बेषु' इति पा० / 6 प्रतिपार्श्व द्वादश पशुकाः, द्वादश स्थालकानि, दादश स्थालकाचुदा१ तेन मस्तकस्य, तथैवोवोंः, तथा वक्षसः, तथाऽक्षपिण्डयोश्च | नीति मिलित्वा षट्त्रिंशदस्तीनि ज्ञेयानि। . अष्टावुरसीति उरःफळके यद्विम् मण्डलं, आदिशब्दात् स्तनपिण्डयोरपि मण्डलं, तासां | पद, अक्षकसंझे दे; इति मिलित्वाऽष्टावुरस्यस्थीनि यानि / 8 'दे षोडशानां यथासमीपं प्ररोहः' इति पा०। 2 'अक्षपिण्डः' इति | अक्षकसंखे' इति पा०। 9 अत्र 'कण्ठनाड्यां त्रीणि, एकं हनौ, पा०। 3 'अक्षपिण्डयोश्च' इति पा० / 4 'जालकप्रभवसन्तति- दन्ता द्वात्रिंशत्, नासायां नव, तालुनि दे, गण्डयोदे, शङ्खयोदें, विरचिताः' इति पा०। 5 'सीवन्यः' इति पा० / 6 'चतस्रः | | कर्णयोः पद, षट् शिरसि' इति पाठो रसयोगसागरस्योपोडाते पृष्ठवंशमुभयत इति प्रतिपादयति' इति पा० / | वै. पं. हरिप्रपन्नशर्मणा संशोधितः / 10 'हनुसंडे' इति ता.।

Page #463
366 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थानं दन्ता द्वात्रिंशत्, नासायां त्रीणि, एक तालुनि, सन्धयस्तु द्विविधाश्चेष्टावन्तः, स्थिराश्च // 24 // गण्डकर्णशङ्खष्वेकैकं, षट् शिरसीति // 19 // शाखासु हन्वोः कट्यां च चेष्टावन्तस्तु सन्धयः॥ शेषास्तु सन्धयः सर्वे विशेया हि स्थिरा बुधैः // 25 // कथं शाखासु विंशत्यधिकं शतं पूर्यते तदाह-एकैकस्यां खित्यादि / तलकूर्चगुल्फेत्यादि तत्र पादतले पञ्च शलाकाः, ___अस्थ्याश्रितान् सन्धीनाह-सन्धयस्वित्यादि / चेष्टावन्ततत्प्रेबन्धनमेकमस्थि, द्वे द्वे कूर्चगुल्फयोरिति दश / विंशच्च- श्वलाः, स्थिरा अचलाः / कट्यां चेति चकारागीवायामपि तुष्केण सविंशमेकशतम् / यथा श्रोणिपार्श्वपृष्ठोरःसु सप्त- चलाः // 24 // 25 // दशोत्तरं शतं पूर्यते तथाऽऽह-श्रोण्यां पञ्चेत्यादि / श्रोण्यां | सङ्ख्यातस्तु दशोत्तरे द्वे शते / तेषां शाखावष्टपञ्चेति यदुक्तं तस्यैव विवरणमाह तेषामित्यादि / गुदभग- षष्टिः, एकोनषष्टिः कोष्ठे, ग्रीवां प्रत्यूर्व व्यशीतिः। नितम्बद्वये चत्वारि, एवं श्रोणिगतपञ्चकमारभ्य अक्षकाश्रितां एकैकस्यां पादाङ्गल्यां त्रयस्त्रयः, द्वावङ्गठे, ते चतुद्वयं यावत् सर्वैक्ये सप्तदशोत्तरं शतं पूर्यते / ग्रीवां प्रत्यूचं यथा | देश; जानुगुल्फवणेष्वेकैकः, एवं सप्तदशैकस्मिन् त्रिषष्टिस्तथाऽऽह-ग्रीवायामित्यादि / गण्डकर्णशङ्केष्वित्यत्र सक्श्चि भवन्ति। एतेनेतरसक्थि बाहु च व्याख्यातो; गण्डौ च कर्णौ च शटी चेति विग्रहे षडस्थीनि भवन्ति // 19 // त्रयः कटीकपालेष, चतुर्विशतिः पृष्ठवंशे, तावन्त एतानि पञ्चविधानि भवन्ति; तद्यथा-कपालरु- | एव पार्श्वयोः, उरस्यष्टौ; तावन्त एव ग्रीवायां, चकतरुणवलयनलकसंशानि। तेषां जानुनितम्बांस-त्रयः कण्ठे, नाडीषु हृदयक्लोमनिबद्धास्वष्टादश, गण्डतालुशङ्खशिरम्सु कपालानि, दशनास्तु रुच- दन्तपरिमाणा दन्तमूलेषु, एकः काकलके नासायों घ्राणकर्णग्रीवाक्षिकोषेषु तरुणानि, पार्श्व-च, द्वौ वर्ममण्डलयोनॆत्राश्रयी, गण्डकर्णशङ्केष्वेपृष्ठोरःसु वलयानि, शेषाणि नलकसंक्षानि // 20 // | कैकः, द्वौ हनुसन्धी, द्वावुपरिष्टाद्भुवोः शङ्खयोश्च, एतानीत्यादि / कपालानि कर्परसंज्ञानि / दशना दन्ता | पञ्च शिरस्कपालेषु, एको मूर्ध्नि // 26 // इत्यर्थः। तरुणानि तरुणसंज्ञानि / वलयानि वलयसंज्ञानि / शाखाखष्टषष्टेविवरणमाह-एकैकस्यामित्यादि / पादाङ्गुअस्मां स्थान विशेषेण धर्मविशेषान्नामविशेषः पनविधः / छेऽस्थित्रितयान्वितेऽपि सन्धिद्वयमेव स्यात् / हस्ताङ्गुष्ठेऽस्थिशेषाणि नलकसंज्ञानीति हस्तपादाङ्गुलितलकूर्चनलकादिषु / त्रितयसंयुक्तऽपि सन्धिद्वयमेव गणनीयं, तृतीयस्य हस्ताङ्गुतदुक्तं भोजे-"हस्तपादाङ्गुलितले कूर्चेषु मणिबन्धयोः / ठसन्धेर्मणिबन्धसन्धावेवान्तर्भावात् / इदानीं शाखासन्धीनबाहुजङ्घाद्वये चापि जानीयान्नलकानि तु-" इति / नाम- भिधाय कोष्ठसन्धीनूर्वभागसन्धींश्च दर्शयन्नाह-त्रय इत्यादि। विशेषकथनं रचनाविशेषज्ञापनार्थम् // 20 // तावन्त एव ग्रीवायामष्टा वित्यर्थः। त्रयः कण्ठे गलनलकास्थनि / भवन्ति चात्र नाडीषु कण्ठपार्श्वनाहीषु; हृदयक्लोमनिबद्धासु अन्नपानवहासु अभ्यन्तरगतैः सारैर्यथा तिष्ठन्ति भूरुहाः॥ मण्डेलास्थिसंज्ञाखष्टादश / काकलकं गलमणिः, घण्टिकेति अस्थिसारैस्तथा देहा नियन्ते देहिनां ध्रुवम् // 21 // लोके, तत्रैकः, नासायां चैकः द्वौ वर्ममण्डलयोखरुणास्थितस्माश्चिरविनष्टेषु त्वब्यांसेषु शरीरिणाम् // सन्धी / गण्डौ च कौँ च शो चेति विग्रहे षट् सन्धयः। अस्थीनि न विनश्यन्ति साराण्येतानि देहिनाम् // १'चेष्टावन्तः सन्धयो द्विविधाः-बहुचेष्टा अल्पचेष्टाश्चेति मांसान्यत्र निबद्धानि सिराभिः स्नायुभिस्तथा // कृत्वा / तत्र शाखामु अघोहनुकोट्योश्च बहुचेष्टाः, पृष्ठवंशादिष्वल्पअस्थीन्यालम्बनं कृत्वा न शीर्यन्ते पतन्ति वा // 23 // चेष्टाः, अन्यत्र पुनरचेष्टाः / अथात्र चेष्टावत्सु सन्धिष्वस्थिद्वयशरीरधारणविषयेऽस्मां प्राधान्यं दर्शयन्नाह-भवन्ति मस्थित्रयं वा सम्बध्यते सान्द्रमसृणशणगुच्छसमाकाराभिः प्रतानवचात्रेत्यादि / अत्रास्नि // 21-23 // तीभिः सायुरज्जुभिः स्नायुकोषैश्च / सन्धेयभागाश्च तत्रारमा | तरुणास्थिसमावृताः सुसंश्लिष्टाश्च श्रेष्मधरकलापुटव्यवधानेन सम्य१ प्रतिवन्धन' इति पा० / 2 'रुचकाः' इति पा०। ग्वर्तनाय / अचेष्टाः पुनः सन्धयः प्रतनुसायुजालसंहता दन्तुरषा३ 'घाणकण्ठकर्णाक्षिकूटेषु' इति ता.। 4 'पाणिपादपार्श्वपृष्ठो- रादिभिर्निरन्तरसंश्लिष्टाश्च, तेषु हि प्रयोजनाभावात् छेमघरकलाया दरोरःसु वलयानि' इति पाठस्तु न समीचीनः, टीकायामुक्तेन | अभावः / ' प्रत्यक्षशारीर, मा. प्र. पृ. 115-116. 2 केचिभोजवचनेन सह विरोधात् प्रत्यक्षविरोधाच्च / 'पादहस्तग्रीवापृष्ठेषु' वत्र 'नाडीषु फुप्फुसक्लोमनिवद्धासु' इति पठन्ति / 'त्रयः कण्ठे, वलयानि इति ता.। 5 कूर्चगलकादिषु' इति पा० / 6 'भङ्ग- त्रयः कण्ठनाड्यां, हृदयक्लोमनिबद्धासु नाडीष्वष्टादश' इति पा० / विशेषशापनार्थम्' इति पा०। ७'यथा हि सारो वृक्षस्य त्रयः कण्ठनाच्या, हृदयकोमफुप्फुसनाडीष्वष्टादश' इति ता.। तिष्ठत्यभ्यन्तराश्रितः / एवमस्थीनि जन्तूनां, शरीरं प्रियते तु तैः' | 3 'नासायां पञ्च, दो दावेव द्वयोर्नेत्रयोर्भवतः, द्वौ वनमण्डलजी इति वा. | नेत्राश्रयौ' इति पा० / 4 'नलकास्थिसंज्ञासु' इति पा०। /

Page #464
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता। 367 न शहयोश्चेत्यत्राप्युपरिष्टाद् द्वाविति संबन्धनीयम् / तदुक्तं- नव स्नायुशतानि / तासां शाखासु षट्शतानि, "ग्रीवाखष्टौ त्रयः कण्ठे कण्ठनाज्यां नवद्वयम् / वर्त्ममण्डल- द्वे शते त्रिंशच्च कोष्ठे, ग्रीवां प्रत्यूर्व सप्ततिः / गण्डाह्यकर्णशङ्खहनुद्वये // भ्रूशङ्खद्वितयस्योर्ध्व सप्तखेषु द्वयं एकैकस्यां तु पादाङ्गुल्यां पेण्निचितास्तास्त्रिंशत्, द्वयम् / कपाले पश्च मूर्यको नासाकाकलयोर्द्वयम् // द्वात्रिंशता | तावत्य एव तलकूर्चगुल्फेषु, तावत्य एव जङ्घायां, त्र्यशीतिः स्यादेवं दन्ताश्रितैः सह"-इति // 26 // दश जानुनि, चत्वारिंशदृरी, दश वलणे, शतमध्य त एते सन्धयोऽष्टविधा:-कोरोलुखलसामद्प्रर्धमेवमेकस्मिन् सक्नि भवन्ति। एतेनेतरसक्थि तरतुन्नसेवनीवायसतुण्डमण्डलशावर्ताः। तेषा- बहू च व्याख्यातो; षष्टिः कट्यां, पृष्ठेऽशीतिः, मङ्गुलिमणिबन्धगुल्फजानुकूपरेषु कोराः सन्धयः, | रेषको सन्या पार्श्वयोः षष्टिः, उरसि त्रिंशत् ; ट्त्रिंशद्रीवायां, कक्षावकणदशनेषलूखलाः, अंसपीठगुदभगनित- मूर्ध्नि चतुस्त्रिंशत् ; एवं नव स्नायुशतानि व्याख्याम्बेषु सामुद्गाः, ग्रीवापृष्ठवंशयोः प्रतराः, शिरःकतानि भवन्ति // 29 // टीकपालेषु तुन्नसेवन्यः, हन्वोरुभयतस्तु वायसतु- यथा शाखासु स्नायूनां षट्शतानि पूर्यन्ते तथाऽऽह-एकैण्डाः, कण्ठहृदयनेत्रक्लोमनाडीषु मण्डला, श्रोत्र- कस्यां खित्यादि / षण्निचिता इति षट्स्नायवो निबद्धा इत्यर्थः। शृङ्गाटकेषु शङ्कावर्ताः / तेषां नामभिरेवाकृतयः कोष्ठस्थाः कथ्यन्ते-षष्टिः कट्यामित्यादि / ग्रीवां प्रत्यूर्ध्वस्थाः प्रायेण व्याख्याताः॥२७॥ कथ्यन्ते-षट्त्रिंशदित्यादि / महानायोस्तु 'कण्डरा' इति त एते सन्धय इत्यादि / यद्यप्येषां नामभिरेवाकृतयो संज्ञा // 29 // व्याख्यातास्तथाऽपि केषांचित् सन्धीनां सुखावबोधनार्थमाकृ- भवन्ति चात्रतिर्लिख्यते / कोरो नाम गर्तस्तदाकृतयः कोराः, कोरः कलिका | तुर्विधा विद्यात्तास्तु सर्वा निबोध मे॥ तदाकृतय इत्यन्ये / उलूखलस्तण्डुलकण्डनोपयोगी, तदाकृतयः प्रतानवत्यो वृत्ताश्च पृथ्व्यश्च शषिरास्तथा॥३०॥ सन्धयोऽप्युलूखलाः। समुद्गः संपुटः, तदाकृतौ भवाः सामुद्गाः। प्रतानवत्यः शाखासु सर्वसन्धिषु चाप्यथ॥ प्रतरत्यनेनेति प्रतरो भेलकः, तदाकृतयः प्रतराः / मण्डलो वृत्तास्तु कण्डराः सर्वा विज्ञयाः कुशलैरिह॥३१॥ मण्डलाकृतिः / शेषाणां च नामभिरेवाकृतयो ज्ञेयाः // 27 // | आमपक्काशयान्तेषु बस्तौ च शुषिराः खलु // अस्ना तु सन्धया ह्यत कवला परिकातिताः // पाश्वोरसि तथा पृष्ठे पृथुलाश्च शिरस्यथ // 32 // पेशीस्नायुसिराणां तु सन्धिसङ्ख्या न विद्यते // 28 // नौर्यथा फलकास्तीर्णा बन्धनैर्बहुभिर्युता // . * अस्थिमात्राश्रिताः सन्धयोऽभिहिताः, नान्याश्रिताः सन्धय | भारक्षमा भवेदप्सु नृयुक्ता सुसमाहिता // 33 // इति दर्शयन्नाह-अस्मां खित्यादि // 28 // एवमेव शरीरेऽस्मिन् यावन्तः सन्धयः स्मृताः॥ 1 सप्तस्तत्र' इति, सन्धिसप्तद्वयं तथा' इति च पा० / 2 'तत्र | स्नायुभिर्बहुभिर्बद्धास्तेन भारसहा नराः॥३४॥ कोरा नाम सन्धयो बहुचेष्टाः, उत्तानकोरगर्मध्वस्थिप्रान्तेषु उत्सेध- न ह्यस्थीनि न वा पेश्यो न सिरा न च सन्धयः॥ वतामस्थिभागानां सन्धानरूपाः / उदूखला नाम सन्धयोऽपि | व्यापादितास्तथा हन्युर्यथाखायुःशरीरिणम् // 35 // बहुचेष्टाः, उदूखलवद्गमीरप्रायवस्थिभागेषु इतरास्थिमुण्डसन्धान- यः स्नायूः प्रविजानाति बाह्याश्चाभ्यन्तरास्तथा // . रूपाः / तेषु हि स्वोदूखलानाश्रित्य अमितो विवर्तन्ते तानि स गूढं शल्यमाहर्तुं देहाच्छक्नोति देहिनाम् // 36 // तान्यस्थीनि, यथा-कक्षावकणसन्धिषु / दशनोदूखलास्तु स्थिराः भवन्ति चात्रेत्यादि / वृत्ता वर्तुलाः / तासां च सर्वशरीरासन्धयः पृथगेव मन्तव्याः / सामुदा नाम समुद्भनिर्मापका इव वयवनिबन्धनं दर्शयन्नाह-नौरित्यादि / नृयुक्ता प्राणिसहिता, सन्धयोऽल्पचेष्टाः / ते च श्रोणिचक्रांसचक्रादिषु दृश्याः। प्रतरा | ससमाहिता सुघटिता / यथा नायुयोपादिता सती शरीरिणं नाम प्रतरणशीलैरिव ईषञ्चले: समतलांशाभ्यां परस्परसंहितैरस्थि- पुरुषं हन्ति न तथाऽस्थ्यादीनि हन्युः // 30-36 // खण्डैनिर्मिताः सन्धयः / तुन्नसेवन्यो नाम-परस्परापीडनैर्दन्तु पञ्च पेशीशतानि भवन्ति / तासां चत्वारि श. रधारादिभिनिर्मिताः कपालान्तरालाः सन्धयः / ते शिरःकपालेषु / दृश्याः, कटिकपालेषु च प्राग्यौवनात् / वायसतुण्डाख्यस्तु सन्धिः | | तानि शाखासु, कोष्ठे षट्षष्टिः, ग्रीवां प्रत्यूर्वं चतु. अधोहनुमुण्डयोः शखास्थिगताभ्यां नुसन्धिस्थालकाभ्यां सन्धाना | स्त्रिंशत् / एकैकस्यां तु पादाङ्गुल्यां तिमस्तिस्रस्ताः न्मुखन्यादानादिसम्पादकः, स तु कोरसन्धेरेव खल्लकोराख्यो मेदो | 1 ताडपत्रपुस्तके स्नायुशम्दो नपुंसकलिङ्गः पठितः, तदनुसारेण युग्मरूपः, तस्य कोरग्रहणेनैव ग्रहणमिति सूक्ष्मदृशः। मण्डल. च सर्वोऽपि पाठः। 2 'षट् षट्' इति पा०। 3 अस्याग्रे शङ्खावर्ताः पुनः क्रमात् श्वासपथकर्णशष्कुलीगतास्तरुणास्थिसन्धयः' 'महानायुषु कण्डरेति संज्ञा' इत्यधिकं पठ्यते ता-पुस्तके / (प्रत्यक्षशारीर प्र. भा. पू. 114-117.) / 3 अंसपीठगुद- 4 'भवेद्भारक्षमा अप्सु दृढसन्धिसमाश्रिता' इति ता.। 5 चत्वापादनितम्बेषु' इति पा० / 4 'हनोः' इति पा० / रिशत्' इति वा.

Page #465
368 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान पञ्चदश, दश प्रपदे, पादोपरि कूर्चसन्निविष्टास्ता- स्तिस्रः, शुक्रार्तवप्रवेशिन्यस्तिस्र एव / पित्तपक्काशे. वत्य एव, दश गुल्फतलयोः, गुल्फजान्वन्तरे विंश- ययोर्मध्ये गर्भशय्या, यत्र गर्भस्तिष्ठति // 39 // / तिः, पञ्च जानुनि, विंशतिरेरौ, दश वङ्कणे, शत- स्त्रीणामित्यादि / अधिकाया विंशतेर्विवरणमाह-दश मेवमेकस्मिन् सक्श्नि भवति; एतेनेतरसक्थि बाहू तासामित्यादि / अपत्यपथे योनौ चतस्रः / चतसृणामेव विवच व्याख्यातो; तिस्रः पायो, एका मेढ़े, सेवन्यां रणमाह-तासामित्यादि / मुखाश्रिते योनिमुखाश्रिते / अभ्यचापरा, द्वे वृषणयोः, स्फिचोः पञ्च पञ्च, द्वे बस्ति- न्तरतः प्रसृते इति योनेरभ्यन्तरतः प्रसार प्राप्ते मूत्रस्रोतःखरूपे शिरसि, पञ्चोदरे, नाभ्यामेका, पृष्ठोलसन्निविष्टाः इत्यर्थः / बाह्ये निर्गते, वृत्ते वर्तुले, योनिकर्णिकास्रोतःपार्श्वद्वयपञ्चपञ्च दीर्घाः, षर्दै पार्श्वयोर, दश वक्षसि, गतत्वेन द्वे मांसपेश्यौ / गर्भच्छिद्रसंश्रिता इति गर्भमार्गमा-' अक्षकांसौ प्रति समन्तात् सप्त, द्वे हृदयामाशययोः, श्रितास्तिस्र आवर्तत्रयरूपेण, तृतीये चावर्ते मत्स्यमुखाकारा गर्भषट् यकृलीहोण्डु(न्दु)केषु; ग्रीवायां चतस्रः, अष्टौ शय्या (यत्र गर्भस्तिष्ठैति), तासां शुक्रावप्रवेशिन्यश्च तिस्रः हन्वोः , एकैका काकलकगलयोः, द्वे तालुनि, एका पेश्यः / का गर्भशय्येत्याह-पित्तपक्वाशययोरित्यादि // 39 // जिह्वायां, द्वे ओष्ठयोः, द्वे नासायां, द्वे नेत्रयोः, तासां बहलपेलवस्थूलाणुपृथुवृत्तहस्वदीर्घस्थिरगण्डयोश्चतस्रः, कर्णयोद्धे, चतस्रो ललाटे, एका मृदुलक्ष्णककेशभावाः सन्ध्यस्थिसिरानायुप्रच्छाशिरंसीति; एवमेतानि पञ्च पेशीशतानि // 37 // दका यथाप्रदेशं स्वभावत एव भवन्ति // 40 // भवति चात्रसिरानावस्थिपर्वाणि सन्धयश्च शरीरिणाम् // __ इदानीं तासां पेशीनां स्थानवशान्नानाखरूपत्वमाह-तासापेशीभिः संवृतान्यत्र बलवन्ति भवन्त्यतः // 38 // | मित्यादि / तासां पेशीनाम् / बहला बहुतराः, पेलवा अल्पाः, अणवः सूक्ष्माः, तद्विपरीताः स्थूलाः, पृथवो विस्तीर्णाः, वृत्ता पश्च पेशीशतानीत्यादि / मांसावयवसङ्घातः परस्परं विभक्तः वर्तुलाः, ह्रखा अदीर्घाः, दीर्घा आयताः, स्थिराः कठिनाः, मृदवः / 'पेशी' इत्युच्यते / गयी तु "कोष्ठे षष्टिः, ग्रीवां प्रत्यूर्व | कोमलाः, श्लक्ष्णाः स्पर्शसुखाः, तद्विपरीताः कर्कशाः // 40 // चलारिंशत्" इति पठति / एकैकस्यां खित्यादि / प्रपदं पादा भवति चात्रग्रम् / कोष्ठगता आह-तिस्रः पायावित्यादि / गयी तु "एका | पुंसां पेश्यः पुरस्ताद्याः प्रोक्ता लक्षणमुष्कजाः // मेढ़े सेवन्यां च, द्वे अपरे वृषणयोः, स्फिचोर्द्वयोर्दश, स्त्रीणामावृत्य तिष्ठन्ति फलमन्तर्गतं हि ताः॥४१॥ तिस्रो वलिसंज्ञका गुदे, द्वे बस्तिशिरसि, सप्तोदरफलके यकृदादिभिः सह, नाभ्यामेका, पृष्ठसन्धिनिविष्टाः पञ्च, पार्श्वयोः __केचित्तन्त्रकाराः स्त्रीणां मेढ़मुष्काभादात्तदाश्रितानां पेशीनापञ्च दीर्घाः, दश वक्षसि, अक्षकांशी प्रति सर्वतः सप्त, द्वे हृदि, मन्यत्रावस्थानं पठन्ति; तन्मतमाह-भवति चात्रेत्यादि / एका आमाशये, द्वे अभ्यन्तरतः कोठे" इति कोष्ठे षष्टिं पठति / | लक्षणमुष्कजा इति लक्ष्यते ज्ञायते पुमाननेनेति लक्षणं लिहं वृद्धवाग्भटोऽपि कोष्ठे षष्टिमेवाह / प्रीवां प्रत्यूर्ध्वगा शिश्नमिति यावत् / फलं गर्भाशयः / ता इति पेश्यः / गयी आह-ग्रीवायामित्यादि / गयी तु "श्रीवायां चतस्रः, एका तु, अमुं तत्रान्तरीयश्लोकं न पठति; किन्तु 'एवमेतानि पश्च कण्ठे, तथा काकलकेऽप्येका, तालुनि द्वे, रसनायां षट् , पेशीशतानि' इत्यत्र पुंसामिति पदं पठित्वा पुंसामेव पञ्चपेशी. अधरयो, घोणायां च द्वे, द्वे कर्णयोः, प्रत्येकं हन्वोश्चतस्रः, शतानि, स्त्रीणां तु तिसृभिरूनानि पञ्चशतानीति व्याख्याति / अक्ष्णो, अलिके चतस्रः, मूर्धनि षट्-" इत्यूर्वकाये चत्वा अत्रार्थे च भोजवाक्यं दृष्टान्तीकरोति / तथाच भोजवाक्यंरिंशत् पठति // 30 // 30 // "पञ्चपेशीशतान्येव स्त्रीवर्ज विद्धि भूमिप / अतश्च तिम्रो हीयन्ते स्त्रीणां शेफसि मुष्कयोः" इति // 41 // खीणां तु विंशतिरधिका / दश तासां स्तनयो- |" रेकैकस्मिन् पञ्च पञ्चेति, यौवने तासां परिवृद्धिः मर्मसिराधमनीस्रोतसामन्यत्र प्रविभागः // 42 // अपत्यपथेचतन:-तासां प्रसृते अभ्यन्तरतो ढे, परिशिष्टमर्मसिरादिव्याकरणं चास्तीति मन्यमान आहमुखाधिते बाह्ये च वृत्ते द्वे, गर्भच्छिद्रसंश्रिता- मर्मेत्यादि / अन्यत्रेति प्रत्येकमर्मनिर्देशे सिरावर्णविभक्ती धमनीव्याकरणे च // 42 // 1 एनदश' इति ना.। 2 'ऊर्वोदेश' इति ता.। 3 अस्याने 'गुदे तिस्रः' इत्यधिक ता. पुस्तके। 4 'सप्तोदरे' इति ता.। / 1 'शुक्रावप्रदेशिन्यो गर्भाशये तिस्र एवं' इति पा०।२ 'अत्र 5 'पार्श्वयोर्दश, द्वे वक्षसि' इति ता.। 6 'हनुसमाख्ये' इति 'बस्तिपक्काशयमध्ये गर्भाशयः' इति पाठो भवितुमर्हति, शरीरे तथैव हाराणचन्द्रसंमतः पाठः। 7 'जिज्ञायां दे' इति पा० / 'जिह्वायां | दर्शनादन्यथा प्रत्यक्षविरोधाच्च' इति प्रत्यक्षशारीरोपोद्धाते (पृ.७२) षट्' इति ता.। 8 'चतस्रो नेत्रयोः' इति ता.। 9 'षट् | गणनाथसेनः। 3 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / शिरसि' इति ता.। 10 'एकाऽभ्यन्तरतः कोठे' इति ता.। 4 'लक्षणमुष्कयोः / मीणामाश्रित्य' इति पा०। 5 'मन्यमान११ 'भगापत्सपथे' इति पा० / | माह पति पा०।

Page #466
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता। 369 ecome w sAAAAAMATKARive - शङ्खनाभ्याकृतिर्योनिरुयावर्ता सा प्रकीर्तिता॥ त्वक्पर्यन्तो देहश्चक्षुरिन्द्रियग्राह्यो न क्षेत्रज्ञ इत्याह-न तस्यास्तृतीये त्वावर्ते गर्भशय्या प्रतिष्ठिता // 43 // | शक्य इत्यादि / विभुरात्मा, स चक्षुषा द्रष्टुं न शक्यः, यतः यथा रोहितमत्स्यस्य मुखं भवति रूपतः॥ सूक्ष्मतमः / दृश्यते ज्ञानचक्षुभिरिति सद्गुरूपदेशजज्ञानान्येव तत्संस्थानां तथारूपांगर्भशय्यां विदुर्बुधाः॥४४॥ चक्षुषि तैदृश्यते; तपांसि चान्द्रायणादीनि तानि चढूंषि दृष्टयस्तैगर्भशय्यामनन्तरमावर्त प्रतिपादयितुमाह-शङ्खनाभ्या रपि च // 50 // कृतिरित्यादि / तत्संस्थानामिति अल्पमुखामन्तर्महासुषिरामि शरीरे चैव शास्त्रे च दृष्टार्थः स्याद्विशारदः॥ त्यर्थः // 43 // 44 // दृष्टश्रुताभ्यां संदेहमवापोह्याचरेत् क्रियाः॥५१॥ आभुग्नोऽभिमुखः शेते गर्भो गर्भाशये स्त्रियाः॥ इति सुश्रुतसंहितायां शारीरस्थाने शरीरसंख्यास योनि शिरसा याति स्वभावात् प्रसवं प्रति // 45 // __ व्याकरणशारीरं नाम पञ्चमोऽध्यायः॥५॥ __मूढगर्भोद्धरणार्थ तत्र गर्भस्थितिखरूपमाह-आभुग्न इत्या- | शास्त्रतः प्रत्यक्षतश्च दर्शनं सन्देहापोहकारणं, तदाहदि। आभुमः सङ्कुचिताः / खभावात् पूर्वकर्मापेक्षात् // 45 // शरीरे चैवेत्यादि / अवापोह्य निराकृत्येत्यर्थः // 51 // स्वपर्यन्तस्य देहस्य योऽयमविनिश्चयः॥ इति श्रीडल्ह()णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतशल्यशानादृते नै वर्ण्यतेऽङ्गेषु केषुचित् // 46 // व्याख्यायां शारीरस्थाने पञ्चमोऽध्यायः॥५॥ इदानीं शल्यतन्त्रस्योत्कर्ष दर्शयन्नाह-वपर्यन्तस्येत्यादि षष्ठोऽध्यायः। तस्मानिःसंशयं ज्ञानं हा शल्यस्य वाञ्छता॥ अथातः प्रत्येकमर्म निर्देशं शारीरं व्याख्यास्यामः॥१॥ शोधयित्वा मृतं सम्यग्द्रष्टव्योऽङ्गविनिश्चयः // 47 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः // 2 // प्रत्यक्षतो हि यदृष्टं शास्त्रदृष्टं च यद्भवेत् // शरीरसंख्याव्याकरणे हि मांससिरादिव्याकरणमभिहितं. समासतस्तदभयं भयो शानविवर्धनम् // 48 // मर्माणि च मांससिरादिसंश्रितानि. अतस्तदनन्तरं मर्मणां सर्वावयवपरिमाणं प्रत्यक्षलक्ष्यं संशयच्छेदनाय भवति, तस्मा-1 निर्देशो युज्यत इत्याह-अथात इत्यादि / प्रत्येकशन्दादप्रे तदुपायं दर्शयन्नाह-तस्मानिःसंशयमित्यादि // 47 // 48 // मांसादिशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन प्रत्येकं मांसादिमर्मणां निर्देशो तस्मात् समस्तगात्रमविषोपहतमदीर्घव्याधिपी. विवरणं यस्मिन् तं तथा // 1 // 2 // डितमवर्षशतिकं निःसृष्टान्त्रपुरीषं पुरुषमावहन्त्या- सप्तोत्तरं मर्मशतम् / तानि मर्माणि पश्चात्मकानि मापगायां निबद्धं पारस्थं मुञ्जवल्कलकुशशणादी-भवन्ति; तद्यथा-मांसमर्माणि, सिरामर्माणि. नामन्यतमेनावेष्टिताङ्गमप्रकाशे देशे कोथयेत्, स्नायुमर्माणि, अस्थिमर्माणि, सन्धिमर्माणि चेति / सम्यकप्रकुथितं चोद्धृत्य, ततो देहं सप्तरात्रादुशी न खलु मांससिरानावस्थिसन्धिव्यतिरेकेणारबालवेणुबल्वजकर्चानामन्यतमेन शनैः शनैरव-न्यानि मर्माणि भवन्ति, यस्मानोपलभ्यन्ते // 3 // घर्षयंस्त्वगादीन् सर्वानेव बाह्याभ्यन्तरानङ्गप्रत्यङ्ग- तेषां संख्यामाह-सप्तोत्तरमित्यादि / पश्चात्मकानि परविशेषान् यथोक्तान् लक्षयेश्चक्षुषा // 49 // प्रकाराणि / तान्येव पचप्रकाराण्याह-तद्यथेत्यादि / ननु, कथं पुनः शास्त्रदृष्टं प्रत्यक्षतो दृश्यते ? इत्याह-तस्मादि कथं मांसादीनि पञ्चैव मर्माणि नाधिकानीति दर्शयबाहत्यादि / समस्तगात्रमिति अङ्गहीने आगमोक्कावयवसंख्याधप्रत्य न खल्वित्यादि / ननु, स्रोतःप्रभृतीनामपि मारणात्मकलायात् / विषोपहते विषज्वालाविशीर्णखगादिः स्यात् / दीर्घव्या न्ममखमस्त्येव, तत् कथं मांसादिव्यतिरेकेणान्यानि मर्माणि नोपधिपीडिते हि खगादिमानासंभवः / मुजाद्यवेष्टने मत्स्यादि. लभ्यन्त इत्युक्तम् ? उच्यते-मारयन्तीति मर्माण्युच्यन्ते, भक्षितवादसंपूर्णावयवता / अपारस्थे जलरयेण भ्रश्यति / स्रोतसि च क्षतेऽपि नावश्यतया मरणं; यतो वक्ष्यतिप्रकाशे गृध्रादिभक्षणभयम् // 49 // "स्रोतोविद्धं तु प्रत्याख्यायोपचरेत्" (शा. अ. 1) इति / यद्येवं तर्हि रुक्करवैकल्यकरणाममारणात्मकखान्मर्मलं न स्यादिति न शक्यश्चक्षुषा द्रष्टुं देहे सूक्ष्मतमो विभुः॥ चेत् ? तन्न, रुक्करवैकल्यकरेष्वप्यग्नीषोमादिप्राणानां मध्ये दृश्यते ज्ञानचक्षुभिस्तपश्चक्षुभिरेव च // 50 // कस्यचित् प्राणस्य हानेः; अथवा स्रोतःप्रभृतीनि मांसादीन्यव्य१ 'गर्भशय्यानन्तरमकीर्तितां इति पा० / 2 'पूर्वकर्माक्षेपात्'तिरिच्य वर्तन्ते, यतो मांसादिष्वेव स्रोतःप्रभृतीनि सन्ति, इति पा० / 3 'नैव' इति पा०। 4 'शानमिच्छता शल्यजीबिना' | तस्मान्मांसादीनि पश्चैव मर्माणीति // 3 // इति पा०। 5 तावत्' इति पा० / 6 'समागतं द्वयं तत्तु तत्रैकादश मांसमर्माणि, एकचत्वारिंशत् सिरा. इति पा०। | मर्माणि, सप्तविंशतिः स्नायुमर्माणि, अष्टापस्थिमसु० सं०४७

Page #467
370 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान // र्माणि, विंशतिः सन्धिमर्माणि चेति / तदेतत् दीनां लक्षणमाचार्यः खयमेवाने करिष्यति, अतोऽत्रेमानि सप्तोत्तरं मर्मशतम् // 4 // न व्याख्यातानि / उदरेत्यादि गुदादिहृदयान्तमेकैकं गणयि. तव्यं, स्तनमूलादीनि दे दे, एवं द्वादश / पृष्ठेत्यादि कटीकइदानीं मांसादिमेदेन मर्मसंख्या निर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि / तरुणादीनि द्वे द्वे, एवं चतुर्दश / बाहित्यादि अत्रापि क्षिप्रादिएकादशेति चत्वारि तलहृदयानि, तावन्त्येवेन्द्रबस्तीनि, गुद कमेकैकं गणयितव्यम् // 6 // मेकं, द्वे स्तनरोहिते, एवमेकादश मांसमर्माणि / एकचत्वारिंशदिति चतस्रो धमन्यः, अष्टौ मातृकाः, चत्वारि शृङ्गाटकानि, तत्र तलहृदयेन्द्रबस्तिगुदस्तनरोहितानि मांसम. द्वै अपाङ्गे, एका स्थपनी, द्वे फणे, द्वे स्तनमूले, द्वावपस्तम्भौ, आणि, नीलधमनीमातृकाशृङ्गाटकापाङ्गस्थपनीफद्वावपलापो, एकं हृदयं, एका नाभिः, द्वी पार्श्वसन्धी, द्वे बृहत्यौ, णस्तनमूलापलापापस्तम्भहृदयनाभिपार्श्वसन्धिचत्वारि लोहिताक्षाणि, चतस्र उर्व्यः, एवमेकचत्वारिंशत् हतीलोहिताक्षोयंः सिरामर्माणि, आणी(णि)विटसिरामर्माणि / सप्तविंशतिरिति चतस्त्र आण्यैः, द्वौ विटपौ, द्वौ पकक्षधरकूर्चकूर्चशिरोबस्तिक्षिप्रांसविधुरोत्क्षेपाः कक्षधरी, चत्वारः कूर्चाः, चत्वारि कूर्चशिरांसि, एको बस्तिः, स्नायुमर्माणि, कटीकतरुणनितम्बांसफलकशहा. चत्वारि क्षिप्राणि, द्वावंसौ, द्वे विधुरे, द्वावुत्क्षेपो, एवं सप्तविं- स्त्वस्थिमर्माणि, जानुपरसीमन्ताधिपतिगुल्फशतिः स्नायुमर्माणि / अष्टाविति द्वे कटीकतरुणे, द्वौ नितम्बो, मणिबन्धकुकुम्दावर्तककाटिकाश्चति सन्धिमद्वे अंसफलके, द्वौ शङ्खौ, एवमष्टावस्थिमर्माणि / विंशतिरिति मर्माणि // 7 // दे जानुनी, द्वौ कूर्परी, पञ्च सीमन्ताः, एकोऽधिपतिः, द्वी कादश मांसमर्माणीत्यादिवाक्यैः प्रागुद्दिष्टानां मांसादिगुल्फौ, द्वौ मणिबन्धौ, द्वे कुकुन्दरे, द्वावावर्ती, द्वे फुकाटिके, मर्मणां नामान्याह-तत्रेत्यादि / एतेषां मांसादिमर्मणां संख्या एवं विंशतिः सन्धिमर्माणि / पुनः सप्तोत्तरं मर्मशतमिति वचन | प्रागत्रैवाध्याये व्याख्याता, तेनात्र न व्याख्यायते // 7 // मुपसंहारे प्रयुक्तमतो न पौनरुक्त्यम् // 4 // तेषामेकादशैकस्मिन् सनि भवन्ति, एतेनेतर तान्येतानि पञ्चविकल्पानि भवन्ति; तद्यथा-. सद्यःप्राणहराणि, कालान्तरमाणहराणि, विशल्यसक्थि बाहू च व्याख्यातौ, उदरोरसोर्टादश, चतु-: नानि, वैकल्यकराणि, रुजाकराणि चेति / तत्र दश पृष्ठे, प्रीवां प्रत्यूर्व सप्तत्रिंशत् // 5 // सद्यप्राणहराण्येकोनविंशतिः, कालान्तरमाणहमांसादिमर्मणां सप्तोत्तरशतसंख्याकानां प्रदेशविशेषज्ञापनार्थ राणित्रयस्त्रिंशत् ,त्रीणि विशल्यनानि, चतुश्चत्वासंख्यया विभज्य शाखाद्याश्रयं निर्दिशन्नाह तेषामित्यादि // 5 // रिंशद्वैकल्यकराणि, अष्टौ रुजाकराणीति // 8 // तत्र सक्थिमर्माणि क्षिप्रतलहृदयकूर्चकूर्चशिरो- | भवन्ति चात्रगुल्फेन्द्रबस्तिजान्वाण्युर्विलोहिताक्षाणि विटपं शुकाटकान्यधिपतिः शङ्खौ कण्ठसिरा गुदम् // चेति, एतेनेतरत्सक्थि व्याख्यातम् / उदरोरसोस्तु हृदयं बस्तिनाभ्यो(भी) च घ्नन्ति सद्यो हतानि तु 9 गुदबस्तिनाभिहृदयस्तनमूलस्तनरोहितापलापान्य- | वक्षोमर्माणि सीमन्ततलक्षिप्रेन्द्रबस्तयः॥ पस्तम्भौ चेति / पृष्ठमर्माणि तु कटीकतरुणकुकुन्द- कटीकतरुणे सन्धी पार्श्वजौ बृहती च या // 10 // रनितम्बपार्श्वसन्धिबृहत्यंसफलकान्यंसौ चेति / नितम्बाविति चैतानि कालान्तरहराणि तु // बाहुमर्माणि तु शिप्रतलहृदयकूर्चकूर्चशिरोमणि- उत्क्षेपौ स्थपनी चैव विशल्यनानि निर्दिशेत् // 11 // बन्धेन्द्रबस्तिर्पराण्युर्वीलोहिताक्षाणि कक्षधरं लोहिताक्षाणि जानूर्वीकूर्च विटपर्पसः॥ चेति। एतेनेतरो बाहुाख्यातः। जत्रुण ऊर्ध्वं च-कन्दरे कक्षधरे विधरे सकृकाटिके // 12 // तस्रोधमन्योऽष्टौ मातृका ये कृकाटिके द्वे विधुरे द्वे अंसांसफलकापाङ्गा नीले मन्ये फणौ तथा // फैणे द्वावपाङ्गौ द्वाघावर्ती द्वावुत्क्षेपौ हौ शङ्खावेका वैकल्यकरणान्याहुराव? द्वौ तथैव च // 13 // स्थपनी पञ्च सीमन्ताश्चत्वारि शुलाटकान्येकोऽधि गुल्फो द्वौ मणिबन्धौ द्वौ द्वे द्वे कूर्व शिरांसि च // पतिरिति // 6 // रुजाकराणि जानीयादष्टावेतानि बुद्धिमान् // शाखादिषु संख्यया विभकानां मर्मणां नामान्याह-तत्रे क्षिप्राणि विद्धमात्राणि नन्ति कालान्तरेण च // 14 // त्यादि / अत्र क्षिप्राधेकेक गणयितव्यम् , एवमेकादश / क्षिप्रा 1 इमे सिरामर्मणी, 'ग्रीवायां षोडशाव्यध्याः' इत्यत्र डल्हणेनैव 1' फणौ' इति पा०। २'दावपस्तम्बौ' इति पा० / / विधुरयोः षोडशसंख्यायामेव परिगणनं कृतं, स्नायुमर्मसु गणनं 3 'माणयः' इति पा० / 4 'स्तनरोहितापस्तम्भावपलापौ चेति' तु प्रतिसंस्कर्तृदोषदूषितं प्रतिभाति' (रसयोगसागर, उपोद्घात, इति पा०। ५०न्यपस्तम्बौ' इति पा०। 6 'दो फौ' | पृ० 156) / 2 'पञ्चविधानि' इति ता.। 3 'सबोहराणि' इति पा०। | इति पा० / 4 पार्श्वगौ' इति, 'पार्श्वयोः' इति च पा०।

Page #468
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता / 371 तान्येव सुखपाठार्थ श्लोकैर्दर्शयन्नाह,-भवन्तीत्यादि / ग्निवायुगुणभूयिष्ठानि, विशेषतश्च तौ रुजाकरौ; चत्वारि शुशाटकानि, एकोऽधिपतिः; शङ्खौ द्वौ, कण्ठसिरा | पाञ्चभौतिकीच रुजामाहुरेके // 16 // अष्टा मातृकाः, गुद हृदय बस्तिनामी चत्यककम्, एवमका कस्मात् पुनरत्र समानेऽपि प्राणोपघाते सद्यःप्राणहरकालानविंशतिः सद्योघ्नानि / वक्षोमर्माणीति स्तनमूले द्वे, स्तनरोहिते न्तरप्राणहरादिविशेष इत्याह-तत्रेत्यादि / आमेयानीति द्वे, अपलापौ द्वौ, अपस्तम्भौ द्वौ, एवमष्टौ वक्षोमर्माणि; यद्यपि “सोममारुततेजांसि रजःसत्त्वतमांसि च। मर्मसु प्रायशः सीमन्ताः पञ्च, तलानि चखारि, क्षिप्राणि चत्वारि, इन्द्रबस्त- पुंसां भूतात्मा चावतिष्ठते" इत्युक्तं, तथाऽप्यानेयेषु मर्मखयश्चत्वारः, द्वे कटीकतरुणे, द्वौ पार्श्वसन्धी, द्वे बृहत्यौ, द्वौ धिकं तेजः. सौम्येषु सोम इत्यादि ज्ञेयम् / अमिगुणेष्वाशुक्षीणेनितम्बो, एवं त्रयस्त्रिंशत् कालान्तरप्राणहराणि / उत्क्षेपाविति | चिति अमेराशुकारिखादित्यर्थः / ताविति अग्निवायू विशेषेण उत्क्षेपो द्वी, एका स्थपनी, एवं त्रीणि विशल्यनानि / लोहिते-जाकरौः सामान्येन पुनः सोमोऽपि. कफवणे वेदनासंभवात् / त्यादि चत्वारि लोहिताक्षनामधेयानि, आणयश्चतस्रः, जानुनी | रुजायामेव द्वितीयमेकीयमतं दर्शयन्नाह-पाश्वभौतिकीमि. द्वे. चतस्र उर्व्यः, चत्वारः कूर्चाः, विटपादीनामावर्तान्तानां | त्यादि // 16 // त्रयोदशानां प्रत्येकं द्वौ धौ, इति चतुश्चत्वारिंशद्वैकल्यकरणानि / गुल्फावित्यादि द्वौ गुल्फो, द्वौ मणिबन्धी; द्वे द्वे कूर्चशिरांसि | केचिदाहुर्मासादीनां पञ्चानामपि समस्तानां चेति द्वे कूर्चशिरसी हस्तयोः, द्वे कूर्चशिरसी पादयोः, एवं विवृद्धानां समवायात् सद्यःप्राणहराणि, एकहीना. चत्वारि कूर्चशिरांसि, इत्यष्टौ रुजाकराणि / मेदेन यत् नामल्पानां वा कालान्तरमाणहराणि, द्विहीनाना विशल्यप्राणहराणि, त्रिहीनानां वैकरयकराणि, पश्चप्रकारलमुकं तद्यद्यपि वक्ष्यमाणेन 'मर्माणि शल्यविषया. एकस्मिन्नेव रुजाकराणीति / नैवं, यतोऽस्थिमर्मधमुदाहरन्ति' इत्यादिश्लोकप्रतिपादितेन प्राणहरवैकल्यकरेति द्वित्वेन बाध्यते , तथाऽपि न दोषो. भिषजामादरख्यापनार्थ | स्वप्यभिहतेषु शोणितागमनं भवति // 17 // लाद्विवस्येति // 8-14 // सद्यःप्राणहरादिविशेषस्य द्वितीयदर्शने व्यवस्थां दर्शयलाह केचिदित्यादि / यद्यपि गुदबस्तिनाभिहृदयेषु सद्यःप्राणहरमर्मखमर्माणि मांससिरानावस्थिसन्धिसन्निपाता, स्थीनि न व्यक्तानि तथाऽप्यव्यक्तानामस्मां शक्तिरूपेणावतेषु स्वभावत एव विशेषेण प्राणास्तिष्ठन्ति; तस्मा- स्थानात पश्चानां समवाय उत्पद्यत एव / एकहीनानामित्यत्र म्मर्मस्वभिहतास्तांस्तान् भावानापद्यन्ते // 15 // | हीनशब्दोऽत्यन्ताभावे वर्तते, न तु न्यूनत्वे / एकहीनानि पुनः इदानीं प्राणहरादिकं कर्म मर्मणां सयुक्तिकं दर्शयन्नाह- स्तनमूलापलापापस्तम्भसीमन्तकटीकतरुणपार्श्वसन्धिबृहतीनितमर्माणीत्यादि / सन्निपातः संश्लेषोऽत्यन्तमिश्रीभाव इति यावत् ।म्बानि मांसहीनानि, स्तनरोहिततलहृदयक्षिप्रेन्द्रबस्तयोऽस्थिसर्वेषां सर्वत्र मर्मणि संश्लेषेऽपि मांसमर्म-सिरामर्मादिव्यवहार हीनाः; द्विहीनानि पुनरुत्क्षेपौ मांससन्धिहीनी; त्रिहीनानि आधिक्यमाश्रित्य, पार्थिवादिव्यवहारवत् / खभावत इति पुनर्लोहिताक्षाणि मायुसन्ध्यस्थिहीनानि, स्थपनी मांससिराहेवन्तरनिरपेक्षतया / प्राणा अम्यादयः / तातानिति स्नायुहीना, जानुनी मांससिरानायुहीने, उर्दोऽस्थिमांसनायु'इन्द्रियार्थेष्वसंप्राप्तिर्मनोबुद्धिविपर्यय' इत्यादिकानत्रैवोकान् / हीनाः, विटपे मांससिरास्थिहीने, कूर्परौ मांससिरामायुहीनौ, अम्ये तु "भ्रमः प्रलापः पतनं प्रमोह" (सू.भ. 25) कुकुन्दरे मांसनायुसिराहीने, सपरे सिरास्विसन्धिहीने, इत्यादिकान् सूत्रस्थानोकानाहुः // 15 // विधुरे मांससिरासन्धिहीने, कृकाटिके मांससिरामायुहीने, अंसौ मांससिरासन्धिहीनौ, असफलके मांसनायुसन्धिहीने, नीले तत्र सद्यःप्राणहराण्याग्नेयानि, अग्निगुणेष्वाशु मन्ये फणे च मांससन्ध्यस्थिहीने, आवर्ती मांससिरानायुहीनौ, क्षीणेषु क्षपयन्ति; कालान्तरमाणहराणि सौम्या अपाङ्गौ मांसस्नायुसन्धिहीनौ / एकस्मिमिति मांसादिसंध्यन्तानेयानि, अग्निगुणेवाशु क्षीणेषु क्रमेण च सोम देकस्मिन्नवशिष्टे रुजाकराणि भवन्ति, गुल्फमणिबन्धास्तथा गुणेषु कालान्तरेण अपयन्ति; विशल्यप्राणहराणि कूर्चशिरांसि मांससिरानायवस्थिहीनानि / नैवमिति खदर्शने वायव्यानि, शल्यमुखावरुद्धो यावदन्तर्वायुस्तिष्ठति सर्वमर्मणां मांससिरानायवस्थिसन्धिसन्निपातलादेव द्विश्यादितावज्जीवति, उद्धृतमात्रे तु शल्ये मर्मस्थाना | हीनमसम्यगित्यर्थः / कुतः खदर्शने सर्वाणि सर्वत्र सन्तीश्रितो वायुनिष्कामति, तस्मात् सशल्यो जीव त्याह-यत इत्यादि / यतश्चास्थिविद्वेष्वपि शोणितदर्शनं स्युद्धृतशल्यो म्रियते (पाकोत्पतितशल्यो वा जी-1 पति), वैकल्यकराणि सौम्यानि, सोमो हि स्थिर 1 'विशेषेण' इति पा० / 2 'समवृद्धाना' इति पा० / ३'च' स्वाच्छैत्याच प्राणावलम्बनं करोति, रुजाकराण्य इति पा० / 4 'विशल्यनानि' इति पा० / 5 'यतश्चैवमतो' इति पा०। 6 'उत्पद्यत एवं स्थापना' इति पा०। ७'मांससन्धि१'अपस्तम्बो' इति पा०।१ भयं पाठो हस्तलिखितपुस्तकेषु सिराहीने' इति पा० / 8 'मांसादिसंघातात्' इति पा० / नोपकम्यते। | 9 'यतवैव इति पा०।

Page #469
372 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ शारीरस्थान ..... ." भवत्यतः प्रत्यक्षात् प्रमाणात् सर्वाणि मांसादीनि सर्वत्र मर्मणि कारणवशात् पूर्वस्य पूर्वस्य कर्म करोति / अत एव तेष्वि. भवन्तीति ज्ञातव्यम् // 17 // त्यादिना क्षिप्राणि कदाचिदाशु मारयन्तीत्यग्रे वक्ष्यति // 22 // चतुर्विधा यास्तु सिराः शरीरे तत्र सद्यःप्राणहराणि सप्तरात्राभ्यन्तरान्मारप्रायेण ता मर्मसु सन्निविष्टाः॥ | यन्ति, कालान्तरमाणहराणि पक्षान्मासाद्वा, सावस्थिमांसानि तथैव सन्धीन तेष्वपि तु क्षिप्राणि कदाचिदाशु मारयन्ति, विशसन्तर्प्य देहं प्रतियापयन्ति // 18 // ल्यप्राणहराणि वैकल्यकराणि च कदाचिदत्यभि हतानि मारयन्ति // 23 // एतदेव दर्शयन्नाह-चतुरित्यादि / चतुर्विधा इति वातपित्त श्लेष्मरक्तवहाः / मर्मखित्यादि / एतेन सिराणां स्नाय्व इदानीं सद्यःप्राणहरादिमर्मणां मारणे कालावधिं दर्शयस्थिमांससन्धिगतलं बोधितम् , अत एवास्थिविद्धेऽपि शोणिता नाह-तत्र सद्य इत्यादि / यद्यपि सद्यःशब्दतत्क्षणवाची तथा ऽपि सद्यःप्राणहराणीत्यत्र सद्यःशब्दः सप्ताहाभ्यन्तरपरो गमनमित्यर्थः // 18 // ज्ञातव्यः, सप्तरात्रान्मारयन्तीत्युक्तत्वात् / तेष्वपीति कालाततः क्षते मर्मणि ताः प्रवृद्धः न्तरप्राणहरेष्वपीत्यर्थः / कदाचिदाशु मारयन्ति 'अतिहतानि' समन्ततो वायुरभिस्तृणोति.॥ इति शेषः, अनतिहतानि तु कालान्तरेणैव मारयन्ति; एतविवर्धमानस्तु स मातरिश्वा चोपलक्षणं, तेन रुजाकराण्येवं वैकल्यं जनयन्ति; एवं वैकल्या- . रुजः सुतीबाः प्रतनोति काये // 19 // दिष्वपि खनियतकर्मव्यभिचारः // 23 // रुजाभिभूतं तु ततः शरीरं / __ अत ऊर्ध्व सक्थिमर्माणि व्याख्यास्यामः-तत्र प्रलीयते नश्यति चास्य संशा॥ पादस्याष्ठाडल्योर्मध्ये क्षिप्रं नाम मर्म, तत्र अतो हि शल्यं विनिहर्तुमिच्छ विद्धस्याक्षेपकेण मरणं; मध्यमाङ्गलीमनुपूर्वण न्मर्माणि यत्नेन परीक्ष्य कर्षेत् // 20 // मध्ये पादतलस्य तलहृदयं नाम, तत्र रुजाभिइदानीं यथैकदेशजेऽपि प्रहारे मर्मविद्धस्य क्रमेण सकलश मरणं, क्षिप्रस्योपरिष्टादुभयतः कृचों नाम, तत्र रीरे वातादिदोषव्याप्त्या रुजावेगेन चेतनाधातोर्वियोगस्तथा पादस्य भ्रमणवेपने भवतः गुल्फसन्धेरध उभयतः दर्शयन्नाह-तत इत्यादि / ताः सिराः, प्रवृद्धो वायुः, सम- कर्चशिरः, तंत्र रुजाशोफो; पार्दजङ्घयोः सन्धाने न्ततः सर्वतः, अभिस्तृणोति सम्छादयति / शरीरं प्रलीयते गुल्फः, तत्र रुजः स्तब्धपादता खञ्जता वा; प्रलयं गच्छति शरीरयन्त्रं विघट्टयतीत्यर्थः / तस्मिन् पाश्चभौ पाणि प्रति जामध्ये इन्द्रबस्तिः, तत्र शोणिततिके शरीरे प्रलीने संज्ञाषष्ठश्चतनाधातुरपि नश्यति / 'ताः क्षयेण मरणं: जलोः सन्धाने जानु, तत्र खञ्जता; प्रवृद्ध' इत्यत्र 'तासु वृद्ध' इति केचित् पठन्ति व्याख्यानयन्ति जानुन ऊर्ध्वमुभयतरुयङ्गलमाणी, तत्र शोफाभिच-तासु सिरासु वृद्धो वायुः समन्ततः सकलं शरीरमभिस्तु-वृद्धिः स्तब्धसक्थिता च; ऊरुमध्ये उवी, तत्र गोति संछादयतीत्यर्थः // 19 // 20 // शोणितक्षयात् सक्थिशोषः; उऱ्या ऊर्ध्वमधो वस. एतेन शेषं व्याख्यातम् // 21 // णसंधेरुरुमूले लोहितासं, तत्र लोहितक्षयेण मरणं एतेनेति रुगादिरूपेण वायोर्लक्षणेन, शेषमिति दाहादि स्रोतो- पक्षाघातो वा; वकणवृषणयोरन्तरे पिटपं, तत्र निरोधादि च पित्तश्लेष्मणोर्लक्षणं व्याख्यातमेवेत्यर्थः // 21 // पाण्ढ्यमल्पशुक्रता वा भवति। एवमेतान्येकादश तत्र सद्याप्राणहरमन्ते विद्धं कालान्तरेण मार सक्थिमर्माणि व्याख्यातानि / एतेनेतरसक्थि बाह यति, कालान्तरमाणहरमन्ते विद्धं वैकल्यमापाच व्याख्याती / विशेषतस्तु यानि सक्नि गुल्फयति, विशल्यन्नं वैकल्यकरं च भवति, वैकल्यकर जानु | जानुविटपानि, तानि बाहौ मणिबन्धपरकक्षकालान्तरेण क्लेशयति रुजांच करोति. रुजाकर- धराणि; यथा वङ्गणवृषणयोरन्तरे विटेपमेवं मतीव्रवेदनं भवति // 22 // 1 'प्रत्येकशो मर्मस्थानानि' इति पा०। 2 क्षिप्रमिति मर्म' तेषां सद्य:प्राणहरादीनां खकर्म यन्नियतं तत्कारणविकल्पाद इति पा०। 3 अत्र 'नाम' इति हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते, व्यभिचारयन्नाह-तत्रेत्यादि / अन्ते विद्धं समीपे विवं. एवमग्रेऽपि / 4 'जङ्घापादयोः' इति पा० / 5 'जानुसन्धेरुभयमध्ये विद्धं तु सद्य एवेत्यर्थः; एतेन पूर्व पूर्व मर्म कारणवैकल्यात् तरूयङ्गुले' इति पा० / 6 आणिः' इति पा०। 7 'ऊरुमध्ये परस्य परस्य कार्य करोति, एवं परं परमपि मर्मातिविद्धादि लोहिताख्यं' इति पा०। 8 अस्याग्रे 'यथा पादजस्योर्मध्ये गुल्फो नाम मर्म, एवं हस्ततलप्रकोष्ठयोः सन्धौ मणिबन्धो नाम मर्म यथा 1 प्रतिपालयन्ति' इति पा०। २'पुनः' इति पा०। जहोवों: सन्धाने जानुनीम मर्म, एवं हस्तबाहोः सन्धाने कूपरो 3 'विशल्यप्राणहरमन्ते विद्धं केशयति कालान्तरेण च रुजां करोति' नाम' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते ता. पुस्तके। 'विटप एवं' इति पा०। 4 'कारणवैकस्यात्' इति पा० / | इति पा०।

Page #470
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता / 373 वक्षःकक्षयोर्मध्ये कक्षधर, तस्मिन् विद्धे त एवो- रोहितौ, तत्र लोहितपूर्णकोष्ठतया कासश्वासाभ्यां पद्रवाः; विशेषतस्तु मणिबन्धे कुण्ठता, कूर्पराख्ये च म्रियते; अंसकूटयोरधस्तात् पाश्र्वोपरिभागयोकुणिः, कक्षघरे पक्षाघातः / एवमेतानि चतुश्चत्वा- रपलापौ नाम, तत्र रक्तेन पूयभावं गतेन मरणं; रिंशच्छाखासु मर्माणि व्याख्यातानि // 24 // उभयत्रोरसो नाज्यो वातवहे अपस्तम्भौ नाम, तत्र अत ऊर्ध्व मित्यादि / तत्र पादाङ्गुष्ठेत्यादि स्नायुमर्मेदमर्धामुलं वातपूर्णकोष्ठतया कासश्वासाभ्यांच मरणम् एवकालान्तरप्राणहरं च / मध्यमाङ्गुलीमित्यादि मध्यमाङ्गुलिमनु- मेतान्युदरोरसोदिश मर्माणि व्याख्यातानि // 25 // लक्षीकृत्यं क्रमेण पादतलस्य मध्ये तलहृदयं, मांसमर्मेदमर्धाङ्गुलं कालान्तरप्राणहरं च / उपरिष्टादित्यत्र 'व्यङ्गुले' इति शेषः, __ अत इत्यादि / निरसनं प्रेरक, मांसमर्मेदं चतुरडलं उभयत इति ऊर्ध्वमधश्च, तत्र कुचे, 'विद्ध' इति शेषः: साय- सद्योघाति च / अल्पेत्यादि कट्यामित्युपलक्षणं. तेन नाभिमर्मेदं चतुरङ्गुलं वैकल्यकरं च / गुल्फेत्यादि इदमपि स्नायुमर्म | पृष्ठमुष्कगुदवङ्क्षणशेफांसि गृह्यन्ते तदुक्तं-"नाभिपृष्ठएकाङ्गुलं वैकल्यकरं च / पादेत्यादि / सन्धिमर्मेदं व्यङ्गुलप्रमाणं कटीमुष्कगुदवसणशेफसाम् / एकद्वारस्तनुखको मध्ये बस्तिवैकल्यकरं च / पाणिमित्यादि / मांसममदमर्धाङ्गलं पाणि रधोमुखः" (नि. अ. 3) इति / सद्योमरणमश्मरीव्रणाहते प्रति त्रयोदशाङ्गुले स्थितं कालान्तरप्राणहरं च; भोजस्तु भवतीति संबन्धः / तत्रापीति अश्मरी निमित्ते इत्यर्थः / व्यङ्गुलप्रमाणमाह, भोजदर्शनाद्यदासोऽपि मर्ममानसूत्रे उभयतो भिन्ने 'बस्तौ' इति शेषः / स्नायुमर्मेदं चतुरडलं "व्यङ्गुलमिन्द्रबस्तिमर्म" इति पठिखा व्याख्यायति / जङ्के. सद्योघाति च / पक्वेत्यादि सिरामर्मेदं चतुरङ्गुलं च / स्तनयोत्यादि सन्धिमर्मेदं व्यङ्गुलप्रमाणं वैकल्यकरं च / जानुन रित्यादि सिरामर्मेदं कमलमुकुलाकारमधोमुखं चतुरडलं च / इत्यादि जानुन ऊर्ध्व व्यङ्गुले उभयत ऊर्ध्वमधश्च, स्नायुमर्मेद स्तनयोरधस्तादित्यादि उभयतः स्तनयोरधस्ताद् व्यङ्गुलप्रदेशे मर्धाङ्गुलं वैकल्यकर च, गयी तु व्यङ्गुलमानमेतदाह-ऊरु- | स्तनमूले मर्मणी, उभयतोग्रहणात् पृथक् पृथक् स्तनस्याधः मध्ये इत्यादि / सिरामर्मेदमेकाकुलं वैकल्यकरं च / वङ्क्षणेत्यादि | स्तनमूलं मर्मेति गम्यते, अन्यथा स्तनयोरधस्तादित्युक्त स्नायुमर्मेदमेकाङ्गुलं वैकल्यकरं च / एवमित्यादि / एतेनैका मिलितयोरेव स्तनयोरधस्तादितीदृशेऽर्थे स्तनयुगमध्यस्याधस्तात् दशमर्मनिर्देशेन / विशेषत इत्यादि / मणिबन्धः पाणिमूलं, स्तनमूलाख्यं मर्मद्वयमित्यनिष्टं स्यात्, इमे सिरामर्मणी व्यङ्गुले कर्पूरः कफोणिः 'कुहणी' इति लोके। तस्मिन्नित्यादि / तस्मिन्निति | कालान्तरमाणहरे च / स्तनचूचुकयोरित्यादि स्तनयोश्वचुके मणिबन्धादौ। त एपेति गुल्फादिवधजाताः / विशेषतरित्व | स्तनचूचुके; पूर्ववाक्यात् 'यङ्गुले' इत्यनुवर्तते, तेन स्तनचूचुख्यादि / कुण्ठता करस्याकर्मण्यत्वम् / कुणिः सङ्कुचितबाहुमध्यः। कयोरूवं व्यङ्गुले स्तनरोहिते द्वे मर्मणी; तदुक्तं-“स्तनचूचु. एतेनेतरो बाहुर्व्याख्यातः। उपसंहारमाह-एवमित्यादि // 24 // कयोरूर्व सङ्कलात् स्तनरोहिते / अर्धाङ्गुलमिते मांसमर्मणी अत ऊर्ध्वमुदरोरसोर्मर्माण्य व्याख्यास्यामः परिकीर्तिते // रक्तपूरितकोष्ठस्य कालान्मरणकारिणी" इति; तत्र वातव!निरसनं स्थूलान्त्रप्रतिबद्धं गुदं नाम | वृद्धवाग्भटेन "स्वनचूचुकयोरूर्व घेङ्गुलमुभयतः स्तनरोमर्म, तत्र सद्योमरणं; अल्पमोसशोणितोऽभ्यन्तरतः हिते" (अ. सं. शा. अ.५) इत्युकं मौसमर्मणी सघोषातिनी। कल्यां मूत्राशयो बस्तिः, तत्रापि सद्योमरणमश्म अंसेत्यादि सिरामर्मणी अर्धाडले कालान्तरप्राणहरे च। रीवणाहते, तत्राप्युभयतो मिले न जीवति, एकतो उभयत्रोरस इति उरसो द्वयोः पायोरित्यर्थः, सिराममणी भिन्ने मूत्रनावी वणो भवति, स तु यत्नेनोपक्रान्तो | अधोकुलप्रमाणे कालान्तरप्राणहरे च // 25 // रोहति पक्कामाशययोर्मध्ये सिराप्रभवा नाभिः, अत ऊर्व पृष्ठमर्माणि व्याख्यास्यामः-तत्र पृष्ठतत्रापि सद्यो मरणं; स्तनयोर्मध्यमधिष्ठायोरस्या | वंशमुभयतः प्रतिश्रोणिकाण्डमस्थिनी कटीकत. माशयद्वारं सरवरजस्तमसामधिष्ठानं हृदयं, तत्रापि सद्य एव मरणं; स्तनयोरधस्ताद् व्यङ्गुलमुभयतः नियते; पार्श्वयोर्जघनबहिर्भागे पृष्ठवंशमुभयतो रुणे, तत्र शोणितक्षयात् पाण्डुर्विवर्णो ही रूपश्च स्तनमूले, तत्र कफपूर्णकोष्ठतया (कासश्वासाभ्यां) कुकुन्दरे, तत्र स्पर्शाज्ञानमधःकाये चेष्टोपघातश्च; म्रियते; स्तनचूचुकयोरूर्व द्यालमुभयतः स्तन श्रोणीकाण्डयोरुपर्याशयाच्छादनौ पान्तिरप्रति 1 'मर्मस्थानान्यनुन्याख्यास्यामः' इति पा०। 2 स्तनमूल- बद्धौ नितम्बो, तत्राध:कायशोषो दौर्बल्याच मरणंलक्षणे स्तनयोरूर्व' इति, स्तनरोहितलक्षणे च 'स्तनचूचुकयो | अधःपार्थान्तरप्रतिबद्धौ जघनपार्श्वमध्ययोस्तिर्यरथस्तात्' इति च रसयोगसागरस्योपोद्धाते (पृ. 158) संशो- चजनात पार्श्वसन्धीत लोहितातो. धितः पाठः। विशेषविवरणं तु तत्रैव द्रष्टव्यम् / 3 'कास ष्ठतया म्रियते; स्तनमूलाडजूभयतः पृष्ठवंशस्य श्वासाभ्यां' इति हस्तलिखितपुस्तके न पश्यते। 4 'दथङ्गुलमुभयतः' इति हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते। 5 'स्तनचुकयोर्मध्ये / 1 'यङ्गुले' इति पा०। 2 'द्यले उभयतः' इति पा० / स्तनरोहितौ' इति पा०। 3 अनुम्बास्थासामः' इति पा०। 4 'हीनदेहब' इति पा०।'

Page #471
374 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान बृहती, तत्र शोणितातिप्रवृत्तिनिमित्तैरुपद्रवैर्तीि- पघातो वा ध्रुवोरन्तयोरुपरि कर्णललाटयोर्मध्ये यते; पृष्ठोपरि पृष्ठवंशमुभयतस्त्रिकसंबद्ध अंसफ- शङ्खौ, तत्र सद्योमरणं; शङ्खयोरुपरि केशान्त लके, तत्र बाह्रोः स्वापेशोषी; बाहुमूर्धग्रीवामध्येऽ- | उत्क्षेपो, तत्र सशल्यो जीवेत् पाकात् पतितशल्यो सपीठस्कन्धवन्धनावंसौ, तत्र स्तब्धबाहुता; एव- वानोद्धृतशल्यः; भ्रुवोर्मध्ये स्थपनी, तत्रोत्क्षेपवत्। मेतानि चतुर्दश पृष्ठमर्माणि व्याख्यातानि // 26 // पञ्च सन्धयः शिरसि विभक्ताः सीमन्ता नाम, अत ऊर्ध्व मित्यादि / तत्र पृष्ठेत्यादि / प्रतिश्रोणिकाण्डमि-तत्रोन्मादभयचित्तनाशैमरणं;घ्राणश्रोत्राक्षिजिह्वात्यत्र 'प्रतिश्रोणिकर्णी' इति केचित् पठन्ति, तत्र श्रोणिकौँ संतर्पणीनां सिराणां मध्ये सिरासन्निपातः शृङ्गा. लक्षीकृत्य त्रिकसन्निधाने श्रोण्यामुपरि; अस्थिमर्मणी अर्धाङ्गुलेटकानि, तानि चत्वारि मर्माणि, तत्रापि संद्यो कालान्तरप्राणहरे च / पार्श्वेत्यादि / पार्श्वयोर्वामदक्षिणसंज्ञकयोः, मरणं, मस्तकाभ्यन्तरोपरिष्ठात् सिरासन्धिसन्निजघनबहिर्भाग इति कट्याः पश्चाद्भागे, गयी तु 'पार्श्वजघन- | पातो रोमावर्तोऽधिपतिः, तत्रापि सद्य एव / एवभागे' इति पठिला पार्श्वयोर्जघनभागेऽधोभागे नितम्बे निम्ने | मेतानि सप्तत्रिंशजत्रुगतानि मर्माणि व्याख्या. कुकुन्दरे इति व्याख्याति, सन्धिमर्मणी अर्धाङ्गुले ईषन्निम्ना- | तानि // 27 // कारे वैकल्यकरे च / श्रोणीत्यादि / पूर्वोक्तयोःश्रोणिकाण्डयोरुपरि, ___ अत ऊर्ध्व मित्यादि / व्यत्यासेन वैपरीयेन, एका नीला आशयाच्छादनी आमाशयपिधायको, पाश्र्वान्तरप्रतिबद्धौ पार्श्व एका मन्या चैकस्मिन् पार्श्व, अन्या नीला अन्या मन्या चापमध्ये प्रतिबद्धौ नितम्बौ; अस्थिमर्मणी अर्धाङ्गुले कालान्तरप्रा- रस्मिन् पावेः सिरामर्मणी चतुरङ्गले वैकल्यकारिणी च / प्रीवाणहरे च / अध इत्यादि अधःपार्थान्तरप्रतिबद्धाविति अधोभागे यामित्यादि उभयतश्चतस्र इति एकस्मिन् एकस्मिन् पार्वं चतस्रयत् पार्श्वयोरन्तर मध्यं तत्र प्रतिबद्धौ, जघनपार्श्वमध्ययोरिति श्चतस्र इत्यर्थः; सिरामर्माणि चतुरङ्गुलप्रमाणानि मातृकाः / पश्चाद्भागपार्श्वभागयो? मध्यौ वामदक्षिणौ तयोः; कथं | शिर इत्यादि सन्धिमर्मणी अर्धाङ्गुले वैकल्यकारिणी च / कर्णेस्थितावित्याह-तिर्यगूर्व चेति, उपर्युपरि पैशुकानां क्रमवृद्धः | त्यादि स्नायुमर्मणी किंचिनिम्नाकारे वैकल्यकारिणी च / घ्राणे- . सन्धेरपि तियेगूचेख; जघनादिति ल्यपि लुप्ते पञ्चमीयं, तेन | त्यादि घाणमार्गस्य द्वयोः पार्श्वयोरभ्यन्तरविवरसंबद्ध फणे, जघनपश्चाद्भागमाश्रित्य स्थितौ पार्श्वसन्धी, सिराममणि अर्धा- सिराममणी अर्धाङ्गुले वैकल्यकारिणी च / भ्रपुच्छेत्यादि कुले कालान्तरमृत्युप्रदे च / स्तनमूलादित्यादि सिराममणी | सिराममणी अर्धाङ्गले वैकल्यकारिणी च / भ्रुवोरुपरीत्यादि अर्धाङ्कले कालान्तरप्राणहरे। पृष्ठोपरीत्यादि पृष्ठवंशस्यायत- भ्रवोरुपरि निम्नयोरिति प्रदेशकथनं, सन्धिमर्मणी अर्धाडले .. खात् प्रदेशनियमार्थ पृष्ठोपरीत्युकं, त्रिकसंबद्धे इति ग्रीवाया वैकल्यकारिणी च / भ्रवोरित्यादि अस्थिमर्मणी अर्धाजुले। अंसदयस्य च यः संयोगः स त्रिकः, तत्र संबद्धे अंसफलके शवयोरित्यादि केशान्ते केशपर्यन्ते, स्नायुमर्मणी अर्धाङ्गुले अस्थिमर्मणी अर्धाजुले वैकल्यकारिणी च / बाहित्यादि / बाहु- विशल्यप्राणहरे च। भ्रवोर्मध्ये इत्यादि तत्रोत्क्षेपवदिति सशल्यः मूर्धा बाहुशिरः, ग्रीवा तु कन्धरा, तयोर्मध्ये असफलकभुजशि | खयं पतितशल्यो वा जीवत्युद्धृतशल्यो म्रियत इत्यर्थः, सिराखरयोर्बन्धनौ अंसौ, स्नायुमर्मणी अर्धाङ्गुले वैकल्यकारिणी | मर्म अर्धाडलं विशल्यन्नं च / पश्चेत्यादि पश्च सन्धयो ये शिर सि विभक्ताः शरीरसंख्याव्याकरणे ते सीमन्ता इत्यर्थः, इमानि अत ऊर्वमर्वजत्रगतानि व्याख्यास्यामः-तत्र | सन्धिमर्माणि चतुरङ्गलप्रमाणानि कालान्तरमाणहराणि च / कण्ठनाडीमभयतश्चतस्रो घमन्यो द्वे नीले द्वेच | घ्राणश्रोत्रेत्यादि घ्राणादीन्द्रियचतुष्कतर्पणीनां सिराणां सिराममन्ये व्यत्यासेन,तत्र मूकताखरवैकृतमरसग्राहिता खानां सन्निपातः संयोगस्थानं शृङ्गाट कानि, तानि चत्वारि घ्राणा. च, प्रीवायामुभयतश्चतस्रः सिरा मातृकाः, तत्र | दितर्पणसिराणां चतुर्भेदात् ; इमानि सिरामर्माणि चतुरकुलप्रसद्योमरणं, शिरोग्रीवयोः सन्धाने कृकाटिके, तत्र | माणानि / मस्तकेत्यादि मस्तकाभ्यन्तरोपरिष्ठाविति मस्तकस्याचलमूर्धता, कर्णपृष्ठतोऽधःसंश्रिते विधुरे, तत्र | भ्यन्तरोमित्यर्थः, सिरासन्ध्योः सन्निपातो रोमावर्तः, यहिबाधिर्यः घ्राणमार्गमुभयतः स्रोतोमार्गप्रतिबद्ध रस्य लक्षणमुपरिष्ठाद्रोमावर्तः; एतत् सन्धिमर्म अर्धाकुलप्रमाणं अभ्यन्तरतः फणे, तत्र गन्धाशानं भ्रपुच्छान्तयो- च // 27 // रघोऽक्ष्णोर्बाह्यतोऽपाङ्गी,तत्रामध्यं दृष्टपुपघातो वा; | भवन्ति चात्र श्लोकाःभ्रवोरुपरि निम्नयोरावर्ती नाम, तत्राप्यान्ध्यं दृष्टयु- ___ उर्व्यः शिरांसि विटपे च सकक्षपार्श्वे 1 वापः शोषो वा' इति पा०। २'निम्नौ कुकुन्दरौ' इति एकैकमङ्गुलमितं स्तनपूर्वमूलम् // पा० / 3 'पकाशयपिधायको' इति पाठश्चत् साधु। 4 'पार्श्वकानां' | १'भ्रवोरन्तोपरि' इति पा०।२ 'शुकाटकसंशश्चतुर्धा, तत्रापि' इति पा०। 5 'क्रमवृद्धत्वं' इति पा०। 6 'नाम व्यत्ययेन' इति पा० / 3 'सद्य एव' इति पा० / 4 'सद्यो मरणं' इति पा०। इति पा०1७'चतनवतस्रः' इति पा०। | ५०विवरद्वारसंबद्धे' इति पा० /

Page #472
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता। 375 विद्यङ्गुलद्वयमितं मणिबन्धगुल्फं करचरणच्छेदे जीवन्ति तदवयवभूतमर्मच्छेदे तु न जीवत्रीण्येव त्रानुसपरंसह कर्पराभ्याम् // 28 // न्तीति विशेषं दर्शयबाह-छिन्नेब्वित्यादि / सङ्कोचमीयुः सङ्कोचं हृद्वस्तिकूर्चगुदनाभि वदन्ति मूर्ध्नि / जग्मुरतोऽल्पं रुधिरं प्रवर्तते / मिप्रेष्वित्यादि तत्र पाण्योश्चरण चत्वारि पञ्च च गले दश यानि च द्वे॥ योर्वा / गयी तु, वृक्षा इवायुधनिपातेत्यादिस्थाने "किंजल्कपतानि खपाणितलंकुश्चितसंमितानि त्रमथनादिव पङ्कजानि' इति पठति // 31 // ३२॥शेषाण्यवेहि परिविस्तरतोऽङ्गुलार्धम् // 29 // मर्माणि शल्यविषयार्धमुदाहरन्ति इदानीं सर्वेषामेव मर्मणां सूत्रेण मानमाह-भवन्ति चात्रे- यस्माच मर्मसुहतान भवन्ति सद्यः॥३३॥ त्यादिना / शिरांसि कूर्चशिरांसि / कक्षपाश्व कक्षधरे इत्यर्थः / जीवन्ति तत्र यदि वैद्यगुणेन केचिएकैकमङ्गुलमितमिति एकैकं यथा भवति तथोक्दयो मर्मविशेषा ते प्रामुवन्ति विकलत्वमसंशयं हि॥ अङ्गुलमिता ज्ञेयाः। स्तनपूर्वमूलमित्यादि मणिबन्धगुल्फ स्तनमूलं मर्ममानकथनप्रयोजनं पूर्वतरवाक्ये प्रतिपाद्य मर्मस्थानविचाङ्गुलद्वयमितं विद्धि जानीहीति संबन्धः / त्रीण्येव जानु सपर षयं निर्दिशनाह-मर्माणीत्यादि / शल्यस्य मनःशरीराबाधमिति सपरं द्वितीयजानुसहितं जानु त्रीणि व्यङ्गुलानि विद्धीत्यर्थः।।। करस्य विषयः शल्यविषयः; स च शस्त्रादिप्रणिधानान्मरणाममूर्ध्नि चत्वारि पञ्च चेति यानि मूर्ध्नि चखारि मर्माणि शृङ्गाटक रणकारकत्वेन द्विविधः, तत्र मरणकारकः शल्यविषयो मर्माख्यः संज्ञकानि, तथा तत्रैव पञ्च सीमन्तसंज्ञकानि, गले दश यानि शरीरदेशः, यस्मात्तत्र हताः सद्य एव न भवन्ति सप्ताहाभ्यन्तर च द्वे इति गले कण्ठे यानि दश द्वे च कथितानि तत्राष्टौ | एव म्रियन्त इत्यर्थः, तस्मान्मरणकारकत्वेन मर्माणि शल्यविष. मातृकाः द्वे नीले द्वे च मन्ये, एतानि मर्माणि खपाणितल यार्धमुदाहरन्ति, 'पूर्वाचार्याः' इति शेषः / ननु, केचिन्ममहता कुञ्चितसंमितानि चतुरङ्गुलप्रमाणानीत्यर्थः / शेषाणि षट्पञ्चा अपि जीवन्तो दृश्यन्ते तत् कथं मरणकारकत्वेन मर्माणि शन्मर्माणि / अवेहि जानीहि / अन्ये तु, इमानि षट्पञ्चा- | शल्य विषयार्थमित्याशलाह-जीवन्तीत्यादि // ३३॥शन्मर्माणि तलप्रमाणान्याहुः। गयी तु, अन्यादृशं सूत्रं पठित्वा स्तनमूले द्वे गुल्फे च, इन्द्रबस्तयश्चत्वारो, द्वौ मणिबन्धाविति संभिन्नजर्जरितकोष्ठशिरस्कपाला दश मर्माणि घजुलानि भोजदर्शनायाख्याति, तथा जानु जीवन्ति शस्त्रनिहतैश्च शरीरदेशैः॥३४॥ सपरमित्यत्र सह परेण परप्रदेशावस्थितेनाणिमर्मणा वर्तते यत् छिन्नैश्च सक्थिभुजपादकरैरैशेषैतत् सपरं; तेन जानुनि द्वे, आणयश्चतस्रः, कूपरे द्वे, इत्यष्टौ र्येषां न मर्मसु कृता विविधाः प्रहाराः॥ व्यकुलानि व्याख्याति / शेष समम् // 28 // 29 // प्रसातोऽपरं शल्यविषयाध प्रतिपादयितुकामोऽममहतास्तु एतत्प्रमाणमभिवीक्ष्य वदन्ति तज्ज्ञाः विविधैरपि छेदभेदादिभिर्न म्रियन्त इति दर्शयबाह-संभि. शस्त्रेण कर्मकरणं परिहत्य कार्यम् // नेत्यादि // ३४॥पार्धाभिघातितमपीह निहन्ति मर्म सोममारुततेजांसि रजःसत्वतमांसि च // तस्माद्धि मर्मसदनं परिवर्जनीयम॥३०॥ मर्मसु प्रायशः पुंसां भूतात्मा चावतिष्ठते // 35 // मानकथनप्रयोजनमाह-एतदित्यादिना / मर्मसदनमिति | मर्मस्खभिहतास्तस्मान्न जीवन्ति शरीरिणः॥ मर्मस्थानम् // 30 // ___ इदानीं मर्मणां शरीरमनोदोषनिवासभूतानां शरीरमनोछिन्नेषु पाणिचरणेषु सिरा नराणां दोषैरेव मर्मविद्धकुपितैर्मनः शरीरं च नश्यति, तयोराधारभसङ्कोचमीयुरसृगल्पमतो निरेति // तयोर्नाशादाधेयभूतो भूतात्माऽपि नश्यतीति दर्शयितुमाहप्राप्यामितव्यसनमुग्रमतो मनुष्याः सोमेल्यादि // 35 // संच्छिन्नशाखतरुवन्निधनं न यान्ति॥३१॥ इन्द्रियार्थेष्वसंप्राप्तिर्मनोबुद्धिविपर्ययः // 36 // क्षिप्रेषु तत्र सतलेषु हतेषु रक्तं रुजश्च विविधास्तीवा भवन्त्याशुहरे हते // गच्छत्यतीव पवनश्च रुजं करोति॥ हते कालान्तरने तु ध्रुवं धातुक्षयो नृणाम् // 37 // एवं विनाशमुपयान्ति हि तत्र विद्धा | ततो धातुक्षयाजन्तुर्वेदनाभिश्च नश्यति // वृक्षा इवायुधनिपातनिकृत्तमूलाः॥३२॥ हते वैकल्यजनने केवलं वैद्यनैपुणात् // 38 // तस्मात्सयोरभिहतस्य तु पाणिपादं शरीरं क्रियया युक्तं विकलत्वमवामुयात् // छेत्तव्यमाशु मणिबन्धनगुल्फदेशे॥ विशल्यने तु विक्षेयं पूर्वोक्तं यच्च कारणम् // 39 // 1 'सिरामुखाणामाकुचनात् खलु नृणामसूगल्पमेति / छिन्नेषु १०रशेष' इति पा०। 2 'मर्मपतिता' इति पा०। पाणिचरणेषु भवन्त्यतस्तु नालेषु वृत्तमथितेषु यथोत्पलेषु' इति ता.। 3 'असंवित्तिः' इति ता.।

Page #473
376 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान रुजाकराणि मर्माणि क्षतानि विविधा रुजः॥ सिराणां वातादिवहानां तद्वर्णानां चारुणनीलशुक्ललोहितानां कुर्वन्त्यन्ते च वैकल्यं कुवैद्यवशगो यदि // 40 // विभक्तिर्यस्मिन् शारीरे तत्तथाविधम् // 1 // 2 // सद्यःप्राणहरादिमर्मपञ्चकस्य लक्षणं निर्दिशन्नाह-इन्द्रि- सप्त सिराशतानि भवन्ति; याभिरिदं शरीरमायार्थेष्वित्यादि / आशुहरे सद्यःप्राणहरे / पूर्वोक्तमिति 'शल्य- राम इव जलहारिणीभिः केदार इव च कुल्याभिरु-' मुखावरुद्धो यावदन्तर्वायुस्तिष्ठति तावजीवति' इत्याधुक्तमेव | पस्निह्यतेऽनुगृह्यते चाकुञ्चनप्रसारणादिभिर्विशेषैः। कारणं ज्ञेयं लक्षणत्वेनेत्यर्थः // 36-40 // दुमपत्रसेवनीनामिव तासां प्रतानाः; तासां छेदमेदाभिघातेभ्यो दहनादारणादपि // नाभिर्मूलं, ततश्च प्रसरन्त्यूलमधस्तिर्यक् च // 3 // उपघातं विजानीयान्मर्मणां तुल्यलक्षणम् // 41 // तासामणुशोऽपरिसंख्यातानामपि भूयस्त्वाश्रयां समुदाय संख्यां निर्दिशन्नाह-सप्तेत्यादि / तासां सर्वासामपि सामान्य इदानीं मर्मघाततुल्यं मर्मसमीपस्यापि देशस्य घातं महा कर्म निर्दिशन्नाह-याभिरित्यादि / याभिः सिराभिः / आरामो नर्थकर दर्शयन्नाह-छेदेत्यादि / उपघातं समीपघातम् // 41 // नानावृक्षसमुदायविशेषः / जलहारिणीभिः प्रणालीभिः, कुमर्माभिधातस्तु न कश्चिदस्ति / ल्याभिः कृत्रिमाल्पसरिद्भिः एतद्दष्टान्तद्वयं स्थूलसूक्ष्मसिराप्राप योऽल्पात्ययो वाऽपि निरत्ययो वा // णार्थम् / उपस्निह्यते पुष्टिं नीयते तरुणानां शरीरं, वृद्धानां शरीप्रायेण मर्मस्वभिताडितास्तु रपरिणामात्तेनोपनहेन शरीरं याप्यते; उक्तं च-“स एवानरसो वैकल्यमृच्छन्त्यथवा नियन्ते // 42 // वृद्धानां जरापरिपक्वशरीरबादप्रीणनो भवति" (सू. अ. 14) मर्माभिघाते वैद्यस्य यत्नपरतां दर्शयन्नाह-मर्माभिघात इति / अनुगृह्यते परिपाल्यते / आकुश्चनादिभिरित्यत्रादिशब्दाइत्यादि / अल्पात्यय इति अल्पव्यापत् / निरत्यय इति निर्गत द्भाषणस्वप्नावबोधादयो गृह्यन्ते। सिराणां सूक्ष्मविशेषप्रदर्शनाय व्यापत् / गयी त्वेतद्वाक्यं न पठति // 42 // दृष्टान्तमाह-द्रुमेत्यादि / प्रताना विस्ताराः। तत इति नाभित इत्यर्थः // 3 // मर्माण्यधिष्ठाय हि ये विकारा भवतश्चात्र श्लोकोमूर्च्छन्ति काये विविधा नराणाम् // यावत्यस्तु सिराः काये संभवन्ति शरीरिणाम् // प्रायेण ते कृच्छ्रतमा भवन्ति नाभ्यां सर्वा निबद्धास्ताःप्रतन्वन्ति समन्ततः॥४॥ नरस्य यत्नैरपि साध्यमानाः // 43 // . प्रतन्वन्ति ऊर्ध्वमस्तिर्यक् च काये इति संबध्यते // 4 // इति सुश्रुतसंहितायां शारीरस्थाने प्रत्येकमर्मनिर्देशशारीरं नाम षष्ठोऽध्यायः॥६॥ | नाभिस्थाः प्राणिनां प्राणाःप्राणान्नाभिर्युपाश्रिता॥ सिराभिरावृता नाभिश्चक्रनाभिरिवारकैः॥५॥ शरीरदोषेणापि मर्मणां मर्मसमीपदेशस्यापि नियतं महा | इदानीं सिराणां प्राणानां चाधाराधेयत्वं प्रतिपादयन्नाहनर्थ दर्शयनाह-मर्माण्यधिष्ठायेत्यादि / मूर्च्छन्ति समुच्छायं | गच्छन्ति / यस्मादेवंविधो मर्माभिघातस्तस्माद्वैछन यमः कार्य | नाभिस्था इत्यादि / नाभिस्था इत्यनेन नाभ्यावरकोसु सिराखव स्थिताः / प्राणा इति सिराणां प्राणाधारलं प्रतिपादितम् // 5 // इति सूचितम् // 43 // इति श्रीडल्ह(होणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत __ तासां मूलसिराश्चत्वारिंशत् तासां वातवाव्याख्यायां शारीरस्थाने षष्ठोऽध्यायः॥६॥ हिन्यो दश, पित्तवाहिन्यो दश, कफवाहिन्यो दश, दश रक्तवाहिन्यः तासां तु वातवाहिनीनां वात स्थानगतानां पञ्चसप्ततिशतं भवति, तावत्य एवं सप्तमोऽध्यायः। पित्तवाहिन्यः पित्तस्थाने, कफवाहिन्यश्च कफअथातः सिरावर्णविभक्तिशारीरं व्याख्या- स्थाने, रक्तवाहिन्यश्च यकृत्प्लीह्नोः; एवमेतानि सप्त स्थामः // 1 // सिराशतानि // 6 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ इदानीं सिरापिण्डमभिधाय विभजन्नाह-तासामित्यादि॥६॥ "मर्मसिरानायुसन्ध्यस्थिधमनीः परिहरन्" (सू. अ. 5) तत्र वातवाहिन्यः सिरा एकस्मिन् सक्नि पञ्चइत्यादौ मर्मानन्तरं सिराणां निर्देशात् प्रत्येकमर्मनिर्देश- विंशतिः, एतेनेतरसक्थि बाहू च व्याख्यातौ / शारीरानन्तरं सिरावर्णविभागशारीरारम्भो युज्यत इत्याह- विशेषतस्तु कोष्ठे चतुस्त्रिंशत्। तासां गुदमेढ़ाअथेत्यादि / विभक्तिर्विभागः समुदायात् पृथक्करणमित्यर्थः। | श्रिताः श्रोण्यामष्टो, द्वे द्वे पार्श्वयोः, षट् पृष्ठे, 1 "सिरावर्णविभक्ति नाम शारीरं' इति पा० / 1 'प्रवर्तन्ते' इति पा० / 2 'नाभ्याधारकासु' इति पा० /

Page #474
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता / 377 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww तावत्य एवोटरेवसिपिकचत्वारिंशजत्रण स्वाः सिराः संचरतं कर्याचान्यान गणात ऊव तासां चतुर्दश ग्रीवायां, कर्णयोश्चतस्रः, नव यदा तु कुपितं रक्त सेवते स्ववहाः सिराः॥ जिह्वायां, षण् नासिकायां, अष्टौ नेत्रयोः, एवमे- तदाऽस्य विविधा रोगा जायन्ते रक्तसंभवाः॥१५॥ तत् पश्चसप्ततिशतं वातवाहिनीना सिराणां इदानीं वातादिवहसिरासु वातादीनां प्रकृतिभूतानां प्राकृतं व्याख्यातं भवति / एष एव विभागः शेषाणामपि। कर्म विकृतिभूतानां वैकृतं च कर्म निर्दिशन्नाह-क्रियाणामिविशेषतस्त पित्तवाहिन्यो नेत्रयोदेश, कर्णयोद्वैः त्यादि / क्रियाणां कायक्रियाणां प्रसारणाकन्ननादीनां : एवं रक्तवहाः कफवहाश्च / एवमेतानि सप्त सिरा- याणां भाषितादीनाम् / अप्रतीघातम् अप्रतिहननम् / बुद्धिकशतानि सविभागानि व्याख्यातानि // 7 // मणामिति पञ्चानां बुद्धीन्द्रियाणां, मनसो बुद्धश्च खे खे विषये वातादिवहाः सिराः सामान्यतः संख्ययाऽभिधाय प्रत्यक्ष- प्राकृतायां प्रवृत्ती मोहस्याभावं करोति / अन्यान् गुणान् “तत्र विभागेन ता एव प्रतिपादयितुमाह-तत्र वातवाहिन्य इत्यादि। प्रस्पन्दनोद्वहनपूरण" (सू. अ. 15) इत्यादिकान् / भ्राजिकोठे चतुस्त्रिंशदिति याः प्रतिपादितास्तासां विवरणमाह-तासा- ष्णुतां दीप्तिमत्त्वम् / संसर्पत् गच्छत् / अन्यान् गुणान् “रागमित्यादि। एकचत्वारिंशजत्रुण ऊर्ध्वमित्युद्दिष्टानां विवरणमाह-पत्योज" (सू. अ. 15) इत्यादिकान् / यदेत्यादि / अन्यान् तासां चतुर्दशेत्यादि / पञ्चसप्ततिशतमिति पञ्चसप्तत्यधिकं शत-गुणान् सन्धि टेषणादिकान् / यदा लित्यादि / अन्यान् गुणान् मित्यर्थः / एष इत्यादि / एष एव विभागः पूर्वोक्तो वातवाहिसिरा- "रकं वर्णप्रसादं" (सू. अ. 15) इत्याधुतान् // 8-15 // विभाग इत्यर्थः / शेषाणामिति पित्तश्लेष्मरक्तवहानामित्यर्थः / न हि वातं सिराः काश्चिन्न पितं केवलं तथा // एतेन पित्तादिवाहिनीनामपि सिराणां प्रत्येकं पश्चसप्तत्यधिकं श्लेष्माणं वा वहन्त्येता अतःसर्ववहाः स्मृताः॥१६॥ शतं भवतीत्युतम् / उपसंहारमाह-एवमित्यादि // 7 // प्राकृतवातादिवहानामपि सिराणां सर्वत्र सर्वकार्योपलम्भात् भवन्ति चात्र | सर्ववहलं दर्शयन्नाह-न हि वातमित्यादि // 16 // क्रियाणामप्रतीघातममोहं बुद्धिकर्मणाम् // करोत्यन्यान् गुणांश्चापि खा सिराःपवनश्चरमप्रदुष्टानां हि दोषाणां मूर्षिछतानां प्रधावताम॥ यंदा तु कुपितो वायुः खाः सिराःप्रतिपद्यते // ध्रुवमुन्मार्गगमनमतः सर्ववहाः स्मृताः॥१७॥ तदाऽस्य विविधा रोगा जायन्ते वातसंभवाः॥९॥ | इदानीं प्रकुपितवातादिवहानामपि सिराणां सर्ववहलं दर्शभ्राजिष्णुतामनरुचिमग्निदीप्तिमरोगताम् // यबाह-प्रदुष्टानामित्यादि / मूच्छितानामिति परस्पर मिश्रिसंसर्पत् स्वाः सिराः पित्तं कुर्याञ्चान्यान् गुणानपि // | तानामित्यर्थः // 17 // यंदा प्रकुपितं पित्तं सेवते स्ववहाः सिराः। तत्रारुणा वातबहाः पूर्यन्ते वायुना सिराः॥ तदाऽस्य विविधा रोगा जायन्ते पित्तसंभवाः॥११॥ पित्तादुष्णाश्च नीलाच, शीतागौर्यःस्थिराः कफात् नेहमङ्गेषु सन्धीमां स्थैर्य बलमुदीर्णताम् // असृग्वहास्तुरोहिण्यः सिरानात्युग्णशीतला॥१८॥ करोत्यन्यान् गुणांचापिबलासःखाः सिराश्चरन्१२ मासिक पत्रिणा ममिति प्रतिपादयबार यदा तु कुपिता श्लेष्मा खाः सिराःप्रतिपद्यते // तत्रेत्यादि // 18 // तदाऽस्य विविधारोगाजायन्ते श्लेष्मसंभवाः॥१३॥ धातूनां पूरणं वर्ण स्पर्शज्ञानमसंशयम् // अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि न विध्येयाः सिरा भिषक। बैकल्यं मरणं चापि व्यधात्तासां ध्रुवं भवेत् // 19 // 1 तासामष्टी जिलाया, नव नासायां, द्वे ग्रीवायां, हम्वोश्व- सिराशतानि चत्वारि विद्याच्छाखासु बुद्धिमान् // तसः, मेत्रयोः पद, ललाटे तिस्रः, कर्णयोश्चतस्रः, द्वे शङ्कयोः, चतुःषष्टं च मूर्धनि // 20 // तिनः शिरसि' इति ता.। 2 'वातवहानां' इति पा० / 3 'यदा शाखासु षोडश सिराः कोष्ठे द्वात्रिंशदेव तु॥ वायुरदुष्टस्तु सेवते स्ववहाः सिराः / तदा तु बलवर्णौजः प्रसीदेच्च पश्चाशजवणश्चोर्ध्वमव्यध्याः परिकीर्तिताः॥२१॥ मनस्तथा' इति ता.। 4 'यदा त्वकुपितं पित्तं सेवते स्ववहाः तत्र व्यध्याव्यध्यविभागज्ञानाय पूर्षाकानि सप्तसिराशतानि सिराः / अव्यापन्नस्तदाऽग्निस्तु सम्यक् पचति भोजनम् / करोत्य षडङ्गेष्वनूध प्रतिज्ञाता अव्यध्याः सिराः प्राह-सिराशता. न्यान् गुणांश्चापि पित्तमात्मसिराश्वरन्' इति ता.। 5 'यदा स्वकुपितः श्रेष्मा स्वाः सिराः संप्रपद्यते / आशयाः सन्धयश्चैव दोषाणामुच्छितानां' इति पा०। 2 तारणा बातवहा वर्तन्तेऽस्य निरामयाः // ' इति ता.। 6 'यदा स्वकुपित्तं रक्तं नीलाः पित्तवहाः सिराः / असृग्वहास्तु रौहिण्यो गायः श्लेष्मवहा: सेवते स्ववहाः सिराः / तदा सम्यक् प्रजानाति स्पर्शनानां | सिराः' इति ता.। 3 'व्यधेधाः' इति पा०। 4 'चाशु' इति शुभाशुभम् / वर्णप्रसादनं स्थैर्य धातूनां पुष्टिमेव च / करोत्यन्यान् | पा०। 5 'जत्रोरूवं तु पञ्चाशदव्यध्याः परिकीर्तिताः / वैकल्यं गुणांश्चापि रक्तमात्मसिराश्चरन्' इति ता.। | मरणं बाऽऽशु व्यधातासां ध्रुवं भवेत्' इति ता.। सु०सं०४८

Page #475
278 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ शारीरस्थान नीत्यादि / सिराशतानि चत्वारीति एकैकशाखागतवातादि- | कास्तास्तिस्रोऽभ्यन्तरा इत्याह-तत्रोवीसंज्ञे द्वे इत्यादि / द्वे वहानां सिराणां पञ्चविंशत्या चत्वारि शतानि भवन्ति / चतुः- अपि ते उर्वीसंज्ञे अतिसान्निध्यात् प्राड्मर्मविभागीये शारीरे षष्टं चेति शतमित्यत्रापि योजनीयं, तेन चतुःषष्ट्यधिकं शतं उर्वीसंज्ञैकमर्मतया निर्दिष्टे / कटीकतरुणयोश्चेति अत्रापि द्वे द्वै मूर्धनि ज्ञातव्यम् // 19-21 // इति संबन्धः / पार्श्वसन्धिगते द्वे इति जघनपार्श्वमध्ययोर्ये पार्श्वतत्र सिराशतमेकस्मिन् सक्नि भवति; तासां | सन्धिसंज्ञके मर्मणी तत्संज्ञा प्राप्ते द्वे / चतस्र इत्यादि / पृष्ठगतजालधरा त्वेका, तिस्रश्चाभ्यन्तराः-तत्रोसिंथे चतुर्विशतिसिरासु मध्ये द्वे द्वे बृहतीसिरे परिहरेदित्यर्थः / तावत्य द्वे, लोहिताक्षसंज्ञा चैका, तास्त्वव्यध्याः एतेनेतर इति चतुर्विंशतिरित्यर्थः / चत्वारिंशदित्यादि / उभयतोऽष्टाविति सक्थि बाहू च व्याख्यातौ एवमशस्त्रकृत्याः षोडश उभयत्रत्यर्थे उभयत इति स्तनमूलादिषु योजनीयं, तेनोभयत्र शाखासु / द्वात्रिंशच्छोण्यां, तासामष्टावशस्त्रक स्तनमूले वामदक्षिणाधिते द्वे द्वे इति चतस्रः। तथोभयत्र स्याः-द्वे द्वे विटेपयोः, कटीकतरुणयोश्च: अष्टाव स्तनरोहितापलापस्तम्भेष्वष्टी; तत्र स्तनरोहितयो· द्वे, अपला. ष्टावेकैकस्मिन् पाच, तासामेकैकामवंगां परि- पयोरेकैका, अपस्तम्भयोरप्येकैका, एवमष्टावित्यर्थः / उपसंहाहरेत्, पार्श्वसन्धिगते च द्वे; चतस्रो विंशतिश्च रमाह-एवमित्यादि / पृष्ठोदरोरःखित्यत्र पृष्ठशब्देन श्रोणिपापृष्ठे पृष्ठवंशमुभयतः, तासामूर्ध्वगामिन्यौ द्वे द्वे परि- | ानामपि ग्रहणं; तेन श्रोणिगता अष्टौ, पार्श्वगता एकैका, हरेदहतीसिरे तावत्य एवोदरे, तासां मेदोपरि रो- चतस्रः पृष्ठे, चतस्र उदरे, चतुर्दश वक्षसि, एवं द्वात्रिंशदव्यध्याः। मराजीमुभयतो द्वे द्वे परिहरेत् चत्वारिंशद्वक्षसि, चतुःषष्टमित्यादि। चतुःषष्टं सिराशतमिति चतुःषष्ट्यधिकं सिरातासां चतुर्दशाशस्त्रकृत्याः-हृदये द्वे, द्वे स्तन- शतमित्यर्थः / तत्रेति चतुःषष्ट्यधिकसिराशतमध्ये / अष्टौ चतमूले, स्तनरोहितापलापस्तम्भेषभयतोऽष्टौ; एवं सश्च मर्मसंज्ञा इति तत्राष्टौ मातृकाः, द्वे नीले, द्वे च मन्ये, एता द्वात्रिंशदशस्त्रकृत्याः पृष्ठोदरोरासु भवन्ति / चतः- द्वादश मर्मसंज्ञा इत्यर्थः; तथा द्वे कृकाटिकयोः, द्वे विधुरयोः, षष्टं सिराशतं जत्रुण ऊर्ध्वं भवति तत्र षट्पञ्चाश एवं ग्रीवायां षोडशाव्यध्याः / गयी तु वातादिवहानां चतुर्भिच्छिरोधरायां,तासामष्टौ चतस्रश्च मर्मसंज्ञाः परि रष्टकैात्रिंशद्वीवायां, तत्र षोडशाव्यध्या इति प्रतिपादयति / हरेत्, द्वे कृकाटिकयोः, द्वे विधुरयोः, एवं ग्रीवायां सन्धिधमन्याविति हनुसन्धिधमन्यावित्यर्थः / हन्वोः षोडश षोडशाव्यध्या:; हन्वोरुभयतोऽष्टावष्टी, तासांत सिरा ग्रीवासिराखेवान्तर्भवन्तीत्यतो न पृथग्गणनीयाः / गयी सन्धिधमन्यौ द्वे द्वे परिहरेता पत्रिशजिह्वायां, तु "हनुगताः पृथगेव षोडश, तत्र द्वे सन्धिबन्धनकर्मणी परितासामधः षोडशाशस्त्रकृत्याः, रसवहे द्वे, वाग्वहे हरेत्" इत्याह / षट्त्रिंशदित्यादि / तासामधः षोडशेति तासां च द्वे; द्विादश नासायां, तासामोपनासिक्यश्व जिह्वागतषदत्रिंशत्सिराणां मध्येऽधोजिह्वायाः षोडशसिरा तस्रः परिहरेत् , तासामेव च तालुन्येकां मृदावु. भवन्ति, शेषा विंशतिश्च जिह्वामा ऊर्च भवन्ति / अशस्त्रकृत्या देशे, अष्टेत्रिंशदुभयोनॆत्रयोः, तासामेकैकामपा. रसवहे वाग्वहे चेति रसवहे द्वे, वाग्वहे च द्वे। गयी तु ङ्गयोः परिहरेतः कर्णयोर्दश, तासां शब्दवाहिनी-"अष्टावशाताजह्वाया, तासु रसवाहिन्यः षडशन "अष्टाविंशतिर्जिह्वायां, तासु रसवाहिन्यः षडशस्त्रकृत्याः" इति मेकैकां परिहरेत् नासानेत्रगतास्तु ललाटे षष्टिः, ब्रूते / द्विादशेति चतुर्विशतिरित्यर्थः / औपनासिक्यः नासातासां केशान्तानुगताश्चतन, आवर्तयोरेकैका, समीपवर्तिन्यः / मृदावुद्देशे इति घण्टासमीपे इत्यर्थः / गयी स्थपन्यां चैका परिहर्तव्या; शङ्खयोर्दश, तासां शङ्क- तु “षोडश नासायां, तासु पञ्चाव्यध्या" इत्याह / अष्टसन्धिगतामेकैकां परिहरेत् द्वादश मूर्ध्नि, तासा- त्रिंशदिति गयी तु "चतुर्विशतिरुभयोर्नेक्र्योः; तासामेकैमुत्क्षेपयोद्वै परिहरेत्, सीमन्तेष्वेकैकाम्, एका- कामपाङ्गयोः परिहरेत्" इत्याचष्टे / कर्णयोरित्यादि गयी तु मधिपताविति; एवमशस्त्रकृत्याः पञ्चाशजत्रुण | "कर्णयोः षोडश, तासामेकैको शब्दवहां परिहरेत्" इति ऊर्वमिति // 22 // ब्रूते / नासानेत्रेत्यादि याश्चतुर्विशतिर्नासागता याश्च षत्रिंशन्नेकास्ता अव्यध्याः ? इत्याह-तत्र सिराशतमित्यादि / जाल-जगतास्ता ए जगतास्ता एव षष्टिललाटे ज्ञातव्याः, अतो न पृथग्गणनीयाः / धरा इति जालानीव जालानि मांससिरानायवस्थिसन्धिजानि केशान्तानुगता इति आवर्तमर्मसमीपकेशान्तानुगता इत्यर्थः / कर्चशिरोव्यापीनि तानि धारयन्ति यास्ता जालधरा इत्यर्थः / / गयी तु “ललाटस्थिताभिः सिराभिः सह नासानेत्रगताः सिरा ललाटे षष्टिः, तासु सप्ताव्यध्याः" इति ब्रूते / शख१'लोहिताक्षसंशैका' इति पा०। 2 वणविटपयोः' इति | ता. 3 'पृष्ठे' इति न पठ्यते केषुचित्पुस्तकेषु। 4 'तत्राट. १घोणासमीपे' इति पा० / 2 'ननु नेत्रगता अष्टत्रिंशत् , तत्कथं पञ्चाशत्' इति पा०। 5 घट्त्रिंशदुभयोनेंत्रयोः' इति पा०। त्रिशन्नेत्रगता इति व्याख्याय षष्टिं पूरयति ? सत्प, यथप्यष्टत्रिंशन्ने३ 'कास्ताः षोडशाव्यध्याः' इति पा०। 7 'कूर्चकूर्चशिरो- त्रयोः सिरा उक्तास्तथाऽपि तन्मध्ये दूयोरपाङ्गात्रितत्वात्तत्राभावः, व्यापीनि' इति पा०। 8 'धारयन्तीत्यर्थः' इति पा०। / अतो नेत्रगता अष्टत्रिंशदपि ललाटे पुनः षट्त्रिंशदेवेति' इति पा० /

Page #476
अध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता। योरित्यादि / शङ्खयोदशेति एता अपि नासानेत्रगता बोद्धव्याः, बालेत्यादि / -बालस्थ विरयोरसंपूर्णक्षीणधातुखात् सिरां न अतो न पृथग्गणनीयाः / गयी तु शङ्खयोरष्टी पृथगेव पठति | विध्येत् / रूक्षक्षतक्षीणानां वातप्रकोपभयात् सिरां न विध्येत् ; तासु द्वे शजासन्धिगते अव्यध्ये, इति प्रतिपादयति / द्वादश | क्षत इति उरःक्षतयुक्तः खगाद्यभिहतो वा, क्षीणः क्षीणमूधीत्यादि। सीमन्तेषु पञ्च खेकका परिहरेत् , तथाऽधिपतावेकां | धातुः; गयी तु "क्षतेन क्षीणः क्षतक्षीणस्तस्यानिलव्याधिभयान परिहरेत् , एतासामपि नासानेत्रगतत्वात् पृथग्गणना न | विध्येत्" इति व्याख्याति / भीरोश्च तमोबहुलवालोहितदर्शनेन कर्तव्या / गयी तु मूर्ध्नि पृथगेव द्वादश पठिखा ताखष्टावव्यध्या मूभियान विध्येत् / परिश्रान्तस्य श्रमकुपितो वातः शोणिइत्याह // 22 // तावसेचनेनातिप्राबल्यं प्राप्य शरीरव्यापादकः स्यात् / मद्यपस्य भवति चात्र मदविक्षिप्तचित्तस्यातिमूर्छाकरत्वात् / अध्वस्त्रीकर्शितस्य वातव्यामवन्त्यभितो देहं नाभितः प्रसूताः सिराः| प्रकोपभयान्न विध्येत् / वान्तविरिक्तयोरकृतसंसर्जनयोरपीतने. प्रतानाः पद्मिनीकन्दाद्विसादीनां यथा जलम् // 23 // | हयोर्वमनविरेकानन्तरमेव वातप्रकोपभयात् सिरां न विध्येत् / इति सुश्रुतसंहितायां शारीरस्थाने सिरा आस्थापितजागरितयोर्मरुत्प्रकोपभयान विध्येत् , अनुवासितस्य वर्णविभक्तिशारीरं नाम सप्तमोऽ. मन्देऽनौ भूयोऽग्निमान्द्यभयात् , क्लीबस्य प्रधानधातुक्षयेणाल्प सत्त्वत्वेन च निश्चितविनाशात्, कृशस्य गर्भिणीनां चोपक्षीध्यायः // 7 // णधातुसाद्देहसंदेहभयात्, कासश्वासशोषिणामप्यपचीयमानइदानीं सर्वत्र सिरासंभवत्वेन व्याख्यातेसङ्ख्याव्यभिचा धातुत्वेन देहसन्देहभयान विध्येत् / प्रवृद्धज्वरस्यासक्नावण रोऽस्तीति दर्शयन्नाह-व्याप्नुवन्तीत्यादि / यथा बिशादीनां प्रलापादिभयात् सिरां न विध्येत् / याश्चाव्यध्या इति अशेषाप्रताना विस्तारा. पद्मिनीकन्दात् प्रसृता जलं व्यामुवन्ति, तथा | व्यध्यप्रसङ्गेनोक्तमिति न पुनरुक्तम् // 3 // नाभितः प्रसृताः सिराः सर्वतः शरीरं व्याप्नुवन्ति // 23 // इति श्रीडल्ह(कोणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत शोणितावसेकसाध्याश्च ये विकाराःप्रागभिहिव्याख्यायां शारीरस्थाने सप्तमोऽध्यायः // 7 // तास्तेषु चापक्वेष्वन्येषु चानुक्तेषु यथाभ्यासं यथा न्यायं च सिरां विध्येत् // 4 // अष्टमोऽध्यायः। शोणितावसेकसाध्या इति “खग्दोषा प्रन्थयः शोफा" (सू. अ. 14) इत्यादिना शोणितवर्णनीये उक्ताः / तेषु चापअथातः सिराव्यधविधिं शारीरं व्याख्या-| कविति यद्यपि रक्ताभावात् पक्कानां रक्तनतिर्न क्रियत इत्यर्थास्यामः॥१॥ देवापक्काहणं लभ्यते, तथाऽपि बाह्योपक्रमेषु मध्ये शोणिताबयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सेकस्य प्राधान्यख्यापनायापकग्रहणं कृतम् / अन्येषु चानुकेसिरावर्णविभक्त्यनन्तरं ज्ञातव्यध्याव्यध्यसिरस्य सिराध्यध- विति ये विपाकाभिमुखाः शोणितावसेकसाध्येवनभिहितास्तेविधियुज्यत इत्याह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // वित्यर्थः। यथाभ्यासमिति यथासमीपमित्यर्थः / यथान्यायमिति ___ बालस्थविरक्षक्षतक्षीणभीरुपरिश्रान्तमद्यपा. न्यायस्य नेहखेदादिकस्यानतिक्रमेणेति यथान्यायम् // 4 // ध्वस्त्रीकर्शितवमितविरिकास्थापितानुवासितजा- | प्रतिषिद्धानामपिच विषोपसर्गे मास्ययिकेच गरितक्रीबकृशगर्भिणीनां कासश्वासशोषप्रवद्धज्व. सिराव्यधनमप्रतिषिद्धम॥५॥ राक्षेपकपक्षाघातोपवासपिपासामूच्र्छाप्रपीडिता- इदानीं कारणवशानिषिद्धानामपि शोणितावसेकं दर्शयबाह . नां च सिरांन विध्ये, याश्चाव्यध्याः, व्यध्या--प्रतिषिद्धानामित्यादि / प्रतिषिद्धानामपीति बालस्थविरादीश्चादृष्टाः, दृष्टाश्चायन्त्रिता, यन्त्रिताश्चानुत्थिता नाम् / आत्ययिके इति अत्ययो विनाशो भवत्यस्मादित्यात्ययिको इति // 3 // विद्रध्यादिरनन्यसाध्यः // 5 // 1 अस्याग्रे ताडपत्रपुस्तके 'सिराशतानां सप्तानां शरीरेषु | तत्रस्निग्धविन्नमातरं यथादोषप्रत्यनीक द्रवप्रा त शरीरिणाम् / सशस्त्रकृत्या नवतिस्तथाऽष्टौ च विनिर्दिशेत् // यमन्नं भुक्तवन्तं यवागू पीतर्वन्तं वा यथाकालमस्पन्दिन्यो जकधारिण्यो याब मर्मसमाश्रिताः / अन्यध्यास्ता विजानी- पस्थाप्यासीनं स्थित वा प्राणानबाधमानो यात् बायुसन्धिगताश्च याः // वैकल्यं मरणं चापि व्यधादासां ध्रुवं | वस्त्रपट्टचर्मान्तर्षल्कललतानामन्यतमेन यन्त्रयित्वा भवेत्' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते। 2 'नियतव्याख्यातसंख्या | नातिगाढं नातिशिथिलं शरीरप्रदेशमासाद्य प्राप्तं व्यभिचारोऽस्तीति' इति पा०। 3 अस्याग्रे ता. पुस्तके किं | शस्त्रमादाय सिरां विध्येत् // 6 // कारणं? एषां तु खलु वेधादिन्द्रियसंमोहः शोषो वा भवति, 1 'यथाभ्यासमनत्ययं च' इति ता.। 2 'प्रतिपीतं' इति रक्तपित्तिनो रक्तात्ययादातप्रकोपो मृत्यु सिरावेधेन संभवेत्' | पा०। 3 'यथोक्तं शस्त्रं गृहीत्वा' इति पा० / विधिवच्छत्रइत्यधिकः पाठ उपलभ्यते / मादाय यथोक्तां सिरां' इति ता.।

Page #477
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ शारीरस्थान ___ तत्र सिराव्यधस्य पूर्वकर्मविधि प्रदय प्रधानकर्मविधिं दर्श- तालुनि दन्तमूलेषु च / एवं यन्त्रोपायानन्यांश्च यन्नाह-तत्रत्यादि / तत्रेति वाक्योपक्रमे / आतुरमिति अत्रा- सिरोत्थापनहेतून् बुद्ध्याऽवेक्ष्य शरीरवशेन व्याधितुरग्रहणं स्वस्थस्य रक्तं न स्रावयेदिति बोधनार्थम् / द्रवप्राय- वशेन च विदध्यात् // 8 // 'मिति रक्तोत्क्लेशनार्थ द्रवाधिकमन्नं भुक्तवन्तम् / यवागू पीतवन्तं वेति सात्म्यापेक्षया / यथाकालमिति वर्षादिषु व्यभ्रादि इदानीमुत्तमाङ्गसक्थिपाणिद्वयपृष्ठोदरवक्षोमेइजिह्वादिषु सिकालानतिक्रमेण / उपस्थाप्य सन्निधाने स्थापयित्वा / आसीनम् राणां येन प्रकारेणोत्थापनं तं दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / अरउपविष्ट, स्थितम् ऊर्वीभूतम् / नातिगाढं नातिशिथिलमिति निमात्रोच्छिते इति कनिष्ठाङ्गुलिप्रमितहस्तमात्रोच्छ्रित इत्यर्थः / नातिगाढमुत्तमाङ्गे, नातिशिथिलं शाखासु / शरीरप्रदेशमासाद्येति सन्धिद्वयस्योपरीति जानुसन्धिद्वयस्योपरि कूपरे निवेश्येत्यर्थः / मर्मरहितं शरीरप्रदेशं गृहीत्वेत्यर्थः / प्राप्तं शस्त्रमिति उपयुक्तं कर्मपुरुषमिति यस्य सिराव्यधनं कर्म क्रियते स कर्मपुरुषः / अन्तर्मुखवर्जानामिति मुखान्तर्गतवर्जितानामित्यर्थः / तत्र शस्त्रमित्यर्थः // 6 // पादव्यध्येत्यादि / लोतादीनामिति प्लोतं वस्त्रम् ; आदिशब्दावस्कनैवातिशीते नात्यष्णेन प्रवाते नचाम्रिते॥ लादीनां ग्रहणम् / अथोपरिष्ठादित्यादि / पूर्ववदिति व्यध्यसिराणां व्यधनं कार्यमरोगे वा कदाचन // 7 // प्रदेशस्योपरि चतुरङ्गुल इत्यर्थः / गृध्रसीत्यादि गृध्रस्यां संकुचि. नैवेत्यादि / भनित इति अभ्राणि संजातानि यत्र दिने तजानोः, विश्वाच्या संकुचितकूपरस्य, सिरां विध्येदिति पूर्ववातदभ्रितं दिनं, तस्मिन्नित्यर्थः // 7 // क्यात् संबध्यते / श्रोणीपृष्ठस्कन्धेष्विति सिरामिति पूर्वतरवा क्यात् संवध्यते / कीदृशस्य पुरुषस्येत्याशक्य विशेषेणत्रयमाह तत्र व्यध्यसिरं पुरुषं प्रत्यादित्यमुखमरनिमात्रो. -उन्नामितपृष्ठस्येत्यादि / विस्फूर्जितमायामितं पृष्ठं येन सः, च्छिते उपवेश्यासने सक्श्नोराकुञ्चितयोर्निवेश्य तथा। उदरोरसोः प्रसारितोरस्कस्योन्नमितशिरस्कस्य विस्फूर्जितकूपरे सन्धिद्वयस्योपरि हस्तावन्तऍढाङ्गुष्ठकृतमुष्टी देहस्य 'सिरां विध्येत्' इति शेषः / विस्फूर्जितदेहस्येति आयामन्ययोःस्थापयित्वा यन्त्रणशाटकं ग्रीवामुष्टयोरुपरि मितमध्यशरीरस्येत्यर्थः / अवनामितमेढ्स्येति स्तब्धमेवावनापरिक्षिप्यान्येन पुरुषेण पश्चात्स्थितेन वामहस्तेनो मितं मेद्रं यस्य स तथा, तस्य मेटे 'सिरां विध्येत्' इति शेषः / त्तानेन शाटकान्तद्वयं ग्राहयित्वा ततो ब्रूयात् अनुक्तानामपि यन्त्रणप्रकाराणां बुद्ध्या वीक्षणेन करणीयतां दर्शदक्षिणहस्तेन सिरोत्थापनार्थ नात्यायतशिथिलं यन्नाह-एवमित्यादि // 8 // यन्त्रमावेष्टयेति, असृकस्रावणार्थ च यत्रं पृष्ठमध्ये मांसलेष्ववकाशेष यवमात्र शस्त्रं निदध्यात, पीडयेति, कमपुरुषं च वायुपूर्णमुखं स्थापयेत् / अतोऽन्यथाऽर्धयवमात्रं व्रीहिमानं वा व्रीहिमुखेन, एष उत्तमाङ्गगतानामन्तर्मुखवर्जानां सिराणां अस्नामुपरि कुठारिकया विध्येदर्धयवमात्रम् // 9 // व्यधने यन्त्रणविधिः। पादव्यध्यसिरस्य पादं समे स्थाने सुस्थितं स्थापयित्वाऽन्यं पादमीषत्संकुचित- इदानी प्रदेशविशेषेण शस्त्रप्रणिधानप्रमाणं शस्त्रविशेषं च मुञ्चः कृत्वा व्यध्यसिरं पादं जानुसन्धेरघःशाटके- दर्शयन्नाह-मांसलेब्वित्यादि / मांसलेषु जठरस्फिगादिषु, नावेष्टय हस्ताभ्यां प्रपीड्य * गुल्फं व्यध्यप्रदेश- यवमानं यवप्रमाणम् / व्रीहिरत्र प्रधानकल्पनया शूकधान्यं. स्योपरि चतुरङ्गुले प्लोतादीनामन्यतमेन बवा वा तत्रापि रक्तशालिरेव // 9 // पादसिरां विध्येत् / अथोपरिष्ठाद्धस्तौ गूढाङ्गुष्ठकृत- व्यभ्रे वर्षासु विध्येत्तु प्रीष्मकाले तु शीतले // मष्टी सम्यगासने स्थापयित्वा सुखोपविष्टस्य पूर्व हेमन्तकाले मध्याह्ने शस्त्रकालात्रयः स्मृताः॥१०॥ पद्यन्नं बसा हस्तसिरां विध्येत् / गृध्रसीविश्वाच्योः | सङ्कुचितजानुकूर्परस्य / श्रोणीपृष्ठस्कन्धेषून्नामित नित्यगस्य कालस्य शीतोष्णवर्षाभेदेन त्रिविधत्वाश्रिष्वपि पृष्ठस्यावाशिरस्कस्योपविष्टस्य विस्फर्जितपत्रय कालेषु विशेषमाह-व्यभ्रे इत्यादि / विगतानि अभ्राणि यस्मिन् विध्येत्। उदरोरसोः प्रसारितोरस्कस्योन्नामितशि दिने तद् व्यभ्रं दिनं तस्मिन् व्यभ्रे दिने, वर्षासु वर्षाकाले, रस्कस्य विस्फूर्जितदेहस्य। याहुभ्यामवलम्बमानदे. सिरा विध्येदित्यर्थः / ग्रीष्मकाले तु शीतले इति तृतीयप्रहरानहस्य पार्श्वयोः / अनामितमेदस्य मेढ़े / उन्नमित न्तरमित्यर्थः / हेमन्तकाल इति हेमन्तग्रहणं शीतकालोपलक्षविदष्टजिह्वाग्रस्याधोजिह्वायाम् / अतिव्यात्ताननस्य णम् / एतच्चात्यन्तिकव्याधिवशेन, न पुनः स्वस्थस्य; तस्य हि शरदादिसाधारण एवैकः काल इति // 10 // 1 'सक्लोराकुश्तियोरुपरि कूपरसन्धिद्वयं निवेश्य' इति पा० / 2 'यत्रं पीडयेति' इति, 'पृष्ठमध्ये च पीडयेत्' इति च पा० / सम्यकशस्त्रनिपातेन धारया या नवेदसक॥ 3 'कर्मपुरुषस्य मुखं वायुना पूरयेत्' इति पा०। 4 'हस्ताभ्यां मुहूर्त रुद्धा तिष्ठेच्च सुविद्धां तां विनिर्दिशेत् // 11 // वा प्रपीड्य गुल्फं' इति पा०। 5 'अघोजिह्वायाः' इति पा०।। 1 'बन्धोपायान्' इति पा० / 2 'विशेषयन्त्रणमाह' इति पा० /

Page #478
अध्यायः८] सुश्रुतसंहिता। 389 सुविद्धसिरालक्षणमाह-सम्यगित्यादि / मुहूर्तमिति मुहूर्त-दक्षिणबाहौ यकहाल्ये (कफोदरेच.) एतामेव च शब्दः स्रवेदसृगित्यत्र च संबध्यते // 11 // कासश्वासयोरप्यादिशन्ति, गृध्रस्यामिव विश्वायथा कुसुम्भपुष्पेभ्यः पूर्व स्रवति पीतिका // च्यां, श्रोणि प्रति समन्ताद् द्यङ्गुले प्रवाहिकायां तथा सिरासु विद्धासु दुष्टमग्रे प्रवर्तते // 12 // शूलिन्यां, परिवर्तिकोपदंशशूकदोषशुक्रव्यापत्सु मेढ़मध्ये, (वृषणयोः पार्चे मूत्रवृद्ध्यां, नामेरधश्च इदानीं. सिरायां विद्धायां सत्यां पूर्व दुष्टमेव रक्त प्रवर्तत तुरङ्गाले सेवन्या वामपार्श्वे देकोदरे,) वामपार्श्व इति दर्शयन्नाह-यथेत्यादि // 12 // कक्षास्तनयोरन्तरेऽन्तर्विद्रधौ पार्श्वशूले च, बाहुमूञ्छितस्यातिभीतस्य श्रान्तस्य तृषितस्य च // शोषाववाहुकयोरप्येके वदन्त्यंसयोरन्तरे, त्रिकस. नवहन्ति सिरा विद्धास्तथाऽनुत्थितयन्त्रिताः॥१३॥ | न्धिमध्यगतांतृतीयके, अधःस्कन्धसन्धिगतामन्य तरपार्श्वसंस्थितां चतुर्थके, हनुसन्धिमध्यगतामपसिराणां सम्यग्विद्धानामप्यस्रवणे कारणं दर्शयन्नाह | स्मारे, शङ्ख केशान्तसन्धिगतामुरोऽपाङ्गललाटेषु मच्छितस्येत्यादि / अतिभीतादिष्वतिभयादिजनितवातेन सिरामु-बोया जागेवघोजिटायां सत्याक्षिण खनिरोधात्, अनुत्थितयन्त्रितानां शोणितस्य प्रवृत्तावभिमुखीच. तालनि तालव्येषु, कर्णयोरुपरि समन्तात् भावाभावान वहन्तीति / यद्यपि “मदमूर्छाश्रमार्तानां" (सू. कर्णशूले तद्रोगेषु च, गन्धाग्रहणे नासारोगेषु च अ. 14) इत्यादिना सूत्रस्थानोदितेनायमर्थ उक्तस्तथाऽपि नासाने, तिमिराक्षिपाकप्रभृतिष्वक्ष्यामयेषूपना. प्रकरणान्तरखान पौनरुक्त्यम् // 13 // सिके लालाट्यामपाड्यां वा, एता एव शिरोक्षीणस्य बहुदोषस्य मूर्च्छयाऽभिहतस्य च // रोगाधिमन्थप्रभृतिषु रोगेष्विति // 17 // भूयोऽपराहे विसाव्या सोऽपरेधुरुयहेऽपि वा // 14 // 4 // इदानीं नियतदेहदेशगतरोगविशेषेण व्यध्यानां सिराणां क्षीणस्यावश्यनावणीये शोणिते क्रमस्रावणं दर्शयन्नाह- देहदेश विशेष नियमयन्नाह-तत्रेत्यादि / प्रभृतिग्रहणादन्येऽपि क्षीणस्येत्यादि ।मूर्च्छयाऽभिहितस्येति अक्षीणस्यापीत्यर्थः // 14 // पादरोगा रक्तानुबन्धिदोषजाता गृह्यन्ते / तचिकित्सिते यथा वक्ष्यत इति श्लीपदचिकित्सिते येन प्रकारेण वक्ष्यते, तथा रक्तं सशेषदोषं तु कुर्यादपि विचक्षणः॥ . श्लीपदे सिरां विध्येदित्यर्थः / कोष्टकशिर इत्यादि / कोष्टकशीर्षान चातिनिः तं कुर्याच्छेषं संशमनैर्जयेत् // 15 // दिषु वातवेदनासु जङ्घायां सिरां विध्येत् / तत्रापि प्रदेश विशेषक्षीणेऽतिस्रावणस्य बहुदोषकरवान्निषेधं कुर्वनाह-रक्त ज्ञानायाह-गुल्फस्योपरीत्यादि / अपच्यामिति उत्पन्नमात्रायामित्यादि // 15 // मित्यर्थः, न तु रूढायां, तस्यां "पाणि प्रति द्वे दश चाडलानि" बलिनो बहुदोषस्य वयःस्थस्य शरीरिणः // (चि.अ. 18) इत्यादिना चिकित्सितस्योक्तखात् / एतेनेत्यादि / परं प्रमाणमिच्छन्ति प्रस्थं शोणितमोक्षणे // 16 // यस्माद्धस्तयोरपि दाहादयोरोगा भवन्त्यतो बाहुग्रहणं कृतम् / किं प्रस्थं सार्धत्रयोदशपलानि / तथा चोकं-"वमने च सर्वत्रैव सक्थिबाह्वोः समानः सिराव्यध आहोखित् कुत्रचिदिन इति दर्शयन्नाह-विशेषत इत्यादि / कूर्परसन्धेरित्यत्र सन्धि. विरके च तथा शोणितमोक्षणे / सार्धत्रयोदशपलं प्रस्थमाहुर्म शब्देन सन्धिसमीप उच्यते, सन्धौ शस्त्रप्रणिधानस्य निषिद्धनीषिणः"-इति // 16 // वात् / यकृद्दाल्ये इति यकृद्दाल्युदरस्य सर्वावस्थायामित्यर्थः / तत्र पाददाहपादहर्षचिप्पविसर्पवातशोणित शाणित- एतामेव दक्षिणबाहुमध्याश्रितामित्यर्थः / कासश्वासयोरिति कफोघातकण्टकविचर्चिकापाददारीप्रभृतिषु क्षिप्रमर्मण स्थयोः कफावृतमारुतजन्ययोर्वा / गयी तु "कासश्वासयोरल्पयो उपरिष्ठाद् घडले ब्रीहिमुखेन सिरा विध्येत् / | मर्गिविशुद्ध्यर्थ, नतूदिक्तयोः, तत्र सिराव्यधप्रतिषेधस्य प्रागेव श्लीपदे तश्चिकित्सिते यथा वक्ष्यते, क्रोष्ट्रकशिर:- प्रतिपादितत्वात्" इति व्याख्याति / गृध्रस्यामिव विश्वाच्यां यथा खञ्जपङ्गुलवातवेदनासु जवायां गुल्फस्योपरि चतु. 1 अत्र 'यकृद्दाल्ये कफोदरे च' इत्यनाकरः पाठः, कफोदरे ' रङ्गुले, अपच्यामिन्द्रबस्तरधस्ताद्यङ्गुले,जानुस सिराव्यधस्यानुपयोगात्' इति हाराणचन्द्रः / 2 'अहो गुरोरश्वतन्धेरुपर्यधो वाचतुरङ्गुले गृध्रस्यां, ऊरुमूलसंश्रितां सुश्रुतः कश्चिन्मूत्रवृद्धयां दकोदरे च दोषोदकावसे चनार्थ विधि. गलगण्डे, एतेनेतरसक्थि बाहू च व्याख्यातौ; त्सिते व्यधन एव सिरान्य, मन्यमानोऽत्र 'वृषणयोः पार्श्व मूत्रविशेषतस्तु वामबाहो कूर्परसन्धेरभ्यन्तरतो वृध्यां' तथा 'नाभेश्चतुरङ्गुले सेवन्या वामपाथें दकोदरे' इत्यभुत. बामध्ये प्णीति कनिष्ठिकानामिकयोर्मध्ये वा. एवं पूर्वमसमअसमाचक्षाणः स्वस्यैवाश्रुतत्वमदृष्टकर्मत्वमस्थानवादित्वेन १'विहतस्य' इति पा० / 2 'ह्यपरेयुः' इति पा० / 3 अत्र पुनर्व्यध्यसिरत्वं चाख्यापयतीति' इति हाराणचन्द्रः। 3. संस्तां' 'विसर्प'शब्दो हस्तलिखितपुस्तकेषु न पठ्यते / | इति, संश्रितां' इति च पा० /

Page #479
wwwvowinrawaaniwwwwArwww 382 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थानं uwa गृध्रस्यां जानुसन्धेरुपर्यधो वा चतुरङ्गुले, एवं विश्वाच्यां कूपरस- षिकादेरपि ग्रहणम् / सर्वेषु पूर्वोक्तेषु रक्तानुबन्धजेषु रक्तजेषु न्धेरुपर्यधो वा चतुरङ्गुल इत्यर्थः / श्रोणिमित्यादि / शूलिन्या- वा सिराव्यधो नान्यादृशेषु // 17 // मिति कालेनानुबन्धभूतरक्तावृतवातकृतशूलयुक्तायामित्यर्थः / परिवर्तिका "मर्दनात् पीडनाद्वायुः" (नि. अ. 13) इत्या | दुष्टव्यधा विंशतिः-दुर्विदाऽतिविदा कुञ्चिता दिप्रोक्तलिङ्गा / वृषणयोरित्यादि / मूत्रवृद्ध्यामिति परिपक्कायामि पिचिता कुट्टिताऽप्रस्रताऽत्यदीर्णाऽम्ने विद्धा परित्यर्थः / सेवन्या वामपार्श्व इति सेवनीप्रदेशाद्वामपाचे इत्यर्थः / शुष्का कूणिता वेपिताऽनुस्थितविद्धा शस्त्रहता वामपावं इत्यादि / वृद्धवाग्भटे तु "विधी पार्श्वशुले च | तिर्यग्विद्धाविद्धाऽव्यध्या विद्रता धेनुका पुनः पार्श्वकक्षास्तनान्तरस्था" (अ.सं. सू. अ. 36) इति सामान्येनैव पुनर्विद्धा सिरानाय्वस्थिसन्धिमर्मसु चेति // 18 // पार्श्वशब्दोपादानं कृतं, तस्मादत्रापि वामपार्श्वग्रहणं दक्षिणपाचोपलक्षणं, तेन दक्षिणपार्श्वे यदा शूलविद्रधी भवतस्तदा विंशतिः / कथं विंशतिरित्याह-दुर्विद्वेत्यादि // 18 // ___दुष्टो व्यधो यासां ता दुष्टव्यधाः / कतिसंख्या इत्याहदक्षिणपार्वे कक्षास्तनान्तरस्थां सिरां विध्येदित्यर्थः / अस्याने 'एतामेव कफोदरे' इति केचित् पठन्ति, स पाठो न तत्र या सूक्ष्मशस्त्रविद्धाऽव्यक्तैमसक स्रवति संगच्छते, यतो 'दक्षिणबाही यकृद्दाल्ये कफोदरे च' इति रुजाशोफवती च सा दुर्विद्धा, प्रमाणातिरिक्तविप्रागेव कफोदरे सिराव्यधस्य प्रतिपादितत्वात् / बाहुशोषेत्यादि / द्धायामन्तःप्रविशति शोणितं शोणितातिप्रवृत्तिर्वा शोणितावृतवातजनितयोर्बाहुशोषावबाहुकयोरप्यंसयोः सिरा- साऽतिविद्धा, कुञ्चितायामप्येवं, कुण्ठशस्त्रप्रम. व्यधः, नतु केवलवातकृतयोरित्येके वदन्ति, परमतं चाप्रति थिता पृथुलीभावमापन्ना पिच्चिता, अनासादिता षिद्धमनुमतमेवेति जेजटाचार्यः / गयी तु "बाहुमध्ये पुनः पुनरन्तयोश्च बहुशः शस्त्राभिहता कुट्टिता, घाहुशोषावबाहुकयोरप्येके वदन्त्यसयोरन्तरे" इति पठित्वा शीतभयमूर्छाभिरप्रवृत्तशोणिता अप्रत्रुता,तीक्ष्ण. व्याख्याति-बाहुशोषाऽवबाहुकयोर्बाहुमध्ये कूर्परांसयोर्मध्ये महामुखशस्त्रविद्धाऽत्युदीर्णा, अल्परक्तस्राविण्यइत्यर्थः; मतान्तरमाह-एके वदन्त्यं पयोरन्तर इति / ननु न्तेविद्धा, क्षीणशोणितस्यानिलपूर्णा परिशुष्का, च.' चान्यत्रावबाहकादिति सिराव्यधप्रतिषेधात् कथमत्र सिराव्यधो | तुर्भागासादिता किंचित्प्रवृत्तशोणिता कणिता. विहितः ? नेवम्, अन्यत्रावबाहुकादित्यनेन वातव्याधिचिकि- दुःस्थानबन्धनाद्वेपमानायाः शोणितसंमोहोभवति त्सितावेक्षणस्य प्रतिषेधो, न तु सिराव्यधस्यति तत्रैव वातव्या- सा वेपिता, अनुत्थित विद्धायामप्येवं, छिन्नाऽतिधिचिकित्सिते वर्णयिष्यामः / बाहशोषे च केवलानिलजेऽप्य- प्रवृत्तशोणिता क्रियासङ्गकरी शस्त्रहता, तिर्यकप्रवस्थावशात् सिराव्यधः; तथा [ष्णाम्बुलवणादेर्वानहरस्योपयो-णि हितशत्रा किंचिच्छेपा तियेग्विद्धा,बहुशः क्षता गात् कुपितेन शोणिवेनावृतो वातो यदा वेदनाकारी तदा सिरा- हीनशस्त्रप्रणिधानेनाविद्धा, अशत्रकृत्या अव्यध्या, व्यध इति / त्रिकेल्यादि / अंसयोरन्तर इत्यत्रापि संबध्यते। तेना- अनवस्थितविद्धा विद्रुता, प्रदेशस्य बहुशोऽवघट्ट सयोरन्तरे यस्त्रिकसन्धिस्तत्समीपगता, न पुनस्त्रिकसन्धिमध्य- नादारोहद्व्यधा मुहुर्मुहुः शोणितनावा घेनुका, गतां त्रिकसन्धेर्मर्मसात् / अध इत्यादि / स्कन्धसन्धेरधोगतां सूक्ष्मशस्त्रव्यधनाद्बहुशो मिना पुनः पुनर्विद्धा, वामदक्षिणपाश्वयोरेकतरपार्श्वसंत्रिता सिरा विध्येदिति समदा-स्नायवस्थि सिरासन्धिमर्मसु विद्धा रुजां शोर्फ यार्थः / हन्वित्यादि। हनुसन्धिमध्यगतां हनुसमीपसन्धिमध्यग- वैकल्यं मरणं चापादयति // 19 // तामित्यर्थः / शङ्केत्यादि / केचिदत्र 'उन्मादेऽपस्मारे च' इति - इदानीं दुष्टव्यधानां विवरणमाह-तत्रेत्यादि / अव्यक्तमिति पठन्ति, तत्रापस्मारस्य पाठो न संगच्छते, तथाच बाग्भटः अल्पतया अस्पष्टम् / अन्तः प्रविशतीति शरीराभ्यन्तर प्रविश"उरोऽपाङ्गललाटस्थामुन्मादेऽपस्मृतो पुनः। हनुसन्धौ समुद्भूतां सिरां भ्रूमध्यगामिनीम्"-(वा. सू. अ. 27) इति / जिह्वेत्यादि। तीत्यर्थः / कुञ्चितायामिति कुटिलीभूतायामित्यर्थः / पृथुली भावमापनेति कुण्ठशस्त्राभिपातेन चिप्पटतया प्रसरं प्राप्ता / जिह्वारोगेषु कण्टकादिषु, दन्तव्याधिषु कृमिदन्तादिषु / तालु. अनासादिता अप्राप्ता / चतुर्भागासादितेति चतुर्भागेन प्राप्ता / नीत्यादि / तालव्येष्विति तालुभवेषु विकारेषु / कर्णयोरित्यादि वेपमानाया इति कम्पमानायाः। शोणितसंमोहः शोणिताप्रवृत्तिः / अत्रोपरिग्रहणमधोनिवृत्त्यर्थ, विधुरमर्माश्रितत्वादधोभागस्य / छिन्नेति द्विधाभूता / क्रियासङ्गकरीति गमनादिक्रियाविनाशकर्णशूल इति रक्तावृतानिलजे इत्यर्थः / कर्णरोगद्वारेणैव कर्णशूले प्राप्त तदुपादानं विशेषार्थम् / तद्रोगेषु कर्णरोगेषु / करी / प्रदेशस्येति सिराव्यधनप्रदेशस्य, बहुशो घटनादिति बहून् वारान् ताडनात् / आरोहळ्यधा उपर्युपर्यारोपितशत्रपदा, गन्धेत्यादि / नासारोगद्वारेणैव गन्धापहणे प्राप्ते विशेषार्थमुपा अत एव तैः शस्त्रपदेनुस्त नेरिव स्रवणाद् धेनुका / बहुशो दानम् / तिमिरेत्यादि / पाकोऽक्षिपाकः / उपनःसिके नासासमीपस्थे सिरे / अपाङ्गया भ्रूपुच्छान्तस्था / शिरोरोगा- १०ऽपविद्धा' इति पा० / 2 'न व्यक्तमसक्' इति पा० / / धिमन्थप्रभृतिषु रोगेष्विति प्रभृतिग्रहणात् क्षुद्ररोगे पठितारूं. 3 'अतिप्रवृत्तशोणिता' इति पा०। 4 'विच्छिन्ना' इति पा० /

Page #480
अध्यायः 9] सुश्रुतसंहिता / 383 भिनेति 'एकस्थाने एव' इति शेषः / आसु व्यापत्सु प्रागेव | इदानी सिराविषाणादीनां रक्तावसेचनोपायराना यथापूर्व गुरुतां व्यापत्कारणप्रतिषेधः,जातासु तन्कारणविपरीतगुणाचरणं, तत्का-दर्शयन्नाह-सिराविषाणेत्यादि / पदैः प्रच्छन्नैः / अवगाढम् रणजेषु विकारेषु यथाखं शमनेन प्रशमनमिति // 19 // अभ्यन्तराश्रयम् / यथापूर्व पूर्वानतिक्रमेण; एतेनोत्तानं पदैः, भवन्ति चात्र अवगाढं जलौकोभिः, अवगाढतरं तुम्बैः, अवगाढतमं विषाणेन: सिरासु शिक्षितो नास्ति चला ह्येताः स्वभावतः॥ सार्वातिकमवगाढतमं च सिराभिरिति // 25 // मत्स्यवत् परिवर्तन्ते तस्माद्यत्नेन ताडयेत् // 20 // | अवगाढे जलौका स्यात् प्रच्छन्नं पिण्डिते हितम् // सिराऽङ्गव्यापके रक्ते शृतालाबू त्वचि स्थिते // 26 // इदानी सिराव्यधने यत्नं दर्शयन्नाह-सिराखित्यादि / इति सुश्रुतसंहितायां शारीरस्थाने सिराव्यधशिक्षितोऽभ्यासेन निपुणः सिरासु नास्ति, मत्स्यवचलनात् ; विधिशारीरं नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥ तस्मात्तद्यधे यत्नो विधेय इत्यर्थः // 20 // -- तत्र सिराविषाणतुम्बजलौकःप्रच्छन्नानां विषयं कश्चिदाहअजानता गृहीते तु शस्त्रे कायनिपातिते // अवगाढे इत्यादि // 26 // भवन्ति व्यापदश्चैता बहवश्चाप्युपद्रवाः // 21 // इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतइदानीं शस्त्रकर्मानिपुणवैद्याद्व्यापत्संभवं दर्शयन्नाह- व्याख्यायां शारीरस्थानेऽष्टमोऽध्यायः॥८॥ अानता इत्यादि // 21 // स्नेहादिभिः क्रियायोगैर्न तथा लेपनैरपि // नवमोऽध्यायः। यान्त्याशु व्याधयः शान्ति यथा सम्यक् सिराव्य- | अथातोधमनीव्याकरणं शारीरं व्याख्यास्यामः // 1 // * धात् // 22 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ इदानीं स्नेहादिकर्मणः सिराव्यधस्य गुणोत्कर्ष प्रतिपादय- सिराव्यधविधिशारीरानन्तरं सिराधमनीस्रोतसां सदृशखानाह-स्नेहादिभिरित्यादि // 22 // द्धमनीव्याकरणारम्भो युज्यत इत्याह-अथेत्यादि / ध्मानादसिराव्यधश्चिकित्सार्धं शल्यतन्त्रे प्रकीर्तितः॥ निलपूरणाद्धमन्यः, तासां व्याकरणं विवरणं यस्मिन् शारीर यथा प्रणिहितःसम्यग्बस्तिःकायचिकित्सिते॥२३॥| इति विग्रहः॥१॥२॥ चतुर्विशतिर्धमन्यो नाभिप्रभवा अभिहिताः / अधुना सिराव्यधस्य चिकित्सार्धवं दर्शयन्नाह-सिरेत्यादि। * चिकित्सार्धमिति चिकित्सामध्ये प्रधानमित्यर्थः; अपरेऽर्धशन्दं | तत्र केचिदाहुः-सिराधमनीस्रोतसामविभागा, संख्यावाचकमाहुः / ( "मांसमेदोऽस्थिमज्जानः शोणितस्यावसे | सिराविकारा एव हि धमन्यः स्रोतांसि चेति / तत्तु न सम्यक, अन्या एव हि धमन्यः स्रोतांसि च चनात् / धमन्यश्च विशुद्ध्यन्ति दुष्टरक्तास्वयश्च याः॥ रस | सिराभ्यः, कस्मात् ? व्यञ्जनान्यत्वान्, मूलसन्नियखेदादिनिष्यन्दाद्विशुष्यन्ति न पुष्कलम्" इति ) // 23 // | मात्, कर्मवैशेष्यात्, आगमाच; केवलंतु परस्परतत्र स्निग्धखिन्नवान्तविरिक्तास्थापितानुवसित- | सन्निकर्षात् सहशागमकर्मत्वात् सौम्याच सिराविद्धैः परिहर्तव्यानि-क्रोधायासमैथुनदिवा | विभक्तकर्मणामप्यविभाग इव कर्मसु भवति // 3 // खेप्नवाग्व्यायामयानाध्ययनस्थानासनचकूमणशीत. साखतीतावेक्षणं निर्दिशमाह-चतुर्विशतिरित्यादि / अभि. वातातपविरुद्धासात्म्याजीणोन्याबललाभात्, मा-हिता उक्ताः, 'शोणितवर्णनीये (स.भ.१४) इति शेषः समेके मन्यन्ते / एतेषां कि द्वि-तत्र धमनीसिरास्रोतःखेकीयमतं खमतेन हेतुमता निराकर्तुक्ष्यामः॥२४॥ | माह-तत्रेत्यादि / अविभागोऽपृथक्लं,सरणात् सिराः, ता एवं इदानीं निग्धादिभिः पुरुषैः क्रोधादीनि सामान्येन परिहर्त- ध्मानाद्धमन्यः, स्रवणात् स्रोतांसीति / अपृथक्त्वे खयमेव व्यानीति दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / स्थानम् ऊ भवनम, हेतुमाह-सिराविकारा इत्यादि / सिराविकारा इति सिराआसनम् उपवेशनम् / एतेषां क्रोधायासादीनां पञ्चदशानाम् / / णामेवाकारान्तरेण परिणामाः, पिष्टविकारक्षीरविकारवत् / उपरिष्ठात् आतुरोपद्रवचिकित्सिते // 24 // पुनरपि तैरुक्तं-"आकाशीयावकाशानां देहे नामानि देहि नाम् / सिराः स्रोतांसि मार्गाः खं धमन्यो नाड्य आशयाः"सिराविषाणतुम्बैस्तु जलौकाभिः पदैस्तथा / अवगाढं यथापूर्व निर्हरेहुष्टशोणितम् // 25 // 1 'प्रच्छानैरिति उपरिष्ट दद्धा अधस्तादूर्ध्वप्रसूतेन बहुशोऽव चारितेन शस्त्रेण त्वचि कृतैः सरलविरलेश्छेदैरिति यावत्' इति 1 अयं पाठः कचित्पुस्तके नोपलभ्यते। २"दिवास्वप्नन्या- हाराणचन्द्रः। 2 'मानाद्धमन्यः स्रवणात् स्रोतांसि सरणात याम' इति पा०। | सिराः' (च. सू.अ. 30) / नामपार

Page #481
381 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwcom इत्यादि / परमतोच्छेदमाह-तत्तु न सम्यगित्यादि / व्यञ्ज स्त्रिंशत् सविभागा व्याख्याताः / एताभिरूध्वं नान्यत्वात् लक्षणान्यत्वात् ; तत्र सिराणां वातादिवहानामरुणनी-| नामेरुदरपार्श्वपृष्ठोर स्कन्धग्रीवाबाहवो धार्यन्ते लशुक्ललोहितवर्णवं लक्षणं, शब्दादिवहधमनीनां तु वर्णानुक्तेः याप्यन्ते च // 5 // खधातुसमवर्णवम् , एवं स्रोतसामपि / तदुक्तं चरके- भवति चात्र"खधातुमसवर्णानि वृत्तस्थूलान्यणूनि च / स्रोतांसि दीर्घाण्या- ऊर्ध्वगमास्तु कुर्वन्ति कर्माण्येतानि सर्वशः॥ कृत्या" (च. वि. अ. 5) इत्यादिकम् / मूलसन्नियमो प्रश्वासोऽन्तःप्रविशद्वायुः, उच्छ्वास ऊर्ध्वमुत्तिष्ठद्वायुः, द्वितीयो मेदो यथा-"तासां मूलसिराश्चत्वारिंशत्" इत्यारभ्य यावत् “एवमेतानि सप्तसिराशतानि" (शा. अ. 7); धमनीनां जृम्भितक्षुद्धसितकथितानि घोषभाषयोर्विशेषाः, रुदितमश्रु वाहिन्योः कर्म, आदिशब्दाद्रूपादिवाहिनीसंवन्धिनां प्रेक्षितादितु "चतुर्विंशतिधमन्यः"; स्रोतसां पुनाविंशतिः स्रोतांसि / कर्मविशेषाणामवरोधः / तास्त्वित्यादि / शब्दादींश्चतुरः प्रत्येक कर्मवैशेष्यं विशिष्टकर्मकरवं, तच्च तृतीयभेदकारणं; तद्यथा द्वाभ्यां द्वाभ्यामित्यष्टाभी रजःप्रवर्तितात्मप्रयत्नप्रबोधमनोऽनु"कर्मणामप्रतीघातं" (शा. अ. 7) इत्यादिनोक्तं सिराणां गताभिर्धमनीभिगृहीते। मनसश्चाणुवादेकलाच तासां युगकर्मवैशेष्यं, शब्दरूपरसगन्धवहत्वादिकं धमनीनां, प्राणान्न. पत्प्रवृत्तिर्नास्तीति तासां या धमनी मनसाऽनुयुज्यते तयैव वारिरसशोणितमांसमेदोवाहित्वं स्रोतसाम् / आगमोऽत्रायुर्वेदः, रूपादिष्वन्यतममात्मा गृहीते, न पुर्युगपदेव रूपादिकं सर्व स चतुर्थो भेदहेतुः; तद्यथा-"सिरा धमन्यो योगवहानि सर्वाभिरिति / स्पर्शग्रहणं पुनरत्रैवाध्याये तिर्यग्गाणां कर्म स्रोतांसि" (शा. अ. 5) इति, तथा “मर्मसिरानायुधमनीः | वक्ष्यति / भाषत इति ताल्वादिस्थानव्यापारनिष्पादिताकारापरिहरन्" (सू. अ. 5) इत्यादिषु सिरादीनां यदि विभक्तत्वं दिवर्णव्यक्तियुक्तं शब्दं करोति, घोषश्च तद्विपरीतोऽव्यक्तः नाभविष्यत्तदा पृथग्विवरणं नाकरिष्यदिति / इदानीमेतेषां | शब्दः / द्वाभ्यां खपिति तमो विषयाभ्यां, सत्त्वविषयाभ्यो तु सिराधमनीस्रोतसां परस्परभिन्नानामपि कर्मखविभाग इव बुध्यते / एताभिरूचं नाभेरुदरादयो धार्यन्ते, अङ्गादिभिः भवतीति दर्शयन्नाह-केवलमित्यादि / सन्निकर्षो नैकव्यम् / सहैताभिरुदरादीनां बन्धनेन दृढीकृतलात्; वातादिवहनेन / ' अतिसन्निकर्षादिहेतुचतुष्टयेन कर्मखपृथक्त्वमिव भवति / कथं ? चैताभिरेव याप्यन्ते ॥५॥यथाऽतिसन्निकर्षयुक्तीकृतानां तृणानां प्रत्येक भिन्नज्वलनक्रियाणामभिन्नमिव ज्वलनं प्रतीयते / सदृशागमलादिति आप्तानां | अधोगमास्तु वक्ष्यामि कर्म चासो यथायथैम् // 6 // वचनमागमः, तस्य सदृशखात् / तथा हि-"आकाशीयाव- अधोगमास्तु वातमूत्रपुरीषशुक्रातवादीन्यधो काशानां देहे नामानि देहिनाम् / सिराः स्रोतांसि मार्गाः खं वहन्ति / तास्तु पित्ताशयमभिप्रपन्नास्तत्रस्थमेवाधमन्य" इत्याप्तोपदिष्टेन सिरादिसादृश्येन न निर्धार्य ज्ञायते नपानरसं विपक्वमौष्ण्याद्विवेचयन्त्योऽभिवहन्त्यः सिरादिषु कस्येदं तोयादिवहनं कर्म / सदृशकर्मवाच यथा-शरीरं तर्पयन्ति, अर्पयन्ति चोर्ध्वगानां तिर्यग्गाणां सह गायता गायकानां भिन्नगीतक्रियाणामप्यभिन्नगीतक्रिया- |च, रसस्थानं चाभिपूरयन्ति, मूत्रपुरीषखेदांश्च खेप्रतीतिः / सौषम्याद्यथा-घटस्थितमृत्परमाणूनां प्रत्येकमुद- | विवेचयन्ति; आमपक्काशयान्तरेचत्रिधा जायन्ते, काहरणं कुर्वतामेकक्रियाकारिखप्रतीतिः // 3 // | तात्रिंशत् तासां तु वातपित्तकफशोणितरसान् तासां तु खलु माभिप्रभवाणां धमनीनामवंगा द्वे द्वे वहतस्ता दश, द्वे अन्नवाहिन्यावन्त्राश्रिते, दश, दश चाधोगामिन्यः, चतस्रस्तिर्यग्गाः॥४॥ तोयवहे द्वे, मूत्रबस्तिमभिप्रपन्ने मूत्रवहे द्वे, शुक्रतासामित्यादि // 4 // | वहे द्वे शुक्रप्रादुर्भावाय, द्वे विसर्गाय, ते एव रक्तऊर्ध्वगाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धप्रश्वासोच्छ्रास- मभिवहतो विसृजतश्च नारीणामार्तवसंशं, वे वर्चीजृम्भितक्षुद्धसितकथितरुदितादीन् विशेषानभिव- | निरसन्यौ स्थूलान्त्रप्रतिबद्धे, अष्टावन्यास्तिर्यग्गामिहन्त्यः शरीरं धारयन्ति / तास्तु हृदयमभिप्रपन्ना- | नीनां धमनीनां खेदमर्पयन्ति; तास्त्वेतात्रिंशत् स्त्रिधा जायन्ते, तास्त्रिंशत् / तासां तु वातपित्तक- सविभागा व्याख्याताः। एताभिरधोनामेः पक्काफशोणितरसान् द्वे द्वे वहतस्ता दश, शब्दरूपरस- शयकटीमूत्रपुरीषगुदबस्तिमेद्सक्थीनि धार्यन्ते गन्धानष्टाभिहीते, द्वाभ्यां भाषते, द्वाभ्यां घोषं | याप्यन्ते च // 7 // करोति, द्वाभ्यां स्वपिति, द्वाभ्यां प्रतिबुध्यते, द्वे भवति चात्रचाश्रुवाहिन्यौ, द्वे स्तन्यं स्त्रिया वहतः स्तनसंश्रिते, | अधोगमास्तु कुर्वन्ति कर्माण्येतानि सर्वशः॥ ते एव शुक्रं नरस्य स्तनाभ्यामभिवहतः, तास्त्वेता 1 'सर्वाभिधमनीभिलीते' इति पा०। 2 'यथातथम्' इति १'नावदिष्यत्' इति पा०। 2 अभिन्नगीततया प्रतीति:' पा० / 3 'चोर्ध्वगताना तिर्यग्गताना' इति पा०। ४'त्रिविषा' " इति पा०। इति पा०।५'ता एव रक्कमभिवहन्ति' इति पा०।

Page #482
अध्यायः 9] सुश्रुतसंहिता। 385 वाताधभिवहनमासां सामान्यं कर्म / आर्तवादीनीत्यादिश- पयन्ति / बहिश्च संतर्पयन्ति 'वचम्' इति शेषः। तैरेव चाभ्यब्दादन्नतोयादीनां खीकारः / स्थानान्तरगतानां तासामेव ादीनां वीर्याणि खचि भ्राजकेनामिना विपक्कानि शरीरान्तः कर्माह-तास्वित्यादि / अभिप्रपन्ना अभिमुखं प्राप्ताः / विप. प्रविशन्ति / तैरेव मनोनुगतैः सुखासुखरूपं स्पर्श कर्मात्मा क्वमौष्ण्यादिति 'अमेः' इति शेषः / विवेचयन्त्य इति यथा यथा| गृहीते / ताः सर्वाङ्गगताः स्पर्शग्रहणायाधिकृतलात् , तद्वतं विपक्कमशनरसं तथा तथा पृथक् कुर्वन्त्य इत्यर्थः / अभि. | मनोऽपि सर्वाजस्रोतोगतमेव / तेनोर्ध्वगानां चानियत एव देशो वहन्त्य इति अभितः सर्वतो वहन्त्यः / तर्पयन्ति प्रीणयन्ति / | भवति // 9 // कथं पुनः सकलमेव शरीरं तास्तर्पयन्तीत्याशमाह- यथा स्वभावतः खानि मृणालेषु बिसेषु च // अर्पयन्तीत्यादि / कथमर्पयन्तीत्यत्र युक्तिमाह-रसस्थानं | जमतीनां तथा स्वानि रसो यैरुपचीयते // | धमनीनां तथा खानि रसो यैरुपचीयते // 10 // चाभिपूरयन्तीति / अयमभिप्रायः-आमपक्काशये अधोनाभिरेवैवमबरसो वर्तुलीकृतो यथा रसस्थानस्य पूरणं ततश्चोर्ध्वगा-| - यथेत्यादि / खानि स्रोतांसि / रसो यैरुपचीयत इति रसः भिस्तियेग्गाभिश्च तत्र तत्रोपनीयत इति सकलशरीरतर्पणम- प्रधानभूतः, तेनान्यदभ्यापरिषेकादिवीयम् // 10 // धोगतानामेव कर्म; रसस्थानं च हृदयं, तत्पूरणं च तन्नि पश्चाभिभूतास्त्वथ पञ्चकृत्व: पादितरसपरम्परया न पुनः साक्षादेव, अधोगमत्वेनासा पश्चेन्द्रिय पञ्चसु भावयन्ति // मूर्ध्वगमनाभावाद्धृदयगमनमेव नास्तीति / तत्र मूत्रपुरी. पञ्चेन्द्रियं पञ्चसु भावयित्वा षखेदांश्च विवेचयन्ति पृथक् कुर्वन्ति, पक्वान्नरसादिति संबन्धः। पञ्चत्वमायान्ति विनाशकाले॥११॥ पित्ताशये कर्म तासां निर्दिश्यामपक्काशयान्तरे निर्दिशनाह | इदानीं शब्दादिग्राहिणीनां सर्गस्थितिप्रलयेषु प्रकृतिभूताआमपक्वाशयान्तर इत्यादि / पचनं पक्कं भावे कः, तस्याशयः नामप्रकृतिभूतानां च क्रियोपदेशमाह-पञ्चाभिभूता इत्यादि / पक्काशयः, एतेनामस्य पच्यमानस्य यदन्तरं तत्रेत्यर्थः / | अस्यार्थः-भावयन्ति योजयन्ति, काः ? पश्चाभिभूताः पञ्चभ्यो द्वे अन्नवाहिन्यावन्त्राश्रिते नहि पित्ताशये रसमूत्रपुरीषभावेन भूतेभ्योऽभि समन्ताद्भूताः, शब्दस्पर्शरूपरसगन्धैर्वा पञ्चभिरविविच्यमानस्याहारस्यान्नभावोऽस्ति, नापि तोयस्य तोयभावना; भिभूता व्याप्ताः, आकाशपवनदहनतोयभूमिभिर्वा पञ्चभिरभितेन तोयमत्र भविष्यतो मूत्रस्य कारणभूतं पक्काहारविवेकजं | भूता व्याप्ता धमन्यः; कं? पञ्चेन्द्रियं कर्मपुरुषं; केषु ? पञ्चसु दवमयमुदकमिवोदकं, तदपि द्वे एव वहतः; तदेवोदकं श्रोत्रादिष्विन्द्रियाधिष्ठानेषुः कथं ? पञ्चकृतः पञ्चवारान् , बस्ति विवरप्राप्तं मूत्रमित्युच्यते, तद्वहे द्वे मूत्रबस्तिसंबद्ध। भावयन्ति योजयन्ति; अथ आयान्ति आगच्छन्ति; काः? एवमन्नमत्र भविष्यतः किट्टस्य कारणभूतं पक्काहारविवेकजं धमन्यः; किं पञ्चवं; किं कृला? भावयिला संयोज्य; किं तत् ? घनमन्नमिवान्नं, तदपि द्वे एव वहतः; तदेवोण्डु(न्दु)कप्राप्त पञ्चेन्द्रियम् इन्द्रियपच्चकं सूक्ष्मरूपं; केषु ? पञ्चखाकाशादिषु पुरीषमित्युच्यते // 6 // 7 // महाभूतेषुः एतेनेतदुक्तं भवति-आकाशादिपञ्चभूतसमुत्पन्ना तिर्यग्गाः संप्रवक्ष्यामि कर्म चासां यथायथम् // 8 // धमन्यः कर्मपुरुषमिन्द्रियाधिष्ठानेषु पश्चवारान् भावयन्ति, तिर्यग्गाणां तु चतसणांधमनीनामेकैका शतधा | ततश्चेन्द्रियपञ्चकमाकाशादिषु भूतेषु संयोज्य विनाशकाले सहस्रधा चोत्तरोत्तरं विभज्यन्ते. तास्त्वसोयाः, धमन्यो विनाशं यान्ति / अन्ये तु 'पचादिभूतान्यथ ताभिरिदं शरीरं गवाक्षितं विबद्धमाततं च, तासां पञ्चकृत्वा' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-आदिभूतान्यामुखानि रोमकृपप्रतिबद्धानि, यैः स्वेदमभिवहन्ति | काशादीनि पञ्चमहाभूतानि, पञ्चेन्द्रियं कर्मपुरुषं, पञ्चसु चक्षुरारसं चौभितर्पयन्त्यन्तर्बहिश्च, तैरेव चाभ्यङ्गपरि दिष्विन्द्रियाधिष्ठानेषु योजयन्ति; ततश्च पञ्चेन्द्रियं कर्मपुरुष षेकावगाहालेपनवीर्याण्यन्त शरीरमभिप्रतिपद्यन्ते | पञ्चसु चक्षुरादिष्विन्द्रियाधिष्ठानेषु, भावयिला संयोज्य. तानि त्वचि विपक्कानि, तैरेव च स्पर्श सुखमसखं वा पश्च आदिभूतानि, विनाशकाले पञ्चवमायान्ति / अपरे त गृहीते, तास्त्वेताश्चतस्रो धमन्यः सर्वाङ्गगताः 'पञ्चाभिभूतास्त्वथ पञ्चधा वा' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति चसविभागा व्याख्याताः॥८॥९॥ भावयन्ति योजयन्ति, काः? पश्चाभिभूता. धमन्यः; आयान्ति किं? पश्चलं विनाशं; क? विनाशकाले; किं कृखा ? भावयित्वा विभज्यन्ते खयमेव विभक्ता भवन्ति / गवाक्षितं जालकैरिव संयोज्य; किं तत् ? पञ्चेन्द्रियं बुद्धीन्द्रियपश्चकं कर्मेन्द्रियपञ्चक व्याप्तम् / रसं चेत्यादि / रसं रसधातुम् / अन्तः अभ्यन्तरे / च; केषु? पञ्चसु शब्दादिषु वचनादिषु चौत्मीयेष्वर्थेषु; - यैर्मुखैः सम्यकपरिणताहाररसाहिभिः। संतर्पयन्ति सर्वतस्त कथं? पञ्चधा पञ्चभिः प्रकारैः, तदनन्ता एव धमन्यः; किं? पश्चलं विनाशं; क? विनाशकाले; किं कृखा ? भावयिता 1 रसभावोऽस्ति' इति पा० / 2 'द्रवमच्छ मुदकमिवोदकं' संयोज्य; कं पञ्चेन्द्रियं बुद्धीन्द्रियपच्चकं कर्मेन्द्रियपश्चकं च क? इति पा०। 3 'चापि संतपर्यन्ति' इति पा० / 4 'सम्यक्परिणताहाररसवाहिभिस्त्रिभिः' इति पा० / १'च नियतः' इति पा० / 2 'स्वकीयेष्वर्थेषु' इति पा० / सु० सं०४९

Page #483
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ शारीरस्थानं rammarAmAANAMANMAnnnwwranamaranawr.awran. शब्दादिषु स्वकीयेध्वर्थेषु / अथवा पञ्चानामाकाशपवनदहनतोय- धमन्यः, तत्र विद्धस्य श्यावाङ्गता ज्वरो दाहः भूमीनां पृथगाभिमुख्येन भूताः सत्तारूपेण व्यवस्थिता धमन्यः, पाण्डता शोणितागमनं रक्तनेत्रता च; मांसवहे द्वे, पञ्चेन्द्रियं कर्मपुरुषं, यथाखं पञ्चसु चक्षुरादिष्विन्द्रियाधिष्ठानेषु, तयोर्मूलं स्नायुत्वचं रक्तवहाश्च धमन्यः, तत्र 'भावयन्ति योजयन्ति / गयी खन्यथाऽऽपातनिकां विधाय विद्धस्य श्वयथुमीसशोषः सिराग्रन्थयो मरणं च, व्याख्याति; यथा-अत्र रूपादिप्राहिणीनां धमनीनां पञ्चत्वात् मेदोवहे द्वे, तयोर्मूलं कटी वृक्को च, तत्र विद्धस्य पञ्चभिर्धमनीभिः पञ्चानामपि रूपादीनां युगपद्हणेन भवितव्य- खेदागमनं स्निग्धाङ्गता तालुशोषः स्थूलशोफता मित्याशयाह-पञ्चाभिभूता इत्यादि / अस्यायमर्थः-पञ्चसु पिपासा च3; मूत्रवहे द्वे, तयोर्मूलं बस्तिर्मेद्रंच, तत्र रूपादिषु, पञ्चेन्द्रियं चक्षुरादिकं, पञ्च धमन्यो भावयन्ति विद्धस्यानद्धबस्तिता मूत्रनिरोधः स्तब्धमेढ़ता च; वेदयन्ति; खयं तावत् पञ्चेन्द्रियाणि रूपादिकं विदन्ति, तानि पुरीषवहे द्वे, क्वाशयो गुदं च, तत्र च पञ्च धमन्यस्तेषु वेदयन्ति / कथं ? पञ्चकृतः पञ्चवारान् / विद्धस्यानाहो दुर्गन्धता ग्रथिताम्म्रता च; शुक्रवहे न चैकवारमेव पश्चापि धमन्यः पश्चापीन्द्रियाणि पश्चखपि द्वे, तयोर्मुलं स्तनौ वृषणौ च, तत्र विद्धस्य क्लीवता रूपादिषु वेदयन्ति, तत् कुतः पुनरिति हेतुगर्भ विशेषणमाह- चिरात् प्रसेको रक्तशुक्रता च; आर्तवहे द्वे, तयोअभिभूता अभिमुखं प्राप्ताः / केन? 'मनसा' इति शेषः। मलं गर्भाशय आर्तववाहिन्यश्च धमन्यः, तत्र कस्मात् ? कर्तृमनःपुरःसरेन्द्रियार्थग्रहणात् ; मन्ता हि शरीरे विद्धाया वन्ध्यात्वं मैथुनासहिष्णुत्वमार्तवनाशश्व, एक एव, मनोऽप्येकमेव, तेन मनसा यैव शब्दादिवहासु सेवनीच्छेदाद्रजाप्रादुर्भावः; बस्तिगुदविद्धलक्षणं धमनीष्वभिप्रपन्ना सैव खधर्म ग्राहयति मन्तारं नान्येति; यतो प्रागुक्तमिति स्रोतोविद्धं तु प्रत्याख्यायोपचरेत् , मनःपुरःसरैवेन्द्रियप्रवृत्तिः / इदानी खस्थस्यैव रूपादिग्राहिणी- उद्धतशल्यं तु क्षतविधानेनोपचरेत् // 12 // बमासां न पुनरतिदोषाभिपन्नस्य मरणेऽपीत्याह-पञ्चवमित्यादि / विशिष्टनाशकाले पञ्चलं यान्ति; धमन्यः पाञ्चभौतिका ___ अत ऊर्ध्वमित्यादि / मूलस्य स्थूलत्वेन तद्विद्धलक्षणस्यैव साध्यासाध्यपरिच्छेदकलात्तद्विद्धलक्षणव्याख्यानमेव प्रतिज्ञातम्। विनाशकाले पृथक्पृथग्भूतभावेनावस्थानात् पञ्चतां गता उच्यन्ते। पञ्चेन्द्रियं पञ्चसु भावयित्वेति पुनरप्यनुवादस्तेषां नियतस्व खरूपं तु “खधातुसमवर्णानि वृत्तस्थूलान्यणूनि च / स्रोतांसि दीर्घाण्याकृत्या प्रतानसदृशानि च" (च. वि. अ. 5) इति विषयग्राहित्वदर्शनार्थः / प्रन्थान्तरे "रसहनं कुर्वन्ति तत्रान्तराज्ज्ञेयम् / तान्येव विवृण्वन्नाह-तानि खित्यादि / धमन्यः सततं तथा / शब्दादिग्रहणोच्छासनिःश्वासवचनानि प्राणादीनामार्तवान्तानामेकादशानां प्रत्येकं वहने द्वे द्वे स्रोतसी। च // भावयन्ति पृथक् पश्चात् प्रत्ययाः खलु पञ्चसु / अस्थिमज्जखेदवाहिषु स्रोतःसु सत्खप्यनधिकारः कथं ? तत्संख्याकरणं यान्ति नाशकाले तु पञ्चताम् // शरीरं हि गते | तत्रास्थिवहानां सकलानामेव मेदो मूलं, मजवहानां च तेषां तस्मिञ् शून्यागारमचेतनम् / पञ्चतत्त्वावशेषत्वात् पञ्चतां सकलान्येवास्थीनि सकलशरीरगतानि, न च सकलशरीरगतमुच्यते"-इति // 11 // गतविद्धलक्षणं साध्यादिज्ञाननिश्चायकम् , एवं खेदवहानामपि अत ऊर्ध्व स्रोतसां मूलविद्धलक्षणमुपदेक्ष्यामः। केवलं मेदो मूलमिति पूर्वेणैव समानम् , अतः शल्यतन्त्रे तेषां तानि तु प्राणान्नोदकरसरक्तमांसमेदोमूत्रपुरीषशु- मूलविद्धलक्षणानधिकारः / अमुमेवार्थ चेतसि कृत्वाऽऽहकार्तववहानि, येष्वधिकारः; एकेषां बहनिः पतेषां येष्वधिकार इति / 'शल्यतन्त्रे' इति शेषः, कायचिकित्सायां विशेषा बहवः। तत्र प्राणवहे द्वे. तयोर्मलं हदयं तु स्रोतोदुष्टिलक्षणं वाच्यं, तेन सकलाङ्गगतानामपि स्रोतसां रसवाहिन्येश्च धमन्यः, तत्र विद्धस्याकोशन वि. कायचिकित्सायामधिकारः / शल्यतन्त्राधिकारिषु नियतदेशनमनमोहनभ्रमणवेपनानि मरणं वा भवतिः स्थितेषु विद्धेषु वेदनाविशेषस्य साध्यादिज्ञाननिश्चायकत्वमिति अन्नवहे . तयोर्मलमामाशयोऽनवाहिन्यश्च धम कायचिकित्साधिकारिणां स्रोतसां कृत्स्नशरीरगतत्वेन सूक्ष्माणान्यः, तत्र विद्धस्यामानं शलोऽनद्वेष छर्दिः पिपा-माश्रितस्य वेदनाविशेषस्यातिसूक्ष्मलान साध्यादिज्ञाननिश्चायसाऽऽध्यं मरणं च; उदकवहे द्वे, तयोर्मूलं तालु कखमिति तेषामनधिकारः / परमतमाह-एकेषां बहूनीति / एकेषामाचार्याणां मते बहूनि स्रोतांसि, 'तान्यत्रानधिकृतानि' क्लोम च, तत्र विद्धस्य पिपास सद्योमरणं च; रस इति शेषः। एतेषां विशेषा बहव इति एतेषां पूर्वोक्तानां प्राणादिवहे द्वे, तयोर्मूलं हृदयं रसवाहिन्यश्च धमन्यः, तत्र विद्धस्य शोषःप्राणवहविद्धवञ्च मरणं तल्लिङ्गानि च | १'रक्तवाहिन्यश्च धमन्यः' इति ता. पुस्तके न पठ्यते। रक्तवहे द्वे, तयोर्मूलं यकृत्प्लीहानौ रक्तवाहिन्यश्च | 2 'शोणितातिगमन' इति पा० / 3 'रक्तवाहिन्यश्च' इति पा० / 4 'बाऽपसेकश्व' इति पा०। 5 'प्रत्येकवच(ह)ने' इति पा० / - 1 'रसवहं न' इति पा० / 2 'प्राणवाहिन्यश्च' इति पा० / / 6 'खेदो मूलमिति' इति पा०। 7 'नैषां मूलविद्धलक्षणाधिकारः' 3 'मूर्छा' इति ता.। 4 'पिपासाऽसाध्या श्यावाङ्गता' इति पा०।। इति पा०।

Page #484
अध्यायः 10] सुश्रुतसंहिता। बहानां खतरे द्वाविंशतिसंख्योपेताना स्रोतसां, विशेषा भेदाः। रणं नात्युच्चमपाश्रयोपेतमसंबाधं च विदध्यात्, तत्र प्राणवहे इत्यादि / आक्रोशनमार्तखरै रोदनं, विनमनं हृद्यं द्रवमधुरप्रायं स्निग्धं दीपनीयसंस्कृतं च विशेषेण नमनम् / बक्शब्देन रसोऽत्र, तात्स्थ्यात् / शुक्र- भोजनं भोजयेत्, सामान्यमेतदाप्रसवात् // 3 // वहस्रोतःसनिहितसेवनीच्छेदनलक्षणमश्मरीचिकित्सिते बस्ति- चैत्यं देवताधिष्ठितो वृक्षः, अन्ये बौद्धालयमाहुः / श्मशानं प्रसङ्गेनोक्तमत्रासूत्रितमपि / मूत्रपुरीषस्रोतोमूलबस्तिगुदविद्ध- मृतमहँदाहस्थानम् / पूर्वोक्तानि ऋतुमत्यां निषिद्धानि दिवा. लक्षणमतिदेशेन सुखप्रतिपत्तये निर्दिशन्नाह-बस्तीत्यादि / स्वप्नादीनि / अपाश्रयोपेतं प्रतिवाहकसहितम् , असंबाधमसबस्ति विद्धलक्षणं 'तत्र विद्धस्यानद्धबस्तिता' इत्यादि; गुदविद्ध- कुट, विदध्यात् कुर्यात् / हृष्टादिखरूपा नित्यं भवेत् / मलि. लक्षणं च 'तत्र विद्धस्यानाह' इत्यादि / इदानीं चिकित्सासूत्रं नादि न स्पृशेदिति निषिद्धस्पर्शवर्जनं, दुर्गन्धदुर्दर्शनादिपरिनिर्दिशनाह-स्रोतोविद्धमित्यादि / उपचरेदिति 'शल्योद्धरण- हारेण निषिद्धगन्धरूपवर्जनम्, उद्वेजनीयाश्च कथा इत्यनेन प्रकारेण' इति शेषः / उद्धृतशल्यमिति अत्रापि प्रत्याख्यायेति | निषिद्धश्रुतिवर्जनं, शुष्कपर्युषितेत्यादिना निषिद्धरसवर्जनं, बहियोजनीयम् // 12 // निष्क्रमणादिपरिहारेण कायक्रियानियमः, क्रोधादिपरिहारेण भवति चात्र मनःक्रियानियमः, उच्चैर्भाष्यादिपरिहारेण वाग्विषय नियमः / मूलात् खादन्तरं देहे प्रसृतं त्वभिवाहि यत् // यानि च गर्भ व्यापादयन्तीति गर्भावक्रान्तावुक्तानि ग्राम्यधर्मस्रोतस्तदिति विक्षेयं सिराधमनिवर्जितम् // 13 // | यानवाहनादीनि / विहार नियम्याहारं नियमयन्नाह-हृद्यं इति सुश्रुतसंहितायां शारीरस्थाने धमनीव्याकर- द्रवमित्यादि / हृद्यमोजस्यत्वात् , द्रवं जीवनीयत्वात् , मधुरं शारीरं नाम नवमोऽध्यायः॥९॥ सकलशरीरधातूनां सात्म्यखात् , उपयोजनीयम् / द्रवादीनाममूलादित्यादि / मूलात् खादिति हृदयादिच्छिद्रात्, | निमान्द्यहेतुत्लात्तत्प्रतीकारायाह-दीपनीयसंस्कृतमिति // 3 // प्रदे॒तम् अभिवहनशीलं, यदन्सरम् अवकाशः, तत् स्रोतो विशेषतस्तु गर्भिणी प्रथमद्वितीयतृतीयमासेषु विज्ञेयम् // 13 // मधुरशीतद्रवप्रायमाहारमुपसेवेत; विशेषतस्तु इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत तृतीये षष्टिकोदनं पयसा भोजयेत्, चतुर्थे दना, - व्याख्यायां शारीरस्थाने नवमोऽध्यायः // 9 // पञ्चमे पयसा, षष्ठे सर्पिषेत्येके; चतुर्थे पयोनवनी तसंसृष्टमाहारयेजाङ्गलमांससहितं हृद्यमन्नं च दशमोऽध्यायः। भोजयेत्, पञ्चमे क्षीरसर्पिःसंसृष्टं, षष्ठे श्वदंष्ट्रासि द्धस्य सर्पिषोमात्रांपाययेद् यवागूवा, सप्तमे सर्पिः ___ अथातो गर्भिणीव्याकरणं शारीरं व्याख्या पृथपर्यादिसिद्धम् , एवमाप्यायते गर्भः, अष्टमे स्यामः॥१॥ बदरोदकेन बलातिबलाशतपुष्पापललपयोदधियथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ मस्तुतैललवणमदनफलमधुघृतमिश्रेणास्थापयेत् धमनीव्याकरणे शुक्रार्तवस्रोतःसंकीर्तनाच्छुकार्तवमूलस्य पुराणपुरीषशुद्ध्यर्थमनुलोमनार्थ च वायोः, ततः गर्भस्य व्याकृतस्याश्रयभूता गार्भिणी व्याकर्तुं युज्यत इत्याह- पयोमधुरकषायसिद्धेन तैलेनानुवासयेत्, अनुलोमे अथात इत्यादि // 1 // 2 // | हि वायौ सुखं प्रसूयते निरुपद्रवा च भवति, अत गर्भिणी प्रथमदिवसात् प्रभृति नित्यं प्रहृष्टा ऊर्ध्व स्निग्धाभिर्यवागूभिर्जाङ्गलरसैश्चोपक्रमेदाप्रशुच्यलता शुक्लवसना शान्तिमङ्गलदेवताब्राह्म- सवकालात्। एवमुपक्रान्ता स्निग्धा बलवती णगुरुपरा च भवेत्, मलिनविकृतहीनगात्राणि न सुखमनुपद्रवा प्रसूयते // 4 // स्पृशेत् , दुर्गन्धदुर्दर्शनानि परिहरेत् , उद्वेजनीयाश्च / विशेषत इति अतिशयेनेत्यर्थः / परमतमाह-विशेषत कथा, शुष्कं पर्युषितं कुथितं क्लिनं चानं नोपभु-| इत्यादि / खमतमाह-चतुर्थे इत्यादि / पृथक्पादिः विदारिजीत, बहिनिष्कमणं शून्यागारचैत्यश्मशानवृक्षा- | गन्धादिः // 4 // श्रयान् क्रोधमयशस्करांश्च भावानुच्चैर्भाष्यादिकंच नवमे मासि सूतिकागारमेनां प्रवेशयेत् प्रशस्ते परिहरेद्यानि च गर्भ व्यापादयन्ति, न चाभीक्ष्णं तिथ्यादौ / तत्रारिष्टं ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राणां तैलाभ्यङ्गोत्सादनादीनि सेवेत, न चायासयेच्छ- श्वेतरक्तपीतकृष्णेषु भूमिप्रदेशेषु बिल्वन्यग्रोधतिरीरं, पूर्वोक्तानि च परिहरेत्, शयनासनं मृद्वास्त- न्दुकभल्लातकनिर्मितसर्वागारं यथासयं तन्मय 1 'यत् अन्तरं छिद्र, प्रसृतमभिवहनशीलं, तत्' इति पा० / 1 'क्षीरं सर्पिःसंसृष्टं' इति पा० / 2 ‘पयोमधुककषायसिद्धेन' 2 'प्राप्ताकृतेराश्रयभूता' इति पा० / 3 'क्रोधभयसङ्करांश्च भावान् इति पा० / 3 'तत्रारिष्टमगारं' इति पा०। ४-निर्मितसर्वाइति पा०॥ | ङ्गार' इति पा०।

Page #485
388 निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान पर्यत समुपलिप्तभित्ति सुविभक्तपरिच्छदं प्रारद्वारं भावादिति शल्यग्रहणमपरासहितगर्भप्राप्त्यर्थम् / अकालेल्यादि / दक्षिणद्वारं वाऽष्टहस्तायतं चतुर्हस्तविस्तृतं रक्षाम- व्यस्तहनुं विघटितमुखसन्धिम् / ऊर्ध्वाभिघातिनम् ऊर्ध्वजत्रुग. ङ्गलसंपन्नं विधेयम् // 5 // तरोगिणम् / उपद्रुतम् उपद्रवैर्व्याप्तम् / विकटम् अयथास्थान' तत्र तस्मिन् प्रसवावसरे / अरिष्टं सूतिकागृहम् , एवंभूतं | निवेशितावयवम् // 9 // विधेयमिति संबन्धः // 5 // तत्र प्रतिलोममनुलोमयेत्, प्राञ्जलमाकर्षेत् // 10 जाते हि शिथिले कुक्षौ मुक्त हृदयबन्धने // तत्रेत्यादि / प्रतिलोमता चानेकप्रकारा मूढगर्भनिदानोक्तया सशूले जघने नारी शेया सा तु प्रजायिनी // 6 // दिशा ज्ञातव्या / अनुलोमयेदिति मूढगर्भचिकित्सितोक्तप्रकारे तत्रोपस्थितप्रसवायाः कटीप्रष्ठं प्रति समन्ता- णेत्यर्थः / अप्रतिलोमं तु प्राजलमाकत् // 10 // दिना भवत्यभीक्ष्णं पुरीषप्रवृत्तिमूत्रं प्रसिच्यते गर्भसङ्गे तु योनि धूपयेत् कृष्णसर्पनिर्मोकेण योनिमुखाच्छ्रेष्मा च // 7 // पिण्डीतकेन वा, बध्नीयाद्धिरण्यपुष्पीमूलं हस्तजात इत्यादि / सशूले जघने सशूलायां कट्याम् / प्रजायिनी पादयोः, धारयेत् सुवर्चलां विशल्यां वा // 11 // प्रसवमाना। तत्रोपस्थितेत्यादि // 6 // 7 // गर्भसङ्गे खित्यादि / हिरण्यपुष्पी कलिकारिका, सुवर्चला प्रजनयिष्यमाणां कृतमङ्गलस्वस्तिवाचनां कुमा सूर्यभक्का, विशल्या पाटला // 11 // रपरिवृतां पुनामफलहस्तां स्वभ्यक्तामुष्णोदकप- अथ जातस्योल्वं मुखं च सैन्धवसर्पिषा विशोध्य, रिषिक्तामथैनां सम्भृतां यवागूमाकण्ठात् पाययेत्, घताक्तं मूर्ध्नि पिचुं दद्यातः ततो नाभिनाडीमष्टाततः कृतोपधाने मुंदुनि विस्तीर्णे शयने स्थितामा- कुलमायम्य सूत्रेण बट्दा छेदयेत् , तत्सूत्रैकदेशं च भुग्नसक्थीमुत्तानामशङ्कनीयाश्चतस्रः स्त्रियः परि कुमारस्य ग्रीवायां सम्यग् बनीयात् // 12 // णतवयसः प्रजननकुशलाः कर्तितनखाः परिचरे अथेत्यादि / उल्ब जरायु, विशोध्य अपनीय; मुखं 'च युरिति // 8 // विशोध्य निर्मलीकृत्य, तदपि मुखकण्ठगतजरायुकफापनयनेन / अशङ्कनीया यासां लज्जाभयादिकं न करोति गर्भिणी॥८॥ तदुक्तं-"जरायुणा मुखे च्छन्ने कण्ठे च कफवेष्टिते" अथास्या विशिखान्तरमनुलोममनुसुखमभ्य- (शा. अ. 2) इति / ब्रह्मदेवस्तु घृताक्तमिति पदं परित्यज्य ज्यानुयाच्चैतामेका-सुभगेप्रवाहखेति, नचाप्रा. पिचुं दद्यादित्यत्र 'बलातैलाक्तमिति शेषः' इति व्याख्याति / सावी प्रवाहस्व, ततो विमुक्त गर्भनाडीप्रबन्धे सश- ततो नाभिनाडीमिति आयम्य आकृष्य, ग्रीवायां सम्यग्बनीयात् लेषु श्रोणिवडणबस्तिशिरःसु च प्रवाहेथाः शनैः स्रावपरिहारार्थ; गयी तु 'गर्भनाडीमष्टाङ्गुलमायम्य नातिगाढं शनैः, ततो गर्भनिर्गमे प्रगाढं, ततो गर्भ योनिमुखं | नातिशिथिलमग्रे सूत्रेणाबध्य वर्धयित्वा कुष्ठतैलेन सिक्वाऽपत्यप्रपन्ने गाढतरमाविशल्यभावात् ; अकालप्रवाहणा माश्वास्य मधुसर्पिमिश्रमङ्गुल्याऽनामिकया कनकचूर्ण लेहयेत्'दूधिरं मूकं कुब्जं व्यस्तहनुमाभिघातिनं कास- | इति पठति // 12 // श्वासशोषोपद्रुतं विकटं वा जनयति // 9 // | अथ कुमारं शीताभिरद्भिरावास्य जातकर्मणि ___ अथास्या इत्यादि / विशिखान्तरम् अपत्यमार्गम् / अनुलोमं कृते मधुसर्पिरनन्तचूर्णमङ्गुल्याऽनामिकया लेहलोमानुकूलम् / अनुसुखं यथासुखम् / एतां गर्भिणीम् / एका| यत्। तता बलातलनाभ्यज्य, क्षारवृक्षकषायण उत्कृष्टा, अन्ये 'त्वेका चतसृणां स्त्रीणां मध्ये' इति व्याख्यान | सर्वगन्धोदकेन वा रूप्यहेमप्रतप्तेन वा वारिणा यन्ति / प्रवाहखेति निर्धान्थनं कुरुः, 'वाह' प्रयत्ने, इत्यस्य सापयेदेनं कपित्थपत्रकषायेण वा कोष्णेन यथाधातोरात्मनेपदिनः प्रयोगः / आवी प्रसववेदना / ततो विमुक्त कालं यथादोषं यथाविभवं च // 13 // गर्भनाढीप्रबन्ध इति गर्भनाडीनां प्रकृष्टो बन्धस्तस्मिन् / अथ कुमारमित्यादि / आश्वास्य योनियन्त्रपीडनमूछितम् / खस्थानादर्भस्य निःसरणाय गमनं गर्भनिर्गमस्तस्मिन् गर्भ- | अनन्तचूर्ण सुवर्णचूर्ण, तेन मिश्रं मध्वादि लेहयेत् / चूर्णप्रमाणं निर्गमे / प्रगाढमित्यत्र प्रवाहेथा इति संबध्यते / आविशल्य तु जातमात्रस्य गुजामात्रम् / सर्वगन्धा एलादिकाः / यथाकालं कालानतिक्रमेण / कोष्णेन ईषदुष्णेन / यथादोषं दोषानतिक१ भवति, मूत्रमभीक्ष्णं प्रसिच्यते' इति पा०। 2 'सघृता' मेण / क्षीरिवृक्षकषायेण पित्तनेन, सर्वगन्धोदकेन वा वातनेन, इति पा० / 3 'मृदुविस्तीर्णे' इति पा० / 4 'कल्पितनख्यः' इति पा० / 5 'अनुमुखं' इति पा० / 6 'व्यस्तहनुं मूर्धाभिघातिनं' / 1 'जातस्योल्वभपनीय मुखं च' इति पा० / 2 'कुमारस्य' इति पा०। 7 'अनुमुखं यथामुखम्' इति पा० / 8 'निकूहनं' इति हस्त लिखितपुस्तके न पठ्यते / 3 'अङ्गुल्याऽनामिकया' इति इति पा०। / हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते /

Page #486
अध्यायः 10] सुश्रुतसंहिता। 389 विभवानतिक्रमेण रूप्यहेमतप्तेन वारिणा, कपित्थपत्रकषायेण धन्वभूमिजातां तु सूतिकां धृततैलयोरन्यतरस्य वा स्नापयेत् / अत्र केषुचित् पुस्तकेषु तु "मधुसर्पिरनन्ता- | मात्रां पाययेत् पिप्पल्यादिकषायानुपानां, स्नेहनिब्राह्मीरसेन सुवर्णचूर्णमङ्गुल्याऽनामिकया लेहयेत्" इत्ययं पाठो | त्या च स्यात्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा बलवती; अबलां दृश्यते, परमसौ टीकाकारैर्न व्याख्यातः / वृद्धवाग्भटेन यवागूं पाययेत्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा / अत ऊर्व खन्यथा प्राशनमभिहित; यथा-"ऐन्द्रीब्राह्मीशङ्खपुष्पीवचाकल्क | स्निग्धनान्नसंसगंणोपचरेत् // 17 // मधुघृतोपेतं हरेणुमात्रं कुशाभिमन्त्रितं सौवर्णेनाश्वत्थपत्रेण वा धन्वेत्यादि। जाङ्गलदेशजातां तु सूतिका बुभुक्षायुतां सात्म्यामेधायुर्बलजननं प्राशयेद् ब्राह्मीवचानन्ताशतावर्यन्यतमचूर्ण वा" नुरोधेन घृतस्य तैलस्य वा मात्रामहःपरिणामिनी पाययेत् / (अ. सं. उ. अ. १)-इति // 13 // जीर्णे तु स्नेहे पूर्वोक्तौषधसाधितां मात्रया पेयां वा पाययेत् / धमनीनां हृदिस्थानां विवृतत्वादनन्तरम् // स्नेहनित्या च स्यादभ्यङ्गादिषु / कियन्ति दिनानि घृततैलयोचतूरात्रात्रिरात्राद्वा स्त्रीणां स्तन्यं प्रवर्तते // 14 // रन्यतरमात्रां पाययेदित्याशङ्कयाह-त्रिरात्रमित्यादि / बलवंती तस्मात् प्रथमेऽह्नि मधुसर्पिरनन्तमिश्रं मन्त्रपूतं बलयुक्ता सूतिका / बलहीनायाश्च किं कर्तव्यमित्याशङ्कयाह अबलामित्यादि / यवागूमिति 'पूर्वोक्तौषधसाधितां स्नेहयुक्ताम्' इति त्रिकालं पाययेत्, द्वितीये लक्ष्मणासिद्धं सर्पिः, शेषः / अत ऊर्ध्वमित्यादि। स्नेहपानयवागूपानाभ्यां प्रेरितत्रिरात्रतृतीये च ततः प्राङ्गिवारितस्तन्यं मधुसर्पिः स्वपा. पञ्चरात्रादूर्व स्निग्धेन पेयादिक्रमेण वहेर्बलस्य च बृंहणार्थं वातणितलसंमितं द्विकालं पाययेत् // 15 // जयार्थ चोपचरेत् / अत्रार्थे वृद्धवाग्भट:-"अथ सूतिका - मधुसपिर्मिनं सुवर्णचूर्ण कुतो लेहयितव्यमित्याह-धम-बलातैलेनाभ्यज्यात्, बुभुक्षितां च पञ्चकोलचूर्णेन यवान्युपनीनामित्यादि / अनन्तमिश्रम् अनन्तस्य सुवर्णस्य गुजाप्रमाणेन | कुञ्चिकाचव्यचित्रकव्योषसैन्धवचूर्णेन वा युक्कामहःपरिणामिनी मिश्रितम् / मधुसर्पिषश्च मानं वक्ष्यमाणं खपाणितलसंमितं यथासात्म्यं स्नेहमात्रां पाययेत् , स्नेहायोग्यां वातहरौषधक्कार्थ बोद्धव्यम् / तत इत्यादि / ततश्चतुर्थे दिवसे प्रातर्मध्याह्वादिलक्षणे हस्वपञ्चमूलीक्वाथं वा; पीतवत्याश्च यमकेनाभ्यज्य वेष्टयेदुदरं मधुसर्पिः प्राशयेत्, तदनन्तरं चतुर्थदिवसस्य तृतीयकालमा- वस्त्रेण, तथा न वायुरुदरे विकृतिमुत्पादयत्यनवकाशवात् , रभ्य पञ्चमादिदिवसेषु यथेष्टं स्तन्यपानं कारयेत् / कं? बालं; जीर्णे तु नेहे पूर्वोषधेरेव सिद्धां विदार्यादिगणक्वाथेन वा क्षीरेण किं विशिष्टं ? प्राङिवारितस्तन्यं प्राक् पूर्व निवारितं स्तन्यं यस्य | यवागू सुखिन्ना द्रवां मात्रया पाययेत्" (अ. सं. शा. तं; वृद्धवाग्भटे च "अनन्तामित्रे मधुसर्पिषी" (अ. सं. उ. अ. ३)-इति // 17 // अ. 1) इति पाठः, तत्र चानन्ता दूर्वा व्याख्याता // 14 // 15 // प्रायशश्चैनां प्रभूतेनोष्णोदकेन परिषिश्चेत्, - अथ सूतिका बलातैलाभ्यक्तां वातहरौषधनि- | क्रोधायासमैथुनादींश्च परिहरेत् // 18 // क्वाथेनोपचरेत् / सशेषदोषां तु तदहः पिप्पलीपि- अपरमपि प्रसूतामधिकृत्य सामान्येन क्रियाविशेषमाहप्पलीमूलहस्तिपिप्पलीचित्रकशृङ्गवेरचूर्ण गुडोद- प्रायशश्वेत्यादि / एनां नियं; परिषिवेद् धारया, गर्भक्षोभकृतकेनोष्णेन पाययेत, एवं द्विरात्रं त्रिरात्रं वा कुर्या रक्तस्रावणार्थ वातजयायं च / आयासो व्यायामः, मैथुनं पुरुषसेवा, दादुष्टशोणितात् / विशुद्ध ततो विदारिगन्धादि- | क्रोधादयः पञ्चदश आतुरोपद्रवचिकित्सितोक्ताः // 18 // सिद्धां स्नेहयवागू क्षीरयवागू वा पाययेत्रिरात्रम् ! मिथ्याचारात सूतिकाया यो व्याधिरुपजायते // ततो यवकोलकुलत्थसिद्धेन जाङ्गलरसेन शाल्योदनं | भोजयेद्वलमग्निबलं चावेक्ष्य / अनेन विधिनाऽध्य- | -स कृच्छसाध्योऽसाध्यो वा भवेदत्यपतर्पणात् 19 / धेमासमुपसंस्कृता विमुक्ताहाराचारा विगतसति- तस्मात्ता देशकाली च व्याधिसात्म्येन कर्मणा॥ | परीक्ष्योपचरेन्नित्यमेवं नात्ययमाप्नुयात् // 20 // काभिधाना स्यात् , पुनरार्तवदर्शनादित्येके // 16 // | उक्ताहाराचारव्यतिक्रमेण किं भवतीत्याह-मिथ्याचाराअथ सूतिकामित्यादि / वातहरौषधानि भद्रदादीनि / / दित्यादि / अत्यपतर्पणादिति असाध्यभवने हेतुः / तां प्रसूतां, उपचरेत् 'पानपरिषेकादिभिः' इति शेषः / सशेषदोषामित्यत्र | देशकालो परीक्ष्य व्याधिसात्म्येन कर्मणा नित्यमुपचरेदिति दोषशब्दो रक्तवचनः। ततस्तृतीये चतुर्थे वा दिने विशुद्ध शोणिते संबन्धः / अत्ययो विनाशः / गयी तु 'देशकालोकव्याधिसाविदारीगन्धादिक्वाथेन सिद्धां स्नेहबहुला यवागूमग्निबलमवेक्ष्य त्म्येन कर्मणा' इति पठिला देशादिभिः सह पृथक् सात्म्यक्षीरयवागू वा पाययेत् / अध्यर्धमासं त्रीणि पक्षाणि // 16 // शब्दं संबध्नाति; ओकसात्म्यमभ्याससात्म्यं, ओकशब्दोऽयम् १'अनन्तामिश्रं' इति पा० / 2 हाराणचन्द्रस्तु 'अनन्ता १'बलवतीं' इति पा० / 2 'बलवतीमबला' इति / 3 'बलवतीं सारिवा' इति व्याख्यानयति / 3 स्नेहविमिश्रं गुटोदकेनोष्णेन' | बलयुक्तां सूतिकाम्' इति पा०। 4 'परीक्ष्योपचरेदेवं नेयमत्ययइति, तथा 'गुडोदकेनोव्णोदकेन वा' इति च पा० / | माप्नुयात्' इति पा०।

Page #487
390 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान 'उच' समवाय इत्यनेन धातुना व्युत्पादित इति व्याख्याति पाणिपाद शिरोग्रीवास्ववसृजेत्, तिलातसीसर्षपक॥ 19 // 20 // णांश्चात्र प्रकिरेत्, अधिष्ठाने चाग्निं प्रज्वालयेत्, ___ अथापराऽपतन्त्यानाहाध्मानौ कुरुते, तस्मात वणितापासनीय चावेक्षत // 23 // कण्ठमस्याः केशवेष्टितयाऽङ्गुल्या प्रमृजेत्, कटुका- | अथ बालमित्यादि / क्षौमं दुकूलम् / रक्षोप्नेधूपैर्वचादिभिः / लाबुकृतवेधनसर्षपसर्पनिर्मोकैर्वा कटुतैलविमित्रै- अधिष्ठाने सूतिकागारे / व्रणितोपासनीयं चावेलेतेति तेन योनिमुखं धूपयेत्, लाङ्गलीमूलकल्केन वाऽस्याः प्राक्शीर्षशयनमजस्रदीपस्रग्दामादि सर्वमत्रापि तत्रोक्तं वेदि. पाणिपादतलमालिम्पेत् , मूर्ध्नि वाऽस्या महावृक्ष- | तव्यम् // 23 // क्षीरमनुसेचयेत् , कुष्ठलाङ्गलीमूलकल्क वा मद्यमूः ततो दशमेऽहनि मातापितरौ कृतमङ्गलकौतुको त्रयोरन्यतरेण पाययेत् , शालमूलकल्कं वा पिप्प- | स्वस्तिवाचनं कृत्वा नाम कुर्यातां यदभिप्रेतं नक्षत्रल्यादि वा मन, सिद्धार्थककुष्ठलाङ्गलीमहावृक्ष नाम वा // 24 // क्षीरमिश्रेण सुरामण्डेन वाऽऽस्थापयेत् , एतैरेव सिद्धन सिद्धार्थकतैलेनोत्तरबस्ति दद्यात, स्निग्धेन तत इत्यादि / नक्षत्रनामेति नक्षत्रदेवताकृतं नामेत्यर्थः // 24 // वा कृत्तनखेन हस्तेनापहरेत् // 21 // ततो यथावर्ण धात्रीमपेयान्मध्यमप्रमाणां मध्य. __ अथापरेत्यादि। कृतवेधनः कोशातकः / 'शालमूलकल्क मवयस्का(सा)मरोगांशीलवतीमचपलामलोलपाइत्यत्र 'शालिमूलकल्कं' इति केचित् // 21 // मकृशामस्थूलां प्रसन्नक्षीरामलम्बौष्ठीमलम्बोर्ध्व स्तनीमव्यङ्गामव्यसनिनी जीवद्वत्सां दोग्ध्रीं वत्सप्रजातायाश्च नार्या रूक्षशरीरायास्तीक्ष्णैरविशो- लामक्षुद्रकर्मिणी कुले जातामतो भूयिष्ठैश्च गुणैवित रक्तं वायना तद्देशगतेनातिसंरुद्धं नामेरधः रन्वितां श्मामामारोग्यबलवृद्धये बालस्या तत्रोवं. पायोबस्ती बस्तिशिरसि वा ग्रन्थि करोति; स्तनी करालं कुर्यात ,लम्बस्तनी नासिकामुखं छादततश्च नाभिबस्त्युदरशूलानि भवन्ति, सूचीभिरिव यित्वा मरणमापादयेत् / ततः प्रशस्तायां तिथौ निस्तुद्यते भिद्यते दीयतं इव च पक्वाशयः, समन्ता. शिरःस्नातमहतवाससमदडमखं शिशुमपवेश्य दाध्मानमुदरे मूत्रसङ्गश्च भवतीति मकललक्षणम्। धात्री प्राङ्मुखीं चोपवेश्य दक्षिणं स्तनं धौतमीपत्पतत्र वीरतर्वादिसिद्धं जलमुषकादिप्रतीवापं पाय- | रिस्रुतमभिमन्य मन्त्रेणानेन पाययेत् // 25 // .. येत्, यवक्षारचूर्ण वासुखोदकेन पिप्पल्यादिकाथेन | | 'चत्वारः सागरास्तुभ्यं स्तनयोः क्षीरवाहिनः। वा, पिप्पल्यादिचूर्ण वा सुरामण्डेन, वरुणादिक्काथं | भवन्तु सुभगे नित्यं बालस्य बलवृद्धये // 26 // वा पञ्चकोलैलाप्रतीवापं, पृथक्पादिकाथं वा | पयोऽमृतरसं पीत्वा कुमारस्ते शुभानने। भद्रदारुमरिचसंसृष्टं, पुराणगुड वा त्रिकटुकचतु- दीर्घमायरवाप्नोत देवाःप्राश्यामृतं यथा // 27 // र्जातककुस्तुम्बुरुमिदं खादेत्, अच्छं वा पिवेदरिष्टमिति // 22 // तत इत्यादि / यथावर्णमिति ब्राह्मणस्य ब्राह्मणी, क्षत्रियस्य क्षत्रियामित्यादि / धात्रीमुपेयात् स्तनदायिनी समीपं गच्छेत्, प्रजाताया इत्यादि / प्रजातायाः प्रजननशोणितसंजनितशूलो 'भिषक् बालग्राहको वा' इति शेषः / श्यामा हि प्रायशः प्रचुरमकलः; अवरुद्धरक्तपाकजनितो विद्रधिरपि मकल्लः, कार्ये कार क्षीरा भवति / उक्तविपर्यासेन दोषस्य दिङ्मात्रं दर्शयन्नाहणोपचारात् / मकल्लचिकित्सामाह-तत्रेत्यादि / जलं काथम् / तत्रेत्यादि / इतिशब्दोऽयमेवंप्रकारे, तेनान्येऽपि दोषा एवंप्रकाराः यवक्षारचूर्ण सुखोदकेन मन्दानी, कफप्रकृतीनां पिप्पल्यादि खयमप्यूह्य ज्ञातव्याः / अभिमन्त्रणमाह-चखार इत्यादि क्वाथेन, एवमन्येऽपि योगा दोषादीनवेक्ष्य योजनीयाः / अच्छं // 25-27 // केवलम् / अरिष्टम् अभयारिष्टादिकम् // 22 // __ अतोऽन्यथा नानास्तन्योपयोगस्यासात्म्यायाअथ बालं क्षौमपरिवृतं क्षोमवस्त्रास्तृतायां धिजन्म भवति // 28 // शय्यायां शाययेत्, पीलुबदरीनिम्बपरूषकशाखा नियतधात्र्या अभावे दोषं दर्शयन्नाह-अतोऽन्यथेत्यादि 28 भिश्चैनं परिवीजयेत् , मूर्ध्नि चास्याहरहस्तैलपिचुम- | वचारयेत् , धूपयेञ्चैनं रक्षोप्नैधूपैः, रक्षोनानि चास्य | ___ अपरिनुतेऽप्यतिस्तब्धस्तन्यपूर्णस्तनपानादुत्सु. हितस्रोतसः शिशोः कासश्वासवमीप्रादुर्भावः / १'चास्याः' इति पा० / 2 'चास्याः' इति पा० / 3 'शालि- तस्मादेवंविधानां स्तन्य न पाययेत् // 29 // मूलकल्कं' इति पा० / 4 'अवशोषितं' इति पा० / 5 'दाल्यते' इति पा० / 6 'क्षीमकार्पासास्तृतायां' इति ता.। १'तस्मादेवंविध' इति पा०।

Page #488
अध्यायः 10] सुश्रुतसंहिता। 391 ___ कुत ईषत्परिचुतं स्तन्यं पाययेदित्याशय तद्विपर्यये दोषं केवलं, क्षीरान्नादस्यात्मनि धाच्याश्च पूर्ववत्, वक्तुमाह-अपरित इत्यादि / उत्सुहितस्रोतस इति ऊर्ध्व- | अन्नादस्य कषायादीनात्मन्येव न धायाः॥३७॥ परितमोतस इत्यर्थः / 'उत्स्नहितस्रोतस' इति पाठे तु ऊध्वं तेष च रोगेष यथाविहितं यद्यदौषधं यत्र यत्र रोगे विहितं मुहितमुद्गीर्ण स्रोतो यस्येति समासः // 29 // तत्तत्तत्र कुर्यात् / तदपि मृदु अतीक्ष्णम् , अच्छेदनीयं कफमेक्रोधशोकावात्सल्यादिभिश्च स्त्रिया स्तन्यनाशो | दसोरच्छेदकारि / मात्रया वक्ष्यमाणया / क्षीरसर्पिषा सह भवति / अथास्याः क्षीरजननार्थ सौमनस्यमुत्पाद्य बालस्य क्षीरसर्पिःसात्म्यत्वात् ; धाच्याश्च केवलमेव न क्षीर. यवगोधूमशालिषष्टिकमांसरससुरासौवीरकपि- युक्तं नापि सर्पिर्युक्तमित्यर्थः / क्षीरानादस्य पूर्ववत् क्षीरसर्पिषा ज्याकलशुनमत्स्यकशेरुकनाटकबिसविदारिक युक्तं, धान्यास्तु केवलमेव // 37 // न्दमधुकशतावरीनालिकालाबूकालशाकप्रभृतीनि तत्र मासादूर्ध्व क्षीरपायाङ्गुलिपर्वद्वयग्रहणविदध्यात् // 30 // संमितामौषधमात्रां विदध्यात्, कोलास्थिसंमितां क्रोधशोकेत्यादि / अवात्सल्यम् अममत्वम् / आदिशब्दाल | कल्कमात्रां क्षीरानादाय, कोलसंमितामन्नादाबनव्यायामादयः / अथास्या इत्यादि / नालिका शाकविशेषः, येति // 38 // 'नालिकेर' इति क्वचित् पाठः // 30 // तामेव मात्रां निर्दिशन्नाह-तत्र मासादूर्ध्व मित्यादि / अङ्गुअथास्याः स्तन्यमप्सु परीक्षेत; तश्चेच्छीतलम लिपर्वद्वयग्रहणसंमितामिति 'क्षीराज्यालोडितौषधस्य' इति शेषः / मलं तनु शङ्खावभासमप्सु न्यस्तमेकीभावं गच्छ तन्त्रान्तरे चान्यथाऽभिहितं; यथा-"प्रथमे मासि जातस्य त्यफेनिलमतन्तुमन्नोत्प्लवतेऽवसीदति वा तच्छु शिशोभैषजरक्तिका / अवलेह्या तु कर्तव्या मधुक्षीरसिताघृतैः॥ द्धमिति विद्यात्, तेन कुमारस्यारोग्यं शरीरोपचयो एकैको वर्धयेत्तावद्यावत् संवत्सरो भवेत् / तदूर्ध्व माषवृद्धिः बलवृद्धिश्च भवति / न च क्षुधितशोकार्तश्रान्तप्र. स्याद्यावत् षोडशकाब्दिकः" इति // 38 // दुष्टधातुगर्भिणीज्वरितातिक्षीणातिस्थूलविदग्धोंक्तविरुद्धाहारतर्पितायाः स्तन्यं पाययेत्। नाजी. येषां गदानां ये योगाः प्रवक्ष्यन्तेऽगदङ्कराः॥ गौषधं च बालं, दोषौषधमलानां तीव्रवेगोत्पत्ति | तेषु तत्कल्कसंलिप्तौ पाययेत शिशुं स्तनौ // 39 // भयात् // 31 // प्रकारान्तरेणौषधोपयोगमाह-येषां गदानामित्यादि // 39 // भवन्ति चात्र | एकं द्वे त्रीणि चाहानि वातपित्तकफज्वरे // ' धात्र्यास्तु गुरुभिर्भोज्यैर्विषमैर्दोषलैस्तथा // स्तन्यपायाहितं सर्पिरितराभ्यां यथार्थतः॥४०॥ दोषा देहे प्रकुप्यन्ति ततः स्तन्यं प्रदुष्यति // 32 // | . मिथ्याहारविहारिण्या दुष्टा वातादयः स्त्रियाः॥ | न च तृष्णाभयादत्र पाययेत शिशुं स्तनौ // दूषयन्ति पयस्तेन शारीरा व्याधयः शिशोः॥ | विरेकबस्तिवमनान्यते कुर्याच नात्ययात् // 41 // भवन्ति कुशलस्तांश्च भिषक् सम्यग्विभावयेत् 33 ज्वरे विशेषमाह-एकमित्यादि / स्तन्यपायाहितं सर्पिः, अथास्याः स्तन्य मित्यादि / अवसीदति वेत्यत्रापि निषेधः 'सात्म्याहत्तं' इति वाक्यशेषः / इतराभ्यां क्षीरानादानादाभ्यां, यथार्थतो यथाप्रयोजनतः, हितं सर्पिरित्यर्थः / न चेत्यादि / संबन्धनीयः // 31-33 // अत्रेति ज्वरे / अत्ययादिति विनाशकारकाद्विकाराद्विनेत्यर्थः अङ्गप्रत्यङ्गदेशे तु रुजा यत्रास्य जायते // // 40 // 41 // मुहुर्मुहुः स्पृशति तं स्पृश्यमाने च रोदिति // 34 // निमीलिताक्षो मूर्धस्थे शिरो रोगे न धारयेत् // मस्तुलुङ्गक्षयाद्यस्य वायुस्ताल्वस्थि नामयेत् // बस्तिस्थे मूत्रसङ्गातों रुजा तृष्यति मूर्च्छति // 35 // तस्य तृड्दैन्ययुक्तस्य सर्पिर्मधुरकैः शतम् // 42 // विण्मूत्रसङ्गवैवर्ण्यच्छर्याध्मानान्त्रकूजनैः॥ | पानाभ्यञ्जनयोर्योज्यं शीताम्बूद्वेजनं तथा // कोष्ठे दोषान् विजानीयात् सर्वत्रस्थांश्च रोदनैः॥३६॥ | तालुनि पतिते चिकित्सामाह-मस्तुलुगक्षयादित्यादि / व्याधिस्वरूपं प्रतिपादयितुमज्ञानां बालानां रोगज्ञानोपाय- मस्तुलुङ्गोऽविलीनघृताकारा मस्तकमज्जा / मधुरकैः कृतमिति माह-अङ्गप्रत्यङ्गेत्यादि // 34-36 // नाकोल्यादिभिः पक्वम् / शीताम्बूद्वेजनमिति शीताम्बुचुलकैरा। तेषु यथाभिहितं मृदच्छेदनीयमौषधं मात्रया सेचनात्रासनम् // 42 // क्षीरपस्य क्षीरसर्पिषा संयुक्तं विध्यात्, धाच्याश्च वातेनाध्मापितां नाभिं सरुजां तुण्डिसंशिताम् 43 1 'न सीदति' इति पा०। 2 विदग्धभक्ष्य' इति पा० / मारुतनैः प्रशमयेत् स्नेहखेदोपनाहनैः॥ ३'दोषौषधाशनाना' इति पा०। 1 क्षीरान्नादस्य कल्कीकृतम्' इति ता.।

Page #489
392 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ शारीरस्थानं गुदपाके तु बालानां पित्तघ्नीं कारयेत क्रियामा नित्यमवरोधरत इति सततं परिजनावृतोऽन्तःपुरस्थो वा, रसाञ्जनं विशेषेण पानालेपनयोहितम् // 44 // कृतरक्षाक्रियो भवेत् / कुतः कारणादित्याह-उपसर्गभयात् / वातेनाध्मापितामित्यादि पानालेपनयोहितमित्यन्तं श्लोकद्वयं अस्यैवार्थस्य प्रयत्नकरणीयतां दर्शयन्नाह-प्रयत्नतश्चेत्यादि / निबन्धकारैर्न पठितम् // 43 // 44 // रक्ष्या इति रक्षणीया इत्यर्थः // 50 // क्षीराहाराय सर्पिः पाययेत् सिद्धार्थकवचामां. अथ कुमार उद्विजते त्रस्यति रोदिति नष्टसंशो सीपयस्यापामार्गशतावरीसारिवाव्राह्मीपिप्पलीह- भवति नखदशनैर्धात्रीमात्मानं च परिणुदति रिद्राकुष्ठसैन्धवसिद्धं, क्षीरान्नादाय मधुकवचापि- दन्तान् खादति कूजति जृम्भते भ्रवौ विक्षिपत्य पषलीचित्रकत्रिफलासिद्धम्, अन्नादाय द्विपञ्चमू- निरीक्षते फेनमुद्रमति सन्दष्टौष्ठः क्रूरो भिन्नामवर्चा लीक्षीरतगरभद्रदारुमरिचमधुकविडङ्गद्राक्षर्धिवा- दीनार्तस्वरो निशि जागर्ति दुर्वलो म्लानाको हीसिद्ध; तेनारोग्यबलमेधाषि शिशोभवन्ति 45 मत्स्यच्छुच्छन्दरिमत्कुणगन्धो यथा पुरा धायाः सर्पिःसात्म्यवादालस्य खस्थेऽपि सर्पिरेव भेषजसिद्धं दर्श स्तन्यमभिलपति तथा नाभिलषतीति सामान्येन यन्नाह-क्षीरेत्यादि / पयस्या अर्कपुष्पी // 45 // ग्रहोपसृष्टलक्षणमुक्त, विस्तरेणोत्तरे वक्ष्यामः॥५१॥ __ वालं पुनर्गात्रसुखं गृह्णीयात् , न चैनं तर्जयेत्, किं पुनर्ग्रहोपसर्गलक्षणं तदाह-अथ कुमार इत्यादि // 51 // सहसा न प्रतिबोधयेद्वित्रासभयात्, सहसा शक्तिमन्तं चैनं ज्ञात्वा यथावर्ण विद्यां ग्राहनापहरेदुत्क्षिपेद्वा वातादिविघातभयात्, नोपवे. येत् // 52 // शयेत् कौब्ज्यभयात्, नित्यं चैनमनुवर्तेत प्रियशतै- तस्य कुमारस्य पुरुषार्थसाधनहेतुभूतां क्रियां निर्दिशन्नाहरजिघांसु, एवमविहतमना ह्यभिवर्धते नित्यमुदन- शक्तिमन्तं चेत्यादि / शक्तिमन्तं विद्यार्जनक्लेशक्षमम् / यथा-. सत्त्वसंपन्नो नीरोगः सुप्रसन्नमनाश्च भवति / वा-वर्णमिति ब्राह्मणत्रयी, राजन्यो दण्डनीति, वैश्यो वार्तातातपविद्युत्प्रभापादपलताशून्यागारनिम्नस्थानग्रह- मिति // 52 // च्छायादिभ्यो दुर्ग्रहोपसर्गतश्च बालं रक्षेत्॥ 46 // अथास्मै पञ्चविंशतिवर्षाय षोडशदशवर्षी पत्नी. नाशुचौ विसजेदालं नाकाशे विषमे न च // | मावेहेत् पित्र्यधर्मार्थकामप्रजा प्राप्स्यतीति // 53 // नोष्ममारुतवर्षेषु रजोधूमोदकेषु च // 47 // विद्याग्रहणवद् परमपि कुमारस्य दृष्टादृष्टकारणसाधनभूतं इदानी बाले परिजनस्य करणीयं निर्दिशन्नाह-बालमि निर्दिशन्नाह-अथास्मै इत्यादि / आवहेत् विदध्यात् / किमर्थत्यादि / अनुवर्तेत अनुकूलयेत् / प्रियशतैर्बालक्रीडनकदाना मित्याह-पित्र्येत्यादि / पितुर्हितं कर्म पित्र्यं श्राद्धदानादि, दिभिरित्यर्थः / अजिघा मुरिति अहन्तुमिच्छुः सन् , 'बालप्रा धर्मः श्रुतिस्मृतिविहितं यज्ञाद्यनुष्ठानम् , अर्थः सुवर्णादिः, कामः हक' इति शेषः / उक्तंप्रकारानुकूलने फलमाह-एवमित्यादि / स्वेषु विषयेष्विन्द्रियाणामानुकूल्यतः प्रवृत्तिः, प्रजाः पुत्रपौत्रा'पादपलताशून्यागार' इत्यत्र केचित् 'पादपलेतानानागारनिम्न दयः // 53 // स्थानगृहच्छाया' इति पठन्ति / नाशुचावित्यादि / विषमे निनोन्नतप्रदेशे // 46 // 47 // ॐनषोडशवर्षायामप्राप्तः पञ्चविंशतिम् // यद्याधत्ते पुमान् गर्भ कुक्षिस्थः स विपद्यते // 54 // क्षीरसात्म्यतया क्षीरमाज गव्यमथापि वा। जातो वा न चिरं जीवेजीवेद्वा दुर्बलेन्द्रियः॥ देद्यादास्तन्यपर्याप्तेर्बालानां वीक्ष्य मात्रया // 48 // तस्मादत्यन्तबालायां गर्भाधानं-न कारयेत् // 55 // स्त्रीस्तन्याभावे च क्षीरान्तरं निर्दिशन्नाह-क्षीरसात्म्यतयेत्यादि / आस्तन्यपर्याप्तरिति यावत् स्तन्यस्य पुनः पर्याप्तिः ___ अप्राप्तपश्चविंशतेरूनषोडशवर्षया सह संयोगे दोषं दर्शय नाह-ऊनषोडशवर्षायामित्यादि // 54 // 55 // परि समन्ततो भावेन प्राप्तिर्भवति, अथवा यावत् स्तन्यपानस्य योग्यता तावदित्यर्थः // 48 // 1 षोडशवर्षा' इति ता. पुस्तके पठ्यते; 'दादशवर्षा' इतीबण्मासं चैनमन्नं प्राशयेल्लघु हितं च // 49 // तरेषु हस्तलिखितपुस्तकेषु / 2 'पलीमाहरेत्' इति पा० / अन्नदानकालमाह-षण्मासमित्यादि गयी तु षण्मासात्' वाग्भटे तु (पूर्णषोडशवर्षा खी पूर्णविशेन संगता' इति पठ्यते / इति पठित्वा षण्मासादूर्ध्व मिति व्याख्याति // 4.5.. वृद्धवाग्भटे तु 'पुमानेकविंशतिवर्षः कन्यां दादशवर्षदेशीयां... नित्यमवरोधरतश्च स्यात् कृतरक्ष उपसर्ग | उद्हेत् ; तस्यां षोडशवर्षायां पञ्चविंशतिवर्षः पुरुषः पुत्रार्थ यतेत, प्रयत्नतश्च ग्रहोपसर्गेभ्यो रक्ष्या बाला भवन्ति 50 तदा हि तौ प्राप्तवीयौं वीर्यान्वितमपत्यं जनयतः' इति पठ्यते / 1 'द्राक्षाद्विब्राह्मीसिद्धं' इति पा० / 2 पादपदर्शनाङ्गारनिम्न- 3 'ऊनद्वादशवर्षायां' इति हस्तलिखितपुस्तकेषु पाठ उपलभ्यते / स्थानगृहच्छायेति' इति पा०। 3 'दद्यात् स्तन्यस्य चाप्राप्तौ 4 'ऊनद्वादशवर्षया' इति पा०। 5 अयमर्धशोकस्ताडपत्र पुस्तके बालेभ्यो' इति ता.। 4 षण्मासात्' इति पा० / | न पठ्यते। A D

Page #490
भध्यायः 10] सुश्रुतसंहिता / 393 अतिवृद्धायां दीर्घरोगिण्यामन्येन वा विकारे- भिहन्याद्विषमे या यानासने सेवेत / वाताभिपन्न णोपसृष्टायां गर्भाधानं नैव कुर्वीत / पुरुषस्याप्ये- एव शुष्यति गर्भः, स मातुः कुक्षि न पूरयति मन्द घंविधस्य त एव दोषाः संभवन्ति // 56 // स्पन्दते च, तं बृंहणीयैः पयोभिर्मासरसैश्चोपचरेत् / शुक्रशोणितं वायुनाऽभिप्रपन्नमवक्रान्तजीवमाध्मा. अतिवृद्धादिष्वपि गर्भाधान निषेधमाह-अतिवृद्धायामि / पयत्युदरं, तं कदाचिद्यदृच्छयोपशान्तं नैगमेषाप. त्यादि / पुरुषस्याप्येवंविधस्य गर्भाधानेऽनधिकार इति शेषः / हतमिति भाषन्ते, तमेव कदाचित् प्रलीयमानं कुतो गर्भाधाननिषेध इत्याह-त एवेत्यादि / एतेन कुक्षिस्थः नागोदरमित्याहुः तत्रापि लीनवत् प्रतीकारः॥५७॥ स विपद्यत इत्यादिवाक्योक्ताः // 56 // इदानी गर्भस्रावलक्षणानि सहेतुकानि सप्रतिकाराण्याहतत्र पूर्वोक्तैः कारणैः पतिष्यति गर्भे गर्भाशयकटीवमणबस्तिशलानि रक्तदर्शनं च / तत्र शीतैः तत्रेत्यादि / पूक्तिरिति मूढगर्भनिदानोक्ताम्यधर्मयानवाहनादि भिः / गर्भाशयादिशूलानि गर्भपातनिमित्तानिलजनितानि; रक्तपरिषेकावगाहप्रदेहादिभिरुपचरेजीवनीयशतक्षी-म दर्शनं चामगर्भान्वयं कृच्छ्रसाध्यम् / गयी तु गर्भस्रंसनेनार्तरपानैश्च / गर्भस्फुरणे मुहुर्मुहुस्तत्सन्धारणार्थ ववहस्रोतोमुखविवृतेरार्तवक्षरणाद्रक्तदर्शन मित्याह / चिकित्साक्षीरमुत्पलादिसिद्धं पाययेत् / प्रस्रंसमाने सदाह माह-तत्रेत्यादि / जीवनीयानि काकोल्यादीनि / पृथक् पृथपार्श्वपृष्ठशूलासृग्दरानाहमूत्रसङ्गाः, स्थानात् स्थानं गवस्थाधितं चिकित्सितमाह-गमत्यादि / उत्पलरक्कोत्पले. च प्रेकामति गर्भ कोष्ठे संरम्भः, तत्र स्निग्धशीताः त्यादिरुत्पलादिः / प्रलंसमाने पतनाय किंचिचलति सदाह. क्रियाः / वेदनायां महासहाक्षुद्रसहामधुकश्वदंष्ट्रा पार्श्वशूलादयो मूत्रसमान्ता भवन्ति / कोष्ठे संरम्भ आमपच्यकण्टकारिकासिद्धं पयः शर्कराक्षौद्र मिश्रं पाययेत्; मानपक्काशयादौ क्षोभः / स्थानं चेति चकारेण पूर्वोक्ताः शूलामूत्रसङ्गे दर्भादिसिद्धम् आनाहे हिङ्गसौवर्चललशु दयोऽपि / तेषु चिकित्सामाह-तत्रेत्यादि / स्निग्धशीताः नवचासिद्धम् / अत्यर्थ स्रवति रक्ते कोष्ठागारिका सात्म्यतो न सर्वेषु / पार्श्वशूलादिषु चतुर्पु क्रियाविशेषं निर्दिगारमृत्पिण्डसमङ्गाधातकीकुसुमनवमालिकागैरि शन्नाह-वेदनायामित्यादि / दर्भादिभिः सिद्धं तृणपञ्चमूलकसर्जरसरसाञ्जनचूर्ण मधुनाऽवलिह्यात्, यथा सिद्धम् / आनाहे लशुनसिद्धं पयो हिङ्गसौवर्चलप्रक्षेपम् / लाभं न्यग्रोधादित्वप्रवालकल्कं वा पयसा पाय अत्यर्थं स्रवति रक्त असृग्दर इत्यर्थः / कोष्ठवदागारं कोष्ठागारं, येत्, उत्पलादिकल्कं वा कशेरुशृङ्गाटकशालूक तेन चरतीति कोष्ठागारिका गृहकारिका कीटविशेषः, तद्गृहकल्कं वा शृतेन पयसा, उदुम्बरफलौदककन्दक्काथेन मृत्तिका / औदकाः कन्दाः कसेरुशालुकनदीमाषकादयः / वा शर्करामधुमधुरेण शालिपिष्टं; न्यग्रोधादिस्वर दृष्टशोणितायां रुजि चिकित्सां निर्दिश्यादृष्टशोणितायां चिकित्सा सपरिपीतं वा वस्त्रावयवं योन्यां धारयेत् / अथा निर्दिशन्नाह-अथादृष्टशोणितेत्यादि / पयस्या अर्कपुष्पी / दृष्टशोणितवेदनायां मधुकदेवदारुमञ्जिष्ठापयस्या सिद्ध पयः 'पाययेत्' इति संबन्धः। अश्मन्तकः कदाराकारः। सिद्धं पयःपाययेत्, तदेवाश्मन्तकशतावरीपयस्या उपावर्तन्ते उपशमं यान्ति / गर्भश्चाप्यायते रक्तस्रतिकर्शितः / सिद्धं विदारिगन्धादिसिद्धं वा, बृहतीद्वयोत्पलशता ‘एवं क्षिप्रमुपक्रान्ते नीरुजाया उपावर्तते(न्ते) गर्भ आप्यायते वरीसारिवापयस्यामधुकसिद्धं वा; एवमुपक्रान्ताया च' इति क्वचित् पाठः / तत्रान्तरे चोपविष्टकाख्योऽयं गर्भः पावर्तन्ते रुजो गर्भश्चाप्यायते / व्यवस्थिते च कथितः / तथा च चरके-“यस्याः पुनरुष्णतीक्ष्णोपयोगा। गर्भ गव्येनोदम्बरशलाटुसिद्धेन पयसा भोजयेत् / दर्भिण्या महति जातसारे गर्ने पुष्पदर्शनमन्यो वा योनिस्रावः, अतीते लवणस्नेहवाभिर्यवागूभिरुद्दालकादीना तस्या गर्भो वृद्धिं न प्राप्नोति निःस्रुतत्वात् , स कालान्तरमवतिष्ठते पाचनीयोपसंस्कृताभिरुपक्रमेत यावन्तो मासा सस्पन्दश्च भवति, तमुपविष्टकमित्याचक्षते"-(च. शा. गर्भस्य तावन्त्यहानि / बस्त्युदरशूलेषु पुराणगुड अ.८) इति / व्यवस्थिते चेत्यादि / उदुम्बरशलाटुसिद्धेनेति दीपनीयसंयुक्तं पाययेदरिष्टं वा / वातोपद्रवगृहीत. उदम्बरस्य कोमलैः फलैः पक्केन क्षीरेण / क्षीरपाकस्तु तन्त्रा. त्वात् स्रोतसां लीयते गर्भः, सोऽतिकालमवतिष्ठ. न्तराभिहितो यथा-"द्रव्यादष्टगुणं क्षीरं क्षीरात्तोयं चतुर्गुणमा मानो व्यापद्यते, तां मृदुना स्नेहादिक्रमेणोपचरेत् , क्षीरावशेषः कर्तव्यः क्षीरपाके वयं विधिः” इति / अतीते उत्क्रोशरससंसिद्धामनल्पस्नेहां यवागू पाययेत्, इत्यादि / अतीते पतित इत्यर्थः / उद्दालक आरण्यकोद्रवः, एतच्च माषतिलबिल्वशलाटुसिद्धान् वा कुल्माषान् भक्ष. यवागूदानं लङ्घनपूर्वम् / तथाच वाग्भटः-"आमान्वये च येन्मधमाध्वीकंचानुपिबेत् सप्तरात्रम् / कालातीत- तत्रेष्टं शीतं रूक्षोपसहितम् / उपवासो घनोशीरगुडूच्यरलुधास्थायिनि गर्भे विशेषतः सधान्यमुदूखलं मुसलेना- न्यकाः // क्वथिताः सलिले पानं तृणधान्यादिभोजनम्" (वा. शा. 1 'चोपकामति' इति पा० / 1 'अश्मन्तकः कोमलपत्रो मधुरफलः' इति पा० / सु० सं० 50

Page #491
394 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [शारीरस्थान अ. २)-इति / बस्त्युदरशूलेष्वित्यादि / दीपनीयसंयुक्तं पञ्च- वृक्षादनी पयस्या च लता सोत्पलसारिवा॥ कोलचूर्णसंयुक्तम् / अरिष्टम् अभयारिष्टादिकम् / उक्तरक्तपरि- अनन्ता सारिवा राम्रा पद्मा मधुकमेव च // 6 // प्रतिनिमित्तोपविष्टकप्रसङ्गेनापरां चिरकालस्थायिनी गर्भविकृति | बृहत्या काश्मरी चापि क्षीरिशुङ्गास्त्वचो घृतम् // दर्शयबाह-वातेत्यादि / लीयते श्लिष्यति; कुत इत्याह- पृश्निपर्णी बला शिग्रुः श्वदंष्टा मधुपर्णिका // 11 // स्रोतसां गर्भनिर्गममार्गाणां वातोपद्रवेण संकोचादिना गृहीत- शृङ्गाटकं बिसं द्राक्षा कशेरु मधुकं सिता॥ वात् / व्यापद्यते विनश्यतीत्यर्थः। मृदुना अतीक्ष्णेन, तीक्ष्णस्य वत्सैते सप्त योगाः स्युरर्धश्लोकसमापनाः॥ गर्भोपघातकलात् / स्नेहादिनेत्यत्रादिशब्दो न व्यवस्थावाची, यथासंख्यं प्रयोक्तव्या गर्भस्रावे पयोयुताः॥ 62 // तीक्ष्णखेदस्य वमनविरेचनयोश्च गर्भोपघातकलात्; अत आदि शाको महावृक्षः कर्कशपत्रः, तस्य बीजम् / पयस्या अर्कशब्दः प्रधानवाची, तेन स्नेहप्रधानानुक्रमेणेत्यर्थः / अन्ये पुन पुष्पी, गयी तु पयस्यां क्षीरविदारी क्षीरकाकोली वा ब्रूते / मृदुनेति अच्छपानवर्जितावचारणानेहेनेति मन्यन्ते / तामेवाव अश्मन्तकः कोविदारसदृशोऽम्लपत्रः 'अम्ललोटक' इति लोके / चारणां निर्दिशन्नाह-उत्क्रोशरससंसिद्धामित्यादि / उत्क्रोशः ताम्रवल्ली रामतरुणी, मजिष्ठामपरे / लता प्रियः। अनन्ता कुररमेदः, अनल्पस्नेहां प्रभूतस्नेहाम्; अन्ये पुनरल्पस्नेहामिति उत्पलसारिवा। पद्मा पद्मचारिणी,भागीमपरे। बृहत्यौ स्थूलफला पठन्ति तदसम्यक् , यवाग्वाः पवनावजयार्थमुपयुज्यमानत्वात् चणकबृहती च / क्षीरिशुङ्गाः क्षीरिवृक्षाणां वटादीनामविकसिताः परतत्रदर्शनाच्च / तदुक्तं चरके-“यस्याः पुनर्गर्भः प्रसुप्तो न प्रवालाः। मधुपर्णी मधुयष्टिका। यथासंख्यमिति प्रथममासमारभ्य स्पन्दते तां श्येनमत्स्यगवयशिखिताम्रचूडतित्तिरीणामन्यतमस्य सप्तममासान् यावदनुक्रमेणेत्यर्थः / पयोयुता इति चूर्णादिप्रयोगे. सर्पिष्मता रसेन माषयूषेण वाप्र भूतसर्पिषा भोजयेत्” (च. एते योगाः पयसा युताः प्रयोज्या इत्यर्थः // 58-62 // शा.अ.८) इति / बिल्वशलादसिद्धानिति बिल्वस्य कोमलफलैः सिद्धान् / एवं स्रोतसामवरोधहेतोर्वातस्योपशमविधिमुक्त्वा कपित्थबृहतीबिल्वपटोलेक्षुनिदिग्धिका-॥ वातोपशममृदुभूतानां स्रोतसां विकासाथ विधिं दर्शयन्नाह मूलानि क्षीरसिद्धानि पाययेद्भिषगष्टमे // 63 // कालातीत इत्यादि / लीन एवायं विधिः / वाताभिपन्न इत्यादि। नवमे मधुकानन्तापयस्यासारिवाः पिबेत् // वाताभिपन्नो गर्भः शुष्यति, नतु पुनलीनवेन्मार्गावरोधात्तिष्ठति / क्षार शुण्ठापयस्या क्षीरं शुण्ठीपयस्याभ्यां सिद्धं स्याहशमे हितम॥६॥ गर्भशोषलक्षणं पुनः कुक्षेरपूरणं, वातशोषणेनैव विहतौजस्त्वा- सक्षीरा वा हिता शुण्ठी मधुकं सुरदारु च // दर्भो मन्दमेव चलति / बृंहणीयैः पयोभिरिति बृहणीयसंस्क्रतः एवमाप्यायते गर्भस्तीवा रुक् चोपशाम्यति // 65 // क्षीररित्यर्थः / मांसरसैश्चेति चकाराल्लीनप्रतिकारसमुच्चयः / कपित्थेत्यादि। कपित्थादीनां मूलानि क्षीरसिद्धान्यष्टमे मासि, वृद्धकाश्यपेन शुष्कलक्षणमभिहितं यथा-"गर्भनाज्या- नवमे मधुकादयः सारिवान्ताः क्षीरसिद्धाः पिबेत् / पयस्या स्ववहनादल्पलाद्वा रसस्य च / चिरेणाप्यायते गर्भस्तथैवा- क्षीरविदारी / दशमे मासि शुण्ठीपयस्याभ्यां क्षीरपाककल्पनया कालभोजनात् // अकॅक्षिपूरणं गर्भस्पन्दनं मन्दमेव च"- सिद्धं क्षीरं हितं भवेत् , अथवा सक्षीराः शुण्ठ्यादयः प्रशस्यन्ते; इति / अपरमपि वाताभिपन्नं गर्भ दर्शयन्नाह-शुक्रेत्यादि / वाग्भटेऽप्येतैः सिद्धं क्षीर प्रतिपादितं; तथाच-"कपित्थशुक्रशोणितमिति वचनादसंजाता प्रत्यङ्गमेव, वायुनाऽभिप्रपन्नं बिल्वबृहतीपटोलेधुनिदिग्धिका-। मूलैः शृतं प्रयुजीत क्षीरं वायुनोपरुद्धम् , अवक्रान्तजीवं जीवोपगतम् , अत एवाकुथि- मासे तथाऽष्टमे // नवमे सारिवानन्तापयस्यामधुयष्टिभिः / तमवतिष्ठते / शुक्रार्तवावरोधको वायुरेवोदरमाध्मापयति; योजयेद्दशमे मासि क्षीरं सिद्धं पयस्यया // अथवा यष्टिमधुकतदाध्मानं कदाचिद्यदृच्छया अनियतहेतुना, उपशान्तं लीनीभूतं नागरामरदारुभिः"-(वा. शा. अ. 2) इति / गयदासेन दृष्टा नैगमेषेण बालग्रहेणापहृतमिति वदन्ति / वाताभिपत्नमेव चैते गर्भनावचिकित्सितयोगाः प्रागेव गर्भश्चाप्यायत इत्यनन्तरं गर्भावस्थाविशेषं दर्शययन्नाह-तमेवेत्यादि / तमेव वाताभि- पठिताः // 63-65 // पन्नमेव, पुनः पुनरनमा वृत्त्या प्रविलीयमानमल्पीभवन्तं नागो- निवृत्तप्रसवायास्तु पुनः षड्भ्यो वर्षेभ्य ऊर्व दरमिति ब्रुवते / तत्रेति नागोदरे / अपिशब्दानैगमेषापहृतेऽपि प्रसवमानाया नार्याः कुमारोऽल्पायुर्भवति // 66 // लीनोकः प्रतीकारः // 5 // इदानी पूर्वगर्भजन्मनो या उत्तरगर्भजननावधिस्तामतिक्रम्य भत ऊर्ध्व मासानुमासिकं वक्ष्यामः-॥५८॥ / गर्भग्राहिण्या दोषं दर्शयन्नाह-निवृत्तेत्यादि / एतेन षड्भ्यो मधुकं शाकबीज च पयस्या सुरदारु च // वर्षेभ्य ऊर्ध्व 'निवृत्तप्रसवा' इत्युच्यते / षदसु षडवयवेषु पञ्चअश्मन्तकस्तिलाः कृष्णास्ताम्रवल्ली शतावरी // 59 // | चतुत्रिद्विवर्षेषु गर्भानुजननस्य जन्मकाल इति; कुतः पुनरस्याः कुमारोऽल्पायुर्भवति? उच्यते-गर्भाशययोन्यादिदोषेण हि 1 'प्रसुप्तत्वात्' इति पा० / 2 'न पुष्टो लीनवत्' इति पा० / 3 अकुक्षिपूरणं गभों मन्दस्पन्दन एव च' इति पा०।४'मल्पी निवर्तते प्रसवः; तत्र तच्छोधनक्रियामन्तरेणाहारविहारादिगुणभूतं' इति पा०। 1 पयस्तु दशमे शुण्ठया शृप्तशीतं प्रशस्यते' इति ता.। .

Page #492
अध्यायः 10] - सुश्रुतसंहिता। 395 मात्रेण यदृच्छयोपगृहीतगर्भाया योनिगर्भाशयादिष्वनिःस्फोटि- कुमाराणां वपुर्मेधाबलबुद्धिविवर्धनाः // 7 // तदोषेषु जातोऽल्पायुरेवेति // 66 // इति सुश्रुतसंहितायां शारीरस्थाने गर्मिणीव्याअथ गर्मिणी व्याध्युत्पत्तावत्यये छर्दयेन्मधरा- करणं शारीरं नाम दशमोऽध्यायः॥१०॥ म्लेनानोपहितेनानुलोमयेच, संशमनीयं च मृदु . इदानीं योगान्तरैः सह कुमारस्य सुवणचूण ___ इदानीं योगान्तरैः सह कुमारस्य सुवर्णचूर्ण निर्दिशमाहविदध्यादन्नपानयोः, अश्नीयाश्च मृदुवीर्य मधुरप्रायं सौवर्णमित्यादि / मत्स्याक्षको ब्राह्मी 'पत्तूर' इत्यके, अन्ये गर्भाविरुद्धं च, गर्भाविरुद्धाश्च क्रिया यथायोगं रक्तपुष्पमानूपं 'मत्स्याक' इति लोके प्रसिद्धमाहुः / अर्कपुष्पी विदधीत मृदुप्रायाः // 67 // पयस्या अर्कसदृशपयःपुष्पा लतैव, श्वेतदूर्वाविशेषां केचिदाहुः, वृक्षजातिमन्ये / कैडर्यः पर्वतनिम्बः / संवत्सरं यावदेते योगाः गर्भव्याघातकत्वेन निषिद्धाया वमनादिक्रियायाः क्वचिदत्य- | प्रयोज्याः; अन्ये द्वादशवर्षाण्याहुः / मात्रा उक्लेव / गयी तु यकारिणि व्याधौ मृदुना द्रव्येण प्रतिप्रेसवं निर्दिशन्नाह-अथ प्राक्तनमात्राप्रतिपादकं वाक्यमपठिला मात्राज्ञानार्थ विश्वा. गर्भिणीमित्यादि / अत्यये विनाशहेतौ / अनुलोमयेचेति मधुरा मित्रोकं वाक्यमभिदधति; यथा-"विडाफलमात्रं तु जातमाम्लेनानोपहितेनेति संबन्धः / आहार नियमयबाह--अश्नीया- | त्रस्य मेषजम् / एतेनैव प्रमाणेन मासि मासि प्रवर्धितम् // त्यादि / विहारमप्यस्य नियमयमाह-गर्भाविरुद्धा इत्यादि / कोलास्थिमात्रं क्षीरादे दद्याद्वैषज्यकोविदः / क्षीराजादे कोलयथायोगम् अहीनातिनिध्यायोगेनेत्यर्थः // 6 // मात्रमनादे डम्बरोपमम्-" इति // 68-70 // सौवर्ण सुकृतं चूर्ण कुष्ठं मधु घृतं वचा // इति भिषग्वरश्रीडल्हणविरचितायां निबन्धसंप्र. मत्स्याक्षकः शङ्खपुष्पी मधु सर्पिःसकाञ्चनम् // 68 // ___ हाख्यायां सुश्रुतव्याख्यायां शारीरस्थाने अर्कपुष्पी मधु घृतं चूर्णित कनकं वचा॥ ___ दशमोऽध्यायः समाप्तः॥ 10 // हेमचूर्णानि कैडर्यः श्वेता दूर्वा घृतं मधु // 69 // इति भगवता श्रीधन्वन्तरिणोपदिष्टायां तच्छियेण चत्वारोऽभिहिताः प्राशाः श्लोकार्थेषु चतुर्वपि // | महर्षिणा सुश्रुतेन विरचितायां सुश्रुतसंहितायां / तृतीयं शारीरस्थानं समाप्तम् // 3 // १'करणीयता' इति पा० / 2 'सुवर्णचूर्ण वैडूर्य' इति ता.। 1 अर्थश्लोकसमापनाः' इति ता. / १०बलारोग्यकराः शुभाः' इति ता.। NAGADADOOOOOOut

Page #493
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासमुल्लसिता सुश्रुतसंहिता। अथ चिकित्सास्थानम्। प्रथमोऽध्यायः। अथागन्तुव्रणस्य कर्मविशेषयोजनं दर्शयनाह-सर्वस्मि मित्यादि / तत्कालमेवेति यत्कालमेवाभिघातात् क्षतमुत्पद्यते अथातो द्विवणीयं चिकित्सितं व्याख्यास्यामः 1 तस्मिन्नेव काले / क्षतोष्मण इति ऊष्मा प्रहारसंघजनितं . यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः // 2 // तेजः / प्रसृतस्य विस्तृतस्य / विधिविशेषो विधानमेदः / हेतुशारीरानन्तरं चिकित्सास्थानमारभ्यते / द्वो व्रणावधिकृत्य प्रत्यनीक कर्माभिधाय व्याधिप्रत्यनीकं दर्शयबाह-सन्धानार्थ कृतं द्विवणीयम् / चिकित्सितं विकारप्रतीकारः // 1 // 2 // चेत्यादि / चकार: क्षतोमणो निर्वापणार्थ तथा मार्गावरोधक्रद्ध द्वौ वणौ भवतः-शारीर, आगन्तुश्च / तयोः वातरक्तशमनार्थ च / वक्ष्यमाणशारीरव्रणोत्थानप्रयोजनं मनसि शारीर: पवनपित्तकफशोणितसन्निपातनिमित्तः, संप्रधाह-एतद्विकारणोत्थानप्रयोजनमिति / उत्तरकालमिति आगन्तुरपि पुरुषपशुपक्षिव्यालसरीसृपप्रपतनपी- सप्ताहादूर्ध्वमित्यर्थः; यतः सद्योव्रणवं सप्ताहमेव / दोषोपप्लवडनप्रहाराग्निक्षारविषतीक्ष्णौषधशकलकपालशृङ्गः विशेषादिति दोषैरनिलादिभिरुपप्लवो दूषणं तद्भेदात् // 4 // पषपरशशक्तिकुन्ताद्यायुधाभिघातनिमित्तः / दोषोपप्रवविशेषः पुनः समासतः पश्चदशप्र. तत्र तस्ये व्रणसामान्य द्विकारणोत्थानप्रयोजनकार, प्रसरणसामर्थ्यात. यथोक्तो व्रणप्रश्नाघिसामर्थ्याद् द्विवणीय' इत्युच्यते // 3 // | कारे; शुद्धत्वात् षोडशप्रकार इत्येके // 5 // कथं द्वौ व्रणी भवत इत्याह-शारीर आगन्तुश्च; अत्र केचित्र व दोषोपप्लव विशेष दर्शयन्नाह-दोषेत्यादि / समासतः संक्षे. 'शरीरसमुत्थश्च, आगन्तुश्च' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च पतः; वातादीनां शोणितचतुर्थानां पृथगन्योन्यसंसर्गेण पञ्चदउभयत्र चकारकरणमुभयोश्च व्याकरणमुभयोः परस्परानुबन्ध शभेदाः; विस्तरः पुनरेषां धातुमलसंसर्गजोऽपरिसंख्येयः / सूचनार्थम् / अभिघातशब्दः पुरुषादिभिः प्रत्येकं संबन्धनीयः / शुद्धलादिति पञ्चदंशपकारदोषोपप्लवयुक्तत्वात् पञ्चदशप्रकारो पशवो गोमहिषादयः, मृगा एणादयः, पक्षिणः काककङ्कगृध्रा | व्रणः, षोडशश्च शुद्धः सकलदोषोपप्लवरहितो व्रण इत्यर्थः // 5 // वयः, व्याला व्याघ्रादयो दुष्टजीवाः, सरीसृपाः कृष्णसर्पादयो | भीनमकरौ च, प्रपतनं प्रकर्षण पतनं, प्रहारो लगुडादि- तस्य लक्षणं द्विविधं-सामान्यं, वैशेषिकं च / कुटनं, तीक्ष्णौषधानि चिरबिल्वचित्रकादीनि, शकलं काष्ठादीनां तत्र सामान्य रुक / 'वण' गात्रविचूर्णने, वणयतीति खण्डं, कपालं घटादीनां कर्पर, चक्रमायुधविशेषः खनाम- व्रणः। विशेषलक्षणं पुनर्वातादिलिङ्गविशेषः॥६॥ ख्यातः, इषुर्बाणः, परशुरायुधविशेषः कुठाराकारः, शक्तिरा- इदानी व्रणस्य शुद्धाशुद्धभेदेन लक्षणद्वैविध्यमाह-तस्य युधविशेषत्रिमुखी, कुन्तः प्रसिद्धः, आदिशब्दात् खगादयः / लक्षणमित्यादि / तस्य व्रणस्येत्यर्थः / सामान्यलक्षणं व्रणस्य व्रणसामान्यं व्रणजातिव्रणवमित्यर्थः; तस्मिंस्तुल्ये सत्यपि किमित्याह-तत्र सामान्य रुगिति रुक् पीडामात्रमित्यर्थः / द्विकारणोत्थानप्रयोजनसामर्थ्याद् द्विवणीय' इत्युच्यते; द्विका- व्रणस्य व्युत्पत्तिमाह-वण' गात्रविचूर्णने इत्येवं धातुः, गात्ररणं द्विहेतुकं यदुत्थानमुत्पत्तिः, तस्य प्रयोजनं शीतक्रियादि,। विवर्णनमित्यस्यार्थः / प्रणयतीति गात्रवैवयं करोतीत्यर्थः / तस्य मामर्थ्य शक्तिः, तस्माद् द्विवणीय' इत्युच्यते // 3 // एतेनादोषलिङ्गाधिष्ठितो रोपणचिकित्साविषयः शुद्ध एव प्रण सर्वस्मिन्नेवागन्तुवणे तत्कालमेव क्षतोमणः / उक्तः / विशेषलक्षणमाह-विशेषलक्षणमित्यादि / अयमशुद्धो प्रसृतस्योपशमार्थ पित्तवच्छीतक्रियावचारणवि- व्रण उक्तः // 6 // घिविशेषः सन्धानार्थं च मधुघृतप्रयोग इत्येतद्वि- तत्र श्याथारुणाभस्तनुः शीतः पिच्छिलोऽल्पकारणोत्थानप्रयोजनम्, उत्तरकालं तु दोषोपप्लव-स्त्रावी रूक्षश्चटचटायनशीलः स्फुरणायामतोदमे विशेषाच्छारीरवत् प्रतीकारः // 4 // दवेदनाबहुलो निर्मासश्चेति वातात्, क्षिप्रजः पीत१ 'शीतक्रियावधारणविभिर्विशेषः' इति मा० / 1 'शीतपिच्छिलारूपस्रावी' इति पा०।

Page #494
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता / 397 नीलाभः किंशुकोदकाभोष्णनावी दाहपाकरागवि.। धूमोद्वमनमिव कर्तुं शीलः / तोदेत्यादि / तद्वर्णस्रावी अत्राकारकारी पीतपिडकाजुष्टश्चेति पित्तात्, प्रतत- | नुक्तपरिशिष्टेन वातपित्तयोर्वर्णन स्रावेण च युक्त इत्यर्थः / चण्डकण्डूबहुल: स्तब्धसिरास्त्रायुजाला. कण्डूयनत्यादि / सानस्तादा कण्डूयनेत्यादि / सनिस्तोदो व्यथायुक्तः / दारुणः कठिनः / वततः कठिनः पाण्ड्ववभासो मन्दवेदनः शुक्लशी. रूक्षेत्यादि / सुप्त इवेति अज्ञायमानस्पर्श इव / तद्वर्णास्रावीति तसान्द्रपिच्छिलास्रावी गुरुश्चेति कफात् , प्रवाल- अत्रानुक्तपरिशिष्टेन तयोर्वातशोणितयोर्वर्णेन स्रावेण च युक्त दलनिचयप्रकाशः कृष्णस्फोटपिडकाजालोपचित- इत्यर्थः / घृतमण्डो घृतस्योपरिस्थोऽच्छो भागो मण्डः / स्तुरङ्गस्थानगन्धिः सवेदनो धूमायनशीलो रक्त- मीनधावनतोयगन्धिः मत्स्य प्रक्षालनोदकगन्धिः, विनगन्धि. स्रावी पित्तलिङ्गश्चेति रक्तात्, तोददाहधूमायन- रित्यर्थः / कण्वित्यादि / चुमचुमायमानं राजिकासर्पपलिप्त इच प्रायः पीतारुणाभस्तद्वर्णस्रावी चेति वातपि- वेदना / निर्दहनत्यादि ।-निर्दहनं भस्मसात्करणमिव, निर्मथनं त्ताभ्यां, कण्डूयनशीलः सनिस्तोदो रूक्षो गुरुर्दा- | मन्थानविलोडनमिव / इदानीं शुद्धव्रणमाह-जिह्वेत्यादि / अत्र रुणो मुहुर्मुहुः शीतपिच्छिलाल्पस्रावी चेति वात- जिह्वातलाभशब्दो मृदुस्निग्धलक्ष्णशब्दैः प्रत्येक संबध्यते; श्लेष्मभ्यां, गुरुः सदाह उष्णः पीतपाण्डुस्रावी अत्राभाशब्देन वर्णः कथ्यते। मृदुः कोमलः / लक्ष्णो मसृणः / चेति पित्तश्लेष्मभ्यां, रूक्षस्तनुस्तोदबहुलः सुप्त सुव्यवस्थितः शोभनाकृतिः; एतेन नात्युन्नतो नातिनीचः किन्तु इव च रक्तारुणाभस्तद्वर्णास्रावी चेति वातशोणि- सम इति बोधयति / इतिशब्दः सूत्रनिर्दिष्टसमाप्तौ // 7 // ताभ्यां, घतमण्डाभो मीनधावनतोयगन्धिर्वि- तस्य व्रणय पणिकपमा भवन्तिान सर्युष्णकृष्णस्रावी चेति पित्तशोणिताभ्यां, रक्तो अपतर्पणमालेपः परिषेकोऽभ्यङ्गः खेदो विम्लापगुरुः स्निग्धः पिच्छिलः कण्डूप्रायः स्थिरो सरक्त नमुपनाहः पाचनं विस्रावणं स्नेहो वमनं विरेचने पाण्डुनावी चेति श्लेष्मशोणिताभ्यां, स्फुरणतोद- छेदन भेदनं दारणं लेखनमेषणमाहरणं व्यधनं दाहधूमायनप्रायः पीततनुरक्तस्रावी चेति वात- विस्रावणं सीवैनं सन्धान पीडनं शोणितास्थापनं पित्तशोणितेभ्यः, कण्डूस्फुरणचुमचुमायमानप्रायः निर्वाणमुत्कारिकों कषायो वैर्तिः ककः सर्पिपाण्डघनरक्तास्रावी चेति वातश्लेष्मशोणितेभ्यः, रसक्रियोऽवर्णनं व्रणधूप मुत्सादनमव. दाहपाकरागकण्डूप्रायः पाण्डुघनरक्तास्रावी चेति तसादनं मृदुकर्म दारुणकर्म क्षारकर्माग्निकर्म कृष्णपित्तश्लेष्मशोणितेभ्यः, त्रिविधवर्ण वेदनानाववि-ap सोपेतः पवनपित्तकफेभ्यः, निर्दहननिर्मथनस्फु कर्म पाण्डुकर्म प्रतिसारणं रोमसअननं लोमापंह लातरबस्तिकर्म बन्धः पत्रदानं कृमिघ्नं रणतोददाहपाकरागकण्डूस्वापबहुलो नानावर्ण दनानावविशेषोपेतः पवनपित्तकफशोजितेश्याबृहण विषघ्न शिरोविरेचनं नस्यं कवलारणं धमो जिह्वातलाभो मृदुः स्निग्धः श्लक्ष्णो विगतवेदनः - मधु सर्पिर्यत्रैमाहोरो रक्षाविधानमिति // 8 // सुव्यवस्थितो निरानावश्चेति शुद्धो प्रण इति // 7 // तस्येत्यादि / एषां मध्ये प्रतिसारणं न गणनीयं, शुक्लकृष्ण. कर्म गोरवेशेषत्वात् ; अतो न संख्यातिरेकः / केचिदत्र रोमइदानी वातादिव्रणलक्षणमाह-तत्रेत्यादि / चटचटायन- सजननलोमापहरणादीन् सप्तोपक्रमान् विहाय कषायादीन् शीलः चटचटायनखभावः / चटचटायनादयो वेदनाविशेषाः / सप्त शोधनरूपान् सप्त रोपणरूपानिति द्विरूपान् गणयित्वा स्फुरणं पुनः पुनश्चलनम् , आयामः सङ्कुचिताङ्गदेशस्य दी/ षष्टिमुपक्रमान् पूरयन्ति / तन्न, कषायादयोऽवान्तरभेद विवकरणमिव, तोदः सूचीभिरिव, भेदनं त्वग्विदारणमिव / क्षिप्रजः क्षया चतुर्दशापि सामान्याकारेण सप्तव, अतः सप्तैव गणशीघ्रजन्मा / किंशुकोदकाभोष्णस्रावी किंशुकसुमनःप्रक्षालन नीयाः, रोमसंजननादयश्चावश्यं पठनीयाः / अपरं च शाष्णस्रवणशाल इत्यथः / प्रततचण्डकण्डू बहुल गयदासः पाचनं न पठति, जेजटस्तु लोमापहरणं न विशालकण्डूयनप्रायः / स्थूलौष्ठः विशालोमतव्रणवत्र्मेत्यर्थः / / पठति अपि च, ताभ्यां परमत्यन्तं विवादः कृतः, सच स्तब्धसिरास्नायुजालावततः अमृदुसिरानायुसमूहेन बद्ध इत्यर्थः। विस्तरभयान लिखितः; तौ च यया युक्त्या षष्टिं पूरयतः प्रवालदलनिचयप्रकाशः प्रवालखण्डसमूहसदृशः; प्रवालो साऽपि विस्तरभयान लिखिता॥८॥ विद्रुमः, स च समुद्रजातोऽत्यन्तरक्को वल्ली विशेषः / कृष्ण- तेष कषायो वर्तिः कल्कः सर्पिस्तैलं रसक्रियाऽ. स्फोटपिडिकाजालोपचित इति कृष्णस्फोटपिडकासमूहव्यातः / वर्णनमिति शोधनरोपणानि, तेष्वष्टी शस्त्रतुरङ्गस्थानगन्धिः तीक्ष्णक्षारगन्धिः / धूमायनशीलः प्रकर्षण | कृत्याः, शोणितास्थापनं क्षारोऽग्निर्यन्त्रमाहारो 1 स्थूलो धनः स्तम्धः सिरानायुज.लवततः' इति पा० / रक्षाविधान बन्ध रक्षाविधानं बन्धविधानं चोक्तानि, स्नेहस्वेदन२ 'पीतारणामासः' इति पा०।३ पीतः पाण्डुनावी' इति पा०। 1 'लोमापनयनं' इति 'लोमशातनं' इति च पा० / 2 'अवि. 4 पाण्डुपीतरक्तास्रात्री' इति ता.। | शेषत्वात्' इति पा० / 3 °लोमापनयनादीन्' इति पा० /

Page #495
398 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं वमनविरेचनबस्त्युत्तरवस्तिशिरोविरेचननस्यधूम- भवन्ति चात्रकंवलधारणान्यन्यत्र वक्ष्यामः, यदन्यदवशिष्टमु- दोषोच्छायोपशान्त्यर्थ दोषानद्धस्य देहिनः॥ पक्रमजातं तदिह वक्ष्यते // 9 // अवेक्ष्य दोषं प्राणं च कार्य स्यादपतर्पणम् // 12 // इदानीमुपक्रमेषु मध्ये कषायादीनामुभयार्थकारिखमाह- अपतर्पणस्यैव फलं विषयं कालावधिं च दर्शयन्नाह-दोषेतेष्वित्यादि / तेषु अपतपेणादिषु मध्ये, कषायादयः सप्त / त्यादि / दोषोच्छायोपशान्तिः फलं. दोषानद्धलं विषयः, अवेक्ष्य अष्टौ छेदनादयो दारणवाः सीवनान्ताः, शस्त्रकृत्याः शस्त्रेण दोषं प्राणं चेति कालावधिः / दोषोच्छायो दोषोत्कय्यम् / . कर्तुं शक्या उपक्रमा अष्टविधशस्त्रकर्मीये (सू.अ. 25) उक्ताः। दोषानद्धस्य दोषैरामैरानद्धाशेषस्रोतसः / दोषाः कफादयः, शोणितेत्यादि / शोणितास्थापनं चतुर्विधं कषायशीतक्रियापचन तद्दष्टा धातवो मलाश्च / देहिन उपचितशरीरस्येत्यर्थः / दोषं दहनभेदेन, तदुक्तं शोणितवर्णनीये (सू. अ. 14) / क्षारः प्राणं चेति युगपदेव लङ्घनावधिः; प्राणं चेत्यत्र चकाराद्वयःपानीयप्रतिसारणीयभेदेन द्विविधोऽप्युक्तः / "जीर्णशाल्योदनं" प्रकृत्यादीनि चाष्टौ, अवेक्ष्य विविच्य // 12 // (सू. अ. 19) इत्यादिना व्रणितोपासनीयोक्तेराहारोऽप्युक्तः / रक्षाविधानं द्विविधं तश्रेण रक्षोनगुग्गुल्वादिना धूपनेन लक्ष्मी- | ऊध्वेमारुततृष्णाक्षुन्मुखशोषश्रमान्वितैः॥ गुहाघोषधिधारणेन चेत्येतदुक्तमग्रोपहरणीये व्रणितोपासनीये न कार्य गर्भिणीवृद्धबालदुर्बलभीरुभिः॥ 13 // (सू. अ. १९)च; मन्त्रेण च "कृत्यानां प्रतिषेधार्थ" (सू. | अपतर्पणस्य निषेधविषयं निर्दिशन्नाह-ऊर्ध्वमारुतेत्यादि / अ. 5) इत्यादिनाऽग्रोपहरणीये / बन्धविधानं व्रणालेपना- ऊर्ध्वमारुताः श्वासकासादिरोगिणः, अन्ये तूर्ध्वमारुतं रोगा... ध्याये (सू. अ. 18) / शोणितास्थापनादयः सप्त / स्नेहेत्यादि न्तरमाहुः / तद्यथा-"भुक्तेऽभुक्ते तथा सुप्ते यस्योद्गारो भृशं अन्यत्रेति पञ्चकर्मनिर्देशे इत्यर्थः / स्नेहादयो दश / यदित्यादि भवेत् / ऊर्ध्ववातं तु तं विद्यादुदानव्यानसंभवम्" इति / अपरे अवशिष्टमुपक्रमजातमुर्वरित उपक्रमसमूहोऽष्टाविंशतिसंख्यः, तु 'तद्धि मारुत' इत्यादि पठन्ति / मारुतोऽत्र मारुतकृताक्षेप. एवं सर्वमीलने षष्टिरुपक्रमा भवन्ति // 9 // कादिरामयः / क्षुद् बुभुक्षा / मुखशोषो निरामवातपित्तकृतः / / ' षद्विधः प्रागुपदिष्टः शोफः, तस्यैकादशोपक्रमा 'श्रमान्वितैः' इत्यत्र केचित् 'भ्रमान्वितैः' इति पठन्ति; भ्रमो भवन्त्यपतर्पणादयो विरेचनान्ताः ते च विशे| निरामवातपित्तकृतः; सामवातपित्तकृतमार्गावरणजौ तु तावपि षेण शोथप्रतीकारे वर्तन्ते, व्रणभावमापन्नस्य च लक्ष्यावव / लख्यावेव / गर्भिण्यादिष्वनात्ययिके व्याधौ लानप्रतिषेधः॥१३॥ न विरुध्यन्ते; शेषास्तु प्रायेण व्रणप्रतीकारहेतव शोफेषत्थितमात्रेषु व्रणेषूप्ररुजेषु च // एव // 10 // यथास्वैरौषधैर्लेप प्रत्येकश्येन कारयेत् // 14 // इदानीमपतर्पणादीन्येकादश व्रणकारणशोफविषयत्वेन विष ___ आलेपनविषयं दर्शयन्नाह-शोफेष्वित्यादि / उत्थितमात्रेषु यभेदेनापि निर्दिशन्नाह-वविध इत्यादि / अपतर्पणादय इत्यत्र बहुव्रीहेरतद्गुणसंविज्ञानवाच्छेषा एकादश प्रायाः / जातमात्रेषु / यथाखैरिति वातादिशोफे मातुलुशादिदूर्वाधजग. धादिभिरात्मीयरित्यर्थः / यथोक्कैरिति केचित् पठन्ति तत्रापि अपतर्पणमुपक्रममध्ये प्राधान्याद्गृह्यते / ननु, अपतर्पणादीनां शोफविषयत्वाच्छोफस्य च व्रणाद्भिन्नत्वेन कथं षष्टिरुपक्रमा स एवार्थः / प्रत्येकश्येन एकैकेन // 14 // भवन्तीत्याह-प्रणभावमित्यादि / आपन्नस्य प्राप्तस्य, 'शोफस्य यथा प्रवज्वलिते वेश्मन्यम्भसा परिषेचनम् // इति शेषः / शेषा इत्यादि एकादशभ्य उपक्रमेभ्योऽन्ये शेषाः, क्षिप्रं प्रशमयत्यग्निमेवमालेपनं रुजः॥ 15 // ते व्रणप्रतीकारभूता एव // 10 // प्रह्लादने शोधने च शोफस्य हरणे तथा // _अपतर्पणमाद्य उपक्रमः; एष सर्वशोफानां | उत्सादने रोपणे च लेपः स्यात्तु तदर्थकृत् // 16 // सामान्यः प्रधानतमश्च // 11 // ___दृष्टान्तदर्शनेनालेपस्य फलमाह-यथेत्यादि / एवमालेपनं प्रथममपतर्पणं निर्दिशन्नाह-अपतर्पणमित्यादि / अपत- रुज इति आलेपनं शोफस्य रुजो वेदनाः शमयतीत्यर्थः / न पणम् अभोजनं; नतु यत्किंचिदेवापतर्पणं वमनादि, वमनादीनां केवलमालेपः शोफस्य रुजापहः; किंतु प्रह्लादनादीन्यपि करोपृथगेवोपादानात् / सर्वशोफानामिति पञ्चदशानां, नागन्तोः तीत्साह-प्रह्लादन इत्यादि / प्रहादने सुखकरणे, रुजापनय. दोषोच्छ्रायोपशान्त्यर्थमिति वचनात् / अत्र वातजेऽपि शोफे- नात् / शोधने व्रणस्य दोषप्रकोपस्फोटनाय / उत्सादने निम्नऽपतर्पणं विकारप्रत्यनीकलात्, अथवा वातेऽपि प्रागामता- व्रणस्योन्नतिकरणे / रोपणे चेति चकारोदवसादनसवर्णकरणाभावात् / तदुक्तं-“वाते सामेऽपि लवनम्" इति / सामान्यः 1 भवन्ति चात्र' इति पाठः क्वचित्पुस्तके नोपलभ्यते। सर्वशोफहितः / प्रधानतम आशुरोगहरसात् // 11 // . अस्याने 'अन्नामता च' इत्यधिकं पठ्यते हस्तलिखितपुस्तके। १"कवलविधानान्यन्यत्र' इति पा०। 2 शोथप्रतीकाराः' ३'तद्धि मारुतक्षुत्तुष्णामुखशोषभ्रमान्वितैः / कार्य न वाले बृद्ध इति पा०। | वान गुर्विण्या न दुर्बले' इति ता.। 4 'प्रत्येकं चैव' इति पा०।

Page #496
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। 399 दीनि समुीयन्ते / तदर्थकृत् प्रहादनादिप्रयोजनकारी / अस्य | वातकफाधिकानामित्यन्ये / तलेन पाणिपादतलेन / विम्लापनम् प्रयोगः पुनरालेपाध्याये (सू. अ. 18); द्रव्याणि तु मिश्रकादिषु अङ्गुल्यादिमर्दनेन शोफविलयनम् // 22 // // 15 // 16 // शोफयोरुपनाहं तु कुर्यादामविदग्धयोः॥२३॥ घातशोफे तु वेदनोपशमार्थ सर्पिस्तैलधान्या- अविदग्धः शमं याति विदग्धः पाकमेति च // म्लमांसरसवातहरौषधनिष्क्वाथैरशीतैः परिषेकान् - उपनामाह-शोफयोरित्यादि / उपनाहो वातकफशोफ / कति, पित्तरक्ताभिघातविषनिमित्तेषु क्षीरघृतम- विषय एव / अविदग्ध आमः। विदग्धः किञ्चित्पक्कः ॥२३॥धुशर्करोदकेक्षुरसमधुरौषधक्षीरवृक्षनिष्क्वाथैरनुष्णैः परिषेकान् कुर्वीत, श्लेष्मशोफे तु तैलमूत्रमा- निवर्तते न यः शोफो विरेकान्तैरुपक्रमैः // 24 // रोदकसुराशुक्तकफनौषधनिष्काथैरशीतैः परिषे. | तस्य संपाचनं कुर्यात् समाहृत्यौषधानि तु // कान् कुर्वीत // 17 // दधितकसुराशुक्तधान्याम्लोजितानि तु // 25 // यथाऽम्वभिः सिच्यमानः शान्तिमग्निनियच्छति // स्निग्धानि लवणीकृत्य पचेदुत्कारिकां शुभाम् // दोषाग्निरेवं सहसा परिषेकेण शाम्यति // 18 // सैरण्डपत्रया शोफ नाहयेदुष्णया तया // 26 // हितं सम्भोजनं चापि पाकायाभिमुखो यदि // परिषेकस्य फलं प्रयोगं च दर्शयन्नाह-वातेत्यादि / वातशोफादिविषयः, वेदनोपशमः फलं, सपिरित्यादिः प्रयोगः / पाचनविषयमाह-निर्वतत इत्यादि / विरेकान्तैरिति धान्याम्लं काजिकम् / वातहरौषधानि भद्रदादीनि / शर्करामि- अपतर्पणाद्यैर्विरेकान्तरित्यर्थः / समाहृत्यौषधानीति औषधानि श्रमुदकं शर्करोदकम् / मधुरौषधानि काकोल्यादीनि / क्षीरवृक्षा | मिश्रकोक्तानि शणमूलकबीजादीनि समभागप्रमाणानि, तथा वटादयः / क्षारोदकर्मिति क्षारं गालयित्वा यदुदकं गृह्यते तत् चतुर्गुणदध्यादिद्वाणि च समाहृत्य एकीकृत्य, लवणीकृत्य क्षारोदकम् / कफनानि कालेयकागुरुप्रभृतीनि // 17 // 18 // स्पष्टलवणीकृत्य, नातिद्रवां नातिशुष्कामुपनाहयोग्यामुत्कारिकां पाचयेत् ; उत्कारिका लप्सिकाकृतिः, अन्ये पूपलिकाकृतिमाहुः / ___ अभ्यङ्गस्तु दोषमालोक्योपयुक्तो दोषोपशमं नाहयेद् बनीयात् / तया उत्कारिकया / हितं संभोजनमिति मृदुतां च करोति // 19 // संभोजनं यथेष्टभोजनम् / तच्च कीदृशं ? हितं हितकारि3; खेदविम्लापनादीनां क्रियाणां प्राक् स उच्यते // कोऽर्थः? नात्यर्थकफकारि न चोपद्रवकारीत्यर्थः / एतेनाहारपश्चात कर्मसु चादिष्टः स च विस्रावणादिषु॥२०॥ विधानोक्रुष्णस्निग्धादिभिरेव संभोजनं कार्यमित्युक्तम् / अभ्यङ्गस्य फलं प्रयोगं च दर्शयन्नाह-अभ्यङ्ग इत्यादि / सुधीरस्तु 'पथ्यापथ्यमिहैकत्र भुक्तं संभोजनं मतम्'वाते कफे च तैलेन, पित्ते रक्त विषादिषु च शतधौतादि-इत्याह; तच श्रीजेजटगयदासौ नेच्छतः / उपनाहघृतेन / तस्य कालावधारणं निर्दिशन्नाह खेदेत्यादि / स्वेद- निष्पाद्यं कर्म पाचनमिति मला पाचनं पृथगुपक्रमं गयदासो विम्लापनादीनां विरेचनान्तानां स्नेहवर्जितानां सप्तानामुपक्रमाणां | न पठति // २४-२६॥प्राग्भवति; विस्रावणादिषु सेचनान्तेषु स्नेहवमनविरेचनव्यति- वेटनोपशमार्थाय तथा पाकशमाय च // 27 // रिक्तेषु कर्मसु सोऽभ्यङ्गः पश्चादादिष्टः // 19 // 20 // अचिरोत्पतिते शोफे कुर्याच्छोणितमोक्षणम् // रुजावतां दारुणानां कठिनानां तथैव च। सशोफे कठिने ध्यामे सरके वेदनावति // 28 // शोकानां खेदनं कार्य ये चाप्येवंविधा व्रणाः॥२१॥ संरब्धे विषमे चापि व्रणे विस्रावण हितम् // खेदविषयं दर्शयन्नाह-रुजावतामित्यादि / रुजावतां सविषे च विशेषेण जलोकोभिः पदैस्तथा // 29 // वातकफवेदनायुक्तानां, दारुणादिविशेषणस्य तद्विषयत्वात् / वेदनायाः प्रशान्त्यर्थे पाकस्याप्राप्तये तथा // दारुणानामिति दारुणलं वायुना रूक्षजरठीभावः, अचेलखमि विनावणविषयमाह-वेदनेत्यादि / अचिरोत्पतिते तत्कात्यपरे / प्रयोगः पञ्चकर्मनिर्देशे वक्ष्यमाणः // 21 // लोत्पन्ने / जलोकोभिः प्रच्छानैर्वा शोणितमोक्षणं कुर्यात् / व्रणेस्थिराणां रुजतां मन्दं कार्य विम्लापनं भवेत् // ऽपि यादृशे शोणितं नावणीयं तादृशमाह-सशोफ इत्यादि / अभ्यज्य स्खेदयित्वा तु वेणुनाड्या ततःशनैः॥२२॥ ध्यामे कृष्णारुणे / सरक्ते रक्तवर्णे / वेदनावति वेदनायुक्त / विमर्दोद्विष प्राशस्तलेनाष्ठकेन वा // संरब्धे विशालमूले / विषमे निनोन्नते। विशेषेण अतिशयेन, विम्लापनविषयं प्रयोगं च दर्शयन्नाह-स्थिराणामित्यादि / सावन च सविषे च विशेषेण रक्तमोक्षणम् // २७-२९॥स्थिराणां कठिनानाम् / मन्दं रुजतां कफाधिकानामित्यर्थः; सोपद्रवाणां रूक्षाणां कृशानां व्रणशोषिणाम्॥३०॥ यथावमौषधैः सिद्धं स्नेहपानं विधीयते // १अष्टानां' इति पा० / 2 'प्रबलत्वमित्यन्ये' इति पा० / 3 वेणुना वा शनैः शनैः' इति पा० / 1-2 'श्यामे' इति पा० /

Page #497
400 निबन्धसंग्रहाख्यन्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान स्नेहपानविषयं दर्शयन्नाह-सोपद्रवाणामित्यादि / सोपद्रवा- / पाकोढत्तेषु दोषेषु तत्तु कार्य विजानता // णामिति नात्र व्रणोपद्रवा गन्धवर्णस्राववेदनाकृतयः पञ्च; / सुपिष्टैदीरणद्रव्यैर्युक्तः क्षारेण वा पुनः // 37 // किं तर्हि व्रणितस्योपद्रवा वेपथुपक्षवधादयः। व्रणशोषिणां व्रण- दारणमाह-बालेत्यादि / पीडेनैरिति पीडनद्रव्यरित्यर्थः / निमित्तक्षयिणाम् / यथाखमौषधेरिति यस्य यदात्मीयमौषधं | पाकोटले जनाने लगतेविया यमाषध पाकोद्वत्तेषु उत्तानेषु खग्गतेष्वित्यर्थः / दारणद्रव्यैमिश्रकोक्तश्चि. वातादेस्तेन सिद्धस्य स्नेहस्य पानं; विचारणाभिन्नाच्छपानमिस्या- | रबिल्वादिभिः / क्षारेण प्रतिसारणीयेन, यवक्षारेणेत्यन्ये चार्याः // 30 // // 35-37 // उत्सन्नमांसशोफे तु कफजुष्टे विशेषतः // 31 // कैठिनान् स्थूलवृत्तौष्ठान दीर्यमाणान् पुनः पुनः // संक्लिष्टश्या(ध्या)मरुधिरे व्रणे प्रच्छर्दनं हितम् // कठिनोत्सन्नमांसांश्च लेखनेनाचरेद्भिषक् // 38 // वमन विषयं दर्शयन्नाह-उत्सन्नेत्यादि / उत्सन्नमांसशोफे समं लिखेत् सुलिखितं लिखेभिरवशेषतः॥ इति उच्छ्रितमांसशोफे। कफजुष्टे कफाक्रान्ते / संक्लिष्टं दुष्ट, वर्मनां तु प्रमाणेन समं शस्त्रेण निर्लिखेत् // 39 // श्या( ध्या )ममीषत्कृष्णं, रुधिरं यस्मिन्नेवंभूते व्रणे प्रच्छर्दनं लेखनमाह-कठिनानित्यादि / कठिनान् मांसहीनान्, वमनं हितम् // 31 // समम् अहीनाधिकं लिखेत् ; स्थूलवृत्तौष्ठान सुलिखितम् अतिशवातपित्तप्रदुष्टेषु दीर्घकालानुबन्धिषु // 32 // यलिखितं लिखेत् / पुनः पुनःर्यमाणान् निरवशेषतो लिखेत् ; विरेचनं प्रशंसन्ति व्रणेषु व्रणकोविदाः॥ कठिनोत्सनमांसान् वर्मनां प्रमाणेन समं लिखेत् / अन्येऽत्र पुनरन्यथा व्याख्यानयन्ति-समलेखनम् अवगाढलेखनं, सुलेखन विरेचन विषयमाह-वातेत्यादि / वातेन सहितं पित्तं वात मृदुलेखनं, निरवशेषलेखनं निर्लेखनं निश्शेषलेखनमिति / पित्तं पित्तप्रधानसंसर्गः; न तु वातश्च पित्तं चेति, केवलवातजे श्रीसुवीरजेजटब्रह्मदेवाश्चतुरो विषयानाहुः, तथाहिबस्ति विधानात् / अनेनैव न्यायेन वातोपसर्जने कफसंसर्ग कठिनानियेको विषयः, स्थूलवृत्तौष्ठानिति द्वितीयः, दीर्यमाणान् वमनमूह्यम् / एषु स्नेहादिषु त्रिषु शोफस्यानुक्तावपि शोफा पुनः पुनरिति तृतीयः, कठिनोत्सन्नमांसांश्चेति चतुर्थः / अपरे धिकारखादेव स्नेहादयस्त्रयो विशिष्टावस्थायां शोफस्याप्युपक्रमा तु समं लिखेदित्याद्यन्यथा व्याख्यानयन्ति-कठिनान् स्थूल... बोद्धव्याः / व्रणकोविदा व्रणपण्डिताः // 32 // वृत्तौष्टान् यथा सुलिखितं भवत्येवं लिखेदिति संबन्धः, कथं अपाकेषु तु रोगेषु कठिनेषु स्थिरेषु च // 33 // सलिखितं भवतीत्याह-समं लिखेत् , निरवशेषं लिखेत् , स्नायुकोथादिषु तथा च्छेदन प्राप्तमुच्यते // वर्मनां तु प्रमाणेन समं निलिखेदिति / समं सुलिखितलक्ष छेदनमाह-अपाकेष्वित्यादि / अपाकेषु अविद्यमानपाकेषु णम् / निर्लिखेत् पुनः पुनर्लिखेदिति भणनं बहुशो लेखने : मेदःकफग्रन्थिमांसकन्द्यादिषु; अथवा अपाकेषु ईषत्पाकेषु शस्त्रावचारणं सूचयति / अत्र व्रणवम॑शब्देन वणगताश्चलारः वल्मीकादिष्वित्यर्थः; नशब्दस्योभयार्थत्वात् / गयी तु पार्था वाच्याः / शस्त्रेण निर्लिखेत् , न तु गोजीशेफालिकादिप'अपाकवत्सु' इति पठति, तत्रापि स एवार्थः; परं तं पाठं न त्रेण // 38 // 39 // . साधु मन्यते जेजटः। कठिनेषु दृढेषु / स्थिरेषु अचलेषु ।ौमं पोतं पिचं फेनं यावशकं ससैन्धवम् // स्नायुकोथादिग्वित्यत्रादिशब्दात् सिराधमन्यादिपरिप्रहः / प्राप्त कर्कशानि च पत्राणि लेखनार्थे प्रदापयेत् // 40 // युक्तमित्यर्थः // 33 // शस्त्राभावे तु क्षौमादिभिलिखेदित्याह-क्षौममित्यादि / क्षौमम् अन्तःपयेष्ववक्रेषु तथैवोत्सङ्गवत्स्वपि // 34 // अतसीवस्त्रम् / प्लोतं कर्पटम् / पिचुं कार्पासतूलाम् / फेनं समुगतिमत्सु च रोगेषु मेदनं प्राप्तमुच्यते // द्रफेनम् / यावशूको यवक्षारः // 40 // भेदनमाह-अन्तःपूयेष्वित्यादि / अवक्रेषु अविद्यमानमु. नाडीव्रणा शल्यगर्भानुम्मायुत्सङ्गिनः शनैः // खेषु / उत्सङ्गवत्सु चिरस्थितपूयावदारणगम्भीरशुषिरत्रणवस्तु. करीरबाला१लिभिरेषण्या वैषयेद्भिषक् // 41 // प्रदेश उत्सङ्गतुल्यलादुत्सङ्ग इत्युच्यते, तद्वत्सु / रोगेषु व्रणेषु / नेत्रवर्मगुदाभ्यासनाड्योऽवक्राः सशोणिताः॥ गतिमत्सु गतियुक्तेषु / प्राप्तं युक्तम् // 34 // चुचूपोदकजैः श्लक्ष्णैः करीरैरेषयेत्तु ताः // 42 // बालवद्धासहक्षीणभीरूणां योषितामपि // 35 // 1 तक्षारेण' इति ता.। 2 'पीडनैरित्यादि सुगमम् , मर्मोपरि च जातेषु रोगेषूक्तेषु दारणम् // लेखनमाह' ति पा० / 3 'कठिनस्थूलवृत्तीष्ठान्' इति पा० / सुपक्के पिण्डिते शोफे पीडनैरुपपीडिते // 36 // 4 वर्त्मनाऽनुप्रमाणेन' इति पा० / 'अनुप्रमाणेन विदीर्णभाग१ 'शोफेषु' इति पा० / २'प्राप्तमिष्यते' इति पा०। प्रमाणयोग्येन, वमना शस्त्रपदेन, निरवशेषतो मनागप्यपरिहार्य, 3 'बालवृद्धक्षतक्षीण' इति ता. / 4 'रोगेषूक्तं च' इति पा० / सुलिखितं विरलत्वादिदोषरहितं, लिखेत् 'पुनः पुनीर्यमाणान्' 5 'पिशिते' इति पा० / 6 'पीडनैरवपीडिते' इति पा० / इति शेषः' इति हाराणचन्द्रः / 5 'तूलम्' इति पा० /

Page #498
अध्यायः 1) सुश्रुतसंहिता। एषणमाह-नाडीत्यादि / नाच्यश्च व्रणाचेति नाडीव्रणा- दोषः पूयः। प्रसिच्यते खयं प्रक्षरति / पीडनम् औषधेश्चम्प. स्तान् / शल्यगर्भान् अभ्यन्तरशल्यानित्यर्थः / उन्मार्गी | नम् // 46 // 47 // भगन्दरः, उत्सङ्गी शम्बूकावर्ताभिध इत्येके; तभ, तयोरसाध्य- तैस्तैर्निमित्तैर्बहुधा शोणिते प्रस्रते भृशम् // त्वेनैषणानहखात् / तत्र, उत्सृष्टो मार्गो विद्यते येषां ते उन्मा. कार्य यथोक्तं वैद्येन शोणितास्थापनं भवेत् // 48 // गिणो व्रणाः ऋजु मार्ग परित्यज्य कुटिलया गत्या ये यान्ती शोणितास्थापनमाह-तैस्तैरित्यादि / तैस्तैः सिराव्यधात्यर्थः; उत्सशिन ऊर्ध्वसङ्गिनः / करीराः चुथूपोदकादीनां दिभिः / यथोकं शोणितास्थापनं शोणितातिप्रवृत्तिस्तम्भनम् / कोमला नालाः / बालाः करिशंकरादीनाम् / विवृतास्यान् कोष्ठा तञ्चतुर्विधम्-"सन्धानं स्कन्दनं चैव पाचनं दहनं तथा" श्रितानल्या वा एषयेदित्यर्थः / एषणी शलाकाशस्त्र(यन्त्र)म् / एषयेत् करीरादिनिक्षेपणेन व्रणमार्गनिश्चयं कुर्यादित्यर्थः / करीराणां विषयं निर्दिशनाह-नेत्रवत्र्मेत्यादि / गुदाभ्यासो | दाहपाकज्वरवतांबणानां पित्तकोपतः॥ गुदसमीपम् / अवका अल्पवक्राः / चुचूः चीचुरिति लोके / रक्तेन चामिभूतानां कार्य निर्वापणं भवेत् // 49 // उपोदकः 'पोई' इति लोके // 41 // 42 // यथोक्तैः शीतलद्रव्यैः क्षीरपिष्टै ताप्लुतैः॥ संघृतासंवृतास्येषु व्रणेषु मतिमान् भिषक् // दियादबहलान् सेकान सुशीतांश्वावमारयेत्॥५०॥ यथोक्तमाहरेच्छल्यं प्राप्तोद्धरणलक्षणम् // 43 // निर्वापणमाह-दाहेत्यादि / निर्वापणं नाम पित्तरकवणस्य आहरण विषयमाह-संवृतेत्यादि / प्राप्तोद्धरणलक्षणमिति पच्यमानस्य ज्वलत इंव औषधादिभिर्वेदनोपशमः। यथोकै. सद्यःप्राणहरविशल्यनादिरहितमन्यदित्यर्थः // 43 // मिश्रकोतर्वादिभिः / क्षीरपिष्टैरिति क्षीरेण आपिष्टेः, लक्ष्णस्य दाहपाककारिखात् / दिद्यात् लिम्पेत् / अबहलान् यतः श्लक्ष्णरोगे व्यधनसाध्ये तु यथोद्देशं प्रमाणतः॥ घनो लेपश्चन्दनस्यापि दाहकृद्रवति / सेकान् परिषेकान् / शस्त्रं निदध्यादोषं च सावयेत् कीर्तितं यथा // 44 // अनेन श्लोकेन सेकलेपो द्वौ निर्वापणावुक्तौ // 49 // 50 // व्यधन विस्रावणविषयमाह-रोग इत्यादि / व्यधनसाध्यो व्रणेषु क्षीणमांसेषु तनुस्राविष्वपाकिषु // रोगो दकोदरमूत्रवृद्ध्यादिः / यथोद्देशं प्रमाणत इति उद्देशानति तोदकाठिन्यपारुष्यशूलवेपथुमत्सु च // 51 // कान्तप्रमाणमित्यर्थः / तत्र दकोदरोद्दिष्टं प्रमाणमङ्गुष्ठोदरप्रेमा वातघ्नवर्गेऽम्लगणे काकोल्यादिगणे तथा // णमवगाढमिति क्षेयं विद्रध्यादिषु पुनः “महत्खपि च पाकेषु नैहिकेषु च बीजेषु पचेदुत्कारिक शुभाम् // 52 // व्यङ्गलान्तर व्यकुलान्तरं वा शस्त्रनिपातनम्" (सू. अ. ५)तेषां च खेदनं कार्य स्थिराणां वेदनावताम् // इति / शस्त्रं निदध्यादित्यन्तेन व्यधनमुकं, दोषं च स्रावयेत् कीर्तितं यथेति लावणमुक्तम्, एवमनेन ग्लोकेनोपक्रमद्वय उत्कारिकाविषयमाह-व्रणेवित्यादि / क्षीणमांसत्खादिकं मुकम् // 44 // वातकार्यम् / वातघ्नवर्गे भद्रदादौ, अम्लगणे सौवीरकतुषोद कादौ, स्नैहिकेषु च बीजेषु तिलातसीसर्षपैरण्डादिबीजेषु / अपाकोपद्रुता ये च मांसस्था विवृताश्च ये॥ वातघ्नवर्गकाकोल्यादिगणनैहिकबीजानि समभागानि तचतुयथोकं सीवनं तेषु कार्य सन्धानमेव च // 45 // / गुणमम्लानां गृहीला नातिघना नातिसान्द्रां पेयानुकारिणीमुसीवनसन्धानविषयमाह-अपाकेत्यादि / अपाकोपद्वताः त्कारिका पचेत् // 51 // 52 // पाकोपद्रवरहिताः। विवृता व्यात्तमुखाः / यथोक्कमष्टविधशबकर्मीये (सू. अ. 25) / सन्धानमेव चेति न केवलं दुर्गन्धानां क्लेदवतां पिच्छिलानां विशेषतः॥५३॥ सीवनं सन्धानमपि; सन्धानं व्रणौष्ठादिसंयोजनम् / अनेन | कषायैः शोधनं कार्य शोधनैः प्रागुदीरितैः॥ लोकेनोपक्रमद्वयमुक्तम् // 45 // इदानीं कषायादीचूर्णान्तान् सप्त शोधनरोपणान् विषयपूयगर्भानणुद्वारान् व्रणान्मर्मगतानपि // भेदेन दर्शयन्नाह-दुर्गन्धानामित्यादि / शोधनैः कषायैः यथोकैः पीडनद्रव्यैः समन्तात् परिपीडयेत् // 46 // प्रागुदीरितैर्मिश्रकोकैः शहिन्यकोटसुमनादिभिः कृतः काय शुष्यमाणमुपेक्षेत प्रदेहं पीडनं प्रति॥ शोधनं कार्यम् // ५३॥न चाभिमुखमालिम्पेत्तथा दोषः प्रसिच्यते // 47 // अन्तःशल्यानणुमुखान् गम्भीरान् मांससंश्रितान् पीडनमाह-पूयेत्यादि / यथोकैमिश्रकपरिपठितैः पिच्छिल- | शोधनद्रव्ययुक्ताभिर्वर्तिभिस्तान् यथाक्रमम् // द्रव्यखड्मूलादिभिः / समन्तात् सर्वतः। प्रदेहं प्रलेपनमित्यर्थः। पूतिमांसप्रतिच्छन्नान् महादोषांश्च शोधयेत् // 55 // - कल्कीकृतैर्यथालाभं वर्तिद्रव्यैः पुरोदितैः॥ 1 घणमध्यस्थनिश्चयं' पा०। 2 'संतापावृतास्येषु' इति पा०।३ दरमात्रम इति पा०। 4 असारे कषायमध्वा- १'लेपान्' इति पा० / २'लेहनेषु च बीजेषु कुर्यादुत्कारिका' रिलिपिकं पनवे कवित। | इति पा० मन्तःपूयान' इति वा.। मु०सं०५१

Page #499
402 निबन्धसंग्रहाख्यन्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं __ शोधनद्रव्ययुक्ताभिरिति शोधनद्रव्याणि अजगन्धाजशृङ्ग्या- | अगम्भीरान् उत्तानान् ; 'गम्भीरान् मेदसा जुष्टान्' इत्येके दीनि मिश्रकोकानि। तान् व्रणान् ; 'शोधयेत्' इति शेषः / यथा-पठन्ति, तन्नेच्छति गयी / चूर्णशोधनैः कासीसादिभिः / क्रममिति प्रथमं सूक्ष्माभिस्ततः स्थूलस्थूलतराभिरित्यर्थः / शोधनवर्तिजैः अजगन्धादिभिः // 62 // पूतिमांसप्रतिच्छन्नानिति अवगाढान् , न पुनरभ्यन्तरान् / शुद्धलक्षणयुक्तानां कषायं रोपणं हितम् // महादोषांश्चेति अतिदुष्टानित्यर्थः / दोषौ चात्र वातकफौ गृह्यते | तंत्र कार्य यथोद्दिष्टव्यवैद्येन जानता // 63 // न पुनः पित्तं, पित्तदुष्टस्तु सर्पिविषयः // 54 // 55 // अशुद्धव्रणस्य शोधनानि सप्तकषायादीनि सविषयप्रयोगाणि पित्तप्रदुष्टान् गम्भीरान् दाहपाकप्रपीडितान् // 56 // निर्दिश्य शुद्धस्य तान्येव रोपणानि निर्दिशन्नाह-शुद्धलक्षणकार्पासीफल मिश्रेण जयेच्छोधनसर्पिषा // युकानामित्यादि / शुद्धव्रणलक्षणानि "त्रिभिदोषैरनाकान्त" शोधनद्रव्याणि कासीसाजगन्धादीनि, तैः सिद्धेन सर्पिषा | (सू. अ. 23) इत्यादीनि, "जिह्वातलाभ" इत्यादीनि वा धृतेन / कल्पना चेयं-यावन्ति कासीसाजगन्धादीनि शोधन "चोक्कानि / यथोद्दिष्टैवटादिभिः // 63 // द्रव्याणि तावन्मात्रं कार्पासफलम् , एतान्येकीकृत्य कल्कचतुर्गुणं | अवेदनानां शुद्धानां गम्भीराणां तथैव च। घृतं, घृतचतुर्गुणं जलं च गृहीला घृतं साधनीयम् // 56 ॥-हिता रोपणवर्यङ्गकृता रोपणवर्तयः॥६४॥ उत्सन्नमांसानस्निग्धानल्पनावान् ब्रांस्तथा 57 __ अवेदनानां सर्वथा वेदनाहीनानामित्यर्थः; अन्ये अवेदनासर्षपस्नेहयुक्तेन धीमांस्तैलेन शोधयेत् // नामल्पवेदनानामित्याहुः। रोपणवर्त्यङ्गकृता इति रोपणवर्त्य ङ्गानि सोमामृताश्वगन्धाकाकोल्यादीनि तैः कृता रोपणवर्तयो व्रणानिति कफवाताधिकानित्यर्थः, उत्सेधस्य कफकृतत्वात् , हिताः // 64 // अनेहाल्पस्रावयोतिकृतवाच्च / सर्षपस्नेहयुक्तेनेति सर्षपस्नेहाधिकेन तिलतैलेन; "मिश्रकोक्तेन मयूरादिशोधनद्रव्यसिद्धेन' | अपेतपूतिमांसानां मांसस्थानामरोहताम् // इति शेषः // 57 // कल्कः संरोहणः कार्यस्तिलजो मधुसंयुतः॥६५॥ तैलेनाशुध्यमानानां शोधनीयां रसक्रियाम् // 58 // स माधुर्यात्तथौष्ण्याञ्च स्नेहाचानिलनाशनः // कषायभावान्माधुर्यात्तिक्तत्वाचापि पित्तहृत् // 66 // वणानां स्थिरमासानां कुर्याद्रव्यैरुदीरितैः॥ औषण्यात् कषायभावाच्च तिक्तत्वाच्च कफे हितः॥ कषाये विधिवत्तेषां कृते चाधिश्रयेत् पुनः // 59 // शोधयेद्रोपयेच्चापि युक्तः शोधनरोपणैः // 67 // सुराष्ट्रजां सकासीसां दद्याश्चापि मनःशिलाम् // | निम्बपत्रमधुभ्यां तु युक्तः संशोधनः स्मृतः॥ . हरितालं च मतिमांस्ततस्तामवचारयेत् // 6 // | पूर्वाभ्यां सर्पिषा चापि युक्तश्चाप्युपरोपणेः॥ 68 // मातलकरसोपेतां सक्षौद्रामतिमर्दिताम् // तिलवद्यवकल्कं तु केचिदाहुर्मनीषिणः॥ प्रणेष दवा तां तिष्ठेत्रींस्त्रींश्च दिवसान् परम् // 6 // शमयेदविदग्धं च विदग्धमपि पाचयेत् // 69 // ' द्रव्यैरुदीरितैरिति मिश्रकोकैः शालसारादिभिर्द्रव्यैः / कल्प- पकं भिनत्ति भिन्नं च शोधयेद्रोपयेत्तथा // नामाह-कषाये विधिवत्तेषामिति / तेषां शालसारादीनां अपेतपूतिमांसानामिति निर्गतशटितमांसानाम् / मांसस्थानो विधिवत्कृते कषाये द्रव्यापेक्षया षोडशगुणोदकेऽष्टभागावशिष्टे, | मांसमात्रस्थितानामित्यर्थः / कल्को मिश्रकाध्याये कथितः, स अष्टगुणोदके चतुर्भागावशिष्टे वा। अधिश्रयेत् पुनरिति पूर्त तु "समझा सोमसरला" (सू. अ. 37) इत्यादिः / विशेषार्थमकषायं पुनरधिश्रयेत् पचेदित्यर्थः / सुराष्ट्रजादीनि चूर्णितानि | त्रापि कल्कं निर्दिशन्नाह-तिलजो मधुसंयुत इति / तिलकमात्रया शेषकषायपादे कषायस्य पुनःपाकात् फाणितीभावे ल्कस्य त्रिदोषहरखमाह-स इत्यादि।-स इति तिलकल्कः / सत्यावपेत् / सुराष्ट्रजां तुवरमृत्तिकाम् / ततस्तामवचारयेदिति तिलकल्कस्य तिक्तकषायत्वे. उष्णले स्निग्धत्वे मधुरत्वे च ततोऽनन्तरं रसक्रिया समवचारयेत् प्रयोजयेत् / अतिमर्दिता सत्यपि कथं न वातादिप्रकोपकलम् ? उच्यते-ख(प्र)भावामौषधानामेकीभावार्थम् / मातुलुङ्गमधुमात्रा तु संस्कारमात्रैव / दामलकवत् / अस्यैव तिलकल्कस्य योगवाहिलं सविशेष दर्शत्रींस्त्रीश्च दिवसान् परमिति परमित्यवधारणे, त्रीस्त्रीनेव दिव यवाह-शोधयेदित्यादि / अशुद्धान् शोधयेत्, रोपयेचेत्यय. सान् तिष्ठेनाधिकं, व्रणवस्ववदारणभयात् // 50-61 // मर्थश्वकारेण ज्ञेयः / केन शोधनेन युक्तः शोधयेदित्याहमेदोजुष्टानगम्भीरान् दुर्गन्धांचूर्णशोधनैः॥ निम्बपत्रमधुभ्यामित्यादि / मधुसंयुत इत्यनेनैव लब्धे पुनरिह उपाचरेत् भिषक प्राक्षः लक्ष्णैः शोधनवर्तिजैः 62 1 तच्च' इति पा०। 2 'संरोपणः' इति पा० / 'कस्कस्तु . १'नृणां व्रणान्' इति ता.। 2 'दुःशोध्यानां तथैव च। रोपणः स्मृतः' ता.। 3 'मधुकान्वितः' इति पा०। 4 'युक्तः रसकियां शोषनीयां कुर्याद्रव्यैरुदीरितः' इति ता. / व्यामिश्र- | संपरोपणः' इति पा० / 5 'अतिदग्धं प्रशमयेद्विदग्धं चापि' इति बेद' इति पा०। 4 'सूक्ष्मः' इति वा / | वा. 6 रोपयेच्च तम्' इति पा० / सुराजा सवत्तेषां कृतवाव्यैरुदीनाम्॥१८॥

Page #500
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। 403 मधुप्रहणं केवलस्यैव तिलकल्कस्य प्रागुक्ता माधुर्यादयोऽवग- मवचारयेत् / अत्र शोधनरसक्रियावत् कालावधिर्नास्त्येव, म्तव्याः, न मधुयुक्तस्येति ज्ञापयति / केन रोपणेन शोधनेन युक्तो यावदणरोपणमेव कार्येति // 72 ॥व्रणाम् शोधयेद्रोपयेथेत्याह-पूर्वाभ्यामित्यादि ।-पूर्वाभ्यां समानांस्थिरमांसानांत्वकस्थानां रोपणं भिषक 73 निम्बपत्रमधुभ्यामित्यर्थः / युक्तश्चाप्युपरोपण इत्यपिशब्दो चूर्ण विदध्यान्मतिमान् प्राक्स्थानोक्तो विधिर्यथा॥ भिषकमे; तेन निम्बपत्रमधुघृतयुक्तः शुख्यतो व्रणस्य शोधनो | / समानामित्यादि / स्थिरमांसानाम् अमृदुमासानाम् / रोपणोऽपि, तिलकल्कस्य योगवाहित्खादित्यर्थः / अन्ये तु प्राक्स्थानोको विधिर्यथेति प्राक्स्थाने सत्रस्थाने उक्तो विधिर्यन 'युक्तः संरोपणो भवेत्' इति पठन्ति; ते तु पूर्वोक्तं चकारार्थ | प्रकारेण, स च प्रकारः “किंशुकस्त्रिफला रोधं" (सू. अ.३७) न मन्यन्ते, किंच निम्बपत्रमधुघृतयुक्तस्य तिलकल्कस्य रोपण इत्यादिना निर्दिष्ट इत्यर्थः // 73 // खमेवाङ्गीकुर्वन्ति न शोधनवम् / इदानीमन्यमपि कल्क शोधनो रोपणश्चैव विधिर्योऽयं प्रकीर्तितः // 7 // सर्वावस्थासु सर्वव्रणयोगित्वेन सविशेषमेकीयमतेन निर्दि सर्वव्रणानां सामान्येनोक्तो दोषाविशेषतः॥ शमाह-तिलवदित्यादि ।-तिलवत्तिलसदृशो यवकल्कोऽपि इदानीं कषायादिभेदेन प्रत्येकं सप्तविधेस्य शोधनस्य रोपत्रिदोषन इत्यनेन प्रकारेण केचिदेकीयवचनं व्याख्यानयन्ति; जेजटगयदासौ वन्यथा, यथा-तिला विद्यन्तेऽस्मिन्निति णस्य च सर्वव्रणविषयलं दर्शयन्नाह-शोधन इत्यादि / पत्र तिलवान् , तिलवांश्चासौ यवकल्कश्च तिलवद्यवकल्कः, तं सुधीरः-एष सर्ववणानां शारीरागन्तूनां सामान्येनोक्तो तिलवद्यवकल्कं केचिदाहुरिति / सर्वावस्थासु सर्वशारीरव्रणयो- | विधिः / कस्मात् ? दोषाविशेषतः, अविशिष्टा हि वातपित्तग्यसमाह-शमयेदविदग्धं चेत्यादि / एतेन तिलयुक्तः कल्कः श्लेष्माणो दूषकाः शारीराणामागन्तूनां च व्रणानाम् ; उक्तं पश्चानामुपक्रमाणां विम्लापनपाचनपाटनशोधनरोपणानामर्थ |च-"कालान्तरेण दोषोपप्लवविशेषाच्छारीरवत् प्रतिकार" करोतीत्युकं तिलकल्कस्तु रोपणशोधनकरणेनोपक्रमद्वयार्थकरः, इत; दाषावशषत शत पाठ दाषावशषता दाखमदात् तदुभयकरणेनोपक्रमत्रयार्थकरो वा, अत एवानयोः कल्कयो समम् / केचित्तु-सामान्येनोक्तो विधिस्तिलनिम्बकल्कादिः, तथा भैदः / रोपयेचेति चकारेण तिलकल्कतिलवद्यवकल्कयोरपि दोषविशेषतश्चोक आये द्वे पञ्चमूल्यावित्यादि, इति लुप्तनिर्दिष्टं व्रणवैकृत्यापहवं भवतीति समुन्द्रीयते // 65-69 // चकारं वर्णयन्ति / गयी तु-सर्वत्रणानां विद्रध्याद्यशेषवणा नामयमेव विधिरुतः; कुतः ? यतो व्रणसामान्योकः, स च पित्तरक्तविषागन्तून् गम्भीरानपि च व्रणान् // 7 // विधिर्दोषविशेषत इति दोषविशेषमपेक्ष्य कार्य इति व्याख्यानरोपयेद्रोपणीयेन क्षीरसिद्धेन सर्पिषा // यति // 4 // शस्त्रायभिघातनिमित्ता व्रणाः सप्ताहादागेव अदोषोपटुता एष आगमसिद्धत्वात्तथैव फलदर्शनात् // 75 // आगन्तवः / रोपणीयेनेति मिश्रकोदितेन "पृथक्पर्ध्यात्मगुप्ता | मन्त्रवत् संप्रयोक्तव्यो न मीमांस्यः कथञ्चन // च" (सू. अ. 37) इत्यादिना // 70 / एषः शोधनरोपणविधिः / आगमसिद्धलादिति भागमः शास्त्रं, तेन सिद्धलात् प्रसिद्धलादित्यर्थः / फलदर्शनात् आरोग्य. कफवाताभिभूतानां व्रणानांमतिमान् मिषक // 7 // कारयेद्रोपणं तैलं मेषजैस्तैद्यथोदितैः॥ | दर्शनात् / न मीमांस्यो न विचार्य इत्यर्थः // 75 ॥यथोदितैरिति मिश्रकोक्तैः कालानुसार्यागुरुप्रभृतिभिः // 41 // भेषजानि यथायोगं यान्युक्तानि पुरा मया // खबुझ्या चापि विभजेत् कषायादिषु सप्तहुँ // 76 // अबन्ध्यानां चलस्थानां शुद्धानां च प्रदुष्यताम् 72 आगमोक्तयोगविषयिणीममीमांसां निर्दिश्य, अनिर्दिष्टयोद्विहरिद्रायुतां कुर्याद्रोपणार्थी रसक्रियाम् // गविषयिणी मीमांसामेव कथयन्नाह-खबुद्ध्येत्यादि / कषायाअबन्ध्याः पित्तरक्तविषाभिघातजादयः / चलस्थानामिति दिषु सप्तसु कषायवर्तिकल्कसर्पिस्तैलरसक्रियाचूर्णेषु // 76 ॥चलाश्चेष्टावन्तः सन्धयः, तत्रस्थाश्चलस्थाः, शुद्धानां च प्रदुष्यतां आधे द्वे पञ्चमूल्यौ तु गणो यश्चानिलापहः॥७॥ पुनरित्यर्थः / 'शुद्धानां चाऽप्ररोहताम्' इति सुधीराभिप्रायेण स वातदुष्टे दातव्यः कषायादिषु सप्तसु // केचित् पठन्ति / तत्र चलस्थानवादिना हेतुनाऽप्ररोहतामिति न्यग्रोधादिर्गणो यस्तु काकोल्यादिश्च यः स्मृतः७८ द्रष्टव्यम् / अस्याः कल्पना-न्यग्रोधादिवर्गस्य त्रिफलायाश्च | तो पित्तदुष्टे दातव्यौ कषायादिषु सप्तसु // द्रव्यापेक्षयाऽटगुणे चतुर्गुणे वाऽम्भस्यष्टभागावशिष्ट चतुर्भा- | आरग्वधादिस्तु गणो यश्चोष्णः परिकीर्तितः॥७९॥ गावशिष्टे वा कषायं पुनरधिसत्य फाणितीभावेऽवशिष्टकषायपाद- तो देयौ कफदुष्टे तु, संसृष्टे संयुता गणाः॥ मात्रया हरिद्राद्वयचूर्ण प्रक्षिप्य सुमर्दितां मधुयुतो रसक्रिया-1 १'दोषविशेषतः' इति पा० / 2 'कषायादिमिः प्रत्येक 1 'प्रकारेणैकीयमतं' इति पा० / 2 'तैर्यथोदितैः' इति पा०। सप्तभिः' इति पा०।३ 'विभजेछुच्या' इति ता. 4 'योगवित्' ३'चाप्ररोहताम्' इति पा०। 4 'कुर्याद्रोपणार्थ' इति पा०। / इति ता. 5 'दोषोच्छ्रायेणौषधानि' इति वा...

Page #501
401 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्साखानं उष्ण उष्णवीयों मुष्ककादिः सुरसादि श्लेष्मनः। संसृष्टे त्रिफलाधातकीपुष्परोधसर्जरसान् समान्॥ संयुता गणाः / अयं प्रन्थः सर्वोऽपि शोधनरोपणविषयः कृत्वा सूक्ष्माणि चूर्णानि व्रणं तैरवचूर्णयेत् // 8 // दारुणकर्मविषयमाह-व्रणेष्वित्यादि / दारुणीकरणं कठिवातात्मकानुग्ररुजान् सास्रावानपिच व्रणान्॥८॥ नीकरणम् / रोहिण्याः कैटफलस्य // 86 // 8 // सक्षौमयवसर्पिर्भिधूपनाङ्गैश्च धूपयेत् // उत्सन्नमांसान कठिनान् कण्डूयुक्तांश्चिरोत्थितान् // धूपनविषयमाह-वातात्मकानित्यादि / उग्ररुजान् साम्रा- तथैव खलु दुःशोध्या शोधयेत् क्षारकर्मणा // 8 // वानितिं पदद्वयेन वातकफात्मकत्वमुक्तम् / सक्षौमेत्यादि क्षौममतसीवस्त्रम् / धूपनाङ्गानि "श्रीवेष्टके सर्जरसे" (सू. अ. 37) क्षारविषयमाह-उत्सन्नमांसानित्यादि // 8 // इत्यादीनि // 80 / स्रवतोऽश्मभवान्मूत्रं ये चान्ये रक्तवाहिनः॥ परिशुष्काल्पमांसानां गम्भीराणां तथैव च // 8 // निःशेषच्छिन्नसन्धींश्च साधयेदग्निकर्मणा // 89 // कुर्यादुत्सादनीयानि सपाध्यालेपनानि च। ___ अग्निकर्मविषयमाह-स्रवत इत्यादि / अश्मभवान् अश्ममांसाशिनां च मांसानि भक्षयेद्विधिवन्नरः॥ 82 // रीनिहरणच्छेदसंभवान् व्रणानग्निकर्मणा सौधयेदिति संबन्धः / विशुद्धमनसस्तस्य मांसं मांसेन वर्धते // किंविशिष्टान् व्रणान् ? मूत्रं स्रवतः; यद्यपि ते व्रणा मूत्र स्राविणस्तथाऽपि सद्योव्रणे मूत्रं यावत्तावत्तेऽदहनीयाः, सप्ताउत्सादनविषयमाह-परिशुष्केत्यादि / परिशुष्काल्पमांसानां हादूर्घ पुनर्यदा व्रणानामसन्धानेन मूत्रं खमार्ग न प्रतिपद्यते वातात्मकानाम् / गम्भीराणां रक्तपित्तात्मकानाम् / प्रयोगे उत्सादनीयानीति अपामार्गाश्वगन्धादीनि उत्सादनद्रव्याणी तदैवाग्निना दहेत् // 89 // त्यर्थः / एतैः सर्पिःसंस्कार आलेपनं च कर्तव्यम् / उत्सादनं दुरूढत्वात्तु शुक्लानां कृष्णकर्म हितं भवेत् // निम्नव्रणस्योन्नतिकरणम् / आभ्यन्तरमुत्सादनमाह-मांसाशि- भल्लातकान् वासयेत्तु क्षीरे नामित्यादि / व्याघ्रादीनामित्यर्थः / विशुद्धमनसः शोकक्रोधा- | ततो द्विधाच्छेदयित्वा लौहे कुम्मे निधापयेत् // 90 धनभिभूतमनस इत्यर्थः; जेजटस्तु व्याघ्रादीनां मांसानि छद्मो- कुम्मेऽन्यस्मिन् निखाते तु तं कुम्भमथ योजयेत्॥ पहितानि, एवं विशुद्धमनस इति व्याख्यानयति // 81-82 // - मुखं मुखेन सन्धाय गोमयैर्दाहयेत्ततः॥९१॥ उत्सन्नमृदुमांसानां व्रणानामवसादनम् // 83 // यः मेहयवते तस्माब्राहयेत्तं शनैर्मिषक // कुर्याद्रव्यैर्यथोहिष्टैश्चूर्णितैर्मधुना सह // ग्राम्यानूपशफान दग्ध्वा सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत् 92 तैलेनानेन संसृष्टं शुक्लमालेपयेद्रणम् // अवसादनविषयमाह-उत्सनेत्यादि / उत्पन्नमृदुमांसाना | भल्लातकविधानेन सारनेहांस्तु कारयेत् // 13 // मिति उत्सनमुद्धृतं मूदु मांसं येषां ते तथा / अवसादनम् : | ये च केचित् फलस्नेहा विधानं तेषु पूर्ववत् // उन्मतवणस्य निम्रखकरणम् / यथोदिष्टद्रव्यैः कासीसादिभिः / // 3 // | इदानी रूढस्यैव व्रणस्य विकृतस्य प्रकृतिभावार्थ पैश्चात्ककठिनानाममांसानां दुष्टानां मातरिश्वना // 4 // आरम्भः, तत्र पूर्व शुक्लस्यैव कृष्णीकरणमाह-दुरूढलासही क्रिया विधातव्या शोणितं चापि मोक्षयेत् // दित्यादि / प्राक् पूर्व सप्ताहं गव्यमूत्रभावितान् भल्लातकान् पातनौषधसंयुक्तान नेहान् सेकींश्च कास्येत्॥८५॥ गव्यक्षीरे वासयेत् स्थापयेत् , अत्र कालस्यानुक्तवाद्वक्ष्यमाण रोहिणीफलक्षीरवासनवत् सप्तरात्रमेव वासनं कार्यम् / कुम्मेमृदुत्वमाशुरोहं च गाढो बन्धः करोति हि॥ ऽन्यस्मिन्नित्यादि / अन्यस्मिन् कुम्मे निखाते तं कुम्भं योजयेद् मूदकर्मविषयमाह-कठिनानामित्यादि / अमांसानाम् यत्र कुम्मे भल्लातकानि निक्षिप्यन्ते कथं योजयेदित्याहअल्पमासानाम् / मातरिश्वना वायुना / मृद्री क्रिया मधुर मुखं मुखेनेत्यादि / तमपि कुम्भं निरन्तरच्छिद्रितापिधानं स्निग्धकोष्णलवणैरन्तर्बहिश्च क्रियमाणैर्लेपादिभिः / शोणित कृत्वा योजयेत् ; अन्यथाऽनावृतमुखादुपरिगतकुम्भाद्लातकानि मित्यादि तत्र रकानुगते मातरिश्वनि रकमोक्षणं, कफानुगते भ्रश्यन्ते / प्राम्यानूपशफानिति ग्राम्या अश्वादयः, आनूपा बहान् सेकाश्चेति / मृदुत्वमित्यादि / गाढो बन्धः किं करोती. महिषादयः, शफान खुरान् / कृष्णीकरणे महानपरानपि त्याह-मृदुबमाशुरोहं च // 84 // 85 // निर्दिशन्नाह-भल्लातकेत्यादि / ये च केचित् पिण्डितकविव्रणेषु मृदुमासेषु दारुणीकरण हितम् // भीतकादिनेहास्तेषामप्येतदेव भल्लातकस्नेह निष्पादनवद्विधानं, धवप्रियङ्ग्वशोकानां रोहिण्याश्च त्वचस्तथा // 86 // 1 'कटुतुम्म्या वल्कलस्य' इति पा० / 2 'साधयेत् / तथाऽपि १'म्योपसिद्धानि' इति पा० / 2 खेदांश्च' इति पा० / सद्यो व्रणकालं यावन्न दहनीयाः' इति पा०। 3 'कर्तितम्' इति 'पुनः पुनः सिच्यमानेपादिः' इति पा० / 4 खेदांश्च' इति। पा०। 4 'पबास्कआरम्भइति पा०। .

Page #502
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता / 405 तेषु मध्ये ये कृष्णीकरणास्तेषां प्राम्यादिशफदाहभस्मचूर्ण- | हस्तिदन्तमसी कृत्वा मुख्यं चैव रसाञ्जनम् // मिश्राणामवचारणमिति भावः // 89-93 // रोमाण्येतेन जायन्ते लेपात्पाणितलेष्वपि // 101 // दुरूढत्वातु कृष्णानां पाण्डुकर्म हितं भवेत् // 94 // चतुष्पदानां त्वग्रोमखुरङ्गास्थिभस्मना // सप्तरात्रं स्थितं क्षीरे छागले रोहिणीफलम् // तैलाक्ता चूर्णिता भूमिभवेद्रोमवती पुनः॥ 102 // तेनैव पिष्टं सुलक्ष्णं सवर्णकरणं हितम् // 95 // कासीसं नक्तमालस्य पल्लवांश्चैव संहरेत॥ नवं कपालिकाचूर्ण वैदुलं सर्जनाम च // कपित्थरसपिष्टानि रोमसञ्जननं परम् // 103 // कासीसं मधुकं चैव क्षौद्रयुक्तं प्रलेपयेत् // 96 // रोमसजननमाह-हस्तिदन्तेत्यादि / मुख्यं श्रेष्ठमित्यर्थः / कपित्थमुद्धृते मांसे मूत्रेणाजेन पूरयेत् // एतेन हस्तिदन्तमसीरसाञ्जनेन, 'अजाक्षीरसहितेन' इति कासीसं रोधनां तुत्थं हरितालं मनःशिलाम् // 17 // वाक्यशेषः / पाणितलं हस्ततलम् / अयं योगः केशशांते वेणुनिर्लेखनं चापि प्रपुनाडरसाञ्जनम् // सति बहुशो दृष्टप्रत्ययः / चतुष्पदानामित्यादि चतुष्पदा अधस्तादर्जुनस्यैतन्मासं भूमौ निधापयेत् // 98 // | अश्वगोमहिषादयः / तेलाक्ता चूर्णिता पूर्व तैलाभ्यक्ता पश्चामासादूर्ध्वं ततस्तेन. कृष्णमालेपयेद्रणम् // चूर्णिता खग्रोमादिभस्मचूर्णसंयुक्का रोमवती भवेदित्यर्थः / इदानी कृष्णानां पाण्डुकर्मणा सवर्णीकरणमाह-दुरूढला- कासीसमित्यादि / नक्तमालस्य पल्लवाः करजस्य कोमलपत्रादित्यादि / गयी तु 'छागले' इत्यत्र 'बार्करे' इति पठति, तत्र णीत्यर्थः // 1.1-103 // बर्करी तरुणच्छागी, तस्या इदं बार्करम् ; अन्ये तु वृद्धवत्सायाः रोमाकीर्णो व्रणो यस्तु न सम्यगुपरोहति // भीर बकयणीक्षीरं वा बार्करमाहुः, तत्र न शास्त्रलोकप्रसिद्धि-भरकर्तरिसन्दंशैस्तस्य रोमाणि निहरेत् // 104 // रिति गयी। रोहिणीफलमिति रोहिणी हरीतकीमेदस्तत्फलम् / स्तत्फलम् (शङ्खचूर्णस्य भागौ द्वौ हरितालं च भागिकम् // अन्ये तु कटुतुम्बीफलमाहुः; कटुकाफलमिति पाठान्तरम् / तेनैव शुक्तेन सह पिष्टानि लोमशातनमुत्तमम् // 105 // ) क्षीरेणेत्यर्थः / योगान्तरमाह-नवमित्यादि / कपालिका शरा भल्लातकस्याथ स्त्रहीक्षीरं तथैव च // वकर्परिका तपूर्ण नवं, सा पुनरापाकोद्धृतव नवा कपालिका मान् रोमशातनमुत्तमम् // 106 // भवति; अन्ये तु नवं प्रलेपनमाहुः, तत्र नवमपर्युषितमित्यर्थः / / कदलीदीर्घवृन्ताभ्यां भस्मालं लवणं शमीविदुलो वेतसस्तद्भवं वैदुलं, 'मूलं' इति शेषः / सजेनाम चवीशीतोदपिष्टं वा रोमशातनमाचरेत् // 107 // सर्जवृक्षमूलम् / योगान्तरमाह-कपित्थमुद्धते मांस इत्यादि। आगारगोधिकापुच्छं रम्भाऽऽलं बीजमैकुदम् // . मांसमत्र. आभ्यन्तरो गिरः, तमुदत्य आजमूत्रेण कासी. दग्ध्वा तद्भस्मतैलाम्बु सूर्यपकं कचान्तकृत् // 108 // सादिभिश्च कपित्थं पूरयेत् / वेणुनिर्लेखनं वंशतक्षणं वंशवगित्यर्थः / अर्जुनः ककुभः, तस्याधस्तले निधापयेत् स्थापयेत् रोमशातनमाह-रोमाकीर्ण इत्यादि / कर्तरी श्मश्रुकर्तनाधु॥९४-९८॥ पयुक्त शस्त्रम् / सन्दंशो नासालोमापहो यन्त्रमेदः, नासावो (छो)टिकेति लोके। औषधकृतं लोमशातनमाह-तैलमित्यादि / कुकुटाण्डकपालानि कतकं मधुकं समम् // 99 // दीर्घवृन्तः श्योनाकः / आलं हरितालम् / श्लोकार्धगतमपि तथा समुद्रमण्डूकी मणिचूर्णं च दापयेत् // शमीबीजमिति समस्तपदम् / तत्र रक्तफला शमी प्रलेपे भक्षणे गुटिका भूत्रपिष्टास्ता बणानां प्रतिसारणम् // 10 // च केशनीति वृद्धवैद्या वदन्ति / शीतोदपिष्टमिति एतत् सर्व तयोरेव शक्लकृष्णवणयोः खप्रयोगैरवशिष्टशुक्लखकायॆयोः / शीतल शीतजलपिष्टमित्यर्थः / आगारगोधिका गृहगोधिका 'ब्राह्मणी' गारगोधिका गोशि सवर्णकरणं निर्दिशन्नाह-कुक्कुटाण्डेत्यादि / समुद्रमण्डूकी इति लोके / रम्भा कदुली / आलं हरितालम् / बीजमैमुदं जलशुक्तिः, मणिचूर्णानि स्फटिकादिचूर्णानि; श्रीब्रह्मदेवस्तु इदीवृक्षबीजम् / कचान्तकृत् केशविनाशकारीत्यर्थः / अत्र समुद्रमण्डूकी मुजाशुक्तिमाह, जेजटाचार्येण छेद्यरोगप्रति-गयी तु 'तैलं भल्लातकस्य' इत्यादि सर्व पाठान्तरं कृत्वा पेधे व्याख्यातवान्मणिचूर्ण मौक्तिकचूर्णमिति / प्रतिसारणं 'कोशातकीमिः' इत्यादि पठति। तच्चाभावान्न लिखितम् घर्षणम् / अस्य तु सावर्ण्यमेव कर्मेति कृष्णपाण्डुकर्मभ्यामस्य | // 104-10 // मेदः, नेदमुपक्रमान्तरे, शुक्लकृष्णकर्मणोरेव शेषलात्, अतो। न संख्यातिरेकः॥१९॥१०॥ वातदुष्टो व्रणो यस्तु सक्षश्चात्यर्थवेदनः॥ अधाकाये विशेषेण तत्र बस्तिर्विधीयते // 109 // 1 'मूत्रस्याजस्य' इति पा०। 2 'वष्कयणीक्षीरं वा' इति हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते। 3 अन्ये तु 'कटफलवृक्षफलमाहुः 1 'कोमलपलवानीत्यर्थः' इति पा०। २'अयं श्वोको स्वइति पा०। ४ापाकः कुम्भकारस्य मृत्पात्रपाकस्थानम् / लिखितपुस्तके.न पठ्यते / 3 'रम्भाली' इति पा०1४'मालित 5 'निखनेत्' इति पा०। 6 व्याख्याता मणेपूर्णः इति प्रा. बादारी' इति पा.।

Page #503
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं बस्तिविषयमाह-वातदुष्टेत्यादि / बस्तिरत्र निरूहः हि- सिका' इति मालवीया वदन्ति / अजीर्ण नवम् / सुकुमारकं कश्च // 109 // | तनु / अजन्तुजग्धं न कृमिभक्षितम् / मृदु कोमलम् / पत्रदामूत्राघाते मूत्रदोषे शुक्रदोषेऽश्मरीव्रणे // नस्य प्रयोजनमाह-स्नेहमित्यादि / ततस्तस्माल्लेपस्योपरि पत्रं तथैवार्तवदोषे च बस्तिरप्युत्तरो हितः॥ 110 // दापयेदिति संबन्धः / यत् यस्मात् कारणात् पट्टो व्रणबन्धनद्रव्यं; उत्तरबस्तिविषयमाह-मूत्राघाते इत्यादि / मूत्राघातादयो नादत्ते नैव गृह्णाति; किंविशिष्टः पट्टः ? पत्रान्तरीकृतः पत्रेणायदा व्रणनिमित्ता भवन्ति तदोत्तरबस्ति विधानम् // 110 // न्तरीकृतो व्यवैधापितः / किं नादत्ते? स्नेहं शतधौतघृतादि कम् / न केवलं नेहम् , औषधसारं च; औषधस्य सारं वीर्यम् / यस्माच्छुध्यति बन्धेन व्रणो याति च मार्दवम् // अन्ये तु "स्नेहमौषधसारं च पट्टवस्त्रान्तरीकृतम् / न दूषयति रोहत्यपि च निःशङ्कस्तस्माद्वन्धो विधीयते // 11 // | यत् पत्रं तल्लेपोपरि दापयेत्" इति पठन्ति / अपरमपि व्रणस्य बन्धकरणे हेतुमाह-यस्मादित्यादि / निःशङ्कः पत्रदानप्रयोजनमाह-शैत्यौष्ण्येत्यादि / पित्तरक्तवणे शैत्यं करनिर्गता शङ्का निर्घातमक्षिकादिपतनानां यत्र सः; "निःसङ्गः' णीयं, वातकफव्रणे औष्ण्यं, तदर्थ पत्रम् / दत्तौषधेषु 'व्रणेषु' इति केचित् पठन्ति, तत्र निर्गतोऽभिघातहेतोः सनः संबन्धो इति शेषः // 112-118 // यस्येत्यर्थः / आलेपविधी बन्ध्यावन्ध्यस्योक्तवाद्विषयोऽस्य मक्षिका वर्णमागत्य निःक्षिपन्ति यदा कृमीन् // प्रयोगश्चोक्तः / अत्र केचिद् यस्माच्छुध्यतीत्यतः प्राक् “अदुष्टिः / श्वयथुर्भक्षिते तैस्तु जायते भृशदारुणः॥११९ // समवर्त्मवं वेदनोपशमः सुखम् / आलेपनाचैः शोफस्य तीवा रुजो विचित्राश्च रक्तानावश्च जायते // साधुबन्धाद्विधीयते"-इति पठन्ति; स तु पाठो निबन्धकारैर्न सुरसादिर्हितस्तत्र धावने पूरणे तथा // 120 // धृतः, इत्यस्माभिर्न लिखितो न व्याख्यातश्च // 111 // | सप्तपर्णकरार्कनिम्बराजादनत्वचः॥ स्थिराणामल्पमांसानां रौक्ष्यादनुपरोहताम् // हिता गोमूत्रपिष्टाश्च सेकः क्षारोदकेन वा // 121 // पत्रदानं भवेत् कार्य यथादोषं यथर्तु च // 112 // प्रच्छाद्य मांसपेश्या वा कृमीनपहरेद्रणात् // .. एरण्डभूर्जपूतीकहरिद्राणां तु वातजे // विंशतिं कृमिजातीस्तु वक्ष्याम्युपरि भागशः 122 पत्रमाश्वबलं यच्च काश्मरीपत्रमेव च // 113 // ___ कृमिघ्नविषयमाह-मक्षिकेत्यादि / भक्षिते व्रणे' इति शेषः। पत्राणि क्षीरवृक्षाणामौदकानि तथैव च // तैः कृमिभिः / भृशदारुणः अत्यर्थ कष्टकारी / विचित्राः तोददूषिते रक्तपित्ताभ्यां व्रणे दद्याद्विचक्षणः // 114 // दाहकण्ड्वादिनानारूपा रुज इत्यर्थः / धावने प्रक्षालने / सप्तपपाठामूर्वागुडूचीनां काकमाचीहरिद्रयोः॥ र्णकरजेत्यादयो 'हिता' इति शेषः / सेकः परिषेकः / प्रच्छाय पत्रं च शुकनासाया योजयेत् कफजे व्रणे॥११५॥ 'व्रणम्' इति शेषः / मांसपेश्या मांसखण्डेन / वक्ष्याम्युपरीति अकर्कशमविच्छिन्नमजीणे सुकुमारकम् // उपर्युत्तरतन्त्रे कृमिप्रतिषेधीये ( उ. तं. अ. 54 ) इत्यर्थः अजन्तुजग्धं मृदु च पत्रं गुणवदुच्यते // 116 // // 119-122 // खेहमौषधसारं च पट्टः पत्रान्तरीकृतेः॥ नादत्ते यत्ततः पत्रं लेपस्योपरि दापयेत् // 117 // दीर्घकालातुराणां तु कृशानां व्रणशोषिणाम् // शैत्यौष्ण्यजननार्थाय स्नेहसंग्रहणाय च // बृंहणीयो विधिः सर्वः कार्याग्निं परिरक्षता // 123 // दत्तौषधेषु दातव्यं पत्रं वैद्येन जानता // 118 // | बृहणविषयमाह-दीघेत्यादि / बृंहणीयो देहोपचयकरो पत्रदानविषयमाह-स्थिराणामित्यादि / दोषविशेषेण पत्र | विधिः कार्यः / 'कार्योऽनि परिरक्षता' इति कर्तव्ये यत् कायविशेषमाह-एरण्डेत्यादि / सुगमम् / पत्रमाश्वबलमिति अश्व ग्रहणं तदेहगतकार्यदोषसात्म्याद्यनुक्ताहणार्थम् / 'कार्योऽमिं बला उपोदकी तस्या इदमाश्वबलं, ब्रह्मदेवस्तु अश्व परिरक्षता' इति केचित् पठन्ति // 123 // बला यवनभूमौ मेथिकाकारबीजा भवतीत्याह / क्षीरवृक्षा | विषजुष्टस्य विज्ञानं विषनिश्चयमेव च // . वटादयः / औदकानि पद्मकुमुदादीनि / कफजे पत्रदानमाह |चिकित्सितंच वक्ष्यामि कल्पेषु प्रतिभागशः॥१२४ पाठा मूर्वेत्यादि / मूर्वा धनुर्गुणोपयुक्तो लताभेदः / शुकनासा| विषघ्नं निर्दिशन्नाह-विषजुष्टस्येत्यादि / विषजुष्टस्य 'अन्नचर्मकारवटः 'कुप्यक' इति कान्यकुब्जे, 'चर्मकारजम्बूपला- पानादेः' इति शेषः। विज्ञानं लक्षणमित्यर्थः / विषनिश्चयं स्थावरजङ्गमादिविषस्य सम्यग्ज्ञानम् / प्रतिभागशः प्रत्येक१'शुक्रदोषे तथाऽनिले' इति पा० / 2 'पट्टवस्त्रान्तराकृतम् / मित्यर्थः // 124 // न दूषयति यत् पत्र' इति पा०। 3 'नैवादत्ते च यस्मात्तलेपस्यो. परि' इति पा०। 4 'चोरसायुः' इति पा०। 5 'कप्युक' इति / 1 किंविशिष्टः? पट्टवस्त्रान्तरीकृतः पट्टवस्त्रेण अन्तरीकृतो व्यवकान्यकुम्जे, चर्मकारजम्बूपभासिका' इति मालवीया बदन्ति' धापितः' इति पा० / 2 वणजातस्य' इति पा० / 3 'कार्योऽग्निं' इति पा०। इति पा०। 4 'कार्यः कायानिं' इति पा०।

Page #504
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। 407 कण्ड्रमन्तः सशोफाश्च ये च जपरि व्रणाः // दिभिः, मन्त्रैश्चायुर्वेदविहितैः / यमैः सनियमैरिति पञ्च यमा शिरोविरेचनं तेषु विद्ध्यात्कुशलो भिषक् // 125 // नियमाश्च पञ्च / उक्तं च-"अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्य शिरोविरेचनविषयमाह-कण्डूमन्त इत्यादि ।-जत्रु वक्षोंड तथैव च / व्यवहारनिवृत्तिश्च यमाः पञ्च प्रकीर्तिताः // अक्रोधो सयोः सन्धिः / शिरोविरेचनं नस्यमेदः // 125 // गुरुशुश्रूषा शौचमाहारलाघवम् / अप्रमादश्च पञ्चैते नियमाः परिकीर्तिताः" इति / एवं यथाविषयं यथाक्रमं षष्टिरुपक्रमा रुजावन्तोऽनिलाविष्टा रूक्षा ये चोर्ध्वजत्रुजाः॥. | उकाः // 133 // प्रणेषु तेषु कर्तव्यं नस्यं वैद्येन जानता // 126 // षण्मूलोऽष्टपरिग्राही पञ्चलक्षणलक्षितः॥ नस्यविषयमाह-रुजावन्त इत्यादि / नस्यं स्नैहिकमेव // 126 | षष्टया विधाननिर्दिष्टैश्चतुर्भिः साध्यते व्रणः // 13 // दोषप्रच्यावनार्थाय रुजादाहक्षयाय च // अथ व्रणः कतिमूलः, कत्यधिष्ठानः, कतिलक्षणलक्षितः, जिह्वादन्तसमुत्थस्य हरणार्थ मलस्य च // 127 // कतिभिरौषधैः, कियद्भिश्च पदाथैः साध्यत इत्याह-षण्मूल शोधनो रोपणश्चैव व्रणस्य मुखजस्य वै॥ इत्यादि / षण्मूल इति वातपित्तकफशोणितसन्निपातागन्तवः उष्णो वा यदि चा शीतः कवलग्रह इष्यते // 128 // | षडेव मूलं कारणानि यस्य स षण्मूलः; संसर्गः पृथगर्थवशादत्र कवलप्रहविषयमाह-दोषेत्यादि / दोषप्रच्यावनार्थायेति | सन्निपातेनावरुद्धः, यस्मात् समेत्य संभूय द्वयोर्बहूनां वा निपातः दोषप्रच्यावनं त्रिफलाद्राक्षादिकषायादिभिः / शोधनः शोधनद्र-| सन्निपातः; संघातः, संयोगः, संहितीभावः, संश्लेषः, समवायः, व्यकृतः / रोपणो रोपणद्रव्यकृतः। उष्णो वातकफजे व्रणे, रक्त- सम्बन्धः, सन्निपात इत्यनर्थान्तरम् / वल्मांससिरास्नायुसपित्तजे शीतः // 127 // 128 // न्ध्यस्थिकोष्ठमर्माणीत्यष्टौ व्रणवस्तूनि परिगृह्णातीत्यष्टपरिग्राही; ऊर्ध्वजत्रुगतान् रोगान् वणांश्च कफवातजान् // परिग्रहोऽधिष्ठानम् , आश्रय इत्यर्थः / पञ्चलक्षणलक्षित इति शोफस्रावरुजायुक्तान धूमपानरुपाचरेत् // 129 // पञ्चानां वातपित्तकफसन्निपातागन्तूनां लक्षणानि तैलक्षितः; रक्तजस्य न पृथग्लक्षणमस्ति 'पित्तवद्रक्तजः' (इति वचनात् ); __ धूमविषयमाह-ऊर्श्वेत्यादि / धूमपानैरिति शोफस्रावरुजापह एवं तागन्तोरपि पृथग्लक्षणं नास्ति, यदाह-'पित्तरक्तलक्षण द्रव्याणामित्यर्थः // 129 // आगन्तुः' इति तयन्यथैव पञ्चलक्षणलक्षितत्वं व्याख्यायतेक्षतोष्मणो निग्रहार्थ सन्धानार्थ तथैव च // गन्धवर्णास्राववेदनाकृतिभिर्लक्षणैर्लक्षित इति / षष्ट्या विधानसद्योवणेष्वायतेषु क्षौद्रसर्पिविधीयते // 130 // निर्दिष्टैरिति षष्टिसंख्यैर्विधानैः पूर्वमुद्दिष्टैः कृत्वा / चतुर्भिः . मधुसपिविषयमाह-क्षतोष्मण इत्यादि / सन्धानं घातविशे. साध्यत चतुाभवद्यातुरपारचारकोषधारत्यथः / ब्रह्म षाद्विधाभूतस्यावयवस्यैकभावः // 130 // 'षष्ट्युपक्रमनिर्दिष्ट' इति पठति षष्टिरुपक्रमा निर्दिष्टा यस्येति अवगादास्त्वणुमुखा ये व्रणाः शल्यपीडिताः॥ च व्याख्यानयति // 134 // निवृत्तहस्तोद्धरणा यन्त्रं तेषु विधीयते // 131 // | योऽल्पौषधकृतो योगो बहुप्रन्थभयान्मया // मन्त्रविषयमाह-अवगाढा इत्यादि / अवगाढा गम्भीराः। द्रव्याणां तत्समानानां तत्रावापो न दुष्यति // 135 // निवृत्तहस्त्रोद्धरणा हस्तेनाक्रष्टुमशक्याः // 131 // इदानीमल्पौषधेषु शोधनरोपणादियोगेष्वावापविषयमूहबीजं लघुमात्रो लघुश्चैव स्निग्ध उष्णोऽग्निदीपनः॥ निर्दिशन्नाह-य इत्यादि / तत्समानानामिति तेषां शोधनसर्ववणिभ्यो देयस्तु सदाऽऽहारो विजानता॥१३२/ रोपणद्रव्याणां रसगुणवीर्यविपाकेः समानानि तुल्यानि द्रव्याणि तत्समानानि, तेषामावापो निक्षेपः / तत्र तस्मिनल्पौषधे योगे आहारविषयमाह-लघुमात्र इत्यादि / लघुमात्रो मात्रया न दुष्यति / 'अल्पप्रन्थं मृगयता योगो योऽल्पौषधैः कृत' इति लघुरित्यर्थः / लघुरिति रखशालिजाङ्गलमांसादिव्यलघुः, केचित् पठन्ति; तत्र मृगयता अन्वेषयता अन्धकारेणेअमिदीपन इति यावद् देयः / गव्यघृतादिरयमाहारो व्रणितोपा त्यर्थः // 135 // सनीयोक्तोऽपि पुनरुपक्रमप्रस नेहोक इति न पौनरुत्यम् 132 निशाचरेभ्यो रक्ष्यस्तु नित्यमेव क्षतातुरः॥ प्रसङ्गाभिहितो यो वा बहुदुर्लभमेषजः // रक्षाविधानरुद्दिष्टैर्यमैः सनियमैस्तथा // 133 // | यथोपपत्ति तत्रापि कार्यमेव चिकित्सितम् // 136 // / इदानीं यथालाभमौषधप्रयोगमाह-प्रसनेत्यादि / प्रसजारक्षाविधानमाह-निशाचरेभ्य इत्यादि / नित्यमेवेति दिवारात्रमपीत्यर्थः / रक्षाविधानैरुद्दिष्टेरिति गुग्गुल्वादिधूषा भिहितो यो बहुमेषजो दुर्लभमेषजो वा, तत्र यथोपपत्ति यथा लाभ चिकित्सितं मेषजं कार्यम् / प्रसङ्गाभिहितो यथा१ एतत्पूर्व 'बण्यो द्रम्पप्रभावेन' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते | "पिण्डीतकत्रयं रोधं पूर्व ये च प्रकीर्तिताः / वर्गास्त्रयः प्रलेपे कचिवस्तलिखित पुस्तके। | ते शोफे सर्वते हिताः" इति; अत्र हि वातपित्तकफशो

Page #505
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान थोक्तौषधगणत्रयं प्रकरणसमानत्वात् सन्निपातोक्तमौषधं प्रसङ्गा- इति अर्थवतीं सलक्षणां हृदयग्राहिणीमपुनरुतां वाचं वदतीति भिहितं; तत्र यथालाभं भेषजानां चिकिस्सितं कार्यम् / बहुभे-| वाग्विशारदः / अन्दशात् शिक्षितवान् // 3 // षजो यथा-"आधे द्वे पञ्चमूल्यौ तु गणो यश्चानिलापहः-" नानाधारामुखैः शस्त्रैर्नानास्थाननिपातितः॥ इति; अत्र भद्रदादिगणस्य बहुमेषजखाद्यथालाभमेव चिकि नानारूपावणा ये स्युस्तेषां वक्ष्यामि लक्षणम् // 4 // स्सितं कार्यम् / दुर्लभमेषजो यथा-किञ्चिदेव भेषजं क्वचिद्देशकालादी दुर्लभं; तत्र यथालाभं चिकित्सितं कार्यमिति // 136 // व्रणाकृतिमात्रे विशेषहेतुं निर्दिशन्नाह-नानाधारामुख | रित्यादि / नानास्थानानि देहस्थानानि, तेषु निपातितैनिक्षिगणोक्तमपि यद्रव्यं भवेद्याधावयौगिकम् // | तैरित्यर्थः / अनेन श्लोकेन नानाप्रकारशस्त्रधारा, नानाप्रकारतदुद्धरेद्यौगिकं तु प्रक्षिपेदप्यकीर्तितम् // 137 // शस्त्रमुखानि, नानाप्रकारदेहस्थानानि चेति त्रीणि व्रणाकृतिकारएकत्रैव व्याधी यौगिकस्यानुक्तस्यापि ग्रहणमयौगिकस्य | णान्युक्तानि // 4 // परित्यागं चोपदर्शयन्नाह-गणोक्तमित्यादि // 137 // आयताश्चतुरस्राश्च व्यस्रा मण्डलिनस्तथा // उपद्रवास्तु विविधा व्रणस्य व्रणितस्य च // अर्धचन्द्रप्रतीकाशा विशालाः कुटिलास्तथा // 5 // तत्र गन्धादयः पञ्च वणस्योपद्रवाः स्मृताः॥१३८॥ शेरावनिम्नमध्याश्च यवमध्यास्तथाऽपरे // ज्वरातिसारौ मूर्छा च हिका च्छदिररोचकः॥ एवंप्रकाराकृतयो भवन्त्यागन्तवो व्रणाः॥६॥ . श्वासकासाविपाकाश्च तृष्णा च व्रणितस्य तु 139 | दोषजा वा स्वयं भिन्ना, न तु वैद्यनिमित्तजाः॥ इदानीमुपद्रवानाह-उपद्रवा इत्यादि / मूर्छा चेति चका- इदानी व्रणाकृतिमाह-आयता इत्यादि / चतुरस्राश्चतु. रेणानुक्तानामपि विसर्पादीनां समुच्चयः // 138 // 139 // कोणाः / यस्रास्त्रिकोणाः / मण्डलिनो वर्तुलाः / विशाला प्रक्रियास्वेवमासु व्यासेनोक्तास्वपि क्रियाम् // | विस्तीर्णाः / कुटिला वकाः। वयं भिन्नाः खयं पक्कभिमा इत्यर्थः। , भूयोऽप्युपरि वक्ष्यामि सद्योव्रणचिकित्सिते 140 न तु वैद्यनिमित्तजाः तेषामायतविशालसमप्रविभक्तलक्षणा आकृतयो व्रणगुणत्वेनैवोक्ताः, यतस्ता आकृतीभिषजः प्रदेशइति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने | विशेष एव कुर्वन्ति // 5 // ६॥द्विवणीयचिकित्सितं नाम प्रथमोऽध्यायः॥१॥ | भिषग्वणाकृतिज्ञो हि न मोहमधिगच्छति // 7 // इदानीमनागतावेक्षणं निर्दिशचाह-व्रणेत्यादि / एवमनेन | भृश दुर्शरूपेषु वणेषु विकृतेष्वपि / प्रकारेण पूर्वोतन, आसु इमासु व्रणक्रियास, व्यासेन प्रेणाकृतिशानफलमाह-भिषवणाकृतिश इत्यादि / दर्दर्शविस्तरेणोक्ताखपि, भूयोऽपि पुनरपि, उपरि सद्योव्रणचिकि रूपेषु गोशुनवदुद्तमासप्ररोहादिषु // ७॥त्सिते, क्रियां वक्ष्यामि / गयी तु "व्रणक्रियाखिमाखेव संक्षे- अनन्ताकृतिरागन्तुः स भिषग्भिः पुरातनः // 8 // पोकाखिह क्रियाम्" इति पठति; तत्र व्रणक्रियाखिमासु इह | समासतो लक्षणतः षड्विधः परिकीर्तितः॥ संक्षेपेणोकासु, उपरि विस्तरतः क्रियां वक्ष्यामीत्यर्थः // 15 // आगन्तुघ्रणाकृतिमाह-अनेकाकृतिरित्यादि // ८॥इति श्रीडल्ह(डणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- छिन्न भिन्नं तथा विद्धं क्षतं पिचितमेव च // 9 // व्याख्यायां चिकित्सास्थाने प्रथमोऽध्यायः॥१॥ घृष्टमाहुस्तथा षष्ठं तेषां वक्ष्यामि लक्षणम् // तदेव षडिधलमाह-छिन्नमित्यादि / छिन्नं मिर्म र द्वितीयोऽध्यायः। सधारेण शस्त्रेण, विद्धं पुनरणुमुखेन शरण, क्षतादीनि तु पाषाअथातः सद्यौवणचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥णलगुडादिभिरपि स्युः ॥९॥यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ तिरचीन ऋजुर्वाऽपि यो व्रणश्चायतो भवेत् // 10 // अथात इत्यादि // 1 // 2 // गात्रस्य पातनं चापि छिन्नमित्युपदिश्यते // धन्वन्तरिधर्मभृतां वरिष्ठो वाग्विशारदः॥ तेषां प्रत्येकं लक्षणमाह-तिरश्चीन इत्यादि / तिरश्चीन: विश्वामित्रसुतं शिष्यमृर्षि सुश्रुतमन्वशात् // 3 // | तिर्यग्व्यवस्थित इत्यर्थः, ऋजुरवकः, अनयोद्वयोरपि आयत गुरुपूर्वक्रम निर्दिशन्नाह-धन्वन्तरिरित्यादि / धर्मभृताम- इति विशेषणम् / गात्रपातनं शस्त्रादिप्रहारेण हताविपाप्तनं, न्येषामपि राजर्षीणां मध्ये वरिष्ठः प्रधानतमः / वाग्विशारद | चकारादपातनं च किञ्चिच्छिन्नमात्रम् // 10 // १प्रकरणान्तरण समानत्वात्' इति पा०। 2 'शोषादीना' १'शराववनिम्नमध्याः' इति पा०।२ भागन्तुव्रणाक्रतिज्ञानइति पा विश्वामित्रात्मजमृषि शिष्य' इति पा०।। | फलमाह' इति पा० भनेकाकृतिः' इति पा०।

Page #506
अध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता / 409 " कुम्तशतवृष्टिखड्गानविषाणादिभिराशयः // 11 // नातिच्छिन्नं नातिभिन्नमुभयोर्लक्षणान्वितम् // 20 // किश्चित नवेत्तद्धि भिन्नलक्षणमच्यते॥ विषमं प्रणमते यत्तत् क्षतं त्वभिनिर्दिशेत् // भिन्नमाह-कुन्तेत्यादि / शक्तिस्त्रिमुखी, ऋष्टिः शर्बला, क्षतलक्षणमाह-नातिच्छिन्नमित्यादि / नातिच्छिन्नं नात्यर्थविषाणं शृङ्गम् ; अप्रशन्दः कुन्तादिभिः प्रत्येकं संबध्यते। द्विधाभूतम् / नातिभिन्नं नात्यर्थविदीर्णम् / उभयोरिति च्छिन्नभाशय भामादिस्थानम् / किञ्चित् सवेदिति किमप्यनिर्दिष्ट- भिन्नयोरित्यर्थः / विषमं व्रणमिति व्रणस्य वैषम्यं निम्रोनतलं, मित्यर्थः / तत्रोदर यकृत् प्लीहा च रकं, बस्तिमूत्रं, पुरीषा- | न तु कृच्छ्रसाध्यत्वम् // 20 ॥शयः पुरीषमिति // 11 // | प्रहारपीडनाभ्यां तु यदङ्गं पृथुतां गतम् // 21 // स्थानान्यामाग्निपक्कानां मूत्रस्य रुधिरस्य च // 12 // सास्थि तत् पिच्चितं विद्यान्मजरक्तपरिप्लुतम् // हदुण्डुकः फुप्फुसश्च कोष्ठ इत्यभिधीयते // पिच्चितलक्षणमाह-प्रहारेत्यादि / प्रहारो मुद्राद्यभिघातः, के पुनराशया इत्याह-स्थानान्यामाग्निपक्कानामित्यादि / यादि / पीडनं कपाटादियन्त्रेण / पृथुतां विस्तीर्णतां गतमिति / सास्थि स्थानशब्द आमादिभिः प्रत्येकमभिसंबध्यते // 12 // अस्थियुक्तम् / मज्जरक्तपरिप्लुतमिति मजरक्ताभिव्याप्तमित्यर्थः तस्मिन् भिन्ने रक्तपूर्णे ज्वरो दाहश्च जायते // 13 // ॥२१॥मूत्रमार्गगुदास्येभ्यो रकं प्राणाच गच्छति // विगतत्वग्यदङ्ग हि संघर्षादन्यथाऽपि वा // 22 // मूर्छाश्वासतृडाध्मानमभक्तच्छन्द एव च // 14 // विण्मूत्रवातसङ्गश्च खेदास्रावोऽक्षिरक्तता॥ उषासायान्वितं तत्तु घृष्टमित्युपदिश्यते // लोहगन्धिस्वमास्यस्य गात्रदोर्गन्ध्यमेव च // 15 // घृष्टलक्षणमाह-विगतवगित्यादि / विगतत्वक् खग्रहुच्छ्रलं पाईयोश्चापि . हितम् / संघर्षाद् द्रव्यान्तरेण संघर्षणात् / अन्यथा अन्येन प्रकारेणेत्यर्थः / 'अन्यथाऽपि वा' इत्यस्य स्थाने केचित् तस्मिन्नित्यादि / तस्मिन् कोष्ठे इत्यर्थः / रक्तपूर्ण इति सर्व त्रैव रक्तस्य विद्यमानत्वात् / अत्राधो नामे रक्तं गुदमूत्रमा 'अन्यजादपि' इति पठन्ति, तत्रान्यजात् संघर्षात् द्रव्यान्तर जात् संघर्षणादित्यर्थः / उषा दाह विशेषः // २२॥गाभ्यां प्रवर्तते, नामेरूचं मुखघ्राणाभ्यामिति / अभक्तच्छन्दो भोजनानभिलाषः / विडादिसमः पुरीषादिनिरोधः / खेदानावः | छिन्ने भिन्ने तथा विद्धे क्षते वाऽमृगतिस्रवेत् // 23 // खेदतिः / लोहगन्धिलं लोहगन्धिभावो मुखस्य // 13-15 // रक्तक्षयाद्रुजस्तत्र करोति पवनो भृशम् // विशेषं चात्र मे शृणु॥ स्नेहपानं हितं तत्र तत्सेको विहितस्तथा // 24 // आमाशयस्थे रुधिरे रुधिरं छर्दयेत् पुनः॥१६॥ | वेशवारैः सशरैः सुस्निग्धैश्चोपनाहनम् // आध्मानमतिमात्रं च शूलं च भृशदारुणम् // धान्यखेदांश्च कुर्वीत स्निग्धान्यालेपनानि च // 25 // पक्वाशयगते चापि रुजो गौरवमेव च // 17 // वातघ्नौषधसिद्धैश्च स्नेहैबस्तिर्विधीयते // शीतता चाप्यधो नामः खेभ्यो रक्तस्य चागमः॥ लक्षणैः षडिधं सद्योवणं निर्दिश्येदानी चतुर्पु छिन्नादिषु विशेषमित्यादि / पक्वाशयगते पक्काशयस्थे, 'रुधिरे' इति चिकित्सामाह-छिन्ने इत्यादि / तत्सेको विहित इति कोष्णशेषः / खेभ्यः स्रोतोभ्यः // 16 // 17 // स्नेहसेक इत्यर्थः / वेशवारैर्निरस्थिखिन्नस्निग्धपिष्टमांसैः / अभिन्नेऽप्याशयेऽन्त्राणां खैः सूक्ष्मैरन्त्रपूरणम् // 18 // कृशरा तिलतण्डुमाषकृता यवागूः / उपनाहनं बन्धनम् / पिहितास्ये घटे यद्वलक्ष्यते तस्य गौरवम् // धान्यखेदानित्यादि धान्यखेदो माषादिकोष्णधान्यखेद इत्येके; अभिने इत्यादि / कथमभिन्नेऽप्यन्त्राशये रतनान्त्रपूरणं अन्ये तु धान्यं धान्याम्लम् , अम्लशब्दोत्तरपदलोपेन / आले. युज्यत इत्याह-पिहितास्य इत्यादि / यथा पिहितास्ये पनशब्दो लेपने / स्नेहपानमूर्ध्वनाभिजेषु व्रणेषु, नाभेरधोगतेषु भाच्छादितमुखे घटे सूक्ष्मैः खै रन्धेरुदकपूरणं लक्ष्यत इत्यर्थः।बस्तिरिति // २३-२५॥तस्य चान्त्राशयस्य, गौरवं 'भवति' इति शेषः // 18 // - पिश्चिते च विघृष्ट च नातिस्रवति शोणितम् // 26 // सूक्ष्मास्यशल्याभिहतं यदकं त्वाशयाद्विना // 19 // अगच्छति भृशं तस्मिन् दाहः पाकश्च जायते // उत्तण्डितं निर्गत वा तद्विद्धमिति निदिशेत् // तत्रोष्मणो निग्रहार्थ तथा दाहप्रपाकयोः॥ 27 // विद्धलक्षणमाह-सूक्ष्मास्येत्यादि / आशयाद्विनेति आश- शीतमालेपनं कार्य परिषेकश्व शीतलः॥ यम् आमादिस्थानम् / उत्तुण्डितम् उन्नमितमुखं, निर्गतं निर्गत इदानी पिचितघृष्टयोरतशोणितलेन समानधर्मणोरेकमेव शल्यम् // 19 // चिकित्सितमाह-पिच्चित इत्यादि / अगच्छति अस्रवति सति / 1 'हतो यः स्रवते तद्धि' इति पा०।२'छर्दयत्यपि' इति पा० / तस्मिन् रुधिरे। भृशम् अत्यर्थम् / अन्ये तु 'शीतमालेपनं 3 'उत्तुण्डितुम् उत्तानितत्वमांसमीषद्दष्टमुखं वा' इति पा०। / कार्य परिषेकश्च शीतल'-इत्यस्य स्थाने 'शीतमालेपनं सेकः सु० सं०५२

Page #507
410 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं शुद्धी रक्तविमोक्षणम्' इति पठन्ति / शुद्धिर्वमनादिः, तत्रोर्ध्व- परिहरेत् , पृष्ठवणी तु स्तनोरोऽवष्टभ्य, दोषस्त्वन्यथा न प्रसिनाभिजेषु वमनं, दाहोत्तरे मध्यकायजे रेचनम् , अधोनाभिजेषु च्यते, अनिर्गच्छन् विकारानुत्पादयति"-इति जेजटः / पुनरास्थापनं, स्त्यानरक्तेषु रक्तमोक्षणम् // 26 // 27 // - | गयी तु "पृष्ठे व्रणो यस्य भवेदनुत्तानः शयीत सः / अतोऽषट्खेतेषु यथोक्तेषु छिन्नादिषु समासतः॥ 28 // न्यथा चोरसिजे शयीत पुरुषो व्रणे"-इति पठति, व्याख्यान झेयं समर्पितं सर्वे सद्योव्रणचिकित्सितम् // नयति च-अनुत्तानोऽवाङ्मुखोऽधोमुखः शयीत, उरसिजेषु उक्तमेवोपसंहरन्नाह-पट्खेतेष्वित्यादि / समर्पितं सम्य व्रणेवन्यथा उत्तान एव शयीतेति // 36 // गर्पितम् / ज्ञेयं ज्ञातव्यम् // 28 // छिन्नां निःशेषतः शाखां दग्ध्वा तैलेन बुद्धिमान् // बनीयात् कोशबन्धेन प्राप्तं काय च रोपणम् // 37 // अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि छिन्नानां तु चिकित्सितम् 29 ये व्रणा विवृताः केचिच्छिरम्पाविलम्बिनः॥ शाखानां निःशेषच्छेदे विधानान्तरमाह-छिन्नामित्यादि / तान् सीव्येद्विधिनोक्तेन बध्नीयादाढमेव च // 30 // कोशबन्धेन स्थगिकाबन्धेन / प्राप्तं युक्तम् / रोपणमिति शोध. नस्याग्निनैव कृतलात् // 37 // अथ मूर्धाद्यवयवाश्रयं चिकित्साविशेषमाह-अत ऊर्ध्वमि चन्दनं पद्मकं रोधमुत्पलानि प्रियङ्गवः // त्यादि / विवृता व्यात्तमुखाः / शिरःपार्शवलम्बिनो मस्तकपा हरिद्रा मधुकं चैव पयः स्यादत्र चाष्टमम् // 38 // वावलम्बनशीलाः, अन्ये तु शिरोऽवलम्बिनस्तथा पार्शवलम्बिनश्चेत्येवं व्याख्यानयन्ति / विधिनोक्तेन * ऋजुप्रन्थि | तैलमेभिर्विपक्कं तु प्रधानं व्रणरोपणम् // सेवनादिना सीव्येदित्यर्थः // 29 // 30 // __ अस्य रोपणार्थ तैलमाह-चन्दनमित्यादि / पयो दुग्धं, कर्ण स्थानादपहृतं स्थापयित्वा यथास्थितम् // स्यात् भवेत् , तच्चतुर्गुणमानम् / ननु संख्येयनिर्देशादेव सीव्येद्यथोक्तं तैलेन स्रोतश्चाभिप्रतर्पयेत् // 31 // संख्यासिद्धावष्टमग्रहणं किमर्थम् ? उच्यते-नात्र पाको जलेने. ध्यते, पयसैव पाकं मन्यते; अन्ये खष्टमग्रहणेनाष्टाङ्गसंज्ञकमिदं कृकाटिकान्ते छिन्ने तु गच्छत्यपि समीरणे॥ तैलमिति कथयन्ति // ३८॥सम्यनिवेश्य बनीयात् सीव्येच्चापि निरन्तरम् 32 आजेन सर्पिषा चैवं परिषेकं तु कारयेत् // चन्दनं कर्कटाख्या च सहे मांस्याह्वयाऽमृता // 39 // उत्तानोऽन्नं समश्नीयाच्छयीत च सुयन्त्रितः॥३३॥ हरेणवो मृणालं च त्रिफला पनकोत्पले॥ त्रयोदशाङ्गं त्रिवृतमेतद्वा पयसाऽन्वितम् // 40 // कर्णमित्यादि / स्थानादपहृतं निःशेषतश्छिन्नम् / तैलेन | तैलं विपक्कं सेकार्थे हितं तु वणरोपणे॥ वातघ्नौषधसिद्धेन / कृकाटिकान्ते प्रीवायाः पश्चात् कृकाटिकापर्यन्ते / गच्छत्यपि समीरणे इति वाते निर्वहत्यपि सीव्येदि ___ अस्य रोपणार्थ द्वितीयं चन्दनादितैलमाह-चन्दनमित्यादि। त्यर्थः, 'असाध्या वायुभिर्वाहिण' (सू. स. 23) इत्यस्यायमप कर्कटाख्या कर्कटगृङ्गी / सहे माषपर्णी मुद्गपणी च / अमृता वादः। सम्यङिवेश्य यथास्थानं स्थापयित्वा / उत्तानोऽनं गुडूची / हरेणवः कलायाः / मृणालम् उशीरम् / उत्पलं नीलोत्पसमश्नीयादिति तथैव कृकाटिकायाः सुस्थितत्वात् ; अन्नमित्युप लम् / त्रिवृतमिति त्रिभिघृतवसामज्जभिवृतं तैलं त्रिवृतम् / एतत् लक्षणं, तेन शयनमूत्रपुरीषोत्सर्गादि चोत्तानस्यैवेति / शयीत च त्रयोदशा तैलम् / पयसा क्षीरेण चतुर्गुणेन पक्कम् / वाशब्दः सुयन्त्रित इति यथा कृकाटिका स्थिरा भवति // 31-33 // पूर्वोक्ततैलापेक्षया / 'मांस्याह्वया' इत्यस्य स्थाने 'सोमाया' इति केचित् पठन्ति; सोमाया त्रिसन्धिका, 'सोमलता' शाखासु पतितांस्तिर्यक् प्रहारान् विवृतान् भृशम् // इत्यपरे / गयी तु मज्जवर्ज त्रयः स्नेहानिवृतमित्याह, तन्मवे सीव्येत् सम्यनिवेश्याशु सन्ध्यस्थीन्यनुपूर्वशः 34 त्रिवृतं पयसा विपक्कं व्रणरोपणमिति व्याख्यानम् ॥३९॥४०॥बवा वेल्लितकेनाशु ततस्तैलेन सेचयेत् // चर्मणा गोफणाबन्धःकार्यो यो वा हितो भवेत 35 अत ऊध्वे प्रवक्ष्यामि मिन्नानां तु चिकित्सितम 41 भिन्नं नेत्रमकर्मण्यमभिन्नं लम्बते तु यत् // शाखासु पतितानित्यादि / शाखासु चतसृषु / सम्यङिवे तन्निवेश्य यथास्थानमव्याविद्धसिरं शनैः॥४२॥ श्येत्यादि आशु सन्ध्यस्थीनि सम्यढिवेश्य यथास्थानं स्थाप पीडयेत् पाणिना सम्यक् पद्मपत्रान्तरेण तु // यिला सीव्येत् / अनुपूर्वश इति अनुशब्दः सदृशार्थः; तेन ततोऽस्य तर्पणं कार्य नस्यं चानेन सर्पिषा // 43 // पूर्वसदृशेन / वेल्लितकेनेति 'बन्धेन' इति शेषः // 34 // 35 // __ अत ऊर्ध्वमित्यादि / यद्यपि आशयविषये भिन्नलक्षणं पृष्ठे व्रणो यस्य भवेदुत्तानं शाययेत्तु तम् // प्रागुकं, तथाऽपि नेत्रमप्याशय एव व्यवहर्तव्यमत आहअतोऽन्यथा चोरसिजे शाययेत् पुरुषं व्रणे // 36 // भिनं नेत्रमित्यादि / अकर्मण्यम् अवलोकनादिस्वकर्मणोऽसंपापृष्ठे इत्यादि / उत्तानं शाययेदिति दोषमुत्यर्थम् , अन्यथाऽ दकम् ; अन्ये तु, अकर्मण्यमसाध्यमाहुः / तचाभिन्नं कर्मण्यं च निर्गच्छन् अन्तरवस्थितो दोष उत्सङ्गं कृला विकरोति; अन्यथेति अधोमुखमित्यर्थः / उक्तं च-"उरोवणी उत्तानशय्यां १'बोधयति' इति पा० / लथम्, अन्यथा भिन्नं नेत्रमित्यादि तरवस्थितो दोष उ

Page #508
अध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता। 411 साध्यं चिकित्सितव्यम् / निवेश्य स्थापयित्वा / अव्याविद्धसिरम् | चित्रा एरण्डः, दन्तीत्यन्ये / कल्पना चेय-क्षीरस्य यष्टिअनाकुलितसिरम् ; अन्ये तु 'अव्याविद्धशिरं' इति पठिला | मधुकथितस्य सशर्करैरण्डतैलप्रक्षेपस्य पानमित्येको योगः, अकुटिलमस्तकमिति व्याख्यानयन्ति / पाणिना हस्तेन / पद्मपत्रा- श्वदंष्ट्राक्कथितं क्षीरं सलाक्षाचित्रातिलतैलप्रक्षेपं पीयत इति णामन्तरत्वमूष्मलव्युदासार्थ मार्दवार्थ च / ततो मधुसर्पिर्दा- द्वितीयो योगः / वाशब्दात् केचिदेकमेव योगमामनन्ति, नानन्तरं तर्पणं पूरणं कार्यम् / अनेन वक्ष्यमाणेनेत्यर्थः / अन्ये तथा च वृद्धवाग्भट:-"सक्षौद्रे च व्रणे बद्धे सुजीणेऽन्ने तु 'अनेन' इत्यस्य स्थाने 'आजेन' इति पठन्ति // 41-43 // घृतं पिबेत् / क्षीरं वा शर्कराचित्रालाक्षागोक्षुरकैः शतम् // आज घृतं क्षीरपात्रं मधुकं चोत्पलानि च // रुग्दाहजित् सयष्ट्याहः परं पूर्वोदितो विधिः" (अ.सं. उ.तं. जीवकर्षभको चैव पिष्टा सर्पिर्विपाचयेत् // 44 // 31) इति / क्षीरपाकविधिरयं-"द्रव्यादष्टगुणं क्षीरं क्षीरात्तोयं चतुर्गुणम् / क्षीरावशेषः कर्तव्यः क्षीरपाके त्वयं विधिः"सर्वनेत्राभिघाते तु सर्पिरेतत् प्रशस्यते // इति / प्रतिदिनं क्षीरचतुष्पलं पेयं, शर्करैरण्डतैलं तु प्रत्येक तदेवाजं घृतमुत्पादयमाह-आज घृतमित्यादि / अजाघृतं कार्षिकम् / एवं द्वितीययोगेऽपि / रुजादाहविनाशनमिति पयःमधुकादिभिः समांशं पिष्टवा सर्पिर्गव्यं क्षीरपात्रं क्षीराढकं दत्त्वा पानमिति संबन्धः / मेदोवर्तेरच्छेदे फलमाह-आटोप विपाचयेत् / ननु चाजघृतस्य किं पेषणेन ? उच्यते-यथा- इत्यादि / अच्छिद्यमानया अकृत्तमानया / मेदोग्रन्थौ तु यत्तैसम्भवं पेषणं कार्यम् / द्रव्यसमखमत्राभिधीयते यथाऽन्येषु | लमिति "द्विकरज" (चि. अ. 18) इत्यादिकम् // 45-49 // योगेष्वर्कक्षीरादीनां; ततश्च पश्चद्रव्याणि यथा मात्रयाऽष्टा पलानि भवन्ति तथा मात्रां परिकल्प्य घृतस्य प्रस्थं क्षीराढ- त्वचोऽतीत्य सिरादीनि भित्त्वा वा परिहत्य वा॥ कमावाप्य विपचेदित्येष शास्त्रवृद्धव्यवहारः। अन्ये तु आज काष्ठ प्रतिष्ठित शल्य कुयोदुक्तानुपद्रवान् // 50 // घृतं गव्यं च तुल्यं कृत्वा मधुकादिकल्केन पचेत् , शेषं पूर्ववत् ; मेदोवर्तिप्रत्यासत्त्या जठरगतशल्यलक्षणमाह-बचोऽतीनैवम् , वृद्धा आढकशब्देन द्रवद्रव्यस्य द्विगुणतया परिभाषित- येत्यादि / खचोऽतीत्य वचोऽतिक्रम्य, खचः सप्त; सिरालादष्टाविंशत्यधिकपलशतं गृह्णन्ति / पिष्ट्वा सर्पिर्विपाचये- दीनि सिरामांसनायुसन्ध्यस्थीनि / सिराच्छेदलिङ्गं तु "सुरेन्द्र दिति सपिरिति च सर्पिषो द्विरुच्चारणं नियमार्थः तेन, अनेनैव | गोपप्रतिम" (सू. अ. 25) इत्यादि पूर्वमुक्तम् / प्रतिष्ठितम् घृतेन तर्पणं नस्यं च प्रशस्तं न बन्येनेति / गयी तु, "अजा- अवस्थितम् / उक्तानुपद्रवानिति प्रणष्टशल्य विज्ञानीये "कोष्ठगते घृतस्य प्रस्थ, क्षीरस्य पुनराडकं, मधुकादीनि चत्वारि द्विपलि- खाटोपानाहविद्रध्यादीन्" (सू. अ. 26) इति // 50 // कान्यष्टपलरवेन धृतस्य पादिकानि" इत्याह // 44 // तत्रान्तर्लोहितं पाण्डं शीतपादकराननम् // . उदराम्मेदसो वर्तिनिर्गता यस्य देहिनः॥ 45 // शीतोच्छ्वासं रक्तनेत्रमानद्धं च विवर्जयेत् // 51 // कषायभस्ममृत्कीर्णो बदा सूत्रेण सूत्रवित् // कोष्ठगतशल्यस्यासाध्यस्य लक्षणमाह-तत्रान्तलोहितमिअग्निततेन शस्त्रेण छिन्द्यान्मधुसमायुतम् // 46 // त्यादि / अन्तर्लो हितं कोष्ठमध्यपतितरुधिरमित्यर्थः / पाण्डे बङ्गावणं सुजीणेऽने सर्पिषः पानमिप्यते॥ श्वेतम् / शीतपादकराननं शीतचरणहस्तमुखम् / आनद्धं बेहपानाहते पापि पयःपानं विधीयते // 47 // | खमार्गादप्रवर्तमानदोषमलम् / एवंविधं शल्यवन्तं पुमांसं शर्करामधुयष्टिभ्यां लाया वा श्वदंष्ट्रया // विवर्जयेत् परिहरेदित्यर्थः // 51 // चित्रासमन्वितं चैव रुजादाहविनाशनम् // 48 // आटोपोमरमाथाकलोवाऽपिडद्यमानया॥ आमाशयस्थे रुधिरे वमन पथ्यमुच्यते // . मेदोग्रन्थौ तु यसैलं वक्ष्यते तश्च योजयेत् // 49 // पक्काशयस्थे देयं च विरेचनमसंशयम् // 52 // उदरमेदचिकित्सितमाह-उदरादित्यादि / कषायभस्म आस्थापनं च निःस्नेहं कार्यमुष्णैर्विशोधनैः॥ | यवकोलकुलत्थानां निःस्नेहेन रसेन च // 53 // मृत्कीर्णा 'तां वर्तिम्' इति शेषः; कषायाः सर्जकार्जुनादयः, तेषां | भुञ्जीतान्नं यवागू वा पिबेत् सैन्धवसंयुताम् // भस्म क्षारः, मृत् कृष्णमृत् , कीर्णा गुण्डिताम् ; अन्ये तु 'कषायचूर्णमृत्कीर्णाम्' इति पठन्ति / बद्धेति मूलमिति शेषः / अतिनिः तरक्तो वा भिन्नकोष्ठः पिबेदसक // 54 // सूत्रवित् शास्त्रवित् / अग्नितप्तेन शस्त्रेण छिन्द्यात् , अन्यथा साध्यस्य चिकित्सितमाह-आमाशयस्थे इत्यादि / पक्काशअतप्तशस्त्रच्छेदने पाकभयं स्यात् / सा पुनः क्षतं यदा प्रवेश्य- यस्थ पित्ताशयस्थ इत्यर्थः / वाताशयस्थे पुनरास्थापनमेव; माना न प्रविशति प्रविष्टा वा नावतिष्ठते तदा तस्याश्छेदः। आस्थापनं निरूहः / उष्णैर्विशोधनौमूत्रादिभिरास्थापन कार्य मिति संबन्धः / विशुदस्य रक्तानुलोमनमनमाह-यवकोले१ 'रक्षा' इति पा० / 2 अस्याग्रे कचित्पुस्तके विरण्टिका / न्यादि / अनिःसतरक्तस्य चिकित्सामभिधायातिनिःसतरक्तस्य मित्यर्थः' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते / 3 'मूले समं ते वाक्यशेषः' इति पा०। १'अतिसंचितरक्तस्म' इति पा० /

Page #509
412 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान चिकित्सां निर्दिशन्नाह-अतिनिःस्रतेत्यादि / पिबेदसगिति | अभिमृशेत् स्पृशेत् / उद्वेजयेत् त्रासयेत् / समुत्थाप्य ऊर्च जीवितानुबन्धनार्थम् // 52-54 // नीला अन्त्रभेदवन्तं पुरुषं महाबलाः पुरुषास्तथा निर्धनुयुर्यथास्वमार्गप्रतिपन्नास्तु यस्य विण्मूत्रमारुताः॥ ऽत्रस्यान्तःप्रवेशो भवतीति संबन्धः, निर्धनुयुः आलोडेयेयुव्युपद्रवः स भिन्नेऽपि कोष्ठे जीवति मानवः // 55 // रित्यर्थः / एभिः प्रयोगैः किं भवतीत्याह-तथाऽत्राणीत्यादि / (अत्राणि यथाऽन्तः विशन्ति तथा ) खां कलां पीडयन्ति _ भिन्नकोष्टस्य साध्यस्य लक्षणमाह-खमार्गेत्यादि / व्युप खकीया कला पञ्चमी मलधरा तां पीडयन्ति स्वस्थानं निर्विदवः विगता उपद्रवा यस्य सः, उपद्रवा ज्वराध्मानादयः॥५५॥ शन्तीत्यर्थः / दुःप्रवेशस्य चिकित्सामाह-व्रणाल्पलादित्यादि / अभिन्नमन्त्रं निष्क्रान्तं प्रवेश्यं नान्यथा भवेत् // | व्रणाल्पत्वात् व्रणसूक्ष्मलात्, बहुखाद् व्रणस्य बहुलवात् , पिपीलिकाशिरोग्रस्तं तदप्येके वदन्ति तु // 56 // तत्र विपुलत्वे सति स व्रणः सीव्यः / केचिद्बहुलादित्यत्रप्रक्षाल्य पयसा दिग्धं तृणशोणितपांशुभिः॥ विशेषणमङ्गीकृत्य व्रणसूक्ष्मत्वे अन्त्रबहुत्वे चोभयत्रापि पाटनप्रवेशयेत् कृत्तनखो घृतेनातं शनैः शनैः // 57 // पूर्व प्रवेशं मन्यन्ते; तच्च पाटनं यावताऽत्रं प्रविशति तावत् प्रवेशयेत क्षीरसिक्तं शुष्कमन्त्रं घृताप्लुतम् // कार्यम् / अतन्द्रितः अनलसः / स्वस्थानेऽनिविष्टं व्याकुलितं अङ्गुल्याऽभिमृशेत् कण्ठं जलेनोद्वेजयेदपि // 58 // चावं किं करोतीत्याह-स्थानादपेतमित्यादि / अपेतम् अपहस्तपादेषु संगृह्य समुत्थाप्य महाबलाः // गतम् / प्राणानादत्ते गृह्णाति मारयतीत्यर्थः / गुपितं व्याकुलितं भवत्यन्तःप्रवेशस्तु यथा निर्धनुयुस्तथा // 59 // परस्परमतिक्रान्तमित्यर्थः / अतः परं क्रियाविधिः-वेष्टयितथाऽन्त्राणि विशन्त्यन्तः खां कलां पीडयन्ति च॥ खेत्यादि / मधुघृताभ्यक्तं पवेष्टितं घृतेन कोष्णेन सिञ्चेत् / व्रणाल्पत्वाद्वहुत्वाद्वा दुष्प्रवेशं भवेत्तु यत् // 60 // चित्रातैलसमन्वितमिति चित्रातलम् एरण्डतैलं, तत्फलं पुरीषतदापाट्य प्रमाणेन भिषगन्त्रं प्रवेशयेत् // | मार्दवं वातानुलोमनं च / इदं वक्ष्यमाणम् / वचोऽश्वकर्णेयथास्थानं निविष्टे च वणं सीव्येदतन्द्रितः॥६१॥ त्यादि / अश्वकर्णः पूर्वदेशप्रसिद्धोऽश्वत्थसदृशः, मोचकी स्थानादपेतमादत्ते प्राणान् गुपितमेव वा // शाल्मली, मेषराङ्गं कर्कटशृङ्ग, पुत्रजीवकमेद इत्यन्ये, वेष्टयित्वा तु पट्टेन घृतसेकं प्रदापयेत् // 62 // क्षीरिण्यो न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षगर्दभाण्डाः, एषां खम्भिर्बलाघृतं पिबेत् सुखोष्णं च चित्रातैलसमन्वितम् // मूलैश्च तैलपादेन कल्कीकृतैर्जलं दत्त्वा चतुर्गुणं तैलप्रस्थ मृदुक्रियार्थ शकृतो वायोश्चाधःप्रवृत्तये // 63 // पाचयेदिति जेजटः; गयी तु “एषां द्रव्याणामाढकं सलिततस्तैलमिदं कुर्याद्रोपणार्थ चिकित्सकः॥ लाढकैश्चतुर्भिः क्वथितमाढकशेषं, तेन कषायेणाश्वकर्णादिलक्त्वचोऽश्वकर्णधवयोर्मोचकीमेषशृङ्गयोः॥६४॥ पादकल्कं तैलप्रस्थं पाचयेत्" इत्याह / वर्षमात्रं यतेतेति शलक्यर्जुनयोश्चापि विदार्याः क्षीरिणां तथा // मैथुनव्यायामादि परिहरन् यत्नं कुर्वीतेत्यर्थः // 56-65 // . बलामूलानि चाहृत्य तैलमेतैर्विपाचयेत् // 65 // | पादौ निरस्तमुष्कस्य जलेन प्रोक्ष्य चाक्षिणी // 66 // घणं संरोपयेत्तेन वर्षमात्रं यतेत च // प्रवेश्य तुन्नसेवन्या मुष्की सीव्येत्ततः परम् // इदानी कोष्ठगतान्त्रभेदमाह-अभिनेत्यादि / नान्यथेति कार्यो गोफणिकाबन्धः कट्यामावेश्य यन्त्रकम् 67 यथैव स्थितानि तथैव प्रवेश्यानि तेनैव प्रकारेणेत्यर्थः / अपरे | न कुर्यात् स्नेहसेकं च तेन क्लिद्यति हि वणः // खन्यथा व्याख्यानयन्ति, यथा-अभिन्नादन्यथा अपरप्रकार | कालानुसार्यागुर्वेलाजातीचन्दनपद्मकैः // 68 // शिलादाय॑मृतातुत्थेस्तैलं कुर्वीत रोपणम् // .. भिन्नमन्त्रं प्रवेश्यं न भवेत् ; तथाच वृद्धवाग्भटः-“अभिनमन्त्रं निष्क्रान्तं प्रवेश्य नह्यतोऽन्यथा" (अ.सं.उ.अ.३२) | मुष्कमेदचिकित्सितमाह-पादौ निरस्तमुष्कस्येत्यादि / इति / भिन्नमपि मतान्तरेण प्रवेश्यमिति निर्दिशन्नाह-पिपी-1 | पादावक्षिणी च जलेन प्रोक्ष्य सिक्त्वेत्यर्थः; 'मुष्कफले' इत्यध्यालिकाशिरोग्रस्तमित्यादि / तदपि भिन्नमपि, अत्रं प्रवेश्यमिति | हारः। मुष्को अण्डकोषौ, तुन्नसेवन्या सेवनीविशेषेण, सीव्येत् / संबन्धः / पिपीलिकाशिरोप्रस्तमित्यनेन पिपीलिकावदनसन्दं-। गोफणिका कौपीनं कच्छोटक इत्यर्थः / कट्यामावेश्य यन्त्रकशसंहिते अत्रे तासां कबन्धच्छेदः कार्य इति व्याख्यानयन्ति। मित्यादि मित्यादि / पट्टयन्त्रमावेश्य, चलनभयादित्यर्थः / कालानुसार्येगयी तु 'अलाङ्गुलशिरोग्रस्तम्' इति पठति; तत्र अलाजुलः जादा त्यादि / कालानुसार्या तगरं, शिला मनःशिला ॥६६-६८॥स्थूलपिपीलिकः / प्रक्षाल्येत्यादि / पयसा क्षीरेण, दिग्धं गुण्डितं, शिरसोऽपहृते शल्ये बालवर्ति निवेशयेत् // 69 // आवृतमित्यर्थः / पांशुः धूलिः / कृत्तनखः छिन्ननखः / प्रवि- बालवामदत्तायां मस्तुलुङ्गं व्रणात् स्रवेत् // टेऽत्रे खस्थाननयनार्थमन्त्रस्योपायत्रयमाह-अङ्गुल्येत्यादि / हन्यादेनं ततो वायुस्तस्मादेवमुपाचरेत् // 70 // 1 'हस्तपादे तु' इति पा०। 2 'समुत्क्षिप्य' इति पा०। 1 'समुत्क्षिप्य' इति पा० / 2 'आन्दोलयेयुः' इति पा० / 3 बोधयति' इति पा० / 4 'खरण्टितमित्यः ' इति पा०। / 3 'कट्यामावेष्टय' इति पा० /

Page #510
मध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता। 413 वणे रोहति चैकैकं शनैर्बालमपक्षिपेत् // अपरमपि रोपणतैलमाह-तालीशमित्यादि / हरेणु रेणु अतः परं विद्धचिकित्सारम्भः, तत्र प्रागेवोत्तमाङ्गे विद्धचि- कानाम गन्धद्रव्यम् // ७५॥कित्सितमाह-विरस इत्यादि / अपहृते कर्षिते / बालवर्ति- | क्षते क्षतविधिः कार्यः पिश्चिते भावद्विधिः॥७६॥ मिति केशरचितवति व्रणमुखपिधानार्थ निवेशयेत् निरवशेषण क्षतपिचितयोश्चिकित्सितमाह-क्षते क्षतविधिरित्यादि / प्रवेशयेत् / बालवबंदाने दोषमाह-बालवामित्यादि / क्षते इति "नातिच्छिन्नं नातिभिनं" इत्यादिना परिभाषिते, मतुलजमिति शिरसो बलाधानं स्त्यानघृताकारं मस्तुलुङ्ग क्षतविधिः सामान्यक्षतविधिः क्षौद्रघृततैलाभ्यङ्गादिरित्यर्थः / मुच्यते। एनम् आतुरम् / ततो मस्तुलुप्रस्रवणात् / एवमिति पिचिते भग्नवद्विधिः भन्नाभिहितो बन्धसेकरूक्षभोजनादिः पूर्वोकप्रकारेण / उपाचरेत् चिकित्सा कुर्यात् / अपक्षिपेत् | | (अत्रे पाठात्तु बन्धादिचिकित्सितसमावेशः) // 6 // करेत् // 69 // 70 // घृष्टे रुजो निगृह्याशु चूर्णैरुपचरेद्रणम् // गात्रादपहृतेऽन्यस्मात् स्नेहवर्ति प्रवेशयेत् // 71 // कृते निःशोणिते चापि विधिः सद्यःक्षते हितः॥ / | धृष्टचिकित्सितमाह-घृष्टे इत्यादि / रुजो निगृह्य मेधुकसामान्यशरीरावयवस्य | शीतादिभिर्निगृह्य निर्वाप्य, गयी तु मैधुतसेकादिना निर्वाचिकित्सामाह-गात्रादपहृते प्येति व्याख्याति / चूर्णैः शालसर्जार्जुनादीनाम् ॥इत्यादि / गात्रादिति स्फुटम् / अन्यस्माद् गात्रादवयवात्, अपहते 'शल्ये' इति शेषः / स्नेहाक्ता पवर्तिः स्नेहवर्तिः। विश्लिष्टदेहं पतितं मथित हतमेव च // 77 // बेहोऽत्र तैलम् , उपरिष्टाचक्रतैलोपदेशात् / प्रवेशयेदिति | वासयेत्तेलपूणोया द्रोण्यां मांसरसाशनम् // अपहृतशल्ये गात्र इति विभक्तिविपरिणामेन संबन्धः / अयमेव विधिः कार्यः क्षीणे मर्महते तथा // 78 // तस्मिन्नपि गात्रे पाकभयान्निःशोणिते कृते, विधिः सद्यःक्षते इदानीं सद्योव्रणप्रसङ्गेन विश्लिष्टादिदेहस्य सद्यःक्षतव्रणसाहित इति सद्यःक्षतविषये यो विधिः सोऽत्रापि हितो मधु-मान्येन चिकित्सां निर्दिशन्नाह-विश्लिष्टदेहमित्यादि / विश्लिघृतादिः सन्धानार्थम् // 71 // टदेहमिति नमनाकर्षणारोहणपतनवधसाहसादिभिः खस्थानच्युदूराबगाढाः सूक्ष्माः स्युर्ये व्रणास्तान् विशोणितान्॥ तावयवदेहं, पतितं वृक्षादिभ्यः, मथितं बलीयसा विलोडितं, हतं वेगवता द्रव्येण दण्डमुष्ट्यादिभिर्वा / वासयेत् स्थापयेत् / कृत्वा सूक्ष्मेण नेत्रेण चक्रवैलेन तर्पयेत् // द्रोणी दारुरचिता नौसदशी / अयमेवेत्यादि / क्षीणे अध्वादिविषयविशेषेण विद्धचिकित्सितमाह-दूरावगाढा इत्यादि / क्षीणे / मर्महत इति / मर्माणि हृदयादीनि // 77 // 78 // दूरावगाढा दूरानुप्रविष्टा इत्यर्थः / सूक्ष्मेण नेत्रेणेति / नेत्रेण व्रणप्रक्षालनयन्त्रेण, तच्चाष्टाङ्गुलं मुदतुल्यस्रोतः / चक्रतैलेनेति | रोपणे सपरीषेके पाने च वणिनां सदा॥ तिलतैलपीडनोपकरणकाष्ठेभ्योऽणुतैलन्यायेन गृहीतं तैलं चक्र- | तैलं घृतं वा संयोज्यं शरीरतूंनवेक्ष्य हि // 79 // तैलं, सद्यःपीडनोद्धृतमात्रं वा / तर्पयेत् पूरयेत् // 72 // -| इदानी विषय विशेषोक्तस्यापि तैलस्य सद्योव्रणेष निषेध. समङ्गां रजनी पयां यसेवा मनुक्तस्यापि घृतस्य विधि दर्शयलाह-रोपणे इत्यादि / विडङ्गं कटुकां पथ्यां गुडूची सकरञ्जिकाम् // . वात | वातकफप्रकृतिकं शरीरं कालं घिधिरादिकमपेक्ष्य तैलं प्रयोज्यं, संहृत्य विपचेत् काले तैलं रोपणमुत्तमम् // 74 // रक्तपित्तप्रकृतिकं शरीरं कालं शरदादिकं पुनरवेक्ष्य घृतं प्रयोज्यमिति // 79 // समझामित्यादि / समा मञ्जिष्ठा, रजनी हरिद्रा, पद्मा भार्गी, त्रिवर्गः त्रिफला. पथ्या हरीतकी. त्रिवर्गग्रहणेनैव | घृतानि यानि वक्ष्यामि यत्नतः पित्तविद्रधी॥ पथ्यायां लब्धायां पुनः पथ्याग्रहणं भागद्यप्रक्षेपार्थः / यथा सद्योवणेषु देयानि तानि वैद्येन जानता // 8 // पुष्यानुगे मधुकस्य द्विः पाठः) यदुक्तं-"घृते तैले च योगे अथ संक्षेपार्थ घृतान्यन्यातिदेशेन निर्दिशन्नाह-घृतानीच याव्यं पुनरुच्यते / तज्ज्ञातव्यमिहाचार्यैर्भागतो द्विगुणं | त्यादि / तानीति "प्रपौण्डरीकमनिष्ठामधुकोशीरपद्मकैः" भवेत्-" इति / करनिका नक्तमालफलमित्यर्थः / काले (चि. अ. 16) इत्यादीनि // 8 // इति अदोषोपप्लवकाले व्रणसंरोहणकाले इत्यर्थः // 73 // 74 // | सद्याक्षतवणं वैद्यः सशूलं परिषेचयेत् // तालीशं पनकं मांसी हरेण्वगुरुचन्दनम् // सर्पिषा नातिशीतेन बलातैलेन वा पुनः॥ 8 // हरिद्रे पद्मबीजानि सोशीरं मधुकं च तैः // 75 // पकं सद्योवणेषक्तं तैलं रोपणमुत्तमम् // | 1 अयं पाठो मुद्रितपुस्तके नोपलभ्यते / 2 'मधुमधुर | शीतादिभिः' इति पा० / 3 विहितधूतसेकादिना' इति पा० / 1 स्पर्शरोदनिका लज्जाउली' इति लोके, वराहक्रान्तेत्यपरे 4 'तुलाभ्रमणाकर्षणभारोदहनयानपतनवधसाहसादिभिः' इति इति पा०।२ अयं पाठो मुद्रितपुस्तके नोपलभ्यते / ! पा०१५'इदानीमुक्तखापि' इति पा०।

Page #511
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं अथ यस्यामवस्थायां घृततैलपरिषेकाः कार्यास्तां निर्दिश- नेपाली जालिनी चैव मदयन्ती मृगादनी // माह-सद्य इत्यादि / सर्पिषा नातिशीतेनेति पित्तरक्तप्रकृतिके | सुधामूर्वार्ककीटारिहरितालकरञ्जिकाः // 91 // शरीरे काले च शरदादिके परिषेकः; बलातैलेन वातकफप्र- यथोपपत्ति कर्तव्यं तैलमेतैस्तु शोधनम् // कृतौ देहे काले च शीते इति // 81 // घृतं वा यदि वा प्राप्त कल्काः संशोधनास्तथा 92 समङ्गां रजनी पद्मा पथ्यां तुत्थं सुवर्चलाम् // इदानीं सर्वदुष्टत्रणानां तैलघृतयोगितया व्रणकल्कद्रव्ययोपद्मकं रोध्रमधुकं विडङ्गानि हरेणुकाम् // 82 // गिद्रव्यं निर्दिशन्नाह-द्रवन्तीत्यादि / द्रवन्ती चीरितपत्रा। दन्ती तालीशपत्रं नलदं चन्दनं पद्मकेशरम् // चिरबिल्वो वृक्षकरजकः।दन्ती उदुम्बरपर्णी / पृथ्वीका स्थूलजीमञ्जिष्ठोशीरलाक्षाश्च क्षीरिणांचापि पल्लवान् // 83 // रकः, एलेत्यन्ये, हिडपत्रिकेत्यपरे / तेजोवती काकमर्दनिका, प्रियालबीजं तिन्दुक्यास्तरुणानि फलानि च // नीलि निलाजनिका शारदा / भूमिकदम्बो मुण्डितिका / सुवहा यथालाभं समाहृत्य तैलमेभिर्विपाचयेत् // 84 // गोधापदी / शुकाख्या चर्मकारवटः / लाङ्गलाह्वया कलिहारिका / सद्योवणानां सर्वेषामदुष्टानां तु रोपणम् // नेपाली मनःशिला / जालिनी कोशातकी / मदयन्ती मेन्दिका सामान्येन सर्वत्रणानामदुष्टानां रोपणार्थ तैलमाह-सम- नखरजनी / मृगादनी इन्द्रवारुणी। सुधा सेहुण्डः। मूर्वा चोरशामित्यादि / समझा मञ्जिष्ठा / पद्मा भार्गी / सुवर्चला स्नायुः। कीटारिः विडङ्गः, कीटमारिणीत्यन्ये; करञ्जिका नक्तमाल. सूर्यभक्ता / हरेणुका रेणुका / तरुणानि आमानि // 82-84 // फलम् / यथोपपत्ति यथालाभम् / प्राप्तमिति युक्तं पूर्वोक्तशरीरकाकषायमधराशीताःक्रिया:स्निग्धाश्च योजयेत् 85 | लाद्यपेक्षया / कल्का इति 'प्राप्ता' इति शेषः / तैलं प्राप्तमेषु "उत्सन्नमांसानस्निग्धानल्पस्रावान् व्रणांस्तथा" (चि. अ.१) सद्योत्रणानां सप्ताह पश्चात् पूर्वोक्तमाचरेत् // | इत्यादिषु, घृतं पुनरेषु प्राप्तं "पित्तप्रदुष्टान् गम्भीरान् __ अथ कियन्तं कालं सद्योव्रणक्रियेत्याह-कषायेत्यादि / दाहपाकप्रपीडितान्" (चि. अ. 1) इत्यादिषु, कल्काः पूर्वोकं द्विवणीयोक्तम् / अमुं श्लोकं जेजटाचार्योऽनार्षमाह; पुनरेषु युक्ताः “पूतिमांसप्रतिच्छन्नान् महादोषांश्च" (चि.. गयी वार्षम् , इत्यस्माभिरप्यङ्गीकृतः // 85 // अ. 1) इत्यादिषु // 89-92 // दुष्टवणेषु कर्तव्यमूर्ध्व चाधश्च शोधनम् // 86 // |सैन्धवत्रिवृदेरण्डपत्रकल्कस्तु वातिके // विशोषणं तथाऽऽहारः शोणितस्य च मोक्षणम् // त्रिवृद्धरिद्रामधुककल्कः पैत्ते तिलैर्युतः॥९३ // कषायं राजवृक्षादौ सुरसादौ च धावनम् // 87 // " कफजे तिलतेजोवादन्तीखर्जिकचित्रकाः॥ तयोरेव कषायेण तैलं शोधनमिष्यते // दुष्टवणविधिः कार्यो मेहकुष्ठवणेष्यपि // 94 // क्षारकल्पेन वा तैलं क्षारद्रव्येषु साधितम् // 88 // अथ वातादिभेदेन कल्कानाह-सैन्धवमित्यादि // 93 // 14 // सर्वेषामदुष्टानां रोपणमुक्तं, दुष्टानां किं विधानमिति तदाह षद्विधः प्राक् प्रदियो यः सद्योव्रणविनिश्चयः // दुष्टत्रणेष्वित्यादि / ऊर्च शोधनं वमनशिरोविरेचने, अधःशोधनं विरेचनास्थापन, विशोषणं लङ्घनम् / आहारोऽपि विशोषण नातःशक्यं परं वक्तुमपि निश्चिततादिभिः॥९५॥ एव तिक्तकटुकषायादिः / तत्रोर्ध्वमाभिजेषु कफजेषु वमनं, ___ इदानीं छिन्नादिषट्के कस्यचिद्विप्रतिपत्ति निराकुर्ववाहपित्तजेषु पित्ताशयनेषु च विरेचनं, वाताशयाधःकायजेषु पहात षविध इत्यादि / अतः षविधत्वात् परं सप्तविधलादि; मलेन मार्गावरणदुष्टसमीरणदूषितेषु पुनरास्थापनं, शिरसि. | नियमेन वक्तुं शीलैरपि वक्तुं न शक्यमित्यर्थः // 15 // जेषु तु कफजेषु शिरोविरेचनम् / राजवृक्षादाविति आरग्वधा- | उपसर्गेनिपातैश्च तत्तु पण्डितमानिनः॥ दावित्यर्थः / तयोरेव गणयोः कषायेण पादकल्कं तैलं शोधनं केचित् संयोज्य भाषन्ते बहुधा मानगर्विताः॥१६॥ साध्यते / क्षारकल्पेन वेति क्षारप्रस्थमुदकप्रस्थैः षड्रेिक- बहु तद्भाषितं तेषां षट्वेष्वेवावतिष्ठते // विंशतिवारान् सावितं तमिस्तैलप्रस्थाचतुर्गुणे क्षारोदके तैलं विशेषा व सामान्ये षत्वं तु परमं मतम्॥९७॥ पाचयेत् / अत्र तु 'क्षारद्रव्याण्येव कल्कानि' इत्येके, 'अकल्क- इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने सद्योमेवैततैलम्' इत्यन्ये / क्षारद्रव्येषु मुष्ककपलाशादिषु व्रणचिकित्सितं नाम द्वितीयोऽ॥८६-८८॥ ध्यायः॥२॥ द्रवन्ती चिरबिल्वश्च दन्ती चित्रकमेव च॥ उपसर्गेरित्यादि-उपसर्गाः प्रपरादयः, निपाताश्चादयः, तैः पृथ्वीका निम्बपत्राणि कासीसं तत्थमेव च // 8 // संयोज्य भाषन्ते; यथा-सम्यक् छिन्नं संछिन्नं, परितः छिन्नं त्रिवृत्तेजोवती नीली हरिद्रे सैन्धवं तिलाः॥ परिच्छिन्नम् , अल्पं हि छिन्नमाच्छिन्नमिति; निपातैर्यथाभूमिकदम्बः सुवहा शुकाख्या लागलाह्वया // 9 // अतिक्रम्य च्छिन्नमतिच्छिन्नं, पूजितं छिन्नं सुच्छिन्नम् , 'अल्पं 1 स्पर्शरोदनिका' इति पा० / 2 'क्षारकल्केन' इति पा० / / १'मेहिकुटिवणेषु' इति पा० /

Page #512
अध्यायः 3] सुश्रुतसंहिता / 415 छिन्नमीषच्छिन्नमिति / तदिति छिन्नादिषट्कम् / तथाऽपि | वंशवेत्रादिकं प्रोच्यते; अन्ये कुश्यमिति पठन्ति, तत्रापि षदकमेवेति दृष्टान्तेन दर्शयन्नाह-बहु तद्भाषितमित्यादि / स एवार्थः // 6 // तेषां वादिनाम् / तत् पूर्वोक्तं बहुभाषितम् , एषु षदसु च्छिन्ना मालेपनार्थ मञ्जिष्ठां मधुकं रक्तचन्दनम् // दिष, अवतिष्ठते अन्तर्भवतीत्यर्थः / विशेषा इव सामान्य इति सिलिपि संडरोत॥७॥ यथैव हि कर्मसामान्ये नमनोनमनप्रसारणाकुश्चनादीनां कर्मविशेषाणामवरोधः, तथा छेदसामान्ये सर्वेषामेव संच्छिन्नप ___ भने लेपनद्रव्याणि निर्दिशन्नाह-आलेपनार्थमित्यादि / संह. रिच्छिन्नातिच्छिन्नादीनां छेदविशेषाणामवरोधः, एवं शेषेष्वपि. रेत् एकत्र कुर्यात् / शालिपिष्टमित्यस्य स्थाने 'अम्लपेषितमाहपञ्चसु / षदकं तु इति तुशब्दोऽवधारणे, तेन षट्कमेवे | रेत्' इति केचित् पठन्ति, अम्लषितं काजिकपिष्टम् // 7 // त्यर्थः // 16 // 9 // सप्ताहादथ सप्ताहात सौम्येष्वतष बन्धनम // साधारणेषु कर्तव्यं पञ्चमे पञ्चमेऽहनि // 8 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्याख्यायां चिकित्सितस्थाने द्वितीयोऽध्यायः // 2 // आग्नेयेषु व्यहात् कुर्याद्नदोषवशेन वा // भमव्रणविशेषे बन्धनकालावधिं निर्दिशन्नाह-सप्ताहादि त्यादि ॥८॥तृतीयोऽध्यायः। तत्रातिशिथिलं बद्ध सन्धिस्थैर्य न जायते // 9 // अथातो भग्नानां चिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ गाढेनापि त्वगादीनां शोफो रुक पाक एव च // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | तस्मात् साधारणं बन्धं भग्नेशंसन्ति तद्विदः॥१०॥ अथात इत्यादि // 1 // 2 // इदानीं त्रिविधो बन्धो व्रणे निर्दिष्टो गाढः, समः, शिथिल अल्पाशिनोऽनात्मवतो जन्तोर्वातात्मकस्य च॥ इति; तंत्र भग्नेषु गाढशिथिलयोर्बन्धयोर्दोषावहत्वात् सममेव उपद्रवैर्वा जुष्टस्य भग्नं कृच्छेण सिध्यति // 3 // बन्धं निर्दिशन्नाह-तत्रातिशिथिलमित्यादि / सन्धिस्थैर्य . तत्र प्रथमं भग्नस्य कृच्छ्रसाध्यत्वमाह-अल्पाशिन इत्यादि। सन्धीनां दृढता // 9 // 10 // अनात्मवतः अजितेन्द्रियस्य अपथ्यरतस्येत्यर्थः / वातात्मकस्य | न्यग्रोधादिकषायं तु सुशीतं परिषेचने // वातप्रकृतेः। उपद्रवैरिति उपद्रवा ज्वराध्मानमूत्रपुरीषसङ्गा | पञ्चमूलीविपकं तु क्षीरं कुर्यात् सवेदने // 11 // दयः / अमुं पाठं जेजटो न मन्यते; गयी तु मन्यत .. तस्य पित्तप्रकृतो काले चोष्णे परिषेकं निर्दिशन्नाहइत्यस्माभिरङ्गीकृतः // 3 // न्यग्रोधेत्यादि / संधानार्थ पाकादिपरिहारार्थ च / वातोत्तरे लवणं कटुकं क्षारमम्लं मैथुनमातपम् // सपित्ते सशूले च परिषेकान्तरमाह-पञ्चमूलीत्यादि / पञ्चमूली व्यायामं च न सेवेत भग्नो रूक्षानमेव च // 4 // | खल्पा, तस्याः शीतवीर्यखात् // 11 // इदानीमसेन्यानाह-लवणमित्यादि // 4 // सुखोष्णमषचार्य वा चक्रतैलं विजानता // शालिर्मासरसः क्षीरं सर्पिषः सतीनजः॥ वातकफप्रकृतौ सशूले सशीते च काले चक्रतैलमाहबृंहणं चानपानं स्याहेर भन्नाय जानता // 5 // सुखोष्णमित्यादि / भवचार्य 'परिषेके' इति शेषः / चक्रतैलं इदानीं सेव्यानाह-शालिरित्यादि / क्षीरं व्रणे सामान्यो- सद्यःपीडितोदृतमेके वदन्ति, भन्ये पुनरणुतैलकल्पेन गृहीत. क्या निषिद्धमपि भनेऽपवादत्वात् प्रयुज्यते; अन्ये पुनरवणे मपक्कं तैलं चक्रतैलमाहुः ॥एव भमे क्षीरं दातव्यमित्याहुः केचित्तु भने क्षीरदानं विरुद्धं, विभज्य कालं दोषं च दोषघ्नौषधसंयुतम् // 12 // नवधान्यादिवर्गपठितत्वेन पाकपूयजनकवादित्याहुः; केचित् परिषेकं प्रदेहं च विदध्याच्छीतमेव च // क्षीरसपिरिति च समस्तमेकपदं पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च न्त च- विभज्य कालमित्यादि / शीतमेव चेति चकाराघोषाधपेक्षीरादत्थितं सर्पिः क्षीरसपिरिति / सतीनो बर्तुलकलायः, क्षयोष्णमपि // १२॥सतीनानां वातकराणामपि सर्पिरादिसंस्कृतलायूषो भन्ने युज्यत / एव / बृंहणं देहवृद्धिकरम् // 5 // गृष्टिक्षीरं ससर्पिष्कं मधुरौषधसाधितम् // 13 // शीतलं लाक्षया युक्तं प्रातर्भग्नः पिवेन्नरः॥ मधूकोदुम्बराश्वत्थपलाशककुभत्वचः // वंशसजेवटानां च कुशार्थमुपसंहरेत् // 6 // भमे आभ्यन्तरमौषधं निर्दिशनाह-गृष्टिक्षीरमित्यादि / गृष्टिः प्रथमप्रसूता गौः / मधुरौषधानि काकोल्यादीनि / प्रातः भग्नव्रणबन्धनद्रव्यं कुशा, तदर्थ द्रव्यं निर्दिशनाह-मधू. बनत भक्ते / कल्पना चेयं-काकोल्यादीनां मधुराणां कोदुम्बराश्वत्थेत्यादि / उपसंहरेत् एकत्र कुर्यात् / वंशसर्जबटानां चेति 'त्वच' इति शेषः / कुशाशब्देन भमबन्धनार्थ १स्थिरता' इति पा०।

Page #513
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं कर्षमात्रं द्रव्यमष्टगुणं क्षीरं चतुर्गुणोदकसिद्धं क्षीरशेषं सर्पिला- उत्पिष्टमथ विश्लिष्टं सन्धि वैद्योन घट्टयेत॥ क्षाकर्षमात्रप्रक्षेपान्वितं; तच्च लघौ कोष्ठे देयम् , इयं च दिनं तस्य शीतान् परीषेकान् प्रदेहांश्चावचारयेत् // 20 // प्रति मात्रा // 13 // अभिघाते हुते सन्धिः स्वां याति प्रकृति पुनः॥ सवणस्य तु भग्नस्य वर्ण सर्पिमधूत्तरैः // 14 // घृतदिग्धेन पट्टेन वेष्टयित्वा यथाविधि // 21 // . प्रतिसार्य कषायैस्तु शेषं भग्नवदाचरेत् // पट्टोपरि कुशान् दत्त्वा यथावद्वन्धमाचरेत् // ___ इदानीं सव्रणस्य भग्नस्य चिकित्सितमाह-सव्रणस्येत्यादि। इदानीमुत्पिष्टविश्लिष्टयोश्चिकित्सितमाह-उत्पिष्टमित्यादि / व्रणं प्रतिसार्य लेपयित्वेत्यर्थः / कैः प्रतिसार्य ? कषायैः; किं- उत्पिष्टं विश्लिष्टं च सन्धि न घट्टयेन्न चालयेत् ; उत्पिष्टः विशिष्टैः ? सर्पिमधूत्तरैः घृतमधुप्रधानैः; कषायोऽत्र न्यग्रोधा- चूर्णितः, विश्लिष्टः विघटितः स्वस्थानाच्युत इत्यर्थः / प्रदेहो दिकल्कः / शेषम् आहारविहारादिकमित्यर्थः // 14 // - लेपः // 20 // २१॥प्रथमे वयसि त्वेवं भग्नं सुकरमादिशेत् // 15 // प्रत्यङ्गभग्नस्य विधिरत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यते // 22 // अल्पदोषस्य जन्तोस्तु काले च शिशिरात्मके // प्रत्याभनचिकित्सितमाह-प्रत्याभग्नस्येत्यादि / अहमचं ___ इदानीं कालदोषाश्रयं साध्यवं भग्ने निर्दिशन्नाह-प्रथमे प्रति प्रत्यहं, नखादारभ्य यावच्छिर इति // 22 // इत्यादि / एवमिति उक्ताहाराचारेणेत्यर्थः / सुकर सुखसाध्यम् // 15 // | नवसन्धि समुत्पिष्टं रक्तानुगतमारया // प्रथमे वयसि त्वेवं मासात् सन्धिःस्थिरो भवेत् 16 | | अवमथ्य सुते रक्ते शालिपिष्टेन लेपयेत् // 23 // मध्यमे द्विगुणात् कालादुत्तरे त्रिगुणात् स्मृतः॥ नखसन्धिमित्यादि / समुत्पिष्टं चूर्णितम् / रक्तानुगतं दुष्टरक्ततस्यैव सुकरत्वे कालावधिं दर्शयन्नाह-प्रथमे इत्यादि / संबद्धम् / आरया चर्मकारास्त्रेणावमथ्य रक्तं स्रावयेदिस्थिरो दृढ इत्यर्थः / द्विगुणात् कालाद् द्वाभ्यां मासाभ्यामि त्यर्थः // 23 // त्यर्थः / त्रिगुणादिति त्रिभिर्मासरित्यर्थः // 16 // भग्नां वा सन्धिमुक्तांवा स्थापयित्वाऽङ्गुलीसमाम्॥ अवनामितमुन्नोदुन्नतं चावपीडयेत् // 17 // | अणुनाऽऽवेष्ट्य पट्टेन घृतसेकं प्रदापयेत् // 24 // आञ्छेदतिक्षिप्तमधो गतं चोपरि वर्तयेत् // - अङ्गुलिभमचिकित्सितमाह-भग्नामित्यादि / स्थापयित्वा इदानी द्विविधानामपि सन्धिमुक्तकाण्डभमानां प्रतीकारो-| संस्थापनै मनोन्नमनादिभिः / अणुना सूक्ष्मेणेत्यर्थः, स्थूलपट्टेन पायानाह-अवनामित मित्यादि / अवनामितम् अधोगतम् / बाबाधा स्यात् // 24 // उन्नह्येत् ऊर्च कुर्यादित्यर्थः / अतिक्षिप्तम् अतिप्रेरितम् , उपरि अभ्यज्य सर्पिषा पादं तलभग्नं कुशोत्तरमा वर्तयेदुपरि नयेदित्यर्थः / गयी तु भवनामितमित्यादि पठिला | वनपट्टेन बध्नीयान्न च व्यायाममाचरेत् // 25 // पश्च स्थापनोपायानाह, स च पाठोऽभावान लिखितः॥१७॥- | तलभन्नचिकित्सितमाह-अभ्यज्येत्यादि // 25 // आम्छनैः पीडनैश्चैव सझेपैर्बन्धनैस्तथा // 18 // | अभ्यज्यायामयेजवामूलं च सुसमाहितः। सन्धीग्छरीरे सर्वास्तु चलानप्यचलानपि // दत्त्वा वृक्षत्वचः शीता वरपट्टेन वेष्टयेत् // 26 // एतैस्तु स्थापनोपायैः स्थापयेन्मतिमान् भिषक् 19 | जङ्घाभग्नोरुभन्मयोश्चिकित्सामाह-अभ्यज्येत्यादि / जला इदानीं संक्षेपतः स्थापनोपायानाह-आञ्छनैरित्यादि / पादस्योपरि नलकाश्रया। (आयामयेत् बनीयात् / ) सुसमापीडनग्रहणेन नमनोनमनपरिवर्तनानि गृह्यन्ते / संक्षेपः हितः सावधानः / दत्त्वा वृक्षवचः शीता इति न्यग्रोधादिशीतसम्यक् क्षेपः प्रेरणमित्यर्थः, तस्य च पिचितं विषयः; एतेन, | वृक्षाणां कुशां दत्त्वेत्यर्थः // 26 // आञ्छनादिभिरुपायैःप्राक् सन्धाय बन्धनैरुपाचरेदित्यर्थः / सन्धीनिति बाहुल्येन निर्देशः, तेन काण्डभमानप्येतैरुपायैः मतिमांश्चक्रयोगेन ह्याञ्छेदूर्वस्थि निर्गतम् // स्थापयेत् / चलानप्यचलानपीति हस्तपाइकटीहनुगताः सन्ध. स्फुटितं पिश्चितं चापि बध्नीयात् पूर्ववद्भिषक्॥२७॥ यश्चलाः, तद्विपरीता अचलाः / गयी तु संक्षेपशब्देन आकु. चक्रयोगेनाछेदिति वर्तुलां कुशां दत्त्वा नामयित्वा वनमाह, पीडनग्रहणेन च नमनोन्नमनाकुश्चनानि गृह्यन्ते इति | चक्रवदाञ्छनीयादित्यर्थः / गयीतु संभ्रमभ्रम(लवत्तरपुरुषो संक्षेपप्रहणमनर्थकमिति कृत्वा जेजटस्य पाठं दूषयिखाऽऽपा- हस्तद्वयोपरि गृहीतपाणिपादद्वयलात् तद्रमणजवेन निरन्ततनिकापूर्वकं पाठान्तरं पठति / तथाहि-"तत्र स्थापनमुक्तमे- | रभ्रान्तस्य भमवतः पुरुषकायस्य चक्राकारोपलम्भायुक्तश्चक्रयोग वोपसंहरननुकं च सन्धिस्थानेषु निर्दिशनाह-आञ्छनोत्पीड- इत्याह / स्फुटितं पिच्चितं चापीति ऊर्वस्थीति संबन्धनीयम् / नोनामसंक्षोभैर्बन्धनैस्तथा" इत्यादि; शेषं पूर्ववत् // 18 // 19 // 1 अयं पाठः कचित्पुस्तके नोपलभ्यते / २'चक्राकारोप१ 'कालस्य सुकरत्वेऽवर्षि' इति पा० / लम्भयुक्तेश्चक्रयोगः' इति पा।

Page #514
अध्यायः 3] मुश्रुतसंहिला। 417 अपिशब्दात् स्फुटितपिचितसदृशेष्वन्येषु भग्नेषु यदस्थिनिर्मुक्तं | एवं जानुनि गुल्फे च मणिबन्धे च कारयेत् // 33 // खगाादाभरसाश्लष्ट तदपनाय बनायादपथः / पूर्ववत् समान कर्परसन्धिचिकित्सितं संक्षेपार्थमन्यत्रातिदिशमाह-एवमिमित्यर्थः // 27 // त्यादि / एवं कूर्परसन्धिचिकित्सितप्रकारेणेत्यर्थः / गुल्फ: माम्छेदृर्वमधो वाऽपि कटिभनंत मानवम्॥ पाणुंपरिग्रन्थिः / मणिबन्धो हस्ततलस्योपरितनः सन्धिः॥३३॥ ततः स्थानस्थिते संधौ बस्तिभिः समुपाचरेत् 28. उमे तले समे कृत्वा तलभन्मस्य देहिनः॥ .. कटिभनचिकित्सामाह-आञ्छदूर्ध्वमित्यादि / आञ्छदूर्य बध्नीयादामतैलेन परिषेकं च कारयेत् // 34 // मधो वाऽपीति ऊर्ध्वगतमस्थि अधः कृत्वा बनीयात्, अधो मृत्पिण्डं धारयेत् पूर्व लवणं च ततः परम् // गतं सूर्य कृला बनीयादित्यर्थः / बस्तिभिः स्नेहवस्तिभिः / हस्ते जातबले चापि कुर्यात् पाषाणधारणम् // 35 // ननु कटिभन्नमसाध्यमुक्तं; तद्यथा-"भिन्नं कपालं कट्यां तु सन्धिमुक्तं तथा च्युतम् / जघनं प्रति पिष्टं च वर्जयेत्तु विच- / प्राक् पादतलचिकित्सितमुक्तम् , अथ हस्ततलचिकित्सितक्षणः” (नि. अ. 15) इति व्यर्थमेव चिकित्सितं? नैवं, प्रति पिष्टं माह-उमे तले इत्यादि / उभे तले इति एक पाणितलं, द्वितीयं चेति चकारो वर्जयेदित्यत्र द्रष्टव्यः, तेनानेन याप्यत्वं समुच्चीयते; पादतलम् , इत्युमे तळे इति जेजटः; गयी तु उमे अपि एतदुकं भवति-कपालमेदो वर्ण्यः, सन्धिमुक्तसन्धिच्युवे तु हस्ततले; तत्रैकस्य भङ्गे वाम दक्षिणेन, दक्षिणं वामेन, उभयाप्ये, तेन तद्विषयचिकित्सितमिदं सार्थकमिति गयी जेज- | योस्तु भो तत्समेन काष्ठमयेन उभे अपि बनीयादित्याह / टस्तु वजयेदित्यत्र वर्जनशब्दः कृच्छसाध्यत्वप्रतिपादनार्थो न | अन्ये तु व्याख्यानयन्ति-हस्वतलं पादतलं वा तत्समेन तु निषेधार्थ इत्याह // 28 // . काठमयेन मिखा दे अपि सह बनीयादेवं दाय॑ भवतीति / मृत्पिण्डादिधारणमात्मकर्मप्राध्यर्थम् / जेजटस्त 'मृत्पिण्डं पशुकास्वथ भग्नासु घृताभ्यक्तस्य तिष्ठतः॥ धारयेत् पूर्व' इत्यादि पाठं न मन्यते, किन्तु 'प्राग्गोमयमयं दक्षिणावथवा वामाखनुमृज्य निबन्धनीः // 29 // पिण्डं धारयेन्मृन्मयं ततः / हस्ते जातबले पश्चात् कुर्यात् ततः कवलिकां दत्त्वा वेष्टयेत सुसमाहितः॥ पाषाणधारणम्' इति पठति // 34 // 35 // तैलपूर्णे कटाहे वा द्रोण्यां वा शाययेन्नरम् // 30 // पशुकाभग्नचिकित्सितमाह-पशुकास्खथेत्यादि / पशुकाः | सन्नमुन्नमयेत् खिन्नमक्षकं मुसलेन तु // पृष्ठभागनिबन्धनान्यस्थीनि, तेषां नमनमेव भमत्वम् / तिष्ठत तथोन्नत पीडयेश्च बनीयादाढमेव च // 36 // इति ऊर्ध्वस्थितशरीरस्य, नोपविष्टस्येत्यर्थः / दक्षिणाखथवा नतोन्नतयोरक्षकयोश्चिकित्सितमाह-सन्नमित्यादि / सन्नम् वामासु पशुकाखिति संबन्धः / अनुमृज्य घृताक्तहस्तेन समी- | अधःप्रविष्टम् , उनमयेत् मुसलेनेति संबन्धः, खिन्नमुन्नतं करणार्थमवमृज्य / निबन्धनीः मांसरजव इत्यर्थः / कवलिका मुसलेनाधः पीडयेत् / अक्षकोंऽससन्धेरुपरिष्टाद्भवति // 36 // वंशादिविदलशकला, वस्त्रमयीत्यन्ये / वेष्टयेदिति 'वेल्लितकबन्धेन' इति शेषः / सुसमाहितः सावधानो वैद्यः / द्रोणी काष्ठ- ऊस्वचापि कर्तव्यं बाहुभग्नचिकित्सितम। विरचिता नौरिव // 29 // 30 // बाहुभमचिकित्सितमूस्मप्रविकित्सितेनातिदिशाह-करमुसलेनोत्क्षिपेत् कक्षामंससन्धौ विसंहते // | वदित्यादि / कूर्परांशयोर्मध्ये बाहुः ॥स्थानस्थितं च बध्नीयात् स्वस्तिकेन विचक्षणः॥३१॥ श्रीवायां तु विवृत्तायां प्रविष्टायामधोऽपि वा // 37 // स्कन्धभनचिकित्सितमाह-मुसलेनेत्यादि / उत्क्षिपेत् अवटावथ हम्वोध प्रगृह्योलमयेरम॥ ऊर्ध्व नयेत् / अंससन्धी बाहशिरःसन्धौ / विसंहते विश्लिष्टे / ततः कुशां सम दत्त्वा वस्नपट्टेन वेष्टयेत्॥३८॥ खस्तिकेन बन्धविशेषेणेत्यर्थः // 31 // उत्तानं शाययेचैनं सप्तरात्रमतन्द्रितः॥ कौपरं तु तथा सन्धिमङ्गु नानुमार्जयेत् // ग्रीवायामित्यादि / विवृत्तायां वक्रायाम् / कृकाटिकाभाग. अनुमृज्य ततः सन्धि पीडयेत् कूर्पराच्युतम् // 32 // सन्धी गर्तोऽबटुः, हनू मुखसन्धी, अवटौ हन्वोश्च गृहीत्वा प्रसार्याकुश्चयेचैनं स्नेहसेकं च दापयेत् // उन्नमयेदिति जेजटः; गयी तु, अधः प्रविष्टायामवटौ ___ कूर्परसन्धिभन्मचिकित्सितमाह-कोपरमित्यादि / बाहुमध्ये गृहीता, विवृत्तायां हन्वोरिति क्रममाह / कुशां समं दत्त्वेति कूर्परसन्धिः / अनुमार्जयेत् अनुमर्दयेत् ; प्रच्युतस्य सन्ध्यस्थो | सममिति दत्त्वे त्यस्य विशेषणं, वेष्टयेदि यस्य विशेषणमिदमिमार्गोपलम्भार्थ मार्जनं विधेयम् // 32 // त्यन्ये; एतेन नातिगाढं नातिशिथिलमित्यर्थः / अतन्द्रितोऽन --- 'लसः, 'वैद्य' इति शेषः // 37 // 38 // 1 अस्याग्रे 'सचर' इति वधका वदन्ति' इत्यधिकं पठ्यते / हस्तलिखितपुस्तके। १'प्राग्गोमवमयं पिण्डं धारयेन्मृन्मयं तव इति पार सु० सं०५३

Page #515
118 निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं VO Anm इन्वस्विनी समानीय हनुसन्धौ विसंहते // 39 // शीतान् प्रदेहान् सेकांच सीतान् : नोष्णान् कथमपि, भतिखेदयित्वा स्थिते सम्यक् पश्चाङ्गी वितरेषिक।। खुतरक्तस्वेन पाकभयात् // 47 // वातघ्नमधुरैः सर्पिः सिद्धं नस्ये च पूजितम् // 40 // अथ जङ्घोरुभग्नानां कपाटशयनं हितम् // हनुभमचिकित्सितमाह-हन्वस्विनीत्यादि / समानीयेति कीलका बन्धनार्थ च पञ्च कार्या विजानता // 4 // दक्षिणं वामेन, वामं दक्षिणेन सममानीयेत्यर्थः / विसंहते यथा न चलनं तस्य भन्नस्य क्रियते तथा॥ विश्लिष्ट खस्थानाच्युते इत्यर्थः / पञ्चाङ्गी बन्धविशेषः पञ्चपद- सन्धेरुमयतो द्वौ द्वौ तले चैकश्च कीलकः॥४९॥ चीराशी / वातघ्नमधुररिति वातघ्नानि भद्रदार्वादीनि, विदारीग- | जवोरुभङ्गेषु पश्चात्कर्मविशेषं निर्दिशन्नाह-अप जोत्यादि। न्धादीनीत्यन्ये, मधुराणि काकोल्यादीनि, तैः सिद्धं सर्पिघृतं, भमानां काण्डभमानां, द्विविधानामपीत्यपरे। कपाटशयनमवश्यं कस्ककषायाभ्यामित्यर्थः // 39 // 40 // कार्यम् / कपाटशयनेनैव सह देशाद्देशान्तरनयनार्थम् , अभन्नांश्च लितान् दन्तान् सरक्तानवपीडयेत् // आधारभूतशयनचालनार्थमित्यन्ये / आधेयभूतशरीरावयवचलतरुणस्य मनुष्यस्य शीतैरालेपयेद्वहिः॥४१॥ नपरिहारार्थ कीलाः / कीलानां पञ्चसंख्यावं जजोर्वोद्वयोरेकत. सिक्त्वाऽम्बुभिस्ततः शीतैः सन्धानीयैरुपाचरेत रस्य भममपेक्ष्य; तत्र जङ्घाभमे तु गुल्फसन्धेरुभयतो द्वौ. उत्पलस्य च नालेन क्षीरपानं विधीयते // 42 // जानुसंधेरप्युभयतो द्वौ, एकश्च तले, एवं पञ्च; ऊरुभने जानु सन्धेरुभयतो द्वौ, द्वौ वंक्षणसन्धेरुभयतः, तले चैक इत्यत्रापि जीर्णस्य तु मनुष्यस्य वर्जयेश्चलितान् द्विजान् // पञ्च; उभयभङ्गापेक्षया तु सप्तभिरेव कीलैर्यत्रणम् / दन्तभनचिकित्सितमाह-अभमानित्यादि / सन्धानीय तथाहि-उभयतो बहिद्वौं गुल्फयोः, द्वौ च जानुनोः, द्वौ रिति मधुघृतादिभिः, न्यग्रोधादीनां कषायाणां कल्कैश्वे- च वंक्षणयोः, तले चैक एवं सप्त / अत्र “जोर्वोः त्यर्थः // 41 // 42 // पार्श्वयो द्वौ तले चैकश्च कीलक" इति केचित् पठन्ति; तथ. नासां सन्नां विवृत्तांवा ऋज्वीं कृत्वा शलाकया॥४३॥ निबन्धकारने पठितं, तस्मान्न पठनीयम् / गयदासश्चात. पृथङ्गासिकयो ज्यौ द्विमुख्यौ संप्रवेशयेत् // पाठान्तरं किमपि पठति; तच्चाभावान्न लिखितम् // 48 // 49 // ततः पट्टेन संवेष्टय घृतसेकं प्रदापयेत् // 44 // श्रोण्यां वा पृष्ठवंशे वा वक्षस्यक्षकयोस्तथा // नासाभन्मचिकित्सितमाह-नासामित्यादि / सन्नाम् अभिघा चिकिसिनमार-नामाणियादि / ममा भिताभग्नसन्धिविमोक्षेषु विधिमेनं समाचरेत // 50 // तेनान्तःप्रविष्टाम् / विवृत्तां वक्राम् / तत्र पक्षां शलाकयोन्नम्य, अमुमेव जोरुभनकपाटशयनादिविधिमन्यत्रापि दर्शयवक्रां पुनः ऋजूकृत्वेत्यर्थः / द्विमुख्यौ नाज्या अन्तर्बहिर्मुख्या, नाह-श्रोण्यामित्यादि / श्रोणिः कटिः / वक्ष उरः। अक्षको निःश्वासोच्छ्वाससिंहाणकादिनिर्गमार्थम् / घृतसेकं घृतपरिषेकम् | अंससन्धेरुपरि / भग्नसन्धिविमोक्षेष्विति काण्डभनेषु तथा सन्धिविमोक्षेष्वपि द्विविधेषु भनेषु समाचरेदित्यर्थः / विधिभनं कर्ण त बनीयात समं कृत्वा घृतम्लतम् // मेनमिति कपाटशयनकीलकनियमनादिकम् // 50 // सचम्मतविधानंच ततः पश्चात् समाचरेत 45 // सन्धींविरषिमुकांस्तु निग्धान् खिमान् मृदकृतान् उक्तैर्विधानैर्बुद्धया च सम्यक् प्रकृतिमानयेत् // 51 // कर्णभमचिकित्सितमाह-भनमित्यादि / भग्नं कुटिलम्,। अन्तःप्रविष्टं वा / सद्यःक्षतविधानमिति मधुघृताभ्याशीतपरिषे सद्योभन्न विधानं निर्दिश्य चिरभग्नविधानमाह-सन्धीनिकादि / अत्र 'सद्यःक्षतविधिश्चापि नयने निर्गते बहिः-इति त्यादि / बुद्ध्या चेति 'खयमप्यूह्य' इति शेषः // 51 // केचित् पठन्ति / तन्न पठनीयं, भिन्नं नेत्रमकर्मण्यमित्यादिनैव काण्डभने प्ररुढे तु विषमोल्बणसंहिते॥ सिद्धत्वात् ; अन्ये तु चक्षुर्भनदयप्रतिपादनार्थ पठनीयमिति आपोथ्य समयेद्भग्नं ततो भग्नवदाचरेत् // 52 // मन्यन्ते // 45 // चिरविमुक्तसन्धिमभिधाय चिरकाण्डभन्नविधिमाह-काण्डमस्तुलुकाद्विना भिन्ने कपाले मधुसर्पिषी॥ भम इत्यादि / आपोथ्य विश्लेष्य / समयेत् समं कुर्यादित्यर्थः दत्त्वा ततो निबधीयात् सप्ताहं च पिवेदतम् // 46 // // 52 // .. कपालभन्नचिकित्सितमाह-मस्तुलझाद्विनेत्यादि / भसुलु. कल्पयेन्निर्गतं शुष्कं व्रणान्तेऽस्थि समाहितः॥ असावे तु प्रागभिहितैव बालवर्तिरित्यभिप्रायः॥४६॥ सन्ध्यन्ते वा क्रियां कुर्यात् सव्रणे वणभग्नवत् 53 कल्पयेत् छिन्द्यात् / प्रणान्ते व्रणैकदेशे / समाहितः सावपतनादभिघाताद्वा शूनमहं यदक्षतम् // . धानः; यथाऽन्यत्र व्रणो न भवति तथा छिन्यादित्यर्थः / शीतान् प्रदेहान् सेकांश्च भिषक् तस्यावचारयेत्४७ सन्ध्यन्ते सन्धिसमीप इत्यर्थः / किंविशिष्टे सन्ध्यन्ते? सत्रणे १मस्तुळुझं बिना' इति पा०। व्रणयुक्त इत्यर्थः // 53 //

Page #516
अध्यायः 3] सुश्रुतसंहिता। ऊर्ध्वकाये तु भग्नानां मस्तिष्क्यं कर्णपूरणम् // देस्त्रिभिर्योजयन्ति तन्त्रान्तरदर्शिनो वृद्धवैद्या इति जेजटः। घृतपानं हितं नस्यं प्रशाखास्वनुवासनम् // 54 // गयी तु "तिलचूर्णस्य चत्वारो भागाः, भागश्चैकः प्रकीर्तितानां इदानीमूर्ध्वाधःकायविशेषेण भग्नक्रियाविशेषं निर्दिशन्नाह-|| (काकोल्यादीनां), तथा यध्याह्वादीनां शतपुष्पान्तानां द्वितीयो ऊर्ध्वकाय इत्यादि / मस्तिष्क्यं शिरोबस्तिप्रकारः, स च नेहा भाग इति षड्भागाः" इति व्याख्यानयति / वङ्गदत्तस्तु तिल. कपिचुप्लोतादिभिः / नस्यं प्रशाखाखिति प्रकृष्टाः शाखाः प्रशा चूर्णसमं तत्र मिलितं चूर्णमिष्यत इत्याह / सर्वगन्धशृतं पय खास्तासु; जानुजङ्गाबाहुद्वयगते भन्ने नस्य, धृतपानं बस्तिश्च | इत्यत्र सर्वगन्धा एलादयः, अन्ये च कटुकफलांदयः, तैः भतं कथितं, पयः क्षीरम् / अत्र च क्षीरपाके इयं परिभाषा स्मरसर्वत्रैवेति जेजटः गयीतु मस्तिष्क्यादिकं नस्यान्तं सर्वमूर्ध्व णीया-"काथ्यादष्टगुणं क्षीरं क्षीरात्तोयं चतुर्गुणम् / क्षीरावकायगतभन्न एव, प्रशाखासु बस्तिरिति व्याख्यानयति // 54 // | शेष कर्तव्यं क्षीरपाके त्वयं विधिः" इति। यावता च क्षीरेण तिल. अत ऊवं प्रवक्ष्यामि तैलं भग्नप्रसाधकम् // चूर्णमुत्सादनीयं भवति तावन्मानं शृतं करणीयम् / ततःश्तेन रात्रौ रात्रौ तिलान् कृष्णान् वासयेदस्थिरे जले 55 क्षीरेणोष्णेनैव काकोल्यादिचूर्णसहितं तत्तिलचूर्णमाद्रीकृत्य दिवा दिवा शोषयित्वा गर्वा क्षीरेण भावयेत् // चक्रेण पीडयेत् / पीडनादुत्पन्नं तैलं यथा संस्कार्य तं प्रकार-. तृतीयं संप्तरात्र तु भावयेन्मधुकाम्बुना // 56 // माह-चतुर्गनेल्यादि / अंशुमती शालपर्णी / कालानुसौरिवा . ततः क्षीरं पुनः पीतान सुशुष्काचूर्णयेद्विपक् // बगर; तगरस्य द्विरुवारणं भागद्वयप्रतिपादनार्थम् / सैरेयकं : काकोल्यादि सयष्ट्याहू मजिष्ठांसारिवां तथा // 57 // कण्टशेलकः / क्षीरशका भीरविदारी / कण्टशेलुकः / क्षीरशुक्ला भीरविदारी / अनन्ता उत्पलसारिवा / कुष्ठं सर्जरसं मांसी सुरदारु सचन्दनम् // मधूलिका मर्कटतृणविशेषः / नाटकं त्रिकण्टकं जलजं शतपुर्ण योजयेत् // 58 // फलम् / पूर्वोक्तान्यौषधानि काकोल्यादीनि शतपुष्पान्तानि, पीडनार्थ च कर्तव्यं सर्वगन्धतं पयः॥ तानि सर्वाणि च तावता भागेन समेन कल्पयितव्यानि, यावता चतुर्गुणेन पयसा तत्तैलं विपचेद्भिषक् // 59 // तैलपादिकानि भवन्ति / मृदुनाऽग्निनेति मृद्वनेर्मानमुच्यतेएलामंशुमती पत्रं जीवकं तगरं तथा // “पद्मविस्तरयुक्तेन मृदुना बहिना शनैः / पचेत् स्नेहमधश्चोर्च रोधं प्रपौण्डरीकंच तथा कालानुसारि(वा)णम् 60 चालयित्वा निरन्तरम् // सम्यक्पाको भवसेवमन्यथा दग्धता सैरेयकं भीरशुक्लामनन्तां समधूलिकाम् // ब्रजेत्" इति / सर्वकर्मसु पानाभ्यज्ञादिषु / गन्धतैलमिदं पिष्टा शृङ्गाटकं चैव पूर्वोक्तान्योषधानि च // 61 // नान्नेति अस्य तैलस्य गन्धतैलमिति संज्ञा; वैतरणे पुनरस्याएभिस्तद्विपचेत्तैलं शास्त्रविन्मृदुनाऽग्निना // णुतैलसंज्ञा। राज्ञामेवेति राज्ञामेवेदं तैलं पण्डितैर्विधातव्यं, एतत्तैलं सदा पथ्यं भग्नानां सर्वकर्मसु // 2 // महासम्भारसाध्यत्वात् ; न पुनरन्येषां निषिद्धम् // 55-66 // आक्षेपके पक्षघाते तालुशोषे तथाऽदिते // मन्यास्तम्भे शिरोरोगे कर्णशूले हनुग्रहे // 63 // अपुसाक्षप्रियालानां तैलानि मधुरैः सह // बाधिर्ये तिमिरे चैव येच स्त्रीषु क्षयं गताः॥ बसां दत्त्वा यथालाभं क्षीरे दशगुणे पचेत् // 67 // पथ्यं पाने तथाऽभ्यङ्गे नस्ये बस्तिषु भोजने // 6 // स्नेहोत्तममिदं चाशु कुर्याद्भग्नप्रसाधनम् // ग्रीवास्कन्धोरसां वृद्धिरमुनवोपजायते // | पानाभ्यअननस्येषु बस्तिकर्मणि सेचने // 68 // मुखं च पनप्रतिमं ससुगन्धिसमीरणम् // 65 // / त्रपुस कर्कटीमेदः, अक्षो बिमीतकः, प्रियालश्चारः / मधुरैः गन्धतैलमिदं नाना सर्ववातविकारनुत् // काकोल्यादिभिः / तानि च स्नेहपादिकानि / वसां दत्त्वा यथाराजाहमेतत् कर्तव्यं राक्षामेव विचक्षणैः॥ 66 // लाभमिति यदि लभ्यते तदा निक्षिपेदित्यर्थः / सेचने परिपेके। अमुं पाठं केचिदनार्ष मन्यन्ते // 65 // 68 // तदेव बस्तिकर्णपूरणपाननस्यानुवासनसाधनतैलं निर्दिश-| माह-अत इत्यादि / वासयेदिति प्रथम सप्तरात्रं यावत् / भग्नं नैति यथापाकं प्रयतेत तथा भिषक। अस्थिरे जळे वहति पानीये / गवां क्षीरेणेति 'भाव्यद्रव्यसमेन' | पकमांससिरानायु तद्धि कृच्छ्रेण सिध्यति // 69 // इति शेषः / भावयेद् द्वितीयं सप्तरात्रम् / मधुकाम्बुमेति 'भाव्य- इदानी भन्ने बाह्यानामाभ्यन्तराणां च पाककारिणां परिहाद्रव्यसमेन' इति शेषः। ततः क्षीरं पुनः पीतानिति क्षीरेण राव पाकप्रशमकारिणां च सेवनायाह-भग्नं नैतीत्यादि / नैति भाव्यम्यसमेन पुनर्भावितान् , चतुर्थसप्तरात्रमिति तात्पर्यार्थः। न गच्छतीत्यर्थः / प्रयतेत प्रयत्न कुर्वीतेत्यर्थः // 19 // काकोल्यादि सयट्याइमिति यष्टिमधुनि काकोल्यादावुक्तेऽपि भग्नं सन्धिमनाविद्धमहीनाङ्गमनुल्बणम् // पुनर्यष्टीपाठो द्विभागार्थ, यथालाभपरिभाषापरिहारेणावश्यं सुखचेष्टाप्रचारं च संहितं सम्यगादिशेत् // 70 // प्रक्षेपार्थ वा / काकोल्यादिशतपुष्पान्तानां चूर्णपादं तिलघूर्णपा इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने भन्नचि, 'शोधने इति पाठान्तरम् / कित्सितं नाम वतीयोऽध्यायः॥३॥

Page #517
420 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं सम्यग्रूढलक्षणमाह-भग्नमित्यादि / अनाविद्धम् अनाकु- तत्र मलावृतवायो विदारीकल्कसिद्धः स्नेहयुक्तो व्यक्तोष्णक्षारश्च लम् / अनुल्बणम् अनुन्नतम् / सुखचेष्टाप्रचारमिति चेष्टाप्रचार बस्तिः, श्लेष्मावृतवायो व्यक्तक्षारोष्णो बस्तिः; (त्रिवृदादिदआकुञ्चनप्रसारणादिकः // 70 // व्यमूत्रविदारीकल्कसिद्धः) पित्तावृते पुनरक्षारबस्तिः शीतः; इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत शेषं समम् // 5 // व्याख्यायां चिकित्सास्थाने तृतीयोऽध्यायः // 3 // | कार्यो बस्तिगते चापि विधिस्तिविशोधनः // बस्तिगतस्य वायोश्चिकित्सितमाह-कार्य इत्यादि / बस्तिवि. चतुर्थोऽध्यायः। शोधनो विधिरिति अश्मरीचिकित्सितोक्तो मूत्राघातायुक्तश्च॥ श्रोत्रादिषु प्रकुपिते कार्यश्चानिलहा क्रमः // 6 // अथातो वातव्याधिचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ श्रोत्रादिषु प्रकुपितवायोश्चिकित्सितमाह-श्रोत्रेत्यादि / . . यथोवाच भगवान धन्वन्तरिः // 2 // आदिशब्दात्त्वग्घ्राणजिह्वानेत्राणीन्द्रियाणि गृह्यन्ते / अत्र क्रमः आमाशयगते वाते च्छर्दयित्वा यथाक्रमम् // "स्नेहः खेदस्तथाऽभ्यङ्ग” इत्यादिको दोषदूष्यप्रत्यनीको देयः षड्धरणो योगः सप्तरात्रं सुखाम्बुना // 3 // यथायथं कार्यः, स चेन्द्रियसात्म्यमपेक्ष्य कर्तव्यः; तेन स्नेहचित्रकेन्द्रयवे पाठा कटुकाऽति विषाऽभया / शब्दसामान्येऽपि नेत्रयोः क्षीरसर्पिस्तर्पणं, तैलतर्पणं पुन: वातव्याधिप्रशमनो योगः षइधरणः स्मृतः॥४॥ कर्णादिष्विति // 6 // प्रथममामाशयगतवायोचिकित्सितमाह-आमाशयेत्यादि / स्नेहाभ्यङ्गोपनाहाश्च मर्दनालेपनानि च // छर्दयित्वा वमनं कारयित्वा / वमनं च सोत्क्लेशे पुरुषे बहुदोषे त्वब्यांसासृसिराप्राप्ते कुर्यात् चासृग्विमोक्षणम् 7 बलवति झेयम् / आमाशयगते छर्दनं कफस्थानत्वात् / यथाक्र धातूपधातुगस्य वायोश्चिकित्सितमाह-स्नेहेत्यादि / स्नेहाममिति अत्र यथाक्रमशब्देन पूर्वकालापरकालकर्तव्यताः सवैवा भ्यशोपनाहांश्चत्यत्र चकारेण त्वग्गतवायौ हृद्यमप्यन्नपानमनुकं क्षिप्ताः मेहखदनपानलैङ्गिकवैगिकमानिककायशुद्धिसंसर्जनभोज समुच्चीयते / त्वगत्र रसः, सिराः पुनरसृज उपधातुः, 'प्राप्ते नादयः / देय इति दातुमर्हः / षड्धरण इति षण्णां चित्रका गते इत्यर्थः / रक्तगते वायौ रक्तस्रावो रक्ताधिष्ठानवातनिवृ. दीनां धरणा मानविशेषा यत्र योगे स षड्धरणो योगः। तत्र त्यर्थः / यदा द्रव्यप्रभावविशेषेण खजूरमातुलुङ्गसौवर्चलादिधरणप्रमाणं मध्यमैरेकविंशतिभिर्निष्पावैर्भवति / सुखाम्बुना स्नेहाभ्यशादिभिर्न प्रशममेति तदा नियमेन रक्तावरणं परिज्ञाय ईषदुष्णाम्बुनेत्यर्थः / षड्धरणानि कथं सप्तदिनान्युपयुज्यन्ते ? रक्तमोक्षणं कर्तव्यं, न पुनरन्यथा / मेदोगते पुनरिहानिले उन्च्यते-एकस्मिन् दिने कर्षयोगः, स चाष्टादशनिष्पावेर्भवति, चिकित्सा नोपदिष्टा, तस्य स्नेहाविषयत्वेन वातव्याधिकर्मणामतत्र षड्धरणेभ्यः प्रतिदिनं त्रयस्त्रयो निष्पावा उच्छ्रिता विषयत्वात् ; महावातम्याधौ पुनरावरणप्रसझेन मेदोगतमनिलं भवन्ति, ततः षड्भिस्त्रिकैरष्टादशनिष्पावाः, तैरष्टादशभिः वक्ष्यति // 7 // सप्तमं दिन पूर्यते; अथवा संज्ञेषा पधरण इति। इदानीं षड्धरणयोगमाह-चित्रकेत्यादि / 'कटुकाऽतिविषा क्षपा' नेहोपनाहाग्निकर्मबन्धनोन्मर्दनानि च // इति केचित् पठन्ति / वातव्याधिप्रशमन इति आमाशयगत स्नायुसन्ध्यस्थिसंप्राप्ते कुर्याद्वायावतन्द्रितः॥८॥ एव वातव्याधिहीतव्यो न पुनराक्षेपकादयः, रूक्षविषयत्वेन मायुगतस्य सन्ध्यस्थिगतस्य च वायोश्चिकित्सामाह-स्नेहेवातकारित्वादस्य / अन्ये तु 'महाव्याधिप्रशमन' इति पठन्ति. त्यादि / स्नेहोऽत्र बाह्य आभ्यन्तरश्च / अतन्द्रितः अनलसः; महाव्याधिरिह मेदोयुतोऽनिलो नान्यः // 1-4 // एतेन चिरकालं निरन्तरं क्रियेति दर्शयति // 8 // पक्काशयगतेचापि देयं त्रेहविरेचनम् // निरुद्धेऽस्थनि वा वायौ पाणिमन्थेन दारिते // बस्तयः शोधनीयाश्च प्राशाश्च लवणोत्तराः॥५॥ नाडी दत्त्वाऽस्थनि भिषक् चूषयेत्पवनं बली // 9 // पक्काशयगतवायोश्चिकित्सामाह-पक्वाशयेत्यादि / स्नेहवि- हर अस्थ अस्थनि गते मबस्थे च कर्म निर्दिशन्नाह-निरुद्ध इत्यादि / रेचनं तिल्वकसर्पिरादिविरेचनम् / बस्तयः शोधनीयाश्चति त्वङ्मांसं शस्त्रेण विपाव्य, अस्थि पाणिमन्थेन आराशस्त्रेण "शोधनद्रव्यनिष्काथास्तत्कल्कनेहसंयुताः" (चि. अ. ३८)वात विद्धा, तत्र रन्ध्र द्विमुखीं नाडी प्रणिधाय, मुखमारुता चूषणेन इत्याद्याः / प्राशाश्च लवणोत्तरा इति स्नेहलवणकल्याणकलवणा पवनापकर्षणं करणीयमिति / वली बलयुक्तः / 'बाह्याभ्यन्तरदयः; अन्ये तु प्राश्यन्त इति प्राशा आहाराः, न तु लेहाः; स्नेहैश्च' इत्यादि केचित् पठन्ति / तत्र बाह्यस्नेहः परिषेकावगा. लवणोत्तरा लवणप्रधानाः / गयी त्वत्राह-पक्काशयः पुनरिह हाभ्यामस्तिष्क्यशिरोबस्त्यादिः,आभ्यन्तरस्तु पानबस्त्यादिः, द्विविधः-पित्तवाताशयमेदेन; तयोर्मध्ये पित्ताशयगते वायौ | अस्य पाठस्याभावान्निर्णयो न कृतः॥९॥ स्नेहविरेचनं तिल्वकसिद्धमेरण्डतैलादिभिर्वा, वाताशयगतस्य तु "रायणतया 1 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 2 'दारयेत्' म बायोमलकफपित्तरापतस्य यथादोषं कबायकल्कनेहबस्तयः तपा।

Page #518
अध्यायः 4] सुश्रुतसंहिता। 421 rAwaarunmarvawwanm . शुक्रप्राप्तेऽनिले कार्य शुक्रदोषचिकित्सितम् // पञ्चमूलीशृतं क्षीरं फलाम्लो रस एव च // 13 // शुक्रगतस्य वायोश्चिकित्सामाह-शुक्रेत्यादि / शुक्रदोष- सुस्निग्धो धान्ययूषो वा हितो वातविकारिणाम् // चिकित्सितमिति शुक्रशोणितशुङ्युक्तं चिकित्सितं वाजीकरणोक्तं सर्ववातविकारिणां भोजनान्याह-पञ्चमूलीत्यादि / पञ्चमूली मुत्रदोषचिकित्सितोक्तं च कार्यः "तेष्वाद्यान् शुक्रदोषांस्त्रीन्" आद्या द्वितीया वा / फलैर्दाडिमादिभिरम्लः / रसो मांसरसः / सो (शा. अ. 2) इत्यादिकम् // धान्ययूषः कुलत्यादिवातहरधान्ययूषः / सुस्निग्धशब्दो यूषरअवगाहकुटीकāप्रस्तराभ्यङ्गबस्तिभिः // 10 // साभ्यां सह संबध्यते / दोषप्रकृतिसात्म्यापेक्षया क्षीरादि प्रयोजयेत् सर्वाङ्गजं वातं सिरामोक्षश्च बुद्धिमान् // ज्यम्। 'वातिभ्यो भोजनं हितम्' इति केचित् पठन्ति ॥१३॥एकाङ्गगं च मतिमाञ्छुङ्गेश्यावस्थितं जयेत् // 11 // काकोल्यादिः सवातघ्नः सर्वाम्लद्रव्यसंयुतः // 14 // धातूपधातुगतमभिधाय सर्वाङ्गगतस्य वायोश्चिकित्सामाह- सानूपोदकमांसस्तु सर्वस्नेहसमन्वितः॥ अवगाहेत्यादि / तत्र वातहरनाथपूर्णद्रोण्यादिष्ववगाहो द्रव. सुखोष्णः स्पष्टलवणः साल्वणः परिकीर्तितः // 15 // खेदः / कुटी चतुरा भूमावारोपिताऽपनीतविधूमाङ्गारवात- | तेनोपनाहं कुर्वीत सर्वदा वातरोगिणाम् // हरदवसिका, सा चोष्मखेदः / कः पुरुषायाममात्रनिखात- / उपनाहखेदमाह-काकोल्यादिरित्यादि / काकोल्यादिः प्र. दुग्धावनिप्रदेशे वातहरद्रवसिक्के शयनं, स चोष्मखेदविशेषः / सिद्धः / सवातन इति सह वातघ्नैर्भद्रदादिभिर्विदारिंगन्धादिखिन्नतुषधान्यादिभिरास्तृतायां भूमौ परिशयनं प्रस्तरः, सोऽपि भिर्वर्तत इति सवातघ्नः / सर्वाम्लद्रव्यसंयुत इति अम्लद्रव्याणि चोष्मखेदविशेष एव / बहपूर्वा अवगाहादयः / एते च सर्वा शुक्तकाजिकसुरासौवीरकदधिमस्त्वादीनि; केचिदाचार्या एवं जगते वाते सर्वाजयोगिनः, उपनाहखेदस्त्ववयवगेऽपि वाते; वदन्ति-अम्लद्रव्याणि दाडिमादीनि / आनूपौदकमांसेन सह तापखदस्त्वत्र रूक्षस्वादयुक्त एव / यद्यपि सर्वाङ्गगो वातप्रकोपः वर्तत इति सानूपौदकमांसः; अत्रानूपशब्दोऽयं कूलचरेष्वेव प्रायो धातुक्षयनिमित्तः; तथाऽपि शोणिताधिष्ठानत्वाद्रक्तमो वर्तते, औदकशब्देन तु कोशस्थाः पादिनो मत्स्याश्च गृह्यन्ते; क्षोऽपि युक्तः / सिरामोक्षेरिति बहुवचनात् पञ्चानां सिराणां | ये पुनरौदकग्रहणं न पठन्ति ते तु पञ्चखपि वर्तयन्ति / सर्वमोक्षणं स्नेहादिभिरप्रशाम्यति वाते / एकाङ्गगतस्य वायोचिकि स्नेहा घृततैलवसामज्जानस्तैः समन्वितः / सुखोष्ण ईषदुष्णः / त्सितमाह-एकाङ्गगमित्यादि / शृङ्गैश्चति बहुवचनमसकृत्प्रयो. स्पष्टलवण इति स्पष्टानि व्यकानि सैन्धवादीनि लवणानि यत्र गज्ञापनाय। चकारेण सर्वाङ्गवातोकावगाहादयोऽप्यनुकृष्यन्ते। सः स्पष्टलवणः। सह आसमन्तालवणेन वर्तत इति साल्वणः / तेश्चावगाहादिभिरेकाङ्गगतमनवस्थितमेव वातं जयेत् , अवस्थितं | उपनाहो बन्धनम् / एषां च भागमानमाह-"मांसेनात्रौषधं शृङ्गैरेव // .10 // 11 // तुल्यं यावताऽम्लेन चाम्लता। तावन्तश्च चतुःस्नेहाः स्निग्धत्वं बलासपित्तरक्तैस्तु संसृष्टमविरोधिभिः॥ च यथा भवेत्"-इति / द्रव्यखभावं खेद्यदेशमप्यवेक्ष्य संसर्गस्य चिकित्सामाह-बलासपित्तेत्यादि / सुगमम् // | कल्पनीय इलेके वदन्ति // 14 // 15 // - . सुप्तिवाते त्वरमोक्षं कुर्यातु बहुशो मिषक // 12 // कुश्यमानं रुजाते वा गात्रं स्तब्धमथापि वा // 16 // दिह्याच लवणागारधूमैस्तैलसमन्वितैः॥ गाद पटैर्निबधीयात् क्षौमकापासिकौर्णिकैः॥ ___ रक्तावृतस्य वायोश्चिकित्सामाह-सुप्तीत्यादि / रक्तावरणकृ-11 बिडालनकुलोन्द्राणां चर्मगोण्यां मृगस्य वा // 17 // तया सुप्त्या लक्षितो वातः सुप्तिवातः / सुप्तिः स्पर्शाज्ञानम् / प्रवेशयेद्वा खभ्यक्तं साल्वणेनोपनाहितम् // न पुना रसावरणकृतया सुप्ततया लक्षितो वातः, तस्य मेहो- अनग्निमेव खेदं दर्शयचाह-कुश्यमानमित्यादि / कुध्यपनाहादिविषयत्वात् ; अन्यधातुगते वायौ रकापकर्षणस्यायुक्त-मानं संकोच्यमानं, तच्च सिरागतेन वायुना; यदाह-"कुर्यात् त्वात् / बहुशो बहून् वारान् , अल्पाल्पस्रावणात् ; अन्यथा सिरागतः शूलं सिराकुञ्चनपूरणम्" (नि.अ.१) इति / रुजात वातकोपः स्यात् / दिह्यात् लेपयेत् / अन्ये तु सुप्तवातस्त्वग्ग- वेदनार्तम् , अत्र प्रधानेन वायुना; एतेन पित्तरकावृते वाते तवातः, “वैवर्ण्य स्फुरणं रौक्ष्यं सुप्तिं चुमचुमायनम्” (नि. बन्धनविधिनिषिद्धः / अन्ये तु 'वाल्ककाासिकौणिकैः' इति अ. 1) इत्युक्तत्वात् / तेषां मते त्वङ्मासेत्यादिना प्रागुक्तमपि पठन्ति; तत्र वाल्कं वल्कलमयम् / उन्द्रः पानीयबिडालः / शोणितमोक्षणमिह पुनरुक्तं; लवणागारधूमैरित्यादिप्रदेहोऽधिक चर्मगोणी चर्मप्रसेवकः, छगलादिगल्ल इत्यर्थः ॥१६॥१७॥उक्तः // 12 // स्कन्धवक्षस्त्रिकप्राप्तं वायुं मन्यागतं तथा // 18 // 1 'आस्तृतस्योपरि शयनं' इति पा०। 2 अस्याग्रे 'इति पश्चा- वमनं हन्ति नस्यं च कुशलेम प्रयोजितम् // कार्याः' इत्यधिकं पठ्यते क्वचित्पुस्तके। ३'विद्धे' इति पा०। 4 'सिरामोक्षोऽपि' इति पा०। १'चर्मप्रवेशकः' इति पा०।

Page #519
422 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान अवयव विशेषगते वायौ क्रियाविशेषमाह-स्कन्धेत्यादि / इति शेषः / कौशेयं कोशकारकृमिलालोद्गतं 'तसर' इति लोके, वक्षः स्तनान्तरालम् / त्रिकम् ऊर्ध्वत्रिकम् / नस्यमत्र शिरोविरे- रौमाणि मूषकादिरोमजातानि रौमाणीत्यर्थः / गर्भगृहाणि चनम्। कुशलेन क्रियाविदा अवस्था विदा भिषजेत्यर्थः॥१८॥- अपवरकादीनीत्यर्थः / एतानि च यथावस्थं यथाव्याधि च शिरोगतं शिरोबस्तिहन्ति वाऽसुग्विमोक्षणम 19 | प्रयोज्यानि // 21-26 ॥स्नेहं मात्रासहस्रं तु धारयेत्तत्र योगतः॥ त्रिवृद्दन्तीसुवर्णक्षीरीसप्तलाशझिनीत्रिफलाविड शिरोगतेऽपि विशेषमाह-शिर इत्यादि। चकारोऽत्र वमनं | ङ्गानामक्षसमाः भागाः, बिल्वमात्रः कल्कस्तिल्वशिरोविरेचनं चानुक्कमपि समुच्चिनोति / रक्तमोक्षणं पुनरत्र | कमूलकम्पिल्लकयोः, त्रिफलारसदधिपात्रे द्वे द्वे, क्रियान्तरेणाप्रशाम्यति वाते कर्तव्यम् / शिरोबस्तिधारणे घृतपात्रमेकं, तदैकभ्यं संसृज्य विपचेत् ; तिल्वककालावधारणं निर्दिशन्नाह-स्नेहमित्यादि / मात्रा कालविशेषः। सर्पिरेतत् स्नेहविरेचनमुपदिशन्ति वातरोगिषु / तथाहि-निमिषोन्मेषणे पुंसां स्फोटनं वा तथाऽङ्गुलेः / तिल्वकविधिरेवाशोकरम्यकयोर्द्रष्टव्यः // 27 // अक्षरस्य लघोऽपि मात्रा तूच्चारणं भवेत्" इति / योगतो | तिल्वकसर्पिरुत्पादयति-त्रिवृदित्यादि / त्रिवृदादयो विडयुक्तितः / युक्तिं चोत्तरतश्रे क्रियाकल्पे व्याख्यास्यामः / ननु शान्ता अक्षसमाः कर्षप्रमाणा इत्यर्थः / सुवर्णक्षीरी कङ्कुष्टम् / वाते दशसहस्राण्युक्तानि, अत्र तु सहस्रमात्राधारणमुक्तमिति | सप्तला यवतिक्तामेदः, शविन्यपि तद्भेदः। बिल्वमात्र इत्यादि। विरोधः? सत्यम्, अत्राक्षिणि स्थितानां सिराणामत्यन्तसूक्ष्म- तिल्वकः पट्टिकारोध्रः। कम्पिल्लको रोचनिकावृक्षः फलारुणत्वासावतैव कालेन गुणो भवतीति जेजटः; गयी तु योगत | रेणः। एतयोः प्रत्येकं कल्को बिल्वमात्रो बिल्वप्रमाण इत्यर्थः / इति योगे स्वस्थवृत्ते मात्रासहस्रधारणोपदेशं मन्यते / तत्र हि त्रिफलेत्यादि / त्रिफलाकाथपात्रे द्वे, दधिपात्रे अपि द्वेः पात्रमाशालाक्यक्रियाकल्पोक्ते शिरोबस्ती यथादोषं षडष्टदशसहस्राणि | ठकश्चतुःषष्टिपलानि, स च द्रवत्वाद् द्विगुणो ज्ञेयः; घृतपात्रधारणमात्रोक्ता, न खस्थस्य शिरोबस्तिधारणमात्रा तत्रोक्ता, मप्येवम् / तिल्वकविधिमतिदिशमाह-तिल्वकेत्यादि / कल्पना अत इह खस्थस्य मात्रासहस्रधारणोपदेशः कृत इति // 19 // चेयं-तित्वकस्थानेऽशोकः, अन्यत्र रम्यकः; शेषं पुनः सर्वाङ्गगतमेकाङ्गस्थितं वाऽपि समीरणम् // 20 // कम्पिल्लकत्रिवृद्दन्त्यादि त्रिफलारसादि समानं पूर्वेण / रम्यको रुणद्धि केवलो बस्तिर्वायुवेगमिवाचलः॥ देका पर्वतनिम्बः 'राजनिम्ब' इति लोके // 27 // तत्र स्नेहबस्तिमेव वातव्याधौ दर्शयन्नाह-सर्वाङ्गेत्यादि तिलपरिपीडनोपकरणकाष्ठान्याहत्यानल्पकालं // 20 // तैलपरिपीतान्यनि खण्डशः कल्पयित्वाऽवक्षुध स्नेहस्वेदस्तथाऽभ्यङ्गो बस्तिः स्नेहविरेचनम् // 21 // महति कटाहे पानीयेनाभिप्लाव्य काथयेत्, ततः शिरोयस्तिः शिरःस्नेहो धूमः स्नैहिक एव च // स्नेहमम्बुपृष्ठाद्यदुदेति तत् सरकपाण्योरन्यतरेणासुखोष्णः स्नेहगण्ड्यो नस्यं स्पैहिकमेव च // 22 // दाय वातघ्नौषधप्रतीवापं स्नेहपाककल्पेन विपचेत्, रसाः क्षीराणि मांसानि नेहाः स्नेहान्वितं च यत् // एतदणुतैलमुपदिशन्ति वातरोगिषु, अणुभ्यस्तैलभोजनानि फलाम्लानि स्निग्धानि लवणानि च 23 | द्रव्येभ्यो निष्पावत इत्यणुतैलम् // 28 // सुखोष्णाश्च परीषेकास्तथा संवाहनानि च // __ अणुतैलमुत्पादयबाह-तिलेत्यादि / तिलपरिपीडनोपककुड़मागुरुपत्राणि कुष्ठेलातगराणि च // 25 // रणकाष्ठानि चक्रयष्टिमर्कठिकाप्रभृतीनि। अनल्पकालं तैलपरिकौशेयौर्णिकरौमाणि कार्पासानि गुरूणि च // पीतानि चिरकालं तैलभावितानीत्यर्थः। अणूनि सूक्ष्माणि / निवातातपयुक्तानि तथा गर्मगृहाणि च // 25 // खण्डशः कल्पयित्वा कृत्वेत्यर्थः / अवक्षुध सुषु पिष्टा चूर्णमृद्वी शय्याऽग्निसंतापो ब्रह्मचर्य तथैव च // यित्वा च। अभिप्लाव्य प्रक्षिप्य / अम्बुपृष्ठात् पानीयोपरि, समासेनैवमादीनि योज्यान्यनिलरोगिषु // 26 // यदुदेति यदुत्पद्यते, तत् सरकपाण्योरन्यतरेणैकेन, आदाय गृहीत्वा, सरकं मृन्मयं पात्रं 'शराव' इति लोके, गयी तु इदानीं सर्ववातव्याधीनामुक्तानामनुक्तानां च सामान्येन सरकं कांस्यताम्रादिभाजनं; पाणिर्हस्तः / वातनौषधानि भद्रसकलं प्रत्यनीकं दर्शयन्नाह-खेहखेद इत्यादि / स्नेहखेद इति दादीनि / प्रतिवापः कल्कः / स्नेहपाककल्पेन विपचेदिति स्नेहखेदो न रूक्षखेदः, तस्य वातकारिन्वात् ; अन्ये तु नेहः मेहचतुर्थाशो मेषजकल्कः, स्नेहाचतुर्गुणो द्रव इत्यर्थः / द्रवार खेद इति विच्छिद्य पठन्ति, तन्मते नेहान्वितं च यदिते पुनरत्र वक्ष्यमाणतेलोदिताः काथमांसरसक्षीराम्लानि चत्वारि स्नेहग्रहणं पुनरुतम् / रसा मांसरसाः। स्नेहा घृतादयः / अहा समभागानि; द्रवानुक्तेश्चतुर्गुणमेवात्र जलमित्यन्ये / अणुभ्य न्वितं च यदिति यत् किश्चिद्वस्तु घृतादियुक्तमित्यर्थः, अथवा इत्यादि कारणाणुत्वेन कार्येष्वणुत्वव्यपदेश इत्यर्थः // 28 // स्नेहगुणयुक्तं यत् किश्चिद्वस्तु / फलाम्लानि दाडिमाद्यम्लीकृतानि / संवाहनं सुखकरस्पर्शः। कोशेयेत्यादि 'भावरणानि / 'कल्कः ' इति पा०। २'सपेष' इति पा०।

Page #520
423 सुश्रुतसंहिता / अध्यायः 4] का खिग्धा स्यात्तामादापायां | गन्धवह णि लवणेन सहा अथ महापञ्चमूलकाष्ठबहुभिरवदह्यावनिप्र-रिपठितैः / तत्र शङ्खामापनाद्यचिन्त्यशक्तित्वादतिशयव्युत्पा. देशमसितमुषितमेकरात्रमुपशान्तेऽनावपोह्य भस्म | दनार्थम् / अन्ये तु "तैलघटशतेन दुग्धवसाभ्यामभ्याषिश्चत्' निवृत्तां भूमि विदारिगन्धादिसिद्धन तैलघटशतेन | इति पठन्तिः तन्न पठितव्यं, विवेककर्तृभिरुपाध्यायैरव्याख्यातुल्यपयसाऽभिषिच्यैकरात्रमवस्थाप्य ततो यावती तत्वात् / शतपाकमुत्पादयन्नाह-एवं भागशतेत्यादि / एतत् मृत्तिका निग्धा स्यात्तामादायोष्णोदकेन महति सुबोधम् // 29 // कटाहेऽभ्यासिञ्चेत्,तत्र यतैलमुत्तिष्ठेत्तत् पाणिभ्यां | गन्धर्वहस्तमुष्ककनक्तमालाटरूषकपूतीकारग्वपर्यादाय स्वनुगुप्तं निदध्यात्। ततस्तैलं वातहरौष- धचित्रकादीनां पत्राण्यार्द्राणि लवणेन सहोदूस्खधकाथमांसरसक्षीराम्लभागसहस्रेण सहस्रपाकं | लेऽवक्षुद्य स्नेहघटे प्रक्षिप्यावलिप्य गोशकोद्भदाविपचेचावता कालेन शकुयात् पहुं, प्रतिवापश्चात्र | हयेत्। एतत्पत्रलवणमुपदिशन्ति वातरोगेषु // 30 // हैमवता दक्षिणापथगाश्च गन्धा वातघ्नानि च, वातप्रधानेषु कफप्रधानेषु वा तथा स्तब्धसङ्कुचिताध्मातातस्मिन् सिध्यति शङ्खानाध्मापयेदुन्दुभीनाघातये | दिषु भोजनोपयोगीनि लवणान्युत्पादयन्नाह-गन्धर्वेत्यादि / च्छत्रं धारयेद्वालव्यजनैश्च वीजयेद्राह्मणसहस्रं | गन्धर्वहस्त एरण्डः, मुष्ककः कृष्णपुष्पमुष्कका, नक्तमाल: भोजयेत्, तत् साधु सिद्धमवतार्य सौवर्णे राजते | करजः, पूतीकश्चिरबिल्वः, सर्वपत्रसमं लवणं सैन्धवं देयमिति या पात्र खनुगुप्त निदध्यात्, तदेतत् सह- | वृद्धवेद्याः / एतद्वातरोगेषु कफप्रायेषु // 30 // स्रपाकमप्रतिवारवीर्य राजाहं तैलम्; एवं भागशत- एवं स्नुहीकाण्डवार्ताकुशिलवणानि संक्षुद्य घटं विपकं शतपाकम् // 29 // . पूरयित्वा सर्पिस्तैलवसामजभिः प्रक्षिप्यावलिप्य __सहस्रपाकं व्युत्पादयभाह-अथेत्यादि / पञ्चमूलप्रमाणं गोशकृद्भिर्दाहयेत्, एतत् स्नेहलवणमुपदिशन्ति तैलं परिप्लाव्य भूमिभागप्रमाणेन / असितं कृष्णभूमिप्रदेशमि- वातरोगेषु / (इति काण्डलवणम् ) // 31 // त्यर्थः / उषितं स्थितम् / अपोह्य स्फोटयित्वा / निवृत्तां भूमिम् | एमित्यादि / नहीकाण्डः सेहण्डयष्टिः / चतुःस्नेहस्य लवउपशान्ततापामित्यर्थः। विदारिगन्धादीत्यादि / कल्ककषायकल्पेन णस्य सैन्धवस्य च सर्वद्रव्येण समत्वं बोद्धव्यम् / वातरोनेषु विदारिगन्धादिपक्वेन तैलघटशतेन तुल्यपयसा भूमिमभिसिञ्च वातप्रायेषु // 31 // येत् / तैलमत्र तिलतैलम् / मिग्धेति तैलक्षीराभ्यामार्दीकृते. त्यर्थः / महति कटाहे अत्रैकवचनं जात्यपेक्षया। तेनैकस्मिन् गण्डीरपलाशकुटजबिल्वार्कमुह्यपामार्गपाटलाद्वयोस्त्रिषु वा / अभ्याषिश्चेत् प्लावयेत् / वातहरौषधानि भद्रदा पारिभद्रकनादेयीकृष्णगन्धानीपनिम्बा दहन्यटरूर्वादीनि, तेषां क्वाथः क्वाथकल्पेन सिद्धः, मांसरसः जाङ्गलमांस- | पकनक्तमालकपूतिकबृहतीकण्टकारिकाभल्लातकेरसकरूपेन सिद्धः, क्षीर गोक्षीरम्, अम्लं काजिकम्। भाग दीवैजयन्तीकदलीबाष्पद्वयेक्षुरकेन्द्रवारुणीश्वेतसहस्रणेति पत्र भागवतुर्थाशः; तेन वातहरकाथमांसरसक्षी | मोक्षकाशोका इत्येवं वर्ग समूलपत्रशाखमाईमाराम्लानां प्रत्येकं भागसहवं; तेनैतदुकं भवति-प्रतिपाक हत्य लषणेन सह संखज्य पूर्ववदन्या सारककाथादिभिस्तेलापेक्षया प्रत्येकं पादिकैः समुदायतस्तैलसमैः सह | स्पेन परिखान्य विपद, प्रतिवापमान हिल्बास्रपाकं यथा भवत्येवं वारसहस्रं पचेदिति गयी। जेजटस्त | दिभिः पिप्पल्यादिभिवों / इत्येतत् कल्याणकलवर्ण क्वाथादीनो समुदायतस्तैलापेक्षया चतुर्थाशानां सहस्रमप्येक- वातरोगगुल्मप्लीहाग्निषङ्गाजीर्णार्थोऽरोचकार्तानां वारमेव निक्षिप्य विपचेदिति मन्यते, सहस्रपाकमिति तु संज्ञा, कासादिभिः कृमिभिरुपद्रुतानां चोपदिशन्ति पानप्रत्येकं सहस्रवारान् पाके सति तैलोपक्षयः स्यात् / एतच्च गय भोजनेष्वपीति // 32 // दासेन दूषितं; तद्यथा-नहि सर्वतैलोपक्षयो भवति, किन्तु | गण्डीरेत्यादि / गण्डीरो द्विविधः स्थलजो जलजश्च; तत्र किश्चिदेव, प्रतिपाकं क्षीरस्य पादिकस्य प्रवेशात्, अल्पः स्थलजो हरितशाकपठितः, जलजो जलपिप्पलीगण्डीरः, पलाशः पुनरुपक्षयो राज्ञां महाधनानां यत्किञ्चिदेवेति / तस्मात् महाचा शटी; नादेयी जलजम्बूः, कृष्णगन्धा शोभाजनकः, नीपो योभ्यां व्याख्यातत्वात् पाकप्रकारद्वयमपि प्रमाणम् / यद्यपि महाकदम्बः; निर्दहनी मोरटः, अग्निमन्थ इत्येके, अपरे चित्रद्रवसहस्रभागेन शतं वारान् विपचेदिति केनचिदुक्तं, तथाऽपीदृशं कमाहुः; वैजयन्ती अरणिका; बाष्पद्वयं बाष्पिकाद्वयं तच्च न बोद्धव्यं, प्रमादब्याख्यानत्वात् / प्रतिवापश्चात्र गन्धकल्क लोहितं कृष्णं च सिन्धुविषये, केचिद्वर्षाभूद्वयमिति पठन्ति; स्यावाप इत्यर्थः / हैमवता इति हैमवता उत्तरापथसंभूताः, ते इक्षुरकस्तालमखाना; सर्वव्यसमं सैन्धवलवणम् / एतत् सर्वपुनः कस्तूरीशटीकुष्ठमांसीसरलसुरदारुमुरादयः। दक्षिणपथगाः चन्दनजातीफलकहोललवज्ञादयः। तैः कल्कीकृतस्तैलपादिकैः। काकृतस्तलपादिका १"वर्षाभूहीबेरेक्षुरकेन्द्रवारुणी" इति पा०। २'मकारक' वातघ्नानि चेति वातघ्नैरपि शतपुष्मामिविप्रभृतिभिर्वातहरगणप- इति पा०।

Page #521
424 निबन्धसंग्रहात्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं मुदूखले संक्षुध दहेत् / तद्भस्म पृथक् कृत्वा लवणात् , क्षारक- | चोक्ताः / युगपत् एककालम् / तस्येत्यादि / मणिबन्धः पाणिस्पेन परिस्राव्य, तत्र लवणं प्रक्षिप्य, क्षारयन्मृद्वग्निना पचेत् / मूलम् / तत्र बलवद्विग्रहादिमिरित्यारभ्य यावदपचारिणश्वेत्यत्र प्रतिवापश्चात्र लवणपादः पिप्पल्यादेहिङ्ग्वादेर्वा / अग्निसङ्गो- ग्रन्थस्यार्थो निदानपरिपठितोऽपि वातरक्तस्य दुःसाध्यत्वज्ञापऽग्निमान्द्यम् / अजीर्णम् अलसकविसूचिकादि / कासादिभिरित्या- नायात्रापि पठनीयः। तत्रेत्यादि / तत्रेति पूर्वरूपे। अपचारिणः दिशब्दाच्छासहिक्कादयः कफवातजाः / केचित् प्रतिवापं पिप्प- अयथार्थकारिणः। रोगो व्यक्ततरः विकारः प्रकटो भवती. न्यादिं मन्यन्ते, हिङ्ग्वादिमपरे, हिङ्ग्वादिं पिप्पल्यादिं चान्ये, त्यर्थः / तत्रेति रोगव्यक्तौ / वैकल्यं विकलता। एतेनासाध्यएतत्रयमपि प्रमाणं, पूर्वेषामाचार्याणां संमतत्वात् // 32 // | त्वमुक्तम् // 4 // भवति चात्र भवति चात्रविष्यन्दनादुष्णभावाहोषाणां च विपाचनात प्रायशः सुकुमाराणां मिथ्याहारविहारिणाम् // संस्कारपाचनाच्चेदं वातरोगेषु शस्यते // 33 // | स्थूलानां सुखिनां चापि वातरक्तं प्रकुप्यति // 5 // इति श्रीसुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने वात- इदानीं विशेषेण वातशोणिताश्रयं निर्दिशन्नाह -प्रायश व्याधिचिकित्सितं नाम चतुर्थोऽध्यायः॥४॥ इत्यादि / असुकुमाराणामस्थूलानां दुःखितानां च प्रायेण लवणफलानुशंसामाह-विष्यन्दनादित्यादि / विष्यन्दनात् व्यायामाश्रयत्वात् , व्यायामेन मिथ्याहारविहारयोरप्यदोषस्रवणात् / लवणफलानुशंसां केचिदभिदधति, अन्येऽनार्षमा स्वादल्पदोषत्वाद्वा विकारासंभवः // 5 // हुरिमं पाठम् // 33 // तत्र प्राणमांसक्षयपिपासाज्वरमूर्छाश्वासकासइति श्रीडल्हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- स्तम्भारोचकाविपाकविसरणसंकोचनैरनुपद्रतं व्याख्यायां चिकित्सास्थाने चतुर्थोऽध्यायः // 4 // बलवन्तमात्मवन्तमुपकरणवन्तं चोपक्रमेत् // 6 // कीदृश उपक्रम्यस्तदाह-तत्रेत्यादि / बलवन्तमिति उपपञ्चमोऽध्यायः। चयशक्तिलक्षणोभयबलयुक्तं; प्राणमांसक्षयशब्देनोभयलक्षणस्य निवृत्तिविषयत्वादेव प्रवृत्तिविषयमप्युभयलक्षणमेव बलम् // 6 // अथातो महावातव्याधिचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ तत्र, आदावेव बहुवातरूक्षम्लानाङ्गादृते मार्गायथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | वरणाहुष्टशोणितमसकृदल्पाल्पमवसिञ्चेद्वातकोपभद्विविधं वातशोणितमुत्तानमवगाढं चेत्येके यात् / ततो वमनादिभिरुपक्रमैरुपपाद्य प्रतिसंसभाषन्ते; तत्तु न सम्यक्, तद्धि कुष्ठवदुत्तानं भूत्वा ष्टभक्तं वातप्रबले पुराणघृतं पाययेत् / अजाक्षीरं कालान्तरेणावगाढीभवति, तस्मान्न द्विविधम् // 3 // वाऽर्धतैलं मधुकाक्षययुक्तं, शृगालविन्नासिद्धं वा प्रतिज्ञाऽनन्तरं तत्रान्तरोक्तद्वैविध्यनिराकरणमाह-द्विवि- शर्करामधुमधुरं, शुण्ठीशृङ्गाटककशेरुकसिद्धं वा, धमित्यादि / उत्तानं त्वब्यांसाश्रयम्, अवगाढमन्तराश्र श्यामारानासुषवीशगालविनापीलुशतावरीश्वदंयम् // 1-3 // ष्ट्राद्विपञ्चमूलीसिद्धं वा। द्विपञ्चमूलीकाथाष्टगुणतत्र बलवद्विग्रहादिभिः प्रकुपितस्य वायोर्गुरू सिद्धेन पयसा मधुकमेषशृङ्गीश्वदंष्ट्रासरलभद्रदा. ष्णाध्यशनशीलस्य प्रदुष्टं शोणितं मार्गमावृत्य रुवचासुरभिकल्कप्रतीवापं तैलं पाचयित्वा पानादिवातेन सहकीभूतं युगपद्वातरक्तनिमित्तां वेदनां धूपयुञ्जीत, शतावरीमयूरककिणिजमोदामधुकजनयतीति वातरक्तम् / तत्तु पूर्व हस्तपादयोरव- क्षीरविदारीबलातिबलातृणपञ्चमूलीकाथसिद्धं वा स्थानं कृत्वा पश्चाद्देहं व्याप्नोति / तस्य पूर्वरूपाणि- काकोल्यादिप्रतिवापं, बलातैलं शतपाकं वेति / तोददाहकण्डूशोफस्तम्भत्वक्पारुष्यसिरास्नायुधवातहरमूलसिद्धेन च पयसा परिषेचनमम्लैर्वा कुमनीस्पन्दनसक्थिदौर्बल्यानि श्यावारुणमण्डलोत्प-ौत। यवमधुकरण्डतिलवर्षाभूभिर्वा प्रदेहः कार्यः। त्तिश्चाकस्मात् पाणिपादतलाङ्गुलिगुल्फमणिबन्धप्र-तत्र चूर्णितेषु यवगोधूमतिलमुद्माषेषु प्रत्येकशः भृतिषु, तत्राप्रतिकारिणोऽपचारिणश्च रोगो व्यक्त काकोलीक्षीरकाकोलीजीवकर्षभकबलातिबलाबितरः, तस्य लक्षणमुक्तं; तत्राप्रतिकारिणो वैकल्यं समृणालशृगालविन्नामेषशृङ्गीप्रियालशर्कराकशेरुभवति // 4 // कसुरभिवचाकल्कमिश्रेषूपनाहार्थसर्पिस्तैलवसामतस्यैदानी संप्राप्तिपूर्विका निरुक्तिं निर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि / | जदुग्धसिद्धाः पञ्च पायसा व्याख्याताः, स्पैहिकफबलवद्विग्रहादयो व्रणप्रश्नोक्ताः, गुरूंष्णाध्यशनादयश्च तत्रै- | लसारोत्कारिका वा, चूर्णितेषु यवगोधूमतिलमुद्र

Page #522
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता। 425 - मापेषु मत्स्यपिशितवेशवारो वा, बिल्वपेशिकात- | यथासंभवं सारो मज्जा / अत्रानुक्तमपि क्षीरं स्नेहफलकल्कपाक गरदेवदारसरलारामाहरेणुकुष्ठशतपुष्पैलासुराद- | निष्पत्तये कल्पनीयम् / उत्कारिका लप्सिका। चूर्णितेष्वित्यादि / धिमस्तुयुक्त उपनाहः, मातुलुङ्गाम्लसैन्धवघृत मिश्रं | पिशितवेशवारः मांसमयो वेशवारः खानिष्कापरपर्यायः / अन्ये मधुशिनुमूलमालेपस्तिलकल्को वेति वातप्रबले॥७॥ तु 'नलमीनमत्स्यामिषवेशवारो वा' इति पठन्ति, व्याख्या नयन्ति च-नलमीनो रोहितभेदः, पामरेषु 'मिउक्व' इति ___ तत्र दोषदूष्ययोः पूर्व दूष्यचिकित्सितमेव निर्दिशन्नाह-तत्रे प्रसिद्धः, तीरभुक्तौ तु जनास्तं तिलपित्तमाहुः; तद्ब्रहणं विशेषार्थ, त्यादि / बहुवातत्वेन हेतुना रूक्षमस्निग्धं, म्लानं शुष्यदङ्ग, मत्स्यशब्देन तु सर्वे एव गृह्यन्ते। अन्ये तु 'आनूपमत्स्यामिषयस्य देहिनस्तस्माइते इत्यर्थः / मार्गावरणं मार्गावरोधनं, तस्मा वेशवारैः' इति पठन्ति, आमिषशब्देनानूपमांसमाहुः / तथा च हुष्टशोणितं प्रकुपितरुधिरम् / असकृत् अनेकवारान् / अव वातरक्ते चरकः-"औदकप्रसहानूपवेशवाराः सुसंस्कृताः / सिचेत् स्रावयेदित्यर्थः / दोषचिकित्सितमाह-ततो वमनादि जीवनीयौषधस्नेहयुक्ताः स्युरुपनाहने" (च.चि.अ. २९)भिरित्यादि / आदिशब्दाद्विरेचनास्थापनांनुवासनादिभिरुपक्रमै इति / 'विचित्रमत्स्यपिशितवेशवारो वा' इति क्वचित् / बिल्वेश्चिकित्साधिकारोक्तैः / उपपाद्य योजयित्वा / प्रतिसंसृष्टभक्त त्यादि बिल्वपेशिकादि पेष्यं, सुरादि तस्य पेषणाय द्रवद्रव्यं; मिति प्रतिसंसृष्टं पेयादिक्रमेण त्य(यु)क्तं भक्तं यस्य पुरुषस्येत्यर्थः। | बिल्वपेशिका बालबिल्वगिरः, सरला त्रिवृत् / मातुलुङ्गेत्यादि / वातप्रबले वातरक्ते / पुराणघृतं कालेनैव पक्वम् / तत्र पाणिगतं | मातुलङ्गादिमिः सह शोभाजनकमूलं ससैन्धवमालेपः / तिलवातरक्तमूर्ध्वगतदोषेण, पादगतं वातरक्कमधोगतेन दोषेण कल्को वेति तिलानां मातुलुङ्गादिरसपिष्टानां पूर्ववदेवालेप भवति; तत्र पाणिगते कफपित्तानुबन्धे वमनविरेचने, तत्रैव इत्येके, केवल एव तिलकल्क इत्यन्ये // 7 // जीर्णघृतपानं; पादगते वातानुबन्धे आस्थापनपूर्वकमनुवासनम् / तत्रैकं शुद्धिदिनम् , अन्नसंसर्जनदिनानि षट्, अष्टमे स्नेहाङ्ग- पित्तप्रबले द्राक्षारेवतकट्फलपयस्यामधुकचन्दभोजनं, नवमे पुराणघृतपानमिति / अजाक्षीरमर्धतैलं यष्टिम- नकाश्मर्यकषायं शर्करामधुमधुरं पाययेत्, शतावधुकर्षयुक्तं; तदेव पृश्निपादिसिद्धं, शुण्ठ्यादिसिद्धं, श्यामादि- रीमधुकपटोलत्रिफलाकटुरोहिणीकषायं, गुडूचीसिद्धं वा, इत्येवं चतुर्प योगेष्वजाक्षीरमर्धतैलममिसंबध्यते; कषायं वा, पित्तज्वरहरं वा चन्दनादिकषायं शर्कतत्रार्धतैलमिति अजाक्षीरस्य भागद्वयं तैलस्यैक इत्यर्थः / शृगा- रामधुमधुरं, मधुरतिक्तकषायसिद्धं वा सर्पिः लविक्षा पृश्निपर्णी, तया सिद्धं क्षीरपाककल्पनया। श्यामा बिसमृणालभद्रश्रियपद्मककषायेणार्धक्षीरेण परित्रिवृद्विशेषः, 'वृद्धदारुक' इत्यन्ये / राना सुरसा। सुषवी पानी. यवल्ली। पुराणघृततैलं निर्दिश्य पक्कतैलं निर्दिशन्नाह-द्विपश्च क्षुकषायमित्रैर्वा मस्तुमद्यधान्याम्लै; जीवनीयसिमूलीत्यादि / द्विपञ्चमूलीं कषायकल्पेन विपाच्य पादशेषेण तेना इन वा सर्पिषाऽभ्यङ्गः, शतधौतघृतेन वा, काको ष्टगुणेन क्षीर साधयेत् , क्षीरशेषमवतार्य तेन मधुकादिकल्क- | ल्यादिकल्ककषायविपक्केन वा सर्पिषा; शालिषष्टिकयुक्तं तैलं साधयेदिति / सुरभिः राना। प्रतिवापः प्रक्षेपः। पानादिष्वित्यादिशब्दादभ्यङ्गपरिषेकादयः / शतावरीत्यादि नलवञ्जलतालीसशृङ्गाटकगलोज्यगौरीगैरिकशैव'सिद्धं तैलम्' इति शेषः। मयूरकोऽपामार्गः। क्षीरविदारी लपनकपनपत्रप्रभृतिभिर्धान्याम्लपिष्टैः प्रदेहो घृतदीर्घकन्दा भृशं मधुरा / तृणपञ्चमूली "कुशकाशनलदर्भकाण्डे- | मिश्रः, वातप्रबलेऽप्येष सुखोष्णःप्रदेहः कार्यः॥८॥ क्षुका" (सू.अ.३८) इति तृणसंज्ञा / शतपाकमिति बलाक्काथक- पित्तानुबन्धस्य चिकित्सां निर्दिशबाह-पित्तेत्यादि / आरेल्काभ्यां शतशः कृत्वा विपाच्य प्रयोज्यं; श्रीजेजटस्तु बला- | वतकः किरमालकः / पयसा अर्कपुष्पी, क्षीरविदारिकेत्यन्ये / तैलं मूढगर्भोक्तमाह, शतपाकं तु सहस्रपाकतुल्यमेवाह / एते | शतावरीत्यादि / मधुराणि काकोल्यादीनि, तिक्तानि पटोलाच योगा दोषादीनवेक्ष्य यथावस्थं योज्याः। अन्तःपरिमार्जन- दीनि, कषायाणि त्रिफलादीनि, तेषां कषायकल्काभ्यां सिद्ध मभिधाय बहिःपरिमार्जनं निर्दिशन्नाह-वातहरेत्यादि / वात- घृतं पाययेदित्यर्थः / बिसेत्यादि / बिसं भिषण्टकमिति लोके, हरं दशमूलम् / अम्लैरिति सुरासौवीरकतुषोदकादिभिः। प्रदेहः मृणालं पद्मनालं, भद्रश्रियं शुक्लचन्दनम् / परिषेकः सर्वतो प्रलेपः / तत्रेत्यादि तत्र चूर्णितेषु यवादिषु पञ्चसु प्रत्येकं काको- | धारासेचमम् / क्षीरेत्यादि / क्षीरेक्षुरसाभ्यामेको योगः, मधुल्यादिवचान्तकल्कमिश्रेषूपनाहार्थ सर्पिस्तैलवसामजदुग्धसिद्धाः | कादिभिर्द्वितीयो योगः, द्राक्षादिकषायमित्रैर्मस्त्वादिभिस्तृतीयः। पञ्च पायसा व्याख्याताः। ते तु नातिद्रवा नातिसान्द्राः प्रदेह- जीवनीयेत्यादि / काकोल्यादिकषायकल्कविपक्केन सर्पिषाऽभ्याः, योग्या योज्याः। पयसा संस्कृताः पायसाः / यद्यपि सपिर- शतधौतघृतेन वाऽभ्यङ्ग इत्यर्थः / शालीत्यादि / वजुलो वेतसः, दीनि संस्कारकत्वेनोपन्यस्तानि तथाऽपि पय एव प्रधानमिति | गलोज्यं पद्मबीजं, गौरी हरिद्रा, शैवलं शैवालम् / धान्याम्लं तद्यपदेशः / स्नैहिकफलानि तिलैरण्डातसीबिभीतकादीनि, तेषां १'केचित्' इति पा०। २"कटुरोहिणीकल्क' इति पा० / १'सुरभी' इति पा०। | 3 'बिशण्डकमिति' इति पा०। पेवर

Page #523
426 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं कालिकम् / अयं च प्रदेहः शीतोऽबहुलश्च कर्तव्यः (वातप्र- पाचयित्वाऽभ्यज्यात्; सहासहदेवाचन्दनमूर्वामु. बलेऽथेष प्रदेहः सुखोष्णः कार्यः)॥ 8 // स्ताप्रियालशतावरीकशेरुपद्मकमधुकशतपुष्पाविरक्तप्रबलेऽप्येवं, बहुशश्च शोणितमवसेचयेत्, दारीकुष्ठानि क्षीरपिष्टःप्रदेहोघृतमण्डयुक्तः, सैरेय. शीततमाश्च प्रदेहाः कार्या इति // 9 // काटरूषकबलातिबलाजीवन्तीसुषवीकल्कोवाच्छापित्तप्रबलचिकित्सितमुक्तमन्यत्राप्यतिदिशन्नाह-रक्तत्या गक्षीरपिष्टः, गोक्षीरपिष्टः काश्मर्यमधुकतर्पणकल्को वा; मधूच्छिष्टमञ्जिष्ठासर्जरससारिवाक्षीरसिद्धं पिदि // 9 // श्लेष्मप्रवले त्वामलकहरिद्राकषायं मधुमधुरं | ण्डतैलमभ्यङ्गः; सर्वेषु च पुराणघृतमामलकरस विपक्कं वा पानार्थ: जीवनीयसिद्धं परिषेकार्थ, काको. पाययेत्, त्रिफलाकषायं वा; मधुकशृङ्गवेरहरीतकीतिक्तरोहिणीकल्कं वा सक्षौद्रं, तोययोरन्य ल्यादिक्वाथकल्कसिद्धं वा; सुषवीक्वाथकल्कसिद्धं वा, कारवेल्लुकक्काथमात्रसिद्धं वा; बलातैलं वा परितरेण गुडहरीतकी वा भक्षयेत् ; तैलमूत्रक्षारोदक- | सुराशुक्तकफघ्नौषधनिःक्वाथैश्च परिषेकः, आरग्व षेकावगाहबस्तिभोजनेषु; शालिषष्टिकयवगोधूमाधादिकषायैोष्णैः; मस्तुमूत्रसुराशुक्तमधुकसारि नमनवं भुञ्जीत पयसा जाङ्गलरसेन वा मुद्यूषेण वापाकसिद्ध वा घतमभ्यःः तिलसर्षपातसीय- वाऽनम्लेन; शोणितमोक्ष चाभीक्ष्ण कुवीत; उच्छि वचूर्णानि श्लेष्मातककपित्थमधुशिग्रुमिश्राणि क्षार- तदोषे च वमनविरेचनास्थापनानुवासनकर्म कर्तमूत्रपिष्टानि प्रदेहः; श्वेतसर्षपकल्कः, तिलाश्वग- व्यम् // 12 // न्धाकल्कः, प्रियालसेलुकपित्थकल्कः, मधुशिग्रु (पटोलत्रिफलाभीरुगुडूचीकटुकाकृतम् // पुनर्नवाकल्कः, व्योषतिक्तापृथक्पर्णीबृहतीकल्क क्वार्थ पीत्वा जयत्याशु वातशोणितजां रुजम् // 13) इत्येतेषां पञ्च प्रदेहाः सुखोष्णाः क्षारोदकपिष्टाः शुद्धदेहस्य सामान्यं चिकित्सितं रोगमात्रप्रत्यनीकं निर्दि. शालिपर्णी पृश्निपर्णी बृहत्यौ वा क्षीरपिष्टास्तर्प- शन्नाह-सर्वेष्वित्यादि / पिप्पलीवर्धमानके 'व्यभिवृद्ध्या, णमिश्राः // 10 // सप्ताभिवृद्ध्या वा' इति क्वचित्पाठः, स तु नातिप्रसिद्धः / सहे. रोहिणीकल्कमित्यत्रापि चूर्णमित्येके, तत् सक्षौद्रम् / मूत्रतो त्यादि / सहा माषपर्णी, सहदेवा गाङ्गेरुकीति प्रसिद्धा, मूर्वा चोरस्नायुः, प्रियालश्चारः, घृतमण्डो घृतस्योपरिर्यच्छो भागः / ययोरन्यतरेण गुडहरीतकी वा भक्षयेत् / तैलेत्यादि तैलादिभिः कोष्णः परिषेकः / आरग्वधादीत्यादि 'परिषेक' इति शेषः / सैरेयकेत्यादि सैरेयः कण्टशेलुवाकः, सुषवी पानीयवल्ली / मस्त्वित्यादि / प्रत्येकं मस्त्वादिमिश्चतुर्भिघृतसमैर्मधुकादिमि | मधूच्छिष्टेत्यादि / क्षीरमत्र चतुर्गुणम् / पिण्डतैलमिति अपरिस्रतं निमिः पादकल्कैः पक्केन सर्पिषाऽभ्यङ्गः / तिलेल्यादि / श्लेष्मा कियुक्तं; केचित् पिण्डतैले शतावरीत्यधीयते / सर्वेष्वित्यादि तकः शेलुः 'लिसोडा' इति लोके / अपरान् पञ्च प्रदेहानाह सर्वेषु पञ्चखपि वातरक्तेषु एक-त्रिदोषजेषु, प्रयोगप्रभावोsश्वेतेत्यादि / प्रथम एकाङ्गः, द्वितीयो व्यङ्गः, तृतीयस्यङ्गः, यम् / काकोल्यादिक्वाथकल्कमात्र सिद्ध घृतम्' इति शेषः / चतुर्थो व्यङ्गः, पञ्चमः षडङ्ग इति / अपरमेकं प्रदेहमाह कारवेल्लकक्वाथमात्रसिद्धं वा 'घृतम्' इति शेषः / बलेल्यादि शालिपीत्यादि / तर्पणमिश्रा यवशक्तुयुताः // 10 // बलातैलं मूढगर्भोक्तम् / शालीत्यादि / पयंसा पित्तोत्तरे, जाग | लरसेन वातोत्तरे, मुद्गरसेन कफोत्तरे; सात्म्यापेक्षया वा। संसर्गे सन्निपाते च क्रियापथमुक्तं मिश्रं कुर्यात् // शोणितेत्यादि / अभीक्ष्णम् अनवरतम् / स्निग्धादिभिर्निर्जिते . अनुबन्धभूतदोषद्वयत्रयजन्मनो वातशोणितस्य चिकित्सितं / वाते निश्चिते तु शोणितावरणे पुरुषव्याधिबलकालमवलोक्य दर्शयन्नाह-संसर्ग इत्यादि / तत्र संसर्गे द्वयोर्द्वयोषयोर्मि- कुर्वीत / वमनेत्यादि वमनादिकं यद्यपि सामान्येनोक्तं, तथाऽपि श्रीकृत्य, सन्निपाते तु त्रयाणामप्येते चोपक्रमाः // 11 // कफोत्कटे वमन, विरेचनं पित्तरकोत्कटे, अनुवासनास्थापन कर्मणी वातोत्कटे च कर्तव्ये // 12 // 13 // सर्वेषु च गुडहरीतकीमासेवेत; पिप्पलीर्वा | कर . भवन्ति चात्रक्षीरपिष्टा वारिपिष्टा वा पञ्चाभिवृद्ध्या दशाभिः | एवमायैः क्रियायोगैरचिरोत्पतितं सुखम // वृद्ध्या वा पिबेत् क्षीरोदनाहारो दशरात्रं, भूयश्चापकर्षयेत्, एवं यावत् पञ्च दश वेति; तदेतत् पिप्प बातास्कसाध्यते वैद्यैर्याप्यते तु चिरोत्थितम् // 14 एवमाद्यैः एवंप्रकारैः / क्रियायोगैः उपायैः / अचिरोल्पलीवर्धमानकं वातशोणितविषमज्वरारोचकपाण्डुरोगप्लीहोदरार्शःकासश्वासशोफशोषाग्निसादहृद्रो तितम् अल्पकालोत्पन्नम् // 14 // गोदराण्यपहन्ति; जीवनीयप्रतीवापं सर्पिः पयसा उपनाहपरीषेकप्रदेहाभ्यञ्जनानि च // शरणान्यप्रवातानि मनोशानि महान्ति च // 15 // 1 अयं पाठः कचित्पुस्तके न पठ्यते / 2 'वा सक्षौद्रमूत्र तोयेन गुडहरीतकी वा' इति हाराणचन्द्रः पठति / 3 'लसाटक' इति मा०।' 1 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते। .

Page #524
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता। 427 मृगण्डोपधानानि शयनानि सुखानि च // / अपतानकचिकित्सामाह-अपतानकिनमित्यादि / अस्रस्तावातरक्ते प्रशस्यन्ते मृदुसंवाहनानि च // 16 // क्षम् अनतिपतितनयनम् / अप्रलापिनं नासंबद्धभाषिणम् / क्रियायोगानुक्ताननुक्तांश्च संग्रहार्थं निर्दिशन्नाह-उपना- | अखट्दापातिनं खट्वाया न पततीति अखट्वापातिनम् ; अयमर्थःहेत्यादि / शरणानि गृहाणि / अप्रवातानि निवातानि / मनो• अपतानकवेगेन पतन्नेव पाणिभ्यां भूतलमवलम्बते, हस्तपादज्ञानि हर्षदानि / महान्ति विशालानि / गण्डोपधानानि गल्ल- द्वयेन खट्वापादकल्पेन पतनशीलः खट्वापाती, नैतादृग्विध मसू(स्त)रिकादीनि; गण्डपदेन मस्तकादीनामप्युपधानानि | इत्यर्थः / अबहिरायामिनम् अपश्चान्मुखगामिनम् / शिरोविरेबोध्यानि / सुखानि चेति चकारान्मृदूनि च / संवाहनानि चनद्रव्याणि पिष्ट्वा अवपीड्य दीयत इत्यवपीडः / शुद्धवातापकरमर्दनानि // 15 // 16 // . तानकेऽप्यत्र शिरोविरेचनं वायोः कफस्थानगतत्वेन सद्यः व्यायाम मैथुनं कोपमुष्णाम्ललवणाशनम् // संज्ञाप्रबोधार्थम् / अनन्तरमिति शिरोविरेचनस्योर्ध्वमित्यर्थः / दिवास्वप्नमभिष्यन्दि गुरु चान्नं विवर्जयेत॥ 17 // घृतं च विदारिगन्धादिक्काथादिभिश्चतुर्भिवैर्विदारिगन्धादिकआहाराचारं निषिद्धं दर्शयन्नाह-व्यायाममित्यादि / व्याया ल्कपादिकं साधनीयमिति / पानाहं घृतमुक्खा सर्वकार्योपयोगिनं ममैथुने कायकर्मणी, कोपो मानसं कर्म / उष्णम् उष्णवीर्य महास्नेहमाह-भद्रेत्यादि / भद्रदादिः भद्दारुकुष्टहरिद्रावरुणेतेनानूपमांसं मधुरतिकं काकमाच्यादि कटु च यत्किश्चिदु-| त्यादिः / भद्रदार्वादियवकोलाद्यानूपौदकपञ्चवर्गक्वाथस्य काजिछणवीर्य तद्गृह्यते / अम्ललवणे तु विशेषार्थ पृथगेव पठिते / कक्षीरयोश्च प्रत्येकं चत्वारो भागा इत्येके; गयदासस्वत्र अभिष्यन्दि दोषधातुमलस्रोतसां क्लेदप्राप्तिजननम् // 17 // क्षीर स्नेहसमं मन्यते / आनूपौदकमांसं पञ्चवर्गमिति कूलचराः, ___ अपतानकिनमस्रस्ताक्षमवक्रध्रुवमस्तब्धमेदम प्लवाः, कोशस्थाः, पादिनो, मत्स्याश्चति जेजटः; गयदासस्तु खेदनमवेपनमप्रलापिनमखट्वापातिनमबहिराया 'सानूपादकमांसवर्गम्' इत्येवं पाठं मन्यते; सानूपौदकमित्यनेन मिनं चोपक्रमेत् / तत्र प्रांगेव स्नेहाभ्यक्तं खिन्नश परेषां पञ्चानामपि वर्गाणां ग्रहणात् / अम्लानि सुरासौवीरकरीरमवपीडनेन तीक्ष्णेनोपक्रमेत शिरःशुद्ध्य धान्याम्लादीनि / सपिर्विपचेत् तैलवसामजभिः सह, तैलादि अनन्तरं विदारिगन्धादिक्काथमांसरसक्षीरदधिपक्कं प्रत्येकं घृततुल्यं दत्त्वा / मधुरकप्रतिवापं काकोल्यादिकल्कप्रसर्पिरच्छं पाययेत्, तथा हि नातिमात्रं वायुःप्रस क्षेपम् / त्रैवृतमिति सर्पिषोऽत्र त्रिभितत्वात् त्रैवृतम्। खेदरति; ततो भद्रदादिवातघ्नगणमाहृत्य सयवको विधानैरिति खेदावचारणीयाभिहितैः / निदध्यात् स्थापयेत् ; लकुलत्थं सानूपौदकमांसं पञ्चवर्गमेकतः प्रक्वाथ्य ऊष्मखदोऽयम् / रथकारो लोहकारः / कृशरेत्यादि अयमुपनातमादाय कषायमम्लक्षीरैः सहोन्मिथ्य सर्पिस्तैल हखेदः / उरुबूकः शुक्लैरण्डः, स्फूर्जकः फणिज्जकाकारः प्रायशः वसामजभिः सह विपचेन्मधुरकप्रतीवापं, तदेतत्रै पारियात्रे भवति, अर्जकः कुठेरकः, शङ्खिनी यवतिक्कामेदः, वृतमपतानकिनां परिषेकावगाहाभ्यङ्गपानभोजना | मूलकादीनां स्नेहचतुर्गुणेन रसेन सिद्ध; मूलकादिपादकल्कनुवासननस्येषु विदध्यात्; यथोक्तैश्च खेदविधानैः मकल्कं वा पक्वा सुखोष्णं परिषेके द्रवखेदे इत्यर्थः; आदिखेदयेत्, बलीयसि वाते सुखोष्णतुषबुसकरीषपूर्णे शब्दादभ्यङ्गादिषु / मरिचवचायुक्तमिति अल्पवचामरिचम् / कूपे निध्यादामुखात् , तप्तायां वा रथकारचुल्यां संसृष्टे संसृष्टं कर्तव्यमिति अनुबन्धभूतयोः पित्तकफयोः संसतप्तायां वा शिलायां सुरापरिषिक्तायां पलाशदल- | र्गमुपलभ्य पित्तकफहरं संसृष्टं तदेव कर्तव्यं जेजटतु संसृष्टे च्छन्नायां शाययेत्, कृशरावेशवारपायसैर्वा खेद वातरक्तवञ्चिकित्सा कर्तव्येत्याह / वेगान्तरेषु वेगोपरमेषु / येत् / मूलकोरुबूस्फूर्जार्जकार्कसप्तलाशशिनीखर- | ताम्रचूडः कुकुटः, कृष्णमत्स्यः कुलीरमत्स्याकारोऽशल्कः / ससिद्धं तैलमपतानकिनां परिषेकादिषूपयोज्यम् / / ताम्रचूडादिवसा पाने; तदुक्तं वृद्धवाग्भटे-“कुक्कुटकुअभुक्तवता पीतमम्लं दधि मरिचवचायक्कमपतान- लीरशिशुमारवराहवसाः पाययेत्"-(अ. सं. चि. अ. 23) कं हन्ति तैलसर्विसाक्षौद्राणि वा / एतच्छद्धवा- | इति // 18 // तापतानकविधानमुक्तं, संसृष्टे संसृष्टं कर्तव्यम् / पक्षाघातोपद्रुतमम्लानगात्रं सरुजमात्मवन्तमु. वेगान्तरेषु चावपीडं दद्यात् ; ताम्रचूडकर्कटकृष्ण- पकरणवन्तं चोपक्रमेत् / तत्र प्रागेव स्नेहखेदोपपन्न मत्स्यशिशुमारवराहवसाश्चासेवेत, क्षीराणि वा मृदना शोधनेन संशोध्यानुवास्यास्थाप्य च यथावातहरसिद्धानि, यवकोलकुलत्थमूलकदधिघृततै- कालमाक्षेपकविधानेनोपचरेत्। वैशेषिकश्चात्र लसिद्धा वा यवागू, स्नेहविरेचनास्थापनानुवास- मस्तिष्क्यः शिरोबस्तिः, अणुतेलमभ्यगाथै, साल्वनैश्चैनं दशरात्राहृतवेगमुपक्रमेत; वातव्याधिचि 1 'अनधिपतितशल्यम्' इति पा०। 2 'मास्तिष्कं शिरोकित्सितं चावेक्षेत; रक्षाकर्म च कुर्यादिति // 18 // " बस्तिम्ब शिरःशुद्धयर्थ' इति पा० / 'मस्तिष्कहितत्वान्मास्तिष्क 1 अङ्गारचुयां इति पा० / 2 'दशरात्रातवेगं' इति पा० बेहपिचुपारगम्' इति हाराणचन्द्रः।

Page #525
428 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं णमुपनाहार्थे, बलातैलमनुवासनार्थे; एवमतन्द्रित- अर्दितचिकित्सामाह-अर्दितातुरमित्यादि / नस्यधूमावत्र स्त्रींश्चतुरो वा मासान् क्रियापथमुपसेवेत // 19 // | स्नेहनौ / तत इत्यादि / "कुशकाशनलदर्भकाण्डेक्षुका" (सू. अ. पक्षाघातचिकित्सितमाह-पक्षाघातेत्यादि / अम्लानगात्रम् 38) / इति तृणसंज्ञम् / महापञ्चमूलं बिल्वादि / औदकमांस महीनगात्रम् / सरुजमिति सह रुजया वर्तते यः सः तम् / मत्स्यकर्कटकशिशुमारप्रभृतीनाम् ; आनूपं मांसं प्रधानकल्पनया यस्य तु पक्षार्धमचेतनमवेदनं च सोऽसाध्यः, यदा तु पुनरीष वराहादीनाम् / औदकाः कन्दाः कशेरुशनाटकशालूकादयः / स्कर्मण्यमीषच्चेतनं च तदा कृच्छ्रसाध्यः / यथाकालं कालस्यान अन्ये-"आनूपमांसान्यौदकान् कन्दांश्च संहृत्य"-इति तिक्रमेण; तद्यथा-वान्तस्य पक्षाद्विरेचनं, विरिक्तस्य सप्तरात्रा पठन्ति / सर्वद्रव्याणां समभागानामाढकं क्षीरद्रोणेन जलविद्रोदनुवासनम् , अनुवासितस्य स्नेहलक्षणे सत्यास्थापनम् , आस्था णसहितेन विपचेत् / तैलप्रस्थेनेति तैलप्रस्थेन द्वात्रिंशत्पलात्मपितस्य सद्यः पुनरनुवासनमिति / आक्षेपकविधानेन अपतान केन / क्षीरानुगतं क्षीरेण सहैकावयवीभूतम् / मधुरौषधानि कविधानेनेत्यर्थः, आक्षेपकापतानकयोरेकविषयत्वात् / वैशेषि- काकोल्यादीनि, सहा माषपर्णी, क्षीरं चतुर्गुणम् / केचिन्मधुरीकमित्यादि / मस्तिष्क्यः शिरोबस्तिविशेषः, स च नेहाक्त | षधसहास्थाने पूर्वोक्तक्वाथ्यद्रव्याणामेव पादिकं कल्कं प्रक्षिपन्ति, पिचुप्लोतादिधारणेन योजनीयः / एवमित्यादि / अतन्द्रितः | न तु मधुरकादीनि // 22 // अनलसः // 19 // गृध्रसीविश्वाचीक्रोष्ट्रकशिरःखञ्जपङ्गुलवातकमन्यास्तम्मेऽप्येतदेव विधानं, विशेषतो वात- ण्टकपाददाहपादहर्षावबाहुकबाधिर्यधमनीगतश्लेष्महरैर्नस्यै रूक्षखेदैश्चोपचरेत् // 20 // वातरोगेषु यथोक्तं यथोद्देशं च सिराव्यधं कुर्यात्, अन मन्यास्तम्भचिकित्सितं कैश्चिदधीयते-मन्यास्तम्मे अन्यत्रावबाहुकात्। वातव्याधिचिकित्सितं चावे. क्षेत // 23 // इत्यादि // 20 // गृध्रस्यादीनां चिकित्साविधानमाह-गृध्रसीत्यादि / वातअपतन्त्रकातुरं नापतर्पयेत् , वमनानुवासना• व्याधिचिकित्सितं चेति चकारेण क्रोष्टुकशीर्षकवातशोणितचिस्थापनानि न निषेवेत, वातश्लेष्मोपरुद्ध कित्सावेक्षणं च / धातुक्षयनिमित्तवातकोपजनितोऽवबाहुकः, तीक्ष्णैःप्रध्मापनेर्मोक्षयेत् , तुम्बुरुपुष्करावहिङ्ग्व- | अतोऽन्यत्रावबाहुकादिति वाक्येन सिराव्यधो निषिध्यते / म्लवेतसपथ्यालवणत्रयं यवक्वाथेन पातु प्रयच्छेत्, गयीत. अन्यत्रावबाहकाद वातव्याधिचिकित्सितमवेक्षेतेति पथ्याशतार्धे सौवर्चलद्विपले चतुर्गुणे पयसि सर्पिः- | संबध्नाति; तथाहि वातव्याधिचिकित्सिते यत् स्नेहखेदादिकं प्रस्थं सिद्धं वातश्लेष्मापनुश्च कर्म कुर्यात् // 21 // तदवबाहुके कफस्थानसंभवत्वेन कफावृतवातजे विरुद्धं, तत्र हि अपतन्त्रचिकित्सितमपि कैश्चिदभिधीयते-अपतन्त्रकातुर- खेदनस्यादिकं विधेयं रूक्षमेव; न तु 'सिराव्यधं कुर्यादन्यत्रावमित्यादि / तुम्बुदिचूर्णाक्षं यवक्काथपलद्वयन प्रयच्छेत् / बाहुकात्' इति संबन्धः, यत्तोंऽसशोषेऽवबाहुके च सिरामोक्षस्य / पथ्याशतार्ध इति पथ्याफलानां शतार्धे सर्पिःप्रस्थं सिद्धं पातुं सिराव्यधविधाने चोक्तवात् / गृध्रस्यादिषु वातव्याधिचिकित्सिते प्रयच्छदिति संबन्धः। न केवलमेतद्धतमेव पातुं प्रयच्छेदि- कृते पश्चाच्छोणितावरणं निश्चित्य सिराव्यधी विधेय इति // 23 // त्याह-वातश्लेष्मेत्यादि / -वातं श्लेष्माणं च यत् कर्म नुदति | कर्णशूले तु शृङ्गवेररसं तैलमधुसंसृष्टं सैन्धहन्ति तच्च कुर्यात् // 21 // वोपहितं सुखोष्णं कर्णे दद्यात्, अजामूत्रमधुतैअर्दितातुरं बलवन्तमात्मवन्तमुपकरणवन्तं च लानि वा, मातुलुङ्गदाडिमतिन्तिडीकखरसमूत्रवातव्याधिविधानेनोपचरेत्, वैशेषिकैश्च मस्ति- सिद्ध तैलं, शुक्तसुरातक्रमूत्रलवणसिद्धं वा; नाडीक्यशिरोबस्तिनस्यधूमोपनाहनेहनाडीखेदादिभिः; खेदैश्च खेदयेत्, वातव्याधिचिकित्सां चावेक्षेत; ततः सतृणं महापञ्चमूलं काकोल्यादि विदा- भूयश्चोत्तरे वक्ष्यामः // 24 // रिगन्धादिमौदकानूपमांसं तथैवीदककन्दांश्चाहृत्य कर्णशूलचिकित्सामाह-कर्णशूल इत्यादि / शृङ्गवेररसम् द्विगुणोदके क्षीरद्रोणे निःक्वाथ्य क्षीरावशिष्टमव- आर्द्रकरसम् / शुक्कं चक्रम् / नाडीत्यादि नलादिशुषिरनाडीतार्य परिस्राव्य तैलप्रस्थेनोन्मिथ्य पुनरग्नावधिन- खेदः / वातव्याधिचिकित्सां चेति चकारेण पित्तरतावरणे तु येत्, ततस्तैलं क्षीरानुगतमवतार्य शीतीभूतमभि- | वातरक्तचिकित्सितमनुक्तं समुच्चिनोति / भूयश्चेत्यादि / कर्णरोगे. मनीयात्, तत्र यः स्नेह उत्तिष्ठेत्तमादाय मधुरौष- | पूत्तरतन्त्रे पुनरपि वदिष्यामः // 24 // धसहाक्षीरयुक्तं विपचेत्, एतत् क्षीरतैलमर्दिता- तूनीप्रतून्योः स्नेहलवणमुष्णोदकेन पाययेत्, सराणां पानाभ्यङ्गादिषूपयोज्यं; तैलहीनं वा क्षीरस- पिप्पल्यादिचर्ण वा, हिङ्गन्यवक्षारप्रगाढं वा सर्पिः, पिरक्षितर्पणमिति // 22 // बस्तिभिश्चैनमुपक्रमेत् // 25 // १'पादावशिष्टं' इति पा० / 1 'जिह्वागतवातरोगेषु' इति पा० /

Page #526
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता। 429 तूनीप्रतूनीचिकित्सामाह-तूनीत्यादि / सामान्यबस्तिग्रह- परिकल्पना / ननु, पित्तकफाभ्यां धातुभिश्चामूत्रैरावरणं णात्रिविधवस्त्यवबोधः // 25 // | युज्यते, कथं वातेनेत्याह-प्राणादीनां पञ्चानां वायूनां परस्पआध्माने त्वपतर्पणपाणिताप( रमावार्यावरकमेदेन विंशतिरावरणानि चरकाचार्येणोक्तानि / तिक्रियापाचनीयदीपनीयबस्तिभिरुपाचरेत्; लङ्घ- | तथा च-“मारुतानां तु पश्चानामन्योन्यावरणं शृणु / लिङ्गं नानन्तरं चान्नकाले धान्यकजीरकादिदीपनसिद्धा- व्याससमासाभ्यामुच्यमानं मयाऽनघ // प्राणो वृणोत्युदानाद्यान् न्यन्नानि / प्रत्याध्माने छर्दनापतर्पणदीपनानि प्राणं वृण्वन्ति तेऽपि च / उदानाद्यास्तथाऽन्योन्यं सर्व एव कुर्यात् // 26 // यथाक्रमम् // विंशत्यावरणान्येतान्युल्बणानां परस्परम् / मारुआध्मानचिकित्सामाह-आध्मान इत्यादि / पाचनीयानि तानां तु पञ्चानां तानि सम्यक् प्रतयेत्" (च.चि. अ. 28) पञ्चकोलादीनि / प्रत्याध्मानचिकित्सामाह-प्रत्याध्मान इत्यादि इति; गयदासेनाप्युक्तं-“अष्टावाद्ये द्वितीये षट् तृतीये च चतुष्टयम् / द्वे चतुर्थेऽनिलेऽप्येवं पश्चधाऽऽवृतिविंशतिः"॥ 26 // इति / आवरणेषु वाताना प्राणोदानयोरेव गुरुतरमावरणं द्रष्टव्यं, __ अष्ठीलाप्रत्यष्ठीलयोर्गुल्माभ्यन्तरविद्रधिवत् क्रि धात्वावरणेषु मेदोवृतवातस्य / तत्रोल गच्छन्नुदानः प्राणो याविभाग इति // 27 // वाऽपानस्याधोगामिनो गतिनिरोधं कुर्वन्नावरक इत्युच्यते; अष्ठीलाचिकित्सामाह-अष्ठीलेत्यादि // 27 // अथवा द्वयोर्मारुतयोरभिमुखमभिसर्पतोर्बलवता दुर्बलोऽभिभूतः हिङ्गत्रिकटुवचाजमोदाधान्याजगन्धादाडिमति- | प्रत्यावृत्तः सन् 'भावृतः' इत्युच्यते // 29 // न्तिडीकपाठाचित्रकयवक्षारसैन्धवविडसौर्वचल | खर्जिकापिप्पलीमूलाम्लवेतसशटीपुष्करमूलहपु- | | रुजावन्तं धनं शीतं शोफ मेदोयुतोऽनिलः॥ पाचव्याजाजीपथ्याचूर्णयित्वां मातुलुङ्गाम्लेन ब. | करात य करोति यस्य तं वैद्यः शोथवत् समुपाचरेत्॥३०॥ हुशः परिभाव्याक्षमात्रा गुटिकाः कारयेत्, ततः मेदोवृतवातस्य लक्षणं चिकित्सितं च निर्दिशन्नाह-रुजावप्रातरेकैकां वातविकारी भक्षयेत्, एष योगः कास- | न्तमित्यादि / शोफमिति अपक्कशोफम् // 30 // श्वासगुल्मोदरारोचकहृद्रोगाध्मानपार्थोदरबस्ति-कफमेदोवृतो वायुर्यदोरू प्रतिपद्यते // शूलानाहमूत्रकृच्छ्रप्लाहाशस्तूनाप्रतूनारपहान्त 28 तदाऽजमर्दस्तै मित्यरोमहर्षरुजाज्वरैः॥३१॥ हिङ्ग्वादिमुत्पादयति-हिग्वित्यादिना / अजगन्धा 'बो- | निद्रया चार्दितौ स्तब्धौ शीतलावप्रचेतनौ // वयिका' इति; गयी त 'अजगन्धा क्षेत्रयवानी' इत्याह / मातु- गुरुकावस्थिरावूरू न स्वाविव च मन्यते // 32 // लुङ्गाम्लः बीजपूरकरसः। एतच्चूर्ण गुटिका च, परतत्रप्रत्ययात्; तमूरुस्तम्भमित्याहुराज्यवातमथापरे // हिग्वादिगुटिका वातगुल्मिनां कृते द्विगुणक्षारहिवम्लवे मेदोवृतवातप्रसङ्गेन स्थानविशेषाश्रयं कफमेदोवृतं वातं तसाः कार्याः, उक्तं च-“यचूर्ण गुटिका याश्च कर्तव्या वातगु-निर्दिशमाह-कफेत्यादि / अस्थिरौ अकठिनौ / न खाविव ल्मिनाम् / द्विगुणक्षारहिग्वम्लवेतसास्ता हिता" इति // 28 // | च मन्यते अन्यस्येव मन्यते, स्पर्शाज्ञानात् परकीयाविव भवन्ति चात्र ॥३१-३२॥कैवलो दोषयुक्तो वा धातुभिर्वाऽऽवृतोऽनिलः॥ ESTATE // 33 // विज्ञेयो लक्षणोहाभ्यां चिकित्स्यश्चाविरोधतः 29 2 | हितमुष्णाम्बुना तद्वत् पिप्पल्यादिगणैः कृतम् // शुद्धवातचिकित्सामभिधाय संसृष्टावृतस्य चिकित्सामाह-लियाद्वा फलं चर्ण क्षौद्रेण कटकान्वितम् // 34 // भवन्तीत्यादि / केवलो दोषायसंसृष्टः / अत्र हि संयुक्तस्यैव मत्रैर्वा गुग्गुलं श्रेष्ठं पिबेद्वाऽपि शिलाजतु // चिकित्साविधिरुच्यते न तु केवलस्य, उक्तत्वात् 'अविरोधतः' इति ततो हन्ति कफाकान्तं समेदरकं प्रभञ्जनम् // 35 // वचनाब न हि केवलस्य वायोश्चिकित्सायां विरोधोऽस्ति, एक हृद्रोगमरुचिं गुल्मं तथाऽभ्यन्तरविद्रधिम् // मुख्यत्वात् / दोषैर्वातपित्तकफैर्युक्तो दोषयुक्तः, अनेन संयोग | तस्य चिकित्सामाह-लेहेत्यादि / स्नेहवर्ज चतुःस्नेहरहितं, मात्रमभिहितं, नावरकत्वम् / धातवो रसरक्तासमेदोमजशुक्राणि खेदविण्मूत्राणि वातपित्तकफाश्वोच्यन्ते, तेषामपि कफमेदसोरतिरूक्षणीयखात् : अन्यदपि क्षीरमांसवर्ज स्निग्धं शरीरधारकलात् ; तैरावृतः / तस्य द्विविधस्यापि विज्ञानोपायं व वर्जनीयमेव / पिप्पल्यादिगणैः कृतं 'चूर्णम्' इति शेषः / दर्शयन्नाह-लक्षणोहाभ्यामिति ।-वातस्य लक्षणं तोदादिकं प्रजनं वातमित्यर्थः // ३३-३५॥कृष्णारुणवं कम्पादिकं च; पित्तस्य चोषादिपीतादिदाहादिकं; सक्षारमूत्रवेदांश्च लक्षाण्युत्सादनानि च // 36 // कफस्य कण्ड्वादिशुक्लादिप्रसेकादिकम् / ऊहः पुनरश्रुतस्य कुर्यादिह्याच मूत्राढ्यैः करञ्जफलसर्षपैः // १'दीपनचूर्ण' इति हस्तलिखितपुस्तके न पश्यते / १०शैथिल्य" इति पा० / 2 स्निग्धौ' इति पा० /

Page #527
430 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं अभ्यन्तरचिकित्सामुपदिश्य बहिराश्रयामुपदिशति-सक्षा षष्ठोऽध्यायः। रेत्यादि / उत्सादनानि उद्वर्तनानि सयवक्षारगोमूत्राणि / दिह्यात् अथातोऽर्शसां चिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ लेपयेत् , करजफलश्वेतसर्षपैर्गोमूत्रपिष्टरुष्णैः // 36 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ भोज्या:पुराणश्यामाककोद्रवोद्दालशालयः॥३७॥ चतुर्विधोऽर्शसां साधनोपायः। तद्यथा-मेषज शुष्कमूलकयूषेण पटोलस्य रसेन वा // क्षारोऽग्निः शस्त्रमिति / तत्र, अचिरकालजातान्यजाङ्गलैरघृतैर्मासैः शाकैश्चालवणैर्हितैः // 38 // ल्पदोष लिङ्गोपद्रवाणि मेषजसाध्यानि, मृदुप्रसृताउद्दाल आरण्यकोद्रवः / अघृतघृतरहितः / सर्षपतैलं पुनरु वगाढान्युच्छ्रितानि क्षारेण, कर्कशस्थिरपृथुक ठिष्णवात् कफमेदोहरखाच्च देयमपीति न प्रतिषिद्धं न विहितं नान्यग्निना, तनुमूलान्यच्छितानि वेदवन्ति च च / अलवणलवणरहितः शाकैः; तदर्थ तु यवक्षारादिक्षाराणां शस्त्रेण / तत्र भेषजसाध्यानामर्शसामदृश्यानां च रौक्ष्येण कफमेदोहरवादवचारणम् // 37 // 38 // भेषजं भवति, क्षाराग्निशस्त्रसाध्यानां तु विधानमु. यदा स्यातां परिक्षीणे भूयिष्ठे कफमेदसी // च्यमानमुपधारय // 3 // तदा स्नेहादिकं कर्म पुनरत्रावचारयेत् // 39 // / तत्रेत्यादि / अचिरकालजानि अवत्सराणि / स्थिराणि अवि___ अवस्थायां स्नेहावचारणस्य प्रतिप्रसवं निर्दिशन्नाह-यदे- सीणि / पृथूनि विशालानि / कठिनानि अकोमलानि // 1-3 // त्यादि / परिक्षीणे सर्वतः क्षीणे // 39 // तत्र बलवन्तमातुरमोंभिरुपद्रतमुपस्निग्धं प.. सुगन्धिः सुलघुः सूक्ष्मस्तीक्ष्णोष्णः कटुको रसे॥ रिखिन्नमनिलवेदनाभिवृद्धिप्रशमार्थ स्निग्धमुष्णमकटुपाकः सरो हृद्यो गुग्गुलुः स्निग्धपिच्छिलः 40 ल्पमन्नं द्रवप्राय भुक्तवन्तमुपवेश्य संवृ(भृ)ते शुचौ स नवो बृंहणो वृष्यः पुराणस्त्वपकर्षणः // देशे साधारणे व्यभ्रे काले समे फलके शय्याया' तैक्षण्यौरुण्यात्कफवातघ्नः सरत्वान्मलपित्तनुत् 41 वा प्रत्यादित्यगुदमन्यस्योत्सङ्गे निषण्णपूर्वकायमु.. सौगन्ध्यात् पूतिकोष्ठघ्नः सोक्षम्याच्चानलदीपनः ॥त्तानं किञ्चिदन्नतकटिक वनकम्बलकोपविष्टं यत्रतं प्रातस्त्रिफलादार्वीपटोलकुशवारिभिः // 42 ॥णशाटकेन परिक्षिप्तग्रीवासक्थि परिकर्मिभिः सुप. पिबेदावाप्य वा मूत्रः क्षारैरुष्णोदकेन वा // रिगृहीतमस्पन्दनशरीरं कृत्वा ततोऽस्मै घृताभ्यक्तजीणे यूषरसैः क्षीरंभुआनो हन्ति मासतः॥४३॥ गुदाय घृताभ्यक्तं यन्त्रमृज्वनुमुखं पायौ शनैः शनैः गुल्मं मेहमुदावर्तमुदरं सभगन्दरम् // प्रवाहमाणस्य प्रणिधाय, प्रविष्टे चार्टी वीक्ष्य, कृमिकण्डरुचिश्वित्राण्यर्बुद प्रन्थिमेव च // 44 // शलाकयोत्पीडम, पिचुवस्त्रयोरन्यतरेण प्रमृज्य, नाड्यात्यवातश्वयथून् कुष्ठदुष्टत्रणांश्च सः॥ क्षारं पातयेत् पातयित्वा च पाणिना यन्त्रद्वारं पिकोष्ठसन्ध्यस्थिगं वायुं वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा // 45 // | धाय वाक्च्छतमात्रमुपेक्षेत, ततः प्रमृज्य क्षारखलं इति श्रीसुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने व्याधिबलं चावेक्ष्य पुनरालेपयेत्, अथार्शः पक्कमहावातव्याधिचिकित्सितं नाम जाम्बवप्रतीकाशमवसनमीषन्नतमभिसमीक्ष्योपापञ्चमोऽध्यायः // 5 // वर्तयेत, क्षारं प्रक्षालयेद्धान्याम्लेन दधिमस्तभस्मादनन्तरमूरुस्तम्भस्योपयोगार्हत्वाद्गुग्गुलुकल्पमाह- | | शुक्तफलाम्लैर्वा, ततो यष्टीमधुकमिश्रेण सर्पिषा सुगन्धिरित्यादि / सूक्ष्ममार्गावगाहिलात् सूक्ष्मः / अत्र त्रिफ | निर्वाप्य यन्त्रमपनीयोत्थाप्यातुरमुष्णोदकोपविष्टं लादावीपटोलेः त्रिभिव्यैरेको योगः, कुशेनेति द्वितीयः / | शीताभिरद्भिः परिषिश्चेत्, भशीताभिरित्येके, ततो वारिशब्दोऽत्र काथे वर्तते, तर्हि द्विवचनमेव कथं न दत्तं ? निर्वातमागारं प्रवेश्याचारिकमादिशेत : सावशेषं सत्यं, बहुवचनाच्चतुर्भिरपि द्रव्यैरन्यो योगो मन्तव्य इति / पुनदेहेत्, एवं सप्तरात्रात् सप्तरात्रादेकैकमुपक्रक्षारैरिति क्षारोदकैः: क्षीरः' इत्यन्ये पठन्ति / पानं भोजन मेत, तत्र बहुषु पूर्व दक्षिणं साधयेत्, दक्षिणाच वातपित्तकफरोगापेक्षया प्रकृत्यपेक्षया सात्म्यापेक्षया वा / द्वाम, वामात् पृष्ठजं, ततोऽग्रजमिति // 4 // सुगन्धिरित्यादि पाठं जेजटाचार्योऽनार्ष वर्णयति, गयदा- तत्रेत्यादि / बलवन्तमिति आतुरोपक्रमे कृतमपि बलग्रहणं सेन व्याख्यातत्वान्मयाऽपि व्याख्यातः // 40-45 // पुनरिह कृतम्। अन्वर्थत्वे ह्यनर्थनिवृत्त्यर्थमुक्तमप्युच्यते, इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रत- यथैव हि व्यसनसङ्कटे पथि शनैः शनैरहिरहिरिति; मनोबलस्य व्याख्यायां चिकित्सास्थाने पञ्चमोऽध्यायः // 5 // सत्त्वस्य प्राप्त्यर्थमित्यन्ये, उपचयलक्षणस्य बलस्य प्राप्त्यर्थमि त्यपरे; अपरे त्वेवं वदन्ति-ननु, अर्शीव्याध्युपद्रुतस्य कथं 1 'मारुतम्' इति पा० / / 1 ववचुम्भलकोपविष्ट' इति पा०।

Page #528
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता। 431 बलवत्त्वं स्यात् ? अत्रोच्यते, बलवानत्र वृद्धवरहितो नात्यन्त- महान्तीत्यादि / दाहः पुनरनिकृतः, क्षारदाहस्योक्तवात् / हीनप्राणः सत्त्वभूयिष्ठो वा / अर्शीव्याधौ "अभुक्तवतः कर्म दोषपूर्णानीति दोषैर्वातपित्तकफरक्तः पूरितानि / एष इत्यादि / कुर्वीत" (सू. अ. 5) इति सूत्रस्थाने प्रोक्तं, तदत्र कथं स्निग्धं अत्र सर्वशब्देन मेदादिस्थानगतानामर्शसामवरोधः / दहनग्रहद्रवप्रायमन्नं भुक्तवन्तमित्याद्युक्तं ? भुक्तवतो हि कर्मणि क्रिय- णमत्रोपलक्षणं, तेन स्नेहादि शस्त्रं चानुक्तमुपलक्षयेत् // 7 // माणे हिकाश्वासादय उत्पद्येरनिति वृद्धवैद्याः, तत्रैके द्वित्रिचतु: आसाद्य च दर्वीकूर्चकशलाकानामन्यतमेन पश्चदिनानि. पूर्वाणि स्निग्धादिभोजनं न तु तदहरित्याहुः; अन्ये तु तदहरेव स्निग्धाल्पभोजनानन्तरमशःकर्मेत्याहुः,“प्राक् शस्त्र-विकर्म प्रयञ्जीत / सर्वेषु च शालिषष्टिकयवगोधू | क्षारं पातयेत् / भ्रष्टगुदस्य तु विना यन्त्रेण क्षाराकर्मणश्चेष्टं भोजयेदातुरं भिषक्" (सू. अ. 17) इति प्रागे. मान्नं सर्पिःस्निग्धमुपसेवेत पयसा निम्बयूषण वोक्तखात् ; यत् पुनः "अभुक्तवतः कर्म" इत्युक्तं सूत्रस्थाने, : पटोलयूषेण वा, यथादोषं शाकैर्वास्तूकतण्डुलीयतन्मुखाश्रितानामर्शसां कर्मणि भोजनप्रतिषेधार्थमिति / साधारणे | कजीवन्त्युपोदिकाश्वबलाबालमूलकपाल झ्यसनकाले नातिशीतोष्णे / फलके काष्टफलके / वस्त्रकम्बलकोपविष्ट चिल्लीचुञ्चकलायवल्लीभिरन्यैर्वा / यश्चान्यदपि नि. मिति वसनोन्दुकनिविष्टम् / परिकर्मिणः सर्वकर्मणां कर्तारः | ग्धमग्निदीपनमन्निं सृष्टमूत्रपुरीषं च तदुपपरिचारकाः / क्षारं पातयेदत्र तत्रान्तरदृष्ट्या त्रिविधामपि सेवेत // 8 // क्षारमात्रामाह-"क्षारमात्रा नखोत्सेधप्रमाणाऽऽद्या प्रकीर्तिता।। द्विगुणा मध्यमा मात्रा त्रिगुणा महती मता // पित्ते श्लेष्मणि ____ आसाद्येत्यादि / गोधूमस्य गुरुत्वेऽपि पूयवृद्ध्यर्थ क्षारत्रणघाते च यथासंख्यं प्रयोजयेत्"-इति / यन्त्रमुखपिधानं दाह-ल क्लेदनार्थ चोपयोगः; तत उक्तं-"गोधूमान्नं सर्पिःस्निग्धमुपशक्त्युत्कर्षार्थम् / तीक्ष्णौषधशक्तिकृतं क्षारबलं, व्याधिबलमव सेवेत" इति / वास्तुकः टङ्कवास्तुकः, जीवन्ती डोडिका, अश्वगाढोत्तानादिभेदेन / अत्र सधमप्यर्शः क्षारेण सम्यग्दग्धं बला हिस्फीत्थो मेथिकामेदः, चिल्ली क्षेत्रवास्तुकः, चुचः पक्जाम्बवप्रतीकाशमिति सामान्यलक्षणमुक्तं; तन्त्रान्तरीयास्तु 'चुचुरिति लोके / अनुक्कमप्यन्नपानौषधद्रव्यं निर्दिशन्नाहपृथक; तथाहि-"पक्वजाम्बवकाश्मर्यवर्ण दग्धेऽनिलार्शसि / / पादचार ॐ यदित्यादि / सृष्टमूत्रपुरीषं चेति सृष्टं विण्मूत्रं येनेति, अर्श:पित्तजे भृङ्गमायूरकण्ठवर्ण विनिर्दिशेत् // बृहतीपुष्पवर्णत्वं कृतमार्गावरोधकुपितवातविबद्धस्य मूवस्य पुरीषस्य च विसर्गसम्यग्दग्धे कफार्शसि"-इति / धान्याम्लं काञ्जिकं, शुक्तं कर करम् / चेति चकारेण तत्रोदितमैन्यदपि पलाण्ड्वादि समुच्चीचुकं, फलाम्लो बीजपूररसः / तत इत्यादि / उष्णोदकोपवियत / टमिति कफवातानुबन्धे उष्णोदकावगाहः, केवलयोस्तु रक्त- दग्धेषु चाशःस्वभ्यक्तोऽनलसन्धुक्षणार्थमनिलपित्तयोः शीतोदकावगाहः // 4 // प्रकोपसंरक्षणार्थ च स्नेहादीनां सामान्यतः क्रियातत्र वातश्लेष्मनिमित्तान्यग्निक्षाराभ्यां साध- पथमुपसेवेत / विशेषतस्तु वातार्शःसु सीषि च येत् , क्षारेणैव मृदुना पित्तरक्तनिमित्तानि // 5 // वातहरदीपनीयसिद्धानि हिङ्ग्वादिभिश्चणः प्रतितत्र वातानुलोम्यमनरुचिरग्निदीसिर्लाघवं बल संसृज्य पिबेत् , पित्ताशःसु पृथक्पादीनां कषावर्णोत्पत्तिर्मनस्तुष्टिरिति सम्यग्दग्धलिङ्गानि, अति | येण दीपनीयप्रतीवापं सैपिः, शोणिताशःसुमजिष्ठादग्धे तु गुदावदरणं दाहो मूछी ज्वरः पिपासा | | मुरुङ्गयादीनां कषाये पाचयेत् , श्लेष्मार्शःसु सुरसा. शोणितातिप्रवृत्तिस्तन्निमित्ताश्चोपद्रवा भवन्ति, दीनां कषाये / उपद्रवांश्च यथावमुपाचरेत् // 9 // ध्यामाल्पवणता कण्डरनिलवैगुण्यमिन्द्रियाणाम- दग्धेष्वित्यादि / चेति चकारेणादग्धेष्वपि विधिरयम् / प्रसादो विकारस्य चाशान्तिहीनदग्धे // 6 // सामान्यतः सामान्येन सर्वार्शोन्नविधिना, विशेषतस्तु वाताद्यर्शसां तन्निमित्ताः शोणितस्रावनिमित्ताः / ध्यामः कृष्णश्यामः दहन विधिना दग्धेषु - विधिः; तमेव विशेषं निर्दिशन्नाह॥५॥६॥ सपाषीत्यादि / सीषि च वातहरदीपनीयसिद्धानीत्यत्र वातहमहान्ति च प्राणवतशिछत्त्वा दहेत, निर्गतानि राणि भद्रदार्वादीनि, दीपनीयानि पिप्पल्यादीनि / अत्र च चात्यर्थ दोषपूर्णानि यत्राद्विना खेदाभ्यबस्नेहाव- क्वाथकल्कविधिः सामान्यकषायकल्कविधिना / तत्र सिद्धे गाहोपनाहविस्रावणालेपक्षाराग्निशस्त्ररुपाचरेत: घृते वातव्याधिपठितं हिङ्ग्वादिचूर्णमावाप्य योज्यम् , उत्तरेषु प्रवृत्तरक्तानि च रक्तपित्तविधानेन, भिन्नपरीषाणि त्रिष्वपि पिप्पल्यादिकल्कमामनन्ति वृद्धाः / पित्तेत्यादि / चातीसारविधानेन, बद्धवासि स्नेहपानविधाने-पृथक्पण्यांदयो रोपणघृतसाधनमिश्रकोक्ताः / मुरुङ्गी मधुशिग्रः. नोदावर्त विधानेन वा; एष सर्वस्थानगतानामर्शसां तदादिमुरझ्यादिः; मुरुङ्गयादिवरुणाद्यन्तर्गणः “मधुशिग्रुस्तकारी दहनकल्पः // 7 // १'चकारेण रक्तजेष्वन्येषु' इति पा० / 2 'भद्रगदाादिपिप्प१ 'वस्त्रचुम्मलकोपविष्टमिति' इति पा० / ल्यादिसपिश्च' इति पा० /

Page #529
निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं Amrapar मेषशृङ्गी" (सू. अ. 38) इत्यादिकः / कषाय इति सिद्धं नानास्थानस्थिताशःस्रोतःप्रमाणाकाराभ्यां इव्याकारप्रमाणसपिरित्यत्रापि संबध्यते / श्लेष्मार्शःखित्यादि / श्लेष्माशःसु च्छिद्ररेवेति // 11 // सुरसादीनां कषाये सिद्धं सपिरित्यत्रापि संबध्यते / सुरसादिः अत ऊर्ध्वमर्शसामालेपान् वक्ष्यामः-सुहीक्षी. "सुरसा श्वेतसुरसा" (सू. अ. 38) इत्यादिः / उपद्रवचिकि | रयुक्तं हरिद्राचूर्णमालेपः प्रथमः, कुकुटपुरीषगु. त्सासूत्रमुपदर्शयन्नाह-उपद्रवानित्यादि / ये चोपद्रवा गुल्मा आहरिद्रापिप्पलीचूर्णमिति गोमूत्रपित्तपिष्टोनिदयो ज्वरादयश्च तानात्मीयेनौषधेन प्रतिकुर्यात् // 9 // |तीयः, दन्तीचित्रकसुवर्चिकालाङ्गलीकल्को वा गो. परं च यत्नमास्थाय गुदे क्षाराग्निशस्त्राण्यवचा- पित्तपिष्टस्तृतीयः, पिप्पलीसैन्धवकुष्ठशिरीषफल. रयेत्, तद्विभ्रमाद्धि पाण्यशोफदाहमदमूर्छाटो- कल्कः मुहीक्षीरपिष्टोऽर्कक्षीरपिष्टो वा चतुर्थः, पानाहातीसारप्रवाहणानि भवन्ति मरणंथा॥१०॥ कासीसहरितालसैन्धवाश्वमारकविडतपूतीककृत. वेधनजम्ब्वोत्तमारणीदन्तीचित्रकालर्कमहीपयःइदानी क्षारादीनामतितीक्ष्णवादियोगात्तषां दुर्योंगे बहुत हुत सु तैलं विपक्कमभ्यञ्जनेनार्शः शातयति // 12 // रानर्थकरत्वात् सुयोगैकहेतुं निर्दिशन्नाह-परं चेत्यादि / परम् उत्तमम् // 10 // ___ आलेपयोगेषु प्रथमादिवचनं प्रत्येकमेव योगानां महाबल. अत ऊर्ध्व यन्त्रप्रमाणमुपदेष्यामः-तत्र यन्त्र वसूचनार्थम् , उत्तरोत्तरबलीयस्त्वेन प्रयोगकालावधारणार्थमिलौहं दान्तं शाङ्ग वार्स वा गोस्तनाकारं चतुरङ्गु त्यन्ये / गोमूत्रपित्तपिष्टो गोमूत्रगोपित्ताभ्यां पिष्टः / कृतवेधनः लायतं पञ्चाङ्गुलपरिणाहं पुंसां, षडङ्गुलपरिणाहं | | कोशातकी / जम्बूः भूमिजम्बूः / उत्तमारणी योधामल्ली / नारीणां तलायतं; तद् द्विच्छिद्रं दर्शनार्थम्, अर्कोऽर्कक्षीरम् / अलर्कः मन्दारः // 12 // एकछिद्रं तु कर्मणि एकद्वारे हि शस्त्रक्षाराग्नीना- अत ऊर्व मेषजसाध्येष्वदृश्येप्वःसु योगान् मतिक्रमो न भवति; छिद्रप्रमाणं तु व्यडलायत. यापनार्थ वक्ष्यामः-प्रातः प्रातर्गुडहरीतकीमा. मङ्गुष्ठोदरपरिणाहं, यदङ्गुलमवशिष्टं तस्यार्धाङ्गुला- सेवेत, ब्रह्मचारी गोमूत्रद्रोणसिद्धं वा हरीतकीशतं दधस्तादर्धाङ्गुलोच्छितोपरिवृत्तकर्णिकम्। एष | प्रातः प्रातर्यथाबलं क्षौद्रेण, अपामार्गमूलं वा यन्नाकेतिसमासः॥११॥ तण्डुलोदकेन सक्षौद्रमहरहः, शतावरीमूलकल्कं वा अत इत्यादि / लौहं सुवर्णरूप्यादिलोहमयम् / दान्तं हस्त्या क्षीरेण, चित्रकचूर्णयुक्तं वा सीधुं पराय, भल्लातदिदन्तमयम् / शाझं महिषादिङ्गमयम् / वाक्षं वृक्षमयं; | चूर्णयुक्तं वा समन्थमलवणं तकेण, कलशे वाऽवृक्षाः सारवृक्षाः शिंश्पादयः। आयतं दीर्घम् / परिणाहो न्तश्चित्रकमूलकल्कावलिप्ते निषिकं तक्रमम्लमनम्लं वर्तुलता / तलायतमिति तलं खहस्ततलम् / केचिदत्र बियाः | वा पानभोजनेषूपयुजीत, एष एव भाास्फोताय. पृथग्यत्राभिधानग्रन्थमपठिखा स्त्रीपुंसयोस्तुल्यमेव यन्त्रमि- वान्यामलकगुडूचीषु तक्रकल्पः, पिप्पलीपिप्पलीत्याहुः / अन्ये 'तलायतं' इत्यत्र 'तदायतं' इति- पठिला| मूलचव्यचित्रकविडङ्गशुण्ठीहरीतकीषु च पूर्वव. व्याख्यानयन्ति-स्त्रीपुंसयोर्यत्रवर्तुलत्वे मेदः, दैर्ये तु देव. निरन्नो वा तक्रमहरहर्मासमुपसेवेत, शृङ्गवेर. तदायतं पुरुषयन्त्रायतमित्यर्थः / अर्धाङ्गलोच्छितोपरिवृत्तक- पुननेवाचित्रककषायसिद्धं वापयः, कुटजमूलत्वकणिकमिति अर्धाङ्गुलोच्छाये उपरि वृत्ता कर्णिका यस्येत्यर्थः / फाणित वा पिप्पल्यादिप्रतीवापं क्षौद्रेण, महा'अपवृत्तकर्णिकं' इति केचित् पठन्ति, अपकृष्टा वृत्तकर्णिका | वातव्याभ्युक्तं हिङ्ग्वादिचूर्णमुपसेवेत तक्राहार: यस्येति तत्राप्युत्तरपदलोपेन समासः, अर्थोऽपि स एव / क्षीराहारो वा, क्षारलवणांश्चित्रकमूलक्षारोदकयन्त्राकृतिसमास इति यन्त्राकारसंक्षेप इत्यर्थः; विस्तरस्तु सिद्धान् वा कुल्माषान् भक्षयेत्, चित्रकमूलक्षारो. | दकसिद्धं वा पयः पलाशतरुक्षारसिद्धं वा, पलाश१ स्वयौगिकहेतुं' इति पा० / 2 सुश्रुतोक्तस्यार्थीयत्रस्य संप्रति | तरुक्षारसिद्धान् वा कुल्माषान्, पाटलापामार्गबृ. पाश्चात्यैर्व्यवहियमाणेन 'रेक्टर स्पेक्युलम् ( Rectal Spe- | हतीपलाशक्षारं वा परिस्रुतमहरहघृतसंसृष्टं, कुटculum ) इत्याख्येन यत्रेण सह सादृश्यमुपलभ्यते / तस्येयं जबन्दाकमूलकल्कं वा तक्रेण, चित्रकपूतीकनागरप्रतिकृतिः-- कल्कं वा पूतीकक्षारेण, क्षारोदकसिद्धं वा सर्पिः अशीयत्रम् / पिप्पल्यादिप्रतीवापं, कृष्णतिलप्रसृतं प्रकुञ्चं वा प्रातः प्रातरुपसेवेत शीतोदकानुपानम् ; एमिरभिवर्धतेऽग्निरीसि चोपशाम्यन्ति // 13 // 1 गोधामली' इति पा० / 2 'ऊर्ध्वमदृश्येष्वर्शः' इति पा० /

Page #530
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता। 433 * अत इत्यादि / हरीतक्यादियुतो गुडोऽप्यग्निदीपनः, द्विपञ्चमूलीदन्तीचित्रकपथ्यानां तुलामाहृत्य संयोगशक्तित्वात् / उकं च-"गुडः कर्ताऽग्निसादस्य, सह न जलचतुद्रोणे विपाचयेत्, ततः पादावशिष्टं कषास्वंभयादिभिः / कुष्ठं तत्कार्यपि तिलो हन्ति भल्लातकैः सह" | यमादाय सुशीतं गुडतुलया सहोन्मिथ्य घृतभाइति / भल्लातकचूर्णयुक्तं चेत्यादियोगं यावदासेवेतेति क्रियाऽपि जने निःक्षिप्य मासमुपेक्षेत यवपल्ले, ततः प्रातः संबध्यते / ब्रह्मचारीत्यादि / गोमत्रहरीतकी गाढविदस्य प्रातर्मात्रां पाययेत, तेनाशीग्रहणीदोषपाण्डरोगोमन्दाः / ब्रह्मचर्य योगस्य रोक्ष्यात् / अपामार्गमूलयोगः पित्त- दावारोचका न भवन्ति दीप्तश्चाग्निर्भवति // 14 // रक्तार्शसि, गयदासस्तु कफानुबद्धरक्तजेषु / शतावरीमूलकल्कं द्विपञ्चमूलीत्यादि / एषां समभागानां तुलां पलशतम् / वातपित्तानुबद्धरतजेषु / चित्रकेत्यादि / सीधुं शस्यकं, अस्मिन्नरिष्टे धातकीपुष्पाणि पलद्वयं त्रयं वाऽनुक्तान्यप्यधिवापरायें श्रेष्ठम् / चूर्ण कर्षप्रमाणम् / एतच्च कफमन्दाना बद्धपु- सनाथं वृद्धा आमनन्ति। तुला तुलामित्यन्ये पठन्ति, व्याख्यारीषे वा / भल्लातकेत्यादि / भल्लातकचूर्ण षडङ्गादिवदाहरत्वेन नयन्ति च-द्विपञ्चमूल्यादीनां च प्रत्येकं तुलां पलशतं; कर्षमात्रं, भल्लातकचूर्णाद्यवसक्तवस्तु षोडशगुणा एव, तक्रप्र-तनेच्छति गयी। यवपल्ले यवराशावित्यर्थः / तत्रान्तरे चास्य माणं पुनरत्र यावता नात्यच्छं नातिसान्द्रं चेति / जेजटाचा- 'दन्त्यरिष्ट' इति संज्ञा // 14 // यः पुनरत्र चतुर्थाशं भल्लातकचूर्णमिच्छति; तन्नेच्छति गयी। पिप्पलीमरिचविडझेलवालकलोध्राणां द्वे द्वे तकप्रसझेनापरार्शोहरतक्रप्रयोगं निर्दिशन्नाह-कलशे इत्यादि / पले. इन्द्रवारुण्याः पश्च पलानि, कपित्थमध्यस्य आस्फोता सारिवा / पिप्पलीत्यादि / निरन्नः अन्नवर्जम् / एते च दश. पथ्याफलानामर्धप्रस्थः, प्रस्थो धात्रीफलानां, तक्रप्रयोगाः कफवातजेषु शुष्काशेःसु / शुष्कार्शसां वातकफजा- एतदैकध्यं जलचतद्रोणे विपाच्य, पादावशेष परिनामनपाने तकं निर्दिश्य, आर्द्राणां रक्तपित्तजानामन्नपाने गोर स्राव्य, सुशीतं गुडतुलाद्वयेनोन्मिथ्य, घृतभाजने समेव निर्दिशन्नाह-भावेरेत्यादि / औषधश्तक्षीरपानपक्षे | निःक्षिप्य, पक्षमपेक्षेत यवपल्ले ततः प्रातः प्रातये"द्रव्यादष्टगुणं क्षीरं क्षीरात्तोयं चतुर्गुणम् / क्षीरावशेषः(षं) | थाबलमुपयुजीत / एष खल्वरिष्टः प्लीहाग्निषङ्गाकर्तव्यः क्षीरपाके वयं विधिः" इति न्यायेन, तृष्णापनयन- शर्टीग्रहणीहृत्पाण्डुरोगशोफकुष्ठगुल्मोदरकृमिहरो पानपक्षे तु षडङ्गकल्पनया कर्षमात्रेणैव / 'शृङ्गवेरादिसिद्धं पयः' | बलवर्णकरश्चेति // 15 // . इत्यन्ये पठन्ति; तत्र पिप्पल्याद्यन्तर्गतः शृङ्गवेरादिः, अथवा पिप्पलील्यादि / इन्द्रवारुण्याः प्रोक्तेऽपि पलपञ्चके कटुकवप्रकारवाच्यत्रादिशब्दः। अयं योगः कफवातानुबन्धरक्तजेषु / नुबन्धरतजषु / परिहारायाध क्षिपन्ति वृद्धवैद्याः / चरकेऽप्ययं पठ्यतेऽभया• कुटजेत्यादि / कुटजवां शतपलफाणिते पिप्पल्यादिचूर्ण षद-18 | रिष्टः // 15 // पलं, क्षौद्रप्रमाणं तु प्रयोगकाले यावताऽवलेहः स्यात् / कुटज तत्र, वातप्रायेषु स्नेहखेदवमनविरेचनास्थापनाफाणितं तु कफपित्तानुबद्धरक्तजेषु / हिडित्यादि / हिलादिकं नुवासनमप्रतिषिद्धं, पित्तजेषु विरेचनम्, एवं रक्तवातकफजेषु, तक्राहारो वातकफानुबद्धरक्तजेषु, वातपित्तानुब. जेषु संशमनं, कफजेषु शृङ्गवेरकुलत्थोपयोगः, न्धजेषु क्षीराहारः / क्षारेत्यादि / कुल्माषा यवौदनः / चित्रक सर्वदोषहरं यथोकं सर्वजेषु, यथाखौषधिसिद्धं व मूलस्यापि षडगोदककल्पेन कषायः। तानेव यवक्षारेण लवणान् | पयः सर्वेविति॥१६॥ लवणीकृतान् / चित्रकेत्यादि / अत्रापि पलाशक्षारप्रमाणस्य तदुदकप्रमाणस्य च षडङ्गोद्देशतः सिद्धिः। पाटलेत्यादि / पाट- अचिरोत्पन्नानामल्पदोषलिङ्गानां साधनार्थमदृश्यानां याप्यानां लादिक्षारपलं त्रिकर्षमर्धपलं वा क्वाथकल्पेन क्वथितमर्धावशे मीना यापनार्थं च स्नेहादिकर्माणि निर्दिशनाह-तत्रेत्यादि / तत्राषितं सुपरितं सघृतकर्ष पेयं; जीर्णे च तस्मिन् समघृतक्षीरं शःसु वमनस्य निषिद्धस्यापि कफप्रसेकादिष्ववस्थासु कर्तव्यतामधुररसमेवान्नं भोज्यम् , ओजोभ्रंशभयात् / कुटजेत्यादि / प्रसङ्गः / / | प्रसङ्गः / केचिद्वातप्रायेष्वित्यादिकं ग्रन्थमनार्षमित्याचक्षते, कुटजमूलबन्दाकयोः पलं त्रिकर्षमर्धपलं वा तक्रपल |गयदासव्याख्यातवान्मयाऽपि व्याख्यातः / पित्तजेष्वित्यादि / येन / घृतक्षीरमधुररसभोजनश्चित्रका दिकल्कं पूतीकक्षारोदकेन एवमिति विरेचनम् / न वामयति नापि विरेचयति व्याधिना सहैकीभूय तत्स्थमेव व्याधिं शमयेत्तत् संशमनम् // 16 // पिबेत् / क्षारोदकसिद्धमिति पूतीकक्षारोदकाढकसिद्धं पाटला- | क्षारोदकाढकसिद्धं वा सर्पिः पलप्रमाणं पानकाले पिप्प- अत ऊव भल्लातकविधानमपदेष्यामः-भलाल्यादिचूर्णपादप्रक्षेपं पेयम् / भोजनमत्रापि सघृतक्षीरमधुर-तकानि परिपक्वान्यनुपहतान्याहृत्य तत एकमादाय रसं, क्षारस्य खरतीक्ष्णवात् / एतच्च वातजेषु रूक्षकोष्ठेषु द्विधा त्रिधा चतुर्धा वा छेदयित्वा कषायकल्पेन चावसन्नानलेषु // 13 // विपाच्य तस्य कषायस्य शुक्तिमनुष्णां घृताभ्यक्त तालजिह्वौष्ठः प्रातः प्रातरुपसेवेत, ततोऽपराहे 1 अभयादिभिः सह तु नाग्निसादकारीति सम्बन्धः / क्षीरं सर्पिरोदन इत्याहारः, एवमेकैकं वर्धयेद्यावत् सु० सं०५५

Page #531
134 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं पञ्चति, ततः पञ्च पञ्चाभिवर्धयेद्यावत् सप्तति- | जीत, तस्मिञ्जीर्णे क्षीरं सर्पिरोदन इत्याहारः, एवं रिति, प्राप्य च सप्ततिमपकर्षयेद्भूयः पञ्च पञ्च मासमुपयुज्य मासत्रयमादिष्टाहारो रक्षेदात्मानं; यावत् पञ्चेति, पञ्चभ्यस्त्वेकैकं यावदेकमिति / एवं ततः सर्वोपतापानपहृत्य वर्णवान् बलवा श्रवणभल्लातकसहस्रमुपयुज्य सर्वकुष्ठाभेभिर्विमुक्तो ग्रहणधारणशक्तिसंपन्नो वर्षशतायुर्भवति, मासे बलवानरोगः शतायुर्भवति // 17 // मासे च प्रयोगे वर्षशतं वर्षशतमायुषोऽभिवृद्धि अचिरोत्पन्नानामल्पदोषलिङ्गानां च साधनाथ चिरजाताना- भवति, एवं दशमासानुपयुज्य वर्षसहस्रायुमहश्याना यापनार्थ विशिष्टप्रयोगं निर्दिशन्नाह-अत इत्यादि / भवात // 18 // फलं पर्यागतमिति पूर्वोकलात् परिपक्वान्येव लब्धानि, भूमि- भल्लातकप्रयोगान्तरं दर्शयति-द्विव्रणीयेत्यादि / प्रतिसंसृष्टविभागोकोषधदोषपरिहारेणानुपहतान्यपि लब्धानि, पुनस्त-भक इति यवाग्वादिक्रमभुक्त इत्यर्थः / द्वादशभिरनकालैः षड् द्वचनं प्रयोगस्य महाफलनेन गौरवोत्पादनार्थम् / कषायस्य दिनानि, विरेचनदिवसेन सह सप्त दिनानि च, तदुत्तरं भोजन• शुक्तिमिति अत्रैकापेक्षया शुक्तिमानं, यथा चात्र भल्लातकानां | मष्टमे; तस्यापोहे सप्त, तदा सप्तमे वाऽहनि भोजनं; नवमे काथ्यानां परिवृद्धिस्तथा क्वाथोदकस्यापि बुद्ध्या वृद्धिः परिकल्प-पुनरहनि भल्लातकमज्जस्नेहं पिबेत् / यथाबलमिति पुरुषरोगबलानीया / भल्लातकानि तदस्थीनि पक्कानि तन्त्रान्तरदर्शना- नतिक्रमेण प्रसूतिं प्रकुचं वाऽष्टभागमधुयुक्तं द्विगुणघृतं पूर्ववद्धच्छुची शुक्र वा मासि गृहीला यवपल्ले माषपल्ले वा निधाय, ताभ्यक्तताल्वोष्ठः शीतं पिबेत् ; शीतोदकाद्युपचारश्च / प्रसूतिः मार्गशीर्षे पौषे वा प्रयुजीत / एवमुक्तप्रकारेण सप्ततिं यावदु- | पलद्वयं, प्रकुञ्चः पलम् / रक्षेदात्मानं 'क्रोधादिभ्य' इति शेषः 18 स्कर्षेण भल्लातकसहस्रं पश्चत्रिंशता दिवसः पूर्यते, शतं यावदु- भवन्ति चात्रस्कर्षेण सहनदयविधानं स्यात् ; तत्राद्यं दिनचतुष्टयं संस्कार- यथा सर्वाणि कुष्ठानि हतः खदिरबीजको॥ मात्रजनकत्वादन्यं च भल्लातकसंस्कारापकर्षणवान वृद्धा तथैवासि सर्वाणि वृक्षकारुष्करी हतः // 19 // भिषजो गणयन्ति, ततः सहस्रद्वयं पूर्यत एव / एवं भल्लातक-इरिटायाः प्रयोगेण प्रमेहा इव षोडश // प्रयोगश्च त्रिविधः / तत्र शतान्तः शरीरबलदोषापेक्षया क्षाराग्नी नातिवर्तन्ते तथा दृश्या गुदोद्भवाः॥२०॥ प्रनरः, सप्तत्यन्तो मध्यमः, त्रिंशदन्तः पुनरधमः प्रयोगः, | प्रभावविभावितं खदिरादीनां कुष्ठादिहरत्वं पुरातनागमनिएवं तत्रान्तराद् व्याख्यायते / ग्रीष्मकाले गृहीतान्यापूर्णरसा र्दिष्टेः श्लोकैराह-भवन्ति चात्रेत्यादि / द्वाभ्यां कुटजभल्लातन्यनामयानि भल्लातकास्थीनि यवपल्ले माषपल्ले वा चतुर्मासाव. काभ्यां यथाख विषयमुपयुज्यमानाभ्यां प्रत्येकशो वातादिदोषत्रस्थितानि हेमन्ते प्रयोक्तुमारमेत; मधुरस्निग्धशीतोपसंसृष्टशरीरः यजनितान्यासि निवर्तन्ते / तद्यथा-वातकफजानि भल्लातप्रथमं दश भल्लातकानि संक्षुद्याष्टगुणेन सलिलेन क्वार्थ कृत्वाऽष्ट केन, रक्तपित्तजानि कुटजेन / एवमेवाभिप्रेत्य सर्वाणि, न . भागावशेषं सदुग्धं घृतेनान्तर्मुखमभ्यज्य पिबेत् , तान्यकैकशो पुनः सान्निपातिकसर्वदोषजापेक्षया सर्वाणीति / एवं कुष्ठेष्वपि भल्लातकोस्कर्षेण त्रिंशत्कृत्वा पुनरेकैकमपकर्षयेद्यावद्दशभल्लातक साध्यत्वेन दार्खान्तिकं द्रष्टव्यम् / षोडश ,प्रमेहा वातजप्रमेहप्रयोगः, नातः परमुत्कर्षः कर्तव्यः / अनेन क्रमेण सहस्रभल्ला चतुष्टयं विहाय // 19 // 20 // तकप्रयोगः परं न घटते, यथाऽत्र घटते तथाविधः पारम्पर्योपदेशो व्याख्यायते-त्रिंशद्रात्रौ सप्तरात्रं त्रिंशत्प्रयोगः कर्तव्यः, घृतानि दीपनीयानि लेहायस्कृतयः सुराः॥ . तत एकैकमपकर्षयेद्यावद्दश, पुनरन्यस्मिन्नपि दिने दशेति आसवाश्च प्रयोक्तव्या वीक्ष्य दोषसमुच्कृितिम् 21 एवं भलातकसहस्रमुपयुज्यत इति घटते / सर्वकुष्ठा भिर्वि- | अन्यदपि चिकिस्सितं दोषोच्छायापेक्षयाह-घृतानीत्यादि। मुक्त इति वचनं न यथार्थवचनं, काकणकस्य कुष्ठस्यादिबल- लेहाः कुटजावलेहादयः, नवायसादयोऽयस्कृतयो महाकुष्ठमधुप्रवृत्तानां च कुष्टानां तथा त्रिदोषजानां चार्शसां सहजानां | मेहादिचिकित्सितनिर्दिष्टाः / सुरा नानाविधाः पैष्टिकादिभेदेन चासाध्यत्वात् , रकपित्तजानामप्यर्शसां भल्लातकाविषयत्वात् / विरेचनाध्यायविधिविधेयाः। आसवाश्च नानाविधौषधक्काथगुडातुवरकभल्लातकयोर्वायुष्णं निषिद्धं, ततोऽल्पशूतशीतजलं दिकृता धातक्यादिचूर्णाधिवासिताः / वीक्ष्य दोषं यथाफलम्' पेयम् // 17 // इत्यन्ये पठन्ति, तत्र फैलमुक्तमनतिक्रम्येत्यर्थः // 21 // हिवणीयोक्तेन विधानेन भल्लातकनियुतितं | वेगावरोधस्त्रीपृष्ठयानान्युत्कुटुकासनम् // बेहमादायं प्रातः प्रातः शुक्तिमात्रमुपयुञ्जीत, यथावं दोषलं चान्नमर्शःसु परिवर्जयेत् // 22 // जीणे पूर्ववदाहारः फलप्रकर्षश्च / भल्लातकमजभ्यो - इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थानेऽर्शवा नेहमादायापकृष्टदोषःप्रतिसंसृष्टभक्तो निवा- चिकित्सितं नाम षष्ठोऽध्यायः॥ 6 // तमागारं प्रविश्य यथाबलं प्रसूति प्रकुञ्चं वोपयु 1 'दृष्टान्तिकं' इति पा० / 2 'पुराः' इति पाठान्तरम् / 1 तथाऽविच्छिन्नः' इति पा० / | तत्र गुग्गुलुयोगा इत्यर्थः / 3 'फलश्रुत्यनतिक्रमेणेत्यर्थः' इति पा० /

Page #532
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता। वान् निर्दिशनाह-वेगावरोधेत्यादि / वातमूत्रपुरीषा- मस्त्वादिबस्तिशोधनद्रव्येण वा पलद्वयचतुष्टयप्रमाणेन, क्षारोदीनां खमार्गेण खभावतः प्रवृत्त्यभिमुखीभावो वेगः / उत्कु- दकपक्षे तु कर्षद्वयं त्रयं वा षड्गुणेनाष्टगुणेन वा जलेन टुकासनमुत्कटिकस्य चिरासनस्थितिः // 22 // बहुशः परिस्राव्य पूतं पेयम् / यवाग्वादयश्चात्र पलद्रव्यक्काथेन इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां कर्तव्याः। भोजनानि भक्तादयः। चकाराचूर्णानामपि समुच्चयः सुश्रुतव्याख्यायां चिकित्सास्थाने षष्ठोऽध्यायः॥६॥ | कर्तव्यः / एवं पित्तकफहरद्रव्यवर्गेऽप्यूह्यम् / क्षारादीना कल्पना परिभाषाबलात् ; खयमप्यूहः कर्तव्यः // ८॥सप्तमोऽध्यायः। कुशः काशःसरो गुन्द्रा इत्कटो मोरटोऽश्मभित्र वरी विदारी वाराही शालिमूलत्रिकण्टकम् // . अथातोऽश्मरीचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ भल्लूकः पाटला पाठा पत्तूरोऽथ कुरुण्टिका // 10 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पुनर्नवा शिरीषश्च कथितास्तेषु साधितम् // अश्मरी दारुणो व्याधिरन्तकप्रतिमो मतः॥ घृतं शिलाजमधुकबीजैरिन्दीवरस्य च // 11 // औषधेस्तरुणः साध्यःप्रवृद्धश्छेदमहति // 3 // पुसैर्वारुकादीनां बीजैश्चावापितं शुभम् // तस्य पूर्वेषु रूपेषु स्नेहादिक्रम इष्यते // भिनत्ति पित्तसंभूतामश्मरी क्षिप्रमेव तु॥१२॥ तेनास्यापचयं यान्ति व्याधेर्मूलान्यशेषतः॥४॥ | क्षारान् यवागूयूषांश्च कषायाणि पयांसि च // अश्मरीत्यादि / तरुणः तत्कालोत्पन्नः // 1-4 // | भोजनानि च कुर्वीत वर्गेऽस्मिन् पित्तनाशने // 13 // पाषाणमेदो घसुको वशिराश्मन्तको तथा // पित्ताश्मरीचिकित्सामाह-कुश इत्यादि / इत्कटः महती शतावरी श्वदंष्ट्रा च बृहती कण्टकारिका // 5 // खगाली / मोरट इक्षुमूलम् / पत्तरः शरबालिका / कुरण्टिका कपोतवङ्काऽऽर्तगलः कञ्चकोशीरकुलकाः॥ शरबालिकामेदो लोहितपुष्पः / शिलाजं शिलाजतु / इन्दीवर वृक्षादनी भल्लुकश्च वरुणः शाकजं फलम् // 6 // शरबालिकाभेदो दीर्घपत्रो बहुलपुष्पः; जेजटस्तु इन्दीवर यवाः कुलत्थाकोलानि कतकस्य फलानि च // नीलोत्पलं, तन्नेच्छति गयी // 9-13 // ऊषकादिप्रतीवापमेषां क्वाथैघृतं कृतम् // 7 // गणो वरुणकादिस्तु गुग्गुल्वेलाहरेणवः॥ भिनत्ति वातसंभूतामश्मरी क्षिप्रमेव तु॥ कुष्ठभद्रादिमरिचचित्रकैः ससुराहयैः॥ 14 // - येन मेहादिक्रमेण व्याधिमूलानि दोषदूष्यरूपाण्यशेषतः एतैः सिद्धमजासर्पिरुषकादिगणेन च // प्रशमं यान्ति तं निर्दिशन्नाह-पाषाणेत्यादि / वसुको बकपुष्पम् / भिनत्ति कफसंभूतामश्मरी क्षिप्रमेव तु // 15 // वशिरो मर्कटसंज्ञस्तृणजातिविशेषः, सूर्यावर्त मेद इत्यन्ये / / क्षारान् यवागूhषांश्च कषायाणि पयांसि च // अश्मन्तकोऽम्ललोटः कोविदारसदृशपत्रकः / कपोतवा भोजनानि च कुर्वीत वर्गेऽस्मिन् कफनाशने // 16 // कटमीसदृशपत्रो विटपी मध्यदेशे प्रसिद्धः / आर्तगलः ककु. ____ कफाश्मरीचिकित्सामाह-गण इत्यादि / भवादिर्भनदारुकुभकः सुगन्धिमूलः 'कोही' इति नाम्ना पूर्वदेशे प्रसिद्धः, अन्ये | ठहरिद्रेत्यादिः / अजासर्पिः केचिन पठन्ति, ते प्रकरणात् पूर्वोतु आर्तगल: 'कुखक' इत्याहुः, बहिःकेशरः कण्ट कितफलो दितात् सामान्येन गन्यमेव घृतं ददति / कफाश्मरीचिकित्सिविटप इत्यन्ये / कच्चको मध्यलेखानिचितः ऋजुकपत्र ईषद्- | तेनैव शुक्राश्मरीचिकित्सितमुकं मन्तव्यं, तुल्यगुणलात् कफकमूलः 'कवहक' इति मालवके प्रसिद्धः, अन्ये तु कञ्चक- शुक्रयोरिति // 14-16 // स्थाने 'ककुभ' इति पठन्ति, स च प्रसिद्धः / कुन्जः गुञ्जा / पिचुकाहोलकतकशाकेन्दीवरजैः फलैः॥ वृक्षादनी बन्दाकः / भल्लुकः श्योनाकः / शाकः कर्कशमसृणपृ. चर्णितः सगुडं तोयं शर्कराशमनं पिबेत् // 17 // टोदरपत्रो वृक्षतस्य फलम् / कतकफलमम्बुप्रसादनं शश इदानीं शर्करापतनाय शमनाय वा योगोपदेशः / पिचुकः काशुष्कपुरीषप्रतिमम् / एषां सामान्यस्नेहकषायपरिभाषया करीरः, तस्य फलं; 'कार्पासफलं' इत्येके / इन्दीवर कर्णपूरकषायः; अषकादीना मेहपादेन कल्कः / / 5-7 // काख्यो महापुष्पः शरवालिकामेदः, अन्ये नीलोत्पलमाहः, क्षारान् यवागूhषांश्च कषायाणि पयांसि च // 8 // | तन्नेच्छति गयी। अहोलोऽहोटः, कतकः प्रागुक्तः शाकोऽपि। भोजनानि च कुर्वीत वर्गेऽस्मिन् वातनाशने // गुडोऽत्र चूर्णसमो झेयः, "चूर्णे चूर्णसमो देयो मोदके दिएको घृतोषधवर्ग संक्षेपार्थमन्यत्राप्यतिदिशमाह-क्षारानित्यादि। गुडः" इत्युक्तत्वात् / उष्णोदकेन सह पातव्यम् // 17 // क्षारापात्र पातव्याः, तें' च चूर्णखात् कर्षमात्रया सलिलेन क्रौञ्चोष्ट्ररासभास्थीनि श्वदंष्ट्रा तालमूलिका // 1 ककुमोशीरकुम्नकाः' इति पा०।२ 'कवहा' इति पा०।। 1 तालपादिका' इति पा०।

Page #533
436 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं अजमोदा कदम्बस्य मूलं नागरमेव च // 18 // हरीतक्यादिसिद्धं वा वर्षाभूसिद्धमेव वा // पीतानि शर्करां भिन्युः सुरयोष्णोदकेन वा // हरीतकीत्यादि / हरीतक्यादिः त्रिफला, तत्सिद्धं क्षीरं क्रौञ्चत्यादि / कौश्चः क्रौञ्चपक्षी। तालमूलिका मुषली मूषक- पित्तजाश्मरीवेदनाभिरुपद्रुतः, वातकफजाइमरीवेदनाभिद्रुतस्तु पुच्छाकारशिफा // 18 // पुनर्नवामूलसिद्धं पयः पिबेत् ॥त्रिंकण्टकस्य बीजानां चूर्ण माक्षिकसंयुतम् // 19 // सर्वथैवोपयोज्यः स्याद्गणो वीरतरादिकः // 26 // अविक्षीरेण सप्ताहमश्मरीभेदनं पिबेत् // अनुक्तमपि धृतादि विशिष्टदव्यगणैर्निर्दिशन्नाह-सर्वथे त्रिकण्टकस्येत्यादि ।-त्रिकण्टको गोक्षुरकः / अन्ये तु त्यादि / सर्वथा सर्वैः प्रकारैः घृतक्षीरकषाययवागूभोजनसाध. 'मर्कटकस्य बीजानां' इति पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / अनेन नभेदेन तथाऽवगाहखेदादिभिः // 26 // योगेन भिद्यते अश्मरी, शर्करा तु शान्तिमुपैति // 19 // - घृतैः शारैः कषायैश्च क्षीरैः सोत्तरबस्तिभिः // द्रव्याणां तु घृतोक्तानां क्षारोऽविमूत्रगालितः॥२०॥ यदि नोपशमं गच्छेच्छेदस्तत्रोत्तरो विधिः // 27 // ग्राम्यसत्त्वशकरक्षारैः संयुक्तः साधितः शनैः॥ उपक्रमासिद्धौ च्छेदविधिमाह-घृतरित्यादि / उत्तरबस्तिरत्र तत्रोषकादिरावापः कार्यत्रिकटुकान्वितः॥२१॥ अश्मरीहरद्रव्यसिद्धो नैरूहिकः स्नैहिकश्च / उत्तरो विधिश्छेदः एष क्षारोऽश्मरी गुल्मं शर्करां च भिनत्यपि // द्रव्याणामित्यादि / अविशेषोक्तेर्वातादीनां त्रयाणां दोषाणा- कुशलस्यापि वैद्यस्य यतः सिद्धिरिहाधुवा // मपि गणानां, वर्गखाद्यथालामेन; तिलनालादिदीपनेन क्षारी-| उपक्रमो जघन्योऽयमतः संपरिकीर्तितः॥२८॥ कृतानां भागः / ग्राम्या ग्रामभवा अश्वादयः, तेषां समभागपुरीषक्षारसंयुक्तः षड्गुणाविमूत्रगालितः / ततस्तस्य क्षारोदकस्य ___अध्रुवा अनिश्चिता / अन्ये तु निश्चितस्यापि वैद्यस्येति पाकसिद्धिसमये चतुर्थांशेनोषकादित्रिकटुकयोः समभागेन पठन्ति, निश्चितं शास्त्रनिश्चितं कर्म करोतीति निश्चितो निश्चितमिश्रितयोः प्रक्षेपः // 20 // 21 // कर्मकृत् // 28 // तिलापामार्गकदलीपलाशयवकल्कजः॥ 22 // | अक्रियायां ध्रुवो मृत्युः क्रियायां संशयो भवेत् // क्षारः पेयोऽविमूत्रेण शर्करानाशनः परः॥ | तस्मादापृच्छय कर्तव्यमीश्वरं साधुकारिणा // 29 // तिलेत्यादि ।-तिलादेर्कल्कजातस्य प्रत्येक क्षारः समोऽवि. ननु मर्मोपघातेनातिदुःखकारणं मरणं वा, तत् किमर्थ मूत्रपलद्वयेन पेयः, तिलादेः क्षारस्य कर्षद्वयं त्रयं वाऽविमूत्रेण क्रियत इत्याह-अक्रियायामित्यादि / अन्यथा तस्मिन्नपृष्टे षड्गुणेन बहुशः स्रावितं पूतं वा पेयम् // 22 // कर्मण्यातुरस्य मृत्यौ दण्डं कुर्यात् // 29 // पाटलाकरवीराणां क्षारमेवं समाचरेत् // 23 // अथ रोगान्वितंमुपस्निग्धमपकृष्टदोषमीपत्कपाटलेत्यादि / एते च वातकफसंभूतायामश्मर्या मधुरक्षीर श्री शितमभ्यक्तस्विन्नशरीरं भुक्तवन्तं कृतबलिमालघृताशिनः क्षारयोगा योज्याः // 23 // | स्वस्तिवाचनमग्रोपहरणीयोकेन विधानेनोपकल्पि | तसम्भारमाश्वास्य, ततो बलवन्तमविक्लवमाजानुश्वदंष्ट्रायष्टिकाब्राह्मीकल्कं वाऽक्षसमं पिबेत् // | समे फलके प्रागुपविष्टान्यपुरुषस्योत्सङ्गे निषण्णश्वदंष्ट्रेत्यादि / यष्टिका यष्टिमधु / ब्राह्मी लवणिका / पानमत्र पूर्वकायमुत्तानमुन्नतकटीकं वस्त्राधारकोपविष्टं सअविमूत्रेणैव // कुचितजानुकूर्परमितरेण सहावयद्धं सूत्रेण शाटसहैडकाख्यौ पेयौ वा शोभाअनकमार्कवौ // 24 // कैर्वा, ततः स्वभ्यक्तनाभिप्रदेशस्य वामपार्श्व वि. मृद्य मुष्टिनाऽवपीडयेदधोनामेर्यावदधमर्यधः प्रप• सहैडकाख्यांवित्यादि / एडाख्यया सह शोभाजनमार्कवौ / नेति, ततः स्नेहाभ्यक्त क्लुप्तनखे वामहस्तप्रदेशिनीपातव्याबविमूत्रेणैव / मार्कवो भृङ्गराजः // 24 // | मध्यमे अङ्गुल्यौ पायौ प्रणिधायानुसेवनीमासाद्य कपोतवङ्कामूलं वा पिबेदम्लैः सुरादिभिः॥ प्रयत्नवलाभ्यां पायुमेदान्तरमानीय, निळलीकमतत्सिद्धं वा पिबेत् क्षीरं वेदनाभिरुपद्रुतः // 25 // नायतमविषमं व बस्ति सन्निवेश्य, भृशमुत्पीडये. कपोतेत्यादि / कपोतवका प्रसिद्धव / अम्लैः कालिका- दङ्गलियां यथा अन्थिरिवोन्नतं शल्यं भवति // 30 // दिभिः / सुरादिभिः सुरासौवीरकमैरेयकमेदकैः / तदित्यादि / स चेगृहीतशल्ये तु विवृताक्षो विचेतनः॥ तत्सिद्धं कपोतववासिद्धं, 'द्रव्यादष्टगुणं क्षीरं' इत्यादिन्यायेन 25 हतवल्लम्बशीर्षश्च निर्विकारो मृतोपमः // 31 // 1 'तालपादिका' इति पा० / 2 'गवादयः' इति पा०। १गच्छेदतस्तत्रोत्तरो विधिः' इति पा०1रमातुरं' इति पा०।

Page #534
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता। 437 न तस्य निर्हरेच्छल्यं निर्हरेत्तु म्रियेत सः॥ बस्तिर्जीवति, क्रियाभ्यासाच्छास्त्रविहितच्छेदान्निःविना त्वेतेषु रूपेषु निहतु प्रयतेत वै // 32 // स्यन्दपरिवृद्धत्वाच्च शल्यस्येति / उद्धतशल्यं तृष्णो ततः सव्ये पाच सेवनी यवमात्रेण मक्त्वाऽव- दकद्रोण्यामवगाह्य खेदयेत्, तथा हि बस्तिरसृजा चारयेच्छस्त्रमश्मरीप्रमाणं, दक्षिणतो वा क्रिया-न पूर्यते; पूर्ण वा क्षीरवृक्षकषायं पुष्पनेत्रेण सौकर्य हेतोरित्येके, यथा सान भिद्यते चर्यते वा विदध्यात्॥ 33 // तथा प्रयतेत, चूर्णमल्पमप्यवस्थितं हि पुनः परि- भवति चात्रवृद्धिमेति, तस्मात् समस्तामग्रवक्रेणाददीत; स्त्रीणां क्षीरवृक्षकपायस्तु पुष्पनेत्रेण योजितः। तु बस्तिपार्श्वगतो गर्भाशयः सन्निकृष्टः, तस्मात्ता- निर्हरेदश्मरीं तूर्ण रक्तं बस्तिगतं च यत् // 34 // सामुत्सङ्गवच्छस्त्रं पातयेत् , अतोऽन्यथा खल्वा- मूत्रमार्गविशोधनार्थ चास्मै गुडसौहित्यं वितसां मूत्रस्रावी वणो भवेत् , पुरुषस्य वा मूत्रप्रसे- रेत् ; उद्धृत्य चनं मधुघृताभ्यक्तव्रणं मूत्रविशोधकक्षणनान्मूत्रक्षरणम्: अश्मरीत्रणाहते भिन्न- नद्रव्यसिद्धामुष्णां सघृतां यवागू पाययेतोभयबस्तिरेकधाऽपि न भवति, द्विधा भिन्नबस्तिराश्म- कालं त्रिरात्रं; त्रिरात्रादूर्ध्व गुडप्रगाढेन पयसा रिको न सिध्यति, अश्मरीव्रणनिमित्तमेकधाभिन्न- मृद्धोदनमल्पं भोजयेद्दशरात्रं (मूत्रासृग्विशुद्ध्यर्थ 1 'समुपाचरेत्' इति पा० / 2 'तस्मानासामुत्सङ्गवच्छत्रेवणक्लदनाथ च), दशरात्रादृवं फलाम्लर्जाङ्गलरइति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः। 'उत्सङ्गः क्रोटो गर्भाशयसंसाहो सेरुपाचरेत्। ततो दशरात्रं चैनमप्रमत्तः खेदयेत भाग इति यावत् , तमईतीत्युत्सङ्गवत् / तादृशं शस्त्रं न पातयेत.. सहन द्रवस्खेदेन वा; क्षीरवृक्षकषायेण चास्य व्रणं गर्भाशयस्य तद्वारस्य च च्छेदभयादित्याकृतम् / एतदेव भङ्गी विशेष प्रक्षालयेत्। रोधमधुकमञ्जिष्ठाप्रपौण्डरीककल्कैणावगमयति-अत इत्यादिना / यस्मादत उत्सङ्गवच्छस्नपातनान्मूत्र व्रणं प्रतिग्राहयेत् ; एतेष्वेव हरिद्रायुतेषु तैलं घृतं स्रावी व्रणोऽन्यथाप्रकारो भवेत् योनिव्रणोभयमुखप्रस्रावित्वादिति | वा विपक्कं व्रणाभ्यञ्जनमिति; स्त्यानशोणितं चोत्तहृदयम् / एतावता बस्तेर्दक्षिणे पाश्वे तिर्थकछेदस्य नितरामात्ययिक- रबास्ताभरुपाचरेत् सप्तरात्राश्च स्वमार्गमप्रतिपद्यत्वात् प्रागुक्तमेक इत्यस्यास्वारसिकं समन्वितं भवति / ' इति हाराण-माने मूत्र वर्ण यथोक्तेन विधिना दहेदग्निना, स्वचन्द्रः / वाग्भटस्तु स्त्रीणामुत्सङ्गवच्छस्त्रं पातयेदित्याह; तथा हि मार्गप्रतिपन्ने चोत्तरबस्त्यास्थापनानुवासनैरुपाच"स्त्रीणां बस्तिस्तु पार्श्वगः / गर्भाशयाश्रयस्तासां शस्त्रमुत्सङ्गवत्ततः। रेन्मधुरकषायैरिति, यदृच्छया वा मूत्रमार्गप्रतिपम्यसेदतोऽन्यथा ह्यासां मूत्रस्रावी व्रणो भवेत्" इति / 3 "उक्त नामन्तरासक्तां शुक्राश्मरीं शर्करां वा स्रोतसाऽपमर्थ पुनः स्मारयन्नाह-अश्मरीति / अश्मय व्रणो यत्रेत्यश्मरीव्रणो हरेत्, एवं चाशक्ये विदार्य नाडी शस्त्रेण बडिशेबखेनिरावरणप्रदेशस्तस्मादश्मरीव्रणादृते सावरणप्रदेश इति यावत् / / | नोद्धरेत् / रूढवणश्चाङ्गनाश्वनगनागरथद्रुमान् एकथा न भवत्येकीभावं न गच्छति न संरोहतीति निष्कर्षः। एते- | नाराहत वर्ष, नाप्सु प्लवत, भुजात वा गुरु॥३५॥ नार्थाक्षिप्तं भवति न जीवतीति, सावरणे हि बस्तिभागे व्रणितस्य मूत्रवहशुक्रवहमुष्कस्रोतोमूत्रप्रसेकसेवनीयोमरणमसंशयं भवत्यन्तर्मूत्रविषानुप्रवेशात्" इति हाराणचन्द्रः। निगुदवस्तीनष्टौ परिहरेत् / तत्र मूत्रवहच्छेदान्म४ “अइमरीत्यादि-अश्मयों व्रणोऽश्मरीवणः / क्रियाभ्यासात् रणं मूत्रपूर्णबस्तः, शुक्रवहच्छेदान्मरणं क्लैब्यं वा, क्रियायाः पौनःपुन्येनोपयोगात् / नन्विदमामनन्ति "हृदयं बस्ति- मुष्कस्रोतउपघाताद् ध्वजभङ्गः, मूत्रप्रसेकक्षणनाभी च प्रन्ति सथो हतानि तु" इति, तत् किमिदमुच्यते जीवति नान्मूत्रप्रक्षरणं, सेवनीयोनिच्छेदाद्रजःप्रादुर्भावः, क्रियाभ्यासादित्याह-शास्त्रेत्यादि / शास्त्रे हि सव्ये पार्श्वे' इत्यादिना बस्तिगुदविद्धलक्षणं प्रागुक्तमिति // 36 // बस्तेमिरावरणेऽनात्ययिके देशे छेदो विहितस्तस्माज्जीवतीत्याशयः।। बाशयः। तमेवोत्तर छेदं पूर्वकर्मोत्तरकर्मभ्यां निर्दिशन्नाह-अथे. एतावता बस्तेः सावरणदेश एवं विशेषेण मर्मत्यायातम् / भगवन्ना. त्यादि / अथशब्दोऽयं मङ्गलार्थे छेदक्रियायाम् / अपकृष्टदोषम् चापि ममास्मिन्नथें सम्यक् प्रत्ययो जायते कथं न खलु "प्रवृद्ध ऊर्धाधोदोषनिहरणेन / ईषत्कर्शितमिति अतिकर्शनेन कर्माक्षइछेदमईति" इति स्मरणान्निहर्तव्येन प्रवृद्धनाश्मरीसमाख्येन शल्ये मता, अकर्शनेनोपचितानल्पबस्तिकायवादश्मर्या अप्राप्तिरिति / नाल्पमांसशोणितत्वेनोपदिष्टतया हीनबलखोपलब्धस्य बस्तेरतितरां | पलवस्व स्तराततरा अग्रोपहरणीयोक्तनेत्यादि यत्रशस्त्रक्षारशलाकादिविधिना / दूषणसंभावनामननुसन्धाय 'जीवति क्रियाभ्यासातू' इत्युपदिश्यत इत्येवं शङ्कमानस्यातिक्रान्तोदन्तसमाक्रान्तभ्रान्तिकलई संकेतयन्निव विष्ठाय मूत्रमलमात्रेण परिवृद्धत्वान्नास्त्यत्र बस्तेः शल्याभिनिवृत्तः प्राक् प्रक्रान्तमेवाह-निःस्यन्देति। निःस्यन्दनं निःस्यन्दोऽत्र मूत्र- स्वरूपतो दोषलेशोऽपि, तस्मान्निरङ्कशमिदमुपदिश्यते-जीवति क्रियासंपृक्तो मल एव, "दभिहितो भावो द्रव्यवत् प्रकाशते" इति हि भ्यासादित्ययमभिसन्धिः।" इति हाराणचन्द्रः / न्यायः / तथा च शल्यस्वाश्मर्या बस्तेरुपादानभूतं मांसशोणितमन- 1 अयं त्रिबस्तलिखितपुस्तके न पश्यते /

Page #535
438 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं - 'अथारोग्यार्थिन' इत्यन्ये पठन्ति / तत इत्यादि / बलवन्तमिति विहितातिक्रमच्छेदे तु मूत्रनिःशेषक्षरणाम्मरणमिति / उद्धृतेअपकृष्टदोषं विशुद्धमन्नसंसर्जनेन सञ्जनितबलम् / इतरेण | त्यादि / पुष्पनेत्रेण उत्तरबस्तिना / भवतीत्यादि / गुडसौहित्यं पुरुषेण सह / तत इत्यादि / अधःप्रपन्ना अधोगता / पायो गुडवासितं भक्तं दद्यादित्यर्थः / उद्धृत्येत्यादि / उदृत्य चैन मिति गुदे / प्रणिधाय प्रक्षिप्य / निळलीकं वक्सङ्कोचरहितम् / 'उष्णोदकद्रोण्या' इति शेषः / मधुघृताभ्यङ्गो व्रणस्य रोपणाअविषमं निनोन्नतवरहितम् / अनायतम् अदीघम् / सन्निवेश्य र्थम् / मूत्रविशोधनद्रव्याणि तृणपश्चमूलीगोक्षुरककूष्माण्डकपासंस्थाप्य / गृहीतेऽश्मरीशल्ये यादृशस्य मरणभयानाहरणीयं षाणभेदप्रभृतीनि / उभयकालं सायं प्रातरित्यर्थः / अप्रमत्तः तादृशं दर्शयबाह-स चेदित्यादि / विवृत्ताक्षः स्तब्धाक्षः / / सावधानः / क्षीरवृक्षा वटोदुम्बराश्वत्थप्लशगर्दभाण्डाः / रोधेनिर्विकारो निर्व्यापारः / क इव ? मृत इवेत्यर्थः; अन्ये 'निर्व्या- त्यादि / प्रतिग्राहयेत् लेपयेदित्यर्थः / एतेष्वेव अनन्तरोद्दिषु पार' इति पठन्ति; निर्व्यापारो निरीहः; 'निर्विहार' इत्यन्ये रोधादिषु हरिद्रायुतेषु / स्त्यानेत्यादि ।-संहतशोणिते तु पठन्ति; तत्रापि स एवार्थः / विनेत्यादि / प्रयतेत प्रयत्नं | प्रागुक्तद्रव्यकषायविधानेनोत्तरबस्ति रिति रक्कविलायनेनापकर्षकुर्वीत / अप्रैवक्रेण आहरणयन्त्रेणातीक्ष्णमुखेन / स्त्रीणां पुनर्ब- | णादित्यर्थः / सप्तरात्रादित्यादि / खमार्गमप्रतिपन्ने मूत्रे इत्यर्थः / स्ति प्रत्यासन्नमधिकमाशयान्तरमस्ति, अतः सामान्यहरणे दोष- मधुराणि काकोल्यादीनि, कषायाणि क्षीरवृक्षादीनि, तैः; अन्ये मभिवीक्ष्य छेदविशेषं निर्दिशनाह-स्त्रीणामित्यादि / उत्सव- | मधुराणां कषायैरित्याहुः, अनुबन्धपरिहारार्थ वायोरनुलोमनाय दिति ऊर्च सङ्गः स यस्यास्तीति तदुत्सङ्गवत् उत्तानमित्यर्थः / चेति / कथमपि मूत्रपथागताश्मरीनिर्हरणं निर्दिशन्नाह- . अन्यथेति यदाऽवगाढः शस्त्रपातः स्यात्तदा बहिर्गतं खड्यांसं यदृच्छयेत्यादि / स्रोतसा मूत्रपथेन / तथाऽप्याहर्तुमशक्यत्वे भिवा बस्तिखचा सह भगवस्तबस्तिपाश्रियस्य गर्भाशय- मेह्नमपि विदायोपकर्षयेत् / रूढेत्यादि / अल्पक्षणनात् क्लैष्यम स्यापि खचो मेदः स्यात् / ततस्तासां भगान्तर्गतो मुत्रनावी (सर्वदा लिङ्गपातेनावस्थानम् ) / क्षणनात् छेदनात् / मूत्रव्रणः स्यादित्यर्थः / तथाच वैतरण:-"भगुस्याधः स्त्रिया क्षरणं मूत्रस्रवणेम् / प्रागुक्तमिति प्रत्येकममनिर्देशे // 30-36 // बस्तिरूवं गर्भाशयः स्थितः / गर्भाशयश्च बस्तिश्च महास्रोतः- भवति चात्रसमाश्रितौ // बस्तिभागं समुन्नम्य अवनम्याश्मरी बुधः / मर्माण्यष्टावसंबुध्य स्रोतोजानि शरीरिणाम् // स्फिगने मेदनं तासां हितमन्यत्र दोषकृत्" इति / इदानी व्यापादयेद्वहून्मान् शस्त्रकर्मापटुर्भिषक् // 37 // मुभयोरपि स्त्रीपुंसयोरपरप्रकारेण सामान्यं मूत्रनाविणं व्रणं निर्दिशबाह-पुरुषस्येत्यादि / पुरुषस्य वेति वाशब्दश्चार्थे, अतः परे संग्रहश्लोकमाह-भवत इत्यादि // 37 // वेन स्त्रियाः पुरुषस्य चेत्यर्थः / मूत्रप्रसेकस्रोतसी स्त्रीपुंसयोः, सेवनी शुक्रहरणी स्रोतसी फलयोर्गुदम् // अभेदेनोक्तखात् / मूत्रप्रसेको नाम मूत्रं येन बस्तिमुखाश्रयेण मूत्रसेकं मूत्रवहं योनिर्बस्तिस्तथाऽष्टमः // 38 // स्रोतसा क्षरति, तस्य छेदनादित्यर्थः / इदानीमश्मरीनिमित्त इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थानेऽश्मरीमेवैकधा भिनवखिजीवति न पुमरन्योऽपि भिजवस्तिरिति दर्शयनाह-अश्मरीत्यादि / द्विधाभिनवस्तिराश्मरीको न | चिकित्सितं नाम सप्तमोऽध्यायः॥ 7 // सिध्यति; अश्मरीत्रणं बिना एकधाऽपि भिन्नबस्तिन भवति न | | तान्येव मर्माणि सुखावबोधार्थ श्लोकेन निर्दिशनाह–सेवनीजीवतीत्यर्थः, अशास्त्रविहितच्छेदनत्वेन निःसतनिःशेषमन्त्र-त्यादि / तस्मात् परिहृत्यैतानि दृष्टको कृतयोग्यो भिषक कर्म खात् / अश्मरीनिमित्ताघातेन पुनरेकधा भिन्नवस्तेर्जीविते हेतं | कुर्यात्, एवं साधु भवति // 38 // निर्दिशन्नाह-अश्मरीव्रणेत्यादि / क्रियाणामुष्णोदकखेदक्षीर- इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतवृक्षकषाययोजनादीनामभ्यसनं क्रियाभ्यासस्तस्मात् / भश्मरी- व्याख्यायां चिकित्सितस्थाने सप्तमोऽध्यायः // 7 // प्रमाणमुखमात्रः सेवनीसव्यपार्श्वगः शास्त्रविहितच्छेदस्तस्मात् / निःस्पन्दो मूत्रं तेन परिवृद्धं शल्यं तस्मादित्यर्थः / एतदुक्तं ____ अष्टमोऽध्यायः। भवति-येन निःस्यन्देन मूत्रेण वृद्धेन सता शल्यं परिवृद्धं तस्य शल्यापहरणेऽपि निःशेषापरिनुतखाद्भिजवस्त्रिीवति / अथातो भगन्दराणां चिकित्सितं व्याख्या गयी तु 'शल्यस्य' इति पदं परित्यज्य 'निःस्यन्दपरिवृद्धखात्' स्थामः॥१॥ इत्येवं पठति व्याख्यानयतिच-निःस्यन्दस्य मूत्रस्य परिवृद्धत्वेन, यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ अत एव मूत्रवृद्धिकरयवागूगुडक्षीरादिसौहित्यविधा; शास्त्रा- पञ्च भगन्दरा व्याख्याताः, तेष्वसाध्यः शम्बू१तत मातुरादलवन्तं बलीयांसमित्यर्थः' इति हाराणचन्द्रः / | कावर्तः शल्यनिमित्तश्च; शेषाः कृच्छ्रसाध्याः // 3 // 1 सर्पफणामुखेन शलाकायत्रेणेत्यर्थः / 3 'भगवस्तु' इत्यत्र 'भग- 1 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके न पश्यते। 2 'मूत्रनावी सस' इति पाठान्तरम् / 4 'शवविच्छेद' इति पा०। प्रणः' इति पाख्याताः' इति पा० /

Page #536
मध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता / 439 निदानेऽपि भगन्दराणां साध्यासाध्यविभागे पूर्वोक्त पुन- शसदृशो वा / गोतीर्थको गच्छतो गोमूत्रगतिसदृशः; अथवा रिह चिकित्सितविधानायानुकथनं प्रकरणान्तरलादिति न पौन- | गोतीर्थ गोयोनिरुच्यते, तदाकारो गोतीर्थकः; अथवा गोतीय सत्यम् // 1-3 // निपानं येन गावः पिबन्ति, तत्खुराकितवच्छेदविशेषः कर्तव्यः, तत्र भगन्दरपिड तथाच तत्रान्तरम्-"द्वाभ्यां समाभ्यां पार्वाभ्यां छदो लालचनान्तेनैकादशविधेनोपक्रमेणोपक्रमेतापक्वपिडकं, लको मतः / खमेकतरं यच सोऽर्धलागलकः स्मृतः // पकेषु चोपस्निग्धमवगाहखिन्नं शय्यायां सन्निवे- सेवनीं वजेयिला तु चतुर्धा दारिते गुदे / सर्वतोभद्रकं छेदमाश्यार्शसमिव यन्त्रयित्वा, भगन्दरं समीक्ष्य परा- हुश्छेदविदो जनाः // पार्थागतेन शस्त्रेण छेदो गोतीर्थको चीनमवाचीनं वा, ततः प्रणिधायैषणीमुन्नम्य भवेत्" इति / छिन्ने पश्चात्कर्म निर्दिशन्नाह-सर्वत साशयमुद्धरेच्छोण, अन्तर्मुखे चैवं सम्यग्यन्त्रं इत्यादि / अग्मिनेति नात्रावधारणं, तेन क्षारेणापि / दुष्कर इति प्रणिधाय प्रवाहमाणस्य भगन्दरमुखमासाद्यैषणी नाडीनामनेकलात् // 9-11 // दत्त्वा शस्त्रं पातयेत् ; आसाद्य वाऽग्निं क्षारं चेति; | रुजानावापहं तत्र खेदमाशु प्रयोजयेत्॥ एतत् सामान्य सर्वेषु // 4 // | खेदद्रव्यैर्यथोद्दिष्टः कृशरापायसादिभिः // 12 // तत्रेत्यादि / अपतर्पणादिविरेचनान्त उपक्रमो द्विवणीय- | ग्राम्यानूपौदकौसर्लावाद्यैर्वाऽपि विष्किरैः॥ चिकित्सितोक्तः / पक्केषु चेति चकारेण भिन्नेषु चेति द्रष्टव्यम / वृक्षादनीमथैरण्डं बिल्वादिं च गणं तथा // 13 // तत्र बहिर्मुखं पराचीनम् , अन्तर्मुखमवाचीनम् / एषणी लोहादि. | कषायं सुकृतं कृत्वा स्नेहकुम्मे निषेचयेत्॥ शलाका / तत्रान्तर्मुखमवाचीन मित्युक्तं, तत्र विशेषं निर्दिश- नाडीखेदेन तेनास्य तं व्रणं खेदयेदिपक // 14 // माह-अन्तर्मुखे इत्यादि / सर्वेष्वनिक्षारावासाचैव // 4 // तिलैरण्डातसीमाषयवगोधूमसर्षपान् // विशेषतस्तु लवणान्यम्लवर्ग च स्थाल्यामेवोपसाधयेत् // 15 // नाड्यन्तरे व्रणान् कुर्याद्भिषक् तु शतपोनके // आतुरं खेदयेत्तेन तथा सिध्यति कुर्वतः॥ स्विनं च पाययेदेनं कुष्ठं च लवणानि च // 16 // ततस्तेषूपरूढेषु शेषा नाडीरुपाचरेत् // 5 // वचाहिङग्वजमोदं च समभागानि सर्पिषा॥ नाड्यन्तरे इत्यादि / नाडीनां पूर्यमाणानां निकटस्थानां | माकनाथवाऽम्लेन सुरासौवीरकेण वा // 17 // त्रिचतुराणामन्तर मध्यं नाज्यन्तरं, तस्मिन् व्रणान् कुर्यात् / | ततो मधुकतैलेन तस्य सिञ्चेद्भिषग्त्रणम् // भिषक् सुशिक्षितो वैद्यः // 5 // परिषिञ्चेदं चास्य तैलैतिरुजापहैः॥ 18 // गतयोऽन्योन्यसंबद्धा बाह्याश्छेद्यास्त्वनेकधा // | विधिनाऽनेन विण्मूत्रं खमार्गमधिगच्छति // नाडीरनभिसंबद्धा यश्छिनत्येकधा भिषक॥६॥ अन्ये चोपद्रवास्तीवासिध्यन्त्यत्र न संशयः॥१९॥ स कुर्याद्विवृतं जन्तोत्रणं गुदविदारणम् // शतपोनक आख्यात तस्य तद्विवृतं मार्ग विण्मूत्रमनुगच्छति // 7 // तत्र कृतकर्मणि रुजोपशमार्थ पश्चात्कर्म निर्दिशबाह-जाआटोपं गुदशूलं च करोति पवनो भृशम् // स्रावेत्यादि / तिलतण्डुलमार्यवागू कृता शरा, क्षीरविदातत्राधिगततन्नोऽपि भिषमुह्येदसंशयम् // 8 // स्तण्डुलाः पायसः / गयी तु 'रुजास्रावापहं तत्र' इत्यत्र "तत्र तस्मान्न विवृतः कार्यो व्रणस्तु शतपोनके // धीरो विधानज्ञ" इति पठति / वृक्षादनी बन्दाकः, वृक्षकल. यदि नाडीष्वनिश्चितनिकटासु छेदः क्रियते तदा को दोषः | म्बिकामपरे / बिल्वादिश्च गणो बृहत्पञ्चमूलम् / अम्लवर्गों स्यादित्याह-गतय इत्यादि / अनेकधा अनेकप्रकारा इत्यर्थः। रसविज्ञानीयोक्तः / खिन्नस्यानन्तरं पानं निर्दिशनाह-खिनआटोपम् आध्मानम् / विवृतो व्यात्तमुखः // 6-8 // - मित्यादि / मादीकेन द्राक्षामधेन / अम्लेन कालिकेन / सौवीव्याधौ तत्र बहुच्छिद्रे भिषजा वै विजानता॥९॥ रकेण काजिकमेदेन / अनेन पानेन विण्मूत्राणि खमार्गमनुअर्धलाङ्गलकश्छेदः कार्यों लाललकोऽपि वा। प्रपद्यन्ते अग्निश्च दीप्तो भवति / ततो मन्दे पित्ते रके वाते च सर्वतोभद्रको वाऽपि कार्योगोतीर्थकोऽपिवा॥१०॥ प्रबले स्नेहपरिषेकं निर्दिशनाह-तत इत्यादि / सामान्यक्काथसर्वतः नावमार्गास्तु दहेवैद्यस्तथाऽग्निना | कल्कविधिना मधुकतैलं साध्यम् / वातरुजापहैर्वातव्याधिसुकुमारस्य भीरोहि दुष्करः शतपोनकः॥११॥ निर्दिष्टैः। अन्ये चोपद्रवा आध्मानगुदभ्रंशादयः॥१२-१९॥व्याधावित्यादि / लागलं हलमुच्यते, अर्धलाङ्गल इव अर्ध उष्ट्रग्रीवे क्रियां शृणु। लागलकः / सर्वतोभद्रस्त्वासनविशेषः पर्यक्तिकाकारो मण्डला- अथोष्ट्रग्रीवमेषित्वा छित्त्वा क्षारं निपातयेत् // 20 // 1 'मण्डलाकारसदृशो वा' इति पा० / 1 छिद्रेण' इति पा०।

Page #537
440 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान प्रतिमांसव्यपोहार्थमग्निरत्र न पूजितः॥ छेदनमभिहितं, तस्य बास्रावे मुख्य विषयत्वाद्विशेषमाहअथैनं घृतसंसृष्टैस्तिलैः पिष्टैः प्रलेपयेत् // 21 // खजूरपत्रकमित्यादि / खजूरपत्रमिव खजूरपत्रकं, तच्च मध्यनाबन्धं ततोऽनकुर्वीत परिषेकं तु सर्पिषा // हीच्छेदस्य पार्श्वद्वयस्थानां मुखानां तिर्यक्च्छेदेन पतिद्वयेन तृतीये दिवसे मुक्त्वा यथास्वं शोधयेद्भि भवति / मध्यवक्रनाड्यनुलोमच्छेदस्यार्धचन्द्रतुल्यवादर्धचन्द्रः / ततः शुद्धं विदित्वा च रोपयेत्तु यथाक्रमम् // मध्यरूढवणपदस्यैकमूलपावंद्वयगतनाडीद्वयेनैकमुखेन बहिमुखेन उष्ट्रग्रीवे पित्तभगन्दरे क्रियां निर्दिशन्नाह-अथेत्यादि / / चन्द्रमण्डलतुल्यत्वाच्छेदस्य चन्द्रमध्यतनीयस्याभनकूलयोविंशाउष्ट्रग्रीवे पूतिमांसापकर्षणाय क्षारकर्म / गयी तु 'एष्योष्ट्रप्री लायां वा नाड्यनुरोधिमध्यैकच्छेदेन मूलाग्रयोस्थिशिष्येऽवच्छेषमात्रत्वे छित्त्वा क्षारं निपातयेत्' इति पठति / बन्धोऽत्र देन चक्राकारसादृश्याच्चन्द्रचक्रम् / अन्तमूले स्थूलं मुखेऽणु तेन चर्मणाऽन्तश्छिद्रेण गोफणकः / सर्पिषा वृतेन परिषेकः / सूचीमुखं, तदेव अवाङ्मुखमधोमुखम् / ततः संशोधन रि त्यादि ।-ततः पूर्व मृदु शोधयित्सा विज्ञातकोष्ठस्य तीक्ष्णं यथास्वं शोधनं पित्तापहरद्रव्यकृतम् / यथाक्रम क्रमानतिक्रमेण रोपणावस्थायामित्यर्थः / रोपयेत् पित्तव्रणरोपणैरेव / अस्य शोधनम् // २३-२७॥चैकनाडीवाच्छेदविशेषानभिधानम् // 20-22 // बहिरन्तर्मुखश्चापि शिशोर्यस्य भगन्दरः // 28 // तस्याहितं विरेकाग्निशस्त्रक्षारावचारणम् // उत्कृत्यास्त्रावमार्गस्तु परिस्राविणि बुद्धिमान् // 23 // यद्यन्मृदु च तीक्ष्णं च तत्सत्तस्यावचारयेत् // 29 // क्षारेण वा स्नावगति दहेद्भुतवहेन वा // शिशोः क्रियाविशेषोपदेशात् क्रियान्तरनिषेधं दर्शयन्नाहसुखोष्णेनाणुतैलेन सेचयेहुदमण्डलम् // 24 // बहिरित्यादि / तस्यव कर्तव्यविशेषमुद्दिशन्नाह-यद्यदित्यादि / उपनाहाः प्रदेहाश्च मूत्रक्षारसमन्विताः॥ शस्त्रकर्मणि तु खक्सारादिचतुर्वर्गः, विरेके पुनश्चतुरङ्गुलादि / वामनीयौषधैः कार्याः परिषेकाश्च मात्रया // 25 // मृदु च तीक्ष्णं चेति परस्परविरोधवचनेन नातितीक्ष्णं नातिमृदु मृदुभूतं विदित्वैनमल्पनावरुगन्वितम् // चावचारणीयं; नात्युष्णशीता काकमाची यथा // 28 // 29 // गतिमन्विष्य शस्त्रेण छिन्द्यात् खैर्जूरपत्रकम् // 26 // चन्द्रार्ध चन्द्रचक्रं च सूचीमुखमवाड्मखम् // आरग्वधनिशाकालाचूर्ण मधुघृताप्लुतम् // छित्त्वाऽग्निना दहेत् सम्यगेवं क्षारेण वा पुनः॥२७॥ अग्रवर्तिप्रणिहितं व्रणानां शोधनं हितम् // 30 // ततः संशोधनैरेव मृदुपूर्विशोधयेत् // योगोऽयं नाशयत्याशु गति मेघमिवानिलः॥.. ___ आरग्वधः कृतमालकः, निशा हरिद्रा, काला अहिंस्रा / कफजस्य परिस्राविणश्चिकित्सां निर्दिशन्नाह-उत्कृत्येत्यादि / सूत्रमयी घनवर्तिता वर्तिरग्रवर्तिः // 30 // -. परितः सर्वतः स्रोतुं शीलं यस्य स परिस्रावी सर्वतः स्राव आगन्तुजे भिषगाडी शस्त्रेणोत्कृत्य यत्नतः // 31 // मुखः / अत एव 'खावमार्गान्' इति बहुवचनम् / एतेन जम्ब्वोष्ठेनाग्निवर्णन तप्तया वा शलाकया // मध्यस्थनाज्याः परितः स्थितान्यास्रावमुखानि शस्त्रेणोत्कृत्य क्षारे. दहेद्यथोक्तं मतिमांस्तं वणं सुसमाहितः॥ 32 // णाग्निना वा दहेत्, नतु मध्यस्थनाडी प्रागेवोत्कृत्य क्षारेणाग्निना कृमिघ्नं च विधिं कुर्याच्छल्यानयनमेव च // वा दहेत्, तथा चास्रावमुखानां तथैवावस्थानात् ; मुखेषु पुनः __शल्यनिमित्तस्य भगन्दरस्य चिकित्सामुद्दिशन्नाह-आगप्रथम दग्धेषु स्रावे च बलीयसि मन्दतामापन्ने नाडी पुनर्मध्य |न्तुज इत्यादि / जम्ब्वोष्ठं जम्बूफलसदृशमुखाग्रा कृष्णपाषाणमामन्विष्य छिन्द्यादित्येतदर्थमेवाग्रे छेदं वक्ष्यति / अणुतेलेन सेचनं शस्त्ररुजाशान्त्यर्थम् , अणुतैलं वातव्याध्युत्पादितम् / रचिता वर्तिः / शल्यानयनमिति शल्ये सति ॥३१॥३२॥उपनाहो बन्धनम् / प्रदेहाः प्रलेपाः / मूत्रं गोमूत्रम् / वाम प्रत्याख्यायैष चारभ्यो वय॑श्चापि त्रिदोषजः॥३३॥ नीयं मदनफलादि / मात्रया अल्पश इत्यर्थः, गति मिति शेषयोईयोरसाध्यत्वे एकस्य पाक्षिकी सिद्धिमुपदिशन्नाहमध्यस्था प्रधानामास्रावगतिं छिन्द्यात् / प्रागुत्कृत्येत्य नेनैव प्रत्याख्यायेत्यादि // 33 // एतत् कर्म समाख्यातं सर्वेषामनपर्वशः॥ 1 'शुक्कैः' इति पा० / 2 'शोधयेद्बुधः' इति पा० / 3 'खर्जूरपत्रकादीनि तु संस्थानविशेषभिन्नानां भगन्दराणां नामानि। एषां तु शस्त्रपतनाद्वेदना यत्रं जायते // 34 // तत्राणुतैलेनोष्णेन परिषेकः प्रशस्यते // अत्र खरपत्रकमिति संज्ञायां कः, सा च काकपक्षकादिवत् वातघ्नौषधसंपूर्णी स्थालीं छिद्रशराविकाम् // 35 // सादृश्यमूला / तथा च खजूरपत्राणि यथा नालस्योभयपावतः प्रसरन्ति तथैव प्रसृताभिर्नाडीभिरुपनिबद्धा प्रधाननाडी यत्राविर्भवति स्नेहाभ्यक्तगुदस्तप्तामध्यासीत सवाष्पिकाम् // स खरपत्रको नाम भगन्दरः, चन्द्रस्यार्थमिवेति चन्द्रार्थ, चन्द्रचक्र नाड्या वाऽस्याहरेत् खेदं शयानस्य रुजापहम् // उष्णोदकेऽवगाह्यो वा तथा शाम्यति वेदना // 36 // चन्द्रमण्डलाकारं, सूचीमुखं सूक्ष्मवक्रं, अवाङ्मुखमधोमुखम्' इति हाराणचन्द्रः। १'सच' इति पा०। 2 'शस्त्रपातेन वेदना यदि' इति पा०। त संस्थानविशेषभिन्नाना कादिवत् घोषधसंपूणी स्था

Page #538
अध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता। __ इदानीं सर्वभगन्दराणामेव शस्त्रपातनवेदनासु तच्छमनाय एतत् संभृत्य संमारं तैलं धीरो विपाचयेत् // 45 // नेहपरिषेकादीनि निर्दिशनाह-एतत्कर्मेत्यादि / तत्राणुतैलं एतद्वै गण्डमालासु मण्डलेष्वथ मेहिषु॥ केवलं वातवेदनाविषयम् / वातघ्नौषधानि भद्दा दीन्येरण्डा- | रोपणार्थ हितं तैलं भगन्दरविनाशनम् // 46 // दीनि च / बाष्पखेदस्तु कर्तव्यो वायौ रक्तपित्तसमन्विते मागधी पिप्पली / समझा अञ्जलिकारिका; वराहकान्ते त्यपरे। कल्पनामाह-नेहचतुर्थांशो मेषजकल्कः, स्नेहाचकदलीमृगलोपाकप्रियकाजिनसंभृतान् // तुर्गुणो द्रवः, द्रवोऽत्र पानीयम् "अनुक्ते द्रवकार्ये तु सर्वत्र कारयेदुपनाहांश्च साल्वणादीन् विचक्षणः॥३७॥ सलिलं स्मृतम्" (च. क. अ. 12) इत्युक्तखात् // 43-46 // कातकफजे वेदनायामुपनाहखेदमुद्दिशमाह-कदलीत्यादि। न्यग्रोधादिगणश्चैव हितः शोधनरोपणे // कदलीमृगः पूर्वदेशे प्रायशः शबलो दृष्टः, स तु बृहत्तमबिडा- तैलं घृतं वा तत्पक्वं भगन्दरविनाशनम् // 47 // लसमो व्याघ्राकारो बिलेशयः; लोपाको लाङ्गलकः शृगाल- शोधनेरोपणे 'कषायादिभिः' इति शेषः // 47 // भेदः; प्रियकः ललितकोऽजगरप्रायः श्लक्ष्णो दीर्घः; अजिनं त्रिवृहन्तीहरिद्रार्कमूलं लोहाश्वमारकौ // चर्म // 37 // | विडङ्गसारं त्रिफला मुहर्कपयसी मधु // 48 // कटुत्रिकं वचाहिङ्गुलवणान्यथ दीप्यकम् // | मधूच्छिष्टसमायुक्तैस्तैलमेतैर्विपाचयेत् // पाययेच्चाम्लकौलत्थसुरासौवीरकादिभिः // 38 // भगन्दरविनाशार्थमेतद्योज्यं विशेषतः॥४९॥ कटत्रिकमित्यादि / दीप्यकमजमोदा। अम्लं काजिकम. त्रिवृदिल्यादि / लोहमगुरु / अश्वमारकः करवीरः / नही सुरा मधमेदः, सौवीरकं काजिकमेदः / एतदपि गुदकोष्ठगत- सेहुण्डः / इदमपि तैलं सामान्यकल्कपरिभाषया कर्तव्यम वेदनोपशमार्थम् // 30 // // 48 // 49 // ज्योतिष्मतीलाङ्गलकीश्यांमादन्तीत्रिवृत्तिलाः॥ चित्रकार्को त्रिवृत्पाठे मलपूं हयमारकम् // कुष्ठं शताबा गोलोमी तिल्वको गिरिकर्णिका // 39 // सुधां वचां लाङ्गलकी सप्तपर्ण सुवर्चिकाम् // 50 // कासीसं काञ्चनक्षीयौं वर्गः शोधन इष्यते // ज्योतिष्मतीं च सम्भृत्य तैलं धीरो विपाचयेत् // ____ अतः परं भगन्दरक्षतानां शोधनीयोत्सादनीयरोपणीयान् एतद्धि स्यन्दन तैले भृशं दद्याद्भगन्दरे // 51 // वैशेषिकान्निर्दिशन्नाह-ज्योतिष्मतीत्यादि / ज्योतिष्मती शोधनं रोपणं चैव सवर्णकरणं तथा // कुङ्कुमदनिका, लाङ्गली कलिहारिका, इमामा त्रिवृद्विशेषः / द्विवणीयमवेक्षेत व्रणावस्थासु बुद्धिमान् // 52 // गोलोमी दूर्वा / तिल्वकः पट्टिकारोधः / गिरिकर्णिका श्वेत- चित्रकेत्यादि / मलपूः काकोदुम्बरिका / हयमारकः करस्यम्दा / ' काश्चनक्षी? द्वे एक ककष्ठम्, अन्या पीतदुग्धा | वीरः / सुधा मुही / सुवर्चिका खर्जिक्षारः / एतद्धि स्यन्दनम् बृहस्पत्री यवतिक्का / वर्गस्य यथालामेन प्रयोगः / एष वर्गों इत्यत्र 'एतद्विस्यन्दनं' इति पाठे विशेषेण स्पन्दयति दोषांभगन्दरशोधनः कषायादिषु // 39 // -. | श्श्यावयतीति यथार्थ नाम विस्यन्दनम् // 50-52 // त्रिवृत्तिला नागदन्ती मञ्जिष्ठा पयसा सह // 40 // छिद्रादूर्वे हरेदोष्ठमर्शोयन्त्रस्य यन्त्रवित् // . उत्सादनं भवेदेतत् सैन्धवक्षौद्रसंयुतम् // ततो भगन्दरे दद्यादेतदर्धेन्दुसन्निभम् // 53 // त्रिवृदित्यादि / नागदन्ती दन्तिनी / उत्सादनं निम्नव्रणव- भगन्दरयन्त्रमर्शोयन्त्रादवयवविशेषापनयने विशिष्टं निर्दिखनः पूरणं लेपनयोगेन / 'पयसा सह' इत्यत्र 'सर्पिषा सह' शमाह-छिद्रादूर्ध्व मित्यादि // 53 // इति केचित् पठन्ति // 40 // व्यायाम मैथुनं कोपं पृष्ठयानं गुरूणि च // रसाञ्जनं हरिद्रे वे मजिष्ठानिम्बपल्लवाः॥४१॥ | संवत्सरं परिहरेदुपरूढवणो नरः॥५४॥ त्रिवृत्तेजोवतीदन्तीकल्को नाडीव्रणापहः॥ इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने भगन्दकुष्ठं त्रिवृत्तिला दन्ती मागध्यः सैन्धवं मधु // 42 // | रचिकित्सितं नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥ रजनी त्रिफला तुत्थं हितं स्याद्रणशोधनम् // रूढभगन्दरस्यापि पुनरनुबन्धभयात् परिहार्यमुद्दिशनाहरसाअनादिकुष्ठादियोगौ रोपणशोधनौ // 41 // 42 // - व्यायाममित्यादि // 54 // रोधं कुष्ठमेला हरेणवः॥४३॥ | इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतसमझा धातकी चैव सारिवा रजनीद्वयम् // व्याख्यायां चिकित्सास्थानेऽष्टमोऽध्यायः॥८॥ प्रियङ्गवः सर्जरसः पद्मकं पद्मकेसरम् // 44 // सुंधा वचा लाङ्गलकी मधूच्छिष्टं ससैन्धवम् // 1-2 'शोधनरोपणः' इति पा० / ३°कल्पपरिभाषया' १०लेपो' इति पा० / २'मातुलुङ्गस्य पत्राणि' इति पा० / इति पा०। ४'पतन्यम्' इति पा० / सु० सं०५६ -- --- माशो

Page #539
442 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं AnamnnKAKARAAAAAAAMRAPAT RAPARAN नवमोऽध्यायः। त्वकसंप्राप्ते शोधनालेपनानि, शोणितप्राप्त संशो. अथातः कुष्ठचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ धनालेपनकषायपानशोणितावसेचनानि, मांसयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ प्राप्ते शोधनालेपनकषायपानशोणितावसेचनारिष्टविरुद्धाध्यशनासात्म्यवेगविघातैः स्नेहादीनां | मन्थप्राशाः, चतुर्थकर्मगुणप्राप्तं याप्यमात्मवतः चायथारम्भैः पापक्रियया पुरातकर्मयोगाश्च संविधानवतश्च, तत्र संशोधनाच्छोणितावसेच, त्वग्दोषा भवन्ति // 3 // नाचोर्ध्व भल्लातशिलाजतुधातुमाक्षीकगुग्गुल्वगुरुविरुद्धाध्यशनादीनि कुष्ठकराणि विशेषेण कुष्ठस्य जनका तुवरकखदिरासनायस्कृतिविधानमासेवेत; पञ्चम नीति प्रागुक्तान्यपि पुनरुक्तानि // 1-3 // नैवोपक्रमेत् // 6 // तत्र त्वग्दोषी मांसवसादुग्धदधितैलकुलत्थमा भाग-I तत्रेत्यादि / उभयतः संशोधनं वमनं विरेचनं च / बक्सषनिष्पावेक्षुपिष्टविकाराम्लविरुद्धाध्यशनाजीर्णवि. प्राप्ते रसप्राप्ते, रसस्य तत्स्थानखात्। अत्रारिष्टग्रहणमुपलदाह्यभिष्यन्दीनि दिवास्वप्नं व्यवायं च परिहरेत॥४॥ क्षणं, तेनासवसुरयोरप्यवरोधः / मेदःप्राप्ते चिकित्सितमुपदिनिष्पावो राजशिम्बी। दोषधातुमलस्रोतसां क्लेदजननमभि शन्नाह-चतुर्थकमत्यादि / चतुर्थकर्मगुणप्राप्तं याप्य मिति ध्यन्दि // 4 // बग्धातोश्चतुर्थ मेदः, तस्य कर्माणि शोधनादीनि, तेषां तु गुणाः फलम् / एतेनैतदुक्तं-मेदोगतं कुष्ठं संशोधनादिगुणविततः शालिषष्टिकयवगोधूमकोरदूषश्यामाको. शिष्टं याप्यं भवतीति / कथम्भूतस्य पुरुषस्य ? आत्मवतः हालकादीननवान् भुञ्जीत मुद्गाढक्योरन्यतरस्य | आत्मगुणोपपन्नस्य; आत्मगुणाश्च सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूया यूषेण सूपेन वा निम्बपत्रारुष्करव्यामिश्रेण, मण्डू शौचमनायासो मङ्गलकार्याण्यस्पृहा चेति; अथवा आत्मवकपर्ण्यवल्गुजाटरूषकरूपिकापुष्पैः सर्पिःसिद्धैः तोऽपथ्यपरिहारपरायणस्य सम्यगाहाराचारस्येत्यर्थः / संविधासर्षपतैलसिद्धा, तिक्तवर्गेण वाऽभिहितेन; मांस नवतः परिच्छदवतः कर्मानुष्टानपरस्य याप्यं नान्यथा / सात्म्याय वा जाङ्गलमांसममेदस्कं वितरेत्। तैलं 'सम्यग्विधानवत' इति केचित् पठन्ति, प्रभूतोपकरणयुक्तस्ये. वज्रकमभ्यगाथै; आरग्वधादिकषायमुत्सादनार्थे; त्यर्थः / अथवा चतुर्थे मेदसि स्थितं कुष्ठं चतुर्थ, तस्य कुष्ठस्य पानपरिषेकावगाहादिषु च खदिरकषायम् / इत्येष कर्माणि गुणाश्च दोर्गन्ध्योपदेहपूयादयस्तैः प्राप्तं युक्तं याप्यम् / आहाराचारविभागः॥५॥ अन्ये तु 'चतुर्थाख्यप्राप्त' इति पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / . तत्रेत्यादि / उद्दालकः अरण्यकोद्रवः / उपकरणभूतं सूप्य अत्र यापने संशोधनाच्छोणितावसेकाचोर्ध्व भल्लातकादिविधाद्रव्यद्वयं मुगाढकीलक्षणमभिधायापरमप्युपकरणभूतं शाकद्र नम् / तत्र भल्लातकविधानमर्शोनिर्दिष्टं, शिलाजतुमाक्षिकधातुतुव्यमाह-निम्बपत्रेत्यादि / शाकरूपाभ्यां निम्बपत्रारुष्कराभ्यां वरकविधानं प्रमेहपिडकाचिकित्सितनिर्दिष्टं, खदिरासनायस्कृतिव्यामिश्रेण सूपेन सह शाल्यादिकमन्नं भुजीत, तथा मण्डूक विधानं महाकुष्ठविधावुद्दिष्टम् / पञ्चमं नैवेति असाध्यखादपादिभिरपि शाकैः / मण्डूकपर्णी ब्राह्मीभेदः / रूपिकापुष्पैः स्थ्यादिगतकुष्ठानाम् // 6 // अर्कपुष्पैः / सार्षपतैलं केचिनेच्छन्ति, रक्तपित्तप्रदूषणखात्, वातकफकुष्ठेषु वदन्त्यन्ये / तिक्तवर्गेण प्रपुनाडावल्गुजपटोल- तत्र प्रथममेव कुष्ठिनं स्नेहपान विधानेनोपपादवार्ताकादिना / यद्यपि “योषिन्मांससुरावर्जी" इत्यत्र मांस- | येत् / मेषश्ङ्गीश्वदंष्ट्राशाङ्गैष्टागुडूचीद्विपञ्चमूलीप्रतिषेधः, तथाऽपि मांससात्म्याय जाङ्गलमांसममेदस्क मेदो- सिद्धं तैलं घृतं वा वातकुष्टिना पानाभ्यङ्गयोर्विरहितं खभावतो वितरेद्दद्यात् / तत्र वज्रकं सप्तपर्णकरजे-ध्यात्, धवाश्वकर्णककुभपलाशपिचुमर्दपर्पटकत्यादिकं वक्ष्यते / आरग्वधादिकषायमुत्सादनार्थे इति कषा- मधुकरोधसमङ्गासिद्धं सर्पिः पित्तकुष्ठिना, प्रियायोऽत्र कल्कश्चर्ण वा योग्यतया; कषायशब्दो हि चरके खर- लशालारग्वधनिम्बसप्तपर्णचित्रकमरिचवचाकुष्ठसादिषु पञ्चसु परिभाषितः; उत्सादनार्थे उद्धर्षणार्थे, अथवा सिद्धं श्लेष्मकुष्ठिनां भल्लातकामयाविडङ्गसिद्धं वा, उद्वर्तनाथै; अन्ये तु निम्नव्रणस्य उन्नतिकरणार्थे / इत्येष सर्वेषां तुवरकतैलं भल्लातकतैलं वेति // 7 // आहाराचारविभाग इति आहारस्य क्रियमाणस्य द्रव्यरसविभा- तत्रेत्यादि / स्नेहपान विधानेनेति वमनादिशोधनाङ्गस्यैव जनम् / तत्र, वज्रतैलस्य पानीयवाद, आरग्वधादेरप्यत्र स्नेहस्य पानविधानेन; न पुनः खतन्त्रस्य, कुष्ठानां रूक्षणीयत्वात् / संस्कारादौ प्रायोगिकत्वात् , माहारवर्गस्यैवोपदेशः // 5 // स्निग्धस्य पुनः मादनुक्तान्यपि वमनविरेचनशोणितमोक्षणानि तत्र पूर्वरूपेषूभयतः संशोधनमासेवेत / तत्र | क्रमेणैव पूर्वरूपादौ, अनेनैव क्रमेण कर्मणः सर्वत्रोक्तत्वात् / उपपादयेत् उपक्रमेतेत्यर्थः / तानेव शोधनाङ्गस्नेहानुत्पादयन्ना१ व्यायाम' इति पा०। 2 'लावादिसंबन्धि' इति पा० / 3 'न्यराशेविभाजने' इति पा०। 1. 1 'तात्स्थ्यात्' इति पा० / 2 'क्रमानुक्तावपि' इति पा०।

Page #540
अध्यायः 9] सुश्रुतसंहिता। 443 wwwwwwwwwwwwwwwww. wwwwwwwwwwwwww ह-मेषशृङ्गीत्यादि / मेषशृङ्गी कर्कटशृङ्गी; गयी तु पुत्रजी- रकार्ककुटजारेवतमूलकल्कैमूत्रपिष्टैः पित्तपिष्टैर्वा, वकमेदमाह / श्वदंष्ट्रा गोक्षुरकः / शाजेंटा काकतिक्ता, 'मुंभुरटा' स्वर्जिकातुत्थकासीसविडङ्गागारधूमचित्रककटुकइति लोके; 'गूथकरञ्ज' इत्यपरे / शेषं प्रसिद्धम् / एतैः कषा- | सुधाहरिद्रासैन्धवकल्कैर्वा, एतान्येवावाप्य क्षारयकल्करूपैः सिद्धं सामान्यपरिभाषया तैलं घृतं वा वातकुष्ठे कल्पेन निःस्रुते पालाशे सारे ततो विपाच्य एव, कफानुबन्धे तैलं, पित्तानुबन्धे घृतम् ; अन्ये तु पानाय फाणीतमिव संजातमवतार्य लेपयेत् , ज्योतिष्कघृतं, अभ्यङ्गाय तैलमिति / अश्वकर्णेत्यादि अश्वकर्णः पूर्वदेशे फललाक्षामरिचपिप्पलीसुमनःपत्रैर्वा, हरितालमगन्धमुण्डोऽश्वत्थसदृशः / ककुभः सुगन्धिमूलो विटपः / नःशिलार्कक्षीरतिलशिग्रुमरिचकल्कैर्वा, खर्जिका. पलाशः किंशुकः / पिचुमर्दो निम्बः / समझा स्पर्शरोदनिका, कुष्ठतुत्थकुटजचित्रकविडङ्गमरिचरोधमनःशिलालज्जालुरिति लोके / प्रियालेत्यादि / प्रियालश्चारः / सपिरिति कल्कैर्वा, हरीतकीकरञ्जिकाविडङ्गसिद्धार्थकलवणपूर्वयोगादनुवर्तते, एवमग्रेऽपि / भल्लातकेत्यादि / तुवरकः रोचनावल्गुजहरिद्राकल्कैर्वा // 10 // पश्चिमसमुद्रभूमिषु प्रसिद्ध एव // 7 // सर्वे कुष्ठापहाः सिद्धा लेपाः सप्त प्रकीर्तिताः॥ सप्तपर्णारग्वधातिविषेक्षुरपाठाकटुरोहिण्यमृ. / शाको महाखरपत्रः, 'शाखोट' इत्यन्ये; गोजी गोजिह्वा; तात्रिफलापटोलपिचुमर्दपर्पटकदुरालभात्रायमा- | काकोदुम्बरिका काष्ठोदुम्बरिका / तमेव प्रलेपं निर्दिशन्नाहणामुस्ताचन्दनपद्मकहरिद्रोपकुल्याविशालामूर्वा- लाक्षासर्जरसेत्यादि / आरेवतः किरमालकः / पित्तपिष्टैरिति शतावरीसारिवेन्द्रयवाटरूषकषड्ग्रन्थामधुकभू- गोपित्तपिष्टैः। एतान्येवेत्यादि / निःसुते गालिते / क्षारकल्पातिनिम्बग्रष्टिका इति समभागा: कल्कः स्यात्, कल्का- देशेन तिलनालादिभिरावीपमं षड्गुणोदकलावणं च / सुवर्चिकाचतुर्गुणं सर्पिः प्रक्षिप्य तद्विगुणो धात्रीफलरसस्त- तुत्यकासीसादिचूर्ण परिवाप्य क्षाराद् द्वात्रिंशत्तमभागप्रमाचतुर्गणा आपस्तदैकध्यं• समालोड्य विपचेत्, णम् / खर्जिकेत्यादि / ज्योतिष्कः काकमर्दनिका, तस्याः फलम् / एतन्महातिक्तकं नाम सर्पिः कुष्ठविषमज्वररक्त-| सुमना जाती / हरितालेत्यादि / शिविटपशाकः, शोभाजनपित्तहृद्रोगोन्मादापस्मारगुल्मपिडकासृग्दरगलग- | मन्ये / हरीतकीत्यादि / करनिका वृक्षकरजः / सर्वेत्यादि / ण्डगण्डमालाश्लीपदपाण्डुरोगविसर्शिःषाढ्य- | सिद्धा इति विशेषणं निश्चितफलसिद्धिबोधनार्थम् // 10 ॥कण्डूपामादीछमयेदिति // 8 // वैशेषिकानतस्तूचं दश्वित्रेषु मे शृणु // 11 // त्रिफलापटोलपिचुमन्दाटरूषककटुरोहिणीदु / रालभात्रायमाणाः पर्पटकश्चैतेषां द्विपलिकान् | लाक्षा कुष्ठं सर्षपाः श्रीनिकेतं - भागाजलद्रोणे प्रक्षिप्य पादावशेषं कषायमादाय रात्रिव्योषं चक्रमर्दस्य बीजम् // कल्कपेष्याणीमानि मेषेजान्यर्धपलिकानि त्रायमा-1 कृत्वकस्थं तपिष्टः प्रलेपो णामुस्तेन्द्रयवचन्दनकिराततिक्तानि पिप्पल्यश्चै ददूधको मूलकाद्वीजयुक्तः॥ 12 // तानि घृतप्रस्थे समावाप्य विपचेत, एतत्तिक्तकं वैशेषिकानित्यादि / श्रीनिकेतं नवनीतधूपः सरलनिनाम सर्पिः कुष्ठविषमज्वरगुल्मार्टीग्रहणीदोषशो- | र्यास इति / रात्रिर्हरिद्रा // 11 // 12 // फपाण्डुरोगविसर्पषाण्यशमनमूर्ध्वजत्रुगतरोगघ्नं | सिन्धूद्भूतं चक्रमर्दस्य बीजचेति // 9 // मिक्षद्धतं केशरं तायशैलम् // हरिद्रोपकुल्याविशालेत्यत्र तत्रान्तरदर्शनाद्धरिद्राद्वयं, पि. पिष्टों लेपोऽयं कपित्थाद्रसेन प्पली गजपिप्पली चेत्युपकुल्याद्वयं च बोद्धव्यं, विशाला दस्तूर्णं नाशयत्येष योगः // 13 // इन्द्रवारुणी, मूर्वा चोरस्नायुः, षड्मन्था वचा / परिभाषाव्या- सिन्धूद्भुतमित्यादि / सिन्धूभृतं सैन्धवम् / इक्षुद्भुतो गुडः। पारो नास्त्येवात्र महातितके, सामान्यकल्ककषायपरिमाणद्रव्य. केशरं बकुलम् / तार्यशैलं रसाजनम् // 13 // परिमाणयोश्चोकलात् / षाढ्यं षण्ढभावः // 8 // 9 // हेमक्षीरी व्याधिधातः शिरीषो अतोऽन्यतमेन घृतेन स्निग्धविन्नस्यैका द्वे निम्बः सों वत्सकः साजकर्णः॥ तिसश्चतस्रः पञ्च वा सिरा विध्येत् / मण्डलानि शीघ्रं तीव्रा नाशयन्तीह दद्रूः चोत्सन्नान्यवलिखेदभीक्ष्णं, प्रच्छयेद्वा, समुद्रफेनशाकगोजीकाकोदुम्बरिकापत्रैर्वाऽवघृष्यालेपयेल्ला स्नानालेपोद्धर्षणेषूपयुक्ताः // 14 // क्षासर्जरसरसाअनप्रपुनाडावल्गुजतेजोवत्यश्वमा- हेमक्षीरी ककुष्ठम् / व्याधिधातः किरमालकः / सर्जो लधु | सर्जः / अजकर्णो महासर्जः, 'गन्धमुण्ड' इत्येके / स्नानेत्यादि / 1 'गुधूप' इति पा०। २०तिविषोशीर" इति पा० / / 'द्रयाण्यर्षपलिकानि' इति पा० / 1 घोराः' इति पा०।

Page #541
444 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ चिकित्सास्थान 'पानालेपोद्धर्षणेषु' इत्यन्ये पठन्ति / लेपनोद्धर्षणयोः पेषणे घृतेन युक्तं प्रपुनाडबीज तक्रमम्लं, कपित्थरसमन्येऽनुवर्तयन्ति // 14 // कुष्ठं च यष्टीमधुकं च पिष्टा // भद्रासंशोदुम्बरीमूलतुल्यं / श्वेताय दद्यादृहकुक्कुटाय दत्त्वा मूलं क्षोदयित्वा मलप्वाः। चतुर्थभक्ताय बुभुक्षिताय // 19 // सिद्धं तोयं पीतमुष्णे सुखोणं तस्योपसंगृह्य च तत् पुरीष. स्फोटाभित्रे पुण्डरीके च कुर्यात् // 15 // मुत्पाचितं सर्वत एव लिम्पेत् // दद्रुषु योगत्रयमभिधाय श्वित्रे विनिर्दिशन्नाह-भद्रेत्यादि / अभ्यन्तरं मासमिमं प्रयोगं उदुम्बरी भद्रनामा काष्ठोदुम्बरिका महती, मलपू: सैवाल्प- प्रयोजयेच्छित्रमथो निहन्ति // 20 // विटपा, तयोर्मूलं पलं षोडशभिः सलिलपलैः पक्वं चतुर्भागाव- घृतेनेत्यादि / चतुर्थभक्तायेति एकाहमुपोषिताय द्वितीयेsशिष्टमुष्णकाले कोष्णं पीतमातपसंस्थस्य कटुतैलाभ्यक्तस्य च हनि सायं धवलाय ग्राम्यकुक्कुटायात्यन्तबुभुक्षिताय प्रपुन्नाडश्वित्रे स्फोटजननम् / जीर्णे गव्यमथिवेन दाडिमयूषेण वा बीजादिकं घृतयुक्तं भक्षयितुं दद्यात् / तस्य पुरीषमुपसंगृह्य भोक्तव्यम् // 15 // गृहीखा तेन पुरीषेण मासमेकं श्वित्रमभ्यन्तर धावन्तर्गतं द्वैपं दग्धं चर्म मातङ्गजं वा / मलप्वादिभिः प्रयोगैः स्फोटकादिभिरुत्पाचितं पाकं नीतं भिन्ने स्फोटे तैलयुक्तं प्रलेपः॥ लिम्पेत् ; स लेपस्तच्छुित्रं निहन्तीत्यर्थः // 19 // 20 // . संजातभिन्नस्फोठस्य वित्रिण उत्तरकर्म निर्दिशनाह- क्षारे सुदग्धे जलगण्डजे तु द्वैपमित्यादि / द्वीपी चित्रकायो व्याघ्रः, तस्येदं चर्म द्वैपम् / गजस्य मूत्रेण बहुमुते च // 'मातझो हस्ती, तस्माज्जातं मातङ्गजं चर्म / तैलमत्र विषाणि द्रोणप्रमाणे दशभागयुक्तं कासिद्धम् / तदुक्तम्-"आवर्तकीमूलसिद्धेन तैलेनाभ्यज्याव दत्त्वा पचेद्वीजमवल्गुजस्य // 21 // चूर्णयेद् गजद्वीपिचर्ममसीचूर्णेन, त्रिफलालोहचूर्णेन वा" एतद्यदा चिक्कणतामुपैति इति / तदा समस्तं गुटिका विदध्यात् // पूतिः कीटो राजवृक्षोद्भवेन श्चित्रं प्रलिम्पेदथ संप्रघृष्य क्षारेणाक्तः श्वित्रमेको निहन्ति // 16 // / तया व्रजेदाशु सवर्णभावम् // 22 // पूतिः कीटः शस्यादो वर्षाकाले कर्बुरकः 'तेलिनी' इति | क्षार इत्यादि / जलगण्डो जलगण्डीरकः, नदीपिप्पलिकेप्रसिद्धः, पूर्वदेशे 'पुण्डालिका' इति / स चारग्वधक्षारेण सहाको त्यन्ये / 'गजलेण्डजे क्षारे' इत्यन्ये पठन्ति; तच्च न पठनीयं मिश्रितः / राजवृक्ष आरग्वधः / एकः श्रेष्ठः / उद्दालनखात् | तत्रान्तरविरोधात् / दशभागयुक्तं दशभागयोजितमवल्गुजचूर्ण क्षारोदकेनात्र द्रवकार्यम् / 'उक्तः' इत्यन्ये वदन्ति // 16 // प्रक्षिपेदिति // 21 // 21 // कृष्णस्य सर्पस्य मसी सुदग्धा कषायकल्पेन सुभावितां तु - बैभीतकं तैलमथ द्वितीयम् // जलं त्वचा चूतहरीतकीनाम् // एतत् समस्तं मृदितं प्रलेपा तां ताम्रदीपे प्रणिधाय धीमान् च्छित्राणि सर्वाण्यपहन्ति शीघ्रम् // 17 // वर्ति वटक्षीरसुभावितां तु // 23 // आदीप्य तजातमसी गृहीत्वा कृष्णस्येत्यादि / कृष्णसर्पो यदा दह्यमानोऽतिकृष्णलं तां चापि पथ्याम्भसि भावयित्वा // गच्छति तदा तच्चर्ण मसीत्युच्यते, स एवाग्निदह्यमानो यदा संच्छितं तद्वहुश:-किलासं शुक्ललं याति तदा क्षार इत्युच्यते // 17 // तैलेन सिक्कं कटुना प्रयाति // 24 // अभ्यर्धतोये सुमतिनुतस्य कषायेत्यादि / चूतहरीतकीनां खचा कृला कषायकल्पेन क्षारस्य कल्पेन तु सप्तकृत्वः॥ काथकल्पनया यजलं क्वाथः, तेन सुभावितां पिचुवति कटुतैलं शृतं तेन चतुर्गुणेन श्वित्रापहं म्रक्षणमेतदध्यम् // 18 // 1-2 'उत्पाटितं' इति पा० / 3 'गजलेण्डजे' इति पा० / तत्र गजपुरीषजे इत्यर्थः / 4 'समांशा' इति पा० / 5 'संप्रघष्टं' अध्यर्धेत्यादि / कृष्णस्य सर्पस्येत्यनुवर्तमानात्तस्य क्षारादध्यध इति पा० / 6 हाराणचन्द्रस्तु 'दलत्वचं' इति पठति, 'दलमुत्सेतोयमधिकामित्यर्थः। क्षारस्य कल्पेन क्षारपाकविधिना / धखण्डयोः' इति कोषान्तरस्मरणात् दलत्वचमुत्सन्नां त्वचमित्यर्थः, सप्तकृत्वः सप्तवारान् / म्रक्षणम् आलेपनम् / अभ्यं प्रधान तथा च चूतहरीतकीनां धनां त्वचं, कषायकल्पेन 'भाव्यद्रव्यसमं मित्यर्थः॥१८॥ काध्यं' इत्याद्युक्तेन विधिना, प्रकृतत्वात्तासामेव कषायेण, सुभा१ संजातसुतस्फोटस्य' इति पा० / २लिकेति' इति | वितां सप्तकृत्वो भावितां, कृत्वेति शेषः" इति व्याख्यानयति / पा०।३'मुमित तस्य' इति पा०। / 'संम्रक्षितं' इति पा०। -

Page #542
अध्यायः 9] सुश्रुतसंहिता। 445 तैलेन सिक्खा, तां ताम्रदीपे प्रणिधाय स्थापयिला, आदीप्य दोषधात्वाश्रितं पानादभ्यङ्गात्त्वग्गतं तथा // प्रज्वाल्य, तज्जातमसी गृहीखा, ततो वटक्षीरसुभावितां कृला, अप्यसाध्यं नृणां कुष्ठं नाना नीलं नियच्छति // 33 // ततस्तामेव पथ्याक्वाथेन भावयित्वा, कटुना तैलेन सिक्तं वायसी काकतिका 'चिरपोटिका' इति लोके, 'काकमाची' किलाशं बहुशः संप्रच्छितं तया लेपितमपयाति / "भाव्य- इत्यन्ये; फल्गुः काकोदुम्बरिका, 'अवल्गुः' इत्यपरे पठन्ति, द्रव्यसमं क्वाथ्यं क्वाथश्चाष्टांशशेषितः" इति / अयं योगोऽन्यत्रा- | अवल्गुः बाकुची; तिक्ता कटुका / पारावतपदी ईषल्लोहितो हंसप्युक्तः-"पथ्यानलकषायेण पिचुवर्तिः सुभाविता / कटुतैल- पदीभेदः / केशरीयो बकुलः / त्रिद्रोणेऽपामित्यत्र अपां द्विगुणयुते ताम्रपा प्रज्वालयेत्ततः // मसीं तज्जां वटक्षीरपथ्याक्काथेन मात्रा, द्रवत्वात् ; तेन जलषड्द्रोणाः प्रक्षिप्यन्ते / असनात् बीजेभावयेत् / म्रक्षितं कटुतैलाक्तं तेन श्वित्रं प्रणश्यति" इति / कसाराद् द्वौ प्रस्थौ। शिष्टौ उर्वरितौ द्वौ, चतुर्थभागं सर्पिः, सर्पिगयदासस्तु-'वति पटवर्ति पूर्व वटक्षीरेण भावयेत्ततः कटुतै- | षश्चतुर्थाशमिन्द्रयवादिकल्कं प्रक्षिप्य विपचेदिति // 29-33 // लेन' इति व्याख्यानयति / “तैलेन सिक्तं कटुना समस्तमालेपये त्रिफलात्वक् त्रिकटुकं सुरसा मदयन्तिका // देवमुपैति शान्तिम्" इति केचित् पठन्ति // 23 // 24 // वायस्यारग्वधश्चैषां तुलां कुर्यात् पृथक् पृथक् // 34 // आवल्गुंजं बीजमग्र्यं नदीजं कोकमाच्यर्कवरुणदन्तीकुटजचित्रकात् // काकाहानोदुम्बरी या च लाक्षा॥ दारूनिदिग्धिकाभ्यां तु पृथग्दशपलं तथा // 35 // लौहं चूर्ण मागधी तायशैलं विद्रोणेऽपां पचेद्यावत् षट्प्रस्थं परिशेषितम् // तुल्या कार्याः कृष्णवर्णास्तिलाश्च // 25 // शकृद्रसदधिक्षीरमूत्राणां पृथगाढकम् // 36 // वति मृत्वा तां गवां पित्तपिष्टां | तवृतस्य तत्साध्यं भूनिम्बव्योषचित्रकैः॥ लेपः कार्यः श्वित्रिणां श्वित्रहारी॥ करञ्जफलनीलिकाश्यामावल्गुजपीलुभिः॥ 37 // लेपात् पित्तं शैखिनं श्वित्रहारि नीलिनीनिम्बकुसुमैः सिद्धं कुष्ठापहं घृतम् // हीबेरं वा दग्धमेतेन युक्तम् // 26 // म्रक्षणादणसावर्ण्य श्वित्रिणां जनयेन्नृणाम् // आवल्गुजमित्यादि / अम्यं श्रेष्ठं, नदीजं तापीनदीसमुत्थो | भगन्दरं कृमीनशे महानीलं नियच्छति // 38 // माक्षिकधातुः, काकाह्वानोदुम्बरी काकसंज्ञोदुम्बरिका, या च| त्रिफलेत्यादि / मदयन्तिका नखादिरागजननी मेंहदी लाक्षा साऽपि तज्जा सान्निध्यात्, तायशैलं रसाजनं. ल रसाजन, | इति प्रसिद्धा / वायसी काकमाची / शकृदादीनि गवां तेस्तल्याः कृष्णवर्णास्तिलाः कार्याः, तेवति कृखा तया लेपः प्राह्याणि / नीलिका नीलाअनिका शारदफला। नीलिनी नीलिका। कार्यः / अन्ये 'ताप्युद्भूतोऽवल्गुजं बीजमम्यं' इति पठन्ति; हात पठान्त; म्रक्षणादभ्यङ्गात् / अनार्षे नीलमहानीलघृते, एते चेदृशे तत्रापि ताप्युद्भूतो माक्षिकधातुः / शिखिन इदं शेखिनं पित्तं जेजटगयदासाभ्यां व्याख्याते, अतस्तन्मतानुसारिणा मयूरपित्तमित्यर्थः // 25 // 26 // मयाऽपि पठिते व्याख्याते च / जलापेक्षया काथ्यद्रव्यस्यातितुस्थालकटुकाव्योषसिंहाहयमारकाः॥ बाहुल्यमत्र योगे, तस्माद्बुद्धवाग्भटीयं महानीलघृतं लिख्यते; कुष्ठावल्गुजभल्लातक्षीरिणीसर्षपाः बुही // 27 // | यथा-"मदयन्त्याः संवायस्याः सुरभ्याः प्रमहस्य च / शतं तिल्वकारिष्टपीलूनां पत्राण्यारग्वधस्य च // | पलानां प्रत्येकं वरायास्वाढकत्रयम् // व्याघ्रीवहिकपोतावत्सबीजं विडलाश्वहनोहरिद्रे बृहतीद्वयम् // 28 // / कखदिरार्कमूलदन्त्येन्द्रयः / सनिशाद्वया दशपलाः क्वाथेऽमीषां आभ्यां श्वित्राणि योगाभ्यां लेपानश्यन्त्यशेषतः॥| क्षिपेत् पिष्ट्वा // बीजं करजेडदविनिम्बानीली सनीलोत्पलच. न्द्ररेखाम् / श्यामा किरातं कटुकत्रयं च पश्चाढकं तत्र च पश्चतुत्थेत्यादि / आलं हरितालम् / सिंहो रक्तशोभाजनः / क्षीरिणी अर्कपुष्पी / तुत्थालकटुकेत्यादिश्लोकद्वयेन योगद्वयं गव्यात् // शमयत्यचिरेण घृतं मृदुहतवहसाधितं महानीलम् / न किलासमेव केवलमपि च वणगुह्यरोगवल्मीकान्" (अ. सं. बोद्धव्यम् // 27 // 28 // | चि. 32) इत्यादि // 34-38 // पायसीफल्गुतिक्तानां शतं दत्त्वा पृथक् पृथक् // 29 // हे लोहरजसःप्रस्थे त्रिफलाव्याढकं तथा // मूत्रं गव्यं चित्रकव्योषयुक्तं सर्पिःकुम्मे क्षौद्रयुक्तं स्थितं हि // विद्रोणेऽपां पचेद्यावद्भागौ द्वावसनादपि // 30 // शिष्टौ-च विपचेद्भूय एतैः श्लक्ष्णप्रपेषितैः॥ पक्षादूर्ध्व श्वित्रिभिः पेयमेतत् / कल्कैरिन्द्रयवव्योषत्वग्दारुचतुरनुलैः // 31 // कुर्याचास्मिन् कुष्ठदिष्टं विधानम् // 39 // पारावतपदीदम्तीबाकुचीकेशरावयैः // 1 'केशराद्वयं बालकम्' इति पा०। 2 'विजयसारात्' इति कण्टकार्या च तत्पक्वं घृतं कुष्टिषु योजयत् // 32 // पा०। 3 'महीन्द्री' इति पा०। 4 'सुरस्याश्च बीजकप्रग्रहस्य' १०सिंपर्क" इति पा०।२सिंही वासा इति पा०। इति पा०। ५'अपचीकृमिकुष्ठकासमभ्यस्तम्' इति पा०।

Page #543
446 निबन्धसंग्रहाख्यन्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान wwwmmam मूत्रमित्यादि / मूत्रमधुनी तुल्ये / चित्रकस्य व्योषस्य च मञ्जिष्ठाक्षौ वासको देवदारु तावती मात्रा यावत्या किञ्चित् कटुकखमरिष्टस्य, कुम्भलेपा- पथ्यावही व्योषधात्रीविडङ्गाः॥ र्थमेव तदित्यन्ये / किलासे कुष्ठचिकित्सितमेव संक्षेपार्थम- सामान्यांशं योजयित्वा विडङ्गैतिदेशेन निर्दिशन्नाह-कुर्याच्चास्मिन्नित्यादि // 39 // चूर्ण कृत्वा तत्पलोन्मानमश्नन् // 47 // . पूतीकार्कसनरेन्द्रद्रुमाणां कुष्ठाजन्तुर्मुच्यते त्रैफलं वा मूत्रैः पिष्टाः पल्लवाः सौमनाश्च // सर्पिोणं व्योषयुक्तं च युञ्जन् // लेपः श्वित्रं हन्ति दवणांश्च गोमूत्राम्बुद्रोणसिद्धेऽक्षपीडे दुष्टान्य स्वेष नाडीवांश्च // 40 // सिद्धं सर्पिर्नाशयेच्चापि कुष्ठम् // 48 // पूतीकः चिरबिल्वः / नरेन्द्रद्रुम आरग्वधः / सुमना | आरग्वधे सप्तपणे पटोले जाती // 4 // __ सवृक्षके नक्तमाले सनिम्बे. अस्मादूर्ध्व निःषुते दुष्टरक्ते जीर्ण पक्कं तद्धरिद्राद्वयेन जातप्राणं सर्पिषा स्नेहयित्वा // हन्यात् कुष्ठं मुष्कके चापि सर्पिः॥४९॥ तीक्ष्णैर्योगैश्छर्दयित्वा प्रगाढं पश्चाहोष निर्हरेञ्चाप्रमत्तः॥४१॥ प्रायोगिकानेव योगानिर्दिशन्नाह-पथ्येत्यादि / सेक्षुजातं . इदानीमादावपि कृतवमनस्य कृतविरेचनस्यापि कुष्ठिनः सगुडम् / तैलगुडयोः कुष्ठकारित्वेऽपि हरीतकीत्रिकटुसंयुपुनः पुनरेव शोधनशोणितावसेकयोः कर्तव्यतामुपदिशन्नाह क्तयोः कुष्ठहारिवं, संयोगशक्तेरचिन्त्यत्वात् / अन्ये त्वेवं पठन्ति-"पथ्याव्योषं तैलयुक्तं गुडं च नित्यं खादन्मुच्यते अस्मादूर्ध्वमित्यादि // 41 // दुर्वान्तो वा दुर्विरिक्तोऽपि वा स्यात् कुष्ठरोगात्"-इति / धात्रीत्यादि / अक्षो बिभीतकः / पीत्वेकुष्ठी दोषैरुद्धताप्तदेहः॥ त्यादि / पलांशां पलमेव अंशो यस्याः सा तथा तां पलपरिमानिःसन्दिग्धं यात्यसाध्यत्वमाशु णामित्यर्थः / एवमित्यादि एवं पूर्वोक्तप्रकारेण / पिप्पल्य' तस्मात् कृत्वान्निहरेत्तस्य दोषान् // 42 // इत्यादि / पूर्ववत् हरिद्रावत् कमेण पलमात्रां मासमेव / तद्वदित्यादि / तद्वत् तायं तथा रसाञ्जनमप्यभ्यासेन पलकुतः पुनरशेषेण शोणितं दोषाश्च हरणीया इत्याह-दुर्वान्त इत्यादि / अपिशब्दाहुष्टशोणितमनिर्हियमाणमपि // 42 // मात्रं मासं पेयम् / त्रीण्यप्येतानि कुष्ठहराणि रसायनान्यपि / तेनाजसमित्यादि / तेन अनन्तरोक्तेन रसाजनेन / आरिष्टीखपक्षात् पक्षाच्छर्दनान्यभ्युपेया गित्यादि / अत्रापि क्रमाभ्यासेन पलं पलं मासमेव / त्रैफलं न्मासान्मासात् ख्रसनं चापि देयम् // . वेत्यादि / 'कुष्ठाजन्तुर्मुच्यते' इत्यध्याहारः / अन्ये वन्यथा साव्यं रक्तं वत्सरे हि द्विरल्पं पठन्ति व्याख्यानयन्ति च, सच विस्तरभयान लिखितः / नस्यं दद्याश्च त्रिरात्रात्रिरात्रात् // 43 // गोमूत्रेत्यादि / गोमूत्रमेवाम्बु गोमूत्राम्बु,, गोमूत्रेणैव काथो केन क्रमेण शोधनं शोणितावसेचनं च कर्तव्यमित्याह निवर्त्य इत्यर्थः; गोमूत्राम्बुनोस्तुल्ययोण इत्येके / अक्षपीडो पक्षादित्यादि / वत्सरे हि द्विरल्पमिति वर्षे द्वौ पारी षद्धिः / यवतिका / सामान्यपरिभाषाकल्पेन सर्पिः साधनीयम् / षड्भिर्मासरित्यर्थः // 43 // आरग्वधे इत्यादि / व्याधिघातादिभिर्मुष्ककान्तैः सामान्यपरिपथ्या व्योषं सेक्षुजातं सतैलं भाषाकल्पनया / व्याधिघाताचं घृतं दह्यमानस्य पित्तकुष्ठिनः / लीट्वा शीघ्रं मुच्यते कुष्ठरोगात् // "वासादाव:तिक्तवल्लीकरजव्याधिनामिक्षारवृक्षादिभिश्च / वत्साधात्रीपथ्याक्षोपकुल्याविडङ्गान् ख्यानारिष्टसप्तच्छदैश्च सिद्धं सर्पिः सर्वकुष्ठं निहन्ति" इति क्षौद्राज्याभ्यामेकतो वाऽवलिह्यात् // 44 // / तत्रान्तरपठितो योगो न सौश्रुतः, जेजटाचार्येणानुक्तलान्न पीत्वा मासं वा पलांशां हरिद्रां पढनीयः // 44-49 // मूत्रेणान्तं पापरोगस्य गच्छेत् // एवं पेयश्चित्रकः श्लक्ष्णपिष्टः रोधारिष्टं पद्मकं रक्तसारः पिप्पल्यो वा पूर्ववन्मूत्रयुक्ताः॥४५॥ सप्ताह्वाक्षौ वृक्षको बीजकश्च // तद्वत्ताय॑ मासमात्रं च पेयं, योज्याः स्नाने दह्यमानस्य जन्तोः तेनाजलं देहमालेपयेश्च // पेया वा स्यात् क्षौद्रयुक्ता त्रिभण्डी // 50 // आरिष्टीत्वक साप्तपर्णी च तुल्या तस्यैव बहुपित्तस्याबलवतो दाहप्रशमनहेतुं निर्दिशन्नाहलाक्षा मुस्तं पश्चमूल्यो हरिद्रे // 46 // | रोधेत्यादि / सप्ताहः सप्तपर्णः / रोध्रादिभिः षडगोदककल्पनया१ 'दुटप्रणांम' इति पा० / 2 'लिग्र्ष जन्तुं' इति पा०। न तु कषायकल्पनया, नापि कषायेण मानम् / तस्यैव बहुपि.

Page #544
अध्यायः 9] सुश्रुतसंहिता। 447 सस्य बलवतो दाहप्रशमनहेतुं निर्दिशन्नाह-पेया वेत्यादि / मालती कटुतुम्बी च गन्धाला मूलकं तथा // त्रिभण्डी त्रिवृत् ; कोष्टबलापेक्षया त्रिवृतो मात्रा // 50 // सैन्धवं करवीरश्च गृहधूमं विषं तथा // 6 // खादेत् कुष्ठी मांसशा(पा)ते पुराणान् कम्पिल्लकं ससिन्दूरं तेजोह्वातुत्थकाहये // मुद्ान् सिद्धान्निम्बतोये सतैलान् // | समभागानि सर्वाणि कहकपेष्याणि कारयेत् // 11 // पित्तकुष्ठिना मांसक्षरणे कृमिसंभवेऽपि पानं निर्दिशमाह-गोमूत्रं द्विगुणं दद्यात्तिलतैलाचतुर्गुणम् // खादेदित्यादि / षडङ्गकल्पेन निम्बतोयं परिकल्प्य मुद्दानां कारखं या महावीर्य सार्षपं वा महागुणम् // 12 // साधनम् // अभ्यङ्गात् सर्वकुष्ठानि गण्डमालाभगन्दरान् // निम्बक्काथं जातसत्वः पिबेद्वा नाडीदुष्टप्रणान् घोरान् नाशयेन्नात्र संशयः॥६३॥ क्वार्थ वाऽर्कालर्कसप्तच्छदानाम् // 51 // महावज्रकमित्येतनाम्ना तैलं महागुणम् // जग्धेष्वङ्गेवश्वमारस्य मूलं लेपो युक्तः स्याद्विडङ्ग समूत्रैः॥ सप्तपर्णेत्यादि / मालती जाती / स्नही सेहुण्डः / आस्फोता मूत्रैश्चैनं सेचयेद्भोजयेच्च सारिवा / विषं प्रसिद्धम् / लाङ्गलशब्देन कलिहारिकोच्यते / सर्वाहारान संप्रयुक्तान विडङ्गैः // 52 // वज्राख्यः द्वितीयसेहुण्डः / आलं हरितालम् / शेषं प्रसिद्धम् / कारखं वा सार्षपं वा क्षतेषु नेहचतुर्थाशो भेषजकल्कः, स्नेहाच्चतुर्गुणो द्रवः, इति न्यायेन क्षेप्यं तैलं शिग्रुकोशाम्रयोर्वा // पक्तव्यम् / वज्रतैले गोमूत्रेणैव द्रवकार्यम् / तैलं तिलतैलम् / पक्कं सर्वैर्वा कट्टष्णैः सतिक्कैः / / गयी तु वज्रकतैले दुष्टवणाधिकारात् प्रागपि सर्षपतैलस्य विधानात् सर्षपतैलं विपाच्यमाह / अस्याग्रे केचिन्महावनकं शेषं च स्यादुष्टवत् संविधानम् // 53 // पठन्ति, तच्च निबन्धकारैर्न पठितम् // 54-63 ॥निम्बेत्यादि / जातसत्त्वो जातकृमिः / वाथं वेत्यादि / जात पित्तावापर्मूत्रपिष्टैस्तैलं लाक्षादिकैः कृतम् // 64 // कृमिरेव पिबेत् / जग्धेष्वित्यादि / कृमिजग्धेष्वङ्गेषु हयमारस्य मूलं सकृमिहरं गोमूत्रेण पिष्ट्वा लेपयेत् / मूत्ररित्यादि / तत्रैव | सप्ताह कटुकालाब्वां निदधीत चिकित्सकः। पीतवन्तं ततोमात्रां तेनाभ्यक्तं च मानवम्॥६५॥ गोमूत्रपरिषेचनम् / भोजयेदित्यादि / करजसर्षपशोभाजनकोशाम्रबीजतैलानि खभावतो दुष्टवणयोगीनि, तानि चाप शाययेदातपे तस्य दोषा गच्छन्ति सर्वशः॥ कान्येव / पक्कमित्यादि।-तान्येव सर्वैः कटकैमरिचादिभिः. कुष्ठदुष्टवणे बहिःशोधनं तैलं निर्दिश्यान्तःशोधनार्थ तैलमतिक्तस्तु निम्बादिभिः, सामान्यकषायपरिभाषया कषायीकृतैः दिशन्नाह-पित्तेत्यादि / पित्तावापैः गोपित्तावापैः / मूत्रं पक्रोनीति / अत्र पाठान्तरमप्यस्ति, तद्विस्तरभयान लिखितम् / गोमूत्रं, तच तैलाचतुर्गुणम् / तैलं तिलतैलम् / लाक्षादिको शेषमित्यादि / दुष्टबद् दुष्टव्रणवत्, तुल्यचिकित्सितत्वात् / / 'लाक्षारेवतकुटजाश्वमारकट्फल' (सू. अ. 38) इत्यादिको अन्ये खत्र "शेषं च स्यात् पूर्ववत् संविधानम्" इति पठन्ति / द्रव्यसंग्रहणीयोकः; अथवाऽत्रैव पठितो लाक्षासर्जरसरसाजनतत्रापि पूर्वशब्देन दुष्टव्रणविधिरुच्यते / अन्ये तु पठन्ति प्रपुनाडधान्याश्वमारकार्ककुटजारेवतादिकः, द्वयोरप्यल्पान्तर'कुष्ठवत् संविधानम्' इति, तनेच्छति गयी॥५१-५३ // वात् / कृतं संस्कृतमित्यर्थः। दोषा गच्छन्ति सर्वशः ऊर्ध्वमसप्तपर्णकरार्कमालतीकरवीरजम् // धस्तिर्यगित्यर्थः; गयी तु सर्वश इति बहथे शस्, वैफल्यमुहीशिरीषयोर्मूलं चित्रकास्फोतयोरपि // 54 // गमनापेक्षया कृत्स्नश इत्यर्थः // 64 ॥६५॥विषलाङ्गलवज्राख्यकासीसालमनःशिलाः॥ सुतदोषं समुत्थाप्य नातं खदिरवारिणा // 66 // करञ्जबीजं त्रिकट त्रिफलां रजनीद्वयम् // 55 // धतां खदिराम्बुना॥ सिद्धार्थकान् विडङ्गानि प्रपुनाडं च संहरेत् // सुतदोषमित्यादि / खदिरवारिणा खदिरोदकेन षडगोदककमूत्रपिष्टैः पचेदेतैस्तैलं कुष्ठविनाशनम् // 56 // ल्पनया कल्पितेन / उष्णाभितप्तस्य शीतखदिराम्बुना सानं कथं एतद्वज्रकमभ्यङ्गानाडीदुष्टवणापहम् // क्रियते? आतपसन्तप्तस्य शीतोदकनानं कुष्ठाक्षिरोगकृदिति सिद्धार्थकः करऔ द्वौ द्वे हरिद्रे रसाजनम् // 57 // चेत् तन्न, तत्र तोयावगाहो निषिद्धः, न पुनस्तीयपरिषेकः। कुटजश्च प्रपुन्नाडसप्तपर्णी मृगादनी // "स्रतदोषं ततः सातं शीतेन खदिराम्बुना" इति क्वचित लाक्षा सर्जरसोऽर्कश्च सास्फोतारग्वधौ स्नुही // 58 // पाठः // 66 // शिरीषस्तुवराख्यस्तु कुटजारुष्करौ वचा॥ एवं संशोधने वर्गे कुष्ठनेष्वौषधेषु च // 67 // कुष्ठं कृमिघ्नं मञ्जिष्ठा लाडली चित्रकं तथा // 59 // कुर्यात्तैलानि सपौषि प्रदेहोद्धर्षणानि च // 1 'मांसावरणेन' इति पा०। 2 'काथ्यानीति' इति पा० / 3 अभावान' इति पा०। १'प्रायेण' इति पा.।

Page #545
418 निबन्धसंग्रहाख्यध्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं एवमित्यादि / संशोधने वर्ग इति संशोधनसंशमनीयाध्या- कुष्ठेष्वित्यादि। कुष्ठादीनां चतुर्णामपि दारुणेष्विति विशेषणम् / योक्तानि त्रिवृदादीनि / कुष्ठनेष्वौषधेषु चेति खदिरादि- कफामया अग्निसादकफप्रसेकादयः। मेदुरा मेदखिनः / अग्यष्वपि // 6 // मतिरिति वैद्यस्य विशेषणं विहितम् , अभ्यमतिः कुशाग्रीयमतिः; प्रातःप्रातश्च सेवेत योगान् वैरेचना शुभान् // / प्रकृतिवयाब प्रकृतिवयोबलशरीरादीनामवस्थान्तराणि यो जानातीत्यर्थः // 3 // पञ्च षट् सप्त चाष्टी वा यैरुत्थानं न गच्छति // 6 // क्षुण्णान् यवान्निष्पूतान् रात्री गोमूत्रपर्युषितान् ___ इदानीं बहुदोषाणामाभ्यासिकमनुलोमनमाह-प्रातरित्यादि | महति किलिले शोषयेत्, एवं सप्तरात्रं भावये च्छोषयेच, ततस्तान् कपालभृष्टान् शक्तन् कारकारभं वा पिबेन्मूत्रं जीर्णे तत्क्षीरभोजनम् // यित्वा, प्रातःप्रातरेव कुष्ठिनं प्रमेहिणं वा सालजातसत्त्वानि कुष्ठानि मासैः षडभिरपोहति // 69 // सारादिकषायेण कण्टकिवृक्षकषायेण वा पायये_ कारभमित्यादि / करभा उष्ट्री। अयं प्रयोगो न सौश्रुत इति झल्लातकापुन्नाडावल्गुजार्कचित्रकविडङ्गमुस्तचू. जेजटः, गयदासेन व्याख्यातखान्मयाऽपि व्याख्यातः र्णचतुर्भागयुक्तान् / एवमेव सालसारादिकषायप॥ 69 // रिपीतानामारग्वधादिकषायपरिपीतानां वा गवादिदृक्षुरन्तं कुष्ठस्य खदिरं कुष्ठपीडितः॥ श्वाशकृद्भूतानां वा यवानां शक्तून् कारयित्वा सर्वथैव प्रयुञ्जीत सानपानाशनादिषु // 7 // भल्लातकादीनां चूर्णान्यावाप्य खदिराशननिम्बरायथा हन्ति प्रवृद्धत्वात् कुष्ठमातुरमोजसा जवृक्षरोहीतकगुडूचीनामन्यतमस्य कषायेण शर्कतथा हन्त्युपयुक्तस्तु खदिरः कुष्ठमोजसा॥७१॥ रामधुमधुरेण द्राक्षायुक्तेन दाडिमामलकवेतसा. कुष्ठेषु खदिरस्य सर्वथोपयोगित्वं दर्शयन्नाह-दिदृक्षुरि म्लेन सैन्धवलवणान्वितेन पाययेतः एष सर्वमा त्यादि / दिदृक्षुर्दष्टुमिच्छुः / अन्तं विनाशम् / खदिरः कुष्ठमोजसा न्थकल्पः॥४॥ इत्यत्र ओजःशब्देन प्रभावो वीर्य शक्तिरुच्यते // 7 // 1 // यावकांश्च भक्ष्यान् धानोलुम्बककुल्माषापूपपूर्णनीचरोमनखः श्रान्तो हिताश्यौषधतत्परः॥ कोशोत्कारिकाशष्कुलिकाकुणावीप्रभृतीन् सेवेत; योषिन्मांससुरावर्जी कुष्ठी कुष्ठमपोहति // 72 // यवविधानेन गोधूमवेणुयवानुपयुञ्जीत // 5 // इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने कुष्ठ क्षुण्णानित्यादि / किलिलो वंशादिखग्ग्रथितः पेदिकाकारः / कपालो घटादिकपरः / कण्टकिवृक्षाः खदिरबदरारिमेदग्दारचिकित्सितं नाम नवमोऽध्यायः॥९॥ प्रभृतयः / भल्लातकादिचूर्णचतुर्भागानिति सर्वशक्तुप्रयोगेषु * इदानी प्रतिषेधविधिमाह-नीचरोमेत्यादि // 72 // चूर्णप्रक्षेपमात्रापरिभाषेयम् / एवमित्यादि / परिपीतानां भाविइति श्रीडल्ह(6)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत तानाम् / दाडिमाम्लवेतससैन्धवादीनामत्र यावताऽम्ललवणता व्याख्यायां चिकित्सास्थाने नवमोऽध्यायः॥९॥ तावती प्रक्षेपपरिमाणमात्रा / यावकानित्यादि / धानाः शुष्क भृष्टयवाः, उलुम्बकाः सरसा भृष्टयवाः, कुल्माषा यवपिदशमोऽध्यायः। .. ष्टमया अम्लरसखिन्नाः शृङ्गाटादयः, अपूपाः स्थूलपूपाः, अथातो महाकुष्ठचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ | पूर्णकोशाः यवपिष्टमया एव कुष्ठहितशमीधान्यखिन्नविदलादियथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पूर्णकोष्ठाः, उत्कारिका संयावप्रकारा, शष्कुल्यो यवप्रकारेण अथात इत्यादि / अस्मिन्नध्याये महतां क्षुद्राणां च कुष्ठानां संस्कृतैस्तिलैर्यवपिष्टेन शष्कुलीकल्पेन विधेयाः, कुणावी यवचिकित्सितस्य प्रोक्तवान्महच्च तत् कुष्ठचिकित्सितं चेत्येके पर्पटी, प्रभृतिग्रहणादन्तर्गतगुडादयः / कुणावीत्यत्र अन्ये तु व्याचक्षते; तन्न, "कुष्ठानां महतां चापि" (सू. अ. 3) | कोनाडि(लि)केति पठन्ति; तत्रापि स एवार्थः / गयी तु इत्यादिकेनाध्यापनसंप्रदानीयोकेन विरोधात्; तस्माद्धालनु उत्कारिकाग्रे चित्रेति पठति, चित्रा अपूपविशेषः / वेणुयवा प्रविष्टानि सप्त कुष्ठानि महान्तीत्यतो महतां धालनुप्रविष्टानां वंशफलानि // 4 // 5 // कुष्ठानां चिकित्सितमिति व्याख्या ज्यायसीति; गयी तु | अरिष्टानतो वक्ष्यामः-पूतीकचव्यचित्रकसुरदामहतां सप्तानां काकणकवर्जितानामित्याह // 1 // 2 // रुसारिवादन्तीत्रिवृत्रिकटुकानां प्रत्येकं षट्पलिका कुष्ठेषु मेहेषु कफामयेषु भागा बदरकुडवस्त्रिफलाकुडव इत्येतेषां चूर्णानि, सर्वाङ्गशोफेषु च दारुणेषु / ततः पिप्पलीमधुघृतैरन्तःप्रलिप्ते घृतभाजने प्राककृशत्वमिच्छत्सु च मेदुरेषु तसंस्कारे सप्तोदककडवानयोरजोऽर्धकुडवमर्धयोगानिमानयमतिर्विदध्यात् // 3 // तुलां च गुडस्याभिहितानि चूर्णान्यावाप्य स्खनुगुप्त 1 'आस्त्वारखिन्नाः' इति पा० / 2 'प्रभृतिग्रहणाद् गृक्षा१'नीचरोमनखोऽश्रान्तः' इति पा० / | दयः' इति पा०।

Page #546
अध्यायः 10] सुश्रुतसंहिता। 449 कृत्वा यवपल्ले सप्तरात्रं वासयेत्, ततो यथाबल- प्रक्षिप्य विपचेत्, ततो नातिद्रवं नातिसान्द्रमवमुपयुञ्जीत, एषोऽरिष्टः कुष्ठमेहमेदःपाण्डुरोगश्व- तार्य तस्य पाणितलं पूर्णमप्रातराशो मधमिश्रं यथूनपहन्ति / एवं शालसारादौ न्यग्रोधादावार- लिह्यात् ; एवं शालसारादौ न्यग्रोधादावारग्वधादौ ग्वधादौ चारिष्टान् कुर्वीत // 6 // |च लेहान् कारयेत् // 9 // _इदानी मद्यसात्म्यानां वातकफकुष्ठिनामरिष्टांतत आसव- अतोऽवलेहानित्यादि / खदिरादीनां द्रोणमेकं पानीयस्य सुरे च निर्दिशन्नाह-अरिष्टानित्यादि / त्रिफलायाः समुदि-द्रोणचतुष्टयम् , एतद्रोणशेषं ग्राह्य, पुनः पाकाद्धनीभवत्यस्मिन् तायाः कुडव इति केचित् , अन्ये तु संज्ञायाः संज्ञिन एव चरककुटजावलेहचूर्णप्रक्षेपणप्रमाणोहबीजेन प्रत्येकं सार्धप्रधानसमिति प्रत्येकमेव कुडवं मन्यन्ते / जलस्य सप्त कुडवा पलानां पश्चानामेव श्लक्ष्णपिष्टानां पिण्डान् प्रक्षिप्य फाणिती. अष्टाविंशतिपलानीति जेजटः, तन्नेच्छति गयी, सर्वेष्वेव भूतमवतारयेत् ; यद्यपि पाणितलं कर्षमित्युक्तं, तथाऽपि पूर्ण. तन्त्रेष्वष्टपलद्रवस्य कुडवत्वात् / एष पिण्डारिष्टसंज्ञकः कुष्ठहर- | शब्दात् पाणितलं हस्ततलमलिरहितं व्याख्यातम् / अप्रातखदिरादिकषायेणालोड्य पातव्यः / पिण्डासवस्य पलद्वयं पलं वा, राशः सायमेव भुजानः / गयी तु शालसारं न पठति, कुष्ठहरस्य खदिरक्काथस्याञ्जलिमात्रा; यथानलमुपयुञ्जीतेत्येके / खदिरादीनि चखार्येव पठति // 9 // अत्र चूर्णानामतिबाहुल्यात्' पूत एवारिष्टः पेय इत्येके, अतश्चर्णक्रियां वक्ष्यामः-शालसारादीनां सारपिण्डासववदपूत एव पेय इत्यन्ये / अस्मिन् योगे पाठान्तरं चूर्णप्रस्थमाहत्यारग्वधादिकषायपरिपीतमनेकशः व्याख्यानान्तरमप्यस्ति, तच्च विस्तरभयान लिखितम् // 6 // शालसारादिकषायेणैव पाययेत्, एवं न्यग्रोधा आसवानतो वक्ष्यामः-पलाशभस्मपरिनुत- | दीनां फलेषु, पुष्पेष्वारग्वधादीनां चूर्णक्रियां स्योष्णोदकस्य शीतीभूतस्य त्रयो भागा द्वौ फाणि- | कारयेत् // 10 // तस्यैकध्यमरिष्टकल्पेन विदध्यात्, एवं तिलादीनां अत इत्यादि / परिपीतं भावितम् / शालसारादिचूर्णप्रस्थे क्षारेषुः शालसारादी न्यग्रोधादावारग्वधादौ भाव्ये आरग्वधादिक्कथनीयद्रव्यस्यापि प्रस्थमेव, चतुर्भिरुमूत्रेषु चासवान् विध्यात् // 7 // दकप्रस्थैरुत्वाथ्याष्टभागावशिष्टमवतार्य प्रागुक्तं चूर्णमाींकृत्य पलाशेत्यादि / त्रयो भागा आढकत्रयम् / द्वौ भागौ फाणि- | शषियत् ; एव सप्ताह भावायला ततश्चूणकर्ष, शालसारादि. तस्य आढकद्वयम् / अरिष्टकल्पेनेति पूतीकादिवत् / अत्र। द्रव्यपर्क, षोडशभिरुदकपलैनिःक्वाथ्य पादावशिष्टेन तेन क्वाथेन त्रिफलायाश्चूर्णादि सर्व पूर्वोक्तमुन्नेयम् / विदध्यात् कुर्या- | षोडशगुणेन पिबेत् , कुष्ठानामुत्तममात्राहखात् // 10 // दित्यर्थः / तिलादीनामित्यादि तिलादिरश्मरीपठितः 'तिलापा- अत ऊर्ध्वमयस्कृतीर्वक्ष्यामः-तीक्ष्णलोहपमार्गकदलीपलाल' (चि. अ. 7) इत्यादिकः // 7 // त्राणि तनूनि लवणवर्गप्रदिग्धानि गोमयाग्निप्रतअथ सुरा वक्ष्यामः-शिशपाखदिरयोः सार-सान सानि त्रिफलाशालसारादिकषायेण निर्वापयेत् मादायोत्पाट्य चोत्तमारणीब्राह्मीकोशवतीस्तत्स षोडशवारान्, ततः खदिराङ्गारततान्युपशान्तर्वमेकतः कषायकल्पेन विपाच्योदकमाददीत | तापानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेद्धनतान्तवपरिस्राविमण्डोदकार्थ, किण्वपिष्टमभिषुणुयाश्च यथोक्तम् / तानत तानि, ततो यथाबलं मात्रां सर्पिर्मधुभ्यां संस ज्योपयुजीत, जीणे यथाव्याभ्यनम्लमलवणमाहारं एवं सुराः शालसारादौ न्यग्रोधादावारग्वधादौ / कुर्वीत, एवं. तुलामुपयुज्य कुष्ठमेहमेदःश्वयथुच विद्ध्यात् // 8 // पाण्डुरोगोन्मादापस्मारानपहत्य वर्षशतं. जीवति, सुराविधानमाह-अथेत्यादि / उत्तमारणी उत्तमकरणी, | तुलायां तुलायां वर्षशतमुत्कर्षः, एतेन सर्वलौहे. कोशवती देवदाली / उदकशब्दोऽत्र काथे वर्तते / किण्व-| ध्वयस्कृतयों व्याख्याताः॥११॥ पिष्टमभिषुणुयात् सन्दध्यात् , यथोकं सूत्रस्थाने विरेचनाधि-| | अत इत्यादि / तनूनि अर्धनानि तिलोत्सेधमात्राणि / लवणकारे / कषायकल्पेन विपाच्येति शिंशपाखदिरयोः सारभा-| | वर्गप्रदिग्धानि सैन्धवसौवर्चलोद्भिदविडसामुद्रलवणादिकल्केन, गद्वयमादाय, एकं च भागमुत्तमारण्यादीनां; कुत एतदिति ? लिप्तानि / खदिराकारतापनमपि षोडशवारान् / घनतान्त साराणां कुष्ठहरखात्; तुलामेका चतुर्भिरुदकद्रोणैरुत्वाथ्य निबिडवस्त्रम् / मात्रामिति अल्पमित्यर्थः, पञ्चगुजादिक्रमवृघ्या द्रोणावशिष्टमवतार्य, किण्वपिष्टयोरासुतीबलवचनेन प्रमाणादि / लौहमाषचतुष्टयम् / संसृज्य सम्यक् सृष्ट्वा, सम्यक्सृष्टिस्तु कल्पनम् / विदध्यात् सुरां कुर्यादित्यर्थः // 8 // लौहमयपात्रे लौहदण्डमर्दनेनें मधुघृतलौहैः सम्यगेकीभावः / अतोऽवलेहान् वक्ष्यामः-खदिरासननिम्बरा १'प्रस्थमेयं' इति पा० / 2 'कारयेद्वाढतान्तवपरिस्रावितानि' जवृक्षशालसारकाथे तत्सारपिण्डाञ्छुफ्णपिष्टान् इति पा०। 3 'धनानि' इति पा०। ४'लौहदण्डमवनेन' १'हानतो वक्ष्यामः' इति पा०। ही पा.। सु.सं.५७

Page #547
450 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं उपयुक्त पुनरस्मिन् षडङ्गकल्पेन कुष्ठहरखदिरादिक्कथितजलं | वशिष्टमवतार्य परिस्राव्य भूयोऽग्नितप्तान्ययःपत्राणि प्रक्षिषष्टिगुणमनुपानं, पारम्पर्योपदेशात् / एवं प्रमेहादौ प्रमेहादि- पेदिति / तत्र कषाये पूर्वलोहपत्राणि खदिराशारतप्तानि पुनरपि हरकथितमेव जलमनुपानम् / एवमाहारोऽपि यथाव्याधि | निर्वाप्य, एतानि च लोहपत्राणि तेनैव कषायेण श्लक्ष्णपिष्टानि, यथारोगमेव कुष्ठे कुष्ठहरः, मेहे मेहहर इति; अनम्ललवणस्तु तस्मिन्नेव कषाये पुनरापचेत् , सिध्यति चास्मिन् पिप्पल्यादिसर्वथा व्याधिहरः। एतेनेत्यादि एतेन क्वथितलौहरसायनक्रमेण, चूर्णभागं दद्यालोहपिण्डसममेव, सिद्धशीते द्वौ मधुनः द्वौ सर्वलोहेषु त्रपुसीसताम्ररजतसुवर्णेषु, अयस्कृतयो विशेषेणे गुडस्येति पलशतमित्यर्थः / घृतस्यापि तावत् पलशतं दद्यात् / व्याख्याताः प्रकर्षेण कथिताः // 11 // गयी तु पिप्पल्यादिमधुसर्पिषामन्यथा भागकल्पनं कृतवान् , तच्च विस्तरभयान लिखितम् / ततः प्रशान्तमित्यादि प्रशान्तं त्रिवृच्छयामाग्निमन्थसप्तलाकेवुकशविनीतिल्व सिद्धमुच्यते / शुक्तिः अर्धपलम् / प्रकुञ्चः पलम् / सन्नमग्निकत्रिफलापलाशशिंशपानां खरसमादाय पालाश्यां मुद्धरति उत्कर्षयति / अत औषधायस्कृत्यरिष्टमाह-शालेद्रोण्यामभ्यासिच्य खदिराङ्गारतप्तमय:पिण्डं त्यादि।-शालसारादिक्वाथद्रोणं पलाशद्रोण्यामभ्यासिच्य, अपरे त्रिसप्तकृत्वो निर्वाप्य तमादाय पुनरासिच्य स्थाल्यां पञ्चशतपलानि मन्यन्ते / अयोधनं कर्मकारभाण्डिभिस्तप्तायगोमयाग्निना विपचेत्, ततश्चतुर्थभागावशिष्ट स्ताडनाभिः पूर्ववदेकविंशतिवारानभिसंयोज्य शीतीकृत्य, तानि मवतार्य परिस्राव्य भूयोऽग्नितप्तान्ययःपत्राणि | च निर्वापणसाधितलोहपत्राणि तेनैव कषायेण श्लक्ष्णपिष्टानि प्रक्षिपेत्, सिध्यति चास्मिन् पिप्पल्यादिचूर्णभागं , अरिष्टसंस्कारविधिना विहितसंस्कारे कलशे यावता च मन्दद्वौ मधुनस्तावद्धृतस्येति दद्यात्, ततः प्रशान्त कटुकमरिष्टं स्यात्तावचूर्णाशं दत्त्वा, मासं शीतेऽर्धमासमुष्णे मायसे पात्रे खनुगुप्तं निदध्यात्, ततो यथायोग च स्थापयेत् / अत्र मधु पुराणमवगन्तव्यं, तच्च कषायशुक्तिं प्रकुञ्चं वोपयुञ्जीत, जीर्णे यथाव्याध्याहारमु. चतुर्थाशेन, तत्सम एव जीर्णगुडः / 'अयोधनांस्तप्तान्' इत्यत्र पसेवेत / एषौषधायस्कृतिरसाध्यं कुष्ठं प्रमेहं वा घनशब्देनैव लोहपिण्डे प्राप्त अयःशब्दस्तीक्ष्णलौहप्रापणाय साधयति, स्थूलमपकर्षति, शोफमुपहन्ति, सन्नम सीसकादिपरिहाराय च / अन्ये तु, अत्र पिप्पल्यादि लोहसमं ग्निमुद्धरति, विशेषेण चोपदिश्यते राजयक्ष्मिणां, | तद्विगुणं क्षौद्रं गुडं च दद्यात् , लौहप्रमाणं तु पूर्वयोगे व्याख्यावर्षशतायुश्चानया पुरुषो भवति / शालसारादि तम् / एवमित्यादि आरेवतादिषु आरग्वधादिषु / विदध्यात् क्वाथमासिच्य पालाश्यां द्रोण्यामयोधनांस्तप्ता अयस्कृतिं कुर्यात् // 12 // निर्वाप्य कृतसंस्कारे कलशेऽभ्यासिच्य पिप्पल्यादिचूर्णभागं क्षौद्रं गुडमिति च दत्त्वा खनुगुप्तं अतः खदिरविधानमुपदेक्ष्यामः-प्रशस्तदेशनिदध्यात्, एतां महौषधायस्कृति मासमर्धमासं जातमनुपहतं मध्यमवयसं खदिरं परितः खानवा स्थितां यथाबलमुपयुञ्जीत / एवं न्यग्रोधादावा-शिवा तय मध्य यित्वा तस्य मध्यमं मूलं छित्त्वाऽयोमयं कुम्भ रेवतादिषु च विद्ध्यात् // 12 // तस्मिन्नन्तरे निदध्याद्यथा रसग्रहणसमर्थो भवति, औषधायस्कृतिमुपदिशन्नाह-त्रिवृदित्यादि / श्यामा वृद्ध | ततस्तं गोमयमृदाऽवलिप्तमवकीर्येन्धनैर्गोमयमि दारकः, सप्तला यवतिक्का, शतिनी तद्भेदः, तिल्वकः पट्टिका धैरादीपयेद्यथाऽस्य दह्यमानस्य रसः स्रवत्यधरोध्रः / खरसमादायेति पञ्चशतपलानि; एषां खरसालामे | स्तात्, तद्यदा जानीयात् पूर्ण भाजनमिति, अथैनप्रतिनिधिः-तत्र चूर्णानामाढकमुदकद्रोणे रात्रिपर्युषितं खर मुद्धृत्य परिस्राव्य रसमन्यसिन् पात्रे निधायानुगुप्तं सवद्राह्यं वृद्धवैद्यास्तु क्वाथेऽपि खरसशब्दं मन्यन्ते तत्र | निदध्यात्, ततो यथायोगं मात्रांमामलकरसमध. त्रिवृदादिक्वाथस्य पञ्चशतपलानि / गयी तु त्रिवृदादीनां | सर्पिर्भिः संसृज्योपयुञ्जीत, जीणे भल्लातकविधानशिंशपान्तानां द्वादशानां द्रोणमपां चतुर्भिद्रोणैरुत्वाथ्य द्रोणा- | वदाहारः परिहारश्च, प्रस्थे चोपयुक्ते शतं वर्षाणावशिष्टं कषायं ग्राह्यमिति मन्यते / पालाश्यां द्रोण्यामभ्या-मायुषोऽभिवृद्धिर्भवति / खदिरसारतुलामुदकसिच्यति द्रोणी जलप्रक्षेपणी. अभ्यासिच्य प्रक्षिप्य. सा द्रोणे विपाच्य षोडशांशावशिष्टमवतार्यानगतं चाईपलाशमयी कर्तव्या / खदिराङ्गारेत्यादि / लौहपिण्डं | निध्यात्, तमामलकरसमधुसर्पिर्भिः संसृज्योपपश्चाशत्पलप्रमाणम् / त्रिसप्तकृत इति एकविंशतिवारान् / युञ्जीत / एष एव सर्ववृक्षसारेषु कल्पः / स्खदिरतमादायेति द्रवं पुनरासिच्य स्थाल्यां गोमयाग्निना विपचेदिति | सारचूर्णतुलां खदिरसारकाथमात्रां वा प्रातः अयःस्थाल्यो प्रक्षिप्य गोमयामिना विपचेत् / ततश्चतुर्भागा- | प्रातरुपसेवेत, खदिरसारकाथसिद्धमाविकं वा. सर्पिः॥१३॥ १'पारम्पर्याविच्छेदात्' इति पा०। 2 विशेषाभिव्याप्त्या प्रकण' इति पा०। 1. 1 'अयोधनैः' इति पा० / 2 'मध्यमवयस्क' इति पा० /

Page #548
अध्यायः 11] सुश्रुतसंहिता / 451 - wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww __ अत इत्यादि / खदिररसेन तुल्य आमलकरसः / मधुघृते एकादशोऽध्यायः। तु समस्ते तावती द्रव्यपादिके / भल्लातकविधानवदत्राहारे क्षीरं अथातः प्रमेहचिकित्सितं व्याख्यास्यामः // 1 // कुष्ठकरमपि न विरुद्धं, रसायनशक्तरचिन्त्यलात्; शेष यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सुबोधम् / खदिरसारस्यास्य खरसालामेऽनुकल्पिकं खरसैमुदिशचाह-खदिरसारेत्यादि / स्नेहकषायपरिभाषाकल्पनया द्वौ प्रमेहौ भवतः-सहजोऽपथ्यनिमित्तश्च / तत्र कषायं कृत्वा तस्य पादिकं सर्पिः; अपथ्यमप्याविकं सर्पिः / सहजो मातृपितृबीजदोषकृतः, अहिताहारजोऽपपथ्यत्वेनात्राभिहितं, द्रव्यसंयोगशरचिन्यखात्; अन्ये तु थ्यनिमित्तः / तयोः पूर्वेणोपद्रुतः कृशो रूक्षोऽसर्पिरेव पठन्ति न पुनराविकम् // 13 // ल्पाशी पिपासुभृशं परिसरणशीलश्च भवति; उत्त रेण स्थूलो बह्वाशी निग्धः शय्यासनस्वमशीलः असतवल्लीस्वरसं का वा प्रातःप्रातरुपसेवेत, प्रायेणेति // 3 // तत्सिद्धं वा सर्पिः, अपराह्ने ससर्पिष्कमोदनमामः | द्वावित्यादि / अत्र केचिदाहुः स्त्रीणां प्रमेहा न भवन्तीति, लकयूषेण भुञ्जीत; एवं मासमुपयुज्य सर्वकुष्ठर्वि तथा हि तन्त्रान्तरे-"रजःप्रसेकान्नारीणां मासि मासि विशुमुच्यत इति // 14 // ध्यति / सर्व शरीरं दोषाश्च न प्रमेहन्त्यतः स्त्रियः"-इति; अमृतेत्यादि / अमृतवल्ली गुडूची // 14 // एतत्तु न युक्तं, सर्वतत्राप्रसिद्धेः, प्रत्यक्षविरोधाच्च // 1-3 // कृष्णतिलभल्लातकतैलामलकरससर्पिषां द्रोणं ___ तत्र शमन्नपानप्रतिसंस्कृताभिः क्रियाभिश्चिशालसारादिकषायस्य च, त्रिफलात्रिकटुकपरूषफलमजविडङ्गफलसारचित्रार्कावल्गुजहरिद्राद्वय कित्सेत, स्थूलमपतर्पणयुक्ताभिः॥४॥ त्रिवृहन्तीद्रवन्तीन्द्रयवयष्टीमधुकातिविषारसाअ तत्र कृशमित्यादि / कृशं कार्यादिलक्षणयुकं सहजमित्यर्थः / नप्रियङ्गणां पालिका भांगास्तानकध्यं स्नेहपाकवि स्थूलं स्थौल्यादिधर्मयुक्तमहिताहारविहारजमित्यर्थः / अत्र, धानेन पंचेत्, तत् साधुसिद्धमवतार्य परिस्राव्या अपतर्पयतीति अपतर्पणं लानं, अपतर्पणानि व्यायामशो. नुगुप्तं निदध्यात्, तत उपसंस्कृतशरीरः प्रातः | धनानि तितकटुकादिकानि च // 4 // प्रातरुत्थाय पाणिशुक्तिमानं क्षौद्रेण प्रतिसंसृज्यो- . सर्व एव च परिहरेयुः सौवीरकतुषोदकशुक्तपयुञ्जीत, जीणे मुगामलकयूषेणालवणेन सर्पिष्मन्तं मैरेयसुरासवतोयपयस्तैलघृते विकारदधिपिष्टाखदिरोदकसिद्धं मृद्रोदनमश्नीयात् खदिरोदकसेवी, भाम्लयवागूपानकानि ग्राम्यानूपौदकमांसानि इत्येवं द्रोणमुपयुज्य सर्वकुष्ठविमुक्तः शुद्धतनुः | चेति // 5 // स्मृतिमान् वर्षशतायुररोगो भवति // 15 // सौवीरकं विरेचनाध्यायोकं, तुषोदकं तत्रोकमेव काजिकं, भवति चात्र शुकं चुकं, सुरासवयोः प्रत्येकनिष्पादितयोरेकीकृत्य पुनः सुरामन्थासवारिष्टांल्लेहांश्चूर्णान्ययस्कृतीः॥ - सन्धानंमैरेयं, सुरा पिष्टमयी, द्रवप्रधान आसवः / आनुपा सहस्रशोऽपि कुर्वीत बीजेनानेन बुद्धिमान् // 16 // | महिषादयः, औदका मत्स्यादयः // 5 // इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने महाकुष्ठ- ततः शालिषष्टिकयवगोधूमकोद्रवोहालकानन चिकित्सितं नाम दशमोऽध्यायः॥ 10 // वान् भुजीत चणकाढकीकुलत्थमुद्रविकल्पेन, स्नेहसामान्यान्मिश्रकं स्नेहविशेष निर्दिशनाह-कृष्णतिले- | तिक्तकषायाभ्यां च शाकगणाभ्यां निकुम्भेदीसत्यादि / कृष्णतिलानां भल्लातकानां च तैलम् / तदेतत् र्षपातसीतैलसिद्धाभ्यां, बद्धमूत्रैर्वा जाङ्गलैमौसैसर्पिषा सह स्नेहद्रोणत्रयमामलकरसशालसारादिकषायद्रोणाभ्यां | रपहृतमेदोभिरनम्लैरघृतेश्चेति // 6 // त्रिफलादिभिः कल्कीकृतैर्विपचेत् / उपसंस्कृतशरीरो वमना- उहालका अरण्यकोद्रवाः / अनवाः पुराणाः / विकगणः दिभिरित्यर्थः / पाणिशुक्तिः पलमित्यर्थः / सहस्रशोऽपीत्यपि- प्रपन्नाटपटोलादिकः, कषायगणो वटशुङ्गादिकः / तेषां शाकानां शब्दात् खदिरसारप्रयोगेण सारस्नेहयोरनुक्तयोरुक्केन कल्पेन साधनाङ्गानि निकुम्भादितैलानि / निकुम्भा दन्ती / बद्धमूत्रै. कल्पनमिति समुच्चिनोति // 15 // 16 // रेणादिभिः / अपहृतमेदोमिरिति अविद्यमानमेदोमिः॥६॥ इति श्रीडल्हाहणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- | तत्रादित एव प्रमेहिणं स्निग्धमन्यतमेन तैलेन व्याख्यायां चिकित्सास्थाने दशमोऽध्यायः॥ 10 // | प्रियङ्ग्वादिसिद्धेन वा घृतेन वामयेत् प्रगाढं विरे चयेच्च, विरेचनादनन्तरं सुरसादिकषायेणास्थाप१ 'कष्पमुपदिशन्नाह' इति पा०। 2 'अग्निसंयोगसंस्कार- येन्महौषधभद्दारुमुस्तावापेन मधुसैन्धवयुक्तेन, शक्तेः' इति पा०। / दह्यमानं च न्यग्रोधादिकषायेण निस्तैलेन // 7 //

Page #549
452 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान - रूक्षस्य मेहिनो वमननिषेधात्तदितरस्य मेहिनो बलवतश्च सान्द्रमेहिनं सप्तपर्णकषायं, शुक्रमेहिनं दर्वाशैववमनमुपदिशन्नाह-तत्रेत्यादि / तैलेनान्यतमेनेति निकुम्भादि- लप्लवहठकरञ्जकसेरुककषायं ककुभचन्दनकषायं तैलानामनन्तरनिर्दिष्टानामेकतमेन; अथवा स्नेहोपयोगिको-वा, फेनमेहिनं त्रिफलारग्वधमृद्वीकाकषायं, तमेहहरनिकुम्भसर्षपातसीपिचुमर्दातिमुक्तकस्नेहानामन्यतमेन मधुमधुरमिति पैत्तिकेषु नीलमेहिनं शालसारास्निग्धम् / पैत्तिकेषु तु मेहेषु सामान्यस्नेहपाकपरिभाषार्थ- दिकषायमश्वत्थकषायं वा पाययेत, हरिद्रामेकल्पनया प्रियवादिसिद्धन घृतेनोपस्निग्धं वामयेत् , प्रगाढं| हिनं राजवृक्षकषायं, अम्लमेहिनं न्यग्रोधादिविरेचयेच; कफमेहे वामयेत्, पित्तमेहे विरेचयेत् ; आमाश- कषाय, क्षारमेहिनं त्रिफलाकषायं, मञ्जिष्ठामेयस्थे कफपित्ते वामयेत् , पक्वाशयस्थे पित्ते विरेचयेत् / हिनं मञ्जिष्ठाचन्दनकषायं, शोणितमेहिनं गुडूचीविरेचनानन्तरं सप्तरात्रात् परतो वातविद्रध्यादावुक्तेन सुरसा- | तिन्दुकास्थिकाश्मर्यखर्जूरकषायं मधुमिश्रं; अत दिकषायेण महौषधादिकल्कयुक्तेन मधुप्रायेण; मधुसैन्धवादीनां ऊर्ध्वमसाध्येष्वपि योगान् यापनार्थ वक्ष्यामः, सामान्यपरिभाषार्थकल्पेनैव सिद्धे पुनर्वचनं स्नेहनिषेधार्थ- तद्यथा-सर्पिमहिनं कुष्ठकुटजपाठाहिङ्गकटुरोहिमित्येके / दह्यमानं च न्यग्रोधादिकषायेणास्थापयेत् / निस्तैले- णीकल्कं गुडूचीचित्रककषायेण पाययेत्, वसामे नेति वचनादल्पघृताभ्यनुज्ञानम् , अल्पस्नेहार्थमित्यन्ये // 7 // हिनमग्निमन्थकषायं शिंशपाकषायं वा, क्षौद्रमेहिनं ततः शुद्धदेहमामलकरसेन हरिद्रां मधुसंयुक्तां कदरमुककषायं, हस्तिमेहिनं तिन्दुककपित्थपाययेत्, त्रिफलाविशालादेवदारुमुस्तकषायं वा, | शिरीषपलाशपाठामूदुःस्पर्शाकषायं मधुमधुरं शालकम्पिल्लकमुष्कककल्कमक्षमात्रं वा मधुमधु हस्त्यश्वशंकरखरोष्ट्रास्थिक्षारं चेति; दह्यमानमौदरमामलकरसेन हरिद्रायुतं, कुटजकपित्थरोहीतक ककन्दक्काथसिद्धां यवागू क्षीरेक्षुरसमधुरां पाय येत् // 9 // बिभीतकसप्तपर्णपुष्पकल्कं वा निम्बारग्वधसप्तपर्णमूर्वाकुटजसोमवृक्षपलाशानां वा स्वपत्रमू विशेष इत्यादि / अत ऊर्ध्व 'वक्ष्यते' इति वाक्यशेषः / लफलपुष्पकषायाणि, एते पञ्च योगा: सर्वमेहा- तत्रेत्यादि / पारिजातः पारिभद्रकः / इक्ष्वित्यादि / वैजयन्ती नामपहन्तारो व्याख्याताः॥८॥ अरणिका / दूर्वेत्यादि शैवलं शेवालं, प्लवो गोपालदमनकः, हठो जलकुम्भिका / ककुभः सुगन्धिमूलो विटपी / कफजेषु - ततः शुद्धदेहमित्यादि / कल्पनामाह-आमलकरसस्य | मधुमधुरमिति अन्ते स्थितं दशखपि संबध्नन्ति, एवं पैत्तिकेचत्वारि पलानि, हरिद्रा कर्षप्रमाणा, तथा मधु च कर्षप्रमाणमेव, ध्वपि, मधुनो योगवाहिलान्मेहहरलाच / पैत्तिकेत्यादि / एवं विभज्य पिबेत् / त्रिफलेत्यादि / त्रिफलादीनां मुस्तान्तानां राजवृक्षः किरमालकः / अत इत्यादि / कदर आपीतसारः पळे षोडशगुणं जलं दत्त्वा चतुर्भागावशिष्टं प्राह्यम् / तथा खदिराकारः, क्रमुकः पूगफलम् / मूर्वा चौरस्नायुः; दुःस्पर्शा चोकं-"द्रव्यमापोत्थितं क्वाथ्यं दत्त्वा षोडशिकं जलम् / दुरालभा / मधुमधुरमिति वचनं सर्पिर्मेहादिकषायेष्वपि द्रष्टपादशेषं च कर्तव्यमेष काथविधिः स्मृतः" इति / कुटजक व्यम् / हस्त्यश्वादिक्षारोदकस्य शीतस्य पानं खरतीक्ष्णवात् / पित्थेत्यादि कुटजादिमिः पुष्पशन्दः प्रत्येकं सम्बध्यते, अस्मिन् प्रमेहिणोऽन्धातौ क्षीणे तद्विरोधिनि पित्ते विवृद्ध दाहो भवतीति योगेऽपि मधु आमलकरसश्चानुवर्तते / निम्बेत्यादि निम्बादीनां | तचिकित्सितमुपदिशन्नाह-दह्यमानमित्यादि / औदककन्दक्कायानि खपत्रमूलफलपुष्पाणि तैः कृतानि कषायाणि / एषी / / एष थेत्यादि षैडङ्गकल्पक्कथितेन शालूकादिक्वाथेन सह क्षीरेक्षुरसपञ्चमो योगः / एते पश्चापि सर्वमेहेषु साध्येष्वसाध्येष्वपीत्येके,। " | सिद्धां शीतां मधुमधुरां यवागू पाययेत् / तथा चोक्तम्यापनार्थमित्यपरे // 8 // “यदप्सु भृतशीतासु षडङ्गादि प्रयुज्यते / कर्षमात्रं ततो द्रव्यं विशेषश्चात ऊर्ध्व-तत्रोदकमेहिनं पारिजात- साधयेत् प्रास्थिकेऽम्भसि // अर्धशतं प्रयोक्तव्यं पाने पेयादिकषायं पाययेत्, इक्षुमेहिनं वैजयन्तीकषायं, सुरा- संविधौ-" इति / पूर्वनिषिद्धस्य यवागूपानस्यापवादः / क्षीरेमेहिनं निम्बकषाय, सिकतामेहिनं चित्रककषाय, क्षुरसमधुमधुराया यवाग्वाः पानं पित्तमेहे एव, वातश्लेष्ममेहेषु शनैर्मेहिनं खदिरकषायं, लवणमेहिनं पाठीऽगुरु- | पुनर्यवागूपानस्य प्रतिषेध एव // 9 // हरिद्राकषायं, पिष्टमेहिनं हरिद्रादारहरिद्राकषायं, | | ततः प्रियङ्ग्वनन्तायूथिकापमात्रायन्तिकालो. हितिकाम्बष्ठादाडिमत्वक्शालपर्णीपातुङ्गकेशर१'दधमानमित्यादि दशमानं वा न्यग्रोधादिकषायेण नि:सेहेन धातकीवकुलशाल्मलीश्रीवेष्टकमोचरसेप्वरिष्टानभास्थापयेत्' इति शेषः / निःलेहेनेति अल्पतेन, निःस्नेहेनेत्यत्र 'निस्तेलेन' इति केचित् पठन्ति / ' इति पा०। 2 'विमथ्य' इति 1 'खदिरक्रमुककषायम्' इति पा०। 2 'मधुमिश्र' इति पा०। 3 'विशेषतयात अर्ध्व इति पा०। ४'पाठागुरुकषायं' पा० / 3 'घडकल्ककथितेन' इति पा०। 4 'पित्तमेहिन पव' इति पा०॥ | इति पा०॥

Page #550
अध्यायः 11] सुश्रुतसंहिता / 453 यस्कृतीर्लेहानासवांश्च कुर्वीत; शृङ्गाटकगिलोड्य- ग्वाद्यासवम् / अङ्गारशूल्योपदंशमिति भटित्रोपदंश; माध्वीक बिसमृणालकाशकसेरुकमधुकाम्रजम्ब्वसनतिनि- मधुयोनिमा चिरसंस्थितं च; अभीक्ष्णमत्यर्थम् / जेजटाशककुभकट्टङ्गरोधभल्लातकपलाशचर्मवृक्षगिरिक-चार्यस्तु द्राक्षासवमाह, तन्नेच्छति. गयी / क्षौद्रेत्यादि / र्णिकाशीतशिवनिचुलदाडिमाजकर्णहरिवृक्षराजा- उष्ट्रादिपुरीषचूर्णावचारितानि चान्नानि दद्यात् / सर्षपकल्कदनगोपघोण्टाविकङ्कतेषु वा; यवान्नविकारांश्च रजिता लेहाः, राजिकास्थाने रागेषु सर्षपाः; अन्ये तु पठन्तिसेवेत; यथोक्तकषायसिद्धां यवागू चास्मै प्रय- 'सार्षपैस्तु शाकैर्भोजयेत्' इति / अन्यानि पानभोजनान्यच्छेत्, कषायाणि वा पातुम् // 10 // विरुद्धानि प्रमेहिणस्तानि रसवन्ति गन्धवन्ति च प्रदद्यात् / तत्र सर्वेषां मेहानां प्रथमं सामान्यान् ततो वैशेषिकांश्च | निर्दिष्टः कृशस्य प्रायशो विधिरनपानप्रतिसंस्कृतः, अतः परे योगानभिधाय पुनरप्यरिष्टादीन् सामान्येनैव निर्दिशन्नाह-तत | स्थूलस्यापकर्षणविधानमाह-प्रवृद्धमेहा इत्यादि / व्यायामोऽइत्यादि / अनन्ता उत्पलसारिवा, पद्मा भार्गी, त्रायन्तिका | गाना विविधप्रकार आयामः, तथा चोक्तम्,-"तुलाभ्रममदयन्तिका; लोहितिका मजिष्ठा, रामतरुणीत्यन्ये; अम्बष्ठा | गुणाकर्षधनुराकर्षणादिभिः / आयामो विविधोऽङ्गानां व्यायाम माचिका, 'सांकुरड' इति लोके; शालपर्णीत्यत्र केचित् ताल इति कीर्तितः" इति; नियुद्ध बाहुयुद्ध, धनुर्वेदेऽन्यथा नियुद्धं पणीति पठन्ति, तालपणी मुषली; तुः पुन्नागः, केशरं नाग- व्याख्यातं, तच विस्तरभयान लिखितं; क्रीडा लोकप्रसिद्धैर्हस्तकेशर, श्रीवेष्टको नवनीतधूपः सरलनिर्यासः, मोचरसः पादप्रक्षेपेनर्मपूर्वकं क्रीडनं; गजानामारोहणं हस्तिशिक्षायामतिशाल्मलीनिर्यासः / तत्रारिष्टादयः पूर्वेणैव विधानेन विधेयाः।। विस्तृतं सांग्रामिकमाभ्यासिकं च गजचर्या; तत्र तुरगचर्या विक्रमराशाटकेत्यादि शृङ्गाटकं जलमध्ये त्रिकण्टकं, गिलोड्यः कन्दः वाञ्छितोपशल्यसंहितासु हयारोहणं; रथचर्या पदातिचर्या च प्रावृड्जातः शणपत्राकारो वल्लीयुक्तश्चर्मण्वतीनदीभव(वः)श्वेत जमदग्निराह; "सर्वदिग्भागभागेषु हस्त्यश्वरथपत्तिषु / शस्त्रावर्तुलपाषाणसदृशः 'गुगिलोटे' इति लोके, बिसं पद्ममूलं, तस्य स्त्रैर्यस्तु संयोगः सा चर्येति प्रकीर्त्यते" इति; परिक्रमणं चकमणं स्थूलप्ररोहो मृणालं, असनो बीजकः, तिनिशः स्यन्दनः, कट्स गतागतमित्यर्थः, सर्वतो भ्रमणमित्यन्ये; अस्त्रं शास्त्रितं धनुः जोऽरलुकः, चर्मवृक्षः 'चर्मलोह' इति प्रसिद्धो लकुचनुमाकारो | उपास्त्रं शास्त्रनियमवर्जितं धनुरेव // 11 // महावृक्षः, गिरिकर्णिका श्वेतस्यन्दः, शीतशिवः शतपुष्पामेदः, अधनस्त्वबान्धवो वा पादत्राणातपत्रविरहितो निचुलो जलवेतसः, अजकर्णः सर्जः पूर्वदेशे प्रसिद्ध एव, भैश्याशी ग्रामैकरात्रवासी मुनिरिव संयतात्मा हरिवृक्ष इन्द्रवृक्षः, धवाकार इत्येके, 'कुटज' इत्यन्ये पठन्ति, योजनशतमधिकंवा गच्छेत् ,महाधनोवा श्यामा'हरिद्रावृक्ष' इत्यपरे पठन्ति, तत्र हरिद्रा प्रसिद्धा, वृक्षः कुटजः; कनीवारवृत्तिरामलककपित्थतिन्दुकाश्मन्तकफराजादनः क्षीरिका, गोपघोण्टा घोटाबदरी, विकङ्कतः कण्ट- लाहारो मृगैः सह वसेत् , तन्मूत्रशद्भक्षः सतकिका / एतेषु वा पूर्वकल्पेनारिष्टादयः कर्तव्याः / यवेत्यादि | तमनुव्रजेदाः, ब्राह्मणो वा शिलोञ्छवृत्तिर्भूत्वा गृञ्जयवौदनधानादयः / यथोकेत्यादि / अनन्तंरोकप्रियङ्- ब्रह्मरथमुद्धरेत्, कृषेत् सततमितरः खनेद्वा कूपं, ग्वादिशाटकादिवगैः कृतामिति // 10 // शंत सततं रक्षेत // 12 // महाधनमहिताहारमौषधद्वेषिणमीश्वरं वा पा- भवति चात्रठाभयाचित्रकप्रगाढमनल्पमाशिकमन्यतममासव | अधनो वैद्यसन्देशादेवं कुर्वन्नतन्द्रितः॥ पाययेत् , अङ्गारशूल्योपदंश वा माध्वीकमभीक्ष्ण, | क्षौद्रकपित्थमरिचानुविद्धानि चास्सै पानभोजना संवत्सरादन्तराद्वा प्रमेहात् प्रतिमुच्यते // 13 // न्युपहरेत् , उष्ट्राश्वतरखरपुरीषचूर्णानि चास्मै | इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने प्रमेहचिदद्यादशनेषु; हिसैन्धवयुक्तैर्युषैः सार्षपैश्च रागै- कित्सितं नामैकादशोऽध्यायः // 11 // भोजयेत्, अविरुद्धानि चास्मै पानभोजनान्युपहरे. अधिकमिति शतद्वयं त्रयं वा / नीवार उलिकाधान्यं, तद्धिद्रसगन्धवन्ति च, प्रवृद्धमेहास्तु व्यायामनियु- विधम् एकं धान्यसदृशविटपं धान्यक्षेत्रजं, द्वितीयं महाचक्रीडागजतुरगरथपदातिचर्यापरिक्रमणान्यस्त्री- | दलकाण्डं तत्तु सलिलजं; तत्र सलिल सलिलवृद्धिमात्रखम्बप्रपात्रे वा सेवेरन् // 11 // रोहं रक्तशूकं, तदेव प्रसाधि(रि)केति तत्रान्तरे पठ्यते / महाधनो लेलावृक्वणिकप्रमृतिकाः, ईष्ट इत्येवंशील ईश्वर | तन्मूत्रशकृद्रक्ष इत्यत्र तासां गवामेव मूत्रशकृती प्राधे। ईपिता राजा / अत्र गुडस्थाने माक्षिकम् / अनल्पं प्रभूतं, भूमिपतितस्योत्सृष्टस्य कर्णशः शस्यग्रहणं शिलः, कणशो धान्यतत्तु कषायसमं; पाठाभयाचित्रकाणामुक्तानां कषायं कर्षत्रयं 1 'चिरसस्थितं' इति पा० / 2 'अपात्र' इति पा० / देयमिति प्रगाढाथः; अन्ये तु, अन्यतममासवं पूर्वोक्तं प्रियङ् | 3 धान्यसदृशविटपधान्यं क्षेत्रज' इति पा०। ४'उत्सष्टस्या 1 'गुलाहटक' इति पा०। 2 न्यखापाले' इति पा०। कणिशस ग्रहण' इति पा० /

Page #551
154 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं ग्रहणमित्यर्थः; भूमिष्ठमात्रस्य शस्यस्य ग्रहणमुञ्छः / ब्रह्मरथं स्यातिविपुलत्वात् / अत्र शोफप्रतिपादनेन तदनन्तरभाविनी धर्मपल्या सह ब्राह्मणाधिष्ठितं शकटमुद्धरेत् , अथवा ब्रह्म प्रमेहपिडकाऽपि प्रतिपादिता / एवमित्यादि।-एवमकुर्वतएव रथो ब्रह्मरथस्तमुद्धरेत् , धारयेद्वेदमित्यर्थः; पापरोगप्रायः स्तस्य हीनतृतीयकर्मगुणस्य शस्त्रप्रणिधानं छेद्यमेद्यादिना, प्रमेहो वेदाध्ययनान्नाशमुपैति / इतरः शूद्रः / अधन इत्यादि व्रणक्रियोपसेवा चेति षष्टिव्रणोपक्रमाणां च यथाखमुपसेवनयावन्मृगैः सह सेवसेदित्ययं विधिः क्षत्रियस्य तन्मूत्रशद्भक्षः | मित्यतीतावेक्षणम् / अत्र शोफस्य विदग्धस्य याप्यलेनासाध्यसततमनुव्रजेगा इति वैश्यस्यायं विधिः // 12 // 13 // खम् / एवमित्यादि / -एवमकुर्वतस्तस्य हीनचतुर्थकर्मगुणस्य इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत नातिसकलोपद्रवस्थानतिमहाशयोत्सङ्गादौ व्रणस्य शिलाजवाद्यव्याख्यायो चिकित्सास्थाने एकादशोऽध्यायः॥११॥ नभ्यासे तु प्रयन्नाद्यतिशयाद्याप्यत्वेनासाध्यवत्त्वम् / शिलाजखाद्यभ्यासे तु हीनपञ्चकर्मगुणस्य अनुपक्रम्यवादसाध्य तमत्वम् / उत्सङ्ग इव उत्सङ्गः, व्रणाशये हि चिरकालपूयावद्वादशोऽध्यायः। स्थानेनावदारितमन्तःप्रदेशान्तरं निम्नमुत्सङ्गतुल्यत्वात् 'उत्सा' अथातःप्रमेहपिडकाचिकिस्सितं व्याख्यास्यामः१] इत्युच्यते, उत् ऊर्ध्व पूयस्य सङ्ग उत्सङ्ग, इत्यन्ये / तस्मादित्यादि यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥. आदित इति ल्यब्लोपे पञ्चमी; तस्मादायं पूर्वरूपमेव वीक्ष्य शराविकाद्या नव पिडकाःप्रागुक्ताःता:प्राण-प्रमेहिणमुपक्रमेतेत्यर्थः॥४॥ वतोऽल्पास्त्वयांसप्राप्ता मृद्ध्योऽल्परुजः क्षिप्रपा- भल्लातकबिल्वाम्बुपिप्पलीमूलोदकीर्यावर्षाभूपु. कमेदिन्यश्च साध्याः॥३॥ नर्नवाचित्रकशटीस्नुहीवरुणकपुष्करदन्तीपथ्या द. एताः शराविकाद्याः प्रमेहपिडकाः प्रमेहं विनाऽपि भवन्ति; | शपलोन्मिता यवकोलकुलत्थांश्च प्रास्थिकान उक्तं च-"विना प्रमेहमप्येता जायन्ते दुष्टमेदसः" (च. सू. सलिलद्रोणे निष्क्वाथ्य चतुर्भागावशिष्टेऽवतार्य व अ. 17) इति, यद्यप्येवं तथाऽपि प्रमेहानन्तरकालजातानां चात्रिवृत्कम्पिल्लुकभार्गीनिचुलशुण्ठीगजपिप्पली. प्रमेहं विनाऽपि जातानां चैकमिह चिकित्सितमासां, तुल्य- विडङ्गरोध्रशिरीषाणां भागैरर्धपलिकैघृतप्रस्थं विपा. दोषदूष्यलात् // 1-3 // चयेन्मेहश्वयथुकुष्ठगुल्मोदार्श प्लीहविद्रधिपिडताभिरुपद्रुतं प्रमेहिणमुपचरेत् / तत्र पूर्वरूपेष्व- | कानां नाशनं नाम्ना धान्वन्तरम् // 5 // पतर्पणं वनस्पतिकषायं बस्तमूत्रं चोपदिशेत् एव भल्लातकेत्यादि / अनार्षोऽयं योगः, जेजटाचार्येण नोक्तमकर्वतस्तस्य मधुराहारस्य मूत्रं खेदः श्लेष्मा च | खात; तस्मान पठनीयः॥५॥ मधुरीभवति प्रमेहश्चाभिव्यको भवति,तत्रोभयतः दुविरेच्या हि मधुमेहिनो भवन्ति मेदोऽभिव्यासंशोधनमासेवेत; एवमकुर्वतस्तस्य दोषाःप्रवृद्धा, मांसशोणिते प्रदृष्य शोफ जनयन्त्युपद्रवान् वा शरीरत्वात् , तस्मातीक्ष्णमेतेषां शोधनं कुर्वीत / पिडकापीडिताः सोपद्रवाः सर्व एक प्रमेहा मूत्राकांश्चित्, तत्रोक्तः प्रतीकारः सिरामोक्षश्च एवमकुर्वतस्तस्य शोफो वृद्धोऽतिमात्रं रुजो विदाहमाप दिमाधुर्ये मधुगन्धसामान्यात् पारिभाषिकी मधु. मेहाख्यां लभन्ते // 6 // द्यते, तत्र शस्त्रप्रणिधानमुक्तं व्रणक्रियोपसेवा च; एवमकुर्वतस्तस्य पूयोऽभ्यन्तरमवदार्योत्सङ्गं महा / दुर्विरेच्या इत्यादि // 6 // . न्तमवकाशं कृत्वा प्रवृद्धो भवत्यसाध्या, तस्मादा- न चैतान कथंचिदपि खेदयेत्, 'मेदोबहुत्वादे. दित एव प्रमेहिणमुपक्रमेत् // 4 // तेषां विशीर्यते देहः खेदेन // 7 // ताभिरित्यादि / "पिडकानां पूर्वरूपं प्रमेहा" इति तत्रान्तरो- न चेत्यादि / खेदनं खेदावचारणीये प्रमेहिणां निषिद्धमपि कखात् पिडकाचिकित्सितेऽपि प्रमेहचिकित्सितमुक्तम् , अथवा महादोषत्वप्रतिपादनाय पुनरपि निषिद्धम् // 7 // प्रमेहचिकित्सितेनैव पिडकोपशमो भवतीति / तत्रेत्यादि / रसायनीनां च दौर्बल्यानोर्ध्वमुत्तिष्ठन्ति प्रमेअपतर्पणमुपवासादि / वनस्पतयो वटादयः, बस्तश्छागः। हिणां दोषाः, ततो मधुमेहिनामधाकाये पिडकाः एवमित्यादि एवमकुर्वतस्तस्य हीनप्रथमकर्मगुणस मधुराहारस्य मूत्रादयो मधुरीभवन्ति / उभयतः संशोधनमिति वमनं | कुतः पुनरधोदेहे एव पिडकासम्भव इत्याह-रसायनीनां विरेचनं च / एवमित्यादि एवमकुर्वतस्तस्य हीनद्वितीयकर्म च दौर्बल्यादित्यादि / रसायनीनामित्यत्रादिशब्दो लुप्तनिर्दिष्टो गुणस्य, तत्रोकः प्रतीकारः तत्र शोफे उक्तः, प्रतीकारः सूत्र द्रष्टव्यः, तेन रसपित्तकफशोणितवहानां धमनीनामित्यर्थः / स्थाने द्विवणीये च, स पुनरपतर्पणादिरेकादशविधी विरेकाम्तः। सिरामोक्षश्चेति न जलौकापातनमधःकायस्य पिडकाषिष्ठान- १'विरुखख' इति पा०।

Page #552
अध्यायः 12] सुश्रुतसंहिता। 455 परित्र त दौर्बल्यादिति सर्वशरीरगतस्य सर्ववधातोरपानव्यनाभ्याम- शालसारादिनि!हे चतुर्थाशावशेषिते // धोऽनुलोम्यमानखासादिवहानामपि धमनीनामध एव बलवत्त्वं गीते मधु माक्षिकमावपेत् // 12 // नतूर्ध्वमित्यर्थः; 'रसहारिणीनां' इति केचित् पठन्ति // 8 // मापनं गुडं शोधितमेव च // लक्ष्णपिष्टानि चूर्णानि पिप्पल्यादिगणस्य च // 13 // अपक्वानां तु पिडकानां शोफवत् प्रतीकारः, | ऐकभ्यमावपेत् कुम्मे संस्कृते घृतभाविते // पकानां वणवदिति; तैलं तु व्रणरोपणमेवादी पिप्पलीचूर्णमधुभिः प्रलिप्तेऽन्तःशुचौ दृढे // 14 // कुर्षीत, आरग्वधादिकषायमुत्सादनार्थे, शाल | श्लक्ष्णानि तीक्ष्णलोहस्य तत्र पत्राणि बुद्धिमान् // सारादिकषायं परिषेचने, पिप्पल्यादिकषायं खदिराङ्गारतप्तानि बहुशः सन्निपातयेत् // 15 // पानभोजनेषु, पाठाचित्रकशाष्टिाक्षुद्राबृहतीसारि सुपिधानं तु तं कृत्वा यवपल्ले निधापयेत् // घासोमवल्कसप्तपणारग्वधकुटजमूलचूणोनि मधु मासांस्त्रीश्चतरोवाऽपि यावदालोहसंक्षयात्॥१६॥ मिश्राणि प्राश्नीयात् // 9 // | ततो जातरसं तं तु प्रातः प्रातर्यथाबलम् // अपक्कानामित्यादि / व्रणरोपणमिति रोपणद्रव्यसिद्धं मिश्र- निषेवेत यथायोगमाहारं चास्य कल्पयेत् // 17 // कायुक्तं, रोपणावस्थायां रोपणे कर्तव्ये आदौ तैलमेव, नान्यत् कार्यकृदलिनामेष सन्नस्याग्नेःप्रसाधकः॥ कषायादिकं; सर्वेष्वेव मेहेष्वतिप्रवृत्त्या घातवृद्धः, तैलस्य | शोफनुहुल्महत् कुष्ठमेहपाण्ड्वामयापहः॥१८॥ वातदोषप्रत्यनीकत्वात् , तथा बदमूत्रत्वेन प्रमेहव्याधिप्रत्यनी-प्लीहोदरहरः शीघ्रं विषमज्वरनाशनः॥ कखाच्च / अन्ये तु 'एलादौ कुर्वीत' इति पठन्ति, "एलातगर- अभिष्यन्दापहरणो लोहारिष्टो महागुणः॥१९॥ कुष्ठ" (सू. अ. 30) इत्यादिरेलादिः / उत्सादनं निम्रव्रण शालसारादीत्यादि / शालसारादिद्रव्यपलशतस्य जलचतुर्दोणे स्योन्नतिकरणम् / उत्सादनोपक्रमावस्थायामारग्वधादिनैवोत्सा पक्कस्य चतुर्थांशावशेषितो नियुहः क्वाथः / तस्मिन् पूर्व दनम् / एवं वक्ष्यमाणेषु परिषेचनादिष्वत्रोक्तवर्गेणैव नियमः। शीते पञ्चशतपलप्रमाणं मधु मद्यं, माक्षिकस्येदं माक्षिक, पाठाचित्रकेत्यादि / शाइँटा काकतिक्ता 'भुम्भुरुडक' इति मध्वासर्व प्रक्षिपेत् ; गयी तु मध्वेव मन्यते / फाणितीभाव. लोके / क्षुद्रा लघुकण्टकारिका / सोमवल्कः कट्फलः / अयं मापनमिति क्रियाविशेषणम् / गुडं शोधितमेव चेति गुडस्तयोगः सामान्यचूर्णयोजनपरिभाषया योज्यः / तथाहि स्मिन्नेव कषाये विलायितः पूतः शोधित उच्यते, तादृशस्य "कर्षश्वर्णस्य कल्कस्य गुटिकानां च सर्वशः / द्रवशुक्त्याउ गुडस्यापि पञ्चाशत्पलानि / पिप्पल्यादिचूर्णस्य पञ्चविंशतिपवलेढव्यः पातव्यश्च चतुर्दैवः" इति // 9 // लानि, तावन्त्येव लोहपत्राणाम् / गयी तु तत्र पुराणस्य मधुनः शालसारादिवर्गकषायं चतुर्भागावशिष्टमवतार्य | कषायमधुरीभावमात्र प्रमाणं, मधुमान एव जीर्णगुडः, पिप्पपरिस्राव्य पुनरुपनीय साधयेत्, सिध्यति चामल- ल्यादिचूर्णमानं तु यावता नातिव्यकं कटुवं भवति / मधुप्रमाकरोभ्रप्रियङ्गुन्दन्तीकृष्णायस्ताम्रचूर्णान्यावपेत, ए- णपादिकं पिप्पल्यादिचूर्णस्य मानं, लौहपत्रप्रमाणमपि तावदेवे. तदनुपदग्धं लेहीभूतमवतार्यानुगुप्तं निदध्यात. त्यन्ये / आहारं चास्य कल्पयेद्विशिष्टदोषारन्धरोगजातिप्रततो यथायोगमुपयुजीत, एष लेहः सर्वमेहानां | त्यनीकम् / अत्राभिष्यन्दशब्देन मूत्रनिःस्पन्दोऽभिधीयते हन्ता // 10 // // 12-19 // शालसारेत्यादि / शालसारादिवर्गपलशतं षोडशगुणे जले प्रमेहिणो यदा मूत्रमपिच्छिलमनाविलम् // कथितं पादावशेषं, तस्मिन् सिध्यत्यामलकादिचूर्ण पादिकमि- | विशदं तितकटुकं तदाऽऽरोग्यं प्रचक्षते // 20 // त्येके अपरे च कुटजावलेहावापप्रमाणोहेनामलकादीनां षण्णां ___ इति श्रीसुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने प्रत्येकं पलमावापः // 10 // प्रमेहपिडकाचिकित्सितं नाम द्वादत्रिफलाचित्रकत्रिकटुकविडामुस्तानां नव भा शोऽध्यायः॥१२॥ गास्तावन्त एव कृष्णायचूर्णस्य, तत्सर्वमेकभ्यं कृत्वा प्रमेडिण इत्यादि / अनाविलं प्रसन्नम् / विशदं रूक्षम् / यथायोगं मात्रां सर्पिर्मधुभ्यां संसृज्योपयुञ्जीत, | मन्त्रस्य कटुतितलं पिपीलिकामक्षिकादीनामपसर्पणेन ज्ञातव्यम् / पतनवायसम् एतेन जाठर्य न भवति, सन्नोऽग्नि- अन्ये त्वेवं पठन्ति,-"प्रमेहिणो यदा मूत्रमनाविद्धमपिच्छिराप्यायते, दुर्नामशोफपाण्डुकुष्ठरोगाविपाककास- लम्" इति; तत्रापि अनाविद्धं प्रसन्नम् // 20 // श्वासप्रमेहाश्च न भवन्ति // 11 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतनवायसमाह-त्रिफलेत्यादि / कृष्णायचूर्णस्य कृष्णलौहचू- व्याख्यायां चिकित्सास्थाने द्वादशोऽध्यायः॥१२॥ णस्य / जाठर्य स्थौल्यम् // 11 //

Page #553
456 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं भाटमपरमागम पाण्डमा निवेवितम् / / त्रयोदशोऽध्यायः। तत्सर्वं तिक्तकटुकं कषायानुरसं सरम् // 8 // अथातो मधुमेहचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ | कटुपाक्युग्णवीर्य च शोषणं छेदनं तथा // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ इदानीं सामान्यलक्षणाभिधानमाह-तत्सर्वमित्यादि शोषणं मधुमेहित्वमापन्नं भिषग्भिः परिवर्जितम् // दुष्टरक्कादेः / छेदनं कफप्रन्ध्यादिच्छेदकृत् // 8 // - . योगेनानेन मतिमान् प्रमेहिणमुपाचरेत् // 3 // | तेषु यत् कृष्णमलघु स्निग्धं निःशर्करं च यत् // 9 // मासे शुक्रे शुचौ चैव शैलाः सूर्याशुतापिताः॥ गोमूत्रगन्धि यचापि तत् प्रधानं प्रचक्षते // जतप्रकाशं खरसं शिलाभ्यः प्रस्रवन्ति हि // 4 // तेषां प्रधानलक्षणमुपादानार्थमुपदिशन्नाह-तेष्वित्यादि // 9 // शिलाजत्विति विख्यातं सर्वव्याधिविनाशनम् // तद्भावितं सारगणैहृतदोषो दिनोदये // 10 // मधुमेहिलमित्यादि। शुक्रो मासो ज्येष्ठः। शुचिराषाढः।। | पिबेत् सारोदकेनैव श्लक्ष्णपिष्टं यथाबलम् // यद्यप्यन्यस्मिन् काले शिलाजतुप्रस्रवणं दृश्यते, तथाऽपि शुचि | जाङ्गलेन रसेनान्नं तस्मिञ्जीर्णे तु भोजयेत् // 11 // शुक्रमासपरिगृहीतं खरतरतरणिकिरणतापिताभ्यः शिलाभ्यो उपयुज्य तुलामेवं गिरिजादमृतोपमात् // गुणवत्तरं भवति / जतुप्रकाशं लाक्षाप्रकाशम् / सर्वव्याधिः वपुर्वर्णबलोपेतो मधुमेहविवर्जितः // 12 // मधुमेहादिः // 1-4 // जीवेद्वर्षशतं पूर्णमजरोऽमरसन्निभः॥ त्रवादीनां तु लोहानां षण्णामन्यतमान्वयम् // 5 // शतं शतं तुलायां तु सहस्रं दशतौलिके // 13 // शेयं स्वगन्धतश्चापि षड्योनि प्रथितं क्षितौ // भल्लातकविधानेन परिहारविधिः स्मृतः॥ ननु विलानां रूक्षकठिनानां कथं स्निग्धद्रवः स्वरसः संभ मेहं कुष्ठमपस्मारमुन्मादं श्लीपदं गरम् // 14 // वतीत्याह-त्रवादीनामित्यादि / त्रप्वादीनि त्रपुसीसताम्ररूप्य-शोषं शोफार्शसी गुल्मं पाण्डुतां विषमज्वरम् // सुवर्णकृष्णलोहानि षट्, तेषामन्यतमान्वयमेकतमान्वयम् / | अपोहत्यचिरात्कालाच्छिलाजत निषेवितम॥१५॥ षड़योनि षट्कारणकम् / यत्तु शिलाजतुचतुष्टयं तन्त्रान्तरे न सोऽस्ति रोगो यं चापि निहन्यान्न शिलाजत // प्रोक्तं, तत्तेषां चतुर्णामपि मुख्यानां गुणख्यापनाय, नान्य- | शर्करां चिरसंभूतां भिनत्ति च तथाऽश्मरीम् // 16 // योनिशिलाजतुनिवारणाय // 5 // भावनालोडने चास्य कर्तव्ये मेषजैर्हितः॥ लोहाद्भवति तद्यस्माच्छिलाजतु जतुप्रभम् // 6 // इदानीमस्योपयोगविधि निर्दिशन्नाह-तद्भावितमित्यादि / तस्य लोहस्य तद्वीर्य रसं चापि बिभर्ति तत् // सारगणैः शालसारादिभिः / तत्र भाव्यद्रव्यसमं क्वथनीयमष्ट लोहादित्यादि / रसं चापीति चकारेण वर्णप्रभावं च विभ- गुणे जले निष्क्वाथ्याष्टभागावशिष्टेन कषायमानम् / दशाह तात्यनुकं समुच्चीयते / तत्र यल्लौहजातं स्यात् , तल्लौहस्यैव विंशतिदिनानि त्रिंशद्दिनानि वा भावयेत् / हृतदोषः संशुद्धवीर्यरसौ बिभर्ति / तानि च लोहानि सुवर्णादीनि, तद्गुणास्तु देहः / दिनोदये प्रभाते एव, सारोदकेनैव पिबेत् / जालेन सुश्रुताध्यायिनोऽन्नपान विध्यध्यायान्ते पठन्ति / यद्यपि जतु- रसेन भोजयेत् , अन्यथा शोषणच्छेदनखाद्वातकोपः स्यात् / प्रकाशो लाक्षासदृशः शिलास्रावः शिलाजतुशब्देनोक्तः, तथाऽपि तुला पलशतम् / गिरिजाच्छिलाजतुनः / न सोऽस्ति रोग सुवर्णादिनिर्यासेऽपि शिलाजलिति प्रयोगः सर्षपादितैलवदीप- इत्यत्र रोगशब्दो दोषेषु वर्तते, अथवा शस्त्रसाध्येष्वश्मर्याचारिको द्रष्टव्यः॥६॥ दिषु / नानाविधखास्थ्यकरद्रव्यभावनां चोपदिशनाह-भावअपुसीसायसादीनि प्रधानान्युत्तरोत्तरम् // 7 // | नालोडने इत्यादि // 10-16 // - . यथा तथा प्रयोगेऽपि श्रेष्ठे श्रेष्ठगुणाः स्मृताः॥ एवं च माक्षिकं घातुं तापीजममृतोपमम् // 17 // तेषां परस्परापेक्षं प्राधान्यं निर्दिशन्नाह-त्रप्वित्यादि / मधरं काञ्चनाभासमम्लं वा रजतप्रभम् // त्रपुसीसयोर्लोहत्वस्य नातिप्रसिद्धखादय इति विशेषणम् / त्रपु. पिबन् हन्ति जराकुष्ठमेहपाण्ड्डामयक्षयान् // 18 // सीसायःसमुद्भवं शिलाजतु अपुसीसायसं, तदादिभूतं येषां तद्भावितः कपोतांश्च कुलत्थांश्च विवजेयेत् // तानि पुसीसायसादीनि पुसीसताम्ररूप्यसुवर्णकृष्णलोह | शिलाजतुप्रयोगेणैव माक्षिकधातुप्रयोगमतिदिशचाह-एवं जानि / प्राधान्यं तेषां कुत इत्याह-श्रेष्ठे श्रेष्ठगुणा इति। च माक्षिकमित्यादि / तापी तापीनदीजं सुवर्णमाक्षिकं रजतश्रेष्ठे श्रेष्ठद्रव्ये // 7 // माक्षिकं च / तद्भावित इत्यादि ताभ्यां शिलाजतुमाक्षिकधा१'तत् जतुप्रभ शिलाजतु यस्मालोहाद् भवत्युत्पद्यते तस्य | तुभ्यां भावितो व्याप्तदेहः / कुलत्थकपोतो यावजीवं विवर्जलोहस्य तदन्नपानाध्यायोपदिष्टं वीर्य रसञ्च तत्तसात् तत्तल्लोहसंभू | येत् ॥१७-१८॥.तत्वादिति यावत् / विमति कारणानुरूपं कार्यमिति कृत्वेत्याकूतम्' | पञ्चकर्मगुणातीतं श्रद्धावन्तं जिजीविषुम् // 19 // . इति हाराणचन्द्रः। तत्' इत्यत्र 'हि' इति पा०। योगेनानेन मतिमान साधयेदपि कुष्ठिनम् //

Page #554
अध्यायः 14] सुश्रुतसंहिता। 457 इदानीं मधुमेहहरमपि योगमुद्दिशन्नाह-पश्चेत्यादि / पञ्च- तरजेत्यादि / ऊर्मिपरम्पराविक्षेपपवनोत्कम्पितपल्लवाः समुकर्मगुणातीतमित्यत्र वमनादीनां पञ्चकर्मगुणानामप्राप्तफल- | द्रोदकस्यात्यासन्ना इत्यर्थः / तेषां फलेभ्यो मज्जानमादाय; कुसुमित्येके; तत्तु न सम्यक्, यतः पञ्चशब्देन पश्चमधावस्थिस्थितं म्भवत् कुसुम्भकुसुमवत्तैलं वा गालयेत् , तत्तैलगालनं सलि. कुष्ठमुकं, तत्र कर्माणि संशोधनसंशमनाभ्यागुग्गुलुशिलाजतु- लापचयं यावत् / तत्तु करीषराशी पक्षं निधातुं प्रयोजयेत् , प्रमृतीनि, तेषां गुणाः फलानि, तान्यतीतम् / एतदुक्तं भवति- विशिष्टतमशक्त्युत्पादनार्थम् / हृतं मलं पुरीषं कफादयोऽपि अस्थिगतं कुठं संशोधनादिभिरप्यप्राप्त विशेष साधयेदिति; अन्ये | यस्य स तथा; तत्र कफे वमनमेव, वमनात् पक्षादेव विरेचनं; तु, पूर्वरूपक्रियया सह रसादिधातूनां चतुर्णा क्रियासमूहः यदाहुः-"पक्षाद्विरेको वान्तस्य" (चि. अ. 36) इति; पञ्चकर्माणीति मन्यन्ते, प्रमेहस्य तु पञ्च गुणाः पश्चिमाध्याये | विरेचनादपि पक्षादेव तौवरकं तैलं, तस्यापि शोधनवाद; कचिताः / जिजीविषुः जीवितुमिच्छुः / प्रमेहिणं तावत्साधयेदेव / एतेन पेयादिसंसर्जनक्रमेण सजातबलस्तुवरकस्नेहं पिबेकुष्ठिनमपीत्यपिशब्दार्थः॥१९॥ दित्यर्थः / चतुर्थभक्तान्तरित इति पक्षादूर्ध्व प्रथमेऽति वृक्षास्तुवरका ये स्युः पश्चिमार्णवभूमिषु // 20 // सायंप्रातः प्रकृतिभोजनद्वयं, द्वितीयेऽहि प्रातभुक्ता सायं वीचीतरङ्गविक्षेपमारुतोद्भूतपल्लवाः॥ भोजनं न कार्य, फलाम्लमुष्णोदकं वा पाययेत् सायं भोजतेषां फलानि गृह्णीयात् सुपक्वान्यम्बुदागमे // 21 // नस्थाने, ततस्तृतीयेऽहनि लघुकोष्ठाय प्रातः स्नेहं दद्यात् , एवं मज्जां तेभ्योऽपि संहृत्य शोषयित्वा विचूर्ण्य च // | चतुर्थभक्तमन्तरितं भवतीत्यर्थः / तैलस्यापि पिबेन्मात्रां पाणितिलवत् पीडयेद्रोण्यां सावयेद्वा कुसुम्भवत् // 22 // तलप्रमाणां, कर्षप्रमाणामित्यर्थः / अस्नेहलवणाम् अल्पस्नेहलवणां, सत्तैलं संहृतं भूयः पचेदातोयसंक्षयात् // यतो नञ् ईषदर्थे / पक्षं परिहरेत् , 'क्रोधादीन्' इति शेषः / अवतार्य करीपेच पक्षमात्र निधापयेत् // 23 // | महावीर्यो महाप्रभावः / पर उत्कृष्टतमः // 20-34 // स्निग्धः खिन्नो हृतमल: पक्षादूर्व प्रयत्नवान् // सान्तधूमस्तस्य मजा तु दग्धः . चतुर्थभक्तान्तरितः शुक्लादौ दिवसे शुभे // 24 // क्षिप्तस्तैले सैन्धवं चाञ्जनं च // मन्त्रपूतस्य तैलस्य पिबेन्मात्रां यथाबलम् // पैल्यं हन्यादर्मनक्तान्ध्यकाचान् तत्र मन्त्रं प्रवक्ष्यामि येनेदमभिमन्यते // 25 // नीलीरीगं तैमिरं चाअनेन // 35 // 'मजसार महावीर्य सर्वान् धातून विशोधय // इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने शङ्खचक्रगदापाणिस्त्वामाज्ञापयतेऽच्युतः॥२६॥ मधुमेहचिकित्सितं नाम प्रयोतेनास्योलमधश्चापि दोषा यान्त्यसकृत्ततः॥ दशोऽध्यायः॥१३॥ अस्नेहलवणां सायं यवागू शीतलां पिबेत् // 27 // सान्तधूम इत्यादि / तैले तुवरकोत्थे / सैन्धवं लवणम् / पञ्चाहं प्रपिबेत्तैलमनेन विधिना नरः॥ अजनं स्रोतोजनं, तस्योत्पत्तिस्थानं वर्णसा सिन्धुश्च महापक्षं परिहरेच्चापि मुद्यूषौदनाशनः // 28 // नदः; अथवा वर्णसोद्भवाजनपरिहाराय सैन्धवमुक्तं, तेन पञ्चभिर्दिवसैरेवं सर्वकुष्ठैर्विमुच्यते / सिन्धुमहानदोद्भवमेवाजनं प्राह्यम् / मज्जादिकं त्रितयमन्तबूं: तदेव खदिरकाथे त्रिगुणे साधु साधितम् // 29 // मेन दग्धम् / एतेन तुवरकस्य षड्विधः प्रयोग उत्तः, निहितं पूर्ववत् पक्षात् पिबेन्मासमतन्द्रितः॥ तद्यथा-तैलं पञ्चाहिकप्रयोगेण कुष्ठहर एकः, तथा तदेव खदितेनाभ्यक्तशरीरश्च कुर्वीताहारमीरितम् // 30 // राम्बुसिद्धं विशिष्टावस्थकुष्ठे द्वितीयः, तथा तदेव सर्पिर्मधुभिन्नखरं रक्तनेत्रं विशीर्ण कृमिभक्षितम् // खदिरकषायविधिना तृतीयः, तथा परोऽपि पञ्चाशदाहिको अनेनाशु प्रयोगेण साधयेत् कुष्ठिनं नरम् // 31 // | नस्यप्रयोगो रासायनिकश्चतुर्थः, मजप्रयोगः पञ्चमः, तथाहि सर्पिर्मधुयुतं पीतं तदेव खदिराम्बुना // 'शोधयन्ति नरं पीताः' इत्यादि, अजनप्रयोगः षष्ठः 'सान्तपक्षिमांसरसाहारं करोति द्विशतायुषम् // 32 // | धुम' इत्यादि // 35 // तदेव नस्य पञ्चाशदिवसानुपयोजितम् // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतवपुष्मन्तं श्रुतिधरं करोति त्रिशतायुषम् // 33 // व्याख्यायां चिकित्सास्थाने त्रयोदशोऽध्यायः॥१३॥ शोधयन्ति नरं पीता मज्जानस्तस्य मात्रया // महावीर्यस्तुवरकः कुष्ठमेहापहः परः // 34 // चतुर्दशोऽध्यायः। - इदानीं जन्मभूमिमारभ्य तुवरकरसायनकल्पं प्रस्तौतिवृक्षा इत्यादि / पश्चिमार्णवभूमिषु पश्चिमसमुद्रभूमिषु / वीची अथात उदराणां चिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः // 2 // 1 'तेभ्यो मज्जानमादाय' इति पा०। 2 'निहन्ति पूर्ववत् / अष्टावुदराणि पूर्वमुद्दिष्टानि / तेष्वसाध्यं बद्धपकं' इति पा०। परिस्रावि च, अवशिष्टानि कृच्छ्रसाध्यानि, सु० सं० 58

Page #555
158 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान . सर्वाण्येव प्रत्याख्यायोपक्रमेत / तेष्वाद्यश्चतुर्षों वासयेश, पायसेनोपनाहयेदुदरं, भोजयेचैनं विदामेषजसाध्यः, उत्तरः शस्त्रसाध्यः, कालप्रकर्षात् | •ामाय: कालप्रकर्षात रिगन्धादिसिद्धेन पयसा॥६॥ सर्वाण्येव शस्त्रसाध्यानि वर्जयितव्यानि वा // 3 // __ पित्तोदरिणमित्यादि / मधुरगणः काकोल्यादीनि / श्यामा निदानस्थाने कथितेऽप्यष्टत्वेऽत्र पुनरष्टसंख्याख्यापनं प्लीहो- वृद्धदारकः / क्षीरसिद्धास्तण्डुलाः पायसः॥६॥ दरयकृद्दाल्युदरयोश्चिकित्सितैकत्वप्रख्याफ्नाय / अवशिष्टानि कृच्छ्रसाध्यानीति तेष्वपि यथोत्तरं कृच्छ्रतरत्वं ज्ञेयम् / तथाच श्लेष्मोदरिणं तु पिप्पल्यादिकषायसिद्धेन सर्पिषो. "वातात् पित्तात् कफात् प्लीहः सन्निपातात्तथोदकात् / परं परं परह्य, स्तुहीक्षीरविपक्केनानुलोम्य,त्रिकटकम्त्रक्षाकृच्छतरमुदरं भिषगादिशेत्" (च.चि. अ. 13) इति / रतलप्रगाढेन मुष्ककादिकषायेणास्थापयेदनुवाससर्वाण्येवेति षडिति केचित् , षट्खेव कृच्छत्वप्रतिपादनात : येच, शणातसीधातकीकिण्वसर्षपमूलकबीजकल्कैबदगुदपरिस्राविभ्यां सहाष्टावपीत्यन्ये, तयोरपि चिकित्सि- श्चोपनाहयेदुदरं, भोजयेच्चैनं त्रिकटुकप्रगाढेन कुलतोक्तः, सर्वप्रहणाचा तेष्वित्यादि / आद्यश्चतुर्वर्गः वातपित्तकफ- | त्थयूषेण पायसेन वा, खेदयेचाभीक्ष्णम् // 7 // दुषीविषनिमित्तानि चत्वार्युदराणि; उत्तरस्तु प्लीहोदरबद्धगुद- श्लेष्मोदरिणमित्यादि / मुष्ककपलाशधावन्यादिमुष्ककादिः। च्छिद्रोदकोदराणि / कालप्रकर्षादिति भेषजसाध्यकालातिक्रमात् आस्थापनवर्गसिद्धन तैलेनानुवासनम् / किण्वं सुराबीजम् // 7 // शस्त्रसाध्यकालातिक्रमाच सर्वाण्येवौषधसाध्यान्यपि शस्त्रसा HD दृष्योदरिणं तु प्रत्याख्याय सप्तलाशलिनीखरसध्यानि स्युः, शस्त्रसाध्यानि वर्जयितव्यानीति वर्जनााणि सिद्धेन सर्पिषा विरेचयेन्मासमर्धमासं वा, महावेत्यर्थः // 1-3 // वृक्षक्षीरसुरागोमूत्रसिद्धन वा; शुद्धकोष्ठं तु मद्येनाउदरी तु गुर्षभिष्यन्दिरूक्षविदाहिस्निग्धपिशि श्वमारकगुजाकाकादनीमूलकल्कं पाययेत्, इक्षु. तपरिषेकावगाहान् परिहरेत् ; शालिषष्टिकयधगो काण्डानि वा कृष्णसर्पण दंशयित्वा भक्षयेद्वल्लीफधूमनीवारान् नित्यमनीयात् // 4 // . लानि वा, मूलज कन्दजं वा विषमासेवयेत् , तेनाउदरीत्यादि / दोषधातुमलस्रोतसां लेदप्राप्तिजननमभि | गदो भवत्यन्यं वा भावमापद्यते // 8 // प्यन्दि / विदाहि काञ्जिकादि / स्निग्धं पिशितं मेदुरमांसम् / नीवार उलिकाधान्यम् // 4 // सान्निपातिकचिकित्सितमुपदिशन्नाह-दूष्योदरिणमित्यादि। शङ्गिनी यवतिक्तामेदः / सान्निपातिकोदरे स्नेहादि यदुक्तं तद्वातत्र वातोदरिणं विदारिगन्धादिसिद्धेन सर्पिषा ताद्युदरोदितमेषजगणैः सर्व साधनीयम् / यदाह चरकःमेहयित्वा, तिल्वकविपक्केनानुलोम्य, चित्राफलते "सनिपातोदरे सर्वा यथोक्ताः कारयेत् क्रियाः" (च. चि. लप्रगाढेन विदारिगन्धादिकषायेणास्थापयेदनुवा अ. 13) इति। लघुवाग्भटेऽपि "सन्निपातोदरे कुर्यासयेच्च, सारवणेन चोपनाहयेदुदरं, भोजयेचैनं नातिक्षीणबलानले / 'दोषोदेकानुरोधेन प्रत्याख्याय क्रियाविदारिगन्धादिसिद्धन क्षीरेण जागलरसेन च, मिमाम्" (वा. चि. अ. 15) इति / शहिनी यवतिक्काखेदयेचाभीक्ष्णम् // 5 // मेदः / महावृक्षेत्यादि / विरेचयेदिति शेषः / महावृक्षः सेहुण्डः। तत्रेत्यादि / तिल्वकः पट्टिकारोध्रः / अनुलोम्य विरेच्य। महावृक्षक्षीरमात्रा कल्कप्रमाणा / शुद्धत्यादि / गुजा चिरिचित्राफलतैलं दन्तीफलतैलम् / आस्थापयेत् निरूहयेत्, अनुवा- हिण्टिका / काकादनी वायसतिन्दुका / इक्षुकाण्डानीत्यादि / सयेच चित्राफलतैलेनैव / साल्वणेनोपनाहयेत् बनीयात् / खेद यथा मदात्यये मद्यपानम्, अग्निदग्धेऽमिखेदः, अतीसारे येचामीक्ष्णमिति एवमप्रेतने कफारब्धेऽपि खेदो विधेयः, नतु खिन्नपथ्यया विट्प्रवर्तनं, छद्या वमनं, सर्पविषे विषभक्षणं, पित्तारब्धे; स च खेद आजलप्राप्तेः, अत ऊर्ध्व सर्वेषामखे. तद्वद्विषाद्युत्पन्नोदरेऽपि कृष्णसर्पदष्टेक्षुकाण्डभक्षणं विषभक्षणं चलम् / कथमत्रोदरिणः स्नेहखेदास्थापनानुवासनानि सुश्रुता. : महखदास्थापनानुवासनानि सुश्रुता. वा। वलीफलानि कर्कटीप्रभृतीनि / अन्यं वा भावमापद्यते चार्यः प्राह ? अग्रे 'अस्नेह्या अखेद्या नानुवास्या नास्थाप्या' इति | मरणं प्राप्नोति / कमेंदं दारुणम् , अक्रियायो ध्रुवं मरणं, पठितत्वात् ; एतन्न, यतश्छिद्रोदकोदरिणोरेव तत्र निषेधः, क्रियायां संशये सत्येवं कुर्यात्, तत्रापीश्वरानुशातेनेव अन्येषु यथावस्थं स्नेहादयः प्रयोज्या इति // 5 // कार्यम् // 8 // पित्तोदरिणं तु मधुरगणविपक्केन सर्पिषा नेहयित्वा, श्यामात्रिफलाभिवृद्विपक्केनानुलोम्य, शर्क | भवति चात्ररामधुघृतप्रगाडेन न्यग्रोधादिकषायेणास्थापयेवनु- काप कुपितानिलमूलस्यात् संचितत्वान्मलस्य च // 13 सर्वोदरेषु शंसन्ति बहुशस्त्वनुलोमनम् // 9 // .१'चिकित्सितैकत्वप्रख्याख्यापनाय' इति पा०। 2 माजल. मासिसर्वरूपावसापासति पा० / 1 स्विन्नपथ्यादि' इति पा० / 1 संचयित्वात्' इति पा० /

Page #556
संध्यायः 14] सुश्रुतसंहिता / 459 श्री. कुपितेत्यादि / सर्वोदराण्येव मलवृद्ध्या वर्तन्ते, तस्मात् रुज्यवचार्यम् ; अन्ये तु तिलतैलमेव साधयन्ति, तत्रान्तरप्रामासंशोधनं शस्तं; तच बहुशोऽनल्पशः // 9 // ण्यात् ; आईचङ्गवेरमाकं, तसं चतुर्गुणम् / विपक्वं क्षीरावअत ऊर्व सामान्ययोगान् वक्ष्यामः। तद्यथा- शिष्टं पक्कम् / चव्येत्यादि / पयसा चतुर्गुणेनैव / सरलदेवदारुएरण्डतैलमहरहर्मासं द्वौ वा केवलं मूत्रयुक्तं क्षीर- चित्रकमेव पयसेत्यर्थः; सरला त्रिवृत् / मुरत्यादयो वा तथैव युक्तं वा सेवेतोदकवर्जी. माहिषं वा मत्रं धीरेण चमुंरजी शोभाजनकः / श्यामा वृद्धदारुकः / ज्योतिष्कः निराधारःसप्तरात्रम, उष्टीक्षीराहारोवाऽन्नवारिव- काकमदेनिका / हिमाषकसर्जिकाक्षारमाषकचतुष्टयसंयुक्त र्जीपपिप्पली वामासंपादन विधानेनासेवेत. 'मासमर्धमासं वा' इति शेषः / स्नुहीत्यादि / अत्र त्रिःसप्तकृखो सैन्धवाजमोदायक्तं वा निकम्मतैलम, आशृ. भावना / मुही सेहुण्डः, स च बहुकण्टकः श्रेष्ठः / कालेनेति गवेररसपात्रशतसिद्धं वा वातशलेऽवचार्य, शृङ्ग. यावता कालेन शक्नुयाद्भक्षयितुं, पिप्पलीसहस्रमेकद्वित्रिचतुष्टवेररसविपक्कं क्षीरमासेवेत, चव्यशृङ्गवेरकल्कं वा यत्वेन विरेकार्थम् / पथ्येत्यादि / उत्कारिकां लप्सिकाम् / पयसा सरलदेवदारुचित्रकमेव वा, मुरलीशाल- हरीतकीत्यादि / खजः मन्थानम् / हरीतकीकाथकाजिकदधीति पर्णीश्यामापुनर्नवाकल्कं वा, ज्योतिष्कफलतैलं | प्रत्येकं घृतचतुर्गुणानि / गव्य इत्यादि / -गव्ये पयसीति घा क्षीरेण स्वर्जिकाहिङ्गमिश्रं पिबेत, गुडद्वितीयां | आढकप्रमाणे, महावृक्षक्षीरं प्रस्थं, महावृक्षः सेहुण्डः, तजं च वा हरीतकी भक्षयेत, स्त्रहीक्षीरभावितानां वा| नवनीत महावृक्षक्षारपाद, द्रवानुक्तो जल पिप्पलीनांसहनं कालेन, पथ्याकृष चव्येत्यादि / त्रिफलात्रिकटुकद्रव्याणां प्रत्येकमर्धकार्षिका भागाः, क्षीरभावितमत्कारिका पक्कां दापयेतः हरीतकी-| न हि त्रिफला त्रिकटुक वा द्रव्यमकामा न हि त्रिफला त्रिकटुकं वा द्रव्यमेकमिति / केचिद्रवस्याल्पचूर्ण प्रस्थमाढके घृतस्यावाप्याङ्गारेष्वभिविलाप्य खाजलमपि चतुर्गुणमित्याहुः / एषां विषयमाह-एतानीखजेनाभिमथ्यानुगुप्तं कृत्वाऽर्धमासं यवपल्ले वास- त्यादि / तिल्वकघृत वातव्याध्युक्त चतुथ यषा तानि तिल्वक येत् , ततश्चोभृत्य परिस्राव्य हरीतकीकाथाम्लद घृतचतुर्थानि / मूत्रेत्यादि ।-मूत्रद्रवेणासवादयोऽनुकल्पेन धीन्यावाप्य विपचेत्, तद्यथायोगं मासमर्धमासं महावृक्षक्षीरप्रस्थप्रक्षेपेण सम्यकृताः / विरेचनद्रव्यकषायमिवा पाययेत्, गव्ये पयसि महावृक्षक्षीरमावाप्य त्यादि।-त्रिवृदादिकषायं वा शुण्ठीदेवदारुचूर्णकर्षप्रक्षेपाविपचेत्, विपक्कं चावतार्य शीतीभूतं मन्थानेनाभि- व्यम् // 10 // मथ्य नवनीतमादाय भूयो महावृक्षक्षीरेणैव विप- वमनविरेचनशिरोविरेचनद्रव्याणां पालिका चेत्, तद्यथायोगं मासं मासार्धं वा पाययेत्;चव्य- भागाः पिप्पल्यादिवचादिहरिद्रादिपरिपठितानां चित्रकदन्त्यतिविषाकुष्ठसारिवात्रिफलाजमोदहरि-च द्रव्याणां श्लक्ष्णपिष्टानां यथोक्तानां च लवणानां द्राशतिनीत्रिवृत्रिकटुकानामर्धकार्षिका भागा, तत्सर्व मूत्रगणे प्रक्षिप्य महावृक्षक्षीरप्रस्थं च राजवृक्षफलमज्वामष्टौ कर्षाः, महावृक्षक्षीरपले मृद्वग्निनाऽवघट्टयन् विपचेदप्रदग्धकल्कं, तत्साधुद्वे, गवां क्षीरमूत्रयोरष्टावष्टौ पलानि, एतत् सर्वे घृ. सिद्धमवतार्य शीतीभूतमक्षमात्रा गुटिका वर्तयेत्, तप्रस्थे समावाप्य विपचेत्, तद्यथायोगं मासमधः तासामेकां वे तिम्रो वा गुटिका बलापेक्षयां मासं वा पाययेत्, एतानि तिल्वकघृतचतुर्थानि मासांस्त्रींश्चतुरो वा सेवेत, एषाऽऽनाहवर्तिक्रिया सीप्युदरगुल्मविद्रध्यष्ठीलानाहकुष्ठोन्मादापस्मा-विशेषेण महाव्याधिषपयुज्यते (विशेषेण ) कोष्ठरेषूपयोज्यानि विरेचनार्थ; मूत्रासवारिष्टसुराश्चा- जांश्च कृमीनपहन्ति कासश्वासकृमिष्ठप्रतिभीक्ष्णं महावृक्षक्षीरसंभृताः सेवेत; विरेचनद्रव्यः | द्रव्य श्यायारोचकाविपाकोदावर्ताश्च नाशयति // 11 // कषायं वा शृङ्गवेरदेवदारुप्रगाढम् // 10 // अत इत्यादि / सप्ताहं माहिषं मूत्रं क्षीरेण कृतोदकान्नकार्यः, सरोका इदानीमनलदीपनी गुपितानिलसंवलितमलानुलोमनीमाभ्यकेचिदत्र माहिषमेव क्षीरमाहुः, अपरे पुनर्माहिषस्याग्निमान्द्या-न्तरा मूत्रवात निादशनाह-वमनत्यादि / संशाधनसशमनादिकरणाद्रव्यमेवाहुः। गूढपदभङ्गटिप्पणे ईदृशं व्याख्यातं | याध्यायोदितानि वमनविरेचनशिरोविरेचनद्रव्याणि मदनफलामाहिषं मूत्रं क्षीरेण गव्येन पिबेत् ; प्रमादव्याख्यानमिदं, यस्मा दित्रिवृदादिविडजादीनि, द्रव्यसंग्रहणीयाध्याये पिप्पल्यादिवचाजेजटाचार्यादीनामनुमतं न भवति / उष्ट्रीत्यादि। केचिदत्र दिहरिद्रादयो निर्दिष्टाः, लवणान्यन्नपानाध्याये परिपठितानि क्षीर त्रिकटुकसंयुक्तमाहुः, तत्रान्तरप्रामाण्यात् / पिप्पलीमि सैन्धवादीनि, मूत्रगणो गोमूत्रादिवद्रव्यपठितः; तेषां यथात्यादि। पूर्वोक्तेन वातशोणितोक्तेन / सैन्धवाजमोदाप्रक्षेपयुक्त वा | लाभं पालिका भागाः / यथालाभमेव गवादीनां मूत्रेण दन्तीतैलं; तदेव तैलमाईएङ्गवेररसाढकशतपक्कं वातशूले वात 1 'सुरङ्गी' इति पा०। 2 'एषा खल्वानाहमूत्रवर्तिक्रिया 1 'अल्पशः' इति पा०।२ 'गुडप्रगाढां' इति पा०। विशेषेण' इति पा०।३ 'कुपितानिलसेवितमलानुलोमनी' इति पा०।

Page #557
460 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं व्यस्तसमस्तेन पिष्ट्वा चतुर्गुणैरष्टगुणैर्वा विपाच्यम् / अङ्गुष्ठप्रमाणा प्लीहाग्निसङ्गगुल्मोदरोदावर्तश्वयथुपाण्डुरोगकासवर्तयः कर्तव्याः / ताः पुनरधममध्यमोत्तमपुरुषादिबलापेक्षया श्वासप्रतिश्यायोर्ववातविषमज्वरानपहन्ति / म. एकद्वित्रिसंख्योपलक्षिता भक्षयितव्याः / तत्र च गवादिमूत्र-न्दाग्निर्वा हिङ्ग्वादिकं चूर्णमुपयुञ्जीत // 14 // मेवानुपानम् / तासामभ्यासे कालावधिर्मासात्रयश्चत्वारो वा; पिप्पलीत्यादि / केचिदत्र भिषजश्चतुर्गुणं पानीयमाददते; ' फलं तु मेहादिमहाव्याधिहरणं कोष्ठकृमिहरणं च // 11 // तन्न, जेजटेन निषिद्धवात् / अस्मिन् योगे 'कोलकुलत्थपूतीमदनफलमजकुटजजीमूतकेक्ष्वाकुधामार्गवत्रि- | करोहीतकक्वाथं द्विगुणमावाप्य' इति केचित् पठन्ति; तन्न, वृत्रिकटुकसर्षपलवणानि महावृक्षक्षीरमूत्रयोरन्य- | सोऽपि जेजटेन निषिद्धत्वात् // 14 // तरेण पिष्टाऽङ्गष्ठमात्रां वति कृत्वोरिण आनाहे यकहाल्येऽप्येष एव क्रियाविभागः / विशेष तैललवणाभ्यक्तगुदस्यैकां द्वे तिस्रो वा पायौ निदध्यात्, एषाऽऽनाहवर्तिक्रिया वातमत्रपुरीषो- | तस्तु दक्षिणबाही सिराव्यधः // 15 // दावर्तामानानाहेषु विधेया // 12 // | मणिबन्धं सकृन्नाम्य वामाङ्गुष्ठसमीरिताम् // __ अभ्यन्तरवर्तिप्रसङ्गेन फलवति निर्दिशन्नाह-मदनफले- दहेत् सिरां शरेणाशु प्लीह्नो वैद्यः प्रशान्तये // 16 // त्यादि / जीमतको देवदाली, इक्ष्वाकुः कटुतुम्बी, धामार्गवो यकटाल्य इत्यादि / मणिबन्धः पाणिमलं सकत किञ्चि- / महाकोशातकी / 'विपाच्य' इत्यनुवर्तनीयम् / पाके तु मूत्रमे- नामयित्वा वामाङ्गुष्ठं प्रति सम्यगीरितां गतां सिरां, शरः वानुवर्तनीयम्। पायौ गुदे / न केवलं उदरानाहे वातमूत्रपुरीषो- प्रसिद्धः, तमग्निवर्ण कृला दहेत् // 15 // 16 // दावर्तामानानाहेषु विधेयेति / 'क्षारमूत्रयोरन्यतरेण' इत्यन्ये पठन्ति तत्र क्षारः क्षारोदकं पेषणवचनात् // 12 // बद्धगुदे परिस्राविणि च स्निग्धविन्नस्याभ्यक्त स्याधो नामेामतश्चतुरङ्गलमपहाय रोमराज्या प्लीहोदरिणः स्निग्धखिन्नस्य दना भुक्तवतो उदरं पाटयित्वा चतुरङ्गालप्रमाणमन्त्राणि निष्कृष्य' वामबाही कूपराभ्यन्तरतः सिरां विध्येत्, विमर्द निरीक्ष्य बद्धगुदस्यान्त्रप्रतिरोधकरमश्मानं बालं येच पाणिना प्लीहानं रुधिरस्यन्दनार्थ; ततः संशु.. द्धदेहं समुद्रशुक्तिकाक्षारं पयसा पाययेत, हिङ्गुसौ वाऽपोह्य मलजातं वा ततो मधुसर्पिामभ्यज्या त्राणि यथास्थानं स्थापयित्वा बाह्यं वणमुदरस्य वर्चिके वा क्षीरेण, स्रुतेन पलाशक्षारेण वा यव सीव्येत / परिस्राविण्यप्येवमेव शल्यमुद्धत्यान्त्रक्षारं, किंशुकक्षारोदकेन वा बहुशः सुतेन यवक्षारं, स्रावान् संशोध्य, तच्छिद्रमानं समाधाय कालपिपारिजातकेचरकापामार्गक्षारं वा, तैलसंसृष्टं शो पीलिकाभिर्दशयेत्, दष्टे च तासां कायानपहरेन्न भाजनकयूषं पिप्पलीसैन्धवचित्रकयुक्तं, पूतिकर. | शिरांसि, ततः पूर्ववत् सीव्येत्, संघानं च यथोक्तं अक्षारंवाऽम्लनुतं विइलवणपिप्पलीप्रगाढम्॥१३॥ | | कारयेत्, यष्टीमधुकमिश्रया च कृष्णमृदाऽवलिप्य प्लीहेत्यादि / दधिभोजनं रक्तोत्क्लेशाय तदहरेव, कफ- बन्धेनोपचरेत्, ततो निवातमागारं प्रवेश्याचारिव्याधौ वमने कर्तव्ये प्राक् कफोक्लेशकरद्रव्योपयोगवत् / कूपरं कमुपदिशेत्, वासयेश्चैनं तैलद्रोण्यां सर्पिोण्यां भुजमध्यम् / रुधिरस्यन्दनार्थ रक्तस्रावणार्थ; सिराव्यवविध्यु- वा पयोवृत्तिमिति // 17 // . कोऽपि सिराव्यधः पुनरिहोक्तः, प्रकरणवशात् ; अतो न | ततो बद्धगुदपरिस्राविणोरुपक्रमप्राप्तां चिकित्सामुपदिशपुनरुक्तदोषमावहति / तत इत्यादि / संशुद्धदेहं वमनविरेच माह-बद्धगुद इत्यादि / खिन्नस्येति द्रवखेदेन / नाभेर्वामत नाभ्याम् / पारिजातः प्रसिद्धः / इक्षुरकः कोकिलाक्षकः / इत्यादि / वामभागे नामेरधस्ताश्चतुरङ्गलमपहाय रोमराज्यापारिभद्रकारकेति केचित् पठन्ति / शोभाजनेत्यादि / अम्लं श्चतुरङ्गुलप्रमाणस्तिर्यगेव छेदः, तत्र लोम्नि तिर्यगवस्थितेऽनुलोकालिकम् / पूतिकरञ्जश्चिरबिल्वः, कण्टकीकरण इत्यन्ये / मगं च शस्त्रपातनमुक्तम् / अन्त्रप्रतिरोधकरमश्मानं बालं कल्पनामाह-कण्टकीकरजक्षारमर्धपलमात्रं षड्गुणाम्लकाजि वाऽपोह्य मलजातं वेति तत्र मलरोधकारणमाभ्यन्तरमश्मकेशकेन बहुशः परिनुतं पिप्पलीविड्लवणचूर्णाक्षप्रक्षेपम् / तृणादि, बाह्यं तु विषमविहाराभिघातेनाश्रावयवानां परस्परविडस्थाने सैन्धवमिति केचित् पठन्ति // 13 // संमूर्छन, न तत्रात्रच्छेदनमिति परिस्राव्युदराद्विशेषः। अत पिप्पलीपिप्पलीमलचव्यचित्रककवेरयवक्षार-एव परिस्राविण्येव पृथगत्रसन्धानं विशेषेण वक्ष्यति / तत्राभ्यसैन्धवानांपालिकाभागाः,घुतप्रस्थं तत्तुल्यं च क्षीरं न्तरेऽश्मादावत्यन्ताबाधकरे शल्यनिमित्तमेवात्रच्छेदं कृखाsतदैकध्यं विपाचयेत्, पतत् षट्पलकं नाम सर्पिः श्मादिशल्यमपहरेत् / अत्रच्छिद्रं तु वक्ष्यमाणन्यायेनानु 1. पेषणे वर्तनात्' इति पा०। १बद्धं' इति पा० / 2 अनुसाम्य' इति पा० /

Page #558
अध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता। 46. wwwwwwwwwwwww - सन्धाय सर्पिर्मध्वकं निष्कृष्टमन्त्रमङ्गुष्ठाङ्गुलिशलाकादिभिर्यथा- | भवति चात्रस्थानं स्थापयेत् / मूच्छितमन्त्रं तु वीक्ष्य पाणिना बन्धावमो. आस्थापने चैव विरेचने च क्षणानुलोमयेत् / बाह्यवणं रक्तासेचनादिविधिमपेक्ष्य सम्यक् पाने तथाऽऽहारविधिक्रियासु // सीव्येत् / तैलसर्पिर्दोणीवासनमुदरस्य व्रणित्वेनाध्मानक्लेशनिवृ. सर्वोदरिभ्यः कुशलैः प्रयोज्यं त्यर्थम् / पयसा केवलेन वृत्तिरिति यावत् / गुदपिच्छानिवृत्त्या क्षीरं शृतं जाङ्गलजो रसो वा // 19 // सम्यगत्रस्य सन्धानदृढीभावनिश्चयः, अन्यथा खल्वाहारेण इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने उदरचितकिटेन वा पिपीलिकामुखदंशसन्धानं मृदु विघटेत सम्यक् कित्सितं नाम चतुर्दशोऽध्यायः॥१४॥ सन्धावपि, तस्मादनुक्रमेणैव पयोजाङ्गलमांसरसभोजनेन कृतकर्मणो जलेनिषेधं तदभावे चोकं द्रवं निर्दिशन्नाहत्रिभागार्धभागवारिणा च प्राकृतभोजनप्राप्तिः / सांशयिक भवतीत्यादि / चकारद्वयकरणेनोदरपाटनादावनुक्तेऽपीति समुचैतत् कर्म, तस्मादापृच्छयेश्वरं प्रत्याख्यायाचरेत् // 17 // चीयते // 19 // देकोदरिणस्तु वातहरतैलाभ्यक्तस्योष्णोदक इति श्रीडल्ह(6)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतखिन्नस्य स्थितस्याप्तैः सुपरिगृहीतस्याकक्षात् परिवे- व्याख्यायां चिकित्सास्थाने चतुर्दशोऽध्यायः॥१४॥ ष्टितस्याधोनामेामतश्चतुरङ्गुलमपहाय रोमराज्या वीहिमुखेनाङ्गुष्ठोदरप्रमाणमवगाढं विध्येत्, तत्र पञ्चदशोऽध्यायः। प्रवादीनामन्यतमस्य नाडी द्विद्वारा पक्षनाडी वा संयोज्य दोषोदकमवसिञ्चेत्, ततो नाडीमपहृत्य अथातो मूढगर्भचिकित्सितं व्याख्यास्यामः // 1 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ तैललवणेनाभ्यज्य वणं बन्धेनोपचरेत्, न चैकस्मि- | नेव दिवसे सर्व दोषोदकमपहरेत् , सहसा ह्यप नातोऽन्यत् कष्टतममस्ति यथा मूढगर्भशल्योद्धहते तृष्णाज्वराङ्गमर्दातीसारश्वासकासपाददाहा रणम् ; अत्र हि योनियकृत्प्लीहान्त्रविवरगर्भाशयानां मध्ये कर्म कर्तव्यं स्पर्शेन, उत्कर्षणापकर्षणस्थानाउत्पद्यरत्नापूर्यते वा भृशतरमुदरमसञ्जातप्राणस्य, | पवर्तनोत्कर्तनभेदनच्छेदनपीडन—करणदारणानि तस्मात्तृतीयचतुर्थपञ्चमषष्ठाष्टमदशमद्वादशषोडश- चैकहस्तेन गर्ने गर्भिणी चाहिंसता, तस्मादधिरात्राणामन्यतममन्तरीकृत्य दोषोदकमल्पाल्पमव- | 1. पतिमापृच्छय परं च यत्नमास्थायोपक्रमेत // 3 // सिञ्चेत्, निःसृते च दोषे गाढतरमाविककौशे- | उत्कर्षणम् अधोगतस्योर्वीकरणम् , अपकर्षणम् ऊर्ध्वगतयचर्मणामन्यतमेन परिवेष्टयेदुदरं, तथा नाध्माप स्याधः कर्षणं, स्थानापवर्तनं स्थानेषु सक्तस्य गर्भशय्यात उत्तायति वायुः, षण्मासांश्च पयसा भोजयेजाङ्गलर.| नस्यावामुखीकरणम् , उद्वर्तनम् अवाङ्मुखस्योत्सानीकरणम् अत्र सेन का ततस्त्रीन्मासान?दकेन पयसा फला- केचित् 'स्थानव्यावर्तन' इति पठन्ति; तत्र स्थान स्थितिः, स्थाने म्लेन जाडलरसेन वा, अवशिष्टं मासत्रयमन्नं लघु गर्भशय्यायां तिर्यगादिस्थितस्योत्तानस्याधोव्यावृत्त्या स्थापनम् / हितं वा सेवेत, एवं संवत्सरणागदा भवति // 18 // ऊर्ध्वस्य कस्यचिदस्य छेदनमुत्कर्वनं, छेदनमिति मृतस्य तु तेषु _षण्मासानित्यादि / मासान् षड्यावलघु हितमन्नं पयसा तेषु स्थानेषु सक्तस्य तस्य तस्याङ्गस्य छेदनं द्वैधीकरणं, गर्भक्षीरेण भोजयेत् / क्षीरेणैवोदककार्य कारयेत्, कफवाताधिकत्वं | कुक्ष्यादेराध्मातस्य विदारणं भेदनं, पीडनं चम्पनं (वलनम् ), ऋजूकरणं वक्रस्य प्राञ्जलीकरणं, दारणं विदारणम् // 1-3 // च वीक्ष्य जागलरसेन भोजयेत्, रसेनैवोदककार्य, तत ऊर्ध्व त्रीन्मासान् अर्बोदकेन पयसा दोषापेक्षया जाङ्गलरसेन वा तत्र समासेनाष्टविधा मूढगर्भगतिरुद्दिष्टा; लघु हितमनं भोजयेत्, ताभ्यामेवोदककार्य कारयेत् / स्वभावगता अपि त्रयः सङ्गा भवन्ति-शिरस अवशिष्टं च मासत्रयं लघु हितमन्नं भोजयेत् / उदकेनैवोदक- | ण्यासयोर्जघनस्य वा॥४॥ कार्यम् / चरकमतानुसारिणा वाग्भटेन क्षीरेणैव षण्मासान् तत्रेत्यादि / शिरसो वैगुण्यात् वेकलात्, अंसयोर्जघनस्य वृत्तिरभिहिता, नानपानीयाभ्यां; तथा च-'स्यात् क्षीरवृत्तिः च वैगुण्यादित्यनुवर्तते; वैगुण्यं वक्रता / अंसो बाहुशिरः, षण्मासांस्त्रीन् पेयां पयसा पिबेत् / त्रीश्चान्यान् पयसैवाद्यात् | जघनं कटेरप्रभागः // 4 // फलाम्ळेन रसेन वा // अल्पशः स्नेहलवणं जीर्णश्यामाकको- जीवति तु गर्भे सूतिकागर्भनिहरणे प्रयतेत / द्रवम्" (वा. चि. अ. 15) इति // 18 // निहर्तुमशक्ये व्यावनान् मन्त्रानुपश्पृणुयात्। तान् वक्ष्यामः॥५॥ 1 अङ्गुष्ठाङ्गुलिस्पर्शनादिभिः' इति पा०। 2 'प्रभूतभोजन'प्राप्तिः' इति पा० / 3 'उदकोदरिणः' इति पा० / १'जलनिषेधार्थ चोक्तौ दावेतौ निर्दिशनाह' इति पा० /

Page #559
462 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं 'इहामृतं च सोमश्च चित्रभानुश्च भामिनि // सूतीजनव्यापारेषु भिषजां शल्याहरणोपायं निर्दिशन्नाह-मृते उच्चैःश्रवाश्च तुरगो मन्दिरे निवसन्तु ते॥६॥ | चेति / चकारादफलीभूतेषु मन्त्रतन्त्रप्रसूतीजननव्यापारेषु जीवइदममृतमपां समुद्धृतं वै त्यपीत्यनुक्तं समुच्चिनोति / आभुग्नसक्थ्या इति सङ्कुचिततव लंघु गर्भमिमं प्रमुञ्चतु स्त्रि // सक्थ्याः / धन्वनो धनुव॒शो बदरीसदृशपत्रः, नगवृत्तिका तदनलपवनार्कवासवास्ते शल्लकी, यद्यपि मृत्स्नशब्दःप्रशस्तायां मृदि वर्तते तथाऽप्यत्र सह लवणाम्बुधरैर्दिशन्तु शान्तिम् // 7 // धनुवृक्षशल्लकीशाल्मलीनां पिच्छिले चुम्पे मृत्स्नशब्दो बोद्धव्यः / मुक्ताः पंशोर्विपाशाश्च मुक्ताः सूर्येण रश्मयः॥ घृतं गव्यं घृतं, ताभ्यां पाणिं म्रशयित्वा विलिप्य, मूढगर्भमपमुक्तः सर्वभयाद्गर्भ पोहि विरमावितः // 8 // हरेदिति सामान्यो विधिः / मृतं चेति चकारादपहरणे विशेषेण विधिमाह-तत्रेत्यादि / आञ्छेत् आकर्षेत् / एकसक्नेति जीवतीत्यादि / प्रयतेत यत्नं कुर्वीत / केचिदाचार्या मन्त्र प्रथममेकसक्थिप्रतिपन्नं, द्वितीयसक्थि पुनराभुग्नं स्थिवाऽऽव्याख्यानं न कुर्वन्ति, केचित् कुर्वन्ति तदाह-इहेत्यादि / गतमित्यर्थः, तदपि प्रसार्य प्रगुणीभूतसक्थिद्वयमपहरणार्थअमृतं समुद्रमन्थनोद्भूतं, चित्रभानुरादित्यः, भामिनि हे मान्छेदिति पूर्वस्माद्विशेषः; सक्थि जङ्घोच्यते, अयं द्वितीयः / वरस्त्रि, उच्चैःश्रवा अमृतमन्थनोत्पन्नस्तुरगः शक्रवाहनः, लघु स्फिगित्यादि / अयं तृतीयः / तिर्यगित्यादि / परिघोऽर्गलादण्डः। शीघ्रं, दिशन्तु प्रयच्छन्तु // 5-8 // | आर्जवमानीय ऋजुभावमानीयापहरेदिति, अयं चतुर्थः / __ औषधानि च विध्याद्यथोक्तानि / मृते | पार्श्वेत्यादि / पार्थापवृत्तं पार्श्ववलितं शिरो यस्य, अपत्यपथो चोत्तानाया आभुग्नसक्थ्या वस्त्राधारकोन्नमित-योनिःः अयं पञ्चमः / बाहुद्वयेत्यादि / अयं षष्ठः / तत्र आद्यं कट्या धन्वननगवृत्तिकाशाल्मलीमृत्स्नघृताभ्यां मूढगर्भत्रितयं पादाभ्यामाहरणीयं, तदितरत्तु त्रितयं शिरसा, म्रक्षयित्वा हस्तं योनौ प्रवेश्य गर्भमुपहरेत् / तत्र द्वाविति शेषं तु मूढगर्भद्वयमसाध्यम् , एवमष्टौ मूढगर्भाः। . सक्थिभ्यामागतमनुलोममेवाञ्छेत् , एकसक्ना प्र- दार्यमाणः छिद्यमानो गर्भो मातरमात्मानं च व्यापादयेत् / तिपन्नस्येतरसक्थि प्रसार्यापहरेत्, स्फिग्देशेनाग- घातयेदिति सर्वथैवीशक्यहस्ताकर्षे द्वयोरपि गर्भगर्भिण्योर्वि स्फिग्देश प्रपीड्योध्वमुत्क्षिप्य सक्थिनी पत्तिसिद्धेः / शस्त्रमन्त्रादिनोपायेनासिद्धौ गर्भच्यावनं गर्भिणी. प्रसार्यापहरेत्, तिर्यगागतस्य परिघस्येव तिरश्ची-| रक्षार्थ कार्यमित्याह-अविषय इति / सोढुमशक्ये विकारे नस्य पश्चादर्धमूर्ध्वमुत्क्षिप्य पूर्वार्धमपत्यपथं | व्याधौ सति किं कर्तव्यमित्याह-श्रेयो गर्भस्येति; श्रेयो भवतीप्रत्यार्जवमानीयापहरेत्, पाॉपवृत्त शिरसमसं त्यर्थः / गर्भपातनफलमाह-न गर्भिण्या विपर्यास इति; प्रपीड्योलमुत्क्षिप्य शिरोऽपत्यपथमानीयापह- विपर्यासो मृत्युरित्यर्थः / तस्मात् प्राप्तकालं न ापयेत् नोल्लङ्घयेरेत्, बाहुद्वयप्रतिपन्नस्योर्ध्वमुत्पीड्यांसौ शिरोऽ- | दित्यर्थः // 9-11 // . नुलोममानीयापहरेत्, द्वावन्त्यावसाध्यो मूढगर्भी, एवमशक्ये शस्त्रमवचारयेत् // 9 // ततः स्त्रियमाश्वास्य मण्डलाप्रेणाङ्गुलीशस्त्रेण सचेतनं च शस्त्रेण न कथश्चन दारयेत् // | वा शिरो विदार्य, शिरस्कपालान्याहत्य, शकुना दार्यमाणो हि जननीमात्मानं चैव घातयेत // 20 // गृहीत्वोरसि कक्षायां वाऽपहरेत् अभिन्न शिरसअविषह्ये विकारे तु श्रेयो गर्भस्य पातनम् // मक्षिकूटे गण्डे वा, अंससंसक्तस्यांसदेशे बाहू न गर्भिण्या विपर्यासस्तस्मात्प्राप्तं न हापयेत् // 11 // | छित्त्वा, दृतिमिवाततं वातपूर्णोदरं वा विदार्य | निरस्यात्राणि शिथिलीभूतमाहरेत्, जघनसक्तस्य __ मन्त्रानिर्दिश्यौषधानि निर्दिशन्नाह-औषधानीत्यादि / वा जघनकपालानीति // 12 // किंबहुनातानि पुनः शारीरे अपरापातनोदितानि पाणिपादलेपा योनि यद्यदहं हि गर्भस्य तस्य सजति तद्भिषक॥ धूपनमातुरपानादिकं च / निष्फले मन्त्रे तंत्रे च वृथाभूतेषु सम्यग्विनिहरेच्छित्वा रक्षेन्नारी च यत्नतः॥१३॥ १'मुक्ताः पाशा विपाशाश्च मुक्ताः सूर्येन्दुरश्मयः / मुक्तः सर्वभ- गर्भस्य गतयश्चित्रा जायन्तेऽनिलकोपतः॥ याद्गर्भ एह्येहि माचिरं स्वाहा' इति पा० / 2 'शाल्मलीषु मध्ये मरु-तत्रानल्पमतिवेद्यो वर्तेत विधिपूर्वकम् // 14 // देशीयपर्वतस्था हि नितरां पिच्छिलनिर्यासा भवन्ति, तदिदमुच्यते- | नोपेक्षेत मृतं गर्भ मुहूर्तमपि पण्डितः॥ धन्वेति; धन्वा मरुदेशः, मृत्स्नमत्र पिच्छिलो भागः; 'विविक्तं मृत्स्नं स ह्याशु जननीं हन्ति निरुच्छासं पशुं यथा // 15 // च' इत्योजोलक्षणं च तत्रान्तरेऽप्युक्तं-'हस्तमभ्यज्य योनि च मण्डलाओण कर्तव्यं छेद्यमन्तर्विजानता॥ साज्यशाल्मलिपिच्छया' इति हाराणचन्द्रः / 'धन्वनगवृत्तिक- वृद्धिपत्रं हि तीक्ष्णाग्रं नारी हिंस्यात् कदाचन // 16 // शाल्मलीमृत्स्नघृताभ्यां' इति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः। 3 'जल- | अथापतन्तीमपरां पातयेत् पूर्ववद्भिषक॥ व्यापारे' इति पा०। | हस्तेनापहरेद्वाऽपि पार्श्वभ्यां परिपीड्य वा // 17 //

Page #560
अध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता। धुनुयाच मुहुर्नारी पीडयेद्वाऽसपिण्डिकाम् // व्यवस्थितविकल्पा ह्येते देशप्रकृतिसात्म्यापेक्षया / कृष्णा तैलाक्तयोनेरेवं तां पातयेन्मतिमान् भिषक // 18 // पिप्पली, तन्मूलं पिप्पलीमूलं, दीप्य कः अजमोदा / प्रसवकाल एवं निहतशल्यां तु सिदुष्णेन वारिणा॥ एव जातमूढगर्भायाः कृतकर्मणाऽपहृतापरायाः पार्श्वयोनिशूलकाततोऽभ्यक्तशरीराया योनौं स्नेहं निधापयेत् // 19 // ठिन्यशान्त्यर्थ रक्तक्लेदादिदोषप्रसेकार्थ च तैलाक्तयोनेस्तैलेन एवं मृद्वी भवेद्योनिस्तच्छूलं चोपशाम्यति // कृष्णादिपानम् ; अकालमूढगर्भायास्तु लजितायाः पुनरन्नकाले उद्दालकादीनामन्नानामस्नेहलवणाभिर्यवागूभिरुपचारो यावन्तो . मृते तु गर्भ शस्त्रावचरणं निर्दिशन्नाह-तत इति / मासा गर्भस्य तावन्त्येवाहानि; अनन्तरमासे तु स्नेहादिविधानममण्डलाप्रेणाङ्गुलीशस्त्रेणेति अन्तर्मुखसंज्ञितेन कृशतरशशधर-. कालमूढगर्भाया अपि पूर्ववत् / शाकः कर्कशपत्रवृक्षः, कानुकारिणाऽर्धद्वयसंहितमध्यकीलितेन मध्यमाङ्गुल्यअष्टप्रविष्ट 'सागवन' इति लोके / त्रिरात्रमित्यादि।-एवं त्रिरात्रं कृष्णालोहकटकनियमितेन, अन्ये पुनरेकावयंवेन मध्यमाङ्गुलीप्रविष्ट दिचूर्णपानेन शाकलगादिचूर्णपानेन वाऽऽहृतकोष्ठरक्तक्लेदादिलोहकण्टकेनेत्याहुः / तद्धि शस्त्रमन्तद्वारं हस्तान्तर्गतं योनौ दोषायाः सप्ताहं हस्खमात्रया स्नेहपानम् / तेन विशुद्धवाताशयाया सुप्रदेशप्रवेशितमपि सुखच्छेदकरं गर्भिणी न हिनस्ति / शकुना दशाहादूर्व स्निग्धपथ्याल्पभोजनम् / तत्र निलं बाह्यावपि खेदा. आकुश्चिताकारेण बडिशविशेषेण सम्यग्गृहीतं हृदये को वाऽप भ्यशाववश्यं कायौँ, तत्र द्वितीयदशाहे वातहरसिद्धं पयो वक्ष्यहरेत् / शिरसः पुनरवैगुण्येन निर्गतशिरसो विपुलांसदेशसक्तस्य माणं, तृतीये मांसरसः / ककुभः सुगन्धिमूलो विटपः / आचविधिमुपदिशनाह-अभिन्नशिरसमिति; कूटे गण्डे, वा समृह्य मनस्नानादौ षडजकल्पनाकल्पितशिरीषककुभसलिलम् / उपशकुनाऽपहरणम् / मृतस्यामातोदरस्य क्रमागतमुदरसङ्ग निर्दि-| द्रवा इति उपद्रवा वातरोगज्वराद्याः / वातहरैः शतपुष्पादिभिः / शन्नाह-दृतिमिवेत्यादि।-दृतिः पानीयपूर्णखल्ली। जघनसक्त. यथायोगमिति सात्म्याद्यपक्षयेति भावः // 20-27 ॥स्येत्यादि।-जघनसकं जघनकपालानि विदार्य, अपहृत्यापह- | योनिसन्तर्पणेऽभ्यङ्गे पाने बस्तिषु भोजने // 28 // रेत् / एवमुद्दिष्टानामाहरणोपायं निर्दिश्यानुक्तानामपि नानाप्रका-. बलातैलमिदं चास्यै दद्यादनिलवारणम् // राणां निर्दिशति-गर्भस्येत्यादि / मृते तु दोषं निर्दिशन्नाहनोपेक्षेतेत्यादि / सः गर्भः, हि यस्मादर्थे / मण्डलाणेति | बलामूलकषायस्य दशमूलीशुतस्य च // 29 // मण्डलाप्रावचारणमुकमपि वृद्धिपत्रनिषेधोपदेशार्थ पुनरुच्यते / यवकोलकुलत्थानां क्वाथस्य पयसस्तथा // अष्टावष्टौ शुभा भागास्तैलादेकस्तदेकतः // 30 // अथापतन्तीमित्यादि / अपरां गर्भावरणं जरायुसंज्ञं यं लोका आवलमित्याचक्षते / पूर्ववत् शारीरोक्तविधिना // 12-19 // | पचेदावाप्य मधुरं गणं सैन्धवसंयुतम् // तथाऽगुरुं सर्जरसं सरलं देवदारु च // 31 // कृष्णातन्मूलशुण्ठ्येलाहिङ्गुभार्गीः सदीप्यकाः॥२०॥ मञ्जिष्ठां चन्दनं कुष्ठमेलां कालानुसारिवाम् // वचामतिविषां रानां चव्यं संचूर्ण्य पाययेत् // मांसी शैलेयकं पत्रं तगरं सारिवां वचाम् // 32 // स्नेहेन दोषस्यन्दार्थ वेदनोपशमाय च // 21 // | शतावरीमश्वगन्धां शतपुष्पां पुनर्नवाम् // . क्वाथं चैषां तथा कल्कं चूर्ण वा नेहवर्जितम् // तत् साधुसिद्धं सौवर्णे राजते मृन्मयेऽपि वा // 33 // शाकत्वग्घिङ्ग्वतिविषापाठाकटुकरोहिणीः // 22 // प्रक्षिप्य कलशे सम्यक् स्वनुगुप्तं निधापयेत् // तथा तेजोवतीं चापि पाययेत् पूर्ववद्भिषक् // बलातैलमिदं ख्यातं सर्ववातविकारनुत् // 34 // त्रिरात्रं पञ्चसप्ताहं ततः स्नेहं पुनः पिबेत् // 23 // यथावलमतो मात्रां सूतिकार्य प्रदापयेत् // पाययेतासवं नक्तमरिष्टं वा सुसंस्कृतम् // याच गर्भार्थिनी नारी क्षीणशुक्रश्च यःपुमान् // 35 // शिरीषककुभाभ्यां च तोयमाचमने हितम् // 24 // वातक्षीणे मर्महते मथितेऽभिहते तथा // उपद्रवाश्च येऽन्ये स्युस्तान यथावमुपाचरेत् // भग्ने श्रमाभिपन्ने च सर्वथैवोपयुज्यते // 36 // सर्वतः परिशुद्धा च स्निग्धपथ्याल्पभोजना // 25 // एतदाक्षेपकादीन् वै वातव्याधीनपोहति // स्वेदाभ्यङ्गपरा नित्यं भवेत् क्रोधविवर्जिता॥ हिकां कासमधीमन्थं गुल्मं श्वासं च दुस्तरम् // 37 // पयो वातहरैः सिद्धं दशाहं भोजने हितम् // 26 // षण्मासानुपयुज्यैतदन्त्रवृद्धिमपोहति // रसं दशाहं शेषे तु यथायोगमुपाचरेत् // | प्रत्यग्रधातुः पुरुषो भवेश्च स्थिरयौवनः // 38 // व्युपद्रवां विशुद्धां च शात्वा च वरवर्णिनीम // 27 // राज्ञामेतद्धि कर्तव्य राजमात्राश्च ये नराः॥ ऊर्ध्व चतुर्यो मासेभ्यो विसृजेत् परिहारतः॥ सुखिनः सुकुमाराश्च धनिनश्चापि ये नराः // 39 // बलामूलक्काथस्य तथा दशमूलक्काथस्य यवकोलकुलत्थानां १हाराणचन्द्रस्तु 'स्वेदयेद्वा सपिण्डिकां' इति पठति, क्वाथस्य पयसश्च प्रत्येकमष्टावष्टौ भागाः, एकः स्नेहात् ; एवं 'सपिण्डिकामपरासन्निहितमांसपिण्डिकासहितामपरामित्यर्थः' इति च | स्नेहाद्वात्रिंशद्गणो द्रवः, स्नेहचतुर्थांशो मेषजकल्कः / मधुरः म्याख्याति / 2 'त्रिरात्रमेवं सप्ताई' इति पा० / | काकोल्यादिगणः / कालानुसारिवा कृष्णसारिवा, 'कालानुसारि रण जरायुसंज्ञं यालकुलस्थानां

Page #561
464 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं वा' इत्यत्र केचिदाचार्या अस्मिन् तैले क्षीरशुक्लकं पठन्ति, क्षीर- | उक्ता विद्धयः षड्ये तेष्वसाध्यस्तु सर्वजः॥ शुक्लकं क्षीरविदारी।स्वनुगुप्ते निरुपद्रवस्थाने / अधीमन्थः अक्षि- शेषेष्वामेषु कर्तव्या त्वरितं शोफवत क्रिया // 3 // रोगोऽभिष्यन्दपूर्वकः / षण्मासोपयोगात् कोशमप्राप्तामन्त्रवृद्धि षड्ग्रहणं द्वन्द्वजविधिनिषेधार्थम् / पुनरसाध्यकीर्तनं चिकिहन्ति, कोशप्राप्तां पुनरत्रवृद्धिमसाध्यामाहुः // 28-39 // - साप्रक्रमवात्तदुपक्रमनिषेधार्थम् / शेषेषु पञ्चसु शोफवत् बलाकषायपीतेभ्यस्तिलेभ्यो वाऽप्यनेकशः। क्रियेति सा पुनरपतर्पणाद्या विरेचनान्तैकादशविधा // 1-3 // तैलमुत्पाद्य तत्काथशतपाकं कृतं शुभम् // 40 // / | वातघ्नमूलकल्कैस्तु घृततैलवसायुतैः // निवाते निभृतागारे प्रयुञ्जीत यथाबलम् // सुखोष्णो बहलो लेपः प्रयोज्यो वातविद्धौ // 4 // जीर्णेऽस्मिन् पयसा स्निग्धमश्नीयात् षष्टिकौदनम्४१ सानूपौदकमांसस्तु काकोल्यादिः सतर्पणः॥ अनेन विधिना द्रोणमुपयुज्यानमीरितम् // स्नेहाम्ल सिद्धो लवणः प्रयोज्यश्चोपनाहने // 5 // भुञ्जीत द्विगुणं कालं बलवर्णान्वितस्ततः॥४२॥ | वेशवारैः सकृशरैः पयोभिः पायसैस्तथा // सर्वपापैर्विनिर्मुक्तः शतायुः पुरुषो भवेत् // | स्वेदयेत् सततं चापि निर्हरेच्चापि शोणितम् // 6 // शतं शतं तथोत्कर्षो द्रोणे द्रोणे प्रकीर्तितः॥४३॥ स चेदेवमुपक्रान्तः पाकायाभिमुखो यदि // ___ बलातैलानन्तरं बलासंस्कारेण शतपाकविधानमाह-बले. तंपाचयित्वा शस्त्रेण भिन्द्याद्भिन्नं च शोधयेत्॥७॥ त्यादि / पीतेभ्यो भावितेभ्यः सप्तकृत्वः / तिलतुल्यबलामूलाष्ट- पञ्चमूलकषायेण प्रक्षाल्य लवणोत्तरैः॥ गुणसलिलाष्टांशशेषितकषायभावितानां तिलानां तेलमादाय तैलैर्भद्रादिमधुकसंयुक्तैः प्रतिपूरयेत् // 8 // तत्त्वार्थ बलाक्वाथं सामान्यक्काथपरिभाषार्थकृतक्वाथेन चतुर्गुणेन वैरेचनिकयुक्तेन त्रैवृतेन विशोध्य च // शतशः पचेत् / तत् क्वाथं तत्कल्कमेव वेत्येके; पूर्वबलातैल- पृथपादिसिद्धेन त्रैवृतेन च रोपयेत् // 9 // समुद्दिष्टैर्मधुरादिकल्कैरेवेत्यन्ये // 40-43 // वातघ्नेत्यादि / वातघ्नानि भद्रदादीनि, अन्ये तु वातनः बलाकल्पेनातिबलागुडूच्यादित्यपर्णिषु // शोभाजनकः / 'मुरङ्गीमूलकल्कैः' इत्यन्ये पठन्ति; मुरजी शोभा.. सैरेयके वीरतरौ शतावर्या त्रिकण्टके॥४४॥ जनकः / सानूपेत्यादि अयं साल्वणप्रकारः / आनूपा महिषातैलानि मधुके कुर्यात् प्रसारिण्यां च बुद्धिमान् // दयः, औदकाः कोशस्थादयः, तर्पयतीति तर्पणं, वातपित्तहरा उक्तबलातेलद्वयकल्पेन संक्षेपार्थ द्रव्यान्तरेष्वतिदेशमुद्दिश- विदारिगन्धादयः, स्नेहाः सर्व एव, अम्लानि च / लवणैः नाह-बलेत्यादि / आदित्यपर्णी सूर्यावर्तः / वीरतरुः संस्कृतो लवणः / वेशवारैरित्यादि / वेशवारः संस्कृतमांसखनामप्रसिद्धः, अर्जुन इत्येके, कोकिलाक्ष इत्यपरे / अति. विशेषः / कृशरा तिलतण्डुलमाषकृता यवागू / क्षीरसिद्धास्त. बलादितैलेषु च बलातैलोककल्कप्रक्षेपः; अथवाऽतिबला- ण्डुलाः पायसः / लवणोत्तरैरिति लवणप्रमुखैस्तैलैरित्यर्थः / दीनामेव क्वाथकल्काभ्यां तैलानि पक्कव्यानीति // 44 // - भद्रादि भद्रदाादि / वैरेचनिकेत्यादि / वैरेचनिकयुक्तेनेति नीलोत्पलं वरीमूलं गव्ये क्षीरे विपाचयेत् // 45 // | चूर्णीकृतत्रिदादिमिश्रेण; गयी तु वैरेचनिकयुक्तेन सिद्धेनेति व्याख्यानयति / त्रैवृतेन स्नेहेन / तैलघृतस्नेहानि पृथपर्य्यादीनि शतपाकं ततस्तेन तिलतैलं पचेद्भिषक् // रोपणघृतसाधने मिश्रकोक्तानि // 4-9 // . बलातैलस्य कल्कांस्तु सुपिष्टांस्तत्र दापयेत् // 46 // सर्वेषामेव जानीयादुपयोग चिकित्सकः॥ पैत्तिकं शर्करालाजामधुकैः सारिवायुतैः॥ बलातैलवदेतेषां गुणांश्चैव विशेषतः // 47 // प्रदिह्यात् क्षीरपिष्टैर्वा पयस्योशीरचन्दनैः // 10 // इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने मूढगर्भ पाक्यैः शीतकषायैर्वा क्षीरैरिक्षुरसैस्तथा // जीवनीयवृतैर्वाऽपि सेचयेच्छर्करायुतैः // 11 // चिकित्सितं नाम पञ्चदशोऽध्यायः // 15 // | त्रिवृद्धरीतकीनां च चूर्ण लिह्यान्मधुवम् // नीलोत्पलमित्यादि / वरी शतावरी // 45-47 // | जलौकोभिर्हरेञ्चासृक् पक्कं चापाट्य बुद्धिमान् // 12 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- क्षीरवृक्षकषायेण प्रक्षाल्यौदकजेन वा // व्याख्यायो चिकित्सास्थाने पञ्चदशोऽध्यायः // 15 // | तिलैः सयष्टीमधुकैः सक्षौद्रैः सर्पिषा युतैः // 13 // उपदिा प्रतनुना वाससा वेष्टयेद्रणम् // षोडशोऽध्यायः। प्रपौण्डरीकमञ्जिष्ठामधुकोशीरपद्मकैः // 14 // सहरिद्रैः कृतं सर्पिः सक्षीरं व्रणरोपणम् // अथातो विद्रधीनां चिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ | क्षीरशुक्लापृथकपर्णीसमकारोधचन्दनः // 15 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ न्यग्रोधादिप्रवालेषु तेषां वश्वथवा कृतम् // 1 'तत्कायशतपातं शतं' इति पा० / 'बद्धिमान' इति पा० /

Page #562
अध्यायः 16] सुश्रुतसंहिता। 465 पैत्तिकमित्यादि / प्रदियात् लिम्पेत् / पयस्या क्षीरकाकोली, एभिरेव गणैश्चापि संसिद्धं स्नेहसंयुतम् // जेजटाचार्यस्वर्कपुष्पीमाह / पाक्यैः क्वयितकषायैः / कार्यमास्थापनं क्षिप्रं तथैवाप्यनुवासनम् // 30 // शीतकषायलक्षणमाह "द्रव्यमापोथितं सम्यगत्युष्णोदकसंस्थि- पानालेपनभोज्येषु मधुशिग्रुद्रुमोऽपि वा // तम् / रात्रिपर्युषितं शीतकषायं फाणितं (?) विदुः” इति / दत्तावापो यथादोषमपक्कं हन्ति विद्रधिम् // 31 // जीवनीयैः काकोल्यादिभिः सिद्धानि जीवनीयघृतानि / सेचयेत् | तोयधान्याम्लमूत्रैस्तु पेयो वाऽपि सुरादिभिः॥ परिषेचयेत् / दाहवेदनोपशमार्थ विरेचनमाह-त्रिवृदित्यादि / यथादोषगणक्वाथैः पिबेद्वाऽपि शिलाजतु // 32 // क्षीरवृक्षेत्यादि क्षीरवृक्षा न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षगर्दभाण्डाः। प्रधानं गुग्गुलं चापि शुण्ठी च सुरदार च // औदकानि कमलकुमुदकल्हारप्रभृतीनि / कृतं सर्पिः संस्कृतं स्नेहोपनाहौ कुर्याच सदा चाप्यनुलोमनम् // 33 // सर्पिः / क्षीरेत्यादि क्षीरशुक्ला क्षीरविदारी / समगा मैजिष्ठा, ___ इष्टकेल्यादि / पांशु लिः / गोमूत्रेण द्रवस्खेदः / कषायेवराहकान्तेत्यपरे / न्यग्रोधादिव्यसंग्रहणीये पठितः; प्रवालाः त्यादि / बनीयात् कीर्तितं यथेति “घनेन वाससा श्लैष्मिकं पल्लवाः // 10-15 // गाढस्थाने गाढतरम्" (सू. अ. 18) इति / कुलत्थिका चक्षुष्या। नक्तमालस्य पत्राणि तरुणानि फलानि च // 16 // | इदानीं रक्तागन्तुनिमित्तयोरवसरः; अनयोरुत्तरयोर्वरुणादेरूष. सुमनायाश्च पत्राणि पटोलारिष्टयोस्तथा // कादेश्च (1); तत्र वरुणादेः कषायः, ऊषकादेः कल्कः, तेषां लवद्वे हरिद्रे मधूच्छिष्टं मधुकं तिक्तरोहिणी // 17 // णत्वेन कषायकल्पनाया दुःशकत्वात् / त्रिवृदादीनामपि कृतेन प्रियङ्गुः कुशमूलं च निचुलस्य त्वगेव च // कषायेण तदेव सपिरिति चकारात् / प्रातः प्रातरिति वीप्सयेदं मञ्जिष्ठाचन्दनीशीरमुत्पलं सारिवे त्रिवृत् // 18 // ज्ञापयति-अभ्यासेन निषेवितं सपिविंदधिं हन्तीति / वरुणादिएतेषां कार्षिकै गैघृतप्रस्थं विपाचयेत् // गणकाथमित्याधुपचारोऽभ्यन्तरे, बाह्य तु विधावमर्मजाते दृष्टवणप्रशमनं नाडीव्रणविशोधनम् // 19 // पाचनपाटनशोधनाद्युपचारः करणीय इति / एभिरित्यादि।सद्यश्छिन्नवणानां च कराद्यमिदं शुभम् // एभिरेव गणैर्वरुणादिवैरेचनिकैः; अत्रापि वरुणादिवैरेचनिको दुष्टवणाश्च ये केचिद्ये चोत्सृष्टक्रिया व्रणाः॥२०॥ | कषायतया प्रयोज्यौ, ऊषकादिश्च कल्कतया / पानेत्यादि / नाड्यो गम्भीरिका याश्च सद्यरिछनास्तथैव च // खभावत एवामविद्रधिप्रत्यनीको मधुशिग्रुः, कषायपानादिषु अग्निक्षारकृताश्चैव ये व्रणा दारुणा अपि // 21 // | तस्य तु दोषस्य प्रत्यनीकत्वार्थ दोषानतिक्रमेण व्रणहितवातपिकरणाद्येन हविषा प्रशाम्यन्ति न संशयः॥ त्तकफहरद्रव्यप्रक्षेपः / तोयेत्यादि / -तोयादिभिः सुरान्तैर्यथा दोषं स एव मधुशिग्रुरिति; तत्र तोयेन पित्तविद्रधौ, धान्यानक्तमालस्येत्यादि / तरुणानि तत्कालोत्पन्नानि, आमानी म्लेन वातविद्रधी, मूत्रेण कफविद्रधौ, अविदग्धे पुना रक्ते त्यर्थः / सुमना जाती। निचुलो वेतसः / केचिदेनमनाएं वदन्ति, | सुरादिभिर्नान्यत्र / यथेत्यादि / यथादोषगणक्वाथैरिति वातातभेच्छति गयी, तस्मान्मयाऽप्यङ्गीकृतः // 16-21 // दिप्रत्यनीकैरित्यर्थः / प्रधानं गुग्गुलं महिषास्यमित्यर्थः, प्रधानं इष्टकासिकतालोष्टगोशकृत्तुषपांशुभिः // 22 // मेदोहरत्वाद्विदधौ श्रेष्ठमित्यन्ये / तत्र गुग्गुलुकल्पेन वातिके मूत्रैरुष्णैश्च सततं खेदयेच्लेष्मविद्रधिम् // देवदारु, श्लैष्मिके शुण्ठीति / स्नेहोपनाहानुलोमनादीनि बाह्यकषायपानैर्षमनैरालेपैरुपनाहनः // 23 // वातपित्तकफविद्रधिविषयाणि प्रागुक्तान्यभ्यन्तरेऽपि विधी हरेघोषानभीक्ष्णं चाप्यलाब्वाऽस्क तथैव च॥ यथादोषं विभज्य योज्यानि // 22-33 // आरग्वधकषायेण पक्कं चापाट्य धावयेत् // 24 // यथोहिष्टां सिरां विध्येत् कफजे विद्रधौ भिषक् // हरिद्रात्रिवृताशकुतिलैर्मधुसमायुतैः॥ रक्तपित्तानिलोत्थेषु केचिद्वाही वदन्ति तु // 34 // पूरयित्वा वणं सम्यग्बध्नीयात् कीर्तितं यथा // 25 // अन्तर्विधौ दूष्यशोणितस्य गम्भीरानुगतवात्तत्र सिराव्यधततः कुलस्थिकादन्तीत्रिवृच्छयामार्कतिल्वकैः॥ मुद्दिशन्नाह-यथेत्यादि / -यथोद्दिष्टामिति “वामपार्श्वे कक्षाकुर्यात्तैलं सगोमूत्रं हितं तत्र ससैन्धवम् // 26 // स्तनयोरन्तरेऽन्तर्विद्धौ पार्श्वशूले च' (शा. अ. 8) इति / पित्तविद्रधिवत् सर्वाः क्रिया निरवशेषतः॥ तेन कक्षान्तराश्रयदेशस्याधः स्तनयोरुपरिष्टात् पार्श्वविशेषे विद्ध्योः कुशलः कुर्याद्रक्तागन्तुनिमित्तयोः // 27 // कफविद्रधौ / रक्तपित्तानिलोत्थेषु बाहौ केचिदाहुः; बाहौ वरुणादिगणक्वाथमपक्केऽभ्यन्तरोत्थिते // बाहुमध्ये कूर्परे, तेन स्थानान्तराश्रयमेकीयमतम् // 34 // ऊषकादिप्रतीवापं पिबेत् सुखकरं नरः // 28 // अनयोर्वर्गयोः सिद्धं सर्पिरेचनेन च // पक्कं वा बहिरुनद्धं भित्त्वा व्रणवदाचरेत् // अचिराद्विद्रधि हन्ति प्रातः प्रातर्निषेवितम् // 29 // | नुतेषूर्वमधो वाऽपि मैरेयाम्लसुरासवैः // 35 // पेयो वरुणकादिस्तु मधुशिग्रुद्रुमोऽपि वा // 1 'मजलिकारिका' इति पा० / 2 'प्रणश्यन्ति' इति पा० शिग्रुमूलजले सिद्धं ससिद्धार्थकमोदनम् // 36 // सु० सं० 59

Page #563
166 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं यवकोलकुलत्थानां यूषैर्भुजीत मानवः॥ तेषां सर्वेषामेव सामान्यचिकित्सितसूत्रं निर्दिशन्नाहप्रातःप्रातश्च सेवेत मात्रया तैल्वकं घृतम् // 37 // साध्येष्वित्यादि / तत्पथ्यगणैर्यथाक्रमं वातपित्तकफजेषु वातादित्रिवृतादिगणक्वाथसिद्धं वाऽप्युपशान्तये॥ / दोषहरगणैः // 3 // पक्कमित्यादि / सुरासवयोः प्रत्येकं निष्पादितयोरेकीकृत्य | मुस्ताशताहासुरदारकुष्ठपुनः सन्धानं मैरेयः, अम्लं काजिकं, सुरा पिष्टमयी, द्रवप्रधान वाराहिकुस्तुम्बुरुकृष्णगन्धाः॥ भासवः / विम्वित्यादि / अत्र संस्कार्य एव सिद्धार्थप्रक्षेपः / वातात्मके चोष्णगणाःप्रयोज्याः मात्रया अल्पश इत्यर्थः / तैल्वकं घृतं वातव्याधौ पठितम् / सेकेषु लेपेषु तथा शूतेषु // 4 // त्रिवृतेत्यादि सिद्धं सपिरित्यनुवर्तते // 35-37 // यत् पञ्चमूलं खलु कण्टकाख्यनोपगच्छेद्यथापाकं प्रयतेत तथा भिषक // 38 // मल्पं महच्चाप्यथ वल्लिजं च॥ तञ्चोपयोज्यं भिषजा प्रदेहे पर्यागते विद्रधौ तु सिद्धिर्नेकान्तिकी स्मृता॥ | सेके घृते चापि तथैव तैले // 5 // प्रयतेत प्रयत्नं कुर्वीत / पर्यागते परिपाकमागते न | मुस्तेत्यादि / कृष्णगन्धा शोभाजनकः, शमीत्यपरे / उष्णसिद्धिः // 38 // गणा भद्रदार्वादयः पिप्पल्यादयश्च / यदित्यादि तृणाख्यं प्रत्याख्याय तु कुर्वीत मजजाते तु विद्रधौ // 39 // पञ्चमूलमपहाय शेषाणि चत्वारि पञ्चमूलानि प्राह्याणि // 4 // 5 // नेहस्वेदोपपन्नानां कुर्याद्रक्तावसेचनम् // कसेरुश्टनाटकपद्मगुन्द्राः विद्ध्युक्तां क्रियां कुर्यात् पक्के वाऽस्थि तु भेदयेत्४० सशैवलाः सोत्पलकर्दमाश्च // निःशल्यमथ विज्ञाय कर्तव्यं व्रणशोधनम् // वस्त्रान्तराः पित्तकृते विस धावेत्तिक्तकषायेण तिक्तं सर्पिस्तथा हितम् // 41 // लेपा विधेयाः सघृताः सुशीताः॥६॥ यदि मजपरिस्रावो न निवर्तेत देहिनः॥ हीवेरलामजकचन्दनानि कुर्यात् संशोधनीयानि कषायादीनि बुद्धिमान् 42 स्रोतोजमुक्तामणिगैरिकाश्च // प्रियङ्गधातकीरोधकट्फलं तिनिसैन्धवम् // क्षीरेण पिष्टाः सघृताः सुशीता एतैस्तैलं विपक्तव्यं विद्रधिव्रणरोपणम् // 43 // लेपाःप्रयोज्यास्तनवः सुखाय // 7 // इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने विद्रधि- प्रपौण्डरीकं मधुकं पयस्या चिकित्सितं नाम षोडशोऽध्यायः॥ 16 // __ मञ्जिष्ठिका पद्मकचन्दने च // सुगन्धिका चेति सुखाय लेपः पर मज्जविधौ प्रत्याख्याय तु कुर्वीतेति 'चिकित्साम्' पैत्ते विसभिषजा प्रयोज्यः॥८॥ इत्यध्याहारः। कां चिकित्सां कुर्वीतेत्याशयाह-नेहखेदोपप' मानामित्यादि / तिनिः तिनिसः, एकदेशेनापि समुदायो बुध्यते; न्यग्रोधवर्गः परिषेचनं च घृतं च कुर्यात् स्वरसेन तस्य // यथा-सत्या सत्यभामा, भीमो भीमसेन इति // 39-43 // शीतैः पयोभिश्च मधूदकैश्च इति श्रीडल्ह(क)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- __सशर्करैरिक्षुरसैश्च सेकान् // 9 // व्याख्यायां चिकित्सास्थाने षोडशोऽध्यायः // 16 // पित्तविसर्पचिकित्सितमाह-कसेर्वित्यादि / शाटकं जलमध्ये त्रिकण्टकम् / गुन्द्रा पहरकभेदः / 'सशैवलाः शैवालयुक्ता सप्तदशोऽध्यायः। इत्यर्थः / कर्दमः पङ्क इत्यर्थः। वस्त्रान्तरा वस्त्रेणान्तरीकृताः, अथातो विसर्पनाडीस्तनरोगचिकित्सितं व्या ते हि सुखेनापनेतुं शक्यन्ते। हीवेरेत्यादि ह्रीवेरः वालकम् / लामज्जक उशीरमूलम् / स्रोतोजं सौवीराजनम् / तनवः ख्यास्यामः॥१॥ अच्छाः / सुखायेति तनुखानोष्माणमन्तः प्रवेशयतीत्यर्थः / यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ श्रीवाग्भट आह-"क्षणशुष्कर्धनो लेपश्चन्दनस्यापि साध्या विसस्त्रिय आदितो ये दाहकृत् / खग्गतस्योष्मणो रोधाच्छीतकृचान्यथाऽगुरोः"न सन्निपातक्षतजी हि साध्यौ // इति / प्रपौण्डरीकमित्यादि पयस्या क्षीरविदारी; जेजटाचा. साध्या इत्यादि / साध्यासाध्यविभागकरणं पुनश्चिकित्सित-र्यस्त अर्कपुष्पीमाह / सुगन्धिका उत्पलसारिवा / न्यग्रोधेत्यादि / प्रक्रमात् // 1 // 2 // मधूदकं मधुमिश्रमुदकम् // 6-9 // साध्येषु तत्पथ्यगणैर्विदध्या 1 'घृतेषु' इति पा० / २'उशीरमेदः' इति पा० / घृतानि सेकांश्च तथोपदेहान् // 3 // ३४क्ष्णपिष्टो घनो' इति पा० / 4 'क्षीरकाकोली' इति पा०

Page #564
अध्यायः 17] सुश्रुतसंहिता। 467 घृतस्य गौरीमधुकारविन्द पथजः खल्पकन्दः, महीकदम्बोऽलम्बुषा मुण्डितिकेति लोके, रोधाम्बुराजादनगैरिकेषु // जेजटाचार्यो भूकदम्बमाह // 14 // 15 // तथर्षमे पनकसारिवासु गणस्तु योज्यो वरुणप्रवृत्तः काकोलिमेदाकुमुदोत्पलेषु // 10 // क्रियासु सर्वासु विचक्षणेन // सचन्दनायां मधुशर्करायां संशोधनं शोणितमोक्षणं च द्राक्षास्थिरापृश्निशतायासु // श्रेष्ठं विसर्पेषु चिकित्सितं हि // 16 // कल्कीकृतासूदकमत्र दत्त्वा सर्वांश्च पक्कान् परिशोध्य धीमान् न्यग्रोधवर्गस्य तथा स्थिरादेः॥११॥ वणक्रमेणोपचरेद्यथोक्तम् // गणस्य बिल्वादिकपञ्चमूल्या. गण इत्यादि / वरुणप्रवृत्तो गणो वरुणादिः / क्रियासु सर्वासु श्वतुर्गुणं क्षीरमथापि तद्वत्॥ पानादिकासु / आरम्मे सर्वेषां सामान्यचिकित्सिते संशमनप्रस्थं विपक्कं परिषेचनेन मभिधाय संप्राप्तौ संशोधनमुद्दिशन्नाह-संशोधनमित्यादि / पैत्तीनिहन्यात्तु विसर्पनाडीः॥१२॥ रकावसेचनं जलौकाभिः, सर्वेषामेव रक्तपित्तप्रधानखादला. विस्फोटदुष्टवणशीर्षरोगान् बुराजयोस्तत्र दुरवचारत्वात् // 16 ॥पाकं तथाऽऽस्यस्य निहन्ति पानात् // प्रहार्दिते शोषिणि चापि बाले नाडी त्रिदोषप्रभवा न सिध्येघृतं हि गौर्यादिकमेतदिष्टम् // 13 // च्छेषाश्वतनः खलुं यत्नसाध्याः॥ 17 // तत्रानिलोत्थामुपनाह्य पूर्वगौर्यादिघृतमाह-घृतस्येत्यादि / गौरी हरिद्रा, गोरोचने मशेषतः पूयगतिं विदार्य // सम्ये / अरविन्दं पद्मम् / अम्बु वालकम / राजादनं क्षीरिका।। तिलैरपामार्गफलैश्च पिष्टवा ऋषभः कूर्चशीर्षकः खनामप्रसिद्धः / मधुनः .शर्करा मधुश ससैन्धवैर्बन्धनमत्र कुर्यात् // 18 // करा / स्थिरा शालपणीं / गौर्यादिशताहान्तानां कल्कीकृतानां प्रक्षालने चापि सदा वणस्य बखारि पलानि, न्यग्रोधादेविदारिगन्धादेर्महतोऽपि पञ्चमूलस्य योज्यं महद्यत् खलु पञ्चमूलम् // प्रयाणामुदकं क्वाथं चतुर्गुणं घृतस्य, क्षीरमपि गव्यं चतुर्गुण हिंस्रां हरिद्रां कटुकां बलां च मिति प्रस्थं घृतस्येति द्वात्रिंशत्पलानि द्रवद्रव्यखातू; अन्ये गोजिद्विकां चापि सबिल्वमूलाम् // 19 // पुनः कल्कमानमष्टपलमाहुः // 10-13 // संहृत्य तैलं विपचेद्रणस्य अजाऽश्वगन्धा सरला सकाला __ संशोधनं पूरणरोपणं च // सैकैषिका चाप्यथवाऽजङ्गी॥ नाडीनामवसरः-नाडीत्यादि / तत्रेत्यादि / उपनाय पाचनगोमूत्रपिष्टो विहितः प्रदेहो द्रव्यैरवबद्धाः तन्नेच्छति गयी, कस्मात् ? नाडीवचनात्, हन्याद्विस कफजं स शीघ्रम् // 14 // नह्यपक्के व्रणे नाडीति; तस्मादातहरव्यैरेवोपनाहः / प्रक्षालन कालानुसार्यागुरुचोचगुखा | इत्यादि / संहृत्य एकीकृत्य / स्नेहचतुर्थाशो मेषजकल्कः, नेहारानावचाशीतशिवेन्द्रपर्यः॥ चतुर्गुणो द्रवः, अनेन न्यायेन पक्तव्यम् / द्रवोऽत्र जलम् , पालिन्दिमुजातमहीकदम्बा "अनुक्ते द्रवकार्ये तु सर्वत्र सलिलं स्मृतम्" (चि.अ. हिता विसर्पेषु कफात्मकेषु // 15 // | 31) इति वचनात् // १७-१९।कफविसर्पचिकित्सामाह-अजेत्यादि / अजा अजगन्धा पित्तात्मिकां प्रागुपनाह्य धीमा'बोबई' इति लोके / सरला त्रिवृत् / काला कासमैदः / एकै. नत्कारिकाभिः सपयोघ्रताभिः॥२०॥ पिका शतावरी, अन्ये त्रिवृद्भेदमाहः। अजनी छागलविषा निपात्य शस्त्रं तिलनागदन्तीणिका, 'उत्तमारणी' इति लोके; गयदासाचार्येण कर्कटशृङ्गी ___ यष्ट्याह्वकल्कैः परिपूरयेत्ताम् // व्याख्याता / कालानुसार्येत्यादि-कालानुसार्या तगर, चोचःखक्, प्रक्षालने चापि ससोमनिम्बा गुजा चिरहिण्टिका, शीतशिवं शतपुष्पामेदः, इन्द्रपर्णी इन्द्रवा- . निशा प्रयोज्या कुशलेन नित्यम् // 21 // रुणी, अत्र गयदासाचार्येण इन्द्रपुष्पी पठिता व्याख्याता | पित्तेत्यादि / उत्कारिकाभिः लप्सिकाभिः / नागदन्ती दन्ती / च; इन्द्रपुष्पी लागलकी / पालिन्दिः कालवल्ली, मुजात उत्तरा- सोमः सोमसंज्ञः, सोमलतेत्यन्ये; कट्फल इति जेजटा. चार्यः; तन्नेच्छति गयी, तस्य तीक्ष्णोष्णनात् // 20 // 21 // 1 'काकोलिमेदामधुकोत्पलेषु' इति पा०। २'कडहिंस्रा' इति पा० / ३'सम्नुषकी 'साकुरण्ड' इति लोके' इति मा०। 1 'प्रतियज्ञसाभ्या:' इति पा० / ३'त्रिसंशका' इति पा.।

Page #565
168 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं श्यामात्रिभण्डीत्रिफलासु सिद्धं कृशदुर्बलभीरूणां नाडी मर्माश्रिता च या॥ हरिद्रयो रोधकवृक्षयोश्च // क्षारसूत्रेण तां च्छिन्द्यान्न तु शस्त्रेण बुद्धिमान 29 घृतं सदुग्धं व्रणतर्पणेन एषण्या गतिमन्विष्य क्षारसूत्रानुसारिणीम् // हन्याद्गति कोष्ठगताऽपि या स्यात् // 22 // सूची निदध्याद्गत्यन्ते तथोन्नम्याशु निर्हरेत् // 30 // श्यामेत्यादि / -श्यामा वृद्धदारुकः / त्रिभण्डी त्रिवृत् / / | सूत्रस्यान्तं समानीय गाढं बन्धं समाचरेत् // ततः क्षारबलं वीक्ष्य सूत्रमन्यत् प्रवेशयेत् // 31 // वृक्षकः कुटजः // 22 // क्षाराक्तं मतिमान् वैद्यो यावन्न छिद्यते गतिः॥ . नाडी कफोत्थामुपनाह्य सम्यक भगन्दरेऽप्येष विधिः कार्यों वैद्येन जानता // 32 // कुलत्थसिद्धार्थकशक्तकिण्वैः॥ अर्बुदादिषु चोत्क्षिप्य मूले सूत्रं निधापयेत् // मृदूकृतामेष्य गतिं विदित्वा सूचीभिर्यववक्राभिराचितान् वा समन्ततः॥ निपातयेच्छस्त्रमशेषकारी // 23 // मूले सूत्रेण बध्नीयाच्छिन्ने चोपचरेद्रणम् // 33 // दद्याद्रणे निम्बतिलान् संदन्तीन् कृशेत्यादि / क्षारसूत्रेण क्षाराक्तसूत्रेण / तत्र क्षारसूत्रावसुराष्ट्रजासैन्धवसंप्रयुक्तान् // प्रक्षालने चापि करञ्जनिम्ब चारणाप्रकारे निर्दिशन्नाह-एषण्येत्यादि / अर्बुदादिष्विति आदिशब्दान्थ्यादीनां ग्रहणम् / तनुमूलेषु अर्बुदादिषु, उरिक्षप्य जात्यक्षपीलुस्वरसाःप्रयोज्याः॥२४॥ मूले क्षारसूत्रं निधापयेत् ; विशालमूलांश्चार्बुदादीन् क्षारसूत्रप्र. . सुवर्चिकासैन्धवचित्रकेषु तिष्ठापनार्थे सर्वतः सूचीभिराविध्य, मूले क्षारसूत्रेण बनीयात् . निकुम्भतालीतलरूपिकासु // // 29-33 // फलेष्वपामार्गभवेषु चैव कुर्यात् समूत्रेषु हिताय तैलम् // 25 // | या द्विवणीयेऽभिहितास्तु वर्त्यनाडीमित्यादि / किण्वः सुराबीजम् / अशेषकारी वैद्यः।। स्ताः सर्वनाडीषु भिषग्विद्ध्यात् // दद्यादित्यादि / सुराष्ट्रजा तुवरमृत्तिका / प्रक्षालने इत्यादि / घोण्टाफलत्वग्लवणानि लाक्षानिकुम्भो दन्ती / तालीतलं मुशलीमूलं; नलमित्यन्ये पठन्ति, - पूगीफलं चालवणं च पत्रम् // 34 // .. तत्र नलः शुषिरपर्वा खनामप्रसिद्धः / रूपिका श्वेतार्कः / नुहर्कदुग्धेन तु कल्क एष 'नीलीफलरूपिकाभिः' इति केचित् पठन्ति; नीलीफलं शारदं _वर्तीकृतो हन्त्यचिरेण नाडीः॥ फलं, श्रीफलिकेति लोके // 23-25 // बिभीतकाम्रास्थिवटप्रवाला नाडी तु शल्यप्रभवां विदार्य हरेणुकाशिनिबीजमस्यः // 35 // निहत्य शल्यं प्रविशोध्य मार्गम् // वाराहिकन्दश्च तथा प्रदेयो .. संशोधयेत् क्षौद्रघृतप्रगाढे नाडीषु तैलेन च मिश्रयित्वा // 36 // धतूर मदनकोद्रयजं च बीज स्तिलैस्ततो रोपणमाशु कुर्यात् // 26 // कुम्भीकखर्जूरकपित्थबिल्व __ कोशातकी शुकनसा मृगभोजिनी च // वनस्पतीनां च शलाटुवर्गः॥ अङ्कोटबीजकुसुमं गतिषु प्रयोज्यं कृत्वा कषायं विपचेत्तु तैल लाक्षोदकाहृतमलासु विकृत्य चूर्णम् // 37 // तथा च गोमांसमसी हिताय मावाप्य मुस्तासरलाप्रियङ्गः // 27 // कोष्ठाश्रितस्यादरतो दिशन्ति // सुगन्धिकामोचरसाहिपुष्पं वर्तीकृतं माक्षिकसंप्रयुक्तं रोभ्रं विदध्यादपि धातकी च // एतेन शल्यप्रभवा तु नाडी . नाडीनमुक्तं लवणोत्तमं वा // 38 // दुष्टवणे यद्विहितं च तैलं रोहेड़णो वा सुखमाशु चैव // 28 // तत् सर्वनाडीषु भिषग्विद्ध्यात् // नाडीमित्यादि / कुम्भीकः स्थलकुम्भिका, वनस्पतयो चूर्णीकृतैरथ विमिश्रितमेभिरेव वटाद्याः, कुम्भिकादीनां शलाटूनि कोमलफलानि प्राह्याणि / तैलं प्रयुक्तमचिरेण गतिं निहन्ति // 39 // सरला त्रिवृत् / सुगन्धिका उत्पलसारिवा / मोचरसः शाल्मलीचुम्पः / अहिपुष्पं नागकेशरम् // 26-28 // १'विद्यते' इति पा०। 2 'सूचीभिराचितान्' इति पा०। | 3 "चूर्णमिति क्रियाविशेषणात् चूर्ण विकृत्य चूणीकृत्वेत्यर्थः' इति १'सुपिष्टान्' इति पा०।२'भूम्यामकमूलं' इति पा०। हाराणचन्द्रः।

Page #566
अध्यायः 17] सुश्रुतसंहिता / 469 एज्वेव मूत्रसहितेषु विधाय तैलं संस्कृतम् / 'कन्देषु चामरवरायुधसाह्वयेषु' इत्यत्र अमरवर तत् साधितं गतिमपोहति सप्तरात्रात् // इन्द्रस्तस्यायुधं वनं तेन समान आह्वयः संज्ञा येषां ते अमरवपिण्डीतकस्य तु वराहविभावितस्य | रायुधसाढया वज्रकन्दास्तेषु। चकारात् 'तैलं कृतम्' इत्यनुवर्तते। मूलेषु कन्दशकलेषु च सौवहेषु // 40 // | भल्लातकेत्यादि मार्कवरसेन भृङ्गराजरसेन // 34-41 ॥तैलं कृतं गतिमपोहति शीघ्रमेतत् स्तन्ये गते विकृतिमाशु भिषक् तु धात्रीं कन्देषु चामरवरायुधसाह्वयेषु // पीतां घृतं परिणतेऽहनि वामयेत्तु // 42 // भल्लातकार्कमरिचैलवणोत्तमेन निम्बोदकेन मधुमागधिकायुतेन सिद्धं विडङ्गरजनीद्वयचित्रकैश्च // 41 // वान्तागतेऽहनि च मुद्रसाशना स्यात् // स्थान्मार्कवस्य च रसेन निहन्ति तैलं एवं व्यहं चतुरहं षडह वमेद्वा नाडी कफानिलकृतामपची व्रणांश्च // सर्पिः पिबेत्रिफलयासह संयुतं वा // 43 // ततः पर, सर्वनाहीनां सामान्यविधिमाह-या इत्यादि / भार्गी वचामतिविषां सुरदार पाठां मिश्रकोकातीतावेक्षणेन द्विव्रणीयेऽभिहिता 'अन्तःशल्यानणुमु- मुस्तादिकं मधुरसां कटुरोहिणी च // खान्' (चि. अ.१) इत्यादिवाक्ये वर्त्यः शोधनाः प्रयोज्याः / धात्री पिबेत्तु पयसः परिशोधनार्थइहापि वति निर्दिशन्नाह-घोण्टेत्यादि / घोण्टाफलं बदरीफलं, मारग्वधादिषु वरं मधुना कषायम् // 44 // तस्य खक् वल्कलम् / लवणानि सैन्धवादीनि / अलवणा काक- सामान्यमेतदुपदिष्टमतो विशेषामर्दनिका, तस्या इदं पत्रमालवणम् / बिभीतकेत्यादि शलिनी | होषान् पयोनिपतितान् शमयेद्यथास्वम्॥ . यवतिका / बिभीतकाम्रास्थ्यादीनां दाहेन मस्यः क्षारा इत्यर्थः / स्तन्य इत्यादि / स्तन्ये दोषैर्विकृति गते परिगते / परिणतेवाराहिकन्दो गृष्टिकाकन्दः। तथेत्यादि तेनैव प्रकारेण गोमांसस्यापि मसी कोष्टाश्रितासु नाडीषु हिताय आदरेण प्रतिपादयन्ति।। ऽहनि सायंकाले, पीतां घृतं संशमनमेव घृतं पीतवतीं, पीकृतमित्यादि पक्कमधुसैन्धववर्तिरपि नाडीहरा / दुष्टे | एतच्च प्रतप्तकनकनिकरपीतलोहिते सवितरि स्नेहपान कल्पस्यास्यादि ।-दुष्टवणे यद्विहितं च तैलमिति सर्वत्रणे "द्रवन्ती पवादः / सामान्योक्कमपि कफनद्रव्यसंस्कृतं घृतम् / जेजटादचिरबिल्वं" इत्यादिना वर्गेण “यथोपपत्ति कर्तव्यं तैलमेतेषु यस्तु परिणते निष्पन्ने स्नेहफले सति स्निग्धामित्यर्थः, अहनि तस्मिन्नेव दिवसे / तन्नेच्छति गयी, सामान्यवाक्येनैव स्निग्धाय शोधनम्" (चि. अ. 2) इत्यभिहितम् / धत्तूरजमित्यादि वमनस्य विहितत्वात् / खेदस्य पूर्वकर्मवात् खिन्ना, निम्बोदकेन धत्तर बीजम् / मदोत्पादकाः कोद्रवा मदनकोद्रवाः; अन्ये | निम्बक्काथेन वामयेत् / वान्तागतेऽहनि च मुद्गरसाशना स्यात् तु व्याख्यानयन्ति-मदन कोद्रवज बीजं चेति / कोशातकी देवदाली / शुकनसा चर्मकारवटः / मृगभोजिनी इन्द्रवारुणी। नतु वमनदिवसे भोजयेदित्यर्थः / तत्र प्रथमवमनेन कफस्य अकोटबीजपुष्पयुक्तैः कृतं चूर्ण गतिषु देयम् / लाक्षोदकाहृत निःशेषमनपहृतवादशुद्धदेहां स्नेहखेदावन्तराऽन्तरा सेवयिला मलासु लाक्षादिगणकाथप्रक्षालनेन आसमन्तात् हृतमलासु, षडहं वा चतुरहं त्र्यहं वा यावद्विशुद्धिरिति, शुद्धदेहायास्तु पुन. दोषापनयनाच्छुद्धाखित्यर्थः; अन्ये तु लाक्षोदकप्रक्षालनेन भेद र्वमनं त्याज्यम् , अन्यथा ग्लानिः स्तन्यक्षयश्च / तस्माच्छुद्ध देहा वातपित्तानुबन्धे स्नेहपाकपरिभाषया त्रिफलासिद्धं सर्पिः नपीडनाभ्यां च हृतमलासु गतिषु, धतूरमदनकोद्रवादिचूर्ण पिबेदेवेति वाशब्दाब्यवस्थितार्थाल्लभ्यते / संशोधनमभिधाय विकृत्यालोज्य लाक्षोदकेनैव प्रयोज्यमिति संबन्धं कथयन्ति / संशमनमाह-भागीमित्यादि / मुस्तादिकं द्रव्यसंग्रहणीयोक्तम् / चूर्णीकृतैरित्यादि / एभिरेव धत्तूरकादिभिश्चूर्णीकृतैर्मिश्रीकृत्य मधुरसा मूर्वा 'चोरस्नायुः' इति लोके / भार्यादिभिः सह तैलं प्रयुक्तमचिरेण गतिं निहन्तीति जेजटः, गयी मुस्तादेर्गणस्य कषायपानं वर श्रेष्ठम् / पयोनिपतितान् स्तन्यतु, 'तैलं कृतं गतिमपोहति शीघ्रमेव' इति पठिखा कृतग्रहणा निपतितान् / शमयेद्यथाखमिति यस्य यदात्मकं प्रत्यनीक तैलं सामान्यपाकपरिभाषया कृतं साधितं गतिमपोहतीति तेन शमयेदिति // 42-44 ॥व्याख्याति / एष्वित्यादि।-एष्वेव धत्तूरकादिबीजादिष्वित्यर्थः / पिण्डीतकस्येत्यादि / वराहपिण्डीतकमूलसुवहकादिशकलेषु रोग स्तनोत्थितमवेक्ष्य भिषग्विदध्यावज्रकन्देषु च स्नेहपाकसामान्यपरिभाषया सिद्धं तैलं नाडीहरम् / द्यद्विद्रधावभिहितं बहुशो विधानम् // 45 // विस्तरमाह-पिण्डीतकस्त्रिविधः कृष्णपुष्पः, श्वेतपुष्पः, पीतपु- संपच्यमानमपि तं तु विनोपनाहैः पश्च तेष्वत्र वराहवर्णपुष्पैर्विभाव्यत इति वराहविभावितः कृष्ण- संभोजनेन खलु पाचयितुं यतेत // पुष्पो ग्राह्यः; सुवहा गन्धनाकुली नापिणीति लोके, गोधापदीत्य- शीघ्रं स्तनो हि मृदुमांसतयोपनद्धः परे, कन्दालीत्यन्ये, तस्याः कन्दशकलेषु कन्दखण्डेषु; कृतं सर्व प्रकोथमुपयात्यवदीयते च // 46 // 1 कङ्कमर्द निका' इति पा० / 2 क्षार' इति पा०। १'निशाया' इति पा० /

Page #567
470 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं पक्के तु दुग्धहरिणीः परिहृत्य नाडीः वा यत् प्रोकं तदसंस्कृतमेव, उत्तरार्धोकं च चतुःस्नेहं द्वयं वा कृष्णं च चूचुकयुगं विदधीत शस्त्रम् // प्रसारिणीदशमूलकल्कक्काथसंस्कृतम् , अन्यथा वाशब्देन पुनआमे विदाहिनि तथैव गतेच पाकं रुक्तिदोषः स्यात् / यद्यपि पृथकिर्दिष्टरसवीयविपाकर धात्र्याः स्तनौ सततमेव च निर्दुहीत // 47 // तैलसर्पिर्वसामज्जानां संस्कृतानां प्रन्थिरोगिणः सामान्येनात्र इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने विसर्प प्रयोगोऽभिहितः, तथाऽपि वातपित्तश्लेष्मसंसृष्टसन्निपातारनाडीस्तनरोगचिकित्सितं नाम ब्धप्रन्थिषु हेतुप्रकृतिदेशकालसात्म्यानुबन्धानवेक्ष्य यथावच सप्तदशोऽध्यायः॥१७॥ पानार्थमुपयोज्या इति ज्ञेयम् / गयी तु 'अपेहिवाता-'त्यत्र संभोजनेनेति यथेष्टभोजनेनेत्यर्थः / उपनाहो प्रत्यर्थ | 'आमे विदध्यादशमूलसिद्धं' इति पठति व्याख्यानयति चपाककारि, तस्मादुपनाहनिषेधमाह-शीघ्रमित्यादि / हि स्फुट, तैलं पिबेदित्यादि; तत्र ग्रन्थौ वातभवे आमे तैलं वातहरकाथ कल्कसिद्ध, पित्तभवे घृतं पित्तहरकाथकल्कसिद्धं, तैलमेव कफप्रकोथं पूतिमांसताम् / आमेत्यादि आमे विदग्धतापरिहाराय, विदाहिनि विपाकपरिहाराय, पक्के नाडीव्रणपरिहाराय, स्वनी हरकाथसिद्धं कफजे, संसर्गसन्निपाते च द्वित्रिचतुःनेहादिसिद्ध निहीत // 45-47 // विकल्प्यं; तदेव वातहरं निर्दिशन्नाह-आमे विदच्याद्दश मूलसिद्धमित्यादि // 4 // इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां हिंस्राऽथ रोहिण्यमृताऽथ भार्गी सुश्रुतव्याख्यायां चिकित्सास्थाने __ श्योनाकबिल्वागुरुकृष्णगन्धाः॥ सप्तदशोऽध्यायः // 17 // गोजी च पिष्टा सह तालपच्या ग्रन्थौ विधेयोऽनिलजे प्रलेपः॥५॥ अष्टादशोऽध्यायः। खेदोपनाहान् विविधांश्च कुर्याअथातो ग्रन्थ्यपच्यर्बुद्गलगण्डचिकित्सितं व्या- तथा प्रसिद्धानपरांश्च लेपान् // ख्यास्यामः॥१॥ विदार्य वा पक्कमपोह्य पूर्व यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः // 2 // प्रक्षाल्य बिल्वार्कनरेन्द्रतोयैः // 6 // प्रन्थिष्वथामेषु भिषग्विदध्या तिलैः सपञ्चाङ्गलपत्रमित्रैः च्छोफक्रियां विस्तरशो विधिज्ञः॥ . संशोधयेत् सैन्धवसंप्रयुक्तैः॥ रक्षेद्बलं चापि नरस्य नित्यं शुद्धं वणं वाऽप्युपरोपयेत्तु तद्रक्षितं व्याधिबलं निहन्ति // 3 // तैलेन रानासरलान्वितेन // 7 // विडङ्गयष्टीमधुकरमृताभिः प्रन्थिष्वित्यादि / शोफक्रियामपतर्पणादिकां विरेचनान्ताम्।। सिद्धेन वा क्षीरसमन्वितेन // विस्तरशो भूयिष्ठम् // 1-3 // इदानीं वातादिजनितप्रन्थिविशेषेण प्रलेपाहीनाह-हिले. तैलं पिबेत् सर्पिरयो द्वयं वा त्यादि / रोहिणी कटुका / अमृता गुडूची। कृष्णगन्धा शोभादत्त्वा वसां वा त्रिवृतं विद्ध्यात्॥ अनकः, शमीत्यपरे / गोजी गोजिड़िका, शाखोटक इत्यन्ये / अपेहिवातादशमूलसिद्ध तालपत्री मुसली / खेदेत्यादि / प्रसिद्धा लेपा मिश्रकोका मातु.. वैद्यश्चतुःनेहमथो द्वयं वा // 4 // लुजयादयः। विदार्येत्यादि। नरेन्द्रः किरमालकः / तोयशब्दोऽत्र इदानीमामे ग्रन्थी विस्रावणशोधनयोः स्नेहनाजस्नेहं निर्दि- क्वाथे वर्तते / पश्चाङ्गुल एरण्डः / अन्ये 'बिल्वार्कगणादितोयैः' शन्नाह-तैलमित्यादि / तैलं पिबेत् , सपिर्वा पिबेत् . अथवा वयं इति पठन्ति; तत्र बिल्वादिगणः, अकोदिगणव, तयोःकाथेतैलसर्पिषी पिबेत् / वसातैलसर्पिषा च साध्यत्वात् त्रिवृतं विद- रित्यर्थः / शुद्धमित्यादि / सरला त्रिवृत्, केचित् सरलं शालतध्यात्; त्रिभिस्तैलसर्विसाभिर्वतो व्याप्तः मेहसंयोगस्त्रिवृत- | रुमाहुः, तयोचूर्णान्वितेन तैलेन रोपयेत् , तथा चतुर्गुणगोक्षीसंज्ञः स्यात्, तं विदध्यात् कुर्यात् : 'वैद्यो प्रन्थिरोगिणः | रसमन्वितेन तेलेन विडङ्गादिभिः कल्कीकृतैः सिद्धेन वा रोपपानाय' इति शेषः; अथवा चतुःस्नेहं घृततैलवसामज्जासंयो- | येत् // 5-7 // गजं; द्वयं वा पिबेत् , द्वयमिति तैलसर्पिषी, तैलबसे, तैलम- जलौकसः पित्तकृते हितास्तु ज्जानौ, घृतवसे, घृतमजानौ, वसामज्जानौ चेति एवंप्रकार द्वयं, क्षीरोदकाभ्यां परिषेचनं च // 8 // चतुःस्नेहं वा एकीभूतं पिबेत् / किंभूतं पिबेत् ? अपेहिवाताद- काकोलिवर्गस्य च शीतलानि शमूलसिद्धमिति अपेहिवाता प्रसारिणी / तत्राद्यं तैलं सर्पियं पिबेत् कषायाणि सशर्कराणि // १'शोफक्रियायां विहित' इति पा०। १"यशम्देन" इति पा० /

Page #568
अध्यायः 18] सुश्रुतसंहिता। 171 द्राक्षारसेनेचरसेन वाऽपि संशोधनस्तं च विशोधयेत्तु चूर्ण पिबेचापि हरीतकीनाम् // 9 // क्षारोत्तरैः क्षौद्रगुडप्रगाढैः॥ मधूकजम्ब्वर्जुनवेतसानां शुद्धे च तैलं त्ववचारणीयं त्वग्भिः प्रदेहानवचारयेत // विडङ्गपाठारजनी विपक्कम् // 16 // सशर्करैर्वा तृणशून्यकन्दै या इत्यादि / याश्च महत्यो मांसकन्यो मांसप्ररोहाः, ताखिदिह्यादभीक्ष्णं मुचुलुन्दजैर्वा // 10 // यमेव क्रिया / शस्त्रेणेत्यादि शस्त्रेण पाटनं अमर्मजे, मर्मजे विदार्य वा पक्कमपोह्य पूर्य तु मेषजैः / पथ्यतमैरिति कफोत्थव्रणहरैः / संशोधनैरित्यादि / धावेत् कषायेण वनस्पतीनाम् // क्षारोत्तरैर्यवक्षारप्रधानैः / 'क्षौद्रघृतप्रगाढेः' इति पाठातिलैः सयष्टीमधुकैर्विशोध्य न्तरम् // 15 // 16 // सर्पिः प्रयोज्यं मधुरैर्विपक्कम् // 11 // मेदासमुत्थे तिलकल्कदिग्धं अलौकस इत्यादि / तृणशून्यकन्दैः केतकीमूलैः / दिह्यात दत्त्वोपरिष्टाद्विगुणं पटान्तम् // लिम्पेत् / अभीक्ष्णं सततम् / मुचुलन्दः कण्टकीमदनः, अन्ये हुताशतप्तेन मुहुः प्रमृज्यामुचुकुन्दमाहुः / विदार्येत्यादि / वनस्पतीनां वटप्लक्षपिप्पलोदु- लोहेन धीमानदहन हिताय // 17 // म्बराणाम् / तिलैरित्यादि।मधुरैः काकोल्यादिभिर्दव्यैः॥८-११॥ प्रलिप्य दामिथ लाक्षया वा हतेषु दोषेषु यथानुपूर्व्या प्रतप्तया खेदनमस्य कार्यम् // अन्यौ भिषक श्लेष्मसमुत्थिते तु॥ निपात्य वा शस्त्रमपोह्य मेदो खिन्नस्य विम्लापनमेव कुर्या दहेत् सुपक्कं त्वथवा विदार्य // 18 // दङ्गुष्ठलोहोपलवेणुदण्डैः // 12 // प्रक्षाल्य मूत्रेण तिलैः सुपिष्टैः सुवर्चिकाचैहरितालमित्रैः॥ विकतारग्वधकाकणन्तीकाकादनीतापसवृक्षमूलैः॥ ससैन्धवैः क्षौद्रघृतप्रगाढेः आलेपयेत् पिण्डफलार्कभार्गी क्षारोत्तरैरेनमभिप्रशोध्य // 19 // तैलं विदद्याविकरजगुजाकरञ्जकालामदनैश्च विद्वान् // 13 // वंशावलेखेङ्गुदमूत्रसिद्धम् // इतेष्वित्यादि / यथानुपूर्व्या स्नेहखेदादिक्रमेण / वमनविरे | अतो मेदोग्रन्थिचिकित्सितमाह-मेद इत्यादि / दावी चनास्थापनशिरोविरेचनशोणितस्रावणैर्दोषेषु कफपित्तवातेषु दारुहस्तकः / अपक्कमेदोजे शस्त्रं निपात्य मेदोऽपकृष्य दहेत्, हतेषु तथा शोणिते च हृते खिन्नस्य विम्लापनं कार्यमित्याह पकंवा मेदोप्रन्थि विदार्य गवादिमूत्रैः प्रक्षाल्य तिलैः सुवर्चिअङ्गुष्ठलोहोपलवेणुदण्डैः; विम्लापनमङ्गुष्ठादिभिर्मर्दनेन वयथु कायवक्षारसैन्धवहरितालक्षौद्रघृतप्रधानैरभिप्रशोध्य वक्ष्यमाणविम्लापनं कुर्यात् / विकतेत्यादि / विककृतवृक्षः कटायिका / भारग्वधः किरमालकः / काकणन्ती - गुजा / काकादनी तैलावचारणम् / तैलमित्यादि द्विकरजादिकल्कसिखेन चतुर्गणगोवायसतिन्दुका, अहिंस्रत्यन्ये / तापसवृक्ष इनुदः / पिण्डफला मूत्रवेण तैलेन रोपयेत् / वंशावळेखो वंशलक्॥१५-180विकालाबुः / काला कटुहिना // 12 // 13 // जीमूतकैः कोशवतीफलैश्च अमर्मजातं शममप्रयान्त दन्तीद्रवन्तीत्रिवृतासु चैव // 20 // मपक्कमेवापहरेद्विदार्य // सर्पिः कृतं हन्त्यपची प्रवृद्धां दहेत् स्थिते चासृजि सिद्धकर्मा .द्विधा प्रवृत्तं तदुदारवीर्यम् // सद्यःक्षतोक्तं च विधि विध्यात् // 14 // | निर्गुण्डिजातीबरिहिष्ठयुक्तं जीमूतकं माक्षिकसैन्धवाव्यम् // 21 // अमर्मेत्यादि / श्लेष्मसमुत्थमेव प्रन्थिमर्मण्युत्पर्ण शमम अभिप्रतप्तं वमनं प्रगाढं प्रयान्तं पूर्वोक्तक्रमैः शान्तिमगच्छन्तमपक्कमेव विदार्य अप दुष्टापचीपूत्तममादिशन्ति // हरेत् / सद्यःक्षतोक्तविधिर्मधुघृतादिप्रयोगः / केचित् 'अम - कैडर्यबिम्बीकरवीरसिद्धं मजं चैवमपच्यमानं' इति पठन्ति // 14 // तैलं हितं मूर्धविरेचनं च // 22 // या मांसकन्धः कठिना बृहत्य शाखोटकस्य स्वरसेन सिद्धं स्ताखेष योज्यश्च विधिविधिज्ञैः॥ तैलं हितं नस्य विरेचनेषु॥ शस्त्रेण वाऽऽपाट्य सुपक्कमाशु मधूकसारश्च हितोऽवपीडे प्रक्षालयेत् पथ्यतमैः कषायैः॥१५॥ फलानि शिनोः खरमञ्जरेवा // 23 //

Page #569
472 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकिस्सास्थान इदानीमपचीचिकित्सामाह-जीमूतकरित्यादि / जीमूतको कर्म कर्तव्यमिति ज्ञेयम् / 'भागे च परिप्रती' इत्युक्तलाद्भागादेवदाली / कोशवती कटुकोशातकी। द्विधाप्रवृत्तम् उभयतोभा-र्थोऽपि प्रतिशब्दो व्याख्यातव्यः; तेन पार्णिभागे जङ्घायाः गदोषहरम् / उदारवीर्यम् उत्कटवीर्यम् / जीमूतककोशवत्योः | पाश्चात्यभागे व्यधः कार्यः / द्वे दश चाजुलानीति मित्वेत्यत्र फलकल्क दन्त्यादीनां तिसृणां मूलस्य च नेहचतुर्थांशेन पृथग्विभक्तिनिर्देशात् पाणितो दशाङ्गुलानि विहायाङ्गुलद्वयकृखा, जलं चतुर्गुणं दत्त्वा, विपचेत् ; कल्कक्काथाभ्यामित्य- मात्रो व्यधः कार्य इति ज्ञेयम् / इन्द्रबस्ति त्रयोदशेऽङ्गुले परे / निर्गुण्डीत्यादि / बरिहिष्ठं वालकम् / जीमूतको देवदाली। स्थितमर्धाङ्गुलप्रमाणं परित्यज्य हिवा, धीमान् बुद्धिमान् निर्गुण्डीजातीबरिहिष्ठानामजलिं सलिलाढकेन निःक्काथ्य पाद- ऊहापोहयोग्यो दृष्टकर्मेत्यर्थः, वैद्यः यः सम्यगायुर्वेद विद्या शेषं विधाय ततः पुरुषापेक्षया जलमुष्णमादाय, तच जीमूत- वेत्ति, जालानि मेदोजालानि, अनलं विदध्यात् अपुनकफलकल्पेन प्रत्येक माक्षिकसैन्धवाढ्यं कृत्वा, युक्तं वमन-र्भवायाग्नितप्तया शलाकया दहेदित्यर्थः; एवं हि मूलोच्छेदादविधिना, दुष्टास्वपचीपूत्तममादिशन्ति वमनद्रव्यमुत्तममादि- | पच्युपशम इति वदन्ति / अमुमेवार्थ केचिदन्येन पाठेन शन्ति / कैडयेत्यादि कैडर्यः पर्वतनिम्बः / कैडयोदिकल्कचतु- पठन्ति-आ गुल्फेत्यादि / आ खुल(ड)कात् गुल्फकर्णात् थाशं जलचतुर्गुणं तैलं साध्यम् / अन्ये तु केडर्येत्यत्र निर्गु- गुल्फो कर्णाविव यस्य स तथा; खुलको जङ्गापादयोः सन्धिः। . ण्डीति पठन्ति / निर्गुण्डीखरसे चतुर्गुणे बिम्बीकरवीरकल्कं | सुरराजबस्तेरिन्द्रबस्तेरष्टभागं जङ्घायाश्चरणहीनाया विंशत्यगुतैलं साध्यम् / शाखोटकस्येत्यादि / शाखोटकवल्कलानां चतु- | लाया अष्टमो भागः सार्धमङ्गुलद्वयं हित्वा, यद्यपि यङ्गुल गणे स्वरसे तेलं सिद्धं नस्ये तु अकल्कमित्येके, तस्कल्कक- इन्द्रबस्तिस्तथाऽपि तदुपघातपरिहारार्थ साधमेवाङ्गुलद्वयं हे(हे)षायमेवेत्यन्ये / मधूकेत्यादि / अवपीड्य दीयते इत्यवपीडः, | यम् / अन्ये तु अक्षिमात्रमेव घडलं नेत्रप्रमाणं हिखेति नस्यभेद इत्यर्थः / खरमजरिः अपामार्गः / मधूकसारशिग्रु- वदन्ति / घोणर्जुवेध इति गुल्फकर्णस्य, खुलकस्य, घोणा नासा फलापामार्गतण्डुला उष्णोदकेन पिष्ट्वा अवपीडोऽरूक्षलक्षण | इव घोणा. यथोत्तरीयकण्डरा तस्याः ऋजुरवको वेधो व्यधः, एव // 20-23 // 'कुर्यात्' इत्यत्रापि पाठे स एवार्थः / अपच्यास्तु जङ्घाकण्डरागतग्रन्थीनमर्मप्रभवानपक्का मेदोमूलतायां भोजवचनं-“वातपित्तकफा वृद्धा मेदश्चापि नुद्धृत्य चाग्निं विदधीत पश्चात् // समाचितम् / जङ्घयोः कण्डरां प्राप्य मत्स्याण्डसदृशान् क्षारेण वाऽपि प्रतिसारयेत्तु बहून्"-इत्यादीति गयी जेजटस्याप्ययमभिप्रायः / गूढसंलिख्य शस्त्रेण यथोपदेशम् // 24 // पदभङ्गटिप्पनेऽन्यथा व्याख्यातम्-आ गुल्फकर्णादिति | गुल्फकर्णावभिव्याप्य, आत्राभिविधौ न मर्यादायां, सुमितस्य प्रन्थीनित्यादि / उद्धृत्य च शस्त्रेण परं यदा औषधेनासा | गुरुक सुनिश्चितं मितस्य तस्य प्रमाणस्य षट्सप्तत्यङ्गुलमितस्याष्टमभागः ध्यत्वम् // 24 // सार्धनवाङ्गुलमात्रं, खुलकात् पार्णिभागाद् व्यङ्गुलप्रमाणात्, पाणि प्रति द्वे दश चाडलानि विभज्य पृथकृत्य, घोणा नासा तस्या ऋजु यथा भवति मित्वेन्द्रबस्ति परिवय॑ धीमान् // तथाऽवको वेधः कर्तव्यः / तच्च विध विधाने इति धातो विदार्य मत्स्याण्डनिभानि वैद्यो रूपम् , तथाऽपि वेधशब्दोऽत्र व्यधने वर्तते, धातूनामनेकानिष्कृष्य जालान्यनलं विदध्यात् // 25 // र्थखात् / स च खुलकस्याङ्गुलत्रितयमष्टमभागस्य च सार्धनआ गुल्फकर्णात् सुमितस्य जन्तो. वाङ्गुलकमेवं सार्धद्वादशाङ्गुलपरिमाणेनेन्द्रबस्तिमर्मापि परिहृतं स्तस्याष्टभागं खुडकाद्विभज्य // भवत्येवमुक्तमिन्द्रबस्ति हित्वेति / तथा चोक्तं-"प्रयो. घोणर्जुवेधः सुरराजबस्ते. दशाङ्गुले पाणि प्रति कालान्तरासुहृत् / इन्द्रबस्तिरमृक्र्हित्वाऽभिमानं त्वपरे वदन्ति // 26 // स्रावी मांसगोऽर्धाङ्गुलो भवेत्" इति / अक्षिमात्रमङ्गुलद्वयप्रस्थानकर्माभिधाय स्थानान्तरकर्माणि निर्दिशनाह-पाणि-माणमपरे भिषजं इति वदन्ति / एवं प्रथमश्लोकेनाधस्ताद्वितीयमित्यादि / पाणिः गुल्फस्य पश्चाद्भागः / द्वादशाङ्गुलानि मित्वो- श्लोकेनेन्द्रबस्तेरुपरिष्टाजवायाः पाश्चात्यभागगतकण्डराया यहु मिन्द्रबस्ति परित्यज्य, छित्त्वा, मेदोजालानि मत्स्याण्डेन लमात्रो व्यधः कार्य इति स्थितम् / एवमनुपशमे वामपार्श्वनिभानि आकृष्य अग्निमवचारयेत् / जहामध्ये घनलमिन्द्र- जायां दक्षिणजङ्घापृष्ठमध्यादिन्द्रबस्तेरधस्तादूर्व वा शस्त्रेणाक्षिबस्तिः, जेजटाचार्यस्तु अर्धाङ्गुलमाह / अन्ये तु पाठिण मात्रं व्रणं कृखा, मत्स्याण्डजालनिभं मेदोऽपनीयाग्निना दहेत्, प्रतीत्यत्र प्रतिशब्दं विपरीतार्थकमाहुः, तेन विपरीतायां पाया- | अनेनेतरपार्श्वजा व्याख्याता, एवमुभयपार्वजातायामुभयत इति / मित्यर्थः; तेन दक्षिणभागगतायामपच्या वामजवायां, वामभा-भोजोऽत्राह-“वातपित्तकफा वृद्धा मेदश्चापि समाचितम् / गगतायामपच्या दक्षिणजङ्घायाम् , उभयतोभागगतायामुभयतः 1 'खुलुकात्' इति पा० / 2 'खुलुकः' इति पा० / 3 'खुलु१'रूक्ष एव' इति पा०। . कस्य' इति पा० / 4 'व्यङ्गुलप्रमाणात्' इति पा० /

Page #570
अध्यायः 18] सुश्रुतसंहिता। जलयोः कण्डरां प्राप्य मत्स्याण्डसदृशान् बहून् // कुर्वन्ति खेदं विदध्यात् कुशलस्तु नाड्या प्रन्थीन् यस्तेभ्यः पुनः प्रकुपितोऽनिलः ।दोषस्तैर्ध्वगो वक्षःक- शृङ्गेण रक्तं बहुशो हरेश्च / क्षामन्यागलाश्रितः // नानाप्रकारान् कुरुते ग्रन्थीन् सा लपची वातघ्ननिर्वृहपयोम्लभागैः मता / व्यामिश्रदोषोत्पन्नां तु कृच्छ्रसाध्यां विनिर्दिशेत् // तासां सिद्धं शताख्यं त्रिवृतं पिबेद्वा // 31 // वातोत्तरा कृष्णा वातिकीवेदनायुता // क्षिप्रपाकसमुत्थाना दाह- कर्कारुकैरित्यादि / कर्कारुकं कूष्माण्डं, एर्वारुः ग्रीष्मकर्कटी. युक्ता च पैत्तिकी // गूढाऽविपाका कठिना कफात् स्निग्धा प्रियालश्चारः, पञ्चाङ्गुल एरण्डः / क्षीरघृतसिद्धै रक्तपित्तानुबन्धे। रुजाकरी / मेदोधिका श्लैष्मिकी च विशेषात् सा समार्दवा // उपनाहयेत् बनीयात् / वातघ्नेत्यादि / वातना देवदार्वादयः / तां तु मालाकृति मन्याकण्ठहृनुसन्धिषु // गलमालां विजा- तत्काथक्षीरसौवीरभागैत्रिभिः स्नेहचतुर्गुणैरकल्कैस्तैलपाकः, एव. नीयादपचीतुल्यलक्षणाम्" इति / "तस्माजङ्घायामेव कर्मणा मेव शतधा पक्कं शतपाकम् , एवं त्रिवृतं वा मज्जवर्ज घृततैलमूलोच्छेदः कार्यः" इति गूढपदभङ्गात् / वाग्भटेन चोभय- वसाभिर्वृतं पूर्वकल्कवातहरक्वाथपयोम्लैः सिद्धम् / एवमेव त्रापि व्यधो दर्शितः / यथा-"इत्यशान्ती गदस्यान्यपार्श्वजडा- शतधाऽपतानकविधानेन वा सिद्धं त्रिवृतं, तत्राप्ययमेव साधनसमाश्रितम् / बस्तरूवमधस्ताद्वा मेदो हुँखाऽग्निना दहेत्"- विधिः // 29-31 // (वा. उ. अ. 30) इति // 25 // 26 // खेदोपनाहा मृदवस्तु कार्याः मणिबन्धोपरिष्टाद्वा कुर्याद्रेखात्रयं भिषक् // पित्तार्बुदे कायविरेचनं च // अङ्गुल्यन्तरितं सम्यगपचीनां निवृत्तये // 27 // विघृष्य चोदुम्बरशाकगोजीहन्वस्थिसंधिमन्यागलस्थितापच्या जङ्घागतं कर्माभिधाय पत्रै शं क्षौद्युतैः प्रलिम्पेत् // 32 // कक्षाकूर्परसन्धिगतास्वपचीषु बाहुगतमेव कर्म विनिर्दिशन्नाह- श्लक्ष्णीकृतैः सर्जरसप्रियङ्गमणिबन्धेत्यादि / अत्रापि पूर्ववत्, “एतेनेतरसक्थि बाहू च / पत्तङ्गरोधाअनयष्टिकाद्वैः॥ व्याख्याती" (शा. अ. 8) इति वचनादिन्द्रबस्तेरष्टभागमक्षि- विस्राव्य चारग्वधगोजिसोमाः मात्रं वा विहायाग्रे रेखात्रयं कुर्यात् / तत्रापि विंशत्यगुलज- श्यामा च योज्या कुशलेन लेपे // 33 // छाया द्वादशाङ्गुलानि किंचिदधिको भागेन, एवं षोडशाङ्गुलकूप- श्यामागिरिद्वाजनकीरसेषु रमणिबन्धमध्ये किंचिदधिकानि नवाजुलानि मिला रेषात्रय- __द्राक्षारसे सप्तलिकारसे च॥ मङ्गुलान्तरमिति // 27 // घृतं पिबेत् क्लीतकसंप्रसिद्धं चूर्णस्य काले प्रचलाककाक पित्तार्बुदी तजठरी च जन्तुः // 34 // गोधाहिकूर्मप्रभवां मसीं तु॥ खेदोपनाहा इत्यादि / मृदुः खेदो द्रवखेदः, उपनाहो बन्धः दद्याश्च तैलेन सहेङ्गुदीनां / काकोल्यादिमूदुद्रव्यकृतः क्षीराम्लपिष्टश्च नात्युष्णः। मृदुकाययद्वक्ष्यते श्लीपदिनां च तैलम् // 28 // विरेचनं न शिरोविरेचनमिति व्यवच्छेदविषयः / मृशं विघृष्य विरेचनं धूममुपाददीत उदुम्बरादिपत्रैः / तत्र शाकः खरमसुणपत्री महातक, गोजी भवेच्च नित्यं यवमुद्गभोजी। दापित्रिका, शाखोटक इत्यन्ये / विनाम्येलादि / सोमः सोमवमनविरेचनशिरोविरेचनैस्तथा स्थानान्तरगतशस्त्रक्षारान लता, कट्फलमित्यपरे / श्यामेत्यादि / श्यामा त्रिवृत्, गिरिहा श्वेतस्यन्दः, अजनकी नीलाञ्जनिका शारदं फलं, श्रीफलिकेवि लैरन्तर्बहिःप्रमार्जनाभ्यामन्तर्बहिःशुद्धीनिर्दिश्य संशमनं निर्दि लोके / सप्तलिका यवतिक्ता / क्लीतकेत्यादि / यष्टीमधुकल्केन शन्नाह-चूर्णस्येत्यादि ।-चूर्णस्य काले रोपणकाले, प्रचला सामान्यनेहपरिभाषया सिद्धं घृतं शोधनं पित्ताचुदी पित्तोदरी कादीनां मसीदद्यात् क्षारमित्यर्थः / प्रचलाको मयूरः, कृकलासमन्ये प्राहुः / इङ्गुदीनां तैलेन क्षारमेवे दद्यात् / यानि च शुद्धस्य जन्तोः कफजेऽर्बुदे तु तैलानि श्लीपदे तानि च दद्यात् // 28 // रक्तेऽवसिक्के तु ततोऽर्बुदं तत् // कर्कारुकैर्वारुकनारिकेल द्रव्याणि यान्यूर्वमधश्च दोषान् प्रियालपञ्चाङ्गुलबीजचूर्णैः // 29 // / हरन्ति तैः कल्ककृतैः प्रदिह्यात् // 35 // वाताव॒दं क्षीरघृताम्बुसि? कपोतपारावतविशिमित्रैः रुष्णैः सतैलैरुपनाहयेत्तु // सकांस्यनीलैः शुकलाङ्गलाख्यैः। कुर्याच मुख्यान्युपनाहनानि मूत्रैस्तु काकादनिमूलमित्रैः सिद्धैश्च मांसैरथ वेसवारैः // 30 // क्षारप्रदिग्धैरथवा प्रदियात् // 36 // १'हित्वा' इति पा०। २'मसीमेव' इति पा / १'पथ्याः ' इति पा। सु. सं. 6. फलं, श्रीफल सोपणकाले, प्रचार सामा३२-३४ "नेऽर्बुदे तु सादीनां तैलेन आर मयूरः, कृकला सामान्यायवतिक्का।

Page #571
474 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ चिकित्सास्थानं शुद्धस्येति वमनेन / अलाब्वा रक्तेऽवसिक्तेऽपच्या दोषानूवं- मेद इत्यादि / पतङ्गो रक्तकोष्टम् / आलं हरितालम् / मधश्च यानि द्रव्याणि जीमूतकीघोषवतीफलदन्तीद्रवन्तीत्रिवृदा- करजतैलं विध्युक्तं, तत्फलतैलमेवेत्यन्ये // ४१-४२॥दीनि हरन्ति तेषां कल्कैलिम्पेत् / कांस्यनीलः कांस्यमसी। शुकः प्रन्थिपर्णः, लाङ्गलाख्या कलिकारिका। काकादनी वाय संखेद्य गण्डं पवनोत्थमादौ सतिन्दका / कपोतादिविविमित्रैः कांस्यनीलादिसहितैर्वायसति नाड्याऽनिलम्नौषधपत्रभङ्गैः // 43 // न्दुकाया मूलयुक्तैमूत्रैर्विलिम्पेत् ; अथवा क्षारप्रदिग्धैः क्षारसंयु- अम्लैः समूत्रैर्विविधैः पयोभितैमूत्रैः प्रलिम्पेत् ; 'क्षारप्रघृष्टैरथवा' इत्यन्ये; तत्र क्षारोदकेन रुष्णैः सतैलैः पिशितैश्च विद्वान् // प्रघृष्टैर्वा कपोतविडादिभिः प्रदिह्यादित्यर्थः // 35 // 36 // विस्रावयेत् स्विन्नमतन्द्रितश्च निष्पावपिण्याककुलत्थकल्कै शुद्धं वणं चाप्युपनाहयेत्तु // 44 // मौसप्रगार्दधिमस्तयक्तैः॥ शणातसीमूलकशिकिण्व- . लेपं विद्ध्यात् कृमयो यथाऽत्र प्रियालमजानुयुतैस्तिलैस्तु // मूर्च्छन्ति मुञ्चन्त्यथ मक्षिकाश्च // 37 // कालामृताशिग्रुपुनर्नवार्कअल्पावशिष्टे कृमिभैक्षिते च गजादिनामाकरहाटकुष्ठैः // 45 // लिखेत्ततोऽग्निं विदधीत पश्चात् // एकैषिकावृक्षकतिल्वकैश्च यदल्पमूलं त्रपुताम्रसीस सुराम्लपिष्टैरसकृत् प्रदियात् // 46 // पट्टः समावेष्टय तदायसैर्वा // 38 // तैलं पिबेच्चामृतवल्लिनिम्बक्षाराग्निशस्त्राण्यसकृद्विदध्यात् __ हंसायावृक्षकपिप्पलीभिः॥ प्राणानहिंसन् भिषगप्रमत्तः॥ सिद्धं बलाभ्यां च सदेवदारु .. आस्फोतजातीकरवीरपत्रैः हिताय नित्यं गलगण्डरोगे॥४७॥ / ' __ कषायमिष्टं व्रणशोधनार्थम् // 39 // खेयेत्यादि / पत्रभङ्गैः पल्लवैः। अनिलघ्नं वातहरम् / शुद्ध च तैलं विदधीत भार्गी एरण्डादिपल्लवयुतं तु शुद्धवाते, अम्लैः कालिकादिभिः पित्तावृते विडङ्गपाठात्रिफलाविपक्कम् // वायौ, कफावृते मूत्रकथितैः; रकावृते पयोभिः क्षीरैः, पिशितैयदृच्छया चोपगतानि पाकं श्चति पिशितरसैः क्वथितैः, अथवा पिशितैर्मासैः पल्लवैः सह पाकक्रमेणोपचरविधिक्षः॥४०॥ कथितेर्धातुक्षयजे वायौ / विस्रावयेत् जलौकादिभिः, ऊरुनिष्पावेत्यादि ।-निष्पावः शिम्बः / विदध्यात् कुर्यात् / मूलसंश्रितसिराव्यधेन वा / रक्तादिहरणशुद्धं गलगण्डं निरन्तर मूर्च्छन्ति पतन्ति / मुञ्चन्त्यथ मक्षिकाश्चेति 'कृमीन्' इति शेषः। शणादिबीजैरुपनाहयेत् / शुद्धमिति वचनात् सौश्रुतेऽपि रकाशिखराणां च कृमिभिर्भक्षितत्वादल्पावशिष्टत्वम् / असकृत् हरणस्य शुद्धिसंज्ञा; तेन "चतुष्प्रकारा संशुद्धिः" (च. सू. अनेकवारम् / अप्रमत्तः सावधानः / आस्फोता सारिवा / शुद्ध अ. 22) इति चरकवचनं तु प्रायिकं स्मृतम् / किण्वं सुराइत्यादि / शुद्धे च रोपणार्थ भार्यादितैलं तैलपाककल्पेन / / बीजम् / कालेत्यादि / काला हिंस्रा, गजादिनामा हस्तिपिप्पली. यहच्छयेत्यादि / यदृच्छया पुनराकस्मिकोत्पादे अभिघातादि- करहाट मदनफलम् / एकेषिका अम्बष्ठा, त्रिवृदित्येके वृक्षक: निमित्तेऽबुद्धिपूर्वके वा // 35-40 // कुटजः / असकृत् अनेकवारम् / प्रदिह्यात लिम्पेत् / तैलमित्यादि। मेदोर्बुदं खिन्नमथो विदार्य हंसाहया हंसपदी / तैलं पिबेत् सिद्धमिति संबन्धः॥४३-४७॥ विशोध्य सीव्येद्तरक्तमाशु॥ खेदोपनाहैः कफसंभवं तु ततो हरिद्रागृहधूमरोध संखेद्य विनावणमेव कुर्यात् // पतगचूर्णैः समनःशिलालैः॥४१॥ ततोऽजगन्धातिविषाविशल्यावणं प्रतिग्राह्य मधुप्रगाढैः विषाणिकाकुष्ठशुकाहयाभिः॥४८॥ करजतैलं विदधीत शुद्धे // पलाशभस्मोदकपेषिताभिसशेषदोषाणि हि योऽर्बुदानि दिह्यात् सुगुजाभिरशीतलाभिः॥ करोति तस्याशु पुनर्भवन्ति // 42 // दशासिलपैलवणैश्च युक्तं तस्मादशेषाणि समुद्धरेतु तैलं पिबेन्मागधिकादिसिद्धम् // 49 // हन्युः सशेषाणि यथा हि वह्निः॥ - १'रक्तचन्दनम्' इति पा०।२'रकाहरणशुज्या शुद्ध' इति पा०। १'चर्मकारवटः' इति पा०। २'कृमिमिः कृते ' इति पा०। / 3 'भनुलोमितम्' इति पा०।

Page #572
अध्यायः 19] सुश्रुतसंहिता। 475 प्रच्छर्दनं मूर्धविरेचनं च लोहमलम् ; अन्ये तु लोहमगरं वदन्ति, तथा पुरीषं कपोतधूमश्च वैरेचनिको हितस्तु // पारावतविट् / मूत्रेणेत्यादि / सालसारादितरूणां सारकल्कं पाकक्रमो वाऽपि सदा विधेयो कर्षमात्र गोमूत्रेण पिबेत् / जेजटस्तु सारोद्भवं भस्म मूत्रेवैधेन पाकड़तयोः कथञ्चित // 50 // णालोज्य पिबेदिति वदति / शस्त्रेणेत्यादि / दाहे च मधुघृतावपित्तगलगण्डाभावादनन्तर कफजस्य चिकित्सितं दर्शय-चारण पश्चात्कर्म / कासीसेत्यादि / ततोऽनन्तरं कासीसतुत्थगोमाह-खेदेत्यादि / खेदोऽत्र रूक्षः, उपनाहश्च सक्षारमत्रः। रोचनाचूर्णावचारणं व्रणे / सारोद्भवं सालसारादिसारोद्भवम् / अजगन्धा बोवयिका, विशल्या अमिशिखवृक्षः, विषाणिका प्रक्षालने त्रिफलाकषायश्च // 52-55 // आवर्तनिका, शुकाहयः चर्मकारवटः / दशेत्यादि दशार्धसंख्यै- इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतलवणैरिति पञ्चलवणैः / मागधिकादिसिद्धं पिप्पल्यादिक्वाथ- टीकायां चिकित्सास्थानेऽष्टादशोऽध्यायः / कल्काभ्यां सिद्धम् / पाकङ्गतयोः पाकं प्राप्तयोर्वातकफजयोः // 48-50 // एकोनविंशोऽध्यायः। कटुत्रिकक्षौद्रयुताः समूत्रा भक्ष्या यवान्नानि रसाश्च मौद्गाः॥ अथातो वृक्युपदंशश्लीपदचिकित्सितं व्याख्यासङ्गवेराः सपटोलनिम्बा | स्यामः॥१॥ हिताय देया गलगण्डरोगे // 51 // | यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सर्वगलगण्डविषये योगं निर्दिशन्नाह-कटुत्रिकेत्यादि / / अन्त्रवृद्ध्या विना षड्या वृद्धयस्तासु वर्जयेत् // अश्वादियानं व्यायाम मैथुनं वेगनिग्रहम् // 3 // भक्ष्या धानोल्लुम्बादयः। यवान्नानि गृजनादीनि / समूत्रा इति अत्यासनं चकमणमुपवासं गुरूणि च // मूत्रस्विनशुष्काणां भक्ष्ययवाणामिति बोद्धव्यम् / कटुत्रिकमधुभ्यां योजना / रसाश्च मौद्गा मुद्यषाः / सङ्गवेराः साईका। अत्रवृद्धयेत्यादि / चङ्क्रमणं भ्रमणम् // १-३॥देयाः // 51 // तत्रादितो वातवृद्धौ त्रैवृतस्निग्धमातुरम् // 4 // मेदःसमुत्थे तु यथोपदिष्टां स्विन्नं चैनं यथान्यायं पाययेत विरेचनम॥ विध्येत सिरां स्निग्धतनोनरस्य॥ कोशाम्रतित्वकैरण्डफलतैलानि वा नरम् // 5 // श्यामासुधालोहपुरीषदन्ती सक्षीरं वा पिबेन्मासं तैलमेरण्डसंभवम् // रसाअनैश्चापि हितः प्रदेहः // 52 // ततः कालेऽनिलघ्नानां क्वाथैः कल्कैश्च बुद्धिमान् // 6 // मूत्रेण वाऽऽलोड्य हिताय सारं निरूहयेन्निरूढं च भुक्तवन्तं रसौदनम् // प्रातः पिबेत् सालमहीरुहाणाम् // यष्टीमधुकसिद्धेन ततस्तैलेन योजयेत् // 7 // शत्रेण वाऽऽपाट्य विदार्य चैनं स्नेहोपनाही कुर्याच प्रदेहांश्चानिलापहान् // मेदः समुद्धृत्य हिताय सीब्येत् // 53 // विदग्धां पाचयित्वा वा सेवनी परिवर्जयेत् // 8 // मजाज्यमेदोमधुभिर्दहेद्वा भिन्द्यात्ततः प्रमिनायां यथोकं क्रममाचरेत् // दग्धे च सर्पिर्मधु चावचार्यम् // तत्रेत्यादि / वृतमपतानकहरं वातव्याघ्युक्तं, नरं पायकासीसतुत्थे च ततोऽत्र देये येतेति संबन्धः / काले आवस्थिके। निरूढं च यष्टीमधुकचूर्णीकृते रोचनया समेते // 54 // सिद्धतैलेन योजयेदनुवासनकल्पविधिना / यथोक्तमित्यादि / तैलेन चाभ्यज्य हिताय दद्यात् यथा येन प्रकारेणोक्तो द्विव्रणीयक्रमस्तमाचरेत् // ४-८॥सारोद्भवं गोमयजं च मम // पित्तजायामपक्कायां पित्तग्रन्थिक्रमो हितः // 9 // हितश्च नित्यं त्रिफलाकषायो पक्कां वा मेदयेद्भिन्नां शोधयेत् क्षौद्रसर्पिषा // गाढश्च बन्धो यवभोजनं च // 55 // शुद्धायां च भिषग्दद्यात्तैलं कल्कं च रोपणम् // 10 // इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने ग्रन्थ्य- रक्तजायां जलोकोभिः शोणितं निहरेद्भिषक् // पच्यर्बुदगलगण्डचिकित्सितं नामाष्टा- | पिबेद्विरेचनं वाऽपि शर्कराक्षौद्रसंयुतम् // 11 // दशोऽध्यायः॥१८॥ पित्तप्रन्थिक्रमं कुर्यादामे पक्के व सर्वदा // मेदःसमुत्थ इत्यादि / यथोपदिष्टामिति ऊरुसन्धिनिर्दिष्टाम्। पित्तजायामित्यादि / कल्कं च रोपणं द्विवणीयोक्तकल्क; श्यामेत्यादि ।-श्यामा त्रिवृत्, सुधा सेहुण्डः, लोहपुरीषं गयी तु मिश्रकाध्यायोक्तमिति कथयति // ९-११॥१'काठपाटला' इति पा। १'अभीक्ष्णं निहरेदसक्' इति पा०।

Page #573
176 निबन्धसंग्रहाख्यन्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं AndrAnARIA वृद्धिं कफात्मिकामुष्णैर्मूत्रपिष्टैः प्रलेपयेत् // 12 // दक्षिणात्रवृद्धो वामाङ्गुष्ठमध्ये / शङ्खध्रुवोरन्तोपरि कर्णललापीतदारुकषायं च पिबेन्मूत्रेण संयुतम् / टयोर्मध्ये अत्रवृद्धेर्निवृत्तये 'वसणस्थाया' इति वाक्यशेषः, विम्लापनाहते वाऽपि श्लेष्मग्रन्थिक्रमो हितः॥१३॥ सिरां विध्येत् // 18-24 // पक्कायां च विभिन्नायां तैलं शोधनमिष्यते // उपदंशेषु साध्येषु स्निग्धविन्नस्य देहिनः॥ सुमनारुष्कराकोठसप्तपर्णेषु साधितम् // 14 // सिरां विध्येन्मेमध्ये पातयेद्वा जलौकसः // 25 // वृद्धिमित्यादि / उष्णरुष्णवीयैर्वचादिपिप्पल्यादिमष्ककादि- हरेभयतश्चापि दोषानत्यर्थमुच्छ्रितान् // गणैः; अन्ये तु, उष्णवीयैरजगन्धादिभिर्मिश्रकोक्तैः / पीते- सद्याऽपहृतदोषस्य रुक्शोफावुपशाम्यतः॥२६॥ त्यादि / गोमूत्रक्कथितस्यैव दारुहरिद्राकषायस्य वा पानं, यदि वा दुर्बलो जन्तुर्न वा प्राप्तं विरेचनम् // पीतदारुस्थाने केचिद्देवदारुं पठन्ति / विम्लापनादित्यादि।। | निरूहेण हरेत्तस्य दोषानत्यर्थमुच्छ्रितान् // 27 // सुमनारुष्करादिकल्ककषायसिद्धं तैलम् // 12-14 // उपदंशेष्वित्यादि / तत्र सिरां विध्येद्वहुदोषे, अल्पदोषे तु जलौकापातः; पित्तरक्तजयोर्मेंदुत्वाजलौकसेत्यन्ये; जेजटस्तु मेदःसमुत्थां संस्वेद्य लेपयेत् सुरसादिना // अनवगाढे जलौकसा, अवगाढे सिराव्यध इति / हरेदित्यादि। शिरोविरेकद्रव्यैर्वा सुखोष्णैर्मूत्रसंयुतैः // 15 // बलवतो विरेच्यस्य वमनविरेचनाभ्यां दोषहरणम् / यदि स्पिन्नां चावेष्ट्य पट्टेन समाश्वास्य तु मानवम् // वेत्यादि / दुर्बलाविरेच्ययोः पुनरत्यर्थोच्छ्रितदोषयोर्दोषहरणारक्षन फले सेवनी च वृद्धिपत्रेण दारयेत् // 16 // नुकूल्येन निरूहेण हरणम् / न वा प्राप्तं न युक्तमित्यर्थः मेदस्ततः समुद्धृत्य दद्यात् कासीससैन्धवे // // 25-27 // बधीयाञ्च यथोद्दिष्टं शुद्धे तैलं च दापयेत् // 17 // प्रपौण्डरीकयष्ट्याह्ववर्षाभूकुष्टदारुभिः॥ मनःशिलाललवणैः सिद्धमारुष्करेषु च // सरलागुरुरास्नाभिर्वातजं संप्रलेपयेत् // 28 // मेद इत्यादि। सुरसादिना मूत्रपिष्टेन लेपः / शिरोविरे- निचुलेरण्डबीजानि यवगोधूमसक्तवः॥ . चनद्रव्याणि पिप्पलीविडङ्गापामार्गशिशिरीषसिद्धार्थकादीनि एतैश्च वातजं स्निग्धैः सुखोष्णैः संप्रलेपयेत् // 29 // संशोधनसंशमनीयोक्तानि / तैरपि गोमूत्रपिष्टैः सुखोष्णैर्लेपः। प्रपौण्डरीकपूर्वैश्च द्रव्यैः सेकः प्रशस्यते // खिलामित्यादि / यथोद्दिष्टं च बनीयात् गोफणया स्थगिकाबन्धन / प्रपौण्डरीकेत्यादि / सरला त्रिवृत् / निचुलेत्यादि / निचुलो वा // 15-17 // वेतसः / प्रपौण्डरीकपूर्वैः प्रपौण्डरीकादिभिः, पूर्वोक्तैर्वातोपदंमूत्रजां खेदयित्वा तु वस्त्रपट्टेन वेष्टयेत् // 18 // शोक्तैः / सेकः परिषेकः // 28 ॥२९॥सेवन्याः पार्श्वतोऽधस्ताद्विध्येद् व्रीहिमुखेन तु // | गैरिकाअनयष्ट्याह्नसारिवोशीरपद्मकैः // 30 // अथात्र द्विमुखां नाडीं दत्त्वा विस्रावयेद्भिषक् // 19 // सचन्दनोत्पलैः स्निग्धैः पैत्तिकं संप्रलेपयेत् // म. नाडीमथोडत्य स्थगिकाबन्धमाचरेता पनोत्पलमणालैश्च ससर्जार्जनवेत३n शुद्धायां रोपणं दद्याद्वर्जयेदन्त्रहैतुकीम् // 20 // सर्पिःस्निग्धैः समधुकैः पैत्तिकं संप्रलेपयेत् // अप्राप्तफलकोषायां वातवृद्धिक्रमो हितः॥ |सेचयेच घृतक्षीरशर्करेक्षुमधूदकैः // 32 // तत्र या वङ्गणस्था तां दहेदर्धेन्दुवक्रया // 21 // | अथवाऽपि सुशीतेन कषायेण वटादिना // सम्यमार्गावरोधार्थ कोशप्राप्तां तु वर्जयेत् // ___ गैरिकेत्यादि / अञ्जनं रसाञ्जनम् / मृणालं पद्मनालम् / त्वचं भित्त्वाऽङ्गुष्ठमध्ये दहेश्चाङ्गविपर्ययात् // 22 // | सेचयेत् परिषेचयेदित्यर्थः // ३०-३२॥अनेनैव विधानेन वृद्धी वातकफारिमके // सालाश्वकर्णाजकर्णधवत्वग्भिः कफोत्थितम् // 33 // प्रदत् प्रयतः किंतु स्नायुच्छदाधिकस्तयाः // 23 // सुरापिष्टाभिरुष्णाभिः सतैलाभिःप्रलेपयेत् // शङ्खोपरि च कर्णान्ते त्यक्त्वा यत्नेन सेवनीम् // रजन्यतिविषामुस्तासुरैसासुरदारुभिः // 34 // व्यत्यासाद्वा सिरां विध्येदप्रवृद्धिनिवृत्तये // 24 // सपत्रपाठापत्तूरैरथवा संप्रलेपयेत् // मूत्रजामित्यादि / वर्जयेदत्रहैतुकी कोशप्राप्ताम्' इति वाक्य- सुरसारग्वधायोश्च काथाभ्यां परिषेचयेत् // 35 // शेषः / वात वृद्धिक्रमो हित इति बेहपानादिरनुपासनान्तः। शालः शङ्कः, अश्वकर्णः पूर्वदेशप्रसिद्धोऽश्वत्थसदृशः, तत्रेत्यादि / अर्धेन्दुवक्रया शलाकया। त्वच भित्त्वेति त्वामात्र अजकर्णः 'पियासाल्' इति लोके / पत्तूरः सिरिवालिका छित्त्वा / बङ्गाविपर्ययादिति वामावृद्धी दक्षिणाङ्गुष्ठमध्ये, // 33-35 // 1 'तप्तया वाणस्थानं' इति पा०।२'वामाण्डप्रवृद्धौ पति पा०।। १'दक्षिणाण्डप्रवृ इति पा०।१"सरला" इति पा।

Page #574
अध्यायः 19 / सुश्रुतसंहिता। - एवं संशोधनालेपसेकशोणितमोक्षणः // उपदंशद्वयेऽप्येतां प्रत्याख्यायाचरेत् क्रियाम् // 48 // प्रतिकुर्यात् क्रियायोगैःप्राक्स्थानोक्तैर्हितैरपि // 36 // तयोरेव च या योग्या वीक्ष्य दोषबलाबलम् // न याति च यथा पाकं प्रयतेत तथा भिषक् // उपदंशयोयोरपि रक्तसंनिपातजयोस्तुल्यकारणत्वात्तुल्यैव विदग्धैस्तु सिरास्नायुत्वङ्मासैःक्षीयते ध्वजः॥३७॥ चिकित्सा / सन्निपातप्रभवे तु वातादिचिकित्सितमेकीकृत्य शस्त्रेणोपचरेच्चापि पाकमागतमाशु वै // दद्यात् // ४८॥तदाऽपोह्य तिलैः सर्पिःक्षौद्रयुक्तैः प्रलेपयेत् // 38 // उपदंशे विशेषेण शृणु भूयस्त्रिदोषजे // 49 // करवीरस्य पत्राणि जात्यारग्वधयोस्तथा // दुष्टवणविधिं कुर्यात् कुथितं मेहनं त्यजेत् // प्रक्षालने प्रयोज्यानि वैजयन्त्यर्कयोरपि // 39 // जम्ब्वोष्ठेनाग्निवर्णेन पश्चाच्छेषं दहेद्भिषक् // 50 // एवं पूर्वोक्तप्रकारेण प्रतिकुर्यात् , 'ऑमोपदंशम्' इति शेषः। सम्यग्दग्धं च विज्ञाय मधुसर्पिःप्रयोजयेत् // प्राक्रस्थानं सूत्रस्थानं, तत्र मिश्रकोक्तैः; अपिशब्दाद् द्विवणी- शुद्ध च रोपणं दद्यात कल्कं तैलं हितं च यत् 51 योतः। तस्मात संशोधनालेपसेकशोणितमोक्षणैः / प्रतिकुयोत्। उपदंशे इत्यादि / कुथितं मेहनं त्यजेदिति यावन्मात्रं मेहन क्रियायोगैः प्राकस्थानोक्तैर्हितैरपि' इति केचित् पठन्ति / तदा- कथितं भवेत्तावन्मानं छिन्द्यादित्यर्थः। जम्ब्वौष्ठः जम्बूफलऽपोह्य पूयमुपहृत्य / प्रक्षालने व्रणस्य करवीरपत्राणि, तेषां सदृशमुखाग्रा कृष्णपाषाणरचिता वर्तिः // 49-51 // कषाय इत्यर्थः; तथैवापरयोर्वैजयन्त्यर्कयोः पत्राणां कषायः; स्नेहस्वेदोपपन्ने त श्लीपदेऽनिलजे मिषक। वैजयन्ती अग्निमन्थवृक्षः // 36-39 // कृत्वा गुल्फोपरि सिरां विध्येत्तु चतुरङ्गुले // 52 // सौराष्ट्रीं गैरिकं तुत्थं पुष्पकासीससैन्धवम् // समाप्यायितदेहं च बस्तिभिः समुपाचरेत् // रोधं रसाञ्जनं दार्वी हरितालं मनःशिलाम् // 40 // मासमेरण्डजं तैलं पिबेन्मूत्रेण संयुतम् // 53 // हरेणुकैले च तथा सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत् // पयसौदनमश्नीयानागरकथितेन च // तचूर्ण क्षौद्रसंयुक्तमुपदेशेषु पूजितम् // 41 // त्रैवृतं चोपयुञ्जीत शस्तो दाहस्तथाऽग्निना // 54 // - सौराष्ट्री तुवरमृत्तिका / पुष्पं पुष्पाञ्जनम् // 40 // 41 // स्नेहेत्यादि / स्नेहोऽत्र शोधनार्थ एव, श्लीपदानां रूक्षणीयजम्ब्धाम्रसुमनानिम्बश्वेतकाम्बोजिपल्लवाः॥ त्वात्, गयी तु स्नेहखेदोपनाहांश्चेति पठति / समाप्यायितदेहशल्लकीबदरीबिल्वपलाशतिनिशत्वचः॥४२॥ मिति रक्कापकर्षेण स्थापनादेहस्यानुक्रमादाप्यायितस्य / बस्तिरत्र क्षीरिणां च त्वचो योज्याः क्वाथे त्रिफलया सह // निरूहोऽभिप्रेतः / मासमित्यादि शुण्ठीकर्षपक्वेनाष्टगुणितेन तच्चतेन काथेन नियतं व्रणं प्रक्षालयेद्भिषक् // 43 // तुर्गुणावशिष्टेन पयसा भोजनं कुर्यात् / त्रैवृतमित्यादि त्रैवृतअस्मिन्नेव कषाये तु तैलं धीरो विपाचयेत् // मुत्पादितं वातव्याधौ, तच्चोपयुञ्जीत स्नेहप्रयोगकाले // 52-54 // गोजीविडङ्गयष्टीभिः सर्वगन्धैश्च संयुतम् // 44 // गुल्फस्याधः सिरां विध्येच्छ्रीपदे पित्तसंभवे // एतत् सर्वोपदेशेषु श्रेष्ठं रोपणमिष्यते // पित्तघ्नीं च क्रियां कुर्यात् पित्ताबुंदविसर्पवत् // 55 // अवामेत्यादि / श्वेता श्रेतस्यन्टा, काम्बोजिका कविका. गुल्फस्येत्यादि / पित्तजे श्लीपदे सिरा विध्येत्, गुल्फस्योगयी तुमाषपर्णीमाह / तिनिशः स्यन्दनः / क्षीरिणो वटादयः। परि चतुरङ्गुलम्; अन्ये तु गुल्फस्याध इति सिराव्यध एव अस्मिन्नित्यादि / गोजी गोजिह्वा / सर्वगन्धेरेलादिपरिपठितः। संबध्नन्ति // 55 // सामान्यकषायपाककल्पितेन चतुर्गुणेन कषायेण सिद्धं तिलतैल- सिरां सुविदितां विध्येदङ्गुष्ठे श्लैष्मिके भिषक् // मकल्कमेव, कषायोपादानात् , कल्कमप्यनन्तरोक्तोषधगणात् मधुयुक्तानि चाभीक्ष्णं कषायाणि पिबेन्नरः॥५६॥ कर्तव्यमित्यन्ये, कषायशब्दस्य कल्केऽपि वृत्तेः // 42-44 // - पिबेद्वाऽप्यभयाकल्कं मूत्रेणान्यतमेन च // स्वर्जिकातुत्थकासीसं शैलेयं च रसाञ्जनम् // 45 // कटुकाममृतां शुण्ठी विडङ्गं दारु चित्रकम् // 57 // मनःशिलासमैश्चर्ण वणवीसर्पनाशनम् // हितं वा लेपने नित्यं भद्रदाह सचित्रकम॥ गुन्द्रां दग्ध्वा कृतं भस्म हरितालं मनःशिला // 46 // विडङ्गमरिचार्केषु नागरे चित्रकेऽथवा // 58 // उपदंशबिसर्पाणामेतच्छान्तिकरं परम॥ भद्रदार्वेलुकाख्ये च सर्वेषु लवणेषु च // मार्कवस्त्रिफला दन्ती ताम्रचूर्णमयोरजः॥४७॥ तैलं पक्कं पिबेद्वाऽपि यवान्नं च हितं सदा // 59 // उपदंशं निहन्त्येष वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा // पिबेत् सर्षपतैलं वा श्लीपदानां निवृत्तये // मार्कवो भूराजः // 45-47 // पूतीकरञ्जपत्राणां रसं वाऽपि यथावलम् // 60 // अनेनैव विधानेन पुत्रजीवकजं रसम् // 1 'वातोपदंश' इति पा०। 2 'अरणिका' इति पा०। प्रयुञ्जीत भिषक् प्राशः कालसात्म्यविभागवित् 61

Page #575
478 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ चिकित्सास्थानं IMARArammarwanamaraparmanor केवुकाकन्दनिर्यासं लवणं त्वथ पाकिमम् // द्रवन्तीमित्यादि / द्रवन्ती शम्बरी / त्रिवृता त्रिवृत् / दन्ती रसं दत्त्वाऽथ पूर्वोक्तं पेयमेतदिग्जितम् // 62 // दन्तिनी / नीली शारदं फलं, श्रीफलिकेति लोके / श्यामा सिरामित्यादि / सिरां सुविदितामिति क्षिप्रमर्मण उपरि चतु | वृद्धदारुकः / शक्विनी यवतिक्तामेदः। पूर्वेश्चाप्याशिषः समा इति रङ्गुले। मध्वित्यादि / अभीक्ष्णं पुनः पुनरित्यर्थः। पिबेदित्यादि। पूर्वः पूर्वक्षारयोगैः सह समास्तुल्या भवन्ति, आशिष आशंसअत्र मूत्रेणान्यतमेन चेति अष्टमूत्रेष्वेकेनापि हरीतकी सेवेत / ना नानि अर्थवादाः / इदमुक्तं भवति-ये केचिद्गुणाः पूर्वक्षारेवकटुकामित्यादि / अन्यतमेन मूत्रेण पिबेदित्यत्रापि संबध्यते / / भिहितास्तेऽत्रापि तुल्या ज्ञेया इत्यर्थः // 68 // 69 // हितमित्यादि / एलुकाख्यम् एलवालुकम् / पिबेदि यादि / कण्ट- इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतकिकरजपत्रखरसं यथावलं अनलपुरुषादिबलानतिक्रमेण पल- व्याख्यायां चिकित्सास्थाने एकोनविंशोऽध्यायः // मर्धपलं पलद्वयं वा कटुतैलाक्षप्रक्षेपं पिबेत; कण्टकिकरजः पूतीकरजः,चिरबिल्व इत्यन्ये / अनेनैवेत्यादि। पुत्रजीवकोऽनेनैव विंशतितमोऽध्यायः। नाना प्रसिद्धः / केवुकेत्यादि / पाकिम लवणं विडलवणम् / भिषग्जितम् औषधम् // 56-62 // | अथातः क्षुद्ररोगचिकित्सितं व्याख्यास्यामः // 1 // काकादनी काकजङ्घा बृहतीं कण्टकारिकाम् // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ कदम्बपुष्पी मन्दारी लम्बां शुकनसां तथा // 63 // तत्राजगल्लिकामामां जलौकोभिरुपाचरेत् // दग्ध्वा मूत्रेण तद्भस स्रावयेत् क्षारकल्पवत् // शुक्तिश्रुघ्नीयवक्षारकल्कैश्चालेपयेद्भिषक् // 3 // तत्र दद्यात् प्रतीवापं काकोदुम्बरिकारसम् // 6 // श्यामालाङ्गलकिपाठाकल्कैर्वाऽपि विचक्षणः॥ मदनाच्च फलात् क्वाथं शुकाख्यस्वरसं तथा // पक्कां व्रणविधानेन यथोक्तेन प्रसाधयेत् // 4 // एष क्षारस्तु पानीयः श्लीपदं हन्ति सेवितः॥६५॥ तत्रेत्यादि ।शुक्तिः जलशुक्तिः / श्रुनी खर्जिका / यवः / अपची गलगण्डं च ग्रहणीदोषमेव च // प्रसिद्धः / क्षारशब्दः प्रत्येकं संबध्यते। गयी तु अजगल्लिकाभक्तस्यानशनं चैव हन्यात् सर्वविषाणि च // 66 // मपक्वां यवक्षारशुक्तिसौराष्ट्रीकल्केनालेपयेत्, ततो जलोकोभिः स्रोवयेत्, आलेपश्चाद्य उपक्रमः सर्वशोफानामित्युक्तेः॥१-४॥ काकादनीमित्यादि / काकादनी कालाहिंस्रेत्यर्थः / काकजवा एतन्नाम्ना प्रसिद्धव / कदम्बपुष्पी अलम्बुषा मुण्डतिकेति अन्धालजी यवप्रख्यां पनसीं कच्छपी तथा // . लोके प्रसिद्धा / मन्दारी आली, लम्बा कटुकालाबुः / शुकनसा पाषाणगर्दभं चैव पूर्व स्वेदेन योजयेत् // 5 // चर्मकारवटः / दग्ध्वा क्षारं षड्गुणेन मूत्रेणैकविंशतिवारान् मनःशिलातालकुष्ठदारुकल्कैः प्रलेपयेत // सावयेत्, काकोदुम्बरिकारसं मदनफलकाथं शुकनसाखरसं परिपाकगतान् मिरखावणवत् समुपाचरेत् // 6 // च प्रत्येक गोमूत्रेण समं, पादिकमपरेषां मतेन प्रक्षिप्य, - अन्धेत्यादि // 5 // 6 // क्षारपाककल्पक्रमेण विपक्कः सिद्धः, श्लीपदहरद्रवेण शाणादि-विवृतामिन्द्रवृद्धां च गर्दभी जालगर्दभम् // मात्रया पानाहः // 63-66 // इरिवेल्ली गन्धनाम्नी कक्षां विस्फोटकांस्तथा // 7 // एष्वेव तैलं संसिद्ध नस्याभ्यङ्गेषु पूजितम् // पित्तजस्य विसर्पस्य क्रियया साधयेद्भिषक् // एतानेषामयान् हन्ति ये च दुष्टवणा नृणाम // 67 रोपयेत् सर्पिषा पक्कान् सिद्धेन मधुरौषधैः॥८॥ __काकादन्यादीनां क्वाथेन तथा काकोदुम्बरिकारसमदनफल ___ मधुरोषधानि काकोल्यादीनि // 7 // 8 // काथशुकनासाखरसेषु प्रत्येकं समेषु तैलं साध्यम् // 67 // चिप्य(प्प)मुष्णाम्बुना सिक्तमुत्कृत्य स्रावयेद्भिषक् // द्रवन्ती त्रिवृतां दन्ती नीली श्यामां तथैव च // चक्रतैलेन-चाभ्यज्य सर्जचूर्णेन चूर्णयेत् // 9 // बन्धेनोपचरेश्चैनमशक्यं चाग्निना दहेत् // सप्तलां शङ्खिनी चैव दग्ध्वा मूत्रेण गालयेत् // 68 // मधुरौषधसिद्धेन ततस्तैलेन रोपयेत् // 10 // दद्याच त्रिफलाकाथमेष क्षारस्तु साधितः। अधो गच्छति पीतस्तु पूर्वैश्वाप्याशिषः समाः॥६९॥ कुनखे विधिरप्येष कार्यो हि भिषजा भवेत् // उपाचरेदनुशयीं श्लष्म विद्रधिवद्भिषक् // 11 // इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने वृद्ध्युप- चिप्पमित्यादि / उत्कृत्य दुष्टमांसं पक्वम् / चक्रतैलं चक्रपीदंशश्लीपदचिकित्सितं नामैकोन डितं, हस्तादिपीडितव्युदासार्थ चक्रग्रहणम् / “चिप्पं शोणिविंशोऽध्यायः॥ 19 // तसेकेन शोधनश्वाप्युपाचरेत् / गतोष्माणं तथा चैनमुष्णाम्बु १'गोष्ठोदुम्बरिकारसं' इति पा० / १'अपका ग्राहयेत्' इति पा०।

Page #576
अध्यायः 20] सुश्रुतसंहिता। 479 wwwimara t e परिषेचितम् // शस्त्रेण तु यथायोगमुत्कृत्य स्त्रावयेवणम् / शिला पादावित्यादि / शिला मनःशिला / प्रतिसारणं घर्षणम् तेजोवती चैव रोचना च रसाजनम् // कल्कैरेतैश्च संपिष्टैः // २१-२२॥शोधयित्वा व्रणं ततः / हरिद्रागुरुकालीयकल्कैश्च सरसाञ्जनैः॥ उत्कृत्य दग्ध्वा नेहेन जयेत् कदरसंशकम् // 23 // सिद्धेन तिलतैलेन तत्र कुर्वीत रोपणम्"-इति क्वचित् पाठः। उत्कत्येत्यादि / कदरं तु शस्त्रेणोत्कृत्य अग्नितप्तेन तैलेनैव एष विधिः चिप्पक्रमः // 9-11 // दहेत्, सूक्ष्ममार्गानुसारित्वात्तैलस्य; अन्ये तु वह्निसंतप्ताः सर्वेऽपि विदारिकां समभ्यज्य स्विन्नां विम्लाप्य लेपयेत् // स्नेहाः सूक्ष्ममार्गानुसारिणो भवन्ति, अतः सर्वेऽपि स्नेहा नगवृत्तिकवर्षाभूबिल्वमूलैः सुपेषितैः // 12 // ग्राह्याः॥ 23 // घणभावगतायां वा कृत्वा संशोधनक्रियाम् // इन्द्रलुप्ते सिरां मूर्ध्नि स्निग्धखिन्नस्य मोक्षयेत् // रोपणार्थ हितं तैलं कषायमधुरैः शृतम् // 13 // कल्कैः समरिचैर्दिह्याच्छिलाकासीसतुत्थकैः॥२४॥ प्रच्छानैर्वा जलौकोभिः स्राव्याऽपक्का विदारिका // कुटन्नाटदारुकल्कैलेपनं वा प्रशस्यते // अजकणेः सपालाशमूलकल्कः प्रलेपयेत् // 14 // प्रच्छयित्वाऽवगाढं वा गुञ्जाकल्कैर्मुहुर्मुहुः // 25 // पक्कां विदार्य शस्त्रेण पटोलपिचुमर्दयोः॥ लेपयेदुपशान्त्यर्थ कुर्याद्वाऽपि रसायनम् // कल्केन तिलयुक्तेन सर्पिमिश्रेण लेपयेत् // 15 // | मालतीकरवीराग्निनक्तमालविपाचितम् // 26 // बना व क्षीरवृक्षस्य कषायैः खदिरस्य च // | तैलमभ्यञ्जने शस्तमिन्द्रलुप्तापहं परम् / वणं प्रक्षालयेच्छुद्धां ततस्तां रोपयेत् पुनः॥ 16 // इन्द्रलप्त इत्यादि / कुटनटेत्यादि कुटनटः तगरः। रसाविदारिकामित्यादि / विम्लाप्येति अङ्गुष्ठादिभिः / नगवृत्तिकः | यनविधानोपदेशं कुर्वन्नेतज्ज्ञापयति-दुःसाध्योऽयं व्याधिर्न जिङ्गिनी गुडमजनिकेति लोके, वृश्चिकालीत्यन्ये।व्रणभावेत्यादि। शक्यते रसायनमन्तरेणापनेतुं; रसायनमष्टादश दिव्योषधयः कषायैः न्यग्रोधादिपठितः, मधुरैः काकोल्यादिभिः / अज- सोमश्चौषधराजा / मालतीत्यादि स्नेहपाककल्पपरिभाषया कर्णः सर्जः पालाशः शटी। पक्वामित्यादि / पिचुमर्दो निम्बः। जात्यादिकल्कसिद्धेन कटुतैलेन गोमूत्रचतुगुणेन शिरोऽक्षीरवृक्षा वटोदुम्बरप्लक्षपिप्पलगर्दभाण्डाः // 12-16 // भ्यध्यात् // २४-२६॥मेदोऽर्बुद विधानेन साधयेच्छर्कराव॒दम् // | अरूंषिकां हृते रक्ते सेचयेनिम्बवारिणा // 27 // कच्छू विचर्चिकां पामां कुष्ठवत् समुपाचरेत्॥१७॥ | दिद्यात् सैन्धवयुक्तेन वाजिविष्ठारसेन तु // लेपश्च शस्यते सिक्थशताह्वागौरसर्षपैः // | हरितालनिशानिम्बकल्कैर्वा सपटोलजैः // 28 // वचादासर्षपर्वा तैलं वा नक्तमालजम // 18 // रण्डमार्कवैर्वा प्रलेपयेत् // सारतैलमथाभ्यने कुर्वीत कटुकैः शृतम् // | इन्द्रलुप्तापहं तैलमभ्यङ्गे च प्रशस्यते // . मेदोऽर्बुदेत्यादि / नक्तमालजतैलेनापक्वेनैव, 'कटुकौषधसिद्धेन' अरूंषिकामित्यादि / अरूंषिकां तु पुनर्जलोकोभिः रकमवइत्यन्ये / सारतैलेन शिंशपागुरुसरलदेवदावादितैलेन / कटुको सिच्य निम्बक्काथेन परितः सिक्वा, अश्वपुरीषरसेन बहुसैन्धषधानि पिप्पल्यादीनि / 'सारतैलमथाभ्यते' इत्यत्र 'सारलं वचूर्णेन लेपयेत् / मार्कवो भृाराजः / हरितालादिभिवों मधु. तेलमभ्यङ्गे' इति केचित् पठन्ति तत्र सरलसारस्नेहः सामान्य- कादिभिवा लेपयेत् / इन्द्रलप्तक्तिस्य जात्यादितलस्याभ्याकरणबेहपरिभाषया पक्तव्यः // 17 // 18 // | मरूंषिकायाः शोधनरोपणम् // 27 // २८॥पाददार्यो सिरां विद्या स्वेदाभ्यङ्गौ प्रयोजयेत् // 19 // सिरां दारुणके विवा स्निग्धखिन्नस्य मूर्धनि // 29 // मधूच्छिष्टवसामन्जस चूर्णघृतैः कृतः॥ | अवपीडं शिरोबस्तिमभ्यङ्गं च प्रयोजयेत् // यवाहगैरिकोन्मित्रैः पादलेपः प्रशस्यते // 20 // | क्षालने कोद्रवतृणक्षारतोयं प्रशस्यते // 30 // पादेत्यादि / पूर्वमादी नेहस्वेदी कृत्वा पश्चात सिरा विध्येता सिरामित्यादि / अवपीज्य नस्से दीयत इत्यवपीडः यवाह्वो यवक्षारः // 19 // 20 // | // 29 // 30 // पादौ सिक्त्वाऽऽरनालेन लेपनं खलसे हितम॥ | उपरिष्टात् प्रवक्ष्यामि विधि पलितनाशनम् // कल्कीकृतैर्निम्बतिलकासीसालैः ससैन्धवैः॥२१॥ पलितचिकित्सितमाह-उपरिष्टादित्यादि / उपरिष्टान्मिश्र. लाक्षारसोऽभया वाऽपि कार्य स्याद्रक्तमोक्षणम्॥ | कोके चिकित्सिते ॥सिद्धं रसे कण्टकार्यास्तैलं वा सार्षपं हितम् // 22 // मसूरिकायां कुष्ठनलेपनादिक्रिया हिता // 31 // कासीसरोचनशिलाचूर्णैर्वा प्रतिसारणम् // पित्तश्लेष्मविसर्पोक्ता क्रिया या संप्रशस्यते // १'कस्कैरेतेरम्लपि' इति पा०।२'संशोधनी क्रियाम् इति पाग १'उदत्य इति पा

Page #577
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान कुलत्ि मसूरिकायामित्यादि / आदिशब्देनोद्वर्तनघृतादि // 31 // - भिस्वा वा सेवनीं मुक्त्वा सद्यःक्षतवदाचरेत् // जतुमणिं समुत्कृत्य मषकं तिलकालकम् // 32 // / सनिरुद्धगुदं रोगं वल्मीकं वह्निरोहिणीम् // 46 // क्षारेण प्रदहेद्युक्त्या वह्निना वा शनैः शनैः // प्रत्याख्याय यथायोगं चिकित्सितमथाचरेत् // ___ जतुमणिमित्यादि / क्षारेण क्षारविषयेषु, अग्निना अक्षार विसर्पोक्तेन विधिना साधयेदग्निरोहिणीम् // 47 // कृत्येषु // 32 // सन्निरुद्धगुदे योज्या निरुद्धप्रकशक्रिया // न्यच्छे व्यङ्गे सिरामोक्षोनीलिकायां च शस्यते // 33 // निरुद्धेत्यादि / दारवीं काष्ठमयीम् / जतुकृतां लाक्षामयीम् / यथान्यायं यथाभ्यासं लालाट्यादिसिराव्यधः॥ शिशुमारः पादी जलचरः खनामख्यातः / चक्रतैलं यन्त्रपीघृष्टवा दिह्यात्त्वचं पिष्टवा क्षीरिणां क्षीरसंयुताम् // 34 // डितं तैलं; सेवनी भित्त्वा मुक्त्वा वा शस्त्रेण मूत्रस्रोतःसङ्कोचबलातिबलयष्ट्याह्वरजनीर्वा प्रलेपनम् // कारणं चर्मावदारयेत् ; तस्यापि द्वारस्याविपाके मणिद्वारमर्थव पयस्यागुरुकालीयलेपनं वा सगैरिकम् // 35 // | दारयेत् // 43-47 // -- क्षौद्राज्ययुक्तया लिम्पेइंष्ट्रया शूकरस्य च // शस्त्रेणोत्कृत्य वल्मीकं क्षाराग्निभ्यांप्रसाधयेत्॥४८॥ कपित्थराजादनयोः कल्कं वा हितमुच्यते // 36 // विधानेनार्बुदोक्तेन शोधयित्वा च रोपयेत् // न्यच्छे इत्यादि / घृष्टा समुद्रफेनादिना / क्षीरिणो वटादयो | वल्मीकं तु भवेद्यस्य नातिवृद्धममर्मजम् // 49 // वृक्षाः पञ्च, तेषां त्वचं पिष्ट्वा / पयस्या अर्कपुष्पी / कालीयं तत्र संशोधनं कृत्वा शोणितं मोक्षयेद्भिषक् // कृष्णचन्दनम् // 33-36 // डूच्या लवणेन च // 50 // यौवने पिडकावेष विशेषाच्छर्दनं हितम् // आरेवतस्य मूलैश्च दन्तीमूलैस्तथैव च // लेपनं च वचारोधसैन्धवैः सर्षपान्वितैः // 37 // श्यामामूलैः सपललैः शक्तुमित्रैः प्रलेपयेत् // 51 // कुस्तुम्बुरुवचालोध्रकुष्ठैर्वा लेपनं हितम् // सुस्निग्धैश्च सुखोष्णैश्च भिषक तमुपनाहयेत् // __यौवने इत्यादि / एष अनन्तरोक्तः // 37 // पक्कं वा तद्विजानीयाद्तीः सर्वा यथाक्रमम् // 52 // पद्मिनीकण्टके रोगे छर्दयेन्निम्बवारिणा // 38 // | अभिज्ञाय ततश्छित्त्वा प्रदहेन्मतिमान् भिषक् // संशोध्य दुष्टमांसानि क्षारेण प्रतिसारयेत् // 53 // तेनैव सिद्धं सक्षौद्रं सर्पिःपानं प्रदापयेत् // वणं विशुद्धं विज्ञाय रोपयेन्मतिमान् भिषक // निम्बारग्वधयोः कल्को हित उत्सादने भवेत्॥३९॥ सुमना ग्रन्थयश्चैव भल्लातकमनःशिले // 54 // पद्मिनीत्यादि / निम्बारग्वधयोः कल्कः कषाय उत्सादने कालानसारी सक्ष्मैला चन्दनागरुणी तथा // उद्वर्तने हितो भवेदित्यर्थः। कल्के कषायशब्दो वर्तते, “पञ्चविधं एतैः सिद्धं निम्बतैलं वल्मीके रोपणं हितम् // 55 // कषायकल्पनम्" (च. सू. अ. 4) इति वचनात् // 38 // 39 // पाणिपादोपरिष्टांत्तु छिद्रैर्बहुभिरावृतम् // परिवत्ति घृताभ्यक्तां सुखिन्नामुपनाहयेत् // वल्मीकं यत् सशोफ स्याद्वज्यं तत्तु विजानता // 56 // ततोऽभ्यज्य शनैश्चर्म चानयेत्पीडयेन्मणिम् // 40 // असाध्येष्वपि वल्मीकाग्निरोहिणीप्रभृतिषु चिकित्सितं कार्य, प्रविष्टे च मणौ चर्म खेदयेदुपनाहनैः। “यावदुच्छसिति प्राणी तावत् कार्या प्रतिक्रिया / कदाऽपि त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा वातघ्नैः साल्वणादिभिः॥४१॥ दैवयोगेन दृष्टारिष्टोऽपि जीवति' इत्युक्तत्वात् / वल्मीकमिदद्याद्वातहरान् बस्तीन् स्निग्धान्यन्नानि भोजयेत॥ त्यादि / तत्र संशोधनं कृत्वा 'औषधेन' इति शेषः / आरेवतः वपाटिकां जयेदेवं यथादोषं चिकित्सकः॥४२॥ किरमालकः / श्यामा त्रिवृद्विशेषः / पललं तिलपिष्टिः। उपपरिवृत्तिमित्यादि / उपनाहयेत् बध्नीयात् / अभ्यज्य नाहः पाचनम् / कालानुसारी कृष्णसारिवा // 48-56 // सर्पिषा / हीनमध्यमोत्तमदोषबलापेक्षया एकरात्रत्रिपञ्चरात्र धाव्याः स्तन्यं शोधयित्वा बाले साध्याऽहिपूतना // विकल्पः // 40-42 // पटोलपत्रत्रिफलारसाञ्जनविपाचितम् // 57 // निरुद्धप्रकशे नाडी लौहीमुभयतोमुखीम् // पीतं घृतं नाशयति कृच्छ्रामप्यहिपूतनाम् // दारवीं वा जतुकृतां घृताभ्यक्तां प्रवेशयेत् // 43 // | त्रिफलाकोलखदिरकषायं व्रणरोपणम् // 58 // परिषेके वसामजशिशुमारवराहयोः॥ कासीसरोचनातुत्थहरितालरसाजनैः॥ चक्रतैलं तथा योज्यं वातघ्नद्रव्यसंयुतम् // 44 // लेपोऽम्लपिष्टो बदरीत्वग्वा सैन्धवसंयुता // 59 // ज्यहाज्यहात् स्थूलतरां सम्यङ्गाडी प्रवेशयेत् // कपालतुत्थजं चूर्ण चूर्णकाले प्रयोजयेत् // स्रोतो विवर्धयेदेवं स्निग्धमन्नं च भोजयेत् // 45 // चिकित्सेन्मुष्ककच्छू चाप्यहिपूतनपामवत् // 6 // १'चर्मकीलं जतुमणिं मशकं तिलकालकम् / उद्धृत्य शस्त्रेण दहेत् क्षारामिभ्यामशेषतः // इति पा०। 'मा विजानीयात्' इति पा०।

Page #578
भध्यायः 21] सुश्रुतसंहिता / धाच्या इत्यादि / कासीसादिभिरम्लकालिकादिपिष्टैः प्रले- खेदयेदित्यादि / शश्वत् प्रतिदिनम् / सुमिग्धेरित्युपनाहपनं, बदरीत्वसैन्धवैर्वा प्रलेपनम् / कपालं पक्वमृद्भाण्डखण्डः। विशेषणम् / तैलेन त्रिफलादिकल्कपादेन जलचतुर्गुणसिमहिपूतनोक्तश्च धात्रीशोधनवर्ज घृतपानादिः // 57-60 // द्धन रोपयेत् // 5 // 6 // गुदभ्रंशे गुदं स्विन्नं स्नेहाभ्यक्तं प्रवेशयेत् // ग्राहयित्वा जलौकोभिरलजी सेचयेत्ततः॥ कारयेद्गोफणाबन्धं मध्यच्छिद्रेण चर्मणा // 1 // | कषायैस्तेषु सिद्धं च तैलं रोपणमिष्यते // 7 // विनिर्गमार्थ वायोश्च स्वेदयेच्च मुहुर्मुहुः॥ ग्राहयित्वेत्यादि / कषायः कषायवृक्षकषायैः, कषायवृक्षाः क्षीर महत्पश्चमूलं मूषिकांचावर्जिताम // 2 // | प्लक्षादयः // 7 // पक्त्वा तस्मिन् पचेत्तैलं वातघ्नौषधसंयुतम्। बलातैलेन कोष्णेन मृदितं परिषेचयेत् // गुदभ्रंशमिदं कृच्छ्रे पानाभ्यङ्गात् प्रसाधयेत् // 63 // मधुरैः सर्पिषा स्निग्धैः सुखोष्णैरुपनाहयेत् // 8 // इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने क्षदरोग- बलेत्यादि / मधुराणि काकोल्यादीनि // 8 // चिकित्सितं नाम विंशोऽध्यायः॥२०॥ संमूढपिडकां क्षिप्रं जलौकोभिरुपाचरेत् // गुदेत्यादि / मूषिकां निर्गतान्त्रां कृत्वा महत्पञ्चमूलस्य प्रस्थं | भित्त्वा पर्यागतां चापि लेपयेत् क्षौद्रसर्पिषा // 9 // क्षीरप्रस्थे त्रिगुणितजले विपचेत्, क्षीरप्रस्थेऽवशिष्टे तैलकुडवं ___ संमूढेत्यादि / पर्यागता पक्का // 9 // दत्त्वा, भद्रदादिकल्कपादं कृत्वा, पचेत् ; तद्यथाबलं पाना- | अवमा अवमन्थे गते पाकं भिन्ने तैलं विधीयते // भ्यङ्गाभ्यां गुदभ्रंशं साधयेत् // 61-63 // धवाश्वकर्णपत्तङ्गसल्लकीतिन्दुकीकृतम् // 10 // क्रियां पुष्करिकायां तु शीतां सर्वां प्रयोजयेत् // इति श्रीडल्ह()णविरचितानां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत-जलोकोभिहरेच्चासक सर्पिषा चावसेचयेत् // 11 // - व्याख्यायां चिकित्सास्थाने विंशतितमोऽ | स्पर्शहान्यां हरेद्रक्तं प्रदिह्यान्मधुरैरपि // ध्यायः // 20 // क्षीरेक्षुरससपिर्भिः सेचयेच्च सुशीतलैः // 12 // अवमन्थेत्यादि / अश्वकर्णः पूर्वदेशे 'गन्धमुण्ड' इति ख्यातोएकविंशतितमोऽध्यायः। ऽश्वत्थसरशः / पत्तङ्गं रक्तचन्दनम् // 10-12 // अथातः शूकदोषचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ | पिडकामुत्तमाख्यां च बडिशेनोद्धरेद्भिषक् // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | उद्धृत्य मधुसंयुक्तैः कषायैरवचूर्णयेत् // 13 // शकादिदोषचिकित्सितमिति झयम. आदिशब्दस्य लप्त- पिडकामित्यादि / कषायैः चूर्णरित्यर्थः / शोधनकाले तु शोधत्वात् ; तत्रादिशब्देन निदानोक्ता अभिघातनिमित्ता दुर्भगनि- | नद्रव्येचूर्णीकृतैरवचूर्णयेत् , रोपणकाले तु रोपणैरेव // 13 // मित्ताश्चात्र ज्ञातव्याः॥१॥२॥ | रसक्रिया विधातव्या लिखिते शतपोनके॥ संलिख्य सर्षपी सम्यक कषायैरवचर्णयेत॥ पृथकपण्यादिसिद्धं च देयं तैलमनन्तरम् // 14 // कषायेष्वेव तैलं च कुर्वीत व्रणरोपणम् // 3 // | क्रियां कुर्याद्भिषक् प्राशस्त्वक्पाकस्य विसर्पवत् // रसक्रियेत्यादि / रसक्रिया फाणिताकृतिः, शोधनकाले शोधनसंलिख्येत्यादि / कषायैरिति कषायवृक्षचूर्णैरवचूर्णयेत् , ह, द्रव्यकषायकृता, रोपणकाले रोपणद्रव्यकषायकृता / पृथक्कषायवृक्षमिश्रकोक्कशोधनकषायसाधनद्रव्यैश्वीकृतैरवचूर्णये पादिसिद्धं तैलं सामान्यस्नेहपरिभाषाकल्पेन, पृथक्पादीनि दित्यर्थः / तेषु रोपणकषायसाधनद्रव्येषु पादिकेषु जलं चतु मिश्रके रोपणघृतपठितानि काकोल्यादिवर्जितानि / विसर्पवत् गुणं दत्त्वा रोपणं तैलं कुर्यात् // 3 // पित्तविसर्पवदित्यर्थः // 14 ॥अष्ठीलिकां जलौकोभिहयेच्च पुनः पुनः॥ रक्तविद्रधिवच्चापि क्रिया शोणितजेऽर्बुदे // 15 // तथा चानुपशाम्यन्ती कफग्रन्थिवदुद्धरेत् // 4 // कषायकल्कसपीषि तैलं चूर्ण रसक्रियाम् // अष्ठीलिकामित्यादि / कफप्रन्थेरिव शस्त्रेणोद्धरणम् // 4 // शोधनं रोपणं चैव वीक्ष्य वीक्ष्यावचारयेत् // 16 // हितं च सर्पिषः पानं पथ्यं चापि विरेचनम् // स्वेदयेथितं शश्चन्नाडीखेदेन बुद्धिमान् // |हितः शोणितमोक्षश्च यच्चापि लघु भोजनम् // 17 // सुखोष्णैरुपनाहैश्च सुस्निग्धैरुपनाहयेत् // 5 // | अर्बुद मांसपाकं च विद्रधि तिलकालकम् // कुम्मीकां पाकमापन्नां भिन्द्याच्छुद्धां तु रोपयेत् // | तैलेन त्रिफलालोध्रतिन्दुकाम्रातकेन तु // 6 // प्रत्याख्याय प्रकुर्वीत भिषक् सम्यक् प्रतिक्रियाम्१८ इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने शूकरोग१'ग्राहयेत् कुशलो भिष' इति पा०। चिकित्सितं नामैकविंशोऽध्यायः // 21 // सु०सं०६१

Page #579
182 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं __ रक्तेत्यादि / शोणितजे अर्बुदे लिङ्गजे रक्ताबुदे / वीक्ष्य | नस्यं च त्रिफलासिद्ध मधुकोत्पलपनकैः // 12 // वीक्ष्येति द्विवणीयोकामवस्थां सम्यक् निरूप्येत्यर्थः / अवचा- दन्तपुप्पुटके कार्य तरुणे रक्तमोक्षणम् // रयेत् कषायादीनीत्यर्थः // 15-18 // सपञ्चलवणः क्षारः सक्षौद्रःप्रतिसारणम् // 13 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत हितः शिरोविरेकश्च नस्यं स्निग्धं च भोजनम् // . व्याख्यायां चिकित्सास्थाने एकविंशतितमो. __ दन्तेत्यादि / नस्यमित्यादि / शोणितावसेकशोधनगण्डूषकुऽध्यायः // 21 // पितवातानुबन्धे नेहनं नस्यम् / तत्र कफानुगते मधुकादिभिः सह त्रिफलासिद्धं तैलं नस्ये प्रयोज्यं, शोणितानुगमे च त्रिफला. द्वाविंशतितमोऽध्यायः। दिसंसिद्धं घृतमिति। तरुणे तत्कालोत्पन्ने / नस्यमिति 'शीतादोक मेहेन' इति शेषः, दोषदूष्यस्थानानामैक्यात् ॥१०-१३॥अथातो मुखरोगचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ विनाविते दन्तवेष्टे व्रणांस्तु प्रतिसारयेत् // 14 // चतुर्विधेन स्नेहेन मधूच्छिष्टयुतेन च // रोध्रपत्तगयष्ट्याह्वलाक्षाचूर्णेमधूत्तरैः। पातजेऽभ्यञ्जनं कुर्यान्नाडीखेदं च बुद्धिमान् // 3 // गण्डूषे क्षीरिणो योज्याः सक्षौद्रघृतशर्कराः॥१५॥ विदध्यादोष्ठकोपे तु साल्वणं चोपनाहने // काकोल्यादौ दशक्षीरसिद्धं सर्पिश्च नस्यतः॥ मस्तिष्के चैव नस्य च तैलं वातहरं हितम् // 4 // शौषिरे हृतरक्ते तु रोध्रमुस्तरसाअनैः // 16 // श्रीवेष्टकं सर्जरसं सुरदारु सगुग्गुलु // सक्षौद्रैः शस्यते लेपो गण्डूषे क्षीरिणो हिताः॥ यष्टीमधुकचूर्ण तु विदध्यात् प्रतिसारणम् // 5 // सारिवोत्पलयथ्यावसावरागुरुचन्दनैः॥ 17 // पित्तरताभिघातोत्थं जलोकोभिरुपाचरेत // क्षीरे दशगुणे सिद्धं सर्पिर्नस्ये च पूजितम् // पित्तविधिवश्चापि क्रियां कुर्यादशेषतः॥६॥ क्रियां परिदरे कुर्याच्छीतादोकां विचक्षणः॥१८॥ शिरोविरेचनं धूमः स्वेदः कवल एव च // विनाविते इत्यादि / पत्तझं रक्तचन्दनं, मधूतरैः मधुप्रधानैः। हृते रक्ते प्रयोक्तव्यमोष्ठकोपे कफात्मके // 7 // क्षीरिणो वटादयः / दशक्षीरसिद्धं दशगुणेन गव्यक्षीरेण घृतं न्यूषणं स्वर्जिकाक्षारो यवक्षारो विडं तथा // साधनीयम् // 14-18 // शौद्रयुक्तं विधातव्यमेतश्च प्रतिसारणम् // 8 // मेदोजे खेदिते भिन्ने शोधिते ज्वलनो हितः॥ संशोध्योभयतः कार्य शिरश्चोपकुशे तथा // प्रियङ्गुत्रिफलालोभ्रं सक्षौद्रं प्रतिसारणम् // 9 // | | काकोदुम्बरिकागोजीपत्रैविस्रावयेदसक // 19 // क्षौद्रयुक्तैश्च लवणैः सव्योः एतदोष्ठप्रकोपानां साध्यानां कर्म कीर्तितम् // प्रतिसारयेत् // पिप्पलीः सर्षपा श्वेतान्नागरं नैचुलं फलम् // 20 // चतुर्विधेन चतुष्प्रकारेण / स्नेहेन दोषाद्यपेक्षया समस्तव्य- | सुखोदकेन संसृज्य कवलं चापि,धारयेत् // स्तेन नेहपाकपरिभाषया वातहरकषायमधूच्छिष्टकल्कशतेना- | घृतं मधुरकैः सिद्धं हितं कवलनस्ययोः // 21 // भ्यतः / ततः निग्धं नाडीखेदेन यथोक्तेन खेदयेत् / शस्त्रेण दन्तवैदर्भ दन्तमूलानि शोधयेत् // मस्तिष्कः शिरोबस्तिप्रकारः; बध्यत ऊध्ये शिरोबस्तिः, अनव- | ततःक्षारं प्रयुञ्जीत क्रियाः सर्वाश्च शीतलाः॥२२॥ बद्धो मस्तिष्क इति / अन्ये तु पठन्ति 'मस्तिष्क्ये चैव नस्से उद्धृत्याधिकदन्तं तु ततोऽग्निमवचारयेत् // च' इत्यादि; अत्र मस्तिष्क्यं मस्तिष्के हितमभ्यातैलपिचु चु: कृमिदन्तकवश्चापि विधिः कार्यों विजानता // 23 // धारणशिरोबस्त्यादि / श्रीवेष्टकः सरलनिर्यासः / प्रतिसारणं | घर्षणम् / क्रियां कुर्यादशेषत इति संशोधनसंशमनरूपां संशोध्योभयत इति वमनविरेचनाभ्यामूर्ध्वमधश्च कार्य बाह्यामाभ्यन्तरीं च। मेदोजे पुनरस्नेहपूर्व खेदिते भित्त्वा शोधयिखा, शिरोविरेचनेन शिरश्च संशोधयेदित्यर्थः। रक्तपिमेदसोऽपकर्षणे, शोधिते चाग्नेरवचारणं पध्यम् // 1-9 // तोत्थितेऽप्युपकुशे स्थानिनः कफस्य प्रतीकारार्थ वमनं युक्तम् / काकोदुम्बरिका काष्ठोदुम्बरिका, गोजी गोजिह्वा / निचुलो यम्तमूलगतानां तु रोगाणों कर्म वक्ष्यते // 10 // वेतसः / मधुरकैः काकोल्यादिभिः // 19-23 // शीतादे हुतरते तु तोये नागरसर्षपान्॥ . निष्क्वाथ्य त्रिफलां मुस्तं गण्डूषः सरसाञ्जनः॥११॥ | छित्त्वाशधमास सक्षादरा | छित्त्वाऽधिमांसं सक्षौद्ररेभिश्चूणैरुपाचरेत् // प्रियङ्गवश्च मुस्तं च त्रिफला च प्रलेपनम् // | वचातेजोवतीपाठास्वर्जिकायावशूकजैः // 24 // क्षौद्रद्वितीयाः पिप्पल्यः कवलवान कीर्तितः॥ 1 'कृत्वा नाडीस्वेदं' इति पा०। 1 'मस्तक्ये' इति पा० / 3 'मस्तक्यं' इति पा०। ४'मस्तके' इति पा०। 5 'साच्याना १'गरिकोत्पलयष्टयाबसारिवागुरुचन्दनैः' इति पा०। २बलेण' पति पा०। इति पा०।

Page #580
अध्यायः 22] सुश्रुतसंहिता। 483 onrwwwraparwarrrrrrrrrrrrrrrrd पटोलत्रिफलानिम्बकषायश्चात्र धावने // चलमुद्धृत्य च स्थानं विदहेत् सुषिरस्य च // हितः शिरोविरेकश्च धूमो वैरेचनश्च यः॥ 25 // | ततो विदारीयष्ट्याशुकाटककसेरुकैः // 40 // __ छित्त्वेत्यादि / तेजोवती काकमदनिका / सक्षौद्रश्च सपि- | तैलं दशगुणे क्षीरे सिद्धं नस्ये हितं भवेत् // प्पलीकः सुखोदके कवलः // 24 // 25 // सर्पिषवृतस्य वेति वातव्याधिपठितस्यै / नियूहाः काथाः / सामान्यं कर्म नाडीनां विशेषं चात्र मे शृणु // रसो मांसरसः / रसयवाग्वो मांसरसयवाग्वः / क्षीरं दुग्धम् / नाडीव्रणहरं कर्म दन्तनाडीषु कारयेत् // 26 // | सम्तानिका 'सर' इति भाषा, क्षीरसांनिध्यात् सन्तानिकाते यं दन्तमभिजायेत नाडी तं दन्तमुद्धरेत् / क्षीरोत्थे एव / प्रतिसारयेत् घर्षयेदित्यर्थः / उद्धृतदशनस्य छित्त्वा मांसानि शस्त्रेण यदि नोपरिजो भवेत् // 27 // स्थानं दहेच्छुद्ध्यर्थ शोणितस्रावनिषेधार्थ च; सुषिरस्य च पूयशोधयित्वा दहेश्चापि क्षारेण ज्वलनेन वा // कृतच्छिद्रस्य 'स्थानं दहेत्' इति शेषः // ३४-४०।भिनत्युपेशिते दन्ते हनुकास्थि गतिधुवम् // 28 // हनुमोक्षे समुद्दिष्टां कुर्याचार्दितवत् क्रियाम् // 41 // समूलं दशनं तसादुद्धरेद्भग्नमस्थिरम् // .. फलान्यम्लानि शीताम्बु रूक्षानं दन्तधावनम् // उद्धृते तूत्तरे दन्ते समूले स्थिरबन्धने // 29 // | तथाऽतिकठिनान भक्ष्यान् दन्तरोगी विवर्जयेत् 42 रकातियोगात् पूर्वोक्ता रोगा घोरा भवन्ति हि // साध्यानां दन्तरोगाणां चिकित्सितमुदीरितम् // काणः संजायते जन्तुरर्दितं चास्य जायते // 30 // अर्दितवत्समुद्दिष्टामिति अर्दित इव समुद्दिष्टां क्रियां कुर्यात् / चलमप्युत्तरं दन्तमतो नापहरेद्भिपक॥ | समुद्दिष्टप्रहणेनैतज्ज्ञापयति-अदितोकामातिदेशिकी “वातधावने जातिमदनखादुकण्टकखादिरम् // 31 // व्याधिविधिनोपचरेत्" (चि. अ.५) इत्येवंरूपां वैशेषिकी कषायं जातिमदनकटुकवादुकण्टकैः॥ वातादितोक्का मस्तिष्कधिरोबस्तिनस्यधूमोपनाहादिकां द्विविधायल्याबरोभ्रमजिष्ठाखदिरैश्चापि यत् कृतम् // 32 // | मपि क्रियां कुर्यादिति / साध्यानां दन्तरोगाणां चिकित्सितमुक्तं, तैलं संशोधनं तद्धि हन्यावन्तगतां गतिम् // | श्यावदन्तदालनभजनानामसाध्यखानोदाहृतम् ॥४१॥४२॥कीर्तिता दन्तमूले तु क्रिया दन्तेषु वक्ष्यते // 33 // जिह्वागतानां साध्यानां कर्म वक्ष्यामि सिद्धये 43 सामान्य मित्यादि / सामान्यं तुल्यम् / यदेव वातादिनाडीनां ओष्ठप्रकोपेऽनिलजे यदुक्तं प्राक चिकित्सितम् // कर्मोक्तं तदेव दन्तनाडीनां सामान्यमेकमित्यर्थः / यं दन्तम- कण्टकेम्वनिलोत्थेषु तत् कार्य भिषजा भवेत् 44 भिजायेतेत्यादि यं दन्तमभि समीपे नाडी स्यात्तं दन्तमुद्धरेत् / पित्तजेषु विघृष्टेषु निःसृते दुष्टशोणिते // यदि नोपरिजो भवेदिति ऊर्ध्वगतदन्तपङ्क्तिगतश्चेन भवति / प्रतिसारणगण्डूषं नस्यं च मधुरं हितम् // 45 // स्थिरबन्धने दृढतरदन्तवेष्टने / 'समूले स्थिरबन्धने' इत्यत्र कण्टकेषु कफोत्थेषु लिखितेष्वसृजः क्षये॥ 'शोणितं संप्रसिच्यते' इति पठन्ति / धावने प्रक्षालने, जाति- पिप्पल्यादिमधुयुतः कार्यस्तु प्रतिसारणे // 46 // मदनकटुकखादुकण्टकखादिरं कषायमिति; अन्ये तु कषायमा- गृह्णीयात् कवलांश्चापि गौरसर्षपसैन्धवैः॥ मपूगफलमिति मन्यन्ते / खादुकण्टको गोक्षुरः, कण्टकारि- पटोलनिम्बवार्ताकुक्षारयूषैश्च भोजयेत् // 47 // वृक्षमन्ये // 26-33 // | उपजिह्वां तु संलिख्य क्षारेण प्रतिसारयेत् // नेहानां कवलाः कोष्णाः सर्पिषवृतस्य वा॥ | शिरोविरेकगण्डूषधूमैश्चैनमुपाचरेत् // 48 // नियूहाश्चानिलघ्नानां दन्तहर्षप्रमर्दनाः // 34 // जिह्वागतानां कर्मोक्तं नैहिकश्च हितो धूमो नस्य स्निग्धं च भोजनम् // जिह्वेत्यादि / विधृष्टेषु गोजीशेफालिकादिपत्रधृष्टेषु, प्रतिसारसो रसयवाग्वश्च क्षीरं सन्तानिका घृतम् // 35 // रणं मधुरैरेव काकोल्यादिभिः; गण्डूषोऽपि तेरेव क्वथितैः; शिरोबस्तिहितश्चापि क्रमो यश्चानिलापहः॥ | नस्यमपि दशगुणक्षीरं तत्कल्कसाधितं हितम् / लिखितेषु अहिंसन् दन्तमूलानि शर्करामुद्धरेद्भिषक् // 36 // | मण्डलायादिना / असृजः क्षये असृजोऽवसाने, विरामे इत्यर्थः / लाक्षाचूर्णैर्मधुयुतैस्ततस्ताः प्रतिसारयेत् // क्षारो यवक्षारः, तत्प्रधानैः यूषैः क्षारयूषैः / उपजिह्वामित्यादि / दन्तहर्षक्रियां चापि कुर्यान्निरवशेषतः॥ 37 // गण्डूषः कफवणहरद्रव्येण कफकण्टकहरद्रव्येण वा / धूमैश्व कपालिका कृच्छ्रतमा तत्राप्येषा क्रिया हिता॥ वैरेचनिकधूमैः / अलासः पुनरत्र कफरक्तकृत आशुकारिखात् जयेद्विस्रावणैः खिन्नमचलं कृमिदन्तकम् // 38 / प्रत्याख्यायैव विरेचनक्षोणितमोक्षणकवलशिरोविरेचनधूमवमनातथाऽवपीडैतिनैः स्नेहगण्डूषधारणैः॥ दिभिरुपचर्यः // ४३-४८॥भद्रदादिवर्षाभूलेंपैः स्निग्धैश्च भोजनैः // 39 // 1 'कृमिदन्तकमित्युन्नेयम्' इति हाराणचन्द्रः / 2 वातव्या१. 'दन्तमधिजायेत' इति पा०। २'सशूले' इति पा०। विप्रतिपादितस्य' इति पा० / नस्यमा

Page #581
484 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं mwwwmnmannaamaawarana nirwwwwwwwwwwwwnnnNAAMrammarAmAPAN w तालव्यानां प्रवक्ष्यते // द्राक्षापरूषकक्काथो हितश्च कवलग्रहे // अङ्गुष्ठाङ्गुलिसंदशेनाकृष्य गलशुण्डिकाम् // 49 // | अगारधूमकटुकैः श्लैष्मिकी प्रतिसारयेत् // 62 // छेदयेन्मण्डलाण जिह्वोपरि तु संस्थिताम् // श्वेताविडङ्गदन्तीषु तैलं सिद्धं ससैन्धवम् // नोत्कृष्टं चैव हीनं च त्रिभागं छेदयेद्भिषक // 50 // नस्यकर्मणि योक्तव्यं तथा कवलधारणे // 3 // अत्यादानात् नवेद्रक्तं तन्निमित्तं म्रियेत च // | पित्तवत् साधयेद्वैद्यो रोहिणी रक्तसंभवाम् // हीनच्छेदावेच्छोफो लाला निद्रा भ्रमस्तमः // 51 // विस्राव्य कण्ठशालूकं साधयेत्तुण्डिकेरिवत् // 64 // तस्माद्वैद्यः प्रयत्नेन दृष्टकर्मा विशारदः॥ एककालं यवान्नं च भुञ्जीत स्निग्धमल्पशः॥ गलशुण्डी तु सञ्छिद्य कुर्यात् प्राप्तमिमं क्रमम् 52 / उपजिटिकवच्चापि साधयेदधिजिद्विकाम् // 65 // मरिचातिविषापाठावचाकुष्ठकुटनटैः॥ एकवृन्दं तु विस्राव्य विधि शोधनमाचरेत् // क्षौद्रयुक्तैः सलवणैस्ततस्ता प्रतिसारयेत् // 53 // | गिलायुश्चापि यो व्याधिस्तं च शस्त्रेण साधयेत् 66 वचामतिविषां पाठां रास्त्रां कटुकरोहिणीम्॥ अमर्मस्थं सुपक्कं च मेदयेद्गलविद्रधिम् // निष्क्वाथ्य पिचुमन्दं च कवलं तत्र योजयेत् // 54 // इङ्गन्दीकिणिहीदन्तीसरलासुरदारुभिः // शोणितमोक्षणादिकर्मपञ्चकं सामान्यं साध्यानाम् / अभीपञ्चाङ्गीं कारयेत् पिष्टैर्वति गन्धोत्तरां शुभाम् // 55 // क्षणशः वारंवारम् / पतङ्गं रक्तचन्दनम् / श्वेता श्वेतस्यन्दा / ततो धूमं पिबेजन्तुईिरह्नः कफनाशनम् // विस्राव्येत्यादि / साधयेत्तुण्डिकेरिवदिति तुण्डिकेर्यामपि गल शुण्डीविध्यतिदेशात् साधयेद्गलशुण्डीवदिति वाच्य तुण्डिकेरीविक्षारसिद्धेषु मुद्नेषु यूषश्चाप्यशने हितः॥५६॥ | ध्यतिदेशो निःशेषच्छेदनार्थः, गलशुण्डीवदत्र त्रिभागच्छेदो न तुण्डिकेर्यध्रुषे कूर्मे सङ्घाते तालुपुप्पुटे // कार्य इति बोधयति, अशेषच्छेदो न पुनविभागादिभिरिति / एष एव विधिःकार्यों विशेषः शस्त्रकर्मणि // 57 // विस्राव्य जलौकाभिः / शिरोविरेचनधूमलेपनक्षारादिभिः तालुपाके तु कर्तव्यं विधानं पित्तनाशनम् // स्नेहखेदौ तालुशोषे विधिश्चानिलनाशनः // 58 // शोधनम् // 59-66 ॥कीर्तितं तालुजानां तु वातात् सर्वसरं चूर्णैर्लवणैः प्रतिसारयेत् // 67 // तैलं वातहरैः सिद्ध हितं कवलनस्ययोः॥ अड्डष्ठेत्यादि / छेदयेन्मण्डलायेणेति भागद्वयम वा परि- ततोऽस्मै स्नैहिकं धूममिमं दद्याद्विचक्षणः // 68 // त्यज्य भागेनैकेनार्धेन वा छेदयेत् / भ्रमश्चक्रारूढस्येव शालराजादनैरण्डसारैइन्दमधूकजाः॥ भ्रमणम् / तमः अन्धकारदर्शनम् / प्राप्तं युक्तम् / कुटन्नटः | मज्जानो गुग्गुलध्याममासीकालानुसारिवाः॥ इयोनाकः / किणिही कटभी, सरला त्रिवत् / पञ्चाङ्गीमिति श्रीसर्जरसशैलेयमधूच्छिष्टानि चाहरेत् // 69 // पश्चभिरङ्गभूतैर्द्रव्यैः कृता पञ्चाङ्गी, ताम् / गन्धोत्तरां गन्धप्र धप्र- तत्सर्व सुकृतं चूर्ण स्नेहेनालोड्य युक्तितः॥ धानाम् / द्विरहः अहि वारद्वयमिति / क्षारसिद्धेषु मुद्दष्विति टिण्टूकवृन्तं सक्षौद्रं मतिमांस्तेन लेपयेत् // 70 // कृतो यूषो यवक्षारेण लवणीकृतो भोजने हितः पथ्यः / तुण्डि ताण्ड | एष सर्वसरे धूमः प्रशस्तः मैहिको मतः॥ केरीत्यादि / विशेषः शस्त्रकर्मणीति शस्त्रकर्मणि विशेषो भेदः। कफनो मारुतघ्नश्च मुखरोगविनाशनः // 71 // तत्र तुण्डिकेरी मेद्या तालुपुप्पुटकोऽपि, अधुषमांससङ्घातौ पित्तात्मके सर्वसरे शुद्धकायस्य देहिनः॥ छेद्यौ, मांसोच्छायवालेख्यः कूर्मस्ततोऽनुरूपायामवस्थायां सर्वः पित्तहर: कार्यो विधिर्मधुरशीतलः॥७२॥ छेद्योऽपि / ताल्वित्यादि / चकारेणात्र तालुशोषे पित्तहरो विधिः प्रतिसारणगण्डौ धूमः संशोधनानि च // समुच्चीयते, पित्तेनापि तालुशोषजननात्। कीर्तितं ताल्लुजानामिति | कफात्मके सर्वसरे विधिं कुर्यात् कफापहम् // 73 // अत्र रक्तार्बुदस्यासाध्यखात् कर्म नोदाहृतम् // 49-58 // पिबेदतिविषां पाठां मुस्तं च सुरदारु च॥ कण्ठ्यानां कर्म वक्ष्यते // | रोहिणी कटुकाख्यां च कुटजस्य फलानि च // 74 // साध्यानां रोहिणीनां तु हितं शोणितमोक्षणम् 59 / गवां मूत्रेण मनुजो भागैर्धरणसंमितैः॥ छर्दनं धूमपानं च गण्डषो नस्यकर्म च // | एष सर्वान् कफकृतान् रोगान् योगोऽपकर्षति 75 वातिकी तु हृते रक्ते लवणैः प्रतिसारयेत // 6 // मुखावयवगतान्निर्दिश्य सकलवदनगतान्निर्दिशन्नाह-वातासुखोष्णान् स्नेहगण्डूषान् धारयेचाप्यमीक्ष्णशः॥ पतङ्गशर्कराक्षौद्रैः पैत्तिकी प्रतिसारयेत् // 11 // दित्यादि / लवणैश्वर्णैः पञ्चलवणकृतैः / तैलं वातहरैः सिद्धं हितं कवलनस्ययोः वातहरभद्रदादिकल्ककषायसिद्धं तैलं कवले 1 भागद्वयं साधं वा' इति पा०। 2 निःशेषच्छेदेऽपि नस्य च हितमित्यर्थः / शालराजादनेत्यादि शालफलादिमज्जानः; इति पा०। शालः शङ्कः, राजादनः क्षीरिका, सारः सारवृक्षा खदिरादिः।

Page #582
मध्यायः 23] सुश्रुतसंहिता। 485 ध्यामं गन्धतृणं, कालानुसारिवा कालवल्ली / श्रीः नवनीतखोटिः | चकारोऽनुक्तहखादिसमुच्चयार्थः, अन्ये तु लक्षणशब्देनैव हेखादि सरलनिर्यासः, सर्जरसः राला। स्नेहेनालोज्य युक्तित इति यावता | निर्दिशन्ति, अपरे तु असाध्यानामप्रतीकारसमुच्चयार्थ वर्णमेहेन नातिघनवं नातितनुवं लेपयोग्यता च भवति तावती यन्ति / सर्व सरतीति सर्वसरः; गतिमत्त्वात् सर्वसरणमेहमात्रेत्यर्थः / टिण्टुकः श्योनाकः / शुद्धकायस्य वमनादिभिः। | योग्यः // 1-3 // अतिविषादिचूर्णधरणभागं प्रतिदिवसं पाण्मासिकं गोमूत्रेण / तत्रापतर्पितस्याध्वगमनादतिमात्रमभ्यवहरतो पेयम् / धरणमानमपि केचित् सौश्रुतीयाः पठन्ति; "मध्यमा | वा पिष्टान्नहरितकशाकलवणानि क्षीणस्य वाऽतिएकोनविंशतिर्निष्पावा धरणं तान्यर्धतृतीयानि कर्षः" ( चि. अ. मात्रमम्लमुपसेवमानस्य मृत्पक्कलोष्टकटशर्करानू३१) इति // 67-75 // पौदकमांससेवनादजीणिनो पा प्राम्यधर्मसेवनाक्षीरेक्षुरसगोमूत्रदधिमस्त्वम्लकाजिकैः॥ द्विरुद्धाहारसेवनात् वा हस्त्यश्वोष्ट्ररथपदातिसङ्कोविध्यात् कवलान् वीक्ष्य दोषं तैलघृतैरपि // 76 // | भणादयो सितस्य दोषा धातून प्रदूष्य श्वयथुमापासर्वेष्वेव मुखरोगेष्वत्र दोषादिविभागेन कवलानिर्दिश-| दयन्त्यखिले शरीरे॥४॥ नाह-क्षीरेक्षुरसेत्यादि / वीक्ष्य दोषं दोषकार्यमपि रोग पञ्चविधस्यैव सर्वसरस्याहारविहाराभ्यां सर्वाङ्गगतदोषकोप हेतुं निर्दिशनाह-तत्रेत्यादि / अपतर्पितः लखनव्यायामवमनामित्यर्थः // 76 // . दिलक्षादिभिराहारविहारैः कार्शतः, तस्यात्यर्थमध्वगमनलक्षणारोगाणां मुखजातानां साध्यानां कर्म कीर्तितम् // द्विहारात् / पिष्टान्नादिमतिमात्रमभ्यवहरतः इत्येवंविधादाअसाध्या अपि वक्ष्यन्ते रोगा ये तत्र कीर्तिताः७७ हारात् / हरितकः कुठेरशिग्रुसुरसासुमुखासुरिभूतृणादिः / ओष्ठप्रकोपे वाः स्युर्मासरक्तत्रिदोषजाः॥ पिष्टान्नग्रहणेन सर्वविधगुहारावरोधः / क्षीणस्य वेति खयमेव दन्तमूलेषु वज्यौँ तु त्रिलिङ्गगतिसौषिरौ // 78 // कृशस्यात्यर्थमम्लमुपसेवमानस्य / मृदाद्याहाररतस्य; मृत्। दन्तेषु च न सिध्यन्ति श्यावदालनभञ्जनाः॥ मृत्तिका, पक्कलोष्टः अग्निपक्कलोष्टः, कटशर्करा अग्निदग्धजिह्वागतेष्वलासस्तु तालव्येष्वव॒दं तथा // 79 // शर्करा. आनपा महिषादयः, औदका मत्स्यादयः। अजीर्णिनो खरनो वलयो वृन्दो विदार्यलस एव च // वेत्यादि / ग्राम्यधर्मों मैथुनं, साजीर्णस्य मैथुनसेवनात् / विरुद्धं गलौप्टो मांसतानश्च शतघ्नी रोहिणी च या॥ 8 // | हिताहितीयाध्याये प्रोक्तम् / संक्षोभणात् चलनादित्यर्थः / असाध्याः कीर्तिता होते रोगा नव दशैव च // अखिले शरीरे सकले काये // 4 // तेषां चापि क्रियां वैद्यः प्रत्याख्याय समाचरेत् // 81 // तत्र वातश्वयथुररुणः कृष्णो वा मृदुरनवस्थिइति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने मुखरोग- | तास्तोदादयश्चात्र वेदनाविशेषाः, पित्तश्वयथुः चिकित्सितं नाम द्वाविंशोऽध्यायः // 22 // पीतः सरतो वा मृदुः शीघ्रानुसा!षादयश्चात्र ओष्ठजास्त्रयः, दन्तमूलेषु द्वौ. दन्तभवेष त्रयः.त्रिलिङ्गगतिः | वेदनाविशेषा, श्लेष्मश्वयथुः पाण्डुः शुक्लो वा त्रिदोषलिजाकृतिर्नाडी, जिह्वागतेष्वेकः, तालुन्यप्येक एव, खर- निग्धः कठिनः शीतो मन्दानुसारी, कण्वादयश्चात्र घ्रादयो नव गले, समुदायसंख्या नव दशैवेति // 77-81 // वेदनाविशेषाः, सनिपातश्चयथुः सर्ववर्णवेदना, इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- | विषनिमित्तस्तु गरोपयोगादुष्टतोयसेवनात् प्रकुव्याख्यायां चिकित्सास्थाने द्वाविंशतितमो थितोदकावगाहनात् सविषसस्वदिग्धचूर्णेनावऽध्यायः॥ 22 // चूर्णनाद्वा सविषमूत्रपुरीषशुक्रस्पृष्टानां वा हण काष्ठादीनां संस्पर्शनाव, स तु मृदुः सिप्रोत्थानोत्रयोविंशतितमोऽध्यायः। ऽवलम्बी चलोऽचलो वा दाहपाकरागप्रायश्च भवति // 5 // अथातः शोफानां चिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ भवन्ति चात्रयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ दोषाः श्वयथुमूर्ध्व हि कुर्वन्त्यामाशयस्थिताः॥ विधोऽवयवसमुत्थः शोकोऽभिहितो लक्ष- | पक्वाशयस्था मध्ये च वर्चस्थानगतास्त्वधः॥६॥ णतःप्रतीकारतश्च सर्वसरस्तु पश्चविधः, तद्यथा कृत्वं देहमनुप्राप्ताः कुर्युः सर्वसरं तथा // -वातपित्तश्लेष्मसनिपातविषनिमित्तः॥३॥ | तवेत्यादि / अरुण ईषद्कः / ऊषादयः ऊषचोषपरितापा अवयवे समुत्तिष्ठतीति अवयवसमुत्थः, स्था गतिनिवृत्ती, दयः / कण्ड्वादयः कण्डूगुरुत्वमित्यादयः। गरोपयोगो बहिस्थिरत्खादित्यर्थः / अभिहित उक्तः / केन ? अतीतेन शास्त्रेण / 1 'चकारोऽनुक्तसमुच्चयार्थः, तेन कारकहेतोरपीति बोध्यम्' 1 'कत्तणं' इति पा० / 2 'रोगकारणं' इति पा० / 3 'स्थिर | इति पा० / 2 'कारकहेतुरप्यवरुद्ध इत्याहुः' इति पा० / इत्यर्थात्' इति पा०। | 3 'यानजन्यादित्यर्थः' इति पा०।

Page #583
186 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं ह रहासं,व्योष चात् कष्टः / अर्धायुः स सन्निपात रन्तश्च / प्रकोथः पूतिभावः, सविषकीटादिकोथप्रकुथितोदकाव- अत ऊर्व सामान्यचिकित्सितमुपदेश्यामःगाहनात् , अयं पुनर्बहिरेव / सविषसत्त्वलालास्पर्शादिविषात् तिल्वकतचतुर्थानि यान्युक्तान्युदरेषु ततोऽन्यतद्दिग्धचूर्णेनावचूर्णनाद्वेति सविषसत्त्वादिमिश्रचूर्णेरवधूलनात् ; तममुपयुज्यमानं श्वयथुमपहन्ति, मूत्रवर्तिक्रिया सविषसत्त्वचूर्ण वृश्चिकालीनामकं क्षुपमेदं केचित् कथ- | वा सेवेत, नवायसं वाऽहरहर्मधुना, विडङ्गातिवि. यन्ति // 5 // 6 // षाकुटजफलभद्दारुनागरमरिचचूर्ण वा धरणमुश्वयथर्मध्यदेशे यः स कष्टः सर्वगश्च यः॥७॥ | ष्णाम्बुना, त्रिकटुक्षारायश्चर्णानि वा त्रिफलाकषाअर्धाङ्गेऽरिष्टभूतश्च यश्चोर्ध्व परिसर्पति // येण, मूत्रं वा तुल्यक्षीरं, हरीतकी वा तुल्यगुडामुश्वासः पिपासा दौर्बल्यं ज्वरश्नछर्दिररोचकः॥८॥ | पयुञ्जीत, देवदारुशुण्ठी वा, गुग्गुलु वा मूत्रेण हिक्कातीसारकासाश्च शूनं सङ्कपयन्ति हि // | वर्षाभूकषायानुपानं वा, तुल्यगुडं शृङ्गवेरं वा, सामान्यतो विशेषाच्च तेषां वक्ष्यामि भेषजम् // 9 // | वर्षाभूकषायं मूलकल्कं वा सवेरं पयोऽनुपा. तस्य देहदेशजन्मखभावेन कृच्छ्रत्वादि निर्दिशन्नाह नमहरहर्मासं, व्योषवर्षाभूकषायसिद्धेन वा सर्पिषा श्वयथुरित्यादि ।मध्यदेशे यः श्वयथुः स सन्निपातज्वरवद्विरुद्धो. मुद्गोलुम्बान भक्षयेत् , पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्य. पक्रमत्वात् कष्टः। अर्धाङ्ग इति अर्धनासार्धहृदयार्धनाभिः शोफा चित्रकमयूरकवर्षाभूसिद्धं वा क्षीरं पिबेत् , सहौषवच्छिन्नैकपक्षः अर्धाङ्गः, तिर्यग्वा नाभ्यवच्छिन्नपूर्वार्धेऽपराधैं धमुरङ्गीमूलसिद्धं वा, त्रिकटुकैरण्डश्यामामूल. वा। अरिष्टभूतः अरिष्टवत् , भूतशब्दोऽत्र उपमानार्थः, रिष्टा सिद्धं वा, वर्षाभूशङ्गवेरसहादेवदारुसिद्धं वा, भास इत्यर्थः / यश्चोचं परिसर्पतीति यः शोफः पादाभिनिवृत्त तथाऽलाबूबिभीतकफलकल्कं वा तण्डुलाम्बुना; क्षारपिप्पलीमरिचशृङ्गवेरानुसिद्धेन च मुद्यूषेणाऊर्ध्वमुपरितनकाये परिसर्पति स पुरुषविषयेऽरिष्टभूतः; चकारो लवणेनाल्पस्नेहेन भोजयेद्यवान्नं गोधूमान्नं वा; भिन्नक्रमे, तेन यश्चाधः परिसर्पति उत्तमाङ्गात् स स्त्रीविषयेऽरिष्टभूतः / उक्तं च--"ऊर्ध्वगामी नरं पयामधोगामी मखात | वृक्षकाकेनक्तमालनिम्बवर्षाभूकाथैश्व , परिषेका नियम्" इति / ऊर्ध्वमध्याधःस्थितशोफेऽपि सर्वसराभि सर्षपसुवर्चलासैन्धवशाङ्गेष्टाभिश्च प्रदेहः कार्यः, धानमेकदेशेऽपि दग्धे पटो दग्ध इतिवत् / उपद्रवेणासाध्यलं यथादोषं च वमनविरेचनास्थापनानि तीक्ष्णान्यज निर्दिशन्नाह-श्वास इत्यादि / सामान्यत इत्यादि सामान्यं | नमुपसेवेत, स्नेहखेदोपनाहांश्च; सिराभिश्चाभीक्ष्णं शोणितमवसेचयेदन्यत्रोपद्रवशोकादिति // 12 // विशेषं च // 7-9 // शोफिनः सर्व एव परिहरेयुरम्ललवणदधिगुड- . हरीतकीचूर्णप्रस्थादीनि त्रीणि घृतानि तिल्वकघृतं चतुर्णा पूरणं येषां तानि तिल्वकचतुर्थानि; हरीतकीचूर्णप्रस्थेत्यादिना घसापयस्तैलघृतपिष्टमयगुरूणि // 10 // एकं, गव्ये पयसि महावृक्षक्षीरेत्यादि द्वितीयं, चव्यचित्रकेत्यादि तत्र वातश्वयथौ त्रैवृतमेरण्डतैलं वा मासमर्ध- तृतीयं, तिल्वकं वातव्याध्युक्तं चतुर्थम् / बमनविरेचनेत्यादिना मासंवा पाययेत्, न्यग्रोधादिककषायसिद्धं सर्पिः | उदरोक्ता एव मूत्रवर्तिक्रिया। नवायसं प्रमेहपिडकाचिकित्सिते पित्तश्वयथौ, आरग्वधादिसिद्धं सर्पिः श्लेष्मश्व- पठितम् / धरणं कर्षम् / क्षारो यवक्षारः / अयो लोहम् / तुल्ययथौ. सन्निपातश्वयथौ स्त्रहीक्षीरपात्रं द्वादशभिर-क्षीरमिति गोमूत्रं पलद्वयं, गोक्षीरमपि द्विपलम् / तुल्यगुडाम्लपात्रैः प्रतिसंसृज्य दन्तीद्रवन्तीप्रतीवापं सर्पिः मिति शोफहरद्रवानुपानाम् / देवदारुशुण्ठी कल्कं कृत्वा सुखापाचयित्वा पाययेत, विषनिमित्तेषु कल्पेषु म्बना, सामान्यशोफहरवेण सुखोष्णेन' वा / सगुडमाईक प्रतीकारः॥११॥ वा कर्षमानम् / वर्षाभूकषायः पलद्वयमनुपानं; वर्षाभूः रक्तप्रथमं विशेषचिकित्सामाह-तत्रेत्यादि / त्रैवृतमिति मज- पुनर्नवा / व्योषादिकल्कसिद्धेन जलचतुर्गुणेन सर्पिषा मुद्रगोलवर्ज घृतादिभिस्त्रिभिर्वृतं त्रिवृतं, त्रिवृतमेव त्रैवृतं, खार्थिकोऽण् / म्बान्, खिन्नाः | म्बान् , खिन्नाः किञ्चिद्भुष्टा मुद्गा मुद्गोलम्बाः / मयूरकः अपाजेजटाचार्यस्तु चतुःस्नेहमाह / मासमर्धमासं वा पुरुषबला मार्गः / सहा माषपणी, मुरङ्गी शोभाजनकः / क्षारो यवक्षारः। पेक्षया दोषबलापेक्षया वा विकल्पः। पात्रम् आढकम् / अम्लं अनुविद्धन अनुगतेन, 'अनुसिद्धेन' इति क्वचित् पाठः / यवानं कालिकम् / दन्तीद्रवन्तींप्रतीवापमिति द्रवन्ती चीरितपत्रा गोधूमानं वेति सात्म्यापेक्षो विकल्पः / वृक्षकः कुटजः, नक्तदन्तीमेदः, दन्तीद्रवन्तीकल्कः, स च स्नेहचतुर्थांशेन / सर्पिः मालः महाकरजः / सुवर्चला सूर्यावर्तः / शार्भेष्टा काकजङ्घा / आढकप्रमाणम् // 10 // 11 // प्रदेहः प्रलेपः / अजस्रं पुनः पुनः, उपसेवेत 'बलवान्' इति वाक्यशेषः / उपद्रवशोफादित्यत्र सर्वाङ्गशोफादिति केचित् / १'वृश्चिकालीनामकक्षुपमेदचूर्णमिति हिमवत्सत्यर्थ लोका वदन्ति' शीतोष्णस्निग्धलक्षायैरप्रशाम्यति शोफे सिराभिरभीक्ष्णं शोणि- . इति पा०॥ | तमवसेचयदित्यर्थः / अविसाव्यश्च सर्वाङ्गशोफीति केचिदमुं

Page #584
अध्यायः 24] सुश्रुतसंहिता / 487 वैशयमापदही तु श्लेष्मान्ययाधयन् / " पाठमनार्षमाचक्षते; अन्येऽवयवगतं सर्वसर शीतोष्णस्निग्ध- | चूर्णेन तेजोवत्याश्च दन्तानित्यं विशोधयेत् // रूक्षादिभिरप्रशाम्यन्तं शोणितावसेचनेन साधयेदिति विषयभेदेन | एकैकं घर्षयेद्दन्तं मृदुना कूर्चकेन च // 8 // विधिनिषेधौ चरितार्थों कुर्वन्ति // 12 // दन्तशोधनचूर्णेन दन्तमांसान्यबाधयन् // भवति चात्र तहोर्गन्ध्योपदेहौ तु श्लेष्माणं चापकर्षति // 9 // पिष्टान्नमम्लं लवणानि मा वैशंद्यमन्नाभिरुचिं सौमनस्यं करोति च // : मृदं दिवास्वप्नमजाङ्गलं च // न खादेद्गलताल्वोष्ठजिह्वारोगसमुद्भवे // 10 // स्त्रियो घृतं तैलपयोगुरूणि अथास्यपाके श्वासे च कासहिकावमीषु च // शोफं जिघांसुः परिवर्जयेत्तु // 13 // | दुर्बलोऽजीर्णभक्तश्च मूर्तोि मदपीडितः // 11 // इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने शोथचि | शिरोरुजार्तस्तृषितः श्रान्तः पानक्लमान्वितः॥ कित्सितं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः // 23 // | अदिती कर्णशूली च दन्तरोगी च मानवः // 12 // पिष्टानमित्यादि / 'स्त्रियो गुडं' इति क्वचित् पाठः॥१३॥ शिरस उत्तमाजलात्तत्पूर्वमेव विवृण्वन्नाह-तत्रेत्यादि / अव्रणं कोटरादिरहितम् / प्रत्यग्रं नवम् / त्रिवर्गातं त्रिसुगन्धिइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत नाऽऽक्कं लिप्तं दन्तकाष्ठं कृत्वा, तेनेत्यध्याहारः / दौर्गन्ध्याद्यपकव्याख्यायां चिकित्सास्थाने त्रयोविंशतितमोऽ र्षणं तत्फलम् ; उपदेहः उपलेपः / वैशा निर्मलता / मदः ___ध्यायः // 23 // पूगफलेनेव // 4-12 // 'जिहानिर्लेखनं रौप्यं सौवर्ण वार्शमेव च // चतुर्विंशतितमोऽध्यायः। तन्मलापहरं शस्तं मृदु श्लक्ष्णं दशाङ्गुलम् // 13 // अथातोऽनागताबाधाप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः 1 | मुखवैरस्यदौर्गन्ध्यशोफजाड्यहरं सुखम् // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ दन्तदायकरं रुच्यं स्नेहगण्डूषधारणम् // 14 // अनागत ईषदागतः, नञ् अत्र ईषदर्थे; आबाधा दुःखं जिह्वेत्यादि / मृदु कोमलम् / श्लक्ष्णं मसूणम् / जाज्य ध्याधिरित्यर्थः। तस्य प्रतिषेधश्चिकित्सितम् / तचिकित्सितं | जडता स्तब्धतेत्यर्थः // 13 // 14 // स्वस्थवृत्तमहोरात्रिकाचारक्रम इत्यर्थः, यतोऽहोरात्रेऽपि षण्णा-क्षीरवृक्षकषायैर्वा क्षीरेण च विमिश्रितैः // मृतूनामन्तर्भावः // 1 // 2 // भिल्लोटककषायेण तथैवामलकस्य वा // 15 // उत्थायोत्थाय सततं स्वस्थेनारोग्यमिच्छता // प्रक्षालयेन्मुख नेत्रे स्वस्थः शीतोदकेन वा // धीमता यदनुष्ठेयं तत् सर्व संप्रवक्ष्यते // 3 // नीलिकां मुखशोषं च पिडकां व्यङ्गमेव च // 16 // उत्पायोत्थायेति वीप्सायां, प्रत्यहमितिकर्तव्यताख्यापनाये- | रक्तपित्तकृतान् रोगान् सद्य एव विनाशयेत् // त्येके; अन्ये तु उत्पायेति अभियोज्येत्यर्थः, अभितो क्षीरवृक्षा न्यग्रोधादयः / क्षीरवृक्षकषायगण्ड्षेण रकदुष्टियोगमभिसंयोगं कृखा; अभियोग उद्यमः, उत्पूर्वस्य स्वाधातो-रपि निवर्तते / बहिर्मुखप्रक्षालनमाह-भिल्लेत्यादि / भिल्लोटको . रमियोगार्थवाद / सततम् अहरहरित्यर्थः; यदा तु उत्थायो- हि पर्वते केदारभूमौ प्रसिद्धः। गयी तु भिल्लोटककषायमस्थायेस्यस्याहरह इति व्याख्यानं तदा सततमिति व्यर्थ स्थात् / न्तर्मुखप्रक्षालनमाह / आमलकस्य कषायेण नेत्रे प्रक्षालयेत्, 'यदनुष्ठेयमस्कन' इति केचित् पठन्ति, अस्कन्नम् अवश्य- | उभयं शीतोदकेन वा // 15 // 16 ॥मित्यर्थः // 3 // | सुखं लघु निरीक्षेत दृढं पश्यति चक्षुषा // 17 // तत्रादौ दन्तपवनं द्वादशाङ्गुलमायतम् // | मतं स्रोतोञ्जनं श्रेष्ठं विशुद्ध सिन्धुसंभवम् // कनिष्ठिकापरीणाहमृज्वग्रन्थितमवणम् // 4 // दाहकण्डूमलनं च दृष्टिक्लेदरुजापहम् // 18 // अयुग्मग्रन्थि यचापि प्रत्यग्रं शस्तभूमिजम् // | तेजोरूपावहं चैव सहते मारुतातपौ // अवेक्ष्यतु च दोषं च रसं वीर्य च योजयेत् // 5 // | न नेत्ररोगा जायन्ते तस्मादञ्जनमाचरेत् // 19 // कषायं मधुरं तिक्तं कटुकं प्रातरुत्थितः॥ 1 रुचिमनेषु वैशचं दन्तजिहौष्ठतालुषु // पाटवं सौमनस्यं च निम्बश्च तिक्तके श्रेष्ठः कषाये खदिरस्तथा // 6 // | लाघवं चोपपादयेत् // न च स्याद्लताल्वोष्ठजिलारोगसमुद्भवः / मधूको मधुरे श्रेष्ठः करजः कटुके तथा // क्षौद्रव्योषत्रिवर्गातं सतैलं सैन्धवेन च // 7 // सुगन्धि वदनं च स्याछालास्तम्भनमेव च। मुखप्रसेकशमनं धर्म पुष्टिकरं नृणाम् / लाघवं चेन्द्रियाणां स्यान्नित्यं खादेत्ततो नरः। १'तत्रादितो दन्तकाई' इति पा०। १०प्रन्धिमथावणम्' पाटवं 'वक्रस्य' इस्यध्याहारः। प्रसेकः थूत्करणम् / इति पा० / इति पा०॥ J२'मुखपाकम्पासकासशोषहिकावमी पति पामिछोरोषः।

Page #585
488 निबन्धसंग्रहाख्यव्याल्यासंवलिता [चिकित्सास्थान nanarwwwcomamrawanawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww भुक्तवाञ्छिरसा स्नातः श्रान्तश्छर्दनवाहनैः॥ हन्वित्यादि / कर्णपूरणकालस्य संख्या श्रीवाग्भटः रात्रौ जागरितश्चापि नाण्याजवरित एव च // 20 // प्राह-"धारयेत् पूरणं कर्णे कर्णमूलं विमर्दयन् / रुजः ततोऽजनावसरः / सिन्धुरत्र नदोऽभिप्रतः, तत्संभवं स्यान्मार्दवं यावन्मात्राशतमवेदने" (वा. सू. अ. २२)स्रोतोजनम् / विशुद्धं मलरहितं श्रेष्ठं मतं; कुतः? यस्मादृष्टे. इति // 29 // हादिहरं क्लेदाद्यपहरं तथा तेजोरूपकर; तस्मादानेन दृढं | अभ्यङ्गो मार्दवकरः कफवातनिरोधनः॥ चक्षुषा पश्यति, मारुतातपौ सहते, नेत्ररोगाश्च न जायन्त धातूनां पुष्टिजननो मृजावर्णबलप्रदः // 30 // इति योगतत्रयुक्त्या योजनीयम् / छर्दनवाहनैरिति बहुवचनेन ___ अभ्या इत्यादि / अभ्यशोऽत्र सकलदेहस्य स्नेहाभ्यः / परिश्रान्तिहेतवो गृह्यन्ते // 17-20 // मृजा शुद्धप्रभा, वर्णो गौरादिः / स्नेहस्य सिरामुखादिभिः शरीकर्पूरजातीककोललवङ्गकटुकायैः // रसन्तर्पणकालं केचिदत्र पठन्ति-"रोमान्तेष्वनु देहस्य सचूर्णपूगैः सहितं पत्रं ताम्बूलजं शुभम् // 21 // स्थित्वा मात्राशतत्रयम् / ततः प्रविशति स्नेहश्चतुर्भिर्गच्छति मुखवैशद्यसौगन्ध्यकान्तिसौष्ठवकारकम् // वचम् // रक्कं गच्छति मात्राणां शतैः पञ्चभिरेव तु / षड्भिहनुदन्तस्वरमलजिह्वेन्द्रियविशोधनम् // 22 // मांसं प्रपद्येत मेदः सप्तभिरेव च // शतैरष्टाभिरस्थीनि मज्जानं प्रसेकशमनं हृद्यं गलामयविनाशनम् // नवभिर्बजेत् / तत्रस्थाञ्छमयेद्रोगान् वातपित्तकफात्मकान्" . . पथ्यं सुप्तोत्थिते भुक्ते नाते वान्ते च मानवे // 23 // | इति // 30 // रक्तपित्तक्षतक्षीणतृष्णामूर्छापरीतिनाम् // सेकः श्रमन्नोऽनिलहृद्भग्नसन्धिप्रसाधकः॥ रुक्षदुर्बलमानां न हितं चास्यशोषिणाम् ॥२४॥क्षताग्निदग्धाभिहतविघृष्टानां रुजापहः॥३१॥ कर्पूरेत्यादि / जातीशब्देन जातीफलं कथ्यते // 21-24 // जलसिक्तस्य वर्धन्ते यथा मूलेरास्तरोः॥ तथा धातुविवृद्धिर्हि स्नेहसिक्तस्य जायते // 32 // शिरोगतांस्तथा रोगाग्छिरोभङ्गोऽपकर्षति // / केशानां मार्दवं दैये बहुत्वं स्निग्धकृष्णताम् // 25 // | सेकः सर्वाङ्गपरिषेकः // 31 // 32 // करोति शिरसस्तृति सुत्वकमपि चाननम् // सिरामुखै रोमकूपैर्धमनीभिश्च तर्पयन् // सन्तर्पणं चेन्द्रियाणां शिरसः प्रतिपूरणम् // 26 // शरीरबलमाधत्ते युक्तः स्नेहोऽवगाहने // 33 // शिरसः प्रतिपूरणमिति शून्यभूतस्य शिरसः पुनः पूरणमि-| युक्तः प्रयुक्तः / अवगाहनं मज्जनम् // 33 // स्यर्थः / 'शिरोगांस्तथा रोगान्' इत्यत्र 'केशभूमिगतान् तत्र प्रकृतिसात्म्यर्तुदेशदोषविकारवित् // रोगान्' इत्येके पठन्ति; 'शिरसः प्रतिपूरणं' इत्यत्र 'दत्तं मस्त्र- तैलं घृतं वा मतिमान युआयादभ्यङ्गसेकयोः॥ 34 // कतैलकम्' इत्यपरे पठन्ति // 25 // 26 // तेषां योग्यतामाह-तत्रेत्यादि // 34 // मधुकं क्षीरशुक्ला च सरलं देवदार च॥ | केवलं सामदोषेषु न कथचन योजयेत् // क्षदकं पश्चनामानं समभागानि संहरेत् // 27 // |तरुणज्वर्यजीर्णीच नाभ्यक्तव्यो कथश्चन // 35 // तेषां कल्ककषायाभ्यां चक्रतैलं विपाचयेत् // तथा विरिको वान्तश्च निरूढो या मानवः // सदैव शीतलं जन्तोर्मूर्ध्नि तैलं प्रदापयेत् // 28 // | पूर्वयोः कृच्छ्रता व्याघेरसाध्यत्वमथापि वा // 36 // विरोभ्यशार्थ तैलमाह-मधुकमित्यादि / क्षीरशुक्ला क्षीर- शेषाणां तदहः प्रोक्का भग्निमान्द्यादयो गदाः॥ सारिका ।क्षद्रकं पश्चनामानमिति अल्पा पश्चमली। चक्रतैलं | सन्तर्पणसमुत्थानां रोगाणां नैव कारयेत॥३७॥ यनपीडिततैलम् / मधुकादिद्रव्याणां काथार्थ पलशतम् , उद- | अभ्यङ्गस्य निषेधमाह-केवलमित्यादि / भामज्वरे तत्कृ. कस्य द्वादशाधिकपञ्चशतपलानि, तावत् विपचेद्यावद्विशत्यधिकं तकम्पादीनामपि संभव इत्यर्थः / पूर्वयोतरुणज्वर्यजीणिनोः शतं भवति, ततो वस्त्रपूतं प्राचं, तेन वाथेन तथा तद्व्याणामेव | शेषाणां विरिक्तानां तदहःक्रियमाणेऽभ्योऽग्निमान्यादयो भवन्ति कल्कैरष्टभिः पलैश्चक्रतैलस्य द्वात्रिंशत्पलानि विपचेत्, यावत्तै. // 35-37 // लपाकलक्षणानि भवन्ति, एवमानुमानिकं कल्पनीयम्॥२७॥२८॥ शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंशितम् // केशप्रसाधनी केश्या रजोजन्तुमलापहा // तत् कृत्वा तु सुखं देहं विमृदीयात् समन्ततः 38 केशप्रसाधनी कङ्कतिका काकुंइ' इति लोके / रजो धूलिः / शरीरोपचयः कान्तिर्गाप्राणां मुविभकता॥ जन्तुः यूका - दीप्ताग्नित्वमनालस्यं स्थिरत्वं लाघवं मृजा॥ 39 // हनुमन्याशिरस्कर्णशूलनं कर्णपूरणम् // 29 // / 1 'सकळशरीरकर्णादिगतः' इति पा० / २'कृत्वाऽनु' 1 हितम्' इति पा० / 2 पचनीयम्' इति पा०। / इति पा० /

Page #586
अध्यायः 24] सुश्रुतसंहिता। श्रमक्लमपिपासोष्णशीतादीनां सहिष्णुता // वसन्ते च, आवस्थिके यौवने बले सति; अशनानि स्निग्धआरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते // 40 // भोजनानि; समीक्ष्य दृष्ट्वा उपचयप्रभृती व्यायाम कुर्यात् / न चास्ति सदृशं तेन किश्चित् स्थौल्यापकर्षणम् // व्यायामादग्निप्रदीप्तौ सत्यां सर्वरोगोपशम इति // ३८-५०॥न च व्यायामिनं मर्त्यमर्दयन्त्यरयो बलात् // 41 // उद्वर्तनं वातहरं कफमेदोविलापनम् // 51 // न चैनं सहसाऽऽक्रम्य जरा समधिरोहति // स्थिरीकरणमङ्गानां त्वक्प्रसादकरं परम् // स्थिरीभवति मांसं च व्यायामाभिरतस्य च // 42 // व्यायामे पयामदर्तितस्येत्यत्तस्योदर्तनस्य गुणं निर्दिशव्यायामस्विन्नगात्रस्य पद्ध्यामुवर्तितस्य च // नाह-उद्वर्तनमित्यादि / उद्वर्तनं गात्रमर्दनम् / विलापनं द्रवी. व्याधयो नोपसर्पन्ति सिंहं क्षुद्रमृगा इव // 43 // करणम् // 51 // वयोरूपगुणहीनमपि कुयोत् सुदर्शनम् // व्यायामं कुर्वतो नित्यं विरुद्धमपि भोजनम् // 44 // सिरामुख विविक्तत्वं त्वक्स्थस्याग्नेश्व तेजनम् // 52 // विदग्धमविदग्धं वा निर्दोषं परिपच्यते // उद्धर्षणोत्सादनाभ्यां जायेयातामसंशयम् // व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां स्निग्धभोजिनाम् // उत्सादनाद्भवेत् स्त्रीणां विशेषात् कान्तिमद्वपुः 53 स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः॥ प्रहर्षसौभाग्यमृजालाघवादिगुणान्वितम् // सर्वेष्वृतुष्वहरहः पुम्भिरात्महितैषिभिः // 46 // उद्धर्षणं तु विज्ञेयं कण्डूकोठानिलापहम् // 54 // पलस्यार्धन कर्तव्यो व्यायामो हन्त्यतोऽन्यथा // ऊर्वोः संजनयत्याशु फेनकः स्थैर्यलाघवे // कण्डकोठानिलस्तम्भमलरोगापहश्च सः॥५५॥ हृदि स्थानस्थितो वायुर्यदा वकं प्रपद्यते // 47 // तेजनं स्वग्गतस्याग्नेसिरामुखविवेचनम् // व्यायाम कुर्वतो जन्तोस्तद्वलार्धस्य लक्षणम् // वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च // 48 // उद्धर्षणं त्विष्टिकया कण्डकोठविनाशनम् // 56 // समीक्ष्य कुर्याद्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात् // __ सिरेत्यादि / तेजनं लग्गतस्याग्नेः, सिरामुखविवर्धनम् / क्षयतृष्णारुचिच्छर्दिरक्तपित्तभ्रमतमाः॥४९॥ उद्धर्षणम् अस्नेहौषधचूर्णादिभिर्धर्षणम् , अन्ये तु फेनकेष्टकादिकासशोषज्वरश्वासा अतिव्यायामसंभवाः॥ घर्षणम् / उद्धर्षणोत्सादनाभ्यां जायेयातामिति सिरामुखविविक्तरक्तपिसी कृशःशोषी श्वासकासक्षतातुरः॥५०॥ खाग्निदीपने उद्धर्षणोत्सादनाभ्यामुत्पद्येयातां / केचिदत्र यथाभुक्तवान् स्त्रीषु च क्षीणस्तृभ्रमार्तश्च वर्जयेत् // सङ्ख्यमाहुः-सिरामुखविविक्तवमुद्धर्षणेन, लक्स्थस्याग्नेस्तेजशरीरेत्यादि / शरीरस्योपचयः सम्यक्पुष्टिः / गात्राणां नमुत्सादनेन; सस्नेहकल्केनोद्धर्षणमुत्सादनम् / मृजा शुद्धप्रभा। सुविभक्तता गात्राणामिति सर्वेषामङ्गानां, सुविभक्तता सुसन्नि ऊर्वोरूमधश्च फेनकः, ऊरुः 'जाङ्घ' इति लोके / कण्डूकोठवि. बिष्टता सुघटितशरीरतेत्यर्थः / मृजा शुद्धिः / शत्रवो यथा| नाशनमिति इयमिष्टिकोद्धर्षणगुणोक्तिः // 52-56 // च व्यायामिनं बलाद्धतोन मर्दयन्ति उद्वर्तनकारिणं जनं तथा निद्रादाहश्रमहरं खेदकण्डतृषापहम् // व्याधयो नोपसर्पन्ति नाभिभवन्तीत्यर्थः / स्थिरीभवति मांसं हृद्यं मलहरं श्रेष्ठं सर्वेन्द्रियविबोधनम् // 57 // चेति उपचयलक्षणस्यापि बलस्य हेतुरित्यर्थः / व्यायामखिन्न- तन्द्रापाप्मोपशमनं तुष्टिदं पुंस्त्ववर्धनम् // गात्रस्येति गात्रे खेदागमे सति व्यायामादुपरमः कार्य इत्यर्थः, रक्तप्रसादनं चापि मानमग्नेश्च दीपनम् // 58 // अन्ये तु 'व्यायामखिन्नगात्रस्य' इत्यत्र 'व्यायामक्षुण्णगात्रस्य' उष्णेन शिरसःसानमाहितं चक्षुषः सदा॥ इति पठन्ति / पयामुद्रर्तितस्य पादाभ्यां बहुकृतमर्दनस्येत्यर्थः / शीतेन शिरसावानं चक्षुष्यमिति निर्दिशेत् // 59 // विरुद्ध हिताहितीयाध्यायोक्तम् / विदग्धम् अम्लपाकम् , अवि- | श्लेष्ममारुतकोपे तुज्ञात्वा व्याधिबलाबलम् // दग्धं विदग्धादन्यत् , तेनामं विदग्धं च गृह्यते / परिः सर्व- काममष्णं शिरःखानं भैषज्याथे समाचरेत् // 6 // तोऽर्थे / वसन्ते चेति चकारः पथ्यतमत्वे हेमन्ताद्वसन्तस्याप- अतिशीताम्बु शीते च श्लेष्ममारुतकोपनम् // कर्ष सूचयति / बलार्धलक्षणं केचिदन्यथा पठन्ति,-"कक्षा- अत्युष्णमुष्णकाले च पित्तशोणितकोपनम् // 61 // ललाटनासासु हस्तपादादिसन्धिषु / प्रस्खेदान्मुखशोषाच्च बलाधं तच्चातिसारज्वरितकर्णशूलानिलार्तिषु॥ तद्धि निर्दिशेत्" इति / वयोबलेल्यादि वयो यौवनं, बलं आध्मानारोचकाजीर्णभुक्तवत्सु च गर्हितम्॥६२॥ शक्त्युपचयलक्षणं, शरीरं मध्यं स्थूलं च, देशमानूपं साधारणं सौभाग्यदं वर्णकरं प्रीत्योजोबलवर्धनम् // च; कालं नित्यगमावस्थिकं च द्विविधमपि, तत्र नित्यगे शीते खेददौर्गन्ध्यवैवर्ण्यश्रमन्नमनुलेपनम् // 63 // सानं येषां निषिद्धं तु तेषामप्यनुलेपनम् // 1 'भयात्' इति पा० / 2 'व्यायामक्षुण्णगात्रस्य' इति पा०। 3 ‘पञ्यामुर्तितस्य पादाक्मदितस्य' इति हाराणचन्द्रः। 1 'ऊरुदयस्याधः' इति पा० / 2 'सवेंन्द्रियविशोधनम्' v'शुद्धप्रभा' हति पा०। इति पा० / 3 'भैषज्यमिति निर्दिशेत्' इति पा० / सु० सं०६२

Page #587
490 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं निद्रेत्यादि / कामं यथेष्टम् / स्नानस्य निषेधमाह-तदि. पादेत्यादि / पादत्रं पादहितं पादुकादि / अनुपानन्यां पादस्यादि / येषां स्नानं नेष्यते तेषामनुलेपनमपि निषिध्यते त्राणरहिताभ्याम् / बाणवारं वर्म // 71-74 // // 57-63 // | पवित्रं केश्यमुष्णीषं वातातपरजोपहम् // रक्षोनमथ चौजस्यं सौभाग्यकरमुत्तमम् // 64 // पवित्रमित्यादि / उष्णीषं शिरोवेष्टनम् ॥समनोम्बररलानां धारणं प्रीतिवर्धनम् // | वर्षानिलरजोधर्महिमादीनां निवारणम् // 75 // निताजोप्रोटिमादीनां निवार रक्षोन्नमित्यादि / रत्नानि माणिक्यमरकतादीनि / अस्याग्रे वय॒ चक्षुष्यमौजस्यं शङ्करं छत्रधारणम् // आदर्शगुणं गोरोचनाधारणगुणं च केचिदधीयते; स चाभा- वर्षेत्यादि / शङ्कर सुखकरम् // ७५॥वान्न लिखितः॥ 64 // शुनः सरीसृपव्यालविषाणिभ्यो भयापहम् // 76 // मुखालेपादृढं चक्षुः पीनगण्डं तथाऽऽननम्॥६५॥ श्रमस्खलनदोषघ्नं स्थविरे च प्रशस्यते // अव्यङ्गपिडकं कान्तं भवत्यम्बुजसन्निभम् // सत्वोत्साहबलस्थैर्यधैर्यवीर्यविवर्धनम // 77 // - मुखेत्यादि / कान्तं कमनीयं मनोहरमित्यर्थः // 65 // - अवष्टम्भकर चा अवष्टम्भकरं चापि भैयघ्नं दण्डधारणम् // शुन इत्यादि / सरीसृपाः कृष्णसादयः / व्याला व्याघ्रादयः। पक्ष्मलं विशदं कान्तममलोज्वलमण्डलम् // 66 // विषाणिभ्यः शृङ्गिभ्यः / सत्त्वं सत्त्वगुणः, उत्साहो बलं, बलम् नेत्रमञ्जनसंयोगाद्भवेचामलतारकम् // ओजः, स्थैर्य अचलत्वं, धैर्य धीरत्वं, वीर्य शक्तिः / अव. यशस्यं स्वर्ग्यमायुष्यं धनधान्यविवर्धनम् टम्भः अवलम्बनम् / भैयघ्नं भयनाशकम् // 76 // ७७॥देवतातिथिविप्राणां पूजनं गोत्रवर्धनम् // आस्या वर्णकफस्थौल्यसौकुमार्यकरी सुखा // 7 // सामान्यमञ्जनगुणमाह-पक्ष्मलमित्यादि / पक्ष्मलं धन ___ आस्येत्यादि / आस्या स्थितिः // 7 // रोमान्वितम् विशदं चिप्पउरहितम् / अमलोज्वलमण्डलमिति निर्मलोज्वलचक्षुर्बहिर्भागम् // 66-67 // अध्वा वर्णकफस्थौल्यसौकुमार्यविनाशनः // अत्यध्वा विपरीतोऽस्माजरादौर्बल्यकृञ्च सः॥७९॥ आहारः प्रीणनः सद्यो बलकदेहधारकः // 68 // यत्तु चकमणं नातिदेहपीडाकरं भवेत् / आयुस्तेजःसमुत्साहस्मृत्योजोग्निविवर्धनः॥ तदायुर्बलमेधाग्निप्रदमिन्द्रियबोधनम् // 8 // आहार इत्यादि / तेजो भ्राजिष्णुता, समुत्साहः सम्यक् अध्वेत्यादि / अत्यध्वा अतिशयेन मार्गगमनम् / चक्रमण ' चित्तव्यवसायः, ओजो हृदिस्थं प्राणायतनम् // 68 // - कुटिलगत्या परिभ्रमणम् // 79 // 8 // पादप्रक्षालनं पादमलरोगश्रमापहम् // 69 // | श्रमानिलहरं वृष्यं पुष्टिनिद्राधृतिप्रदम् // चक्षुःप्रसादनं वृष्यं रक्षोघ्नं प्रीतिवर्धनम॥ सखं शय्यासनं. दुःखं विपरीतगुणं मतम॥८॥ चक्षुःप्रसादनं दृष्टिप्रसादनं, दृष्टिसंयुक्तंपादनिबन्धननाडी- बालव्यजनमौजस्यं मक्षिकादीनपोइति // प्रसादनलात्; प्रभावादित्यपरे / वृष्यं शुक्रवृद्धिकर, प्रभा- शोषदाहश्रमखेदमूर्छानो व्यजंनानिलः // 82 // वात् // 69 // श्रमेत्यादि / सुखं शय्यासनं विस्तृतमास्तीण मृदुगण्डोपधानिद्राकरो देहसुखश्चक्षुष्यः श्रमसुप्तिनत // 7 // नादियुक्तम् / दुःखं सङ्कोच्यासनं, दुःखं विपरीतगुणम् / पादत्वङ्मृदुकारी च पादाभ्यङ्गः सदा हितः॥ | बालव्यजनं चामराख्यव्यजनम् / व्यजनानिलः तालवन्तवायुः निद्रेत्यादि / पादाभ्यङ्गोऽत्रापि दृष्टिप्रदः पूर्ववत् // 70 // प्रीति निद्राकरं वृष्यं कफवातश्रमापहम् // पादरोगहरं वृष्यं रक्षोघ्नं प्रीतिवर्धनम् // 71 // संवाहनं मांसरक्तत्वकप्रसादकरं सुखम् / / 83 // सुखप्रचारमोजस्यं सदा पादत्रधारणम् // अनारोग्यमनायुष्यं चक्षुषोरुपघातकृत् // 72 // / प्रीतीत्यादि / संवाहनं सुखकरस्पर्शः, मर्दनं तु गाढं पादापादाभ्यामनुपानन्यां सदा चकमणं नृणाम् // भ्यामारभ्य कटिपर्यन्तं, अमितप्रभटीकाकारस्तु हस्ताभ्यां पाप्मोपशमनं केशनखरोमापमार्जनम् // 73 // शनैः शनैराहननमिति वदति // 83 // हर्षलाघवसौभाग्यकरमत्साहवर्धनम् // प्रवातं रौक्ष्यवैवर्ण्यस्तम्भकृद्दाहपक्तिनुत् // बाणवारं मृजावर्णतेजोबलविवर्धनम् // 74 // खेदमूच्छोपिपासाघ्रमप्रवातमतोऽन्यथा // 8 // 1 निर्मलमपाकं च त्वाबहिर्भागम्' इति पा० / 2 'दृष्टिगत १वारवाणं कञ्चकं 'डंतिपिताङ्ग' इति लोके' इति पां० / इति पा० / 3 'वृष्यमायुष्यं चक्षुषे हितम्' इति पा० / 4 'वार- 2 'रक्षोनं' इति पा०। 3 'रक्षोनं राक्षसनम्' इति पा० / बाणं' इति पा०। | 4 'दुःखशय्यासनं' इति पा०। 5 पादाभ्यां च' इति पा०। शय्यासनं विस्त नादियुक्तम् / सदा हितः / पादरोपादाभ्यनोऽत्रापि

Page #588
अध्यायः 24] सुश्रुतसंहिता। सुखं वातं प्रसेवेत ग्रीष्मे शरदि मानवः॥ प्रपातो निर्झरपतनम् / कूपान्तावतरणानि परिहरेदिति निवातं ह्यायुषे सेव्यमारोग्याय च सर्वदा // 85 // संबन्धः; अधिदितोऽज्ञातखरूपः, पल्वलं खातगर्तः, अवतरणं आतपः पित्ततृष्णाग्निस्वेदमूर्छाभ्रमानकृत् // प्रवेशः; अत्रापि परिहरेदिति संबन्धः / भिन्नशून्यागार पतितदाहवैवर्ण्यकारी च छाया चैतानपोहति // 86 // गृह जनरहितगृहं च, विजनं निजेनम् , अरण्य अटवी, आग्नअग्निर्वातकफस्तम्भशीतवेपथुनाशनः॥ . | संभ्रम उत्पातप्रदीप्तिः, व्याला व्याघ्रादयः, कीटा वृश्चिकादयः, आमाभिष्यन्दजरणो रक्तपित्तप्रदूषणः॥ 87 // | प्रामाघातो मारीभयजन्यप्रामहननं, सरीसृपः कृष्णसर्पः, सनिपुष्टिवर्णबलोत्साहमाग्निदीतिमतन्द्रिताम॥ कर्ष नैकव्यं परिहरेदिति संबन्धः / पूर्वमनेहेमन्तादावतिशैत्या. करोति धातुसाम्यं च निद्रा काले निषेविता // 88 // दभिप्रेतस्यापि सेवा अत्यन्तोपासनं निषिद्धम् , अत्र तु __सुखमित्यादि / "सुखं प्रवात सेवेत ग्रीष्मे शरदि वाऽन्तरा" प्रीष्मादौ तस्य सान्निध्यमपि निषिद्धमिति बुध्यते / तथा पूर्व इत्यन्ये पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-ग्रीष्मशरदौ प्रवातसेवन- व्यालभुजङ्गयोरपि सेवा पुनः पुनर्निकटोपासनं निषिद्धम् , कालः, परं तयोरपि प्रवातसेवनं सान्तरम् / ज्योत्स्नातमसो- अत्र तु विश्वस्तयोः सानिध्यमपि निषिध्यत इति न पौनगुणाः पुनश्छायानिवातगुणैः सदृशा ज्ञेया इतीह नोकाः। रुक्त्यम् // 11 // अद्रव्यत्वेऽपि आतपादीनां प्रभावजं कर्म; अन्ये पुनरातपं नाग्निगोगुरुब्राह्मणप्रेडादम्पत्यन्तरेण यायात् / तेजःपरमाणुपुजं, छायामपि तमःपरमाणुजामाहुः॥८४-८८॥ न शवमनुयायात् / देवगोब्राह्मणचैत्यध्वजरोगि तत्रादित एव नीचनखरोम्णा शचिना शक़वा- पतितपापकारिणां च छायां नाक्रमेत / नास्तं ससा लघूष्णीषच्छतोपानकेन दण्डपाणिना काले गच्छन्तमुद्यन्तं वाऽऽदित्यं वीक्षेत / गां धापयन्तीं हितमितमधुरपूर्वाभिभाषिणा बन्धुभूतेन भूतानां / : धयन्ती परशस्यं वा चरन्तींन कस्मैचिदाचक्षीत,न गुरुवृद्धानुमतेन सुसहायेनानन्यमनसा खलूपच चोल्कापातोत्पातेन्द्रधनूंषि / नानिं मुखेनोपधमेत् / रितव्यं, तदपि न रात्रौ, न केशास्थिकण्टकाश्मतु नापो भूमिं वा पाणिपादेनाभिहन्यात् // 92 // षभस्मोत्करकपालाङ्कारामध्यस्नानबलिभमिष, न अभ्योगुर्वोब्राह्मणयोः प्रेजयोर्दम्पत्योश्चान्तरेण न गच्छेत् / विषमेन्द्रकीलचतुष्पथश्वप्राणामुपरिष्टात् // 89 // प्रेता दोला, दम्पती जायापती / शवं मृतप्राणिशरीरम् / अनुप्रातरुत्थितस्य दन्तकाष्ठखादनादीन्द्रियशरीरमनसामुपकार गमनं पश्चागमनम् ; स्कन्धदानाद्यधिकार विनेति शेषः / चैत्यः कमन्तरङ्गमभिधाय बहिरजोपचरणे सद्वृत्तमुद्दिशन्नाह-तत्रे श्मशानवृक्षः / नाक्रमेत न लङ्घयेत् / गां सुरभीम् / धापत्यादि / लघूष्णीषम् अल्पतनुकृतं शिरोवेष्टनं; केचिल्लघुपदं यन्तीं पाययन्ती, वत्समिति गम्यते, धेट पाने / धयन्ती छत्रेणोपानदाऽपि संबन्धयन्ति / उपचरितव्यम् उपगमनं कर्त खयं पिबन्ती कुण्डादिनिक्षिप्तपानीयप्रभृतीनीति गम्यते / परव्यम् / उत्करः तृणादिसमूहः; आच्छादितखनितमृत्तिकादिरित्य शस्वं परक्षेत्रम् / नाचक्षीत न कथयेत् / उल्कापात आकाशापरे। यागार्थ निखातो यूपोपलक्षितः प्रदेश इन्द्रकीलः, इन्द्रार्थ जवलदग्निपातः; उत्पाता दिव्यभौमान्तरिक्षास्त्रयः, तत्र दिव्याः कीला न्यस्यन्ते यस्मिन् देशे स प्रदेश इन्द्रकीलः / चतुष्पथो प्रतिमारोदनगन्धर्वनगरदर्शनादिकाः, भौमा भूकम्पप्रमृतयः, मार्गचतुष्टयसंगमः / श्वभ्रं गतः // 89 // आन्तरिक्षास्तारापतनरविपरिवेषादयः एतानि कस्मैचिजाचक्षी तेत्यर्थः / उपधमेत् नामिं मुखेन ज्वालयेदित्यर्थः। अभिहन्यान राजद्विष्टपरुषपैशुन्यानृतानि वदेत्, न देव- दिति कारणं विनेति शेषः // 12 // ब्राह्मणपितृपरिवादांश्च न नरेन्द्रद्विष्टोन्मत्तपतित. . नवेगान् धारयेद् वातमूत्रपुरीषादीनाम् / न क्षुद्रनीचानुपासीत // 9 // | बहिर्वेगान् ग्रामनगरदेवतायतनश्मशानचतुष्पथपैशुन्यं सूचकता, दोर्जन्यमिति यावत् / परिवादो दोषकथ. सलिलाशयपथिसनिकृष्टानुत्सृजेन्न प्रकाशं न नम् / उन्मत्तो वातूलः, पतितः खकीयधर्माद्रष्टः, क्षुदो वाय्वग्निसलिलसोमार्कगोगुरुप्रतिमुखम् // 93 // ' लघुः, नीचा म्लेच्छादयः। नोपासीत नोपसेवेत // 90 // | बहिर्वेगा वातमूत्रपुरीषादीनाम् / न प्रकाशमिति प्रकाशो वृक्षपर्वतप्रपातविषमवल्मीकदुष्टवाजिकुञ्जराद्य- यथा भवत्येवं नोत्सृजेत् // 93 // धिरोहणानि परिहरेत्, पूर्णनदीसमुद्राविदितप- न भूमि विलिखेत्, नासंवृतमुखः सदसि ल्वल श्वभ्रकूपावतरणानि, भिन्नशून्यागारश्मशान- जृम्भोद्गारकासश्वासक्षवथूनुत्सृजेत्, न पर्यङ्किका. विजनारण्यवासाग्निसंभ्रमव्यालभुजङ्गकीटसेवाश्च, वष्टम्भपादप्रसारणानि गुरुसन्निधौ कुर्यात् // 94 // ग्रामाघातकलहशस्त्रसन्निपातव्यालसरीसृपतिसन्निकर्षाश्च // 91 // १'प्रपातः पतनस्थान' इति पा० / 2 'पतितविजनगृहं' इति पा० / 3 'अग्निसंभ्रमोऽत्यन्तप्रदीप्तस्वम्' इति पा० / 4 'परशस्यं 1 'स्वकीयाचारभ्रष्टः' इति पा० / | परान्नं वा चरन्तीम्' इति पा० / , इन्दार्थ अवलदमिपातः, प्रदेश इन्द्रकील प तनश्मशानचतुष्पथ सलिलाशय मता वातूलः, पतितः खकीय

Page #589
192 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं marwar -- - चिलिखेत् नखादिभिः / न सभायामसंवृतमुखो जृम्भादीन् हितमितस्निग्धमधुरप्रायमाहारं वैद्यप्रत्यवेक्षितविसृजेत् / क्षवथुः छिक्का / पर्यटका पर्यस्तिका / अवष्टम्भोऽ- मनीयात्,ग्रामगणगणिकापणिकशत्रुसत्रशठपतिप्रपृष्ठपार्श्वस्थितस्तम्भादिष्ववलम्बनं; परमार्थतस्तु अवष्टम्भोऽ. तभोजनानि परिहरेत्, शेषाण्यपि चानिष्टरूपरक्लम्बो न पर्यायशब्दः // 94 // सगन्धस्पर्शशब्दमानसानि, अन्यान्येवंगुणान्यपि न बालकर्णनासास्रोतोदशनामिविवराण्यभिक- संभ्रमदचानि, (तान्यपि ) मक्षिकाबालोपहतानि, ब्णीयात्, न वीजयेत् केशमुखनखवस्त्रगात्राणि, नाप्रक्षालितपादो भुजीत न मूत्रोच्चारपीडितो न न गात्रनखवक्रवादित्रं कुर्यात्, न काष्ठलोष्टतणा- सन्ध्ययानानुपाश्रितो नातीतकालं हीनमतिमात्र दीनभिहन्याच्छिन्द्याद्भिन्द्याद्वा // 95 // | (नोद्धृतस्नेहं ) चेति // 98 // स्रोतांसि पायपस्थादीनि, एतेषां विवराणि छिद्राणि नाभि- अवाशिरा अधःविरा इत्यर्थः / भिन्नपात्रे विदीर्णपात्रे। कुष्णीयात् नाभिकर्पेत् , न मलं स्पृशेदित्यर्थः ।न बीजयेत् प्रत्यवेक्षित विलोकितम् / ग्रामस्थाः सर्वे मिलिला न कम्पयेत् / न गात्रवादित्रं न गात्रं वाद्यभाण्डं कुर्यात् // 15 // किश्चिद् यद्भोजनं संपादयन्ति तद्वामभोजनम् / गणा कथ कचारणादयः, गणिका वेश्या, पणिक इतरवणिक्, शत्रुः नप्रतिवातात सेवेत, न भुक्तमात्रोऽग्निमुपा- विपक्षः, सत्रं यज्ञः, पतितः स्वकीयाचारभ्रष्टः / अनिष्टशब्दो सीत, नोत्कटकाल्पकाष्ठासनमध्यासीत, न ग्रीवा रूपादिभिः सह प्रत्येक संबध्यते / अनिष्टशब्दः कुत्सितध्वनिः; विषमं धारयेत्, न विषमकायः क्रियां भजेत अनिष्टमानसं चित्तानभिप्रेतम् / अन्यानीति अनिष्टरूपादिभुञ्जीत वा, न प्रततमीक्षेत विशेषाज्योतिर्भास्कर भ्योऽन्यानि इष्टरूपरसादीनि वा, एवंगुणान्यपीति प्रामासुक्ष्मचलभ्रान्तानि, न भारं शिरसा वहत्, न दिभ्यः शेषाण्यपीत्यर्थः / संभ्रमदत्तानीति मिलिला दत्तानि, खमजागरणशवनासनस्थानचमणयानवाहनप्र भोजनानि परिहरेदिति शेषः। (सर्वाण्येव किं खरया दत्तानि धावनलजनप्लवनप्रतरणहास्यभाष्यव्यवायव्याया- परिहरेदित्याह-तान्यपीत्यादि / ) उच्चारो विष्ठा / नानुपाश्रित मादीनुचितानप्रतिसेबेत // 16 // आश्रितान्वितो न भुञ्जीत / नातीतकालं नातिकान्तकालन प्रतिभातातपमिति अभिमुखं वातमातपं वा न सेवेत / मित्यर्थः, (सस्नेहवस्तुनि पीडनेन स्नेहाद्भिनं यत्तदुद्धृतनाच्यासीत नोपविशेदित्यर्थः।आसनशब्द उत्कटकादिभित्रिभिः स्नेहम् / ) // 98 // सह प्रत्येकमभिसंबध्यते / प्रततं विस्फारिताक्षं नेक्षेत; ज्योति- न भजीतोद्धतस्नेहं नष्टं पर्युषितं पयः॥ रमिशिखा, तारकेल्यन्ये / दिवा खाजागरणादीनि खभ्यस्वान्य 4. न नकं दधि भुञ्जीत न चाप्यघृतशर्करम् // 99 // प्येतानि हिताहितानि नातिकान्तप्रमाणं भजेत् / स्थानम् ऊर्थस्थिति, चक्रमणं गतामतं, यानं रथादि, वाहनं हस्त्यश्वादि, " नामुद्यूषं नाक्षौद्रं नोष्णं नामलकैर्विना // लानं खेयगर्ताद्युत्क्रमणं, प्लवनम् उत्सुत्योत्लुत्य गमनं, प्रतरणं अन्यथा जनयेत् कुष्ठविसादीन् गदान बहून् // नयादीनां बाहुभ्यां तरणम् // 96 // नात्मानमुदके पश्यन्न नग्नः प्रविशेजलम् // 100 // उचितावप्यहितात् क्रमशो विरमेत्, हितमनु। उद्धृतस्नेहं च सुमन्थनेनैव स्नेहाद्भिन्नम् , अत्र बेहो घृतम् / चित्तमप्यासेवेत क्रमशः, न चैकान्ततः पादहीन नक्तं दधीत्यादि / न चाप्यलवणं न वाऽप्युदकवर्जितं दधि नात् // 97 // भुजीत // 99 // 10 // खभ्यस्तादपि यवकादेः क्रमेणैव निवर्तयेदित्यर्थः; सहसा धूतमद्यातिसेवाप्रतिभूत्वसाक्षित्यसमाहानगोपरिवर्तने रोगो मरणं वा / क्रमशो हितं रकशाल्यादि / अनुष्ठीवादित्राणि न सेवेत, रजं छत्रोपानही कनकमचितम् अनभ्यस्त, क्रमश इति तत्राभ्यस्तादहिताद्विरामे यथा- तीतवासांसि न चान्यैधृतानि धारयेत्, ब्राह्मणक्रमं पादस्यापचयः, तथा तस्याभ्यसनीयस्य यथाक्रममभ्यासे मग्निं गां च नोच्छिष्टः स्पृशेत् // 101 // पादस्यैव प्रक्षेपः; एवं हिताहितयोश्चतुर्थाशस्य षोडशांशस्य प्रतिभः लमकः, निष्कारणमाहृय खेच्छालापकथनं समावाऽऽवापोद्धाराभ्यां षोडशाहोमिरहितस्य सर्वस्य त्यागो हितस्य हानम् / बादित्राणि मृदङ्गादीनि / अतीतवासांसि जीर्णवसर्वस्य प्राप्तिरिति // 9 // वाणि, अन्यैर्विधृतानि न प्रक्षाल्य धारयेत् // 1.1 // मावाशिराः शयीत, न भिन्नपात्रे भुञ्जीत, न. 1 मक्षिकाव्यालोपहतानि' इति पा० / 2 "किश्चिदुःखं विना पात्रेण, नाअलिपुटेनापः पियेव, काले समाहृत्य यद्भोजनं' इति पा०। 3 'त्वरया' इति पा०। 4 अयं १०ण्यमिनिकुष्णीयात्' इति पा०। २'नामिबिकुष्णीयात् / पाठः कत्चित्पुस्तके नोपलभ्यते / 5 अयं पाठः कत्वित्पुस्तके नोपन निष्क' इति पा०। | लभ्यते / 6 'नूतनाल पुनः प्रक्षाल्य धारयेत्' इति पा० /

Page #590
अध्यायः 24] सुश्रुतसंहिता। 493 भवन्ति चात्र सर्वेष्वृतुषु, धर्मेषु पक्षात् पक्षाद्रजेद्बुधः॥ यस्मिन् यस्मिन्वृतौ ये ये दोषाः कुप्यन्ति देहिनाम् / रजस्खलामकामां च. मलिनामप्रियां तथा // 114 // तेषु तेषु प्रदातव्या रसास्ते ते विजानता // 102 // वर्णवृद्धां वयोवृद्धां तथा व्याधिप्रपीडिताम् // वर्षासु न पिबेत्तोयं पिबेच्छरदि मात्रया हीनाङ्गी गर्भिणी द्वेष्यां योनिदोषसमन्विताम्। वर्षासु चतुरो मासान् मात्रावदुदकं पिबेत् // 103 // सगोत्रां गुरुपत्नीं च तथा प्रवजितामपि // उष्णं हैमे वसन्ते च कामं ग्रीष्मे तु शीतलम् // सन्ध्यापर्वस्वगम्यांच नोपेयात् प्रमदां नरः॥११॥ हेमन्ते च वसन्ते च सीध्वरिष्टौ पिबेन्नरः // 104 // गोसर्गे चार्धरात्रे च तथा मध्यन्दिनेषु च // शृतशीतं पयो ग्रीष्मे प्रावृट्काले रसं पिबेत् // लज्जासमावहे देशे विवृतेऽशुद्ध एव च // 117 // यूषं वर्षति, तस्यान्ते प्रपिबेच्छीतलं जलम् // 105 // क्षुधितो व्याधितश्चैव क्षुब्धचित्तश्च मानवः॥ स्वस्थ एवमतोऽन्यस्तु दोषाहारगतानुगः॥ वातविण्मूत्रवेगी च पिपासुरतिदुर्बलः // 118 // स्नेहं सैन्धवचूर्णेन पिप्पलीभिश्च संयुतम् // 106 // तिर्यग्योनावयोनौ च प्राप्तशुक्रविधारणम् // पिबेदग्निविवृद्ध्यर्थ न च वेगान् विधारयेत् // दुष्टयोनौ विसर्ग तु बलवानपि वर्जयेत् // 119 // अन्नं नियम्य कालेन वर्षादिऋतुलक्षणेनापि पानं नियम- रेतसश्चातिमात्रं तु मूर्धावरणमेव च // यत्राह-वर्षाखिल्यादि / न पिबेत् ईषत् पिबेदित्यर्थः / पिबे- स्थितावुत्तानशयने विशेषेणैव गर्हितम् // 120 // च्छरदि मात्रयेति मात्राशब्दोऽल्पवचनः। एतेनैतदुक्तं भवति- क्रीडायामपि मेधावी हितार्थी परिवर्जयेत् // काममभिलाषपूर्ण, न खतिशयेन / सीध्वरिष्टो मद्यारिष्ट. रजस्वलां प्राप्तवतो नरस्यानियतात्मनः॥१२१ // योरुदकं पिबेदित्यर्थः / सीधुः सस्यकः, अरिष्टः अभयारिष्टा- दृष्ट्यायुस्तेजसां हानिरधर्मश्च ततो भवेत्। दिकः, पयोऽत्र क्षीरम् / तस्यान्ते वर्षान्ते / अतोऽन्य इति लिङ्गिनी गुरुपत्नी च सगोत्रामथ पर्वसु // 122 // अवस्थः / दोषाहारगतानुगो भवेत् दोषा वातादयः, तत्र वाते वृद्ध | वृद्धां च सन्ध्ययोश्चापि गच्छतो जीवितक्षयः॥ स्निग्धमुष्णं, पित्ते शीतं, कफे रूक्षोष्णम् ; आहारगतानुग इति गभिण्या गर्भपीडास्याद् व्याधिताया बलक्षयः१२३ 'उष्णोदकानुपानं तु स्नेहानामथ शस्यते' इत्यादि / वेगविधारणं हीनाङ्गी मलिनां द्वेष्यां कामं वन्ध्यामसंवृते // हि अग्निनाशनम् // 102-106 // देशेऽशुद्ध च शुक्रस्य मनसश्च भयो भवेत्॥१२४॥ क्षुधितः क्षुब्धचित्तश्च मध्याह्ने तृषितोऽबलः॥ अग्निदीप्तिकरं नृणां रोगाणां शमनं प्रति // 107 // | स्थितश्च हानि शुक्रस्य वायोः कोपं च विन्दति 125 प्रावृदशरद्वसन्तेषु सम्यक स्नेहादिमाचरेत् // कफे प्रच्छर्दनं पित्ते विरेको बस्तिरीरणे // 108 // अतिप्रसङ्गाद्भवति शोषः शुक्रक्षयावहः॥ व्याधितस्य रुजा प्लीहि मृत्युर्मूर्छा च जायते 126 शस्यते त्रिष्वपि सदा व्यायामो दोषनाशनः // भुक्तं बिरुद्धमप्यन्नं व्यायामान प्रदुष्यति // 109 // तिर्यग्योनाबयोनौ च दुष्टयोनौ तथैव च // 17 // प्रत्यूषस्पर्धरात्रे व वातपित्त प्रकुप्यतः॥ खस्थातुरयोरुभयोरपि वक्ष्यमाणं शोधनं निर्दिशनाह- उपदंशस्तथा वायोः कोपः शुक्रस्य च यः॥ कफ इत्यादि / ईरणे बाते / अपिशब्दो व्यायामक्रियाफलानां उच्चारिते मूत्रिते च रेतसच विधारणे // 128 // प्रागुक्तानामपीहानुवर्तनं समुचिनोति / न प्रदुष्यति न दोषकरं उत्ताने च भवेच्छीघ्रं शुक्राश्मर्यास्तु संभवः। भवति // 107-109 // सर्व परिहरेत्तस्मादेतल्लोकद्वयेऽहितम् // 129 // उत्सर्गमैथुनाहारशोधने स्यात्तु तन्मनाः // शुक्रं चोपस्थितं मोहान सन्धार्य कथंचन // नेच्छेहोषचयात् प्राज्ञः पीडां वाकायमानसीम् 110 शोधने वमनविरेचने / तन्मना उत्सर्गादिमना नामवित अतिस्त्रीसंप्रयोगाच रक्षेदात्मानमात्मवान् // इत्यर्थः / दोषचयादिशङ्कामप्राप्तः प्राज्ञः शोधनादिना कायमाशूलकासज्वरश्वासकार्यपाण्ड्वामयक्षयाः॥१११॥ नसी पीडां नेच्छेदित्यर्थः / अत्र आत्मा शरीरम् / आत्मवान् अतिव्यवायाजायन्ते रोगाश्चाक्षेपकादयः॥ बुद्धिवान् / स्थिरोपचितमांसा इति कठिनस्थिरमांसा इत्यर्थः / आयुष्मन्तो मन्दजरा वपुर्वर्णबलान्विताः॥११२॥ समीयात् गच्छेत् / अकामां मैथुनानभिलाषिणीम् / वर्णवृद्धा स्थिरोपचितमांसाश्च भवन्ति स्त्रीषु संयताः॥ वर्णश्रेष्ठामित्यर्थः, यथा शूद्रो न वैश्या, वैश्यो न क्षत्रियां, त्रिभिस्त्रिभिरहोभिर्वा समीयात् प्रमदां नरः॥११३॥ क्षत्रियो न ब्राह्मणीमिति / द्वेष्यां शत्रुभूताम् / प्रवजितां गृही. तव्रताम् / सन्ध्यापर्वसु पक्षान्तरे नान्वष्टकादिषु / अगम्या 1 'वक्ष्यमाणकरणीयशोधनफलं निर्दिशन्नाह' इति पा०। खसहितप्रभृतयः / नोपेयात् न गच्छेत् / गोसमें प्रभाते / 2 'नेच्छेद्रोगभयात्' इति पा०। 3 काश्यर्शिःपाण्डुताक्षयाः' इति पा०। १रेतस्यपि विधारिते' इति पा० /

Page #591
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान विवृते अनाच्छादिते देशे इत्यर्थः / अशुद्ध मनसोऽप्रिये कलु- भव एव, तथाहि-रात्रावेवाभिगमनमुक्तं, रात्री च स्नानभो. षितदेशे इत्यर्थः / क्षुब्धचित्तः भीतचित्तः / तिर्यग्योनिः जनादिभिरजीर्णादिदोषः स्यात्, तत् कथं मैथुनान्ते स्नानादिअजादिः / अयोनि मुखादिमैथुनं, यथा दाक्षिणात्याः स्त्रियो विधिः? सत्यम् , अधिकशुक्राणां नराणां दिवा मैथुनगामिनामयं मुख मैथुनं कारयन्ति / प्राप्तशुक्रविधारणमिति एषु शुक्रपातो स्नानविधिर्व्यवस्थापित इति भावः; अथवा ग्रीष्मे सायं स्नानं न कार्य इत्यर्थः, चलितशुक्रविधारणं न कार्यमिति वाऽर्थः। भोजनं च संभाव्यते एवेति न दोषः // 130-132 // दुष्टयोनौ स्वभावदुष्टयोनौ / रेतसश्चातिमात्रं तु विसर्ग विवर्ज- मुखमात्रं समासेन सदृत्तस्यैतदीरितम् // येदिति संबन्धः / मूर्धावरणं लिङ्गमणेरावरणं, यथा दाक्षिणात्याः आरोग्यमायुरर्थो वा नासद्भिः प्राप्यते नृभिः 133 . कृत्रिममणिं कारयन्तीति जेजटः; क्वचित् पुस्तके 'मूर्धाहन- इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थानेऽनानमेव च' इति पाठः, तत्र रहसि हर्षेण शिरस्ताडनं परित्यः / गताबाधचिकित्सितं नाम चतुर्विशोऽजेत् / यथाऽऽह वृद्धवाग्भटः “मूर्धाभिघातं.परिहरेत्", ध्यायः॥२४॥ (अ. सं.सू.अ.९) लघुवाग्भटोऽपि,-"पर्वाण्यनङ्ग दिवसं इदानीमतिविस्तृतत्वात् प्रधानमात्रमेवैतदीरितं न पुनरत्राशिरोहृदयताडनम्" ( वा. सू. अ.७) इति / स्थिताविति प्रधानमपीत्याह-मुखमात्रमित्यादि / मुखमात्रं प्रधानमात्र, स्थान स्थितिरूवीभावः, तत्र रेतसो विसर्ग वर्जयेत् / उत्तान- समासेन संक्षेपेण / नासद्भिः अनाचारैः। तृभिः पुरुषः। (केचिशयनेऽपि रेतसो विसर्ग परिवर्जयेत् / एतयोः क्रीडायामपि दस्मिन्नध्याय 'यस्मिन् यस्मिन्नुतौ' इत्यादिकं तथा स्त्रीप्रयोगक्रम रेतोविसर्ग परिवर्जयेत् / अनियतात्मनः अजितेन्द्रियस्य / वृद्धां चाधीयन्ते; तदसम्यक्, पनिकायां दूषितत्वात् ) // 133 // वर्णवयोभ्यां वृद्धाम् / असंवृते देशे अनाच्छादितदेशे इत्यर्थः। इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतअशुद्ध कलुषे इत्यर्थः / मनसः क्षयोऽप्रकर्षता, वन्ध्यामिति व्याख्यायां चिकित्सास्थाने चतुर्विंशतितमोऽध्यायः / यद्यपि उद्देशशास्त्रे वन्ध्यापदं नास्ति तथाऽपि योनिदोषसमन्वितामित्यनेन पदेनोपगृहीतम् / उच्चारिते पुरीषवेगवति / पञ्चविंशतितमोऽध्यायः। मूत्रिते मूत्रवेगयुक्ते / अधःस्थितः पुमानुत्तानः, तदुपरिस्था | नारी, यद्यपि अप्रियाऽगम्यामूर्धाभिघातानां सेवने दूषणं अथातो मिश्रकचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ नाभिहितं, तथाऽप्यप्रियायां द्वेष्यामिव शुक्रस्य मनसश्च क्षयो यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ भवति, अगम्यासु च वर्णवृद्धायामिव जीवितक्षयः, मूर्धाभि पाल्यामयास्तु विसाव्या इत्युक्तं प्राङ्गिबोध तान् // घाते च तन्त्रान्तराहूषणं ज्ञेयं, तथा च वृद्धवाग्भट, परिपोटस्तथोत्पात उन्मन्थो दुःखवर्धनः // 3 // "तिमिरादिगदोत्पत्तिर्मूर्धाभिहननाद् ध्रुवम्" (अ. सं. सू. | पञ्चमः परिलेही च कर्णपाल्यां गदाः स्मृताः॥ अ. ९)-इति // 110-129 // | सौकुमार्याविरोत्सृष्टे सहसाऽभिप्रवर्धिते // 4 // वयोरूपगुणोपेतां तुल्यशीलां कुलान्विताम् // 130 // | | कर्णशोफो भवेत् पाल्यां सरुजः परिपोटवान् // कृष्णारुणनिभः स्तब्धः स वातात् परिपोटकः // 5 // अभिकामोऽभिकामां तु दृष्टो दृष्टामलकुताम् // सेवेत प्रमदा युच्या वाजीकरणबृंहितः॥ 131 // गुर्वाभरणसंयोगाताडनाद्धर्षणादपि // शोफा पाल्यां भवेच्छयावो दाहपाकरुगन्धितः॥६॥ भक्ष्याः सशर्कराः क्षीरं ससितं रस एव च // नानं सव्यजनं स्वप्नो व्यवायान्ते हितानि तु // 132 // रको वा रक्तपित्ताभ्यामुत्पातः स गदो मतः॥ बलाद्वर्धयतः कर्ण पाल्यां वायुः प्रकुप्यति // 7 // गुणो दाक्षिण्यादिः / तुल्यशीला समानखभावाम् / अभि- गृहीत्वा सकर्फ कुर्याच्छोफ तद्वर्णवेदनम् // कामः साभिलाषः / अभिकामा वृषस्यन्तीं सकामामित्यर्थः / उन्मन्थकः सकण्डूको विकारः कफवातजः॥८॥ रसो मांसरसः / व्यजनं व्यजनानिलः / ननु चास्य विधेरसं-वर्धमाने यदा कर्णे कण्डदाहरुगन्वितः॥ १'चलितचित्तः' इति पा०। 2 'अस्याग्रे 'येषां मूर्छा | शोफो भवति पाकश्च त्वस्थोऽसौ दुःखवर्धनः॥९ मरणमेव च' इति पाठः, ते तु रेतसोऽतिविसर्गस्य दूषणं वर्जन- | कफामुखमयः कुयुः सर्षपाभा विकारिणी॥ प्रकार एव मूच्छेत्यादिना पठन्ति / स चाप्राकरणिकत्वादसंगत | स्राविणीः पिडकाःपाल्यां कण्डदाहरुगन्विताः१० इति पूर्व एव पाठो न्याय्यः / अत्रैवावर्जने दोषमाह-मूछेत्यादि / | कफासृक्तमिसंभूतः स विसन्नितस्ततः॥ अन्यदपि दोषकथनप्रस्तावनायामग्रे कथयिष्यति' इत्यधिकः पाठ | लिह्यात् सशकुली पाली परिलेहीति स स्मृतः 11 उपलभ्यते। 3 विवृते देशे' इति पा०। 4 हाराणचन्द्रस्तु | पाल्यामया ह्यमी घोरा नरस्याप्रतिकारिणः॥ 'कामवन्ध्यां' इति पठित्वा 'अकामां' इति व्याख्यानयति / 1 हाराणचन्द्रेण त्वयं श्लोको 101 अङ्कस्यानन्तरं पठितः। 5 'गुणान्वितान्' इति पा०। 6 खानं सशर्करं क्षीरं रसो भक्ष्याश्च 2 अयं पाठः कवित्पुस्तके नोपलभ्यते। 3 'स्तम्धमवेदनम् .. गौडिकाः / व्यजनं स्वप्नसेवा च व्यवायान्ते हितानि तु' इति पा०1 इति पा०।

Page #592
अध्यायः 25] सुश्रुतसंहिता / - मिथ्याहारविहारस्य पालिं हिंस्युरुपेक्षिताः॥१२॥ परिलेहिके पिप्पलीकृमिघ्नवचाकल्केन गोमूत्रपिष्टेन च प्रदिह्याचिरोत्सृष्टो बहुकालं यावत् परित्यक्तः, सौकुमार्यहेतुत्वात् / दिति व्याख्यानयति; तदनुगतश्च पाठो न लभ्यते / सर्वैरनन्त. रोकैः; गोमूत्रपिष्टैरेव करजादिभिश्चतुर्भिः / अत्रापि गोमूत्रं शष्कुली बाह्यपाल्यधिष्ठानं // 1-12 // चतुर्गुणम् / अन्ये त्वेवं पठन्ति-"निम्बपत्रैमूत्रसिक्ते ह्यने तस्मादाशु भिषक् तेषु स्नेहादिक्रममाचरेत् // | चाभ्यजनं हितम्" इति / लोपाकः लांगटकः / आनूपा, महितथाऽभ्यङ्गपरीषेकप्रदेहासृग्विमोक्षणम् // 13 // पादयः / बसा पुनस्तेषामेव / मधुरगणः काकोल्यादिः सामान्यतो विशेषाच्च वक्ष्याम्यभ्यञ्जनं प्रति॥ | // 13-27 // खरमञ्जरियट्याबसैन्धवामरदारुभिः // 14 // सुपिष्टैः साश्वगन्धैश्च मूलकावल्गुजैः फलैः॥ नीलीदलं भृकरजोऽर्जुनत्वक सर्पिस्तैलवसामजमधूच्छिष्टानि पाचयेत् // 15 // पिण्डीतकं कृष्णमयोरजश्च // सक्षीराण्यथ तैः पालि प्रदिह्यात् परिपोटके // बीजोद्भवं साहचरं च पुष्पं मञ्जिष्ठातिलयष्ट्याबसारियोत्पलपद्मकैः // 16 // पथ्याक्षधात्रीसहितं विचूर्ण्य // 28 // सरोधेः सकदम्बैश्च बलाजम्ब्वाम्रपल्लवैः॥ रकीकृतं सर्वमिदं प्रमाय सिखं धान्याम्लसंयुक्तं तैलमुत्पातनाशनम् // 17 // पङ्केन तुल्यं नलिनीभवेन // तालपञ्यश्वगन्धार्कबाकुचीफलसैन्धवैः॥ संयोज्य पक्षं कलशे निधाय तैलं कुलीरगोधाभ्यां वसया सह पाचितम् // 18 // लौहे घंटे सानि सापिधाने // 29 // सरलालागलीभ्यां च हितमुन्मन्थनाशनम् // अनेन तैलं विपेचेद्विमिश्रं तथाऽश्मस्तकजम्ब्वाम्रपत्रकाथेन सेचनम् // 19 // रसेन भृङ्गत्रिफलाभवेन // प्रपौण्डरीकमधुकमञ्जिष्ठारजनीद्वयैः॥ आसन्नपाके च परीक्षणार्थ चूर्णैरुद्वर्तनैः पाली तैलाक्तामवचूर्णयेत् // 20 // पत्रं बलाकाभवमाक्षिपेच्च // 30 // लाक्षाविडङ्गकल्केन तैलं पक्त्वाऽवचारयेत् // भवेद्यदा तद्भमराङ्गनीलं स्विन्नां गोमयपिण्डेन प्रदिह्यात् परिलेहिके // 21 // तदा विपक्वं विनिधाय पात्रे // पिष्टैविडङ्गरथवा त्रिवृच्छयामार्कसंयुतैः॥ कृष्णायसे मासमवस्थितं तकरजेङ्गुदिबीजैर्वा कुटजारग्वधायुतैः॥ 22 // दभ्यङ्गयोगात् पलितानि हन्यात् // 31 // सर्वैर्वा सार्षपं तैलं सिद्धं मरिचसंयुतम् // पलिते नीलीतैलमाह-नीलीदलमित्यादि / नीली नीलाज. सनिम्बपत्रैरभ्यङ्गे मधूच्छिष्टान्वितं हितम् // 23 // निका शारदफला, 'श्रीफैली' इति लोके / भृजराजो मार्कवः / सु तन्वीषु कठिनासुच॥ पिण्डीतकं कृष्णं, कृष्णपुष्पो मदनः। बीजोद्भवं साहचरं च पुष्पं पुष्ट्यर्थ मार्दवार्थ च कुर्यादभ्यञ्जनं त्विदम् // 24 // बीजकसहचरयोः पुष्पम् / अन्ये तु बीजोद्भवमित्याहुः, अस्मिन् लोपाकानूपमज्जानं वसां तैलं नवं घृतम् // | योगे केचित् साहचरं श्यामापुष्पं इति वदन्ति / एकीकृतं सर्वपचेदशगुणं क्षीरमावाप्य मधुरं गणम् // 25 // | मिदं प्रमायेति अदः एतत्, प्रमाय तोलयित्वा, नलिनीभवेन अपामार्गाश्वगन्धे च तथा लाक्षारसं शुभम् // | पढेन तुल्यं पद्मतलकर्दमेन सहेत्यर्थः / संयोज्य मेलयित्वा / तत्सिद्धं परिपूतं च स्वनुगुप्तं निधापयेत् // 26 // सद्मनि गृहे / सापिधाने सुष्ठु आवृते सझम्पने कलशे इति तेनाभ्ययात् सदा पाली सुखिन्नामतिमर्दिताम् // ज्ञेयम् / अनेनेत्यादि / पक्षादुदृत्यानेन तैलं विपचेत् / स्नेहएतेन पाल्यो वर्धन्ते निरुजो निरुपद्रवाः // 27 // चतुर्थांशो मेषजकल्कः, स्नेहाचतुर्गुणो द्रव इति न्यायः खय. मृधः पुष्टाः समाः स्निग्धा जायन्ते भूषणक्षमाः॥ | मेवोद्यः / आसन्नपाके चेत्यादि / तावत् कालं पार्चयेद् यावदेव तस्मादित्यादि / स्नेह आदिर्यस्य वमनादेः स तथा / तत्र बलाकापक्षं नीलं भवतीति; एतेन पुनः पुनवं निक्षिप्य वातिकेऽभ्यशानुवासनप्रदेहादि, पैत्तिके विरेचन, श्लैष्मिके वमनं. | पचेदित्युक्तं भवति // 28-31 // रक्तपैत्तिके रक्तापकर्षणविरेकपरिषेकादिका क्रिया, कृमिजे कृमि सैरीयजम्ब्वर्जुनकाश्मरीजं घ्नश्च विधिरिति / खरमअरिः अपामार्गः / अवल्गुजा बाकुचिका / पुष्पं तिलान्मार्कवचूतबीजे // परिपोटके पालिं चतुःस्नेहेन सकिडेनैव प्रदिह्यात् / तालपत्री पुनर्नवे कर्दमकण्टकार्यों मुशली / कुलीरगोधाभ्यामिति कुलीरः कर्कटः, गोधा 'गोसाप्' कासीसपिण्डीतकबीजसारम् // 32 // इति भाषा / सरला धूपकाष्ठः / अश्मन्तकादिपत्रकाथपरिषिक्तां लाक्षाविडङ्गकल्कसिद्देन तेलेनाभ्यक्तांप्रपौण्डरीकादिचूणैरवचूर्ण- १'दृढे' इति पा०। २'विपचेद्विधिशः' इति पा। येत् / त्रिवृदादिसंयुतैर्विोर्गोमूत्रपिष्टैः प्रदियात् / गयी तु| 3 'शरदला' इति पा० / 4 'न गालयेत्' इति पा० / .

Page #593
496 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं फलत्रयं लोहरजोऽञ्जनं च कुष्ठं नागं गैरिका वर्णकाश्च // यष्टयाह्वयं नीरजसारिवेच॥ मधिष्ठोग्रा स्यात् सुराष्ट्रोद्भवा च पिष्ठाऽथ सर्व सह मोदयन्त्या पत्तङ्गं वैरोचना चाञ्जनं च // 38 // साराम्भसा बीजकसंभवेन // 33 // हेमाङ्गत्वक पाण्डपत्रं वटस्य साराम्भसः सप्तभिरेव पश्चात् कालीयं स्यात् पद्मकं पद्ममध्यम् // प्रस्थैः समालोड्य दशाहगुप्तम् // रक्तं श्वेतं चन्दनं पारदं च लौहे सुपात्रे विनिधाय तैल. काकोल्यादिः क्षीरपिष्टश्च वर्गः // 39 // __ मक्षोद्भवं तच्च पचेत् प्रयत्नात् // 34 // मेदो मजा सिक्थकं गोघृतं च पक्वं च लौहेऽभिनवे निधाय दुग्धं क्वाथः क्षीरिणां च द्रुमाणाम // नस्यं विदध्यात् परिशुद्धकायः॥ एतत् सर्व पक्वमैकध्यतस्तु अभ्यङ्गयोगैश्च नियुज्यमानं वक्राभ्यने सर्पिरुक्तं प्रधानम् // 40 // भुञ्जीत माषान् कृशरामथो वा // 35 // हन्याद् व्यङ्गं नीलिकां चातिवृद्धां मासोपरिष्टाद्धनकुञ्चिताग्राः / वके जाताः स्फोटिकाश्चापि काश्चित् // केशा भवन्ति भ्रमराञ्जनामाः॥ पद्माकारं निर्वलीकं च वक्र केशास्तथाऽन्ये खलतो भवेयु ___ कुर्यादेतत् पीनगण्डं मनोज्ञम् // 41 // जरा न चैनं सहसाऽभ्युपैति // 36 // राज्ञामेतद्योषितां चापि नित्यं बलं परं संभवतीन्द्रियाणां कुर्याद्वैद्यस्तत्समानां नृणां च // भवेच्च वकं वलिभिर्विमुक्तम् // कुष्ठघ्नं वै सर्पिरेतत् प्रधानं नाकामिनेऽनर्थिनि नाकृताय _येषां पादे सन्ति वैपादिकाश्च // 42 // नैवारये तैलमिदं प्रदेयम् // 37 // लाक्षामित्यादि / वलिः वक्संकोचः // 38-42 // .. सैरीयकादीनां पुष्पाणि / सैरीयकः कण्टसेलीयाकः, मार्क हरीतकीचूर्णमरिष्टपत्रं वचूतयोबीजे, मार्कवो भृजराजः / चूत आम्रः / पुनर्नवे द्वे शुक्ल. चूतत्वचं दाडिमपुष्पवृन्तम् // लोहिते / कर्दमः पद्मिनीमूलपङ्कः / पिण्डीतको मदनकः, तस्य पत्रं च दद्यान्मयन्तिकाया यत्फलं पाण्डुरवणं भवति तदिह ग्राह्यम् / बीजसारं असनसा लेपोऽङ्गरागो नरदेवयोग्यः॥४३॥ रम् / अञ्जनं नीलवर्ण रसाञ्जनं, अन्ये स्रोतोऽञ्जनमाहुः / इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने नीरज नीलोत्पलम् / पिष्ट्वा सर्व कर्षप्रमाणमित्यर्थः / मोदयन्ती मिश्रकचिकित्सितं नाम पञ्चविं. मल्लिकेति लोके ख्याता / साराम्भसा बीजकसंभवेन बीजक शोऽध्यायः॥२५॥ सारोदकेन / तैलमक्षोद्भवं बिभीतकतैलं, तदाढकप्रमाण पचे- हरीतकीत्यादि / अरिष्टपत्रं निम्बपत्रं, फेनिलवृक्षपत्रं वा / दिति / लौहपात्रे निधाय स्थापयेत् , 'मासमात्रम्' इति शेषः। चूतखक आम्रवक् 1 मदयन्तिका 'मेंदी'इति लोके, यस्याः एष पलिते खलतौ च योगः; वलिः बक्सङ्कोचः, अनथिंनि पिष्टैः पत्रैर्नखानां रागं त्रिय उत्पादयन्ति // 43 // अतात्पर्यार्थपरे, अकृताय कृतघ्नाय // 32-37 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निवन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतलाना रोधं द्वे हरिद्रे शिलाले व्याख्यायां चिकित्सास्थाने पञ्चविंशतितमोऽध्यायः / (लाक्षामनोहगजरोध्रतालं पत्तङ्गरक्ताकनकाभिधानाः। सौराष्ट्रिका पाण्डु वटस्य पत्रं कालीयकं पद्मकपद्ममध्यम् 38 / षड्विंशतितमोऽध्यायः।। गोरोचनाकुङ्कुमगैरिकानि निशाद्वयं पारदचन्दने च। अथातः क्षीणबलीयं वाजीकरणचिकित्सितं क्षौद्रोस्थमज्जाज्यवसापयांसि सस्वादुवर्गामयवर्णकानि // 39 // व्याख्यास्यामः॥१॥ क्षीरमाणां क्वथनेन पिष्ठा संपाचितं ताम्रमये कटाहे। पद्मकाष्ठ, पद्ममध्यं पद्मवराटकं, पारदः शम्भुरेतः, चन्दने च एकं, अभ्यङ्गयोगेन निषेव्यमाणं व्यङ्गं समस्तान् पिडकांश्च सर्पिः। सितमपरं रक्तं,क्षौद्रोत्थं मधूच्छिष्ट, वसामज्जासर्पिष्कानि कल्कमागे. वक्के प्रवृद्धामति नीलिकां च तूर्ण निहन्यात्तिलकालकांश्च / नैव. पयो दुग्धं तच्च घृतसमं देयं, स्वादुवर्गः काकोल्यादिः, आमयः वलीविमुक्तं दृढपीनगण्डं कुर्याच वर्क कमलानुकारि // 41 // कुष्ठं; वर्णकः कम्पिलकः, कङ्कष्ठकमपरे, अन्ये सुवर्णमाहुः, आर. टी. मनोव्हा मनःशिला, गजं नागकेसरं, तालं हरितालं पत्तनं ग्वधकल्कमपरे; क्षीरदुमाणां कथनेनेति वटादीनां त्रिगुणेन काथेन रक्तचन्दनभेदः, रक्ता मञ्जिष्ठा, कनकाभिधाना सुवर्णक्षीरिकेति | अथवा चतुर्गुणेनेत्यर्थः; अयं पाठोऽसौश्रुतोऽपि जेजटेनोक्तवादप्रसिद्धा, सौराष्टिका तुवरमृत्तिका, कालीयकं पीतचन्दनं, पन | म पठितवान्मयाऽपि पठितः' इति पा० /

Page #594
अध्यायः 26] सुश्रुतसंहिता। . 497 यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ जन्मप्रभृति यः क्लीवः क्लैब्यं तत् सहजं स्मृतम् 13 क्षीणता हीनशक्तिखम् // 1 // 2 // बलिनःक्षुब्धमनसो निरोधाद् ब्रह्मचर्यतः॥ षष्ठं क्लैब्यं मतं तत्तु खरशुक्रनिमित्तजम् // 14 // कल्यस्योदअवयसो वाजीकरणसेविनः॥ असाध्यं सहजं क्लैन्यं मर्मच्छेदाच यद्भवेत् // सर्वेष्वृतुष्वहरहवायो न निवारितः॥३॥ साध्यानामितरेषां तु कार्यों हेतुविपर्ययः॥१५॥ स्थविराणां रिरंसूनां स्त्रीणां वाल्लभ्यमिच्छताम् // योषित्प्रसङ्गात् क्षीणानां क्लीबानामल्परेतसाम् // 4 // प्रवर्तनाकारणान्युद्दिशनाह-तैस्तैरित्यादि / तैस्तै वैरिति विलासिनामर्थवतां रूपयौवनशालिनाम् // भयाविश्रम्भस्त्रीदोषदर्शनादिभिः / आहारजं क्लैब्यमाह-कटुनृणां च बहुभार्याणां योगा वाजीकरा हिताः॥५॥ केत्यादि / रिरंसुः रन्तुमिच्छुः / धातुक्षयजन्यं क्लैब्यमाह अतिव्यवायेत्यादि। ध्वजो मेहनम् / मर्मच्छेदेनेति शुक्रवहनाडीनां कल्यस्य रोगरहितस्य / उदप्रवयसः तरुणस्य // 3-5 // | छेदनात् / बलिनः अतिस्थूलस्य / क्षुब्धमनसः चलचित्तस्य / सेषमानो यदौचित्याद्वाजीवात्यर्थवेगवान् // | निरोधात् वातमूत्रादीनाम् / खैरं कठिनम् , अन्ये परुषमाहुः नारीस्तर्पयते तेन वाजीकरणमुच्यते // 6 // // 9-15 // भोजनानि विचित्राणि पानानि विविधानि च // | विधि$जीकरो यस्तु तं प्रवक्ष्याम्यतः परम् // वाचःश्रोत्रानुगामिन्यस्त्वचःस्पर्शसुखास्तथा // 7 // तिलमाषविदारीणां शालीनां चूर्णमेव वा // 16 // यामिनी सेन्दुतिलका कामिनी नवयौवना // पौण्ड्रकेचरसैरा मर्दितं सैन्धवान्वितम् // गीतं श्रोत्रमनोहारि ताम्बूलं मदिराः सजः॥८॥ वराहमेदसा युक्तां घृतेनोत्कारिकां पचेत् // 17 // गन्धा मनोशा रूपाणि चित्राण्युपवनानि च // तां भक्षयित्वा पुरुषो गच्छेत्तु प्रमदाशतम् // मनसचाप्रतीघातो वाजीकुर्वन्ति मानवम् // रसैः मांसरसैरिक्षरसैश्च / उत्कारिकां लप्सिकाम् // 16 अथ किं तद्वाजीकरणमित्युच्यत इत्याह-सेवमान इत्यादि / // 17 ॥तथाऽन्यत्रापि “वाजीवातिबलो येन यात्यप्रतिहतः स्त्रियः” बस्ताण्डसिद्ध पयसि भावितानसकृत्तिलान् // 18 // इत्यादिलक्षणं वाजीकरणम् / तत् त्रिविधम्-जनकं, प्रवर्तकं, शिशुमारवसापक्काः शकुल्यस्तिस्तैलैः कृताः॥ जनकप्रवतेक चेति / तत्र जनक मांसघृतादिक, यतस्तद्रसा-याखादेत्स पुमान् गच्छेत्रीणां शतमपूर्ववत् 19 दिधातक्रमेण परिणतं सत् प्रधानधातुपुष्टिं करोति; प्रवर्तक- सामान्यपरिभाषाकल्पेन सिद्धे पयसि सप्ताहं भावितान् मुच्चटाचूर्णादिकं शुक्रवैरेचनिकं, न च तस्य वैरेचनिकोक्त्या तिलान् खादेत , तत्रानुपानं क्षीरमेवेत्येको योगः। परिभाषाशुक्रक्षयकारित्वं स्यात् , अतो विरेचनं शुक्रस्य पतनायाभिमु-माह-"द्रव्यादष्टगुणं क्षीरं क्षीरात्तोयं चतुर्गुणम् / क्षीरावशिष्ट खीभावमात्रकरणं; जनकप्रवर्तकं तु गव्यघृतगोधूममाषकाका- | कर्तव्यं क्षीरपाके त्वयं विधिः" इति / बस्ताण्डसिद्धपयोण्डफलादिकम् / केवलं देहबलकर जनकं गोधूमादिकं, केव-भाविततिलैः कृताः शकुल्यः शिशुमारवसया भृष्टा भक्षिता लमनोबलकर सहल्पादि तु प्रवर्तकं, घृतक्षीरादि देहमनो- यथोतफलदाः, तत्राप्यनुपाने क्षीरमिति द्वितीयो योगः, एतेन बलकर सदुभयकरमिति / वृष्याविद्रव्याणां सद्यः शुक्रादिक- | योगद्वयमुक्तम् / अपूर्ववत् प्रथमसुरतवत् // 18 // 19 // रणे प्रभावोऽयम् / तथा च श्रीवाग्भटः,-"केचिदा पिप्पलीलवणोपेते बस्ताण्डे क्षीरसर्पिषि। हुरहोरात्रात् षडहादपरे, परे / मासात् प्रयाति शुक्रल साधिते भक्षयेद्यस्तु स गच्छेत् प्रमदाशतम् // 20 // मन पाकक्रमादिति // वृष्यादीनि प्रभावेण सद्यः शुक्रादि पिप्पलीत्यादि / बस्ताण्डे क्षीरसर्पिषा क्षीरोत्थितनवनीतकुर्वते // प्रायः करोत्यहोरात्रात् कर्मान्यदपि मेषजम्" (वा. सर्पिषा पके पिप्पल्या किश्चित्कटुके सैन्धवेन किचिल्लवणे भक्षिते शा.अ. 3) इति / रिरंसुः रन्तुमिच्छुः / प्रवर्तनादिका यथोक्तफलदे, अनुपानं शीतलजलम् // 20 // रणान्युद्दिशमाह-भोजनानीत्यादि // 6-8 // पिप्पलीमाषशालीनां यवगोधूमयोस्तथा // तैस्तै वैरहृयैस्तु रिसोर्मनसि क्षते // 9 // चूर्णभागैः समस्तैस्तु घृते पूपलिकां पचेत् // 21 // द्वेष्यत्रीसंप्रयोगाच क्लैब्यं तन्मानसं स्मृतम् // तां भक्षयित्वा पीत्वा तु शर्करामधुरं पयः॥ कटुकाम्लोष्णलवणैरतिमात्रोपसेवितैः // 10 // | नरश्चटकवद्गच्छेदशवारानिरन्तरम् // 22 // सौम्यधातुक्षयो दृष्टः क्लैब्यं तदपरं स्मृतम् // पिप्पलीत्यादि। शृतं शर्करामधुरं क्षीरमनुपानम् // 21 // 22 // अतिव्यवायशीलो यो न च वाजीक्रियारतः // 11 // | ध्वजभङ्गमवाप्नोति तच्छुक्रक्षयहेतुकम् // 1 स्थिरशुक्रनिमित्तजम्' इति पा० / 2 'विशिष्टविहारज' इति महता मेदूरोगेण मर्मच्छेदेन वा पुनः // 12 // | पा० / 3 'खिरं' इति पा० / 4 'गच्छेत्तु पुरुषः षष्टिमङ्गनाः' क्लैब्यमेतश्चतुर्थ स्याक्षणां पुंस्त्वोपघातजम् // इति पा०। सु०सं०६३

Page #595
498 * निबन्धसंग्रहाख्यन्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं PAAAAAAAAMRA विदार्याः सुकृतं चूर्ण स्वरसेनैव भावितम् // पीत्वा नरः शर्करया सुयुक्तां सर्पिर्मधुयुतं लीट्वा दश स्त्रीरधिगच्छति // 23 // कुलिङ्गवद्धृष्यति सर्यरात्रम् // 36 // एवमामलकं चूर्ण स्वरसेनैव भावितम् // अश्वत्थेत्यादि / शुक्षा अग्रपल्लवाः / हृष्यति सकामो भवति / शर्करामधुसर्पिभिर्युक्तं लीढ़ा पयः पिबेत् // 24 // उडम्बरसमम् उदुम्बरफलप्रमाणम् / खयंगुप्ता कपिकच्छूः / एतेनाशीतिवर्षोऽपि युवेव परिहृष्यति // इक्षुरकः कोकिलाक्षः 'तालमखाना' इति लोके / उच्चटा खरसेनैव विदार्या एव, शर्करासर्पिःक्षौद्रयुतं लीवाऽनन्त शणघण्टाकारः खल्पविटपः प्रायशो हिमवति सरयूनदीतीरे रमनुपानं पयः पिबेत् // 23 // 24 // दृश्यते / एवमिति सशर्करधारोष्णक्षीरेण; खजाहतं मन्थापिप्पलीलवणोपेते बस्ताण्डे घृतसाधिते // 25 // नहतम् // 27-36 // शिशुमारस्य वा खादेत्ते तु वाजीकरे भृशम् // | गृष्टीनां वृद्धवत्सानां माषपर्णभृतां गवाम् // कुलीरकूर्मनक्राणामण्डान्येवं तु भक्षयेत् // 26 // | यत् क्षीरं तत् प्रशंसन्ति बलकामेषु जन्तुषु // 37 // महिषर्षभबस्तानां पिबेच्छुक्राणि वा नरः॥ क्षीरमांसगणाः सर्वे काकोल्यादिश्च पूजितः॥ | वाजीकरणहेतोर्हि तस्मात्तत्तु प्रयोजयेत् // 38 // पिप्पलीत्यादि / बस्ताण्डे अजमुष्की / शिशुमारस्य 'अण्डे' इति शेषः / कुलीरः कर्कटकः, 'गृहचेटक' इत्यन्ये, 'कुलीरो ___ गृष्टीनां प्रथमप्रसूतानां, वृद्धवत्सानामेकवर्षवत्सानामित्यर्थः / मत्स्यविशेष' इत्यपरे / कूर्मः कच्छपः / नको मत्स्यभेदः, माषपर्णभृतां माषपणेन पोषितानां, माषपर्णग्रहणं फलव्युदा सार्थ, ते च माषपर्णा हरिता अभिप्रेता न शुष्काः 'घडियाल' इति लोके / अण्डमत्र प्राणाधारो वर्तुलः, नतु // 37 // 38 // मुष्कः / ऋषभो वृषभः / बस्तः छागः / तेषां शुक्राणि गुरू एते वाजीकरा योगाःप्रीत्यपत्यबलप्रदाः॥ पदेशात् तदाधारभूतान्येवाण्डानि // 25 // 26 // - | सेव्या विशुद्धोपचितदेहैः कालाद्यपेक्षया // 39 // अश्वत्थफलमूलत्वक्शुङ्गासिद्धं पयो नरः॥२७॥ इति सुश्रुतसंहितायां क्षीणबलीयवाजीकरण- . पीत्वा सशर्कराक्षौद्रं कुलिङ्ग इव हृष्यति // चिकित्सितं नाम षड्विंशोऽध्यायः // 26 // विदारिमूलकल्कं तु शृतेन पयसा नरः // 28 // | प्रीतिः मनःसुखम् , अपत्यं सन्ततिः, बलं देहस्योपचयल. उडुम्बरसमं पीत्वा वृद्धोऽपि तरुणायते // क्षणं शक्तिलक्षणं वा / विशिष्टशोधनविशुद्धशरीराणां कृतसंमाषाणां पलमेकं तु संयुक्तं क्षौद्रसर्पिषा // 29 // | सर्जनानामेव यथोक्तं फलं भवति नान्यथेति दर्शयन्नाहअवलिह्य पयः पीत्वा तेन वाजी भवेन्नरः॥ .. सेव्या विशुद्धोपचितदेहैरिति; पूर्व विशुद्धाः कृतसंसर्जनत्वात् क्षीरपक्वांस्तु गोधूमानात्मगुप्ताफलैः सह // 30 // पश्चादुपचिताः // 39 // शीतान् घतयुतान् खादेत्ततः पश्चात् पयः पिबेत् // इति श्रीडल्ह(हणविरचिंतायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्यानक्रमूषिकमण्डूकचटकाण्डकृतं घृतम् // 31 // ख्यायां चिकित्सास्थाने षड्विंशतितमोऽध्यायः॥ 26 // पादाभ्यनेन कुरुते बलं भूमि तु न स्पृशेत् // यावत् स्पृशतिनो भूमिं तावद्गच्छेन्निरन्तरम् // 32 // | सप्तविंशतितमोऽध्यायः। खयंगुप्तेक्षुरकयोः फलचूर्ण सशर्करम् // धारोष्णेन नरः पीत्वा पयसा न क्षयं व्रजेत॥३३॥ अथातःसर्वोपघातशमनीयं रसायनं व्याख्यास्यामः उच्चटाचूर्णमप्येवं क्षीरेणोत्तममिष्यते॥ यथोवाच भगवान धन्वन्तरिः॥२॥ शतावर्युचटाचूर्ण पेयमेवं बलार्थिना // रसादिधातूनामयनमाप्यायनम् , अथवा भेषजाश्रितानां खयंगुप्ताफलैर्युक्तं माषसूपं पिबेन्नरः॥ 34 // रसवीर्यविपाकभावाणामायुर्बलवीर्यदााणां वयःस्थैर्यकराणागुप्ताफलं गोक्षुरकाच्च बीजं मयनं लाभोपायो रसायनम्; वर्धकं स्थापकमप्राप्तप्रापर्क तथोच्चटां गोपयसा विपाच्या वेत्यर्थः / द्विविधं रसायनं-कुटीप्रावेशिकं, वातातपिकं च; खजाहतं शर्करया च युक्तं पुनश्च त्रिविधं-काम्यं, नैमित्तिकम् , आजनिकं च; 'प्राणपीत्वा नरो हृष्यति सर्वरात्रम् // 35 // | मेधाकामः श्रीकाम' इत्यादिकं काम्यं, नैमित्तिकं व्याधिनिमित्तं माषान् विदारीमपि सोचटां च शिलाजतुभल्लातकतुवरकाद्यम्, आजनिक क्षीरघृताभ्यासादिक्षीरे गवां क्षौद्रघृतोपपन्नाम् // कम्। पुनश्च द्विविधं-संशोधनसंशमनमेदेन; दोषस्य 1 'खीरधिरोहति' इति पा० / 2 'ग्रामचटकः' इति पा०। 1 'माषाः पर्णवन्तः' इति पा०। 2 'सर्वबाधाशमनीयं' इति 3 'शुक्राणां दुरुपादेयत्वात्तदाधारभूतान्यण्डानि प्राधाणि' इति | पा०। ३०प्रभावपरमायुर्बलवीर्याणां' इति पा०। 4 'दोषस्य पा०। 4 'तेन' इति पा०। 5 भाषयूषं इति पा०। पापस च' इति पा०।

Page #596
अध्यायः 27] सुश्रुतसंहिता। 499 संशोधनात् संशोधनं सस्यादिरसायनं (!), संशमनं नागबला- विडङ्गतण्डुलानां द्रोणं पिष्टपचने पिष्टवदुपखेद्य प्रयोगादिकमिति // 1 // 2 // | विगतकषायं खिन्नमवतार्य दृषदि पिष्टमायसे दृढे पूर्व वयसि मध्ये वा मनुष्यस्य रसायनम् // | कुम्मे मधूदकोत्तरं प्रावृषि भस्मराशावन्तहे प्रयुञ्जीत भिषक् प्राशः स्निग्धशुद्धतनोः सदा // 3 // चतुरो मासान्निध्यात्, वर्षाविगमे चोद्धृत्योपसंनाविशुद्धशरीरस्य युक्तो रासायनो विधिः॥ | स्कृतशरीरः सहस्रसंपाताभिहुतं कृत्वा प्रात:न भाति वाससि क्लिष्टे रङ्गयोग इवाहितः॥४॥ प्रातर्यथाबलमुपयुजीत, जीणे मुद्दामलकयूषेणालशरीरस्योपघाता ये दोषजा मानसास्तथा // |वणेन घृतवन्तमोदनमश्नीयात्, पांशुशय्यायां उपदिष्टाः प्रदेशेषु तेषां वक्ष्यामि वारणम् // 5 // शयीत, तस्य मासादूर्व सर्वाङ्गेभ्यः कृमयो निष्कान भाति न दीप्यते / आहितः प्रयुक्तः / शरीरदोषा | मान्त, त पोटोमा मन्ति, तानणुतैलेनाभ्यक्तस्य वंशविदलेनापहरेत, वातादयः; मानसौ तु रजस्तमसी // 3-5 // द्वितीये पिपीलिकास्तृतीये यूकास्तथैवापहरेत् , शीतोदकं पयः क्षौद्रं सर्पिरित्येकशी द्विशः॥ चतुर्थे दन्तनखरोमाण्यवशीर्यन्त पञ्चमे प्रशस्तत्रिशः समस्तमथवा प्राक् पीतं स्थापयेद्वयः // 6 // गुणलक्षणानि जायन्ते, अमानुषं चादित्यप्रकाशं वपुरधिगच्छति, दुराच्छ्रवणानि दर्शना निचास्य शरीरस्य प्रकृतिभेदेन चतुर्विधं वयःस्थापनमुपदिश भवन्ति, रजस्तमसी चापोह्य सत्त्वमधितिष्ठति, माह-शीतोदकमित्यादि / शीतोदकपयःक्षौद्रसर्पिषामेकशश्च : श्रुतनिगाधपूर्वोत्पादी गजबलोऽश्वजवः पुनर्युखारः प्रयोगाः, द्विशः षट्, त्रिशश्चत्वारः, चतुर्भिरेकः, एवं | वाऽष्टौ वर्षशतान्यायुरवामोति; तस्याणुतैलमभ्यपञ्चदश प्रयोगाः / उदकं पयः क्षौदें सर्पिरित्येकशश्चत्वारः; |नार्थे, अजकर्णकषायमुत्सादनार्थे, सोशीरं कूपोदकं उदकपयसी, उदकक्षौद्रे, उदकसर्पिषीं, पयःक्षौद्रे, पयःसर्पिषी, स्नानार्थे, चन्दनमुपलेपनार्थे, भल्लातकविधानवदाक्षौद्रसर्पिषीत्येवं द्विशः षदः उदकपयःसपीषि, उदकक्षौद्रसपीषि, पयःक्षौद्रसपीषि, उदकपयःक्षौद्राणीत्येवं चत्वारः; हारः परिहारश्च // 8 // उदकपयःक्षौद्रसपिभिरेक एव च प्रयोगः / मानाविरुद्धानामेषां काश्मर्याणां निष्कुलीकृतानामेष एव कल्प: विषमाणामुपयोगः कार्य इति ज्ञेयम् / शीतोदकं समपित्तवात- पांशुशय्याभोजनवर्ज; अत्र हि पयसा चैतेन कफप्रकृती, पयः पुनरधिकपित्तप्रकृतावेव, क्षौद्रं कफप्रकृती, भोक्तव्यं, समानमन्यत् पूर्वेणाशिषश्च / शोणितपिसर्पिः पुनरधिकवातप्रकृती; अत्रैवैकद्वित्रिचतुर्द्रव्यसंयोगो हिता- | त्तनिमित्तेषु विकारेष्वेतेषामुपयोगः // 9 // हितवातादिदोषमेदप्रकृतिषु खबुद्ध्या विभजनीयः // 3-6 // यथोक्तमागारं प्रविश्य बलामूलार्धपलं पलं वा तत्र विडङ्गतण्डुलचूर्णमाहृत्य यष्टीमधुकमधु- पयसाऽऽलोड्य पिबेत्, जीर्णेपयःसर्पिरोदन इत्यायुक्तं यथाबलं शीततोयेनोपयुञ्जीत शीततोयं हारः, एवं द्वादशरात्रमुपयुज्य द्वादश वर्षाणि वयचानुपिबेदेवमहरहर्मासं, तदेव मधुयुक्तं भल्लात- स्तिष्ठति; एवं दिवसशतमुपयुज्य वर्षशतं वयस्तिकक्काथेन वा, मधुद्राक्षाकाथयुक्तवा, मध्वामलक-ष्ठति / एवमेवातिबलानागबलाविदारीशतावरीणारसाभ्यां वा, गुडूचीकाथेन वा, एवमेते पञ्चप्रयोगा मुपयोगः। विशेषतस्त्वतिबलामुदकेन, नागबलाभवन्ति; जीणे मुद्दामलकयुषेणालवणेनाल्पस्नेहेन | चूर्ण मधुना, विदारीचूर्ण क्षीरेण, शतावरीमप्येवं, घृतवन्तमोदनमश्नीयात्; एते खल्वीसि क्षप- पूर्वेणान्यत् समानमाशिषश्च समाः। एतास्त्वौषयन्ति, कृमीनुपम्नन्ति, ग्रहणधारणशक्तिं जनयन्ति, धयो बलकामानां शोषिणां रकपित्तोपसृष्टानां शोमासे मासे च प्रयोगे वर्षशतं वर्षशतमायुषोऽभि- णितं छर्दयतां विरिच्यमानानां चोपदिश्यन्ते // 10 // वृद्धिर्भवति // 7 // पिष्टपचने तृणादिकृतास्तारे कटाहे / दृषदि शिलायाम् / ___ अतश्चोर्ध्वमायुर्वर्धनमुपदिशन्नाह-तत्रेत्यादि / यष्टीमधु मधु मधूदकोत्तरं मधूदकप्रधानम् ; उदकमत्र विडाकषाय एव, च विडङ्गतण्डुलमानेन ग्राह्यम् / एतत् पित्तरकाशस्सु तत्प्रकृती शीतोदकमित्यन्ये / निदध्यात् स्थापयेत् / उपसंस्कृतशरीरो वा / तदेव विडतण्डुलचूर्ण मधुप्रक्षेपं भल्लातकक्काथेन पेयं, विशुद्धदेहः / सहस्रसंपाताभिहतं कृला सहस्रसंपाताध्यायो यथाबलमत्रापि संबध्यते; एतद्वातजेषु शुष्कार्शःसु तत्प्रकृता ऋग्वेदे पठ्यते, तैर्मत्रैः सहस्रं हुखोपयुञ्जीतेत्यर्थः / जेजटस्तु वपि / मधुद्राक्षाकाथयुक्तं वा 'विडतण्डुलचूर्णम्' इति शेषः / संपातशब्देन याज्ञिकानां स्रवणं, तथा ह्याहार्य संस्कृत्य द्रव्याणि मध्वित्यादि अत्रापि विडङ्गतण्डुलचूर्णम् / गुडूचीत्यादि अत्रापि हूयन्ते, हुला हुत्वा च पानीयादिपूर्णपात्रे संसाव्यन्ते / एतदुक्तं विडङ्गतण्डुलचूर्णम् / घृतवन्तं बहुघृतमित्यर्थः / तेषां फलमाह-एते इत्यादि / तस्य भल्लातकविधानवदाहारः १'पिष्टवदुत्स्वेष' इति पा०। २'अलवणेनाल्पस्नेहेन' इति परिहारश्च // 7 // पा..

Page #597
500 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थावं भवति-सहस्रसंपतनं यस्मिन्नभिहुते तत्तथा; तत् कृखोपयु- भवति चात्रजीतेत्यर्थः / गयी तु अथर्वविद्भिः संपातक्रमेणौषधाधिका- पयसा सह सिद्धानि नरः शणफलानि यः॥ रिणा मन्त्रेण त्रिपदा गायत्र्या वा प्राक्तनकर्मक्षयार्थ विघ्नशा- | भक्षयेत् पयसा सार्ध वयस्तस्य न शीर्यते // 13 // न्त्यर्थमभिमताशीःप्राप्त्यर्थ वा सहस्राभिहुतं कृत्वा प्रयुज्यन्ते / वा सहस्रााभहुत कृत्वा प्रयुज्यन्ते / / इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने सर्वोपपांशुः धूलिः / वंशविदलेन वंशकम्बिकया / द्वितीये इति घातशमनीयं रसायनचिकित्सितं नाम मासे / अवशीर्यन्ते पतन्तीत्यर्थः / चतुर्थेऽतीते इत्यर्थः / - सप्तविंशोऽध्यायः॥२७॥ अपूर्वोत्पादीति अपूर्वश्लोकादिकं करोतीत्यर्थः / अजकर्णो महा जकणा महा- बीजकसाराग्निमन्धमूलं पलं सलिलाढके निष्क्वाथ्य, अर्धावसर्जः, 'गन्धमुण्ड' इति लोके / कषायोऽत्र कल्कः / सस्नेहक- जापान मात्राणि माध्यानि तम्मिश्च ल्केनोद्धर्षणमुत्सादनम् / चन्दनं रक्तचन्दनं, सितचन्दनमित्य सिध्यति चित्रमूलकल्काक्षं प्रक्षिपेत् , आमलकरसस्य माषप्रस्थापरे / भल्लातकविधानवदिति विवृतागारप्रवेशादिभिरित्यर्थः / या | पेक्षया चतुर्थभागं कुडवमयै पलानि / पयसा वेति योगद्वयमेसमानमन्यत् / आमिष इति गुणा इत्यर्थः // 8-10 // तत् , योजनाविशेषत्वात् / सौपर्ण गरुडचक्षुषा तुल्यं चक्षुर्भवति / वाराहीमूलतुलाचूर्ण कृत्वा ततो मात्रां मधु- गयी तु 'सहस्रसंपाताभिहुतं कृत्वा' इति न पठति / अन्ये युक्तांपयसाऽऽलोड्य पिबेत्,जीर्णे पयःसपिरोदन तु सुश्रुताध्यायिनोऽत्र वक्ष्यमाणं योगं पठन्ति; यथा-पयसा इत्याहारः, प्रतिषेधोऽत्र पूर्ववत् ; प्रयोगमिममुप सह सिद्धानीत्यादि / अयं योगोऽनार्षः, जेजटेनाप्यनुक्त- . सेवमानो वर्षशतमायुरवाप्नोति स्त्रीषु चाक्षयताम्, खात्; तस्मान्न पठनीयः॥ 12-13 // एतेनैव चूर्णेन पयोऽवचूर्ण्य शृतशीतमभिमथ्या इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतज्यमुत्पाद्यं मधुयुतमुपयुञ्जीत सायंप्रातरेककालं व्याख्यायां चिकित्सास्थाने सप्तविंशतितमोऽध्यायः / वा, जीणे पयः सर्पिरोदन इत्याहारः, एवं मासमुपयुज्य वर्षशतायुर्भवति // 11 // अष्टाविंशतितमोऽध्यायः। वाराहीत्यादि / प्रतिषेधो निवृत्तिः / एतेनैव चूर्णेन वाराही-| अथातो मेधायुष्कामीयं रसायनेचिकित्सितं पूर्णेन क्षीरपाकविधिना शृतं क्षीरमवचूर्ण्य, तच्च शीतमभिमध्य, व्याख्यास्यामः॥१॥ आज्यमुत्पादयेत् , वाराहीशतपाकं वा सर्पिर्दोणमुपयुज्य वर्षश यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ तायुर्भवति / जीर्णे पयः सपिरोदन इत्याहारः / कल्पनामाह- मेधा सर्वतोऽव्याहता सूक्ष्मतमा प्रगाढा बुद्धिः श्रुतधारिणी वाराहीकन्दकल्कं क्षीरचतुर्गुणं घृतद्रोणं पचेत् / अनेन क्रमेण | // 1 // 2 // शतपाकं घृतं द्रोणमुपयुज्य वर्षशतायुर्भवति / अन्ये पुनरनुकं मेधायुःकामः श्वेतावल्गुजफलान्यातपपरिशुजलमेव चतुर्गुणमाहुः / यद्यपि स्नेहपानानन्तरं स्नेहभोजनं काण्यादाय सूक्ष्मचूर्णानि कृत्वा गुडेन सहालोड्य निषिद्ध, तथाऽप्यत्र वाराह्या शतपाकसंस्कृतस्य खभावशम-स्नेहकुम्मे सप्तरात्रं धान्यराशी निदध्यात्, सप्तनीयरूपस्य सर्पिषः पानानन्तरं रसायनविधिना सर्पिषा भोजनं रात्रादुद्धत्य हृतदोषस्य यथाबलं पिण्डं प्रयच्छेदनु. युज्यते इति न दोषः॥११॥ दिते सूर्ये, उष्णोदकं चानुपिबेत् / भल्लातकविधान वञ्चागारप्रवेशः, जीर्णौषधश्चापराह्ने हिमाभिरद्भिः चक्षुःकामः प्राणकामो वा बीजकसारानिमन्थमूलं निष्क्वाथ्य माषप्रस्थं साधयेत्, तस्मिन् सि परिषिक्तगात्रः शालीनां षष्टिकानां च पयसा शर्कध्यति चित्रकमूलानामक्षमात्रं कल्कं दद्यादामल- विगतपाप्मा बलवर्णोपेतः श्रुतनिगादी स्मृतिमान रामधुरेणौदनमश्नीयात्; एवं षण्मासानुपयुज्य करसचतुर्थभागं, ततः खिन्नमवतार्य सहस्रसंपाताभिहुतं कृत्वा शीतीभूतं मधुसर्पिा संसृज्यो. रिण वा कृष्णाया गोर्मूत्रेणालोड्यापलिकं पिण्डं | रोगो वर्षशतायुर्भवति / कुष्ठिनं पाण्डुरोगिणमुदपयुञ्जीत यथाबलं, यथासात्म्यं च लवणं परिहरन् विगतलौहित्ये सवितरि पाययेत्, पराले चालभक्षयेत् / जीणे मुद्दामलकयूषणालवणेन घृतव- वणेनामलकयुषेण सर्पिष्मन्तमोदनमश्नीयात्, एवं न्तमोदनमश्नीयात् पयसा वा मासत्रयम्। एक मासमुपयुज्य स्मृतिमानरोगो वर्षशतायुर्भवति / माभ्यां प्रयोगाभ्यां चक्षुः सोपणे भवत्यनल्पबलः एष पवोपयोगश्चित्रकमलानां रजन्याश्च: चित्रकस्त्रीषु चाक्षयो वर्षशतायुर्भवतीति // 12 // मूले विशेषो द्विपलिकं पिण्डं परं प्रमाणं, शेषं 1 'चूर्णक्षयात्' इति पा०। 2 'त्रिणि वर्षशतान्यरोगो जीवति पूर्ववत् // 3 // इति पा०। 3 सौपर्णवत्' इति पा०। १'मेघायुष्कामीयमध्यायं' इति पा०।२'रसायनं' इति पा०।

Page #598
अध्यायः 28] सुश्रुतसंहिता। wwwwwwwwwwwww mrammawwwwwwwwww हतदोष एव प्रतिसंसृष्टभक्तो यथाक्रममागारं भूतग्रहेष्वन्येषु च महाव्याधिषु संशोधनमाप्रविश्य मण्डूकपर्णीखरसमादाय सहस्रसंपाता- | दिशन्ति // 6 // मिहुतं कृत्वा यथाबलं पयसाऽऽलोड्य पिबेत् पयो- पूर्व विधानेनेति तेन हृतदोषादिः सर्वरसायनाझो विधिरऽनुपानं वा, तस्यां जीर्णायां यवान्नं पयसोपयुञ्जीत; तिदिष्टः / पूर्ववचात्र परीहार इति सामान्यरसायनोक्तोऽपि, तिलैर्वा सह भक्षयेत्रीन् मासान् पयोऽनुपानं, | ब्राह्मीरसायने वय॑स्यानुक्तत्वात् / पुष्करवर्ण इति पुष्कर जीर्णे पयः सर्पिरोदन इत्याहार; एवमुपयुआनो | पद्मवराटकम् / श्रुतनिगादी श्रुतग्रहणशक्तिमान् भवतीत्यर्थः ब्रह्मवर्चसी श्रुतनिगादी भवति वर्षशतमायुरवा-॥५॥६॥ मोति / त्रिरात्रोपोषितश्च त्रिरात्रमेनां भक्षयेत्, हृतदोष एवागारं प्रविश्य हैमवत्या वचायाः त्रिरात्राव॑ पयः सपिरिति चोपयुञ्जीत / बिल्व- पिण्डमामलकमात्रमभिहुतं पयसाऽऽलोड्य पिबेत्, मात्रं पिण्ड.वा पयसाऽऽलोड्य पिबेत्, एवं द्वाद- जीर्णे पयः सर्पिरोदन इत्याहारः, एवं द्वादशरात्र शरात्रमुपयुज्य मेधावी वर्षशतायुर्भवति // 4 // मुपयुञ्जीत, ततोऽस्य श्रोत्रं विवियते, द्विरभ्यासात् अवल्गुजा बाकुची, साऽपि श्वेता गृह्यते / कृष्णाया स्मृतिमान् भवति, त्रिरभ्यासाच्छुतमादत्ते, चतुबाकुच्याः, तेन कृष्णावल्गुजफलानां पिण्डं गोमूत्रेण पाययेत् / दशरात्रमुपयुज्य सर्वं तरति किल्बिषं, तार्क्ष्य'कृष्णायाः पिप्पल्या' इति जेजटः, तन्नेच्छति गयी। दशनमुत्पद्यते, शतायुश्च भवति / द्वे द्वे पले इत चित्रकस्य द्विपलप्रयोगः पर प्रमाणं, चित्रकस्य द्विपलप्रयोग इति | रस्या वचाया निष्क्वाथ्य पिबेत् पयसा, समान एतेन रजन्या मानस्यानुकखात् पूर्ववत् पलिकं पिण्डं पाय- | भोजनं, समाः पूर्वेणाशिषश्च // 7 // येदिति गम्यते / चित्रकोऽत्र कृष्णपुष्पो ग्राह्यः / मण्डूकपर्णाः वचाशतपाकं वा सर्पिोणमुपयुज्य पञ्चवर्षसमूलपुष्पायास्तिलैः सह भक्षणं, भक्षणकाल एव पयोऽनुपान- शतायुर्भवति, गलगण्डापचीश्लीपदखरमेदांश्चापमुपयुजीतेति संबन्धः / ब्रह्मवर्चसी तेजस्वीत्यर्थः / एनां हन्तीति // 8 // ब्राह्मीं, बिल्वमानं पिण्डमिति तत्कल्कपिण्डो वा पयसा हैमवत्या वचायाः श्वेतवचाया इत्यर्थः / अभिहुतमित्यत्र पेयः // 3 // 4 // कृत्वेत्यध्याहारात् होमं कृत्यर्थः / गयी तु 'पयसाऽऽलोज्य हृतदोष एवागारं प्रविश्य प्रतिसंसृष्टभक्तो पिबेत्' इत्यत्र 'सर्पिषाऽऽलोज्य पिबेत्' इति पठति / तच्च ब्राह्मीस्वरसमादाय सहसूसंपाताभिहतं कृत्वा सांपब्राह्मीखरससाधितं पूर्वोक्तमेवेति व्याख्याति / इतरस्या यथाबलमपयक्षीत. जीर्णोषधश्चापराडे यवागम- वचाया इति अरुणाया इत्यर्थः / पयसा निष्काथ्येति क्षीरपालवणां पिबेत, क्षीरसात्म्यो वा पयसा भञ्जीत. | कावधिना // 7 // 8 // एवं सप्तरात्रमुपयुज्य ब्रह्मवर्चसी मेधावी भवति, अत ऊर्ध्व प्रवक्ष्यामि आयुकामरसायनम् // द्वितीयं सप्तरात्रमुपयुज्य ग्रन्थमीप्सितमुत्पाद- मन्त्रौषधसमायुक्तं संवत्सरफलप्रदम् // 9 // यति नष्टं चास्य प्रादुर्भवति, तृतीयं सप्तरात्रमु| बिल्वस्य चूर्ण पुष्ये तु हुतं वारान् सहस्रशः॥ पयुज्य द्विरुचारितं शतमप्यवधारयति, एवमेक- श्रीसूक्तेन नरः कल्ये ससुवर्ण दिने दिने // 10 // विशतिरात्रमुपयुज्यालक्ष्मीरपक्रामति; मूर्तिमती सर्पिर्मधुयुतं लिह्यादलक्ष्मीनाशनं परम् // चैनं वाग्देव्यनुप्रविशति, सर्वाश्चैनं श्रुतय उपति- त्वचं विहाय बिल्वस्य मूलक्का दिने दिने // 11 // ष्ठन्ति, श्रुतधरः पञ्चवर्षशतायुर्भवति // 5 // | प्राश्नीयात् पयसा साध स्नात्वा हुत्वा समाहितः॥ ब्राह्मीस्वरसप्रस्थद्वये घतप्रस्य विडतण्डलानां | दशसाहस्रमायुष्यं स्मृतं युक्तरथं भवेत् // 12 // कुडवं वे द्वे पले वचामृतयोख्दश हरीतक्यामल- हुत्वा बिसानां क्वार्थ तु मधुलाजैश्च संयुतम् // कबिभीतकानि श्लक्ष्णपिष्टान्यावाप्यैकध्यं साध- अमोघ शतसाहस्रं युक्तं युक्तरथं स्मृतम् // 13 // यित्वा स्वनुगुप्तं निदध्यात्, ततः पूर्व विधानेन श्रीसूक्तमथर्ववेदोक्तं "हिरण्यवर्णा हरिणीं सुवर्णरजतस्रो" मात्रां यथाबलमुपयुञ्जीत, जीर्णे पयः सर्पिरोदन इत्यादिकम् / कल्ये प्रभाते / दशसहस्राणि हूयन्ते यत्र तद्दशइत्याहारः, पूर्ववच्चात्र परीहारः, एतेनोवंमध. साहस्रम् / आयुष्यम् आयुर्वृद्धिकरम् / युक्तरथं नाम रसायनं स्तिर्यक कृमयो निष्कामन्ति, अलक्ष्मीरपक्रामति, स्मृतं भवेत् / बिसक्काथं तु मध्वादिद्वितीयं युक्तरथं रसायनं पुष्करवर्णः स्थिरवयाः श्रुतनिगादी त्रिवर्षशता स्मृतम् // 9-13 // वति; एतदेव कुष्ठविषमज्वरापस्मारोन्मादविष 1 'मण्डूकनामीप्रयोगानभिधाय लवणब्राह्मीप्रयोगानाहश्वेतफला' इति पा० / | हृतेत्यादि' इति पा० / 2 'खेहखेदादिः' इति पा० /

Page #599
.502 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं सुवर्ण पद्मबीजानि मधु लाजाः प्रियङ्गवः॥ | सतताध्ययनं वादः परतन्त्रावलोकनम् // गव्येन पयसा पीतमलक्ष्मी प्रतिषेधयेत् // 14 // तद्विद्याचार्यसेवा च बुद्धिमेधाकरो गु(ग)णः॥२७॥ नीलोत्पलदलक्काथो गव्येन पयसा शृतः॥ आयुष्यं भोजनं जीण वेगानां चाविधारणम् // ससुवर्णस्तिलैः सार्धमलक्ष्मीनाशनः स्मृतः॥१५॥ ब्रह्मचर्यमहिंसा च साहसानां च वर्जनम् // 28 // गव्यं पयः सुवर्ण च मधूच्छिष्टं च माक्षिकम् // इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने मेधायुष्कापीतं शतसहस्राभिहुतं युक्तरथं स्मृतम् // 16 // मीयं रसायनं नामाष्टाविंशोऽध्यायः // 28 // मधूच्छिष्टं च माक्षिकमिति माक्षिकं मधु भ्रामरम् / वचादित्रयचूर्ण घृतेन सहावलिह्यात् // 14-16 // न केवलं रसायनयोगादेव मेधायुषी भवतः, किं तर्हि सतताध्ययनादपि बुद्धिमेधाकरो गु(ग)णो भवति / स्वपक्षसाधनं पचाघृतसुवर्ण च बिल्वचूर्णमिति त्रयम् // परपक्षबाधनं वादः / परतन्त्राणि न्यायवैशेषिकहस्तिशिक्षामेध्यमायुष्यमारोग्यपुष्टिसौभाग्यवर्धनम् // 17 // व्याकरणादीनि, तथैवेतराण्यायुष्याणि / ब्रह्मचर्यम् इन्द्रियवासामूलतुलाक्वाथे तैलमावाप्य साधितम्॥ संयमो वेदाध्ययनं वा। साहसम् अयथाबलमारम्भः // 27 // 28 // हुत्वा सहस्रमश्नीयान्मेध्यमायुष्यमुच्यते // 18 // यावकांस्तावकान् खादेदभिभूय यवांस्तथा // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां पिप्पलीमधुसंयुक्तान् शिक्षा चरणवद्भवेत् // 19 // सुश्रुतव्याख्यायां चिकित्सास्थानेऽ. याविंशतितमोऽध्यायः॥२८॥ तुला पलशतम् / यवानामेते यावकाः यवान् तावकान् तवकभवान् अभिभूय कुट्टयित्वा तत्कृतान् यावकान् भक्ष्यान् मधुपिप्पलीसंयुक्तान् खादेत् / शिक्षा चरणवद्भवेदिति 'अभ्रबभ्र-' एकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः / इति गणपाठाचरधातुर्गत्यर्थः / ततश्चरणवत् शिक्षा परोपदेशा- अथातः स्वभावव्याधिप्रतिषेधनीयं रसायनं . पेक्षा शास्त्राभ्यासः सुखेनैव भवति; यथा किल बाल्यानन्तरै| व्याख्यास्यामः॥१॥ पादगमनं शिक्षा विनैव भवति, तथैवैतेन योगेनाभ्यवहृतेन मेधा | यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ वृद्धः शास्त्राभ्यासः सुखेनैव भवतीति तात्पर्यार्थः॥१५-१९॥। खभावप्रवृत्तानां क्षुत्पिपासाजरामृत्युनिद्राप्रभृतीनां व्याधीनां मध्वामलकचूर्णानि सुवर्णमिति च त्रयम् // .. प्रतिषेधनं खभावव्याधिप्रतिषेधनं, तदधिकृत्य कृतं रसायन प्राश्यारिष्टगृहीतोऽपि मुच्यते प्राणसंशयात् // 20 // खभावव्याधिप्रतिषेधनीयम् / यद्यपि खभावो निष्प्रतिषेधनीयशतावरीघृतं सम्यगुपयुक्तं दिने दिने // स्तथाऽपि रसायनप्रभावात्तपोज्ञानादियुक्तैर्महर्षिभिरनियतायुषां सक्षौद्रं ससुवर्ण च नरेन्द्र स्थापयेद्वशे // 21 // खभावव्याध्यादिः प्रतिषिध्यते; नियंतायुषाः पुनः कलिकलुषैरगोचन्दना मोहनिका मधुकं माक्षिकं मधु // क्षीणा रसायनायोग्या एव // 1 // 2 // , सुवर्णमिति संयोगः पेयः सौभाग्यमिच्छता // 22 // पद्मनीलोत्पलक्काथे यष्टीमधुकसंयुते // ब्रह्मादयोऽसृजन् पूर्वममृतं सोमसंक्षितम् // सर्पिरासादितं गव्यं ससुवर्ण सदा पिबेत् // 23 // | जरामृत्युविनाशाय विधानं तस्य वक्ष्यते // 3 // पयश्चानुपिबेत् सिद्धं तेषामेव समुद्भवे // ___एक एव खलु भगवान् सोमः स्थाननामाकृतिअलक्ष्मीनं सदाऽऽयुष्यं राज्याय सुभगाय च // 24 // | वीर्य विशेषैश्चतुर्विंशतिधा भिद्यते // 4 // यत्र नोदीरितो मन्त्रो योगेष्वेतेषु साधने // तद्यथाशब्दिता तत्र सर्वत्र गायत्री त्रिपदा भवेत् // 25 // | अंशुमान मुअवांश्चैव चन्द्रमा रजतप्रभः॥ पाप्मानं नाशयन्त्येता दधुश्चौषधयः श्रियम् // / | दुर्वासोमः कनीयांश्च श्वेताक्षः कनकप्रभः // 5 // कुर्युर्नागबलं चापि मनुष्यममरोपमम् // 26 // प्रतानवांस्तालवृन्तः करवीरोंऽशवानपि // - अरिष्टं मरणलक्षणम् / नरेन्द्र स्थापयेद्वशे इति यो हि इदं स्वयंप्रभो महासोमो यश्चापि गरुडाहृतः॥६॥ घृतं सेवेत तस्य वशगो भवेन्नरेन्द्रः / गोचन्दना प्रियङ्गुः। गायत्रत्रैष्टुभः पातको जागतः शाक्करस्तथा // मोहनिका पुत्रजीवी, 'अवाक्पुष्पी' इति अपरे। आसादितं | अग्निष्टोमो रैवतश्च यथोक्त इति संशितः॥७॥ साधितम् / तेषामेव पद्मनीलोत्पलानामेव समुद्भवे क्वाथे। गायच्या त्रिपदा युक्तो यश्चोडुपतिरुच्यते // सर्वेषामिदानी फलश्रुतिमाह-पाप्मानमित्यादि // 20-26 // एते सोमाः समाख्याता वेदोक्तैनामभिः शुभैः॥८॥ 1 'पभिनीफलनिःकाथे' इति पा०। 2 पमिनीफलानामेव' १'न कलिकलितायुषां कलिकलुषितचेतसां, लोलुपानां तेषां इति पा०। | रसायनायोग्यत्वात्' इति पा० /

Page #600
अध्यायः 29] सुश्रुतसंहिता। सर्वेषामेव चैतेषामेको विधिरुपासने // रेव क्षीरपरिषिक्तं चन्दनप्रदिग्धगात्रं पयः पायसर्वे तुल्यगुणाश्चैव विधानं तेषु वक्ष्यते // 9 // | यित्वा पांशुशय्यां समुत्सृज्य क्षौमवस्त्रास्तृतायां गायच्या त्रिपदा युक्त इति सर्वेषामेव सोमानां विशेषणम् / / शय्यायां शाययेत्, ततोऽस्य मांसमाप्याय्यते, तत्र गायच्या वर्णखरात्मिकायाः सोमस्य साक्षाद्योगो नास्तीति त्वकचावदलति, दन्तनखरोमाणि चास्य पतन्तिा गायत्रीप्रतिपादितलोकवेदत्रययुक्त इत्यर्थः; तेन पीतसोमप्र तस्य नवमदिवसात् प्रभृत्यणुतैलाभ्यङ्गः सोमवभावेण लोकवेदत्रयमस्य वशीभवति / एतानि च नामानि |ल्ककषायपरिषेकः, ततो दशमेऽहन्येतदेव वितरेत्, सामान्यलोकाप्रसिद्धान्यपि प्रमाणानीति दर्शयन्नाह-एते | ततोऽस्य त्वक् स्थिरतामुपैति; एवमेकादशद्वादशसोमा इत्यादि / तुल्यगुणाः तुल्यफला इत्यर्थः // 3-9 // | योर्वर्तेत; ततस्त्रयोदशात् प्रभृति सोमवल्ककषाय | परिषेक, एवमाषोडशावर्तेत; ततः सप्तदशाष्टादअतोऽन्यतमं सोममुपयुयुक्षुः सर्वोपकरणपरि-शयोर्दिवसयोर्दशना जायन्ते शिखरिणः स्निग्धवचारकोपेतः प्रशस्ते देशे त्रिवृतमागारं कारयित्वा वैदूर्यस्फटिकप्रकाशाः समाः स्थिराः सहिष्णषः, हृतदोषः प्रतिसंसृष्टभक्तः प्रशस्तेषु तिथिकरण- तदा प्रभृति चानवैः शालितण्डुलैः क्षीरयवागूमुप. मुहूर्तनक्षत्रेषु अंशुमन्तमादायाध्वरकल्पनाहृतम- सेवेत यावत् पञ्चविंशतिरिति ततोऽस्मै दद्याच्छाभिषुतमभिहुतं चान्तरागारे कृतमङ्गलस्वस्तिवा- ल्योदनं मृदूभयकालं पयसा, ततोऽस्य नखा घनः सोमकन्दं सुवर्णसूच्या विदार्य पयो गृहीयात् जायन्ते विद्रुमेन्द्रगोपकतरुणादित्यप्रकाशाः, सौवणे (राजेते वा) पात्रेऽञ्जलिमात्र, ततः सकृदे- स्थिराः स्निग्धा लक्षणसंपन्नाः केशाश्च सूक्ष्मा घोपयुजीत नास्वादयन् , तत उपस्पृश्य शेषमप्स्व-जायन्ते, त्वक् च नीलोत्पलातसीपुष्पवैदूर्यप्रकाशा यमनियमाभ्यामात्मानं संयोज्य वाग्यतोऽ-ऊध्वं च मासात् केशान् वापयेत्, वापयित्वा भ्यन्तरतः सुहृद्भिपास्यमानो विहरेत् // 10 // चोशीरचन्दनकृष्णतिलकल्कैः शिरः प्रदिह्यात् रसायनं पीतवांस्तु निवाते तन्मनाः शुचिः॥ पयसा वा स्नापयेत् / ततोऽस्यानन्तरं सप्तरात्रात् आसीत तिष्ठेत् कामेच्च न कथंचन संविशेत् // 1 // केशा जायन्ते भ्रमराजननिभाः कुञ्चिताः स्थिराः सायं वा भुक्तवानुपश्रुतशान्तिः कुशशय्यायां स्निग्धा ततत्रिरात्रात् प्रथमावसथपरिसरान्निकृष्णाजिनोत्तरायां सुहृद्विरुपास्यमानः शयीत. क्रम्य मुहूते स्थित्वा पुनरेवान्तःप्रविशेत्, ततोऽस्य वृषितो वा शीतोदकमात्रां पिबेत् (अशनायितो बलातैलमभ्यगाथेऽवचार्य, यवपिष्टमुद्वर्तनार्थे, सु. वा क्षीरं); ततः प्रातरुत्थायोपश्रुतशान्तिः कृतम- a | खोष्णं च पयः परिषेकार्थे, अजकर्णकषायमुत्सादगलो गां स्पृष्ट्वा तथैवासीत, तस्य जीर्ण सोमे छर्दि- नार्थे, सोशीरं कूपोदकं मानार्थे, चन्दनमनुलेपार्थे, रुत्पद्यते, ततः शोणितातं कृमिव्यामिश्रं छर्दितवते आमलकरसविमिश्राश्चास्य यूषसूपविकल्पाः, क्षीसायं ऋतशीतं क्षीरं वितरेत। ततस्तृतीयेऽहनि रमधुकसिद्धं च कृष्णतिलमवचारणार्थे, एवं दशकृमिव्यामिश्रमतिसार्यते, स तेनानिष्टप्रतिग्रहभुक्त रात्र; ततोऽन्यदशरात्रं द्वितीये परिसरे वर्तेत; प्रभृतिभिर्विशेषैर्विनिर्मुक्तः शुद्धतनुर्भवति, ततः ततस्तृता | ततस्तृतीये परिसरे स्थिरीकुर्वन्नात्मानमन्यहशरासायं नाताय पूर्ववदेव क्षीरं वितरेत्, क्षौमवता-त्रमासीत, किञ्चिदातपपवनान् वा सेवेत, पुनस्तृतायां चैनं शय्यायां शाययेत: ततश्चतर्थेऽनिश्चान्तः प्रविशत्, न चात्मानमादशेऽप्सु वा निरी क्षेत रूपशालित्वात्। ततोऽन्यदशरात्रं क्रोधादीन् तस्य श्वयथुरुत्पद्यते, ततः सर्वाङ्गेभ्यः कृमयो निष्कामन्ति, तदहश्च शय्यायां पांशुभिरवकीर्यः परिहरेत्, एवं सर्वेषामुपयोगविकल्पः। विशेषतस्त माणः शयीत, ततः सायं पूर्ववदेव क्षीरं वितरेतः वल्लीप्रतानक्षुपकादयः सोमा ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यैर्भएवं पञ्चमषष्ठयोर्दिवसयोर्वर्तेत, केवलमुभयकाल- क्षायतव्या क्षयितव्याः। तेषां तु प्रमाणमर्धचतुष्कमुष्टयः॥१२॥ मस्मै क्षीरं वितरेत् / ततः सप्तमेऽहनि निर्मासस्त्व- अत इत्यादि / अन्यतमम् एकतमम् / उपयुयुक्षुः उपयोगं गस्थिभूतः केवलं सोमपरिग्रहादेवोच्छसिति, तद. कर्तुमिच्छुः / उपकरणानि धृतादीनि / परिचारकाः सर्वकर्मणां हश्च क्षीरेण सुखोष्णेन परिषिच्य तिलमधुकचन्द- कर्तारः। प्रशस्तदेशे वास्तुशास्त्रविद्भिः परीक्षिते प्रागुदवप्रवणे, नानुलिप्तदेहं पयःपाययेता ततोऽष्टमेऽहनि प्रात-त्रिवृतमागारं त्रिःपरिवृतां गर्भकुटी कारयित्वा / हृतदोषः हृतः 1 'राजते वा' इति केषुचित्पुस्तकेषु नोपलभ्यते। २'अश- | 1 ततो गते मासे सपञ्चरात्रे' इति पा०। 2 परिहरेत् / नायितो वा क्षीरं' इति केषुचित्पुस्तकेषु नोपलभ्यते। 3 'पशु- अन्यदेकविंशतिरात्रप्रयोगविकल्पः; एवं सर्वेषामुपयोगः' इति शय्यायां' इति पा०। | पा० / 3 'घटपिठरादीनि' इति पा०।।

Page #601
504 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं मेहखेदपूर्वकर्वमनादिमिर्दोषो येन सः। प्रतिसंसृष्टं पेयादिसं-त्यर्थः / अष्टविधैश्वयं यथा-"अणिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं सर्जनक्रमेण भक्तं पथ्यं येन सः / प्रशस्तास्तिथयो नन्दादयो महिमा तथा / ईशित्वं च वशित्वं च तथा कामावसायिता"रिक्तावाः, करणानि बवादीनि विष्टिवानि, मुहूर्ताः शिवादयः | इति; एतदष्टगुणमैश्वयं योगलभ्यमपि सोमरसायनालभ्यते / प्रशस्ताः; नक्षत्राणि पुष्यहस्ताश्विनीश्रवणानि / अध्वरकल्पस्य चरके पुनरन्यथोक्तम्-"आवेशश्चेतसो ज्ञानमर्थानां छन्दतः विधानेनाहृतमग्निष्टोमविधानेनानीतम् / अभिषुतम् ऋत्विग्भिः क्रिया / दृष्टिः श्रोत्रं स्मृतिः कान्तिरिष्टतश्चाप्यदर्शनम् // मापितम्। अभिहुतं वही प्रक्षिप्तम्, 'ऋविग्भिः एव' इति शेषः। इत्यष्टगुणमाख्यातं योगिनां बलमैश्वरम् / शुद्धसत्त्वसमाधानात्तअन्तरागारे अन्तहे। अञ्जलिमात्रं कुडवप्रमाणम् / नाखादयन् त्सर्वमुपवर्तते" (च. शा. अ.१)-इति / ईशानं महेश्वरम् / सोमरसमनुत्वादयन् / उपस्पृश्य आचमनं कृत्वेत्यर्थः / शेषं रोहितः लोहितवों मृगविशेषः / वितते विस्तृते // 13 // गृहीतक्षीरमंशुमतः कन्दं पानीये नद्यादिगते निक्षिप्येत्यर्थः। ओषधीनां पति सोममुपयुज्य विचक्षणः // मनःसङ्कल्पादिनिरोधो नियमः, पुनरिन्द्रियदेहयोनिरोधो यमः। दशवर्षसहस्राणि नवां धारयते तनुम् // 14 // आत्मानं चेतः / वाचः पुनः संयमनमाह-वाग्यतः, मौनं नाग्निन तोयं न विषं न शस्त्रं नास्त्रमेव च // कृत्वेत्यर्थः / विहरेदिति विहारं कुर्यादित्यर्थः / तत्र कायविहा- तस्यालमायाक्षपणे समर्थानि भवन्ति हि // 15 // रचतुर्विधो गमनचमणस्थानासनमेदेन / न कथंचन संविशेत् | भद्राणां षष्टिवर्षाणां प्रसूतानामनेकधा॥ न खप्यात् / तन्मना इति तत्रैव सोमे मनो यस्य स तथा / काराणां सहस्रस्य बलं समधिगच्छति // 16 // उपश्रुतशान्तिः आकर्णितमङ्गलपाठः / सायं शयीतेति तेन क्षीरोदं शक्रसदनमुत्तरांश्च कुरूनपि // दिवा स्वापनिषेधः / अभोजनं पुनरत्र प्रथम एव दिने यत्र यत्रेच्छति स गन्तं वा तत्राप्रतिहता गतिः // 17 // सोमपानम् / शीतोदकमात्रामिति मात्राशब्दोऽयमल्पार्थः, कन्दर्प इव रूपेण कान्त्या चन्द्र इवापरः॥ शीतमल्पमुदकं जलं पिबेत् / गां स्पृष्ट्वैति धातूनामनेकार्थखाद्गां प्रहादयति भूतानां मनांसि स महाद्युतिः॥१८॥ दत्त्वेति जेजटः। अनिष्टभोजनं श्राद्धादिभोजनं, प्रग्रहभोजनं सालोपाडांश्च निखिलान् वेदान् विन्दति तत्त्वतः॥ बलादनिच्छं संकीर्णाचारैर्भोज्यते / प्रभृतिग्रहणादन्येऽपि अनि. चरत्यमोघसङ्कल्पो देववचाखिलं जगत् // 19 // प्रतिग्रहादयोऽभिप्रेताः। वितरेत् दद्यादित्यर्थः / पांशुः धूलिः। ___ 'नवां' इत्यत्र 'अक्षतं' इति पाठान्तरं, अक्षतं यथा भवति परिषेकः नानम् / अजकर्णकषायमिति कल्कमित्यर्थः; कल्केऽपि | तथा तनुं शरीरं धारयते; अक्षतमिति पाठात्तु व्याधुनिषेधः / कषायशब्दो वर्तते, “पञ्चविधं कषायकल्पनम्" (च. सू. अ. अस्त्रं मन्त्रवच्छस्त्रम् / तस्यालमित्यादि / अलम् अत्राजनम् , 4) इति वचनात् / सस्नेहकल्केन घर्षणमुत्सादनम् / क्षीर अलम् अत्यर्थमायुःक्षपणे न समर्था भवन्तीत्यर्थः। भद्राणां भदमधुकसिद्धं चेत्यादि गव्यक्षीरचतुर्गुणं मधुककल्कसिद्धं कृष्ण जातीयानां, षष्टिवर्षाणां षष्टिवर्षप्रमाणानां, प्रतानां गलितमतिलानां तैलं व्यजनादिष्ववचार्यम् / उपयोगविकल्प इति दानाम् , अनेकधा बहून् वारान् , द्विपानां बलमित्युक्त्या अनिउपयुज्यते इत्युपयोगो गव्यक्षीरादिराहारो विहारश्च, उपयोग वार्यमित्यर्थः / कन्दर्पः कामदेवः / क्षीरोदः क्षीरसमुद्रः, विकल्प उपयोगमेदः कर्तव्य इत्यर्थः / तत्रैव क्वचिद्वर्णमेदेन शकसदनम् इन्द्रगृहम् , उत्तरकुरवो देशविशेषाः / अप्रतिहता मेदं दर्शयभाह-विशेषतस्तु वल्लीत्यादि / वल्ली लता, प्रतानं अनिवार्या / कान्येति कान्त्या कृत्यैवं ज्ञायतेऽपरोऽयं चन्दः / दूर्वाशैवलकमूलानामिव विस्तारः, क्षुपको विटपः, आदिग्रहणात् | पा अमोघसङ्कल्पः अनिवार्यसङ्कल्पः // 14-19 // कन्दादीनामपि ग्रहणम् / अर्ध चतुष्कं येषां ते तथा; मुष्टिः / | सर्वेषामेव सोमानां पत्राणि दश पञ्च च // पलम् // 10-12 // तानि शुक्ले च कृष्णे च जायन्ते निपतन्ति च // 20 // अंशुमन्तं सौवर्णे पात्रेऽभिषुणुयात्, चन्द्रमसं | एकैकं जायते पत्रं सोमस्याहरहस्तदा // राजते, तावुपयुज्याष्टगुणमैश्वर्यमवाप्येशानं देव- शुक्लस्य पौर्णमास्यां तु भवेत् पञ्चदशच्छदः // 21 // मनुप्रविशति, शेषांस्तु ताम्रमये मृन्मये वा रोहिते शीर्यते पत्रमेकै दिवसे दिवसे पुनः॥ वा चर्मणि वितते; शुद्धवजे त्रिभिर्वर्णैः सोमा उप-कणपक्षक्षये चापि लता भवति केवला // 22 // योक्तव्याः। ततश्चतुर्थे मासे पौर्णमास्यां शुचौ देशे अंशुमानाज्यगन्धस्तु कन्दवान् रजतप्रभः॥ ब्राह्मणानर्चयित्वा कृतमङ्गलो निष्क्रम्य यथोकं कदल्याकारकन्दस्तु मुजाल्लशुनच्छदः॥ 23 // बजेदिति // 13 // चन्द्रमाः कनकाभासो जले चरति सर्वदा॥ तेषां तु पात्रेष्वपि मेदं दर्शयन्नाह-अंशुमन्तमित्यादि / गरुडाहतनामाच श्वेताक्षश्चापि पाण्डरी॥२४॥ अभिषुणुयात् पीडयेत् / तावुपयुज्येति एतयोरुपयोगं कृत्वे- | सर्पनिर्मोकसदृशौ तौ वृक्षाग्रावलम्बिनौ // तथाऽन्ये मण्डलैश्चिश्चित्रिता इव भान्ति ते // 25 // 1 दिवैव' इति पा०। 2 'बल्लीनां लतानां प्रतानमतिविखार:' इति पा०। 1 तथाऽन्ते' इति पा०।

Page #602
505 अध्यायः 30] सुश्रुतसंहिता / सर्व एव तु विज्ञेयाः सोमाः पञ्चदशच्छदाः॥ महौषधिरसायनस्योपादेयत्वार्थ सामान्यफलरौषधिप्रशंसामु. क्षीरकन्दलतावन्तःपत्रैर्नानाविधैः स्मृताः॥२६॥ विशन्नाह-यथेत्यादि / निवृत्तव्याधित्वेन शारीरमानसिकदुःख अपरमपि प्रहणाय लक्षणं दर्शयन्नाह-सर्वेषामित्यादि | रहिताः, मोदन्ते हृष्यन्ति। एतेन मनःसुखं दर्शयति / दिवि // 20-26 // खर्गे // 3 // हिमवत्यर्बुदे सो महेन्द्र मलये तथा // अथ खलु सप्त पुरुषा रसायनं नोपयुञ्जीरन् / श्रीपर्वते देवगिरौ गिरौ देवसहे तथा // 27 // तद्यथा-अनात्मवानलसो दरिद्रः प्रमादी व्यसनी पारिया च विन्ध्ये च देवसुन्दे हदे तथा // पापकृद् मेषजापमानी चेति / सप्तभिरेव कारउत्तरेण वितस्तायाःप्रवृद्धा ये महीधराः॥२८॥ जैन संपद्यते; तद्यथा-अज्ञानादनारम्भादस्थिपश्च तेषामधोमध्ये सिन्धुनामा.महानदः॥ रचित्तत्वादारियादनायत्तत्वादधर्मादौषधालाभाहठवत् प्लवते तत्र चन्द्रमाः सोमसत्तमः॥२९॥ ज्वेति // 4 // तस्योद्देशेषु चाप्यस्ति मुअवानंशुमानपि // अनात्मवान् अप्रशस्तात्मा मिथ्याचारप्रवृत्तो मूढबुद्धिः / काश्मीरेषु सरो दिव्यं नाम्ना क्षुद्रकमानसम्॥३०॥ प्रमादी प्रमादशीलोऽनवहितचित्त इत्यर्थः / व्यसनानि द्यूतगायत्रौष्टभः पातो जागतः शाकरस्तथा // मधवेश्यादीनि सन्त्यस्यासौ व्यसनी / सप्त कारणानि च सन्ति अत्र सन्त्यपरेचापि सोमाःसोमसमप्रभाः॥३१॥ अनात्मवदादीनां सप्तानां पुंसामज्ञानादिकारणैः सप्तभिरेव यथाएतेषामन्वेषणस्थानमाह-हिमवतीत्यादि / स्थानेषु क्रिया- यथ रसायन न प्रयुध्यात् / तत्रानात्मन यथं रसायनं न प्रयुध्यात् / तत्रानात्मनोऽज्ञानात् , दरिद्रस्यापदस्याविद्यमानखात् सन्तीत्येवं सामान्यक्रियां वितरेत् / लसस्यानारम्भानवस्थिताचत्तवान्न प्रवृत्तिः, एव प्रम चन्द्रमसः सोमस्य स्थान विशेषमुद्दिशन्नाह-उत्तरेणेत्यादि / निपापकृदादीनामप्यप्रवृत्तिरनुमेयेति // 4 // वितस्तायाः नदीविशेषायाः, सिन्धुर्नाम महानदः / हठः जल- अथौषधीयाख्यास्यामः-तत्राजगरी, श्वेतकाकुम्भिका / प्लवते तरति / चन्द्रमाः सोमविशेषः // 27-31 // पोती, कृष्णकापोती, गोनसी, वाराही, कन्या, छत्रा, यैश्चात्र मन्दभाग्यैस्ते भिषजश्चापमानिताः॥ अतिच्छत्रा, करेणुः, अजा, चक्रका, आदित्यपर्णी, न तान् पश्यन्त्यधर्मिष्ठाः कृतघ्नाश्चापि मानवाः॥ ब्रह्मसुवर्चला, श्रावणी, महाश्रावणी, गोलोमी, मेषजद्वेषिणश्चापि ब्राह्मणद्वेषिणस्तथा // 32 // | अजलोमी, महावेगवती, चेत्यष्टादश सोमसम वीर्या महौषधयो व्याख्याताः / तासां सोमवत् तिसतसंहितायां चिकित्सास्थाने स्वभाव- क्रियाशीःस्तुतयः शास्त्रेऽभिहिताः। तासामागा व्याधिप्रतिषेधनीयं रसायनचिकित्सितं / रेऽभिडतानां याः क्षीरवत्यस्तासां क्षीरकुडवं नामैकोनत्रिंशोऽध्यायः॥२९॥ संकृदेवोपयुजीत, यास्त्वक्षीरा मूलवत्यस्तासां यैश्चेत्यादि / 'भेषजद्वेषिण' इत्यत्र 'भिषजद्वेषिण' इति पाठा- प्रदेशिनीप्रमाणानि त्रीणि काण्डानि प्रमाणमुपन्तरं; यैर्मन्दभाग्यभिषजो वैद्या अपमानितास्ते पुरुषास्तान् योगे, श्वेतकापोती समूलपत्रा भक्षयितव्या, गोनसोमान्न पश्यन्ति // 32 // स्यजगरीकृष्णकापोतीनां सनखमुष्टिं खण्डशः इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायो निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रत- कल्पयित्वा क्षीरेण विपाच्य परिस्राव्याभिधारिव्याख्यायां चिकित्सास्थाने एकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः // 29 // तमभिहुतं च सकृदेवोपयुञ्जीत, चक्रकायाः पयः सकृदेव, ब्रह्मसुवर्चला सप्तरात्रमुपयोक्तव्या भक्ष्यत्रिंशत्तमोऽध्यायः। कल्पेन, शेषाणां पञ्च पञ्च पलानि क्षीराढकक्कथिअथातो निवृत्तसन्तापीयं रसायनं व्याख्या तानि प्रस्थेऽवशिष्टेऽवतार्य परिस्राव्य सकृदेवोप युञ्जीत / सोमवदाहारविहारौ व्याख्यातौ, केवलं स्यामः॥१॥ नवनीतमभ्यगाथै, शेषं सोमवदानिर्गमादिति॥५॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सोमवदिति अध्वरविधिवर्जमन्यत्सर्व सोमवत् क्रियाविधानिवृत्तसन्तापशब्दमधिकृत्य कृतं रसायनं निवृत्तसन्तापी-नम् / आशीर्मङ्गलपाठादिः, स्तुतिः फलवादः; गयी तु क्रिया यम् / तदधिकृत्य कृतो ग्रन्थ इतीयप्रत्ययः // 12 // करणं विधानं, आशीः फलं, तस्य स्तुतयः सोमस्यैव; शास्त्रे यथा निवृत्तसन्तापा मोदन्ते दिवि देवताः॥ | आगमे अभिहिताः / एतेन तन्मते सोमस्येवाध्वरविधितथौषधीरिमाः प्राप्य मोदन्ते भुवि मानवाः॥३॥ १.दनायतनादनायासादौ इति पा० / 2 'तासामभि१'शाङ्करस्तथा' इति पा०। 2 'रसायनचिकित्सितं' इति हुतानां याः क्षीरवत्यस्तासां क्षीरकुडवमागारे सकृदेवोपयुजीत' इति पा०। | पा०। 3 'समूलफलवृन्ता' इति पा०। सु० सं०६४

Page #603
506 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं रपि प्राप्यते / अभिहुतानां कृतहोमानाम् / क्षीरकुडवमष्टौ हस्तिकर्णपलाशस्य तुल्यपर्णा द्विपर्णिनी॥ पलानि, महती मात्रा / प्रदेशिनीप्रमाणानि आयामविस्तारा- | अजास्तनाभकन्दा तु सक्षीरा क्षुपरूपिणी // 17 // भ्याम् / क्षीरेण विपाच्येति “द्रव्यादष्टगुणं क्षीरं क्षीरात्तोयं अजा महौषधी ज्ञेया शङ्ककुन्देन्दुपाण्डरा॥ चतुर्गुणम् / क्षीरावशेषः कर्तव्यः क्षीरपाके त्वयं विधिः" श्वेतांविचित्रकुसुमांकाकादन्या समां क्षुपाम्॥१८॥ भनेन विधिना / अभिधारितमभिहुतमिति पूर्वमभि- चक्रकामोषधी विद्याजरामृत्युनिवारिणीम् // पारितं पश्चादभिहुतं; अभिघारितम् ईषद्धृताक्तम् / तत्र मूलिनी पञ्चभिः पत्रैः सुरक्तांशुककोमलैः // 19 // चक्रकायाः पयः सकृदेव / गयी तु तत्र चक्रकायाः पायसम्' आदित्यपर्णिनी शेया सदाऽऽदित्यानुवर्तिनी॥ इति पठति, व्याख्यानयति च-तत्र चक्रकायाः पलकल्कं कनकाभा जलान्तेषु सर्वतः परिसर्पति // 20 // द्विगुणिततण्डुलं क्षीरेण साध्यं, सकृदेवोपयुञ्जीत / भक्ष्यकल्पे. सक्षीरा पद्मिनीप्रख्या देवी ब्रह्मसुवर्चला // नेति अपूपादिविधानेन / आनिर्गमादिति गूढागारं कृत्वा तत्रा- अरनिमात्रक्षुपका पत्रैर्घङ्गुलसंमितैः // 21 // वासपर्यन्तमित्यर्थः // 5 // पुष्पैर्नीलोत्पलाकारैः फलैश्चाञ्जनसन्निभैः॥ भवन्ति चात्र श्रावणी महती शेया कनकाभा पयखिनी // 22 // युवानं सिंहविक्रान्तं कान्तं श्रुतनिगादिनम् // श्रावणी पाण्डुराभासा महाश्रावणिलक्षणा // | गोलोमी चाजलोमी च रोमशे कन्दसंभवे // 23 // कुयुरेताः क्रमेणैव द्विसहस्रायुपं नरम् // 6 // | हंसपादीव विच्छिन्नैः पत्रैर्मूलसमुद्भवैः॥ अङ्गदी कुण्डली मौली दिव्यस्रक्चन्दनाम्बरः॥ | अथवा शङ्खपुष्प्या च समाना सर्वरूपतः // 24 // चरत्यमोघसङ्कल्पो नभस्यम्बुददुर्गमे // 7 // | वेगेन महताऽऽविष्टा सर्पनिर्मोकसन्निभा // वजन्ति पक्षिणो येन जललम्बाश्च तोयदाः॥ एषा वेगवती नाम जायते ह्यम्बुदक्षये // 25 // गतिः सौषधिसिद्धस्य सोमसिद्ध गैतिः परा // 8 // विस्तृतकनिष्ठाङ्गुलिमुष्टिकहस्तः अरनिः / श्वेतकापोतिसंस्थिते. अतः परं फलश्रुतिमाह-युवानमित्यादि / विक्रान्तं विक्रम इति श्वेतकापोतिकाकृतीत्यर्थः / रक्षोप्ने इति स्वभावेन रक्षसां युक्तम् / कान्तं मनोज्ञम् / क्रमेणवेति शास्त्रविहितसकलक्रमण। प्रध्वंसकरे / काञ्चनवर्ण क्षीरं यस्याः सा काञ्चनक्षीरी / क्षुपअङ्गदी केयूरयुक्तः, कुण्डली कुण्डलयुक्तः, मौली मुकुटधारी, सक् रूपिणी विटपरूपिणी, बद्धमुष्टिकरः अरनिः / निवातेऽपि माला, अम्बरं वस्त्रम् , अमोघसङ्कल्पः सफलकामितः / नभसि खभाववेगेनाविष्टा / अम्बुदक्षये शरदि // 9-25 // आकाशे / अम्बुददुर्गमे मेधैर्दुःखसञ्चारे / सोमसिद्धे गतिः परेति सोमसिद्ध पुरुषे पुनरेवमुत्कृष्टं गमनं भवतीत्यर्थः // 6-8 // गम भवतीत्यर्थः सप्तादौ सर्परूपिण्यो ह्योषध्यो याः प्रकीर्तिताः॥ तासामुद्धरणं कार्य मन्त्रेणानेन सर्वदा // 26 // अथ वक्ष्यामि विज्ञानमौषधीनां पृथक पृथक् // महेन्द्ररामकृष्णानां ब्राह्मणानां गवामपि // मण्डलैः कपिलैश्चित्रैः सर्पाभा पञ्चपर्णिनी॥९॥ | तपसा तेजसा वाऽपि प्रशाम्यध्वं शिवाय वै // 27 // पश्चारनिप्रमाणा च विज्ञेयाऽजगरी बुधैः // मन्त्रेणानेन मतिमान् सर्वा एवाभिमंत्रयेत् // निष्पत्रा कनकाभासा मूले द्यङ्गुलसंमिता // 10 // | अश्रद्दधानरलसैः कृतनैः पापकर्मभिः // 28 // सर्पाकारा लोहितान्ता श्वेतकापोतिरुच्यते // | नैवासादयितुं शक्याः सोमाः सोमसमास्तथा // द्विपर्णिनी मूलभवामरुणां कृष्णमण्डलाम् // 11 // अनेन मन्त्रेणोद्धरणमुत्पाटनमोधपरिरक्षार्थमभिमतफलप्रा. घरनिमात्र जानीयागोनसी गोनसाकृतिम् // यथं च / मन्त्रमाह-महेन्द्रेत्यादि / प्रशाम्यध्वम् उपशमं सक्षीरां रोमशां मृद्वी रसेनेक्षुरसोपमाम् // 12 // कुरुतः किमर्थ ? शिवाय कल्याणाय / वै निश्चितम् / नैवासादएवंरूपरसां चापि कृष्णकापोतिमादिशेत् // यितुं नैव प्राप्तम् // २६-२८॥कृष्णसर्पखरूपेण वाराही कन्दसंभवा // 13 // एकपत्रा महावीर्या भिन्नाञ्जनसमप्रभा॥ पीतावशेषममृतं देवैब्रह्मपुरोगमैः // 29 // छत्रातिच्छत्रके विद्याद्रक्षोने कन्दसंभवे // 14 // | निहितं सोमवीर्यासु सोमे चाप्योषधीपतौ // जरामृत्युनिवारिण्यो श्वेतकापोतिसंस्थिते // पौराणिकी श्रुतिं दर्शयन्नाह-पीतेत्यादि / निहितं धृतम् / कान्तै-दशभिः पत्रैर्मयूराङ्गरुहोपमैः // 15 // सोमवीर्यासु औषधिषु / सोमे चन्द्रमसि // 29 ॥कन्दजा काश्चनक्षीरी कन्या नाम महौषधी॥ देवसन्ते हववरे तथा सिन्धौ महानदे // 30 // करेणुः सुबहुक्षीरा कन्देन गजरूपिणी // 16 // दृश्यते च जलान्तेषु मेध्या ब्रह्मसुवर्चला // 1 'कन्यकायाः' इति पा०। 2 'कन्यकायाः' इति पा०। 1 'तक्रकां' इति 'नक्रकां' इति च पा०। 2 भिषगातुर.. सोमसिखगतिः' इति पा० / 4 'सोमसिद्धस' इति पा०। / परिरक्षार्थ इति पा० /

Page #604
मध्यायः 31] सुश्रुतसंहिता। 507 आदित्यपर्णिनी शेया तथैव हिमसंक्षये // 31 // सर्वोपघातशमनीये रसायने 'नाविशुद्धशरीरस्य युक्तो रासा. रश्यतेऽजगरी नित्यं गोनसी चाम्बदागमे॥ यनो विधिः' इत्युक्तवाच्छोधनं प्रतिपादयितुकामः तत्प्राककाश्मीरेषु सरो दिव्यं नाना क्षुद्रकमानसम् // 32 // मणी स्नेहखेदो निर्दिशति; तत्रापि स्नेहपूर्वकत्वात् खेदस्य प्रथम करेणुस्तत्र कन्या च छत्रातिच्छत्रके तथा // नेहोपयौगिकं चिकित्सितमाह-अथात इत्यादि / स्नेहस्य गोलोमी चाजलोमीच महती श्रावणी तथा // 33 // | उपयोगो यस्मिन् कर्मणि तत्स्नेहोपयौगिकं तदेव चिकित्सितम् / वसन्ते कृष्णसर्पाख्या गोनसी च प्रदृश्यते // | उपयोजनम् उपयोगो बाह्य आभ्यन्तरश्च; तत्र बाह्योऽभ्यज्ञादिः, कौशिकी सरितं ती सञ्जयन्त्यास्तु पूर्वतः॥३४॥ | आभ्यन्तरः पानादिः // 1 // 2 // क्षितिप्रदेशो वल्मीकैराधितो योजनत्रयम् // स्नेहसारोऽयं पुरुषः,प्राणाश्च स्नेहभूयिष्ठाः स्नेहविज्ञेया तत्र कापोती श्वेता वल्मीकमूर्धसु // 35 // साध्याश्च भवन्ति / स्नेहो हि पानानुवासनमस्तिमलये नलसेतौ च वेगवत्यौषधी ध्रुवा // कार्तिक्यां पौर्णमास्यां च भक्षयेत्तामुपोषितः॥३६॥ भोजनेषपयोज्यः // 3 // कशिरोवस्त्युत्तरबस्तिनस्यकर्णपूरणगात्राभ्यङ्गसोमवश्चात्र वर्तेत फलं तावश्च कीर्तितम् // / सर्वा विचेयास्त्वोषध्यः सोमाश्चाप्यर्बुदे गिरौ॥३७॥ तत्र पानादि प्रधानमिह वक्तव्यम् , अप्रधानं पुनरनागतास शृङ्गैर्देवचरितैरम्बुदानीकमेदिभिः॥ बाधे इन्द्रियानुपालनप्रसङ्गेनोक्तम् // 3 // व्याप्तस्तीर्थंश्च विख्यातैः सिद्धर्षिसुरसेवितैः॥३८॥ तत्र दियोनिश्चतुर्विकल्पोऽभिहितः नेहः स्नेहगुहाभिर्भीमरूपाभिः सिंहोनादितकुनिभिः॥ गुणाश्च / तत्र जङ्गमेभ्यो गव्यं घृतं प्रधानं, स्थावगजालोडिततोयाभिरापगाभिः समन्ततः॥ रेभ्यस्तिलतैलं प्रधानमिति // 4 // विविधैर्धातुभिश्वित्रैः सर्वत्रैवोपशोमितः॥ 39 // द्वियोनिः द्विकारणिकः स्थावरो जङ्गमश्च / तत्र तैलं स्थाव. नदीषु शैलेषु सरःसु चापि रयोनि, घृतवसामजानस्तु जङ्गमयोनयः / तत्र तैलं तिलादिपुण्येष्वरण्येषु तथाऽऽश्रमेषु // फलोद्भवत्वात् फलस्थं, देवदारुशिंशपागुर्वादिसारोत्थं च घृत. सर्वत्र सर्वाः परिमार्गितव्याः मपि द्विविधं क्षीरोत्थं, दध्युत्थं च; शुद्धमांसस्नेहो वसा, अस्थ्यासर्वत्र भूमिहि वसूनि धत्ते // 40 // श्रया मज्जा / चत्वारो विकल्पाः सर्पिस्तैलवसामज्जानो यस्य स्नेहइति सुश्रतसंहितायां चिकित्सास्थाने निवत्तसं | स्येति चतुर्विकल्पः; खाभाविकगुणेनाप्यत्र पानविधावुक्तः / तत्र जामेभ्यो गव्यं घृतं प्रधानं, स्थावरेभ्यस्तिलतैलमिति // 4 // तापीयं रसायनं नाम त्रिंशोऽध्यायः॥ 30 // देशमाह-देवसुन्दे इत्यादि / हृदे जलाशयविशेषे / महानदअत ऊवं यथाप्रयोजनं यथाप्रधानं च स्थावरइति लोके प्रसिद्धः / हिमसंक्षये वसन्ते / अम्बुदागमे वर्षासु। नेहानुपदेक्ष्यामः-तत्र तिल्वकैरण्डकोशाम्रदन्तीकृष्णसांख्या वाराही / विज्ञेया अनुसरणीयाः / कुतः पुनरत्र द्रवन्तीसप्तलाशशिनीपलाशविषाणिकागवाक्षीकगिरौ सर्वा एवानुसरणीया इत्याह-स इत्यादि / यतो | म्पिल्लकशम्पाकनीलिनीनेहा विरेचयन्ति, जीमूगिरिरुविशेषणः / अम्बुदानीकं मेषघटा / धातुभिः गैरिका- तककुटजकतवेषनेवाधामार्गवमदनबहानामदिमिः / पुनः किंविशिष्टो गिरिः ? गुहाभिरुक्तविशेषणाभिर्व्याप्तः, यन्ति, विडणखरमजरीमधुशि सूर्यवल्लीपीलुसिसिंहोनादितकुक्षिभिः सिंहैरुमादिताः कुक्षयो यासा तास्ताभिः डाथेकज्योतिष्मतीस्नेहाः शिरो विरेचयन्ति, पुनरापगाभिनंदीभिरुक्तविशेषणाभिरुपलक्षितः / हि यस्मादर्थे / | करञ्जपूतीककृतमालमातुलुङ्गेङ्गुदीकिराततिक्तकयस्मात् कारणात् सर्वत्र सर्वदेशेषु, भूमिरियं रत्नानि धार• | स्नेहा दुष्टव्रणेषूपयुज्यन्ते, तुवरककपित्थकम्पिल्लयतीत्यर्थः // 30-40 // कभल्लातकपटोलस्नेहा महाव्याधिषु, त्रपुसैर्वारु ककर्कारुकतुम्बीकूष्माण्डस्नेहा मूत्रसङ्गेषु, कपोतइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत वकावल्गुजहरीतकीस्नेहाः शर्कराश्मरीषु, कुसुव्याख्यायां चिकित्सास्थाने त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 30 // म्भसर्षपातसीपिचुमतिमुक्तकमाण्डीकटुतुम्बी कटभीस्नेहाः प्रमेहेषु, तालनारिकेलपनसमोचमि. एकत्रिंशत्तमोऽध्यायः। यालबिल्वमधूकश्लेष्मातकाम्रातकफलस्नेहाः पित्तअथातःस्नेहोपयौगिकचिकित्सितं व्याख्यास्यामः 1 1 विज्ञातरसायनविधानोऽपि अनवधारिते तत्प्राकर्मणि शोधने यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ खलु यतो मुह्यति, अतः शोधनं प्रतिपादयितुकामःप्रथमं शोधनस्यैव १'दृश्यते नात्र संशयः' इति पा०। 2 गिरिरक्तप्रकारैः प्राकर्म लेहमाइ' इति पा०। २'शुद्धमांसजा' इति पा। शुजैरुपशोभितः' इति पा०। | 3 'यथाविधानं' इति पा०॥

Page #605
508 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं तणाव संसृष्टे वायौ, विभीतकभल्लातकपिण्डीतकस्नेहाः चतुरश्चाक्षसमान मेषेजपिण्डानित्येष स्नेहपाककृष्णीकरणे,श्रवणकङ्गुकटुण्टकस्नेहाः पाण्डूकरणे, कल्पः / एतत्तु न सम्यक् कस्मात् ? आगमासिद्धसरलपीतदारुशिंशपागुरुसारस्नेहा दद्रुकुष्ठकिटि- | त्वात् // 6 // मेष, सर्व एव स्नेहा वातमुपन | सच स्नेहः प्रायशः संस्कृत उपयुज्यते, अतस्तत्संस्कारार्थसमासेन व्याख्याताः॥५॥ माह-अत ऊर्ध्वमित्यादि / आदिशब्दात् कन्दादयो गृह्यन्ते। प्रयोजनस्यानतिक्रमेणेति यथाप्रयोजनं, प्रयोजनं प्रयोजन भाग इति एकवचनान्तलादेक एवाकृतपलादिमानविशेषस्तु. वीक्ष्यति वा / प्रधानं प्रधानं वीक्ष्य यथाप्रधानम् / तत्र लाधारणमात्रेणावधारितः / तस्मात्त्वगादिभागाचतुर्गुणमुदकम् / स्थावरस्य प्रायेण पार्थिवद्रव्यारब्धवात्तस्य च खभावेनाधोगामि तदुक्तम्-चतुर्भागावशेषं क्वाथमुपहरेदिति / कषायस्नेहकल्कखाद्विरेचनस्नेहानेव प्रथममाह-तत्रत्यादि / तिल्वको रोध्राकारो मानं दर्शयन्नाह-स्नेहप्रसृतेष्वित्यादि / प्रसृतोऽत्र संयुक्तबृहत्पत्रो रक्तबग्वैरेचनिकः, सप्तला यवतिक्कामेदः, शविन्यपि | पञ्चाङ्गुलिरीषद्विस्तृतपाणिरेकः, न पुनः पलद्वयम् / चतुर. तद्भेदः, विषाणिका मेषराङ्गी, गवाक्षी इन्द्रवारुणी, कम्पिल्लको श्चाक्षसमान् मेषजकल्कपिण्डान् बिभीतकफलमानान् पिष्टमेषरेचनिका खनामख्यातः, शम्पाकः किरमालकः, नीलिनी जकल्कान् ; इत्येष स्नेहपाककल्प इति केचिदाहुः॥६॥ नीलाअनिका शारदं फलम् / जीमतो देवदाली, कृतवेधनः | पलकुडवादीनामतो मानं तु व्याख्यास्यामःकोशातकी, इक्ष्वाकुः कटुतुम्बी, धामार्गवो महाकोशातकी। तत्र द्वादश धान्यमाषा मध्यमाः सुवर्णमाषकः, / तिल्वकादिनेहा विरेचयन्ति, जीमूतकादिस्नेहा वामयन्ति / ते षोडश सुवर्णम् / अथवा मध्यमनिष्पावा एकोपित्तकफहरं कर्मद्वयं प्रतिपाद्य स्थानाश्रयं कफस्यैव कर्म नविंशतिर्धरणं, तान्यर्धतृतीयानि कर्षः, ततश्चोर्चे 'दर्शयन्नाह-विडझेत्यादि / खरमञ्जरी अपामार्गः, मधुशिनः चतुर्गुणमभिवर्धयन्तः पलकुडवप्रस्थाढकद्रोणा शोभाजनकः, सूर्यवल्ली पटोलसदृशा वल्ली, ज्योतिष्मती इत्यभिनिष्पद्यन्ते, तुला पुनःपलशतं, ताः पुनर्विकाकमर्दनिका, शिरो विरेचयन्ति नस्यप्रयोगेण शिरःस्थं श्लेष्माणं | शतिर्भारः; शुष्काणामिदं मानम्, आर्द्रद्रवाणांच.. विरेचयन्ति स्रावयन्तीत्यर्थः / इदानीं शल्यतन्त्रलाद्रणयोगिनः | द्विगुणमिति // 7 // मेहाभिर्दिशमाह-करजेत्यादि / पूतीकः चिरबिल्वः, कृत- स्नेहपाककल्पमुपदिदिक्षुः पूर्व पलादिपरिमाणमेवाह-पले. मालः किरमालः / तुवरकः पश्चिमसमुद्रभूमिषु पलाशानु- त्यादि / कुतः तत्पूर्वकलात् तत्परिमेयार्थप्रविभागसिद्धेः, परिकारी वृक्षः / महाव्याधिषु महाकुष्ठमेहादिष्वासु, वाता- माणसिद्धी परिमेयकषायस्नेहपाकादिसंभारद्रव्यप्रविभागप्रसिद्धिः मयादिश्चित्यन्ये; उपयुज्यन्त इति पूर्वश्लोकात् संबन्धनीयम्; अतस्तदुपयोगि मानमभिधीयते / पलादीनां पङ्को पृथक् कुडवएवमुत्तरत्र / त्रपुसः सुधावासः, पुसीति लोके, एर्वारुलॊमशा ग्रहणात् पलकुडवयोरद्वैगुण्यं प्रतिपादयति / तदाह-तत्र कुडकर्कटी, कोरुः वाडवं त्रपुसं 'खेरसा' इति लोके / मूत्रसङ्गेषु वादौ द्रवस्याईस्य च द्वैगुण्यमेव, पलमानेषु तु पुनरद्वैगुण्यमेव / मूत्रकृच्छ्राध्मानाश्मरीष्वित्यर्थः / कपोतवता ब्रह्मसुवर्चला, मध्यमा मध्यमप्रमाणाः, तेन नातिस्थूला नातितनवच प्रायाः। अवल्गुजो बाकुची; गयदासस्तु 'कपोतवडाहरीतकी- | तै दशभिरेकः सुवर्णमाषकः / ते षोडश सुवर्णमाषकाः सुवर्णनेहो शर्कराश्मरीषु' इति पठिला व्याख्यानयति-कपोतववादि- | कर्ष इत्यर्थः / अन्ये पुनरन्यथा मानसूत्रं पठन्ति; तयथानेही वातभिन्नमूर्तिष्वश्मरीध्विति / पिचुमर्दो निम्बः, अति- अथवा मध्यमनिष्पावा इत्यादि / अर्ध तृतीयं येषां तान्यर्धत. मुक्तकः अवन्तकः, भाण्डी 'भाण्डनी' इति लोके प्रसिद्धोतीयानि सार्धद्वयमित्यर्थः / उभयं चैतत् प्रसिद्धम् / ततश्चेत्यादि / विटपो भाण्डधावनार्थमासुतीवलाः समाहरन्ति / प्रियालः अयमर्थः-ततः कर्षाच्चतुर्गुणवर्धमानात् पलम् , एवं पलात् चारः / पिण्डीतको मदनः / श्रवणः तापसवृक्षः 'इगुदी'चतुर्गुणवर्धमानात् कुडवः, कुडवात् प्रस्थः, प्रस्थादाढकम् , इति लोके, कङ्गुकं प्रियङ्गुः, टुण्टुकः स्योनाकः / पीतदारु आढकाद् द्रोणः; तुला पुनः पलशतमेव / ताः पुनरिति तुला देवदारु / विशेषेण दद्रूकिटिभी घ्नन्तीति नियमार्थ पुनः इत्यर्थः / प्रसङ्गेन भारोऽप्यभिहितो न पुनरत्रानेन व्यवहारो कुष्ठलाविशेषेऽपि तयोर्ग्रहणम् / सर्वस्नेहसामान्यकर्म निर्दि- दृश्यते / शुष्काणामिदं प्रमाणं, साणां सरसानां द्रवाणां शन्नाह-सर्व एवेत्यादि / स्थावरतैलप्राधान्येन तिलतैलगुणा सलिलक्षीरादीनां कुडवादौ द्वैगुण्यं तेन शुष्काणां चतुर्भिः पलैः द्रवद्रव्यविधावुक्ताः / समासेनेति वर्गेणैव गुणोपदेशात् संक्षे- कुडवः, आर्द्राणां द्रवाणां चाष्टभिरिति; जेजटस्वार्दाणी द्रवाणां पेणेत्यर्थः // 5 // च चतुःपलं कुडवमाह / वृद्धवैद्यव्यवहारात् कानिचिह्नव्याण्या द्रोण्यपिन द्विगुणानि प्रायाणि / तान्येवाह-“वासाकुटजकू. अत ऊर्ध्वं कषायस्नेहपाकक्रममुपदेक्ष्यामः। तत्र माण्डशतमूलीसहामृताः / प्रसारण्यश्वगन्धा च शतपुष्पा केचिदाहुः-त्वपत्रफलमूलादीनां भागस्तञ्चतुर्गुणं जलं चतुर्भागावशेषं निष्क्वाथ्यापहरेदित्येष कषाय- १'पिष्टमेषजपिण्डान्' इति पा० / 2 'आर्द्राणां' इति पा० / पाककल्पः स्नेहप्रसृतेषु षट्सुचतुर्गुणं द्रवमावाप्य | 3 शतपत्री” इति पा० /

Page #606
अध्यायः 31] सुश्रुतसंहिता / wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwvoiwas सहाचराः // नित्यमार्दाः प्रयोक्तव्या न तासां द्विगुणं भवेत्" यत्र स्युर्दवाणि स्नेहसंविधौ / तत्र स्नेहसमान्याहुराक -इति / केचित् प्रस्थविषये एवं प्रवदन्ति-"द्वात्रिंशताऽत्र | च स्याचतुर्गुणम्" इति // 8 // विजया पलेषोडशभिः कमात् / तोवस्नेहविशुष्काणां द्रव्याणां भवतश्चात्रप्रस्थमादिशेत" इति / तत्र द्वादश धान्यमाषा मध्यमाः | स्नेहमेषजतोयानां प्रमाणं यत्र नेरितम् / सुवर्णमाषक इति मागधानुमतं सुश्रुताचार्यसंमतं मानम् / उक्तं तत्रायं विधिरास्थयो निर्दिष्टे तद्वदेव तु // 9 // ब-"मानं तु द्विविधं प्राहुः कालिङ्गं मागधं तथा / कालिङ्गा अनुक्क द्रवकार्य तु सर्वत्र सलिलं मतम् // मागचं श्रेष्ठमिति मानविदो विदुः // कालिगमपि मानं च कल्कक्काथावनिर्देशे गणात्तस्मात् प्रयोजयेत् // 10 // चरकाचार्यसंमतम्" इति / सभताचार्यः प्राह-अथवा ___ कषायस्नेहपाकपरिभाषेयं, परिभाषा चानियमे, नियमकारिमध्यमनिष्पावा एकोनविंशतिरित्यादिकम् // 7 // | णीति. तदेव दर्शयन्नाह-नेहभेषजतोयानामित्यादि / अनुक्के तत्रान्यतमपरिमाणसंमितानां यथायोग त्वक् द्रवादी पुनः का परिभाषेत्याह-अनुक्के इत्यादि / यस्मादेव पत्रफलमूलादीनामातपपरिशोषितानां छेद्यानि गणात् स्नेहपाकोऽभिप्रेतस्तस्मादेव गणात् काथकल्कप्रकाराभ्यां खण्डशश्छेदयित्वा मेद्यान्यणुशो भेदयित्वाऽवकु- समाचरणीयः // 9 // 10 // ट्याष्टगुणेन षोडशगुणेन वाऽम्भसाऽभिषिच्य | अत ऊर्ध्वं स्नेहपाकक्रममुपदेश्यामः / स तु स्थाल्यां चतुर्भागावशिष्टं काथयित्वाऽपहरेदित्येष | त्रिविधः, तद्यथा-मृदुः, मध्यमः, खर इति / तत्र कषायपाककल्पः / मेहाश्चतुर्गुणो द्रवः, अहचतुः | महौषधिविवेकमात्रं यत्र भेषजं स मृदुरिति, मधू. शो मेषजकल्कः, तदैकध्यं संसृज्य विपचेदित्येष छिटमिव विशदमविलेपि यत्र मेषजं स मध्यमः, बेहपाककल्पः। अथवा तत्रोदकद्रोणे त्वक्पत्रफ-| कृष्णमवसन्नमीषद्विशदं चिक्कणं च यत्र भेषजं स लमूलादीनां तुलामावाप्य चतुर्भागावशिष्टं निष्का- सर इति;अत ऊर्ध्व दग्धस्नेहो भवति,तंपुनःसाधु थ्यापहरेदित्येष कषायपाककल्पः, स्नेहकुडवे मेष- साधयेत् / तत्र पानाभ्यवहारयोर्मूदुः, नस्याभ्यङ्गजपलं पिष्ट कल्कं चतुर्गुणं द्रवमावाप्य विपचेदि- योर्मध्यमः, बस्तिकर्णपूरणयोस्तु खर इति // 11 // त्येष स्नेहपाककल्पः॥ 8 // स्नेहोषधयोविवेकमात्रं पृथग्भावमात्रं यस्मिन् मेषजे तत् पलादिमानमभिधाय क्वाथपाकपरिभाषामाह-तत्रेत्यादि / तादृशं भेषजं यत्र स्नेहपाके स मूदुः।पृथक्त्वमुभयगतमपि भेषतत्रेति तयोर्मध्ये / अन्यतमेन एकतमेन, परिमीयतेऽनेनेति | किन जमादि परिमाणं पलादिकं, तेन सम्ययितानां खपत्रादीनाम् / | मिव विशदमपिच्छिलमेव / अत एव अविलेपि अगुल्यादेः / षोडशगुणेनाष्टगुणेन वेति वाशब्दः समुचये चतुर्गुणेनेत्यस्य / विज mart उदकद्रोणविषये तुलाद्रव्यस्यावापेनतज्ज्ञापयति-निष्काध्य भर्जनात् किधिष्टप्रायम् / अत ऊर्ध्वमतिकृष्णमत्लवसन्नमतिद्रव्यं जले पचगुणे निष्काथयेत् / नेहपाकपरिभाषामाह विशदं च यत्र मेषजं स दग्धः / तस्य साधनोपदेशादौषधगुणा मेहादित्यादि / स्नेहकुडवे प्रवंद्र मेंषजपलं च दत्त्वा पकव्य | एव नयन बहगुणा इति गम्यते / घरके पुनरन्ययोकं,मित्यर्थः / अन्ये मुश्रुताध्यामिनः कायनेहपाककल्पनमन्यथा "खरोऽभ्यो मूदुर्नखे पाने बस्ती च मध्यमः" (च.क. पठन्ति / त्रयाणामपि कषायपाकविषयमाह-"कर्षादौ तु पलं अ.१२) इति; तदत्र द्वयमपि प्रमाणं; "श्रुतिद्वैधं तु यत्र स्यात्तत्र यावद्दद्यात् षोडशिकं जलम् / ततस्तु कुडवं यावत्तोयमष्टगुणं गुण धर्मावुभौ स्मृती" (मनु० २.१४)-इति / अन्यत्रापिभवेत् // चतुर्गुणमतश्चोर्ध्व यावत् प्रस्थादिकं भवेत्" इति। | "उदितानुदिते चापि समयाध्युषिते तथा / सर्वथा वर्तते यज्ञ प्रकारान्तरेण विषयमाह-"मृदौ चतुर्गुणं देयं कठिनेऽष्टगुणं | इतीयं वैदिकी श्रुतिः" (मनु. स्मृ. अ. 2-15) इति // 11 // जलम् / कठिनात् कठिने देयं जलं षोडधिकं मतम्" इति। बाहुल्येन षोडशगुणेन जलेन क्वाथकल्पना पानविषये, स्नेहपाके भवतश्चात्रतु पूर्वैव / वृद्धसुश्रुताध्यायिमते स्नेहपाककल्पनं-स्नेहाच- शब्दस्योपरमे प्राप्ते फेनस्योपशमे तथा // तुर्गुणो द्रवः, स्नेहचतुर्थाशो मेषजकल्कः, तदैकध्यं संसृज्य गन्धवर्णरसादीनां संपत्तौ सिद्धिमादिशेत् // 12 // विपचेदित्येष स्नेहपाककल्पः / स्नेहाचतुर्गुणो द्रव इति वचनात् तस्यव विपकस्य जानीयात् कुशलो भिषक॥ सर्वेऽप्युदकक्षीरादयो गृह्यन्ते / केचिदेवं पठन्ति-“यत्रैकद्वि-फेनोऽतिमात्रं तैलस्य शेषं घृतवदादिशेत् // 13 // त्रिचतुराणि द्रवद्रव्याणि तत्र सर्वाण्येव स्नेहाचतुर्गुणानि, पञ्च / तत्र भेषजस्पर्शन मृदुविशदादिना प्राधान्येन पाकलक्षणं प्रभृतीनि स्नेहसमानानि"-इति / तथा चोक्तम्,-"पञ्चप्रभृति | निश्चित्य शेषेन्द्रियार्थैरुपदिशन्नाह-भवतश्चात्रेत्यादि / द्विविधः पच्यमानस्नेहस्य शब्दो द्रवानुगतः, अद्रवानुगतश्च / तत्र शब्द१ 'निम्नश्चाः ' इति पा०। २'तच्चैकोनविंशतिनिष्पावा धरणांमत्यादि' इति पा० / 1 स एव गणः' इति पा०। दिनः काथनही पलं अ.१२) इति; धर्मावुभौ स्मृताण; "श्रुतिद्वैधं तु यत्र स्यात्तत्र २.१४)-इति न यावत् प्रस्थादिकं भवेत"

Page #607
510 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान स्योपरमे प्राप्ते इत्यत्र प्राप्तशब्देन युक्तार्थवाचिना द्रवानुगत- पातव्यमिति ज्ञेयम् / गयी तु-पित्तहरद्रव्यसाधितमेव शब्दस्योपरमो न कृत्स्नशब्दव्युपरम इति शेयम् / संपत्तौ | केवलमित्याहः // 19 // . समृद्धौ // 12 // 13 // दोषाणामल्पभूयस्त्वं संसर्ग समवेक्ष्य च // अत ऊच स्नेहपानक्रममपदेष्यामः-अथ खल यध्यात्रिषष्टिधाभिन्नैः समासव्यासतो रसैः॥२०॥ लघुकोष्ठायातुराय कृतमङ्गलस्वस्तिवाचनायोदय- न केवलमुक्कैलवणादिभिरेव संयुक्तं सर्पिर्योज्यं, किं तर्हि गिरिशिखरसंस्थिते प्रतप्तकनकनिकरपीतलोहिते त्रिषष्टिमेदभिन्नै रसैरपीत्याह-दोषाणामित्यादि // 20 // सवितरि यथावलं तैलस्य घृतस्य वा मात्रां पातुं प्रयच्छेत् / पीतमात्रे चोष्णोदकेनोपस्पृश्य सोपा स्नेहसात्म्यः क्लेशसहः काले नात्युष्णशीतले // नत्को यथासुखं विहरेत् // 14 // | अच्छमेव पिबेत् स्नेहमच्छपानं हि पूजितम् // 21 // __ अत ऊर्ध्व स्नेहपानक्रममिति स्नेहपानपरिपाटीमित्यर्थः / अथ- अच्छपानविषयमुद्दिशनाह-स्नेहसात्म्य इत्यादि / क्लेशसहः शब्दोऽयं पश्चकर्मादौ मजलार्थः / खलुशब्दो वाक्यशोभार्थः / शक्तिलक्षणबलयुक्तः, अतो विपरीतं भक्तेन सह पाययेत् / लघुकोष्ठवचनं जीर्णाहारप्रदर्शनार्थ; गयी तु लघुकोष्ठाय यथा- अच्छः केवलस्नेहः / केचित् 'काले नात्युष्णशीतले' इत्यस्य क्रममामाशयपक्वाशयहृदयेषु पक्कतापगतानमलरसामतागौरवा- स्थाने 'दृढं काले च शीतले' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति येति व्याख्यानयति / कृतं मङ्गलं पूर्णोदककुम्भादि सर्वलोक-च-दृढमित्युपचयलक्षणबलयुकं, काले च शीतल इति चकारो प्रसिद्ध खस्तिवाचनं च यस्य स तथा, तस्मै / अत्रोदयगिरि- | वातकफयोः शैत्याहोषे च शीतल इति गमयति // 21 // संस्थितसवितुर्ग्रहणं प्रातःकालज्ञापनाय / प्रातर्हि संशोधनार्थ शीतकाले दिवा स्नेहमुष्णकाले पिबेनिशि // स्नेहपानं तश्रान्तरेऽप्युक्तं-"शुद्ध्यर्थ पुनराहारे नैशे जीर्णे वातपित्ताधिकोरात्रौ वातश्लेष्माधिको दिवा // 22 // पिबेनरः / पिबेत् संशमनं स्नेहमनकाले प्रकाङ्कितः" (च. सू. अ. 13) इति / यथावलमिति दोषपुरुषामयानां हीनमध्यो उक्तमेवाच्छपानं दोषकालमेदेन विवृण्वन्नाह-शीतकाल . तमबलमाश्रित्य यामद्वयचतुर्यामसकलाहःपरिणामसापेक्षिणीं | रिणामसाक्षिण | इत्यादि / निशीति संशमनमेव, 'उष्णकाले च सह भक्तेन पायमात्राम् / सर्वस्नेहनेषु प्रधानतया घृततैले प्राह-घृतस्य तैलस्य यत् हात वचनात् / वातापत्ताधिक इति वातपित्ते अधिके यस्य वेति / उपस्पृश्य आचमनं कृवेत्यर्थः // 14 // सः वातपित्ताधिकः / वातपित्तयोर्व्यस्तसमस्तयोर्ग्रहणाद्वाता धिकः पित्ताधिको वातपित्ताधिकश्च रात्रौ संशमनं स्नेहं पिबेत् / सक्षमतविषार्तानां वातपित्तविकारिणाम् // तत्रापि वातपित्ताख्यसंसर्गस्यापरसंसर्गोपलक्षणत्वात् पित्तश्लेष्मा- . हीनमेधास्मृतीनां च सर्पिःपानं प्रशस्यते // 15 // धिकोऽपि रात्री पिबेदिति गम्यते / वातश्लेष्माधिक इति कृमिकोष्ठानिलाविष्टाः प्रवृद्धकफमेदसः॥ वातश्लेष्मा च श्लेष्मा च वातश्लेष्माणी, समासेऽन्तःपदलोपः, पिबेयुस्तैलसात्म्याश्च तैलं दाार्थिनश्च ये॥१६॥ तावधिको यस्य स वात लेष्माधिकः। एतेन वातकफाधिक: व्यायामकर्शिताः शुष्करेतोरका महारुजः॥ कफाधिकश्च दिवा स्नेहं पिबेदिति गम्यते / अत्रार्थे च वृद्धवामहानिमारुतप्राणा वसायोग्या नराः स्मृताः॥१७॥ ग्मट:-"सर्व सर्वस्य च नेहं युज्यादाखति निर्मले / ऋतो फराशयाः क्लेशसहा वातार्ता दीप्तवह्नयः॥ साधारणे दोषसाम्येऽनिलकफे कफे // दिवा निश्यनिले पित्ते मज्जानमामुयुः सर्वे सर्पिर्वा स्वौषधान्वितम् // 18 // संसर्गे पित्तवत्यति" (अ. सं. सू. अ. 25) इति / यदा च सर्वे रूक्षक्षतविषार्तादयः / खौषधान्वितमिति यस्य यत् ग्रीष्मे वातकफोत्थो रोगः स्नेहसाध्यस्तदा कालमाश्रित्य तदनुखमात्मीयमौषधं तेन युक्तम् // 15-18 // विहितः स्नेहो निशि प्रयोज्यो दोषादीन् वीक्ष्य च, तथा च वृद्धकेवलं पैत्तिके सर्पिातिके लवणान्वितम् // वाग्भट:-"बरमाणे तु शीतेऽपि दिवा तैलं प्रयोजयेत् / देयं बहकफे चापि व्योषक्षारसमायुतम् // 19 // | उष्णेऽपि रात्री सार्पस्तु दोषादीन् वीक्ष्य चान्यथा" (अ. इदानीं तस्यैव घृतस्य प्रतिदोषं केवलस्य संयुक्तस्य च प्रयो-N.K. 11) गमाह-केवलमित्यादि / केवलम् असहायम् , अन्यद्रवैरसंयु- वातपित्ताधिकस्योष्णे तृण्मूच्र्योन्मादकारकः॥ तमित्यर्थः, तच्च संस्कृतमसंस्कृतं वा; सत्यप्यन्यद्रव्यसंयोगे | शीते वातकफार्तस्य गौरवारुचिशलकृत् // 23 // संस्कतलं लभ्यत एव, संयोगसंस्कारयोगुणयोर्मिनलात् / / उक्तादन्यथाकरणे उभयत्रापि दोषं दर्शयलाह-वातपिएतेन संस्कृतमसंस्कृतं वा केवलं क्वाथचूर्णादिप्रक्षेपरहितं सर्पिः ताधिकस्येत्यादि // 23 // 1 अस्याग्रे अतोऽग्रे च प्राक्पाचितं दोषायेति पठित्वा पूर्वपाचि- स्नेहपीतस्य चेत्तृष्णा पिबेदुष्णोदकं नरः॥ तगौरवागंतामदोषायेति व्याख्यानयति' / इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते | एवं चानुपशाम्यन्त्यां स्नेहमुष्णाम्बुना वमेत् // 24 // ह. पुस्तके. 2 'सपःस्नेहनेषु' इति पा० / / दिद्याच्छीतैः शिरः शीतं तोयं चाप्यवगाहयेत् // जान्वितम्॥

Page #608
अध्यायः 31] सुश्रुतसंहिता। वेत तत्र तृष्णाप्रतीकारमुद्दिशन्नाह-स्नेहपीतस्येत्यादि / दिस्यात् | पिबेज्यहं चतुरहं पश्चाहं षडहं तथा // लिम्पेत् // 24 // सप्तरात्रात् परं स्नेहः सात्म्यीभवति सेवितः॥३६॥ मात्रा परिजीत चतर्भागगनि२५॥ / तस्य स्नेहपानस्य कोष्ठापेक्षया कालनियमं दर्शयन्नाह-पिबे. सा मात्रा दीपयत्यग्निमल्पदोषे च पूजिता // दिल्यादि / तत्रत्र्यहं मृदुकोष्ठापेक्षया, मध्यमकोष्ठापेक्षया तु चतु:या मात्रा परिजीर्येत तथाऽर्धदिवसे गते // 26 // | पश्चषडहानि, क्रूरकोष्ठापेक्षया तु सप्तरात्रम् / अन्ये तु मृदुतमसा वृष्या बृहणी या च मध्यदोषे च पूजिता॥ मृदुतरमृदुकोष्ठापेक्षया एकद्विव्यहम् , एवं मध्यमकोष्ठतरतमया मात्रा परिजीयेंत चतुर्भागावशेषिते // 27 // मध्यात् चतुःपञ्चषडहानि, क्रूरकरतरक्रूरतमकोष्ठापेक्षया सप्तास्नेहनीया च सा मात्रा बहुदोषे च पूजिता // टनवापि दिवसानीति / सात्म्यीभवतीति आत्मना सह वर्तत या मात्रा परिजीर्येत्तु तथा परिणतेऽहनि // 28 // इति सात्म्यम्, असात्म्यं यत्र सात्म्यं भवति सात्म्यीभवति पदान् हित्वा सा मात्रा पूजिता आत्मशब्दोऽत्र देहपर्यायः, अयमर्थः-आत्मनि काये यद्वर्तते, अहोरात्रादसंदुष्टा या मात्रा परिजीर्यति // 29 // . यदुपशेते, न विकाराय भवति, सुखं च करोतीत्यर्थः, तत् सा तु कुष्ठविषोन्मादग्रहापसारनाशिनी // सात्म्यीभवतीत्युच्यते; एतेन स्नेहकार्यमुत्क्लेशनादिकं न करोति आहारवच सात्म्यीभवति, अत एव सेवित इत्युकं विषमपि ग्लान्यादिकं हिला या परिजीयेंदिति वचनात् मेहबाहुल्येन खल्पं प्रतिदिनमुपयुज्यमानं न मारणात्मकं भवति / तच्च परिपाककाले ग्लान्यादयो भवन्तीत्यवगम्यते / पूजिता भवेदिति सात्म्यीभवनं वातप्रकृतावूाजमारुते बोद्धव्यं, वातकफप्रकृती वचनात् 'स्नेहने' इत्याहरणीयम् // 25-29 // पुनरनुक्लेश एव // 36 // यथाग्नि प्रथमां मात्रां पाययेत विचक्षणः // 30 // सुकुमारं कृशं वृद्धं शिशुं स्नेहद्विषं तथा // पीतो ह्यतिबहुः स्नेहो जनयत् प्राणसंशयम् // तृष्णार्तमुष्णकाले च सह भक्तेन पाययेत् // 37 // मिथ्याचारादहत्वाद्वा यस्य स्नेहो न जीयति॥३१॥ इदानीमवचारणामावस्थिके नित्यगे च काले निर्दिशन्नाहविष्टभ्य चापि जीर्येत्तं वारिणोष्णेन वामयेत्॥ सुकुमारमित्यादि / भक्तशब्देन सर्वे विलेप्यादयोऽभिप्रेताः / ततः स्नेहं पुनर्दद्याल्लघुकोष्ठाय देहिने // तच्च पानं द्विविधम्-अशनात् पृथक, अशनव्यामिश्रं वा तत्र जीर्णाजीर्णविशङ्कायां स्नेहस्योष्णोदकं पिबेत् // 32 // यत् पृथक् तदच्छपानमेव // 37 // तेनोद्गारो भवेच्छुद्धो भक्तं प्रति रुचिस्तथा // पिप्पल्यो लवणं नेहाश्चत्वारो दधिमस्तकः॥ स्युः पच्यमाने तृड्दाहभ्रमसादारतिक्लमाः॥३३॥ पीतमैकध्यमेतद्धि सद्यःस्नेहनमुच्यते // 38 // ___ तास्वाद्यामेव मात्रामदोषत्वेन निर्दिशति-यथामीत्यादि / भृष्टा मांसरसे स्निग्धा यवागूः सूपकल्पिता॥ अग्न्यनतिक्रमेण एकयामपरिणामां मात्रां पातुं प्रयोजयेत्, प्रेक्षुद्रा पीयमाना तु सद्यानेहनमुच्यते // 39 // पलमित्यर्थः / कुतः पुनर्नेतरा इत्याह-पीतो ह्यतिबहुरित्यादि / | सर्पिष्मती पय:सिद्धा यवागूः खल्पतण्डुला // मिथ्याचारात् शीतसेवादिलक्षणात् / मिथ्याचारादिजस्य स्नेहा- सुखोष्णा सेव्यमाना तु सद्यःरोहनमुच्यते // 40 // जीर्णस्य प्रतीकार उक्तः / स्नेहसाध्ये व्याधी पुनरप्यस्य स्नेहो | पिप्पल्यो लवणं सर्पिस्तिलपिष्टं वराहजा॥ देय इत्याह-ततः स्नेहमिति / जीर्णाजीर्णविशङ्कायां परिणता- वसा च पीतमैकध्यं सद्यःनेहनमुच्यते॥४१॥ परिणतशङ्कायाम् / अस्याने पच्यमानलक्षणं केचित्पठन्ति- शर्कराचूर्णसंसृष्टे दोहनस्थे घृते तु गाम् // स्युरित्यादि / स्युः भवेयुः / एतच्चानार्षश्लोकार्धमिति जेजटा- दुग्ध्वा क्षीरं पिबेद्रूक्षः सद्यःस्नेहनमुच्यते // 42 // चार्योकलान पठनीयम् // 30-33 // यवकोलकुलत्थानां काथो मागधिकान्वितः॥ परिषिच्याद्भिरुष्णाभिर्जीर्णस्नेहं ततो नरम् // पयो दधि सुरा चेति घृतमप्यष्टमं भवेत् // 43 // | सिद्धमेतैघृतं पीतं सद्यःस्नेहनमुत्तमम् // यवागूं पाययेचोष्णां कामं क्लिन्नाल्पतण्डुलाम्॥३४॥ देयौ यूपरसौ वाऽपि सुगन्धी नेहवर्जितौ // " राक्षे राजसमेभ्यो वा देयमेतद्धतोत्तमम् // 44 // तत्रावचारणां प्रयोगेण दर्शयन्नाह-पिप्पल्य इत्यादि / कृतौ वाऽत्यल्पसर्पिष्को विलेपी वो विधीयते // 35 // लवणमत्र प्रधानकल्पनया सैन्धवम् / स्नेहाश्चत्वारः सर्पिस्तैलवनेहवर्जितावित्यनेनाकृताविति गम्यते / कृतौ स्नेहादिसं सामजानः / दधिमस्तुको दधिसरः / पिप्पलीलवणयोर्यावत्या स्कृतौ / यूषरसाविति अत्र यूषः कफे तेलपाने च देयः, रसो | मात्रया नातिकटुखं नातिलवणलं च तावती मात्रा / प्रक्षुद्रा वाते घृतपाने च, विलेपी च पुनर्विलेपीसात्म्याय मध्यमाग्नये क्षुद्रावगाढा; क्षुद्रं फाणितं 'काकवी' इति लोके / घृते विति देया // 34 // 35 // 1 'सक्षुद्रा' इति पा०। 2 'यवकोलकुलस्थानां क्कायो भाग१ यवागूर्वा' इति पा०। |त्रयान्वितः / पयोदधिसुराक्षीरघतमार्गः समन्वितः' इति पा० /

Page #609
512 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं तुशब्दः पुनरर्थे / मागधिकाया अयं मागधिकोऽत्र कल्कः, सदनमशानामधस्तात् स्नेहदर्शनम् / सम्यक्निग्धस्य लिङ्गानि द्रवाः षट्, स्नेहसमा पिप्पली सप्तमी, घृतमष्टमम् / एतत्सिद्धं स्नेहोद्वेगस्तथैव वा // ' इति पठन्ति // 53 // नृपादिभिः सुखोचितैरभात् प्रामध्येऽन्ते वा पेयम् / सद्यःस्नेह- भक्तद्वेषो मुखस्रावो गुददाहः प्रवाहिका // नमिति तदहरेव // 38-44 // | पुरीषातिप्रवृत्तिश्च भृशस्निग्धस्य लक्षणम् // 54 // बलहीनेषु वृद्धेषु मृद्वग्निस्त्रीहतात्मसु // प्रवाहिका अतिसारमेदः / केचित् अस्निग्धातिस्निग्धअल्पदोषेषु योज्याः स्युर्ये योगाः सम्यगीरिताः 45 लक्षणयोर्मध्ये जीर्णाजीर्णस्नेहलक्षणमधीयते-"ग्लानिः सदन एषां योगानां विषयं दर्शयन्नाह-बलहीनेष्वित्यादि / ये मझानामधस्तात् मेहदर्शनम् / मेहे जीर्यति लिङ्गानि जीर्णस्तैः योगाः पूर्व कथिताः // 45 // शान्तिमागतैः" इति / तैग्लान्यादिभिः शान्तिमागतैः उपशमं विवर्जयेत् स्नेहपानमजीणी तरणज्वरी // गतैः नेहो जीर्ण इति ज्ञायते इति // 54 // दुर्वलोऽरोचकी स्थूलो मूर्तोि मदपीडितः॥४६॥ रूक्षस्य स्नेहनं स्नेहैरतिस्निग्धस्य रूक्षणम् // छचर्दितः पिपासातः श्रान्तः पानक्लमान्वितः॥ श्यामाककोरदूषान्नतक्रपिण्याकशक्तुभिः // 55 // दत्सवस्तिर्विरिक्तश्च वान्तो यश्चापि मानवः॥४७॥ तत्रास्निग्धातिस्निग्धयोः प्रतीकारं दर्शयन्नाह-रूक्षस्येअकाले दुर्दिने चैव न च स्नेहं पिबेन्नरः॥ त्यादि // 55 // अकाले च प्रसूता स्त्री स्नेहपानं विवर्जयेत् // 48 // दीप्तान्तरग्निः परिशुद्धकोष्ठः स्नेहपानाद्भवन्त्येषां नृणां नानाविधा गदाः // प्रत्यग्रधातुर्बलवर्णयुक्तः॥ गदा वा कृच्छ्रतां यान्ति न सिध्यन्त्यथवा पुनः 49 दृढेन्द्रियो मन्दजरः शतायुः गर्भाशयेऽवशेषाः स्यू रक्तक्लेदमलास्ततः॥ स्नेहोपंसेवी पुरुषो भवेत्तु // 56 // स्नेहं जह्यान्निषेवेत पाचनं रूक्षमेव च // 50 // इदानीं स्वस्थविषये स्नेहकर्मफलं दर्शयन्नाह-दीप्तेत्यादि / दशरात्रात्ततः स्नेहं यथावदवचारयेत् // अन्तरग्निः जठराग्निः / परिशुद्धकोष्टः निर्दोषोदरः / प्रत्यया विवर्जयेदित्यादि / अजीर्णेऽजीर्णमेव च पचनग्निः स्तोकं स्नेह नवाः / दृढानि खकार्यकरणक्षमानीन्द्रियाणि यस्य सः / स्नेहो. पक्ष्यति, तरुणज्वरेऽप्येवं स्रोतोरोधश्च, दुर्बले अङ्गग्लान्यादयः, पसेवी यो नर आमीक्ष्ण्येन स्नेहं सेवते सः / अन्ये तु अनेन भरोचकेऽरोचकाभिवृद्धिः, स्थूलस्यातिस्थौल्यं स्रोतोरोधश्च, श्लोकेन संशमनीयप्राग्भक्तसेवितस्नेहगुणानाहुः // 56 // मूर्तािनां मूर्छाभिवृद्धिः, दत्तबस्तिविरिक्तवान्तानां सद्यःशुद्ध- स्नेहो हितो दुर्बलवह्निदेहखेनाग्निमान्यतृष्णाक्लमाद्यतियोगाश्च, अकाले प्रसूताया गर्भाश- सन्धुक्षणे व्याधिनिपीडितस्य // . येऽवशेषा रक्तक्लेदमलाः स्नेहकोपिता असाध्य रोगं कुर्युः / बलान्वितौ भोजनदोषजातैः अन्ये 'तरुणज्वरी' इत्यत्र 'चोदरी ज्वरी' इति पठिला प्रमर्दितुं तौ सहसा न साध्यौ // 57 // व्याख्यानयन्ति-उदरिणां स्नेहपानं प्रागवस्थायामुदरचिकि इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने स्नेहोपयौगित्सिते प्रोक्तं, छिद्रोदकोदरिणः पुनरत्र निषेधः / ज्वरिणस्तर कचिकित्सितं नामैकत्रिंशत्तमोऽध्यायः॥ 31 // णावस्थायां प्रतिषेधः / अमुमेव निषेधं दर्शयन्नाह-स्नेहपानादित्यादि // 46-50 // व्याधिपरिमोक्षणमपि स्नेहफलं दर्शयन्नाह-स्नेह इत्यादि। . स्नेहो हितो भवति; कस्य ? व्याधिनिपीडितस्य पुरुषस्य, कस्मिन् पुरीषं ग्रथितं रूक्ष कृच्छादन्नं विपच्यते // 51 // विषये? दुर्बलदेहवह्निसंधुक्षणे / स्नेहकृलयोखयोर्वहिदेहबलयोः उरो विदहते वायुः कोष्ठादुपरि धावति // फलं दर्शयन्नाह-बलान्वितावित्यादि / तौ वह्निदेही। किंविशिष्टौ ? दर्वर्णो दुर्बलश्चैव रूक्षो भवति मानवः॥५२॥ डपानबलान्वितौ / न साध्यौ न शक्यौ / किं कर्तुं ! प्रमद स्नेहस्य विहितस्य दानाय रूक्षलक्षणमाइ-पुरीषमित्यादि / यितम / कैः स्फोटयितुं न शक्यावित्याह-भोजनदोषजातेः, उपरि धावति ऊर्ध्व गच्छतीत्यर्थः / इदं कृतपाचनस्य रूक्षस्य दर्भक्तखभावगुणभूतदोषसमूहैरित्यर्थः / दुर्बलस्य देहसंधुक्षणे लक्षणमुक्तमिति वृद्धवैद्याः॥५१॥ 52 // | वहिसंधुक्षणे च; देहसन्धुक्षणं शक्त्युपचयलक्षणबलसंदीपनं सुस्निग्धा त्वग्विटशैथिल्यं दीप्तोऽग्निर्मूदुगात्रता॥ पुष्ट्यावहमित्यर्थः, अग्निपक्षे सन्धुक्षणं सुबोधम् // 57 // ग्लानिर्लाघवमङ्गानामधस्तात् स्नेहदर्शनम् // इति श्रीडल्हाहणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतसम्यक्निग्धस्य लिङ्गानि स्नेहोद्वेगस्तथैव च 53 व्याख्यायां चिकित्सास्थाने एकत्रिंशत्तमो. सुस्निग्धस्य लक्षणमाह-सुस्निग्धेत्यादि / स्नेहोद्वेग इति ऽध्यायः // 31 // स्नेहारुचिः उदकादितृप्तस्येवोदकाद्यरुचिः / अन्ये तु 'ग्लानिः १'चोदरी ज्वरी' इति पा०। 1 लेहोपयोगी' इति पा०।

Page #610
अध्यायः.३२] सुश्रुतसंहिता / द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः। बाष्पमनुद्वमयन्त्यां खेदान्तरमुत्पादयन्नाह-पार्श्वेत्यादि / तस्याः अथातः खेदावचारणीयं चिकित्सितं व्याख्या कुम्भ्याः / तस्मिन्छिद्रे इति उपरिस्थितकुम्भस्य पार्श्वच्छिदे / किलिअसाधनतृणकाशादिद्रव्यविरचितामन्तःसुषिरत्वेन नाडीमिव स्यामः॥१॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ नाडी गोपुच्छाकृतित्वेन दैर्येण च हस्तिहस्तसमाकारां छिद्रेण निर्गच्छतो बाष्पवेगस्य वेगविघातार्थ त्रिषु स्थानेषु वक्रामुपनिखेदावचारणं खेदयोजनं, तदधिकृत्य कृतमिति पूर्व धापयेत् / स्वभ्यक्तमिति सुत्रु अभ्यक्तम् / गुरुप्रावरणावृतमिति वत् // 1 // 2 // गुरुप्रावरणेन कम्बलादिनोष्मणोऽतितापनिषेधायावृतं पिहितम् / चतुर्विधः खेदः, तद्यथा-तापस्वेद, ऊष्मखेद, एतदेव सुखपाठार्थ श्लोकेन दर्शयन्नाह-हस्तिशुण्डिकयेत्यादि / उपनाहखेदो, द्रवखेद इति; अत्र सर्वखेदविक- व्यामार्धमात्रेत्यत्र व्याममात्रा व्यामार्धमात्रा वेति व्याख्यातव्यम् / ल्पावरोधः॥३॥ व्यामः बाह्वोः सकरयोः संप्रसारितयोरन्तरालम् / किलिञ्जतपनं तापः, ऊष्मा बाष्पः, उपनह्यते इत्युपनाहो बन्धन साधनानां कुशकाशादिद्रव्याणामियं कैलिजी // 5-7 // मित्यर्थः, द्रवतीति द्रवः कषायक्षीरादिः / अत्र ..एषु चतुर्दा पुरुषायाममात्रां च भूमिमुत्कीर्य खादिरैः॥ सर्वेषां त्रयोदशानामपि चरकोकानां संकरप्रभृतीनामवरोधः। काष्ठेर्दग्ध्वा तथाऽभ्युक्ष्य क्षीरधान्याम्लवारिभिः८ तत्र तापखेदे कन्दुग्रहणादेव जेन्ताककर्पूकुटीकूपहोलकखेदाः | पत्रभङ्गैरवच्छाद्य शयानं खेदयेत्ततः॥ पञ्चैबान्तर्भवन्ति, ऊष्मखेदे संकरप्रस्तराश्मघननाडीकुम्भीभू नाडीखेदं बाष्पखेदे एवाभिधाय भूखेदमपि बाष्पखेदे एव खेदाः षडप्यन्तर्भवन्ति, द्रवखेदे परिषेकावगाहावन्तर्भ-| दर्शयन्नाह-पुरुषेत्यादि / आयामो दैर्घ्यम् / उत्कीर्य खनिखा। वतः // 3 // अभ्युक्ष्य सिक्वा / पत्रभङ्गैरिति वातघ्नरण्डादिपल्लवैः॥८॥तत्र तापखेदः पाणिकांस्यकन्दुककपालवालुका- पूर्ववत् स्वेदयेहग्ध्वा भस्मापोह्यापि वा शिलाम् // 9 // वस्त्रः प्रयुज्यते, शयानस्य चाङ्गतापो बहुशःखादि- बाष्पखेदे एवाश्मखेदं दर्शयन्नाह-पूर्ववदित्यादि / शिलाराङ्गारैरिति // 4 // तलं वा दग्ध्वा, भस्मापोह्य स्फोटयित्वा // 9 // तेषां प्रयोगे द्रव्याण्युपदिशन्नाह-तत्रेत्यादि / कन्दुकम् अपू. पूर्ववत् कुटी वा चतुर्दारां कृत्वा तस्यामुपविष्टपपचनभाण्डम् / कपालं ज्वालातप्तकर्परम् // 4 // स्यान्तश्चतुर्दारेऽङ्गारानुपसन्धाय तं खेदयेत् // 10 // . . ऊष्मवेदस्तु कपालपाषाणेष्टकालोहपिण्डानग्नि बाष्पखेदे एव कुटीखेदं दर्शयन्नाह-पूर्ववदित्यादि / वर्णानद्भिरासिञ्चेदम्लद्रव्यैर्वा, तैरा लक्तकपरिवे-| शिलातलबाष्पखेदो कुटीखेदेऽपि संबध्यते / अज्ञारानुपसन्धाय ष्टितैरङ्गप्रदेशं वेदयेत् / मांसरसपयोदधिस्नेहधा- अङ्गारानारोप्य / पूर्ववदित्यनेन दग्ध्वा, भस्मापोह्य अभ्युक्ष्य च, न्याम्लवातहरपत्रभङ्गकाथपूर्णा वा कुम्भीमनुतप्तां द्वारमुखैर्बाष्पमुद्वमन्त्यां तस्यामन्तर्मध्ये स्थितं खेदयेत् // 10 // प्रावृत्योष्माणं गृह्णीयात् / पार्श्वच्छिद्रेण वा कुम्मेनाधोमुखेन तस्या मुखमभिसन्धाय तस्मिछिद्रे न कोशधान्यानि वा सम्यगुपखेद्यास्तीर्य किलिहस्तिशुण्डाकारां नाडी प्रणिधाय तं स्वेदयेत् // 5 // ज जेऽन्यस्मिन् वा तत्प्रतिरूपके शयानं प्रावृत्य खेद. सुखोपविष्टं स्वभ्यक्तं गुरुप्रावरणावृतम् // " येत्; एवं पांशुगोशकृत्तुषबुसपलालोष्मभिः खेदहस्तिशुण्डिकया नाड्या खेदयेद्वातरोगिणम् // येत् // 11 // सुखा सर्वाङ्गगा ह्येषा न च क्लिश्नाति मानवम् // 6 // | प्रस्तरखेदमपि बाष्पखेदे एव दर्शयन्नाह-कोशधान्यानीव्यामार्धमात्रा त्रिर्वक्रा हस्तिहस्तसमाकृतिः॥ त्यादि / कोशधान्यानि शमीधान्यानि माषादीनि // 11 // खेदनार्थे हिता नाडी कैलिञ्जी हस्तिशुण्डिका // 7 // उपनाहस्वेदस्तु वातहरमूलकल्कैरम्लपिष्टैलवण द्वितीये ऊष्मखेदप्रयोगे द्रव्यमुपदिशन्नाह-ऊष्मेत्यादि / तैः प्रगाढ़ः सुस्निग्धैः सुखोष्णैः प्रदिह्य वेदयेत् / कपालादिभिरग्निवर्णैर्जलाद्यवसिक्तरार्द्रवस्त्रच्छन्नैः खेदयेदङ्गप्रदेश; एवं काकोल्यादिभिरेलादिभिः सुरसादिभिस्तिलाजेजटाचार्यस्तु 'आालक्तकपरिवेष्टितम्' इति पठित्वाऽङ्गप्रदे- तसीसर्षपकल्कैः . कृशरापायसोत्कारिकाभिर्वेशशविशेषणं व्याख्यानयति / मांसरसादिपूर्ण स्थाली चोष्मणो | वारैः साल्वणैर्वा तनुवस्त्रावनद्धैः स्वेदयेत् // 12 // मन्दीकरणार्थ कम्बलादिना प्रावृत्य पिधाय, ऊष्माणं गृह्णीयात् / तृतीयमुपनाहखेदं दर्शयन्नाह-उपनाहेत्यादि / अम्ल वातहराणां एरण्डादीनां, पत्रभङ्गाः पल्लवाः / तथैव कुम्भ्यां काञ्जिकम् / सङ्करखेदमप्युपनाहखेद एव दर्शयन्नाह-एव मित्यादि / एभिरेव पोटलिकां बद्धा खेदयेत् / काकोल्यादिः 1 'खादिराङ्गारतप्तः' इति पा०। 2 'आर्द्रलक्तकपरिवेष्टित. मङ्गप्रदेशं' इति पा०। १'धान्यानि' इति पा०। सु० सं०६५

Page #611
514 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान "काकोलीक्षीरकाकोली" (सू. अ. 38) इत्यादिकः / एलादिः तत्र खेदस्य रोगविशेषाद्यत्र यत्रावचारणं तत्रैविध्यं दर्शय"एलातगरमांसी" (सू. अ. 38) इत्यादिः / सुरादिः “सुर- नाह-येषामित्यादि / अनार्षग्रन्थ इति केचिदाचार्या न पठन्ति, साश्वेतसुरसा" (सू. अ. 38) इत्यादिः / कृशरा तिलतण्डु- पर गयदासस्य संमतवान्ममापि संमतः // 17-19 // लमाषैः कृता यवागूः, क्षीरसिद्धास्तण्डुलाः पायसः, उत्कारिका नानभ्यक्ते नापि चास्निग्धदेहे लप्सिका, वेशवारः 'चटनी' इति भाषा / साल्वणो वातव्या खेदो योज्यः स्वेदविद्भिः कथञ्चित् // ध्युक्तः / तनुवस्त्रावनद्धः सूक्ष्मवस्त्रानुबद्धैः। अत्र काकोल्यादिभिः दृष्टं लोके काष्ठमस्निग्धमाशु पित्तानुगते वाते एलादिभिः सुरसादिभिश्च, कफानुगते वाते ___ गच्छेद्भङ्ग खेदयोगैर्गृहीतम् // 20 // तिलातसीप्रभृतिभिः, कृशरादिभिः वेशवारैः साल्वणैश्च केवले .. इदानी खेदस्य पूर्वकर्म नियमयन्नाह-नेत्यादि / अभ्यरेन वाते / उपनाहशब्दस्विह 'णह बन्धने' इत्यस्येति उपनाहो बाह्यस्नेहक्रियापूर्वकत्वं, नापि चास्निग्धदेह इत्यन्तःस्नेहपूर्वकलं बन्धनम् // 12 // खेदस्य / अस्निग्धे खेददोषमुपमानेन दर्शयितुमाह-दृष्टमि. द्रववेदस्तु वातहरद्रव्यक्वाथपूर्णे कोष्णकटाहे त्यादि / यथा हि काष्ठमस्निग्धं खिद्यमानं विशीर्यते, एवं द्रोण्यां वाऽवगाह्य खेदयेत्, एवं पयोमांसरस- | शरीरमन्निग्धं विद्यमानं विनश्यति // 20 // यूषतैलधान्याम्लघृतवसामूत्रेष्ववगाहेत; एतैरेव मेहक्लिन्ना धातुसंस्थाश्च दोषाः सुखोष्णैः कषायैश्च परिषिञ्चेदिति // 13 // - स्वस्थानस्था ये च मार्गेषु लीनाः॥ - चतुर्थ द्रवखेदं दर्शयन्नाह-द्रवखेद इत्यादि / परिषिञ्चेत् सम्यक् खेदैोजितैस्ते द्रवत्वं परिषेकं कुर्यादित्यर्थः / कषायैश्चेति चकारात् पूर्वोक्तः पयो. प्राप्ताः कोष्ठं शोधनैर्यान्त्यशेषम् // 21 // मांसरसादिभिश्च // 13 // स्नेहपूर्वकमेव दोषाणां कोष्ठशाखाश्रयाणां शोधनं न पुनर. तत्र तापोष्मखेदो विशेषतः श्लेष्मघ्नौ, उपनाह- न्यथेत्याह-स्नेहक्लिन्ना इत्यादि / खेदैवलं प्राप्य द्रवत्वात् कोष्ठं खेदो वातघ्नः, अन्यतरस्मिन् पित्तसंसृष्टे द्रवस्त्रेद प्राप्ताः शोधनैनिःशेषं यान्ति बहिनिःसरन्तीत्यर्थः // 21 // ' इति // 14 // अग्नेर्दीप्ति मार्दवं त्वक्प्रसाद अन्यतरस्मिन् श्लेष्मणि वाते वा पित्तसंसृष्टे द्रवखेद .. भक्तश्रद्धां स्रोतसां निर्मलत्वम् // इति // 14 // कुर्यात् खेदो हन्ति निद्रां सतन्द्रां कफमेदोन्विते वायौ निवातातपगुरुप्रावरण सन्धीन् स्तब्धांश्चेष्टयेदाशु युक्तः // 22 // नियुद्धाध्वव्यायामभारहरणामः खेदमुत्पादये- इदानी खेदगुणानाह-अग्नेप्तिमित्यादि / केचिदाचार्या दिति // 15 // | एवं वदन्ति-द्विविधः खेदः-संशमनीयः, संशोधनानभूतथ / तत्र संशमनीयः सामेषु व्याधिषु रूक्ष एव योज्यः, तणाः अथ निरनिकं खेदमाह-कफेत्यादि // 15 // पुनः 'अमेदीप्ति' इत्यादिश्लोकोक्का ज्ञातव्याः; संशोधनागभूतस्तु भवन्ति चात्र | स्नेहपूर्वो योज्यः, तस्य गुणस्तु 'स्नेहक्लिना' इत्यादिश्लोकेन प्रोका चतुर्विधो योऽभिहितो द्विधा स्वेदः प्रयुज्यते // इति ज्ञेयम् // 22 // सर्वस्मिन्नेव देहे तु देहस्यावयवे तथा // 16 // स्वेदास्रावो व्याधिहानिर्लघुत्वं अत्र सर्वाङ्गखेदे प्रोक्त तन्त्रान्तरविरोधः स्यात् ; तथा च शीतार्थित्वं मार्दवं चातुरस्य / "वृषणी हृदयं दृष्टी खेदयेन्मृदु नैव वा" (च. सू. अ. 14) सम्यखिन्ने लक्षणं प्राहुरेतइत्युक्तत्वात् ; तस्मात् सर्वशब्दोऽत्र सङ्कुचितवृत्त्या तत्परिहारेण __ मिथ्यास्विन्ने व्यत्ययेनैतदेव // 23 // व्याख्यातव्यः // 16 // स्विन्नेऽत्यर्थ सन्धिपीडा विदाहः येषां नस्यं विधातव्यं बस्तिश्चैव हि देहिनाम् // स्फोटोत्पत्तिः पित्तरक्तप्रकोपः॥ शोधनीयाश्च ये केचित् पूर्व वेद्यास्तु ते मताः॥१७॥ मूर्छा भ्रान्तिर्दाहतृष्णे क्लमश्च पश्चात् स्वेद्या हृते शल्ये मूढगर्भाऽनुपद्रवा // कुर्यात्तूर्णं तत्र शीतं विधानम् // 24 // सम्यक् प्रजाताकाले या पश्चात् स्खेद्या विजानता 18 ___ तस्य सम्यग्युक्तस्यायोगयुक्तस्यातियोगयुक्तस्य च लक्षणं खेद्यः पूर्वं च पश्चाच भगन्दर्यर्शसस्तथा // सचिकित्सितं दर्शयलाह-खेदेत्यादि / मिथ्याखिने अयोगअश्मर्या चातुरो जन्तुः शेषाञ्छास्त्रे प्रचक्ष्महे // 19 // खिने; मिथ्याखिन्ने व्याधिवृद्धिः, देहस्य गुरुत्वम्, उष्णाभि लाषः, देहस्य काठिन्यं च // 23 // 24 // 1 'कोठे कटाहे' इति पा० / 2 एतैरेव सुखोष्णा परिषिञ्चे' इति पा०। १'तत्र विषयं' इति पा० / 2 'यान्ति देशदश्वेषात्' इति पा०।

Page #612
अध्यायः 33] सुश्रुतसंहिता। 515 पाण्डुमेंही पित्तरक्ती क्षयातः दोषाः क्षीणा बृंहयितव्याः, कुपिताः प्रशमयिक्षामोऽजीर्णी चोदरातों विषार्तः॥ | तव्याः, वृद्धा निर्हर्तव्याः, समाः परिपाल्या इति तृड्च्छार्ता गर्भिणी पीतमद्यो सिद्धान्तः॥३॥ नैते स्वेद्या यश्च मोऽतिसारी // न खलु दोषाणां सर्वावस्थासु वमन विरेचने, किं तर्हि खेदादेषां यान्ति देहा विनाशं कस्याश्चिदेवेति प्रतिपादयन्नाह-दोषा इत्यादि / क्षीणाः क्षयनोसाध्यत्वं यान्ति चैषां विकाराः॥२५॥ लक्षणेर्शाताः / कुपिता अल्पतया कोपमापनाः संशमनविधानेखेदैः साध्यो दुर्बलोऽजीर्णभक्तः नैव प्रशमयितव्याः, प्रकर्षेण वृद्धाः स्वस्थानाच्चलिताः संशोधन. स्यातां चेद्वौ वेदनीयौ ततस्तौ // विधिना निर्हर्तव्याः / जेजटाचार्यस्तु 'प्रवृद्धाः' इति पठति, तत्र मेहिनः प्रागेव खेदे निषिद्धे पुनरत्र निषेधो निय घृद्धिहि द्विविधा-चयलक्षणा प्रकोपलक्षणा च; तत्र संहतिरूपा मार्थः / खेदसाध्ये व्याधी दुर्बलेऽजीर्णभक्ते च प्रतिप्रसव वृद्धिः चयः, विलयनरूपा वृद्धिः प्रकोपः; तयोविलयनरूपवृद्ध्या माह-खेदैरित्यादि / स्यातां भवेताम् // 25 // वृद्धा दोषाः संशोधनेन निर्हर्तव्याः / कुपिता इति कोपोऽत्र पतेषां खेदसाध्या ये व्याधयस्तेषु बुद्धिमान् // द्विविधः-चयपूर्वकोऽचयपूर्वकश्च; तत्र चयपूर्वकं कोपमा गताः संशोधन विधानेनैव शमयितव्याः / खस्थानस्थाः रक्ष्या मदन खेदान् प्रयुञ्जीत तथा हुन्मुष्काष्टषु // 26 // इति सिद्धान्तः / समाः खास्थ्यकराः खस्थवृत्तिविधानेनैव परिसर्वान् खेदान्निवाते च जीर्णान्नस्यावचारयेत् // पाल्या इति / क्षीणवृद्धकुपितसंशमनं समपरिपालनं च प्रसङ्गस्नेहाभ्यक्तशरीरस्य शीतैराच्छाद्य चक्षुषी // 27 // तत्रयुक्तिवशादत्रोक्तम् // 3 // विद्यमानस्य च मुहुर्हदयं शीतलैः स्पृशेत् // सम्यखिन्नं विमृदितं स्नातमुष्णाम्बुभिः शनैः 28 / प्राधान्येन वमनविरेचने वर्तेते निर्हरणे दोषा | णाम् / तस्मात्तयोविधानमुच्यमानमुपधारय॥४॥ स्वभ्यक्तं प्रावृतानंच निवातशरणस्थितम् // भोजयेदनभिष्यन्दि सर्वे चाचारमादिशेत् // 29 // अथातुरं स्निग्धं स्विन्नमभिष्यन्दिभिराहारैरनव | बद्धदोषमवलोक्य श्वो वमनं पाययिताऽस्मीति इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने खेदा | संभोजयेत्तीक्ष्णाग्निं बलवन्तं बहुदोषं महाव्याधिवचारणीयं चिकित्सितं नाम द्वात्रिं | परीतं वमनसात्म्यं च // 5 // शोऽध्यायः॥३२॥ पक्काशयगतानेव वातपित्तकफानेकद्वित्रिर्दत्तो बस्तिरपकएषां खेदसाध्येषु विकारेष्वात्ययिके व्याधौ प्रतिप्रसवमाह पंति, धूमनस्यकवलप्रहादयः पुनरल्पाल्पतया, न तु वमनएतेषामित्यादि / न भुक्तमात्रोऽग्निमुपासीतेत्यनेनैव जीर्णानस्य विरेचनवत् सकृन्नापि बाहुल्येन, तस्मादुकं-प्राधान्येन खेदो लब्धः, किमर्थं पुनरुच्यते ? उच्यते स हि स्वस्थविष वमनविरेचने इति / ननु, वमनविरेचने कफपित्तयोर्दोषयोयोऽयमातुरविषय इति न दोषः / सम्यखिन्नमित्यादि / सद्यो | निर्हरणे वर्तेते, तत्कथं दोषाणामिति ? उच्यते-वायोरपि व्याधिकरणीयामवस्था स्यन्दयत्यापादयति यद्रव्यं तदभि खाशयक्षोभलक्षणतया विलीनस्य विमार्गनिर्हरणेमूर्धाधोमार्गेध्यन्दि, स्रोतसामुपलेपकारि वा, तद्विपरीतमनमिष्यन्दि णानुलोमनं वमनविरेचने कुर्वाते, तस्माद्दोषाणामत्र बाहुल्य मुपपन्नम् ; अन्ये तु न्यायभीरुतया दोषयोरिति पठन्ति / इति भीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्या- शिष्यबहुत्वेऽपि सुश्रुतस्यैव प्रश्नऽधिकृतलादुपधारयेत्येकवचनख्यायां चिकित्सास्थाने द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः // 32 // | निर्देशः // 4 // 5 // भवति चात्रत्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः। पेशलैर्विविधैरग्नैर्दोषानुत्क्लेश्य देहिनः॥ अथातो वमनविरेचनसाध्योपद्रवचिकित्सितं स्निग्धविनाय वमनं दत्तं सम्यक् प्रवर्तते // 6 // ध्याख्यास्यामः॥१॥ ___ अथापरेयुः पूर्वाद्धे साधारणे काले वमनद्रव्ययथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | कषायकल्कचूर्णस्नेहानामन्यतमस्य मात्रां पायउपद्रवो रोगः / चिकित्सितं चात्र वमनविरेचनरूपमेव, यित्वा वामयेद्यथायोग कोष्ठविशेषमवेक्ष्य, असावमनविरेचनसाध्यत्वादुपद्रवाणाम् // 1 // 2 // | त्म्यबीभत्सदुर्गन्धदुर्दर्शनानि च वमनानि विद - ध्यात्, अतो विपरीतानि विरेचनानि; तत्र सुकु१'कोदरातों' इति पा०। 2 'स्वेदासाध्यो दुर्बलो भीरुरेव' इति पा० / 3 अस्याग्रे 'कोदरी जलोदरी' इत्यधिकः पाठः कन्नि- 1 'सकृदानेनापि' इति पा० / 2 विमार्गगमननिर्हरणं' पुस्तके उपलभ्यते। इति पा०।

Page #613
516 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं मारं कृशं बालं वृद्धं भीरं वा वमनसाध्येषु विका- मध्यमाधममेदात्तत्रान्तरोक्ताः कथ्यन्ते / यदाह चक्षुष्यःरेषु क्षीरदधितक्रयवागूनामन्यतममाकण्ठं पाय- "क्वाथपाने नव प्रस्था ज्येष्ठा मात्रा प्रकीर्तिता / मध्यमा येत्, पीतौषधं च पाणिभिरग्नितप्तः प्रताप्यमानं षण्मिता प्रोक्ता त्रिप्रस्था च कनीयसी"-इति / वमनविषये मुहूर्तमुपेक्षेत; तस्य च खेदप्रादुर्भावेण शिथिलता- |च साधत्रयोदशपलप्रमाणं प्रस्थमामनन्ति वृद्धाः / कल्कादिमानं मापन्नं वेभ्यः स्थानेभ्यः प्रचलितं कुक्षिमनुसृतं तु-"कल्क |तु-"कल्कमोदकचूर्णानां कर्षमद्याच्च लेहतः / कर्षद्वयं पलं जानीयात, ततः प्रवृत्तहल्लासं ज्ञात्वा जानुमात्रा- वाऽपि वयोरोगाद्यपेक्षया"-इति / बीभत्सो विकृताकृतिः; सनोपविष्टमाप्तैर्ललाटे पृष्ठे पार्श्वयोः कण्ठे च पा- अतो विपरीतानि विरेचनानि सात्म्याबीभत्सादुर्दर्शनसुगन्धीणिभिः सुपरिगृहीतमङ्गुलीगन्धर्वहस्तोत्पलनाला- नीति गम्यते / कृशसुकुमारवृद्धबालभीरवो वमनसाध्याः कथं नामन्यतमेन कण्ठमभिस्पृशन्तं वामयेत्तावद्यावत् वामयितव्याः? इत्याह-तत्र सुकुमारमित्यादि / क्षीरादयो सम्यग्वान्तलिङ्गानीति // 7 // वमनद्रव्यसंस्कृता ज्ञेयाः; अथवा क्षीरादीन् पूर्व पाययेत् , अनन्तरं मात्रया वमनद्रव्यमिति / तथा च वाग्भट:तत्र वमनस्य करणमाह-अथेत्यादि / संभोजयेत् सम्यक "वृद्धबालाबलक्लीबभीरून् रोगानुरोधतः / आकण्ठं पाययेन्मा भोजनं कारयेद् वैद्यः / कम् ? आतुरं / किं कृत्वा ? आलोक्य क्षीरमिक्षुरसं रसम् // यथाविकारविहितां मधुसैन्धवसंयुताम् / दृष्ट्वा / किं विशिष्टं ? स्निग्धं खिन्नं च / पुनः किंविशिष्टम् ? | अनवबद्धदोषम् / कैः संभोजयेत् ? आहारैः / किं विशिष्टेः? कोष्ठं विभज्य भैषज्यमात्रां मन्त्राभिमन्त्रिताम् // प्राङ्मुखं अभिष्यन्दिभिः। कुतः कारणादित्याह-श्वो वमनं पाययि पाययेत्" (वा. सू. अ. 18) इति / पीतोषधस्य सम्यग्योगताऽस्मीति, इति हेतोः; यत आगामिनि अहनि अस्मि अहं हेतुं विधानमुपदिशन्नाह-पीतेत्यादि / मुहूर्त घटिकाद्वयम् / प्रचलितं 'दोषं' इति शेषः / लोमहर्षेण तु खस्थानादोषप्रच्यपाययिता पाययिष्यामि / किं तत् ? वमनम् / क्व? श्वः / अपरेछुः; अन्यस्मिन्नहनीति संबन्धः / आतुरं रोगिणम् / वनमिति निश्चयः / कुक्षौ समाध्मापनात् कुक्षिदेशानुरां अभिष्यन्दिभिराहारैः ग्राम्यानूपौदकमांसपयोमाषादिभिः / विद्यात् / हल्लासः थूकरणं, छर्दिरित्यपरे // 6 // 7 // अनवबद्धदोषं मुक्तस्रोतोबन्धनत्वात् प्रचलितदोषम् / भोजन- भवतश्चात्रविधिः कफोक्लेशनार्थः; संभोजयेत् समशनं कारयेत्, “पथ्या- कफप्रसेकं हृदयाविशुद्धिं पथ्यमिहैकत्र भुक्तं समशनं स्मृतम्" (च. चि. अ. 15) कण्डूं च दुश्छर्दितलिङ्गमाहुः॥ इत्युक्तखात् / किंविशिष्टमातुरं संभोजयेदित्याह-तीक्ष्णाग्निं पित्तातियोगं च विसंशतां च दीप्तामिम् / बलवन्तमिति प्रशस्त्रबलयुक्तोऽपि संभोजनाहः, हृत्कण्ठपीडामपि चातिवान्ते // 8 // यतः-"जग्धाः षडधिगच्छन्ति बलिनो वशता रसाः" तत्र, अयोगातियोगयोरेव व्यापत्संभावनायां प्रालि (सू. अ. 42) इति वचनात् / बहुदोषः संभोजनाई इति | दर्शयन्नाह-कफप्रसेकमिलादि / पित्तातियोगं पित्ताविप्रबहुदोषे भोजनोक्लिष्ट दोषः सम्यग्योगेन प्रवर्तते; अन्यथा |त्तिम् // 8 // पुनरयोगेनैव, एवं दोषकार्य महाव्याधिपरिगृहीतेऽपि वाच्यम् / वमनसात्म्यस्य तु अभिष्यन्दिभिराहारैर्दोषोत्क्लेशनम् / तमे पित्ते कफस्यानु सुखं प्रवृत्ते वार्थ सुखपालार्थ श्लोकेनापि दर्शयबाह-पेशलैरित्यादि / शुद्धेषु हत्कण्ठशिरस्सु चापि // पेशलैः कोमलैरकठिनैः; अभिष्यन्दिभिरिति यावत् / अथेति लघौ च देहे कफसंस्रवेच मालार्थे / अपरेधुरिति अन्यस्मिन्नहनि; ततश्चायं वाक्यार्थः स्थिते सुवान्तं पुरुषं व्यवस्येत् // 9 // पूर्वेधुः संभोजितमपरेधुः अन्यस्मिन्नहनि वामयेत्, तच्च सुवान्तलक्षणमाह-पित्ते कफस्येत्यादि / अनुशन्दः पश्चावमनमेकमहो विश्राम्य / स्नेहात् स्निग्धो प्राम्यौदकमांसर- दर्थः / शुद्धषु अगौरवादिलक्षणयुक्तेषु / व्यवस्थेत् जानीसौदनेन भुक्तोऽपरस्मिन् प्रभाते वमनं कुर्यात् / तथा च | यात् / सम्यग्वान्तलक्षणं कार्यत्वेन, दुर्वान्तातिवान्तलक्षणं भोजः-"एकाहोपरतः स्नेहात् स्विन्नः प्रच्छर्दनं पिबेत् / परिहार्यत्वेन व्यापत्प्रतीकारार्थमुक्तम् / तत्र कैश्चित्रिधा शुद्धिभुक्ला प्राम्यौदकैर्मासैरानूपैश्च सुसंस्कृतैः" इति / पूर्वाह्ने रभिहिता; यथा--लैङ्गिकी, वैगिकी, मानिकी चेति / तत्र अहः पूर्वभागे / साधारणे काले नातिवर्षशीतोष्णयुक्ते, अन्ये / | लिअन्तिविरिकसम्यचिढायत इति लैङ्गिकी, हीनमतु प्रावृदशरदूसन्ताख्य इति विभज्य व्याख्यानयन्ति / ध्योत्तमैर्वमनवेगैश्चतुःषडष्टभिर्दशविंशतित्रिंशद्भिर्विरेचनवेगैश्च बेहोऽत्र वमनद्रव्यपक्कः स्नेहः / वमनद्रव्यकषायमात्राः प्रधान- ज्ञायत इति वैगिकी, मानेन श्लेष्मपित्तयोः प्रस्थार्धाढकाढक मानेन हीनमध्यमोत्तमेन ज्ञायत इति मानिकी / तत्र न १भवमनसात्म्यस्य तु अभिष्यन्दिभिराहारैर्दोष उत्क्लेशितो दुर्वमत्वेन न प्रवर्तते, ततो व्याधिपरिवृद्धिरसाध्यता वा' इति पा० १'चक्षुष्येण:-"नवप्रस्थास्तु ज्येष्ठा स्यान्मध्यमाः षट् प्रकी१ 'एकाई परतः' इति मा०। | तिताः। निःकाथरस अयः प्रस्था मागधास्तु कनीयसी" इति पा०।

Page #614
vidrowinirurrrrrrrrrrrrrwwwwwwwwwwwwwwwwwwww.inmarroundiary अध्यायः 33] सुश्रुतसंहिता। anwrwww तावन्मानिकी शुद्धिः, दीर्घहस्वस्थूलकृशदेहसंहतिप्रकृतिसारा- तथा हृते श्लेष्मणि शोधनेन दिभिर्विविधलक्षणशरीराणां प्राणिनां दोषधातुमलानां परिमा तज्जा विकाराःप्रशमं प्रयान्ति // 13 // णाभावात् ; नापि वैगिकी, यतो बहुभिवेगैः कदाचित् कस्य- अस्यैवार्थस्य दााथ दृष्टान्तमाह-छिन्ने इत्यादि // 13 // चिन शुद्धिः, प्रकृतिवयोबलशरीरदोषव्यपेक्षया कस्यचित् न वामयेत्तैमिरिकोर्ध्ववात कतिपयैरपि वेगैः शुद्धिरिति; अतस्तृतीयां पित्ते कफस्येत्या- | गुल्मोदरप्लीहकमिश्रमार्तान् // दिभिर्लिङ्गलैंगिकी शुद्धिमत्रोक्तवान् सुश्रुताचार्यः // 9 // स्थूलक्षतक्षीणकृशातिवृद्ध सम्यग्वान्तं चैनमभिसमीक्ष्य स्नेहनविरेचनश- मूत्रातुरान् केवलवातरोगान् // 14 // मनानां धूमानामन्यतमं सामर्थ्यतः पाययित्वाऽs- खरोपघाताध्ययनप्रसक्तचारिकमादिशेत् // 10 // . दुश्छर्दिदुःकोष्ठतृडार्तबालान् // सम्यग्वान्तस्य पश्चात्कर्म निर्दिशन्नाह-सम्यग्वान्तमि ऊर्ध्वानपित्तिक्षुधितातिरूक्षत्यादि / वमनानन्तरं स्रोतोविलमकफहरणार्थ धूमपानमत्रोक्तम् / गर्भिण्युदावर्तिनिरूहितांश्च // 15 // वातप्रकृती नैहिकं, कफपित्तप्रकृतावुक्लिष्टदोषे च वैरेचनिकं, | अतः परमवम्यानाह-नेत्यादि / तैमिरिकं तिमिररोगार्तम् / समदोषप्रकृतावुपशमनीयं प्रायोगिकं स्वस्थवृत्तिकमित्यर्थः / अत्र केचित् , “न वामयेत्तमिरिकं च गुल्मिनं न चापि आचारिकमादिशेदिति चरतेर्गतिभक्षणार्थकत्वादाहारो विहार- पाण्डूदररोगपीडितम् / स्थूलशतक्षीणकृशातिवृद्धान र्दिताक्षेश्वाचारः। तंत्र विहारो बहुविधोऽपि त्रिविध एव, काय-पकपीडितांब"-इति पठन्ति / ऊर्ध्ववातं केचिच्यास वायनोमेदात् स त्रिविधोऽप्ययुकोऽपवय॑श्चातुरोपद्रवीये मन्यन्ते; तन्न, श्वासिनो वमनाईलात्; ऊर्ध्ववातस्तत्रान्तरे वक्ष्यते // 10 // प्रोक्त एव-"अधःप्रतिहतो वायुः श्लेष्मणा कुपितेन च। भवन्ति चात्र करोत्यनिशमुद्गारमूर्ध्ववातः स उच्यते"-इति // 14 // 15 // ततोऽपरावे शुचिशुद्धदेह अवम्यवमनाद्रोगाः कृच्छुतां यान्ति देहिनाम् // मुष्णाभिरद्भिः परिषिक्तगात्रम् // | असाध्यतां वागच्छन्ति नैते वाम्यास्ततःस्मृताः१६ कुलत्थमुद्दाढकिजाङ्गलानां अवमनाईस्य वमने व्याधेः परिवृद्धिमसाध्यतां च दर्शय यूषै रसैर्वाऽप्युपभोजयेत्तु // 11 // नाह-अवम्येत्यादि // 16 // . आहारं सर्वमभिहितं दर्शयन्नाह-तत इत्यादि / वान्तस्य | एतेऽप्यजीर्णव्यथिता वाम्या ये च विषातुराः॥ हि मन्दानेः पेयादिक्रमयोग्यस्य कथं यूषांसरसोपदेशः ? | अतीव चोल्बणकफास्तेच स्युर्मधुकाम्बुना // 17 // अत्रोच्यते-अपिशब्दात् पेयादिक्रमोऽत्राप्युक्त एव / तत्रात्य |- एतेऽप्यजीर्णव्यथिता इत्यादि / एषामजीर्णपीडायां स्थावरन्तक्षीणकफानां पेयादिः; तेषामपि वातभूयिष्ठानां दीप्तानीनां जामकृत्रिमविषबाधायां चात्यर्थोच्छ्रितकफाश्चैते वाम्या वमसात्म्यापेक्षया मांसरसोपयोगः; दोषर्तुप्रकृत्यपेक्षया किश्चित्कफयुकानां यूषोपदेशः, नतु विलेपीयेवागूनाम् ; उक्तं च, नार्हाः। तत्रैषामवमने चिराद्वाधाऽजीर्णे, विषेश्च सद्य एव, उल्बणकफानां च गलामयादिषु सद्य एव विनाशः। केचित् "पांशुधाने यथा वृष्टिः क्लेदयत्यति कर्दमम् / तथा श्लेष्मणि संदुष्टे यवागूः श्लेष्मवर्धिनी"-इति // 11 // 'एतेऽप्यजीर्ण' इत्यादि पाठं त्यक्त्वा 'सर्वेऽप्येते विरुद्धाभविष मार्तगरातुराः। कफप्रवृद्धे जीणे च वामयेत्' इति पठन्ति / कासोपलेपवरभेदनिद्रा अत्रापि द्रव्यविशेषमुपदिशन्नाह-मधुकाम्बुनेति ।-यष्टीमधु. तन्द्रास्यदौर्गन्ध्यविषोपसर्गाः॥ कषायेण वमनाङ्गप्रधानेन वामयेत् ।जेजटःपुनराह-मधु एव कफप्रसेकग्रहणीप्रदोषा मधुकं, खार्थे कः, तेन मधुकाम्बुना / एतेन प्रतिप्रसवो ह्यवान सन्ति जन्तोर्वमतः कदाचित् // 12 // | म्यानामप्युक्तः / “न वामनीयस्तिमिरी दकोदरी न गुल्मवान् अतःपरं वमनफलाभिधानं-कासेत्यादि / उपलेपः स्रोतःसु पाण्डुगदेन पीडितः / स्थूलक्षतक्षीणकृशातिवृद्धा नाोंदितामलवृद्धिः / उपसर्गाः शीतलिकादयः। केचित् “कफप्रसेकस-क्षेपकपीडितश्च // रूक्षे प्रमेहे तरुणे च गर्ने गच्छत्यथोल रभेदतन्द्रानिद्रास्यदौर्गन्ध्यकफोपसर्गाः / गुरुवकण्डूग्रहणीप्र- रुधिरे च तीव्र / दुष्टे च कोष्ठे कृमिभिर्मनुष्यं न वामयेद्वर्चसि दोषा न सन्ति जन्तोर्वमतः कदाचित्" इति पठन्ति // 12 // संप्रवृद्ध"-इति केचित् पठन्ति / शेषं सुगमम् // 17 // छिन्ने तरौ पुष्पफलप्ररोहा वाम्यास्तु-विषशोषस्तन्यदोषमन्दाग्युन्मादाप__ यथा विनाशं सहसा व्रजन्ति // स्मारश्लीपदार्बुदविदारिकामेदोमेहगरज्वरारुच्यप च्यामातीसारहृद्रोगचित्तविभ्रमविसर्पविद्रभ्यजी१ स्वास्थ्यवृत्तिकं इति पा०। 2 'यूषोपयोगः' इति पा० / ३वमतस्तथाऽन्ये' इति पा० / 2 वमिश्रमान्'ि इति पा० /

Page #615
518 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं र्णमुखप्रसेकहल्लासश्वासकासपीनसपूतीनासक-- विरेचनं पीतवांस्तु न वेगान् धारयेद्बुधः॥ ण्ठोष्ठ-व-पाककर्णस्रावाधिजिह्वोपजिह्विकागलशु- निवातशायी शीताम्बुन स्पृशेन प्रवाहयेत् // 22 // ण्डिकाधःशोणितपित्तिनः कफस्थानजेषु विकारे. दग्धं चात्रोपलक्षणमात्र, तेनेक्षुरसाम्लतक्रमस्तुगुडकृशराध्वन्ये च कफव्याधिपरीता इति // 18 // सर्पिर्नवमद्योष्णोदकपीलुद्राक्षारसादिभिरपि विरिच्यते, दुर्विरेवाम्या इत्यादि / ज्वरोऽत्र नवज्वरो विषमज्वरश्च, क्वचित् च्यनिवृत्रिफलातिल्वकनीलिनीफलादिभिरपि दुःखेन विरिच्यते। पूतीनासाग्रे कुष्ठगलगण्डप्रमेहशोफाः पठिताः / केचित् सुश्रु- मृद्वी मृदुगुणोपेता, वैरेचनिकद्रव्यगुणानां तीक्ष्णखादीनामपताध्यायिनो न पठन्त्य, पाठं, तेषामयमभिप्रायः-यथाखं | कर्षण; तीक्ष्णा तीक्ष्णगुणोपेता, वैरेचनिकद्रव्यगुणानां तीक्ष्णलातत्प्रत्यनीकव्याधिषु वमननिर्देशान्नार्थोऽनेनेति // 18 // | दीनां प्रकर्षेण / तन्मना विरेकमनाः / अभ्याशे समीपे विरेचनमपि स्निग्धस्विन्नाय वान्ताय च देयम् / // 21 // 22 // अवान्तस्य हि सम्यग्विरिक्तस्यापि सतोऽधः स्रस्तः | | यथा च वमने प्रसेकौषधकफपित्तानिलाः क्रमेण श्लेष्मा ग्रहणीं छादयति, गौरवमापादयति, प्रवा- गच्छन्ति, एवं विरेचने मूत्रपुरीषपित्तौषधकफा हिकां वा जनयति // 19 // . इति // 23 // विरेचन विधानमाह-विरेचनमपीत्यादि / वान्तायापि पुनः। प्रसकः आस्य लालास्रवणम् / आषष | प्रसेकः आस्ये लालास्रवणम् / औषधं पीतं, कफः पुनरास्निग्धविनाय देयं तच पक्षावं, "पक्षाद्विरेको वान्तस्य"माशयस्थः, तस्मिन् वमनेन हृते तत्रैव पित्तं वमनावधिसूचकं (चि. अ. 36) इत्युक्त्वात् / तत्रानसंसर्गेण दिनानि षद, | निस्सरति, वातेन उद्गाररूपेणानिलसंशुद्धिः / विरेचने मूत्र. मेहेनापि, ततः खिन्नं व्यहमेव लघूष्णभोजिनं रेचयेत् / पुरीषपित्तोषधकफा इति, वातगमनं पुनः 'गतेऽनिले चाप्यनु"वान्तं षडहसंसृष्टं पुनः संस्नेहितं झमात् / उष्णं लघु व्यहं| लोमभावं' इत्यनेन वक्ष्यति / कफोऽत्र पक्काशये विरेकावधिभुक्तं षोडशेऽह्नि विरेचयेत्" इति / तत्र वमने स्नेहादेकाह-| सूचकः स्फटिकसमद्युतिः // 23 // मेवोपरमो, विरेके व्यहम् / तथा हि चरकः-“एकाहो- भवन्ति चात्रपरतः स्नेहाद् भुक्ता प्रच्छर्दनं पिबेत् / त्रिरात्रोपरतस्तद्वत् हृत्कुक्ष्यशुद्धिः परिदाहकण्डूमेहात् प्रस्कन्दनं पिबेत्" (च. सू. अ. 13) इति / विण्मूत्रसङ्गाश्च न सद्विरित // अवान्तस्य हि विरेकदाने को दोष इत्याह-अवान्तस्येत्यादि। मूर्छागुदभ्रंशकफातियोगाः तस्मात् स्निग्धखिन्नाय वान्ताय देयमिति // 19 // शूलोद्गमश्चातिविरिक्तलिङ्गम् // 24 // अथातुरं श्वो विरेचनं पाययिताऽस्मीति पूर्वाले | पित्तान्तकं सम्यग्वमनज्ञानं कफान्तं च सम्यग्विरेचनज्ञानलघु भोजयेत् , फलाम्लमुष्णोदकं चैनमनुपाययेत्। मुद्दिश्य विरेकस्यैव लिङ्गज्ञानेनायोगातियोगी निर्दिशनाहअथापरेऽहनि विगतश्लेष्मधातुमातुरोपक्रमणीया- भवन्ति चात्रेत्यादि / हृत्कुष्यशुद्धिरिति अत्र "स्याहुर्विरिक्त दवेक्ष्यातुरमथास्मै औषधमात्रां पातुंप्रयच्छेत्॥२०॥ कफपित्तकोपो दाहोऽरुचिौरवमनिसादः" इति केचित्पठन्ति विरेचनस्य प्राकर्म निर्दिशनाह-अथेत्यादि / पूर्वाग्रहणं | // 24 // सायम्भोजननिषेधार्थम् / फलाम्लं बीजपूरादि / फलाम्लोष्णो- गतेषु दोषेषु कफान्वितेषु दकानुपानं पित्तवर्धनार्थम् , अन्ये तु कफावजयार्थमाहुः / __ नाभ्या लघुत्वे मनसश्च तुष्टौ // विगतश्लेष्मधातुमिति विगतश्लेष्माणमिति कर्तव्ये धातुग्रहणं गतेऽनिले चाप्यनुलोमभावं श्लेष्मसहचरितरसधातूपलक्षणं, रसावशेषेऽपि सप्रसेकखात् सम्यग्विरिक्तं मनुजं व्यवस्येत् // 25 // पुरुषस्य विरेचनं न देयमिति / मात्रा पुरुषस्य बलापेक्षया गतेष्वित्यादि / दोषोऽत्र पित्तस्थानगतं दोषोपलक्षितं पुरीषं प्रधानमध्यादिमेदेन तत्रान्तरोका कथ्यते-“द्वे पले ज्येष्ठ-कफपित्तं च // 25 // माख्यातं मध्यमं तु पलं भवेत् / पलार्धमुपयुञ्जीत कनीयस्तु मन्दाग्निमक्षीणमसद्विरिक्तं बिरेचनम्" इति // 20 // न पाययेताहनि तत्र पेयाम् // तत्र मृदुः, क्रूरो, मध्यम इति त्रिविधः कोष्ठो। क्षीणं तृषार्त सुविरेचितं च भवति / तत्र बहुपित्तो मृदुः, स दुग्धेनापि विरि- तन्वीं सुखोष्णां लघु पाययेश्च // 26 // च्यते; बहुवातश्लेष्मा क्रूरः, स दुर्विरेच्यः, सम- | | अत्रैव पश्चात्कर्मण्यवस्थाविशेषेण विशेषमुद्दिशनाहदोषो मध्यमः,स साधारण इति / तत्र मृदा मात्रा | मन्दाग्निमक्षीणमित्यादि / लध्विति मात्रालघु // 26 // . मृद्वी, तीक्ष्णा कूरे, मध्ये मध्या कर्तव्येति / पीती-- षधश्च तन्मना शय्याभ्याशे विरेच्यते // 21 // 1 ग्लान्या' इति पा०।

Page #616
अध्यायः 33] सुश्रुतसंहिता। 519 mmmmmmma बुद्धेः प्रसादं बलमिन्द्रियाणां च्छर्दियोनिरोगविसर्पगुल्मपक्वाशयरुग्विबन्धविसू धातुस्थिरत्वं बलमग्निदीप्तिम् // चिकालसकमूत्राघातकुष्ठविस्फोटकप्रमेहानाहप्लीचिराञ्च पाकं वयसः करोति हशोफवृद्धिशस्त्रक्षतक्षाराग्निदग्धदुष्टवणाक्षिपाकविरेचनं सम्यगुपास्यमानम् // 27 // काचतिमिराभिष्यन्दशिरःकर्णाक्षिनासास्यगुदमेदः इदानी विरेकस्य गुणमाह-बुद्धरित्यादि / काथमनसो-द दाहोर्ध्वरक्तपित्तकृमिकोष्ठिनः पित्तस्थानजेष्वन्येषु * रन्योन्यानुविधानात् कायमपि मनोऽनुविधत्ते मनश्च काय इति / च विकारेष्वन्ये च पैत्तिकव्याधिपरीता इति॥३२॥ शरीरशुद्धिकारणं हि विरेचनं, तच्छुद्धौ मनसो विशुद्धिः, विरेच्यानाह-विरेच्यास्वित्यादि // 32 // मनःशुद्धौ बुद्धिप्रसाद उपपन्न एवेत्यतो बुद्धिप्रसादं करोतीत्यु- सरत्वसौक्षम्यतैक्ष्ण्योष्ण्यविकाशित्वैर्विरेचनम् // कम् / धातुस्थिरत्वमुपचयलक्षणबलेन / अत्र बलशब्देनोत्सा- वमनं तु हरेहोष प्रकृत्या गतमन्यथा // 33 // हलक्षणबलम् / केचित् 'विरेचनं सम्यगुपास्यमेव' इति विरेचनद्रव्येण सह गुणसाम्ये सति कथं वमनद्रव्यस्योर्ध्वपठन्ति / केचिद्वद्धिप्रसादादयस्तात्कालिका विरेचनस्य गुणाः, भागगामित्वमित्याह-सरत्वेत्यादि / सरस्य भावः सरसमानुअमिदीप्तिप्रभृतयस्तु केचित्संसर्जनक्रमानन्तरभाविन इति | लोम्यं गयी तु विसरणखभावत्वं सरसमाह; सूक्ष्मस्य भावः कथयम्ति / उपस्तम्भादिकारिणो मलस्य क्षयकार्यपि विरेकः सौक्षम्यं सूक्ष्मस्रोतोऽनुसारिलं; तीक्ष्णस्य भावस्तैक्षण्यं शीघ्रतरस्रोतःशुद्ध्या बलमादधाति तक्रपानवत् / उक्तं च-"स्रोतःसु दोषनावणकरत्वम् ; उष्णस्य भाव औष्ण्यं, सौम्यद्रव्योपमर्दनतकशुद्धषु रसः सम्यगुपैति यः / तेन पुष्टिर्बलं वर्णः प्रहर्षश्चोप- करणसामर्थ्य विकाशिनो भावः विकाशित्वं, विकाशिभावेन जायते" (च. चि. अ. 14) इति // 27 // धातोः शैथिल्यकरणसामर्थ्यम् / अत्र प्रकृतिः, खभावः, यथौदकानामुदकेपनीते शक्तिविशेषः, प्रभावो, वीर्यमित्यनान्तरम् / तेन प्रकृत्या चरस्थिराणां भवति प्रणाशः॥ वीर्येणान्यथागतमूर्ध्वगतं, सत्यपि सरवादिविरेचनगुणसाम्ये पित्ते हृते त्वेवमुपद्रवाणां वमनस्योर्ध्वगामित्वं प्रभाव विभावितं, कुतः ? यत उच्यतेपित्तात्मकानां भवति प्रणाशः॥२८॥ | "कटुकः कटुकः पाके चित्रको वह्निदीपनः / तद्वद्दन्ती प्रभावात्तु दृष्टान्तमाह-यथेत्यादि / औदकानां चरस्थिराणां स्थावर. विरेचयति सा नरम्"; तथाच-"विषं विषघ्नमुद्दिष्टं प्रभावस्तत्र जामानां पद्मादीनां मत्स्यादीनां च / उपद्रवाणां व्याधीनाम् / कारणम्" इति; तथा-"ऊर्ध्वानुलोमिकं यच्च तत्प्रभावचित्तात्मकानां पित्तकारणानाम् // 28 // प्रभावितम्" (च. सू. अ.२६) इति / एतेनैतदुक्तं भवति सरत्वादिभिर्गुणैर्विरेचनमधो दोषानपहरेत् ; वमनस्य तुल्यगुणमन्दाग्यतिहितबालवृद्ध त्वेऽपि वीर्येणोर्ध्वगामित्वम् / पञ्जिकाकारेण 'प्रकृत्या स्थूलाः क्षतक्षीणभयोपतप्ताः॥ गतमन्यथा' इत्यत्र 'सम्यग्युक्त्याऽतथाऽन्यथा' इति पठित्वैवं श्रान्तस्तृषातोऽपरिजीर्णभक्तो व्याख्यातं-सम्यग्युक्त्या सरत्वादिगुणैर्विरेचनमधोभागेन, वमगर्मिण्यधो गच्छति यस्य चासृ॥२९॥ नमूर्ध्वभागेन दोषानपहरेत् ; अतथाऽन्यथेति नमत्र वैपरीये; नवप्रविश्यायमदात्ययी च अतथा असम्यग्युक्त्या विरेचनं च वमनं चान्यथा दोष. नवज्वरी या च नवप्रसूता॥ विपरीतान् गुणान् हरेदिति / केचित्तु 'सम्यग्युकं वृथाऽन्यथा' शल्यार्दिताश्चाप्यविरेचनीयाः इति पठन्ति / अयमों युक्तः किल; सरत्वादयो गुणाः सुयुक्ता स्नेहादिभिर्ये त्वनुपस्कृताश्च // 30 // आशुतरदोषहराः, तथैव चान्यायोपयुक्ता एव जीवशोणितअत्यर्थपित्ताभिपरीतदेहान् धातुरसेन्द्रियमनओजःप्रभृतीनाकृष्य मारयन्तीति // 33 // विरेचयेत्तानपि मन्दमन्दम्॥ यात्यधो दोषमादाय पच्यमानं विरेचनम् // विरेचनस्याप्रवृत्तिविषयमुद्दिशन्नाह-मन्देत्यादि / 'मन्दम-गणोत्कर्षावजत्यूर्वमपक्कं वमनं पुनः॥३४॥ न्दम्' इत्यत्र केचित् 'मन्दवीर्यैः' इत्येवं पठन्ति, तत्र 'द्रव्यैः' ___ कीदृशं सत् पुनर्विरेचनं वमनद्रव्यं च दोषानादाय अध इति शेषः // 29 // 30 // ऊवं च यातीत्याह-यात्यधो दोषमित्यादि / विरेचनद्रव्याणि विरेचनैर्यान्ति नरा विनाश स्थिरगुर्योः पृथिव्यम्भसोर्गुणभूयिष्ठानि, अत एव स्थिरत्वात् मक्षप्रयुक्तैरविरेचनीयाः // 31 // पच्यमानानि गुरुलादधो यान्ति; वमनद्रव्याणि तु वाय्वम्योः अविरेच्यानामविरेकज्ञैः कृतं दोषं दर्शयन्नाह-विरेचन- शीघ्रगलघुगुणयोर्गुणभूयिष्ठानि, अतः शीघ्रगलादपक्कान्येव रित्यादि // 31 // लघुवादूर्ध्वमुत्तिष्ठन्ति / द्रव्याणि हि द्रव्यप्रभावात् गुणप्रभावाच विरेच्यास्तु-ज्वरगरारुच्यर्थोऽर्बुदोदरग्रन्थि- | कार्मुकाणि भवन्ति // 34 // विद्धिपाण्डुरोगापस्मारहगोगवातरक्तभगन्दर, / 1 'भशप्रयुक्ता' इति पा० /

Page #617
520 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ चिकित्सास्थान मृदुकोष्ठस्य दीप्ताग्नेरतितीक्ष्णं विरेचनम् // दोष उक्लेशितः / न मार्गेषु निलीयते न श्लिष्यति, न न सम्यनिहरेघोषानतिवेगप्रधावितम् // 35 // | संयुज्यते न लमो भवतीत्यर्थः॥४०॥ ___ कथं पुनरस्यासम्यक्प्रवृत्तिः? अत्रोच्यते-मृदुकोष्ठस्ये- न चातिस्नेहपीतस्तु पिबेत् स्नेहविरेचनम् // त्यादि / अतिवेगप्रधावितम् अतिवेगप्रवर्तितम् / न सम्यनि- दोषाःप्रचलिताः स्थानाद्भूयः श्लिष्यन्ति वर्मसु 41 हरदोषानिति कुतः? कोष्ठमार्दवादग्निदीप्तेरतितेक्षण्याच्च / अयम- विरेचनस्य स्निग्धरूक्षपुरुषविशेषावचारणमुद्दिशन्नाह-न भिप्रायः-मृदुकोष्ठस्य कोष्टमार्दवेन शीघ्रप्रवृत्तिः, दीप्ताग्नेश्चाग्नि शाम चातिनेहेत्यादि / भूय इत्यादि पुनर्निलीयन्ते मार्गेष्वित्यर्थः / दीघ्या आशुपाकिवादचिरस्थायिनी पच्यमानावस्था, अतस्त "न चातिस्निग्धकायस्तु" इति केचित् पठन्ति // 41 // हेतुकाऽतिप्रवृत्तिरपि तथाभूतैव; तथा विरेचनस्य तीक्ष्णतयाऽपि शीघ्रप्रवृत्तिरिति हेतुत्रयेण शीघ्रं प्रवर्तनाद्दोषाणां न निःशेषेण विषाभिघातपिडकाशोफपाण्डुविसर्पिणः॥ नातिस्निग्धा विशोध्याः स्युस्तथा कुष्ठिप्रमेहिणः 42 दोषनिहरणम् / तस्मान्मृद्वेव विरेचनं खैल्पमात्रं देयमिति // 35 // केषाञ्चिदतिस्निग्धानां विशोधनप्रतिषेधमाह-विषाभिघापीतं यदौषधं प्रातर्भुक्तपाकसमे क्षणे॥ पक्तिं गच्छति दोषांश्च निर्हरेत्तत् प्रशस्यते // 36 // तेत्यादि / नातिस्निग्धा इति ईषत्स्निग्धा विशोध्या इत्यर्थः॥४२॥ विरूक्ष्य स्नेहसात्म्यं तु भूयः संस्नेह्य शोधयेत् // इदानीं सम्यग्युक्तिमाह-पीतमित्यादि / भुक्तपाकसमे क्षणे इति त्रिभिर्या मैमध्यमाने ज्यभैषज्ययोः पाकः / अन्ये | तेन दोषा हृतास्तस्य भवन्ति बलवर्धनाः॥४३॥ खेवं पठन्ति-"यावता जीर्यते भक्तं जरा यद्याति तावता / स्वभावतः स्निग्धता न शोधनहेतुरित्याह-विरूक्ष्येत्यादि / . सुखेन दोषान्निर्हत्य भेषजं तत् प्रशस्यते"- इति // 36 // 'बलवर्धना' इत्यत्र 'स्नेहबन्धना' इति पठन्ति, स्नेहबन्धनाः | स्नेहोपलिप्तस्रोतोबन्धना इत्यर्थः // 43 // दुर्बलस्य चलान् दोषानल्पानल्पान् पुनः पुनः॥ प्रागपीतं नरं शोध्यं पाययेतौषधं मृदु // हरेत् प्रभूतानल्पांस्तु शमयेत् प्रच्युतानपि // 37 // ततो विज्ञातकोष्ठस्य कार्य संशोधनं पुनः // 44 // __ कुपिताः शमयितव्या इत्यस्यापवादमाह-दुर्बलस्येत्यादि / अविज्ञातकोष्ठस्य मृदु विरेचनं देयमित्याह-प्रागित्यादि / दुर्बलस्य पुरुषस्य प्रभूतान् चलान् कुपितान् दोषान् शनैः शनै-1. प्राक् पूर्व न पीतं विरेचनं येन सः तम् // 44 // रल्पानल्पान् हरेत् , अतीक्ष्णैः संशोधनीयैरित्यर्थः / सरोज्यैर्न तीक्ष्णैः संशोधनैरित्यध्याहार्यम् / तच्च दोषहरणं दोषाणां सुखं दृष्टफलं हृद्यमल्पमात्रं महागुणम् // पक्कानामेव / अल्पांस्तर्हि किं कुर्यादित्याह-अल्पांस्त शमयेत। व्यापत्वल्पात्ययं चापि पिबेनपतिरौषधम् // 45 // प्रच्युतानपि चलितानपीत्यर्थः / भोजेनाप्युक्तम्-“दोषमल्पं सुकुमारतरपुरुषविशेषेण विरेचनविशेषमाह-सुखमिच शमयेचलितं चापि दुर्बले / बहुदोषं तु चलितं सरैर्भोज्यैः | त्यादि / व्यापत्खल्पात्ययमिति व्यापदां स्वल्पानामप्यत्ययो / प्रवाहयेत्" इति // 37 // विनाशो यस्मिन्नौषधे तत्तथा // 45 // हरेहोषांश्चलान् पक्वान् बलिनो दुर्बलस्य वा॥ स्नेहवेदावनभ्यस्य यस्तु संशोधनं पिबेत् // चला छुपेक्षिता दोषाः क्लेशयेयुश्चिरं नरम् // 38 // दारु शुष्कमिवानामे देहस्तस्य विशीर्यते // 46 // ते दोषा बलिनो दुर्बलस्यापि पाकप्रवणा विपुला निर्हर्तव्या रूक्षस्याकृतस्नेहस्वेदस्य शोधने दोषं दर्शयन्नाह-स्नेहस्वेदाएवेत्याह-हरेदित्यादि // 38 // वित्यादि // 46 // मन्दाग्निं क्रूरकोष्ठं च सक्षारलवणेघृतैः॥ स्नेहखेदप्रचलिता रसैः स्निग्धैरुदीरिताः॥ सन्धुक्षिताग्निं स्निग्धं च विन्नं चैव विरेचयेत्॥३९॥ दोषाः कोष्ठगता जन्तोः सुखा हर्तुं विशोधनैः ॥४आ मन्दानेः क्रूरकोष्ठस्य संशोधनविधिमाह-मन्दाग्निमि- इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने वमनत्यादि // 39 // विरेचनसाध्योपद्रवचिकित्सितं नाम स्निग्धस्विन्नस्य भैषज्यैर्दोषस्तूत्क्लेशितो बलात् // प्रयस्त्रिंशोऽध्यायः॥ 33 // निलीयतेन मार्गेषु स्निग्धे भाण्ड इवोदकम् // 40 // शाखागतस्यापि दोषस्य कोष्ठानयनहेतुः स्नेहः, खेदः कुतः पुनः स्नेहस्वेहपूर्वकमेव शोधनमित्याह-निग्धेत्यादि। कोष्ठमागतस्य सुखेन प्रवृत्तिकरश्चेति दर्शयन्नाह-नेहखेदप्रचस्निग्धखिन्नस्य पुरुषस्य भैषज्यभॊजनौषधरूपैः, यतो भैषज्य- लिता इत्यादि / विशोधनैरिति 'शक्यन्ते' इत्यध्याहारः॥४७॥. ग्रहणेन भोजनमपि गृह्यते / बलात् पुरुषबलादिकमभिसमीक्ष्य | इति श्रीडल्ह(ड)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत व्याख्यायां चिकित्सास्थाने त्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 33 // १'अतिवेगप्रधावितान्' इति पा० / 2 'भाशुभाविनि' इति पा० / 3 'बहुमात्र' इति पा० / 4 'भुक्तं सथाति पक्कताम्' इति पा०। 5 'शनरल्पं' इति पा०। १'प्रच्याविताः' इति पा०।

Page #618
अध्यायः 34] सुश्रुतसंहिता / 521 विबन्ध, अङ्गप्रग्रह चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः। दोषविग्रथितमल्पमौषधमवस्थितमूर्ध्वभागिकअथातो वमनविरेचनव्यापञ्चिकित्सितं व्याख्या मधोभागिकं वा न स्रंसयति दोषान् , तत्र तृष्णा पावशूलं छर्दिमूर्छा पर्वमेदो हृल्लासोऽरतिरुद्गास्यामः॥१॥ राविशुद्धिश्च भवति; तमुष्णाभिरद्भिराशु वामयेयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ दूर्ध्वभागिके, अधोभागिकेऽपि च सावशेषौषधमवैद्यातुरनिमित्तं वमनं विरेचनं च पञ्चदशधा तिप्रधावितदोषमतिवलमसम्यग्विरिक्तलक्षणमा व्यापद्यते / तत्र वमनस्याधो गतिरूवं विरेचन- प्येवं वामयेत् // 6 // स्येति पृथक् सामान्यमुभयोः-सावशेषौषधत्वं, ___ सावशेषौषधव्यापदं सामान्येनोभयोर्दर्शयन्नाह-दोषे. जीर्णौषधत्व, हीनदोषापहृतत्वं, वातशूलम्, अ-त्यादि / दोषविग्रथितं दोषमिश्रितम् / न संसयति न च्यावयोगो, अतियोगो, जीवादानम् , आध्मानं, परि यति / पर्वभेदः प्रन्थिस्फुटनम् / हृल्लासः थूकरणं, 'थुकथुकी' कर्तिका, परिस्रावः, प्रवाहिका, हृदयोपसरणं, इति लोके / अरतिर्न कुत्रचिदवस्थितिश्चित्तस्य / तमवस्थिता ल्पौषधं तृष्णाद्यन्वितमूर्ध्वभागिके वमनद्रव्य विषये वामयेत् / वैद्यातरग्रहणेनैव मेषजपरिचारकयोर्ग्रहणम् , अतस्तयोरपि अधोभागिकेऽप्यवस्था विशेषे वमनमुद्दिशन्नाह-अधोभागिव्यापनिमित्तता स्यात् / तत्रेत्यादि / तत्र वमनस्याधोगतिः केऽपि चेत्यादि / अधोभागिके विरेचनद्रव्यविषये यः सावशे'व्यापत्' इति शेषः / ऊध्वगतिविरेचनस्येत्यत्रापि 'व्यापत्षौषधोऽतिप्रधावितदोषस्तमसम्यग्विरिक्कमप्यतिप्रधावितदोषखइति शेषः / उभयोस्तु वमनविरेचनयोः सावशेषौषधादिकं | देतना वामयेत परमतिबलं FREEn त्रयोदशसंख्योपेतं व्यापत्त्वेन सामान्यं तुल्यम् / संख्येय क्रूरकोष्ठस्यातितीक्ष्णाग्नेरल्पमौषधमल्पगुणं वा निर्देशेऽपि पञ्चदशधेति संख्याकरणं तत्रान्तरोकसंख्यानिषे. धार्थम् // 1-3 // | भक्तवत् पाकमुपैति, तत्र समुदीर्णा दोषा यथातत्र बुभुक्षापीडितस्यातितीक्ष्णाग्नेम॒दुकोष्ठस्य दयन्ति, तमनल्पममन्दमौषधं च पाययेत् // 7 // कालमनिीयमाणा व्याधिविभ्रमं बलविभ्रंशं चापाचावतिष्ठमानं दुर्वमस्य वा गुणसामान्यभावाद्वमनमधो गच्छति, तत्रेप्सितानवाप्तिदोषोत्क्लेशश्च | जीर्णोषधव्यापदं दर्शयन्नाह-क्रूरेत्यादि / समुदीर्णाः प्रकुपिताः, व्याधिविभ्रम कोष्ठादिक्षोभलक्षणम् / बलविभ्रंशं तमाशु स्नेहयित्वा भूयस्तीक्ष्णतरैर्वामयेत् // 4 // सन्धिविश्लेषादिलक्षणं दोषादिविज्ञानीयोक्तम् / तमनल्पमि. वमनस्याधोगमनाख्यां व्यापदं दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / / त्यादि प्रभूतं तीक्ष्णं च पातुं प्रयच्छेत् // 7 // प्रथमं क्षुत्पीडितस्य पीतमात्रमेवाधो याति, तीक्ष्णामेरग्निबलात् पाकं याति, मृदुकोष्ठस्यापि कोष्ठमार्दवादधो याति. दुर्वमस्य | आस्नग्धखिन्नेनाल्पगुणं वा भेषजमुपयुक्तमचावतिष्ठमानं पाकं गच्छत् सरवादिगुणसाम्यादधो याति / ल्पान् दोषान् हन्तिः तत्र वमने दोषशेषो गौरवदोषोत्क्लेशश्चेति दोषस्य सामान्यवाचित्वेऽपि कफो गृह्यते, मुत्क्लेशं हृदयाविशुद्धिं व्याधिवृद्धिं च करोति, तत्र तस्य वमनाईलात् / स्नेहयित्वेत्यत्र स्नेहेनैव स्वेद आक्षिप्तो त यथायोगं पाययित्वा वामयेदृढतरं; विरेचनेत बोद्धव्यः // 4 // गुदपरिकर्तनमाध्मानं शिरोगौरवमनिःसरणं वा वायोर्व्याधिवृद्धिं च करोति; तमुपपाद्य भूयः स्नेहअपरिशुद्धामाशयस्योक्लिष्टश्लेष्मणः सशेषा | खेदाभ्यां विरेचयेदृढतरं, दृढं बहुप्रचलितदोष वा नस्य वाऽहृद्यमतिप्रभूतं वा विरेचनं पीतमूध्वे तृतीये दिवसेऽल्पगुणं चेति // 8 // गच्छति, तत्रेप्सितानवाप्तिर्दोषोक्लेशश्च; तत्राशुद्धा ___ अल्पदोषहृतिव्यापदं दर्शयन्नाह-अस्निग्धखिनेनेत्यादि / माशयमुल्बणश्लेष्माणमाशुवामयित्वा भूयस्तीक्ष्ण अल्पोऽतिसूक्ष्मो गुणो यस्य तत्तथा तम् / तं दोषशेषम् / तविरेचयेत्, आमान्वये त्वामवत् संविधानम् , यथायोगं योगानतिक्रमेण स्नेहादिपूर्व मित्यर्थः / पाययित्वा अहृद्येऽतिप्रभूते च हृद्यं प्रमाणयुक्तं च; अत ऊर्ध्व 'आतुरं वमनद्रव्यम्' इति शेषः / दृढतरमिति दृढतरं यथा मुत्तिष्ठत्यौषधे न तृतीयं पाययेत् , ततस्त्वेनं मधु भवति तथा / विरेचने खिति अत्रापि दोषशेष इति संबघृतफाणितयुक्तैर्लेहैविरेचयेत् // 5 // ध्यते / गुदपरिकर्तनं गुदस्य सर्वतः कर्तनमिव वेदनाविशेषः / - विरेचनस्योर्ध्वगतिव्यापदं दर्शयन्नाह-अपरिशुद्धेत्यादि / दृढदेहं बहुदोषं प्रचलितदोषं च पूर्व स्निग्धखिन्नं तृतीयेऽह्नि दोषोऽत्र पित्तम् / आमवत् संविधानं लङ्घनपाचनादि / न अन्ये तु वमनदिवसाद्विरेचनदिवसाद्वा तृतीयदिवसे वामयेतृतीयं पाययेत् 'विरेचनमोषधम्' इति शेषः / अथ केन द्विरेचयेद्वेति // 8 // विरेचयेत् ? तदाह-ततस्त्वेनमित्यादि // 5 // अस्निग्धविन्नेन रूक्षौषधमुपयुक्तमब्रह्मचारिणा 1-2-3 'दोषोत्कर्षश्च' इति पा० / | वा वायु कोपयति, तत्र वायुः प्रकुपितः पार्श्वपृष्ठसु० सं०६६

Page #619
522 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं श्रोणिमन्यामर्मशूलं मूच्छी भ्रमं मदं संज्ञानाशं चाह-दुर्वान्तस्येत्यादि / कण्ड्वादिदुर्वान्तलिङ्गिनं वातपूर्णोच करोति, तं वातशूलमित्याचक्षते; तमभ्यज्य | दरादिदुर्विरिक्तलिङ्गिनं चास्थाप्य निरूह्य, संस्नेह्य स्नेहबस्तिना, धान्यस्वेदेन खेदयित्वा यष्टीमधुकविपक्केन तैलेना- ततस्तीक्ष्णेन निरूहणेन विरेचनेन च विरेचयेत् / अत्रायोगनुवासयेत् // 9 // प्रसङ्गेनाल्पदोषहृतत्वेन च प्रवर्तनोपायं दर्शयन्नाह-नेत्यादि / वातशूलव्यापदं दर्शयन्नाह-अस्निग्धेत्यादि / श्रोणिः कटिः,। तथाऽल्पप्रवृत्तौ द्वितीयं करणीयं दर्शयन्नाह-अनुप्रवृत्तेत्यादि / मात्र हृदयम् / भ्रमः चक्रारूढस्येव भ्रमणम् / मदः पूगफ जीर्णौषधं प्रभूतदोषं पुरुषं वीक्ष्य तथा देहस्य बलं च लादनेनेव मत्तता / धान्यखेदेन माषादिशमीधान्यखेदेन / द्वितीयौषधं विदध्यात् / अल्पदोषप्रवृत्ती तदहरेव भेषजममुभ्रिमयोरनुवासनप्रतिषेधव्यवस्थापेक्षया शीतलेन यष्टीम- भिधाय सर्वथा दोषाप्रवृत्ती विधिमाह-अप्रवृत्तदोषमित्यादि / धुकतैलेनानुवासनं वेदितव्यमिति // 9 // पथ्याहारस्नेहादिनोपस्कारेण दशरात्रमतिवाह्य तत ऊर्ध्व वमनस्नेहखेदाभ्यामविभावितशरीरेणाल्पमौषधमल्प- विरेचनाभ्यां शोधयेत् / सुखविरेच्यस्य क्रियामभिधाय दुविरेगुणं वा पीतमूर्ध्वमधो वा नाभ्येति दोषांश्चोक्लेश्य | च्यस्याह-दुर्विरेच्यमित्यादि / खभावादुर्विरेच्यानिर्दिश्य हेतुतैः सह बलक्षयमापादयति, तत्राध्मानं हृदयग्रह विशेषं दुविरेचने निर्दिशन्नाह-हीभयेत्यादि / तत्र हिया लज्जया वेगाघातशीलाः स्त्रियो, भयेन राजसमीपस्था, लोभेन स्तृष्णा मूच्छो दाहश्च भवति, तमयोगमित्याच वणिजः श्रोत्रियाश्च, तस्मात्तानतिस्निग्धाञ्छोधयेत् // 10 // . क्षते; तमाशु वामयेन्मदनफललवणाम्बुभिर्विरेचयेत्तीक्ष्णतरैः कषायैश्च / दुर्वान्तस्य तु समुक्लिष्टा स्निग्धस्विन्नस्यातिमात्रमतिमृदुकोष्ठस्य वाऽतिदोषा व्याप्य शरीरं कण्डूश्वयथुकुष्ठपिडकाज्वराङ्ग- तीक्ष्णमधिकं वा दत्तमौषधमतियोगं कुर्यात् / तत्र मर्दनिस्तोदनानि कुर्वन्ति, ततस्तानशेषान्महौषधे वमनातियोगे पित्तातिप्रवत्तिबलविनंसो वातनापहरेत् / अस्निग्धस्विन्नस्य दुर्विरिक्तस्याधोनामेः कोपश्च बलवान् भवति, तं घृतेनाभ्यज्यावगाह स्तब्धपूणोदरता शूल वातपुरीषसङ्गः कण्डूमण्ड- शीतास्वप्सु शर्करामधमिश्रलेहैरुपचरेद्यथाखं; लप्रादुर्भावो वा भवति, तमास्थाप्य पुनः संस्नेह्य विरेचनातियोगे कफस्यातिप्रवृत्तिरुत्तरकालं च . विरेचयेत्तीक्ष्णेन / नातिप्रवर्तमाने तिष्ठति वा दुष्ट- सरक्तस्य, तत्रापि बलविलंसो वातकोपश्च बलसंशोधने तत्सन्तेजनार्थमुष्णोदकं पाययेत् , पाणि वान् भवति, तैमतिशीताम्बुभिः परिषिच्यावगाह्य तापैश्च पाोदरमुपवेदयेत् , ततःप्रवर्तन्ते दोषाः। वा शीतैस्तण्डुलाम्बुभिर्मधुमित्रैश्छर्दयेत्, पिच्छाअनुप्रवृत्ते चाल्पदोषे जीर्णौषधं बहुदोषमह शेष बस्ति चास्मै दद्यात् , क्षीरसर्पिषा चैनमनुवासयेत्, बलं चावेक्ष्य भूयो मात्रां विदध्यात् / अप्रवृत्तदोषं प्रियकवादि चा तण्डलाम्बना पातं प्रयच्छेत. दशरात्रादूर्ध्वमुपसंस्कृतदेहं स्नेहखेदाभ्यां भूयः क्षीररसयोश्चान्यतरेणं भोजयेत् // 11 // . शोधयेत् / दुर्विरेच्यमास्थाप्य पुनः संस्नेह्य विरेचयेत् / डीभयलोभैर्वेगाघातशीलाः प्रायशः स्त्रियो इदानीमतियोगव्यापदं दर्शयन्नाह-स्निग्धेत्यादि / बलवि. राजसमीपस्था वणिजः श्रोत्रियाश्च भवन्ति, तस्मा- स्रसः शैक्तिविस्रसः / यथाखमिति यस्य यदात्मीयं तद्यथाखं; देते दुर्विरेच्याः , बहुवातत्वात्। अत एव तानतिः | तेन लाजशक्तूपकल्पितैः क्वचिच्छकैरामित्रैः क्वचिन्मधुमित्रै. स्निग्धान खेदोपपन्ना शोधयेत् // 10 // रित्यर्थः। पिच्छाबस्तिर्वक्ष्यमाणः क्षीरसर्पिषा क्षीरोत्थेन घृतेन / अयोगव्यापदं दर्शयन्नाह-स्नेहेत्यादि / बहव्यापत्त्वादेतान तण्डुलाम्बुमधुच्छर्दनमधःप्रवृत्तस्य श्लेष्मणः प्रतिबन्धार्थ, सुस्निग्धखिन्नान् खैरं रेचयेत् / स्नेहखेदाभ्यामविभावितशरीरेण पिच्छाबस्तिप्रयोगो रक्तपित्तातिप्रवृत्तिपरिहाराय, क्षीरसर्पिषाऽ. सर्वथैवास्निग्धखिन्नेनेत्यर्थः / नाभ्येति न गच्छति / दोषांश्चो नुवासनं वातप्रतिबन्धाय, तण्डुलाम्बुना सह प्रियवादिप्रक्लिश्य तैर्दोषैः सह बलक्षयमापादयति, तथाऽऽध्मानादिकं योगः कर्षप्रमाणः संग्रहणाय, क्षीररसैश्च भोजनं बलप्रतिलकरोति / तमयोगमित्याचक्षते इति अनेन पारिभाषिकत्वम म्भाय / गयी तु पिच्छाबस्ति चास्मै दद्यादित्यनन्तरं पिच्छायोगस्य दर्शयति / इति हेतोरल्पदोषहृतत्वमयोगो न भवति / बस्त्यात्वन क्षारर बस्त्यात्वेन क्षीररसाभ्यां चैन मिति पाठं पठति // 11 // मदनादिभिर्वामयेद्वमनायोगे; तीक्ष्णतरकषायैर्विरेचयेद्विरेचना / 1 'कण्ड्वादिकं दुर्वान्तलिङ्ग नाभ्यधः, तच्च पूर्णोदरत्वादिक योगे / तत्र बलक्षयाध्मानादिकं सर्वथाऽप्रवृत्तयोर्वमनविरेच दुर्विरितलिज, तमास्थाप्येति तं दुर्विरिक्तं' इति पा० / 2 'तथा नयोः सामान्यकार्यलिङ्गम् / पृथक् चिकित्सितमभिधाय तेन | द्वितीयौषधस्य पच्यमानावस्थायां अहःशेषं नात्युष्णशीतं वीक्ष्य चिकित्सितेनोत्पन्नहलासप्रसेकाल्पविट्रप्रवृत्तिनाभ्यधोगौरवादि. तथा बलं शक्तिलक्षणं द्वितीयौषधपाकपरिवर्तनक्षमं वीक्ष्य भेषजमात्रा भिरनुमितयोर्वमनविरेचनायोगयोः पृथक् लिहं चिकित्सितं दानाय' इति पा०। 3 'तमभ्यज्यातिशीताम्बुभिः' इति पा.. 1 विहितमिति' इति पा०। 4 'मोजोविस्रसः' इति पा० /

Page #620
अध्यायः 34] सुश्रुतसंहिता। 523 सघृतः दीना यसिदा ।मवातगावि पावलाताषाहगुपए खेदांश्च विद, हनुसंहनत चाक्षिणीय वातकृता वमना तस्मिन्नेव वमनातियोगे प्रवृद्ध शोणितं ष्ठीवति सत्त्वात्मसंयोगाश्रयं विशुद्धं शोणितमित्यर्थः / वमनातिप्रवृत्ती छर्दयति वा, तत्र जिह्वानिःसरणमपसरणमक्ष्णो- तावच्छोणितनिष्ठीवनप्रच्छर्दने उक्ते, अत्र तु मांसप्रक्षालनोदकावृत्तिहनुसंहननं तृष्णा हिक्का ज्वरो वैसंश्यमि- | जीवशोणितनिर्गमाभ्यां प्रवृत्तिरुक्तेति शोणितप्रवृत्तिर्वमनविरेत्युपद्रवा भवन्ति; तमजासृक्चन्दनोशीराञ्जन- चनातियोगे सामान्य; भेदस्तु जिह्वानिस्सरणस्थानेऽत्र गुदनि. लाजचूर्णैः सशर्करोदकैर्मन्थं पाययेत् , फलरसैर्वा स्सरणं, तथाऽक्ष्णोळवृत्तिर्मनागपि नास्ति किन्वन्तःप्रवेश एव भवति, नास्ति चाप्रत्यासत्त्या हनुसंहननं हिकोद्गारौ चेति गयसक्षौद्रां व!ग्राहिभिर्वा, पयसा जाङ्गलरसेन वा दासाचार्यः; जेजटाचार्यस्तु जिह्वानिःसर्पणं परित्यज्य अन्ये भोजयेत्, अतिस्रुतशोणितविधानेनोपचरेत् ; जि- प्रवृद्धवमनातियोगोक्ता उपद्रवा भवन्तीति व्याख्याति / वेपथुः हामतिसर्पितांकटुकलवणचूर्णप्रघृष्टां तिलद्राक्षाप्र- कम्पः / वमनातियोगोपद्रवा इत्यादि / सर्वाङ्गप्रवृत्तरसधातुक्षयेण लिप्तां वाऽन्तः पीडयेत्, अन्तःप्रविष्टायामम्लमन्ये | वातकृता वमनातियोगोपद्रवा पित्तातिप्रवृत्तिबलविभ्रंशवातकोपतस्य पुरस्तात खादयेयः: व्यावत्ते चाक्षिणी घता- तृष्णामोहादयः / जिह्वापसरणादिष्विति जिह्वापसर्पणमत्रोपभ्यक्तं पीडयेत. हनसंहनने वातश्लेष्महरं नस्यं लक्षणं, तेन जिह्वापसपेणादिविरेचनातियोगोत्पन्नेषु वमनातियोखेदांश्च विदध्यात्, तृष्णादिषु च यथास्वं प्रति- | गोक्तः प्रतीकार इति जेजटः / गयी तु जिह्वानिस्सर्पणादयो कुर्वीत, विसंशे वेणुवीणागीतस्वनं श्रावयेत् // 12 // क्मनातियोगे एव भवन्तीति प्रतिपादयितुकामस्तेषु चिकित्सिविरेचनातियोगेच सचन्द्रकं सलिलमधः सवति तमभिहितमेवेति प्रतिपादयति-जिह्वानिस्सर्पणादिष्वित्यादिना / उक्तः प्रतीकार इति वमनातियोगे इत्यर्थः / फलं मदनफलं, ततो मांसधातूनप्रकाशमुत्तरकालं जीवशोणितं च, घृतमण्डःघृतस्य स्त्यानस्योपर्यच्छो भागः / अञ्जनं स्रोतोऽञ्जनम् / ततो गुदनिःसरणं वेपथुर्वमनातियोगोपद्रवाश्चास्य भवन्ति; तमपि निः तशोणितविधानेनोपचरेत् , | बस्तिकल्पना चात्र सामान्यनिरूहकल्पेन / विरेचनातियोगे निःसर्पितगुदस्य गुदमभ्यज्य परिवेद्यान्तः पीडयेत् जीवशोणितातिप्रवृत्ती चिकित्सितमुपदिश्य वमनातियोगेऽपि क्षुद्ररोगचिकित्सितं वा वीक्षेत, वेपथौ वातव्या | शोणितनिष्ठीवनादौ रक्तातिसाररक्तपित्तक्रियामाह-शोणितेधिविधानं कुर्वीत, जिह्वानिःसरणादिषूक्तः प्रती त्यादि / पानभोजनसंस्कारे चास्य न्यग्रोधादिं षडङ्गोदककल्पेन / कारः, अतिप्रवृत्ते वा जीवशोणिते काश्मरीफलब तस्मिन्निति वान्तेऽधःप्रवृत्ते धातुद्रवे, पिचुं कर्पासंतूलकं, लोतं दरीदूर्वोशीरैः शृतेन पयसा घृतमण्डाञ्जनयुक्तेन वस्त्रं शुक्लं क्षिपेत्, तद्यदि शुक्ल मुष्णोदकप्रक्षालितं रागरहितं सुशीतेनास्थापयेत्, न्यग्रोधादिकषायेक्षुरसघृत भवेत्तदा जीवशोणितं, विवणे च रक्तपित्तमिति / वमनविरेचनशोणितसंसृष्टैश्चैनं बस्तिभिरुपाचरेत् , शोणितष्ठी-1 जीवादानयोः पुनः क्रियां निर्दिशन्नाह-तयोश्च पित्तक्रियां वने रक्तपित्तरक्तातीसारक्रियाश्चास्य विदध्यात्, कुर्वीतेत्यादि / वमनजीवादाने तु अतिस्रुतशोणितविधानातिन्यग्रोधादि बास्य विध्यात् पानभोजनेषु // 13 // देशेन एणादिशोणितपानमुपदिष्टं तथेदानी रक्तातिसारक्रिया विधानं चेति / अयं पाठोऽभावान्न लिखितः // 12-14 // जीवशोणितरक्तपित्तयोच विनासार्थ तस्मिन् | पिचुं प्लोतं वा क्षिपेत् , यधुष्णोदकप्रक्षालितमपि | सशेषान्नेन बहुदोषेण रूक्षेणानिलप्रायकोष्ठेना नुष्णमस्निग्धं वा पीतमौषधमाध्मापयति, तत्रानिवस्त्रं रञ्जयति तज्जीवशोणितमवगन्तव्यं; सभक्तं च शुने दद्याच्छतुसंमिश्रं वा, स यद्युपभुञ्जीत तज्जी-18 लमूत्रपुरीषसङ्गः समुन्नद्धोदरता पार्श्वभङ्गो गुदब स्तिनिस्तोदनं भक्तारुचिश्च भवति, तं चाध्मानमिवशोणितमवगन्तव्यम्; अन्यथा रक्तपित्तमिति 14 त्याचक्षते; तमुपखेद्यानाहवर्तिदीपनबस्तिक्रियाभिइदानीं तयोर्वमनविरेकातियोगयोरुत्तमावस्थाजीवादानव्या- रुपचरेत् // 15 // पदं कष्टचिकित्सितार्थमाह-तस्मिन्नेवेत्यादि / जिह्वाया निःस जीवादानव्यापदमभिधाय द्वयोरपि शुयोराध्मानाख्यो व्यापरणमपसर्पणं जिह्लानिःसर्पणम् , अथवा जिह्वाया बहिनिर्गमनं | दमपदिशन्नाह-सशेषानेनेत्यादि / समन्नद्धोदरतेति वमनकृतं बहिर्गतिरन्तरप्रवेश इत्यर्थः / अक्ष्णोर्व्यावृत्तिः चक्षुषोरुहृत्तिः / समुन्नद्धोदरखमामाशये, विरेचनकृतं पक्वाशये / तत्र खेदनहनुसंहननं हनुसंहतिः सरणाभाव इत्यर्थः / तमित्यादि तं मूत्राद्यनुलोमनलङ्घनदीपनक्रियाश्चेति चिकित्सितम् // 15 // घमनातियोगप्रवृत्तशोणितं छागरुधिरादिभिः प्लुतं मन्थं पाय / क्षामेणातिमृदुकोष्ठेन मन्दाग्निना रूक्षेण वाऽतियेत् / फलरसैर्वेति दाडिमीफलरसैः / जाङ्गलरसेनेति 'वात | तीक्ष्णोष्णातिलवणमतिरूक्षं वा पीतमौषधं पित्ताप्रकृतिम्' इति शेषः / अन्तःप्रविष्टायां जिह्वायामम्लफलमन्ये निलौ प्रदूष्य परिकर्तिकामापादयति, तत्र गुदनातस्य पुरस्तात् खादयेयुरिति एतद्दर्शनात् मुखप्रसेकेन मृदुभूता / भिमेदवस्तिशिरःसु सदाहं परिकर्तनमनिलसङ्गो जिह्वा यथास्थानमागच्छति / विरेचनातियोगे चेत्यादि / सचन्द्रकं मयूरपिच्छचन्द्रकाकारम् / जीवशोणितं शरीरेन्द्रिय- 1 पिचुमर्कतूलकं' इति पा०।

Page #621
524 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं वायुविष्टम्भो भक्तारुचिश्च भवति; तत्र पिच्छाबस्ति- किटकिटायते उद्गताक्षो जिह्वां खादति प्रताम्यत्ययष्टीमधुककृष्णतिलकल्कमधुघृतयुक्तः, शीताम्बु- चेताश्च भवति, तं परिवर्जयन्ति मूर्खाः; तमभ्यज्य परिषिक्तं चैनं पयसा भुक्तवन्तं घृतमण्डेन यष्टी- धान्यखेदेन खेदयेत् , यष्टिमधुकसिद्धेन च तैलेनामधुकसिद्धेन तैलेन वाऽनुवासयेत् // 16 // नुवासयेत् ,शिरोविरेचनं चास्मै तीक्ष्णं विदध्यात्, परिकर्तिकाव्यापदं दर्शयन्नाह-क्षामणेत्यादि / क्षामः ततो यष्टिमधुकमिश्रेण तण्डुलाम्बुना छर्दयेत् , क्षीणबलकायः / परि सर्वतो भावेन कृन्ततीव छिनत्तीव यथादोषोच्छ्रायेण चैनं बस्तिभिरुपाचरेत् // 19 // बस्त्यादीनीति परिकर्तिका / तत्र पित्तोल्बणपरिकर्तिकायां हृदयोपसरणाख्यां चतुर्दशी व्यापदं दर्शयन्नाह-य इत्यादि / घृतमण्डेनानुवासनं, वातोल्बणायां तु तैलेनेति / वमने पुनः प्रधानमर्मसन्तापात् हृदयसन्तापात् / प्रताम्यति मुह्यति / कण्ठोरसि सदाहपरिकर्तनं; तत्र घृतमधुमधुरः सशीतले पैरुपचारः अचेता नष्टसंज्ञः / तं परिवर्जयन्ति मूर्खाः कुवैद्याः मुमूर्ष नीति पयःसिताभोजनं च // 16 // हेतोः / यष्टिमधुकमिश्रेण तण्डुलाम्बुना पित्तमूर्ति छर्दयेत् / क्रूरकोष्ठस्यातिप्रभूतदोषस्य मृद्वौषधमवचारितं कफमूछायां तु कटुकद्रव्याणां क्वाथेन वामयेत् / बस्तिभिरिति समुक्लिश्य दोषान्न निःशेषानपहरति, ततस्ते नैरूहिकैः स्नैहिकैश्च // 19 // दोषाः परिस्रावमापादयन्ति, तत्र दौर्बल्योदरविष्ट- यस्तूमधो वा प्रवृत्तदोषः शीतागारमुदकमम्भारुचिगात्रसदनानि भवन्ति, सवेदनौ चास्य निलमन्यद्वा सेवेत, तस्य दोषाः स्रोतःस्ववलीय. पित्तश्लेष्माणौ परिस्रवतः, तं परिस्रावमित्याच- माना घेनीभावमापन्ना वातमूत्रशकृद्रहमापाद्य क्षते; तमजकर्णधवतिनिशपलाशबलाकषायैर्मधु- विवैध्यन्ते, तस्याटोपो दाहो ज्वरो वेदनाश्च तीवा संयुक्तैरास्थापयेत् , उपशान्तदोषं स्निग्धं च भूयः भवन्ति; तमाशु वामयित्वा प्राप्तकालां क्रियां संशोधयेत् // 17 // कुर्वीत; अधोभागे त्वधोभागदोषहरद्रव्यं सैन्धवापरिस्रावाख्यां व्यापदं दर्शयन्नाह--फ्रेत्यादि / अजकर्णोऽ- म्लमूत्रसंसृष्टं विरेचनाय पाययेत् , आस्थापनमनुश्वकर्णः प्रसिद्ध एव पूर्वदेशे, धव इन्द्रवृक्षः, तिनिशः स्यन्दनः। वासनं च यथादोषं विदध्यात्, यथादोषमाहारउपशान्तदोषमिति उपशान्तपरिस्रावम् / भूयः पुनरपि स्निग्धं क्रमं च; उभयतोभागे तूपद्रवविशेषान् यथावं तीक्ष्णैः संशोधनैः संशोधयेत् / वमने पुनरूध कफप्रसेकः प्रतिकुर्वीत // 20 // नाध्याहारेणोपशान्तदोषं सस्निग्धखिन्नं मृदुनाऽल्पेन वमनेन विबन्धाख्यां पञ्चदशी व्यापदं दर्शयन्नाह-य इत्यादि / यथायोग वामयेत् / गयी तु उपशान्तदोषमिति रूक्षस्निग्ध-विबध्यन्ते वमनविरेचनयोः प्रवृत्ति निवारयन्तीत्यर्थः / प्राप्तकोष्ठं संशमनपाचनाभ्यां शमितोक्लिष्टदोषमास्थापयेच्छोधये. कालां प्राप्तावस्थां क्रियां कुर्वीत / अधोभागे इत्यादि / विरेचने द्वेति व्याख्याति // 17 // तु विबन्धे अधोभागहरद्रव्यं त्रिवृदादि सैन्धवादिसंसृष्टं विरेकार्थ अतिरूक्षेऽतिस्निग्धे वा भेषजमवचारितमप्राप्तं | पाययेत् / यथादोषमेव यूषक्षीररसाद्याहारकमश्च / किं बहुना वातवर्च उदीरयति वेगाघातेन वा, तदा प्रवाहिका उभयतोभागे तु उपद्रवविशेषान् यथाखं प्रतिकुर्वीत / गयी भवति तत्र सवातं सदाहं सशलं गुरु पिच्छिलं तु अप्रवृत्तदोषोऽप्रच्युतदोष इति कृला व्याख्याति // 20 // श्वेतं कृष्णं सरक्तं वा भृशं प्रवाहमाणः कफमुपवि- या तु विरेचने गुदपरिकर्तिका तहमने कण्ठक्षशति; तां परिस्रावविधानेनोपचरेत् // 18 // णनं. यदधः परिस्रवणं स ऊर्श्वभागे श्लेष्मप्रसेका, प्रवाहिकाख्यां त्रयोदशी व्यापदं दर्शयन्नाह-अतिरूक्ष या त्वधःप्रवाहिकासा तूर्वे शुष्कोद्वारा इति // 21 // इत्यादि / अतिरूक्षे पुरुष भेषजमवचारितमप्राप्तवेगमेव वात | ताखपि कासुचिदेवान्तरमिति तदुपदर्शयन्नाह या वर्च उदीरयति प्रवर्तयति यदा तदा प्रवाहिका; अतिस्निग्धे खित्यादि // 21 // पुरुषे मेषजमवचारितं यदा तदा वेगाघातेन प्रवाहिका भवतीत्यर्थः / उपविशति अतिसारयति / तां परिस्राव विधानेनेत्यादि / भवति चात्रतत्रातिरूक्षो क्रूरकोष्ठविधानेन, अतिस्निग्धजां मृदुकोष्ठप्रचु यास्त्वेता व्यापदः प्रोक्ता दश पञ्च च तत्त्वतः॥ रदोषपरिस्रावोक्तपाचनादिविधानेन // 18 // एता विरेकातियोगदुर्योगायोगजाः स्मृताः॥२२॥ यस्तूलमधो वा भेषजवेगं प्रवृत्तमशत्वाद्विनि- इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने वमनविरेच. हन्ति तस्योपसरणं हृदि कुर्वन्ति दोषाः, तत्र प्रधा नव्यापञ्चिकित्सितं नाम चतुस्त्रिंशोनमर्मसन्तापाद्वेदनाभिरत्यर्थ पीड्यमानो दन्तान् ऽध्यायः॥ 34 // 1 मेषजेनावचारितेनाप्राप्तयोर्वा वातवर्चसोरुदीरणेन वेगाधा- १'उद्गतास्यः' इति पा०। 2 'घनतामापन्ना' इति पा० / तेन वा प्रवाहिका भवति' इति पा०। ३.विवघ्नन्ति' इति पा०। 4 'विवन्नन्ति विबन्धं कुर्वन्ति' इति पा० /

Page #622
अध्यायः 35] सुश्रुतसंहिता। 525 इदानीं श्लोकसंग्रहमाह-भवति चात्रेत्यादि / तत्त्वतः बस्तिकर्म तु मूत्राधारपुटकेन साध्यं कर्म; बस्तिशब्दो परमार्थतः / विरेकोऽत्र दोषमलरेचनाद्विरेचनं वमनं च / हि सामान्यो निरूहे नेहबस्तौ च / वमन विरेचने तु प्रधानतरे, जेजटाचार्यस्तु विपाकातियोगेत्यादि पठित्वा व्याख्यान यति- बस्तिकर्म तु प्रधानतमम् / संग्रहणानीति दोषाणामेवातिप्रवर्तविषमः पाकोऽनिष्टं फलं येषां ते विपाकाः, विपाकाश्च तेऽति- मानानामित्यर्थः / क्षीणशुक्रं वाजीकरोति अनेनाश्व इव बलकायोगदुर्योगायोगाश्च तेभ्यो जायन्ते ते तथा / तत्रातियोजन-रिणी हर्षजा शक्तिरुक्ता / कृशं बृंहयतीत्युपचयलक्षणा शक्तिमतियोग अतिप्रयोग इति यावत् ; तज्जाते द्वे व्यापदो-जीवा- / | रुक्ता / वयः स्थापयतीत्यनेन आयुर्वृद्धिकरत्वं सूचयति / एतदेव दानमतियोगश्चेति / दुर्योजनं दुर्योगः दुष्प्रयोगो मिथ्याप्रयोग | प्रधानतमत्वसाधनं श्लोकेनापि दर्शयन्नाह-शरीरोपचयइति यावत् ; तत्र वैद्यदुर्योगनिमित्ताश्चतस्रः-वमनमिथ्या- | मित्यादि // 3 // 4 // प्रयोगो, विरेचनमिथ्याप्रयोग, आध्मानं, परिकर्तिका चेति; तथा ज्वरातीसारतिमिरप्रतिश्यायशिरोरोगाआतुरदुर्योगनिमित्ते द्वे-हृदयोपसरणविबन्धाविति; उभयदुर्यो- धिमन्थार्दिताक्षेपकपक्षाघातकाङ्गसर्वाङ्गरोगाध्मागजे अपि द्वे-प्रवाहिका, वातशूलं चेति / अयोजनम् अयोगः नोदरयोनिशूलशर्कराशूलवृधुपदंशानाहमूत्रकहीनप्रयोगः, ना ईषदर्थत्वात् / तत्रायोगजाः पञ्च-सावशेषौ च्छगुल्मवातशोणितवातमूत्रपुरीषोदावर्तशुक्रातषधलं, जीर्णोषधता, हीनदोषहृतत्वम् अयोगः, परिस्रावश्चेति / / | वस्तन्यनाशहृद्धनुमन्याग्रंहशर्कराश्मरीमूढगर्भप्रता एता वैद्यातुरनिमित्ता, आतुरनिमित्ता, वैद्यनिमित्ताश्चेति त्रिविधाः / अन्ये तु तत्रान्तरदर्शनादयोगातियोगजाः सर्वा भृतिषु चात्यर्थमुपयुज्यते // 5 // अपि व्यापदो यथासंख्यं मन्यन्ते तत्रायोगजा दश, तद्यथा | अनेकव्याधिनिर्घातकलं दर्शयन्नाह-तथा ज्वरातीसारेसावशेषोषधत्वं, जीर्णौषधत्वम्, अल्पदोषहतत्वं, विबन्धो, त्यादि / ज्वरादिषु चावस्थाविशेषो बस्तेविषयः, स च शास्त्रावातशूलम् , आध्मानं, परिस्रावः, प्रवाहिका. हृदयोपसरणम.. देव ज्ञेयः // 5 // अयोगश्चेति; अतियोगजाश्च तिस्रः-जीवादानं, परिकर्तिका, भवति चात्रअतियोगश्चेति; 'अयोगातियोगौ च हेतुत्वेनोक्तावित्येवं बस्तिर्वाते च पित्ते चकफे रक्तेच शस्यते॥ पञ्चदश // 22 // संसर्गे सन्निपाते च बस्तिरेव हितः सदा // 6 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- दोषकार्ये ज्वरादी बस्तिप्रयोगमभिधाय ज्वरादिकारणे दोव्याख्यायां चिकित्सास्थाने चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 34 // षेऽपि बस्तेहितवं दर्शयन्नाह-भवति चात्रेत्यादि / संसर्गों दोषद्वयप्रकोपः,प्रकृतिसमसमवेतज्वराद्यारम्भकदोषत्रयप्रकोपः पञ्चत्रिंशत्तमोऽध्यायः। | सन्निपातोऽत्राभिप्रेतः // 6 // अथातो नेत्रबस्तिप्रमाणप्रविभागचिकित्सितं तत्र सांवत्सरिकाष्टद्विरष्टवर्षाणां षडष्टदशाङ्गलव्याख्यास्यामः॥१॥ प्रमाणानि कनिष्ठिकानामिकामध्यमाङ्गुलिपरिणायथोवाच भगवान धन्वन्तरिः॥२॥ हान्यग्रेऽध्यर्धाङ्गुलव्यङ्गुलार्धतृतीयाङ्गुलसन्निविष्ट | कर्णिकानि कङ्कश्येनबर्हिणपक्षनाडीतुल्यप्रवेशानि नेत्रं यत्रं; बस्तिरेणादीनां मूत्राधारः, तदाधेयं द्रव्यमपि3; | मुद्माषकलायमात्रस्रोतांसि विदध्यान्नेत्राणि / तेषु तयोः प्रमाणं प्रैविभागश्च, स एव चिकित्सितं व्याधेः प्रतीकारो चास्थापनद्रव्यप्रमाणमातुरहस्तसंमितेन प्रसृतेन यस्मिंस्तत् // 1 // 2 // संमिती प्रसृतौ द्वौ चत्वारोऽष्टौ च विधेयाः // 7 // तत्र स्नेहादीनां कर्मणां बस्तिकर्म प्रधानतममा- वर्षान्तरेषु नेत्राणां बस्तिमानस्य चैव हि // हुराचार्याः / कस्मात् ? अनेककर्मकरत्वाद्वस्तेः; इह वयोबलशरीराणि समीक्ष्योत्कर्षयेद्विधिम् // 8 // खलु बस्तिनानाविधद्रव्यसंयोगादोषाणां संशोधन- पञ्चविंशतेरूज़ द्वादशाङ्गुलं, मूलेऽङ्गुष्ठोदरसंशमनसंग्रहणानि करोति, क्षीणशुक्रं वाजीक- परीणाहम, अग्रे कनिष्ठिकोदरपरीणाहम, अग्रे रोति, कृशं बृहयति, स्थूलं कर्शयति, चक्षुः प्रीण- ज्यालसन्निविष्टकर्णिकं, गृध्रपक्षनाडीतुल्यप्रवेशं, यति, वलीपलितमपहन्ति, वयः स्थापयति // 3 // | कोलास्थिमात्रछिद्रं, क्लिन्नकलायमात्रछिद्रमित्येके; शरीरोपचयं वर्ण बलमारोग्यमायुषः / सर्वाणि मूले बस्तिनिबन्धनार्थ द्विकर्णिकानि / कुरुते परिवृद्धिं च वस्तिः सम्यगुपासितः॥४॥ आस्थापनद्रव्यप्रमाणं तु विहितं द्वादशप्रसृताः। 1 हीनयोजन' इति पा० / 2 हेतू कथितौ' इति पा० / १०मन्याग्रहाशोंश्मरी' इति पा०। 2 वर्षोंत्तरेषु' इति 3 'प्रमाण विभागः' इति पा० / | पा० / 3 'समीक्ष्य वर्धयेद्विधिम्' इति पा० /

Page #623
526 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं सप्ततेस्तूज़ नेत्रप्रमाणमेतदेव, द्रव्यप्रमाणं तु तानि च नेत्राणि किंमयानि किमाकृतीनि वा तदाह-तत्र द्विरष्टवर्षवत् // 9 // नेत्राणीत्यादि / रीतिः पित्तलं, मणिः स्फटिकादिः / लक्षणानि अकर्कशानि / दृढानि अजर्जराणि / गुटिकामुखानि अतीक्ष्णानेत्रप्रमाणमास्थापनद्रव्यप्रमाणं च वयोमेदेन प्रदर्शयितु प्राणि // 12 // माह-तत्र सांवत्सरिकेत्यादि / तत्र सांवत्सरिकाष्टद्विरष्टवर्षाणामित्यत्र यथासंख्यव्याख्यानेन सांवत्सरिकबालस्य निरूहयन्त्रं म बस्तयश्च बन्ध्या मृदवो नातिवहला दृढाः प्रमाषडङ्गुलप्रमाणं, तत्कनिष्ठिकापरिणाहम् , अग्रेऽध्यर्धाङ्गुलसन्निवि णवन्तो गोमहिषवराहाजोरभ्राणाम् // 13 // टेकर्णिकं, कङ्कपक्षनाडीतुल्यप्रवेशं मूले, मुद्गवाहिस्रोतश्चाने नेत्रालामे हिता नाडी नलवंशास्थिसंभवा // विदध्यात् / छत्राकारा गुदेऽधिकान्तःप्रवेशरोधिनी कर्णिका बस्त्यलाम हत चम र बस्त्यलामे हितं चर्म सूक्ष्म वा तान्तवं घनम् 14 कथ्यते / कङ्कः वक्रचक्षुः कृष्णवर्णः प्रसिद्ध एव / अष्टवर्षस्य / कीदृशा बस्तयो बन्ध्या इत्याह-बस्तयश्च बन्ध्या इत्यादि / पुनरष्टाछुलप्रमाणं, तदनामिकापरिणाहम् , अग्रे व्यङ्ग्लसन्निविष्ट- | नातिबहला नात्युपचिताः, नातिदीर्घा इत्यन्ये / तान्तवं वस्त्रम् / कर्णिकं, श्येनपक्षनाडीतुल्यप्रवेशं मूले, माषवाहिनोतश्चाग्रे | // 13 // 14 // विदध्यात् / द्विरष्टवर्षस्य षोडशवर्षस्येत्यर्थः / किम्भूतं यत्रं ? | बस्ति निरुपदिग्धं तु शुद्धं सुपरिमार्जितम् // दशाङ्गलप्रमाणं, तन्मध्याङ्गुलिपरिणाहम् , अर्धतृतीयाङ्गुलसन्नि-मद्वनुद्धतहीनं च महः स्नेहविमर्दितम् // 15 // विष्टकर्णिक, बैही मयूरस्तत्पक्षनाडीतुल्यप्रवेशं मूले, कलायवा- | नेत्रमले प्रतिष्ठाप्य न्युजं तु विवृताननम् // हिस्रोतश्चाने विदध्यात् / तेष्विति सांवत्सरिकाष्टद्विरष्टवर्षेषु बद्धा लोहेन तप्तेन चर्मस्रोतसि निर्दहेत् // 16 // बालेषु यथासंख्यमातुरहस्तेन द्वौ चत्वारोऽष्टौ च प्रसूता | परिवर्त्य ततो बस्ति बवा गुप्तं निधापयेत् // को नतिजा विधेयाः / प्रसृतोऽत्र कुञ्चिताङ्गुलिः पाणिः, न तु पलद्वयमिति आस्थापनं च तैलं च यथावत्तेन दापयेत् // 17 // गयदासाचार्यः / जेजटाचार्यस्तु आतुरहस्तग्रहणं ___ ग्रहणयोग्यबस्तेः परिकर्म बन्धविधिं च दर्शयन्नाह-बस्ति मध्यमपुरुषहस्तोपलक्षणं, तेन तत्प्रसृतेन पलद्वयप्रमितेनेति व्याख्यानयति / अत्रे मध्यवर्तिवर्षाणां नेत्रद्रव्यमानं निर्दिश निरुपदिग्धमित्यादि / निरुपदिग्धं मांसाधुपलेपवर्जितम् / शुद्ध माह-वर्षान्तरेष्वित्यादि / पञ्चविंशतिं यावत् समीक्ष्य कषायरजितम् / सुपरिमार्जितं सुषुनिर्मार्जितम् / अनुद्धतहीनं यथायथमभ्यूह्य नेत्रप्रमाणं बस्तिद्रव्यप्रमाणं चोत्कर्षयेत् / नाधिकं न हीनम् / एतेनाधेयद्रव्यमानं समीक्ष्याधारभूतस्य बस्तेः प्रमाणं विधेयमित्यर्थः / प्रतिष्ठाप्य संयोज्य / न्युजम् पञ्चविंशतेरित्यादि / गृध्रपक्षनाडीतुल्यप्रवेशं मूले / क्लिनिकलाय अधोमुखम् / गोमहिषादिबस्तयो निरूहयन्त्रे यथालाभं मात्रच्छिद्रमग्रे / सर्वाणि तु मूले बस्ति निबन्धनार्थ द्विकर्णिकानि संयोज्याः; उत्तरबस्तियन्त्रे पुनरजोरभ्रवस्ती एव योजनीयाव्यङ्गुलान्तराणि कुर्यात् बकुलमध्यानीत्यर्थः // 7-9 // विति // 15-17 // मृदुर्बस्तिः प्रयोक्तव्यो विशेषाद्वालवृद्धयोः॥ तत्र द्विविधो बस्तिः-नैरूहिकः, स्नैहिकश्च / तयोस्तीक्ष्णः प्रयुक्तस्तु बस्तिर्हिस्याद् बलायुषी 10 आस्थापनं, निरूह इत्यनर्थान्तरं; तस्य विकल्पो बालवृद्धयोहीनोपचयशक्तिलक्षणबलत्वेनास्थापनस्य मात्रा- माधुतैलिकः; तस्य पर्यायशब्दो यापनो, युक्तरथः, कृतं हीनवं प्रदर्य तीक्ष्णादिगुणहीनत्वं दर्शयन्नाह-मृदुर्बस्तिः सिद्धबस्तिरिति / स दोषनिर्हरणाच्छरीरनीरोहणाप्रयोक्तव्य इत्यादि / तत्र मृदुद्रव्यकृतो बस्तिम॒दुः, तीक्ष्णश्च द्वा निरुहः, वयःस्थापनादायुःस्थापनाद्वा आस्थातद्विपर्ययः॥ 10 // पनम् / माधुतैलिकविधानं च निरूहोपक्रमचिकि त्सिते वक्ष्यामः। यथाप्रमाणगुणविहितः स्नेहबस्ति(वणनेत्रंमष्टाङ्गुलं मुद्वाहिस्रोतः, व्रणमवेश्य विकल्पोऽनुवासनः पादाव(प)कृष्टः। अनुवसन्नपि यथास्वं स्नेहकषाये विधीत // 11 // ) न दुष्यत्यनुदिवसं वा दीयत इत्यनुवासनः / शल्यतन्त्रवादस्य शास्त्रस्य व्रणनेत्रप्रमाणमाह-व्रणनेत्रम- | तस्यापि विकल्पोऽर्धार्धमात्रावकृष्टोऽपरिहार्यो ष्टाङ्गुलमित्यादि // 11 // मात्राबस्तिरिति // 18 // तत्र नेत्राणि सुवर्णरजतताम्रायोरीतिदन्तशृङ्ग- अनर्थान्तरमिति एकार्थमित्यर्थः / बस्ते रूहिकनैहिकभेमणितरसारमयानि श्लक्ष्णानि दृढानि गोपुच्छा- दाभ्यां यौ द्वौ विकल्पौ तौ निरूहस्नेहबस्त्याख्यौ, तयोः रूहिक. कृतीन्यूजूनि गुटिकामुखानि च // 12 // मभिधाय स्नैहिकं बस्ति विकल्पमभिधत्ते-यथेत्यादि / यस्य 1 'सार्धाकुलसन्निविष्टकणिक' इति। 2 'सार्धम्यङ्गुलसन्निविष्ट- | 1 'बस्तयश्चावद्धानां' इति पा०। 2 'ग्रहणयोग्यं स्वभावकागक' इति पा० / 3 'बहिणो मयूराः' इति पा०। 4 'तन्मध्य- मुद्दिश्य बस्तेः' इति पा०। 3 'यथाप्रमाणविहितः' इति, 'यथावर्तिवर्षाणां' इति पा०। 5 'हाराणचन्द्रस्तु अमुं पाठं न पठति। प्रमाणगणविहित' इति च पा०। 4 'अर्धमात्रावशिष्टः' इति पा०।

Page #624
अध्यायः 35] सुश्रुतसंहिता। 527 यत् प्रमाणं यो यो गुणस्ताभ्यां विहितः स्नेहबस्त्याख्योऽनुवा- नादतिकृशा वातरोग विना क्षीणा नानुवास्या इति / उन्मादासनसंज्ञ इत्यर्थः / यथावयोनिरूहाणामित्यादिना विधास्यमा- दिषु सामान्येन बस्तिनिषेधोऽत्राभिहितः; केचित्तु केषांचित्प्रनोऽपि स्नेहबस्तिविकल्पोऽनागतावेक्षणतत्रयुक्त्या विहित इति तिप्रसवमपवादरूपेणाहुः / तत्रोन्मादापस्मारभ्रममदमूर्छासु प्रदिष्टः / यथाप्रमाणमित्यनेन सूचितं प्रमाणं प्रकटयन्नाह- संज्ञानाशापगमे शुद्धस्यातुरस्य अनुबन्धोपचरणाय बस्तियः, पादाव(प)कृष्ट इति ।-यथावय इत्यादिवक्ष्यमाणवाक्यदर्शना- | कुष्ठिनामर्शसां च मूढवातानां प्रयोज्यः, वातायुदरिषु त्रिषु दास्थापनस्य पादैनिभिरपकृष्टो हीनः पादाव(प)कृष्टः / अय- | निषिद्धोऽपि शेषेषु पञ्चसु बस्तिः प्रयोक्तव्यः, शोथक्षतोरस्कमर्थः-सांवत्सरिकादिकालाद्यपेक्षं यत् प्रकुञ्चादि चतुर्विंशति- | योरनुवासननिषेधो न निरूहस्य; वर्षादर्वाग् बालस्य, नवत्यूर्व पलावसानं निरूहप्रमाणं तचतुर्थाशेन कर्षमारभ्य पदपलानि वृद्धस्य मृदुरपि बस्तिर्निषिद्धः, अतोऽन्यथा तीक्ष्ण एव; एतेशवदनुवासनस्य प्रमाणमिति / तत्रान्तरे च मध्यवयस्कमा- नावस्थावशान्निषिद्धमपि कार्य स्यात् “उत्पद्यते हि साऽवस्था श्रित्यानुवासनस्योत्तमादिमात्राभेदेन त्रैविध्यमुक्तं, यथा- देशकालबलं प्रति / यस्यां कार्यमकार्य स्यात् कर्म कार्य च "षदपली तु भवेच्छ्रेष्ठा मध्यमा त्रिपली भवेत् / कनीयस्य- | गर्हितम्" इति // 21 // ध्यर्धपला त्रिधा मात्राऽनुवासने-" इति / तस्यापि विकल्प उदरी च प्रमेही च कुष्ठी स्थूलश्च मानवः // इत्यादि तस्याप्यनुवासनस्य, षट्पलप्रमाणस्यार्धार्धमात्रावशिष्टः अवश्यं स्थापनीयास्ते नानुवास्याः कथश्चन // 22 // पादावशिष्टोऽध्यर्धपलमात्र इत्यर्थः / अपरिहार्यः अविद्यमान-| कचिदेवास्थापनस्यावस्थायां प्रतिप्रसवमुद्दिशन्नाह-उदरी परिहरणार्हः / गयी तु यथाप्रमाणविहिताच्च बस्तेः पादांशः चेत्यादि / सा चावस्था तत्रान्तरादनुसतव्या / तत्रोदरे नेहबस्तिः, स्नेहविकल्पोऽर्धमात्रापकृष्टोऽनुवासनं, तस्यापि विक वाग्भटा-"सुविरिक्तस्य यस्य स्यादाध्मानं पुनरेव तम् / ल्पोऽर्धमात्रापकृष्टोऽपरिहार्यो मात्राबस्तिरिति / एतेन तन्मते सुस्निग्धैरम्ललवणैर्निरूहैः समुपाचरेत्-" (वा.वि. अ. 15) षट्पलप्रमाणः स्नेहबस्तिः, तदर्धेन पलत्रयप्रमाणमनुवासनं, इति एवं प्रमेहादिषु चिकित्सितमालोक्यास्थापनावस्था ज्ञातव्या तस्यार्धेन सार्धपलप्रमाणो मात्राबस्तिरिति // 18 // // 22 // निरूहः शोधनो लेखी स्नैहिको बृंहणो मतः॥ असाध्यता विकाराणां स्यादेषामनुवासनात् // फलेनापि तयोर्भेदं दर्शयन्नाह-निरूह इत्यादि / शोधन- | असाध्यत्वेऽपि भूयिष्ठं गात्राणां सदनं भवेत् 23 द्रव्यसंयुक्तः शोधनो निरूहः / सर्वनिरूहानुवासनधर्मोऽयं, निषिद्धाचरणदोषमुद्दिशन्नाह-असाध्यतेत्यादि / एषां विद्रव्यविशेषसंयोगात्तु क्वचिच्छोधनादीनामुत्कर्षापकर्षों / जेज्ज- काराणाम् उदरादीनाम् / गात्रसदनम् अङ्गग्लानिः // 23 // टाचार्यस्तु 'स्नेहनो बृंहणो मत' इति पठिला शोधनादिचतुष्कं | पक्वाशये तथा श्रोण्यां नाभ्यधस्ताच सर्वतः॥ निरूहस्य कर्मेति वर्णयति // सम्यकप्रणिहितो बस्तिः स्थानेष्वेतेषु तिष्ठति 24 निरूहशोधितान्मार्गान् सम्यक नेहोऽनुगच्छति॥ पक्वाशयाद्वस्तिवीर्य खैहमनुसर्पति॥ अपेतसर्वदोषासु नाडीष्विव वहज्जलम् // | वृक्षमूले निषिक्तानामपां वीर्यमिव द्रुमम् // 25 // सर्वदोषहरश्चासौ शरीरस्य च जीवनः॥ सम्यक् प्रदत्तो बस्तियेषु स्थानेष्ववतिष्ठते तान्याह-पक्कातस्माद्विशुद्धदेहस्य मेहबस्तिर्विधीयते // 20 // शये इत्यादि / कथं तर्हि पक्वाशयादिमात्रगतो बस्तिः कचित् निरूहशोधितमार्गेषु सम्यक् स्नेहवीर्यानुसरणं दर्शयन्नाह- सर्वेषामवय सर्वेषामवयवानामवसाद, क्वचित् सर्वाङ्गगतानां दोषाणां हरणं निरूहेत्यादि // 19-20 // शमनं च जनयतीत्याह-पक्वाशय इत्यादि / पक्काशया(स्ति वीर्य खैः स्रोतोभिरनुसर्पति कृत्स्नदेहे; वीर्य, शक्तिः, प्रभाव तत्रोन्मादभयशोकपिपासारोचकाजीर्णाश:पा- | | इत्यनान्तरम् // 24 // 25 // ण्डुरोगभ्रममदमूर्छाच्छर्दिकुष्ठमेहोदरस्थौल्यवासकासकण्ठशोषशोफोपसृष्टक्षतक्षीणचतुस्लिमा- सचापि स स चापि सहसा बस्तिः केवलः समलोऽपि वा। सगर्भिणीदुर्बलायसहा बालवृद्धौ च वातरोगा- | प्रत्येति वीये त्वनिलैरपानाविनीयते // 26 // हते क्षीणा नानुवास्या नास्थापयितव्याः॥ 21 // | तिष्ठस्तावद्वस्तिर्गुणकारी भवतु, कथं निर्गतोऽपि तादृशः तत्रेत्यादि / भ्रमः चक्रारूढस्येव भ्रमणम् / मदः पूगफले- | स्यादित्याह र स्यादित्याह-सचापीत्यादि / प्रत्येति प्रत्यागच्छति / वीर्य नेव मत्तता / मह्यं चेतनाच्युतिः / उपसृष्टशब्द उन्मादा-बहादगुणः | स्नेहादिगुणः / अपानाद्यैरिति आद्यपदेनोदानादयो बोद्धव्याः / दिभिः शोफान्तः सह संबन्धनीयः / क्षतः क्षतोरस्कः. अपानेनाधः, उदानेनोगे, व्यानेन सर्वत्र, विनीयते विशेषण क्षीणः कृशः / चतुस्निमासगर्भिणीति सप्तमासान् यावद्गर्भिणी; सर्वशरीरावयवेषु नीयते // 26 // तथाच वाग्भट:-"मासान् सप्त च गर्भिणी" (वा. सू. वीर्येण बस्तिरादत्ते दोषानापादमस्तकात् (न्)॥ अ. 19) / वातरोगाहते क्षीणा इति क्षीणशब्दस्य पुनरुपादा- 1 पक्वाशयस्थोऽम्बरगो भूमेरको रसानिव // 27 //

Page #625
528 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं - स कटीपृष्ठकोष्ठस्थान् वीर्येणालोड्य संचयान् // विचलितं विशेषेण कम्पितम् / विवर्तितं प्रविष्टमेव मोटिउत्खातमलान हरति दोषाणां साधयोजितः॥२८॥ तम् / पाविपीडितं पार्श्वयोर्वामदक्षिणयोरवपीडनम् / सकलावयवगतदोषहरणं बस्तेरेकस्थानस्थितस्योपमानेन अत्युत्क्षिप्तम् अतिशयेनोर्ध्वप्रेरितम् / अवसन्नम् अधोभागदर्शयन्नाह-वीर्येणेत्यादि / अन्ये खत्रामुं श्लोकं न पठन्ति गतिकम् / प्रणिधानदोषा दानदोषाः / सूक्ष्मातिच्छिदं सूक्ष्म मुखं, बृहन्मुखमित्यर्थः / अस्रिमदिति अस्रिः कोटिः पालि॥ 27 // 28 // रित्यर्थः, धारायुक्तमित्यन्ये / नेत्रदोषा निरूहयन्त्रदोषाः / दोषत्रयस्य यस्माच प्रकोपे वायुरीश्वरः॥ बहलता मांसोपचितत्वम् , अन्ये विपुलतामाहुः / प्रस्तीर्णता तस्मात्तस्यातिवृद्धस्य शरीरमभिनिघ्नतः // 29 // नायुजालवत्त्वम् / कालातिक्रम इति कालस्यातिद्रुतविलम्बितवायोर्विषहते वेगं नान्या बस्तेते क्रिया // स्यातिक्रमो विलम्बितदानेनोल्लङ्घनम् / तत्रातिशिथिलपीडने पवनाविद्धतोयस्य वेला वेगमिवोदधेः॥ 30 // सम्यक्पीडनकालस्येषदतिक्रमः, कालातिक्रमे च सम्यक्पीडनशरीरोपचयं वर्ण बलमारोग्यमायुषः॥ कालस्य महानतिक्रम इति भेदः / आमतेत्यादि / आमः कुरुते परिवृद्धिं च बस्तिः सम्यगुपासितः॥३१॥ अपक्वस्नेहः / एकादश द्रव्यदोषा यथासंभवं स्नेहबस्तिनिरूहो दोषत्रयस्येत्यादि / यथा उदधेः समुद्रस्य, पवनाविद्धतोयस्य भयाश्रिता ज्ञातव्याः। अवाक्शीर्षेत्यादि / अवाक्शीर्ष अधोमअनिलेनाभुनसलिलस्य, वेला कुलमर्यादा, वेगं विषहते विशे-स्तकः, उच्छीर्षक ऊर्ध्वमस्तकः, न्युजः अधोमुखः, स्थित षेण सहते // 29-31 // उपविष्टः / अवाक्शीर्षादयः सप्त शय्यास्थितपुरुषस्य दोषाः, अत ऊर्ध्व व्यापदो वक्ष्यामः। तत्र नेत्रं विचलितं, | उपचारेण शय्यायाः प्रतिपाद्यन्ते / स्नेह इत्यादि / उभयोरिति निरूहानुवासनयोः / एतदुक्तं भवति-अयोगादिव्यापत्सु विवर्तितं, पाश्र्वावपीडितम् , अत्युत्क्षिप्तम् , अव | काश्चिद्यापन्निरूहाश्रिताः, काश्चिदनुवासनाधिताः, काश्चिदुभयासन्नं, तिर्यकप्रक्षिप्तमिति षट् प्रणिधानदोषाः; अति |श्रिता इति // 32 // स्थूलं, कर्कशम्, अवनतं, अणुभिन्नं, सन्निकृष्टविप्रकृष्टकर्णिकं, सूक्ष्मातिच्छिद्रम् , अतिदीर्घम्, भवति चात्रअतिहखम् , अस्रिमदित्येकादश नेत्रदोषाः; बह- षट्सप्ततिः समासेन व्यापदः परिकीर्तिताः // लता, अल्पता, सच्छिद्रता, प्रस्तीर्णता, दुर्बद्धतेति तासांवक्ष्यामि विज्ञानं सिद्धिं च तदनन्तरम् // 33 // पञ्च बस्तिदोषाः; अतिपीडितता, शिथिल- इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने नेत्रबपीडितता, भूयो भूयोऽवपीडनं, कालातिक्रम स्तिप्रमाणप्रविभागचिकित्सितं नाम इति चत्वारः पीडनदोषाः; आमता, हीनता, पञ्चत्रिंशोऽध्यायः // 35 // अतिमात्रता, अतिशीतता, अत्युष्णता, अति विज्ञानं लक्षणम् / सिद्धिं चिकित्सितम् // 33 // तीक्ष्णता, अतिमृदुता, अतिस्निग्धता, अतिरूक्षता, अतिसान्द्रता, अतिद्रवता, इत्येकादश इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां द्रव्यदोषाः; अवाक्शीर्षोच्छीर्षन्युनोत्तानसङ्कुचि सुश्रुतव्याख्यायां चिकित्सास्थाने पञ्च त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 35 // तदेहस्थितदक्षिणपार्श्वशायिनः प्रदानमिति सप्त शय्यादोषाः; एवमेताश्चतुश्चत्वारिंशद्यापदो वैद्यनिमित्ताः / आतुरनिमित्ताः पञ्चदश आतुरोपद्रवचिकित्सिते वक्ष्यन्ते / स्नेहस्त्वष्टभिः कारणैः अथातो नेत्रबस्तिव्यापश्चिकित्सितं व्याख्याप्रतिहतो न प्रत्यागच्छति त्रिभिर्दोषैः, अशना- स्यामः॥१॥ भिभूतो, मलव्यामिश्रो, दूरानुप्रविष्टो, अखिन्नस्य, यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः // 2 // अनुष्णो, अल्पम्भुक्तवतो, अल्पश्चेति वैद्यातुरनि नेत्रानन्तरमादिशब्दो लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यःः तेन प्रणिधान. मित्ता भवन्ति / अयोगस्तूभयोः, आध्मानं, परिकर्तिका, परिस्रावः, प्रवाहिका, हृदयोपसरणम. द्रव्यशय्याव्यापदोऽपि गृह्यन्ते // 1 // 2 // अङ्गप्रग्रहो, अतियोगो, जीवादानमिति नव | अथ नेत्रे विचलिते तथा चैव विवर्तिते // व्यापदो वैद्यानिमित्ता भवन्ति // 32 // गुदे क्षतं रुजा वा स्यात्तत्र सद्यःक्षतक्रियाः॥३॥ 1 अनिलेनात्युग्रसलिलस्य' इति पा० / 2 'अणु, भिन्नं', अत्युत्क्षिप्तेऽवसन्ने च नेत्रे पायो भवेद्रुजा // इति पा० / 3 'अतिहस्वमित्येकादश' इति पा० / 4 'भिन्नता' विधिरत्रापि पित्तनः कार्यः स्नेहैश्च सेचनम् // 4 // इति पा०। 1 विलम्बितदानेनातिवाहनम्' इति पा०। . अनुष्यो, अयामिश्री, दूरानभाभदर्षिः, अश/ अथातो सत्रशत्तमोऽध्याग

Page #626
अध्यायः 36] सुश्रुतसंहिता। 529 तिर्यप्रणिहिते नेत्रे तथा पाश्र्वावपीडिते॥ भिन्ननेत्रवदिति भिन्ननेत्रेण तुल्यं, यथा भिन्ने नेत्रे बस्तेरमुखस्यावरणादस्तिन सम्यक् प्रतिपद्यते // वसेकः, तद्वदुर्बद्ध भिन्ने च बस्तावित्यर्थः // 10 // 11 // ऋजु नेत्रं विधेयं स्यात्तत्र सम्यग्विजानता // 5 // अतिप्रपीडितो वस्तिः प्रयात्यामार्शयं ततः॥ तत्र सद्यः क्षतक्रिया मधुघृताभ्यङ्गाद्याः / अत्युत्क्षिप्त वातेरितो नासिकाभ्यां मुखतो वा प्रपद्यते // 12 // इत्यादि / अत्र अत्युत्क्षिप्तेऽवसन्ने च नेत्रेऽभिघातेन वातपैत्ति गलापीडं कुर्याच्चाप्यवधूननम् // कपायुवेदनायाम् / पित्तन्न इति मधुरशीतादिः / स्नेहैश्च सेचन- शिरःकायविरेकौ च तीक्ष्णौ सेकांश्च शीतलान् 13 मिति घृतादिस्नेहसेचनं, तच्चानिलापहम् // 3-5 // शनैः प्रपीडितो बस्तिः पक्वाधानं न गच्छति // अतिस्थूले कर्कशे च नेत्रेऽस्त्रिंमति घर्षणात् // न च संपादयत्यर्थं तस्माद्युक्तं प्रपीडयेत् // 14 // गुदे भवेत् क्षतं रुक् च साधनं तस्य पूर्ववत् // 6 // भूयो भूयोऽवपीडेन वायुरन्तः प्रपीड्यते // औसन्नकर्णिके नेत्रे भिन्नेऽणी वाऽप्यपार्थकः॥ तेनाध्मानं रुजश्चोग्रा यथास्वं तत्र बस्तयः // 15 // अवसेको भवेद्वस्वस्तस्माद्दोषान् विवर्जयेत् // 7 // कालातिक्रमणात् क्लेशो व्याधिश्चाभिप्रव प्रकृष्टकर्णिके रक्तं गुदमर्मप्रपीडनात् // | तत्र व्याधिबलनं तु भूयो बस्ति निधापयेत् // 16 // क्षरत्यत्रापि पित्तनो विधिर्वस्तिश्च पिच्छिलः॥८॥ बस्तिदोषानभिधाय पीडनदोषानभिधातुमाह-अतिप्रपीहस्खे त्वणुस्रोतसि च क्लेशो बस्तिश्च पूर्ववत् // .. प्रत्यागच्छंस्ततः कुर्याद्रोगान् बस्तिविघातजान् // 9 डित इत्यादि / प्रपद्यते निर्गच्छतीत्यर्थः / अवधूननं केशादिषू क्षिप्य चालनम् / सेकांश्च शीतलान् क्षीरेक्षुरसयष्टिमधुकक-. दीर्घ महास्रोतसिं च शेयमत्यवपीडवत् // षायधान्याम्लचुकादिशीतद्रव्यपरिषेकान् / शनैः प्रपीडितो प्रणिधानदोषानभिधाय नेत्रदोषभिधानमाह-अतिस्थूल मन्दपीडितः / अर्थ न संपादयति कार्य न करोति / अन्तः इत्यादि / पूर्ववच्छब्देन सद्यःक्षतवक्रियेत्यर्थः / आसन्नकर्णिके 'उदरस्य' इति शेषः / तेनेति उदरान्तर्गतेन वायुना / बस्तिरपार्थको व्यर्थः / भिन्नेऽणी अणुभिन्ने नेत्रे / अवसेकः | तत्राध्मानं रुजश्च / यथाखं बस्तय इति ये यस्यात्मीया बस्तयः * क्षरणम् / प्रकृष्टकणिकं व्यङ्गलादूर्ध्व चतुरङ्गुले सन्निविष्टकर्णि प्रतीकारहेतुखेन / कालातिक्रमणादित्यादि / व्याधिश्चाभिप्रवर्धते कम् / तत्रा यन्त्रेण पञ्चाङ्गुलेनान्तःप्रविष्टेन स्थूलाग्रत्वाद्द इति चिरकालनेत्रावस्थानहेतुकगुदमार्गावरोधत्वेन प्रवृत्त्यभिक्षणनं न स्यात् , बस्तियन्त्रेण पुनस्तीक्ष्णाग्रेण चतुरङ्गुलेन सद्यः | मुखीभूतवातविघातेनानुलोमसाध्यो व्याधिः प्रवर्धत इत्यर्थः प्राणहरगुदमर्म संपीड्यते, अतस्तचिकित्सितं युक्तम् / हखे // 12-16 // यथोचितप्रमाणहीने / अणुस्रोतसि सूक्ष्मच्छिद्रे / क्लेश इति अणुस्रोतःप्रवाहणोत्पन्नकालातिक्रमेण / बस्तिश्च पूर्ववदिति | गुदोपदेहशोफौ तु स्नेहोऽपक्वः करोति हि॥ ' संनिकृष्टकर्णिके यथा अपार्थको बस्तिस्तद्वदिति / हखखाद्धे-तत्र संशोधनो बस्तिर्हितं चापि विरेचनम् // 17 // तोरत्रापि तथा; अत एव हेतोः प्रत्यागच्छन् व्याघुटन् बस्ति- हीनमात्रावुभौ बस्ती नातिकार्यकरौ मतौ // . विघातजान् रोगान् मूत्राघातमूत्रकृच्छादीन् कुर्यात् / चिकि- अतिमात्रौ तथाऽऽनाहक्लमातीसारकारको॥१८॥ त्सितं चानुक्तमपि रोगापेक्षया मूत्राघातादिचिकित्सितम् / मूच्छी दोहमतीसारं पित्तं चात्युष्णतीक्ष्णको॥ जेजटाचार्यस्तु ईदृशं व्याख्यानयति-पूर्ववद्वस्तिः पिच्छा- मृदुशीतावुभौ वातविबन्धाध्मानकारकौ // 19 // बस्तिरित्यर्थः / दीर्धे महास्रोतसि च यत्रेऽत्यवपीडवन्नासामु- तत्र हीनादिषु प्रत्यनीकः क्रियाविधिः॥ खानिर्गमन, गलपीडादिचिकित्सितं च ज्ञेयम् // 6-9 // - गुबस्त्युपदेह तु कुयोत् सान्द्रो निरूणः // 20 // प्रस्तीर्णे बहले चापि बस्तौ दुर्बद्धदोषवत् // 10 // | प्रवाहिकां वा जनयेत्तनुरल्पगुणावहः / बस्तावल्पेऽल्पता वाऽपि द्रव्यस्याल्पा गुणा मताः॥ तत्र सान्द्रे तनुं बस्ति तनौ सान्द्रं च दापयेत् // 21 // दुर्बद्धे चाणुभिन्ने च विज्ञेयं भिन्ननेत्रवत् // 11 // | स्निग्धोऽतिजाड्यकृद्रूक्षः स्तम्भाध्मानकृदुच्यते // नेत्रदोषं तत्साधनं चाभिधाय बस्तिदोषं तचिकित्सितं | बा | बस्ति रूक्षमतिस्निग्धे स्निग्धं रूक्षेच दापयेत् // 22 // चाभिधातुमाह-प्रस्तीर्णे इत्यादि / अल्पे यथोचितप्रमाणहीने / पीडनदोषानभिधाय द्रव्यदोषानिर्दिशन्नाह-गुदोपदेह बस्तेरल्पतया च द्रव्यस्याप्यल्पता, अत एव अल्पा गुणाः / इत्यादि / उपदेह उपलेपः / 'हितं चापि विरेचनम्' इत्यत्र 'रूक्षं चापि विरेचनम्' इति गयदासः / हीनमात्रावित्यादि / 1 'चावनते तथा' इति पा० / 2 'निकृष्टकर्णिके' इति पा० / उभौ बस्ती स्नेहबस्तिनिरूहबस्ती / प्रत्यनीक इति हीनमात्रे३ 'निकृष्टकर्णिकेऽत्यासन्नकर्णिके' इति पा०। 4 'चतुरङ्गुलेन' ऽधिकमात्रोऽतिमात्रे हीनमात्रः, तीक्ष्णे मृदुः, मृदौ तीक्ष्णः, इति पा०। 5 'अत्यल्पाग्रच्छिद्रे' इति पा०। 6 'चैव भिन्ने' इति पा० / १'क्रामत्यामाशय इति पा० / 2 'छर्दिमतीसारं' इति पा० / सु०सं०६७

Page #627
530 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं उष्णे शीतः, शीते पुनरुष्णः / अतिजाड्यकृत् अतिशयेन व्यापदः स्नेहबस्तेस्तु वक्ष्यन्ते तच्चिकित्सिते // 30 // क्लेदकारी // 17-22 // एवं प्रणिधाननेत्रद्रव्यपीडनशययादोषजा वैद्यनिमित्ता एव अतिपीडितवदोषान् विद्धि चाप्यवशीर्षके // व्यापदश्चतुश्चत्वारिंशतमभिधाय वैद्यातुरनिमित्ताः स्नेहबस्तिभवा उच्छीर्षके समुन्नाहं बस्तिः कुर्याञ्च मेहनम् // 23 // वक्तुकामः प्राह-व्यापदः स्नेहबस्तेरित्यादि // 30 // . तत्रोत्तरो हितो बस्तिः सुखिन्नस्य सुखावहः॥ अयोगाद्यास्तु वक्ष्यामि व्यापदः सचिकित्सिताः॥ म्यनस्य बस्ति नोति पक्वाधानं विमार्गगः // 24 // अनुष्णोऽल्पौषधो हीनो बस्तिति प्रयोजितः॥३१॥ हृहुदं बाधते चात्र वायुः कोष्ठमथापि च // विष्टम्भाध्मानशूलैश्च तमयोगं प्रचक्षते // उत्तानस्यावृते मार्गे बस्तिर्नान्तः प्रपद्यते // 25 // तत्र तीक्ष्णो हितो बस्तिस्तीक्ष्णं चापि विरेचनम् 32 नेत्रसंवेजनभ्रान्तो वायुश्चान्तःप्रकुप्यति // सशेषान्नेऽथवा भुक्ते बहुदोषे च योजितः // देहे सङ्कुचिते दत्तः सक्नोरप्युभयोस्तथा // 26 // अत्याशितस्यातिबहुर्बस्तिर्मन्दोष्ण एव च // 33 // न सम्यगनिलाविष्टो बस्तिः प्रत्येति देहिनः॥ अनुष्णलवणस्नेहो ह्यतिमात्रोऽथवा पुनः॥ स्थितस्य बस्तिर्दत्तस्तु क्षिप्रमायात्यवाङ्मुखः॥२७॥ तथा बहुपुरीषं च क्षिप्रमाध्मापयेन्नरम् // 34 // न चाशयं तर्पयति तस्मान्नार्थकरो हि सः॥ . हृत्कटीपार्श्वपृष्ठेषु शूलं तत्रातिदारुणम् // नाप्नोति बस्तिर्दत्तस्तु कृत्स्नं पक्वाशयं पुनः // 28 // | तत्र तीक्ष्णतरो बस्तिर्हितं चाप्यनुवासनम् // 35 // दक्षिणाश्रितपार्श्वस्य वामपाश्र्वानुगो यतः // अतितीक्ष्णोतिलवणो रूक्षो बस्तिः प्रयोजितः॥ न्युनादीनां प्रदानं च बस्ते व प्रशस्यते // 29 // / सपित्तं कोपयेद्वायुं कुर्याच परिकर्तिकाम् // 36 // पश्चाद निलकोपोऽत्र यथावं तत्र कारयेत् // नाभिवस्तिगुदं तत्र छिनत्तीवातिदेहिनः // द्रव्यदोषानभिधाय शय्यादिदोषानभिधातुमाह-अतिपीडि- पिच्छाबस्तिहितस्तस्य स्नेहश्च मधुरैः शृतः॥३७॥ तवदित्यादि / विद्धि जानीहि / अतिप्रपीडितो बस्तिः प्रयात्या- अत्यम्ललवणस्तीक्ष्णः परिस्रावाय कल्पते // / ' मार्शयमित्यादिवदित्यर्थः / उच्छीर्षके उच्छ्रितशिरस्के पुरुषे दौर्बल्यमङ्गसादश्च जायते तत्र देहिनः // 38 // बस्तिर्दत्तः मेहनं मेद्रं समुन्नाहं सम्यगुन्नाहो यत्र तत्ता- | परिस्रवेत्ततः पित्तं दाहं सञ्जनयेहुदे // दृशमाध्मातं कुर्यादित्यर्थः / तस्यामापदि सुस्निग्धस्य पुरुषस्योत्तरो पिच्छाबस्तिहितस्तत्र बस्तिः क्षीरघृतेन च // 39 // बस्तिः हितः सुखावह इति गयी। जेजटाचार्यस्तु "उच्छी- प्रवाहिका भवेत्तीक्षणान्निरूहात् सानुवासनात् // के समुन्नाहं कुर्यात् सस्नेहमेहनम् / तत्रोत्तरो हितो बस्तिः सदाहशूलं कृच्छ्रेण कफासगुपवेश्यते // 40 // सुस्निग्धश्च सुखावहः" इति पठिला व्याख्यानयति-सस्नेह- पिच्छाबस्तिर्हितस्तत्र पयसा चैव भोजनम् // . मेहनं स्नेहसंसृष्टमूत्रप्रवर्तनं; तत्र प्रतीकार उत्तरो बस्तिरिति सर्पिर्मधुरकैः सिद्धं तैलं चाप्यनुवासनम् // 41 // सुस्निग्धस्य शोधनो निरूह इति, न पुनरुत्तरबस्तिरिति / अतितीक्ष्णो निरूहो वा सवाते चानुवासनः॥ वृद्धसुश्रुते चायं पाठोऽन्यथा; तथा च-"उच्छीर्षके हृदयस्योपसरणं कुरुते चाङ्गपीडनम् // 42 // समुन्नाहो बस्तेः कृच्छाच मेहनम्" इति / न्युन्जस्य पुरुषस्य दोषैस्तत्र रुजस्तास्ता मदो मूर्छाऽङ्गगौरवम् // विमार्गगो वस्तिः पक्वाधानं पक्वाशयं नाप्नोति। हृदुदं बाधते | सर्वदोषहरं बस्ति शोधनं तत्र दापयेत् // 43 // वायुः कोष्ठं च बाधते इत्यर्थः / उत्तानस्येत्यादि। नेत्रसंवेजनं रूक्षस्य बहुवातस्य तथ / दुःशायितस्य च // नेत्रकम्पनं, तेन भ्रान्तो वायुरित्यर्थः / सक्नोरूर्वोर्न प्रत्येति न बस्तिरङ्गग्रहं कुर्याद्र्क्षो मृद्वल्पमेषजः॥४४॥ प्रत्यागच्छति न निष्कासयतीत्यर्थः / अवाङ्मुखः अधोमुखः / तत्राङ्गसादः प्रस्तम्भो जृम्भोद्वेष्टनवेपकाः॥ दक्षिणाश्रितपार्श्वस्य पुरुषस्य बस्तिर्दत्तः सन् कृत्स्नं पक्वाशयं न पर्वमेदश्च तत्रष्टाः खेदाभ्यञ्जनबस्तयः॥४५॥ प्राप्नोति / कुत इत्याह-यतः पक्वाशयो वामपार्थानुगो वाम- अत्युष्णतीक्ष्णोऽतिबहुर्दत्तोऽतिखेदितस्य च // पार्श्वमनुगच्छति / उपसंहारच्याजेन निदानवर्जनं चिकित्सित- अल्पदोषस्य वा बस्तिरतियोगाय कल्पते // 46 // माह-न्युब्जादीनामित्यादि / अत्रैव दोषसाधनं निर्दिशन्नाह- विरेचनातियोगेन समानं तस्य लक्षणम् // पश्चादनिलकोप इत्यादि / हृदयपृष्ठगुदादिबाधासु तत्तयाध्युपर- पिच्छाबस्तिप्रयोगश्च तत्र शीतः सुखावहः॥४७॥ मेण मेषजेनैव साधितेन बस्तिना साध्य इत्यर्थः // 23- अतियोगात् परं यत्र जीवादानं विरिक्तवत् // 29 // देयस्तत्र हितश्चाप्सु पिच्छाबस्तिः सशोणितः 48 नवैता व्यापदो यास्तु निरूहं प्रत्युदाहृताः॥ १'नि:स्यन्दकारी' इति पा०। 2 'विधि' इति पा० / स्नेहबस्तिष्वपि हि ता विज्ञयाः कुशलैरिह // 49 // 3 'सुलिग्धस्य' इति पा० / 4 'हि सः' इति पा० / 5 'यस्याप्यनिलकोपोऽत्र' इति पा०। 6 'क्रामत्यामाशयं' इति पा० / / 1 'तचिकित्सितम्' इति पा० /

Page #628
अध्यायः 37] सुश्रुतसंहिता। 531 दोषहरमिति सव सप्तरात्रात् परता कृ ताचायानुवासचदन्यादृशं - इत्युक्ता व्यापदः सर्वाः सलक्षणचिकित्सिताः॥ दिनानि षडतिक्रमेत् / ततः खेदं समाचरन् लघूष्णं भुज्यमाभिषजा च तथा कार्य यथेंता न भवन्ति हि // 50 // | नस्यहं स्थितश्चतुर्थेऽहनि विरेकं कुर्यात् / ततस्तस्माद्विरेका__ अयोगादिव्यापदः सचिकित्सिता आह-अयोगेत्यादि / दन्नसंसर्गेण दिनानि षडतिक्रम्यानन्तरं मधुरादिरससंसर्ग समाअल्पौषध इति अल्पानि औषधानि यत्र, एतेनाल्पौषधखाद चरन् सप्तरात्राद्विरेचित इति वाक्यादष्टमादिदिवसेष्वनुवासतैक्ष्ण्येन हीनवीर्यत्वमुक्तं, हीन इति समुदायस्याल्पमात्रलेन / नानि यथादोषं विदध्यात् / ततः षोडशेऽह्नि स्नेहाभ्यक्तः खेदिनैति नागच्छति, बस्तिः विष्टम्भादिभिरुपलक्षितः / तीक्ष्णो | तश्चास्थापन सेवेत / गयदासस्तु चरकाचार्याभिप्रायेण विरेचहितो बस्तिरित्युपलक्षणं, तेन पूर्वोक्तगुणत्रयविपरीत उष्णो | नादूर्व षडहं कृतान्नसंसर्गस्यावस्थाविशेषेण स्नेहपानमनुवासनं बहुलमेषजो यथोचितप्रमाणो हितः पूजित इत्यर्थः / सशेषान्ने | च द्वयमपि मन्यते। तथा च चरकाचार्यवचनम्- “संसइत्यादि / सशेषान्ने अन्नाजीर्णशेषे, भुक्ते च निरूहबस्तिः, तथा ष्टभक्त न टभक्तं नवमेऽहि सर्पिस्तं पाययेताप्यनुवासयेद्वा"-(च. सि. बददोरेनष्णलवणटो निजतियोजितो यात अ. 1) इति / तत्र विरेचनादूर्ध्वमनसंसर्गेण दिनानि षद, नबनुवासनः, तस्य सान्न एव हितत्वात् / अत्यशितस्य स्नेह ततो मधुरादिरससंसर्गमाचरेत् , स्नेहपानेनापि दिनानि षडतिबस्तिस्तथा मात्राशितस्यातिबहुमन्दोष्णतायुक्तः स्नेहबस्तिरा कामेत् , ततो दिनत्रयं लघूष्णं भुजानश्चतुर्थेऽहनि स्नेहाभ्यक्तः ध्मानं जनयेत् / परिस्रावाय कल्पते इति परिस्रावोऽयं केवल खेदितश्चास्थापनं सेवेत / स्नेहपानपूर्वकस्यानुवासनपूर्वकस्य पित्तजो न तु वमनविरेचनपरिस्राववत् कफपित्तसंभवः / तत्र चास्थापनस्यावस्था गयदासेन दर्शिता; यथा-हीनविरिक्तपित्तरकभूयिष्ठायां सर्पिषा, वातरक्तभूयिष्ठायां तैलेनानुवासनम् / स्यावषिष्टपरिपक्कामसंचयावृते वायौ स्नेहपानपूर्वकमास्थापनं क्षीरेण भोजनं वातपित्तकफप्रत्यनीकं; कफसंसर्ग तु कफहरद्र क्वचिद्याध्यवस्थावशात् प्राक् स्नेहनविरेचितस्यास्थापनमिति / व्यसंस्कृतक्षीरभोजनमिति क्षेयं, तत्रान्तरदर्शनात् / रुजस्तास्ताः निरूढः पुरुषः सद्य एव तद्दिवसे एवानुवास्यः / एतेन दत्ततोदादयः, ओषचोषादयः, कण्ड्वादयश्च / सर्वदोषहरमिति सर्व निरूहो यथोक्तं भोजयित्वाऽऽर्द्रपाणिरेवानुवास्यः / विरेचितस्तु दोषहरद्रव्यक्वार्थ, गोमूत्रत्रिवृदादिकल्कं शोधनं बस्ति; शोधन- सप्तरात्रात् परतोऽनुवास्यो नार्वाक् / उक्त हि-"विरेचनात् त्वेनोर्ध्वगतदोषमधो नयति, सर्वदोषहरत्वेन सर्वानेव दोषान् सप्तरात्रे गते जातबलाय वै / कृतान्नायानुवास्याय सम्यग्देयोऽदुष्टाञ्छमयति / रूक्षोऽत्र वातप्रकृतिः / शीतः शीतोपचारश्च नुवासनः" (चि. अ. 37) इति / केचिदन्यादृशं सुखावह इत्यर्थः / विरिक्तशब्देनात्र विरेकातियोगोत्पन्नं जीवा- व्याख्यानं कुर्वन्ति। तच्च गयदासाचार्येण बहुधा दूषितदानम् / अतो विरेकातियोगोत्पन्नजीवादानवलिङ्गचिकित्सिता. निकित्सिता खादस्माभिरप्युपेक्षितम् // 51 // * भ्यामेतद्वस्त्यतियोगोत्पन्नं जीवादानं ज्ञेयम् / तत्र विशेषचिकि- | इति श्रीडल्ह(ड)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां त्सितमाह-देय इत्यादि / सशोणित इति हेतुगर्भ विशेषणं, सुश्रुतव्याख्यायां चिकित्सास्थाने षट्यतः पिच्छाबस्तिः सशोणितोऽतः शोणितापगमरूपजीवादाने त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 36 // देय इत्यर्थः // 31-50 // पक्षाद्विरेको वान्तस्य ततश्चापि निरूहणम् // सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः। सद्यो निरूढोऽनुवास्यः सप्तराचाद्विरेचितः॥५१॥ अथातोऽनुवासनोत्तरवस्तिचिकित्सितं व्याइति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने ख्यास्यामः // 1 // नेत्रबस्तिव्यापश्चिकित्सितं नाम . षट्त्रिंशोऽध्यायः॥ 36 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | विरेचनात् सप्तरात्रे गते जातबलाय वै॥ इदानीं पञ्चानां कर्मणां क्रमेण क्रियमाणानां यतो यतो यद्य कृतान्नायानुवास्याय सम्यग्देयोऽनुवासनः॥३॥ द्यावता कालेन करणीयं तत्तदुपदिशन्नाह-पक्षादित्यादि / सम्यग्योगेन वान्तस्य पुरुषस्य विरेचनं पक्षान्नावोवापि परतः; ___ अनुवास्यः सप्तरात्राद्विरेचित इति यदुक्तं तदूललामे एव नान्यथेति दर्शयन्नाह-विरेचनादित्यादि / जातबलायेति जाततत्रार्वाक् क्रियमाणं पुरुषानलबलयोरबलखाद् व्यापदमावहति, | बलस्यैवानुवासनं देयं, यत उत्पन्नबलस्यैवामिलवाननुवासनअतिपरतः पुनः नेहखेदादिगुणोऽन्तरितः स्यात् ; तस्मात् पक्षादेव वान्तो विरेचनीयः। तत्र प्रधानशुद्धिमपेक्ष्यान्नसंसर्गेण हेतुः। तथा चोक्तं-“पश्चादग्निबलं ज्ञाखा सम्यग्देयोऽनुवा सनः" / 'कृताहाराय सायाहे' इति केचित् पठन्ति, 'कृतादिनानि षडतिक्रम्य मधुरादिरससंसर्गमाचरेत् / स्नेहपानेनापि हाराय सततम्' इत्यन्ये / तत्र न कदाचिदप्यकृताहारायेति 1 अस्याग्रे 'अतिमात्रों वाऽनुष्णादिगुणयुक्तो निरूहबस्तिनर- | सततग्रहणार्थः // 1-3 // माध्मापयेव / बहुपुरीषस्य च द्विविधो बस्तिराधमापयेत् / ' इत्यधिकं | यथावयो निरूहाणां या मात्राः परिकीर्तिताः॥ पठ्यते हस्तलिखितपुस्तके / 2 'ततः पक्षान्निरूहणम्' इति पा० / पादावकष्टास्ताः कार्याः खेहबस्तिषु देहिनाम् // 4 //

Page #629
532 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंबलिता [चिकित्सास्थानं - - इत्या प्रकारेण निई .. षकरोहिये एप.. वयोविशेषानुरूपमात्रामुपदिशन्नाह-यथावयो निरूहाणा- कुर्वन्ति-अत ऊर्ध्वमित्यादि / यथाक्रममिति वातादिदोषक्रमेणेमित्यादि / वय इह सांवत्सरिकादीनां शरीरावस्थाविशेषः / त्यर्थः / यत्र शट्यादौ पौष्कर कुष्ठं च यत्पठ्यते तत्र पौष्कर पादापकृष्टाः चतुर्भागावशिष्टाः। चरकेऽप्युक्तं-"निरूहपादां- मूलं, तद्विटपशाखाश्च कुष्ठमिति ज्ञेयम् / अमरदारुः देवदारुः / शसमेन तैलेनाम्लानिलनौषधसाधितेन" (च. सि. अ. 3) सिन्धुजं सैन्धवम् / नराधिपः कृतमालकः / सरतीति सरला इति / तत्रान्तरेऽपि-"षट्पली तु भवेच्छेष्टा त्रिपली मध्यमा | त्रिवृत्, विरेचनीयत्वात् / श्यामा वृद्धदारुकः / पञ्चमूलं भवेत् / कनीयस्यधपलिका त्रिधा मात्राऽनुवासने"-इति / | बिल्वादिपञ्चमूलं, तस्य रसः क्वाथः / अत्र तैले नराधिपार'अर्धार्धकृष्टास्ताः कार्या' इति अन्ये पठन्ति, तत्रापि अर्धस्या- ग्वधपाठात् सरलात्रिवृत्पाठाच्च एतयोद्विगुणा मात्रा देया / उक्तं श्चतुर्थो भाग एवेति स एवार्थः // 4 // च-"घृते तेले च योगे च यद् द्रव्यं पुनरुच्यते / तदातव्यउत्सृष्टानिलविण्मूत्रे नरे बस्ति विधापयेत् // मिहाचार्यांगतो द्विगुणं मतम्" इति // 7-14 // एतैर्हि विहतः स्नेहो नैवान्तः प्रतिपद्यते // 5 // चित्रकातिविषापाठादन्तीबिल्ववचामिपैः॥ स्नेहबस्तिर्विधेयस्तु नाविशुद्धस्य देहिनः॥ | सरलांशुमतीरास्नानीलिनीचतुरङ्गुलैः // 15 // स्नेहवीर्य तथा दत्त देहं चानुविसर्पति // 6 // | चव्याजमोदकाकोलीमेदायुग्मसुद्रुमैः // बस्तेः पूर्वकर्म निर्दिशन्नाह-उत्सृष्टेत्यादि / यस्मादेतैः कार- जीवकर्षभवर्षाभूवस्तगन्धाशताह्वयैः // 16 // गैरनुत्सृष्टैरनिलविण्मूत्रैर्नेत्रद्वारावरकैरन्तर्विहतः अवरुद्धो दत्तः | रेण्वश्वगन्धामञ्जिष्ठाशटीपुष्करतस्करैः॥ स्नेहो नैवान्तः प्रतिपद्यते नैवान्तः प्रविशतीत्यर्थः / एतैर्हि सक्षीरं विपचेत्तैलं मारुतामयनाशनम् // 17 विहत' इत्यत्र 'अन्यथा विहत' इति केचित् पठन्ति, तत्रा- | गृध्रसीखञ्जकुलाढ्यमूत्रोदावर्तरोगिणाम् // न्यथा अन्येन प्रकारेण, अनुत्सृष्टानिलविण्मूत्रत्वेनाविशुद्धस्य शस्यतेऽल्पबलाग्नीनां बस्तावाशु नियोजितम्॥१८॥ देहिन इत्यर्थः / अतो विमूत्रनिहरणे कृते स्नेहबस्तिर्विधीयते आमिषं गुग्गुलुः / सुरद्रुमो देवदारुः / तस्करः चोरकः इति दर्शयन्नाह स्नेहेत्यादि / तथा तेन प्रकारेण शुद्धे शरीरे स्नेहबस्तिः स्नेहवीर्य दत्ते ददातीत्यर्थः / "स्नेहो दोषैरपिहितः भतिकैरण्डव स्रोतःसु न विसर्पति"-इति केचिदध पठन्ति / अपिहित दशमूलसहाभार्गीषग्रन्थामरदारुभिः // 19 // आच्छादित इत्यर्थः // 5 // 6 // | बलानागबलामूवाजिगन्धामृताद्वयैः // अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि तैलानीह यथाक्रमम् // सहाचरवरी विश्वाकाकनासाविदारिभिः // 20 // पानान्वासननस्येषु यानि हन्युर्गदान बहून् // 7 // यवमाषातसीकोलकुलत्थैः क्वथितैः शतम् // शटीपुष्करकृष्णाबामदनामरदारुभिः॥ जीवनीयप्रतीवापं तैलं क्षीरचतुर्गुणम् // 21 // शताहाकुष्ठयष्ट्यावचाबिल्वहुताशनैः // 8 // | जबोरुत्रिकपाश्वासबाहुमन्याशिरःस्थितान् // सुपिष्टैर्द्विगुणक्षीरं तैलं तोयचतुर्गुणम् // | हन्याद्वातविकारांस्तु बस्तियोगैर्निषेवितम् // 22 पक्त्वा बस्तौ विधातव्यं मूढवातानुलोमनम् // 9 // जीवन्त्यतिबलामेदाकाकोलीद्वयजीवकैः॥ अशॉसि ग्रहणीदोषमानाहं विषमज्वरम् // ऋषभातिविषाकृष्णाकाकनासावचामरैः॥ 23 // कट्यूरुपृष्ठकोष्ठस्थान् वातरोगांश्च नाशयेत् // 10 // रामनामदनयष्ट्याह्वसरलाभीरुचन्दनैः॥ वचापुष्करकुष्ठैलामदनामरसिन्धुजैः॥ | स्वयङ्गुप्ताशटीशृङ्गीकलसीसारिवाद्वयैः // 24 // काकोलीद्वययष्ट्याह्वमेदायुग्मनराधिपैः // 11 // पिटैस्तैलघृतं पक्कं क्षीरेणाष्टगुणेन तु // पाठाजीवकजीवन्तीभार्गीचन्दनकटफलैः॥ | तच्चानुवासने देयं शुक्राग्निबलवर्धनम् // 25 // सरलागुरुबिल्वाम्बुवाजिगन्धाग्निवृद्धिभिः॥१२॥ | बृंहणं वातपित्तनं गुल्मानाहहरं परम् // विडङ्गारग्वधश्यामात्रिवृन्मागधिकर्धिभिः॥ | नस्ये पाने च संयुक्तमूर्ध्वजत्रुगदापहम् // 26 // पिष्टैस्तैलं पचेत् क्षीरपञ्चमूलरसान्वितम् // 13 // भूतिकं कतृणं गन्धतृणापरपर्यायम् / गुडूची हरीतकी चेति नाहाग्निषङ्गार्शाग्रहणीमूत्रसङ्गिनाम् // अमृताद्वयम् / सहाचरः सैरीयः, वरी शतावरी, विश्वा शुण्ठी, अन्वासनविधौ युक्तं शस्यतेऽनिलरोगिणाम् // 14 // काकनासा वायसफला // 19-26 // केचिदत्र वृद्धसुश्रुताध्यायिन आमस्नेहस्य गुदोपदेहेनापि मधुकोशीरकाश्मर्यकटुकोत्पलचन्दनैः॥ व्यापत्करत्वमालोक्य पक्वतैलानि प्रतिपादयितुकामाः प्रतिज्ञां श्यामापनकजीमूतशक्राह्वाति विषाम्बुभिः // 27 // | तैलपादं पचेत् सर्पिः पयसाऽष्टगुणेन च // 1 'तस्यानुवासनस्य सर्ववयोविशेषानुग्राहिणी मात्रामुपदिश न्यग्रोधादिगणकाथयुक्तं बस्तिषु योजितम् // 28 // नाह'-इति पा०। 2 'विण्मूत्रनिहरणसादृश्येन कृतशुद्धरेव' इति पा०। 3 'स्रोतःस्वन्तन सर्पति' इति पा०। १'कण्टसेलुयाकः' इति पा०।

Page #630
अध्यायः 37] सुश्रुतसंहिता / 533 दाहासृग्दरवीसर्पवातशोणितविद्रधीन् // ग्रस्तेषु, विडङ्गादितैलं वाते कफभूयिष्ठे, संसर्गसंनिपातेषु पुनरेपित्तरक्तज्वराद्यांश्च हन्यात् पित्तकृतान् गदान 29 तान्येव यथायथमभ्यूद्य योज्यानीति ज्ञेयम् / एतानि शव्यादिश्यामा प्रियगुः / जीमूतो मुस्तकः / तैलस्य पादश्चतुर्थांशो | तैलानि सामान्यस्नेहपाकपरिभाषया साधनीयानि // 33-42 // यस्मिन् सपिषि तत् तैलपादम् // 27-29 // अशुद्धमपि वातेन केवलेनाति पीडितम् // मृणालोत्पलशालूकसारिवाद्वयकेशरैः // अहोरात्रस्य कालेषु सर्वेष्वेवानुवासयेत् // 43 // चन्दनद्वयभूनिम्बपद्मवीजकसेरुकैः // 30 // पूर्व विशुद्धदेहस्य स्नेहबस्ति प्रदर्य क्वचिदशुद्धस्यापि पटोलकटुकारक्तागुन्द्रापर्पटवासकैः // दर्शयताह-अशुद्धमित्यादि / केवलेन धातुक्षयहेतुना / रिक्त पिष्टैस्तैलघृतं पक्कं तृणमूलरसेन च // 31 // | हि शरीरे प्रायेण विवृतस्रोतोमुखमेव शरीरं, तत्र शुद्ध्या क्षीरद्विगुणसंयुक्तं बस्तिकर्मणि योजितम् // पुनरतिधातुक्षयेणातितरामेव वातरोगः स्यात्, तेनाशुद्धेऽपि नस्येऽभ्यञ्जनपाने वा हन्यात् पित्तगदान बहून् 32 तत्र स्नेहबस्तिरिति / अहोरात्रस्य कालेषु पूर्वाह्लादिषु, 'जीर्णान्नं रक्ता मजिष्ठा, गुन्द्रा पट्टोरकमेदः ! तृणमूलं कुशकाशादि-मा माटि. भोजयित्वाऽनुवासयेत्' इति वक्ष्यमाणेन पूरणीयम् // 43 // तृणपञ्चमूलम् // 30-32 // रूक्षस्य बहुवातस्य द्वौ त्रीनप्यनुवासनान् // त्रिफलातिविषामूत्रिवृश्चित्रकवासकैः॥ | दस्वा स्निग्धतनुं ज्ञात्वा ततः पश्चान्निरूहयेत् // 44 // निम्बारग्वधषड्ग्रन्थासप्तपर्णनिशाद्वयैः // 33 // | रूक्षस्य वाताधिकस्य वातवेगविधारणाय प्रागेव स्नेहबस्ति गुडूचीन्द्रसुराकृष्णाकुष्ठसर्षपनागरैः॥ . दत्त्वा पश्चाच्छोधनो बस्तिर्देय इति दर्शयन्नाह-रूक्षस्येत्यादि तैलमेभिः समैः पक्कं सुरसादिरसाप्लुतम् // 34 // // 44 // पानाभ्यञ्जनगण्डूषनस्यबस्तिषु योजितम् // अस्निग्धमपि वातेन केवलेनातिपीडितम् // स्थूलतालस्यकण्डादीन जयेत्कफकृतान् गदान 35 स्नेहप्रगाढैर्मतिमान्निरूहैः समुपाचरेत् // 45 // पाठाजमोदाशार्होष्टापिप्पलीद्वयनागरैः॥ सरलागुरुकालीयभार्गीचव्यामरद्रुमैः // 36 // . किञ्चिदस्निग्धोऽपि यथाऽऽस्थापन विशेषेणास्थापनीयस्तथा मरिचलाभयाकवीशटीग्रन्थिककट्फलैः / / दर्शयन्नाह-अस्निग्धमपीत्यादि ।-अस्निग्धं ईषत्स्निग्धं, तैलमेरण्डतैलं वा पक्कमेभिः समायुतम् // 37 // नञ् ईषदर्थे, अनुदरा कन्येति यथा / स्नेहप्रगाढेः स्नेहबहुलैः / एतेन प्राक् स्नेहविधिविरहिते स्निग्धमास्थापनं विगम्यते // 45 // वल्लीकण्टकमूलाभ्यां क्वाथेन द्विगुणेन च // हन्यादन्वासनैर्दत्तं सर्वान् कफकृतान् गदान् // 38 // | अथ सम्यङ्गिरूढं तु वातादिष्वनुवासयेत् // विडङ्गोदीच्यसिन्धूत्थशटीपुष्करचित्रकैः॥ बिल्वयष्ट्याह्नमदनफलतैलैर्यथाक्रमम् // 46 // कट्फलातिविषाभार्गीवचाकुष्ठसुराहयैः // 39 // निकहस्य पश्चात्कर्म निर्दिशन्नाह-अथेत्यादि / बिल्वमूलमेदामदनयष्ट्यावश्यामानिचुलनागरैः॥ मधुयष्टीमदनफलकाथसिद्धेस्तैलैः; केचित्तु बिल्वमूलादीनां शताद्वानीलिनीरास्नाकलसीवृषरेणुभिः॥४०॥ कल्कैरिति वदन्ति; अन्ये तु बिल्वतैलं-"शताहाफलबिल्वाबिल्वाजमोदकृष्णाद्वादन्तीचव्यनराधिपैः॥ ख्यस्तैलं सिद्धं समीरणे" इति तत्रान्तरोक्तं बिल्वादिपञ्चतैलमेरण्डतैलं वा मुष्ककादिरसाप्लुतम् // 41 // मूलेन वा सिद्धं तैलं बिल्वतैलम् / यष्ट्याहृतैलं जीवनीयं, तच्च प्लीहोदावर्तवातासग्गुल्मानाहकफामयान् // तत्रान्तरे 'दशमूलीबलाराना-' इत्यादिपाठेनोक्तम् / अत्रापि प्रमेहशर्कराशीसि हन्यादाश्वनुवासनैः // 42 // तदेव भूतीकादिद्रव्यजीवनीययुक्तमभिहितं; फलबिल्वति. इन्द्रसुरा इन्द्रवारुणी / शाज्ञेष्टा भुंभुरुट्टाको वेष्टितफलः | कृष्णारास्नाभूनिम्बदारुभिः सिद्धं तैलं फलतैलं, केचित्तु मदनकाकमाच्यनु कारः / कवी कटुका / विदार्यादिकं पञ्चमूलं फलैरण्डतैलं फलतैलमित्याहुः // 46 // वल्लीसंज्ञकम् / करमर्दादिकं तु कण्टकसंज्ञं पञ्चमूलम् / श्यामा रात्रौ बस्ति न दद्यासु दोषोत्क्लेशो हि रात्रिजः॥ वृद्धदारुकः / निचुलो जलवेतसः / रेणुः पर्पटकः / मुष्कका- | स्नेहवीर्ययुतः कुर्यादाध्मानं गौरवं ज्वरम् // 47 // दिरसेन "मुष्ककपलाशधव-" (सू. अ. 38) इत्यादिगणस्य रात्रा बस्तिदाननिषेधमाह-रात्रावित्यादि / दोषोकेश रसन कीथेन चतगुणेन. पतं मिश्रितं तिलतैलमेरण्डतलं वेति '| इति यस्मादात्रावाहारविदाहेन कालशेत्यात् स्रोतोमुखसंवृतत्वेन तैलद्वयं कल्प्यते / तत्र शव्यादिवचादिचित्रकादिभूतीकादितैलानि प्रायशो वातरोगेषु, जीवन्त्यादिमधुकादिमृणालादि | च दोषधातुमलेषु विक्लेदनलक्षण उत्क्लेशो भवति / अन्यत्राप्यु तम्-"अविशुद्धे तु हृदये निशि क्लिन्नेषु धातुषु / विदग्धेऽतैलानि पित्तरक्तरोगार्दितेषु, त्रिफलादिपाठादितैलद्वयं कफ नरसे स्रोतःसूपलिप्तेषु देहिनाम् // व्यापारेभ्यो निवृत्तानां 1 तैलमिदं' इति पा०। 1 समैर्युतम्' इति पा०। दोषोत्क्लेशो भवेदिति" // 47 //

Page #631
534 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं 28 // भोजनातदाने' / अह्नि स्थानस्थिते दोषे वह्नौ चान्नरसान्विते // यूषक्षीररसैस्तस्माद्यथाव्याधि समीक्ष्य वा // स्फुटस्रोतोमुखे देहे स्नेहौजः परिसर्पति // 48 // यथोचितात् पादहीनं भोजयित्वाऽनुवासयेत्॥५७॥ दिवा बस्तिप्रदानगुणं सकारणं निर्दिशन्नाह-अहीत्यादि / / भोजनोत्तरकालमेवानुवासनमविलम्बितमाह-सदेत्यादि / अहि दिवा / विवृतस्रोतोमुखे शरीरे, तथा स्थानस्थितेषु दोषेषु, भोजनाद्विलम्बितदाने दोषं दर्शयन्नाह-ज्वरमित्यादि / कीहतथा निःशेषपरिपक्वस्यान्नस्य रसेन वीर्येणाग्निसंवर्धितेनोपैचिते। शमन्नं भुक्तवन्तमनुवासयेत्तदाह-न चेत्यादि / हापयेदित्यत्र पक्तुं समर्थे च वहौ, स्नेहौजः स्नेहवीर्य, शरीरं परिसर्पति अनु- स्नेहः प्रयोजित इति संबध्यते / युक्तस्नेहम् अल्पस्नेहम् / क्रामति // 40 // यथाव्याधीति रोगानतिक्रमेण, रोगानुरूपमिति यावत् / अत्रै.. पित्तेऽधिके कफे क्षीणे रूक्षे वातरुगर्दिते॥ वानुक्तमप्यवेक्षमाण आह-समीक्ष्य वेति ।-सम्यगीक्षित्वा नरे रात्रौ तु दातव्यं काले चोष्णेऽनुवासनम॥४९॥ 'सात्म्यं दोषं च' इति शेषः / अत्र यूषो मुद्गयूषः, स च कृतो उष्णे पित्ताधिके वाऽपि दिवा दाहादयो गदाः॥ | प्राधः; क्षीरं गव्यं, रसो मांसरसः, तैर्यथासंख्यं कफपित्तवातसंभवन्ति यतस्तस्मात् प्रदोषे योजयेद्भिषक॥५०॥ प्रत्यनीकर्भोजयिला, यथोचितात् पादहीन मिति प्राक्संशुद्धस्य रात्रावपि प्रतिप्रसवमुद्दिशन्नाह-पित्ते इत्यादि / रात्रिश कृतसंसर्जनस्य उचिताद्भकात् पादहीनमुत्तममध्यममन्दाग्निब्दोऽत्र प्रथमप्रहरवाचकः, प्रदोषे योजयेद्भिषगिति वक्ष्यमाण विशेषेण पादेन पादाभ्यां पादैर्वा हीनमिति ज्ञेयं, "अर्धहीनं त्रिभागं वा भोजयित्वाऽनुवासयेत्" इति मुनिना प्रोतलात् वचनात् / कुतः पुनरुष्णकाले पित्तेऽधिके वा दिवा न देयमित्याह-उष्ण इत्यादि / प्रदोषशब्दात् सन्ध्यापरनिशानिवृत्तिः // 54-57 // // 49 // 50 // अथानुवास्यं स्वभ्यक्तमुष्णाम्बुखेदितं शनैः॥ शीते वसन्ते च दिवा ग्रीष्मप्रावृड्धनात्यये। भोजयित्वा यथाशास्त्रं कृतचङ्कमणं ततः॥५८॥ स्नेह्यो दिनान्ते पानोक्तान दोषान् परिजिहीर्षता 51 विसृज्य च शकृन्मूत्रं योजयेत् स्नेहबस्तिना॥ प्रणिधानविधानं तु निरूहे संप्रवक्ष्यते // 59 // इदानीमह्नि स्थानस्थिते दोष इत्यादिवाक्यैर्युक्तिप्राप्तं काल अनुवासनविधिं दर्शयन्नाह-अथानुवास्यमित्यादि // 5 // नियमं प्रकटयन्नाह-शीत इत्यादि / परिजिहीर्षता परि. // 59 // हर्तुमिच्छता // 51 // ततः प्रणिहितस्नेह उत्तानो वाक्शतं भवेत् // अहोरात्रस्य कालेषु सर्वेष्वेवानिलाधिकम् // प्रसारितैः सर्वगात्रैस्तथा वीर्य विसर्पति // 6 // तीवायां रुजि जीर्णान्नं भोजयित्वाऽनुवासयेत्॥५२॥ ताडयेत्तलयोरेनं त्रीस्त्रीन् वाराञ्छनैः शनैः॥ विशिष्टावस्थायामस्यापवादमाह-अहोरात्रस्येत्यादि / कालेषु स्फिचोश्चैनं ततः शय्यां त्रीन् वारानुत्क्षिपेत्ततः॥ सर्वेष्विति 'तत्तत्कालविरुद्धकृत्रिमगुणोपधानं कृत्वैव' इति एवं प्रणिहिते बस्ती मन्दायासोऽथ मन्दवाक्॥ शेषः / प्रागशुद्धस्य केवलवातपीडितस्य सर्वेष्वप्यहोरात्रावयवे-स्खास्तीणे शयने काममासीताचारिके रतः॥ 62 // ध्वनुवासनमभिहितम् , इह तु शुद्धस्येति न पौनरुक्त्यम् // 52 // प्रणिहितस्नेहस्य पश्चात्कर्म निर्दिशमाह-तत इत्यादि / न चाभुक्तवतः स्नेहः प्रणिधेयः कथञ्चन // आतुरस्य करणीयमभिधाय वैद्यस्य करणीयं निर्दिशन्नाहशुद्धत्वाच्छ्न्य कोष्ठस्य स्नेह ऊर्ध्व समुत्पतेत् // 53 // | ताडयेदित्यादि / तलयोः हस्तपादतलयोः, शनैः शनैस्त्रीन् __ अभुक्तवतः प्रतिषेधमाह-न चेत्यादि / स्नेह ऊर्ध्व समुत्प- त्रीन् वारान् हन्यात् स्नेहशीघ्रागमन निषेधार्थ स्फिचोश्चैनमिति तेत् सम्यगूर्व गच्छेत् / ततश्चातिपीडितवद् व्यापत् स्यात् / ताडयेदिति संबन्धः / स्फिोश्चेति चकारो भिन्नक्रमे, तेन शुद्धखादित्यत्र सूक्ष्मवादिति पठिला गयदासः सूक्ष्ममार्गानु- | ताडयेदित्यत्र द्रष्टव्यः / अतस्तलयोहीतलात् कूर्परे जानुनी सरणशीलवात्तस्येति व्याख्यानयति // 53 // चोत्क्षिपेदित्यनुक्तो वृद्धवैद्यव्यवहारः शुद्धो भवति / शय्यामुसदाऽनुवासयेच्चापि भोजयित्वाऽऽर्द्रपाणिनम् // | क्षिपेदिति काष्ठफलकादिकृतां सहातुरेणोवं नयेदित्यर्थः, ज्वरं विदग्धभुक्तस्य कुर्यात् स्नेहःप्रयोजितः॥५४॥ 'शय्यास्थमातुरं स्फिग्देशे इत्यन्ये / आसीताचारिके रत इति न चातिस्निग्धमशनं भोजयित्वाऽनुवासयेत् // क्रोधादीन् वर्जयेदित्यर्थः // 60-62 // मदं मूर्छा च जनयेद् द्विधा स्नेहः प्रयोजितः॥५५॥ स तु सैन्धवचूर्णेन शेतावेन च योजितः॥ रूक्षं भुक्तवतो हान्नं बलं वर्ण च हापयेत् // देयः सुखोष्णश्च तथा निरेति सहसा सुखम् // 63 / / युक्तहमतो जन्तुं भोजयित्वाऽनुवासयेत्॥५६॥ यस्यानुवासनो दत्तः सकृदन्वक्षमाव्रजेत् // अत्यौष्ण्यादतितक्ष्ण्याद्वा वायुना वा प्रपीडितः६४ १०नान्विते' इति पा० / 2 'ततस्त्वेनं' इति पा० / 3. 'अनुवासयेदिति 'कृत्रिमगुणोपपानं कृत्वा' इति वाक्य शेषः 1 'सिद्धो भवति इति पा० / 1 'शतपुष्पासमन्वितः'. इति पा०। / इति पा०॥

Page #632
अध्यायः 37] सुश्रुतसंहिता। 535 AAAANAN.mom सवातोऽधिकमात्रो वा गुरुत्वाद्वा समेषजः॥ अनेन विधिना षड् वा सप्त वाऽष्टौ नवैव वा॥७॥ तस्यान्योऽल्पतरो देयोन हि नित्यतिष्ठति॥६५॥ विधेया बस्तयस्तेषामन्तरा तु निरूहणम् // विष्टब्धानिलविण्मूत्रः स्नेहहीनेऽनुवासने // तमेव क्रमं दीयमानाशेषवस्तिपदिशन्नाह-अनेनेत्यादि / दाहक्रमप्रवाहार्तिकरश्चात्यनुवासनः॥६६॥ षडेत्यादिसंख्याविकल्पा वक्ष्यमाणस्नेहादिधावन्तरगतदोषापेसर्वस्नेहबस्तिद्रव्यपूर्वकर्म निर्दिशन्नाह–स इत्यादि / स क्षया / तत्र दीयमानेषु स्नेहबस्तिषु तृतीये चतुर्थे पञ्चमे वा नेहः, तु पुनः, पक्कोऽपि सैन्धवशतपुष्पासमन्वितो देयः। नेहेऽम्याद्यपेक्षया स्नेहस्योपरतिं कृत्वा (नेहखेदावधिकृत्य) मध्यमवयस्कमाश्रित्य चूर्णस्य मात्रामाह-"चूर्णमाषः पले स्नेहे संसर्जन विधानेनोपबृंहितबलाय अन्तरा निरूहणं दद्याद दोषसिन्धुजन्म शताद्वयोः" इति / तस्यानुवासनस्नेहस्य प्रणिधा सञ्चयसंशोधनाय / तथा च चरक:-"श्रीन् पश्च वारांनमात्रप्रत्यावृत्त्याऽस्य निदानपरिहारार्थ हेतुं पुनः करणीयं च श्चतुरोऽथ षड्वा वाताधिकानामनुवासनीयान् / स्नेहान् प्रदखादर्शयन्नाह-यस्येत्यादि / सकृत् एकवारम् / अक्षस्य यन्त्रस्या ऽऽशु भिषग् विदध्यात् स्रोतोविशुद्ध्यर्थमतो निरूहान्" (च. नुपश्चादन्वक्षम् / आव्रजेत् आगच्छेत् / कुतः? अत्यौष्ण्यात् सि. अ.१) इति // 70 ॥उष्णगुणातिरेकात् / अतितैक्षण्यात् अतितीक्ष्णैः संस्कारकदम्यैराहितात् / अनुच्छ्वास्य बन्धनात् वायुना प्रपीडितः दत्तस्तु प्रथमो बस्तिः स्नेहयेद्वस्तिवलणौ // 71 // सवातो बस्तिः स्यात् ; अतिमात्रोऽतिमेषजश्च गुरुवात् / सम्यग्दत्तो.द्वितीयस्तु मूर्धस्थमनिलं जयेत् // तस्यान्योऽल्पतर इति अन्योऽत्योष्ण्यादिगुणविपरीतः, अल्पतरः जनयेद्वलवर्णौ च तृतीयस्तु प्रयोजितः // 72 // प्राचीनमात्रातः, प्रथमस्नेहेनैव किञ्चिस्निग्धत्वात् / कुतः पुन- | रसं चतुर्थो रक्तं तु पञ्चमः स्नेहयेत्तथा // रपि देय इत्याह-न हि नि त्यतिष्ठतीति; हि यतोऽतिष्ठति | षष्ठस्तु स्नेहयेन्मांसं मेदः सप्तम एव च // 73 // हे न स्निह्यति नरः / स्नेहहीनेऽनुवासने विष्टब्धानिलविण्सूत्रो | अष्टमो नवमश्चास्थि मजानं च यथाक्रमम् // 'भवति' इति शेषः / हीन इति हीनगुणमाने इत्यर्थः / दाह- | एवं शुक्रगतान् दोषान् द्विगुणः साधु साधयेत् 74 क्लमप्रवाहार्तिकरश्चेति चकाराद्धीनानुवासितविष्टब्धानिलविण्मूत्र _ इदानीं स्नेहबस्तेः प्रथमादिदानेन कार्य निर्दिशन्नाह-दत्त लिगविपरीतातिसृष्टानिलविण्मूत्रार्तिकरश्चेति समुच्चिनोति / इत्यादि / बस्तिवक्षणा वित्युपलक्षणमधःकायस्य / मूर्धस्थमनिलं प्रवाहस्थाने पिपासेति केचित् पठन्ति // 63-66 // जयेदिति मूर्धस्थमूर्ध्वकायस्थं, जैजटाचार्यस्तु आदिपदसानिलः सपुरीषश्च स्नेहः प्रत्येति यस्य तु॥ लोपाद् बस्तिमूर्धस्थमनिलं जयेदिति व्याख्यानयति / एवमनेन ओषचोषौ विना शीघ्रं स सम्यगनुवासितः॥६७॥ | क्रमेण / शुक्रगतान् दोषान् व्याधिसमुद्देशीयोक्तान क्लैब्याप्रहर्षजीर्णान्नमथ सायाह्ने नेहे प्रत्यागते पुनः॥ जनकान् / द्विगुणः स्नेहबस्तिरष्टादशसंख्यः / साधु सम्यग्दत्तः लघ्वन्नं भोजयेत् कामं दीप्ताग्निस्तु नरो यदि // 68 // साधयेदिति / बस्त्यादिदेशरसादिधातुस्नेहनमाश्रित्य दत्तस्नेहप्रातरुष्णोदकं देयं धान्यनागरसाधितम् // बस्तेः प्रथमादिदानमभिहितम् / दोषसमाश्रितस्नेहदानं तत्रातेनास्य दीप्यते वह्निर्भक्ताकासा च जायते // 69 // न्तराज्ज्ञेयम् / यथा-"एकं त्रीन् वा बलासे तु नेहवस्तीन् ___ यादृशः नेहः सम्यगनुवासितस्तमाह-सानिल इत्यादि / प्रकल्पयेत् / पञ्च वा सप्त वा पित्ते नवैकादश वाऽनिले" सपुरीषश्चति चकारेण समूत्रश्चेत्यनुक्तं समुच्चीयते / प्रत्येति अत्यात (वा. सू. अ. 19) इति // 71-74 // प्रत्यागच्छति / ओष ईषद्दाहः / चोष आकृष्यमाणस्येव दाहप्रकारः / गयी तु-ओषचोषो विनेति दाहपिपासे विनेत्यर्थ | अष्टादशाष्टादशकान् बस्तीनां यो निषेवते॥ इत्याह / शीघ्रमिति त्रिचतुरादियामात् / अपरेवराहारं निय- यथोक्तन विधानेन परिहारक्रमेण च // 75 // मयन्नाह-जीर्णान्नमित्यादि / जीर्णान्नं परिणताहारं, सायाह्न अमरप्रभः॥ ग्रहणं पूर्वाह्नभोजननिषेधार्थम् / लध्वन्नमिति मात्रालधु द्रव्यलघु | वीतपाप्मा श्रुतधरः सहस्रायुरो भवेत् // 76 // च; कामं दीप्ताग्निस्विति दीप्ताग्निश्चेन्नरो भवति तदा कामं / एवमेतैरष्टादशभिः स्नेहबस्तिभिर्धातुगतदोषहरणमभिधाय यथेष्टं लघ्वेव भोजयेत् // 67-69 // पुनः पुनरभ्यस्तैरेतैरेव विशिष्टं रसायनफलं दर्शयन्नाह-अष्टास्नेहबस्तिक्रमेष्वेवं विधिमाहुर्मनीषिणः॥ दशेत्यादि / यथोक्तेनेति इह चानन्तरातिक्रान्तेन / परिहारकइदानीं शल्यतन्त्रस्य कर्ता सुश्रुताचार्यः कायचिकित्साप्र. मेणेति आतुरोपद्रवीये वक्ष्यमाणेन / कुञ्जरबल इति उपचयशधानस्य बस्तेरुक्तविधौ कायचिकित्सितमनुमतमिति दर्शय क्तिलक्षणबलयुक्तः / अश्वस्य जवैस्खल्य इति गज इवोपचितनाह-स्नेहेत्यादि / मनीषिणः स्नेहबस्तिक्रमविदः कायचिकि धातुरपि क्रियाविशेषप्रभावात्तुरङ्गवत्तरखी / अमरवत् प्रकत्सका इत्यर्थः। र्षेण भातीति अमरप्रभः अत्यद्भुतवर्णाद्युपेत इत्यर्थः / वीतपाप्मा 1 लेहहीनोऽनुवासनः' इति पा०। 2 'प्रतिकरणीयं' इति पा० / 3 'पेयं' इति पा० / १'लेहखेहाबधिकृत्य' इति न पठ्यते कन्चित्पुस्तके।

Page #633
536 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं क्रियाविशेषप्रभावादेव गतप्राक्तनजन्मकृतसकलकल्मषः / दीर्घकालं स्निग्धानामल्पमात्र एव पादहीनोऽर्धभागहीनो वा श्रुतधर इति चित्तस्य शक्त्युत्कर्षयुक्तः / सहस्रायुरिति शरीरे- शस्यते, अनत्ययवादित्यर्थः // 8 // न्द्रियसत्त्वात्मसंयोगोत्कर्षः / यद्यप्यत्र स्नेहबस्तीनामष्टादशकम् , अत ऊर्ध्व प्रवक्ष्यामि व्यापदः स्नेहबस्तिजाः॥ अन्तरा तु निरूहणमिति पूर्ववाक्यादनियतनिरूहान्वितोऽभि बलवन्तो यदा दोषाः कोष्ठे स्युरनिलादयः॥ 81 // हितस्तथाऽपि तत्रान्तरदर्शनान्नियतद्वादशयापनाख्यनिरूहो अल्पवीर्य तदा स्नेहमभिभूय पृथग्विधान् // पेतो ज्ञेयः, तादृशस्य च तत्रान्तरे कर्म इति संज्ञा / तथाहि"त्रिंशन्मताः कर्मसु बस्तयो हि कालस्ततोऽर्धन ततश्च योगः।। कुवन्त्युपद्रवान् स्नेहः, सचापि न निवर्तते // 8 // सान्वासना द्वादश वै निरूहाः प्राक् स्नेह एकः परतस्तु पञ्च" तत्र वाताभिभूते तु स्नेहे मुखकषायता॥ (च. सि. अ. 1) इति; ततश्च "अष्टादशाष्टादशकान् बस्तीनां जृम्भा वातरुजस्तास्ता वेपथुर्विषमज्वरः॥ 83 // यो निषेवते"-इत्यनेन कर्मबस्तीनष्टादशवारान् यो निषेवते पित्ताभिभूते स्नेहे तु मुखस्य कटुता भवेत् // इत्यर्थो गम्यते। तथा श्रीवाग्भटेनापि कर्मकालयोगबस्त- दाहस्तृष्णा ज्वरः स्वेदो नेत्रमूत्राङ्गपीतता // 84 // योऽभिहिताः / तथा च-"प्राक् स्नेह एकः पश्चान्ते द्वादशा- श्लेष्माभिभूते नेहे तु प्रसेको मधरास्यता॥ स्थापनानि च / सान्वासनानि कमैवं बस्तयस्त्रिंशदीरिताः // गौरवं छर्दिरुच्छासः कृच्छ्राच्छीतज्वरोऽरुचिः 85 कालः पञ्चदशैकोऽत्र प्राकनेहोऽन्ते त्रयस्तथा / षट् पञ्चबस्त्य स्नेहबस्तिव्यापल्लक्षणं सचिकित्सितं प्रतिपादयितुकामः स्नेहन्तरिताः, योगोऽटो बस्तयोऽत्र तु // त्रयो निरूहाः नेहाश्च. बस्तिव्यापद्याख्यानप्रतिज्ञामाह-अत ऊर्ध्वमित्यादि / दोषाभिस्नेहावाद्यन्तयोरुभौ" (वा. सू. अ. 19) इति / यापनबस्ति भूतस्नेहव्यापदां सामान्यां संप्राप्तिमुद्दिशन्नाह-बलवन्त इत्याविषयोऽयं प्रन्थः, निरूहा एव यापनबस्तयः; अत एवैकान्त दि / स स्नेहः / न निवर्तते न निर्गच्छतीत्यर्थः॥८१-८५॥ रिताः स्नेहाः, यापनबस्तयो हि नातिस्निग्धरूक्षा 'नपुंसकबस्तयः' इत्युच्यन्ते / कर्मकालयोगसंज्ञया यथासंख्यं वातपित्तकफहरो | तत्र दोषाभिभूते तु स्नेहे बस्ति निधापयेत् // बस्तिप्रयोगो ज्ञेयः / गयदासस्तु बलवद्विग्रहादिजनितोपचय- | यथास्वं दोषशमनान्युपयोज्यानि यानि च // 86 // पूर्वकवातादिदोषप्रकोपे बलीयसि त्रिंशद्वस्तयः, खस्थे पुनः। तत्र प्रतीकारमाह-तत्र दोषाभिभूते इत्यादि / बस्तिमिति कालैकप्रभावजनितवातादिप्रकोपे मध्यबले पञ्चदश, कालेनाप्य- मारुतादिहरकषायं संशोधनद्रव्यावापं च निरूहं स्नेहस्यापकैर्षणं कृतदोषकोपस्य खस्थस्यापूर्ववृष्यवादिलाभार्थमष्टौ // 75 // 76 // दद्यात् / यानि च दोषशमनानि तानि च यथाखमुपयोज्यानि। स्नेहबस्ति निरूह वा नैकमेवातिशीलयेत् // एतद्यथाखं बस्तिदानमजीर्णज्वरादिकामामाशयस्थदोषजां व्यास्नेहादग्निवधोक्लेशौ निरूहात् पवनाद्भयम् // 77 // पदं परित्यज्य ज्ञेयम् / तत्रामान्वये लङ्घनादिकमेव // 86 // तस्मान्निरूढोऽनुवास्यो निरूह्यश्चानुवासितः॥ अत्याशितेऽन्नाभिभवात् स्नेहो नैति यदा तदा // नैवं पित्तकफोक्लेशौ स्यातां न पवनाद्भयम् // 78 // गुरुरामाशयः शूलं वायोश्चाप्रतिसंचरः॥ 87 // द्वयोरेकस्यातिशीलन निषेधाय दोषं दर्शयन्नाह लेहबस्तिहत्पीडा मखवैरत्यं श्वासो.मच्छो भ्रमोऽसचिः मित्यादि / अन्ये त्वेवं पठन्ति-"स्यातामग्निवधोत्क्लेशावत्य- तत्रापतर्पणस्यान्ते दीपनो विधिरिष्यते // 88 // भ्यस्तेऽनुवासने / निरूहसेवनाचापि भवेयुर्वातजा गदाः" अशुद्धस्य मलोन्मिश्रः स्ने यदा पुनः॥ इति // 77 // 78 // तदाऽङ्गसदनाध्माने श्वासःशूलं च जायते // 89 // लक्षाय बहुवाताय स्नेहबस्ति दिने दिने // पक्वाशयगुरुत्वं च तत्र दद्यानिरूहणम् // दद्याद्वैद्यस्ततोऽन्येषामझ्याबाधभयाज्यहात॥७९॥ तीक्ष्णं तीक्ष्णौषधेरेव सिद्धं चाप्यनुवासनम् // 9 // स्नेहबस्तेरवस्थाविशेषेण प्रतिदिनं विधानमुद्दिशन्नाह- शुद्धस्य दूरानुसृते नेहे स्नेहस्य दर्शनम् // रूक्षायेत्यादि // 79 // गात्रेषु सर्वेन्द्रियाणामुपलेपोऽवसादनम् // 91 // स्नेहोऽल्पमात्रो रूक्षाणां दीर्घकालमनत्ययः॥ / स्नेहगन्धि मुखं चापि कासश्वासावरोचकः॥ तथा निरूहः स्निग्धानामल्पमात्रःप्रशस्यते // on| अतिपीडितवत्तत्र सिद्धिरास्थापनं तथा // 92 // ___ अभ्यासेऽपि स्नेहबस्तियथा निरापदस्तथोपदिशन्नाह | अशुद्धस्य अकृतविरेचननिरूहस्य / शुद्धस्य दूरानुसते उदस्नेहोऽल्पमात्र इत्यादि / अर्धहीनता चतुर्भागावशिष्टता वाऽल्प- रानुसते / उपलेपो मलवृद्धिः / अवसादनं ग्लानिः / अतिशब्दार्थः, तेन षट्पलप्रमाणस्त्रिपलप्रमाणो वा स्नेहबस्तिर्दीर्घकालमभ्यस्तो रूक्षाणां निरत्ययः निर्गतव्यापत् / तथा निरूहोऽपि 1 पादहीनोऽर्धमागहीनो वा' इति पा०। 2 'दाहः शोफो ज्वरः' इति पा०। 3 'मारुतादिहरकषायैस्तथा संशोधनद्रव्यैश्च१'त्रिपकप्रमाणः सार्धपलप्रमाणो वा' इति पा० / | कृतं निरूह' इति पा०।

Page #634
अध्यायः 37] सुश्रुतसंहिता। 537 pravawanwwwww पीडितवत्तत्र सिद्धिः साधनं चिकित्सितमित्यर्थः / तत् पुनर्ग- उक्तं हि नियमयन्नाह-इत्युक्ता व्यापद' इत्यादि / सर्वा इति लावपीडादिशीतसेकान्तं, तथाऽऽस्थापनमवस्थायां स्नेहापक- व्यापदः सलक्षणचिकित्सिता 'नेहबस्तेश्च वक्ष्यन्ते तचिकिर्षकशोधनद्रव्यकषायगोमूत्रावापम् // 87-92 // त्सिते' इत्यनेन याः प्रागुद्दिष्टास्ता अशेषा इत्यर्थः ॥अखिन्नस्याविशुद्धस्य स्नेहोऽल्पः संप्रयोजितः॥ बस्तेरुत्तरसंशस्य विधि वक्ष्याम्यतः परम् // 10 // शीतो मृदुश्च नाभ्येति ततो मन्दं प्रवाहते // 93 // चतुर्दशाङ्गुलं नेत्रमातुराङ्गुलसंमितम् // विबन्धगौरवामानशूलाः पक्काशयं प्रति // मालतीपुष्पवृन्तानं छिद्रं सर्षपनिर्गमम् // 101 // तत्रास्थापनमेवाशु प्रयोज्यं सानुवासनम् // 94 // उत्तरबस्तेरिदानीमवसरः-बस्तेरुत्तरसंज्ञस्येत्यादि / तत्र अखिन्नस्येत्यादि / मन्दं प्रवाहते मन्दवेगं प्रवर्तते; तत्र नेत्रस्य प्राक् प्रमाणमाह-चतुर्दशेत्यादि / तच्च नेत्रं पुंसां यथादोषप्रत्यनीकमास्थापनमनुवासनं च तीक्ष्णं शीघ्रं प्रयोक्त-चतुर्दशाङ्गुलं जातीपुष्पवृन्तसदृशाग्रं सर्षपच्छिदं मध्यसन्निव्यम् // 93 // 94 // विष्टकर्णिकं सुवर्णादिमयं मूले द्विकर्णिकं च / उक्तं च तत्राअल्पं भुक्तवतोऽल्पो हि स्नेहो मन्दगुणस्तथा // न्तरे-"तत् सौवर्ण राजतं वा श्लक्ष्णं गोपुच्छवत् समम् / दत्तो नैति कमोवेशीभृशं चारतिमावहेत॥१५॥ अश्मनकुन्दसुमनःपुष्पवृन्ताग्रमण्डलम् // सिद्धार्थकप्रवेशानं तत्राप्यास्थापनं कार्ये शोधनीयेन बस्तिना // मूले मध्ये सकर्णिकम् / चतुर्दशाङ्गुलं नेत्रं तत्र कार्य (अन्वासनं च स्नेहेन शोधनीयेन शस्यते)॥९६॥ विजानता"-इति / सप्ताङ्गुलं च परमं प्रणिधानं; तथा च क्षारपाणि,-"अङ्गुलान्यथ चत्वारि पश्च षटू सप्त वा अल्पमित्यादि / नैति न प्रत्यागच्छति // 95 // 96 // तथा / सप्ताङ्गलं पर नेत्रं प्रणिधेयं भिषग्विदा // हिंस्यादस्ति अहोरात्रादपि नेहः प्रत्यागच्छन्न दुष्यति // नरं चेह प्रमाणादधिकं ततः" इति // 100 // 101 // कुर्याद्वस्तिगुणांश्चापि जीर्णस्त्वल्पगुणो भवेत् // 97 // | स्नेहप्रमाणं परमं प्रकुञ्चश्चात्र कीर्तितः // नेहस्तु अष्टभिः कारणैर्न निवर्तत इति अनिवृत्तिापदुक्ता, पदुक्का, | पञ्चविंशादधो मात्रां विदध्याहृद्धिकल्पिताम् 102 तत् कियतः कालादित्याह-अहोरात्रादित्यादि / अपिशब्दात्रिचतुरादियामनिवृत्तिस्तावन्न दुष्यत्येवाहोरात्रादपीत्यपिशब्दार्थः / नेत्रमानमभिधाय स्नैहिकनैरूहिकभेदाभ्यां द्विविधे उत्तरन दुष्यति न दोषं करोति, न व्यापद्यत इत्यर्थः // 9 // बस्तौ वक्तव्ये स्नैहिकस्य प्राक् प्रयोज्यत्वात् स्नेहमानमाह-स्नेह प्रमाणमित्यादि / अत्रेति सुश्रुतमते। प्रकुश्चः पलं, पञ्चविंशादध यस्य नोपद्रवं कुर्यात् स्नेहबस्तिरनिःसृतः॥ इत्यादि वक्ष्यमाणवाक्यात् पञ्चविंशद्वर्षमारभ्य स्नेहप्रमाणं परमं साऽल्पोवा प्रकीर्तितम् / चरकाचार्यःपुनरर्धपलम् / पञ्चविंशादित्यादि। सर्वथाऽनिवृत्तोऽप्यवयवेन वा निरुपद्रवो न व्यापद्यत इति | अधः अर्वाक / मात्रां बुद्धिकल्पितामिति / अयमर्थः-सांवबोधयन्नाह-यस्येत्यादि / आवृतो रौक्ष्यादिति आभ्यो त्सरिकबालके स्नेहपलस्य पञ्चविंशतितममंशमारभ्य द्विसांवत्सवाशब्दः प्रत्येक संबन्धनीयः तेनावृतो वा रोक्ष्यादा स्नेहब- रिकादौ प्रतिवत्सरं पञ्चविंशतितमस्यांशस्य वृद्धि विदध्याद् स्तिरनिःसृत इति संबन्धनीयम् / तत्रावृतो दोषत्रयेण, अत्य- यावत् पञ्चविंशतिवार्षिकस्य पलमिति // 102 // . शनेन, मलसंचयेन वेत्यर्थः; रौक्ष्यादित्यनेन दूरानुसृतो अस्वि निविष्टकर्णिकं मध्ये, नारीणां चतुरजले॥ मस्याल्पं भुक्तवतोऽल्पश्चेति त्रितयमपि गृहीतम् , एषु त्रिष्व | मूत्रस्रोतःपरीणाहं मुद्गवाहि दशाङ्गुलम् // 103 // प्यतिरीक्ष्येण वायुरेव विधारयतीति एवमष्टौ व्यापदो गृहीताः। | मेद्रायामसमं केचिदिच्छन्ति खलु तद्विदः॥ उपेक्ष्यः उपेक्षणीयः, तदाऽऽकृष्टयां यत्नं न कुर्यादित्यर्थः // 18 // पुरुषाणां नेत्रादिमानमुक्ता, इदानीं पुरुषनेत्रेऽनुक्तं कर्णिका. अनायान्तं त्वहोरात्रात् स्नेह संशोधनहरत्। निवेशस्थानं, तथा स्त्रीणां नेत्रकर्णिकास्थानं परिणाहायामैदर्शय अनायान्तमित्यादि / सोपद्रवं तु स्नेहमहोरात्रादनागच्छन्तं | नाह-निविष्टकर्णिकं मध्ये इति; पुरुषस्य 'नेत्रम्' इति वाक्यहरेत् निहरेच्छोधनैरेव बस्तिभिः। शेषः / नारीणां चतुरङ्गुले इति निविष्टकर्णिकमित्यत्रापि संबनेहबस्तावनायाते नान्यः नेहो विधीयते // 99 // न्धनीयम् / स्थौल्यमाह-मूत्रस्रोतःपरीणाहं मूत्रस्रोतःस्थौ ल्यम् / मुद्वाहीति अन्तश्छिद्रमानम् / दशाङ्गुलमिति दैर्येण / नेहवस्तावनायते इत्यादि / अनायाते सोपद्रवस्नेहे निरूह मेढ़ायामसममिति अपत्यमार्गे पुरुषेन्द्रियस्थूलं नेत्रं किंचिदधिबस्तिरेव शोधनार्थ दीयते, नेतर इत्यर्थः // 99 // कच्छिदं च // १.३॥इत्युक्ता व्यापदः सर्वा सलक्षणचिकित्सिताः॥ १'मालतीपुष्पवृन्तामं तच्छिद्रच्छिद्रमेव च' इति पा० / १'प्रवर्तते' इति पा०। 2 अयमर्थश्लोको हस्तलिखितपुस्तके | 2 'जातीपुष्पवृन्तसदृशं जातीपुष्पसदृशच्छिद्र' इति पा०। न पठ्यते। 3 'अग्रच्छिद्रमानम्' इति पा.। सु० सं०६८

Page #635
538 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं ' इत्यत्र केविलवान विशेषमाह तः॥ तासामपत्यमार्गे तु निध्याच्चतुरङ्गुलम् // 104 // स्यादेवं निषण्णम् / स्वभ्यक्तेत्यादि खभ्यक्तो बस्तेमूत्राधारस्य व्यङ्गुलं मूत्रमार्गे तु कन्यानां त्वेकमङ्गुलम् // मूर्धा उपरितनभागो यस्य तं तथा, समम् ऋजुम् / नाले विधेयं चाङ्गुलं तासां विधिवद्वक्ष्यते यथा // 105 // मेहनम् / प्रहर्षितं स्तब्धम् / अङ्गुलानि षडि ति मध्यमप्रमाण मेढस्य मध्यमं प्रणिधानमानमवेक्ष्य / निविष्टकर्णिकं मध्य इति नेत्रमानमभिधाय मार्गमेदेन प्रणिधान विधानमाह-तासा सूत्रमुत्तमं प्रणिधानमवेक्ष्य / तथा च प्रागुक्तं-सप्ताङ्गुल मित्यादि / तासां प्रसूतानामप्रसूतानां च प्राप्तगर्भग्रहणकालानां पर नेत्रमित्यादि / एकीयमतेन प्रणिधानमाह-मेढ़ायामसमगर्भाशयशोधनार्थमपत्यमार्गे चतुरङ्गुलं निदध्यात् ; मूत्रकृच्छा मित्यादि / पयोयूषरसैर्भोजनं कफपित्तवातापेक्षया / अनेन दिविकारेषु तासामुभयरूपाणामपि मूत्रवर्त्मनि व्यङ्गुलं निद विधिनेति अनन्तरोक्तेन / बस्तींस्त्रीश्चतुरोऽपि वेति / अयमर्थःध्यात् / कन्यानामप्राप्तद्वादशवर्षाणां मूत्रकृच्छादौ मूत्रवर्मनि प्राग्दत्तस्नेहप्रत्यागमने कालान्तरितस्तदहरेव त्रिश्चतुर्वा मात्रां एकमङ्गुलं निदध्यात् // 104 // 105 // वर्धयित्वा स्नेहो देयः, एवं त्रीणि दिनानि स्नेहिकमुत्तरबस्ति स्नेहस्य प्रसृतं चात्र स्वाङ्गुलीमूलसंमितम् // दत्त्वा व्यहमेव विधम्य पुनस्यहं दद्यादाव्याधिनिवृत्तेः / देयं प्रमाणं परममग बुद्धिविकल्पितम् // 106 // तथाच वाग्भट:-"बस्तींत्रिरात्रमेवं च स्नेहमात्रां विवर्ध. स्त्रीणामुत्तरबस्तौ स्नेहमानमाह-स्नेहस्येत्यादि / अत्र येत् / व्यहमेव च विश्रम्य प्रणिदध्यात् पुनस्यहम्" (वा.. स्त्रीविषये / स्वाङ्गुलीमूलसंमितः प्रसतो देयः; तब परममुत्तम सृ. अ. 19) इति // 108-113 // प्रमाणं सर्ववयोऽवस्थासु बलीयसि रोगे; मध्यहीनबलरोगे तु ऊर्ध्वजान्वै स्त्रियै दद्यादुत्तानायै विचक्षणः // 114 // सर्वास्खपि वयोऽवस्थासूत्तमप्रमाणादामध्यं हीनं च बुख्या सम्यक् प्रपीडयेद्योनि दद्यात् सुमृदुपीडितम् // विकल्पितं मानं ज्ञेयम् / गर्भाशयशोधनार्थं च स्नेहमात्राद्वैगु त्रिकर्णिकेन नेत्रेण दद्याद्योनिमुखं प्रति // 115 // ज्यमग्रे वक्ष्यति // 106 // ___ स्त्रीणामुत्तरबस्तिप्रणिधाने विशेषमाह-ऊर्चेत्यादि / 'विच क्षणः' इत्यत्र केचित् 'समाहित' इति पठन्ति; कामसङ्कल्परहिऔरभ्रः शौकरो वाऽपि बस्तिराजश्च पूजितः॥ तत्वेनाऽचलितचित्तप्रकृतिरित्यर्थः, 'बस्ति दद्यात्' इति शेषः / तदलामे प्रयुञ्जीत गलचर्म तु पक्षिणाम् // 107 // त्रिकर्णिकेन नेत्रेणेत्यनेनात्रापि बस्ति निबन्धनं कर्णिकाद्वयमिति (तस्यालाभे दृतेः पादो मृदुचर्म ततोऽपि वा ) // सूचयति // 114 // 115 // __ औरभ्रो मेषस्य, शौकरो वन्यशूकरस्य, आजः छागस्य, गर्भाशयविशुद्ध्यर्थ स्नेहेन द्विगुणेन तु // कार्यविशेषे द्विगुणस्नेहेन स्नेहप्रकारमाह-गर्भाशयेत्यादि / बस्तिः पूजितः // 107 // स्नेहेन द्विगुणेन तु पूर्वोक्तवदत्राङ्गुलीमूलसंमितप्रसत्यपेक्षया अथातुरमुपस्निग्धं विघ्नं प्रशिथिलाशयम् // 108 // द्विगुणेनेति ज्ञेयम् ॥यवागूं सघृतक्षीरां पीतवन्तं यथाबलम् // क्वार्थप्रमाणं प्रसृतं, स्त्रिया द्विप्रसृतं भवेत् // 116 // निषण्णमाजानुसमे पीठे सोपाश्रये समम्॥१०९॥ कन्येतरस्याः, कन्यायास्तद्वद्वस्तिप्रमाणकम् // स्वभ्यक्तबस्तिमूर्धानं तैलेनोष्णेन मानवम् // ... स्नैहिकोत्तरबस्तेः प्रमाणं निर्दिश्यावसरप्राप्तं निरूहोत्तरबस्ति. ततः समं स्थापयित्वा नालमस्य प्रहर्षितम् // 110 // प्रमाणमाह-वाथप्रमाणमित्यादि / क्वाथप्रमाणं प्रसृतमिति पूर्व शलाकयाऽन्विष्य ततो नेत्रमनन्तरम् // 'पुरुषस्य' इति शेषः, तेनातुरपुरुषस्य यथावयः खहस्तसंमितं शनैः शनैघृताभ्यक्तं विदध्या लानि षट् // 111 // प्रसृतं मात्राप्रमाणम् / स्त्रिया इत्यादि प्रसूतायाः प्रसूतिरहि ताया वा गर्भग्रहणयोग्याया गर्भाशयशोधनार्थम् / प्रसूतानामेव्यामसमं केचिदिच्छन्ति प्रणिः // मप्रसूतानां च बस्तिशोधनार्थमाह-कन्येतरस्या इत्यादि / ततोऽवपीडयेद्वस्ति शनैर्नेत्रं च निर्हरेत् // 112 // कन्येतरस्या अप्रसूतायाः प्रसूताया वा गर्भग्रहणायोग्यायाः / ततः प्रत्यागतस्नेहमपराले विचक्षणः॥ कन्याया अप्राप्तद्वादशवर्षायाः। तद्वदिति पुरुषवद् यथावयः भोजयेत् पयसा मात्रां यूषेणाथ रसेन वा // 113 // खहस्तसंमितं प्रसृतं प्रमाणं बस्तिशोधनाथ, नतु द्विप्रसृतं तस्य अनेन विधिना दद्याद्वस्तींस्त्रींश्चतुरोऽपि वा। | गर्भाशयशोधनार्थ विहितत्वादिति // ११६॥परं प्रणिधानमाह-श्रथातुरमित्यादि / स्नैहिकस्योत्तरबस्तेः | अप्रत्यागच्छति भिषय बस्तावुत्तरसंशिते // 117 // भूयो बस्ति निदध्यात्तु संयक्तं शोधनैर्गणैः // रुघृतक्षीरयवागूभोजनं पूर्वकर्म, पयोयूषरसैरपराह्न भोजनं पश्चा | गुदे वर्ति निदध्याद्वा शोधनद्रव्यसंभृताम् // 118 // कर्म: तेन पूर्वा के चोत्तरबस्तिप्रणिधानम् / प्रशिथिलाशयमिति वातमूत्रपुरीषनिर्गमेन / सोपाश्रये सावष्टम्भके, समं यथा / 1 'कन्येतरस्ये कन्याय' इति पा० / 2 'बस्तेर्दानप्रकारमाह' | इति पा० 3 अयं शोको हाराणचन्द्रेण न पठितः / 4 'प्रसृत१यमर्थकोको हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / | मत्र प्रमाणम्' इति पा० /

Page #636
अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता / प्रवेशयेद्वा मतिमान वस्तिद्वारमथैषणीम् // शुक्रं दुष्टं शोणितं चाङ्गनानां पीडयेद्वाऽप्यधो नाभेर्बलेनोत्तरमुष्टिना // 119 // पुष्पोद्रेकं तस्य नाशं च कष्टम् // आरग्वधस्य पत्रैस्तु निर्गुण्ड्याः स्वरसेन च // मूत्राघातान्मूत्रदोषान् प्रवृद्धान् कुर्याद्रोमूत्रपिष्टेषु वीर्वाऽपि ससैन्धवाः // 120 // योनिव्याधि संस्थितिं चापरायाः॥१२५॥ मुहैलासर्षपसमाः प्रविभज्य वयांसि तु // शुक्रोत्सेकं शर्करामश्मरीं च बस्तेरागमनार्थाय ता निदध्याच्छलाकया॥१२१॥ शूलं बस्तौ वङ्गणे मेहने च // आगारधूमबृहतीपिप्पलीफलसैन्धवैः॥ घोरानन्यान् बस्तिजांश्चापि रोगान् कृता वा शुक्तगोमूत्रसुरापिष्टैः सनागरैः // 122 // हित्वा मेहानुत्तरो हन्ति बस्तिः // 126 // अनुवासनसिद्धिं च वीक्ष्य कर्म प्रयोजयेत् // इदानीमुत्तरबस्तेविषयं दर्शयन्नाह-शुक्रमित्यादि / पुष्पं अनागच्छति मेहे प्रत्यागमनोपायमाह-अप्रत्यागच्छती ऋतुस्खस्योद्रेकोऽकालप्रवृत्तिः, कष्टं कष्टसाध्यम् / मूत्राघातान् त्यादि / अत्र गयदासः स्नेहिकस्योत्तरबस्ते लुकिदर्शनान्मा मूत्रावरोधान् / मूत्रदोषान् मूत्रकृच्छ्रान् / संस्थितिं निर्गमरोधत्राशतादूर्य प्रत्यागमनकालं वर्णयति / तथाहि भालुकिः,"बस्तिर्मात्राशतादूर्व प्रत्यागच्छति, अनागच्छति वति पायौ मित्यर्थः / अपरा गर्भावरणविशेषः, यस्या 'उल्ब' इति लोके प्रसिदिः / अशेषबस्तिरोगपरिहारार्थमाह-बखिजांश्चापि नाले प्रदापयेत्-" इति / हतबलख प्रत्यागमनकालमनुवा रोगानिति // 125 // 126 // सनोत्तरबस्तेरिति मन्यते / तथा च तद्वाक्यम् - "प्रत्यागते द्वितीयं च तृतीयं चैव दापयेत् / अनागच्छापेक्ष्यत सम्यग्दत्तस्य लिङ्गानि व्यापदः क्रम एव च // रजनीम् -" इत्यादि / 'तत्रोपद्रवकारी मात्राशतादूर्व स्नेहो बस्तरुत्तरसंशस्य समानं स्नेहबस्तिना // 127 // यत्नेनानयितव्यः, नवनुवासनवृत्रियामात्परत इति, अनागच्छ- इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थानेऽनुनिरुपद्रवश्चाहोरात्रमुपेक्षणीय इति मतद्वयमप्यवस्थावशेन वासनोत्तरबस्तिचिकित्सितं नाम प्रमाणयितव्यम् / एवं विधे च प्रत्यागमनकाले अनागच्छति सप्तत्रिंशोऽध्यायः॥३७॥ स्नैहि के निरूहोत्तरबस्तिः संशोधनैस्त्रिवृदादिभिर्वस्तिशोधनश्च तृणपञ्चमूलादिगणद्रव्यैः क्वाथरूपैर्युक्तं बस्ति प्रसूतिमात्रं मूत्र क्रमः चिकित्सितमित्यर्थः // 127 // मार्गेण, स्त्रिया द्विप्रमृतिमात्रमपत्यमार्गेण स्नेहापकर्षणं दद्यात् / इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां गुद इत्यादि शोधनद्रव्यसंभृतामिति विरेचनद्रव्यनिर्मिताम् / सुश्रुतव्याख्यायां चिकित्सास्थाने सप्तएषणी शलाकाम् / यच्चावशेषं तद्बलेन सामर्थेन, उत्तरमुष्टिना त्रिंशत्तमोऽध्यायः॥३७॥ मुष्टेरग्रभागेन / गुदवर्तिमभिधाय मूत्रमार्गे वयोमेदेन दर्शयमाह-आरग्वधेत्यादि / ता वर्तीः तन्त्रान्तरदर्शनाच्छायाशुष्का घृताकाः स्रोतसि मूत्रमार्गे शलाकया निदध्यात् प्रवेशयेत् स्नेहापकर्षणार्थ, अपत्यमार्गे स्थूला वर्तिश्चतुरनुला प्रणिधेया / अष्टत्रिंशत्तमोऽध्यायः। प्रकारान्तरेण वर्तिमाह-भागारेत्यादि / फलं मदनफलम् / अथातो निबाडकमा निकिलित माना कृता वर्तीः मुगादिप्रमाणाः / शुकं चक्रम् / अनुवासनचिकि- बयोवाच भगवान RI त्सावेक्षणमाह-अनुवासनसिद्धिमित्यादि / स्नैहिकोत्तरबस्तिदा निरूहस्य क्रमो निरूहक्रमः भनुक्रमविधीनं, स एव लिकिनानन्तरं यदनुक्तं स्फिक्ताडनादिकं कर्म तदनुवासनधि त्सितं व्याधिप्रतीकारः। निरूहोपक्रमचिकित्सितमिति केचित् कित्सितं वीक्ष्य प्रयोजयेत् ; तथा च वाग्भटः,-“पीडि पठन्ति, तन्मतेऽपि निरूहोपक्रमो निरूहारम्भः, स एव तेऽन्तर्गते स्नेहे स्नेहबस्तिक्रमो हितः" (वा. सू. अ. 19) चिकित्सितमिति व्याख्यानम् // 1 // 2 // .. इति // 117-122 // शर्करामधुमिश्रेण शीतेन मधुकाम्बुना // 123 // | अथानुवासितमास्थापयेत् ; स्वभ्यक्तखिन्नशरीदह्यमाने तदा बस्तौ दद्याद्वस्ति विचक्षणः॥ | रमुत्सृष्टबहिर्वेगमवाते शुचौ वेश्मनि मध्या प्रतक्षीरवृक्षकषायेण पयसा शीतलेन च // 124 // तायां शय्यायामधःसुपरिग्रहायां श्रोणिप्रदेशप्रतितत्र स्नेहप्रदानकुपितपित्तेनानिर्गच्छतः स्नेहस्य निर्गमनार्थ व्यूढायामनुपधानायां वामपार्श्वशायिनमाकुञ्चितदत्ततीक्ष्णोष्णनिरूहकुपितपित्तेन वा दह्यमाने बस्ती बस्तिविशे दक्षिणसक्थिमितरप्रसारितसक्थि सुमनसं जीर्णाषमुपदिशन्नाह-शर्करेत्यादि / शर्करामधुमिश्रेणेति त्रिवपि नं वाग्यतं सुनिषण्णदेहं विदित्वा, ततो वामपादयोगेषु योजनीयमिति // 123-124 / / स्योपरि नेत्रं कृत्वेतरपादाङ्गष्ठाङ्गलिभ्यां कर्णिका१ 'कल्कक्काथरूपैः' इति पा० / 1 अनुक्तं विधान' इति पा० /

Page #637
540 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता . [चिकित्सास्थान MARAPARIKArunuwarrianwwwww मुपरि निष्पीड्य, सव्यपाणिकनिष्ठिकानामिकाभ्यां दक्षिणं जानुमण्डलम् / निमेषोन्मेषकालो वा सा मात्रा परिबस्तेर्मुखार्ध सङ्कोच्य, मध्यमाप्रदेशिन्यङ्गुष्ठैरैधं तु कीर्तिता" इति / पराशरस्तु बस्तिकर्मणि मात्रासंख्याविवृतास्यं कृत्वा, बस्तावौषधं प्रक्षिप्य, दक्षिणह- माह-"जानुमण्डलमावेष्ट्य दत्ते दक्षिणपाणिना / कृष्टनेत्रदछस्ताङ्गुष्ठेन प्रदेशिनीमध्यमाभ्यां चानुसिक्तमना- टाशब्दशतं तिष्ठेदवेगवान्'-इति / तत्र पराशरेण क्रूरकोयतमबुद्बुदमसङ्कुचितमवातमौषधासन्नमुपसंगृह्य, ठपुरुषमङ्गीकृत्य मात्राशतमभिहितं, शेषयोर्मध्यमृदुकोष्ठयोः . पुनरुपरि तदितरेण गृहीत्वा दक्षिणेनावसिञ्चेत्, सप्ततिस्त्रिंशदित्यनुक्तमप्यूहनीयं स्यादित्येके मन्यन्ते; यतः ततः सूत्रेणैवौषधान्ते द्विस्त्रिाऽऽवेष्ट्य बनीयात्, सुश्रुताचार्येणापि मृदुकोष्ठपुरुषापेक्षया प्रोक्तस्त्रिंशन्मात्राअथ दक्षिणेनोत्तानेन पाणिना बस्ति गृहीत्वा वाम- पीडनकालः; अथवा त्रिंशन्मात्रानन्तरं वैयेनोत्तिष्ठेत्युक्ते सति हस्तमध्यमाङ्गुलिप्रदेशिनीभ्यां नेत्रमुपसंगृह्याङ्ग- आतुरस्योत्थानोपवेशनोत्कुटुकभवनादिकालविलम्बेनैव मात्राष्ठेन नेत्रद्वारं पिधाय, घृताभ्यक्ताग्रनेत्रं घृताक्तमु | शतं पूर्ण स्यादिति शास्त्रयोरविरोधः / मुहूर्तः घटिकाद्वयम् / पादाय प्रयच्छेदनुपृष्ठवंशं सममुन्मुखमाकर्णिकं मुहूर्तादप्रवर्तमानं शोधननिरूहैरेव व्यक्तक्षाराम्ललवणैर्हरेत् / नेत्रं प्रणिधत्स्वेति ब्रूयात् // 3 // एकत्र विहितं प्रणिधानं संक्षेपार्थमन्यत्रापि निर्दिशन्नाहबस्ति सव्ये करे कृत्वा दक्षिणेनावपीडयेत् // अनेनैवेत्यादि / चतुर्थ वा यथार्थत इति अर्थस्य प्रयोजनस्याएकेनैवावपीडेन न द्रुतं न विलम्बितम् // 4 // नतिक्रमतो यथार्थतः / एतदुक्तं भवति-यदा सुनिरूढलिङ्गततो नेत्रमपनीय त्रिशन्मात्राः पीडनकालादुपे प्राप्तो भवति तदा तत्र निर्हरणीयाभावानिरूहणमप्रयोजनमिति क्ष्योतिप्रेत्यात बयात / अशातरमपवेशयेटके न देयम् , असम्यग्दानेन क्रूरकोष्ठतया प्रभूतदेयत्वेन वा टुकं बस्त्यागमनार्थम् / निरूहप्रत्यागमनकालस्त | सुनिरूढमप्राप्तस्य निर्हरणीयो दोषोऽस्तीति प्रयोजनमपेक्ष्य मुहूर्तो भवति // 5 // चतुर्थमपि निरूह सुनिरूढलिङ्गार्थ प्रयोजयेत् / 'चतुर्थ म अनेन विधिना बस्ति दद्यादस्तिविशारदः॥ यथार्हतः' इति पाठे निरूहसाध्यप्रयोजनानुरोधाच्चतुर्थमपि द्वितीयं वा तृतीयं वा चतुर्थ वा यथार्थतः॥६॥ | पुटकं प्रयोजयेदित्यर्थः // 3-6 // अनुक्रमप्रणयनसंबन्धं दर्शयन्नाह-अथानुवासितमित्यादि। सम्यनिरूढलिङ्गे तु प्राप्ते बस्ति निवारयेत॥ अनुवासितं दत्तानुवासनं स्निग्धस्रोतोमार्गतया सुखमेव दोषनि- अमुमेवार्थ प्रकटयनाह-सम्यगित्यादि / केचिद्रक्कमप्यत्र हरणार्थमास्थापयेत् / निरूहस्य प्रणिधानविधानमाह-स्वभ्य-चतुर्थ शमनीयमस्तीति चतुर्थ बस्तिदानमाहुः, अपरे तु पश्चाकमित्यादि / उत्सृष्टबहिर्वेगं त्यक्तविण्मूत्रादिकम् / प्रततायां | हाहनिर्वापणार्थ मधुरशीतैश्चतुर्थोऽपि बस्तिय इति वदन्ति / शम्यायां स्तब्धायां, विस्तीर्णायामिति केचित् / अधःसुपरिगृही- विशेषात् सुकुमाराणां हीन एव कमो हितः॥७॥ तायां पादतलयोः शोभनप्रतिवाहकायाम् / श्रोणिप्रदेशव्यूढायां | अपि हीनक्रम कुर्यान तु कुर्यादतिक्रमम् // कटिप्रदेशविशालायां, व्यूढायां शोभनोन्नतायामिति केचिद् हीनयोगजातियोगजयोापदोर्मध्ये अतियोगजा व्यापन्महाव्याख्यानयन्ति / अनुपधानायाम् अनुपशीर्षकायाम् / सुनिषण्ण- त्ययं करोतीति ततो बिभ्यदाह-अपि हीनेत्यादि // ७॥देहं शोभनं विश्रान्तशरीरम् / सव्यपाणिः वामकरः / औषधं | यस्य स्यादस्तिरल्पोऽल्पवेगो हीनमलानिलः॥८॥ प्रक्षिप्य उपसंग्रहणेन क्रियाविशेषण / अनुत्सितमूर्ध्वक्षरणर- दुर्निरूढः स विज्ञेयो मूत्रात्येरुचिजाड्यवान् // हितं यथा भवति तथा सिक्तम् / नायतम् अनतिदीर्घ हीननिरूढलक्षणमाह-यस्येत्यादि / अल्पः अल्पगुणमात्रः। (अचिरात् प्रवृत्तम् ) / अबुद्धदं बुद्धदरहितम / असङ्कुचितं | अल्पवेगः स्तोकवेगः / मूत्रार्तिः मूत्रपीडा। अल्पगुणमात्रबवस्तुसश्चरणक्षमम् / अवातम् औषधदानेन निस्सारितवातम् / | स्त्युपयोगोत्क्लेशितमलावरोधेन जाज्यमपटुता ॥८॥एवं दक्षिणहस्ताङ्गुष्ठेन प्रदेशिनीमध्यमाभ्यां चौषधान्तमुपसंगृह्य | यान्येव प्राङ्मयोक्तानि लिङ्गान्यतिविरेचिते // 9 // पुनर्दक्षिणहस्तोपगृहीतोपरि तदितरेण वामकरण गृहीला, तान्येवातिनिरूढेऽपि विज्ञयानि विपश्चिता॥ दक्षिणकरेणैवौषधान्ते सूत्रेण द्विस्त्रिाऽऽवेष्ट्य बनीयात् / अतिनिरूढलिङ्गमाह-यानीत्यादि / यान्येव प्रागुक्कानि आकर्णिकं कर्णिकां मर्यादीकृत्य / नेत्रं प्रणिधत्व प्रवेशयेति शूलैगुदभ्रंशकफातियोगादीनि ॥९॥आतुरं प्रति भिषग् ब्रूयादिति संबन्धः। नेत्रप्रणिधानमभिधाय यस्य क्रमेण गच्छन्ति विपित्तकफवायवः // 10 // बस्तिपीडनविधिमाह-बस्तिमित्यादि / त्रिंशन्मात्रा इति लाघवं चोपजायेत सुनिरूढं तमादिशेत् // मात्रामानं हि अग्निवेशेन व्याख्यातम्-"यावत्पर्येति हस्ताग्रं सम्यङिरूढलिङ्गमाह-यस्येत्यादि / विट् मलः // 10 // 1 अर्धास्यं विवृतं कृत्वा' इति पा०। 2 औषधान्तमुपसंग्रह्य सुनिरूढं ततो जन्तुं स्नातवन्तं तु भोजयेत् // 11 // इति पा०। 3 'पीडनकालादुपेक्ष्यातुरमुपवेशयेत्' इति पा० / १ध्यक्तक्षाराम्लोष्णलवणैः' इति पा०। २.रत्यल्पवेगो' इति 3 'उत्कटक' इति 'उत्कटिकं' इति च पा०। 5 'अनुच्छीर्षकायां' | पा० / 3 'मूच्छौगुदभ्रंशकफातियोगादीनि' इति पा०। 4 'सुइति पा० / निरूढं ततः स्नातं यथाखं प्रतिमोजयेत्' इति पा०।

Page #638
अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता / 541 " पित्तश्लेष्मानिलाविष्टं क्षीरयूषरसैःक्रमात् // लनशब्दकरस्फुरणादिकमवधार्य, अन्नपानेनावष्टब्धे कोष्ठे स्नेहसर्व वा जाङ्गलरसैोजयेदविकारिभिः // 12 // बस्तिरुत्तममात्रारूपः षट्पलः क्रियते / तथाच तन्त्रान्तरंत्रिभागहीनमध वा हीनमात्रमथापि वा। 'यहाध्यहाचतुर्थे पश्चमे वा दद्यानिरूहादनुवासनम्' इति यथाग्निदोषं मात्रेयं भोजनस्य विधीयते // 13 // अनन्तरं ततो युज्याद्यथास्वं स्नेहबस्तिना॥ | अनायान्तं मुहूर्तात्तु निरूहं शोधनैर्हरेत् // 17 // सुनिरूढस्य पश्चात्कर्म निर्दिशन्नाह सुनिरूढमित्यादि / तीक्ष्णैर्निरूहैर्मतिमान् क्षारमूत्राम्लसंयुतैः॥ केचिदन निरूढलिङ्गोत्पादपुटप्रत्यागमानन्तरं पीतनागरकर्षतो- ततः परं घटिकाद्वयादनागच्छतो निरूहस्य निर्हरणोपायं दशेयस्योद्वर्तनम्नानादिकं मन्यन्ते / तदक्तं-"ततः प्रत्यागते यति-अनायान्तमित्यादि / निरूहैर्मतिमान् हरेदिति संबन्धः। बस्ती वायुष्णं नागरैः शृतम् / पाययेत् कृतशौचं च सापयेदुः कथंभूतैर्निरूहै रित्याह-शोधनैः तीक्ष्णैः / क्षारमूत्राम्लसंयुतैः ष्णवारिणा-"इति / कियद्भोजनं तदाह-त्रिभागेत्यादि / क्षारो यवक्षारः, मूत्रं गोमूत्रम्, भम्लं काजिकम् // १७॥हीनमात्रमथापि वेत्यत्र मात्रशब्दोऽल्पार्थः तेन हीनमात्रमल्प-विगुणानिलविष्टब्धं चिरं तिष्ठन्निरूहणम् // 18 // हीनम् / ततः मात्रावद्भोजनानन्तरम् / यथाखं यो य आत्मी- शूलारतिज्वरानाहान्मरणं वा प्रवर्तयेत् // यदोषापेक्षया स्नेहबस्तिस्तेन स्नेहबस्तिना युज्यात् परं सुनिरूढ- विगुणो विपरीतः। अरतिर्न कुत्रचिदवस्थितिश्चेतसः॥१८॥मेव पुरुषं नतु दुर्निरूढं, तत्र सदोषतया यथादोषं निरूहणमेव | न तु भुक्तवतो देयमास्थापनमिति स्थितिः॥१९॥ कार्यम् / न चातिरूलं, तत्रातिविरिक्तवद्भेषजं शीतपरिषेकपिच्छा-विसूचिको वा जनयेच्छदि वाऽपि सुदारुणाम् // बस्त्यादिकं नतु स्नेहबस्तिः, तथा च विदेहः-"अतितीक्ष्णै- कोपयेत् सर्वदोषान् वा तस्माद्यादभोजिने // 20 // निरूढस्य हृतदोषस्य सर्वतः / कञ्चिदेवानभिप्रेतं मार्ग स्नेहोऽनु- भुक्तवतः कस्मादास्थापनं निषिध्यते तदाह-न खित्यादि / गच्छति"-इति / गयदासस्तु परिभाषितं षट्पलप्रमाणं न तु भुक्तवत इत्यादिना य आस्थापननिषेधोऽभिहितस्तस्य स्नेहबस्तिमत्र देयं न मन्यते, किश्चानुवासनाख्यं पलत्रयप्रमाणं दृढीकरणार्थ भुक्तवतो विसूचिकादिदोषोद्भावनयाऽभोजिने दानस्नेहबस्ति देयं मन्यते / यत्र तु स्नेहबस्तिः स्वतन्त्रः, तत्रैव माह-विसूचिकां वेत्यादि // 19 // 20 // षट्पलप्रमाणः // 11-13 // जीर्णान्नस्याशये दोषाः पुंसःप्रव्यक्तिमागताः॥ विविक्ततामनस्तुष्टिः स्निग्धता व्याधिनिग्रहः॥१४॥ | निःशेषाः सुखमायान्ति भोजनेनाप्रपीडिताः॥२१॥ आस्थापनस्नेहबस्त्योः सम्यग्दाने तु लक्षणम्॥ |नवाऽऽस्थापनविक्षिप्तमन्नमग्निः प्रधावति // ___ इदानीं सान्वासनास्थापनस्य सम्यग्दत्तस्य लक्षणमाह-तस्मादास्थापनं देयं निराहाराय जानता // 22 // विविक्ततेत्यादि / विविक्तता सम्यक्पृथगवधारणं, मनस एवे. विसूचिकेत्यादिदूषणोद्भावनद्वारेणाभोजिने दानमभिधाय जीन्द्रियार्थेषु सम्यगवधारणसामर्थ्य, रसादिधातुवहस्रोतसामना-| र्णान्नस्येत्याधुक्तगुणद्वारेणाप्यभोजिन एव दानमाह-जीर्णान्नवृतलं वा विविकता // 14 // स्वेत्यादि / प्रव्यक्किं स्पष्टतां निरावरणतामित्यर्थः // 21 // 22 // तदहस्तस्य पवनायं बलवदिष्यते // 15 // आवस्थिकं क्रमं चापि बुडा कार्य निरूहणम् // रसौदनस्तेन शस्तस्तदहश्चानुवासनम् // मलेऽपकृष्ट दोषाणां बलवस्वं न विद्यते // 23 // कुतः पुनर्निरूहशुद्धस्य मन्दामेस्तदहरेव मांसरसभोजनमनु- तीव्रशूलाध्मानादिरोगावस्थेस्योपक्रमेणापि नोर्च शुद्यतः बासनयोजनं चेत्याह-तदहरित्यादि / निरूहणादिडवातादिप्र- फलवादिप्रणिधानपूर्वकं भुक्तवतोऽपि निरूहदानं कर्तव्यं स्यादत वृत्तिलक्षणेन धातुक्षयेण कुपितानिलस्य बलवदेव भयमतस्तदहरेव आह-आवस्थिकमित्यादि // 23 // रसौदनभोजनं, तच्च निरूहणमन्दीकृतान रूबधभयान्मात्रावत् : क्षीराण्यम्लानि मूत्राणि स्नेहाः क्वाथा रसास्तथा // तथा पवनभयात्तदहरेव द्वादशप्रसृतनिरूहचतुर्थांशेन स्नेहेनानुवा- लवणानि फलं क्षौद्रं शताह्वा सर्षपं वचा // 24 // सनम् / गयदासस्तु सुनिरूढस्य तदहः पलत्रयमेवानुवासनं; | एला त्रिकटुकं रास्ना सरलो देवदारु च॥ तथा तदहश्चेति चकारो भिन्नक्रमे, तेनानुवासनं चेत्यत्र रजनी मधुकं हिङ्गु कुष्ठं संशोधनानि च // 25 // संबन्धादनुकोऽपि मात्राबस्तिश्चात्र समुच्चीयत इति मन्यते; कटुका शर्करा मुस्तमुशीरं चन्दनं शटी॥ न षट्पलप्रमाणं स्नेहबस्ति, भोजदर्शनादिति // 15 // - मञ्जिष्ठा मदनं चण्डा त्रायमाणा रसाञ्जनम् // 26 // पश्चादग्निबलं मत्वा पवनस्य च चेष्टितम् // 16 // बिल्वमध्यं यवानी च फलिनी शकजा यवाः॥ अन्नोपस्तम्भिते कोष्ठे स्नेहबस्तिर्विधीयते // काकोली क्षीरकाकोली जीवकर्षभकावुभौ // 27 // निरूहणादनन्तरं तृतीयचतुर्थादावपि दिने बस्तिदानमाह तथा मेदा महामेदा ऋद्धिवृद्धिर्मधूलिका // पश्चादित्यादि / पश्चात् सान्वासनान्निरूहणात्। अग्निबलं दीप्तं | निरूहेषु यथालाभमेष वर्गो विधीयते // 28 // बलं वयःशक्त्यनुरूपमुपलभ्य, पवनस्य च चेष्टितं मलेति सञ्च- १०रोगावससाक्रमेणापि' इति पा० /

Page #639
542 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं इदानी बस्तियौगिकानि द्रव्याण्युपदिशन्नाह-क्षीराणी- | कल्पनामुद्दिशन्नाह-कल्पना त्वियमिति / का पुनरियमित्याहत्यादि / फलं त्रिफला / सरलो वृक्षविशेषः / संशोधनानि | कल्कस्नेहकषायाणामित्यादि / अविवेकादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी; त्रिवृदादीनि / मदनं मदनफलम् / शकजा यवा इन्द्रयवाः। तेन कल्कादीनां विवेकाभावमपृथग्भावं वीक्ष्य सुकल्पना भिषमधूलिका तृणविशेषः 'मर्कटिका' इति लोके // 24-28 // ग्वरैः प्रोक्ता / एतेन हस्तप्रधावनसीमन्तादिकृन्मिथ्यायुक्तः / स्वस्थे क्वाथस्य चत्वारो भागाः स्नेहस्य पञ्चमः॥ तथा चोक्तं-"न धावत्यौषधं पाणिं न तिष्ठत्यवलिप्य च / न क्रुद्धेऽनिले चतुर्थस्तु षष्ठः पित्ते कफेऽष्टमः // 29 // करोति च सीमन्तं स निरूहः सुयोजितः" इति / तस्थ दानं सर्वेषु चाष्टमो भागः कल्कानां लवणं पुनः॥ यथार्थकृदिति वातपित्तकफशोणितहरणशोधनसंग्रहणलेखनबृंहक्षौद्रं मूत्रं फलं क्षीरमम्लं मांसरसं तथा // 30 // णवाजीकरणरसायनादियोगकृत् // 30 // 31 // युक्त्या प्रकल्पयेद्धीमान् निरूहे दत्त्वाऽऽदौ सैन्धवस्याक्षं मधुनःप्रसृतद्वयम् / संप्रति निरूहणेषु क्वाथादिषु प्रतिदोषं कियती कस्य मात्रे- पात्रे तलेन मश्नीयात्तद्वत् स्नेहं शनैः शनैः॥ 33 // त्याह-वस्थ इत्यादि / स्वस्थ समवातपित्तकफे पुरुषे / सम्यक सुमथिते दद्यात् फलकल्कमतः परम् // द्वादशप्रसृतस्य निरूहस्य क्वाथस्य चत्वारो भागाश्चत्वारः प्रसृताः | ततो यथोचितान् कल्कान् भागैः स्वैःश्लक्ष्णपेषितान् अष्टौ पलानि / स्नेहस्य पञ्चम इति चतुर्विंशतिपलनिरूहापेक्षया गम्भीरे भाजनेऽन्यस्मिन्मश्नीयात्तं खजेन च // पादोनपञ्चपलानि / क्रुद्धेऽनिले चतुर्थ इति चतुर्थो भागः षद- | यथावा साधु मन्येतन सान्द्रोन तनुः समः॥३५॥ पलानीत्यर्थः / षष्ठः पित्ते इति क्रुद्ध पित्ते स्नेहस्य षष्ठो भागश्च- | रसक्षीरामलमूत्राणां दोषावस्थामवेक्ष्य तु॥ त्वारि पलानीत्यर्थः / कफेऽष्टम इति क्रुद्धे कफे स्नेहस्याष्टमो कषायप्रसृतान् पञ्च सुपूतांस्तत्र दापयेत् // 36 // भागस्त्रीणि पलानीत्यर्थः / कषायस्नेही विभज्य कल्कभागं | बस्तिद्रव्याणि येन क्रमेण योज्यन्ते तमाह-दत्त्वेत्यादि / दर्शयन्नाह-सर्वेष्विति / सर्वेषु वातपित्तश्लेष्मसु कल्कस्याष्टमो | अक्षः कर्षमित्यर्थः / मधुनः प्रसूतद्वयं चलारि पलानि / तलेन भागस्त्रीणि पलानीत्यर्थः / 'सर्वेषु स्वस्थावस्थेषु' इति गयी। हस्ततलेन / तद्वत् स्नेहं मधुप्रमाणम् / शनैः शनैरल्पमल्पं . लवणं पुनरित्यादि लवणादीनि विशेषप्रमाणेनानुक्तान्यपि युक्त्या | स्नेहं दत्त्वेत्यर्थः / शनैः शनैरित्युत्तरत्रापि संबध्यते / दापयेत् , युक्त्या योगेनेत्यर्थः / यथा योगातियोगौ न भवतः। फलकल्कमतः परं अतः परमस्मिन् सुमथिते फलकल्क ननु कषायादिवल्लवणादिषु कुतो मात्रा नोक्ता ? सत्यं, लवणा- मदनफलकल्कम् / तत इत्यादि ततः फलकल्कादिदानोत्तरम् / दीनां दोषभेषजयोः सामान्यविशेषेण गुणमवलोक्य सम्यग्यो- कल्कादीन् यथोचितान् वातादिषूचितानतिक्रमेण / भागः गसाधनमेव मानम् / तद्यथा-वाते क्षौद्रं मितं, पित्ते नाति- | स्वैरिति अंशरात्मीयैः, यथा मदनफलेन सह सर्वकल्कद्रव्याणां बहु, बहु पुनः कफे इति / एवमन्येष्वपि द्रव्येषु ज्ञेयम् / | पलत्रयं भवत्येवं कल्पितेः / श्लक्ष्णपेषितान् सूक्ष्मपेषितान् नियते पुनर्माने क्वचिद्योगः क्वचिदयोग इति स्यात् / एतदुक्कं | सूक्ष्मपेषितान् कल्कान् दद्यादिति संबन्धः / गम्भीरे इत्यादि भवति-कषायादिना नियतमानेन सहानियतमानैर्लवणादिभि- पूर्वपात्रादन्यस्मिन् गम्भीरभाजने खजेन मनीयात् / खजोऽत्र युक्त-या द्वादश प्रसृताः पूरणीया इति / ततो लवणादीनां मात्रां पञ्चाङ्गुलो हस्तो मन्थानश्च / यथेत्यादि मनीत्यादिनापि संबन्धदोषमेषजयोः सामान्यविशेषन्यायेन गुणमवलोक्य सम्यक् | नीयम् / एतेन करेणापि मनीयादित्यर्थः / रसेत्यादि प्रकल्पयेत् / क्वचिद्वातादिविषयसात्म्यमन्यथा पठ्यते / रसादीनां दोषावस्थामपेक्ष्य 'मात्रामर्पयेत्' इति शेषः। तत्रातथाहि-"मधुस्नेहनकल्काख्यकषायावापतः क्रमात् / त्रीणि न्तरे निरूहयोजना प्रोक्ता-"माक्षिकं लवणं स्नेहं कल्कं क्वाथषड द्वादश त्रीणि पलान्यनिलरोगिणाम् / पित्ते चत्वारि चत्वारि | मिति क्रमात् / आवाप्यावाप्य पात्रे, तन्मश्रीयादन्तराऽद्वे द्विपञ्च चतुष्टयम् / षद त्रीणि द्वे दश त्रीणि कफे चापि न्तरा // सम्यक् पाणितलेनैव निरूहे योजनाविधिः"निरूहणम्"--इति पूर्वाचार्यभणितत्वाइयमपि मतं प्रमा- इति // 33-36 // णम् // 29 // अत ऊर्ध्व द्वादशप्रसृतानं वक्ष्यामः ॥कल्पना त्वियम् // 31 // दत्त्वाऽऽदी सैन्धवस्याक्षं मधुनः प्रसृतिद्वयम् // कल्कस्नेहकषायाणामविवेकाद्भिषग्वरैः॥ विनिर्मथ्य ततो दद्यात स्नेहस्य प्रसृतित्रयम् // 37 // बस्तेः सुकल्पना प्रोक्ता तस्य दानं यथार्थकृत् // 32 // एकीभूते ततः स्नेहे कल्कस्य प्रसृतिं क्षिपेत् // निरूहावयवयोगिषु सम्यग्योगहेतुकमात्रां नियम्य समुदाय- संमूञ्छिते कषायं तु चतुःप्रसृतिसंमितम् // 38 // वितरेच्च तदावापमन्ते द्विप्रसृतोन्मितम् // 1 'चत्वारः लेहभागस्तु पञ्चमः' इति पा०। 2 अस्याये | एवं प्रकल्पितो बस्तिर्द्वादशप्रसृतो भवेत् // 39 // 'क्वाथोऽष्टादशपलानि, एवं पित्तकफयोरपि' इत्यधिक पठ्यते क्वचित्पुस्तके / 3 'बस्तिस्तु कल्पितः सम्यक् तस्यादानं यथार्थकृत् 1 'मनीयादनुलेह' इति पा० / 2 द्वादशप्रसूतिबस्ति' इति पा०; 'आदानम् उपयोगः', इति हाराणचन्द्रः। | संत पा० /

Page #640
अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता / 543 - ज्येष्ठायाः खलु मात्रायाःप्रमाणमिदमीरितम्॥ च मांसरसस्य सार्धपलं, क्षीरस्यापि सार्धं पलं, काञ्जिकस्या अपह्रासे भिषक्कुर्यात्तद्वत् प्रसृतिहापनम् // 40 // पलं, तथा गोमूत्रस्यापि तत्र निक्षिप्यते / एवं चतुर्विशतिपयथावयो निरूहाणां कल्पनेयमुदाहृता॥ लानि भवन्ति / एवं द्वितीयं तृतीयं चतुर्थ वा पुटकं दद्यात् / सैन्धवादिद्वान्तानां सिद्धिकामभिषग्वरैः // 41 // अयं बस्तिर्वातरोगे च प्रयोज्यः // 43-46 // द्वादशप्रसृतिप्रमाणसाधनं निर्दिशन्नाह-अत इत्यादि / गुडूचीत्रिफलारास्नादशमूलवलापलैः॥ संमूछिते संमिलिते। वितरेत् दद्यात् / आवापः पश्चान्निक्षेप्यं कथितैः श्लक्ष्णपिष्टैस्तु प्रियङ्गुघनसैन्धवैः॥४७॥ क्षीरकाञिकादि द्रव्यम् / द्विप्रस्तोन्मितं चतुःपलप्रमाणम् / शतपुष्पावचाकृष्णायवानीकुष्ठबिल्वजैः॥ सैन्धवकर्षस्तु स्तोकवाचतुर्विंशतिपलेष्वेवान्तर्भवतीत्यतिरिक्त- सगुडैरक्षमात्रैस्तु मदनार्धपलान्वितैः॥४८॥ दोषो न वाच्यः / अपह्रासे अपह्रासविषये स्तोककरणाभिलाषे रशुक्तकालिकमस्तुभिः॥ प्रसृतहापनं पलद्वयादित्यागं भिषक् कुर्यात् // 37-41 // समालोज्य च मूत्रेण दद्यादास्थापनं परम् // 49 // अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यन्ते बस्तयोऽत्र विभागशः॥ तेजोवर्णबलोत्साहवीर्याग्निप्राणवर्धनम् // यथादोषं प्रयुक्ता ये हन्युर्नानाविधान् गदान् // 42 // सर्वमारुतरोगघ्नं वयःस्थापनमुत्तमम् // 50 // विभागशः विभागेनेत्यर्थः / यथादोषप्रयुक्ता इत्यत्र दोष- गुडचीत्यादि / पलं मासम् / शेषं प्रसिद्धम् / गुडूच्यादीनि शब्दो वातादिषु व्याधिषु च प्रवर्तते // 42 // बलान्तानि षोडशद्रव्याणि प्रत्येक पलमितानि, तथा मांसस्यापि शम्पाकोरुबुवर्षाभूवाजिगन्धानिशाच्छदैः // षोडशपलानि, एवं सप्तदशद्रव्याणि द्वात्रिंशत्पलपरिमितानि, पञ्चमूलीयलारामागुहूचीसुरदारुभिः // 43 // मांसस्य बहुलवाञ्चतुर्गुणं षदत्रिंशदधिकशतपलप्रमाणं जलं क्वथितैः पालिकैरेभिर्मदनाष्टकसंयुतैः॥ दत्त्वा क्वाथयेत्, ततश्चतुर्थांशावशिष्टानि द्वात्रिंशत्पलानि ग्राह्याकल्वैर्मागधिकाम्भोदहपुणमिसिसैन्धवैः // 44 // णि, अत एकपुटकस्यार्थे पलाष्टकं ग्राह्यम् / प्रियङ्ग्वादिद्रव्यकल्को वत्साह्वयप्रियग्रायष्ट्याह्रयरसाजनैः॥ यथोक्तप्रमाणेन / बिल्वजं बिल्वफलम् / मधु पूर्ववत्, तैल. दद्यादास्थापनं कोणं क्षौद्रायैरभिसंस्कृतम् // 45 // धृते च पूर्ववत् , क्षीरस्य द्विपलं; शुक्तकाजिकमस्तुगोमूत्राणां पृष्ठोरुत्रिकशूलाश्मविण्भूत्रानिलसङ्गिनाम् // प्रत्येकमर्धपलमित्येवं चतुर्विशतिपलानि भवन्ति / द्रव्यनिक्षेपग्रहणीमारुतार्शोघ्नं रक्तमांसबलप्रदम् // 46 // क्रमः पूर्ववत् / तेजोवणेत्यादि तेस्त्वगतं भ्राजकाग्निसंज्ञं ___ इदानी कुपितानिलमधिकृत्य बस्तिदानमाह, तथा सर्वब पित्तम् / वर्णो गौरादिः / बलं मांसोपचयः। उत्साहः चैतसिको स्तिद्रव्यनिक्षेपक्रमं च / शम्पाकः किरमालकः / निशाच्छदः धर्मः / वीर्य शक्तिः। प्राणा अग्नीषोमादयः। अयमपि वाते शटी / पञ्चमूली अत्र ह्रस्वा। अम्भोदः मुस्ता / तत्र शम्पा- वातरोगे च योज्यः // 47-50 // कादीनि सुरदारुपर्यन्तानि चतुर्दशपलप्रमितानि, मदनाष्टकसंयुतानि चतुर्भिर्मदनफलैः पलं भवति, एवं षोडशपलानि | कुशादिपञ्चमूलाब्दत्रिफलोत्पलवासकैः // द्रव्याणि जर्जरीकृत्याष्टगुणमष्टाविंशत्यधिकशतपलप्रमाणं जलं सारिवोशीरमजिष्ठारास्नारेणुपरूषकैः // 51 // पालिकैः क्वथितैः सम्यर द्रव्यैरेभिश्च पेषितैः // दत्त्वा क्वाथयेद् यावद्वात्रिंशत् पलानि भवन्ति, ततो वस्त्रपूतं | कृत्वोऽष्टपलं क्वाथं गृह्णीयात् ; चतुर्वारप्रयोजनोऽयं क्वाथः, शृङ्गाटकात्मगुप्तेभकेसरागुरुचन्दनैः // 52 // विदारी मिसिमञ्जिष्ठाश्यामेन्द्रयवसिन्धुजैः॥ द्वितीयं वा तृतीयं वेत्यादिनोक्तत्वात् / ततश्च गम्भीरं ताम्र फलपद्मकयष्ट्याद्वैः क्षौद्रशीरघृताप्लुतैः // 53 // भाजनमानीय, टङ्कलयपरिमितं सैन्धवं निक्षिय, क्षौमित्यु दत्तमास्थापनं शीतमम्लहीनैस्तथा द्रवैः // कत्वात् पलत्रयपरिमितं मधु च करतलेन मनीयात् , ततः दाहासृग्दरपित्तासृपित्तगुल्मज्वराञ्जयेत् // 54 // सैन्धवमधुनी एकीकृत्य, क्षौद्राद्यैरभिसंस्कृतमित्यत्राद्यशब्देन स्नेहक्षीरकाजिकमूत्रमांसरसादीनां संगृहीतस्वात षट्पलप्रमाणं ___ इदानीं कुपितपित्तमधिकृत्य बस्तिदानमाह-कुशादीत्यादि / पक्वं तैलं प्रक्षिप्य मनीयात् ; तदनु चैकीमत स्नेहे मागधि कुशकाशनलदर्भकाण्डेक्षव इति कुशादिपञ्चमूलम् / अब्दो कादिरसाजनपर्यन्तनवद्रव्यचूर्ण सैन्धवटङ्कत्रयेण पलत्रयप्रमितं | मुस्ता, उत्पलं नीलोत्पलम् , रेणुः पर्पटकः / आत्मगुप्ता कपिकनिक्षिप्य मनीयात् ; सैन्धवटङ्कत्रयप्रमाणस्यादावेव च निक्षिप्त- | च्छूकः श्यामा प्रियङ्गुः / फलं मदनफलम् / पेषितैः पिष्टैः / त्वात् कल्कः पलत्रयपरिमितो निक्षिप्तो भवति ततश्च द्वात्रिंश- कुशादिसप्तदशद्रव्याणि पलप्रमितानि, अष्टगुणं षत्रिंशदधिकत्पलपरिमितक्काथमध्यादष्टौ पलान्युद्धृत्य तत्र निक्षिपेत् ; तदनु पलशतप्रमाणं जलं दत्त्वा क्वाथयेत्, ततश्चतुर्थाशावशिष्टानि चतुस्त्रिंशत्पलानि ग्राह्याणि, अत एकपुटकस्यार्थे क्वाथपलाष्टकं 1 पलद्वयत्यागं' इति पा०। 2 'कृत्वा काथं गृह्णीयात् इति पा० / 3 'चतुष्पलप्रयोजनपरोऽयं' इति पा०। 4 'निक्षि- | १'प्रियङ्ग्वजनसैन्धवैः' इति पा०। २'मृदोर्मासस्य' इति प्यमाणेऽल्पं क्षौद्रमित्युक्तत्वात्' इति पा० / | पा०। 3 'तेजः त्वकस्था दीप्तिः' इति पा० /

Page #641
544 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं ग्राह्य, शुशाटकादियष्टीमधुकान्तानां पञ्चदशद्रव्याणां कल्कं पल- क्वाथपलाष्टकं, वचादिनागरान्तानां दशद्रव्याणां कल्कस्य पलत्रयं, त्रयप्रमाणं, 'पित्ते नातिबहु क्षौद्रं' इत्युक्तवान्मधुनश्चत्वारि | कटुतैलतिलतैलयोस्त्रीणि पलानि कफेऽष्टम इत्युक्तत्वात् , मधुनः पलानि, क्रुद्ध पित्तेऽष्टमो भागः स्नेहस्य' इत्युक्तत्वाद् धृतस्य पुनः षट्पलानि, यवक्षारस्यैकपलं, मूत्रस्य सार्धपलं तथा चत्वारि पलानि, क्षीरस्य पलद्वयं, 'अम्लहीनैस्तथा द्रवैः' इत्यु- काजिकस्य, एवं चतुर्विंशतिपलानि / द्रव्यनिक्षेपक्रमः पूर्ववत् / क्तलान्मांसरसस्यैकं पलं, इक्षुरसस्य पलद्वयं, एवं चतुर्विंशति- | अयं बस्तिः कफे कफरोगे च योज्यः // 60-63 // पलानि भवन्ति / द्रव्याणां निक्षेपक्रमः पूर्ववत् / अयं बस्तिः दशमूलीनिशाबिल्वपटोलत्रिफलामरैः॥ पित्ते पित्तरोगे च प्रयोज्यः / 'विदारीमिसिमञ्जिष्ठा' इत्यत्र कथितैः कल्कपिष्टैस्तु मुस्तसैन्धवदारुभिः // 64 // मिसिस्थाने विषेति केचित् पठन्ति, तत्र विषम् अतिविषा; विषं | पाठामागधिकेन्द्राद्वैस्तैलक्षारमधुप्लुतैः // वा वालकं, तोयनामत्वात् // 51-54 // कुर्यादास्थापनं सम्यत्राम्लफलयोजितैः // 65 // रोध्रचन्दनमजिष्ठारास्नानन्ताबलर्धिभिः॥ कफपाण्डुगदालस्यमूत्रमारुतसंगिनाम् // सारिवावृषकाश्मर्यमेदामधुकपद्मकैः // 55 // आमाटोपापचीश्लेष्मगुल्मक्रिमिविकारिणाम् // 66 // स्थिरादितृणमूलैश्च क्वाथः कर्षत्रयोन्मितैः // / दशमूलीत्यादि / इन्द्राह्वः कुटजः / दशमूलाधमरान्तपिष्टैर्जीवककाकोलीयुगर्धिमधुकोत्पलैः // 56 // | सप्तदशद्रव्याणि अष्टगुणं षटत्रिंशदधिकशतपलप्रमाणं जलं प्रपौण्डरीकजीवन्तीमेदारेणुपरूषकैः // दत्त्वा क्वाथयेत् , अतश्चतुस्त्रिंशत्पलानि ग्राह्याणि, अत एकपुटअभीरुमिसिसिन्धूत्थवत्सकोशीरपद्मकैः // 57 // कस्यार्थे क्वाथपलाष्टकं ग्राह्य, मुस्तादीन्द्राह्वान्तषड्द्रव्याणां कल्क कसेरुशर्करायुक्तैः सर्पिर्मधुपयःप्लुतैः // पूर्ववत् , तथा तैलमधुनोः प्रत्येकं चलारि पलानि, क्षारस्यापलं, द्रवैस्तीक्ष्णाम्लवज्यैश्च दत्तो वस्तिः सुशीतलः 58 मूत्रस्य सार्धपलं, तथा काजिकस्य सार्धपलं, मदनफलस्य गल्मासृग्दरहृत्पाण्डुरोगान् सविषमज्वरान् // सार्धपलमित्येवं चतुर्विंशतिपलानि भवन्ति / द्रव्यनिःक्षेपक्रमः असृपित्तातिसारौ च हन्यात्पित्तकृतान् गदान५९ पूर्ववत् / अयमपि बस्तिः कफे कफरोगे च प्रयोज्यः रोफ्रेत्यादि / अनन्ता उत्पलसारिवा / स्थिरादि लघुपञ्चमूली, // 64-66 // तृणमूलं कुशादिपञ्चमूलं, अभीरुः शतावरी / रोध्रादितृणमूल्य- | वृषाश्मभेदवर्षाभूधान्यगन्धर्वहस्तकैः॥ न्तानां त्रयोविंशतिद्रव्याणां कर्षत्रयप्रमितलेन सप्तदशपलानि | दशमूलबलामूर्वायवकोलनिशाच्छदैः // 67 // कर्षाधिकानि, अष्टगुणमष्टत्रिंशदधिकशतपलप्रमाणं जलं दत्त्वा कुलत्थबिल्वभूनिम्बैः क्वथितैः पलसंमितैः॥ क्वाथयेत् , अतः सार्धचतुस्त्रिंशत्पलानि ग्राह्याणि, अत एक- | कल्कैर्मदनयष्ट्याह्वषड्ग्रन्थामरसर्षपैः // 68 // पुटकार्थे क्वाथपलाष्टकं ग्राह्यं, जीवकादिशर्करान्तैकोनविंशतिद्र- | पिप्पलीमूलसिन्धूत्थयवानीमिसिवत्सकैः // व्याणां कल्कः पलत्रयप्रमाणः, मधुघृते पूर्ववत् , 'द्रवैस्तीक्ष्णाम्ल- क्षौद्रेक्षुक्षीरगोमूत्रसर्पिस्तैलरसाप्लुतैः॥ 69 // वज्र्यैः' इत्युक्तत्वात् क्षीरमांसरसेक्षुरसाः पूर्ववत्, इत्येवं चतु- तूर्णमास्थापनं कार्य संसृष्टबहुरोगिणाम् // विशतिपलानि भवन्ति / द्रव्यनिःक्षेपक्रमः पूर्ववत् / अयमपि गृध्रसीशर्कराष्ठीलातूनीगुल्मगदापहम् // 70 // बस्तिः पित्ते पित्तरोगे च प्रयोज्यः // 55-59 // __ वृषाश्मभेदेत्यादि / निशाच्छदः शटी षड्मन्था वचा / भवानिम्बकुलत्थार्ककोशातक्यमृतामरैः॥ वृषादिभूनिम्बान्तानि त्रयोविंशतिद्रव्याणि षोडशपलप्रमितानि सारिवाबृहतीपाठामूर्वारग्वधवत्सकैः॥ 60 // अष्टाविंशत्यधिकशतपलमितं जलं दत्त्वा क्वाथयेत्, अतो क्वाथः, कल्कस्तु कर्तव्यो वामदनसर्षपैः॥ द्वात्रिंशत्पलानि ग्राह्याणि, अत एकपुटकस्यार्थे क्वाथ स्याष्टो सैन्धवामरकुष्ठैलापिप्पलीबिल्वनागरैः // 61 // पलानि, मदनादिवत्सकान्तदशद्रव्याणां कल्कस्य त्रीणि पलानि. कटुतैलमधुक्षारमूत्रतैलाम्लसंयुतैः॥ क्षौद्रस्य त्रीणि पलानि, इक्षुक्षीरंगोमूत्राणां प्रत्येकं सार्धपलं घृतस्य कार्यमास्थापनं तूर्ण कामलापाण्डुमेहिनाम् // 62 // द्वे पले, तैलस्य द्वे, मांसस्यापिलम् / संसृष्टबहुरोगिणामित्यनेन मेदस्विनामनग्नीनां कफरोगाशनद्विषाम् // संसर्गसन्निपातरोगप्रशमनवमुक्तं स्यात् / तत्र संसर्गो दोषगलगण्डगरग्लानिन्श्लीपदोदररोगिणाम् // 63 // द्वयसमुदायः, सन्निपातस्तु दोषत्रयसमुदायः / तत्र संसर्गे द्वयोरेकस्य प्रकर्ष प्रकल्प्य तदपेक्षया क्षौद्रस्नेहाद्यावापद्रव्याणि इदानीं कुपितकफमधिकृत्य बस्तिदानमाह-भद्रेत्यादि / पूर्वोक्तन्यायेन खबुद्ध्या परिकल्प्य प्रयोज्यानि / यदा तु संसर्गभद्रा कट्रफलं, भद्रादिवत्सकान्तानां त्रयोदशद्रव्याणां षोडश स्तुल्यप्रकर्षों भवति तदा क्षौद्रादीनां गुणदोषानिपुणबुध्या विचापलानि अष्टगुणमष्टाविंशत्यधिकशतपलप्रमाणं जलं दत्त्वा योत्कर्षापकर्षतया मिश्रमानेन निक्षिप्य चतुर्विशतिपलानि काथयेत् , अतो द्वात्रिंशत्पलानि प्राह्याणि, अत एकपुटकस्यार्थे १'तथा तैलमधुनी' इति पा०। 2 क्षौद्रादीनि गुणदोषतया 1 'बलामदनसम्पैः इति पा। निपुणबुज्या' इति पा०। त्रयोदशद्रव्या दत्त्वा यत्किषोपक

Page #642
अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता। 545 आयुषोऽ पूरणीयानि / एवं दोषत्रयसंयोगेऽपि क्षौद्रादिद्रव्याणामुत्कर्षाप- न्यग्रोधादिगणकाथाः काकोल्यादिसमायुताः॥ कर्षः परिकल्पनीयः // 67-70 // विधेया बस्तयः पित्ते ससर्पिष्काः सशर्कराः // 7 // रास्नारग्वधवर्षाभूकटुकोशीरवारिदैः॥ न्यग्रोधादिगणकाथा इत्यादि / न्यग्रोधादीनां षोडशपलप्र. त्रायमाणामृतारक्तापञ्चमूलीबिभीतकैः // 71 // मितानां क्वाथः पूर्ववत् , अत एकपुटकस्यार्थे क्वाथपलाष्टकं, सबलैः पालिकैः क्वाथः कल्कस्तु मदनान्वितैः॥ काकोल्यादेः कल्कीकृतस्य पलद्वयं, घृतस्य चखारि पलानि, यष्ट्याहमिसिसिन्धूत्थफलिनीन्द्रयवाह्वयैः॥ 72 // शर्करायाः पलम् , एतेन काकोल्यादिपलद्वयेन शर्करायाः पल. रसाअनरसक्षौद्राक्षासौवीरसंयुतैः॥ सहितेन कल्कपलत्रयं, निरूहाङ्गत्वादनुक्तस्यापि सैन्धवस्याक्षं, युक्तो बस्तिःसुखोष्णोऽयं मांसशुक्रबलौजसाम् 73 तथा मधुनोऽपि चत्वारि पलानि, 'क्षीराण्यम्लानि मूत्राणि' ग्रेश्च संस्कर्ता हन्ति चाश गदानिमान॥ इत्यादिवर्गमध्ये यानि पित्तहरद्रव्याणि तान्यपि प्रक्षेपणीयानि, गुल्मासृग्दरवीसर्पमूत्रकृच्छ्रक्षतक्षयान् // 74 // तेनेचरसस्य पलं, क्षीरस्य पादोनं पलचतुष्टयमित्येवं चतुर्विंशविषमज्वरमासि ग्रहणीं वातकुण्डलीम् // तिपलानि भवन्ति // 7 // जानुजङ्घाशिरोंबस्तिग्रहोदावर्तमारुतान् // 75 // | आरग्वधादिनिष्क्वाथाः पिप्पल्यादिसमायुताः॥ वातासृक्शर्कराष्ठीलाकुक्षिशूलोदरारुचीः॥ सक्षौद्रमूत्रा देयाः स्युर्बस्तयः कुपिते कफे // 79 // रक्तपित्तकफोन्मादप्रमेहाध्मानहृद्रहान् // 76 // आरग्वधेत्यादि / आरग्वधादीनां षोडशपलप्रमितानां क्वाथः रामारग्वधेत्यादि / सबलैः बलासहितैः / रसो मांसरसः। पूर्ववत् , अत एकपुटकस्यार्थे क्वाथपलाष्टकं, पिप्पल्यादिकल्कस्य रास्नादिबलान्तषोडशद्रव्याणि पलप्रमितानि अष्टगुणं जलं दत्त्वा | पलत्रयं, मधुनः षट्पलानि, अनुक्तस्यापि सैन्धवस्य टकनयं, क्वाथयेत् , ततो द्वात्रिंशत्पलानि ग्राह्याणि, अत एकपुटकस्यार्थे | तथा कटुतैलस्य त्रीणि पलानि, मूत्रस्य सप्तटङ्काधिकानि त्रीणि क्वाथस्य पलाष्टकं, मदनादीन्द्रयवान्तानां षण्णां द्रव्याणां कल्कस्य | पलानि, इत्येवं चतुर्विंशतिपलानि भवन्ति // 79 // त्रीणि पलानि, स्नेहस्य निरूहणाङ्गलादनुकोऽप्यत्र षट्पलप्र शर्करेक्षुरसक्षीरघृतयुक्ताः सुशीतलाः॥ माणो निक्षेपणीयः / तथाच हारीतः-"स्नेहो गुडो मांसरसः क्षीरवृक्षकषायाव्या बस्तयः शोणिते हिताः // 8 // पयांसि साम्लानि मूत्रं मधु सैन्धवं च / एते निरूहे विदुषा | प्रयोज्याः क्वाथश्च कल्को मदनात् फलं चे"-इति / मधुन- | शर्करेक्षुरसक्षीरेत्यादि / क्षीरवृक्षकषायेणाढ्याः स्फीताः स्त्रीणि पलानि, रसाजनमांसरसक्षीरसौवीराणां प्रत्येकमेकपल प्रधाना इत्यर्थः / क्षीरवृक्षाणां न्यग्रोधादीनां षोडशपलप्रमितानां मित्येवं चतुर्विंशतिपलानि भवन्ति / एष बस्तिः खस्थातुरवि क्वाथः पूर्ववत्, अनुक्तमपि सैन्क्वं पूर्ववत् , क्षीरादिवर्गमध्ये षयः सर्वरोगहरश्च // 71-76 // कथितशोणितहरद्रव्याणां कल्कस्य पलद्वयम् , अनुक्तस्यापि मधु. वातघ्नौषधनिष्क्वाथाः सैन्धवत्रिवृतायुताः॥ नश्चलारि पलानि तथा च घृतस्य, शर्करायाः पलं तथेक्षुरसस्य, क्षीरस्य टङ्कसप्ताधिकं पलत्रितयमानमित्येवं चतुर्विंशतिपलानि साम्लाः सुखोष्णा योज्याः स्युर्बस्तयः कुपितेऽनिले भवन्ति / तदेव पित्तं तदेव रक्तमिति मनसि पर्यालोच्य पित्ततत्र बस्तिदानमातुरविषयमाश्रित्य कथितमेव स्वस्थं प्रति पुनः मानेनायमपि बस्तिः कल्पितः // 8 // संक्षेपतो वातादिविषयान् बस्तीनिर्दिशन्नाह-वातघ्नौषधनिष्काथा इत्यादि / एतच्च बस्तय इत्यस्य विशेषणमत एव बहुवचनम् / शोधनद्रव्यनिष्काथास्तत्कल्कनेहसैन्धवैः॥ तत्र वातघ्नौषधानां भद्रदार्वादीनां षोडशपलप्रमितानामष्टगुणजले युक्ताः खजेन मथितबस्तयः शोधनाः स्मृताः 81 क्वथितानां चतुर्भागावशेषेण क्वाथस्य द्वात्रिंशत्पलानि, अत एक- शोधनद्रव्येत्यादि / शोधनद्रव्याणां वमनविरेचनपठितानां पुटकस्यार्थे क्वाथपलाष्टकं, सैन्धवस्य टङ्कत्रय, वातव्याधावुक्तस्य क्वाथः पूर्ववत्, सैन्धवं च, तेषामेव शोधनद्रव्याणों कल्कस्य त्रैवृतस्य स्नेहस्य षट्पलानि, क्षीराण्यम्लानि मूत्राणीत्यादिवर्ग-पलद्वयं, स्नेहस्य षट्पलानि, अनुक्तस्यापि मधुनश्चवारि पलामध्ये यानि वातहरद्रव्याणि तेषां गुडसहितस्य कल्कस्य पलत्रयं, नि, क्षीरस्यैकं पलं, मूत्रस्य सार्धपलं, तथा काजिकस्यापि, निरूहाशलान्मधुनः पलत्रयम् , अनुक्कान्यप्यावापद्रव्याणि वात- इत्येवं चतुर्विंशतिपलानि भवन्ति / 'बस्तयः शोधनाः स्मृता' हराणि प्रयोज्यान्यतो मांसरसस्यैकं पलं, तथा क्षीरस्य काजि- | इति सामान्यवाक्यलात् सामान्यबस्तिपरिभाषामानेनायं बस्तिः कस्य सटङ्काधिकं पलमेवं चतुर्विंशतिपलानि भवन्ति / बस्तय | परिकल्पितः, तथा वक्ष्यमाणा अपि कल्पनीयाः, वातादिविशेष इति त्रिपुटचतुःपुटापेक्षं बहुवचनम् / एवं वक्ष्यमाणयोगेष्वपि च वीक्ष्य विशेषमानेन च प्रयोज्याः // 81 // वाच्यम् // 77 // त्रिफलाक्काथगोमूत्रक्षौद्रक्षारसमायुताः॥ 1 'विषमज्वरशूला ग्रहणीवातकुण्डलान्' इति पा० / 2 ऊषकादिप्रतीवापा बस्तयो लेखनाः स्मृताः॥८२॥ 'एतान्यनुक्तान्यपि दापयेत युक्त्या निरूहे मदनात्फलं च' इति / त्रिफलाक्वाथेत्यादि / त्रिफलाक्काथः पूर्ववत्, गोमूत्रस्य च पा० | पलत्रय, निरूहणाङ्गवादनुक्तस्यापि सैन्धवस्याक्षं, क्षौद्रस्य चत्वारि सु० सं०६९

Page #643
546 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं पलानि, यवक्षारस्य कर्षत्रयं, तथा निरूहणाङ्गखात् स्नेहः प्राप्त- प्रिगङ्ग्वादिगणक्काथा इत्यादि / प्रियङ्ग्वादिगणस्य षोडशस्ततो लेखनीयस्य कटुतैलस्य षट्पलानि, ऊषकादिद्रव्याणां पलप्रमितानि द्रव्याणि अष्टगुणं जलं दत्त्वा क्वाथयेत्, अतो पलद्वयमित्येवं चतुर्विंशतिः // 82 // द्वात्रिंशत्पलानि प्राह्याणि, मत एकपुटकस्यार्थे क्वाथस्याष्टौ पलानि, बृंहणद्रव्यनिष्क्वाथाः कल्कैर्मधुरकैर्युताः॥ अम्बष्ठायेमेति अम्बष्ठाद्योऽत्र कल्करूपः प्रयोज्यः, तथा च सर्पिमोसरसोपेता बस्तयो बृंहणाः स्मृताः॥८३॥ वृद्धवाग्भट:,-"माही प्रियङ्ग्वम्बष्ठादिक्वाथकल्कैः कमे. बृंहणेत्यादि / बृंहणद्रव्याणां विदारीगन्धादीनां क्वाथः पूर्व ण"-इति / अतोऽम्बष्ठादिसंग्राहकदव्याणां कल्कस्य त्रीणि -हात / अताऽ वत् , कल्कैरित्यादिना काकोल्यादीनां कल्कपलद्वयं. मधुनः पर्व- पलानि, मधुनश्चत्वारि, संग्राहकद्रव्यसिद्धघृतस्य षट्पलानि, वत् , घृतस्य षट्पलानि, सैन्धवं पूर्ववत् , मांसरसस्य सप्तटङ्का अनुक्तो यद्यपीहावापस्तथाऽपि संग्राहकलात्तकस्य त्रीणि पलाधिकं पलत्रयमित्येवं चतुर्विंशतिपलानि // 83 // न्येवं चतुर्विंशतिः // 87 // चटकाण्डोच्चटाक्काथाः सक्षीरघृतशर्कराः॥ एतेष्वेव च योगेषु स्नेहाः सिद्धाः पृथक् पृथक् // आत्मगुप्ताफलावापाः स्मृता वाजीकरा नृणाम् 84 समस्तेष्वथवा सम्यग्विधेयाः स्नेहबस्तयः॥८८॥ चटकेत्यादि / चटका ग्रामचटकाः तेषामण्डानि, उच्चटा ननु य एते निरूहयोगास्तेषु स्नेहाः केनौषधेन सिद्धा घुघुराख्यः शणघण्टकारफलोऽल्पो विटपः सरयूपकण्ठे हिमवति विधेया इत्याह-एतेष्वेव योगेष्वित्यादि / एतेषु पूर्वोक्तेषु वारेन्द्यां च प्रायश उपलभ्यते, चटकाण्डोच्चटानां षोडश- गणेषु / स्नेहाः सर्पिरादयः, अथवा रोगापेक्षया // 88 // . पलप्रमितानां क्वाथः पूर्ववत् , अत एकपुटकस्यार्थे पलाष्टकं, वन्ध्यानां शतपाकेन शोधितानां यथाक्रमम॥ क्षीरस्य पलचतुष्टयं, मधुघृते पूर्ववत्, शर्कराया एक पलं तथा बलातैलेन देयाः स्युर्बस्तयौवृतेन च // 89 // कपिकच्छूफलानां, मध्ये सैन्धवं चाल्पतरं प्रयोज्यं नैव वा यथाक्रमशोधितानां यैः स्नेहैः स्नेहबस्तयो देयास्तानाह'शुक्रार्थेषु न तैलगुडसैन्धवम्' इति वचनात् ; इत्येवं चतुर्विंश- वन्ध्यानां शतपाकेनेत्यादि / यथाक्रमं स्नेहखेदवमनविरेचनातिः / गयी तु चटकाण्डवोच्चटाक्कायौ येषु इति व्याख्याति / स्थापनशिरोविरेचनैः शोधितानां वन्ध्यानां नारीणां बलातैलेन तेन उच्चटायां एव क्वाथं मन्यते / चटकाण्डवं तु खरूपेणैव | शतपाकेन त्रैवृतेन वा बस्तयो देयाः स्युः भवेयुः / तदेषु शतगृह्णाति // 84 // पाकमुत्पादितं वातव्याधौ, बलातैलं मूढगर्भचिकित्सिते, त्रैवृतं बदरावतीशेलुशाल्मलीधन्वनाङ्कुराः॥ महावातव्याधौ / तत्र त्रिभिः स्नेहैद्धृततैलवसाख्यैः वृतं निर्मितं क्षीरसिद्धाः क्षौद्रयुताः सास्राः पिच्छिलसंशिताः॥ त्रिवृतं, त्रिवृत्तमेव त्रैवृतं, खार्थिकोऽण् / तच्च वरणं घृतावाराहमाहिषौरभ्रबैडालैणेयकौकुटम् // दीनामन्योन्यस्वेत्यर्थागम्यते। जेजटादयस्तु त्रिभिस्तैलवसासद्यस्कमसृगाजं वा देयं पिच्छिलबस्तिषु // 86 // मज्जाभवृत त्रिवृत महानहाख्यामात प्रतिपादयान्त // 89 बदरावतीत्यादि / ऐरावती नागबला, शेलुः श्लेष्मातकः, नरस्योत्तमसत्त्वस्य तीक्ष्णं बस्ति निधापयेत् // धन्वनो धनुर्वृक्षः यस्य 'धामन' इति लोके प्रसिद्धिः, अङ्करा मध्यमं मध्यसत्त्वस्य विपरीतस्य वै मृदुम् // 9 // अप्रपल्लवाः / सास्राः सरुधिराः। बदर्याद्यङ्करान् समुदायेन पल- / सत्त्वमेदेन बस्तित्रैविध्यं प्रतिपादयन्नाह-नरस्थेत्यादि / त्रयप्रमितान् चतुर्विंशतिपलप्रमितं दुग्धं दत्त्वा, चतुगुणं जलं विपरीतस्य हीनसत्त्वस्येत्यर्थः // 10 // निक्षिप्य क्वाथयेत् , ततः क्षीरशेषं चतुर्विंशतिपलानि ग्राह्याणि; एवं कालं बलं दोषं विकारं च विकारवित् // तत्र सामान्यपरिभाषोक्तवान्मधुनश्चत्वारि पलान्यावाप्य, द्रव बस्तिद्रव्यबलं चैव वीक्ष्य बस्तीन् प्रयोजयेत् // 11 // खाद्रुधिरस्य चत्वारि पलानीति एवं पिच्छाबस्तेभत्रिंशत्पलानि भवन्ति / तथा चोक्तम्-"पिच्छाबस्तेर्भवेत् प्रस्थः पादोनः | ___ एवं कालमित्यादि / काले शीतेषु तीक्ष्णः, उष्णेषु मृदुः, वसकीर्तितोऽपरः।चतुर्विंशतिमुष्टिश्च निरूहः समुदाहृतः" इति / न्तशरदोः साधारणः, शीतोष्णयोर्मध्यः; एवं बले शक्त्युपचयएवमपरेष्वपि पुटकेषु पिच्छाबस्तिमानं कल्पनीयम् / सास्रा लक्षणे श्रेष्ठ तीक्ष्णः, मध्ये मध्यः, कनिष्ठे मृदुः, कफवाते दोषे इति यदुक्तं तत् कस्यास्रमित्याह-वाराहेत्यादि / उरभ्रो मेषः, तीक्ष्णः, पित्तरके मूदुः, कफपित्ते मध्यः; एवं विकारेऽपि; एणस्येदम् ऐणेयम् , एणः कृष्णसार इति जेजटाचार्यः, चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थलात् क्रूरमध्यमृदुकोष्ठेष्वपि बोद्धब्रह्मदेवस्तु एण्या इदमेणेयं, न पुनरेणस्येदं ऐणम् / सद्योजातं व्यम् // 11 // सद्यस्कं तत्कालीनं जीववतामेव ग्राह्यं, जीवानुसन्धानार्थम दद्यादुत्क्लेशनं पूर्व मध्ये दोषहरं पुनः॥ // 85 // 86 // पश्चात् संशमनीयं च दद्याद्वस्ति विचक्षणः // 92 // प्रियङ्ग्वादिगणकाथा अम्बष्ठायेन संयुताः॥ इदानीमुत्क्लेशनादिना बस्सिं त्रिधा भिन्दन् तेषां मेदानां सक्षौद्राः सघृताश्चैव ग्राहिणो बस्तयःस्मृताः॥८७॥ | कालविशेषे प्रदानमाह-दशादित्यादि / तत्रानुक्लिष्टदोषस्य १'सबस्कमुसगण्डं वा' इति पा० / 1 'जेजट रूपायतौ' इति पा० /

Page #644
अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता / 547 % 3A आदावुलेशनं, मध्ये दोषहरं, ततः पश्चाद्दोषशेषस्य संशमनाय स्यातां क्वाथश्चैरण्डमूलजः॥ संशमनमिति / उक्लिष्टदोषस्य दोषहरणसंशमने एव कर्तव्ये / पलार्ध शतपुष्पायास्ततोऽध सैन्धवस्य च // 10 // दोषहरस्य बस्तेः प्रथमपुटकदानेन सम्यग्दोषानिर्हरणे द्वितीयं फलेनैकेन संयुक्तः खजेन च विलोडितः॥ तृतीयं वा पुटकं दद्यात्, एवमुन्क्लेशनसंशमनयोरपि वेद्यम् / देयः सुखोष्णो भिषजा माधुतैलिकसंशितः // 101 // उक्लिष्टादिज्ञानं तु दोषाणां प्रकोपादिलक्षणेन // 92 // मधुतैले समे स्यातामित्यादि / पादहीनाः सर्वे एव माधुतैलिकाः, एरण्डवीजं मधुकं पिप्पली सैन्धवं वचा॥ ततश्च तथा कल्पनीया यथा नव प्रसृता भवन्ति; मधुतैलयोः हपुषाफलकल्कश्च बस्तिरुत्क्लेशनः स्मृतः // 93 // प्रसृताश्चत्वारो द्विकर्षाधिकाः, एरण्डमूलकषायस्य तावन्त एव, शताहा मधुकं बीजं कौटजं फलमेव च // शतपुष्पाऽर्धपलं, सैन्धवस्य कर्ष, मदनफलं चैकमित्येवं नवप्रसकाञ्जिकः सगोमूत्रो बस्तिर्दोषहरः स्मृतः॥९४॥ सृता भवन्ति / अनया कल्पनया सर्व एव माधुतैलिकाः प्रियङ्गुर्मधुकं मुस्ता तथैव च रसाञ्जनम् // | कल्पनीया इति जेजटाचार्यः गयी तु 'पलेनैकेन संयुक्तः' सक्षीरः शस्यते बस्तिर्दोषाणां शमनः परः॥९५॥ इति पठिला मृदुनाऽनुक्तेन मांसरसकालिकादिना पूरणं करोति / अन्ये तु वृद्धसुश्रुताध्यायिन उत्क्लेशनाद्यर्थमौषधान्यत्र एवमपरेषु चतुषु नव प्रसृताः पूरणीया इत्याह // 100 // 101 // पठन्ति-एरण्डबीजमित्यादि / एतानि एरण्डवीजेत्यादिश्लोक लंच क्वाथ न्धवः॥ त्रयेण पठितान्यौषधानि उत्क्लेशनाद्यर्थ कल्कावापरूपतया, वाता- पिप्पलीफलसंयुक्तो बस्तियुक्तरथः स्मृतः॥ 102 // दिबस्त्युक्तकल्कावापेषु कुशाग्रबुद्धिना दोषं मानं च विमृश्य वचामधुकेत्यादि / वचासैन्धवपिप्पलीमदनफलानां प्रत्येक अनुचितपरित्यागोचितखीकारेण समवेतानि कार्याणि यथा कार्षिका भागाः, मधुतैलयोश्चखारः प्रसृताः कर्षद्वयाधिकाः, मात्राधिको मिथ्यामात्रायुक्तश्च बस्तिन भवतीति जेजटा एरण्डमूलक्वाथस्तावन्मात्र एव; इति युक्तरथाभिधानो माधुतै. चार्यः। गयी तु दद्यादित्यादिकं यापनबस्तिविषयं मन्यते / लिकः // 102 // तेषां तु द्विविधं प्रयोजनं-खस्थस्य वाजीकरत्वं रसायनहेतुखं चेत्येकम् , अपरं च धातुगतदोषहरणं; तत्र धातुगतदोषाणामु- सुरदारु वरा रास्ना शतपुष्पा वचा मधु // स्क्लेशनाभावात् तदुक्लेशनाद्यर्थमिदमुक्तमित्यर्थः / एते चोत्ले- हिङ्गुसन्धवसंयुक्तो बस्तिदोषहरः स्मृतः॥ 103 // शनाद्यर्थमेरण्डबीजेत्यादिश्लोकत्रयेण कल्कावापा यथाक्रममुक्ताः। सुरदार्वित्यादि / सुरदारुवरारास्नाशतपुष्पावचाहिडसैन्धवानां अन्ये तु हीनसत्त्वबलकालद्रव्यविकारेषु कोष्ठविशेषे च मृदवो | तुल्यमानेनैकं पलं, मधुतैलयोः कर्षद्वयाधिकान्यष्टौ पलानि, बस्तयो देयाः, तैश्चाप्युत्क्लेशने दोषाणां हरणं, शेषस्य तु दोषस्य एरण्डमूलक्काथस्तावन्मात्र एव / एवं दोषहराभिधानो माधुतैसंशमनमित्याहुः // 93-95 // लिकः; केचिदत्र हिडस्थाने बिडं पठन्ति // 103 // नृपाणां तत्समानानां तथा सुमहतामपि // पञ्चमूलीकषायं च तैलं मागधिका मधु॥ मारीणां सुकुमाराणां शिशुस्थविरयोरपि // 96 // बस्तिरेष विधातव्यः सशताहः ससैन्धवः // 104 // दोषनिहरणार्थाय बलवर्णोदयाय च // | पञ्चमूलीकषायमित्यादि / पञ्चमूलीकषायस्य कर्षद्वयाधिकानि समासेनोपदेक्ष्यामि विधानं माधुतैलिकम् // 97 // अष्टौ पलानि, मधुतैले अपि तावन्मात्रे एव, मागधिकाशताहायानस्त्रीभोज्यपानेषु नियमश्चात्र नोच्यते // | सैन्धवानामेकं पलम् / अयं च पाश्चमूलिको माधुतैलिकः // 104 // फलं च विपुलं दृष्टं व्यापदां चाप्यसंभवः // 98 // | यवकोलकुलत्थानां क्वाथो मागधिका मधु // योज्यस्त्वतः सुखेनैव निरूहक्रममिच्छता॥ यदेच्छति तदैवैष प्रयोक्तव्यो विपश्चिता // 99 // ससैन्धवः सयष्ट्याह्नः सिद्धबस्तिरिति स्मृतः 105 __ अर्थ के ते मृदवो बस्तय इति पृष्टो विषयनिर्देशपूर्वं तानेव | यवकोलकुलत्थानां पूर्ववत् क्वाथः, मधुतैलेऽपि पूर्ववत् , निर्दिशन्नाह-नृपाणामित्यादि / तत्समानां राजतुल्यपुरुषाणां मागधिकासैन्धवयष्ट्याह्वानामेकं पलम् / सिद्धबस्त्यभिधानोऽयं बाणिज्यव्यवहारिणां वार्धषिकाणाम् / शिशुस्थविरयोः बालवृ माधुतैलिकः / पञ्चाप्येते माधुतैलिका उक्ताः // 105 // द्धयोः / दोषनिर्हरणार्थाय खस्थेऽपि कालैककृतदोषनिर्हरणा- मुस्तापाठामृतातिक्ताबलारामापुनर्नवाः॥ य, बलवर्णोदयाय च अपेतसकलदोषस्येत्यर्थः / नियमो | मञ्जिष्ठारग्वधोशीरत्राय ख्यगोक्षुरान् // 10 // निषेधः / अत्र माधुतैलिकविधाने / यदेच्छतीति यदा यस्मिन् पालिकान् पञ्चमूलाल्पसहितान्मदनाष्टकम् // काले आतुर इच्छति तदा तस्मिन् काले विपश्चिता वैद्येन एष जलाढके पचेत् क्वाथं पादशेषं पुनः पचेत् // 107 // बस्तिः प्रयोक्तव्यः, एतेन सार्वकालिकत्वमुक्तं भवति // 96-99 // क्षीरार्धाढकसंयुक्तमाक्षीरात् सुपरिनुतम् // 1 'प्रवृत्त्युन्मुखत्वादिलक्षणेन' इति पा०। 2 'आतुरविषया | पादेन जाङ्गलरसस्तथा मधुघृतं समम् // 108 // निर्दिश्य स्वस्थविषयं निर्दिशन्नाह' इति पा०। 1 क्षीरप्रस्थेन संयुक्तं क्षीरशेषं परिस्रुतम्' इति पा०।

Page #645
548 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं उपमिते पचेत नतो हानिकारा॥११४-११७॥ शताबाफलिनीयष्टीवत्सकैः सरसाजनैः॥ अजीर्णे नेत्यादि / अन्यच्छेषमाहाराचाराश्रितं कर्म कामं कार्षिकैः सैन्धवोन्मित्रैः कल्कैर्वस्तिःप्रयोजितः१०९ / यथेष्टं समाचरेत् // 113 // वातासमेहशोफार्मोगुल्ममूत्रविबन्धनुत् // यस्मान्मधु च तैलं च प्राधान्येनं प्रदीयते // विसर्पज्वरविड्भङ्गरक्तपित्तविनाशनः // 110 // | माधुतैलिक इत्येवं भिषग्भिवस्तिरुच्यते // 114 // बल्यः संजीवनो वृष्यश्चक्षुष्यः शूलनाशनः॥ | रथेष्वपि च युक्तेषु हस्त्यश्वे चापि कल्पिते // यापनानामयं राजा बस्तिर्मुस्तादिको मतः॥१११॥ यस्मान्न प्रतिषिद्धोऽयमतो युक्तरथः स्मृतः॥११५॥ माधुतैलिकस्याग्रतो गयदासाचार्यमते मुस्तादिस्थापनब बलोपचयवर्णानां यस्माद व्याधिशतस्य च // | भवत्येतेन सिद्धिस्तु सिद्धबस्तिरतो मतः // 116 // स्तिर्नास्ति,जेजटाचार्यस्तु मुस्तादिस्थापनबस्ति पठति व्याख्या सुखिनामल्पदोषाणां नित्यं स्निग्धाश्च ये नराः॥ नयति च, तद्याख्यानाभिप्रायेण मयाऽप्यसौ व्याख्यायतेमुस्तापाठेत्यादि / मुस्तादीनि पश्चमूलाल्पसहितान्यष्टादशपलानि, | मृदुकोष्ठाश्च ये तेषां विधेया माधुतैलिकाः॥११७॥ ततो मदनस्याष्टाभिः फलैर्द्विपलमित्येवं विंशतिपलप्रमितानि जला / विशेषसंज्ञया माधुतैलिकानाह-यस्मान्मधु च तेलमित्यादि ढकेऽष्टाविंशत्यधिकशतपलप्रमिते पचेत् , ततो द्वात्रिंशत्पलप्र. मितः क्वाथोऽवशिष्टो भवति, ततस्तं क्वाथं पादशेषं क्षीरार्धाढ- मृदुत्वात् पादहीनत्वादकृत्स्नविधिसेवनात् // कसंयुक्तं दुग्धस्य चतुःषष्टिपलोपेतं पुनः पचेत्तावद्यावत् क्षीराव- | एकबस्तिप्रदानाञ्च सिद्धबस्तिष्वयन्त्रणा // 198 // शेष प्रस्थद्वयं चतुःषष्टिपलानि भवति, पादेन प्रस्थस्याष्टौ पलानि इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने मांसरसस्य, एवं द्वासप्ततिपलानि भवन्ति / अतो मध्यादेकस्य निरूहक्रमचिकित्सितं नामाष्टपुटस्यार्थे चतुर्विंशतिपलानि ग्राह्याणि; तत्र मधुनः प्रसृतः सार्धः, त्रिंशोऽध्यायः॥ 38 // घृतस्य तावदित्येवं षट्पलानि क्षिप्यन्ते, शतावादीनां षड्द्र- कस्मादेते नियन्त्रणास्तदाह-मृदुखादित्यादि / मृदुवीये. व्याणां कर्षप्रमितानां कल्कस्य सार्धं पलं, निरूहाङ्गाखान्मदन- रौषधैः कल्पितो मृदुः। पादहीनलादिति पादेन हीनः पादाभ्यां फलस्यार्धपलमेवं कल्कस्य प्रसृतो भवतीत्येकस्मिन् पुटके वा हीनः, ततश्च पादहीना नव प्रसृता भवन्ति, पादाभ्यां हीनाः द्वात्रिंशत्पलप्रमितप्रस्थो भवति; एवमपरमपि पुटकद्वयं करणीयं, षट्प्रसृता भवन्ति / अकृत्स्नविधिसेवनादिति वमनादिसंस्कारवएवं पुटकत्रयस्यार्थे षण्णवतिपलानि भवन्ति / इदं मुस्तादि-र्जनात् / एकबस्तिप्रदानाचेति एकपटकप्रदानात् ; 'एकाहं प्रणि. यापनबस्तिमानं जेजटाचार्येण तत्रान्तरोक्तमध्यमानेन | धानाच' इति केचित् पठन्ति, एकाहमेव प्रणिधानं बस्तिदानकल्पितं / तथा च पराशर,-"निरूहस्य प्रमाणं तु प्रस्थं मित्यर्थः / पर कालैककृते दोषकोपे कदाचित् सम्यनिरूढलपादोत्तरं स्मृतम् / मध्यमं प्रस्थमुद्दिष्टं हीनं च कुडवास्त्रयः"- क्षणमवेक्ष्य द्विव्यादिबस्तिदानमपीति पाठविशेषाद्विशिष्टोऽर्थः; इति / गूढपदभाटिप्पणकारेण पुनरन्यथा व्याख्यातम् / अतो 'नैकाहप्रणिधानात्' इत्यपरे पठन्ति; तत्र शोधननिरूहतथाहि-"मुस्तादिद्रव्याणां पालिकान् भागान् द्रवत्वाद्विगुणया | वदेकाहमेव प्रणिधानं नास्त्येवः किं तर्हि साधारणत्वात् समकल्पनया जलस्थाढके अष्टाविंशत्यधिके पलशते पक्वा पादशेषं धातुषु वाजीकरणादावसकृद्दानमपीति // 118 // द्वात्रिंशत्पलप्रमाणं क्षीरार्धाढकसंयुक्तं पुनः पचेद्यावत्क्षीरशेष इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायो चतुःषष्टिपलानि भवन्ति / ततश्च सपादप्रस्थे जाङ्गलरसस्य पञ्च सुश्रुतव्याख्यायां चिकित्सास्थानेऽष्टपलानि, मधुघृतं पृथक् सार्धद्विपलसंमितं, शताहादिककल्कस्य त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 38 // मदनफलाष्टकेन युक्तं पलद्वयं प्रक्षिप्यैकध्यं षट्सप्तत्या पलैः पुटकत्रयं देयम् // 106-111 // एकोनचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। अवेक्ष्य मेषजं बुद्ध्या विकारं च विकारवित्॥ | अथात आतुरोपद्रवचिकित्सितं व्याख्यास्यामः॥१॥ बीजेनानेन शास्त्रज्ञः कुर्याद्वस्तिशतान्यपि // 112 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥. अवेक्ष्य भेषजमित्यादि / तत्र भेषजं व्रणज्वरादिहर, ___ अथात इत्यादि / उपद्रवन्तीत्युपद्रवा रोगाः, आतुरस्योपविकारं च व्रणज्वरादिकं वातपित्तकफसंसर्गसनिपातजं शोणि | द्रवा आतुरोपद्रवाः; ते चात्र प्रायेण पञ्चकर्मनिमित्ता व्यापदः, तजं च / चकारेणानुक्तं कालबलादि समुच्चीयते / 'वातघ्नौषध तेषां चिकित्सितं कारणगुणप्रत्यनीकं विधानम् / 'आतुरोपकनिष्काथा' इत्यादिषु बस्तिषूक्तेन बीजेनेत्यर्थः // 112 // मचिकित्सितम्' इति केचित् पठन्ति / नेहादीनां निरूहान्ताअजीर्णे न प्रयुजीत दिवास्वप्नं च वर्जयेत् // नामुपक्रमाणामन्तेऽग्निमान्द्यमेवावश्यम्भावि, तत्सन्धुक्षणार्थ आहाराचारिकं शेषमन्यत् कामं समाचरेत् // 113 // | पेयादिसंसर्जनोपदेशाय वानां च क्रोधादीनां प्रज्ञापराधात् 1 'शेषमन्ययुक्तं' इति पा० / / 1 प्राधान्येनात्र वर्तते इति पा० / नात् / एकबस्तिप्रदाना कजिजटाचार्येण तत्रान्तरो

Page #646
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। 549 a nawrrnwww.ron. करणे तज्जव्याधिप्रशमनाय चातुरोपद्रवचिकित्सिताभिधानम् | उक्तेन विधिनेति एकद्वित्रिक्रमेण / क्लिन्नसिक्थाम् अतिपक्वतण्ड॥१॥२॥ लाम् / अपिच्छिलां मण्डरहितां, यवागू दद्यात् 'भिषक्' इत्यस्नेहपीतस्य वान्तस्य विरिक्तस्य मुतासृजः // ध्याहारः / अंशद्वयप्रमाणेनेत्यादि / उचितादर्धभागतण्डुलात् निरूढस्य च कायाग्निर्मन्दो भवति देहिनः // 3 // कृतं भक्तमित्यर्थः / त्रीनंशानिति त्रिभागकल्पितं सम्यक्पर्क सोऽग्नरत्यर्थगुरुभिरुपयुक्तैः प्रशाम्यति // घृतमण्डेन समन्वितम् / तत इत्यादि / ततोऽनन्तरं कृतसंअल्पो महद्भिर्बहुभिश्छादितोऽग्निरिवेन्धनैः॥४॥ ज्ञेन यूषेण सह आतुराय रोगिणे ओदनं भक्तमुचितं तण्डुलांशस चाल्पैर्लघुभिश्चान्नैरुपयुक्तैर्विवर्धते // त्रयकृतं भोक्तुं वितरेद् दद्यादिति संबन्धः / अस्य श्लोकस्यादौ काष्ठेरणुभिरल्पैश्च सन्धुक्षित इवानलः // 5 // | "त्रिभागकलितं सम्यगकृतेनाथ संमितम्" इति प्रतिपुस्तकेषु इदानी स्नेहपानपूर्वकपञ्चकर्मणां सोपपत्तिककर्मकरणाद् व्या- | पाठो दृश्यते स च न पठनीयः, जेजटादिनिबन्धकारैः पदां निवारणमुपदिशन्नाह-स्नेहपीतस्येत्यादि / निरूढस्य चेति सर्वैरपि परिहृतत्वात् / ततो यथोचितमित्यादि ।-यथोचितचकारेणानुवासितमनुक्तं समुच्चिनोति / ननु स्नेहपानादयोऽनल मिति अंशचतुष्टयप्रमाणं परिपूर्णमित्यर्थः / हृतदोषप्रमाणेनेप्रबोधोदय हेतव इत्युक्तखात् कथं तैर्मन्दोऽग्निर्भवति देहिनः ? त्यादि दद्यात् सुसंस्कृतरित्यन्तग्रन्थेनैतदुक्तं भवति-हीनशुद्धिउच्यते, तत्काल एव मन्दः, क्रमेण तु तेन दीप्तो भवतीति न शुद्धस्य पुरुषस्य तावत् प्रथमेऽनकाले उचितभककृताष्टभागां दोषप्रसङ्गः / तस्य क्रमेण यथा प्राकृतावस्थापन्नखं भवति तथा 5 पेयां दद्यात्, तस्मिन्नेव दिने द्वितीयेऽनकाले प्रकृतिस्थात् जरणनिर्दिशन्नाह-सोऽनैरित्यादि // 3-5 // कालोचिताद्भकात् चतुर्थाशेन कृतामतिपक्कतण्डुलावयवां मण्ड रहितां विलेपी दद्यात् ; द्वितीयेऽहि तृतीयेऽनकालेऽस्निग्धालवहृतदोषप्रमाणेन सदाऽऽहारविधिः स्मृतः॥ णवच्छेनाकृतमुद्यूषेणोचितादर्धभागतण्डुलकृतं सुखिन्नमोदनं तेत्रोक्तप्रमाणकारणमुद्दिशन्नाह-हृतदोषेत्यादि // दद्यात्, तस्मिन्नेव दिने चतुर्थेऽन्नकाले हृद्येनेन्द्रियबोधिना त्रीणि चात्र प्रमाणानि प्रस्थोऽर्धाढकमाढकम् // 6 // कृतसंज्ञेन यूषेणोचिततण्डुलांशत्रयकृतमोदनं भोक्तुं दद्यात् ; तत्रावरं प्रस्थमात्रं द्वे शेषे मध्यमोत्तमे // ततस्तृतीयेऽहि पञ्चमेऽन्नकाले लावैणहरिणादीनां सुसंस्कृतरसैरं.. तदेव कतिविधं कियत्प्रमाणमित्याह-त्रीणि चात्रेत्यादि / शचतुष्टयप्रमाणं भक्तं भोक्तुं दद्यात् , तृतीयेऽह्नि षष्ठेऽनकाले प्रकृतिभोजनमागच्छेत् / मध्यशुद्धिशुद्धस्य च तावदादौ द्वयोरप्रस्थे परिसुते देया यवागूः स्वल्पतण्डुला // 7 // नकालयोः पेयां दद्यात्, द्वितीयेऽह्नि द्वयोरप्यन्नकालयोर्विले. द्वे चैवार्धाढके देये तिस्रश्चाप्याढके गते // पिका, तृतीयेऽह्नि कालद्वयेऽप्यकृतयूषं, चतुर्थेऽह्नि कालद्वयेऽपि विलेपीमुचिताद्भक्ताच्चतुर्थाशकृतां ततः॥ 8 // कृतयूषं, पञ्चमेऽह्नि कालद्वयेऽपि मांसरसमित्यतः षष्ठेऽद्धि यादुक्तेन विधिना क्लिन्नसिक्थामपिच्छिलाम् // प्रकृतिभोजनमागच्छेत् / उत्तमशुद्धिशुद्धस्य च तावत् प्रथअस्निग्धलवणं स्वच्छमुद्यूषयुतं ततः // 9 // मेऽहि द्वयोरप्यन्नकालयोः पेयां दद्यात्, द्वितीयेऽहि प्रथमेऽअंशद्वयप्रमाणेन दद्यात् सुखिन्नमोदनम् // नकाले पेयां, द्वितीये विलेपिकां; तृतीयेऽहि द्वयोरप्यन्त्रकालततस्तु कृतसंक्षेन हृद्येनेन्द्रियबोधिना // 10 // योविलेपिकां; चतुर्थेऽहि द्वयोरप्यन्त्रकालयोरकृतयूषं; पञ्चमेऽहि त्रीनंशान् वितरेझोक्तुमातुरायौदनं मृदु // प्रथमेऽनकालेऽकृतयूषं, द्वितीयेऽनकाले कृतयूषं; षष्ठेऽहि द्वयोततो यथोचितं भक्तं भोक्तुमस्सै विचक्षणः // 11 // रप्यन्नकालयोः कृतयूषं; सप्तमेऽहि द्वयोरप्यन्नकालयोर्मासरसं; लावैणहरिणादीनां रसैर्दद्यात् सुसंस्कृतैः॥ अष्टमेऽहि प्रथमेऽनकाले मांसरसम् , अतोऽष्टमदिवसस्य द्वितीतेषु च त्रिषु दोषनिर्हरणप्रमाणेषु त्रीनेवानुक्रमान् क्रमेणाह येऽनकाले प्रकृतिभोजनमाहरेत् / गयी तु हीनशुद्धौ प्रथमेऽ-प्रस्थे परिनुते इत्यादि / प्रस्थश्चात्र सार्धत्रयोदशपलः / यवा- / नकाले उचिततण्डुलाटभागकृता पेया, द्वितीयेऽन्नकाले तूचितगूशब्देन पेया विवक्षिता, खल्पतण्डुला अष्टांशतण्डुलकृता; तदु तण्डुलचतुर्थभागकृता विलेपी, तृतीयेऽन्नकाले तूचिततण्डुलार्धतं-"पेयां पिबेदुचितभककृताष्टभागां त्रिह्निः सकृत्प्रवरमध्य भागकृतेन भक्तेन सह दकलावणिको यूषो रसो वा यथादोष, जघन्यशुद्धः" इति / यवागूरित्यत्रैकवचननिर्देशादेकवारमिति चतुर्थेऽन्नकाले तूचिततण्डुलभागत्रयकृतेन भक्तेन सह कृत संज्ञो यूषः पिप्पलीशृङ्गवेरसिद्धः कृतो रसो वा यथादोषं, ततो बोद्धव्यम् / द्वे चैवार्धाढके इत्यत्र द्वे पेये द्वौ वाराविति बोद्ध- स. यथोचितं परिपूर्णभक्तं सुसंस्कृतेन रसेन, यूषेण वा देयमिति व्यम् / तिस्रश्चाप्याढके गते इत्यत्र तिस्रः पेया इति बोद्धव्यम् / तृतीये दिने प्रकृतिभोजनम् / एवं मध्यमोत्तमशुद्धौ पेयादीनां विळेपीत्यादि / उचितादभ्यस्तात्तण्डुलाच्चतुर्थभागेन कृताम् / द्वित्रिकालदानेन यथाक्रमं पञ्चमे सप्तमे च दिने प्रकृतिभोजनम् / अत्रैवानुक्रमव्यतिरेके दोषमन्वये च गुणं निर्दिशन्नाह' | उक्तं च, तत्रान्तरे-"पेयां विलेपीमकृतं कृतं च यूषं रसं इति पा०। २'तत्रानुक्रमप्रमाणकारणमुदिशन्नाह-' इति पा० / ३'बलिग्बलवणां स्वच्छमुद्यूषयुता' इति पा० / १'तण्डुलरहितां' इति पा० / 2 'सधुतमण्डेन' इति पा० /

Page #647
550 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थान 3 त्रीनभयं तथैकम / क्रमेण सेवेत नरोऽन्नकालान् प्रधानमध्या- मुद्यूषभोजनं, आस्थापने मांसरसभोजनमनुवासनं च / एतवरशद्धिशुद्धः" (वा. सू. अ. १८)-इति // 7-11 // - न्मतं निरस्यन्नाह-श्लेष्मान्तवादित्यादि / अयमभिप्रायःहीनमध्योत्तमेष्वेषु विरेकेषु प्रकीर्तितः॥१२॥ विरेचनं निःशेषपित्तनिहरणाय प्रयुज्यते, निःशेषपित्तनिर्हरणं एकद्वित्रिगुणः सम्यगाहारस्य क्रमस्त्वयम् // | च तदैवानुमीयते यदा पित्तप्रवर्तनानन्तरं तत् परदेशस्थ आम उक्तमेवानुक्रम नियमयन्नाह-हीनेत्यादि / प्रस्थे परिस्रते | रूपः कफः प्रवर्तते; तस्मात् कफान्तिकखाद्विरेकस्य तां प्रस्थाहीनो विरेकः, तस्मिन् पेयादिक्रम एकैकमन्नकालं देयः; अर्धा-दिको संख्यां विरेचनविदो नेच्छन्ति / एतेन वैगिकोऽपि ढके परिस्रुते मध्यो विरेकः, तस्मिन् पेयादिः प्रत्येकं द्वौ द्वाव- निराकृतः, लैङ्गिकः पुनरेकान्तेन विशुद्ध एव / यतो लैङ्गिकेऽपि नकालौ देयः; आढके परिस्रते उत्तमो विरेकः, तस्मिन् पेयादिः कफान्तिकत्वमस्ति / तथाच-वमने प्रसेकोषधकफपित्तानिलाः प्रत्येक त्रीस्त्रीनन्नकालान् देयः / एषु पूर्वोक्तेषु हीनादिविरेकेषु क्रमेण गच्छति, एवमेव विरेचने पुरीषपित्तौषधकफा' इति / हृतदोषमानापेक्षया एकद्वित्रिगुणोऽयमाहारक्रमः सम्यक् प्रकीर्ति- अतो वैगिकमानिको विरेको गौणतया प्रतिपादितौ क्वचि. तः; ततो मिथ्याहीनातियोगेनासम्यगित्यर्थः / एतदुक्तं भवति-द्वालवृद्धाद्यवस्थावशात् प्रयुक्ती कर्तव्यौ / मुख्यः पुनरेकः हीने विरेके चतुर्भिरनकालैः सायंप्रातिकभोजनाभ्यां व्यह. मध्ये | कफान्तिक एवेत्याह-एको विरेक इत्यादि / न द्वितीयोतद्विगुणेन चतुरहं, उत्तमे तत्रिगुणेन षडहमिति // 12 // - ऽस्तीति तृतीयस्य पुनः का कथा, एवं वमनमप्येकमेव / तथाच कफपित्ताधिकान्मद्यनित्यान् हीनविशोधितान्॥१३ भोजः,-"तस्मान्मतिमता नित्यमात्मानं परिरक्षता / पित्तान्तं पेयाऽभिष्यन्दयेत्तेषां तर्पणादिक्रमो हितः॥ वमनं स्थाप्यं कफान्तं च विरेचनम्" इति // 15 // 16 // इदानीं क्वचिद्विषये पेयादिक्रमनिषेधमाह-कफेत्यादि / ये बलं यत्रिविधं प्रोक्तमतस्तत्र क्रमस्त्रिधा॥ कफपित्ताधिकास्तथा मद्यनित्यास्तान हीनविशोधितान् पेयाऽभि- तत्रानुक्रममेकं तु बलस्थः सकृदाचरेत् // 17 // ष्यन्दयेत् अभिष्यण्णस्रोतस्कान् कुर्यात् , अतस्तेषां हीनशोधि- द्विराचरेन्मध्यबलस्त्रीन् वारान् दुर्बलस्तथा // तानां तर्पणादिक्रमो हितः / तत्र प्रथमेऽन्नकाले तर्पणं लाज- | केचिदेवं क्रमं प्राहुर्मन्दमध्योत्तमाग्निषु // 18 // .. सक्तभिः कार्य ततो यूषभक्तादिकमिति / तन्त्रान्तरे चोक्तं- एवं तर्हि तदाश्रयान्नसंसर्जनत्रिवमपि नास्तीति प्रकारान्त"ताल्पपित्तश्लेष्माणं मद्यपं वातपैत्तिकम् / पेयां न पाययेत्" रेणैवान्नसंसर्जनत्रित्वं तदाश्रयं दर्शयन्नाह-बलं यत्रिविधमि(वा. सू. अ. १८)-इत्यादि / ननु तपेणादिक्रमखीकारे त्यादि / बलमत्रोपचयलक्षणमेव / यस्मात् प्रागेक. एव विरेक हीनविरेके प्राक्प्रतिपादितस्य पेयादिक्रमस्य नरर्थक्यम् ? उपवर्णितः, अतस्त्रिविध आहारक्रमो बलं यत्रिविधं प्रोक्तं उच्यते-कफपित्ताधिकमद्यनित्यौ परित्यज्यान्यत्र हीनविरेके तत्र नेयः / तत्र विविधेपिबले मर्नव सिनियंग पेयादिक्रम इति // 13 // प्राप्नोति कचित् कंचिनिर्दिशन्नाह-तत्रानुक्रममित्यादि / तत्रैव वेदनालाभनियमशोकवैचित्त्यहेतुभिः // 14 // मतान्तरं दर्शयन्नाह-केचिदेवमित्यादि // 17 // 18 // नरानुपोषितांश्चापि विरिक्तवदुपाचरेत् // संसर्गेण विवृद्धेऽग्नौ दोषकोपभयाद्भजेत् // इदानीमशुद्धेऽपि क्वचिदग्निमान्द्यहेतौ संक्षेपार्थ संशोधनो प्राक् स्वादुतिक्तौ स्निग्धाम्ललवणान् कटुकं ततः१९ कसंसर्जनानुक्रममतिदेशेन निर्दिशन्नाह-वेदनालाभनियमेत्यादि / वेदनाया लाभो वेदनालाभः, अलाभ इष्टस्येति / स्वाद्वम्ललवणान् भूयः स्वादुतिक्तावतः परम् // केचिदाचक्षते, लाभोऽनिष्टस्येत्यन्ये, नियम उपवासादिः, स्निग्धरूक्षान् रसांश्चैव व्यत्यासात् स्वस्थवत्ततः२० वैचित्त्यम् उन्मादादि; एतैर्हेतुभिरुपोषितान्नरान् विरिक्तवदुपा __ अतः परं क्रमेणैव कृतसंसर्गस्य रसावचारणकममाह-संसचरेत् / तत्रापि लङ्घनमानेन हीनमध्योत्तमाभिहितेन द्यहं | गेंणेत्यादि / अन्नसंसर्जनक्रमविवृद्धेऽमी दोषकोपभयात् निचतुरहं षडहमेवान्नसंसर्जनम् // 14 // ग्धान् मधुरामललवणान् , रूक्षान् कटुतिक्तकषायान् रसान् , आढकार्धाढकप्रस्थसंख्या ह्येषा विरेचने // 15 // व्यत्यासात् विपर्ययात् , एवमत्रोक्तपरिपाट्या भजेत् / तत्र श्लेष्मान्तत्वाद्विरेकस्य न तामिच्छति तद्विदः॥ प्रवृद्धानिहेतुवातपित्तस्यावजयार्थमग्नेः समीकरणार्थ च पूर्व एको विरेकः श्लेष्मान्तो न द्वितीयोऽस्ति कश्चन 16 खादुतिक्तको, ततो वातकफावजयार्थमनेः सन्धुक्षणार्थ च प्राक्प्रतिपादितप्रस्थार्धाढकादिसंख्याया विरेकैकविषयलं व्यत्यासादिति प्रागुक्तरसप्रत्यनीकान् स्निग्धाम्ललवणकटुकान् / प्रतिपाद्य कारणमुखेन निसकुर्वन्नाह-आढकार्धाढकेत्यादि / ततश्चाम्ललवणकटुकजनितपित्तवातावजयार्थ खादुतिको, ततो अभ्यधिष्ठानसंप्लवादत्यर्थमग्निमान्द्यहेतौ विरेचन एवाढ कादि भूयः कषायकटुको, ततोऽन्योन्यप्रत्यनीकरसानां स्निग्धरूक्षयो य॑त्यासादुपयोगेन प्रकृतिगो भवेत् / वृद्धवाग्भटस्वाहसंख्या, वमनास्थापनयोस्त्वम्यधिष्ठानानभिभवेन तादृशांग्निमान्याभावान्माननियमो नास्ति; अत एव तदहरेव वमने कुलत्थ "दद्यान्मधुरहृयानि ततोऽम्ललवणौ रसौ / खादुतिक्तो ततो भूयः कषायकटुको ततः॥ अन्योन्यप्रत्यनीकानां रसानां निग्ध१ त्रिदिरथैकम्ब' इति पा०। 2 विशुद्धकायः' इति पा०। रूक्षयोः। व्यत्यासादुपयोगेन क्रमात्तं प्रकृति नयेत्" // 19 // 20 //

Page #648
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। 551 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww समानानन्तरं सप्तरात्रं नेत्रस्तम्भनालंच तांस्तांश्चान्यानुपद्रवा // केवलं स्नेहपीतो वा वान्तो यश्चापि केवलम् // कुध्यतः कुपितं पित्तं कुर्यात्तांस्तानुपद्रवान् // स सप्तरात्रं मनुजो भुञ्जीत लघु भोजनम् // 21 // आयास्यतःशोचतोवा चित्तं विभ्रममृच्छति // 25 // पञ्चकर्माङ्गयोरेव नेहवमनयोर्यथोक्तानसंसर्जननियमो नान्य मैथुनोपगमाद्धोरान् व्याधीनामोति दुर्मतिः॥ वेति दर्शयन्नाह-केवलमित्यादि / दोषरोगसंशमननिमित्तं ! आक्षपक पक्षघातमङ्गप्रग्रहमेव च // 26 // पीतनेहः केवलं स्नेहपीतः, तथा वान्तश्च अजीर्णभक्तादिनि- गुह्यप्रदेश श्वयर्थै कासश्वासौ च दारुणौ // मित्तं कृतवमनः / लघुभोजनं मात्राद्रव्याभ्याम् / ततोऽन्तरो- रुधिर शुक्रवञ्चापि सरजस्कं प्रवर्तते // 27 // केनैव विधानेन खाद्वादीनश्नीयात् // 21 // लभते च दिवास्वप्नात्तांस्तान् व्याधीन् कफात्मकान् कृतः सिराव्यधो यस्य कृतं यस्य च शोधनम् // प्लीहोदरं प्रतिश्यायं पाण्डुतां श्वयर्थै ज्वरम् // 28 // / मोहं सदनमङ्गानामविपाकं तथाऽरुचिम् // स ना परिहरेन्मासं यावद्वा बलवान् भवेत् // 22 // तमसा चाभिभूतस्तु स्वप्नमेवाभिनन्दति // 29 // नेहपीतस्येत्यायेकवाक्योक्तानां पश्चानां स्नेहपीतादीनां मध्ये उच्चैः संभाषणाद्वायुः शिरस्यापादयेद्रुजम् // द्वयोः कृतसिराव्यधविरिक्तयोः परिहारकालं गौरवानिर्दिशन्नाह- आन्ध्यं जाज्यमजिघ्रत्वं बाधिर्य मूकतां तथा // 30 // कृतः सिराव्यधो यस्येत्यादि / यस्य सिराव्यधः कृतः, यस्य च हनुमोक्षमधीमन्थमर्दितं च सुदारुणम् // शोधनं विरेचनाख्यं कृतं, तस्योभयस्यापि शोधनानन्तरं सप्तरात्रं नेत्रस्तम्भ निमेषं वा तृष्णां कासं प्रजागरम् // 31 // कृतसंसर्गस्य सप्ताहादूर्ध्व परिपूर्णाहारलेन खाद्वादिरसानां क्रम- लभते दन्तचालं च तांस्तांश्चान्यानुपद्रवान् // विपर्ययाभ्यामुपसेवया रसस्य शनैः शनैर्धाखन्तरानुक्रमतो मासेन यानयानेन लभते छर्दिमूर्छाभ्रमक्तमान् // 32 // शक्रत्वाच्छनैबलावाप्तिरुत्पद्यते; अत उक्तं-स ना परिहरे- तथैवाङ्गग्रहं घोरमिन्द्रियाणां च विभ्रमम् // न्मासमिति / ना पुरुषो वक्ष्यमाणं क्रोधादिकं परिहरेत् / तत्र चिरासनात्तथा स्थानाच्छोण्यां भवति वेदना॥३३॥ कस्यचिदत्यन्तक्षीणाग्नेर्जलसन्तानवद्रसप्रसरणेन मासानन्तरमपि अतिचङक्रमणाद्वायडयोः कुरुते रुजः॥ बललाभः, कस्यचिद्दीप्ताग्नेःशब्दसन्तानवद्रसप्रसरणेन मासादा- सक्थिप्रशोषं शोफंवा पादहर्षमथापि वा // 34 // गपि बललाभः स्यादत उक्तं-यावद्वा बलवान् भवेदिति 22 शीतसंभोगतोयानां सेवा मारुतवृद्धये // व्यहं यह परिहरेदेकै बस्तिमातुरः॥ ततोऽङ्गमर्दविष्टम्भशूलाध्मानप्रवेपकाः // 35 // तृतीये तु परीहारे यथायोगं समाचरेत् // 23 // वातातपाभ्यां वैवर्ण्य ज्वरं चापि समाप्नुयात् // चतुर्पु स्नेहपीतादिषु पूर्वोक्तोऽन्नसंसर्गकालनियमः, बस्ती तु विरुद्धाध्यशनान्मृत्युं व्याधि वा घोरमृच्छति 36 तादृशो नियमो नास्ति, कथं ? दोषव्याधिबलापेक्षया बस्तेः पुनः| असात्म्यभोजन हन्याद्वलवर्णमसंशयम॥ पुनः शीलनात्; तदुक्तं-अष्टादशाष्टदशकानित्यादि; अत एकैकं अनात्मवन्तः पशुवद्भुञ्जते येऽप्रमाणतः॥ बस्तिमुद्दिश्य विशिष्टं नियमं दर्शयन्नाह-यहं व्यहमित्यादि। रागानीकस्य ते मूलमजीर्ण प्रामुवन्ति हि॥३७॥ एकैकं बस्ति सेविखा व्यहं व्यहं वक्ष्यमाणं परिहार्य परिहरेत् / पूर्वोक्तेषु स्नेहपीतादिषु पञ्चसु परिहार्याणामपरिहारेण किं ततीये तु परीहार इत्यादि / विशेषेण परीहारे कृते सत्यन- भवतीत्याह-कुध्यतः कुपितमित्यादि / तांस्तानुपद्रवान् दाहन्तरं चतुर्थपञ्चमदिवसादौ, यथायोगं योगानतिक्रमेण सम्यळिरू- पिपासाप्रभृतीन् / आयास्यत इत्यादि / विभ्रम विविधं भ्रम ढानवासितयोगलक्षणानतिक्रमेण, समाचरेद्यथासात्म्यमुपसेवेते- | संमोहमदापस्मारोन्मादादिकं मानसं विकारम / मैथनोपगमा. त्यर्थः / अन्ये तु व्याख्यानयन्ति-एकैकं बस्तिमनुवासनं दत्त्वा दित्यादि / तानेव घोरान् व्याधीन विवृण्वन्नाह-आक्षेपकमित्रीणि त्रीण्यहानि परिहरेत् , तृतीये तु बस्तौ गते तृतीया- त्यादि / लभते च दिवाखप्नात्तानित्यादि / अजिघ्रखं गन्धादनुवासनादूर्व, यथायोगं यथावस्थमन्यादीनवेक्ष्य, चतुःपश्च- ज्ञता / मूकताम् अवाक्त्वम् / अधिमन्थो दृष्टिरोगः / यानयानेन दिवसानन्तरीकृत्य, अनुवासनं योजनीयम् // 23 // लभते इत्यादि / यानयनिनाश्वादिगमनेन रथाच / चिरासनातैलपूर्णाममृद्भाण्डसधर्माणो वणातुराः॥ दित्यादि / असनं स्थितिभवनम् / स्थानम् ऊवीभवनम्। अति चङ्कमणादित्यादि चङ्क्रमणं परिभ्रमणम् / 'शोफ वा' इत्यत्र 'स्वापं स्निग्धशुद्धाक्षिरोगार्ता ज्वरातीसारिणश्च ये॥२४॥ वा' इति पाठान्तरम् / शीतसंभोगतोयानामित्यादि / संभोगः शुद्धसमानधर्मिणोऽन्यानपि दृष्टान्तेनाह-तैलपूर्णामेत्या- स्रक्चन्दनादीनामुपभोगः गयी तु 'शीतसंभोगतोयानां' इत्यत्र दि / यथा तैलपूर्णमपक्वमृद्भाजनमयत्नेन चाल्यमानं विशीर्यते, 'शीतभोजनतोयानां इति पठति / वातातपाभ्यामित्यादि / तद्वदयत्नेनोपचर्यमाणा व्रणातुरादयोऽवस्थान्तरं प्राप्यन्ते; यथाक्रमं वाताद् वैवर्ण्य, आतपप्रकुपितात् पित्ताजवरः / विरुतस्मादेतेऽपि संशुद्धवदुपक्रम्या इति तात्पर्यार्थः // 24 // द्धाध्यशनान्मृत्युमित्यादि / पयोमत्स्यादिभोजनं विरुद्धाशनम्, १.एकैकस्मिन् परिहरेदस्ती बस्ती व्यहं व्यहम्' इति पा०।। 1 'आन्ध्यं बाधिर्यमघ्रत्वं जडतां मूकतां तथा' इति पा० /

Page #649
552 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं अध्यशनमजीर्णे भोजनं, ताभ्यां मरणं भयावहो रोगो वा। धूमः पञ्चविधो भवति तद्यथा-प्रायोगिकः, असात्म्यभोजनमित्यादि / ये अनात्मवन्तः पुरुषा अप्रमाणतः हिको, वैरेचनिकः, कासघ्नो, वामनीयश्चेति // 3 // पशुवद्धञ्जते ते अजीर्ण प्राप्नुवन्ति; अजीर्ण त्रिविधम् आमविद- तेष्वाद्यस्य धूमस्य विषयमेदप्रतिपादनाय पाञ्चविध्यमाहग्धविष्टब्धमेदेन वातादिभिः, चतुर्थ रसाजीणे परिगृह्यते / किं- धूम इत्यादि / कासनवामनीययोरत्रैवान्तर्भावात्रिविध इत्यन्ये / विशिष्टं ? रोगानीकस्य रोगसमूहस्य मूलम् / क्रोधादिषु व्यापत्सु | तंत्र प्रयोगः स्वस्थस्य सततोपयोगस्तत्र साधुः प्रायोगिकः; सच आयासशोकाभ्यामेकैका, चिरासनस्थानाभ्यामप्यन्ये, शीतस- श्लेष्माणमुत्क्लेशयति, उक्लिष्टं चापकर्षति, शमयति वातं, स्नेहम्भोगतोयानां सेवया पुनरेकैका, वातातपाभ्या द्वे, तथा विरुद्धा- नविरेचनाभ्यां तुल्यखात् / कासहरसात् कासनः; स पुनरुरःध्यशनाभ्यां द्वे, अन्याः सुबोधाः, इत्येवं पञ्चदश // 25-37 // कण्ठरोगहरोऽप्यावस्थिक एव / अभिष्यण्णशिरसि शिरो व्यापदां कारणं वीक्ष्य व्यापत्स्वेतासु बुद्धिमान् // विरेचयतीति विरेचनः, विरेचन एव वैरेचनः; वैरेचनः श्लेष्माप्रयतेतातुरारोग्ये प्रत्यनीकेन हेतुना // 38 // णमुत्क्लेश्यापकर्षयति, रोक्ष्यात्तैक्षण्यादौष्ण्याशिद्याच्च / रूक्षस्य तासु सर्वासु संक्षेपेण चिकित्सितं निर्दिशन्नाह-व्यापदा- स्नेहाय प्रभवतीति स्नैहिकः; स च वातं शमयति, स्नेहनादुपमित्यादि / व्यापदाम् उपद्रवाणां, कारणं विप्रकृष्टं क्रोधादिकं, लेपनाच / वामयतीति वामनीयः, स पुनरुत्कृष्टकफाभिपन्नकसन्निकृष्टं पित्तादिकं, वीक्ष्य उपलभ्य, प्रत्यनीकेन हेतुना विप्र- | ण्ठोरसः // 3 // कृष्टकारणप्रत्यनीकेन उपद्रवप्रत्यनीकेन वातादिप्रत्यनीकेन वा। तत्रैलादिना कुष्ठतगरवयेन श्लक्ष्णपिष्टेन द्वादअत एव बुद्धिमगृहणं, बुद्धिमान् भिषगातुरारोग्यविषये शाङ्गुलं शरकाण्डमङ्गुलिपरिणाहं क्षौमेणाष्टाङ्गुलं प्रयत्नं कुर्वीत // 38 // वेष्टयित्वा लेपयेदेषा वर्तिः प्रायोगिके, स्नेहफलविरिक्तवान्तैर्हरिणैणलावकाः सारमधूच्छिष्टसर्जरसगुग्गुलुप्रभृतिभिः स्नेहमित्रैः शशश्च सेव्यः समयूरतित्तिरिः॥ स्नैहिके, शिरोविरेचनद्रव्यैरेचने, बृहतीकण्टकासषष्टिकाश्चैव पुराणशालय रिकात्रिकटुकासमर्दहिङ्ग्विङ्गुदीत्वड्मनःशिला- .. स्तथैव मुद्दा लघु यच्च कीर्तितम् // 39 // च्छिन्नरुहाकर्कटशृङ्गीप्रभृतिभिः कासहरैश्च का. इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने आतु- | सने, वायुचर्मखुरशृङ्गकर्कटकास्थिशुष्कमत्स्यवरोपद्रवचिकित्सितं नामैकोनचत्वारिं- लूरकृमिप्रभृतिभिर्वामनीयैश्च वामनीये // 4 // शोऽध्यायः॥ 39 // तस्य पञ्चविधस्यापि दहनबाह्याश्रयधूमवर्तिसाधनद्रव्याणि असात्म्यभोजनं बलवर्णहरं प्रतिपादितं, तत् किमत्र सात्म्य सास्य निर्दिशन्नाह-तत्रैलादिनेत्यादि / एलादिवर्गे कुष्ठतगरौ वज्यौं / यदपेक्षयाऽन्यदसात्म्यमिति सात्म्यमेवाह-विरितवान्तैरि-तथा च निमिः,-"धूमो हि वक्रकुष्ठाभ्यां विलालयति त्यादि / इह निर्दिष्टादन्यदनुपदिष्टमाह-लघु यच्च कीर्तितमिति।। शक्तितः। मस्तिष्कं तद्धि-विष्यण्णं नाशाय प्रतिपद्यते" इति। विष्किरजाङ्गलेषु शालिषष्टिकेषु मुद्ादिषु चोक्तादन्यदपि यच्च | तस्मात् कुष्ठतगरवर्जितेनैलादिना लेपयेत् / शरकाण्डः शरेलघु प्रोक्तं तच सेव्यमित्यर्थः / जेजटाचार्यस्त्वन्यथा | षिका / अङ्गुलिपरिणाहं कनिष्ठिकाङ्गुलिसमस्थौल्यं; अन्तयोर्चव्याख्यानयति, यथा-विरिक्तवान्तरित्याद्यारम्भप्रयोजनं विरिक्त- गुलं विहाय वर्तिः। शरकाण्डस्य सुखापकर्षणार्थ क्षोमेणाष्टाङ्गकथितविधिनियमार्थ वमनानुक्तविधिप्रापणार्थ च यतो विरि-लवेष्टनम् / यदेतदष्टाङ्गुलं वर्तिप्रमाणमुक्तं प्रायोगिके तदष्टचखाकस्य प्रमाणापेक्षया यवाग्वादिक्रम एकशो द्विशत्रिशश्च विहितो रिंशदङ्गुले नेत्रे ज्ञातव्यं, सर्वधूमनेत्रेभ्यः षड्भागप्रमाणा वर्तिः न वान्तस्य // 39 // कार्येति तन्त्रान्तरप्रतिपादनात् / तथा च विदेहा,-"अङ्गुष्ठइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां परिणाहेन मध्ये स्थूलाऽन्तयोस्तनुः / धूमनेत्रस्य षड्भागं वर्तिसुश्रुतव्याख्यायां चिकित्सास्थाने एकोन मानं प्रचक्षते-" इति (शरकाण्डस्य मानं बोध्यम् ) स्नेहफलचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः // 39 // सारमधूच्छिष्टेत्यादि / स्नेहफलानां तिलादिशिबिमीतकादिफलानां, सारः तदन्तर्गतो मज्जा / तथा नेत्रचतुर्भागेन शरेषिका ग्राह्या, एवं स्नैहिकादिषु चतुर्वपि धूमेषु यथाखं नेत्रमानात् चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। षष्ठभागेन वर्तिप्रमाणमुकं भवति / प्रभृतिग्रहणेन द्राक्षासल्लअथातो धूमनस्यकवलग्रहचिकित्सितं व्याख्या कीखपुरादिकम् / शिरोविरेचनद्रव्याणि- विडङ्गखरमजरीमस्यामः॥१॥ धुशिग्रुसूर्यवल्लीपीलुपिप्पलीसिद्धार्थकसुरसार्जकप्रभृतीनि / कास हरैश्चति कासहराणि गुणोपवर्णने शास्त्रे तत्प्रतिषेधे च प्रोक्तानि। यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ अथेत्यादि / कवलशब्देनात्र चिकित्सितसादृश्याद्दण्डूष- 1 'तत्र नित्यप्रयोगे साधुः प्रायोगिकः' इति पा० / 2 'प्रायोप्रतिसारणे उपलक्ष्येते // 1 // 2 // | गिकी' इति पा०। तत्रलादिनेत्याला कवान्तरि- तथा टमाह- ल

Page #650
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता। मायुचर्मेत्यादि / वामनीयद्रव्याणि मदनफलादीनि संशोधनसं• मुखेनैव नासया न कथञ्चन / विलोमतो गतो धूमः कुर्याशमनीयोक्तानि // 4 // दर्शन विभ्रमम्" इति / विशेषतस्तु प्रायोगिकमित्यादि / तत्र बस्तिनेत्रद्रव्यधूमनेत्रद्रव्याणि व्याख्यातानि | शिरोगतधर्मनीनां लक्षणविशेषमाश्रित्य प्रायोगिकं घ्राणेनादभवन्ति / धूमनेत्रं तु कनिष्ठिकापरिणाहमग्रे कला- | दीत, सामान्यतः पुनरुरःशिरोरोगसंभवानामुभयमार्गेणापि, यमात्रस्रोतो मूलेऽङ्गुष्ठपरिणाहं धूमवर्तिप्रवेशस्रो-| तन्त्रान्तरदर्शनात् ; तथाच विदेहः,-"प्रयोगपाने पूर्व वा तोऽङ्गुलान्यष्टचत्वारिंशत् प्रायोगिके, द्वात्रिंशत् नासया धूममाचरेत्" इति / पूर्व वा नासया धूममाचरेदिस्नेहने, चतुर्विंशतिरेचने, षोडशाङ्गुलं कासघ्ने त्यनेन क्वचिन्मुखेनापि प्राक् पेय इत्यवगम्यते। उभयमार्गपानवामनीये च। एतेऽपि कोलास्थिमात्रच्छिद्रे भवतः। हेतुश्चक्षुष्येणदर्शितो यथा-"उरःकण्ठादिरोगेषु मुखेनैव वणनेत्रमष्टाङ्गुलं व्रणधूपनार्थ कलायपरिमण्डलं पिबेन्नरः। शिरःकर्णाक्षिनासास्थे नासातो धूममाचरेत्" इति। स्नैहिक मुखनासाभ्यामिति कण्ठोरःसमाश्रिते वाते मुखेन, शिरःकुलत्थवाहिस्रोत इति // 5 // समाश्रिते वाते नासया, उभयमार्गेण पानाहॊ मुखेन पूर्व पिबेअत्रव धूमनेत्रद्रव्याणि संक्षेपार्थमतिदेशेनातिदिशन्नाह | त्पश्चान्नासिकयेति / वैरेचनिकमिति उक्लिष्टकफाभिव्याप्तकण्ठोतत्र बस्तिनेत्रद्रव्यरित्यादि / बस्तिनेत्रद्रव्यः सुवर्णरूप्यत्रपुसी रसो नासया, अनुक्लिष्टकफः पुनर्वैरेचनिकमपि प्राग्वफ्रेण; तथा सताम्रकांस्यादिभिः / अत ऊर्च नेत्रस्य दीर्घखच्छिद्राणां प्रमा च वाग्भटः,-"प्राक् पिबेन्नासयोक्लिष्ट दोषे घ्राणशिरोगते / णमाह-धूमनेत्रमित्यादि / कनिष्ठिकापरिणाहमिति कनिष्ठिका | उत्क्लेशनार्थ वक्रेण विपरीतं तु कण्ठगे-"। मुखेनैवेति इतरौ समस्थूलम् / अग्रे मुखनासिकाप्रणयनस्थाने, मूले वर्तिसंवरण कासन्नवामनीयौ मुखेनैव पेयौ, कासस्य वामनीयस्य च रोगस्थाने, अङ्गुष्ठपरिणाहम् अङ्गुष्ठसमस्थूलम् / धूमवर्तिप्रवेशस्रोत स्योरःकण्ठगखात् // 6-9 // इति यावता स्रोतसा धूमवर्तिप्रवेशो भवति तावन्मात्रस्रोतस्कम् / मूलच्छिद्रमानं चतुर्वपि प्रतिपाद्य पृथग्दैर्घ्यमानमाह-अङ्गु तत्र प्रायोगिके वति व्यपगतशरकाण्डां निवातालान्यष्टचत्वारिंशदित्यादि / दशाङ्गुलं वा वामनीयमिति केचित् | तपशुष्कामगारेष्ववदीप्य नेत्रमूलस्रोतसि प्रयुज्य पठन्ति, तच गयदासेन विदेहमतानुसारिणाऽसम्यगिति धूममाहरेति ब्रूयात्; एवं स्नेहनं वैरेचनिकंच प्रतिपादितम् / ऋजत्रिकोषाफलितपर्वत्रयविरचित नेत्रस्य कुयोदिति / इतरयोव्यपेतधूमाङ्गारे स्थिरे समातन्त्रान्तरादवगन्तव्यम् / व्रणनेत्रमष्टाङ्गुलमित्यादि / कलायपरि 5. हिते शरावे प्रक्षिप्य वर्ति मूलच्छिद्रेणान्येन शरा. मण्डलं गुटिकामुखम् // 5 // वेण पिधाय तस्मिन् छिद्रे नेत्रमूलं संयोज्य धूम___ अथ सुखोपविष्टः सुमना ऋज्वधोदृष्टिरतन्द्रितः | पुनरपि धूमं पाययेदादोषविशुद्धः; एष धूमपानो मासेवेत, प्रशान्ते धूमे वर्तिमवशिष्टां प्रक्षिप्य स्नेहाक्तदीप्तायां वति नेत्रस्रोतसि प्रणिधाय धूमं पायविधिः॥१०॥ पिबेत् // 6 // तत्र प्रायोगिके वर्तिमित्यादि / स्थिरे अचले। समाहिते मुखेन तं पिबे शोभनकारितया स्थापिते / मूलच्छिद्रेणेति मूले छिद्रं यस्य तेन मुखपीतं मुखेनैव वमेत् पीतं च नासया // 7 // | मूलच्छिद्रेणान्येन शरावेण / वर्ति धूमवर्ति चूर्ण वा // 10 // मुखेन धूममादाय नासिकाभ्यां न निहरेत् // तत्र शोकश्रमभयामढुण्यविषरक्तपित्तमदमूतेन हि प्रतिलोमेन दृष्टिस्तत्र निहन्यते // 8 // दाहपिपासापाण्डुरोगतालुशोषच्छर्दिशिरोऽ विशेषतस्तु प्रायोगिकंघ्राणेनाददीत, नैहिकं मु- भिघातोद्गारापतर्पिततिमिरप्रमेहोदराध्मानोर्ववाखनासाभ्यां, नासिकया वैरेचनिकं, मुखेनैवेतरौ 9 तार्ता बालवृद्धदुर्बलविरिक्तास्थापितजागरितगअथानन्तरं धूमपानविधानमाह-अथ सुखोपविष्ट इत्यादि। र्मिणीरक्षक्षीणक्षतोरस्कमधुघृतदधिदुग्धमत्स्यमसुखोपविष्ट ऋज्वघोदृष्टिरिति कायनियमः / सुमना इति क्रोधा- द्ययवागूपीताल्पकफाश्च न धूममासेवेरन् // 11 // द्यपगमान्मनोनियमः। अतन्द्रितः अनलसः / स्नेहाक्तदीप्ताग्रा- ____ इदानीं धूमानोपदेशः-तत्र शोकश्रमभयेत्यादि / तत्र मिति पूर्व स्नेहातां पश्चाद्दीप्तायाम् / मुखेनेत्यादि उभयमार्ग- शोकादिभिरूज़वातान्तैः सहार्तशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते 11 पाना) मुखेन पूर्व पिबेत् पश्चान्नासिकयेति / तदुभयपीतं | अकालपीतः कुरुते भ्रमं मूछी शिरोरुजम् // पञ्चप्रकारमप्युरःप्राप्तं मुखेन वमनीयं न कथमपि नासिक- घ्राणश्रोत्राक्षिजिह्वानामुपघातं च दारुणम् // 12 // येति दर्शयन्नाह-मुखपीतमित्यादि / मुखेन पीतं मुखेनैव अकालपीतस्य व्यापदुद्भवं दर्शयन्नाह-अकालपीत वमेत् , नासिकयाऽपि पीतं मुखेनैव वमेत् / प्रतिलोमेन व्याप- इत्यादि // 12 // दमाह-प्रतिलोमेनेत्यादि / तथा च चक्षुष्येणः,-"निर्वमेत्तु १'विलोमगो ह्याशु' इति पा०। 2 'शिरोरोगसंभवाना' 1 लेहाता प्रदीप्तायां' इति पा०. इति पा०। ३०च्यपेतधूमोद्वारे' इति पा० / सु० सं०७.

Page #651
554 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिसा [चिकित्सास्थानं आद्यास्तु त्रयो धूमा द्वादशसु कालेधूपादेयाः। मुखनासिकाभ्यामिति दोषस्थानमवेक्ष्योचितमार्गेणाददीत / तद्यथा-क्षुतदन्तप्रक्षालननस्यस्नानभोजनदिवा- त्रीस्त्रीनुच्छ्वासान् कतिसंख्याकानाददीतेत्याह-पर्यायांस्त्रींश्चस्वप्नमैथुनच्छर्दिमूत्रोच्चारहसितरुषितशस्त्रकर्मान्ते- तुरो वेति / -पर्यायः परिपाटी, उच्छासत्रयेणेकः पर्यायः, विति / तत्र विभागो-मूत्रोच्चारक्षवथुहसितरुषित- तान् पर्यायान् त्रीश्चतुरो वा दोषपुरुषबलमवेक्ष्य; एतदुक्तं भवमैथुनान्तेषु स्नेहिकः, स्नानच्छर्दन दिवास्वप्नान्तेषु | ति–त्रिभिः आदानविसर्गस्त्रीन् वारांश्चतुरो वा धूमः पातव्यः / वैरेचनिकः, दन्तप्रक्षालनस्य स्नानभोजनशस्त्रकर्मा- | वाशब्दोऽत्र व्यवस्थायाम् / तेन तत्रान्तरव्यवस्थितोऽर्थोऽत्र न्तेषु प्रायोगिक इति // 13 // ज्ञातव्यः / तथाच धूमपानमात्राविधाने निमिः -"धूमपाने तु ___ कः पुनधूमस्य पानकाल इत्याह-आद्यस्तु त्रयो धूमा विज्ञेय उच्छासस्त्रिगुणः कलाः / तिस्रः कलाश्चात्र मात्रा प्रमाणं इत्यादि / राषितं क्रोधः॥ 13 // स्यात्रिमात्रिकम् // पिबेत् खस्थविधी मात्रां दुर्बलस्तु कलां तत्र स्नैहिको वातं शमयति, स्नेहादुपलेपाच्च; | पिबेत् / अभिष्यण्णे प्रमाणं स्यात् प्रमाणं च पिबेढजि-" वैरेचनः श्लेष्माणमुत्क्लेश्यापकर्षति, रौक्ष्यात्तैक्षण्या- | इति / स्नैहिकमित्यादि / यावदश्रुप्रवृत्तिरिति बलवति पुरुष, दौष्ण्याद्वैशद्याच; प्रायोगिकः श्लेष्माणमुत्क्लेशय | दुर्बले च प्रायोगिकवत् / तथाच भोजः,-"प्रमाणं त्युक्लिष्टं चापकर्षति शमयति वातं साधारणत्वात् स्नेहिके धूमे कृशो मात्रां पिबेन्नरः / बलवांस्तु पिबेपूर्वाभ्यामिति // 14 // त्तावद्यावदश्रुर्न गच्छति" इति / वैरेचनिकमादोषदर्शनादिति तेषां प्रत्येक कार्यमाह-तत्र स्नेहिको वातमित्यादि / कुतः दोषस्य कफाख्यस्य विकृतस्य दर्शनं यावत् / अत एव तत्रा न्तरे शोधनस्यैकस्मिन् दिने त्रिश्चतुर्वा पानं प्रतिपादितम् / पुनरयं कफोत्क्लेशापकर्षणवातशमनानि करोतीत्याह-साधारणवादिति; साधारणत्वात् पूर्वाभ्यां स्नेहनविरेचनाभ्यां तुल्यला तथा च तन्त्रान्तर-"सकृत् पिबेत् स्नेहनीयं प्रयोगे सकृ देव च / द्विर्वा विरेचनीयं तु त्रिश्चतुर्वा पिबेन्नरः"दित्यर्थः // 14 // इति / विशिष्टधूमपाने पूर्व करणीयमाह-तिलतण्डुलेत्यादि / भवति चात्र वमनकाल एवाकण्ठं तिलादियवागूपीतेन वामनीयो धूमः नरो धूमोपयोगाच प्रसन्नेन्द्रियवाड्मनाः // पातव्यो यावत् 'पित्त कफस्यानु सुखं प्रवृत्ते' इत्यादिवाक्योकं दृढकेशद्विजश्मश्रुः सुगन्धिविशदाननः // 15 // | सम्यग्वान्तलक्षणमिति / ग्रासान्तरेष्विति कवलयोः कवलानां तथा कासश्वासारोचकास्योपलेपस्वरभेदमुखा- | वाऽन्तरे, अन्तरं मध्यमित्यर्थः / 'पासान्ते' इत्यन्ये पठन्ति, सावक्षवथुवमथुकथतन्द्रानिद्राहनुमन्यास्तम्भाः तथा 'भोजनस्योत्तरे' इत्यपरे पठन्ति / कासन्नश्च वैरेचनिकवत पीनसशिरोरोगकर्णाक्षिशूला वातकफनिमित्ता- त्रिश्चतुर्वा यावद्विकृतकफहरणम् / तथा च चरका,-"मुखेन श्वास्य मुखरोगा न भवन्ति // 16 // | वरेचनवत् कासवान् धूममापिबेत्" // 18 // धूमोपयोगफलमाह-भवति चात्रेत्यादि / क्रथः अकस्मादु- व्रणधूमं शरावसंपुटोपनीतेन, नेत्रेण वणमानच्छासावरोधः // 15 // 16 // येत् , धूमपानाद्वेदनोपशमो व्रणवैशद्यमानावोपशतस्य योगायोगातियोगा विज्ञातव्याः। तत्र योगो | मश्च भवति // 19 // रोगप्रशमनः, अयोगो रोगाप्रशमनः, तालुगल- | विधिरेष समासेन धूमस्याभिहितो मया // शोषपरिदाहपिपासामूर्छाभ्रममदकर्णक्ष्वेडदृष्टि- | नस्यस्यातः प्रवक्ष्यामि विधिं निरवशेषतः॥२०॥ नासारोगदौर्बल्यान्यतियोगो जनयति // 17 // | तत्रेत्यादि / दृष्टिनासयो रोगदौर्बल्याभ्यां संबन्धः / अति- पेणेत्यर्थः॥ 19 // 20 // ___ अतो व्रणधूपन विधानं-व्रणधूममित्यादि / समासेन संक्षेयोगो जनयतीत्यस्याग्रे 'तत्र सर्पिःपाननावनाअनतर्पणानि विदध्यात्' इति केचित् पठन्ति // 17 // औषधमौषधसिद्धो वा स्नेहो नासिकाभ्यां दीयत प्रायोगिकं त्रीस्त्रीनुच्छ्वासानाददीत मुखनासि र इति नस्यम् / तद्विविधं शिरोविरेचनं, स्नेहनं च / तद्विविधमपि पञ्चधा। तद्यथा-नस्यं, शिरोविरेकाभ्यां च पर्यायांस्त्रींश्चतुरो वे श्रुप्रवृत्तिः, वैरेचनिकमादोषदर्शनात्, तिलतण्डु चनं, प्रतिमझे, अवपीडः, प्रधमनं च / तेषु नस्यं लयवागूपीतेन पातव्यो वामनीयः, प्रासान्तरेषु प्रधानं शिरोविरेचनं च नस्यविकल्पः प्रतिमर्शः, शिरोविरेचनविकल्पोऽवपीडः प्रधमनं च; ततो कासन इति // 18 // प्रायोगिकादीनां पानमर्यादामाह-प्रायोगिकमित्यादि | नस्यशब्दः पञ्चधा नियमितः // 21 // नासिकाभ्यामिति द्विवचनं पुटयुग्मापेक्षया / तद्विविध१ 'दृष्टिरागदौर्बल्यानि' इति पा०। मित्यादि / नस्यमत्र 'वत्र यः नेहनाथ शून्यशिरसा' इत्यादि

Page #652
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता। 555 वक्ष्यमाणवाक्यप्रतिपादितं ज्ञेयम् / शिरोविरेचनद्रव्यों दीयते तयोर्द्वयोः स्नैहिकवरेचनिकयोः कालावधारणमुद्दिशन्नाहस शिरोविरेचनः। प्रतिमर्शस्विहैवाने वक्ष्यते / शृतशीतवर-तत्रैतद्विविधमित्यादि / तद्विविधमपि नस्यं पूर्वाह्नमध्याहापसादीनां पिचुनाऽवपीडनात् अवपीडः। चूर्णस्य मुखेन नाड्या रालेषु कफपित्तवातरोगिणां देयमिति / स्वास्थ्यवृत्तिकनस्यकावा प्रध्मापनात् प्रधमनम् / चकारः पुनरत्र शिरोविरेचनस्यापि लावधारणं तन्त्रान्तराज्ज्ञेयम् / तथा च वृद्धवाग्भटः,विकल्पः प्रतिमर्श इत्यनुक्तं समुच्चिनोति; तथा च दृढवल:- "स्वस्थवृत्ते तु शीते मध्याहे, शरद्वसन्तयोः पूर्वाह्न, ग्रीष्मेऽप"प्रतिमर्शो भवेत् स्नेहो निर्दोष उभयार्थकृत्" इति / ततो राढ़े, वर्षाखादित्यदर्शने, पञ्चकर्माण्याचरतो बस्तिकोत्तरकालनस्येत्यादि / ततस्तेभ्यो विरेचनमेदेभ्यः, नस्यशब्दः नस्यमि- मेव"-इति // 24 // त्यभिधानं, पश्चधा पश्चप्रकारं, नियमितो नियमेन प्रतिपादितः। अथ पुरुषाय शिरोविरेचनीयाय त्यक्तमूत्रपुरीप्राप्त इत्यर्थः // 21 // षाय भुक्तवते व्यभ्रे काले दन्तकाष्ठधूमपानाभ्यां तत्र यः स्नेहनार्थ शून्यशिरसां ग्रीवास्कन्धो- विशुद्धवक्रस्रोतसे पाणितापपरिस्विन्नमृदितगलकरसां च बलजननार्थ दृष्टिप्रसादजननार्थ वा स्नेहो पोलललाटप्रदेशाय वातातपरजोहीने वेश्मन्युत्ताविधीयते तस्मिन् वैशेषिको नस्यशब्दः। तत्तु देयं नशायिने प्रसारितकरचरणाय किश्चित् प्रविलम्बिवाताभिभूते शिरसि दन्तकेशश्मश्रुप्रपातदारुणक- तशिरसे वस्त्राच्छादितनेत्राय वामहस्तप्रदेशिन्यर्णशूलकर्णक्ष्वेडतिमिरखरोपघातनासारोगास्यशो- ग्रोन्नामितनासाग्राय विशुद्धस्रोतसि दक्षिणहस्तेन पावबाहुकाकालजवलीपलितप्रादुर्भावदारुणप्रबो- स्नेहमुष्णाम्बुना प्रतप्तं रजतसुवर्णताम्रमणिमृत्पाघेषु वातपैत्तिकेषु मुखरोगेष्वन्येषु च वातपित्तह- त्रशुक्तीनामन्यतमस्थं शुक्त्या पिचुना वा सुखोष्णं रद्रव्यसिद्धेन मेहेनेति // 22 // स्नेहमद्रुतमासिञ्चेदव्यवच्छिन्नधारं यथा नेत्रे न तत्र नस्यविधौ / स्नेहः सर्पिस्तैलवसामज्जाख्यः, स च यथा प्राप्नोति // 25 // खगुणैर्वातपित्तकफहरद्रव्यैः सिद्धः; तंत्र तैलं नस्ये वातकफहरं, स्नेहेऽवसिच्यमाने तु शिरो नैव प्रकम्पयेत् // पित्तरक्तहरं तु क्षीरसपिरिति ज्ञेयम् / तत्तु देयमित्यादि / तत् न कुप्येन्न प्रभाषेच्च न क्षुयान्न हसेत्तथा // 26 // स्नेहिकं नस्यं वातपित्तहरैव्यैः सिद्धेन स्नेहेन देयम् / तस्य पतैर्हि विहतः स्नेहो न सम्यक् प्रतिपद्यते // कालावधिस्तत्रान्तराज्ज्ञेयः / तथाच भोजः,-"एकान्तरं ततः कासप्रतिश्यायशिरोऽक्षिगदसंभवः॥२७॥ अन्तरं वा नस्यं दद्याद्विचक्षणः / सप्ताहं तु परं देयं विश्रान्तस्य ___ अथानन्तरं तद्दानविधानं-अथ पुरुषायेत्यादि / स्नेहमिति पुनः पुनः // पक्षं विंशतिरात्रं वा यावद्वा साधु मन्यते" | स्नेहस्योपलक्षणनात् कल्कक्काथादिकमप्यनेनैव प्रकारेण देयम् / इति / अपरस्वाह-"यहं पञ्चाहमथवा सप्ताहं वा सुयन्त्रि दत्तमात्रे च यत् कर्तव्यं तत्तत्रान्तराज्ज्ञेयं तथा च वृद्धतः / पर नवाहमूवं तु नवाहात् सात्म्यतां व्रजेत् // न तन्न-1 वाग्भट,-"दत्तमात्रे नस्य कर्णललाटकेशभूमिगण्डमन्यास्कस्यगुणं कुर्यात् सात्म्यवादोषकृन्न च / तस्मान्नस्यप्रयोगस्तु |न्धपाणिपादतलान्यनुसुखं मर्दयेत् , शनैः शनैश्चोच्छिस्नैहिको न हितः सदा" इति // 22 // ध्यात्" इति // 25-27 // शिरोविरेचनं श्लेष्मणाऽभिव्याप्ततालुकण्ठशिर तस्य प्रमाणमष्टौ बिन्दवः प्रदेशिनीपर्वद्वयनि:सामरोचकशिरोगौरवशूलपीनसार्धावभेदककृमि- सृताः प्रथमा मात्रा, द्वितीया शुक्तिः, तृतीया प्रतिश्यायापस्मारगन्धाशानेष्वन्येषुचोर्ध्वजत्रुगतेषु पाणिशुतिः, इत्येतास्तिस्रो मात्रा यथाबलं कफजेषु विकारेषु शिरोविरेचनद्रव्यैस्तत्सिद्धेन वा प्रयोज्याः॥२८॥ मेहेनेति // 23 // स्नेहस्य चाल्पमध्यमोत्तमप्रमाणान्याह-तस्येत्यादि / तस्येति अथ शिरोविरेचन विषयावसरः-शिरोविरेचनमित्यादि / स्नेहस्य / अष्टाविति प्रत्येकं नासापुटयोः, एवं षोडश बिन्दवः / शिरोविरेचनानि पिप्पलीविडाशिग्रसिद्धार्थकापामार्गक्षवकफणि | अङ्गुष्ठसमीपवर्तिन्यङ्गुलिः प्रदेशिनी, तत्पर्वद्वयच्युता बिन्दवः / जकप्रमृतीनि / तत्र शिविरचनद्रव्यः कृत च नस्यमवपाडा- प्रथमा मात्रा हीनेत्यर्थः / मध्यमा मात्रा शुक्तित्रिंशद्धिभिधानं, तत्सिद्धस्नेहेन कृतं शिरोविरेक; गयी तु शिरोविरे न्दवः / उत्तमा पाणिशुक्तिश्चतुःषष्टिबिन्दवः / गयी तु चनद्रव्य सिद्धन नेहेनैव पठति // 23 // भोजदर्शनात् खस्थस्यैव प्रायोगिके नस्ये प्रत्येक नासापुटयो. तत्रैतद्विविधमप्यभुक्तवतोऽन्नकाले पूर्वाले | रष्टौ बिन्दवः, स्नेहनार्थे तद्विगुणाः शुक्तिप्रमाणा इति प्रतिपादश्लेष्मरोगिणां, मध्याह्ने पित्तरोगिणां, अपराओं | यति / तथा च भोजः-"प्रायोगिकं स्नैहिकं च द्विविधं मस्यवातरोगिणाम् // 24 // | 1 'प्रनाड्या' इति पा० / २'प्रदेशिनीपर्वद्वयनिःस्नुता' 1 प्रतिपादितलक्षणम्' इति पा० / इति पा०।

Page #653
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं मुच्यते / प्रायोगिके बिन्दवोऽष्टौ स्नैहिके शुक्तिरिष्यते // दोषो- | येत् // अध्यर्धा द्विगुणां वाऽपि त्रिगुणां वा चतुर्गुणाम् / च्छायं समासाद्य दद्याद्वित्रिचतुर्गुणम्"-इति // 28 // यथाव्याधि विदिखा तु मात्रां समवचारयेत्" इति // 36 // स्नेहनस्यं नोपगिलेत्कथंचिदपि बुद्धिमान् // 29 // / नस्ये त्रीण्युपदिष्टानि लक्षणानि प्रयोगतः॥ शृङ्गाटकमभिप्लाव्य निरेति वदनाद्यथा // शुद्ध(द्धि)हीनातिसंज्ञानि विशेषाच्छास्त्रचिन्तकैः३७ कफोक्लेशभयाच्चैनं निष्ठीवेदविधारयन् // 30 // लाघवं शिरसः शुद्धिः स्रोतसां व्याधिनिर्जयः॥ , नोपगिलेन पिबेत् / तथा हि विदेहः,-निष्ठीवेन पिबे-चित्तेन्द्रियप्रसादश्च शिरसः शुद्धिलक्षणम् // 38 // मस्यं व्यापदः पिबतस्विमाः / भवन्ति कासश्छार्दैश्च कुत्साऽन्ने | कण्डूपदेहौ गुरुता स्रोतसां कफसंस्रवः॥ वमथुस्तथा-" इति / क्वचिन्नस्यपानमप्युक्तं विदेहेनैव,- मूर्ध्नि हीनविशुद्धे तु लक्षणं परिकीर्तितम् // 39 // "क्षीणं मांसं बलं यस्य वातार्तिश्चोर्ध्वजत्रुजा / सुदीप्ताग्निः स्नेह- मस्तलङ्गागमो वातवृद्धिरिन्द्रियविभ्रमः॥ सात्म्यः स नस्यं नासया पिबेत् // धातूंश्च तर्पयेद्देहे पीतं नस्यं शन्यता शिरसश्चापि मूर्ध्नि गाढविरेचिते // 40 // तु नस्ततः" इति / शृङ्गाटकमित्यादि ।-नासाकर्णस्रोतोक्षि- हीनातिशुद्धे शिरसि कफवातघ्नमाचरेत // जिह्वातर्पणीनां सिराणां संनिपातः शृङ्गाटकः / निष्ठीवेदिति सम्यग्विशुद्ध शिरसि सपिनस्यं निषेचयेत् // 41 // वदनप्राप्तं मुश्चेत्, वामदक्षिणयोरिति वाक्यशेषः / तथाच (एकान्तरं यन्तरं वा सप्ताहं वा पुनः पुनः॥ शुद्धवाग्भट,-"अनभ्यवहरंश्च वामदक्षिणपाश्वेयोनिष्ठी- एकविंशतिरात्रं वा यावद्वा साधु मन्यते // 42 // वेत् , एकपार्श्वष्ठीवने न सर्वाः सिरा मेषजेन सम्यग्व्याप्यन्ते" | मारुतेनाभिभूतस्य वाऽत्यन्तं यस्य देहिनः॥ इति // 29 // 30 // द्विकालं चापि दातव्यं नस्यं तस्य विजानता)॥४३॥ दत्ते च पुनरपि संवेद्य गलकपोलादीन् धूम- नस्ये इत्यादि / शास्त्रचिन्तकैः विदेहादिभिः / मस्तुलुङ्गः मासेवेत, भोजयेच्चैनमभिष्यन्दि, ततोऽस्याचारि- शिरोऽन्तर्घताकारः / सपिनस्यं निषेचयेदिति पित्तप्रकृती, वातकमादिशेत्; रजोधूमस्नेहातपमद्यद्रवपानशिरःस्ना- 100 प्रकृतौ तु पक्वतैलमेव // 37-43 // .. नातियानक्रोधादीनि च परिहरेत् // 31 // | अवपीडस्तु शिरोविरेचनवदभिष्यण्णसर्पदष्टविपश्चात्कर्माह-दत्ते च पुनरपि संखेयेत्यादि / धूममासे संक्षेभ्यो दद्याच्छिरोविरेचनद्रव्याणामन्यतमैमव. वेतेति वाक्शतानन्तरं; तथाच भोजः,-"वाक्शतादूर्ध्वमु | पिण्यावपीड्य च, शर्करेक्षुरसक्षीरघृतमांसरसानात्थाय धूमं प्रायोगिकं पिबेत्" इति / अभिष्यन्दि उपलेप | मन्यतमं क्षीणानां शोणितांपत्ते च विद्ध्यात् // 44 // कारि / आचारिकमिति आचारप्राप्तं युक्तमित्यर्थः / दिवाखाना कृशदुर्बलभीरूणां सुकुमारस्य योषिताम् // दिकमयुक्तांश्च रजोधूमादीन् परिहरेत् // 31 // शृताः स्नेहाःशिरशुद्ध्यै कल्कस्तेभ्यो यथा हितः४५ तस्य योगातियोगायोगानामिदं विज्ञानं भवति३२ यद्यप्यवपीडादौ प्रतिमर्शः पूर्वमुद्देशसूत्रे प्रतिपादितः, तथालाघवं शिरसो योगे सुखस्वप्नप्रबोधनम् // ऽपि सर्वदोषोपयोज्यतया परिहार्यरहितत्वेन. पश्चानिर्देशं करिविकारोपशमः शुद्धिरिन्द्रियाणां मनःसुखम् // 33 // कफप्रसेकः शिरसो गुरुतेन्द्रियविभ्रमः॥ ध्यतीति असर्वदोषोपयोज्यं सपरिहारं चावपीडमाह-अवलक्षणं मूर्ध्यतिस्निग्धे रूक्षं तत्रावचारयेत् // 34 // पीड इत्यादि / अभिष्यन्नो मेदःकफाभिव्याप्तशिरः / पिप्पली विडङ्गादिशिरोविरेचनद्रव्याणामेकतमं प्राप्य, पिष्ट्वा कल्कं, अयोगे वातवैगुण्यमिन्द्रियाणां च रूक्षता॥ रोगाशान्तिश्च तत्रेष्टं भूयो नस्यं प्रयोजयेत् // 35 // चकारादेतेषां क्वाथेनातं पिचुनतकमवपीड्य शिरोविरेचनवद्यगयी बयोगलक्षणं न पठति, प्रतिपादितस्य प्रायोगिक थाक्रमं चतुःषडष्टबिन्दुप्रमाणं हीनादिमात्राखवपीडं दद्यात् / नस्यस्य खस्थविषयस्यायोगे वातवैगुण्यं न संभवति; यच्चायोगे तस्य च तत्रान्तरे विषार्तादीनां संज्ञाप्रबोधनत्वेन रक्तपित्ता. वातवैगुण्यं तदवस्थाविषये // 32-35 // दीनां स्तम्भनत्वेन द्वैविध्यम् / तथा च विदेहः,-"विषाभि घातसंन्यासमू मोहापतन्त्रके। मदापस्मारकामातिचिन्ताकोचत्वारो बिन्दवः षड्वा तथाऽष्टौ वा यथावलम्॥ धभयादिषु / मानसेषु च रोगेषु मूढव्याकुलचेतसाम् / संज्ञाप्रशिरोविरेकस्नेहस्य प्रमाणमभिनिर्दिशेत् // 36 // / बोधहेवर्थमवपीडं प्रयोजयेत् // शिरोविरेचननेहमुष्काख्यं(?) स्नेहननस्य विशेषमुद्दिशञ्छिरोविरेचननस्यस्य मात्रामुपदिश तद्विरेचनम् / क्षौद्रादिकल्कपिष्टं च स्तम्भनं लवपीडनम्"माह-चत्वारो बिन्दव इत्यादि / प्रत्येकमेव नासापुटयो-न इति // 44 // 45 // मध्योत्तमेष्वेषु दोषपुरुषबलेषु चतुःषडष्टबिन्दवः स्नैहिकस्य शिरोविरेचनस्य / तथा च विदेहा, "चतुरश्चतुरो बिन्दूनेकैक चेतोविकारकृमिविषाभिपन्नानां चूर्ण प्रधमेत्॥४६॥ स्मिन् समाचरेत् / एषा लध्वी मता मात्रा तथा शीघ्र विरेच 1 श्लोकद्वयं हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते / 2 'अन्यतममासाब शीर्ष' इति पा. इति पा०। 3 'करकोऽन्येभ्यस्तथा हितः' इति पा०।

Page #654
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता। 557 प्रधमनप्रयोगविषयावधारणं-चेतोविकारकृमिविषाभिपन्ना- मुपहन्ति, मूत्रोच्चारान्ते सेवितो दृष्टेर्गुरुत्वमपननामित्यादि / अत्राह विदेहः,-"नाडी षडङ्गुलायामा द्विमुखी | यति, कवलाअनान्ते सेवितो दृष्टिं प्रसादयति, च तया धमेत् / त्रिचूर्ण मुचुटीमात्रमेष प्रधमने विधिः // भुक्तवता सेवितः स्रोतसां विशुद्धिं लघुतां चापाशुक्तिप्रमाणं जिलेद्वा बद्धं सूक्ष्मेण वाससा' इति / तर्जन्य- दयति, वान्तेनासेवितः स्रोतोविलग्नं श्लेष्माणम हुष्ठाप्रमात्रग्राह्यं चूर्ण मुचुटीमात्रम् / गयी तु प्रतिमर्शानन्तर- पोह्य भक्ताकाङ्क्षामापादयति, दिवास्वप्नोत्थितेनासेमवपीडप्रधमने प्राह // 46 // | वितो निद्राशेष गुरुत्वं मलं चापोह्य चित्तैकायं - नस्येन परिहर्तव्यो भुक्तवानपतर्पितोऽत्यर्थतरु- जनयति, सायं चासेवितः सुखनिद्राप्रबोधं णप्रतिश्यायी गर्भिणी पीतस्नेहोदकमद्यद्रवोऽजीर्णी चेति // 52 // दत्तबस्तिः कुद्धो गरार्तस्तृषितः शोकाभिभूतः | ईषदुच्छिवतः स्नेहो यावद्वक्रं प्रपद्यते // श्रान्तो बालो वृद्धो वेगावरोधितः शिरःस्नातुका- नस्ये निषिक्तं तं विद्यात् प्रतिमर्श प्रमाणतः॥५३॥ मश्चात; अनातव चाभ्र नस्यधूमा पारहरत् // 47 // प्रतिमर्शप्रमाणमाह-ईषदित्यादि / वृद्धवाग्भटे चान्यथा अतः परं नस्यानहोपदेशः-नस्येनेत्यादि / अनातवे प्रतिमर्शप्रमाणम् / तथा च-"प्रमाणं प्रतिमर्शस्य बिन्दुद्विचेत्यादि चकारादातवेऽप्यः // 47 // तयमिष्यते / बिन्दु येन चोक्लेशो नानुक्लिष्टस्य जायते // तत्र हीनातिमात्रातिशीतोष्णसहसाप्रदानादति- निहितो यत्र वा स्नेहो न साक्षादुपलभ्यते"-इति / शिरोप्रविलम्बितशिरस उच्छिकृतो विचलतोऽभ्यवह- विरेचननेहवत् प्रतिमर्शस्नेहोऽपि नाभ्यवहरणीयः / तथाहि रतो वा प्रतिषिद्धप्रदानाच्च व्यापदो भवन्ति तृष्णो- विदेहः-"उच्छि छैन पिबेत् स्नेहं निष्ठीवेन्मुखमागतम्"द्वारादयो दोषनिमित्ताः क्षयजाश्च // 48 // | इति / नस्यादिषु नरावस्थिककालस्तन्त्रान्तरादनुसर्तव्यः; तथा - इदानीं नस्यव्यापदः कारणसहिताः प्रतिपादयति-तत्र | च कृष्णात्रेयः-"सप्तवर्षमुपादाय नस्य कर्म चतुर्विधम् / हीनातिमात्रातिशीतोष्णेत्यादि / दोष निमित्ता इति दोषोत्क्लेश- प्रतिमर्शोऽथ वमनं जन्मप्रभृति शस्यते / धूमोऽथ द्वादशे वर्षे निमित्ताः, क्षयजाश्चेति दोषक्षयजाः // 48 // कवलः पञ्चमे मतः / दोषव्याधिबलावस्थां वीक्ष्य चैताम् भवतश्चात्र प्रयोजयेत्" इति // 51-53 // नस्ये शिरोविरेके च व्यापदो द्विविधाः स्मृताः॥ नस्येन रोगाः शाम्यन्ति नराणामूर्वजत्रुजाः // दोषोत्क्लेशात् क्षयाच्चैव विज्ञेयास्ता यथाक्रमम् // 49 इन्द्रियाणां च वैमल्यं कुर्यादास्यं सुगन्धि च // 54 // उक्तमेवार्थ पद्येन स्पष्टीकुर्वन्नाह-भवतश्चात्रेत्यादि / यथा- | हनुदन्तशिरोनीवात्रिकबाहरसां बलम् // क्रममिति. स्नैहिकनस्ये दोषोत्क्लेशजाः, शिरोविरेचने क्षयजा वलीपलितखालित्यव्यङ्गानां चाप्यसंभवम् // 55 // व्यापदो भवन्तीति // 49 // | इदानीं सामान्येन नस्यफलमाह-नस्येन रोगा इत्यादि दोषोक्लेशनिमित्तास्तु जयेच्छमनशोधनैः॥ अथ क्षयनिमित्तासु यथावं बृंहणं हितम् // 50 // | तैलं कफे सवाते स्यात् केवले पवने वसाम् / दोषोत्क्लेशनिमित्ता इत्यादि / शमनशोधनैरिति तत्राल्पे दद्यात्सपिः सदा पित्ते मज्जानं च समारुते॥५६॥ शमनं, प्रभूते शोधनम् // 50 // चतुर्विधस्य स्नेहस्य विधिरेवं प्रकीर्तितः // प्रतिमर्शश्चतुर्दशसु कालेधूपादेयः; तद्यथा श्लेष्मस्थानाविरोधित्वात्तेषु तैलं विधीयते // 57 // तल्पोत्थितेन, प्रक्षालितदन्तेन, गृहान्निर्गच्छता, [... - अतः स्नेहान् दोषप्रत्यनीकत्वेन विभजति-तैलमित्यादि // 56 // 57 // व्यायामव्यवायाध्वपरिश्रान्तेन, मूत्रोच्चारकवलाञ्जनान्ते, भुक्तवता, छर्दितवता, दिवास्वप्नोत्थितेन, अतः परं प्रवक्ष्यामि कवलग्रहणे विधिम् // सायं चेति // 51 // चतुर्धा कवलः स्नेही प्रसादी शोधिरोपणौ // 58 // स्निग्धोष्णैः स्पैहिको वाते, स्वादशीतैः प्रसादनः। तत्र तल्पोत्थितेनासेवितः प्रतिमर्शी रात्रावुप- चितं नासास्रोतोगतं मलमुपहन्ति मनःप्रसादं च | पित्ते, कट्वाललवणै रूक्षोणः शोधनः कफे॥ 59 // - कषायतिक्तमधुरैः कटूष्णे रोपणो घणे // करोति, प्रक्षालितदन्तेनासेवितो दन्तानां दृढतां : वदनसौगन्ध्यं चापादयति, गृहानिर्गच्छता सेवितो ता चतुर्विधस्य चैवास्य विशेषोऽयं प्रकीर्तितः // 6 // ततो नस्यमभिधाय शिरोरोगमुखरोगावजयकारणं कवलननासास्रोतसः क्लिन्नतया रजोधूमो वा न - हमुद्दिशन्नाह-अत ऊर्ध्वमित्यादि / दोषभेदेन त्रिषु नैहिकाबाधते, व्यायाममैथुनावपरिश्रान्तेनासेवितःश्रम१ 'वेगावरोधनः' इति पा० / १'त्रिस्थूणदर्शनमभिधाय' इति पा० / बोलोन बोकेशमा

Page #655
558 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं दीनभिधाय रोपणो व्रण इत्यनेन शोणितं चतुर्थमभिहितम् | त्पलमित्यादि / एतैर्व्यस्तैः समस्तैश्च क्षारादिदाहे कवलः // 50 // 6 // // 6 // 6 // तत्र त्रिकटुकवचासर्षपहरीतकीकल्कमालोड्य विभज्य भेषजं बुद्ध्या कुर्वीत प्रतिसारणम् // तेलशुक्तसुरामूत्रक्षारमधूनामन्यतमेन सलवणम-कल्को रसक्रिया क्षौद्रं चूर्ण चेति चतुर्विधम् // 69 // मिमतप्तमुपखिन्नमृदितगलकपोलललाटप्रदेशो अङ्गाल्यग्रप्रणीतं तु यथास्वं मुखरोगिणाम् // धारयेत् // 61 // लुप्तादिग्रहणगृहीतस्य प्रतिसारणस्य समासेन विधानमुद्दिशमुखस्यात्र कफस्थानलात् कफहर संशोधनमेव कवल त्रिक-माह-विभज्येत्यादि / रसक्रिया फाणिताकृतिः / मेषजं रसटुकादिद्रव्यैर्दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि // 61 // वीर्यगुणविपाकैर्वातादिदोषान् तदारब्धरोगांश्च प्रविभज्य, यथामुखं संचार्यते या तु मात्रा स (सा) कवलः स्मृतः॥ खं यद्यत्र प्रतिसारणं हितं तत्कृत्वैव मुखरोगिणां कुर्वीत कल्कामर्सचार्या तुया मात्रा गण्डषःस प्रकीर्तितः॥१२॥ दिभेदेन चतुर्विधं प्रतिसारणम् / अङ्गुल्यग्रप्रणीतलेन कोलास्थि अथ कवलगण्डूषयोः प्रतिखं भेदमाह-सुखमि- | मात्रखं प्रतिसारणस्य सूचयति / तथा च शालाक्ये-"कोलास्यादि / 62 // स्थिमात्रेण पिण्डेन यथादोषं यथाव्याधि पञ्च सप्त वा वारान् तापश्च धारयितव्योऽनन्यमनसोन्नतदेहेन याव हीनमध्यमोत्तमेषु व्याधिषु च प्रतिसारणं कुर्वीत / न चैनमति.. दोषपरिपूर्णकपोलत्वं नासास्रोतोनयनपरिप्लावश्च घर्षयेत् / अतिघर्षणादोषचोषदाहक्लेदश्वयथुतृष्णाभक्कच्छन्दवा- . भवति तदा विमोक्तव्यः, पुनश्चान्यो ग्रहीतव्य क्सङ्गा भवन्ति, असम्यक्प्रतिसारणात् पैच्छिल्यगुरुत्वानन्नाभिइति // 63 // लाषप्रमोहविकारानुपशयाः, सम्यकप्रतिसारणाद्वैशय लाघवं / क्षवथुरप्रसेकोऽन्नाभिलाषश्च"-इति // ६९॥कियन्तं कालं व्याप्य धारणीयस्तदाह-तावच धारयितव्य इत्यादि / दोषोऽत्र कफः / नासास्रोतः नासारन्ध्रम् // 63 // तस्मिन् योगमयोगं च कवलोक्तं विभावयेत् // 7 // एवं स्नेहपयःक्षौद्ररसमूत्राम्लसंभृताः॥ तानेव शमयेद व्याधीन कवलो यानपोहति // .. कषायोष्णोदकाभ्यां च कवला दोषतो हिताः॥६४॥ दोषघ्नमनभिष्यन्दि भोजयेच तथा नरम् // 71 // शोधनकवलस्य विधानं स्नेहादिष्वपि निर्दिशनाह-एव- इति सुश्रुतसंहितायां चिकित्सास्थाने धूममित्यादि / संभृताः सम्यकृताः। दोषत इति दोषव्याधिप्रत्य नस्यकवलग्रहचिकित्सितं नाम नीकभावेन / दोषप्रहणेन व्याधिः परिगृह्यते, कार्ये कारणोप चत्वारिंशोऽध्यायः / चारात् // 64 // तस्मिन् योगमित्यादि / योगादन्यः अयोगः, स पुनरिह हीनव्याघरपचयस्तुधिवेशचं वक्रलाघवम् // योगोऽतियोगब / अयोगं चेति चकारेण योगायोगातियोगचि- : इन्द्रियाणां प्रसादश्च कवले शुद्धिलक्षणम् // 65 // कित्सितं समुच्चीयते / दोषघ्नमिति येन दोषेण वातादिना मुखहीने जाध्यकफोत्क्लेशावरसज्ञानमेव च // रोग आरब्धः। (अत्र च कृष्णायाम-"सप्तवर्षमुपादाय अतियोगान्मुखे पाका शोषतृष्णारुचिलमाः॥६६॥ नस्यकर्म चतर्विधम् / प्रतिमर्शोऽथ वमनं जन्मप्रमृति शस्यते / शोधनीये विशेषेण भवन्त्येव न संशयः॥ धूमो द्वादशवर्षस्य कवलः पञ्चमे ततः / दोषव्याधिबलावस्था इदानीं योगादिलक्षणमुद्दिशबाह-व्याधेरित्यादि / अत्र वीक्ष्य चैतान प्रयोजयेत्"-इति)॥७॥७१ / / स्थानिखेन शोधनीय एव प्रधानः, तेन व्याघेरपचय इत्यादिकं शुद्धिलक्षणं विशेषेण शोधनीयस्य, सामान्येन पुनः स्नैहिका इति श्रीडल्ह(डणविरचितायां मिबन्धसंग्रहाख्यायो दीनामपि मुखपाकादि तु शोधनीयस्यैव, शेषाणां तु द्रव्यगुणा समस्खनिबन्धार्थज्ञापिकायां सुश्रुतटीकायां चत्वारिंशोऽध्यायः // 40 // दूधम् ॥६५॥६६॥तिला नीलोत्पलं सर्पिः शर्करा क्षीरमेव च // 67 // इति भगवता श्रीधन्वन्तरिणोपदिष्टायो सक्षौद्रो दग्धवक्रस्य गण्डूषो दाहनाशनः॥ तच्छिष्येण महर्षिणा सुश्रुतेन विरकवलस्य विधिह्येष समासेन प्रकीर्तितः॥ 68 // चितायां सुश्रुतसंहितायां चिकिभागन्तुकय क्षारादिदाहस्य कवलमुद्दिशबाह-तिला नीलो सास्थानं समाप्तम्।

Page #656
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासमुल्लसिता सुश्रुतसंहिता। अथ कल्पस्थानम्। - प्रथमोऽध्यायः। स्त्रियो दुष्टचित्ता विविधान् योगान् संयोगविषाणि प्राप्य, कदा चिदज्ञानात् सुभगेच्छया वा विविधान् योगान् सिसृक्षवो दातुअथातोऽनपानरक्षाकल्पं व्याख्यास्यामः // 1 // मिच्छन्त्यो राजानं निहन्युः। विषकन्योपयोगादा क्षणावतायथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ दसूनरः। उकं च-"हन्ति स्पृशन्ती खेदेन गम्यमाना च चिकित्सास्थानानन्तरं कल्पस्थानमारभ्यते; यतश्चिकित्सा- | मेथुने / पक्कं वृन्तादिव फलं प्रशातयति मेहनम्"-ति / स्थानादिभूते द्विवणीयाध्याये 'विषजुष्टस्य विज्ञानं विषनिश्चयमेव | 'कृत्यता' गता इत्यत्र 'विकृतिं गताः' इत्यन्ये पठन्ति // 4-6 // च / चिकित्सितंच वक्ष्यामि कल्पे तु प्रविभागशः' इत्यनेन | यस्माच्च चेतोऽनित्यत्वमश्ववत् प्रथितं नृणाम् / श्लोकेन विषजुष्टवणस्य कल्पस्थाने प्रतिपादनं सूचितं तस्मात् , तत्रापि स्वस्थस्य व्याधिक्षीणस्य चान्नैरेव प्राणानां धारणं न विश्वस्यात्ततो राजा कदाचिदपि कस्यचित् // 7 // क्रियतेऽतः प्रागन्नपानरक्षाकल्प व्याख्यातुकामः प्राह-अथात ___न पर पूर्वोक्तेभ्यो रिपुप्रभृतिभ्यो राजा रक्षणीयोऽपि तु इत्यादि / अन्ने भक्ष्यमवरुद्धं घनसाधात् ; पाने लेह्यमवरुद्धं राशा कस्यापि विश्वासो न विधेयः, कुत इत्याह-यस्माचे. द्रवसाधर्म्यात् ; एवं चतुर्विधस्यापि रक्षाकल्पः / रक्षणं रक्षा, | त्यादि / अश्ववदिति आशुतमगत्या अश्वा उच्यन्ते, एतेन शीघ्रसा पुनरदुष्टस्य; दुष्टस्य पुनर्विषभेषजकल्पनात् कल्पः; रक्षया संचारित्वोपलक्षणार्थ चेतोऽनित्यत्वमुक्तं, यस्मादश्वस्येव शीघ्रसहितः कल्पो रक्षाकल्पः। आदिशब्दोऽत्र लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः, संचारित्वं नानाभावेन चेतसः, तस्मात् कदाचिदपि कस्यापि तेन दन्तकाष्ठादीनामपि लक्षणचिकित्सितकल्पनम् // 1 // 2 // विश्वासं न विदध्यान्महीपतिः। बैद्यविषये च विश्वासहेतुः सूत्र स्थाने 'विसृजत्यात्मनाऽऽत्मानं'–इत्यादिश्वोकेनाभिहितः॥७॥ 'धन्वन्तरिः काशिपतिस्तपोधर्मभृतां वरः॥ | कुलीनं धार्मिकं स्निग्धं सुभृतं संततोत्थितम् // सुश्रुतप्रभृतीच्छिष्याञ्छशासाहतशासनः॥३॥ अथ प्रथममन्नादीनां रक्षामेव निर्दिदिक्षुराह-धन्वन्तरिरि- | अलुब्धमशठं भक्तं कृतझं प्रियदर्शनम् // 8 // त्यादि / धन्वन्तरिः सुश्रुतप्रभृतीन् शिष्यान् शशास शिक्षितवान्। क्रोधपारुष्यमात्सर्यमायालस्यविवर्जितम् // ' तपोधर्मभृतां वर इति तपखिनां धार्मिकाणां च मध्ये श्रेष्ठः / जितेन्द्रियं क्षमावन्तं शुचिं शीलदयान्वितम् // 9 // अहतशासनः अनभिभूताज्ञ इत्यर्थः / अन्ये त्वेवं पठन्ति- | मेधाविनमसंश्रीन्तमनुरकं हितैषिणम् // 'दिवोदासः क्षितिपतिस्तपोधर्मश्रुताकरः। सुश्रुतप्रमुखाञ्छि- | पटुं प्रगल्भं निपुणं दक्षमालस्यवर्जितम् // 10 // ध्याञ्छशासाहतशासनः' इति / आकरः खनिः // 3 // पूर्वोक्तैश्च गुणैर्युक्तं नित्यं सनिहितागदम् // रिपवो विक्रमाकान्ता ये व स्खे कृत्यतां गताः॥ महानसे प्रयुञ्जीत वैधं तद्विद्यपूजितम् // 11 // सिसृक्षवः क्रोधविषं विवरं प्राप्य तादृशम् // 4 // स च वैद्यो गुणवानेव विश्वासभाजनमिति यस्य गुणान् विषैनिहन्युनिपुणं नृपतिं दुष्टचेतसः॥ निर्दिशन्नाह-कुलीनमित्यादि / कुलीनो यदुष्टबीजक्षेत्रतया स्त्रियो वा विविधान् योगान् कदाचित्सुभगेच्छया 5 नाकार्येषु प्रवर्तते, कुलमत्रायुर्वेदाध्यायिकुलं ब्राह्मणक्षत्रियविषकन्योपयोगाद्वा क्षणाजवादसून्नरः॥ वैश्यमेदेन त्रिविधं, कुलगुणसंपन्नशद्रेण सह चतुर्विधमियन्ये; तस्माद्वैद्येन सततं विषाद्रक्ष्यो नराधिपः॥६॥ 'तद्भवं' इति गयी। स्निग्धः मेहेन मित्रभावेन राज्ञा सह व्यक स्थितः, एतेन मित्रमिव सर्वथा रक्षति / सुमृतं सम्यग्मृतं नृपतिः कुतो रक्षणीय इत्याह-रिपव इत्यादि / सिसृक्षवः यथा च शरीरयात्रा भवति / तथा चोकं,-"सूपीदनं घृतमल स्रष्टुमिच्छवः / क्रोधेन विषं क्रोधविषम् / न केवलं रिपवः खे व्यजनं दृढममलिनं च वासः" इति / सततोत्थितः अहोराचात्मीया भृत्याः, कृत्यतां गताः विद्वेषं गताः / तथा च कृत्य त्रमध्ययनाध्यापनतदर्थचिन्तानृपशरीरखास्थ्यापादानेषु तत्परो शब्दार्थोऽमरकोषे,-"कृत्यं क्रियादेवतयोस्त्रिषु विद्विष्टकार्ययोः" इति / विवर छिद्रं प्राप्य, तादृशं नृपति वधक्षम, १'असंभ्रान्त' इति पा०।२'द म्यसनवर्जितम् इति पा०।

Page #657
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थान भयुक्त इति / परगुणविध्वसो मात्सयम् / माया परब- करणभूतद्रव्यसाधकाः सूपव्यन्जनादिकारकाः, औदनिका उपन्धनबुद्धिः / अनुरक्तं सदाऽऽतुरलग्नं रागयुक्तम् / पटुं वक्तारं, कार्यभूतभक्तस्य साधकाः, पौपिकाः पूपादिभक्ष्याणां साधकाः प्रगल्भं धृष्ट, दक्षं चतुरं, आलस्यवर्जनं द्विरुक्तमत्यन्तनिषेधार्थम्। कन्दूका इत्यर्थः / अन्येऽत्र केचनेति वेसवारकारकादयः १७पूर्वोक्तगुणैः 'तत्त्वाधिगतशास्त्रार्थः' इत्यादिकैः / महानसे रसव- इतिज्ञो मनुष्याणां वाकचेष्टामुखवैकृतैः॥१८॥ त्याम् / तद्विद्यपूजितमिति तद्विद्यः पाकनिष्ठिततत्त्वज्ञानैः निशाना पाकनिष्ठिततत्त्वज्ञानः विद्याद्विषस्य दातारमेभिर्लिङ्गैश्च / द्धिमान् // भिषग्भिः पूजितम् / गयी तु 'अलुब्धमशठं भक्तं' इत्या. न ददात्यत्तरं पृष्टो विवक्षन् मोहमेति च // 19 // दिकं 'नित्यं सन्निहितागदम्' इत्यन्तं न पठति, पुनरुक्त अपार्थ बहु सङ्कीर्ण भाषते चापि मूढवत् // दोषत्वात् // 8-11 // स्फोटयत्यङ्गुलीभूमिमकस्माद्विलिखेद्धसेत् // 20 // प्रशस्तदिग्देशकृतं शुचिभाण्डं महच्छुचि // वेपथुर्जायते तस्य त्रस्तश्चान्योऽन्यमीक्षते // सजालकं गवाक्षाढ्यमाप्तवर्गनिषेवितम् // 12 // क्षामो विवर्णवक्रश्च नखैः किश्चिच्छिनत्यपि // 21 // विकक्षसृष्टसंसृष्टं सवितानं कृतार्चनम् // | आलभेतासकृद्दीनः करेण च शिरोरुहान् // परीभितस्त्रीपरुष भवेच्चापि महानसम् // 13 // निर्यियासुरपद्वारैर्वीक्षते च पुनः पुनः॥२२॥ तदेव महानसं कीदृशं कार्यमित्याह-प्रशस्तेत्यादि / वर्तते विपरीतं तु विषदाता विचेतनः॥ प्रशस्ता दिक् अत्राग्नेयी, देशस्तु प्रशस्तगुणसंपदा युक्तः, महत् तदधिकृतस्यैव विषदातृज्ञानमुद्दिशन्नाह-इङ्गितज्ञ इत्यादि / विस्तीर्ण, शुचि अनुपहतं, सजालकं जालकसंहितं, गवाक्षाढ्यं इङ्गितज्ञो वैद्यः / एभिर्लिङ्गैः वक्ष्यमाणैः / विवक्षन् वक्तुमिच्छन् / वातायनसमृद्धं, विकक्षसृष्टसंसृष्टं विगततृणस्थानसंपर्क, एतेन अपार्थ निरर्थकम् / त्रस्तश्चान्योन्यमीक्षत इति स्वपापकर्मोपलरसवत'समीपे तृणसंचयो न करणीय इत्युक्तं भवति, सवितानं म्भभयेन अन्यमन्यमीक्षत इति / क्षामः क्षीणः / विवर्णों वितानकसहितं, कृतार्चनं कृताग्निपूजनम् // 12 // 13 // मलिनवर्णः / हस्तेन केशान् आलभेत स्पृशेत् / असकृत् अनेतत्राध्यक्ष नियुञ्जीत प्रायो वैद्यगुणान्वितम् // | कवारम् / दीनो विलक्षः / निर्यियासुः निर्यातुमिच्छुः / अपंमहानसव्यापारिणमाह-तत्राध्यक्षमित्यादि / अध्यक्षम् द्वारैः अमार्गः ॥१८-२२॥अधिपतिम् / वैद्यगुणान्वितं वैद्यगुणैः कुलीनधार्मिकत्वादि- केचिद्भयात् पार्थिवस्य त्वरिता वा तदाशया // 23 // भिर्युक्तमित्यर्थः // असतामपि सन्तोऽपि चेष्टां कुर्वन्ति मानवाः // शुचयो दक्षिणा दक्षा विनीताः प्रियदर्शनाः॥१४॥ तस्मात् परीक्षणं कार्य भृत्यानामाहतैर्नृपैः // 24 // विषदपरीक्षणे च राज्ञा आदरपरेण भवितव्यमितीममर्थ संविभक्ताः सुमनसो नीचकेशनखाः स्थिराः॥ माता दृढं संयमिनः कृतोष्णीषाः सुसंयताः॥१५॥ सहेतुकं प्रतिपादयन्नाह-केचिदित्यादि / असतामपि असा धूनामपि / आदृतैः सादरैरित्यर्थः // 23 // 24 // तस्य चाशाविधेयाः स्युर्विविधाः परिकर्मिणः॥ अन्ने पाने दन्तकाष्ठे तथाऽभ्यङ्गेऽधलेखने // शुचय इत्यादि / दक्षिणा अभिजाताः, कुलीना इति यावत् / उत्सादने कषाये च परिषेकेऽनुलेपने // 25 // दक्षाः चतुराः। विनीता विनययुक्ताः, शक्तिवन्त इत्यर्थः / स्रक्षु वस्त्रेषु शय्यासु कवचाभरणेषु च // संविभक्ताः विभज्य कर्मणि नियोजिताः / स्थिरा अचपलाः / पादुकापादपीठेषु पृष्ठेषु गजवाजिनाम् // 26 // दृढं संयमिनः सोपशमा इत्यर्थः / सुसंयताः सुष्टु लोल्यादिदो-| विषजुष्टेषु चान्येषु नस्यधूमाञ्जनादिषु॥ षरहिताः, आयत्तपरिधानादिका वा इत्यर्थः / आज्ञाविधेया लक्षणानि प्रवक्ष्यामि चिकित्सामप्यनन्तरम् // 27 // आदेशकारिणः / परिकर्मिणः सूपकारादयः // 14 // 15 // - वधिलाने नाविध प्रयच्छन्ति तान्यदषितानि रक्षितं. आहारस्थितयश्चापि भवन्ति प्राणिनो यतः॥१६॥ दूषितेषु चिकित्सार्थ च लक्षणानि निर्देष्ट्रकामः प्राह-अन्न तस्मान्महानसे वैद्यः प्रमादरहितो भवेत् // इत्यादि / दन्तकाष्ठसहचरितं जिह्वानिर्लेखनं मुखशोधनकषायश्च महानसे बैद्यस्य सावधानत्वं सहेतुकमाह-आहारस्थितय | दन्तकाष्ठग्रहणेन गृह्यते / अवलेखने कङ्कतिकादौ केशप्रसाइत्यादि // 16 // धने / उत्साहने उद्वर्तने / परिषेके स्नाने / कषायोऽत्र रोध्रा. माहानसिकवोढारः सौपौदनिकपीपिकाः // 17 // | दिकस्तैलापनयनाय / स्रक्षु पुष्पमालासु / कवचं सन्नाहम् / भवेयुर्वैद्यवशगा ये चाप्यन्येऽत्र केचन // | पादपीठेषु पादाधारेषु / विषजुष्टेषु चान्येष्वित्यनेन शिरोभ्यङ्ग' तेषां परिकर्मिणां वैद्याधीनत्वमाह-माहानसिकवोढार | शिरस्त्राणादयो गृह्यन्ते // 25-27 // इत्यादि / महानसे नियुक्ता माहानसिका रसवतीपतय इत्यर्थः:। नृपभक्ताद्वलि न्यस्तं सविषं भक्षयन्ति ये॥ वोढारो वोढ़ादयो वेष्टिकर्मकराः काहारादयो वा / सौपा उप- तत्रैव ते विनश्यन्ति मक्षिकावायसादयः // 28 // 1 'पाकपरिनिष्ठिततत्त्वछै' इति पा०। १'ध्यामः' इति पा०। २'ध्यामो मलिनवस्त्रवर्णः' इति पा० /

Page #658
अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। 561 ....ooooooo हुतभुक तेन चान्नेन भृशं चटचटायते // पाणिप्राप्तमित्यादि-नखशातं नखपातनम् / श्यामा श्यामामयूरकण्ठप्रतिमो जायते चापि दुःसहः // 29 // | लता, प्रियङ्गुरित्यपरे; इन्द्रा इन्द्रवारुणी; गोपा सुगन्धमूला भिन्नार्चिस्तीक्ष्णधूमश्च नचिराञ्चोपशाम्यति // | सारिवा; 'इन्द्रगोप' इत्यन्ये पठन्ति, तत्रेन्द्रगोपः कीटविशेषः, चकोरस्याक्षिवैराग्यं जायते क्षिप्रमेव तु // 30 // | सोमा गुडूची, सोमलतेत्यन्येः उत्पलं नीलोत्पलम् // 37 // दृष्ट्वाऽनं विषसंसृष्टं म्रियन्ते जीवजीवकाः॥ स चेत् प्रमादान्मोहाद्वा तदन्नमुपसेवते // कोकिलः खरवैकृत्यं कौश्वस्तु मदमृच्छति // 31 // अष्टीलावत्ततो जिह्वा भवत्यरसवेदिनी // 38 // हुण्येन्मयूर उद्विग्नः क्रोशतः शुकसारिके // तुद्यते दह्यते चापि श्लेष्मा चास्यात प्रसिच्यते // हंसः श्वेडति चात्यर्थ भृङ्गराजस्तु कूजति // 32 // तत्र बाष्परितं कर्म यश्च स्याद्दान्तकाष्टिकम् // 39 // पृषतो विसृजत्यधुं विष्ठां मुञ्चति मर्कटः // स चेदित्यादि / अष्ठीला दीर्घवर्तुलपाषाणविशेषः, अन्ये सन्निकृष्टांस्ततः कुर्याद्राशस्तान् मृगपक्षिणः॥३३॥ पुनः अष्टीलवदिति पठन्ति, अष्ठीलशन्दोऽकारान्तोऽप्यस्तीति वेश्मनोऽथ विभूषार्थ रक्षार्थ चात्मनः सदा // मन्तव्यम् / बाष्पेरितं कर्मेति यत् सविषबाष्पसंपर्के 'कुर्या। रसरूपादिभिस्तलिङ्गमुद्दिशन्नाह-नृपभक्तादित्यादि / नृप-| च्छिरीषरजनी' इत्यादिभिः प्रोक्तं कर्म; दान्तकाष्टिकमिति धातभक्तात् राजभोजनात् / हुतभुगित्यादि / हुतभुक् वह्निः / तेन | कीपुष्पादिभिः प्रतिसारणं; तच्च प्रतिसारणमप्रच्छिते शोफे सविषेणानेन चटचटायत इति शब्देन विषज्ञानं; मयूरकण्ठ- | विधेयम् // 38 // 39 // प्रतिम इति रूपेण विषज्ञानं; तीक्ष्णधूमश्चेति गन्धेन विषज्ञानं; छी छर्दिमतीसारमाध्मानं दाहवेपथू॥ रसेन विषज्ञानं विनश्यन्ति मक्षिकावायसादय इत्यनेनाभिहि- इन्द्रियाणां च वैकृत्यं कुर्यादामाशयं गतम् // 40 // तम् / एवं शब्दादिभिः पञ्चभि(चतुर्भि)विषज्ञानं प्रतिपाद्यापरे-तत्राश मदनालाब बिम्बीकोशातकीफलैः॥ णापि प्रकारेण चकोरादिपक्षिमृगचक्षुरादिविकारेण विषज्ञानमुद्दि छर्दनं ध्युदश्विद्यामथवा तण्डुलाम्बुना // 41 // शति-चकोरस्येत्यादि / अक्षिवैराग्यं रूपग्रहणेऽलसत्वमिति | मूर्छामित्यादि। अलाबुः तिकालाबुः; कोशातकी घोषकः, गयी, विगतरागे अक्षिणी भवत इति संग्रहारुणौ / जीवजी घुसेण्डिकेति लोके / उदश्वित् तक्रम् // 40 // 41 // वकः पक्षिविशेषः, 'कुरिच' इति लोके / मदमृच्छति हर्ष यातीत्यर्थः। हृष्येन्मयूर उद्विग्न इति उद्विग्नः चलितःसन मयरोहण्येत दाहं मूच्छोमतीसारं तृष्णामिन्द्रियवैकृतम् // तुष्येदित्यर्थः; विजिरिह चलनार्थो न भयार्थः: परस्परविरो- आटोपं पाण्डुतां काश्ये कुर्यात् पक्वाशयं गतम्॥४२॥ धात् / कोशतः शुकसारिके इति भयाद्रोदनशब्दं कुरुत विरेचनं ससर्पिष्कं तत्रोक्तं नीलिनीफलम् // इत्यर्थः / हंसः श्वेडति चात्यर्थमिति अतिशयेन शब्दायत | दना दूषीविषारिश्च पेयो वा मधुसंयुतः॥४३॥ इत्यर्थः / भृङ्गराजस्तु कूजतीति भृङ्गराजो भ्रमरको धूम्याट-! दाहमित्यादि / आटोपं वातादीनामप्रवृत्तिम् / तत्रोक्तमिति सदृशः पक्षिराज इति लोके, कूजति अव्यक्तं शब्दायते। तत्र विषमेषजकल्पे / नीलिनीफलं नीलाअनिकाफलं, यस्य पृषतः चित्रबिन्दुः, 'चित्तल' इति लोके // 28-33 // श्रीफलेति लोके प्रसिद्धिः / पिप्पल्यो ध्यामकमित्यादिदूषीविउपक्षिप्तस्य चान्नस्य बाष्पेणो प्रसर्पता // 34 // षारिर्वक्ष्यमाणः; दूषीविषारिश्चाक्षप्रमाणः, दधि पानयोग्यप्रमाणं हत्पीडा भ्रान्तनेत्रत्वं शिरोदुःखं च जायते // ज्ञेयं, मधु अष्टमाषकप्रमितं प्रक्षिप्य दना दूषीविषारिः पातव्यः। तत्र नस्याअने कुष्ठं लामजं नलदं मधु // 35 // वाशब्दश्च प्रथमोक्तविरेचनयोगापेक्षया समुच्चये // 42 // 43 // कुर्याच्छिरीषरजनीचन्दनैश्च प्रलेपनम् / द्रवद्रव्येषु सर्वेषु क्षीरमद्योदकादिषु॥ हदि चन्दनलेपस्तु तथा सुखमवामुयात् // 36 // भवन्ति विविधा राज्यः फेनबुदुदजन्म च // 44 // विषदूषितस्यान्नस्य भोक्तुं दत्तस्य बाष्पोष्मणाऽन्तर्गतेन छायाश्चात्र न दृश्यन्ते दृश्यन्ते यदि वा पुनः॥ बाधेन च किं स्यात्तदाह-उपक्षिप्तस्येत्यादि / उपक्षिप्तस्य भवन्ति यमलाश्छिद्रास्तन्व्यो वा विकृतास्तथा 45 भोक्तुं दत्तस्यान्नस्य बाष्पेणोर्ध्व प्रसर्पता गच्छता हृत्पीडा- द्रवद्रव्येषु क्षीरादिषु यत् स्थूलं लक्षणं तदाह-द्रवद्रव्येदिकं जायते / नलदं मांसी, लामजनम् उशीरभेदः / अन्तः- वित्यादि / विविधा राज्यो नानाप्रकारा लेखाः / विविधा राज्यः प्रविष्टे बाष्पे नस्याजनयोर्विषयः / कुर्यादित्यादि / चन्दनं रक्तं श्रीवाग्भटेन व्याख्याताः,तथा च,-"नीला राजी रसे ताम्रा शुक्लं वा / एतौ लेपौ बाह्येन बाष्पस्पर्शन जाते हृत्पीडादौ क्षीरे दधनि दृश्यते / श्यावा पीताऽसिता तके घृते पानीयसज्ञेयी / उपक्षिप्तस्येत्यत्र 'उखाक्षिप्तस्य' इति केचित् पठन्ति; निभा // काली मद्याम्भसोः क्षौद्रे हरितैलेऽरुणोपमा” इति / उखा स्थाली // 34-36 // फेनेत्यादि फेनस्य बुद्धदस्य चोत्पत्तिरित्यर्थः। यमला युग्माः / पाणिप्राप्तं पाणिदाहं नखशातं करोति च // 1 अस्याग्रे 'दन्तकाष्ठकर्मणः साहचर्यात् प्रतिसारणं कवलगण्डूषौ अत्र प्रलेपः श्यामेन्द्रगोपासोमोत्पलानि च ॥३७॥'च' इत्यधिकं पठ्यते कत्चित्पुस्तके / सु. सं. 71

Page #659
562 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [ कल्पस्थानं छिद्राः ससुषिराः / तन्व्यः सूक्ष्माः / गयी तु तन्व्य इत्यत्र | उत्सादन इत्यादि / तनुत्रे सन्नाहे / उत्सादनादिषु सप्तसु 'अन्या' इति पठित्वा व्याख्याति-अन्यतरेषां पशूना- | अभ्यङ्गलक्षणानुवादेन लिङ्गं तथा चिकित्सितमपि तत्रोक्तमेव मिव छायाः / विकृताः सौम्यस्यापि रौद्राः, रौद्रस्यापि वेदितव्यम् // 55 // सौम्याः // 44 // 45 // केशशातः शिरोदुःखं खेभ्यश्च रुधिरागमः // . शाकसूपान्नमांसानि क्लिन्नानि विरसानि च // ग्रन्थिजन्मोत्तमाङ्गेषु विषजुष्टेऽवलेखने // 56 // सद्यः पर्युषितानीव विगन्धानि भवन्ति च // 46 // प्रलेपो बहुशस्तत्र भाविताः कृष्णमृत्तिकाः॥ गन्धवर्णरसैहीनाः सर्वे भक्ष्याः फलानि च // ऋष्यपित्तघृतश्यामापालिन्दीतण्डुलीयकैः // 57 // पक्वान्याशु विशीर्यन्ते पाकमामानि यान्ति च // 47 // गोमयस्वरसो वाऽपि हितो वा मालतीरसः॥ शाकेत्यादि / चकारोऽनुक्तसमुच्चयार्थः; तेन तिक्तानि च | रसो मूषिकपा वा धूमो वाऽगारसंभवः॥५८॥ भवन्तीत्यर्थः / गन्धवर्णरसैरित्यादि / गन्धवर्णरसैरित्यत्र स्पर्श- केशशात इत्यादि / ऋष्यपित्तघृतश्यामादिस्वरसैः सप्ताह प्रहणं लुप्तनिर्दिष्टं द्रष्टव्यं, तेन स्पर्शेनापि हीना भवन्तीत्यर्थः / भावितया कृष्णमृदा बहुशः प्रलेपो हित इत्यर्थः / ऋष्यो पक्कान्याशु विशीर्यन्त इति पक्वानि फलान्याशु शीघ्रं विशीर्यन्ते | नीलाण्डः 'रोरु' इति प्रसिद्धः / कालखण्डलमनलिकामध्यगतपूतिभावं गच्छन्ति // 46 // 47 // जलं पित्तम् / श्यामा प्रियङ्गुः, पालिन्दी त्रिवृत्, मूषिकपर्णी विशीर्यते कूर्चकस्तु दन्तकाष्ठगते विषे॥ द्रवन्ती, द्रव्यान्तरमित्यन्ये / प्रलेपशब्दो गोमयस्य रसो वेत्यत्र जिह्वादन्तौष्ठमांसानां श्वयथुश्चोपजायते // 48 // हितशब्देन सह संबन्धनीयः; तेन गोमयरसादिप्रलेपो वा अथास्य धातकीपुष्पपथ्याजम्बूफलास्थिभिः॥ हितो भवतीति संबन्धः स्यात् // 56-58 // सक्षौद्रैःप्रच्छिते शोफे कर्तव्यं प्रतिसारणम्॥४९॥ शिरोऽभ्यङ्गः शिरस्त्राणं स्नानमुष्णीषमेव च // अथवाऽङ्कोठमूलानि त्वचः सप्तच्छदस्य वा // सजश्च विषसंसृष्टाः साधयेदवलेखनात् // 59 // शिरीषमाषका वाऽपि सक्षौद्राः प्रतिसारणम्॥५०॥ इदानीं शिरोगतावलेखनप्रसङ्गेन शिरोगतानामन्येषामपि विशीर्यत इत्यादि / कूर्चको दन्तकाष्ठस्यानिमो भागः / लिङ्गं चिकित्सितं च दर्शयन्नाह-शिरोऽभ्यङ्ग इत्यादि विशीर्यते त्रुव्यति / अथास्य धातकीत्याद्यको योगः, प्रतिसारणं | | लेखनादिति अवलेखनोक्तलिङ्गचिकित्सितात् // 59 // घर्षणं; अथवाऽकोठेत्यादिद्वितीयो योगः; शिरीषमाषका वाऽपी मुखालेपे मुखं श्यावं युक्तमभ्यङ्गलक्षणैः॥ . त्यादिस्तृतीयो योगः; सप्तच्छदत्वचः पृथग्योग इति गयी, तदा पनिनीकण्टकप्रख्यैः कण्टकैश्चोपचीयते // 6 // चत्वारो योगाः। शिरीषमाषकाः शिरीषबीजानि // 48-50 // तत्र क्षौद्रघृतं पानं प्रलेपश्चन्दनं घृतम् // जिहानिर्लेखकवलौ दन्तकाष्ठवदादिशेत् // पयस्या मधुकं फजी बन्धुजीवः पुनर्नवा // 61 // जिहेत्यादि / जिहानिर्लेखनस्य कवलस्य च विषदूषितस्य / मुखालेप इत्यादि / पयस्या अर्कपुष्पी / फजी भागीं / बन्धुलिजामि विकित्सितं च दन्तकाष्ठस्येव ब्रूयात् // जीवो मध्याह्नपुष्पकः / तत्र मुखालेपे अतुल्ययोर्मधुघृतयोः पिच्छिलो बालोऽभ्यङ्गो विवर्णो वा विषान्वितः५१ | पानं, श्वेतचन्दनघृतादिभिः पुनर्नवान्तैर्लेपः // 6 // 6 // स्फोटजन्मरुजास्रावत्वकृपाकः खेदनं ज्वरः॥ अस्वास्थ्यं कुञ्जरादीनां लालास्रावोऽक्षिरक्तता॥ दरणं चापि मांसानामभ्यङ्गे विषसंयुते // 52 // स्फिक्पायुमेमुष्केषु यातुश्च स्फोटसंभवः॥ 2 // तत्र शीताम्बुसिक्तस्य कर्तव्यमनुलेपनम् // तत्राभ्यङ्गवदेवेष्टा यातृवाहनयोः क्रिया // . चन्दनं तगरं कुष्ठमुशीरं वेणुपत्रिका // 53 // इदानीं कुञ्जरादीनां विषजुष्टानां लक्षणं चिकित्सितं चोद्दिसोमवल्यमृता श्वेता एनं कालीयकं त्वचम् // शन्नाह-अस्वास्थ्यमित्यादि / यातुः आरोहकस्य / यातृवाहकपित्थरसमूत्राभ्यां पानमेतञ्च युज्यते // 54 // नयोः क्रियेति अत्र यातृशब्द आरोहकपर्यायः // ६२॥पिच्छिल इत्यादि / अभ्यङ्गः अभ्यत्राभ्यञ्जनद्रव्यं तैलादि / शोणितागमनं खेभ्यः शिरोरुक्कफसंस्रवः // 63 // बहलो घनः / वेणुपत्रिका वंशपत्राणि; अन्ये वेणुपत्रिका वंश नस्यधूमगते लिङ्गमिन्द्रियाणां च वैकृतम् // सदृशपत्रिका द्रव्यान्तरमाहुः। सोमवल्ली गुडूची। अमृता अ-तत्र दग्धैर्गवादीनां सर्पिः सातिविषैःशृतम्॥६४॥ मृतासङ्गः खर्परिकातुत्थकं, उत्तरपदलोपात्। श्वेता श्वेतस्यन्दः। पाने नस्ये च सश्वेतं हितं समदयन्तिकम् // कालीयकं दारुहरिद्रा / त्वचं वराङ्गम् / इदमनुलेपनं शीततोयेन / मूत्रं गोमूत्रम् / एतच्चेति चन्दनादिकम् // 51-54 // शोणितागमनमित्यादि / सश्वेतं वचासहितं; गयी तु श्वेता कटभीमाह / समदयन्तिकं मल्लिकासहितम् / गवादीनां उत्सादने परीके कषाये चानुलेपने // शय्यावस्त्रतनुत्रेषु क्षेयमभ्यङ्गलक्षणैः // 55 // / १'कालखण्डलझस्थगिकामध्यगतना(नी)लजलं' इति पा० /

Page #660
अध्यायः 1 सुश्रुतसंहिता। 563 क्षीरैरतिविषाकल्कसिद्धं घृतं पाने हितं नस्य च / मदयन्तिका- सिराश्च व्यधयेत् क्षिप्रं प्राप्तं विस्रावणं यदि // वचाकल्केन सिद्धं हितमित्यर्थः // 63 // 64 // - | मूषिकाऽजरुहा वाऽपि हस्ते बद्धा तु भूपतेः // 78 // गन्धहानिर्विवर्णत्वं पुष्पाणां म्लानता भवेत् // 65 // करोति निर्विषं सर्वमन्नं विषसमायुतम् // जिघ्रतश्च शिरोदुःखं वारिपूर्ण च लोचने // आवस्थिकीं कियां निर्दिशन्नाह-विषोपसर्ग इत्यादि / उपद्रतत्र बाष्परितं कर्म मुखालेपे च यत् स्मृतम् // 66 // वान् वीक्ष्य चिकित्सितं विदधीतेत्याह-महासुगन्धिमित्यादि / गन्धहानिरित्यादि // 65 // 66 // महासुगन्धिस्तु 'चन्दनागरुणी कुष्ठं' इत्यादि यावत् 'महासुगकर्णतैलगते श्रोत्रवैगुण्यं शोफवेदने // न्धिनामैष पञ्चाशीत्यङ्गसंभवः' इति / विदधीताजनेषु चेति बहुवकर्णस्रावश्च तत्राशु कर्तव्यं प्रतिपूरणम् // 67 // चनाद्गुडिकाचूर्णरसक्रियारूपेषु; चकारेण परिषेककवलादिष्वपि। खरसो बहुपुत्रायाः सघृतः क्षौद्रसंयुतः॥ आशयानुरोधेन चिकित्सां निर्दिशन्नाह-विरेचनानीत्यादि / प्राप्त सोमवल्करसश्चापि सुशीतो हित इष्यते // 68 // युक्तम् / इदानीं प्रभावकृतं चिकित्सितं निर्दिशन्नाह-मूषिके कर्णेत्यादि / बहुपुत्रा शतावरी; बहुपत्राया इति केचित् त्यादि। अजरुहालक्षणमुशनसा प्रोक्तम् ,-"कन्दः श्वेतः पठन्ति, ते च व्याख्यानयन्ति-बहुपत्रा मयूरशिखा। सोम- सपिडको भेदे चाजनसनिभः। गन्धलेपनपानैस्तु विष जरयते वल्कः कटलः, तद्रसः कर्णपूरणे // 67 // 68 // नृणाम् // दष्टानां विषपीतानां ये चान्ये विषमोहिताः / विषं अधूपदेहो दाहश्च वेदना दृष्टिविभ्रमः॥ जरयते तेषां तस्मादजरुहा स्मृता // मूषिका लोमशा कृष्णा अञ्जने विषसंसृष्टे भवेदान्ध्यमथापिच॥१२॥ भवेत् साऽपि च तदुणा"-इति // ७५-७८॥तत्र सद्यो घृतं पेयं तर्पणं च समागधम् // हृदयावरणं नित्यं कुर्याश्च मित्रमध्यगः // 79 // अञ्जनं मेषशृङ्गस्य निर्यासो वरुणस्य च // 70 // | पिबेद्धृतमजेयाख्यममृताख्यं च बुद्धिमान् // मुष्ककस्याजकर्णस्य फेनो गोपित्तसंयतः॥ सर्पिर्दधि पयः क्षौद्रं पिबेद्वा शीतलं जलम् // 8 // कपित्थमेषशृङ्गयोश्च पुष्पं भल्लातकस्य वा // 71 // मयूरान्नकुलान् गोधाः पृषतान् हरिणानपि // एकैकं कारयेत् पुष्पं बन्धूकाङ्कोटयोरपि // सततं भक्षयेच्चापि रसांस्तेषां पिबेदपि // 81 // __ अश्रूपदेह इत्यादि / उपदेहो मलवृद्धिः। सद्यो घृतमित्यत्र शरीरे विषव्याप्तिप्रतिषेधमभिधायेदानी चित्ते विषव्याजेजटस्तु सद्य एव घृतं पेयमिति व्याख्यानयति / समागध-प्तिप्रतिषेधमाह-हृदयावरणमित्यादि / हृदयावरणं हृदयमिति आवर्तितक्षीरसाधितपिप्पलीकल्कसिद्धं घृतं तर्पणमिति प्रच्छादनं हृदयरक्षाकारिभिर्मूषिकाजरुहामृताजेयपुराणघृतदूधीवृद्धवाग्भटः। तर्पणम् अक्षितर्पणं, तदेव सपिप्पलीकं पेयं विषारिमहासुगन्धिशिम्बीयूषतीक्ष्णविषघ्नधारणादिभिः / मधुकं पानाहम् / तथैव मेषशृङ्गीरसेनाञ्जनम् / एवं वरुणादीनां रसेन कुष्ठमित्यादिकमजेयाख्यं, अपामार्गस्य बीजानि पिप्पलीरित्यापृथक् पृथगजनम् / मुष्ककः कालमुष्ककः। अजकर्णः सर्जः पूर्व- घमृतं घृतं, सर्पिरादीनि प्रत्येकं चत्वारि पञ्च वा हृदयादेशे प्रसिद्धः। फेनः समुद्रफेनः। गोपित्तं गोरोचना। कपित्था- | वरणानि पिबेदिति // 79-81 // दीनां प्रत्येकं पुष्पमञ्जनं, न समुदितानाम् // 69-71 // - गोधानकुलमांसेषु हरिणस्य च बुद्धिमान् // शोफः स्रावस्तथा खापः पादयोः स्फोटजन्म च 72 दद्यात् सुपिष्टां पालिन्दी मधुकं शर्करां तथा // 2 // भवन्ति विषजुष्टाभ्यां पादुकाभ्यामसंशयम् // शर्करातिविषेदे उपानत्पादपीठानि पादुकावत् प्रसाधयेत् // 73 // पार्षते चापि देयाः स्युः पिप्पल्यासमहौषधाः॥८३॥ शोफ इत्यादि / खापः स्पर्शाज्ञानम् / उपानदित्यादि / सक्षौद्रः सघृतश्चैव शिम्बीयूषो हितः सदा // पादुकावत् प्रसाधयेत् लक्षणतः प्रतीकारतश्च // 72 // 73 // विषघ्नानि च सेवेत भक्ष्यभोज्यानि बुद्धिमान् // 84 // भूषणानि हता!विन विभान्ति यथा पुरा॥ गोधादिमांसानां संस्कारयौगिक विशेष निर्दिशन्नाह-- स्वानि स्थानानि हन्युश्च दाहपाकावदारणः॥ 74 // गोधेत्यादि / मधुमक्षमात्रं दद्यात् / पालिन्दी त्रिवृत् / शकपादुकाभूषणेषूक्तमभ्यङ्गविधिमाचरेत् // रेत्यादि / मयूरस्य मांसे तस्य रसे च सुपिष्टे शर्करातिविषे __ भूषणानीत्यादि / हताचींषि तेजोरहितानि // 74 // - सशुण्ठ्यौ देये / पार्षत इत्यादि / पृषतस्य मांसे रसे च विषोपसर्गो बाष्पादिभूषणान्तो य ईरितः॥७५॥ पिप्पल्यः सनागराः सुपिष्टा देयाः / सक्षौद्र इत्यादि / अनुक्तानि समीक्ष्योपद्रवांस्तस्य विदधीत चिकित्सितमा चोद्दिशन्नाह-विषमानीत्यादि / विषनानि विषभेद्रव्यैः सह महासुगन्धिमगदं यं प्रवक्ष्यामि तं भिषक // 76 // सिद्धानि // 82-84 // पानालेपननस्येषु विदधीताञ्जनेषु च // पिप्पलीमधुकक्षौद्रशर्करेचरसाम्बुभिः॥ विरेचनानि तीक्ष्णानि कुर्यात् मच्छर्दनानि च // 77 // छर्दयेहुप्तहृदयो भक्षितं यदि वै विषम् // 85 // 2 //

Page #661
564 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ कल्पस्थान इति सुश्रुतसंहितायां कल्पस्थानेऽन्नपानरक्षा- यत्नपरैरपि ज्ञातुमशक्यत्वात्तानि हिमवत्प्रदेशे किरातशवराकल्पो नाम प्रथमोऽध्यायः॥१॥ दिभ्यो ज्ञेयानि // 5 // आवृतगुप्तहृदयस्य पीतविषस्य शेषं निर्दिशन्नाह-पिप्पली- चत्वारि वत्सनाभानि मस्तके द्वे प्रकीर्तिते // त्यादि / शर्करेचरसाम्बूनि त्रीणि द्रवाणि, पिप्पलीमधुकं कल्कं, षट्र चैव सर्षपाण्याहुः शेषाण्येकैकमेव तु // 6 // क्षौद्रमिति प्रक्षेपः / गुप्तहृदयो विषघ्नः प्रच्छादितहृदयः // 85 // तेषां कन्दविषाणामवान्तरभेदान् दर्शयन्नाह-चत्वा. इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- रीत्यादि men टीकायां कल्पस्थाने प्रथमोऽध्यायः // 1 // उद्वेष्टनं मूलविषैः प्रलापो मोह एव च // जृम्भाङ्गोद्वेष्टनश्वासा शेयाः पत्रविषेण तु // 7 // द्वितीयोऽध्यायः। मुष्कशोफः फलविषैर्दाहोऽन्नद्वेष एव च॥ . भवेत् पुष्पविषैश्छर्दिराध्मानं मोह एव.च॥८॥ अथातः स्थावरविषविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या त्वक्सारनिर्यासविषैरुपयुक्तैर्भवन्ति हि॥ स्यामः॥१॥ आस्यदौर्गन्ध्यपारुष्यशिरोरुक्कफसंस्रयाः // 9 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ फेनागमः क्षीरविषैर्विड्भेदो गुरुजिह्वता // अन्ने पाने च प्रायेण स्थावरविषावचारणात्तद्विज्ञानीयारम्भो। हृत्पीडनं धातुविषैर्मूर्छा दाहश्च तालुनि // 10 // युज्यत इत्याह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // प्रायेण कालघातीनि विषाण्येतानि निर्दिशेत् // स्थाबरं जङ्गमं चैव द्विविधं विषमुच्यते // तत्र नवानां मूलाद्यधिष्ठानानां समासेन चिकित्सार्थ सामान्य दशाधिष्ठानमाद्यं तु द्वितीयं षोडशाश्रयम् // 3 // लक्षणं निर्दिशन्नाह-उद्वेष्टनमित्यादि / उद्वेष्टनम् अहमोटनम् / तत्र विषस्य चिकित्साविशेषार्थ स्वरूपभेदेनाश्रयभेदेन च जृम्भाङ्गोद्वेष्टनेत्यादि / उद्वेष्टनं पूर्व व्याख्यातम् / मुष्कशोफ द्वैविध्यं प्रतिपादयति-स्थावरमित्यादि / आद्यं प्रथमम् | इत्यादि / एषां नवानां सामान्यं धर्ममुद्दिशन्नाह-प्रायेणेत्यादि। . . 'अदनीयम् आद्य' इत्यन्ये, तन्नेच्छति गयी // 3 // | उपयोगदिवसादन्यो दिवसपक्षमासादिः कालः, तेषु घ्नन्तीत्ये. मूलं पत्रं फलं पुष्पं त्वक् क्षीरं सार एव च // वंशीलानि कालघातीनि ॥७-१०॥निर्यासो धातवश्चैव कन्दश्च दशमः स्मृतः॥४॥ कन्दजानि तु तीक्ष्णानि तेषां वक्ष्यामि घिस्तरम् 11 तान्येव स्थावरस्य दशाधिष्ठानानि निर्दिशन्नाह-मूल | स्पर्शाज्ञानं कालकूटे वेपथुः स्तम्भ एव च // मित्यादि // 4 // | श्रीवास्तम्भो वत्सनामे पीतविण्मूत्रनेत्रता // 12 // तत्र, क्लीतकाश्वमारगुजासुगन्धगर्गरककरघाट सर्षपे वातवैगुण्यमानाहो ग्रन्थिजन्म च // विधुच्छिखाविजयानीत्यष्टौ मूलविषाणि विषपत्रि- ग्रीवादोबल्यवाक्सङ्गौ पालकेऽनुमताविह // 13 // कालम्बावरदारुकरम्भमहाकरम्भाणि पञ्च पत्र- प्रसेकः कर्दमाख्येन विनेदो नेत्रपीतता // विषाणि; कुमुद्धतीवेणुकाकरम्भमहाकरम्भकर्कोट- वैराटकेनाङ्गदुःखं शिरोरोगश्च जायते // 14 // करेणुकखद्योतकचर्मरीभगन्धासर्पघातिनन्दनसार- गात्रस्तम्भो वेपथुश्च जायते मुस्तकेन तु // पाकानीति द्वादश फलविषाणि; वेत्रकादम्बवल्ली- शृङ्गीविषेणाङ्गसाददाहोदरविवृद्धयः // 15 // जकरम्भमहाकरम्भाणि पञ्च पुष्पविषाणि; अन्न- | पुण्डरीकेण रक्तत्वमक्ष्णोर्वृद्धिस्तथोदरे // पाचककर्तरीयसौरीयककरघाटकरम्भनन्दननाराच- | वैवयं मूलकैश्छर्दिहिकाशोफप्रमूढताः // 16 // कानि सप्त त्वक्सारनिर्यासविषाणि; कुमुदनीस्नु- चिरेणोच्छसिति श्यावो नरो हालाहलेन वै // हीजालक्षीरीणि त्रीणि क्षीरविषाणि; फेनाश्म (भस्म) महाविषेण हृदये ग्रन्थिशूलोद्गमौ भृशम् // 17 // हरितालं च द्वे धातुविषे; कालकूटवत्सनाभसर्षप-कर्कटेनोत्पतत्यूचं हसन् दन्तान् दशत्यपि // पालककर्दमकवैराटकमुस्तकशृङ्गीविषप्रपुण्डरीकमू- कन्दजानीत्यादि / तीक्ष्णानि तीक्ष्णविषाणि, अतः सद्यःलकहालाहलमहाविषकर्कटकानीति त्रयोदश कन्द- प्राणहराणि / विस्तरमिति प्रत्येक लक्षणं कथयामीति तात्पर्यार्थः। विषाणि; इत्येवं पञ्चपञ्चाशत् स्थावरविषाणि स्पर्शाज्ञानमित्यादि / अङ्गसादः अङ्गग्लानिः / पुण्डरीकेणेत्यादि / भवन्ति // 5 // प्रमूढता प्रकर्षणाचैतन्यम् / चिरेणोच्छसितीत्यादि / हास गयी तु गर्गरकस्थाने 'अनन्ता' इति पठति / विषपत्रिके | कुर्वन् पुरुषो दन्तान् खादति // 11-17 ॥त्यादि / गयी तु नाराचस्थाने वल्लीजं पठति / कुमुदतीत्यादि। कन्दजान्युप्रवीयोणि प्रत्युक्तानि त्रयोदश॥१८॥ . गयी तु पालकस्थाने बलाहमिति पठति / मूलादिविषाणां सर्वाणि कुशलक्षेयान्येतानि दशभिर्गुणैः॥

Page #662
अध्यायः 2] सुश्रुतसंहिता / 565 - - - मूलादिविषेभ्यः कन्दजानां धर्मान्तरेण विशेषं निर्दिश- जीर्ण विषघ्नौषधिभिर्हतं वा माह-कन्दजानीत्यादि / उप्रवीर्याणि उत्कटशक्तीनि; गयी दावाग्निवातातपशोषितं वा // 25 // तु अप्रवीर्याणीति पठति, व्याख्यानयति च-अप्राणि उरूणि खभावतो वा गुणविप्रहीनं वीर्याणि गुणविशेषा येषां तानि तथाविधानि / प्रत्युक्तानि विषं हि दूषीविषतामुपैति // प्रत्येकमुक्तानि // 18 // वीर्याल्पभावान्न निपातयेत्तत् सक्षमुष्णं तथा तीक्ष्णं सूक्ष्ममाशुव्यवायि च // 19 // कफावृतं वर्षगणानुबन्धि // 26 // विकाशि विशदं चैव लध्वपाकि च तत् स्मृतम् // स्थावरमपि दशगुणमेतैः कारणैर्हतवीर्य सत् संज्ञान्तरं तद्रौक्ष्यात् कोपयेद्वायुमौषण्यात् पित्तं सशोणितम्॥ लभते इत्याह-जीर्णमित्यादि / जीर्णादिभिर्हेतुभिर्गुणविप्रहीनं मतिं च मोहयेतण्यान्मर्मबन्धान छिनत्ति च // गुणैर्दिव्यादिभिहीन दशगुणमेवं वा मन्दशक्तिकं दूषीविषतां शरीरावयवान् सौक्ष्म्यात् प्रविशेद्विकरोति च // 21 // प्रायोति / तामेव गुणहीनतां कार्येण दर्शयन्नाह-वीर्याल्पेभाशुत्वादाशु तद्धन्ति व्यवायात् प्रकृतिं भजेत् // त्यादि / न निपातयेत् न मारयेत् सद्यश्चिरेण वा; मन्दीभूतोक्षपयेश विकाशित्वादोषान्धातून्मलानपि ॥२२॥णादिगुणविशेषेण विलीन श्लेष्मणाऽऽवृतत्वान मारयेदित्यर्थः / वैशद्यादतिरिच्येत दुश्चिकित्स्यं च लाघवात् // वर्षगणानबन्धि चिरकालानुबन्धीत्यर्थः // 25 // 26 // दुर्हरं चाविपाकित्वात्तस्मात् क्लेशयते चिरम् // 23 // तेनादितो भिनपुरीषवर्गों ____तान्येव दशगुणानि निर्दिशन्नाह-रूक्षमित्यादि / तीक्ष्णं राजिकामरिचादिवत् / सूक्ष्मं सूक्ष्ममार्गानुप्रवेशि / आशु शीघ्रं | विगन्धवैरस्यमुखः पिपासी // प्रहणनकारि / व्यवायि सकलं देहं व्याप्य पश्चात् पाकयायि / मूर्च्छन् वमन् गद्दवाग्विषण्णो विकाशि प्रसर्पदपसर्पद्धातुबन्धशैथिल्यकारि। विशदम् अपि- भवेश्च दुष्योदरलिङ्गजुष्टः // 27 // च्छिलम् / लघु लघुगुणयुक्तम् / अपाकीति आहारवदुदरानलेन आमाशयस्थे कफवातरोगी पक्तुमशक्यम् / तेष्वपि दशसु गुणेषु मध्ये कुतो गुणात् किं पक्वाशयस्थेऽनिलपित्तरोगी॥ करोतीत्याह-तद्रौक्ष्यादित्यादि / विकरोति शरीरावयवान् भवेन्नरो ध्वस्तशिरोरुहाङ्गो विकाराकारं नयतीत्यर्थः / व्यवायात् प्रकृतिं भजेदिति व्यवायात् विलूनपक्षस्तु यथा विहङ्गः // 28 // अखिलदेहव्याप्तिलक्षणात् , प्रकृति स्वभावम् अखिलदेहव्याप्ति स्थितं रसादिश्वथवा यथोक्तान् रूपं भजेत् / विकाशित्वादिति हिंसनशीलत्वात् ; क्षपये करोति धातुप्रभवान् विकारान् // विनाशयेत् / कसधातुर्गत्यर्थोऽपि विपूर्वो हिंसार्थः। वैशद्यादति कोपं च शीतानिलदुर्दिनेषु रिच्येत न सजेत कचिदपि सक्तं न भवेदित्यर्थः / 'असक्तगति वैशद्यात्' इति केचित् पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / दुश्चि यात्याशु, कित्स्यं च लाघवादिति इदं हि लघुत्वादुत्लुत्य मनो धावति तेन गरेण ये दोषा भवन्ति तान् दर्शयन्नाह-तेनार्दित अस्थिरं च भवति, तस्मात् संशमनभेषजाप्राप्ह्या दुश्चिकित्स्य इत्यादि / केचित् 'वमन्' इत्यत्र 'भ्रमन्' इति पठन्ति / गद्गदभवति / संशमनेनासाध्यतां विषस्य निर्दिश्य संशोधनेनाप्याह वाक्यः अस्पष्टवचनः। एतत् सर्वस्थानगतस्य सामान्य लक्षणम् / दुहर चेति ।-चकारो भिन्नक्रमे, न परं लाघवात् दुर्हरमपा स्थानविशेषेण विशिष्टं निर्दिशन्नाह-आमाशयस्थ इत्यादि / कित्वाच्च; तस्मादेवापाकित्वाच्चिर क्लेशयति परं यद्विषं द्वित्रिगुण व्यस्तशिरोरुहाङ्गो व्यस्तकेशशरीरः / 'भवेत् समुद्धस्तशिरोमदशगुणं वा; पूर्वदशगुणं सद्यो व्यापादकमेव // 19-23 // रुहाग' इति केचित् ; तत्र सम्यक् उस्तशिरोरुहाण्यङ्गानि स्थावरं जङ्गमं यच्च कृत्रिमं चापि यद्विषम् // यस्य स तथा। यथोकान् व्याधिसमुद्देशीयोक्तान् / धातुप्रभवान् विकारान् अन्नाश्रद्धारोचकादीन् करोति // 27 // २८॥सद्यो व्यापादयेत्तत्तु क्षेयं दशगुणान्वितम् // 24 // पूर्व शृणु तत्र रूपम् // 29 // यत् स्थावरं जङ्गमकृत्रिमं वा देहादशेषं यदनिर्गतं तत् // निद्रा गुरुत्वं च विजृम्भणं च कन्दजमेव दशगुणान्वितं न भवति किन्त्वन्यदपीति दर्शय विश्लेषहर्षावथवाऽङ्गमदः॥ नाह-स्थावरमित्यादि / स्थावरं जङ्गमं कृत्रिम वा देहादशेषं | निद्रेत्यादि / विश्लेषः सन्धीनां प्रसारणादानप्रवृत्तिः / हर्षों यदनिहृतं सद्यो व्यापादयेत् तद्दशगुणान्वितं ज्ञेयम् / यद्यपि | रोमहर्षः / अङ्गमर्दो वेदनाविशेषः // 29 ॥कन्दजानि परित्यज्यान्येषां गुणसामस्त्याभावेन कालघातित्व- ततः करोत्यन्नमदाविपाकामुक्तं, तथाऽप्यमीषां मध्ये येषां दशगुणत्वं तान्याशुधातीनि वरोचकं मण्डलकोठमोहान् // 30 // भवन्ति // 24 // धातुक्षयं पादकरास्यशोफं १'भूरीणि' इति पा। दकोदरं छर्दिमथातिसारम् // -

Page #663
566 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थान वैवर्ण्यमूर्छाविषमज्वरान् वा मधुशीतविषघ्नौषधिसंपृक्तं; गयी तु वान्तं नरं विरेचनं पायकुर्यात् प्रवृद्धा प्रबलां तृषां वा // 31 // येत् पूर्ववत् , तेन मधुयुक्तमेवेति व्याख्यानयति / तृतीय उन्मादमन्यजनयेत्तथाऽन्य इत्यादि / अगदोऽत्र दूषीविषारिर्मधुसर्पिर्युक्तो दातव्यः / नस्यं दानाहमन्यत् क्षपयेच्च शुक्रम् // विषघ्नं संज्ञाप्रबोधनं च / अञ्जनमपि विषघ्नं चक्षुष्यं संज्ञाप्रबोधनं गाद्गद्यमन्यजनयेच्च कुष्ठं तथा अंतीक्ष्णं च। चतुर्थ इत्यादि / अगदोऽत्रापि दूषीविषारिः।। तांस्तान् विकारांश्च बहुप्रकारान् // 32 // स्नेहोऽत्र गव्यं घृतं, विषघ्नत्वात्तस्य स्नेहग्रहणेन पूर्वप्रस्तुतं मधु तत इत्यादि / ततः पूर्वरूपात् परतः / अन्नमदाविपाका- निवर्तते / पञ्चम इत्यादि / अगदमिह दूषीविषारिनामाध्याविति अन्नेन भुक्तेन मदो हर्षक्षयोऽन्नमदः, अविपाकः पाका- | हरणीयम् / षष्ठ इत्यादि / सप्तमे वेगेऽसाध्यरूपेऽपि प्रत्याभावः। तांस्तान् विकारान् पूर्वोक्तान् आमाशये कफयात- ख्याय प्रतिक्रियां कुर्यात् / चकारोऽयं भिन्नक्रमे, तेन सप्तमे जान् , पक्वाशये पित्तानिलजान्, रसादिधातुगतांश्च विकारान् चेति योजनात् षष्टेऽप्यवपीडः / वाशब्दश्चानुक्तसमुच्चये, तेनाजनयेत् // 30-32 // नुक्तं सशोणितचर्मदानं शाखाललाटसिराताडनादिजङ्गमविषोकं दूषितं देशकालानदिवास्वप्नैरमीक्ष्णशः॥ च समुच्चीयते // 40-43 // यस्माइषयते धातून तस्मादृषीविषं स्मृतम् // 33 // | वेगान्तरे त्वन्यतमे कृते कर्मणि शीतलाम् // दूषीविषनिरुक्तिमुद्दिशन्नाह-दूषितमित्यादि / देश आनूपः यवागू सघृतक्षौद्रामिमां दद्याद्विषापहाम् // 44 // प्रभूतानिलशीतवर्षः, कालः शीतानिलदुर्दिनादिः, अन्नं सुरा- कोषातक्योऽग्निकः पाठासूर्यवल्लयमृताभयाः॥ तिलकुलत्यादि, अन्नस्योपलक्षणत्वाद् व्यवायव्यायामक्रोधादि- शिरीषः किणिही शेलुगिर्याहा रजनीद्वयम् // 45 // भिरपीत्यर्थः / अभीक्ष्णशः पुनः पुनः // 33 // पुनर्नवे हरेणुश्च त्रिकटुः सारिवे बला॥ स्थावरस्योपयुक्तस्य वेगे तु प्रथमे नृणाम् // एषां यवागूनिष्क्वाथे कृता हन्ति विषद्वयम् // 46 // श्यावा जिवाभवेत्स्तब्धा मुर्छा श्वासश्च जायते 34 इदानीं वेगान्तरेषु कालघातिनः प्रतीकारविधिमाह-वेगाद्वितीये वेपथुः सादो दाहः कण्ठरुजस्तथा // न्तर इत्यादि / प्रकृताद्वेगादन्यो वेगो वेगान्तरम् / अन्यतमे विषमामाशयप्राप्तं कुरुते हृदि वेदनाम् // 35 // एकतमे / कृते कर्मणि प्रथमादिवेगेषूक्ते इत्यर्थः / कोशातक्य तालुशोषं तृतीये तु शूलं चामाशये भृशम् // इत्यादि / कोशातकी घोषकः; अग्निकः अजमोदः, 'मोरट' दुर्वर्णे हरिते शूने जायेते चास्य लोचने // 36 // इत्यन्ये; सूर्यवल्ली पटोलसदृशपत्रा, यस्याः पत्ररसेनातं मांसं पक्कामाशययोस्तोदो हिका कासोऽन्त्रकूजनम् // खिन्नमिव भवति, अन्ये सूर्यावर्तमाहुः; किणिही कटभी, शेलुः चतुर्थे जायते वेगे शिरसश्चातिगौरवम् // 37 // श्लेष्मातकः, गिर्याह्वा श्वेतस्यन्दः, पुनर्नवे सितपीतपुष्पे, कोशाकफप्रसेको वैवर्य पर्वमेदश्च पञ्चमे // तक्यादीनां क्वाथेन षडङ्गकल्पनाकल्पितेन यवागूः कल्पनीया / सर्वदोषप्रकोपश्च पक्वाधाने च वेदना // 38 // 'सारिवे बला' इत्यत्र 'सारिवोत्पले' इत्यन्ये पठन्ति // 44-46 // षष्ठे प्रज्ञाप्रणाशश्च भृशं चाप्यतिसार्यते // मधुकं तगरं कुष्ठं भगदारु हरेणवः।। स्कन्धपृष्ठकटीभङ्गः सन्निरोधश्च सप्तमे // 39 // पुन्नागैलैलवालूनि नागपुष्पोत्पलं सिता // 47 // __ स्थावरस्य प्रथमादिवेगलक्षणं दर्शयन्नाह-स्थावरस्योप- विडङ्गं चन्दनं पत्रं प्रियङ्गामकं तथा // युक्तस्येत्यादि / सन्निरोधः सम्यनिरोधः, 'उच्छ्वासस्य' इाते हरिद्रे द्वे बृहत्यौ च सारिवेच स्थिरा सहा // 48 // शेषः // 34-39 // | कल्कैरेषां घृतं सिद्धमजेयमिति विश्रुतम् // प्रथमे विषवेगे तु वान्तं शीताम्बुसेचितम् // विषाणि हन्ति सर्वाणि शीघ्रमेवाजितं कचित् // 49 // अगदं मधुसर्पिा पाययेत समायुतम् // 40 // / / मधुकमित्यादि / पुन्नागः तुजः पूर्वदेशे प्रसिद्धः; एलवालुकं द्वितीये पूर्ववद्वान्तं पाययेत्तु विरेचनम् // खनामप्रसिद्ध नागपुष्पं नागकेशरं; ध्यामकं कत्तणं; स्थिरा तृतीयेऽगदपानं तु हितं नस्य तथाऽञ्जनम् // 41 // शालपणी / मधुकादीनां कल्कं पादिकं, चतुर्गुणं जलं दत्त्वा चतुर्थे स्नेहसंमिश्रं पाययेतागदं भिषक् // घृतं साधयेत् , तस्याजेयमिति संज्ञा / सर्वाणि स्थावरजङ्गमपञ्चमे क्षौद्रमधुकक्वाथयुक्तं प्रदापयेत् // 42 // कृत्रिमाणि / अजितं क्वचिन्न जितमजितं; क्वचित् कस्मिन्नपि षष्ठेऽतीसारवत् सिद्धिरवपीडश्च सप्तमे // स्थावरादावित्यर्थः // 47-49 // मूर्ध्नि काकपदं कृत्वा सासृग्वा पिशितं क्षिपेत् 43 तेषामेव यथाक्रम चिकित्सितमुद्दिशन्नाह-प्रथम इत्यादि / | दूषीविषार्त सुखिन्नमूर्ध्व चाधश्च शोधितम् // अगदं मधुसर्पियामित्यत्रान्यत्र चाविशेषेणागदश्रुत्या दृषी पायर्यतागदं नित्य मिमं दूषीविषापहम् // 50 // विषारिरेव प्रयोकव्यः। द्वितीय इत्यादि / तच विरेचनं घूत- १'ममीक्ष्णं' इति पा।

Page #664
अध्यायः 3] सुश्रुतसंहिता / 567 पिप्पल्यो ध्यामकं मांसी शावरः परिपेलवम् // तवमुखसन्देशविशर्धिततुण्डास्थिपित्तशूकशवानीसुवर्चिका ससूक्ष्मैला तोयं कनकगैरिकम् // 51 // ति // 4 // सौद्रयुक्तोऽगदो ह्येष दूषीविषमपोहति // तान्येवाधिष्ठानानि निर्दिशन्नाह-तत्र दृष्टिनिःश्वासेत्यादि / माना दृषीविषारिस्तु न चान्यत्रापि वार्यते // 52 // निःश्वासः फत्कारः, विशर्धितं पायुकृतः कुत्सितशब्दः, शूक कीटधातुदूषकस्य दूषीविषस्य चिकित्सा वक्तुमाह-दूषीविषार्त- लोम. कीटानां सर्पाणां च विगतप्राणानां देहः शवः / वृद्धवा विषस्य विषत्वेऽपि खेदो न निषिध्यते; येन ग्भटस्तु तुण्डविशर्धितस्थाने अल(आर)शोणिते पठति // 3 // 4 // मन्दवीर्यतया कफावरणाद्विषवेगेनानुबन्धित्वमस्य, अतः खेदेन | तत्र, दृष्टिनिःश्वासविषा दिव्याः सर्पाः,भौमास्तु कफस्यावरकस्योपशान्तावपहायं विषं कोष्ठगतं शोधनेन सकल- | दंष्टाविषाः, मार्जारश्ववानरमकरमण्डूकपाकमत्स्यमेव हियते / अन्ये 'दूषीविषार्त सुस्निग्धं' इति पठन्ति; तेषा- गोधाशम्बूकप्रचलाकगृहगोधिकाचतुष्पादकीटा. मपि स्निग्धश्रुत्या खेदोऽप्याक्षिप्तः / कथंचिदेवानि तस्य विषा- | स्तथाऽन्ये दंष्ट्रानखविषाः, चिपिटपिश्चिटककषायवशेषस्य संशमनार्थमन्यत्रापि स्थावरजङ्गमविषदूषितधातूंना वासिकर्षपकतोटकवर्च कीटकौण्डिन्यकाः शकवा प्रसादनार्थ संशमनमुद्दिशन्नाह-पाययेतेत्यादि / ध्यामकं मूत्रविषाः, मूषिकाः शुक्रविषाः, लूता लालामूत्रकतृणं; शावरो रोधः; परिपेलवं वन्यकः, कैवर्तमुस्तकमन्ये पुरीषमुखसन्दशनखशुक्रार्तवविषाः, वृश्चिकविश्वतोयं बालकं; सुवर्णगैरिकं दक्षिणापथे प्रसिद्धम् / अन्यत्रापि भरवरटीराजीवमत्स्योञ्चिटिङ्गाः समुद्रवृश्चिकावास्थावरजङ्गमयोस्तीक्ष्णयोरपीत्यर्थः; अन्येषु वक्ष्यमाणेषु ज्वरादि- लार)विषाः,चित्रशिरःसरावकुर्दिशतदारुकारिमेदध्वपीत्यन्ये // 50-52 // . कसारिकामुखा मुखसन्दंशविशर्धितमूत्रपुरीषविज्वरे दाहे च हिकायामानाहे शुक्रसंक्षये // पाः, मक्षिकाकणभजलायुका मुखसन्दंशविषाः, शोफेऽतिसारे मूर्छायां हृद्रोगे जठरेऽपि च // 53 // विषहतास्थि सर्पकण्टकवरटीमत्स्यास्थि चेत्यस्थिउन्मादे वेपथौ चैव ये चान्ये स्युरुपद्रवाः॥ | विषाणि, शकुलीमत्स्यरक्तराजिवरकी(टी)मत्स्याश्च यथाखं तेषु कुर्वीत विषघ्नैरौषधैः क्रियाम् // 54 // | पित्तविषाः, सूक्ष्मतुण्डोश्चिटिङ्गवरटीशतपदीशूक दूषीविषेण ये उपद्रवाः स्यस्तचिकित्सितमाह-ज्वर वलभिकाङ्गिभ्रमराः शूकतुण्डविषाः, कीटसर्पइत्यादि / ये चान्ये उपद्रवातजाः / यथाखं यद्यस्य विहितं देहा गतासवः शवविषाः; शेषास्स्वनुक्ता मुखसतदित्यर्थः / तच्च विषघ्नरोषधैर्युक्तं कर्तव्यम् // 53 // 54 // | न्दंशविषेष्वेव गणयितव्याः॥५॥ साध्यमात्मवतः सद्यो याप्यं संवत्सरोत्थितम् // तत्रेत्यादि / दिवि भवा दिव्याः, भूमौ भवा भौमाः; एतच्च दृषीविषमसाध्यं तु क्षीणस्याहितसेविनः॥ 55 // | प्रायिक, सर्वेऽपि सर्प दंशायतनविषाः; तथा हि सावित्रे.इति सुश्रुतसंहितायां कल्पस्थाने स्थावरविषवि- "सर्व एव सर्प दंशविषा भवन्ति, मलदशनदंष्ट्राचक्षुलालानि:शानीयो नाम द्वितीयोऽध्यायः॥२॥ श्वासेन्द्रियमूत्रपुरीषपुच्छः"() इति / मार्जारेत्यादि / अत्र इदानीं साध्ययाप्यप्रत्याख्येयलं दर्शयबाह-साध्यमित्यादि | मार्जारोक्त्यैव ब्याला व्याघ्रादयोऽभिप्रेताः / मकरो जलजन्तु रित्येके, अन्ये आमेयकीटपठितं मकराकारत्वेन मकर, कर्कटइति श्रीडल्ह(5)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत वृश्चिकं मकरमन्ये / पाकमत्स्योऽपि भामेयेग्वेष पठितः कीटव्याख्यायां कल्पस्थाने द्वितीयोऽध्यायः // 2 // विशेषः / गोधा पश्चनखी पवित्रा सौम्यकीटपठिता; कृष्णश ब्दस्य लोपात् कृष्णगोधां विदुरन्ये / प्रचलाकं सौम्यकीटपठितं तृतीयोऽध्यायः। कीटविशेषमाहुः। गृहगोधिका कोष्ठागारी कोष्ठगृहकारिका। चतु पदकीटाः प्रतिसूर्यकादयः / तथाऽन्ये मशकमक्षिकादयश्च अथातो जैक्रमविषविज्ञानीयं कल्पं व्याख्यास्यामः।। कीटाः / चिपिटपिच्चिटकेत्यादि एते कीटविशेषा देशान्तरे यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ लोकतो ज्ञेयाः। वृश्चिकेत्यादि। आरशब्देनात्र वृश्चिकलाङ्गलादिअथात इत्यादि // 1 // 2 // स्थितः कण्टको भण्यते, तस्य च स्थूलशूकरूपत्वाच्छूकमहणेजङ्गमस्य विषस्योक्तान्यधिष्ठानानि षोडश॥ नैव ग्रहणं, अत एव दृष्टिनिःश्वासेत्यादिसूत्रे पृथलोदाहृतमारसमासेन मया यानि विस्तरस्तेषु वक्ष्यते // 3 // १गुदास्थि' इति पा०। 2 'जङ्गमस्य त्वाश्रयाः षोडशतत्र, दृष्टिनिःश्वासदंष्ट्रानखमूत्रपुरीषशुक्रलाला | दृष्टिनिःश्वासस्पर्शदंष्ट्रामुखनखास्थिमूत्रपुरीषशुकार्तवलालाशूकपित्त१ 'कपहावरणाद्वर्षगणानुबन्धित्वमस्य' इति पा० / 2 पित्तदूषि- | शोणितशवानि' इति / (बृ. वा. उ. स्था. अ. 40) 3 'कालानखतधातूनां वा प्रसादनार्थ इति पा० / 3 'जङ्गमविषविशानीयमध्याय' शुक्रमूत्रपुरीषार्तवमुखसंदंशविषाः' इति पा०1४'मनोदशन इति इति पा०॥ 'मलो दशन' इति च पा०। 5 मिलशम्देना।' इति पाक

Page #665
568 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थान Report ग्रहणम् / गयदासश्चात्र 'आलालविषा' इति पठति, व्याख्या- क्षितिप्रदेशं विषदूषितं तु नयति च-आलालं लाला / चित्रशिर इत्यादि / वरकीम- शिलातलं तीर्थमथेरिणं वा // 10 // त्स्ययोः स्थाने केचिदेकमेव वरटी(की)मत्स्यं पठन्ति / गतासवो स्पृशन्ति गात्रेण तु येन येन गतप्राणाः // 5 // ___ गोवाजिनागोष्ट्रखरा नरा वा // भवन्ति चात्र तच्छ्नतां यात्यथ दह्यते च राज्ञोऽरिदेशे रिपवस्तृणाम्बु विशीर्यते रोमनखं तथैव // 11 // मार्गानधूमश्वसनान् विषेण // तत्राप्यनन्तां सह सर्वगन्धैः संदूषयन्त्येभिरतिप्रदुष्टान् पिष्टा सुराभिर्विनियोज्य मार्गम् // विज्ञाय लिङ्गैरभिशोधयेत्तान् // 6 // सिञ्चेत् पयोभिः सुमृदन्वितैस्तं विडङ्गपाठाकटभीजलैर्वा // 12 // राज्ञ इत्यादि / अरिदेशे प्रविष्टस्य राज्ञोऽपि रिपवः शत्रवः क्षितिप्रदेशमित्यादि / तीर्थ नद्यादिघट्टम् / ईरिणम् ऊषरम् / तृणादीन् सन्दूषयन्ति / अन्नम् अत्ररक्षायामुक्तमपि देशादि अनन्तां सर्वगन्धैः सह संयोज्य सुराभिः पिष्ट्वा मार्ग सिश्चेप्रसंगेणात्र पुनरुक्तम् / श्वसनो वायुः। एभिर्लि वक्ष्यमाणे दिति संबन्धः / सुराभिरिति बहुवचनान्मधुगुडपिष्टकृताभिः / रित्यर्थः // 6 // अनन्ता उत्पलसारिवा / सर्वगन्धैः एलादिपरिपठितः / पयोभिः . दुष्टं जलं पिच्छिलमुग्रगन्धि क्षीरैः / मृदन्वितैस्त मार्ग सिञ्चत्, विडसादिजलैर्वा मार्ग सिफेनान्वितं राजिभिरावृतं च // श्चेत् / मृदिह कृष्णा प्राधान्यकल्पनया / अन्ये त्वेवं पठन्तिमण्डूकमत्स्यं म्रियते विहङ्गा "तत्राप्यनन्तां सह सर्वगन्धैर्वचां तु पिष्टवा सुरयाऽनुमार्गम् / मत्ताश्च सानूपचरा भ्रमन्ति // 7 // सिचेत्तथा मृत्सहिताभिरद्भिर्मार्गोऽस्ति नान्यो यदि तेन गच्छेत्" मजन्ति ये चात्र नराश्वनागा इति / 'पयोभिस्तु मृदन्वितैः' इत्यत्र 'वल्मीकमृदन्विताभिः' स्ते छर्दिमोहज्वरदाहशोफान् // इति केचित् पठन्ति, विषघ्नलाद्वल्मीकस्य // 10-12 // ' ऋ(ग)च्छन्ति तेषामपहृत्य दोषान् तृणेषु भक्तेषु च दूषितेषु दुष्टं जलं शोधयितुं यतेत // 8 // सीदन्ति मूर्च्छन्ति वमन्ति चान्ये // 'दुष्टमित्यादि / राजिभिः कृष्णाभिः / विहङ्गा इत्यादि विभेदमृच्छन्त्यथवा नियन्ते सानूपचरा अनूपचरसहिता विहङ्गाः पक्षिणो विषवेगेन मत्ताः तेषां चिकित्सा प्रणयेद्यथोक्ताम् // 13 // सन्तो भ्रमन्ति / ऋच्छन्ति प्राप्नुवन्ति / यतेत यत्नं कुर्वीत विषापहैऽप्यगदैविलिप्य // 7 // 8 // ___ वाद्यानि चित्राण्यपि वादयेत // धवाश्वकर्णासनपारिभद्रान् तारः सुतारः ससुरेन्द्रगोपः - सपाटलान् सिद्धकमोक्षको च॥ सर्वेश्च तुल्यः कुरुविन्दभागः॥१४॥ दग्ध्वा सराजद्रुमसोमवल्का पित्तेन युक्तः कपिलान्वयेन स्तद्भन शीतं वितरेत् सरस्सु // 9 // _वाद्यप्रलेपो विहितः प्रशस्तः॥ भस्साञ्जलिं चापि घटे निधाय वाद्यस्य शब्देन हि यान्ति नाशं विशोधयेदीप्सितमेवमम्भः॥ विषाणि घोराण्यपि यानि सन्ति // 15 // तदेव दुष्टवारिप्रशोधनौषधं दर्शयन्नाह-धवाश्वेत्यादि / / तृणेष्वित्यादि / सीदन्ति अजग्लानियुक्ता भवन्ति / प्रणये. अश्वकर्णः पूर्वदेशे प्रसिद्धो गन्धमुण्डः अश्वत्थसदृशः, असनो दित्यादि / अङ्गासादादिषु यथोक्तां चिकित्सां विषापहैव्यैर्युक्तां बीजकः, पारिभद्रः फलभद्रो रक्तकुसुमः कण्टकी रोहिणीसदृश वितरेत् / अगदैर्वा दुन्दुभिखनीयोक्तैः, वाद्यानि मेरीपटहादीनि पत्रः पूर्वदेशे प्रसिद्धः, राजद्रुमः किरमालकः, सोमवल्कः विलिप्य वादयेत् / अपरमपि वाद्यलेपमाह-तार इत्यादि / कट्वलः / वितरेत् निःक्षिपेत् / सरःखिति बहुवचनमवहज्ज. तारो रूप्यं, सुतारः पारदः; सुरेन्द्र सुवर्ण, कुटजमन्ये; गोपा लोपलक्षणं; वहज्जलानां दूषणमेव दुष्करणम् / सामान्यजनार्थ सारिवा; कुरुविन्दो मुस्ता, निशानपाषाण इत्यन्ये, उत्तमलोहिसरसां संशोधनमभिधाय विशिष्टजनार्थमुदतजलस्य शोधनं तरत्नं कुरुविन्द इत्ये के // 13-15 // दर्शयबाह-भस्माजलिमित्यादि / अञ्जलिं चतुःपलं, तं च धूमेऽनिले वा विषसंप्रयुक्त घटे द्रोणप्रमिते जले, निधाय निःक्षिप्य, ईप्सितं वाञ्छितं खगाः श्रमार्ताः प्रपतन्ति भूमौ // शोधयेत् / जेजटाचार्यस्तु घटं गर्गरीमाह // 9 // कासप्रतिश्यायशिरोरुजश्च भवन्ति तीव्रा नयनामयाश्च // 16 // १°मारूग्रहणम्' इति पा० / 2 'रोगान्' इति पा०। / १'शिलास्थली' इति पा०। 2 'तत्र' इति पा० /

Page #666
अध्यायः 3] सुश्रुतसंहिता। 569 लाक्षाहरिद्रातिविषाभयाब्द विषे यस्मादित्यादि / यस्माद्विषे ये गुणाः सन्ति ते सर्वे हरेणुकैलादलवककुष्ठम् // स्वभावतः सर्वदेहधातुविरोधेन तीक्ष्णा आशुकारिणः, प्रायेण प्रियङ्गुकां चाप्यनले निधाय तेजोरूपकोधात्मकवाद्विषस्य; अतः सर्वमेव विषं सर्वदोषप्र. धूमानिलौ चापि विशोधयेत // 17 // कोपणम् / ते तु वृत्तिमित्यादि / ते प्रकुपिता वातादयो विषालाक्षेत्यादि / लाक्षादिद्रव्यं वही निधाय धर्म विशोधयेत. दिता विषपीडिताः सन्तः, खां वृत्तिं वातः प्रस्पन्दनादिकां. चूर्णमनिले विकीर्य पुनरनिलमिति / प्रियङ्गकामित्यत्र 'मधलिकां' रागपत्यादिकां पित्त, सन्धिसंश्लेषादिकां कफः, त्यजन्तिः तेन केचित् पठन्ति, गुडचिकामिति च विवृण्वन्ति // 16 // 17 // च पित्तस्य पक्त्यभावाद्विषं पाकं न याति, अतोऽपक्कं विषं प्रजामिमामात्मयोनेब्रह्मणः सृजतः किल // प्राणान् रुणद्धि, विषविलीनेन श्लेष्मणा निरुद्धोच्चासत्ताअकरोदसुरो विघ्नं कैटभो नाम दर्पितः॥१८॥ जीवेऽपि प्राणेऽपि सति विसंज्ञो विगतसम्यग्ज्ञानो मानवतस्य क्रुद्धस्य वै वक्राब्रह्मणस्तेजसो निधेः॥ स्तिष्ठति // 25-27 // क्रोधो विग्रहवान् भूत्वा निपपातातिदारुणः // 19 // शुक्रवत् सर्वसर्पाणां विषं सर्वशरीरगम् // स तं ददाह गर्जन्तमन्तकाभं महाबलम् // | क्रुद्धानामेति चाङ्गेभ्यः शुक्रं निर्मन्थनादिव // 28 // ततोऽसुरं घातयित्वा तत्तेजोऽवर्धतामृतम् // 20 // तेषां बडिशवइंष्ट्रास्तासु सजति चागतम् // ततो विषादो देवानामभवत्तं निरीक्ष्य वै॥ अनुत्ता विषं तस्मान्न मुश्चन्ति च भोगिनः॥२९॥ विषादजननत्वाच्च विषमित्यभिधीयते // 21 // / शुक्रवदित्यादि / सर्वसाणां विषं सर्वशरीरगम् / क्रुद्धानाततः सृष्ट्वा प्रजाः शेषं तदा तं क्रोधमीश्वरः॥ मित्यादि क्रुद्धानां सर्पाणामझेभ्योऽवयवेभ्यो विषमागच्छति विन्यस्तवान् स भूतेषु स्थावरेषु चरेषु च // 22 // किमिव ? शुक्र निर्मन्थनादिव, निर्मन्थनं विशिष्टस्त्रीवराजविलो 'चिकित्सोपयोगि विषस्य मूर्तिखरूपमाह-प्रजामित्यादि / डनहेतुरेव हर्ष उच्यते। तेषामित्यादि / बडिशं मत्स्यबन्धनआत्मयोनेः आत्मा परमपुरुषो योनिः कारणं यस्य स तथा यन्त्रम् / सज्जति सङ्गं याति, संबद्धं भवतीत्यर्थः / अनुदृत्ता तस्य; एतेनेश्वरादिकारणं निरस्य स्वयंभूत्वमुक्तम् / किलेल्यागम- अननुयोजिता, अनुच्छलिता इति यावत् ; कर्षणकृतपरावृत्त्या संवादे / तत इत्यादि / विग्रहवान् शरीरवान् / निःपपात | हि दंष्ट्राणामधोमुखतेति / भोगिनः सर्पाः॥२८॥२९॥ निःसृतः। स तमित्यादि।-सक्रोधः पुरुषरूपः,तं कैटभं, ददाह | यस्मादत्यर्थमुष्णं च तीक्ष्णं च पठितं विषम् / भस्मीकृतवान् / किंविशिष्टं कैटभं? गर्जन्तमित्यादिविशेषण- | अतः सर्वविषेषूक्तः परिषेकस्तु शीतलः // 30 // युक्तम् / तत्तेजः तस्य मूर्तिमतः क्रोधस्य तेज इत्यर्थः / तत मन्दं कीटेषु नात्युष्णं बहुवातकर्फ विषम् // ' इत्यादि / वाकायचित्तावसादो विषादः / तत इत्यादि / विन्य- अतः कीटविषे चापि खेदो न प्रतिषिध्यते॥३१॥ स्तवान् विनिःक्षिप्तवान् // 18-22 // कीटैर्दष्टानुग्रविषैः सर्पवत् समुपाचरेत् // यथाऽव्यक्तरसं तोयमन्तरीक्षान्महीगतम् // यस्मादित्यादि / कीटेषु विषं मन्दं नात्युष्णं बहुवातकर्फ तेषु तेषु प्रदेशेषु रसं तं तं नियच्छति // 23 // | भवति; अपिशब्दात् कीटेष्वपि केषुचिदुप्रविषेषु न खेदः, एवमेव विषं यद्यद्रव्यं व्याप्यावतिष्ठते // अपि तु शीतलमेव चिकित्सितम् / तथा च वक्ष्यति,-'कीटेस्वभावादेव तं तस्य रसं समनुवर्तते // 24 // र्दष्टानुनविषैः सर्पवत्समुपाचरेत्' इति // 30 // 31 // विषस्य नानावीर्यहेतुभूतमुद्दिशन्नाह-यथाऽव्यक्तरसमि- स्वभावादेव तिष्ठेत्तु प्रहारादंशयोर्विषम् // 32 // त्यादि / यथा जलमेकरसमप्यन्तरीक्षात् पतितं भूमिगत | व्याप्य सावयवं देहं दिग्धविद्धाहिदष्पयोः॥ तेषु तेषु प्रदेशेष्वाकाशगुणभूयिष्ठादिषु रसं तं तं नियच्छति लोल्याद्विषान्वितं मांसंयःखादेन्मृतमात्रयो॥३३॥ निश्चयेन ददाति, एवमेव विषं यद्यद्व्यं व्याप्यावतिष्ठते खभा-यशालिसा वादेव तस्य तस्य रसं समनुवर्तते // 23 // 24 // अतश्चाप्यनयोर्मासमभक्ष्यं मृतमात्रयोः॥३४॥ विषे यस्साहुणाः सर्वे तीक्ष्णाः प्रायेण सन्ति हि // | मुहूर्तात्तदुपादेयं प्रहारादंशबर्जितम् // विषं सर्वमतो शेयं सर्वदोषप्रकोपणम् // 25 // | इदानीं दिग्धविद्धाहिदष्टयोः प्रहारदंशदेशमांसमभक्ष्य तेत वत्तिं प्रकुपिता जहति वां विषादिताः॥ महाच तदुपादेयमुद्दिशन्नाह-वभावादित्यादि / दिग्धविद्धानोपयाति विषं पाकमतः प्राणान् रुणद्धि च // 26 // हिदष्टयोः 'प्राणिनोः' इति शेषः / अत्र दिग्धविद्धो विषलिप्तश्रेष्मणाऽऽवतमार्गत्वादुच्छासोऽस्य निरुध्यते॥ | काण्डादिहतः, अहिदष्टः सर्पदष्टः / यथाविषं विषानुसारेणेविसंशः सति जीवेऽपि तस्मात्तिष्ठति मानवः॥२७॥ त्यर्थः // 32-34 // 1 एतत्पूर्व 'समाधिमत्रभेदेन' इत्यधिकं पठ्यते हस्तलिखितपुस्तके। 1 'मननुमोदिता' इति पा० / सु.सं. 2

Page #667
570 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पखानं सवातं गृहधूमामं पुरीषं योऽतिसार्यते // 35 // उन्मत्तमत्यर्थमुपद्रुतं वा आध्मातोऽत्यर्थमुष्णास्रो विवर्णः सादपीडितः। हीनखरं वाऽप्यथवा विवर्णम् // 43 // उद्धमत्यथ फेनं च विषपीतं तमादिशेत् // 36 // सारिष्टमत्यर्थमवेगिनं च न चास्य हृदयं वहिर्विषजुष्टं दहत्यपि // जह्यानरं तत्र न कर्म कुर्यात् // 44 // तद्धि स्थानं चेतनायाः स्वभावाद्याप्य तिष्ठति // 37 // इति सुश्रुतसंहितायां कल्पस्थाने जङ्गमविषवि. इदानी विषपीतस्य प्राणैः परित्यज्यमानस्य मृतस्य च लक्ष शानीयो नाम तृतीयोऽध्यायः॥३॥ णमाह-सवातमित्यादि / अखं नयनजलम् / विवर्णः अत्यर्थ | शस्त्रेत्यादि / लताभिरभिहतेऽङ्गे राज्यो रेखा नोच्छलन्ति / कृष्णश्यामपीतवर्णः / सादः अङ्गग्लानिः / विवर्ण इति मृतस्य जिह्वेत्यादि / सिता श्वेता, असिता कृष्णा वा भवतीत्यर्थः / लक्षणं, शेषं सर्व म्रियमाणस्य लक्षणम् / अस्य विषपानमृतस्य केशशातः केशच्यवनम् / नासावभङ्गो नासास्रोतोवैगुण्यं, तथाविषजुष्टं हृदयं वह्निरपि न दहति; कुतो हृदयमेव विषजुष्टं ? नुनासिकवाक्यलेन ज्ञेयम् / कण्ठभङ्गः स्वरसादः / दंशो भक्षिहि यस्मात्तद्विषं चेतनास्थानं हृदयं खभावाद्व्याप्य तिष्ठति; अत | तस्थानम् / हन्वोः मुखसन्ध्योः / स्थिरत्वम् अचलनम् / वर्तिएव च विषपानमृतस्य हृदयमदाह्यं विषव्याप्तत्वात् // 35-37 // रित्यादि वर्तिः कफवर्तिः / उन्मत्तेत्यादि / उन्मत्तं वातुलम् / अश्वत्थदेवायतनश्मशान अत्यर्थमुपद्रुतम् उपद्रवबहुलम् / सारिष्टं मरणलक्षणसहितम् / वल्मीकसन्ध्यासु चतुष्पथेषु // | अवेगिनं लहरीवर्जितम् / जह्यात् त्यजेत् // 40-44 // याम्ये सपिव्ये परिवर्जनीया इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतऋक्षे नरा मर्मसु ये च दृष्टाः // 38 // व्याख्यायां कल्पस्थाने तृतीयोऽध्यायः। इदानीं वय॑प्रहारादंशहृदयप्रसङ्गेन विशिष्टदेशादिद्वारेण वर्जनीयान् दष्टानाह-अश्वत्थेत्यादि / याम्ये भरण्यां, पित्र्ये चतुर्थोऽध्यायः।.. मघायां, ऋक्षे नक्षत्रे // 30 // अथातःसर्पदष्टविषविज्ञानीयं कल्पं व्याख्यास्यामः॥' दर्वीकराणां विषमाशुपाति यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सर्वाणि चोष्णे द्विगुणीभवन्ति // जगमविषाश्रयेषु महाविषत्वेन सर्पस्यैवात्र प्राधान्यात्तद्दष्टअजीर्णपित्तातपपीडितेषु | विज्ञानं प्रतिपादयितुकामः प्राह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // बालप्रमेहिष्वथ गर्भिणीषु // 39 // . वृद्धातुरक्षीणबुभुक्षितेषु धन्वन्तरि महाप्राशं सर्वशास्त्रविशारदम् // पादयोरुपसंगृह्य सुश्रुतः परिपृच्छति // 3 // लक्षेषु भीरुष्वथ दुर्दिनेषु // ___ पादयोरुपसंगृह्य पादपतनं कृत्वेत्यर्थः // 3 // दीकराणामित्यादि / दीकराणां फणिनां, सर्वाणि अशेष सर्पसंख्यां विभागं च दष्टलक्षणमेव च // विषाणि, उष्णे उष्णकाले, द्विगुणीभवन्ति द्विगुणशक्तीनि भवन्ति; 'सर्वाणि चोवं द्विगुणीभवन्ति' इति केचित् पठन्ति, शानं च विषवेगानां भगवन् ! वक्तुमर्हसि // 4 // ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वदेशे इत्यर्थः / अजीर्णपित्तादिष्वपि द्विगुणवमाह किं परिपृच्छतीत्याह-सर्पसंख्यामित्यादि / संख्या गणना, अजीर्णेत्यादि // 39 // विभागो विशेषभागः पृथक्करणम् / अर्हसि योग्यो भवसि // 4 // शवक्षते यस्य न रक्कमेति तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्राब्रवीद्भिषजां वरः॥ राज्यो लताभिश्च न संभवन्ति // 40 // असंख्या वासुकिश्रेष्ठा विख्यातास्तक्षकादयः॥५॥ शीताभिरद्भिश्च न रोमहर्षों महीधराश्च नागेन्द्रा हुताग्निसमतेजसः॥ विषाभिभूतं परिवर्जयेत्तम् // ये चाप्यजनं गर्जन्ति वर्षन्ति च तपन्ति च // 6 // जिह्वा सिता यस्य च केशशातो ससागरगिरिद्वीपा यैरियं धार्यते मही // ऋद्धा निःश्वासदृष्टिभ्यां ये हन्युरखिलं जगत् // 7 // नासावभङ्गश्च सकण्ठभङ्गः॥४१॥ नमस्तेभ्योऽस्ति नो तेषां कार्य किञ्चिचिकित्सया॥ कृष्णः सरक्तः श्वयथुश्च दंशे ये तु दंष्ट्राविषा भौमा ये दशन्ति च मानुषान् // 8 // हन्वोः स्थिरत्वं च स वर्जनीयः॥ तेषां सङ्खयां प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः॥ वर्तिर्घना यस्य निरेति वक्रा तस्य तद्वचनमित्यादि / वासुकि श्रेष्ठा वासुकिः श्रेष्ठो येषां द्रक्तं स्रवेदूमधश्च यस्य // 42 // ते तथा / अस्ति नो तेषां कार्य किञ्चिचिकित्सयेति तेषां दंष्टानिपाताः सकलाश्च यस्य तं चापि वैद्यः परिवर्जयेत्तु // १अध्याय' इति पा० / 2 'वासकिमुखा' इति पा०।।

Page #668
अध्यायः 4] सुश्रुतसंहिता। wwwwwwwwwwwwwwwwwwww.varund - तक्षकादीनां चिकित्सया किंचित् कार्य नास्ति / ये तु दंष्ट्र- | सर्पस्पृष्टस्य भीरोहि भयेन कुपितोऽनिलः // त्यादि / अनुपूर्वशः अनुक्रमेण // 5-8 // कस्यचित् कुरुते शोफंसाङ्गाभिहतं तु तत् // 19 // अशीतिस्त्वेव सणां भिद्यते पश्चधा तु सा॥९॥ ___ एतदेव दंशत्रैविध्यमुद्दिष्टं निर्दिशन्नाह-सर्पितमित्यादि / दर्वीकरा मण्डलिनो राजिमन्तस्तथैव च // तेषां लक्षणमाह-पदानीत्यादि / पदानि क्षतानि / एकमिनिर्विषा वैकराश्च त्रिविधास्ते पुनः स्मृताः॥१०॥ त्यादि / पदेषु यथोत्तर विषबाहुल त्यादि / पदेषु यथोत्तरं विषबाहुल्यम् / निमग्नानि अनुद्गतानि / दर्वीकरा मण्डलिनो राजिमन्तश्च पन्नगाः॥ यान्युदृत्य करोति हि यानि पदान्युद्वत्य उन्मोय्य सर्पः करोति / तेषु दीकरा शेया विंशतिः षट्च पन्नगाः॥११॥ चनुमालकयुक्तानीति उपरि पिडकासदृशैराचितानीत्यर्थः; गयी द्वाविंशतिर्मण्डलिनो राजिमन्तस्तथा दश॥ तु चञ्चुमालिकाः सर्पदष्टस्थानस्य पार्श्वे वटप्ररोहाप्रतुल्या विषोनिर्विषा द्वादश शेया वैकरास्त्रयस्तथा // 12 // | त्पन्ना अङ्कुरा भवन्तीति व्याख्यानयति / वैकृत्यकरणानि विकाबैकरोद्भवाः सप्त चित्री मण्डलिराजिलाः॥ रभाव विधायकानि / संक्षिप्तानीत्यादि / संक्षिप्तानि सूक्ष्माणि / अशीतिरित्यादि / सा अशीतिः / दीकराः फणावन्तः, सर्पितम् अत्यवगाढम् / राज्य इत्यादि / राज्यो रेखाः, रदितं मण्डलिनः फणावर्जिता विविधमण्डलैश्चित्रिताः, राजिमन्तो विलिखितमनवगाढम् , अत एवाल्पविषम् / अशोफमित्यादि / रेखायुक्ताः फणावर्जिताईषद्विषा गमालादयः, निर्विषा विषरहिताः प्रकृतिस्थस्येति कायवाक्चित्तेषु खेन भावेनावस्थितस्य / पर्द पदानि वेति एकं . पदं बहूनि वा पदानीत्यर्थः / सर्पस्पृष्टस्येदुन्दुभिगोराहिकादयः; केचित् 'निर्' शब्दमीषदर्थे व्याख्यानयन्ति, तेन निर्विषा ईषद्विषाः; यथा-अनुदरा कन्येति / वैक त्यादि / तुशब्दश्चार्थे, तेन कण्टकादिविद्धेऽपि शङ्काविषं रजाः सङ्कीर्णजाताः, पृथग्जातीयसर्पिणीपृथग्जातीयसर्पाभ्यां भवति // 14-19 // जाता वैकराः / एष्वेव निर्विषवैकरजयोरन्तर्भावात् कथमशीतिः | व्याधितोद्विग्नदष्टानि शेयान्यल्पविषाणि तु॥ पूर्यत इत्याह तेष्वित्यादि / चित्रा मण्डलिराजिला वैकरो- तथाऽतिवृद्धबालाभिदष्टमल्पविषं स्मृतम् // 20 // द्भवाः सप्त भवन्ति तत्र मण्डलिनश्चत्वारः, राजिलास्त्रयः / सुपर्णदेवब्रह्माषयक्षसिद्धनिषेविते // अत्रायमेव पाठो न्याय्यः, जेजटगयदासप्रभृतिभिरङ्गीकृत विषघ्नौषधियुक्ते च देशेन क्रमते विषम् // 21 // ___ सविस्थाविशेषतोऽल्पविषवमुद्दिशन्नाह-व्याधितेत्यादि / खात् // 9-12 // दष्टानि भक्ष्यस्थानानि / विशिष्टदेवसेविते विशिष्टौषधिसेविते पादाभिमृष्टा दुष्टा वा क्रुद्धा ग्रासार्थिनोऽपि वा 13 च देशेऽविषवमुद्दिशन्नाह-सुपर्णेत्यादि / सुपर्णो गरुडः। भूताः ते दशन्ति महाक्रोधास्त्रिंविधं भीमदर्शनाः॥ खनामप्रसिद्धाः // 20 // 21 // .. संक्षेपेण विभागं प्रतिपाद्य दष्टस्य दंशनपूर्वकत्वाइंशनल रथाङ्गलाङ्गलच्छत्रस्वस्तिकाङ्कुशधारिणः // क्षणं प्रतिपादयितुकामो दंशस्य कारणानि निर्दिशन्नाह- क्षेया दुर्वीकराः सर्पाः फणिनः शीघ्रगामिनः॥२२॥ पादाभिमृष्टा इत्यादि / अभिमृष्टा मर्दिताः, दुष्टाः खभावदुष्टाः, मण्डलैर्विविधैश्चित्राः पृथवो मन्दगामिनः॥ कद्धाः कुपिताः, अपिशब्दोऽत्रानुक्कसमुच्चये, तेनाल्यासन्न- | शेया मण्डलिनः सर्पा ज्वेलनार्कसमप्रभाः॥२३॥ भीतशङ्कितक्रान्तादयो प्राह्याः / ते दशन्ति महाक्रोधास्त्रिविधं स्निग्धा विविधवर्णाभिस्तिर्यगवंच राजिभिः॥ भीमदर्शना इति सर्पा महाक्रोधाः प्रचण्डकोपाः, अत एव भीम- चित्रिता इव येभान्ति राजिमन्तस्तु ते स्मृताः२४ दर्शनाः; त्रिविधं यथा भवत्येवं दशन्ति भक्षयन्ति // 13 // -| इदानी चिकित्सोपयोगिदीकरादिलिङ्गमुद्दिशबाह-रथासर्पितं रदितं चापि तृतीयमथ निर्विषम् // जेत्यादि / रथाङ्गं चक्रं, लागलं हलं, धारिण इति यतो सोकाभिहतं केचिदिच्छन्ति खलु तद्विदः॥१४॥ रथाङ्गादीनामाकृतिं धारयन्ति / मण्डलैरित्यादि / पृथयो पदानि यत्र दन्तानामेकं वे वा बहूनि वा॥ विस्तीर्णाः // 22-24 // निमग्नान्यल्परक्तानि यान्युद्वत्य करोति हि // 15 // मुक्तारूप्यप्रभा ये च कपिला येच पन्नगाः॥ चश्वमालकयुक्तानि वैकृत्यकरणानि च // सुगन्धयः सुवर्णाभास्ते जात्या ब्राह्मणाः स्मृताः 25 सहितानि सशोफानि विद्यात्तत् सर्पितं भिषक् 16 क्षत्रियाः स्निग्धवर्णास्तु पन्नमा भृशकोपनाः॥ राज्य: सलोहिता यत्र नीलाः पीताः सितास्तथा // | सूर्यचन्द्राकृतिच्छत्रलक्ष्म तेषां तथाऽम्बुजम् // 26 // विज्ञेयं रतिं तेत्तु शेयमल्पविषं च तत् // 17 // कृष्णा वैज्रनिभा ये च लोहिता वर्णतस्तथा // अशोफमल्पदुष्टासृक् प्रकृतिस्थस्य देहिनः॥ | धूम्राः पारावताभाश्च वैश्यास्ते पन्नगाः स्मृताः 27 पदं पदानि वा विद्यादविषं तनिकित्सकः॥१८॥ महिषद्वीपिवर्णाभास्तथैव परुषत्वचः॥ पा. | 'चित्रमण्डलिराजिला: | भिन्नवर्णाश्च ये केचिच्छद्रास्ते परिकीर्तिताः॥ इति पा०। 3 व्यतिकरजाः' इति पा०। 4 'तद्धि त्रिविध- 1 तथाऽतिवृद्धातिवालदष्टं' इति पा०। २ज्वलनार्कसमा मुच्यते' इति पा०। 5 विक्षु' इति पा० / | विषे' इति पा० / 3 'वज्रप्रभा' इति पा० / बहूनि वा // 15 // मुक्तावभास्ते जात्या भूशकोपना:Mal

Page #669
572 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थान इदानीं ब्राह्मणादिजातिपरिज्ञानायाह-मुक्तारूप्येत्यादि / पिङ्गलः, तन्तुकःपुष्पपाण्डुः, षडङ्गो, अग्निको बभ्रः, सूर्यादिवत्तेषां लक्ष्म चिह्न, तथा अम्बुजः शङ्खः / तथा च कषायः, कलुषः पारावतो, हस्ताभरणः, चित्रकः, वृद्धवाग्भटः,-"भोगेऽर्धचन्द्रश्रीवत्सशङ्खचक्रहलाङ्किताः-" एणीपद इति (2); इति / द्वीपी चित्रकः // 25-28 // __ राजिमन्तस्तु-पुण्डरीको राजिचित्रो, अङ्गुलकोपयन्त्य निलं जन्तोः फणिनः सर्व एव तु // राजिः, बिन्दुराजिः, कर्दमकः, तृणशोषकः, सर्षपित्तं मण्डलिनश्चापि कर्फ चानेकराजयः // 29 // पकः श्वेतहनुः, दर्भपुष्पश्चक्रको, गोधूमकः, किक्किअपत्यमसवर्णाभ्यां द्विदोषकरलक्षणम् // साद इति (3); शेयौ दोषैश्च दम्पत्यो | निर्विषास्तु-गलगोली, शूकपत्रो, अजगरो, अपत्यमित्यादि / असमानवर्णाभ्यां सर्पसर्पिणीभ्यां यत् अपत्यं दिव्यको, वर्षाहिकः, पुष्पशकली, ज्योतीरथः, वैकरजाख्यं, तद्विदोषकरलक्षणं ज्ञेयं; द्विदोषकराणि लक्षणानि क्षीरिकापुष्पको, अहिपताको, अन्धाहिको, गौरायत्र तद्विदोषकरलक्षणं; एतेन वैकरजस्य द्विदोषकर्तृवमुक्तम् / हिको. वक्षेशय इति (4) अपत्ये यौ द्विदोषौ तौ कयोरित्याह-ज्ञेयाविति ।-ज्ञेयो " वैकरास्तु त्रयाणां दर्वीकरादीनां व्यतिकराज्ञातव्यो / दम्पत्योः पितृमात्रोरित्यर्थः // 29 // जाताः, तद्यथा-माकुलिः, पोटगलः, स्निग्धराजिविशेषश्चात्र वक्ष्यते // 30 // रिति / तत्र. कृष्णसर्पण गोनस्यां वैपरीत्येन वा रजन्याः पश्चिमे यामे सश्चित्राश्चरन्ति हि॥ जातो माकुलिः; राजिलेन गोनस्यां वैपरीत्येन वा शेषेषूक्ता मण्डलिनो दिवा दीकराः स्मृताः॥३१॥ जातः पोटगलः; कृष्णसर्पण राजिमत्यां वैपरीत्येन एषां मध्ये के कस्मिन् काले विचरन्तीत्याह-विशेष वा जातः स्निग्धराजिरिति / तेषामाद्यस्य पितृवइत्यादि / पश्चिमे यामे चतुर्थे प्रहर इत्यर्थः / चित्रा अत्र राजि- द्विषोत्कर्षों, द्वयोर्मातृवदित्येके (5); . मन्तः / शेषेषु प्रहरेषु 'रजन्या एव' इति शेषः // 30 // 31 // तज्जातमेव व्यतिकरं विवृण्वन्नाह-तत्र कृष्णसणेत्यादि। दीकरास्तु तरुणा वृद्धा मण्डलिनस्तथा // वैपरीत्येन वेति गोनसेन पुंसा कृष्णसर्पिण्या स्त्रियामित्यर्थः / राजिमन्तो वयोमध्या जायन्ते मृत्युहेतवः॥३२॥ राजिलेनेत्यादि / वैपरीत्यं पूर्वव्याख्यावज्ज्ञेयम् / कृष्णसर्प तेषां दींकरादीनामुप्रविषले वयोऽवस्थामुद्दिशन्नाह- णेत्यादि / एषां मध्ये येऽप्रसिद्धाः सर्पभेदास्ते सर्वे नानादेशदकिरा इत्यादि / दीकरादयो मृत्युहेतवो जायन्ते भवन्ती- वासिभ्यः सर्पहेलिकादिभ्यो ज्ञेयाः / तेषां व्यतिकरजानां समत्यर्थः // 32 // तया द्विविधत्वे प्राप्ते दम्पत्योरेकस्य विषमुत्कर्ष भवतीति नकुलाकुलिता बाला वारिविप्रहताः कृशाः॥ दर्शयन्नाह-तेषामित्यादि / आद्यस्य माकुलेः, पितृवत् कृष्णवृद्धामुक्तत्वचो भीताः सर्पास्त्वल्पविषाः स्मृताः३३ सर्पवत् / द्वयोः पोटगर्लस्निग्धराजिकयोः; तत्र पोटगलस्य तेषामेवाल्पविषले हेतुमाह-नकुलाकुलिता इत्यादि / नकु माता गोनसी, स्निग्धराजिकस्य माता राजिमती // (1-5) // लेन आकुलिताः कदर्थिताः; वारिविप्रहता वारिणा ..जलेन त्रयाणां वैकरानां पुनर्दिव्येलकरोध्रपुष्पकराविशेषेण प्रहता अभिभूताः; मुक्तत्वचो मुक्त कञ्चकाः, तथा जिचित्रकपोटगलपुष्पाभिकीर्णदर्भपुष्पवेल्लितकाः भीताः सर्पा अल्पविषा भवन्ति // 33 // | सप्त; तेषामाद्यास्त्रयो राजिलवत्, शेषा मण्डतत्र, दकिरा:-कृष्णसर्पो, महाकृष्णः, कृष्णो- लिवत् , एवमेतेषां सर्पाणामशीतिर्व्याख्याता // 34 // दरः श्वेतकपोतो, महाकपोतो, बलाहको, महा. वैकरजेभ्यस्त्रिभ्यो जातानां दिव्येलकप्रभृतीनां विषं केषामनुसर्पः, शङ्खकपालो, लोहिताक्षो, गवेधुकः, परिसर्पः, यायि भवतीति दर्शयन्नाह-त्रयाणामित्यादि // 34 // खण्डफणः, ककुदः, पद्मो, महापद्मो, दर्भपुष्पो, तत्र महानेत्रजिह्वास्यशिरसः पुमांसः, सूक्ष्मनेत्रदधिमुखः, पुण्डरीको, भ्रूकुटीमुखो, विष्किरः, जिह्वास्यशिरसः स्त्रियः, उभयलक्षणा मन्दविषा पुष्पाभिकीर्णो, गिरिसर्पः, ऋजुसर्पः, श्वेतोदरो, अक्रोधा नपुंसका इति // 35 // महाशिरा, अलगद, आशीविष इति (1); सर्पाणां पुरुषादिलक्षणमुद्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि // 35 // मण्डलिनस्तु-आदर्शमण्डलः, श्वेतमण्डलो, तत्र सर्वेषां सर्पाणां सामान्यत एव दष्टलक्षणं रक्तमण्डलः, चित्रमण्डलः, पृपतो, रोध्रपुष्पो, मि. वक्ष्यामः / किं कारणं? विषं हि निशितनिस्त्रिंशालिन्दको, गोनसो, वृद्धगोनसः, पनसो, महाप- शनिहुतवह देश्यमाशुकारि मुहर्तमप्युपेक्षितमातु. नसो, वेणुपत्रकः, शिशुको मदनः, पालिन्दिरः, रमतिपातयति, न चावकाशोऽस्ति वाक्समूह१ 'शतकामलो' इति पा० / 1 "पिङ्गलतन्तुकः' इति पा०1३'विषमुत्कर्षाद्भवति' इति पा०।

Page #670
अध्यायः 4] सुश्रुतसंहिता। मुपसर्तुं प्रत्येकमपि दष्टलक्षणेऽभिहिते सर्वत्र कया कुक्षिशूलातः सरुधिरं मेहत्युपजितिका त्रैविध्यं भवति, तस्मात् त्रैविध्यमेव वक्ष्यामः; एत- चास्य भवति, ग्रासार्थिनाऽनं काङ्गति, वृद्धेन चि. यातुरहितमसंमोहकरं च, अपि चात्रैव सर्वसर्प- रान्मन्दाश्च वेगाः, बालेनाशु मृदवश्च, निर्विषे. व्यञ्जनावरोधः॥ 36 // णाविषलिङ्गं. अन्धाहिकेनान्धत्वमित्येके, ग्रसनात् निशितनिस्त्रिंशः तीक्ष्णः खड्गः, अशनिः वज्र, हतवहो अजगरः शरीरप्राणहरो न विषात् / तत्र सद्य:वहिः, देश्य तुल्यं; आशुकारि शीघ्रव्यापकम् / अतिपातयति प्राणहराहिदष्टः पतति शास्त्राशनिहत इव भूमौ, शीघ्रं मारयतीत्यर्थः / न चावकाश इत्यादि अवकाशः काल- रस्ताङ्गः खपिति // 38 // विलम्बः / उपसर्तुम् अनुसर्तुम् / प्रत्येकमपीत्यादि / तस्मात् | अधुना पुरुषाद्यभिदष्टलक्षणमाह-पुरुषाभिदष्ट इत्यादि / प्रतिसर्पदष्टलक्षणं न कृतमिति भावः / एतत्रैविध्यमसंमोह- प्रेक्षते इति पूर्वस्मादधस्तादित्यनेन च संबन्धनीयम् / नपुंसकाकरं चेति अभ्रान्तिजनकं, 'वैद्यस्य' इति शेषः; / तदुक्तं,- भिदष्ट इत्यादि / सूतिका प्रसूता / मेहति मूत्रयति / वृद्धेन दष्टस्य "मुह्यन्ति विस्तरे मन्दाः" इति // 36 // चिरकालेन वेगास्ते च मन्दा भवन्ति / बालेनेत्यादि / अन्धेन तत्र, दर्वीकरविषेण त्वायननखदशनवदनमूत्र अहिना दष्टस्यान्धवं च दृश्यते इत्येके, अन्ये पुनरविषप्रकरपुरीषदंशकृष्णत्वं रौक्ष्यं शिरसो गौरवं सन्धि- णादविष एवायमित्याहुः / अन्धाहिः जलबिलशायीति प्रसिद्धः, वेदना कटीपृष्ठग्रीवादौर्बल्यं जृम्भणं वेपथुः स्वरा- अपरे पुनरपरमेवान्धाहिमाहुः / प्रसनादित्यादि / प्रसनात् वसादो घुघुरको जडता शुष्कोद्गारः कासश्वासौ गिलनात् ; शरीरप्राणहरः शरीरहरः प्राणहरश्च भवति, न हिक्का वायोरूर्वगमनं शुलोद्वेष्टनं तृष्णा लाला- | विषात् // 38 // स्रावः फेनागमनं स्रोतोऽवरोधस्तास्ताश्च वातवे- तत्र सर्वेषां सर्पाणां विषस्य सप्त वेगा भवन्ति / ना भवन्तिः मण्डलिविषेण त्वगादीनां पीतत्वं तन्त्र, दर्वीकराणां प्रथमे वेगे विषं शोणितं दृषशीताभिलाषः परिधूपनं दाहस्तृष्णा मदो मूर्छा यति, तत् प्रदुष्टं कृष्णतामुपैति, तेन कायॆ पिपीज्वरः शोणितागमनमूवमधश्च मांसानामवशा- लिकापरिसर्पणमिव चाङ्ग भवति; द्वितीये मांसं तनं श्वयथुर्दशकोथः पीतरूपदर्शनमाशुकोपस्ता- दूषयति, तेनात्यर्थ कृष्णता शोफो ग्रन्थयश्चाङ्गे स्ताश्च पित्तवेदना भवन्ति; राजिमद्विषेण शुक्लत्वं भवन्ति; तृतीये मेदो दूषयति, तेन दंशक्लेदः शिरोत्वगादीनां शीतज्वरो रोमहर्षः स्तब्धत्वं गात्राणा- गौरवं स्वेदश्चक्षुर्ग्रहणं च; चतुर्थे कोष्ठमनुप्रविश्य मादंशशोफः सान्द्रकफप्रसेकरछर्दिरभीक्षणमक्ष्णोः कफप्रधानान दोषान् दषयति. तेन तन्द्राप्रसेकसकण्डूः कण्ठे श्वयथुर्पुर्पुरक उच्छासनिरोधस्तमः- न्धिविश्लेषा भवन्ति; पञ्चमेऽस्थीन्यनुप्रविशति प्रवेशस्तास्ताश्च कफवेदना भवन्ति // 37 // प्राणमाग्निं च दषयति, तेन पर्वमेदो हिक्का दाहश्च दीकरादिसर्पगणभेदानां सामान्यलक्षणोपदेशेन विशिष्टल- भवति; षष्ठे मजानमनुप्रविशति ग्रहणीं चात्यर्थ क्षणमवबुध्यते, तत्सामान्यं त्रिविधलक्षणमुद्दिशन्नाह-तत्र दृषयति, तेन गात्राणां गौरवमतीसारो हत्पीडा दवीकरेत्यादि / दीकरविषेण बड़खादिकृष्णवादिलक्षणानि मूर्छा च भवति; सप्तमे शुक्रमनुप्रविशति व्यानं भवन्तीति संबन्धः / खरावसादः खरभङ्गः, घुर्घरको मार्जार- चात्यर्थ कोपयति कफंच सूक्ष्मस्रोतोभ्यः प्रच्याशब्दानुकारी अव्यक्तो ध्वनिविशेषः, जडता निःस्पन्दता, वयति, तेन श्लेष्मवर्तिप्रादुर्भावः कटीपृष्ठभङ्गः शूलोद्वेष्टनं शूलेन कृत्वाऽङ्गमोटनं तास्ता वातवेदनाः तोदन- | सर्वचेष्टाविघातो लालास्वेदयोरतिप्रवृत्तिरुन्नासमेदनादिकाः / मण्डलीत्यादि / परिधूपनं सर्वाङ्गसन्तापः, मदः निरोधश्च भवति / मण्डलिनां प्रथमे वेगे विषं पूगफलखादनेनेव मत्तलं, मांसानामवशातनं शटितवाद्गलनं, शोणितं दूषयति, तत् प्रदुष्टं पीततामुपैति, तत्र दंशकोथः दंशस्य पूतिभावः, पीतरूपदर्शनं सर्व वस्तु पीताभं परिदाहः पीतावभासता चाङ्गानां भवति; द्वितीये पश्यति, तास्ताश्च पित्तवेदना ऊषचोषादिकाः / राजिमद्विषे- मांसं दूषयति, तेनात्यर्थं पीतता परिदाहो देशे णेत्यादि / आदंशशोफ आसमन्ततो दंशस्य शोफ इत्यर्थः, श्वयथुश्च भवति; तृतीये मेदो दूषयति, तेन पूर्ववप्रसेकः क्षरणं, घुघुरकः अव्यक्तः शब्दविशेषः, तम अन्ध- चक्षुर्ग्रहणं तृष्णा दंशक्लेदः खेदश्च; चतुर्थे कोष्ठमनुकारः; तास्ताः कण्ड्वाद्याः // 37 // प्रविश्य ज्वरमापादयति पञ्चमे परिदाहं सर्वगापुरुषाभिदष्ट ऊर्ध्व प्रेक्षते, अधस्तात् स्त्रिया त्रेषु करोति, षष्ठसप्तमयोः पूर्ववत् / राजिमतां सिराश्वोत्तिष्ठन्ति ललाटे, नपुंसकाभिदष्टस्तिय- प्रथमे वेगे विषं शोणितं दूषयति तत् प्रदुष्टं पाण्डुकप्रेक्षी भवति, गर्भिण्या पाण्ड्मुखो ध्मातश्च, सूति- तामुपैति, तेन रोमहर्षः शुक्लावभासश्च पुरुपो 1 'सर्वविध्ये' इति पा० / / 1 'जलधिशायि' इति पा० / 2 शिरोग्रहणं' इति पा०।

Page #671
574 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थानं भवति हितीये मांसं दूषयति, तेन पाण्डुताऽत्यर्थ केचिदेकं विहङ्गेषु विषवेगमुशन्ति हि // जाड्यं शिरःशोफश्च भवति; तृतीये मेदो दूषयति, | मार्जारनकुलादीनां विषं नातिप्रवर्तते // 45 // तेन चक्षुर्ग्रहणं शक्लेदः खेदो घ्राणाक्षिनावश्च | इति सश्रतसंहितायां कल्पस्थाने सर्पटविषभवति चतुर्थे कोष्ठमनुप्रविश्य मन्यास्तम्भं शिरो विज्ञानीयं नाम चतुर्थोऽध्यायः // 4 // गौरवं चापादयति पञ्चमे वाक्सङ्गं शीतज्वरं च करोति षष्ठसप्तमयोः पूर्ववदिति // 39 // मनुष्यस्य सप्तविषवेगप्रसङ्गेन पशुपक्षिष्वपि वेगप्रसंख्यामु द्दिशन्नाह-शूनाग इत्यादि / हृष्टान उद्धर्षितशरीरः, केचिवेगो विषवेगो विषगतिः / तत्र दवींकराणामित्यादि / चक्षु | द्वेगत्रयमित्याहुः / केचिदाचार्या 'ध्यायति प्रथमे' इत्यादिपाठं ग्रहणं दृष्ट्यवरोधः / पञ्चमे इत्यादि / ग्रहणी पित्तधरा कला / न पठन्ति // 42-45 // पूर्ववदिति दीकरविषस्य षष्ठसप्तमयोगयोर्यानि लक्षणानि तानि भवन्तीत्यर्थः / एवं राजिमतामपि षष्ठसप्तमवेगयोरति-| | इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्यादेशार्थो बोद्धव्यः // 39 // ख्यायां कल्पस्थाने चतुर्थोऽध्यायः। भवन्ति चात्रधात्वन्तरेषु याः सप्त कलाः संपरिकीर्तिताः। पञ्चमोऽध्यायः / ताखेकैकामतिक्रम्य वेगं प्रकुरुते विषम् // 40 // | अथातः सर्पदष्टविषचिकित्सितं कल्पं व्याख्या. कुतः पुनः सप्तैव वेगा इत्याह-भवन्तीत्यादि / धाव- स्यामः॥१॥ न्तरेषु धातुमध्येषु, धातुग्रहणमाशयोपलक्षणं; तेनायमर्थः- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ धावाशयान्तरमर्यादा याः कलाः सप्त प्रागुक्ता गर्भव्याकरणे अथात इत्यादि // 1 // 2 // ताखकैकामतिक्रम्य सप्तसु धातुषु सप्त वेगा भवन्ति। तद्यथा-सर्वैरेवादितः सः शाखादष्टस्य देहिनः॥ रसरक्तयोरन्तरस्था कलामतिक्रम्य रक्ते प्रथमवेगः, रकमांस दंशस्योपरि बध्नीयादरिष्टाश्चतुरङ्गले // 3 // योरन्तरा कलामतिक्रम्य द्वितीयः, मांसमेदसोरन्तरस्था |प्लोतचर्मान्तवल्कानां मृदुनाऽन्यतमेन वै॥ कलामतिक्रम्य तृतीयः, मेदःकफयोरन्तरस्थां कलामतिक्रम्य | न गच्छति विषं देहमरिष्टाभिर्निवारितम् // 4 // चतुर्थः, कफपुरीषयोरन्तरस्थां कलामतिक्रम्य पञ्चमः, पुरीषपि सर्पदष्टचिकित्सितं द्विविधं सामान्यं विशिष्टं च तत्र सामातयोरन्तरस्थां कलामतिक्रम्य षष्ठः, पित्तशुक्रयोरन्तरस्थां कला न्यमेव प्रथमं निर्दिशन्नाह-सर्वैरित्यादि / शाखा हस्तपादमतिक्रम्य सप्तम इति / यैव कला पुरीषधरा सैवास्थिधरेति पश्चमे अस्थन्यनुप्रविशतीत्यविरुद्ध एवं यैव पित्तधरा सैव कम् / अरिष्टा वस्त्रादिभिर्मन्त्रपुरस्कृतैर्बन्धः / प्लोतेत्यादि / प्लोतं | वस्त्रं, चर्मान्तं चर्मैकदेशः, वल्कं वृक्षादिबक्, मृदुना कोमलेन, मज्जधरेति षष्ठे मज्जानमनुप्रविशतीत्य विरुद्धम् // 40 // | अन्यतमेन एकतमेन,' प्लोवेन चर्मान्वेन वल्कलेन वेत्यर्थः येनान्तरेण तु कलां कालकल्पं भिनत्ति हि॥ समीरणेनोह्यमानं तत्तु वेगान्तरं स्मृतम् // 41 // दहेइंशमथोत्कृत्य यत्र बन्धो न जायते // वेगमभिधाय वेगान्तरमाह-येनान्तरेणेत्यादि / येनान्तरेण येन कालेन, कलाम् उक्तलक्षणां, कालकल्पं मृत्युसदृशं आचूषणच्छेददाहाः सर्वत्रैव तु प्रजिताः॥५॥ विषं, भिनत्ति विदारयति, समीरणेनोह्यमानं वायुना प्रेर्यमाणं ___ अरिष्टामभिधाय दाहमुद्दिशमाह-दहेदित्यादि / उत्कृत्य तत्तु वेगान्तर भूतस्य भविष्यतश्च वेगस्य मध्यभूतः कालस्ताव छित्त्वा / दहेदिति अत्र 'मण्डलिदंशं वर्जयिखा' इति शेषः / न प्रमाण इत्यर्थः // 41 // जायते न संभवति / सर्वत्रैव सर्वस्मिन् देहे / पूजिताः | श्लाषिताः / दाहस्य पुनरुपादानमुत्कर्तनमन्तरेणापि दाहविधाशूनाङ्गः प्रथमे वेगे पशुायति दुःखितः॥ नार्थम् // 5 // लालास्रावो द्वितीये तु कृष्णाङ्गः पीड्यते हृदि 42 तृतीये च शिरोदुःखं कण्ठग्रीवं च भज्यते // प्रतिपूर्य मुखं वस्त्रर्हितमाचूषणं भवेत् // चतुर्थे वेपते मूढः खादन् दन्तान् जहात्यसुन्॥४३॥ स देष्टव्योऽथवा सो लोष्टो वाऽपि हि तत्क्षणम केचिद्वेगत्रयं प्राहुरन्तं चैतेषु तद्विदः // प्रतिपूर्येत्यादि / वौरित्युपलक्षणं, तेन कृष्णवल्मीकमृत्पा. ध्यायति प्रथमे वेगे पक्षी मुह्यत्यतः परम् // // 44 // शुनाऽपि प्रतिपूर्याचूषणं हितं, विषहरवाद्वल्मीकस्य / स दष्टव्य द्वितीये विह्वलः प्रोक्तस्तृतीये मृत्युमृच्छति // इत्यादि / दष्टेन पुरुषेण हस्ताभ्यामुपसंगृह्य पुच्छे वक्त्रे च सर्पः सम्यग् दष्टव्यः, तदभावे लोप्टो वा दष्टव्यः / तद्भक्षणं 1 अस्याने 'फणिमण्डलीविपज्ञानं च पृथगुक्तं त्वगादिकृष्णत्वपी | तु तत्रैव संक्रमणहेतुरित्यर्थः // 6 // तत्वादिसामान्यलक्षणद्वारेण' इत्यधिकं पठ्यते हस्तलिखितपुस्तके। २'टागः' इति पा० / 3 'पक्षी कूजन् मरणमृच्छति' इति पा०।। 1 'नातिप्रसर्पति' इति पा० / 2 'संदष्टव्य' इति पा० /

Page #672
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता / अथ मण्डलिना दष्टं न कथंचन दाहयेत् // यतो रक्तमेव प्राप्य विषं विकारकार्यतस्तदपकर्षणायाह* स पित्तबाहुल्यविषादंशो दाहाद्विसर्पते // 7 // समन्तत इत्यादि / समन्ततः सर्वत्र / वाशब्दोऽत्र समुच्च केनचिद्दष्टे दाहनिषेधमाह-अथ मण्डलिना दष्टमित्यादि // 7 // यार्थे / विसृते प्रसूते। प्रलेपयेद् रकसेचनावशिष्टविप्रशमाय अरिष्टामपि मन्त्रैश्च बनीयान्मन्त्रकोविदः॥ महागदादिभिः। चन्दनेत्यादि / चन्दनोशीरकाथेनेत्यर्थः, अन्ये सातु रजवादिभिर्बद्धा विषप्रतिकरी मता // 8 // | तु चन्दनोशीरकल्कमिश्रितजलेनेत्याहुः // 14-16 // न केवलं लोतादिभिः परमरिष्टेत्याह-अरिष्टामित्यादि / पाययेतागदास्तांस्तान् क्षीरक्षौद्रघृतादिभिः॥ मश्रकोविदो मन्त्रज्ञः पुरुषः / केवलैरपि मन्त्रैररिष्टां बनीयात् / तदलामे हिता वा स्यात् कृष्णा वल्मीकमृत्तिका 17 न परं मन्त्रैरेवारिष्टेत्याह-सा खित्यादि / सा पुनररिष्टा मन्त्र- कोविदारशिरीषार्ककटभीर्वाऽपि भक्षयेत् // राहतराप रज्ज्वादिभिबद्धा विषप्रातकरा विषप्रताकारहतुः। पाययेतेत्यादि / रकावसेचनपूर्व हृदयावरणार्थ तांस्तान एतेन मन्त्रतन्त्राभ्यां तु विषप्रतीकारः // 8 // महागदादीनक्षमात्रापरिमितान् क्षीरादिभिर्यथादोषं पातुं प्रयोदेवब्रह्मर्षिभिः प्रोक्ता मन्त्राः सत्यतपोमयाः॥ जयेत् / आदिशब्दाधितकयोहणम् / कोविदारः काञ्चनारः। भवन्ति नान्यथा क्षिप्रं विषं हन्युः सुदुस्तरम् // 9 // कटभी श्वेतस्यन्दः // १७॥विषं तेजोमयैर्मन्त्रैः सत्यब्रह्मतपोमयैः॥ न पिबेत्तैलकौलत्थमद्यसौवीरकाणि च // 18 // यथा निवार्यते क्षिप्रं प्रयुक्तैर्न तथौषधैः॥ 10 // | | द्रवमन्यत्तु यत्किञ्चित् पीत्वा पीत्वा तदुद्वमेत् / मत्रस्य शक्किं दर्शयन्नाह-देवब्रह्मर्षिभिरित्यादि / देवर्षि प्रायो हि वमनेनैव सुखं निर्दियते विषम् // 19 // विहितत्वेन सत्यमयाः, ब्रह्मर्षिविहितत्वेन तपोमयाः / प्रोक्ताः विषे कानपि द्रवान् निरस्यन्नाहन पिबेत्तैलकौलत्थेकथिता नतु कृताः, मत्राणां नित्यखात् / अन्ये तु 'सत्यब्रह्म त्यादि / कुलत्थानामयं कौलत्थो यूषः, सौवीरकं कालिका तपोमया' इति पठिला व्याख्यानयन्ति-देवा इन्द्रादयः, ब्रह्मा // 18 // 19 // खनामप्रसिद्धः, ऋषयः देवर्षि-ब्रह्मर्षि-राजर्षयः / तत्र देवकृत | फणिनां विषवेगे तु प्रथमे शोणितं हरेत् // त्वेन सत्यप्रत्ययाः, ब्रह्मकृतत्वेन ब्रह्ममयाः, त्रिविधर्षिकृतत्वेन | द्वितीये मधुसर्पिभ्या पाययेतागदं भिषक् // 20 // तपोमयाः; मन्त्राः कुरुकुल्लामेरुण्डादयः परतन्त्राभिहिता इह | नस्यकर्माजने युझ्यात्तृतीये विषनाशने // नोपदिष्टाः // 9 // 10 // वान्तं चतुर्थे पूर्वोक्तां यवागूमथ दापयेत् // 21 // मन्त्राणां ग्रहणं कार्य स्त्रीमांसमधुवर्जिना॥ | शीतोपचारं कृत्वाऽऽदौ भिषक् पञ्चमषष्ठयोः॥ मिताहारेण शुचिना कुशास्तरणशायिना // 11 // | पाययेच्छोधनं तीक्ष्णं यवागू चापि कीर्तिताम् // 22 // गन्धमाल्योपहारैश्च बलिभिश्चापि देवताः॥ | सप्तमे त्ववपीडेन शिरस्तीक्ष्णेन शोधयेत् // पूजयेन्मन्त्रसिद्ध्यर्थे जपहोमैश्च यत्नतः // 12 // | तीक्ष्णमेवाअनं दद्यात्, तीक्ष्णशस्त्रेण मूर्ध्नि च // 23 // मन्त्रग्रहणविधानमाह-मन्त्राणामित्यादि / अत्र मधु मयं कृत्वा काकपदं चर्म सासृग्वा पिर्शितं क्षिपेत् // क्षौद्रं चोभयमपि वर्जनीयम् / यताहारेण संयताहारेण हवि अत ऊर्ध्व दर्वीकरादिवेगविशेषेण वैशेषिकं चिकित्सितमाध्यैकाहारेणेत्यर्थः / शुचिना बाह्याभ्यन्तरपवित्रेण / माल्यं ह-फणिनामित्यादि / शोणितं हरेदिति सिरया प्रच्छन्नेन शोण माला, उपहारो धूपदीपादिकं पूजोपकरणं, बलिः सपशुनैवेद्यम् / वा / अगदं दींकरविषोदितम् / वान्तं चतुर्थ इत्यादि / वमन होमश्चति चकारेण ध्यानेनापीत्यनुकं समुच्चीयते // 11 // 12 // मिह सार्वकार्मिकादिभिरगदैः / पूर्वोक्का यवागूमिति स्थावरविषमन्त्रास्त्वविधिना प्रोक्ता हीना वा वरवर्णतः॥ विषये कृतवमनादिकर्मणां कोशातक्यादिद्रव्यैः कृतामनसंसयस्मान्न सिद्धिमायान्ति तस्माद्योज्योऽगदक्रमः॥१३ र्जनार्थम् / एवं पञ्चमषष्ठयोः शोधने कृतेऽनसंसर्जनार्थ कीर्तिता विधिहीनगृहीतस्य हीनखरादेर्वा मन्त्रस्यासिद्धावगदक्रमो| यवागूम् / सप्तमे तु प्रत्याख्यायावपीडनादिकम् ॥२०-२३॥योज्य इत्याह-मश्रास्वित्यादि / अविधिना स्त्रीमांसमधुवर्ज• पूर्व मण्डलिनां वेगे दर्वीकरवदाचरेत् // 24 // नादिविधि विना; प्रोक्का 'गुरुणा' इति शेषः // 13 // अगदं मधसर्पिया द्वितीये पाययेत चा समन्ततः सिरा दंशाद्विध्येत्तु कुशलो भिषक् / वामयित्वा यवागूं च पूर्वोक्तामथ दापयेत् // 25 // शाखाग्रे वा ललाटे वा व्यध्यास्ता विसृते विषे // 14 // तृतीये शोधितं तीक्ष्णैर्यवागूं पाययेद्धिताम् // रक्ते निर्टियमाणे तु कृत्स्नं निर्रियते विषम् // | चतुर्थे पञ्चमे चापि दर्वीकरवदाचरेत् // 26 // तस्माद्विस्रावयेद्रक्तं सा ह्यस्य परमा क्रिया // 15 // काकोल्यादिर्हितः षष्ठे पेयश्च मधुरोऽगदः॥ समन्तादगदैर्दशं प्रच्छयित्वा प्रलेपयेत् // स्वाभलपयत्॥ हितोऽवपीडे त्वगदः सप्तमे विषनाशनः // 27 // चन्दनोशीरयुक्तेन वारिणा परिषेचयेत् // 16 // 1 'दापयेत्' इति पा. 2 'मांसकं' इति पा०३ 'मधुरो 1 विषप्रतिबन्धहेतुः' इति पा० / 2 जिताहारेण' इति पा० / | गणः' इति पा० /

Page #673
576 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थानं - RIMAR पूर्वे मण्डलिनामित्यादि / पूर्व मण्डलिनां वेगे दीकरव- मात्रयाऽत्र युक्तिरवसीयते / महत्या मात्रया च कल्कमोदकचूदित्यनेनातिदिष्टं शोणितमोक्षणं जलौकाभिः / अगदं मण्डलिवि-र्णानां पलं मात्राप्रमाणम् / तथा च,-कल्कमोदकचूर्णानां षोदितमेव / द्वितीये वामयित्वेति वमनद्रव्यक्वाथेन / शोधितं कर्ष(पल)मद्याच्च लेहतः / कर्षद्वयं पलं वाऽपि वयोरोगान्यपेक्षविरिक्तं, तीक्ष्णैः विरेचनद्रव्यैः। पेयश्चेत्यत्र चकारेण शोधनं या"-इति / वाथस्य पलचतुष्टयं प्रमाणं; तथा च-"क्वाथद्रव्यतीक्ष्णमपि समुच्चीयते / मधुरोऽगद इति महागदादिषु योऽ- | पले वारि द्विरष्टगुणमिष्यते / चतुर्भागावशेषं तु पेयं पलचतु. तीक्ष्णः स पेयः। सप्तमे वेगे प्रत्याख्याय विषप्रत्यनीकागदाव- ष्टयम्" इति / वमनविषये क्वाथस्य नव प्रस्थाः प्रमाणं; पीडेनोपचरेत् // 24-27 // तथा च, “नव प्रस्था तु ज्येष्ठा स्यान्मध्यमा षट् प्रकीर्तिता / पूर्वे राजिमतां वेगेऽलाबुभिः शोणितं हरेत् // निष्क्वाथस्य त्रयः प्रस्था मागधास्तु कनीयसी"-इति / वमनअगदं मधुसर्पिा संयुक्तं पाययेत च // 28 // | विषये कल्कस्य पलत्रयं प्रमाणम् / तथा च,-"त्रिपलं ज्येष्ठवान्तं द्वितीये त्वगदं पाययेद्विषनाशनम् // माख्यातं कनीयस्तु पलं भवेत् / मध्यमं द्वे पले विद्यादिति मे तृतीयादिषु त्रिष्वेवं विधिर्वीकरो हितः॥२९॥ निश्चिता मतिः" इति / नस्याञ्जनयोश्च मात्रा नस्याञ्जन विधाषष्ठेऽञ्जनं तीक्ष्णतममवपीडश्च सप्तमे // वेव या महती प्रतिपादितेति // 32 // 33 // __ पूर्वे राजिमतामित्यादि / अवपीडोऽत्र सार्वकामिकागदेन / देशप्रकृतिसात्म्यर्तुविषवेगबलाबलम // अवपीडश्चेति चकारेण नष्टसंज्ञविधानं वक्ष्यमाणं सूच्यते / प्रधार्य निपुणं बुद्ध्या ततः कर्म समाचरेत् // 34 // // 28 // 29 // देशेत्यादि / देशो भूमिः आतुरश्च; तत्र भूदेशः अश्वत्थदेवतागर्भिणीबालवृद्धानां सिराव्यधनवर्जितम // 30 // यतनश्मशानादिकः, आतुरशरीरे च मर्मदेशः; प्रकृतिः कायिकी विषार्तानां यथोद्दिष्टं विधानं शस्यते मृदु // मानसी च; तत्र कायिकी वातादिकृता, मानसी च सत्त्वादिजा / चिकित्सितस्य क्वचिदेव कंचिद्विशेषमुद्दिशन्नाह-गर्भिणी प्रधार्य आलोच्य, वुद्ध्या निपुणं यथा भवत्येवं कर्म समात्यादि // 30 // चरेत् // 34 // रक्तावसेकाअनानि नरतुल्यान्यजाविके // 31 // वेगानुपूर्व्या कर्मोक्तमिदं विषविनाशनम् // त्रिगुणं माहिये सोष्टे गवावे द्विगुणं तु तत् // कमावस्थाविशेषेण विषयोरुभयोः शृणु // 35 // चतुर्गुणं तु नागानां, वेगानुपूयंत्यादि / वेगानुपूर्व्या वेगानामनुक्रमेणेत्यर्थः / सप्तवेगप्रसोन पशुवेगविशेषस्योक्तवाञ्चिकित्सिते मात्रायां | उभयोः स्थावरजङ्गमयोः // 35 // विशेषमुशिलाह-रतेत्यादि / रतावसेकस्य महती मात्रा | विवणे कठिने शूने सरुजेऽङ्गे विषान्विते // प्रस्थप्रमाणा; प्रस्थखात्र सार्धत्रयोदशपलप्रमाणः॥ 31 // - | तूर्ण विस्रवणं कार्यमुक्तेन विधिना ततः॥ 36 // केवलं सर्वपक्षिणाम् // 32 // विवणे इत्यादि / तूर्ण खरितम् / विस्रावणं रक्तमोक्षणम् 36 परिषेकान् प्रदेहांश्च सुशीतानवचारयेत् // क्षुधार्तम निलप्रायं तद्विषांत समाहितः॥ माषकं त्वअनस्येष्टं द्विगुणं नस्यतो हितम् // पाययेत रसं सर्पिः शुक्तं क्षौद्रं तथा दधि // 37 // पाने चतुर्गुणं पथ्यं वमनेऽष्टगुणं पुनः // 33 // क्षुधातमित्यादि / तद्विषार्तमिति वाताधिकविषवेदनार्तम् / पक्षिणां चिकित्सितमुद्दिशन्नाह-केवलमित्यादि। परिषेक- अत्र मांसरसादिपानं विषवेगप्राप्ती सत्यां सुखेन वमनार्थम् // 30 // प्रदेही केवलं नरविषहरद्रव्येण कार्यों, नतु रक्तावसेकाजनानी- तृड्दाहधर्मसंमोहे पैत्तं पैत्तविषातुरम् // त्यर्थः / अजनादीनां प्रमाणमाह-माषकमित्यादि / इदमनना- | शीतैः संवाहनस्नानप्रदेहैः समुपाचरेत् // 38 // दिप्रमाणं गयदासजेजटाभ्यामझीकृतम्। वयं तु वृद्धवाग्भटो- तडदाहेत्यादि / धर्म इत्युष्णकाले, संमोहे मूर्छायाम् / कसुश्रुतोकवाक्यदर्शनादजनादिषु विषविषये महती मात्रा मन्या- | पैत्तं पित्तप्रकृतिम् / पैत्तं पित्तजनक विषम् / संवाहनं सुखमहे / तथा च तयोर्वाक्यम्,-"गुल्मोदावर्तवीसर्पसर्पदंशाभि-करः स्पर्शः। प्रदेहः प्रलेपः // 38 // . पीडितैः / उन्मत्तैः कृच्छ्रमूत्रैश्च महती शीघ्रमेव सा"-इति; शीते शीतप्रसेकात श्लैष्मिकं कफद्विषम् // सश्रतेच,-"अहोरात्रादसंदुष्टा या मात्रा परिजीयति।साच वामयेवमनैस्तीक्ष्णैस्तथा मूर्छामदान्वितम् // 39 // कुछविषोन्मादप्रहापस्मारनाधिनी"-इति; तत्रान्तरेऽपि"विषजुष्टहता येच कासश्वासहताथ ये / तरुणा बलवन्तव १'वेगानुपूर्वमित्येतद कोकं विषनाशनम्' इति पा०। वामयेदुत्तमेन तान्" इति / एतदुदेशेन कल्कादीनां महत्या 2 'विषादिते' इति पा०। 3 तद्विषार्तिसमन्वितम्' इति पा०। 4 'त' इति पा० / 'पाययेहधि तकं वा सपिः क्षौदें तथा रसम्' १अथ राजिमता वेगे प्रथमे शोणितं हरेत्' इति पा० / इति पा०। ५'तद्विवातिरिति वाताधिकविषवेदना' इति पा०। 2 'गवाश्वयोश्च विगुणं त्रिगुणं महिषोष्टयोः' इति पा०। 6 पैचे विषातुरम्' इति पा० /

Page #674
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता। कुप्यति॥ - कफविषातुरस्य चिकित्सामाह-शीते इत्यादि / शीते विषप्रत्यनीकामुद्दिशन्नाह-अथारिष्टामित्यादि / अथ अनन्तरम् / शीतकाले / श्लैष्मिकं पुरुषम् // 39 // तया अङ्कितं देशं प्रच्छयित्वा दिह्यात् 'अगदैः' इति शेषः, कोष्ठदाहरुजाध्मानमूत्रसङ्गरुगन्वितम् // अन्यथा तत्र विषं स्कन्नं स्त्यानीभूतं भूयो वेगाय कल्पते पुनविरेचयेच्छकृद्वायुसङ्गपित्तातुरं नरम् // 40 // गार्थ प्रादुर्भवतीत्यर्थः // 50 // __ आमाशयगतस्य कफस्य वमनमुद्दिश्य पच्यमानपक्वाशय- एवमौषधिभिर्मन्त्रैः क्रियायोगैश्च यत्नतः // 51 // गतयोः पित्तवातयोविरेचनशब्देन विरेकबस्ती निर्दिशन्नाह- | विषे हतगुणे देहाद्यदा दोष कोष्ठेत्यादि / कोष्ठदाहादौ तु विरेचनशब्दो विरेचन एव तदा पवनमुट्टत्तं स्नेहाद्यैः समुपाचरेत् // 52 // वर्तते // 40 // तैलमत्स्यकुलत्थाम्लवज्यैर्विषहरायुतैः॥ शूनाक्षिकूटं निद्रात विवर्णाविललोचनम् // पित्तज्वरहरैः पित्तं कषायस्नेहबस्तिभिः॥५३॥ विवर्ण चापि पश्यन्तमञ्जनैः समुपाचरेत् // 41 // कफमारग्वधायेन सक्षौद्रेण गणेन तु // शूनाक्षिकूटमित्यादि / अक्षिकूटो भ्रुवोरधोभागः / आविलं श्लेष्मनैरगदैश्चैव तिक्तै रूक्षैश्च भोजनैः॥ 54 // दूषिकास्त्राभ्यां मलिनं, विवर्ण विविधवर्णम् // 41 // एवमित्यादि / औषधिभिः महागदादिनिर्दिष्टाभिः, मन्त्रैः शिरोरुग्गौरवालस्यहनुस्तम्भगलग्रहे // कुरुकुल्लादिनिर्दिष्टैः, क्रियायोगैः दूष्यभूतशोणितहरबहिःपरिमार्जशिरो विरेचयेत् क्षिप्रं मन्यास्तम्मे च दारुणे // 42 // नसेचनालेपनादिभिः; तथैवान्तःपरिमार्जनैर्वमनविरेचनास्थापनष्टसंशं विवृत्ताक्षं भग्नग्रीवं विरेचनैः॥ नशिरोविरेचनाख्यैः / विषे हतगुणे अपहृतविषादजननतीक्ष्णाचूर्णैः प्रधमनैस्तीक्ष्णैर्विषात समुपाचरेत् // 43 // दिगुणे / दोषः अनिलादिः / उदृत्तम् उच्चलितं परस्थानमिति ताडयेच्च सिराः क्षिप्रं तस्य.शाखाललाटजाः॥ यावत् / स्नेहाचैरिति आद्यशब्दान्मृदुसंशोधनवादुभोजनाङ्गवितास्वप्रसिच्यमानासु मूर्ध्नि शस्त्रेण शस्त्रवित्॥४४॥ मर्दनादिभिः / पित्तज्वरहरैरित्यादि समुपाचरेदित्यनुवर्तते / कुर्यात् काकपदाकारं व्रणमेवं स्रवन्ति ताः॥ कफमारग्वधायेनेत्यादि // 51-54 // सरक्तं चर्म मांसं वा निक्षिपञ्चास्य मूर्धनि // 45 // वृक्षप्रपातविषमपतितं मृतमम्भसि // चर्मवृक्षकषायं वा कल्कं वा कुशलो भिषक // उद्बद्धं च मृतं सद्यश्चिकित्सेन्नष्टसंशवत् // 55 // वादयेच्चागदर्लिहवा दुन्दुभीस्तस्य पार्श्वयोः॥४६॥ वृक्षेत्यादि / प्रपातो नदीतटादिः, विषमो निनोन्नतप्रदेशः, लब्धसंशं पुनश्चैनमूर्ध्वं चाधश्च शोधयेत् // वृक्षादिपतितं प्राणिनं; मृतमम्भसि अम्भसि मृतं, उद्बद्धमुल्ल. निःशेषं निर्हरेच्चैवं विषं परमदुर्जयम् // 47 // म्बितं च मृतं, सद्यो झटिति, नष्टसंज्ञवचिकित्सेत् / तत्र अल्पमप्यवशिष्टं हि भूयो वेगाय कल्पते // | मृतशब्दो मृत्युसमीपे वर्तमानो गृह्यते; न पुनर्पत एव, तस्य कुर्याद्वा सादवैवर्ण्यज्वरकासशिरोरुजः॥४८॥ निष्फलचिकित्सितत्वात् / केचिदाचार्या अमुं पाठं न मन्यन्ते, शोफशोषप्रतिश्यायतिमिरारुचिपीनसान् // ये तु मन्यन्ते तन्मतानुसारेण लिखितोऽयमित्यदोषः॥५५॥ तेषु चापि यथादोषं प्रतिकर्म प्रयोजयेत॥४९॥ गाढं बद्धेऽरिष्टया प्रच्छिते वा विषार्तोपद्रवांश्चापि यथाखं समुपाचरेत् // तीक्ष्णैर्लेपैस्तद्विधैर्वाऽवैशिष्टैः॥ नष्टसंज्ञमित्यादि / विवृताक्षं व्यावर्तितनेत्रम् / सरक्तमिति / शने गात्रे क्लिनमत्यर्थपूति सरक्तं हि मांसादिकं शिरसि निक्षिप्तं विषसंक्रामणं भवति / झेयं मांसं तद्विषात् पूति कष्टम् // 56 // चर्मवृक्षः पूर्वदेशे नौवृक्षः / कषायोऽत्र निर्यासः / असावपि गाढमित्यादि / गाढमरिष्टया बढे, अथवा प्रच्छिते, तीक्ष्णैप्रयोगो विषसंक्रमणहेतुः / दुन्दुभीन् निःखानान् / एवं च लेंपैस्तद्विधैः शरीरवर्तिभिः, अवशिष्टैः अनुद्धृतैः, ज्ञेयं ज्ञातव्यं, परमदुर्जयं विषं निर्हरेत् ; कुत इत्याह-अल्पमित्यादि / भूयः तैन्मांस, विषात् पृति पूतिसंज्ञकं, कष्टं कृच्छ्रसाध्यम् // 56 // पुनरपि वेगाय कल्पते वेगार्थ भवति / सादः अङ्गग्लानिः / सद्यो विद्धं निस्रवेत् कृष्णरक्तं प्रतिश्यायस्थाने जेजटाचार्यः स्तमित्यं पठति, अत्र स्तमित्यं पाकं यायाद्दह्यते चाप्यभीक्षणम् // निश्चलता // 42-49 // कृष्णीभूतं क्लिन्नमत्यर्थपूति / अथारिष्टां विमुच्याशु प्रच्छयित्वाऽतितं तया // 50 // शीर्णे मांसं यात्यजत्रं शताश्च // 57 // दह्यात्तत्र विषं स्कन्नं भूयो वेगाय कल्पते // तृष्णा मूर्छा भ्रान्तिदाही ज्वरश्च अरिष्टास्थापनबन्धनविषदूषितशोणितस्य चिकित्सां दूष्य- यस्य स्युस्तं दिग्धविद्धं व्यवस्येत् // १'चूर्ण' इति पा० / 2 'विमुच्याप्सु' इति पा० / 3 'तथा' / 1 'मारुतनाशनैः' इति पा० / 2 'विशेषैः' इति पा० / इति पा० / 3 'तन्मांस विषपूतिसंशक' इति पा० / सु०सं०७३

Page #675
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ कल्पस्थानं wwwmamarwa सद्यो विद्धमित्यादि / अमीक्ष्णं पुनःपुनः, क्लिन्नम् आद्रीभूतं, पाटला, रक्ता मञ्जिष्ठा, नरेन्द्रः किरमालकः / अवार्यवीर्यः अत्यर्थ पूति अतिशयेन दुर्गन्धं, शीणं शटितम् , अजस्रम् अप्रतिहतवीर्यः॥६१॥६२॥अनवरतं, भ्रान्तिः वस्तूनामन्यथा प्रतीतिः, स्युः भवेयुः, विडङ्गपाठात्रिफलाजमोदादिग्धविद्धं विषलिप्तबाणताडितं, व्यवस्येत् जानीयात् // 54 // - हिब्रूनि वक्रं त्रिकटूनि चैव // 63 // . पूर्वोद्दिष्टं लक्षणं सर्वमेत सर्वश्च वर्गो लवणः सुसूक्ष्मः / जुष्टं यस्यालं विषेण व्रणाः स्युः॥५८॥ सचित्रकः क्षौद्रयुतो निधेयः॥ लूतादष्टा दिग्धविद्धा विषैर्वा शृङ्गे गवां शृङ्गमयेन चैव जुष्टा प्रायस्ते व्रणाः पूतिमांसाः॥ प्रच्छादितः पक्षमुपेक्षितश्च // 14 // पूर्वोद्दिष्टमित्यादि / यस्य प्राणिनोऽलमत्यर्थ शत्रूणामवचा. एषोऽगदः स्थावरजङ्गमानां रितेन विषेण जुष्टा व्रणाः स्युर्भवेयुः, तस्य एतत् सर्व पूर्वोद्दिष्टं जेता विषाणामजितो हि नाना // लक्षणं भवति; कुत इत्याह-लूतादष्टा इत्यादि / ये व्रणा लूता- विडापाठेत्यादि / वक्र तगरम् // 63 // 64 ॥दष्टदिग्धविद्धादयस्ते प्रायः पूतिमांसा भवन्तीत्यर्थः // 58 // - प्रपौण्डरीकं सुरदारु मुस्ता तेषां युक्त्या पूतिमांसान्यपोह्य कालानुसार्या कटुरोहिणी च // 65 // वार्योकोभिः शोणितं चापहृत्य // 59 // स्थौणेयकध्यामकगुग्गुलूनि हृत्वा दोषान् क्षिप्रमूर्व वधश्च पुन्नागतालीशसुवर्चिकाश्च // सम्यक् सिञ्चेत् क्षीरिणां त्वकषायैः // कुटनटैलासितसिन्धुवाराः अन्तर्वसं दापयेच्च प्रदेहान् शैलेयकुष्ठे तगरं प्रियङ्गुः // 66 // शीतैर्द्रव्यैराज्ययुक्तैर्विषनैः॥ 6 // रोधं जलं काञ्चनगैरिकं च समागधं चन्दनसैन्धवं च॥ एषां पूर्वोक्तानां चिकित्सामाह-तेषामित्यादि / वार्योकोभिः सूक्ष्माणि चूर्णानि समानि कृत्वा जलोकोभिरित्यर्थः / क्षीरिणां न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षगर्दभा शृङ्गे निदध्यान्मधुसंयुतानि // 67 // ण्डानाम् / शीतैरित्यादि / शीतवीर्यस्पर्शेर्विषन्नैः पित्तविसर्पोकैरित्यर्थः / माज्यमित्रैः शतधौतघृतयुक्तैः // 59 // 6 // एषोऽगदस्तार्क्ष्य इति प्रदिष्टो विषं निहन्यादपि तक्षकस्य // भिन्ने त्वस्या दुष्टजातेन कार्यः पूर्वो मार्गः पैत्तिके यो विषे च // प्रपौण्डरीकमित्यादि / कालानुसार्या कालानुसारिवा / ध्या मकं कत्तणं, कुटमटः श्योनाकः, सितसिन्धुवारः श्वेतनिर्गुण्डी भिन्न इत्यादि / दुष्टजातेन दुष्टजीवसंभूतेन अस्थि विषाणामस्प्रेत्यर्थः / अस्था दुष्टजातेनेत्युपलक्षणं, तेन तत्सदृशशकृ. न्मूत्रशुक्रस्पर्शपर्दनगुदास्थिशूकशवैः सविषकण्टकैर्वृश्चिककण्ट मांसीहरेणुत्रिफलामुरगीकैच कृते व्रणे / पूर्वो मार्गः अनन्तरोक्तः 'तेषां युक्त्या पूति रक्तालतायष्टिकपनकानि // 68 // मासान्यपोह्य' इत्यादिकः, न पर दुष्टास्थ्यादिभिर्भिन्ने व्रणे विडङ्गतालीशसुगन्धिकैलापूर्वो मार्गः अनन्तरोकोऽपि यो व्रणस्तस्मिन्नपि पूर्वो मार्गः त्वकुष्ठपत्राणि सचन्दनानि // . कार्यः। भार्गी पटोलं किणिही सपाठा त्रिवृद्विशल्ये मधुकं हरिद्रे मृगादनी कर्कटिका पुरश्च // 69 // पालिन्द्यशोको क्रमुकं सुरस्याः रक्ता नरेन्द्रो लवणश्च वर्गः // 61 // प्रसूनमारुष्करजं च पुष्पम् // कटुत्रिकं चैव सुचूर्णितानि. सूक्ष्मानि चूर्णानि समानि शृङ्गे शृङ्गे निदध्यान्मधुसंयुतानि // न्यसेत् सपित्तानि समाक्षिकाणि // 70 // एषोऽगदो हन्ति विषं प्रयुक्तः वराहगोधाशिखिशलकीनां पानाञ्जनाभ्यञ्जननस्ययोगैः॥ 62 // मार्जारजं पार्षतनाकुले च // अवार्यवीर्यो विषवेगहन्तो यस्यागदोऽयं सुकृतो गृहे स्यामहागदो नाम महाप्रभावः॥ नामर्षभो नाम नरर्षभस्य // 71 // इदानीमगदकोशमाह-त्रिवृद्विशल्येत्यादि / विशल्या काष्ठ / 1 'हन्ता' इति पा० / 2 'स्थौणेयकध्यामकपनकानि' इति १'जुष्टा ये स्युयें व्रणाः पूतिमांसाः' इति पा०।२ विषवेग- | पा० / 3 'चूर्णान्यथैषां निहितानि शृङ्गे न्यसेञ्च पित्तानि समाक्षिहारी' इति पा०। काणि' इति पा०। 4 वराहगोधाशिखिशल्यकाना" इति पा० /

Page #676
अध्यायः 5] सुश्रुतसंहिता। 579 . न तत्र सर्पाः कुत एव कीटा द्राक्षेत्यादि / सुगन्धा सर्पसुगन्धा नाकुलीति यावत् , नगवृस्त्यजन्ति वीर्याणि विषाणि चैव // त्तिका शल्लकी, श्वेता श्वेतस्यन्दः / देयो द्विभाग इत्यादि / अर्धएतेन मेर्यः पटहाश्च दिग्धा भागः अर्धपलं सिन्धुवारादिभ्यः / केचित्तु सुगन्धा नगमृत्तिनानद्यमाना विषमाशु हन्युः॥७२॥ केति पठन्ति, तत्रायमर्थः-शोभनगन्धवती पर्वतस्य मृत्तिका, दिग्धाः पताकाश्व निरीक्ष्य सद्यो पर्वतमृत्तिकायाः सामान्यतो विषहरवात् / सामान्येन सर्वत्र विषाभिभूता हविषा भवन्ति // विषहरोऽयमगदः, विशेषतो मण्डलि विषहरो भवति / अयं तु मासीत्यादि / मुरङ्गी शोभाजनकः, रक्ता लता मजिष्ठा, / | मण्डलिविषहरो नामागदः // 76 // 77 ॥सुगन्धिका सर्पगन्धिका, किणिही कटभी, मृगादनी कर्कटिका, वंशत्वगार्दाऽऽमलकं कपित्थं इन्द्रवारुणीफलमित्यन्ये, पुरः गुग्गुलुः, पालिन्दी त्रिवृत् , काल- कटुत्रिकं हैमवती सकुष्ठा // 78 // वल्लीत्यपरे, क्रमुकं पूगफलं, रुबुकमित्यन्ये पठन्ति स चैरण्डः, करअबीजं तगरं शिरीष सुरस्याः प्रसून तुलसीपुष्पं, शिखी मयूरः, कुकुट इत्यन्ये, पुष्पं च गोपित्तयुतं निहन्ति // पृषतानामिदं पार्षतं, पृषतः चित्तलः / यस्य नरर्षभस्य नराधिपस्य, विषाणि लूतोन्दुरपन्नगानां गृहेऽयमगदो नाम्ना संज्ञया, ऋषभो नाम ऋषभ इति प्रसिद्धः, कैटं च लेपाअननस्यपानैः॥ 79 // सुकृतः स्यात् शोभनो निष्पादितो भवेत् // 68-72 // - पुरीषमूत्रानिलगर्भसङ्गालाक्षा हरेणुनलदं प्रियङ्गुः निहन्ति वर्त्यञ्जननाभिलेपैः॥ शिमुद्वयं यष्टिकपृथ्विकाश्च // 73 // काचार्मकोथान पटलांश्च घोरान् चूर्णीकृतोऽयं रजनीविमिश्रो पुष्पं च हन्त्यञ्जननस्ययोगैः॥ 80 // सर्पिर्मधुभ्यां सहितो निधेयः। वंशवगार्दैत्यादि / वंशवगार्दा आर्द्रवंशस्य बक्, हैमवती शृङ्गे गवां पूर्ववदापिधान |वचा / कोथः पूतिभावः क्लिन्नवादिषु / अयं तु सार्वकार्मिकोस्ततः प्रयोज्योऽअननस्यपानैः // 74 // ऽगदः // 78-80 // संजीवनो नाम गतासुकल्पानेषोऽगदो जीवयतीह मान् // समूलपुष्पाकुरवल्कबीजात् लाक्षेत्यादि / पृथ्विका एला, हिपत्रिकेत्यन्ये / पूर्ववदा ___ क्वाथः शिरीषात् त्रिकटुप्रगाढः॥ पिधानः गोनिकापिधानः // 73 // 74 // सलावणः क्षौद्रयुतोऽथ पीतो श्लेष्मातकीकट्फलमांतुलुङ्ग्यः विशेषतः कीटविषं निहन्ति // 81 // श्वेता गिरिहा किणिही सिता च॥७५॥ समूलपुष्पाकुरेत्यादि / अङ्कुरो नवपत्राङ्कुरः, प्रवाल इत्यर्थः / सतण्डुलीयोऽगद एष मुख्यो सह लावणेन लवणसमूहेन वर्तते इति सलावणः / केचिदीदृशं विषेषु दर्वीकरराजिलानाम् // पठन्ति–'खपत्रपुष्पाणि फलं समूलं पिष्ट्रा शिरीषस्य कटुत्रिकं लेष्मातकीत्यादि / श्लेष्मातकी 'बहुवारः' इति लोके, कट- च / सलावणं क्षौद्युतं विलीढं विशेषतः कीटविषं निहन्ति' / फलं काश्मरी, मातुलको बीजपूरकः, श्वेता गिरिह्वा श्वेतस्यन्दा, | अयमगदः पञ्चशिरीषनामा // 81 // किणिही नीलस्यन्दा, सिता शर्करा / अयं दींकरराजिलविष• कुष्ठं त्रिकटुकं दार्वी मधुकं लवणद्वयम् / दष्टागदः // 75 // मालती नागपुष्पं च सर्वाणि मधुराणि च // 82 // द्राक्षा सुगन्धा नगवृत्तिका च कपित्थरसपिष्टोऽयं शर्कराक्षौद्रसंयुतः॥ श्वेता सैमङ्गा समभागयुक्ता // 76 // विषं हन्त्यगदः सर्वे मूषिकाणां विशेषतः॥ 83 // देयो द्विभागः सुरसाच्छदस्य ___ कुष्ठं त्रिकटुकमित्यादि / लवणद्वयं सैन्धवं सौवचलं च / कपित्थबिल्वादपि दाडिमाञ्च॥ मालती जाती, नागपुष्पं नागकेशरं, सर्वाणि मधुराणि काकोतथाऽर्धभागः सितसिन्धुवारा ल्यादीनि / अयमपि सार्वकामिकनामाऽगदः // 82 // 83 // दकोठमूलादपि गैरिकाञ्च // 77 // सोमराजीफलं पुष्पं कटभी सिन्धुवारकः॥ एषोऽगदः क्षौद्रयुतो निहन्ति विशेषतो मण्डलिनां विषाणि // चोरको वरुणः कुष्ठं सर्पगन्धा ससप्तला // 84 // पुनर्नवा शिरीषस्य पुष्पमारग्वधार्कजम् // १'वगों विधेयो मधुसर्पिषाऽऽक्तः' इति पा०। 2 'श्वेता च श्यामाऽम्बष्ठा विडलानि तथाऽम्राश्मन्तकानि च८५ पिष्टा पलिकैश्च भागैः' इति पा०। 3 'तथाऽर्धभागोऽसितसिन्धुवा. रात्' इति पा०। / 1 सोमराजीफलं मुख्यं कदली सिन्धुवारकः' इति पा०।

Page #677
580 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थानं भूमी कुरबकश्चैव गण एकसरः स्मृतः॥ अजीर्णे ग्रहणीदोषे भक्तद्वेषे च दारुणे // एकशो द्वित्रिशो वाऽपि प्रयोक्तव्यो विषापहः॥८६॥ शोफे सर्वसरे चापि देयः श्वासे च दारुणे॥६॥ इति सुश्रुतसंहितायां कल्पस्थाने सर्पदष्टविष- सदा सर्वविषार्तानां सर्वथैवोपयुज्यते // चिकित्सितं नाम पञ्चमोऽध्यायः॥५॥ | एष तक्षकमुख्यानामपि दीडशोऽगदः॥ 7 // सोमराजीफलमित्यादि / सोमराजी बाकुची, सिन्धुवारः धवाश्वकर्णतिनिशेत्यादि / अश्वकर्णः पूर्वदेशे प्रसिद्धः, श्वेतपुष्पा निर्गुण्डी, चोरको ग्रन्थिपर्णानुकारी, सर्पगन्धा नाकुली, तिनिशः स्यन्दनः, पलाशः किंशुकः, पिचुमर्दो निम्बः, पारिसप्तला यवतिक्कामेदः, श्यामा श्यामलता, प्रियङ्गुरित्यन्ये, भद्रको रक्तकुसुमः कण्टकी फलभद्राख्यः, अर्जुनः खनामप्रसिद्धो अम्बष्ठा पाठा, अश्मन्तको वृशोऽम्लोटकानुसारी, भूमिः कृष्ण वृक्षविशेषः, ककुभः सुगन्धमूलो विटपविशेषः, सर्जकः खनाममृत्तिका, कुरबकः निग्धपत्रः सितकुसुमः खनामप्रसिद्धः / गण | प्रसिद्धो वृक्षविशेषः, कपीतनो गर्दभाण्डः, श्लेष्मातको बहुवारः, एकसरः स्मृत इति अयमौषधगण एकसरः एकसरसंज्ञकः | | प्रग्रहः किरमालकः, महावृक्षः सेहुण्डः, अरुष्करो भल्लातकः, स्मृतः / एकशो द्वित्रिशो वाऽपि प्रयोक्तव्यो विषापह इति स |' | मधुकं यष्टीमधु, मधुशिग्रुः शाकविटपः, रक्तशोभाजनक इत्यपरे, चौषधगण एकैकशः एकमेकं द्वौ द्वौ त्रीन् त्रीन् वा प्रयोक्तव्यः, | शाका महापत्रः श्रीपणे' इति ल | शाको महापत्रः 'श्रीपर्ण' इति लोके, गोजी गोजिह्वा, इक्षुरकः प्रयुक्तश्च विषापहो भवति // 84-86 // . कोकिलाक्षकः, गोपघोण्टा कर्कोटी, अरिमेदो रामकः; एषां धवादीनामरिमेदान्तानां समूलदलकाण्डशाखाना समेन भागेन इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत गृहीतामा भस्मान्याहृत्य गवां मूत्रेण क्षारषड्गुणेन क्षारकल्पेन व्याख्यायां कल्पस्थाने पञ्चमोऽध्यायः॥५॥ परिस्राव्य एकविंशतिवारान् गालयित्वेत्यर्थः, विपचेत् साधयेत् , तावद्यावदच्छो रक्तः पिच्छिलश्च भवति / दद्याचात्रेत्यादि / षष्ठोऽध्यायः। मूलं पिप्पलीमूलं, वराङ्गं वनवासिकात्वक् , चोचं द्वितीया स्थूला वक् यां शाल्मलकमित्याचक्षते, करञ्जिका नक्तमालः, अथातो दुन्दुभिखनीयं कल्पं व्याख्यास्यामः // 1 // | अनन्ता उत्पलसारिवा, सोमः सोमवल्कः कट्फलाख्यः, बाहीकं यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ कुडुमं, गुहा शालपर्णी, प्लक्षः पर्कटी, निचुलको जलवेतसः, अथात इत्यादि / दुन्दुभिखनोऽस्मिन्नध्यायेऽस्तीति दुन्दुभि- वक्र तगर, आलं हरितालं, वर्धमान एरण्डः, पुत्रश्रेणी द्रवन्ती, खनीयस्तं; दुन्दुभिरत्र निखानः॥१॥२॥ टुण्टुकः श्योनाकः, एलवालुकः खनामप्रसिद्धः, नागदन्ती इन्द्रधवाश्वकर्णशिरीषतिनिशपल वारुणीभेदः, जेजटाचार्यमते तु दन्ती; एषां पिप्पल्यादीनां लिपारिभद्रकाम्रोदुम्बरकरहाटकार्जुनककुभसर्ज- चूर्णानि लोहानां च सर्वेषां यथालामं क्षारोदकात् त्रिंशत्तमभागेन, कपीतनश्लेष्मातकाङ्कोठामलकप्रग्रहकुटजशमीक- अत्र अस्मिन् क्षारोदके, दद्यात् निक्षिपेदित्यर्थः / तदनु पुनर्विप. पित्थाश्मन्तकार्कचिरबिल्वमहावृक्षारुष्करारलुम- चेद् यावन्नातिद्रवं नातिसान्दं च भवति / गयदासस्तु शिरीषधुकमधुशिग्रुशाकगोजीमूर्वाभूर्जतिल्वकेक्षुरकगो | पिचुमर्दककुभारुष्करमधुकेक्षुरकान् परित्यज्य त्रिंशदेव पठति; पघोण्टारिमेदानां भस्मान्याहृत्य गवां मूत्रेण क्षार- पिप्पल्यादिष्वावापेषु च मरिचसोमगुहालवणवकालान् परित्यज्य कल्पेन परिस्राव्य विपचेत् , दद्याच्चात्र पिप्पलीमूल- | त्रिंशद्रव्याणि पठति // 3-7 // तण्डुलीयकवराङ्गचोचमञ्जिष्ठाकरञ्जिकाहस्तिपि- |विडङ्गत्रिफलादन्तीभद्रदारुहरेणवः। प्पलीमरिचविडङ्गगृहधूमानन्तासोमसरलाबाह्री- तालीशपत्रमञ्जिष्ठाकेशरोत्पलपद्मकम् // 8 // कगुहाकोशाम्रश्वेतसर्षपवरुणलवणप्लक्षनिचुलक- दाडिमं मालतीपुष्पं रजन्यौ सारिवे स्थिरे // वजुलवकालवर्धमानपुत्रश्रेणीसप्तपर्णटुण्टुकैलवा- | प्रियङ्गुस्तगरं कुष्ठं बृहत्यौ चैलवालुकम् // लुकनागदन्त्यतिविषाभयाभद्दारुकुष्ठहरिद्रावचा- | सचन्दनगवाक्षीभिरेतैः सिद्धं विषापहम् // चूर्णानि लोहानां च समभागानि, ततः क्षारवदाग | सर्पिः कल्याणकं ह्येतद्वहापस्मारनाशनम् // 10 // तपाकमवतार्य लोहकुम्मे निदध्यात् // 3 // पाण्डामयगरश्वासमन्दाग्निज्वरकासनुत् // भनेन दुन्दुभि लिम्पेत् पताकां तोरणानि च // शोषिणामल्पशुक्राणां वन्ध्यानां च प्रशस्यते // 11 // श्रवणाहर्शनात् स्पर्शात् विषात् संप्रतिमुच्यते // 4 // विडङ्गत्रिफलेत्यादि / इदं कल्याणकं घृतं भूतविद्यायां एष क्षारागदो नाम शर्करास्वश्मरीषु च // पठितखात् केचिन्न पठन्ति // 8-11 // अपामार्गस्य बीजानि शिरीषस्य च माषकान् // अर्शःसु वातैगुल्मेषु कासशूलोदरेषु च // 5 // श्वेते द्वे काकमाची च गवां मूत्रेण पेषयेत् // 12 // 1 अध्याय' इति पा० / 2 'विषं तेषां प्रशाम्यति' इति : 'शोफे सर्वसरे तथा' इति पा०। 2 'अरुचिश्वासकासेषु पा०३ अर्श: वातशूले च शूलगुल्मोदरेषु च' इति पा०। | हिकापाण्डुगदेषु च' इति पा०।

Page #678
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता। 581 सर्पिरेतैस्तु संसिद्धं विषसंशमनं परम् // नलदम् उशीरभेदः लामजकं, भद्रश्रियं श्वेतचन्दनं, यवफला अमृतं नाम विख्यातमपि संजीवयेन्मृतम् // 13 // दुग्धिका, नीली नीलाञ्जनिका शारदं फलं, सुगन्धिका सर्पसु अपामार्गस्येत्यादि / शिरीषस्य च माषकानिति माषका इव | गन्धा, कालेयकं पीतचन्दनं, जटा द्वितीया मांसी, पुन्नागः माषकाः तान् , बीजानीत्यर्थः / श्वेते द्वे इति श्वेता महाश्वेता च स्वनामप्रसिद्धः, एला स्थूलैला, एलवालुकं खनामप्रसिद्धं, कटभीद्वयमित्यर्थः; अन्ये तु श्वेते द्वे श्वेतस्यन्दः श्वेतवचेति ध्यामकं कत्तणं, तोयं बालकं, हरेणुः रेणुका, क्षुद्रला सूक्ष्मैला, भाषन्ते / अत्र श्रुतत्वाद् घृताद् गोमूत्रं चतुर्गुणं देयम् / कुटन्नटः वन्यकः, 'फजीमदनक' इति लोके, शिलापुष्पं शिला // 12 // 13 // मनःशिला, पुष्पं पुष्पकासीसं, कालानुसारिवा तगरमेदः, चन्दनागुरुणी कुष्ठं तगरं तिलपर्णिकम् // काश्मरी श्रीपर्णी, शीतशिवं कपूर, शमीत्यपरे, सोमराजी प्रपौण्डरीकं नलदं सरलं देवदारु च // 14 // बाकुची, पृथ्विका श्यामवर्णः स्थूलजीरकः, हिडपत्रिकेत्यपरे, भद्रश्रियं यवफलां भार्गी नीली सुगन्धिकाम् // श्वेते इति कटभीद्वयं, श्वेतामिति केचित् पठन्ति तत्र श्वेता कालेयकं पद्मकं च मधुकं नागरं जटाम // 15 // वचा, स्थाणेयं ग्रन्थिपर्णकं, लवणानि पञ्चैव, प्रसवशब्देनात्र पुन्नागैलैलवालूनि गैरिकं ध्यामकं बलाम् // कुसुमानि फलानि च ग्राह्याणि प्रसवस्योभयवाचित्वात्, तृणतोयं सर्जरसं मांसीं शतपुष्पां हरेणुकाम् // 16 // शून्याः केतक्याः, शून्याः केतक्याः, मल्लिकाया इत्यपरे, सुरसीसिन्धुवाराभ्यां तालीशपत्रं क्षुद्रैलां प्रियङ्गु सकुटन्नटम् // जातं कुसुममित्यर्थः, सिन्धुवारो निर्गुण्डीभेदः, अश्वकर्णः सर्जशिलापुष्पं सशैलेयं पत्रं कालानुसारिवाम् // 17 // | भेदः; तिनिशः स्यन्दनः, बिम्बी कुन्दुरिका, सर्पाक्षी रक्तपुष्पा कैटुत्रिकं शीत शिवं काश्मर्य कटुरोहिणीम् // पूर्वदेशे प्रसिद्धा, गन्धनाकुली सुगन्धमूला राना, शिलापुष्पसोमराजीमतिविषां पृथ्विकामिन्द्रवारुणीम् // 18 // मित्यत्र तिलपुष्पमिति केचित् पठन्ति तच्च प्रसिद्धं, तन्मते शृङ्गेउशीरं वरुणं मुस्तं कुस्तुम्बुरु नखं तथा // णाधारेण पञ्चाशीतिः पूर्यते। अष्टौ लवणानीति जेजटाचार्यः, श्वेते हरिद्रे स्थौणेयं लाक्षां च लवणानि च // 19 // तन्नेच्छति गयी, यतः पञ्चाशीतेरङ्गानामाधिक्यं स्यात् / कुमुदोत्पलपद्मानि पुष्पं चापि तथाऽर्कजम् // 'कुमुदोत्पलपद्मानि पुष्पं वाऽपि तथाऽर्कजं' इत्यत्र स्थाने 'पाटचम्पकाशोकसुमनस्तिल्वकप्रसवानि च // 20 // | लाकाश्मरीशेलुशिरीषप्रसवानि च' इति गयदासाचार्य: पाटलीशाल्मलीशैलुशिरीषाणां तथैव च // पठति / एषोऽग्निकल्पमित्यादि / एषः अगदः, अग्निकल्पं दुर्वार कुसुमं तृणमूल्याश्च सुरभीसिन्धुवारजम् // 21 // | विषं वासुकेरपि क्रुद्धस्य अमिततेजसो नागपतेः प्रसभं हठेन धवाश्वकर्णपार्थानां पुष्पाणि तिनिशस्य च // हन्यादिति संबन्धः / राजाऽगदानां सर्वेषां राज्ञो हस्ते भवेत् गुग्गुलु कुङ्कुमं बिम्बी साक्षीं गन्धनाकुलीम् // 22 // सदेति यतोऽयं सर्वागदानां राजा अत एव राज्ञो हस्ते सदा एतत् संभृत्य संभारं सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत् // नित्यं भवितुमर्हति; तेन हस्तस्थितागदेन पाणिना स्पृष्टमन्नपानं गोपित्तमधुसर्पिभिर्युक्तं शृङ्गे निधापयेत् // 23 // निर्विषं भवति हस्तस्थापनप्रयोजन मिदम् ।नातानुलिप्त इत्यादि। भग्नस्कन्धं विवृताक्षं मृत्योर्दष्ट्रान्तरं गतम् // नानानुलेपनाभ्यां वशीकरणम् // 14-27 // अनेनागदमुख्येन मनुष्यं पुनराहरेत् // 24 // उष्णवो विधिः कार्यों विषार्तानां विजानता॥ एषोऽग्निकल्पं दुर्वारं क्रुद्धस्यामिततेजसः॥ विषं नागपतेर्हन्यात् प्रसभं वासुकेरपि // 25 // मुक्त्वा कीटविषं तद्धि शीतेनाभिप्रवर्धते // 28 // महासुगन्धिनामाऽयं पञ्चाशीत्यङ्गसंयुतः॥ __विषार्तानां शोधनाङ्गत्वेनापि खेदो न क्रियत इत्यर्थमाहराजाऽगदानां सर्वेषां राज्ञो हस्ते भवेत् सदा॥२६॥ उष्णवर्ण्य इत्यादि // 28 // स्नातानुलिप्तस्तु नृपो भवेत् सर्वजनप्रियः॥ . | अन्नपानविधायुक्तमुपधार्य शुभाशुभम् // भ्राजिष्णुतांच लभते शत्रुमध्यगतोऽपि सन् // 27 // शुभं देयं विषार्तेभ्यो विरुद्धेभ्यश्च वारयेत् // 29 // चन्दनागुरुणीत्यादि / तिलपर्णिकं 'हुलहुल' इति लोके, गयी तु तैलपर्णिकः सरलरसः नवनीतखोटिरिति प्रसिद्धः, .' फाणितं शिग्रुसौवीरमजीर्णाध्यशनं तथा // वर्जयेश्च समासेन नवधान्यादिकं गणम् // 30 // 1 'प्रपौण्डरीकं यष्टयावं नलदं देवदारु च' इति पा० / 2 'सरलं' इति पा०। 3 'श्रीपर्णिकां शीतशिवं त्रिकट कटरो. दिवास्वप्नं व्यवायं च व्यायाम क्रोधमातपमा हिणीम्' इति पा० / 4 'इन्द्रजान् यवान्' इति पा०। 5 'सुर सुरातिलकुलत्थांश्च वर्जयेद्धि विषातुरः॥३१॥ स्यास्तृणशून्याश्च सिन्धुवारस्य यानि च' इति पा०। 6 विधिव- उपधार्य ज्ञात्वेत्यर्थः, शुभाशुभं हिताहितं, वारयेद्विषार्तात्सूक्ष्मचूर्णितम्' इति पा०। 7 'चिकित्सेद्धि विघातुरम्' इति नेव / फाणितमित्यादि / कुलत्थांश्चेत्यत्र चकारेण पिण्याकमूलपा०। 8 'तेनानुलिप्तस्तु' इति पा०। 9 तेजस्वितां समा- कलसुनकलायकुसुम्भातसीशिशुमारकूर्मनिष्पावजम्ब्वाम्रातकचूमोति' इति पा०। तादिकानि च वर्जयेत् // 29-31 //

Page #679
582 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थान MumwwwmAnamnnnnAWwwwvTARA प्रसन्नदोषं प्रकृतिस्थधातु शुक्रं पतति यत्रैषां शुक्रस्पृष्टैः स्पृशन्ति वा // मन्नाभिकाङ्गं समसूत्रजिह्वम् // नखदन्तादिभिस्तस्मिन् गात्रे रक्तं प्रदुष्यति // 7 // प्रसन्नवर्णेन्द्रियचित्तचेष्टं ननु 'दष्टरूपं समासोक्तं' इति वक्ष्यति तत्कथं शुक्रविषत्ववद्योऽवगच्छेदविषं मनुष्यम् // 32 // मेवेत्याह-शुक्रमित्यादि / नखदन्तादिभिरित्यादिशब्दात् पुरी. इति सुश्रुतसंहितायां कल्पस्थाने दुन्दुभिस्व- षमूत्राभ्यां च; तथा चालम्बायने,-"शुक्रेणाथ पुरीषेण मूत्रे नीयकल्पो नाम षष्ठोऽध्यायः॥६॥ णापि नखैस्तथा / दंष्ट्राभिर्वा क्षिपेन्तीह मूषिकाः पश्चधा अविषश्च कीदृश इत्याह-प्रसन्नदोषमित्यादि / प्रसन्नदोष विषम्" इति / कस्मिंश्चित्तत्रान्तरे विशेषोऽस्ति, तथा च,खभावावस्थितवातादिक, प्रकृतिस्थधातुं दधतीति धातवो रसा- "गर्भिण्या मूषिकया दष्टे अम्लादिदोहदः, ऋतुमत्या दष्टे रक्तदयो मलाश्च / अन्नाभिकाहं भोजनाभिलाषिणं, एतेन समाग्नि- मेहनमाध्मानं रतिशीलता च-" इत्यादि // 7 // खमुक्तम् / समसूत्रजिह्वमिति समसूत्रा जिह्वा यस्य स तथा जायन्ते ग्रन्थयः शोफाः कर्णिका मण्डलानि च॥ तम् / एतदुक्तं भवति-निर्विषस्य हि पुरुषस्य चित्तेन सह समै- पीडकोपचयश्चोग्रो विसर्पाः किटिभानि च // 8 // सूत्रतया जिह्वा रसवेदिनी भवति, सविषस्य विषप्रभावेण दूषि- पर्वमेदो रुजस्तीवा मूर्छाऽङ्गसदनं ज्वरः // तचित्तवाजिह्वा रसवेदिनी न भवतीत्यर्थः / अनेन श्लोकेन दौर्बल्यमरुचिः श्वासो वमथुलोमहर्षणम् // 9 // 'समदोषः समाग्निश्च' इत्यादिश्लोकस्य सर्व एवार्थों निबद्धः / दष्टरूपं समासोक्तमेतद्यासमतः शृणु॥ वैद्योऽवगच्छेदविषं मनुष्यमिति उक्तलक्षणः पुरुषोऽविषो भवति, सामान्यं मूषिकदष्टलक्षणमभिधातुमाह-जायन्ते ग्रन्थय विपरीतलक्षणस्तु विषातुरः / तथा हि,-"प्रवृद्धदोषं विकृति- इत्यादि / कर्णिका कमलमध्यबीजकोशाकृतिः / पर्वभेदः सन्धेः स्थधातुमनन्नकाझं क्षतसूत्रजिह्वम् / विरुद्धवर्णेन्द्रियचित्तचेष्टं स्फोटः / अङ्गसदनम् अङ्गग्लानिः // ८॥९॥वैद्योऽवगच्छेत् सविषं मनुष्यम्" इति / 'सममूत्रविद्वं' इति लालास्रावो लालनेन हिक्का छर्दिश्च जायते // 10 // केचित् पठन्ति, तच्च सुबोधम् / इदं सविषाविषलक्षणं तीक्ष्णतमे तण्डलीयककल्कं तु लिह्यात्तत्र समाक्षिकम // . स्थावरविषे सर्पदष्टे च द्रष्टव्यं, नतु मन्दविषे चिरेण धातु- तेषां विशिष्ट लक्षणं चिकित्सितं च निर्दिशनाह-लाला दूषणकरे मूषिकविषे कीटविषेषु च; अत एवोत्तरत्र मूषिककीट | स्राव इत्यादि / लालास्रावच्छर्दिहिका वातकोपजा भवन्ति / विकल्पाविति / जेजटस्तु मूषिककल्पानन्तरं दुन्दुभिखनीयं तण्डुलीयककल्कादिकं व्याधिप्रत्यनीकं चिकित्सितं, दोषप्रत्यकल्पं पठति // 32 // नीकं तु सामान्यचिकित्सितोक्तं 'तप्तघृतेन दग्ध्वा विस्रावयेइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत-दृशं' इत्यादिकम् / एवमन्यत्रापि व्याधिदोषप्रत्यनीकं चिकित्सितं व्याख्यायां कल्पस्थाने षष्ठोऽध्यायः // 6 // खयमूहनीय प्रतिमूषिकोकं तु चिकित्सितं प्रायो व्याधिप्रत्य नीकमेव // 10 // -. सप्तमोऽध्यायः। पुत्रकेणाङ्गसादश्च पाण्डुवर्णश्च जायते // 11 // अथातो मूषिककल्पं व्याख्यास्यामः॥१॥ चीयते ग्रन्थिभिश्चाङ्गमाखुशावकसन्निभैः॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | शिरीषेङ्गुदकल्कं तु लिह्यात्तत्र समाक्षिकम् // 12 // अथात इत्यादि // 1 // 2 // पुत्रकेणाङ्गेत्यादि / आखुशावकसन्निभैर्मूषिकपुत्रकतुल्यैर्ग्रन्थिपूर्व शुक्रविषा उक्ता मूषिका ये समासतः॥ / भिरङ्गं चीयते व्याप्यत इत्यर्थः / आखुशावकनिभा ग्रन्धयः नामलक्षणभैषज्यैरष्टादश निबोध मे // 3 // सर्वमूषिकदेशेषु जायन्ते विशेषेण पुत्रकदष्टे / नागार्जुनोऽलालनः पुत्रकः कृष्णो हंसिरश्चिक्कि (क्कि) रस्तथा // त्राह,-"तेन दर्शयते दष्टो व्यक्तं मूषिकपुत्रकान् / एतत् श्चैव कषायदशनोऽपिच॥४॥ पुत्रकदष्टस्य व्यक्तं भवति लक्षणम्" इति / 'शिरीषेडदचूर्ण कुलिङ्गश्चाजितश्चैव चपलः कपिलस्तथा // तु' इति पठित्वा गयदासःअनयोः पत्रचूर्ण मिति व्याख्यानयति कोकिलोऽरुणसंशश्च महाकृष्णस्तथोन्दुरः॥५॥ जेजटाचार्यस्तु 'शिरीषफलकल्कं तु' इति पठति // 11 // 12 // श्वेतेन महता साध कपिलेनाखुना तथा // कृष्णेन दंशे शोफोऽसक्छर्दिः प्रायश्च दुर्दिने / मूषिकश्च कपोताभस्तथैवाष्टादश स्मृताः // 6 // शिरीषफलकुष्ठं तु पिबेत् किंशुकभस्मना // 13 // तानेवाष्टादशमेदान् निर्दिशन्नाह-लालन इत्यादि // 3-6 // 1 'शुक्रष्टैः' इति पा०। 2 वमन्तीह' इति पा० / 1 'अन्नाभिकाम' इति पा० / 2 'प्रसन्नकायेन्द्रियवर्णचेष्टं 3 'ज्वरो मूछी च दारणा' इति पा०। ४.०मेतच्च व्यासतः वैद्यस्तु विद्यादविषं मनुष्यम्' इति पा०। 3 'समस्तचेष्टायां' शृणु' इति पा०। 5 'छर्दयते' इति पा०। 6 'कृष्णेनासक् . इति पा०। 4 'तान्' इति पा० / छर्दयति दुर्दिनेषु विशेषतः' इति पा० /

Page #680
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता। कृष्णेनेत्यादि / अन्थ्यादीन्यत्रापि सामान्यमूषिकलक्षणानि ग्रन्थयः कोकिलेनोग्रा ज्वरो दाहश्च दारुणः // 24 // विज्ञेयानि; एवं सर्वत्रोन्नेयम् / प्रायश्चेति वचनादन्यत्राप्यसृक्- वर्षाभूनीलिनीक्वाथकल्कसिद्धं घृतं पिबेत् // च्छर्दिः / किंशुकभस्मना किंशुककुसुमभस्मोदकेनेत्यर्थः // 13 // कपिलेनेत्यादि / कोथः पूतिप्रादुर्भावः / श्वेतां श्वेतभन्दा, हंसिरेणानविद्वेषो जृम्भा रोम्णां च हर्षणम् // | 'श्वेतां' इत्यत्र गयदासः 'श्रेष्ठां' इति पठति // 23 // 24 // पिबेदारग्वधादिं तु सुवान्तस्तत्र मानवः॥ 14 // अरुणेनानिलः क्रुद्धो वातजान कुरुते गदान् // 25 // ___ हंसिरेणेत्यादि / सुवान्तः सुष्ठु बान्तः // 14 // महाकृष्णेन पित्तं च श्वेतेन कफ एव च // चिक्कि(क्कि)रेण शिरोदुःखं शोफो हिक्का वमिस्तथा॥ महता कपिलेनासृष केपोतेन चतुष्टयम् // 26 // जालिनीमदनाङ्कोठकषायैर्वामयेत्तु तम् // 15 // भवन्ति चैषां देशेषु ग्रन्थिमण्डलकर्णिकाः॥ यवनालर्षभीक्षारं बृहत्योश्चात्र दापयेत् // | पिडकोपचयश्चोग्रः शोफश्च भृशदारुणः // 27 // चिक्विरेणेत्यादि / जालिनी कोशातकी, ऋषभी कपिकच्छुः, दधिक्षीरघृतप्रस्थात्रयः प्रत्येकशो मताः॥ बृहत्योश्चेति चकारेण क्षारमित्यत्रापि संबन्धनीयम् / क्षारश्चात्र | करारग्वधव्योषबृहत्यंशुमतीस्थिराः // 28 // क्षारोदकम् / गयदासस्तु 'जालिनीमदनाकोठ' इत्यादिस्थाने निष्क्वाथ्य चैषां काथस्य चतुर्थोऽशः पुनर्भवेत् // 'सुवान्तो जालिनीक्वाथैः सारमोठजं पिबेत्' इति पठति न त्रिवृद्गोज्यमृतावसर्पगन्धाः समृत्तिकाः॥२९॥ यवनालादि // 15 // कपित्थदाडिमत्वकच लक्ष्णपिष्टः प्रदापयेत् // छुच्छुन्दरेण तृट् छर्दिज्वरो दौर्बल्यमेव च // 16 // तत् सर्वमेकतः कृत्वा शनैर्मेद्वग्निना पचेत् // 30 // . ग्रीवास्तम्भः पृष्ठशोफो गन्धाज्ञानं विसूचिका॥ पञ्चानामरुणादीनां विषमेतद्यपोहति // चव्यं हरीतकी शुण्ठी विडङ्गं पिप्पली मध॥ 17 // काकादनीकाकमाच्योः स्वरसेष्वथवा कृतम् // 3 // अङ्कोठबीजं च तथा पिबेत्र विषापहम् // | सिराश्च स्रावयेत् प्राप्ताः कुर्यात् संशोधनानि च। छुच्छन्दरेणेत्यादि / छुच्छन्दरदष्टलक्षणं तचिकित्सितं च दध्यादीनि प्रस्थमात्राणि, करजादिद्रव्याणां द्विपलिकं भागं. गयदासोऽन्यथा पठति; यथा-"भ्रमश्छुच्छुन्दरेणोनो ग्रीवा- सलिलाढकेन निष्क्वाथ्य, क्वथितं प्रस्थशेषं, तैत्रिभिः प्रस्थैः स्तम्भो विसूचिका / यवनालर्षमीक्षार बृहत्योश्चात्र दापयेत्" सह संयोज्य, त्रिवृन्मूलादिकल्कपादं च विपचेत्; पक्वं च इति // 16 // 17 // घृतं विरेचनं भवति / अंशुमती शालपर्णी, गोजी गोजिह्वा, ग्रीवास्तम्भोऽलसेनोलवायुर्दशे रुजा ज्वरः॥१८॥ अमृता गुडूची, वक्र तगर, सर्पगन्धा सर्पच्छत्रिका / समृत्तिकाः सकृष्णमृत्तिकाः, 'अहिमृत्तिका' इति केचित् पठन्ति, अत्रामहागदं ससर्पिष्कं लिह्यात्तत्र समाक्षिकम् // निद्रा कषायदन्तेन हृच्छोषः काश्यमेव च // 19 // हिमृत्तिका वल्मीकमृत्तिका; 'अगवृत्तिका' इति जेजटाचार्य: क्षौद्रोपेताः शिरीषस्य लिह्यात् सारफलत्वचः॥ पठति, तत्रागवृत्तिका शल्लकी / द्वितीयं घृतमाह-काकादनीकुलिनेन रुजः शोफो राज्यश्च दंशमण्डले // 20 // | त्यादि / काकादनी कृष्णश्रीफलिका, कृतं संस्कृतं, घृतमिति सहे ससिन्धुवारे च लिह्यात्तत्र समाक्षिके॥ शेषः / सिरा इत्यादि / प्राप्ता युक्ता मर्मानाश्रिताः। संशोधनानि वमनादीनि नस्यपर्यन्तानि, तान्यपि प्राप्तानि; तेनावम्याविरेच्यग्रीवास्तम्भ इत्यादि / सहे मुद्रपर्णीमाषपण्यौ // 18-20 // | योरवरोधः / अन्ये तु विषातुरा भवम्या अपि वम्या एव, 'एते. जितेनाङ्गकृष्णत्वं छर्दिर्मूर्छा च हृद्रहः // 21 // | ऽप्यजीर्णव्यथिता वाम्या ये च विषातुरा' इति ॥२५-३१॥स्नुक्क्षीरपिष्टां पालिन्दी मञ्जिष्ठां मधुना लिहेत् // सर्वेषांच विधिःकार्यो मूषिकाणां विषेष्वयम्॥३२॥ अजितेनेत्यादि / पालिन्दी त्रिवृत् // 21 // __अरुणाद्याश्रितं सिराव्यधादिकं सामान्यतः सर्वत्रातिदिचपलेन भवेच्छर्दिमूर्छा च सह तृष्णया // 22 // शन्नाह-सर्वेषामित्यादि / अयं विधिः सिराव्यधादिकः कर्तव्य क्षौद्रेण त्रिफलां लिह्याद्भद्रकाष्ठजटान्विताम् // इत्यर्थः // 32 // चपलेनेत्यादि / भद्रकाष्ठं देवदारु, जटा जटामांसी / 'जटान्वितां' इत्यत्र 'घनान्विताम्' इति केचित् // 22 // दग्ध्वा विसावयेइंशं प्रच्छितं च प्रलेपयेत् // कपिलेन व्रणे कोथो ज्वरो ग्रन्थ्युद्गमः सट // 23 // शिरीषरजनीकुष्ठकुडुमैरमृतायुतैः॥ 33 // लिह्यान्मधुयुतां श्वेतां श्वेतां चापि पुनर्नवाम् // | दग्ध्वेत्यादि / दग्ध्वा 'घृतेनाग्मितप्तेन' इति शेषः / विना वयेत् प्रच्छन्नेन प्रच्छितं दंशम् / शिरीषादिभिः कल्कैरालेपयेत् / 1 'छुच्छन्दरेण विड्भङ्गो ग्रीवास्तम्भो विज़म्भणम् / यवनालर्षभक्षारं बहत्योश्चात्र दापयेत्' इति पा० / २'रुजा स्रावो' इति पा० / १'जायते' इति पा० / 2 'कपोतेनैव तु त्रयम्' इति पा० / 3 'अजितेन वमिर्मूर्छा हद्वहः कृष्णनेत्रता' इति पा० / 4 'क्षौद्रेण | 3 'त्रिवृत्तिक्ताऽमृता' इति पा० / 4 'सुपिष्टानि प्रयोजयेत्' इति लियात्रिफला' इति पा० / 5 क्षौद्रेण लियात्रिफला' इति पा०। पा० / 5 मोक्षयेत्' इति पा० /

Page #681
584 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थान AAAAAmravaamanar तथैव केचित् प्रच्छितं दंशं विस्रावयेच्छोणितं शिरीषादिकल्कै- व्रणेऽपि, तचिकित्सामुद्दिशन्नाह-स्थिराणामित्यादि / स्थैर्येण रालेपयेचेत्याहुः // 33 // कफात्मकता, रुजतामित्यनेन वातात्मकता व्रणानामुक्ता / छर्दनं जालिनीक्वाथैः शुकाख्याकोठयोरपि // कर्णिका मांसकर्णीकम् / पाटयिखा विदार्य, पाटयिखेत्यत्र पाचशोधनं सूत्रितं द्रव्यविवृण्वन्नाह-छर्दनमित्यादि / शुकाख्यः यित्वेति केचित् , पातयित्वेत्यपरे / लालनपुत्रकादिमूषिकजा-. चर्मकारवटः // तिविशेषज्ञानं नानादेशीयलोकेभ्योऽवगन्तव्यम् // 42 // शुकाख्याकोषवत्योश्च मूलं मदन एव च // 34 // श्वशृगालतरक्ष्वृक्षव्याघ्रादीनां यदाऽनिलः॥ देवदालीफलं चैव दध्ना पीत्वा विषं वमेत् // श्लेष्मप्रदुष्टो मुष्णाति संज्ञां संज्ञावहाश्रितः॥४३॥ सर्वमूषिकदष्टानामेष योगः सुखावहः॥ 35 // तदा प्रस्त्रस्तलाङ्गलहनुस्कन्धोऽतिलालवान् // फलं वचा देवदाली कुष्ठं गोमूत्रपेषितम् // अत्यर्थबधिरोऽन्धश्च सोऽन्योन्यमभिधावति // 44 // पूर्वकल्पेन योज्याः स्युः सर्वोन्दुरुविषच्छिदः॥३६॥ तेनोन्मत्तेन दष्टस्य दंष्ट्रिणा सविषेण तु // __ अपरावपि वमनयोगावाह-शुकाख्येत्यादि / कोषवती सुप्तता जायते दंशे कृष्णं चातिस्रवत्यसृक // 45 // घोषकः / मूलमित्यत्र फलमित्यन्ये / फलमित्यादि / पूर्वकल्पेन दिग्धविद्धस्य लिङ्गेन प्रायशश्चोपलक्षितः॥ दना लेहमित्यर्थः // 34-36 // इदानीं मूषकैस्य चतुष्पदजरायुजहिंस्रखसामान्याच्छादीनां विरेचने त्रिवृहन्तीत्रिफलाकल्क इष्यते // विषं लक्षणचिकित्सितैरुद्दिशन्नाह-श्वशुगालतरक्ष्वृक्षेत्यादि / श्वा कुक्कुरः, शृगालः प्रसिद्धः, तरक्षुः मृगशत्रुर्व्याघ्रविशेषः विरेचनमाह-विरेचने इत्यादि / दन्तीस्थाने केचिन्नीलीं | 'जरख' इति लोके, ऋक्षो भल्लूकोऽतिलोमशः 'रीच्छ' इति पठन्ति / प्रसिद्धः; आदिशब्दाढकचित्रकादयो हिंसाः पशवो ग्राह्याः / शिरोविरेचने सारः शिरीषस्य फलानि च // 37 // श्वादीनां यदाऽनिलो वायुः श्लेष्मप्रदुष्टः सन् , संज्ञावहाश्रितो हितस्त्रिकटुकाढ्यश्च गोमयस्वरसोऽञ्जने // संज्ञावहस्रोतोगतः, संज्ञां सम्यग्ज्ञानं, मुष्णाति हरति / सम्य शिरोविरेचने इत्यादि / सारः शिरीषस्य, गयदासस्तु शाल- ज्ञानहरणाच कीदृशो भवतीत्याह-तदेत्यादि / प्रसस्तं स्थानतमालमधूकानामाह / फलानि चेति शिरीषस्येति संबन्धः / च्युतं लालं बालधिर्मेहनं वा हनुः स्कन्धश्च यस्य सः; त्रिकटुकाढ्यः त्रिकटुकोत्कट इत्यर्थः / एतच्च योगान्तरम् 37- प्रसस्तशब्दो लाङ्गलादिभिः प्रत्येकं संबन्धनीयः / अतिलालवान् कपित्थगोमयरसौ लिह्यान्माक्षिकसंयुतौ // 38 // अतिशयेन लालानावयुक्तः / अत्यैर्थबधिरोऽन्धश्च अतिशयेन रसाञ्जनहरिद्रेन्द्रयवकवीषु वा कृतम् // . बधिरोऽन्धो वेत्यर्थः / अन्योन्यमभिधावति परस्परं दष्टमभिप्रातःसातिविषंकल्कं लिह्यान्माक्षिकसंयुतम् // 39 // धावति / हनुस्कन्धस्थाने 'गर्लस्कन्ध' इति केचित् पठन्ति / तण्डुलीयकमूलेषु सर्पिः सिद्धं पिबेन्नरः॥ | 'प्रमूढोऽन्यतमस्तेषां खादन् विपरिधावति' इति अत्र उत्तरार्ध केचित् पठन्ति / एषां मध्येऽन्यतम एकतमः प्रमूढः सन् आस्फोतमूलसिद्धं वा पश्चकापित्थमेव वा // 40 // खादन् विशेषेण परिधावति / तेनोन्मत्तेन दष्टस्येत्यादि / तेन संशमनयोगानाह-कपित्थेत्यादि / प्रत्येकं कपित्थरसो दष्ट्रिणा सविषेणोन्मत्तेन दष्टस्य पुरुषस्य दंशे सुप्तता बाधिर्य गोमयरसश्च समधुर्लेहः / रसाजनेत्यादि / कवी कटुरोहिणी / जायते / उपलक्षितो युक्त इत्यर्थः // ४३-४५तण्डुलीयकेत्यादि / कपित्थफलमूलपुष्पत्तपत्रकल्ककषायसिद्धं येन चापि भवेद्दष्टस्तस्य चेष्टां रुतं नरः॥४६॥ . पञ्चकापित्थं घृतं सर्वमूषिकविषहरम् // 38-40 // बहुशः प्रतिकुर्वाणः क्रियाहीनो विनश्यति // मूषिकाणां विषं प्रायः कुप्यत्यभ्रेवनिहतम् // ___ अत्रैवारिष्टमुद्दिशन्नाह-येन चापि भवेदित्यादि / चेष्टा तत्राप्येष विधिः कार्यों यश्च दूषीविषापहः॥४१॥ क्रिया, रुतं शब्दः, बहुशः अनेकवारं, प्रतिकुर्वाणः अनुकुर्वन् , प्रशान्तकोपस्याप्यवश्यं वमनादिशोधनं करणीयमिति दर्श | क्रियाहीनः खकीयकायादिव्यापाररहितः // ४६॥यन्नाह-मूषिकाणामित्यादि / एष विधिः वमनविरेचनशिरो दंष्टिणा येन दष्टश्च तद्रूपं यस्तु पश्यति // 47 // विरेचननयनाअनादिः / यश्च दूषीविषापहो विधिः सोऽप्यत्र | | अप्सु वा यदि वाऽऽदशेऽरिष्टं तस्य विनिर्दिशेत् // कार्यः; एतेन दूषीविषतुल्यता मूषिकविषस्योका // 41 // इदानीमपरमप्यरिष्टं निर्दिशन्नाह-दंष्ट्रिणा येनेत्यादि / तईस्थिराणां रुजतां वाऽपि वणानां कर्णिकां भिषक् // ष्ट्रिरूपदर्शनमरिष्टं मरणलक्षणम् ॥४७॥पाटयित्वा यथादोषं व्रणवञ्चापि शोधयेत् // 42 // - इदानीमाखुविषव्रणे कर्णिका भवन्ति तथाऽन्यविषदुष्ट / 1 'अव्यक्तबधिरान्धश्च' इति पा० / 2 'मूषकत्व' इति पा० / - - 3 'अव्यक्तबधिरान्धश्च न व्यक्तो बधिरोऽन्धो वेत्यर्थः' इति पा०। १'योज्यं स्यात्सोन्दुरविषच्छिदि' इति पा० / 2 'कपित्थगोम-४ स्तनस्कन्ध' इति पा०। ५'अप्सु वाऽऽदर्शविम्बे वा तस्य तद्रिपरसा सक्षौद्रो लेहइभ्यते' इति पो०।३ अभ्रेषु निहतं' इति पा०। मादिशेत्' इति पा० /

Page #682
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता / 585 त्रस्यत्यकस्माद्योऽभीक्ष्णं दृष्टा स्पृष्ट्वाऽपि वा जलम् // त्यादि / श्वेतामिति पुनर्नवाविशेषणम् ; अन्ये श्वेतां कटभीजलत्रासं तु विद्यात्तं रिष्टं तदपि कीर्तितम् // माहुः / धत्तरकायुतां धत्तूरमूलान्विताम् / गयी तु 'धत्तूरार्ध पुनरपरमप्यरिष्टं निर्दिशन्नाह-त्रस्यतीत्यादि / अकस्मात् समायुताम्' इति पठिला, धतूरमूलस्यार्धन युतामिति व्याख्याजलत्रासहेतुं विना / अपिशब्दाच्छ्रत्वाऽपि / जलत्रासं जल-नयति / अन्ये तु धत्तूरफलसंयुतामित्याहुः // ५०-५२॥त्रासरोग जानीयात्तस्येति संबन्धः / रिष्टमित्यादि / तदपि मूलस्य शरपुवायाः कर्ष धत्तरकार्धिकम् // 53 // जलत्रसनमरिष्टं मरणलक्षणं कीर्तितं; एतच्चारिष्टं दष्टस्य, अदष्टे तण्डुलोदकमादाय पेषयेत्तण्डुलैः सह // जलत्रसनारिष्टस्य वक्ष्यमाणत्वात् / अत्रार्थे तत्रान्तरम् ,- उन्मत्तकस्य पत्रैस्तु संवेष्ट्यापूपकं पचेत् // 54 // "व्याधितेन श्वादिना दष्टस्य श्लेष्मा प्रकुपितश्चेतोवाहिनीर्घमनी- | खादेदोषधकाले तमलर्कविषदूषितः॥ रनुप्रविश्य संज्ञानाशमापादयति सद्यः कालान्तराद्वा"; अवभृते करोति श्वविकारांस्त तस्मिञ्जीर्यति चौषधे॥५५॥ विशेषतः-"ततो नरः स्पृष्ट्वा दृष्ट्वा श्रुत्वा वा जलं त्रस्यति, विकाराः शिशिरे याप्या गृहे वारिविवर्जिते // तस्यापि तदरिष्टं जानीयात्" इति / गयदासस्तु 'यदि त्रस्य- | ततः शान्तविकारस्तु स्नात्वा चैवापरेऽहनि // 56 // त्यदष्टोऽपि' इत्यादि पठति // 48 // शालिषष्टिकयोभक्तं क्षीरेणोष्णेन भोजयेत् // अदष्टो वा जलवासी न कथञ्चन सिध्यति // 49 // दिनत्रये पञ्चमे वा विधिरेषोऽर्धमात्रया // 57 // प्रसुप्तोऽथोत्थितो वाऽपि स्वस्थस्त्रस्तो न सिध्यति॥ कर्तव्यो भिषजाऽवश्यमलर्कविषनाशनः॥ एवमदष्टस्यापि जलत्रासोऽरिष्टमेवेति दर्शयन्नाह-अदष्ट कुप्येत् स्वयं विषं यस्य न स जीवति मानवः॥५८॥ इत्यादि / अस्मिन्नर्थे तत्रान्तरम्,-"अदष्टस्यापि जन्तोहि जल-| तस्मात् प्रकोपयेदाशु स्वयं यावत् प्रकुप्यति // त्रासो भवेद्यदि / तस्य रिष्टं हि भिषजो ब्रुवते विषचिन्तकाः" मूलमित्यादि / धत्तूरकार्धिकमिति धत्तूरकजटायाः कर्षाध इति / जलं विनाऽपि जलत्रासो जायते श्लेष्मसंचयात् / तथा। देयम् / उन्मत्तकस्य पत्रैस्वित्यादि / धत्तूरकस्य सप्त पर्णानि चोक्तं,-"बुद्धिस्थानं यदा श्लेष्मा केवलं प्रतिपद्यते / तदा बुद्धौ ग्राह्याणि, तन्त्रान्तरदर्शनात् / तस्य भक्षितस्य जरणकाले योगनिरुद्धायां श्लेष्मणाऽधिष्ठितो नरः // जाग्रत् सुप्तोऽथवाऽऽत्मानं प्रभवादातुरः कुक्कुरचेष्टा एव करोति / औषधपरिणतिकाले मज्जन्तमिव मन्यते / सलिले त्रस्यति तदा जलत्रासं तु तं यांश्च विकारानातुरः करोति तेषु प्रतीकारमाह-विकारा विदुः॥ श्लेष्मन्नं तत्र कर्तव्यं शोधनं शमनानि च / आहारस्य | इत्यादि / विकारा उन्मत्तवादिदष्टोत्पन्नाः / शिशिरे शीतले विधानेन यावत् स प्रकृतिं व्रजेत्" इति / अयं जलत्रासः वारिविवर्जिते गृहे याप्याः शमैनीयाः / तत इत्यादि / क्षीरेणोकुपितकफस्य भवतीति रिष्टं न भवति, अत एवात्र चिकित्सो- ष्णेन भोजयेदिति अन्नं गव्येनाज्ये (जे)न वा भोजयेदिति गयपदेशः, दष्टस्य तु रिष्टमेव / तथा स्वस्थस्य सुप्तस्य जाग्रतो दासाचार्यः / एष विधिः श्वेतां पुनर्नवामित्यादिकः / अर्धवा जलमन्तरेण त्रासोऽरिष्टमेवेति दर्शयन्नाह-प्रसुप्तोऽथो- मात्रया प्रागुक्तमात्रातः / कस्मादेष विधिः कार्यों दिनत्रये त्थितो वाऽपीत्यादि // 49 // पञ्चमे वेत्याह-कुप्येदित्यादि // 53-58 ॥दंशं विसाव्य तैर्दष्टे सर्पिषा परिदाहितम् // 50 // बीजरत्नौषधीगभैः कुम्भैः शीताम्बुपूरितैः // 59 // प्रदिह्यादगदैः, सर्पिः पुराणं पाययेत च॥ स्नापयेत्तं नदीतीरे समन्त्रैर्वा चतुष्पथे // अर्कक्षीरयुतं हास्य दद्याश्चापि विशोधनम् // 51 // | बलिं निवेद्य तत्रापि पिण्याकं पललं दधि // 6 // श्वेतां पुनर्नवां चास्य याद्धत्तूरकायुताम् // माल्यानि च विचित्राणि मांसं पक्कामकं तथा // पललं तिलतैलं च रूपिकायाः पयो गुडः // 52 // अलकाधिपते यक्ष सारमेयगणाधिप!॥६१॥ निहन्ति विषमालर्क मेघवृन्दमिवानिलः॥ अलर्कजुष्टमेतन्मे निर्विषं कुरु माचिरात् // इदानी चिकित्सावसरः-दंशं विस्राव्येत्यादि / विसाव्य इदानीमलर्कविषे भूतानुबन्धो भवतीति तच्चिकित्सार्थ सविनिष्पीडनेन स्रावयित्वा बीजभूतस्य विषस्य नाशनार्थ, सर्पिषा | धिवैदिकं मन्त्रमुद्दिशन्नाह-बीजरत्नौषधीत्यादि / तमलर्कजुष्टम् दाहस्तु तच्छेषनाशनार्थम् / अगदैः महागदादिभिः, प्रदिह्यात् अलर्कविषजुष्टम् / पिण्याकः तिलखली, पललः सस्नेहस्तिललिम्पेत् / विस्रावितशोणितस्य वातशमनार्थ बाह्यमौषधमु- | कल्कः / अलकाया नगर्या अधिपतिः धनदः, यक्षो देवयोनिः, द्दिश्याभ्यन्तरमुद्दिशन्नाह-सर्पिरित्यादि / विशोधनं विशोध- सारमेयगणाधिपः कुक्कुरसमूहपतिः, तस्य संबोधने / अलकानद्रव्यं, तत्र कफाधिक्ये वमनद्रव्ययुतं पित्ताधिक्ये विरेचन- धिपतिर्यक्ष एव सारमेयगणाधिपतिः / अलकं उन्मत्तकुक्कुरः द्रव्ययुतमर्कक्षीरं दद्यात् / जेजटस्तु 'अर्कक्षीरं घृतं वाऽस्य' इति | // ५९-६१॥पठति / अन्ये 'दद्याच्छीर्षविरेचनं' इति पठन्ति / श्वेतामि 1 'करोत्यन्यान् विकारांस्तु' इति पा० / 2 'यावन्न कुप्यति' 1 'श्रुत्वा दृष्ट्वाऽपि' इति पा० / 2 'तमपि कीर्वयेत्' इति | इति पा० / 3 'गमनीयाः' इति पा०। 4 'क्षिप्तरत्नौषधिबीजैः' पा० / 3 'केवलः' इति पा० / 4 'वाऽपि दधादाशु' इति पा०।। इति पा० / सु० सं०७४

Page #683
586 ... निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंबलिता [ कल्पस्थानं दद्यात् संशोधनं तीक्ष्णमेवं स्नातस्य देहिनः॥१२॥ कुम्भीनसस्तुण्डिकेरी शृङ्गी शतकुलीरकः // अशुद्धस्य सुरूढेऽपि व्रणे कुप्यति तद्विषम् // उञ्चिटिङ्गोऽग्निनामा च चिचिटिङ्गो मयूरिका // 5 // __ दद्यादित्यादि // 62 // | आवर्तकस्तथोरभ्रः सारिकामुखवैदलौ // श्वादयोऽभिहिता व्याला येऽत्र दंष्टाविषा मया 63 शरावकुर्दोऽभीराजिः परुषश्चित्रशीर्षकः // 6 // अतः करोति दष्टस्तु तेषां चेष्टां रुतं नरः॥ शतबाहुश्च यश्चापि रक्तराजिश्च कीर्तितः॥ बहुशः प्रतिकुर्वाणो न चिराम्रियते च सः॥६॥ अष्टादशेति वायव्याः कीटाः पवनकोपनाः॥ 7 // तैर्भवन्तीह दष्टानां रोगा वातनिमित्तजाः॥ .. _इदानीमुन्मत्तवादिविषं प्रतिपादयितुमुन्मत्तव्यालानामुन्मत्ततासूचकश्वप्रकारेणाभिहितत्वमाह-वादयोऽभिहिता व्याला तानेव चतुःप्रकारान् वातादिखभावैर्निर्दिशन्नाह-कुम्भीनस इत्यादि / येऽत्र दंष्ट्राविषा व्यालाः ते श्वादयः श्वप्रकारा उन्म | इत्यादि / एते कीटकभेदा नानादेशीयलोकादवगन्तव्याः, यतः तश्वसदृशा मया प्रतिपादिताः, ते तु वातपित्तप्रकोपणदंशामुक्क सुवीरनन्दिवराहजेजटगयदासादिभिः टीकाकारैर्न ष्णत्वेन पुराणसर्पिःपानेन चानुमिताः // 63 // 64 // व्याख्याताः। वातनिमित्तजा रोगास्त्रोदादयो ज्वरादयश्च / वातप्रकोपणानां कुम्भीनसादीनां मध्ये शृङ्गधुचिटिङ्गशरावकुर्दनखदन्तक्षतं व्यालैर्यत्कृतं तद्विमर्दयेत् // चित्रशीर्षकान् वर्जयित्वा शेषाश्चतुर्दश मुखसन्दंशविषाः / सिञ्चेतैलेन कोष्णेन ते हि वातप्रकोपकाः॥६५॥ इति सुश्रुतसंहितायां कल्पस्थाने मूषिक- | कौण्डिन्यकः कणभको वरटी पत्रवृश्चिकः॥ 8 // कल्पो नाम सप्तमोऽध्यायः // 7 // | विनासिका ब्राह्मणिका बिन्दुलो भ्रमरस्तथा // उन्मत्तश्वादिचिकित्सितं सहेतुकं दर्शयन्नाह-नखदन्तक्ष- | बाह्यकी पिच्चिटः कुम्भी वर्च कीटोऽरिमेदकः // 9 // . तमित्यादि // 65 // पद्मकीटो दुन्दुभिको मकरः शतपादकः॥ इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां पञ्चालकः पाकमत्स्यः कृष्णतुण्डोऽथ गर्दभी // 10 // सुश्रुतटीकायां कल्पस्थाने सप्तमोऽध्यायः // 1 // क्लीतः कृमिसरारी च यश्चाप्युत्क्लेशकस्तथा // एते ह्यग्निप्रकृतयश्चतुर्विंशतिरेव च // 11 // तैर्भवन्तीह दष्टानां रोगाः पित्तनिमित्तजाः॥ अष्टमोऽध्यायः / ___कौण्डिन्यक इत्यादि / बिन्दुलस्थाने 'विलुट' इति केचित् / अथातः कीटकल्पं व्याख्यास्यामः॥१॥ पित्तनिमित्तजा दाहादयो ज्वरादयश्च / पित्तप्रकोपणानां मध्ये यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ . कौण्डिन्यकवरटीभ्रमरपिच्चिटवर्चःकीटमकरशतपदपञ्चालकपाकसर्पाणां शुक्रविण्मूत्रशवपूत्यण्डसंभवाः॥ मत्स्य कृष्णतुण्डान् विझय शेषाश्चतुर्दश मुखसन्दंशविषाः वाय्वश्यम्बुप्रकृतयः कीटास्तु विविधाः स्मृताः॥३॥ ॥८-११॥सर्वदोषप्रकृतिभिर्युक्तास्ते परिणामतः // विश्वम्भरः पञ्चशुक्लः पञ्चकृष्णोऽथ कोकिलः // 12 // कीटत्वेऽपि सुघोराः स्युः, सर्व एव चतुर्विधाः // 4 // | सैरेयकः प्रचलको वलभः किटिभस्तथा // तत्र कीटान् हेतुलक्षणसंख्याकर्मचिकित्सितर्निर्दिशन्नाह सूचीमखः कृष्णगोधा यश्च काषायवासिकः॥१३॥ सर्पाणामित्यादि / साणां दींकरमण्डलिराजिमतां शक्रादिप- कीटो गर्दभश्चैव तथा त्रोटक एव च // वसंभवा यथासंख्यं वायवम्यम्बुप्रकृतयः कीटाः / शवो मृत- त्रयोदशैते सौम्याः स्युः कीटाः श्लेष्मप्रकोपणाः१४ सर्पशरीरं, तस्य पूतिः शटनम् / त्रीन् कीटान दर्वीकरमण्डलि- तैर्भवन्तीह दृष्टानां रोगाः कफनिमित्तजाः॥ राजिलसंबन्धेन वाादिप्रकृतिक्रमानिर्दिश्य चतुर्थ खभावेन | विश्वम्भर इत्यादि / श्लेष्मनिमित्तजा रोगाः कण्ड्वादयो ज्वराकर्मणा च निर्दिशन्नाह-सर्वदोषेत्यादि / सर्वदोषस्वभावैर्युक्ताः; दयश्च / श्लेष्मप्रकोपिणां मध्ये विश्वम्भरप्रचलाककृष्णगोधापरिणामतः परिणामो नाम भिन्नजातीयैरनेकैरेकीभावेन कार्यस्या- काषायवासिकांश्चतुरो वर्जयित्वा नवान्ये मुखसन्दंशविषाः रम्भः, स चात्र दीकरादिभिन्नजातीयैर्वेकरखाख्यापत्योत्पादन- // 12-14 ॥लक्षणः, तस्मात् / सुघोराः त्रिदोषकोपनाः, वैकरजसर्पजातिशु- तङ्गीनासो विचिलकस्तालको वाहकस्तथा // 15 // क्रादिसंभवत्वेन / एकीकृत्य संख्यामाह-सर्व एवेत्यादि // 1-4 // १'चित्रमूर्धकः' इति पा०। 2 'अष्टादशैव ज्ञातव्याः' इति १'तीक्ष्णमजलं तस्य' इति पा०। 2 वातपित्तप्रकोपणाः' इति | पा० / 3 'वातादिस्वभावान्' इति पा० / 4 'सूक्ष्मतुण्डोऽथ' पा०। 3 'दंशदेशकृष्णत्वेन' इति पा०। 4 'त्रिविधाः' इति | इति पा० / 5 'सूक्ष्मतुण्डान्' इति पा० / 6 'वलभी कपिलपा०। 5 'सुघोरास्ते' इति पा०। 6 'विण्मूत्रादिक्रमानिर्दिशन्नाह' | स्तथा / सेरीयकः पनकृष्णः प्रचलाकोऽथ कोटिकः' इति पा० / इति पा०। 7 'भिन्नजातेः' इति पा०। ७'कोटीगर्दभकरव' इति पा० /

Page #684
अध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता / कोष्ठागारी क्रिमिकरो यश्च मण्डलपुच्छकः॥ मुखै खैः / शूकैः कण्टकलाङ्गलैः संश्लिष्टेः पक्षरोमभिः / खनैः प्रमाणैः संस्थानैलिझैश्चापि शरीरगैः / विषवीर्यैश्च कीटानां रूपअग्निकीटश्च विज्ञेया द्वादश प्राणनाशनाः॥ ज्ञानं विभाव्यते"-इति / तथा कतिचित् कीटा विशिष्टाकृतितैर्भवन्तीह दष्टानां वेगज्ञानानि सर्पवत // 17 // वर्णादिभिस्तदुक्ता एव लिख्यन्ते,-"अजाप्रतिमरूपो यः शूकतास्ताश्च वेदनास्तीवा रोगावै सान्निपातिकाः॥ हीनस्त्वरोमशः / सितः शरकुलीरस्तु क्ष्वेडचूर्णविषः स्मृतः॥ क्षाराग्निदग्धवइंशो रक्तपीतसितारुणः॥१८॥ गैरिकाभो महाकीटः सपक्षो मार्जितोदरः / खेचरो गुदशूकश्च सर्वदोषप्रकृतिकानाह-तुगीनास इत्यादि / तैः सर्वदोषप्र- कौण्डिन्य इति स स्मृतः // कुरण्टपुष्पवर्णाभः सपक्षो मार्जिकृतिकैः प्राणनाशनैः कीटैः / तास्ताः तोददाहकण्ड्वादिका वेदनाः, | तोदरः / तुण्डशूकविषः कीटः कोष्ठागारीति संज्ञितः // लाक्षारोगा ज्वरादयः / दंश इत्यादि / रक्तपीतः पित्तेन, सितः रुधिरवर्णाभः श्वेतबिन्दुविचित्रितः / क्षुद्रको त्यग्निसकाशो भ्राजते कफेन, अरुणो वातेन / सर्वदोषप्रकृतिकानां मध्ये वाहकसर्षप- निशि चाग्निवत् // कीटः खद्योत इत्युक्तो दष्टस्तेनापि दह्यते। शम्बूकान् वर्जयित्वा नव मुखसन्दंशविषाः // 15-18 // दंष्ट्राविषः श्वेतबिन्दुः सपक्षः षट्पदः खगः // स तु वै शम्बूको ज्वराङ्गमर्दरोमाश्ववेदनाभिः समन्वितः॥ नाम कालकः सप्तमण्डलः / चतुष्पादो दीर्घपत्र उल्ललाटो बहुछर्यतीसारतृष्णाश्च दाहो मूर्छा विजृम्भिका // 19 // प्रजः // वृक्षालयो दन्तविषः कृकलास इति स्मृतः / चन्द्राभः वेपथुश्वासहिकाश्च दाहः शीतं च दारुणम् // कृकलासोऽन्यस्तद्भेदस्तु त्रिकण्टकः" इति / तेषां न केवलं पिडकोपचयः शोफो ग्रन्थयो मण्डलानि च // 20 // नियमेन शूकादिदंशेन विषप्रादुर्भावः, किं तर्हि अभ्यवहारचू. दद्वः कर्णिकाश्चैव विसर्पाः किटिभानि च // र्णानुलेपनैश्च दूषी विषलिङ्गप्रादुर्भाव इत्याह-"यश्चैतानत्ति तैर्भवन्तीह दष्टानां यथावं चाप्युपद्रवाः॥२१॥ चूणैर्वा चूर्ण्यते लिप्यतेऽथवा / मूत्रादिभिस्तस्य दूषीविषलि येऽन्ये तेषां विशेषास्तु तूर्ण तेषां समादिशेत् // समादिशेत्" इति / जेजटगयदासावत्र आपातनिकापूर्वक दूषीविषप्रकोपाञ्च तथैव विषलेपनात् // 22 // | पाठं पठतः, स च वर्तमानपुस्तकेषु न दृश्यते // 24 ॥लिङ्गं तीक्ष्णविषेष्वेत एकजातीनतस्तूवं कीटान् वक्ष्यामि मेदतः // 25 // इदानीं चतुर्विधानपि तांस्तीक्षणमन्द विषमेदेन निर्दिश | सामान्यतो दष्टलिङ्गैः साध्यासाध्यक्रमेण च॥ माह-ज्वराजेत्यादि / शीतं च दारुणमित्यत्र चकाराद्दाहोऽपि त्रिकैण्टः करिणी चापि हस्तिकक्षोऽपराजितः॥ दारुण एव / यथाखं यथाकीटदोषमित्यर्थः / येऽन्ये इत्यादि / चत्वार एते कणभा व्याख्यातास्तीव्रवेदनाः॥२६॥ तेषां तीक्ष्णविषाणां कीटानामत्रोक्तेभ्यो येऽन्ये विशेषा उपद्र- तैर्दष्टस्य श्वयथुरङ्गमदो गुरुता गात्राणां दंशः वास्तेषां मेदास्तूर्ण समादिशेदिति / तेषामिति कर्मणि षष्ठी, कृष्णश्च भवति // 27 // तेन तान् क्षिप्रं कथयेत् , कथं ? दूषीविषप्रकोपात् दूषीविषप्र | इदानीं वातपित्तकफसन्निपातप्रकृतीन् कीटान् निर्दिश्य, कोपं वीक्ष्य / यपि लुप्ते पञ्चमीयम् / तथैव विषलेपनादिति एकजातीयानप्येकलक्षणचिकित्सार्थ निर्दिशन्नाह-एकजातीनलेपनमत्राहारस्तेन विषालेपनं विषाहारं वीक्ष्येत्यर्थः // 19-22 // तस्तूर्ध्वमित्यादि / मेदत इति भेदं वीक्ष्य / त्रिकण्टकादयश्चच्छृणु मन्दविषेष्वतः॥ खारः कणभाः; कणभलमेकजातिलं, त्रिकण्टकादिस्तु मेदः, प्रसेकारोचकच्छर्दिशिरोगौरवशीतकाः // 23 // 'कृकण्टक' इति केचित् / सर्व एव कणभावतुष्पदाः कीटा: पिडकाकोठकण्डनां जन्म दोषविभागतः॥ साध्याश्च // 25-27 // शृणु मन्दविषेष्वित्यादि / शीतको अल्पं शीतं, कोठारीनां | प्रतिसूर्यकः, पिङ्गाभासो, बहुवर्णो, निरूपमो जन्म यथा कीटदोषविभागेन // 23 // | गोधेरेक इति पञ्च गोघेरकाः; तैर्दष्टस्य शोफो दाहयोगैर्नानाविधैरेषां चूर्णानि गरमादिशेत् // 24 // रुजौ च भवतः, गोघेरकेणैतदेव ग्रन्थिप्रादुर्भावो दुषीविषप्रकाराणां तथा चाप्यनुलेपनात् // ज्वरश्च // 28 // इदानीं कीटदेहचूर्णानां नानौषधयोगात्तथाऽनुलेपनतोऽपि प्रतिसूर्यक इत्यादि / केचित्तु प्रतिसूर्यक इत्यादिस्थाने एवं गरलमाह-योगैरित्यादि / अथालम्बायनोक्तः कीटानां सामा पठन्ति,-"प्रतिसूर्यः पिङ्गनासो बहुलोमा महाशिराः। न्यज्ञानोपायो लिख्यते,-"कृष्णाभिर्बिन्दुलेखाभिः पक्षैः पादै | तथा निरूपमश्चेति पञ्च गौघेरकाः स्मृताः // तैर्भवन्तीह १'कोठारुपिडकाकण्डूजन्म' इति पा० / 2 'दूषीविषप्रकोपाच्च' दृष्टानां वेगज्ञानानि सर्पवत् / रुजश्व विविधाकारा प्रन्ययश्च इति, 'दूषीविषप्रकाराणां तथैवाप्यनुलेपनात्' इति च पा० / अस्याये सुदारुणाः" इति। गौधेरकलक्षणं तत्रान्तरे,-"कृष्णसर्पण हाराणचन्द्रस्तु 'तेन पाण्डुः कृशोऽल्पाग्निः कासश्वासज्वरादितः। जठरप्रहणीरोगयक्ष्मगुल्मक्षयैश्च सः। निपीडितो मर्मसु च शूनपादक- 1 'संनिम्नैः' इति पा० / 2 'त्रिकण्टकः कुणी चापि' इति पा०। रोऽलसः / स्वमे मार्जरगोमायुज्यालान् स नकुलान् कपीन् / प्रायः 3 'चतुष्पदाः कीटाः प्रतिसूर्यकः' इति पा०। 4 'विरूपकः' इति पश्यति नबादीन् कांबस बनस्पतीन् / इलपिकं पाउं पठति। पा०। 5 'इति पत्र' इति पा०। 'चतुष्पदाः' इति पा०।

Page #685
588 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ कल्पस्थानं - गोधायां भवेद्यस्तु चतुष्पदः / सो गौधेरको नाम तेन दष्टो मेतदेव श्यावपिडकोत्पत्तिरुपद्रवाश्च ज्वरादयो भन जीवति"-इति // 28 // वन्ति, काषायी स्थालिका च प्राणेहरे // 35 // गंलगोलिका-श्वेता, कृष्णा, रक्तराजी, रक्तम- मशकाः-सामुद्रः, परिमण्डलो, हस्तिमशकः, ण्डला, सर्वश्वेता, सर्षपिकेत्येवं षट् ताभिर्दष्टे सर्ष- कृष्णः, पार्वतीय इति पञ्च; तैर्दष्टस्य तीवा कण्डूदपिकावर्ज दाहशोफक्लेदा भवन्ति, सर्षपिकया हृद- शशोफश्च, पार्वतीयस्तु कीटैः प्राणहरैस्तुल्यलयपिडाऽतिसारश्च, तासु मध्ये सर्वपिका प्राणहरी क्षणः॥ 36 // नखावकृष्टेऽत्यर्थ पिडकादाहपाका भवन्ति // शतपद्यस्तु-परुषा, कृष्णा, चित्रा, कपिला, पी- जलौकसां दष्टलक्षणमुक्तं चिकित्सितं च // 37 // तिका, रक्ता, श्वेता, अग्निप्रभा, इत्यष्टौ; ताभिर्दष्टे | भवन्ति चात्रशोफो वेदना दाहश्च हृदये, श्वेताग्निप्रभाभ्यामेत गोधेरकः स्थालिका च ये च श्वेताग्निसप्रमे॥ देव दाहो मूर्छा चातिमात्रं श्वेतपिडकोत्पत्तिश्च भूकटी कोटिकश्चैव न सिध्यन्त्येकजातिषु // 38 // // 30 // मण्डूका:-कृष्णः, सारः, कुहको.हरितो.रतो. इदानीमिहैकजात्येषु पञ्चखसाध्यान् निर्दिशन्नाह-गोघेरक इत्यादि / स्थालिका चेति चकारेण काषायी समुच्चीयते / यववर्णाभो, भृकुटी, कोटिकश्चेत्यष्टौ; तैर्दष्टस्य दंशे | कण्डूर्भवति पीतफेनागमश्च वात्, भृकुटीकोटि-| ये चेति चकारेण गलगोलिकेषु सर्षपिकाऽप्यनुक्ता समुच्ची | यते / भृकुटी कोटिकश्चैवेति चकारेणानुक्ता जलौकःखिन्द्रायुधा काभ्यामेतदेव परछर्दिर्मूच्र्छा चातिमात्रम् // 31 // समुच्चीयते // 34-38 // मण्डूका इत्यादि / अत्र भृकुटीकोटिकावसाध्यौ / अथ मण्डू. कोत्पत्तिः भृकुटीलक्षणं च तन्त्रान्तरोक्तं पश्यते,–“वर्षमाणे | शवमूत्रपुरीषैस्तु सविषैरवमर्शनात् // सृजेच्छुकं प्रावृट्काले महोरगः / ततः शरत्प्रतप्तायां भूमौ | स्युः कण्डूदाहकोठारुःपिडकातोदवेदनाः // 39 // मण्डो जलस्य हि / तस्मिन् मण्डोदके जाता मण्डूकास्तेन संज्ञि- प्रक्लेदवांस्तथा स्रावो भृशं संपाचयेत्त्वचम् // ताः // मण्डूको गोगतिखज्ज्ञैः कोटिकः परिकीर्तितः / तेन | दिग्धविद्धक्रियास्तत्र यथावदवचारयेत // 40 // दष्टस्य मरणं, नास्ति तस्य प्रतिक्रिया"-इति // 29 // 31 // एषां बहिश्वर्णावचूर्णनादौ लिङ्गमुदिश्य चिकित्सामुद्दिश विश्वम्भराभिर्दष्टे दंशः सर्षपाकाराभिः पिड- नाह-शवमूत्रपुरीषैरित्यादि / प्रक्लेदवानिति सविषचूर्णावमृष्टकाभिः सरुजाभिश्चीयते, शीतज्वरार्तश्च पुरुषो प्रदेशे इत्यर्थः // 39 // 40 // भवति // 32 // नावसन्नं न चोत्सन्नमतिसंरम्भवेदनम् // विश्वम्भराभिर्दष्ट इत्यादि / विश्वम्भराश्च त्रयः // 32 // शादौ विपरीतार्ति कीटदष्टं सुबाधकम् // 41 // अहिण्डुकाभिर्दष्टे तोददाहकण्डुश्वयथवोभवन्ति | ___ इदानीं कीटदष्टस्य देशलक्षणेन कृच्छ्रतामुद्दिशमाह-नावमोहश्च; कण्डूमकाभिर्दष्टे पीताङ्ग रचयतीसारज्वरा- सन्नमित्यादि। नावसन्नं नातिभिन्नं, न चोत्सनं नात्युन्नतम् , इत्थंदिभिरभिहन्यते; शूकवृन्ताभिर्दष्टे कण्डकोठाः प्रव- भूतमपि यदतिसंरम्भवेदनम् अतिशयव्यथं, दंशादौ विपरीतार्ति र्धन्ते शूकं चात्र लक्ष्यते // 33 // अनुग्रविषदष्टे तीव्रातिर्भवति, उप्रविषदष्टे तु मन्दार्तिरिति विपअहिण्डुकाभिर्दष्ट इत्यादि / अहिण्डकाकण्डमकशूकवृन्तानां | रीतार्तिः / सुबाधकं कृच्छ्रसाध्यम् // 41 // दष्टलक्षणं केचिन्न पठन्ति, विश्वम्भराभेदत्वेन विश्वम्भराग्रहेण | दधानाविषैः कीटः सर्पवत् समुपाचरेत॥ ग्रहणात्; अन्ये तु अहिण्डुकादीनां पृथग्दष्टलक्षणं पठन्ति, त्रिविधानां तु पूर्वेषां त्रैविध्येन क्रिया हिताः॥४२॥ पृथचिकित्सितोपादानात् // 33 // इदानीमुग्रविषकीटानां चिकित्सामुद्दिशन्नाह-कीटैर्दष्टानुग्रेपिपीलिकाः-स्थूलशीर्षा, संवाहिका, ब्राह्मणि- त्यादि / उप्रविषैः प्राणहरैत्रिदोषप्रकृतिभिः / सर्पवत् सर्पदष्टका, अङ्गुलिका; कपिलिका,चित्रवर्णेति षट्, ताभि- निव, सर्पदष्टस्य सर्पवेगोक्ताभिः क्रियाभिरित्यर्थः / त्रिविधानार्दष्टे दंशे श्वयथुरग्निस्पर्शवदाहशोफौ भवतः॥३४॥ | मिति दीकरमण्डलिराजिलशुक्रादियोनिभेदात्रिप्रकाराणाम् / मक्षिकाः-कान्तारिका, कृष्णा, पिङ्गला, मध- | पूर्वेषाम् आयुक्तानाम् / त्रैविध्येनेति वातादिमेदेनेत्यर्थः // 42 // लिका, काषायी, स्थालिकेत्येवं षट्, ताभिर्दष्टस्य वेदमालेपनं सेकं चोष्णमत्रावचारयेत् // कण्डुशोफदाहरुजो भवन्ति, स्थालिकाकाषायीभ्या १'ताभिर्दष्टस्य दाहशोफौ भवतः, स्थालिकाकाषायीभ्यामेतदेव १'गोगतिः' इति, गलगोली, वेतकृष्णा इति च पा० / २'दष्टस्य पिडकाश्च सोपद्रवा भवन्ति' इति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः। कोठः स्पर्शोऽग्निदर भवचा सर्वा एव साध्याः' इति पा०। 2 'सर्पाणां' इति पा०।

Page #686
अध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता। अन्यत्रमूर्चिछताइंशात् पाककोथप्रपीडितात्॥४३॥ निचुलो वेतसः, जलं वालकम् // 49 // 50 // विषघ्नं च विधिं सर्व बहुशः शोधनानि च // धवाश्वगन्धातिबलाबलासातिगुहागुहाः॥ इदानीं सामान्यं चिकित्सितमाह-खेदमालेपन मित्यादि / विश्वम्भराभिदष्टानामगदोऽयं विषापहः॥५१॥ अन्यत्र मूच्छितादिति मूछितं वर्जयित्वा, मूच्छिते न कुर्या- धवाश्वेत्यादि / विश्वम्भराभिः तिसृभिः / अतिबला करदित्यर्थः / विषघ्नं च विधिं सर्वमित्यादि / संशमनविधिं पानन· तिका, अतिगुहा शालिपर्णी, गुहा पृश्निपर्णी // 51 / स्याभ्यङ्गालेपनपरिषेकाजनादिकं वातादिविषहरद्रव्यकल्पितम् / शिरीषं तगरं कुष्ठं शालिपर्णी सहा निशे // संशोधनानि चेति वमनविरेकास्थापनानि, 'यथादोषम्' इत्य- अहिण्डुकाभिर्दष्टानामगदो विषनाशनः // 52 // ध्याहारः॥ 43 // शिरीषमित्यादि / सहा मुद्रपर्णी / निशे पिण्डहरिदादारुहशिरीषकटुकाकुष्ठवंचारजनिसैन्धवैः॥४४॥ | रिद्रे // 52 // क्षीरमजवसासर्पिःशुण्ठीपिप्पलिदारुषु // | कण्डूमकाभिर्दष्टानां रात्रौ शीताः क्रिया हिताः॥ उत्कारिका स्थिरादौ वा सुकृता खेदने हिता // 45 // दिवा ते नैव सिध्यन्ति सूर्यरश्मिबलार्दिताः॥५३॥ ___ इदानीं वातादिदोलविषहरखेदद्रव्यसूत्रमुद्दिशन्नाह-शिरीषे- | वक्रं कुष्ठमपामार्गः शूकवृन्तविषेऽगदः॥ त्यादि / उत्कारिका लप्सिका / स्थिरादी शालपण्यादी / भृङ्गखरसपिष्टा वा कृष्णवल्मीकमृत्तिका // 54 // सुकृता शोभना कृता / एतेन क्षीरादिद्रवैः शिरीषादिद्रव्याणां | पिपीलिकाभिर्दष्टानां मक्षिकामशकैस्तथा // श्लक्ष्णपेषितानां मात्राक्रमेण नातिद्रवो नाल्पद्रवः पाक इति | गोमूत्रेण युतो लेपः कृष्णवल्मीकमृत्तिका // 55 // सर्व बोध्यते // 44 // 45 // | नखावघृष्टसंजाते शोफे भृङ्गरसो हितः॥ न खेदयेत चादशं धूमं वक्ष्यामि वृश्चिके॥ कण्डूमकाभिरित्यादि / कण्डूमकाभिर्दष्टाः पुरुषाः / सूर्यरश्मिमक्खा कीटविषमित्यनेन हेतुना सर्वेष्वेव कीटेषु खेदं | भिर्बलं येषां ते सूर्यरश्मिबलाः कण्डूमकाः, तैरर्दिताः पीडिताः। प्रसक्तं क्वचिन्निरस्यन्नाहन खेदयेतेत्यादि / वृश्चिकविषे दशं | पिपीलिकादिभित्रिभिर्दष्टे गोमत्रयक्ता कृष्णवल्मीकमत्तिका / न खेदयेत, आठो व्यवहितस्यापि क्रियापदेन संबन्धात् / नखेत्यादि नखावकृष्ट नखोद्धृष्टे सति संजातशोफे मार्कवस्य तत्रापि किंचिदूष्मखेदमाह-धूममित्यादि / धूमश्च 'शिखिकु मृङ्गराजस्य रसो लेपे हितः स्यात् / गयदासस्तु मृङ्गखरसपिष्टा कुटबहोणि' इत्यादिनाऽग्रे वक्तव्यः / न खेदयेत चादंशमित्यत्र स्यादित्यादि पठिला पिपीलिकादित्रये दष्टे मृजराजपिष्टकृष्णवचकारो भिन्नक्रमे धूमं चेत्यत्र द्रष्टव्यः; तेन मन्दविषवृश्चिकदष्ट ल्मीकमृत्तिकाले प्रतिपादयति; गोमूत्रयुतकृष्णवल्मीकमृत्तिकास्योत्कारिकाखेद उक्तो न विरुध्यते // लेपनं तु नखावकृष्टे तथा मार्कवखरसालेपनं च ॥५३-५५॥अगदानेकजातीषु प्रवक्ष्यामि पृथक् पृथक॥४६॥ 6 // प्रतिसूर्यकदष्टानां सर्पदष्टवदाचरेत् // कुष्ठं वकं वचा पाठा बिल्वमूलं सुवर्चिका॥ गृहधूमं हरिद्रे द्वे त्रिकण्टकविणे हिताः॥४७॥ | प्रतिसूर्यकेत्यादि / आचरेत् 'चिकित्सितं' इत्यध्याहारः ॥इदानी वातादिमेदेन चतुर्विधप्रकृतीनां सप्तषष्टिसंख्योपे त्रिविधा वृश्चिकाःप्रोका मन्दमध्यमहाविषाः॥५३॥ मिनासिवाय अधिकलतार्ज चत:पातामेक-। एवमेकजातीयान् कीटानभिधाय वृश्चिकाचिदेशमाहजातीनां चिकित्सितं निर्दिशनाह-अगदानेकजातीवित्यादि / त्रिविधा वृश्चिका इत्यादि / नन्वेकजातिभ्यः पृथग्भता विका वक्रं तगर, सुवर्चिका खर्जिकाक्षारः / त्रिकण्टकग्रहणमपरसजा- लूताश्च करमानिर्दिश्यन्ते इति ? उच्यते-विषचिकित्सितवितीयानां कणभप्रभृतीनां प्राधान्यादुपलक्षणम् / हित इति | शेषापेक्षः पृथगारम्भः॥ 56 // अगद इति शेषः॥ 46 // 47 // गोशकृत्कोथजा मन्दा मध्याः काष्ठेष्टिकोद्भवाः॥ रजन्यागारधूमश्च वक्र कुष्ठं पलाशजम् // सर्पकोथोद्भवास्तीक्ष्णा ये चान्ये विषसंभवाः॥५७॥ गलगोलिकदष्टानामगदो विषनाशनः॥४८॥ तानेव त्रीनपि कारणधर्मचिकित्सितमेदैर्मिनान प्रथम कारणादेवाह-गोशकृदित्यादि / गोशकृदित्यत्र गोशब्दस्यामाह-रजनीत्यादि / पलाशजं 'बीजम्' इत्यध्याहार्यम् // 48 परपशूपलक्षणत्वाच्छकृच्छब्दस्यापरमलोपलक्षणखागोमहिष्यादिकुमं तगरं शिग्नु पद्मकं रजनीद्वयम्॥ शकृन्मूत्रकोथजा मन्दाः / ये चान्ये इत्यादि / अन्येऽपि ये अगदो जलपिष्टोऽयं शतपद्विषनाशनः // 49 // विषसंभवास्तेऽपि तीव्राः / अन्ये खेवं पठन्ति,-"सर्पकोयोमेषङ्गी वचा पाठा निचुलो रोहिणी जलम् // द्भवास्तीत्रा दिग्धविद्धविषेर्हते / कोथे मध्या गवादीनां शक्कसर्वमण्डूकदष्टानामगदोऽयं विषापहः॥५०॥ स्कोथेऽवराः स्मृताः" इति // 57 // 1 'कुर्यात् संशोधनानि च' इति पा० / 2 निशोग्रासिन्धु- १वचाश्वगन्धा' इति पा० / 2 'नखांवकृष्टे स्यालेपे मार्कव. संभवैः' इति पा०। | खरसो हितः' इति पा० /

Page #687
590 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थानं मन्दाद्वादश मध्यास्तु त्रयः पञ्चदशोत्तमाः॥ __ श्वेतश्चित्रः श्यामलो लोहिताभो दश विंशतिरित्येते संख्यया परिकीर्तिताः॥ 58 // रक्तः श्वेतो रक्तनीलोदरौ च // 63 // इदानीं तेषां पृथक् संख्यामाह-मन्दा द्वादशेत्यादि / गय- पीतोऽरक्तो नीलपीतोऽपरस्तु दासस्तु-"त्रयोदश प्राणहरास्त्रयो मध्यास्तथाऽपरे / मन्द- रक्तो नीलो नीलशुक्लस्तथा च॥ वीर्या दशैकश्च वृश्चिका विषवेदिभिः // सप्तविंशतिरित्यते रक्तो बभ्रुः पूर्ववच्चैकपर्वा संख्यया परिकीर्तिताः" इति पठति // 58 // यश्चापर्वा पर्वणी द्वे च यस्य // 64 // कृष्णः श्यावः कर्बुरः पाण्डुवर्णो नानारूपा वर्णतश्चापि घोरा गोमूत्राभः कर्कशो मेचकश्च / शेयाश्चैते वृश्चिकाः प्राणचौराः॥ पीतो धूम्रो रोमशः शाड्वलाभो जन्मतेषां सर्पकोथात् प्रदिष्टं रक्तः श्वेतेनोदरेणेति मन्दीः // 59 // देहेभ्यो वा घातितानां विषेण // 65 // युक्ताश्चैते वृश्चिकाः पुच्छदेशे एभिर्दष्टे सर्पवेगप्रवृत्तिः 'स्युर्भूयोभिः पर्वभिश्चेतरेभ्यः॥ स्फोटोत्पत्तिान्तिदाही ज्वरश्च // एभिर्दष्टे वेदना वेपथुश्च खेभ्यः कृष्णं शोणितं याति तीवं तस्मात् प्राणैस्त्यज्यते शीघ्रमेव // 66 // . गात्रस्तम्भः कृष्णरक्तागमश्च / / 60 // / तीक्ष्णविषाणां लक्षणकर्माण्याह-श्वेतश्चित्र इत्यादि / पूर्वशाखादष्टे वेदना चोर्ध्वमेति वचेति पूर्व मध्यविषा यथा जिह्वाशोफादिकारकास्तथैवैतेऽपि दाहखेदो दंशशोफो ज्वरश्च // जिह्वाशोफादि कुर्वन्तीत्यर्थः / एकपर्वेति द्वयोरस्योः संघातः इदानीं मन्दविषाणां लक्षणकर्माण्याह-कृष्ण इत्यादि / / | पर्व, एकं पर्व यस्य स तथा / पर्वणी द्वे च यस्येति चकारेण कृष्णादयो द्वादशापि श्वेतेनोदरेणोपलक्षिताः / वदना चावा बहपर्वाणोऽपि भवन्तीति समुच्चीयते / खेभ्य इति खेभ्यः मेतीति त्रिविधानामपि वृश्चिकानां सामान्यलक्षणमत्र प्रायो स्रोतोभ्यः / अरिष्टमिदम् // 63-66 // . .. वृत्त्याऽभिहितम् / स्युर्भूयोभिः पर्वभिश्चेतरेभ्य इति इतरेभ्यो उग्रमध्यविषैर्दष्टं चिकित्सेत् सर्पदष्टवत् // वृश्चिकेभ्यो मन्दविषा वृश्चिका भूयोभिर्बहुतरैः पर्वभिरुपल-| आदशं स्वेदितं चूर्णैः प्रच्छितं प्रतिसारयेत् // 67 // क्षिता भवेयुः // 59 // 6 // रजनीसैन्धवव्योषशिरीषफलपुष्पजैः॥ रक्तः पीतः कापिलेनोदरेण ___ इदानीं चिकित्सा प्रस्तूयते-उग्रमध्येत्यादि / मूर्छा चोप्रा सर्वे धूम्राः पर्वभिश्च त्रिभिः स्युः॥ 61 // चेत्यनेन सर्पदष्टषष्ठसप्तमवेगलक्षणस्य वचनान्मध्यविषेऽपि एते मूत्रोचारपूत्यण्डजाता सर्पदष्टचिकित्सा कार्या / इहापरामपि चिकित्सामाह-आदंमध्या क्षेयास्त्रिप्रकारोरगाणाम् // शमित्यादि / प्रतिसारणं घर्षणं, तच दुष्टरक्तप्रवर्तनार्थम् / मातुयस्यैतेषामन्वयाधः प्रसूतो लुङ्गाम्लेत्यादि / मातुलझाम्लं बीजपूरकरसः / सुरसाप्रजं तुल. दोषोत्पत्तिं तत्स्वरूपां स कुर्यात् // 62 // सीपल्लवं, मल्लिकाकुसुममिति केचित् / खेदे इत्यादि वातकजिलाशोफो भोजनस्यावरोधो. फावजयाय / पाने सर्पिरित्यादि / बहुवातस्य सर्पिःपानं मधुमूर्छा चोग्रा मध्यवीर्याभिदष्टे // युतं, बहुपित्तस्य क्षीरं बहुशर्कर चेति योगद्वयम् // ६७॥मध्यविषाणां लक्षणकर्माण्याह-रक इत्यादि / कपिलेन | मातुलुङ्गाम्लगोमूत्रपिष्टं च सुरसाग्रजम् // 68 // सह रक्तः पीतश्चेति त्रयः / एते च त्रयोऽप्युदरेण धूम्राः / लेपे, खेदे सुखोष्णं च गोमयं हितमिष्यते॥ पूर्वत्र काष्ठेष्टिकोद्भवखमिह तु सर्पमत्रोच्चारादिसंभवलमित्य- पाने क्षीद्युतं सपिः क्षीरं वा बहुशर्करम् // 19 // भयहेतूपादानाद् व्यस्तसमस्तोभयहेतूद्भवलं मध्यानां बोद्ध- दशं मन्दविषाणां तु चक्रतैलेन सेचयेत॥ व्यम् / दिग्धविद्धसर्पदष्टानां च शरीरकोथे मध्यानां जन्म विदारागणासद्धन सुखोष्णेनाथवा पुनः॥ 70 // मतान्तरेण प्रतिपादितमेव / त्रिप्रकारोरगाणामित्यादि दर्वी- | कुयोश्चोत्कारिकाखेदं विषघ्नैरुपनाहयेत् // करादिदेन त्रिप्रकाराणामेतेषां यस्यान्वयाद्यो याहक प्रसतः। गुडादक वा सुहिम चातुजातकसयुतम् / / 71 // स तत्वरूपां दोषोत्पत्तिं कुर्यात् // 61 // 62 // 1 'लोहितश्च कृष्णः पीतः शुक्लनीलोदरौ च' इति पा० / 2 'अग्नयामासः कापिलो रक्तकोष्ठो यो वो युक्तः कापिलेनोदरेग' 1 काण्डवों' इति पा०।२ मेचको रूक्षवर्णः' इति पा०। इति, 'कृष्णः श्वेतः श्वेतकृष्णौ पवित्रौ रक्ताम्याभश्चाप्यथान्योन्यचित्रौ' 3 श्वेतो रक्तो' इति पा० / 4 'रक्तश्चैते मन्दवीर्या मतास्तु' इति | इति च पा०। 3 'मृत्युरूपाः' इति पा०। 4 'पश्चात् पा०। 5 'रसनस्योपधातो' इति पा०। 6 'वृश्चिकैर्मध्यमैस्तु' प्राणान् मुत्रति क्षिप्रमेव' इति पा० / 5 'सर्पिश्च सक्षौद्रं' इति इति पा.. पा०। 6 विषारुपनाहनेः' इति पा० /

Page #688
मध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता। पानमस्मै प्रदातव्यं क्षीरं वा सगुडं हिमम् // अतोऽधिकेऽह्नि प्रकरोति जन्तोशिखिकुक्कुटबर्हाणि सैन्धवं तैलसर्पिषी // 72 // विषप्रकोपप्रभवान् विकारान् // 81 // धूमो हन्ति प्रयुक्तस्तु शीघ्रं वृश्चिकजं विषम् // षष्ठे दिने विप्रसृतं तु सर्वान् कुसुम्भपुष्पं रजनी निशा वा कोद्रवं तृणम् // 73 // मर्मप्रदेशान् भृशमावृणोति // एभिघृताक्तै—पस्तु पायुदेशे प्रयोजितः // तत् सप्तमेऽत्यर्थपरीतगात्रं नाशयेदाशु कीटोत्थं वृश्चिकस्य च यद्विषम् // 74 // व्यापादयेन्मय॑मतिप्रवृद्धम् // 82 // __ इदानीं मन्दविषाणां चिकित्सामाह-दंशमित्यादि / चक्र ईषत्सकण्ड प्रचलमित्यादि / ईषत्सकण्डु किश्चित्कण्डूयुक्तं, तलं चक्रपीडितं तिलतैलं, अत्र चक्रशब्दोपादानं हस्तादियन्त्र-प्रचलं प्रचलनशीलम् / गयदासस्तु प्रबलमिति पठिला व्याख्यापीडननिषेधार्थम् / विदारिगणसिद्धेनेत्यादिशब्दस्य लोपाद्विदा- | नयति-प्रबलम् ईषत् प्रथमदिने, द्वितीयादिषु दिनेषु तु प्रब. यादिगणसिद्धेन, 'तैलेन' इति शेषः। कुर्याचोत्कारिकेत्यादि / लतरंक्रमेण प्रबलतमंच; यदाह,–“षष्ठे दिने विप्रसृतं तु सर्वान् उत्कारिका लप्सिका / उत्कारिका तु शिरीषादिविषहरव्यैः मर्मप्रदेशान् भृशमावृणोति" इति / सकोठं किञ्चित् कोठयुकं, पूर्वोक्ता पूर्वकल्पिता च / उपनाहयेद् विषन्नद्रव्यैरुपनाहखेदं कोठश्च वरटीदंशस्थानः / दर्शयतीह रूपमिति रूपं चात्र तत्राकुर्यात् / गुडोदकमित्यादि / बर्हाणि पिच्छानि // 70-74 // न्तरोकं ज्वररोमहर्षरक्कमण्डलादिकम् / तथा च वृद्धवालूताविषं घोरतमं दुर्विक्षेयतमं च तत् // ग्भट:-"तृतीये सज्वरो रोमहर्षकृद्रक्कमण्डलः / शरावरूपदुश्चिकित्स्यतमं चापि भिषभिर्मन्दबुद्धिभिः॥७५॥ स्तोदात्यो रोमकूपेषु सास्रवः" इति / कोपमेति उन्मार्गप्रवृत्तं सविषं निर्विषं चैतदित्येवं परिशङ्किते // भवति, ततोऽधिके पञ्चमदिने उन्मार्गप्रवृत्तं सत् विषकोपप्रभवान् विषघ्नमेव कर्तव्यमविरोधि यदौषधम् // 76 // | विकारान् करोति। 'तृड्दाहकण्डूप्रबलं' इति केचित् // 80-82 // लूताविषमादिकारणलक्षणचिकित्सितैर्निर्दिशन्नाह-लूतेत्या- यास्तीक्ष्णचण्डोग्रविषा हि लूतादि / घोरतमं कष्टसाध्यं, दुर्विज्ञेयतमम् अतिदुःखेन विज्ञातुं स्ताः सप्तरात्रेण नरं निहन्युः॥ शक्यम् / तस्य दुर्विज्ञेयवादेव संशये सति विषहरमेव करणी- __ अतोऽधिकेनापि निहन्युरन्या यमित्याह-सविषमित्यादि / अविरोधि धातुभिः सह यन्न - यासां विषं मध्यमवीर्यमुक्तम् // 83 // विरुध्यतेऽन्नपानं तत् ; न पुनरगदकरणं, धातुविरोधात् यासां कनीयो विषवीर्यमुक्त ताः पक्षमात्रेण विनाशयन्ति // अगदानां हि संयोगो विषजुष्टस्य युज्यते // तस्मात् प्रयत्नं भिषगत्र कुर्यानिर्विषे मानवे युक्तोऽगदः संपद्यतेऽसुखम् // 77 // दादंशपाताद्विषघातियोगैः॥८४॥ तस्मात् सर्वप्रयत्नेन ज्ञातव्यो विषनिश्चयः॥ / तासां तीक्ष्णमध्यमन्दविषाणां कालावधिमाह-यावीषणअज्ञात्वा विषसद्भावं भिषग्व्यापादयेन्नरम् // 78 // चण्डोग्रेत्यादि / तीक्ष्णं दाहपाकस्रावकर, चण्डम् अतिकोपाटोप तमेव धातुविरोधं दर्शयन्नाह-अगदानामित्यादि / असुखं करं; तीक्ष्णचण्डलेनोग्रमसह्यं विषं यासां ताखथा / अतोऽनेनैकष्टम् // 77 // 78 // कादशाहात् परत इति सामर्थ्याद् ग्राह्यम् / तथा चालम्बाप्रोद्भिद्यमानस्तु यथाऽङ्कुरेण यनः,-"लूतास्तीक्ष्णविषा हन्युः सप्ताष्टनवभिर्दिनैः / एकादन व्यक्तजातिः प्रविभाति वृक्षः॥ शाहात् परतो विषं यासां तु मध्यमम्" इति // 83 // 84 // तद्वदुरालक्ष्यतमं हि तासां विषं तु लालानखमूत्रदंष्ट्राविषं शरीरे प्रविकीर्णमात्रम् // 79 // रजःपुरीषैरथ चेन्द्रियेण // लूताविषदुर्विज्ञेयतायामुपमानप्रमाणं निर्दिशन्नाह-प्रोद्भि-| सप्तप्रकारं विसृजन्ति लूता. द्यमान इत्यादि / प्रविकीर्णमात्रं प्रथमं विक्षिप्तमात्रम् , अल्प- स्तंदुनमध्यावरवीर्ययुक्तम् // 85 // विस्तृतमित्यर्थः // 79 // सकण्डुकोठं स्थिरमल्पमूलं ईषत्सकण्डु प्रचलं सकोठ लालाकृतं मन्दरुजं वदन्ति // मव्यक्तवर्ण प्रथमेऽहनि स्यात् // शोफश्च कण्डूश्च पुलालिका च अन्तेषु शूनं परिनिम्नमध्यं धूमायनं चैव नखानदंशे // 86 // प्रव्यक्तरूपं च दिने द्वितीये॥८॥ दशं तु मूत्रेण सकृष्णमध्यं त्र्यहेण तदर्शयतीह रूपं सरक्तपर्यन्तमवेहि दीर्णम् // विषं चतुर्थेऽहनि कोपमेति // दंष्ट्राभिरुग्रं कठिनं विवर्ण जानीहि दंशं स्थिरमण्डलंच॥ 87 // 1 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / 2 'तमायलेन भिषजा' इति। १'पुलानिका' इति पा०।

Page #689
592 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थान रजःपुरीषेन्द्रियजं हि विद्धि सौवर्णिका लाजवर्णा जालिन्येणीपदी तथा // स्फोटं विपक्कामलपीलुपाण्डुम् // कृष्णाऽग्निवर्णा काकाण्डा मालागुणाऽष्टमी तथा 97 अधिष्ठानविशेषादपि तासां विषं विषे च लिङ्गं दर्शयन्नाह- ताभिर्दष्टे दंशकोथः प्रवृत्तिः क्षतजस्य च // विषं तु लालेत्यादि / रज आर्तवम् , इन्द्रियं शुक्रम् / सकण्ड- ज्वरो दाहोऽतिसारश्च गदाः स्युश्च त्रिदोषजाः 98 कोठमित्यादि / कोठः कोठपिडकाः / शोफ इत्यादि / पुलालिका पिडका विविधाकारा मण्डलानि महान्ति च // रोमाञ्चः / धूमायनं धूमोद्वमनमिवाङ्गानाम् / दंशं तु मूत्रेणे- महान्तो मृदवः शोफा रक्ताः श्यावाचलास्तथा 99 त्यादि / रजःप्रभृतिजे 'दंशे' इत्यध्याहारः। विद्धि जानीहि सामान्यं सर्वलूतानामेतदादशलक्षणम् // // 85-87 // __ आला विषा मूत्रविषा चेति द्वे // 94-99 ॥एतावदेतत् समुदाहृतं तु विशेषलक्षण तासां वक्ष्यामि सचिकित्सितम् 100 वक्ष्यामि लूताप्रभवं पुराणम् // 88 // त्रिमण्डलाया दंशेऽसृक् कृष्णं स्रवति दीर्यते // सामान्यतो दुष्टमसाध्यसाध्यं बाधिर्य कलषा दृष्टिस्तथा दाहश्च नेत्रयोः॥१०१॥ चिकित्सितं चापि यथाविशेषम् // 89 // तत्रार्कमूलं रजनी नाकुली पृश्निपर्णिका // इदानीमतीतानागतोक्तैः समानतां विशिष्टतां च विभज- पानकर्मणि शस्यन्ते नस्यालेपाञ्जनेषु च // 102 // नाह-एतावदेतदित्यादि / इयत्प्रमाणमेतत् प्रथमादिदिवसा- श्वेतायाः पिडका दंशे श्वेता कण्डूमती भवेत् // . श्रयं लालाद्यधिष्ठानाश्रयं च सर्वलूताविषयं समुदाहृतमागम- दाहमूर्छाज्वरवती विसर्पक्लेदरुक्करी // 103 // प्रसिद्धमुक्तमित्यर्थः / वक्ष्यामीत्यादि / लूताप्रभवं लूतानामाद्यु- तत्र चन्दनरास्सैलाहरेणुनलवजुलाः॥ त्पत्तिकारणं, पुराणं पुराभवं, सामान्यतो वक्ष्यामीति संबन्धः, कुष्ठं लामज्जकं वक्र नलदं चागदो हितः॥ 104 // तथा दष्टं दंशमप्यसाध्यं साध्यं च सामान्यतो वक्ष्यामीति / आदंशे पिडका ताम्रा कपिलायाः स्थिरा भवेत् // चिकित्सितं चेत्यादि / चिकित्सितं यथाविशेषं विशेषानतिक- शिरसो गौरवं दाहस्तिमिरं भ्रम एव च // 105 // मेण; चकारालक्षणमपि विशेषानतिक्रमेण वक्ष्यामीति संबन्धः तत्र पद्मककुष्ठैलाकरञ्जककुभत्वचः॥ // 88 // 89 // स्थिरार्कपर्ण्यपामार्गदूर्वाबाह्रयो विषापहाः // 106 // विश्वामित्रो नृपवरः कदाचिदृषिसत्तमम् / | आदंशे पीतिकायास्तु पिडका पीतिका स्थिरा // वशिष्ठं कोपयामास गत्वाऽऽश्रमपदं किल // 90 // भवेच्छर्दिवरःशूलं मूर्ध्नि रक्ते तथाऽक्षिणी // 107 // कुपितस्य मुनेस्तस्य ललाटात् खेबिन्दवः॥ | तवेष्टाः कुटजोशीरतुङ्गपद्मकवचुलाः॥ अपतन् दर्शनादेव रवेस्तत्समतेजसः॥९१॥ शिरीषकिणिहीशेलुकदम्बककुभत्वचः॥१०८॥ तृणे महर्षिणा लूने धेन्वर्थ संभृतेऽपि च // रक्कमण्डनिमे दंशे प्रिडकाः सर्षपा इव // ततो जातास्त्विमा घोरा नानारूपा महाविषाः॥ जायन्ते तालुशोषश्च दाहश्चालविषार्दिते // 109 // अपकाराय वर्तन्ते नृपसाधनवाहने // 92 // तत्र प्रियङ्गुहीबेरकुष्ठलामज्जवलाः॥ यस्मालूनं तृणं प्राप्ता मुनेः प्रखेदबिन्दवः॥ अगदः शतपुष्पा च सपिप्पलवटाकुराः॥ 110 // तस्मालतेति भाष्यन्ते सङ्ख्यया ताश्च षोडश // 93 // प्रतिर्मत्रविषादंशो विसपी कृष्णशोणितः॥ तत्प्रभवमुद्दिशन्नाह-विश्वामित्र इत्यादि / किलेल्यागमसं- कासश्वासवमीमूर्छाज्वरदाहसमन्वितः // 111 // वादे / तत्समतेजसो रविसमानतेजसो वशिष्ठस्य खेदबिन्दवः मनःशिलालमधुककुष्ठचन्दनपद्मकैः॥ अपतन् पतिताः / धेन्वर्थ संभृते गवादिचरणार्थ संचिते / मधुमित्रैः सलामज्जैरगदस्तत्र कीर्तितः॥११२॥ मतान्तरेणोत्पत्तिरन्यथा वय॑ते,-"अन्ये वदन्ति भुक्तस्य आपाण्डपिडको दंशो दाहक्लेदसमन्वितः॥ दुष्टस्यान्नस्य मूर्च्छनात् / संभवन्ति विषस्फोटा ये लूताकीटल- रक्ताया रक्तपर्यन्तो विज्ञेयो रक्तसंयुतः॥ 113 // क्षणम् / यथाखं धारयन्तस्ते लताकीटाश्च कीर्तिताः” इत्यादि कार्यस्तत्रागदस्तोयचन्दनोशीरपद्मकैः // // 90-93 // तथैवार्जुनशेलुभ्यां त्वग्भिराम्रातकस्य च // 114 // कृच्छ्रसाध्यास्तथाऽसाध्या लूतास्तु द्विविधाःस्मृताः पिच्छिलं कसनादशाद्रुधिरं शीतलं स्रवेत् // तासामष्टौ कृच्छ्रसाध्या वास्तावत्य एव तु // 94 // कासश्वासौ च तत्रोक्तं रक्तलूताचिकित्सितम् 115 त्रिमण्डला तथा श्वेता कपिला पीतिका तथा // सामान्यलक्षणमभिधाय तासां विशेषलक्षणं चिकित्सिते च आलमूत्रविषा रक्ता कसना चाष्टमी स्मृता // 95 // भेदं दर्शयन्नाह-विशेषलक्षणमित्यादि / चकारात् परिषेकेऽपि। ताभिर्दष्टे शिरोदुःखं कण्डूर्दशे च वेदना॥ श्वेताया इत्यादि / राना गन्धनाकुली / आदंशे इत्यादि / तुङ्गं भवन्ति च विशेषेण गदाः श्लैष्मिकवातिकाः॥९६॥ पद्मकेशरं, पुन्नाग इत्यपरे। वजुलो जलवेतसः; जेजटस्तु कम्बु१'अस्ताचीक्ष्णवर्चसः' इति पा०। केति पठित्वा किणिहीति व्याख्यानयति / रक्कमण्डनिमे इत्यादि।

Page #690
अध्यायः८] सुश्रुतसंहिता। 593 'रक्तपाद्या' इति क्वचित् , तत्रापि रक्ताया एव ग्रहणम् / रक्तो मालागुणादंशो धूमगन्धोऽतिवेदनः॥ पिच्छिलमित्यादि / रक्कलूताचिकित्सितं तोयचन्दनादिकम् वहुधा च विशीर्येत दाहमू ज्वरान्वितः॥१२७॥ // 100-115 // इदानीमसाध्यानामपि परिहारार्थ लक्षणमाह-कुच्छ्रसाध्येपुरीषगन्धिरल्पासृक् कृष्णाया दंश एव तु॥ त्यादि / द्वै यहच्छयेति अवार्य विषवीर्याणां मध्ये द्वे च यदृच्छया ज्वरमूर्छावमीदाहकासश्वाससमन्वितः॥११६॥ सिध्यतः। शेषाणामवार्य विषवीर्याणां षट्रसंख्यकानां, निबोध तत्रैलावक्रसर्पाक्षीगन्धनाकुलिचन्दनैः // जानीहि / ध्याम इत्यादि / ध्यामो दग्धेष्टकादिवर्णः / घोरो महासुगन्धिसहितःप्रत्याख्यायागदः स्मृतः॥११७॥ दंश इत्यादि / तमोवृद्धिः पुनः पुनस्तमोदर्शनम् / एणीपद्या दंशे दाहोऽग्निवक्रायाः स्रावोऽत्यर्थ ज्वरस्तथा // इत्यादि / विशीर्येत शटतीत्यर्थः // 121-127 // चोषकण्डरोमहर्षा दाहविस्फोटसंयुतः॥ 198 // असाध्यास्वप्यभिहितं प्रत्याख्यायाशु योजयेत्॥ कृष्णाप्रशमनं चात्र प्रत्याख्याय प्रयोजयेत् // दोषोच्छायविशेषेण दाहच्छेदविवर्जितम् // 128 // सारिवोशीरयष्टयावचन्दनोत्पलपद्मकम् // 119 // केचिदसाध्यानामपि चिकित्सितं पठन्ति-असाध्याखि इदानीं सौवर्णिकादिष्वसाध्येषु द्वयोः कृष्णाग्निवक्रयोः कदा. त्यादि // 128 // चित्कृच्छ्रसाध्यखात् कृच्छ्रसाध्यानन्तरं लक्षणं प्रत्याख्यान- साध्याभिराभिलूताभिर्दष्टमात्रस्य देहिनः॥ पूर्वकं चिकित्सितं चाह-पुरीषगन्धिरित्यादि / साक्षी लोहि- वृद्धिपत्रेण मतिमान् सम्यगादशमुद्धरेत् // 129 // तपुष्पा शङ्खपुष्पीभेदः / महासुगन्धिः दुन्दुभिखनीयोक्तोऽ- इदानीं कृच्छ्रसाध्यानां तात्कालिकं चिकित्सितमाहगदः / दंशे इत्यादि / चोषस्थाने तृष्णेति क्वचित् , संयुत इत्यत्र साध्याभिराभिरित्यादि / अस्याने केचिदमुं पाठं पठन्ति-'जादंश इति विभक्तिविपरिणामेन योजनीयम् / गयदासस्तु म्ब्वौष्ठेनाग्नितप्तेन देहेदाकरवारणात्'-इति // 129 // कृष्णाग्निवक्रयोर्नियतासाध्यत्वमङ्गीकुर्वन् सौवर्णिकादिक्रमेणाने अमर्मणि विधानको वर्जितस्य ज्वरादिभिः॥ लक्षणमात्रमेव पठति // 116-119 // दंशस्योत्कर्तनं कुर्यादल्पश्चयथुकस्य च // 130 // सर्वासामेव युञ्जीत विषे श्लेष्मातकत्वचम् // मधुसैन्धवसंयुक्तैरगदैर्लेपयेत्ततः॥ भिषक सर्वप्रकारेण तथा चाक्षीवपिप्पलम् // 120 // प्रियङ्गरजनीकुष्ठसमङ्गामधुकैस्तथा // 131 // तासामुक्तानां दशानामपि लूतानां विशिष्टं चिकित्सितमभि- सारिवां मधुकं द्राक्षां पयस्यां क्षीरमोरटम् // धाय सामान्यमप्याह-सर्वासामित्यादि / सर्वप्रकारेण पानाभ्य- विदारीगोक्षुरक्षौद्रमधुकं पाययेत वा // 132 // अनादयः / अक्षीवपिप्पलमिति अक्षीवात् महानिम्बाज्जातः क्षीरिणां त्वकषायेण सुशीतेन च सेचयेत // पिप्पल अक्षीवपिप्पलः, अन्ये शोभाअनाज्जात इति मन्यन्ते। उपद्रवान् यथादोषं विषघ्नैरेव साधयेत् // 133 // अन्यत्राप्युक्तं-"अक्षीवाज्जातस्य पिप्पलस्य मणिः सर्वविषा- कीदृशस्य दंशस्य छेदं कुर्यादित्याह-अमर्मणि विधानज्ञ पहः / शेलुखचो वा" इति / आलम्बायनोऽप्यत्राह,- इत्यादि / ज्वरादिभिः असाध्यलुतोकैः, 'असाध्यानां भिषक् "लूताविषेषु सर्वेषु पाननस्याञ्जनादिना / प्रयोज्यः पिप्पलो- प्राज्ञो न युञ्जीत चिकित्सितम्' इति / मधुसैन्धवेत्यादि / अगदैः क्षीवजातः शेलुखचोऽथवा"-इति // 120 // महासुगन्ध्यादिभिः / तत इति छैदादनन्तरम् / समझा वराहकृच्छसाध्यविषा यष्टौ प्रोक्ता द्वे च यदृच्छया॥ | कान्ता / तथेति प्रियवादिभिरपि पयेदित्यर्थः / सारिवामिअवार्यविषवीर्याणां लक्षणानि निबोध मे // 121 // त्यादि / सारिका उत्पलसारिवा, पयस्या अर्कपुष्पी, क्षीरमोरर्ट ध्यामः सौवर्णिकादंशः सफेनो मत्स्यगन्धकः॥ मोरट एव / एकत्र योगे मधुकद्वयं स्थलजजलजमेदेन / क्षीरिश्वासः कासो ज्वरस्तृष्णा मूर्छा चात्र सुदारुणा॥ णामित्यादि // 130-133 // आदंशे लाजवर्णाया ध्याम पूति स्रवेदसक्॥ नस्याञ्जनाभ्यञ्जनपानधूमं दाहो मूर्छाऽतिसारश्च शिरोदुःखं च जायते 123 तथाऽवपीडं कवलग्रहं च // घोरो वंशस्तु जालिन्या राजिमानवदीर्यते // संशोधनं चोभयतः प्रगाढं स्तम्भः श्वासस्तमोवृद्धिस्तालुशोषश्च जायते 124 कुर्यात्सिरामोक्षणमेव चात्र // 134 // एणीपद्यास्तथा दंशो भवेत् कृष्णतिलाकृतिः॥ लूतासु दशविधमुपक्रममाह-नस्याजनाभ्यजनेत्यादि / तृष्णामूर्छाज्वरच्छर्दिकासश्वाससमन्वितः॥१२५॥ अभ्यञ्जनस्थाने आलेपनमिति केचित् / संशोधनमुभयतो वमदंशः काकाण्डिकादष्टे पाण्डुरक्तोऽतिवेदनः॥ नविरेचनाख्यं कुर्यात् / सिरामोक्षणमित्यत्र 'रकं हरेचापि तृण्मू श्वासहद्रोगहिक्काकासाः स्युरुच्छ्रिताः॥ | जलायुकाभिः' इति केचित् / एतच सर्व विषहरैरेव दशविध१ 'चोषकण्डूरोमहर्षा विदाहः स्फोटजन्म च' इति पा० / 2 मपि // 134 // 'मूर्ति चात्यर्थवेदना' इति पा० / 3 'तृष्णामूर्छा ज्वरश्वासदाहकृत् 1 'साध्याभिरपि लूतामिः' इति पा०। 2 'दहेदाकरणाप्राणनाशनः' इति पा०। | दिति' इति पा०। मु०सं०७५

Page #691
594 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [कल्पस्थानं कीटदष्टवणान् सर्वानहिदष्टवणानपि // इह विंशत्यधिकाध्यायशते येऽर्थाः शालाक्यादयो नाममात्रेणोआदोहपाकात्तान् सर्वाश्चिकित्सेदुष्टवद्भिषम् // 135 द्दिष्टा नतु प्रपञ्चेन निर्दिष्टाः, तानथ अनन्तरमुत्तरे वक्ष्यामि 140 लूतानामपि कीटवात् सामान्येनैव कीटविषोत्थवणानां तथा सनातनत्वाद्वेदानामक्षरत्वात्तथैव च // तादृशानामहिदष्टवणानामपि दुष्टवणवञ्चिकित्सामाह-कीटदष्ट- तथा दृष्टफलत्वाच्च हितत्वादपि देहिनाम॥१४॥ प्रणानित्यादि / आदाहपाकादिति यावद्दाहपाको तिष्ठतः; विनि- वाक्समूहार्थविस्तारात् पूजितत्वाश्च देहिभिः॥ वृत्तयोश्च दाहपाकयोर्वक्ष्यमाणो विधिर्भविष्यति / क्वचित् 'सदा- चिकित्सितात् पुण्यतमं न किंचिदपि शुश्रुमः 142 हपाकान्' इति पाठः / दुष्टवत् दुष्टवणवत् ; दुष्टवणोक्तं च 'दुष्टव- ऋषेरिन्द्रप्रभावस्यामृतयोनेभिषग्गुरोः॥ णेषु कर्तव्यमूर्य चाधश्च शोधनम्' इत्यादि / तत्र शोधनं धारयित्वा तु विमलं मतं परमसंमतम् // विषहरद्रव्यैः, तथा लेपादिकमपि विषहरमेव दुष्टवणचिकि- उक्ताहारसमाचार इह प्रेत्य च मोदते // 143 // त्सितेन // 135 // इति सुश्रुतसंहितायां कल्पस्थाने कीटकल्पो विनिवृत्ते ततः शोफे कर्णिकापातनं हितम् // नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥ निम्बपत्रं त्रिवृहन्ती कुसुम्भं कुसुमं मधु // 136 // इति भगवता श्रीधन्वन्तरिणोपदिष्टायां तच्छिष्येण गुग्गुलुः सैन्धवं किण्वं वर्चः पारावतस्य च // महर्षिणा सुश्रुतेन विरचितायां सुश्रुतसंहितायां विषवृद्धिकरं चान्नं हित्वा संभोजनं हितम् // 137 // पञ्चमं कल्पस्थानं समाप्तम् // 5 // निवृत्तदाहादी व्रणे या विषोत्पन्ना कर्णिका तस्याश्चिकित्सा- चिकित्सितस्योपादेयतामागमप्रत्यक्षफलवाभ्यामेव निर्दिशमाह-विनिवृत्ते इत्यादि / कर्णिका मांसकन्दी, पद्मकर्णिकाका- नाह-सनातनखादित्यादि / चिकित्सितादन्यत् पुण्यतमं न रखात् कर्णिका भण्यते / तस्याश्च शोणितपित्तोत्थाया मृदुरु- किमपि शुश्रुमः न किमपि अनु गुरुपारम्पर्येण श्रुतवन्तः / जायाः प्रच्छनमन्तरेणैव पातनं सुकरम् / तान्येव पातनद्रव्या- कुत इत्याह-सनातनलाद्वेदानामिति ।-आयुर्वेदाङ्गानां शल्याण्याह-निम्बपत्रमित्यादि / किण्वं सुराबीजम् / एतन्निम्बप- दीनां सनातनवान्नित्यभववादकृतकवादित्यर्थः / एतेनाकृतकत्रादिकं द्रव्यं लेपनेन कर्णिकापातने हितं, तथा विषवृद्धिकरं वाख्यहेतुकेन दोषाभावेण तत्प्रोक्तस्य चिकित्सितस्य पुण्यतमतिलकुलत्थाद्यन्नं वर्जयित्वा यदन्यत् पातनं संभोजनं तत् कर्णि- खम् / तथा अक्षरखादायुर्वेदाङ्गानां शल्यादीनां न क्षरतीत्यक्षकायाः पातने हितम् / गयदासस्तु निम्बपत्रमित्यस्य स्थाने रमविचलनात्मकमुच्यते, एतानि चायुर्वेदाङ्गान्यक्षराणि अविच'शिखीवंश' इति पठिखा व्याख्यानयति-शिखी लागलकी, लनात्मकानि याथातथ्यादित्यर्थः, एतस्मादपि चिकित्सितं वंशो वंशवक् / किण्वस्थाने दन्तं पठति, दन्तो गोदन्तो गवां पुण्यतमम् / आगमप्रमाणमभिधाय प्रत्यक्षं प्रमाणमाह-तथा दन्तः // 136 // 137 // दृष्टफलखाचेति / दृष्टफलमपि किंचिदंपुण्यतमं यथा स्तेयादीविषेभ्यः खलु सर्वेभ्यः कर्णिकामरुजां स्थिराम्॥ त्याह-हितवादपि देहिनामिति / चिकित्सितादित्यस्य स्वरूप्रच्छयित्वा मधून्मिश्रः शोधनीयैरुपाचरेत् // 138 पविशेषणमाह-वाकसमूहार्थविस्तारादिति ।-वाक्समूहेऽर्थकफवातोत्थायाः कर्णिकायाश्चिकित्सामाह-विषेभ्य इत्यादि। विस्तारो यस्मिन् ; अत एव पूजितलाच देहिभिरिति देहिनः अरुजाम् अविद्यमानरुजा, स्थिरां कठिनां / शोधनीयैः निम्ब व्याधिपरिमोक्षं खस्थरक्षणमिच्छन्त आयुर्वेदं विशिष्टपदपदार्थपत्रत्रिवृतादिभिः, दन्तीमूलमदनफलकल्कादिभिर्वा // 138 // रूपं खसुखकामाः पूजयन्ति / यतश्चिकित्सितमुक्तहेतुभिः पविसप्तषष्ठस्य कीटानां शतस्यैतद्विभागशः॥ त्रतमं; तस्मादिन्द्रप्रभावस्य मुनेस्तं वेदमविद्यमानपापलक्षणमदष्टलक्षणमाख्यातं चिकित्साचाप्यनन्तरम् // 139 // मलं, परमाणां महतां सम्यङ्ग्यतं पूजितं हृदये धारणात् / इदानीं परतन्त्रोदितसंख्याविप्रतिपत्तिनिरासार्थ खतन्त्रे व्या उकाहारसमाचार उक्तव्याधिपरिमोक्षखस्थरक्षणाहाराचारः / सोकसंख्याः सुखबोधार्थ च कीटेषु दष्टलक्षणचिकित्सितोपदेशेन इह इहलोके, प्रेत्य परलोकेऽपि, मोदते हृष्यति / गयदासस्तु परिमाणमुद्दिशमाह-सप्तषष्ठस्थेत्यादि / सप्तषष्ठशतस्य कीटानां 'सनातनखावेदानामक्षरत्वात्तथैव च' इतीदृशं व्याख्यानयति दष्टलक्षणमाख्यातं कथितं, विभागशःप्रत्येकं दष्टलक्षणादनन्तर चिकित्सितमपि समाख्यातम् // 139 // -सनातनत्वात् नित्यभवखादायुषः संतानस्योपकार्यस्य नित्यससविंशमध्यायशतमेतदुक्तं विभागशः॥ द्भावात्तदुपहितकारकोऽप्यायुर्वेदो नित्यः / तत्रायुषः संतानस्यैव ___इदानी पूर्वतत्रस्याध्यायसंख्यायाः परिमाणं यदुद्दिष्टं तन्नि सन्ततिनित्यतामुद्दिशन्नाह-अक्षरखादिति ।-न क्षरन्तीति दिष्टमिति दर्शयन्नाह-सविंशमित्यादि / एतत् सविंशमध्याय अक्षराणि अकारादयः खराः कादीनि च व्यञ्जनानि; तद्धशतं, विभागशः सूत्रस्थानादिविभागेनोक्तम् // टितवादायुर्वेदस्यापि नित्यवं कारणानुरूपं कार्यमिति कला इहोद्दिष्टाननिर्दिष्टानर्थान् वक्ष्याम्यथोत्तरे॥१४०॥ // 141-143 // शालाक्यकौमारकायचिकित्साभूतविद्यानां नाममात्रेणेहोद्दि- | इति श्राडल्ह(ब)णविरचित | इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्याधानां निर्देशाभावात् कथं ज्ञानमित्याह-इहोद्दिष्टानित्यादि / ख्यायां कल्पस्थानेऽष्टमोऽध्यायः॥८॥ १'बादशपाकं यसेन चिकित्सेत् सर्पदष्टवत्' इति पा०। 1 'चित पुण्यतमं यथा--अस्त्रेयादीलाह' इति पा० / प्रच्छायायाः कणिका कठिना! // 138 " तस्मादिन्द्रमामययतं !

Page #692
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासमुल्लसिता सुश्रुतसंहिता। अथ उत्तरतन्त्रम् / प्रथमोऽध्यायः। स्तुतिं निर्दिशन्नाह-निखिलेनेत्यादि / निखिलेन सामस्त्येन / अथात औपद्रविकमध्यायं व्याख्यास्यामः // 1 // यत्र यस्मिन्नुत्तरतन्त्रे।पृथग्विधा नानाप्रकाराः। के ते नानाप्रकारा रोगा निखिलेनोत्तरेऽभिधास्यन्ते ! इत्याह-शालाक्यशास्त्रा. यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ भिहिता इत्यादि / विदेहाधिपकीर्तिता इति निमिप्रणीताः षट्कल्पस्थानानन्तरमुत्तरतन्त्रमारभ्यते, येन कल्पस्थाने विष सप्ततिर्नेत्ररोगाः, न करालभद्रशौनकादिप्रणीताः। ये च विस्तरतो जस्यागन्तुव्रणस्य विषमुपद्रवकारि निजवणस्यापि रिऍभिरवचा-1, दृष्टा इति पार्वतकजीवकैबन्धकप्रभृतिभिः; कुमाराबाधहेतवः रितविषमुपद्रवभूतमिति तचिकित्सितमभिहितम् , अत उपद्रव स्कन्दप्रहप्रभृतयः / षट्रसु कायचिकित्सासु अग्निवेशभेडजा. चिकित्साधिकारसामान्यात् सर्वोपद्रवचिकित्सार्थमुत्तरतत्रा तूकर्णपराशरहारीतक्षारपाणिप्रोक्तासु / उपसर्गादयो ज्वरादयः। रम्भः; अथवा सविंशमध्यायशतं परिसमाप्य परिशिष्टवादुसर आगन्तवः अत्र उन्मादादयः / ननु भूतनिमित्तलादुन्मादादीनां तत्रं प्रतिपायं भवति / तस्य च तन्त्रस्योपद्रवानधिकृत्य प्रवृत्त. कथमागन्तुकलं? यतः प्रहारादिकृता आगन्तवः; सत्यं, बाह्यखानिरुत्या औपद्रविकवं प्राप्तमम्यध्याये व्यवस्थितम् / ताक्तं निमित्तत्वादुन्मादादीनामागन्तुकत्वम् / गयी तु, उपसर्गादयः सूत्रे-'अधिकृत्य कृतं' इत्यादि / स च निरुक्तिसंपन्नोऽध्यायः अमानुषोपसर्गादयः, ते चापस्मारोन्मादा भूतविद्याभिहिताः, त प्राक् प्रतिपाद्यो भवतीत्यत आह-अथात इत्यादि / उपद्रवान् एवागन्तव इति व्याख्यानयति / उत्तरतन्त्र निखिलेन रोगा एव रोगानधिकृत्य कृतोऽध्याय औपद्रविकः // 1 // 2 // प्रोक्ता उतान्येऽपि प्रोक्ता ? इति पृष्ट आह-त्रिषष्टी रससंसर्गा अध्यायानां शते विशे यदुक्तमसकृन्मया // इत्यादि / युक्तार्थाः प्रमाणोपपन्नार्थाः / युक्तयः तत्रयुक्तयः / वक्ष्यामि बहुधा सम्यगुत्तरेऽर्थानिमानिति // 3 // अस्याप्रे केचित् 'विदेहाधिपतिः श्रीमान् जनको नाम विश्रुतः। इदानीं तत् प्रवक्ष्यामि तन्त्रमुत्तरमुत्तमम् // आलम्भयज्ञप्रवणः सोऽयजद्राह्मणैर्वृतः // तस्य यागप्रवृत्तस्य इदानीमारभ्यमाणस्योत्तरतन्त्रस्य संबन्धं दर्शयबाह- कुपितो भगवान् रविः // दृष्टिं प्रणाशयामास सोऽनुतेपे महअध्यायानामित्यादि / यद्यस्मात् कारणाद्विशत्यधिकेऽध्यायशते तपः // दीप्तांशुस्तपसा तेन तोषितः प्रददौ पुनः // चक्षुर्वेद पुनः पुनरुतं मया; किं तदित्याह-'इमानर्थान् बहुधोत्तरे | प्रसन्नात्मा सर्वभूतानुकम्पया // ' इति पाठं पठन्ति व्याख्यानवक्ष्यामि' इति; तत्तस्मात् कारणादधुनोत्तरतत्रं प्रवक्ष्यामीति यन्ति च / तं च बृहत्पत्रिकाकारोन पठति, तस्मान्मयाऽपि संबन्धः / केचित् 'यदिशत्यधिके प्रोक्तमध्यायानां शते मया' इति पठन्ति; अपरे तु 'शते सविंशेऽध्यायानां' इति महतस्तस्य तन्त्रस्य दुर्गावस्याम्पुरिव // 8 // पठन्ति // 3 // आदावेवोत्तमाङ्गस्थान् रोगानमिद्धाम्यहम् // निखिलेनोपदिश्यन्ते यत्र रोगाः पृथग्विधाः॥४॥ | सङ्ख्यया लक्षणैश्चापि साध्यासाध्यक्रमेण च // 9 // शालाक्यतन्त्राभिहिता विदेहाधिपकीर्तिताः॥ ये च विस्तरतो दृष्टाः कुमाराबाधहेतवः // 5 // इदानीं सर्वेन्द्रियाधिष्ठानत्वेन प्राणाधिष्ठानत्वेन च शिरः षट्सुकायचिकित्सासु ये चोक्ताः परमर्षिभिः॥ | प्रधानमतः प्रथमं शिरःस्थान् व्याधीन् कथयामीवि निर्दिश माह-महत इत्यादि / तस्य उत्तरतन्त्रस्यादी उत्तमाजस्थान् रोगात्रिषष्टी रससंसर्गाः स्वस्थवृत्तं तथैव च // नभिदधामीति संबन्धः / अम्बुधेरिव समुद्रस्येव, महतः अतिवियुक्तार्था युक्तयश्चैव दोषमेदास्तथैव च // 7 // | स्तीर्णस्य, दुर्गाधस्य अगाधस्य / संख्यया षट्सप्तत्या विदेहाधियत्रोक्ता विविधा अर्था रोगसाधनहेतवः॥ पप्रोक्तया, लक्षणैः व्यजनैः, चकारेण हेतुचिकित्साभ्यां; साध्याइदानीमुत्तरतन्त्रस्य निखिलव्याधिनिश्चयचिकित्सालक्षणां साध्यक्रमेण चेति साध्यासाध्यपरिपाट्या / अथवा लक्षणैः हेतुपूर्वरूपोपशयसंप्राप्तिभिः; चकारेण चिकित्सितमेवानुक्तं समु१ 'विषवदुपद्रवकारित्वं' इति पा० / 2 'रिपुभिरवचारितविषस्य चीयते, केचिच्च क्रमशब्देनैव चिकित्सितं गृहन्ति // 8 // 9 // विषवदुपद्रवकारित्वम्' इति पा० / 3 'परिशिष्टभूतमुत्तरतत्रं' इति पा०।४ 'तत्र' इति पा०। १'याचक' इति पा०।

Page #693
596 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं विद्याइपङ्गलबाहुल्यं स्वाङ्गुष्ठोदरसंमितम् // इदानीं नयनस्य रोगाधिष्ठानकथनाय मण्डलादिसंख्याव्यङ्गलं सर्वतः सार्ध भिषजयनबुद्बुदम् // 10 // माह-मण्डलानीत्यादि / केचिदेवं पठन्ति–'लोचने मण्डसुवृत्तं गोस्तनाकारं सर्वभूतगुणोद्भवम् // लान्यन्तान् संधीच पटलानि च / जानीयात् क्रमशः पश्च तत्र सर्वेषूत्तमाजस्थेषु संख्यादिभिर्वाच्येषु नयनगतरोगाभि चतुरः षद षडेव च-' इति / एष पाठो निबन्धकारैर्दूषितः धानं, सर्वेन्द्रियाणां मध्ये नयनस्य प्रधानखात्: तत्रापि नयन- // 14 // स्य पटलव्यधनिमित्तमन्तःप्रवेशायामविस्तारैर्मानाकारं च दर्श. | पक्ष्मवम॑श्वेतकृष्णदृष्टीनां मण्डलानि तु॥ यबाह-विद्यादित्यादि / व्यङ्गुलबाहुल्यमिदमन्तःप्रवेशप्रमाणं, अनुपूर्व तु ते मध्याश्चत्वारोऽन्त्या यथोत्तरम् // 15 // येडुलमानमाह-वाङ्गुष्ठोदरसंमितं; एतेनैतदुक्तं भवति-खा- तान्येव पञ्चमण्डलान्याह-पक्ष्मवत्र्मेत्यादि / पक्ष्मादीनां पञ्च कृष्ठोदरसंमितं यदलं तदलयप्रमाणं नेत्रबुद्धदस्यान्तःप्रवेशं मण्डलानि / ते तु मण्डला अनुपूर्व मध्याः, यथोत्तरं चान्त्याः विद्यात् / व्यङ्गुलं सार्धमिति अर्धतृतीयाङ्गुलमित्यर्थः / सर्वत इति | // 15 // यामतो विस्तरवेत्यर्थः / नयनबुद्धदम् अक्षिगोलकः / सर्वभू-पक्ष्मवर्त्मगतः सन्धिर्वर्त्मशक्तगतोऽपरः॥ तगुणोद्भवं सर्वभूतेभ्यस्तद्गुणेभ्यश्चोद्भवो यस्य तत्तथाविधं; शुक्लकृष्णगतस्त्वन्यः कृष्णदृष्टिगतोऽपरः॥ सर्वभूतेभ्यस्तावनेत्रबुदुदं सिरानाय्वस्थिसहितं साश्रुमार्ग चोत्पन्न, ततः कनीनकगतः षष्ठश्चापाङ्गगः स्मृतः॥१६॥ तदणेभ्यश्च रक्तसितकृष्णगुणा उत्पन्नाः एतेन गुणवद्भूतो-| सन्धीनाह-पक्ष्मेत्यादि / कनीनकगतो नासासमीपेऽवस्पसमित्यर्थः / केचिद्गुणशब्देन भूतप्रसादं कथयन्ति; तच्च | स्थितः, अपाङ्गगो भ्रपुच्छान्तःस्थितः // 16 // व्याख्यानं जेजटाय न रोचते // 10 // द्वे वर्त्मपटले विद्याश्चत्वार्यन्यानि चाक्षिणि // पलं भुवोऽग्नितो रक्तं वातात् कृष्णं सितं जलात् 11 जायते तिमिरं येषु व्याधिः परमदारुणः // 17 // आकाशादश्रुमार्गाश्च जायन्ते नेत्रबुद्बुदे // पटलान्याह-द्वे इत्यादि / चत्वार्यन्यानि चाक्षिणि अपयेन भुतेन नेत्रबददमारभ्यते येन च रक्तादय इति दर्शय- राण्यपि चत्वारि पटलान्यक्षिणि विद्यात् / येषु चतुर्यु पटलेषु माह-पलमित्यादि / पलं मांस, भुवः पृथिव्याः; अग्नितो। // १७॥रक्तमिति अभिगुणाद्रक्तं पित्तरूप; एवं सितं जलादित्यत्रापि | तेजोजलाश्रितं बाह्यं तेऽवन्यत् पिशिताश्रितम् // व्याख्येयं मश्रुमार्गा अश्रुस्रोतांसि // 11 // मेदस्तृतीयं पटलमाश्रितं त्वस्थि चापरम् // 18 // दृष्टिं चात्र तथा वक्ष्ये यथा ब्रूयाद्विशारदः // 12 // पञ्चमांशसमं दृष्टस्तेषां बाहुल्यमिष्यते // .. इदानीं तान्येव तिमिरस्याश्रयभूतानि चत्वारि पटलानि नेत्रायामत्रिभागं तु कृष्णमण्डलमुच्यते // चिकित्सार्थ विभजन्नाह तेज इत्यादि / अत्र तेजःशब्देनालोच कृष्णात् सप्तममिच्छन्ति दृष्टिं दृष्टिविशारदाः॥१३॥ | कतेजःसमाश्रयं सिरागतं.रक्तं बोद्धव्यम् / जलं लग्गतो रस इदानीं तस्मिक्षेत्रबुदुदे यदृष्टिमण्डलं तस्य प्रमाणं पूर्वोचार्य- धातुः, बाह्यम् अक्षिगोलकस्य प्रथमं पटलं; अन्यत् द्वितीयं, प्रतिपादितप्रमाणानुरूपं प्रतिपादयितुमाह-दृष्टिं चेत्यादि / बाहुल्यं स्थूलता // 18 // - विशारदो विदेहः / कृष्णात् सप्तममिति कृष्णमण्डलात् सप्तमं भागं सिराणां कण्डराणां च मेदसः कालकस्य च // 19 // दृष्टिमिच्छन्ति / दृष्टिविशारदाः शालाकिनः / एतत् प्रमाणं पर | | गुणाः कालात् परः श्लेष्मा बन्धनेऽक्ष्णोः सिरायुतः मतमप्यप्रतिषिद्धवादनुमतमेव / तस्य सप्तमांशस्य किं प्रमाणं | | तेषामेव धातूनां पटलाश्रयाणामुपधातूनां च कैर्मतो नयनेकथनाय मसूरदलमात्रामत्यमानदशः अयवा शाला- ऽस्तित्वं दर्शयन्नाह-सिराणामित्यादि / सिरादीनां कालकास्थिकिनो परमतमभिधाय मसूरदलमात्रामिति खमतमभिधास्य- | | पर्यन्तानां परा गुणा यथोत्तरमुत्कृष्टाः प्रसादा, अक्ष्णोर्बन्धने - त्याचार्यः / यद्येवं तातुरोपक्रमणीये 'नवमस्तारकांशो दृष्टिः' न्योन्यसंहननेऽधिकृताः / तथा कालकात् परः कालकास्त्रः इति कथमुक्तवान् ? सत्यं, महापुरुषाणां पूर्णायुषां भिन्नविषयम सकाशाच्छेष्मा सिरायुतोऽक्ष्णोर्बन्धने पर उत्कृष्टोऽधिकृत इति मिधानमिति न दोषः, अतोऽन्यान्यपि समाधानानि पञ्जिको पिण्डार्थः / सिराणामित्यत्र बहुवचनस्याद्यर्थवाचिखाद्धमनीना. कानि सन्ति, तानि विस्तरभयान लिखितानि / केचिदिम मपि ग्रहणम् / कण्डराणामित्यत्र कण्डराशब्दः वायुवाचकः / पाठमन्यथा कृलाऽऽपातनिकापूर्वकं पठन्ति, स चाभावान अन्ये तु सिरादीनां मेदःपर्यन्तानां गुणाः प्रसादाः कालकस्यालिखितः // 12 // 13 // क्ष्णोः कृष्णभागस्य बन्धनेऽधिकृताः / तथा कालात् परः कृष्णमण्डलानि च सन्धींश्व पटलानि च लोचने॥ भागाद्यः परः शुक्लो भागस्तस्य बन्धने सिरायुतः श्लेष्मा। यथाक्रमं विजानीयात् पञ्च षटच षडेव च // 14 // केचिदेतदर्थानुकूलेनैवात्र पाठं पठन्ति,-'सिराणां कण्डराणां च 1 'मानं कारणं च' इति पा०। 2 मङ्गुलमानमाह-' इति | १'नासासमीपव्यवस्थितः' इति पा०। 2 'समाश्रितं' इति पा०। 3 'जेज्जटस्थ' इति पा० / . पा० / 3 'कार्यत्वेन' इति पा०।

Page #694
अध्यायः 1) सुश्रुतसंहिता। 597 मेदसः कृष्णबन्धने / गुणाः कालात् परः श्लेष्मा बन्धनेऽक्ष्णोः उष्णाभितप्तस्य जलप्रवेशासिरायुतः'-इति // 19 // ___ हरेक्षणात् खप्नविपर्ययाश्च // सिरानुसारिभिर्दोषैर्विगुणैरूर्षमागतैः // 20 // प्रसक्तसंरोदनकोपशोकजायन्ते नेत्रभागेषु रोगाः परमदारुणाः॥ क्लेशाभिघातादतिमैथुनाच // 26 // ___ इदानीं नेत्ररोगाणां सामान्यां संप्राप्तिमाह-सिरानुसारि शुक्तारनालाम्लकुलत्थमाषभिरित्यादि / सिरा अत्र नेत्रगताः / विगुणैः प्रकुपितैः / नेत्र निषेवणाद्वेगवि निग्रहाच // भागेषु नेत्रावयवेषु / नेत्रराजिष्विति केचित् पठन्ति; तत्र खेदादथो धूमनिषेवणाच नेत्राण्येव राजयो नेत्रराजयः / एतेन सर्वनेत्राश्रया अपि __ छर्विघाताद्वमनातियोगात् // लब्धा भवन्ति // 20 // बाष्पग्रहात् सूक्ष्मनिरीक्षणाच तत्राविलं ससंरम्भमभुंकण्डूपदेहवत् // 21 // नेत्र विकारान् जनयन्ति दोषाः॥२७॥ गुरूषातोदरागाद्यैर्जुष्टं चाव्यक्तलक्षणैः॥ कानि तानि निदानानि यानि परिहर्तव्यानीत्साह-उष्णेसशूलं वर्मकोषेषु शूकपूर्णाभमेव च // 22 // त्यादि / अत्र केचित् ‘एवं विदायाप्रतिकारिणोऽनं' इत्यादि विहन्यमानं रूपे वा क्रियावक्षि यथा पुरा॥ यावत् 'अवाशिरोत्युच्छ्रितशायितस्य ज्वरोपतापाहतुपर्ययाच' दृष्ट्वैव धीमान बुध्येत दोषणाधिष्ठितं तु तत् // 23 // इत्यन्तं पठेन्ति, स च पाठः पुनरुक्तिदूषणभयानाङ्गीकृतः पूर्वरूपमाह-तत्रेत्यादि / आविलम् आकुलमश्रुपूर्णमित्यर्थः। ससंरम्भम् ईषच्छोफयुक्तम् / उपदेहो मलवृद्धिः / गुरुषातोदरा // 26 // 27 // गाद्यैर्जुष्टमिति अत्रादिशब्दः प्रत्येक योज्यः तेन गुरुत्लादिभिः | वाताहश तथा पित्तात् कफाचैव प्रयोदश // श्रेष्मलिः, ऊषादिभिः पित्तलिङ्गः तोदादिभिः वातलि रागा. रक्तात् षोडश विज्ञेयाः सर्वजाः पञ्चविंशतिः॥२८॥ दिभिः शोणितलिङ्गैः, जुष्टं सेवितम / ननु यदि गावादीनि तथा बाह्यो पुनहौं च रोगाः षट्सप्ततिः स्मृताः // दोषलिशानि सन्ति तत् कथं पूर्वरूपं ? यतो दोषविशेषेणाव्यक्तं इदानी तानेव विकारान् वातादिसंख्यया निर्दिशमाहलक्षणं पूर्वरूपं; अत आह-अव्यक्तलक्षणैरिति ।-गुरुखादी- वातादित्यादि / तथा पित्तात् पित्तादपि दशैव च / बाया बहिनामपि तत्र व्यक्तता नास्त्येवेत्यर्थः / सशूलम् ईषच्छुलमित्यर्थः। निमित्तभवा / ता का एकामा मित्या निमित्तभवी / तौ को ? एकोऽभिघातोत्पभः सनिमित्तः, अन्या विहन्यमानमित्यादि / रूपे नीलपीतादौ येन प्रकारेण पूर्वमा- | सुराषगन्धवादिद पमा सुरर्षिगन्धर्वादिदर्शनाभिहतशक्तिरनिमित्तः // २८॥सीत्ततः खयमेव विहन्यमानं क्रियमाणविघातम / क्रियास हताधिमन्थो निमिषो दृष्टिर्गम्भीरिका चया // 29 // .. निमेषोन्मेषादिषु चेति / अन्ये तु 'क्रियास्वक्षि यथा पुरा' इत्यत्र यश्च वातहतं वर्त्म न ते सिध्यन्ति वातजाः॥ 'क्रियावक्ष्यागतक्लमम्' इति पठन्ति / तत्रागतक्लमम् आप्तक्लमं, याप्योऽथ तन्मयः काचःसाध्या स्युःसान्यमारता निर्व्यापारमित्यर्थः // 21-23 // शुष्काक्षिपाकाघीमन्थस्यन्दमारुतपर्ययाः॥ तत्र संभवमासाद्य यथादोषं भिषग्जितम् // इदानीं तेषामेव विकाराणां वातादिमेदेन साध्यासाध्ययाविध्यानेत्रजा रोगा बलवन्तः स्युरन्यथा // 24 // प्यलं दर्शयचाह-इतेत्यादि / तन्मयः वातमयः। साध्या: पूर्वरूपे क्रियां निर्दिशनाह-तत्रेत्यादि / तत्र नयने, संभवं स्यः सान्यमारुता इति हताधिमन्यादयश्चलारो वातजा असा. रोगाणां प्रागुत्पत्ति, आसाद्य ज्ञाखा, भिषग्जितम् औषधं, ध्याः. एकश्च याप्यः, शुष्काक्षिपाकादयो रोगाः सान्यमारुता विदध्यात् / 'तत्र संचयमासाय' इति केचित् पठन्ति; तत्र | अन्यतोवातरोगेण सहिताः पञ्च साध्याः // 29 ॥३०॥संचयशब्दश्चयप्रकोपप्रसरादिषु वर्तते // 24 // | असाध्यो इस्खजाड्यो यो जलस्रावश्च पैत्तिकः 31 सरूपतः क्रियायोगो निदानपरिवर्जनम् // परिम्लायी च नीलश्च याप्यः काचोऽथ तन्मयः। वातादीनां प्रतीघातः प्रोक्तो विस्तरतः पुनः॥२५॥ अभिष्यन्दोऽधिमन्थोऽम्लाध्युषितं शुक्तिका च या किं तद्भिषग्जितं पूर्वरूपे कुर्यादित्याशङ्कर संक्षेपविस्तराभ्यां दृष्टिः पित्तविदग्धा च धूमदर्शी च सिध्यति // तत्र भिषग्जितमाह-संक्षेपत इत्यादि / क्रियाणां संशमनसं. शोधनादीनामयमेव सम्यग्योगः / किं तदित्याह-निदानपरि असाध्य इत्यादि / पित्तसंभवौ द्वौ ह्रखजाड्यजलस्रावी साधवर्जनमिति ।-निदानानां दोषकारकहेतूनां रोगकारकहेतूना यितुमशक्यौ, तथा पैत्तिको परिम्लायीनीलाख्यौ काची यापच सर्वतो वर्जनम् / विस्तरेण पुनर्वातादीनां प्रतीघातः क्रिया | ना), अभिष्यन्दादयः षद साध्याः ॥३१॥३२॥योगः प्रोक्तः / येनौषधप्रयोगेण वातादीनां कोपः प्रतिहन्यते 1 विदाह्यसात्म्यातिविरुद्धशीतक्षाराम्लतीक्ष्णोष्णगुरुद्रवान्नैः' स उपक्रम उक इत्यर्थः॥ 25 // इत्यादि यावत् 'एवं विदामप्रतिकारिणोऽन्नं विदग्धमप्युगिरतो १°मश्चपूर्णोपदेहवत' इति पा० / २'गुरूषाचोपरागाद्यैः' इति नरस्य / बाष्पग्रहात्सूक्ष्मनिरीक्षणाच नेत्रे विकारान् जनयन्ति दोषा: पा० / 3 'मण्डपूर्णमि वेत्यर्थः' इति पा०। / इति पठन्ति' इति पा०।

Page #695
598 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं - असाध्यः कफजःस्रावो याप्यः काचश्च तन्मयः 33 इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यअभिष्यन्दोऽधिमन्थश्च बलासग्रथितं च यत् // तन्ने औपद्रविको नाम प्रथमोऽध्यायः॥१॥ दृष्टिः श्लेष्मविदग्धा च पोथक्यो लगणश्च यः॥३४॥ इदानीं तेषां दोषविशेषेण संग्रह प्रतिपाद्य सन्ध्याद्याश्रयमेक्रिमिग्रन्थिपरिक्लिन्नवर्त्मशुक्लार्मपिष्टकाः॥ देनापि संग्रहं प्रतिपादयन्नाह-नवेत्यादि / द्वौ बायजी श्लेष्मोपनाहः साध्यास्तु कथिताः श्लेष्मजेषु तु 35 सर्वाश्रयत्वेऽपि दृष्ट्याश्रितो मन्तव्यौ, दृष्टेः प्रधानतमसात् असाध्य इत्यादि / तन्मयः श्लेष्मज इत्यर्थः / कफजेष्वेक // 44 // 45 // एवासाध्यः, याप्योऽप्येक एव, अभिष्यन्दादयश्चैकादश साध्याः इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायो / // 33-35 // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतत्रे रक्तस्रावोऽजकाजातं शोणिताशेवणान्वितम् // प्रथमोऽध्यायः // 1 // शुक्रं न साध्य काचश्च याप्यस्तजा प्रकीर्तितः॥३६॥ मन्थस्यन्दौ क्लिष्टवर्ल्स हर्षोत्पातौ तथैव च। सिराजाताऽञ्जनाख्या च सिराजालं च यत् स्मृतम् द्वितीयोऽध्यायः। पर्वण्यथावणं शुक्रं शोणितार्मार्जुनश्च यः॥ अथातःसन्धिगतरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्याएते साध्या विकारेषु रक्तजेषु भवन्ति हि॥३८॥स्यामः॥१॥ रक्तस्राव इत्यादि / रक्तस्रावस्तथाऽजका शोणिताशः क्षतशु- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ कं च रक्ताज्जातं चतुष्टयमप्यसाध्यं, तज्जो रक्तजः काचो पूर्वस्मिन्नध्याये सन्ध्यादिक्रमेण नयनगतरोगा अभिहिताः, याप्यः, मन्थस्यन्दादय एकादश साध्याः // 36-38 // अत औपद्रविकानन्तरं प्राक् सन्धिगता रोगाः प्रतिपाद्या भवप्रयास्रावो नाकुलान्ध्यमक्षिपाकात्ययोऽलजी॥ न्तीत्यत आह-अथात इत्यादि / गतशब्द आश्रयवचनः असाध्याः सर्वजायाप्यः काचः कोपश्च पक्ष्मणः 39 // 1 // 2 // वविबन्धो यो व्याधिः सिरासु पिडका च या॥ पूयालसः सोपनाहः स्रावाः पर्वणिकाऽलजी॥ .. प्रस्तार्यर्माधिमांसार्म नायवर्मोत्सङ्गिनी च या // 40 // क्रिमिग्रन्थिश्च विशेया रोगाः सन्धिगता नव // 3 // पूयालसश्चार्बुदं च श्यावकर्दमवर्मनी // नावाः चत्वारः पूयाश्राव इत्यादयः // 3 // तथाऽर्शोवर्म शुष्कार्शः शर्करावर्त्म यश्च वै // 41 // पक्कः शोफः सन्धिजः संस्रवेद्यः सशोफश्चाप्यशोफश्च पाको बहलवम॑ च // . सान्द्रं पूयं पूति पूयालसः सः॥ अक्रिनवर्त्म कुम्भीका बिसवमच सिध्यति // 42 // इदानीं तेषां नवानामपि प्रत्येकं लक्षणमाह-पक्क इत्यादि / - पूयेत्यादि / पूयानावादयश्चत्वारोऽसाध्याः, काचपक्ष्मकोपो सन्धिजः कनीनसन्धिजः / पूति दुर्गन्धम् / अयं सन्निपातजः याप्यो, वावबन्धादय एकोनविंशतिः साध्याः / केचित्तु | साध्यश्च ॥'काचः कोपच पक्ष्मण' इत्यत्र 'याप्यो वावबन्धश्च काचः प्रन्थिर्नाल्पो दृष्टिसन्धावपाक: कोपच पक्ष्मणः / पिल्लाख्यश्चापि यो व्याधिः सिरासु पिडका कण्डूमायो नीरुजस्तूपनाहः॥४॥ च या' इति पठन्ति / स च पाठः पञ्जिकया निरस्तः, प्रन्थिरित्यादि / नाल्पो महानित्यर्थः / अपाक ईषत्पाकः / तस्मादस्माभिरपि परित्यक्तः // 39-42 // उपनाहः श्लेष्मोपनाहः / कफजोऽयं साध्यश्च // 4 // सनिमित्तोऽनिमित्तश्च द्वावसाध्यौ तु बाह्यजौ // / गत्वा सन्धीनश्रुमार्गेण दोषाः सनिमित्त इत्यादि / तौ द्वावपि सन्निपातनिमित्तौ विवृती // ___ कुर्युः स्रावान् रुग्विहीनान् कनीनात् / षट्सप्ततिर्विकाराणामेषा संग्रहकीर्तिता॥४३॥ तान् वै स्रावान् नेत्रनाडीमथैके षडित्यादि / संक्षेपेण कथिता, अथवा संग्रहेण सम्यक् तस्या लिङ्गं कीर्तयिष्ये चतुर्धा // 5 // दोषप्रहेण कथिता // 43 // पाकः संन्धौ संस्रवेद्यश्च पूर्य नव सन्ध्याश्रयास्तेषु वर्त्मजास्त्वेकविंशतिः॥ पूयास्रावो नैकरूपः प्रदिष्टः शुक्लभागे दशैकश्च चत्वारः कृष्णभागजाः॥४४॥ श्वेतं सान्द्रं पिच्छिलं संस्रवेद्यः सर्वाश्रयाः सप्तदश दृष्टिजा द्वादशैव तु // श्लेष्मास्त्रावो नीरुजः स प्रदिष्टः॥६॥ बाह्यजौ द्वौ समाख्याती रोगी परमदारुपी॥ रक्तास्रावः शोणितोत्थः सरक्तभूय एतान् प्रवक्ष्यामि सङ्ख्यारूपचिकित्सितैः॥४५॥ मुष्णं नाल्पं संस्रवेन्नातिसान्द्रम् // १'क्रिमिग्रन्थि: परिक्किन्नवर्त्म शुक्लार्म पिष्टकः' इति पाए / 2 पीताभासं नीलमुष्णं जलाभं 'ऽवलम्बितम्' इति पा०।३ 'छिन्नवम इति पा०। 4 'संग्रह- पित्तास्त्रावः संस्रवेत् सन्धिमध्यात॥७॥ कीर्तना' इति पा०। १'तो' इति पा०।

Page #696
अध्यायः 3] सुश्रुतसंहिता / __ सन्धयो नेत्रान्तर्गताश्चत्वारः / अश्रुमार्गशब्देनात्र सिरा विवर्य मांसं रक्तं च तदा वर्त्मव्यपाश्रयान्॥ अभिप्रेताः। तथाच विदेहः,-"अश्रुनावः सिरा गला नेत्रस- विकाराअनयन्त्याशु नामतस्तान्निबोधत // 4 // न्धिषु तिष्ठति / ततः कनीनकं गला चाश्रु कृखा कनीनके // संप्राप्तिमाह-पृथगित्यादि / यदा पृथक् समस्ता वा अधिततः स्रवत्यथानावं यथादोषमवेदनम्" इति / अश्रुनाव- कमूच्छिता अतिशयप्रकुपिता दोषा वर्मव्यपाश्रयाः अपशब्दशब्देनात्र तत्सहितो दोषोऽभिधीयते / कथं चतुर्धेत्याह-पाक | स्योपसर्गस्य मध्यवचनवाद्वममध्यगताः सिरा व्याप्य वमखइत्यादि ।-नैकरूप इति अस्य सन्निपातजसाहुरूपलम् / वतिष्ठन्ते, तदा वर्मव्यपाश्रयान् विकारान् शीघ्रं जनयन्तीति सन्धिरत्र कनीनकसन्धिः / असाध्योऽयम् / श्वेत इत्यादि / - | संबन्धः / अमुं पाठं पञ्जिकाकारोन पठति, जेजटपठिअयमण्यसाध्यः / रक्तत्यादि।-असावप्यसाध्यः / पीतेत्या | तखादस्माभिरपि पठितः // 3 // 4 // दि। कनीनकसन्धिमध्यादित्यर्थः / व्याधिस्वभावतो वातास्रावो उत्सङ्गिन्यथ कुम्भीका पोथक्यो वम॑शर्करा // नास्ति, पित्तजगलगण्डचातुर्थिकवत् / एषोऽप्यसाध्यः // 5-7 // तथाऽर्शोवर्म शुष्काशस्तथैवाअननामिका // 5 // ताम्रा तन्वी दाहशूलोपपन्ना बहलं वर्त्म यचापि व्याधिर्वविबन्धकः॥ रक्ताज्या पर्वणी वृत्तशोफा॥ क्लिष्टकर्दमवाख्यौ श्याववर्त्म तथैव च // 6 // जाता सन्धौ कृष्णशुक्लेऽलजी स्या- प्रक्लिन्नमपरिक्लिनं वम वातहतं तु यत् // तस्मिन्नेव ख्यापिता पूर्वलिङ्गैः॥८॥ | अर्बुद निमिषश्चापि शोणिताशश्च यत् स्मृतम् // 7 // ताम्रेत्यादि / असाध्योऽयम् / अलजीत्यादि / तस्मिन्नेव कृष्ण- लगणो विशनामा च पक्ष्मकोपत्तथैव च // शुक्लसन्धावेव। पूर्व लिङ्गैः पर्वणीलिरित्यर्थः / पर्वण्यलज्योः एकविंशतिरित्येते विकारा वर्त्मसंश्रयाः॥८॥ स्थानस्य लक्षणस्य चैक्येऽपि तनुखस्थूलखाभ्यां भेदः। तन्वी नामभिस्ते समुद्दिष्टा पर्वणी, ततः स्थूला पुनरलंजी। इयं सनिपातजा असाध्या ते च वश्रिया रोगा एकविंशतिरभिहिताः, अतस्त्रानेव च // 8 // नाना निर्दिशन्नाह-उत्सङ्गिनीत्यादि ॥५-८॥क्रिमिग्रन्थिर्वर्त्मनः पक्ष्मणश्च लक्षणैस्तान् प्रचक्ष्महे // कण्डूं कुर्युः क्रिमयः सन्धिजाताः॥ अभ्यन्तरमुखी बाह्योत्सङ्गेऽधो वर्त्मनेश्च या // 9 // नानारूपा वैद्मशुक्लस्य सन्धौ विशेयोत्सङ्गिनी नाम तद्रूपपिडकाचिता॥ चरन्तोऽन्तर्नयनं दूषयन्ति // 9 // नामतस्तान् समुद्दिश्य लक्षणैराह-लक्षणैरित्यादि / अभ्यइति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रे सन्धिगत न्तरमुखी वाभ्यन्तरमुखी / बाह्येति बहिर्भवा इव प्रतिभा- रोगविज्ञानीयो नाम द्विती. सते, वास्तूत्सेधेन बहिरप्युनतत्वात् / उत्सङ्गेऽधो वर्मनश्च येति योऽध्यायः॥२॥ अधोभागे यदम तस्योत्सले कोडे जाता या, तस्या इव रूप किमीत्यादि / क्रिमीप्रन्थिर्वम॑शुक्लयोः सन्धी भवति / तत्रैव | यासो, तद्रूपाभियोप्ता; इयं सभिपातजा साध्या चविदेोक नानारूपाः किमयो वमनः पक्ष्मणव सन्धि प्राप्ताः कण्डूं जन- | मिहानुकं काठिन्यादि चोह्यम् / तथा हि तदुकं वचः,-"वमोंयन्ति, अन्तश्चरन्तो भक्षयन्तो नयनं दूषयन्ति / असौ सोऽयंघो जन्तोः समिपातात् प्रजायते / अभ्यन्तरमुखी कफजः साध्यश्च // 9 // स्थूला बाह्यतश्चापि दृश्यते // पिडका पिडकामिव चिताsइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- न्याभिः समन्ततः / उत्सापिडका नाम कठिना मन्दवेदना // व्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतत्रे द्वितीयोऽध्यायः॥२॥ सा प्रभिन्ना स्रवेत् सावं कुक्कुटाण्डरसोपमम्" इति // 9 // कुम्भीकबीजप्रतिमाः पिडका योस्तु वर्त्मजाः॥१०॥ तृतीयोऽध्यायः। | आमापयन्ति भिन्ना याः कुम्भीकपिडकास्तु ता॥ कुम्भीका दाडिमाकारफला स्थलकुम्भी / वर्त्मजा इति अथातो वर्त्मगतरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या बहुवचनाद् बाह्या एव भवन्ति / एताः सन्निपातजा अपि स्यामः॥१॥ साध्याः ॥१०॥यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सन्धिगतरोगानन्तरं 'वर्मशुक्लस्य सन्धौ चरन्तोऽन्तर्नयनं | नाविण्यः कण्डुरा गुयो रक्तसर्षपसन्निभाः॥ दूषयन्ति' इति वर्मनोऽनन्तरनिर्दिष्टवाद्वमंगतरोगविज्ञानीया-पिडकाच रुजावत्यः पोथक्य इति संशिताः॥१९॥ रम्भो युक्त इत्यत आह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // १'विवष्य' इति पा० / 2 'पिडकाऽभ्यन्तरमुखी वायाऽधोवर्मपृथग्दोषाः समस्ता वा यदा वर्मव्यपाश्रयाः॥ | संश्रया' इति पा० / 3 'बायोत्सेधेन' इति पा० / ४'ऽधरे' इति सिरा व्याप्यावतिष्ठन्ते वत्मखधिकमूच्छिताः॥३॥ | पा०। 5 "पिडकाः पक्ष्मवत्मनोः' इति पा०। 6 'आध्मायन्ते तु १'तस' इति पा०। 2 वर्मशुक्लान्तसन्धौ' इति पा० / भिनाब' इति पा०। 7 'कण्डूस्रावान्विता' इति पा० /

Page #697
600 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं Peacomaaaaamrecomwww.animaarwww.roine नाविण्य इत्यादि / स्राविण्यो बहुस्रावाः / कण्डुरा इति अरुजं वाह्यतः शूनमन्तः क्लिन्न स्रवत्यपि // कण्डयुक्ताः / रुजावत्य इति कफजा अपि वेदनायुक्ता इत्यर्थः। कण्डूनिस्तोदभूयिष्टं क्लिन्नवर्त्म तदुच्यते // 21 // इमाः साध्याः॥११॥ __ अरुजमित्यादि / अरुजमल्परुजं शूनं च बाह्ये, क्लिन्नं संवपिडकाभिः सुसूक्ष्माभिर्घनाभिरभिसंवृता // त्यप्यन्तरेव, कण्डूनिस्तोदबहुलं पुनरन्तरेव / अयं रोगः पिडका या खरा स्थूला सा शेया वर्मशर्करा॥१२॥ | पिल्लाख्यः केनचित् कथितः, तत् पञ्जिकाकारो न मन्यते। पिडकाभिरित्यादि / इयं सन्निपातजा साध्या च // 12 // अयं व्याधिः कफजः साध्यश्च // 21 // एरुिबीजप्रतिमाः पिडका मन्दवेदनाः॥ | यस्य धौतानि धौतानि संवध्यन्ते पुनः पुनः॥ सक्ष्माः खराश्च वमस्थास्तदशोवम कीत्यते // 13 // वन्यिपरिपक्कानि विद्यादतिनवम तत // 22 // एर्वित्यादि / एर्वारुः ग्रीष्मकर्कटी / वम॑स्था वर्मनाम यस्येत्यादि / यस्य रोगस्य स्थानभूतानि वान्यसकृत्प्रक्षान्तर्बाह्यतोऽपि तिष्ठति / इदं सन्निपातजमपि साध्यम् // 13 // लितानि पुनः संबद्धानि भवन्ति पिल्लोपदेहेनान्तर्बहिश्च पाकरहिदीर्घोऽङ्करः खरः स्तब्धो दारुणो वर्त्मसंभवः॥ तान्यपि, तदक्लिन्नवम जानीयात् / एतत् सन्निपातजमपि साध्यं व्याधिरेष समाख्यातःशुष्कार्श इति संशितः॥१४॥ पिल्लाख्यं च / तथा च विदेहा,-"प्रक्षालिते तथा मृष्टे आनदीर्घ इत्यादि / दारुणः अतिकष्टतरः / वर्त्मसंभवो वर्त्मनाम येते पुनः पुनः। अपरिक्लिनवानं पिल्लाख्यमिति निर्दिशेत्"न्तरेव भवति / अयं व्याधिः सन्निपातजोऽपि साध्यः // 14 // इति / अमुं द्वयमपि दृष्टान्तदा न्तिकपाठं सूत्रे जेजटाचार्य: दाहतोदवती ताम्रा पिडका वर्त्मसंभवा // पठति, तन्नेच्छति गयदासः // 22 // मृद्धी मन्दरुजा सूक्ष्मा शेया साऽञ्जननामिका // 15 // विमुक्तसन्धि निश्चेष्टं वर्त्म यस्य न.मील्यते // दाहेत्यादि / रक्तजेयं साध्या च // 15 // एतद्वातहतं विद्यात् सरुजं यदि वाऽरुजम् // 23 // वोपचीयते यस्य पिडकाभिः समन्ततः॥ विमुक्तेत्यादि / निश्चेष्टं निष्क्रियम् / अत एव न निमील्यते सवर्णाभिः समाभिश्च विद्याद्बहलवत्में तत्॥१६॥ न संकुचतीत्यर्थः / अरुजम् अल्परुजम् / इदं वातजमसाध्य वर्मेत्यादि / एतदपि सन्निपात साध्यं च // 16 // च // 23 // कण्डमताऽल्पतोदेन वर्त्मशोफेन यो नरः॥ वन्तिरस्थं विषमं ग्रन्थिभूतमवेदनम् // न समं छादयेदक्षि भवेद्वन्धः स वर्त्मनः॥ 17 // विशेयमव॒दं पुंसां सरक्तमवलम्बितम् // 24 // कण्डूमतेत्यादि / एष सन्निपातजोऽपि साध्यः // 17 // | वर्मेत्यादि / वान्तरस्थम् अभ्यन्तरस्थमित्यर्थः / विषम मृद्धल्पवेदनं तानं यद्वर्त्म सममेव च // कष्टकारि / प्रन्थिभूतं प्रैन्थिरिव / सरक्तमवलम्बितमिति किञ्चिअकस्माश्च भवेद्रक्तं क्लिष्टवर्म तदादिशेत् // 18 // द्रतता पित्तेन, अवलम्बितसमर्बुदत्वेन / 'अवलम्बि च' इति मदित्यादि / 'अकस्साच्च स्रवेद्रक्तं' इति कचित् पाठः, तं च केचित् पठन्ति / सन्निपातजमपीदं साध्यम् // 24 // पश्चिकाकारो न मन्यते / अकस्माच कारणं विना द्वयमपि निमेषणीः सिरा वायः प्रविष्टो वर्त्मसंश्रयाः॥ . वर्त्म रकं भवेत् / तथा च विदेहः,-"श्लेष्मदुष्टेन रक्तेन चालेयत्यति वानि निमेषःसगदो मतः॥२५॥ क्लिष्टमांसमिवोभयम् / बन्धुजीवनिभं वर्त्म क्लिष्टवर्म | निमेषणीरित्यादि / वर्त्मसंश्रयाः निमेषिणीः सिरा वायुः तदुच्यते"-इति / एतद्रतजं साध्यं च // 18 // प्रविष्टः सन् वमोनि चालयतीति संबन्धः / यद्बलेन निमेषोक्लिष्टं पुनः पित्तयुतं विदहेच्छोणितं यदा॥ न्मेषौ स्यातां ता निमेषिण्यः सिराः / 'सोऽगदो मत' इति तदा क्लिन्नत्वमापन्नमुच्यते वर्त्मकर्दमः॥ 19 // रचित पारित केचित् पठन्ति, तत्रागद अव्यथ इत्यर्थः / असौ वातजोऽ. क्लिष्टमित्यादि / यदा क्लिष्टारम्भकं श्लेष्मदुष्टं शोणितं पित्तयुक्तं | साध्यश्च // 25 // विदहेत विदाहं गच्छेत्तदा क्लिन्नत्वमापन्नं क्लिष्टमेव वर्मकर्दम उच्यतेक्लिन्नखमापन्नमार्द्रतां प्राप्तम् / एतत् कफपित्तरक्ता-वाहकण्डरुजोपेतास्तेऽर्शः शोणितसंभवाः // 26 // रब्धखात् सनिपात साध्यं च / 'कृष्णखमापन्नम्' इति कचित् | छिन्ना इत्यादि / ये शोणितसंभवा मृदवो वम॑स्था मारापठन्ति, तं पाठं पञ्जिकाकारो नानीकरोति // 19 // छिन्चाश्छिन्नाः सन्तो विवर्धन्ते तेऽङ्करा अशः शोणितार्श यद्वम बाह्यतोऽन्तश्च श्यावं शूनं सवेदनम् // इति संबन्धः / इदं शोणिताझे रक्तजमसाध्यं च // 26 // दाहकण्डपरिक्लेदि श्याववत्मेति तन्मतम् // 20 // 1 पाकरहितत्वात्' इति पा०। 2 'ऽथवा' इति पा० / 3 यद्वत्र्मेत्यादि / एतदपि सन्निपात साध्यं च // 20 // 'ग्रन्थिरिवासक्तं' इति पा०। ४'चालयेदक्षिवानि' इति, 'चालये. 1 एरुिबीजप्रतिमा पिडका मन्दवेदना। सूक्ष्मा खरा च वत्मस्था | दतिवर्मानि' इति च पा०। 5 'शोणितसंभवम्' इति पा० / तदशोवर्म कीलते' इति पा० / 2 'सकण्डूषापरिवेदं' इति पा०।६ 'शोणिताशः इति संवन्धः' इति पा० /

Page #698
अध्यायः 4] सुश्रुतसंहिता / 601 अपाकः कठिनः स्थलो ग्रन्थिमभवोऽरुजः॥ प्रस्तारीत्यादि / प्रथितं प्रख्यातं, विस्तीर्ण विततं, तनु विरलं, सकण्डः पिच्छिलः कोलप्रमाणो लगणस्तु सः 27/ रुधिरप्रभं रक्तनिभं, सनीलम् ईषनीलम् , एतेनेषनीललोहितमि अपाक इत्यादि / श्लेष्मजोऽयं साध्यश्च // 27 // त्यर्थः / जेजटाचार्यस्तु विदेहोकं प्रस्तार्यमलक्षणं दृष्ट्वा शूनं यद्वम बहुभिः सूक्ष्मैश्छिद्रेः समन्वितम् // सनीलमित्यत्र वाशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन रक्कमीषनीलं वेत्यर्थ बिसमन्तर्जल इव बिसवत्र्मेति तन्मतम् // 28 // इति प्रतिपादयति / तथा च विदेहवाक्यं-"समन्ताद्विस्तृतः शूनमित्यादि / यथाऽन्तर्जले बिसं बिसाण्डं तद्वदित्यर्थः / / श्यावो रक्तो वा मांससंचयः। सन्निपातेन दोषाणां प्रस्तार्यम तदुच्यते"-इति / त्रिदोषजमिदं साध्यं च // 4 // एतत् सर्वजमपि साध्यम् // 28 // दोषाः पक्ष्माशयगतास्तीक्ष्णाग्राणि खराणि च // शुक्लाख्यं मृदु कथयन्ति शुक्लभागे सश्वेतं सममिह वर्धते चिरेण // निर्वर्तयन्ति पक्ष्माणि तैघुष्टं चाक्षि दूयते // 29 // शुक्लाख्यमित्यादि / शुक्लाख्यं शुक्लनामार्म / मृदु कोमलं, उद्धृतैरुद्धृतैः शान्तिः पक्ष्मभिश्चोपजायते // वातातपानलद्वेषी पक्ष्मकोपः स उच्यते // 30 // सश्वेतं किञ्चिच्छतं; श्लेष्मजमिदं साध्यं च ॥इति मुश्रुतसंहितायामुत्तरतने वर्त्मगतरोग यन्मांसं प्रचयमुपैति शुक्लभागे विज्ञानीयो नाम तृतीयोऽध्यायः // 3 // पद्माभं तदुपदिशन्ति लोहितार्म // 5 // दोषा इत्यादि / निवर्तयन्ति निष्पादयन्ति / पक्ष्माणि | यदित्यादि। प्रचयं वृद्धिम् , उपैति गच्छति, पद्माभम् अरुणपप्रतिबालान् / तैः पक्ष्मभिः, अक्षि लोचनं. दयते उपतप्यते। मप्रभ, लोहितार्म शोणितार्मेत्यर्थः / एतद्रकै साध्यं च // 5 // उद्धृतैरुद्धृतैरिति उन्मूलितैरुन्मूलितरित्यर्थः; अत्र वीप्सया तेषां विस्तीर्ण मृदु बहलं यकृत्प्रकाशं पुनः पुनरुद्भवः ख्याप्यते / अस्य पक्ष्मकोपस्य 'उपपक्ष्ममाला' श्यावं वा तदधिकमांसजाम विद्यात् // इति अनुक्ता द्वितीया संज्ञा; लोके 'परिवाल' इति वदन्ति / विस्तीर्ण मिति / बहलं स्थूलम् / एतत् सन्निपात साध्यं च // एष रोगः सर्वजो याप्यश्च // 29 // 30 // शुक्ले यत् पिशितमुपैति वृद्धिमेतत् इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां स्नायवर्मेत्यभिपटितं खरं प्रपाण्डु // 6 // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे शुक्ले इत्यादि / एतत्रिदोषजमपि साध्यम् / खरं खरस्पर्शम् / तृतीयोऽध्यायः समाप्तः // 3 // 'सायवाभं पिशितांशमुपैति यत्तु स्नायवर्म' इत्यपि पाठः / 'खरं च शुक्लं' इति केचित् पठन्ति // 6 // चतुर्थोऽध्यायः। श्यावाः स्युः पिशितनिभाश्च बिन्दवो ये अथात: शुक्लगतरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या- शुक्त्याभाः सितनयने स शुक्तिसंशः // स्यामः॥१॥ श्यावा इत्यादि / शुक्त्याभा इति जलशुक्तिरिव किश्चिद्दीर्घाः यथोषाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ शुक्लमण्डले ये बिन्दवः स शुक्तिकाविकार इति संबन्धः / वर्मगतरोगविज्ञानीयानन्तरं वर्ममण्डलाच्छुक्लमण्डलस्यान- | सोध्योऽयं पित्तजश्च ॥न्तर्यात्तगतरोगविज्ञानीयारम्भो युक्त इत्यत आह-अथात एको यः शशरुधिरोपमस्तु बिन्दुः इत्यादि // 1 // 2 // शुक्लस्थो भवति तमर्जुनं वदन्ति // 7 // प्रस्तारिशुक्लक्षतजाधिमांस एक इत्यादि / रक्तजोऽयं साध्यश्च // 7 // नायवर्मसंज्ञाः खलु पञ्च रोगाः॥ उत्सन्नः सलिलनिभोऽथ पिष्टशुक्लो स्युः शुक्तिका चार्जुनपिष्टको च बिन्दुर्यो भवति स पिष्टकः सुवृत्तः॥ जालं सिराणां पिडकाच याः स्युः उत्सन इत्यादि / पिष्टशुक्लः तण्डुलपिष्टवच्छुक्लः, शुक्ल. रोगा बलासग्रथितेन सार्धमेकादशाक्ष्णोः त्वेऽप्यच्छलात् सलिलनिभः, पिष्टकः पिष्टकनामा / अयं खलु शुक्लभागे॥ श्लैष्मिकः साध्यश्च ॥तानेव रोगाचामभिराह-प्रस्तारीत्यादि / धर्मशब्दः प्रस्तार्यादिभिः पञ्चभिः सह संबध्यते / जालं सिराणामिति सिरा- जालाभः कठिनसिरो महान् सरक्तः शब्दो जालपिडकाभ्यां संबध्यते; तेन सिराजालं. सिरापिड- सन्तानः स्मृत इह जालसंशितस्तु // 8 // ' काश्चेत्यर्थः // 3 // जालाभ इत्यादि / अनुलोमविलोमविस्तृतसिरानिचयविरचि. प्रस्तारि प्रथितमिहार्म शुक्लभागे तखाजालस्येव आभा यस्य स तथा / रक्को लोहितो लोहितविस्तीर्ण तनु रुधिरप्रभं सनीलम् // 4 // | 1 'सममभिवर्धते' इति पा०। 2 'साध्येयं रक्कजा च' १'तैर्जुष्टं' इति पा० / 2 'उत्पाटितैः पुनः' इति पा०। इति पा०। सु० सं०७६

Page #699
602 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं M जनितश्व, सन्तानः सिरासन्तानः / एष सिराजालसंशितो सावं स्रवेदुष्णमतीव रुक् च रकजः साध्यश्च // 8 // तत् सत्रणं शुक्र(क्ल)मुदाहरन्ति // 4 // शकस्थाः सितपिडकाः सिरावृता या तानेव लक्षणैर्निर्दिशन्नाह-नियमेत्यादि / निममरूपम् स्ता विद्यादसितसमीपजाः सिराजाः // अन्तःप्रविष्टरूपम् , ईषदृश्यरूपमित्यर्थः / सूच्येव विद्धमित्यनेन शुक्लस्था इत्यादि / सिराजाः 'पिडका' इति शेषः / वास्तु. वर्तुलवं दर्शितं, रक्तस्यानेयवादुष्णाश्रुता अत्यर्थं च पीडा स्थितसिरावृत्तवात् सिराजाः, न तु साक्षात् सिराजाः / एष भवति / अव्रणशुक्ले मन्दरुगश्रुता वक्ष्यते, तस्मादस्मिन् सक्षते सन्निपातजः साध्यश्च // शुक्र क्षतयोगान्नेत्रस्य सुकुमारत्वाचातीव वेदना युक्का / अत्र कांस्याभो भवति सितेऽम्बुबिन्दुतुल्यः विदेहः-"रक्तराजीनिभं कृष्णे विद्रुमाभं प्रलक्ष्यते / सूच्यग्रे. स शेयोऽमृदुररुजो बलासकाख्यः // 9 // | णैव तच्छुकमुष्णाश्रुनावि सव्रणम्-" इति / सत्रणं सक्षतमि. इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रे शुक्लगतरोग-त्यर्थः / रक्तजमिदमसाध्यं च // 4 // विज्ञानीयो नाम चतुर्थोऽध्यायः॥४॥ दृष्टेः समीपे न भवेत्तु यच्च कांस्याभ इत्यादि / कांस्यस्येव आभा यस्य स तथा, सित . न चावगाढं न च संस्रवेद्धि // इत्यर्थः / अम्बुबिन्दुतुल्यः वारिबिन्दुरिवोद्गत्वात् / अमृदुः अवेदनावन्न च युग्मशुक्र कठिनः / अरुजः अव्यथः / एतइयमपि कैफजनितत्वात् तत्सिद्धिमानोति कदाचिदेव // 5 // नामान्वयेन बलासनामा विकारो बलासज एव / अत्रैव विदेहः,-"मारुतोत्पीडितः श्लेष्मा शुक्लभागे व्यवस्थितः / __ इदानीं तस्यैवावस्थाद्वारेण कादाचित्कं साध्यत्वं दर्शयन्नाह दृष्टेरित्यादि / संस्रवेद्धीत्यत्र संशब्दोऽतिशयार्थः / अवेदनावत् 'जलबिन्दुरिवोच्छूनो मृदुः कफसमुद्भवः" इति / पुस्तकान्तरे चान्यथा पाठः, यथा-'सन्तानो भवति सिरावृतः सिते यो। मन्दवेदनम् // 5 // बिन्दुर्वा स तु निरुजो बलासकाख्यः' इति / ईदृशस्य पाठस्य विच्छिन्नमध्यं पिशितावृतं वा . चलं सिरासक्तमदृष्टिकृच्च॥ . टीकाकारा व्याख्यां न कुर्वन्ति / साध्योऽयं श्लेष्मजश्च // 9 // द्वित्वग्गतं लोहितमन्ततश्च इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत चिरोत्थितं चापि विवर्जनीयम् // 6 // व्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे उष्णाश्रुपातः पिड़का च कृष्णे चतुर्थोऽध्यायः // 4 // यस्मिन् भवेन्मुद्गनिभं च शुक्रम् // तदप्यसाध्यं प्रवदन्ति केचि- .. पश्चमोऽध्यायः। दन्यच्च यत्तित्तिरिपक्षतुल्यम् // 7 // अथातः कृष्णगतरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या तस्यैव कदाचित्साध्यस्य लक्षणं प्रतिपाद्यासाध्यस्य लक्षा प्रतिपादयन्नाह-विच्छिन्नेत्यादि / विच्छिन्नमध्यमिति विदीर्णस्थामः॥१॥ मांसखान्मध्ये सच्छिद्रमिव / पक्षान्तरमहि-पिशितावृतं वेति, यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ आच्छिन्नमध्यमेवोन्नतमांसेन वेष्टितं वा / चलं सिरासतमिति शुक्लगतरोगविज्ञानीयानन्तरं प्रत्यासत्त्या कृष्णमण्डलगता यतः सिरासक्तमत एव चलं, सिरा हि खभावत एव चलाः; रोगाः प्रतिपाद्या इत्यत आह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // तदाश्रितं शुक्रमपि चलमेव; अन्ये तु चलं चलदिव न तु यत् सव्रणं शुक्र(क्ल)मथावणं वा साक्षाचलमेव / अदृष्टिकृत् दर्शनरोधकृत् / द्वित्वग्गतं द्विपपाकात्ययश्चाप्यजका तथैव // टलाश्रितम् / लोहितमन्ततश्चेति प्रान्तेषु लोहितमित्यर्थः / चत्वार एतेऽभिहिता विकाराः इदानी द्विपटलाश्रितस्य लक्षणं दर्शयबाह-उष्णेत्यादि / कृष्णाश्रयाः संग्रहतः पुरस्तात् // 3 // कस्मिंश्चित् पुस्तके 'पिडका च पीता' इति पाठः, से न सा. तानेव कृष्णगतरोगानामभिः प्राह-यदित्यादि / संख्येयनि च्छते / तथा च विदेहः-"चोषोष्णस्रावदाहास्तु कृष्णेच देशादेव चतुःसंख्यायां लब्धायां चतुःसंख्याकरणं तत्रान्तरोद्दि-टिकोटमः / रात पिडिकोद्गमः / व्यक्तमुद्गफलाकार शुक्रं द्विखग्गतं भवेत्" ष्टातिरिकसंख्या निरासार्थम् / संग्रहतः सम्यगुपादानतः // 3 // इति / एकीयमतमाह-तदित्यादि / यच्चान्यच्छुकं तित्तिरिपनिमग्नरूपं हि भवेत्तु कृष्णे क्षतुल्यं तदप्यसाध्य केचिद्वदन्तीति संबन्धः / एतत् परमतसूच्येव विद्धं प्रतिभाति यद्वै॥ मप्यप्रतिषिद्धवादनुमतमेव // 6 // 7 // सितं यदा भात्यसित प्रदेशे 1 'कांस्याभो भवति सिरावृतः सिते यो बिन्दुर्वा स तु निरुजो बलासकाख्यः' इति पा० / 2 'कफानिलजनितत्वात्' इति पा० / स्यन्दात्मकं नातिरुगश्रुयुक्तम् // 3 'यच्च' इति पा० / 1 'सिरासूक्ष्म' इति पा०। 2 'तच्च संगच्छते' इति पा०। इत्यादि // 1 // 2 // तदानित अदृष्टिकृत् दशनराव लोहितमित्यर्थः /

Page #700
अध्यायः 6] सुश्रुतसंहिता। 603 विहायसीवाच्छनानुकारि यारम्भः स दृष्टिगतानां तिमिरादीनामभिष्यन्दनिमित्तलं न _ तदवणं साध्यतमं वदन्ति // 8 // स्यादिति बोधयति, सन्ध्यादिगतानां च स्यन्दकारणलं बोध. इदानीं सवणं शुकं प्रतिपाद्याव्रणं प्रतिपादयन्नाह-सित- यति // 1 // 2 // मित्यादि / स्यन्दात्मकम् अभिष्यन्दकारणं विहायसीव आकाश स्यन्दास्तु चत्वार इहोपदिष्टाइव, अच्छधनानुकारि प्रतनुमेघखण्डानुकारीत्यर्थः / रक्तजमिदं स्तावन्त एवेह तथाऽधिमन्थाः॥ साध्यं च // 8 // शोफान्वितोऽशोफयुतश्च पाकागम्भीरजातं बहलं च शुक्र वित्येवमेते दश संप्रदिष्टाः॥३॥ चिरोत्थितं चापि वदन्ति कृच्छ्रम् // हताधिमन्थोऽनिलपर्ययश्च अस्यैवाव्रणस्य शुक्रस्यावस्थाभेदेन कृच्छ्रतां दर्शयन्नाह शुष्काक्षिपाकोऽन्यत एव वातः॥ गम्भीरेत्यादि / एवंभूतमव्रणमपि शुक्रं कृच्छं वदन्तीति संब- दृष्टिस्तथाऽम्लाध्युषिता सिराणान्धः / गम्भीरजातं द्विपटलाश्रितमित्यर्थः / जेजटाचार्यस्तु ..... मुत्पातहर्षावपि सर्वभागाः॥४॥ सव्रणाव्रणशुक्रस्य लक्षणं साध्यासाध्यत्वं च विपरीतक्रमेण पठति, सर्वाक्षिगतरोगाणां संख्यामाह-स्यन्दा इत्यादि / तावन्त मया तु पञ्जिकाकाराभिप्रायेणानेनैव क्रमेण पठितम् ॥-एव चखार एव / प्रथमश्लोकेन दश, द्वितीयश्लोकेन सप्त, एवं संच्छाद्यते श्वेतनिमेन सर्व | सप्तदश सर्वाश्रयाः कथिताः॥३॥४॥ दोषेण यस्यासितमण्डलं तु // 9 // प्रायेण सर्वे नयनामयास्तु तमक्षिपाकात्ययमशिकोप भवन्त्यभिष्यन्दनिमित्तमूलाः॥ सैमुत्थितं तीवरुजं वदन्ति / तस्मादभिष्यन्दमुदीर्यमाण___इदानीं पाकात्ययमाह-संच्छाद्यत इत्यादि / अक्षिकोपात् स- मुपाचरेदाशु हिताय धीमान् // 5 // मुत्थितं स्यन्दादुत्पन्नमित्यर्थः / एष त्रिदोषजोऽसाध्यश्च // 9 // सर्वेषां नेत्ररोगाणामभिष्यन्दभवत्वात् तत्प्रतीकारस्याशेषनअजापुरीषप्रतिमो रुजावान् यनामयप्रतीकारभूतखाद्यन्नतः पूर्वरूप एवासौ प्रतिकरणीय सलोहितो लोहितपिच्छिलाश्रुः॥ इत्याह-प्रायेणेत्यादि / अभिष्यन्दनिमित्तमूला इति अभिष्यविदार्य कृष्णं प्रचयोऽभ्युपैति |न्दाश्च तनिमित्तानि च तान्येव मूलं येषां ते तथा / निमित्तशतं चाजकाजातमिति व्यवस्येत् // 10 // ब्दाद्दुष्टा दोषा दोषकोपनानि च संगृह्यन्ते / उदीयमाणम् इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रे कृष्णगतरोग- उत्पद्यमानम् / 'अभिष्यन्दनिमित्तमूला' इत्यत्र 'अभिष्यन्द विज्ञानीयो नाम पञ्चमोऽध्यायः॥५॥ समुद्भवा हि' इति केचित् पठन्ति // 5 // अजेत्यादि / अजापुरीषप्रतिम इति विशुष्कच्छगलीपुरीष.. निस्तोदनं स्तम्भनरोमहर्षसुल्यः / सलोहित ईषल्लोहितः। लोहितपिच्छिलाश्रुरिति लोहितं सर्षपारुष्यशिरोभितापाः॥ . पिच्छिलं चाश्रु यस्य सः। प्रचयः सामर्थ्यान्मेदसः। एष श्लेष्म- विशुष्कभावः शिशिराश्रुता च जोऽसाध्यश्च // 10 // वातामिपत्रे नयने भवन्ति // 6 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- इदानीं वाताभिष्यन्दलक्षणमाह-निखोदनमियादि / व्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतने निस्तोदनं सूच्येव व्यधनम् / स्तम्भनं खब्धता / संघर्षः करकपश्चमोऽध्यायः॥५॥ रिमा / शिरोभितापः शिरोव्यथा / "विशुष्कभावः विधिराश्रुता च' इत्यत्र 'शुष्काल्पदूषिकहिमाश्रुता च' इति केचित् पठन्ति / षष्ठोऽध्यायः। तत्र दूषिका नेत्रमलम् / साध्योऽयम् // 6 // अथातः सर्वगतरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या ___ दाहप्रपाको शिशिराभिनन्दा धूमायनं बाष्पसमुच्छ्रयश्च // स्यामः॥१॥ उष्णाश्रुता पीतकनेत्रता च यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पित्ताभिपन्ने नयने भवन्ति // 7 // अथात इत्यादि / सर्वगतरोगविज्ञानीयः सर्वाश्रयरोगविज्ञा पित्ताभिष्यन्दलक्षणमाह-दाहेत्यादि / शिशिराभिनन्दा नीय इत्यर्थः / कृष्णमण्डलप्रत्यासत्त्या दृष्टिगतरोगविज्ञानीयो . " शीताभिलाषः / धूमायनं धूमस्येवोद्वमनं, बाष्पसमुच्छ्रयः अश्रुयुज्यते, यश्च दृष्टिगतरोगविज्ञानीयात् पूर्व सर्वगतरोगविज्ञानी. बाहुल्यम् / अयमपि साध्यः // 7 // 1 अभ्रदलानुकारि' इति पा० / 2 'श्वेतः समाजामति सर्वतो हि' उष्णाभिनन्दा गुरुताऽक्षिशोफः इति पा० / 3 मशिरोग सर्वात्मकं वर्जयितव्यमाहुः' इति पा०। कण्डूपदेहौ सितताऽतिशैत्यम् //

Page #701
604 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्रं स्रावो मुहुः पिच्छिल एव चापि शोफवनातिसंरब्धं सावकण्डूसमन्वितम् // कफाभिपन्ने नयने भवन्ति // 8 // शैत्यगौरवपैच्छिल्यदूषिकाहर्षणान्वितम् // 16 // श्लेष्माभिष्यन्दलक्षणमाह-उष्णेत्यादि / उपदेहो मलो- रूपं पश्यति दुःखेन पांशुपूर्णमिवाविलम् // पलिप्तता, सितता शुक्लता; एषोऽपि साध्यः // 8 // नासाध्मानशिरोदुःखयुतं श्लेष्माधिमन्थितम् // 17 // ताम्राश्रुता लोहितनेत्रता च | श्लेष्माधिमन्थलक्षणमाह-शोफवदित्यादि / दूषिका नेत्रराज्यः समन्तातिलोहिताश्च // मलम् / अयमपि रोगः साध्यः // 16 // 17 // पित्तस्य लिङ्गानि च यानि तानि बन्धुजीवप्रतीकाशं ताम्यति स्पर्शनाक्षमम् // . रक्ताभिपन्ने नयने भवन्ति // 9 // रक्तास्रावं सनिस्तोदं पश्यत्यग्निनिभा दिशः // 18 // रक्ताभिष्यन्दमाह-ताप्रेत्यादि / असावपि साध्यः // 9 // रक्तमनारिष्टवच्च कृष्णभागश्च लक्ष्यते // यहीप्तं रक्तपर्यन्तं तद्रक्तनाधिमन्थितम् // 19 // वृद्धैरेतैरभिष्यन्दैर्नराणामक्रियावताम् // तावन्तस्त्वधिमन्थाः स्युनयने तीव्र वेदनाः॥१०॥ | रक्ताधिमन्थलक्षणमाह-बन्धुजीवेत्यादि / बन्धुजीवोमध्या हपुष्पकः, अरिष्टकं कृष्णफलं 'अरीठा' इति लोके / असावपि अधिमन्थानामभिष्यन्दरोगकृतलं दर्शयन्नाह-वृद्धरि साध्यः // 18 // 19 // त्यादि / तावन्तः चत्वार एव / तीव्रवेदना इत्यत्र वेदनाशब्दः सामान्यपीडावचनः / तेन यथाखं वातादिदोषवेदनायुक्ता हन्यादृष्टिं सप्तरात्रात् कफोत्थोइत्यर्थः; एतेनेदमुक्तं भवति-वातिकादभिष्यन्दाद्वातिक एवा ऽधीमन्थोऽसृसंभवः पश्चरात्रात् // धिमन्थस्तीववातिकनिस्तोदादिसकलवेदनो भवति एवं पैत्तिकः, षड्रात्राद्वै मारुतोत्थो निहन्याश्लैष्मिको, रक्तोत्थितश्चेति // 10 // न्मिथ्याचारात् पैत्तिकः सद्य एव // 20 // उत्पाट्यत इवात्यर्थ नेत्र निर्मथ्यते तथा // इदानीं वाताद्यधिमन्थानां सम्यगुपचारसाध्यानां वैद्यातुशिरसोऽधं च तं विद्यादधिमन्थं स्वलक्षणैः॥११॥ रयोर्यत्नाधानार्थ मिथ्याचारादृष्टिविनाशावधिं यथादोषं निर्दिअधिमन्थानां सामान्यलक्षणमाह-उत्पाव्यत इत्यादि / शन्नाह-हन्यादित्यादि / मिथ्याचारादिति पदं श्लेष्मोद्भवाद्यनेत्रं निर्मथ्यते तथेति न केवलं नेत्रमेव निर्मथ्यते शिरसोऽधं धिमन्थेषु सर्वेष्वपि संबध्यते / दृष्टिनाशकालावधिरप्यत्र च तथा निर्मध्यत इति, अर्धशिरसो वेदना च व्याधिखभा | व्याधिस्वभावात् // 20 // वात् / खलक्षणैर्वातादीनां खकीयैर्लक्षणैः / केचिदत्राधिमन्थानां कण्डूपदेहाश्रुयुतः पक्कोदुम्बरसनिमः॥ सामान्यलक्षणं न पठन्ति, पञ्जिकायां पठितवादस्माभिः दाहसंहर्षताम्रत्वशोफनिस्तोदगौरवैः // 21 // पठितम् // 11 // जुष्टो मुहुः सवेश्चास्नमुष्णशीताम्बु पिच्छिलम् // : नेत्रमुत्पाट्यत इव मथ्यतेऽरणिवच यत् // संरम्भी पच्यते यश्च नेत्रपाकः सशोफजः // 22 // सार्वतोदनिर्भेदमांससंरब्धमाविलम् // 12 // सशोफपाकमाह-कण्वित्यादि / संरम्भी शोफयुतः कुञ्चनास्फोटनाध्मानवेपथुव्यथनैर्युतम् // // 21 // 22 // शिरसोऽधं च येन स्यादधिमन्थः स मारुतात् 13 शोफहीनानि लिङ्गानि नेत्रपाके त्वशोफजे // अधिमन्थानां सामान्यलक्षणमुक्खा विस्तरेण विशेषलक्षण- अशोफपाकमाह-शोफेत्यादि / लिहानि सशोफपाकलिमाह-नेत्रमित्यादि / सकर्षः करकरिमा / अन्ये तु 'संहर्ष शानीत्यर्थः / उभावपि पाको त्रिदोषजो साध्यौ च ॥इति पठन्ति, तत्र संहों रोमाञ्चप्रायो वेदनाविशेषः / तोदः उपेक्षणादक्षि यदाऽधिमन्थो सूचीव्यधनमिव वेदना / निर्भेदः शस्त्रेण विदारणमिव / मांस- वातात्मकः सादयति प्रसह्य। संरब्धं मांसोपचितमित्यर्थः / आविलं समलम् / एष साध्यः रुजाभिरुग्राभिरसाध्य एष // 12 // 13 // हताधिमन्थः खलु नाम रोगः // 23 // रक्तराजिचितं सावि वहिनेवावदह्यते // सकलनयनशोषलक्षणं हताधिमन्थं दर्शयबाह-उपेक्षणायकृत्पिण्डोपमं दाहि क्षारेणाक्तमिव क्षतम् // 14 // दित्यादि / सादयति अवसादयति, शोषयतीत्यर्थः // 23 // प्रपत्कोच्छ्नवान्तं सखेदं पीतदर्शनम् // अन्तःसिराणां श्वसनः स्थितो दृष्टिं प्रतिक्षिपन् / मू शिरोदाहयुतं पित्तेनाक्ष्यधिमन्थितम् // 15 // हताधिमन्थं जनयेत्तमसाध्यं विदुर्बुधाः // 24 // पित्ताधिमन्थलक्षणमाह-रतराजीत्यादि / दाहि क्षारेणा- दृष्टिनिर्गमलक्षणं हताधिमन्थं दर्शयन्नाह-अन्तःसिराणाकमिव क्षतमिति क्षारलिप्तक्षतमिव दहनशीलम् / एष व्याधिः | मित्यादि / प्रतिक्षिपन् निष्कासयन्नित्यर्थः / यद्यपि हताधिसाध्यः॥ 14 // 15 // मन्थलक्षणद्वित्वं ज्ञायते तथाऽप्येक एव, अतो न संख्यातिरेकः /

Page #702
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता / 605 जेज्जटाचार्यस्तु नयनशोषलक्षणहताधिमन्थस्य पाठं न पठति, महर्विरज्यन्ति च ताः समन्ताद दृष्टिनिर्गमलक्षणस्य हताधिमन्थस्य पाठं पठति, पञ्जिकाका- व्याधिः सिरोत्पात इति प्रदिष्टः॥२९॥ रेण च विदेहोकं प्रकारद्वयेन हताधिमन्थलक्षणं दृष्ट्वा न्यून- सिरोत्पातमाह-अवेदनेत्यादि / विरज्यन्ति विरक्का भवन्ति तादोषभयात् पाठद्वयमपि पठितम् / तथा च विदेहः- प्रकृतवर्णा भवन्तीत्यर्थः / रक्कजोऽयं साध्यश्च // 29 // "अन्तर्गतः सिराणां तु यदा तिष्ठति मारुतः / स तदा नयनं मोहात् सिरोत्पात उपेक्षितस्तु प्राप्य शीघ्रं दृष्टिं निरस्यति // तस्यां निरस्यमानायां निर्मभन्निव जायेत रोगस्तु सिराप्रहर्षः // मारुतः / नयनं निर्वमत्याशु शूलतोदाधिमन्थनैः // अथवा ताम्राच्छमैलं स्रवति प्रगाढं शोषयेदक्षि क्षीणतेजोबलानलम् / उत्पद्ममिव संशुष्कमवसीदति तथा न शक्नोत्यभिवीक्षितुं च // 30 // लोचनम् // हताधिमन्थं तं विद्यादसाध्यं वातकोपतः"- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रे सर्वगतरोगइति // 24 // विज्ञानीयो नाम षष्ठोऽध्यायः॥६॥ पक्ष्मद्वयाक्षिभुवमाश्रितस्तु / सिराहर्षमाह-मोहादित्यादि / अयमपि रक्तजः साध्यश्च यत्रानिलः संचरति प्रदुष्टः // // 30 // पर्यायशश्चापि रुजः करोति इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुततं वातपर्यायमुदाहरन्ति // 25 // व्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गतशालाक्यतात्रे वातपर्यायमाह-पक्ष्मेत्यादि / अक्षि लोचनं, भ्रूः प्रसिद्धा। षष्ठोऽध्यायः समाप्तः। पर्यायशश्चापि रुजः करोति कदाचित् पक्ष्मद्वये, कदाचिदक्षिणि, कदाचि वीति पर्यायशब्दार्थः / साध्योऽयम् // 25 // सप्तमोऽध्यायः। यत् कूणितं दारुणरूक्षवम अथातो दृष्टिगतरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्याविलोकने चाविलदर्शनं यत् // स्यामः॥१॥ सुदारुणं यत् प्रतिबोधने च यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ शुष्काक्षिपाकोपहतं तदक्षि // 26 // - सर्वगतरोगविज्ञानीयानन्तरं दृष्टिगतरोगाणां पारिशेष्यादारशुष्काक्षिपाकमाह-यदित्यादि / कूणितं निमीलितं, दारुणं म्भो युक्त इत्यत आह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // कठिनं रूक्षं वर्त्म यस्य तत्तथा / विलोकने चाविलदर्शन मिति मसूरदलमात्रां तु पञ्चभूतप्रसादजाम् // यदतिदर्शने आकुलदर्शन मित्यर्थः / सुदारुणं यत् प्रतिबोधने खद्योतविस्फुलिङ्गाभामिद्धों तेजोभिरव्ययैः॥३॥ * चेति प्रतिबोधने उन्मेषे च यदतिशयेन कठिनं; अन्ये सुदारुणं आवृतां पटलेनाक्ष्णोर्बाह्येन विवराकृतिम॥ कृच्छोन्मीलनम् / वातिकोऽयं साध्यश्च // 26 // शीतसात्म्यां नृणां दृष्टिमाहुर्नयनचिन्तकाः // 4 // यस्यावटूकर्णशिरोहनुस्थो ____तां च दृष्टिं चिकित्सार्थ प्रमाणाकारखलक्षणैर्निर्दिशन्नाहमन्यागतो वाऽप्यनिलोऽन्यतो वा // मसूरेत्यादि / मसूरदलमात्रामिति मसूरदलप्रमाणामित्यर्थः / पञ्चकुर्यादुजोऽति भ्रुवि लोचने वा भूतप्रसादजामिति पश्चभूतानां धामभूतात् साराजातामित्यर्थः / तमन्यतोवातमुदाहरन्ति // 27 // पञ्चभूतमध्ये एकस्य प्राधान्यमाह-इद्धां तेजोभिरव्ययैरिति अन्यतोवातमाह-यस्येत्यादि / अवटुः प्रीवायाः पश्चिमो | एतेन तेजोमयी दृष्टिरित्युक्तम् / खद्योतविस्फुलिहाभामिति ख. भागः / मन्या ग्रीवायाः पार्श्वयोः सिराविशेषः / अन्यतो वेति द्योतोज्योतिरिङ्गणः, विस्फुलिङ्गः सूक्ष्मोऽग्निकणः; खद्योतविस्फु. पृष्ठतो वेत्यर्थः / अन्यतोवात इति यथार्थेय संज्ञा, यतोऽन्यतः लिङ्गो तैजसावपि यथा न दहतस्तथा दृष्टिरपि न दहति / यदि स्थितो वायरन्यतो वेदनां करोति / वातिकोऽयं साध्यश्च // 27 // सा खद्योतादिसदृशी तर्हि दिवाकरप्रकाशापग्रहणेन न भविअम्लेन भुकेन विदाहिना च तव्यमित्याह-अव्ययैरिति ।-अव्ययैः उपचयापचयरहितैस्ते. __ संछाद्यते सर्वत एव नेत्रम् // जोभिर्विशिष्टा / तस्य दृष्टेः कुतो भाखरता न दृश्यत इत्याहशोफान्वितं लोहितकैः सनीलै आवृता पटलेनाक्ष्णोर्बाधेनेति; आवृताम् आच्छादिता, बायन रेतारगम्लाध्युषितं वदन्ति // 28 // तेजो जलाधितेन / यद्यपि बाह्यपटलावृतत्वादृष्टे रूपग्रहणसामअम्लाध्युषितमाह-अम्ळेनेत्यादि / विदाहिना वेति कटु- ोपघातः प्राप्तः, तथाऽपि पटलस्यात्यन्ताच्छवाह्रोमकूपविवकेन लवणेन वेत्यर्थः / लोहितके रागैरित्यर्थः / सनीलेः ईष- रान्तरखाच तेजःपरमाणूना बहिश्वरले रूपग्रहणसामर्थ्य दृष्टेनोंनीलैः / एतादृक् ईदृशमित्यर्थः। अम्लाध्युषितम् अम्लजनित- | १"विशेषरक्तवर्णा भवन्तीत्यर्थः' इति श्रीकण्ठदत्तः। 2 पित्ताध्युषितम् / एष रोगः पैत्तिकः साध्यश्च // 28 // 'ताम्राभमनं' इति पा०। 3 'सिद्धां' इति पा० / 4 'दृष्टिगतबाअवेदना वाऽपि सवेदना वा ह्यपटलावृतत्वात्' इति पा०। ५'रोमकूपविवरान्तर्गतत्वांच्च' इति यस्याक्षिराज्यो हि भवन्ति ताम्राः॥ पा०। 6 'बहिःशरारुत्वे' इति पा०।

Page #703
606 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं care पहन्यत इत्याह-विवराकृतिमिति ।-विवरं छिद्रं तस्येवाकृतिय- मक्षिकादीनि यथादोषवणानि पश्यति / जालकानि जन्तुलालास्याः सा तथा तां, न तु साक्षात्तत्र छिद्रमस्ति / विवराकारवचनेन विरचितजालकाकाराणि, मण्डलानि वर्तुलरूपाणि / पताकाः पुनर्मूदुतैवोक्ता, न पुनः सर्वथा शुषिरत्वं तथा च सति पट- ध्वजान् / मरीचीः मृगतृष्णाः / कुण्डलानि कर्णकुण्डलानि / लानां प्रतिपादितानामप्यनुपपत्तिः स्यात् / दृष्टेः पटलचतुष्टयेऽपि | परिप्लवांश्चेति नक्षत्रादीनां गतीः / विविधान् ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्गरूपग्रहणसामर्थ्यमनुमातव्यं, कालकास्थ्याश्रिताभ्यन्तरपटल- मनेन कृष्णपीतशुक्लवर्णदर्शनेन वा नानाप्रकारान् / वर्ष मपि गते दोषे रूपग्रहण विकृतिलक्षणस्य तिमिरस्योकेः / शीत- वृष्टिम् / असद्रूपग्रहणे विह्वलवं प्रतिपाद्य सद्रूपग्रहणेऽपि देशासात्म्यामिति / ननु शीतेन तेजोऽभिहन्यते तत् कथं शीतेन परिज्ञाने दृशोर्विह्वलत्वं प्रतिपादयन्नाह-दूरस्थानीत्यादि / सात्म्यं ? उच्यते-पृथग्व्यवस्थितयोर्जलाम्योर्विरोधो, न पुनः गोचरविभ्रमात् इन्द्रियार्थविभ्रमात् // 7-10 // सहोत्पन्नयोरेककार्ययोः प्रभावाद्वा जलान्तर्गतमप्येतत्तेजो ऊर्ध्व पश्यति नाधस्तात्ततीयं पटलं गते // नोपहन्यते // 3 // 4 // महान्त्यपि च रूपाणि च्छादितानीव वाससा // 11 रोगांस्तदाश्रयान् घोरान् षद् च षट्च प्रचक्ष्महे॥ कर्णनासाक्षियुक्तानि विपरीतानि वीक्षते // पटलानुप्रविष्टस्य तिमिरस्य च लक्षणम् // 5 // यथादोषं च रज्येत दृष्टिदोषे बलीयसि // 12 // | अधःस्थिते समीपस्थं दूरस्थं चोपरिस्थिते // प्रमाणादिभिश्चिकित्सोपयोगिभिदृष्टिमभिधाय तदाश्रयरोगो. पार्श्वस्थिते तथा दोषे पार्श्वस्थानि न पश्यति // 13 पवर्णनार्थ पटलचतुष्टयप्रविष्टतिमिरलक्षणोपदेशार्थ च प्रतिपाद समन्ततः स्थिते दोषे सङ्कलौनीव पश्यति // यन्नाह-रोगानित्यादि / तदाश्रयान् दृष्ट्याश्रयानित्यर्थः / षद दृष्टिमध्यगते दोषे स एकं मन्यते द्विधा // 14 // च षट् चेति द्वादशेत्यर्थः // 5 // द्विधास्थिते त्रिधा पश्येद्बहुधा चानवस्थिते // सिराभिरभिसंप्राप्य विगुऽभ्यन्तरे भृशम् // तिमिराख्यः स वै दोषः प्रथमे पटले दोषो यस्य दृष्टौ व्यवस्थितः // 6 // तृतीयपटलगतदोषलक्षणमाह-ऊर्ध्वमित्यादि / तृतीयं पटलं अव्यक्तानि स रूपाणि सर्वाण्येव प्रपश्यति॥ | मांसाश्रितम् / ऊवं पश्यतीति आलोकसहायखेन दृश ऊर्ध्वप्रथमपटलगतस्य तिमिरारम्भकदोषस्य संप्राप्तिलेशपूर्वकं मुपलम्भो नाधस्तात् / विपरीतानि कर्णादिहीनानि / यथादोषं लक्षणमाह-सिराभिरित्यादि / अभिसंप्राप्य सम्यग्गवा / चेति सामर्थ्यान्मांसस्थितशोणितसहायेन बलवत्तरदोषेण दृष्टौ विगुणो दुष्टः / अभ्यन्तरे सर्वाभ्यन्तरे कालकास्थ्याश्रिते प्रथ- राग उत्पद्यत इत्यर्थः / अत एव प्रथमद्वितीयपटलयोः शोणिमपटले / स पुरुषः / 'सर्वाण्येव प्रपश्यति' इत्यत्र 'कदाचिदथ ताभावादागाभावः / अधःस्थिते दृष्टिमण्डलाधोभागस्थिते पश्यति' इति पञ्जिकाकारः पठति व्याख्यानयति च-दोषे इत्यर्थः / सङ्घलानीवेति मिश्रीभूतानीव वस्तुरूपाणि कदाचिन्न सर्वकालम् / एतेन स्थानविशेषाद्दोषस्याल्पबलवत्तोक्ता, पश्यति / द्विधा स्थिते 'दोषे' इति शेषः / अनवस्थिते चञ्चले तदुत्तरेषु क्रमात् बलवत्त्वमिति / तान्यव्यक्तरूपाण्यपि वक्ष्य- दोष। तिमिराख्यः तिमिरसंज्ञः, रागप्राप्तस्य च तिमिरस्य माणरूपभ्रमणारुणवर्णादियुक्तानि वातेन, तथा पित्तेनादित्यख- 'काच' इति संज्ञा // 11-14 // -.. द्योतादीनि नीलपीतवर्णानि, एवं कफेन सितवर्णानि, रक्तेन . चतुर्थ पटलं गतः // 15 // रक्तवर्णानि, सन्निपातेन विचित्राणि / एवं द्वितीयादिपटलेष्वपि रुणद्धि सर्वतो दृष्टि लिङ्गनाशः स उच्यते॥ व्याख्येयम् // 6 // तस्मिन्नपि तमोभूते नातिरूढे महागदे // 16 // विह्वलति द्वितीयं पटलं गते // 7 // चन्द्रादित्यौ सनक्षत्रावन्तरीक्षे च विद्युतः॥ मक्षिका मशकान् केशाालकानि च पश्यति॥ निर्मलानि च तेजांसि भ्राजिष्णूनि च पश्यति // 17 // मण्डलानि पताकांश्च मरीचीः कुण्डलानि च // 8 // चतुर्थपटलगतदोषलक्षणमाह-स इत्यादि / स एव तिमिपेरिप्लवांश्च विविधान् वर्षमभ्रं तमांसि च // राख्यः, चतुर्थ पटलं तेजोजलाश्रितं प्राप्तो यदा सर्वतो दृष्टिं दरस्थान्यपि रूपाणि मन्यते च समीपतः॥९॥ रणद्धि तदा लिङ्गनाश उच्यत इति संबन्धः / लिङ्गनाश इति समीपस्थानि दरेच दृष्टेर्गोचरविभ्रमात् // लिङ्गं चक्षुरिन्द्रियशक्तिः, तस्य नाशो यस्मिन् स लिङ्गनाशो यत्नवानपि चात्यर्थ सूचीपाशं न पश्यति // 10 // दोषः / तत्राप्यल्पेषु दोषेषु केषांचिद्वस्तुविशेषाणामुपलम्भो द्वितीयपटलगतदोषलक्षणमाह-दृष्टिरित्यादि / द्वितीयं भवतीति दर्शयन्नाह-तस्मिन्निति / तस्मिन् लिङ्गनाशे / पटलं मेदःश्रितम् / भृशमिति यादृशी प्रथमे पटले ततोऽधिकं तमोभूते इति अत्र भूतशब्द उपमाने / नातिरूढे नातिवृद्धे / विह्वलीभवति / विहुलत्वमाह-मक्षिका मशकानित्यादि / मक्षिकादीनामभावेऽपि तिमिरारम्भकद्वितीयपटलाश्रितदोषप्रभावेण / १'चेक्षते' इति पा०। 2 'सङ्कलानि च' इति पा०। 3 'मांसस्थितशोणितसहायबलवत्तरे दोषे' इति पा०। 4 'भ्राजिणू१ तदा हि' इति पा० / 2 'परिपूर्वाश्च' इति पा०। नीव पश्यति' इति पा० / ह

Page #704
अध्यायः 7] सुश्रुतसंहिता / 607 महागदे प्रधानेन्द्रियतिरोभावकत्वात् / निर्मलानि च तेजा सि गतानि, द्विधा द्वित्वं गतानि, सर्वाण्येव यावद्दष्टव्यानि अन्यादीनि, भ्राजिष्णूनि अन्यान्यपि दीप्तिमन्ति यानि वस्तूनि | रूपाणि / हीनाधिकाङ्गानीति न केवलं तृतीये पटले हीनाधिकातानि पश्यतीत्यर्थः // 15 // 17 // झानि पश्यति सन्निपातेन पुनः पटलान्तरेऽपि हीनाधिकाङ्गानि स एव लिङ्गनाशस्तु नीलिकाकाचसंशितः॥ पश्यति / ज्योतींषि तारकाणि // 23 // 24 // तस्यैव लिङ्गनाशस्यापर संज्ञाद्वयं प्रतिपादयन्नाह-स एवे- पित्तं कुर्यात् परिम्लायि मच्छितं रक्ततेजसा // त्यादि / नीलिकाविशेषिता काचसंज्ञा संजाता यस्य स तथा। पीता दिशस्तथोद्यन्तमादित्यमिव पश्यति // 25 // काचसंज्ञा च तृतीयेऽपि पटले रागितिमिरस्य रागोत्पत्तिद्वारेण विकीर्यमाणान् खद्योतैर्वृक्षास्तेजोभिरेव च॥ सूचिता / एतेन काचत्वात् पटलद्वयगतयोरपि दोषयोः षट्वं / ननु वातपित्तकफशोणितसन्निपातैः पञ्चभिः पञ्चतिमिराणां न तु द्वादशवम् / अस्याग्रे केचित् 'यन्मयस्तन्मयानि' इत्यादि- चोत्तरावस्थासु काचलिङ्गनाशसंज्ञे कृते, काचाश्च षट् व्याख्येया पाठमापातनिकापूर्वकं पठन्ति, स चाभावान्न लिखितः॥- इति तेषां पदसोपपत्तिहेतुभूतषष्ठपरिम्लायितिमिरकथनाय, तत्र वातेन रूपाणि भ्रमन्तीव सपश्यति // 18 // तथा परिम्लायितिमिराक्रान्तस्य पुंसो यादृशं रूपग्रहणं भवति आविलान्यरुणाभानि व्याविद्धानि च मानवः॥ तापकथनाय च प्राह-पित्तमित्यादि / मूञ्छितं संयुक्तं, इदानीं तेषु पटलेषु क्रमेण वातादिदोषारब्धस्य तिमिरस्य रक्ततेजसा रक्तप्रसादेन; अन्ये तु रक्तार्थ तेजो रक्ततेजः, तेन लिङ्गानि दर्शयन्नाह-वातेनेत्यादि / आविलानि समलानि, मूच्छितं; एतेन रक्तार्थ परिणम्यमानरसेन संयुक्तमित्यर्थः / सानिया विद्धानि वाणि ईदृशे च व्याख्याने नामान्वयः सङ्गच्छते / यथा परिम्लायी पित्तेनादित्यखद्योतशकचापतडिहुणान् // 19 // क्षयी कथ्यते तथा च वक्ष्यति,-'दोषक्षयात् कदाचित् स्यात् शिखिबह विचित्राणि नीलकृष्णानि पश्यति // स्वयं तत्र च दर्शनम्' इति, तच्च क्षयित्वं लङ्घनादिभिरुपबूं. हकरसक्षयात् पित्तक्षयाचोपपद्यते / रक्तजपक्षे रक्तक्षयोपपत्तिपित्तजति मिरलक्षणमाह-पित्तेनेत्यादि / खद्योतो ज्योतिरि र्नास्ति / केचित् 'रक्ततेजसा' इत्यत्र 'भक्ततेजसा' इति पठन्ति, गणः / शकचापम् इन्द्रधनुः, तडिद्गुणो विद्युल्लता, शिखिबर्हः व्याख्यानयन्ति च-भक्ततेजसा आहारप्रसादेन रसाख्येनेमयूरपिच्छः // 19 // त्यर्थः / अत्र सात्यकिप्रभृतीनां मतानुलोमेन रक्तमूच्छितं पित्तं कफेन पश्येद्रपाणि स्निग्धानि च सितानि च // 20 // ह्यपीत्यवगन्तव्यम् / तथा च रागकथनप्रस्तावे सात्यकि:गीरचामरगौराणि श्वेताभ्रप्रतिमानि च // "पित्तरक्तोत्थिता पीताश्चित्रिताः सन्निपातजाः" इति / एक पश्येदसूक्ष्माण्यत्यर्थ व्यभ्रे चैवाभ्रसंप्लवम् // 21 // एवासी परिम्लायी रोगोऽरागप्राप्तः सन् तिमिराख्यः, रागप्रासलिलप्लावितानीव परिजाड्यानि मानवः॥ प्तस्तु काचाख्यः, स एव किञ्चिद्दर्शननाशकारी लिङ्गनाशः / श्लेष्मजतिमिरलक्षणमाह-कफेनेत्यादि / गौरचामरगौरा सर्वाण्येव तिमिराणि प्रथमद्वितीयपटलगतानि साध्यानि; तृतीणीति श्वेतचामरवच्छुक्लानि / सितानि चेति सुधौतशुक्रवस्त्रसह यपटलगतानि रागप्राध्या काचाख्यानि भवन्ति, तदा शानि / असूक्ष्माणि स्थूलानि / व्यभ्रे विगतधने / अभ्रसंप्लवं | याप्यानि // २५॥मेघानां सर्वतो गमनम् / सलिलप्लावितानीव परिजाड्यानीति वक्ष्यामि षविधं रागैर्लिङ्गनाशमतः परम् // 26 // सर्वतः सलिलप्लवनेनेव शुक्लानि स्तिमितानि च रूपाणि पश्यति तृतीयरागितिमिरस्य काचाख्यां प्राप्तस्य लिङ्गनाशस्य च // 20 // 21 // -- रागेणैव संख्याषदवं निर्दिशन्नाह-वक्ष्यामीत्यादि / षइविधं तथा रक्तेन रक्तानि तमांसि विविधानि च // 22 // षड्भेदभिन्नम् / तृतीयपटलगतं काचाख्यां प्राप्तं तिमिरमिति हरितश्यावकृष्णानि धूमधूम्राणि चेक्षते // शेषः / रागैः वक्ष्यमाणैः अरुणादिभिः / लिङ्गनाशमतः परमिति रक्तजतिमिरलक्षणमाह-तथेत्यादि / धूमधूम्राणि धूमवे. काचाख्यतिमिरकथनानन्तरं लिङ्गनाशमपि षडूविधं वक्ष्यामि ष्टितानीव / यद्यपि तिमिरस्य रक्तान्तर्गतदोषजन्यवाद्रक्त-॥ 26 // जसंज्ञा न स्यात्, तथाऽपि रक्तबाहुल्यादुपचाराद्वा रक्तज रागोऽरुणो मारुतजः प्रदिष्टः / व्यपदेशः // 22 // पित्तात् परिम्लाय्यथवाऽपि नीलः॥ सन्निपातेन चित्राणि विप्लुतानि च पश्यति // 23 // कफात् सितः शोणितजस्तु रक्तः बहुधा वा द्विधा वाऽपि सर्वाण्येव समन्ततः॥ / समस्तदोषोऽथ विचित्ररूपः॥ 27 // हीनाधिकाङ्गान्यथवा ज्योतींष्यपि च पश्यति 24 तानेवारुणादिकान् रागानाह-राग इत्यादि / परिम्लायी सन्निपातजतिमिरलक्षणमाह-सन्निपातेनेत्यादि / चित्राणि १'नामद्वयं' इति पा० / 2 'उपबृंहणकरबलक्षयात् पित्तक्षयानानावर्णानि विप्लुतानि सर्वतोऽवकीर्णानि / बहुधा बहुलं चोपपद्यते' इति पा० / 3 षड्विधैः' इति पा०। 4 'समस्त१ 'मेघरहिते' इति पा०। 2 'मानवः' इति पा। दोषेऽथ विचित्रवर्णः' इति पा० /

Page #705
608 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं म पीत इत्यर्थः / अरुणादिरागैः पञ्चभिस्तावत् पञ्च काचा ज्ञेयाः, तिमिराणां रूपभ्रमणादिलक्षणानीत्यर्थः / एषु लिङ्गनाशेषु षष्ठः काचश्च परिम्लायी रोगः परं रागप्राप्तः / अस्य च पीतव- केवल श्लेष्मजलिङ्गनाशं विहायान्ये लिङ्गनाशा असाध्याः / अत्र र्णता सात्यकिवचनादवगन्तव्या / एवं षट् काचाः कथिताः किश्चिद्दर्शनावस्था प्राप्तः परिम्लाय्येव रोगः षष्ठो लिङ्गनाशो // 27 // ज्ञेयः। एवं षड् लिङ्गनाशा उक्काः॥२९-३३॥ रक्तजं मण्डलं दृष्टौ स्थूलकाचानलप्रभम् // षड् लिङ्गनाशाः षडिमे च रोगा परिम्लायिनिरोगे स्यान्म्लाय्यानीलं च मण्डलम् // दृष्टयाश्रयाः षट्र च षडेव च स्युः॥ दोषक्षयात् कदाचित् स्यात्वयं तत्र च दर्शनम् // तथा नरः पित्तविदग्धदृष्टिः __ अत्र पित्तात् परिम्लायीत्युक्तं तस्य च लक्षणमनुक्तं वक्तु कफेन चान्यस्त्वथ धूमदर्शी // 34 // माह-रक्तजमित्यादि / रक्कजं रक्तप्रसादाज्जातं रक्ततेजसा यो हुस्वजाड्यो(त्यो) नकुलान्धता च जातं वा। स्थूलकाचानलप्रभमिति बाहुल्येन स्थूलकाचाभ, गम्भीरसंज्ञा च तथैव दृष्टिः॥ वर्णेनानलप्रभम् / अन्ये तु 'अरुणं मण्डलं दृष्टौ स्थूलकाचारु- रागैररुणादिकैः षड्विधं लिङ्गनाशंमभिधायापरान् पित्तविणप्रभं' इति पठन्ति व्याख्यानयन्ति च-अरुणम् अरुणवर्ण। दग्धदृष्ट्यादिकान् षडेव निर्दिशन्नाह-पडित्यादि। षड्लिङ्गनाशा कीदृशमरुणमित्याह-स्थूलकाचारुणप्रभमिति ।-स्थूलकाच- इति 'वक्ष्यामि षट्विधं रागैलिङ्गनाशमतः परं' इत्यनेनेव लिङ्गस्येवारुणा प्रभा यस्य तत्तथा / एष पाठः पञ्जिकया दूषितः। नाशानां षट्त्वे प्राप्ते पुनः षडिति यत्संख्याकरणं तन्नियमार्थ, म्लायि क्षयि / आनीलमिति ईषन्नीलम् / अनलप्रभत्वेन च तेन तिमिरकाचलिङ्गनाशानां पृथक् संख्याकरणं न गणनीयं पीतत्वमुक्तमेव, तस्मात् किश्चिन्नीलपीतमित्यर्थः / अन्ये तु एतेनेतदुक्तं भवति-षड् लिङ्गनाशाः, षडिमे च रोगा वक्ष्य'म्लायीनीलम्' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-म्लायीनीलं माणाः पित्तविदग्धदृष्ट्यादयः, एवं दृष्ट्याश्रया द्वादश / षडिमे च पीतनीलमित्यर्थः / तत्र पीतं रसमूच्छितपित्तजनितं, नीलं पुनः रोगा इति वक्ष्यमाणाः पित्तविदग्धदृष्ट्यादयः / दृष्ट्याश्रयाः षद रक्तमूच्छितपित्तजम् / अत्र तृतीयपटलस्थे रागे दोषव्याधि- च षडेव स्युरिति अत्रापि पूर्वशङ्कया षडेवेति परस्मानियमयति; (प्ति)वशादागस्य मण्डलाकारतव, न तु ले(रे)खादिप्रकारत्वमिति द्वादशैव दृष्ट्याश्रया रोगा भवेयुरित्यर्थः / के ते पित्तविदग्धनियमार्थ पुनर्मण्डलग्रहणमिति / दोषक्षयादित्यादि कर्मक्षयादोष- दृष्ट्यादयः षडित्याह-तथेत्यादि / तथाशब्दो भिन्नक्रमे, कफेन क्षये सजाते कदाचिदाकस्मिकं तत्र परिम्लायिनि रोगे दर्शनं चान्य इत्यत्र संबध्यते; तेन कफेनापि विदग्धदृष्टिरन्य इत्यर्थः स्यादित्येके; अन्ये तु पित्तसंमूर्छाकररससंक्षयात् क्षीणे दोषे ॥३४॥तत्र कदाचिद्दर्शनं स्यादिति व्याख्यां कुर्वन्तीति / अयं याप्यः. न गतेन दृष्टि // 28 // पीता भवेद्यस्य नरस्य दृष्टिः // 35 // अरुणं मण्डलं वाताचश्चलं परुषं तथा // 29 // पीतानि रूपाणि च मन्यते यः पित्तान्मण्डलमानीलं कांस्याभं पीतमेव वा // समानवः पित्तविदग्धदृष्टिः॥ श्लेष्मणा बहलं स्निग्धं शाकुन्देन्दुपाण्डुरम् // 30 // प्राप्ते तृतीयं पटलं तु.दोषे चलत्पन्नपलाशस्थः शुक्लो बिन्दुरिवाम्भसः॥ दिवा न पश्येन्निशि वीक्षते च // 36 // संकुचत्यातपेऽत्यर्थ छायायां विस्तृतो भवेत् // 31 // (रात्रौ स शीतानुगृहीतदृष्टिः मृद्यमाने च नयने मण्डलं तद्विसर्पति॥ पित्ताल्पभावादपि तानि पश्येत् // प्रवालपद्मपत्राभं मण्डलं शोणितात्मकम् // 32 // पित्तविदग्धदृष्टेर्लक्षणमाह-पित्तनेत्यादि / दुष्टेन वृद्धेनें / दृष्टिरागो भवेच्चित्रो लिङ्गनाशे त्रिदोषजे॥ निशि वीक्षते चेति रात्री शीतोपकृतदृष्टिखात् पित्ताभावः, यथास्वं दोषलिङ्गानि सर्वेष्वेव भवन्ति हि // 33 // अतो रात्रौ रूपदर्शनम् / साध्योऽयम् // 35 // 36 // इदानीं काचाख्यां प्राप्तस्य तिमिरस्य रागेण षट्रलं प्रतिपाद्य, तथा नरः श्लेष्मविदग्धदृष्टिषड्विधं लिङ्गनाशमतः परं वक्ष्यामीति यदुकं तदेव षड्विधत्वं ____स्तान्येव शुक्लानि हि मन्यते तु // 37 // मण्डलरागभेदेन विवृण्वन्नाह-अरुणमित्यादि / परुषं खरस्प- त्रिषु स्थितोल्पः पटलेषु दोषो र्शम् / आनीलम् ईषमीलं, कांस्थाभम् पाण्डुपीतम् / बहलं नक्तान्ध्यमापादयति प्रसह्य // स्थूलम् / शुक्लो बिन्दुरिवाम्भस इत्यस्यान केचित् 'सङ्कचत्यात- दिवा स सूर्यानुगृहीतचक्षु पेऽत्यर्थ छायायां विस्तृतो भवेत्' इति पठन्ति / लिङ्गनाशेऽपि रीक्षेत रूपाणि कफाल्पभावात् // 38 // पूर्वोक्तवातादिरूपभ्रमणारुणवर्णादिदोषलिङ्गं ज्ञेयमिति दर्शयितुमाह-यथाखमित्यादि / यथाखं दोषलिङ्गानीति पूर्वोक्तवातादि .१'दर्शनानाशावस्था' इति पा०। 2 यो हस्खजालो' इति पा० / 3 अयमर्धश्वोको हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते। 4 'बद्धेन' १'स्थूलकाचारुणप्रभम्' इति पा०। इति पा० / 5 'सूर्यानुगृहीतचक्षुरीक्षेत' इति पा० /

Page #706
अध्यायः 8] सुश्रुतसंहिता / 609 * कफविदग्धदृष्टेलक्षणमाह-नर इत्यादि / कफेन दुष्टेन सनिमित्तं दर्शयन्नाह-निमित्तत इत्यादि / तत्र तयोर्मध्ये, गतेन दृष्टिं सिता भवेद्यस्य नरस्य दृष्टिरिति तथाशब्दार्थः / शिरोभितापाद् विषपुष्पगन्धस्पृष्टपवनसंपर्कजातात् ,अभिष्यन्दतान्येव रूपाणि / अयमपि साध्यः // 38 // निदर्शनैरिति अभिष्यन्दलक्षणैरित्यर्थः / अयमसाध्यः॥४२॥शोकज्वरायासशिरोभितापै-- सुरर्षिगन्धर्वमहोरगाणां रभ्याहता यस्य नरस्य दृष्टिः॥ सन्दर्शनेनापि च भावराणाम् // 43 // . संधूमकान् पश्यति सर्वभावां हन्येत दृष्टिर्मनुजस्य यस्य स्तं धूमदर्शीति वदन्ति रोगम् // 39 // स लिङ्गनाशस्त्वनिमित्तसंशः॥ धूमदर्शिनो लक्षणमाह-शोकेत्यादि / शिरोभितापः तत्राक्षि विस्पष्टमिवावभाति शिरोव्यथा / अयं पित्तजः साध्यश्च // 39 // वैदर्यवर्णा विमला च दृष्टिः // 44 // स हस्खजाड्यो दिवसेषु कृच्छ्रा अनिमित्तं दर्शयन्नाह-सुरीत्यादि / अनिमित्त इति अनुपइस्खानि रूपाणि च येन पश्येत् // लभ्यमानविशिष्टसुरादिदर्शननिमित्तः / दृष्टिः दर्शनम्। लिङ्गनाश हैखजाज्यलक्षणमाह-स इत्यादि / स पुरुषः / येन विका इति दर्शननाश इत्यर्थः / अयमप्यसाध्यः / तस्यैवानिमित्तस्य रेण / अत्र दिवसेषु पश्येदिति वचनाद्रात्रौ न पश्यतीत्यवग लक्षणमाह-तत्रेत्यादि / तत्र अनिमित्तसंज्ञके / विस्पष्टमिव भ्यते / केचित्तु 'रात्रौ च शीतानुगृहीतदृष्टिः पित्ताल्पभावादपि विशेषेण प्रसन्नमिव / वैदूर्यवर्णा प्रकृतिवर्णेत्यर्थः / विमलेति तानि पश्येत्' इति पठन्ति तथासङ्गतं, अस्य नक्तान्धताजन विगताखिमिरकाबादयो मला यस्यां सा तथा / एतौ सनिकत्वात् / तथा च विदेहा,-"नकमन्धास्तु चखारो ये पुर. मित्तानिमित्तौ सर्वगतावपि दर्शननाशकरवादनुक्तावपि दृष्ट्यास्तात् प्रकीर्तिताः। तेषामसाध्यो नकुलो हखजाज्य(त्यस्तथैव | धितो कथिती, अतो न संख्यातिरेकः // 43 // 44 // च"-इति / अत्र च दृष्टिमध्यगंतः पीतो रागो ज्ञेयः / अस्य विदीर्यते सीदति हीयते वा पटलचतुष्टयाश्रितपित्तप्रभववादसाध्यत्वम् / नृणामभीघातहता तु दृष्टिः॥४५॥ विद्योतते येन नरस्य दृष्टि आगन्तुप्रस्तावादपरमभिघातजमाह-विदीर्यत इत्यादि / सीदति अवसादं याति / एष बाह्यनिमित्तखात् सनिपातान्त>षाभिपन्ना नकुलस्य यद्वत् // 40 // चित्राणि रूपाणि दिवा स पश्येत् भूतः // 45 // इत्येते नयनगता मया विकाराः स वै विकारो नकुलान्ध्यसंशः॥ संख्याताः पृथगिह षट् च सप्ततिश्च // .. नकुलान्ध्यलक्षणमाह-विद्योतत इत्यादि / दोषाभिपन्ना एतेषां पृथगिह विस्तरेण सर्व दोषैाप्ता / चित्राणि सर्वदोषवर्णानि / दिवा स पश्येदिति * वक्ष्येऽहं तदनु चिकित्सितं यथावत्॥४६॥ वचनाद्रात्रौ न पश्यतीत्यवगम्यते / सर्वजोऽसाध्यश्च // 40 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालादृष्टिर्विरूपा श्वसनोपसृष्टा क्यतन्ने दृष्टिगतरोगविज्ञानीयो नाम सकुच्यतेऽभ्यन्तरतश्च याति // 41 // सप्तमोऽध्यायः॥७॥ रुजावगाढा च तमक्षिरोगं समुदायसंख्यामाह-इत्येत इत्यादि / संख्याताः सम्यगागम्भीरिकेति प्रवदन्ति तज्ज्ञाः॥ | ख्याताः, सम्यगणिता वा / इह शालाक्ये / पुनःषदसप्ततिसंगम्भीरिकाया लक्षणमाह-दृष्टिरित्यादि / विरूपा विकृत ख्याकारणं नियमार्थ; तेन षट्सप्ततिरेव / एतेन करालादिप्रोका रूपा / श्वसनोपसृष्टा वातोपढ़ता। रुजावगाढा तीव्रवेदना / संख्या निराकृता // 46 // इयमप्यसाध्या // 41 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतबाहौ पुनाविह संप्रदिष्टौ व्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्र निमित्ततश्चाप्यनिमित्ततश्च // 42 // सप्तमोऽध्यायः // 7 // निमित्ततस्तत्र शिरोभितापा, ज्यस्त्वमिष्यन्दनिदर्शनैश्च // अष्ठमोऽध्यायः। हेतुमेदेन बायो निर्दिशमाह-बाह्यावित्यादि / बहिर्भवौ ___ अथातश्चिकित्सितप्रविभागविज्ञानीयमध्यायं बाह्यौयद्यपि प्रास्त्रे संक्षेपेणोपदिष्टौ तथाऽपि पुनरिह व्याख्यास्यामः॥१॥ निमित्तानिमित्तमेदद्वयेन सम्यक् प्रकर्षानिर्दिष्टावित्यर्थः / तत्र यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः (सुश्रुताय)॥२॥ १'हस्वजात्यो' इति पा० / 2 'हस्वजात्यलक्षणमाह' इति पा०। दृष्टिगतरोगविज्ञानीयानन्तरं सर्वथा प्रतिपन्नसकलनयना३'अमिष्यन्दनिदर्शनश्च' इति पा० / १'चिकित्सितप्रविभागीयं' इति पा०। सु० सं० 77

Page #707
610 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्रं मयस्य भिषजश्चिकित्सा न्याय्येति चिकित्साप्रविभागीयारम्भः- व्यध्यौ, कौ तौ ? सिरोत्पातसिराह| / पवनोऽन्यतः अन्यतोअथात इत्यादि / प्रविभागः प्रकर्षेण विभजनं पृथक्करणमि- वातः / मन्थसंज्ञा अधिमन्थाश्चत्वारः; स्यन्दा अभिष्यन्दास्ता त्यर्थः // 1 // 2 // वन्त एव ॥८॥षट्सप्ततिर्येऽभिहिता व्याधयो नामलक्षणैः // / शुष्काक्षिपाककफपित्तविदग्धदृष्टिचिकित्सितमिदं तेषां समासव्यांसतः शृणु // 3 // ष्वम्लाख्यशुक्रसहितार्जुनपिष्टकेषु // 9 // चिकित्सा तु द्विविधा समासाद् व्यासाच; तत्र समासे. अक्लिन्नवम॑हुतभुग्ध्वजदर्शिशुक्तिनेहाध्याय विभागं दर्शयन्नाह-पडित्यादि / लक्षणैः हेतुपूर्व- प्रक्लिन्नवर्त्मसु तथैव बलाससंशे // . रूपरूपोपशयसंप्राप्तिभिः / समासात् संक्षेपादिहैवाध्याये; विस्त- आगन्तुनाऽऽमययुगेन च दूषितायां रात् पुनर्वाताभिष्यन्दादिषु // 3 // दृष्टौ न शस्त्रपतनं प्रवदन्ति तज्ज्ञाः // 10 // छेद्यास्तेषु दशैकश्च नव लेख्याः प्रकीर्तिताः॥ अशस्त्रकृत्यानाह-शुष्केत्यादि / हुतभुक् ध्वजदर्शी, धूमभेद्याः पञ्च विकाराः स्युर्व्यध्याः पञ्चदशैव तु // 4 // दीत्यर्थः // 9 // 10 // द्वादशाऽशस्त्रकृत्याश्च याप्याः सप्त भवन्ति हि // संपश्यतः षडपि येऽभिहितास्तु काचारोगा वर्जयितव्याः स्युर्दश पञ्च च जानता॥ | स्ते पक्षमकोपसहितास्त भवन्ति याप्याः॥ असाध्यौ वा भवेतां तु याप्यो चागन्तुसंशितौ // 5 // याप्यानाह-संपश्यत इत्यादि / षडपि ये काचा अभितत्राष्टविधशस्त्रकर्मणां मध्ये नेत्रामयेषु चतुर्विधं कर्म प्रयो- हितास्ते संपश्यतः पुरुषस्य याप्या भवन्तीति संबन्धः॥ज्यम् , अतश्चतुर्विधशस्त्रकर्मार्हान् व्याधीन् समासार्थ वर्गीकृत्य चत्वार एव पवनप्रभवास्त्वसाध्या प्राह-छेद्या इत्यादि / द्वादशाऽशस्त्रकृत्याश्चेति चकाराद् द्वौ द्वौ पित्तजौ कफनिमित्तज एक एव॥ बायजावशस्त्रकृत्यौ / याप्या इति स्नेहादिक्रियया याप्यवं, न तु अष्टाधका रुधिरजाश्च गदास्त्रिदोषाछेद्यादिक्रियया / याप्यसाध्यत्वे च द्वयोरवस्थावशात् / वर्जयि स्तावन्त एव गदितावपि बाह्यजौ द्वौ // 11 // तव्या असाध्या इत्यर्थः // 4 // 5 // अर्थोऽन्वितं भवति वर्त्म तु यत्तथाऽर्शः इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शाला क्यतन्ने चिकित्सितप्रविभागविज्ञानीयो शुष्कं तथाऽर्बुदमथो पिडकाः सिराजाः॥ - नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥ जालं सिराजमपि पश्चविधं तथाऽर्म छेद्या भवन्ति सह पर्वणिकामयेन // 6 // असाध्यानाह-चत्वार इत्यादि / चखार एवेति हताधितानेव छद्यान् रोगानामभिः प्राह-अर्शोऽन्वितमि- मन्या मन्थनिमिषगम्भीरदृष्टिवातहतवाख्याश्चत्वारः / द्वाविति हख. त्यादि / पञ्चविधमर्मेति प्रस्तार्यम, शुष्कार्म, रक्तार्म, अधिमां- जाज्य(त्य)जलधिनावाख्यो / एक एव कफस्रावाख्यः / अष्टासार्म, स्नाय्वर्मेत्येवं पञ्चविधम् // 6 // | र्धका इति चत्वार इत्यर्थः / के ते चत्वारः ? रक्तस्रावाजकाजा. उत्सङ्गिनी बहलकर्दमवर्मनी च तशोणिता व्रणान्वितशुक्राख्याः / तावन्त एवेति चत्वार एवे. श्यावं च यच्च पठितं त्विह बद्धवर्त्म // त्यर्थः / के ते चखारः? पूयास्रावनकुलान्ध्याक्षिपाकात्यालक्लिष्टं च पोथकियुतं खलु यच्च वर्म ज्याख्याः। बाह्यजी आगन्तुजौ // 11 // कुम्भीकिनी च सह शर्करया च लेख्याः // 7 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत. लेख्यानामभिः प्राह-उत्सङ्गिनीत्यादि / बहलकर्दमवर्म व्याख्यायामुत्तरतंत्रान्तर्गते शालाक्यनीत्यत्र वर्मेति पदं बहलकदमाभ्यां प्रत्येक संबध्यते // 7 // तन्त्रेऽष्टमोऽध्यायः॥८॥ श्लेष्मोपनाहलगणौ च बिसं च भेद्या ग्रन्थिश्च यः कृमिकृतोऽञ्जननामिका च॥ . नवमोऽध्यायः। भेद्यानामभिः प्राह-लेष्मेत्यादि / बिसं बिसवम // अथातो वाताभिष्यन्दप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः 1 आदौ सिरा निगदितास्तु ययोः प्रयोगे पाको च यौ नयनयोः पवनोऽन्यतश्च // 8 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ चिकित्सितप्रविभागीयानन्तरं सर्वेषां नयनामयानामभिपूयालसानिलविपर्ययमन्थसंशाः ध्यन्दमूलवात् , तत्रापि पित्तादीनां वातस्यैवावरणत्वेन निदानस्यन्दास्तु यान्त्युपशमं हि सिराव्यधेन॥ / भूतवादादौ वाताभिष्यन्दप्रतिषेधो युक्त इत्यत आह-अथात व्यध्यानामभिः प्राह-आदावित्यादि / आदौ सिरा निग इत्यादि / अत्रादिशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन वाताभि यन्दादिप्रदिताः इत्यादि ययोर्विकारयोः प्रयोगे आदौ सिरा निगदितास्तौ तिषेधं व्याख्यास्याम इत्यर्थः; प्रतिषेधः चिकित्सिा एवं पित्ता१ 'समासायासतः' इति पा० / भिष्यन्दप्रतिषेधादिष्वादिशब्दो द्रष्टव्यः॥१॥२॥

Page #708
अध्यायः 9] सुश्रुतसंहिता। 611 wwwwwwwwww पुराणसर्पिषा स्निग्धौ स्यन्दाधीमन्थपीडितौ // न चाभुक्तवतः शस्त्रकर्म कुर्यादित्याशझ्याहारमाह-ग्राम्ये. खेदयित्वा यथान्यायं सिरामोक्षेण योजयेत् // 3 // त्यादि / फलरसान्वितैरिति दाडिमामलकरससंयुक्तैः / सुसंसंपादयेदस्तिभिस्तु सम्यक् स्नेहविरेचितौ // स्कृतः पयोभिरिति शतावरीङ्गवेरप्रभृतिद्रव्यसंस्कृतरित्यर्थः। तर्पणैः पुटपाकैश्च धूमैराथ्योतनैस्तथा // 4 // तयोः स्यन्दाधिमन्थयोः // ७॥नस्यस्नेहपरीषेकैः शिरोबस्तिभिरेव च // तथा चोपरि भक्तस्य सर्पिःपानं(ने)प्रशस्यते // 8 // तत्र सिराव्यधसाध्येषु पञ्चदशखभिष्यन्दाधिमन्यौ पठितो, | त्रिफलाक्काथसंसिद्धं केवलं जीर्णमेव वा॥ सिराव्यधसाध्याना चाक्षिरोगाणां शोणितमूलखान्मूलोच्छेदार्थ सिद्धं वातहरैः क्षीरं प्रथमेन गणेन वा // 9 // पूर्व दूष्यनिर्हरणं दर्शयबाह-पुराणेत्यादि / पुराणं सर्पिः संव- नेहास्तैलाद्विना सिद्धा वातघ्नस्तर्पणे हिताः॥ त्सरोषितं घृतम् / अन्ये दशवर्षस्थितं घृतं पुराणं कथयन्ति / पुराणसर्पिषा स्निग्धावित्युक्तं तस्य च घृतस्यावचारणकालं यथान्यायं यथाशास्त्रमित्यर्थः / तेन दृष्टः समीपमुत्तमाङ्गमल्पं नियमयबार-तथेयाटि / केवला अमकतम / खेदयेत् , दृष्टिरखेद्या / यथान्यायमिति पदं स्नेहपानसिरामो भद्रदादिभिः / जेजटाचार्यस्तु काकोल्यादिभिर्वातहरैरि'क्षाभ्यां सह योजयेत् / तेन स्नेहोपयौगिकोक्तो विधिः 'प्राक् | त्याह / उपरि पानं पिबेदिति शेषः। प्रथमेन गणेन विदारिपाचितामदोषाय' इत्यादिकोऽवधारणीयः / तेनात्रापि दोषव्या- गन्धादिना / गयदासाचार्यस्तु सर्वत्रापि घृतं मन्यते / धिनिरामतायामेव सर्पिःपानादयो विधेयाः / तथा च तत्रा- तथा च तद्याख्यानम्-"त्रिफलाघृतं व्याधिप्रत्यनीकं, वातहन्तरं.-"खेदः प्रलेपस्तिका धूमो दिनचतुष्टयम् / लङ्घनं | रदेवदादिसिद्धं तु दोषप्रत्यनीक वातस्यैव पित्तानुबन्धे सति चाक्षिरोगाणामामानां पाचनानि षट् // अञ्जनं सर्पिषः पानं विदारिगन्धादिसिद्ध"; ईदृशे च व्याख्याने 'सिद्धं वातहरैवाऽपि कषायं गुरुभोजनम् / नेत्ररोगेषु सामेषु स्नानं च परिवर्जयेत्"- प्रथमेन गणेन वा' इति पाठः // ८॥९॥इति / विदेहेऽपि,-"प्रागेवाक्ष्यामये भक्तं त्रिरात्रमगुरु मय मा त्रिरात्रमगुरु नैहिकः पुटपाकश्च धूमो नस्यं च तद्विधम् // 10 // स्मृतम् / उपवासख्यहं वा स्यान्नक्तं वाऽप्यशनं हितम् // ततः नस्यादिष स्थिराक्षीरमधुरैस्तैलमिष्यते // श्चतुर्थे दिवसे व्याधी संजातलक्षणे / यथोक्तास्तु क्रियाः कार्या पूर्व तर्पणैरित्युक्तं, तत्र तर्पणद्रव्याण्याह-नैहिक इत्यादि / नस्यसेकाजनादिकाः" इति / सिरामोक्षेणेत्यत्र सिरा उपना स्नेहिकः पुटपाकः क्रियाकल्पे वक्ष्यमाणः / तद्विधं स्नेहिसिका लालाव्या वा आपाझ्या वा / दूष्यहरणं प्रतिपाद्य दोषचिकित्सितमाह-संपादयेदित्यादि / संपादयेत् योजयेत् / कमित्यर्थः // 10 // बस्तिभिः स्नेहबस्तिभिर्निरूहैर्वा / सम्यगिति हीनमिथ्यातियो- एरण्डपल्लवे मूले त्वचि वाऽऽजं पयः शृतम् // 11 // गरहितैः / स्नेहविरेचिताविति स्नेहविरेचनं तु पित्तस्यानुगते कण्टकार्याश्च मूलेषु सुखोष्णं सेचने हितम् // पित्तासुगनुगते वा वायौ बलवतो बहुदोषस्य चेति / दुर्बलस्या आन्तरमुपक्रममभिधाय बाह्यमाह-एरण्डेत्यादि / सेचने स्पदोषस्य च पुरुषस्य खस्थानगतो मलावृतः खतन्त्रो वा बस्ति | इत्यत्र चकारो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन न केवलं सेके आश्चयोतने चेभिरेवावजेतव्यः / बस्तिरपि मलावृते वाते नैरूहिकः, धातुक्ष प मलावृत वात नरूहिकः, धातुक्ष- त्यर्थः। तत्रसेके सुखोष्णं, आश्चयोतने च शीतमेवेत्यर्थः ॥११॥यजे स्नैहिकः / सम्यक्शन्दो बस्त्यादिषु शिरोबस्त्यन्तेषु संब सैन्धवोदीच्ययष्ट्याह्नपिप्पलीभिः शृतं पयः॥१२॥ ध्यते / तर्पणादि विधानं क्रियाकल्पे भविष्यति / तत्र सेकः हितमोदकं सेके तथाऽऽश्योतनमेव च // * सुखोष्णः, आश्चयोतनं च शीतमेव ॥३॥४॥वातनानूपजलजमांसाम्लक्काथसेचनैः॥५॥ सैन्धवेत्यादि / अर्धोदकमिति अर्धमुदकं यस्मिन् क्षीरे तत् स्नेहैश्चतुर्भिरुष्णैश्च तत्पीताम्बरधारणैः॥ / क्षीरं सेके हितं तथा आव्योतने च न पुनः पानादौ / सैन्ध. पयोभिर्वेसवारैश्च साल्वणैः पायसैस्तथा // 6 // वादिप्रमाणं तु क्षीरादष्टमांशमेव // १२॥भिषक संपादयेदेतावुपनाहैश्च पूजितैः॥ हीबेरवक्रमजिष्ठोदुम्बरत्वक्षु साधितम् // 13 // पूर्व खेदयित्वेत्युक्तं, तत्र द्रवादिखेदानुपपादयन्नाह-वात- साम्भश्छागं पयो वाऽपि शूलायोतनमुत्तमम् // नेत्यादि / वातघ्नानि भद्रदादीनि / उष्णैः सुखोष्णः / उष्णैरि- हीबेरेत्यादि / हीबेरं वालकम् / वक्र तगरम् / साम्भ ति पदं वातघ्नादिभिः संबध्यते। तत्पीताम्बरधारणैरिति चतुःस्ने- इति चतुर्गुणोदक, अर्धोदकमिति केचित् / आक्ष्योतनम् हमितवस्त्रधारणैरित्यर्थः / साल्वणैरिति साल्वणस्यैकलात् अक्षिपूरणम् // १३॥कथं बहुवचनं ? सत्यं, यौगिकैरन्यैरपि द्रव्यैः खेदः कार्य इति मधुकं रजनीं पथ्यां देवदारुंच पेषयेत् // 14 // बोधनार्थ बहवचनं, खेदयित्वा सिरामोक्षेण योजयेदित्युक्तम् // | आजेन पयसा श्रेष्ठमभिष्यन्दे तदअनम् // मधुकमित्यादि / केचिदमुं पाठं न पठन्ति // 14 // -- ग्राम्यानूपौदकरसैः स्निग्धैः फलरसान्वितैः // 7 // सुसंस्कृतैः पयोभिश्च तयोराहार इष्यते // १'भक्तस्योपरि सर्पिस्तौ पिबेतां चापि मानवौ' इति पा० /

Page #709
612 निबन्धसंग्रहाख्यन्याख्यासवलिता [उत्तरत न गैरिकं सैन्धवं कृष्णां नागरं च यथोत्तरम् // 15 // वसा वाऽऽनूपजलजा सैन्धवेन समायुता // द्विगुणं पिष्टमद्भिस्तु गुटिकाअनमिष्यते // नागरोन्मिनिता किश्चिच्छुकपाके तदजनम् // 24 // गैरिकमित्यादि / यथोत्तरं द्विगुणमिति गैरिकाब्रिगुणं सैन्धवं, सैन्धवमित्यादि / सैन्धवादिद्रव्यत्रयाणां कल्केन मातुलुसैन्धवाद्विगुणा कृष्णा, ततोऽपि द्विगुणं नागरम् / गुटिकामनमिजादिद्रव्यचतुष्केण रसक्रिया निष्पाद्य शुष्कपाकेऽअनं कार्य; ध्यते इति नैहिकपुटपाकादिजनितकफानुबन्धस्य गुटिकाजनम् / यतो रसक्रियाजनमिदम् / पूजितमित्यादि / सर्पिषो 'जीवकेचिदत्राप्याजेन पयसेति संबध्नन्ति; तेनाजपयसा पिष्टम- नीयसिद्धस्य' इति शेषः / अत्र शुष्कपाके नस्यं जीवनीवेन द्भिर्वा / 'नागरं च यथोत्तर' इत्यत्र 'गोदन्तं च यथोत्तर' इति घृतेनैव; अणुना तैलेन वा नस्यं पूजितम् / अणुतैलं तु शालापठन्तिः स च पाठो जेज्जटाचार्येण दूषितः // 15 // - क्यतन्त्रोकं, न पुनर्वातव्याघ्युदितम् / परिषेके इत्यादि / बेहाञ्जनं हितं चात्र वक्ष्यते तद्यथाविधि // 16 // शीतमिति शृतशीतमित्यर्थः / ससैन्धवमिति सशब्द ईषदर्थः / मेहेत्यादि / यथाविधीति विधिमनतिक्रम्य, एतेनापतर्पण- रजनीदारुसिद्धं वेत्यत्र क्षीरमिति संबध्यते / सैन्धवेन समासिराव्यधपितवातेऽभिष्यन्दे स्नेहाजनं हितमित्यर्थः / अत्रैके युतम् अल्पसैन्धवयुक्तमित्यर्थः / सर्पिरित्यादि / -महौषधं वा 'ताम्रपात्रस्थितं मासं सर्पिःसैन्धैवसंयुतं' इति स्नेहाजनमाहुः। घृतस्त्रीस्तन्ययुक्तं पाषाणघृष्टमित्यर्थः, अञ्जनं वा / वसेत्यादि।अन्ये तु 'वसा चानूपजलजा सैन्धवेन समायुता' इत्यादिना आनूपजलजा वा वसा स्तोकसैन्धवयुक्ता किञ्चिच्छुण्ठीयुका वक्ष्यमाणं नेहाजनं कथयन्ति // 16 // पाषाणघृष्टा सती शुष्कपाकेऽजनमिति संबन्धः // 20-24 // रोगो यश्चान्यतोवातो यश्च मारुतपर्ययः॥ | पवनप्रभवा रोगा ये केचिदृष्टिनाशनाः॥ अनेनैव विधानेन भिषक् तावपि साधयेत् // 17 // बीजेनानेन मतिमान् तेषु कर्म प्रयोजयेत् // 25 // वाताभिष्यन्दक्रियामन्यस्मिन्नपि वातजेऽक्षिरोगेऽतिदिश- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते माह-रोग इत्यादि // 17 // शालाक्यतने वाताभिष्यन्दप्रतिपूर्वभक्तं हितं सर्पिः क्षीरं वाऽप्यथ भोजने // षेधो नाम नवमोऽध्यायः॥९॥ वृक्षादन्यां कपित्थे च पञ्चमूले महत्यपि // 18 // इदानीं वातजेषु तिमिरकाचादिष्वेषैव क्रिया कर्तव्यति सक्षीरं कर्कटरसे सिद्धं चात्र घृतं पिबेत् // दर्शयन्नाह-पवनेत्यादि / दृष्टिनाशनाः तिमिरकाचादयः / सिखंवा हितमत्राहः पत्तरार्तगलाग्निकैः॥ 19 // बीजेन बीजभूतेन / अनेन वाताभिष्यन्दोककर्मणा / मतिमान सक्षीरं मेषशुझ्या वा सर्पिीरतरेण वा // ऊहापोहवित् // 25 // अन्यतोवातमारुतपर्यययोः सामान्यां चिकित्सामभिधाय इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतविशेषचिकित्सामाह-पूर्वभक्तमित्यादि / तदेव घृतमाह व्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतत्रे वृक्षादन्यामित्यादि / वृक्षादनी बन्दाकः, वृक्षकलम्बुकेत्यन्ये। नवमोऽध्यायः // 9 // पक्षादम्यादीनां सप्तद्रव्याणामत्र कषायः / अगर्भ घृतमिदम् / सिद्धमित्यादि / पत्तूरः सितिवारः, 'सिरिवाली' इति लोके दशमोऽध्यायः। प्रतिद्धा भातंगलः कण्टकफलो जलमुक्तदेशजः, 'ककुभ' अथातः पित्ताभिष्यन्दप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः१ इलाम्बे भग्निकः अजमोदा / पत्तरादीनां कषाये क्षीरे च यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सापित सर्पिः मेषशशीकाथे वा सक्षीरे साधितम् / वीरतरः वाताभिष्यन्दप्रतिषेधानन्तरं वातादश तथा पित्तात्' इति वचशरः बसन्तरो वा, तस्य क्वाथे वा सक्षीरे साधितं नात् पित्ताभिष्यन्दप्रतिषेधारम्भः-अथात इत्यादि // 1 // 2 // सपिरग्यतोवातमारुतपर्यययोर्हितम् / इदमपि घृतत्रयमगर्भम् पित्तस्यन्दे पैत्तिके चाधिमन्थे // 18 // 19 // रक्तास्रावः स्रंसनं चापि कार्यम् // सैन्धवं दारु शुण्ठी च मातुलुङ्गरसो घृतम् // 20 // अक्ष्णोः सेकालेपनस्याञ्जनानि स्तन्योदकाभ्यां कर्तव्यं शुष्कपाके तदञ्जनम् // पैत्ते च स्याद्यद्विस विधानम् // 3 // पूजितं सर्पिषश्चात्र पानमक्ष्णोश्च तर्पणम् // 21 // पित्तेत्यादि / स्रेसनं विरेकः / पित्तविसर्पविधानं 'उशीप्रतेन जीवनीयेन नस्यं तैलेन चाणुना // रलामजकचन्दनानि' इत्यादिप्रलेपाः / पूर्ववदत्राप्यपतर्पणापरिषेके हितं चात्र पयः शीतं ससैन्धवम् // 22 // दिभिः कृतामपाचनस्य स्नेहपूर्वकः सिरामोक्षः // 3 // रजनीदारुसिद्धं वा सैन्धवेन समायुतम् // गुन्द्रां शालिं शैवलं शैलभेदं सर्पिर्युतं स्तन्यघृष्टमञ्जनं वा महौषधम् // 23 // दा-मेलामुत्पलं रोभ्रमभ्रम् // 1 विधेरनतिक्रमात्' इति पा०। 2 'मांसं सर्पिः सैन्धवसं- पद्मात्पत्रं शर्करा दर्भमिर्धा युतम्' इति पा०। तालं रोजं वेतसं पाकंच॥४॥

Page #710
अध्यायः 10] सुश्रुतसंहिता। द्राक्षां शौद्रं चन्दनं यष्टिकाहूं वर्त्यजनमाह-तालीशेत्यादि / काशीशैलेति केचित् पठन्ति योषित्क्षीरं राज्यनन्ते च पिष्ट्वा // सर्पिःसिद्धं तर्पणे सेकनस्ये चूर्ण कुर्यादअनार्थे रसोवा शस्तं क्षीरं सिद्धमेतेषु चाजम् // 5 // स्तन्योपेतो धातकीस्यन्दनाभ्याम् // योज्यो वर्गो व्यस्त एषोऽन्यथा वा चूर्णाचनमाह-चूर्णमित्यादि / रसो वेति रसक्रिया वेत्यर्थः / सम्यकस्येऽष्टार्धसंख्येऽपि नित्यम् // इदानीं पित्तस्याभिष्यन्दयौगिकद्रव्याण्याह-गुन्द्रामित्यादि / | स्यन्दनोऽनेनैव नाना प्रसिद्धः / केचित् चन्दनाभ्यामिति पठन्ति ॥गुन्द्रा एरकामेदः, गवेधुकेत्यन्ये, शैवलं दूर्वा, शैलमेदः पाषाणमेदः, चन्दनं रक्तचन्दनं, रात्रिः हरिद्रा, अनन्ता उत्पल योषित्स्तन्यं शातकुम्भं विघृष्टं सारिवा, योषित्क्षीर स्त्रीस्तन्यं, शर्करादेः साहचर्यात् कल्कद्रव्ये क्षौद्रोपेतं कैशुकं चापि पुष्पम् // 9 // इक्षुरिति इक्षुरसेन द्रवकायेम् / व्यस्तः असमस्तः, अन्यथा वा योषिदित्यादि / शातकुम्भं सुवर्ण, तच योषित्स्तन्येन समस्त इत्यर्थः / यद्यपि वर्गखात् 'समस्तं वर्गमधं वा यथाला-| घृष्टमजनम् / क्षौद्रयुक्तं वा किंशुकपुष्पं घृष्टं ताम्रपात्रादावभमथापि वा' इति शल्यतन्त्रोक्तपरिभाषयैव समस्तव्यस्तता जनम् // 9 // प्राप्ता, तथाऽपि शालाक्यतन्त्रत्वादत्र पुनरुता / नस्ये अष्टा- रोधं द्राक्षां शर्करामुत्पलं च र्धसंख्ये चतुःसंख्ये प्रतिमर्षावपीडनस्यशिरोविरेचनाख्ये // 4 // नार्याः क्षीरे यष्टिकाढ वचा च // पिष्टा क्षीरे वर्णकस्य त्वचं च क्रियाः सर्वाः पित्तहर्यः प्रशस्ता तोयोन्मिश्रे चन्दनोदुम्बरे च // 10 // त्यहाचोर्ध्वं क्षीरसर्पिश्च नस्यम् // 6 // रोध्रमित्यादि / रोधादिवचान्तं नारीक्षीरे पिष्टमेकमजनम् / क्रिया इत्यादि / क्षीरसर्पिश्चेति 'भोजने' इति शेषः / वर्णको रोचनिका; तस्यास्त्वक् नारीक्षीरेण पिष्टा द्वितीयनस्य मित्युपलक्षणं, तेनाश्योतनसेकाजनादि गृह्यते / यद्यपि मञ्जनम् / अन्ये वर्णकत्वक्शब्देन कर्णिकारवृक्षस्य वल्कलं 'पैत्ते च स्यायद्विस विधान' इत्यनेनैव पित्तहरी क्रिया कथिता, कथयन्ति, तन्नेच्छति गयी। तोयोन्मिश्रे चन्दनोदुम्बरे तथाऽपि तत्र व्याधिप्रत्यनीकतयोक्ता, अत्र तु दोषप्रत्यनीकत्वे- चेति तृतीयाञ्जनं, तोयोन्मिधे बालकयुक्त, चन्दनं कुचन्दनं; नेति न दोषः // 6 // पञ्जिकाकारस्तु चन्दनोदुम्बरं भृशतरं चूर्णितं वस्त्रबद्धं तोय. पालाशं स्याच्छोणितं चाञ्जनार्थ तमाश्योतनाञ्जनमाह // 10 // शल्लक्या वा शर्कराक्षौद्रयुक्तम् // कार्यः फेनः सागरस्याञ्जनार्थे रक्तपित्तप्रसादकाजनानां रसक्रिया प्रथमा, अतस्तामाह नारीस्तन्ये माक्षिके चापि घृष्टः॥ पालाशमित्यादि / पालाशं शोणितं किंशुकरसः; अन्ये पला. योषित्स्तन्ये स्थापितं यष्टिकाढू शखपुरमाहुः // रोभ्रं द्राक्षां शर्करामुत्पलं च // 11 // रसक्रियां शर्कराक्षौद्रयुक्तां क्षौमाबद्धं पथ्यमाश्चयोतने वा पालिन्द्यां वा मधुके वाऽपि कुर्यात् // 7 // सर्पिष्टं यष्टिकाढू सरोभ्रम् // - अपरामपि रस क्रियामाह-रसक्रियामित्यादि / रसक्रिया तोयोन्मिश्राः काश्मरीधात्रिपथ्याफाणिताकृतिः। तथा चोकम् - "गृहीत्वा क्वाथकल्पेन क्वार्थ स्तद्वच्चाहुः कट्फलं चाम्बुनैव // 12 // पूतं पुनः पुनः / क्वाथयेत् फाणिताकारमेषा प्रोक्ता रसक्रिया" कार्य इत्यादि / अपरमाश्च्योतनमाह-नारीत्यादि / यष्टि. इति / पालिन्दी श्यामा त्रिवृत्, सारिवामन्ये // 7 // मधुकादिद्रव्यमतीव चूर्णितं स्त्रीस्तन्यस्थापितं क्षौमवस्त्रावबद्धमामुस्ता फेनः सागरस्योत्पलं च / श्योतने हितमित्यर्थः / यष्ठिकाडं सरोध्रमिति यष्टिमधुकरो] कृमिघ्नैलाधात्रिबीजाद्रसश्च // वा घृतघृष्टे पूर्ववदाश्चयोतनम् // 11 // 12 // अपरमपि रसक्रियाजनमाह-मुस्तेत्यादि / कृमिनाएषोऽम्लाख्येऽनुक्रमश्चापि शक्ती विडशाः, धात्री आमलकं, बीजः पीतसारः 'बीजक' इति / कार्यः सर्वः स्यात्सिरामोक्षवर्यः // 13 // यावत् , मुस्तादीनां रसे रसक्रिया कार्या // इदानीमम्लाध्युषितशुत्योः सामान्यचिकित्सामाह-एष तालीशैलागैरिकोशीरशङ्ख | इत्यादि / केचिदम्लाध्युषितशुक्त्योरशस्त्रकृत्यखादेव सिरामोक्षरेवं युज्यादञ्जनं स्तन्यपिदैः॥८॥ वर्जनं सिद्धम् , अतः शिरामोक्षवर्य' इति पाठं न पठन्ति // 13 // 1 'नावने च' इति पा० / 2 'शस्ताऽशेषा पित्तहत्री क्रिया च यहादूर्व क्षीरसर्पिश्च नस्यम्' इति पा० / १'सभृिष्टं' इति पा० / २'घृतभृष्टे' इति पा० /

Page #711
614 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्रं सर्पिः पेयं त्रैफलं तैल्वकं वा तदन्नपानं च समाचरेद्धि पेयं वा स्यात् केवलं यत् पुराणम् // ___ यच्छेष्मणो नैव करोति वृद्धिम् // अम्लाध्युषिते विशेषचिकित्सितमाह-सपिरित्यादि / आद्यं सिराणामथ मोक्षणेनेत्यत्राथशब्दादयमभिप्रायः-कृतस्नेहाघृतद्वयं संशोधनं, पुराणघृतं तु संशमनम् // दिपूर्वक्रमस्य प्रवृद्धावस्थायां सिरामोक्षः / पूर्वक्रममाहदोषेऽधस्ताच्छुक्तिकायामपास्ते खदावपीडेत्यादि / यहात् व्यहादिति अतर्पणप्रेरितदिनचतुशीतैर्द्रव्यैरञ्जनं कार्यमाशु // 14 // ष्टयस्य तिक्तद्रव्यसाधितं प्रातः प्रशस्तं घृतं, तेन निग्धस्य शुक्तिकायां विशेषचिकित्सितमाह-दोषे इत्यादि / अध | यहात् सिरामोक्षः / 'प्रातस्तयोस्तिक्तघृतं प्रशस्तं' इत्यत्र स्वादपास्ते दोषे 'विरेचनेन' इति शेषः // 14 // 'तौ प्रातरेवानु घृतं पिबेतां' इति केचित् पठन्ति / 'तदवैदूर्य यत् स्फाटिक वैद्रुमं च न्नपानं च समाचरेद्धि' इत्यत्र 'तत् प्रातरन्नं च समाचरेद्धि' मौक्तं शाङ्ख राजतं शातकुम्भम् // इति केचित् पठन्ति; प्रातम्रहणं द्विरन्नकालनिषेधार्थमिति व्याख्यानयन्ति ॥३॥४॥चूर्ण सूक्ष्मं शर्कराक्षौद्रयुक्तं शुक्तिं हन्यादञ्जनं चैतदाशु // 15 // कुटन्नटास्फोटफणिज्झबिल्व पत्तूरपिल्वर्ककपित्थभङ्गः॥५॥ तान्येव शीतद्रव्याण्याह-वैदूर्यमित्यादि // 15 // स्खेदं विदध्यात् युख्यात् सर्पिर्धूमदर्शी नरस्तु शेषं कुर्याद्रक्तपित्ते विधानम् // खेद्रव्याण्याह-कुटनटेत्यादि / कुटनटं तगर; फणियञ्चैवान्यत् पित्तहृच्चापि सर्व ज्झकः तीक्ष्णगन्धः खनाम्नैव प्रसिद्धः, अन्ये निर्गुण्डीमाहुः; यद्वीस पैत्तिके वै विधानम् // 16 // पत्तरः शरबालिकः, भङ्गः पत्रभझैः, अन्ये भङ्गशब्देन पल्लवा नाहुः।इति श्रीसुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते अथवाऽनुलेपं .. शालाक्यतन्त्रे पित्ताभिष्यन्दप्रतिषेधो बर्हिष्ठशुण्ठीसुरकाष्ठकुष्ठैः॥ नाम दशमोऽध्यायः॥१०॥ अनुलेपद्रव्याण्याह-अथवेत्यादि / बर्हिष्ठं बालकम् ॥५॥धूमदर्शिनश्चिकित्सितमाह-युध्यादित्यादि / रक्तपित्ते सिन्धूत्थहिङ्गुत्रिफलामधूकविधानमिति रक्ताभिष्यन्दे पित्ताभिष्यन्दे च चिकित्सितं प्रपौण्डरीकाजनतुत्थतानैः॥ 6 // .. यदुक्कं तदित्यर्थः / अन्यत् पित्तहृदिति पित्तविदग्धदृष्टेर्यद्विधानं पिष्टैर्जलेनाञ्जनवर्तयः स्युः तदत्र योजयेत् / यद्वीस पैत्तिके वै विधानमिति पित्तविसोकं विधानं योजयेदिति संबन्धः // 16 // पथ्याहरिद्रामधुकाअनैर्वा // त्रीण्यूषणानि त्रिफला हरिद्रा इति श्रीडल्ह(ड)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत विडङ्गसारश्च समानि च स्युः॥७॥ व्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे बर्हिष्ठकुष्ठामरकाष्ठशक- . दशमोऽध्यायः // 10 // पाठामलव्योषमनःशिलाश्च // पिष्वाऽम्बुना वा कुसुमानि जातिएकादशोऽध्यायः। करञ्जशोभाञ्जनजानि युझ्यात् // 8 // अथातः श्लेष्माभियन्दप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः 1 फलं प्रकीर्यादथवाऽपि शियोः यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पुष्पं च तुल्यं बृहतीद्वयस्य // पित्ताभिष्यन्दानन्तरं दोषक्रमेण कफाभिष्यन्दप्रतिषेधा- रसाञ्जनं सैन्धवचन्दनं च रम्भः -अथात इत्यादि // 1 // 2 // मनःशिलाले लशुनं च तुल्यम् // 9 // स्यन्दाधिमन्थौ कफजौ प्रवृद्धौ पिष्ट्वाऽञ्जनार्थे कफजेषु धीमान् . जयेत् सिराणामथ मोक्षणेन // वर्तीर्विदध्यान्नयनामयेषु // खेदावपीडाञ्जनधूमसेक वर्त्यजनद्रव्याण्याह-सिन्धूत्थेत्यादि / त्रीण्यूषणानीति त्रिकप्रलेपयोगैः कवलग्रहैश्च // 3 // टुकमित्यर्थः / बर्हिष्ठं वालकम् / अमरकाष्ठं देवदारु / प्रकीर्यः रूस्तथाऽऽश्योतनसंविधान कण्टकिकरजः / केचित् पुष्पमपि प्रकीर्यादेवेति कथयन्ति / स्तथैव रूक्षैः पुटपाकयोगैः॥ तथा बृहतीद्वयस्य पुष्पं फलं च / आलं हरितालम् / एता यहाध्यहाच्चाप्यपतर्पणान्ते 1 पश्चात्' इति पा० / 2 'पाठानखव्योषमनःशिलाश्च' इति प्रातस्तयोस्तिक्तघृतं प्रशस्तम्॥४॥ | पा० / 3 'तुत्थं' इति पा० /

Page #712
अध्यायः 11] सुश्रुतसंहिता। 615 wwwPIPurnima APRADAAVAJNANAVA वर्योऽर्धश्लोकसमापनाः पञ्च त्र्यूषणादिद्रव्यज्ञेयाः। पञ्जिकायां रिफलमुद्धृतबीजं सौवीराजनसमभागेन पिप्पलीकल्केन पूरयेत् , तु 'व्योषमनःशिलाश्च' इत्यनन्तरं 'मूर्वा च जातीमुकुलानि तत्कल्कं सप्तरात्रादनन्तरमुद्धृतं महौषधाद्यजनवत् पिष्टकरोगे चापि पिवाऽम्बुनैतान् वितरेत्तथैव' इति पठ्यते; व्याख्यानं हितं पथ्यमित्यर्थः ॥च-त्र्यूषणाद्यष्टाङ्गमजनं, बर्हिष्ठादि द्वादशाङ्गं, अथवेत्यनेन विधिरेष चापि // 14 // विकल्पवाचिना कण्टकिकरअफलतुल्यांशैर्वक्ष्यमाणैरौषधैरेकम- वार्ताकशिम्विन्द्रसुरापटोलअनं, शिग्रुफलतुल्यांशैर्वक्ष्यमाणैर्द्वितीयमजनम् / 'सिन्धूत्थहिड' किराततिक्तामलकीफलेषु // इत्यत्र केचित् 'सिन्धुप्रसूतं' इति पठन्ति // 6-9 // कण्टकारिफलविधिमन्यत्रापि फलेऽतिदिशन्नाह-विधिरिरोगे बलासप्रथितेऽञ्जनं जैः त्यादि / इन्द्रसुरा इन्द्रवारुणी // 14 ॥कर्तव्यमेतत् सुविशुद्धकाये.॥ 10 // कासीससामुद्ररसाञ्जनानि नीलान् यवान् गव्यपयोऽनुपीतान् जात्यास्तथा क्षा(को)रकमेव चापि // 15 // शलाकिनः शुष्कतनून विदह्य // प्रक्लिन्नवर्त्मन्युपदिश्यते तु तथाऽर्जकास्फोतकपित्थबिल्व योगाअनं तन्मधुनाऽवघृष्टम् // निर्गुण्डिजातीकुसुमानि चैव // 11 // प्रक्लिन्नवर्त्मनि रोगे योगाजनमाह-कासीसेत्यादि / जात्याः तत्क्षारवत्सैन्धवतुत्थरोचनं कोरकं जातीकलिका // १५॥पकं विध्यादथ लोहनाड्याम् // नादेयमध्यं मरिचंच शुक्लं एतद्बलासग्रथितेऽञ्जनं स्या नेपालजाता च समप्रमाणा॥१६॥ देषोऽनुकल्पस्तु फणिज्झकादौ // 12 // समातुलुङ्गद्रव एष योगः रोगे इत्यादि / ज्ञैरिति कुशलैवैद्यैरित्यर्थः / एतद् वक्ष्यमाणं क्षाराजनम् / सुविशुद्धकाये इति सिराव्यधविरेकशिरोविरेकैरि __ कण्डूं निहन्यात् सकृदञ्जनेन // त्यर्थः / तदेव क्षाराजनं व्युत्पादयनाह-नीलानित्यादि / सर्वेषां कफजाक्षिरोगाणामुपद्रवभूतायाः कण्डाश्चिकित्सानीलान् अपक्वान् / गव्यपयोऽनुपीतान् कृष्णगोदुग्धभावितान् , माह-नादेयमित्यादि / नादेयमिति सैन्धवमित्यर्थः। मरिचं पीतानिति वक्तव्ये अनुपीतानिति यत् कृतं तत् सप्ताहं सप्ताह च शुक्लमिति शोभाजनबीज मित्यर्थः; अन्ये शुक्लमेव मरिचं द्वयं वा भावना कार्येति बोधयति / शलाकिनः शुकयुक्तान् / कथयन्ति / नेपालजाता मनःशिला // 16 ॥तदिति भस्मेत्यर्थः / नीलयवादिभस्मप्रस्थं, उष्णोदकाढकेन सशृङ्गवेरं सुरदारु मुस्तं सह मेलयिखा पुनः पुनराखावयेत् , यावत् क्षारोदकं तीक्ष्णं सिन्धुप्रभू(सूतं मुकुलानि जात्याः॥१७॥ पिच्छिलं रक्तं च स्यात्, तदा भस्म विहाय तत्र क्षारोदके सुराप्रपिष्टं त्विदमानं हि सैन्धवतुत्थरोचनमावापं क्षारोदकाद्वात्रिंशद्भागं दत्त्वा पचेत् / / कण्डां च शोफेच हितं वदन्ति // केचित् सैन्धवादिद्रव्याणि भस्मार्थ न तु आवापार्थमिति वदन्ति, कण्वामपरमप्यजनमाह-सेत्यादि // १७॥तन्मतेऽप्रतिवापमेव पक्तव्यम् / फणिज्झकादावित्यत्रादिशब्दात् | स्यन्दाधिमन्थक्रममाचरेच कुसुमादयो गृह्यन्ते // 11-12 // सर्वेषु चैतेषु सदाऽप्रमत्तः // 18 // महौषधं मागधिकां च मुस्ती (विशेषतो नावनमेव कार्य ससैन्धवं यन्मरिचं च शुक्लम् // संसर्जनं चापि यथोपदिष्टम् // ) तन्मातुलुङ्गखरसेन पिष्टं इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शानेत्राञ्जनं पिष्टकमाशु हन्यात् // 13 // लाक्यतन्त्रे कफाभिष्यन्दप्रतिषेधो पिष्टकरोगेऽजनमाह-महौषधमित्यादि / मरिचं शुक्लं नामैकादशोऽध्यायः // 11 // शोभाजनबीजम् // 13 // इदानी बलासग्रथितपिष्टकप्रक्लिन्नवर्त्मसु विशेषचिकित्सामफैले बृहत्या मगधोद्भवाना मिधाय सामान्यचिकित्सामाह-स्यन्देत्यादि / एतेषु बलास. निधाय कल्कं फलपाककाले // प्रथितपिष्टकप्रक्लिन्नवर्त्मसु / चकारादन्येष्वपि कफजाक्षिरोगेषु / स्रोतोजयुक्तं च तदुद्भुतं स्या अप्रमत्तः सावधानः // 18 // त्तद्व पिष्टे इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतअपरमप्यजनमाह-फले इत्यादि / फलपाककाले कण्टका- व्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे एकादशोऽध्यायः // 11 // 1 'नीलान् पकान्' इति पा० / 2 'मुख्या' इति पा०। 3 'फलं बृहत्या मगधोद्भवानामादाय' इति पा०। 4 'स्रोतोजयुक्तं खलु सप्तरात्रात्तदुद्धृतं स्यात्तु तथैव पथ्यम्' इति पा०। 1 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते /

Page #713
616 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंयलिता [ उत्तरतत्रं द्वादशोऽध्यायः। रुजायां चाप्यतिभृशं स्वेदाश्च मृदवो हिताः॥ अथातो रक्ताभिष्यन्दप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ अक्ष्णोः समन्ततः कार्य पातनं च जलौकसाम् // 8 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ घृतस्य महती मात्रा पीता चार्ति नियच्छति // वातपित्तकफकृतानभिष्यन्दान प्रतिपाद्य परिशिष्टं रक्ता पित्ताभिष्यन्दशमनो विधिश्चाप्युपपादितः॥९॥ भिष्यन्दप्रतिषेधमाह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // परिषेचनाद्युद्दिष्टं यदनिर्दिष्टं तत्पित्ताभिष्यन्दनिर्दिष्टद्रव्यैरमन्थं स्यन्दं सिरोत्पातं सिराहर्ष च रक्तजम् // तिदिशन् क्रियाक्रमेऽनिर्दिष्टं च निर्दिशन्नाह-रुजायामित्यादि। एकेनैव विधानेन चिकित्सेच्चतरो गदान // 3 // रुजो हि भवन्ति सिराव्यधादिकृतवातानुबन्धात्, मन्थमित्यादि / अत्र मन्थस्य प्रागुपादानं स्यन्दागरीय- द्रक्ताद्वा; तत्र वातजायां तीव्ररुजायां मृदवः स्वेदाः, दूष्यरक्तास्त्वख्यापनार्थम् // 3 // वरोधादहुशोणितजायां जलौकःपातनं; वातजायामेवान्तरमौव्याध्याश्चतुरोऽप्येतान् स्निग्धान्कौम्मेन सर्पिषा॥ षधं घृतस्य महत्या मात्रया पानम् ; अल्पशोणितजायां पित्तारसैरुदारैरथवा सिरामोक्षेण योजयेत् // 4 // भिष्यन्दशमनो विधिः / नियच्छति निवारयति // 8-9 // तदेव विधानमाह-व्याध्यानित्यादि / व्याधिभिराः कशेरुमधुकाभ्यां वा चूर्णमम्बरसंवृतम् // पीडिता व्याध्याताः / कौम्भेन शतवर्षस्थितेनेत्यर्थः / रसै- न्यस्तमप्स्वान्तरिक्षासु हितमाथ्योतनं भवेत् // 10 // रुदाररथवेति मांसरसैरधिकरने हैर्वा स्निग्धानित्यर्थः / दूष्यहरणं ___आक्ष्योतनमाह-कशेर्वित्यादि / अम्बरसंवृतं वस्त्रवेष्टितं, प्रतिपादयन्नाह-सिरेत्यादि // 4 // न्यस्तं क्षिप्तं, आन्तरिक्षोदकालामे आकाशगुणभूयिष्ठं भूमि स्थमुदकं गृह्यते / केचित् परिषेकमप्यनेनैवेच्छन्ति // 10 // विरिक्तानां प्रकामं च शिरांस्येषां विशोधयेत् // पाटल्यर्जुनश्रीपर्णीधातकीधात्रिबिस्वतः॥ वैरेचनिकसिद्धेन सितायुक्तेन सर्पिषा // 5 // पुष्पाण्यथ बृहत्योश्च बिम्बीलोटाच तुल्यशः॥११॥ (मज्जा वा तद्विमिश्रेण मेदसा तच्छतेन वा॥) समञ्जिष्ठानि मधुना पिष्टानीक्षुरसेन वा // .. दृष्यहरणं प्रतिपाद्य दोषहरणं प्रतिपादयन्नाह-विरिक्तानामित्यादि / शिरांसीति बहुवचनं प्रतिरोगापेक्षया दूष्येऽपहृते रक्तामिष्यन्दशान्त्यर्थमेतदअनमिष्यते // 12 // विरेचनेन दोषहरणं, ततः शिरोविरेचनं; तदपि सर्पिषा नतु रक्ताभिध्यन्देऽजनमाह-पाटलीत्यादि / श्रीपर्णी कातैलेन, घृतस्य चक्षुष्यत्वात् , रक्ताविरुद्धत्वाच्च / तस्य संस्कार इमरी / धात्री आमलकी, बिम्बीलोटो भिल्लोटो हिमादिजो माह-वैरेचनिकसिद्धेनेति; शिरोविरेचनद्रव्यसिद्धेन, केचित् वृक्षः / विरेचनादिभिर्विशुद्धदोषस्य पुरुषस्य शेषदोषोपशान्त्यत्रिवृतादिद्रव्यसिद्धेनेत्याहुः / केचिदत्र 'मज्ज्ञा वा तद्विपक्केन' | र्थमञ्जनं योज्यं, न पुनरशुद्धदोषस्येति // 11-12 // इत्यादिपाठं पठन्ति, स चानार्षः // 5 // चन्दनं कुमुदं पत्रं शिलाजतु सकुङ्कुमम् // ततःप्रदेहाः परिषेचनानि अयस्ताम्ररजस्तुत्थं निम्बनिर्यासमञ्जनम् // 13 // नस्यानि धूमाश्च यथाखमेव // त्रपु कांस्यमलं चापि पिष्वा पुष्परसेन तु // आश्चयोतनाभ्यानतर्पणानि विपुला याः कृता वत्यैः पूजिताश्चाअने सदा // 14 // स्निग्धाश्च कार्याः पुटपाकयोगाः // 6 // चन्दनमित्यादि / पत्रं पत्रकम् / अजनं रसाजनम् / पुष्पअन्तःशुद्धिकरं क्रियाक्रममुक्त्वा बहिःशुद्धिकरं क्रियाक्रम रसेनेति मधुनेत्यर्थः / विपुला यास्ता एवं मन्थादिषु चतुर्यु संग्रहमुद्दिशन्नाह-तत इत्यादि / धूमाश्च यथाखमात्मीयानति लेखनादिकर्मणि सामर्थ्यात् पूजिता वर्तयः। तदुक्तं,-"हरेणुक्रमेण, रक्तस्य दूष्यस्य कफानुबन्धे कफहरद्रव्यवर्तिकृताः, मात्रा वर्तिः स्याल्लेखनस्य प्रमाणतः / प्रसादनस्य चाभ्यर्धा वातानुबन्धे तु स्नेहिकाः; एवमन्यत्रापि यथाखमिति संबन्धनी- द्विगुणा रोपणस्य तु"-इति // 13-14 // यम्।अभ्यञ्जनम् अञ्जनं तच्च प्रसादनं रक्तपित्ते, सव्रणशुक्रादौतु स्यादवन घृत क्षी, सिरोत्पातस्य मेषजम् // रोपणं; अन्ये पुनरभ्यजनमेव शतधौतघृतादिनेच्छन्ति // 6 // | तद्वत्सैन्धवकासीसं स्तन्यपृष्टं च पूजितम् // 15 // नीलोत्पलोशीरकटङ्कटेरी मधुना शङ्खनैपालीतुत्थदायः ससैन्धवाः // कालीययष्टीमधुमुस्तरोत्रैः॥ रसः शिरीषपुष्पाच सुरामरिचमाक्षिकैः // 16 // सपनकैधौतधृतप्रदिग्धै युक्तं तु मधुना वाऽपि गैरिकं हितमञ्जने // रक्ष्णोः प्रलेपं परितः प्रकुर्यात् // 7 // मन्थादीनां चतुर्णा सामान्यचिकित्सितमुक्त्वा सिरोत्पाते इदानीं प्रलेपद्रव्याण्याह-नीलोत्पलेत्यादि / कटङ्कटेरी| विशेषचिकित्सितमाह-स्यादअनमित्यादि / अञ्जनं रसाजनं. दारुहरिद्रा / कालीयकं दारुहरिद्वानकारि प्रसिद्धम। धौतघत- घृतं गव्यघृतम् / नेपाली मनःशिला / मरिचं प्रसिद्ध. केचित प्रदिग्धैः मिश्रेरित्यर्थः // 7 // १'सौवीराअन' इति पा०।

Page #714
अध्यायः 12] सुश्रुतसंहिता। Dowwwvvvv मरिचशब्देन सितमरिच शोभाञ्जनफलापरपर्यायं वदन्ति / दन्ता गवादीनामश्वादीनां च / शृङ्गाणि गवादीनामेव / अव'गैरिकं वर्णगैरिकम् / एतान्यञ्जनान्यर्धश्लौकिकान्यप्युक्तानि | सादनो मिश्रकोक्तः कासीसादिः / एतदनिर्दिष्टानामपि लेख्या॥ 15-16 // जनसंज्ञकं ज्ञेयम् / अपरमपि लेख्याञ्जनमाह-कुक्कुटाण्डेसिराहर्षेऽअनं कुर्यात फाणितं मधसंयतम // 17 // त्यादि / लेख्याजन कीदग्विधस्यातुरस्य प्रयोज्यमित्याह-पुटमधना तार्थ्यजं वाऽपि कासीसंवा ससैन्धवम // पाकावसानेनेत्यादि / रक्तविस्रावणादिना पुटपाकावसानेन, वेत्राम्लस्तन्यसंयुक्तं फाणितं च ससैन्धवम् // 18 // स्यन्दघातिना अभिष्यन्दहननशीलेन, कृस्नेन सकलेन विधिना, सिराहर्ष इत्यादि / फाणितं मधुयुक्तमेकमजनमिति; मधु संपादितस्य सम्यग्योजितस्य; स पुनर्विधिः सिराव्यधविरेचनयुक्तं तार्क्ष्य द्वितीयमन्जनं, तत्र तार्यजं रसाञ्जनं; कासीसं शिरोविरेचनान्यन्तःपरिमार्जनानि; तथा हि,-"ततः प्रदेससैन्धवं मधुयुक्तं तृतीयमञ्जनं; वेत्राम्लस्तन्यसंयुक्तं फाणितं हान् परिषेचनानि नस्यानि धूमाश्च यथाखमेव / आश्श्यो तनाभ्यजनतर्पणानि तथैव कार्याः पुटपाकयोगाः"-इति; चतुर्थमजन; तत्र वेत्राम्लम् अम्लवेतसं, अन्ये तु वेत्रं वेत्रक लेख्याजनं प्रयोजनीयमिति पिण्डार्थः / 'पुटपाकावसादेन' इति रीर, अम्लम् अम्लवेतसम् , अम्लीका वेति व्याख्यानयन्ति; केचित् पठन्ति, पुटपाक एवावसादोऽवधिर्यस्य स तथा तेनेति यत्तु जेजटाचार्येण दूषितम् // 17 // 18 // ख्यानयन्ति // 24-26 ॥पैत्तं विधिमशेषेण कुर्यादर्जुनशान्तये // अनेनापहरेच्छुक्रमवणं कुशलो भिषक् // 27 // . इक्षुश्क्षौद्रसितास्तन्यदा-मधुकसैन्धवैः // 19 // इमां चिकित्सामवणे शुकेऽप्यतिदिशन्नाह-अनेनेत्यादि / सेकाअनं चात्र हितमम्लैराश्चयोतनं तथा // अनेन लेख्याअनेन पूर्वोक्तेन रक्तविनावणाधुपक्रमेण संपादितसितामधुककवङ्गमस्तुक्षौद्राम्लसैन्धवैः // 20 // स्यातुरस्याव्रणं शुक्रमपहरेदिति वाक्यार्थः // 27 // बीजपूरककोलाम्लदाडिमाम्लैश्च युक्तितः॥ उत्तानमवगाढं वा कर्कशं वाऽपि सवणम् // एकशो वा द्विशो वाऽपि योजितं वा त्रिभित्रिभिः॥ शिरीषबीजमरिचपिप्पलीसैन्धवैरपि // 28 // स्फटिक विद्रुमं शङ्खो मधुकं मधु चैव हि // शङ्खक्षौद्रसितायुक्तः सामुद्रः फेन एव वा // 22 // | शुक्रस्य घर्षणं कार्यमथवा सैन्धवेन तु // द्वाविमौ विहितौ योगावञ्जनेऽर्जुननाशनौ // . | कुर्यात्ताम्ररजःशङ्खशिलामरिचसैन्धवैः // 29 // सैन्धवक्षौद्रकतकाः सक्षौद्रं वा रसाञ्जनम // 23 // अन्त्याद्विगुणितैरेभिरञ्जनं शुक्रनाशनम् // कासीसं मधुना वाऽपि योज्यमत्राञ्जने सदा // | कुयोदानयोगी वा सम्यक् श्लोकार्धिकाविमौ // 30 // * ' रक्तार्जुनचिकित्सामाह-पैत्तमित्यादि / पैत्तं पित्ताभिष्यन्दो- | शङ्खकोलास्थिकतकद्राक्षामधुकमाक्षिकैः॥ दितम् / अत्र अर्जुने / अम्लैः धान्याम्लादिभिः / तत्र इक्षुझौ-| क्षद्रिदन्ताणवमलशिरीषकुसुमैरपि // 31 // द्रादिभिः सेकाउने कर्तव्ये, अम्लैः पुनराश्चयोतनमेव कर्तव्यम् / क्षाराअनं वा वितरेदलासग्रथितापहम् // अर्जुनेऽपरमप्याश्योतनमाह-सितेत्यादि / एतैः सितादिभिर्दा- मुगान् वा निस्तुषान् भृष्टान् शङ्खक्षौद्रसितायुतान् डिमाम्लपर्यन्तैयस्तैः समस्तैर्वा युक्तितो दोषबलापेक्षयाऽऽश्चयो- मधूकसारं मधुना योजयेचाञ्जने सदा // तनं कार्यमिति पिण्डार्थः / अर्जुनेऽजनमाह-स्फटिकमित्यादि। बिभीतकास्थिमज्जा वा सक्षौद्रः शुक्रनाशनः // 33 // विद्रुमः प्रवालः / अर्जुनेऽपरमप्यजनमाह-सैन्धवेत्यादि / शङ्खशुक्तिमधुद्राक्षामधुकं कतकानि च // सैन्धवक्षौद्रकतका इत्येकमञ्जनं, सक्षौद्रं वा रसाउनमित्यपरं, द्वित्वग्गते सशूले वा वातघ्नं तर्पणं हितम् // 34 // कासीसं मधुना वाऽपीति तृतीयमजनम् / अत्र अर्जुने | वंशजारुष्करी तालं नारिकेलं च दाहयेत् // // 19-23 // विस्राव्य क्षारपचूर्ण भावयेत्करभास्थिजम् // 35 // लोहचूर्णानि सर्वाणि धातवो लवणानि च // 24 // बहुशोऽञ्जनमेतत्स्याच्छुक्रवैवर्ण्यनाशनम् // रत्नानि दन्ताः शृङ्गाणि गणश्चाप्यवसादनः॥ | इदानीमव्रणशुक्रचिकित्सितमभिधाय सव्रणेऽपि पूर्व चिकि. लानि लशुन कटुकत्रयम् // 25 // त्सितमुद्दिशन्नाह-उत्तानमित्यादि / सव्रणमपि शुक्रमुत्तानमेकरअबीजमेला च लेख्याअनमिदं स्मृतम् // कपटलगतम् , अवगाढं वा द्विध्यादिपटलगतं, रक्तस्रावणेत्यादिना पटपाकावसानेन रक्तविस्रावणादिना // 26 // पूर्वोक्तेन विधिनोपपाद्य, लेखयेदिति समुदायार्थः / ननु संपादितस्य विधिना कृत्लेन स्यन्दधातिना / / सवणस्य सन्तर्पणसाध्यत्वात् कथं सव्रणे लेखनमुपयुज्यते ? सत्यं, कर्कशावस्थायां पूर्व लेखनं प्रयुज्यते पश्चात् सन्तर्पणलेख्याजनमाह-लोहेत्यादि / सर्वाणि सुवर्णत्रपुसीसताम्र मिति न दोषः / 'कर्कशं वापि सत्रणं' इत्यत्र 'कर्षयेचापि रजतकृष्णलोहादिजातानि / धातवो मनःशिलागैरिकादयः।। लवणानि सैन्धवादीनि पञ्च / रत्नानि वैदूर्यमरकतप्रभृतीनि / / 1 'शीतांश्च कुर्यात्पुटपाकयोगान्' इति पा० / सु० सं० 78

Page #715
618 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं भARIRATRAPA केचित् पठन्ति / एतदवस्थ एव कुर्यादित्यादि / घृतं काय ना तुल्यांशं गैरिक सवणं' इति केचित् पठन्ति / एतदवस्थे एव शुक्रे घर्षणमाह- मैरेयं वाऽपि दध्येवं दध्युत्तरकमेव वा // 40 // शिरीषबीजेत्यादि / शिला मनःशिला / कुर्यादित्यादि / घतं कांस्यमलोपेतं स्तन्यं वाऽपि ससैन्धवम् // कौ तौ श्लोकाधिकौ द्वौ योगावित्याह-शङ्खकोलास्थीत्यादि / मधूकसारं मधुना तुल्यांशं गैरिकेण वा // 41 // कोलास्थि बदरास्थि, कतकं शशपुरीषानुकार्यम्बुप्रसादनं फलं, | सर्पिःसैन्धवताम्राणि योषित्स्तन्ययुतानि वा // मधुकं यष्टीमधु, दन्तो गोदन्तः, अर्णवमलं समुद्रफेनम् / तयोरञ्जनावस्थामुद्दिशन्नाह-सर्वत इत्यादि / सर्वतश्चापि क्षाराजनमित्यादि / क्षाराञ्जनं 'नीलान् यवान् गव्यपयोऽनुपी शुद्धस्येति अन्तःपरिमार्जनबहिःपरिमार्जनाभ्यां शुद्धस्येत्यर्थः / तान्' इत्यादिना लष्माभिष्यन्दोक्तम् / मुद्गानित्यादि / मुगान् इदं वक्ष्यमाणम् / तदेवाञ्जनमाह-ताम्रपात्रस्थितमित्यादि / शङ्खक्षादसितायुतानित्येको योगः, मधूकसारं मधुनेति द्वितीयो | मेरेयं सुरासवयोरेकत्र सन्धानं, दधि प्रसिद्धं, एवमिति पूर्वयोगः। बिभीतकेत्यादि / बिभीतकास्थिमजा मधुनेत्येको वत् ताम्रपात्रस्थितं सैन्धवचूर्णयुक्तमित्यर्थः, दध्युत्तरकं दनः योगः; शङ्खादिकतकपर्यन्तं मधुनेति द्वितीयो योगः, मधुकं सरः / स्नेहाञ्जनं रक्तापकर्षणादिना विरूक्षिताक्षस्य योज्यं; यष्टीमधु / केचित् राजशुक्तीसत्र शङ्खाश्मन्तेति पठन्ति / वातोल्बणपाकस्य वा मैरेयं दधि च ताम्रपात्रस्थितं सैन्धवयुक्तं, द्वित्वग्गत इत्यादि / द्वित्वगते द्विपटलाश्रिते शुक्र इत्यर्थः / पित्तोल्बणे नाति विरूक्षिते दध्युत्तरकं च, सशोफस्य च रक्तास्राकेचिदमुं पाठं न पठन्ति,जेजटेन पठितत्वादस्माभिः पठितः / वादिसंपादितस्य घृतं कांस्यमलयुक्तमञ्जनं स्तन्यं वा सैन्धवयुक्तवंशजेत्यादि / वंशजो वंशकरीरः, वंशाङ्कर इति यावत् / मञ्जनं, मधूकसारं वा गैरिकेण तुल्यांशं मधुनाऽञ्जनं, घृतादीनि अरुष्करादीनां परिपक्कास्थि, अन्ये जटामाहुः / एतेषां वंश त्रीणि स्तन्येनाजनं, एतानि सावशेषरक्तयोः पाकयोर्योज्यानि जादीनां तिलनालदीपितानां भस्म, तच्च करभास्थिचूर्णसमं // ३९-४१॥प्रत्यहमाकृष्य, षड्गुणोदकेनाष्टगुणोदकेन वा निष्क्वाथ्य, पादशेषं बहुशो विस्राव्य, स्वस्थेन तेन सप्ताहं करभास्थिचूर्ण भावयित्वा- | दाडिमारेवताश्मन्तकोलाम्लैश्च ससैन्धवामा ऽऽतपे शोषयेत् , तन्चूर्ण पुनश्च चूर्णितं कृत्वा, मध्वाक्तेनाकुल्य- रसक्रिया वा वितरेत्सम्यक्पाकजिघांसया // 42 // ग्रेण शलाकया वा संगृह्य शुक्रदेशमात्रं घर्पयेत् , ततस्त्रिफलो- रसक्रियामाह-दाडिमेत्यादि / आरेवतः कृतमालकः: दकेनाक्षि प्रक्षालयेत् / शुक्रववर्ण्यनाशनमिति शुक्रस्य वैवर्ण्य | 'ऐरावत' इति केचित् पठन्ति, तत्र ऐरावतोनारङ्गम्। ससैन्धविनाशयति न तु शुक्र, एतेन शुक्रस्य कृष्णतामुत्पादयतीत्यर्थः | वाम् अल्पसेन्धवां, न समसैन्धवामित्यर्थः। रसक्रिया फाणिता॥२८-३५॥ कृतिः, तस्याश्च कल्पना पित्ताभिष्यन्दप्रतिषेधे व्याख्याता / अजकां पार्श्वतो विद्धा सूच्या विस्राव्य चोदकम् 36 'कोलाम्लेश्च ससैन्धवाम्' इत्यत्र 'कोलाम्लमधुसैन्धवैः' इति वणं गोमांसचूर्णेन पूरयेत् सर्पिषा सह // केचित् पठन्ति // 42 // वाशोऽवलिखेञ्चापि वर्मास्योपगतं यदि // 37 // | मासं सैन्धवसंयुक्तं स्थितं सर्पिषि नागरम् // असाध्यशुक्रवैवर्ण्यनाशनप्रसङ्गेनासाध्याजकाजातस्य वैकृत | आश्श्योतनाञ्जनं योज्यमबलाक्षीरसंयुतम् // 43 // नाशनार्थ चिकित्सामाह-अजकामित्यादि / केचिदमुं पाठं न आश्चयोतनमाह-मासमित्यादि / अबलाक्षीरं स्त्रीस्तन्यं, पठन्ति, जेजटपठितत्वादस्माभिः पठितः / अत्राजकायाम- तच्च पेषणे बोद्धव्यम् / एतच्चाश्चयोतनं सशोफे पाके कफो. वस्थायां लेखनमपि कमोतिदिशन्नाह-बहशोऽवलिखेदि-ल्बणे // 43 // त्यादि / अस्य अजकाजातस्य, वर्त्म तुण्डं, उपगतं याचतां जात्याः पुष्पं सैन्धवं शृङ्गवेरं प्राप्तं, तदा तं बहुशोऽवलिखेत् // 36-37 // कृष्णाबीजं कीटशत्रोश्च सारम् // सशोफश्चाप्यशोफश्च द्वौ पाको यो प्रकीर्तितौ॥ एतत् पिष्टं नेत्रपाकेऽञ्जनार्थ स्नेहस्खेदोपपन्नस्य तत्र विद्या सिरां भिषक् // 38 // क्षौद्रोपेतं निर्विशङ्कप्रयोज्यम् // 44 // सेकाच्योतननस्यानि पुटपाकांश्च कारयेत् // जात्या इत्यादि / कृष्णाबीजं पिप्पलीतण्डुलः / कीटशत्रुः हदानी वातपित्तकफशोणितानां पृथगभिष्यन्दप्रतिषेधमभि- विडङ्गः / निर्विशङ्ख प्रयोज्यमिति पाकयोरजनावस्थायां देय धाय सान्निपातिकानामप्युपदेष्टुमाह-सशोफ इत्यादि / तदनन मिति तात्पर्यार्थः // 44 // तत्रेति तयोः पाकयोः / सिराश्चात्र आपाझ्या औपनासिका पूयालसे शोणितमोक्षणं च लालाट्या वा / आश्श्योतनम् अक्षिपूरणम् // ३८॥सर्वतश्चापि शुद्धस्य कर्तव्यमिदमञ्जनम् // 39 // हितं तथैवाप्युपनाहनं च // ताम्रपात्रस्थितं मासं सर्पिः सैन्धवसंयुतम् // कृत्स्रो विधिश्वेक्षणपाकघाती यथाविधानं भिषजा प्रयोज्यः॥४५॥ 1 'एतदवस्थायामेव शुक्रधर्षणमाह' इति पा० / 2 'ओष्ठः' / इति पा०। ' 3 'मसिं सर्पिःसैन्धवसंयुतम्' इति पा० / / 1 मांस' इति पा०॥ 2 'निर्विशङ्कः' इति पा

Page #716
अध्यायः 13] सुश्रुतसंहिता / 619 .. पूयालसे सन्निपातजे क्रियामाह-पूयालसे इत्यादि / तामेव वा रसक्रियामतिशोषणेन वीकृताम् / ताम्रकपालं शोणितमोक्षणं च स्नेहखदपूर्वकमेव / उपनाहन मिति यथादो- ताम्रकटाहः / त्रिफलाया अन्या रसक्रिया, पलाशपुष्पैरन्या, षहरव्रणशोधनचक्षुष्यद्रव्यकृतः प्रलेपो बन्धनं वा। कृत्स्नो | खरमजरेरपामार्गस्यान्या रसक्रियेति // 49 ॥विधिरिति अन्तःशुद्धिकरो बहिःशुद्धिकरश्चत्यर्थः / यथाविधान- पिष्ट्वा छगल्याः पयसा मलं वा मिति हितानतिक्रमेणेत्यर्थः // 45 // कांसस्य दग्ध्वा सह तान्तवेन // 50 // कासीससिन्धुप्रभवाईकैस्तु प्रत्यञ्जनं तन्मरिचैरुपेतं ___हितं भवेदजनमेव चात्र // चूर्णेन ताम्रस्य सहोपयोज्यम् // क्षौद्रान्वितैरेभिरथोपयुज्या इदानीं तीक्ष्णाजनदुर्बलस्य नयनस्य प्रत्याश्वासनार्थं प्रत्य- दन्यत्तु ताम्रायसचूर्णयुक्तैः // 46 // जनमाह-पिष्ट्रेत्यादि / कांस्यस्य मलं कार्पासवस्त्रेण सह दग्ध्वा कासीसादिरसक्रियाजनमाह-कासीसेत्यादि / चकारात् पा- सितमरिचताम्ररजोयुक्तं छगलीदुग्धेन पिष्ट्वा प्रत्यञ्जनं योज्यकयोरुक्तमजनं समुच्चीयते। अत्र पूयालसे। क्षौद्रान्वितैरित्यादि। मिति पिण्डार्थः / पश्चात् प्रशान्तदोषे यदञ्जनं क्रियते तत् एभिरेव कासीसादिभिर्मधुना पिष्टस्ताम्रायसचूर्णयुक्तैरन्यदञ्जन- प्रत्यञ्जनशब्दवाच्यम् // 50 ॥मिति पिण्डार्थः / 'क्षौदान्वितैरेभिरथोपयुध्यात्' इत्यत्र 'क्षौदा- समुद्रफेनं लवणोत्तमंच न्वितैरेभिरवान्तरोक्कैः' इति केचित् पठन्ति // 46 // शङ्खोऽथ मुद्गो मरिचं च शुक्लम् // 51 // स्नेहादिमिः सम्यगपास्य दोषां चूर्णाजनं जोड्यमथापि कण्डू___ स्तृप्तिं विधायाथ यथास्वमेव // मक्लिन्नवान्युपहन्ति शीघ्रम् // प्रक्लिन्नवानमुपक्रमेत चूर्णाजनमाह-समुद्रफेनमित्यादि / लवणोत्तमं सैन्धवम् सेकाजनाच्योतननस्यधूमैः // 47 // // 51 ॥इदानी प्रक्लिन्नवर्त्मनः पिल्लाख्यस्य चिकित्सामुद्दिशन्नाह- प्रक्लिन्नवर्त्मन्यपि चैत एव स्नेहादिभिरित्यादि / स्नेहादिभिरिति स्नेहसिराव्यधविरेचनशि- - योगाः प्रयोज्याश्च समीक्ष्य दोषम् // 52 // रोविरेचनास्थापनेः / अपास्य निर्हत्य / तृप्तिः तर्पणम् / यथावं ___ सर्वानप्यक्लिन्नवर्मोक्तान् प्रक्लिन्नवर्त्मन्यतिदिशन्नाह-प्रक्लियथात्मीयम् // 47 // नेत्यादि / एत एवेति पूर्वोक्ताः / समीक्ष्य दोषमिति प्रक्लिमुस्ताहरिद्रामधुकप्रियङ्गु नवम॑नः कफजत्वादेषु मध्ये ये कफहरा योगास्ते प्रयोज्या सिद्धार्थरोधोत्पलसारिवाभिः // इत्यर्थः // 52 // क्षुण्णाभिराश्च्योतनमेव कार्य सकज्जलं ताम्रघटे च घृष्टं मत्राअनं चाञ्जनमाक्षिकं स्यात् // 48 // - सर्पिर्युतं तुत्थकमजनं च // 53 // सेकाश्श्योतनयोर्द्रव्याण्याह-मुस्तेत्यादि / क्षुण्णाभिरिति | इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शाअन्तरीक्षोदके तद्गुणे वाऽन्यस्मिन् न्यस्ताभिरित्यर्थः / आश्श्यो- लाक्यतत्रे रक्ताभिष्यन्दप्रतिषेधो नाम / तनमेव कार्यमिति अत्रानुक्तोऽपि सेकः कार्यः / अन्ये एतैरा द्वादशोऽध्यायः॥१२॥ थयोतनमेकमेवेच्छन्ति / अत्राअनमित्यादि / अत्राक्लिन्नवर्त्मनि | प्रक्लिन्नवर्त्मनः सामान्यचिकित्सामुक्त्वा विशेषचिकित्सारसाजनमाक्षिकमजनं स्यात् / 'रोधोत्पलसारिवाभिः' इत्यत्र माह-सकजलमित्यादि / तुत्थक कज्जलतुल्यभागं ताम्रपात्रे केचित् 'लोध्रासितसारिवाभिः' इति पठन्ति, असितसारिवा घृष्टं सर्पियुतमञ्जनमिति // 53 // श्यामालता; असितं रसाञ्जनमित्यन्ये व्याख्यानयन्ति // 48 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां पत्रं फलं चामलकस्य पक्त्वा सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे क्रियां विदध्यादथवाऽञ्जनार्थे // द्वादशोऽध्यायः समाप्तः // 12 // वंशस्य मूलेन रसक्रियां वा वर्तीकृतां ताम्रकपालपक्काम् // 49 // त्रयोदशोऽध्यायः। रसक्रियां वा त्रिफलाविपक्वां अथातो लेख्यरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ पलाशपुष्पैः खरमारे॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ रसक्रियाजनमाह-पत्रमित्यादि / पक्त्वेति कषायकल्पेन रक्ताभिष्यन्दानन्तरमौषधसाध्यान् गदाश्चतुव॑भिष्यन्देष्वविपाच्येत्यर्थः / क्रिया रसक्रियां, वंशस्य मूलरसेन वा रसक्रियां, भिधाय शस्त्रसाध्यान् प्रतिपादयितुकामो लेख्याजनप्रसङ्गेन 1 पिष्टामिः' इति पा०। १'योज्यमथापि' इति पा०।

Page #717
620 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्रं प्रथमं लेख्यरोगप्रतिषेधमाह-अथात इत्यादि / यद्यपि चिकि- इदानीं सम्यग्लिखितस्य वर्त्मनो लक्षणमाह-असृगात्साप्रविभागीयोद्दिष्टात् 'छेद्यास्तेषु दशैकश्च' इत्यादिवचनात् / स्रावरहितमित्यादि / समं निम्नोन्नतत्वरहितम् / नखनिभं नखपूर्व छेद्यरोगाणामुपादानं प्राप्नोति, तथाऽपि लेख्याजनप्रसा- / स्येव निभा यस्य तत्तथा / तदेव व्रणवदुपचरणीयम् // ९॥च्छेद्यादिष्वल्पावस्थायां लेखनोपयोगाच्च लेख्यानां प्रागुपा- रक्तमक्षि स्रवेत् स्कन्नं क्षताच्छस्त्रकृताडुवम् // 10 // दानम् // 1 // 2 // रागशोफपरिस्रावास्तिमिरं व्याध्यनिर्जयः॥ नव येऽभिहिता लेख्याः सामान्यस्तेष्वयं विधिः॥। तेष्वये विधिः॥ वर्त्म श्यावं गुरु स्तब्धं कण्डूहर्षोपदेहवत् // 11 // स्निग्धवान्तविरिक्तस्य निवातातपसद्मनि // 3 // नेत्रपाकमुदीर्ण वा कुर्वीताप्रतिकारिणः॥ (आप्तैदृढं गृहीतस्य वेश्मन्युत्तानशायिनः // ) एतदुर्लिखितं ज्ञेयं स्नेहयित्वा पुनर्लिखेत् // 12 // सुखोदकप्रतप्तेन वाससा सुसमाहितः॥ दुर्लिखितस्य वर्त्मनो लक्षणमाह-रक्तमित्यादि / स्कन्नं खेदयेद्वर्त्म निर्भुज्य वामाङ्गुष्ठाङ्गुलिस्थितम् // 4 // त्यानम् / व्याध्यनिर्जय इति लेखनसाध्यस्य व्याधेरनुपशमः / अङ्गुल्यङ्गुष्ठकाभ्यां तु निर्भुग्नं वर्त्म यत्नतः॥ | अप्रतिकारिण इति तस्य प्रतिक्रियामकुर्वत इत्यर्थः / तत्र प्लोतान्तराभ्यां न यथा चलति स्रंसतेऽपि वा // 5 // चिकित्सामाह-स्नेहयित्वेत्यादि / केचित् 'खेदयित्वा' इति ततःप्रमृज्य प्लोतेन वर्म शस्त्रपदाङ्कितम् // पठन्ति // 10-12 // लिखेच्छस्त्रेण पत्रैर्वा, ततो रक्ते स्थिते पुनः॥६॥ व्यावर्तते यदा वर्त्म पक्ष्म चापि विमुंह्यति // खिन्नं मनोहाकासीसव्योषा जनसैन्धवैः॥ स्यात् सरुक् स्नावबहुलं तदतिस्रावितं विदुः॥१३॥ श्लक्ष्णपिष्टैः समाक्षीकैः प्रतिसार्योष्णवारिणा // 7 // स्नेहखेदादिरिष्टः स्यात् क्रमस्तत्रानिलापहः॥ प्रक्षाल्य हविषा सिक्तं व्रणवत् समुपाचरेत् // ___ अतिलिखितवम॑नो लक्षणमाह-व्यावर्तत इत्यादि / तच्चिखेदावपीडप्रभृतींख्यहादूर्ध्व प्रयोजयेत् // 8 // कित्सितमाह-स्नेहखेदादिरित्यादि / अनिलापहः क्रमोऽन्यो ऽपि परिषेकादिर्बाह्य आभ्यन्तरो वाऽऽहारादिकः / अनिलाव्यासतस्ते समुद्दिष्टं विधान लेख्यकर्मणि // पहेन वायुं जित्वा पश्चाद्रणवदुपचरणीयम् // 13 ॥तान् सर्वान् संख्ययाऽभिधाय संक्षेपार्थं तेष्वभिन्न विधि- | वावबन्धं क्लिष्टं च बहलं यश्च कीर्तितम् // 14 // मुपदिशन्नाह-नवेत्यादि / तमेव सामान्यविधिमाह-स्निग्धेत्यादि ।-स्निग्धवान्तविरिक्तस्यत्यत्रानुक्तोऽपि स्नेहानन्तरं खेदः पोथकीश्चाप्यवलिखेत् प्रच्छयित्वाऽग्रतः शनैः॥ कार्यः / सुसमाहित इत्यनेन यथा दृशोः पीडा न स्यात्तथा | इदानीं रोगविशेषे क्वचिदेव प्रच्छन्नेन रक्तहरणमृदुकरणखेदयेदिति द्योत्यते / निर्भुज्य परिवर्त्य, उत्तानीकृत्येत्यर्थः / पूर्वकं लेखनमतिदिशन्नाह-वर्मेत्यादि / अवलिखेत् शस्त्रेण, निर्भुनम् उत्तानीकृतम् / प्लोतान्तराभ्यां वस्त्रवेष्टिताभ्यामडल्य- न तु पत्रादिभिः // 14 // -: गुष्ठाभ्यां यथा न चलति न कम्पते, न वा संसते नाधः पतति, सम लिखेत्तु मेधावी श्यावकर्दमवर्मनी // 15 // तथा वर्त्म निर्भुज्येत्यर्थः / शस्त्रपदाङ्कितमिति प्रच्छयितव्ये | क्वचित् पुनर्लेखनमात्रमेव कर्तव्यं न पुनश्छेदभेदप्रच्छन्नाप्रच्छितं. भेदयितव्ये च भिनं, छेदनीये च छिन्नमित्यर्थः / नीति दर्शयन्नाह-सममित्यादि / समम् एककालमित्यर्थः वातकफन्याधिकठिनं दारुणं वर्त्म शस्त्रेण लिखेत् , पित्तरक्त- अन्ये तु नात्यवगाढं नात्युत्तानमिति सममाहुः // 15 // गदाकान्तं मदवर्म पुनः शेफालिकादीनां पत्रर्लिखेत् / पश्चा- कुम्भीकिनी शर्करां च तथैवोत्सङ्गिनीमपि // कमोह-तत इत्यादि / खिन्नं खेदितम् / मनोहा मनःशिला। कल्पयित्वा तु शस्त्रेण लिखेत पश्चादतन्द्रितः॥१६ आञ्जनं रसाजनम् / माक्षीकं सुवर्णमाक्षीकम् / प्रतिसाये कुत्रचिच्छेदपूर्वक लेखनमाह-कुम्भीकिनीमित्यादि / कल्पअवघष्य / हविषा घृतेन / व्रणवत् सद्योव्रणवत् सप्ताहं यित्वा लिमवेत्यर्थः / म यावत् , तदूर्ध्वं शारीरव्रणवत् ; तच्च पर्णबन्धादिना क्रमेण / | भवेयर्वम॑सु च याःपिडकाः कठिना भृशम् // खेदावपीडेत्यादि / यहादूर्ध्वं पुनव्रणवदेव स्वेदावपीडप्रभृ हस्वास्ताम्राश्च ताः पक्का भिन्द्याद्भिन्ना लिखेदपि 17 तीन प्रयोजयेदिति तात्पर्यार्थः / स्वेदावपीडादिकं समासेना कस्मिंश्चिद्भेदपूर्वकं लेखनमाह-भवेयुरित्यादि // 17 // भिधाय विस्तरेणातिदिशन्नाह-व्यासत इत्यादि / विधानं तरुणीश्चाल्पसंरम्भा पिडका बाह्यवर्त्मजाः // स्वेदावपीडादिकम् / लेख्यकर्मणीति सकललेखनाहंगदकर्मणीत्यर्थः // 3-8 // विदित्वैताः प्रशमयेत् स्वेदालेपनशोधनैः // 18 // असृगानावरहितं कण्डशोफविवर्जितम // 9 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शासमं नखनिभं वर्त्म लिखितं सम्यगिष्यते // लाक्यतन्त्रे लेख्यरोगप्रतिषेधो नाम त्रयोदशोऽध्यायः // 13 // 1 'लेखनप्रसंगात्' इति पा०। 2 'प्लोतान्तरीकृतं नैव' इति पा। 3 'व्योषाञ्जनकसैन्धवैः' इति पा। / १'विमुञ्चति' इति पा०। २'कर्तयित्वा' इति पा०।

Page #718
अध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता / 621 कुत्रापि वर्मरोगे न पूर्व छेदभेदप्रच्छन्नानि, न चोत्तरकालं रसाञ्जनमधुभ्यां तु भित्त्वा वा शस्त्रकर्मवित् // 7 // लेखनमिति दर्शयन्नाह-तरुणीश्वाल्पेत्यादि // 18 // प्रतिसाजनैयुज्यादुष्णैर्दीपशिखोद्भवैः॥ इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां अभिन्नाञ्जननामिकाचिकित्सामाह-रसाञ्जनेत्यादि / स्वयसुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे मभिन्नामजननामिकां पूर्व खिन्नां शस्त्रकर्मविद्भित्त्वा रसाजनत्रयोदशोऽध्यायः // 13 // मधुभ्या प्रतिसार्य तदुत्तरकालं दीपशिखोद्भवैः कजलाख्यैरअनै र्योजयेदिति पिण्डार्थः // 7 ॥चतुर्दशोऽध्यायः। सम्यखिन्ने कृमिग्रन्थौ भिन्ने स्यात् प्रतिसारणम् 8 त्रिफलातुत्थकासीससैन्धवैश्च रसक्रिया // अथातो भेद्यरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः // 1 // क्रिमिग्रन्थिचिकित्सामाह-सम्यगित्यादि / सम्यक्खिने यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ इति लोचनोचितखेदखिन्ने, अनन्तरं भेदिते प्रतिसारणमिति लेख्य प्रतिषेधानन्तरं भित्त्वा लिखेदिति वचनाद्भेद्यरोगप्रति- | अनुक्तमप्यञ्जननामिकोद्दिष्टमञ्जनमधुभ्यां प्रतिसारणं, तदनन्तरं षेधारम्भः-अथात इत्यादि // 1 // 2 // त्रिफलाकाथेन तुत्थकासीससैन्धवावापेन रसक्रिया // ८॥स्वेदयित्वा विसग्रन्थि छिद्राण्यस्य निराशयम् // पक्कं भित्त्वा तु शस्त्रेण सैन्धवेनावचूर्णयेत् // 3 // | भित्त्वोपनाहं कफजं पिप्पलीमधुसैन्धवैः॥९॥ कासीसमागधीपुष्पनेपाल्येलायुतेन तु॥ लेखयेन्मण्डलाओण समन्तात् प्रच्छयेदपि // श्लेष्मोपनाहचिकित्सामाह-भित्त्वेत्यादि / श्लेष्मोपनाहो ततः क्षौद्रघृतं दत्त्वा सम्यग्बन्धमथाचरेत् // 4 // मेद्यः, महानोरुजश्च लेख्यः, रक्तानुबन्धश्च प्रच्छनीयःश्लेष्मोखेदयित्वेत्यादि / बिसग्रन्थि पक्वं खेदयित्वा, अनन्तरमस्य पनाहे भिन्ने लिखिते प्रच्छितेऽपि च पिप्पल्यादिभिरेकमेव पक्वस्य बिसग्रन्थेः खिन्नस्य छिद्राणि निराशयं भित्त्वा, सैन्ध प्रतिसारणम् ॥९॥वेन कासीसादियुक्तेनावचूर्णयेत् / निराशयमिति आशयस्य उत्सअस्याभावो यथा स्यात्तथा भित्त्वेत्यर्थः / पुष्पं पुष्पाजनं, नेपाली संस्नेह्य पत्रभङ्गैश्च खेदयित्वा यथासुखम् // 10 // मनःशिला / ततः प्रतिसारणादनन्तरं सन्धानार्थ क्षौद्रघृत- आपाकाद्विधिनोक्तेन पञ्चमेद्यानुपाचरेत् // दानम् / केचित् 'सम्यग्बन्धमथाचरेत्' इत्यत्र 'बन्धेनोक्तेन | सर्वेष्वेतेषु विहितं विधानं स्नेहपूर्वकम् // योजयेत्' इति पठन्ति / सम्यक्शब्देन शिथिलता बन्धस्य | संपक्के प्रयतो भूत्वा कुर्वीत व्रणरोपणम् // 11 // 'ख्याप्यते // 3 // 4 // . इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालारोचनाक्षारतुत्थानि पिप्पल्यः क्षौद्रमेव च // क्यतन्त्रे भेद्यरोगप्रतिषेधो नाम प्रतिसारणमेकैकं भिन्ने लगण इष्यते // 5 // . .. चतुर्दशोऽध्यायः // 14 // महत्यपि च युञ्जीत क्षाराग्नी विधिकोविदः॥ / एषां पञ्चानामपि मैद्यानां बिसग्रन्ध्यादीनामामानामादौ लगणस्य चिकित्सामाह-रोचनेत्यादि / रोचना गोरोचना, संशमनं निर्दिशन्नाह-संस्नेखत्यादि / पत्रमशः पत्रखण्डे, क्षारो यवक्षारः / एतानि प्रतिसारणान्यल्पे लगणे भिन्ने सति | अन्ये पत्रभङ्गशब्देन पल्लवमाहुः / विधिना अपतर्पणादिना योज्यानि / एकैकमिति वचनेन गोरोचनादिभिरेकैकशः प्रति- | सामान्यशोथप्रतीकारेण / स्नेहपूर्वकं विधानमिति स्नेहखेदरकासारणं विधेयमित्यर्थः / अल्पलगणचिकित्सामभिधाय महा- | सावविरेचनादि, नयनबुद्बुदजान्यत्र वमनं च // 10 // 11 // लगणचिकित्सामाह-महत्यपि च युञ्जीतेत्यादि / महति गुरु- इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां तरे इति / युजीतेति भिन्ने सति लगणे क्षाराग्नी प्रयुञ्जीत; सुश्रुतव्याख्यायांमुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे तदनन्तरं तत्कालमेव क्षाराग्निदग्धव्रणवचिकित्सा, पश्चात् चतुर्दशोऽध्यायः // 14 // सामान्यव्रणवत् / कोविदः पण्डितः // ५॥स्विन्नां भिन्नांविनिष्पीड्य भिषगञ्जननामिकाम्॥६॥ शिलैलानतसिन्धूत्थैः सक्षौः प्रतिसारयेत् // पञ्चदशोऽध्यायः। . खर्य भिन्नाया अञ्जननामिकायाश्चिकित्सामाह-विनामि- | अथातश्छेद्यरोगप्रतिषेध व्याख्यास्यामः॥१॥ त्यादि / भिन्नां खयंभिन्नाम् / विनिष्पीड्येति स्नेहखेदपूर्वकं | यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ निष्पीडनं कृत्वा, शिला मनःशिला, एला सूक्ष्मैला, नतं तगरं, भेद्यरोगप्रतिषेधानन्तरं पारिशेष्याच्छेद्यरोगप्रतिषेधारम्भो सिन्धूत्थं सैन्धवम् / प्रतिसारयेत् घर्षयेत् // 6 // - युज्यत इत्याह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // 1 'निराश्रयं' इति पा। 1 'पूर्ववत्' इति पा०। २'रसक्रियाम्' इति पा०।

Page #719
622 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं .. स्निग्धं भुक्तवतो ह्यन्नमुपविष्टस्य यत्नतः॥ वडिशमपकृष्य प्रणिहितसूचीसूत्रेणावलम्ब्याम छिन्द्यादित्यर्थः / संरोषयेत्तु नयनं भिषक् चूर्णैस्तु लावणैः // 3 // नातिकनीनकमिति अतिक्रान्तकनीनकं यथा न स्यात्तथा तत्रैकादशसु छेद्येषु प्रथमं पञ्चानामर्मणामेकमेव प्रकार छिन्द्यादित्यर्थः / चतुर्भागस्थिते इति अक्षिगोलकस्योपरितने मुपदर्शयिष्यन् प्रथमं तत्प्राकमैव निर्दिशन्नाह-स्निग्धमि मांसे चतुर्भागेन स्थिते इत्यर्थः, नान्तिके / व्यापत्तिं व्यापत्यादि / स्निग्धं भुक्तवत इति संशुद्धदेहस्य कृतसंसर्जनस्य दम् , ऋच्छति प्राप्नोतीत्यर्थः / कनीनकवधादित्यादि अतिविचारणाप्रकारेण वा स्निग्धं भुक्तवतः / यत्नत इति यथा च्छेदात् कनीनकवधः / असं रक्तम् / नाडीति नाडीव्रणः / नातिपीडा स्यात् / संरोषयेत् अर्मशिथिलीकरणाय संक्षोभयेत् / अपिशब्दाद्वेदना च / हीनच्छेदात् किं स्यादित्याह-वृद्धिलावणे: सैन्धवोत्थैः // 3 // मधिगच्छति; 'अर्म' इति शेषः // 4-9 ॥ततः संरोषितं तूर्णं सुस्विन्नं परिघट्टितम् // / अर्म यजालवद्यापि तदप्युन्मार्ण्य लम्बितम् // 10 // अर्म यत्र वलीजातं तत्रैतल्लगयेद्भिषक् // 4 // | छिन्द्याद्वक्रेण शस्त्रेण वर्त्मशुक्लान्तमाश्रितम् // यत्र पुनः प्रस्तार्यमणि विस्तरत्वादर्मणो वर्मद्वयसमीपअपाङ्ग प्रेक्षमाणस्य बडिशन समाहितः॥ मुचुण्ड्याऽऽदाय मेधावी सूचीसूत्रेण वा पुनः॥५॥ शुक्लावयवव्यापिनो वलीभावो नास्ति तत्र किं करणीयमिति दर्शयन्नाह-अर्मेत्यादि / यदर्म जालवन्मत्स्यबन्धनजालसन चोत्थापयता क्षिप्रं कार्यमभ्युन्नतं तु तत् // दृशं व्यापि व्यापनशीलं तदपि सैन्धवचूर्णेन सहोर्ध्वघृष्टं शिथिशस्त्राबाघभयाच्चास्य वर्मनी ग्राहयेदृढम् // 6 // लीभूतं वक्रशस्त्रेण बडिशेन लम्बितं मण्डलाण छिन्द्यादिततः प्रशिथिलीभूतं त्रिभिरेव विलम्बितम् // त्यर्थः / वर्त्मशुक्लान्तमाश्रितमिति अत्र वर्मनोऽन्तशब्दः समीउल्लिखन्मण्डलाग्रेण तीक्ष्णेन परिशोधयेत् // 7 // पवाची, शुक्ले पुनरवयववाची / केचित् 'अर्मवजालकं व्यापि' विमुक्तं सर्वतश्चापि कृष्णाच्छुक्लाच्च मण्डलात् // इति पठन्ति; जालकं स्नायवर्म, तच्च वक्रेण शस्त्रेण लम्बितमर्मनीत्वा कनीनकोपान्तं छिन्द्यान्नातिकनीनकम् // 8 // वच्छिन्द्यात् , वर्त्मशुक्लान्तमाश्रितं पुनरर्म उल्लेखप्रकारेण छिन्द्याचतुर्भागस्थिते मांसे नाक्षि व्यापत्तिमृच्छति // दिति च व्याख्यानयन्ति // 10 // - . कनीनकवधादत्रं नाडी वाऽप्युपजायते // 9 // प्रतिसारणमक्ष्णोस्तु ततः कार्यमनन्तरम् // 11 // हीनच्छेदात् पुनर्वृद्धिं शीघ्रमेवाधिगच्छति // यावनालस्य चूर्णेन त्रिकटोर्लवणस्य च // इदानीं यादृशमर्म बडिशेन ग्राह्यं तादृशं निर्दिशन्नाह- खेदयित्वा ततः पश्चाद्वध्नीयात् कुशलो भिषक् 12 तत इत्यादि / परिघट्टितं चालितम् / अर्म यत्र वलीजात- दोषतुबलकालज्ञः स्नेहं दत्त्वा यथाहितम् // मित्यादि / यत्र यस्मिन् प्रदेशे अर्म जातवलीकं स्यात्तत्र प्रदेशे वणवत संविधानं त.तस्य कुर्यादतः परम् // 13 // एतदर्म बडिशेन लगयेत् संयोजयेत् , ग्राहयेदित्यर्थः / मुचु यहान्मुक्त्वा करस्वेदं दत्त्वा शोधनमाचरेत् // ण्ड्येत्यादि / तदनन्तरं बडिशं मुचुण्ड्या तर्जन्यङ्गुष्ठसन्दंशे छेदानन्तरं प्रतिसारणं निर्दिशन्नाह-प्रतिसारणमित्यादि / नादाय गृहीत्वा सम्यग्योगेनोत्क्षेपयेत् / सूचीसूत्रेण वा पुन तत इति कर्मणः / यावनालस्य यवक्षारस्य, लवणस्य सैन्धरिति मुचुण्ड्या बडिशोत्क्षेपादनन्तरं प्रणिहितं ससूत्रसूची वस्य / खेदयित्वेत्यादि / खेदयित्वा 'करण' इति शेषः / सूत्रेण तदर्म उत्क्षिपेत् / न चोत्थापयतेत्यादि ।-उत्थाप कुशलो बन्धादिवेत्ता / 'दोषर्तुबलकालज्ञ' इति दोषाणां चया-' यता वैद्येन क्षिप्रं सहसा तदर्मात्युन्नतं न कार्य, त्रुटनभयात् / / दिमुखेन बलकालज्ञः, ऋतूनामादिमध्यावसानेन; अथवा दोषा वर्त्यांनी ग्राहयेदिति ऊर्ध्व स्थितं वर्त्म ऊर्ध्वमाकृष्य ग्राहयेत् , | वातादयः, ऋतवो हेमन्तादयः, बलं क्रियासु सामर्थ्य, कालअधःस्थितमध एवाकृष्य ग्राहयेदित्यर्थः / ततः प्रशिथिलीभूत श्चावस्थिकः, तान् जानाति यः स तादृशः / स्नेहं दत्त्वा यथामित्यादि।-प्रशिथिलीभूतं विमुक्तनयनगोलकाश्लेषम् / त्रिभिः | हितमिति सन्धानार्थं घृतादीनां मध्ये यो यस्मै हितस्तं बडिशादिभिः, न त्वेकेन, त्रुटनभयात् ; विलम्बितं विशेषण दत्त्वेत्यर्थः / तथाऽनुक्तमपि चक्षुष्यं सद्योव्रणहितं त्रिफलालम्बितं धृतमित्यर्थः / उल्लिखन्निलादि-उल्लिखन् ऊर्ध्वमेवा लोध्रचन्दनादिकषायद्रवकल्कपिण्डं दत्त्वा बनीयात् , तेनैव धःस्थितं कुर्वन् / परिशोधयेत् सर्वत उन्मूलयेत्, 'अर्म च प्रक्षालनम् / व्रणवदित्यादि व्रणवत् संविधानं शोधनसन्तानं' इति शेषः। कनीनकोपान्तं कनीनकसमीपं, कनीन रोपणादिकम् / तदेव शोधन विधानं दर्शयन्नाह-त्र्यहाकश्च नासासमीपस्थोऽक्षिसन्धिः। छिन्द्यादिति क्रियासौकर्यार्थ दित्यादि // ११-१३॥१'कार्यमत्युन्नतं' इति पा०। २'शस्त्रपातभयाच्चास्य' इति पा०। करञ्जबीजामलकमधुकैः साधितं पयः॥१४॥ 3 मुचुण्डी संदंशयनविशेषः, तल्लक्षणं वाग्भटे प्रोक्तं, यथा'मुचुण्डी सूक्ष्मदन्तर्जुर्मूले रुचकभूषणा / गम्भीरव्रणमांसानामर्मणः १'नान्तिके' इति हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते। २'तदेष्योशेषितस्य च" इति। 4 'नयनगोलक श्लेष्माणं' इति पा० / |न्माज्य इति पा०। ३'अमैवं जालकं व्यापि' इति पा०।

Page #720
अध्यायः 15] सुश्रुतसंहिता। 623 R A PSARAPATRAKASwarranwwwwwwwwwwwwwww हितमाश्योतनं शूले द्विरह्नः क्षौद्रसंयुतम् // सिराजपिडकासु भेषजैरसिध्यमानासु छेदं दर्शयन्नाह-सिरामधुकोत्पलकिञ्जल्कदूर्वाकल्कैश्च मूर्धनि // 15 // खित्यादि / अर्मवच्छेदनमिति अर्मोक्तं पूर्वकर्मादिकं कृला छेदः प्रलेपः सघृतः शीतः क्षीरपिष्टः प्रशस्यते // कार्यः // 21 // इदानीमावस्थिकशूलस्य चिकित्सामाह-करञ्जवीजेत्यादि / रोगयोश्तयोः कार्यमा प्रतिसारणमा आश्चयोतनम् अक्षिपूरणम् / द्विरह इति दिवसस्य कालद्वयम् / विधिश्चापि यथादोषं लेखनद्रव्यसंभृतः॥२२॥ तस्मिन्नेव शूले शिरोलेपं दर्शयन्नाह-मधुकोत्पलकिजल्केत्यादि। रोगयोरित्यादि / एतयोः सिराजालसिरापिडकयोः / अर्मोक्तं उत्पलं नीलोत्पलं, किञ्जल्कः पद्मकेशरम् // 14 // 15 // - प्रतिसारणमिति 'यावनालस्य चूर्णेन' इत्याद्युक्तम् / यथादोपं लेख्याञ्जनैरपहरेदर्मशेषं भवेद्यदि // 16 // यो विधिर्वाताभिष्यन्दनादिषु निर्दिष्टः स च कार्यों लेखनद्रव्यैः शस्त्रकर्मावशिष्टस्यार्मणो लेख्याजनैरेवापहरणं निर्दिशनाह- संपादित इत्यर्थः // 22 // लेख्याञ्जनैरित्यादि / लेख्याजनैरिति 'लोहचूणानि सोणि सन्धी संवेद्य शस्त्रेण पर्वणीकां विचक्षणः॥ धातवो लवणानि च' इत्यादिना शुक्रनिर्दिकैः // 16 // अर्म चाल्पं दधिनिभं नीलं रक्तमथापि वा // | उत्तरे च त्रिभागे च बडिशेनावलम्बिताम् // 23 // छिन्द्यात्ततोऽर्धमग्रे, स्थादश्रुनाडी ह्यतोऽन्यथा // धूसरं तनु यच्चापि शुक्रवत्तदुपाचरेत् // 17 // प्रतिसारणमत्रापि सैन्धवक्षौद्रमिष्यते // 24 // इदानीं लेख्याजनप्रसङ्गेन यादृशं लेखनसाध्यमर्म तादृशं लेखनीयानि चूर्णानि व्याधिशेषस्य भेषजम् // दर्शयन्नाह-अर्म. चाल्पमित्यादि / अल्पं विस्तारेण, दधिनिभं शुक्लार्म, नीलं प्रस्तारि, रक्तं लोहितार्म, धूसरं पाण्डुरं, तनु पर्वणिकापिडकाच्छेदनमाह-सन्धावित्यादि / सन्धौ कृष्ण शुक्लसन्धौ, संखेद्य सम्यक् खेदयिखा, परं यथा दृशोः पीडा स्नायवर्म, तनु यच्चापीत्यत्र चकारापिशब्दाभ्यां मांसाापि यकृ न स्यात् , उत्तरे त्रिभागे बडिशेनावलम्बितां विद्धा गृहीतां, प्रकाशं श्यावं वा; एतत् पञ्च विधमप्यर्म विस्तीर्ण तनु वा शुक्रवदेव लेख्याञ्जनरेवोपचरणीयम् // 17 // छिन्द्यात्ततोऽर्धमग्रे इति तदनन्तरमग्रेऽध छिन्द्यात् मूलाग्रयो मिला मध्ये तां छिन्द्यादित्यर्थः / तस्यां छिन्नायां प्रतिसारणचर्माभं बहलं यत्तु स्नायुमांसघनावृतम् // | माह-प्रतिसारणमित्यादि / शस्त्रकर्मावशिष्टस्य पर्वणीशेषस्य छेद्यमेव तदर्म स्यात् कृष्णमण्डलगं च यत् // 18 // . इदानीं यादृशं छेद्यमर्म तादृशं दर्शयन्नाह-चर्माभमित्यादि। चिकित्सामाह-लेखनीयानीत्यादि // 23 // 24 ॥चर्मवदाभासतं यत्तत्तथा चर्मखण्डवदित्यर्थः / बहलं स्थूलम् / शङ्ख समुद्रफेनं च मण्डूकी च समुद्रजाम् // 25 // स्नायुमांसघनं स्नायुमांसाभ्यां घनं यथा स्यादेवमावृतं; 'स्नायुमां- | स्फटिकं कुरुविन्दं च प्रवालाश्मन्तकं तथा // ससिरावृतं' इति केचित् पठन्ति / कृष्णमण्डलगमिति दृष्टिमा- हकं मुक्तामयस्ताम्ररजांसि च॥२६॥ र्गावरणकारीत्यर्थः // 18 // समभागानि संपिष्य साध स्रोतोञ्जनेन तु॥ विशुद्धवर्णमाक्लिष्टं क्रियास्वक्षि गतलमम्॥ | चूर्णाञ्जनं कारयित्वा भाजने मेषशृङ्गजे // 27 // छिन्नेऽर्मणि भवेत् सम्यग्यथाखमनुपद्रवम् // 19 // संस्थाप्योभयतः कालमञ्जयेत् सततं बुधः // सम्यक्छिन्नस्यार्मणो लक्षणमाह-विशुद्धवर्णमित्यादि। विशु- अमोणि पिडकां हन्यात् सिराजालानि तेन वै // 28 // वर्णमापनयनात् प्रकृतिवर्णमक्षि भवेत् / अक्लिष्ट क्रिया- तान्येव लेखनीयचूर्णान्याह-शङ्गमित्यादि / मण्डकी च खिति निमेषोन्मेषादिषु न क्लेशवत् / गतक्लमम् अनायासक्लेशर- समुद्रजामिति समुद्रजा मण्डूकी मुक्कानां शुक्तिः / कुरुविन्दः हितम् / केचिदक्लिष्टं निर्दोषं, क्रियास्वक्षि गतक्लमं क्रियासून्मेषा- पद्मरागः, 'निशानोपल' इत्यन्ये, अश्मन्तकं सलोपर्म (8) दिष्वपि निराबाधं स्यादिति व्याख्यानयन्ति / यथाखमनुपद्र- मणिविशेषः / वैदूर्यमिति विदूरगिरिसंभवम् अत्यच्छमानीलं, वमिति हीनातिच्छेदयोर्ये प्रत्येकमुपद्रवास्ते न विद्यमाना यस्य पुलकं स्फटिकमेव पाकाद्वर्णान्तरमापन्न; केचित् 'वैदूर्योपलकं' तत्तथेत्यर्थः // 19 // इति पठन्ति, तत्र वैदूर्योपलकं वेरुडिकेति व्याख्यानयन्ति / सिराजाले सिरा यास्तु कठिनास्ताश्च बुद्धिमान् // | मेषशृङ्ग इल्लुदीभेदः; केचित् मेषविषाणरचितभाजनं मन्यन्ते उल्लिखेन्मण्डलाओण बडिशेनावलम्बिताः॥ 20 // // 25-28 // अर्मच्छेदं प्रतिपाद्य सिराजालच्छेदं प्रतिपादयन्नाह-सिरा- | अर्शस्तथा यच्च नाम्ना शुष्कार्थोऽर्बुदमेव च // जाले इत्यादि / पूर्ववदेव स्निग्धखिन्नसरोषितनयनस्य बडिशे- अभ्यन्तरं वर्त्मशया विधानं तेषु वक्ष्यते // 29 // नावलम्बिताः कठिनसिरा मण्डलाणोचं लिखेत् ऊर्ध्व छिन्द्या ___ अर्श इत्यादि / अभ्यन्तरं वर्मशया इति वाभ्यन्तरादिति पिण्डार्थः / कठिनसिराग्रहणान्मृदूनां सिराणां लेख्याजनं श्रया इत्यर्थः // 29 // योज्यमिति ज्ञेयम् // 20 // सिरासु पिडका जाता या न सिध्यन्ति मेषजैः॥ 1 विद्धगृहीतां' इति पा० / 2 'मूलाग्रयोभित्त्वा' इति पा० / अर्मवन्मण्डलाग्रेण तासां छेदनमिष्यते // 21 // 3 'वैदूर्योपलकं' इति पा० / वैदूर्य पुलकं मुक्ता

Page #721
624 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं वर्मोपखेद्य निर्भुज्य सूच्योत्क्षिप्य प्रयत्नतः॥ भुवोरधस्तात् परिमुच्य भागौ मण्डलाग्रेण तीक्ष्णेन मूले भिन्द्याद्भिषग्वरः॥३०॥ पक्ष्माश्रितं चैकमतोऽवकृन्तेत् // ततः सैन्धवकासीसकृष्णाभिः प्रतिसारयेत // कनीनकापाङ्गसमं समन्तास्थितेच रुधिरे वर्त्म दहेत् सम्यक् शलाकया // 31 ___ द्यवाकृति स्निग्धतनोर्नरस्य // 4 // क्षारेणावलिखेश्चापि व्याधिशेषो भवेद्यदि॥ उत्कृत्य शस्त्रेण यवप्रमाणं तीक्ष्णैरुभयतोभागैस्ततो दोषमधिक्षिपेत् // 32 // बालेन सीव्येद्भिषगप्रमत्तः॥ वितरेच्च यथादोषमभिष्यन्दक्रियाविधिम् // दत्त्वा च सर्पिर्मधुनाऽवशेष तदेव विधानमाह-वर्मेत्यादि / निर्भुज्य परिवर्त्य, उत्तानं कुर्याद्विधानं विहितं व्रणे यत् // 5 // कृत्वेत्यर्थः / केचिदमुमेव पाठमन्यथा कृत्वा पठन्ति, स च ललाटदेशे च निबद्धपढ़ें वर्तमानपुस्तकेषु न दृश्यते, अतो न लिखितः / तेषां कर्मणि प्राक्स्यूतमत्राप्यपरं च बद्ध्वा // कृते प्रतिसारणमाह-तत इत्यादि / प्रतिसारयेद् घर्षयेत् / स्थैर्य गते चाप्यथ शस्त्रमार्गे शस्त्रकर्मावशिष्टानामर्शआदीनां चिकित्सामाह-स्थित इत्यादि / वालान् विमुश्चेत् कुशलोऽभिवीक्ष्य // 6 // सम्यग् योगेन, शलाकयेति वस्त्राच्छादितां दृष्टिं कृत्वा अग्नितप्त पक्ष्मकोपे शस्त्रमग्निः क्षारो मेषजमिति चतुर्विधं कर्म; शलाकया व्याधिशेषं दहेत् , क्षारेणावलिखेच्च / सर्वेष्वेवोक्तेषु छेद्यरोगेष्वनिर्दिष्टं भेषजं निर्दिशन्नाह-तीक्ष्णैरित्यादि / उभ | तत्रादौ शस्त्रकर्म निर्दिशन्नाह-याप्य इत्यादि / पुरस्तात् वर्म रोगविज्ञानीये / तत्र पक्ष्मप्रकोपे। स्निग्धदेहस्योपविष्टस्य नरस्य, यतोभागैः वामनीयविरेचनद्रव्यैः / दोषं व्रणगतां दोषदुष्टिं; | भ्रवोरधस्तादौ भागौ, तत्र पक्ष्माश्रितमेकं भागं विमुच्य कनीएतेनैतदुक्तं भवति-वामनीय विरेचनीयद्रव्यागां कल्ककषा नकापायोः समं प्रदेशमनुलक्षीकृत्य, समन्तात् सर्वतः न तु यादिना व्रणशुद्धिः कर्तव्येत्यर्थः / केचिद्वमनविरेचनैरेव कफा क्वचिदेव, एतेनोपपक्ष्ममालाप्रमाणेन वर्मोपरिष्टाद्यवाकृति चर्म दिकं दोषं निहरेदिति मन्वन्ते; एतच्च पञ्जिकाकारेण दूषि तिर्यक् शस्त्रेण निकृन्तेत् , चर्म निकृत्य तदश्वादीनां बालेन तम् // 30-32 // सीव्येत् / ततः सन्धानार्थ मधु घृतं च दत्त्वा, प्राक्स्यूतं यत्तत् शस्त्रकर्मण्युपरते मासं च स्यात् सुयन्त्रितः॥३३॥ अपरं यत् स्यूत्वोद्धृतं तत् एतद्बालाञ्चलद्वयेन ललाटे पी बद्धा इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शाला-व्रणोक्तं विधिं कुर्यादिति पिण्डार्थः / स्थैर्य गते कठिनीभूते क्यतन्त्रे छेद्यरोगप्रतिषेधो नाम पञ्च- संरूढे इत्यर्थः / शस्त्रमार्गे व्रणे, बालान् सेवनबालान् , विमुञ्चेत् दशोऽध्यायः॥१५॥ | स्यूतरन्ध्रात् क्रमे गापकर्षदित्यर्थः / केचित् 'विमुञ्चत्' इत्यत्र इदानीं छेद्यादिषु परिहार्यपरिहारावधिं दर्शयन्नाह-शस्त्रक- 'प्रकल्पयेत्' इति पठन्ति, प्रकल्पयेत् कर्तर्या च्छिन्द्यादिति च मणीत्यादि // 33 // | व्याख्यानयन्ति // 3-3 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां एवं न चेच्छाम्यति तस्य वर्त्म सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे निर्भुज्य दोषोपहतां वलिं च॥ पञ्चदशोऽध्यायः // 15 // ततोऽग्निना वा प्रतिसारयेत्तां क्षारेण वा सम्यगवेक्ष्य धीरः॥ 7 // षोडशोऽध्यायः। एवमप्यशाम्यति पक्ष्मकोपे उपपक्ष्ममालापरपर्याये कर्माअथातःपक्ष्मकोपप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ न्तरमाह-एवमित्यादि / निर्भुज्य उत्तानीकृत्वेत्यर्थः / अवेक्ष्य यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ 'शास्त्रम्' इति शेषः // 7 // छेद्यरोगप्रतिषेधानन्तरं पक्ष्मकोपे च्छेद्यकर्मसमवायात् छित्त्वा समं वाऽप्युपपक्ष्ममालां पक्ष्मगतरोगप्रतिषेधारम्भो युक्तोऽत आह-अथात इत्यादि / __सम्यग्गृहीत्वा बडिशैस्त्रिभिस्तु // पक्ष्म वर्मगतरोममालिका; केचित् पक्ष्मशब्देन पक्ष्माश्रयं पथ्याफलेन प्रतिसारयेत्तु वर्त्म कथयन्ति // 1 // 2 // घृष्टेन वा तौवरकेण सम्यक् // 8 // याप्यस्तु यो वर्मभवो विकारः क्षाराग्निभ्यामप्यप्रशाम्यन्त्यामुपपक्ष्ममालायां विध्यन्तरपक्ष्मप्रकोपोऽभिहितः पुरस्तात् // माह-छित्त्वा सममित्यादि / छित्त्वा द्विधा भावं नीला, उत्पातत्रोपविष्टस्य नरस्य चर्म व्येत्यर्थः / समम् एककालम् / उपपक्ष्ममाला 'दोषाः पक्ष्माशय. वोपरिष्टादनुतिर्यगेव // 3 // 1 'कुर्याद्विपि योऽभिहितो व्रणे तम्' इति पा० / 2 'निबध्य 1 'पक्ष्मगतरोगप्रतिषेधं' इति पा० / | पट्ट' इति पा०। 3 'शस्त्रमार्गव्रणादालान् विमुनेत्' इति पा.

Page #722
अध्यायः 17] सुश्रुतसंहिता। 625 गतास्तीक्ष्णाग्राणि खराणि च' इत्याधुक्तलक्षणाम् / पथ्याफ- नस्यसेकाञ्जनालेपपटपाकैः सतर्पणैः॥ लेन जलघृष्टेन प्रतिसारयेत् / केचित् 'पिष्टेन' इति पठन्ति // 8 // आद्य तु त्रैफलं पेयं सर्पिस्टेवृतमुत्तरे // 5 // चत्वार एते विधयो विहन्तुं तैल्वकं चोभयोः पथ्यं केवलं जीर्णमेव वा // पक्ष्मोपरोधं पृथगेव शस्ताः॥ इदानीं पित्तकफविदग्धदृशोरपि हेतुव्याधिविपरीतं चिकिविरेचनाश्थ्योतनधूमनस्य त्सितमाह-दृष्टौ पित्तविदग्धायामित्यादि / पित्तश्लेष्महरं पित्तलेपाञ्जनस्नेहरसक्रियाश्च // 9 // श्लेष्माभिष्यन्दहरंतेन पित्तविदग्धदृष्टौ पित्ताभिष्यन्दहरो इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शाला विधिः, कफविदग्धदृष्टौ तु कफाभिष्यन्दहरो विधिः / शस्त्रक्षक्यतन्ने पक्ष्मगतरोगप्रतिषेधो नाम ताहते सिराव्यधं वर्जयिला / तमेव पित्तश्लेष्माभिष्यन्दहर षोडशोऽध्यायः॥१६॥ विधिमाह-नस्यसेकेत्यादि / तत्र कफविदग्धदृष्ट्यां कफाभिष्यउक्तमेवोपसंहरन्नाह-चवार इत्यादि / चखार एत इति न्दहरं नस्यादि, पित्तविदग्धदृष्ट्यां तु पित्ताभिष्यन्दहरं नस्यादि / पित्तकफविदग्धदृष्ट्यां वैशेषिकं सामान्यं च स्नेहोपक्रममाहशस्त्राग्निक्षारमेषजानि / पक्ष्मोपरोधं पक्ष्मप्रकोपम् / विहन्तुं आये तु त्रैफलमित्यादि / आये पित्तविदग्धदृष्ट्याख्ये, त्रैफलं विघयितुं न पुनः सर्वथा शमयितुं, तस्य याप्यत्वात् / तथाऽभिष्यन्दोक्ता विरेचनादयो यथावस्थमुपयुक्ताः पृथगेव पक्ष्मो त्रिफलाक्वाथकल्काभ्यां संस्कृतं घृतं; केचित् 'त्रिफलाया परोधं विहन्तुं समर्थाः / रसक्रियाश्चेत्यत्र चकारादुपपक्षमो. रसप्रस्थं' इत्यादिकं विदेहोतं त्रैफलमामनन्ति; तन्नेच्छति गयी / त्रैवृतं त्रिवृतासंस्कृतं, न पुनरपतानकोक्तम् / उत्तरे त्पाटनम् // 9 // श्लेष्मविदग्धदृष्ट्याख्ये इति / विल्वकः पट्टिकारोध्रस्तेन इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां संस्कृतं तैल्वकम् / केवलम् असंस्कृतम् / जीर्ण पुराणम् / सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतत्रे अनुक्तमपि स्नेहादनन्तरं वमनादि कर्तव्यं, तन्त्रान्तरदर्शनात् षोडशोऽध्यायः // 16 // // 4 // 5 // गैरिकं सैन्धवं कृष्णा गोदन्तस्य मषी तथा // 6 // सप्तदशोऽध्यायः। गोमांसं मरिचं वीजं शिरीषस्य मनःशिला // अथातोदृष्टिगतरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥२॥ वृन्तं कपित्थान्मधुना स्वयगुप्ताफलानि च // 7 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ चत्वार एते योगाः स्युरुभयोरञ्जने हिताः॥ पक्षमकोपप्रतिषेधानन्तरं दृष्टिगतानामेव रोगाणामवशिष्ट ___इदानीं बहिःपरिमार्जनार्थमननयोगांश्चतुरो निर्दिशन्नाहखात्तत्प्रतिषेधो युक्त इत्याह-अथात इत्यादि / दृष्टिगत. गैरिकमित्यादि / तत्र गैरिकमादौ कृला गोदन्तमषी यावरोगेत्यत्र दृष्टिशब्देन दृष्ट्याश्रयं मण्डलमभिप्रेतम् // 1 // 2 // देको योगः, गोमांसादिको मनःशिलां यावद्वितीयो योगः, त्रयःसाध्यालयोऽसाध्या याप्याः षट्च भवन्ति हि वृन्तं कपित्थान्मधुनेति तृतीयो योगः, खयगुप्ताफलानि मधु नेति चतुर्थो योगः, इति योगचतुष्टयं प्रभावात् पित्तकफविददृष्टिगतद्वादशरोगाणां मध्ये साध्यानां साधनार्थ, याप्यानां ग्धदृष्ट्योहितमित्यर्थः / केचिदत्र पित्तविदग्धदृष्टौ रात्रावानं, यापनार्थमसाध्यानां परिहारार्थमाह-त्रय इत्यादि / धूमदर्शिपित्तविदग्धदृष्टि श्लेष्मविदग्धदृष्टयस्त्रयः साध्याः। त्रयोऽसाध्या कफविदग्धदृष्टौ दिवेति कालविभागं मन्यन्ते ॥६॥७॥इति हखजाज्य(त्य)नाकुलान्ध्यगम्भीरिकाख्याः। याप्याः षट् | कुब्जकाशोकशालाम्रप्रियङ्गनलिनोत्पलैः॥८॥ चेति अरुणादयो विचित्रवर्णान्ताः षद काचाः / चकारोऽत्र पुष्पैर्हरेणुकृष्णाह्वापथ्यामलकसंयुतैः॥ भिन्नक्रमे; तेन याप्यशब्दानन्तरमुपात्तेन चशब्देन साध्या सापमेधुयुतश्चणैवेणुनाड्यामवस्थितैः॥९॥ साध्यत्वं समुच्चीयते; तेन षण्णां रोगाणामवस्थाविशेषेण साध्य अञ्जयेद द्वावपि भिषक पित्तश्लेष्मविभाविती // बयाप्यत्वासाध्यत्वानि; तथा च ते प्रागवस्थायां साध्याः, अधुना द्वयोरपि पुष्पाञ्जनमाह-कुब्जकाशोकेत्यादि / उत्तरावस्थायामसाध्याः, परं श्लैष्मिकं लिखनाशं विहाय // कुब्जकाशोको खनामप्रसिद्धौ, शालः सर्जभेदः, नलिनम् ईषतत्रैकस्य प्रतीकारः कीर्तितो धूमदर्शिनः॥३॥ द्रक्त पद्म, उत्पलं नीलोत्पलं, हरेणुः रेणुका, कृष्णाह्वा पिप्पली, तत्र साध्येषु त्रिषु मध्ये धूमदर्शिनः प्रागुक्तमेव प्रतीकार | वेणुनाड्यामवस्थानं शक्त्युत्कर्षार्थम् / पित्त लेष्मविभाविताविति पित्तश्लेष्मविदग्धदृष्टी इत्यर्थः॥८॥९॥निर्दिशनाह-तत्रेत्यादि। प्रतीकारः हेतुव्याधिविपरीता क्रिया। आम्रजम्बूद्भवं पुष्पं तद्रसेन हरेणुकाम् // 10 // कीर्तितः पित्ताभिष्यन्दप्रतिषेधे // 3 // पिष्ठा क्षौद्राज्यसंयुक्तं प्रयोज्यमथवाऽञ्जनम् // दृष्टौ पित्तविदग्धायां विदग्धायां कफेन च॥ नलिनोत्पलकिञ्जल्कगैरिकैर्गोशकृद्रसैः // 11 // पित्तश्लेष्महरं कुर्याद्विधि शस्त्रक्षताहते // 4 // गुडिकाअनमेतद्वा दिनराज्यन्धयोर्हितम् // 1 अरुणादिविचित्रा वर्णतः' इति पा० / 1 'कालविभागौ' इति पा०। सु० सं० 79

Page #723
626 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं इदानी दिनरात्र्यन्धाजनद्वयमाह-आनेत्यादि / आम्रज- मनःशिलाभयाव्योषबलाकालानुसारिवाः॥१८॥ म्बूद्धरं यत् पुष्पं तद्रसेन रसचतुर्थाशं हरेणुकाचूर्ण पिष्टा रस- सफेना वर्तयः पिष्टाश्छागक्षीरसमन्विताः॥ क्रियापान विपाच्य मधुघृतयुक्तं दिनरात्र्यन्धयोः पित्तकफ- अन्यदपि राज्यान्ध्ये वय॑जनमाह-मनःशिलेत्यादि 'विदग्धदृष्ट्यपरपर्याययोवाजन योज्यम् / तथा नलिनादिभि-|॥ १८॥!शकृद्रसपिष्टैर्गुटिकाञ्जनं हितं; नलिनम् ईषद्रक्तं पद्म, उत्पलं | गोमूत्रपित्तमदिरायकृद्धात्रीरसे पचेत् // 19 // नीलोत्पलं, किझल्कः केशरः, स च नलिनोत्पलयोरेव / क्षुद्राअनं रसेनान्यद्यकृतस्तैफलेऽपि वा // केचित् 'गोयकृद्रसैः' इति पठन्ति; गोशब्दस्य पशुवाचिवाद- गोमूत्राज्यार्णवमलपिप्पलीक्षौद्रकट्फलैः // 20 // जादयो गृह्यन्ते; यकृद्रसः कालखण्डरस इति व्याख्यानयन्ति सैन्धवोपहितं यख्यान्निहितं वेणुगह्वरे॥ // 10 // 11 // इदानीं रसक्रियाजनत्रितयमाह-गोमूत्रेत्यादि / अत्र मूत्ररसाअनरसक्षौद्रतालीशस्वर्णगैरिकम् // 12 // / पित्तयकृन्त्यजादीनामेव / मदिरा पिष्टसुरा / गोमूत्रादिरसेन गोशकृद्रससंयुक्तं पित्तोपहतदृष्टये॥ | क्षुद्राअनं विपचेदित्येको योगः, क्षुद्राजनं रसक्रियाजनमित्यर्थः; रसेन यकृत इति द्वितीयो योगः; त्रैफलेऽपि वेति तृतीयो ___ अधुना दिवान्ध्ये वैशेषिकं चूर्णाचनमाह-रसाजनेत्यादि / योगः / गोमूत्राज्यार्णवमलेत्यादि / एतद्रसक्रियाअनत्रितयमप्येरस इति जातीपत्ररस इत्यर्थः, आमलकीपत्ररस इत्यन्ये / अत्र द्रवद्रव्यैः कठिनद्रव्यभावनां विधाय चूर्णाजनं कर्तव्यम् / कैकं गोमूत्राज्यादिभिः संयुक्त वेणुगहरे वंशनलिकाभ्यन्तरे व्यवस्थितमञ्जनं रायन्धे युझ्यादित्यर्थः // 19 // २०॥पित्तोपहतदृष्टये पित्तविदग्धदृष्टये // १२॥शीतं सौवीरकं वाऽपि पिष्ठाऽथ रसभावितम् 13 मेदो यकृद्धतं चाजं पिप्पल्या सैन्धवं मधु / 21 // कूर्मपित्तेन मतिमान् भावयेद्रौहितेन वा॥ रसमामलकाच्चापि पक्कं सम्यनिधापयेत् // चर्णाञ्जनमिदं नित्यं प्रयोज्यं पित्तशान्तये // 14 // कोशे खदिरनिर्माणे तद्वत् क्षुद्राञ्जनं हितम् // 22 // श्लेष्म विदग्धदृष्ट्यामपरमपि रसक्रियाजनमाह-मेदो यकृअपरमपि चूर्णाजनमाह-शीतेत्यादि / शीतं रसाजनं, द्वतं चाजमित्यादि / मेदो यकृद्धतं चेति त्रयमेतच्छगली. कपरमन्ये / सौवीरकं सौवीराञ्जनम् / रसभावितमिति चतुष्प नाम् / मेदोयकृति सर्वमेकीकृत्य रसक्रियापाकेन पक्कं खदिरतदमृगपक्षिमांसरसभावितमित्यर्थः / केचिद्रस इति सामान्योक्त्या रुसारनिर्मितभाजने सूक्ष्ममुखे बृहन्मध्यकुहरे निक्षिप्तं क्षुद्राजनं रसाजनसौवीराजनयोरेव रसं संगृह्णन्ति, तदभावे च तयोरेव रसक्रियाजनापरपर्यायं हितमित्यर्थः // 21 // 22 // . चूर्णाढकमुदकाढके प्रक्षिप्य अहोरात्रपर्युषितं प्रातमर्दितं पूर्त हरेणुमगधाजास्थिमज्जैलायकृदन्वितम् // खरसवत् प्रयोज्यमित्यर्थः / केचिच्च प्रस्तुतत्वाद्रसशब्देन गोश यकृद्रसेनाञ्जनं वा श्लेष्मोपहतदृष्टये // 23 // कृद्रसं गृहन्ति // 13 // 14 // ___ अन्यदपि कफविदग्धदृष्टावक्षनमाह-हरेण्वित्यादि / हरेणुः काश्मरीपुष्पमधुकदार्वीरोध्ररसाजनैः॥ हरेणुका, मगधाजास्थिमजेति पिप्पलीवितुषबीजानि / एतद् सक्षौद्रमानं तद्वद्धितमत्रामये सदा // 15 // हरेवादि यकृद्रवेण पिष्टमञ्जनं श्लेष्मोपहतदृष्टये नक्तान्धाय दिवान्ध्ये कल्काजनमाह-काश्मरीपुष्पेत्यादि / अत्रेति हितमित्यर्थः / इदमञ्जनमेकीयमताभिप्रायेण गयदासाचा. पित्तविदग्धदृष्टौ / केचित् काश्मीरपुष्पादिरसक्रियाजनमेत-येण पठितं व्याख्यातं च // 23 // दित्याहुः // 15 // विपाच्य गोधायकृर्धपाटितं मोतो सैन्धवं कष्णां रेणकां चापि पेषता सुपूरितं मागधिकाभिरग्निना॥ अजामूत्रेण ता वर्त्यः क्षणदान्ध्याञ्जने हिताः॥१६॥ निषेवितं तद्यकृदञ्जनेन राध्यान्ध्ये कफविदग्धदृष्ट्यपरपर्याये वर्सजनमाह-स्रोतोज निहन्ति नक्तान्ध्यमसंशयं खलु // 24 // मित्यादि // 16 // इदानीं नक्तान्ध्ये कफविदग्धदृष्ट्यपरपर्याये प्रयोगमाह विपाच्येत्यादि / गोधायकृदर्धपाटितं कृत्वा पिप्पलीभिः पूरितं कालानुसारिवां कृष्णां नागरं मधुकं तथा // शुचिमृदा लिप्तमग्निना विपाच्य व्यहं भक्षितं सत्, तथा तालीशपत्र क्षणदेगाङ्गेयं च यकृद्रसे // 17 // तक्मतःखिन्ना पिप्पली मधुनाऽजनेन निःसन्देहं नकान्ध्यं कृतास्ता वर्तयः पिष्टाश्छायाशुष्काः सुखावहाः॥ निहन्तीत्यर्थः // 24 // ___ अपरमपि नकान्ध्ये वर्त्यजनमाह-कालानुसारिवामि तथा यकृच्छागभव हुताशने त्यादि / कालानुसारिवा तगर, क्षणदे द्वे हरिदे, गाङ्गेयं विपाच्य सम्यङगधासमन्वितम्॥ मुस्ता। यकृद्रसे छागल्यादिकालखण्डरसे; अन्ये 'शकृद्रसे' इति प्रयोजितं पूर्ववदाश्वसंशयं पठन्ति, शकृद्रसे गोमयरसे इति व्याख्यानयन्ति // 17 // जयेत् क्षपान्ध्यं सकृदञ्जनानृणाम् // 25 // 1 पीतमृदितं' इति पा० / 1 'वेणुभाजने' इति पा० /

Page #724
अध्यायः 17] सुश्रुतसंहिता / 627 wwwwwwwwwwwwwwwwwsiawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwm www नक्तान्ध्येऽपरमपि प्रयोगमाह तथा यकृच्छागभवमि- त्रिवृद्विरेकः कफजे प्रशस्यते त्यादि / प्रयोजितं पूर्ववदिति यकृद्भक्षण विधिना प्रयोजितं, त्रिदोषजे तैलमुशन्ति तत्कृतम् // पिप्पली पुनरञ्जन विधिनेत्यर्थः // 25 // सर्वतिमिराणां सामान्यं शोधनमभिधाय विशेषशोधनप्लीहा यकृच्चाप्युपमैक्षिते उभे माह-पयोविमिश्रमित्यादि / पञ्चाङ्गुलतैलम् एरण्डतैलम् / विशेप्रकल्प्य शूल्ये घृततैलसंयुते // षतः शोणितपित्तरोगयोरिति त्रैफलं घृतं सर्वतिमिरेषु हितं, ते सार्षपस्नेहसमायुतेऽञ्जनं | अनयोर्विशेषत इत्यर्थः / त्रिवृद्विरेक इति त्रिवृता सिद्धघृतेन नक्तान्ध्यमाश्वेव हतः प्रयोजिते // 26 // विरेक इत्यर्थः / तत्कृतमिति त्रिवृता संस्कृतमित्यर्थः; अन्ये तु अपरमपि नक्तान्ध्ययोगमाह-प्लीहेत्यादि / प्लीहा उदर- तैर्वातपित्तकफन्नद्रव्यैः संस्कृतं तत्कृतं वदन्ति / द्वन्द्वजेषु तिमिवामपार्श्वस्थं मांसखण्डं, यकृत् दक्षिणपार्श्वस्थं कालखण्डापर- रेषु खनुकमपि संशोधनं व्यामिश्रं कर्तव्यम् // २९॥पर्यायं, ते उमे अपि प्रस्तुतलादु गोधाच्छागयोरेव ग्राह्ये / पुराणसर्पिस्तिमिरेषु सर्वशो प्रकल्प्य खण्डशः कल्पयित्वा / शल्ये शूलपाकपक्के // 26 // हितं भवेदायसभाजनस्थितम् // 30 // नदीजशिंम्बीत्रिकटून्यथाअनं हितं च विद्यात्रिफलाघृतं सदा मनःशिला द्वे च निशे य(श)कृद्वाम् // कृतं च यन्मेषविषाणनामभिः॥ सचन्दनेयं गुटिकाऽथवाऽअनं संशोधनमभिधाय सामान्यं संशमनमाह-पुराणसपिरिप्रशंस्यते वै दिवसेष्वपश्यताम् // 27 // त्यादि / सर्वत इति पानाभ्यजननस्यादिषु, सर्वेष्वेव वातादिइदानी दिवान्ध्ये पित्तविदग्धदृष्ट्यपरपर्यायेऽजनमाह-नदी-| जन्यनयनविकारेष्वित्यन्ये / त्रिफलाघृतं त्रिफलाक्वाथकल्कपक्वं जेत्यादि / नदीजं सैन्धवं; शिम्बीशब्देनात्र हरितमुद्गाः, पदति शेषः / मेषविपणन चक्षुष्यत्वात् ; अन्ये शिम्बीस्थाने शिम्बेति पठम्ति, तत्रापि स एवार्थः; अञ्जनं सौवीराजनम् / गवां छागादीनाम् / चन्दनं रक्तचन्दनम् / गुटिका वटीकृत्याजनं; अथवाऽजनमिति चूर्णाज सदाऽवलियात्रिफलां सुचूर्णितां नमथवेत्यर्थः / विपाच्य गोधायकृदर्धपाटितमित्यादिकं सचन्द घृतप्रगाढा तिमिरेऽथ पित्तजे॥३१॥ नेयं गुटिकाऽथवाऽजनमिति पर्यन्तं योगचतुष्टयं निबन्धकारै समीरजे तैलयुतां कफात्मके रनाषीकृतं, तैरेव सुभाषितसादुपयोगार्हखाच्च व्याख्यातं; तस्मा मधुप्रगाढां विदधीत युक्तितः॥ न्मयाऽपि पठितं व्याख्यातं च // 27 // सामान्यं संशमनमभिधाय विशेषसंशमनमाह-सदेभवन्ति याप्याः खलु ये षडामया त्यादि / सदेति नित्यगे आवस्थिके च काले इत्यर्थः / पित्तजे हरेदसूक्तेषु सिराविमोक्षणैः॥ इत्यत्रानुक्तमपि रक्त तिमिरं बोद्धव्यं, तत्रापि घृतेन विरेचयेच्चापि पुराणसर्पिषा त्रिफलाप्रयोगः / केचित् "सदाऽवलिह्यात्रिफलां सुर्णितां विरेचनाङ्गोपहितेन सर्वदा // 28 // घृतप्रगाढा तिमिरातुरो नरः / कफाभिभूतः खलु तेलसंयुतां इदानीं साध्यानां चिकित्सितमभिधाय याप्यानां चिकि मधुप्रगाढामपि वा प्रयोजयेत्" ईदृशं पाठं पठन्ति; स च | जेजटाचार्येण दूषितः तस्मात् पूर्वपाठ एव न्याय्यः॥३१॥त्सितमाह-भवन्तीत्यादि / भवन्ति याप्या इति अत्र 'उपे-ज क्ष्यमाणा' इति शेषः, एतेन तेषां प्रागवस्थायां साध्यत्वम् / / गवां शकृत्वाथविपक्वमुत्तमं याप्याः षडामया इति / ननु श्लैष्मिककाचस्य साध्यलात् कथं हितं तु तैलं तिमिरेषु नावनम् // 32 // षड् याप्याः ? सत्यं, याप्यबाहुल्यादेतद्यपदेशः / तेष्विति इदानीं श्लेष्मतिमिरे नस्यमाह-गवां शकृदित्यादि / प्रथमद्वितीयपटलप्राप्तेषु तिमिरावस्थेषु काचेष्वित्यर्थः, न तु सामान्यस्नेहपाकपरिभाषया गोशकृत्वाथेन तैलमकल्कं पक्तव्यं, रागप्राप्तेषु, यतस्तत्र सिराव्यधनिषेधः, तथा चोकं-'तिमिरे एतत्तैलं तन्त्रान्तरदर्शनात् कफजे तिमिरे बोद्धव्यं; अन्ये तु निणि भिषक सिरामोक्षं विवर्जयेत्' इति / सिराविमो-| तिमिरेष्विति बहुवचनात् सर्वतिमिरेषु बोद्धव्यमिति वदन्ति 32 क्षणैरित्यनेनैव स्नेहखेदो पूर्वकर्मसंज्ञकावाक्षिप्तौ मन्तव्यौ / हितं घृतं केवल एव पैत्तिके विरेचनाङ्गोपहितेनेति विरेचनद्रव्यसंस्कृतेनेत्यर्थः // 28 // हजाविकं यन्मधुरैर्विपाचितम् // . पयोविमिश्रं पवनोद्भवे हितं पित्तजे तिमिरे नस्यमाह-हितमित्यादि / केवल एव वदन्ति पञ्चाङ्गुलतैलमेव तु॥ पैत्तिके नान्यदोषसंपृक्ते तिमिरे इत्यर्थः / मधुरैर्विपाचितमिति भवेद्धतं त्रैफलमेव शोधनं काकोल्यादिक्वाथकल्कविपक्वमित्यर्थः / 'केवल एव' इत्यत्र विशेषतः शोणितपित्तरोगयोः // 29 // 'केवलमेव' इति केचित् पठन्ति, तत्र केवलमसंस्कृतमि. 1 'उपलक्षिते' इति पा०। त्यर्थः, अजाविकं घृतमिति च व्याख्यानयन्ति //

Page #725
628 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं तैलं स्थिरादौ मधुरे च यद्गणे स्थितं दशाहत्रयमेतदञ्जनं तथाऽणुतैलं पवनासृगुत्थयोः॥ 33 // कृष्णोरगास्ये कुशसंप्रवेष्टिते // 36 // वातरक्तजयोस्तिमिरयोर्नस्यमाह-तैलमित्यादि / स्थिरादौ तन्मालतीकोरकसैन्धवायुतं विदारिगन्धादी, सिद्धमिति शेषः। तथा मधुरे गणे काको- सदाऽअनं स्यात्तिमिरेऽथ रागिणि // ल्यादिके यत् सिद्धं, तथाऽणुतैलं वातव्याधिचिकित्सितो. सुभावितं वा पयसा दिनत्रयं कम् // 33 // काचापहं शास्त्रविदः प्रचक्षते // 37 // सहाश्वगन्धातिबलावरीशृतं अरागितिमिरचिकित्सितं प्रतिपाद्य वातजरागितिमिरचिकिहितं च नस्ये त्रिवृतं यदीरितम् // त्सितं प्रतिपादयन्नाह-स्थितमित्यादि / दशाहत्रयं मासमेकजलोद्भवानूपजमांससंस्कृता मित्यर्थः / एतदञ्जनं स्रोतोञ्जनं, सौवीराजनमित्यन्ये / ततः द्धृतं विधेयं पयसो यदुत्थितम् // 34 // स्रोतोजनं कृष्णसर्पमुखे यथोदितप्रकारेण निवासितं पश्चाकेवलवातजे तिमिरे नस्यमाह-सहेत्यादि / सहा मुद्ग न्मालतीकोरकसैन्धवेन समुदायसमभागेन युतमजनं कार्य; पर्णी, माषपर्णीत्यन्ये / वरी शतावरी / एतैर्विपक्कं तैलं वाता मालतीकोरकाः जातीकुसुमानि / तिमिरेऽथ रागिणि वातकाचे रब्धे तिमिरे नस्य हितम् / त्रिवृतं यदीरितमिति महावात- | | इत्यर्थः / वातकाचेऽपरमप्यञ्जनमाह-सुभावितमित्यादि / व्याधिचिकित्सिते त्रिभिः सर्विसामजभिवृतं त्रिवृतं तैलं | अन्ये तु जातीकोरकयुक्तखात् वातपित्तकाचापहं वदन्ति, यदीरितं तदत्र हितः केचिदेतैरेव मद्रपर्णादिभिव्यखिवतं | तन्नेच्छति गयी // 36 // 37 // तैलं सिद्धं वातारब्धतिमिरे नस्य हितमिति वदन्ति / वाता ____ हविर्हितं क्षीरभवं तु पैत्तिके रब्धतिमिरे द्वितीयं नस्यमाह-जलोद्भवेत्यादि / जलोद्भवा वदन्ति नस्ये मधुरौषधैः कृतम् // मत्स्यादयः, आनूपाः कूलचराः, तेषां मांसेन क्षीरपाककल्पेन तत्तपणे चैव हितं प्रयोजितं. संस्कृताद्दुग्धान्मथ्यमानाद् यद्धृतमुद्धृतं तत् सहाश्वगन्धादिभि. सजाङ्गलस्तेषु च यः पुटाह्वयः॥ 38 // . रनन्तरोक्तैर्विपक्कं वातारब्धतिमिरे नस्यं विधेयम् / केचि पित्ततिमिररोगचिकित्सितमाह-हविरित्यादि / हविः 'घृतं, जलोद्भवशब्देन पद्मादीनि गृह्णन्ति, तन्नेच्छन्ति निबन्ध क्षीरभवं क्षीरमथनोद्भूतं, पैत्तिके 'तिमिरे' इति शेषः / मधुरौकाराः॥ 34 // षधैः काकोल्यादिभिः, कृतं संस्कृतं; अन्ये तु क्षीरमपि काकोल्यादिभिः साधितं मन्यन्ते, तेन काकोल्यादिसाधितात् ससैन्धवः व्यभुगेणमांसयो क्षीरान्मथ्यमानादुत्थितं घृतं काकोल्यादिभिरेव साधितं र्हितः ससर्पिः समधुः पुटाह्वयः॥ पित्तजतिमिरे हितमिति वदन्ति / केचिदिह कृतमित्यस्य नस्यमभिधाय पुटपाकमाह-ससैन्धव इत्यादि / कव्यभुजो थाने शतमिति पठन्ति. तत्र शतं पक्वम् / तत्तपेण इत्यादि / गृध्रादयः, एणः कृष्णसारः / पुटाढयः पुटपाकः / तस्य न केवलं तद्भुतं नस्ये हितं, किं तर्हि तर्पणेऽक्षिपूरणपर्याये विधानं क्रियाकल्पे वक्ष्यति // प्रयोजितं हितम् / तथा तेषु मधुरौषधेषु यो जाङ्गलमांसयुतः वसाऽथ गृधोरगताम्रचूडजा पुटपाकः स पित्ततिमिरे स्नेहाथ हितः // 38 // सदा प्रशस्ता मधुकान्विताऽञ्जने // 35 // रसाजनक्षौद्रसितामनःशिलाः वातजतिमिरे पुटपाकमभिधायाञ्जनमाह-वसेत्यादि / क्षुद्राञ्जनं तन्मधुकेन संयुतम् // उरगः कृष्णसर्पः, ताम्रचूडः कुकटः, मधुकान्विता यष्टीमधु- पित्ततिमिरे रसक्रियाजनमाह-रसाजनमित्यादि / रसा कसंयुता; एता गृध्रादिजास्तिस्रो वसा यष्टीमधुकचूर्णान्विता अनादिकृतं क्षुद्राञ्जनं फाणिताकृति पित्ततिमिरे हितम् / एकशो द्विशः समस्ता वाऽनने हिताः // 35 // क्षुद्राजनमित्यत्र केचिद्रसाजनमिति पठन्ति, तत्रापि स प्रत्यञ्जनं स्रोतसि यत्समुत्थितं / एवार्थः॥क्रमाद्रसक्षीरघृतेषु भावितम् // समाञ्जनं वा कनकाकरोद्भवं इदानीं वातजतिमिरे स्नेहाञ्जनेन जडीभूतस्य चक्षुष उपका- सुचूर्णितं श्रेष्ठमुशन्ति तद्विदः // 39 // रार्थ प्रत्यजनमाह-प्रत्यञ्जनमित्यादि / यत् अञ्जनस्यानु प्रयुज्यते / इदानीं पित्ततिमिरे प्रत्यजनमाह-समाजनमित्यादि / सतत् प्रत्यञ्जनम् / तत्र तीक्ष्णाजनस्य मृद्वजनमनु प्रयुज्यते, माजनं तुल्यसौवीराजनं, कनकाकरोद्भवं तुत्थक, श्रेष्ठम् उत्तम, मृञ्जनस्य तीक्ष्णाजनम् / स्रोतसि यत् समुत्थितं सिन्धु- उशन्ति इच्छन्ति, प्रत्यजनमित्यध्याहार्यम् / तद्विदः शालास्रोतसि वर्णसार्पणसयोः स्रोतसि वा यत् समुत्थितं स्रोतोञ्जनं, किनः / केचित् समाअनमित्यत्र रसाजनमिति पठन्ति // 39 // . सौवीराजनमित्यन्ये / रसश्च चक्षुष्यमृगपक्षिमांसरसः / पृथक भिल्लोटगन्धोदकसेकसेचितं पृथक् सप्ताहं रसक्षीरघृतेषु भावितं चूर्णाजनं प्रयोज्यम् // प्रत्यञ्जने चात्र हितं तु तुत्थकम्॥ . 1 'तैलमाह-' इति पा०। / 1 'सात्यक्युक्तत्वात्' इति पा० /

Page #726
अध्यायः 17] सुश्रुतसंहिता। 629 M wwwwwwwwwwwwwwwcom ..पित्ततिमिरेऽपरमपि प्रत्यजनमाह-भिल्लोटेत्यादि भिल्लो- मनःशिलाज्यूषणशङ्कमाक्षिकैः टको हिमवदासन्नभूमिजः ककुभानुकारिफलो वृक्षविशेषः, | ससिन्धुकोसीसरसाजनैः क्रियाः // 43 // गन्धा एलादिगणोक्ताः, उदकमत्र कषायः, तत्सेकसेचितं ___कफतिमिरे रसक्रियाजनमाह-मनःशिलेत्यादि / मनःशितुत्थकं प्रत्यजने हितम् / अन्ये भिल्लोटकस्वाभाविकगन्धोद- लादिभिः कासीसरसाजनान्तश्चूर्णीकृतैः सलिलचतुर्थाशनिकसेकसेचितमाहुः / केचिदमुं प्रत्यजनं न पठन्ति // - क्षिप्तरमिपाकात् फाणिताकृतीकृतै रसक्रिया / माक्षिकं समेषशृङ्गाञ्जनभागसंमितं मधु // 43 // जलोद्भवं काचमलं व्यपोहति // 40 // | हितेच कासीसरसाञ्जने तथा पित्तजे तिमिरे रागप्राप्ते चिकित्सामाह-समेषेत्यादि / वदन्ति पथ्ये गुडनागरैर्युते // मेषरशः पुत्रजीवानकारी वृक्षः, अजनं सौवीराजनं, एतयो- कफतिमिरेऽपरमपि रसक्रियाजनमाह-हिते इत्यादि / र्भागेन अंशेन संमितं तुल्यभागं जलोद्भवं स्रोतोजनं, अजनेन तथेति रसक्रियाजनप्रकारेणेत्यर्थः / पथ्ये इति पथोऽनपेत काचमलं पित्तकाचं व्यपोहति / अन्ये जलोद्भवं शङ्ख बदन्ति इत्यर्थः / कफकाचस्य शलाकाकर्मसाध्यत्वात्तत्राजनादिकं न // 40 // निर्दिष्टम् ॥पलाशरोहीतमधूकजा रसाः यदञ्जनं वा बहुशो निषेचितं क्षौद्रेण युक्ता मदिराग्रमिश्रिताः॥ . समूत्रवर्गे त्रिफलोदके शृते // 44 // पैत्तिके काचे रसक्रियाजनमाह-पलाशरोहीतेत्यादि / निशाचरास्थिस्थितमेतदञ्जनं पलाशः किंशुकः, रोहितो दाडिमपुष्पतुल्यपुष्पः, मधूकः खना- क्षिपेञ्च मासं सलिलेऽस्थिरे पुनः // मप्रसिद्धो वृक्षविशेषः, एतेषां रसाः; मदिराग्रं मदिराया उपर्य- मेषस्य पुष्पैर्मधुकेन संयुतं च्छो भागः / किंशुकादिरसक्षौद्रमदिरामाणि समभागानि आहृत्य तदञ्जनं सर्वकृते प्रयोजयेत् // 45 // रसक्रिया कार्या, सा चालनात्पित्तकाचमलं व्यपोहति // - सर्वजकाचचिकित्सामाह-यदजनमित्यादि / अञ्जनं स्रोतोउशीरलोध्रत्रिफलाप्रियङ्गुभिः / जनम् / बहुशो बहून वारान् निषेचितमित्यत्र 'ध्मातं सत्' इत्यपचेत्तु नस्यं कफरोगशान्तये // 41 // ध्याहार्यम् / मूत्रवर्गे अष्टस्वपि मूत्रेषु / शृते क्वाथीकृते / निशाचइदानीं कफतिमिरे नस्यमाह-उशीरलोध्रेत्यादि / उशी रास्थिस्थितमित्यादि / निशाचराणां गृध्रादीनां नलके विगतमजनि रादिभिर्द्रव्यैः कल्कीकृतैः सामान्यस्नेहपाकपरिभाषयाऽनुक्तमपि मूत्रवर्गादिसेचितं तदञ्जनं निक्षिप्य पश्चान्नलकमुखं पिधाय तिलतैलं पाचनीयं, विदेहदर्शनात् // 41 // वहति सरिजले निखातकीलकोपरि सूत्रेण बद्धा मासं यावत् विडङ्गपाठाकिणिहीङ्गुदीत्वचः स्थापयेत् , ततस्तदुदृत्य शोषयित्वा मेषरशपुष्पयष्टीमधुकचूर्णप्रयोजयेद्धममुशीरसंयुताः॥ समाशं तदजनं सर्वकृते रागितिमिरे प्रयोजयेत् / 'मेषस्य पुष्पैकफतिमिरे धूममाह-विडनेत्यादि / किणिही अपामार्गः। मेधकेन संयत' इत्यत्र केचिद 'युतं तु पुष्पैर्मधुशिकोद्भवैः' ननु तिमिरे धूमो निषिद्धः, कथमत्रोच्यते ? सत्यं, पित्ततिमिरे इति पठन्ति / तत्र मधुर्मधूका तस्य सारः, शिग्रुः शोभाजनकएव धूमो निषिद्धो न कफजे, अतो न दोषः // स्वस्य पुष्पाणि // 44 // 45 // वनस्पतिक्वाथविपाचितं घृतं ___क्रियाश्च सर्वाः, क्षतजोद्भवे हितः हितं हरिद्रानलदे च तर्पणम् // 42 // क्रमः परिम्लायिनि चापि पित्तहत् // कफतिमिरे तर्पणमाह-वनस्पतिक्काथेत्यादि / वनस्पतयः | यः। सान्निपातिकरागितिमिरस्य चिकित्सामाह-क्रियाश्चेत्यादि / क्षीरवृक्षाः, तत्कृतकाये चतुर्गुणे हरिद्रानलदकल्कचतुर्थाशं घृतं क्रिया अत्र तर्पणपुटपाकादिकाः, सर्वा वातपित्तकफतिमिरोकाः, पक्वं कफतिमिरे तर्पणे अक्षिपूरणापरपर्याये हितम् / नलदम् अन्ये तु क्रियाश्च सर्वा वातपित्तकफतिमिरोका रसक्रिया उशीरम् // 42 // इत्याहुः / रक्ततिमिरे तथा परिम्लायिनि तिमिरे चकः क्रम समागधो माक्षिकसैन्धवाढ्यः इत्याह-क्षतजोद्भव इत्यादि / पित्तहृत् क्रमः पित्ततिमिरापहसजाङ्गलः स्यात् पुटपाक एव च // नस्यतर्पणादिक्रम इत्यर्थः / एष एव कमोऽरागिणि रकविमिरे, कफतिमिरे पुटपाकमाह-समागध इत्यादि / मागधी | रागिणि पुनः पित्तकाचापहो विधिः।पिप्पली। आन्य उत्कटः। सजाङ्गलः जाङ्गलमृगपक्षिमांसकृतः। क्रमो हितः स्यन्दहरःप्रयोजितः केचित् 'आन्यः' इत्यत्र 'आज्य' इति पठन्ति / तत्राज्यं | समीक्ष्य दोषेषु यथाखमेव च // 46 // घृतम् / केचिदमुं पुटपाकं रागिणि कफतिमिरे वदन्ति, तन्ने- इदानीं वातादिजेषु तिमिरेषु रागारागप्राप्तेषु वातादिजनिताच्छति गयी। भिष्यन्दचिकित्सितमतिदिशन्नाह-क्रम इत्यादि / यथाखमिति 1 'मदिराप्रपेषिताः' इति पा० / १'रोगे च' इति पा० /

Page #727
630 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्रं यो यस्यात्मीय इत्यर्थः / तेन वाततिमिरे वाताभिष्यन्दक्रमः, आहारोपयोगिचक्षुष्यशाकानाह-जीवन्तिशाकमित्यादि / पित्ततिमिरे पित्ताभिष्यन्दोक्तः, एवं शेषेषु // 46 // जीवन्ती डोडिका, सुनिषण्णकं चतुष्पत्री, अन्ये शिरवालिकादोषोदये नैव च विप्लतिंगते माहुः, वरवास्तुकं, टङ्कवास्तुकं, चिल्ली क्षेत्रवास्तुकः, मूलकद्रव्याणि नस्यादिषु योजयेद्बुधः॥ | पोतिका बालमूलकं, शाकुनं लावादिकं, जाङ्गलम् एणादिजातं, स एव वाताभिष्यन्दादिक्रमो वातादितिमिरेषु कदा कर्तव्य तर्कारी अरणिका, करीरो गूढपत्रः, शिग्रुः शोभाजनकः, इति दर्शयन्नाह-दोषोदय इत्यादि / दोषोदय इति दोषोदय- आर्तगलो नीलसहचरः // 50 // 51 // मात्रे तावद्वातस्यन्दाद्युक्तक्रमो न कर्तव्यः / तथा वितिंगते; विवर्जयेत्सिरामोक्षं तिमिरे रागमागते // कोऽर्थः? समस्तनयनव्याप्तिपरे स्यन्दोक्तक्रमो न कर्तव्यः / यन्त्रेणोत्पीडितो दोषो निहन्यादाशु दर्शनम् // 52 // एतेन लङ्घनविरेचननिरूहानुवासनशिरोविरेचनादिना व्यहम- सेव्यमुद्दिश्य परिहार्यमाह-विवर्जयेदित्यादि // 52 // तिक्रम्य पश्चाद्वातस्यन्दाद्युक्तनस्यादिद्रव्याणि वातादिजनिततिमि- अरागि तिमिरं साध्यमाद्यं पटलमाश्रितम् // रेषु (नस्यतर्पणादिषु ) योजयेदित्यर्थः / अन्ये 'विष्ठतिंगते' | कृच्छं द्वितीये रागि स्यात्ततीये याप्यमुच्यते॥५३॥ इत्यत्र 'विप्लुते गदे' इति पठन्ति; तत्र विशब्दो विविधार्थः, इदानीं मन्दधियां सुखस्मरणाय साध्यादिभेदमाह-अरा. तेन विविधतां गते गद इत्यर्थः। गीत्यादि // 53 // पुनश्च कल्पेऽञ्जनविस्तरः शुभः रागप्राप्तेष्वपि हितास्तिमिरेषु तथा क्रियाः // प्रवक्ष्यतेऽन्यस्तमपीह योजयेत् // 47 // / यापनार्थ यथोद्दिष्टाः सेव्याश्चापि जलौकसः॥५४॥ इदानी क्रियाकल्पे वक्ष्यमाणमञ्जन विस्तरमत्रोपदिशन्नाह- रायप्राप्तेषु विध्यन्तरं यापनार्थ पूर्वमुक्तमप्यनुवदन्नाहपुनश्चेत्यादि / कल्पे क्रियाकल्पे इत्यर्थः / अन्यः अपरः। रागप्राप्तेष्वित्यादि / तृतीयपटलप्राप्तरागितिमिरेषु यापनार्थ तमिति अञ्जनविस्तरमित्यर्थः॥४७॥ तथा क्रिया हिता यथोद्दिष्टा इत्यर्थः / तत्र सिरामोक्षस्य घृतं पुराणं त्रिफलां शतावरी . निषिद्धवादवश्याकर्षणीयशोणिते उपायान्तरमाह-सेव्या पटोलमुद्रामलकं यवानपि // इत्यादि // 54 // निषेवमाणस्य नरस्य यत्नतो श्लैष्मिके लिङ्गनाशे तु कर्म वक्ष्यामि सिद्धये // भयं सुघोरात्तिमिरान्न विद्यते // 48 // न चेदर्धेन्दुधर्माम्बुबिन्दुमुक्ताकृतिः स्थिरः॥५५॥ इदानीं बहिराश्रयं चिकित्सितं प्रतिपाद्यान्तराश्रयं प्रति- विषमो वा तनुर्मध्ये राजिमान् वा बहुप्रभः॥ पादयनाह-घृतमित्यादि // 48 // दृष्टिस्थो लक्ष्यते दोषः सरुजो वा सलोहितः॥५६॥ शतावरीपायस एव केवल ____ अनौषधसाध्ये श्लैष्मिके लिङ्गनाशेऽर्धेन्द्राद्याकतिविशिष्टो दृष्टिस्तथा कृतो वाऽऽमलकेषु पायसः॥ स्थो दोषो न चेल्लक्ष्यते तदा साधनार्थ शस्त्रकर्म वक्ष्यामीति प्रभूतसर्पित्रिफलोदकोत्तरो निर्दिशनाह-श्लैष्मिक इत्यादि / लिङ्गनाशो दृष्टिनाशः / कर्म यवौदनो वा तिमिरं व्यपोहति // 49 // शस्त्रकर्म / धर्माम्बुधिन्दुः प्रखेदबिन्दुः / / आकृतिशब्दोऽर्धे. आहारविशेषमाह-शतावरीत्यादि / शतावरीपायस इति न्द्रादिभिः प्रत्येकं संबन्धनीयः / स्थिरः कठिनः / विषमो वा शतावरीमूलशृतेन पयसा कृतः शतावरीपायसः, आमलकेषु तनमध्ये इति यतो मध्ये तनरत एव विषमो निनोन्नत पायस इति आमलकशतपयसा कृतः पायस इत्यर्थः / अन्ये | इत्यर्थः // 55 // 56 // तु शतावरीखरससिद्धा यवागूः शतावरीपायसः, आमलकखर-सिग्धविन्नस्य तस्याथ काले नात्यष्णशीतले॥ ससिद्धा यवागूश्चामलकपायसः / प्रभूतसपिरित्यादि प्रचुरधृतो यत्रितस्योपविष्टस्य स्वां नासां पश्यतःसमम् // 57 // यवौदनो वाट्यसंज्ञकः गृञ्जासंज्ञको वा, त्रिफलोदके प्रचुरे मतिमान् शुक्लभागौ द्वौ कृष्णान्मुक्त्वा ह्यपाङ्गतः॥ साधित इत्यर्थः // 49 // उन्मील्य नयने सम्यक् सिराजालविवर्जिते // 58 // जीवन्तिशाकं सुनिषण्णकं च | नाधो नो न पार्धाभ्यां छिद्रे दैवकृते ततः॥ __सतण्डुलीयं वरवास्तुकं च // शलाकया प्रयत्नेन विश्वस्तं यववक्रया // 59 // चिल्ली तथा मूलकपोतिका च मध्यप्रदेशिन्यङ्गुष्ठस्थिरहस्तगृहीतया // दृष्टेर्हितं शाकुनजाङ्गलं च // 50 // दक्षिणेन भिषक् सव्यं विध्येत् सव्येन चेतरत् 60 पटोलकर्कोटककारवेल्ल वारिबिन्द्वागमः सम्यग् भवेच्छब्दस्तथा व्यधे॥ वार्ताकुतर्कारिकरीरजानि // तदेव शस्त्रकर्म निर्दिशन्नाह-निग्धखिन्नस्येत्यादि / नात्युशाकानि शिश्वार्तगलानि चैव ष्णशीते साधारणे मार्गशीर्षे चैत्रे वा। शुक्लभागौ द्वावपि द्वौ हितानि दृष्टेघृतसाधितानि // 51 // शुक्लतारकांशावित्यर्थः / कृष्णात् कृष्णतारकान्तात् , मुक्ता 1 वाढीसंशकः' इति पा० / | परित्यज्य, अपाजतः अपाङ्गसमीपे, विध्येदित्यर्थः / सम्यगिति

Page #728
अध्यायः 17] सुश्रुतसाहेता। 631 नातिप्रसारितं नातिसङ्कुचितं यथा स्यादित्यर्थः / दैवकृते छिद्रे किं कर्तव्यमित्याह-वायोर्भयादित्यादि / पूर्ववदिति महतो इति छिद्रमिव छिदं न परमार्थतश्छिद्रमस्ति / विश्वस्तं असंत्रस्तं | मृदु खेदयेदित्यर्थः॥ 69 // यथा स्यात् / सव्यं वामनेत्रं, सव्येन वामहस्तेन, इतरत् दक्षि- दशाहमेवं संयम्य हितं दृष्टिप्रसादनम् // णनयनम् / सम्यग्विद्धलक्षणमाह-वारिबिन्द्वागम इत्यादि / पश्चात्कर्म च सेवेत लध्वन्नं चापि मात्रया॥७०॥ सम्यगिति पदं व्यध इत्यत्र संबध्यते / असम्यग्व्यधे च रक्तनिर्गमनमशब्दता च // 57-60 / - दशाहमेवमित्यादि / एवमुत्तानशयनादिना दशाहं नियम्य तदनन्तरं पश्चात्कर्म नस्यतर्पणशिरोबस्त्यादिकं यदृष्टिप्रसादनं संसिच्य विद्धमात्रं तु योषित्स्तन्येन कोविदः॥६१॥ | दृष्टे मल्यजननं तत् सेवेतेति पिण्डार्थः // 70 // स्थिरे दोषे चले वाऽपि स्वेदयेदक्षि बाह्यतः॥ सम्यक् शलाका संस्थाप्य भङ्गैरनिलनाशनैः // 62 // सिराव्यधविधौ पूर्व नरा ये च विवर्जिताः॥ शलाकाग्रेण तु ततो निर्लिखेदृष्टिमण्डलम् // न तेषां नीलिकां विध्येदन्यत्राभिहिताद्भिषक् // 7 // विध्यतो योऽन्यपाघेऽणस्तं रुवा नासिकापुटम् // इदानीं श्लैष्मिकेऽपि लिङ्गनाशे केषांचित् पुरुषाणां शस्त्रउच्छिङ्गनेन हर्तव्यो दृष्टिमण्डलगः कफः॥ | निषेधं दर्शयन्सह-सिराव्यधविधी पूर्वमित्यादि / नरा ये च सम्यग्विद्ध नेत्रे सति किं कार्यमित्याह-संसिच्येत्यादि / विवाजता इति सिराव्यधावध मा विवर्जिता इति सिराव्यधविधौ ये नरा बालस्थविरादयो विव. योषितस्तन्येन नारीक्षीरेण / कोविदो धीमान् वैद्यः / स्थिरे कोविटोपीमा र्जितातेषां नीलिकां लिङ्गनाशापरपर्यायां न विध्येत् / अन्यअचले / शलाका संस्थाप्य निश्चलीकृत्य / भौः पालवैः / त्राभिहितादिति तथाऽभिहितात् कथिताहेवकृतच्छिद्रादन्यत्र न खेदानन्तरं किं कर्तव्यमित्याह-शलाकाग्रेणेत्यादि / ततः | विध्येत् / चकारस्तु सिराविद्धः पुरुषैर्ये क्रोधादयो विवर्जनीयाखेदानन्तरं; दृष्टिमण्डलं निर्लिखेत् श्लेष्मसंहति विश्लेषर्थम् / / स्तेऽपि नीलिकायां वर्जनीया इति ज्ञापयति // 1 // शलाकाग्रविनिलेखनाद्विश्लिष्टकफस्य निर्हरणोपायमाह-विध्यत णितेनाक्षि सिरावेधाद्विसर्पता // इत्यादि / विध्यतोऽक्ष्णोऽन्यपार्श्व यो नासापुटस्तं नासापुटं तत्र स्त्रीस्तन्ययष्ट्याह्वपक्वं सेके हितं घृतम् // 72 // रुद्धा दृष्टिमण्डलगः कफ उच्छिङ्घनेन हर्तव्य इति पिण्डाः देवकृतच्छिदादन्यत्र कस्मान्न नीलिवं विध्येदित्याह-पूर्यत इत्यादि / विसर्पता शोणितेनाक्षि पूर्यत इत्यर्थः / प्रमादानिरभ्र इव धर्माशुर्यदा दृष्टिः प्रकाशते // 64 // वकृतच्छिद्रादन्यत्रापि विद्धे सति व्यापदुपशमनार्थ चिकित्सितदाऽसौ लिखिता सम्यर शेया या चापि निर्व्यथा तमाह-तत्रेत्यादि // 72 // (एवं त्वशक्ये निहतु दोषे प्रत्यागतेऽपि वा // 65 // अपाङ्गासन्नविद्धे तु शोफशूला रक्तताः॥ स्नेहाद्यैरुपपन्नस्य व्यधो भूयो विधीयते // ). | तत्रोपनाहं भ्रूमध्ये कुर्याच्चोष्णाज्यसेचनम् // 73 // ततो दृष्टेषु रूपेषु शलाकामाहरेच्छनैः // 66 // व्यधेनासन्नकृष्णेन रागः कृष्णं च पीड्यते॥ घृतेनाभ्यज्य नयनं वस्नपट्टेन वेष्टयेत् // तत्राधःशोधनं सेकः सर्पिषा रक्तमोक्षणम् // 74 // ततो गृहे निराबाधे शयीतोत्तान एव च // 67 // अथाप्युपरि विद्धे तु कष्टा रुक् संप्रवर्तते // उद्गारकासक्षवथुष्ठीवनोत्कम्पनानि च // तत्र कोष्णेन हविषा परिषेकः प्रशस्यते // 75 // तत्कालं नाचरेदूर्ध्वं यन्त्रणा स्नेहपीतवत् // 68 // शूलाश्रुरागास्त्वत्यर्थमधोवेधेन पिच्छिलः॥ ___ सम्यग्लिखितलक्षणमाह-निरभ्र इत्यादि / निरभ्रो शलाकामनु चास्रावस्तत्र पूर्वचिकित्सितम् // 76 // निर्मघः, धर्माशुः आदित्यः / ततो दृष्टेष्वित्यादि / शलाकामाहृत्य | रागाश्रवेदनास्तम्भहर्षाश्चातिविघड़िते // किं कुयोदित्याह-घृतेनाभ्यज्येत्यादि / निराबाधे धूलि-स्नेहखेदो हितौ तत्र हितं चाप्यनवासनम // 77 // धूमवातातपादिरहिते / उत्तानशयनमजूकरणार्थ / उद्गारे- दोषस्त्वधोऽपकृष्टोऽपि तरुणः पुनरूवंगः॥ स्यादि / क्षवथुः छिक्का / तत्कालमिति यावच्छलाका नेत्रे कुर्याच्छुक्लारुणं नेत्रं तीव्ररुङ्गष्टदर्शनम् // 78 // तिष्ठति / तत ऊर्ध्व यन्त्रणा आहारादीनां नियमः, स्नेहपीतवत् | मधुरैस्तत्र सिद्धेन घृतेनाक्ष्णः प्रसेचनम् // स्नेहपानोकः कार्यः॥ 64-68 // शिरोवस्तिं च तेनैव दद्यान्मांसैश्च भोजनम् // 79 // व्यहात् व्यहाच्च धावेत कषायैर निलापहैः॥ ____ इदानीमस्थानवेधात् संक्षेपेण व्यापदमभिधाय विस्तरेणापि वायोर्भयात् त्र्यहादूर्ध्व खेदयेदक्षि पूर्ववत् // 69 // व्यापदो निर्दिशन्नाह-अपाङ्गेत्यादि / तत्र चिकित्सामाह यहादित्यादि / धावेत प्रक्षालयेत् / अनिलापहैः एरण्डमू- | | तत्रोपनाहमित्यादि / चिकित्सामाह-तत्राध इत्यादि / अधःलादिवातापहचक्षुष्यद्रव्यैः क्षीराम्बुसाधितैः / प्रक्षालनानन्तरं १'अधोबिद्धे भवन्ति हि' इति पा०। 2 'विदधीत भिषक 1 'ठीवनोज्जृम्भणानि' इति पा०। | तत्र' इति पा०।

Page #729
632 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं शोधनं विरेकः, रक्तमोक्षणमत्र जलौकोभिः / अथेत्यादि / सुखालेपःप्रयोज्योऽयं वेदनारागशान्तये // कष्टा तीव्रा / चिकित्सामाह-तत्र कोष्णेनेत्यादि / शूलेल्यादि / मृदुभृष्टैस्तिलैर्वाऽपि सिद्धार्थकसमायुतैः॥ 88 // अनु शलाको शलाकाया अनन्तरमेवेत्यर्थः / चिकित्सामाह-मातुलुङ्गरसोपेतैः सुखालेपस्तदर्थकृत् // तत्रेत्यादि / पूर्वचिकित्सितं स्त्रीस्तन्ययष्ट्यावेत्यादिकम् / पयस्यासारिवापत्रमजिष्ठामधुकैरपि // 89 // हर्षों रोमाञ्चप्रायो वेदनाविशेषः, अतिविघट्टिते अतिचालिते। अजाक्षीरान्वितैर्लेप पः सुखोष्णः पथ्य उच्यते // चिकित्सामाह-स्नेहखेदावित्यादि / तरुणो लिङ्गनाशमप्राप्तः। दारुपाकशुण्ठीभिरेवमेव कृतोऽपि वा // 9 // चिकित्सामाह-मधुरैरित्यादि / मधुरैः यष्टीमधुकादिभिः तेनैव द्राक्षामधुककुष्ठैर्वा तद्वत् सैन्धवसंयुतैः // यष्टीमधुकादिसिद्धेनैव // 73-79 // रोधसैन्धवमृद्वीकामधुकैर्वाऽप्यजापयः // 91 // दोषस्तु संजातवलो घनः संपूर्णमण्डलः॥ शृतं सेके प्रयोक्तव्यं रुजारागनिवारणम् // प्राप्य नश्येच्छलाकाग्रं तन्वभ्रमिव मारुतम् // 8 // मधुकोत्पलकुष्ठैर्वा द्राक्षालाक्षासितायुतैः॥ दोषस्तु संजातेत्यादि // 8 // ससैन्धवैः शृतं क्षीरं रुजारागनिबर्हणम् // 92 // मूर्धाभिघातव्यायामव्यवायवमिमूर्च्छनैः॥ शतावरीपृथक्पर्णीमुस्तामलकैप कैः // दोषः प्रत्येति कोपाञ्च विद्धोऽतितरुणश्च यः॥८॥ साजक्षीरैः शृतं सर्पिर्दाहशूलनिबर्हणम् // 93 // निलिखितस्यापि दोषस्य पुनरावृत्तिकारणान्याह-मूर्धाभि- वातघ्नसिद्ध पयसि सिद्धं सर्पिश्चतुगुणे // घातेत्यादि / प्रत्येति आगच्छति / तरुणो लिङ्गनाशम- काकोल्यादिप्रतीवापं तद्युख्यात् सर्वकर्मसु॥१४॥ प्राप्तः॥८१॥ इदानी कर्कशशलाकाजनिते शूले तथा दुष्टव्यधजे च रोगे . शलाका कर्कशा शूलं, खरा दोषपरिप्लुतिम् // चिकित्सामुद्दिशन्नाह-रुजायामित्यादि / निबोध जानीहि / व्रणं विशालं स्थूलाग्रा, तीक्ष्णा हिंस्यादनेकधा॥८२॥ सारिवा उत्पलसारिवा / मृदुभृष्टैरित्यादि / सिद्धार्थकः सर्षपः / जलास्रावं तु विषमा, क्रियासङ्गमथास्थिरा। तदर्थकृत् वेदनारागनाशकृत् / पयस्येत्यादि / पयस्या अर्कपुष्पी, करोति क्षीरकाकोलीत्यन्ये / पत्रं पत्रकम् / दारुपद्मकेत्यादि / एवमेवेति अजाक्षीरान्वितैः दारुपद्मकादिभिः लेपः कार्यः; तद्वद्राक्षादिभिदुष्टशलाकाजनितव्यापदमाह-शलाकेत्यादि / दोषपरिप्लुतिः रपि / रोधसैन्धवेत्यादि / वातघ्नानि भद्रदादीनि / सर्वकर्मसु दोषस्य समन्तादागमनम् / हिंस्यादनेकधेति अनेकप्रकार क्षतं करोतीत्यर्थः / विषमा कृशस्थूला / अस्थिरा वृद्धा मुग्धौ / नस्यालेपनादिषु // 87-94 // 'करोति' इति पदमन्ते निर्दिष्टखात् सर्वत्र संबध्यते ॥४२॥-शाम्यत्येवं न चेच्छूलं स्निग्धविन्नस्य मोक्षयेत् // वर्जिता दोषैस्तस्मादेभिर्हिता भवेत् // 83 // ततः सिरां दहेाऽपि मतिमान् कीर्तितं यथा 95 अष्टाङ्गलायता मध्ये सूत्रेण परिवेष्टिता // एवमप्यशाम्यति शूले किं कुर्यादित्याह-शाम्यत्येवमिअङ्गाष्ठपर्वसमिता वक्रयोर्मुकुलाकृतिः॥ 84 // त्यादि / सिराऽत्र औपनासिका आपाझ्या लालाव्या वा / न ताम्रायसी शातकुम्भी शलाका स्यादनिन्दिता॥ केवलं सिरां मोक्षयेत् दहेद्वा / कीर्तितं यथेति 'भ्रललाटशङ्खवर्जितेत्यादि / एभिर्दोषैरनन्तरोक्तैः कर्कशादिभिर्विरहिता / प्रदेशेषु दहेत्' इत्यादिवाक्येन // 95 // हिता कार्यकारिणी / शातकुम्भी सुवर्णमयी // 83 // 84 // - दृष्टेरतः प्रसादार्थमञ्जने शृणु मे शुभे // रागः शोफोऽव॒दं चोषो बुबुदं शूकराक्षिता // 85 // | मेषशृङ्गस्य पुष्पाणि शिरीषधवयोरपि // 96 // * अधिमन्थादयश्चान्ये रोगाः स्युर्व्यधदोषजाः॥ सुमनायाश्च पुष्पाणि मुक्ता वैदूर्यमेव च // अहिताचारतो वाऽपि यथास्वं तानुपाचरेत् // 86 // अजाक्षारण सपिण्य ताने सप्ताहमावपेत् // 97 // प्रविधाय च तद्वर्तीर्योजयेञ्चाञ्जने भिषक् // इदानीं दुष्टव्यधाहाराचारजान् रोगानाह-राग इत्यादि। चोष आचूष्यत इव वेदनाविशेषः / बुद्धदं बुद्धदाकारो मांस-स्रोतोज विद्रुम फेन सागरस्य मनःशिलाम् // 98 // निर्गमः / शूकराक्षिता अधोदृष्टिखम् / तत्र चिकित्सितमाह-मरिचानि च तद्वर्तीः कारयेच्चापि पूर्ववत // यथाखमित्यादि / यथावं यथात्मीयं, यथादोषमित्यर्थः दृष्टिस्थैर्यार्थमेतत्तु विध्यादञ्जने हितम् // 99 // // 85 // 86 // सिराव्यधेनाप्यवशिष्टदोषकलुषिताया दृष्टेः प्रसादनार्थमजने रुजायामक्षिरागे वा योगान् भूयो निबोध मे॥ | आह-दृष्टेरत इत्यादि / सुमना जाती। आवपेत् प्रतिक्षिपेत् / गैरिकं सारिवा दूर्वा यवपिष्टं घृतं पयः // 87 // 1-2 'मुखालेपः' इति षा० / 3 'मधुकपद्मकैः' इति पा०। 1 'वृद्धः' इति पा०। २'मृद्वी' इति पा० / | 4 'तुल्यानि' इति पा० /

Page #730
अध्यायः 18] सुश्रुतसंहिता / स्रोतोजं सौवीराजनं विद्रुमं प्रवालम् / मेषस्येत्यायेकं, स्रोतो- | वातातपरजोहीने वेश्मन्युत्तानशायिनः॥ जमित्यादि द्वितीयम् // 96-99 // | आधारौ माषचूर्णेन क्लिन्नेन परिमण्डलौ // 6 // भूयो वक्ष्यामि मुख्यानि विस्तरेणाअनानि च // | समौ दृढावसंबाधौ कर्तव्यौ नेत्रकोशयोः॥ कल्पे नानाप्रकाराणि तान्यपीह प्रयोजयेत् // 100 // पूरयेदृतमण्डस्य विलीनस्य सुखोदके // 7 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शाला | आपक्ष्मायात्ततः स्थाप्यं पञ्च तद्वाक्शतानि तु॥ .. क्यतन्ने दृष्टिगतरोगविज्ञानीयो नाम खस्थे,कफे षट्,पित्तेऽष्टी, दश वाते तदुत्तमम् // 8 // सप्तदशोऽध्यायः॥१७॥ रोगस्थानविशेषेण केचित् कालं प्रचक्षते // भूय इत्यादि / कल्पे क्रियाकल्पे // 10 // यथाक्रमोपदिष्टेषु त्रीण्येकं पञ्च सप्त च // 9 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां | दश दृष्ट्यामथाष्टौ च वाकुशतानि विभावयेत् // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे ततश्चापाङ्गतःस्नेहं सावयित्वाऽक्षि शोधयेत्॥१० सप्तदशोऽध्यायः // 17 // खिन्नेन यवपिष्टेन, स्नेहवीयेरितं ततः॥ यथाखं धूमपानेन कफमस्य विशोधयेत् // 11 // अष्टादशोऽध्यायः। तर्पणं कथं कार्यमित्याह-संशुद्धत्यादि / संशुद्धदेहशिरस इति सिरामोक्षणविरेचननिरूहशिरोविरेचनैः सम्यकशुद्धकायअथातः क्रियाकल्पं व्याख्यास्यामः॥१॥ | मस्तकस्येत्यर्थः / वेश्मनि गृहे / आधारौ पाली इत्यर्थः / यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ क्लिनेन पानीयालोडितेन / परिमण्डलो वर्तुलौ, द्वावपि नेत्रप्रागुक्ताध्यायेषु चिकित्सितान्यभिहितानि, तेषु चिकित्सि कोशौ परिवार्य स्थितावित्यर्थः / एतेन तिर्यक्पूरणे घृतस्य तेषु सर्वत्र तर्पणादेः क्रियाया अभिहितत्वात् संक्षेपार्थमेकत्र | पात्रोक्ता / समौ अनिनोन्नतो. दृढौ अच्छिद्रौ, असंबाधौ असतर्पणादिकल्पनविस्तराय क्रियाकल्पः प्रतिपाद्यो भवतीत्याह ङ्कटौ / नेत्रकोशयोरित्यत्र 'परितः' इति शेषः / घृतमण्डो घृत. अथात इत्यादि / क्रियाणां तर्पणपुटपाकादीनां कल्पनं करणं स्योपर्यच्छो भागः। सुखोदके उष्णोदके / आपक्ष्मायादित्यत्र क्रियाकल्पः॥१॥२॥ पूरयेदिति संबन्धनीयम् / आपक्ष्मापात् वर्मलोमपर्यन्तमिसर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञस्तपोदृष्टिरुदारधीः॥ त्यर्थः / एतेनोवं पूरणे घृतस्य मात्रोका भवति / तर्पणं कियवैश्वामित्रं शशासाथ शिष्यं काशिपतिर्मुनिः॥३॥ कालं स्थाप्यमिति दर्शयन्नाह-तत इत्यादि / तच्च प्रमाण क्रियाकल्पविषयेऽपि प्रानिर्दिष्टं यत् तर्पणादि तत्पूर्वकर्मप्र- मुत्तमं, दोषबलापेक्षया पुनहींसोऽपि कर्तव्यः / इदानी खमतं * धानकर्महीनयोगातियोगोत्तरकर्मभिर्निर्दिदिक्षुराह-सर्वशास्त्रा- | प्रदर्य परमतमपि दर्शयन्नाह-रोगेत्यादि / रोगस्थानविशे थेत्यादि। सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञादिगुणयुक्तः काशिपतिर्मुनिर्वश्वामित्रं |घेणेति सन्धिवम॑शुक्लादिभेदेनेत्यर्थः / कथं रोगस्थानविशेषेण शिष्यं शशासेति पिण्डार्थः / तपसा दृष्टिदर्शनं विशेषज्ञानोदयो कालं प्रचक्षते इत्याह-यथाक्रमोपदिष्टेष्वित्यादि / यथाक्रमयस्यासौ तपोदृष्टिः / उदारा महती धीर्यस्य स उदारधीः। कथितेषु सन्ध्यादिरोगस्थानेष्वित्यर्थः। तत्र त्रीणि वाक्शतानि विश्वामित्रस्यापत्यं वैश्वामित्रः सुश्रुतस्तम् / शशास शिक्षितबा- सन्धौ, वमन्येकं, शुक्ले पञ्च, कृष्णे सप्त, सर्वत्र दश, दृष्टानित्यर्थः / अथशब्दो मङ्गलार्थः / काशिपतिर्मुनिरिति राजर्षिः | वपि दश अष्टौ वा / तत इत्यादि / अपाङ्गतः अपात्रात्, धन्वन्तरिरित्यर्थः // 3 // भ्रपुच्छान्तप्रदेशादित्यर्थः / स्नेहं स्रावयित्वा शलाकाकृतद्वारेण / तर्पणं पुटपाकश्च सेक आश्योतनाञ्जने // स्नेहवीर्येरितमित्यादि / स्नेहवीर्येरितं नेहशक्त्या प्रेरितम् / ततः तत्र तत्रोपदिष्टानि तेषां व्यासं निबोध मे // 4 // स्नेहापनयनानन्तरम् / यथाखं धूमपानेनेति कफप्रत्यनीकेन कास्ताः क्रिया यासां कल्पनमित्याह-तर्पणमित्यादि / यानि शिरोविरेचनधूमपानेनेत्यर्थः // 5-11 // तर्पणपुटपाकादीनि तत्र तत्र वाताभिष्यन्दादावुपदिष्टानि संक्षे-एकाहं वा व्यहं वाऽपि पश्चाहं चेष्यते परम्॥ पतः कथितानि तेषां विस्तरं मत्सकाशान्निबोध जानीहीति कति दिनानि तर्पणप्रयोगस्तदाह-एकाहमित्यादि / एकाहं पिण्डार्थः / शिरोबस्तिः सर्वेन्द्रियतर्पणात् तर्पणोक्तरेवोत्तो वाते, त्र्यहं पित्ते, पञ्चाहं कफे इति गयी; एकाहं न्यूनमन्तव्यः, पुटपाकसेकाश्योतनान्यपि स्नेहयुक्तानि तर्पणरूपत्वात | दोष, त्र्यहं मध्यदोष, पञ्चाहमधिकदोषे इति जेजटाचार्यः। तर्पण एवान्तर्भवन्ति, यत् पुनरुपादानं पुटपाकादीनां तद्रू परमित्युत्कृष्टप्रमाणं यथा स्यात् ; एतेनातः परं तर्पणं न क्षाणां पुटपाकादीनां ग्रहणाय कृतमित्यर्थः // 4 // योज्यम् / तच तर्पणं विदेहानुमतेन निरन्तरं दिनान्तरं धन्तरं संशुद्धदेहशिरसो जीर्णान्नस्य शुभे दिने // त्र्यन्तरं वा योज्यम् / तथा च विदेहः,-"खखवृत्ते विधा तव्यं द्यन्तरं तर्पणं भवेत् / अहन्यहनि वातोत्थे, रक्तपित्ते पूर्वाह्ने वाऽपराह्ने वा कार्यमणोस्तु तर्पणम् // 5 // दिनान्तरम् // तर्पणं सन्निपातोत्थे यन्तरं, त्र्यन्तरं कफे"१'तपोनिधिः' इति पा०। २'सेकयुक्तानि' इति पा० / इति / मु० सं० 80

Page #731
634 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्र तर्पणे तृप्तिलिङ्गानि नेत्रस्येमानि लक्षयेत् // 12 // पानाक्षमाश्च ये दुर्बलारोचकिप्रभृतयः नहपानं न क्षमन्ते ते सुखस्वप्नावबोधत्वं वैशचं वर्णपाटवम् // | पुटपाकमपि न क्षमन्ते इत्यर्थः // 19 ॥निवृतियाधिविध्वंसः क्रियालाघवमेव च // 13 // ततः प्रशान्तदोषेषु पुटपाकक्षमेषु च // 20 // ' तर्पणे इत्यादि / वैशयं मलाभावः / वर्णपाटवं श्वेतत्वादे- पुटपाकः प्रयोक्तव्यो नेत्रेषु भिषजा भवेत् // . वर्णस्य यथार्थग्रहण: अन्ये तु नेत्रगतस्यैव शुककृष्णादेवर्णस्य | स्नेहनो लेखनीयश्च रोपणीयश सत्रिधा // दैमल्यमाहः। निवृतिः तात्कालिकं सुखमुत्पन्नम् / क्रियालाघव ___इदानीं पुटपाकस्यावस्थिकं कालमुद्दिशन्नाह-तत इत्यादि / मिति क्रियाणां निमेषोन्मेषादीनां शीघ्रता; अन्ये तु क्रिया निमे एवंभूतेषु नेत्रेषु भिषजा पुटपाकः प्रयोक्तव्यो भवेदिति षोन्मेषणादिकाः, लाघवं नेत्रयोरेव लघुतेत्याहुः॥ 12 // 13 // पिण्डार्थः / प्रशान्तदोषेष्विति प्रशब्दोऽयमादिकर्मणि, तेन गुर्वाविलमतिस्निग्धमश्रुकण्डूपदेहवत् // प्रथमकर्मशान्तावस्थदोषेवित्यर्थः / पुटपाकक्षमेषु चेति तर्पशेयं दोषसमत्कृिष्ट नेत्रमत्यर्थतर्पितम् // 14 // णनस्यस्नेहपानाहेष्वित्यर्थः; तर्पणाधनहाणि पुनः पुटपाकं न अतितर्षितस्य नेत्रस्य लक्षणमाह-गुवाविलमित्यादि / | क्षमन्ते / नेहन इत्यादि // 20 // 21 // आविलम् आकुलं, दोषसमुक्लिष्टं दोषव्याप्तम् // 14 // हितः स्निग्धोऽतिरूक्षस्य स्निग्धस्यापि च लेखनः॥ रूक्षमाविलमनाढ्यमसहं रूपदर्शने // दृष्टबलार्थमपरः पित्तासृग्वणवातनुत् // 22 // व्याधिवृद्धिश्च तज्ज्ञेयं हीनतर्पितमक्षि च // 15 // / तेषां त्रिविधानामपि विषयमाह-हित इत्यादि / अपर __ हीनतर्पितस्य नयनस्य लक्षणमाह-रूक्षमित्यादि / अस्रा इति रोपणीयः पुटपाक इत्यर्थः / “हितः स्निग्धोऽतिरूक्षस्य' व्यम् अश्रुबहुलम् // 15 // इत्यत्र 'त्रिविधः स हितो रूक्षे' इति केचित् पठन्ति / 'पित्ताअनयोर्दोषवाहुल्यात् प्रयतेत चिकित्सिते // सूरव्रणवातनुत्' इत्यत्र 'पित्तामृग्वणनाशन' इति पठन्ति // 22 // धूमनस्याअनैः सेकै रूक्षैः स्निग्धैश्च योगवित् // 16 // स्नेहमांसवसामजमेदःस्वाद्वोषधैः कृतः॥ इदानीमतितृप्तातृप्तयोश्चिकित्सामुद्दिशन्नाह-अनयोरित्यादि / लेहनः पुटपाकस्तु धायों द्वे वाकशते तु सः // 23 // एतै मनस्याङ्जनसेकै रूक्षैः पित्तश्लेष्मभूयिष्ठे, वातभूयिष्ठे तु स्निग्धैरिति / योगवित् शास्त्रविद्वैद्यः // 16 // स्नेहनपुटपाकमाह-स्नेहेत्यादि / स्नेहमांसमिति नेहप्रधान मांसम् , आनूपमित्यर्थः, 'सर्पिर्मास' इति केचित् पठन्ति / ताम्यत्यति विशुष्कं यदूक्षं यञ्चातिदारुणम् // खाद्वौषधैः काकोल्यादिभिः, कृतः संस्कृतः // 23 // .: शीर्णपक्ष्माविलं जिलं रोगक्लिष्टं च यद्धृशम् // 17 // तदक्षि तर्पणादेव लभेतोर्जामसंशयम् // जाङ्गलानां यकृन्मांसैलेखनद्रव्यसंभृतैः // तर्पणविषयं निर्दिशन्नाह-ताम्यतीत्यादि / ताम्यति अन्ध कृष्णलोहरजस्ताम्रशङ्ख विद्रुमसिन्धुजैः // 24 // कारमिव पश्यति / अतिविशुष्कम् अश्रुरहितम् / रूक्षम् अस्नि समुद्रफेनकासीसस्रोतोजदधिमस्तुभिः // ग्धच्छवि / दारुणं कठिनवम / जिलं रूपक्रियासु जडम् / / लेखनो वाक्शतं तस्य परं धारणमुच्यते // 25 // ऊर्जा बलम् // 17 // लेखनपुटपाकमाह-जाङ्गलानामित्यादि / जाजला एणादुर्दिनात्युष्णशीतेषु चिन्तायासभ्रमेषु च // 18 // दयः। यकृत् कालखण्डानि, मांसानि च कालखण्डासन्नान्येव / अशान्तोपद्रवे चाक्षिण तर्पणं न प्रशस्यते // विद्रुमः प्रवालः, सिन्धुजं सैन्धवम् // 24 // 25 // तपेणाविषयमाह-दुर्दिनेत्यादि / अशान्तोपद्रवे चेति | स्तन्यजाङ्गलमध्वाज्या कद्व्यविपाचितः॥ अशान्ता अखेल्पीभूता उदीर्णवेदनादय उपद्रवा यत्र तस्मिन् लेखनात्रिगुणं धार्यः पुटपाकस्तु रोपणः // 26 // // 18 // -- रोपणपुटपाकमाइ----स्तन्यजाङ्गलेत्यादि / स्तन्यं स्त्रीस्तन्यं, पुटपाकस्तथैतेषु, नस्यं येषु च गर्हितम् // 19 // जाङ्गलेल्यत्र मांसमिति शेषः; 'मध्वाज्य' इत्यत्र 'मेध्याज्य' इति तर्पणारं न ये प्रोक्ताः स्नेहपानाक्षमाश्च ये // केचित् पठन्ति, मेध्याज्यं गव्यं घृतमिति व्याख्यानयन्ति 26 __ इदानीं पुटपाकस्य विषयाविषयमाह-पुटपाक इत्यादि / वितरेत्तर्पणोक्तं तु धूमं हित्वा तु रोपणम् // पुटपाकस्तथैतेष्विति एतेषु पूर्वोक्तेषु तर्पणाहेषु पुटपाकस्तथाऽ- स्नेहस्वेदौ द्वयोः कार्यों, कार्यो नैव च रोपणे // 27 // हतीत्यर्थः / अयं पुटपाकस्य विषयः, अविषयस्तु नस्यं येषु च इदानी स्नेहनलेखनयोः पूर्वकर्माह-वितरेदित्यादि / रोपणं गर्हितमित्यादिकः। नस्यं येषु च गर्हितमिति येषु नस्यं गर्हितं पुटपाकं परित्यज्य तर्पणोकं धूमं द्वयोर्वितरेत् कुर्यात् , तथा तेषु पुटपाकोऽपि गर्हितः। तर्पणाऱ्या न ये प्रोक्ता इति ये चिन्ता- स्नेहस्खेदौ द्वयोरेव कार्याविति पिण्डार्थः॥ 27 // भ्रमगृहीतादयस्तर्पणं नार्हन्ति ते पुटपाकमपि नार्हन्ति / स्नेह- | एकाहं वा द्यहं वाऽपि व्यहं वाऽप्यवचारणम् // १'आमताभूता'। | एकाहमित्यादि / एकाहं श्लैष्मिके नेत्ररोगे पुटपाकस्यावचा.

Page #732
अध्यायः 18] सुश्रुतसंहिता। उसलमापनापासपुटपाकगुणान्वितम॥१॥ रणं, यहं पैत्तिके, त्र्यहं वातिके; अन्ये तु एकाहं लेखनीयस्या- पलानि; केचिच्चत्वारि पलानि, कस्मात् ? कुडवादूर्ध्व द्विगुणवचारणं, द्यहं स्नेहनस्य, व्यहं रोपणीयस्येति // परिभाषा। तत्र स्नेहनपुटपाकस्य पेषणालोडनार्थ मांसरसमधुयन्त्रणा तु क्रियाकालाद्विगुणं कालमिष्यते // 28 // रौषधकषायक्षीराणि, लेखनस्य मधुमस्तुत्रिफलोदकानि, रोपतर्पणपुटपाकयोरेकत्र परिहार्यकालमुद्दिशन्नाह-यन्त्रणा तु णस्य तिक्तकषाय इति / अवकूलयेत् विपचेत् / क्षीरदुमा वटाक्रियाकालादिगुणमित्यादि / क्रियाकालात् स्नेहपानादेरारभ्य यः दयः / युक्तित इति पदमवकूलयेदित्यत्र संबन्धनीयम् / युक्तिकालस्तस्माद् द्विगुणः कालः; न पुनस्तर्पणकालात् , तस्याल्प स्तु 'पुटपाकस्य पाकोऽयं बहिरारक्तवर्णता' इति / इदानीं त्वात् // 28 // तर्पणपुटपाकयोर्दोषोपयोगिधर्मान्तरं निर्दिशन्नाह-रक्ते इत्या दि // 33-38 // तेजांस्यनिलमाकाशमादर्श भास्वराणि च // अत्युष्णतीक्ष्णौ सततं दाहपाककरौ स्मृतौ // नेक्षेत तर्पिते नेत्रे पुटपाककृते तथा // 29 // अप्लुतौ शीतलौ चाश्रुस्तम्भरुग्घर्षकारको // 39 // परिहार्याण्याह-तेजांस्यनिलमित्यादि / तेजांसि दीपज्वा- | अतिमात्रौ कषायत्वसङ्कोचस्फुरणावहौ // लाप्रभृतीनि, अनिलं संमुखवायु,भाखराणि आदित्यादीनि // 29 // हीनप्रमाणौ दोषाणामुत्क्लेशजननी भृशम् // 40 // मिथ्योपचारादनयोर्यो व्याधिरुपजायते // तर्पणपुटपाकयोर्विरुद्धगुणमात्रयोापदो निर्दिशन्नाहअअनाश्श्योतनखेदैर्यथास्वं तमुपाचरेत् // 30 // अत्युष्णेत्यादि / अनुतौ मन्दप्लुतौ // 39-40 // अधुना तयोर्व्यापचिकित्साबीजमुद्दिशन्नाह-मिथ्योपचारा युक्तौ कृतौ दाहशोफरुग्घर्षस्रावनाशनौ // दित्यादि / अनयोः तर्पणपुटपाकयोः // 30 // कण्डूपदेहदूषीकारक्तराजिविनाशनौ // 41 // तस्मात् परिहरन् दोषान् विदध्यात्तौ सुखावहौ // प्रसन्नवर्ण विशदं वातातपसहं लघु // युक्तो कृतावित्यादि / दूषीका नेत्रमलः, दोषान् अत्युष्णसुखस्वप्नावबोध्यक्षि पुर तीक्ष्णादिकान् ॥४१॥टपाकस्य सम्यग्यागमाह-प्रसन्नवणामत्यादि // 31 // | व्यापदश्च यथादोष नस्यधूम जयेत् // 42 // अतियोगाद्रुजः शोकः पिडकास्तिमिरोद्गमः॥ इदानीं व्यापच्चिकित्सामाह-व्यापदश्च यथादोषमित्यादि / पुटपाकस्यातियोगमाह-अतियोगाद्रुज इत्यादि / - व्यापदो दाहपाकादिकाः, यथादोषं दोषानतिक्रमेण // 42 // पाकोऽश्रु हर्षणं चापि हीने दोषोद्गमस्तथा // 32 // | आयन्तयोश्चाप्यनयोः खेद उष्णाम्बुचैलिकः॥ | तथा हितोऽवसाने चधूमः श्लेष्मसमुच्छ्रितौ // 43 // पुटपाकस्य हीनयोगमाह-पाक इत्यादि / हर्षों वेदना इदानीं तर्पणपुटपाकयोः पूर्वकर्म पश्चात्कर्म चाह-आद्यविशेषोऽन्तःशीतकरः // 32 // अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि पुटपाकप्रसाधनम्॥ न्तयोश्चाप्यनयोरित्यादि / अनयोः तर्पणपुटपाकयोः / खेद उष्णाम्बुचेलिक इति उष्णाम्बुसिक्तेन कर्पटेन खेद इत्यर्थः / द्वौ बिल्वमात्रौ श्लक्ष्णस्य पिण्डौ मांसस्य पेषितौ 33 | 'तथा हितोऽवसाने च धूमः श्लेष्मसमुत्थिती' इति केचित् द्रव्याणां बिल्वमानं तु द्रवाणां कुडवो मतः॥ | पठन्ति // 43 // तदैकध्यं समालोड्य पत्रैः सुपरिवेष्टितम् // 34 // यथादोषोपयुक्तं तु नातिप्रवलमोजसा // (काश्मरीकुमुदैरण्डपद्मिनीकदलीभवैः॥) / रोगमाश्श्योतनं हन्ति सेकस्तु बलवत्तरम् // 44 // मृदावलिप्तमङ्गारैः खाटैिरवकूलयेत् // 35 // इदानीमाश्चयोतनसेकावाह-यथादोषोपयुक्तमित्यादि / यथाकतकाश्मन्तकैरण्डपाटलावृषबारैः॥ दोषोपयुक्तमिति वातादिजे नेत्ररोगे वातादिहरद्रव्यसिद्धमाश्चयोसक्षीरमकाष्ठा गोमयैवाऽपि युक्तितः॥३६॥ तनमित्यर्थः / नातिप्रबलं नात्युत्कटं रोगम् / ओजसा शक्त्या। स्विन्नमद्धत्य निष्पीड्य रसमादाय तं नृणाम् // सेकस्त बलवत्तरमिति यथादोषोपयुक्तः परिषेकः पुनबेलवत्तरतर्पणोक्तेन विधिना यथाववचारयेत् // 37 // मिति प्रबलं रोग हन्ति / तो चाश्चयोतनसेको चतुर्थेऽहन्याकनीनके निषेच्यः स्यान्नित्यमुत्तानशायिनः॥ गतरोगलक्षणे प्रयोक्तव्यों / तथा च विदेहः-"प्रागेवाश्यारक्ते पित्ते च तो शीतौ कोष्णो वातकफापही // 38 // मये कार्य त्रिरात्रं लघुभोजनम् / उपवासख्यहं वा स्यान्नक्तं __अत ऊर्ध्वमित्यादि / लक्ष्णस्य मांसस्य द्वौ पिण्डौ बिल्व- वाऽप्यशनं व्यहम् // ततश्चतुर्थे दिवसे व्याधि संजातलक्षणम् / मात्र प्रत्येक पलप्रमाणौ कार्यावित्यर्थः / द्रव्याणां बिल्वमान- समीक्ष्याश्चयोतनैः सेकैर्यथास्वमुपपादयेत्"-इति // 44 // मिति स्नेहन लेखनरोपणेषु पुटपाकेषु यथाक्रमं मधुरोषधलेखन-तौ त्रिधैवोपयुज्येते रोगेषु पुटपाकवत् // द्रव्यतिकद्रव्याणां पलप्रमाणमित्यर्थः / द्रवाणां कुडव इति अष्टी इव हात भष्टा तावित्यादि / तो आश्योतनसेको / त्रिधैवेति बेहनसन. 1 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / १'चतुर्थ शनि गतबेगेऽश्णि' इति पा

Page #733
636 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्र रोपणमेदेन पुटपाकवत्रिप्रकारावित्यर्थः / तयोश्च पेषणालोड- | रोगाञ्छिरसि संभूतान हत्वाऽतिप्रबलान् गुणान् 48 नार्थ द्रवाणि पुटपाकोक्तान्येव / तयोरेव सम्यग्योगो हीनयोगो | करोति शिरसो बस्तिरुक्ता ये मूर्धतैलिकाः // मिथ्यायोगश्च पुटपाकवत् / आश्श्योतनस्य धारणकालः पुट- शुद्धदेहस्य सायाह्ने यथाव्याध्यशितस्य तु // 49 // पाकवत् / परिषेकस्य पुनरिहैवाने धारणकालं कथयिष्यामः। ऋज्वासीनस्य बनीयादस्तिकोशं ततो दृढम् // केचिदाक्योतनसेकयोः पुटपाकाद् द्विगुणं कालं मन्यन्ते। तन्न, यथाव्याधिशृतस्नेहपूर्ण संयम्य धारयेत् // 50 // 'सेकस्य द्विगुणः कालः पुटपाकात् परो मत' इत्यत्रोक्तेन सह तर्पणोक्तं दशगुणं यथादोषं विधानवित् // विरोधापत्तेः // शिरोबस्तिमाह-रोगानित्यादि / अतिप्रबलान् शिरसि संभूलेखने सप्त चाष्टौ वा बिन्दवः स्नैहिके दश // 45 // तान् रोगान् शिरोभितापादीन् हत्वा शिरोबस्तियें मूर्धतैलिका आश्योतने प्रयोक्तव्या द्वादशैव तु रोपणे // गुणा उक्तास्तान् करोतीति संबन्धः / शिरोऽत्र ग्रीवापर्यन्तं लेखनादीनामाक्ष्योतनानां बिन्दसंख्यामाह-लेखने सप्त प्राह्य, नतु षडङ्गुलोत्सेधम् / मूर्धतैलिका गुणा शिरोगतांस्तथा चाष्टौ वेत्यादि / लेखने लेखनाश्चयोतने सप्ताष्टौ वा बिन्दवः रोगानित्यादयः शिरसः प्रतिपूरणपर्यन्ता अनागताबाधप्रति॥४५॥ षेधोक्ताः / शुद्धदेहस्य वमनादिभिर्निर्मलशरीरस्य; अथवा शुद्धसेकस्य द्विगुणः कालः पुटपाकात् परो मतः॥४६॥ देहस्य नस्यादिभिर्विशुद्धमस्तकस्य, देहावयवेऽपि देहोपचारात् / अथवा शिरःशुद्धावपि देहस्य शुद्धिरिति / सायाह्ने दिनावसाने / इदानीं परिषेकस्य धारणकालमाह-सेकस्येलादि / तत्र यथाव्याध्यशितस्येति व्याधिप्रत्यनीकं भुक्तवत इत्यर्थः / लेखनपरिषेकस्य वाक्शतद्वयं धारणकालः, स्नेहनस्य वाक्शतचतुष्टयं, रोपणस्य षड्वाक्शतानि // 46 // ऋज्विति ऋजु यथा स्यादेवं बस्तिकोशं बनीयात् , 'केशान्त' इति शेषः / अथवा ऋज्विति आसीनस्य विशेषणम् / बस्तिअथवा कार्य निर्वृत्तेरुपयोगो यथाक्रमम् // कोशमित्युक्तेनैव पट्टचेलिकामाषचूर्णादिकमाक्षिप्तम् / यथाव्यापक्षान्तरमाह-अथवेत्यादि / कार्यनिवृत्तिः व्याधेरुपशमः धिकृतस्नेहपूर्ण यथाव्याधिदोषदूष्यहितद्रव्यसिद्धनेहपूर्णम् / प्रकृतिवर्णोपपत्तिः क्रियापाटवं वेदनोपशमश्च कार्य, तस्य | संयम्य धारयेत् यावत् केशभूमेरुपरि घङ्गुलं बद्धा धारयेत् / निष्पत्तिः कार्यनिर्वृत्तिः / यथाक्रमं शनैः शनैरित्यर्थः / अयं कियत्कालं शिरोबस्ति धारयेदित्याह-तर्पणोक्तमित्यादि / तर्प. कार्यनिर्वृत्तिलक्षणो धारणकाल आश्थ्योतनसेकयोः। अन्ये तु णोक्तमक्षितर्पणकथितकालं दशगुणं शिरोबस्तिरवचार्यः / यथासर्वेषां तर्पणादीनामयं धारणकाल इति वदन्ति / अपरे दोषमिति तत्र षण्मात्रासहस्राणि श्लेष्मणि, अष्टौ सहस्राणि त पुटपाकसेकयोरयं कालः तत्र पुटपाकसेकयोर्द्रव्यमेदतो पित्ते. दशसहस्राणि वाते इतिः अपरं च वातरोगचिकित्सिते मेदः। शिरोगतवातप्रस्तावे व्याख्यातम् / केचिदमुं पाठमन्यथा पूर्वापरामध्याहे रुजाकालेषु चोभयोः॥४७॥ | पठन्ति, स चाभावान लिखितः // 48-50 / इदानीमाश्योतनसेकयोर्यथादोषं प्रयोगकालमाह-पूर्वाप- | व्यक्तरूपेषु दोषेषु शुद्धकायस्य केवले // 51 // राह इत्यादि / कफजे व्याधौ पूर्वाहे लेखनावाच्योतनसेको | नेत्र एव स्थिते दोषे प्राप्तमञ्जनमाचरेत् // प्रयोज्यौ, वातजेऽपराहे स्नेहनी, रक्तपित्तजे मध्याहे रोपणौ / रुजाकालेषु चेत्यावस्थिकः कालः, तेन यदैव रुगुत्पद्यते तदैव इदानीमजनस्यावस्थिकं कालमुद्दिशन्नाह-व्यक्तरूपेष्विसेकाश्योतनौ प्रयोज्यौ / उभयोः आश्च्योतनसेकयोः। केचित् त्यादि / व्यक्तरूपेषु सामतापगमेन व्यक्तात्मरूपप्राप्तेषु / शुद्धपरिषेकस्यैवायं प्रयोगकाल इति कथयन्ति // 7 // कायस्य सिराव्यधविरेचननिरूहशिरोविरेचनैहृतमलदेहस्य / योगायोगात् स्नेहसेके तर्पणोक्तान् प्रचक्षते // केवले अन्यदोषासंसृष्टे / नेत्रे एव स्थिते अक्षिगोलकत्वयात्र__ इदानी परिषेकस्य द्रव्यविशेषकृतस्य संक्षेपार्थ योगायोग- स्थिते, न पुनः पक्ष्माद्याश्रिते। प्राप्तं युक्तम् / केचित् 'दोषेषु' लक्षणमाह-योगायोगानित्यादि। योगः सम्यग्योगः, अयोगः इत्यत्र 'रोगेषु' इति पठन्ति, रोगशब्दो दोषेष्वपि वर्तते इति सम्यग्योगाभावः / तेनायोगशब्देन हीनमिथ्यातियोगाः प्राप्य- व्याख्यानयन्ति / इदानीमजनमेदं निर्दिशन्नाह-लेखनन्ते, अतः पृथहोक्ताः / अन्ये तु, अयोगे इत्यत्र नशब्दे- मित्यादि // 51 // 52 // नैव हीनयोगमिथ्यायोगावाक्षिप्तौ, अतियोगस्य तु मात्राकाला | तत्र पञ्च रसान् व्यस्तानाधैकरसवर्जितान् // भ्यामेव पर्युदासः कृत इति / बैहिके केवलघृतपरिषेके / तर्प | पञ्चधा लेखनं युज्याद्यथादोषमतन्द्रितः // 53 // णोकाम् सुखखनावबोधित्वमित्यादीन् / इदं योगायोगलक्षणं लेखनमाह-तत्रेत्यादि / पञ्चरसान् पञ्चरसद्रव्याणीत्यर्थः / केवलं स्नेहपरिषेकस्यैव बोद्धव्यं, क्षीरेक्षुरसादिकृतस्य मेहनीया आयकरसवर्जितान् मधुररसवर्जितान् / पञ्चधेति वातपित्तख्यपरिषेकस्य योगायोगलक्षणं पुटपाकवत् कथितम् // लेष्मरक्तसनिपातभेदेन / यथादोषं दोषानतिक्रमेण / तत्र १'म्याणि' इति पा०। १'त्रिगुणं' इति पा०। वावे अम्ललवणो, पित्ते विककषायो, मणि कटुतिककषायाः,

Page #734
अध्यायः 18] सुश्रुतसंहिता। 637 - - रक्त पित्तवत् , सन्निपाते रसद्वयं त्रयं वा / सन्निपातेनैव संस- वर्तिमिता मता इति यथाखवर्तिप्रमाणमात्रेत्यर्थः। तत्र लेखनर्गोऽवरुद्धः, अतोऽत्र पृथङ्नोक्तः / लेखनं दोषस्रावणान्नयनस्य रसक्रियाजनस्य लेखनवर्तिवत् प्रमाणं, रोपणस्य रोपणवर्तिवत्, रिकीकरणम् // 53 // | प्रसादनस्य प्रसादनवर्तिवत् ॥नेत्रवमंसिराकोशस्रोतःशृङ्गाटकाश्रितम् / द्वित्रिचतुःशलाकाश्च चूर्णस्याप्यनुपूर्वशः // 6 // मुखनासाक्षिभिर्दोषमोजसा स्रावयेत्तु तत् // 54 // चूर्णाजनप्रमाणमाह-द्वित्रिचतुरित्यादि / अनुपूर्वशो लेख. लेखनं यथा दोषस्य नावणं कुरुते तथा दर्शयन्नाह-नेत्रे- नादीनामजनानामानुपूर्येणेत्यर्थः / तत्र शलाकाद्वयं लेखनत्यादि / नेत्रवर्मनोर्याः सिरा यश्च कोशो यानि च स्रोतांसि | चूर्णस्य, तिस्रो रोपणस्य, चतस्रः प्रसादनस्य // 6 // तत्र स्थितं दोषं, तथा शृङ्गाटकमर्माश्रितं च दोषं तल्लेखनाञ्जनं तेषां तुल्यगुणान्येव विध्याद्भाजनान्यपि॥ मुखादिभिरोजसा प्रभावेण स्रावयेदिति पिण्डार्थः // 54 // सौवर्ण राजतं शार्ङ्ग ताम्र वैदूर्यकांस्यजम् // 61 // कषायं तिक्तकं वाऽपि सस्नेहं रोपणं मतम॥ आयसानि च योज्यानि शलाकाश्च यथाक्रमम॥ तत्स्नेहशैत्यादण्य स्यादृष्टेश्च बलवर्धनम् // 55 // इदानीमञ्जनानि किंगुणे किंमये पात्रे स्थापयितव्यानि, तथा किंगुणानि किंमयशलाकानीत्याह-तेषामित्यादि / तुल्यगुणारोपणमाह-कषायेत्यादि / सस्नेहम् ईषद्धृतयुक्तम् // 55 // नीति सौवर्णे मधुरं, राजते अम्लं, शाङ्गै मेषङ्गमये लवणं, मधुरं स्नेहसंपन्नमञ्जनं तु प्रसादनम् // ताने लोहमये वा कषायं, वैदूर्ये कटुकं, कांस्ये तिक, शीतादृष्टिदोषप्रसादार्थ स्नेहनार्थं च तद्धितम् // 56 // अनं तु नलादिमये, एवं समानगुणानि भाजनानि विदध्यात् प्रसादनमाह-मधुरमित्यादि / दृष्टिदोषप्रसादार्थ दृष्टिस्थ- कर्यात / शलाकाश्चैषां भाजनद्रव्यगुणेन यथाक्रममेव दोषप्रसादार्थमित्यर्थः // 56 // . व्याख्याताः // ६१॥यथादोषं प्रयोज्यानि तानि रोगविशारदैः॥ वक्रयोर्मुकुलाकारा कलायपरिमण्डला // 12 // अअनानि यथोक्तानि प्राहसायाह्नरात्रिषु // 57 // अष्टाङ्गला तनुर्मध्ये सुकृता साधुनिग्रहा॥ यथेत्यादि / तानि यथोक्तानि लेखनादीन्यजनानि रोगवि- तासां शलाकानामाकारमुद्दिशन्नाह-वक्रयोर्मुकुलाकारेशारदैवद्यैर्यथादोषं प्राह्नसायाह्ररात्रिषु प्रयोज्यानीति पिण्डार्थः। त्यादि / मुकुलाकारा मल्लिकादिमुकुलस्येव निर्गच्छतो यद्वन्मुखं तत्र पूर्वाहे श्लेष्मरोगे लेखनाञ्जनं,सायाह्ने वातजे, रात्रौ पित्तजे। तदाकारा; कलायपरिमण्डलत्वेन तीक्ष्णाग्रत्वनिषेधः; सुकृता अन्ये तु आदौ शोधनाजनं, ततो रोपणं; अपरे तु प्रसादन- कर्कशादिदोषरहिता; साधुनिग्रहा सुखग्रहेत्यर्थः // ६२॥मिति वदन्ति / अपरमपि ऋतुमेदादर्थान्तरमस्ति, तच्च विस्त- औदुम्बर्यश्मजा वाऽपि शारीरी वा हिता भवेत् 63 रभयान्न लिखितम् // 5 // इदानीं ताम्रादिजानां शलाकानां हितत्वं प्रतिपादयन्नाहगुटिकारसचूर्णानि त्रिविधान्यानानि तु // औदुम्बरीत्यादि / औदुम्बरी ताम्रमयी, अश्मजा वैदूर्यादिपायथापूर्व बलं तेषां श्रेष्ठमाहर्मनीषिणः॥५८॥ षाणजा, शारीरी शादिजा, अपिशब्दात् सुवर्णादिजाऽपि इदानीमप्येकैकमजनं गुटिकादिमेदाश्रिप्रकारमिति दर्शय- | हितेत्यर्थः / तथा च तत्रान्तरे,-"आयसी रोपणे, ताम्रा माह-गुटिकारसेत्यादि / रसोऽत्र घनरसो रसक्रियेत्यर्थः / ख निय लेख्ये, हैमी प्रसादने। शेषा अपि यथादोषं प्रयोज्या रसयथापूर्व बलं तेषामिति एतेनेतदुक्तं भवति-महाबलानां | कोविदेः" इति / केचित् शारीरीशब्देन अङ्गलिमाचक्षते. रोगाणां गुटिकाजनं, मध्यानां रसक्रियाजनं, हीनानां चूर्णा- तन्नेच्छति गयी // 63 // जनम् // 58 // वामेनाक्षि विनिर्भुज्य हस्तेन सुसमाहितः॥ हरेणुमात्रा वर्तिः स्याल्लेखनस्य प्रमाणतः॥ | शलाकया दक्षिणेन क्षिपेत् कानीनमञ्जनम् // 64 // प्रसादनस्य चाध्यर्धा द्विगुणा रोपणस्य च // 59 // आपाझ्यं वा यथायोगं कुर्याश्चापि गतागतम् // इदानीं प्रमाणावसरः-हरेणुमात्रा वर्तिरित्यादि / हरेणुः | वर्मोपलेपि वा यत्तदङ्गल्यैव प्रयोजयेत् // 65 // वर्तुलकलायः, अध्यर्धा सार्धकलायप्रमाणेत्यर्थः, द्विगुणा द्विक- वामेनेत्यादि / निर्भुज्य वक्रीकृत्ये / कनीन्यां नासासमीपे लायप्रमाणेत्यर्थः // 59 // नेत्रावयवे अञ्जनं कानीनं, तच्चाजनं कनीनकप्रदेशादपाझं नयेत्, रसाञ्जनस्य मात्रा तु यथावर्तिमिता मता // आपाजयं चेति अपाङ्गे नेत्रान्ते भवम् आपाझ्यं, तच्चापाङ्गप्रदेशात गुटिकाअनप्रमाणमभिधाय रसक्रियाअनप्रमाणमाह-रसा कनीनकप्रदेशं नयेत् / पर यथायोगं यथाऽतियोगहीनयोगौन जनस्येत्यादि / रसाजनस्य रसक्रियाञ्जनस्य, 'रसाजनद्रव्यस्य' |' भवत इत्यर्थः / एवं गतागतमपि कुर्यात् / एतच्छलाकया इसके, तन्मते रसक्रियाजनप्रमाणनन्यत्रान्वेषणीयम् / यथा | अन्तर्नयनमजनप्रणिधानं बोद्धव्यम् / अन्तर्नयनप्रणिधानमभि धाय बहिरजनप्रणिधानमाह-वर्मेत्यादि / बर्मोपलेपि वमों१ 'तत्लेशैत्यारेण्यं' इति पा०।२ 'पिष्टा वर्तिमिता' इति पा०। / पलेपनयोग्यम् // 64 // 65 //

Page #735
638 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्र अक्षि नात्यन्तयोरख्याद्वाधमानोऽपि वा भिषक्॥ संरम्भः श्वयथुः / अपार्थम् अकिञ्चित्करम् / एतदुक्तं भवति अक्षीत्यादि / अन्तयोः कनीनकापाङ्गयोः / नात्यध्यात्। एतैः स्नानादिभिः स्थिरीकृतस्य दोषस्य निर्हरणं कर्तुमजनं न ईषदलयात् , क्षतभयात् / बाधमानोऽपि वेति बाधां कुर्वन् शक्नोतीत्यर्थः / एवमेवेत्यपार्थकमञ्जनं स्यात् दोषोत्क्लेशं च वैद्यो वा नाध्यादित्यर्थः / 'अक्षि नात्यन्तयोरड्यात्' इत्यत्र करोतीत्यर्थः / उपद्रवान् रागशोफादिकान् / साधु योजयेदिति 'नात्यन्तमायेदक्षि' इति केचित् पठन्ति; तत्र च पाठे सर्व- देशकालावस्थापेक्षमित्यर्थः // 70-73 // त्राप्यत्यन्ताजननिषेधः कृतो भवति // लेखनस्य विशेषेण काल एष प्रकीर्तितः॥ नचानिर्वान्तदोषेऽक्षिण धावनं संप्रयोजयेत // an लेखनस्येत्यादि / लेखनस्य लेखनाञ्जनस्यैष पूर्वोक्तः प्रतिदोषः प्रतिनिवृत्तः सन् हन्याद् दृष्टेबलं तथा // षेधकालः ॥इदानीमकाले प्रक्षालननिषेधमाह-न चेत्यादि / न चानि- व्यापदश्च जयेदेताः सेकाश्थ्योतनलेपनैः॥ 74 // न्तिदोषे इति निश्चयेन सम्यग्योगेन न वान्तोऽश्रुदूषिकादि- | यथास्वं धूमकवलैनस्यैश्चापि समुत्थिताः // रूपो दोषो येन तस्मिन्नित्यर्थः / धावनं न संप्रयोजयेत् प्रक्षा- अकालाजनकृतानां व्यापदां चिकित्सितमाह-व्यापद लनं न प्रयोजयेत् , दोषप्रत्यावृत्तिहेतुत्वात् / अकालप्रक्षाल- इत्यादि / एता रागरुजाद्याः समुत्थिता व्यापदो यथाखं बात् किं स्यादित्याह-दोष इत्यादि / प्रतिनिवृत्तः पुनरावृत्तः। सेकादिभिर्जयेदिति संबन्धः // 74 ॥तथेत्यकालप्रक्षालनप्रकारेणेत्यर्थः // 66 // विशदं लध्वनास्रावि क्रियापटु सुनिर्मलम् // 75 // गतदोषमपेताश्रु पश्येद्यत् सम्यगम्भसा // 67 // संशान्तोपद्रवं नेत्रं विरिक्तं सम्यगादिशेत् // प्रक्षाल्याक्षि यथादोषं कार्य प्रत्यञ्जनं ततः॥ ___ इदानी लेखनाञ्जनस्य सम्यग्योगलक्षणमाह-विशदमि__ कीदृशं पुनश्चक्षुः प्रक्षाल्यमित्याह-गतदोषमित्यादि / प्रत्य- त्यादि // 75 ॥अनं तीक्ष्णाञ्जनेन कटुभूतनयनस्य यदञ्जनं शीतं, तथा शीतेन जिलं दारुणदुर्वर्ण स्रस्तं रूक्षमतीव च // 76 // जडीभूतनयनस्य यत्तीक्ष्णमञ्जनमित्यर्थः / केचिदमुं पाठं न नेत्र विरेकातियोगे स्यन्दते चातिमात्रशः॥ . . पठन्ति, तन्नेच्छति गयी // 67 // -- लेखनाजनस्यातियोगलक्षणमाह-जिह्ममित्यादि / जिह्म श्रमोदावर्तरुदितमद्यक्रोधभयज्वरैः // 68 // वर्क, दारुणं कठिनं, स्यन्दते स्रवति // 76 ॥वेगाघातशिरोदोषैश्चार्तानां नेष्यतेऽञ्जनम् // तत्र संतर्पणं कार्य विधानं चानिलापहम् // 77 // रागरुतिमिरानावशूलसंरम्भसंभवात् // 69 // / लेखनाजनातियोगप्रतीकारमाह-तत्रेत्यादि / तत्रेति लेखइदानीमञ्जनस्य पूर्वाह्लादिकान् कालान् सामान्येन खस्थातु नाजनातियोगे इत्यर्थः // 7 // रयोः प्रतिपाद्य, आवस्थिकेषु कालेष्वजननिषेधमाह-श्रमोदावर्तेत्यादि / श्रमादिभिरार्तानां पुरुषाणामजनं नेष्यत इति संब. अक्षि मन्दविरिक्तं.स्यादुदग्रतरदोषवत् // न्धः / केचिदत्र 'शान्ते भीते प्ररुदिते मद्यपीते नवज्वरे / लेखनाञ्जनस्य हीनयोगमाह-अक्षि मन्द विरिक्तमित्यादि / उष्णे वेगाभिघाते च नाञ्जनं संप्रशस्यते' इति पठन्ति, तत्रापि | उदग्रतरदोषवत् उत्कटतरदोषयुक्तम् ॥स एवार्थः / कस्माच्छमादिभिरार्तानामञ्जनं नेष्यत इत्याह- धमनस्याअनैस्तत्र हितं दोषावसेचनम् // 78 // रागरुगित्यादि / संरम्भः श्वयथुः // 68 // 69 // हीनयोगप्रतीकारमाह-धूमनस्याजनैरित्यादि / केचिदत्र निद्राक्षये क्रियाशक्ति, प्रवाते दृग्बलक्षयम् // 'नस्यधूमाजनालेपैर्जयेच्लेष्माणमीरितम्' इति पाठं पठन्ति, रजोधूमहते रागस्रावाधीमन्थसंभवम् // 70 // तत्रापि स एवार्थः // 78 // संरम्भशूली नस्यान्ते, शिरोरुजि शिरोरुजम् // | नेहवर्णबलोपेतं प्रसन्नं दोषवर्जितम् // शिरःनातेऽतिशीते च रवावनुदितेऽपि च // 71 // क्षेयं प्रसादने सम्यगुपयुक्तेऽक्षि निर्वृतम् // 79 // दोषस्थैर्थादपार्थ स्याद्दोषोत्क्लेशं करोति च // प्रसादनाञ्जनस्य सम्यग्योगमाह--स्नेहेत्यादि / निर्वृतं सर्वअजीर्णेऽप्येवमेव स्यात् स्रोतोमार्गावरोधनात् // 72 // क्रियाक्षमम् , उपशान्तोपद्रवमिति यावत् // 79 // दोषवेगोदये दत्तं कुर्यात्तांस्तानुपद्रवान् // किञ्चिद्धीनविकारं स्यात्तर्पणाद्धि कृतादति // तस्मात् परिहरन् दोषानानं साधु योजयेत् // 73 // प्रसादनाञ्जनातियोगमाह-किञ्चिदित्यादि / तर्पणादतिकृतात् इदानीं सामान्येनाञ्जनबैगुण्येन व्यापदः प्रदश्य प्रतिवैगुण्यं सकृदतिकृते प्रसादनाञ्जने किञ्चिद्धीन विकारं चक्षुः स्यादिति व्यापद आह-निद्राक्षये इत्यादि / क्रियाशक्ति निमेषोन्मेषगा- तात्पयोर्थः ॥दीनामशक्तिम् 'अजनं करोति' इत्यध्याहार्यम् / केचित् क्रिया-तत्र दोषहरं रूक्षं मेषजं शस्यते मृदु // 8 // सनमिति पटन्ति / प्रवाते इत्यादि / इग्बलं दृष्टेबलमित्यर्थः। प्रसादनाअनातियोगचिकित्सामाह-तनेत्यादि / दोषहरं

Page #736
अध्यायः 18] सुश्रुतसंहिता। 639 marwainmAAwar कफहरमित्यर्थः / मृदु मृदुवीर्य शीतवीर्यमित्यर्थः; उष्णेन हि अष्टौ भागानञ्जनस्य नीलोत्पलसमत्विषः॥ नयनं दुष्यति न तु प्रसाद्यते // 80 आदुम्बरं शातकुम्भ राजतं च समासतः॥८५॥ साधारणमपि शेयमेवं रोपणलक्षणम् // एकादशैतान् भागांस्तु योजयेत् कुशलो भिषक् // प्रसादनवदाचष्टे तस्मिन् युक्तेऽतिमेषजम // 8 // | मूषाक्षिप्तं तदाध्मातमावृतं जातवेदसि // 86 // इदानीं रोपणाञ्जनस्य सम्यग्योगमतियोगं चातिदेशेनाह | खदिराश्मन्तकाङ्गारगोशकृद्भिरथापि वा // साधारणमित्यादि / एवं रोपणलक्षणमिति प्रसादनाअनस्य सम्य गवां शकद्रसे मूत्रे दनि सर्पिषि माक्षिके // 87 // ग्योगातियोगप्रकारेण रोपणाचनस्य सम्यग्योगातियोगलक्षणं तैलमद्यवसामजसर्वगन्धोदकेषु च // ज्ञेयम् / परं साधारणं नातिस्निग्धरूक्षमिति यावत् / अन्ये तु द्राक्षारसेक्षुत्रिफलारसेषु सुहिमेषु च // 88 // रोपणलक्षणमेवं प्रसादनाचनव्यञ्जनेन साधारण सभानं ज्ञेय- सारिवादिकषाये च कषाये चोत्पलादिके // मिति व्याख्यानयन्ति / रोपणा'जनातियोगे चिकित्सामाह--| निषेचयेत् पृथक चैनं ध्मातं ध्मातं पुनः पुनः॥८॥ प्रसादनवदित्यादि / तस्मिन् रोपणाजनेऽतिप्रयुक्त प्रसादनवत् ततोऽन्तरीले सप्ताहं लोतबद्धं स्थितं जले // प्रसादनाअनातियोगवद्भेषज़माचष्टे ब्रूयादिति पिण्डार्थः // 81 // विशोष्य चूर्णयेन्मुक्तां स्फटिकं विद्रुमं तथा // 90 // नेहनं रोपणं वाऽपि हीनयुक्तमपार्थकम् // कालानुसारिवां चापि शुचिरावाप्य योगतः॥ इदानी प्रसादनरोपणयोहीनयोगमाह-बेहनमित्यादि / एतच्चूर्णाञ्जनं श्रेष्ठं निहितं भाजने शुभे // 91 // मेहनं प्रसादनाजनम् / अपार्थकम् अकिश्चित्करम् // - दन्तस्फटिकवैदर्यशकशैलासनोडवे॥ कर्तव्यं मात्रया तस्मादअनं सिद्धि मिच्छता // 82 // शातकुम्भेऽथ शाङ्गै वा राजते वा सुसंस्कृते // कर्तव्यमित्यादि / मात्रयेति यथा हीनातियोगी न भवतः सहस्रपाकवत् पूजां कृत्वा राज्ञः प्रयोजयेत् // 12 // सिदि विकारनिवृत्तिम् / अस्याग्रे विद्यमानपतष निया- तेनाञ्जिताक्षो नृपतिर्भवेत् सर्वजनप्रियः॥ धनैर्याऽपि दोषशेषं शमं नयेत्' इति पाठो विद्यते, स जेज- अधृष्यः सर्वभूतानां दृष्टिरोगविवर्जितः // 93 // टादिभिर्न पठितः, तस्मान्न पठितव्यः // 82 // तान्यअनानि दर्शयन्नाह-अष्टावित्यादि / अञ्जनस्य सौवीपुटपाकक्रियाद्यासु क्रियास्तेषे (कै)व कल्पना // राजनस्य, स्रोतोजरसाधनस्येत्यन्ये नीलोत्पलसमत्विषः नीलोसहस्रशश्चाजनेषु बीजेनोक्तेन पूजिताः // 83 // | पलवर्णस्येत्यर्थः; 'नीलोत्पलसुगन्धिनः' इति केचित् पठन्ति / इदानीमजनोक्तेन मधुररसवर्जपञ्चरसेन लेखनाजनकल्पना. औदुम्बर ताम्रभागं, शातकुम्भं सुवर्णभार्ग, राजतं रूप्यभागम्, बीजेन, तथा तिक्तकषायेण सस्नेहेन रोपणाजनकल्पनाबीजेन, एतेन ताम्रादीनां प्रत्येकमेकैकं भागं, एवमेकादश भागाः तथा मधुररसेन स्नेहसंपन्नेन प्रसादनाजनकल्पनाबीजेन, पुट- | पूर्यन्ते। मूषा मृत्कल्पिता; सा तु धातुवादिनां गृहे प्रसिद्धा / पाकाद्यासु क्रियाखजनेष्वपि लेखनरोपणप्रसादनकल्पनाः सह | आवृतं विलीनं, जातवेदसि भनौ, अारैः दग्धनिर्वापितकृष्णस्रप्रकाराः कल्पनीया इत्याह-पुटपाकेत्यादि / अजनेषूक्तेन वर्णकाष्ठखण्डैः, गोशकृद्भिः शुष्कर्गोपुरीषैः, गवामिति पदं शकलेखनरोपणप्रसादनाख्येन बीजेन पुटपाकक्रियाद्यासु क्रियासु द्रसादिषु सर्पिःपर्यन्तेषु संबध्यते / माक्षिके मधुनि, वसा शुद्ध तथाऽनुक्तेष्वञ्जनेष्वप्यौषधकल्पनाः लेखनरोपणप्रसादनाख्याः मांसस्नेहः / अन्तरीक्षे तथा जले पानीये / प्लोतबद्धं कर्पटसहस्रशः पूजिता इति पिण्डार्थः / पुटपाकक्रियाद्याखित्यत्र बद्धम् / केचिच्छिक्यारोपितं पानीयमान्तरीक्षं कथयन्ति / आदिशब्दात् सेकाश्योतनादयो गृह्यन्ते / अन्ये त्वजनोक्तेन विशोष्य सप्तरात्रादनन्तरं तदञ्जनं शोषयित्वेत्यर्थः / मुका हीनयोगातियोगचिकित्साबीजेन पुटपाकादिहीनातियोगचिकि मौक्तिकं, विद्रुमं प्रवालं, कालानुसारिवा तगरमूलं, जेजटस्तु त्सितं व्याचक्षते, तन्नेच्छति गयी // 83 // द्वितीयसारिवामाह। शुचिरिति वैद्य विशेषणम् / आवाप्य प्रक्षिप्य, योगतः अल्पमात्रया / अन्ये तु सौवीराजनादीनां चतुदृष्टेबलविवृद्ध्यर्थ याप्यरोगक्षयाय च // शेन मुक्कादिचूर्ण प्रक्षिप्येति व्याख्यानयन्ति / निहितं निक्षिराजाान्यञ्जनाग्र्याणि निबोधेमान्यतः परम् // 84 // प्तम् / असनो बीजकः, शातकुम्मे सुवर्णमये, शाळें मेषश्न इदानीं रोगापहरणप्रयोगाण्यअनान्यभिधाय स्वस्थातुरहिता- मये / केचिदत्र स्फटिकवैदूर्यादिभाजनपाठं न पठन्ति; ते चात्र भ्यञ्जनान्याह-दृष्टेबलविवृद्ध्यर्थमित्यादि / दृष्टिर्मसुरदलगात्रा पात्राणां ताम्ररजतसुवर्णानां शुभभाजनं गृह्णन्ति / सहस्रपाकतच्छक्तिबलाधानार्थ खस्थेन प्रसादाञ्जनं कार्यम् , आतुरेण | वत् शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषादिना, पूज्यं पूजनीयम् / कृत्वेति पदं याप्यरोगप्रसादनाजनं कार्य; याप्यरोगाश्च 'संपश्यतः षडपि। निहितमित्यत्र संबन्धनीयम् / केचित् सहस्रपाकवत् पूजा येऽभिहितास्तु काचा' इत्यादिप्रोक्ताः / केचित्पाप्मरोगक्षयाय कृत्वेति पठन्ति / अधृष्यः अगम्यः / सर्वभूतानां देवासुरगचेति पठन्ति, पाप्मशब्देन च स्रावणं कथयन्ति // 84 // |न्धर्व यक्षरक्षःपितुपिशाचनागानामष्टानाम् / 'दृष्टिरागविवर्जितं' | मांसस्नेह छिक्यारोपित शोषयित्वत्स

Page #737
640 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं 13 इति केचित् पठन्ति, रागशब्देन 'संपश्यतः षडपि येऽभिहि- कांस्यापमार्जनमसी मधुकं सैन्धवं तथा // तास्तु काचा' इति व्याख्यानयन्ति // 85-93 // एरण्डमूलं च समं बृहत्यंशद्वयान्वितम् // 103 // कुष्ठं चन्दनमेलाश्च पत्रं मधुकमञ्जनम् // आजेन पयसा पिष्ट्वा ताम्रपात्रं प्रलेपयेत् // मेषशृङ्गस्य पुष्पाणि वक्रं रत्नानि सप्त च // 94 // सप्तकृत्वस्तु ता वर्त्यश्छायाशुष्का रुजापहाः // 104 // उत्पलस्य बृहत्योश्च पद्मस्यापि च केशरम् // ___ कांस्यापमार्जनमसीत्यादि / कांस्यापमार्जनमसी कांस्यापनागपुष्पमुशीराणि पिप्पली तुत्थमुत्तमम् // 95 // मार्जनस्योल्लेखननीलिका, नतं तगरमूलं, बृहत्यंशद्वयान्वितं कुकटाण्डकपालानि दावी पथ्यां सरोचनाम॥ बृहतीफलयोवृहत्तीमूलयोर्वा आद्यद्रव्याद्यदंशद्वयं तेन समन्विमरिचान्यक्षमजानं तुल्यां च गृहगोपिकाम् // 96 // तम् // 103 // 104 // कृत्वा सूक्ष्मं ततश्शूर्ण न्यसेदभ्यर्य पूर्ववत् // पथ्यातुत्थकयष्ट्याद्वैस्तुल्यैर्मरिचषोडशा // एतद्भद्रोदयं नाम सदैवाहति भूमिपः // 97 // | पथ्या सर्व विकारेषु वर्तिःशीताम्बुपेषिता // 105 // पथ्यातुत्थकेत्यादि / मरिचस्य षोडशभागो यस्याः सा मरिकुष्ठमित्यादि / वकं तगरं, रत्नानि सप्त पद्मरागमरकतनील चषोडशा वर्तिः / पथ्या हिता // 105 // वैदूर्यमुक्ताप्रवालहेमानि / उत्पलस्य नीलोत्पलस्य, पुष्पाणि कुसुमानि, बृहत्योः कण्टकारीद्वयस्यापि कुसुमानि, तुत्थमुत्तमं रसक्रियाविधानेन यथोक्तविधिकोविदः॥ मयूरग्रीवाख्यं, केचित् तुत्थं खर्परिकातुत्थं, उत्तमं मयूरग्रीवा | पिण्डाअनानि कुर्वीत यथायोगमतन्द्रितः॥१०६॥ ख्यतुत्थमिति व्याख्यानयन्ति, गृहगोपिका गृहगोधिका, गृहका इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते रिकेत्यन्ये / न्यसेत् शुमे भाजने प्रक्षिपेत् / अभ्यर्च्य शङ्खदुन्दु शालाक्यतन्त्रे क्रियाकल्पो नामाष्टाभिनिर्घोषादिना पूजां कृत्वा / पूर्ववत् याहरगुणं पूर्वाधनं तादृ दशोऽध्यायः॥१८॥ ग्गुणमेतदपि स्यादित्यर्थः। अन्ये तु पूर्ववत् शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषा- __सा पुनः शुष्का वर्तिरजनेऽवचार्यमाणा नयने क्षतादिजनदिनाऽभ्य]त्याहः / भद्रोदयं भद्रस्य कल्याणस्य उदयो लाभो | नीत्याशा तस्याः प्रयोगमाह-रसक्रियाविधानेनेत्यादि। यस्मात्तत्तथा; अन्ये तु भद्र उदयो यस्यत्याहुः // 94-97 // रसक्रियाविधानेन रसक्रियाया यद्विधानं नातितनु नातिघनं शलाकोपलेपक्षममङ्गुल्युपलेपक्षमं वा तेनेत्यर्थः / पिण्डालनानि वक्रं समरिचं चैव मांसी शैलेयमेव च // वर्यजनानि शिलापट्टकघृष्टानि पिष्टानि वा / एतेनैतदुक्तं-न तुल्यांशानि समानस्तैः समग्रेश्च मनःशिला // 98 // कदाचिदपि शुष्कवा नयनमयादिति तात्पर्यार्थः / यथायोगपत्रस्य भागाश्चत्वारो द्विगुणं सर्वतोऽञ्जनम् // | मिति यथा नयने क्षतादयो न भवेयुरित्यर्थः / अतन्द्रितः तावच्च यष्टीमधुकं पूर्ववञ्चैतदञ्जनम् // 99 // अनलसः / केचिदमुं श्लोकमन्यथा व्याख्यानयन्ति, तच्च . वक्रमित्यादि / समानस्तैः समप्रैश्च मनःशिलेति समभागैः / विस्तरभयान लिखितम् / / 106 // सर्वद्रव्यैः समा मनःशिलेत्यर्थः / पत्रस्य भागाश्चत्वार इति इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां आद्यद्रव्यात् पत्रकस्य चत्वारो भागाः / द्विगुणं सर्वतोऽजनं सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यसर्वस्मादेव समुदिताजनचूर्णाद्विगुणं सौवीराजनम् ; अन्ये तु तन्त्रेऽष्टादशोऽध्यायः॥१८॥ अन्जनशब्देन स्रोतोजरसाजनमाहुः / तावच यष्टीमधुकं सौवीराजनप्रमाणं यष्टीमधुकमित्यर्थः / अन्ये तु सर्वव्यसमं यष्टी एकोनविंशतितमोऽध्यायः। मधुकमिच्छन्ति / पूर्ववत् पूर्वमष्टौ भागानञ्जनस्येति यदुक्तमजनं अथातो नयनाभिघातप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः 1 तत्तुल्यमेतदप्यञ्जनं फलश्रुत्या शङ्खादिध्वनिपूजनेन भाजनस्था- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पनेन च / अस्याग्रे केचिदुशीराद्यजनं पठन्ति, तच्चाभावान क्रियाकल्पानन्तरं शारीरदोषनिमित्तानां नयनामयानामुक्तलिखितम् // 98 // 99 // त्वाबाह्यनिमित्तस्यावशिष्टत्वाचिकित्सार्थ नयनाभिघातप्रतिषेधामनःशिलां देवकाष्ठं रजन्यौ त्रिफलोषणम् // ध्यायारम्भो युक्त इत्यत आह-अथात इत्यादि। अभिघातलाक्षालशुनमञ्जिष्ठासैन्धवैलाः समाक्षिकाः॥१००॥ शब्देनात्राभिघातजनिता वेदनादयः, तेषां प्रतिषेधश्चिकित्सिरोधं सावरकं चूर्णमायसं ताम्रमेव च // तम् / स चाभिघातो मूर्तेन दण्डादिना अमूर्तेन भयशोकाकालानुसारिवां चैव कुक्कुटाण्डदलानि च // 101 // | दिना वा // 1 // 2 // अभ्याहते तु नयने बहुधा नराणां तुल्यानि पयसा पिष्ठा गुटिकां कारयेदुधः // संरम्भरागतुमुलासु रुजासु धीमान् // कण्डूतिमिरशुक्लार्मरक्तराज्युपशान्तये // 102 // नस्यास्यलेपपरिषेचनतर्पणाद्यमनःघिलेत्यादि / ऊषणं मरिचम् // 100-102 // मुक्तं पुनः क्षतजपित्तजशूलपथ्यम् // 3 //

Page #738
मध्यायः 19 सुश्रुतसंहिता। 641 षेकः // दृष्टिप्रसादजननं विधिमाशु कुर्यात् विस्तीर्णदृष्टितनुरागमसत्प्रदर्शि, स्निग्धैर्हिमैश्च मधुरैश्च तथा प्रयोगैः॥ साध्यं यथास्थितमनाविलदर्शनं च॥ तमेवाभिघातं मूर्तदण्डादिजं चिकित्सामेदयोगिनं दर्शय- इदानीं पटलावगाहनविशेषेणाभिघातस्य साध्यकृच्छसाध्याभाह-अभ्याहते इत्यादि / नराणां बहुधा अभ्याहते नयने साध्यविशेषमाह-साध्यं क्षतमित्यादि / केचिदमुं पाठं न सति संरम्भरागतुमुलासु रुजासु नस्यास्यलेपाद्यं कर्म क्षतजपि- पठन्ति / यायनं याप्यं ताहगाह-स्यात् पिच्चितमित्यादि / तजशूलपथ्यं यदुक्तं तथा स्निग्धादिभिदृष्टिप्रसादजननं विधि अवसन्नम् अन्तःप्रविष्टं, सस्तं शिथिलं, च्युतम् अवलम्बितं,. धीमानाशु कुर्यादिति पिण्डार्थः / बहुधा बहुप्रकारम् / विस्तीर्ण मण्डलं तथा तनुरागं च यदसत्प्रदर्शि स्यात् तदपि तथा च विदेहः,-"तीक्ष्णाक्षनातिपरिक्लिष्टेषु नेत्रेषु वातात- याप्यम् / साध्यमाह-साध्यमित्यादि ॥६॥पधूमरजव्यापारकीटमक्षिकामशकस्पर्शादिभिरभिहतेषु सलिल- प्राणोपरोधवमनक्षतकण्ठरोधैक्रीडाजागरणलखनाप्लुताभिद्रुतेषु श्रान्तक्लान्तेषु भयादितेषु दिवा __रुन्नम्यमाशु नयनं यदतिप्रविष्टम् // 7 // कराग्निचन्द्रप्रहनक्षत्रक्रमणकर्मविविधरूपप्रेक्षणाद्यभिहतेषु दुर्ब अतिप्रविष्टनेत्रे चिकित्सितमाह-प्राणोपरोधेत्यादि / प्राणालेषु नेत्रेषु रागदाहोदशोफपाकघर्षादिवेदनासु"--इति / संर यामेन वमनेन छिक्काप्रवर्तनेन तथा कण्ठनिरोधनेन वा म्भरागाभ्यां तुमुलाः सङ्कुलाः संरम्भरागतुमुलास्तासु / अन्ये उन्नम्यमुन्नमनीयम् // 7 // तु संरम्भश्च रागश्च तुमुलश्च संरम्भरागतुमुलास्तासु; तुमुलाः नेत्रे विलम्बिनि विधिर्विहितः पुरस्ताप्रचण्डाः, संरम्भः श्वयथुः, इत्यर्थ वदन्ति / क्षतजपित्तजशूलपध्यमिति रक्ताभिष्यन्दहितं पित्ताभिष्यन्दहितं चेत्यर्थः / अन्ये दुच्छिकुन शिरसि वार्यवसेचनं च // तु अभिघातजो हि वायः शोणितपित्तं दूषयन् ताभ्यामेवावतः अतिनिर्गतनयनस्य चिकित्सितमाह-नेत्र इत्यादि / विल. शूलं करोतीति तद्धितमिति व्याख्यानयन्ति / दृष्टिप्रसादनं नय-म्बिनि अतिनिगते, विधिर्विहितः पुरस्तादिति 'भिनं नेत्रकर्मनगोलकप्रसादनम् // 3 // ण्यमभिन्नं लम्बते तु यत्' इत्यादिना प्रोक्तः / उच्छिवनं नासिकया वायोरन्तःप्रवेशनम् / वार्यवसेचनं शीतोदकपरिस्वेदाग्निधूमभयशोकरुजाभिघातै- . . रभ्याहतामपि तथैव भिषक चिकित्सेत् // 4 // षट्सप्ततिर्नयनजा य इमे प्रदिष्टा _ 'अभ्याहते तु नयने बहुधा नराणाम्' इत्यत्र मूर्तानां दण्डा रोगा भवन्त्यमहतां महतां च तेभ्यः॥८॥ दीनामभिघाते यचिकित्सितमभिहितं तदेव चिकित्सितममूर्ताना स्तन्यप्रकोपकफमारुतपित्तरक्तैमपि खेदादीनामभिघातेऽतिदिशन्नाह-खेदामिधूमभयेत्यादि / लाक्षिवम॑भव एव कुकूणकोऽन्यः॥ तथैव चिकित्सेत् पूर्वोक्तप्रकारेण चिकित्सेत् / एवं सप्ताहादागेव / 'अभ्याहते तु नयने' इत्यत्र पूर्ववाक्ये बहुधावं इदानीं वक्ष्यमाणकुकूणकेन षट्सप्ततेः संख्याधिक्यमित्याशमूर्तदण्डाद्यभिघातस्य बोध्यम्, इहामूर्ताभिघातचिकित्सितम सामानमाह-षट्सप्ततिरित्यादि / य इमे नयनजा रोगाः षट् सप्ततिः प्रदिष्टास्तेऽमहतां बालानां तथा महतां च भवन्ति / भिधीयते // 4 // तेभ्यः षट्सप्ततिविकारेभ्यः वन्यप्रकोपादिभिर्दालाक्षिवम॑भव सद्योहते नयन एष विधिस्तदूर्ध्व एव अन्यः कुकूणक इति समुदायार्थः / बालाक्षिवत्मभव एव स्यन्देरितो भवति दोषमवेक्ष्य कार्यः॥ न महतामक्षिवर्मनि, अन्यः अपरः / योऽसौ कुकूणको बालाइदानीं पूर्वोक्तो विधिः सप्ताहादागेव कार्यतदूर्ध्वमन्यो नामेव भवति, स कफाभिष्यन्दे अवरुद्धोऽतो न संख्यातिरेकः / विधिरित्याह-सद्योहत इत्यादि / सद्योहते सप्ताहादागेवे. 'स्तन्यप्रकोपकफमारुतपित्तरक्तैः' इत्यत्र 'स्तन्यप्रकोपजनितैः त्यर्थः / एष विधिः पूर्वोक्तो विधिः / तदूर्व सप्ताहादूर्ध्वम् / पिशितोदयाद्वा' इत्यन्ये पठन्ति; अपरे तु 'पिशितोच्छ्यातू' स्यन्देरितो वाताभिष्यन्दोक्तो विधिः। इति पठन्ति; तौ च नेच्छति जेजटः॥८॥अभ्याहतं नयनमीषदथास्यबाष्प मृदाति नेत्रमतिकण्डुमथाक्षिकूटं संखेदितं भवति तन्निरुजं क्षणेन // 5 // नासाललाटमपि तेन शिशुः स नित्यम् // 9 // इदानीं किञ्चिदभ्याहतनयने विशेषचिकित्सितमाह-अभ्या- सूर्यप्रभा न सहते स्रवति प्रबद्धं, हतमित्यादि / आस्यबाष्पं मुखफूत्कारजनितोष्मा // 5 // तस्याहरेद्रुधिरमाशु विनिर्लिखेञ्च // साध्यं क्षतं पटलमेकमुमे तु कृच्छे / क्षौद्रायुतैश्च कटुभिः प्रतिसारयेत्तु मातुःशिशोरभिहितं च विधिं विदध्यात् 10 त्रीणि क्षतानि पटलानि विवर्जयेत्तु // स्यात् पिच्चितं च नयनं ह्यति चावसन्नं इदानीं तस्य कुकूणकस्य लक्षणमाह-मृद्गातीत्यादि / नासासस्तं च्युतं च हतदृक् च भवेत्तु याप्यम् // 6 // | ललाटमपि मृद्गाति / प्रबद्धं निरन्तरम् / कुकूणकस्य साधन - -

Page #739
642 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं माह-तस्याहरेद्बुधिरमित्यादि / आहरेदुधिरं जलौकोभिः, त्यादि / मधुरसा मूर्वा / एतैर्वादिभिस्त्रिभिर्वाऽअनं स्यात् ॥विनिर्लिखेत् शेफालिकापत्रैः / कटुभिः त्रिकटुकादिभिः / इदानीं कृष्णायसं घृतपयो मधु वाऽपि दग्धम् // 14 // बालस्यौषधाक्षमखान्मातुरेवौषधमाह-मातुरित्यादि / यः चूर्णाजनमाह-कृष्णायसमित्यादि / कृष्णायसं कृष्णलोहखन्यरोगचिकित्सिते 'स्वन्ये गते विकृतिमाशु भिषक्' इत्यादि-चूर्णम् / एतत् कृष्णलोहादिकं चान्तधूमदग्धं चूर्णाजनं भवेत् / विधिरभिहितः, तं शिशोर्या जननी तस्या विदध्यादिति पिण्डार्थः। तथा च विदेहः,-"लौहचूर्ण च सर्पिश्च मधु क्षीरं च दाहयेत् // अन्ये तु द्वयोरेवाभिहितं विधिमिच्छन्ति // 9 // 10 // एतचूर्णाजनं पिष्टं कुमाराणां कुकूणके"-इति // 14 // तं वामयेत्तु मधुसैन्धवसंप्रयुक्तैः व्योषं पलाण्डु मधुकं लवणोत्तमं च पीतं पयः खलु फलैः खरमञ्जरीणाम् // 11 // ___ लाक्षां च गैरिकयुतां गुटिकाअनं वा // स्यात्पिप्पलीलवणमाक्षिकसंयुतैर्वा निम्बच्छदं मधुकदार्वि सताम्रलोध्रइदानी क्षीरपस्य बालस्य स्तन्यसात्म्यत्वात् स्तन्ययुक्तमेव मिच्छन्ति चात्र भिषजोऽञ्जनमंशतुल्यम् // 15 वमनं निर्दिशन्नाह-तं वामयेदित्यादि / मधसैन्धवसंयतैः खरम- गुटिकाजनमाह-व्योषमित्यादि / पलाण्डुः लशुनमेदः, अरीणां फलैः सह पयः स्तन्यं पीतं तं बालं वामयेदिति | मधुक यष्टामधु, लवणोत्तम सन्धवम् / गुटिकाजन वत्या संबन्धः / खरमअरीणां फलैः अपामार्गफलचूर्णैः / स्यादित्यादि। अपरमपि वर्त्यञ्जनमाह-निम्बच्छदमित्यादि / दावी हरिद्राद्वयं; पिप्पलीसैन्धवादियुतैर्वा खरमअरीणां फलचूर्णैः सह स्तन्यं | विदेहदर्शनात् / अत्र कुकूणके अजनमित्यत्र गुटिकाशब्दो पीतं वमनकृद्भवेदित्यर्थः // 11 // लुप्तो द्रष्टव्यः तेन गुटिकाजनमित्यर्थः / अंशतुल्यं निम्बच्छनैनं वमन्तमपि वामयितुं यतेत // दादिकं समभागमित्यर्थः // 15 // इदानीमत्कष्टदोषत्वात स्वयं वमन्तं बालकं वमनयोगं दत्त्वा। स्रोतोजशङ्खदधिसन्धवमधपक्ष न वामयेदित्याह-नैनमित्यादि / एनमुक्लिष्टदोषत्वात्स्वयमेव शुक्रं शिशोर्नुदति भावितमञ्जनेन // वमन्तं वामयितुमन्यप्रकारेण वामयितुं न यतेत यनं न कुर्वीत, स्यन्दे कफादभिहितं क्रममाचरेच वमनातियोगभयात् // वालस्य रोगकुशलोऽक्षिगदं जिघांसुः // 16 // इदानीं कुकूणकप्रसङ्गेन बालानां शुक्रलेखनार्थमञ्जनमाहदत्त्वा वचामशनदुग्धभुजे प्रयोज्य स्रोतोजेत्यादि / अस्याजनस्य कल्पनां विदेहदर्शनेन वृद्धवैद्या मूर्व ततः फलयुतं वमनं विधिः // 12 // आहुः। तद्यथा-गव्येन दना पिष्टाभ्यां शवसैन्धवाभ्यां क्षीराबादस्य तथाऽन्नादस्य च वमनमाह-दत्त्वा वचामि स्रोतोज रसाजनमर्धपक्षं सार्धसप्तरात्रमसकृल्लेपयेत् ; ततोऽत्यादि / अशनदुग्धभुजे क्षीराबादाय पूर्वोक्कमेव वमनं वचों नन्तरं तत्स्रोतोज रसाजनं पिष्ट्वा वर्तिः कार्या, सा अञ्जनेन दत्वा प्रयोज्यम् / अत ऊर्ध्व क्षीरानावस्थातोऽनन्तरमनादस्य शिशोः शुक्रं नुदति स्फोट्यतीत्यर्थः / केचित् स्रोतोजनमदनफलयुतं पूर्वोकमेव वमनं सक्षीरमक्षीरं वा योज्यम् // 12 // शब्देन सौवीराजनमाहुः / केचित् 'शुक्रं शिशोर्नुदति भाविजम्ब्वाम्रधाञ्यणुदलैः परिधावनार्थ तमजनेन' इत्यत्र 'आभावितं शिशुकरोगनुदानेन' इति कार्य कषायमवसेचनमेव चापि॥ पठन्ति / अन्ये तु 'ब्राह्मीरसेन परिभावितमजनार्थ' इति पठन्ति, इदानीं कुकूणके वर्त्मनः प्रक्षालनपरिषेकार्थ कषायमाह- तन्नेच्छति गयी। पूर्वोक्तमेवौषधं शुक्रेऽतिदिशन्नाह-स्पन्दे जम्ब्वाम्रधात्र्यणुदलैरित्यादि / धात्री आमलकी, अणुः अश्म कफादभिहितमित्यादि / कफायः स्यन्दसत्र स्यन्दे यः। न्तकः, परिधावनार्थ प्रक्षालनार्थ, परिषेचनं परिषेक इत्यर्थः॥- नितिन प्रो बालव्याधिगदं जिघामयोगालो आभ्योतने च हितमत्र घृतं गुडूची वैद्य आचरेत् कुर्यादिति संबन्धः; जिघांसुः हन्तुमिच्छुः / - सिद्धं तथाऽऽहुरपि च त्रिफलाविपक्कम् // 13 // केचित् 'स्यन्दे कफादभिहितं क्रम' इत्यत्र 'स्पन्दक्रमं कफ प्रक्षालनपरिषेकावभिधाय पूरणार्थमकल्कघृतद्वयमाह-विनाशनमाचरच' इति पठान्त / बालस्य कफाधि आश्थ्योतने इत्यादि / आश्च्योतने अक्षिपूरणे / अत्र कुकूणके कफस्यन्दक्रमं विदध्यात् / आचरेचेति चकारो भिन्नक्रमे, से च गुडूचीखरसेन घृतचतुर्गुणेन पकं, इदमेकमान: त्रिफलाक्वाथेन | कफविनाशनमित्यत्र द्रष्टव्यः; ततोऽन्यमप्यवस्थाकुपितं वातं पक्कं, एतच द्वितीयम् // 13 // पित्तं रकं चानुबन्धभूतमिहोत्तमवेक्ष्य वातपित्तस्यन्दानुक्रम रक्ताभिष्यन्दक्रम चावेक्ष्य यथादोषं योगमुपयोजयेदिति नेपालजामरिचशङ्करसाजनानि व्याख्यानयन्ति // 16 // सिन्धुप्रसूतगुडमाक्षिकसंयुतानि // स्यादञ्जनं, मधुरसामधुकाम्रकैर्वा | समुद्र इव गम्भीरं नैव शक्यं चिकित्सितम्॥ अधुना कुकूणकेऽजनमाह-नेपालजेत्यादि / नेपालजा मनः- वक्तुं निरवशेषेण श्लोकानामयुतैरपि // 17 // शिला / सिन्धुप्रसूतं सैन्धवम्। अपरमजनमाह-स्यादअनमि- 1 तेन' इति पाए।

Page #740
अध्यायः 20] सुश्रुतसंहिता। 613 wor-wNwadiwwwwwwwwwwwwwwwwwww सय वक्तुमशक्यत्वं, शक्यत्व जमीरितमिति यम् / दोषैः कफपित्तर सहस्रैरपि वा, प्रोक्तमर्थमल्पमतिर्नरः॥ कर्णशूलं प्रणादश्च बाधिर्य श्वेड एव च // तर्कप्रन्थार्थरहितो नैव गृखात्यपण्डितः॥१८॥ कर्णस्रावः कर्णकण्डूः कर्णवर्चस्तथैव च // 3 // कुतः पुनः स क्रमोऽवस्थाविशेषेण खान्थे आचार्येण न | कृमिकर्णप्रतिनाही विद्रधिर्द्विविधस्तथा // निवड इत्याह-समुद्र इव गम्भीरमित्यादि / समुद्र इव | कर्णपाकः पूतिकर्णस्तथैवार्शश्चतुर्विधम् // 4 // गम्भीर विकित्सितं श्लोकानां सहस्त्रैरप्ययुतैर्निरवशेषेण वक्तुं | कर्णार्बुद सप्तविधं शोफश्चापि चतुर्विधः॥ नैव शक्यमित्यर्थः; श्लोकानां सहस्रैरप्ययुतैः श्लोककोव्याऽ- एते कर्णगता रोगा अष्टाविंशतिरीरिताः॥५॥ पीत्यर्थः / यदि श्लोककोव्या वक्तुं न शक्यते तर्हि किं प्रन्थ | तानेव कर्णगतरोगानामभिः संख्यया चाह-कर्णशूलमिकर्तुरशक्तिरित्याशमानमाह-प्रोकमित्यादि / अल्पमतिर- | त्यादि / कर्णशूलस्य कष्टसाध्यत्वात् प्रागेव निर्देशः। विद्रधिर्द्धिपण्डितो नरो यतस्तर्कप्रन्थार्थरहितोऽतः श्लोककोठ्योक्तमप्यर्थ विधः-दोषविद्रधिः क्षतविधिय; अर्शश्चतुर्विध-वातपित्तनैव गृहातीति संबन्धः; तर्कग्रन्थार्थरहितस्तर्केणोहेन यो कफसन्निपातैः: अर्बदं सप्तविधं-वातेन पित्तेन कफेन चापि प्रन्थार्थः शास्त्रार्थस्तेन रहित इत्यर्थः // 17 // 18 // रक्तन मांसेन च मेदसा च, सप्तमं शालाक्यतत्रे; शोफश्चतु तदिदं बहुगूढार्थ चिकित्साबीजमीरितम् // विधः-वातपित्तकफसंनिपातैः। संख्येयनिर्देशादेव संख्यायां कुशलेनाभिपन्नं तद्वहुधाऽभिप्ररोहति // 19 // | लब्धायामष्टाविंशतिरिति भूयः संख्याकरणं नियमार्थ, तेन च तस्मान्मतिमता नित्यं नानाशास्त्रार्थदर्शिना॥ | विदेहसंख्यया अधिकवं मा भूदित्यर्थः // 3-5 // सर्वमूहमगाधार्थ शास्त्रमागमबुद्धिना // 20 // समीरणः श्रोत्रगतोऽन्यथाचरः इति सुभुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शा समन्ततः शूलमतीव कर्णयोः॥ लाक्यतन्त्रे नयनाभिघातचिकित्सितं / करोति दोषैश्च यथास्वमावृतः नामैकोनविंशोऽध्यायः॥ 19 // स कर्णशूल: कथितो दुराचरः॥६॥ तदिदमित्यादि / यस्माभिरवशेषेण रोगावस्थानन्त्याञ्चिकि- कर्णशूलमाह-समीरण इत्यादि / अन्यथाचर इति विमात्सितस्य वक्तुमशक्यत्वं, शक्यत्वे वा निरूपणस्य निष्फलता, गंगः / समन्ततः शूलमतीव कर्णयोः करोतीति संबन्धनी गः / समन्ततः / तस्मात् कारणादिदं बहुगूढार्थ चिकित्साया बीजमीरितमिति | यम् / दोषैः कफपित्तरक्तैः, अन्ये तु वायोरेव वाय्वन्तरासमुदायार्थः। तदेव चिकित्साबीजं कुशलेन ज्ञातमनेकधा प्ररो. वरणाद्वहुवचनं समर्थयन्ति / खस्य स्वस्य दोषस्य अनतिहतीत्याह-कुशलेनेत्यादि / कुशलेनावस्थाविदा वैद्यनाभिपन्न क्रमेण यथाखम् / दुराचरो दुःखेनोपचर्यत इत्यर्थः / अन्ये मधिगतं तद्बहुधाऽभिप्ररोहति / चिकित्साबीजमिति बीजमिव | 'दरासद' इति पठन्ति, दुर्वार इति व्याख्यानयन्ति / यद्यपि बीज, यर्थक बीज सुभूमा निक्षिप्त मूलकाण्डशाखापालवादिनाऽ- शूलबाधिर्यविध्यर्होर्बुदशोफाः प्राविर्दिष्टास्वथाऽपि कर्णरोनेकधा प्ररोहति तथेदमपीति चिकित्साबीजमित्यर्थः / यस्मात् गसंप्रहार्थ साध्यासाध्यविभागार्थ च पुनर्निर्दिष्टाः शूलतु कुशळेनाधिगतं चिकित्साबीजमनकधा प्रराहिात तस्मात् कार-बातव्याधिनिदाने केवलवातज उता, अत्र पुनदषिरावत इति णान्मतिमता नित्यं नानाशास्त्रार्थदर्शिना आगमबुद्धिना बंधन न पौनरुत्यम्॥६॥ सर्वमगाधार्य शासं विसमिति संबन्धः / नानाशास्त्राणि यदा तु नाडीषु धिमार्गमागतः शालाक्यानि / आगमः आप्तानां शाक; तथा चोकं,-"सिद्ध सिद्धेः प्रमाणैस्तु हितं चात्र परत्र च / बागमः शास्त्रमाप्ता स एव शब्दाभिवहासु तिष्ठति / शृणोति शब्दान् विविधांस्तदा नरर नामाप्तास्तत्त्वार्थदर्शिनः" इति // 19 // 20 // प्रणादमेनं कथयन्ति चामयम् // 7 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत कर्णनादमाह-यदा तु नाडीष्वित्यादि / विमार्गमागतः व्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतत्रे एकोनविंशोऽध्यायः॥ 19 // विरुद्धमार्ग प्राप्तः, विमार्गोऽत्र शिर एव, विमार्गगः तिर्यग्गो यदा तिष्ठति, ( स एवेत्येवशब्देन कफाद्यावरणावृतः / अन्ये तु शब्दवहासु नाडीषु स एव वायुर्विमार्गगो यदा निरुद्धयति) विंशतितमोऽध्यायः। तदा विविधान् शब्दान् नरः शृणोतीति व्याख्यानयन्ति / अथातः कर्णगतरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या- अस्य रोगस्यापीडाकरवादरोगलं मा भूदिति द्योतनार्थमामयस्यामः॥१॥ वचनम् // 7 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ स एव शब्दानुवहा यदा सिराः इन्द्रियगतरोगसामान्याच्छ्रवणगतरोगविज्ञानीयारम्भो युक्त कफानुयातो व्यनुसृत्य तिष्ठति // इत्यत आह-अथात इत्यादि / गतशब्द आश्रितपर्यायः १अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / खस्य दोषस्य अनति

Page #741
144 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं तदा नरस्याप्रतिकारसेविनो कृमिकर्णमाह-यदेत्यादि / मूर्च्छन्ति पतन्ति / जन्तवो भवेत्तु बाधिर्यमसंशयं खलु // 8 // | मांसकोथजाः कृमयः / अपत्यानि सूक्ष्मकृमीन् / मक्षिका मम्भबाधिर्यमाह-स एव शब्दानुवहा इत्यादि / स एव णाख्या नीलमक्षिकाः / तदननवादित्यादि / आधेभिषग्भिशुद्धो वायुः कफानुयातः कफानुगतः / स एवेत्यत्रापिशब्दो | तदअनखाच्छ्रवणः कृमिकर्णको निरुक्त इति संबन्धः / तदनलुप्तो द्रष्टव्यः, तेन न केवलं शुद्धो वायुः श्लेष्मान्वितोऽपि नखात् कृमिलक्षणत्वात् / आद्यैर्भिषग्भिः विदेहादिभिः / अयं वेत्यर्थः / व्यनुसृत्य विविधमार्गमावृत्य / अप्रतिकारसेविनः | रोगः सान्निपातिकः, विदेहप्रोक्तत्वात् // 13 // चिकित्सामकुर्वतः॥८॥ क्षताभिघातप्रभवस्तु विद्रधिश्रमात् क्षयाद्रूक्षकषायभोजनात् भवेत्तथा दोषकृतोऽपरःपुनः॥ समीरणः शब्दपथे प्रतिष्ठितः॥ सरक्तपीतारुणमस्रमानवेत् विरिक्तशीर्षस्य च शीतसेविनः प्रतोदधूमायनदाहचोषवान् // 14 // करोति हि श्वेडमतीव कर्णयोः॥९॥ | कर्णविद्रधिमाह-क्षताभिघातप्रभव इत्यादि / क्षताभिकर्णक्ष्वेडमाह-श्रमादित्यादि / क्षयो धातुक्षयः / क्ष्वेडः घातप्रभवस्तु विद्रधिर्भवेदिति छेदः / एतेन क्षतविधि- . शब्दः / कर्णनादः केवलवातारब्धो नानाविधशब्दान्वितः, देर्शितः / दोषकृतोऽपरः दोषजनितो द्वितीयो विद्रधिः / एतेन कर्णक्ष्वेडस्तु दोषसंसृष्टवातारब्धो वंशघोषानुकारिशब्दान्वितः। दोषजो दर्शितः। स चतुर्विधः / क्षतविद्रधेर्लक्षणमाह-सरकतथा च विदेहा,-"मारुतः कफवाताभ्यां संसृष्टः शोणितेन | पीतारुणमित्यादि / अत्रं रक्तम् / धूमायनं धूमोदमनमिव च / कर्णक्ष्वेडनं संजनयेत् क्ष्वेडनं वेणुघोषवत्" इतिः एष वेदनाविशेषः / चोषवान् आचूष्यत इव / दोषविधेर्लक्षणं दोषकर्णनादश्वेडयोर्भेदः // 9 // लिङ्गैरेव ज्ञातव्यम् / सरक्तपित्तारुणेत्यादिना कर्णपाकलक्षणमुफशिरोभिघातादथवा निमजतो मिति केचित् कथयन्ति; तच्च मह्यं न रोचते, यतो जेजटा. जले प्रपाकादथवाऽपि विद्रधेः॥ दीनामीदृशोऽभिप्रायो नास्ति // 14 // सवेत्तु पूयं श्रवणोऽनिलावृतः भवेत् प्रपाकः खलु पित्तकोपतो स कर्णसंस्राव इति प्रकीर्तितः॥१०॥ विकोथविक्लेदकरश्च कर्णयोः // कर्णस्रावमाह-शिरोभिघातादित्यादि / विधेः कर्ण- कर्णपाकलक्षणमाह-भवेत् प्रपाक इत्यादि ॥विधेः // 10 // स्थिते कफे स्रोतसि पित्ततेजसा कफेन कण्डः प्रचितेन कर्णयो विलाय्यमाने भृशसंप्रतापवान् // 15 // भृशं भवेत् स्रोतसि कर्णसंक्षिते // अवेदनो वाऽप्यथवा सवेदनो कर्णकण्डूमाह-कफेनेत्यादि / कर्णयोः प्रचितेन संचितेन | घनं स्रवेत् पूति च पूतिकर्णकः॥ मेष्मणा कर्णस्रोतसि मृशमत्यर्थ कण्डूभवेदिति संबन्धः // - पतिकर्णमाह-स्थित इत्यादि / घनं निरन्तर वारंवारविशोषिते श्लेष्मणि पित्ततेजसा मित्यर्थः / अन्ये घनमिति पूयस्य विशेषणमाहुः / पूति पूयम् नृणां भवेत् स्रोतसि कर्णगूथकः॥११॥ | ॥१५॥कर्णगूथकमाह-विशोषित इत्यादि / स्रोतसि संचिते प्रदिष्टलिङ्गान्यरशांसि तत्त्वतश्लेष्मणि पित्ततेजसा विशोषिते सति कर्णगूथको भवेदिति स्तथैव शोफार्बुदलिङ्गमीरितम् // संवन्धः // 11 // मया पुरस्तात् प्रसमीक्ष्य योजयेस कर्णविको द्रवतां यदा गतो दिहैव तावत् प्रयतो भिषग्वरः // 16 // विलायितो घ्राणमुखं प्रपद्यते // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालातदा स कर्णप्रतिनाहसंशितो क्यतने कर्णगतरोगविज्ञानीयो नाम भवेद्विकारः शिरसोऽभितापनः // 12 // | विंशतितमोऽध्यायः // 20 // कर्णप्रतिनाहमाह-स कर्णेत्यादि / विलयनं पुनः नेहखेदा- अर्शःशोफार्बुदान्याह-प्रदिष्टेत्यादि / शोफार्बुदलिङ्ग शोफस्य भ्याम् / कफमारुताभ्यां सन्निपातेन वा विदेहोकत्वात् / चिर- अर्बुदस्य च लक्षणमित्यर्थः / तत्त्वतः परमार्थतः / प्रसमीक्ष्य सोऽभितापनः सकलविरोविकारकारीत्यर्थः॥ 12 // ज्ञाला। प्रयोगज्ञो वैद्यः // 16 // यदा तु मूर्छन्त्यथवाऽपि जन्तवः इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सृजन्त्यपत्यान्यथवाऽपि मक्षिकाः॥ सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतत्रे तदअनत्वाच्छ्रवणो निरुच्यते विंशोऽध्यायः // 20 // भिषम्भिराद्यैः कृमिकर्णको गदः // 13 // /

Page #742
अध्यायः 21] सुश्रुतसंहिता। 645 एकविंशतितमोऽध्यायः। त्यादि / खल्लमिति द्विकर्णिकाकारमित्यर्थः / अभ्यज्य तैलेन घृतेन अथातः कर्णगतरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ वा, सात्यकिविदेहप्रोक्तवात् // 9 // 10 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ क्षौमगुग्गुल्वगुरुभिः सघृतैधूपयेच्च तम् // अथात इत्यादि / प्रतिषेधः चिकित्सितम् // 1 // 2 // भक्तोपरि हितं सर्पिर्वस्तिकर्म च पूजितम् // 11 // कर्णखेदस्य पश्चात्कर्माह-क्षौमेत्यादि / क्षौमम् अतसीवस्त्र, सामान्यं कर्णरोधेषु घृतपानं रसायनम् // बस्तिरत्र शिरोबस्तिः // 11 // अव्यायामोऽशिरःस्नानं ब्रह्मचर्यमकथनम् // 3 // कर्णरोगाणां सामान्यं चिकित्सितमाह-सामान्यमित्यादि / निरन्नो निशि तत्सर्पिः पीत्वोपरि पिबेत पयः॥ घृतपानमत्र ऊर्श्वभक्तिकम् / अशिरःनानं न शिरःम्नानमि- मूर्धवस्तिषु नस्ये च मस्तिष्के परिषेचने // 12 // त्यर्थः / अकथनम् अभाषणम् / रसायनमित्यत्र 'रसाशनम' | शतपाकं बलातैलं प्रशस्तं चापि भोजने // इति केचित् पठन्ति, मांसरसेन सह भोजनमिति व्याख्या- इदानीं निरन्नस्य सार्यमेव कोष्णं पयो निर्दिशन्नाह-निरन्न नयन्ति // 3 // . . इत्यादि / निरन्नः पुरुषः / निशि कोष्णं पयोऽनुपानं च सर्पिः कर्णशूले प्रणादे च बाधिर्यक्ष्वेडयोरपि // पिबेत् / मूर्धेत्यादि / मस्तिष्कः शिरोबस्तिविशेषः, स च स्नेह पिचुप्लोतादिनाऽवचार्यते / शतपाकं वातव्याधिपठितम् / बलाचतुर्णामपि रोगाणां सामान्यं भेषजं विदुः // 4 // तैलं मूढगर्भोक्तं, अन्ये तु बलातैलमेव शतपाकं कृलोपयुज्यत ___ वातजानां चतुर्णा कर्णशूलादीनामेकहेतुलादेकामेव चिकि इति व्याख्यानयन्ति // १२॥सामाह-कर्णशूल इत्यादि // 4 // स्निग्धं वातहरैः खेदैर्नर स्नेहविरेचितम् // कण्टकारीमजाक्षीरे पक्त्वा क्षीरेण तेन च // 13 // नाडीखेदैरुपचरेत्पिण्डस्वेदैस्तथैव च // 5 // | विपचेत् कुकुटवसां कर्णयोस्तत्प्रपूरणम् // किं तत् सामान्यं चिकित्सितमित्याह-स्निग्धमित्यादि / / कण्ट कारीमित्यादि / कण्टकारी चतुष्पलप्रमाणा, तदष्टगुणं निग्धं स्नेहपानेनाभ्यङ्गेन च / स्नेहविरेचितम् एरण्डतैलादिभिः / क्षीरं, क्षीराच्चतुर्गुणमुदकं दत्त्वा विपचेत् , तेन क्षीरेण कुकुटखेदाध्याये व्यामार्धमात्रेत्यादिना नाडीखेदः प्रोक्तः, पिण्डखेदः | वसां कुडवप्रमाणां पचेत् , तत्कर्णयोः प्रपूरणम् // 13 ॥कृशरापायसादिभिः // 5 // तण्डलीयकमूलानि फलमकोलजं तथा // 14 // बिल्वैरण्डार्कवर्षाभूदधित्थोन्मत्तशिग्रुभिः॥ | अहिंस्राकेन्दुकान्मूलं सरलं देवदारु च // बस्तगन्धाश्वगन्धाभ्यां तर्कारीयववेणुभिः॥६॥ लशुनं शृङ्गवेरं च तथा वंशावलेखनम् // 15 // आरनालशृतैरेभिर्नाडीखेदः प्रयोजितः // कल्कैरेषां तथाऽम्लैश्च पचेत् स्नेहं चतुर्विधम् // कफवातसमुत्थानं कर्णशूलं निरस्यति // 7 // | वेदनायाः प्रशान्त्यर्थे हितं तत्कर्णपूरणम् // 16 // नाडीखेदोपयोगिद्रव्याण्याह-बिल्वेत्यादि / वर्षाभूः श्वेतपु अपरमपि पूरणमाह-तण्डुलीयकेत्यादि / वंशावलेखनं नर्नवा, दधित्यः कपित्थः, उन्मत्तो धत्तरकः, शिग्रुः शोभा वंशाच्छोलनम् / कल्को दृषदि पेषितः, स चादवः, स चाष्टजनकः, विटपशाकमन्ये / बस्तगन्धा बोबयिका / तोरी पलप्रमाणः, अम्लः दधितकसुराचुक्रमातुलारसैः प्रत्येकमयअरणिका, यववेणुभिरिति वेणुयवः अनजातिः / बिल्वैरण्डा विंशत्यधिकशतप्रमाणेः, स्नेहचतुर्विधः सर्पिस्टेलवसामजसंशो दिभिः मारनालसिद्धः केवलवातारब्धे कफावृतवातारब्धे च कर्ण द्वात्रिंशत्पलप्रमाणः // 14-16 // शूले खेदः प्रयोज्यः; परं केवलवातजे शूले स्नेहपूर्वः खेदः, लशुनाकशिप्रूणां मुरझ्या मूलकस्य च // कफावृते पुनः रूक्षः खेद इति // 6 // 7 // कदल्याः खरसः श्रेष्ठः कदुष्णः कर्णपूरणे // 17 // मीनकुक्कुटलावानां मांसजैः पयसाऽपि वा // शृङ्गवेररसः क्षौद्रं सैन्धवं तैलमेव च // कदुष्णं कर्णयोदयमेतद्वा वेदनापहम् // 18 // पिण्डैः खेदं च कुर्वीत कर्णशूलनिवारणम् // 8 // पिण्डखेदोपयोगिद्रव्याण्याह-मीनकुक्कुटलावानामित्यादि / / ___ लशुनाईकेत्यादि / शिग्रुः मधुशिग्रुः, मुरङ्गी द्वितीयः शोभा | जनकः, कदुष्ण ईषदुष्णः / एतेषां लशुनादीनां षण्णी खरसा पयसाऽपि वेति घनीभूतक्षीरपिण्डेनेत्यर्थः / एतैमीनादिभिर्मासपिण्डैः पृथक् समस्तैर्वा खेदः कार्यः // 8 // व्यखाः समस्ता वा कर्णपूरणे देयाः॥ 17 // 18 // अश्वत्थपत्रखल्लं वा विधाय बहुपत्रकम् // | वंशावलेखनायुक्त मूत्रे चाजाविके भिषक् // तद्गारैः सुसंपूर्ण निध्याच्छ्रवणोपरि // 9 // | सर्पिः पवेत्तेन कर्ण पूरयेत् कर्णशूलिनः // 19 // यत्तैलं च्यवते तस्मात् खल्लादङ्गारतापितात् // १मस्या कोष्णं पयोनुपानं च तैलमप्यादिशन्ति हि-पूर्व तत् प्राप्तं श्रवणस्रोतः सद्यो गृहाति वेदनाम् // 10 // | शिरोबस्तिकर्म च पूजितमित्युक्तं' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते हस्त शुद्धवातजे शूले स्नेहविशेषखेदमुद्दिशन्नाह-अश्वत्थपत्रे लिखितपुस्तके।

Page #743
646 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासवलिता [उत्तरतत्रं वंशेत्यादि / 'मूत्रे चाजाविक भिषक्' इत्यत्र तत्रान्तरदर्श-क्षीरवृक्षप्रवालेषु मधुके चन्दने तथा // नाद्विपर्ययेण सर्पिःपाकः कर्तव्यः; तेन पूर्वमाविके मूत्रे सर्पिः कल्कक्काथे परं पक्कं शर्करामधुकैः सरैः॥३०॥ पक्तव्यं, पश्चादाज इति / अन्ये तु पूर्वमाविकमूत्रपक्केन सर्पिषा पित्तजकर्णशूले सामान्यचिकित्सामभिधाय विशेषचिकित्साकर्णपूरणं, पश्चादाजेन मूत्रेणेति विपर्ययं व्याख्यानयन्ति / माह-काकोल्यादावित्यादि / काकोल्यादिकल्केन दशगुणक्षीरं केचित् सर्पिः पचेदित्यत्र तेलं पचेदिति पठन्ति; तन्न, सर्वनि- तं सिद्ध हितं. तथा तिकं तिक्तद्रव्यसंस्कृतम् ; अन्ये तु तिक बन्धैः परिहृतखात् // 19 // कुष्ठचिकित्सितोक्तं घृतं कथयन्ति / क्षीरवृक्षा न्यग्रोधोदुम्बरामहतः पश्चमूलस्य काण्डमष्टादशाङ्गुलम् // |श्वत्थप्लक्षगर्दभाण्डाः, तेषां पल्लवक्काथेन काकोल्यादिकल्केन क्षौमेणावेष्ट्य संसिच्य तैलेनादीपयेत्ततः॥२०॥ सिद्धं घृतं हितम् / मधुके चन्दने तथेति प्रत्येकं यष्टीमधुकयतलं च्यवते तेभ्यो धृतेभ्यो भाजनोपरि // चन्दनक्काथकल्काभ्यां सिद्धम् / शर्करामधुकैरित्यत्र यष्टीमधुशेयं तहीपिकातैलं सद्यो गृह्णाति वेदनाम् // 21 // कद्वितयं, अत एव बहुलम् / सरैः विरेचनद्रव्यरित्यर्थः / जेज. दीपिकातैलमाह-महत इत्यादि / काण्डं खण्डं, क्षोमेण टाचार्यस्तु क्षीरवृक्षप्रवालेष्वित्येकं योगं कथयति, बिम्बीक्वाथ अतसीवस्त्रेण, आवेष्ट्य 'त्रिभागम्' इति शेषः। धृतेभ्यो 'अधो. इति द्वितीयं तौ च योगावनाषौं कथयन्ति // 29 // 30 // मुखम्' इति शेषः / गृह्णाति अपहरति // 20 // 21 // इङ्गदीसर्षपस्नेहो सकफे पूरणे हितो॥ कुर्यादेवं भद्रकाष्ठे कुष्ठे काष्ठे च सारले // | तिक्तौषधानां यूषाश्च खेदाश्च कफनाशनाः॥ 31 // मतिमान् दीपिकातैलं कर्णशूलनिबर्हणम् // 22 // श्लेष्मशूलस्य चिकित्सामाह-इङ्गुदीसर्षपेत्यादि / सकफे कर्यादेवमित्यादि / चकारादगुर्वैरण्डाग्निमन्थकाष्ठानि गृधन्ते | 'कर्णशूले' इत्यध्याहारः / तिक्केत्यादि / खेदाश्च कफनाशना // 22 // इति तापोष्मखेदा रूक्षाः // 31 // अर्काङ्कुरानम्लपिष्टांस्तैलाक्तान् लवणान्वितान् // सुरसादौ कृतं तैलं पञ्चमूले महत्यपि // सन्निध्यात् स्नुहीकाण्डे कोरिते तच्छदावृते // 23 // मातुलुङ्गरसः शुक्तं लशुनाईकयो रसः॥ 32 // . . पुटपाकक्रमखिन्नान् पीडयेदारसागमात् // " एकैकः पूरणे पथ्यस्तैलं तेष्वपि वा कृतम् // सुखोष्णं तसं कर्णे दापयेच्छलशान्तये // 24 // तीक्ष्णा मूर्धविरेकाश्च कवलाश्चात्र पूजिताः // 33 // कपित्थमातुलुङ्गाम्लशृङ्गवेररसैः शुभैः॥ सुरसादी कृतमित्यादि / तैलद्वितयमेतत् / मातुलारस सुखोष्णैः पूरयेत् कर्ण तच्छूलविनिवृत्तये // 25 // इत्यादि / मातुलुङ्गरसादिना एकैकेनैव सिद्धं तैलं पूरणे पथ्यमिकर्ण कोष्णेन चुक्रेण पूरयेत् कर्णशूलिनः॥ त्यर्थः / तीक्ष्णा इत्यादि / तीक्ष्णा मूर्धविरेका इति अपामार्गवी येत्॥२६॥ जादिभिः। तीक्ष्णाः कवलाः पिप्पल्यादिभिः // 32 // 33 // अर्काडरानित्यादि / अयं पाठः सर्वनिबन्धकारैरनार्षी- कर्णशूलविधिः कृत्स्ना पित्तनः शोणितावृते // कृतस्तस्मान व्याख्यातः // 23-26 // __ शोणितशूलस्य चिकित्सामाह-कर्णेत्यादि / केचिदमुं पाठं अष्टानामिह मूत्राणां मूत्रेणान्यतमेन तु॥ न पठन्ति ॥कोष्णेन पूरयेत् कर्णे कर्णशूलोपशान्तये // 27 // शूलप्रणादबाधिर्यक्ष्वेडानां तु प्रकीर्तितम् // 34 // अष्टानामित्यादि / अष्टानां मूत्राणामन्यतमेनैकतमेन सामान्यतो, विशेषेण बाधिये पूरणं शृणु // // 27 // गवां मूत्रेण बिल्वानि पिष्वा तैलं विपाचयेत् // 35 // मूत्रेष्वम्लेषु वातघ्ने गणे च क्वथिते भिषक् // सजलं च सदुग्धं च बाधिर्ये कर्णपूरणम् // पचेच्चतुर्विधं स्नेहं पूरणं तच्च कर्णयोः // 28 // ___ शूलेल्यादि / पञ्जिकाकारस्तु 'सजलं च सदुग्धं च' इत्यत्र मूत्रेष्वित्यादि / मूत्राणि गवादीनामष्टानाम् / अम्लानि सुरा- पा | पादिकं जलदुग्धाभ्यां' इति पठति // 34 // ३५॥मस्वारनालबीजपूरचुकाणि / वातघ्नो गणो विदारिगन्धादिः सितामधुकबिम्बीभिः सिद्धं वाऽऽजे पयस्यपि 36 // 28 // बिम्बीकाथे विमथ्योष्णं शीतीभूतं तदुद्धृतम् // एता एव क्रियाः कुर्यात् पित्तनैः पित्तसंयुते // पुनः पचेद्दशक्षीरं सितामधुकचन्दनैः॥ 37 // वातजकर्णरोगे क्रियामभिधाय पित्तजकर्णशूलचिकित्सा बिल्वाम्बुगाढं तत्तैलं बाधिर्ये कर्णपूरणम् // सितामधुकेत्यादि / सितामधुकबिम्बीभिः कल्किताभिश्छामाह-एता इत्यादि / एता एव दीपिकादयः क्रियाः / तत्र गीक्षीरे चतुर्गुणे पक्कं तिलतैलमुष्णमेव बिम्बीकाथे मथित्वा दीपिका अश्वत्थपत्रखल्लस्नेहसर्पिषा कर्णपूरणं; कालिकेनापि, तस्य स्पर्शने पित्तहरत्वात् / पित्तसंयुते कर्णशूले इत्यर्थः - शीतीभूतं पाणिनाऽऽदाय पुनरपि बिल्वफलक्काथे विलोडितं काकोल्यादौ दशक्षीरं तितं चात्र हितं हविः॥२९॥ 1 विशेषस्तु' इति पा० / समुद्र

Page #744
अध्यायः 21] सुश्रुतसंहिता। 647 wwwmww~ सितशर्करायष्टीमधुरक्तचन्दनैः कल्कीकृतैर्दशगुणे क्षीरे विप- 'वराहक्रान्ता' इत्यपरे / इदं पश्चकषायचूर्णम् // 46 // चेत् / केचिद् 'बिल्वाम्बुगाढं' इत्यत्र 'बिम्ब्यम्बुगाढं' इति | रसमाम्रकपित्थानां मधूकधवशालजम् // पठन्ति // 36 // 37 // पूरणार्थ प्रशंसन्ति तैलं वा तैर्विपाचितम् // 47 // वक्ष्यते यः प्रतिश्याये विधिः सोऽप्यत्र पूजितः 38 प्रियङ्गुमधुकाम्बष्ठाधातकीशिलपर्णिभिः॥ इदानीं बाधिर्ये कफानुबन्धोऽप्यस्तीत्यनागतावेक्षणेन संक्षे- मञ्जिष्ठालोध्रलाक्षाभिः कपित्थस्य रसेन वा॥४८॥ पार्थमतिदेशेन चिकित्सामाह-वक्ष्यते य इत्यादि / सोऽप्यत्र | पचेत्तैलं तदास्रावमवगृह्णाति पूरणात् // पूजित इति 'नवं प्रतिश्यायमपास्य सर्वमुपाचरेत् सर्पिष एव | रसमाप्रेत्यादि / आम्रादिपल्लवानां रसः खरस एव एकैकः पानः' इत्यादिनोक्तः // 30 // समस्तो वा कर्णपूरणम् , तैर्विपक्कं वा तिलतलं पूयस्रावे पूरणम् / वातव्याधिषु यश्चोक्तो विधिः स च हितो भवेत् // | प्रियङ्गुमधुकाम्बष्ठेत्यादि / प्रियग्वादिकल्कैः कपित्थपाल्लंवरसेन शुद्धवातकृते पुनरतीतावेक्षणेन संक्षेपार्थमतिदेशेन निर्दि- चतुर्गुणेन तिलतैलं सिद्ध कर्णस्रावापहम् / अम्बष्ठा सांकुरडा, शमाह-वातव्याधिष्वित्यादि / वातव्याध्युक्तो विधिः निवा- शिला मनःशिला, पर्णी शालपर्णी // 47 ॥४८॥तब्रह्मचर्यादिकः // घृतं रसाञ्जनं नार्याः क्षीरेण मधुसंयुतम् // 45 // कर्णस्रावे पूतिकर्णे तथैव कृमिकर्णके // 39 // तत्प्रशस्तं चिरोत्थेऽपि सानावे पूतिकर्णके // समानं कर्म कुर्वीत योगान् वैशेषिकानपि // निर्गुण्डीखरसस्तैलं सिन्धुळूमरजो गुडः॥५०॥ कर्म चिकित्साम् // 39 // पूरणः पूतिकर्णस्य शमनो मधुसंयुतः॥ शिरोविरेचनं त्रैव धूपनं पूरणं तथा // 40 // इदानीं पूतिकर्णस्य विशेषचिकित्सां योगद्वयेनाह-पृष्टप्रमार्जनं धावनं च वीक्ष्य वीक्ष्यावचारयेत् // मित्यादि // 49 // 50 // राजवृक्षादितोयेन सुरसादिगणेन वा // 41 // कृमिकर्णकनाशार्थ कृमिघ्नं योजयेद्विधिम // 51 // किं तत् समानं कर्मत्याह-शिरोविरेचन मित्यादि / प्रमार्जनं कृमिकर्णे वैशेषिकमाह-कृमिकर्णकनाशार्थमित्यादि। कृमिघ्नो पिचुकर्चिकया कर्णप्रोञ्छनं, धावनं प्रक्षालनम् / वीक्ष्य वीक्ष्येति | विधिः क्रिमिप्रतिषेधे वक्ष्यमाणः // 51 // प्रत्येकं कर्णप्रस्रावादिषु दोषदूंष्यादिमलविशेषं दृष्ट्वा दृष्ट्वेत्यर्थः / वार्ताकुधूमश्च हितः सार्षपस्नेह एव च // राजवृक्षादितोयेनेत्यादि / राजवृक्षादिः आरग्वधादिः॥४०॥४१॥ | अपरमपि विशेषचिकित्सितमाह-वार्ताकुधूम इत्यादि / कर्णप्रक्षालनं कार्य चूर्णरेषां च पूरणम् // | परिणतशुष्कवार्ताकधूमस्य पानं कर्णधूपनं च, सार्षपस्नेहेन कर्णक्वार्थ पञ्चकषायं तु कपित्थरसयोजितम् // 42 // पूरणं, तत्रान्तरोकलात् ॥कर्णस्रावे प्रशंसन्ति पूरणं मधुना सह // कृमिघ्नं हरितालेन गवां मूत्रयुतेन च // 52 // सर्जत्वकुचूर्णसंयुक्तः कार्पासीफलजो रसः॥४३॥ | गुग्गुलोः कर्णदौर्गन्ध्ये धूपनं श्रेष्ठमुच्यते // योजितो मधुना वाऽपि कर्णस्रावे प्रशस्यते // छर्दनं धूमपानं च कवलस्य च धारणम् // 53 // लाक्षा रसाञ्जनं सर्जश्चूर्णितं कर्णपूरणम् // 44 // कृमिकृतदोर्गन्ध्यचिकित्सामाह-कृमिघ्नमित्यादि / कृमिघ्नं सशैवलं महावृक्षजम्ब्वाम्रप्रसवायुतम् // विडङ्गसारचूर्ण, तच्च हरितालचूर्णेन युतं गोमूत्रेण पूरणं, गुग्गुकुलीरक्षौद्रमण्डकीसिद्धं तैलं च प्रजितम् // 45 // लुना धूपनम् / छर्दनमित्यादि / केचिच्छर्दनादिकं क्रियात्रि समानं कर्माभिधाय वैशेषिकान् योगानाह-कर्णेत्यादि / तयं त्रयाणामास्रावादीनां हितमाहुः; तन, यतः कृमिकृतदौर्गपञ्चकषायमस्मिन्नेवाध्याये 'तिन्दुकान्यभया रोधं समझाऽऽम-मध्यसान्निध्याद्विदेहादिष्वस्य दर्शनाद् दौर्गन्ध्य एव छर्दनादित्रिलकं' इत्यादिना पठिष्यति, अन्ये तु आरग्वधशिरीषजम्बुस- तयं हितम् // 52 // 53 // ॥श्वकर्णजं पञ्चकषायचूर्ण कथयन्ति, तच टीकापञ्जिकाभ्यां कर्णक्ष्वेडे हितं तैलं सार्षपं चैव पूरणम् // नाङ्गीकृतम् / सर्जवगित्यादि / कार्पासी वनकासी / शैवलं विद्रधौ चापि कुर्वीत विद्ध्युक्तं चिकित्सितम् 54 दूर्वा, हठमित्यन्ये / महावृक्षः सेहुण्डः, प्रसवाः पल्लवाः / कुलीरः कर्णक्ष्वेडे हितमित्यादि / कर्णक्ष्वेडे यत् सार्षपं तैलं पूरणे कर्कटश्यी, मण्डूकी ब्राह्मीमेदः / शैवलादिकं प्रसवपर्यन्तं | उक्त तद्विद्रधावपि कुर्वीत; न केवलं तदेव कुर्वीत विध्युक्तं कषायव्यं, कुलीरादिकं च कल्कद्रव्यम् / पूजितं 'कर्णस्रावे चिकित्सितमपि कुर्वीतेत्यर्थः / वातजे आमे सवेदने विद्रधी कर्णपूरणम्' इत्यध्याहार्यम् // 42-45 // तिलतैलेन सेकः, कफजे पुनः सार्षपतैलेनेति // 54 // तिन्दुकान्यभया रोभ्रं समङ्गाऽऽमलकं मधु // | प्रक्लेद्य धीमांस्तैलेन खेदेन प्रविलाय्य च // पुरणं चात्र पथ्यं स्यात्कपित्थरसयोजितम् // 46 // शोधयेत्कर्णविटकं तु भिषक सम्यक् शलाकया। तिन्दुकान्यभया रोध्रमित्यादि / समजा अञ्जलिकारिका, कर्णगूथचिकित्सामाह-प्रक्लेयेत्यादि // 55 // १'दोषदूष्यादिबलविशेष' इति पा०। 2 'चातिपथ्यं स्यात्' 1 'कर्णप्रतिषेधे' इति पा०। 2 'विदेहादिष्वप्यदर्शनात्' इति इति पा०। |पा०।

Page #745
648 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं - नाडीवेदोऽथ वमनं धूमो मूर्धविरेचनम् // प्रतिश्यायाश्च ये पञ्च वक्ष्यन्ते सचिकिन्मिताः॥ विधिश्च कफहृत्सर्वः कर्णकण्डूमपोहति // 56 // एकत्रिंशन्मितास्ते तु नासारोगाः प्रकीर्तिताः॥५॥ कर्णकण्डूचिकित्सामाह-नाडीखेद इत्यादि / वमनं सखेद- नासारोगान् नामभिः संख्यया चाह-अपीनस इत्यादि / वमनं, धूमोऽत्र वैरेचनिकः // 5 // संख्येयनिर्देशादेव संख्यायां लब्धायां भूयः संख्याकरणं नियअथ कर्णप्रतीनाहे स्नेहखेदौ प्रयोजयेत् // मार्थ; तेन विदेहोक्तसंख्यया अधिकलं मा भूत / 'अपी. ततो विरिक्तशिरसः क्रियां प्राप्तां समाचरेत् // 57 नसः पूतिपाको पित्तामुक् पूयशोणितम्' इति केचित् कर्णप्रतीनाहे चिकित्सामाह-अथेत्यादि / क्रिया स्नेहखेद- पठन्ति // 3-5 // नस्यादिकां, प्राप्तां युक्ताम् // 5 // आनाते यस्य विधूप्यते च कर्णपाकस्य भैषज्यं कुर्यात्पित्तविसर्पवत् // प्रक्लिद्यते शुष्यति चापि नासा // कर्णपाके चिकित्सामाह-कर्णपाकस्येत्यादि / शीतालेपन- न वेत्ति यो गन्धरसांश्च जन्तुपरिषेकादींश्च तच्चिकित्सितोक्तान् कुर्यात् // र्जुष्टं व्यवस्थेत्तमपीनसेन // 6 // कर्णच्छिद्रे वर्तमानं कीटं क्लेदमलादि वा // 58 // / तं चानिलश्लेष्मभवं विकारं शृङ्गेणापहरेद्धीमानथवाऽपि शलाकया // ब्रूयात् प्रतिश्यायसमानलिङ्गम् // शारीरदोषभवकर्णगूथप्रत्याकर्षणचिकित्साप्रसङ्गेनागन्तुकीट- अपीनसलक्षणमाह-आनयत इत्यादि / आनह्यते कफेन मलादीनामाकर्षणचिकित्सामाह--कर्णच्छिद्र इत्यादि / शृङ्गेणा-पित्तशोषितेन आनात इव / विधूप्यते धूमायत इव, पहरेत् 'आचूष्य' इति शेषः // 58 // पित्तात् ; प्रक्लिद्यते आर्दीभवति कफात् ; शुष्यति पित्तात् / शेषाणां तु विकाराणां प्राक् चिकित्सितमीरितम् // गन्धरसान् गन्धान रसांश्चेत्यर्थः; अन्ये तु गन्धस्य रसा गन्धइति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शाला | रसाः, रसतेर्गत्यर्थत्वात् ; याथातथ्येन गन्धं न जानातीत्यर्थः / क्यतन्त्रे कर्णगतरोगप्रतिषेधो नामैक व्यवस्येत् जानीयात् / केचिदमुं पाठमन्यथा पठन्ति, स चादर्शविशोऽध्यायः॥२१॥ नान्न लिखितः // 6 // दोषैर्विदग्धैर्गलतालुमूले इदानीं शालाक्यसिद्धान्तेन चतुर्विधानामर्शसां सप्तविधानामर्बुदानां चतुर्विधानां शोफानां किं चिकित्सितमिति पृष्टः संवासितो यस्य समीरणस्तु // 7 // . निरेति पूतिर्मुखनासिकाभ्यां शालाक्यतन्त्रस्य न्यूनतादोषं परिजिहीर्घराह-शेषाणामित्यादि। शेषाणां चतुर्विधानामर्शसां, सप्तविधानाम् अर्बुदानां, चतुर्वि तं पूतिनासं प्रवदन्ति रोगम् // धानां शोफानां चेत्यर्थः / प्रागिति अर्शआदिचिकित्सिते / र पूतिनासस्य लक्षणमाह-दोषैरित्यादि / रक्तमपि दोषलेन ईरितं प्रतिदोषं प्रत्यवस्थं सर्वमुक्तमित्यर्थः // 59 // विवक्षितं, तेन दोषैरिति बहुवचनम् / विदग्धैः मूच्छितैः खरूप प्रच्युतैर्वा / संवासितः पित्तश्लेष्मरक्कैरात्मविकृतिगन्धेन मिश्रीइति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत कृतः / निरेति निर्गच्छति, पूतिः शटितगन्धो वायुः॥७॥व्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे घ्राणाश्रितं पित्तमरूंषि कुर्याएकविंशोऽध्यायः // 21 // . द्यस्मिन् विकारे बलवांश्च पाकः॥८॥ तं नासिकापाकमिति व्यवस्थेद्वाविंशतितमोऽध्यायः। द्विक्लेदकोथावपि यत्र दृष्टौ॥ अथातो नासागतरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या- नासापाकस्य लक्षणमाह-घ्राणाश्रितमित्यादि / अरूंषि स्यामः॥१॥ व्रणान् / विक्लेद आर्द्रभावः, कोथः पूतिभावः, एती यत्र यस्मिन् यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ विकारे, दृष्टौ दर्शनं गतौ // 8 // अथात इत्यादि / गतशब्द आश्रयवचनः, तेन नासाश्रित- चतुर्विधं द्विप्रभवं द्विमार्ग रोगविज्ञानमधिकृत्य कृतोऽध्यायो नासागतरोगविज्ञानीया- वक्ष्यामि भूयः खलु रक्तपित्तम् // 9 // ध्यायः॥१॥२॥ रक्तपित्तलक्षणमनागतावेक्षणेन निर्दिशन्नाह-चतुर्विधमिअपीनसः पूतिनस्यं नासापाकस्तथैव च // त्यादि / चतुर्विधं वातपित्तकफसन्निपातात्मकम् / द्विप्रभवं द्वौ तथा शोणितपित्तं च पूयशोणितमेव च // 3 // / प्रभवी यकृत्प्लीहानौ यस्य तं तथा; अन्ये तु स्निग्धरूक्षोष्णमेदेन क्षवथुप्रैशथुर्दीप्तो नासानाहः परिस्रवः॥ | द्विरुत्पत्तिकारणं मन्यन्ते अपरे तु द्विप्रभवमामाशयपक्वाशयनासाशोषेण सहिता दशैकाश्चेरिता गदाः॥४॥ प्रभवमाहुः / द्विमार्गम् अधरोत्तरमार्गद्वयम् // 9 // चत्वार्यशीसि चत्वारः शोफाः सप्तार्बुदानि च // / १'एकत्रिंशत्सहितैस्तैस्तु' इति पा०। 2 पापच्यते विषति' 1 'पृतिनासः' इति पा०। / इति पा० /

Page #746
अध्यायः 22] सुश्रुतसंहिता। दोषैर्विदग्धैरथवाऽपि जन्तो. रात्रौ विशेषेण हि तं विकार ललाटदेशेऽभिहतस्य तैस्तु // नासापरित्रावमिति व्यवस्येत् // नासा स्रवेत् पूयमसृग्विमिदं नासापरिस्रावमाह-अजस्रमच्छमित्यादि / अजस्रम् अनवरतं पूयरक्तं प्रवदन्ति रोगम् // 10 // तम् / अविवर्णम् अविशिष्टवर्णम्। अत्र रोगे स्रावः Pाटकाख्यपूयरकं दोषागन्तुनिमित्तं दर्शयनाह-दोषरित्यादि / विद- स्रोतसि प्रविलायितात् कफात् / व्यवस्येत् जानीयात् ॥१६॥ग्धः पित्तरकाधिक्याविरुद्धां परिणति प्राप्तः / ललाटाभिघा- घ्राणाश्रिते श्लेष्मणि मारुतेन तोऽपि विरुद्धपाकं प्राप्तो मन्तव्यः // 10 // पित्तेन गाढं परिशोषिते च // 17 // घ्राणाश्रिते मर्मणि संप्रंदुष्टे समुच्छ्रसित्यूर्वमधश्च कृच्छ्रायस्यानिलो नासिकया निरेति // 11 // धस्तस्य नासापरिशोष उक्तः॥ कफानुयातो बहुशः सशब्द नासाशोषलक्षणमाह-घ्राणाश्रिते इत्यादि / गाढम् अतिस्तं रोगमाहुः क्षव) विधिज्ञाः॥ | शयेन // १७॥क्षवथुरपि दोषजश्चागन्तुजश्च, तत्र पूर्व दोषजमेव निर्दिश- | दोषैत्रिभिस्तैः पृथगेकशश्च माह-घ्राणेत्यादि / घ्राणाश्रिते मर्मणि शृङ्गाटकाख्ये; 'घाणा- ब्रूयात्तथाऽसि तथैव शोफान् // 18 // श्रिते मर्मणि' इत्यत्र 'घ्राणाश्रिते श्लेष्मणि' इति केचित् पठन्ति शालाक्यसिद्धान्तमवेक्ष्य चापि // 11 // सर्वात्मकं सप्तममव॒दं तु // तीक्ष्णोपयोगादतिजिघ्रतो वा इदानीमुक्तानामर्शआदीनां सामान्येन लक्षणमाह-दोषे. भावान् कटूनर्कनिरीक्षणाद्वा // 12 // रित्यादि / पृथग्दोषः त्रीण्यासि, सन्निपातेनैकं, एवं चत्वार्यसूत्रादिभिर्वा तरुणांस्थिमर्म ऑसि / तथैव शोफानिति शोफा अपि चखार इत्यर्थः / शालाण्युद्धाटितेऽन्यः क्षवथुर्निरेति // क्यसिद्धान्तमवेक्ष्येति 'वातेन पित्तेन कफेन चापि' इत्यादिना ___ आगन्तुजं क्षवथुमाह-तीक्ष्णोपयोगादित्यादि / अतिजि- निदानस्थाने षडर्बुदानि निर्दिष्टानि, सप्तमं सर्वात्मकं शालाक्य- . घ्रतः आघ्रायतः / भावान् द्रव्याणि / तरुणास्थिमर्म नासावंशा- | तन्त्रे // १८॥स्थिमर्म शृङ्गाटकसंज्ञम् / उद्घाटिते ऊर्ध्व चालिते // 12 // - रोगः प्रतिश्याय इहोपदिष्टः प्रभ्रश्यते नासिकयैव यश्च स वक्ष्यते पञ्चविधः पुरस्तात् // 19 // सान्द्रो विदग्धो लवणः कफस्तु // 13 // प्रतिश्यायस्यानागतावेक्षणेन संक्षेपार्थ लक्षणं निर्दिशन्नाहप्राक् संचितो मूर्धनि पित्ततप्त रोग इत्यादि // 19 // स्तं भ्रंश) व्याधिमुदाहरन्ति // | (नासास्रोतोगता रोगास्त्रिंशदेकश्च कीर्तिताः। भ्रंशथोर्लक्षणमाह-प्रभ्रश्यत इत्यादि / प्रभ्रश्यते अत्यर्थमधः ___ ननु, सर्वाङ्गगतानां कुष्ठादीनामप्यत्र नासायां संभवोऽस्तीति पतति नासिकयैव, न मुखेन // 13 // नासारोगाणां सङ्ख्यातिरेकमाशमाह-नासामोतोगता रोगा घ्राणे भृशं दाहसमन्विते तु इत्यादि / नासास्रोतसि गता एव ये रोगास्त एव मर्यकत्रिंशविनिःसरेलूम इवेह वायुः // 14 // नासा प्रदीप्तेव च यस्य जन्तो दुक्ताः, न पुनरत्र नासायां ये भवन्ति ॥ाधिं तु तं दीप्तमुदाहरन्ति // स्रोतःपथे यद्विपुलं कोशवञ्चार्बुदं भवेत् // 20 // ) दीप्तलक्षणमाह-घ्राणे भृशमित्यादि / विनिःसरेत् निर्याति / / नासागतशोफान् नासार्बुदलक्षणेन पृथकुर्वन्नाह-स्रोत वायुः निश्वासः / प्रदीप्तेव ज्वलितेव नासा स्यात् // 14 // इत्यादि / कोशः अन्तःपूरणवस्तु, यादृशमस्यान्तःपूरणवस्तु कफावृतो वायुरुदानसंज्ञो तादृशमन्तःपूरणकरं वस्तु शोथस्य नास्तीत्यर्थः // 20 // यदा स्वमार्गे विगुणः स्थितः स्यात् // 15 // शोफास्तु शोफविज्ञाना नासास्रोतोव्यवस्थिताः। घ्राणं वृणोतीव तदा स रोगो निदानेऽशासि निर्दिष्टान्येवं तानि विभावयेत् // 21 // नासाप्रतीनाह इति प्रदिष्टः॥ इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शा. नासाप्रतीनाहलक्षणमाह-कफावृत इत्यादि / नासा प्रति- लाक्यतन्त्रे नासागतरोगविज्ञानीयो नह्यते बध्यत इव वातेनेति नासाप्रतीनाहः // 15 // ___ नाम द्वाविंशोऽध्यायः // 22 // अजस्रमच्छं सलिलप्रकाशं शोफाः पुनः कीदृशा इत्याह-शोफा इत्यादि / शीफो यस्याविवर्ण स्रवतीह नासा // 16 // विज्ञानं येषां ते शोफविज्ञानाः; अथवा प्रागुक्तशोफानामिव 1 'संप्रदुष्टः' इति पा०। 2 'यस्य' इति पा० / 1 अयं श्लोको हाराणचन्द्रेण म पठितः / सु० सं०८२

Page #747
650 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं विज्ञानं येषामिति / निदानेऽशासीत्यादि / एष पाठो द्विरुक्ति- | चिकित्सितं 'नासाप्रवृत्ते जलमाशु देयं सशर्करं नासिकया पयो भयान्निबन्धकारैर्न पठितः // 21 // वा' इत्यादिकम् ॥इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां नाडीवत्स्यात् पूयरक्ते चिकित्सा // 6 // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे पूयरक्तस्य विधानमाह-नाडीवदित्यादि / पूयरक्त नाडीद्वाविंशोऽध्यायः // 22 // वत् नाडीतुल्या चिकित्सा, या विसर्पनाडीस्तनरोगचिकित्सिते व्याख्याता // 6 // त्रयोविंशतितमोऽध्यायः। वान्ते सम्यक चावपीडं वदन्ति अथातो नासांगतरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः 1 तीक्ष्णं धूमं शोधनं चात्र नस्यम् // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पूयरके सामान्यां चिकित्सामभिधाय विशेषचिकित्सा माह-वान्ते इत्यादि / अत्र पूयरक्त; अन्ये तु 'अत्रेति नासा. अथात इत्यादि // 1 // 2 // पाके' इति व्याख्यानयन्ति / केचित् 'वान्ते सम्यक्' इत्यादिक पूर्वोद्दिष्टे पूतिनस्ये च जन्तोः क्षवथौ भ्रंशथौ च योजयन्ति ।स्नेहस्खेदी छर्दनं स्रंसनं च // क्षेप्यं नस्यं मूर्धवैरेचनीयैयुक्तं भक्तं तीक्ष्णमल्पं लघु स्या र्नाड्या चूर्ण क्षवथौ भ्रंशथौ च // 7 // . दुष्णं तोयं धूमपानं च काले // 3 // कुर्यात् खेदान मूर्ध्नि वातामयनान् अपीनसपूतिनस्ययोश्चिकित्सामाह-पूर्वोद्दिष्टे इत्यादि / स्निग्धान् धूमान् यद्यदन्यद्धितं च // पूर्वोद्दिष्टे अपीनसे इत्यर्थः / छर्दनं वमनं, स्रेसनं विरेकः / क्षवथौ भ्रंशथौ च चिकित्सामाह-क्षेप्यमित्यादि / नस्यकृतशुद्धरन्तःसंसर्ग नियमयन्नाह-युक्तमित्यादि / तोयस्य मिति प्रधमनमित्यर्थः, पञ्चविधवान्नस्यस्य / मूर्धवरेचनीयैः पानं नियमयन्नाह-उष्णं तोयमित्यादि / काले धूमपान शिरोविरेचनद्रव्यैः। प्रधमनेन क्षीणे कफे वाते च वृद्धे सति काले // 3 // अनिलनान् स्निग्धानित्यर्थः / अन्यदिति शिरोबस्तिमस्तिष्काहिङ्गु व्योषं वत्सकाख्यं शिवाटी दिकम् ॥७॥लाक्षा बीजं सौरभं कट्फलं च // दीते रोगे पैत्तिकं संविधान उग्रा कुष्ठं तीक्ष्णगन्धा विडङ्गं कुर्यात् सर्व खादु यच्छीतलं च // 8 // श्रेष्ठं नित्यं चावपीडे करञ्जम् // 4 // |दीप्तरोगस्य चिकित्सामाह-दीप्ते इत्यादि / संविधानं करेंतयोरेवावपीडमुद्दिशन्नाह-हिड व्योषमित्यादि / व्योष | त्यर्थः, सर्व बाह्याभ्यन्तरम् // 8 त्रिकटुकम् / शिवाटी श्वेतपुनर्नवा, शेफालिकेत्यन्ये / उग्रा वचा, नासानाहे स्नेहपानं प्रधान तीक्ष्णगन्धा शोभाजनकः। अवपीज्य दीयत इत्यवपीडः / स्निग्धा धूमा मूर्धबस्तिश्च नित्यम् // केचिदमुमेव पाठमन्यथा पठन्ति, स चादर्शनान लिखितः॥४॥ एतैर्द्रव्यैः सार्षपं मूत्रयुक्तं बलातैलं सर्वथैवोपयोज्यं तैलं धीमानस्यहेतोः पचेत // ___ वातव्याधावन्यदुक्तं च यद्यत् // 9 // अपीनसपूतिनस्ययोरेतैरेवावपीडनद्रव्यैर्नस्यार्थ तैलसाधन नासानाहचिकित्सामाह-नासानाहे स्नेहपानमित्यादि / लेहमाह-एतैर्द्रव्यरित्यादि / केचित् 'अस्मिन् तैले युक्तितः संप पानम् उत्तरभक्तकम् / मूर्धेबस्तिश्चेति चकारात् साल्वणोपनाहाचेत मजिष्ठां वै स्रोतसि म्रक्षणार्थ' इति पठन्ति, स चाचार्य दयो गृह्यन्ते / सर्वथैवेति पानाभ्यज्ञानुवासनविरोबस्तिमस्तिरनार्षीकृतः॥ कादिभिः सर्वैरेव प्रकारैः / अन्यत् अणुतैलादिकम् // 9 // नासापाके पित्तहृत्संविधान मासानावे घ्राणतश्वर्णमुक्तं कार्य सर्व बाह्यमाभ्यन्तरं च // 5 // नाड्या देयं योऽवपीडश्च तीक्ष्णः॥ हृत्वा रक्तं क्षीरवृक्षत्वचश्च तीक्ष्णं धूमं देवदार्वग्निकाभ्यां साज्याः सेका योजनीयाश्च लेपाः॥ . मांसं वाऽऽजं युक्तमत्रादिशन्ति // 10 // नासापाके मेषजमाह-नासापाके इत्यादि / बाह्यं लेपाभ्य- नासासावचिकित्सामाह-नासानावे इत्यादि / उक्तं चूर्ण गपरिषेकादि, आभ्यन्तरं पुनराहारस्नेहपानविरेचनादि / साज्याः शिरोविरेचनद्रव्यकृतम् / तीक्ष्णोऽवपीडो "हिङ्गु व्योषं वत्ससघृताः // 5 // काख्यं' इत्यादिना इहैवाध्याये प्रोक्तः / अग्निकः चित्रका, वक्ष्याम्यूझू रक्तपित्तोपशान्ति अजमोदामन्ये / आज मांसं 'भोजने' इति शेषः // 10 // रक्तपित्तस्यानागतावेक्षणेन संक्षेपार्थ चिकित्सितमाह- नासाशोषे क्षीरसपिः प्रधान वक्ष्याम्यूमित्यादि / ऊर्च रक्तपित्तप्रतिषेधे / उपशान्ति. सिद्धं तैलं चाणुकल्पेन नस्यम् //

Page #748
अध्यायः 24] सुश्रुतसंहिता। 651 सर्पिःपानं भोजनं जाङ्गलैश्च |न्तीति योजनीयम् / यदि खे खे स्थाने चितास्तत् कथं स्नेहः खेदः स्नैहिकश्चापि धूमः // 11 // मूर्धनि प्रतिश्यायकरा इत्याह-प्रकोप्यमाणा इत्यादि / विविधैः नासाशोषे चिकित्सामाह-नासाशोषे क्षीरसपिरित्यादि / प्रकोपणैः बलवद्विग्रहादिभिः क्रोधादिभिर्दिवाखप्नादिभिश्च / क्षीरसर्पिः आदित उक्तम् / प्रधान श्रेष्ठम् / नस्ये नस्य विषये। अन्ये तु मूर्धनि संचयं प्राप्ता दोषा इति व्याख्यानयन्ति। ननु अणुकल्पेन अणुतैलविधानेन वातव्याध्युक्तेन / सर्पिःपानम् खस्थानवृद्धिः संचयः, वातपित्तकफरकानां शिरसि स्थानं अन्तर्भककम् / जाङ्गले: एणादिमांसः, स्नेहः खेद इत्यर्थः / नास्ति, तत्कथं मूर्धनि वातादीनां संचयः? सत्यं, 'यो वायुर्वमेहिको धूमो मधूच्छिष्टादिभिः // 11 // . कसंचारी' इत्यादिना वायोः शिरसि स्थानमुक्तं, पित्तस्य त्वरहशेषान् रोगान् घ्राणजान् सन्नियच्छे- ष्टिश्चेति शिरसि स्थानद्वयं, श्लेष्मणः स्थानं शिरसि प्रसिद्ध दुक्तं तेषां यद्यथा संविधानम् // 12 // मेव, सिराणां सर्वगत्वाद्रतस्यापि शिरसि स्थानं, तस्मात् बिरसि इति सुश्रुतसंहितायांमुत्तरतन्त्रान्तर्गते शाला | संचयं गता इति युक्तम् // 4 // क्यतन्त्रे नासागतरोगप्रतिषेधो नाम शिरोगुरुत्वं क्षवथोः प्रवर्तनं ___ त्रयोविंशोऽध्यायः॥ 23 // - तथाऽङ्गमर्दः परिहृष्टरोमता // अर्शःप्रभृतीनां चिकित्सामाह-शेषानित्यादि / शेषान् उपद्रवाश्चाप्यपरे पृथग्विधा रोगानशःशोफादीन् , सन्नियच्छेत् चिकित्सेत् / उक्त संविधान नृणां प्रतिश्यायपुरःसराः स्मृताः // 5 // खे खे चिकित्सिते // 12 // प्रतिश्यायस्य पूर्वरूपमाह-शिरोगुरुत्वमित्यादि / क्षवथोः इति श्रीडल्ह(8)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां प्रवर्तनं छिक्कायाः प्रवृत्तिः / अङ्गमर्दो वेदनाविशेषः / परिहृष्टसुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्यतन्त्रे रोमता उच्छूनरोमता, उद्धर्षितरोमाश्च इति यावत् / पृथत्रयोविंशोऽध्यायः // 23 // ग्विधा उपद्रवा ज्वरारोचकादयः। पुरःसरा अग्रगामिनः, पूर्व रूपाणीत्यर्थः // 5 // चतुर्विंशतितमोऽध्यायः। आनद्धा पिहिता नासा तनुस्रावप्रवर्तिनी॥ गलताल्वोष्ठशोषश्च निस्तोदः शङ्खयोस्तथा // 6 // अथातः प्रतिश्यायप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ खरोपघातश्च भवेत् प्रतिश्यायेऽनिलात्मके॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ वातजप्रतिश्यायस्य लक्षणमाह-आनद्धा पिहितेत्यादि / अथात इत्यादि / वातं प्रति अभिमुखं श्यायो गमनं कफा आनद्धा आध्माता पूरितेव / पिहिता रजःशूकपूर्णेव // 6 // . दीनां यत्र स प्रतिश्यायः / प्रतिषेधः चिकित्सितम् // 1 // 2 // उष्णः सपीतका स्रावो घ्राणात् स्रवति पैत्तिके॥७॥ नारीप्रसङ्गः शिरसोऽभितापो कृशोऽतिपाण्डुः सन्तप्तो भवेत्तृष्णानि(भि)पीडितः धूमो रजः शीतमतिप्रतापः॥ सधूमं सहसा वहि वमतीव च मानवः // 8 // संधारणं मूत्रपुरीषयोश्च सद्यः प्रतिश्यायनिदानमुक्तम् // 3 // - पित्तप्रतिश्यायस्य लक्षणमाह-उष्ण इत्यादि / सपीतक . तच चिकित्सितमलक्षितानां व्याधीनां न संभवति, अतः ईषत्पीत इत्यर्थः / सधूममिति सधूममिव वहिं नासया बमप्रतिश्यायलक्षणार्थ पूर्व सद्योजनकमेव निदानं निर्दिशन्नाह तीत्यर्थः / सहसा अकस्मात् // 7 // 8 // नारीप्रसा इत्यादि / नारीप्रसङ्गो नारीष्वतिशयेन प्रवृत्तिः। कफ: कफकृते घ्राणाच्छुक्ल: शीतः स्रवेन्मुहुः॥ शिरः अभितप्यते येन स शिरोभितापः / (शिरोभितापो शुक्लावभासः शूनाक्षो भवेहुरुशिरोमुखः॥९॥ धूमादिः, रजोधुमचयाश्च नासाप्रविष्टा हेतवः।) केचिदमुं | शिरोगलौष्ठतालूनां कण्डूयनमतीव च // पाठं न पठन्ति; तन, यतः सर्वनिबन्धकारैरजीकृतोऽयं कफकृतप्रतिश्यायलिङ्गमाह-कफ इत्यादि / कफकृते प्रतिपाठः // 3 // श्याये कफः स्रवेदिति संबन्धनीयम् ॥९॥चयं गता मूर्धनि मारुतादयः भूत्वा भूत्वा प्रतिश्यायो योऽकस्माद्विनिवर्तते 10 पृथक् समस्ताश्च तथैव शोणितम् // संपक्को वाऽप्यपक्को वा स सर्वप्रभवः स्मृतः॥ प्रकोप्यमाणा विविधैः प्रकोपणै लिङ्गानि चैव सर्वेषां पीनसानां च सर्वजे // 11 // नृणां प्रतिश्यायकरा भवन्ति हि॥४॥ सान्निपातिकस्य लिङ्गं निर्दिशन्नाह-भूत्वेत्यादि / अकस्मात् सद्योजनकं निदानमभिधाय चयादिक्रमेण / कालान्तरजनक- कारणं विना / सर्वजे प्रतिश्याये सर्वेषां वातादिजानां प्रतिश्यामपि निदानमाह-चयमित्यादि / चयं गताः अर्थात् खे खे यानां पीनसानां लिङ्गानि भवन्तीति योज्यम् / सान्निपातिकस्थाने संचयं प्राप्ताः / मूर्धनीति मूर्धनि प्रतिश्यायकरा भव- | प्रतिश्यायोऽसाध्यः, विदेहोतखात् // 10 // 11 // १भयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / 1 सर्वसरत्वात्' इति पा० /

Page #749
652 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्र रक्तजे तु प्रतिश्याये रक्तास्रावः प्रवर्तते // वातात्मकखात् सर्वेषामेव सर्पिःपानम् / कालोपपन्नैः आवस्थिकताम्राक्षश्च भवेजन्तुरुरोघातप्रपीडितः॥१२॥ कालयोग्यैः / अवपीडनैः नस्यभेदैः / केचिदत्र, 'पीनसानां च दुर्गन्धोच्छ्रासवदनस्तथा गन्धान्न वेत्ति च॥ सर्वेषां हेतुर्यस्मात् समीरणः / कफपित्ताधिकेऽप्यस्मात् मारुतं मूछन्ति चात्र कृमयः श्वेताः स्निग्धास्तथाऽणवः॥ समुपक्रमेत् // तस्मादभिष्यन्दमुदीर्यमाणमुपाचरेदादित एव कृमिमूर्धविकारेण समानं चास्य लक्षणम् // धीमान् / घृतैः सहिङ्ग्वन्लकटूष्णसिद्धैः खेदैविचित्रैर्वमनैश्च रकजप्रतिश्यायस्य लक्षणमाह-रक्तजे इत्यादि / उरोघात- तीक्ष्णः // कटुत्रिकं चित्रकतिन्तिडीकं तालीशपत्रं चविकाम्ल. स्तत्रान्तरोक्तलक्षणः तेन प्रकर्षेण पीडितः / तदेव तन्त्रान्तरो- संज्ञम् / विचूर्णितं जीरकचूर्णयुक्तमेलाच्छदत्वक्सुरभीकृतं च // कलक्षणं दर्शयति,-"उरःक्षतं गुरु स्तब्धं पूतिपूर्णकफो रसः।। मिश्रं पुराणेन गुडेन दद्यात्तत् पीनसानां परिपाचनार्थम् / पक्कं सकासः सज्वरो ज्ञेय उरोघातः सपीनसः" इति / मूर्च्छन्ति गुडं चापि कटुत्रिकेण घृतप्रगाढं प्रलिहेत् सुखोष्णम् / सर्पिपतन्ति / अत्र रक्तजप्रतिश्याये / कृमयः सूक्ष्माः / कृमिमूर्ध गुंडाभ्यां कटुकैश्च पक्वान् खादेच्च शक्तूनपि नातिशीतान् / गुडाविकारेणेत्यादि / कृमिजस्य शिरोरोगस्य यल्लक्षणं तेन समान धिकं चाईकमादिशन्ति युक्तोषितं तत् परिपाचनार्थम् / शिरोमस्य लक्षणमित्यर्थः / केचित् 'मूर्च्छन्ति चात्र कृमयः श्वेताः विरेकं वमनं च केचिदामे न दातव्यमिति ब्रुवन्ति"-इति स्निग्धास्तथाऽणवः' इति पाठं रक्तजप्रतिश्यायलक्षणभिन्नं पठ- पठन्ति / स च पाठो जेजटाचार्येण नाङ्गीकृतः // 18 // म्ति, व्याख्यानयन्ति च-अत्रेति एषु सर्वेष्वेव प्रतिश्यायेषु अपच्यमानस्य हि पाचनार्थ // 12 // 13 // खेदो हितोऽम्लैरहिमं च भोज्यम् // प्रक्लिद्यति पुनर्नासा पुनश्च परिशुष्यति // 14 // निषेव्यमाणं पयसाऽऽर्द्रकं वा मुहुरानह्यते चापि मुहुर्विवियते तथा // संपाचयेदिक्षुविकारयोगः॥१९॥ निःश्वासोच्छासदौर्गन्ध्यं तथा गन्धान वेत्ति च 15 नवप्रतिश्यायस्य पाकार्थ चिकित्सामाह-अपच्यमानस्ये. एवं दुष्टप्रतिश्यायं जानीयात् कृच्छ्रसाधनम् // त्यादि / अहिमम् उष्णं, भोज्यं भोजनम् / अपरमपि पाकाथ यो. ___ इदानीमेकदोषजेऽपि प्रतिश्याये दुरुपचारतो दोषान्तरप्र- गमाह-निषेव्यमाणमित्यादि / आईकं पयसा पाययेम् उक्षुविकोपाहुष्टिं गतस्य लिङ्गमाह-प्रक्लिद्यतीत्यादि // 14 // 15 // कारयोगैर्वा / इक्षुविकारा गुडादयः / केचित् 'निषेव्यम्मणं पयसर्व एव प्रतिश्याया नरस्याप्रतिकारिणः // 16 // साऽऽर्दकं वा संपाचयेत् तत् कटुकोपयोगैः' इति पठन्ति, कालेन रोगजनना जायन्ते दुष्टपीनसाः व्याख्यानयन्ति च-दुग्धेन सहाईकरसः पेयः, अन्ये तु दुग्धेन बाधिर्यमाध्यमघ्राणं घोरांश्च नयनामयान् // / सह नागरचूर्ण पेयमिति मन्यन्ते; कटुकोपयोगैः कटुद्रव्योकासाग्निसादशोफांश्च वृद्धाः कुर्वन्ति पीनसाः१७ पयोगैः / अस्याग्रे केचित् 'ग्राम्याणि मांसानि दधीनि मद्यं इदानीं सर्वेषामेव प्रतिश्यायानामुपेक्षया मिथ्याहाराचारिणो माषान् कुलत्थान् लवणं कटूनि / अम्लं तथा चामकमूलकं च नरस्य कालान्तरेण रोगान्तरारम्भकवं निर्दिशन्नाह-सर्व तथा धैनलं तरुणः प्रयाति'-इति पठन्ति; स च न पठनीयः, इत्यादि / सर्वे एव प्रतिश्यायाः कालेन रोगजनना भवन्ति, तथा सर्वनिबन्धकारैः परिहृतलात् // 19 // त एव प्रतिश्यायाः क्रमेण दुष्टपीनसा जायन्ते। के ते रोगा पकं घनं चाप्यवलम्बमानं इत्याह-बाधिर्यमित्यादि / वृद्धाः प्रतिश्याया बाधिर्यादीन् कुर्व शिरोविरेकैरपकर्षयेत्तम् // न्तीति पिण्डार्थः / प्रतिश्यायानां पक्वता 'पकं घनं चाप्यवलम्ब विरेचनास्थापनधूमपानमानं' इत्यादिना झेया; एतद्विपर्ययेण चामता / केचिद्वद्धसुश्रु रवेक्ष्य दोषान् कवलग्रहैश्च // 20 // तोक्तम् ,-"अरुचिर्विरसं वकं नासास्रावो रुजाऽरतिः / शिरो पक्कप्रतिश्यायस्य निबर्हणमाह-पक्वमित्यादि // 20 // गुरुवं क्षवथुवरश्वामस्य लक्षणम् // तनुवमामलिङ्गानां शिरोनासास्यलाघवम् / घनपीतकफलं च पक्वपीनसलक्षणम्" निवातशय्यासनचेष्टनानि इति प्रतिश्यायानामामपक्कलक्षणं पठन्ति // 16 // 17 // ___o गुरूष्णं च तथैव वासः॥ तीक्ष्णा विरेकाः शिरसः सधूमा नवं प्रतिश्यायमपास्य सर्व- - रूक्षं यवान्नं विजया च सेव्या // 21 // मुपाचरेत् सर्पिष एव पानैः॥ खेदैर्विचित्रैर्वमनैश्च युक्तः पक्कप्रतिश्याये सेव्यमाह-निवातेत्यादि / आसनम् उपकालोपपनैरवपीडनैश्च // 18 // वेशनं, चेष्टनं क्रीडनम् / मूों मस्तकस्य / वासो वस्त्रम् / . इदानीं प्रतिश्यायानां सामान्यं चिकित्सितमाह-नवं प्रति- विजया हरातका // 21 // श्यायामत्यादि / अपास्य पारत्यज्य / सर्वषा प्रतिश्यायाना- 1 'शुक्तोषितं' इति पा०। 2 'तथा(s)तनुवं' इति / १'कृष्णा:' इति पा०। | 3 'पलानं' इति पाए।

Page #750
अध्यायः 24 ] सुश्रुतसंहिता। 653 शीताम्बुयोषिच्छिशिरावगाह भेदाः / अत्रेति पित्तरक्तोत्थयोः प्रतिश्याययोरित्यर्थः / मधुरैः चिन्तातिरक्षाशनवेगरोधान् // द्राक्षारग्वधमधुशर्करादिभिः // 26-28 // शोकं च मद्यानि नवानि चैव धवत्वत्रिफलाश्यामातिल्वकैर्मधुकेन च // विवर्जयेत् पीनसरोगजुष्टः // 22 // श्रीपर्णीरजनीमित्रैः क्षीरे दशगुणे पचेत् // 29 // , सेव्यमुद्दिश्य परिहायमाह-शीतेत्यादि // 22 // तैलं कालोपपन्नं तन्नस्यं स्यादनयोहितम् // छर्यक्षसादज्वरगौरवात पित्तरक्तकृतयोः प्रतिश्याययोर्नस्यार्थ तैलमाह-धवेमरोचकारत्यतिसारयुक्तम् // त्यादि / धवलगादिकल्कैस्तैलचतुर्थांशैर्दशगुणे क्षीरे तैलं पचविलङ्घनैः पाचनदीपनीयै नीयम् / श्यामा त्रिवृत्, तिल्वकः पट्टिकारोध्रः / कालोपपन्न रुपाचरेत् पीनसिनं यथावत् // 23 // निरामताकालयोग्यम् / अनयोः पित्तरक्तोत्थयोः प्रतिश्याययोः इदानीं सोपद्रवस्य पक्कप्रतिश्यायस्यावस्थिकं चिकित्सासूत्र- // 29 ॥माह-छर्दीत्यादि / अरतिः न क्वचिदवस्थितिश्चेतसः // 23 // | कफजे सर्पिषा स्निग्धं तिलमाषविपक्वया // 30 // वहुवैतिकफोपसृष्टं यवाग्वा वामयेद्वान्तः कफघ्नं क्रममाचरेत् // प्रच्छर्दयेत् पीनसिनं वयःस्थम् // उमे बले बृहत्यौ च विडङ्ग सत्रिकण्टकम् // 31 // उपद्वांश्चापि यथोपदेशं श्वेतामूलं संदाभद्रां वर्षाभू चात्र संहरेत् // वैर्भेषजै जनसंविधानः // तैलमेभिर्विपक्कं तु नस्यमस्योपकल्पयेत् // 32 // जयेद्विदित्वा मृदुतां गतेषु सरलाकिणिहीदारुनिकुम्मेङ्गुदिमिः कृताः॥ प्राग्लक्षणेषूक्तमथादिशेञ्च // 24 // वर्तयश्चोपयोज्याः स्युर्धूमपाने यथाविधि // 33 // पक्कप्रतिश्याये वमनावस्थां निर्दिशन्नाह-बहुवरित्यादि / कफजप्रतिश्यायचिकित्सामाह-कफजे इत्यादि / तिलमाषातकफोपसृष्टं पीनसिनं बहवैर्वामयेदिति पिण्डार्थः / वयःस्थं षविपक्कया यवाग्वा कृसरया वामनीयद्रव्यसिद्धया वामयेत / सरुणम् / वाम्ते सति किं कुर्यादित्याह-उपद्रवानित्यादि / वान्तश्च कफन्ने क्रममन्नसंसर्जनाख्यमाचरेत् / उमे इत्यादि / यथोपदेशं यथाकथितम् / वक्ष्यमाणचिकित्सायाः कालमुद्दिश- दबला द्विबलादिभिः कल्कीकृतैस्तैलं सिद्धं नस्ये हितम् / त्रिकण्टको माह-मृदुतामित्यादि / मृदुतां गतेषु अल्पीभूतेषु, प्राग्लक्षणेषु गोक्षुरकः / श्वेता श्वेतस्यन्दः / सदाभद्रा काश्मरी / सरले. आमप्रतिश्यायलक्षणेषु, उक्तं वक्ष्यमाणं 'वातिके तु प्रतिश्याये त्यादि / सरला त्रिवृत्, किणिही कटभी, दारु देवदारु, पिबेत्' इत्यादिकं विधानमित्यर्थः / केचित् विदित्वा मृदुतां तु निकुम्भा दन्ती // 30-33 // तेषां प्राग्लक्षणानां विधिमादिशेच' इति पठन्ति // 24 // सीषि कटुतिक्तानि तीक्ष्णधूमाः कट्टानि च // पातिके तु प्रतिश्याये पिबेत् सर्पिर्यथाक्रमम् // | मेषजान्युपयुक्तानि हन्युः सर्वप्रकोपजम् // 34 // पञ्चभिलवणैः सिद्धं प्रथमेन गणेन च // 25 // रसाञ्जने सातिविषे मुस्तायां भद्रदारुणि // मस्यादिषु विधिं कृत्स्नमवेक्षतार्दितेरितम् // तैलं विपकं नस्याथै विदध्याचात्र बुद्धिमान् // 35 // पातिकप्रतिश्यायस्य चिकित्सामाह-वातिक इत्यादि / यथा सान्निपातिकप्रतिश्यायचिकित्सामाह-सपीषीत्यादि ।सपीषि कम स्नेहपानक्रमेणेत्यर्थः। प्रथमो गणो विदारिगन्धादिः / कृत्स्नं | तान घृतानि / कटुतिकानि कटुतिकद्रव्यसिद्धानीत्यर्थः / कटूनि समस्तम् / अदितेरितं अर्दितचिकित्सितोक्तम् // 25 // चेति चकारेण प्रत्येकवातादियुक्ता क्रियाऽप्यनुक्ता समुच्ची यते / रसाधने इत्यादि / अत्रेति सामिपातिकप्रतिश्याये पित्तरक्तोत्थयोः पेयं सर्पिर्मधुरकैः शृतम् // 26 // इत्यर्थः // 34 // 35 // परिषेकान् प्रदेहांश्च कुर्यादपि च शीतलान् // श्रीसर्जरसपत्तङ्गप्रियङ्गुमधुशर्कराः // 27 // मुस्ता तेजोवती पाठा कट्फलं कटुका वचा // | सर्षपाः पिप्पलीमूलं पिप्पल्यः सैन्धवाग्निको // 36 // द्राक्षामधूलिकागोजीश्रीपर्णीमधुकैस्तथा // युज्यन्ते कवलाश्चात्र विरेको मधुरैरपि // 28 // तुत्थ करञ्जबीजं च लवणं भगदारु च॥ | एतैः कृतं कषायं तु कवले संप्रयोजयेत् // 37 // पित्तरक्तकृतयोः प्रतिश्याययोश्चिकित्सामाह-पित्तरक्तोत्थ- | | हितं मूर्धविरेके च तैलमेभिर्विपाचितम् // योरिस्यादि / मधुरकैः काकोल्यादिभिः / केचित् 'पित्तरक्तोत्थयोस्ति कैः कषायमधुरैघृतम्' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति मुस्तेत्यादि / तेजोवती काकमर्दनिका, अग्निकः अजमोदा। च-तिकानि पटोलादीनि / परिषेकानित्यादि / प्रदेहाः प्रलेपाः। मुस्तादिभिः कृतः कषायः सान्निपातिके प्रतिश्याये हितः, श्रीरिति श्रीवेष्टकः नवनीतधूपः, 'गुग्गुली' इति लोके, सर्वेषु प्रतिश्यायेषु हित इत्यन्ये // 36 // 37 // - - सर्जरसो राला, पत्तशं रक्तचन्दनं; मधुलिका गुडूची, मर्कट-क्षीरमधजले क्वाथ्यं जाङ्गलैर्मृगपक्षिभिः॥ 38 // तृणमपरे, गोजी गोजिहिका, श्रीपर्णी काश्मीरी / कवला गण्ड्ष- 1 'सहां भद्रा' इति पा०।

Page #751
654 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं जरोना पुष्पैर्विमिदं जलजैर्वातप्रौषधैरपि // त्रिभिरिति पृथगर्थद्योतनार्थम् / 'शिरो रुजति मानाम्' इत्यत्र हिमे क्षीरावशिष्टेऽस्मिन् घृतमुत्पान्य यत्नतः॥३९॥ केचित् 'शिरोरोगा मनुष्याणाम्' इति पठन्ति / रोगशब्दो सर्वगन्धसितानन्तामधुकं चन्दनं तथा // यद्यपि सामान्यव्याधिवाचकस्तथाऽपि ये पीडाकरा व्याधयआवाप्य विपचेद्भूयो दशक्षीरं तु तद्धृतम् // 40 // स्तेऽत्र गृह्यन्ते, तेन खालित्यादीनामत्रानुपादानमिति व्याख्या. नस्ये प्रयुक्तमुद्रिक्तान् प्रतिश्यायाम् व्यपोहति // | नयन्ति / एकादशप्रकारस्येत्यादि / एकादशैवात्र शिरोरोगाः। यथाखं दोषशमनैस्तैलं कुर्याच्च यत्नतः॥४१॥ | अन्यतोवातशब्देन अनन्तवातस्य सर्वगतनयनरोगविज्ञानीये क्षीरमित्यादि / क्षीरं जाङ्गलमांसादिभ्योऽष्टगुणं, अर्धजले | प्रोक्तखात् / ब्रह्मदेवस्तु विदेहादिषु अनन्तवातस्य पृथक क्षीरादधं जलं, जाङ्गलैः मृगपक्षिभिः एणादिभिर्लावादिभिश्च, पाठात् पृथगेवात्र पठनीयः, तेन चैकादश शिरोरोगा इति ब्रूते। जलजः पुष्पैः नीलोत्पलादिभिः, वातनः विदारीगन्धादिभिः, अत्र केचिद्विदेहदर्शनात् सूर्यावर्तकविपर्ययमपि पठन्ति / घृतमुत्पाद्य 'तदुग्धं मथिला' इति वाक्यशेषः / सर्वगन्धा | तथा च तद्वचः-“तत्र वातानुगं पित्तं चितं शिरसि तिष्ठति / एलादिपरिपठिताः / सिता शर्करा, अनन्ता उत्पलसारिवा, मध्याहे तेजसाऽर्कस्य तद्विवृद्धं शिरोरुजम् // करोति पैत्तिकी चन्दनं रक्तचन्दनं, आवाप्य प्रक्षिप्य / तद्भुतं क्षीरमथनाद्य- घोरां संशाम्यति दिनक्षये। अस्तं गते प्रभाहीने सूर्ये वायुर्विदुत्पनं घृतं, प्रतिश्यायान् सर्वान् अपोहति स्फोटयति / दोषश- वर्धते // पित्तं शान्तिमवाप्नोति ततः शाम्यति वेदना / एष मनैः वातपित्तश्लेष्महरद्रव्यगणैः। यथाखं यथात्मीयम् / इदमेव पित्तानिलकृतः सूर्यावर्तविपर्ययः" इति / केचित्सुश्रुतातैलं सर्वेषामेव प्रतिश्यायानाम् // 30-41 // ध्यायिनोऽनेन पाठेन सूर्यावर्तकविपर्ययं पठन्ति,-"वातपिसमूत्रपित्ताश्वोद्दिष्टाः क्रियाः कृमिषु यो तात् पुरोजाता रुजाऽपैत्यपराह्नतः / सूर्यावर्तः स तु प्रोको यापनार्थ कृमिघ्नानि भेषजानि च बुद्धिमान् // 42 // विपरीते विपर्ययः" इति / असौ सूर्यावर्तविपर्ययश्चातुर्थिकइति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतवान्तर्गते शा विपर्ययवदसूत्रितोऽपि गृह्यते / अत्र केचित् “आलुञ्चयते लाक्यतने प्रतिश्यायप्रतिषेधो नाम कम्पति चापि मूर्धा सर्पन्ति मध्ये च पिपीलिका वा / स्कन्धः चतुर्विंशतितमोऽध्यायः॥२४॥ शिरश्चाप्यवघूर्णते च मूर्छा प्रलापश्च तथैव निद्रा॥ संज्ञाप्रणाश रक्तप्रतिश्याये कृमिसंभवो दर्शितः, अतस्तेषामेव कृमीणां | जनयेद्विनिद्रां प्रातस्ततः पश्यति चातिचित्रम् / गृह्णाति मन्ये हृदयं च रूपैः सर्वैरमीभिः समभिद्रुतस्तु // तिस्रो हि रात्रीने थापनार्थ चिकित्सामाह-समूत्रेत्यादि / कृमिन्ना याः क्रिया स जातु जीवेत्तं शीर्षकं संप्रवदन्ति रोगम्" इति पठन्ति / उद्दिष्टास्ता गोमूत्रपित्तयुक्ता यापनार्थ कर्तव्याः; तथा कृमिघ्नानि स च निबन्धकारैर्नाङ्गीकृतः // 1-4 // मेषजानि सुरसादीनि च कर्तव्यानि / बुद्धिमान् ऊहापोहवान् वैद्यः। ये तु सर्वेषामेव प्रतिश्यायानां कृमिसंभवखं मन्यन्ते तेऽमुं श्लोक यस्यानिमित्तं शिरसो रुजश्च मीदृशं व्याख्यानयन्ति-प्रत्येकं वातादिप्रतिश्याये याः क्रिया भवन्ति तीव्रा निशि चातिमात्रम् // उद्दिष्टास्ता एव गोमूत्रपित्तयुक्ता यथावं कृमिषु योजयेत् // 42 // बन्धोपतापैश्च भवेद्विशेषः शिरोभितापः स समीरणेन // 5 // / इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां इदानीं वातिकशिरोरोगलक्षणमाह-यस्येत्यादि / अनिमिसुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शालाक्य तम् ईषत्कारणम् / तीव्रवचनात् पित्ते मध्याः रुजो, मध्यः कफे तत्रे चतुर्विंशोध्यायः॥ 14 // इति बुध्यते / विशेष उपशमः / शिरोभितापः शिरोरोगः॥५॥ यस्योष्णमगारचितं यथैव .. पञ्चविंशतितमोऽध्यायः / __ दह्येत धूप्येत शिरोक्षिनासम् // अथातः शिरोरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या- शीतेन रात्रौ च भवेद्विशेषः स्यामः॥१॥ शिरोभितापः स तु पित्तकोपात // 6 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पैत्तिकशिरोरोगलक्षणमाह-यस्येत्यादि // 6 // शिरो रुजति मानां वातपित्तकफैस्त्रिभिः // शिरोगलं यस्य कफोपदिग्धं सन्निपातेन रक्तेन क्षयेण क्रिमिभिस्तथा // 3 // गुरु प्रतिष्टब्धमथो हिमं च॥ . सूर्यावर्तानन्तवातार्धावभेदकशङ्खकैः // शूनाक्षिकूट वदनं च यस्य एकादशप्रकारस्य लक्षणं संप्रवक्ष्यते // 4 // शिरोभितापः स कफप्रकोपात् // 7 // तानेव शिरोरोगान् संख्यया आह--शिरो रुजतीत्यादि / / कफजशिरोरोगलक्षणमाह-शिरोगलमित्यादि / उपदिग्धम् १'सर्वगन्धाः सिताऽनन्तामधुकं' इति पा०। 2 'सूर्योवर्ताव- उपलिप्त, गुरु भारिकं, प्रतिष्टब्धम् अप्रचलितरूपमिव, हिमं शीतभेदाभ्यां शसकेन तथैव च / दशप्रकाल्स्याप्यस्य' इति पा०।। पूर्णमिव / शिरोभितापः शिरोरोगः / अत्रानुक्कोऽपि विपर्ययउल्हणव्याख्यानमप्येतत्पाठान्तरानुसारेणैव शेयम् / १'भवेच्छिरो धूमवती च नासा' इति पा०।

Page #752
अध्यायः 25]. सुश्रुतसंहिता। 655 AmA सेवयोपशमो गृह्यते / 'शिरोगलं' इत्यत्र 'शिरोभवं' इति सूर्यातपविलीनमस्तुलुङ्गकारणोत्पन्नसूर्यावर्त इति / दृढबलाकेचित् पठन्ति // 7 // चार्यः। 'उष्णेन जन्तुः सुखमाप्नुयाच्च' इति पाठात्सूर्यावर्तवि. शिरोभितापे त्रितयप्रवृत्ते पर्ययः कथितो बोद्धव्यः। कैचिदत्र 'आवर्तसंज्ञः स च सूर्यपूर्वी सर्वाणि लिङ्गानि समुद्भवन्ति // व्याधिर्मतः पित्तसमीरणाभ्याम्' इति पठन्ति ॥११॥१२॥सानिपातिकशिरोरोगलक्षणमाह-शिरोभितापे इत्यादि // दोषास्तु दुष्टात्रय एव मन्यां संपीड्य घाटासु रुजां सुतीवाम् // 13 // * रक्तात्मकः पित्तसमानलिङ्गः कुर्वन्ति साक्षिभुवि शङ्खदेशे स्पर्शासहत्वं शिरसो भवेच्च // 8 // स्थितिं करोत्याशु विशेषतस्तु // रकजशिरोरोगलक्षणमाह-रक्तात्मक इत्यादि / पित्तज गण्डस्य पार्श्वे तु करोति कम्पं शिरोरोगादकजे स्पर्शासहत्वमधिकम् // 8 // हनुग्रहं लोचनजांश्च रोगान् // 14 // वसाबलासक्षतसंभवानां ... अनन्तवातं तमुदाहरन्ति शिरोगतानामिह संक्षयेण // दोषत्रयोत्थं शिरसो विकारम् // क्षयप्रवृत्तः शिरसोऽभितापः अनन्तवातमाह-दोषास्तु दुष्टात्रय इत्यादि / सात्यकिकष्टो भवेदुग्ररुजोऽतिमात्रम् // 9 // प्रभृतिभिस्तु शिरःकम्परोगोऽसाध्यः पठितः, अस्मिंस्त्र शास्त्रे संखेदनच्छर्दनधूमनस्यै सानिपातिकशिरोरोगोऽनन्तवात एवान्तर्भवति ॥१३॥१४॥रसृग्विमोक्षैश्च विवृद्धिमेति // यस्योत्तमानार्धमतीव जन्तोः क्षयजशिरोरोगस्य लिङ्गमाह-वसेत्यादि / वसाशब्द उप- संमेदतोदभ्रमशूलजुष्टम् // 15 // लक्षणार्थः; तेन देहस्नेहमस्तिष्कमेदोमज्जाशुक्राणि गृह्यन्ते / पक्षाशाहादथवाऽप्यकस्मा'साबलासक्षतसंभवानां' इत्यत्र केचित् 'असृग्वसाश्लेष्मसमी त्तस्यार्धमेदं त्रितयाद्यवस्येत् // रणानां' इति पठन्ति; तन्नेच्छति गयी // 9 // ___ अर्धाक्मेदमाह-यस्योत्तमेत्यादि / 'तस्यार्धमेदं पवनात् निस्तुद्यते यस्य शिरोऽतिमात्रं सपित्तात्' इति केचित् 'त्रितयाव्यवस्थेत्' इत्यत्र 'द्वितयात्' - संभक्ष्यमाणं स्फुटतीव चान्तः॥१०॥ इति वा पाठः // १५॥घ्राणाञ्च गच्छेत्सलिलं सरक्तं शङ्काश्रितो वायुरुदीर्णवेगः शिरोभितापः कृमिभिः स घोरः॥ कृतानुयात्रः कफपित्तरक्तैः॥१६॥ कृमिकृतशिरोरोगलक्षणमाह-निस्तुद्यते इत्यादि / निस्तुद्यते रुजः सुतीवाः प्रतनोति मूर्ध्नि शुल्यते व्यथ्यत इत्यर्थः / स्फुटतीव शीर्यत इव // 10 // विशेषतश्चापि हि शङ्कयोस्तु॥ सूर्योदयं या प्रति मन्दमन्द सुकष्टमेनं खलु शङ्खकाख्यं मक्षिभ्रुवं रुक समुपैति गाढम् // 11 // महर्षयो वेदविदः पुराणाः // 17 // विवर्धते चांशुमता सहैव व्याधिं वदन्त्युद्तमृत्युकल्पं सूर्यापवृत्तौ विनिवर्तते च // भिषक्सहस्रैरपि दुर्निवारम् // 18 // शीतेन शान्तिं लभते कदाचि इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शा. दुष्णेन जन्तुः सुखमाप्नुयाच्च // 12 // लाक्यतन्त्रे शिरोरोगविज्ञानीयो नाम तं भास्करावर्तमुदाहरन्ति पश्चबिंशोऽध्यायः॥ 25 // सर्वात्मकं कष्टतमं विकारम् // शजकलक्षणमाह-शङ्खाश्रित इत्यादि / कृतानुयात्रः कृतासूर्यावर्तमाह-सूर्योदयमित्यादि। सूर्यापवृत्ती सूर्यास्तसमये।। नुगमः / उद्गतमृत्युकल्पः उपस्थितमृत्युसमः / एष व्याधिस्तु कस्मात्प्रवृत्तिनिवृत्ती भवत इति प्रतिपादयन् निमिराह,- त्र्यहान्मारयति, व्यहादनन्तरं कुशलेनोपक्रान्तः सिध्यति "खभावशीता तमसोऽभिमूला रात्रिस्खयोद्धृतकफेन मार्गे। रुद्ध // 16-18 // मरुत्कोपमियात् प्रभाते रुजं करोत्यत्र शिरोभितापे // मध्याह्न इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायो निबन्धसंग्रहाख्यायां सूर्यातपतापयोगात् कफे विलीने मरुति प्रपन्ने / खमार्ग सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतत्रे मायाति तदा दिनान्ते प्रशान्तिमावर्त इहार्कपूर्वे" इति / पञ्चविंशोऽध्यायः॥ 25 // 1 'मुहुर्भवन्ति' इति पा० / 2 'स्फुरतीव चान्तः' इति पा०।

Page #753
656 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं षविंशतितमोऽध्यायः। साधितं काकोल्यादिप्रतिवापं यत् सर्पितच्छर्कराप्रक्षेपं पेयमिति अथातः शिरोरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ तात्पर्यार्थः। अन्ये तु 'तस्मिन् विपक्कं क्षीरे च' इति पठन्ति; यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ तस्मिन् वरुणादिक्वाथे क्षीरे च साधितं सर्पिः सशर्करं पिबेदिति च व्याख्यानयन्ति / धूमं चास्येत्यादि / यथाकालं यथावस्थं वातव्याधिविधिः कार्यः शिरोरोगेऽनिलात्मके // . पयोनुपान सेवेत घृतं तैलमथापि वा // 3 // मधूच्छिष्टप्रभृतिभिः स्नेहमित्रैः कृतो धूमः स्नैहिकः // 5-9 // पानाभ्यञ्जननस्येषु बस्तिकर्मणि सेचने // 10 // वातव्याधिविधिरिति समस्तो वातव्याधिविधिबर्बाह्य आभ्य | विदध्यात्रैवृतं धीमान् बलातैलमथापि वा // न्तरोऽपि कर्तव्यः; तत्र बाह्यः स्नेहखेदाभ्यङ्गपरिषेकोपनाहशि | पानाभ्यञ्जनेत्यादि / त्रैवृतम् अपतानकचिकित्सितोकं, बलारोबस्तिनस्यादिः, आभ्यन्तरस्तु स्नेहपानानुवासननिरूहादिः / / तैलं मूढगर्भचिकित्सितोक्तम् // १०॥पयोनुपानमिति वातस्य पित्तानुबन्धस्य घृतं, कफानुबन्धस्य | तैलम् / यद्यपि वातव्याधिचिकित्सितातिदेशेनैव घतलयोः भोजयेच्च रसैः स्निग्धैः पयोभिर्वा सुसंस्कृतैः॥१२॥ पानं प्राप्तं, तथाऽपि नियमार्थमेतद्वचनं; अथवा पयोनुपानप्रा भोजयेदित्यादि / रसैः मांसरसैः / सुसंस्कृतैः वातहरद्रव्यप्यर्थः अथवा स्नेहादिप्रयोगपरिसमाप्ती प्रायोगिकमेतद्विधानम् साधितैः // 11 // // 1-3 // पित्तरक्तसमुत्थानौ शिरोरोगी निवारयेत् // मुगान् कुलत्थान्माषांश्च खादेच्च निशि केवलान् // शिरोलेपैः ससर्पिष्कैः परिषेकैश्च शीतलैः // 12 // क्षीरेक्षुरसधान्याम्लमस्तुक्षौद्रसिताजलैः॥ कटूषणांश्च ससर्पिष्कानुष्णं चानु पयः पिबेत् // 4 // ___ इदानीं पित्तजरक्तजयोस्तुल्यचिकित्सितत्वात् संक्षेपार्थमुभपिबेद्वा पयसा तैलं तत्कल्कं वाऽपि मानवः॥ योरेकं चिकित्सितमाह-पित्तरक्तेत्यादि / शिरोलेपैःमधुरकादिमुद्गानित्यादि। मुद्दानां वातकरत्वेऽपि माषाणां श्लेष्मकरत्वेऽपि द्रव्यकृतैः, परिषेकैश्च शीतलैः क्षीरेक्षुरसादिकृतः / तान्येव व्याधिप्रत्यनीकत्वाद्योगशक्तरचिन्त्यलाचोपयोगः। कटूष्णानिति परिषेकद्रव्याण्याह-क्षीरेश्वित्यादि / सिताजलं शर्करोदकम् कटूष्णद्रव्यसंस्कृतान् , ससर्पिष्कान् सघृतान् / तैलं तिलतैलम् / // १२॥तत्कल्कं मुद्दादिकल्कं; अन्ये तिलकल्कमाहुः, तन्नेच्छति गयी नलवञ्जलकलारचन्दनोत्पलपद्मकैः // 13 // जेजटश्च // 4 // वंशशैवलयष्ट्याह्वमुस्ताम्भोरुहसंयुतैः॥ वातघ्नसिद्धैः क्षीरैश्च सुखोष्णैः सेकमाचरेत् // 5 // शिरस्प्रलेपैः सघृतैर्वैसपैंश्च तथाविधैः // 14 // तत्सिद्धैः पायसैर्वाऽपि सुखोष्णैर्लेपयेच्छिरः॥ मधुरैश्च मुखालैपैर्नस्यकर्मभिरेव च // चिन्नैर्वा मत्स्यपिशितैः शरैर्वा ससैन्धवैः॥ 6 // शिरोलेपद्रव्याण्याह-नलेत्यादि / नलः शुषिरपर्वा खनाचन्दनोत्पलकुष्ठैर्वा सुलक्ष्णैर्मगधायुतैः // मख्यातः, वजुलो वेतसः, कहार रक्तोत्पलं, चन्दनं रक्तचन्दस्निग्धस्य तैलं नस्यं स्यात् कुलीररससाधितम् // 7 // नम्, उत्पलं नीलोत्पलं, शैवलं दूर्वा, अम्भोरुहं पद्मम् / वैसपैश्च वरुणादौ गणे क्षुण्णे क्षीरमोदकं पचेत् // तथाविधैरिति विसर्पचिकित्सितोक्तैः प्रलेपैः (चि.अ. 17); 'क्षीरशेषं च तन्मथ्यं शीतं सारमुपाहरेत् // 8 // तानि तु उशीरलामजकचन्दनस्रोतोजमुक्कामणिगैरिकाणि / ततो मधुरकैः सिद्धं नस्ये तत् पूजितं हविः॥ तथाविधैरिति वचनाद्रक्तपित्तविसर्पप्रलेपप्रकारैर्न तु कफवाततस्मिन् विपक्के क्षीरे तु पेयं सर्पिः सशर्करम् // 9 // विसर्पलेपद्रव्यप्रकारैरित्यर्थः / / मधुरैः काकोल्यादिभिः / धूमं चास्य यथाकालं स्नैहिकं योजयेद्भिषक् // नस्यमत्र मधुरद्रव्यसंस्कृतेन स्नेहेन कृतम् / पित्तरक्तसमुत्थान आभ्यन्तरविधि प्रतिपाद्य बाह्यविधिमाह-वातघ्नसिद्धैरि- शिरोरोगी निवारयेदित्यत्रापि संबन्धनीयम् // 13 ॥१४॥त्यादि / वातघ्नानि भद्रदादीनि / सेको धारासेकः / तत्सिद्धैः आस्थापनविरेकैश्च पथ्यैश्च स्नेहबस्तिभिः॥१५॥ पायसैः वातहरद्रव्यसिद्धगोक्षीरपायसैरित्यर्थः / लेपयेत् उपनाह-क्षीरसपिहितं नस्यं वसा वा जाङ्गला शुभा॥ . येत् / खिनेर्वा मत्स्यपिशितैरिति मत्स्यमांसः खिन्नैर्वा शिरस्युप शिरस्युप- इदानीं रक्तजे पित्तजे च शिरोरोगे वमनं विहाय कर्मच. नाहः / कृशरैर्वेति तिलतण्डुलमाषकृतयवाग्वोपनाहः, कृशर तुष्टयं निर्दिशन्नाह-आस्थापनैरित्यादि / आस्थापनादिभिः शब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति / चन्दनादिभिर्वा श्लक्ष्णपिष्टैरुपनाहः / |पित्तरक्तसमुत्थितौ शिरोरोगी निवारयेदिति संबन्धः / पथ्यस्निग्धस्यैत्यादि / स्निग्धस्य कुलीररसचतुर्गुणे साधितं तैलं नस्यं स्य | शब्द आस्थापनादिभित्रिभिः संबन्धनीय: / पथ्यैः हितैः / स्यादिति पिण्डार्थः / वरुणादावित्यादि / क्षुण्णे जर्जरीकृते / तेन वक्ष्यमाणोत्पलादिनाऽऽस्थापनं विरेचनं च मधुरद्रव्यकृतं, तस्मिन् विपक्के क्षीरे खिति वरुणादिगणसिद्ध क्षीरे चतुर्गुणे स्नेहबस्तयस्तु मधुरकन्दक्षीरघृतादिकृताः / क्षीरसर्पिरत्र मथ्य१ 'कटूष्णान् समसर्पिष्कान्' इति पा०। 2-3-4 'लिग्थैः मानक्षीरोत्पन्ननवनीतजातम् // १५॥इति पा०॥ १'शजशैवलयष्ट्याह' इति पा० /

Page #754
अध्यायः 263 सुश्रुतसंहिता। 657 उत्पलादिविपक्केन क्षीरेणास्थापनं हितम् // 16 // शिरोरोगे इत्यादि / त्रिदोषनो विधिरनन्तरोक्तवातादिजशिरोभोजनं जाङ्गलरसैः सर्पिषा चानुवासनम् // रोगनो विधिः ॥मधुरैः क्षीरसर्पिस्तु नेहने च सशर्करम् // 17 // सर्पिःपानं विशेषेण पुराणं वा दिशन्ति हि // 24 // आस्थापनोपयोगिद्रव्याण्याह-उत्पलेत्यादि / सर्पिषा चानु सामान्यचिकित्सितमभिधाय विशेषचिकित्सितमाह-सर्पि:वासनमित्युक्तं तदेव निर्दिशन्नाह-मधुरैरित्यादि / मधुरैः पानमिति / अत्र निबन्धकारैर्बहूक्तं, तच्च विस्तरभयान लिखि. काकोल्यादिभिः, पक्कमिति शेषः / क्षीरसर्पिः क्षीरमथनादु-| तम् // 24 // त्थितं, स्नेहने मेहबस्ती, सशर्करं सितशर्कराचूर्णप्रक्षेपम् / अन्ये तु 'मधुरैः क्षीरसर्पिस्तु पक्कं पाने सशर्करम्' इति पठन्ति, क्षयजे क्षयमासाद्य कर्तव्यो बृंहणो विधिः॥ तन्नेच्छति गयी // 16 // 17 // | पाने नस्य च सर्पिः स्याद्वातघ्नमधुरैः शृतम् // 25 // पित्तरक्तनमुद्दिष्टं यच्चान्यदपि तद्धितम् // | क्षयकासापहं चात्र सर्पिः पथ्यतमं विदुः॥ इदानीं संक्षेपार्थमतिदेशेनापरमपि चिकित्सितमाह-पित्त | क्षयजचिकित्सामाह-क्षयज इत्यादि / क्षयमासाद्य रक्कारक्तनमित्यादि / अन्यदपि पानालेपनस्यादि रक्तपित्तनं यदुद्दिष्टं दिक्षयेष्वन्यतमं क्षयमवधार्य, शोणितादिक्रियानतिक्रमेण चिकितदत्रापि हितमिति पिण्डार्थः॥ त्सितमित्यर्थः; अन्ये तु क्षयार्थ शोषप्रतिषेधमध्यायमासाद्य, यो | बृंहणो विधिराहारौषधाख्यः स कार्यः / पाने नस्ये चेत्यत्र कफोत्थितं शिरोरोगं जयेत् कफनिवारणैः // 18 // चकारो भिमक्रमे सर्पिश्चेत्यत्र द्रष्टव्यः, तेन तैलमपि मधुरखशिरोविरेकैर्वमनस्तीक्ष्णैर्गण्डूषधारणैः॥ व्यसंस्कृतं समुच्चीयते / क्षयकासापहं सर्पिः "कुलीरशुफिचटअच्छंच पाययेत्सर्पिः खेदयेच्चाप्यभीषणशः॥१९॥| कैणलावान निष्क्वाथ्य वर्ग मधुरं च कृत्स्नम्" इत्यादिना प्रोतम् शिरो मधुकसारेण स्निग्धं चापि विरेचयेत्॥ ॥२५॥इङ्गुदस्य त्वचा वाऽाप मषश्टङ्गस्य वा भिषक् // 20 // कृमिभिर्भक्ष्यमाणस्य वक्ष्यते शिरसः क्रिया // 26 // इदानीं कफजशिरोरोगचिकित्सामाह-कफोत्थितमित्यादि / / नस्ये हि शोणितं दद्यात्तेन मूर्च्छन्ति जन्तवः॥ कफोत्थितं शिरोरोगं कफनिवारणैर्जयेदिति संबन्धः; तानि मत्ताः शोणितगन्धेन समायान्ति यतस्ततः // 27 // च कफनिवारणानि शिरोविरेचनादीनि / अच्छं चेति अच्छं ___इदानी क्रिमिजविरोरोगावसरे सुदूरविस्तृतबहुक्रिमीणामुत्केकेवलं, वमननिर्जितकफस्य प्रकुपितवात विजया) सर्पिःपानं | अथवा सर्पिःपानं वमनस्य प्राकर्म / अभीक्ष्णशः पुनः पुनः शनेनाहरणोपायमुद्दिशन्नाह-कृमिभिरित्यादि / क्रिमिभिर्भक्ष्य॥१८-२०॥ माणस्थेव, भक्षितस्य दुःशक्यलात्; शिरसः क्रिया वक्ष्यते इति संबन्धः / शोणितनस्यं कृमीणामुत्क्लेशनार्थ, स्रोतोमुखगमआभ्यामेव कृतां वर्ति धूमपाने प्रयोजयेत् // नार्थ च / मूर्च्छन्ति मच्छिता भवन्ति मदयुका भवन्ति / समाधेयं कटफलचूर्णे च कवलाश्च कफापहाः // 21 // | यान्ति समागच्छन्ति / यतखतो नासास्रोतःप्रमृतिभिः तत्र सरलाकुष्ठशार्ङ्गष्टादेवकाष्ठैः सरोहिषैः॥ चागतानां कृमीणां कूर्चकादिमिनिर्हरणं कर्तव्यम् // 26 // 27 // क्षारपिष्टैः सलवणैः सुखोष्णैर्लेपयेच्छिरः॥ 22 // तेषां निर्हरणं कार्य ततो मूर्धविरेचनैः॥ ... . शिरोविरेचनावशेषितकफस्योपशमनार्थं धूममाह-आभ्या हखशिग्रुकबीजैर्वा कांस्यनीलीसमायुतैः॥२८॥ मित्यादि / आभ्याम् इडदीमेषशृङ्गीलग्भ्याम् / कट्फलचूर्ण घेयं कृमिघ्नैरवपीडैश्च मूत्रपिष्टैरुपाचरेत् // घ्रातव्यं, प्रधमनविशेषोऽयम् / कफापहाः कफहरद्रव्यकृताः। सरलेत्यादि / क्षारपिष्टैः क्षारोदकपिष्टैः, सलवणैः ईषलवणैः ME पूतिमत्स्ययुतान् धूमान् कृमिनांश्च प्रयोजयेत् 29 // 21 // 22 // इदानीं कूर्चकादिभिरगम्यानां क्रिमीणां निर्हरणार्थ चिकि त्सितमाह-तेषामित्यादि / मूर्धविरेचनैः विडामरिचापामार्गशि. यवषष्टिकयोश्चान्नं व्योषक्षारसमायुतम् // ग्रुवीजादिभिः; गयी तु वक्ष्यमाणानि हखविग्रुकबीजानि शिरोपटोलमुन्द्रकौलत्थैर्मात्रावगोजयेद्रसैः॥ 23 // विरेचनद्रव्याणि मन्यते / हखशिग्रुकबीजेरित्यादि / कृमिनः आहारमाह-यवेत्यादि / व्योषं त्रिकटुकं, क्षारो यवक्षारः, विडमादिभिः // 28 // 29 // यवषष्टिकयोश्वाचं त्रिकटुकेन कटूकृतं, यवक्षारेण लवणितं, पटो. भोजनानि कृमिघ्नानि पानानि विविधानिच॥ . लादीनां यूषैः सह मात्रावद्भोजयेदिति संबन्धः // 23 // __ आहारमाह-भोजनानीत्यादि / कृमिघ्नानि कृमिप्रतिषेध. शिरोरोगे त्रिदोषोत्थे त्रिदोषघ्नो विधिर्हितः॥ पठितानि धान्याम्लप्रभृतीनि सुरसादिसंस्कृतानि // - .. अधुना-त्रिदोषजशिरोरोगस्य सामान्यां चिकित्सामाह सूर्यावर्ते विधातव्यं नस्यकर्मादिमेषजम् // 30 // 1 मेषशया च' इति पा०। 2 'अत्र क्षारः पानीयः' | सूर्यावर्तकचिकित्सामाह-सूर्यावर्ते इत्यादि / मस्पकर्माइति पा०। / दीत्यादिशब्दालेपपरिषेककवलप्रहषिरोबस्त्यादयः / अन्ये तु सु० सं० 83

Page #755
658 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं नसकर्म आदी यस्य तनस्यकर्मादि, तच्च वमनं विहाय विरे- अनन्तवाते कर्तव्यः सूर्यावर्तहरो विधिः॥ 36 // कादिकर्मचतुष्टयम् / ये तु सूर्यावर्तविपर्ययं पठन्ति तत्रापीद- सिराव्यधश्च कर्तव्योऽनन्तवातप्रशान्तये // मेव चिकित्सितम् // 30 // आहारश्च विधातव्यो वातपित्तविनाशनः॥३७॥ भोजनं जाङ्गलप्रायं क्षीरानविकृतिघृतम् // मधुमस्तकसंयावघृतपूरैश्च भोजनम् // थाहार नियमयन्नाह-भोजनेत्यादि // केचिदत्रानन्तवातचिकित्सितं पठन्ति; तदाह-अनन्तवाते | इत्यादि / मधुमस्तकाः रखजुकाः, संयावः कण्डकघृतैश्चातुर्जाततथाऽर्धभेदके व्याधौ प्राप्तमन्यच्च यद्भवेत् // 31 // कापरसुगन्धः लप्सिकेति लोके, घृतपूरः 'घेवर' इति प्रसिद्धः शिरीषमूलकफलैरवपीडोऽनयोर्हितः॥ // 36 // ३७॥वंशमूलककर्पूरैरवपीडं प्रयोजयेत् // 32 // अवपीडो हितश्चात्र वचामागधिकायुतः॥ क्षीरसर्पिः प्रशंसन्ति नस्ये पाने च शङ्खके // 38 // मधुकेनावपीडो वा मधुना सह संयुतः॥ 33 // जागलानां रसैः स्निग्धैराहारश्चात्र शस्यते // मनःशिलावपीडो वा मधुना चन्दनेन वा॥ शकचिकित्सामाह-क्षीरेत्यादि / क्षीरसपिरिति अर्दि- . अर्धावभेदकचिकित्सितमाह-तथाऽर्धमेदके इत्यादि / न तचिकित्सितेऽक्षितर्पणार्थ यदुक्तम् / जाजलानामित्यत्र केचिदौदकेवलं सूर्यावर्ते नस्यकर्मादिभेषजं जाङ्गलप्रायं भोजनं क्षीरानवि-| कानामिति पठन्ति, तन्नेच्छति गयी // ३८॥कृतिघृतं प्रयोजयेत् तथाऽर्धावभेदकेऽपि प्राप्तमन्यच्च यद्भवेदिति | शतावरी तिलान् कृष्णान् मधुकं नीलमुत्पलम् 39 अन्यदपि स्नेहसिराव्यधावपीडकर्णशूलोक्तदीपिकातैलादि यत् दूर्वा पुनर्नवां चैव लेपे साध्ववचारयेत् // प्राप्तं युक्तं भवेत् तत् कर्तव्यम् / गयी तु अन्यच्छब्देन वक्ष्य- महासुगन्धामथवा पालिन्दी चाम्लपेषिताम् // 40 // माणं शिरीषमूलकफलैरित्यादिकमिच्छति / शिरीषेत्यादि / शिरोलेपमाह-शतावरीमित्यादि / शतावर्यादिभिः क्षीर-.' अनयोः सूर्यावर्तार्धभेदकयोः / अवपीज्य दीयत इत्यवपीडो | पिष्टैः शिरोलेपः / महासुगन्धामित्यादि / महासुगन्धा उत्पनस्यभेद इत्यर्थः / वंशेत्यादि / अत्रेति अनयोः सूर्यावर्तार्धमेद | लसारिवा, सर्पसुगन्धामपरे / पालिन्दी कालवल्ली / अम्लं कयोः / मधुकं यष्टीमधुकं, मनःशिलावपीडो मधुनेत्येको योगः, कालिकम् // 39 // 40 // . . चन्दनेन चेति द्वितीयः / केचिदत्र चन्दनशब्देन मधूकसारं | व्याख्यानयन्ति // 31-33 // शीतांश्चात्र परीषेकान् प्रदेहांश्च प्रयोजयेत् // तेषामन्ते हितं नस्यं सर्पिर्मधुरसान्वितम् // 34 // शीतपरिषेकान् शीतवीर्यविदारिगन्धादिकाकोल्याद्युत्पलादिकषा अनुक्तानप्यत्र परिषेकप्रदेहानिर्दिशन्नाह-शीतानित्यादि / अवपीडैनिर्जितकफस्य पश्चात्कर्माह-तेषामित्यादि / तेषाम् | यकृतान् , शीतप्रदेहानेतेषामेव कल्कैरम्लपिष्टैः कृतान् ॥अवपीडानाम् , अन्ते अवसाने, मधुरकान्वितं काकोल्यादिगण | अवपीडश्च देयोऽत्र सूर्यावर्तनिवारणः॥४१॥ कल्कशृतं घृतं नस्ये प्रयोज्यम् / अन्ये मधुरसां मूर्वा मन्यन्ते / ___ अवपीडश्चेत्यादि / सूर्यावर्तनिवारणोऽवपीडः 'शिरीषमूलककेचित्तेषामित्यत्र तयोरिति पटन्ति, व्याख्यानयन्ति. च फलैरवपीडोऽनयोहित' इत्याद्युक्तः // 41 // अन्तेऽवपीडानामवसाने मधुरसान्वितसर्पिस्तयोः सूर्यावर्तार्धमेदकयोर्नस्ये हितं, वातपित्तोत्तरावस्थायां घृतनस्यम् // 34 // कृमिक्षयकृतौ हित्वा शिरोरोगेषु बुद्धिमान् // मधुतैलसमायुक्तैः शिरांस्यतिविरेचयेत् // 42 // सारिवोत्पलकुष्ठानि मधुकं चाम्लपेषितम् // | पश्चात्सर्षपतैलेन ततो नस्यं प्रयोजयेत् // सर्पिस्तैलयुतो लेपो द्वयोरपि सुखावहः॥ 35 // . | इदानीं शिरोरोगाणां सामान्यचिकित्सामाह-कृमीत्यादि / एष एव प्रयोक्तव्यः शिरोरोगे कफात्मके // कृमिक्षयकृतौ शिरोरोगी परित्यज्यान्येषु शिरोरोगेषु मधुतैल- इदानीं शिरोलेपमाह-सारिवेत्यादि / सारिवा प्रसिद्धा, समायुक्तैः शिरोविरेचनद्रव्यर्बुद्धिमान् वैद्यः शिरांसि अतिविरेउत्पलं नीलोत्पलम् / अम्लपेषितं काजिकपेषितम् / द्वयोः सूर्या-चयेत्, नस्यं दद्यादित्यर्थः / मूलानिलोन्मूलनवात् स्त्यानभूतवार्धावभेदकयोः / अयमपि शिरोलेपो वातपित्तोत्तरावस्थायां कफविनाशनखाच सर्षपतैलेन नस्यम् / अन्ये तु 'पश्चात् सर्पिः प्रयोक्तव्यः / एष इत्यादि / एष एवेति शिरीषफलाद्यवपीडः सुखोष्णं तु नस्यतस्तु प्रशस्यते' इति पठन्ति तेषामयमभिप्रायःकफनिमित्त शिरोरोगे प्रयोक्तव्यः / यद्यपि कफशिरोरोगस्य शिरोविरेचनेन कफे विजिते सति वातपित्तजयार्थ सर्पिनेस्यम् चिकित्सोक्ता तथाऽप्यवसरप्राप्तखात् पुनरुका / अन्ये 'शिरो- ॥४२॥रोगे कफात्मके' इत्यत्र 'क्षयात्मके' इति पठन्ति / तनेच्छतिनचेच्छान्ति व्रजन्त्येवं स्निग्धस्विन्नांस्ततो भिष४३ जेजटाचार्यः। अपरे त 'एभिरेव प्रयोक्तव्यः शिरोरोगेऽनि पश्चादुपाचरेत्सम्यक सिराणामथ मोक्षणैः॥ . लात्मके' इति पठन्ति / एभिरेवेति अनन्तरोक्तसारिवोत्पलकुछादिभिः॥ 35 // १'सूर्यावरितः' इति पा० /

Page #756
अध्यायः 27] सुश्रुतसंहिता। 659 इदानीमेतैरप्युपायैर्यदा शान्ति शिरोरोगा न यान्ति तदा स्कन्दग्रहस्तु प्रथमः स्कन्दापस्मार एव च // किं कर्तव्यमित्याह-न चेच्छान्तिमित्यादि // 43 // - शकुनी रेवती चैव पूतना चान्धपूतना // 4 // षट्सप्ततिर्नेत्ररोगा दशाष्टादश कर्णजाः॥४४॥ पूतना शीतनामा च तथैव मुखमण्डिका। एकत्रिंशद् घ्राणगताः शिरस्येकादशैव तु॥ नवमो नेगमेषश्च यः पितृग्रहसंशितः॥५॥ इति विस्तरतो (दि)ष्टाः सलक्षणचिकित्सिताः 45 ___ इदानीं तेषां नवग्रहाणां नामान्याह-स्कन्दग्रह इत्यादि / संहितायामभिहिताः सप्तषष्टिर्मुखामयाः // प्रथमः प्रधानमादिर्वा / नवमो नैगमेष इति संख्यानिर्देशाएतावन्तो यथास्थूलमुत्तमाङ्गगता गदाः॥. देव संख्यायां लब्धायां भूयो नवम इति संख्याकरणं काश्यपाअस्मिन्छास्त्रे निगदिताः सङ्ख्यारूपचिकित्सितैः 46 दितन्त्रान्तरोक्ताधिकसंख्यानिराकरणार्थम् / पितृग्रहसंशित इति बालस्यान्यग्रहेभ्यो रक्षकत्वात्पितेव ग्रहः सैव संज्ञा संजाता इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते शाला यस्य स तथा / (नेतु भूतविद्यावत् पितृलोकाभिहितग्रह क्यतन्त्रे शिरोरोगप्रतिषेधो नाम इति)॥४॥५॥ पदिशोऽध्यायः // 26 // धात्रीमात्रोः प्राकप्रदिष्टापचारा.. इति श्रीभगवता धन्वन्तरिणोपदिष्टायां महर्षिणा सुश्रुता. च्छौचभ्रष्टान्मङ्गलाचारहीनान् // चार्येण विरचितायां सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रा त्रस्तान् हृष्टांस्तर्जितान् ताडितान् वा न्तर्गतं शालाक्यतनं समाप्तम् // . पूजाहेतोहिंस्युरेते कुमारान् // 6 . - इदानीं शालाक्यतन्त्रस्यार्थपिण्डमुक्तमुपसंहरन्नाह-षदस कस्माद्ब्रहा बालान् विशन्तीत्साह-धात्रीत्यादि / धात्री प्ततिरित्यादि / दशाष्टादश अष्टाविंशतिरित्यर्थः / इति शब्द स्तनपायिनी पोषयित्रीत्यर्थः, माता प्रसवित्री / प्राप्रदिष्टापउक्तस्मरणे / ये विस्तरतो (दि)ष्टाः विस्तरेण विदेहादौ चारादिति प्राक् शारीरस्थाने प्रदिष्टोऽपचारः अकृत्यविधिः मांसभाषिताः / यथास्थूलं स्थूलानतिक्रमेण, अणुशो भिद्यमानाः सुरादीनां लौल्यादाचरणं वा / शौचं मूत्रपुरीषादिप्रक्षालनं, मङ्गलं खस्तिकस्रग्दामदूर्वावचासर्षपादिस्पर्शनम् , आचारः पापपुनरसंख्येयाः / अस्मिन्निति शालाक्यशास्त्रे // 44-46 // विरोधी, त्रस्तान् उद्विग्नान् , हृष्टान् मुदितान् , तर्जितान् अन्येन सदुद्धेः प्रसवः पदं सुयशसः सद्वैद्यवन्यः श्रिया केनचिद्विभीषितान् / ताडितान् अभिहतान् / कथं पूजा जायते ! मावासः सुकृती क्रियासु निपुणः श्रीडल्हणाख्यो भिषक् / कुसुमादिना भोजनादिना च / अतो हेतोः धात्रीमात्रोरपचा. श्रीभादानकनाथसाहलनृपस्यातीव यो वल्लभः रादृषणाद्यन्वितान् वालान् / पूजा चात्रोपलक्षणं; तेन रति शास्त्रं तस्य निबन्धसंग्रह इति ख्यातं धरित्रीतले। हेतोरपि हिंस्युरिति / ननु, धात्रीमात्रोरपचाराद्वालानामनपइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- राधिखात् कथं ग्रहहिंसनं ? अत्रोच्यते-बालानां प्राक्तनकर्मव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते शालाक्यतत्रे योगत एवापचारं कुरुतः / कुमारानित्युपलक्षणं; तेन कुमारिका षड्विंशोऽध्यायः समाप्तः // 26 // अपि हिंस्युः। एते प्रहा इत्यर्थः॥६॥ ऐश्वर्यस्थास्ते न शक्या विशन्तो देहं द्रष्टुं मानुर्विश्वरूपाः॥ सप्तविंशतितमोऽध्यायः। आप्तं वाक्यं तत्समीक्ष्याभिधास्ये अथातो नवग्रहाकृतिविज्ञानीयमध्यायं व्याख्या- | लिङ्गान्येषां यानि देहे भवन्ति // 7 // कस्मात्ते ग्रहा देहं विशन्तो नोपलभ्यन्ते इत्याहै-ऐश्वर्यस्यामः॥१॥ त्यादि / एषां ग्रहाणां यानि लिङ्गानि भवन्ति तानि आप्तं वाक्यं यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ समीक्ष्याभिधास्य कथयिष्ये इति पिण्डार्थः / आप्तं वाक्यम् शालाक्यतन्त्रानन्तरं कौमारतन्त्रं प्रारभ्यते-अथात इत्या- आप्तरुक्तं वाक्यम् ; आप्ताश्च यथार्थवादिनः // 7 // दि / बालशब्दोऽत्र लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः / तत्र प्रहा बालानां शूनाक्षः क्षतजसगन्धिकः स्तनद्विह नव, अष्टौ पुनरबालानां भूतविद्यायां निर्देष्टव्याः / आकृतिः वक्रास्यो हतचलितैकपक्ष्मनेत्रः॥ आकारो लिङ्गं कार्यभूतं, नतु खभावाख्यम् // 1 // 2 // . उद्विग्नः सुलुलितचक्षुरल्परोदी * वालग्रहाणां विज्ञानं साधनं चाप्यनन्तरम् // ___स्कन्दा” भवति च गाढमुष्टिवर्चाः // 8 // उत्पत्तिं कारणं चैव सुश्रुतैकमनाः शृणु // 3 // 1 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / 2 'येन केनचित्' तत्र प्रथमं कुमारतन्त्रस्यार्थपिण्डमुद्दिशन्नाह-बालग्रहाणा- इति पा० / 3 'ननु प्रत्यक्षाविषयत्वात् कृतावेशानां ग्रहाणां केन मित्यादि / विज्ञानं विशिष्टज्ञानम् / साधनं चिकित्सितम् / ज्ञानं भविष्यतीत्याह-' इति पा० / 4 'तत्त्वार्थवेदिनः' इति पा०। उत्पत्तिः प्रभवः / कारणं हेतुः॥३॥ 'खम्भावः' इति पा...

Page #757
660 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं nanawwwvowwwimmmmmmmmmmmonwr स्कन्दग्रहातलक्षणमाह-शूनाक्ष इत्यादि / क्षतजसगन्धिकः पूतनाग्रहातलक्षणमाह-स्रस्तान इत्यादि / न दिवा सुखं रुधिरसमानगन्धिकः, विनगन्ध इत्यर्थः; अन्ये तु क्षत रकं खपिति न च रात्रौ सुखं खपिति / सृजति मुश्चति / 'सस्ताङ्ग' तत्सगन्धिक ईषद्बुधिरगन्धिक इत्यर्थः / स्तनद्विद स्तनद्वेषी / | इत्यत्र केचित् 'स्वस्थाङ्ग' इति पठन्ति, खस्थाङ्गोऽपि न दिवा वक्रास्यः वक्रमुखः। हतचलितैकपक्ष्मनेत्र इति हतं चलितं चैक-न रात्री खपितीति व्याख्यानयन्ति // 12 // पक्ष्म नेत्रे यस्य स तथा / उद्विग्नः उद्विग्नचित्तः। सुलुलितचक्षुः यो द्वेष्टि स्तनमतिसारकासहिक्काकिंचिन्मिलितलोचनः / स्कन्दात इति स्कन्दविनोदनार्थ रुद्रेण च्छर्दीभिर्ध्वरसहिताभिरर्चमानः॥ सृष्टो प्रहः तेनार्तः, स्कन्दोऽत्र न पुनर्भगवान् कार्तिकेयः / गाढे दुर्वर्णः सततमधःशयोऽम्लगन्धिमुष्टिवर्चसी यस्य स तथा। गयदासस्तु 'स्तब्धाङ्गः' क्षतज स्तं ब्रूयुर्भिषज इहान्धपूतनार्तम् // 13 // सगन्धिकः स्तनद्विद वक्रास्यो हतचरणैकपक्ष्मनेत्रः' इति पठिला अन्धपूतनार्तलक्षणमाह-य इत्यादि / अधःशयः अधो'स्तब्धमई यस्य स तथा, हतानि एकपादैकपक्ष्मानयनानि मुखशायी / अम्लगन्धिः कालिकाद्यम्लद्रव्यगन्धिः॥ 13 // यस्य स तथा' इति व्याख्यानयति // 8 // उद्विग्नो भृशमतिवेपते प्ररुद्यात् निःसंशो भवति पुनर्भवेत्ससंशः संलीनः स्वपिति च यस्य चान्त्रकूजः॥ संरब्धः करचरणैश्च नृत्यतीव // विस्राङ्गो भृशमतिसार्यते च यस्तं विमने सजति विनद्य जम्भमाणः / जानीयाद्भिषगिह शीतपूतनार्तम् // 14 // फेनं च प्रसृजति तत्सखाभिपन्नः॥९॥ शीतपूतनार्तलक्षणमाह-उद्विग्न इत्यादि / संलीनः सम्यस्कन्दापस्मारातलक्षणमाह-निःसंज्ञ इत्यादि / संरब्धः ग्लीनः, शय्यैकदेशे लग्न इत्यर्थः / विनाको विस्रगन्धाङ्गः / सम्यक् कलितः सन् , करचरणाभ्यां हस्तपादाभ्यां, नृत्यतीव | 'उद्विग्नो भृशमति' इत्यत्र केचित् 'आक्रन्दत्यतिचकितः' इति. नर्तनमिव करोति / विनद्य शब्दं कृत्वा; क्वचित् ‘विनम्य' इति | पठन्ति // 14 // पाठः, तत्र गात्र विनमनं कृला; विण्मूत्रे मुञ्चतीति व्याख्यानम् / म्लानाङ्गः सुरुचिरपाणिपादवको तत्सखाभिपन्नः तच्छन्देन स्कन्दः कथ्यते, तस्य सखा स्कन्दा बह्वाशी कलुषसिरावृतोदरो यः॥ परमारः, तेनाक्रान्तः॥९॥ सोद्वेगो भवति च मूत्रतुल्यगन्धिः सस्ताङ्गो भयचकितो विहङ्गगन्धिः स शेयः शिशुरिह वक्रमण्डिकातः॥१५॥ संस्रावित्रणपरिपीडितः समन्तात् // मुखमण्डिकाग्रहातलक्षणमाह-म्लानाङ्ग इत्यादि / म्लानाजो स्फोटैश्च प्रचिततनुः सदाहपाकै दुर्बलमध्यशरीरः / सुरुचिरपाणिपादवक्र इति सुष्ठ रुचिरं विज्ञेयो भवति शिशुःक्षतः शकुन्या // 10 // शोभनं हस्तपादवकं यस्य सः। वक्रमण्डिका? मुखमण्डिकात शकुनिप्रहार्तलक्षणमाह-प्रस्ताङ्ग इत्यादि। स्रस्तामः शिथि- | इत्यर्थः // 15 // लाः। भयचकितो भीतः। विहङ्गा अत्र मांसादा जलचराश्च / यः फेनं वमति विनम्यते च मध्ये. संसावित्रणपरिपीडितः पूयास्रावित्रणपरिपीडितः / समन्तात् सोद्वेगं विलपति चोर्ध्वमीक्षमाणः // सर्वतः। अत्रोतवणस्फोटयोर्विदीर्णाविदीर्णलेन भेदः / क्षतः ज्वर्यंत प्रततमथो वसासगन्धिअभिभूतः // 10 // निःसंशो भवति हि नैगमेषजुष्टः // 16 // रक्तास्यो हरितमलोऽतिपाण्डुदेहः नैगमेषग्रहार्तलक्षणमाह -य इत्यादि / मध्ये मध्याछ / श्यावो वा ज्वरमुखपाकवेदनातः॥ | सोद्वेगं सत्रासं, विलपति अतिशयेन शब्दं करोति, ऊर्ध्वमीक्षरेवत्या व्यथिततनश्च कर्णनासं माणः ऊर्ध्व पश्यन् / 'विलपति' इत्यत्र केचित् 'विहसति' इति मृदाति ध्रुवमभिपीडितः कुमारः॥११॥ | पठन्ति / ज्वर्यंत प्रततं सततम् / वसासगन्धिः वसया तुल्यरेवतीप्रहार्तस्य लक्षणमाह-रक्तास्य इत्यादि / हरितमल | गन्धिः / निःसंज्ञः निगेतसम्यग्ज्ञानः॥ 16 // इति मलोऽत्र विष्ठा मूत्रं च / ज्वरमुखपाकवेदनातः ज्वरातों | प्रस्तब्धो यः स्तनद्वेषी मुह्यते चाविशन्मुहुः॥ मुखपाकवेदनार्तश्च / व्यथिततनुरिति सरुजशरीरः / अभिपी- तं बालमचिराद्धन्ति ग्रहः संपूर्णलक्षणः // 17 // डितो रेवत्या इति संबन्धः // 11 // ___ सांप्रतमसाध्यग्रहातलक्षणमाह-प्रस्तब्ध इत्यादि / प्रस्तसस्ताङ्गः स्वपिति सुखं दिवा न रात्री ब्धोऽत्यर्थ स्तब्धाङ्गः / मुह्यते मोहं याति / आविशन् आवेश विड् भिन्नं सृजति च काकतुल्यगन्धिः // | कुर्वन् / मुहुः वारंवारम् // 17 // छर्याऽऽ” हृषिततनूरुहः कुमार- | विपरीतमतः साध्यं चिकित्सेदचिरादितम् / स्तृष्णालुर्भवति च पूतनागृहीतः // 12 // साध्यपहातलक्षणमाह-विपरीतमित्यादि / विपरीतं प्रवन्ध. .

Page #758
अध्यायः 28] सुश्रुतसंहिता। स्तनद्वेषादिलक्षणैरनुपहतम् / अचिरादितम् अल्पकाल- | एलादिपठिताः, सुरामण्डः सुराया उपर्यच्छो भागः, कैडर्यो पीडितम् / महानिम्बः / एतेन बिल्वादिमूलक्काथेन एलादीनां कल्केन सिद्धं गृहे पुराणहविषाऽभ्यज्य वालं शुचौ शुचिः॥१८॥ तैलमभ्यजने हितमिष्यत इति सिद्धम् // 4 // सर्षपान् प्रकिरेत्तेषां तैलैर्दीपं च कारयेत् // देवदारुणि रानायां मधु सदा सन्निहितं चापि जुहुयाद्धव्यवाहनम् // 19 // सिद्धं सर्पिश्च सक्षीरं पानमस्मै प्रयोजयेत् // 5 // सर्वगन्धौषधीबीजगन्धमाल्यैरलङ्कतम् // देवदारुणीत्यादि / मधुरद्रुमा मधुरवृक्षाः, मधु(धू )कराजा. अग्नये कृत्तिकाभ्यश्च स्वाहा स्वाहेति संततम् // 20 // दनादयः / पानम् अन्नादस्य बालस्य // 5 // साध्यस्य चिकित्सामाह--गृहे इत्यादि / पुराणहविषा जीर्ण- सपाः सर्पनिर्मोको वचा काकादनी घृतम् // घृतेन, अभ्यज्य बालं चुपाटिला / शुची पवित्रदेशे, शुचिः उष्ट्राजाविगवां चैव रोमाण्युडूपनं शिशोः // 6 // 'भिषगू' इति शेषः / तेषां तैलैः सर्षपाणां तैलैः, दीपं कारयेत् दीपं प्रज्वालयेदित्यर्थः / सदेत्यादि / जुहुयात् होमं कुर्यादित्यर्थः / / काकादनी काकजङ्घा // 6 // हव्यवाहनम् अग्निम् / कैर्जुहयात् ? सर्वगन्धौषधीबीजैरिति; सोमवल्लीमिन्द्रवल्लीं शमी बिल्वस्य कण्टकान् // सर्वगन्धा एलादिपरिपठिताः, ओषधीबीजानि यवधान्यतिला- मृगादन्याश्च मूलानि प्रथितान्येव धारयेत् // 7 // दीनि, तैर्जुहुयात् / गन्धमाल्यैरलतमग्निं बालं वा, सततं सोमवल्लीत्यादि / सोमवल्ली गुडूची, इन्द्रवल्ली में वारंवारं न सकृत् / अयं विधिः सर्वप्रहाणां सामान्यः / अग्नय | गण्डदूर्वेति लोके, मृगादनी इन्द्रवारुणी // 7 // इत्यादि / अग्नि हुवा ततो मध्याहे बलिं दद्यात् // 18-20 // रक्तानि माल्यानि तथा पताका नमः स्कन्दाय देवाय ग्रहाधिपतये नमः॥ रक्ताश्च गन्धा विविधाश्च भक्ष्याः॥ शिरसा त्वाऽभिवन्देऽहं प्रतिगृह्णीष्व मे बलिम् // घण्टा च देवाय बलिनिवेद्यः नीरुजो निर्विकारश्च शिशुम जायतां द्रुतम् // 21 // सुकुक्कुटः स्कन्दग्रहे हिताय // 8 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे. बलिं निर्दिशन्नाह-रक्तानीत्यादि / तथा पताका रकेत्यर्थः / नवग्रहाकृतिविज्ञानीयो नाम (प्रथमोऽध्यायः, रक्ताश्च गन्धाः कुङ्कुमादिकाः / भक्ष्याः खस्तिकमोदकादयः / आदितः) सप्तविंशोऽध्यायः॥२७॥ देवाय स्कन्दनाम्ने, स्कन्दग्रहे वक्ष्यमाणे चखराख्ये / हिताय तत्र यं मन्त्रमुच्चरेत्तमाह-नम इत्यादि // 21 // हितार्थ बालकस्य / बलिश्च शुचिना वैद्येन कृतनानेन शस्त्रहइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्या- | स्तेन रात्रौ दातव्यः // 8 // ख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कौमारभृत्यतन्त्रे नवग्रहाकृति- स्नानं त्रिरात्रं निशि चत्वरेषु विज्ञानीयो नाम सप्तविंशतितमोऽध्यायः // 27 // कुर्यात् पुरं शालियवैर्नवैस्तु // अद्भिश्च गायत्र्यभिमन्त्रिताभिः अष्टाविंशतितमोऽध्यायः। प्रज्वालनं व्याहृतिभिश्व वह्वेः॥९॥ अथातः स्कन्धग्रहप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ स्नानमित्यादि / चखरेषु चतुष्पथेषु, अपरे चलरशब्देन यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ त्रिपथं कथास्थानं चेत्याहुः / पुरं मण्डलम् / अद्भिश्च गायत्र्यनवग्रहाकृतिविज्ञानीयानन्तरं विज्ञातनवप्रहाकृतेश्चिकित्सित- | भिमन्त्रिताभिः स्नानमिति संबन्धनीयम् / व्याहृतिभिस्तिसृभिः मुचितं; तत्रापि स्कन्दग्रहस्य प्रथमलात्तत्प्रतिषेधाध्याय आर- सप्तभिर्दशभिर्वा खाहान्ताभिः / स्कन्दग्रहे चखराख्ये शालिभ्यते-अथात इत्यादि // 1 // 2 // यवैर्विरचितमण्डलाभ्यन्तरसद्मनि पुराभिधाने, त्रिरात्रं रात्री स्कन्दग्रहोपसृष्टानां कुमाराणां प्रशस्यते // | बलिनानहोमाः कार्याः // 9 // वातघ्नमपत्राणां निष्क्वाथः परिषेचने // 3 // | रक्षामतः प्रवक्ष्यामि वालानां पापनाशिनीम् // स्कन्देत्यादि / उपसृष्टानां गृहीतानाम् / द्रुमग्रहणं विटप- अहन्यहनि कर्तव्या या भिषग्भिरतन्द्रितैः // 10 // निषेधार्थम् / स्कन्दग्रहप्रभावेण तेनाविष्टे बाले वायुः कुप्यतीति तपसां तेजसां चैव यशसां वपुषां तथा // वातहरैः सेकादयः कार्याः; अथवा वातघ्नद्रुमाः खप्रभावेण ग्रहा- निधानं योऽव्ययो देवः स ते स्कन्दःप्रसीदतु // 11 // वेशमपि निवर्तयन्ति, अचिन्त्यशक्तिखात् // 3 // | ग्रहसेनापतिर्देवो देवसेनापतिर्विभुः॥ तेषां मुलेषु सिद्धं च तैलमभ्यञ्जने हितम् // | देवसेनारिपुहरः पातु त्वां भगवान् गुहः // 12 // सर्वगन्धसुरामण्डकैडर्यावापमिष्यते // 4 // | देवदेवस्य महतः पावकस्य च यः सुतः // तेषामित्यादि / तेषां वातघ्नह्रमाणां बिल्वादीनाम् / सर्वगन्धा गङ्गोमाकृत्तिकानां च स ते शर्म प्रयच्छतु // 13 // 1 तैले दीपं' इति पा०। १-'मत्स्याण्डकः' इति पा०।

Page #759
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्रं 662 रक्तमाल्याम्बरः श्रीमान् रक्तचन्दनभूषितः॥ अनन्तां कुक्कुटी बिम्बी मर्कटीं चापि धारयेत् // रक्तदिव्यवपुर्देवः पातु त्वां क्रौञ्चसूदनः॥१४॥ अनन्तेत्यादि / अनन्ता उत्पलसारिवा, कुकुटी कुकुटीशइति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमार रीरवत् कुसुमचित्रा वल्ली स्फटिकरचितकुक्कुटाण्डतुल्यकन्दा, तने स्कन्दप्रतिषेधो नामा (द्वितीयोऽध्यायः, ! मर्कटी कपिकच्छुः / धारयेत् शरीरे इति बोद्धव्यम् // आदितोऽ)टाविंशोऽध्यायः // 28 // पक्कापक्कानि मांसानि प्रसन्ना रुधिरं पयः॥७॥ रक्षामित्यादि / रक्षा स्वस्त्ययन; मन्त्राणामचिन्त्यशक्ति- भूतोदनो निवेद्यश्च स्कन्दापस्मारिणेऽवटे // खान्मन्त्रमयी रक्षा पापनाशिनी / तपसामित्यादि / वपुषा- पक्वेत्यादि / प्रसन्ना सुरा, रुधिरं छागलस्य, पयो दुग्धम् / मिति वपुषां निधानं स्थानमित्यनेन कामरूपलमुक्तम् / अव्ययो भूतोदनः भूतानामोदनः सोपहारो बलिः, उत्खिन्ना माषविकनित्यः। प्रहाः स्कन्दग्रहादिकाः तेषां सेना तस्याः पतिः देवसे- ' तिबलिरित्यन्ये / अवटे गायाम् // ७॥नापतिः। देवसेनारिपवो दैत्याः। देवदेवस्य रुद्रस्य, उमा पार्वती, चतप्पथेच कर्तव्यं स्नानमस्य यतात्मना // 8 // कत्तिकाः षटसंख्योपेताः सप्तर्षिभायोः / शर्म सुखम् / कांचनामा चतष्पथे इत्यादि / अस्य बालकस्य / यतात्मना उपवासादिपर्वतः तं सूदयति निहन्तीति क्रौञ्चसूदनः // 10-14 // युतेन / 'यतात्मना' इत्यत्र केचित् 'यथाविधि' इति पठन्ति; इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत- स्कन्दप्रतिषेधोक्तनानविधानेनेति च व्याख्यानयन्ति // 8 // व्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कौमारभृत्यतन्त्रे स्कन्दग्रह- स्कन्दापस्मारसंशो यः स्कन्दस्य दयितः सखा // प्रतिषेधो नामाऽष्टाविंशतितमोऽध्यायः॥ 28 // विशाखसंशश्च शिशोः शिवोऽस्तु विकृताननः॥९॥ इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे एकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः।। स्कन्दापस्मारप्रतिषेधो नाम (तृतीयोऽध्यायः, आदितः) एकोनत्रिंशोऽध्यायः॥२९॥ अथातः स्कन्दापस्मारप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः१/ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ रक्षामन्त्रमाह-स्कन्देत्यादि / स्कन्दस्य कार्तिकेयस्य, दयि तः अभीष्टः, सखा मित्रं, विशाखसंज्ञ इति स्कन्दापस्मारस्य बिल्वः शिरीषो गोलोमी सुरसादिश्च यो गणः॥ द्वितीयं नाम / शिशोः बालकस्य, शिवोऽस्तु कल्याणकृद्भवतु, परिषेके प्रयोक्तव्यः स्कन्दापस्मारशान्तये॥३॥ विकृताननो विकृतमुखः। 'विशाखसंज्ञस्य' इति केचित् पठन्ति, स्कन्दप्रतिषेधानन्तरं प्रत्यासत्त्या स्कन्दापस्मारप्रतिषेधा तत्र स्कन्दस्य विशेषणम् // 9 // रम्भो युज्यत इत्याह-बिल्व इत्यादि / गोलोमी दूर्वा // 1-3 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्यासर्वगन्धविपक्कं तु तैलमभ्यञ्जने हितम् // ख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कौमारभृत्यतन्त्रे स्कन्दापसारक्षीरवृक्षकषाये च काकोल्यादौ गणे तथा // 4 // प्रतिषेधो नामैकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः // 29 // विपक्तव्यं घृतं चापि पानीयं पयसा सह // सर्वेत्यादि / सर्वगन्धा एलादिकाः, यथालाभमेलादिकलेन बिल्वशिरीषादीनां वाथेन तैलं पक्तव्यम् / अन्ये तु 'गन्धमूत्र त्रिंशत्तमोऽध्यायः। विपक्कम्' इति पठन्ति; गन्धाः सर्वगन्धाः पूर्वोक्ताः, मूत्रं अथातः शकुनीप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः // 1 // गोमूत्रम् / क्षीरेत्यादि / क्षीरवृक्षकषाये चतुर्गुणे, पयसा दुग्धेन यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ चतुर्गुणेन, काकोल्यादौ गणे कल्कीकृते स्नेहचतुर्थाशे घृतं विपक्त स्कन्दापस्मारप्रतिषेधानन्तरं शकुनीप्रतिषेधारम्भः, स्कन्दाव्यम् / तद्भुतं किं कार्यमित्याह,-पानीयं पातव्यम् , 'अन्नादेन' दिग्रहप्रतिपादकसूत्रेऽस्या एवानन्तरोक्तबादित्याह-अथात इति शेषः / अन्ये तु पानीयं चतुर्गुणं दत्त्वा घृतं पक्कव्यमिति मन्यन्ते, शेषं पूर्ववत् // 4 // इत्यादि // 1 // 2 // शकन्यभिपरीतस्य कार्यो वैद्येन जानता॥ उत्सादनं वचाहिङ्गयुक्तं स्कन्दग्रहे हितम् // 5 // गृध्रोलूकपुरीषाणि केशा हस्तिनखा घृतम् // | वेतसाम्रकपित्थानां निष्क्वाथः परिषेचने // 3 // वृषभस्य च रोमाणि योज्यान्युद्धपनेऽपि च // 6 // | शकुनीत्यादि / अभिपरीतस्य व्याप्तस्य, 'बालस्य' इति शेषः। - उत्सादनमित्यादि / उत्सादनम् उद्वर्तनम् / स्कन्दग्रहे हित | जानता बुद्धिमता। निष्क्वाथः परिषेचने कार्य इति संबन्धः // 3 // मित्यत्र चकारो लुप्तो ज्ञेयः, तेन स्कन्दग्रहे स्कन्दापस्मारे च | कषायमधुरैस्तैलं कार्यमभ्यञ्जने शिशोः॥ हितम् / ('एतदुद्वर्तनं हितम्' इत्यत्रान्ये 'एतदुद्वर्तनेरितम्' कषायेत्यादि / कषाया वटादयः, मधुराणि काकोल्यादीनि; इति पठन्ति तन्न, उत्सादनस्यानुतलातू)॥५॥६॥ तत्र वटादीनां कषायः, काकोल्यादीनां च कल्कः, ताभ्यो तैलं

Page #760
अध्यायः 31] सुश्रुतसंहिता / 663 nAmAonom साध्यं प्रत्येक वटादीनां काकोल्यादीनां च कल्ककषायौ कल्प- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमार. नीयावित्यन्ये - तन्ने शकुनीप्रतिषेधो नाम (चतुर्थोऽध्यायः, मधुकोशीरहीबेरसारिवोत्पलपद्मकैः॥४॥ आदितः) त्रिंशोऽध्यायः॥३०॥ रोभ्रप्रियङ्गुमञ्जिष्टागैरिकैः प्रदिहेच्छिशुम् // बालकरक्षामाह-अन्तरीक्षेत्यादि // 10 // 11 // . मधुकेत्यादि / उत्पलं नीलोत्पलम् / प्रदिहेत् लिम्पेत् | इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निवन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कौमारभृत्यतन्त्रे व्रणेषूक्तानि चूर्णानि पथ्यानि विविधानि च // 5 // शकुनीप्रतिषेधो नाम त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 30 // व्रणेष्वित्यादि / व्रणेषु शकुनीजुष्टबालकवणेषु / उक्तानि चूर्णानि द्विवणीयाध्याये कीर्तितानि मिश्रकोक्तानि च शोधनरोप. एकत्रिंशत्तमोऽध्यायः। णानि / पथ्यानि व्रणितोपासनीयोक्तानि शालिमुद्दाडिमसैन्धव अथातो रेवतीप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ यवपटोलादीनि; अन्ये तु पथ्यानीति चूर्णानीत्यस्य विशेषणं कुर्वन्ति, तत्र शकुनीजुष्टबालकवणानां सदाहपाकरक्तस्रावहराणि यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ चूर्णानि प्रयोक्तव्यानीति संबन्धनीयम् // 5 // शकुनीप्रतिषेधानन्तरं रेवत्यामपि मुखपाकवचनात् सव्रण त्वेनकधर्मलाच रेवतीप्रतिषेधाध्यायो युज्यत इत्याह-अथात स्कन्दग्रहे धूपनानि तानीहापि प्रयोजयेत् // स्कन्देत्यादि / धूपनानि सर्षपा इत्यादीनि स्कन्दग्रहोकानि, इत्यादि // 1 // 2 // तानीहापि शकुन्यामपि प्रयोजयेत् // अश्वगन्धा च शृङ्गी च सारिवा सपुनर्नवा // शतावरीमृगैरनागदन्तीनिदिग्धिकाः // 6 // सहे तथा विदारीच कषायाः सेचने हिताः॥३॥ लक्ष्मणां सहदेवां च वृहतीं चापि धारयेत् // ___ अश्वगन्धेत्यादि / अजशृङ्गी कर्कटङ्गी, उत्तमारणीत्यन्ये / सहे मुद्माषपण्यौं / सेचने हिताः प्रत्येकं समुदिताच // 3 // - शतावरीत्यादि / मृगैर्वारुः इन्द्रवारुणी, नागदन्ती दन्तिनी, सहदेवा पीतपुष्पा बला, वृहती स्थूलफला // 6 // | तैलमभ्यञ्जने कार्य कुष्ठे सर्जरसेऽपि च // पलङ्कषायां नलदे तथा गिरिकदम्बके // 4 // तिलतण्डुलकं माल्यं हरितालं मनःशिला // 7 // तैलमित्यादि / सर्जरसो रालः, पलङ्कषा गुग्गुलः, नलदं बलिरेप करजेषु निवेद्यो नियतात्मना // जटामांसी, गिरिः गिरिकर्णिका; अन्ये गिरिकदम्बो महातिलेत्यादि / एष तिलतण्डुलकमित्यादिको बलिः / करजेषु कदम्बः खनामख्यातः; एतैः कुष्ठादिभिः कल्कीकृतैस्तैलं नक्तमालेषु / नियतात्मना संयतेन्द्रियेण 'करजेषु' इत्यत्रान्ये कार्यम् // 4 // 'निकुञ्जषु' इति पठन्ति, निकुन्जेषु वनेषु ॥७॥निष्कुटे च प्रयोक्तव्यं स्नानमस्य यथाविधि // 8 // | धवाश्वकर्णककुभधातकीतिन्दुकीषु च // काकोल्यादिगणे चैव पानीयं सपिरिष्यते // 5 // निष्कुटे इत्यादि / निष्कुटे गृहोपवने, अन्ये निष्कुटं वनगह- धवेत्यादि / अवकों गर्दभाण्डः, ककुभः अर्जुनः / तत्र नमाहुः / यथाविधीति स्कन्दग्रहोतो विधिः; तेन शालियवर-वादिकषाये काकोल्यादिकल्के च पानीयं सर्पिः पातव्यं घृतमिचितमण्डले गायत्र्यभिमन्त्रितेन जलेन स्नानमिति लभ्यते ॥८॥ष्यते / अन्ये तु काकोल्यादिगणेनैव पानीयं घृतमिच्छन्ति, स्कन्दापस्मारशमनं घृतं चापीह पूजितम् // धवाश्वकर्णादीनि पश्चातैले संबध्नन्ति // 5 // स्कन्देत्यादि / घृतं देवदारुणि रास्नायामित्यादिकं, चकारोऽत्र कुलत्था च प्रदेहः सार्वगन्धिकः॥ सोमवहयादीनामपि धारणं समुच्चिनोति / जेजटस्तु स्कन्दग्रहे गृध्रोलकपरीषाणि यवा यवफलो घृतम् // 6 // धूपनानीत्यादिकधूपनपाठान्ते इदं घृतं पठति / सन्ध्ययोरुभयोः कार्यमेतदुद्धपनं शिशोः॥ कुर्याच विविधां पूजां शकुन्याः कुसुमैः शुभैः॥९॥ वरुणारिष्टकमयं रुचकं सैन्दुकं तथा // 7 // कुर्यादित्यादि / कुसुमैः शुभैरिति जातीपुष्पनीलोत्पलादिभिः सततं धारयेच्चापि कृतं वा पौत्रजीविकम।। शुक्लाः सुमनसो लाजाः पयः शाल्योदनं तथा // 8 // अन्तरीक्षचरा देवा सर्वालङ्कारभूषिता॥ बलिनिवेद्यो गोतीर्थे रेवत्यै प्रयतात्मना ... अयोमुखी तीक्ष्णतुण्डा शकुनी ते प्रसीदतु // 10 // कुलत्था इत्यादि / शङ्खचूर्ण सुदग्धशङ्खचूर्णम् / सर्वगन्धा दुर्दर्शना महाकाया पिङ्गाक्षी भैरवखरा // एलादिकाः, तैः कृतो लेपः सार्वगन्धिकः / गृध्रेत्यादि / यवाः लम्बोदरी शकुकर्णी शकुनी ते प्रसीदतु // 11 // प्रसिद्धाः, यवफलो वंशः, अन्ये यवफला दुग्धिकेल्याहुः / 1 'शजवर्णा' इति पा०। १संक्षुध तेले संयच्छन्ति' इति पा० / Tm

Page #761
664 निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं वरुणारिष्टकमयं वरुणनिम्बकाष्ठघटितं, रुचकं प्रीवाभरणं मणि- | देवदारुवचाहिङ्गकुष्ठं गिरिकदम्बकः॥ कसंशं धारयेत् / ब्रह्मदेवस्वरिष्टं फेनिलमाह / सैन्दुकमिति |एला हरेणवश्चापि योज्या उद्भपने सदा // 6 // सिन्दुको निर्गुण्डी, तत्काष्टकृतं रुचकं; तत्फलकृतमित्यन्ये / | गन्धनाकुलिकुम्भीके मज्जानो बदरस्य च // पुत्रजीवो मध्यवर्तुलतीक्ष्णाग्रफलो जम्बीरपत्रो वृक्षस्तत्काष्टकृतं कर्कटास्थि घृतं चापि धूपनं सर्षपैः सह // 7 // रुचकं, तत्फलकृतमित्यन्ये / केचिदत्रारग्वधं पठन्ति / शुक्ले- | हितमित्यादि / तुगाक्षीरी वंशलोचना, मधुरकेषु काकोत्यादि शुक्लाः सुमनसः श्वेतकुसुमानि / निवेद्यो दातव्यः / गोतीर्थे | ल्यादिषु; काकोल्यादिपाठात्तुगाक्षीरी प्राप्ता, पृथक्पाठो भागसलिलगोपथे। प्रयतात्मना उपवासादिपवित्रेण / तदुक्तं, द्वयार्थ कुष्ठतालीशादीनां यथालाभनिषेधार्थो वा, ये तुगाक्षीरी "सोपवासः शुचिर्नक्तं सशस्त्रो निर्हरे(लिम्" इति // 6-8 // - वंशरोचनानुकारिपार्थिवद्रव्यं मन्यन्ते तन्मते द्विरुक्तिर्नास्ति / सङ्गमे च भिषक् स्नानं कुर्याद्धात्रीकुमारयोः॥९॥ कल्ककषायाभ्यां सिद्धं घृतं हितमिति संबन्धः / गिरिकदम्बको नानावस्त्रधरा देवी चित्रमाल्यानुलेपना // महाकदम्बः / गन्धनाकुली सुगन्धा राना। कुम्भिका जलजा / चलत्कुण्डलिनी श्यामा रेवती ते प्रसीदतु // 10 // जेजटाचार्यस्तु न पठत्येतद्देवदादियोगद्वयमपि, गयी तु उपासते यां सततं देव्यो विविधभूषणाः॥ पठति // 5-7 // लम्बा कराला विनता तथैव बहुपुत्रिका // काकादनीं चित्रफलां बिम्बी गुञ्जांच धारयेत् // रेवती शुष्कनामा या सा ते देवी प्रसीदतु // 11 // | मत्स्यौदनं च कुर्वीत कृशरां पललं तथा // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमार. | शरावसंपुटे कृत्वा बलिं शून्यगृहे हरेत् // 8 // तन्त्रे रेवतीप्रतिषेधो नाम (पञ्चमोऽध्यायः, ___ काकादनीमित्यादि / काकादनी काकतिन्दुकः, 'काला' इत्यन्ये; आदितः) एकत्रिंशोऽध्यायः॥३१॥ चित्रफला इन्द्रवारुणी, चित्राण्डिकेत्यन्ये। मत्स्यौदनं मत्स्यभकं; संगम इत्यादि / संगमे नदीद्वयमेलके / रक्षामन्त्रमाह- पललं तिलपिष्टम् / 'शून्यगृहे हरेत्' इत्यत्र 'शून्यगृहेतरे' इत्यनानेत्यादि / अपरा देव्यो विविधभूषणा यां रेवतीमुपासते न्ये, तोतरे खण्डगृहे / केचिदत्रेदृशं पठन्ति 'हरेद्धलिं चोत्कु-' सेवन्ते सा देवी भो बालक ते तव प्रसादं करोतु लोके प्रसाद- रटे' इत्यादि; तत्रोत्कुरटः शून्यागारः, शून्याराम इत्यन्ये॥८॥ करा भवतु / रेवती शुष्कनामा शुष्करेवतीत्यर्थः // 9-11 // | उच्छिष्टेनाभिषेकेण शिशोः स्वपनमिष्यते // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां | पूज्या च पूतना देवी बलिभिः सोपहारकैः // 9 // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कौमारभृत्यतन्त्रे रेव- मलिनाम्बरसंवीता मलिना रूक्षमूर्धजा // . तीप्रतिषेधो नामैकत्रिंशत्तमोऽध्यायः // 31 // शून्यागाराश्रिता देवी दारकं पातु पूतना // 10 // बुदुर्गन्धा कराला मेघकालिका॥ भिन्नगाराश्रया देवी दारकं पातु पूतना // 11 // द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः। ___ इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतत्रान्तर्गते कुमाअथातः पूतनाप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ रतन्त्रे (षष्ठोऽध्यायः, आदितः) यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ द्वात्रिंशोऽध्यायः॥ 32 // रेवतीप्रतिषेधानन्तरं स्त्रीग्रहसामान्यात् पूतनाप्रतिषेधारम्भो। उच्छिष्टेनेत्यादि / उच्छेिष्टनाभिषेकेण आचमनोदकेनेत्यर्थः।। युज्यत इत्याह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // पूर्वकल्पेन स्नानम् / रक्षामन्त्रः-मलिनेत्यादि // 9-11 // कपोतवङ्काऽरलुको वरुणः पारिभद्रकः॥ इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां आस्फोता चैव योज्याः स्युर्यालानां परिषेचने // 3 // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कौमारभृत्यतचे पूतवचा वयःस्था गोलोमी हरितालं मनःशिला॥ नाप्रतिषेधो नाम द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः॥३२॥ कुष्ठं सर्जरसश्चैव तैलार्थे वर्ग इष्यते // 4 // कपोतवङ्केत्यादि / कपोतवङ्का कबडववेति लोके प्रसिद्धा त्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः। ब्रह्मसुवर्चलापरपर्याया। आस्फोता सारिवा / वयस्था ब्राह्मी, | __ अथातोऽन्धपूतनाप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ अन्ये गुडूचीमाहुः / गोलोमी दूर्वा / वर्ग इष्यते इति वर्गग्रहणं यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ यथालाभं प्रक्षेपार्थम् / वचादीनां कल्ककषायाभ्यां तैल. पूतनाप्रतिषेधानन्तर पूतनासामान्यादन्धपूतनाप्रतिषेधारम्भो साध्यम् // 3 // 4 // हितं घृतं तुगाक्षी- सिद्धं मधुरकेषु च // युज्यत इत्याह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // कुष्ठतालीशखदिरचन्दनस्यन्दने तथा॥५॥ 1 'शून्यारामाश्रिता' इति पा० / // 9 // लक्षमू देवी उरीना

Page #762
मध्यायः 35] सुश्रुतसंहिता। 665 तिक्तकद्रमपत्राणां कार्य क्वाथोऽवसेचने // चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः। तितकेत्यादि / तिक्तकद्रुमा निम्गदयः, तत्पत्रकाथेन परि अथातःशीतपूतनाप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ षेकः कार्यः // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सुरा सौवीरकं कुष्ठं हरितालं मनःशिला // 3 // अन्धपूतनाप्रतिषेधानन्तरं पूतनासामान्याच्छीतपूतनाप्रतिषे. तथा सर्जरसश्चैव तैलार्थमुपदिश्यते // धारम्भो युज्यत इत्याह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // पिप्पल्यः पिप्पलीमूलं वर्गों मधुरको मधु // 4 // | | कपित्थं सुवहां बिम्बी तथा बिल्वं प्रचीबलम् // शालपर्णी बृहत्यौ च घृतार्थमुपदिश्यते // | नन्दी भल्लातकं चापि परिषेके प्रयोजयेत् // 3 // - सुरेत्यादि / सौवीरकं विरेचनाध्यायोपदिष्टकाजिकप्रकारः / बर मूत्रं मुस्तं च सुरदारु च // अत्र तैले सुरासौवीरके तैलात् प्रत्येकं चतुर्गुणे, कुष्ठादीनि न्धांश्च तैलार्थमवचारयेत् // 4 // कल्कद्रव्याणि चतुर्थांशानि / पिप्पल्य इत्यादि / वर्गो मधुरकः | रोहिणीसर्जखदिरपलाशककुभत्वचः॥ काकोल्यादिः; वर्गग्रहणं यथालाभनिषेधार्थ, पिप्पल्यादीनां | निष्क्वाथ्य तस्मिन्निष्क्वाथे सक्षीरं विपचेद्धृतम्॥५॥ कल्ककाथाभ्यां घृतं विपाच्य शीतीभूते घृते मधु क्षिपेत् / इदं गृध्रोलूकपुरीषाणि बस्तगन्धामहेस्त्वचः॥ घृतं पानाय // 3 // 4 // निम्बपत्राणि मधुकं धूपनार्थ प्रयोजयेत् // 6 // सर्वगन्धैः प्रदेहश्च गात्रेष्वक्ष्णोश्च शीतलैः॥५॥ | धारयेदपि लम्बां च गुजों काकादनीं तथा // . सर्वेत्यादि / प्रदेहो लेपः / शीतलैरन्यैरपि द्रव्यैः // 5 // कपित्थमित्यादि / सुवहा गोधापदी। प्रचीबलो मत्स्याक्षकः, काकजकत्यन्ये / नदीमल्लातकं नदीपिप्पलिका गण्डोपलीति / पुरीषं कौकुटं केशांश्चर्म सर्पत्वचं तथा // पर्याया / सर्वगन्धा एलादिकाः / अत्र तैले कुष्ठद्वयस्य पाठो जीर्णा च भिक्षुसंघार्टी धूमनायोपकल्पयेत् // 6 // | भागद्वयार्थः / रोहिणी कट्फलः / रोहिण्यादिकाथे त्रिगुणे पुरीषं कौक्कुटमिति कुकुटपुरीष, केशांश्चर्म च कुकुटस्य, क्षीरेकभागे घृतं पचेत् / बस्तगन्धा बोथयिका / अहेस्वचः केशाश्चम च मानुषस्येत्येके केचित् चर्मेति सर्पस्य वदन्ति, त, सर्पस्य कञ्चकाः / लम्बा तिकालाबूः / काकादनी काकतितेन चर्म वक् कञ्चलिका सर्पस्य / जीर्णा च भिक्षुसकाटीमिति न्दुका ॥३-६॥भिक्षुरत्र शाक्यभिक्षुबौद्धाख्यः परिवाजकश्च, तयोर्जीर्णसवाटी नद्यां मुद्कृतैश्चान्नस्तर्पयेच्छीतपूतनाम् // 7 // जीर्णवस्त्रं; तदेकदेशो गृह्यते, एकदेशेऽपि समुदायप्रवृत्तः, देव्यै देयश्चोपहारो वारुणी रुधिरं तथा // भिक्षुरत्र शाक्यभिक्षुरेवेति जेजटः॥६॥ जलाशयान्ते बालस्य स्मपनं चोपदिश्यते // 8 // कुक्कुटी मर्कटी शिम्बीमनन्तां चापि धारयेत् // | नयामित्यादि / मुद्कृतैरनैः मुद्रकृतैर्भक्ष्यैः, मुद्गोदनेनेति मांसमाम तथा पक्कं शोणितं च चतुष्पथे॥७॥ गयी। उपहारो बलिः / जलाशयान्ते नद्याः समीपे // 8 // निवेद्यमन्तश्च गृहे शिशो रक्षानिमित्ततः॥ शिशोश्च सपनं कुर्यात् सर्वगन्धोदकैः शुभैः॥८॥ मुद्रौदनाशना देवी सुराशोणितपायिनी॥ कराला पिङ्गला मुण्डा कषायाम्बरवासिनी // जलाशयालया देवी पातु त्वां शीतपूतना // 9 // देवी बालमिमं प्रीता संरक्षत्वन्धपूतना // 9 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमाइति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतत्रान्तर्गते कुमारत . रतने शीतपूतनाप्रतिषेधो नाम ऽन्धपूतनाप्रतिषेधो नाम (सप्तमोऽध्यायः, (अष्टमोऽध्यायः, आदितः) आदितः) प्रयस्त्रिंशोऽध्यायः॥ 33 // चतुस्त्रिंशोऽध्यायः॥ 34 // कुकुटीमित्यादि / कुक्कुटी स्फटिकरचितकुकुटाण्डसदृश- रक्षामाह-मुद्रेत्यादि // 9 // कन्दा कुकुटीशरीरवत् कुसुमचित्रा वल्ली / मर्केटी कपिकच्छुः, इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्याया मर्कटमूलीत्यन्ये, शुकशिम्बीत्यपरे। अनन्ता सारिवा / अन्तश्च सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कौमारभृत्यतत्रे खण्डगृहाभ्यन्तरे / विशोश्चेति चकारात् धात्र्याश्च सपनम् / शीतपूतनाप्रतिषेधाध्यायश्चतुस्त्रिंशत्तमः // 34 // सर्वगन्धा एलादिकाः / देवी प्रीता सती इमं बालं रक्षत्विति संबन्धः // 7-9 // पश्चत्रिंशत्तमोऽध्यायः। इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रु- | अथातो मुखमण्डिकाप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः 1 तव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते कौमारभृत्यतन्त्रेऽन्धपूत- यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ नाप्रतिषेधो नाम त्रयस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः // 33 // शीतपूतनाप्रतिषेधानन्तरं स्त्रीप्रहसामान्यान्मुखमण्डिकाप्र. तिषेधारम्भो युज्यत इत्याह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // सु०सं०८४

Page #763
666 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं कपित्थबिल्वतर्कारीवांशीगन्धर्वहस्तकाः॥ षट्त्रिंशत्तमोऽध्यायः। कुबेराक्षी च योज्याः स्युर्बालानां परिषेचने // 3 // अथातो नैगमेषप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः // 1 // कपित्थेत्यादि / तर्कारी अरणिका, वांशी वंशलोचना, कुबे. यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ राक्षी काष्ठपाटला, पेटिकेत्यन्ये // 3 // मुखमण्डिकाप्रतिषेधानन्तरं परिशिष्टखान्नैगमेषप्रतिषेधारम्भो खरसैभृङ्गवृक्षाणां तथाऽजहरिगन्धयोः। तैलं वसां च संयोज्य पचेदभ्यञ्जने शिशोः॥४॥ युक्त इत्याह-अथातो नैगमेषप्रतिषेधमित्यादि // 1 // 2 // मृवृक्षाणामिति वातहरबिल्वादिकानां भृङ्गाः पत्रभङ्गाः, बिल्वाग्निमन्थपूतीकाः कार्याः स्युः परिषेचने // तदुपयोगिका वृक्षाः / अजहरिगन्धयोरिति बस्तगन्धाश्वग- सुरा सबीजं धान्याम्लं परिषेके च शस्यते // 3 // न्धयोः, अजाश्वगन्धाचतुर्गुणरसेन तैलं वसां च संयोज्य प्रियङ्गसरलानम्ताशतपुष्पाकुटन्नटैः॥ यमकं पचेदिति मन्यन्ते; 'अजहरिगन्धयोः' इत्यत्र च 'तथैव पचेत्तैलं सगोमूर्दधिमस्त्वम्लकाञ्जिकैः॥४॥ हरिगन्धया' इति पठन्ति // 4 // | बिल्वामिमन्थेत्यादि / पूतीकः चिरबिल्वः / 'सुरा सबीज मधूलिकायां पयसि तुगाक्षी- गणे तथा // धान्याम्लं' इत्यत्रान्ये 'सुरासबीजधान्याम्लैः' इति पठन्ति; तथामधुरे पश्चमूले च कनीयसि घृतं पचेत् // 5 // पाठे सबीजं धान्याम्लं बीजेन सह काजिकमिति / अन्ये तु __ मधूलिकायामित्यादि / मधूलिका मर्कटहस्ततृणम् / पयसि सुरास्थाने तथेति पठन्ति / सबीजमप्यत्र सौवीरमिति केचित् / गोक्षीरे। अत्र गयी पयःखिनीति पठति; तत्र क्षीरविदारी- प्रियङ्सरलेत्यादि / सरला शुक्ला त्रिवृत्, अनन्ता उत्पलसागणे; तथा मधुरे काकोल्यादिके, पञ्चमूले कनीयसि शालपण्या-रिवा. कुटनटं तगरं; तत्र प्रियङ्ग्वादिकल्कं चतुर्थाशं, दध्यादिके / मधूलिकादिकल्कक्काथाभ्यां घृतं पचेत् // 5 // दिव्यश्चतुर्भिः प्रत्येकं समं तैलं पचेदिति क्रमः॥३॥४॥ वचा सर्जरसः कुष्ठं सर्पिश्चोभूपनं हितम् // | पञ्चमूलद्वयक्वाथे क्षीरे मधुरकेषु च // धारयेदपि जिह्वाश्च चाषचीरल्लिसर्पजाः॥६॥ पचेदृतं च मेधावी खरीमस्तकेऽपि वा // 5 // . वर्णकं चूर्णकं माल्यमञ्जनं पारदं तथा // मनःशिला चोपहरेगोष्ठमध्ये बलिं तथा // 7 // | पञ्चमूलद्वयक्वाथे इति पञ्चमूलद्वयक्वाथे दशमूलक्काथे त्रिगुणे, पायसं सपुरोडाशं बल्यर्थमुपसंहरेत् // क्षीरे घृतसमे, काकोल्यादिकल्कचतुर्थाशं, खजूरीमज्जचतुर्थाशं मन्त्रपूताभिरद्भिश्च तत्रैव स्वपनं हितम् // 8 // मिडि यावा घृतं पानार्थ पचेदित्यर्थः // 5 // वचेत्यादि / चाषः कर्णायसः, चीरल्लिः 'चिल्ल' इति लोके, वां वयःस्थां गोलोमी जटिलां चापि धारयेत् // चाषादिजिहां धारयेत् / वर्णको रोचनिका कम्पिल्लक इत्यर्थः, उत्सादनं हितं चात्र स्कन्दापस्मारनाशनम् // 6 // न्य। माल्य पुष्पम् / अजन रसाजन, सांवीराजन वचामित्यादि / वयःस्था गुडूची, ब्राह्मीत्यन्ये, गोलोमी मित्यन्ये / पारदं शम्भुरेतः / पूर्वकल्पेन शाल्यादिकृतमण्डले दा. जटिला मांसी / उत्सादनम् उद्वर्तनम् // 6 // गोष्ठमध्ये वर्णकादिबलिमुपहरेत् , अन्ये तु वर्णकादिद्रव्याणि मण्डलार्थ मन्यन्ते / पायसं क्षीरसंसिद्धास्तण्डुलाः, पुरोडाशः | सिद्धार्थकवचाहिङ्गकुष्ठं चैवाक्षतैः सह // अष्टाकपालः पिष्टमयः कपालोपरि पक्कस्तृणामिना / मवेत्यादि भल्लातकाजमोदाच हितमुबूपनं शिशोः॥७॥ मन्त्रपूताभिः गायच्या अभिमन्त्रिताभिः / तत्रैव गोष्ठ- सिद्धार्थकेत्यादि / अक्षता यवाः // 7 // मध्ये // 6-8 // मर्कटोलूकगृध्राणां पुरीषाणि नवग्रहे // अलकता रूपवती सुभगा कामरूपिणी // धूपः सुप्ते जने कार्यो बालस्य हितमिच्छता // 8 // गोष्ठमध्यालयरता पातु त्वां मुखमण्डिका // 9 // | ___ मर्कटेत्यादि / मर्कटादिपुरीषेण रात्री सुप्ते लोके बालस्य रक्षामाह-अलङ्कतेत्यादि // 9 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे धूपनम् // 8 // मुखमण्डिकाप्रतिषेधो नाम (नवमोऽध्यायः, तिलतण्डुलकं माल्यं भक्ष्यांश्च विविधानपि // आदितः) पञ्चत्रिंशत्तमोऽध्यायः॥३५॥ कुमारपिटमेषाय वृक्षमूले निवेदयेत् // 9 // इति श्रीबल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां तिलेत्यादि / विविधान् स्वस्तिकमोदकादीन् / कुमारपितृ. सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते कौमारभृत्यतत्रे मेषायति कुमाराणां पिता रक्षणात्मकखात्, मेषो नैगमेषः, मुखमण्डिकाप्रतिषेधाध्यायः पञ्च तस्मै नैगमेषाय / वृक्षमूले क्षीरवृक्षमूले / निवेदयेत्तिलादिकं त्रिंशत्तमः॥ 35 // बलिम् // 9 // अधस्ताद्वटवृक्षस्य सपनं चोपदिश्यते॥ १'भूजवृक्षो भृजराज' इति हाराणचन्द्रः। बलि न्यग्रोधवृक्षेषु तिथौ षष्ठयां निवेदयेत् // 10 //

Page #764
अध्यायः 37] सुश्रुतसंहिता / 667 wwwwwwwwwwwwwwwwwamme अजाननश्चलाक्षिभूः कामरूपी महायशाः॥ नैगमेषस्तु पार्वत्या सृष्टो मेषाननो ग्रहः॥ बालं बालपिता देवो नैगमेषोऽभिरक्षतु // 11 // कुमारधारी देवस्य गुहस्यात्मसमः सखा // 6 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमार _ नैगमेष इत्यादि / नैगमेषः पुंग्रहः, मेषानन एडकमुखः, तन्ने नैगमेषप्रतिषेधो नाम (दशमोऽध्यायः, बालकौतुकाय सृष्टः / कुमारधारी कुमारपालयिता; 'कुमार हारी' इत्यन्ये पठन्ति, तत्र कुमारान् हरतीत्यर्थः / आत्मसम आदितः) षट्त्रिंशोऽध्यायः॥ 36 // आत्मतुल्यः, सखा मित्रम् / 'आत्मसम' इत्यत्रान्ये 'आत्मोद्भव' रक्षामाह-अधस्तादित्यादि / सपनं गायत्र्यभिमन्त्रिता इति पठन्ति, तत्रात्मोद्भवः पुत्रः // 6 // भिरद्भिः / बलिमपि तिलतण्डुलमित्यादिकं वटमूले षष्ठ्यां निवे. स्कन्दापस्मारसंज्ञो यः सोऽग्निनाऽग्निसमद्यतिः॥ दयेत् // 10 // 11 // . सच स्कन्दसखा नाम विशाख इति चोच्यते // 7 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रु- स्कन्देत्यादि / अपस्मारविकारलिङ्गलिजितविकारित्वेन स्कन्दातव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कौमारभृत्यतन्त्रे नैग- पस्मार इत्युच्यते / सोऽमिना सृष्ट इति संबध्यते / विशाख मेषप्रतिषेधाध्यायः षदात्रिंशत्तमः // 36 // इति स्कन्दापस्मारस्यापरं नाम // 7 // स्कन्दः सृष्टो भगवता देवेन त्रिपुरारिणा // | बिभर्ति चापरां संज्ञां कुमार इति स ग्रहः॥८॥ सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः। स्कन्द इत्यादि / त्रिपुरारिणा रुद्रेण सृष्टः // 8 // अथातो.महोत्पत्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ // 1 // बाललीलाधरो योऽयं देवो रुद्राग्निसंभवः॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | मिथ्याचारेषु भगवान् स्वयं नैष प्रवर्तते // 9 // नवप्रहाकृतिविज्ञानं चिकित्सितं चाभिधाय बालग्रहाणामु | गुहस्य स्कन्दादिभ्यो मेदमाह-बाललीलाधर इत्यादि / त्पत्तिं कारणं चाभिधातुं ग्रहोत्पत्त्यध्यायारम्भो युज्यत इत्याह लीला चेष्टा, रुद्राग्निसंभव इति रुद्रसंभवोऽग्निसंभवश्च / मिथ्याअथात इत्यादि / ग्रहाणां स्कन्दादीनाम् , उत्पत्तिः आगतिः | चारेषु बालेष्वित्यर्थः / वयं न प्रवर्तते तदनुचरास्तु प्रवर्तन्ते. प्राप्तिः; एतेन क्रीडनार्थ नियोजनमत्रोत्पत्तिः, नाभूतप्रादुर्भावः; कुतः ? यतोऽस्य देवलाद्यागादिभिरेव तृप्तिः / 'बाललीलाधर' कुतः? तेषां नित्यत्वात् // 1 // 2 // इत्यत्र 'बाललीलाटन' इत्यन्ये पठन्ति // 9 // नव स्कन्दादयः प्रोक्ता बालानां य इमे ग्रहाः॥ कुमारः स्कन्दसामान्यादत्र केचिदपण्डिताः॥ श्रीमन्तो दिव्यवपुषो नारीपुरुषविग्रहाः॥३॥ गृहातीत्यल्पविज्ञाना लवते देहचिन्तकाः॥१०॥ नवेत्यादि / विग्रहः शरीर; तत्र च स्कन्दस्कन्दापस्मारने कुमार इत्यादि / कुमारः कार्तिकेयः, स्कन्दसामान्यात गमेषाः पुरुषशरीराः, शेषाः स्त्रीशरीराः // 3 // स्कन्दप्रहनामतुल्यवाद्वालं गृहातीति ये केचिदपण्डिता देहएते गुहस्य रक्षार्थ कृत्तिकोमानिशूलिभिः॥ | चिन्तका वैद्या ब्रुवते तेऽल्पविज्ञाना अपण्डिताः // 10 // .. सृष्टाः शरवणस्थस्य रक्षितस्यात्मतेजसा // 4 // ततो भगवति स्कन्दे सुरसेनापतौ कृते // . एते इत्यादि / शरवणस्थस्य आत्मतेजसा रक्षितस्यापि रक्षार्थ उपतस्थुर्ग्रहाः सर्वे दीप्तशक्तिधरं गुहम् // 11 // कृत्तिकादिभिरेते स्कन्दादयो ग्रहाः सृष्टा नियोजिता इत्यर्थः; | ऊचुः प्राञ्जलयश्चैनं वृत्तिं नः संविधत्स्व वै॥ गुहस्य कार्तिकेयस्य, आत्मतेजसा स्वशक्त्या / ननु खभावरक्षि- तेषामर्थे ततः स्कन्दः शिवं देवमचोदयत् // 12 // तस्य गुहस्य रक्षकैः किं ? उच्यते-यथा स्वशक्त्या अनभिभ- | ततो ग्रहांस्तानुवाच भगवान् भगनेत्रहृत् // वनीयस्यापि इन्द्रस्य अन्ये देवा रक्षकाः, प्रभुधर्मसात् ; तद्व- | तिर्यग्योनि मानुषं च दैवं च त्रितयं जगत् // 13 // द्वहस्यापि अन्ये ग्रहा रक्षकाः, प्रभुधर्मसात् // 4 // परस्परोपकारेण वर्तते धार्यतेऽपि च // स्त्रीविग्रहा ग्रहा ये तु नानारूपा मयेरिताः॥ देवा मनुष्यान् प्रीणन्ति तैर्यग्योनींस्तथैव च // 14 // वर्तमानैर्यथाकालं शीतवर्षोष्णमारुतैः॥ गङ्गोमाकृत्तिकानां ते भागा राजसतामसाः // 5 // इज्याञ्जलिनमस्कारजपहोमव्रतादिभिः॥१५॥ __ स्त्रीत्यादि / स्त्रीविग्रहा नारीशरीराः, नानारूपा मेषादिमुखाः, नराः सम्यक प्रयुक्तैश्च प्रीणन्ति त्रिदिवेश्वरान् // मया धन्वन्तरिणा, ईरिताः कथिताः / ते श्रीविग्रहाः / भागा भागधेयं विभक्तं च शेषं किञ्चिन्न विद्यते // 16 // अंशाः, राजसतामसा मता रजस्तमोमयाः स्मृताः / यद्यपि तधुष्माकं शुभा वृत्तिर्बालेग्वेव भविष्यति // सर्वप्रहाणां रजस्तमोमयलं, तथाऽपि स्त्रीविग्रहाणामेवात्यर्थ कुलेषु येषु नेज्यन्ते देवाः पितर एव च // 17 // रजस्तमोगुणभूयिष्ठवं; तद्भयिष्ठलाच्चातिशयेन हिंसात्मकलमिति तेभ्यो बालको रक्षितव्यः॥५॥ 1 मिच्या बाळेधु' इति पा०॥

Page #765
668 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं ब्राह्मणाः साधवश्चैव गुरवोऽतिथयस्तथा // स्कन्दग्रहोऽत्युप्रतमः सर्वेष्वेव यतः स्मृतः॥ निवृत्ताचारशौचेषु परपाकोपजीविषु // 18 // अन्यो वा सर्वरूपस्तु न साध्यो ग्रह उच्यते // 22 // उत्सन्नबलिभिक्षेषु भिन्नकांस्योपभोजिषु // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे गृहेषु तेषु ये बालास्तान् गृहीध्वमशङ्किताः॥१९॥ | ___ग्रहोत्पत्त्यध्यायो नाम (एकादशोऽध्यायः, तत्र वो विपुला वृत्तिः पूजा चैव भविष्यति // आदितः) सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः॥३७॥ एवं प्रहाः समुत्पन्ना बालान् गृह्णन्ति चाप्यतः॥२०॥ एवमित्यादि / वैकल्यं विकलाङ्गता / ध्रुवं निश्चितम् / स्कन्देग्रहोपसृष्टा बालास्तु दुश्चिकित्स्यतमा मताः॥ त्यादि / सर्वेष्वेव ग्रहेषु मध्ये स्कन्दप्रहो यतोऽत्युप्रतमः, अत एव तद्गृहीतस्य ध्रुवं मरणं, अथ कथंचिज्जीवति तदा वैकल्यमिति। के तर्हि बालान् गृहन्तीति पृष्ट आह-तत इत्यादि / अन्य इत्यादि / अन्यो वा स्कन्दापस्मारादिकः // 21 // 22 // ततो गुहरक्षार्थ नवग्रहेषु सृष्टेषु सत्सु, अनन्तरं सुरा देवास्तेषां इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सेना तस्याः पती खामिनि गुहे कृते सति, उपतस्थुः आगताः / शक्तिः आयुधविशेषः / ऊचुः उक्तवन्तः। प्राञ्जलयः सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कौमारभृत्यतन्त्रे महोत्पत्त्यध्यायः सप्तत्रिंशत्तमः॥३७॥ संयोजितहस्ताः / एनं गुहं प्रति; एनमित्यत्र अन्ये देवेति गुहसंबोधनं पठन्ति / किमूचुः? वृत्ति वर्तनं, नः अस्माकं, संवि अष्टत्रिंशत्तमोऽध्यायः। धत्व कुरु, वे स्फुटम् / आत्मवृत्त्यर्थमुपस्थितानां ग्रहाणां कार्तिकेयेन किं कृतमित्याह तेषामित्यादि / ततः स्कन्दः शिवं अथातो योनिव्यापत्प्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ देवमचोदयत्तेषां ग्रहाणामर्थे, ततो प्रवृत्तिप्रार्थनादनन्तरं, यथोवाच भगवान धन्वन्तरिः॥२॥ स्कन्दः कार्तिकेयः, अचोदयत् प्रार्थितवान् / एवं प्रहार्थे प्रार्थितः प्रहोत्पत्त्यध्यायानन्तरं 'तिर्यग्योनि मानुषं च' इति वचनेन शङ्करः किं कृतवानित्याह-तत इत्यादि / ततः प्रार्थनानन्तरं योनेर्नामसंकीर्तनात् कुमारजन्मविकारकारणलाच योनेोपतान् प्रहान् प्रति भगवान् भगनेत्रहृत् भगलोचनहारी रुद्र उक्त- चिकित्सितार्थ योनिव्यापत्प्रतिषेधाध्यायारम्भो युज्यत इत्याहवान् / किमुक्तवानित्याह-तिर्यगित्यादि / तिर्यग्योनिमानुष- अथात इत्यादि / योनिव्यापदो योनिरोगाः, तेषां प्रतिषेधश्चिदेवानां त्रितयं जगच्छब्दवाच्यं, एतत्रितयं परस्परमन्योन्योप- कित्सितमिति // 1 // 2 // कारेण वर्तते, धार्यतेऽपि चेति चकारात् क्रियते च / तत्र तिर्य- प्रवृद्धलिङ्गं पुरुषं याऽत्यर्थमुपसेवते // ग्योनयो गवादयः, ते मनुष्यानुपकुर्वन्ति वहनादिना; मानुषाश्च रूक्षदुबैलबाला या तस्या वायुः प्रकुप्यति // 3 // माषादिदानेन तिर्यग्योनीनुपकुर्वन्ति / देवमानुषयोः परस्परो- | स दुष्टो योनिमासाद्य योनिरोगाय कल्पते॥ पकारमाह-देवा इत्यादि / यथाकालं शीतोष्णवैर्षादीन् कृत्वा प्रवृद्धेत्यादि / रूक्षदुर्बलबाला या स्त्री प्रवृद्धलिङ्गमतिप्रलम्बमानुषान् तिर्यग्योनींश्च प्रीणयन्तीति संबन्धः / देवेषु मानुषोप- मेहनं पुरुषमतिशयेन सेवते / तस्या वायुः प्रकोपमापद्यते, स कारमाह-ज्येत्यादि / इज्या यागः, अञ्जलिः करद्वययोजनं, वायुः प्रकुपितः सन् पित्तश्लेष्माणो कोपयति, अथवा वातः नमस्कारः प्रणामः, जप ओङ्कारपूर्वकं गायत्र्याद्यावर्तनं, होमो पित्तश्लेष्माणौ खहेतुभिः कुपितौ गृहीखा योनिरोगाय कल्पते लक्षादिसंख्याहुतिभिर्वही हवनं, व्रतं प्रसिद्धं, सम्यकप्रयुक्कैः वेदो- | समर्थो भवति ॥३॥कविधानेन प्रयुक्तैः; इज्याजलिप्रभृतिभिः सम्यक्प्रयुक्तैनरास्त्रि. त्रयाणामपि दोषाणां यथावं लक्षणेन तु॥४॥ दिवेश्वरान् देवान् प्रीणयन्तीति संबन्धः / भागधेयमित्यादि / विंशतिापदो योनेनिर्दिष्टा रोगसंग्रहे। भागधेयम् अंशसमूहः, विभक्त देवादित्रितयेन सर्वमेव विभज्य मिथ्याचारेण याः स्त्रीणां प्रदष्टेनार्तवेन च // 5 // गृहीतं, शेषम् अवशिष्टं, किश्चिन्नास्ति यतस्तत्तस्माद्बालप्रहरक्षार्थ जायन्ते बीजदोषाश्च दैवाच शृणु ताः पृथक / सृष्टलायुष्माकं वृत्तिरपि भो ग्रहा बालेष्वेव भविष्यतीति / अन- तेषां योनिरोगाणां सामान्यज्ञानोपायमाह-त्रयाणामित्यादि / पराधेषु बालेषु वृत्ति कल्पयन् शम्भुरपि दोषभाक् स्यादतः | यथावं लक्षणेन योनिरोगं जानीयादित्यर्थः // ४॥५॥सापराधेषु वृत्तिमाह-कुलेष्वित्यादि / नेज्यन्ते न पूज्यन्ते, उदावर्ता तथा वन्ध्या विप्लताच परिप्तता॥६॥ उत्सने नष्टे बलिभिक्षे येषु तानि तथा, तेषु वृत्तिरिति / अत्र वातला चेति वातोत्थाः, पित्तोत्था रुधिरक्षरा॥ हिंसनमेव वृत्तिः / पूजा चैवेति पुष्पादिना भोजनादिना वामिनी खंसिनी चापि पुत्रनी पित्तलाच या // 7 // चेत्यर्थः // 11-20 // अत्यानन्दा च या योनिः कर्णिनी चरणाद्वयम् // वैकल्यं मरणं चापि ध्रुवं स्कन्दग्रहे मतम् // 21 // श्लेष्मला च कफाज्या, षण्डाख्या फलिनी तथा 8 महती सूचिवक्रा च सर्वजेति त्रिदोषजा॥ . 1 'वृत्तिजीवनं' इति पा०। २'शीतोष्णवर्षादिमिः' इति १'चरणीद्वयम्' इति पा० / २'लैष्मिकी सकफाया ' पा०। 3 'उत्सन्नबलिमिक्षेषु नष्टपूजामिक्षेषु' इति पा० / इति पा०।३'मेहनी' इति पा० /

Page #766
अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता। 669 वातजाः पञ्च योनिव्यापद आह-उदावर्तेत्यादि / उदा- मैथुनेत्यादि / पूर्वा चरणी अतिरिच्यते मैथुनाचरणेऽधिका वर्ती, वन्ध्या, विप्लुता, परिष्ठता, वातला, इति पञ्च वातोत्थाः / भवति; अन्ये 'मैथुनेऽचरणा. पूर्व' इति पठन्ति, शेषं समम् / पित्तजाः पञ्चाह-रुधिरक्षरा, वामिनी, संसिनी, पुत्रघ्नी, पुरुषात् पूर्वमतिरिच्यते, अत्यर्थ कण्डूयत इत्यर्थः / बहुशो पित्तला, इति पञ्च पित्तोत्थाः / कफजाः पञ्चोच्यन्ते-अत्या- | अतिचरणात् मैथुनात्, अन्या अतिचरणा, बीजं गर्भाकुरजननं, नन्दा, कर्णिनी, चरणाद्वयं, लेष्मला, इति पञ्च कफोत्थाः। न विन्दति न प्राप्नोति / 'बहुशश्चातिचरणी तयोर्बीजं न सनिपातजाः पश्चोच्यन्ते-षण्डी, फलिनी, महती, सूचिवक्रा, | तिष्ठति' इति केचित् पठन्ति, अतिचरणा बहुशो मैथुनं व्रजति, सर्वजा, इति पञ्च सनिपातजाः॥६-८॥ तयोश्चरणातिचरणयोबीजं न तिष्ठति, स्थितिं न करोतीत्यर्थः / सफेनिलमुदावर्ता रजः कृच्छेण मुञ्चति // 9 // श्लेष्मलेत्यादि / आद्यासु अत्यानन्दादिषु श्लेष्मलिङ्गोच्छृितिः वन्ध्यां नष्टार्तवां विद्याद्विप्लुतां नित्यवेदनाम् // | पैच्छिल्यकण्ड्वादिकाः // 15-17 // परिप्लुतायां भवति ग्राम्यधर्मे रुजा भृशम् // 10 // | अनार्तवस्तना पण्डी खरस्पर्शा च मैथुने // वातला कर्कशा स्तब्धा शूलनिस्तोदपीडिता॥ अतिकायगृहीतायास्तरुण्याः फलिनी भवेत् // 18 // चतसृष्वपि चाद्यासु भवन्त्यनिलवेदनाः // 11 // | विवृताऽतिमहायोनिः सूचीवक्राऽतिसंवृता // - वातजानां योनिव्यापदा. पृथग्लक्षणमाह-सफेनिलमि- सर्वलिङ्गसमुत्थाना सर्वदोषप्रकोपजा // 19 // त्यादि / या उदावर्ता योनिः सा फेनिलं फेनसहितं रज आर्तवं कृच्छ्रेण दुःखेन मुञ्चति / विष्ठता नित्यं रुजावती, परिष्ठता | पश्चासाध्या भवन्तीमा योनयः सर्वदोषजाः॥२०॥ पुनर्व्यवाय एव पीडावतीत्यनयोर्भेदः / वातलेत्यादि / स्तब्धा सान्निपातिकाः पञ्चोच्यन्ते / वन्ध्याषण्ड्योः सस्तनखनिस्ततनटितेव / शूलं वातशूलं, निस्तोदः सूचीभिरिव व्यधनम् / किं नले विशेषतः / खरस्पर्शा चेति चकारान्मैथुनद्वेषनिषेधः / वातलायामेवानिलवेदना भवन्ति उतान्याखपीत्याह-चतसृ- | अतिकायो बृहत्साधनो नरस्तेन गृहीताया फलिनीति संज्ञा, वित्यादि / आद्यासु उदावोदिष्वपीत्यर्थः // 9-11 // 'अफलिनी' इत्यन्ये पठन्ति, तत्र अतिकायगृहीता या तरुणी सदाहं प्रक्षरत्यत्रं यस्यां सा लोहितक्षरा // सा अफलिनी अप्रजा इति व्याख्या / अतिविवृता महायोनिरुसवातमुद्विरेदीजं वामिनी रजसा युतम् // 12 // च्यते / सूचीवका अतिसंवृता अत्यर्थसङ्कुचितमुखी, सङ्कुचितमु. प्रलंसिनी स्यन्दते तु क्षोभिता दुःप्रसूश्च या॥ खेत्युच्यते / सर्वलिङ्गा सर्वचिह्ना, सर्वसमुत्थाना सर्वकारणा, या स्थितं स्थितं हन्ति गर्भ पुत्रघ्नी रक्तसंस्रवात् // 13 // सा सर्वजा कथ्यते / चतसृष्वित्यादि / चतसृष्वपि चाद्यासु अत्यर्थ पित्तला योनिदाहपाक | षण्डीप्रभृतिषुः सर्वलिङ्गोच्छितिरिति रोक्ष्यतोदादिका वातलिङ्गो. चतसृष्वपि चाद्यासु पित्तलिङ्गोच्छ्रयो भवेत् // 14 // च्छितयः, चोषादिकाः पित्तलिङ्गोच्छ्रितयः, स्नेहकण्ड्वादिकाः श्लेष्मलिडोच्छ्रितयश्च // 18-20 // सदाहमित्यादि / अनम् आर्तवं, 'सदाहं क्षीयते रकं यस्यां / सा लोहितक्षया' इति केचित् पठन्ति / बीजं शुक्रम् / उद्गिरेत् प्रतिदोषं तु साध्यासु स्नेहादिक्रम इष्यते // वमेत् / रजसा युतम् आर्तवमिश्रम् / स्यन्दते स्रवति, क्षोभिता | दद्यादुत्तरबस्तींश्च विशेषेण यथोदितान् // 21 // संचालिता, दुःप्रसूः दुःखेन प्रसूयते या एवंविधा योनिः प्रतीत्यादि / साध्यासु योनिव्यापत्सु प्रतिदोषं यःमेहा* सा प्रसंसिनीति संबन्धः / दुःप्रसूश्चेत्यत्रान्ये 'दुःप्रजायना' | दिक्रमः स इष्यत इत्यर्थः / एतेन यस्य दोषस्य यः प्रत्यनीकः इति पठन्ति, दुष्टीभूतापत्यमार्गेति व्याख्यानयन्ति / स्थितमि. स्नेहस्तेन स्नेहेन संस्नेह्य संखेद्य ततो वमनादीन् साध्याखवचारत्यादि / स्थितं स्थितं गर्भ हन्ति नोत्पन्नमात्रम् / चतसृषु येदित्यर्थः / यथोदितानिति वातादिभेदेनेत्यर्थः // 21 // आद्यासु लोहितक्षरादिषु / पित्तलिङ्गोच्छ्यः ओषचोषादिका कर्कशां शीतला स्तब्धामल्पस्पर्शा च मैथुने // वेदनाः // 12-14 // कुम्भीखेदैरुपचरेत् सानूपौदकसंयुतैः // 22 // अत्यानन्दा न सन्तोषं ग्राम्यधर्मेण गच्छति // कर्णिन्यां कर्णिका योनौ श्लेष्मासृग्भ्यां प्रजायते 15 | , मधुरौषधसंयुक्तान वेशवारांश्च योनिषु // मैथुनेऽचरणी पूर्व पुरुषादतिरिच्यते॥ | निक्षिपेद्धारयेच्चापि पिचुतैलमतन्द्रितः॥ 23 // बहुशश्चातिचरणादन्या बीजं न विन्दति // 16 // | धावनानि च पथ्यानि कुर्वीतापूरणानि च // .श्लेष्मला पिच्छिला योनिःकण्डयुक्ताऽतिशीतला॥ कर्कशामित्यादि / अल्पस्पर्शामिति अतिव्यवायक्रुद्धवातजचतसृष्वपि चाद्यासु श्लेष्मलिङ्गोच्छ्रितिर्भवेत् // 17 | नितसुप्तित्वात् / 'शीतला' इत्यत्रान्ये तु 'तुमुलाम्' इति पठन्ति, अत्यानन्देत्यादि / ग्राम्यधर्मेण मैथुनेन / कर्णिका मांसकन्दी। | तत्र शूलतोदवेदनासङ्घलामिति व्याख्या / कुम्भीखेदैः आनू१'मैथुनेऽचरणी' इति पा० / १'तयोग्बरण्यतिचरण्योः ' इति पा०। २'सशूला' इति पा०।

Page #767
670 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्रं पौदकांसवातघ्नद्रव्यक्वाथपूर्णा कुम्भी कृला भूमौ निखन्य तदु- दितानि / मूढगर्भस्येति स्थानानीत्यत्रापि संबध्यते, तेन मूढगपरि शय्या संस्थाप्यानिसन्तप्तलौहपाषाणगुडकान् क्वाथे निक्षिप्य भस्य स्थानानि कारणानि, विधिरेव च क्रिया चेत्यर्थः / एततदुत्थितैर्बाष्पखेदोनिप्रदेशमात्रगामिभिरुपचरेत्; अन्ये तु इयं मूढगर्भनिदाने तचिकित्सिते चोक्तम् / गर्भिणीप्रतिरोगेकुम्भी वातहरद्रव्यानूपौदकमांसपूर्णा सजलां कृत्वा प्रवृत्तोष्माणं | विति गर्भिणीप्रतिरोगेषु गर्भिण्या मासानुमासं प्रतिरोगेषु रक्तगृह्णीयादिति व्याख्यानयन्ति / उपनाहविशेषमाह-मधुरेत्यादि। सावादिषु चिकित्सोक्ता / चिकित्सा चेति चकाराद्गर्भिण्याः मधुराणि काकोल्यादीनि कल्कीकृतानि, तैर्युतान् वेशवारान् खस्थाया अपि चिकित्सा उदाहृता गर्भिणीव्याकरणशारीरे / कृतान्नवर्गोक्तान् योनिषु निक्षिपेत्, पिचुतैलं पिचुना तुलकेन केचित् 'गर्भिणीप्रतिरोगेषु' इत्यत्र 'गर्भिणीप्रतिमासेषु' इति / तैलं वातघ्नद्रव्यक्काथसिद्धं योनिषु धारयेत् / अतन्द्रितो निरन्तर- पठन्ति / तां चिकित्सां योनिव्यापत्खपि सर्वथा प्रयुञ्जीतेत्यर्थः / कारीत्यर्थः / पिचुतैलं बलाशतमित्यन्ये / धावनानि प्रक्षाल- अपप्रजाता अकालप्रसूता, तस्या रोगान् ज्वरादिकान् / तानुत्तनानि / पथ्यानि वातहरौषधसिद्धानीत्यर्थः॥ 22 // 23 // - रादुत्तरतन्त्रोक्तज्वरादिचिकित्सितात् / रोगांश्चेति चकार उत्तरओषचोषान्वितासूक्तं कुर्याच्छीतं विधि भिषक् 24 तन्त्रादित्यत्र योजनीयः / तेनापप्रजातारोगानुत्तरादुत्तरतन्त्रोक्ताशीतं विधि रक्तपित्तहरम् // 24 // चिकित्सेत्, चकारादपतानकादीन् संहितोक्तेन विधिना चिकिदुर्गन्धां पिच्छिलां चापि चूर्णैः पञ्चकषायजैः॥ त्सेदित्यर्थः / अन्ये तु 'उत्तरान्' इति पठन्ति, उत्तरकालभावि नोऽपतानकादीन् भिषक् चिकित्सेत्, 'खैश्चिकित्सितैः' इति पूरयेद्राजवृक्षादिकषायैश्चापि धावनम् // 25 // "दुर्गन्धा पित्तेन, पिच्छिलां कफेन / पञ्च कषाया न्यग्रो शेषः // 31 // 32 // घोदुम्बरप्लशाश्वत्थगर्दभाण्डाः। तचूर्णेन योनि पूरयेत् / राज इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां वृक्षादिः आरग्वधादिः // 25 // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कौमारभृत्यतन्त्रे योन्यां तु पूयस्राविण्यां शोधनद्रव्यसंभृतैः॥ योनिव्यापत्प्रतिषेधाध्यायोऽष्टत्रिंशत्तमः // 30 // सगोमूत्रैः सलवणैः शोधनं हितमिष्यते // 26 // | उत्तरतन्ने द्वितीयं कौमारतत्रं समाप्तम् // 2 // .. शोधनद्रव्याणि मिश्रकोक्तानि // 26 // वृहतीफलकल्कस्य विहरिद्रायुतस्य च // एकोनचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। कण्डूमतीमल्पस्पर्शी पूरयेबूपयेत्तथा // 27 // वति प्रदद्यात् कर्णिन्यां शोधनद्रव्यसंभृताम् // अथातो ज्वरप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ प्रलंसिनीं घृताभ्यक्तां क्षीरविन्नां प्रवेशयेत् // 28 // पिधाय वेशवारेण ततो बन्धं समाचरेत् // कुमारतन्त्रानन्तरं कायचिकित्सारम्भः, यतः कुमारतत्राप्रतिदोषं विदध्याच्च सुरारिष्टासवान् भिषक // 29 // वसाने 'अपप्रजातारोगांश्च चिकित्सेदुत्तराद्भिषक्' इति वाक्ये प्रातःप्रातर्निषेवेत रसोनादुद्भुतं रसम्॥ उत्तरादित्यनेन कायचिकित्सितस्य सूचितत्वात् , अथवा कुमाक्षीरमांसरसप्रायमाहारं विदधीत च // 30 // राणामपि ज्वराद्युत्पत्ती सत्या कायचिकित्सितस्योपयोगिलात् / तथाशब्दापनमपि बृहतीफलादिभिरेव // 27-30 // अत्र कायशब्देन दोषधातुमलसंघात उच्यते, तेन कायस्थितानां ज्वरादीनां चिकित्सा कायचिकित्सा, मश्चाः क्रोशन्तीतिवत् / शुक्रातवादयो दोषाः स्तनरोगाश्च कीर्तिताः॥ अन्ये कायशब्देन कायाग्निं वदन्ति, येतोऽग्निं व्याप्य वै ज्वराक्लैब्यस्थानानि मूढस्य गर्भस्य विधिरेव च // 31 // दयो भवन्ति / अपरे दुष्टकायः कायः तस्य चिकित्सा कायगर्भिणीप्रतिरोगेषु चिकित्सा चाप्युदाहृता॥ चिकित्सेत्याहुः / तस्यामपि कायचिकित्सायां बहुधूपद्रवेषु रुद्रसर्वथा तां प्रयुजीत योनिव्यापत्सु बुद्धिमान् // कोपसंभवतया ज्वरस्य गरीयस्त्वात् पूर्व ज्वरप्रतिषेधारम्भ अपप्रजातारोगांश्च चिकित्सेदुत्तराद्भिषक् // 32 // इत्याह-अथात इत्यादि / अथशब्दोऽनन्तरार्थः / कुतोऽनन्तरइति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतम्प्रान्तर्गते कुमारतन्त्रे मित्याह-अत इति; अस्मात् पूर्वाध्यायादित्यर्थः; अतःशब्दो योनिव्यापत्प्रतिषेधो नाम (द्वादशोऽध्यायः, हतौ वा. यतोऽयं ज्वरो रुद्रकोपसंभवतया गरीयानतो हेतोमादितोऽ)पत्रिंशत्तमोऽध्यायः // 38 // रित्यर्थः / प्रतिषेधः चिकित्सा / विः विशेषे विविधप्रकारे च; शुक्रेत्यादि / शुक्रातवादयो दोषाः शुक्रशोणितशुद्धिशारीरे। आङ अभिव्याप्ती, आभिमुख्ये वा; व्याख्यास्यामः प्रकर्षण सलक्षणचिकित्सिता उक्ताः; आदिशब्दाद्धात्रीस्तन्यदोषाश्च / कथयिष्यामः // 1 // 2 // स्तनरोगा विसर्पनाडीस्तनरोगनिदाने, तचिकित्सिते तचिकित्सा उक्का / क्लैब्यस्थानानि क्लैन्यकारणानि क्षीणबलीयवाजीकरणो. येनामृतमपा मध्यादुद्भुतं पूर्वजन्मनि // १.निस्तन्द्र इत्यर्थः' इति पा०। 2 "पिण्डैरापूरणं हितम्' इति यतोऽमरत्वं संप्राप्तास्त्रिदशास्त्रिदिवेश्वरात् // 3 // पा०।१-४म्योत्थानानि' इति पा० / १'तत्र स्थितानां' इति पा०। २'यतोऽग्निध्यात्यैव' इति पा०।

Page #768
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता / 671 शिष्यास्तं देवमासीनं पप्रच्छुः मुश्रुतादयः॥ नाऽस्माकं ब्रूहीति संबन्धः / सर्वकायचिकित्साखिति सर्वस्मिन् व्रणस्योपद्रवाः प्रोक्ता व्रणिनामप्यतः परम् // 4 // काये चिकित्सा तासु / ये दृष्टा उपद्रवा ज्वरादयः / परमर्षिणा समासाद व्यासतश्चैव ब्रूहि नो भिषजांवर॥ | धन्वन्तरिणा / अत्र चिकित्साशब्देन प्रतिकार उच्यते; अन्ये इदानीं ज्वरप्रतिषेधरूपां धन्वन्तरिस्तुति प्रतिपादयन् ज्वर- खत्र चिकित्साशब्देन चिकित्साशास्त्रमभिधाय मूलतत्राणामौ• प्रतिपादनहेतुकं धन्वन्तरि गुरुं प्रति शिष्याणां प्रश्नमाह- पधेनवौरभ्रादीनां चिकित्साशास्त्राणामवरोधं मन्यन्ते; अपरे येनामृतमपामित्यादि / येन धन्वन्तरिणा / अपा मध्यात् क्षीरा- 'षटूसु कायचिकित्सासु' इति पठन्ति, तेषां मते षदशब्देन र्णवमध्यात् / उद्धृतम् आनीतम् / पूर्वजन्मनि देवत्वे सति / यतो अग्निवेशमेडजातूकर्णहारीतक्षारपाणिपराशरप्रोकाः यस्मात् / त्रिदशेश्वरात् धन्वन्तरेः / अमरखं संप्राप्ताः अमृत- षट् चिकित्सा लभ्यन्ते; अत्र पक्षे 'परमर्षिणा' इत्यत्र 'परमदानेन; त्रिदशा देवा अमृतप्राया अमरखं संप्राप्ताः / तं देवं र्षिभिः' इति पाठः // 5-7 // धन्वन्तरिनामानम् / आसीनम् उपविष्टम् / पप्रच्छुः पृष्टवन्तः। तेषां तद्वचनं श्रुत्वा प्राब्रवीद्विषजांवरः॥ जेजटाचार्यस्तु 'त्रिदशास्त्रिदशेश्वरा' इति पठित्वा यतो ज्वरमादौ प्रवक्ष्यामि स रोगानीकराट् स्मृतः॥८॥ यस्मात् धन्वन्तरेस्त्रिदशा देवा अमृतप्राप्त्या अमरत्वं संप्राप्ताः | रुद्रकोपाग्निसंभूतः सर्वभूतप्रतापनः॥ सन्तः त्रिदशेश्वराः सजाता इति व्याख्यानयन्ति / अत्र येनामृत-तैस्तै मभिरन्येषां सरवाना परिकीत्येते // 9 // मित्यादिश्लोके अमृतामरयो मज्वरप्रतिषेधादी मङ्गलार्थमुक्तम्। सिमानामा भिजाती। यद्यपि प्राक् सुश्रुतस्य प्रश्नकर्तृत्वेन प्राधान्यं, तथाऽप्यत्र सर्वे तथाऽप्यत्र सव- ज्वरमादाविल्यादि / स इति ज्वरः / रोगानीकराविति रोगसषामनुप्रहाय प्रश्नऽधिकारः / कि पप्रच्छुरित्याह-वणस्योपद्रवाजा नामभिः पाकलाभितापखोकमकाइत्यादि / व्रणस्योपदवा वेदनावर्णाघावादयः / प्रोक्ता व्रणास्राव दिभिः / अन्येषां सत्त्वानां गजावादीनाम् // 8 // 9 // विज्ञानीयादिषु / व्रणिनामिति व्रणिनः पुरुषाः, तेषामुपद्रवा जन्मादौ निधने चैव प्रायो विशति देहिनम् // ज्वरातीसारादयः, तान् समासात् संक्षेपतः, व्यासतो विस्तारात्; हे भिषजांवर नोऽस्माकं ब्रूहि / अन्ये तु व्रणस्योपद्रवा अतः सर्वविकाराणामयं राजा प्रकीर्तितः // 10 // वर्णानाववेदनादयः प्रोक्ताः, व्रणिनामपि समासात् प्रोकाः | - इदानीमुक्तमेव रोगसमूहराट्त्वं सहेतुकं कृत्वा प्रतिपादयतितथा च-"विसर्पः पक्षघातश्च सिरास्तम्भोऽपतानकः। मोहो जन्मेत्यादि / प्रायो विशेषेण // 10 // न्मादौ व्रणरुजा ज्वरस्तृष्णा हनुग्रहः // कासश्छर्दिरतीसारो ऋते देवमनुष्येभ्यो नान्यो विषहते तु तम्॥ . हिका श्वासः सवेपथुः / षोडशोपद्रवाः प्रोक्ता व्रणिनां व्रणचि- कर्मणा लभते यस्माद्देवत्वं मानुषादपि // 11 // न्तकैः"-इति; व्यासतश्चातः परं ब्रहीति व्याख्यानयन्ति पुनश्चैव च्युतः खगोन्मानुष्यमनुवर्तते॥ तस्मात्ते देवभावेन सहन्ते मानुषा ज्वरम् // 12 // उपद्रवेण जुष्टस्य व्रणः कृच्छ्रेण सिध्यति // 5 // | शेषाः सर्वे विपद्यन्ते तैर्यग्योना ज्वरार्दिताः॥ उपद्रवास्तु वणिनः कृच्छ्रसाध्याः प्रकीर्तिताः॥ / तिर्यग्योनयस्तेन पीडिता विपद्यन्त एवेति प्रतिपादयितुं प्रक्षीणबलमांसस्य शेषधातुपरिक्षयात् // 6 // ज्वरप्रभावमाह-ऋते इत्यादि / ऋते विना / नान्यो विषहते तस्मादुपद्रवान् कृत्वान् ब्रू नःसचिकित्सितान्॥ नान्यः सोढुं शक्नोति / देवाः खतपोमाहात्म्यात् सहन्ते सर्षकायचिकित्सासु ये दृष्टाः परमर्षिणा॥७॥ मनुष्याः कथं सोढुं समर्थोः उच्यते-कर्मणेत्यादि; एनं पाठ न पर व्रणितोपद्रवाणामनभिहितखात् तान् प्रति प्रश्नः, | केचिन पठन्ति, इश क्रम निचया नास्ति यत्खगाण्युता किं तर्हि सोपद्रवस्यं कृच्छ्रेण व्रणप्रशान्तिः व्रणितोपद्रवाणां च | मानुष एव भवति // 11 // १२॥कृच्छ्रसाध्यसमिति हेतुद्वयेन पुनः शिष्याणां प्रश्नमाह-उप- खेदावेरोधः सन्तापः सर्वाङ्गग्रहणं तथा // 13 // द्रवेण जुष्टस्येत्यादि / उपद्रवेण वरादिना युक्तस्य पुरुषस्य विकारा युगपद्यस्मिन् ज्वरः स परिकीर्तितः॥ अन्ये तु 'उपद्रवेण जुष्टस्तु' इति व्रणविशेषणं पठन्ति, इदानीं ज्वरस्य खरूपमाह-खेदावरोध इत्यादि / खेदीतन्मते उपद्रवेण वणवेदनादिना, जुष्टो व्याप्तः / कृच्छेण | वरोधः खेदानिर्गमः; एतच्च प्रायिकं लक्षणं, पैत्तिके खेदनिर्गकष्टेन / व्रणिन उपद्रवा ज्वरादिकाः, विसर्पादिका इत्यन्ये / मात् / सन्ताप इति सन्तापयतीति संशब्दान्मानसोऽपि कीहशस्य व्रणिन उपद्रवाः कृच्छ्रसाध्याः इत्याह-प्रक्षीणबलमा- तापोऽभिप्रेतः तथा चोकं,-'सन्तापो देहमानस' इति / सस्येत्यादि / बलम् उत्साहलक्षणं, मांसम् उपचयलक्षणम् / सर्वाङ्गप्रहणं वेदनया। युगपदिति एककाले / खेदावरोध' इत्यत्र शेषधातवो मेदःप्रभृतयः, तेषां परिक्षयात्; रकस्य तु मांसा- 'वेगोपरोधः' इत्यन्ये पठन्ति; वेगोपरोधो वातमूत्रपुरीषादीनाश्रयत्वान्मासप्रहणेनैव ग्रहणम् / तस्मादिति यस्मादुपद्रवजुष्ट-मनिर्गमः ॥१३॥स्थातिकृच्छ्रखं तस्मात् कृत्वान् समस्तानुपद्रवान् सचिकित्सितान्। १'देहिनः' इति 'देहिनाम्' इति च पा० / 2-3-4 1 वर्णवेदनादिना' इति पा०। | 'स्वेदोपरोधा' इति पा०॥

Page #769
672 निबन्धसंग्रहांख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं दोपैः पृथक् समस्तैश्च द्वन्द्वैरागन्तुरेव च // 14 // ओषधीपुष्पगन्धाच्च शोकानक्षत्रपीडया // अनेककारणोत्पन्नः स्मृतस्त्वष्टविधो ज्वरः॥ अभिचाराभिशापाभ्यां मनोभूताभिशङ्कया // 21 // स्त्रीणामपप्रजातानां प्रजातानां तथाऽहितैः॥ अतः परं हेतुभेदाज्वरस्यानेकखमाह-दोषैरित्यादि / पृथक् / / पृथक | स्तन्यावतरणे चैव ज्वरो दोषैः प्रवर्तते // 22 // त्रयः, समस्तैषिरेकः, द्वन्द्वजास्त्रयः, आगन्तुरेकः, एवमनेककारणोत्पन्नोऽपि ज्वरोऽष्टविधत्वं न त्यजति // 14 // न केवलमेवं खप्रकोपणैर्वणप्रश्नोत्तैः प्रकुपिता दोषा ज्वरमा पादयन्ति, अपि तु तेऽन्यैरपि कारणैरित्यत आह-मिथ्यादोषाः प्रकुपिताः स्वेषु कालेषु स्वैः प्रकोपणैः // 15 // तियुक्तैरित्यादि / मिथ्यातियुक्तः अयथाविधियुक्तैरतियुक्तैश्च / व्याप्य देहमशेषेण ज्वरमापादयन्ति हि // स्नेहायैः स्नेहखेदवमनविरेचनादिकैः / नृणां ज्वरो दोषैः प्रवर्तते दुष्टाः स्वहेतुभिर्दोषाः प्राप्यामाशयमूष्मणा // 16 // इति संबन्धः; 'प्रवर्तत' इत्यत्र 'प्रकुप्यति' इति केचित् / सहिता रसमागत्य रसवेदप्रवाहिणाम् // विविधादभिघातात् शस्त्रलोष्ट्रकाष्ठादिप्रहारात् / रोगोत्थानात् रोगा स्रोतसां मार्गमावृत्य मन्दीकृत्य हुताशनम् // 17 // विद्रध्यादयस्तेषामुत्थानात् / श्रमात् अतिव्यायामात् / प्रपाक स्तेषामेव / आमात् अजीर्णात् / क्षयात् राजयक्ष्मणः / सात्म्यनिरस्य बहिरूष्माणं पक्तिस्थानाच केवलम् // तुपर्ययात् सात्म्यविपर्ययातुविपर्ययाच्च / ओषधीशब्दस्यादी शरीरं समभिव्याप्य वकालेषु ज्वरागमम् // 18 // विषशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन विषौषधीपुष्पगन्धात् / नक्षत्र जनयन्त्यथ वृद्धिं वा स्ववर्ण च त्वगादिषु॥ जन्मनक्षत्रं, तस्य पीडा तथा क्रूरपहाणी बाधा तया। अभिचारो ज्वरस्य संप्राप्तिमाह-दोषाः प्रकुपिता इत्यादि / दोषाः | यन्त्रमन्त्राद्यभिपीडनम् , अभिशापो द्विजगुरुसिद्धानामभिशपनं, प्रकुपिताश्चयानुपूर्व्या; खेषु कालेषु प्रावृटशरद्वसन्तेषु अहोरात्रि ताभ्याम् / मनोभूताभ्यामभिशङ्काशब्दः संबध्यते, अभिशङ्काकेषु च; एतेन प्राकृतो ज्वर उक्तः / खैः प्रकोपणैरिति बलवद्वि शब्देन अभिषङ्गलं कथ्यते; तेन मनोऽभिषङ्गेण कामाद्यभिषङ्गेग्रहादिक्रोधादिदिवाखापादिभिर्वणप्रश्नोक्तैः / अनेन च वैकृतः / / णेत्यर्थः, भूतशब्देन देवादिग्रहा उच्यन्ते, तेन देवादिप्रहाभिषब्रह्मदेवस्तु सन्निपातप्रकोपस्य हेतूनत्र पृथगाह; यथा,- लेणेत्यर्थः / अपप्रजातानाम् असम्यक्प्रसूतानां, प्रजाताना "विषमाध्यशनात्यशनं लकुचामफलं शिलोचये सलिलम् / सम्यक्प्रसूतानाम्, अहितैः कृता / स्तन्यस्य पिण्याकमाममूलकसर्षपशाकं यवैः कृता च सुरा // कृशशुष्का- | अवतरणे प्रथममुन्मुखीभवने // 19-22 // मिषशाकं यावकमशनं च पर्वते वासः। व्यापन्नाम्बुसुरादधिकन्दं तैवेगवद्भिर्बहुधा समुद्भान्तैर्विमार्गगैः॥ पिडकोच्छ्रितिदेहे // मृद्विषगरादिभक्षणमनातवं दुर्दिनं पुरोवातः। विक्षिप्यमाणोऽन्तरनिर्भवत्याशु बहिश्वरः // 23 // अन्नपरिवर्तभूतावेशी पीडा प्रहर्क्षसंभूता // अनुचितभेषज- रुणद्धि चाप्यपांधातुं यस्मात्तस्माजवरातुरः॥ : गन्धाघ्राणं पापस्य कर्मणोऽभ्यासः / स्नेहखेदादीनां मिथ्यायोगः | भवत्यत्युष्णगात्रश्च ज्वरितस्तेन चोच्यते॥२४॥ पुराकृतं कर्म // स्त्रीणां विषमप्रसवो मिथ्यायोगः प्रसूतानाम् / ___ एवं ज्वरहेतूनुदाहृत्य यथोष्णगात्रत्वं स्यात्तथा दर्शयतिस्नेहखेदादीनां रसायनस्यापि च व्यापत् // एते हेतव उक्ताः तैवेगवद्भिर्बहुधेत्यादि / तैः दोषैः / वेगवद्भिः प्रसरणशीलैः / प्रकोपणे सन्निपातस्य"-इति / अशेषेण सामस्त्येन / आपा समुद्रान्तः इतश्चेतश्च विक्षिप्तः / विमार्गगैः तिर्यग्गतैः / विक्षिदयन्ति जनयन्ति / अन्ये 'दोषाः प्रकुपिता गाढमपथ्याहार प्यमाणः प्रेर्यमाणः / अन्तरनिर्बहिश्चरो भवति 'रोमकूपैः' इति सेवनः' इति पठन्ति / अत्र गाढशब्देन प्राकृतः, अपथ्याहार | शेषः / अपांधातुं खेदं, रुणद्धि / स एव बहिनिःसृतोऽन्तरमिर्यसेविन इत्यनेन वैकृतः / अन्ये ज्वरसंप्राप्तिमनेन पाठेन पठन्ति, स्मादपांधातुं रुणद्धि तस्मादत्युष्णसर्वानो भवति, यतोऽत्युष्णतद्यथा-दुष्टाः खहेतुभिरित्यादि / दुष्टाः प्रकुपिताश्चयादि सर्वाङ्गः स्यात्तेन कारणेन ज्वरित इत्युच्यते / अन्ये तु 'ज्वरिरूपेण, खेषु कालेषु प्राकृतं ज्वर, खहेतुभिराद्यसंप्राप्तिश्लोकव्या तस्तेन चोच्यते' इत्यत्र 'न च खिद्यति सर्वशः' इति पठन्ति ख्यातेर्बलवद्विग्रहादिभिर्वैकृतम् / ऊष्मणा वह्नयूष्मणा सहिता | (व्याख्यानयन्ति च सर्वत्र न खिद्यति, च क्वचित् खिद्यती. धातूष्मणा दोषोष्मणा वा सहिता दोषा रस हृदयस्थमागत्य, त्यर्थः) // 23 // 24 // हुताशनं जठराग्निं मन्दीकृत्य, ऊष्माणममेरेव, पक्तिस्थानात् / अग्निस्थानात् , बहिः निरस्य निक्षिप्य, केवलं सर्व, खकालेषु 't as श्रमोऽरतिर्विवर्णत्वं वैरस्यं नयनप्लवः॥ आर्तवेषु अहोरात्रिकेषु च ज्वरागमं जनयन्ति, अथवा वृद्धिमा- | इच्छाद्वेषौ मुहुश्चापि शीतवातातपादिषु // 25 // . गतस्य; स्ववर्ण नखखड्यनादिषु जनयन्ति // 15-18 // - जृम्भाऽङ्गमर्दो गुरुता रोमहर्षोऽरुचिस्तमः॥ मिथ्यातियुक्तैरपि च स्नेहाथैः कर्मभिर्नृणाम् // 19 // अप्रहर्षश्च शीतं च भवत्युत्पत्स्यति ज्वरे // 26 // विविधादभिघाताच रोगोत्थानात् प्रपाकतः॥ 1 'कोपान्नक्षत्रपीडनात्' इति पा० / 2 'न , स्विधति श्रमात् क्षयादजीर्णाच्च विषात्सात्म्यर्तुपर्ययात् // 20 // | सर्वतः' इति पा० / 3 अयं पाठः कचित्पुस्तके नोपलभ्यते /

Page #770
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता / 673 सामान्यतो, विशेषात्तु जृम्भाऽत्यर्थे समीरणात् // | प्रसेको लालानावः, अङ्गसादः अङ्गग्लानिः / अन्ये त्वेवं पित्तात्रयनयोर्दाहः, कफानान्नाभिनन्दनम् // 27 // पठन्ति-स्तै मित्यं स्तिमितो वेग आलस्यं मधुरास्यता / शुक्लसर्वलिङ्गसमवायः सर्वदोषप्रकोपजे // मूत्रपुरीषवं स्तम्भस्तृप्तिरथापि च // गौरवं शीतमुत्क्लेशो द्वयोईयोस्तु रूपेण संसृष्टं द्वन्द्वजं विदुः॥ 28 // | रोमहर्षोऽतिनिद्रता / प्रतिश्यायोऽरुचिः कासः कफजेऽक्ष्णोश्च इदानीं पूर्वरूपमाह-श्रम इत्यादि / अरतिः शयनास शुक्लता' इति / स्तमित्यं निश्चलत्वं ज्वरितस्य, वेगोऽपि स्तिमितः नादौ सर्वत्रापि सुखाभावः / नयनप्लवो नयनयोरश्रुपूर्णता / / सततस्थितो निश्चला, अन्ये तु स्तिमितो वेगो मन्द उद्गमः आतपादिष्वित्यादिशब्दप्रहणाच्छय्यासनग्रहणम् / तमः अन्ध // 33 // 34 // कारदर्शनम् / अप्रहर्ष आनन्दाभावः / उत्पत्स्यति भाविनि निद्रानाशो भ्रमः श्वासस्तन्द्रा सुप्ताङ्गताऽरुचिः॥ ज्वरे / सामान्यतः सर्वस्मिन्नेव ज्वरे / प्रत्येकदोषजज्वरे पर्व-तृष्णा मोहो मदः स्तम्भो दाहः शीतं हृदि व्यथा 35 रूपमाह-विशेषात्तु जृम्भाऽत्यर्थमित्यादि / न अन्नाभिनन्दनम | पक्तिश्चिरेण दोषाणामुन्माद:श्यावदन्तता॥ अमानभिलाषः // 25-28 // रसना परुषा कृष्णा सन्धिमूर्धास्थिजा रुजः॥३६॥ निर्भुग्ने कलुषे नेत्रे कौँ शब्दरुगन्वितौ // वेपथुर्विषमो वेगः कण्ठोष्ठपरिशोषणम् // प्रलापः स्रोतसां पाकः कूजनं चेतनाच्युतिः॥३७॥ निद्रानाशःक्षुतः स्तम्भो गात्राणां राक्ष्यमेव च 29 खेदमत्रपुरीषाणामल्पशः सुचिरात् सुतिः // शिरोहगात्ररुग्वक्रवरस्यं बद्धविट्कता // जम्भाऽऽध्मानं तथा शूलं भवत्यनिलजे ज्वरे॥३० इत्यादि / भ्रमश्चक्रारूढस्येव भ्रमणम् / तन्द्रालक्षणमुच्यते | एकैकदोषजं ज्वरमभिधाय सान्निपातिकमाह-निद्रानाश वातादिजत्वेन ज्वरस्य लक्षणान्याह-वेपथुरित्यादि / वेपथुः | "इन्द्रियार्थेष्वसंवित्तिर्गौरवं जृम्भणं क्लमः / निद्रातस्येव यस्येहा / विषमो वेग इति कदाचिदतिशयितः कदाचि-| तस्य तन्द्रा विनिर्दिशेत्" इति / सुप्ताजता गात्राणां स्पर्शाज्ञता, न्मन्दश्च वेगः / क्षुतः स्तम्भः क्षुत् छिक्का तस्याः स्तम्भोऽनिर्ग- मोहोऽत्र मूर्छा, मदः पूगफलेनेव मत्तता, स्तम्भः स्तब्धता / मन; 'क्षुत' इत्यत्र अन्ये 'क्षव' इति पठन्ति; तेन्मते क्षवः उन्मादो मानसो विकारः। रसना जिह्वा, परुषा कर्कशा / छिका, स्तम्भो गात्रस्य / ननु, वातज्वरमोक्षेऽपि छिक्का स्यात्, | सन्धिमूर्धास्थिजा रुज इति सन्धिरुजा मूर्धरुजा अस्थिरुजा तत् कथं ज्वरागममोक्षयोर्ज्ञानम् ? उच्यते-अपरवेपथ्वादिवा च; अन्ये सन्ध्यादिस्थाने 'लोठनं शिरसो रुजा' इति पठन्ति, तज्वरलक्षणानामभावाज्वरमोक्षो बोद्धव्यः / रोक्ष्यमेव चेति | लोठनं शिरसो विधुननम् / निर्भने कुटिले, कलुषे मैलिने / गात्राणां ( रूक्षेप्रहणेनैव कृष्णारुणवर्णयुक्तमिति ज्ञेयं); चकारात् शब्दरुगन्वितौ शब्दान्वितौ रुगन्वितौ र कर्णौ भवतः / प्रलापः कृष्णविण्मत्रत्वं समुच्चीयते; अन्ये तु 'गात्राणां रोक्ष्यमेव च' असंबद्धभाषणम् / स्रोतसां मुखनासादिरन्ध्राणाम् / कूजनम् इत्यत्र 'श्यावाङ्गमलनेत्रता' इति पठन्ति / शिरसः पृथगुपादान- अव्यक्तशब्दोत्थानं कण्ठे / चेतनाच्युतिः चित्तनाशः / अल्पशः मत्यर्थ विरोरुग्भवतीति ज्ञापनार्थम् ; अन्यथा गात्ररुगित्यनेनैव सुचिरात् तिरिति अल्पमल्पं कृखा चिरकालेन निःसरतस्प्राप्तेः / 'जुम्भाध्माने भ्रमः शूलं' इत्यन्ये पठन्ति // 29 // 30 // तीत्यर्थः // ३५-३७॥वेगस्तीक्ष्णोऽतिसारश्च निद्राल्पत्वं तथा वमिः॥ सर्वजे सर्वलिङ्गानि कण्ठोष्ठमुखनासानां पाकः खेदश्च जायते // 31 // निद्रानाश इत्यादिपाठेन विकृतिविषमसमवेतस्य सनिपातस्य प्रलापः कटुता वक्रे मूर्छा दाहो मदस्तृषा॥ लक्षणमभिधाय प्रकृतिसमसमवेतस्य लक्षणमाह-सर्वजे पीतविण्मूत्रनेत्रत्वं पैत्तिके भ्रम एव च // 32 // इत्यादि / सर्वदोषजे सर्वलिझानि प्रत्येकवातादिज्वरोक्तवेग इत्यादि / 'प्रलापः कटुता वके' इत्यत्र 'प्रलापस्तिक्त लक्षणानि ॥वफलं' इति केचित् पठन्ति / मदः पूगफलेनेव मत्तता . विशेषं चात्र मे शृणु // 38 // // 31 // 32 // नात्युष्णशीतोऽल्पसंशो भ्रान्तप्रेक्षी हतखरः॥ गौरवं शीतमुत्क्लेशो रोमहर्षोऽतिनिद्रता // खरजिह्वः शुष्ककण्ठः स्वेदविण्मूत्रवर्जितः // 39 // सास्रो निर्भुग्नहृदयो भक्तद्वेषी हतप्रभः॥ स्रोतोरोधो रुगैल्पत्वं प्रसेको मधुरास्यता // 33 // | श्वसन्निपतितः शेते प्रलापोपद्रवायुतः॥४०॥ नात्युष्णगात्रता छरिङ्गसादोऽविपाकता // प्रतिश्यायोऽरुचिः कासाकफजेऽक्षणोश्च शुक्लता३४ तमभिन्यासमित्याहुर्हतौजसमथापरे // इदानीमभिन्यासादिसंज्ञाभिः सन्निपातमेदमाह-विशेषमिगौरवमित्यादि / गौरवं गात्राणां, उल्लेशः श्लेष्मनिष्ठीवनं, त्यादि / विशेष मेदम् / अत्र सन्निपातज्वरे / नात्युष्णशीतः 1 विषमो वेगः हीनाधिकभावेन' इति पा०।२'तन्मते वात- | साधारणास्पर्शः / भ्रान्तप्रेक्षी सर्वपदार्थायथार्थदर्शी / सास्रः ज्वरे छिक्का संभवत्ति' इति पा० / 3 अयं पाठः क्वचिन्नोपलभ्यते।। 1 'समले' इति पा० / 2 'सास्रनिर्भुननयनः' इति पा० / 4 'विडस्पत्वं' इति पा० / 5 'कफजेऽक्ष्यादिशुकृता' इति पा० / / 3 'इदानीमन्वभिः संशामिः' इति पा० / सु० सं० 85

Page #771
674 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं अश्रुपूर्णनेत्रः। निर्भुमहृदयः कुटिलहृदयः। श्वसन् श्वासं कुर्वन्। सप्तमे दिवसे प्राप्त दशमे द्वादशेऽपिवा॥४५॥ निपतित इव शेते, एतेन विकलाङ्ग उक्तः / प्रलाप एवोपद्रव- | पुनर्घोरतरो भूत्वा प्रशमं याति हन्ति वा॥ स्तेन आयुतोऽत्यर्थयुक्तः। तं सन्निपातमेदम् // 38-40 // | सन्निपातज्वरस्य मोक्षवधयोरवधिमाह-सप्तमे दिवसे प्राप्ते सन्निपातज्वरं कृच्छ्रमसाध्यमपरे विदुः॥४१॥ | इत्यादि / शीघ्रमध्यमन्दशक्तित्वाद्वातादीनां सप्तमे दिने वातामतभेदेन सन्निपातज्वरस्य कृच्छ्रसाध्यखमसाध्यलं चोच्यते धिकः सन्निपातज्वरः, दशमे दिने पित्ताधिकः, द्वादशे दिने -सन्निपातज्वरमित्यादि / असमस्तलक्षणत्वे कृच्छ्रसाध्यवं, श्लेष्माधिको विमुञ्चति मलपाकात् , हन्ति च धातुपाकात्; यदि समस्तलक्षणत्वे विबद्धदोषत्वेऽनौ च नष्टे सत्यसाध्यवम् // 41 // हि तस्य दीर्घजीवनं(ने) कर्मास्ति तदा मलपाको भवति, अन्यथा धातुपाकः / अन्ये तु सप्ताहेऽभिन्यासो, दशाहे हतौजाः, द्वादनिद्रोपेतमभिन्यासं क्षीणमेनं हतौजसम्॥ शाहे संन्यासः, मलपाकात् प्रशमं याति धातुपाकाद्धन्तीति संन्यस्तगात्रं संन्यासं विद्यात्सवात्मके ज्वरे // 42 // | मन्यन्ते / धातुपाकस्य लक्षणमाह-"संबाध्यमानो हृदि नाभि अभिन्यासस्य भेदमाह-निद्रेत्यादि / तमेव निद्रोपेतमभिः | देशे गात्रेषु वा पाकरुजोज्झितेषु / पक्वेष्विवाचति रुजं ज्वरातः न्यासं विद्यात्, एनं क्षीणं सन्तं हतौजसं विद्यात् , तमेव च | स धातुपाकी कथितो भिषग्भिः " इति / शकुनैररिष्टैा मरणसंन्यस्तगात्रं संन्यासमिति / केचिदममभिन्यासप्रतिपादकं | कारी धातुपाकी(को) ज्ञेय इति वृद्धाः / 'द्वादशेऽपि वा' इत्यवाक्यं न पठन्ति / निद्रोपेतमभिन्यासमित्यादिपाठस्याग्रे 'प्रलि-त्रापिशब्दाद्भालकिप्रोक्तः सन्निपातज्वरस्य मोक्षवधयोरवधिः म्पन्निव गात्राणि पर्वणां गौरवेण च' इत्यादिना 'मन्दज्वरप्रला- प्राप्यते / तेन "सप्तमी द्विगुणा या तु नवम्येकादशी तथा / एषा पस्तु सशीतः स्यात्प्रलेपकः' इत्यन्तेनापरतन्त्रोक्तपाठेन प्रलेपक- त्रिदोषमर्यादा मोक्षाय च वधाय च" इति लब्धम् / पुनर्घोरतर लक्षणं केचित् पठन्ति, तच न पठनीय; 'तथा प्रलेपको ज्ञेय' | इति पुनःशब्दात् पूर्व घोर आसीत् ततः पुनर्घोरतर इति इत्यादिपाठेन खतन्त्रे तस्य पठितखात् / 'नित्यं मन्दज्वर' लभ्यते // 45 ॥इत्यादिना. क्षारपाणिप्रोक्तं वातबलासकलक्षणमपरे पठन्ति, द्विदोषोच्छ्रायलिङ्गास्तु द्वन्द्वजास्त्रिविधाःस्मृताः४६ तदपि न पठनीयं, 'प्रलेपकं वातबलासकं च' इत्यनेन तस्योक्तः / ____ इदानीं प्रकृतिसमवेतास्त्रिविधा द्वन्द्वजज्वरा उच्यन्तेनित्यं मन्दज्वर इत्यादिपाठस्याग्रेऽन्ये तृणपुष्पकलक्षणमधी द्विदोषोच्छ्रायलिङ्गा इत्यादि / द्विदोषोच्छ्रायेत्युच्छायग्रहणं द्वयोयन्ते,-"पुष्पेभ्यो गन्धरजसी तेजखिभ्यो यदाऽनिलः। उपा >षयोः खकारणोच्छ्रितत्वज्ञापनार्थ त्रिविधखमत्र समवृद्धदाय मनुष्यस्य प्राणापानौ नियच्छति // सोक्षम्यादनुसृतो धातून | द्विदोषजापेक्षयेति // 46 // मर्माण्यपि च तेजसा / कर्म चित्तं बलं ज्ञानं तदाऽस्याभ्येति / मारुतः // कर्मादिषु निरुद्धेषु खपितीति सुहृज्जनः / मन्यते | तृष्णा मूर्छा भ्रमो दाहः स्वप्ननाशः शिरोरुजा॥ हतचित्तवादोजस्युपरते सति // तस्यादितः शिरोरोगः ससंज्ञ- कण्ठास्यशोषो वमथू रोमहर्षोऽरुचिस्तथा // 47 // स्यैव जायते / विगन्धं च सुगन्धं च दृष्ट्वाऽकस्मात् स मूर्च्छति // | पर्वमेदश्च जृम्भा च वातपित्तज्वराकृतिः॥ तृणपुष्पकमित्येवं ज्वरं विद्याद्विचक्षणः"-इति; तचौषधी- | इदानी विकृति विषमसमवेतान् द्वन्द्वजज्वरानाह-तृष्णेगन्धजे ज्वरे तथौपत्यके चान्तर्भूतलानाध्येयमिति // 42 // | त्यादि / कण्ठास्यशोषः कण्ठशोषो मुखशोषश्च / वमथुः छर्दिः / ओजो विनंसते यस्य पित्तानिलसमुच्छ्रयात्॥ यतोऽयं विकृतिविषमसमवेतः अतो वातपैत्तिके ज्वरे रोमहर्षा रुच्योरभिधानं, कफपैत्तिके तन्द्राभिधानम् ॥४७॥स गात्रस्तम्भशीताभ्यां शेयनेप्सुरचेतनः॥४३॥ अपि जाग्रत् वपन् जन्तुस्तन्द्रालुश्च प्रलापवान् // स्तैमित्यं पर्वणां मेदो निद्रा गौरवमेव च // 48 // संहृष्टरोमा सस्ताको मन्दसन्तापवेदनः॥४४॥ | शिरोग्रहः प्रतिश्यायः कासः खेदप्रवर्तनम् // ओजोनिरोधजं तस्य जानीयात् कुशलो भिषक् // सन्तापो मध्यवेगश्च वातश्लेष्मज्वराकृतिः॥४९॥ . केचिदत्र हतौजसलक्षणं पठन्ति; यथा-ओजो विसंसते स्तैमित्यं निश्चललं ज्वरितस्य, पर्वणां मेदो प्रन्थिस्फुटनं, शिरोग्रहः शिरो गृहीतमिव मन्यते, प्रतिश्यायो नासानावः यस्येत्यादि / स ज्वरी गात्रस्तम्भशीताभ्यां कृखा शयनेप्सुः // 48 // 49 // खपितुमिच्छुः, जाप्रदवस्थायां खप्नावस्थायां च चेतनारहितो भवति, तस्य सन्निपातिन एतद्वात्रखम्भादिकमोजोनिरोधजं - मनिानि नामानिमोजोमालिमानिक्कास्यता तन्त कासोऽरुचिस्तृषा। लक्षणं जानीयात् / यद्यपि तत्रान्तरे सभिपातमेदास्त्रयोदश | मुहुर्दाहो मुहुः शीतं श्लेष्मपित्तज्वराकृतिः॥५०॥ प्रोक्काः, तथाऽपि दोषोत्कर्षापकर्षतारतम्येन धालावरणमेदेन | (जृम्भाध्मानमदोत्कम्पपर्वमेदपरिक्षयाः॥ च सनिपातभेदानामानन्त्यानेह प्रदर्शिताः॥४३॥४४॥- | तत्प्रलापाभितापाः स्युज्वरे मारुतपैत्तिके // 1 // शुलकासककोरलेशशीतवेपथुपीनसाः॥ . 1 'धर्मेण' इति पा० / 2 'शयने स्यादचेतनः' इति पा०। गौरवारुचिविष्टम्भावातम्लेष्मसमुद्भवे // 2 // या खकारणोच्छितायेत्युच्छ्रायग्रहणं द्वयो. जस्ता धातून / कर्म चित्तं बलं

Page #772
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता / 675 शीतदाहारुचिस्तम्भखेदमोहमदभ्रमाः॥ मुक्त्वा समस्ताहोरात्रं भवतीति / एवं त्रिषु कफस्थानेषु कण्ठोकासाङ्गसादहल्लासा भवन्ति कफपैत्तिके // 3 // ) / रआमाशयेषु तिष्ठन् दोषस्तृतीयकविपर्ययं करोति, यस्तृतीयलिप्तेत्यादि / लिप्तास्यता तितास्यता च / जेजटाचार्यस्तु दिने विमुञ्चति / चतुर्पु कफस्थानेषु शिरःकण्ठोरआमाशयेषु द्वन्द्वजज्वरपाठमेकमेव पठति-जृम्मेत्यादिना / अयं वा पठ तिष्ठन् दोषश्चतुर्थकविपर्ययं करोति, स चतुर्थेऽहि मुञ्चतीति / सततस्य तु विपर्ययो न भवति, एकस्मिन्नेव कफस्थाने स्थितेन नीयः पूर्वो वा, न तु द्वयम् // 50 // दोषेण तत्करणाद् व्याधिखभावाद्वा / कफस्थानेषु वा दोष केशानां ज्वरमुक्तानां मिथ्याहारविहारिणाम् // इत्यत्र दोषशब्दः पृथगद्वन्द्वसमस्तदोषप्रतिपादकः // 55 // दोषः स्वल्पोऽपि संवृद्धो देहिनामनिलेरितः॥५१॥ परो हेतुः स्वभावो वा विषमे कैश्चिदीरितः॥ सततान्येधुष्कञ्याख्यचातुर्थान् सप्रलेपकान् // आगन्तुश्चानुबन्धो हि प्रायशो विषमज्वरे // 56 // कफस्थानविभागेन यथासंख्यं करोति हि // 52 // विषमज्वराणां नियतैककालागमने एकीयमतेन हेतुमाहसन्ततज्वरमभिधायेदानीं विषमज्वरान् सततादीनाह | पर इत्यादि / परो भूतादिः, हेतुः कारणं, खभावो वेति विषमकृशानामित्यादि / कृशानां मिथ्याहारविहारिणां ज्वरमुकानां च | | ज्वरे हेतुरित्यर्थः / अन्ये तु विषमज्वरे खभावो वा पर उत्कृष्टो मिथ्याहारविहारिणां दोषः खल्पोऽपि 'अपथ्यैः कृत' इति शेषः / पुनर्मिथ्याहारविहाराभ्यामभिसंवृद्धो वातप्रेरितः सन् सततादीन् हेतुः कैश्चिदाचार्यैरीरित इति व्याख्यानयन्ति / विषमज्वरे यथासंख्यं कफस्थानविभागेन करोतीति सम्बन्धः / कफस्था भूतादिहेतुरुतस्तस्य समर्थनमाह-आगन्तुरित्यादि / प्रायशो नानि आमाशयोरःकण्ठशिरःसन्धयो यथासंख्यं कथ्यन्ते / तत्र बाहुल्येन, आगन्तुः भूतादिः, अनुबन्धः कारणं, हीति यस्साआमाशयस्थः सततं करोति, स च प्रतिदिनं कालद्वयानुवर्तनात् / दर्थे // 56 // किश्चिच्यूनः, उरःस्थो अन्येधुष्कं, कण्ठस्थः तृतीयकं, शिरस्थः वाताधिकत्वात् प्रवदन्ति तज्क्षाचतुर्थकं, सन्धिस्थः प्रलेपकं, सर्वेषु कफस्थानेषु व्यवस्थितो दोषः स्तृतीयकं चापि चतुर्थकं च // सन्ततं करोतीति ज्ञातव्यम् / दोषशब्दोऽत्र पृथग्द्वन्द्वसमस्त औपत्यके मद्यसमुद्भवे च रूपो वातादिर्ग्राह्यः / अनिलेरितत्वं च वातस्यापि स्थितस्य बाह्य हेतुं ज्वरे पित्तकृतं वदन्ति // 57 // हेतुप्रचुरीभूतेनापरेण वातेन संभवति // 51 // 52 // प्रलेपकं वातबलासकं च कफाधिकत्वेन वदन्ति तज्ज्ञाः॥ अहोरात्रादहोरात्रात् स्थानात् स्थानं प्रपद्यते॥ मूर्छानुबन्धा विषमज्वरा ये ततश्चामाशयं प्राप्य दोषैः कुर्याजवरं नृणाम् // 53 // प्रायेण ते द्वन्द्वसमुत्थितास्तु // 58 // यथा उरआदिस्थितो दोषोऽन्येधुष्कादीन् करोति तथाऽऽह इदानीमुक्तानामन्येषां चारम्भकदोषकथनायाह-वातेत्यादि। -अहोरात्रादित्यादि / अहोरात्रादुरःस्थो दोष आमाशयं प्राप्य यद्यपि तत्रान्तरे 'कफपित्तात्रिकमाही' इत्यादिना तृतीयचतुअन्येशुष्कं करोति अन्यस्मिन् दिवसे, कण्ठस्थितो द्वाभ्यामहो थैकयोर्द्वन्द्वदोषसमुद्भवलं प्रतिपादितं. तथाऽपि खतरे पित्तरात्राभ्यां तृतीयकं तृतीयदिवसे, शिरःस्थितः स्थानत्रयमति |श्लेष्मलिजत्वेऽपि तयोर्वाताधिकत्वं ज्ञेयम् / औपत्यके पर्वतासक्रम्य चतुर्थकं चतुर्थदिवसे, सन्धिषु स्थितो नित्यमेव प्रलेपर्क नभूमिसमुद्भवे ज्वरे / पित्तकृतमिति तत्र औपत्यकमद्यसमुद्भकरोति, स च राजयक्ष्मिणामेव // 53 // वयोः पित्तं कारणं हेतुं वदन्ति; तत्र औपत्यके ज्वरे पर्वतासतथा प्रलेपको शेयः शोषिणां प्राणनाशनः॥ नभूमिस्थितानां तीक्ष्णोष्णवीर्याणामुपगन्धानामौषधीनां पित्तकादुश्चिकित्स्यतमो मन्दः सुकष्टो धातुशोषकृत् // 54 // | रिलं, मद्यसमुद्भवे तु मद्यमेव पित्तकारी हेतुः / अन्ये तु 'औप प्रलेपकलक्षणमाह तथा प्रलेपको ज्ञेय इत्यादि / दुश्चिकि- | त्यपानात्ययसंप्रभूते हेतुं ज्वरे पित्तमुदाहरन्ति' इति पठन्ति / त्स्यतम इति हेतुभावेन सन्निपातात्मकलात् / मन्दो मन्दवेगः।। प्रलेपके यद्यपि वायुरेव प्रेरयिता, तथाऽपि सन्धीनां श्लेष्मस्थासुकष्ट इति हेतुफलभावेन मारणात्मकत्वात् // 54 // नवाच्छ्रेष्मोत्कटोऽयं, अन्यशास्त्रोपपन्नाश्चार्थास्तद्विद्येभ्य एव ज्ञातव्या इति प्रमाणात्तत्रान्तराद्वा वातबलासको ज्ञेयः। तथा च,कफस्थानेषु वा दोषस्तिष्ठन् द्वित्रिचतुषु वा // | "नित्यं मन्दज्वरो रुक्षः शूनः कृच्छ्रेण सिध्यति / स्तब्धाङ्गः विपर्ययाख्यान कुरुते विषमान् कृच्छ्रसाधनान् 55 श्लेष्मभूयिष्ठो नरो वातबलासकी"-इति / मूर्छानुबन्धा विषमज्वरानभिधाय तद्विपर्ययज्वरानाह-कफस्थानेष्वि इत्यादि / मूर्छानुबन्धाः सततमूर्छा ये विषमज्वरास्ते प्रायेण त्यादि / कफस्थानयोयोरुरआमाशययोस्तिष्ठन् दोषोऽन्येशुष्क द्वन्द्वसमुच्छ्रिताः; एवंविधास्ते विषमा दुश्चिकित्स्याश्च भवन्ति / विपर्ययं करोति; कस्तद्विपर्ययः? अहोरात्रे पूर्वाह्लादीनामेककालं 1 समस्ताहोरात्रभवनं' इति पा० / 2 'तथाऽपि स्वतन्त्रे वायुना १क्षामाणा' इति पा०। 2 किञ्चिन्मूलः' इति पा० / जन्येते, परतत्रे पित्तश्चेष्मभ्या, तस्माद्दाहशैत्यपित्तश्लेष्मलिङ्गत्वेऽपि' 3 'घोर' इति पा० / 4 'प्रलेपकस्त्वविषमः' इति मधुकोशे पाठः।। इति पा० / 3 'सर्वाणष्मभूयिष्ठो भवेद्वातवलासकः' इति पा० / छोनुबन्धाः स द्वन्द्वसम पूवोलादीनामे

Page #773
676 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं 'मुञ्चानुबन्धा' इत्येके पठन्ति; तत्र मुश्चन्ति अनुबध्नन्ति ये ते पादयोः. कदाचिदंसाद्यवयवेषु, नियतकालं, चिरकालमल्पकालं मुश्चानुबन्धाः सततकादयः सविपर्ययाः / केचित् 'मुक्खाऽनु- | चेति / एतेन विषमज्वराणामानन्त्यमुक्तम् // १२॥बन्धान्' इति पठन्ति; तत्र, अनुबन्धान अनुबन्धज्वरानेव स चापि विषमो देहं न कदाचिद्विमुञ्चति // 63 // विषमान् मुक्खा यऽन्य विषमज्वरात द्वन्द्वसमात्यता शव | ग्लानिगौरवकाश्येभ्य: स यस्मान्न प्रमुच्यत॥ अन्ये तु व्याख्यानयन्ति-अनुबन्धानुपद्रवज्वरान्मुक्खा येऽन्ये हो वेगे तु समतिक्रान्ते गतोऽयमिति लक्ष्यते // 64 // मौलाः सततकादयो विषमज्वरत्वेनाभिमतास्ते प्रायेण द्वन्द्वसमुस्थिताः प्रायोप्रहणात् पृथकसमस्तैश्च जन्यन्ते इति // 5 // 50 // विषमज्वराणामुपशान्तवेगानामपि देहावस्थानं दर्शयति स चापीत्यादि / विषमो विषमज्वरः / समाहारलेन कार्यात्वक्स्थौ श्लेष्मानिलौ शीतमादी जनयतो ज्वरे // | दिति सिद्धे यत् कार्येभ्य इति बहुवचनं तेन लक्षणान्तरमपि तयोःप्रशान्तयोः पित्तमन्ते दाहं करोति च // 59 // गृह्यते / तथा च,-"शिरसो गौरवं ग्लानिर्नातिश्रद्धा च करोत्यादौ तथा पित्तं त्वक्स्थं दाहमतीव च // भोजने / माधुर्यमथ वैरस्यं तिकत्वमथवा पुनः / वक्रस्य जायते प्रशान्ते कुरुतस्तस्मिंश्छीतमन्ते च तावपि // 60 // | यस्मात् प्रवेगेऽपि गते सति / तस्मात्तु नियतो लीनः शरीरे द्वावेतौ दाहशीतादी ज्वरौ संसर्गजौ स्मृतौ // | विषमज्वरः" इति // 63 // 64 // दाहपूर्वस्तयोः कष्टः कृच्छ्रसाध्यश्च स स्मृतः॥६१॥ धात्वन्तरस्थो लीनत्वान्न सौपम्यादुपलभ्यते // अतः परं सततादीनां शीतदाहपूर्वत्वेन द्वैविध्यमाह-खक- | अल्पदोषेन्धनः क्षीणः क्षीणेन्धन इवानलः॥६५॥ स्थावित्यादि / तयोः श्लेष्मानिलयोः, प्रशान्तयोः वकालापग- यदि वेगापगमेऽपि न विमुच्यते तर्हि किमिति नोपलभ्यत मात् प्रत्यनीकप्राप्त्या वा / अन्ते दाहं करोति चेत्यत्र चकारात् इत्याह-धात्वन्तरस्थो लीनलादित्यादि / एकस्माद्धातोरन्यो मोहमूर्छादयः / तस्मिन् पित्ते / तावपि श्लेष्मानिलो अपिश- धातुः धावन्तरं तत्रस्थः, अन्ये तु धावन्तरशब्देन सप्त कलाः ब्दात् वमथुतन्द्रादयः / यद्यप्येतो ज्वरी दोषत्रयजौ तथाऽप्यत्र कथयन्ति / लीनखादेकदेशस्थितत्वात् / सूक्ष्मसात् अणुवात् / दोषद्वयोक्त्या संसर्गजावित्युक्तं, एककार्यकरत्वात्कफवातयोरेकेन अल्पदोषेत्यादि अल्पदोष इव इन्धनलेन क्षीणोऽल्पीभूतो ज्वरः; व्यपदेशाद्वेत्यन्ये / द्वयोः दाहपूर्वशीतपूर्वकयोः / कष्टः कृच्छ्र- 'अल्पदोषा एव इन्धनं यस्य स अल्पदोषेन्धनः' इत्यन्ये // 65 // साध्य इति विशेषणद्वयोपादानादत्यर्थं दुःसाध्यत्वं दर्शित; दोषोऽल्पोऽहितसंभूतो ज्वरोत्सृष्टस्य वा पुनः॥ दाहपूर्वोऽत्यन्तकष्टसाध्यः, शीतपूर्वः सुखसाध्य इति कुतः? धातुमन्यतमं प्राप्य करोति विषमज्वरम् // 66 // रोगशकेरचिन्त्यत्वात् // 59-61 // इदानी भोजभालकिपुष्कलावतप्रभृतीनां शल्यतत्रविप्रसक्तश्चाभिघातोत्थश्चेतनाप्रभवस्तु यः॥ दा मतेन विषमज्वरोत्पत्तिमभिधाय कायचिकित्साविदामग्निवे अभिघातकामादिजयोरप्यत्यन्तकष्टवं दर्शयन्नाह-प्रसक शादीनां मतेन धातुस्थानैर्दोषैर्विषमज्वराणामुत्पत्तिं दर्शयतिइत्यादि / प्रसक्तः प्रकर्षेण सङ्गी, एतच्चाभिघातोत्थचेतनाप्रभव- दोष इत्यादि / अहितसंभूतः अपध्यादृद्धिं गतः। ज्वरोत्सृष्टस्य ज्वरयाविशेषणम् / अभिघातोत्थः काष्ठलोटाद्यभिघातजः / ज्वरमुक्तस्य, वाशब्देन कृशस्येति समुचीयते / कृशानामित्यादिना चेतनाप्रभवः कामादिजः॥ कफस्थान विभागेन प्राक् सततादयो दर्शिताः, अत्र तु धानन्तराज्यह्रोः षट्सु कालेषु कीर्तितेषु यथा पुरा // 2 // रगतभेदेनेति न पुनरुक्तता // 66 // . प्रसह्य विषमोऽभ्येति मानवं बहुधा ज्वरः॥ सततं रसरक्तस्थः सोऽन्येद्युः पिशिताश्रितः॥ मेदोगतस्तृतीयेऽह्नि त्वस्थिमजगतः पुनः // 67 // इदानीं सततादीनां खकालेषूद्मं दर्शयति-राश्यहोरि- कुर्याचातुर्थकं घोरमन्तकं रोगसंकरम् // त्यादि / षदसु कालेषु पूर्वाह्नमध्याह्नापराहप्रदोषार्धरात्रप्रत्यूषेषु, | इदानी रसादीनां धातूनां मध्ये यं यं धातुमाश्रित्य दोषो कीर्तितेषु कथितेषु, यथा पुरा येन प्रकारेण पूर्व व्रणप्रश्नाध्याये। यं यं विषमज्वरमारभते तं तं दर्शयन्नाह-सततं रसरकस्थ तत्र पूर्वाहप्रदोषयोः कफस्य, मध्याह्नार्धरात्रयोः पित्तस्य, अप | इत्यादि / रसरक्तस्थो दोषः सततं ज्वरं करोति, येऽपि 'दोषो राणप्रत्यूषयोर्वातस्य प्रकोप इति; एवं पूर्वोक्तकथितेषु खखदो रकाश्रयः प्रायः करोति सततज्वर' इति पठन्ति तैरपि प्रायोषप्रकोपकालेषु प्रसह्य हठाद्विषमो ज्वरोऽभ्येति अभि सम ग्रहणाद्रसोऽङ्गीकर्तव्यः, यतो रसमादाय दोषा ज्वरमापादन्ततो व्याप्य मानवमागच्छति / बहुति अहोरात्रे कालद्वयं, | यन्ति / अन्ये तु सततमित्यत्रैव संततमिति पठन्ति, तत्र एककालं, एकदिनानन्तरं, द्विदिनानन्तरं; अन्ये तु व्याख्यान- संततमित्येतस्याग्रे सततमिति शब्दो लुप्तो ज्ञेयः; तेन रसस्थः यन्ति-बहुधा कदाचिच्छीतः, कदाचिदुष्णः, कदाचिद्धस्त कदाचिद्धस्त- | संततं, रक्तस्थः सततमिति व्याख्यानयन्ति / केचित्तु सतत१ तस्मिन् प्रशान्ते वितरौ कुरुतः शीतमन्ततः' इति पा०। 1 'यस्माद्गौरक्वैवर्ण्यकाश्येभ्यो न विमुच्यते' इति पा० / २'चेतनाप्रसवः' इति पा०। | 2 'सन्ततं' इति पा० / - - -

Page #774
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। पर्यायं सन्ततं मन्यन्ते / संततज्वरस्य विषमज्वरलं नास्ति, इदानीं धातुस्थदोषारब्धानां विषमज्वराणामुमकालं पूर्वोतत्सनिधौ पाठान्तरेण व्याख्यानान्तरेण च यद्हणं तत् संत-कमेवाह-वातेनेत्यादि / तस्मिन् पूर्वे, उदिते कथिते विषमतापेक्षया सततादीनां विषमलाद् विषमलप्रतिपादनार्थ; अन्यथा | ज्वराणां संबन्धिन्यहनि दिने, मानुषाणामेकद्विदोषाः / पृथग्द्धकिमपेक्ष्यैषां विषमखं भवेत् / स दोषः पिशिताश्रितोऽन्येशुष्कं न्द्वभावेन स्थिता वातेनोत्कटीक्रियमाणा ह्रीयमाणा आकृष्यमाकुर्यादिति संबन्धः / मेदोगतो दोषस्तृतीयेऽह्नि कुर्यात् तृतीयकं णाश्च सर्वतः, तामेव पूर्वाह्नादिकां वेलो ज्वरवेगविषये मुहुर्मुहुः ज्वरमिति बोद्धव्यम् / घोरं कष्टकारिणम् / अन्तकं यमसदृशं, कुर्वन्ति / 'ज्वरवेगात्' इति केचित् तत्र ज्वरवेगाद्धतोस्तां मारणात्मकलाच्चिर क्लेशनलाच // 6 // वेलां कुर्वन्ति / केचिदत्र 'वातेनोद्धयमानास्तु' इत्यादिकं साभिषङ्गोत्थं ब्रवते विषमज्वरम् // 68 // यावत् 'प्राप्ते प्राप्ते प्रवर्तते' इत्यन्तं प्रन्थपाठं पठन्ति; स च और कीमतेन | उक्तार्थः, अतः सर्वैरपि निबन्धकारैः परिहृतः, तस्मान्न भूताभिषचं हेतुमाह-केचिदित्यादि / भूताभिषङ्गो ग्रहावेशः / पठनीयः // 71-74 ॥पूर्व दोषप्रस्तावे दोषोत्थिता एव परं विषमज्वरा भूतादिजा / |विविधेनाभिघातेन ज्वरो यः संप्रवर्तते // 75 // अपि भवन्तीति प्रतिपादनार्थ 'परो हेतुः खभावो वा' इत्यादि यथादोषप्रकोपं तु तथा मन्येत तं ज्वरम॥ पठितं; इह तु धालाश्रितप्रकरणत्वादिति न पौनरुक्त्यम् // 6 // इदानीं वातादिकृतान् सप्तज्वरानभिधाय आगन्तुज्वरमनेसप्ताहं वा दशाहं वा द्वादशाहमथापि वा // कमेदभिन्नं दर्शयनाह-विविधेनाभिघातेनेत्यादि / विविधेनेति सन्तत्या योऽविसर्गी स्यात्सन्ततः स निगद्यते 69/ शस्त्रलोष्टकाष्ठादिना, दोषप्रकोपजत्वेऽपि आयनिमित्तेन व्यपदे सभिपातारब्धस्य संततज्वरस्य 'सप्तमे दिवसे प्राप्ते' इत्यादिना | शादभिघातज इत्युच्यते // ७५॥मोक्षवधयोरैवधिमभिधायेदानीमेकदोषजद्विदोषजस्य विसर्ग- | श्यावास्यता विषकृते दाहातीसारहब्रहाः // 76 // .. कालावधिद्वारेण लक्षणमाह-सप्ताहमित्यादि / सन्तत्या नैरन्त- | अभक्तरुक् पिपासा च तोदो मूर्छा बलक्षयः॥ र्येण, अविसर्गी अविसर्जनशीलः / अयं च सुखसाध्यः; यदुक्तं,- ओषधीगन्धजे मूर्छा शिरोरुक् वमथुः क्षवः 77 "सन्ततज्वर एवान्यः खल्पदुर्बलकारणः / एकदोषो द्विदोषो | कामजे चित्तविभ्रंशस्तन्द्राऽऽलस्यमरोचकः॥ वा सुखसाध्यः प्रकीर्तितः" इति // 69 // हृदये वेदना चास्य गात्रं च परिशुष्यति // 78 // अहोरात्रे सततको द्वौ कालावनुवर्तते // | भयात् प्रलापः शोकाच्च भवेत् कोपाच वेपथुः॥ अन्येषुष्कस्त्वहोरात्रादेककालं प्रवर्तते // 7 // | अभिचाराभिशापाभ्यां मोहस्तृष्णा च जायते // 79 // तृतीयकस्तृतीयेऽह्नि चतुर्थेऽह्नि चतुर्थकः॥ भूताभिषङ्गादुद्वेगहास्यकम्पनरोदनम् // - सततादीनां लक्षणमाह-अहोरात्र इत्यादि / पूर्वाह्लादीनां केषुचिद्विशिष्टेषु निमित्तेषु वैशेषिकं लक्षणमाह-श्यावाकालानां मध्ये कालद्वयमनुवर्तते / एककालमिति अन्येधुष्को स्यवेत्यादि / विषस्य त्रिदोषकरतेऽप्यत्यन्तपित्तकरवात ज्वरः अहोरात्रादन्यस्मिन्नहोरात्रे एककालमागच्छतीत्यर्थः / श्यावास्यता स्यात् / अभक्तरुक् अरोचकः / औषधिगन्धजे तृतीयकस्तृतीयेऽहीत्यत्रैककालमिति संबध्यते / चतुर्थकश्चतु- मूछेत्यादि / वमथुः छर्दिः, क्षवः छिका / कामजे इत्यादि / थेऽहीत्यत्रापि एककालमिति योज्यम् / अत्र दोषोत्कर्षा- चित्तविभ्रंशः किंकर्तव्यतामूढलम् / भयादित्यादि / प्रलापः पकर्षाभ्यामधिककालवं हीनकाललमपि च ज्ञातव्यं, नतु असंबद्धभाषणं; यद्यपि प्रलाप इति सामान्य लक्षणं तथाऽपि नियमः // 7 // निदानादिभिः कृला विशेषो ज्ञातव्य इति / वेपथुः कम्पः / बातेनोदीर्यमाणाश्च हीयमाणाश्च सर्वतः॥ अभिचारेत्यादि / अभिचारो मन्त्रादिभिर्मारणप्रयोगः, अभिएकद्विदोषा मानां तस्मिन्नेवोदितेऽहनि // 71 // | शापो ब्रह्मपिं सिद्धानामाकोशः / भूताभिषङ्गादित्यादि / भेलां तामेव कुर्वन्ति ज्वरवेगे मुहुर्मुहुः॥ भूतानां देवादिग्रहाणामभि समन्ततो भावेन सङ्गो भूताभिषाः। (वातेनोद्भूयमानस्तु यथा पूर्येत सागरः // 72 // उद्वेग उद्विग्नचित्तता // 76-79 ॥वातेनोदीरितास्तद्वदोषाः कुर्वन्ति वै ज्वरान् // | श्रमक्षयाभिघातेभ्यो देहिनां कुपितोऽनिलः // 8 // यथा वेगागमे वेलां छादयित्वा महोदधेः॥७३॥ पूरयित्वाऽखिलं देहं ज्वरमापादयेदृशम् // वेगहानौ तदेवाम्भस्तत्रैवान्तर्निलीयते // श्रमादिजानां ज्वराणां संप्राप्तिद्वारेण लक्षणमाह-श्रमेदोषवेगोदये तद्वदुदीर्येत ज्वरोऽस्य वै // 74 // त्यादि / पूरयित्वा व्याप्य // ८०॥वेगहानी प्रशाम्येत यथाऽम्भः सागरे तथा // ) | रोगाणां तु समुत्थानाद्विदाहागन्तुतस्तथा // 81 // 1 अस्याग्रे 'चिरकालं रोगोत्पादकं' इत्यधिक पठ्यते क्वचित्पुस्तके। ज्वरोऽपरः संभवति तैस्तैरन्यैश्च हेतुभिः॥ 2 'क्वचित् कालावधिद्वारेण' इति पा० / 3 अयं पाठः क्वचित्पुस्तके दोषाणां स तु लिङ्गानि कदाचिन्नातिवर्तते // 82 // नोपलभ्यते। 1 दाहातीसारदाः ' इति पा० /

Page #775
678 निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं इदानीमन्यथाऽऽगन्तुज्वरं विवक्षुराह-रोगाणामित्यादि / नुसारिभिरस्माभिरपि पठ्यते व्याख्यायते च-गुरुतेत्यादि / रोगाणां विद्रध्यादीनां; विदाहागन्तुतस्तथेति विदाहतः पाकात् गुरुता गात्राण्यम् / सदनं च गात्राणामेव / दैन्यं ग्लानिः तेषामेव, आगन्तुतः अभिघातात् , अपक्वविध्यादिपाटनादि- अस्येति प्राणिनः / यद्यपि रसैकधातुप्राप्त्या सन्तत एवायं त्यर्थः; अन्ये तु विदाहतः सामान्यसन्तापात् , आगन्तुतः | तथाऽप्यनुक्तधालाश्रितलक्षणकथनार्थमत्र निर्देशः / रक्तेत्यादि / सामान्याभिघातादिभिरिति व्याख्यानयन्ति / ज्वरोऽपरोऽन्यः, मोहो विगतचित्तता / पिण्डिकेत्यादि / पिण्डिकोद्वेष्टनं भेदात् / तैस्तैरम्यैश्च हेतुभिरिति विद्रध्यादिसमुत्थानात् प्रागुक्कै- जङ्घाकोडे जानुनोऽधोभागे पीडा / ऊष्माऽन्तः अन्तर्दाहः / रन्यैश्च ज्वरकारिभिर्हेतुभिः। स विति स पुनज्वरो हेतु- विक्षेपः अङ्गविक्षेपः / भृशमित्यादि / असहिष्णुता क्रोधभेदाद्भिन्नोऽपि वातादीनां लिङ्गानि नातिवर्तते न परित्यज्य नवं, केचित्तु खगन्धस्यासहिष्णुखमिति मन्यन्ते / कुश्चनं याति // 81 // 82 // संकोचः, स च सान्निध्यादस्वामित्यनेन संबध्यते / तम इत्यादि। गुरुता हृदयोक्लेशः सदनं छर्घरोचकौ // तमःप्रवेशनम् अन्धकारदर्शनम् / महाश्वासो वक्ष्यमाणलक्षणः / रसस्थे तु ज्वरे लिङ्गं दैन्यं चास्योपजायते // 83 // मर्मच्छेदश्चेति हृदयस्य छेदनमिव / शुक्रस्थानगत इति / ननु रक्तनिष्ठीवनं दाहः स्वेदश्छर्दनविभ्रमौ // शुक्रगे ज्वरे मरणमित्युक्तं तन्न, शुक्रं सर्वदेहगतं ततश्च रसाप्रलापः पिटिका तृष्णा रक्तप्राप्ते ज्वरे नृणाम् // 4 // दिधालभिभवेनापि शुकप्राप्तस्तद्गतेऽपि मरणमिति / नैवं, सर्वपिण्डिकोद्वेष्टनं तृष्णा सृष्टमूत्रपुरीषता॥ शरीरस्थस्यापि शुक्रस्य कलान्तरितत्वेन वर्चा क्रमेण मर्मऊष्माऽन्तर्दाहविक्षेपौ ग्लानिः स्यान्मांसगे ज्वरे 85 प्राप्तेः / यद्येवमनुक्रमादेव शुक्र ज्वरेण कथं प्राप्यत इति चेत् ? भृशं वेदस्तृषा मूर्छा प्रलापश्छर्दिरेव च // धावन्तरानतिक्रम्य शुक्रमार्गगमनादिति / शुक्रगतो ज्वरोऽदौर्गन्ध्यारोचकौ ग्लानिर्मेदःस्थे चासहिष्णुता // 86 // परव्यापाराभावाद्देहघातेनैवोपशाम्यतीति दर्शयति-दग्ध्वे. मेदोऽस्नां कुञ्च(ज)नं श्वासो विरेकश्छदिरेव च // त्यादि / मृतशरीरे ऊष्माभावाज्वरोपशमो ज्ञायते, विषाक्तकाण्ड. विक्षेपणं च गात्राणामेतदस्थिगते ज्वरे // 87 // विद्धसर्पदष्टमृगादेर्मरणाद्विषोपशान्तिः प्रतीयते ॥८३-८९॥तमःप्रवेशनं हिक्का कासः शैत्यं वमिस्तथा // वातपित्तकफोत्थानां ज्वराणां लक्षणं यथा // 10 अन्तर्दाहो महाश्वासो मर्मच्छेदश्च मजगे॥ तथा तेषां भिषग्ब्रूयाद्रसादिष्वपि बुद्धिमान् // मरणं प्रामुयात्तत्र शुक्रस्थानगते ज्वरे // 88 // समस्तैः सन्निपातेन धातुस्थमपि निर्दिशेत् // 11 // शेफसः स्तब्धता मोक्षः शुक्रस्य तु विशेषतः॥ | द्वन्द्वजं द्वन्द्वजैरेव दोषैश्चापि वदेत् कृतम् // दग्ध्वेन्धनं यथा वह्निर्धातून हत्वा यथा विषम् 89 1 , इदानीं धातुगतानामपि ज्वराणामुक्तैरेव वातादिज्वरलक्षणेकृतकृत्यो व्रजेच्छान्ति देहं हत्वा तथा ज्वरः॥ / >षात्मकत्वेनावगम इति दर्शयति-वातेत्यादि / यथा येन केचिदत्र रसादिधातुगतज्वरस्य लक्षणं पठन्ति,-"रसस्थे | प्रकारेण वातादिज्वराणां लक्षणं, तथा तेन प्रकारेण तेषां वातातु ज्वरे वत्स ! लक्षणानि निबोध मे / गुरुवं दैन्यमुत्क्लेशः दिज्वराणां रसादिषु सप्तसु धातुषु गतानां लक्षणं बुद्धिमान् सदनं छर्घरोचकौ // रागोष्णपिटिकास्तष्णा सरक्तं ठीवनं | भिषक् ब्रूयादिति संबन्धः / समस्तैः दोषलक्षणः द्वन्द्वज ज्वर, भ्रमः / दाहो मूर्छाऽरुचिश्छर्दिः प्रलापो रक्तसंस्थिते // पिण्डि द्वन्द्वजैरेवेति द्विदोषजनितैः / दोषैश्चापीति दोषलक्षणैः धातुस्थं कोद्वेष्टनं तृष्णा सृष्टमूत्रपुरीषता / ऊष्माऽन्तर्मोहविक्षेपी ग्लानिः | वदेदिति // 90 // ९१॥स्यान्मांसगे ज्वरे // वेगस्तीव्रः पिपासा च मूर्छा छर्दिः प्रला- गम्भीरस्तु ज्वरो शेयो ह्यन्तर्दाहेन तृष्णया // 12 // पकः / गन्धस्य चासहवं च मेदःस्थे ग्लान्यरोचकौ // विरेक- आनद्धत्वेन चात्यर्थ श्वासकासोद्गमेन च // वमने चोभे खस्थिभेदः प्रकूजनम् / विक्षेपणं च गात्राणां गम्भीर इत्यादि / आनद्धत्वेन दोषपुरीषविबन्धेन / आनश्वासश्चास्थिगते ज्वरे // हिक्का कासो महाश्वासस्तमसश्च प्रवे | द्धत्वेन चेत्यत्र चकारात् प्रलापभ्रमसन्ध्यस्थिशूलादिपरिग्रहः शनम् / मर्मच्छेदो बहिः शैत्यं दाहोऽन्तश्चैव मज्जगे // तस्मा | एतद्विपर्ययेणान्ये ज्वरा ज्ञेयाः // ९२॥न्मरणमाप्नोति शुक्रस्याप्युपसर्पणे / शेफसः स्तब्धता मोक्षः हतप्रमेन्द्रियं क्षीणमरोचकनिपीडितम् // 13 // शुक्रस्य तु विशेषतः" इति / एतच्च न पठनीयम् / कुतः ? यतः सर्वशरीर सन्ततेन व्याप्तं, सततादिभिश्च रसादिधातव इति गम्मीरतीक्ष्णवेगात ज्वरितं परिवर्जयेत् // कुतोऽपरो रैसादिधातुगतज्वरावकाश इति रसादिस्थज्वराणां गम्भीरज्वरस्यासाध्यखमाह-हतेत्यादि / हतप्रमेन्द्रियं हतपाठो न पठनीय एवेति जेजटाचार्याभिमतम् / श्रीगयदा- शरीरदीप्तिं तथा हतश्रोत्रचक्षुरादिशक्तिकम् / अन्ये प्रभाशसाचार्येण चायं पाठोऽन्यादृशः पठितो व्याख्यातश्च, तन्मता- ब्देन इन्द्रियशक्तिं वदन्ति; तेन हतेन्द्रियशक्तिकमित्यर्थः / १ऊष्मान्तमोहविक्षेपौ' इति पा० / 2 'मर्मभेदः' इति, पर्व- १'ज्वरोऽपरण्यापाथाभावात्' इति पा०।२एतद्विपर्ययेणोतामेदः' इति च पा० / 3 'अपरो रसादिगतज्वरवेगकालः' इति पा०। नज्वरो शेयः' इति पा० / 3 'क्षामं दुरात्मानमुपद्रुतम्' इति पा०।

Page #776
679 अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। * गम्भीर इव गम्भीरोऽन्तर्वेगः, तीक्ष्णोऽतिदुःसहो बहिरन्तश्च अस्नेहनीय इत्यादि / अमेहनीयोऽजीणी तरुणज्वरीत्यादिकः / वेगः, ताभ्यामन्योन्यमात पीडितं; एतेन क्षीणं गम्भीरात अशोध्यो वमनविरेचनायोग्यः / लनादिनेत्यादिग्रहणात् षडविवर्जयेत् , तीक्ष्णवेगात च क्षीणमिति / 'अरोचकनिपीडितं' शादिशृतशीतोष्णोदकादिकं गृह्यते // 99 // इत्यत्र 'दुरात्मानमुपद्रुतं' इति तथा 'उपद्रवनिपीडितं' इति च रूपप्रापयोर्विद्यान्नानात्वं वह्विधूमवत् // केचित् पठन्ति / दुरात्मानं दुःखितान्तःकरणं, उपद्रुतं ज्वरोप | अथ नवज्वरे स्नेहसंशोधनवर्जनात् कथं पूर्वरूपे तदुपदेश द्रवः / 'अपरे दुरात्मभिरुपद्रुतम्' इति पठन्ति, तत्र प्रेतभूतपि इत्याह-रूपप्राऽपयोरित्यादि / रूपप्रापयोः नानावं पृथक्वं शाचरक्षोभिः पीडितम् // 93 // वह्निधूमवत् विद्यात् ; वहिधूमदृष्टान्तेन नानालमनयोर्न घटपटाहीनमध्याधिकैर्दोषैस्त्रिसप्तद्वादशाहिकः // 94 // दिवत् , अतोऽनयोर्शाने यत्नो विधेयः।ज्वरवेगो भवेत्तीवो यथापूर्व सुखक्रियः॥ प्रव्यक्तरूपेषु हितमेकान्तेनापतर्पणम् // 10 // अतोऽनन्तर तीक्ष्णवेगस्य सुखक्रियत्वमाह-हीनेत्यादि / पूर्वरूपे चिकित्सितमभिधाय रूपे चिकित्सितमाह-प्रव्यहीनर्दोषैच्यहं सुखक्रियस्तीक्ष्णवेगः, मध्यैः सप्ताहं, अधिकै तरूपेष्वित्यादि / एकान्तेन अतिशयेन / अतर्पणमत्र उपवासः, ादशाहानीति / अत्र हीनमध्यवं वृद्धापेक्षया / यथापूर्व शेषाणामतर्पणभेदानामवस्थाविशेषेण वक्ष्यमाणखात् / तेनामासुखक्रिय इति द्वादशाहिकात्तीक्ष्णवेगात् सप्ताहिकः सुचिकित्स्यः, शयानुपूर्योत्पन्नेषु ज्वरेषूपवासार्हेषु हितमित्यर्थः // 10 // सप्ताहिकात्तीक्ष्णवेगात् व्याहिकः सुचिकित्स्यः / हीनमध्या आमाशयस्थे दोषे तु सोत्लेशे वमनं परम् // धिकर्दोषैत्रिसप्तद्वादशाहिक इति यदुक्तं तदवधिमात्रद्योतकं तेन ___ अवस्थाविशेषेणापतर्पणविशेषमाह-आमाशयस्थे इत्यादि / दोषतारतम्याद्दोषमेदानामानन्त्यादुक्कावधेयूनो न्यूनतरो न्यून. हृल्लासलालाप्रसेकादिना दोषोत्क्लेशो ज्ञेयः॥तमो, अधिकोऽधिकतरोऽधिकतमोऽयवधिर्बोद्धव्यः॥९॥कालो ह्येष यमश्चैव नियतिर्मृत्युरेव च // 95 // आनद्धः स्तिमितैर्दोषैर्यावन्तं कालमातुरः॥ 101 // कुर्यादनशनं तावत्ततः संसर्गमाचरेत् // तस्मिन् व्यपगते देहाजन्मेह पुनरुच्यते // लान कियन्तं कालं कार्यमित्याह-आनद्ध इत्यादि / यावन्तं इति ज्वराः समाख्याताः कर्मेदानीं प्रवक्ष्यते // 16 // कालमातुरः स्तिमितैर्दोषैरप्रचलितरूपैरानद्धो बद्ध इव भवेत्ताइदानीं कालनामभिर्विशेषणैर्मारणात्मकवं ज्वरस्य सूचयन् वन्तं कालं लहुयेदिति संबन्धः / स्तिमितवं च दोषाणामामरतन्मुक्तस्य पुनर्जन्म प्रतिपादयति-काल इत्यादि / इतिशब्दो सावनद्धलात् / तत आनद्धले निवृत्ते, अत्राभिलाषे सति, संसर्ग निदानपरिसमाप्तौ / कर्मेत्यादि / कर्मचिकित्सा // 95 // 16 // पेयादिक्रममाचरेत् / अन्ये श्लोकोत्तरार्धमन्यथा पठन्ति,ज्वरस्य पूर्वरूपेषु वर्तमानेषु बुद्धिमान् // "कालं तावन्तमश्नीयाल्लघ्वनं तु विरिक्तवत्" इति / लध्वन्नमिति पाययेत घृतं स्वच्छं ततः स लभते सुखम् // 17 // अत्रानद्रव्यकृतं लध्वन; विरिक्तवदित्यनेन मात्रालघुत्वम् १०१विधिर्मारुतजेष्वेष, पैत्तिकेषु विरेचनम् // न लङ्घयेन्मारुतजे क्षयजे मानसे तथा // 102 // मृदु, प्रच्छर्दनं तद्वत्कफजेषु विधीयते // 98 // अलवयाश्चापि ये पूर्व द्विवणीये प्रकीर्तिताः॥ ज्वरस्येत्यादि / ज्वरस्येति निरामवातजनितस्य / घृतं पुराणं, उचितस्यापि लङ्घनस्य कचिनिषेधमाह-नलवयेदित्यादि / तस्य कालादिसंस्कारेण विशेषगुणकारित्वात् / स्वच्छं सुष्ठ अच्छं क्षयजे धातुक्षयजे यक्ष्मज्वरे वा, मानसे कामक्रोधादिसंभूते। केवलं, स्वच्छवचनाद्रव्यान्तरयोगो निषिध्यते, न तु संस्कारः अलक्ष्या "गर्भिणीवृद्धबालेंदुर्बलभीरुभिः" इत्यनेनोकाः / अन्ये पाकेन कालेन च / मारुतजेषु श्रमक्षयादिकुपितवातज्वरपूर्व- तु व्याख्यानयन्ति-मारुतजे ज्वरे न लङ्घयेत् ; किंभूते ? रूपेषु, नखामाशयानुपूर्पोत्पनेषु सामवातज्वरपूर्वरूपेषु / अत | क्षयजे / एतेन धातुक्षयप्रकुपितवातज इत्युक्तं; अथवा क्षयजे न एव बुद्धिमान् पाययेदित्युक्तम् / एष सर्पिःपानविधिः / सुख• लङ्घयेत् ; किंभूते ? मारुतजे / एतेन यक्ष्मज्वरे मारुतसंभूते न मिति तावदच्छं केवलं घृतं पातव्यं यावत् सुखं प्राप्नोति, तद- लङ्घयेत् / (यः सामावस्थायां मारुतज्वरो यक्ष्मज्वरश्च स लङ्घनन्तरं लघुभोजनादि / पैत्तिकेषु पित्तज्वरपूर्वरूपेषु / मृदु अती- | य एव, निरामे मारुतजे ज्वरे न लङ्घयेत् ) ॥१०२॥क्ष्णम् / तद्वन्मृदु / कफजेषु कफज्वरपूर्वरूपेषु // १७॥९८॥अनवस्थितदोषाग्नेर्लबन्नं दोषपाचनम् // 103 // सर्वद्विदोषजेषूक्तं यथादोषं विकल्पयेत् // ज्वरनं दीपनं कासारुचिलाघवकारकम् // सर्वेत्यादि / सर्वेषु सन्निपातज्वरपूर्वरूपेषु, द्विदोषजेषु अतो लडनवर्णनमाह-अनवस्थितदोषामेरित्यादि / अनवद्वन्द्वज्वरपूर्वरूपेषु; उक्तं यथादोषं सर्पिःपानादिकं, विकल्पयेत् स्थितदोषामेरिति 'पुरुषस्य' इति शेषः / तत्र दोषा अनवअवधारयेत् // 1 तच्चामाशयानुपर्योत्पन्नेषु' इति पा० / 2 अयं पाठो हस्तअस्नेहनीयोऽशोध्यश्च संयोज्यो लखनादिना // 99 // लिखितपुस्तके कत्विन्नोपलभ्यते / 3 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके इदानीं घृताधनहस्य ज्वरपूर्वरूपे कि विधेयमित्याह-नोपलभ्यते /

Page #777
निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं स्थिताः स्थानान्तरगमनात्, वहिश्चानवस्थितो बहिर्विक्षिप्त- गुणविपरीतमेव स्यादुतान्यत् किमपि कुरुत इत्याह-सेव्यमानेखात् / आहारेच्छा हृदि काला, मुखोपनीतस्याहारस्य रसने- नेत्यादि / १०७॥न्द्रियस्येच्छा रुचिः॥ 103 // पित्तमद्यविषोत्थेषु शीतलं तिक्तकैः शृतम् // 10 // सृष्टमारुतविण्मूत्रं क्षुत्पिपासाऽसहं लघुम् // 104 // गाङ्गेयनागरोशीरपर्पटोदीच्यचन्दनैः॥ प्रसन्नात्मेन्द्रियं क्षामं नरं विद्यात् सुलवितम् // | इदानीं शतशीतस्य गुणमाह-पित्तेत्यादि / पित्तमद्यसम्यग्लक्षितलक्षणमाह-सृष्टमारुतविण्मूत्रमित्यादि / सृष्ट- | विषोत्थेषु ज्वरेषु तिक्तकैः शतशीतलं जलं देयं, केवलं वा मारुतविण्मूत्रमिति अधःप्रवृत्तवातपुरीषमूत्रं, क्षुत्पिपासासहमिति | भृतशीतलं जलं देयं, तत्रान्तरवचनात् / तान्येव तिक्तद्रव्यासम्यग्लङ्घनादेकस्मिन्नेव काले ये क्षुत्पिपासे समवेते भवतस्ते ण्याह-गाङ्गेयेत्यादि / गाङ्गेयं मुस्तम् , उदीच्यं वालकं, चन्दनं सोढुमशक्तम् / तथा च तत्रान्तरं,-"वातमूत्रपुरीषाणां विसर्गे रक्तचन्दनम् / कल्पनोच्यते-गाङ्गेयादिसर्वद्रव्यं कर्षमात्रगात्रलाघवे / हृदयोदरकण्ठास्यशुद्धौ तन्द्राक्लमे गते // खेदे जाते मुदकप्रस्थे क्वाथ्याशृतं कृत्वा प्रयोक्तव्यं; वृद्धवैद्यास्तु गारेरुचौ चापि क्षुत्पिपासासहोदये। कृतं लङ्घनमादेश्यं निर्व्यथे यादिसर्वद्रव्यपलमुदकाढके पक्वाऽर्धाढ कमवशेषयन्ति / यद्यचान्तरात्मनि-" इति / लघुम् अङ्गगौरवादिरहितम् / आत्मा | प्यतिक्ता शुण्ठी तथाऽपि पाचनीयलेन यौगिकवादस्मिन् योगे अन्तःकरणम् / क्षामं सर्वाक्षमम् / एवंभूतं सुलचितं प्रक्षेपः / तन्त्रान्तरे तु, "कर्षमात्रं ततो द्रव्यं साधयेत् प्रास्थि. विद्यात् // 104 // केऽम्भसि / अर्धशृतं प्रयोकव्यं पाने पेयादिसंविधौ" इति / बलक्षयस्तृषा शोषस्तन्द्रानिद्राभ्रमलमाः॥१०५॥ पञ्जिकाकारस्तु पूर्वार्धमेव पठति नोत्तरार्ध; तितकैस्तिकद्रव्यैः। उपद्रवाश्च श्वासाद्याः संभवन्त्यतिलचनात् // पर्पटादिभिरिति च व्याख्यानयन्ति // 108 // अतिलचनलक्षणमाह-बलक्षय इत्यादि / बलक्षय इति दीपनी पाचनी लध्वी ज्वरार्तानां ज्वरापहा // 10 // कालजयुक्तिजसहजाना बलाना हानिः, अथवा बलक्षय आजः | अन्नकाले हिता पेया यथावं पाचनैः कृता॥ क्षयः / शोषो मुखशोषः / तन्द्रा शारीरोक्कलिङ्गा निद्रामेदः। | दीपनीत्यादि / अन्नकाले खस्थवृत्ताभिधास्यमाने 'विसृष्टे निद्रा प्रसिद्धा / ननु श्लेष्मणा निद्रा उत्पद्यते, अतिलङ्घनात्तु विण्मूत्रे' इत्यादिके, "दिनान्ते' इत्यन्ये / यथाखं पाचनैः कृता श्लेष्मक्षये जाते कथं सा उत्पद्यते? सत्यं निद्रेव निद्रेत्युपमया पञ्चमूलीप्रभृतिभिः संस्कृता / अन्ये तु पाचनैरित्यत्र बहुचेष्टोपरमानिद्रात्वेन विवक्षिता / अन्ये तु तन्द्रानिद्रयोर्मध्ये वचनमाद्यर्थे, तेन दीपनपाचनसंशमनीयादिभिः संस्कृतेति अकारप्रश्लेषं मन्यन्ते, ततश्चानिद्रेति व्याख्यानयन्ति / भ्रमः व्याख्यानयन्ति / पुनः पेयागुणाभिधानमुष्णोदकगुणाभिधानचक्रारूढस्येव भ्रमणं, क्लमः अनायासश्रमः / आदिशब्दात् | वत्, अतो न पुनरुक्तिः // 1.9 // कासखरक्षयच्छर्दिहिक्कादयः / तत्रान्तरोतपर्वमेदादीन्यतिलबनलक्षणानि सुलङ्कनलक्षणोक्तप्रसभात्मेन्द्रियादिवपरीत्यादधि- | बहुदोषस्य मन्दाग्ने सप्तरात्रात् परं ज्वरे // 110 // गन्तव्यानि // 1.5 // लेक्चनाम्बुयवागूभिर्यदा दोषो न पच्यते // दीपनं कफविच्छेदि पित्तवातानुलोमनम् // 106 // तदा तं मुखवैरस्यतृष्णारोचकनाशनैः // 11 // कफवातज्वरातेभ्यो हितमुष्णाम्बु छिदम् // कषायैः पाचनैर्दुबैज्वरः समुपाचरेत् // तद्धि मार्दवकृदोषस्रोतसां कृतलङ्घनादेवरिणो यस्यामवस्थायां पाचनं देयं तामाहअर्धावशिशेदकगुणमाह-दीपनमित्यादि / कफविच्छेदि बहुदोषस्येत्यादि / ननु, तत्रान्तरे खेदतिककरसौ पाचनार्थस्त्यानश्लेष्मणो विच्छेदकम् / कफवातज्वरातेभ्य इति बहुवचन- मुक्ती, तावत्र कस्मान्न निर्दिष्टौ ? सत्यं, उष्णोदकविधानेन निर्देशात् कफज्वरातवातज्वरातकफवातज्वरातेभ्यो हितमि- तावत् कफवातज्वरस्य खेदो लब्धः, षडङ्गकल्पनया पानीयसंत्यर्थः / यद्यपि पानीयवर्गे उष्णोदकगुणा वर्णितास्तथाऽपि तत्रो-स्कारेण च तिक्तकरसो गृहीत इत्यत्र द्वावपि निर्दिष्टौ / मुखवैतगुणेभ्योऽधिकविधानार्थमत्रोक्ताः। यद्येवं तयेते गुणास्तत्रैव रस्यतृष्णारोचकनाशनैरिति वक्ष्यमाणैः मरुत्पित्तकफज्वरपाचनैः, कुतो न निर्दिष्टाः ? स्वस्थातुरयोप्युष्णोदकस्य हितलापादनाथः वातादिलक्षणवाद्वदनवैरस्यादीनाम् / कषायैः क्वाथैः / आमतच्चोष्णोदकं मार्दवकृत् मृदुकारि; दोषस्रोतसां दोषवहस्रोत- दोषपाचनार्थ यवागूः कथमामे प्रयुज्यते ? सत्यं, द्विप्रकारा साम्, अथवा दोषाणां स्रोतसां मृदुखं विदधाति / एवंगुण- ह्यामता प्रभूता अल्पा च, तत्र प्रभूतामतां विहायाल्पामतायो मप्युष्णोदकं ज्वरेऽल्पं देयमित्याहुराचार्योः // 106 // प्रयुज्यत इति न दोषः॥ 110 // 111 // शीतमन्यथा // 107 // पश्चमूलीकषायं तु पाचनं पवनज्वरे॥११२॥ सेव्यमानेन तोयेन ज्वरः शीतेन वर्धते // सक्षौद्रं पैत्तिके मुस्तकटुकेन्द्रयवैः कृतम् // शीतोदकगुणमाह-शीतमन्यथेत्यादि / शीतम् अक्कथितम्। अन्यथा उष्णोदकगुणविपरीतगुणम् / कि शीतोदकमुष्णाम्बु. 1 लानान्ते यवागूमिः' इति पा० /

Page #778
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। - पिप्पल्यादिकषायं तु कफजे परिपाचनम् // 113 // त्यादि / औषधं कषायरसमपि, नतु तिक्तरसमेव, तस्य सामेद्वन्द्वजेषु तु संसृष्टं दद्या ऽप्युपयोगार्हखात् / ननु, 'मृदौ ज्वरे लघौ देहे' इत्यादिनैव तान्येव पाचनानि प्रतिदोषमाह-पञ्चमूलीत्यादि / पञ्च- पक्कलक्षणेऽभिहिते मेषजदानमुक्तं, तत्कथं सप्तरात्रादित्यादिकं मूली महती / अन्ये तु कफानुगे वातज्वरे महती, पित्तानुगे| परमतमङ्गीक्रियते ? सत्यं, सप्तरात्रादर्वाक् पाचनस्यापि निषेधार्थ च कनीयसी, इति द्विविधामपि पञ्चमूली गृहन्ति / संसृष्टं सप्तरात्रप्रहणं, दशाहादनन्तरमविद्यमानेऽपि पाकलक्षणे औषधं मिधम् / .सन्निपातचिकित्सा द्वन्द्वजचिकित्सायामेवान्तर्भूता, | देयमिति दर्शनार्थ च दशरात्रग्रहणम् / निश्चिता निश्चयकारिणी भतः पृथता // 112 // 113 // वैद्याः // 119 ॥दथ विवर्जयेत् // पैत्तिके वा ज्वरे देयमल्पकालसमुत्थिते // 120 // पीताम्बुर्लक्वितोभुक्तोऽजीर्णी क्षीणः पिपासितः 114 अचिरज्वरितस्यापि देयं स्याद्दोषपाकतः॥ येषां पाचनमहितं तानाह-अथेत्यादि / विवर्जयेत यदा पुनः सप्ताहादागपि पित्तज्वरोऽल्पदोषश्च शीघ्रं पाकं 'पाचनम्' इति शेषः / पीताम्बुः सद्य एवं पीतोदकः / ललितः | यायात्तदोषधं देयमित्याह-पैत्तिके इत्यादि / अल्पकाल. कृतोपवासः / भुक्तः सद्य एव कृताहारः / अजीर्णी अपरिपक्क समुत्थितेऽपि पैत्तिके ज्वरे यदौषधं देयं दातव्यं भवेत् तत्तदा भोजनः // 114 // . देयमिति पिण्डार्थः / वाशब्दात् वातश्लेष्मादिज्वरे दोषपाके (तीक्ष्णे ज्वरे गुरौ देहे विबद्धेषु मलेषु च // | सत्यौषधं देयम् // 120 ॥सामदोषं विजानीयाजवरं पक्कमतोऽन्यथा // ) मेषजं ह्यामदोषस्य भूयो ज्वलयति ज्वरम् // 121 // मृदौ ज्वरे लघौ देहे प्रचलेषु मलेषु च // शोधनं, शमनीयं तु करोति विषमज्वरम् // पक्कं दोषं विजानीयाजवरे देयं तदौषधम् // 115 // | कस्माहोषाणां पाके सत्येवौषधं देयमित्याह-भेषजमि___ इदानी पक्कदोषलक्षणमाह-मृदावित्यादि / तत् वक्ष्यमाण त्यादि / शोधनमौषधमामदोषस्य पुरुषस्य ज्वर ज्वलयति दीपशमनशोधनाख्यमौषधम् // 115 // यतीत्यर्थः; शमनीयं तु पुनरौषधं दत्तं विषमज्वरं करोति / दोषप्रकृतिवैकृत्यादेकेषां पक्कलक्षणम् // केचित् 'ज्वलयति' इत्यत्र 'वर्धयति' इति पठन्ति // 121 // , एकीयमतमाह-दोषप्रकृतिवैकृत्यादित्यादि / दोषप्रकृति- च्यवमानं ज्वरोक्लिष्टमुपेक्षेत मलं सदा // 122 // वैकृत्यादिति ज्वरोत्पादिकाया दोषप्रकृतेरुच्छिताया अन्यथाखा- | अ TATAT | अतिप्रवर्तमानं च साधयेदतिसारवत्॥ दित्यर्थः // इदानीं ज्वरिणामावस्थिकं कर्तव्यमाह-व्यवमानमि• हृदयोद्वेष्टनं तन्द्रा लालातिररोचकः॥ 116 // त्यादि / उक्लिष्टमिति यतो ज्वरेणामाशयाचालितमत एवं दोषाप्रवृत्तिरालस्यं विबन्धो बहुमूत्रता // च्यवमानं, मलं वातादिकं, सदाऽऽमावस्थायां पक्कावस्थायां च / गुरुदत्वमखेदो न पक्तिः शकतोऽरतिः॥ 117 // | अतिसारवदित्यनेन पाचयन् संग्रहं नयेदित्यर्थः सूच्यते / खापः स्तम्भो गुरुत्वं च गात्राणां वनिमार्दवम् // | मलोऽत्र न पुरीषमेव, अनिर्गमने वमनादिभिर्निर्हरणोपमुखस्याशुद्धिरग्लानिः प्रसङ्गी बलवाज्वरः // 118 // | लिअरेभिर्विजानीयाज्वरमामं विचक्षणः॥ | यदा कोष्ठानुगाः पक्का विबद्धाः स्रोतसां मलाः 123 इदानीं सामान्यमामज्वरलक्षणमाह-हृदयोद्वेष्टनमित्यादि / | अचिरज्वरितस्यापि तदा दद्याद्विरेचनम् // हृदयोद्वेष्टनं हृदयस्य आमोटनमिव / दोषाप्रवृत्तिः वातादीनां नि- तर्हि कदा शोधनं प्रयोज्यमित्याह-यदा कोष्टानुगा चलता / विबन्धो विड्वातयोरप्रवर्तनम् / अरतिः न कुत्रचिदव- इत्यादि / विरेचनमत्र शोधनं, न खधोरेचनमेव / केचित् स्थितिश्चेतसः। अग्लानिः ईषच्छान्तिः। प्रसझी संसक्तः। एतानि | पूर्वत्र अस्मिंश्च वाक्ये मलं पुरीषं कथयन्ति // १२३॥लक्षणानि प्रायेण सप्तरात्रं यावद्भवन्ति / अमुं पाठं पञ्जिका- पक्को ह्यनिहतो दोषो देहे तिष्ठन् महात्ययम् 124 कारो 'लालाप्रसेको हल्लासो हृदयाशुधरोचकाः / तन्द्रालस्या-विषमं वा ज्वरं कुर्याद्वलव्यापदमेव च। विपाकास्यवेरस्यं गुरुगात्रता ॥शुनाशो बहुमूत्रलं स्तब्धता बल- तस्मानिहरणं कार्य दोषाणां वमनादिभिः // 125 // वाज्वरः / आमज्वरस्य लिङ्गानि न दद्यात्तत्र मेषजम्' इत्यादिना | पक्कदोषोपेक्षणे दूषणमाह-पक्क इत्यादि / अनिहतो प्रन्थेन पठति // 116-118 // वमनादिना, महात्ययं गम्भीर, बलव्यापदं बलापचयं कुर्यात् / सप्तरात्रात्परं केचिन्मन्यन्ते देयमौषधम् // 119 // तस्मादित्यादि / निर्हरणम् ईषद्धरणम् // 124 // 125 // दशरात्रात्परं केचिद्दातव्यमिति निश्चिताः॥ 1 'सप्तरात्रादिकं' इति पा०। 2 'यदा पुनर्वातपित्तकफवइदानीं कषायरसस्यौषधस्योपयोगकालं परमतेनाह-सप्ते रोऽल्पदोषस्य शीघ्रं पाकं याति तदौषधं देयमित्याह-पैतिके 1 अयं श्लोकः केषुवित्पुस्तकेषु न पठ्यते / इत्यादि / इति पा०। सु०सं०८६

Page #779
682 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं AAAAAAAAAAAAAAAAVA प्राकर्म वमनं चास्य कार्यमास्थापनं तथा // शुद्धस्योभयतो यस्य ज्वरः शान्ति न गच्छति // विरेचनं तथा कुर्याच्छिरसश्च विरेचनम् // 126 // | सशेषदोषरूक्षस्य तस्य तं सर्पिषा जयेत् // 133 // क्रमशः सशेषदोषवाक्षसाच ज्वरेऽप्रशाम्यति सति रूक्षस्य शुद्धस्य इदानीं क्रमशो वमनादिपरिपाटीमाह-प्रागित्यादि। यद्यपि | प्रतीकारमाह-शुद्धस्येत्यादि // 133 // प्रथमं लक्षमस्योपदेशः, तथाऽप्यवस्थाप्राप्तवाद्वमनस्यापि प्राकर्म- | कृशं चैवाल्पदोषं च शमनीयैरुपाचरेत् // खम् / क्रमश इति क्रमेण, न युगपत् ; अथवा लङ्घनपाचना- उपवासैर्बलस्थं तु ज्वरे सन्तर्पणोत्थिते // 134 // नन्तरं स्नेहादिना कोष्ठप्राप्तेषु दोषेषु मध्यमावस्थायां ज्वरस्येति शोधनविधिमभिधाय संशमन विधिमाह-कृशमित्यादि / क्रमशो देयम् / प्राकर्म वमनं चास्येत्यत्र चकारादप्रेऽनुवासन उपवासैरिति भोजनपरित्यागैः / जेजटाचार्यस्तु-उपवामित्यपि // 126 // सस्यापि संशमनीयवाद्विशिष्टविषये तन्नियोगमाह-उपवासैबलिने देयं वमनं श्लैष्मिके ज्वरे॥ रित्यादि / उपवासैरिति बहुवचनाद्दश विधमपि लङ्घनं पित्तप्राय विरकस्तु कायः प्रशिथिलाशय // 127 // यथावस्थं योज्यम् / तथा च,-"चतुष्प्रकारा संशुद्धिः सरुजेऽनिलजे कार्य सोदावर्ते निरूहणम् // पिपासामारुतातपौ / पाचनान्युपवासश्च व्यायामश्चेति लङ्घनम्" कटीपृष्ठग्रहार्तस्य दीप्ताग्नेरनुवासनम् // 128 // -इति / ईदृशे च व्याख्याने संशमनप्रस्तावेऽपि पुनः शोधशिरोगौरवशूलघ्नमिन्द्रियप्रतिबोधनम् // | नमभिहितं भवति // 134 // कफाभिपने शिरसि कार्य मूर्धविरेचनम् // 129 // | किन यवागं मन्दानि तषात पाययेत्ररमा यारशस्य पुंसो यदात्मके ज्वरे वमनादिकं प्रयुज्यते संशमनेष्वाहारस्य वरखात्तदभिधानमाह-क्लिषामित्यादि / तदाह-बलिने इत्यादि / बलिने पुरुषाय श्लैष्मिके ज्वरे क्लिन्नाम् अल्पसिक्थलेन; 'क्लिन्ना' इत्यत्र 'तन्वीं' इति केचित् . वमनं देयम्, 'आमाशयस्थे दोषे तु सोक्लेशे' इत्यादिना या पूर्व | पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः // - . वमनावस्था कथिता तस्यां जातायामित्यर्थः / पित्तप्राये पित्त-तार्टिटाइयर्मात मद्यपं लाजतर्पणम // 135 // बाहुल्ये, प्रशिथिलाशये अस्तब्धपक्काशये / तुशब्दाद्वमनमपि ए सक्षौद्रमम्भसा पश्चाजीर्णे यूपरसौदनम् // पित्ते देयम् / तथा च,-"उपस्थिते श्लेष्मपित्ते व्याधावामा उपवासश्रमकृते क्षीणं(णे) वाताधिके ज्वरे // 136 // शयाश्रये / वमनार्थ प्रयुजीत भिषग्देहमदूषयन्" इति / दीप्लानिं भोजयेत प्राझो नरं मांसरसौदनम् // सरुजे कोष्ठरुग्युक्त / सोदावर्ते सविबन्धे / शिरोगौरवशूलन-मदयषौदनश्चापि हितः कफसमुत्थिते॥१३७॥ मित्यादिकं मधेविरेचन मिति / जीर्णज्वरे मूर्धविरेचनं न तु सपवसितया यक्का शीतः पित्तज्वरे हितः॥ तरुणज्वरे परं सान्निपातकं विहाय, सानिपातके पुनः संज्ञाप्रबो यवाग्वनहंस्य तर्पणमाह-तुडित्यादि / हित इति 'अन्नधनार्थ तरुणेऽपि प्रयुज्यते / पञ्जिकाकारस्तु क्रमेण बलिने | काले' इति शेषः / स इत्यादि / स एव मुद्यूष एव देयं वमनं श्लैष्मिके ज्वरे' इत्यत्र 'आमाशयस्थे दोषे तु सोत्क्लेशे वमने परम्' इत्यादि पूर्वोक्तमेव पाठं पठति // 127-129 // // 135-137 ॥दुर्बलस्य समाध्मातमुदरं सरुजं दिहेत् // दाडिमामलमुद्ानां यूषश्वानिलपैत्तिके // 138 // . दारुहैमवतीकुष्ठशताहाहिङ्गुसैन्धवैः // 130 // हैखमूलकयषस्तु वातंश्लेष्माधिके हितः॥ अम्लपिष्टैः सुखोष्णैश्च पटोलनिम्बयूषस्तु पथ्यः पित्तकफात्मके // 139 // दाहच्छर्दियुतं क्षामं निरनं तृष्णयाऽदितम् // अतः परं दुर्बलस्योदरलेपमाह-दुर्बलस्येत्यादि / दारु सिताक्षौद्रयतं लाजतर्पणं पाययेत च // 140 // देवदारु, हैमवती वचा, अम्लं कालिकम् // 13 // द्वन्द्वज्वराणां पथ्यमाह-दाडिमेत्यादि / हस्खमूलको लघुपवने तूप्रमागते॥ मूलकः / लाजतर्पणं पाययेत चेत्यत्र द्रवानुक्तेः शीतोदकेन रुद्धमूत्रपूरीषाय गुदे वर्ति निधापयेत् // 131 // लाजतर्पणपानं; केचिच्छतशीन पानमिच्छन्ति, अन्ये तु वर्तिविषयमाह-पवने इत्यादि / वर्तिरत्र दारुहैमवत्या- | ज्वरापहैः फलरसः पानं लाजतर्पणस्य पैथ्यमाहुः॥१३८-१४०॥ दिभिः कृता, अन्ये तु मदनफलसैन्धवपिप्पल्यादिभियौगिकैर्दव्यैः कफपित्तपरीतस्य ग्रीष्मेऽसपित्तिनस्तथा // कृता इति व्याख्यानयन्तिं // 131 // मद्यनित्यस्य न हिता यवागूस्तमुपाचरेत् // 141 // पिप्पलीपिप्पलीमूलयवानीचव्यसाधिताम् // यूषैरम्लैरनम्लैर्वा जागलैश्च रसैहितैः॥ पाययेत यवागू वा मारुताद्यनुलोमिनीम् // 132 // ऊर्ध्वगतपवने रुद्धमूत्रपुरीषस्यान्यत् किं कुर्यादित्याह- 1 'हस्खमूलकयूषेण भोजयेत् कफवातिके' इति पाए / पिप्पलीत्यादि // 132 // | 2 'ब्रुवते' इति पा०। ण पाययेत च // 140 द्वन्दज्वराणां प

Page #780
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। इदानी प्रशस्ताया यवाग्वा विशिष्टविषयेऽहितलं दर्शय- | ज्वरितो हितमश्नीयाद्यद्यप्यस्यारुचिर्भवेत् // 146 // माह-कफपित्तपरीतस्येत्यादि / कफपित्तपरीतस्य कफपि- | अन्नकाले ह्यभुजानःक्षीयते म्रियतेऽथवा // ताभ्यां मिलिताभ्यां व्याप्तस्य / यद्यपि रक्तपित्तप्रतिषेधे घृतमि- स क्षीणः कृच्छ्रतां याति यात्यसाध्यत्वमेव च 147 भाया यवाग्वा हितसमभिधास्यति, तथाऽप्यत्र ज्वरे सति तस्माद्रक्षेद्वलं पुंसां बले सति हि जीवितम् // रकपित्ते यवागूरहिता, संयोगे पुनस्तथेति तस्य यवागूरहिता / गुर्वभिष्यन्द्यकाले च ज्वरी नाद्यात् कथञ्चन 148 तस्य पथ्यमाह-तमुपाचरेदित्यादि / यूषैः अम्लैरनम्लेर्वेति न तु तस्याहितं भुक्तमायुषे वा सुखाय वा // विकल्पः सात्म्यापेक्षया अभ्यपेक्षया च / यूषजागलरसोपदे. इदानीं जीर्णज्वरितस्यारुचावपि हितभोजनोपदेशमाहशोऽपि सात्म्यापेक्षया अवस्थापेक्षया च / यूषो मुद्रादियूषः / ज्वरित इत्यादि / अस्य जीर्णज्वरिणो यदि हितभोजने कथञ्चिकफपित्तपरीतादीनां दाहाद्यभिभूतानां यूषरसोपदेशस्तत्र दरुचिस्तदा हितमेवानेकप्रकाराभिः कल्पनाभिर्मुखप्रियं कृत्वाऽकालिको मन्तव्यः // 141 // रुचिनिवृत्त्यर्थे ज्वरितोऽश्नीयात् / तथा च तत्रान्तरं,-"सात. मधं पुराणं मन्दाग्नेर्यवानोपहितं हितम् // 142 // | त्यात् खाद्वभावाच्च पथ्यं द्वेष्यत्वमागतम् / कल्पनाविधिभि इदानीं शमनखान्मद्यतऽवस्थावशेन द्रव्यान्तरोपहिते स्तैस्तैः प्रियवं गमयेत् पुनः"-इति / कस्मादेवंविधमपि हिततया दर्शयचाह-मद्यमित्यादि / मयं पुराणं सम्यक पक्कं कृत्वा ज्वरितोऽश्नीयादित्याह-अन्नकाले ह्यभुजान इत्यादि / दीपनीयलात् कफेनलाच // 142 // अन्ये तु यद्यस्य जीर्णज्वरिणोऽरुचिः स्यात्तदा अहितमप्यश्नीयासव्योषं वितरेत्तकं कफारोचकपीडिते॥ दिति व्याख्यानयन्ति / ननु, यद्यरुचौ सत्यामहितभोजनं क्रियते तदा 'गुभिष्यन्धकाले च' इत्याद्युत्तरोक्तश्लोकेन सह तक्रप्रयोगमाह-सव्योषमित्यादि / सव्योषं त्रिकटुकसं | कथं न विरोधः? सत्यं, अहितस्य सातत्यसेवननिराकरणार्थ स्कृतं, वितरेत् दद्यात् // - . गुर्वभिष्यन्धकाले चेत्यादिश्लोकः / गुर्वित्यादि अभिष्यन्दि कृशोऽल्पदोषो दीनश्च नरो जीर्णज्वरार्दितः॥१४३॥ दोषधातुमलस्रोतसां क्लेदप्राप्तिजननम् / कथश्चन सकृदपि / विबद्धः सृष्टदोषश्च रूक्षः पित्तानिलज्वरी॥ तुशब्दो यस्मादर्थे, तेन यस्मादहितं भुक्तं भोजनं ज्वरितस्य न पिपासातः सदाहो वा पयसा स सुखी भवेत् 144 आयुषोऽर्थे सुखार्थे वा भवति, तस्मादूर्वादि न भक्षयेत् / यद्यपि क्षीरावस्थामाह-कृश इत्यादि / दीनः क्लिष्टचित्तः। विबद्ध- कैश्चिनिबन्धकारैरेष पाठो न पठितस्तथाऽपि सर्वनिवन्धोपजीदोषः अप्रवृत्तदोषः, सृष्टदोषः च्युतदोषः। ननु, यदि विबद्धदोषे | बिना मया पञ्जिकाकारपठिलात् पठितः॥१४६-१४८॥क्षीरं प्रयुज्यते तत्कथं प्रच्युतेऽपि प्रयुज्यते ? सत्यं, उभयश- संततं विषम वाऽपि क्षीणस्य सुचिरोत्थितम् 149 क्तिकत्वात् प्रच्युतेऽपि प्रयुज्यते; अथवा प्रच्युतो दोषः स्तोक-ज्वरं संभोजनैः पथ्यैर्लघुभिः समुपाचरेत् // स्त्रोकेन यस्य प्रवर्तते, अत्र सोऽभिप्रेतः, ततः सम्यग्दोषप्रव | इदानीं दुर्बलस्य चिरोत्थिते ज्वरे पथ्यसंभोजनैबृंहणविधितनार्थ मेदनं क्षीरं च्युतदोषेऽपि प्रयुज्यते इत्यर्थः / एष पाठो माह-संततमित्यादि / संततं नित्यलमं, विषमं सततान्येधुनिबन्धकारैः कियन्मात्रः पठितः कियन्मात्रश्च परित्यकः, कादिकम् / संभोजनः यथेष्टभोजनैः // १४९॥अस्माभिर्वृद्धपठितत्वात् सर्वोऽपि लिखितः // 143 // 144 // वैदेव तरुणे पीतं विषवद्धन्ति मानवम् // मुद्दान्मसूरांश्चणकान् कुलत्थान समकुष्ठकान 150 तरुणज्वरे पयः पीतं सत् किं कुर्यादित्याह-तदेवेत्यादि / आहारकाले यूषार्थ ज्वरिताय प्रदापयेत् // तदेवेति पयः। तरुणे तरुणज्वरे / मुद्दान् मसूरांश्चणकानित्यादि / पूर्व दोषप्रत्यनीकलदर्शनार्थ मुद्रादियूषाणामुपादानं, अत्र तु विकारप्रत्यनीकलदर्शनार्थम् , सर्वज्वरेषु सुलघु मात्रावद्भोजनं हितम् // 145 // अतो न पुनरुक्तिः // 150 ॥वेगापायेऽन्यथा तद्धि ज्वरवेगाभिवर्धनम् // इदानीं सर्वज्वरोचितस्याहारस्य यथाकालमुपयोगमाह पटोलपत्रं वार्ताकं कठिलं पापचैलिकम् // 151 // सर्वज्वरेष्वित्यादि / सलय पुराणरक्तशाल्यादि.मात्रावत अल्पं. | ककादक पपटक गीजिह्वा बालमूलकम्॥ वेगापाये ज्वरवेगहानी, अन्यथा उत्तप्रकारवैपरीत्येन, तत् पत्रं गुडूच्या शाकाथै ज्वरितानां प्रदापयेत् // 152 // भोजनं, हि यस्मादर्थे / केचित् 'वेगापाये इत्यत्र 'दिनापाये पटोलपत्रमित्यादि / कठिलं पुनर्नवाशाक, पापलिकं पाठाइति पहन्ति दिनान्ये इति च व्याख्यानयन्ति / 'सर्वज्वरेषु | शाकं, गोजिह्वां गोजीशाकम् // 151 // 152 // सप्ताहं मात्रावालधु भोजयेत्' इतीहशं पूर्वाध केचित् पठन्ति, लावान् कपिञ्जलानेणान् पृषताछरभाग्छशान्। स च निबन्धेषु न दृश्यते // 145 // कालपुच्छान् कुरङ्गांश्च तथैव मृगमातृकान् // 153 // 1 'यूपरसोपदेशस्तात्कालिकः' इति पा०। 2 'कासन्नत्वाच्च' मांसार्थे मांससात्स्यानां ज्वरितानां प्रदापयेत् // इति पा०।३ 'तदेव तु पयः पीतं तरुणे हन्ति मानवम्' इति पा०। 1 हितानीति प्रकरुपयेत्' इति पा० /

Page #781
684 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं लावानित्यादि / कपिजलो गौरतित्तिरिः, एणः कृष्णमृगः | दिभिः सन्धुक्षितो वृद्धो ज्वरो गम्भीरादिवेगिलं यातीति पृषतः चित्रमृगः 'चीतल' इति लोके, शरभः अष्टपादुष्ट्रप्रमाणो पिण्डार्थः / अनवस्थितदोषा विमार्गगाः, वहिरनवस्थितो बहिमहाः , कालपुच्छः स च प्रसिद्धः, कुरशः चतुःशृक्षः | र्गमनात् // 159 ॥'मेदुली' इति लोके / मांसार्थे मांसप्रयोगे; केचिन्मांसाथै शीततोयदिवाखमक्रोधव्यायामयोषितः॥ बृंहणार्थे इति व्याख्यानयन्ति, 'मांसं मांसेन वर्धते' इत्युक्त- न सेवेत ज्वरोत्सृष्टो यावन्न बलवान् भवेत्॥१६०॥ खात् // 153 // मुक्तस्यापि ज्वरेणाशु दुर्बलस्याहितैज्वरः॥ सारसक्रौञ्चशिखिनः कुक्कुटांस्तित्तिरा(रों)स्तथा // प्रत्यापन्नो दहेद्देहं शुष्कं वृक्षमिवानलः // 161 // गुरूष्णत्वान्न शंसन्ति ज्वरे केचिचिकित्सकाः॥ तस्मात्कार्यः परीहारो ज्वरमुक्तैर्विरिक्तवत् // अतः परं सारसादीनामप्रशस्तवं परमतेन दर्शयन्नाह-यावन्न प्रकृतिस्थ: स्याहोषतःप्राणतस्तथा // 162 // सारसक्रौञ्चशिखिन इत्यादि / सारसो रक्तचनुकः पक्षिविशेषः, इदानीं ज्वरमुक्तस्य शीततोयादिनिषेधार्थमाह-शीवेत्यादि। क्रौश्चः 'कौच्चि' इति प्रसिद्धः, शिखी मयूरः, तित्तिरः कृष्णति- ज्वरोत्सृष्टो ज्वरविमुक्तः / इदानीं ज्वरमुक्तस्य शीततोयादित्तिरिः, तित्तिरिशब्द अकारान्तोऽप्यस्ति / यद्यपि मांसवर्गे सेवनात् किं स्यादित्याह-मुक्तस्येत्यादि / अहितैः शीततोयाकुक्कुटतित्तिरी परमुष्णो दर्शितौ न सारसादयस्तथाऽप्यत एव | दिभिः / प्रत्यापन्नः पुनरागतः / दहेत् विनाशयेत् / यस्माविधानात् 'उष्णौ मयूरतित्तिरौ' इति दर्शनात् सारसादयोऽ- दहितसेवनात् पुनरागतो. ज्वरो देहं दहेत, तस्मादहितानां प्युष्णा श्रेयाः // 154 // परिहारो ज्वरमुतन पुरुषेण कार्य इति पिण्डार्थः / प्रकृतिस्थः ज्वरितानां प्रकोपं तु यदा याति समीरणः॥१५५॥ स्याद्दोषतः प्राणतस्तथेति दोषाणामविकृतकार्यकारित्वेन दोषतः तदैतेऽपि हि शस्यन्ते मात्राकालोपपादिताः। प्रकृतिस्थत्वं ज्ञेयं, व्यायामादिसेवनसामर्थेन च प्राणतः प्रकृति स्थत्वं ज्ञेयम् // 160-162 // निषिद्धानामपि सारसादीनामवस्थायां ज्वरे प्रयोगमाहज्वरितानामित्यादि // 155 // ज्वरे प्रमोहो भवति खल्पैरप्यवचेष्टितैः॥ परिषेकान् प्रदेहांश्च स्नेहान् संशोधनानि च // 15 // निषण्णं भोजयेत्तस्मान्मूत्रोच्चारौ च कारयेत्॥१६३ / ज्वरे आयासनिषेधार्थमाह-ज्वरे इत्यादि / ज्वरे ज्वरक(स्मानाभ्यङ्गदिवास्वमशीतव्यायामयोषितः)॥ | कषायगुरुरुक्षाणि क्रोधादीनि तथैव च // 157 // ! शिते पुरुषे / प्रमोहोऽत्र मूर्छा / अवचेष्टितैः उत्थानचक्रमणा दिभिः / निषण्णं शय्यायामेव आसीनमुपविष्टमिति यावत्, सारवन्ति च भोज्यानि वर्जयेत्तरुणज्वरी॥ मूत्रोच्चारौ च कारयेदित्यत्रापि निषण्णमिति संबन्धनीयम् तथैव नवधान्यादि वर्जयेञ्च समासतः // 158 // उच्चारो विष्ठा // 163 // - इदानीं नवज्वरै यानि वर्जनीयानि तान्याह-परिषेकानि अरोचके गात्रसादे वैवण्येऽगमलादिषु // त्यादि / परिषेको धाराप्रसेकः / अवगाहः जलपूर्णकटाहादौ शान्तज्वरोऽपि शोध्यः स्यादनुबन्धभयानरः 164 निमजनम् / स्नेहान् स्नेहपानम् / संशोधनानि वमनादीनि / / अतः परं ज्वरोपशमेऽरोचकादिप्रतिषेधार्थमाह-रोचके कषायः कषायद्रव्यकृतः काथः / क्रोधादीनीत्यत्र आदिशब्दाच्छोकादीनि / सारवन्ति स्निग्धान्यभिष्यन्दीनि च / नवधान्या | इत्यादि / गात्रसादः अङ्गग्लानिः / शान्त इव शान्तो लीनज्वर दिवर्गस्तकान्तो व्रणितोपासनीयोक्तः / समासतः संक्षेपतः / | इत्यर्थः, नतु सर्वथोपशान्तज्वरः, यस्मादुपशान्तज्वरेऽरोचकायद्यपि परिषेकादिवर्जनमामज्वरलक्षणानन्तरं पठितुमुचितं स्यात् , दीनामभाव एव / शोध्यः शोधनीयः / अनुबन्धभयात् पुतरुतथाऽपि नवज्वरे मेषजस्यात्यन्तनिषेधज्ञापनार्थ तत्र नोक्तम् / द्भवशडया // 164 // केचिदमुमेव पाठमीदृशं पठन्ति-'परिषेकान् प्रदेहांश्च स्नेहान् न जातु नापयेत् प्राक्षः सहसा ज्वरकर्शितम् // संशोधनानि च / सारवन्ति च भोज्यानि वर्जयेत्तरुणज्वरी // संदूषितो ह्यस्य पुनरेव भवेज्वरः॥ 165 // तथैव नवधान्यानि क्रोधादीनि च वर्जयेत्' इति व्याख्यान- | अतः परं ज्वरकर्शितस्य नाननिषेधमाह- जातु सापयेयन्ति च-खाननिषेधादवगाहनिषेधो बोद्धव्यः, अभ्यानिषे-दित्यादि / जातु कथश्चन / प्राज्ञो वैद्यः / सहसा शीघ्रं, यावधव हनिषेधात्, क्रोधादीनि चेत्यत्र चकारात् कषायो गृही- द्वलं न प्राप्नोतीत्यर्थः / तेन मानेन // 165 // तव्यः // 156-158 // चिकित्सेच्च ज्वरान् सर्वानिमित्तानां विपर्ययैः॥ अनवस्थितदोषाग्नेरेभिः सन्धक्षितो ज्वरः॥ श्रमक्षयाभिघातोत्थे मूलव्याधिमुपाचरेत् // 166 // गम्भीरतीक्ष्णबेगत्वं यात्यसाध्यत्वमेव च // 159 // स्त्रीणामपप्रजातानां स्तन्यावतरणे च यः॥ इदानी नबज्वरे परिषेकादिसेवनात्किं स्यादित्याह-अनव तत्र संशमनं कुर्याद्यथादोषं विधानवित् // 167 // स्थितेत्यादि / अनवस्थितदोषामः नवज्वरिणः, एभिः परिषेका- १'तर्पयेत्' इति पा०।

Page #782
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। 685 ___ इदानीं संक्षेपतः सर्वज्वरचिकित्सामाह-चिकित्सेदित्यादि / कुस्तुम्बुरूणि नलदं मुस्तं चैवाप्सु साधयेत् // निमित्तानां कारणानां, विपर्ययैः विपरीतैः; यथा-संतर्पणो- | क्षौद्रेण सितया चापि युक्तः काथोऽनिलाधिके 172 स्थेऽपतर्पणम् , अपतर्पणजे संतर्पणमिति / श्रमक्षयाभिघातोत्थे / शतपुष्पेत्यादि / हरेणुका रेणुका, कुस्तुम्बुरु धान्यक इत्यादि / मूलव्याधिमित्यत्र व्याधिशब्दो दोषे प्रवर्तते, कारणे नलदम् उशीरम् / शर्कराक्षौद्रप्रमाणं पूर्ववत् / शतपुष्पादिहरेणुकार्योपचारात्; तेन मूलदोषं वायु, श्रमादिभिर्वातकोपादि-कान्तैरेको योगः परं शर्कराहीनः; कुसुम्बुरुप्रभृतिभिश्च त्यर्थः। श्रीणामित्यादि / अपप्रजाताः पतितग H त्रियः, तासां | द्वितीयः॥ 171 // 172 // यो ज्वरः, तथा स्तन्यावतरणे च स्त्रीणां यो ज्वरः, तत्र संश- द्राक्षागुडूचीकाश्मयंत्रायमाणाः ससारिवाः॥ मनं कुर्यादिति पिण्डार्थः / यथादोषमिति यस्य दोषस्य तत्र | निष्क्वाथ्य सगुडं काथं पिबेद्वातकृते ज्वरे // 173 // प्रकोपो भवेत्तस्य प्रत्यनीकं संशमनं कुर्यादित्यर्थः / संश गुडूच्याः खरसो ग्राह्यः शतावर्याश्च तत्समः॥ मनशब्देन पाचनमपि गृहीतम् / केचिदमुं पाठं न पठन्ति; निहन्यात्सगुडः पीतः सद्योऽनिलकृतं ज्वरम् 174 श्रीजेजटाचार्यपठितवादस्माभिः पठितः॥ 166 // 167 // | द्राक्षागुडूचीत्यादि / काश्मर्य गम्भारीफलम् / सगुडमिति अतः संशमनीयानि कषायाणि निबोध मे॥ काथोपरि कर्षप्रमाणस्य गुडस्य पश्चानिक्षेपः // 173 // 14 // सर्वज्वरेषु देयानि यानि वैधेन जानता // 168 // | घृताभ्यङ्गखेदलेपानवस्थासु च योजयेत् // घृतेत्यादि / ननु, यथाप्रतिशं कषायेषु वाच्येषु स्नेहनाएवं संक्षेपेण चिकित्सामुपदिश्य, अधुना संशमनकषायान् | धुपदेशः कुतोऽभिधीयते ? उच्यते-वातज्वरप्रतीकारप्रस्ताविवक्षुराह-अत इत्यादि / निबोध जानीहि / मे मत्सका वात् / अवस्थासु चीतोदमादिषु / तत्र जीर्णज्वरे लग्गते शात् // 168 // .. - घृताभ्यङ्गः, शीतोद्गमे च खेदलेपाविति ॥पिप्पलीसारिवाद्राक्षाशतपुष्पाहरेणुभिः // श्रीपर्णीचन्दनोशीरपरूषकमधूकजः॥ 175 // कृतः कषायः सगुडो हन्याच्सनजं ज्वरम् // 169 // शर्करामधुरो हन्ति कषायः पैत्तिकं ज्वरम् // ... इदानीं प्रथमं वातज्वरे संशमनमाह-पिप्पलीत्यादि / पैत्तिकज्वरसंशमनमाह-श्रीपर्णीत्यादि / श्रीपर्णीशब्देन सारिवा उत्पलसारिवा, हरेणुः रेणुका / श्वसनजं वातजम् / पिप्प- गम्भारीफलं, चन्दनं रक्तचन्दनं, परूषकं . खनामप्रसिद्धं, ल्यादिद्रव्यपलमुदकस्य षोडशभिः पलैरुत्क्वाथ्य, चतुर्भागावशिष्टं मधूको गुंडपुष्पः, तस्यापि फलं प्राह्यम् / यावत्प्रमाणया शर्करया पलचतुष्टयं गृहीला, गुडकर्षसंयुक्तं पाययेत् / तथा चोक्तम्, मधुरः काथो भवति तावत्येव शर्करा प्रक्षेप्तव्या. वृद्धवैद्या "भेषजात् षोडशगुणं जलं; काथ्यं पलं मतम् / चतुर्भागावशेष आदिद्वव्यसमा शर्करामाहुः // १७५॥तु पेयमेवं सुखार्थिना"-इति / क्वाथ्यद्रव्यस्य यत् पलं प्रमाणं तदुत्तमानां; तथा चोकम्,-"उत्तमस्य पलं मानं पीतं पित्तज्वरं हन्यात्सारिवाद्यं सशर्करम् // 17 // त्रिभिः कश्च मध्यमे / जघन्यस्य पलाधं च स्नेहक्काथोषधेषु | पीतं पित्तज्वरमित्यादि / सारिवाद्यं सारिवादिद्रव्यगणजातं च" इति / वृद्धवैद्याश्च मध्यमप्रमाणेनाष्टौ शरावानुदकस्य कषायकल्पनया निष्क्वाध्य कर्षप्रमाणशर्करायुतं पीतं सत् पित्तप्रक्षिप्याष्टभागावशेषितं शरावमेकं गृह्णन्ति, शेष सममेव | | ज्वरं हन्यादिति संबन्धः // 176 // व्याख्यानयन्ति; गुडावापमपि वृद्धवद्या न मन्यन्ते // 169 // सयष्टीमधुकं हन्यात्तथैवोत्पलपूर्वकम् // शृतं शीतकषायं वा गुडूच्या पेयमेव तु॥ __सयष्ठीमधुकमित्यादि / उत्पलादिगणोर्क द्रव्यजातं सयष्टी. शृतमित्यादि / शृतम् अनन्तरोक्तकल्पनया काथीकृतम् / मधुकं निष्क्वाध्य पीतं सत् पित्तज्वरं हन्यादिति संवन्धः / उष्णोदकपाचिताव्याद्वात्रिपर्युषितायो रसोऽभिनिर्याति स | यद्यपि उत्पलादिगणेनैव यधीमधुकं प्राप्तं तथाऽपि पुनः शीतकषायशब्दवाच्यः / तथा चोतं-"द्रव्यादापोत्थितात्तोये सयष्टीमधुकमिति यत्कृतं तयष्टीमधुकस्य भागद्वयप्रतिपादप्रतप्ते संस्थितानिशि। कषायो योऽभिनियोति स शीतः समु नार्थम् ॥दाहृतः-" इति / शृतकषायपानं कफानुबन्धवातज्वरे, पित्तानु- शृतं शीतकषायं वा सोत्पलं शर्करायुतम् // 177 // बन्धे तु शीतकषायपानमिति // शृतमित्यादि / शृतं शीतकषायं वेति विकल्पो दाहादितारबलादर्भश्वदंष्ट्राणां कषायं पादशेषितम् // 170 // / तम्याद्यपेक्षया / सोत्पलमित्यत्र आदिशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः वेन, शर्कराघृतसंयुक्तं पिबेद्वातज्वरापहम् // उत्पलादिगणसहितम् , उत्पलादिगणकृतमित्यर्थः॥ 177 // बलादर्भश्वदंष्ट्राणामित्यादि / श्वदंष्ट्रा गोक्षुरकः, कषायः पूर्वो- | गुडूचीपनरोधाणां सारिवोत्पलयोस्तथा // ककल्पनया क्वथितः / शर्कराघृतयोःप्रमाणं कर्षम् // 17 // - शकेरामधुरः क्वाथ: शीतः पित्तज्वरापहः॥१७८॥ शतपुष्पावचाकुष्ठदेवदारुहरेणुका // 17 // 1 मांसी' इति पा० / 2 यष्टीमधु' इति पा०।

Page #783
686 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं गुडूचीत्यादि / पद्मं कमलम् , उत्पलम् ईषन्नीलम् / एते च मधुकं द्राक्षां पुण्डरीकमयोत्पलम्' इति पाठं न पठन्ति सर्व एवानम्तरोकाः पाक्यकषायाः शीतकषाया वा दोषादिबलं | // 182 // 183 ॥दृष्ट्वा वैधन योज्याः // 178 // जिह्वातालुगलक्लोमशोषे मूर्ध्नि च दापयेत् // 184 // 'द्राक्षारग्वधयोश्चापि काश्मयस्याथवा पुनः॥ पित्तज्वरावस्थायां मूर्धप्रलेपमाह-जिह्वातालुगलक्लोमेत्यादि। खादुतिककषायाणां कषायैः शर्करायुतैः // 179 // क्लोम तिलकम् / मूर्ध्नि मस्तके / दापयेत् पद्मकादिशीतकसुशीतैः शमयेत्तृष्णां प्रवृद्धा दाहमेव च // षायस्य जिहादिशोषे मस्तकरुजासु चाभ्यन्तरमुपयोगः स्पर्श इदानी पित्तज्वरे आवस्थिकं क्रममाह-द्राक्षारग्वधयोरि चेति व्याख्यानयन्ति / ननु, कषायाधिकारे कथं मूर्ध्नि लेपो त्यादि / द्राक्षारग्वधयोश्चापीयेको योगः, काश्मर्यस्याथवेति | गण्ड्षश्च निर्दिश्यते ? उच्यते-कषायाणीति बाहुल्येन निर्देद्वितीयः, स्वादुतिककषायाणामिति तृतीयः / आरग्वधः कृत शात्; यथा छत्रिणः, तेनादोष इति // 184 // मालफलं; काश्मयं गम्भारीफलम् / स्वाइतितकषायाणा- केशरं मातलङ्गस्य मधसैन्धवसंयतमा मिति खादूनि द्राक्षामधुकसारिवादीनि, तिकानि दुरालभापर्प. शर्करादाडिमाभ्यां वा द्राक्षाखर्जूरयोस्तथा // 185 // टककिराततिक्तकप्रमंतीनि, कषायांणि पद्मोत्पलप्रमृतीनि, तेषां | वैरस्ये धारयेत्कल्कं गण्डूषं च तथा हितम् // कषायैः / सुधीतैरिति शीतकषायैरेवेति कार्तिककुण्डा- पित्तज्वरे आवस्थिक क्रममाह-केशरमित्यादि / केशवार्य, जेज्जटाचार्यस्तु पूर्व वथितैः पश्चाच्छीतीकृतैरिति राविः मधुसैन्धवसंयुतमित्यन्त एको योगः, शर्कराविः खजूरयोमन्यते।। 179 / स्तथेत्यन्तो द्वितीयः / वैरस्ये मुखवैरसे / धारयेत् 'मुखे' / शीतं मधुयुतं तोयमाकण्ठाद्वा पिपासितम् // 18 // इति शेषः / कल्को दृषदि पेषितः सद्रवः / तथा हितमिति वामयेत्पाययित्वा तु तेन तृष्णा प्रशाम्यति // विशिष्टदोषारब्धज्वरप्रत्यनीकमित्यर्थः / केचिजिह्वाताल्वादिपित्तज्वरेऽपरमावस्थिकं कार्यमाह-शीतं मधुयुतमि शोषे मातुलगकेशरस्यैव केवलं मधुसैन्धवयुक्तस्य मूर्ध्नि धारणत्यादि / यद्यपि संशमनप्रस्तावे वमनं नोपयुक्तं, तथाऽपि | मिच्छन्ति, तथा द्राक्षाखर्जूरकल्कस्य शर्करादाडिमयुतस्य वैरस्ये प्रवृद्धाया सृष्णायां वमनस्यापि संशमनकार्यकरवादपदेशः आस्ये धारणमिच्छन्ति / यद्यपि मुखबरस्यं वातलिज, तथाऽपि // 18 // पित्तादपि वैरस्यं ज्ञेयं, तनास्तरोक्कत्वात् / केचित् 'पद्मकं मधुकं द्राक्षा' इत्यादिकं 'गण्बूषं च तथा हित' इति पर्यन्तं न क्षीरैः क्षीरिकषायैश्च सुशीतैश्चन्दनायुतैः // 181 // पठन्ति; स च पाठः पठनीयः, सर्वनिबन्धकारैः पठितखात् अन्तर्दाहे विधातव्यमेभिश्चान्यैश्च शीतलैः॥ // 105 क्षीररित्यादि / क्षीरिकषायैः वटादिक्वाथैः, विधातव्यं पान- | रुपनपरिषेकावगाहादिकम् / कार्तिककुण्डस्तु बहिःपरिमार्ज- सप्तच्छदं गुडूची च निम्ब स्फूर्जकमेव च // 186 // नमेवेच्छति / भन्यैश्च शीतलैः काकोल्यादिमिः शीतवीर्यैः, | क्वाथयित्वा पिबेत् क्वांथं सक्षौद्रं कफजे ज्वरे॥ तथा शीतस्पौरपीत्यर्थः // 181 // -. कफज्वरसंशमनान्याह-सप्तच्छदमित्यादि / सप्तच्छदः सप्तपर्णः, स्फूर्जको वनकुरण्टकाकारः फणिज्जकापरपर्यायः / पनकं मधुकं द्राक्षां पुण्डरीकमथोत्पलम् // 182 // क्वाथमित्यत्र कल्कमित्यन्ये। पिबेत् परं शीतीकृतं, मधुना उष्णेन यवान् भृष्टानुशीराणि समङ्गां काश्मरीफलम् / / सह निषिद्धखात्; मधु चात्र क्वाथ्यद्रव्यचतुर्थाशम् ॥१८६॥निध्यादप्सु चालोड्य निशापर्युषितं ततः॥१८३॥ क्षौद्रेण युक्तं पिवतो ज्वरदाही प्रशाम्यतः॥ कटुत्रिक नागपुष्पं हरिद्रा कटुरोहिणी // 187 // कौटजं च फलं हन्यात् सेव्यमानं कफज्वरम् // पिक्तज्वरावस्थायां शीतकषायमाह-पद्मकं मधुकमित्यादि / ___ कटुत्रिकमित्यादि / नागपुष्पं नागकेशरम् / सेव्यमानम समझा भञ्जलिकारिका, वराहक्रान्तामपरे / यद्यपि काश्मरीफ असकृदुपयोगात् // १८७॥लमित्युकं तथाऽपि काश्मरीफलमज्जा गृह्यते, अत्यन्तपित्तहरस्वात् / निदध्यात् धारयेत् / अप्सु चालोब्येति अर्धकथिता हरिद्रां चित्रकं निम्बमुशीरातिविषे वचाम् // 18 // म्बुनि प्रतप्ते आलोख्येत्यर्थः, अथवा अनुष्णमपि वार्योषधा- कुष्ठमिन्द्रयवान् मूळ पटोलं चापि साधितम॥ वितं पर्यषितं शीतकषायम. अविशेषात / ज्वरदाही प्रशाम्यत | पिबन्मरिचसयुक्त सक्षाद्र कफजे ज्वर // 189 // इति ज्वरश्च दाहश्च, तौ प्रशाम्यतः; एतेन ज्वरसंयुक्तो दाहः हरिद्रामित्यादि / मूर्वा चोरस्नायुः, 'सक्षौद्रं' इत्यत्र 'सगुडं' शाम्यति, तथा ज्वरं विनाऽपि यो दाहः सोऽपि शाम्यती- | इत्यन्ये पठन्ति // 188 // 189 // त्यर्थः / अन्ये तु 'ज्वरो दाहश्च शाम्यति' इति पठन्ति / तत्र | सारिवातिविषाकुष्ठपुराख्यैः सदुरालभैः। पाठे ज्वरोऽपि शाम्यतीति लभ्यते / अनेन शीतकषायविधा- मुस्तेन व कृतः काथा पीतो हन्यात् कफज्वरम् 190 मेमान्यान्यपि बीतकषायाणि कार्याणि / केचित् 'पद्मकं सारिवादिविषाइछेनादि / पुरोगुएsex

Page #784
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। 687 wwwrammniammawwwwnwwwwwwwwwwwwrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrror मुस्तं वृक्षकबीजानि त्रिफला कटुरोहिणी // | सर्वदोषसमुत्थे तु संसृष्टानवचारयेत् // 201 // परूषकाणि च क्वाथ: कफज्वरविनाशनः // 191 // इदानी समसभिपातज्वरचिकित्सामाह-सर्वदोषेत्यादि / मुस्तमित्यादि / वृक्षकबीजानि इन्द्रयवाः // 191 // सर्वदोषसमुत्थे समसन्निपाते / संसृष्टानवचारयेदिति वातादिराजवृक्षादिवर्गस्य कषायो मधुसंयुतः॥ विहितान् कषायानेकीकृत्य प्रयुजीतेत्यर्थः / अस्यान केचित् कफवातज्वरं हन्याच्छीघ्र कालेऽवचारितः॥१९२॥ | 'वर्धनैः क्षपणैर्वापि' इत्यादिकं पाठं पठन्ति, स च वर्तमानेषु __ इदानीं यद्यप्युद्देशशास्त्रसामर्थ्यात् कफज्वरचिकित्सानन्तरं पुस्तकेषु न दृश्यते, अतो न लिखितः // 201 // सन्निपातज्वरचिकित्सितं पठितुमुचितं, तथाऽपि सन्निपाते यथादोषोच्छ्रयं चापि ज्वरान् सर्वानुपाचरेत् // द्वन्द्वैजचिकित्सा कर्तव्येति दर्शनार्थ पूर्व द्वन्द्वजचिकित्सामाह- विषमसन्निपातचिकित्सामाह-यथादोषोच्छ्यमित्यादि / राजवृक्षादिवर्गस्येत्यादि / राजवृक्षादिः आरग्वधादिः, कालेऽव- | यथादोषोच्छ्यमिति यस्य दोषस्य उच्छ्रयो भवति तद्दोषप्रतीचारित औषधकाले दत्तः / पूर्वोक्तं वातपित्तद्वन्द्वजक्रमं विहाय कारेणेत्यर्थः / सर्वान् विषमसन्निपातज्वरान् / एतत् सामान्य वातश्लेष्मद्वन्द्वजचिकित्सितं प्रथमं यदत्र कृतं तत् केवल- सर्वेषामेव ज्वराणां चिकित्सितेषु आगन्तूनामपि चिकिकफज्वरेऽपि वात लेष्मद्वन्वजचिकित्सितं विधेयमिति दर्श- | त्सिते च ॥नार्थम् // 192 // वृश्चीवबिल्ववर्षाभ्वः पयश्चोदकमेव च // 202 // नागरं धान्यकं भार्गीमभयां सुरदारु च // पचेत् क्षीरावशिष्टं तु तद्धि सर्वज्वरापहम् // वचां पटकं मुस्तं भूतीकमथ कट्फलम् // 193 // सामान्यसन्निपातचिकित्सां निर्दिदिक्षुरादौ क्षीरस्य जीवन- ' निष्क्वाथ्य कफवातोत्थे क्षौद्रहिङ्गसमन्वितम् // तया क्षीरप्रयोगमाह-वृश्चीवेत्यादि / वृश्चीवः श्वेतपुनर्नवा, वर्षादा(पा)तव्यं श्वासकासनं श्लेष्मोत्सेके गलग्रहे 194 भूः रक्तपुनर्नवा / पचेदिति “द्रव्यादष्टगुणं क्षीरं क्षीरातोयं हिक्कासु कण्ठश्वयथौ शूले हृदयपार्श्वजे // चतुर्गुणम् / क्षीरावशेष कर्तव्यं क्षीरपाके वयं विधिः" इति - नागरमित्यादि / भूतीकं सुगन्धितृणं 'रोहिषं इति परिभाषया / केचिदप्रिमश्लोकोक्तमेवोदकप्रमाणमिच्छन्ति / प्रसिद्धम् / निष्क्वाथ्य पूर्वोक्तया कषायकल्पनया / मधु अन्ये एनं योगद्वयं मन्यन्ते, तन्त्रान्तरोक्कत्वात् ; वृश्चीवबिल्वकर्षप्रमाणम् / हिहु माषकप्रमाणं, "माषिके हिडसिन्धूत्थे" मित्येको योगः, वर्षाभ्वादिः द्वितीयः // २०२॥इति वचनात् / श्लेष्मोत्सक श्लेष्मवृद्धौ / हृदयपाश्वजे इत्यत्रापि उदकांशास्त्रयः क्षीरं शिशपासारसंयुतम् // 203 // 'शूले' इति संबध्यते / एष योगः शृङ्गीसहितः कट्रफलादिः / तत क्षीरशेषं क्वथितं पेयं सर्वज्वरापहम् // केचिदमुं पाठं देवदार्वभयेत्यादिना पठन्ति // 193 // 194 // ___ सन्निपातेऽपरमपि क्षीरयोगमाह-उदकांशास्त्रय इत्यादि / बलापटोलत्रिफलायष्ट्याह्वानां वृषस्य च // 195 // उदकांशास्त्रयः क्षीरांशापेक्षया, क्षीरस्याष्टो पलानि, शिंशपाकाथो मधुयुतः पीतो हन्ति पित्तकफज्वरम् // | सारः पलप्रमितः // २०३॥कटुकाविजयाद्राक्षामुस्तपर्पटकैः कृतः॥ 196 // - नलवेतसयोर्मूले मूर्वायां देवदारुणि // 204 // . कषायो नाशयेत् पीतः श्लेष्मपित्तभवं ज्वरम॥ | कषायं विधिवत् कृत्वा पेयमेतज्ज्वरापहम् // भार्गीवचापर्पटकधान्यहिङ्ग्वभयाघनैः // 197 // हरिद्रा भद्रमुस्तं च त्रिफला कडुरोहिणी // 205 // काश्मर्यनागरैः काथः सक्षौद्रः श्लेष्मपित्तजे॥ पिचुमन्दः पटोली च देवदारु निदिग्धिका // सशर्करामक्षमात्रां कटुकामुष्णवारिणा // 198 // / | एषां कषायः पीतस्तु सन्निपातज्वरं जयेत् // 206 // पीत्वा ज्वरं जयेजन्तुः कफपित्तसमुद्भवम् // | अविपक्तिं प्रसेकं च शोफ कासमरोचकम् // बलापटोलत्रिफलेत्यादि / विजया हरीतकी / भार्गीवचे. - त्रैफलो वा ससर्पिष्कः क्वाथः पेयस्त्रिदोषजे // 207 // त्यादि / अक्षमात्रा कर्षप्रमाणाम् // 195-198 // नलवेतसयोरित्यादि / कषायं विधिवत् कृत्वेति पूर्वोक्तककिराततिक्तममृतां द्राक्षामामलकं शटीम् // 199 // षायकल्पनया / क्षीरसाध्यायामवस्थायामयमपि योगो देयः / निष्क्वाथ्य वातपित्तोत्थे तं क्वाथं सगुडं पिबेत् // केचिन्नलवेतसादियोगं न पठन्ति; स च पठनीयः, सर्वनिबन्ध राना वृषोऽथ त्रिफला राजवृक्षफलैः सह // 200 // कारैः पठितत्वात् // 204-207 // कषायः साधितः पीतो वातपित्तज्वरं जयेत्॥ | | अनन्तां बालकं मुस्तां नागरं कटुरोहिणीम् // किराततिक्तमित्यादि / जेजटाचायेस्तु सन्निपातज्वरांच-सुखाम्बुना प्रागुदवात्पार्ययेताक्षसंमितम् // 208 // कित्सा पठित्वा द्वन्द्वजचिकित्सा पठति, 'दोषैः पृथक समस्तैश्च १"वर्धनेनैकदोषस्व क्षपणेनेतरस्य वा / कफस्थानानुपूा वा द्वन्द्वैरागन्तुभिस्तथा' इत्युक्तखात् // 19 // 200 / संनिपातज्वर' जयेत्" इति चरकः। 2 शिशपासारमेव च' १'दुन्देन' इति पा०। इति पा०।

Page #785
688 निबन्धसंग्रहाख्यव्याल्यासवलिता [ उत्तरतत्रं एष.सर्वज्वरान् हन्ति दीपयत्याशु चानलम् // प्रातःप्रातः ससर्पिष्कं रसोनमुपयोजयेत् // 213 // अनन्तामित्यादि / अनन्ता दुरालभा / सुखाम्बुना अत्रो- प्रातः प्रातः ससर्पिष्कमित्यादि // 213 // ष्णोदकेन पलप्रमितेन / प्रागुदयादिति अत्रोदयः सूर्यस्य बोद्ध द त्रिचतुर्भिः पिबेत् काथं पञ्चभिर्वा समन्वितैः॥ व्यः; न तु ज्वरस्य; तेन सूर्योदयात् पूर्व देयं, एतेन प्रातरेव / मधुकस्य पटोलस्य रोहिण्या मुस्तकस्य च // 214 // अक्षसंमितं कर्षसमम् / सुखाम्बुना प्रागुदयात्' इत्यत्र 'पिष्ट्वा वा | हरीतक्याश्च सर्वोऽयं त्रिविधो योग इष्यते // सुखाम्बुना कल्कं' इति केचित् पठन्ति // 208 // - .. द्रव्याणि दीपनीयानि तथा वैरेचनानि च // 209 // ___ मधुकादीनां हरीतक्यन्तानां द्रव्याणां त्रिभिः, चतुर्भिः, पञ्चभिर्वा द्रव्यैः समन्वितैः कृतं क्वार्थ पिबेदिति संबन्धः / एकशो वा द्विशो वाऽपि ज्वरनानि प्रयोजयेत् // मधुकं यष्टीमधु, रोहिणी कटुका, मुस्तं प्रसिद्धम् / सर्वोऽयं इदानीमुक्तानुक्कसंग्रहार्थमाह-द्रव्याणि दीपनीयानीत्यादि / दीपनीयानि पिप्पल्यादीनि, वैरेचनानि त्रिवृदभयादीनि, ज्वर | त्रिविधो योग इष्यते; अयं मधुकादियोगस्त्रिप्रकारो वक्ष्यते / घ्नानि दीर्घज्वरनानि / प्रयोजयेत् दोषबलमपेक्ष्य सनिपातजी. कथं ? मधुकपटोलरोहिणीभित्रिरेको योगः, मधुकपटोलरोहिणी मुस्तकैश्चतुर्भिद्वितीयः, मधुकपटोलरोहिणीमुस्तकहरीतकीभिः र्णज्वरावस्थायामेकशो द्विशो वा दापयेत् / ये त्वेवं वद पञ्चभिस्तृतीयः, एवं त्रयो योगाः। केचिन्मुस्तकस्थाने 'वत्सक' . न्ति-पिप्पल्यादीनि प्रायशः कटुकानि, तानि च ज्वरे न प्रायो पठिखाऽन्यथा व्याख्यानयन्ति; तद्यथा-मधुकादिहरीतकीगिकान्युष्णवीर्यखात् ; विरेचनान्यपि गुरुखादयौगिकानि; तेषां पर्यन्तानां द्रव्याणां रसभेदवत् त्रियोगचतुष्कसंयोगपञ्चसंयोसम्यक् शास्त्रावबोधो नास्ति, पिप्पल्यादीनां ज्वरे पठित गसंस्कृतं क्वार्थ पिबेत्; तद्यथा,-मधुकपटोलरोहिणीभिः, लात् // 209 // मधुकपटोलवत्सकैः, मधुकपटोलहरीतकीभिः, मधुकरोहिणीसपिध्वभयातेललहाऽय सवज ज्वरम् // 210 // वत्सकैः, मधुकरोहिणीहरीतकीभिः, मधुकवत्सकहरीतकीभिः, शान्ति नयेत्रिवृवापि सक्षौद्रा प्रबलं ज्वरम् // पटोलरोहिणीवत्सकैः, पटोलवत्सकहरीतकीभिः, पटोलरोहिणीसर्पिरित्यादि / प्रबलं दाहादिसमन्वितम् / लेहावस्था च हरीतकीभिः, रोहिणीवत्सकहरीतकीभिः, एवं त्रिभिर्द्रव्यैर्दशतत्रान्तराज्ज्ञेया। तथा च तत्रान्तर-"पथ्यातैलघृतक्षौद्र। विकल्पा भवन्ति; मधुकपटोलरोहिणीवत्सकैः, मधुकपटोलरोलेहो दाहश्रमज्वरान् / कासासूपित्तवीसर्पश्वासान् हन्ति वमी हिणीहरीतकीभिः, मधुकरोहिणीवत्सकहरीतकीभिः, मधुकपरपि"-इति / 'सक्षौदा विषमज्वर' इति केचित् पठन्ति; तन, टोलवत्सकहरीतकीभिः, पटोलरोहिणीवत्सकहरीतकीभिः, एवं विषमज्वरस्य परतोऽभिधास्यमानसात् // 210 // चतुर्भिः पश्च विकल्पाः; मधुकरोहिणीवत्सकपटोलकहरीतकीभिः ज्वरेत विषमे कार्यमूवें चाधश्च शोधनम् // 211 // पचभिरेकाः इत्थं त्रिप्रकारस्थापि योगस्य षोडश विकल्पा इदानी विषमज्वरचिकित्सामाह-ज्वरे खित्यादि / ऊर्ध्वशो. भवन्ति, तेच सूक्ष्ममतिना वैधेन दोषापेक्षया प्रयोकव्याः धर्म वमनं, तब कफाधिके विषमज्वरे / अधःशोधनं विरेचनं, // 214 // - . तब पित्ताधिके / एतेन सर्वेष्वेव विषमज्वरेषु कफपित्ताधिकतया वमनविरेचने प्रयोकन्ये इत्युक्तम् / अन्ये तु विषमज्वरे | सर्पिःक्षीरसिताक्षौद्रमागधीर्वा.यथाबलम् // 25 // इत्यत्र यद्यपि विषमज्वरशन्देन संततं विहायान्ये विषम- | दशमूलीकषायेण मागधीर्वा प्रयोजयेत् // ज्वराः प्रोकाः, तथाऽप्यत्र तृतीयचतुर्थको प्रायो, यतस्खयो- सर्पिःक्षीरसिताक्षौद्रेत्यादि / सर्पिःप्रभृतीनां समुदितानामयं रेव साधारणं वातादिहरमास्थापनविरेचनवमनादिकं युकमिति प्रयोगो विषमज्वरे ज्ञेयः / दशमूलीकषायेण पातव्यकषायकव्याचक्षते // 211 // |ल्पनया कथितेन, कर्षणप्रमाणां पिप्पली पिबेत्, यस्मादयं घृतं प्लीहोदरोकंवा निहन्याद्विषमज्वरम् // पिप्पलीवर्धमानो न भवति // 215 // घृतमित्यादि / प्लीहोदरोकं घृतं षट्पलं, तच कफोत्तरे | पिप्पलीवर्धमानं वा पिबेत् क्षीररसाशनः // 216 // विषमज्वरे देयं, तीक्ष्णखात् // | वर्धमानपिप्पलीप्रयोगमाह-पिप्पलीवर्धमानमित्यादि / मुडप्रगाढां त्रिफलां पिबेद्वा विषमादितः // 212 // वर्धमानपिप्पलीप्रयोगो वातव्याधिचिकित्सितमवलोक्य कर्तव्यः गुडप्रगाढामित्यादि / गुडप्रगाढ किंचिदधिककर्षगुडप्रतिवा // 216 // पयुतां त्रिफलां पिबेत्, 'कविता' इति शेषः / विषमार्दितो विषमज्वरपीडितः // 212 // ताम्रचूडस्य मांसेन पिबेद्वा मद्यमुत्तमम् // गुडूचीनिम्बधात्रीणां कषायं वा समाक्षिकम् // ताम्रचूडस्येत्यादि / ताम्रचूडः कुक्कुटः / मद्यमुत्तमं मावीक गुडूचीनिम्बधात्रीणामित्यादि / धात्री आमलकी / एष योग- सस्यकं च / जेजटाचार्यस्तु माद्वींकस्थाने माध्वीकमाह / कुकचातुर्थकज्वरनः, समानतोकलात् // टमांसेन सहोत्तममद्यपानं वातप्रधानस्य मन्दामेश्च / एतानि १'प्रागुक्तोष्णोदकेन' इति पा०॥ १'समन्वितम्' इति पा०। २'उच्यते' इति पा० /

Page #786
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। AAAAAmanawwwmum पक्ष्यमाणानि पूर्वोक्तानि च यद्यपि विषमज्वरे पठितानि, धात्रीभृङ्गरजोभीरुकाकमाचीरसैघृतम् // तथाऽपि जीर्णज्वरेऽपि देयानि // सिद्धमाश्वपचीकुष्ठज्वरशुक्रार्जुनवणान् // 228 // कोलाग्निमन्थत्रिफलाकाथे दना घृतं पचेत् // 217 // हन्यान्नयनवदनश्रवणघ्राणजान् गदान् // तिल्वकावापमेतद्धि विषमज्वरनाशनम्॥ पटोलीपर्पटारिष्टेत्यादि / पटोल्यादीनां कुष्ठान्तानां कल्कैः, कोलामिमन्थत्रिफलेत्यादि / कोलं पञ्चकोलं, तिल्वकः पट्टि- धान्यादीनां स्वरसैश्च घृतं पाचनीयम् / अरिष्टो निम्बः, वृषो कारोध्रः / कल्पनामाह-पञ्चकोलादिद्रव्याणां पलशतं, पानी- वासकः, अम्बुदो मुस्तं, भूनिम्बः किराततिक्तकः, यासो दुरा. यपलानि द्वादशाधिकानि पञ्चशतानि, एकीकृत्य विपचेत्, लभा, शक्रयवः इन्द्रयवः, उत्पलं कुष्ठम् // २२६-२२८॥यावचतुर्थाशमष्टाविंशत्यधिकशतं निष्पद्यते; तेन क्वाथेन चतु- विडङ्गत्रिफलामुस्तमञ्जिष्ठादाडिमोत्पलैः // 229 // गुणेन तथा चतुर्गुणेन च दना द्वात्रिंशत्पलप्रमितं घृतम्, अष्ट- प्रियङग्वेलैलवालूकचन्दनामरदारुभिः॥ पलप्रमाणं तिल्वकावापं दत्त्वा पचेत् / अनेन विधिनाऽनुक्तप्र-बर्हिष्ठकुष्ठरजनीपर्णिनीसारिवाद्धयैः // 230 // माणानि तैलघृतानि पाचनीयानि / ब्रह्मदेवाचार्यस्तु पञ्चको हरेणुकात्रिवृहन्तीवचातालीशकेसरैः॥ लादीनां कषायत्रयेण पृथक् स्नेहचतुर्गुणेन तथा चतुर्थेन दना द्विक्षीरं विपचेत्सर्पिर्मालतीकुसुमैः सह // 231 // मेहचतुर्गुणेन च घृतं विल्वकावापं साधयति; तच प्रमादव्या जीर्णज्वरश्वासकासगुल्मोन्मादगरापहम् // ख्यानं, पश्चकोलादिकवायत्रयल जेजटादिष्वनुक्तेः // 21 // - एतत्कल्याणकं नाम सर्पिर्माङ्गल्यमुत्तमम् // 232 // पिप्पल्यतिविषाद्राक्षासारिवाबिल्वचन्दनैः // 218 // अलक्ष्मीग्रहरक्षोनिमान्द्यापस्मारपापनुत् // कटुकेन्द्रयवोशीरसिंहीतामलकीचनैः॥ शस्यते नष्टशुक्राणां बन्ध्यानां गर्भदं परम् // 233 // प्रायमाणास्थिराधात्रीविश्वमेषजचित्रकैः // 219 // मेध्यं चक्षुष्यमायुष्यं रेतोमार्गविशोधनम् // पक्कमेतैघृतं पीतं विजित्य विषमाग्निताम् // विडत्रिफलामुस्तेत्यादि / उत्पलं नीलोत्पलं, एला जीर्णज्वरशिरःशूलगुल्मोदरहलीमकान् // 220 // सूक्ष्मैला, एलवालुकं कुष्ठगन्धिकं, चन्दनं रक्तचन्दनं, अमक्षयकासं ससंतापं पार्श्वशुलानपास्यति॥ रदारुः देवदारुः, बर्हिष्ठं वालुकं, रजनीद्वयं पिण्डहरिद्रा पिप्पल्यतिविषेत्यादि / सारिवा उत्पलसारिवा सुगन्धमूला, दारुहरिद्रा च, पर्णिनीद्वयं शालपणी पृश्निपणी च, सारिवाद्वयं सिंही बृहत्कण्टकारिका, तामलकी दरफलिका, भूम्यामलकीति सारिवा उत्पलसारिवा च / विडमादिद्रव्यकल्कमष्टपलप्रमाणं लोके, स्थिरा शालपणी, तेषां कल्ककषायाभ्यां घृतं साधयेत् गव्यघृतप्रस्थं चोदकस्य चतुर्भिः प्रस्थैः साधयेत् / कार्तिक॥२१८-२२०॥ कुण्डस्तु इदं घृतमन्यथा पठति, स चादर्शनान लिखितः गडचीत्रिफलावासात्रायमाणायवासकैः // 221 // // 229-233 -- कथितैर्विधिवत्पकमेतैः कल्कीकृतैः समः॥ एतैरेव तथा द्रव्यैः सर्वगन्धैश्च साधितम् // 234 // द्राक्षामागधिकाम्भोदनागरोत्पलचन्दनैः॥ 222 // कपिलाया घृतप्रस्थं सुवर्णमणिसंयुतम् // पीतं सर्पिः क्षयश्वासकासजीर्णज्वरान् जयेत् // तत्क्षीरेण सहैकल्यं प्रसाध्य कुसुमैरिमैः // 235 // गुडूचीत्रिफलेया। एभिः द्राक्षादिभिः // 221 // 222 // - सुमनश्चम्पकाशोकशिरीषकुसुमैर्वृतम् // कलशीवृहतीद्राक्षात्रायन्तीनिम्बगोक्षुरैः॥ 223 // तथा नलदपमानां केशरैर्दाडिमय च // 236 // तिथौ प्रशस्ते नक्षत्रे साधकस्यातुरस्य च // बलापर्पटकाम्भोदशालपर्णीयवासकैः // पकमुत्कथितैः सर्पिः कल्कैरेभिः समन्वितम् 224 | कृतं मनुष्यदेवाय ब्राह्मणैरभिमन्त्रितम् // 237 // शटीतामलकीभार्गीमेदामलकपोकरैः॥ दत्तं सर्वज्वरान् हन्ति महाकल्याणकं स्विदम् 238 क्षीरविगुणसंयुक्तं जीर्णज्वरमपोहति // 225 // दर्शनस्पर्शनाभ्यां च सर्वरोगहरं शिवम् // शिरःपार्श्वरजाकासायप्रशमनं परम् // अधृष्यः सर्वभूतानां वलीपलितवर्जितः // 239 // अस्याभ्यासाद्धृतस्येह जीवेवर्षशतत्रयम् // कलशीयादि / कलशी पृश्निपर्णी, प्रायन्ती त्रामगाणा, अम्भोदो मुख्खा / एभिः शव्यादिभिः / अनुक्कमपि चतुर्गुणं महाकल्याणकमाह-एतैरेव तथा द्रव्यरित्यादि / एतैईन्यैजलं देखें, तद्विना पाको न स्वादिति वृद्धभिषजः // 223 खथा सर्वगन्धैश्च कपिलाघृतप्रस्थं सुवर्णादियुक्तं, तत्साधितं सपिरेतैः सुमनादिजैः कुसुमैः कपिलाक्षीरेण सहैकथ्यं कृतं, 225 // पुनः प्रसाध्य ब्राह्मणैरभिमश्रितं, वैद्यातुरयोः प्रशस्ततिध्यादौ पटोलीपर्पटारिष्टगुडूचीत्रिफलावृषैः // 226 // मनुष्यदेवाय राज्ञे दत्तमिदं कल्याणकं घृतं सर्वज्वरान् हन्तीति कटुकाम्बुद निम्बयासयष्टयातचन्दनैः॥ दाशिक्रयवोशीरत्रायमाणाकणोत्पलैः // 227 // / 1 'नीलोत्पलम्' इति पा० / सु० सं०८७

Page #787
690 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं पिण्डार्थः / एतैः कल्याणकोविंडमादिभिः, सर्वगन्धैः एलादि- दुरालभापर्पटकत्रायमाणा: पलोन्मिताः॥२५०॥ पठितैः, मणिभिः स्फटिकादिभिः / तत्क्षीरेण कपिलाक्षीरेण / प्रस्थमामलकानां च क्वाथयेत्सलिलार्मणे॥ सुमना जाती, वृतं युक्तं, नलदं मांसी, पद्मं लोहितपद्मम् / तेन पादावशेषेण घृतप्रस्थं विपाचयेत् // 251 // साधकस्य वैद्यस्य / मनुष्यदेवाय नृपतये / अधृष्यः अजेयः / कल्कैः कुटजभूनिम्बधनयष्टया चन्दनैः॥ एतद्धृतं पाकद्वयसाधितं बोद्धव्यम् // 234-239 // - सपिप्पलीकैस्तत्सिद्धं चक्षुष्यं शुक्लयोहितम् // 252 गव्यं दधि च मूत्रं च क्षीरं सर्पिः शकृद्रसः॥२४०॥ ब्रा | घ्राणकर्णाक्षिवदनवर्त्मरोगवणापहम् // समभागानि पाच्यानि कलकांश्चैतान् समावपेत् // | रक्तपित्तकफखेदक्लेदपूयोपशोषणम् // 253 // त्रिफलां चित्रकं मुस्तं हरिद्रातिविषे वचाम् // 24 // | कामलाज्वरवीसर्पगण्डमालाहरं परम् // विडङ्गं ज्यूषणं चव्यं सुरदारु तथैव च // . त्रिफलेत्यादि / शुक्लयोः नेत्रगतरोगयोः ॥२४५-२५३॥पञ्चगव्यमिदं पानाद्विषमज्वरनाशनम् // 242 // शृतं पयः शर्करा च पिप्पल्यो मधुसर्पिषी // 254 // गव्यमित्यादि / शकृद्रसो गोपुरीषोत्थरसः / पाच्यानि पच- | पञ्चसारमिदं पेयं मथितं विषमज्वरे // नीयानि / कल्कप्रमाणमत्र स्नेहचतुर्थाशम् // 240-242 // क्षतक्षीणे क्षये श्वासे हृद्रोगे चैतदिष्यते // 255 // पञ्चगव्यमृते गर्भात्पाव्यमन्यद् पञ्चसारमाह-शृतं पय इत्यादि / शृतं पयः कथितं दुग्धं, अगर्भपञ्चगव्यमाह-पञ्चगव्यमृते गर्भादित्यादि / अन्यत् मथितं 'हस्तेन' इति शेषः // 254 // 255 // द्वितीयं पश्चगव्यम् / ऋते गर्भादिति द्वितीयं पश्चगव्यं कल्क लाक्षाविश्वनिशामूमञ्जिष्ठास्वर्जिकामयैः॥ विना पचनीयम् / एतेनैतदुक्तं भवति-पूर्व पञ्चगव्यं सकल्क, षड्गुणेन च तक्रेण सिद्धं तैलं ज्वरान्तकृत् // 256 // एतच द्वितीयमकल्कं; फलं च तुल्यम् // इदानीमन्तःपरिमार्जनमभिधाय बहिःपरिमार्जनार्थ तैल वृषेण च // | माह-लाक्षेत्यादि / विश्वं शुण्ठी, निशा हरिद्रा, मूर्वा चोरबलयाऽथ परं पाच्यं गुडूच्या तद्वदेव तु // 243 // स्नायुः, आमयं कुष्ठम् / लाक्षादिकल्कस्याष्टौ पलानि, तैलस्य जीर्णज्वरे च शोफे च पाण्डुरोगे च पूजितम् // द्वात्रिंशत्पलानि, तैलात् षड्गुणेन तक्रेण तैलं साधनीयम् / .. इदानीं पञ्चगव्योतत्रिफलादिकल्केन वृषादिपृथक्खरसत्र ज्वरान्तकृत् शीतपूर्वदाहपूर्वयोर्विनाशकारीत्यर्थः // 256 // येण घृतत्रयस्य साधनं निर्दिशनाह-वृषेण चेत्यादि / तद्वदिति क्षीरिवृक्षासनारिष्टजम्बूसप्तच्छदार्जुनैः। पूर्वोककल्पनयेत्यर्थः / तद्वच्छब्दो घृतत्रयेऽपि संबध्यते शिरीषखदिरास्फोटामृतवल्याटरुषकैः॥२५७॥ // 243 // कटुकापर्पटोशीरवचातेजोवतीघनैः॥ . एतेनैव तु कल्पेन घृतं पश्चाविकं पचेत् // | साधितं तैलमभ्यनादाशु जीर्णज्वरापहम् // 258 // पञ्चाजं पञ्चमहिषं चतुरुष्ट्रमथापि च // 244 // क्षीरिवृक्षेत्यादि / क्षीरिक्षा न्यग्रोधादयः, असनो बीजकः, - इदानी पश्चगव्योक्तविधिना पश्चाविकादीनि घृतानि पचनी- अरिष्टो निम्बः, सप्तच्छदः सप्तपर्णः, अर्जुनः ककुभः. यानीति दर्शयबाह-एतेनैव तु कल्पेनेत्यादि / अनेनैव कल्पेन आस्फाटा सारवा अका वा, तेजोवती काकमदेनिका / क्षीरिपूर्वोकपञ्चगव्यविधिना / चतुरुष्टुं शकृद्रसवर्जनेन // 244 // वृक्षादिकल्केनाष्टपलमितेन तैलप्रस्थं चतुर्गुणजन साधयेत् // 257 // 258 // त्रिफलोशीरशम्पाककटुकातिविषाघनैः॥ शतावरीसप्तपर्णगुडूचीरजनीद्वयैः॥ 245 // निर्विषैर्भुजगैर्नागैर्विनीतैः कृततस्करैः॥ चित्रकत्रिवृतामूर्वापटोलारिष्टवालकैः॥ त्रासयेदागमे चैनं तदह जयेन च // 259 // किराततिक्तकवचाविशालापक्षकोत्पलैः // 246 // | अत्यभिष्यन्दिगुरुभिर्वामयेदा पुनः पुनः॥ सारिवाद्वययष्ट्याहचविकारक्तचन्दनैः॥ मद्यं तीक्ष्णं पाययेत घृतं वा ज्वरनाशनम् // 260 // दुरालभापर्पटकत्रायमाणाटरूषकैः // 247 // पुराणं वा घृतं काममुदारं वा विरेचनम् // रामाकुहममजिष्ठामागधीनागरैस्तथा // निरूहयेद्वा मतिमान् सुखिन्नं तदहर्नरम् // 261 // धात्रीफलरसैः सम्यग्विगुणैः साधितं हविः 248 | इदानी विषमज्वराणां विशिष्टावस्थायां भूताभिषाजादीनां परिसर्पज्वरश्वासगुल्मकुष्ठनिवारणम् // वा विषमज्वराणां चिकित्सामाह-निर्विषैरित्यादि / निर्विषैः पाण्डुप्लीहामिसादिभ्य एतदेव पर हितम् // 249 // भुजगैः डण्डमाहिपताकाप्रमृतिभिः, नागैः हस्तिभिः, विनीतैः / पटोलकटुकादा/निम्बवासाफलत्रिकम् // हस्तिशिक्षाविद्भिविनम्रीकृतः, कृततस्करैः मिथ्याध्यारोपित१'पर्वोचकस्कयुक्तमित्यर्थः' इति पा०। १'विनीतफलैः' इति पा०।

Page #788
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। 691 चौरैः। आगमे ज्वरागमकाले, यस्माज्वरारम्भोन्मुखस्य दोषस्य विज्ञानाचैरिति मानसं ज्वरं विज्ञानाद्यैर्जयेदिति संबन्धः / निर्विषभुजगादिभयात् क्षुभितेन वायुना विक्षेपणं क्रियते | आदिशब्दात् धैर्यस्मृतिज्ञानसमाधयो गृह्यन्ते / मानसं कामतस्माजवरानुत्पादो ज्वरकालविस्मारकखाद्वा / तदहरिति ज्वरा- शोकक्रोधभयाजम् / विज्ञानाद्यैरित्यत्र 'मनःसान्दैश्च' इति केचित् गमनदिने, न भोजयेन चाश्नीयात् ; शेषदोषक्षपणार्थम् / अत्य- पठन्ति, मनःप्रसादनैरिति च व्याख्यानयन्ति // 265 // भिष्यन्दिगुरुभिरित्यादि / अत्यभिष्यन्दिगुरुभिः क्षीरदधिय- | श्रमक्षयोत्थे भुञ्जीत घृताभ्यक्तो रसौदनम् // वागूभिः मदनफलसंस्कृताभिर्वामयेत्, तदहरिति शेषः / अत्य. श्रमक्षयोत्थे भुञ्जीतेत्यादि / यद्यपि रसौदनभोजनं पूर्वमेभिष्यन्यादिभिर्यद्वमनं तद्बलरक्षणार्थम् / मयं तीक्ष्णमित्यादि / / वोतं, तथाऽपि घृताभ्यङ्गयोगादधिकफलदर्शनार्थमत्रोक्तम् ॥घृतं वा ज्वरनाशनं षट्पलं; यद्येवं 'घृतं प्लीहोदरोकं यत्' इत्यनेन तस्योतः कुतः पुनरभिधानम् ? उच्यते, कामं तत्पानस्य | अभिशापाभिचारोत्थौ ज्वरौ होमादिना जयेत् 266 तदहः प्रतिपादनार्थम् / पुराणं घृतमौषधार्थे संस्कृतं पाययेत् / | अभिशापाभिचारोत्थावित्यादि / अभिशापः सिद्धादीनामा. कामं खेच्छया, उदार विरेचनमपीडाकर, नवप्रशिथिलाशयस्य | क्रोशः, अभिचारो यन्त्रमन्त्रादिभिरवपीडनं, आदिशब्दात् विरेचनानहस्य विधेयम् / तं विरेचनार्थ पुनर्निरूहयेत् / तद | शान्तिप्रायश्चित्तमङ्गलजपादयः // 266 // हरिति सर्वत्र संबन्धनीयम् // 259-261 // दानखस्त्ययनातिथ्यैरुत्पातग्रहपीडितम् // अजाव्योश्चर्मरोमाणि वचा कुष्ठं पलङ्कषा॥ दानखस्त्ययनातिथ्यरित्यादि / खस्त्ययनम् आशीर्वादः, निम्बपत्रं मधु तस्य दापयेत् // 262 // | आतिथ्यम् आताथपूजनम् / उत्पातः 7 आतिथ्यम् अतिथिपूजनम् / उत्पातः अनिष्टसूचकं निर्घातादि, विषमज्वरे धूपनमाह-अजेत्यादि / अजा छागी, भविः। महा मादित्यादयः / / मेषी, पलाषा गुग्गुलः / विषमज्वरोकोऽप्यसौ योगो जीर्णज्वरे अभिघातज्वरे कुर्यात् क्रियामुष्णविवर्जिताम् 267 भूतविषमज्वरे च प्रयोक्तव्यः, समानतोकलात् // 262 // कषायमधुरां स्निग्धां यथादोषमथापि वा // बैडालं वा शक्द्योज्यं वेपमानस्य धूपनम् // अभिघातज्वरे कुर्यादित्यादि / यस्माद्वातरकबहुलोऽभिघा- अवस्थाविशेषेण धूपनमाह-बैडालमित्यादि / बैडालं तज्वरः तस्मादेवंभूतास्तत्र क्रियाः कार्याः ॥२६॥शकृत् बिडालविष्ठा // ओषधीगन्धविषजौ विषपित्तप्रसाधनैः // 268 // पिप्पली सैन्धवं तैलं नेपाली चेक्षणाञ्जनम् ॥२६३॥बिदारुकषायं वा हितं सौमनसं यथा // 269 // जयेत् कषायं च हितं सर्वगन्धकृतं तथा // विषमज्वरेऽजनमाह-पिप्पलीत्यादि / यद्यपि अजन * ओषधीगन्धविषजावित्यादि / विषपित्तप्रसाधनैः विषपित्तमित्युक्तेऽपि नेत्राजनं प्राप्तं, तथाऽप्यत्रेक्षणाजनमिति यदुकं चिकित्सितरित्यर्थः / अन्ये 'विषपीतप्रसाधनैः' इति पठन्ति, तदभ्यशवाचिनोऽजनशब्दस्य निषेधार्थम् // 263 // व्याख्यानयन्ति च-विषपीतस्य यानि प्रसाधनानि विकित्सिउदरोकानि सीषि यान्युक्तानि पुरा मया // . तानि तैरित्यर्थः / ओषधीगन्धविषजज्वरयोरपरमपि योगमाहकल्पोकं चाजितं सर्पिः सेव्यमानं ज्वरं जयेत् 264 जयेदित्यादि / सर्वगन्धकृतम् एलादिकृतं, सौमनसं जातीकृतम् / . इदानीं विषमज्वरेऽतिदेशेन चिकित्सितमाह-उदरो- | भूताभिषशादिजानां ज्वराणां विषमज्वरमध्ये व्यतिक्रमेण यदुकानि सपीषीत्यादि / कल्पोक्तं कल्पस्थानोक्तम् / अजितम् पादानं तद्भूताभिषशादिजा अपि ज्वराः प्रायेण वैषम्येण भवअजेयाख्यम् / केचित् 'यान्यक्तानि पुरा मया' इत्यत्र 'कुर्यात | न्तीति बोधयति // 260 // 269 // सर्वगणेषु च' इति पठन्ति, सर्वज्वरसमूहेष्विति च व्याख्या- यवानविकृतिः सर्पिर्मद्यं च विषमे हितम् // नयन्ति / अपरेतु 'सर्वज्वरेषु च' इति पठन्ति // 264 // | यवानविकृतिरित्यादि / यवानविकृतिः यवभक्ष्यविकारः / भूतविद्यासमुद्दिष्टैबन्धावेशनपूजनैः॥ सर्पिर्मद्ययोर्विषमज्वरेऽत्यन्तहितखोपादानार्थ पुनरभिधानम् / जयेद्भूताभिषङ्गोत्थं अन्ये 'यावानविकृतिः' इति पठन्ति; यावानो यवौदनः, विकृतिः भूतज्वरे चिकित्सितमतिदेशेनाह-भूतविद्यासमुद्दिष्टेरित्या यवविकारः, यद्यपि यवविकृतिशब्देनैव यवौदनो लम्धस्तथादि / बन्धः समन्त्रे रज्वादिभिः, आवेशनं समवसर्षपादिताडनं, ऽपि यवौदनस्यात्यन्तहितखोपादानार्थ यावामग्रहणमिति च पूजनं बल्युपहारस्तुत्यादिभिः / यद्यपि निदानप्रस्तावे पूर्व विषा व्याख्यानयन्ति ॥दिज्वरस्योपदेशः पश्चाद्भूताभिषङ्गजस्य, तथाऽप्यत्र पूर्व यद्भूसंपूजयेद्विजान गाश्च देवमीशानमम्बिकाम् // 27 // ताभिषङ्गज्वरचिकित्सितमुक्तं तद्भतविद्यासमुद्दिष्टस्य विधेर्विषम- विषमज्वरे युक्तिव्यपाश्रयं चिकित्सितमभिधायेदानी देवज्वरेऽपि हितलं बोधयति / व्यपाश्रयमाह-संपूजयेदित्यादि / ईशानो महेश्वरः, अम्बिका विज्ञानाद्यैश्च मानसम् // 265 // | चण्डी, द्विजादिपूजनाहुरितोषचान्तिधर्मोत्पत्तिश्च // 20 //

Page #789
692 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतनं mammarrrrrnwrm कफवातोत्थयोश्चापि ज्वरयोः शीतपीडितम् // | ईषदुष्णः / क्रमैरेभिः उष्णवर्गप्रलेपादिभिः / प्रवेश्य 'निवातादिह्यादुष्णेन वर्गेण परश्चोष्णो विधिर्हितः॥२७१॥ | गारे' इति शेषः / और्णिका नानाप्रकाराः कम्बलाः, कार्पासाः सिश्चेत् कोष्णैरारनालशुक्तगोमूत्रमस्तुभिः // कार्पासतन्तुरचिताः, कौशेयाः कोशकारक्रिमिलालातन्तुरचिताः दिद्यात् पलाशैः पिष्टैर्वा सुरसार्जकशिग्रुजैः // 272 // 'तसर' इति लोके / क्षामदेहमित्यादि / एवंभूताः स्त्रियो ग्लानदेहं कृष्णागुरुविभूषितं पुरुषं मृदुमर्दनाथ गात्रैः कृत्वा क्षारतैलेन वाऽभ्यङ्गः सशुक्तेन विधीयते // भजेयुरिति संबन्धः / कुशलाः कामसूत्रज्ञाः / दैन्यं क्लिष्टचेतपानमारग्वधादेश्च कथितस्य विशेषतः // 273 // नात्वम् / शरच्छशाङ्कवदना इत्यादि / एवंविधाश्च ललनास्तं अवगाहः सुखोष्णश्च वातघ्नक्वाथयोजितः॥ पुरुषं गाढमालिङ्गयेयुरिति संबन्धः / प्रह्लादमित्यादि / अस्य जित्वा शीतं क्रमैरेभिः सुखोष्णजलसेचितम् 274 | पुरुषस्य प्रहादं हर्ष ज्ञात्वा ताः पूर्वोक्तवनिता अपनयेत् , अन्यथा प्रवेश्यौर्णिककासकौशेयाम्बरसंवृतम् // | तत्संसर्गान्महाननर्थ इति / हितमन्नं वातश्लेष्महरम् आहारम् / शाययेत् क्षामदेहं च कालागुरुविभूषितम् // 275 // | 'अवगाहः सुखोष्णश्च वातघ्नक्वाथसंयुतः' इत्यत्र 'अवगाहः स्तनाढ्या रूपसंपन्नाः कुशला नवयौवनाः॥ सुखोष्णश्च वातघ्नः काथभोजने' इति केचित् पठन्ति, व्याख्याभजेयुःप्रमदा गात्रैः शीतदैन्यापहाः शुभाः॥२७६॥ नयन्ति च-वातघ्नोऽवगाहः कार्यः, सुखोष्णे च काथभोजने शरच्छशाङ्कवदना नीलोत्पलविलोचनाः॥ कार्ये / अत्र द्वितीयश्चकारो लुप्तो ज्ञेयः; तेन क्वाथभोजनेऽपि स्फुरित भङ्गललाटतटकम्पनाः॥ 277 // वातने बोद्धव्ये / प्रवेश्यौर्णिकेलत्र 'प्रवेण्यौर्णिके' इति केचित् प्रलम्बबिम्बप्रचलद्विम्बीफलनिभाधरीः॥ पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-प्रवेणी सूचीबाणाख्यो वनविकृशोदर्योऽतिविस्तीर्णजघनोद्वहनालसाः॥२७८ // शेषः / 'कालागुरुविभूषितं' इत्यत्र 'कृष्णागुरुविभावित' इति केचित् पठन्ति, कृष्णागुरुलिप्तमिति च व्याख्यानयम्ति कुमागुरुदिग्धाङ्गयो घनतुङ्गपयोधराः // सुगन्धिधूपितश्लक्ष्णनस्तांशुकविभूषणाः॥२७९ // // 271-201 // गाढमालिङ्गयेयुस्तं तरं वनलता इव // दाहाभिभूते तु विधिं कुर्याहाहविनाशनम् // महादं चास्य विज्ञाय ताः स्त्रीरपनयेत् पुनः॥२८०॥ | मधुफाणितयुक्तेन निम्बपत्राम्भसाऽपि वा // 282 // तासामनपरिष्वनिवारितहिमज्वरम् // दाहज्वरात मतिमान् वामयेत् क्षिप्रमेव च // भोजयेछितमन्नं च यथा सुखमवामुयात् // 281 // शतधौतघृताभ्यक्तं दिह्याद्वा यवशक्तुभिः // 283 // | कोलामलकसंयुक्तैः शुक्तधान्याम्लसंयुतैः॥ - इदानीं जीर्णज्वराणा द्वन्द्वजाना बहिःपरिमार्जनप्रलेपाभिषेकाभ्याशयनानुलेपनस्त्रीसंवाहनादिकमाह-कफवातोत्थयोश्चापि | अम्लपिष्टैः सुशीतैश्च फेनिलापल्लवैस्तथा // 284 // . ज्वरचोरित्यादि / दिशात् लिम्पेत् / उष्णेन वर्गेण भद्रदादिना | अम्लपिष्टैः सुशीतैर्वा पलाशतरुजैव्हेित् // सुरसाहना एलादिना वापरबोष्णो बिपिरिति पर उत्कृष्टा, बदरीषलपोत्येन फेनेनारिकत्याच॥२८५॥ उम्णो विधिः खेदः। भारनाल काजिक, पुतं चुकं तच तण्ड |लितले दाहाः प्रशाम्बन्ति च सर्वशः॥ लाम्बुसौवीरादिभिः कृतसन्धानं, तथा च तत्रान्तरे पठ्यते दाहाभिभूते इत्यादि / दाहविनाशनविधिः वक्ष्यमाणः / ननु "प्रस्थमेकं तु भक्तस्य त्रयं सौवीरकस्य च / अर्ध प्रस्थं तु दनवार | यथा शीतप्रतीकारे पूर्व 'कफवातोत्थयोश्चापि ज्वरयोः शीतपी. भिषगम्लस्य दापयेत् // पलषोडशकं चैव शोधितस्याकस्य च / | डितम्' इत्युक्तं तथाऽत्रापि पित्तज्वराभिभूत इति कथं नोकं ? सैन्धवं पिप्पली चैव चूर्णीकृल्य विनिक्षिपेत् // स्थापयेत् सुदृढे | सत्यं. ज्वररहितदाहे असौ विधिः कार्य इति दर्शनार्थम् / मधुभाण्डे सर्पिषा परिभाषिते / हेमन्ते वासराण्यष्टौ वसन्ते षट् | फाणितयुक्तेनेत्यादि / 'मधुफाणितमिश्रेण' इति केचित् पठन्ति / दिनानि च ॥प्रावृट्काले चतुरहं वर्षाखपि च वासयेत् / अत ते च 'अपि वा' इति शब्दं पादपूरणार्थ वर्णयित्वा निम्बपत्राम्भ. ऊर्च क्षिपेचूर्ण चातुर्जातात्पलद्वयम्" इत्यादि / अस्य शुक्तस्य | सेत्यस्य विशेषणमाचक्षते / यद्यपि कफे वमनं प्रयुज्यते न पित्ते, गुणवर्णनं बहुखान्न लिखितम् / पलाशैः पत्रैः / अर्जकः तथाऽपि प्रवृद्धं पित्तं किश्चिद्वमनेनापि निहियते / तथा च तत्राकुठेरकः, अन्ये सितपर्णासमाहुः; शिग्रुः शोभाजनानुकारी न्तरं,-"स्वस्थानगतमुक्लिष्टमग्निनिर्वापकं भिषक् / पित्तं ज्ञाला विटपः, शोभाजनमपरे / क्षारतैलं क्षारेण सिद्ध तैलं क्षारतेल. विरेकेण वमनेनाथवा हरेत्" इति / अपरे तु 'मधुफाणितमाहुः अपरे तत्रान्तरोकं 'शुष्कमूलकशुण्ठीनां क्षार' इत्या मिश्रेण निम्बपत्राम्भसा पिबेत्' इति पठन्ति / शतधौतघृतादिकं क्षारतैलमिच्छन्ति; तन्न, तस्य सशुक्तस्य सशुतेनेति भ्यक्तमित्यादि / शतवारान् शीतजलेन धौतं फेनिलं घृतं शतविशेषणवैयर्थ्यात् / अवगाहो द्रवपूर्णभाजने निमज्जनं, सुखोष्ण धौतघृतम् / दिद्यात् लिम्पेत् / शुक्तं चुकं, धान्याम्लं- काजिकं; - प्रिलम्वविकसत्कायो विम्बीफलनिभाषराः' इति पा०। / १'तसरीकता इत्यर्थः' इति पा० /

Page #790
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता / 693 'शुकधान्याम्लसंयुतैः' इत्यत्रापरे तु 'धान्याम्लैरपि बुद्धिमान्' | निर्हरेत्पित्तमेवादौ दोषेषु समवायिषु // 294 // इति पठन्ति; तत्र धान्याम्लयुक्तैर्यवशक्तुभिरिति झेयम् / दुर्निवारतरं तद्धि ज्वरार्तानां विशेषतः॥ अम्लपिष्टेरित्यादि / अम्लं काजिक, फेनिला उपोदिका / तथाशब्दात् कोलामलकशुक्तसंयुक्तः फेनिलापल्लवैलिम्पेदिति ज्ञेयम् / इदानी दाहप्रतीकारप्रस्तावे संसर्गज्वरे तावत् प्रकृति इदाना दाहप्रतीकारप्रस्ताव ससगज्ज अम्लपिष्टैः सुशीतैरित्यादि / पलाशतरंजैः पलाशपालः / कालापेक्षया कचित् सन्निपातेऽपि पित्तस्यादी प्रतीकारार्थअरिष्टो निम्बः, फेनिलावृक्षो वा। फेनकल्पनामाह-बदरीपल-माह-निहरेदित्यादि / समवायिषु संसर्गिषु, नतु सनिपातेषुः वान् काजिकपिष्टान् काजिकपूर्णभाजने निक्षिप्य करेण विलोड- तत्र प्रतीकारस्यादावुक्तत्वात् / पित्तान्वितसंसर्गस्य द्विलात् येत् , ततो यः फेन उत्तिष्ठेत् तेन लिम्पेत् // 282-285 // - समवायिचित्यत्र बहुवचनं न संभवति, तथाऽपि कालप्रकृत्य पेक्षया सन्निपातेऽपि कफविरोधेनादी कदाचित् पित्तस्य प्रतियवार्धकुडवं पिष्टा मञ्जिष्ठार्धपलं तथा // 286 // क्रिया कार्येति दर्शनार्थ बहुवचनम् / अन्ये तु 'शमयेत् पित्तअम्लप्रस्थशतोन्मिश्रं तैलप्रस्थं विपाचयेत् // मेवादी ज्वरेषु समवायिषु' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति चएतत् प्रहादनं तैलं ज्वरदाहविनाशनम् // 287 // | समवायिषु ज्वरेषु सन्निपातज्वरेष्वादौ पित्तं शमयेत् लङ्घना. प्रहादनतैलमाह-यवार्धकुडवमित्यादि / अम्लप्रस्थशतो-म्बुयवाग्वादिभिः प्रकृतिस्थं कुर्यात्, यस्मादग्निमुपहत्य ज्वरो निमश्रं काञिकप्रस्थशतयुक्तम् // 286 // 287 // भवति, अमिश्च पित्तान्तर्गतः, तस्मात् पित्तसंशैमने आदौ यनः कार्यः / तथा चोक्तं,-"समवाये तु दोषाणां पूर्व पित्त. न्यग्रोधादिर्गणो यस्तु काकोल्यादिश्च यो गणः॥ मुपाचरेत् / ज्वरे चैवातिसारे च सर्वत्रान्यत्र मारुतम्"उत्पलादिर्गणो यस्तु पिष्टैर्वा तैः प्रलेपयेत् // 288 // इति / ननु, सनिपातज्वरेष्वादावन्यत्रामश्लेष्मणो निर्हरणं तत्कषायाम्लसंसिद्धाः नेहाश्चाभ्याने हिताः // कथितं, तथा च-"सन्निपातज्वरे पूर्व कुर्यादामविशोषणम् / तेषां शीतकषाये वा दाहार्तमवगाहयेत् // 289 // पश्चाच्छेष्मणि संक्षीणे शमयेत् पित्तमारुतौ"-इति, तत् दाहवेगे त्वतिक्रान्ते तस्मादुखत्य मानवम् // कथमत्र सनिपातेष्वादौ पित्तशमनं ? सत्यं, शमनशब्देनात्र परिषिच्याम्बुभिः शीतैः प्रलिम्पेञ्चन्दनादिभिः 290 ग्लानं वा दीनमनसमाश्लिषेयुर्वराङ्गमाः॥ प्रकृतिस्थापनमुच्यते न निर्हरणमित्यदोषः / दुर्निवारतरमिति पेलपक्षौमसंवीताश्चन्दनापयोधराः // 291 // वातकफावपि समवाये दुर्निवारौ पित्तं च दुर्निवारतरम् / हि बिभ्रत्योऽनस्रजश्चित्रा मणिरत्नविभूषिताः॥ यस्मादुर्थे / अत्र निबन्धकारैर्बहूतं तब शिष्यबुद्धिव्याकुलहेतुभजेयुस्ताः स्तनैः शीतैः स्पृशन्त्योऽम्बुरुहै। सुखैः॥ | खात् परिहृतम् // 294 ॥प्रह्लाद चास्य विज्ञाय ताः स्त्रीरपनयेत् पुनः॥ छर्दिमूपिपासादीनविरोधाज्वरस्य च // 295 // हितं च भोजयेदनं तथाऽऽमोति सुखं महत्॥२९३॥ | उपद्रवालयेचापि प्रत्यनीकेन हेतुना // तत्कषायाम्लसंसिखा इति बोधाविकाकोल्यायत्पलादि- इदानी ज्वरचिकित्सितमभिधायोपद्रवचिकित्सितमाहकायकाजिकविपका इलः / तेपालिलाद / वेषां बमोधारी-कदिनोखादि / मण्डपद्रवान् ज्वरसाबिरोधेन प्रजनीय माम् / दाहवेगे खतिक्रान्ते इत्यादि / तस्मात् बोधादिप्रमृति- | हेतुना जवेदिति संबन्धः / ननु, दिय उपद्रवाः कर्ष शीतकषायावगाहात् / चन्दनादिना बन्दनादिगणेम: अपरेप्रोच्यन्ते, बावता ज्वरलक्षणान्येतानि ? सलं, ये ज्वरेण सहो- .. चन्दनं श्रीचन्दनम् , आदिशन्दात् उशीरलामजकादय इति / त्पन्नाश्छर्यादयस्ते ज्वरलक्षणानि, ये तु ज्वरस्योत्तरकालजास्त व्याख्यानयन्ति / ग्लानं वा दीनमनसमित्यादि / दीनमनस क्लिष्ट- | उपद्रवाः, तथा चोकं,-"व्याघेरुपरि यो व्याधिर्भवत्युत्तरचित्तम् / आश्लिषेयुः आलिङ्गेयुः / पेलवं सुकुमार, क्षीमं दुकलं, कालजः / उपकमाविरोधी च स उपद्रव उच्यते"-इति / पवस्त्रमित्यर्थः / संवीताः सम्यगाच्छादिताः / बिभ्रत्यो धार- | यद्यपि प्रागुक्तात्-'सोंपद्रवमन्योन्याविरोधेनोपचरेद्बलवन्तमुयन्त्यः, अजस्रज उत्पलादिमालाः, चित्रा नानावर्णाः / पदवं च'-इति वाक्यादेवान्योन्याविरोधेन चिकित्सा सिद्धा, भजेयुरित्यादि / ताः स्त्रियः, अम्बुरुहैः सुखैरुत्पलादिभिर्विकचैः | तथाऽपि 'अविरोधाजवरस्य' इति यत् पुनरुक्कं तमियमार्थ स्पृशन्त्यः, स्वनैः कृत्वा भजेयुरिति पिण्डार्थः / हितमन्नं तेन बलवन्तमुपद्रवं विहायान्यत्र सर्वत्राप्यविरोधेनैव चिकित्सा पित्तहरम् // 208-293 // कर्तव्येति; अन्ये तु पूर्व सामान्येनोकमत्र तु विशेषेणेति न पित्तज्वरोक्तं शमनं विरेकोऽन्य द्धितं च यत दोषः / प्रत्यनीकेन खचिकित्सितेन / यद्येवं तर्हि हेतुनेति पदं व्यर्थः तन, युक्तिव्यपाश्रयदेवव्यपाश्रयसत्त्वावजयेति त्रिज्वरदाहेऽतिदेशेनापरमपि चिकित्सितमाह-पित्तज्वरोकमित्यादि / अन्यदपि यद्वितं भवेत्तत्कर्तव्यमित्यर्थः // प्रकारस्यापि चिकित्सितस्य संग्रहार्थत्वात्; अथवा हेतुप्रहणं 1 'पित्तान्वितसंसर्गस्यापि यत्वात्' इति पा०। 2 'पित्तसंश१'विरेकस्तजितं' इति पा.। मनोत्पादे यलः' इति पा. 1 'उपक्रमाविषाती' इति पा..

Page #791
694 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं हेतुविपरीतप्राप्त्यर्थ, यस्मात्रिविधमौषधं-हेतुविपरीतं व्याधि- सक्षौद्रः शर्करायुक्तो विरेकस्तु प्रशस्यते // 306 // विपरीतं, तदर्थकारि चेति // 295 // पक्के पित्तज्वरे रक्ते चोर्ध्वगे वेपथौ तथा // विशेषमपरं चात्र शृणूपद्रवनाशनम् // 296 // | चूर्णितैरित्यादि / श्यामा वृद्धदारकः / ऊर्ध्वगे ऊर्ध्वप्रवृत्ते मधुकं रजनी मुस्तं दाडिमं साम्लवेतसम् // | रक्ते // 306 ॥अञ्जनं तिन्तिडीकं च नलदं पत्रमुत्पलम् // 297 // | कफवातोत्थयोरेवं स्नेहाभ्यङ्गैर्विशोधयेत् // 307 // स्वचं व्याघ्रनखं चैव मातुलुङ्गरसो मधु॥ कफवातोत्थयोरेवमित्यादि / विशोधयेत् विशुद्धिं नयेत्, विह्यादाभज्वरातस्य मधुशुक्तयुतः शिरः // 298 / / | शमं नयेदिति तात्पर्यार्थः / कफवाताविति कर्मपदं शेषीभूतमत्र शिरोभितापसंमोहवमिहिकाप्रवेपथून् // योजनीयम् // 30 // प्रदेहो नाशयत्येष ज्वरितानामुपद्रवान् // 299 // | हृतदोषो भ्रमातस्तु लिह्यात् क्षौद्रसिताभयाः // विशेषमपरमित्यादि / भजनं रसाजनं, नलदं मांसी, पत्रं हृतेत्यादि / हृतदोषोऽपि यो भ्रमातॊ भवेत् स क्षौद्रेण पत्रक, उत्पलं नीलोत्पलं, व्याघ्रनखो नखः / मधुशुक्तं सितामया लिह्यादिति पिण्डार्थः।जम्बीररसकृतः सन्धान विशेषः, तथा चोक,-"जम्बीरस्य फलरसं पिप्पलीचूर्णसंयुतम् / मधुभाण्डे विनिक्षिप्य धान्यराशौ | वातनमधुरैर्योज्या निरूहा वातजे ज्वरे // 308 // निधापयेत् // मासेन तज्जातरसं मधुशुकं प्रकीर्तितम्"- | अवेक्ष्य दोषं प्राणं च यथाखं चानुवासनाः॥ इति / प्रदियात् लिम्पेत् / शिरोभितापः शिरोरुक / संमोहो इदानीं वातज्वरे निरूहद्रव्याण्याह-वातघ्रमधुरैरित्यादि / मूर्छा // 196-299 // वातना भरदार्वादयः, मधुराः काकोल्यादयः। अवेक्ष्य दोषं मधूकमथ हीबेरमुत्पलानि मधूलिकाम् // 30 // प्राणं चेति हीनमध्योत्तमादिभेदेन दोषं बलं च वीक्ष्येत्यर्थः / लीड्वा चूर्णानि मधुना सर्पिषा च जयेद्वमिम् // तेनाल्पप्रकुपितदोषे अल्पो निरूहः, मध्यमे मध्यमः, उत्तमे. कफप्रसेकासृक्पित्तहिकाश्वासांश्च दारुणान् // 30 // उत्तमः; एवं बलेऽपि / यथाखं चानुवासना इति वातहर- . द्रव्यसावितस्नेहानुवासना योज्या इति // ३०८॥मधुकमित्यादि / हीबेरै बालकं, मधूलिका जलयष्टी // 30 // 30 // उत्पलादिकषायाद्या(ब्या)श्चन्दनोशीरसंयुताः 309 शर्करामधुराः शीताः पित्तज्वरहरा मताः॥ . लिहन ज्वरातत्रिफलां पिप्पली च समाक्षिकाम् // आम्रादीनां त्वचं शङ्कं चन्दनं मधुकोत्पले // 310 // कासे श्वासेच मधुना सर्पिषा च सुखी भवत् 302 | गैरिकाअनमञ्जिष्ठामृणालान्यथ पद्मकम् // लिहन, ज्वरातत्रिफलामित्यादि / अत्र योगे यन्मधुनो | श्लक्ष्णपिष्टं तु पयसा शर्करामधुसंयुतम् // 311 // वारद्धयमुपादानं तदेकस्य मधुनः पेष्यद्रव्यवत् प्रमाण, सुपूतं शीतलं बस्ति दह्यमानाय दापयेत् // अन्यस्य लालोडनवत्प्रमाणम् // 302 // - पित्तज्वरे निरूहद्रव्याण्याह-उत्पादिकषायाद्या इत्यादि / विदारी दाडिम लोभ्रं दधित्यं बीजपूरकम् // आद्याः प्रधानाः / उत्पलादिकषायाद्या इत्यादि विशेषणयुका एभिः प्रदियान्मूर्धानं तृड्दाहार्तस्य देहिनः // 303 // | निकहा ज्ञेयाः। पित्तज्वरे निरूहद्रव्याण्यभिधायापराण्यपि निरूहविदारीमित्यादि / दधित्थं कपित्थम् // 303 // द्रव्याण्याह-आम्रादीनां न्यग्रोधादिगणान्तर्भूतत्वात् पूर्वद्रव्याणि विहाय आम्रादिकानि द्रव्याणि नन्दीवृक्षकपर्यन्तानि ग्राह्याणि / दाडिमस्य सितायाश्च द्राक्षामलकयोस्तथा // चन्दनं रक्तचन्दनम् , उत्पलं नीलोत्पलम् , अजनं स्रोतोऽजनं, वैरस्ये धारयेत् कल्कं गण्डूषं च यथाहितम् // 304 // तदभावे रसाजनं सौवीराजनं वा, मृणालं बिसं, पद्मकं पद्मकाष्ठं, क्षीरेक्षरसमाक्षीकसर्पिस्तैलोष्णवारिभिः॥ बस्तिः निरूहबस्तिः // 309-311 // __ दाडिमस्येत्यादि / वैरस्ये मुखवैरस्थे / क्षीरेक्षुरसमाध्वी ज्वरदाहापहं तेषु सिद्धं चैवानुवासनम् // 312 // केत्यादि / माक्षीकं मधु, अत्रापि मुखवैरस्थे धारयेदिति पित्तज्वरेऽनुवासनद्रव्याण्यतिदेशेनाह-ज्वरदाहापहमित्यायोजनीयम् // 304 // दि / तेषु न्यग्रोधादित्वक्प्रभृतिषु // 312 // शून्ये मूर्ध्नि हितं नस्यं जीवनीयतं घृतम् // 305 // आरग्वधगणक्काथाः पिप्पल्यादिसमायुताः॥ शून्ये इत्यादि / शून्ये रिक्त / जीवनीयानि काकोल्यादीनि | सक्षौद्रमूत्रा देयाः स्युः कफज्वरविनाशनाः॥३१३॥ दश / तथा चोक्तं,-"जीवन्ती काकोल्यौ द्वे मेदे मुद्माषपण्यौ 1 'विभज्य' इदि पा०। 2 'आम्रादीनां न्यग्रोधाषन्तर्गणाच / जीवकर्षभको मधुकं चेति गणो जीवनीयाख्यः" // 305 // (ता)ना, तेन न्यग्रोधादिगणे आम्रात्पूर्वद्रव्याणि विहायाघ्रादिकानि चूर्णितैत्रिफलाश्यामात्रिवृत्पिप्पलिसंयुतैः॥ द्रव्याणि गणसमाप्तिपर्यन्तानि प्रामाणि' इति पा० /

Page #792
अध्यायः 39] सुश्रुतसंहिता। 695 mnnnnnranAmAAAAAAAMAAN कफज्वरे निरूहद्रव्याण्याह-आरग्वधेत्यादि / देयाः स्युः लक्स्थिते पित्ते बहिःपरिमार्जनं युक्तं नान्तःपरिमार्जनं, तथादातव्या भवेयुः, 'निम्हा' इति शेषः / अन्ये तु 'आरग्वधादि- ऽपि तद्वीर्ययुक्तस्य रसस्य सर्वतोगमनादन्तःपरिमार्जनमुक्तम् संसिद्धाः कफजे क्षौद्रसंयुताः / ज्वर हेन्युनिरूहाथ तत्सिद्धा- | // ३१८॥खानुवासनाः' इति पठन्ति // 313 // कफवातोत्थयोरेव स्खेदाभ्यङ्गो प्रयोजयेत् // 319 // कफरेव संसिद्धा द्रव्यैश्चाप्यनुवासनाः॥ इदानी कफवातयोरपि हृतावशेषयोः प्रतीकारार्थमाह... कफजेऽनुवासनमाह-कफप्नैरित्यादि / कफनैव्यैः आर- कफवातोत्थयोरेवेत्यादि / कफवातोस्थयोरिति हृतावशेषकफवाग्वधादिभिः॥ तज्वरयोरित्यर्थः // 319 // संसर्ग सन्निपाते च संसृष्टा बस्तयो हिताः॥३१४॥ घृतं द्वादशरात्रातु देयं सर्वज्वरेषु च // संसर्गसनिपातयोनिरूहद्रव्याण्याह-संसर्गे इत्यादि / संसर्गे | तेनान्तरेणाशयं खं गता दोषा भवन्ति हि॥३२०॥ सन्निपातादौ, संसृष्टा मिलिताः, बस्तयो निरूहा इति // 314 // अधुना यावता कालेन ज्वरे सर्पिर्देयं तावन्तं कालं सकारणं संसृष्टैरेव संसृष्टा द्रव्यैश्चाप्यनुवासनाः॥ . दर्शयवाह-घृतमित्यादि / सर्वज्वरेषु चेति ये ज्वरा लखनो | ष्णोदकपानपेयापाचनैस्तु पक्कास्तेषु सर्वज्वरेषु द्वादशाहादनन्तर संसर्गसन्निपातयोरतिदेशेनानुवासनद्रव्याण्याह-संसृष्टैरि घृतं देयम् / तेनान्तरेण तेनावसरेण तेन कालेनेत्यर्थः, द्वादशरात्यादि / संसृष्टैः संमिलितः, संसृष्टा मिलिताः।वातरोगापहाः सर्वे रहा ये सम्यगीरिताः // 315 // मात्मीयं प्राप्ता वातादयो भवन्ति, पाकप्राप्तत्वात् / यद्यप्यष्टा त्रादूर्व मिति तात्पर्यार्थः / आशयं खं गता दोषा इति स्थानविना तैलंत एव स्युयोज्या मारुतजे ज्वर // हेन दशाहात्परं वा ज्वरपाको भवति तथाऽपि सनिपातज्वरस्य इदानीं वातज्वरेऽनुवासनविषये तैलनिषेधमाह-वातरोगा- द्वादशाहेन पाको भवतीति दर्शनार्थ द्वादशाहग्रहणम् / केचिदैत्र पहा इत्यादि / सर्वे नहाः सर्पिस्सैलवसामज्जानः, योज्याः 'अनु- नस्यार्थ घृतं पठन्ति; तन्न पठनीयं, नस्यार्थघृतस्य गण्डूषोत्तर वासने' इति शेषः। 315 // | प्रागेवै पठितलात् // 320 // निखिलेनोपयोज्याश्च त एवाभ्यञ्जनादिषु // 316 // धातून प्रक्षोभयन् दोषो मोक्षकाले बलीयते // वातज्वरेऽनुवासननिषिद्धस्यापि तैलस्याभ्यशादी प्रयोग- तेन व्याकुलचित्तस्तु म्रियमाण इवेहते // 321 // माह-निखिलेनेत्यादि / निखिलेन सामस्त्येन / एतेन तेल- शान्ति गच्छत्यपि ज्वरे यथा क्लेशातिशयो भवति तथा दर्शस्यापि ग्रहणम् / त एव सर्पिस्तैलवसामज्जान एव / एते चत्वारः यन्नाह-धातूनित्यादि / मोक्षकाले धातूंचालयन् दोषो बलीस्नेहा व्यस्ताः समस्ता वा संस्कृताश्च प्रयोज्याः / अत एव षद- यते बलीवाचरतीति पिण्डार्थः / ननु, प्रक्षीणावस्थायां कस्माकट्वरादितैलमपि शस्यते // 316 // होषो बलीवाचरति ? सत्यं, प्रभावात्; यथा दीपो निर्वाणामोनालिसपिज्यते॥ वस्थायां महतीं ज्वाला प्रदर्शयन् निर्वाणं याति, तद्वदयमपि पित्तज्वरे पुनरभ्यशार्थ विशिष्ट अहमाह-पैत्तिके मधुरै- ज्वरारम्भको दोषो बलीयत इति / केचित् बलीयते बलीयान् रित्यादि / पूज्यते अभ्यज्ञादिषु // गच्छति इति व्याख्यानयन्ति, ईयते इति इदधातोर्दिवादिकस्य कर्तरि प्रयोगात् / अपरे तु 'भवलीयते' इति पठन्ति, व्याख्यानलैष्मिके कडुतिक्तैश्च, संसृष्टानीतरेषु च // 317 // यन्ति च-अवलीयते तादृग्रूपेण नोपलभ्यते / तेन दोषेण, लैष्मिके पानाभ्यशार्थ नेहविशेषमाह-लैष्मिके इत्यादि / म्रियमाण इवेहते मुमर्षवद्गात्रविक्षेपणादिको क्रियां करोतीत्यर्थः कदातिकै त्यत्र सर्पिः सिद्धमिति योजनीयम् / यद्यपि कफस्य तल्यगुणं सर्पिस्तथाऽपि विशिष्टसंस्कारवशात् कफेऽपि सपिः लघत्वं शिरसः खेदो मुखमापाण्ड पाकिच॥ प्रयुज्यते / अन्ये तु चकारात् अनुक्तमपि तैलं कथयन्ति; तन, क्षवथुश्चान्नकासा च ज्वरमुक्तस्य लक्षणम् // 322 // अन्यतरसंवादाभावात् संसर्गसन्निपातेष्वभ्यशार्थ विशिष्टस्ले ज्वरमुतलक्षणमाह-लघुलमित्यादि / लघुवं निरस हमाह-संसृष्टानीतरेषु चेति ।-संसृष्टानि सर्पिरादीनि अन्यो इति शिरोलघुवं, आपाण्डु ईषत्पाण्ड, क्षवथुः छिक्का / न्यमिश्राणि तथा वातादिहरव्यैर्मिरैरेव साधितानि च इत ज्वरातीसारयोर्महाव्याधित्वान्मुक्तिलक्षणं कथितं नान्येषाम् / रेषु सभिपातेषु // 31 // केचिदाचार्यो 'धातून् प्रक्षोभयन् दोष' इत्यादिकमनन्तरोक्तं हृतावशेष पित्तं तु त्वक्स्थं जनयति ज्वरम् // पिबेदिक्षुरसं तत्र शीतं वा शर्करोदकम् // 318 // तथा तदीर्यान्वितरसस्य सर्वतो च्यानविक्षेपणेन त्वचामपि शालिषष्टिकयोरनमश्नीयात् क्षीरसंप्लुतम् // स्पर्शनात्' इति पा० / २'केचित्तदेव' इति पा० / 3 'प्रयोगा- इदानी हतावशेषस्य पित्तस्य प्रतीकारमाह-हृतावशेष- दिपठितत्वात्' इति पा०। 4 'निर्वाणयति' इति पा०। ५'इति मित्यादि / तत्र तावशेषपित्तज्वरे / अचम् ओदनम् / यद्यपि / पाठं मन्यन्ते, तेच व्याख्यानयन्ति' इति पा०।

Page #793
696 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंबलिता [उत्तरतन्त्रं सन्निपातज्वरमुक्तिलक्षणं, 'लघुवं शिरस' इत्यादिकं चेतरज्वर केभ्यः / अतिशब्दः स्निग्धादिभिः स्थूलान्तः प्रत्येक संबध्यते / मुक्तिलक्षणमिति ब्रुवते // 322 // स्थूलं स्थूलावयवं पिष्टानादि / यद्यपि गुरुग्रहणेनैव स्निग्धशम्भुक्रोधोद्भवो घोरो बलवर्णाग्निसादकः॥ स्थूलयोः प्राप्तिः, तथाऽप्यतिशयेनातीसारहेतुत्वापादनार्थ तयोरोगरा रोघसंघातो ज्वर इत्युपदिश्यते // 323 // ग्रहणम् / विरुद्धं हिताहितीयोक्तम् , अध्यशनम् अजीर्णभोजनम् , अजीर्णानि आमविदग्धादीनि / स्नेहाचैरिति स्नेहवमनविरे. व्यापित्वात् सर्वसंस्पर्शात् कृच्छ्रत्वादन्तसंभवात्॥ चननिकहानुवासनैः / अतियुक्तः अतियोगयुक्तैः / मिथ्याप्रयुक्तैः अन्तको ह्येष भूतानां ज्वर इत्युपदिश्यते // 324 // असम्यग्युक्तः, यद्यपि मिथ्याप्रयुक्तरित्यनेनैवातियोगः प्राप्तस्तसायला कायनि. | थाऽप्यतिशयेनातीसारहेतुलापादनार्थमतियोगग्रहणम् / विषात् कित्सातन्त्रे ज्वरप्रतिषेधो नाम (प्रथमोऽध्यायः, दूषीविषात् / दुष्टाम्बुमद्यातिपानात् वीर्यविपाकस्पर्शदुष्टमम्बु, मद्यं पुनर्दुष्टं नवं व्यापनमकालजं दा, तयोराधिक्येन पानात् / आदित) एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 39 // सात्म्यर्तुपर्ययात् सात्म्यविपर्ययात् ऋतुविपर्ययाचेत्यर्थः / यद्येवं इदानीं ज्वरस्यातिशयेन प्रतीकरणाय गरीयस्त्वं दर्श- तर्हि असात्म्यैश्चापि भोजनैरिति निष्फलं; तन्न, विशेषहेतुयन्नाह-शम्भुक्रोधोद्भव इत्यादि / एतैर्हेतुभिर्वरोऽन्तक | खात् / जलातिरमणैः पानीयातिक्रीडनैः / वेगविघातैः मूत्रादिइत्युपदिश्यत इति संबन्धः / न्यापित्वमस्य पुरुषपश्वादिसर्द- वेगावरोधैः / कृमिदोषतः कृमिप्रकोपात् / केचिदाचार्या गुर्वप्राणिन्यापनात्, सर्वसंस्पर्शिवं समनस्केन्द्रियस्य देहस्य ताप-तिस्निग्धरूक्षेत्यादिसूत्रात् पूर्वमतीसारस्य प्रागुत्पत्तिं पठन्ति, नात् , कृच्छ्वम् अमेरुपघातादत्यन्तपीडाकरलाद्वा, अन्तसंभ- तद्यथा,-"दीर्घसत्रेण यजतः पृषध्रस्य महात्मनः / आलम्भ्याः ववंचापरव्याधिप्रस्तस्यापि पुरुषस्य ज्वरेणैव प्राणनाशिवात् / पशवः क्षीणास्ततो गावः प्रकल्पिताः // तासामुपाकृतानां च अन्तक इव अन्तकः, अन्तकारित्वात् / यद्यप्ययमध्यायो | गवामत्यर्थसेवनात् / असात्म्यवादथोष्णखागौरवाच विशे: निबन्धकारैरन्यक्रमपाठः पठितः, तथाऽपि मया यथा गुरुणो-षतः // अतिनेहाच संक्षीणो जाठरोऽग्निस्तदा किल / अतीसारः पदिष्टस्तेन क्रमेण पठितः // 323 // 324 // पुरोस्पन्नो दोषधातुमलाश्रयः // अथ तेनैव कल्पेन संप्रत्येष इति श्रीडल्हहणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत महागदः" इति // 3-5 // संशम्यापांधातुरन्तः कृशानुं व्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गतकायचिकित्सायां ज्वरप्रति व!मिश्रो मारुतेन प्रणुन्नः / / षेधाध्याय एकोनचत्वारिंशत्तमः // 39 // वृद्धोऽतीवाधः सरत्येष यस्मा याधिं घोरं तं त्वतीसारमाहुः // 6 // चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। लक्षणं तस्य वक्ष्यते इत्यभिधाय संप्राप्तिरपि लक्षणं भव त्यतो हेतोर्निरुक्तिद्वारेण संप्राप्तिमाह-संशम्यापौधातुरित्यादि। अथातोऽतीसारप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ यस्मादन्तरनिं संशम्य अपांधातुरेवम्भूतोऽतीवाधः सरति तस्मायथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ .. दतीसारमाचार्या आहुरिति पिण्डाथैः / संशम्य मन्दीकृत्य / ज्वरप्रतिषेधानन्तरमन्युपधातपूर्वकलसामान्यादतीसारप्रति- अपांधातुः कायद्रवः श्लेष्मपित्तरसादिकः / अन्ये तु कफदुष्ट षेधारम्भः प्राप्तः-अथेत्यादि। अतिसरणम् अतीसारः, तस्य | रसं खेदं चापांधातुशब्देनाहुः / वर्गोंमिश्रः पुरीषयुक्तः। प्रणुनः प्रतिषेधः चिकिस्सितं; तथा चोक-"अतिरत्यर्थवचने, सर- प्रेरितः / वृद्धो वृद्धिं गतः // 6 // तिर्गतिकर्मणि / तस्मात्तदत्यन्तसरणादतीसार इति स्मृतः" एकैकशः सर्वशश्चापि दोषैः इति // 1 // 2 // शोकेनान्यः षष्ठ आमेन चोक्तः॥ गुर्षतिस्निग्धरूक्षोणद्रवस्थूलातिशीतलैः // केचित् प्राहुर्नैकरूपप्रकार विरुद्धाध्यशनाजीणैरसात्म्यैश्चापि भोजनैः // 3 // नैवेत्येवं काशिराजस्त्ववोचत् // 7 // नेहाद्यैरतियुक्कैश्च मिथ्यायुक्तैर्विषाद्भयात् // दोषावस्थास्तस्य नैकप्रकाराः काले काले व्याधितस्योद्भवन्ति // शोकाहुष्टाम्बुमद्यातिपानात् सात्म्यर्तुपर्ययात् // 4 // जलातिरमणैर्वेगविघातैः कृमिदोषतः॥ इदानीमतीसाराणां संख्यामाह-एकैकश इत्यादि / संख्ये. नृणां भवत्यतीसारो लक्षणं तस्य वक्ष्यते // 5 // यनिर्देशादेव संख्यायां लब्धायां षष्ठ इति संख्याकरणं निय | मार्थ; तेन द्वन्द्वजा अतीसारा न भवन्ति, व्याधिखभावादिति यतो विज्ञातेऽतिसारे चिकित्सितं क्रियते, अतस्तद्विज्ञानार्थ सुचितम् / येऽन्ये तश्रान्तरीया वातादिभिर्व्यस्तैः समस्तैश्च चपूर्व निदानमाह-गुर्वतिनिधेित्यादि / गुरु मात्रागुणविपा- | खारो, भयशोकाभ्यां च द्वौ, इत्यनया परिपाव्या षट्वं मन्यन्ते,

Page #794
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता / तेषामीदशोऽभिप्रायः-आमजोऽतीसारः सनिपातजेऽवरुद्धः, स्फुटितम् , अतितीक्ष्णम् अतिशयेन तीक्ष्णं, तच मक्षिकाणामप. 'आमाजीर्णात् प्रताः क्षोभयन्तः' इत्युक्तखात् / कैश्चिद्धारी- सर्पणेन ज्ञेयम् / दाहो गुदे जठरे वा, पाको गुदे एव ज्ञेयः॥१०॥तादिभिर्द्वन्द्वजादिमेदेन बहवोऽतिसाराः पठिताः, ते धन्व तन्द्रानिद्रागौरवोत्क्लेशसादी न्तरेरनभिमताः, अतस्तनिषेधार्थमाह-केचित् प्राहुरित्यादि। केचिनेकरूपप्रकारमतीसारमाहुः; कुतः ? द्वन्द्वजरक्तातीसारादि __ वेगाशङ्की सृष्टविट्कोऽपि भूयः // 11 // भेदेन बहुप्रकारत्वात् , काशिराजश्व तमतीसारमेव द्वन्द्वजादि शुक्लं सान्द्रं श्लेष्मणा श्लेष्मयुक्तं भेदेन बहुप्रकारमिति हेतो वावोचत् ; कोऽसौ हेतुर्यद्वशादनन्त भक्तद्वेषी निःस्वनं हृष्टरोमा / प्रकारं तं नावोचदित्याह-दोषावस्था इत्यादि; दोषावस्था श्लेष्मातीसारलक्षणमाह-तन्द्रानिद्रेत्यादि / तन्द्रा शारीआमपक्कर कायाः, तस्य अतीसारिणः, काले काले खे खे काले रोक्तलक्षणनिद्राभेदः, उत्क्लेशः थूत्करणं, सादी अङ्गग्लानियुक्तः। तत्र प्रथमा आमावस्था, ततः पक्कावस्था, तथा पित्तातीसारे | सृष्टविट्रक इत्यादि / सृष्टविट्कोऽपि पुरुषो भूयः पुनर्वेगाशकी पित्तलसेवनाद्रकातीसारावस्था भवति। एवमेकदोषावस्थेऽप्यती- भवतीत्यर्थः / सान्दं धनम् / निःखनं निःशब्दम् / हृष्टरोमा सारे दोषान्तरानुबन्धेन द्वन्द्वजाभासता ज्ञेया। एतेनैतदुक्तम- उद्धर्षितरोमा // ११॥अतीसारः षदप्रकार एव, याश्च आमपक्चरक्तान्यदोषानुबन्धा- तन्द्रायुक्तो मोहसादास्यशोषी यास्तत्रानेकप्रकारा अवस्थास्ता दोषाणामेवेत्यर्थः // 7 // वर्चः कुर्यान्नैकवर्ण तृषार्तः // 12 // हृन्नाभिपायूदरकुक्षितोद सर्वोद्भूते सर्व लिङ्गोपपत्तिः गात्रावसौदानिलसन्निरोधाः॥ 8 // कृच्छ्रश्वायं बालवृद्धष्वसाध्यः॥ विट्सङ्ग आध्मानमथाविपाको इदानीं सन्निपातातीसारलक्षणमाह-तन्द्रायुक्त इत्यादि / भविष्यतस्तस्य पुरःसराणि // नैकवर्ण किं तर्हि सर्वदोषवर्णम् / सर्वलिङ्गोपपत्तिः सर्वलिङ्ग प्राप्तिः॥ 12 // - इदानीमतीसारस्य पूर्वरूपमाह-हन्नाभिपायूदरेत्यादि / / हृत् हृदयं, पायु गुदं, तोदशब्दो हृदादिभिः कुक्षिपर्यन्तैः। तैस्तैर्भावैः शोचतोऽल्पाशनस्य प्रत्येक संबध्यते / यद्यप्युदरग्रहणेनैव नाभिकुक्षी अपि प्राप्येते, बाप्पावेगः पक्तिमाविध्य(श्य)जन्तोः॥१३॥ तथाऽपि नाभिकुक्ष्यभिधानं विशेषेण तत्र तोदो भवतीति कोष्ठं गत्वा क्षोभयत्यस्य रक्तं दर्शनार्थम् / पुरःसराणि पूर्वरूपाणीत्यर्थः॥८॥ तञ्चाधस्तात् काकणन्तीप्रकाशम्॥ व!मिश्रं निःपुरीषं सगन्धं शूलाविष्टः सक्तमूत्रोऽत्रकूजी निर्गन्धं वा सार्यते तेन कृच्छ्रात् // 14 // स्रस्तापानः सन्नकट्यूरुजङ्घः // 9 // शोकोत्पन्नो दुश्चिकित्स्योऽतिमात्र वों मुश्चत्यल्पमल्पं सफेनं रूक्षं श्यावं सानिलं मारुतेन // रोगो वैद्यैः कष्ट एष प्रदिष्टः॥ शोकजलक्षणमाह-तैस्तै वैरियादि / एवम्भूतस्य पुरु इदानी वातातीसारस्य लक्षणमाह-शूलाविष्ट इत्यादि / षस्य बाष्पावेगः कोष्ठं गला, पक्तिमाविध्य, रकमस्य क्षोमशूलाविष्टः शूलार्दितः / सतमूत्रो विबद्धमूत्रः / अन्नकूजी | यतीति संबन्धः / तैस्तैर्भावैः बन्धुवियोगादिभिः, शोचतः शोकं गुडगुडशब्दयुक्तः। रस्तापानः अधश्चयुतगुदः / सन्नकट्यूरुजङ्घः कुर्वतः, बाष्पावेगः शोकोत्थतेज उद्रेकः, पक्तिमग्निं पक्तिहेतुशिथिलकव्यूरुजङ्कः / अल्पमल्पमिति चान्यातिसारापेक्षया / खात्, आविध्य आकुलीकृत्य, क्षोभयति / तच्चेति रक्तं, अध. सानिलं सशब्दवातयुतम् / श्यावशब्दोऽत्र व्रणास्रावोक्कारुणभ स्तादिति पदं क्षोभयतीत्यनेन संबन्धनीयं, अन्ये सार्यते तेन स्मकपोतास्थिवर्णानुपलक्षयति // 9 // इत्यत्र संबध्नन्ति / काकणन्ती गुजा / सगन्धं निर्गन्धं वेति दुर्गन्ध्युष्णं वेगवन्मांसतोय सपुरीषापुरीषलादित्यर्थः / केचिदत्र अल्पाशनस्येत्यस्यानप्रख्यं भिन्नं खिन्नदेहोऽतितीक्ष्णम् ॥१०॥न्तरं शोकोत्पन्न इत्यतःप्राक् अन्यथा पठन्ति 'शुष्क भुक्तं तेज पित्तात् पीतं नीलमालोहितं वा ऊष्मगृहीतं कोष्ठं गला रक्तमत्यर्थमुष्णम् / गुञ्जाप्रख्यं प्रेरयेच्चातृष्णामूर्छादाहपाकज्वरातः॥ प्यधस्तादर्शोयुक्तं निष्पुरीषं सगन्धम् // निर्गन्धं वा सार्यते पित्तातीसारलक्षणमाह-दुर्गन्धीत्यादि / एवम्भूतः पुरुष सोऽतिसारः' इति / व्याख्यानयन्ति च,-शुष्कं शुष्कतां गतं, एवम्भूतं वर्चः पित्तादतीसार्यत इति संबन्धः / वेगवत् अति अल्पत्वात् भुकं भोजनं, तेजः शोकोत्थं तेजः, ऊष्मगृहीतम् शयेन सवेगम् / मांसतोयप्रख्यं मांसधावनोदकसदृशम् / भिन्न ऊष्मणा गृहीतम् // 13 // 14 // आमाजीर्णोपद्रुताः क्षोभयन्तः १'एकदोषारम्बे' इति पा० / __ कोष्ठं दोषाः संप्रदुष्टाः सभक्तम् // 15 // सु. 088

Page #795
698 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं PAAAAAAAAA नानावर्ण नैकशः सारयन्ति इदानीमतीसाराणां परिहारार्थमसाध्यलक्षणमाह-सर्पिरिकृच्छाजन्तोः षष्ठमेनं वदन्ति // 16 // त्यादि / वेसवारं विशिष्टसंस्कारसंस्कृतं मांस खानिस्कापरपआमातीसारलक्षणमाह-आमाजीणेत्यादि / दोषाः संप्र. र्यायं, तेन मिश्रमम्बु वेसवाराम्बु; रूपशब्दः सर्पिरादिभिः दुष्टाः कोष्ठं क्षोभयन्तः सन्तो नानावण कृच्छ्रात् सरुक् एकशो प्रत्येकं संबध्यते / मस्तुलुङ्गोऽर्धविलीनचतुःस्नेहाकारो मस्तकन, अपितु बहुशः सारयन्तीति पिण्डार्थः / आमाजीर्णोपद्रुताः | मज्जा तत्सदृशम् / विस्रम् आमगन्धि, शटितमृतकगन्धतुल्यआमाख्येनाजीर्णेनोदीरिताः, क्षोभयन्तः चालयन्तः, 'मलं' इति | गन्धमित्यर्थः / अजनाभं सौवीराजनाभम् / राजीमत् नीलपीशेषः / सभक्तं ससिक्थम् / अत्र पुनः षष्ठसंख्यावचनं निय तादिरेखायुक्तम् / चन्द्रकैः मयूरपिच्छाभैः, सन्ततं व्याप्तम् / मार्थ, तेन भयस्नेहाजीर्णविसूचिकार्शोऽजीर्णादिनिमित्ता अती यत् प्रतीपं यथाखदोषलिनेभ्यो विपरीतलिङ्गम् , अन्ये तु अरिष्टसारा न पृथग्गणनीयाः, यतस्ते दोषजेष्वेवान्तर्भूताः / एनम् लिङ्गमाहुः / उपसर्गा उपद्रवाः, ते च तन्त्रान्तरे पठिता ज्वरआमजम् / केचित् 'संप्रदुष्टाः सभक्तम्' इत्यत्र 'धातुसङ्घान् शोफादयः / उक्तं च,-"शोफ शूलं ज्वरं तृष्णा श्वासं कासमलांश्च' इति पठन्ति; धातुसङ्घान् रक्तादीन् , मलान् पुरीषादीन् , मरोचकम् / छर्दि हिक्कां च मूछों च दृष्ट्राऽतीसारिणं त्यजेत्" 'दूषयित्वा' इति शेषः, इति च व्याख्यानयन्ति / यद्यपि सर्वाती इति / प्रभूता बहवः / एते उपद्रवाः क्षीणमतीसारिणं हन्युरिति साराणामादावामातीसारत्वं, तथाऽपि प्रभूतामजनितवादामजस्य योजनीयम् / असंवृतगुदम् असङ्कुचितगुदमित्यर्थः / क्षीणम् पृथगुपादानं, एवं सान्निपातिकत्वेऽप्यस्य पृथगुपादानं समाधे | उत्साहोपचयबलरहितं, दुरात्मानम् अजितेन्द्रियम् / उपद्रुतम् यम् // 15 // 16 // अवारणीयोक्तैरुपद्रवैर्जुष्टम् / गुदे पक्के गतोष्माणं गुदे पक्के सति यस्य ऊष्मा बहिनिर्गतो बिनष्टस्तादृशमतिसारिणं त्यजेत् / संसृष्टमेभिर्दोषैस्तु न्यस्तमप्ववसीदति // केचित् 'दुरात्मानं' इत्यत्र 'सदाऽऽध्मातं' इति पठन्ति, पुरीषं भृशदुर्गन्धि विच्छिन्नं चामसंज्ञकम् // 17 // सदाऽऽध्मानयुक्तमिति च व्याख्यानयन्ति // 19-21 // ___ इदानीमामातीसारस्य लक्षणमाह-संसृष्टमेभिर्दोषैरित्यादि। शरीरिणामतीसारः संभूतो येन केनचित् // .. संसृष्टमेभिर्दोषैः पूर्वनिर्दिष्टैर्वातादिलिङ्गैर्गुरुतराप्तमित्यर्थः / अवसीदति ब्रुडति / विच्छिन्नम् अल्पाल्पप्रवर्तकं; 'विच्छि | दोषाणामेव लिङ्गानि कदाचिन्नातिवर्तते // 22 // स्नेहाजीर्ण निमित्तस्तु बहुशूलप्रवाहिकः // नम्' इत्यत्र 'पिच्छिलम्' इति केचित् पठन्ति // 17 // विसूचिकानिमित्तस्तु चान्योऽजीर्ण निमित्तजः॥ एतान्येव तु लिङ्गानि विपरीतानि यस्य तु॥ विषाकमिसंमतो यथाखं दोषलक्षणः // 23 // / लाघवं च मनुष्यस्य तस्य पक्कं विनिर्दिशेत् // 18 // -"] इदानीं षट्संख्याधिक्यशङ्कानिषेधार्थमितराणामतीसाराणां आमलक्षणमभिधाय पक्कलक्षणमाह-एतान्येवेत्यादि / दोषजेष्वेवान्तर्भावार्थमाह-शरीरिणामित्यादि / येन केनएतान्येव लिङ्गानि अनन्तरोक्कापक्कलिङ्गानि / चकारात् कफदु. चित् 'हेतुमा' इति शेषः / यस्माद्बहुनिमित्तजोऽप्यतीसारो ष्टिरहितं पुरीषं समुचीयते / 'मनुष्यस्य' इत्यत्र 'पुरीषस्य' इति दोषलिङ्गानि नातिवर्तते नातिकामति तस्माद्यथाखदोषकेचित् पठन्ति; व्याख्यानयन्ति च-यद्यपि न्यस्तमप्ववसी• लक्षणादतीसारो ज्ञेय इत्यर्थः / एतेन न षट्सख्याधिक्यम् / दतीत्यस्य वैपरीत्येनैव पुरीषलाघवं प्राप्तं, तथाऽपि पुनर्लाघवो केचित् 'शरीरिणामतीसारः' इत्यादिपाठमामजातिसारलक्षणापादानं कफदुष्टिरहितत्वबोधनाय / ननु, कफसंसृष्टः पक्कोऽपि | दनन्तरं पठन्ति, युक्तश्चायं तथैव पाठः परं जेजटाचार्यवचमलो निमजति, तत् कथं पक्ककफातीसारज्ञानम् ? उच्यते- नानरोधनात्र पठितः; जेजटाचार्य विहायान्ये टीकाकारा तदितरलक्षणेरेव // 18 // अस्यानन्तरं पाठं न पठन्ति, क्षोदक्षमवाभावात् // 22 // 23 // सर्पिर्मेदोवेसवाराम्बुतैल आमपक्कक्रमं हित्वा नातिसारे क्रिया यतः॥ ___ मज्जाक्षीरक्षौद्ररूपं नवेद्यत् // अतः सर्वेऽतिसारास्तु शेयाः पक्कामलक्षणैः // 24 // मञ्जिष्ठाभं मस्तुलुङ्गोपमं वा ___ इदानीमामपक्कलक्षणज्ञाने भिषजो यत्नातिशयं प्रतिपादयविस्त्रं शीतं प्रेतगन्ध्यञ्जनाभम् // 19 // माह-आमपक्कक्रममित्यादि / पक्कामलक्षणैः पूर्वोत्तरेव // 24 // राजीमद्वा चन्द्रकैः सन्ततं वा पूयप्रख्यं कर्दमाभं तथोष्णम् // तंत्रादौ लङ्घनं कार्यमतिसारेषु देहिनाम् // हन्यादेतद्यत् प्रतीपं भवेञ्च ततः पाचनसंयुक्तो यवाग्वादिक्रमो हितः // 25 // क्षीणं हन्युश्चोपसर्गाःप्रभूताः॥२०॥ | इदानी चिकित्सावसरः-तत्रादौ लङ्घनमित्यादि / तत्रेति असंवृतगुदं क्षीणं दुराध्मातमुपद्रुतम् // वाक्योपक्रमे / लहनम् उपवासः। आदौ प्रथमतः। यस्मात् सर्व गुदे पक्के गतोष्माणमतीसारकिणं त्यजेत् // 21 // यो दोषो यत्र चान्तर्भवति तथैव भावार्थमाह' इति प्रा० / १'बामसंस्कृतम्' इति पा०। | 2 भादौ तु कानं कार्य' इति पा० /

Page #796
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता। एवातीसारा आदावामत्वं भजन्तेऽत आमशमनार्थमादौ लङ्घनं, इदानीमावस्थिकं क्रममाह-सशूलमित्यादि / विबद्धं विबततो लङ्घनादनन्तरम् / आदिशब्दात् यूपरसादयो गृह्यन्ते / एत-द्धमिव अल्पाल्पप्रवृत्तिः / सन्निचितान् सञ्चयगतान् , प्रवृद्धानिद्यवागूयूषरसादिकं यद्यस्य हितं भवति तत्तदवस्था बुद्धा दद्यात् / त्यर्थः / संप्रवर्तयेदित्यत्र बहुश इति संबन्धनीयम् / यस्मात् केचित् 'तत्रादौ लड्नं कार्य' इत्यस्य स्थाने 'हितं लङ्घनमेवादी' सन्निचिताः शूलकारिणो दोषा विरेचनेनाधःपतन्ति तस्मादतीइत्यादिपाठं पठन्ति, स च मया न दृष्ट इति न दर्शितः // 25 // सारेऽपि विरेचनं प्रयुज्यते // 31 // अथवा वामयित्वाऽऽमे शूलाध्माननिपीडितम् // | योऽतिद्रवं प्रभूतं च पुरीषमतिसार्यते // पिप्पलीसैन्धवाम्भोभिलवनाधैरुपाचरेत् // 26 // | तस्यादौ वमनं कुर्यात् पश्चाल्लछनपाचनम् // 32 // अवस्थाविशेषेण पक्षान्तरमाह-अथवा वामयित्वेत्यादि / अपरमावस्थिकमाह-योऽतिद्रवमित्यादि / यस्माद्वमनमूर्ध्वआमेऽतीसारे शूलादिपीडितं पुरुषं पिप्पलीसैन्धवाम्भोभिर्वाम-मागेहरणद्वारेणोदकधातोरुच्छेदकारी तस्मात् प्रयुज्यते // 32 // यित्वा लङ्घनाद्यैरुपाचरेदिति संबन्धः / लङ्घनाद्यैरिति लङ्घनखे- स्तोकं स्तोकं विबद्धं वा सशूलं योऽतिसार्यते // दोष्णोदकपानादिभिः / ननु, अग्निमान्द्यादतीसारप्रवृत्तिः, तत् | अभयापिप्पलीकल्कैः सुखोष्णस्तं विरेचयेत् // 33 // कथमग्निमान्यजनकस्य वमनस्य तत्रोपदेशः? सत्यम्, अतिप्र- स्तोकमित्यादि / वाशब्दोऽभयापिप्पलीकल्कैरित्यत्र संबन्धवृत्तदोषप्रतिबन्धार्थं च वमनं प्रयुज्यते // 26 // नीयः / यद्यपि 'सशूलं बहुश' इत्यनेनैव स्तोकं विबद्धकार्य च वमनस्यान्ते प्रद्रवं लघुभोजनम् // मित्यस्यार्थः प्राप्तः, तथाऽपि पिप्पलीसंयोगस्याधिकस्य दर्शनार्थ खडयूषयवागूषु पिप्पल्यायं च योजयेत् // 27 // | पुनरभिधानम् // 33 // वमनादनन्तरं यत् कार्य तदाह-कार्यमित्यादि / प्रद्रवं | आमे च लचनं शस्तमादौ पाचनमेव वा॥ प्रकृष्टद्रवं यवागूयूषादि / ननु, भोजेनातीसारे द्रवस्य निषेधो / तत्र लङ्घनं परं यदि तस्यैव विकल्पकार्थमाह-आमे च दर्शितस्तत् कथमन द्रवाणां यवाग्वादीनां प्रयोगः ? सत्यं, भोजे | लङ्घनमित्यादि / आमातीसारे लङ्घनं कार्य पर यदि लङ्घने केवलस्यैव द्रवस्य निषेधो न संस्कृतस्येत्यदोषः / अन्ये तु प्रगत- क्षमं शरीरमन्नानभिलाषश्च भवति, अतो विपर्यये आदौ द्रवं प्रद्रवं कथयन्ति / तन्न, अतीसारे यवागूपदेशात् / खडयूष- पाचनमिति ।यवागूषु पिप्पल्याधं च योजयेदिति ष(ख)डयूषः कपित्थदाडि योगाश्चात्र प्रवक्ष्यन्ते त्वामातीसारनाशनाः॥३४॥ ममरिचादिभिः सुपक्कं तक्रम्, अन्ये तु षडा दाडिमतकशाकादिसंस्कृता द्रवाः, यूषा मुद्गमसूरादिकृताः // 27 // योगाश्चात्रेत्यादि / योगाः पाचनयोगाः // 34 // अनेन विधिना चामं यस्य वै नोपशाम्यति // कलिङ्गातिविषाहिङ्गसौवर्चलवचाभयाः॥ हरिद्रादिं वचादि वा पिबेत् प्रातः स मानवः // 28 // देवदारुवचामुस्तानागरातिविषाभयाः॥ 35 // अभया धान्यकं मुस्तं पिप्पली नागरं वचा // षडयूषादिभिरपच्यमानेऽतीसारे पाचनार्थमाह-अनेन वि नागरं धान्यकं मुस्तं वालकं बिल्वमेव च // 36 // धिना चाममित्यादि / आमम् आमातीसारः / प्रातःशब्दो निर- मुस्तं पर्पटकं शुण्ठी धचा प्रतिविषाऽभया // बताद्योतकः // 28 // अभयाऽतिविषा हिड वचा सौवर्चलं तथा // 37 // आमातीसारिणां कार्य नादौ संग्रहणं नृणाम् // चित्रकः पिप्पलीमूलं वचा कटुकरोहिणी // तेषांदोषा विबद्धाः प्राग्जनयन्स्यामयानिमान् // 29 // पाठा वत्सकबीजानि हरीतक्यो महौषधम् // 38 // प्लीहपाण्ड्वामयानाहमेहकुष्ठोदरज्वरान् // मूर्वा निर्दहनी पाठा त्र्यूषणं गजपिप्पली॥ शोफगुल्मग्रहण्यशशूलालसकहृद्रहान् // 30 // | सिद्धार्थका भद्रगदारु शताहा कटुरोहिणी // 39 // आमातिसारे आदौ संप्रहाद्दोषमाह-आमातीसारिणामि- एला सावरकं कुष्ठं हरिद्रे कौटजा यवाः॥ त्यादि / तेषाम् आमातिसारिणाम् / विबद्धा विशेषेण बद्धा संगृ- मेषशृङ्गी त्वगेले च कृमिघ्नं वृक्षकाणि च // 40 // हीता इत्यर्थः / अन्ये आमातीसारिणामित्यादिपाठस्य स्थाने 'दोष- | वृक्षादनी वीरतरुव॒हत्यौ / सहे तथा // स्तम्भनमादौ तु न कर्तव्यं विजानता / तस्यादौ बध्यमानस्तु अरलुत्वक् तैन्दुकी च दाडिमी कौटजी शमी // 41 // बली कुर्यादुपद्रवान्' इति पठन्ति / अपरे तु अन्यथा पाठं | पाठा तेजोवती मुस्तं पिप्पली कौटजं फलम् // पठन्ति, स चाप्रसिद्ध इति न दर्शितः // 29 // 30 // पटोल(ली) दीप्यको बिल्वं हरिद्रे देवदारु च // 42 // सशूलं बहुशः कृच्छ्राद्विबद्धं योऽतिसार्यते।। विडङ्गमभया पाठा शुङ्गवेरं घनं वचा॥ वचा वत्सकबीजानि सैन्धवं कटुरोहिणी // 43 // दोषान् सन्निचितान् तस्य पथ्याभिः संप्रवर्तयेत् 31 | हिर्वत्सकबीजानि बचा बिल्वशलाटु च // 1 वर्धमानस्तु' इति पा०। नागरातिविषे मुस्तं पिप्पल्यो वात्सकं फलम् // 4 //

Page #797
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं महौषधं प्रतिविषा मुस्तं चेत्यामपाचनाः // . बलयोरंशुमत्यां च श्वदंष्ट्रबृहतीषु च // प्रयोज्या विंशतिर्योगाः श्लोकाविहितास्त्विमे 45 शतावर्या च संसिद्धाः सुशीता मधुसंयुताः॥५९॥ धान्याम्लोष्णाम्बुमद्यानां पिबेदन्यतमेन वा॥ सशूलेऽतिसारे योगानाह-पयसीत्यादि // 47-59 // निष्क्वाथान् वा पिबेदेषांसुखोष्णान् साधु साधितान् | तानेव पाचनयोगानाह-कलिङ्गेत्यादि / कलिङ्गा इन्द्रयवाः / मुद्गादिषु च यूषाः स्युर्द्रव्यैरेतैः सुसंस्कृताः॥ . प्रतिविषा श्यामकन्दाऽतिविषामेदः / महौषधं शुण्ठी / यवागूविषये यूषमाह-मुद्गादिषु चेत्यादि / मुद्गादिष्वि. मूर्वा चोरस्नायुः, निर्दहनी चित्रकः, त्र्यूषणं त्रिकटुकम् / सिद्धा- त्यादिशब्दात् वनमुद्गकलायमसूरादिवर्गग्रहणम् / द्रव्यैरेतैरिति थकाः श्वेतसर्षपाः, कटुरोहिणी कटुका / सावरकं रोधं, हरिद्रे | बलादिभिः / काथकल्पना अत्रापि पूर्ववत् ॥हरिद्राद्वयं, कौटजा यवा इन्द्रयवाः / मेषशृङ्गी कर्कटशृङ्गी, वक् मृदभिर्दीपनैस्तिक्तैर्द्रव्यैः स्यादामपाचनम // 60 // खचा, कृमिघ्नं विडङ्ग, वृक्षकः कुटजः, वृक्षादनी बन्दाकः, वीर• हरिद्रातिविषापाठावत्सबीजरसाञ्जनम् // तरुः शरः, बृहत्यौ क्षुद्रफला स्थूलफला च, द्वे सहे मुद्दपी मा रसाञ्जनं हरिद्रे द्वे बीजानि कुटजस्य च // 61 // षपर्णी च / अरलुः श्योनाकमेदः तस्य वक्, अन्ये श्योनाकम- पाठा गुडची भूनिम्बस्तथैव कटुरोहिणी॥ रलुशब्देनाहुः खक्शब्दोऽर्थवशात् तिन्दुकी चेत्यादिष्वपि संबः एतैःश्लोकार्धनिर्दिष्टैः क्वाथाः स्युः पित्तपाचनाः 62 न्धनीयः / तेजोवती काकमर्दनिका / दीप्यको यवानी, अन्ये पैत्तिके आमातीसारे पर पाचनमाह-मृदुभिर्दीपनअजमोदामाहुः / शृङ्गवेरं शुण्ठी, बिल्वशलाटु कोमलं बिल्वं, रित्यादि / एवंविशिष्टैस्तिकैर्दुरालभागुडच्यतिविषाप्रभृतिभिपात्सकं फलम् इन्द्रयवाः / श्लोकार्धविहिता अर्धश्लोकैः कृता रामपाचनं पित्तातीसारे बोद्धव्यम् / ननु, तिकानि शीतइत्यर्थः / धान्याम्लादीनां मध्यादन्यतमेन कलिङ्गकादिचूर्ण वीर्याणि कथमामातीसारे पाचनानि ? उच्यते, ज्वरातीसारादौ. पिबेत् / एतेषां निष्क्वाथान् साधु साधितान् मात्रया साधितान् तिक्तान्यपि पाचनान्येवाभिमतानि; उक्तं च,-'खेदनं पिबेदिति / एतद्वृद्धवैद्या नेच्छन्ति, बहुद्रव्यसाधिताम्बुसंस्कृता लखनं कालो यवाग्वस्तिक्तको रसः / पाचनान्यविपक्कानाम्-' हारस्यारुचिकरत्वात् // 35-46 // इति / अन्ये तु तिक्तकानि अर्कागरुप्रभृतीन्युष्णवीर्याणि पाच. पयस्युत्क्वाथ्य मुस्तानां विंशतिं त्रिगुणाम्भसि // नीयानि; नान्यानि, तेषां शीतवीर्यवात् / अतीसारे अर्काक्षीरावशिष्टं तत्पीतं हन्त्यामं शूलमेव च // 47 // दीनामयौगिकत्वात्तान्येव तिक्तद्रव्याण्याह-हरिद्रातिविषापाठेनिखिलेनोपदिष्टोऽयं विधिरामोपशान्तये // त्यादि / हरिद्रादिभिः पित्तपाचनाः क्वाथाः श्लोकार्धनिर्दिष्टाः हरीतकीमतिविषां हिङ्गु सौवर्चलं वचाम् // 48 // स्युरिति संबन्धः // 60-62 // पिबेत् सुखाम्बुना जन्तुरामातीसारपीडितः॥ पटोलं दीप्यकं बिल्वं वचापिप्पलिनागरम् // 49 // मुस्तं कुटजबीजानि भूनिम्बं सरसाजनम् // मुस्तं कुष्ठं विडङ्गं च पिबेद्वाऽपि सुखाम्बुना // | दार्वी दुरालभा बिल्वं वालकं रक्तचन्दनम् // 63 // शृङ्गवेरं गुडूची च पिबेदुष्णेन वारिणा // 50 // चन्दनं वालकं मुस्तं भूनिम्बं सदुरालभम् // लवणान्यथ पिप्पल्यो विडङ्गानि हरीतकी // मृणालं चन्दनं रोधं नागरं नीलमुत्पलम् // 64 // चित्रकं शिंशपा पाठा शाङ्गेष्टा लवणानि च // 51 // पाठा मुस्तं हरिद्रे द्वे पिप्पली कौटजं फलम् // हिङ्गुर्वृक्षकबीजानि लवणानि च भागशः॥ फलत्वचं वत्सकस्य शृङ्गवेरं धनं वचा // 65 // हस्तिदन्त्यथ पिप्पल्यः कल्कावक्षसमौ स्मृतौ // 52 // षडेतेऽभिहिता योगाः पित्तातीसारनाशनाः॥ घचा गुडूचीकाण्डानि योगोऽयं परमो मतः॥ अपरान् योगान् सिद्धतमान् सामपित्तपाचनार्थमाहएते सुखाम्बुना योगा देयाः पञ्च सतां मताः॥५३॥ मुस्तमित्यादि / भूनिम्बं किरातं, सरसाजनं रसासनसहितम् / निवृत्तेष्वामशूलेषु यस्य न प्रगुणोऽनिलः॥ दार्वी दारुहरिद्रा, बिल्वं बिल्वफलम् / मृणालं पद्मनालं, चन्दनं स्तोकं स्तोकं रुजामञ्च सशूलं योऽतिसार्यते // 54 // रक्तचन्दनं, रोधं शावर, नागरं शुण्ठी / घनं मुस्तम् / अभिसक्षारलवणैर्युक्तं मन्दाग्निः स पिबेवृतम् // हिता योगाः 'श्लोकार्धेन' इति शेषः / पूर्वेभ्यो विंशतियोक्षीरनागरचाङ्गेरीकोलद्ध्यम्लसाधितम् // 55 // गेभ्यो हरिद्रातिविषेत्यादियोगास्तथा मुस्तं कुटजबीजानीत्यासर्पिरच्छं पिबेद्वापि शूलातीसारशान्तये // दयो योगाः सिद्धतमाः, अतः पृथक् पठिताः / वातकफोत्थदना तैलघृतं पक्कं सव्योषाजातिचित्रकैः॥५६॥ योरतीसारयोः पाचनेन वातकफपाकात् पित्तानुबन्धः स्यात्, सबिल्वपिप्पलीमूलदाडिमैर्वा रुगन्वितैः॥ अतस्तत्संशमनार्थ मुस्तं कुटजबीजानीत्यादयो योगा निर्दिया निखिलो विधिरुक्तोऽयं वातश्लेष्मोपशान्तये॥५७॥ इति केचिद्याख्यानयन्ति / अत एव पक्वातीसारचिकित्सिततीक्ष्णोष्णवर्ण्यमेनं तु विदध्यात्पित्तजे भिषक॥ यथोक्तमुपवासान्ते यवागूश्च प्रशस्यते // 58 // / १'वचा विडम्' इति पा० /

Page #798
701 अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता। wwwwwwwwwwwwwwwwww प्रकरणात् प्राक् पित्तारब्धपक्कातीसारस्य चिकित्सा तैरभिहिता मौस्तं कषायमेकमित्यादि / कषायमेकं वेति कथमेतदु॥६३-६५॥ च्यते मधुपानीययोरपि विद्यमानखात् ? नैवं, तयोः संस्कारबिल्वशक्रयवाम्भोदबालकातिविषाकृतः॥ त्वेनाप्रधानखात् / अयं योगः पक्कपित्तरक्तातीसारे विशेषेण कषायो हन्त्यतीसारं सामं पित्तसमुद्भवम् // 66 // बोद्धव्यः; सामान्ये पक्कातीसारे केचिन्मन्यन्ते, तथा चोकं 'पक्कातीसारिणे देयो मुस्ताकाथः समाक्षिकः' इति / रोध्रायम्बअतः परमपरं सिद्धतमं योगमाह-बिल्वेत्यादि / बिल्वं ष्ठादिप्रियङ्वादीन् गणानेवमिति क्वाथान् कृखा मधुप्रक्षेपेण बिल्वफलं कोमलं, शक्रयवा इन्द्रयवाः, अम्भोदो मुस्ता, | सहोपयोजयेदित्यर्थः // 72 // अतिविषाकृत इति कृतग्रहणं शीतकषायादिनिवृत्त्यर्थम् / अयं | पद्मां समझां मधुकं बिल्वजम्बूशलाटु च // योगश्विरप्रवृत्तेऽपि सामे सशोणिते दृश्यते // 66 // पिबेतण्डुलतोयेन सक्षौद्रमगदङ्करम् // 73 // मधुकोत्पलबिल्वाब्दहीबेरोशीरनागरैः॥ पद्मा समझामित्यादि / पद्मा भार्गी, समजा लज्जालुका, कृतः क्वाथो मधुयुतः पित्तातीसारनाशनः॥६७॥ बिल्वजम्बूशलाटु चेति बिल्वफलं कोमलं, जम्बूफलं च कोममधुकोत्पलबिल्वान्देत्यादि / मधुकं यष्टीमधु, उत्पलं लम् / अगदङ्करमत्र अतीसारहरमित्यर्थः॥७३॥ नीलोत्पलम् / अब्दं मुस्तं, ह्रीबेरं वालक मधुकादिद्रव्यैः कृतः कच्छुरामूलकल्कं वाऽप्युदुम्बरफलोपमम् // काथः सुशीतो मधुयुतः पित्तातीसारनाशनो भवतीति संबन्धः // 6 पयस्या चन्दनं पद्मा सितामुस्तानकेशरम् // 74 // // पक्कातिसारं योगोऽयं जयेत्पीतः सशोणितम् // यदा पक्कोऽप्यतीसारः सरत्येव मुहुर्मुहुः॥ __कच्छरामूलकल्क वेत्यादि / कच्छुरा कङ्कतिका, तन्मूल. प्रहण्या मार्दवाजन्तोस्तत्र संस्तम्भनं हितम् // 6 // कल्कमुदुम्बरफलोपमं कर्षप्रमाणं सक्षौद्रं तण्डुलाम्बुना पिबेदिति पक्कातीसारस्य सरणे किं कायेमित्याह-यदा पक्कोऽप्यती-संबध्यते / पयस्या चन्दनमित्यादि / पयस्या अकेपुष्पी, अन्ये सार इत्यादि / प्रहण्या मार्दवात् अग्निस्तम्भात् / संस्तम्भनं दुग्धिकामाहुः, क्षीरकाकोलीमपरे; चन्दनं रक्तचन्दनं, पद्मा संग्रहणम् // 68 // भार्गी, सिता शर्करा, अब्जकेशरं पद्मकेशरम् / सशोणितमिति समझा धातकीपुष्पं मञ्जिष्ठा लोध्रमुस्तकम् // पित्तातीसारमेव नतु रक्तातीसारं, तचिकित्साया वक्ष्यशाल्मलीवेष्टको रोधं वृक्षदाडिमयोस्त्वचौ // 69 / / माणसात् / 'पक्कातीसारं योगोऽयं' इत्यत्रान्ये 'पित्तातीसार आम्रास्थिमध्यं लोभ्रं च बिल्वमध्यं प्रियङ्गवः॥ | योगोऽयं इति पठन्ति / पीत इति कथितकषायविधिनेमधकं शङ्गवेरं च दीर्घवृन्तत्वगेव च // 70 // त्यर्थः // ७४॥चत्वार एते योगाः स्युः पकातीसारनाशनाः॥ निरामरूपं शूलार्ते लानाद्यैश्च कर्षितम् // 75 // उक्ता य उपयोज्यास्ते सक्षौद्रास्तण्डुलाम्बुना // 79 // नरं सक्षमवेक्ष्याग्निं सक्षारं पाययेवृतम् // तानेव स्तम्भनयोगानाह-समझा धातकीपुष्पमित्यादि / इदानीं धृतपानाईमतीसारिखमाह-निरामरूपमित्यादि / समझा लज्जालुका, अन्ये वराहकान्तामाहुः / शाल्मलीवेष्टकः | पक्कातीसारप्रस्तावे निरामरूपमिति प्राप्तमतस्वदभिधानमतिशयेन शाल्मलीनिर्यासकः, अन्ये वेष्टकं वृन्तमाहुः; वृक्षः कुटजः / निरामरूपप्रापणार्थम् / अवेश्यानि दीप्तं' इति शेषः / सक्षार आम्रास्थिमध्यम् आम्रफलमज्जा / शृङ्गवेरं शुण्ठी, दीर्घवृन्तलक् | यवक्षारसहितं, खर्जिकाक्षारसहितमित्यन्ये / निरामरूपअरलुखक, अन्ये श्योनाकलगित्याहुः / चत्वार एते | मित्याद्यारभ्य वातचिकित्सितं शूलस्यान्यथाऽसंभूतेरित्यन्ये योगाः श्लोका|क्ताः / अन्ये तु-'समजाधातकीपुष्पमजिष्ठा- | वदन्ति // 75 // रोध्रमस्तकम् / शाल्मलीवेष्टकं वाऽपि विदध्याद्योगमुत्तमम्' बलाबृहत्यंशमतीकच्छुरामूलसाधितम् // 76 // इसकेनैव शाल्मलीवेष्टकेनापरं पञ्चमं योगं मन्यन्ते; तत एव मधक्षितं समधुकं पिबेच्छूलैरभिद्रुतः॥ च 'एते हि पश्चयोगाः स्युः पक्कातीसारनाशनाः' इति पठन्ति / ___ बलाबृहत्यंशुमतीत्यादि / 'घृतं' इत्यनुवर्तते / मधूक्षितम् सर्वेऽपि पक्वातीसारनाशनाः स्युः। अन्ये तु पित्तातीसारनाशना ईषन्मात्रमधुयुक्तमित्यर्थः / समधुकं यष्टीमधुसहितं, वक्ष्यमाणइति व्याख्यानयन्ति / कथमेते योगा उपयोज्या इत्याह योगे यष्टीमधुकस्य प्रक्षेपदर्शनादत्रापि प्रक्षेपः। शूलैरभिद्वतः उक्ता इत्यादि / ये योगाः समादिका उक्तास्ते सक्षौद्रास्तण्डुला शूलैरातः // ४६॥म्बुना उपयोज्या इत्यर्थः // 69-71 // दा-बिल्वकणाद्राक्षाकटुकेन्द्रयवैश्रुतम् // 77 // मौस्तं कषायमेकं वा पेयं मधुसमायुतम् // साधितं हन्त्यतीसारं वातपित्तकफात्मकम् // लोध्राम्बष्ठाप्रियङ्ग्वादीन् गणानेवं प्रयोजयेत् 72 दना चाम्लेन संपक्कं सव्योषाजाजिचित्रकम् // 7 // 1 'प्राप्ताद' इति पा०। | सचव्यपिप्पलीमूलं दाडिमैर्वा रुगर्दितः //

Page #799
702 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं दावीं बिल्वकणाद्राक्षेत्यादि / दार्वी दारुहरिद्रा, कणा न्यग्रोधादिवल्कलकल्केन कोष्ठं पूरयिला काश्मरीपद्मपत्रपुटके पिप्पली / अतीसारं वातपित्तकफात्मकं व्यस्तैः समस्तैश्च दोषै- निक्षिप्य कुशैरावेष्ट्य मृत्तिकया लिप्वा खदिराङ्गारेषु पचेत् ; रारब्धम् // 77 // 78 // खरसप्रमाणं मधुशर्कराप्रक्षेपप्रमाणं पूर्ववदिति / श्रीब्रह्मपयो घृतं च मधु च पिबेच्छूलैरभिद्रुतः // 79 // देवस्तु व्याख्यानयति-न्यग्रोधादीत्यादिशब्दात् पलाशनन्दीसिताजमोदकट्वङ्गमधुकैरवचूर्णितम् // वृक्षादीनां ग्रहणं, कुतः ? तेषां संग्राहकलात् ; नतु सामस्येन न्यग्रोधादिगणस्य; कुतः? स्तम्भकत्वात् ; तथा चोक्तं-"संग्राहि पयो घृतमित्यादि / क्षीरघृतमधूनि समांशानि शर्कराज | स्तम्भनाद्भिनं यथा तदभिदध्महे / आग्नेयगुणभूयिष्ठं तोयांशं मोदारलुयष्टीमधुकैश्चूर्णितैरवचूर्ण्य शूलैरभिद्रुतः पिबेदिति परिशोषयेत् // संगृह्णाति मलं तत्स्याद्राहि शुण्ठ्यादयो यथा / संबन्धः // 79 // समीरगुणभूयिष्ठं शीतवाद्यन्नभखतः॥ विधाय वृद्धि स्तनाति अवेदनं सुसंपक्कं दीप्ताग्नेः सुचिरोत्थितम् // 80 // स्तम्भनं तद्यथा वटः" इति / अयं च वातपित्तातीसारे नानावर्णमतीसारं पुटपाकैरुपाचरेत् // कर्तव्यः // 84 ॥८५॥पुटपाकस्य विषयमाह-अवेदनं सुसंपक्कमित्यादि / / लोध्रचन्दनयष्ट्याह्वदाीपाठासितोत्पलान् // 86 // नानावर्णमित्यनेन सानिपातिकोऽतीसारः पुटपाकस्य विषय इति | तण्डुलोदकसंपिष्टान् दीर्घवृन्तत्वगन्वितान् // दर्शितम् // 8 // पूर्ववत् कृलितात्तस्माद्रसमादाय शीतलम् // 87 // त्वपिण्डं दीर्घवृन्तस्य पझकेसरसंयुतम् // 81 // | मध्वाक्तं पाययेचैतत् कफपित्तोदरामये // काश्मरीपनपत्रैश्चावेष्ट्य सूत्रेण संदृढम् // लोध्रचन्दनयष्ट्यावेत्यादि / लोध्रादिनीलोत्पलान्तानरलुलमृदाऽवलिप्तं सुकृतमगारेष्ववकूलयेत् // 82 // | क्सहितान् तण्डुलोदकसंपिष्टान् पूर्ववत्कूलितान् पुटपाकविधिना स्विनमुद्धत्य निष्पीड्य रसमादाय तं ततः॥ पक्वान् , अस्मात् पिष्टखिन्नरोध्रादिकल्कात् रसं गृहीला शीतं शीतं मधुयुतं कृत्वा पाययेतोदरामये // 83 // मधुयुतं पाययेदिति संबन्धः // 86 // ८७॥जीवन्तीमेषशृङ्गयादिष्वेवं द्रव्येषु साधयेत् // | एवं प्ररोहैः कुर्वीत वटादीनां विधानवत् // 88 // पुटपाकविधिमाह-वपिण्डमित्यादि / दीर्घवृन्तस्य अर- पुटपाकान् यथायोगं जाङ्गलोपहितान् शुभान् // लुकस्य / अवकूलयेत् पचेत् / उदरामयोऽत्र अतीसारः / अर रामर एवं प्ररोहैरित्यादि / एवं पूर्वोक्तप्रकारेण, वटादीनां प्ररोहै: लुकस्य वचं पद्मकेसरं च समभागं गृहीला संपिष्टा, | शाखाधोभागनिःसृतजटाभिरित्यर्थः / आदिशब्दात् प्लक्षगर्दभातत्पिण्डं पद्मकाश्मरीपंत्रपुटके निक्षिप्य सूत्रेणावेष्ट्य मृत्तिकया ण्डादिप्ररोहाणां प्रणम् / विधानवत् यथायोगमवस्थापेक्षमिनिधूमखदिराशारेषु तावत् पचे यावदाये रक्तवर्णता त्यर्थः / जालोपहितानिति अत्र जाङ्गलशब्देन लावककपिज. भवति, ततोऽमारेभ्य आकृष्य तत्पिण्डं निष्पीज्य खरसं लादीनां ग्रहणं, लघुवात् / वटाद्यवरोहजालमांसपुटपाककगृहीखा शीतीभूतं च कर्षप्रमितमधुसहितमतीसारे क्वाथ ल्पना पूर्ववत् ॥८८॥मात्रया पाययेत् / अनेन विधिना सर्वपुटपाककल्पना / ये च सुकृतमिति कुशवेष्टितमिति व्याख्यानयन्ति, तन्मते बहुश्लेष्म सरक्तं च मन्दवातं चिरोत्थितम् // 89 // 'सूत्रेणावेष्ट्य' इति पाठो नास्ति / जीवन्तीमेषजयादिष्वेव- | कौटजं फाणितं वाऽपि हन्त्यतीसारमोजसा // मित्यादि / जीवन्ती उत्तरापथे महाकन्दा कर्कोटिकासदृश- | अम्बष्ठादिमधुयुतं पिप्पल्यादिसमन्वितम् // 90 // पत्रा, लाटविषये तु मूलिनी महाप्रताना / आदिशब्दात् पाठा बहुश्लेष्म सरक्तमित्यादि / फाणितमिव फाणितं, स्त्यानशटीप्रभृतीनां ग्रहणम् / एवमिति यथा अरलुत्वक्पुटपाकविः | मध्वाकृति / ओजसा शक्त्या आत्मप्रभावेण / अत्र कल्पनाधिरेवमत्रापीत्यर्थः / अन्ये त्वेवं पठन्ति-'जीवन्तीमेषशृङ्गेषु बृहत्फलशुक्लकुसुमस्निग्धपत्रस्य पुन्नामधेयस्य कुटजस्य वल्कं चैवं वृन्तेषु कारयेत्' इति // 81-83 // गृहीला षोडशगुणे अष्टगुणे चतुर्गुणे वा जले क्वाथयित्वा तित्तिरि लुञ्चितं सम्यक निष्कृष्टान्त्रं तु पूरयेत् 84 | अर्धावशिष्टं काथमादाय वस्त्रगालितं कृत्वा पुनस्तावत् पचेत न्यग्रोधादित्वचा कल्कैः पूर्ववञ्चावकूलयेत् // यावत् पक्कफाणिताकृतिः स्यात् , ततस्तन्मध्येऽम्बष्ठादिमधुरसमादाय तस्याथ सुखिन्नस्य समाक्षिकम् // 85 // पिप्पल्यादिचूर्ण चतुर्थाशं निक्षिप्य अवतार्यमिति / अन्ये तु शर्करोपहितं शीतं पाययेतोदरामये॥ कुटजवक्खरसं गृहीला तावत् क्वाथयेद्यावत् फाणिताकृतितित्तिरि लुश्चितमित्यादि / तित्तिरि कृष्णतित्तिरि; निष्कृ-| र्भवतीति व्याख्यानयन्ति // 89 // 9 // यात्रमित्युपलक्षणं, तेन तुण्डपादवर्जितमिति च लभ्यते / पृश्निपर्णीबलाबिल्ववालकोत्पलधान्यकैः॥ पूर्ववचावकूलयेदिति कृष्णतित्तिरि पादतुण्डात्रवर्जितं कृता | सनागरीः पिबेत पेयां साधितामुदरामयी // 11 //

Page #800
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता / 703 पृश्निपणीत्यादि / बिल्वं बिल्वफलं कोमलं, उत्पलं नीलो- कृतं शाल्मलिवृन्तेषु कषायमित्यादि / कषायं हिमसंज्ञितत्पलं, सनागरैः सशुण्ठीकैः / उदरामयी अतीसारी। पेयार्थ मिति शीतकषायमित्यर्थः; नतु कथितं, हिमशब्दोपादानात् / क्वाथकल्पना पूर्ववत् // 91 // शीतकषायविधिमाह-द्रव्यचूर्णमुपादाय अहोरात्रं तुल्ये अरलुत्वक् प्रियहुंच मधुकं दाडिमाकुरान् // जले स्थापयेत् , ततो मृदितं वस्त्रपूतं पलचतुष्टयप्रमाणं मधु आवाप्य पिष्ठा दधनि यवागू साधयेद्रवाम् // 92 // यष्ठीमधु च कर्षप्रमाणं प्रक्षिप्य पेयमित्यर्थः // ९८॥एषा सर्वानतीसारान् हन्ति पक्कानसंशयम् // | विबद्धवातविद् शूलपरीतः सप्रवाहिकः // 99 // ___ अरलुखगित्यादि / दाडिमाकुरान् दाडिमकोमलपत्राणि / सरक्तपित्तश्च पयः पिबेत्तुष्णासमन्वितः॥ अरलुलगादीन् पिष्ट्वा दधनि निक्षिप्य यवागू साधयेदि- | यथाऽमृतं तथा क्षीरमतीसारेषु पूजितम् // 10 // त्यर्थः / अत्र पिष्टेति यदुक्तं तदरलुखगादिक्वाथेन यवागू-चिरोत्थितेषु तत पेयमपां भागैत्रिभिःशुतम् // साधननिषेधार्थम् / साधयेवामिति यथा नातिसान्द्रा दोषशेषं हरेत्तद्धि तस्मात्पथ्यतमं स्मृतम् // 101 // भवतीत्यर्थः / एषा यवागूः / पक्वातिसारप्रस्तावात् पक्काभिधानस्य हितः स्नेहविरेको वा बस्तयः पिच्छिलाश्च ये॥ प्राप्तस्य पुनर्ग्रहणेन एषा यवागूः पक्कातीसारे अतिशयेन हितेति | पिच्छिलखरसे सिद्धं हितं च घृतमुच्यते // 102 // ज्ञापयति // 92 // चूर्णादीनभिधाय क्षीरपानस्य विषयमाह-विबद्धवातविद् रसाञ्जनं सातिविषं त्वग्बीज कौटजं तथा // 93 // | शलपरीत इत्यादि / विबद्धः अवरुद्धो वातोविद् च यस्य धातकी नागरं चैव पाययेत्तण्डुलाम्बुना॥ | सः, तथा शूलपरीतः, तथा प्रवाहिकायुक्तः, तथा रक्त. सशूलं रक्त प्रन्ति एते मधुसमायुताः॥९४॥ पित्तान्वित इति विषयचतुष्टयमस्य क्षीरस्य / पयः पिबेदिरसाजनमित्यादि / एते योगाः / सशूलं रकजं 'अतीसारं त्यक्तं तत् कीदृशं पेयमित्याह-अो भागैरित्यादि, अपां इति शेषः / अन्ये तु 'हन्ति योगोऽयं मधुसंयुतः' इति पठिला भागैरित्यपादानात् केवलजलेन क्षीरसाधनमत्रोक्तम् / दोषएक एव योगोऽयमिति मन्यन्ते // 93 // 94 // शेषहारित्वं क्षीरस्य प्रभावात् / तत् क्षीरम् / हि यस्मादर्थे / मधुकं बिल्वपेशी च शर्करामधुसंयुता॥ | स्नेहविरकोऽत्र विरेचनीयद्रव्यसंस्कृतेन स्नेहेन खभावेन विरेअतीसारं निहन्युश्च शालिषष्टिकयोः कणाः // 95 // चनस्नेहेन वा / बस्तयः पिच्छिलाश्च ये बस्तयो बस्तिविकारोक्ततद्वल्लीढं मधुयुतं बदरीमूलमेव तु // वक्ष्यमाणाश्च / पिच्छिला अरलुशाल्मलीप्रभृतयः, तेषां खरसे मधुकमित्यादि / शालिषष्टिकयोः कणाः इति अत्रापि | सिद्धं घृतं बस्ती हितमित्यर्थः // 99-102 // शर्करामधुसंयुता इति संबन्धनीयम् / अयमपरो योगो मधुकं शकता यस्तु संसृष्टमतिसार्येत शोणितम् // बिल्वपेशा चत्यादियागस्यान काश्चत् पठ्यत / तद्यथा-यागान्प्राक पश्चाद्वा परीषस्य सरुक सपरिकर्तिकः॥१०३॥ सांग्राहिकांश्चान्यान् पिबेत् सक्षौद्रशर्करान् / न्यग्रोधादिषु | क्षीरिशुनाश्तं सर्पिः पिबेत् सक्षौद्रशर्करम् // कुर्याच पुटपाकान् यथेरितान्'-इति // 95 // अवस्थावशेन चिकित्सितमाह-शकृतेत्यादि / शकृता बदर्यर्जुनजम्ब्वाम्रशल्लकीघेतसत्वचः॥१६॥ पुरीषेण संसृष्टं सरुक सशूलं, सपरिकर्तिकः बस्तिगुदमेद्वेषु काः पीता नन्त्युदरामयम् // परिकृन्तनमिव वातवेदना परिकर्तिका तत्सहित इत्यर्थः / बदर्यर्जुनेत्यादि / अर्जुनः ककुभः; बदर्यादीनां वचः | क्षीरिशुङ्गः वटाश्वत्थादीनां नूतनपत्राकुराः / घृतपाकप्रमाणं शर्कराक्षौद्रयुताः पीता उदरामयमतीसार प्रन्तीत्यर्थः // 96 // - स्नेहाध्यायोक्तं, क्षौद्रशर्कराप्रक्षेपः प्रत्येकं कर्षप्रमाणः॥१०३॥एतैरेव यवागूश्च षडान यूषांश्च कारयेत् // 97 // | दात्विकपिप्पलीशुण्ठीलाक्षाशक्रयवैघृतम् // 104 // पानीयानि च तृष्णासु द्रव्येष्वेतेषु बुद्धिमान् // संयुक्तं भद्ररोहिण्या पकं पेयादिमिश्रितम् // एतैरेव यवागूश्चेत्यादि / एतैरेव बदर्यादिभिः / षडा त्रिदोषमप्यतीसारं पीतं हन्ति सुदारुणम्॥१०५॥ दाडिमगोरसादिना घनपल्लवफलादिभिः कृताः / 'रसाजनं तस्यामेवावस्थायामपरमपि घृतमाह-दावीत्वगित्यादि / सातिविषं' इत्यादिकं 'द्रव्येष्वेतेषु बुद्धिमान्' इत्यन्तं रक्ताती दावीत्वक् दारुहरिद्रावक् / अन्ये दावी दारुहारिद्रा, खक् सारचिकित्सितं कार्तिकाचार्यों न पठति, रक्तातीसारस्यान खचमाहः / भदरोहिणी कटुका / दावीलगादिभिर्भद्ररोहि. गीकृतत्वात् ; पित्तातीसारावस्थायां च यो रक्तातीसारस्तस्य णीपर्यन्तैः स्नेहचतुर्थाशैरुदकचतुर्गुणं घृतं पक्कं पेयायवागूचिकित्सा 'पित्तातिसारी यो मर्य' इत्यादिना वक्ष्यमाणाऽस्ति; प्रभृतिभिर्युक्तं पीतं त्रिदोषमप्यतीसारं हन्तीति संबन्धः श्रीजेन्जटाचार्येणेष पाठो विमृश्यैव सर्वोऽपि पठितस्तन्मता // 104 // 105 // नुसारिणा श्रीब्रह्मदेवेनापि ॥९७॥कृतं शाल्मलिवृन्तेषु कषायं हिमसंज्ञितम् // 98 // गौरवे वमनं पथ्यं यस्य स्यात् प्रबलः कफः॥ निशापर्युषितं पेयं सक्षौद्रं मधुकान्वितम् // | ज्वरे दाहे सविरबन्धे मारुताद्रक्तपित्सवत् // 106 // शकराक्षा

Page #801
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं प्रागामावस्थायां वमनमभिधायेदानी पक्कावस्थायामपि रसेन सक्षीरेण पिच्छाबस्तिदेयः, अथवा कपित्थादिद्रव्यकल्कं बमनमाह-गौरवे वमनमित्यादि / गौरवे जठरगौरवे, रक्त-क्षीरेणालोज्य पिच्छाबस्तियः' इति मन्यते // 111 // पित्तवदिति यथा रक्तपित्तेऽधोगते वमनं तथा अतीसारेऽपि | प्रायेण गददौर्बल्यं दीर्घकालातिसारिणाम // गौरवादियुक्त यस्य पुरुषस्य प्रबलः कफो भवेत् , मारुतात् | भवेत्तस्माद्धितं तेषां गुदे तैलावचारणम् // 112 // विड्बन्धे च सति वमनं पथ्यमिति संबन्धः / ननु वमनं कथा दीर्घकालातिसारिणां गुददौर्बल्ये चिकित्सितमाह-प्रायेण मतीसारनम् ? उच्यते-द्रवश्लेष्मणः क्षयाद्विपरीतमार्गचिकित्सा गुददौर्बल्यमित्यादि / तैलावचारणं पिचुसेकानुवासनैः; सदाहे प्रभावाद्वा // 106 // गुददौर्बल्ये पुनर्पतमवचारणीयम् // 112 // संपक्के बहुदोषे च विबन्धे मूत्रशोधनैः॥ कपित्थशाल्मलीफञ्जीवटकार्पासदाडिमाः॥ कार्यमास्थापनं क्षिप्रं तथा चैवानुवासनम् // 107 // | यूथिका कच्छुरा शेलुःशणश्चुच्चूश्च दाधिकाः // 113 आस्थापनानुवासमविषयमाह-संपक्वेत्यादि / संपक्के 'अती. 'अता. अतीसारशूले चिकित्सितमाह-कपित्थशाल्मलीत्यादि / सारे' इति शेषः / विबन्धे अधोवातादीनामप्रवृत्तों / मूत्रशोधनैः | फजी पाठामेदः, अन्ये भागीमाहुः / कच्छुरा कङ्कतिका, अन्ये सृणपञ्चमूलीपाषाणभेदगोक्षुरप्रमृतिभिः / आस्थापनं निरूहः | दुरालभामाहुः / शेलुः श्लेष्मातकः / दाधिका दना संस्कृताः / // 107 // हितशब्दोऽत्र वक्ष्यमाणः संबध्यते, स चार्थाद्वहुवचनान्तो प्रवाहणे गुदभ्रंशे मूत्राघाते कटिग्रहे // द्रष्टव्यः / कपित्थादयश्चुच्चपर्यन्ता दना संस्कृता हिता मधुराम्लैः शृतं तैलं सर्पिऽप्यनुवासनम् // 108 // इत्यर्थः // 113 // . अनुवासनस्यापरं विषयमाह-प्रवाहणे इत्यादि / गुदभ्रंशे शालपर्णी पृश्निपर्णी बृहती कण्टकारिका। गुदनिःसरणे, मधुरैः काकोल्यादिभिः, अम्लैः बीजपूरककपि बलाश्वदंष्ट्राबिल्वानि पाठानागरधान्यकम् // 114 // त्थचुक्रिकावृक्षाम्लकालिकादिभिः॥१८॥ एष आहारसंयोगे हितः सर्वातिसारिणाम् // गुदपाकस्तु पित्तेन यस्य स्यादहिताशिनः॥ पेयाद्यपयोगद्रव्याण्याह-शालपर्णीत्यादि / एष शालपतस्य पित्तहरा सेकास्तत्सिद्धाश्चानुवासनाः॥१०९॥ादिः / आहारसंयोगे पेयादिसंस्कारे संस्कारश्च शालपा. गुदपाक इत्यादि / यस्य अतीसारिणः, अहिताशिनः अपथ्य- दिव्यपलचतुष्टयं जलाढके साधयित्वा अर्धशतेन तेन पेयादि भोजिनः। तत्र गुदपाके पित्तहराः सेकाः क्षीरेक्षुरसशर्करोदक-साधनीय वृद्धवैद्यास्तु बहुद्रव्यसाधिताम्बुसंस्कृताहारस्यारुमधुरौषधकषायैः कृताः, तस्सिद्धाः पित्तहरैः सिद्धा अनुवा-चिकरखादाढकेऽम्भसि पलमात्रं द्रव्यं साधयन्ति / भक्तादिसनाः स्नेहाः / यद्यपि गुदपाकः पित्तेनैव स्यात्तथाऽपि 'गुदे साधने द्रवप्रमाणं तत्रान्तराज्ज्ञेयं तथा हि-"भक्तं पञ्चगुणे पक्के गतोष्माणमतीसारकिणं त्यजेत्' इति यो गुदपाकोऽभि-तोये यवागू षड्गुणे पचेत् / चतुर्दशगुणे पेयां विलेपी च हितस्वत्परिहारार्थमहिताशित्वेन प्रकुपितपित्तजनितगुदपाकचि-चतुर्गुणे"-इति / एष शालपादिर्दशाङ्गत्वेन प्रसिद्धः कित्सार्थ च 'गुदपाकस्तु पित्तेन' इत्युक्तम् // 109 // // ११४॥दधिमण्डसुराबिल्वसिद्धं तैलं समारुते // तिलकल्को हितश्चात्र मौगो मुद्रसस्तथा // 115 // भोजने च हितं क्षीरं कच्छुरामूलसाधितम् // 110 // तिलकल्क इत्यादि / मौद्गो मुद्गस्य कल्कः // 115 // तैलानुवासनविषयमाह-दधीत्यादि / दधिमण्डो दधिमस्तु / पित्तातिसारी यो मर्त्यः पित्तलान्यतिषेवते // दधिमण्डादिभिः सिद्धं तैलमनुवासने देयमित्यर्थः / समारुते पित्तं प्रदुष्टं तस्याशु रक्तातीसारमावहेत् // 116 // 'अतीसारे' इति शेषः / कच्छुरा कङ्कतिका, 'शूकविम्बा'| ज्वरं शलं तुषां दाहं गुदपाकं च दारुणम् // इत्येके, 'दुरालभा' इत्यन्ये // 110 // इदानी पित्तातीसारस्यैवावस्थाविशेष रकातीसारमाहअल्पाल्पं बहुशो रक्तं सरुग्य उपवेश्यते // पित्तातिसारी यो मर्त्य इत्यादि / पित्तलान्येवेति अन्नपानायदा वायुर्विबद्धश्च पिच्छाबस्तिस्तदा हितः // 111 // | दीनि / दारुणं कष्टसाध्यम् // 116 // पिच्छाबस्तेविषयमाह-अल्पाल्पमित्यादि / बहुशो बहून् यो रकं शकृतः पूर्व पश्चाद्वा प्रतिसार्यते // 117 // वारान् , सरुक् सवेदनं, य उपवेश्यते अतिसार्यते, तस्य | स पल्लवैवटादीनां ससर्पिः साधितं पयः॥ तदा पिच्छाबस्तिहित इति संबन्धः / पिच्छाबस्तिः पिच्छि- पिबेत् सशर्कराक्षौद्रमथवाऽप्यभिमथ्य तत् // 118 लद्रव्यैः कृतः; स च 'बदथैरावतीशेलशाल्मली' (चि. अ. | नवनीतमथो लिह्यात्तकं चानुपिबेत्ततः॥ 38) इत्यादिना निरूहक्रमोकः; जेजटाचार्यस्तु 'अत्रैवा | पित्तातीसारस्यैवावस्थान्तरमभिधाय चिकित्सितमाहध्याये वक्ष्यमाणानां 'कपित्थशाल्मलीफजी' इत्यादिद्रव्याणां यो रकमित्यादि / सः पित्तातीसारयुक्तः पुरुषः / वटाकल्कपिण्डं पुटपाकविधिना संखेद्य निष्पीय रसमानीय तेनादीनां न्यग्रोधादीनामः अत्र न्यग्रोधादिपल्लवाना पला, १तवेवाप्यनुवासनम्' इति पा० / / 'प्रवाहेग' इति पा० / / क्षीरपलचतुष्टयं, चतुर्गुणं जलं च दत्त्वा साधयिला क्षीर

Page #802
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता / 705 वशेषं प्राचं, तच्च घृतकईंकयुतं मध्याग्निः पिबेत् / अभिमथ्य विल्वमध्यं समधुकं शर्कराक्षौद्रसंयुतम् // विलोज्य / तत्क्षीरं तदुत्पन्नं नवनीतं च शर्करामधुयुतं | तण्डुलाम्बुयुतो योगःपित्तरक्तोत्थितं जयेत्॥१२७॥ लिह्यादित्यर्थः / अन्ये तु वटादिपल्लवशृतं क्षीरं मधुघृतशर्करा- बिल्वमध्यमित्यादि / अवस्थावशेन पित्ताद्रक्ताद्वा उत्थितं, दियुक्तं पिबेदिति मन्यन्ते; तत एव च नवनीतं केवलं न त रक्तपित्ताभ्यामेवोत्थितं, एवं सत्यतीसाराणां सप्तखं स्यात् लिह्यात् , ततस्तकं पिबेदिति वदन्ति // 117 // ११८॥प्रियालशाल्मलीप्लक्षशल्लकीति निशत्वचः // 119 // योगान् सांप्राहिकांश्चान्यान् पिबेत्सक्षौद्रशर्करान्॥ क्षीरे विमृदिताः पीताः सक्षौद्रा रक्तनाशनाः॥ न्यग्रोधादिषु कुर्याच्च पुटपाकान् यथेरितान् // 128 // प्रियालशाल्मलीप्लक्षेत्यादि / प्रियालादीनां वचः पृथक् ___अत्र सांप्राहि कानिति सामान्योक्तावपि पित्तातिसारोक्तापृथक् पेयाः सामस्त्येन वा / प्रियालः चारः, प्लक्षः पर्कटी, निति प्रत्येतव्यम् , औपयिकत्वात् / ननु, न्यग्रोधादिषु पुटपाका तिनिशः स्यन्दनः / क्षीरे अजाक्षीरे, तत्रान्तरोक्तत्वात् / विमृदिता आलोडिताः / सक्षौदा मधुसहिताः // 119 // दर्शिताः, तत्कथं पुनरभिधीयन्ते ? उच्यते-न्यग्रोधादिषु कुर्याचेति यथेरितान् पुटपाकान् कुर्यादिति योजनात् // 128 // मधुकं शर्करां लोभ्रं पयस्यामथ सारिवाम् // 120 // पिबेच्छागेन पयसा सक्षौद्रं रक्तनाशनम् // गुदपाके च ये उक्तास्तेऽत्रापि विधयः स्मृताः॥ मधुकं शर्करा लोध्रमित्यादि / पयस्या अर्कपुष्पी // 120 // गुदपाके चेत्यादि / ये उक्ताः सेकादयस्ते पित्तरकोमञ्जिष्ठां सारिवां लोभ्रं पद्मकं कुमुदोत्पलम // 12 // स्थितेऽतीसारे हिताः॥पिबेत् पद्मां च दुग्धेन छागेनासकप्रशान्तये // रुजायां चाप्रशाम्यन्त्यां पिच्छावस्तिर्हितो भवेत् // मजिष्ठा सारिवामित्यादि / पद्मकं प्रसिद्ध, कुमुदं श्वेतम्, अवस्थावशेन पुनः पिच्छाबस्तिमाह-रुजायामित्यादि उत्पलं नील, पद्मा भार्गी / मञ्जिष्टादीनि कल्कीकृतानि चूर्णिः // 129 // तानि वा छागदुग्धेन पिबेदित्यर्थः // 121 // सक्तविद् दोषबहुलं दीप्ताग्निोऽतिसार्यते // शर्करोत्पललोध्राणि समङ्गा मधकं तिलाः॥१२२॥ विडङ्गत्रिफलाकृष्णाकषायैस्तं विरेचयेत // 130 // तिलाः कृष्णाः सयष्ट्याह्वाः समगा चोत्पलानि च // अथवैरण्डसिद्धेन पयसा केवलेन वा॥ तिला मोचरसो लोभ्रं तथैव मधुकोत्पलम् // 123 // यवागूर्वितरेच्चास्य वातघ्नैर्दीपनैः कृताः॥१३१॥ कच्छुरा तिलकल्कश्च योगाश्चत्वार एव च // इदानीमवस्थापेक्षमतीसारे विरेचनमाह-सक्त विडित्यादि / आजेन पयसा पेयाः सरक्ते मधुसंयुताः॥१२४॥ सक्तविद् विबद्धपुरीषः / दोषबहुलमिति दोषशब्दोऽत्र पुरीष शर्करोत्पललोध्राणीत्यादि / समगा वराहक्रान्ता / तिलाः वचनः, तेन पुरीषबहुलमित्यर्थः / तम् अतीसारिणं, विडङ्गादिकृष्णाः कृष्णतिलाः, सयष्ट्याह्वा यष्टीमधुसहिताः / मोचरसः कषायैर्विरेचयेदित्यर्थः / अथवेत्यादि / एरण्डमूलसिद्धन केवलेन शाल्मलीनिर्यासः / कच्छुरा कङ्कतिका / सरके पुरीषे 'वति' क्षीरेण विरेचयेदिति संबन्धः / विरेचितस्य किं कार्यमिइति शेषः / शर्करेत्यादिचत्वारो योगाः श्लोकार्धिका मधुस- त्याह-यवागूरित्यादि / वातघ्नैर्दीपनैरिति शालिपादिभिः / हिताः सरक्त पुरीषे छागदुग्धेन पेया इत्यर्थः // 122-124 // नन. 'स्तोक स्तोकं विबद्धम्' इत्यादावसम्यकप्रवर्तमाने पुरीषे द्रवे सरक्त स्रवति बालबिल्वं सफाणितम् // विरेचनमुक्तम्, अत्रातिप्रवर्तमाने कथं विरेकः? उच्यतेसक्षौद्रतैलं प्रागेव लिह्यादाशु हितं हि तत् // 125 // अत्रातीसारातिप्रवर्तकस्य प्रकुपितपित्तस्य विरेचनेन निराकरणा सरक्ते अद्रवे च पुरीषे सरति चिकित्सितमभिधाय सर- दित्यदोषः // 130 // 131 // क्तद्रवातीसारिणश्चिकित्सितमाह-द्रवे सरक्के इत्यादि / द्रवेदीमानिनिष्परीषो यः सार्यते फेनिलं शकृत् // द्रवमले, 'उदकधातौ' इत्यन्ये / फाणितं काकवी, सक्षौद्रतैलं 3, स पिबेत् फाणितं शुण्ठीदधितैलपयोघृतम् // 132 // मधुतैलसहितं. प्रागेवेति भोजनात् पूर्व हितम् / 'आशु हितम्। ___ अतोऽतीसारस्यैवावस्थान्तरान्वितस्य निःसारकसंज्ञकस्य इत्यत्र 'हितकरम्' इत्यन्ये पठन्ति // 125 // लक्षणं चिकित्सितं चाह-दीप्ताग्निनिष्पुरीषो. य इत्यादि / कोशकारं घृते भृष्टं लाजचूर्ण सिता मधु // निष्पुरीषः क्षीणवर्चाः, फेनिलं शकृत् फेनवत् पुरीषमित्यर्थः / सशूलं रक्तपित्तोत्थं लीढं हन्त्युदरामयम् // 126 // फाणितं काकवी, तैलं तिलतैलं, पयो दुग्धं, फाणितमित्यादिकं कोशकारमित्यादि / कोशकार ईक्षुभेदः / अत्र विधि: घृतान्तमेकीकृत्य पिबेदित्यर्थः // 132 // निस्वचं कोशकारस्य सूक्ष्मखण्डं घृते भृष्ट्वा पेषयित्वा लाजश खिन्नानि गुडतैलाभ्यां भक्षयेद्वदराणि च // कराचूर्ण मिश्रं मधुना लिहन रक्तपित्तोत्थं सशूलमुदरामयमतीसारं हन्तीत्यर्थः // 126 // __ अत्रैव द्वितीयं योगमाह-खिन्नानीत्यादि // खिन्नानि पिष्टवद्वाऽपि समं बिल्वशलाटुभिः 133 1 'द्रवति' इति पा० / 2 'इच्छुभभेदः' इति पा० / 'कोशकारो नाम कौशेयवस्त्रोपादानभूततन्तूत्पादक: कीटविशेषः' इति तृतीययोगमाह-खिन्नानीत्यादि / खिन्नानि 'बदराणि' हाराणचन्द्रः। १'निश्चारकसंशिकस्य' इति पा० / सु० सं० 89

Page #803
706 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्र इति शेषः / पिष्टवदिति पिष्टखेदन विधिनेत्यर्थः / समं निचितं संचयप्राप्तं, बलास श्लेष्माणं, नुदति प्रेरयति, अधबिस्वशलाटुभिः बालबिल्वफलैः सहेत्यर्थः / एतेन बिल्वशला- स्ताद् गुदमार्गे, प्रवाहमाणस्य प्रेर्यमाणस्य, मुहुः वारंवारं, टुभिः सह बदराणि पिष्टखेदनविधिना खिन्नानि शीतीभूतानि मलाक्तम् ईषत्पुरीषमिश्रं, 'श्लेष्माणं' इति शेषः; एतेनैतदुक्तं गुडतैलाभ्यामश्नीयादित्यर्थः / अन्ये वन्यथा पठन्ति–सुखि- भवति-यत्र रोगे वातप्रेरितं कर्फ पुरुषः प्रेरयति, तां मान् पिष्टवद्वाऽपि माषान् बिल्वशलाटुभिः' इति / माषा- प्रवाहिका कर्फ प्रवाहमाणस्य प्रेर्यमाणस्य तज्ज्ञाः प्रवदन्तीति निति क्षीणपुरीषस्य पुरीषजननार्थ माषोपदेशः // 133 // संबन्धः / बलासमित्युपलक्षणं, तेन पित्तं रक्तं वा निचितमिति दनोपयुज्य कुल्माषान् श्वेतामनुपिबेत् सुराम् // ज्ञेयम् // 138 // चतुर्थ योगमाह-दनोपयुज्येत्यादि / कुल्माषान् आस्तर- प्रवाहिका वातकृता सशूला खिन्नान् यवपिष्टमयान् / श्वेतां सुरां पैष्टीम् / कुल्माषान् दना पित्तात् सदाहा सकफा कफाच्च // सहोपयुज्य पैष्टी सुरां पिबेदित्यर्थः। सशोणिता शोणितसंभवा तु शशमांसं सरुधिरं समङ्गां सघतं दधि॥१३४॥ ताः स्नेहरूक्षप्रभवा मतास्तु // 139 // खादेद्विपाच्य सेवेत मृद्वन्नं शकृतः क्षये // तासामतीसारवदादिशेच्च पश्चमं योगमाह-शशांसमित्यादि / समझा लज्जालुका, लिङ्गं क्रमं चामविपक्वतां च // दधिसंयुतं कल्कं शैशरुधिरेणैव प्राश्नीयान्मलसंक्षये इति / वातादिभेदेन प्रवाहिकामाह-प्रवाहिका वातकृतेत्यादि / अन्ये 'समझां' इत्यत्र 'समांशं' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति स्नेहरूक्षप्रभवा इति स्नेहरूक्षाभ्यां प्रभवो यासा तास्तथा; च-शशमांसरुधिरेण समांशं तुल्यं कृत्वा सघृतं सदधि एतच्च प्रायिकम् / ताः प्रवाहिकाः / तासामित्यादि / तासा विपाच्य खादेदित्यर्थः / सेवेत मृद्वन्नमिति मृद्वन्नमत्र पुरीष- प्रवाहिकाणा; यद्यपि वातादिभेदेन प्रागेव प्रवाहिकाणां लक्षणजनकं माषादिकं संस्कृतम् / शकृतः क्षये पुरीषक्षये // 134 // - मुक्तं तथाऽप्यतीसारवदादिशेच लिङ्गमित्यभिधानमधिकलिङ्गज्ञासंस्कृतो यमके माषयवकोलरसः शुभः॥१३५॥ पनार्थम् / क्रमं क्रियाक्रमम् / आमविपक्वताम् आमता विपक्वता भोजनार्थ प्रदातव्यो दधिदाडिमसाधितः॥ चेत्यर्थः // 139 // वर्चःभये यूषप्रयोगमाह-संस्कृत इत्यादि / यमके घृत- न शान्तिमायाति विलङ्घनैर्या तैले, रसोऽत्र क्वाथः; माषादियूषो घृततैलसंस्कृतो दधिदा- .. योगैरुदीर्णा यदि पाचनैर्वा // 140 // .. डिमाभ्यां सह साधितश्च क्षीणपुरीषस्य भोजनार्थ प्रदातव्य तां क्षीरमेवाशु शृतं निहन्ति इत्यर्थः // 135 // तैलं तिलाः पिच्छिलबस्तयश्च // विडं बिल्वशलादनि नागरं चाम्लपेषितम् // 36 // लङ्घनाद्युपक्रमैर्या प्रवाहिका न प्रशाम्यति तां कथं चिकिदनः सरश्च यमके भृष्टो वर्चःक्षये हितः॥ सेदित्याह-न शान्तिमित्यादि / उदीर्णा उत्कटा या प्रवा क्षीणवर्चसः अपरं योगमाह-विडमित्यादि / विडं लवण- हिका लङ्घनैः पाचनयोंगैर्वा शान्ति न याति तां क्षीरादिकं मेदः, दनः सरो दन उपरितनो भागः / यमके घृततैले | हन्तीति संबन्धः // 140 // // 136 // आर्दैः कुशैः संपरिवेष्टितानि सशूलं क्षीणवर्चा यो दीप्ताग्निरतिसार्यते // वृन्तान्यथामा॑णि हि शाल्मलीनाम् // 14 // स पिबेद्दीपनैर्युक्तं सर्पिः संग्राहकैः सह // 137 // पक्कानि सम्यक पुटपाकयोगे विशिष्टावस्थाहितमष्टमयोगमाह-सशूलमित्यादि / दीपनैः नापोथ्य तेभ्यो रसमादंदीत // चित्रकादिभिः, संग्राहकैः धातकीबिल्वशलाटुप्रभृतिभिः / यः क्षीरं शृतं तैलहविर्विमिश्रं क्षीणपुरीषो दीप्ताग्निरतिसार्यते स चित्रकादिधातक्यादिद्रव्य- कल्केन यष्टीमधुकस्य वाऽपि // 142 // चूर्णयुक्तमपक्कमेव सर्पिः पिबेदित्यर्थः // 137 // बस्ति विध्याभिषगप्रमत्तः . वायुः प्रवृद्धो निचितं बलासं प्रवाहिकामूत्रपुरीषसङ्गे // नुदत्यधस्तादहिताशनस्य // पिच्छाबस्तिमाह-आर्दैः कुशैरित्यादि / बस्ति पिच्छाप्रवाहमाणस्य मुहुर्मलाक्तं बस्तिम् / अस्य प्रमाणं निरूहोक्तविधिनोकं (चि. अ. 38) प्रवाहिकां तां प्रवदन्ति तज्ज्ञाः॥१३८॥ ज्ञातव्यम् / अप्रमत्तः सावधानः // 141 // १४२॥इदानीं प्रवाहिकासंज्ञमतीसारभेदमाह-वायुरित्यादि / द्विपञ्चमूलीकथितेन शूले 1 तदुधिरेणैव' इति पा० / 2 'दीप्ताग्निस्तूर्णमतिसार्यते' इति प्रवाहमाणस्य समाक्षिकेण // 143 // पा०॥ क्षीरेण चास्थापनमत्र्यमुक्तं

Page #804
अध्यायः 40] सुश्रुतसंहिता। अवस्थाविशेषे आस्थापनोपदेशमाह-द्विपञ्चमूलीत्यादि / तु निश्चारकाभिधानेन अतिसारः प्रवाहिका चोच्यते इति द्विपञ्चमूलीक्कथितेन दशमूलीकथितेन / आस्थापनं निरूहः / मन्यन्ते, अत्रोक्तयोगानामुभयहितलापादनार्थम् / नन्वयमर्थः अयं श्रेष्ठम् / क्षीरपाककल्पेन दशमूलीसाधितेन क्षीरेण 'तासामतीसारवदादिशेच्च' इत्यनेन प्राप्तः, पुनरत्रागिनेन किं मधुसहितेनास्थापनं श्रेष्ठमुक्तं, प्रवाहमाणस्य शूले भवतीति प्रयोजनम् ? उच्यते-अत्रोक्तयोगाः प्रवाहिकार्या विशेषण संबन्धः // 143 // | हिता इति ज्ञापनार्थम् / सुतप्तेत्यादि ।-सुतप्तसुवर्णरूप्येतरतैलेन युख्यादनुवासनं च॥ लोहप्रक्षेपक्कथितेन क्षीरेण; अन्ये वघटितं रूप्यादिकं कुप्यअनुवासनमाह-तैलेनेत्यादि / द्विपञ्चमूलीसाधितक्षीर- माचक्षते; केचित् कुप्यस्थाने कूर्पमिति पठन्ति व्याख्यानसिद्धेन तैलेनानुवासनं युज्यादित्यर्थः, न पुनरपक्वतैलेन, तस्य यन्ति च-कूर्पो दक्षिणापथे पाषाणविशेषः शङ्खमुण्डाकृतिः व्यापत्करत्वात् // रसायनवादेषु प्रयुज्यते / एवं विधेन क्षीरेण वा भुञ्जीतेति संबवातघ्नवर्गे लवणेषु चैव | ध्यते / व्योषं त्रिकटु / विदारिगन्धेत्यत्र आदिशब्दो लुप्तो ज्ञेयः, तैलं च सिद्धं हितमन्नपाने // 144 // | तेन विदारिगन्धादिगणो गृह्यते। त्रिकटुविदारिगन्धादिगणसिद्धन अन्नसंस्कारार्थ पानार्थ च तैलमाह-वातघ्नवर्गे इत्यादि / क्षीरेण शूलादितो निश्चारकी हिताय भोज्य इति संबन्धः। वातघ्नवर्गे विदारिगन्धादौ, लवणेषु सैन्धवसौवर्चलादिषुः अत्र वातघ्नेत्यादि ।-वातघ्नानि शालपादीनि, भद्रदार्वादीविदारिगन्धादिकाथेन सैन्धवाद्यावापेन सिद्धं तैलमनसंस्कारे नीत्यन्ये; सांप्राहिकाणि बिल्वपाठाचाङ्गेरीप्रभृतीनि; दीपनीयानि पाने च हितमित्यर्थः / अन्ये तु 'लवणेषु च' इत्यत्र 'मधुरेषु' / चित्रकशुण्ठ्यादीनि / षडा सदाडिमा गोरसादाना घनाः / इति पठन्ति, एवमन्यत्र दृष्टवात् // 144 // कृताः संस्कृताः / मत्स्यान् सांप्राहिकान् रोहितशकुलादीन् / ' लोभ्रं विडं बिल्वशलाटु चैव रसं लावादिमांसरसम् / आमुयात् पिबेत् , धातूनामनेकार्थ वात् / वातघ्नानि शालपर्णीपृश्निपर्णीबृहत्यादीनि, तैः सिद्धं लिह्याच तैलेन कटुत्रिकाढ्यम् // बदरादिसंस्कृतमित्यन्ये व्याख्यानयन्ति / सघृतं सतैलमिति लेहप्रयोगमाह-लोधं विडमित्यादि / कटुत्रिकाब्यमिति घृततैलेन भृष्टं, वातघ्नसिद्धं घृततैलभृष्टं मांसरसमाप्नुयादिति त्रिकटुप्रधानं स्पष्टत्रिकटुकमित्यर्थः। संबन्धः / एणाव्यजानामित्यादि ।-एणः कृष्णसारः, अविः दना ससारेण समाक्षिकेण भेडः, अजा छागी, बटप्रवालैः वटकोमलपल्लवैः, पिशितानि भुञ्जीत निश्चा(सा)रकपीडितस्तु // 145 // मांसानि; एणादीनां पिशितानि वटप्रवालैः सह सिद्धानि सुतप्तकुप्यक्कथितेन वाऽपि खादेदिति संबन्धः / मेध्यस्येत्यादि ।-मेधो यज्ञस्तदर्हो मेध्यः .क्षीरेण शीतेन मधुप्लुतेन // तस्य एतेन मेदुरस्येत्युक्तं, यज्ञे तस्याहवात् / रक्कं स्त्यानं शूलार्दितो व्योषविदारिगन्धा रक्तम्, भत एव खादेदित्युपपन्नम् / बस्तस्य छागस्य / दति सिद्धेन दुग्धेन हिताय भोज्यः // 146 // दुध्ना सहितमित्यर्थः / 'मेध्यस्य' इत्यत्रान्ये 'मेध्यं च' इति वातघ्नसांनाहिकदीपनीयैः पठन्ति; तत्र मेध्यमिति रकस्य विशेषणम् ; मेध्यस्य बस्तस्य कृतान् अंडांश्चाप्युपभोजयेश्च // - रक्तं, घृततैलमृष्टं दना संस्कृतं खादेदिति संबन्धः। खादेत् खादेच्च मत्स्यान् रसमानुयाच्च प्रदेहैरित्यादि / पाकेन घनीभूता रसाः प्रदेहाः, तैः। शिखी वातघ्नसिद्धं सघृतं सतैलम् // 147 // मयूरः, कुकुट इत्यन्ये / प्रलेपैरित्यन्ये पठन्ति / (तत्रापि स एणाव्यजानां तु वटप्रवालैः / एवार्थः / शिखिलावजैः प्रदेहैश्च सह संस्कृतं तद्रतं खादेदिति सिद्धानि सार्ध पिशितानि खादेत् // संबधीयात्; अन्ये प्रदेहैरिति भुजीतेत्यत्र संबध्नन्ति / ) मेध्य(द्यस्य सिद्धं त्वथ वाऽपि रक्तं यूषैः माषादियूषैः / माषानित्यादि।-सुसिद्धान् सुखिन्नान् , बस्तस्य दना घृततैलयुक्तम् // 148 // घृतमण्डस्तु घृतस्य स्त्यानस्य उपरिस्थो भागस्तेन युक्तान्, खादेत् प्रदेहैः शिखिलावजैर्वा मरिचोपदंशान् मरिचावचूर्णितान् ; सुखिन्नान माषान् घृतम. भुञ्जीत यूपैर्दधिभिश्च मुख्यैः॥ ण्डमिधान मरिचावचूर्णितान् खादेदिति संबन्धः॥१४५-१४९॥ माषान् सुसिद्धान् घृतमण्डयुक्तान् महारुजे मूत्रकृच्छ्रे भिषर बस्ति प्रदापयेत् // खादेव दना मरिचोपदंशान् // 149 // पयोमधुघृतोन्मिश्रं मधुकोत्पलसाधितम् // 150 // लोध्रादिकं लीढ़ा भोजनमाह-दना ससारेणेत्यादि / दना ससारेण उपरितनस्निग्धभागसराख्यसहितेन, समाक्षिकेण स बस्तिः शमयेत्तस्य रक्तं दाहमथो ज्वरम् // मधुसहितेन, एवं विधेन दना सह भोजनं कुर्वीतेत्यर्थः / निश्चा 1 आतिसारिकः' इति पा० / 2 अन्ये तु 'दधिदाडिमाम्लैः' रकः प्रवाहिकामेदः पुरीषक्षयापरपर्यायः, तेन पीडितः;-अन्ये न्य इति पठन्ति, 'तत्र दथिदाडिमाम्लयूषैर्भुजीतेति संबन्धः' इति पा० / १अवस्थाया' इति पा० / 2 'रसान्' इति पा० / / 3 'उपर्यच्छो भागः' इति पा० /

Page #805
708 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं आहारमुपदिश्य बस्तिमाह-महारुजे इत्यादि / बस्ति गर्भान्विता / शल्लक्यादिक्काथैबिल्वगर्भान्विता तैलघृते संस्कृता निरूहम् / मधुकं यष्टीमधु, उत्पलं नीलोत्पलम् / मधुकनीलो- दनि सिद्धा यवागू: पथ्यतमेति संबन्धः // १५५॥त्पलसाधितेन क्वाथेन क्षीरमधुघृतोन्मिश्रितेन बस्ति भिषक् | र्धारोष्णदुग्धस्य तथा च पानम्॥ प्रदापयेत् , स च दत्तः सन् रक्तमित्यादिकं शमयेदिति प्रवाहिकायां क्षीरपानस्य पथ्यतमत्वमाह-धारोष्णदुग्धन संबन्धः / यद्यपि प्रवाहिकायां प्रागेव बस्तिरभिहितस्तत्प्र- स्येत्यादि / तथेति पथ्यतममित्यर्थः।सङ्गेनैतावपि बस्ती अभिधेयौ भवतः, तथाऽप्यत्र विशिष्टाव. लघूनि पथ्यान्यथ दीपनानि स्थायां निश्चारकसंज्ञायां महारुजाद्यनुबन्धे विशिष्टौ बस्ती प्रति स्निग्धानि भोज्यान्युदरामयेषु // 156 // पादितौ // 150 // हिताय नित्यं वितरेद्विभज्य मधुरौषधसिद्धं च हितं तस्यानुवासनम् // 151 // __योगांश्च तांस्तान् भिषगप्रमत्तः॥१५७॥ रात्रावहनि वा नित्यं रुजा” यो भवेन्नरः॥ - निरूहबस्तिमभिधायानुवासनमाह-मधुरौषधसिद्धमित्यादि। इदानीमुपसंहारमाह-लघूनीत्यादि / भोज्यानि भोजनप्रमधुरौषधानि काकोल्यादीनि तैः सिद्ध; रुजातॊ यो नरो | कारान् / उदरामयेषु अतीसारप्रवाहिकाख्येषु / वितरेत् भवेत् तस्य मधुरौषधसिद्धमनुवासनं रात्री दिने वा हितमिति दद्यात् / विभज्येति दोषविशेषमवस्थां च / अन्ये तु 'पथ्यानि संबन्धः। यद्यपि रात्रावनुवासनं निषिद्धं तथाऽपि नित्यं शूलाते | | योगांश्च विभज्य' इति संबध्नन्ति / योगांश्च तांस्तानिति लघुरुग्दाहज्वरसद्भावे सति रात्रावपि देयम् // 151 // दीपनस्निग्धान् / अप्रमत्तः सावधानः // 156 // 15 // यथा यथा सतैलः स्याद्वातशान्तिस्तथा तथा 152 तृष्णापनयनी लध्वी दीपनी बस्तिशोधनी॥ प्रशान्ते मारुते चापि शान्ति याति प्रवाहिका॥ ज्वरे चैवातिसारेच यवागूः सर्वदा हिता॥१५८॥ तस्मात् प्रवाहिकारोगे मारुतं शमयेद्धिषक // 153 // एकान्तहितत्वार्थ यवाग्वा गुणकीर्तनमाह-तृष्णापनयनी प्रवाहिकारोगेऽनुवासनसाफल्यमाह-यथेत्यादि / याति त्यादि / तृष्णापनयनी पिपासाहरी / सर्वदा . सर्वाखवस्थासु, उपशान्ति गच्छतीत्यर्थः // 152 // 153 // यतो ज्वरातिसारयोरग्निमान्द्यं भवति, यवागूश्चाग्निदीप्तिकरी, पाठाजमोदाकुटजोत्पलं च / अतः सर्वदा हिता // 158 // शुण्ठी समा मागधिकाश्च पिष्टाः॥ रूमाजाते क्रिया स्निग्धा रूक्षा स्नेहनिमित्तजे॥ सुखाम्बुपीताः शमयन्ति रोगं | भयजे सान्त्वनापूर्वा शोकजे शोकनाशिनी // 159 // प्रवाहिकारोगे दीपनीयौषधमाह-पाठाजमोदेत्यादि / विषार्शःकृमिसंभूते हिता चोभयशर्मदा // सुखाम्बु ईषदुष्णाम्बु / पाठादयः पिप्पल्यन्ताः समास्तुल्याः रोगप्रत्यनीकं चिकित्सि तमभिधाय हेतु विपरीतमाहपिष्टाः सुखाम्बुना पीता रोगं प्रवाहिकाख्यं शमयन्तीति | रोक्ष्यादित्यादि / कक्षाजाते 'अतीसारे' इति शेषः, स्निग्धा क्रिया , संबन्धः / 'हिता' इति शेषः / भयजे अतीसारे सान्त्वनापूर्वी शा(सा)मेध्याण्डसिद्ध सघतं पयो वा // 154 // मप्रयोगपूर्वा / शोकजे पुत्रमित्रकलत्रादिवियोगजे / विषादिसंमेध्याण्डसिद्धमित्यादि / मेध्याण्डं छागलाण्ड, तत्सिद्धं पयः | भूतेऽतीसारे उभयशर्मदा विषार्शःकृमिहिता तजनितातिसारे क्षीर सघृतं प्रवाहिका शमयेदित्यत्रापि संबध्यते / क्षीरपाक-हिता चेत्यर्थः; एतेन हेतुव्याधिप्रत्यनीका क्रियोका ॥१५९॥विधिः प्रागुक्तः // 154 // छर्दिमूर्छातृडाद्यांश्च साधयेदविरोधतः॥ 160 // शुण्ठी घृतं सक्षवकं सतैलं ___ अतीसारोपद्रवचिकित्सितमाह-छर्दीत्यादि / अविरोधतः विपाच्य लीट्वाऽऽमयमाशु हन्यात् // इति 'मूलव्याधेः' इति शेषः // 16 // शुण्ठीमित्यादि / क्षवकः छिकाकरः फणिज्जकाकारो लोके समवाये तु दोषाणां पूर्व पित्तमुपाचरेत् // 'छिकिनी' इति प्रसिद्धः / अत्र विधिः-शुण्ठीक्षवककल्क ज्वरे चैवातिसारेच सर्वत्रान्यत्र मारुतम् // 16 // सघृततैलमवलेहविधिना विपाच्य लीढा आमयं प्रवाहिकाख्य- | नन्वतीसारे त्रयाणां दोषाणां द्वयोर्वा संयोगे पूर्व को दोष माशु हन्यादिति संबन्धः॥ उपर्यत इत्याह-समवाये तु दोषाणामित्यादि / समवागजाशनाकुम्भिकदाडिमानां योऽत्र संयोगः / दोषाणामिति त्रयाणां द्वयोर्वा / कि दोषाणां - रसैः कृता तैलघृते सदनि // 155 // संयोगे सर्वत्रापि पूर्व पित्तमुपचरणीयमित्याह-ज्वरे चैवेबिल्वान्विता पथ्यतमा यवागू त्यादि / सर्वत्रान्यत्र मारुतमिति ज्वरातीसारौ विहायागजाशनेत्यादि / गजाशना शल्लकी, कुम्भिका पानीयकु-न्येषु रोगेषु सर्वत्र वातमुपाचरेदित्यर्थः / यद्यपि ज्वरचि. म्भिका. रसैः क्वाथैः, कृता संस्कृता / बिल्वान्विता बिल्व- कित्सिते 'शमयेत्' पित्तमेवादी इत्यादिना ज्वरे दोषाणां सम. 1 'तत्प्रसंगत एवैतावपि' इति पा० / 2 'कुटजस्य बीजैः' वाये पूर्व पित्तमुपाचरेदिति प्रोक्तं, तथाऽप्यत्र 'ज्वरे चैव' इति इति पा०। पुनर्यदुक्तं तवरेऽतिशयेन पूर्व पित्तमुपाचरेदिति प्रतिपादना

Page #806
अध्यायः 10] सुश्रुतसंहिता। 709 ---- --- थैम् / ये च तत्रान्तरीया अतीसारे पूर्व वातोपक्रममिच्छन्ति | कर्मदोषक्षयकृता तेषां सिद्धिर्विधीयते // तेषामयमभिप्रायः-यत्रातीसारे कफवातसमवायः स्यात्तत्र / कर्मदोषोद्भवानां चिकित्सितमाह-कर्मेत्यादि / तेषाम् उभपूर्व वातमुपाचरेत् , यस्मात् पाचनेन आमकफक्षयाद्वायो- यजानाम् / कर्मदोषक्षयकृता इति कर्मक्षयकृता यागदानमन्त्रबवृद्धिः // 161 // ल्युपहारदेवताराधनगुरुपूजनादिना, दोषक्षयकृता स्नेहखेदनवयस्योचारं विना मूत्रं सम्यग्वायुश्च गच्छति // मनादिना / सिद्धिः साधनं, विधीयते क्रियते ॥दीप्ताग्नेर्लघुकोष्ठस्य स्थितस्तस्योदरामयः // 162 // दुष्यति ग्रहणी जन्तोरग्निसादनहेतुभिः॥ 166 // इदानीमतीसारनिवृत्तिलक्षणमाह-यस्योच्चारमित्यादि / प्रकृतमिदानी प्रस्तूयते-तत्रानुत्पन्नातीसारस्यापि ग्रहणीउच्चारं पुरीषम् / सम्यगिति प्रवृत्तिशङ्कारहितम् / वातोऽत्र रोगसंभवमाह-दुष्यतीत्यादि / दुष्यति विकृति याति / अधोवातः / दीप्ताग्नेरिति प्रथमावस्थापेक्षया; तेन अतीसारे निवृ- ग्रहणी पित्तधरा कला वयधिष्ठानत्वेन संजाता / नन्तोः तेऽपि मन्दामेरिति वक्ष्यमाणं न विरुध्यते / लघुकोष्ठस्य उदर- | प्राणिनः, अग्निसादनहेतुभिः अग्निनिर्वापणकारणैः. एतेनागौरवरहितस्य / स्थितो निवृत्तः / उदरामयः अतीसारः 162 तीसारं विनाऽपि ग्रहणीरोगसंभव उक्तः // 166 // कर्मजा व्याधयः केचिद्दोषजाः सन्ति चापरे॥ अतिसारे निवृत्तेऽपि मन्दाग्नेरहिताशिनः॥ कर्मदोषोद्भवाश्चान्ये भूयः संदूषितो वह्निर्ग्रहणीमभिदूषयेत् // 167 // अवश्यं वक्तव्यवादस्य वस्तुन एष प्रदेश इत्यतोऽत्र तस्मात्कार्यः परीहारस्त्वतीसारे विरिक्तवत् // व्याधीनां कर्मजादिभेदेन त्रैविध्यमाह-कर्मजा व्याधय | यावन्न प्रकृतिस्थः स्याद्दोषतः प्राणतस्तथा // 168 // इत्यादि / तत्र पयरतानां सद्वृत्तरताना शास्त्रोक्ताहारविहारसे- / उत्पन्नातीसारस्य यथा ग्रहणीरोगोत्पत्तिस्तथा दर्शयन्नाहविनां हेमन्तशिशिरे रक्तपित्ताद्युत्पत्ते, वसन्ते वातव्याध्यु- अतीसारे इत्यादि / निवृत्तेऽपीति अपिशब्दादनिवृत्तेऽपि / भूयः त्पत्तिः, प्रावृषि श्लेष्मव्याध्युत्पत्तिरित्यादयो निमित्तमन्तरेण पुनरपि / ग्रहणीमिति अम्यधिष्ठानम् / तस्मादित्यादि यस्मात् ये चोत्पद्यन्ते ते कर्मजाः; यान् पुनरसात्म्येन्द्रियार्थसंयोग- पुनर्दूषितो वह्निर्ग्रहण्याख्यमधिष्ठानं दूषयति तस्मादतीसारे प्रज्ञापराधपरिणामलक्षणैः मिथ्याहारविहारैः शास्त्रविरुद्धैरासे विरिक्तवत् परीहारः कार्य इति संबन्धः / परीहारकालावधिव्यमानैर्दोषाः कुपिता व्याधीन् जनयन्ति ते दोषजाः; उभय माह-यावदित्यादि // 167 // 168 // हेतुजाः कर्मदोषजाः॥ षष्ठी पित्तधरा नाम या कला परिकीर्तिता॥ . कर्मजास्तेष्वहेतुकाः॥ 163 // पक्कामाशयमध्यस्था ग्रहणी सा प्रकीर्तिता // 169 // नश्यन्ति त्वक्रियाभिस्ते क्रियाभिः कर्मसंक्षये // 'अथ केयं ग्रहणी यां दूषितो वहिर्दूषयतीत्याह-षष्ठी पित्ततेषां मध्ये कर्मजानां तेत्र लक्षणमाह-कर्मजास्तव धरेत्यादि / या कला परिकीर्तिता गर्भव्याकरणे शारीरे हेतुका; तेषु कर्मजादिषु त्रिषु कर्मजा अहेतुका दोषा तषु कमजादि / कमजा मामा पाप्रोक्ता॥१६९॥ . गन्तुहेतुरहिताः / नश्यन्तीत्यादि ते कर्मजाः, तु पुनः, अक्रि. ग्रहण्या बलमग्निहि स चापि ग्रहणीं श्रितः॥ याभिः अचिकित्साभिः, क्रियाभिः प्रायश्चित्तजपहोमोपहारादिरूपाभिः / कर्मसंक्षये व्याधिजनककर्मक्षये। ये व्याधयोऽहेतुका तस्मात् संदूषिते वह्नौ ग्रहणी संप्रदुष्यति // 170 // उत्पद्यन्ते अक्रियाभिश्च कर्मक्षये सति नश्यन्ति ते कर्मजा __यथाऽनौ दूषिते सति ग्रहणी प्रदुष्यति तथा दर्शयतिइति संबन्धः // 163 // ग्रहण्या इत्यादि / हि यस्मादर्थे, यस्माद्रहण्या अभ्यधिष्ठानशाम्यन्ति दोषसंभूता दोषसंक्षयहेतुभिः // 164 // भूताया बलमग्निः स, चाप्यग्निम्रहणीं श्रितो ग्रहणीमाश्रितः, दोषजानां लक्षणमाह-शाम्यन्तीत्यादि / ये दोषसंक्ष तस्मादमी प्रदूषिते ग्रहणी संप्रदुष्यतीति // 17 // यहेतुभिः शाम्यन्ति ते दोषजा इत्यर्थः // 164 // एकशः सर्वशश्चैव दोषैरत्यर्थमुच्छ्रितैः॥ तेषामल्पनिदाना ये प्रतिकष्टा भवन्ति च // सा दुष्टा बहुशो भुक्तमाममेव विमुञ्चति // 171 // मृदवो बहुदोषा वा कर्मदोषोद्भवास्तु ते // 165 // पक्कं वा सरुजं पूति मुहुर्बद्धं मुहुईवम् // कर्मदोषजानां लक्षणमाह-तेषामित्यादि / तेषां कर्मादि- ग्रहणीरोगमाहुस्तमायुवेदविदो जनाः॥ 172 // जानाम् / अल्पनिदाना अल्पकारणा अल्पोत्पादकदोषाः / प्रति- / कैः प्रदुष्यतीत्साह-एकश इत्यादि / अत्यर्थमुच्छितैः कष्टा इति प्रतिशब्द इत्थम्भूतार्थे; तेनेत्थंभूता अपि ये कष्टा अत्यन्तवृद्धः, एकशो वातादिभिः, सर्वशः सर्वैर्दोषैः, सा भवन्ति, बहुदोषारब्धाश्च ये मृदवो भवन्ति, ते कर्मदोषोद्भवा ग्रहणी दुष्टा सती भुक्तमन्नं, बहुशो बहून् वारान् , आम मपक्कमेव विमुञ्चति / किं सा दुष्टा सती आममेव परं विमुञ्चतीव्याधय इति संबन्धः // 165 // त्याह-पक्कं वेत्यादि / आयुर्वेद विदः अष्टाङ्गज्ञाः // 171 // 172 // 1 'पथ्यरताना' इति हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते। 2 'सूत्रेण' इति पा०। 1 'संजाता' इति हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते।

Page #807
710 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं तस्योत्पत्तौ विदाहोऽन्ने सदनालस्यतटक्लमाः॥ __ अत ऊर्ध्वं प्रहणीरोगचिकित्सितमाह-यथेत्यादि / दोषोबलक्षयोऽरुचिः कासः कर्णक्ष्वेडोऽन्त्रकूजनम् 173 च्छ्यो दोषोद्रेकः / तस्येति ग्रहणीरोगिणः / तत्र यथादोषो अतो ग्रहणीरोगस्य पूर्वरूपमाह-तस्योत्पत्तावित्यादि / च्छ्रयं विशुद्धस्येति वातोद्रेके निरूहेण, पित्तोदेके विरेकेण, तस्य ग्रहणीरोगस्य / विदाहोऽन्ने अन्नं भुक्तं विदह्यतीत्यर्थः / कफोद्रेके वमनेन / यथाक्रम मिति यथाखं शुद्धिप्रकरणोक्तक्रमेसदनम् अङ्गसादः, आलस्यम् अनुत्साहः, तृट् पिपासा, क्लमो णेत्यर्थः / पेयादिमित्यादिशब्दात् विलेपीयूषमृद्वोदनादिकम् / विनाऽपि व्यायाम श्रमः / कर्णक्ष्वेडः अनेकविधहुङ्कारादिशब्द- वितरेत् दद्यात् / सम्यक् यथोक्तम् / दीपनीयोपसंभृतमिति श्रवणम् / 'विदाहोऽन्ने' इत्यत्रान्ये "विदाहोऽन्तः' इति पठन्ति, | पञ्चकोलाद्यग्निदीपनद्रव्ययुक्तम् / 'यथादोषोच्छ्यं' इत्यत्रान्ये अन्तःकोष्ठेऽन्नं विदाहमापादयतीति व्याख्यानयन्ति च // 173 // 'यथादोषबलं' इति पठन्ति, तत्र दोषबलानतिकमेण विशुअथ जाते भवेजन्तुः शूनपादकरः कृशः॥ द्धस्येत्यर्थः / तत इत्यादि / तत इति पेयादिक्रमानन्तरम् / पर्वरुग्लौल्यतृछर्दिज्वरारोचकदाहवान् // 174 // पाचनसंग्राहिदीपनीयगणत्रयमिति गणशब्दः प्रत्येकं संबध्यते; उद्गिरेच्छुक्ततिक्ताम्ललोहधूमामगन्धिकम् // तेन पाचनद्रव्यगणो हरिद्रादिः, संग्राहीगणः अम्बष्ठादिः, दीपनीप्रसेकमुखवैरस्थतमकारुचिपीडितः // 175 // | यगणः पिप्पल्यादिः, एतद्गणत्रयं दोषकालसात्म्याद्यपेक्षया सुरारिष्टादिभिस्तक्रान्तः प्रातः पिबेदित्यर्थः / तत्रं वेत्यादि पूर्वरूपानन्तरं रूपमाह-अथेत्यादि / पर्वरुक् सन्धि संग्राहिदीपनीयलघुवात् "एका शान्तिरनेकस्य" इति वचनात् / पीडा, लोल्यं सर्वरसेषु लोलुपत्वम् / उद्गिरेत् वमेत् / शुक्तं क्रिम्यादिनी क्रियाऽत्रापि करणीयेत्याह-क्रिमीत्यादि / अत्रेति चुक्रम् / गन्धशब्दो लोहादिभिः प्रत्येकं संबध्यते / प्रसेको ग्रहणीरोगे। अवचारयेत् प्रयोजयेत् / ननु, ग्रहणीरोगो वातादिलालानावः / तमकः श्वासविशेषः, अन्ये तु तमकं मोहमा भेदेन चतुर्विधः प्रोक्तः, तत्कथं चिकित्सितं तथा नोक्तं ? चक्षते / पीडितशब्दः प्रसेकादिभिः प्रत्येकं संबध्यते / अत्र उच्यते-यथादोषोच्छ्यमित्यत्राप्यनुवर्तनीयम्; तेन क्रिम्यापाठे 'निर्मासो वा कृशः' इत्यन्ये पठन्ति, तत्र निर्मासः अत्यन्त दिनी क्रिया यथादोषोच्छ्यमवचारयेदिति न दोषः / हिवाक्षीणमासः, कृशः अल्पमांसः / अत्रारोचकशब्दोपादानादेवा दिचूर्णादिकं ग्रहण्यामप्यतिदिशन्नाह-चूर्णमित्यादि / हिङ्ग्वादिरुचिः प्राप्ता, पुनररुच्यभिधानमस्मिन् रोगेऽरुचेरवश्यम्भाव चूर्ण महावातव्याध्युक्तं, घृतं वा प्लीहनाशन मिति षट्पलादिकं, सूचनार्थम् // 174 // 175 // अवचारयेदित्यत्रापि संबध्यते // 178-180 // - .. वाताच्छूलाधिकैः पायुहृत्पाोदरमस्तकैः॥ पित्तात् सदाहैर्गुरुभिः कफात्रिभ्यस्त्रिलक्षणैः 176 कल्केन मगधादेश्च चाङ्गेरीखरसेन च // 181 // अत ऊर्ध्व वातादिभेदेन ग्रहणीलक्षणान्याह-वातादि चतुर्गुणेन दनाच घृतं सिद्धं हितं भवेत् // त्यादि / पायुः गुदः, हृत् हृदयं, पार्श्व द्वे; पायवादिमस्तकान्तैः चाङ्गेरीघृतमाह-कल्केनेत्यादि / मगधादेः पिप्पल्यादेः / शूलाधिकळतागृहणीरोगो ज्ञातव्य इति; एवं सर्वत्र संबन्धनी-चाङ्गेरी अम्लपत्रिका, तस्याः खरसेन स्नेहचतुर्गुणेन, पिप्पल्यायम् / एभिरेव पाय्वादिभिः सदाहैः पित्तागृहणी, गुरुभिः दिकल्केन स्नेहचतुर्थांशेन, दना च चतुर्गुणेन, सिद्धं घृतं हितं पायवादिभिः कफात् , त्रिलक्षणैरिति शूलाधिकैः सदाहैगुरुभिः | भवेदित्यर्थः // 181 // पाय्वादिभिः; त्रिभ्यो दोषेभ्यः, 'ग्रहणी' इति शेषः // 176 // सर्वथा दीपनं सर्व ग्रहणीरोगिणां हितम् // दोपवणेनस्रेस्तद्वद्विमूत्रनयनाननैः॥ हृत्पाण्डदरगुल्मार्शलीहाशङ्की च मानवः॥१७७॥ इदानीं ग्रहणीरोगेऽशेषसंग्रहार्थमाह-सर्वथेत्यादि / सर्वथा किमेतरेव लक्षणैर्ग्रहणीरोगो ज्ञेयोऽथवाऽन्येरपीत्याह-दोष. सर्वप्रकारेण / दीपनम् अग्निदीपनम् :'यत् अग्निदीपनं तत्सर्व वर्णरित्यादि / दोषवणैरिति कृष्णारुणनीलपीतरक्तासितपाण्डभि ग्रहणीरोगिणां सर्वथा हितमिति संबन्धः ॥नखैः, तद्वदिति कृष्णादिवर्णैर्विडादिभिश्च 'ग्रहणीरोगो ज्ञेय' ज्वरादीनविरोधाच साधयेत् स्वैश्चिकित्सितैः 182 इति शेषः / हृत्पाण्डूदरादिरोगाशङ्की च मानवो भवति, 'प्रवधमाने ग्रहणीरोगे' इति वाक्यशेषः॥ 177 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते काययथादोषोच्छ्यं तस्य विशुद्धस्य यथाक्रमम् // चिकित्सातन्त्रेऽतिसारप्रतिषेधो नाम पेयादि वितरेत् सम्यग्दीपनीयोपसंभृतम् // 178 // (द्वितीयोऽध्यायः, आदितः) ततः पाचनसंग्राहिदीपनीयगणत्रयम् // चत्वारिंशोऽध्यायः॥४०॥ पिबेत् प्रातः सुरारिष्टनेहमूत्रसुखाम्बुभिः॥१७९॥ अतोऽनन्तरं ग्रहणीरोगोपद्रवाणां ज्वरारोचकादीनां प्रतितक्रेण वाऽथ तकं वा केवलं हितमुच्यते // कारमाह-ज्वरादीनित्यादि / ज्वरादीनित्यादिशब्दादरोचकशूकृमिगुल्मोदरा नीःक्रियाश्चात्रावचारयेत्॥१८॥ लकरपादशोफादीनां ग्रहणम् / अविरोधाचेति 'मूलव्याधेः' इति हिङ्ग्वादिकं चात्र घृतं वा प्लीहनाशनम्॥ शेषः। यद्यपि निबन्धकारैरयमध्यायो व्यस्तपाठेन पठि

Page #808
अध्यायः 41] सुश्रुतसंहिता। 711 तस्तथाऽपि मया मद्गुरुणा येन क्रमेणोपदिष्टस्तथाऽयं पठितो बभवः, तेन च सप्ताधिका विंशतिः कन्यकाश्चन्द्राय विवोढे व्याख्यातश्च // 182 // दत्ताः, स चन्द्रमास्तासु मध्ये रोहिण्यामेवानुरक्तो बभूव, ततश्च इति श्रीडल्ह(क)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत सशोकाभिरश्विन्यादिभिदुहितृभिरात्मपितरि दक्षसंज्ञके चन्द्रस्य व्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गतकायचिकित्सायामतिसार रोहिण्यामासक्तिवृत्तान्तो निवेदितः, ततो दुहितृणां वार्तामाकर्ण्य, प्रतिषेधाध्यायश्चत्वारिंशत्तमः // 40 // चन्द्रमाहूय, सर्वाखपि निजपुत्रीषु समतया वर्तनाय चन्द्रोऽभिहितः, स च तैथेति स्वीकृत्यापि स्वगुरोर्वचनमनादृत्य न तासु समवर्तत, ततो दक्षप्रजापतेः क्रोधो निश्वासरूपेण मूर्तिएकचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः।। मान् भूखा निःसृत्य यक्ष्मरूपेण रोहिण्यामतिप्रस नाविलं अथातः शोषप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ चन्द्रमाविशत्, ततोऽसौ तेन रोगेणाभिभूतः सन् गतप्रभो यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ गतोत्साहश्च संजातः, गुरुवचनातिक्रमेण दोषं मत्वा तमेव दक्षअतीसारप्रतिषेधानन्तरं शोषेऽप्यतीसारसंभतेरथवा ज्वरा- नामान गुरु शरण गतवान्, तता नामानं गुरुं शरणं गतवान् , ततोऽनन्तरं देववैद्याभ्यामश्विभ्यां तीसाराभ्यां शोषस्योत्पत्तेः शोषप्रतिषेधारम्भोयुक्त इत्यत स चिकित्सितः, ततः प्राप्तबलश्चन्द्रो (रराजातीव सुप्रभः) लध्वआह-अथात इत्यादि / अथेत्यादिकं पूर्ववद्याख्येयम् / शोष गुरुप्रसादोऽश्विभ्यां चिकित्सितोऽभूत् / एवं च सति कर्मदोषजो प्रतिषेधं शोषचिकित्सितम् // 1 // 2 // व्याधिरिति दर्शितम् // 4 // 5 // अनेकरोगानुगतो बहुरोगपुरोगमः॥ स व्यस्तैर्जायते दोषैरिति केचिद्वदन्ति हि // दुर्विज्ञेयो दुर्निवारः शोषो व्याधिर्महाबलः // 3 // एकीयमतेनास्य व्याधेः पृथग्दोषजलमाह-स व्यस्तैरि___ ननु, शोषचिकित्सितं व्याख्यास्याम इति प्रतिज्ञां कृत्वा | त्यादि / स व्याधिः / व्यस्तैः पृथग्भूतैः // निदानाभिधाने को हेतुः? उच्यते-अज्ञातरोगस्य वैद्यस्य एकादशानामेकस्मिन् सान्निध्यात्तत्रयुक्तितः॥६॥ चिकित्सायां प्रागल्भ्यं न स्यादतो निदानारम्भ इति; तथा क्रियाणामविभागेन प्रागेकोत्पादनेन च // चोक्तं-"रोगमादौ परीक्षेत ततोऽनन्तरमौषधम्" इति / एक एव मतः शोषः सन्निपातात्मको ह्यतः॥७॥ प्रागेव विकारखभावाभिधानाय वाक्यमाह-अनेकरोगानुगत परमतनिराकरणाय खमतमाह-एकादशानामित्यादि / इत्यादि / अनेकरोगा उपद्रवसंज्ञकाः, तैरनुगत आश्रितः। एकादशानामिति खरमेदशूलादीनाम् / एकस्मिन्निति राजयबहवो रोगाः श्वासकासासादकफसंस्रवादयः, पुरोगमाः | श्मरोगे; अन्ये तु राजयक्ष्मातुर इति व्याख्यानयन्ति, सान्निपूर्वरूपत्वेनोपस्थिता यस्य स तथा / दुर्विज्ञेय इति त्रिदोष- ध्यादिति विद्यमानत्वात् / तन्त्रयुक्तितः अर्थयुक्तितः; अन्ये तन्त्रे. लिजवादशांशबलविकल्पनाभिः प्रकुपितदोषाणां लिङ्गदर्शनात् / त्यत्र तत्रेति पठन्ति; तत्र तस्मिन् , युक्तितो युक्तिवशादिति दुर्निवार इति दोषाणां परस्परविरुद्धोपक्रमत्वात् ; दुर्निवार- व्याख्यानयन्ति / का सा युक्तिः ? यदशेनैक एवं शोष वाच्च कृच्छ्रोऽयं महाबलः // 3 // इत्याह-क्रियाणामविभागेनेति ।-चिकित्सानामपृथक्त्वेन संशोषणाद्रसादीनां शोष इत्यभिधीयते // दर्शितखादित्यर्थः / एकत्वे तृतीयं हेतुमाह-प्रागेकोत्पादनेन क्रियाक्षयकरत्वाच्च क्षय इत्युच्यते पनः॥४॥ चेति ।-यस्मात् पूर्व दक्षेण क्रुद्धेनैकस्योत्पादनं कृतम् / हिः राशश्चन्द्रमसो यस्मादभूदेष किलामयः॥ यस्मादर्थे; यस्मात् शोषस्यैकवे हेतुत्रितयमत्रोक्तम् , अत एक एव तस्मात्तं राजयक्ष्मेति केचिदाहुः पुनर्जनाः॥५॥ | शोषः सन्निपातात्मको मत इति संबन्धः॥ 6 // 7 // इदानीमस्य व्याधेर्यथा शोषक्षयराजयक्ष्मेति नामानि उद्रेकात्तत्र लिङ्गानि दोषाणां निपतन्ति हि // तथाऽऽह-संशोषणाद्रसादीनामित्यादि / क्रिया चिकित्सा, ननु, यदि सन्निपातात्मक एक एवायं तत् कथमत्र एकैककायवाड्यानसं वा कर्म, तस्य क्षयकरत्वात् / राज्ञ इति दोषपृथग्लिङ्गज्ञानमित्याह-उद्रेकादित्यादि / उद्रे कात् आधि. 'द्विजाना' इति शेषः / चन्द्रमसः चन्द्रस्य, आमयो यक्ष्मा क्यात् / तत्र शोषे / हिशब्दो हेती, स च हेतुबेहुप्रकारोऽपि रोगः, केचिदिति आत्रेयप्रभृतयः, यस्मादेष आमयो द्विजानां चतुर्विधत्वं न त्यजति ॥राज्ञश्चन्द्रमसश्चन्द्रस्याभूत्तस्मात् तं रोग केचित् पुनर्जना राज- क्षयाद्वेगप्रतीघातादाघाताद्विषमाशनात् // 8 // यक्ष्मेति ब्रुवते; यतोऽयं यक्ष्मा रोगो रोगाणां राजा अतो राजय- जायते कुपितैदोषैातदेहस्य देहिनः॥ क्ष्मेति वाग्भटो व्याख्यानयति / किलेति वार्तायाम् / एवं खलु १'विवोढुं' इति पा०। २'चन्द्रवृत्तान्तः' इति पा० / यथा श्रूयते-पूर्व दक्षनामा प्रजापतिरभूत् , तस्य बढ्यो दुहितरो | 3 तथेत्युपक्रम्यापि' इति पा०। 4 'अपि याप्योऽभूत्' इति 1 'केचिदाहुर्मनीषिणः' इति पा० / 2 'यथा' इति मुद्रित- पा० / 5 'तत्रयुक्तित इत्यर्थापत्तेः' इति पा० / 6 'अनेकदोषपृथपुस्तके न पठ्यते। ग्लिङ्गज्ञानं' इति पा०।

Page #809
712 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं - तमेव चतुर्विधं हेतुमाह-क्षयाद्वेगप्रतीघातादित्यादि / पित्तेन, शिरसः परिपूर्णवादीनि चवारि कफेन; एवं षड्रूपाक्षयात् रसादिशुक्रान्तानां धातूनां क्षयात् / वेगप्रतीघातात् ण्यपि वातादिमेदेन ज्ञेयानि // 12 // 13 // वातमूत्रपुरीषादीनां प्रवृत्त्युन्मुखानामवरोधात् / आघातात् एकादशभिरेभिर्वा षनिर्वाऽपि समन्वितम् // पतनादितः, अयथाबलमारम्भादिति बोद्धव्यम् / विषमाशना- (कासातीसारपाार्तिस्वरभेदारुचिज्वरैः // 14 // दिति अप्राप्तातीतकालबह्वल्पभोजनात् / क्षयादित्यादिहेतुभिः त्रिभिर्वा पीडितं लिङ्गैर्वरकासासृगामयैः॥) कुपितैर्दोषाप्तदेहस्य शोषो जायते इति संबन्धः / अन्ये जह्याच्छोषार्दितं जन्तुमिच्छन् सुविपुलं यशः॥१५॥ त्वेवं पठन्ति-'वेगाघातात् पूरणाद्वा सङ्घातात् संक्षयादपि' ईदानी रूपप्रस्तावाद्बहुरूपान्वितस्यासाध्यस्खमाह-एकाइति; व्याख्यानयन्ति च-पूरणं विषमाशनमभिप्रेतं, सङ्घातो. दशभिरित्यादि / एतैरेभिः स्वरभेदोऽनिलाच्छूलमित्यादिकैः, ऽत्र साहसः, शेषं पूर्ववढ्याख्येयम् // 8 // षभिर्वाऽपीति भक्तद्वेषो ज्वर इत्यादिभिः, अपिशब्दात्रिभिर्वा कफप्रधानैर्दोषैर्हि रुद्धेषु रसवम॑सु // 9 // श्वासकासासृगामयैस्तन्त्रान्तरोक्तैः, समन्वितमिति समुच्चीयते / कफप्रधान रित्यादि / कफप्रधानैः उत्कटकफैः / हिशब्दो | जह्यादिति त्यजेत् , पर वही मन्दे बलमांसक्षये सतीति बोद्धहेती / रसवमखित्यत्रादिशब्दो लुप्तो ज्ञेयः; वर्त्म मार्गः, तेन | व्यम् / ननु, सर्वरूपादर्धत्रिरूपी लघुतरी, तत्कथं तावप्यरसादिवाहिनीषु धमनीवित्यर्थः // 9 // साध्यौ ? उच्यते-बलवड्यपचये कालप्रकर्षात्तयोरपि महअतिव्यवायिनो वाऽपि क्षीणे रेतस्यनन्तरम् // त्त्वात् ; एतेन सर्वरूपोपपन्न एवासाध्यः, इतरौ तु कालप्रकक्षीयन्ते धातवः सर्वे ततः शुष्यति मानवः // 10 // बेणेति / अयं पाठः पुस्तकान्तरेध्वन्यथा पठ्यते, स च निबन्धकारैर्न पठितः // 14 // 15 // . अपरप्रकारेण धातुक्षयाद्राजयक्ष्मसंभवं दर्शयन्नाह-अती. व्यवायशोकस्थाविर्यव्यायामाध्योपवासतः॥ त्यादि / अतिव्यवायिनः अत्यर्थ प्राम्यधर्मसेविनः / क्षीणे रेतसि व्रणोरक्षतपीडाभ्यां शोषानन्ये वदन्ति हि // 16 // शुक्र, शुक्रक्षयश्च मेवृषणवेदनेत्यादिना ज्ञेयः / अनन्तरं रेतसः क्षयादित्यर्थः / क्षीयन्ते धातवः सर्वे इति पर यदि एकीयमतेन शोषभेदान्निर्दिशन्नाह-व्यवायशोकेत्यादि / स्त्रीभ्यो न निवर्तते / ननु, रसवम॑रोधादसेन रक्तस्याहणा- | व्यवायः स्त्रीसेवा, शोकः पुत्रादिवियोगेन चित्तोद्वेगः. स्थाविर्य त्तदपचयः रक्कापचयाच मांसस्यापचय इत्यादिपूर्वपूर्वधातुक्षी- वृद्धल; अन्य वाधक्यामात पठान्त, तत्राप्यकाऽर्थः; व्यायामः णतया कृत्वा शुक्रस्य युक्तः क्षयः, शुक्रक्षये तु पूर्वधातूनां कथं | शरीरायासजनकं कर्म; अध्वा दीघमागोटन: व्यवायाद्यपवाक्षयः? उच्यते-यथा महाजलाधारपरिक्षये तत्र प्रविशता सान्तेहेतुभिस्तथा व्रणपीडया उरःक्षतपीडया चान्ये शोषान् जलप्रायाणां (जन्तूनां ) क्षयस्तद्वदनापीति / स्वमार्गावरोधा- वदन्तीति संबन्धः // 16 // द्रसोऽसञ्चरन् किं करोति ? हृदये विदयते, कासवेगेन मुखमार्गात् व्यवायशोषी शुक्रस्य क्षयलिङ्गैरुपद्रुतः॥ पिच्छिलबहलविज़हरितपीतश्वेतः प्रवर्तते // 10 // पाण्डुदेहो यथापूर्व क्षीयन्ते चास्य धातवः॥ 17 // भक्तद्वेपो ज्वरः श्वासः कासः शोणितदर्शनम् // व्यवायशोषिणो लक्षणान्याह-व्यवायेत्यादि / शुक्रस्य स्वरभेदश्च जायेत पड्रपे राजयक्ष्मणि // 11 // क्षयलिङ्गैरिति 'शुक्रक्षये मेवृषणवेदना' इत्यादिभिः / यथाइदानीं मध्यवलदोषारब्धस्य शोषस्य षड्पाणि दर्शय पूर्वमिति यथापूर्वं तत्र शुक्रस्य पूर्व मज्जा, मज्ज्ञोऽस्थि, अस्नो मेदः, मेदसो मांस, मांसस्य रक्तमित्येवं क्षीयन्ते नाह-भक्तद्वेपो ज्वर इत्यादि / खरभेदः घर्घरादिखरः // 11 // धातवः प्राग्वदेव दर्शितन्यायात्, परं यदि स्त्रीभ्यो न निव तते // 17 // स्वरभेदोऽनिलाञ्छ्रलं संलोचश्चांसपार्श्वयोः॥ प्रध्यानशीलः स्रस्ताङ्गः शोकशोष्यपि तादृशः॥ ज्वरो दाहोऽतिसारश्च पित्ताद्रक्तस्य चागमः॥१२॥ विना शुक्रक्षयकृतर्विकारैरभिलक्षितः॥१८॥ शिरसः परिपूर्णत्वमभक्तच्छन्द एव च // शोकशोषिणमाह-प्रध्यानशील इत्यादि / प्रध्यानशील: कासः कण्ठस्य चोळसो विज्ञेयः कफकोपतः॥१३॥ चिन्तापरः, सस्तानः अवसन्नगात्रः / तादृश इति व्यवायशो. षडरूपाणि निर्दिश्य दोषभेदेनैकादशरूपाणि बलवत्स- पितवदभिलक्षितः, पर शुक्रक्षयकृतैर्लिङ्गैर्विना; एतेन पाण्डुदेह मदोषारब्धस्य शोषस्य दर्शयन्नाह-वरमेद इत्यादि / संलोचो इत्यर्थः // 18 // लुचनमिव, अंसयोः पार्श्वयोः; 'संलोच' इत्यत्रान्ये 'संकोच' | जराशोषी कृशो मन्दवीर्यबुद्धिबलेन्द्रियः॥ इति पठन्ति, तत्र संकोचनमिवेत्यर्थः / शिरसः परिपूर्णवं 'कफेन' इति शेषः / अभक्तच्छन्दो भक्तारुचिः / कण्ठस्य | कम्पनोऽरुचिमान भिन्नकांस्यपात्रहतस्वरः(नः) 19 चोद्धंसः कण्ठभङ्गः; अन्ये उद्धंस उत्कासिकेति व्याख्यानयन्ति। 1 'बहुरूपो राजयक्ष्मा असाध्यस्तमाह' इति पा० / 2 'श्वसनो' खरभेदादिलिङ्गत्रयं राजयक्ष्मणि वातेन, ज्वरादीनि चत्वारि | इति पा० /

Page #810
अध्यायः 41] सुश्रुतसंहिता। 713 ष्ठीवति श्लेष्मणा हीनं गौरवारुचिपीडितः॥ व्यायामभाराध्ययनैरभिघातातिमैथुनः॥ 'संप्रयुतास्यनासाक्षः सुप्तरूक्षमलच्छविः॥२०॥ कर्मणा चाप्युरस्येन वक्षो यस्य विदारितम् // जराशोषिणमाह-जराशोषी कृशो मन्देत्यादि / मन्दशब्दो | तस्योरसि क्षते रक्तं पूयः श्लेष्मा च गच्छति // 24 // वीर्यादिभिः प्रत्येकं संबध्यते, वीर्य शक्तिः, बलम् ओजो हृदि | कासमानश्छर्दयेच्च पीतरक्तासितारुणम् // स्थितं सप्तधातुधामभूतम् / पुनररुचिकथनमत्यन्तारोचकख्या- संतप्तवक्षाः सोऽत्यर्थ दूयनात्परिताम्यति // 25 // पनार्थम् / संप्रनुतेत्यादि संप्रनुतशब्द आस्यादिभिस्त्रिभिः प्रत्ये. दुर्गन्धवदनोच्छासो भिन्नवर्णखरो नरः॥ के संबध्यते / आस्यं मुखकुहरम् , अक्षि लोचनम् / सुप्तरूक्षवं उरःक्षतशोषिणमाह-व्यायामेत्यादि / कर्मणा चाप्युरस्येनेति प्रभायाः, रूक्षलं च मलस्य, यद्यपि सप्तरूक्षत्वं खचि भवति न धनुराकर्षणादिनेत्यर्थः / क्षते अतिदारिते। असितम् ईषत्कृष्णम्, प्रभायां, तथाऽपि 'मश्चाः क्रोशन्ति' इतिवदुपचारात् प्रभायां अरुणम् ईषद्रक्तम् / दूयनात् अतिवेदनात्, परिताम्यति मोहं बोद्धव्यम् / जेजटाचार्यस्तु जराशोषिणो लक्षणमत्र न याति। दुर्गन्धशब्दो वदनोच्छासाभ्यां संबध्यते ॥२४॥२५॥पठति, सप्ततेस्तूवं क्षीयमाणेत्यादिना आतुरोपक्रमणीये उक्त- केषांचिदेवं शोषो हि कारणैर्भेदमागतः // 26 // खात् // 19 // 20 // | न तत्र दोषलिङ्गानां समस्तानां निपातनम् // अध्वप्रशोषी स्रस्ताङ्गः संभृष्टपरुषच्छविः॥ प्रसुप्तगात्रावयवः शुष्कलोमगलाननः॥२१॥ एकीयमतमाह-केषांचिदित्यादि / केषांचिदाचार्याणां मते अवशोषिणमाह-अध्वप्रशोषीत्यादि / स्वस्ताङ्गः शिथिल एवं व्यवायादिभिरनेकैः कारणैः कृत्वा हि यस्मात् शोषो मेदमात्राषयवः / प्रसुप्तमात्रावयव इत्यनेन अकर्मण्यशरीरप्रदेश मागतः; अत एक एव खमते शोषो नेतरे व्यवायादिजाः / उक्तः / शुष्कशब्दः क्लोमादिभिः प्रत्येकं संबध्यते; क्लोम तिल | कुतो व्यवायादिजाः शोषा न भवन्तीत्याह-न तत्रेत्यादि / कम् , आननं मुखकुहरम् / संभृष्टपरुषच्छविरिति दग्धस्येव | तत्र तेषु व्यवायादिजेषु // 26 ॥परुषा छविर्यस्येत्यर्थः; केचित् 'संभृष्टपरुषच्छविः' इत्यत्र 'संसृ. क्षया एव हि ते शेयाः प्रत्येकं धातुसंशिताः॥२७॥ टपरुषच्छविः' इति पठिला संसृष्टा परुषा छविः यस्य स इति | यदि ते व्यवायादिजाः शोषाः न भवन्ति तर्हि किंनामधेया व्याख्यानयन्ति / यद्यपि जराशोष्यनन्तरं व्यायामशोषी वाच्यो भवन्तीत्याह-क्षया एवेत्यादि / ते व्यवायादिजाः क्षया एव, नाध्वशोषी, तथाऽप्यध्वशोषिलक्षणानां व्यायामशोषिण्यतिदे- किं विशिष्टाः ? प्रत्येकं धातुसंज्ञिताः धातुक्षयसंज्ञका इत्यर्थः / शात पूर्वमन्त्राध्वशोषी निर्दिष्टः / यद्येवं तर्हि व्यायामशोषिलक्षात मारभ्य विलोमेन व्यवायादिभिर्धातना शाप णान्येव कुतोऽध्वशोषिणि नातिदिश्यन्ते ? सत्यम् , उरःक्षत संक्षयात् // 27 // लिशानामधिकानां व्यायामशोषिणि सद्भावात् / केचिदत्र 'तृडगमर्ददौर्बल्यपारुष्यरर्दितोऽधना' इति पाठं पठन्ति , चिकित्सितं तु तेषां हि प्रागुक्तं धातुसंक्षये // 28 // तत्रापि स एवार्थः // 21 // तेषां किश्चिचिकित्सितमाह-चिकित्सितं तु तेषामित्यादि / धातुसंक्षये दोषधातुमलक्षयवृद्धिविज्ञानीयाध्याये // 20 // व्यायामशोषी भूयिष्ठमेभिरेव समन्वितः॥ उरःक्षतकृतैर्लिङ्गः संयुक्तश्च क्षताद्विना // 22 // श्वासाङ्गसादकफसंस्रवतालुशोष व्यायामशोषिणमाह-व्यायामशोषी भूयिष्ठमित्यादि / एभि- च्छद्यग्निसादमदपीनसपाण्डनिद्राः॥ रेवेति अनन्तरोकैः अध्वशोषिलक्षणैरित्यर्थः / उपवासशोषिल-शोषे भविष्यति भवन्ति सचापि जन्तः क्षणं दोषधातुमलक्षयवृद्धिविज्ञानीयोक्तं तत्र वातलाहारसेविन' | शुक्लेक्षणो भवति मांसपरो रिरंसुः॥ 29 // इत्यादिकं ज्ञातव्यम् // 22 // खनेषु काकशुकशल्लकिनीलकण्ठरक्तक्षयाद्वेदनाभिस्तथैवाहारयन्त्रणात् // गृध्रास्तथैव कपयः कृकलासकाश्च // व्रणितस्य भवेच्छोषः सचासाध्यतमः स्मतः॥२३॥ त वाहयन्ति स नदीविजलाश्च पश्येव्रणशोषिलक्षणमाह-रक्तक्षयादित्यादि / व्रणशोषिणो वैशे च्छुकांस्तरून् पवनधूमवादितांश्च // 30 // पिकलक्षणानुपदेशात् सामान्यलक्षणं ज्ञेयम् / यद्येवं कुतोऽस्य इदानीमेकीयमतं प्रदर्य संप्राप्त्यनन्तरं राजयक्ष्मणः पूर्वपृथगभिधानमिति चेत्, विशिष्टकारणतया असाध्यमिखख्याते: | रूपाण्याह-श्वासासादकफसंस्रवेत्यादि / असादः अज्ञानाम नुत्साहः, अग्निसादः अग्निमान्यम् / मदः पूगफलेनेव मत्तता। मांसपरो मांसाभिलाषी / रिरंसुःरन्तुमिच्छुः / शल्लकी गोधानु१ 'तथैवारुचिपीडितः' इति तथैवारतिपीडितः' इति च पा० / कारी वज्रशकलः, 'शल्लक' इति लोके प्रसिद्धः, नीलकण्ठो म. 2 'पुनररुचिकरणं' इति पा० / 3 'ब्रणितस्य भवेच्छोषो दोषैः यूरः, गृध्रः आमिषाशी योजनदृष्टिः। कपयो वानराः / कृकसाध्यतमः स च' इति हस्तलिखितपुस्तके पाठ उपलभ्यो। 4 'साध्यतमत्वख्यातेः' इति पा०। १'कर्ममिबाप्यनौरस्सैर्वक्षो' इति पा० / सु० सं०९.

Page #811
714 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्र लासः कृकण्टकः 'गिरगिट' इति पूर्वदेशीया भाषन्ते / तं अर्कामृताक्षारजलोषितेभ्यः शोषिणं, वाहयन्ति प्रापयन्ति स शोषी। ननु, संप्राप्त्यनन्तरं कृत्वा यवेभ्यो विविधांश्च भक्ष्यान् // 38 // पूर्वरूपेषु वक्तव्येषु कथं रूपाण्यभिधाय पूर्वरूपोपादानं कृतम् ! खादेत् , पिबेत् सर्पिरजाविकं वा उच्यते-रूपाण्यव्यक्तानि पूर्वरूपाण्यस्येति प्रतिपादनार्थम् कृशो यवाग्वा सह भक्तकाले॥ // 29 // 30 // सर्पिर्मधुभ्यां त्रिकटु प्रलिह्यामहाशनं क्षीयमाणमतीसारनिपीडितम् // श्वव्याविडङ्गोपहितं क्षयातः॥ 39 // शूनमुष्कोदरं चैव यक्ष्मिणं परिवर्जयेत् // 31 // शोषिणां यानि मांसान्यादेयानि तान्याह-काकानुलूकानवय॑माह-महाशनमित्यादि / मुष्को वृषणम् / 'यक्ष्मिणम्'। कुलानित्यादि / बिडाला प्राम्यादिमेदेन षदप्रकारा मार्जाराः; इत्यत्रान्ये 'शोषिणम्' इति पठन्ति // 31 // तथा च-"प्राम्यो वन्यस्तोयजातः पक्षिमार्जारविजको / सुगन्धउपाचरेदात्मवन्तं दीप्ताग्निमकृशं नवम् // वृषणश्चेति मार्जाराः षद प्रकीर्तिताः" इति / व्याला व्याघ्रादयः, उपक्रम्यमाह-उपाचरेदात्मवन्तमित्यादि / आत्मवन्तं बिलेशयाः श्वाविच्छल्लकीप्रभृतयः आखुरत्र वृक्षमूषिकः / जितेन्द्रियम् // विविधैः प्रवादैरिति “काकांस्तित्तिरिशब्देन मत्स्यशब्देन चोरस्थिरादिवर्गसिद्धेन घृतेनाजाविकेन च // 32 // | गान् / भृष्टमत्स्यात्रशब्देन दद्याद्ण्डूपदानपि” इत्यादिभिर्नानास्निग्धस्य मृदु कर बाधश्च शोधनम्॥ प्रकारेर्वचनेः / एवंप्रकारेण दाने कि प्रयोजनमिति चेत् ! - आस्थापनं तथा कार्य शिरसश्च विरेचनम् // 33 // | जुगुप्सया भक्षणं भक्षितस्य चानुल्लेखनम् / तथा चोकं-"जा. तदेव चिकित्सितमाह-स्थिरादिवर्गसिद्धेनेत्यादि / स्थिरादिः नन् जुगुप्सु वायादुक्तं वा पुनरुल्लिखेत् / तस्माच्छयोपसिद्धानि विदारिगन्धादिः। मृदु यत् कर्शनं न भवतीत्यर्थः / आस्था मांसान्येतानि दापयेत्" इति / जाङ्गलानि जङ्घालविष्किरप्रतुपनं निरूहः / तथेति मृद्वित्यर्थः / शिरसो विरेचनं नस्यम् | दजानि, शेषजागलवर्गाणामत्र विशेषेणाभिधानात् / यद्यपि // 32 // 33 // जाङ्गलशब्देनैव गृध्रादयोऽपि लब्धाः, तथाऽप्यत्यन्तबृंहणवाद्ग ध्रादीनां पृथगुपादानम् / मुगाढकीसूपरसाः स्रोतःशुद्धिकरवायवगोधूमशालींश्च रसैर्भुजीत शोधितः॥ द्देयाः। नागो हस्ती, अश्वतरो वेशरः / सुकल्पितानि वेशवारीशोधितस्य पश्चात्कर्म आह-यवगोधूमेत्यादि / रसैः जाग कृतानि नानाप्रकारप्रकल्पितानि / तथा च वृद्धभोज:-"खरोलासरसैः। |ष्ट्राश्वतर नागं मांसं मांसाभिवृद्धये / दद्यान्माहिषशब्देन वेस. हढेऽग्नौ बृहयेचापि निवृत्तोपद्रवं नरम् // 34 // वारीकृतं भिषक्" इति / मांसोपदंशानरिष्टान् अभयारिष्टप्रभूबंडणविषयमाह-दृढेऽमावित्यादि / निवृत्तोपद्रवमिति प्रशा-तीन् , माकयुकान् द्राक्षासवयुक्तान्, मदिरा मद्यम् / भक्ष्यान्तखरमेदादिकमित्यर्थः // 34 // निर्देष्टुमाह-अकांमृतक्षारजलोषितेभ्य इत्यादि / अर्कगुव्यवायशोषिणं प्रायो भजन्ते वातजा गदाः॥ डूचीक्षारपानीयोषितेभ्यो यवेभ्यो भक्ष्यान् कृत्वा खादेदिति बृहणीयो विधिस्तस्मै हितः स्निग्धोऽनिलापहः॥३५॥ | संबन्धः / उषितेभ्यो रात्रौ स्थितेभ्यः / अर्कादिभस चतु इदानी व्यवायशोषिणो विशिष्टं चिकित्सितमाह-व्यवाये- गुणेन जलेन गालयित्वा पचेद्यावदर्धावशिष्टं भवति / तथा त्यादि / 'व्यवायशोषिणम्' इत्यादिवाक्यं केचिन्नेच्छन्ति, 'क्रिया- चोकं-"पानाय भोजनायाथ भस्म स्राव्यं चतुर्गुणे / जलेऽर्धणां चाविभागेन' इत्युक्तस्य व्याघातात् // 35 // मवविीष्टे($) तु क्षाराम्भो प्रागमिष्यते"-इति / पिबेदित्यादि / काकानुलूकानकुलान् बिडालान् अजाविकं वेति आज वा आविकं वेत्यर्थः / अजेत्यत्र गण्डूपदान् व्यालबिलेशयाखून् // हखवं छन्दोऽनुरोधात् / भक्तकाले 'भोजनकाले / समिधुगृध्रांश्च दद्याद्विविधैः प्रवादः भ्यामित्यादि / उपहितं संयुक्तम् // 36-39 // ससैन्धवान् सर्षपतैलभृष्टान् // 36 // मांसामांसेषु घृतं च सिद्धं देयानि मांसानि च जाङ्गलानि शोषापहं क्षौद्रकणासमेतम् // मुद्गाढकीसूपरसाश्च हृद्याः॥ खरोष्ट्रनागाश्वतराश्वजानि मांसादांसेष्वित्यादि / मांसादा गृध्रादयः, तन्मासरसे देयानि मांसानि सुकल्पितानि // 37 // चतुर्गुणे सिद्धं सर्पिः क्षौद्रपिप्पलीयुक्तं शोषापहं भवति / मांसोपदंशांश्च पिवेद्रिष्टान् क्षौद्रकणेत्यत्र दन्तिकणेति केचित् पठन्ति ।माकयुक्तान् मदिराश्च सेव्याः॥ द्राक्षासितामागधिकावलेहः सक्षौद्रतैलः क्षयरोगघाती // 40 // . १'नर' इति पा०। २'प्रकारैः' इति पा०। 3 'मुद्राढकी. यूपरसाब' इति पा. . १"एवंप्रकारदानः' इति पा०। २'नान्यप्रकारकल्पितानि' इति /

Page #812
अध्यायः 41] सुश्रुतसंहिता। 715 घृतेन चाजेन समाक्षिकेण दशभागान् त्रिवर्गादिकेन कल्केन विपचेदिति संबन्धः / मूर्वा तुरङ्गगन्धातिलमाषचूर्णम् // चोरस्नायुः / खदिरखुमाणामिति द्वमग्रहणं मध्यमवयसः खदिवाक्षेत्यादि / अवलेहोऽयम् // 40 // रस्य ग्रहणार्थम् / त्रिवर्गः त्रिफला / मधुरं च कृत्स्नं काकोल्यासिताश्वगन्धामगधोद्भवानां दिकम् ; अपरेऽष्टवर्गमाहुः // 44 // 45 ॥चूर्ण घृतक्षौद्रयुतं प्रलिह्यात् // 41 // वे पञ्चमूल्यौ वरुणं कर सिताश्वगन्धेत्यादि / सिता शर्करा, मगधोद्भवा पिप्पली 41 भल्लातकं बिल्वपुनर्नवे च // 46 // क्षीरं पिबेद्वाऽप्यथ वाजिगन्धा यवान् कुलत्थान् बदराणि भार्गी विपक्कमेवं लभतेऽङ्गपुष्टिम् // पाठां हुताशं समहीकदम्बम् // कृत्वा कषायं विपचेद्धि तस्य क्षीरमित्यादि / वाजिगन्धाविपक्कं सामान्यक्षीरपाकपरि षभिर्हि पात्रघृतपात्रमेकम् // 47 // भाषया / वाजिगन्धा अश्वगन्धा - व्योषं महावृक्षपयोऽभयां च तदुत्थितं क्षीरघृतं सिताव्यं चव्यं सुराख्यं लवणोत्तमंच॥ प्रातः पिबेद्वाऽपि पयोनुपानम् // 42 // एतद्धि शोषं जठराणि चैव तदुत्थितं क्षीरघृतमित्यादि / तदुत्थितम् अश्वगन्धाविपक्क- हन्यात् प्रमेहांश्च सहानिलेन // 48 // क्षीरोत्यं, क्षीरघृतं क्षीराद्विलोडितादुद्भूतं घृतम् // 42 // द्वे पञ्चमूल्यावित्यादि / द्वे पञ्चमूल्यो दशमूलमित्यर्थः / उत्सादने चापि तुरङ्गगन्धा. बिल्वस्य पृथक्पाठादत्र फलं प्राह्यम् / हुताशः चित्रका, महीयोज्या यवाश्चैव पुनर्नवे च // कदम्बो मुण्डितिका / कृत्वा कषायमिति दशमूलादीनामष्टउद्वर्तनमुपचर्यार्थमाह-उत्सादने इत्यादि / उत्सादनम् | षण्यधिकानि सप्तशतपलानि चतुर्गुणेनाम्भसा निष्क्वाथ्य चतुउद्वर्तनम् / तुजगन्धा अश्वगन्धा / पुनर्नवे श्वेतरके द्वे / ननु, भांगावविष्टः क्वाथो ग्राह्यः / तस्य क्वाथस्य, पात्रः आढकैः / शोषे बृंहणमुपयुज्यते, एताश्च विलेखनाः, ततः कथं तदु- कल्कद्रव्याण्याह-व्योषमित्यादि / व्योष त्रिकटुकं, महावृक्षपयोगः? सत्यं, बायोपयोगेन तेषां बृंहणत्वेनोपयोगात् // - पयः सेहुण्डक्षीरं, सुराख्यं देवदारु, लवणोत्तमं सैन्धवम् / कृले वृषे तत्कुसुमैश्च सिद्धं केचित् 'लवणोत्तमम्' इत्यत्र 'मगधोद्भवां' इति पठिला . सर्पिः पिबेत्क्षौद्रयुतं हिताशी // 43 // पिप्पलीमिति व्याख्यानयन्ति / प्रमेहांश्च सहानिलेनेति ___ यक्ष्माणमेतत् प्रबलं च कासं वातिकानपिप्रमेहान् हन्तीत्यर्थः; एतच्च सुतिपर, वातिकमेहास्वासं च हन्यादपि पाण्डुतां च // नामसाध्यखात् // 46-48 // कृत्ले इत्यादि / कृत्स्ने वृषे इति समूलपत्रशाखाकुरे। वास- गोश्वाव्यजेमैणखरोष्ट्रजातैः काभ्यःकाणे, तत्कसुमैः वासकपुष्पैः, 'कल्कीकृतेः' इति शेषः। शकूद्रसमीररसक्षतोत्यैः॥ सिदं सपिरिति चतुर्गुणकायेन पुष्पकल्केनाष्टमभागेन च / द्राक्षाश्वगन्धामगधासिताभिः तथा चोकं,-"शणस्य कोविदारस्य वृषस्य च पृथक् पृथक् / सिद्धं घृतं यक्ष्मविकारहारि // 49 // कल्काव्यवान शंसन्ति पुष्पकल्पं चतुष्पलम्" इति // 43 // गोश्वाव्यजेमणेत्यादि / गोश्वादीनां शकूसक्षीरमासरसशकृद्रसा गोश्वगजाव्यजानां रुधिरैः द्राक्षादीनां कल्केन सिद्धं घृतं यक्ष्मविकारान् हन्तीति काथा मिताश्चापि तथैव भागैः॥४४॥ संबन्धः / इभा हस्तिनी, एणः कृष्णसारः। क्षीर यथासंभवं मूर्वाहरिद्राखदिरदुमाणां ग्राह्यं, न तु सर्वेषाम् // 49 // क्षीरस्य भागस्त्वपरो घृतस्य // एलाजमोदामलकामयाक्षभागान् दशैतान् विपचेद्विधिको गायच्यरिष्टासनशालसारान् // दत्त्वा त्रिवर्ग मधुरं च कृत्सम् // 45 // विडाभल्लातकचित्रकोग्राकटुत्रिकं चैव सभद्दारु __ कटुत्रिकाम्भोदसुराष्ट्रजांश्च // 50 // . . घृतोत्तमं यक्ष्मनिवारणाय // पक्त्वा जले तेन पचेद्धि सर्पिशवदसा इत्यादि / गोश्वगजाविच्छगलीनां प्रत्येकं शकृद्रसाः, __स्तस्मिन् सुसिद्ध त्ववतारिते च // तथैव मूर्वाहरिदाखदिरढमाणां कायभागैर्मिताः खल्पा भागाः, त्रिंशत्पलान्यत्र सितोपलाया तथा क्षीरस्यापरो नवमो भागः, घृतस्य दशम इति, एतान् दत्त्वा तुगाक्षीरिपलानि षट्च॥५१॥ १'कस्कं' इति पा०। 1 'स्तुतिवचः' इति पा०।

Page #813
716 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्रं प्रस्थे घृतस्य द्विगुणं च दद्यात् शकृदादिभिरालयान्तैः प्रत्येकं संबध्यते / आलयं गृहम् , क्षौद्रं ततो मन्थहतं विद्ध्यात् // अजानामेव // 56 // पलं पलं प्रातरतः प्रलिह्य रसोनयोगं विधिवत् क्षयातः पश्चात् पिबेत् क्षीरमतन्द्रितश्च // 52 // क्षीरेण वा नागवलाप्रयोगम् // एतद्धि मेध्यं परमं पवित्रं सेवेत वा मागधिकाविधानं चक्षुष्यमायुष्यमथो यशस्यम् // तथोपयोगं जतुनोऽश्मजस्य // 57 // यक्ष्माणमाशु व्यपहन्ति चैतत् रसोनयोगमित्यादि / विधिवत् यथाशास्त्रम् / क्षीरेणेति नागपाण्ड्वामयं चैव भगन्दरं च // 53 // बलाप्रयोगमागधिकाविधानाभ्यां संबध्यते / तथेति क्षीरेणेश्वासं च हन्ति स्वरभेदकास त्यर्थः / जतुनः अश्मजस्य शिलाजतुनः // 57 // हृत्प्लीहगुल्मग्रहणीगदांश्च // न चात्र किंचित् परिवर्जनीयं शोकं स्त्रियं क्रोधमसूयनं च रसायनं चैतदुपास्यमानम् // 54 // त्यजे इदानी परिहार्यमाह-शोक स्त्रियमित्यादि / क्रोधः पराएलाजमोदेत्यादि / एलादिकान् सुराष्ट्रजान्तान् कषाय- | | भिद्रोहलक्षणः; असूयनं परगुणेषु दोषारोपणम् ॥कल्पेन विपाच्य, तेन क्वाथेन सर्पिविपचेदिति संबन्धः / तस्मिन् काथे सिद्ध पूते शर्करायास्त्रिंशत्पलानि दद्यात्, तुगा दुदारान् विषयान् भजेत // क्षीर्याश्च षट्पलानि, तथा घृतस्य प्रस्थे द्विगुणं द्विप्रस्थमितं वैद्यान् द्विजातींस्त्रिदशान गुरूंश्च क्षौद्रं दद्यात् / अक्षं बिभीतकं, गायत्री खदिरः, अरिष्टो निम्बः, __वाचश्च पुण्याः शृणुयाद्विजेभ्यः // 58 // असनो बीजकः, शालः प्रसिद्धः, सारशब्दः खदिरादिभिः इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते काय.. संबध्यते / उग्रा वचा, अम्भोदो मुस्तं, सुराष्ट्रजा तुवरमृत्तिका। चिकित्सातन्त्रे (तृतीयोऽध्यायः, आदित) .. तुगाक्षीरी वंशलोचनम् ; अन्ये वंशलोचनानुकारिपार्थिवद्रव्य. ___ एकचत्वारिंशोऽध्यायः // 41 // माहुः / मन्थहतं खजविलोडितम् / अतो अस्मादसायनात् / / इदानी दैवव्यपाश्रयां चिकित्सामाह-उदारानित्यादि / अतन्द्रितः अनलसः। मेध्यं मेधाजनकम् // 5.-54 // उदारा विषया धर्माविरुद्धा मनोनुकूलाश्च शब्दादयः / भजेत प्लीहोदरोकं विहितं च सर्पि सेवेत / द्विजातीन् विप्रान् , त्रिदशान् देवान् , गुरून् पितृमास्त्रीण्येव चान्यानि हितानि चात्र॥ तृप्रभृतीन् / पुण्या वाचो वेदोक्ता रुद्रस्तुतिप्रभृतयः // 58 // इति श्रीडल्ह(क)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां . अत्र रसायनेऽपराण्यपि घृतान्यतिदेशेनाह-प्लीहोदरोकं विहितमित्यादि / प्लीहोदरोकं षट्पलकं, त्रीण्येव चान्यानि सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते कायचिकित्सातत्रे शोषप्रतिषेधनामैकचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः॥४१॥ उदरोतान्येव; तद्यथा-एकं 'हरीतकीचूर्णप्रस्थं' इत्यादिकं, द्वितीयं 'गव्ये पयसि महावृक्षक्षीरम्' इत्यादि, तृतीयं 'चव्यचित्रकदन्त्यतिविषा' इत्यादिकम् / अत्र शोषे / एतानि स्रोतोव- द्विचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। रोधशान्त्यर्थ रेचनत्वेन हितानि // अथातो गुल्मप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ उपद्रवांश्च खरवैकृतादीन् यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ जयेद्यथाखं प्रसमीक्ष्य शास्त्रम् // 55 // शोषप्रतिषेधानन्तरं रिष्टोक्तक्रमानुक्रमेण गुल्मप्रतिषेधारम्भो खरमेदादीनां चिकित्सितमतिदेशेनाह-उपद्रवांश्च खर- युज्यत इत्याह-अथातो गुल्मप्रतिषेधमित्यादि // 1 // 2 // वैकृतादीनित्यादि / यथाखं यस यदात्मीयं खरमेदादिशास्त्रं, यथोक्तैः कोपनैर्दोषाः कुपिता कोष्ठमागताः॥ तत् प्रसमीक्ष्येत्यर्थः // 55 // जनयन्ति नृणां गुल्मं स पश्चविध उच्यते // 3 // अजाशकृन्मूत्रपयोघृतास तत्र निदानानन्तरयीकखात् प्रतिषेधस्यादौ गुल्मानी हेतुसंयांसालयानि प्रतिसेवमानः॥ प्राप्तिसंख्या आह-यथोक्तैरित्यादि / यथोकैः कोपनैः प्रणप्रनानादिनानाविधिना जहाति श्रोतलवद्विग्रहादिक्रोधादिदिवाखानादिभिः। आमपक्कामिरक्तमासादशेषं नियमेन शोषम् // 56 // मूत्राशयहृदयोण्डुकफुप्फुसाच कोष्ठशब्दवाच्याः, तथा इदानीमजायाः सर्वप्रकारेणोपयोगमाह-अजाशकृन्मूत्र- चोकम् -'स्थानान्यामाग्निपक्कानां मूत्रस्य रुधिरस्य च / हृदुव्यादि / अजाशकृदादिकं यथासंभवं नानादिविधिना पुरुषः ण्डकः फुप्फुसश्च कोष्ठ इत्यभिधीयते' इति / गुल्मः पञ्चविधःसेवमानोऽष शोषं मासाजहातीति संबन्धः / बजाशब्दः पृथग्दोषैः त्रयः, समस्तैः एकः, रतन अपरः, एवं पञ्चविधः /

Page #814
अध्यायः 42] श्रुसुतसंहिता। 717 परः॥ एतच प्रायोवचनं, द्वन्द्वजगुल्माना सद्भावात् / तथा चोक्तम्- गच्छति याति; अप्खिव बुद्बुद उद्गच्छति उद्गतिं याति, तथा "व्यामिश्रलिझानपरांस्तु गुल्मास्त्रीनादिशेद्रेषजकल्पनार्थम्-" | गुल्मरूपोऽपि दोषः खावयवे उद्गच्छति उद्गतिं याति; अन्तः इति, तथा व्रणप्रश्नोतप्रसरतया पश्चदशप्रकारगुल्मसंभवात् / अभ्यन्तरे, सरति भ्राम्यति / एवम्भूतः प्रायेण वातिको भवति, यथोकैः कोपनैरित्यादिहेतुः, दोषाः कुपिता इत्यादिः संप्राप्तिः, | स च न पच्यते; इतरे च गुल्मा यदा रक्तादिदूष्यमधिष्ठाय अवस पञ्चविध इत्येषा संख्या // 3 // तिष्ठन्ते तदा कदाचित् पच्यन्ते / तथा चोक्तम्-“रक्तपित्ताहद्वस्त्योरन्तरे ग्रन्थिः संचारी यदि वाऽचलः॥ तिवृद्धत्वात् क्रियामनुपलभ्य वा / यदि गुल्मो विदधेत शस्त्रं चयापचयवान् वृत्तःस गुल्म इति कीर्तितः॥४॥ तत्र भिषग्जितम्" इति / अथैवमन्तर्विद्धेगुल्मस्य च शीघ्रगुल्मस्य रूपमाह-हृदस्त्योरन्तरे ग्रन्थिरित्यादि / हृदस्त्योः | मन्दपाकित्वेन भेदः ॥६॥हृदये च बस्तो च, वा तयोरेवान्तरे; तेन सर्वमुदरमाक्षिप्तम् / स व्यस्तैर्जायते दोषैः समस्तैरपि चोच्छितैः॥७॥ संचारी चलनशीलः, वाताधिक्यात् / अचल एकस्थानशायी, वायोरल्पत्वात् / चयापचयवान् कदाचिदुपचितः कदाचिदप- इदानीं 'स पञ्चविध उच्यते' इत्यस्यैव विवरणमाह-स चित इति, विचित्रक्रियखाद्वायोः / वृत्तो वर्तुल: / केचित् 'हृन्ना- व्यस्तैर्जायते दोषैरित्यादि / स गुल्मः, व्यस्तैः एकैकैः; उच्छ्रितैः भ्योरन्तरे' इति पठन्ति ते च नाभिग्रहणेनैव सामीप्यादस्ति | प्रकुपितैः, रतन आतवरक्तन; चकारात् धातुरक्तेनापि गुल्मो गृह्णन्ति / 'चयापचयवान्' इत्यत्र 'स्थिरोपचयवान्' इति केचित् जायते, स च पुंसां स्त्रीणां च भवति तस्य च पृथगुपादानं न पठन्ति, स्थिर उपचयो वृद्धिर्यस्य स इति च व्याख्यानयन्ति 4 | कृतं, पैत्तिकगुल्मसमानलक्षणतया तत्रैवावरोधात् // ७॥पञ्च गुल्माश्रया नृणां पार्वे हमाभिबस्तयः॥ सदर्न मदन्ता वढेराटोपोऽत्रविकूजनम् // 8 // - इदानीं तत्राप्युदरे पश्चगुल्माश्रयानाह-पश्च गुल्माश्रया विण्मूत्रानिलसङ्गश्च सौहित्यासहता तथा // इत्यादि / सुबोधमेतत् / कार्तिककुण्डस्वेनं पाठं ‘स व्यस्तै- द्वेषोऽन्ने वायुरूवं च पूर्वरूपेषु गुल्मिनाम् // 9 // र्जायते दोषैः' इत्यादिवाक्यादनन्तरं पठति // गुल्मपूर्वरूपाण्याह-सदनमित्यादि / आटोप उदरापूरः। गुपितानिलमूलत्वाहढमूलोदयादपि // 5 // | सङ्गो निरोधः / सोहित्यासहता तृप्त्यक्षमत्वम् / वायुः ऊर्ध्व गुल्मवद्वा विशालत्वाहुल्म इत्यभिधीयते // सन्ततोद्वार इत्यर्थः // 8 // 9 // अथ गुल्मनिरुक्तिमाह-गुपितानिलमूलवादित्यादि / गुपि. हृत्कुक्षिशूलं मुखकण्ठशोषो तांनिलमूलखात् आकुलीकृतवायुमूलखात्, एतेन सर्वगुल्मानां वायोर्निरोधो विषमाग्निता च // वायुः कारणम् / गूढमूलोदयादिति गूढमूलाः कन्दादयः, तेषा ते ते विकाराः पवनात्मकाश्च मिवोदयादुत्पत्तेः; अन्ये तु गूढमूलो गुप्तकारण उदयो यस्य स भवन्ति गुल्मेऽनिलसंभवे तु॥१०॥ तथा तस्मात् , मूलस्य वायोगूढखमावृतत्वमुच्यते तत्प्रकोपद्वै- वातगुल्मलक्षणमाह-हृत्कुक्षिशूलमित्यादि / विषमामिता विध्यात्; तथा च-“वायोर्धातुक्षयात् कोपो मार्गस्यावरणेन चेति चकारान्मुखवैरस्यं प्रायम् / ते ते विकाराः स्वम्भकम्पाच"-इति / गुल्मवत् मनुष्यादिसंहतिवत् / विशालखात् | दयः / केचिद्वातगुल्मलक्षणं 'वामानशूले भवतोऽतिमात्र . विस्तीर्णखात्। एतेनैतदुक्तं भवति-यथा संहतिविशेषेणावस्थिता इत्यादिना पाठेन पठन्ति; से चाभावान लिखितः॥१०॥ मनुष्यवृक्षादयो गुल्मव्यपदेशं भजन्ते-मनुष्यगुल्मो वृक्षगुल्म खेदज्वराहारविदाहदाहा. इति, एवमत्रापि दृष्टान्तत्रयं गुल्मस्य दोषत्रयोद्भवलप्रदर्शना स्तृष्णाऽङ्गरागः कटुवक्रता च॥ र्थम् / 'गुपितानिलमूलत्वात्' इत्यत्र 'कुपितानिलमूलखात्' इति पित्तस्य लिङ्गान्यखिलानि यानि . केचित् पठन्ति / तत्रापि स एवार्थः / 'गूढमूलोदयात्' इत्य- पित्तात्मके तानि भवन्ति गुल्मे // 11 // त्रापरे 'गूढगूल्मोदयात्' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च पित्तगुल्मलक्षणमाह-खेदेत्यादि / आहारविदाहः भुक्तमागूढस्य लतादिवृतस्य गुल्मस्येव वर्तुलविटपस्येव उदयादुत्पत्तेगुल्म त्रस्याहारस्याम्लिकादिसद्भावः। पित्तस्य लिङ्गानि भ्रममदमूर्छाइत्यर्थः // 5 // दीनि / पित्तगुल्मलक्षणमपि केचिदन्यपाठेन पठन्ति / यथास यस्मादात्मनि चयं गच्छत्यप्खिव बुद्रुदः // 6 // | 'अम्लीभवत्यन्नमथो ज्वरश्च दाहः पिपासा कटुवक्रता च / अन्तः सरति यस्साच न पाकमुपयात्यतः॥ पित्तस्य लिङ्गानि च कीर्तितानि भवन्ति पित्तप्रभवे तु गुल्मे' इदानीं यथा न पच्यते गुल्मस्तथाऽऽह-स यस्मादित्यादि / | इति // 11 // स गुल्मो यस्मात् कारणादात्मनि खावयवे चयं निचयं स्तैमित्यमन्नेऽरुचिरङ्गसाद१-२-३-'कुपितानिलमूलत्वात्' इति पा०। 4 'वनस्पत्या __ श्छर्दिः प्रसेको मधुरास्यता च // दिसंहतिवत्' इति पा०। ५'लतादिच्छन्नस्य' इति पा०। / 1 सोऽप्यभावान्न लिखितः' इति पा०।

Page #815
718 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं कफस्य लिङ्गानि च यानि तानि नाङ्गैः' (च. चि. अ. 5) इति / गर्भिणीनां लिङ्गानि भवन्ति गुल्मे कफसंभवे तु // 12 // श्रमादीनि सदनान्तान्यत्र व्याधिखभावाद्भवन्ति / तं रक्तगुकफगुल्मलक्षणमाह-स्तमित्यमित्यादि / स्तमित्यं स्तिमि-ल्मम् / गर्भकालातिगमे प्रसूतिकालेऽतिक्रान्ते; प्रसूतिकालादनतता / अन्ने अरुचिः अन्नानभिलाषः / प्रसेको लालासावः। न्तरं पिण्डीभूते रक्तगुल्मे स्नेहादिनोपस्कृतदेहायाः सुखसाध्य. कफस्य लिङ्गानि गौरवशैत्यादीनि / कफगुल्ममपि केचित् "अन्ने | लम् / उक्तं च-"ज्वरे तुल्यतुदोषत्वं प्रमेहे तुल्यदूष्यता। न लिप्सा गुरुगात्रता च छर्दिः प्रसेको मधुरास्यता च" इत्या- | रक्तगुल्मे पुराणत्वं सुखसाध्यस्य लक्षणम्" इति / केचिदेवं दिपाठेन पठन्ति, सोऽप्यभावान्न दर्शितः // 12 // व्याख्यानयन्ति-'मासे व्यतीते दशमे चिकित्स्यः' इति वक्तव्ये 'तं गर्भकालातिगमे चिकित्स्यम्' इति यत्कृतं तद्रक्तगुल्मे सम्यसर्वात्मकः सर्वविकारयुक्तः / गुपैचिते प्रसूतिकालादयंगपि चिकित्सा करणीयेति बोधयति सोऽसाध्य उक्ता, // 13-15 // सन्निपातगुल्मलक्षणमाह-सर्वात्मक इत्यादि / सर्वविकार- वातगुल्मार्दितं स्निग्धं युक्तं स्नेहविरेचनैः॥ युक्तः प्रत्येकवातादिगुल्मोक्तलक्षणसहितः। 'सर्वात्मके सर्वरु उपाचरेद्यथाकालं निरूहै: सानुवासनैः॥१६॥ जोपपत्तिः' इति केचित् पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-सर्वलि ___ अतः परं चिकित्सामाह-वातगुल्मार्दितमित्यादि / स्निग्धझोपपत्तिरिति वक्तव्ये सर्वरुजोपपत्तिरिति यत्कृतं तन्महारुजलप्र मवस्थापेक्षया चतुर्भिरपि नहैः / यथाकालमिति 'पक्षाद्विरेको तिपादनार्थम् / केचिदत्र निचयगुल्मं पुरीषलसिकारक्तजन्यं वान्तस्य' इत्यादिनोक्तस्य कालस्यानतिक्रमेणेत्यर्थः; 'यथाकालं' दक्षिणपार्थाश्रितं पठन्ति / तस्य विशेष उच्यते,-"सिराजाल इत्यत्र 'यथायोग' इति पठिला यथावस्थमिति व्याख्या परिच्छन्नो दाहरागज्वरान्वितः। कूर्मवद्रक्तपर्यन्तस्त्रिदोषः स न नयन्ति // 16 // सिध्यति" इति / केचिच्च गुल्मावस्थाविशेषमुपस्तम्भनामान्तरं पित्तगुल्मार्दितं स्निग्धं काकोल्यादिघृतेन तु॥ पठन्ति-"पयो ह्यम्लसमायुक्तं दधिभावं व्रजेद्यथा / यत्नही- विरिक्तं मधुरैर्योगैर्निरूहैः समुपाचरेत् // 17 // . . नस्य गुल्मोऽपि तथोपस्तम्भतां व्रजेत् // अम्भोवहे स्वम्भयित्वा | पित्तगुल्मार्दितमित्यादि / मधुरोगैः आरग्वधादिभिः क्षीरस्रोतसी कोष्ठसंश्रितः / उदरे प्रति सन्तिष्ठेदुपस्तम्भ तुत शर्करादिभिश्च; अन्ये तु 'भित्त्वा द्विधेक्षुम्' इत्याद्युक्तमधुरैर्योगै. विदुः" इति // रिति व्याख्यानयन्ति / निकहैः समुपाचरेन्मधुरैरेव // 17 // क्षतर्ज प्रवक्ष्ये॥ | श्लेष्मगुल्मार्दितं स्निग्धं पिप्पल्यादिघृतेन तु॥ . नवप्रसूताऽहितभोजना या तीक्ष्णैर्विरिक्तं तद्रूपैर्निरूहैः समुपाचरेत् // 18 // या चामगर्भ विसृजेहतौ वा // 13 // लेष्मगुल्मार्दितमित्यादि / तीक्ष्णैः बन्तीद्रवन्तीप्रभृतीभिः / वायुर्हि तस्याः परिगृह्य रक्तं तपैनिकहैतीक्ष्णैः 'आरग्वधादिमिः काथः' इत्यादिभिरि. करोति गुल्मं सरुजं सदाहम् // त्यर्थः / सर्वगुल्मेषु स्नेहखेदो प्रयोज्यौ, वातारब्धवात् // 18 // पैत्तस्य लिनेन समानलिङ्गं सन्निपातोत्थिते गुल्मे त्रिदोषघ्नो विधिर्हितः॥ विशेषणं चाप्यपरं निबोध // 14 // ___ सन्निपातोत्थिते गुल्मे इत्यादि / ननु, पूर्व सान्निपातिको न स्पन्दते नोदरमेति वृद्धि गुल्मोऽसाध्य उक्तः, तत् कथं त्रिदोषनो विधिर्हित इत्युच्यते ? भवन्ति लिङ्गानि च गर्भिणीनाम् // सत्यं, यथा विषमसन्निपातजो गुल्मोऽसाध्यस्तथा समसनितं गर्भकालातिगमे चिकित्स्य पातजोऽभिनवो बलवति पुरुषे कृच्छ्रसाध्यः, अतोऽत्र चिकिमसृग्भवं गुल्ममुशन्ति तज्ज्ञाः॥१५॥ सितमुक्तम् / तथा चोक्तं-“सन्निपातोत्थितो गुल्मश्विरोत्थो ऽसमदोषजः। वर्जनीयोऽन्यथा कृच्छ्रसाम्यो बलवतो मतः"मार्तवरक्तजगुल्मं हेत्वादिभिराह-क्षतजमित्यादि / क्षतज इति // - . शब्देनार्तवरकमुच्यते, कारणे कार्योपचारात् / आमगर्भ | पित्तवद्रक्तगुल्मिन्या नार्याः कार्यः क्रियाविधिः॥१९ षण्मासं यावत् / ऋतावित्यत्रापि अहितभोजनेति संबध्यते / / विशेषमपरं चास्याः शृणु रक्तविमेदनम् // पैत्तस्य पित्तजगुल्मस्य / विशेषणं विशेषम् / निबोध जानीहि / पेलाशक्षारतोयेन सिद्धं सर्पिः प्रयोजयेत् // 20 // न स्पन्दते न चलति, 'अझैः' इति शेषः / अन्ये तु परतो निषे दद्यादुत्तरबस्ति च पिप्पल्यादिघृतेन तु॥ धस्योभयत्र संबन्धात् स्पन्दते इत्येव वर्णयन्ति; तेन पिण्डितः उष्णैर्वा मेदयेद्भिन्ने विधिरासृग्दरो हितः॥२१॥ स्पन्दत एवेत्यर्थः; तथा चोक्तम्-'यः स्पन्दते पिण्डित एव पित्तवद्रकगुल्मिन्या इत्यादि / पित्तवत् पित्तगुल्मवत् / १'तन्महारुजासूचनार्थम्' इति पा०। 2 'गुरुमावस्थाविशेष- / 1 हेतवः' इति पा०। 2 'सम्यक् हाते! इति पा० / प्राप्त्या नामान्तरं' इति पा० / 3 'प्रसवेदथतौं' इति पा०।। 3 'वातसद्भावात्' इति पा०। 4 'यमात्' इति पा० / 4 'क्षतनशब्देनात्र रक्तमुच्यते' इति पा०॥ 5 पलाशमसतोयेन' इति पा० /

Page #816
अध्यायः 42] सुश्रुतसंहिता। पित्तगुल्मचिकित्सया प्रतिकृतस्य रक्तगुल्मस्य विशेष- हिङ्गुसौवर्चलाजाजीविडदाडिमदीप्यकैः॥ त्रिसामाह-विशेषमपरं चास्या इत्यादि / पलाशक्षार- पुष्करव्योषधान्याम्लवेतसक्षारचित्रकैः // 27 // तोयेन पलाशभस्मगालितेन जलेन / केचित्तीयशब्द क्वार्थ (शटीवचाजगन्धैलासुरसश्च विपचितम् / / वर्णयन्ति / स च क्षारक्वाथः स्नेहोपयोगोतविधिना कार्यः / शूलानाहहरं सर्दिना चानिलगुल्मिनाम् / / 28 / / पिप्पल्यादिगणकल्कक्काथाभ्यां साधितघृतेन / उष्णैरिति पिप्प हिवायं घृतमाह-हिङ्गुसौवर्चलेत्यादि / धान्यं धान्यल्यादिप्रमृतिभिः / विधिरासग्दर इति रक्तपित्तोको विधिः; कम् / अजगन्धा बोवयिका / सुरसः तुलसी। हिग्वादीनां कुत एतत् ? असृग्दरे रक्तपित्तविध्यतिदेशात् ; असृग्दरविध्य सुरसान्तानां कल्के दना चतुर्गुणेन विपाचितं सर्पिः शूलादितिदेशेन रक्तपित्तविध्यतिदेशं कुर्वमेतज्ज्ञापयति-अधोगत हरमिति संबन्धः // 27 // 28 // रक्तपित्तचिकित्सितमत्र कार्यमिति // 19-21 // | विडदाडिमसिन्धूत्थहुतभुग्व्योषजीरकैः॥ आनूपौदकमजानो वसा तैलं घृतं दधि // हिङ्गसौवर्चलक्षाररुग्वृक्षाम्लाम्लवेतसैः॥२९॥ विपक्कमेकतः शस्तं वातगुल्मेऽनुवासनम् // 22 // | बीजपूररसोपेतं सर्पिर्दधिचतुर्गुणम् // ___ वातगुल्मेऽनुवासनमुद्दिशन्नाह-आनूपौदकमज्जान इत्यादि। साधितं दाधिकं नाम गुल्महृत् प्लीहशूलजित् // 30 // भानूपा गजगवयादयः, औदका मत्स्यादयः / वसाऽपि दाधिकसंज्ञं घृतमाह-विडदाडिमसिन्धूत्थेत्यादि / हुतभुक् भानपादीनामेव / विपक्कमेकत इति एतच्च स्नेहमेकीकृत्य चित्रकः / क्षारो यवक्षारः, रुक् कुष्ठं, वृक्षाम्लं तिन्तिडीकम् / विपक्कम् , अर्थाद्वातहरैर्द्रव्यैरिति बोद्धव्यम् // 22 // बीजपूरकरसोऽत्र चतुर्गुणः, द्रवद्रव्यलात् // 29 // 30 // जाङ्गलैकशफानां तु वसा सर्पिश्च पैत्तिके // रसोनखरसे सर्पिः पञ्चमूलरसान्वितम् // पैतिके गुल्मेऽनुवासनमाह-जाङ्गलैकशफामामित्यादि / सुरारनालध्यमलमूलकखरसैः सह // 31 // अत्र जागलशब्देन जङ्घालविष्किरी प्रधानतया गृह्यते / एक व्योषदाडिमवृक्षाम्लयवानीचव्यसैन्धवैः॥ शफा अश्ववेशरादयः / वसा सर्पिश्चेति अत्रापि विपक्वमिति हिङ्ग्वम्लवेतसाजाजीदीप्यकैश्च समांशिकैः॥३२॥ संबध्यते / तेनैतद्वयं पित्तहरैव्यैर्विपक्कं पैत्तिके गुल्मेऽनुवा सिद्धं गुल्मग्रहण्यर्शःश्वासोन्मादक्षयज्वरान् // सनं योज्यमिति / कासापस्मारमन्दाग्निप्लीहशूलानिलाञ्जयेत् // 33 // तैलं जाङ्गलमजान एवं गुल्मे कफोत्थिते // 23 // रसोनादिघृतमाह-रसोनखरसे इत्यादि / पञ्चमूलरसान्विकफगुल्मेऽनुवासनमाह-तैलं जाङ्गलमजान इत्यादि / तमिति बिल्वादिपञ्चमूलक्वाथान्वितम् / आरनालं काजिकं, एवमिति कफहरद्रव्यैर्विपक्कमनुवासनं शस्त्रमित्यर्थः // 23 // दध्यम्लं दधिमस्तु / दीप्यकः अजमोदा। रसोनखरसादिमूलकखधात्रीफलानां स्वरसे षडङ्गं विपचेद्धतम् // रसान्तैः षड्भिर्देवैख़्तसमैः, व्योषादिद्रव्यैः कल्कितैः सर्पिश्चतुशर्करासैन्धवोपेतं तद्धितं वातगल्मिने // 24 // शैः, सिद्धं सर्पिगुल्मादीन् जयेदिति संबन्धः // 31-33 // वातादिजगुल्मेष्वनुवासनमभिधाय वातापहघृतान्याह- दधि सौवीरकं सर्पिः काथौ मुद्कुलत्थजौ // धात्रीफलानामित्यादि / धात्रीफलानां खरसे चतुर्गुणे; षडङ्ग- | पञ्चाढकानि विपचेदावाप्य द्विपलान्यथ // 34 // मिति षट्पलकं तेनात्र पञ्चकोलयवक्षारकल्कमिति लभ्यते / सौवर्चलं सर्जिकां च देवदार्वथ सैन्धवम्॥ शर्करासैन्धवोपेतमिति शर्करासैन्धवप्रक्षेपयुक्तं तद्धतं वात- वातगुल्मापहं सर्पिरेतद्दीपनमेव च // 35 // गुल्मिने हितमित्यर्थः // 24 // दधि सौवीरकमित्यादि / दध्यादीनि चत्वारि पृथगाढकप्रमाचित्रकव्योषसिन्धूत्थपृथ्वीकाचव्यदाडिमः॥ णानि, सौवर्चलादीनि द्विपलान्यावाप्य सर्पिराढकं विपचेत्, दीप्यकग्रन्थिकाजाजीहए समैः॥२५॥ | अयमत्र सिद्धः पाठः, पारंपर्या विच्छेदस्मरणात् / वर्तमानपुस्तदध्यारनालबदरमूलकवरसैघृतम् // केषु चायं पठ्यते-कुलत्थमूलकक्काथेत्यादि // 34 // 35 // तत्पिबेद्वातगुल्मानिदौर्बल्याटोपशूलनुत् // 26 // तृणमूलकषाये तु जीवनीयैः पचेद्धतम् // चित्रकादिघृतमाह-चित्रकव्योषेत्यादि / पृथ्वीका हिड वृतमाह-चत्रकव्यापत्यादि / पृथ्वीका हिङ्ग-न्यग्रोधादिगणे वाऽपि गणेवा पुत्पलादिके॥३६॥ पत्रिका, 'कृष्णजीरक' इत्यन्ये; दीप्यकः अजमोदा, प्रन्थिक | रक्तपित्तोत्थितं नन्ति घृतान्येतान्यसंशयम् // पिप्पलीमूलम् / समैरिति 'कल्कीकृतैः' इत्यध्याहार्यम् / दध्या पित्तजरतजगुल्मयोघृतान्याह-तृणमूलकषाये इत्यादि / दीनि मूलकखरसान्तानि प्रत्येकं घृताच्चतुर्गुणानि // 25 // 26 // अत्र तृणमूलशब्दात्तृणपञ्चमूलकषाये इति बोद्धव्यम् / जीव१ 'मृदुकृतस्य' इति पा० / 2 'वर्तयन्ति' इति पा० / नीयैरिति काकोल्यादिभिः कल्कीकृतरित्यर्थः / न्यग्रोधादिगणे 3 'अपराणि घृतान्याह' इति पा० / | काथीकृते इति ज्ञेयम् / वाऽपीलपिशब्दो जीवनीयैः पद्धत

Page #817
720 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं मिति समुच्चिनोति / एवमुत्पलादावपि प्राह्यम् / रक्तपित्तोत्थितं पानीयं क्षारमाह-तिलेत्यादि / इक्षुरकः कोकिलाक्षकः / 'गुल्म' इति शेषः // 36 // नागरकस्थाने केचित्र्यूषणं पठन्ति / कृमिघाति विडङ्गम् / आरग्वधादौ विपचेद्दीपनीययतं घतम // 37 // तिलादीनां मूलकान्तानां भस्म गवादिमूत्रगणेन चतुर्गुणेन क्षारक्षारवर्गे पचेच्चान्यत् पचेन्मूत्रगणेऽपरम् // कल्पेन परिस्राव्य कुष्ठादिभिरजमोदान्तः पालिकैः सामुद्रात् समुनन्ति गुल्मं कफोद्भूतं घृतान्येतान्यसंशयम् // 38 // द्रलवणाद्दशभिः पलैश्चूर्णितैर्युतं लौहपात्रे मृदुना चाग्निना लेयं कफगुल्मे घृतान्याह-आरग्वधादी विपचेदित्यादि / आर पक्ला उद्धरेदिति संबन्धः / अन्ये तु व्याख्यानयन्ति-तिला दिभस्मपलशतं गवादिमूत्रेण चतुर्गुणेन निष्क्वाथ्य पादभागिकग्वधादाविति क्वाथीकृते / दीपनीययुतमिति पिप्पल्यादिकल्कयु मवशेष्य, तच्चतुर्थाशं कुष्ठादिचूर्णमावाप्य तावत् पचेद्यावल्लेयं तम् / एकं घृतम् / क्षारवर्गे इति मुष्ककादारभ्य यावच्चतस्रः | भवति / दध्नेत्याद्यनेकावलोडनद्रव्योपदेशो दोषकालान्यपेक्षया। कोशातकीरिति क्षारवर्गे, मुष्ककादिगणे इत्यन्ये व्याख्यानय. वातविकारान् तूनीप्रभृतीन् // 40-44 // न्ति / अत्रापि दीपनीययुतमिति संबध्यते, तेन क्षारवर्गद्रवे पिप्पल्यादिकल्कयुतं घृतं पचेदित्यर्थः, द्वितीयं घृतमित्यर्थः / स्वर्जिकाकुष्ठसहितः सारः केतकिजोऽपि वा। पचेन्मूत्रगणेऽपरमिति मूत्रगणे गोमुत्रादिकेऽष्टसंख्याकेऽपरं | तैलेन शमयेत् पीतो गुल्मं पवनसंभवम् // 45 // ठतीयं घृतम् / अत्रापि दीपनीययतमिति संबध्यते / 'मूत्रग- श्लोकेन योगद्वयमाह-वर्जिकेत्यादि / क्षारो यवक्षारः / दत्यनान्ये 'दीपनीयगणेऽपरम' इति पठन्ति. तच्च | तत्र खर्जिकाकुष्ठसहितो यवक्षारस्तैलेनेत्येको योगः; केतकिटीकाकारा अनार्ष वर्णयन्ति / केचिदिदं कफगुल्मचिकित्सितं | जोऽपि वेत्यत्रापि क्षार इति संबध्यते, तेन केतकिजोऽपि वा वातगुल्मचिकित्सानन्तरं पठित्वा वातावरकं कफशान्तये कफ-| क्षारस्तैलेनेति द्वितीयो योगः / गौडास्तु केतकिक्षारः स्वर्जिकाहन्तण्यपि घृतानि वातगुल्मे शस्तानीति व्याख्यानयन्ति | कुष्ठसहितस्तैलेनेत्येकमेव योगं मन्यन्ते // 45 // // 37 // 38 // पीतं सुखाम्बुना वाऽपि स्वर्जिकाकुष्ठसैन्धवम् // यथादोषोच्छ्रयं चापि चिकित्सेत्सान्निपातिकम् // क्षारावलेहमभिधाय चूर्णमाह-पीतमित्यादि / सुखाम्बुन एवं घृतान्यभिधायाधुना सान्निपातिके दोषोद्रेकेण घृतचूर्णा- | इषदुष्णोदकेन / गुल्म हन्तीत्यत्रापि संबध्यते ॥दिभिश्चिकित्सितमाह-यथेत्यादि / यथादोषोच्छ्रयं यो यो दोष वृश्चीव(र)मुरुबूकं च वर्षाभूङ्घहतीद्वयम् // 46 // उच्छ्रित उत्कटतचिकित्सया चिकित्सेदित्यर्थः। 'यथादोषोच्छ्रयं' चित्रकं च जलद्रोणे पक्त्वा पादावशेषितम् // इत्यत्रान्ये 'यथादोषबलं' इति पठन्ति; तत्राप्येकोऽर्थः // - मागधीचित्रकक्षौद्रलिप्ते कुम्भे निधापयेत् // 47 // चर्ण हिङग्वादिकं वाऽपि घतं वा प्रीहनाशनम३९ | मधुनःप्रस्थमावाप्य पथ्याचूर्णार्धसंयुतम् // पिबेहुल्मापहं काले सर्पिस्तैल्वकमेव वा // बुसोषितं दशाहं तु जीर्णभक्तः पिवेन्नरः॥४८॥ तच्च यथादोषोच्छ्रयं चिकित्सितं वाते जिते सति कार्यमिति अरिष्टोऽयं जयेगुल्ममविपाकमरोचकम् // पातहरविधिमाह-चूर्णमित्यादि / चूर्ण हिग्वादिकमिति ___ वृश्चीवाद्यरिष्टमाह-वृश्चीवेत्यादि वृश्चीवः शुक्लपुनर्नवा / हिडत्रिकटुकेत्यादिना वातव्याध्युक्तम् / घृतं वा प्लीहनाशनमिति | उरुबूकः शुक्लैरण्डः / वर्षाभूः रक्तपुन नेवा / बृहतीद्वयमिति एका षट्पलकमित्यर्थः / यद्यपि षट्पलं घृतं तन्त्रान्तरे कफगुल्महर अणुफला, द्वितीया कण्ट किनी स्थूलफला / वृश्चीवादीनां चित्रकात्वेन दर्शितं, तथाऽप्यत्र विलक्षणैकद्रव्यखाद्वातगुल्महरखम् / न्तानामाढकम् ; अन्ये पलशतं मन्यन्ते, द्रोणेऽम्भसि पलशतकाले उत्पन्नमात्र एव षट्पलकं घृतं हितं, काले अवस्थायामि मित्यादिपरिभाषितत्वात् / पादावशेषितं चतुर्थांशावशिष्टं क्वार्थ, त्यन्ये / सर्पिस्तैल्वकमिति तिल्वकः पट्टिकारोध्रः, तेन संस्कृतं | मगधादिप्रमाणं यावन्मात्रेण कुम्भस्य सम्यग्लेपनं भवति. तैल्वक, वातव्याध्युक्तं वा // 39 // पथ्याचूर्णार्धसंयुक्तं हरीतकीचूर्णाष्टपलसंयुतम् / बुसोषितं बुसतिलेचरकपालाशसार्षपं यावनालजम् // 40 // मध्ये स्थितम् / जीर्णभक्तः परिणताहारः लघुकोष्ठ इति यावत् / पिबेत् प्रातरेव // 46-48 ॥भस्म मूलकजं चापि गोजाविखरहस्तिनाम्॥ मूत्रेण महिषीणां च पालिकैश्चावचूर्णितैः॥४१॥ पाठानिकुम्भरजनीत्रिकटुत्रिफलाग्निकम् // 49 // कुष्ठसैन्धवयष्ट्याह्वनागरकृमिघातिभिः॥ लवणं वृक्षबीजं च तुल्यं स्यादनवो गुडः॥ साजमोदैश्च दशभिः सामुद्राच्च पलैर्युतम् // 42 // पथ्याभिर्वा युतं चूर्ण गवां मूत्रयुतं पचेत् // 50 // अयःपात्रेऽग्निनाऽल्पेन पक्त्वा लेह्य(ह)मथोद्धरेत् // | गुटिकास्तद्धनीभूतं कृत्वा खादेदभुक्तवान् // तस्य मात्रां पिबेदना सुरया सर्पिषाऽपि वा॥४३॥ गुल्मष्ठीहाग्निसादांस्ता नाशयेयुरशेषतः॥५१॥ धान्याम्लेनोष्णतोयेन कौलत्थेन रसेन वा // 1 'आलोड्य' इति पा० / 2 'पृथ्वीकामुरुबूकं च' इति पा०। गुल्मान् वातविकारांश्च क्षारोऽयं हन्त्यसंशयम 44, यहन्त्यसशयम् 44 3 'तुषोषिकं इति पा०। 4 'चणकफला' इति पा० / 1 क्षारवर्गद्वये' इति पा० / | 5 पथ्याभिः सहितं चूर्ण' इति पा० /

Page #818
अध्यायः 42] सुश्रुतसंहिता। 721 हृद्रोगं ग्रहणीदोषं पाण्डुरोगं च दारुणम् // विम्लापनाभ्यञ्जनानि तथैव दहनानि च // 57 // पाठेत्यादि / निकुम्भा दन्ती / अग्निकः चित्रकः, अग्निमन्थ' | उपनाहाश्च कर्तव्याः सुखोष्णाः साल्वणादयः॥ इत्यन्ये, 'मोरट' इत्यपरे / वृक्षबीजम् इन्द्रयवः / अनवं गुडं | उदरोक्तानि सीषि मूत्रवर्तिक्रियास्तथा // 58 // पुराणं गुडम् / पाठादिचूर्ण समपुराणगुडयुतं खादेत, अथवा | लवणानि च योज्यानि यान्युक्तान्यनिलामये॥ तदेव वर्ण हरीतकीभिः सह गोमत्रेण पचेत. तं च घनीभतं | किं गुल्मे विरेक एव कार्य उतान्यदपीत्याह-विम्लापनागुटिकाः कृत्वा प्रातरेव खादेत् / हरीतकीप्रमाणं चूर्णाच्चतुर्थांशं, भ्यजनानीत्यादि / विम्लापनम् अङ्गुल्यादिना गुल्मस्य मर्दनं, दहनं गोमूत्रं तु चतुर्गुणम् // 49-51 // जाम्बवौष्ठादिना / साल्वणादय इत्यत्र आदिशब्दः प्रकारे; तेन सशूले सोनतेऽस्पन्दे दाहपाकरुगन्विते // 52 // | साल्वणप्रकारा अन्येऽप्युपनाहखेदाः पच्यमानाभिमुखे गुल्मे गुल्मे रक्तं जलौकोभिः सिरामोक्षेण वा हरेत् // कार्याः। उदरोक्कानि सपौषि 'हरीतकीचूर्णप्रस्थं' इत्यादिकानि / मूत्रवर्तिक्रियास्तथेति उदरोक्का 'वमनशिरोविरेचनद्रव्याणा' इदानीमवस्थायां गुल्मे रक्तमोक्षणमाह-सशूले इत्यादि / इत्यादिकाः / लवणानि पत्रलवणस्नेहलवणकल्याणलवणानि / अस्पन्दे अचले / पाकरुगन्विते पाकवेदमायुक्ते, जलोकोभी अनिलामये वातव्याधौ। केचित् 'सपीषि' इत्यस्याने 'चूर्णानि' इति रकं हरेत् गुल्मस्थाने एव, सिरामोशेण तु बाहोः, तत्रान्तरो पठिला नाराचकादय इति व्याख्यानयन्ति // 57 // ५८॥कखात् / केचित् 'अलाबुपातनं चापि गुल्मे शस्त्र कफात्मके' इति पठन्ति // 52 // वातव]निरोधे तु सामुद्रा कसर्षपैः // 59 // कृत्वा पायौ विधातव्या वर्तयो मरिचोत्तराः॥ सुखोष्णा जागलरसाः सुस्निग्धा व्यक्तसैन्धवाः५३ | इदानीं मूत्रवर्तिप्रयोगावस्थामपरवर्ति चाह-वातेत्यादि / कटुत्रिकसमायुक्ता हिताः पाने तु गुल्मिनाम् // गुाल्मनाम् // | सामुद्रं समुद्रलवणं, समुद्रफेनमपरे / मरिचोत्तरा मरिचप्रधानाः गुल्मिनां जागलरसस्य पानमाह-सुखोष्णा इत्यादि / // ५९॥सुखोष्णा ईषदुष्णाः / जागलरसा जङ्घालविष्किरमांसरसाः दन्तीचित्रकमलेषु तथा वातहरेषु च // 60 // संस्कृताः / मुस्निग्धाः सम्यक बहसंस्कृताः / हिता इति 'यथा- कर्यादरिधान सर्वाश्च श्लोकस्थाने यथेरितान् // दोष' इति शेषः // 53 // दन्तीचित्रकमलेष्वित्यादि / वातहरेषु विदारिगन्धाप्रभृ. पेया वातहरैः सिद्धाः कौलत्थाः संस्कृता रसाः 54 तिषु / श्लोकस्थाने यथेरितानिति यथा सूत्रस्थाने विरेचन. खलाः सपञ्चमूलाश्च गुल्मिनां भोजने हिताः॥ | कल्पे आसवकरणमुक्तं, तेनैव प्रकारेणात्रापि दन्त्यादिक्काथे. भोजनार्थमाह-पेयेत्यादि / वातहरैः भद्रदार्वादिभिः। संस्कृ-रिटानासवान् कुर्यात् / अन्ये तु 'श्लोकस्थाने' इत्यत्र द्वितीयं ताः स्नेहादिभिः / खलाः कपित्थदाडिमतकशाकादिसंस्कृताः | स्थानशब्दं लतं वर्णयन्ति, लुप्तस्थानशब्देन गुल्मप्रतिषेधं 'कचिला' इति प्रसिद्धाः / सपश्चमूलाः पञ्चमूलसहिताः, एतेन गृहन्ति / तेनात्रोतवृश्चीवाद्यरिष्टवदन्त्यादिकाथे मधुपथ्याचूर्ण. पञ्चमूलसहितैः कपित्यादिभिः कृता इत्यर्थः / भोजने हिता प्रक्षेपेणारिष्टकरणं, . . सूत्रस्थानोक्तप्रकारेण वाऽऽसवकरणम् यथादोषमित्युपस्कारः // ५४॥बद्धवोनिलानां तु साकं क्षीरमिष्यते // 55 // | खादेद्वाऽप्यकुरान् भृष्टान् पूतीकनृपवृक्षयोः 61 // - अवस्थावशेन गुल्मे भोजनविशेषमाह-बद्धत्यादि / बद्ध- खादेदित्यादि / अकुरान् कोमलपल्लवान् / भृष्टानिति 'मेहेन' वोंनिलानां निरुद्धपुरीषवायूनाम् / साईकम् आर्द्रकसहितम् / इति शेषः; अन्ये अमिना भृष्टानित्याहुः, तन्मते वातकारिइष्यते 'भोजने' इति शेषः॥५५॥ णोऽप्यकुरा व्याधिप्रत्यनीकखाद्गुल्मे हिताः / पूतीकः चिरबिल्वः, कुम्भीपिण्डेष्टकाखेदान् कारयेत् कुशलो भिषक् // नृपवृक्षो गिरिमालकः // 61 // आन्तरोपचारमभिधायावस्थायां बायोपचार खेदमाह | ऊर्ध्ववातं मनुष्यं च गुल्मिनं न निरूहयेत् // कुम्भीपिण्डेष्टकाखेदानित्यादि। कुम्भीप्रभृति खेदाः खेदाध्याये | इदानी गुल्मे हितस्यापि निरूहस्यावस्थायां निषेधमाहअभिहिताः / निपुणतया खेदान् कारयेत् // ऊर्ध्ववातमित्यादि / ऊर्ध्ववातम् ऊर्ध्ववातयुक्कं गुल्मिनं मनुष्य गुल्मिनः सर्व एवोक्ता दुर्विरेच्यतमा भृशम् // 56 // | न निरूहयेदिति संबन्धः / केचिदिमं पाठं न पठन्ति ॥अतश्चैतांस्तु सुखिन्नान् संसनेनोपपादयेत् // पिबेत्रिवृन्नागरं वा सगुडां वा हरीतकीम् // 62 // - वातश्लेष्मात्मके सशूले कठिने च गुल्मे गल्मिनो विरेक गुग्गुलु त्रिवृतां दन्ती द्रवन्तीं सैन्धवं वचामा माह-गुल्मिन इत्यादि / सुखिन्नानिति स्नेहो हि खेदेनैवा- मूत्रमद्यपयाद्राक्षारसंवीक्ष्य बलाबलम् // 63 // क्षिप्तः, तेन सम्यक् स्निग्धखिन्नान् / संसनेन विरेकेण / उप- १'विलेपनाभ्यजनानि' इति पा० 2 'चूर्णवर्तिक्रियास्तथा' पादयेत् योजयेत् // 56 // | इति पा०। सु० सं०११

Page #819
722 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं पिबेदित्यादि / पिबेदिति वक्ष्यमाणेन मूत्रमद्यादिद्रवेण; यवानी च हरिद्रां च विडङ्गान्यम्लवेतसम॥ अन्ये पानीयेन पिबेदित्याहुः / त्रिवृनागरमित्यैको योगः, विदारीत्रिफलाऽमीरुशृङ्गाटीगुडशर्कराः॥७॥ सगुडो वा हरीतकीमिति द्वितीयः / गुग्गुलुमित्यादि / द्रवन्ती | काश्मरीफलयष्टयापरूषकहिमानि च // चीरितपत्रा दन्तीभेदः / पयः दुग्धं, द्राक्षारसः द्राक्षाखरसः। | षड्ग्रन्थातिविषादारुपथ्यामरिचवृक्षजान् // 71 // वीक्ष्य बलाबलमिति 'दोषादीनां' इति वाक्यशेषः / अत्रापि | कृष्णामूलकचव्यं च नागरक्षारचित्रकान् // पिबेदिति संबन्धनीयम् // 62 // 63 // उष्णाम्लकाञ्जिकक्षीरतोयैः श्लोकसमापनान् // 72 // एवं पीलूनि भृष्टानि पिबेत् सलवणानि तु // यथाक्रमं विमिश्रांश्च द्वन्द्वे सर्वाश्च सर्वजे॥ - एवमित्यादि / एवमिति मूत्रादिभिरित्यर्थः / (भृष्टानि | अतः परमुपद्रवशूलस्य चिकित्सितमाह-वीक्ष्येत्यादि / स्नेहेने) वीक्ष्येति वातादिमेदेन शूलमित्यर्थः / त्रिलदणं सैन्धवसौवर्चलपिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकसैन्धवैः // 64 // बिडानि / क्षारो यवक्षारः / अभीरुः शतावरी, शृङ्गाटी जलजं काले प्रयोजिता द्रव्यं त्रिकण्टकफलं / गुडशर्करा गौङ्गेटीफलम् / हिम चन्दपिप्पलीत्यादि / सुरा पैष्टी / हन्तीत्यत्र शीघ्रमिति संबध्यते / नम् / षड्ग्रन्था वचा / वृक्षज इन्द्रयवः / मूलकं पिप्पलीमूकाले आध्मानादिकायामवस्थायाम् // 64 // लम् / उष्णशब्दोऽम्लकालिकादिभिः संबध्यते। श्लोकसमाप नान् 'योगान्' इति शेषः / यथाक्रममिति पथ्याद्यम्लवेतसाबद्धविण्मारुतो गुल्मी भुञ्जीत पयसा यवान् // 65 // न्तमुष्णाम्लकालिकेन वातिके, विदार्यादिहिमान्तमुष्णक्षीरेण कुल्माषान् वा बहुस्नेहान् भक्षयेल्लवणोत्तरान् // पैत्तिके, षड्मन्थादिचित्रकान्तमुष्णतोयेन श्लैष्मिके; विमिश्र बद्धेत्यादि / पयसा दुग्धेन / यवान् वाट्यादिकृतान् / द्वन्द्व इति पथ्यादिविदार्यादी वातपैत्तिके, पथ्यादिषड्प्रन्थादी कुल्माषान् यवपिष्टमयान् भक्ष्यान् / लवणोत्तरान् सैन्धव. वातश्लैष्मिके, विदार्यादिषड्प्रन्थादी पित्तश्लैष्मिके, सर्वाश्व प्रधानान् // 65 // पथ्यादीन् त्रीन् सन्निपाते // ६९-७२॥अथास्योपद्रवः शूलैः कथंचिदुपजायते // 66 // | तथैव सेकावगाहप्रदेहाभ्यङ्गभोजनम् // 73 // शैलं निखानितमिवासुखं येन तु वेत्यसो॥ शिशिरोदकपूर्णानां भाजनानां च धारणम् // इदानीं गुल्मोपद्रवमाह-अथेत्यादि / अस्य गुल्मस्य, उपद्रवः पश्चात्कालभावी कथञ्चित् खहेतुभिरित्यर्थः / शूल | वमनोन्मर्दनखेदलङ्घनक्षपणक्रियाः॥ 74 // स्नेहादिश्च क्रमः सर्वो विशेषेणोपदिश्यते॥ . उपजायते / शूलं निखानितमिव कीलकं निखानितमिवे. त्यर्थः॥६६॥ किमेतदेवोपद्रवशूले कार्यमुतान्यदपीत्याह-तथैवेत्यादि / तथैवेति यथासंख्यमित्यर्थः / वेन सेकादिकं वातिके, शिशितत्र विण्मूत्रसंरोधः कृच्छ्रोच्चासः स्थिराङ्गता 67 रोदकादिकं पैत्तिके, वमनादिकं श्लैष्मिकें / स्नेहादिक्रमश्च तृष्णा दाहो भ्रमोऽन्नस्य विदग्धपरिवृद्धिता // यथादोषं यथावस्थं सर्वेषामेव, द्वन्द्वजे द्वयं, सान्निपातिके रोमहर्षोऽरुचिश्छर्दिर्भुक्तवृद्धिर्जडाङ्गता // 68 // समस्तम् / क्षपणक्रिया अन्या ,अपि कफक्षयकरी // वाय्वादिभिर्यथासङ्ख्यं मित्रैर्वा // 73 // ७४॥तस्यैवोपद्रवस्य दोषविशेषेण लिङ्ग संख्या चाह-तत्रेत्यादि / तत्रेत्युपद्रवे शूले / स्थिराङ्गता कठिनाङ्गता / अन्नस्य | वल्लूरं मूलकं मत्स्यान् शुष्कशाकानि वैदलम् // 75 // विदग्धपरिवृद्धिता अन्नस्य विदाहे शूलस्य परिवृद्धिर्भवतीत्यर्थः। न खादेदालुकं गुल्मी मधुराणि फलानि च // भुक्तवृद्धिरिति भुक्तस्य वृद्धिः भुक्तमात्रे शूलस्य वृद्धिर्भवतीत्यर्थः / गुल्मोपद्रवमभिधाय गुल्मे वय॑माह-वल्लूरै मूलकमिजडाङ्गता अङ्गानां जडता / मिश्रेरिति द्वन्द्वैः सान्निपातिकै त्यादि / वल्लूरं शुष्कमासम् / वैदलं मुद्गवनमुद्रादिकम् / आलुक श्वेत्यर्थः / विण्मूत्रसंरोध इत्यादिकं वातजशूललक्षणं, तृष्णा- पिण्डालुकादिभेदेनानेकप्रकारम् / मधुराणि फलानि क्षीरवृक्षदाह इत्यादिकं पित्तजशूललक्षणं, रोमहर्षोऽरुचिरित्यादिकं फलानि चोचमोचादीनि च / चकारादेवंविधान्यन्यान्यपि श्लेष्मजशूललक्षणं, द्विदोषलिश द्वन्द्वैः, सर्वलिटं समस्तैः / वया॑नि / अस्याग्रे केचित् 'लध्वनं दीपनं निग्धमुष्णं वाता. नुलोमनम् / बृंहणं च भवेद्यच्च तद्वितं सर्वगुल्मिनाम् // वीक्ष्य योजयेत्॥ | स्थानेऽवसेको रक्तस्य बाहुमध्ये सिराव्यधः / खेदोऽनुलोमनं पथ्यात्रिलवणं क्षारं हिकुतुम्बुरुपौष्करम् // 69 // | चैव प्रशस्तं सर्वगुल्मिनाम्' इत्यादिकं पठन्ति; स चाभावान लिखितः। ( इति डहणेनान्यप्रन्थदर्शनादुकम् ) // 75 ॥१'पिष्टानि' इति पा०। 2 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / 3 'शूलं' इति पा०। 4 'शूलं निखानितमिव सुखं येन / १'उपद्रवलिङ्गस्य' इति पा०। २'गानेटी बला' इति पा०। न वेश्यसौ' इति पा०। 3 अयं पाठो मुद्रितपुस्तके नोपलभ्यते।

Page #820
अध्यायः 42] सुश्रुतसंहिता / 723 - विना गुल्मेन यच्छूलं गुल्मस्थानेषु जायते // 76 // शूलेनोत्पीड्यमानस्य हल्लास उपजायते // 85 // निदानं तस्य वक्ष्यामि रूपं च सचिकित्सितम् // | अतीव पूर्णकोष्ठत्वं तथैव गुरुगात्रता // गुल्मोपद्रवं शूलमभिधायेदानीं केवलं शूलमाह-विनेत्यादि / एतच्छ्रेष्मसमुत्थस्य शूलस्योक्तं निदर्शनम् // 86 // गुल्मस्थानेषु गुल्मप्रतिषेधोक्केषु / अन्ये 'विना गुल्मेन' इत्यादि | कफशूललक्षणमाह-शूलेनेत्यादि / हृल्लासः थूत्करणम् / श्लोकं परित्यज्य अथातः शूलप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः' इति प्रतिज्ञा | निदर्शनं लक्षणम् // 85 // 86 // पठिला वातमूत्रपुरीषाणां निग्रहादित्यादिना पृथगेव शूलाध्यायं दृष्टा रूपाणि निर्दिशेत्सान्निपातिकम // पठन्ति; ते च पूर्वपरिपाटी त्यजन्ति / अपरे विना गुल्मेनेत्या सन्निपातसमुत्थानमसाध्यं तं विनिर्दिशेत् // 87 // दिकं समस्तमपि असौ श्रुतं भणिला परित्यजन्ति / अस्माभिस्तु शूलानां लक्षणं प्रोकं सर्वमतानुसारिभिर्जेजटाभिप्रायेण पठितः // ७६॥वातमूत्रपुरीषाणां निग्रहादतिभोजनात् // 77 // ____सानिपातिकशूललक्षणमाह-सर्वाणीत्यादि / ननु, कैश्चित् अजीर्णाध्यशनायासविरुद्धानोपसेवनात् // पूर्वाचार्दोषमेदेन नियतं स्थानं शूलस्योक्तम् / तथाहि, "वातात्मकं बस्तिगतं वदन्ति, पित्तात्मकं चापि बदन्ति पानीयपानात् क्षुत्काले विरूढानां च सेवनात् 78 नाभ्याम् / हृत्पार्श्वकुक्षौ कफसनिविष्टं, सर्वेषु देशेषु च सनिपिष्टान्नशुष्कमांसानामुपयोगात्तथैव च // पातात्" इति; तत् कथमत्र तथा नोक्तम् / सत्यं, कुपितएवंविधानां द्रव्याणामन्येषां चोपसेवनात् // 79 // दोषाणां खाशये पराशये च व्याध्युत्पादकलान नियतं स्थानवायुः प्रकुपितः कोष्ठे शूलं संजनयेदृशम् // मस्ति, अतस्तथा नोकम् // 87 ॥निरुच्छासी भवेत्तेन वेदनापीडितो नरः // 8 // शूलस्य हेतुं संप्राप्तिं चाह-वातमूत्रपुरीषाणामित्यादि / चिकित्सां तु निबोध मे॥ निप्रहात् वेगकालेऽवरोधात् / अजीर्णम आमविदग्धादिसतभिआशुकारी हि पवनस्तस्मात्तं त्वरया जयेत॥८॥ तस्य शूलाभिपन्नस्य खेद एव सुखावहः॥ मम् / अध्यशनं साजीर्णभोजनम् / आयासः शरीरायासजनक चिकित्सामित्यादि / निबोध जानीहि / मे मत्सकाशात् / कर्म। विरुद्धानं हिताहितीयोक्तम् / विरूढानो विगतरोहाणाम आशुकारीत्यादि / माशुकारी शीघ्रमत्ययकारिखात् / हि यस्मात् / कुरिताना वा / एवंविधानां दोषप्रकोपणानाम् / कोष्ठे सर्वस्मिसुदरे / निरुच्छ्वासः निरुद्धोच्छवासः / तेन शूलेन / वातमूत्रपु तं वातम् / तस्येत्यादि ।-तस्य पुरुषस्य, शूलाभिपनस्य रीषाणां निग्रहादित्यादिरन्येषां चोपसेवनादित्यन्तो हेतुः, वायुः वातिकशूलकान्तस्य; अन्ये तु तस्य वातस्य यच्छूलं तेन प्रकुपित इत्यादिश्च संप्राप्तिः // 77-80 // आक्रान्तस्येत्याहुः॥८८॥शेडस्फोटनवत्तस्य यस्मात्तीवाश्च वेदनाः॥ पायसैः कृशरापिण्डैः स्निग्धैर्वा पिशितैर्हितः॥८९॥ शुलासकस्यलक्ष्यन्ते तस्माच्छलमिहोच्यते॥८१॥ सच खेदः कैव्यैः कार्य इत्याह-पायसैरित्यादि / पायसो तत् कस्माच्छूलमुच्यत इत्याह-शक्कित्यादि / शङ्क- दुग्धसिद्धास्तण्डुलाः / कृशरापिण्डैः तिलतण्डुलमाषकृतयवागूस्फोटनबत् कोलकाहननवत्तीवा वेदनाः, तस्य व्याधितस्य, | पिण्डैः / हित इति 'खेद' इति शेषः // 89 // शुलासकस्य शूलिनः; एतेनेतदुक्तं भवति-यथा कस्यचित् त्रिवच्छाकेन वा खिग्धमणं भजीत भोजनम्॥ कीलेकाहननेन तीव्रा वेदना लक्ष्यते तद्वत्तस्य यस्माद्वेदना लक्ष्यते चिरबिल्वाङरान् वापि तैलभृष्टांस्तु भक्षयेत् // 90 // तस्माच्छूलमिहोच्यते // 81 // रसान् स्निग्धान् जाङ्गलान् शूलपीडितः॥ निराहारस्य यस्यैव तीव्र शूलमुदीर्यते // यथालाभं निषेवेत मांसानि बिलशायिनाम् // 11 // प्रस्तब्धगात्रो भवति कृच्छेणोच्छसितीव च // 82 // भोजनमाह-विच्छाकेनेत्यादि / स्निग्धादिगुणं भोजनं वातमूत्रपुरीषाणि कृच्छ्रेण कुरुते नरः॥ / त्रिवृच्छाकेन सह भुञ्जीतेति पिण्डार्थः। चिरबिल्वाङ्करानित्यादि / पतैर्लिङ्गैर्विजानीयाच्छूलं वातसमुद्भवम् // 83 // | अङ्कुराः शुजाः / वैहांश्चेत्यादि / जालान् वेहमान , लावादिवातशूललक्षणमाह-निराहारस्येत्यादि // 82 // 83 // कृतानित्यर्थः / बिलेशयाः श्वाविच्छल्ले कादयः॥९.॥११॥ तृष्णा दाहो मदो मूर्छा तीवं शूलं तथैव च // सुरा सौवीरकं चुकं मस्तूदश्वित्तथा दधि। शीताभिकामो भवति शीतेनैव प्रशाम्यति // 84 // सकाललवणं पेयं शूले वातसमुद्भवे // 12 // एतैर्लिङ्गैर्विजानीयाच्छूलं पित्तसमुद्भवम् // सुरा सौवीरकमित्यादि / सुरा पिष्टभवा / सौवीरकं काजिकपित्तशूललक्षणमाह-तृष्णेत्यादि / शीताभिकामः शीताभि भेदः / चुकं शुक्तम् / मस्तु दधिमस्तु / उदश्वित् अर्धोदकं लाषः। प्रशाम्यति 'शूलं' इति शेषः // 84 // तक्रम् / तथेति यथालाभामित्यर्थः। काललवणशब्देन यद्यपि 1 'शकास्फोटनबत्' इति पा०। २'कण्टकहननेनेव' निर्गन्धसौवर्चलमुच्यते, तथाऽप्यत्र गन्धवत्सौवर्चलं प्रावं, इति पा.. | तत्रान्तरोक्तखात् // 12 // व तीव्र शूलमुदायत // भोजनमाह-त्रिवृच्छाकनकाबिल्वाकरानित्यादि

Page #821
724 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं कुलत्थयूषो युक्ताम्लो लावकीयूषसंस्कृतः॥ प्रकारेण / सुखी संपद्यते सुखी भवतीत्यर्थः / उपसंहारमाहससैन्धवः समरिचो वातशूलविनाशनः // 93 // एतद्वातसमुत्थस्येत्यादि // 101 // 102 // कुलत्थयूष इत्यादि / युक्तं मात्रयोपहितमम्लं दाडिमादिकं अथ पित्तसमुत्थस्य क्रियां वक्ष्याम्यतः परम् 103 यत्र स युक्ताम्लः / लावकीयूषसंस्कृत इति लावकेन कृतो यूषो स सुखं छर्दयित्वा तु पीत्वा शीतोदकं नरः॥ लावकीयूषः, तेन संस्कृतः // 93 // शीतलानिच सेवेत सर्वाण्युष्णानि वर्जयेत्॥१०४॥ विडङ्गशिग्रुकम्पिल्लपथ्याश्यामाम्लवेतसान् // __ वातशूलोपक्रममभिधायेदानीं पित्तशूलचिकित्सामाह-अथेसुरसामश्वमूत्री च सौवर्चलयुतान् पिबेत् // 94 // त्यादि / अथेति वाक्यालङ्कारे, वाक्योपक्रमे इत्यन्ये / तदेष मद्येन वातजं शूलं क्षिप्रमेव प्रशाम्यति // चिकित्सितमाह-स इत्यादि / स पित्तशूली नरः, शीतोदकं विडनेत्यादि / शिग्रुः विटपशाकं, शोभाजनमपरे / श्यामा पीला, सुखं यथा भवति तथा छर्दयित्वा, शीतलानि भजेत, अरुणमूला त्रिवृत् / सुरसा तुलसी / अश्वमूत्री शल्लकी उष्णानि सर्वाणि वर्जयेदिति पिण्डार्थः // 103 // 104 // मणिराजतताम्राणि भाजनानि च सर्वशः॥ पृथ्वीकाजाजिचविकायवानीव्योषचित्रकाः॥९५॥ वारिपूर्णानि तान्यस्य शूलस्योपरि निक्षिपेत् // 105 // पिप्पल्यः पिप्पलीमूलं सैन्धवं चेति चूर्णयेत् // . __मणिराजतताम्राणीत्यादि / राजतं रूप्यमयम् / सर्वश / तानि चूर्णानि पयसा पिबेत् काम्बलिकेन वा // 16 // आमुखात् / अस्य पित्तशुलिनः // 105 // मध्वासवेन चुक्रेण सुरासौवीरकेण वा // गुडः शालिर्यवाः क्षीरं सर्पिःपानं विरेचनम् // अथवै(चै)तानि चूर्णानि मातुलुङ्गरसेन वा // 97 // जाङ्गलानि च मांसानि भेषजं पित्तशूलिनाम् 106 तथा बदरयूषेण भावितानि पुनः पुनः॥ रसान सेवेत पित्तनान पित्तलानि पिवर्जयेत् // तानि हिडप्रगाढानि सह शर्करया पिबेत् // 98 // | पालाशं धान्वनं वाऽपि पिबेयूषं सशर्करम् // 107 // सह दाडिमसारेण वर्तिः कार्या भिषग्जिता॥ गुडेत्यादि / पित्तनान् रसान् जागलवर्गे यानि निर्दिष्यानि सा वर्तिर्वातिकं शूलं क्षिप्रमेव व्यपोहति // 99 // पित्तहराणि मांसानि तत्कृतान् रसानित्यर्थः / पित्तलानीत्यादि / गुडतैलेन वा लीढा पीता मद्येन वा पुनः॥ पित्तलानि अन्नपानादीनि / पालाशं यूषं मांसादासरसमिपृथ्वीकेत्यादि / पृथ्वीका हिडपत्रिका / अजाजी उत्तरापथे त्यर्थः / धान्वनं जालमांसरसम् // 106 // 107 // जीरकविशेषः / काम्बलिकेन दधिमस्त्वम्लसिद्धयूषेण / चुकं | परूषकाणि मृद्धीकाखजूरोदकजान्यपि // . भुक्तम् / सौवीरकं विरेचनद्रव्यविकल्पकथितम् / पक्षान्तर- | तत् पिबेच्छर्करायुक्तं पित्तशूलनिवारणम् // 108 // माह-अथवेत्यादि / एतानि पूर्वोक्तानि चूर्णानि, बीजपूरकर- परूषकाणीत्यादि / परूषकाणि परुषकफलानि / उदकजानि : सेन बदरयूषेण वा पुनः पुनर्भावितानि हिजूत्कटानि शर्करया | पद्मानि // 108 // सह मातुलारसेनैव पिबेदिति पिण्डार्थः / सह दाडिमसारेणे- अशने भक्तमात्रे तु प्रकोपः श्लैष्मिकस्य च। त्यादि / तैरेव चूर्णैर्दाडिमसारेण सह भिषग्जिता वैद्येन | | वमनं कारयेत्तत्र पिप्पलीवारिणा मिषक॥ 109 // वर्तिर्वा कार्या / सा च वर्तिर्गुडतैलेन लीढा मद्येन वा पीता | श्लैष्मिकशूलचिकित्सामाह-अशने इत्यादि / अशने सती वातिकं शूलं क्षिप्रमेव हन्तीत्यर्थः // 95-99 // भोजने / श्लैष्मिकस्य श्लेष्मशूलस्य / तत्र श्लेष्मशूले / पिप्पलीवाबुभुक्षाप्रभवे शूले लघु संतर्पणं हितम् // 100 // रिणां पिप्पलीयुक्तपानीयेन, अन्ये वारिशब्दं क्वाथे वर्तयन्ति, उष्णैः क्षीरैर्यवागूभिः स्निग्धैर्मासरसैस्तथा // अपरे पिप्पलीशब्देन मदनफलबीजानि कथयन्ति // 109 // बुभुक्षाप्रभवे इत्यादि / लध्विति मात्रया खभावेन च / रूक्षः स्वेदःप्रयोज्यः स्यादन्याश्चोष्णाः क्रिया हिताः सन्तर्पणं भोजनम् / उष्णैरिति क्षीरादिभिः संबध्यते // 100 / - | पिप्पली शृङ्गवेरं च श्लेष्मशूले भिषग्जितम् // 110 // पातशले समत्पन्ने रुलं स्निग्धेन भोजयेत // 101 // सूक्षः खेदः प्रयोज्य इत्यादि / कक्षः खेदः स्निग्धरहितः सुसंस्कृताः प्रदेयाः स्युघृतपूरा विशेषतः॥ करीषादिकृतः / पिप्पलीङ्गवेरप्रयोगधूर्णकल्कक्काथादिविधिना वारुणी च पिबेज्जन्तुस्तथा संपद्यते सुखी // 102 // // 110 // एतद्वातसमुत्थस्य शूलस्योक्तं चिकित्सितम् // पाठां वचां त्रिकटुकं तथा कटुकरोहिणीम् // वातेत्यादि / सुसंस्कृताः शुण्ठीमरिचादिभिः / प्रदेया चित्रकस्य च नि!हे पिबेयूषं सहार्जकम् // 111 // दातव्याः / घृतपूरा घृतपूपा इत्यर्थः / वारुणी सुरा / तथा तेन पाठामित्यादि / पाठादीनि द्रव्याणि चूर्णितानि कल्कितानि १'मुरसामश्वकर्ण च' इति पा०। 1 'निह' इति पा०।

Page #822
अध्यायः 42] सुश्रुतसंहिता / 725 वा चित्रकस्य निर्वृहे क्वाथे पिबेदित्येको योगः / यूषं सहार्जक- | एरण्डतैलमथवा मद्यमस्तुपयोरसैः॥ 122 // मिति द्वितीयो योगः / यूषं शूलहरशिम्बिधान्ययूषम् / अर्जकः | भोजयेश्चापि पयसा जाङ्गलेन रसेन वा // कुठेरकः // 111 // ___ पार्श्वशूले चिकित्सितमाह-तत्रेत्यादि / पुष्करमूलादीनि एरण्डफलमूलानि मूलं गोक्षुरकस्य च // द्रव्याणि चूर्ण कृत्वा पार्धादिशूलेषु यवक्वाथेन संयुतं पाययेदिति शालपर्णी पृश्निपर्णी बृहतीं कण्टकारिकाम् // 112 // पिण्डार्थः / यद्यप्ययं योगोऽपतन्त्रकेऽपि पठितः, तथाऽप्यत्रादद्याच्छुगालविनां च सहदेवां तथैव च // म्लवेतसाभावात् पुनः पठितः / सर्पिः प्लीहोदरोक्तमित्यादि महासहां क्षुद्रसहां मूलमिक्षुरकस्य च // 113 // प्लीहोदरोक्तं सर्पिः षट्पलं, हिङसंयुतं घृतं वा असिद्धमेव / एतत् संभृत्य संभारं जलद्रोणे विपाचयेत् // पयसा क्षीरेण, साधितं क्वथितं, बीजपूरकसारं बीजपूरकफल. चतुर्भागावशेषं तु यवक्षारयुतं पिबेत् // 114 // बीजम् , अत्रापि पाययेदिति संवध्यते / केचित् 'बीजपूरकसारं वातिकं पैत्तिकं वा ऽपि श्लेष्मिकं सान्निपातिकम ॥|च' इत्यत्र 'पिबद्वाजकसार च' शत पठान्त / प्रसय नाशयेच्छूलं छिन्नाभ्रमिव मारुतः॥ 115 // | मित्यादि / -एरण्डतैलं वा मद्यादिभिर्यथासात्म्यं यथादोषं च एरण्डद्वादशकमाह-एरण्डेत्यादि / शृगालविना पृश्निप प्रातरेव पिबेत् , जीर्णे च क्षीरेण जागलरसेन वा भोजयेत् जीभेदः / महासहा माषपर्णी / क्षुद्रसहा मुद्द्रपर्णी / इक्षुरकः / // 120-122 ॥कोकिलाक्षकः / संभृत्य एकीकृत्य / एरण्डादिद्रव्यसंभारः चतुः- प्रकुप्यति यदा कुक्षौ वह्निमाक्रम्य मारुतः॥१२३॥ षष्टिपलप्रमितः; तुलाप्रमित इत्यन्ये / प्रसह्य बलात्कारेण / तदाऽस्य भोजनं भुक्तं सोपस्तम्भं न पच्यते // पिवेदित्यनेनाभ्यवहारेणात्र सूच्यते; तेन तृष्णायां पानमाचमनं उच्छसित्यामशकृता शूलेनाहन्यते मुहुः॥१२४॥ वा तेन कार्यम् , अन्यथा द्रोणचतुर्थाशस्य साधितस्य जलस्या- नैवासने न शयने तिष्ठन् वा लभते सुखम् // परक्काथवत् पलद्वयपाने वैयर्थ्य स्यात् / यद्यप्ययं योगः सर्व- कुक्षिशूल इति ख्यातो वातादामसमुद्भवः॥१२५॥ शूलहरस्तथाप्यत्यन्तकफशूलहरत्वादत्रोक्तः / केचित् 'मूलं | | कुक्षिशूलमाह-प्रकुप्यतीत्यादि / आक्रम्य मन्दीकृत्य / चेक्षुरकस्य' इत्यत्र 'दद्याच्चैवेक्षुवालिकाम्' इति पठिला खग्ग सोपस्तम्भं स्तब्धतान्वितम् / उच्चसिति उच्छासं करोति लीमिति व्याख्यानमन्ति // 112-115 // 'पुरुष' इति शेषः / आमशकृता अपक्कपुरीषेण / तिष्ठन् पिप्पली स्वर्जिकाक्षारो यवाश्चित्रक एव च // ऊध्वीभवन् // 123-115 // , सेव्यं चैतत् समानीय भल कुर्याद्विचक्षणः // 116 // वमनं कारयेत्तत्र लायेद्वा यथाबलम् // तदुष्णवारिणा पीतं श्लेष्मशूले भिषग्जितम् // | संसर्गपाचनं कुर्यादम्लैर्दीपनसंयुतैः॥ 126 // पिप्पलीत्यादि / सेव्यम् उशीरं, तत् भस्म // 116 // तत् मल // 16 // कुक्षिशूले चिकित्सामाह-वमनं कारयेत्तत्रेत्यादि / तत्र रुणद्धि मारुतं श्लेष्मा कुक्षिपाश्वव्यवस्थितः 117 श्वव्यवास्थतः 117 | कुक्षिशूले / यथावलं बलस्यानतिक्रमेण / संसर्गपाचनं पेयादिस संरुद्धः करोत्याशु सोध्मानं गुडगुडायनम् // क्रमपाचनम् / अम्लैक दाडिमतकादिभिः / दीपनसंयतैरिति सचीभिरिव निस्तोदं कृच्छ्रोच्चासी तदा नरः 118 पञ्चकोलयुतैः // 126 // नाशं वाम्छति नो निद्रामुपैत्यर्तिनिपीडितः॥ नागरं दीप्यकं चव्यं हि सौवर्चलं विडम् // पार्श्वशूलः स विज्ञेयः कफानिलसमुद्भवः॥११९॥ मातुलुङ्गस्य बीजानि तथा श्यामोरुबूकयोः॥१२७॥ यद्यपि चत्वारः शूलाः, तथापि दोषधातुमलसंसर्गादायत बृहत्याः कण्टंकार्याश्च क्वाथं शूलहरं पिबेत् // नविशेषानिमित्ततश्चैषां विकल्प इति कृत्वा पार्धादिशूलमाह ___क्वाथमाह-नागरं दीप्यकमित्यादि / नागरादिकार्थ हिडसीरुणद्धीत्यादि / स वायुः। आध्मानम् उदरापूरः / गुड्डडायनमत्र | वैचलविडप्रक्षेपं पिबेदिति पिण्डार्थः / बीजानीतिशब्दो मातुअव्यकशब्दः / नो निद्रामुपैति न निद्रां प्राप्नोतीत्यर्थः लुगादिभिः कण्टकारीपर्यन्तैः सह संबध्यते / श्यामा वृद्धदा॥११७-११९॥ रकः / उरुबूकः रक्तैरण्डः, शुक्लरण्डमपरे / बृहती अणुफला तत्र पुष्करमूलानि हित सौवर्चलं विडम् // स्थूलफला वा // 127 ॥सैन्धवं तुम्बुरुं पथ्यां चूर्ण कृत्वा तु पाययेत् 120 | वचा सौवर्चलं हिङ्गु कुष्ठं सातिविषाऽभया // 128 // पार्श्वदृद्वस्तिशूलेषु यवक्वाथेन संयुतम् // कुटजस्य च बीजानि सद्यःशूलहराणि तु // सर्पिः प्लीहोदरोक्तं वा घृतं वा हिङ्गसंयुतम् // 12 // विरेचने प्रयुजीत ज्ञात्वा दोषबलाबलम् // 129 // बीजपूरकसारं वा पयसा सह साधितम् // कुक्षिशूले विरेचनमाह-वचेत्यादि / वचादीनि कुटजबी जान्तानि सद्यःशूलहराणि विरेचने दोषबलाबलं ज्ञात्वा प्रयुजी१ 'शालिपी पृष्ठपणी' इति पा० / 2 'ध्मानं गुडगुडायनम्' इति पा०। १'तिष्ठन् स' इति 'तिष्ठन्त्र' इति च पा०।२'विरेचन' इति पा०।

Page #823
726 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं तेति पिण्डार्थः / दोषबलाबलमित्यत्रादिशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, सर्वत्र वर्धते क्षिप्रं भ्रमंन्नथ सघोषवान् // तेन प्रकृत्यादीनपि ज्ञावेत्यर्थः // 128 // 129 // पिपासा वर्धते तीव्रा भ्रमो मूर्छा च जायते 138 स्नेहबस्तीनिरूहांश्च कुर्याद्दोषनिबर्हणान् // उच्चारितो मूत्रितश्च न शान्तिमधिगच्छति // कि कुक्षिशूले विरेचनमेव युज्यते उतान्यदपीत्याह विशूलमेतज्जानीयाद्भिषक् परमदारुणम् // 139 // बेहबस्ती नित्यादि // -. पुरीषशूलमाह-वायुरित्यादि / एवंभूतस्य देहिनो वह्नि मन्दीकृत्य स्रोतांसि चावृत्य प्रकुपितो वायुस्तीव्र शूलं संजउपनाहाः स्नेहसेका धान्याम्लपरिषेचनम् // 130 // नयन् कोष्ठस्थं मलं रुणद्धि, तस्य च दक्षिणं वामं वा कुक्षिं अवगाहाश्च शस्यन्ते यच्चान्यदपि तद्धितम् // गृहीला शूलाय जायते, स च सर्वत्र भ्रमन् घोषवान् शब्दकुक्षिशूले उपनाहादिखेदस्य प्रशस्तत्वमाह-उपनाहा युक्तो वर्धते इति पिण्डाथैः / उच्चारितः संजातपुरीषवेगः / इत्यादि / उपनाहाः साल्वणाप्रकाराः / धान्याम्लं काजिकम् / नाधिगच्छति न प्राप्नोति / परमदारुणम् अतिशयकष्टकारि अवगाहो वातहरद्रवपूर्णद्रोण्यादिनिमज्जनम् / यच्चान्यदपीत्यादि / // 136-139 // तद्धितं कुक्षिशूलहितं यदन्यदपि भवति तदस्य शस्यते इत्यर्थः क्षिप्रं दोषहरं कार्य भिषजा साधु जानता // // 130 // खेदनं शमनं चैव निरूहानेहबस्तयः॥१४०॥ कफपित्तावरुद्धस्तु मारुतो रसमूर्च्छितः॥१३१॥ पाहिष्टान् पाययेत योगान् कोष्ठविशोधनान् // हृदिस्थः कुरुते शूलमुच्छासारोधकं परम् // उदावर्तहराश्चास्य क्रियाः सर्वाः सुखावहाः॥१४॥ स हृच्छूल इति ख्यातो रसमारुतसंभवः॥१३२॥ इदानी बस्तिशूलादीनां सामान्यचिकित्सामाह-क्षिप्रमिहृच्छ्रलमाह-कफेत्यादि / अवरुद्धो रुद्धः / रसमूच्छितो त्यादि / दोषहरं शोधनम् / साधु शोभनम् / शमनं संशमनम् रससंयुतः / उच्छ्वासारोधकं उच्छ्वासस्य आसमन्ताद्रोधकमि-॥१४०॥१४१॥ त्यर्थः / एतद्धृच्छूलं यस्मादृद्रोगविलक्षणं तस्मादृद्रोगाद्भिनं, अनिमाया मांगा तथा संप्राप्तिमेदाच // 131 // 132 // | स्थिरीभूतं तु तत्कोष्ठे वायुरावृत्य तिष्ठति // 142 // तत्रापि कर्माभिहितं यदुक्तं हृद्विकारिणाम् // अविपाकगतं ह्यन्नं शूलं तीवं करोत्यति // हृच्छूले हृद्रोगोक्ता क्रियामतिदिशन्नाह-तत्रापि कर्माभि- मूर्छाऽऽध्मानं विदाहश्च हृदुत्क्लेशो विलम्बिका // हितमित्यादि / यद्धद्विकारिणां हृद्रोगिणां कर्मोतं तदत्रापि | विरिच्यते छर्दयति कम्पतेऽथ विमुद्यति // .. हृच्छूलेऽभिहितमिति पिण्डार्थः // | अविपाकाद्भवेच्छूलस्त्वन्नदोषसमुद्भवः॥ 144 // संरोधात् कुपितो वायुर्वस्तिमावृत्य तिष्ठति // 133 // अतिमात्रमित्यादि / अविपाकगतम् अविपाकं प्राप्तम् बस्तिवतणनाभीषु ततः शूलोऽस्य जायते // // 142-144 // . विण्मूत्रवातसंरोधी बस्तिशूलः स मारुतात् 134 | वमनं लानं खेदः पाचनं फलवर्तयः॥ बस्तिशूलमाह-संरोधादित्यादि / संरोधात् मूत्रपुरीषा- | क्षाराचूर्णानि गुटिकाः शस्यन्ते शूलनाशनाः 145 दीनामित्यर्थः / बस्तिः मूत्राधारः, वलणः गण्डकः // 133 तस्य चिकित्सितमाह-वमनमित्यादि // 145 // // 134 // गुल्मावस्थाः क्रियाः कार्या यथावत् सर्वशूलिनाम् // नाभ्यां वङ्गणपार्श्वेषु कुक्षौ मेदान्त्रमर्दकः॥ इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायमूत्रमावृत्यं गृह्णाति मूत्रशूलः स मौरुतात् // 135 // चिकित्सातन्त्रे गुल्मप्रतिषेधो नाम मूत्रशूलमाह-नाभ्यामित्यादि / यदा मेदान्त्रमर्दको वायु- (चतुर्थोऽध्यायः, आदितः) द्विचरावृत्य अवरुध्य मूत्रं गृह्णाति, तदा नाभ्यादिषु शूलो जायते।। त्वारिंशोऽध्यायः॥४२॥ स च मारुतात् मूत्रशूलो ज्ञेयः // 135 // इदानीमुपसंहारमाह-गुल्मावस्था इत्यादि / यथावस् यथावायुःप्रकुपितो यस्य रूक्षाहारस्य देहिनः॥ वस्थम् // 146 // मलं रुणद्धि कोष्ठस्थं मन्दीकृत्य तु पावकम् // 136 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायो सुश्रुतव्याख्यायो निबन्ध. शुलं संजनयंस्तीवं स्रोतांस्यावृत्य तस्य हि॥ संग्रहाख्यायामुत्तरतन्त्रे कायचिकित्सायां गुल्मप्रतिषेधो दक्षिणं यदि वा वामं कुक्षिमादाय जायते // 137 // नाम द्विचलारिंशत्तमोऽध्यायः॥४२॥ 1 'उच्छ्वासरोधक' इति पा० / 2 'संशितः' इति पा० / 3 'यदा मेदाश्रमर्दक इति मेढ़े मूत्रानं मेदात्रं, तद्काति यः सर्वथा १'शूलं तत्र सघोषवत्' इति पा० / २'शूलो जायते' इति एवंविधो वायुरावृत्य' इति पा० / | पा० / 3 'क्षारचूर्णानि' इति पा० /

Page #824
अध्यायः 43] सुश्रुतसंहिता। त्रिचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः / श्लैष्मिकहद्रोगलक्षणमाह-गौरवमित्यादि / खम्भो जडिमा। अथातो हृद्रोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ बलासावतते श्लेष्मच्छन्ने // 8 // . यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ उत्क्लेशःष्ठीवनं तोदः शूलो हल्लासकस्तमः॥ गुल्मप्रतिषेधानन्तरं स्थानसामीप्यान्नामसङ्कीर्तनाद्वा हृद्रोग अरुचिः श्यावनेत्रत्वं शोषश्च कृमिजे भवेत् // 9 // त्रिदोषजहृद्रोगलक्षणमाह-उत्क्लेश इत्यादि / ष्ठीवनं थूत्कप्रतिषेधो युक्त इत्यत आह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // रणम् / हुल्लासो लालास्रुतिः / तमः अन्धकारदर्शनं श्वासो वा। वेगाघातोष्णरूक्षान्नैरतिमात्रोपसेवितैः॥ तम इत्यत्र 'सान्निपातिके भवेत्' इति वाक्यशेषः / तत्र तोदविरुद्धाध्यशनाजीर्णैरसात्म्यैश्चापि(ति)भोजनैः // 3 ! शुली वातेन, उत्क्लेशहल्लासष्ठीवनानि श्लेष्मणा, तमः पित्तेनेति / दूषयित्वा रसं दोषा विगुणा हृदयं गताः॥ केचित् 'अरुचिः श्यावनेत्रलं शोषश्च कृमिजे भवेत्' इत्यन्तं कुर्वन्ति हृदये बाधां हृद्रोगं तं प्रचक्षते // 4 // / सान्निपातिकहद्रोगलक्षणं मन्यन्ते / त्रिदोषजहृद्रोगस्यैवापचारात् इदानी प्रतिज्ञानन्तरं पूर्ववद्धृद्रोगस्य हेतुसंप्राप्ती आह | क्रिमीन प्राप्तस्य लक्षणमाह-अरुचिरित्यादि / कृमिजे इति वेगेत्यादि / एतैवेंगाघातादिहेतुभिर्विगुणाः कुपिता दोषा हृदयं त्रिदोषजहृद्रोग एवापचारेणोत्तरावस्थायां कृमिनिपातात् कृमिज गखा रसं दूषयित्वा हृदये बाधां कुर्वन्ति, तं हृद्रोगं प्रचक्षते इत्युच्यते / तथा च तत्रान्तरम्,-"त्रिदोषजे तु हृद्रोगे यो आचार्या इति संबन्धः। वेगाघात इत्यत्र आघातशब्दो द्विरा दुरात्मा निषेवते / तिलक्षीरगुडादीनि प्रन्थिस्तस्योपजायते // वर्तयितव्यः, तेन वेगाघात आघातश्च तत्र वेगाघातो वेगा ममैकदेशे संक्लेदं रसश्चाप्युपगच्छति / संक्लेदात् कृमयश्चास्य वरोधः, आघातो 'लगुडादिप्रहारः। विरुद्धं हिताहितीयोक्तम्, भवन्त्युपहतात्मनः" इति, अतो न संख्यातिरेकः / केचित् अध्यशनं साजीर्णभोजनम्, अजीर्णम् आमविदग्धादिकम् / सानिपातिको हृद्रोगो व्याधिखभावान भवत्येवेत्याहुः; तन्न, बाधाहणं बाधावैचित्र्यज्ञापनार्थम् / वेगाघातादिरसात्म्य समानतन्त्रे त्रिदोषजदर्शनात् // 9 // भोजनान्तो हेतुः, दूषयित्वेत्यादिका संप्राप्तिः / हृद्रोगे पूर्वरूपा भ्रमलमौ सादशोषौ शेयास्तेषामुपद्रवाः॥ नभिधानमव्यक्तलक्षणानामेव पूर्वरूपलेनाभिमतलात्; अन्ये वातादिजानां कृमिहीनानां हृद्रोगिणामुपद्रवानाह-भ्रमेजातिमात्रपरिच्छेदात् पूर्वरूपावगमः // 3 // 4 // त्यादि / भ्रमः चक्रारूढस्येव भ्रमणं, क्लमः अनायासः धमः / चतर्विधः स दोषैः स्यात् कृमिभिश्च पृथक् पृथक॥ सादः अनसादः / शोषो मुखस्य धातूनां च / यद्यपि भ्रमा• लक्षणं तस्य वक्ष्यामि चिकित्सितमनन्तरम् // 5 // दयो वातपित्तात्मकास्तथाऽपि व्याधिस्वभावाच्छैष्मिकेऽपि तस्य संख्यामाह-चतुर्विध इत्यादि / स हृद्रोगः / दोषैः भवन्ति ॥एकैकैः सन्निपतितैश्च, कृमिभिरिति कृमिभिः सहेत्यर्थः। ननु, कृमिजे कृमिजातीनां श्लैष्मिकाणां च ये मताः 10 'तंत्रान्तरे पञ्च हृद्रोगाः पठिताः, तत् कथमत्र चत्वारः? कृमिजस्योपद्रवानाह-कृमिजे कृमिजातीनामित्यादि / सत्यं, त्रिदोषहृद्रोगोत्तरावस्थैव कृमिहृद्रोगः, तेन न पच्च श्लैष्मिकाणामिति कृमिजातीनामित्यस्य विशेषणम् / तेन श्लैष्मिहृद्रोगाः / पृथक् पृथगित्यादि / अनन्तरं लक्षणानन्तर काणां कृमिजातीनां य एव उपवास्त एव कृमिजे हृद्रोगे मता मित्यर्थः // 5 // इत्यर्थः // 10 // आयम्यते मारुतजे हृदयं तुद्यते तथा वातोपसृष्टे हृदये वामयेत् स्निग्धमातुरम् // निर्मथ्यते दीर्यते च स्फोव्यते पाट्यतेऽपि च // 6 // द्विपञ्चमूलक्काथेन सस्नेहलवणेन तु // 11 // वातिकहृद्रोगलक्षणमाह-आयम्यत इत्यादि / आयम्यते पिप्पल्येलावचाहिडयवभस्मानि सैन्धवम् // दीक्रियत इव, मारतजे हृद्रोगे, तुद्यते प्रतोदेन व्यथ्यत सौवर्चलमथो शुण्ठीमजमोदां च चूर्णितम् // 12 // इव, निर्मध्यते विलोड्यत इव, दीर्यते आरयेव, पाट्यते द्विधा फलधान्याम्लकौलत्थदधिमद्यासवादिभिः॥ क्रियत इव // 6 // पाययेत विशुद्धं च स्नेहेनान्यतमेन वा // 13 // तृष्णोषादाहचोषाः स्युः पैत्तिके हृदयक्लमः॥ इदानीं वातहृद्रोगचिकित्सामाह-वातोपसृष्टे इत्यादि / धूमायनं च मूर्छाच खेदः शोषो मुखस्य च // 7 // वातोपसृष्टे हृदये वातहृद्रोगे इत्यर्थः / यद्यपि वाते वमन न पैतिकहदोगलक्षणमाह-तृष्णेत्यादि / ऊषा प्रादेशिको शस्तं, तथाऽपि वातस्य ककस्थानगणवादत्र वमनं शस्तमेव, दाहः / चोषः चूष्यत इव वेदनाविशेषः। पैत्तिके पित्तजे तथा पित्तजेऽपि / वमनानन्तरं यत् कार्य तदाह-पिप्पलीहृदोगे / धूमायनं धूमोद्वमनमिव // 7 // त्यादि / यवभस्म यवक्षारः / फलानि मातुलुङ्गादिफलानि, तेषां गौरवं कफसंस्रावोऽरुचिः स्तम्भोऽग्निमार्दवम् // | रसोऽभिप्रेतः / मद्यासवी मद्यवर्गोक्तौ / स्नेहेनान्यतमेन वा माधुर्यमपि चाऽऽस्यस्य बलासावतते हृदि // 8 // चतुःनेहमध्ये एकेन स्नेहेनेत्यर्थः // 11-13 // 1 'पञ्चमः क्रिमिभिस्तथा / पृथग्लिङ्गं प्रवक्ष्यामि' इति पा०। भोजयेज्जीर्णशाल्यन्नं जाङ्गले 2 पीड्यते' इति पा० / वातघ्नसिद्धं तैलं च दद्याद्वस्ति प्रमाणतः॥१४॥

Page #825
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं वातहृद्रोगे पथ्यमाह-भोजयेदित्यादि / किं वातहृद्रोगे| कृमिहृद्रोगचिकित्सामाह-कृमिहृद्रोगिणमित्यादि / पिशिएतदेव कार्यमुतान्यदपीत्याह-वातघ्नसिद्धमित्यादि / वातघ्न- तौदनं सपललं दना सह क्रिमिहद्रोगिणं यह भोजयेत् कृमीसिद्धं भद्रदार्वादिपक्कम् / प्रमाणतः यथाप्रमाणम् // 14 // णामुत्क्लेशनार्थ; पिशितं मांस, पललोपेतं भृष्टतिलचूर्णयुक्तम् / श्रीपर्णीमधुकक्षौद्रसितोत्पलजलैर्वमेत् // क्रिम्युत्क्लेशानन्तरं किं कुर्यादित्याह-पश्चादित्यादि / सुगन्धिपित्तोपसृष्टे हृदये सेवेत मधुरैः शृतम् // 15 // भियोगैः विरेचनकल्पोक्तैः 'शर्कराक्षौद्रसंयुक्त' इत्यादिभिः। घृतं कषायांचोहिष्टान् पित्तज्वरविनाशनान्॥ सलवणैर्योगैरिति 'समास्त्रिवृनागरकाभयाः स्युः' इत्यादिभिः / - पित्तहृद्रोगे वमनमाह-श्रीपर्णीत्यादि / श्रीपर्णी काश्मरी, साजाजिशर्करैरिति सुगन्धियोगसलवणयोगविशेषणं, साजामधुकं यष्टीमधु, सिता शर्करा, उत्पलं कुष्ठम् / अत्र जलशब्दो जिकाना वैरेचनिकानामनिर्देशात्; तेन, अजाजिशर्करासहितैः न क्वाथत्वेन सर्वत्र संबन्धनीयः, क्षौद्रादीनां काथेऽनुपयोगात् / सुगन्धिभिर्योगैरथवा सलवणैरप्यजाज्यादियुक्तैर्विरेचयेत् / सेवेत मधुररित्यादि / मधुरैः भृतं काकोल्यादिभिः पक्वम् / पीतविरेकस्यानुपानमाह-विडङ्गगाढमित्यादि / विडङ्गगाढं. पित्तज्वरविनाशनान् कषायान् 'चन्दनोशीरश्रीपर्णी-' इत्यादि- | विडङ्गोत्कटम् / धान्याम्लं काजिकम् / एवं पूर्वोकेन विधानेन / नोक्तान् // 15 // केचित् 'सलवणैः' इत्यत्र 'सपललैः' इति पठिला सभृष्टतिलतृप्तस्य च रसर्मुख्यैर्मधुरैः सघृतैर्भिषक् // 16 // कल्कैः सुगन्धिभिर्योगैर्विरेचयेदिति व्याख्यानयन्ति / कृमिहृद्रोगे सक्षौद्रं वितैरेद्वस्तौ तैलं मधुकसाधितम् // वमनं न योज्यं, कृमिजर्जरहृदयत्वात् / अत एव सुगन्धियोगै पित्तहृद्रोगे स्नेहबस्तिमाह-तृप्तस्येत्यादि / रसैमख्यः एणा- विरेचनमुक्तं, वमनशङ्काभयात् / धान्याम्लपानादनन्तरं किं दिमांसरसः / मधुरैः अम्लादिसंस्कृतैः / मधुकसाधितमेकेनैव कुर्यादित्याह-यवानं वितरेदित्यादि / वितरेत् दद्यात् / अत यष्टीमधुकेन पक्कं; अन्ये जीवनीयसाधितमाहुः // 16 // - इति विरकात् // 20-22 // वचानिम्बकषायाभ्यां वान्तं हदि कफात्मके॥१७॥ इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रु- . पाययेतोक्तं वातजे भोजयेच्च तम् // तव्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायचिकित्सातवे फलादिमथ मुस्तादि त्रिफलां वा पिबेन्नरः॥ 18 // हृद्रोगप्रतिषेधो नाम त्रिचत्वारिंशत्तमोश्यामात्रिवृत्कल्कयुतं घृतं वाऽपि विरेचनम् // ऽध्यायः // 43 // बलातैलैर्विदध्याच बस्ति बस्तिविशारदः // 19 // लैष्मिकहृदोगे चिकित्सामाह-वचेत्यादि / श्लेष्महृद्रोगे | चतुश्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। वचानिम्बकषायाभ्यां वान्तं वातजे हृद्रोगे उक्तं 'चूर्ण पिप्पल्येला-' अथातः पाण्डुरोगप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ इत्यादिकं पाययेदिति पिण्डार्थः। न केवलं तचूर्ण पाययेत् भोज यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ येच्च तमिति तं वातजे हृद्रोगे उक्तं चूर्ण भोजयेच भक्तेन सह हृद्रोगप्रतिषेधानन्तर संख्यासाम्यात् तीक्ष्णाम्लकटुकादिखादेदित्यर्थः / फलादिमथ मुस्वादिमित्यादि ।-फलादिः मद हृद्रोगचिकित्सितस्य हेतुखात् पाण्डुरोगप्रतिषेधारम्भो युक्त नफलादिः संशोधनसंशमनीयोक्तः / मुस्तादिः द्रव्यसंग्रहणीयोक्तः / श्यामात्रिवृत्कल्कयुतमित्यादि / -श्यामा वृद्धदारकः / इत्याह-अथात इत्यादि / अत्रादिशब्दद्वयं लुप्तं द्रष्टव्यं, तेन 'पाण्ड्वादिरोगादिप्रतिषेधमिति / तत्र प्रथमेनादिशब्देन कृष्ण. अत्र पिबेदिति संबध्यते / बलातैलैरित्यादि / वातादिचिकि पीतमिश्रा वर्णा प्राह्याः, कामलादयो द्वितीयेन; अपरे तु पाण्डुत्सितं सर्वमेवानुक्तमपि त्रिदोषजे कार्यम् // 17-19 // वर्णाधिक्यात् सर्वे एव पाण्डुरोगाः प्रोच्यन्त इति मला एक. कृमिहद्रोगिणं स्निग्धं भोजयेत् पिशितौदनम् // मेवादिशब्दं लुप्तं वर्णयन्ति; ते च आदिशब्दात् कामलादीन् दना च पललोपेतं व्यहं, पश्चाद्विरेचयेत // 20 // गृहन्ति / अपरे वादिशब्दं विनाऽपि कामलादीन् गृहन्ति, सुगन्धिभिः सलवणैर्योगैः साजाजिशर्करैः॥ | पाण्डुरोगान्तर्भावात्तेषामिति // 1 // 2 // विडङ्गगाढं धान्याम्लं पाययेताप्यनन्तरम् // 21 // व्यवायमम्लं लवणानि मद्यं हृदयस्थाः पतन्त्येवमधस्तात् क्रिमयो नृणाम् // मृदं दिवास्वप्नमतीव तीक्ष्णम् // यवान्नं वितरेचास्य सविडङ्गमतः परम् // 22 // निषेवमाणस्य विदूष्य रक्तं इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते काय कुर्वन्ति दोषास्त्वचि पाण्डुभावम् // 3 // चिकित्सातन्त्रे हृद्रोगप्रतिषेधो नाम पाण्डुरोगस्य हेतुसंप्राप्ती आह-व्यवायमम्लमित्यादि / (पश्चमोऽध्यायः, आदितः) त्रिच. व्यवायादीनि निषेवमाणस्य पुरुषस्य दुष्टा दोषा रकं विदूष्य लचि त्वारिंशोऽध्यायः॥४३॥ पाण्डुभावं कुर्वन्तीति पिण्डार्थः / व्यवायः बीसेवा, स च सर्व 1 'जाङ्गलैः' इति पा०। 2 'वितरेद्रास्ति' इति पा० / दोषप्रकोपकः, अम्ये तु वातपित्तप्रकोपकवं व्यवायस्य मन्यन्ते 3 'भोजयेद्वतम्' इति पा० / 4 'बलातैलं विदध्यात्' इति पा०।। 1 'विरेचनादनन्तर' इति पा० /

Page #826
अध्यायः 11] सुश्रुतसंहिता। भारहरणादो क्रोधादौ च तत्पाठात् / अम्ललवणयोः पित्तकफ- तस्यैव पाण्डुरोगस्य पर्यायानाह-स इत्यादि / स रोगः करखम् / मृत्तिका सर्वदोषप्रकोपणी, नानाविधलात्; तथा कामलाविकामिः संज्ञाभिर्विभाष्यते विविधं भाष्यते / अस्येति चोकम्,-"कषाया मारुतं, पित्तमूषरा, मधुरा कफम् / कोप- कामलादिपर्यायनिर्दिष्टस्य रोगस्य / अनुपूर्वशः पूर्व पूर्वमनुपूयेन्मुद्रसादींव रोक्ष्यादुकं विलक्षयेत्" इति / दिवाखप्नः त्रिदो- वेणेत्यर्थः / तं पाण्डुरोगम् // 6 // पप्रकोपकः / तीक्ष्णं पित्तकोपि / एवं यथाखं यथासंभवं हेतु- कृष्णेक्षणं कृष्णसिरावनद्धं रुकः / विदूष्य रतमित्यादिका संप्राप्तिः। अतीव तीक्ष्णमित्यत्र तवर्णविषमूत्रनखाननं च॥ आदिशन्दो लुप्तो द्रष्टव्यः; तेन पिष्टपयोमाषतिलादीनां ग्रहणम् / वातेन पाण्डु मनुजं व्यवस्थेकेषित् 'मृन्मद्यमत्स्यामिषतीक्ष्णपिष्टपयोदिवाखप्रतिलेखुमाषान् / युक्तं तथाऽन्यैस्तदुपद्रवैश्च // 7 // निषेवमाणस्य-इति पठन्ति, शेषं समम् / तेऽपि लुप्तादिश- वातिकपाण्डुरोगलक्षणमाह-कृष्णेक्षणमित्यादि / कृष्णेक्षणं ब्दात् व्यवायादीनि गृहन्ति / अपरे 'अतीव तीक्ष्णम्' इत्यत्र कृष्णाक्षिकम् / तद्वर्णविण्मूत्रनखाननं कृष्णवर्णविण्मूत्रनखमि'अतीवरूमम्' इति पठन्ति // 3 // त्यर्थः / तदुपद्रवैः वातोपद्रवः // 7 // पीतेक्षणं पीतसिरावनद्धं पाण्डामयोऽष्टार्धविधः प्रदिष्टः / तद्वर्णविण्मूत्रनखाननं च // पृथक्समस्तैर्युगपञ्च दोषैः॥ पित्तेन पाण्डं मनुजं व्यवस्थेसंख्यामाह-पाण्डित्यादि / अष्टाविधः चतुर्विधः कथं द्युक्तं तथाऽन्यैस्तदुपद्रवैश्च // 8 // चतुर्विध इत्याह-पृथगित्यादि / पृथग्दोषः त्रयः, समस्तैः पैत्तिकपाण्डुरोगलक्षणमाह-पीतेत्यादि / तद्वर्ण पीतव. एकः। युगपदिति पदं दोषत्रयस्यैककालप्रकोपसूचनार्थम् / यद्यपि णम् / तदुपद्रवैः पित्तोपद्रवैरित्यर्थः // 8 // तत्रान्तरे मृजः पाण्डुरोगः पञ्चमः कथितः, तथाऽप्यत्र मृजत्रिदोषज एवान्तर्भूतः, वक्ष्यमाणाश्च कामलादयः पाण्डु शुक्लेक्षणं शुक्लसिरावनद्धं रोगस्यैव पर्यायाः; अतोऽत्र चखार एव / केचित् पाण्ड्वाम तद्वर्णविण्मूत्रनखाननं च // यस्त्वष्टविध इति पठन्ति / तन्मते पृथग्दोषैः त्रयः, समस्तैः कफेन पाण्डे मनुजं व्यवस्थे. .. युक्तं तथाऽन्यैस्तदुपद्रवैश्च // 9 // एकः, मृद्रक्षणात् एकः, द्वे कामले च, एको हलीमकः, एवं श्लैष्मिकपाण्डुरोगलक्षणमाह-शुक्लेत्यादि / तद्वर्ण शुलवर्ण, पाण्डुरोगोऽष्टविधः / तथा च तत्रान्तरम्-"वातेन पित्तेन तदुपद्रवैः कफोपद्रवैः // 9 // कफेन चापि त्रिदोषमृद्भक्षणसंभवः स्यात् / द्वे कामले चैकह सर्वात्मके सर्वमिदं व्यवस्येद् लीमकश्च स चाष्टधैवं विह पाण्डरोगः" इति // ___ सानिपातिकपाण्डुरोगलक्षणमाह-सर्वात्मके सर्वमिदमिसर्वेषु चैतेष्विह पाण्डुभावो त्यादि / सर्वात्मके सानिपातिके पाण्डुरोगे, सर्व समस्तम्, इदै यतोऽधिकोऽतः खलु पाण्युरोगः॥४॥ वातादिजपाण्डुरोगलक्षणं, व्यवस्येत् जानीयात् // - यद्यपि बाताविमेदेन कृष्णादिवर्णलममिधास्यति, तथा:- . वक्ष्यामि लिनान्यथ कामलायाः॥ प्यस्य विकारस्य पाण्डवर्णाधिक्यात् पाण्डुरोगव्यपदेश इति | यो ह्यामयान्ते सहसाऽन्नमम्ल. दर्शयबाह-सर्वेषु चैतेविह पाण्डभाव इत्यादि // 4 // मद्यादपथ्यानिच तस्य पितम्॥१०॥ स्वस्फोटनं ठीवनगात्रसादी करोति पाण्डं वदनं विशेषात् मृगक्षणं प्रेक्षणकूटशोथः॥ पूर्वरितौ तन्द्रिवलक्षयौ च // विण्मूत्रपीतत्वमथाविपाको इदानीं पाण्डुरोगपर्यायभूताया अपि कामलाया लक्षणमाहभविष्यतस्तस्य पुरग्सराणि // 5 // वक्ष्यामीत्यादि / ननु, यदि पाण्डुरोगस्य पर्यायः कामला, तत् कथं तस्य लक्षणान्युक्तानि ? सत्यं, यथा पाण्डुरोगाणी इदानीं पाण्डुरोगपूर्वरूपाण्याह-खगिस्यादि / वस्फोटः वातादिजानां प्रतिखं भेदो विद्यते तथाऽस्यापीति न दोषः। लो स्फुटनम् / ठीवनं थूत्करणम् / यद्यप्यत्र मृद्भक्षणं कथितं, एतेन कामलादीनां संज्ञानां विशिष्टावस्थाविषयवाद्विशिष्टलं, तथाऽपि मृक्षणे इच्छा गम्यते / प्रेक्षणम् अक्षि / अविपाक माहारस्य / पुरःसराणि अग्रेसराणि // 5 // कुत्सितोऽपानोऽपानकः, सोऽस्यास्तीति अपानकी, कामलकाख्यो:स कामलापानकिपाण्डुरोगः पानकिपाण्डुरोगः कामलापानकिपाण्डुरोगः / कुम्भकामककाख्योs. पानकिपाण्डुरोगरत्वत्र कुम्भाइय उच्यते, भीमो भीमसेन इतिवत् / कुम्भासयो लाघर(व)कोऽलसाख्यः॥ रोगस्यास्य कुम्भकामलेति संशा तत्रान्तरे उपदिश्यते। स एव पुनविभाष्यते लक्षणमस्य कृत्स्नं . ज्वरादिमिलापवं करोति, सत्यपि सामध्ये कर्मस्व नुत्साहं च निबोध वक्ष्याम्यनुपूर्वशस्तैत् // 6 // जनयतीत्यलसाख्योऽपानकिपाण्डुरोगस्तु काधवक उच्यते' इति १'तम्' इति पात्र कामलेति कामशब्दोऽयं साधारणशब्द- हाराणचन्द्रः। विशेषावस्पे भक्ताचमिकाषे प्रवर्तते, तं लातीति कामला / दुष्टत्वेन / १'तन्द्राविकरवं प्रथमोदितांश्च' इति पा० / सु० से. 92

Page #827
730 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं पर्यायलं पाण्डुरोगलापरित्यागात् / तान्येव लिङ्गान्याह-य. द्रवस्य पाण्डुरोगस्य कृच्छ्रसाध्यखमसाध्यत्वं च यथावस्थं बोद्धइत्यादि / 'वक्ष्यामि लिझान्यथ कामलाया' इत्यभिधाय कामला- | व्यम् // 13 // कारणवचनं भविष्यन्त्या अपि तस्याः परिज्ञानार्थम् / आम साध्यं तु पाण्ड्डामयिनं समीक्ष्य यान्ते पाण्डुरोगान्ते अन्यरोगान्ते च / सहसा शीघ्रम् / अन्नम- स्निग्धं घृतेनोर्वमधश्च शुद्धम् // म्लम् अम्लभोजनम् / पाण्डुमित्यत्र देहमिति शेषः / 'पूर्वरिती संपादयेत् क्षौद्रघृतप्रगाढैः तन्द्रिवलक्षयौ च' इति शारीरस्थाने गर्भव्याकरणाध्याये तन्द्रा हरीतकीचूर्णयुतैः प्रयोगैः // 14 // कथिता, सूत्रस्थाने दोषादिक्षयवृद्ध्यध्याये बलक्षय इत्यर्थः / पिबेद्धृतं वा रजनीविपक्कं ननु, तन्द्राशब्दस्य व्युत्पादितखात् कथं तन्द्रिबलक्षयाविति ? ___ यत्रफलं तैल्वकमेव वाऽपि // सत्य, कृष्यादेराकृतिगणत्वेनेक्प्रत्ययान्तत्वेन साधु / अन्ये विरेचनद्रव्यकृतं पिबेद्वा 'तन्द्राऽबलवं प्रथमोदितं च' इति पठन्ति; तंत्रापि स एवार्थः / योगांश्च वैरेचनिकान् घृतेन // 15 // अपरे 'प्रथमोदितांश्च' इति पठन्ति; ते च पाण्डरोगोक्कलिङ्गविशेषान् गृहन्ति / पाण्डुवदनम्' इत्यत्र 'पीतवदनम्' इति केचित् / इदानी चिकित्सितमाह-साध्यमित्यादि / साध्यपाण्डुरोगपठन्ति, तं चानार्ष टीकाकारा भाषन्ते // 10 // ज्ञानं वक्ष्यमाणासाध्यलक्षणविपर्ययादरिष्टलक्षणवैपरीत्याच्च / घृते नेति कपरकल्याणकदाधिकमहातिकपञ्चगव्यादिना, अन्ये केवभेदस्तु तस्याः खलु कुम्भसाह्वः लेनैव गव्यघृतेनेत्याहुः / यदत्र पाण्डुरोगेषु घृतेनैव स्नेहनमुक्त शोफो महांस्तत्र च पर्वमेदः॥११॥ तत्तेषां पित्तभूयिष्ठलाद्रक्तदूष्यत्वाच / यद्यपि पाण्डुरोगे इदानीं कामलामेदमाह-मेद इत्यादि / तत्रेति कुम्भ ऊवंशोधनं निषिद्ध, तथाऽपि ऋतुदेशप्रकृतिकालशरीरापेक्षया साहे। पर्वभेदः सन्धिपीडा / कुम्भसाहः तत्रान्तरे कुम्भ मृदु वमनं देयम् / तथा च तत्रान्तरम् ,-"कालं च देशप्रकामलेति कथ्यते // 11 // कृती शरीरं समीक्ष्य दद्याद्वमनं विधिज्ञः। वान्तस्य तीक्ष्णान्यः ज्वराङ्गमर्दभ्रमसादतन्द्रा नुलोमनानि कल्पोपदिधानि भिषग्विदध्यात्" इति / वमना. क्षयान्वितो लाघर(व)कोऽलसाख्यः॥ नन्तरं वक्ष्यमाणैः शालिप्रभृतिभिः कृतसंसर्जनक्रमस्य दोषतस्यैव कुम्भसाहस्यावस्थायां संज्ञान्तरमाह-ज्वराजमर्दै- शमनार्थमाह-संपादयेदित्यादि / शुद्धं पाण्डुरोगिणमेवंभूतैः त्यादि / स एव कुम्भसाहो ज्वरादियुक्तो लाघरकोऽलसाख्यः प्रयोगैर्वक्ष्यमाणयोगैः शेषदोषशमनार्य संपादयेत् सम्यक् स्यादिति पिण्डार्थः / लाघरकः कथ्यते अलसकश्च कथ्यत योजयेदित्यर्थः / ननु, सर्पिर्मधुहरीतकीयुक्तमेकमेवायोरजोयोइत्यर्थः। अहमदों वेदनाविशेषः, स्फुटनिकेत्यपरे / अन्ये गमभिधास्यति, तत् कथं प्रयोगैरिति बहुवचनं ! सत्यं, प्रदेपाण्डुरोग एव ज्वरादियुक्तः कुम्भसाहः कथ्यत इति मन्यन्ते। शान्तरोकानां नवायसप्रमृतीनामत्र शस्तलात् / पिबेद्धतं अस्यैव अवस्थामेदं पानकीति तन्त्रान्तरीयाः पठन्ति / तद्यथा- वेत्यादि / रजनीविपक्कं हरिद्राकल्कसाधितम् / त्रैफलं त्रिफला"मन्तापो भिनवर्चस्व बहिरन्तथ पीतता / पाण्डता नेत्र- साधितम् / तेल्वकमिति तिल्वकः पट्टिकारोधः, तेन साधितरोगब पानकीलक्षणं वदेत्"-इति // मित्यर्थः; अन्ये तैल्वकं वातव्याघ्युकमाहुः / विरेचनद्रव्यकृतमितं वातपित्ताद्धरिपीतनीलं त्यादि। -त्रिवृदादिसंस्कृतं घृतं; वैरेचनिकान् योगान् विरेचन द्रव्यविकल्पोकान्, तांश्च घृतेन पिबेत् // 14 // 15 // इदानी हलीमकलक्षणमाह-तमित्यादि / तं पाण्डुरोगम् / मत्रे निकुम्भार्धपलं विपाच्य कुम्भसाहो यदा हरितपीतनीलः स्यात्, तदा तज्ज्ञाः कायचिकि- पिबेदभीषणं कुडवार्धमात्रम् // त्साविदो हलीमकं नाम वदन्ति / हरि हरितं, नीलं श्यावम् / खादेहुडं वाऽप्यभयाविपककेचित्तु 'तं वातपित्ताभिपरीतलिङ्गं' इति पठिला वातपित्ता- मारग्वधादिकथितं पिबेद्वा // 16 // भ्यामभिपरीतं संबद्धं लिहं यस्य तथेति व्याख्यानयन्ति // 12 // इदानी पाण्डुरोगेऽपराण्यपि विरेचनान्याह-मूत्रे इत्यादि / उपद्रवास्तेष्वरुचिः पिपासा निकुम्भा दन्ती, तस्या अर्धपलं महिषीमत्रे षोडशगुणे - छर्दिवरो मूर्धरुजाऽग्निसादः॥ विपाच्य, चतुर्भागावविष्टं कुडवार्धमात्रं पलद्वयमात्रं, विरेकाय शोफस्तथा कण्ठगतोऽबलत्वं पिबेदित्यर्थः / गुड इक्षुविकृतिः। अभयाविपक्कं हरीतकीकामूच्र्छा कुमो हृद्यवपीडनं च // 13 // थविपक्कं, अन्ये अभयाविपक्कं गुडकं सहरीतकीप्रभृतिकमाहुः / इदानीं पाण्डुरोगोपद्रवानाह-उपद्रवा इत्यादि / तेषु पाण्डु- अपरे 'अभयाविमिश्रम्' इति पठन्ति / मेहुर्वैरेचनिकयोगनिर्देरोगेषु / मूर्धरुजा शिरोव्यथा / अबलवं निर्बलखम् / सोप- शात् पाण्डुरोगे विरेचनस्यात्यन्तहितत्वं ज्ञेयम् // 16 // 1 अवस्थाविशेषः पानकीति' इति पा०।२'वात पित्तामिपरी- | अभयाविमिश्र' इति पा० / २'बहुविरेकयोगनिर्देशात्' इति तलिङ्ग' इति पा०। | पा०॥

Page #828
अध्यायः 44] सुश्रुतसंहिता। 731 wwwwwwwwwwwwwwww अयोरजोव्योषविडङ्गचूर्ण पुष्पी भूमिकदम्बः, अलम्बुषामपरे / एतानि कषायकल्पेन लिह्याद्धरिद्रां त्रिफलान्वितां वा॥ विपाच्य, तस्मिन् कषाये सर्पिघृतं विपचेत् / क्षीरेण वेत्यादि / सर्पिर्मधुभ्यां विदधीत वाऽपि | मागधिका वा क्षीरेण सह यथाग्नि उपयुज्यमाना पाण्डता शास्त्रप्रदेशाभिहितांश्च योगान् // 17 // | हन्तीत्यर्थः // १९॥किं पाण्डुरोगे पूर्वोक्तमेव कार्यमुतान्यदपीत्याह-अय हितं च यष्टीमधुंजं कषायं इत्यादि / अयोरजोव्योषविडमचूर्णमित्येको योगः / हरिद्रा चूर्ण समं वा मधुनाऽवलिह्यात् // 20 // त्रिफलान्वितामिति द्वितीयो योगः / अयोरजो लोहचूर्णम् / हितं चेत्यादि / यष्टीमधुककषायं मधुना सममित्येको योगः। व्योषं त्रिकटुकम् / 'लिह्यात्' इत्यत्र 'मधुसर्पिाम्' इति संब-चूर्ण वा यष्टीमधुकस्य मधुना समं मधुना सह लिह्यादिति न्धनीयम् / हरिद्रा पिण्डहरिदाम् / केचित् हरिद्राशब्देन द्वितीयः / अन्ये 'चूर्ण समं वा मधुनाऽवलिह्यात्' इत्यत्र 'चूर्ण आदौ दारुशब्दलोपात् दारुहरिद्रा गृह्णन्ति / विदधीत वाऽपी-लिहेद्वा मधुना द्वितीयम्' इति पठन्ति; तत्रापि स एवार्थः॥२०॥ त्यादि / विदधीत कुर्वीत / शास्त्रप्रदेशाभिहितांश्च योगान् गोमूत्रयुक्तं त्रिफलादलानां शास्त्रेऽन्यप्रदेशोक्तान् नवायसादीन् // 17 // दत्त्वाऽऽयस चूर्णमनल्पकालम् // हरेच्च दोषान् बहुशोऽल्पमात्रान् प्रवालमुक्ताञ्जनशङ्खचूर्ण श्वयेद्धि दोषेष्वति निर्दृतेषु॥ लिह्यात्तथा काश्चनगैरिकोत्थम् // 21 // इदानीं पाण्डुरोगे यत् शोधनमुक्तं तदल्पमात्रया कर्तव्यमि- | गोमूत्रयुक्तमित्यादि / त्रिफलादलानां चूर्णमायसं चूर्ण दत्वा त्याह-हरेच दोषानित्यादि / बहुशो बहून् वारान् / अल्पमा गोमूत्रयुक्तमनल्पकालं चिरकालं लिह्यात्,। त्रिफलादलानामिति दलशब्दः अष्ठीलापरिहारार्थम् / अन्ये 'गोमूत्रयुकं त्रिफलादत्रान् स्तोकस्तोकान् / कस्मात् स्तोकान् स्तोकान् हरेदित्याह | लाना' इत्यत्र 'गोमूत्रपीतत्रिफलादलानां' इति पठन्ति, गोमूश्वयेद्धि दोषेष्वित्यादि / श्वयेत् श्वयधुं प्राप्नुयात् / हि यस्मा त्रभावितत्रिफलादलानामिति व्याख्यानयन्ति / प्रवालेत्यादि / दर्थे / अत्र पाठान्तरं-हरेच दोषान् बहुशोऽल्पमात्रान् प्रवालो विद्रुमः, मुक्ता मौक्तिकम् , अजनं रसाजनम् / तथेति शुद्धेषु दोषेष्वभिनिहृतेषु' इति / शुद्धेषु दुष्टिरहितेषु; अभि गोमूत्रयुक्तमनल्पकालं लिह्यादित्यर्थः / काश्चनगैरिकोत्थमित्यनिहतेष्वित्यभिशब्दः सम्यगर्थः, अतियोगस्यानिष्टखात् // त्रापि तथेति संबध्यते; तेन सुवर्णगैरिकचूर्ण गोमूत्रयुतं चिरधात्रीफलानां रसमिक्षुजं च कालं लिह्यादित्यर्थः / 'गोमूत्रपीता त्रिफलां सपिष्टो' इति केचित् मन्थं पिबेत् क्षौद्रयुतं हिताशी // 18 // पठन्ति, गोमूत्रपीता गोमूत्रभावितां मधुना अवलियादिति . धात्रीफलानामित्यादि / धात्रीफलानामामलकफलाना खरसं | व्याख्यानयन्ति // 21 // सौद्युतं पिबेदित्येको योगः / इक्षुजं रसं क्षौद्रयुतमिति ___आज शकृत्स्यात् कुडवप्रमाणं द्वितीयः / मन्थमिति "शकवः सर्पिषाऽभ्यकाः शीतवारिपरि विडं हरिद्रा लवणोत्तमं च॥ सुताः"-इत्याधुक्तलक्षणं क्षौद्युतमिति तृतीयः / तथा च पृथक् पलांशानि समग्रमेततन्त्रान्तरम्-"पिबेत् सुश्शीतलान् मन्थान् घृताक्तान् मधुसं वणे हिताशीमधनाऽवलिह्यात्॥२२॥ युतान् / सक्षौद्रं वा रसं धाच्या इक्षोऽपि हिताशनः" इति। आजमित्यादि / आज शकृत् छागलीपुरीषम् / कुडवप्रमाण तत्रान्तरे पाण्डुरोगे मन्थशब्देन विशिष्टो मन्थ उच्यते / चतुष्पलमात्रम् / विडं लवणम् / लवणोत्तमं सैन्धवम् / पृथक्तद्यथा-"धात्रीफलरसे शक्तूनिक्षूणां च रसे तथा / पाण्डुर्म-पलांशानि विडादीनि पृथक्पलमात्राणीत्यर्थः / समग्रं समस्तम् धुसमायुक्तं पिबेन्मन्थं सुशीतलम्" इति // 18 // // 22 // उमे बृहत्यौ रजनी शुकाख्यां मण्डूरलोहाग्निविडङ्गपथ्याकाकादनीं चापि सकाकमाचीम् // व्योषांशकः सर्वसमानताप्यः॥ आदारिबिम्बी सकदम्बपुष्पी मूत्रासुतोऽयं मधुनाऽवलेहः विपाच्य सर्पिर्विपचेत् कषाये // 19 // पाण्ड्वामयं हन्त्यचिरेण घोरम् // 23 // तत् पाण्डुतां हम्त्युपयुज्यमानं इदानीं पाण्डुरोगे सिद्धतमं योगमाह-मण्डूरेत्यादि / मण्ड्रं क्षीरेण वा मागधिका यथाग्नि // लोहकिनुकारि द्रव्यम् / अमिः चित्रकः / व्योषं त्रिकटुकम् / उमे इत्यादि / शुकाख्या चर्मकारवटः, अन्ये शुकशिम्बा- मण्डुरादीनां व्योषपर्यन्तानामशः समो भागों यस्मिन् स माहुः / काकादनी काकतिन्दुकः / आदारिबिम्बी सकदम्बपु- तथेत्यर्थः / ताप्यो माक्षिकधातुः / मूत्रासुतः मूत्रे उषितः पीमित्यादि।-आदारी वेल्लन्तरसदृशपुष्पा आलिरिति लोके, मूत्रसान्धत इत्यथः // 23 // बिम्बी रानानुकारिविटपा लोहितफला च; कार्तिककुण्डस्तु 1 'यष्टीमधुकं' इति पा० / 2 'शकदर' इति पा. आदारिधिम्बी बाउलिरिति प्रसिद्धति व्याख्यानयति / कदम्ब- 3 'मूत्रायुतोऽयं' इति पा०।

Page #829
732 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता . [ उत्तरतत्रं विभीतकायोमलनागराणां विडङ्गमुस्तत्रिफलाजमोदचूर्णे तिलानां च गुडश्च मुख्यः॥ परूषकव्योषविनिर्दहन्यः // तक्रानुपानो वटकः प्रयुक्तः चूर्णानि कृत्वा गुडशर्करे च क्षिणोति घोरानपि पाण्डुरोगान् // 24 // तथैव सर्पिर्मधुनी शुमे च // 28 // अपरमपि सिद्धतमं योगमाह-बिमीतकेत्यादि / अयोमलं संभारमेतद्विपचेनिधाय लोहसिखाणकम् / तिलानां कृष्णतिलानामपि चूर्णम् / गुडश्च - सारोदके सारवतो गणस्य // मुख्य इति सर्वसमो गुडो नार्धगुड इत्यर्थः / क्षिणोति हन्ति / जातं च लेह्यं मतिमान् विदित्वा यद्यप्येतयोगद्वयमनार्ष तथाऽपि सिद्धतमत्वेनास्मद्गुरुसंमतत्वा निधापयेन्मोक्षकजे समुद्ने // 29 // दस्माभिः पठितम् // 24 // हन्त्येष लेहः खलु पाण्डुरोगं सौवर्चलं हि किराततित सशोथमुग्रामपि कामलां च // कलायमात्राणि सुखाम्बुना वा॥ विडामुखत्रिफलेत्यादि / एतानि विडमादिद्रव्याणि चूर्णीकृमूर्वाहरिद्रामलकं च लिह्यात् तानि, सारवतो गणस्य सारोदके शालासारादिगणसारकाथे, निधाय निक्षिप्य, तथा शुमे निमैले कृत्वा गुडशर्करे सर्पिर्मस्थितं गवां सप्तदिनानि मूत्रे // 25 // धुनी च निक्षिप्य, ऐकण्यं तावत् पचेत् यावलेयं स्यात् , ततश्च मूलं बलाचित्रकयोः पिबेद्वा संजातलेयं विदिला मतिमान् वैद्यो मोक्षकजे समुद्ने मोक्षकपाण्डामयार्तोऽक्षसमं हिताशी // मये संपुटे निधापयेत् निक्षिपेदिति प्रिण्डार्थः / विनिर्दहनी सुखाम्बुना वा लवणेन तुल्यं चित्रकः / गुडशर्कराविडहादिद्रव्यचूर्णप्रमाणं सारोदकचतुर्याशिमोः फलं क्षीरभुजोपयोज्यम् // 26 // शेन, मधुसर्पिःप्रमाणमपि तथैव / ननु, उष्णयोगेन मधु विरुसौवर्चलमित्यादि / सौवर्चलादीनामेकत्वेन निर्दिष्टानां बहु- ध्यते, तत् कथं मधुना सहावलेहपाकः ? सत्यम् , उष्णेन सह पचनान्तं कलायमात्राणीति विशेषणं सौवर्चलादीनां प्रत्येक मधुनोऽभ्यवहारे विरोधो न पाके; तथा च तत्रान्तरकलायमात्रेति प्रमाणबोधनार्थम् / सुखाम्बुना वा ईषदुष्णाम्बुना, 'सक्षौद्रा शर्करा पक्ला' इत्यादि / यद्यप्यत्र पाण्डुरोगचिकि'लिहेत्' इति वाक्यशेषः / वाशब्दोऽत्र योगापेक्षया / मूर्वेत्सितं सामान्येनोतं, तथाऽप्येतदेव चिकित्सितं द्रव्यस्वरूपेण त्यादि / मूर्वादिकं सप्तदिनानि गवां मूत्रे स्थितं लियात् / विकल्प्य यथादोषं योज्यम् / तथा च तत्रान्तरम्-"पाण्डुमुर्वा चोरमायः / बलाचित्रकयोः समुदितयोर्मूलकल्कं वा कर्ष- रोगप्रशान्त्यर्थमिदमुक्त चिकित्सितम् / विकल्प्यैवं च भिषजा समं हिताशी पाण्डुरोगा? मूत्रेण सुखाम्बुना वा पिबेदित्यर्थः / यथादोषबलं प्रति // स्नेहप्रायं पवनजे, तिक्तशीतं तु पैत्तिके। कार्तिककुण्डस्तु मूर्वाहरिद्रामलकं पिबेद्वा स्थितं गो सप्तदि-श्लैष्मिके टुरूक्षोष्णं, मिश्रं स्यात् सानिपातिके" (च.चि. नानि मन्त्रे' इति पठति तत्र तत्रयुफिवशात् 'यत्र तत्' इति | अ. 16) इति.॥२८॥२९॥पदं द्रष्टव्यं, वेन यत्र मूर्वादिकं स्थितं तत् पिबेदित्यर्थः / सशर्करा कामलिनां त्रिमण्डी तथा च तत्रान्तरम्-"निशामलकमूर्वाभिर्भावितं सप्त वास हिता गवाक्षी सगुडा च शुण्ठी // 30 // रान् / गोमूत्रं पिवतः पाण्डः कामलाच प्रणश्यति"-इति / अतः परं कामलाचिकित्सितमाह-सशर्करेत्यादि / त्रिभण्डी सुखाम्बुना उष्णोदकेन / लवणेन सैन्धवेन / तुल्यं समम् / चिसोः फलं शोभाजनकफलम् / कलायमात्रमित्यनुवर्तनीयं, त्रिवृत्, सशर्करा कामलिनां हिता / गवाक्षी इन्द्रवारुणी, सा सगुडा हिता, शुख्यपि सगुडा // 30 // सैन्धवस्यापि हिडवदधिकमात्रस्यानभिमतत्वात् / क्षीरभुजा | दुग्धाशनेन / उपयोज्यं पानादिविधिना // 25 // 26 // कालेयके चापि घृतं विपकं न्यग्रोधवर्गस्य पिबेत् कषायं हितं च तत् स्याद्रजनीविमिश्रम् // शीतं सिताक्षीद्रयुतं हिताशी॥ कालेयके इत्यादि / काळेयकं दारुहरिदानुकारि द्रव्यं, तत्कशालादिकं चाप्यथ सारचूर्ण | ल्काधितं घृतं, रजनीविमिदं हरिद्राचूर्णप्रक्षेपयुतम् ॥भात्रीफलं वा मधुनाऽवलियात् // 27 // धातुं नदीजं जतु शैलजं वा ज्योषवर्गस्येत्यादि / न्यग्रोधवर्गस्य न्यग्रोधादिगणस्य / कुम्भाये मूत्रयुतं पिवेद्वा // 31 // कपाय कापाकपरिभाषया कषितम् / शालादिकं चाप्यथ कुम्भायचिकित्सामाह-धातुमित्यादि / नदीजं धातुं सुव. सारपर्णमित्यादि / शालसारादिचूर्ण मधुना अवलियात्, भाम-र्णमाक्षिकम / तब मत्रयतं पिबेत् / जतु शेलजं वेति शिला. लकचूर्ण वेत्यर्थः॥२७॥ जतु वा मूत्रयुतं पिबेत् // 31 // 1 जानुपानं पटकाप्रयुक्छ' पति पा०। पूर्णानि कला' इति पा. धोबतम् विपा।

Page #830
अध्यायः 44] सुश्रुतसंहिता। 733 “मूत्रे स्थितं सैन्धवसंप्रयुक्त | भृष्टान् जागलानां मांसरसान्; आमलकैरुपेतान् आमलमासं पिबेद्वाऽपि हि लोहकिट्टम् // कफलसंस्कृतान् , कोलान्वितान् वेति बदरसंस्कृतान्; विकल्पामत्र स्थितमित्यादि / गोमत्र मासमुषितं लोहकि लोहमलं | भिधानं सात्म्यापेक्षया / शोफामिहितान् योगान् देवदारुशुण्ठीतेनेव मूत्रेण चूर्णितं सैन्धवयुक्तं कुम्भाह्वये पिबेत् / लोहकि- रसादिकान् / शालयो रक्तशाल्यादयः॥३६॥३७॥ हमित्यत्र हिरण्यकिमिति केचित् पठन्ति; तमेच्छन्ति निव- श्वासातिसारारुचिकासमूर्छासकाराः, हिरण्यस्यामलखात् // तृछर्दिशूलज्वरशोफदाहान् // दगभ्वाऽक्षकाष्ठैमलमायसं वा तथाऽविपाकखरमेदसादान् गोमूत्रनिर्वापितमष्टवारान् // 32 // जयेद्यथाखं प्रसमीक्ष्य शास्त्रम् // 38 // विचूर्ण्य लीढं मधुनाऽचिरेण पाण्डुरोगोपद्रवचिकित्सामाह-श्वासेत्यादि / एतान् श्वासाकुम्भाइयं पाण्डुगदं निहन्यात् // दीनुपद्रवान्, यथाखं शास्त्रं यथात्मीयं चिकित्साशास्त्र प्रसमीक्ष्य सिन्धूनवं वाऽग्निसमं च कृत्वा जयेत् / केचिदमुं पाठमन्यथा पठन्ति,-'तृष्णा ज्वर शित्वा च मूत्रं सकृदेव तप्तम् // 33 // खर्दिमथातिसारं मूळ क्षयं श्वासमनभलिप्साम् / तथाऽविपालौहं च किटं बहुशच तत्वा कखरमेदसादान जयेयथावत् प्रसमीक्ष्य शास्त्रम्' इति / ननु, निर्वाप्य मूत्रे बहुशस्तथैव // ज्वरातिसारान्वितस्य तस्यासाध्यत्वेन वक्ष्यमाणलात् कुतो एकीकृतं गोलपिष्टमेत ज्वरातिसारयोचिकित्सातिदेशः उच्यते, अचिरोत्थितयोस्तयोः कन्यमावाप्य पचेदुखायाम् // 34 // सतोः पाण्डरोगिणः प्रतिकार्यलात् // 38 // यथा न दखेत तथा विशुष्कं . अन्तेषु शूनं परिहीनमध्यं पूर्णीकृतं पेयमुश्विता तत् // म्लानं तथाऽन्तेषु च मध्यशूनम् // तक्रौदनाशी विजयेत रोगं गुदे च शेफस्यथ मुष्कशूनं पाण्डे तथा दीपयतेऽनलंच॥ 35 // प्रताम्यमानं च विसंकल्पम् // 39 // कुम्भाहये सिद्धतमं योगमाह-दग्ध्वेत्यादि / सिन्धूद्भवं विवर्जयेत् पाण्डुकिनं यशोऽर्थी सैन्धवम् / अग्निसमं कृत्वा बिभीतकामिना अग्निवर्ण कृत्वेत्यर्थः। तथाऽतिसारज्वरपीडितं च // 40 // सकृत् एकवारम् / लौहं च किमिति लोहसिंहाणकमित्यर्थः / इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायनिर्वाप्य निर्वापितं कृत्वा / एकीकृतं समभागेन मिश्रीकृतं, चिकित्सातन्त्रे पाण्डुरोगप्रतिषेधो नाम गोजलपिष्टं निर्वापणावशिष्टपश्चगुणे गोमूत्रे पिष्टम् , उखायां (षष्ठोऽध्यायः, आदितः) चतुश्चस्थास्या निक्षिप्य, मुखं पिधाय, यथा बाष्पो बहिर्न निःसरति स्वारिंशत्तमोऽध्यायः॥४४॥ यथा न दधेत तथा विपचेत् / ततश्च विशुष्कं चूर्णीकृतमुदश्विता इदानीमनुपक्रम्यस्य पाण्डुरोगिणो लक्षणमाह-अन्तेषु मथितेन सह पेयम् / जीणे च तक्रौदनं भोजयेदित्यर्थः / / शूनमित्यादि / अन्तेषु हस्तपादमुखेषु / परिहीनमध्यं कृशमध्यभयमसौश्रुतोऽपि पूर्वोकहेतुत्वादस्माभिः पठितः / अस्य | कायम् / म्लानं कृशम् / गुदे च शेफसीत्यत्रापि शूनमिति संब. योगस्य तत्रान्तरे बिभीतकलवणमिति संज्ञा // 32-35 // न्धनीयं, शेफो योनिलिङ्गम् / मुष्कशूनम् अण्डकोषशूनम् / द्राक्षागुडूच्यामलकीरसैश्च यद्यपि मध्यशूनमित्यनेनैव गुदादिशोफः प्राप्तः, तथाऽप्यन्ते सिद्धं घृतं लाघर(व)के हितं च॥ म्लानता विनाऽपि गुदादिशोफी त्याज्य इति दर्शनार्थ गुदादिइदानी लाघरकचिकित्सामाह-द्राक्षेत्यादि। शोफकथनम् / प्रताम्यमानं मूर्छन्तम् / विसंज्ञकल्पं विचेतनगौडामरिष्टान् मधुशर्कराश्च प्रायम् / यद्यपि मूर्छायेन विसंज्ञकल्पमिति प्राप्तं, तथाऽप्यमूत्रासवान शारकृतांस्तथैव // 36 // भिधानं विसंज्ञकल्पस्य विशेषेणासाध्यताप्रतिपादनार्थम् / अतिनिग्धान रसानामलकैरुपेतान् सारज्वरपीडितम् अतिसारज्वराभ्यां पीडितमित्यर्थः / यद्यपि कोलान्वितान् वाऽपि हि जाङ्गलानाम् / पानकीहलीमकचिकित्सितं नोकं, तथाऽपि पाण्डुरोगचिकित्सितं तयोरपि कर्तव्यम् // 39 // 40 // सेवेत शोफाभिहितांश्च योगान् इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायो पाणामयी शालियवांश्च नित्यम् // 37 // सुश्रुतव्याश्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते कायचिकित्साइदानी तान्तरोकान् सर्वानेवाभयारिष्टादीन् भोजनं च तन्त्र पाण्डरोगप्रतिषेधो नाम चतुश्चत्वारिंशसंगृहमाह-गौडानित्यादि / गौडानरिष्टान् अभयारिष्टादीन् / त्तमोऽध्यायः // 44 // मधुशर्कराश्चेति मधुशब्देन मध्वासवः, स च लोहारिष्टप्रभृतिकः; शर्कराशब्देन शर्करासवः / मूत्रासवान् कुष्ठचिकित्सितोकान् / 1 श्वासमनरपशोथम्' इति पा० / 1 'मुष्कयोब शूनं, प्रता. भारतानासवान् श्वीपदपठितान् / निग्धान् रसान मेह- | म्यन्तमसंहकरूपम्' इति पा० /

Page #831
734 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं aranwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww पञ्चचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। द्रवमसाध्यलक्षणहीनं द्विदोषानुगं च भवति तदा अधोगं याप्यं अथातो रक्तपित्तप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ यदा च त्रिदोषानुगमसाध्यलक्षणयुक्तं तदा वयं, यदा चैकयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ दोषानुगं निरुपद्रवं वयंलक्षणासंयुक्तं तदा साध्यम् / असाध्यं युगपद्तमिति यदा त्रिदोषानुगं बहुपद्रवमसाध्यलक्षणयुक्तं भवति पाण्डुरोगप्रतिषेधानन्तरं दूष्यसाम्याद्रक्तपित्तप्रतिषेधारम्भो तदा असाध्य, यदा चान्यथा तदा याप्यमित्यर्थः / युगपद्गतम् युक्त इत्यत आह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // उभयमार्गप्रवृत्तमित्यर्थः ॥क्रोधशोकभयायासविरुद्धानातपानलान् // सदनं शीतकामित्वं कण्ठधूमायनं वमिः॥७॥ कट्टम्ललवणक्षारतीक्ष्णोष्णातिविदाहिनः॥३॥ लोहगन्धिश्च निःश्वासो भवत्यस्मिन् भविष्यति // नित्यमभ्यसतो दुष्टो रसः पित्तं प्रकोपयेत् // विदग्धं स्वगुणैः पित्तं विदहत्याशु शोणितम् // 4 // ___ अथ पूर्वरूपमाह-सदनमित्यादि / सदनम् अङ्गम्लानिः / ततः प्रवर्तते रक्तमूर्व चाधो द्विधाऽपि वा // कण्ठधूमायनं कण्ठे धूमोदमनमिव वेदनेत्यर्थः / अस्मिन् रक्तनिदानानन्तरीयकत्वात् प्रतिषेधस्यादौ रक्तपित्तनिदानभूते | पित्ते ॥७॥हेतुसंप्राप्ती आह-क्रोधशोकभयायासेत्यादि / क्रोधादीनि बाह्यासुग्लक्षणैस्तस्य सङ्ख्यादोषोच्छितीर्विदुः॥८॥ नित्यमभ्यस्यतो निषेवमाणस्य पुरुषस्य दुष्टिं गतो रसः पित्तं | रक्तपित्तस्य संख्या दोषोच्छ्रयं चातिदेशेनाह-बायास. प्रकोपयेत्, ततश्च विदग्धं दुष्टं पित्तं वगुणैः तीक्ष्णोष्णादिभिः ग्लक्षणेस्तस्येत्यादि / बाह्यामुग्लक्षणैरिति शोणितवर्णनीयोक्तैः शोणितं विदहति प्रदूषयति, तत ऊर्ध्वमधो वा रक्तं प्रवर्तत इति / 'फेनिलमरुणम्' इत्यादिभिः, तस्य रक्तपित्तस्य, संख्या सप्तविधा / पिण्डाः तीक्षणमणकाललवणक्षारयतिरिक्तं ज्योतिष्मात्य- ननु, पित्तेन विदग्धेन विदग्धं रक्तं रक्तपित्तमुच्यते, तत् कथं पामार्गफलादिकम् / आयासः श्रमः / विरुद्धानं हिताहितीयो- पित्तादपि पृथगुद्दिश्यते ? उच्यते, तद्रक्तान्तरेण संसर्गात् / / कम् / क्रोधशोकेत्यादिः हेतुः, नित्यमभ्यस्यत इत्यादिः संप्राप्तिः। दोषोच्छितिः दोषाधिक्यम् // 8 // 'कदम्ललवण-' इत्यत्र केचित् 'तीक्ष्णमुष्णाम्ललवणं दिवास्वप्नं दौर्बल्यश्वासकासज्वरघमथुमदाविदाहि यत्' इति पठन्ति // 3 // 4 // स्तन्द्रितादाहमूर्छा आमाशयाद्रजेलमधः पक्वाशयाइजेत् // 5 // भुक्ते चान्ने विदाहस्त्वधृतिरपि सदा विदग्धयो योश्चापि द्विधाभांग प्रवर्तते // हृद्यतुल्या व पीडा॥ केचित् सयकृतः प्लीह्नःप्रवदन्त्यसृजो गतिम् // 6 // तृष्णा कण्ठस्य भेदः शिरसि च दवेनं तद्रक्तं यथोर्ध्वमधो वा द्विधाऽपि वा प्रवर्तते तथा पूतिनिष्ठीवनं च दर्शयन्नाह-आमाशयादित्यादि / यद्यपि रक्तस्य यकृत्प्लीह द्वेषो भक्तेऽविपाको विरतिरपि रते स्थानवादामाशयपक्वाशयाभ्यां प्रवर्तनं न संभवति, तथाऽपि रक्तपित्तोपसर्गाः॥९॥ प्रकुपितरक्तस्य तत्रापि गमनात् प्रवर्तनं ताभ्यां संभवत्येव / इदानीं रक्तपित्तोपद्रवानाह-दौर्बल्यश्वासकासेत्यादि / विदग्धयोश्चाप्युभयोरिति दुष्टयोरामपक्वाशययोरित्यर्थः / तयोश्च वमथुः छर्दिः / मदः पूगफलेनेव मत्तता / अधृतिः असदुष्टिः दुष्टरुधिरसंयोगात् / एकीयमतमाह-केचिदित्यादि / न्तोषः / अतुल्या असाधारणा / कण्ठस्य मेदः कण्ठक्षणनम् / सयकृतः कालखण्डसहितात् / एतदप्यनुमतम् , अप्रतिषेधात् / शिरसि च दवनं सन्तापः / विरतिरपि रतेः सुखस्यापि विनाशो अस्मिन् पाठे अङ्गीकृतेऽपि पूर्ववाक्येन सह न विरोधः, यतो भवतीत्यर्थः / उपसर्गा उपद्रवाः / 'भुक्ते चान्ने विदाह' इत्यत्र यकृत्प्लीहाभ्यामेव रक्तं प्रवर्तते परमामपक्वाशयमधिष्ठाय | 'भुक्के घोरो विदाह' इत्यन्ये पठन्ति / तत्र सप्तमी षष्ठ्यर्थे, तेन भुक्तस्य आहारस्य घोरो महान् विदाह इत्यर्थः / 'कण्ठस्य ऊर्ध्व साध्यमधोयाप्यमसाध्यं युगपद्गतम् // भेद' इत्यत्र 'कोष्ठस्य भेद' इत्यपरे पठन्ति; कोष्ठशब्देन त्रिप्रकारस्य रक्तपित्तस्य साध्ययाप्यासाध्यखमाह-ऊर्ध्वकोष्ठस्थो मलस्तस्य भेद इति च व्याख्यानयन्ति / तदेतत् मित्यादि / ऊर्ध्व साध्यमिति यदा दौर्बल्यायुपद्रवहीनं मांस- | पाठद्वयमूध्वोधःप्रवृत्तिरूपं यथासंभवं बोद्धव्यं, एकत्र द्वयोप्रक्षालनाभमित्याद्यसाध्यलक्षणरहितमेकदोषानुगं भवति तदा रप्यनौपयिकखात् / रिसि च दवनमित्यत्र 'प्रविततसिरता' साध्यं, यदा तु सदेव शान्ति गला पुनर्भवति मार्गान्तरं वा इति केचित् पठन्ति, सिराततगात्रवेति व्याख्यानयन्ति / याति अल्पोपद्रवम् अल्पासाध्यलक्षणयुक्तं द्विदोषानुगं च भवति 'विरतिरपि रतेः' इत्यत्र अपरे 'विनतिरपि भवेत्' इति तदा याप्यं, यदा च बहूपद्रवयुक्तं बहसाध्यलक्षणयुक्तं त्रिदोषा- | पठान्त; विनतिः शरीरस्य विनमनम् / अपरे 'विकृतिरपि नुगतं च भवति तदा असाध्यम् / अधो याप्यमिति अल्पोप- भवेत्' इति पठन्ति, तत्रापि कायस्याकुचनात्मिका विकृति रित्यर्थः // 9 // 1 विदग्धयोश्वाप्युभयोः' इति पा० / 2 विधामार्ग' इति पा०1३ 'युगपदतिः' इति पा०। १'तपनं ति पा

Page #832
अध्यायः 45] सुश्रुतसंहिता। 735 मांसप्रक्षालनाभं कथितमिव च यत् . लङ्गनादनन्तरं किं कुर्यादित्याह-लहितस्येत्यादि विदध्यात् कर्दमाम्भोनि वा . कुर्यात् / कि रक्तपित्ते पेयामेव विदध्यादुतान्यदपीत्याहमेदापूयास्रकल्पं यदिव यदि वा तर्पणमित्यादि / तर्पणमिति मृद्वीकामधुकादिसाधितजलेन सशपकजम्बूफलामम् // करेणालोडिताः सघृतक्षौद्रा लाजशकवः / पाचनं हीबेरचन्द. यत् कृष्णं यच्च नीलं भृशमतिकुणपं नोशीरपर्पटमुस्खसाधितजलपानम् / लेहानिति वक्ष्यमाणान् यत्र चोक्का विकारा मधुकशोभाजनकादिपुष्पैः कृतान् सघृतक्षौद्रान् / विविधानि स्तद्वयं रक्तपित्तं सुरपतिधनुषा सपीषि वासाघृतादीनि / तत्राधोगे पेया हिता यदि मारुतो यञ्च तुल्यं विभाति // 10 // बली न स्यात्, मारुतवेदली भवति तदा मांसरस एव; असाध्यरक्तपित्तलक्षणमाह-मांसप्रक्षालनाभमित्यादि / ऊर्ध्वगे च तर्पणं हितम् / तथा च तत्रान्तरम्-"अधोवहे मांसप्रक्षालनाभं मांसधावनतोयाभम् / कर्दमाम्भोनिभं कर्द यवाग्वादि न चेत् स्याम्मारुतो बली / ऊर्ध्वगे तर्पणं शस्त्रं मेन मिश्रितं यदम्भस्तोयं तन्निभम् / मेदःपूयास्रकल्पं मेदःपू. यथादोषमथापि वा"-इति / केचित् 'लडितस्य ततो युक्त्या यरकसदृशमित्यर्थः / अतिकुणपं शटितशवगन्धि / उता लध्वनमवचारयेत्' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-युक्त्या विकारा दौर्बल्यश्वासादयः, 'प्रभूता' इति वाक्यशेषः / तदर्थ- मात्रया प्रत्यनीकं चेत्यर्थः // 14 // मिति ऊर्ध्वाधोमार्गत्वेन साध्यं याप्यं च यदुक्तं भवति तदप्येवं. द्राक्षामधुककाश्मयसितायुक्तं विरेचनम् // विधम् असाध्यम् / सुरपतिधनुः इन्द्रधनुः / 'कथितमिव च यष्टीमधुकयुक्तं च सक्षौद्रं वमनं हितम् // 15 // यत्' इत्यत्र 'कथितमिव यकृत' इति पठिला पक्ककालखण्ड- पूर्वमुद्दिष्टं यद्वमनविरेचनं तयोर्द्रव्याण्याह-द्राक्षामधुकतुल्यमिति व्याख्यानयन्ति // 10 // काश्मर्येत्यादि / द्राक्षादियुक्तं विरेचनद्रव्यकल्पोतं मृद विरेनादौ संग्राह्यमुद्रिक्तं यदसृग्बलिनोऽनतः च नं, यष्टीमधुकशौद्रयुक्तं वमनद्रव्यविकल्पोकं मृदु वमनं हितम् तत् पाण्डुग्रहणीकुष्ठलीहगुल्मज्वरावहम् // 11 // // 15 // आदौ बलवति रक्तपित्ते संग्रहणनिषेधमाह-नादौ संग्रा- . पयांसि शीतानि रसाश्च जाङ्गलाः ह्यमुद्रिक्तमित्यादि / यत् रक्तपित्तम् , उद्रिक्तम् अतिशयेन वृद्धि सतीनयूषाश्च सशालिषष्टिकाः॥ गतं, तलयुक्तस्याश्नतश्च पुरुषस्यादौ न संग्राह्यं यस्मात्तदादी पटोलशेलूसुनिषण्णयूथिकासंगृहीतं सत् पाण्ड्वादिरोगावहं भवति // 11 // वटातिमुक्ताकुरसिन्दुवारजम् // 16 // अधःप्रवृत्तं वमनैरूर्ध्वगं च विरेचनैः॥ हितं च शाकं घृतसंस्कृतं सदा जयेदन्यतरद्वाऽपि क्षीणस्य शमनैरसूक्॥१२॥ तथैव धात्रीफलदाडिमान्वितम् // तहिं तत्र कि कुर्यादित्याह-अधःप्रवृत्तं वमनैरित्यादि / रसाच पारावतशजकूर्मजासंशोधनार्हस्य बलवतो नरस्याधोग रक्तपित्तं बहुदोषं वमनेर्ज स्तथा यवाग्वो विहिता घृतोत्तराः॥१७॥ येत्, एवंविधस्योर्ध्वगं विरेचनेरित्यर्थः / ननु, अधोगं वातानुगं सन्तानिकाश्चोत्पलवर्गसाधिते भवति, ऊर्ध्वगं च कफानुगं, तत् कथं तयोर्वमनविरेचने ___ क्षीरे प्रशस्ता मधुशर्करोत्तराः॥ युज्येते? सत्यं, व्याधिप्रत्यनीकलाधुज्यते एव तथा च तत्रा हिमाः प्रदेहा मधुरा गणाध ये न्तरं-"अधोग वमनीमानूर्ध्वगं रेचनैर्जयेत्"-इति / अन्य घृतानि पथ्यानि च रक्तपित्तिनाम् // 18 // तरद्वेति ऊर्ध्वगमधोग वा क्षीणस्य पुरुषस्य शमनैर्जयेदिति न वमनविरेचनद्रव्याण्यभिधाय भोजनद्रव्याणि प्रतिपादयतिवमनविरेकैः; तथा च तत्रान्तरम्-"ऊर्ध्वगं वाऽप्यधोग वा पयांसीत्यादि / शीतानि उत्पलादिद्रव्यक्कथितशीतानि, तानि क्षीणस्य शमनैर्जयेत्" इति // 12 // तु पित्तप्राये / जाङ्गलरसा एणादिलावादिकृताः, ते च वातानुअतिप्रवृद्धदोषस्य पूर्व लोहितपित्तिनः॥ बन्धे / सतीनयूषा वर्तुलकलाययूषाः, तेच कफानुगे रक्तपित्ते अक्षीणबलमांसाग्नेः कर्तव्यमपतर्पणम् // 13 // हिताः / पटोलेत्यादि / शेलूः दक्षिणापथजं शाकं, श्लेष्मान्तइदानीं संशोधनाईस्य लङ्घनमपि हितमिति दर्शयन्नाह कमपरे / सुनिषण्णकः शिरवालिका, चतुष्पांत्यपरे / अति मुक्त आवन्तकः। अडराः कोमलपल्लवाः पटोलादीनाम् / अतिप्रवृद्धदोषस्येत्यादि / अपतर्पणं लङ्घनम् // 13 // सिन्दुवारः निर्गुण्डी / एतान्यपि शाकानि कफानुगे शस्तानीति / लद्धितस्य ततः पेयां विदध्यात् खल्पतण्डुलाम् // पटोलेल्यत्र केचित् जीवन्तीति पठन्ति / रसाश्चेत्यादि / जाह्नरसयूषी प्रदातव्यो सुरभिस्नेहसंस्कृती॥ लरसाभिधानेनैव पारावतरसस्यापि परिग्रहे तदभिधानं विशेतर्पणं पाचनं लेहान् सीषि विविधानि च // 14 // षेण रक्तपित्ते हितत्वापादनार्थम् / धात्रीदाडिमे संस्कारार्थम् / 1 मेदःपूयास्थिकल्पं' इति पा० / यवाग्वः अभिहिताः / सन्तानिका घृतस्योपरितनः स्त्यानो

Page #833
निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता ' [उत्तरतत्रं भागः / घृतोत्तरा कृतप्रधानाः / हिमाः प्रदेहा इत्यादि / हिमाः | समानतन्त्रसंवादात् / उदुम्बरफलमित्यादि / उदुम्बरफलं पिष्टवा प्रदेहाः शीता लेपाः; तेच न्यग्रोधादिप्रभूतिशीतलगणकृताः। तद्रसं गृहीला मधुयुतं पिबेत् // 23 // मधुरा गणाः काकोल्यादयः। ते च पानादिना योज्याः / कल्कं वा सक्षौद्रं तण्डुलाम्बुना // घृतानि मधुरगणसाधितानि तत्रान्तरसंवादात् / पध्यानि पिबेदक्षसमं कल्कं यष्टीमधुकमेव वा // 24 // हितानि // 16-18 // | चन्दनं मधुकं रोधमेवमेव समं पिबेत् // मधूकशोभाजनकोविदारजैः करणबीजमेवं वा सिताक्षौद्रयुतं पिबेत् // 25 // प्रियङ्गुकायाः कुसुमैश्च चूर्णितैः // मजान मिङ्गुदस्यैवं पिबेन्मधुकसंयुतम् // भिषग्विदध्याश्चतुरः समाक्षिकान् सुखोष्णं लवणं बीजं कारखं दधिमस्तुना // 26 // हिताय लेहानसृजः प्रशान्तये // 19 // पिबेद्वाऽपि व्यहं मर्यो रक्तपित्ताभिपीडितः॥ लिह्याच दूर्वावटजांश्च पल्लवान् | रक्तपित्तहराः शस्ताः षडेते योगसत्तमाः॥२७॥ मधुद्वितीयान् सितकर्णिकस्यै च // इदानी रतपित्ते सिद्धतमान् षड्योगानाह-त्रपुखीमूलहितं च खर्जूरफलं समाक्षिक कल्कमित्यादि / सक्षौद्रं कर्षोंन्मितमधुसहितं, तण्डुलाम्बुना फलानि चान्यान्यपि तहणान्यथ // 20 // कल्काचतुर्गुणेनेत्यर्थः / अक्षसमं कर्षप्रमाणं, एवमेवेति सक्षौदें मधूकेत्यादि / मैधूकादिपुष्पैरेकैकैश्वर्णितैस्त्रयो लेहाः, प्रिय- तण्डुलाम्बुनेत्यर्थः / करजबीजादियोगद्वयं कफानुबन्धे ऊर्ध्वगे झुकायाः कुसुमैश्चतुर्थों लेहः / अपरानपि लेहानाह-लिह्यादि- शस्तम् / मज्जान मिङ्गुदस्थेत्यादि सितामधुयुतमेव(क)मेव पिबे. ख्यादि / दूर्वावटपल्लवान् मधुद्वितीयान् लिह्यादित्येको योगः / / दित्यर्थः // 24-27 // सितकर्णिकः श्वेतकर्णिकारः, तस्यापि पल्लवान् मधुद्वितीयान् | पथ्याश्चैवावपीडेषु घ्राणतः प्रस्तुतेऽसृजि॥ लियादिति द्वितीयो योगः / केचित् समुदितमेकं योगं मन्यन्ते। अनन्तरोक्ताः षड्योगा घ्राणगे रक्तेऽवपीडने तनेच्छन्ति निवन्धकाराः, समानतन्त्रसंवादात् / 'दूर्वावटजांश्च इत्याह-पथ्या इत्यादि / पथ्या हिताः, अनन्तरोकाः पुतीपालवान्' इत्यत्रापरे 'दुग्धद्रुमपल्लवान्' इति पठिला वटादिप- मूलकहकमित्यादि षड्योगाः इति शेषः ॥लवानिति व्याचक्षते / किं रक्तपित्ते एतदेव हितमुतान्यदपी- अतिनिम्रतरत्तो वा क्षौद्रयुक्तं पिबेदसूक॥ त्याह-हितमित्यादि / समाक्षिकं समधु / अनुक्तसंग्रहायाह | यकृता भक्षयेदाजमामं पित्तसमायुतम् // 28 // फलानि चान्यान्यपीत्यादि / अन्यानि फलानि काश्मर्यादीनि / __असगिति शरीरधातुसामान्यात् एणादीनामित्यर्थः / यकृत तद्गुणानि खजूरफलतुल्यगुणानि // 19 // 20 // कालखण्डम् // 28 // रक्तातिसारमोक्कांच योगानत्रापि योजयेत् // पलाशवृक्षखरसे विपक्कं / इदानी र कपित्तेऽतिदेशेन चिकित्सामाह-रकातीसारप्रो सर्पिः पिबेत् क्षौद्युतं सुशीतम् // कांबल्यादि / रकातीसारप्रोकान् योगान् "प्रियालमल्लिका' वनस्पतीनां खरसैः कृतं वा इत्यादीन् / अस्याने कार्तिककुण्डः 'नीलोत्पलानां मधुना सशर्करं क्षीरघृतं पिबेद्वा // 29 // भस्म वाऽपि परिसुतम्' इलादियोगं पठति, सच जेजटा. द्राक्षामुशीराण्यथ पकं सिता चार्येण 'सक्षौद्रमिन्दीवरभरम' इलादिना भने पठितः। पृथकपलांशान्युदके समावपेत् // शुद्धक्षुकाण्डमापोथ्य नवे कुम्मे हिमाम्भसा // 21 // स्थितं निशां तद्रुधिरामयं जयेत् योजयित्वा क्षिपेद्रात्रावाकाशे सोत्पलं तु तत् // पीतं पयो वाऽम्बुसमं हिताशिनः // 30 // प्रातः सुतं क्षौद्रयुतं पिबेच्छोणितपित्तवान् // 22 // तुरङ्गवर्चःस्वरसं समाशिकं शुद्धाकाण्डमापोध्येत्यादि / शुद्धक्षुकाण्डानि निर्वल्कलेक्षु- पिबेत् सिताक्षौद्रयुतं वृषस्य वा // काण्डानि, मापोथ्य अवक्षुय / हिमाम्भसा योजयित्वेत्यादि लिहेत्तथा वास्तुकबीजचूर्ण शीतलजलेन योजयित्वा नवे घटे रात्रादाकाशे निरावरणस्थाने क्षौद्रान्वितं तण्डुलसाइयं वा // 31 // क्षिपेत् धारयेत् , ततव प्रातःकाले चुतं गालितं नीलोत्पलचू लिह्याच लाजाजनचूर्णमेक- . र्णमधुभ्यां युतं शोणितपित्तवान् नरः पिबेत् // 11 // 22 // मेवं सिताक्षौद्रयुतां तुगाख्याम्॥ पिबेच्छीतकषायं वा जम्ब्याम्रार्जुनसंभवम् // द्राक्षां सितां तिक्तकरोहिणीं च उदुम्बरफलं पिष्ट्रा पिबेत्तद्रसमेव वा // 23 // हिमाम्बुना वा मधुकेन युक्ताम् // 32 // पिबेदित्यादि / पिबेदिस्यत्र मधुयुतमित्यनुक्कमपि संबध्यते / पथ्यामहिंस्रां रजनीं घृतं च 1 'मृतस्य' इति पा० / २'मधूकशोभाजनकोविदारजैः लिह्यात्तथा शोणितपित्तरोगी॥ . कुसुमखायो लेहाः' इति पा० / वनस्पतीनां वटादीनाम् / क्षीरघृतं क्षीरोत्थं घृतम् / पयो

Page #834
अध्यायः 45] सुश्रुतसंहिता। काऽम्बुसममिति दुग्धं जलं च तुल्यमित्यर्थः / केचिदेवं पठन्ति- सर्पिषा वा लिह्यादिति द्वितीयो योगः / जम्ब्वर्जुनाम्रकथितं 'वासाकषायं ससितं पिबेद्वा तुरङ्गवर्चःखरस समाक्षिकम् तोयमित्यादि ।-जम्ब्वादिक्कथितं तोयं सक्षीद्रं पिबेदिति इति / लिहेत्तथा वास्तुकबीजचूर्णमित्यादि / वास्तुकबीजचूर्ण तृतीयो योगः / एषु मध्ये अन्यौ योगी कण्ठान्तःस्थिते रङ्कवास्तुकबीजचूर्ण क्षौदाम्वितं लिहेत् / ततुलसाह्वयं वेति | रक्तपित्ते योज्यौ // ३५॥तण्डुलीयं क्षौद्राम्वितं वा लियादित्यर्थः / केचिदेवं पठन्ति- मूलानि पुष्पाणि च मातुलुङ्ग्याः 'सतण्डलीयं मधुनाऽवलेहयेत् सितायुतं वास्तुकमूलमेव वा' पिष्टवा पिबेत्तण्डुलधापनेन // 36 // इति / लियाचेत्यादि / लाजा भृष्टधान्यानि / अजनं रसाजनम् / घाणप्रवृत्ते जलमाशु देयं एकं प्रधानं, एवं क्षादेणेत्यर्थः / 'लाजाजनचूर्णम्' इत्यत्र 'काला- सशर्करं नासिकया पयो वा // अनचूर्णम्' इति केचित् पठन्ति; तत्र कालाजनं सौवीराज- मूलानीत्यादि / मातुलमो बीजपूरकः, 'मधुकर्कटी' इति नम् / सिताक्षौव्युतमित्यादि / तुगाख्या वंशरोचनानुकारि अन्ये / घ्राणप्रवृत्ते जलमाशु देयमित्यादि / घ्राणप्रवृत्ते रक्तपित्ते पार्थिव द्रव्यं, अन्ये वंशरोचनामाहु, तां च शकेराक्षोयुतां | सशर्कर पानीयं दुग्धं वा सशर्कर नासिकया देयम् / केचित् लिह्यात् / द्वाक्षी सितोमित्यादि / द्राक्षादीनि त्रीणि द्रव्याणि 'नासिकया' इत्यत्र 'नासिकयोः' इति पठन्ति ॥३६॥यटीमधुकेन युतानि शीतोदकेन वा लिह्यात् / पथ्यामित्यादि / द्राक्षारसं क्षीरघृतं पिबेद्वा पध्या हरीतकी, रजनी हरिद्रा, एतानि हरीतकीप्रमृतीनि सशर्करं चेक्षुरसं हिमं वा // 37 // द्रव्याणि घृतेन सह लियात् / अयं योगः कण्ठगे प्रसृते च घ्राणप्रवृत्तेऽपरमपि नस्ययोगमाह-द्राक्षारसमित्यादि / द्राक्षारकपित्त योज्यः / केचित् 'रजनी घृतं च' इत्यत्र 'रजनीद्वयं | रस सशर्कर नासिकया पिबेत् , क्षीरघृतं क्षीरमथनोद्भूतं तद्वा च' इति पठन्ति, ते च शीतोदकेनैव, लेयमिच्छन्ति; अयं सशर्कर नासिकया पिबेत्, इक्षुरसं हिमं वा तथैव पिबेत्, पाठः समानतन्त्रविरोधादन्याय्यः // 29-32 // इत्थं त्रयो योगाः कल्पनीयाः / तथा च तत्रान्तरं-"द्राक्षावासाकषायोत्पलमृत्प्रियङ्गु रसस्य नस्यं नस्यं वा क्षीरसर्पिषः सपदि / इक्षो रसस्य नस्य रोमाञ्जनाम्भोरहकेशराणि // 33 // सशर्कर रक्तनुद्भवति"-इति // 37 // पीत्वा सिताक्षौद्रयुतानि जह्यात् शीतोपचारं मधुरं च कुर्यापित्तासृजो वेगमुदीर्णमाशु // द्विशेषतः शोणितपित्तरोगे॥ इदानी वेगवति रक्तपित्ते सिद्धतमं योगमाह-वासाकषा-1 सर्वतन्त्रोक्तचिकित्सासंग्रहार्थमाह-शीतोपचारमित्यादि / योत्पळेत्यादि / उत्पलं नीलोत्पलं मृत् केदारमृत्तिका, अम्भो पल मृत् कदारमात्तका, अम्मा-शीतोपचार दाहादिषु बाह्येऽपि कुर्यादिति ॥रुहकेशरं पाकेशरम् / कल्पनामाह-पीला सिताक्षौद्रयुतानि द्राक्षाघृतक्षौद्रसितायुतेन जह्यादित्यादि / वासाकषायमुत्पलमृदादिचूर्णप्रक्षेपं सिताक्षी विदारिगन्धादिविपाचितेन // 38 // इयुतं पीला नरो रक्तपित्तस्योदीर्णमुद्रिकं वेगमाशु जह्यातू क्षीरेण चास्थापनमध्यमुकं शीघ्रं परित्यजेत् // 33 // हितं घृतं चाप्यनुवासनार्थम् // गायत्रिजम्ब्वर्जुनकोविदार रक्तपित्ते आस्थापनार्थ क्षीरमनुवासनार्थ च घृतमाहशिरीषरोधाशनशाल्मलीनाम् // 34 // द्राक्षेत्यादि / विदारिगन्धादिगणसाधितेन क्षीरेण घृतक्षौद्रसिपुष्पाणि शियोश्च विचूर्ण्य लेहो तायुवेनास्थापनं रक्तपित्तेऽध्यमुकं, तथा चानुवासनार्थ घृतं मध्वन्वितः शोणितपित्तरोगे॥ हितम् / तच्च घृतं यष्टीमधुकसाधितं, अपक्कस्य नेहस्य व्यापगायनिजम्न्वर्जुनकोविदारेत्यादि / गायत्री खदिरः, अर्जुनः | स्करवात् / अन्ये विदारियन्धादिसाधितक्षीरेण घृतपाकमिककुभः, कोविदारः काश्चनारः, अशनो बीजकः / शिपुः | च्छन्ति // ३८॥शोभाजनकः // 34 // प्रियङ्गुरोधाजनगैरिकोत्पलैः सक्षौद्रमिन्दीवरभसवारि सुवर्णकालीयकरक्तचन्दनैः // 39 // करञ्जबीजं मधुसर्पिषी च // 35 // सिताश्वगन्धाम्बुदयष्टिकाह्वयैः जम्ब्वर्जुनाम्रकथितं च तोयं | म॑णालसौगन्धिकतुल्यपेषितैः॥ प्रन्ति त्रयः पित्तमसृच योगाः॥ निरूह्य चैनं पयसा समाक्षिकइदानीं रक्तपित्ते त्रीन् योगानाह-सक्षौद्रमिन्दीवरभस्मे- घृतप्लुतैः शीतजलावसेचितम् // 40 // त्यादि / इन्दीवरभस्मवारि इन्दीवरक्षारोदकं सक्षौद्रं पिबेदि- क्षीरोदनं भुक्तमथानुवासयेत्येको योगः / करजबीजं मधुसर्पिषा चेति करतबीजं मधु- द्धृतेन यष्टीमधुसाधितेन च // १"मधु शर्करा च' इति पा०। आद्यौ योगी कण्ठनेत्रस्थिते' इति पा०। सु० सं० 13

Page #835
738 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं नाम अधोवहं शोणितमेष नाशये | त्रयाणामपि दोषाणां शोणितेऽपि च सर्वशः॥ तथाऽतिसारं रुधिरस्य दुस्तरम् // 41 // लिङ्गान्यालोक्य कर्तव्यं चिकित्सितमनन्तरम् // 45 // विरेकयोगे त्वति चैव शस्यते इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायअपरेऽपि रक्तपित्ते आस्थापनानुवासने आह-प्रियङ्गुरो- चिकित्सातन्त्र क्तपित्तप्रतिषेधो नाम ध्राजनगैरिकोत्पलैरिस्यादि / अजनं सौवीराजनम् / गैरिकं (सप्तमोऽध्यायः, आदितः) पञ्चसामान्यगैरिकम् / उत्पलं नीलोत्पलं; नागकेशरमपरे / सुवर्ण चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः॥४५॥ सुवर्णगैरिकम् , अन्तलोपात् / कालीयकं दारुहरिद्रानुकारि कि रक्तपित्तनो विधिः रक्तपित्ताख्ये रोगेऽसग्दरे शस्त्रकर्मद्रव्यम् / अम्बुदो मुस्ता / यष्टिकाहृयो मधुयष्टिका / मृणालं ण्यतिरक्तप्रवृत्ती चाविशेषेणैव कार्य उत किंचिदपेक्ष्येत्याहपद्मकेशरम् / सौगन्धिकं कुमुदभेदः / प्रियङ्ग्वादिभिः सौग. त्रयाणामपि दोषाणामित्यादि / त्रयाणामपि दोषाणां पृथग्दन्धिकान्तैस्तुल्यैः पेषितैः कल्कीकृतैः समघृतैः पयसा सहैनं न्द्वसमस्तानां लिङ्गानि शोणितवर्णनीयोक्तानि शोणिते सर्वश रक्तपित्तिनं निरूहयेत् / ततश्च शीतलजलावसेचितं क्षीरोदनं आलोक्यानन्तरं चिकित्सितं कर्तव्यं, असृग्दरे वा शस्त्रकर्मणि भुक्तं पुरुषं यष्टीमधुकसाधितेन घृतेनानुवासयेत् / अधोवहं रक्तातिप्रवृत्ती रक्तपित्तनो विधिः कार्य इत्यर्थः / अत्राधोवहस्य शोणितमधोगं रक्तपित्तम् / एष आस्थापनानुवासनप्रयोगः / | नाशनं यापनं वाऽभिप्रेतं, तेन सानिपातिकस्याक्षीणमांसाग्नेअतिसार रुधिरस्येति रक्तातिसारमित्यर्थः / विरेकयोगे खतीति / र्याप्यखमभिप्रेतम् / अत्र कार्तिककुण्ड आपातनिकापूर्व विरेकातियोगे // 39-41 // | गर्भिणीत्यादिपाठं पठति, स चाभावान्न लिखितः // 45 // वाम्यश्च रक्ते विजिते बलान्वितः // 42 // इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायो वाम्यश्च रके इत्यादि / निरूहनानुवासनाभ्यां विजिते रक्त- सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रे कायचिकित्सायां पित्ते सति बलान्वितः पुरुषो वाम्यो वामनीयः, अधोमार्ग पञ्चचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः॥४५॥ प्रवृत्तिनिवारणार्थम् / अत्र कार्तिककुण्डेन बहूकं, तच्च प्रन्थगौरवभयात् परिहृतम् // 42 // षट्चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। एवंविधा उत्तरबस्तयश्च अथातो मूर्छाप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ - मूत्राशयस्थे रुधिरे विधेयाः॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ अथात इत्यादि // 1 // 2 // विशिष्टस्थानगे रक्तपित्ते विशिष्टचिकित्सामाह-एवंविधा उत्तरबस्तयश्चेत्यादि / एवंविधा अनन्तरोक्कास्थापनानुवासन क्षीणस्य बहुदोषस्य विरुद्धाहारसेविनः // तुल्याः। मूत्राशयस्थे बस्तिस्थे मूत्रस्रोतःप्रवृत्ते च // - वेगाघातादभीघाताद्धीनसत्त्वस्य वा पुनः॥ 3 // करणायतनेषूना बाह्येष्वाभ्यन्तरेषु च // प्रवृत्तरतेषु च पायुजेषु निविशन्ते यदा दोषास्तदा मूर्च्छन्ति मानवाः // 4 // कुर्याद्विधानं खलु रक्तपैत्तम् // 43 // हृत्पीडा जृम्भणं ग्लानिः संज्ञानाशो बलस्य च // अर्शसः अतिप्रवृत्तौ च रक्तपित्तचिकित्सितमतिदिशन्नाह- सर्वासां पूर्वरूपाणि, यथावं ता विभावयेत् // 5 // प्रवृत्तरत्तेष्वित्यादि / पायुजेषु अर्शःसु // 43 // इदानीं दोषजमूीया हेतुसंप्राप्ती आह-क्षीणस्यैत्यादि / विधिश्वासृग्दरेऽप्येष स्त्रीणां कार्यों विजानता // एवंभूतस्य पुरुषस्य वेगाघातादिभिहेतुभिरुया दोषा यदा शस्त्रकर्मणि रक्तं च यस्यातीव प्रवर्तते // 44 // बाह्याभ्यन्तरेषु करणायतनेषु निविशन्ते तदा मानवा मूर्च्छन्तीति पिण्डार्थः / हीनसत्त्वस्य अल्पसत्त्वस्य / करणायतनेषु बुद्धीविधिश्चासग्दरेऽप्येष इत्यादि / एष विधिः अधोगरक्तपित्तनो न्द्रियकर्मेन्द्रियमनोबुद्ध्यहङ्कारस्थानेषु / उग्रा अतिप्रवृद्धाः प्रसविधिः / विजानता वैद्येन असृग्दरे कार्यः। न केवलमस- ताश्च / बाह्येष्वाभ्यन्तरेषु चेति बाधकरणायतनानि कर्मेन्द्रिग्दरे एव एष विधिः कार्यः किन्तु यस्य शस्त्रकर्मणि कृते याणि, आभ्यन्तरकरणायतनानि मनोबुद्ध्यहकारस्थानानि / अतिरकं प्रवर्तते तस्याप्येष एव विधिः कार्यः / केचिद आभ्यन्तरकरणायतनस्य हृदयस्यैकत्वात् कथं बहुवचनं ? सत्यं, त्रैवासुग्दरलक्षणं पठन्ति / तद्यथा-'दहेदधो वसणदेश अन्तःसंज्ञावहनाडीनामप्यन्तःकरणायतनलेनाभिमतत्वात् / मस्याः श्रोणी च पृष्ठं च तथैव वृकौ / असुग्दरं चापि करोति निविशन्ते अवतिष्ठन्ते / अपरे करणायतनशब्देनैव करणानि नार्या गर्भाशयात खचिरेण घोराम्'-इति / ये खत्र पठन्ति कथयन्ति, उपचारात् / तेन बाह्याभ्यन्तरेषु करणेषु यदा ते शुक्रशोणितशुद्धावसृग्दरलक्षणं न पठन्ति // 44 // दोषा निविशन्ते तदा मानवा मूर्च्छन्तीत्यर्थः / अन्ये वन्यथा 1 'कुक्षि' इति पा०। 1 'यथास्वमुपलक्षयेत्' इति पा० /

Page #836
अध्यायः 46] सुश्रुतसंहिता। 739 - व्याख्यानयन्ति-करणायतनेषु यदा दोषा निविशन्ते तथा | सत्यं, परस्परोपकार्यवात् / मूर्च्छन्ति भुवि मानवा इति ये बाह्याभ्यन्तरेषु करणेषु निविशन्ते तदा मानवा मूर्च्छन्तीति | मानवा पृथिवीगुणबहुलास्तामसा इत्यर्थः / ननु, यदि रक्त गन्धो मूर्छाजनकः, तर्हि किमिति सर्वेषामेव न मूर्छामुत्पादसंशावहासु नाडीषु पिहितास्वनिलादिभिः॥ यति ? सत्यं, ये हीनसत्त्वास्तेषां मूर्छामुत्पादयति न सर्वेषाम् / तमोऽभ्युपैति सहसा सुखदुःखव्यपोहकृत् // 6 // अपरे 'रक्तगन्धश्च तन्मय' इत्यन्यथा व्याचक्षते, तद्यथासुखदुःखव्यपोहाच नरः पतति काष्ठवत् // तन्मयः पृथिव्यम्भोमयः; अत्र यथासंभवं व्याख्यानं; तेन मोहो मूछेति तां प्राहुः रक्तमम्भोमय, द्रवत्वात् ; गन्धश्च पृथिवीमयः, पार्थिवखायया प्रक्रियया मानवो मूर्च्छति तामाह-संजेत्यादि / सुख-द्वन्धस्य; तेन तमोभूयिष्ठायाः पृथिव्याः सकाशाद्न्धस्य जातदुःखव्यपोहकृत् सुखदुःखनाशकृत् , सुखदुःखनाशश्च संज्ञाना- खाद्गन्धाञप तमाबहुल एव, कारणानुरूपलात् खाद्गन्धोऽपि तमोबहुल एव, कारणानुरूपलात् कार्यस्य; शेषं शात् ; संज्ञानाशस्तु संज्ञावहनाडीपिधानात् / अन्ये सुखदुःखे समम् / अन्ये तु 'पृथिव्यम्भस्तमोरूपं रकं गन्धश्च तन्मय' सत्त्वरजसी, तयोळपोहो नाशस्तं करोतीति व्याख्यानयन्ति | इति पठान्तः प्राथवा चाम्भश्च प्राथव्यम्भसा, तयाः सबा यत्तमः, तद्रूपं तद्बहुलं तल्लक्षणं वा रक्तं, गन्धश्च तन्मय इति षविधा सा प्रकीर्तिता // 7 // | तमोमय इत्यर्थः; तमोबहुलपृथिव्युत्पन्नखाद्गन्धस्य / एतेन वातादिभिः शोणितेन मधेन च विषेण च // तमोभूयिष्ठपृथिव्यम्भउत्पन्नरतस्य धातुजनितखाद्गन्धस्य खयं षट्स्वप्येतासु पित्तं हि प्रभुत्वेनावतिष्ठते // 8 // | तमोभूयिष्ठत्वाच रक्तगन्धो मानवैराघ्रातः सन् हृयवस्थितं तमो संख्यामाह-पविधेत्यादि / ये तन्त्रान्तरीया वातादिभिः | | वर्धयन् मूर्छामापादयति, 'सर्वभावानां सामान्यं वृद्धिकारणम्' शोणितेन च चतुर्विधर्धा मूर्छामिच्छन्ति तेषामयमाशयः इत्युक्तखात् / ननु, तमोबहुलवाद्रकं मूळजनकं तर्हि तमोभूमद्यविषयोस्वनन्तरोक्तपाण्डुरोगवत् पृथगुपादानं, तेन खमते यिष्ठे एते पृथिव्यम्भसी कुतो मूर्छा नोत्पादयतः ? सत्यं, षड्विधैव मूर्छा / सर्वास्वपि मूर्छासु पित्तं कर्तृत्वेन प्रधानमि पृथिव्यम्भसी सात्म्यतया खरूपतश्च मूच्छा नोत्पादयतः / अन्ये तु पठन्ति-पृथिव्यम्भस्तमोरूपं रतगन्धेन तु त्रयम्' त्याह-पदखित्यादि / प्रभुत्वेनावतिष्ठते इतरदोषावाक्रम्य वर्तत इत्यर्थः / वेगाघातादिः हेतुः; करणायतनेष्वित्यादिः संप्राप्तिः इति; व्याख्यानयन्ति च-पृथिव्यम्भस्तमसां रूपं खलक्षणं // 7 // 8 // यस्य रक्तस्य तत्पृथिव्यम्भस्तमोरूपं; रक्तगन्धेन कृला तु पुन स्त्रयं सत्त्वरजस्तमसां गुणानां त्रितयं 'रके ज्ञायते इति अपसारोक्तलिङ्गानि तासामुक्तानि तत्त्वतः॥ | वाक्यशेषः / ननु, गन्धेन कृखा कथं गुणानां त्रितयं रक्त .. वातादिजानां तिसृणां लिङ्गमपस्मारोक्तलिप्रातिदेशेनाह-ज्ञायते इति चेत् ? सत्यं, रक्त गन्धो विस्रो वर्तते, गन्धश्च गुण अपस्मारेत्यादि / अपस्मारोक्कलिङ्गानि यथाखं तासां जानीयादि- विशेषः, उक्तं च,-"तेषां विशेषाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः -" त्यर्थः / केचित् 'अपस्मारोकलिङ्गानि' इत्यत्र 'अपस्मारेण इति, ते च विशेषात्रिगुणाः उक्तं च,-"सर्व एवैते विशेषाः लिशानि' इति पठिला व्याख्यानयन्ति-दन्तनखखादनाक्षि- सत्त्वरजस्तमोमया भवन्ति" इति / किन्वत्र तमोगुणस्याधिक्यं वैकृतलालासावादिरहितान्यपस्मारेण तुल्यानि लक्षणानि ज्ञेयम् / एतेनैतदुक्तं भवति-पृथिव्यम्भस्तमःखलक्षणस्य रकस्य यथाखमुपलक्षयेदित्यर्थः / तथा च तत्रान्तरं,-"सर्वाकृतिः गन्धेन त्रिगुणेन तमोगुणविशिष्टेन मानवा मूर्च्छन्ति ॥९॥सनिपातादपस्मार इवागतः / स जन्तुं पातयत्याशु विना | द्रव्यस्वभाव इत्येके दृष्टा यदभिमुह्यति // 10 // बीभत्सचेष्टितैः" इति / ___ खमतं प्रदश्ये परमतमाह-द्रव्यखभाव इत्येके इत्यादि प्रथिव्यम्भस्तमोरूपं रतगन्धश्च तन्मयः॥९॥ // 10 // तस्माद्रक्तस्य गन्धेन मूर्च्छन्ति भुवि मानवाः॥ गुणास्तीव्रतैरत्वेन स्थितास्तु विषमद्ययोः॥ * वातजादीनां तिसृणां लिङ्गान्यतिदिश्य रक्तजायाः संप्राप्ति | त एव तस्माजायेत मोहस्ताभ्यां यथेरितः॥११॥ लक्षणं चाह-पृथिवीत्यादि / पृथ्वी अम्भश्च द्वयमपि तैमोरूपं विषमद्योत्थे आह-गुणा इत्यादि / त एव गुणा रूक्षादयः / तमोबहुलं; तथा चोक्तं पुरा-'तमोबहुला पृथिवी, सत्त्वतमो- मोहो मूर्छ / ताभ्यां विषमद्याभ्याम् / यैथेरितो यथाकथित बहुला आपः' इति, रक्तगन्धश्च तन्मय इति पृथिव्यम्भः- इत्यर्थः / अथ विषमद्यविकारयोः सामान्येनैव मूर्छाप्रणयनात् समुद्भवः पाश्चभौतिकेऽपि रके पृथिव्यम्भसोः प्राधान्यात् / अथाकाशपवनेत्यादौ अपां चतुर्गुणत्वेन दर्शितत्वात् कथं मूर्च्छन्ति भुवि मानवा इत्येतेन गन्धस्य तमोबहुलवमुक्तम् / | तदन्वयेनापि गन्धो व्यपदिश्यत इति चेत् ? न, परस्परोपकारादिननु, गन्धः पार्थिवतत्कथं पृथिव्यम्भःसमुद्भव इत्युच्यते ? त्युक्तेः / एवमपि भूतान्तरे पृथिवीनिमित्तत्वाद्गन्धस्येति व्याख्यानं 1 तासु षट्स्वपि' इति पा० / 2 'रक्तगन्धस्तदन्वयः' इति | 'कार्तिककुण्डात्' इति पा० / 2 'तीव्रतमत्वेन' इति पा० / पा० / 3 'तमोरूपमिति तमःस्वरूपम्' इति पा०। 4 'रक्तगन्ध- 3 'यथेरित इति स्वैः स्वैर्विकारैविषकल्पपानात्यययोर्यथाकथितेस्तदन्वयः' इति पा०। रित्यर्थः' इति पा० / 4 'विषमयाधिकारयोः' इति पा० /

Page #837
740 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतनं कथमत्र विशिष्टमभिधानम् ? उच्यते-तत्र इतरलक्षणैः सह तद्-सिद्धानीत्यर्थः / केचित् पानानीत्यत्र सिद्धानीति पठन्ति, तेच हणार्थम् / ननु, यदि विषमद्ययोस्तुल्या गुणाः स्थिताः, तत् | घृतविशेषणं मन्यन्ते // 15 // किमिति विषवन्मद्यं मारणात्मकं न स्यात् ? सत्यं, मद्ये तेषां सिद्धानि वर्गे मधुरे पयांसि गुणानामनतितीव्रत्वेनावस्थानात् / यद्येवं तर्हि 'गुणास्तीव्रतर सदाडिमा जाङ्गलजा रसाश्च // खेन स्थितास्तु विषमद्ययोः' इति कथं न व्याहन्यते? सत्यं, तथा यवा लोहितशालयश्च तीव्रतरशब्दादग्रे तीव्रशब्दो मध्ये लुप्तो द्रष्टव्यः / तेन विषे मूर्छासु पथ्याश्च सदा सतीनाः॥ 16 // तीव्रतरत्वेन ते गुणाः स्थिताः, मद्ये तीव्रत्वेनेत्यर्थः / तथा च तन्त्रान्तरम्,-"विषस्य ये गुणा दृष्टाः सन्निपातप्रकोपणाः / किमेतान्येव सर्वमूर्छासु हितान्युतान्यान्यपीत्याह-सिद्धात एव मद्य दृश्यन्ते विषे तु बलवत्तराः // त एव तस्मात्ताभ्यां नीत्यादि / मधुरे वर्गे काकोल्यादौ / पयांसि सर्वाण्यपि तु मोही स्याता यथेरितौ" (च.चि.अ. 24) इति // 11 // दुग्धानि, सर्वेषां क्षीराणो मूछोहरत्वात् / सदाडिमा दाडिमेन स्तब्धाङ्गदृष्धिस्त्वसृजा गूढोच्छासश्च मच्छितः॥ | संस्कृताः, जाङ्गलजा रसाः। मूछोंसु ये भोजने हितास्ता रुधिरजमू.लक्षणमाह-स्तब्धाङ्गदृष्टिस्त्वसृजेत्यादि / नाह-तथेत्यादि / पथ्या हिताः, 'भोजने' इति शेषः / स्तब्धशब्दोऽदृष्टिभ्यां संबध्यते / गूढोच्छ्रासः अस्पष्ट- | सतीनो वर्तुलकलायः // 16 // श्वासः // भुजङ्गपुष्पं मरिचान्युशीरं मधेन विलपंश्छेते नष्टविभ्रान्तमानसः॥ कोलस्य मध्यं च पिबेत् समानि // गात्राणि विक्षिपन् भूमौ जरां यावन्न याति तत् 12 शीतेन तोयेने बिसं मृणालं __ मद्यजमूोलक्षणमाह-मधेनेत्यादि / विलपन्निति विलाप क्षौद्रेण कृष्णां सितया च पथ्याम् // 17 // कुर्वन् / नष्टविभ्रान्तमानस इति नष्टमानसः अपैस्मरणः विभ्रा भुजङ्गपुष्पमित्यादि / भुजङ्गपुष्पं नागकेशरम् / कोलस्य न्तमानसो विक्षिप्तचेताः / जरां पाकम् // 12 // मध्यं बदरमजा / एतानि भुजङ्गपुष्पादीनि समानि तुल्यानि वेपथुखप्नतृष्णाः स्युः स्तम्भश्च विषमूञ्छिते // शीततोयेन सह पिबेत् / न केवलमेतान्येव शीततोयेन वेदितव्यं तीवतरं यथावं विषलक्षणैः // 13 // सह पिबेत् बिसं मृणालं चापि शीततोयेन पिबेत् / बिसं विषजम लक्षणमाह-वेपथुस्खप्रतृष्णाः स्युरित्यादि / बिसेन्टक मणालं पदानालम / सौदेण कष्णामिति वेपथुः कम्पः / स्तम्भः स्तब्धता / वेदितव्यमित्यादि / मूला सह पिप्पली पिबेदित्यर्थः; अन्ये लिहेदिति मन्यन्ते / सितया दिकन्दान्तस्य विषस्य यथाखं यानि लक्षणानि तैः कृत्वा विष का विष | च पथ्यामिति हरीतकी शर्करया सह पिबेदित्यर्थः // 17 // मूच्छितस्य पुंसो यथाखं यथात्मीयं विषं ज्ञेयम् // 13 // . सेकावगाहो मणयः सहाराः कुर्याश्च नासावदनावरोधं शीताः प्रदेहा व्यजनानिलाश्च // क्षीरं पिबेद्वाऽप्यथ मानुषीणाम् // शीतानि पानानि च गन्धवन्ति मूर्छा प्रसक्तां तु शिरोविरेकैसर्वासु मुर्छाख निवारितानि // 14 // र्जयेभीक्ष्णं वमनैश्च तीक्ष्णैः // 18 // . अतः परं चिकित्सितमाह-सेकावगाहावित्यादि / मणयः | अतः परं किं कुर्यादित्याह-कुर्यादित्यादि / नासावक्रयोरसहारा इति मणयो मुक्तास्फटिकप्रभृतयः / ते च सहारा वरोधेन व्याधुव्यान्तः प्रविष्टो मारुतो रुद्धानि स्रोतासि विवृण्वन् हारारोपिता हिता इत्यर्थः / व्यजनानिला व्यजनानां वायवः / मूर्छामपहन्ति; नारीक्षीरं चातिशीतलवात् / मूर्छामित्यादि / शीताः प्रदेहाः चन्दनोत्पलप्रभृतिकृताः प्रलेपाः / शीतानि | प्रसक्तां भूयो भूयोऽनुसङ्गिनीम् / शिरोविरेकैः नस्यैः / अमीक्षणं पानानि च गन्धवन्तीति यानि शीतानि गन्धवन्ति च पानानि पुनः पुनः / यद्यपि सर्वमूर्छायां पित्तं प्रधानं, तीक्ष्णे नस्यतानीत्यर्थः / अनिवारितानि प्रशस्तानि // 14 // वमने न युक्तेऽस्य, तथाऽपि संज्ञावहस्रोतोनिरोधशान्तिकरसिताप्रियालेक्षुरसप्लुतानि खादू व्याधिप्रत्यनीकत्वाच्च हिते एव / केचित् 'तीक्ष्णैः' इत्यत्र द्राक्षामधूकखरसान्वितानि // 'पभ्यैः' इति पठन्ति; तत्र पित्तश्लेष्महरैरित्यर्थः॥१८॥ खजूरकाश्मयेरसैः शूतानि हरीतकीकाथशृतं घृतं वा पानानि सीषि च जीवनानि // 15 // धात्रीफलानां.वरसैः कृतं वा // तान्येव शीतानि गन्धवन्ति च पानान्याह-सिताप्रिया द्राक्षासितादाडिमलाजवन्ति लेक्षुरसप्लुतानीत्यादि / खजूरकाश्मर्यरसैः शृतानि सिताप्रिया शीतानि नीलोत्पलपनवन्ति // 19 // लादियुतानि पानानि पानकानि सर्वाखनिवारितानि / न केवलं पानान्येवानिवारितानि सपीषि च जीवनानीति काकोस्यादि | 1 'सतीनतोयेन' इति पा० / 3 'अन्तः प्रवृद्धो' इति पा० / 1 'तस्प ताभ्यां' इति पा० / २'अपस्मरणयुक्तः' इति पा० / / 3 'हरीतकीकाथघृतं पिबेवा' इति पा० /

Page #838
अध्यायः 47] सुश्रुतसंहिता। 741 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwnnnnnnnnnnnwr .. पिबेत् कषायाणि च गन्धवन्ति प्रबुद्धसंशं वमनानुलोम्यैपित्तज्वरं यानि शमं नयन्ति // स्तीक्ष्णैर्विशुद्धं लघुपथ्यभुक्तम् // हरीतकीक्काथशृतमित्यादि / हरीतकीक्वाथेन शृतं सिद्ध हरी- फलत्रिकैश्चित्रकनागराढ्यैतकीक्वाथशृतम् / धात्रीफलानाम् आमलकफलानो खरसैः / स्तथाऽश्मजाताजतुनः प्रयोगैः॥ द्राक्षासितेत्यादि / यानि कषायाणि श्रीपादिकृतानि पित्तज्वर सशर्करैर्मासमुपक्रमेत शमं नयन्ति तानि द्राक्षासितादाडिमलाजवन्ति तत्प्रधानानि विशेषतो जीर्णघृतं स पाय्यः॥२४॥ पिबेत् / नीलोत्पलपद्मवन्ति नीलोत्पलपद्मप्रधानानि / गन्धवन्ति तीक्ष्णाजनादिभिर्लब्धसंज्ञे संन्यासिनि पश्चात्कर्माह-प्रबुद्धे गन्धद्रव्याव्यानि / नीलोत्पलपद्मवन्तीत्यादिकं पित्तज्वरहरकषा- त्यादि / तीक्ष्णाजनादिभिः प्रबुद्धसंज्ञं संन्यासिनं तीक्ष्णैर्वमयविशेषणम् // 19 // नानुलोम्यैर्वमनविरेचनैर्विशुद्ध, अन्नसंसर्जनक्रमेण च लघुपप्रभूतदोषस्तमसोऽतिरेकात् ध्यभुक्तं, त्रिफलाचित्रकशुण्ठीभावितैः सशर्करैः शिलाजतुप्रसंमूच्छितो नैव विबुध्यते यः॥२०॥ योगैः वज्रकवटककल्पनया कल्पितैर्मासं यावदुपक्रमेत, शेषसंन्यस्तसंको भृशदुश्चिकित्स्यो दोषोपशमनार्थम् / जीर्ण घृतं दशाब्दिकं पाय्यः पाययिशेयस्तदा बुद्धिमता मनुष्यः॥ तव्यः // 24 // इदानीं मूळ्या अवस्थायां संज्ञान्तरमाह-प्रभतदोष | यथाखं च ज्वरमानि कषायाण्युपयोजयेत् // इत्यादि / यः प्रभूतदोषो मनुष्यः संमूच्छितः सन् तमसोऽतिरे- सर्वमूच्छापरीतानां विषजायां विषापहम् // 25 // कामावबुध्यते नावबोधं प्राप्नोति स दुश्चिकित्स्यो मतिमता| इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायवैयेन संन्यस्तसंज्ञो ज्ञेय इति पिण्डार्थः / संन्यस्तसंज्ञ इति चिकित्सातन्त्रे मुर्छाप्रतिषेधो नाम मृत्युमुखे वर्तमानखात् संन्यस्त इव संन्यस्तः // 20 // - | (अष्टमोऽध्यायः, आदितः) षट्र- यथाऽऽमलोष्टं सलिले निषिक्तं चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः॥४६॥ समुद्धरेदाश्वविलीनमेव // 21 // यथाखं च ज्वरनानीति यथाखं यथादोषं ज्वरेषु यानि कर्षातद्वञ्चिकित्सेत्त्वरया भिषक्त याण्युक्तानि तानि तद्दोषजमू खपि योज्यानि / विषापहमिति मखेदनं मृत्युवशं प्रयातम् // कल्पस्थानोक्तं विषमोहशमनं नस्याञ्जनादिकम् // 25 // इदानीं संन्यस्तस्य शीघ्रं प्रतीकाराय दृष्टान्तमाह-यथाss. इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायों * मलोष्टमित्यादि / आमलोष्टम् आममृत्पिण्डम् / तं संन्यस्तसंज्ञम्।। सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रे षट्चत्वारिंअखेदनं प्रखेदरहितम् // 21 // शत्तमोऽध्यायः॥ 46 // तीक्ष्णाजनाभ्यञ्जनधूमयोगै स्तथा नखाभ्यन्तरतोत्रपातैः // 22 // सप्तचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः। पादित्रगीतानुनयैरपूर्वैः अथातः पानात्ययप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः // 1 // विघट्टनैर्गुप्तफलावधषैः // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ कैचिकित्सेदित्याह-तीक्ष्णाजनाभ्यजनेत्यादि / तीक्ष्णश- मूळप्रतिषेधानन्तरं पित्तप्रधानसाम्यात् असंवित्तिजनकब्दोऽजनादिभिः प्रत्येकं संबध्यते। तोत्राणि सूचिप्रकाराणि / साम्याच पानात्ययप्रतिषेधारम्भो युक्त इत्यत आह-अथात वादित्रं वीणादि / अनुनयः सन्विनापूर्वकं वचनादि / विघटनैः इत्यादि / पानात्यय इत्यत्र आदिशब्दो लुप्तो ज्ञेयः, तेन परविविधप्रकारेण चालनैः / गुप्तफलावघः कपिकच्छ्रफला- | मदादीनां ग्रहणम् // 1 // 2 // वघर्षणैः / अन्ये गुप्तफलं वृषणं, तस्यावघर्षणैः पीडनैरित्यर्थः / मद्यमुष्णं तथा तीक्ष्णं सूक्ष्मं विशदमेव च // केचिद्विषहरित्यत्र 'विस्मापनैः' इति पठन्ति; तत्र आश्चर्य लक्षमाशुकरं चैव व्यवायि च विकाशि च // 3 // कारकैरित्यर्थः / एतैरुपचारैः उपाचरेत् आसंज्ञाप्राप्तः // 22 // तत्रादौ मद्ये गुणप्रणयनं, एवंगुणमपि मद्यं मिथ्योपयुक्त भाभिः क्रियाभिश्च न लब्धसंशः पानात्ययादिकं करोतीति प्रतिपादनार्थम् / मद्यमित्यादि / सानाहलालाश्वसनश्च वयः // 23 // आशुकर शीघ्रकारि / व्यवायि सर्व देहं व्याप्य पश्चात् पाक भाभिः क्रियाभिरित्यादि / आभिः क्रियाभिः अनन्तरोक्ता- याति / विकाशि सन्धिबन्धविमोचकम् / यद्यपि सूत्रस्थाने मिस्तीक्ष्णाजनादिभिः / सानाहलालाश्वसनश्च आनाहादियुक्तः, मद्यगुणा उक्तास्तथाऽप्यधिकख्यापनार्थमत्राप्युक्ताः॥ 3 // श्वसनः श्वास इत्यर्थः // 23 // 1 'सर्वदोषजमूस्विपि' इति पा०। २'इदानी पूर्व मधगुणा१ 'शान्तिपूर्वक' इति पा०। | नाह-'ति पा० / 3 'मद्यगुणप्रतिपादनं' इति पा० /

Page #839
742 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता .. [उत्तरतत्रं औष्ण्याच्छीतोपचारं तत्तण्याद्धन्ति मनोगतिम् // . पूर्वे वीर्यरतिप्रीतिहर्षभाष्यादिवर्धनम् // 11 // विशत्यवयवान् सौक्षम्याद्वैशद्यात्कफशुक्रनुत् // 4 // पूर्वमदलक्षणमाह-पूर्व इत्यादि / पूर्व प्रथमे मदे, वीर्यम् मारुतं कोपयेद्रौक्ष्यादाशुत्वाचाशुकर्मकृत् // उत्साहलक्षणं, रतिः हर्षः, प्रीतिः तृप्तिः, हर्षः तुष्टिः; आदिहर्षदं च व्यवायित्वाद्विकाशित्वाद्विसर्पति // 5 // शब्दात् हास्यादयः॥ 11 // मद्यगुणानभिधाय कर्माण्याह-औष्ण्यादित्यादि / 'औष्ण्या | प्रलापो मध्यमे मोहो युक्तायुक्तक्रियास्तथा // च्छीतोपचारम्' इत्यनेन पित्तकोपित्वं सूचितम् / मनोगतिं ___ मध्यमदलक्षणमाह-प्रलाप इत्यादि / युक्तायुक्तक्रिया इति बाह्याध्यात्मिकां करणप्राप्तिम् / अवयवान् हृदयौजःप्रभृतीन् / कदाचिदयुक्ताः कदाचिद्युक्ताः क्रिया इत्यर्थः।हर्षदं मनोहर्षकर; न तु पुंस्वदं, शुक्रहरखात् // 4 // 5 // | विसंज्ञः पश्चिमे शेते नष्टकर्मक्रियागुणः // 12 // तवम्लं रसतः प्रोक्तं लघु रोचनदीपनम् // | पश्चिममदलक्षणमाह-विसंज्ञ इत्यादि / पश्चिमे पश्चिमकेचिल्लवणवास्तु रसानत्रादिशन्ति हि॥६॥ मद्यस्य कर्माभिधाय रसमाह-तदम्लं रसत इत्यादि / मदे / नष्टकर्मक्रियागुण इति नष्टानि कर्माणि क्रियागुणाः क्रियाफलानि च यस्य स तथा; अत्र गुणशब्दः फले वर्तते / तत् मद्यम् / अम्लम् अम्लरसोत्कटं, तेन इतरेऽपि पश्चरसा केचित् , 'बुद्धिस्मृतिप्रीतिकरः सुखश्च पानाननिद्रारुचिवृद्धिअनुरसत्वेन मये बोद्धव्याः। तथा चोक्तम्,-"मद्यस्य षड् हेतुः। संपाठगीतखरवर्धनश्च प्रोक्तोऽतिरम्यः प्रथमो मदो सत्वेऽपि व्यक्तोऽम्लो रस उच्यते-" इति / एकीयमतमाह हि // अव्यक्तबुद्धिस्मृतिवाग्विचेष्टः सोन्मत्तलीलाकृतिरप्रशान्तः। केचिल्लवणवानित्यादि // 6 // आलस्यनिद्राभिहतो मुहुश्च मध्येन मत्तः पुरुषो मदेन // गच्छेस्निग्धैस्तदन्नैर्मासैश्च भक्ष्यैश्च सह सेवितम् // दगम्यां न गुरूंश्च मन्येत् खादेदभक्ष्याणि च नष्टसंज्ञः / भवेदायुःप्रकर्षाय बलायोपचयाय च // 7 // ब्रूयाच्च गुह्यानि हृदिस्थितानि मत्तो मदेन प्रवरेण मर्त्यः' एवंगुणमपि मयं यथा सेव्यमानं गुणाय भवति तथाऽऽह इति पठन्ति; व्याख्यानयन्ति च-अव्यक्तबुद्धिस्मृतिवागिति स्निग्धैस्तदरित्यादि / स्निग्धरित्युपलक्षणं; तेन इतरेऽपि मद्यवि अस्पष्टबुद्धिस्मरणवचनः; विचेष्टो विगतकायपरिस्पन्दः, सोन्मपरीतगुणाः शीतादयो झेयाः। तत् मद्यम् / बलाय ओजसे, त्तलीलाकृतिरिति सह उन्मत्तलीलाकृतिभ्यां वर्तते इति तथा उपचयाय च मांसोपचयाय // 7 // उन्मत्तक्रीडाकार इत्यर्थः / अयं पाठः पूर्वो वा पठनीयः, न तु काम्यता मनसस्तुष्ठिधैर्य तेजोऽतिविक्रमः॥ पाठद्वयं पठनीयम् // 12 // विधिवत् सेव्यमाने तु मद्ये सन्निहिता गुणाः 8 // | श्लैष्मिकानल्पपित्तांश्च स्निग्धान्मात्रोपसेविनः // अमन्तरोक्तविधिना सेव्यमानेन मद्येन काम्यतादयोऽपि पानं न बाधतेऽत्यर्थे विपरीतांस्तु बाधते // 13 // गुणा भवन्तीति दर्शयन्नाह-काम्यतेत्यादि / काम्यता कमनी इदानीं पुरुषविशेषेण सेव्यमानं मयं नातिबाधां कुरुते यत्वम् / तेजः प्रभा / सनिहिताः सम्यगवस्थिताः॥८॥ इत्याह-श्लैष्मिकानल्पपित्ताश्चेत्यादि / विपरीतान् पित्ताधितदेवानन्त्रमझेन सेव्यमानममात्रया // करूशातिमात्रसेविनः // 13 // .. कायाग्निना ह्यग्निसमं समेत्य कुरुते मदम् // 9 // निर्भक्तमेकान्तत एव मधं. विधिरहितं सेव्यमानं मद्यं यत् करोति तदाह-तदेवानन्न निषेव्यमाणं मनुजेन नित्यम् // मित्यादि / तदेव मद्यम् , अग्निसमं वह्नितुल्यम् , अज्ञेन उक्तमद्यपानविधानानभिज्ञेन, अनन्नम् अनरहितम् अतिमात्रया च उत्पादयेत् कष्टतमान् विकारा नापादयेचापि शरीरमेवम् // 14 // सेव्यमानं, कायामिना जठरानलेन, समेत्य मिलिखा, मदं कुरुते इति पिण्डार्थः // 9 // निर्भक्कमेकान्तत एव मद्यमित्यादि / निर्भक्तम् आहाररमदेन करणानां तु भावान्यत्वे कृते सति॥ हितम् / शरीरमेदं देहनाशम् / यद्यप्ययमर्थस्तदेवानन्नमित्यानिगूढमपि भावं स्वं प्रकाशीकुरुतेऽवशः॥१०॥ दिनैवोकः तथाऽपि निर्भक्तमिति यदत्र पुनरुतं तनिर्भक्तपान स्यातिगर्हितखख्यापनार्थम् // 14 // मदेनावशः पुरुषो यत् करोति तदाह-मदेनेत्यादि / करणानां मनोबुद्धीन्द्रियाणा, भावान्यत्वे वरूपान्यथात्वे कृते सति, कुद्धेन भीतेन पिपासितेन निगूढमपि संवृतमपि, भावम् अभिप्रायं, खम् आत्मीयं प्रकाशी- शोकाभितप्तेन बुभुक्षितेन // कुरुते प्रकटीकुरुते, अवशो-मदपरवश इति पिण्डार्थः॥१०॥ व्यायामभाराध्वपरिक्षतेन व्यवस्थश्च मदो शेयः पूर्वो मध्योऽथ पश्चिमः॥ वेगावरोधाभिहतेन चापि // 15 // अथ कतिप्रकारो मद इत्याह-व्यवस्थश्चेत्यादि / व्यवस्थः अत्यम्लभक्ष्यावततोदरेण त्रिप्रकारः। ते च त्रयः प्रकाराः पूर्वादयः॥ साजीर्णभुक्तेन तथाऽबलेन // १आशुकारि तत्' इति पा०। हर्षः' इति पा० / २'मांसोपसेविनः' इति पा० /

Page #840
अध्यायः 47] सुश्रुतसंहिता / 743 उष्णाभितप्तेन च सेव्यमानं जिह्वौष्ठदन्तमसितं त्वथवाऽपि नीलं करोति मधं विविधान् विकारान् // 16 // पीते च यस्य नयने रुधिरप्रमे च॥ इदानी क्रुद्धादिभिः सेव्यमानं मयं विकारान् जनयतीति | इदानीमसाध्यलक्षणमाह-हीनोत्तरौष्ठमित्यादि / हीनोत्त. प्रतिपादयितुमाह-क्रुद्धनेत्यादि / व्यायामभाराध्वपरिक्षते- रोष्ठः खभावौष्ठादल्पौष्ठः / अमन्ददाहं तीवदाहम् / कदाचि. नेति व्यायामादिभिः परिखिन्नेनेत्यर्थः / अभिहतेन पीडि- | दतिशीतं कदाचित्तीवदाहम् / पानहतं पानप्रीडितम् / विजयात् तेन / अत्यम्लभक्ष्यावततोदरेण अत्यम्लभक्षणावृतजठरेण | त्यजेत् / असितं कृष्णम् / पीते पीतवर्णे // 22 // // 15 // 16 // हिक्काज्वरौ वमथुवेपथुपार्श्वशूलाः पानात्ययं परमदं पानाजीर्णमथापि वा // कासभ्रमावपि च पानहतं भजन्ते // 23 // पानविभ्रममुग्रं च तेषां वक्ष्यामि लक्षणम् // 17 // इदानीमुपद्रवानाह-हिकाज्वरावित्यादि / वमथुः छर्दिः, के ते विविधा विकारास्तानाह-पानात्ययमित्यादि // 17 // वेपथुः कम्पः // 23 // स्तम्भाङ्गमर्दहृदयग्रहतोदकम्पाः तेषां निवारणमिदं हि मयोच्यमानं पानात्ययेऽनिलकृते शिरसो रुजश्च // व्यक्ताभिधानमखिलेन विधि निबोध // खेदप्रलापमुखशोषणदाहमूर्छाः तेषां निवारणमित्यादि / तेषां पानात्ययादीनाम् ॥पित्तात्मके वदनलोचनपीतता च // 18 // मद्यं तु चुक्रमरिचाकदीप्यकुष्ठश्लेष्मात्मके वमथुशीतकफप्रसेकाः __ सौवर्चलायुतमलं पवनस्य शान्त्यै // 24 // ___ सर्वात्मके भवति सर्वविकारसंपत् // पृथ्वीकदीप्यकमहौषधहिङ्गुभिर्वा इदानी पानात्ययस्य वातादिमेदेनं लक्षणमाह-स्तम्मे सौवर्चलेन च यतं वितरेत सुखाय॥ त्यादि / स्तम्भः स्तब्धता // 18 // तमेव विधिमाह-मद्यमित्यादि / दीप्यकः अजमोदा, यवाऊष्माणमङ्गगुरुतां विरसाननत्वं नीत्यपरे / सौवर्चलायुतम् ईषत्सौवर्चलयुक्तम् / अलं समर्थम् / श्लेष्माधिकत्वमरुचिं मलमूत्रसङ्गम् // 19 // | | पवनस्य वातजमदात्ययस्य / वितरेत् दद्यात् // 24 ॥लिङ्गं परस्य तु मदस्य वदन्ति तज्ज्ञा आम्रातकाम्रफलदाडिममातुलुङ्गः स्तृष्णां रुजां शिरसि सन्धिषु चापि मेदम् // कुर्याच्छुभान्यपि च षाडवपानकानि // 25 // परमदलक्षणमाह-ऊष्माणमित्यादि / विरसाननवं विरसमु. सेवेत वा फलरसोपहितान् रसादीखत्वम् / श्लेष्माधिकत्वं केफोत्कर्षवम् / परस्य तु मदस्य पर- नानूपवर्गपिशितान्यपि गन्धवन्ति // मदस्येत्यर्थः / भेदमिति मेद इव भेदः / परमदादीनां त्रयाणां किं मदात्ययें मद्यमेव सेव्यमुतान्यदपीत्याह-आम्रातकादोषत्रयजनितखात् पृथग्दोषलिझं नोकम् // 19 // - | प्रेत्यादि / दाडिममत्र अम्लमेव / षाडवो यूषविशेषः। आम्रातआध्मानमुद्रिरणमम्लरसो विदाहो. कादिभिः क्वचितैरिक्षुविकारयुतैः षाडवः कार्यः / तथा च जीर्णस्य पानजनितस्य वदन्ति लिङ्गम् // 20 // तत्रान्तरे षाडवकल्पना,-"युतमिश्रुविकारेण कषितं चूतर्ज क्षेयानि तत्र भिषजा सुविनिश्चितानि फलम् / घृतशुण्ठीतिलयुतं विज्ञेयो धनषाडवः" इति / फलपित्तप्रकोपजनितानि च कारणानि // रसोपहितान् मातुलारसयुक्तान् / रसादीन् मांसरसयूषादीन् / पानाजीर्णलक्षणमाह-आध्मानमित्यादि / उद्गिरणं छर्दिः / / आनूपवर्गपिशितानि कूलचरादिवर्गांसानि / गन्धवन्तीति अजीर्णस्य पानजनितस्य पानाजीर्णस्य / कारणानि लक्षणानि, प्रभूतहिङ्गुजीरकादियुतानि // २५॥कारणस्यापि व्याधिलक्षणखात् // 20 // पित्तात्मके मधुरवर्गकषायमिदं हृद्ात्रतोदवमथुज्वरकण्ठधूम ___ मद्यं हितं समधुशर्करमिष्टगन्धम् // 26 // पित्तजमदात्ययचिकित्सामाह-पित्तात्मके मधुरवर्गकषायमूर्छाकफस्रवणमूर्धरुजो विदाहः // 21 // द्वेषः सुरान्नविकृतेषु च तेषु तेषु, मिश्रमित्यादि / मधुरवर्गो गुडूचीवर्जितः काकोल्यादिः,तन्त्रान्तर• तं पानविभ्रममुशन्त्यखिलेन धीराः॥ संवादात् / इष्टगन्धम् एलाबपत्रकायैः सुरभीकृतम् // 26 // पानविभ्रमलक्षणमाह-हृदित्यादि / वमथुः छर्दिः, कण्ठ- | पीत्वा च मद्यमपि चेक्षुरसप्रगाढ़ धूमः कण्ठे धूमोद्वमनमिवे, मूर्धरुजा शिरःपीडा // 21 // - निःशेषतः क्षणमवस्थितमुल्लिखेच // हीनोत्तरौष्ठमतिशीतममन्ददाहं लावणतित्तिरिरसांश्च पिबेदनम्लान् तैलप्रभास्यमति(पि)पानहतं विजह्यात् // 22 // मौगान सुखाय सघृतान् ससितांश्च यूषान् // 1 'कफौत्कट्यं इति पा० / 2 'धूमोहनमिव' इति 'धूमोद्गम पित्तात्मके मदात्यये वमनमाह-पीलेत्यादि / उल्लिखेत् नमिव' इति च पा०॥ १'दीप्यकाढ्यं इति पा०।

Page #841
744 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंबलिता [ उत्तरतन्त्र वमेत् / यद्यपि पित्त वमनं न कार्य तथाऽपि पित्तस्य कफ- * द्राक्षायुतं हृतमलं मदिरामयातेंस्थानगतखाद्वमनं हितमेव, व्याधिप्रत्यनीकखाद्वा / किं पित्तात्मके स्तत्पानकं शुचि सुगन्धि नरैर्निषेव्यम् // एतदेव कार्यमुतान्यदपीत्याह-लावणतित्तिरिरसानित्यादि / पिष्टा पिबेच्च मधुकं कटुरोहिणी च केचित् 'मौद्गान् सुखाय सघृतान् ससिताश्च यूषान्' इत्यत्र द्राक्षां च मूलमसकृत् त्रपुषीभवं यत् // 33 // 'मौद्वान् सशर्करघृतान् स हिताय यूषान्' इति पठन्ति; स कासिनीमथ च नागबलां च तुल्यां इति पित्तपानात्ययीति च व्याख्यानयन्ति // 27 // पीत्वा सुखी भवति साधु सुवर्चला च॥ पानात्यये कफकृते कफमुल्लिखेच्च पानात्ययचिकित्सामाह-खगित्यादि / नागपुष्पं नाग. ___ मद्येन विम्बिविदुलोदकसंयुतेन // केशरम् , एला सूक्ष्मैला, अजाजी उत्तरापथे प्रसिद्धो जीरसेवेत तिक्तकटुकांश्च रसानुदारान् कविशेषः / समांशैः तुल्यभागैः / पानं पानकम् / कपित्थरसः यूषांश्च तिक्तकटुकोपहितान् हिताय // 28 // कपित्थखरसः / स्रुतं गालितम् / अम्बरान्ते वस्त्रान्ते / हीवेरेकफजमदात्ययचिकित्सामाह-पानात्यये कफकृते इत्यादि / त्यादि / हीवेरादियक्तैः करवीरजलोद्धवैः पुष्पैः पिटविलिप्य बिम्बी ओष्ठोपमफल', विदुलो वेतसः / कफमदात्ययेऽपरम-पद्मकयतः सारिवादिभिश्च प्रलिप्य.अमलैः सशीतैश्च जलैः सेकं प्यौषधमाह-सेवेतेत्यादि / तितकटुकान् तितकटुकद्रव्यसं- वितरेत् दद्यादिति पिण्डार्थः / ह्रीवेरः बालकम् / पद्मकं पद्मस्कृतान् / रसान् मांसरसान् ; उदारान् जाङ्गलजान् , मेदस्का- काष्ठं. जलोद्भवपुष्पत्वेन पद्मस्य परिप्रहात् / कार्तिककुण्डस्तु नित्यर्थः / यूषान् मुद्ादियूषान् / तिक्तानि दुरालभादीनि, 'सपद्मकयतैः' इत्यनेन पद्मकसहितप्रियङ्ग्वायभिधाय तेन युक्तः कटुकानि पिप्पल्यादीनि, उपहितान् संस्कृतान् // 28 // करवीरादिपुष्पैहींबेरादियुक्तैरिति व्याख्यानयति, पद्मकं जलजं पथ्यं यवान्नविकृतानि च जाङ्गलानि मन्यते / परिपेलवो वन्यकः / जलोद्भवैः नीलोत्पलप्रभृश्लेष्मतमन्यदपि यच्च निरत्ययं स्यात् // तिभिः / सपद्मकयुतैरपि सारिवायैरिति सपद्मकः पद्मकसहितः श्लेष्मजपानात्ययेऽपरमपि यद्धितं तदाह-पथ्यमित्यादि / प्रियवादिः, तेन युतैः सारिवादिभिरित्यर्थः / लगित्यादि ।पथ्यं हितम् / यवान्नविकृतानि यवान्नानि विविधप्रकारैः खक वनवासिकालक् / श्लेष्मातकप्रसवं बहुवारपुष्पम् / हृतमलं कृतानीत्यर्थः / अत्र अन्नशब्दः पेयलेह्यव्यवच्छेदकः / जाज-वस्त्रगालितम् / मदिरामयातः पानात्ययपीडितः / सुगन्धि लानि जाङ्गलमांसानि / निरत्ययं निर्दोषम् // शोभनगन्धि / केचित् खपत्रशब्देन लपत्रिकामाहुः। पिष्ट्रि. कुर्याश्च सर्वमथ सर्वभवे विधानं त्यादि / असकृदिति साध्विति च पदं पिष्टुत्यत्र संबन्धनीयम् / द्वन्द्वोद्भवे द्वयमवेक्ष्य यथाप्रधानम् // 29 // | | मधुकादिनपुसीमूलान्त एको योगः / कार्यासिनीमित्यादिः साधुसन्निपातजद्वन्द्वजमदात्ययचिकित्सामाह-कुर्यादित्यादि / सुवर्चलां चेत्यन्तो द्वितीयः / कासिनी वनकार्यासिनी / सर्व प्रत्येकदोषजपानात्ययचिकित्सितम् / सर्वभवे संनिपातो-सुवर्चला सूर्यभका. कार्पासिनीमथ चेत्यत्र कसिमेवमथेति द्भवे / द्वन्द्वभवे द्वन्द्वजे / यथाप्रधानं योगप्रधानमित्यर्थः; केचित् पठन्ति, कार्पासं कार्पासीमूलं, एवमसकृत् पिष्वति च एतेन समसन्निपाते सर्वप्रधान कार्यम् , एकतमाधिके च तत्प्र- | व्याख्यानयन्ति // 30-33 // धानमित्यर्थः; एवं द्वन्द्वजेऽपि // 29 // काश्मर्यदारुविडदाडिमपिप्पलीषु सामान्यमन्यदपि यच्च समग्रमय्यं द्राक्षान्वितासु कृतमम्बुनि पानकं यत्॥३४॥ वक्ष्यामि यश्च मनसो मदकृत् सुखं च॥ तबीजपूरकरसायुतमाशु पीतं सामान्यमन्यदपीत्यादि / अन्यदपि यत् सामान्यं मनसो | __शान्ति परां परमदे त्वचिरात् करोति // हर्षकृत् वक्ष्यामि तत् समप्रमपि सर्वेषामम्यं श्रेष्ठं सुखं च, परमदे चिकित्सामाह-काश्मर्येत्यादि / काश्मयं गम्भारीसुखहेतुलादित्यर्थः // फलं, कृतं संस्कृतं, अम्बुनि पानीये // ३४॥त्वनागपुष्पमगधैलमधूकधान्यैः द्राक्षासितामधुकजीरकधान्यकृष्णाश्लक्ष्णैरजाजिमरिचैश्च कृतं समांशैः॥३०॥ खेवं कृतं त्रिवृतया च पिबेत्तथैव // 35 // पानं कपित्थरसवारिपरूषकाढ्यं सौवर्चलायुतमुदाररसं फलाम्लं पानात्ययेषु विधिवत्तमम्बरान्ते // भार्गीकृतेन च जलेन हितोऽवसेकः॥३६॥ हीवेरपद्मपरिपेलवसंप्रयुक्तः परमदे पानकान्तरमाह-द्राक्षेत्यादि / द्राक्षादिषु द्रव्येषु पुष्पैर्विलिप्य करवीरजलोद्भवैश्च // 31 // एवं बीजपूरकरससंस्कारेण कृतं पानकं त्रिवृतया त्रिजटया च पिष्टैः सपद्मकयुतैरपि सारिवाद्यैः कृतं पानकं पिबेत् / तथैव सौवर्चलायुतमित्यादि / -उदाररसं सेकं जलैश्च वितरेदमलैः सुशीतैः॥ जाङ्गलमांसरसं, सौवर्चलायुतम् ईषत्सौवर्चलायुतं, दाडिमाद्यम्ल. त्वपत्रचोचमरिचैलभुजङ्गपुष्प फलेनाम्लं तथैव पिबेदित्यर्थः / अवसेकः परिषेकः // 35 // 36 // श्लेष्मातकप्रसववल्कगुडैरुपेतम् // 3 // / 1 'कार्पासमूलमय' इति पा० /

Page #842
अध्यायः 47] सुश्रुतसंहिता। 745 इक्ष्वाकुधामार्गववृक्षकाणि क्षीरिप्रवालादीनि दाडिमान्तानि यष्ट्याह्वयोत्पलहिमाम्बुविमिश्रिकाकायोदुम्बरिकाश्च दुग्धे // तानि अत्र पानविभ्रमे पिबेत् / यट्यायोत्पलहिमाम्बुविमिधिविपाच्य तस्याञ्जलिना वमेद्धि तानीति यष्टीमधुनीलोत्पलयुक्तं यत् हिमाम्बु तेन विमिश्रितानीमद्यं पिबेचाहि गते त्वजीर्णे // 37 // त्यर्थः / क्षीरिप्रवाला बटादिपल्लवाः / भव्यं तालफलप्रमाणम् पानाजीर्णचिकित्सामाह-इक्ष्वाक्वित्यादि / इक्ष्वाक्कादीनि उत्तरापथजम् , अन्ये कर्मरमाहुः // 39-41 // द्रव्याणि. क्षीरपाकविधानेन दुग्धे विपाच्य तस्य कुडवेनाजीणे सेवेत वा मरिचजीरकनागपुष्पपानाजीणे वमेत, ततश्च अहि दिवसे गते अतीते सति मद्यं त्वपत्रविश्वचविकलयुतान् रसांश्च // पिबेत् अमिदीपनार्थम् / इक्षाकुः तिकालाबूः। धामार्गवः पीत- / सूक्ष्माम्बरसूतहिमांश्च सुगन्धिगन्धान घोषः / वृक्षकः कुटजफलम् / काकाह्वया उदुम्बरिकागो(का)ष्ठो पानोद्भवान्नुदति सप्तगदानशेषान् // 42 // दुम्बरिका / अन्य गते वजीर्णे अपगते पानाजीणे इति इदानी पानात्ययादीनां चिकित्सामाह-सेवेतेत्यादि / रसान् व्याख्यानयन्ति // 37 // मांसरसान् / समग्रान् संपूर्णान् ; संपूर्णवं चैषां मरिचादिभिः त्वपिप्पलीभुजगपुष्पविडैरुपेतं सर्वेरेवान्वितखम् / सूक्ष्माम्बरखुतहिमान् सूक्ष्मवस्त्रगालितशीतासेवेत हिडमरिचलयुतं फलाम्लम् // नित्यर्थः / सुगन्धिगन्धान अत्यर्थमगुर्वादिधूपितान् / नुदति उष्णाम्बुसैन्धवयुतास्त्वथवा विडत्वक स्फोटयति / पानोद्भवान् सप्तगदान् चखारो मदात्ययाः, त्रयश्च चव्यैलहिलमगधाफलमूलशुण्ठीः // 38 // परमदपानाजीर्णपानविभ्रमाः, पानात्ययप्रभवत्वात्तेषां एवं इधैः खडैरपि च भोजनमत्र शस्तं सप्त // 42 // किमयं मद्यं पानाजीणे पिबेदित्याहू-खगित्यादि / वक्- पञ्चेन्द्रियार्थविषया मृदुपानयोगा पिप्पलीप्रभृतियुतं मयं सेवेत, तथा हिमरिचादियुतं मयं | हृद्याः सुखाश्च मनसः सततं निषेव्याः॥ सेवेत / भुजगपुष्पं नागपुष्पम् / फलाम्लं दाडिमवीजपूरकादि- पानात्ययेषु विकटोरुनितम्बवत्यः मिरम्लीकृतं मद्यम् / उष्णाम्बुसैन्धवयुता इत्यादि / अत्रापि पीनोन्नतस्तनभरानतमध्यदेशाः॥४३॥ सेवेतेति संबध्यते / मगधाफलमूलमिति पिप्पल्याः फलमूलमि- प्रौढाः स्त्रियोऽभिनवयौवनपीनगाच्यः त्यर्थः / भोजनमाह-हृद्यरित्यादि / खडा यूषविशेषाः / अत्र सेव्याश्च पञ्चविषयातिशयस्वभावाः // 44 // पानाजीणे / 'हृद्यः' इत्यत्र 'मद्यैः' इत्यन्ये पठन्ति / अपरे एवं पानात्ययादीनां चिकित्सितमभिधायाधुना पानात्ययचि. 'खडैः' इत्यत्र 'फलैः' इति पठन्ति / 'विडलक्' इत्यत्र 'यथोक्त' कित्सामेवाह-पञ्चेन्द्रियार्थविषया इत्यादि / पञ्चेन्द्रियार्थविषया इति केचित् पठन्ति // 38 // इति पञ्चेन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः, तेषां विषयाः करद्राक्षाकपित्थफलदाडिमपानकं यत् // णानि / मृदुपानयोगाः मृदुमद्ययोगाः; ते च पैष्टिकगौडिकमातत् पानविभ्रमहरं मधुशर्कराठ्य ध्वीकादयः। हृद्या हृदयहिता हृदयप्रियाश्च / सुखाः सुखमानातकोलरसपानकमेव चापि // 39 // कराः / विकटोरुनितम्बवत्यः विकटौ श्रेष्ठौ विस्तीर्णौ वा ऊस खर्जूरवेत्रककरीरपरूषकेषु यासां ता विकटोरवः, नितम्बवत्यः श्रेष्ठनितम्बाः; यस्मादत्र द्राक्षात्रिवृत्सु च कृतं ससितं हिमं वा // प्रशंसायां वतुष्प्रत्ययः / पीनोन्नतस्तनभरानतमध्यदेशाः पीनोश्रीपर्णियुक्तमथवा तु पिबेदिमानि नतस्तनभरेण आनत ईषन्नम्रो मध्यदेशो यासां तास्तथा / यष्ट्याह्नयोत्पलहिमाम्बुधि मिश्रितानि 40 | प्रौढाः कामक्षमाः / पञ्च विषयाः शब्दाद्यतिशयाः, त एवं क्षीरिप्रवालविसजीरकनागपुष्प खभावो यासा तास्तथा / श्रीब्रह्मदेवस्तु पश्चानां विषयाणामपत्रैलवालुसितसारिवपद्मकानि // तिशयेन व आत्मीयो भावोऽभिप्रायो यासा तास्तथा / आम्रातभव्यकरमर्दकपित्थकोल 'पञ्चेन्द्रियार्थविषयातिशयस्वभावा' इत्यन्ये पठन्ति, व्याख्यावृक्षाम्लवेत्रफलजीरकदाडिमानि // 41 // नयन्ति च-पञ्चेन्द्रियार्थविषयाणां शब्दादीनामतिशयो यास पानविभ्रमचिकित्सामाह-द्राक्षाकपित्थेत्यादि / अत्र फल- | तास्तथेत्यर्थः // 43 // 44 // शब्देन विशिष्टानि मातुलझादिफलानि गृह्यन्ते। न केवलं द्राक्षादि- पिबेद्रसं पुष्पफलोद्भवं वा पानकं मधुशर्कराव्यं पानविभ्रमे शस्तम् , आम्रातकोलरसपान- सितामधूकत्रिसुगन्धियुक्तम् // कमपि / अथवा खजूरादिषु कृतं संस्कृतं सशर्कर श्रीपर्णीयुक्तं संचूर्ण्य संयोज्य च नागपुष्पहिमं पानकं पानविभ्रमे शस्तम् / करीरो मरुदेशजः, तस्य फलम्। रजाजिकृष्णामरिचैश्च तुल्यैः॥४५॥ श्रीपर्णीयुक्तं काश्मरीफलयुक्तम् / अथवेत्यादि / अथवा इमानि 1 'नियोज्याः' इति पा० / 2 'भावः सत्ता' इति पा० / 1 'खजूरवेत्रकरवीरपरूषकेषु' इति पा० / 3 स्वभावात्' इति पा० / स. सं. 94

Page #843
746 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं __ वर्षाभूयष्ट्याहत्यादि / डार्थः / वर्षाभूः श्वेत- तृष्णायाम् पिप्पलीचूर्ण मिश्रं तृष्णायां पिब. अपरं पानात्यये कि कार्यमित्याह-पिबेदसं पुष्पफलोद्भव- तीक्ष्णरुक्षौ गुणी शोषयिला तत आधारस्रोतःशोषात्तदाश्रयमित्यादि / पुष्पफलोद्भवं कूष्माण्डोद्भवम् / मधूको गुडपुष्पः।। स्याम्बुनोऽपि शोषः, तेन हेतुना मद्येनापि तृषोपजायते / त्रिसुगन्धि त्रिजातकम् // 45 // 'मथस्य' इत्यादिपाठस्थाने केचित् 'मद्यमामेयभावात्' इत्यादि वर्षाभूयष्ट्याह्वमधूकलाक्षा पाठं पठन्ति, स चाभावान्न लिखितः॥५०॥ त्वकर्बुदाराङ्कुरजीरकाणि // पाटलोत्पलकन्देषु मुद्गपर्यो च साधितम् // द्राक्षां च कृष्णामथ केशरं च पिबेन्मागधिकोन्मिश्रं तत्राम्भो हिमशीतलम् 51 क्षीरे समालोड्य पिबेत् सुखेप्सुः // 46 // मद्यजतृष्णाचिकित्सामाह-पाटलेत्यादि / पाटला सुगन्धिवर्षोभूयष्ट्याहेत्यादि / वर्षाभूप्रभृतीनि केशरान्तानि क्षीरे | पुष्पवृक्षः, उत्पलव्यक्तिबहुवात् कन्देष्विति बहुत्वमुक्तम् / तत्रेति समालोज्य सुखेप्सुः पुरुषः पिबेदिति पिण्डार्थः / वर्षाभूः श्वेत- | तृष्णायाम् / हिमः तुषारः, तद्वच्छीतलं हिमशीतलम् / पाटला- . पुनर्नवा, वक् चोचं, कर्बुदाराकुराः काञ्चनाराकुराः // 46 // / भवेच्च मद्येन तु येन पातितः दिति पिण्डार्थः // 51 // प्रकामपीतेन सुरासवादिना // सर्पिस्तैलवसामजदधिभृङ्गरसैर्युतम् // तदेव तस्मै विधिवत् प्रदापये. क्वाथेन बिल्वयवयोः सर्वगन्धैश्च पेषितैः // 52 // द्विपर्यये भ्रंशर्मवश्यमृच्छति // 47 // पक्कमभ्यञ्जने श्रेष्ठं मदात्ययेषु सामान्यमद्यपाने उक्तेऽपि विशेषविधिमाह- तृष्णायां काथमभिधायोपचारार्थ नेहमाह-सर्पिस्तैलभवेदित्यादि / येन सुरासवादिना मद्येन प्रकामपीतेन पुरुषः | वसामजेत्यादि / भृगरसो भृङ्गराजरसः / बिल्वं बिल्वफलम् / पातितो भवेत् , तदेव सुरासवादिकं मद्यं तस्मै पुरुषाय विधि- यवाः प्रसिद्धाः / सर्वगन्धा एलादिपठिताः। पेषिताः कल्कीवत् सौवर्चलादियुक्तं प्रदापयेत् / कस्मात्तदेव तस्मै प्रदापयेदि- | कृताः / दधिभृजरसैरिति द्विभेदभिन्नभृङ्गापेक्षया रसस्यापि त्याह-विपर्यय इत्यादि / यस्माद्विपर्यये कृते असौ पुरुषो, | | द्विविधवं, ततो बहुवचनम् / दना भृङ्गरसेन बिस्वयवयोः भ्रंशं क्लेशं, ऋच्छति प्राप्नोति, तस्मात्तदेव मद्यं तस्मै प्रदापये- क्वाथेन प्रत्येकं चतुर्गुणेन सर्वगन्धैः कल्कीकृतैः स्नेहचतुर्थांशैः दित्यर्थः // 47 // सर्पिस्तैलं वसा मजेति चतुःस्नेहं पक्कमभ्यञ्जने शस्तमिति यथा नरेन्द्रोपहतस्य कस्यचि संबन्धः / अन्येऽत्र मज्जास्थाने दुग्धं पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-तेलवसेति यद्यपि द्रवद्रव्यमध्ये तैलवसे पठिते तथाऽपि द्भवेत् प्रसादस्तत एव नान्यतः॥ स्नेहस्य नेहान्तरेणासंस्कारात् सर्पिस्तैलवसेति स्नेहस्य त्रयं दुग्धाध्रुवं तथा मद्यहतस्य देहिनो दिचतुवैः पक्कमभ्यजने शस्त्रमिति ॥५२॥भवेत् प्रसादस्तत एव नान्यतः॥४८॥ __ सेके क्वाथश्च शीतलः॥ मद्यपीडितस्य पुंसो यथा मद्यादेव स्वास्थ्यं स्यात्तथा दृष्या अभ्यजननेहमभिधाय सेकमाह-सेके क्वाथ इत्यादि / सेके न्तमाह-यथेत्यादि / तत इति नरेन्द्रादित्यर्थः। द्वितीयतत:शब्देन मद्यं परामृश्यते // 48 // परिषेके / क्वाथश्च शीतल इति मधुरशीतद्रव्यकृतो हिमस निमः / एतावभ्यासेको सतृषि मदात्यये का?; अन्ये मद्यविच्छिन्नमद्यः सहसा योऽतिमद्यं निषेवते॥ तस्य पानात्ययोद्दिष्टा विकाराः संभवन्ति हि // 49 // जतृष्णायामेवाभ्यङ्गसेकाविच्छन्ति // रसवन्ति च भोज्यानि यथास्वमवचारयेत्॥५३ / / इदानीमनुक्कसंग्रहायाह-विच्छिन्नमद्य इत्यादि / विच्छिन्न पानकानि सुशीतानि हृद्यानि सुरभीणि च॥ मद्यः त्यक्तमद्यः / सहसा अविमृश्यैव / पानात्ययोदिया वंस. सतृषि मदात्यये भोज्यानि निर्दिशन्नाह-रसवन्तीत्यादि / कादयः। तथा च तन्त्रान्तरम्,-"विच्छिन्नमद्यः सहसा योऽतिमद्य निषेवते / भवेता मारुतात् कष्टौ तस्य ध्वंसकविक्षयो" रसवन्ति प्रचुरमधुररसानि / भोज्यानि भक्कानि / यथाखं -इत्यादि // 49 // यथादोषप्रत्यनीकमिति; एतेन यद्भोज्यं यस्य दोषस्य प्रत्यनीकं मद्यस्याग्नेयवायव्यो गणावम्बु(म्भो)वहानि तु॥ तद्दोषजे सतृषि मदात्यये तद्भोज्यमवचारयेदित्यर्थः / पानकानि द्राक्षादाडिमादिकृतानि / हृद्यानि मनःप्रियाणि / सुरभीणि कर्पूस्रोतांसि शोषयेयातां तेन तृष्णोपजायते // 50 // रायधिवासितानि // ५३॥मद्यपानाद्यथा तृष्णोत्पत्तिस्तथाऽऽह-मद्यस्येत्यादि / आग्नेयवायव्यौ गुणौ तैक्ष्ण्यरूक्षो / अम्बुवहानि स्रोतांसीत्यत्राम्बु त्वचं प्राप्तस्तु पानोष्मा पित्तरक्ताभिमूर्च्छितः॥ वहस्रोतःशब्देनाम्बु कथ्यते, उपचारात् / अन्ये तु व्याख्या दाहं प्रकुरुते घोरं पित्तवत्तत्र भेषजम् // 54 // नयन्ति-यैः स्रोतोमिरुदकं वहन्ति तान्येव स्रोतांसि तौ इदानीं मद्योष्मणो दाहकारिखमतिदेशेन तज्जन्यदाहस्य चिकित्सितं च श्लोकेनाह-खचमित्यादि / पानोष्मा मद्य१'मुखोष्णम्' इति पा०।२'भ्रंशमसौ च गच्छति' इति पा०।। पानोष्मा / पित्तरकाभिमूञ्छितः पित्तरकसंपृक्तः / घोर

Page #844
अध्यायः 47] सुश्रुतसंहिता। 747 / दाहाभिभूतकाम्बुरुहवन्नवारिपूर्णा भयावहम् / पित्तवत्तत्र भेषजं मधुरशीतादि / 'पानोष्मा' इत्यत्र नीयैर्मृदुशीतसुगन्धिभिः, वनान्तपवनैः आम्रादिवाटिकासमीप'मद्योष्मा' इति केचित् पठन्ति // 54 // वातैः, परिमृश्यमानः स्पृश्यमानः, शक्तः समर्थः सन् , चरेत् शीतं विधानमत ऊर्ध्वमहं प्रवक्ष्ये | भ्रमेत् / कासु भवनकाननदीर्घिकासु गृहोद्यानससोपानपुष्करि दाहप्रशान्तिकरमृद्धिमतां नराणाम् // णीषु / अन्ये ‘कान्तैः' इत्यत्र 'शीतैः' इति, 'वनान्तपवनैः' तत्रादितो मलयजेन हितः प्रदेह इत्यत्र 'जलान्तपवनैः, 'परिमृश्यमान' इत्यत्र 'परिमृज्यमानः,' श्चन्द्रांशुहारतुहिनोदकशीतलेन // 55 // 'शक्तः' इत्यत्र 'प्रीतः' इति पठन्ति // 57 // शीताम्बुशीतलतरैश्च शयानमेनं दाहाभिभूतमथवा परिषेचयेत्तु हारैर्मृणालवलयैरबलाः स्पृशेयुः॥ लामजकाम्बुरुहचन्दनतोयेतोयैः॥ भिन्नोत्पलोज्वलहिमे शयने शयीत ! विस्रावितां हृतमलां नववारिपूर्णा पत्रेषु वा सजलबिन्दुषुपद्मिनीनाम् // 56 // | __ पद्मोत्पलाकुलजलामधिवासिताम्बुम् // 58 // दाहप्रतीकारमतिदेशेनाभिधायेश्वराणां. पुरुषाणां विशिष्टं वापी भजेत हरिचन्दनभूषिताङ्गः प्रतीकारमाह-शीतमित्यादि / तत्रेति दाहे / आदित इति कान्ताकरस्पृशनकर्कशरोमकूपः॥ आदौ / मलयजेनेति सुरभिचन्दनेन / प्रदेहः प्रतनर्लेपः / दाहाभिभूतमित्यादि / अथवा तमातुर दाहपीडितं परिषेचमलयजविशेषणमाह-चन्द्रोशुहारतुहिनोदकशीतलेनेति / - येत् / कैः? लामजकेत्यादिभिः; लामजकं पर्वतोद्धतमूलं. हारो मुक्काहारः, तुहिनोदकं हिमपानीयं, तद्वच्छीतलेने. अन्ये उशीरमाहुः अम्बुरुहं पद्मोत्पलादिकं चन्दनमत्र श्वेतं. त्यर्थः / अन्ये 'चद्रांशुहारहिमनिर्मलशीतलेन' इति, अपरे | तस्यैव दाहहरवात् ; तोयं वालकं; एषां तोयैः क्वाथैः / विना'चन्द्रांशुहारकरकाहिमशीतलेन' इति पठन्ति / करकाः स्फटि-| वितामिति निःसारितपूर्वपानीयाम् / हृतमलाम् आकृष्टपकादिकगुटिकाकारा वृष्टिजलजाः पाषाणाः, हिमं तुषारः, शेषं | काम् , नववारिपूर्णाम् अपरनिर्मलजलभृता; पद्मोत्पलाकुलजला समम् / शीताम्बुशीतलतरैः शीतोदकवदतिशयशीतलैः / एत पद्मम् ईषच्छुक्त, उत्पलानि नीलोत्पलानि, तैर्व्याप्तजलाम् / द्विशेषणं हारैर्मृणालवलयरित्यनयोः / 'शीताम्बुशीतलकरैः' अधिवासिताम्बुं प्रचुरचन्दनादिप्रक्षेपेण सुगन्धितजलाम् / एवंइत्यन्ये; शीताम्वुवत् शीतलहस्तैः / शयानं विश्रान्तं न तु विधां वापी भजेत सेवेत, 'दाहात आतुर' इति शेषः / किंभूतः खपन्तं, ताहग्दाहार्तस्य निद्राया असंभवात् / अन्ये 'मृणालव सन् ? चन्दनभूषिताः श्वेतचन्दनानुलिप्तगात्रः। पुनः किंभूतः ? लयैः' इत्यत्र 'तुषारविमलैः' इति पठित्वा हारैरित्यस्य विशेषणं कान्तेत्यादिविशेषणयुक्तः // ५८॥मन्यन्ते / अबलाः प्रौढस्त्रियः / स्पृशेयुः स्पर्शनं कुर्युः / दाहा- | तनमम्बुरुहपत्रसमैः स्पृशन्त्यः तस्य सुखोत्पादनाय शयनमाह-भिन्मोत्पलोज्वलहिमे इति / शीतैः करोरुवदनैः कठिनैः स्तनैश्च // 59 // -प्रफुल्लनीलोत्पलोज्ज्वलशीतले एवंविधे शयने शयीत / पक्षा तोयावगाहकुशला मधुरस्वभावाः न्तरमाह-पत्रेषु वेत्यादि / सजलबिन्दुषु पद्मिनीनां पत्रेषु | __संहर्षयेयुरबलाः सुकैलैः प्रलापैः॥ वा शयीतेति संबन्धः // 55 // 56 // तत्र तस्यां वाप्यम् / एनं दाहार्तम् / अम्बुरुहं कमलं, तस्य पत्रसमैः पत्रतुल्यैः। एतच शीतैः करोरुवदनैरित्यस्य आसादयन् पवनमाहृतमङ्गनाभिः विशेषणम् / 'वदनैः' इत्यत्र 'जघनैः' इत्यन्ये / मधुरखभाषा कहारपद्मदलशैवलसंचयेषु // मृदुप्रचाराः / सुकलैः प्रलापैः शोभनकलायुक्तैः प्रकृष्टवचनैः / कान्तैर्वनान्तपवनैः परिमृश्यमानः तत्र वाप्यामेवंविधैः करोरुवदनैः स्तनैश्च कठिनैः स्पृशन्योशक्तश्चरेद्भवनकाननदीर्घिकासु॥५७॥ ऽबलाः प्रौढस्त्रियस्तोयावगाहकुशला मृदुप्रचाराः सुकलैः प्रलापैकिं कुर्वन् शयीतेत्याह-आसादयन्नित्यादि / आसादयन् रेनं दाहात संहर्षयेयुः तुष्टिमुत्पादयेयुरिति संबन्धः ॥५॥प्राप्नुवन् / कं? पवनं / किंभूतम् ? आहृतम् आनीतम् / अङ्गनाभिः धारागृहे प्रगलितोदक दुर्दिनामे स्त्रीभिः; व्यर्जनादिभिः कृत्वेत्यूह्यम् / कहारपद्मदलशैवलसंच ___ क्लान्तः शयीत सलिलानिलशीतकुक्षौ // 60 // येषु शयीतेति संबध्यते / कहार सौगन्धिकोत्पलम् / अन्ये गन्धोदकैः सकुसुमैरुपसिक्तभूमौ 'संचयेषु' इत्यत्र 'संचयेभ्यः' इति पठिखा कहारपद्मदलशैवल. पत्राम्बुचन्दनरसैरुपलिप्तकुड्ये // संचयेभ्योऽबलाभिराहृतमिति संबध्नन्ति / एवंविधैः शयनैरा जात्युत्पलप्रियककेशरपुण्डरीकहादितः सन् किं कुर्यादित्याह-कान्तरित्यादि / कान्तैः कम पुन्नागनागकरवीरकृतोपचारे // 6 // 1 शयानमेवं' इति पा०। 2 श्वेतचन्दनेन' इति पा०। १'परिषेचयेत्तं' इति पा० / 2 'लामज्जकाम्बुरुहचन्दनतोय३ पवनमातमिष्टगन्,' इति पा०। 4 'शीतैर्वनान्तपवनैः' इति / तोयैः' इति, 'शीतैरुशीरजलचन्दनवारिभिस्तम्' इति च पा० / पा०। 5 'श्रीतः' इति पा०। 6 ध्यानादिनिमित्तत्वेनेत्यूह्यम्' 3 'अधिवासितां च' इति पा०। 4 'मधुरैः' इति 'कुशलैः' इति इति पा०। ! च पा०। 5. कृतोपकारे' इति पा० /

Page #845
748 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतन्त्रं सि // S: सिक्कासोऽषणविशि तस्मिन् गृहे कमलरेण्वरुणे शयीत मनोज्ञा मनोनुकूलाः / एवमपि सुखमनाप्नुवन्तं कथमुपाचरेदियत्नाहृतानिलविकम्पितपुष्पदाम्नि // त्याह-म्लानमित्यादि / म्लानं ग्लानियुक्तम् / प्रतान्तमनसं धारागृहे इत्यादि / प्रगलितं गलितुं प्रवृत्तं यदुदकं तेन | दीनमनस्कम् / पीनानि मांसलानि स्तनोरुजघनानि यासां दुर्दिनस्येव आभा यस्य तत्तथा / क्लान्तो ग्लानियुक्तः, 'आतुर' तास्तथा; जघनं स्त्रीकट्यप्रभागः / हरिचन्दनाल्यः रक्तचन्दनाइति शेषः / सलिलेन मिश्रितोऽनिलः सलिलानिलस्तेन शीतः | नुलिप्ताः; अन्ये 'घनसारदिग्धा' इति पठन्ति, तत्र चन्दनानुकुक्षिरभ्यन्तरं यस्य तत् तत्र / 'सजलाम्बुदशीतकुक्षौ' इत्यन्ये लिप्ताः / ता इति अबला इत्यर्थः / एनं दाहार्तिमन्तम् / पठन्ति; तत्र सजलमेघवच्छीताभ्यन्तरप्रदेशे / गन्धोदकैः | आर्द्रवसना आर्द्रवस्त्राः / सह संविशेयुरिति दाहार्तेन सह एलादिगन्धद्रव्यकषायैः / सकुसुमैः जातीकुसुमादियुतैः / अन्ये विश्रामं कुर्युरित्यर्थः / श्लिष्ट्वा आलिजय / अबलाः स्त्रियः। 'सकुसुमैरुप सिक्तभूमौ' इत्यत्र ‘पटुभिरुक्षितभूमिभागे' इति | किंभूताः? शिथिलमेखलहारयट्य इति शिथिला लम्बमाना पठन्ति; तत्र एलादिकषायैः पटुभिर्व्यक्तगन्धैः सिक्तो भूमिप्रदेशो मेखला क्षुद्रसुवर्णघण्टिकायुक्तः कटिदोरकः, हारयष्टिः मौक्तिक- / यत्र / पत्रं पत्रकम् , अम्बु वालकं, चन्दनं श्वेतचन्दनं; रसोऽत्र माला यासां तास्तथा / ता अबलाः मनसोऽनुकूला इत्यादिक्वाथः / कुज्यं भित्तिः। एतेषामेव कल्कक्काथाभ्यामुपलिप्तभि- | विशेषणविशिष्टाः, ग्लानं प्रतान्तमनसमातुर श्लिष्टा तेनैव सह सिके / 'उपदिग्धकुड्ये' इत्यन्ये; तत्राप्येक एवार्थः / जाती प्र. संविशेयुरिति संबन्धः / केचित् 'श्लिष्वा' इत्यत्र 'श्लिष्य' इति सिद्धा, उत्पलं नीलोत्पलं, प्रियको बीजकः, केशरो बकुलः, पुण्ड- पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-लिष्य आश्लिष्य; छन्दोनुरोधेन रीकं श्वेतपद्म, पुन्नागो देववल्लभः खनामप्रसिद्धः, नागं नाग- | आशब्दलोपः // 62-64 // केशरं, करवीरोऽत्र रक्तकरवीरः, अत्रैतेषां पुष्पाणि ग्राह्याणि; हर्षयेयुर्नरं नार्यः स्वगुणै रहसि स्थिताः॥ तैः कृतोपचारे कृतरचनाविशेषे धारागृहे / अन्ये खेवं पठन्ति ताः शैत्याच्छमयेयुश्च पित्तपानात्ययान्तरम् // 65 // -'मांसीतमालतृणकुङ्कुमपद्मपत्रजात्युत्पलाकरवीरकृतोपकारे हर्षयेयुरित्यादि / हर्षयेयुः तुष्टिं नयेयुः / नरमिति दाहार्तम् / इति / तमालं पत्रक, तृणं सुगन्धितृणं, पद्मपत्रकं कमलपत्रं, नार्यः स्त्रियः / कैहर्षयेयुः ? खगुणैः मृदुभाषणादिभिः / रहसि जात्युत्पले पूर्ववत् , अग्रकरवीरो रक्तकरवीरः, शेषं सममिति / स्थिता एकान्ते स्थिताः / ता नार्यः / शैत्यात् 'आत्मन' इति तस्मिन् गृहे धारागृहे / कमलरेवरुणे कमलधूलीवद्रक्ताओं इति शेषः / शमयेयुः शान्ति नयेयुः / किं शमयेयुः पित्तपानात्यधारागृहविशेषणम् / यत्माहृतानिलविकम्पितपुष्पदाम्नि प्रकारान्त- यान्तरं पित्तपानात्ययभेदम् // 65 // रानीतवातचालितपुष्पमालायुक्ते // 60 // 61 // - तृदाहरक्तपित्तेषु कार्योऽयं भेषजक्रमः॥ हेमन्तविन्ध्यहिमवन्मलयाचलानां / सामान्यतो इमं विधिमन्यत्राप्यतिदिशन्नाह-तृडित्यादि / तृद पिपासा, शीताम्भसां सकदलीहरितद्रुमाणाम् // 62 // दाहो नानाप्रकारो वक्ष्यमाणः / अयम् अनन्तरोतः / मेषजउद्भिन्ननीलनलिनाम्बुरुहाकराणां क्रम औषधविधिः कार्यः ॥चन्द्रोदयस्य च कथाः शृणुयान्मनोज्ञाः॥ विशेषं तु शृणु दाहेष्वशेषतः॥६६॥ म्लानं प्रतान्तमनसं मनसोऽनुकृलाः तृडादिषु सामान्यतो विधिमुद्दिश्य दाहेषु विशेषविधिमाहपीनस्तनोरुजघना हरिचन्दनाङ्यः॥ 63 // विशेषमित्यादि / दाहेध्विति बहुवचनं नानाप्रकारलेन दाहता एनमार्द्रवसनाः सह संविशेयुः स्याभिधास्यमानत्वात् ; अत एव अशेषत इत्युक्तम् , अशेषश्लिष्ट्राऽवलाः शिथिलमेखलहारयष्टयः॥६४॥ | | वित्यर्थः // 66 // एवंविधे धारागृहे शयानः किं कुर्यादित्याह-हेमन्तेत्यादि / कृत्स्नदेहानुगं रक्तमुद्रिक्तं दहति ह्यति // हेमन्तः ऋतुः; मलयान्तैरचलशब्दः प्रत्येकं संबध्यते, संचूष्यते दह्यते च ताम्राभस्ताम्रलोचनः // 67 // तेनात्र विन्ध्यवनादिपरिहारः / तेषां विशेषणत्रयमाह-शीता लोहगन्धाङ्गवदनो वह्निनेवावकीर्यते // म्भसां शीतपानीयानाम् / सकदलीहरितद्रुमाणां कदलीहरित-तं विलय विधानेन संसृष्टाहारमाचरेत् // 68 // वृक्षसहितानाम् / उद्भिननीलनलिनाम्बुरुहाकराणाम् उद्भिनानि विकसितानि नीलनलिनानि नीलोत्पलानि अम्बुरुहाणि पुण्डरी अप्रशाम्यति दाहे च रसैस्तृप्तस्य जाङ्गलैः // शाखाश्रया यथान्यायं रोहिणीwधयेत् सिराः॥१९॥ करक्तोत्पलादीनि तेषामाकराः तद्युक्तजलाशयाः ते उतू ऊर्ध्वप्र इदानीं रक्तादिदाहलक्षणं तेषामेव विशिष्टं चिकित्सितं देशे येषामित्यर्थः; तेषामेवंविधानां पर्वतानां मनोज्ञाः चाह-कृत्स्नदेहानुगमित्यादि / कृत्स्नदेहानुगं सकलदेहव्याप्तम् / कथाः शृणुयात् / चन्द्रोदयस्य चेति कथाः शृणुयादित्यर्थः / 1 स्निग्धमितवसनाः' इति पा० / 2 'पित्तपानात्ययं स्त्रियः' 1 'प्रकारान्तरप्रेरितवातचालितपुष्पमालायुक्ते' इति पा० / इति पा०। 3 'रक्तपित्ततृषादाहेष्वयमेव विधिः स्मृतः' इति २'घनसारदिग्धाः' इति पा० / ३'हेमन्तादिभिर्मलयान्तरचलशब्दः / पा०। 4 'रक्तं' इति हस्तलि. पु. पा०। ५'पित्तादिदाहलक्षणं प्रत्येक संवध्यते, तेन हेमन्त विन्ध्यवनादिपरिहारः' इति पा०।। इति हस्तलि. पु. पा०।

Page #846
अध्यायः 47] सुश्रुतसंहिता। 749 उद्रिक्तं प्रवृद्धम् / हिशब्द एवार्थे / संसृष्यते आकृष्यत इव | असूजा पूर्णकोष्ठस्य दाहो भवति दुःसहः // 73 // वेदनाविशेषः / 'दह्यते' इत्यत्र 'उष्यते' इत्यन्ये; तत्र उष्यते विधिः सद्योवणीयोक्तस्तस्य लक्षणमेव च // दह्यत इत्यर्थः / ताम्राभः ताम्रप्रभः / ताम्रलोचनो लोहिताक्षः। | असृजा पूर्णकोष्ठस्येत्यादि / असृजा रक्तन / पूर्णकोष्ठस्य लोहगन्धशब्दोऽवदनाभ्यां संबध्यते / वहिनेवावकीर्यते | संभृतोदरस्य / दुःसहः रौद्रः / विधिः चिकित्सा / तस्येति त्मानमाचितं मन्यते, अनेन दाहातिशयः / दाहातस्य / लक्षणमेवेति सद्योव्रणीयोक्तमित्यर्थः 'असूजा' प्रतिपादितः / तमिति रक्कंदाहार्तम् / विलङ्घयेति विविधप्र. | इत्यत्र 'असृजः' इति षण्यन्तं केचित् पठन्ति, पूरणार्थे षष्ठी कारं लयित्वा / विधानेन क्रमेण, संसृष्टाहारं कृततर्पणादि- व्याख्यानयन्ति च // 73 ॥क्रम. आचरेदिति कुर्यात. 'वैद्यप्रयक्तं' इति शेषः / एवमप्य- धातुक्षयोक्तो यो दाहस्तेन मच्छतिषान्वितः॥७४॥ प्रशाम्यति दाहे किं कुर्यादित्याह-अप्रशाम्यतीत्यादि / अप्र- | क्षामस्वरः क्रियाहीनो भृशं सीदति पीडितः॥ शाम्यति दाहे जागले रसैस्तृप्तस्य शाखाश्रया बाहुजङ्घाश्रयाः | रक्तपित्तविधिस्तस्य हितः स्निग्धोऽनिलापहः॥७५॥ रोहिणी: लोहिताः सिरा यथान्यायं व्यधयेदिति संबन्धः; धातुक्षयोको यो दाह इत्यादि / धातुक्षयोको रक्तक्षयोक्तः। यथान्यायं सिरोव्यधविधानोक्तेन न्यायेनेत्यर्थः // 67-69 // यच्चात्र रक्तक्षयोक्त इति पाठो न कृतः, तदितरधातुक्षयेऽपि पित्तज्वरसमः पित्तात स चाप्यस्य विधिर्हितः // दाहो भवतीति ज्ञापनार्थम् / तेन धातुक्षयजदाहेन / क्षामखरो अतः पर दाहस्य पित्तज्वरेण सह समलं तचिकित्सितं दुर्बलखरः / क्रियाहीनः कायिकमानसचेष्टाहीनः / पीडितो चाह-पित्तज्वरसम इत्यादि // . | 'दाहेन' इति शेषः॥ 74 // 75 // तृष्णानिरोधादब्धातौ क्षीणे तेजः समुद्धतम् // 70 // क्षतजेनानतश्चान्यः शोचतो वाऽप्यनेकधा // सबाह्याभ्यन्तरं देहं दहेबै मन्दचेतसः॥ तेनान्तर्दह्यतेऽत्यर्थे तृष्णामूर्छाप्रलापवान् // 76 // संशुष्कगलताल्वोष्ठो जिह्वां निष्कृष्य चेष्टते // 72 // तमिष्टविषयोपेतं सुहद्भिरभिसंवृतम् // __तृण्णिरोधजे दाहे चिकित्सितं निर्दिशन्नाह-तृष्णानिरो- क्षीरमांसरसाहारं विधिनोक्तेन साधयेत् // 77 // धादित्यादि / अन्धातो पानीयधातौ / तेजः पित्तोष्मा / समु- 'असृजा पूर्णकोष्ठस्य' इत्यादिना कोष्ठस्थेन रक्तेन दाहमभिद्धतम् अत्यर्थवृद्धम् / एवंविधं तेजो देहं सबाह्याभ्यन्तरं मन्द- धायेदानी प्रकारान्तरेणाह-क्षतजेनाश्नतश्चान्य इत्यादि / चेतस आतुरस्य वै स्फुटं दहेदित्यर्थः / स दह्यमानदेहः किं क्षतजेन रक्तेन / अश्वतः भोजनं कुर्वतः / अन्यो 'दाह' इति कुर्यादित्याह-जिहां निष्कृष्येत्यादि / जिह्वां निष्कृष्य निःसा-1 शेषः / शोचतो वाऽप्यनेकति अनेकप्रकार शोकं कुर्वतः / येत्यर्थः / चेष्टते हस्तपादादिविक्षेपणं करोति, 'दाहातः' इति | शोकं कुर्वतो भोजनं कुर्वतो वाऽपि नरस्यान्यो दाहो रक्तन शेषः / अन्ये 'जिह्वा निःसृत्य वेपते' इति पठन्ति, तत्र दाहा- भवतीति संबन्धः / तेन दाहेन, अन्तः अभ्यन्तरं दह्यते / तस्य जिह्वा निःसृत्य कम्पते इत्यर्थः // 70 // 1 // मूोतृष्णाप्रलापवान् 'आतुरो भवति' इति शेषः / तम् तत्रोपशमयेत्तेजस्त्वधातुं च विवर्धयेत् // आतुरम् / इष्टविषयोपेतम् अभिलषितशब्दस्पर्शादिसंयुक्तम् / पाययेत् काममम्भव शर्कराख्यं पयोऽपि वा // 72 // सुहृद्भिः मित्रः। अभिसंवृतं समन्ततः परिवृतम् / विधिनोकेन शीतमिथुरसं मन्थं वितरेञ्चेरितं विधिम् // साधयेत् दाहशान्तिकरण प्रागुफेन विधानेन शान्ति नयेत तत्रेत्यादि / तत्र तृष्णानिरोधजे दाहे। उपशमयेत् शान्ति | // 76 // 7 // नयेत् मधुरशीतादिभिः। तेजः पित्तोष्माणम् / अत्रान्ये 'तस्य मर्माभिघातजोऽप्यस्ति सै चासाध्यतमः स्मृतः॥ तेजः प्रशमयेत्' इति पठन्ति; तत्र तस्येति दाहार्तस्य, शेषं मर्माभिघातज इत्यादि / मर्माभिघातजः सद्यः कालान्तरे समम् / अन्धातुं च विवर्धयेदिति खयोनिवर्धनैः मधुरस्निग्धशी- वा प्राणहरमर्माभिघातजः। यद्येवं तर्हि असाध्यत्वं प्राप्तमेव, तलैः / अम्भः पामीयम् / तं तृष्णानिरोधजदाहार्तम् / किम्भू-स चासाध्यतमः स्मृत इति व्यर्थम् / नैवं, स चासाध्यतमः तमम्भः ? शर्कराव्यं प्रभूतशर्करायुक्तम् / किमम्भ एव पाय- स्मृत इत्यस्मादेव सद्यःकालान्तरप्राणहरमर्मजो ज्ञायत इत्यदोषः। येदित्याह-पयोऽपि वेति ।-शर्कराव्यं दुग्धं वेत्यर्थः / मन्थं | 'स चासाध्यतमः स्मृतः' इत्यत्रान्ये 'सोऽसाध्यः सप्तमो मत' "शक्तवः सर्पिषाऽभ्यकाः शीतवारिपरिप्लुताः" इत्याधुक्कलक्ष- इति पठन्ति / अत एव च दाहगणनां कुर्वन्ति-खचं प्राप्तस्तु णम् / वितरेचेरितं विधिमिति पित्तज्वरहरम् / केचित् वितरे-पानोष्मेव्यादिः प्रथमो दाहः, कृत्स्नदेहानुगं पित्तमित्यादिर्द्वितीयः बेतर विधिम्' इति पठन्ति तत्र पित्तज्वरोकात् इतरोऽन्यः तृष्णानिरोधादित्यादिस्तृतीयः, असृजा पूर्णकोष्ठस्येत्यादिश्चतुर्थः, पित्तहरो विधिरित्यर्थः // 72 // धातुक्षयोक्त इत्यादिः पश्चमः, क्षतजेनानतश्चान्यः शोचतो 1 'पित्तदाहात' इति ह. लि. पु. पाठः / 'यथाभ्यासं' इति | वाऽपात्यादिः षष्ठः, सप्तमश्च ममामघातजः ॥पा०। 3 'समुत्थितम्' इति पा०। 4 'वेपते' इति पा० / १'दाहोऽन्यः स्यात्सुदुस्तरः' इति पा० / 2 ‘स सीदेशपी५ 'इच्छयाऽम्मश्च' इति 'इच्छायाऽम्भस्तं' इति पा०। 6 वित-डितः' इति पा०। 3 'सोऽसाध्यः सप्तमो मतः' इति पा० / रेवरितं' इति पा०। 4 'सधःकालान्तर' इति हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते।

Page #847
750 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं सर्व एव च वाः स्युः शीतगात्रेषु देहिषु // 78 // अष्टचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः / (एवंविधो भवेद्यस्तु मदिरामयपीडितः॥) अवस्थायां सर्वेषामपि दाहानां वर्जनमाह-सर्व एवेत्यादि / अथातस्तृष्णाप्रतिषेधमध्यायं व्याख्यास्यामः 1 यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सर्व एव 'दाहा' इति शेषः // 7 // प्रशान्तोपद्रवे चापि शोधनं प्राप्तमाचरेत् // 79 // पानात्ययप्रतिषेधानन्तरं मद्यहेतुत्वात्तुल्यचिकित्सितत्वाच __ दाहानां पुनरावृत्तिनिषेधाय विधानमाह-एवंविधो भवे " तृष्णाप्रतिषेधारम्भो युक्त इत्यत आह-अथात इत्यादि // 1 // 2 // दित्यादि / प्रशान्तोपद्रवे निवृत्ततृष्णादिके 'आतुरे' इति शेषः / सतत य शोधनं विरेचनं, पित्तहरत्वात् / प्राप्तं यथादोषप्रत्यनीकमा पुनः कावति तोयं च तं तृष्णार्दितमादिशेत् // 3 // आचरेत् कुर्यात् 'वैद्य' इति शेषः / अन्ये शोधनशब्देन तृष्णारोगखरूपकथनाय यादृशस्तृष्णार्दितो भवति तादृशवमनमपि कथयन्ति / तद्वमनं दाहकारिणि पित्ते कैफस्थानगे माह-सततं य इत्यादि / नाधिगच्छति न प्राप्नोति // 3 // कार्यम् / अन्ये 'प्रशान्तोपद्रवश्चापि' इति पठन्ति; तत्र एवं संक्षोभशोकश्रममद्यपाना. विध आतुरः शोधनमाचरेदिति व्याख्यानयन्ति // 79 // दूक्षाम्लशुष्कोष्णकटूपयोगात् // सजीरकाण्याकशृङ्गवेर- . धातुक्षयाल्लङ्घनसूर्यतापात् सौवर्चलान्यर्धजलप्लुतानि // पित्तं च वातश्च भृशं प्रवृद्धौ // 4 // मद्यानि हृद्यान्यथ गन्धवन्ति स्रोतांसि संदूषयतः समेतौ पीतानि सद्यः शमयन्ति तृष्णाम् // 8 // यान्यम्बुवाहीनि शरीरिणां हि // यथा पीयमानं मयं तृष्णाकरं न भवति तथा प्राह- स्रोतःस्वपांवाहिषु दूषितेषु सजीरकाणीत्यादि / सजीरकाणि जीरकसहितानि / आकं जायेत तृष्णाऽतिबलो ततस्तु // 5 // प्रसिद्धं, भृङ्गवेरै शुण्ठी / आर्द्रकस्यादौ सहशब्दो बोद्धव्यः | तृष्णाया हेतुसंप्राप्ती आह-संक्षोभशोकश्रमेत्यादि / तेन 'आकशवेरसौवर्चलानि' इति मद्यानीत्यस्य विशेषणम् / संशोभः अत्यर्थचलनम / श्रम आयासजः खे खे)दः / समेतो अर्धजलातानि अर्धपानीयमिश्रितानि / हृद्यानि मन:प्रियाणि / मिलितौ / अम्बुवाहीनि स्रोतांसि जिह्वागलतालुक्लोमजानि गन्धवन्ति प्रशस्तगन्धानि / एवंविधानि मद्यानि पीतानि रसवाहिन्यश्च धमन्यः / अतिबला अतिशयेन बलयुक्ता सन्ति सद्यस्तृष्णां शमयन्तीति पिण्डार्थः // 8 // तृष्णा / संक्षोमेत्यादिकः सूर्यतापान्तो हेतुः, 'पित्तं च वातश्च जलप्लुतश्चन्दनभूषिताङ्गः भृशम्' इत्यादिका 'जायेत तृष्णाऽतिबला ततस्तु' इत्यन्ता स्रग्वी सभक्तां पिशितोपदंशाम्॥ संप्राप्तिः // 4 // 5 // पिबन सुरां नैव लभेत रोगान् मैनोनुविघ्नं च मदं न याति // 81 // तिम्रः स्मृतास्ताः क्षतजा चतुर्थी इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते काय क्षयात्तथाऽन्याऽऽमसमुद्भवा च // चिकित्सातन्त्रे मदात्ययप्रतिषेधो नाम स्यात् सप्तमी भक्तनिमित्तजा तु (नवमोऽध्यायः, आदितः) सप्तच. निबोधे लिङ्गान्यनुपूर्वशस्तु // 6 // त्वारिंशत्तमोऽध्यायः // 47 // तृष्णासंख्यामाह-तिन इत्यादि / तिस्र इति वातपिकिम्भूतः सन्मद्यपः किंभूतां सुरां पिबन् पानजरोगान् / त्तकफैः / यद्यपि कफस्य स्तै मित्यात्तृष्णाजनकवं न संभवति, मनोविघातकं च मदं न प्राप्नोतीत्याह-जलात इत्यादि / तथाऽपि वृद्धः श्लेष्मा यदा वातं पित्तेन सह आवृणोति तदा ताभ्यां संशोष्यमाणस्तृष्णां जनयति / ता इति तृष्णाः / क्षतजा जलप्लुतो जलानेगात्रः। चन्दनभूषिताङ्गः चन्दनानुलिप्तशरीरः / स्रग्वी पुष्पमालायुक्तः / सभक्तां भक्तेन सहिताम् / पिशि व्रणनिमित्ता / चतुर्थीति चतुर्थग्रहणादाद्यानां चतसृणां तोपदंशां मांसभक्षणसहिताम् / रोगान् पानजानित्यर्थः / तृष्णानां सुखसाध्यवं रसक्षयामसमुद्भवयोर्दुःसाध्यत्वं च बोधमनोनुविघ्नं च मदं न याति मनोविघातकं मदं न प्राप्नोति / यति / क्षयात् रसक्षयात् , 'रसक्षयाद्या क्षयसंभवा सा' इति वक्ष्यएतेनोत्तरी मदौ नाधिगच्छतीत्युक्तम् / अन्ये 'मनोमतिघ्नं माणवचनात् / अन्या अपरा / आमसमुद्भवा अजीर्णजा / च मदं न याति' इति पठन्ति; तत्र मनोबुद्धिप्रमोहलक्षणं भुक्तनिमित्तजा चेति स्निग्धादिभोजननिमित्ता / यद्यपि तत्रामदं न प्राप्नोतीत्यर्थः॥८१॥ न्तरे पञ्चैव तृष्णा निर्दिष्टाः, तथाऽप्यत्र निदानभेदेन चिकित्साइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां भेदात् सप्त निर्दिष्टाः / या च खभावजा तस्या अत्रानधिकारः, सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रे सप्तचत्वारिंश खस्थोजस्करचिकित्सितविषयत्वात् ; या च बुभुक्षाप्रभवा सा त्तमोऽध्यायः / / 47 / / 1 'कषाययोगान्' इति पा० / २'तृष्णा प्रतिबला' इति पा०। 1 'अयमर्धश्वोको हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते। 2 'कफाश- 3 'लिङ्गानि तासां शृणु चौषधानि' इति पा०। 4 'संग्रहे इति यस्थ इति पा० / 3 'मनोमतिघ्नं च' इति पा० / हस्तलिखितपुस्तकेषु पाठ उपलभ्यते।

Page #848
अध्यायः 48] सुश्रुतसंहिता / 751 ज्वराधिकारे सम्यग्लङ्घनलक्षणलेनोका, तस्या अप्यनधिकार- कण्ठोपलेपो मुखपिच्छिलत्वं त्वेनागणनं; या च पित्तज्वरलिङ्गत्वेन कथिता सा पैत्तिकायाम- शीतज्वरश्छर्दिररोचकश्च // वरुद्धा या च पानजा सा क्षयजायामवरुद्धति; अतो न संख्या- कफात्मिकायां गुरुगात्रता च तिरेकः / निबोध जानीहि / अनुपूर्वशः यथाक्रमेण / केचित् शाखासु शोफस्त्वविपाक एव // 'लिङ्गानि तासां शृणु सौषधानि' इति पठन्ति // 6 // एतानि रूपाणि भवन्ति तस्यां ताल्वोष्ठकण्ठास्यविशोषदाहाः तयाऽदितः काङ्क्षति नाति चाम्भः // 11 // संतापमोहभ्रमविप्रलापाः॥ कफजतृष्णालक्षणमाह-कफावृताभ्यामित्यादि / अनिलानपूर्वाणि रूपाणि भवन्ति तासा लाभ्यां वातपित्ताभ्याम् / गुरुखमुदरे बोद्धव्यम् / तयार्दितः मुत्पत्तिकालेषु विशेषतस्तु // 7 // कफतृष्णया पीडितः / कण्ठोपलेपः कण्ठे मलवृद्धिः / मुखपितृष्णायाः पूर्वरूपमाह-ताल्वोष्ठकण्ठास्येत्यादि / विशोष-च्छिलखं श्लेष्मणी लिप्तमुखत्वम् / शीतज्वरः शीतपूर्वो ज्वरः। दाहा इति ताल्वादिभिः सह प्रत्येकं संबध्यते / विशोषो विशे- गुरुगात्रता हखपादशिरोगुरुजम् / शाखासु बाहुपादेषु / षेण शोषः / सन्तापो धर्मादिभिरिव / मोहो वैचित्त्यम् / शोफः श्वयथुः / अविपाक आहारस्यापचनम् / नातिकाङ्क्षति विप्रलापो विविधप्रकारेण भाषणम् / तासां तृष्णानाम् / नात्यभिलषतीत्यर्थः / केचिदमुं पाठमन्यथा पठन्ति-'बाष्पा. उत्पत्तिकालेषु विशेषतस्विति तानि पूर्वरूपाणि अतिशयेनो-वरोधात् कफसंवृतेऽनौ तृष्णा बलासेन भवेत्तथा च' इति त्पत्तिकालेषु संभवन्तीत्यर्थः // 7 // शेषं निद्रेत्यादि समम् // 10 // .11 // शुष्कास्यता मारुतसंभवायां. क्षतस्य रुकुशोणितनिर्गमाभ्यां तोदस्तथा शैङ्कशिरःसुचापि॥ तृष्णा चतुर्थी क्षतजा मैता तु॥ स्रोतोनिरोधो विरसं च वक्र तयाऽभिभूतस्य निशादिनानि शीताभिरद्भिश्च विवृद्धिमेति // 8 // गच्छन्ति दुःखं पिबतोऽपि तोयम् // 12 // वातजतृष्णालक्षणमाह-शुष्कास्यता मारुतसंभवायामित्यादि / शुष्कास्यता मुखशोषः / शङ्खशिरःसु शङ्खयोः शिरसि क्षतजतृष्णालक्षणमाह-क्षतस्येत्यादि / क्षतस्य व्रणिनः चेत्यर्थः / स्रोतोनिरोधः कर्णस्रोतोनिरोधः / विरसं विरुद्धरसमा पुरुषस्य या तृष्णा भवेत् सा चतुर्थी क्षतजा / तया च पीडिएति प्राप्नोति / केचित् 'शुष्कास्यता' इत्यत्र 'क्षामास्यता' इति / तस्य। तस्य पुंसः तोयं पिबतोऽपि निशादिनानि दुःखं गच्छन्तीति पठिबा वक्तुं चर्वयितुं चासामर्थ्यमिति व्याख्यानयन्ति / संबन्धः // 12 // 'शजविरःसु चापि' इत्यत्र 'शशिरोगलेषु' इति केचित् रसक्षयाद्या क्षयजा मता सा पठन्ति // 8 // तयाऽदितः शुष्यति दह्यते च // मूर्छाप्रलापारुचिवक्रशोषाः अत्यर्थमाकाहति चापि तोयं पीतेक्षणत्वं प्रततश्च दाहः॥ तां सन्निपातादिति केचिदाहुः // 13 // शीताभिकाङ्क्षा मुखतिक्तता च रसक्षयोक्तानि च लक्षणानि पित्तात्मिकायां परिधूपनं च // 9 // तस्यामशेषेण भिषग्व्यवस्येत् // पित्तजतृष्णालक्षणमाह-मूछेत्यादि / मूर्छा चेतना- / रसक्षयाच क्षयजेत्यादि / मता कथिता। आकाशति अभिलच्युतिः / पीतेक्षणलं पीतनेत्रता / प्रततः सन्ततः / शीता-षति / तां सन्निपातादिति केचिदाहुरिति राज्यहोः षट्सु कालेभिकाला शीतेच्छा / परिधूपनं धूमोद्वम(ह)नमिव // 9 // वत्यर्थं पानीयपानेनापि तदनुपशमात् / परमतमप्रतिषिद्धम् अनुमतम् / रसक्षयोक्तानि लक्षणानि 'रसक्षये हृत्पीडा कम्पः' कफावृताभ्यामनिलानलाभ्यां इत्यादीनि / 'रसक्षयोत्थानि' इति केचित् पठन्ति / तस्यां ___ कफोऽपि शुष्कःप्रकरोति तृष्णाम् // क्षयजतृष्णायाम् / व्यवस्येत् जानीयात् // 13 ॥निद्रा गुरुत्वं मधुरास्यता च तयाऽर्दितः शुष्यति चातिमात्रम् // 10 // त्रिदोषलिङ्गाऽऽमसमुद्भवा च हृच्छलनिष्ठीवनसादयुक्ता // 14 // १०वितोददाहाः' इति पा०। 2 'वितोदः सूच्यादिभिरिव विविधवेदनाः' इति पा०।३'शशिरोगलेषु' इति पा०। 4 'रसा- / 1 'मुखे पैच्छिल्यम्' इति पा०। 2 'भवेत्सा' इति पा० / म्बुवाहिधमनीनिरोधः' इति पा० / 5 'बाप्पावरोधात्कफसंवृतेऽग्नौ | 3 'रसक्षयाथा क्षयसंभवा सा तयाऽभिभूनस्तु निशादिनेषु / पेपीयतृष्णा बलासेन भवेत्तु तत्र' इति पा०। ६'तृष्णादितः' इति पा०।तेऽम्भः स सुखं न याति तां सन्निपातादिति केचिदाहुः' इति पा०।

Page #849
752 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतनं आमजतृष्णालक्षणमाह-त्रिदोषलिङ्गामसमुद्भवेत्यादि / सुवर्णरूप्यादिभिरित्यादि / सुवर्णादिभिर्लोष्टेः सिकतादिभिर्वा त्रिदोषलिझा दोषत्रयलिङ्गयुक्ता, अजीर्णतो दोषत्रयकोपात् / अग्नितप्तैः कृतं संस्कृतं जलं सुखोष्णं पीतं सत् तृष्णां शमयेत्, निष्ठीवनं थुगथुगिका / सादः आग्लानिः // 14 // तदेव वा हिमीकृतं शर्करामधुयुक्तं पीतं सत् तृष्णां शमयेदिति स्निग्धं तथाऽम्लं लवणं च भुक्तं पिण्डार्थः // 18 // गुर्वन्नमेवातितृषां करोति // पञ्चाङ्गिकाः पञ्चगणा य उक्ताभक्तजतृष्णालक्षणमाह-स्निग्धं तथाऽम्लमित्यादि / तृषां स्तेष्वम्बु सिद्धं प्रथमे गणे वा॥ तृष्णाम् / एषा कफात् , वातपित्ते तु सर्वाखपि कारणे (2) // पिबेत् सुखोष्णं मनुजोऽचिरेण क्षीणं विचित्तं बधिरं तृषार्त तृषो विमुच्येत हि वातजायाः॥ 19 // विवर्जयेनिर्गतजिह्वमाशु // 15 // सामान्यचिकित्सितमभिधायेदानीं विशिष्टचिकित्सितमाहइदानीमवस्थायां सर्वासां वर्जनमाह-क्षीणं विचित्तमि-| पञ्चाशिकाः पश्चगणा इत्यादि / पञ्चाङ्गिकाः पञ्चगणा ये उक्ताः त्यादि / विचित्तं नष्टमनस्कम् / तृषार्त तृष्णापीडितं पञ्चमूलानि / प्रथमे गणे विदारिगन्धादौ // 19 // मनुष्यम् // 15 // पित्तघ्नवगैस्तु कृतः कषायः तृष्णाभिवृद्धावुदरे च पूर्णे सशर्करः क्षौद्रयुतः सुशीतः॥ तं वामयेन्मागधिकोदकेन // पीतस्तृषां पित्तकृतां निहन्ति विलोभनं चात्र हितं विधेयं क्षीरं शृतं वाऽप्यथ जीवनीयैः // 20 // स्याहाडिमानातकमातुलुङ्गैः // 16 // पित्तजतृष्णाचिकित्सितमाह-पित्तनवगैस्वित्यादि / पित्ततिनः प्रयोगैरिह सन्निवार्याः नवगैः उत्पलसारिवादिकाकोल्यादिभिः / कृतः संस्कृतः / शीतैश्च सम्यग्रसवीर्यजातैः॥ जीवनीयैः काकोल्यादिभिः // 20 // इदानी चिकित्सावसरः-तृष्णाभिवृद्धावित्यादि / वामयेत् बिल्वाढकीकन्यकपैश्चमूलीछर्दयेत्, पर क्षयजा विहाय; तत्र हि क्षीणधातुखाद्वमनमनु दर्भेषु सिद्धं कफजां निहन्ति // चितम् / तथा च तत्रान्तरम्,-"उल्लेखनं तु तृष्णासु क्षया हितं भवेच्छर्दनमेव चात्र दन्यत्र युज्यते" इति / मागधिकोदकेन पिप्पलीमिश्रितज- तप्तेन निम्बप्रसवोदकेन // 21 // लेन / विलोभनं विशिष्टो लोभः। कैर्विलोभनं विधेयं स्यादित्याह कफजतृष्णाचिकित्सितमाह-बिल्वाढकीकन्यकपञ्चमूली-दाडिमानातकेत्यादि / एतेन तल्लालानावाय तस्य पुरतो त्यादि / कन्यकपञ्चमूली लघुपञ्चमूलम् / अत्र कफजतृष्णादाडिमाघम्लफलमग्ये खादेयुरित्युक्तं, अन्ये नानाप्रकाराभिः याम् / निम्बप्रसवोदकेन निम्बपल्लवोदकेन / केचित् 'बिल्वाकथाभिरपि विलोभनमिच्छन्ति / केचिद्विलोभनमित्यत्र विल ढकीकण्टकपञ्चमूलीदर्भेषु' इति पठन्ति / कण्ट किपञ्चमूलं करवनमिति पठन्ति; विलखनं लघुभोजनं नतु लक्खन, तस्य मर्दकत्रिकण्टकेत्यादिनोक्तम् / अपरेः 'बिल्बाढकीकण्टकपेश्वकोपित्तकरखादिति च व्याख्यानयन्ति। तिस्रः वातपित्तकफजा लदर्भेषु' इति पठन्ति / तं च पाठं कार्तिककुण्डो नेच्छति, स्तृष्णाः / सनिवार्या निवारणीयाः। प्रयोगैः वक्ष्यमाणः / सम्य- सर्वतृष्णासु पित्तसद्भावेन पञ्चकोलस्यानुचितखात् // 21 // प्रसवीर्यजातैरिति संपूर्णरसवीरित्यर्थः // 16 // ____सर्वासु तृष्णास्वथवाऽपि पैत्तं गण्डूषमम्लैर्विरसे च वक्के कुर्याद्विधि तेन हि ता न सन्ति // कुर्याच्छुभैरामलकस्य चूणैः॥१७॥ इदानीं सर्वतृष्णासु पित्तनो विधिः कार्य इति दर्शयन्नाहगण्डूषमम्लेरित्यादि / अम्लैः मद्यारनालमातुलनादिभिः / सर्वास तष्णास्वथवेत्यादि / पैत्तं विधिं वक्ष्यमाणं मधुरशीताबिरसे चेति चकार आमलकस्य चूर्णेरित्यत्र द्रष्टव्यः / तेन न टिभिः पानालेपनपरिषेकादिकम् / तेन पेत्तेन विधिना, हि केवलमम्लैर्गण्डूषं कुर्यात् आमलकस्य चूर्णैरपीत्यर्थः // 17 // यस्मात् ताः तृष्णाः, न सन्ति न भवन्ति ॥सुवर्णरूप्यादिभिरग्नितप्तै पर्यागतोदुम्बरजो रसस्तु ोष्टैः कृतं वा सिकतादिभिर्वा // सशर्करस्तत्वथितोदकंवा // 22 // जलं सुखोष्णं शमयेत्तु तृष्णां वर्गस्य सिद्धस्य च सारिवादेः / सशर्करं क्षौद्रयुतं हिमं वा // 18 // पातव्यमम्भः शिशिरं तृषार्तेः॥ रति संपूर्णरसमाः / प्रयोगैः वापतकफजा- मदकत्रिकण्टकेत्यादिना' इति पठन्ति / / 'गुर्वनमेवाशु' इति पा०। 2 विलेपनं चात्र हितं वदन्ति' १'तैरम्बु' इति पा०। 2 'मनुजोऽस्पशस्तु' इति पा० / इति पा०। 3 तृष्णा प्रयोगैरिह सा निवार्या' इति पा० / / ३.०कण्टकपञ्चमूली' इति पा०। 4-5 'विवाढ कीकञ्चकपञ्च४ 'सिकतोपला' इति पा० / | कोलदभेषु' इति पा० / 6 तेन विना न शान्तिः' इति पा० /

Page #850
अध्यायः 18] सुश्रुतसंहिता। 753 . अपरमपि सर्वतृष्णासु विधिमाह-पर्यागतोदुम्बरज इत्या- क्षतजतृष्णायां पदपानकान्याह-मधूकपुष्पादिश्वित्यादि / दि / पर्यागतोदुम्बरजो रस इति पक्कोदुम्बरखरसः / तत्कथि- मधूकपुष्पादिषु मधूकशोभाजनकोविदारप्रियङ्गुपुष्पेषु चतुर्यु तोदकं पक्कोदुम्बरक्कथितजलम् / सिद्धस्य क्वाथपानपरिभाषया। रक्तपित्तनगणपठितेषु; अन्ये मधूकपुष्पद्राक्षाकाश्मर्यखर्जूरेषु शिशिर शीतलम् // 22 // चतुर्यु रक्तपित्तपठितेष्विति वदन्ति / राजादनः चारः, अन्ये कशेरुङ्गाटकपद्ममोच क्षीरिकामाहुः / क्षीरिकपीतन आईशिरीषः, अन्ये क्षीरीति .. बिसेक्षुसिद्धं क्षतजां निहन्ति // 23 // द्रव्यान्तरमिच्छन्ति; तथा सति सप्तद्रव्यत्वेन संख्यातिरेकः क्षतजतृष्णाचिकित्सितमाह-कशेरुशाटकेत्यादि / मोचा। स्यात् / पानकानि कषायाणि / अत्रापि यथेरितेनेति योज्यं; कदली। बिसं- पद्ममूलम् / सिद्धमित्यत्र 'तोयं' इति शेषः तेने लाजादि दत्त्वा प्रवाते निशि वासनं शर्करादिप्रक्षेपश्च गृह्यते। अत्र क्षतजतृष्णायाम् / केचित् 'ससारिवादौ' इत्यादिना 'क्षीरिकपीतनेषु' इति पर्यन्तेन पदपानकानि वदन्ति; तन, लाजोत्पलोशीरकुचन्दनानि सारिवादेस्तृणपश्चमूलादीनां विशेषणत्वेनोक्तलात् पञ्च पानकानि दत्त्वा प्रवाते निशि वासयेत्तु // स्युः / अपरे तु कशेर्वादिमारभ्य षट्रपानकानीच्छन्ति; तदपि तदुत्तमं तोयमुदारगन्धि न, तस्य पृथग्दर्शितखात् // 26 // सितायुतं क्षौद्रयुतं वैदन्ति // 24 // द्राक्षाप्रगाढं च हिताय वैद्य सतुण्डिकेराण्यथवा पिबेत्तु स्तृष्णादितेभ्यो वितरेभरेभ्यः॥ / पिष्टानि कार्पाससमुद्भवानि // इदानी क्षतजतृष्णायां योगान्तरमाह-लाजोत्पलोशीरकु क्षतजतृष्णायामपरमपि योगान्तरमाह-सतुण्डिकेराण्यथा चन्दनानीत्यादि / एतानि लाजोत्पलादीनि दत्त्वा तोयं जलं वेत्यादि / तुण्डिकेरी वनकार्पासी / कार्पाससमुद्भवानि कार्पासप्रवाते निशि वासयेत्, ततश्च तदुदकमुदारगन्धि सुगन्धि- फलानि / एतेन वनग्राम्यकार्पासीफलानि पियनि पातव्यानि / पुष्पाधिवासितं सिताक्षौद्युतं क्षतजतृष्णायामुत्तमं वदन्ति / तदु- कार्तिककुण्डस्तु 'सर्वासु तृष्णास्वथवा' इत्यादिकं' 'कार्पादकं यथा प्रयुज्यते तदा(था)ह-द्राक्षाप्रगाढमित्यादि / केचि- ससमुद्भवानि' इत्यन्तं सर्वासु तृष्णासु चिकित्सितं मन्यते ॥दनन्तरोक्तं 'कशेरुझाटक-' इत्यादिकं तथा 'लाजोत्पलोशीर क्षतोद्भवां रुग्विनिवारणेन कुचन्दनानि' इत्यादिकं चैकैत्र कृत्वाऽन्यथा पठन्ति, ते च जयेद्रसानामसृजश्च पानः॥२७॥ कशेर्वादिसिद्ध तोये लाजोत्पलादीनि दत्त्वा निशि वासयेदिति योजयन्ति; तेच कशेर्वादिकं 'कुर्यात् कषायाणि यथेरितानि' क्षतजतृष्णायामपरमपि चिकित्साविशेषमाह-क्षतोद्भवाइति पर्यन्तं सामान्यतृष्णाचिकिस्सितमिति मन्यन्ते, म च मित्यादि / रुग्विनिवारणेन क्षतोद्भवरुगपनयनेन / रसानां पाठोऽभावान दर्शितः // 24 // मांसरसानाम् / असज इति एणादिशोणितस्पेत्यर्थः॥२७॥ ससारिवादौ वर्षपश्चमूले क्षयोस्थितां क्षीरपतं निहन्यातथोत्पलादौ थमे गणे च // 25 // मांसोदकं वा मधुकोदकं वा॥ कुर्यात् कषायं च यथेरितेने क्षयजायास्तृष्णायाश्चिकित्सितमाह-क्षयोस्थितां क्षीरतक्षतजतृष्णायामपराज्यपि योगान्तराण्याह-ससारिवादौ मित्यादि / क्षीरघृतं क्षीरमथनोद्भूतं घृतं क्षीरमिश्रितं घृतं तृणपञ्चमूळे इत्यादि / ससारिवादी सारिवादिगणसहिते / एत- वा। मांसोदकं मांसरसस्याच्छो भागः सौरावाख्यः / मधुकोद्विशेषणं तृणपाश्चमूलोत्पलादीनाम् / तृणपञ्चमूले कुशकाशनल- | दक यष्टामधुकादकम् / काय | दकं यष्टीमधुकोदकम् / केचिदत्र माषोदकमिति पठित्वा भाषदर्भत्यादिके / उत्पलादी उत्पलरकोत्पलेत्यादिके। प्रथमो गणो | यूषमिति व्याख्यानयन्ति ।विदारिगन्धादिः / यथेरितेनेति पूर्वोकविधानेन / एतेन लाजादि ____ आमोद्भवां बिल्ववचायुतैस्तु दत्त्वा प्रवाते निशि वासनं शर्करादिप्रक्षेपथ लभ्यते / जयेत् कषायैरथ दीपेनीयैः // 28 // 'यथेरितेन' इत्यत्र केचित् 'यथैतदुजम् इति पठन्ति तत्रापि आम्रातभल्लातबलायुतानि स एवार्थः॥१५॥ पिबेत् कषायाण्यथ दीपनानि // मधूकपुष्पादिषु चापरेषु // आमजायाश्चिकित्सामाह-आमोद्भवामित्यादि / दीपनीयैः राजादनक्षीरिकपीतनेषु पिप्पल्यादिद्रव्यकृतः / आम्रातेत्यादि / आम्रातकादियुतानि षट् पानकान्यत्र हितानि च स्युः॥२६॥ दीपनानि कषायाणि आमजतृष्णार्या पिबेदित्यर्थः // 28 // 1 'बिसेषु सिद्धम्' इति पा०।२ 'तथैव' इति पा०।३ अयं हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते। 4 'मधुरे' इति पा०। 5 'यथैव 1 तेन पुष्पाधिवासनं शर्कराबावापश्च गृयते' इति पा० / युक्तं' इति पा०। | १'दीपनानाम्' इति पा०। सु०सं० 95

Page #851
754 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं स्वैःस्वीकार गुर्वनजातां वमनैर्जयेच | इति यावन पठति; अस्माभितु श्रीजेजटेन पठितत्वात् सयारते सर्वकृतां च सृष्णाम् // 29 // पठितः।भकजतृष्णाचिकित्सामाह-गुर्वन्नजातामित्यादि / गुर्व यैर्वमनानि तासां मजाता तृष्णां वमनैर्जयेदित्यर्थः / कि गुर्वन्नजातामेव वमनै- तथा ज्वरोक्तानि च पाचनानि // 32 // येतान्यामपीत्याह-क्षयादित्यादि / क्षयाहते इति क्षयां पर्व सुष्णास वमनान्युक्तानि, तानि च यैव्यैः क्रियन्ते विहाय, सर्वदोषारब्धा तृष्णामपि वमनैजयेदिति पिण्डार्थः / तान्याह-खैः खैरित्यादि / खैः खैः कषायैः आत्मीयैरात्मीयैः क्षयजाऽपि सर्वदोषारब्धा, तस्यां क्षीणधातुखाद्वमनं न काये- क्वाथैः एतेनैतदुक्तं-यासु छर्दिषु शमनाय ये कषाया उक्तामिति द्योतनाथ क्षयाहते इति कृतम् / सर्वकृताम् आमजामित्यर्थः, तरेव वमनानि तास योज्यानि, तथा ज्वरोक्तानि पाचनानि च तस्या अपि दोषत्रयोत्पन्नत्वात् / अन्ये तु 'क्षयाहते सर्वकृताश्च | कालिका तृष्णा' इति पठन्ति, क्षयजां विहाय अन्याः सर्वा अपि तृष्णा वमनैर्जयेदिति व्याख्यानयन्ति // 29 // लेपावगाहौ परिषेचनानि कुर्यात्तथा शीतगृहाणि चापि // श्रमोद्भवां मांसरसो निहन्ति संशोधनं क्षीररसौ घृतानि गुडोदकं वाऽप्यथवाऽपि मन्थः॥ सर्वासु लेहान्मधुरान् हिमांश्च // 33 // तृष्णाप्रसनेन श्रमादिजातानामपि तृष्णानां प्रतीकारमाह- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतत्रान्तर्गते कायश्रमोद्भवामित्यादि / मन्थः 'सक्तवः सर्पिषाऽभ्यता' इत्याद्युक्तः। चिकित्सातन्त्रे (दशमोऽध्यायः, आदितः) यदा श्रमजतृष्णा वातोल्बणा भवति तदा त मासरसो निहन्ति, अष्टचत्वारिंशोऽध्यायः॥४८॥ यदा पित्तोल्बणा तदा मन्थ इति तात्पर्यार्थः // सर्वतृष्णासु पित्तहरो विधिः कार्य इति यत् प्रागुक्तं तमेव भक्तोपरोधातृषितो यवागू पित्तहरविधिमाह-लेपावगाहावित्यादि / संशोधनं विरेचनं, मुष्णां पिबेन्मन्थमथो हिमं च // 30 // पित्तहरत्वात् // 33 // भकोपरोधादित्यादि / भकोपरोधात आहारनिरोधात् / उष्णां इति श्रीडम्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां यवागू वातोत्कटायो, हिमं मन्धं च पित्तोत्कटायां, पिबेदिति सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रान्तर्गते कायचिकित्सा पर्यवसितोऽर्थः // 30 // तन्ने तृष्णाप्रतिषेधो नामाष्टचत्वारिंश- .. या बेहपीतस्य भवेष तृष्णा तमोऽध्यायः // 48 // तत्रोष्णमम्भः प्रपिबेन्मनुष्यः॥ या मेहपीतस्य भवेदित्यादि / यद्यपि 'बेहपीतस्य चेतृष्णा एकोनपश्चाशत्तमोऽध्यायः। पिवेत्' इत्यादिनैव मेहजतृष्णाचिकित्सितं प्रागुक्तं, तथाऽपि अथातश्छर्दिप्रतिषेधमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ प्रकरणान्तरत्वाद्दाार्थ पुनरुक्तम् // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ मधोद्भवामर्धजलं निहन्ति तृष्णाप्रतिषेधानन्तरं तृष्णोपचारतुल्यत्वात्तृष्णाप्रतिषेधे मद्यं तृषां याऽपि च मद्यपस्य // 31 // छर्देरुपादानाच छर्दिप्रतिषेधारम्भो युक्त इत्यत आह-अथात मद्योगबामर्धजलमित्यादि / यद्यपि मदात्ययप्रस्तावे मराज- इत्यादि // 1 // 2 // तृष्णाचिकित्सितमुक्तं, तथाऽप्यधिकरणवशात् पुनरुक्तमतो न | अतिद्रवैरतिस्निग्धैरहठ्ठलवणैरति // दोषः॥३१॥ अकाले चातिमात्रैश्च तथाऽसात्म्यैश्च भोजनैः // 3 // तृष्णोद्भवां हन्ति जलं सुशीतं श्रमात् क्षयात्तथोद्वेगादजीर्णात् कृमिदोषतः॥ सशर्करं सेक्षुरसं तथाऽम्भः॥ | नार्याश्चापन्नसत्त्वायास्तथाऽतिद्रुतमश्नतः॥४॥ तष्णोद्भवामित्यादि / तृष्णोद्भवामिति द्रोगकर्षितस्य पुरुष- | अत्यन्तामपरीतस्य छ। संभवो धुवम् // स्योत्तरकालोत्पनामित्यर्थः / सशर्कर सुशीतं पानीयं तथा | (बीभत्सैहेतुभिश्चान्यैर्वृतमुत्क्लेशितो बलात् // 5 // ) इक्षुरससहितं च पानीयं तृष्णोद्भवां तृष्णां हन्तीति पिण्डार्थः / | छहेतुमाह-अतिद्रवैरित्यादि / एवंभूतस्य पुरुषस्य कार्तिककुण्डस्तु 'श्रमोद्भवां मांसरसो निहन्ति' इत्यारभ्य | भतिद्रवादिभिः कारणेश्छAः संभव उत्पत्तिर्भवेदिति संबन्धः / तैष्णोद्भवा हन्ति जलं सुशीतं सशर्कर सेक्षुरस तथाऽम्भः' अहृद्यैः अप्रियः / उद्वेग उद्वेजनम् / आपनसत्त्वाया गर्भिण्याः। 1-2 'उष्णोद्भवं' इति पा० / 1 भयमर्थलोको हाराणचन्द्रेण न पठितः /

Page #852
अध्यायः 49] सुश्रुतसंहिता। 755 अतिद्रुतम् अतिशीघ्रम् / अनतो भोजनं कुर्वतः / अत्यन्ताम- यत्र रोगे एवंविधं छर्दयेत् जीणे चाधिकं छर्दयेत् सा वमिपरीतस्य अत्यर्थमामवेष्टितस्य / केचित् 'असन्तामपरीतस्य' रनिलजा ज्ञेयेति संबन्धः / केचिदमुमन्यथा पठन्ति, स इत्यत्र 'बीभत्सर्हेतुभिश्चान्यैः' इति पठन्ति; पूयामेध्यादिदर्शन-चाभावान दर्शितः॥९॥ गन्धाखादैघृणाकरैरिति च व्याख्यानयन्ति // 3-5 // योऽम्लं भृशं वा कटुतिक्तवक्र: छादयन्नाननं वेगैरर्दयन्नङ्गभञ्जनैः॥ . पीतं सरक्तं हरितं वमेद्वा // निरुच्यते छर्दिरिति दोषो वक्राद्विनिश्चरन् // 6 // सदाहचोषज्वरवशोषो छर्दिनिरुक्तिमाह-छादयन्नाननमित्यादि / छादयन् पूर __मूर्छान्वितः पित्तनिमित्तजा सा // 10 // यन्, आननं वर्क, प्रवृत्तराभिमुख्येनावस्थितत्वं वेगः, अर्द- | पित्तजच्छदिलक्षणमाह-योऽम्लमित्यादि / भृशमम्ल यन् दुःखयन् , अङ्गभजनैः अव्यथाभिः, वक्राद्विनिश्चरन् वक्रा- कटुकं वा यो वमेत् / सदाहशब्दश्चोषज्वराभ्यां संवण्यते; द्विनिर्गच्छन् ; वेगैः कृत्ला मुखं पूरयन् अङ्गव्यथाभिश्च पीडयन् चोष आचूष्यत इव वेदना // 10 // पकाभिर्गच्छन् दोषच्छदिरिति निरुच्यत इति संबन्धः / केचित् यो हष्टरोमा मधुरं प्रभूतं 'वकाद्विनिश्चरन्' इत्यंत्र 'वक्रं प्रधावितः' इति पठित्वा मुखं गत शुक्लं हिमं सोन्द्रकफानुविद्धम् // इति व्याख्यानयन्ति // 6 // अभक्तरुग्गौरवसादयुक्तो दोषानुदीरयन् वृद्धानुदादो व्यानसङ्गतः॥ वमेवमी सा कफकोपजा स्यात् // 11 // ऊर्षमागच्छति भृशं विरुद्धाहारसेवनात् // 7 // | कफजवमिलक्षणमाह-यो हृष्टरोमेत्यादि / हृष्टरोमा उद्धर्षि छर्दिसंप्राप्तिमाह-दोषानुदीरयमित्यादि / व्यानसङ्गतः | तरोमाश्चः / प्रभूतं बहु / सान्द्रं धनं / कफानुविद्धं कफमिश्रम् / व्यानेन सह एकीभूत उदानः, विरुद्धाहारसेवनात् विरुद्धाना- अभक्तरुक् अन्नारुचिः / सादः अङ्गग्लानिः // 11 // माहाराणां सेवनात्, वृद्धान् प्रकुपितानं दोषानुदीरयन् भृश ___ सर्वाणि रूपाणि भवन्ति यस्यां मूर्ध्वमागच्छतीति संबन्धः / केचित् 'ईरयन् श्लेष्मपित्ते तु उदानो व्यानसंगतः / ऊर्ध्वमागच्छति रसो विरुद्धाहारसेविनाम् | सा संवेदोषप्रभवा मता तु॥ इति पठन्तिः तं च कार्तिककण्डो नेच्छति, यतो 'दोषो वक्र सानिपातिकवमिलक्षणमाह-सर्वाणीत्यादि / सर्वाणि प्रधावित' इत्यनेन गतार्थ, तथा रससहितस्य च दोषस्योर्ध्व-रूपाणि वातजादिसमस्तच्छर्दिरूपाणि / यद्यपि तत्रान्तरे गमनं रसदोषजत्वेन छः पठितत्वेन सिद्धम् // 7 // सनिपाताख्यच्छर्दिलक्षणमुक्तं, तथाऽप्यत्र क्षीणस्येत्यादिना वक्ष्यमाणेन सा द्वितीया सूचिता, अतश्च नोका ॥सेको हृदयोक्लेशो भक्तस्यानभिनन्दनम् // पूर्वरूपं मतं छर्या बीभत्सजा दौहदजाऽऽमजा च केचित् पूर्वरूपं न पन्ति, युकं च परितुं समानत खात्म्यप्रकोपात् कृमिजा च यो हि॥ सा पञ्चमी तोच विभावयेतु अपठितखात्॥ दोषोच्छ्रयेणैव यथोकमादौ // 12 // यथावं च विभावयेत् // 8 // इदानीं कारणमेदादनेकप्रकारामपि पञ्चमीमेकामेव निर्दिशपूर्वरूपानन्तरं प्रव्यकरूपता भवति, तल्लक्षणान्याह |बाह-बीभत्सजेत्यादि / बीभत्सजा द्विष्टाशुचिपूत्यमेष्यादियथाखं च विभावयेदिति / पूर्वरूपं यथात्मीयं प्रव्यकं रूपाव | काभ्रूणाकराज्जाता / दोहदजा दौहृदविमाननाज्जाता, अन्ये स्थायां विभावयेत् विशेषेण प्रसेकस्य कषायाम्लमधुररसलेन दौहृदां गर्भनिमित्तामाहुः / आमजा विसूच्यादिजाता / भावयेत् जानीयादित्यर्थः॥८॥ सात्म्यप्रकोपात् अकस्मात् सात्म्यत्यागात् / कृमिभिः कृता प्रच्छर्दयेत् फेनिलमल्पमल्पं कृमिजा / बीभत्सजादि यावत्सा पञ्चमी, तां च दोषोच्छ्येणैव शूलार्दितोऽभ्यर्दितपार्श्वपृष्ठः॥ विभावयेत् / अन्ये तु व्याख्यानयन्ति-या कृमिजा सा पञ्चमी, प्रान्तः सघोष बहुशः कषायं तो च दोषोच्छूयेणैव विभावयेदिति // 12 // जीर्णेऽधिकं साऽनिलजा वमिस्तु // 9 // शूलहलासबहुला कृमिजा च विशेषतः॥ पातजच्छदिलक्षणमाह-प्रच्छर्दयेदित्यादि / अभ्यर्दितपा- कृमिहद्रोगतुल्येन लक्षणेन च लक्षिता // 13 // पृष्ठः पीडितपार्श्वपृष्ठः / सघोषं सशब्दम् / एवम्भूतः पुरुषो | १'मूर्छान्विता' इति पा० / २०गौरवसादयुक्तं' इति पा०। 1 'वक्रं प्रधावितः' इति पा० / 2 विरुद्धाहारसेविनाम्' इति | 3 'सान्निपातिक्याश्छदित्वमुक्त' इति पा०। 4 'याऽसात्म्यतो पा० / 3 'हलासोदाररोधौ च प्रसेको लवणस्तनुः / द्वेषोऽनपाने वा' इति पा०। ५'या स्यात्' इति पा०। ६'ताम्ब' इति पा० / च भृशं वमीनां पूर्वलक्षणम्' इति पा०। ४'यश्छईयेत्' इति पा०। ७'शूलहलासभूयिष्ठा' इति पा० /

Page #853
756 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं इदानीं कृमिजाया विशिष्टलिङ्गमाह-शूलहृल्लासबहुले- ससैन्धवं पिबेत् सर्पितच्छर्दिनिवारणम् // त्यादि / हल्लासः थूत्करणम् // 13 // | मुद्रामलकयूषो वा ससर्पिष्कः ससैन्धवः // क्षीणस्योपद्वैर्युक्तां सासूकपूयां सचन्द्रिकाम् // | यवागू मधुमिश्रां वा पञ्चमूलीकृतां पिबेत् // 19 // छदि प्रसक्तां कुशलो नारमेत चिकित्सितुम् // 14 // | पिबेद्वा व्यक्तसिन्धूत्थं फलाम्लं वैष्किरं रसम् // इदानीं सर्वासामेव च वमीनामवस्थायामसाध्यलमाह सुखोष्णलवणं चात्र हितं स्नेहविरेचनम् // 20 // क्षीणस्येत्यादि / नारमेतेति पदं क्षीणस्येत्यादिभिः प्रत्येक | इदानीं वातजवमीचिकित्सितमाह-हन्यादित्यादि / क्षीरयोजनीयम् / तेन क्षीणस्य छदि चिकित्सितुं नारमेत, तथा| घृतमिति क्षीरमथनोद्भूतं घृतं क्षीरयुक्तं वा घृतं क्षीरघृतं; उपद्रवैर्युकां नारमेत, तथा सासूक्तयां नारभेतेत्यादि द्रष्टव्यम् / क्षीरोदकमिति वा पाठः / सलवणं सर्पिराह-ससैन्धवमित्यादि। प्रसको निरन्तरप्रवृत्ताम् // 14 // सर्पिरपक्वमेव / उक्तं च वाग्भटेन-"हन्ति मारुतजा छर्दैि सर्पिः पीतं ससैन्धवम्" (वा. चि. अ. 6) इति / पञ्चमूली. भामाशयोत्क्लेशभवा हि सा कृतां शालपादिकेन बिल्वादिकेन वा कृताम् / यूषमाहस्तस्माद्धितं लक्जनमेव तासु // 15 // मुद्दामलकयूषो वेत्यादि / सपिरिह यूषसंतलनार्थम् / ससैन्धवः इदानी सामान्येन सर्वासामपि वमीनां चिकित्सामाह सैन्धवयुक्तः / यवागूमित्यादि। पञ्चमूली महतीति चन्द्रिकाआमाशयोक्लेशभवा इत्यादि / आमाशयोक्लेशभवा इति आमा कारः, खल्पेति चक्रपाणिः / रसमाह-पिबेद्वा व्यक्तसिशयमक्लिश्य दोषैर्जन्यन्त इति तात्पर्यार्थः हितं लकनं | न्धूत्थमित्यादि / किम्भूतं ? व्यक्तसिन्धूत्थं प्रकटलवणम् / 'बलिन' इति वाक्यशेषः / तासु छर्दिषु // 15 // वैष्किर लावादिमांसरसम् / तथा फलाम्लं फलेन दाडिममातुलुवमीषु बहुदोषासु छर्दनं हितमुच्यते // जादिनाऽम्लमम्लतां प्राप्तम् / विरेचनमाह-सुखोष्णलवणं विरेचनं वा कुर्वीत यथादोषोच्छ्रयं भिषक् // 16 // चात्रेति / अत्र वातच्छा , स्नेहविरेचनं स्नेहेन एरण्डतैलादिना विरेचनं स्नेहविरेचनम् / सुखोष्णलवणं सुखं सुखकरमुष्णं लवर्ण घमीषु बहुदोषाखित्यादि / बहुदोषाखिति प्रबलकफासु, | यस्मिन् तत् / उक्तं च वाग्भटेन,-"कोष्णं सलवर्ण चात्र अन्यथा सानिपातिक्यामेव वमनं प्राप्नुयात्। ततश्च बहुवचनं हितं स्नेहविरेचनम्" (वा.चि.अ. 6) इति / अथवा घटते / यथादोषोच्छ्रयमिति दोषोच्छ्रयं दोषाधिक्यमवेक्ष्य 16 सुखोष्णं लवणं चात्र' इति पाठः // 18-20 // संसंर्गश्चानुपूर्वेण यथावं मेषजायुतः॥ | पित्तोपशमनीयानि पाक्यानि शिशिराणि च // शोधनानन्तरं किं कर्तव्यमित्याह-संसर्गश्चानुपूर्वेणेत्यादि / कायापयतानि प्रन्ति पित्तकता वमीम // 22 // संसर्गोऽनसंसर्गः पेयादिः, तर्पणादिकमन्ये, अनुपूर्वेण 'पेयां | शोधनं मधुरैश्चात्र द्राक्षारससमायुतैः॥ बिलेपीमकृतं कृतं च यूषं' इत्यादिक्रमेण / यथाखं भेषजायुत बलवत्यां प्रशंसन्ति सर्पिस्तैल्वकमेव च // 22 // इति वातादेर्यदात्मीयं प्रत्यनीकमौषधं तेन आयुतः ईषद्युत | इदानीं पित्तजवमीचि कित्सितमाह-पित्तोपशमनीयानीइत्यर्थः। त्यादि / पित्तोपैशमनीयानि पित्तज्वरशमनानि, 'यथाखं च लचूनि परिशुष्काणि सात्म्यान्यन्नानि चाचरेत् 17 | कषायाणि ज्वरमानि प्रयोजयेत्' इत्युक्तलात् / पाक्यानि असंसर्जनानन्तरं किं कर्तव्यमित्याह-लघूनीत्यादि / शृतानि / शिक्षिराणि शीतकषायाणि / शोधनं वमनं विरेचनं लघूनि मात्राखभावाभ्यां लघूनि / परिशुष्काणि शष्कुल्या वा; केचिच्छोधनशब्देन विरेचनमेव कथयन्ति, पित्तजायां दीनि / सात्म्यानि ऋतुव्याधिविपरीतानि / केचिल्लघूनीत्यादिकं | तस्य प्रशस्तखात् / अत्र पित्तच्छोम् / मधुरैः शोधनद्रव्यै द्राक्षारससमायुतैः शोधनं विरेकवमनरूपं प्रशंसन्ति / बलवत्यां वमनाईसंशमनमिच्छन्ति, वमनावशिष्टदोषशेषस्य शमनसा तैल्वकं सर्पिः वातव्याध्युक्तं, रोधसंस्कृतं वा // 21 // 21 // ध्यखात् // 17 // औरग्वधादिनिहं दशाङ्गयोगमेव वा॥ यथाखं च कषायाणि ज्वरनानि प्रयोजयेत् // पाययेताथ सक्षौद्रं कफजायां चिकित्सकः॥२३॥ इदानीं वमीषु सामान्यं चिकित्सितमतिदेशेनाह-यथा कफच्छर्दिचिकित्सितमाह-आरग्वधादिनि!हमित्यादि / खमित्यादि / यथावं यथात्मीयम् / एतेन वातादिज्वरहराणि कषायाणि वातादिजासु छर्दिषु योजयेदित्यर्थः // 1 अस्याग्रे हस्तलिखितपुस्तकेऽयं पाठ उपलभ्यते, त्रुटितं हि टिप्पणं संपूर्यते तच्च मयाऽणुबुद्धिना। क्षमन्तु सन्तो मम बुद्धिसागरा हन्यातू क्षीरघृतं पीतं छदि पवनसंभवाम् // 18 // | यतो भवन्तो गुणग्राहका भुवि'। २'पानानि' इति पा०। 3 'पित्तो१ ताभ्यः' इति पा०। २'ताभ्यः छर्दिभ्यः' इति पा०। पशमनीयानि पित्तशान्तिकराणि पानानि पित्तकृतां वमी नन्ति / ३'दोषाधिक्येन' इति पा० / 4 'संसर्गाश्चानुपूर्वेण यथावं किंभूतानि ? शिशिराणि शीतलानि, तथा कषायाण्युपयुक्तानि कषायैमेषजामुतान् इति पा.. म्यरुपयुक्तानि' इति पा०। 4 आरग्वादिभिष' इति पा०।

Page #854
अध्यायः 49] सुश्रुतसंहिता। 757 नि!हं कषायम् / दशाशयोगमिति "नागरं धान्यक भागीमभयां | खं खं चिकित्सितं कार्य, तदनन्तरं दोषचिकित्सितं; अत सुरदारु च / वचां पर्पटकं मुस्तं भूतीकमथ कट्फलम् // विनिः एवौषधमत्र न निर्दिष्टम् / अन्ये तु सर्वाखेव छर्दिषु पुनरावृत्तिकाध्य पिबेत्" इति केचिदशाशब्दमूलमाहुः तं च कार्ति-निवारणार्थमेतत् कर्तव्यमित्याहुः / 'शस्तं' इत्यत्र 'व्यस्तं' ककुण्डो नेच्छति, छर्दिहरत्वेनानभ्युपगमात् / कार्तिकस्तु | इत्यन्ये पठन्ति // 26 // दशाशब्देन 'कटुका चित्रकम्' इत्यादिकं कफज्वरोक्तमाह / यद्यपि 'कटुका चित्रकम्' इत्यादिकं 'यथाखं च कषायाणि | दधित्थरससंसक्तां पिप्पली माक्षिकान्विताम् // ज्वरनानि प्रयोजयेत्' इत्यनेनैव प्राप्तं, तथाऽपि पुनस्तदुपादानं हुनरो लीदा छर्दिभ्यःप्रवि (ति)मुच्यते // 27 // मरिचरहितस्योपयोगार्थम् / अन्ये दशाशब्देनातिसारोक्तं समाक्षिका मधुरसा पीता वा तण्डुलाम्बुना // शालिपादिकमाहु, तमपि दशमूलं निरामहेतुनैव नेच्छति तर्पणं वा मधुयुतं तिसृणामपि भेषजम् // 28 // कार्तिककुण्डः // 23 // खयङ्गतां सयष्टयाहां तण्डुलाम्बुमधुद्वाम् // पिबेद्यवागूमथवा सिद्धां पत्रैः करञ्जजैः // 29 // कृतं गुडूच्या विधिवत् कषायं हिमसंशितम् // युक्ताम्ललवणाः पिष्टाः कुस्तुम्बुर्योऽथवा हिताः // तिसृष्वपि भवेत् पथ्यं माक्षिकेण समन्वितम् // 24 // तण्डुलाम्बुयुतं खादेत् कपित्थं त्र्यूषणेन वा // 30 // सन्निपातजायाश्चिकित्सितमाह-कृतमित्यादि / विधिवत् सिताचन्दनमध्वाक्तं लिह्याद्वा मक्षिकाशकृत् // यथोक्तशीतकषायविधिना / हिमसंज्ञितं शीतकषायाख्यम् / पिबेत् पयोऽग्नितप्तं च निर्वाप्य गृहगोधिकाम्॥३१॥ तिसृषु वातपित्तकफजासु, अपिशब्दात् सन्निपातजाखपि / सापःक्षीद्रयुतान् वाऽपि लाजशक्तून् पिबेत्त सानिपातिकी छर्दिर्बाहुल्येनासाध्या. अतस्तस्याश्चिकित्सित सपि.क्षौद्रसितोपेतां मागधी वा लिहेत्तथा // 32 // नोक्तम् / शीतकषायविधानं च मेषजपलं क्षुण्णमुष्णाम्बुचतु चन्दनं वा घृष्टं मुद्दलाम्बुना // ध्पलाइतं निशि संस्थितं ग्राह्यमिति / तन्त्रान्तरे यथा-"द्रव्या- कोलामलकमज्जानं लिह्याद्वा त्रिसुगन्धिकम् // 33 // दापोत्थितात्तोये प्रतप्ते निशि संस्थितात् / कषायो योऽभिनिर्याति सक्षौद्रां शालिलाजानां यवागू वा पिबेन्नरः॥ स शीतः समुदाहृतः // षड्भिः पलैश्चतुर्भिर्वा सलिलाच्छीत- | याण्युपहरेश्चापि मनोघ्राणसुखानि च // 34 // फाण्टयोः / आलुतं मेषजपलं रसाख्यस्य पलद्वयम्"-जाङ्गलानि च मांसानि शुभानि पानकानि च // इति / प्रचारस्तु भिषजा मेषजपल एव जलपलद्वयेनेति / भोजनानि विचित्राणि कुर्यात्सर्वास्वतन्द्रितः॥३५॥ ननु, गुडूची शाकवर्गे कफपित्तमात्रशमनी पठिता, तत्कथमस्याः शीतकषायो वातादित्रयजासु शस्तत्वेनोपदिश्यते ? इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायउच्यते-मधुयोगमहिना दोषत्रयेऽपि हितलमस्याः / किंवा चिकित्सातन्त्रे छर्दिप्रतिषेधो नाम (एका. शाकवर्गे पत्रमस्याः कफपित्तहरमुकं, लता तु वातं शमयति दशोऽध्यायः, आदितः) एकोनपश्चातदुपरके-"अमृता संग्राहकहीपनीयवातहरश्लेष्मशोणित शत्तमोऽध्यायः॥४९॥ विवन्धप्रशमनाना"-इति // 24 // सामान्येन छर्दिचिकित्सामाह-इपित्थरससंयुकामित्यादि / बीभत्सां यतमैौहदी काशितैः फलैः। दपित्यः कपित्थः, माक्षिकान्वित मधुयुका; दधित्थरस नैर्वमनैश्चामा सात्म्यैः सात्म्यप्रकोपजाम् // 25 // पिप्पलीमधुकयुक्तं पीला छर्दि जयतीति पिण्डायः। समाक्षिकेकृमिहद्रोगवचापि कृमिजो साधयेद्वमीम्॥ त्यादि / मधुरसा मूर्वा / तण्डुलाम्बुना तण्डुलधावनोदकेन / बीभत्सजादिष्वोषधमाह-बीभत्सजामित्यादि / दौहृदी तर्पणं लाजसत्तुकृतं, लाजानां छर्दिहरत्वात् / तिसृणामिति दौहदविमाननजाता बर्मि; अन्ये गर्भजामाहुः / भामाम् आम तिसृणां वातादिजाना, छीना, एतेन त्रिदोषजच्छर्दिहरलमजाम् / पमनं तावत् सर्वाखेवोपदिष्टम् , आमजायो पुनर्वमन स्योक्तं भवति; यतो यत् वातादिजासु पृथक् तिसूषु मेषजं कथनं बलं विनाऽप्यत्र वमनं कार्यमिति प्रतिपादनार्थम् , तदेव मिलितवातादित्रयजाया अपि प्रकृतिसमवेताया हितम् / अन्यथा यामायापत्तिः / सात्म्यप्रकोपजां सात्म्यपरित्यागजाम् | तथा चोकम्,-"यषा पृथक्त्वन तथा चोकम्,-"यैषा पृथक्त्वेन मया क्रियोका ता समिपातेषु च तीक्ष्णबुद्ध्या / रोगेषु दोषाग्निबलाद्यपेक्षया कुर्याद्भि षक शास्त्रविधौ विचक्षणः" इति / खयंगुप्तामित्यादि / स्वयंवितरेख यथादोष शस्तं विधिमनन्तरम् // 26 // गुप्ता कपिकच्छः / तण्डुलाम्बुमधुव्वामिति तण्डुलाम्बुम यथादोषमतिदेशेन चिकित्सामाह-वितरेच यथादोषमि-| धुनि द्रवे यस्यां सा तामित्यर्थः; मधु कर्षप्रमाणं, तण्डुलाम्बु त्यादि / यथादोषमिति दोषानतिक्रमेण; यथादोषप्रकृत्यापादनाय | चतुर्गुणम् / अथवा करजः पत्रैः सह सिद्धां यवागू पिबेत्, 1 'साम्यवासात्म्यकोपजाम्' इति पा०। 1 'गृहगोपिकाम्' इति पा० / 2 स्वादुवत्पानकानि' इति पा०॥

Page #855
758 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwware श्लेष्मभूयिष्ठायामित्युपस्कारः / युक्ताम्ललवणा इत्यादि / युक्ता- मुखेन स्यन्दितुं शीलं येषां तानि, अभिष्यन्दनशीलानि मत्स्यम्ललषणा उचितप्रमाणाम्ललवणयुक्ताः। पिष्टा दृषदि पिष्टाः। माषफाणितादीनि / शीतशब्दः पानादिभित्रिभिः संबध्यते। कुतुम्बुर्यों धान्यकाः / केचिद्युक्ताम्ललवणा इति पदं यवाग्वा- | रजो धूलिः, सा च धूमवज्ञासाप्रवेशात् कारणम् / व्यायामकर्म ऽपि संबध्नन्ति / तण्डुलाम्ब्वित्यादि / त्र्यूषणं त्रिकटुकं; योग- धनुराकर्षणादिव्यापारः / वेगाघातो वेगधारणम् / अपतर्पणम् द्वयमेतत् ; अथवा कपित्थं तण्डलाम्बुयुतं खादेत् ; त्र्यूषणेन अनशनादि / प्रपीडनशब्द आमदोषादिभिः प्रत्येकं संबध्यते / वा युतं खादेत् / सिता शर्करा / चन्दनं रक्तचन्दनम् / सिता- आमदोषः "ऊष्मणोऽल्पबलत्वेन धातुमाद्यमपाचितम् / दुष्टदियुक्तं मक्षिकापुरीषं वा लिह्यात् / पिबेदित्यादि / अग्नितप्ता मामाशयगतं रसमाम प्रचक्षते"--इत्युक्तलक्षणः / कासश्चो. गृहगोधिको पयसि निर्वाप्य तत् पयः पिबेदित्यर्थः / पयो कोऽपि एकनिदानप्रतिपादनार्थ पुनरभिहित इति // 3-5 // जलम् / अत्र गृहगोधि(पि)काशब्देन वरमठीकृतं मृन्मयं गृह- मुहुर्मुहुर्वायुरुदेति सखनो सुच्यते उपचारात् / अथवा सर्पिःक्षौद्रयुतान् लाजशतून यकृप्लिहान्त्राणि मुखादिवाक्षिपन् / पिबेत् / धात्रीरसे चन्दनं वा घृष्ठं मुद्दलाम्बुना पिबेत् / कोला स घोषवानाशु हिनस्त्यसून् यतदिमज्जानं मधुना लिह्यात् / त्रिसुगन्धिकं त्रिजातकं वा मधुना स्ततस्तु हिकेति भिषभिरुच्यते // 6 // लिह्यात् / अथवा शालिलाजानो यवागू पिबेत् / धेयाण्युपाहरेदित्यादि / मनोज्ञानि सुखानि चेति चेतोनासिकाहादजनकानि हिकानां खरूपं निरुक्ति चाह-मुहुरित्यादि / वायुरत्र | सोदानः प्राण इत्याहुः / मुहुर्मुहुरुदेति ऊर्ध्वमेति / सखनः घेयाणि सुगन्धद्रव्याणि, तथा सुखानि आयत्यां सुखजनकानि / शब्दवान् / ऊर्ध्वगतिमेव विशिनष्टि-यकृदित्यादि / अत्र लिहो तथा जागलानि मांसानि शुल्यानि शूलप्रोतानि पक्कानि तथा हखेकारखं छन्दोऽनुरोधात् / मुखादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी, तेन शुभानि पानकानि च सुखजनकानि उपाहरेत् / भोजनानि यकृत्प्लीहान्त्राणि मुखमानीय निःक्षिपन् निःसारयन्नित्यर्थः / विचित्राणि नानाप्रकाराणि कुर्यात् / अतन्द्रितः अनलसः | मुखादिवेत्यादि मुखशब्देन प्राणोदकान्नवाहीनि स्रोतासि लभ्य.. // 25-35 // |न्ते / उक्तं च,-'प्राणोदकानवाहीनि स्रोतांसि विकृतोऽनिलः'. इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्ध- इति / स घोषवानित्यादिना हिकानिरुक्तिः / यतः स वायुः संग्रहाख्यायामुत्तरतन्त्रे छर्दिप्रतिषेधो नामैकोनपश्चा घोषवान् सन् आशु शीघ्रमसून् प्राणान् हिनस्ति ततो बुधैः शत्तमोऽध्यायः॥४९॥ 'हिका' इत्युच्यते / सखन इत्यनेन गतवाद् घोषवानित्यभिधानं निरुक्तिप्रदर्शनार्थम् / हिक्केति निरुतौ पृषोदरादिखाप सिद्धिः। हिग् इति कृखा कायति शब्दायते इति 'हिक्का' इति पञ्चाशत्तमोऽध्यायः। शाब्दिकाः // 6 // अथातो हिकाप्रतिषेधं व्यास्यास्यामः॥१॥ | अनजां यमलां क्षुद्रां गम्भीरां महतीं तथा // यथोषाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ वायुः कफेनानुगतः पञ्च हिक्काः करोति हि // 7 // - छर्दिप्रतिषेधानन्तरं तुल्यसंख्यत्वात् कतिपयनिदानसाम्याच तासां भेदं संप्राप्तिं चाह-अनजामित्यादि / वायुः कफेहिकाप्रतिषेधं व्याख्यातुं प्रतिजानीते, अथात इत्यादि नानुगतः सन् अनजादिभेदेन पञ्च हिकाः करोति / यमलैव चरके व्यपेतेति नाम्ना पठ्यते, अन्नपाने व्यपेते परिणते जायत इत्यतो हेतोः। 'कफेनानुगतः प्राणः' इति वा पाठः / प्राणो. विदाहिगुरुविष्टम्भिरूक्षाभिष्यन्दिभोजनैः॥ ऽत्र वायुरिति // 7 // शीतपानासनस्थानरजोधूमानिलानलैः॥३॥ मुखं कषायमरतिौरवं कण्ठवक्षसोः॥ व्यायामकर्मभाराभ्ववेगाघातापतर्पणैः॥ पूर्वरूपाणि हिकानामाटोपो जठरस्य च // 8 // आमदोषाभिघातस्त्रीक्षयदोषप्रपीडनैः // 4 // हिकाना पूर्वरूपमाह-मुखमित्यादि / मुखं कषायं वातात्, विषमाशनाध्यनशनैस्तथा समशनैरपि // नत कफान्माधुर्य, व्याधिप्रभावात् / अरतिः न कुत्रचिदवस्थिहिक्का श्वासश्च कासश्च नृणां समुपजायते // 5 // तिश्चतसः / केचित् पूर्वरूपं न पठन्ति, कफवातोद्भवस्य गौर. हिकाया निदानमाह-विदाहिगुरुविष्टम्मीत्यादि / विदाह्या- वादेरनुमानग्राह्यत्वात् // 8 // दिमिहिकादयत्रयो जायन्ते इत्यन्वयः। विदाहीनि मरीच स्वरमाणस्य चाहारं भुञानस्याथवा धनम् // सर्षपमधप्रमृतीनि / गुरूणि गुणतः पाकतश्च / विष्टम्मीनि वायुरन्नैरवस्तीर्णः कटुकैरर्दितो भृशम् // 9 // करीरप्रमृतीनि / रूक्षाणि चणकादीनि / अभिष्यन्दीनि. अभि | हिक्कयत्यूर्ध्वगो भूत्वा तां विद्यादनजां भिषक् // क्षयरोगप्रपीडनैः' इति पा.1 १पानान्नेरतिसंयुक्तैः सहसा पीडितोऽनिलः' इति पा०।

Page #856
अध्यायः 50] सुश्रुतसंहिता। 759 4.mmmmm m mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm अनजालक्षणमाह-खरमाणस्येत्यादि / अन्नजादीनां साध्य- इदानीं साध्यानामपि हिकानामवस्थाविशेषेऽसाध्यखमाहखेन प्राशस्त्यात् पूर्वमभिधानम् / आहारं खरमाणस्य अथवा | आयम्यत इत्यादि / यस्य सो हिकतो हिका कुर्वतो देह धनं गुरुमनं भुञानस्य अन्नैरवस्तीर्ण आच्छादितो वायुः आयम्यते दीघों क्रियत इव; तथैव दृष्टिश्चोर्ध्व भवति' इति तथा कटुकैभृशमर्दितो वायुरूवंगो भूत्वा हिक्कयति हिकां क- | शेषः, दृष्टिशब्देनात्र दृष्ट्यधिष्ठानं विवक्षितं, नतु दर्शनेन्द्रियरोति, भिषक् ताम् अन्नजां विद्यात् जानीयात् ; यद्यप्यनजायां शक्तिः / गाढम् अतिशयेन, ताम्यते आकुञ्चते देह इति संबन्ध वायुः कारणं, तथाऽप्यनेन तत्पीडनात्तद्यपदेशः॥९॥- इति जेजटगयदासौ 'ताम्यते यश्च' इति पाठान्तरं, ताम्यते चिरेण यमलैवेगैर्या हिका संप्रवर्तते // 10 // मुह्यति हिकी क्षीणस्तथा अन्न द्विद तथा क्षौति क्षुतं करोति / तो कम्पयन्ती शिरोग्रीवं यमलां तां विनिर्दिशेत् // / द्वाविति आयम्यत इत्यादिना नित्यमित्यन्तेन एकावस्थो हिकी, यमलालक्षणमाह-चिरेणेत्यादि / या हिका निरेण क्षीण इत्यादिना अतिमात्रान्तेनापरः / साध्यानामपि मध्ये यमलैवेगैः संप्रवर्तते सा यमला, यमलैवेंगेयुगपद्वारद्वयं हिकते | एवंविधौ वर्जयेदित्यर्थः; गम्भीरामहत्योः खभावादेवासाध्यइत्यर्थः / कम्पयन्ती शिरोग्रीवमित्युपलक्षणं; तेन चरकोकाः खात्तद्युक्तौ हिकिनौ, अन्त्यो अन्तपठितो, असाध्यो / पाठाप्रलापवमितृष्णावैचित्त्यजृम्भाविप्लुताक्षवमुखशोषाश्च बोद्धव्या | न्तराणि व्याख्याविशेषाश्च विस्तारभयान्न लिखिताः // 15 // इति गयदासः / इयमसाध्याऽपि बलवतः स्थिरपाखिन्द्रि- प्राणायामोवेजनत्रासनानि यस्य सत्त्ववतश्च सिध्यति // 10 // सूचीतोदैः संभ्रमश्चात्र शस्तः॥ विकृष्टकालैर्या वेगैर्मन्दैः समभिवर्तते // 11 // / इदानी हिकानां चिकित्सितमाह-प्राणायामोद्वेजनेत्यादि / क्षुद्रिका नाम सा हिक्का जत्रुमूलात् प्रधाविता॥ अत्र हिक्कासु, प्राणायामादि शस्तमिति संबन्धः / प्राणायामो क्षुद्रालक्षणमाह-विकृष्टकालैरित्यादि / विकृष्टकालैरिति वायोर्निरोधः / यद्यपि रेचकपूरककुम्भकमेदात् प्राणायामस्त्रिचिरेण वेगैर्जायते / किंभूता? जंत्रुमूलात् प्रधाविता आगता, विधः, तथाऽप्यूर्ध्वगतिनिरोधात् कुम्भक एवात्र / त्रासनमल्पसा शुद्रिकाख्या / जत्रुः कण्ठोरसोः सन्धिरिति जेजटः; | सत्त्वस्य भयोत्पादकैर्वाक्यैः / उद्वेजनं परुषवचनैः / सूचीतोदैः जत्रु ग्रीवामूलं, तहणेन हृदयक्लोमकण्ठानामपि ग्रहणमिति संभ्रमः सूचीव्यथाभिर्मनस आकुलीकरणम् / एतच्च प्रायः गयदासः // 11 // क्षुद्रायामनजायां च योजनीयम् ॥नाभिप्रवृत्ता या हिक्का घोरा गम्भीरनादिनी // 12 // यष्ट्याहू वा माक्षिकेणावपीडे शुष्कौष्ठकण्ठजिह्वास्यश्वासपावरुजाकरी॥ पिप्पल्यो वा // 16 // अनेकोपद्रवयुता गम्भीरा नाम सा स्मृता // 13 // | नस्यमाह-यष्ट्याडं वेत्यादि / वाशब्दोऽत्र भिन्नक्रमे / __ गम्भीरालक्षणमाह-नाभिप्रवृत्तेत्यादि। या हिका नाभिप्रवृत्ता यष्ट्याई यष्टीमध, माक्षिकेण मधुना, अवपीडे शस्त, पिप्पल्यो नाभितः प्रवृत्तिर्यस्याः सा, अत एव अस्या गम्भीराखं; घोरा वा शर्कराचूर्णयुक्ता अवपीडे शस्ता इति योजनीयम् // 16 // कष्टसाध्या / शुष्कत्यादि शुष्कशब्द ओष्ठादिभिश्चतुर्भिः संबन्ध सर्पिः कोष्णं क्षीरमिक्षो रसोवा नीयः / तथा अनेकोपद्रववती अनेकोपद्रवैज्वरश्वासतृष्णा नातिक्षीणे छर्दन शान्तिहेतोः॥.. दिभिर्युका, सा गम्भीरा नाम स्मृता; इयमसाध्या // 12 // 13 // भर्माण्यापीडयन्तीव सततं या प्रवर्तते // सपिरित्यादि / सर्पिःप्रभृतिकं पानं हितम् / छर्दनं वमनम् / देहमायम्य वेगेन घोषयत्यतितृष्यतः॥ 'शान्तिहेतोः' इत्यत्रान्ये 'संसनं च' इति पठिखा विरेचनं चेति / महाहिकेति सा क्षेया सर्वगात्रप्रकम्पिनी॥१४॥ व्याख्यानयन्ति; तं च नेच्छन्ति श्रीजेजटाचार्याः, सममहाहिकालक्षणमाह-मर्माणीत्यादि / मर्माणि बस्तिहृदय तन्वेष्वपि हिकासु विरेचनस्यानुक्कलात् ॥शिरोसि; अन्ये नाभिहृदयस्तनमूलान्याहुः / आयम्य विस्तार्य, नारीपयापिष्टमशुक्लचन्दनं 'भायस्य' इति पाठे स एवार्थः / घोषवती सशब्दा / इयमप्य घृतं सुखोष्णं च ससैन्धवं तथा // 17 // . साध्या // 14 // चूर्णीकृतं सैन्धवमम्भसाऽथवा आयम्यते हिक्कतोऽङ्गानि यस्य निहन्ति हिक्कां च हितं च नस्यतः॥ दृष्टिश्चोर्ध्व ताम्यते यस्य गाढम् // नस्यत्रयमाह-नारीपय इत्यादि / नारीपयःपिष्टमशक्लक्षीणोऽन्नविट कॉसते यश्च हिक्की चन्दनं रक्तचन्दनं नस्यतो नस्यात् हितमित्येको योगः। भशुक्लतौ द्वावन्त्यौ वर्जयेद्धिकमानौ // 15 // | चन्दनं सुखोष्णं घृतं चेति द्वितीयः / सुखोष्णम् ईषदुष्णम् / अथवाऽम्भसा चूर्णीकृतं सैन्धवं चेति तृतीयः / एतानि त्रीणि १'धनं सान्द्र' इति पा०। 2 'यमलैवेंगै यो वेगद्वयं नस्यानि दोषाधपेक्षया योज्यानि ॥१७॥करोतीत्यर्थः' इति पा०। 3 'तृष्णातस्य महास्वना' इति पा० / / 4 क्षौति यश्चातिमात्र' इति पा०। १'संसनं च इति पा० /

Page #857
760 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं newwww युख्यामं शालनिर्यासजातं संयुतं वा साधितं दुग्धमातृप्तः सेव्यमानं हिकां निहन्यादिनेपालं वा गोविषाणोद्भवं वा॥१८॥ त्यर्थः // 22 // सर्पिःस्निग्धैश्चर्मबालैः कृतं वा सपूतिकीटं लशुनोग्रगन्धाहिकास्थाने खेदनं चापि कार्यम् // हिग्वनमार्ण्य सुभावितं तत् // नस्यानन्तरं लीनदोषनिहरणार्थ धूमानाह-युख्यादित्यादि। प्रेयप्रसंगेन घेययोगमाह-सपूतिकीटमित्यादि / लशुनाशालनिर्यासः सर्जरसः / नैपालं मनःविलाजातं धूमम् / गोवि- दिकमब्जान्तमाचूर्ण्य तचर्ण सपूतिकीटं पूतिकीटचूर्णसहितं, षाणोद्भवं गोगाद्भवधूम, चमबालगारव / खदनमाह-हिक- तिकीटो 'भोंदुलिका' इति लोके, सुभावितमजाव्योरेव मूत्रेण त्यादि / हिकास्थाने कण्ठस्तनान्तरे / केचिचर्मबालैः खेदन | बहून् वारान् भावितं, घ्रातं हिको निहन्यादित्यर्थः ॥मिच्छन्ति // 18 // क्षौद्रं सितां वारणकेशरं च क्षौद्रोपेतं गैरिकं काञ्चनाढू पिबेद्रसेनेक्षुमधूकजेन // 23 // लिह्याद्भस्म ग्राम्यसत्त्वास्थिजं चा॥ हिक्कानं पानमाह-क्षौद्रमित्यादि / वारणकेशरं नागकेशर, तद्वच्छाविन्मेषगोशल्य(ल्ल)कानां क्षौदादिकमिक्षुमधूकजेन रसेन पिबेदिति संबन्धः; अत्र मधुनो रोमाण्यन्त—मदग्धानि चात्र // द्रवत्वाचूर्णाभावः, तेन मधुनः प्रक्षेपः / मधुमात्रा तु “षोडशामध्वाज्याक्तं बर्हिपत्रप्रसूत टचतुर्भागं वातपित्तकफार्तिषु / क्षौद्रं कषाये दातव्यं विपरीता मेवं भसौदुम्बरं तैल्वकं वा // 20 // तु शर्करा" इति इक्षुरसमधूकखरसौ तु लेहाच्चतुर्गुणौ / उक्त स्वर्जिक्षारं बीजपूराद्रसेन च-"कर्षश्वर्णस्य कल्कस्य गुटिकानां तु सर्वशः / द्रवशुक्त्याक्षौद्रोपेतं हन्ति लीड्वाऽऽशु हिक्काम् // ऽवलेढव्यः पातव्यच चतुर्गुणे" // 23 // लेहानाह-क्षौद्रोपेतमित्यादि / काश्चनाह गैरिकं सुवर्णगैरिक पिबेत् पलं वा लवणोत्तमस्य दाक्षिणात्यप्रसिद्धं क्षौद्रोपेतं लिह्यादित्यर्थः / प्राम्यसत्त्वा गवाद द्वाभ्यां पलाभ्यां हविषः समग्रम् // .. यस्तेषामस्थिजं भस्म क्षौद्रोपेतं लिह्यात् / तद्वदिति क्षौद्रोपेतं / योगान्तरमाह-पिबेत् पलमित्यादि / लवणोत्तमस्य सैन्धश्वाविधादीनां रोमजं भस्म लिह्यात् / श्वावित् सेढिका, तस्याः | वस्य / समप्रमिति इयमुत्तममात्रेति बोधार्थ, तेन हीनबलादिसूचय एव लोमानि / अन्तधूमदग्धानीति एतेषां रोमाणि घट | कमवेक्ष्य हीनमात्रमपि पिबेदित्यर्थः।मध्ये निक्षिप्य मुखं पिधाय दग्धानीत्यर्थः / अत्र हिक्कासु / 'अत्र' इत्यत्र 'भात' इति केचित् पठन्ति / किमेतावदेव लोढ़ा हरीतकी कोष्णजलानुपानां हिका हन्त्युतान्यदपील्याह-मध्वित्यादि / बर्हिपत्रप्रसूतं मयू. पिबेघृतं क्षारमधूपपन्नम् // 24 // रपिच्छचन्द्रिकोत्पलं भम मधुघृतोपेतं, एवं पूर्वोक्तगुणम् / रसं कपित्थान्मधुपिप्पलीभ्यां मधुघृते अत्र न तुल्यभागे; उकं च,-"भजतो विषरूपत्वं शुक्तिप्रमाणं प्रपिबेत् सुखाय // 25 // तुल्यांशे मधुसर्पिषी"-इति / औदुम्बरं तैल्वकं वा भस्म एवं हरीतक्यादियोगत्रयमाह-हरीतकीमित्यादि / घृतं कोष्णं मयूरपत्रवन्मधुघृतोपेतं हिकानम् / खर्जिक्षारमित्यादि / यस्मा- कृखा क्षीरमधुभ्यामुपपन्नं युक्तं पिबेत् / शुक्तिप्रमाणमिति अर्धत् हिका श्लेष्मावरुद्धमार्गवातजा तस्मान्मार्गविशुद्ध्यर्थमेते लेहा पल प्रमाणम् / प्रसृतप्रमाणमित्यर्थः / अर्धपलमितं मधु, पिप्प. देयाः // 19 // 20 // लीप्रमाणं कर्षमात्रम् / कपित्थाद्रसं खरसं, सुखाय आरोग्याय सर्पिःस्निग्धा घ्रन्ति हिक्कां यवाग्व: पिबेत् / हरीतकीमित्यायेको योगः, पिबेद्धृतमित्यादिर्द्वितीयः, कोष्णग्रासाः पायसोया सुखोष्णः॥२१॥ रस कापत रसं कपित्थादित्यादिस्तृतीयः // 24 // 25 // इदानीमाहाराश्रितं हिकानामौषधमाह-सर्पिरित्यादि / कृष्णां सितां चामलकं च लीढं कोष्णप्रासाः सुखोष्णकवलाः / पायसमाह-पायसो वा __ सशृङ्गवेरं मधुनाऽथवाऽपि // सुखोष्ण इति हन्तीत्यनुवर्तते // 21 // कोलास्थिमज्जाजनलाजचूर्णे . शुण्ठीतोये साधितं क्षीरमा हिक्का निहन्यान्मधुनाऽवलीढम् // 26 // तद्वत् पीतं शर्करासंयुतं वा॥ कृष्णादियोगमाह-कृष्णां सितामित्यादि / अथवेति पूर्वयोआतृप्तेर्वा सेव्यमानं निहन्याद् गापेक्षया परयोगापेक्षया वा / कृष्णां पिप्पली, सितां शर्करा, घातं हिकामाश मुत्रं त्वजाव्योः॥२३॥ शवेरै शुण्ठी; कृष्णां सितां च मधुना लियादित्यको योगः, क्षीरमाह-शुण्ठीतोये साधितमित्यादि / शुण्ठीतोये क्षीरा सशृङ्गवेरमामलकं मधुनेति द्वितीयः। कार्तिककुण्डस्तु कृष्णाचतुर्गुणे साधितमजादुग्धं पीतं तद्वत् हिकाहरं भवति शर्करा- १हिङ्ग्वम्भुनाssचूर्य' इति पा० / 2 'पूतिकीटो वर्षाकालो१ यवाग्व माह' इति पा०। वः पीलिन्दिकेति प्रसिद्धः' इति पा०।।पिचुपमाण' इति पान

Page #858
अध्यायः 51] सुश्रुतसंहिता। 761 मित्यादिकमेकमेव योगमिच्छति, विकल्पं तु पूर्वयोगापेक्षया / इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां सुश्रुतव्याख्यायां निबन्धकोलमज्जादियोगमाह-कोलास्थिमजेत्यादि / कोलास्थिमज्जा संग्रहाख्यायामुत्तरतत्रे हिक्काप्रतिषेधो नाम बदरास्थिजातं बीजं, अञ्जनं सौवीराजनं, लाजाः पुष्पितं पञ्चाशत्तमोऽध्यायः // 50 // धान्यम् / मधु चूर्णाद्विगुणितं पातव्यम् // 26 // पाटलायाः फलं पुष्पं गैरिकं कटुरोहिणी // एकपञ्चाशत्तमोऽध्यायः। खर्जूरमध्यं मागध्यः काशीशं दधिनाम च // 27 // चत्वार एते योगाः स्यः प्रतिपादप्रदर्शिताः॥ अथातः श्वासप्रतिषेधं व्याख्यास्यामः॥१॥ मधुद्वितीयाः कर्तव्यास्ते हिकासु विजानता // 28 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पाटलादिकयोगचतुष्टयमाह-पाटलायाः फलं पुष्पमित्यादि। यैरेव कारणर्हिक्का बहुभिः संप्रवर्तते // एते चत्वारो योगाः प्रतिपादं पादिका योगाः, प्रदर्शिता तैरेव कारणः श्वासो घोरो भवति देहिनाम् // 3 // उक्ताः / पाटल्याः सफलं पुष्पं क्षौद्रेणेत्येको योगः / गैरिक हिकाप्रतिषेधानन्तरं तुल्यहेखादिसाम्यात् श्वासप्रतिषेधारवर्णगैरिक, कटुरोहिणी तिक्ता, क्षौद्रेणेति द्वितीयो योगः। खजू- म्भः; अत एव वेगवदूर्वागतवातयोगिवसाधात् हिवाश्वासरमध्यं मागध्यो मधुयुक्ता इति तृतीयो योगः; खजूरमध्यं खजूर- चिकित्सितमेकमेवोक्तं चरके / श्वासनिदानमाह-यैरेवेत्यादि / मस्तकमज्जा, अन्ये खजूरास्थीन्याहुः / काशीशं खनामख्यातं यैरेवेति विदाह्यादिभिः / कारणैः हेतुभिः। बहुभिः अनेकैः, बहुदधिनाम कपित्थं, मधुनेति चतुर्थो योगः; 'काशीशं दधि ना भिरिति कथनं श्वासस्य बहुप्रकारत्वसूचनार्थम् / हिका संप्रवर्तते सह' इति केचित् पठन्ति; काशीशं दधि च ना पुरुषः जायते, तैरेव कारणैः श्वासो देहिनां प्राणिनां भवति / किविलियादिति व्याख्यानयन्ति // 27 // 28 // शिष्टः ? घोरः / कार्तिककुण्डस्तु अमुं पाठमयुक्तं वदति, कपोतपारावतलावश(ल्ल)क हिक्काप्रतिषेध एव हिकाश्वासयोस्तुल्यहेतुलप्रतिपादित खात्; श्वदंष्ट्रगोधावृषदंशजान् रसान् // मया पुनः श्रीजेजटपठितखात् पठितः // 1-3 // पिबेत् फलाम्लानहिमान् ससैन्धवान् विहाय प्रकृति वायुः प्राणोऽथ कफसंयुतः॥ स्निग्धांस्तथैवर्ण्यमृगद्विजोद्भवान् // 29 // श्वासयत्यूर्वगो भूत्वा तं श्वासं परिचक्षते // 4 // रसानाह-कपोतपारावतलावेत्यादि / कपोतादिपक्षिणां इदानीं श्वाससंप्राप्तिमाह-विहायेत्यादि / प्राणो वायुः, रसान् मांसरसान् , फलाम्लान् दाडिमादिसंस्कृतान् , अहिमान्, प्रकृति विहाय विगुणो भूत्वेत्यर्थः, ऊर्ध्वगो भूत्वा तथा कफउष्णान् , सैन्धवयुक्तान स्निग्धान् घृतान्यान् पिबेत् / वृषदंशो संयुतः सन् यदा श्वासयति तं बुधाः श्वासं परिचक्षते कथवनमार्जारः, गोधा पञ्चनखा / तथैव ऋष्यादिजान् रसान् यन्ति / प्राणो वायुः कफसंयुत इत्युक्तेऽपि तेत्रान्येऽपि दोषाः पिबेत् / मृगद्विजा जङ्घालविष्किराः / ऋष्यलावकयोः पृथगुपा समुच्चीयन्ते; यदुक्तं तत्रान्तरे-"क्षुद्रको वातिकः श्लेष्मभूयिष्ठदानं विशेषेण तयोहिकाहरवप्रतिपादनार्थम् // 29 // स्तमकः स्मृतः / छिन्नः पित्तप्रधानः स्यादन्यौ मारुतकोविरेचनं पथ्यतमं ससैन्धवं पजौ"-इति // 4 // घृतं सुखोष्णं च सितोपलायुतम् // | क्षुद्रकस्तमकश्छिन्नो महानूर्वश्च पञ्चधा // सदागतावूर्ध्वगतेऽनुवासनं भिद्यते स महाव्याधिः श्वास एको विशेषतः॥५॥ वदन्ति केचिञ्च हिताय हिकिनाम् // 30 // श्वासभेदानाह-क्षुद्रक इत्यादि / स श्वास एकोऽपि इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते काय क्षुद्रकादिभेदात् पञ्चधा भिद्यते / संख्येयनिर्देशादेव पञ्चप्रकाचिकित्सातन्त्रे हिक्काप्रतिषेधो नाम रत्वे सिद्धे पञ्चवचनं तमकमेदस्य प्रतमकस्य पृथक्संख्या(द्वादशोऽध्यायः, आदितः) पञ्चा निषेधार्थम् // 5 // शत्तमोऽध्यायः॥५०॥ प्राग्रूपं तस्य हृत्पीडा भक्तद्वेषोऽरतिः परा // विस्तरोतां चिकित्सां संक्षेपेणाह-विरेचनं पथ्यतममि ! आनाहः पार्श्वयोः शूलं वैरस्यं वदनस्य च // 6 // त्यादि / विरेचनं वायोरनुलोमार्थ बलवत आतुरस्य योज्यम् / सदागतौ वायौ / परमतमप्यनुमतमनिषेधात् / यद्यपि हिकासु / पूर्वरूपमाह-प्राग्रपं तस्येत्यादि / तस्य श्वासस्य हृत्पीडाबस्तिर्निषिद्धः, तथाऽप्यूर्ध्वगते वायौ प्रयुज्यते, अवस्थावशात् / | दिकं प्राग्रूपं भवति // 6 // यद्यप्येते योगाः सामान्येनोक्ताः, तथाऽपि दोषोच्छायमवेक्ष्य किश्चिदारभमाणस्य यस्य श्वासः प्रवर्तते // यथावस्थं प्रयोज्याः // 30 // निषण्णस्यैति शान्ति च स क्षुद्र इति संशितः॥७॥ क्षुद्रश्वासं लक्षयति-किञ्चिदारभमाणस्येत्यादि / यस्य 1 'भजिंततण्डुलाः' इति पा० / 2 'बीजपूरादिरसयुक्तान्' इति पा० / 3 'ऋक्षो भल्लुकः, द्विजा लावादयः' इति पा०। / 1 'तत्रान्तरे दोषोत्कव्यमुच्यते; यथा-' इति पा०। ग. 00

Page #859
762 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं RAawwarau किश्चित् कर्म आरभमाणस्य पुरुषस्य यः श्वासः प्रवर्तते निष- श्वासे कासे च हिक्कायां हृद्रोगे चापि पूजितम् // ण्णस्य च शान्तिमेति स क्षुद्रः श्वास इति संज्ञितः // 7 // घृतं पुराणं संसिद्धमभयाविडरामठः॥१६॥ तृट्स्खेदवमथुप्रायः कण्ठघुघुरिकान्वितः॥ श्वासे नित्योपयोगिकं घृतमाह-श्वासे इत्यादि / अभयाविशेषाहर्दिने ताम्येच्छासः स तमको मतः॥८॥ दिभिः संसिद्धं पुराणं घृतं श्वासादिषु पूजितमिति संबन्धः / घोषेण महताऽऽविष्टः सकासः सकफो नरः॥ पुराणं दशवर्षस्थितम् / रामठं हि // 16 // यः श्वसित्यवलोऽन्नविट्र सुप्तस्तमकपीडितः॥९॥ सौवर्चलाभयाबिल्वैः संस्कृतं वाऽनवं घृतम् // स शाम्यति कफे हीने स्वपतश्च विवर्धते // पिप्पल्यादिप्रतीवापं सिद्धं वा प्रथमे गणे // 17 // मूच्र्छाज्वराभिभूतस्य शेयः प्रतमकस्तु सः॥१०॥ सपश्चलवणं सर्पिः श्वासकासौ व्यपोहति // तमकलक्षणमाह-तृदखेदेत्यादि / सः तमकः श्वासो मतः। सौवर्चलाभयाबिल्वैरित्यादि / सौवर्चलादिभिः सिद्धमनवं किं विशिष्टः ? तृदखेदवमथुप्रायः / तृट् तृष्णा, स्खेदः प्रखेदः, पुराणं घृतं श्वासादिपु संयोज्य मिति संबन्धः / पिप्पल्यादिप्रतीवमथुः थूकृतिः, कण्ठे घुघुरिकया अन्वितो युक्तः / प्रतमकल वापमित्यादि ।-पिप्पल्यादिप्रतीवापं पिप्पल्यादिकल्के सिद्धम् / क्षणमाह-मूछेत्यादि // 8-10 // प्रथमो गणो विदारिगन्धादिः, तस्य क्वाथेन सिद्धम् / सपआध्मातो दह्यमानेन बस्तिना सरुजं नरः॥ चलवण मिति सिद्धं सत् पश्चलवणप्रक्षेपं पातव्यमित्यर्थः / विकसर्वप्राणेन विच्छिन्नं श्वस्याच्छिन्नं तमादिशेत्॥११॥ ल्पाभिधानं पूर्वयोगापेक्षया / केचित् पञ्चलवणेन सह सिद्धछिन्नलक्षणमाह-आध्मातो दह्यमानेनेत्यादि // 11 // मिति मन्यन्ते; तन्नेच्छन्ति निबन्धकाराः, समानतन्त्रविनिःसंशः पार्श्वशूलार्तः शुष्ककण्ठोऽतिघोषवान् // रोधात् // १७॥संरब्धनेत्रस्त्वायम्य यः श्वस्यात् स महान् स्मृतः॥ | हिंस्राविडङ्गपूतीकत्रिफलाव्योषचित्रकैः // 18 // महाश्वासलक्षणमाह-निःसंज्ञ इत्यादि / निःसंज्ञः चेतना द्विक्षीरं साधितं सर्पिश्चतुर्गुणजलाप्लुतम् // . . रहितः, संरब्धनेत्रः सशोथलोचनः, आयम्य द्विधीभूयेव, कोलमात्रैः पिबेत्तद्धि श्वासकासौ व्यपोहति // 19 // श्वस्यात् श्वासं कुर्यात्, स महान् महाश्वासः / अत्र आश्रयाश्रयिणोरमेदात् महाश्वास एव 'महान्'शब्देनोच्यते एवं | अस्यिरोचकं गुल्मं शकतेंदं क्षयं तथा // सर्वत्र // 12 // | कृत्स्ने वृषकषाये वा पचेत् सर्पिश्चतुर्गुणे // 20 // मर्मस्वायम्यमानेषु श्वसन्मूढो मुहुश्च यः॥ | तन्मूलकुसुमावापं शीतं क्षौद्रण योजयेत् // ऊर्ध्वप्रेक्षी हतरवस्तमूर्वश्वासमादिशेत् // 13 // ' हिंस्राविडनेत्यादि / हिंस्रा बृहदहिंस्रा, पूतीकः चिरबिल्वः / ऊर्ध्वश्वासलक्षणमाह-मर्मखित्यादि / मर्मसु हृदस्तिशिरःसु। द्विक्षीरं द्विगुणक्षीरम् / सर्पिः प्रस्थप्रमाणम् / कोलमात्रैः अर्धभायम्यमानेषु आकृष्यमाणेषु। मूढो निश्चेष्टः। मुहुः अनवरतम् / कर्षप्रमाणः; अन्ये कल्कस्याल्पीयस्त्वात् कोलशब्देन कर्ष मिऊर्ध्वप्रेक्षी ऊर्ध्वप्रेक्षणशीलः / हतरवो हतखनः // 13 // च्छन्ति / केचिदस्याग्रे ‘कृत्स्ने ,वृषकषाये वा पचेत्' इत्यादि क्षुद्रः साध्यतमस्तेषां तमकः कृच्छ उच्यते // पठन्ति; तनेच्छति श्रीजेजटः, 'वासाघृतं षट्पलं च घृतं त्रयः श्वासान सिध्यन्ति तमको दुर्बलस्य च // 14 // चात्र हितं भवेत्' इति वक्ष्यमाणवचनेन वासाघृतस्य कथइदानीं श्वासानां साध्यासाध्यखमाह-क्षुद्र इत्यादि / कृच्छ्रः | नात् / / 16-20 / नात् // 18-20 // -. कृच्छ्रसाध्यः। त्रयः श्वासाः छिन्नश्वासमहाश्वासोर्ध्वश्वासाः। तमको शृङ्गीमधूलिकाभार्गीशुण्ठीतार्थ्यसिताम्बुदैः // 21 // दुर्बलस्य चेति दुर्बलस्य पुंसस्तमकश्वासो न सिध्यतीत्यर्थः; चका- सहरिद्रः सयट्याद्वैः समैरावाप्य योगतः॥ रात् तन्त्रान्तरोक्तं 'ज्वरमूर्छादियुक्तस्य' इत्यपि लभ्यते॥१४॥ घृतप्रस्थं पचेद्धीमान् शीततोये चतुर्गुणे // 22 // स्नेहबस्ति विना केचिदूर्ध्व चाधश्च शोधनम् // श्वासं कासं तथा हिक्कां सर्पिरेतन्नियच्छति // मद् प्राणवतां श्रेष्ठं श्वासिनामादिशन्ति हि॥१५॥ शृङ्गीत्यादि / ही कर्कटनी / मधूलिका तृणजातिः इदानी चिकित्सामाह-स्नेहबस्ति विनेत्यादि / यद्यपि श्वासे 'मर्कट' इति लोके / ताय रसाजनम् / अम्बुदो मुस्ता। स्नेहबस्तिः प्राङिषिद्धः, तथाऽप्यत्र पुनर्निषेधकरणं श्वासेऽव- आवाप्य प्रक्षिप्य / योगतः युक्तितः, यावत्प्रमाणेन कल्केन स्थावशेनापि तस्याप्रयोगार्थम् / विना ऋते / ऊर्ध्वं शोधनं उत्कटगन्धादिकं न स्यात्तावत्प्रमाणः कल्को देयो न तु वमनम् , अधः शोधनं विरेकः; मृदु अपीडाकरम् , एतद्वमन-लेहचतुर्थाशेन, योगत इत्यभिधानमन्तरेणैव तथा सिद्धेः / यद्यपि विरेकयोर्विशेषणम् / प्राणवतां बलवताम् / आदिशन्ति कथ- स्नेहाच्चतुगुणो द्रव इति सामान्यपरिभाषावशादेव जलचातु. यन्ति / परमतमप्रतिषिद्धमनुमतमेव // 15 // गुण्यं सिद्धं, तथाऽपि चतुगुणे इति करणं साहचर्याद्वक्ष्यमाण १'सवै तमकपीडितः' इति पा०। २'लेहवस्तिमृते' इति पा०।। 1 'संयोज्यं' इति पा० / 2 'पचेत्तद्धि' इति पा० /

Page #860
अध्यायः 51] सुश्रुतसंहिता / wwwwwwwwwwww सुवहादियोगोक्तजलद्वैगुण्यमत्रापि मा भूदिति दर्शनार्थम् / निय- पित्तवातप्रधानयोः श्वासयोः स्नेहमभिधायेदानी कफप्रधाने च्छति निवारयति // 21 // 22 // | स्नेहमाह-तैलमित्यादि / यथान्यायं यो यो यथा न्याय्यस्तथा; सुवहा कालिका भार्गी शुकाख्या नैचुलं फलम् // 23 // एतेन यथायोग्यतया विचारणास्नेहमच्छपानं वा गोज्यकाकादनी शृङ्गवेरं वर्षाभूङ्घहतीद्वयम् // मित्युक्तम् / अन्ये यथान्यायं यथाव्याधीत्याहुः / व्यपोहति कोलमात्रैघृतप्रस्थं पचेदेभिर्जलद्विकम् // 24 / नाशयति // 30 // कटूष्णं. पीतमेतद्धि श्वासामयविनाशनम् // फलाम्ला विष्किररसाः स्निग्धाः प्रव्यक्तसैन्धवाः॥ ___ सुवहा कालिका भागीत्यादि / सुवहा गोधापदी, कालिका एणादाना / | एणादीनां शिरोभिर्वा कौलत्था वा सुसंस्कृताः 31 कालयक, शुकाख्या चर्मकारवटः, शुकशिम्बामपरे, नेचुलं हन्युः श्वास च कासं च संस्कृतानि पयांसि च॥ फलं जलवेतसफलं, काकादनी वायसतिन्दुकः, वर्षाभूः श्वेत- फलाम्ला विष्किररसा इत्यादि / फलाम्ला दाडिमबीजपू. पुनर्नवा, बृहतीद्वयं स्थूलफला चणकफला च, कोलमात्रैः अर्ध- रादिना अम्लीकृताः / विष्किररसा लावादिमां सरसाः / प्रत्यकर्षप्रमाणैः सुवहादिभिरित्यर्थः; अन्ये कर्षप्रमाणैरिति मन्य- क्तसैन्धवा उत्कटसैन्धवाः / एणादीनां शिरोभिर्वेति कृष्णहरिन्ते; तन्न, समानतन्त्रविरोधात् / जलद्विकं द्विगुणजल- णादिमस्तकैर्वा कृता मांसरसा वातहरा इत्यर्थः। आदिशब्दात् मित्यर्थः // 23 // 24 // गौरहरिणादयः / कोलत्था वा सुसंस्कृताः कुलस्थसंस्कृता सौवर्चलयवक्षारकटुकाव्योषचित्रकैः // 25 // | यूषाः / संस्कृतानि पयांसि 'वातहरैः पञ्चमूलप्रभृतिभिः' इति वैचाभयाविडङ्गैश्च साधितं श्वासशान्तये॥ शेषः॥ ३१॥गोपवल्लघुदके सिद्ध स्यादन्यद्विगुणे घृतम् // 26 // तिमिरस्य च बीजानि कर्कटाख्या च चूर्णिता // 32 // सौवर्चलयवक्षारेत्यादि / म्योषं त्रिकटुकम् / सौवर्चलादीनां दुरालभाऽथ पिप्पल्यः कटुकाख्या हरीतकी // विडशान्तानां कल्केन द्रवेण चा अनुक्तेनापि जलेन साधितं श्वाविन्मयूररोमाणि कोला मागधिकाकणाः॥३३॥ घृतं पीतं सत् श्वासशान्तये भवतीति योज्यम् / गोपवल्यु- भार्गीत्वक् शृङ्गवेरं च शर्करा शल्लकाङ्गजम् // दके सिद्धमित्यादि / गोपवल्युद के सारिवाकाथे / अन्य दिति नृत्तकोण्डकबीजानि चूर्णितानि तु केवलम् // 34 // घृतविशेषणम् / द्विगुणे घृतद्विगुणे गोपवल्लीकाथे // 25 // 26 // पञ्च श्लोकार्धिकास्त्वेते लेहा ये सम्यगीरिताः॥ पञ्चैतानि हवींष्याहुर्भिषजः श्वासकासयोः॥ सर्पिर्मधुभ्यां ते लेह्याः कासश्वासार्दितैर्नरैः॥३५॥ तिमिरस्येत्यादि / तिमिरो नखरागिपत्रः "तिवरिया' इति इदानी हिंस्रादिपञ्चधुतानामत्यर्थं श्वासहिततमलप्रतिपादना-1, | प्रसिद्धः, कर्कटाख्यः कर्कटशृङ्गी; केचित् 'कर्कटाख्या' इत्यत्र र्थमुपसंहारमाह-पञ्चैतानि हवींष्याहुरित्यादि / पञ्चैतानीति 'कर्कटाख्यश्च' इति पठन्ति, तत्र कर्कटाख्यः तृणजातिः / हिंस्रादिशृङ्गयादिसुवहादिसौवर्चलादिगोपवल्लयादीनि / श्वावित् सेढिका, तस्याः सूचय एव रोमाणि / कोला चव्यम् / तालीशतामलक्युग्राजीवन्तीकुष्ठसैन्धवैः // 27 // | मागधिकाकणा पिप्पलीतण्डुलाः। शल्लकाङ्गजं शल्लकशकलं; अन्ये बिल्वपुष्करभूतीकसौवर्चलकणाग्निभिः॥ 'शल्लका गज' इति पठन्ति, तत्र शल्लका शल्लकी, गजं नागपथ्यातेजोवतीयुक्तैः सर्पिलचतुर्गुणम् // 28 // केशरम् / नृत्तकौण्डको मर्कटकः केचित् 'तृत्तकौण्डकबीजानि' हिडपादयुतं सिद्धं सर्वश्वासहरं परम् // इत्यत्र 'नीचैःकदम्बबीजानि' इति पठन्ति, तत्र नीचैःवासाघृतं षट्पलं वा घृतं चात्र हितं भवेत् // 29 // कदम्बबीजानि लघुकदम्बबीजानि / श्लोकार्धिका अर्धश्लोक तालीशतामलकीत्यादि / तामलकी दलफलिका, उग्रा वचा, निर्दिष्टाः // 32-35 // जीवन्ती पटोलसमानपत्रा कन्दवती पश्चिमदेशे प्रसिद्धा, लाट-| सप्तच्छदस्य पुष्पाणि पिप्पलीश्चापि मस्तना॥ देशे स्थूलवल्ली विलक्षणैव, पुष्कर पुष्करमूलं, भूतीकं रोहिषं, पिबेत् संचूर्ण्य मधुना धानाचाप्यथ भक्षयेत् // 36 // कणा पिप्पली, अग्निःचित्रकः, तेजोवती काकमर्दनिका / हिङ्गपा- | सप्तच्छदस्येत्यादि / सप्तच्छदस्य पुष्पाणि पिप्पलीश्व दयुतमिति एकद्रव्यचतुर्थांशेन हिग्वित्यर्थः / केचिदमुं पाठ- संचूर्ण्य मस्तुना सह पिबेदिति योज्यम् / सप्तच्छदः सप्तपर्णः / मन्यथा पठन्ति, स चाभावान्न लिखितः / वासाघृतं षट्पलं धाना भृष्टयवाः / केचित् मधुनेति पदं धानाचाप्यथ भक्षयेदिचेत्यादि वासाघृतं 'कृत्स्ने वृषे तत्कुसुमैः' इत्यादिना रक्तपि- त्यत्र संबध्नन्ति // 36 // तोक्तं, पित्तप्रधाने श्वासे हितं; षट्पलं वातव्याध्युक्तं, तच्च | अर्काङ्करैर्भावितानां यवानां साध्वनेकशः॥ वातप्रधाने श्वासे // 27-29 // तर्पणं वा पिवेदेषां सक्षौद्रं श्वासपीडितः // 37 // तैलं दशगुणे सिद्धं भृङ्गराजरसे शुभे // | शिरीषकदलीकुन्दपुष्पं मागधिकायुतम् // सेव्यमानं यथान्यायं श्वासकासौ व्यपोहति // 30 // तण्डुलाम्बुयुतं पीत्वा जयेच्छासानशेषतः॥ 38 // 1 'घृतं वचाविडश्च' इति पा० / 1 'तिनिशस्य' इति पा० / 2 'त्रिकण्टकस्य बीजानि' इति पा० /

Page #861
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं 764 यादृशाना यवानां धाना भक्षयेत्तादृशानाह-अर्काडरैर्भा-वित्यादि पाण्डुरोगादिप्रतिषेधेषु ये योगाः कथितास्तेऽपि वितानामित्यादि / अर्काकुरैः अर्कपल्लवपुष्पकृतैः क्वाथैः / साधु श्वासकासापहाः, कासना ये च कीर्तितास्तेऽपि / केचिदमुं पाठं शोभनं यथा भवतीत्यर्थः / अनेकश इति भावितानामि- | नै पठन्ति ॥४३॥त्यत्र योज्यम् / तर्पणं वा पिबेदेषामित्यादि / तर्पणं भार्गीत्वक व्यषणं तैलं हरिद्रां कटुरोहिणीम्॥४४॥ सक्तवः / एषां पूर्वोक्तानामकोडरेभोवितयवानामित्यर्थः / विपरी- पिप्पली मरिचं चण्डां गोशकद्रसमेव च॥ षेत्यादि / शिरीषादिपुष्पं पिप्पलीयुतं तण्डुलाम्बुना पीला अशे भार्गीवगित्यादि / अत्र लिह्यादिति संबन्धनीयम् ॥४४॥षतो निःशेषान् श्वासान् जयेदिति संबन्धः / कुन्दो निर्गन्धं तलकोटस्य बीजेषु पचेदुत्कारिकां शुभाम् // 45 // . श्वेतपुष्पम् / तण्डुलाम्बु तण्डुलप्रक्षालनोदकम् // 37 // 38 // सेव्यमाना निहन्त्येषा श्वासानाशु सुदुस्तरान् // कोलमज्जा तालमूलमृष्यचर्ममसीमपि // तलकोटस्येत्यादि / तलकोटः अकोठः / उत्कारिका लप्सिका।' लिह्यात् क्षौद्रेण भार्गी वा सर्पिर्मधुसमायुताम्॥३९॥ | केचित् 'भार्गीलक' इत्यादिकं 'तलकोटस्य बीजेषु' इतिपर्यन्तनीचैःकदम्बबीजं वा सक्षौद्रं तण्डुलाम्बुना // / मुत्कारिकार्य मन्यन्ते // 45 // कोलमज्जामित्यादि / कोलमज्जा बदरमज्जा, मज्जाशब्द | पुराणसर्पिः पिप्पल्यः कौलत्था जाङ्गला रसाः॥४६॥ आकारान्तोऽप्यस्ति, तेन मज्जामिति साधुपाठः / 'तालमूलम्' सरा सौवीरकं हिङ्गमातुलुङ्गरसो मधु॥ इत्यत्र 'तालमूलीम्' इति केचित् पठन्ति; तत्र तालमूली द्राक्षामलकबिल्वानि शस्तानि श्वासिहिक्किनाम् 47 मुषली / नीचैःकदम्बबीजमित्यादि / नीचैःकदम्बबीजं लघुकद इदानीं श्वासे हिकायां चान्यदपि यद्धितं तदाह-पुराणम्बबीजम् / 'तण्डुलाम्बुना' इत्यत्र 'पेयम्' इत्यध्याहार्यम् / सर्पिरित्यादि / कौलत्थाः कुलत्थैः संस्कृताः / जाङ्गला रसा एणाकेचित् 'नीपं कदम्बं रक्तं च तत् पीतं तण्डुलाम्बुना' इति दीनामेव मांसरसाः / सौवीरकं विरेचन कल्पोक्तम् // 46 // 47 // पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-नीपं बृहत्कदम्बफलं, कदम्बं लघुकदम्बवृक्षफलं, रक्तमिति विशेषणादनयोः पक्कयोहणं यतः श्वासहिक्कापरिगतं स्निग्धैः स्वेदैरुपाचरेत् // परिपक्कं रक्तं भवति, पिष्टं पाने देयमिति यावत् / अपरे तु औक्तं लवणतैलाभ्यां तैरस्य ग्रथितः कफः॥४८॥ तण्डुलाम्वुना पीतं सुदारुणान् श्वासान् हन्तीति योजयन्ति / ये खस्थो विलयनं याति मारुतश्च प्रशाम्यति // पूर्व पञ्चलेहप्रस्तावे 'नीचैःकदम्बबीजानि' इति पठन्ति तन्मते श्वासे तत्प्रसङ्गेन च हिकायामपि तुल्यं प्रतीकारमाहऽप्यत्र न पुनरुक्तता, यतः पूर्व मधुसर्पियों विलिहन श्वासान् | श्वासहिकापरिगतमित्यादि / श्वासहिकापरिगतं श्वासहिकाव्याहन्तीति लेहः, अत्र तु तण्डुलाम्बुना पानम् // 39 // | प्तम् / स्निग्धैः खेदैः साल्वणप्रभृतिभिः / आतं. लवणतैलाभ्यां सन्धवतिलतैलाभ्यां चुप्पटितम् आतुरमित्यर्थः / तैः स्निग्धद्राक्षां हरीतकी कृष्णां कर्कटाख्यां दुरालभाम् 40 खैदेः / प्रथितः घनीभूतः / खस्थः स्रोतःस्थितः / विलयनं सर्पिर्मधुभ्यां विलिहन हन्ति श्वासान् सुदारुणान् // द्रवभावम् // ४८॥द्राक्षां हरीतकीमित्यादि / कृष्णा पिप्पली / कर्कटाख्या कर्क विन्नं ज्ञात्वा ततश्चैव भोजयित्वा रसौदनम् // 49 // टङ्गी // 40 // वातश्लेष्मविबन्धे वा भिषग धूमं प्रयोजयेत् // हरिद्रां मरिचं द्राक्षां गुडं रास्ना कणां शटीम् // 41 // मनःशिलादेवदारुहरिद्राच्छदनामिषैः // 50 // लिह्यात्तैलेन तुल्यानि श्वासातों हितभोजनः॥ लाक्षोरुबूकमूलैश्च कृत्वा वर्तीविधानतः॥ तामिया कणा पिप्पली / केचिदमं पाठमन्यथा| खेदे कृतेऽपि यदा वातकफानुबन्धो नोपशाम्यति तदा पठन्ति, स चाभावान्न दर्शितः // 51 // कि कर्तव्यमित्याह-खिन्नमित्यादि / खिन्नं ज्ञात्वा रसौदनं गवां पुरीषस्वरसं मधुसर्पिःकणायुतम् // 42 // भोजयित्वा वातकफानुबन्धे सति युक्तं धूमं प्रयोजयेदिति लिह्याच्छासेषु कासेषु वाजिनां वा शकृद्रसम् // पिण्डार्थः / केषां धूम प्रयोजयेदित्याह-मनःशिलेत्यादि / छदनं गवा पुरीषखरसमित्यादि / गोश कृद्रसपिप्पल्यौ मधुघृताभ्यो। पत्रकम् , आमिषं गुग्गुलुः / उरुबूकमूलं रक्तैरण्डमूलम् / विधालियात्, अश्वशकृद्रसपिप्पल्यौ वा मधुघृताभ्यां लिह्यात् नतः धूमनस्यकवलप्रहचिकित्सितोक्तविधानेन // 49 // 50 // सर्पिर्यवमधूच्छिष्टशाल निर्यासजं तथा // 51 // पाण्डुरोगेषु शोथेषु ये योगाः संप्रकीर्तिताः॥४३॥ अपरमपि धूममाह-सर्पिरित्यादि / मधूच्छिष्टं मदनम् / श्वासकासापहास्तेऽपि कासना ये च कीर्तिताः॥ | शालनिर्यासो राला / सर्पियवादिजं धर्म तथा तेनैव प्रकारेण इदानी पाण्डुरोगायुक्तयोगानत्राप्यतिदिशन्नाह–पाण्डरोगे- | प्रयोजयेदिति पिण्डार्थः // 51 // 1 'निरवशेषान्' इति पा० / 2 'तैलेन विलिइन् हन्याच्छासान् / 1 'अन्यथा पठन्ति' इति पा० / २'युक्तः' इति 'युक्त' इति च प्राणहरानपि' इति पा०।३ 'मधुमागधिकायुतम्' इति पा०। पा०1३'खिग्धं' इति पा०। 4 'सपिनेवमधूच्छिष्ट 'इति पा०।

Page #862
अध्यायः 52] सुश्रुतसंहिता। 765 - शृङ्गबालखुरस्नायुत्वक् समस्तं गवामपि // नार्थमाह-यथाऽनिरिद्ध इत्यादि / इद्धः दीप्तः / पवनानुअपराण्यपि धूमद्रव्याण्याह-शृङ्गबालखुरेत्यादि / गवां विद्धो वातसहितः // 56 // शादिकं वपर्यन्तं समस्तमपि धूमार्थ प्रयोजयेत् / स्नायुः इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां धनुाबन्धनार्थ द्रव्यं 'नहारु' इति लोके // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रे हिवाश्वासप्रतिषेधो नामैकपश्चाशत्तमोऽध्यायः॥५१॥ तुरुष्कशल्लकीनां च गुग्गुलोः पद्मकस्य च // 52 // तुरुष्केत्यादि / तुरुष्कः सिहकः / तुरुष्कादिपद्मकान्तानां वा धूमं प्रयोजयेत् // 52 // द्विपश्चाशत्तमोऽध्यायः। एते सर्वे ससर्पिष्का धूमाः कार्या विजानता // अथातःकासप्रतिषेधमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ पूर्वोक्तधूमानामुपसंहारमाह-एत इत्यादि / एते पूर्वोक्ता धूमाः ससर्पिष्काः सघृता विजानता वैद्येन कार्याः॥ श्वासप्रतिषेधानन्तरं वातकफप्राधान्यखसाम्यात्तुल्यचिकि सिराखाच्च कासप्रतिषेधारम्भः-अथात इत्यादि // 1 // 2 // बलीयसि कफग्रस्ते वमनं सविरेचनम् // 53 // श्वासिहिक्किनामवस्थायां विरेचनमाह-बलीयसीत्यादि / उक्ता ये हेतवो नृणां रोगयोः श्वासहिक्कयोः॥ बलीयसि बलयुक्त पुरुषे, वमनं सविरेचनं 'मृदु हितम्' इत्य- | कासस्यापि च विज्ञेयास्त एवोत्पत्तिहेतवः // 3 // त्राध्याहार्यम् // 53 // इदानीमतिदेशेन कासहेतूनाह-उक्ता इत्यादि // 3 // दुर्बले चैव रूक्षे च तर्पणं हितमुच्यते // धूमोपघाताद्रजसस्तथैव जाङ्गलोरभ्रजैर्मासैरानूपैर्वा सुसंस्कृतैः॥ 54 // व्यायामरक्षान्न निषेवणाञ्च // दुर्बले इत्यादि / तर्पणं सन्तर्पणम् / कैस्तर्पणं प्रयोक्तव्यमि- विमार्गगत्वादपि भोजनस्य त्याह-जागलोरभ्ररित्यादि / जागला एणादयो लावादयश्च / वेगावरोधात् क्षवथोस्तथैव // 4 // उरभ्रो मेषः / आनूपाः कच्छपादयः / सुसंस्कृतैः सूदशास्त्रो- प्राणो ह्युदानानुगतः प्रदुष्टः कविधिना // 54 // संभिन्नकांस्यखनतुल्यघोषः॥ निदिग्धिकां चामलकप्रमाणां निरेति वक्रात् सहसा सदोषः - हिङ्ग्वर्धयुक्तां मधुना सुयुक्ताम् // कासः स विद्वद्भिरुदाहृतस्तु // 5 // लिहन्नरः श्वासनिपीडितो हि . कासस्य संप्राप्तिनिरुक्ती आह-प्राण इत्यादि / प्राणो श्वासं जयत्येव बलायहेण // 55 // वायुः, उदानानुगत उदानवायुमिलितः, ऊर्ध्वगविखादानस्य, इदानीं श्वासे सिद्धतमं योगमाह-निदिग्धिकामित्यादि / प्रदुष्टः कोपमापनः सन्, संभिन्नकांस्यखरतुल्यघोष इति जर्जनिदिग्धिका कण्टकारी, तां कल्कीकृतामामलकप्रमाणां तदर्ध-1 रितकास्यशन्दानुकारी खरा, निरेति निर्गच्छति / सदोषः प्रमाणेन हिडना मधुना च युक्तां श्वासपीडितो नरः पुरुषो सदुष्टिरित्यर्थः; दुष्टिश्चात्र ताग्विधशब्दप्राणवायुनिर्जननास्मिलिहन बलात् श्वासमाशु यहाजयेदिति संबन्धः / एतत् सर्व कैव; केचित् 'सदोष' इत्यत्र 'सघोष' इति पठन्ति, व्याख्याश्वासचिकित्सितं सामान्यमपि द्रव्यखरूपमभिसमीक्ष्य विशेषा- नयान्त च-सघाषः ता नयन्ति च-सघोषः तादृग्विधप्राणनिर्गमनोत्थखरयुक्तः / स दूध मिति // 55 // प्राणो वायुः 'कास' इत्युदाहृतः॥४॥५॥ यथाऽग्निरिद्धः पवनानुविद्धो स वातपित्तप्रभवः कफाच्च वजं यथा वा सुरराजमुक्तम् // क्षतात्तथाऽन्यः क्षयजोऽपरश्च॥ रोगास्तथैते खलु दुर्निवाराः पञ्चप्रकारः कथितो भिषग्भिश्वासश्च कासश्च विलम्बिका च // 56 // विवर्धितो यक्ष्मविकारकृत् स्यात् // 6 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते काय- काससंख्यामाह-स वातपित्तप्रभव इत्यादि / स इति चिकित्सातन्त्र हिकाश्वासप्रतिषेधो नाम कासः / क्षतात् क्षतजः।क्षयजः शुक्रक्षयजः। संख्येयनिर्देशा (त्रयोदशोऽध्यायः, आदितः) देव संख्यायो सिद्धायां पञ्चप्रकार इति संख्याकरणं नियमाएकपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥५१॥ र्थम् / तेन वातादिकृतकासस्य पञ्चप्रकाराः, न पुनर्निमित्तान्तर भेदानेदः / यक्ष्म विकारकृत् राजयक्ष्मकृत् , रोगस्यापि व्याधिश्वासस्य तत्प्रसझेन च कासादीनामपि दुःखोपचर्यवख्याप कारणलात् / यद्यपि क्षयादुत्पन्नकासस्य क्षयकर्तृवं न संभवति, 1 'खलु काष्ठसङ्घः' इति पा० / तथाऽपि पूर्वावस्थातोऽधिकं क्षयं करोति, अतः क्षयजकास

Page #863
766 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं स्यापि क्षयकर्तृवम् , अथवा बहुषु छत्रिषु गच्छत्सु केषुचिदच्छ- वातिक एव कासे संभवति, तथाऽपि कफजेऽपि कासे वायुसनिष्वपि छत्रिणो यान्तीति व्यपदेशवत् क्षयजकासस्यापि द्भावात् शिरोरुजा युक्तैव / कफपूर्णदेहः गुरुशरीर इत्यर्थः / क्षयकर्तृत्वव्यपदेशः / केचित् 'पञ्चप्रकारः पठितो भिषग्भिर्वि- अभक्तरुक् भोजनारुचिः। सादः अग्लानिः / ना पुरुषः॥१०॥ .. तो लक्षणतः पुराणैः' इति पठन्ति // 6 // वक्षोऽतिमात्रं विहतं तु यस्य भविष्यतस्तस्य तु कण्ठकण्डू व्यायामभाराध्ययनाभिघातैः॥ ज्योपरोधो गलतालुलेपः // विश्लिष्टवक्षाः स नरः सरक्तं खंशब्दवैषम्यमरोचकोऽग्नि ष्ठीवत्यभीक्ष्णं क्षतजं तमाहुः॥११॥ सादश्च लिङ्गानि भवन्त्यमूनि // 7 // उरःक्षतकासलक्षणमाह-वक्षोऽतिमात्रमित्यादि / वक्षः कासपूर्वरूपमाह-भविष्यतस्तस्येत्यादि / भोज्योपरोधः | स्तनयोरन्तरालं, अन्ये तु जत्रुक्रोडपार्थानामन्तरालं वक्ष प्रांसस्य गले सङ्गः / स्वशब्दवैषम्यमिति ईषत्प्रकृतिखरवैकृ-| इत्याहुः / विहतं विशेषेण पीडितम् / अभिघातो लगुडप्रहातम् / अग्निसादः अग्निमान्द्यम् / केचित् कासपूर्वरूपं न. रादिः / विश्लिष्टवक्षाः अवसन्नवक्षाः / सरक्तं ष्ठीवति 'कफ' पठन्ति, रूपाणामेवाव्यक्तानां प्राग्रूपसद्भावात् ; तन्न, समान- | इति शेषः। तस्यावस्थायामसाध्यखमाह-स इत्यादि / स क्षत. तन्त्रविरोधात् // 7 // जकासी / उरःक्षतस्य उरःक्षतजकासस्य चायं भेदः-उरःक्षती हृच्छङ्खमूर्धोदरपार्श्वशूली पूर्वमेव सरक्तादिकं कर्फ ष्ठीवति, उरःक्षतजकासी तु पूर्वं शुष्कं क्षामाननः क्षीणबलस्वरोजाः॥ कासते पश्चात् सशोणितं टीवति / तथा चोक्तं-"रूक्षस्योरःप्रेसक्तमन्तःकफमीरणेन क्षतं वायुयूँहीला कासमावहेत् / स पूर्व कासते शुष्कं ततः कासेत्तु शुष्कं खरभेदयुक्तः॥ 8 // टीवेत् सशोणितम्" (च.चि. अ. 18) इति / किंच उरःक्षते गात्रशूलादीनि लक्षणानि पूर्वमेव भवन्ति, तज्जकासे वसाध्यावातकासलक्षणमाह-हृच्छङ्खमू|दरेत्यादि / क्षामाननः वस्थायामेवेत्यतोऽपि भेदः // 11 // क्षीणमुखक्रियः / क्षीणबलस्वरोजा इति बलं कर्मनिर्वर्तनक्षमता, ओजो हृदि स्थितं प्रसिद्धमेव / प्रसक्तमित्यादि / प्रसक्तं यथा स गात्रशूलज्वरदाहमोहान् भवति तथाऽन्तःकर्फ यथा भवति शुष्कं च यथा भवति प्राणक्षयं चोपलभेत कासी॥ तथा कासेदित्यर्थः; प्रसक्तं निरन्तरं, अन्तःकफम् अभ्यन्तरकर्फ, शुष्यन् विनिष्ठीवति दुर्बलस्तु शुष्कं श्लेष्मरहितम् / ईरणेन वायुना / खरभेदयुक्तो भिन्नखर प्रक्षीणमांसो रुधिरं सपूयम् // 12 // इत्यर्थः / 'हृच्छवमूर्बोदरपार्श्वशूलम्' इति केचित् पठन्ति, सैसर्वलिङ्गं भृशदुश्चिकित्स्यं तत्रापि स एवार्थः॥८॥ चिकित्सितमाः क्षयजं वदन्ति // उरोविदाहज्वरवशोषै क्षयजकासलक्षणमाह-शुष्यन्नित्यादि / 'विनिष्ठीवति' इति रम्यर्दितस्तिक्तमुखस्तृषार्तः॥ पदं रुधिरं सपूयमित्यत्र संबध्यते / ससर्वलिङ्गामिति सह पित्तेन पीतानि वमेत् कटूनि सर्वैलिङ्गैर्वर्तते यः स ससर्वलिङ्गः सर्वदोषलिङ्गयुक्त इत्यर्थः / कासेत् स पाण्डुः परिदह्यमानः॥९॥ चिकित्सितज्ञाः कायचिकित्साविदः / क्षयजं शुक्रक्षयजम् / . पित्तकासलक्षणमाह-उरोविदाहज्वरेत्यादि / अभ्यर्दितः / यद्यपि सामान्यक्षयशब्देन रसादिक्षयः प्राप्तस्तथाऽप्यत्र शुक्रपीडितः / तिक्तमुखो निम्बादिभक्षणेनेव / पाण्डुलमत्र पित्त क्षयो ग्राह्यः, तज्जनितत्वात् क्षयकासस्य सर्वधातुक्षयस्य च / कृतं बोद्धव्यं, तेन पाण्डुः पीतवर्णः / परिदह्यमानो दाहयुक्तः यद्यपि क्षयस्य क्षयकासस्य च भेदो नोपलभ्यते, तथाऽपि क्षये यानि कासज्वरादीनि लक्षणानि भवन्ति तान्येकदोषारब्धानि, क्षयजकासे पुनस्तानि त्रिदोषारब्धानीत्यतो भेदः / तथा च प्र(वि)लिप्यमानेन मुखेन सीदन तन्त्रान्तरम्,-"क्षये कासादिकं लिङ्गमेकदोषकृतं मतम् / शिरोरुजातः कफपूर्णदेहः॥ अभक्तरुग्गौरवसादयुक्तः / तदेव तत्कृते कासे सर्वदोषान्वितं बुधैः-" इति // १२॥कासेत ना सान्द्रकफ कफेन // 10 // वृद्धत्वमासाद्य भवेत्तु यो वै. कफकासलक्षणमाह-प्रलिप्यमानेनेत्यादि / प्रलिप्यमानेन याप्यं तमाहुर्मिषजस्तु कासम् // 13 // मुखेन श्लेष्मणा लिप्यमानेन मुखेन / सीदन् पतन् / शिरोरु- इदानीं कासस्यावस्थायां याप्यत्वमाह-वृद्धत्वमित्यादि / मार्तः शिरोव्यथापीडितः; यद्यपि शिरोरुजा वातजन्या अतो | वृद्धवं स्थविरत्वम् // 13 // 1 'सशब्दवैषम्य.' इति पा० / 2 'प्रसक्तवेगश्च समीरणेन' 1 'क्षतजः स उक्तः' इति पा० / 2 'तं सर्वलिङ्ग इति पा०। इति पा० / 3 'कासेदृशं' इति पा० / ' | 3 'तमाहुः' इति पा० / 4 'भवल्सनेति पा०।

Page #864
अध्यायः 52 / सुश्रुतसंहिता। 767 .शृङ्गीवचाकट्फलकत्तणाब्द घृतक्षौद्रयुतं समांश मित्यन्तो द्वितीयो योगः / तुगा वंशलो. धान्याभयाभार्ग्यमराहविश्वम्॥ चना, अन्ये वंशलोचनानुकारि पार्थिवं द्रव्यमाहुः / सितोपउष्णाम्बुना हिडयुतं तु पीत्वा लामित्यादिमरिचाशयुक्तामितिपर्यन्तस्तृतीयः / सितोपला बद्धास्यमप्याशु जहाति कासम् // 14 // शर्करी, मरिचांशयुक्तां मरिचभागयुक्ताम् / अत्रापि लियादिति इदानीं सामान्यं कासचिकित्सितमाह-शृङ्गीवचाकट्फल संबन्धनीयम् / धात्रीकणेत्यादि / धात्री आमलकीफलं, कणा कत्तणाब्देत्यादि / शृङ्गी कर्कटशृङ्गी / अब्दं मुस्ता / अमरावो पिप्पली, विश्वं शुण्ठी, सितोपला शर्करा / दध्नो मण्डेन मस्तुना देवदारुः / बद्धास्यं चिरकालं व्याप्य आस्ये स्थितिकर, चिर // 17 // 18 // कालानुबद्धमिति तात्पर्यार्थः / अत्र पूर्व सामान्यचिकित्साक हरेणुकां मागधिकां च तुल्यां रणं कासे आशु चिकित्सा कर्तव्येति द्योतनार्थम् / मधुपर्पटक दना पिबेत् कासगदाभिभूतः॥ रहितः कट्फलादिरयम् // 14 // उमे हरिद्रे सुरदारुशुण्ठी फलत्रिकव्योपविडङ्गशृङ्गी गायत्रिसारं च पिबेत् समांशम् // 19 // रोनावचापद्मकदेवकाष्ठैः॥ बस्तस्य मूत्रेण सुखाम्बुना वा लेहः समैः क्षौद्रसिताघृताक्तः दन्तीं द्रवन्तीं च सतिल्वकोख्याम् // कासं निहन्यादचिरादुदीर्णम् // 15 // / भृष्टानि सपीष्यथ बादराणि खादेत् पलाशानि ससैन्धवानि // 20 // फलत्रिकव्योषविडनेत्यादि / फलत्रिकं त्रिफला, व्योषं त्रिकटु, देवकाष्ठं देवदारु // 15 // हरेणुकामित्यादि / गायत्रिसारः खदिरसारः। उमे हरिद इत्यादिस्तस्य मूत्रेणेति पर्यन्तमेको योगः / सुखाम्बुना पथ्यां सितामामलकानि लाजां वेत्यादिद्धितीयः; सुखाम्बु उष्णोदकम् / द्रवन्ती चीरितपत्रा समागधीं चापि विचूर्ण्य शुण्ठीम् // दन्तीभेदः / सतिल्वकाख्यामिति पट्टिकालोध्रसहितामित्यर्थः / सर्पिर्मधुभ्यां विलिहीत कासी भृष्टानि सौषीत्यादि / बादराणि पलाशानि बदरीपत्राणि ससैन्धवां वोष्णजलेन कृष्णाम् // 16 // // 19 // 20 // पथ्यामित्यादि / पथ्यादीनि चूर्णयित्वा मधुघृताभ्यां कासी कोलप्रमाणं प्रपिबेद्धि हिड विलिहीतेत्यर्थः / केचित् पथ्यादिकं लाजपर्यन्तमेकं योगं. सौवीरकेणाम्लरसेन वाऽपि // समागधीं वाऽपि विचूर्ण्य शुण्ठीमिति द्वितीयं योगं मन्यन्ते / 12 कोलप्रमाणमित्यादि / कोलप्रमाणं कर्षप्रमाणम् / सौवीससैन्धवामित्यादि / कृष्णा पिप्पली; 'उष्णजलेन' इत्यत्र 'पिबेत्' | रकेण कालिकेन / अम्लरसेन बीजपूरकरसेन / यद्यपि इत्यध्याहार्य, समानतन्त्रदर्शनात् / तथा च-"पिबेत् ससै हिङ्गु अल्पप्रमाणमेव हितं, तथाप्यर्धकर्षप्रमाणं हि प्रयुज्यते, न्धवां कृष्णां कासनी कोष्णवारिणा"-इति // 16 // रोगविशेषेणाधिकप्रमाणस्यापि हितवात् / केचित् चोवी. खादेहुडं नागरपिप्पलीभ्यां रकेणाम्लरसेन वाऽपि' इत्यत्र 'सौवीरकेणापि समातुलाम्' इति द्राक्षां च सर्पिर्मधनाऽवलिह्यात // पठिला बीजपूरकेण सह हिड पिबेदिति व्याख्यानयन्ति ॥द्राक्षां सितां मागधिकां च तुल्यां क्षौद्रेण लिह्यान्मरिचानि वाऽपि सशृङ्गवेरं मधुकं तुगां च // 17 // लिह्याद्धृतक्षौद्रयुतां समांशां भार्गीवचाहिङ्गुकृता च वर्तिः // 21 // सितोपलांचा मरिचांशयुक्ताम् // धूमे प्रशस्ता घृतसंप्रयुक्ता धात्रीकणाविश्वसितोपलाश्च वेणुत्वगेलालवणैः कृता वा // संचूर्ण्य मण्डेन पिबेच्च दध्नः // 18 // क्षौद्रणेत्यादि / धूमे धूमविषये, प्रशस्ता हिता, वर्तिः 'षोड शाङ्गुलनेत्रन्यस्ता पीता सती' इति शेषः / वेणुवक वंशच्छल्ली। योगद्वयमाह-खादेद्गुडमित्यादि / नागरपिप्पलीभ्यां 'युक्तं' | लवणैः सैन्धवैः॥ २१॥इति शेषः / द्राक्षां सितामित्यादि / द्राक्षामित्यादिको मागधिकां | च तुल्यामित्येतत्पर्यन्त एको योगः / अत्र च 'खादेत्' इति मुस्तेङ्गुदीत्वङ्मधुकामांसीसंबन्धनीयं, समानतन्त्रदर्शनात् / तथा च,-"शर्करामागधी- मनःशिलालेश्छगलाम्बुपिष्टैः // 22 // द्राक्षाः कासी खादेत् समांशिकाः" इति / सशृङ्गवेरमित्यादिकः विधाय वर्तीश्च पयोऽनुपानं धूमं पिबेद्वातबलासकासी // 1 'बद्धस्थितिक' इति पा० / 2 'रास्नाबलापक्षकदेवका?:' इति पा० / 1 'मुरा' इति पा० / 2 'सातित्वकांशाम्' इति पा० /

Page #865
768 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं अपराण्यपि धूमद्रव्याण्याह-मुस्तेत्यादि / इङ्गुदीत्वक् इङ्गु- सामान्यचिकित्सितमभिधायेदानीमतिदेशेन वातकासचिदीवल्कलम् / आलं हरितालम् / छगलाम्बु छागमूत्रम् / विधाय | कित्सितमाह-यत् प्ली हि सर्पिरित्यादि / षडङ्गं षट्पलं षदकृत्वा / पयोनुपानं दुग्धानुपानम् / धूमं पिबेत् पूर्वोक्तविधा- पलस्य षडङ्गाख्या द्वितीया संज्ञेति प्रतिपादनार्थ षडङ्गकथनम् / नेन / यद्यपि पूर्वोक्तयोगाना दोषापेक्षया विषयो नोक्तः, तच्च षट्पलप्रमाणं पक्तव्यम् / विदारिगन्धादिगणकाथकल्कतथाऽपि योगानां रसादीन् बुद्धा यथादो वैद्यः पूर्वोक्तयोगान् | संस्कृतम् / रसेन क्वाथेन // 26 // प्रयोजयेत् // 22 // विरेचनं स्नैहिकमत्र चोक्तपिबेच्च सीधं मरिचान्वितं वा मास्थापनं चाप्यनुवासनं च // तेनाशु कासं जयति प्रसह्य // 23 // धूमं पिबेत् स्नैहिकमप्रमत्तः पिबेच सीधुमित्यादि / सीधुः शस्यकः / तेन मरिचान्वित पिबेत् सुखोष्णं घृतमेव चात्र // 27 // सीधुना / जयति 'आतुर' इति शेषः / प्रसह्य हठात् // 23 // हिता यवाग्वश्च रसेषु सिद्धाः पयांसि लेहाः सघृतास्तथैव // द्राक्षाम्बुमञ्जिष्ठपुरावयाभिः क्षीरं ऐतं माक्षिकसंप्रयुक्तम् // विरेचन मित्यादि / अत्र वातकासे / आस्थापनं निरूहणम् / द्राक्षाम्बुमञ्जिष्ठेत्यादि / अम्बु वालकम् / पुराहया शल्लकी, ननु, कासे बस्तिनिषेधात् कथमत्रास्थापनमुच्यते ? सत्यं निषिगुग्गुलमपरे। क्षीरमित्यत्र 'पिबेत्' इति शेषः / केचित् 'मजिष्ठ द्धमप्यास्थापनं वातकासे प्रयुज्यते, दोषप्रत्य नीकत्वात् / धूमं शुण्ठीजलगोस्तनीभिः क्षीरं घृतं माक्षिकसंयुतं वा' इतीदृशं पाठं पिबेदित्यादि / अत्र 'यथोक्तविधिना' इति शेषः / स्नैहिक मधूपठन्ति // च्छिष्टसर्जरसवसादिभिः कृतम् / अप्रमत्तः सावधानः / सुखोष्णम् ईषदुष्णम् / घृतम् असंस्कृतम् / अत्र वातकासेsनिदिग्धिकानागरपिप्पलीभिः न्यदपि यद्धितं तदाह-हिता यवाग्वश्चेत्यादि / रसेषु सिद्धाः खादेच्च मुद्दान्मधुना सुसिद्धान् // 24 // मांसरसेषु सिद्धाः / पयासि वातहरद्रव्यसिद्धानि / लेहाः निदिग्धिकेत्यादि / सुसिद्धान् सुपक्कान् मुद्दान् निदिग्धिका- पूर्वोक्ताः // 27 ॥दिभिर्णिताभिः सार्ध मधुना च खादेदिति / तथा च, प्रच्छर्दनं कायशिरोविरेका"क्षुद्रामृतानागरपिप्पलीभिः खादेच मुद्ानथ साधुसिद्धान्" स्तथैव धूमाः कवलग्रहाश्च // 28 // इति / केचित् 'निदिग्धिकामूलसमांशसिद्धान्' इति पठन्ति, उष्णाश्च लेहाः कटुका निहन्युः तत्र कण्टकारीमूलतुल्यभागेन सह खिन्नानित्यर्थः / अपरे कर्फ विशेषेण विशोषणं च // 'कटुकोपगाढान्' इति पठिला त्रिकटुप्रगाढानिति व्याख्या कटुत्रिकं चापि वदन्ति पथ्यं नयन्ति // 24 // घृतं कृमिघ्नवरसे विपक्कम् // 29 // उत्कारिकां सर्पिषि नागराढ्यां निर्गुण्डिपत्रखरसे च पकं पक्त्वा समूलैनुटिकोलपत्रैः॥ सर्पिः कफोत्थं विनिहन्ति कासम् // एभिर्निषेवेत कृतां च पेयां . पाठाविडव्योषविडङ्गसिन्धुतन्वीं सुशीतां मधुना विमिश्राम् // 25 // त्रिकण्टरानाहुतभुग्बलाभिः // 30 // उत्कारिकामित्यादि / उत्कारिको लप्सिकाम् / नागराळ्या शृङ्गीवचाम्भोधरदेवदारुशुण्ठ्यधिकाम् / अत्रापि 'खादेत्' इति संबन्धनीयम् / 'त्रुटिको- दुरालभाभार्यभयाशटीभिः॥ लपत्रैः' इत्यत्र 'वटकोलपत्रैः' इत्यन्ये पठन्ति / एभिरित्यादि / सम्यग्विपक्कं द्विगुणेन सर्पिएभिरिति पूर्वोकैः उत्कारिकादिद्रव्यैः / तेन्वीम् अल्पसिक्यो निदिग्धिकायाः स्वरसेन चैतत् // 31 // बहुद्रवाम् // 25 // श्वासाग्निसादखरमेदभिन्ना- . यत् प्लीह्नि सर्पिर्विहितं षडङ्गं निहन्त्युदीर्णानपि पञ्च कासान् // तद्वातकासं जयति प्रसा। कफकासचिकित्सितमाह-प्रच्छर्दनमित्यादि / प्रच्छर्दनं विदारिगन्धादिकृतं घृतं वा . वमनम् / कायशिरोविरेका इति कायविरेको विरेचनं, शिरो. रसेन वा वासकजेन पक्वम् // 26 // विरेको नस्यभेदः; स च पिप्पल्यादिकृतः / तथैव धूमा विरे चना इत्यर्थः / उष्णा लेहाः कटुव्यकृता इत्यर्थः / कटुकाः 1 'घृतं माहिषसंप्रयुक्तम्' इति पा० / 2 मुद्दान् सह कफहरकटकद्रव्यकृताः / कर्फ कफकासं, कारणे कार्योपचारात् / साधु पकान्' इति पा० / 3 'तन्वीमपसंस्कारां विरलसिक्था च' इति पा०। 1 'जयति' इति पा० /

Page #866
अध्यायः 52] सुश्रुतसंहिता। 769 विशोषणं लघुरूक्षाल्पभोजनम्, अन्ये नानाप्रकारलङ्घनमाहुः; रक्ताहरिद्राअनवहिपाठातथा चोकम्,-"चतुःप्रकारा संशुद्धिः पिपासा मारुतातपौ / मूर्वोपकुल्या विलिहेत् समांशाः॥ पाचनान्युपवासश्च व्यायामश्चति लङ्घनम्" इति / पथ्यं क्षौद्रेण कासे क्षतजे क्षयोत्थे हितम् / कृमिघ्नखरसे विपक्कमाईविडङ्गखरसविपक्कं, खर- पिबेद्धृतं चेक्षुरसे विपक्वम् // 35 // सालामे च पूर्वोक्तकल्पनया सविडङ्गचूर्ण रात्रिपर्युषितं जलं रक्तेत्यादि / रक्ता मञ्जिष्ठा, अञ्जनं सौवीराजनं, समाप्राह्यम् / अन्ये तु कृमिघ्नशब्देन कृमिघ्नानि यानि द्रव्याणि नतश्रदर्शनात. वह्निः अजमोदा, मूर्वा चोरस्त्रायः, उपकुल्या सुरसादीनि तान्याहुः / निर्गुण्डिपत्रवरसे च पक्कमित्यादि च पक्कमित्यादि पिप्पली / समांशाः तुल्यभागाः। मजिष्ठादीनि पिप्पल्यन्तानि निर्गुण्डिपत्रखरसे नीलसिन्धुवारस्वरसे, नीलसिन्धुवारश्च शेफा-द्रव्याणि तुल्यभागानि चूर्णी कृतानि क्षतजे क्षयोत्थे च कासे लिकेति लोके / पाठेत्यादि / व्योषं त्रिकटुकम् / सिन्धु सैन्ध मधुना विलिहेत्, चकारात् पित्तकासेऽपि; इक्षुरसे विपक्कं वा वम् / त्रिकण्टो गोक्षुरकः / हुतभुक् चित्रकः / अम्भोधरः। घृतं पिबेदिति पिण्डार्थः // 35 // मुस्तम् / खरमेदभिन्नान् कांस्यपात्रादिखरमेदेन भिन्नान् / पञ्च कासान् हन्तीति स्तुतिवाक्यं, तस्मात् कफकासं हन्तीति चूर्ण पिवेदामलकस्य वाऽपि ज्ञातव्यं, कफकासप्रस्तावात् / यद्यपि वातकासानन्तरं पित्तका क्षीरेण पक्कं सघृतं हिताशी // साभिधानं युक्तं न कफकासाभिधानं, तथाऽपि कफकास- तेषामपरमपि चिकित्सितमाह-चूर्ण मित्यादि / आमलप्रतिकारस्योभयहितलप्रतिपादनार्थ कथनम् // 28-31 // - कस्य चूर्ण सघृतं विपक्क हिताशी क्षारण सह पिबादात सबन्धः। 'हिताशी' इत्यत्र 'हिताय' इति केचित् पठन्ति; तत्र कासविदारिगन्धोत्पलसारिवादीन् निष्क्वाथ्य वर्ग मधुरं च कृत्स्नम् // 32 // शान्तये इति व्याख्यानम् ॥घृतं पचेदिक्षुरसाम्बुदुग्धैः चूर्णानि गोधूमयवोद्भवानि काकोलिवर्गे च सशर्करं तत् // काकोलिवर्गश्च कृतः सुसूक्ष्मः // 36 // प्रातः पिबेत् पित्तकृते च कासे / कासेषु पेयस्त्रिषु कासवद्भिः रतिप्रसूते क्षतजे च कासे // 33 // क्षीरेण सक्षौद्रघृतेन वाऽपि // पित्तजादिकासत्रयेऽपरमपि चिकित्सितमाह-चूर्णानीत्यादि / इदानीं पित्तजक्षयजक्षतकासानां चिकित्सितमाह-विदारि गोधूमादिचूर्णानि चूर्णीकृतः काकोल्यादिगणश्च मधुघृतयुक्तेन .गन्धेत्यादि / आदिशब्दो विदारिगन्धादिभिः सह प्रत्येकं संब दुग्धेन पित्तोरःक्षतक्षयजकासवद्भिः पुरुषैः पेय इत्यर्थः / केचिध्यते; तेन विदारिगन्धादिः, उत्पलादिः, सारिवादिश्च / मधुर गोधूमचूर्णादिचूर्णत्रयं यथाक्रमं त्रिषु कासेषु त्रिभिरेव क्षीरावर्ग काकोल्यादिकम् / कृत्स्नं समग्रम् / अत्रापि निष्क्वाथ्येति / | दिभिवैः पेयमिच्छन्ति // ३६॥संबध्यते / द्रवप्रमाणं च प्रत्येक स्नेहसमम् / तथा च परिभाषा-"पश्चप्रभृति यत्र स्युर्दवाणि स्नेहसंविधौ / तत्र स्नेह गुडोदकं वा वितं पिबेद्धि समान्याहुरोक स्याच्चतुर्गुणम्" इति / काकोलिवर्गे 'कल्की क्षौद्रेण शीतं मरिचोपदंशम् // 37 // कृते' इति शेषः / सशर्करं शर्कराप्रक्षेपम् / प्रातः पूर्वाले, गुडोदकमित्यादि / गुडोदकं शीतकषायविधिना गृहीतं, पित्तादिकासे पिबेत् // 32 // 33 // कथितमिति पक्कमित्यर्थः। एतेन शीतकषायीकृतस्य गुडोदकस्य खर्जूरभार्गीमगधाप्रियाल पश्चात्किंचित्पक्वस्य शीतीभूतस्य क्षौद्रेण सह पानमित्यर्थः / वेति विकल्पस्तु पूर्वयोगापेक्षया / मरिचोपदशं समरिचममधूलिकैलामलकैः समांशैः॥ क्षणम् // 35 // चूर्ण सिताक्षौद्रघृतप्रगाढं जीन् हन्ति कासानुपयुज्यमानम् // 34 // प्रस्थत्रयेणामलकीरसस्य शुद्धस्य दत्त्वाऽर्धतुलां गुडस्य // .. खजूरभार्गीत्यादि / प्रियालः चारः / मधूलिका मर्कटकः / चूर्णीकृतैर्ग्रन्थिकचव्यजीर: समांशैः तुल्यप्रमाणैः / त्रीन् कासान् पित्तोरःक्षतक्षयजान् / व्योषेभकृष्णाहपुषाजमोदैः // 38 // खर्जूरादिभिस्तुल्यभागैः कृतं चूर्ण सिताक्षौद्रघृतप्रगाढं लेहत्वे. विडङ्गसिन्धुत्रिफलायवानीनोपयुज्यमानं त्रीन् कासान् हन्तीति पिण्डार्थः / पित्तकास. पाठाग्निधान्यैश्च पिचुप्रमाणैः // चिकित्सितं यदत्रोरःक्षतक्षयकासाभ्यां सहैव कथितं तदुभय दत्त्वा त्रिवृधुर्णपलानि चाष्टातुल्यचिकित्सितख्यापनार्थम् // 34 // वधौ च तैलस्य पचेद्यथावत् // 39 // 1 'कफकासचिकित्सितस्य क्षयजहितत्वप्रतिपादनार्थ इति पा० / तं भक्षयेदक्षफलप्रमाणं 2 'वर्गान्' इति पा०। __ यथेष्टचेष्टस्त्रिसुगन्धियुक्तम् // सु० सं० 97

Page #867
770 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं - अनेन सर्वे ग्रहणीविकाराः ढकं च तथा हरीतकीशतं जलद्रोणे प्रक्षिप्य तावत् पचेसश्वासकासस्वरमेदशोथाः॥४०॥ द्यावत् पादावशेषितं, ततश्च तस्मिन् कषाये वस्त्रपूते गुडतुला शाम्यन्ति चायं चिरमन्तरग्ने शुद्धखिनहरीतकीशतं तथा घृततैलयोः प्रत्येकमष्टौ पलानि हतस्य पुंस्त्वस्य च वृद्धिहेतुः॥ प्रक्षिप्य पचेत् यावत्तन्तुमत्त्वाजलपतितं न शीर्यते, ततश्च स्त्रीणां च वन्ध्यामयनाशनः स्यात् पिप्पलीचूर्ण चतुष्पलं मधु चाष्टपलप्रमाणं दत्त्वा स्थापयेत् , ततः कल्याणको नाम गुडः प्रतीतः॥४१॥ तस्मादसायनात् , कल्कम् अर्धपलप्रमाणं लिह्यात्, हरीतकीद्वयं कल्याणगुडमाह-प्रस्थत्रयेणेत्यादि / शुद्धस्य निर्मलस्य / च खादेत् / एतद्रसायनं भगवता अगस्त्येन कृतम् // 42-46 // अर्धतुला पञ्चाशत्पलानि / प्रन्थिकं पिप्पलीमूलं, व्योषं त्रिकटु, कुलीरशुक्तीचटकैणलावाइभकृष्णा हस्तिपिप्पली, सिन्धु सैन्धवं, अग्निः चित्रकः / पिचु- निष्क्वाथ्य वर्ग मधुरं च कृत्स्नम् // प्रमाणैः कर्षप्रमाणैः; 'पलप्रमाणैः' इत्यन्ये पठन्ति; तन्न, पचेद्धृतं तत्तु निषेव्यमाणं . समानतन्त्रविरोधात् / 'दत्त्वा त्रिवृचूर्णपलानि चाष्टौ' इत्यत्र हन्यात् क्षतोत्थं क्षयजं च कासम्॥४७॥ 'ईषत्तैलमृष्टानि' इति शेषः, त्रिवृतो रेचनीयतास्फोटनार्थ शतावरीनागबलाविपक्वं वृद्धपारम्पर्यस्मरणात् / यथावत् मृदुमध्यक्रूरकोष्ठक्रमानुरूपं घृतं विधेयं च हिताय कासिनाम् // खरमृदुमध्यपाकेनेत्यर्थः / अयमिति कल्याणकः / पुंस्त्वस्य इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायशुक्रस्य, अत्रापि हतस्येति संबध्यते / कल्याणक इति कल्या- चिकित्सातन्त्रे कासप्रतिषेधो नाम (चतुणकरणात् // 38-41 // दशोऽध्यायः, आदितः) द्विपश्चाद्विपञ्चमूलेभकणात्मगुप्ता शत्तमोऽध्यायः॥५२॥ भार्गीशटीपुष्करमूलविश्वान् // कुलीरशुक्तीत्यादि / कुलीरः कर्कटः, शुक्तिः जलशुक्तिः, पाठामृताग्रन्थिकशङ्खपुष्पी चटको प्रामचटकः, एणः कृष्णमृगः, मधुरवर्गः काकोल्यादिः, रास्नाग्यपामार्गबलायवासान् // 42 // कृत्स्नं समग्रम् / केचित् 'निष्क्वाथ्य वर्गमधुरैस्तथाऽन्यं' इति द्विपालिकान् न्यस्य यवाढकंच पठित्वा काकोल्यादिसहितानि लावादीनि निष्क्वाथ्य तथा अन्यै__हरीतकीनां च शतं गुरूणाम् // मधुरैर्जीवनीयैः कल्कीकृतैघृतं पचेदिति व्याख्यानयन्ति / द्रोणे जलस्याढकसंयुते च चकारात् पित्तजकासमपि / शतावरीनागबलेत्यादि / केचित् काथे कृते पूतचतुर्थभागे // 43 // शतावरीनागबलीकल्के घृतं सिद्धमिच्छन्ति; तन्न, समानतन्त्रपचेत्तुलां शुद्धगुडस्य दत्त्वा विरोधात् ॥४७॥पृथक् च तैलात् कुडवं घृताच // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां चूर्ण च तावन्मगधोद्भवाया सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रे कासप्रतिषेधो नाम देयं च तस्मिन्मधु सिद्धशीते // 44 // द्विपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥५२॥ रसायनात् कर्षमतो विलिह्याचाभये नित्यमथाशु हन्यात् // त्रिपश्चाशत्तमोऽध्यायः। तद्राजयक्ष्मग्रहणीप्रदोष अथातः स्वरमेदप्रतिषेधमध्यायं व्याख्यास्यामः१ शोफाग्निमान्द्यस्वरमेदकासान् // 45 // पाण्ड्डामयश्वासशिरोविकारान् यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ हृद्रोगहिक्काविषमज्वरांश्च // श्वासकासप्रतिषेधानन्तरमूर्ध्वगतत्वसामान्यात् श्वासकासमेधाबलोत्साहमतिप्रदं च चिकित्सितसाध्यत्वाच्च खरमेदप्रतिषेधारम्भो युक्त इत्यत आह अथात इत्यादि / खरभेदः खरोपघातः // 1 // 2 // चकार चैतद्भगवानगस्त्यः // 46 // अत्युच्चभाषणविषाध्ययनातिंगीतअगस्त्यावलेहमाह-द्विपञ्चमूलेत्यादि / द्विपश्चमूलं दश ___ शीतादिभिः प्रकुपिताः पवनादयस्तु / मूलम् / इभकणा गजपिप्पली / आत्मगुप्ता कपिकच्छूः / स्रोतःसु ते वरवहेषु गताः प्रतिष्ठां प्रन्थिकं पिप्पलीमूलम् / अनिः चित्रकः / यवासो धन्वयवा हन्युः खरं भवति चापि हि षड्रिधः सः॥३॥ सकः, पूर्वपदलोपात् / न्यस्य प्रक्षिप्य / यवाढकं चतुःषष्टि खरभेदहेतुसंप्राप्तिसंख्या आह-अत्युच्चभाषणेत्यादि / पलानि / गुरूणाम् अतिस्थूलानाम् / जलद्रोणे द्वादशाधिक अध्ययनम् अनवरतं वेदादिपाठः / अतिगीतं निरन्तर मालापञ्चशतपलेषु / द्विपश्चमूलादीन् प्रत्येक द्विपलप्रमाणान् यवा शतावरीनागबलादिकाथे' इति पा०। 2. विषाध्ययना१ 'द्विपालिकांशांश्च' इति पा०। | मिघात" इति पा०।।

Page #868
अध्यायः 53] सुश्रुतसंहिता। 771 दिगानम् / शीतादिभिरित्यत्रादिशब्दात् पित्तकफकोपहेतवो। सानिपातिकखरमेदलक्षणमाह-सर्वात्मक इत्यादि / सर्वा गृह्यन्ते / यदत्र अत्युच्चभाषणादीनां वातकोपहेतूनामेव साक्षात् त्मके सन्निपातोत्थखरभेदे / सर्वविकारसंपद् वातादिलिङ्गप्रादु कथनं कृतं न पित्तकफकोपहेतूनां तत् खरोपधातकर्तृत्वे वायोः र्भावः / अव्यक्तता च वचसः अस्पष्टवाक्त्वम् / तं सानिपातिकप्राधान्यख्यापनार्थम् / अन्ये तु शीतादीत्यत्र आदिशब्देन | खरमेदम् // 5 // गुरुलघुस्निग्धरूक्षादीन् गुणान् गृह्णन्ति / खरवहेषु स्रोतःसु / धूप्येत वाक क्षयकृते क्षयमाप्नुयाश्च शब्दवाहिनीषु धमनीषु, ते वातादयः, गताः प्राप्ताः, प्रतिष्ठा वागेष चा(वा)पि हतवाक् परिवर्जनीयः॥ स्थितिम् / षविधः षट्प्रकारः; पृथक् वातादिभित्रयः, सन्निपातेनैकः, मेदःक्षयाभ्यां प्रत्येकमेकः, एवं षट्प्रकारः / ननु, क्षयजखरभेदलक्षणमाह-धूप्यतेत्यादि / धूप्येत मुखासमानतन्त्रे 'वातात् पित्तात् कफात् कासाद्रक्तवेगात् सपीनसात्' ममिवोद्वमति, 'ब्रुवन्' इति वाक्यशेषः / क्षयमाप्नुयाद् (च.चि.अ.८) इत्यत्र यथा षड्विधः खरमेद उक्तस्तेन साधं कथं | वागिति वचनक्षयं प्राप्नुयात् 'वातात्' इति शेषः॥न विरोधः / सत्यं, कासजप्रतिश्यायजयोर्लिङ्गत्वेनोक्तवाद्रहणं, __ अन्तर्गलं स्वरमलक्ष्यपदं चिरेण रक्तजस्य तु कफग्रहणेनैव ग्रहणं, यतो रकं कफयुकं खरमेदं मेदश्चयावदति दिग्धगलौष्ठतालुः // 6 // करोति समानतन्त्रोक्तखात् / यद्येवं तर्हि कथं न संख्याधिक्यं ! क्षीणस्य वृद्धस्य कृशस्य चापि सत्यं, कासजप्रतिश्यायजयोर्वातिकत्वेन प्रहणम् / अत्युच्चभा- चिरोत्थितो यश्च सहोपजातः॥ षणेत्यादिको हेतुः, प्रकुपिताः पवनादय इत्यादिका संप्राप्तिः, मेदखिनः सर्वसमुद्भवश्च भवति चापि हि षड्विधः स इति संख्या // 3 // स्वरामयो यो न स सिद्धिमेति // 7 // वातेन कृष्णनयनाननमूत्रवर्चा . मेदोजखरभेदलक्षण माह-अन्तर्गलमित्यादि / अन्तर्गलं भिनं शनैर्वदति गद्दवत् खरं च // गलस्यान्तरे। खरं वदति शब्दं करोति / 'अन्तर्गतं' इति केचित् वातिकखरमेदलक्षणमाह-वातेनेत्यादि / कृष्णशब्दो पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः / यतोऽन्तर्गलं खरं वदति अत नयनादिभिर्वर्चःपर्यन्तैः संबध्यते / भिन्नम् अनवस्थितम् / उक्तं एव अलक्ष्यपदमिति, न लक्ष्यन्ते पदानि यस्येत्यर्थः / मेदश्च यात् मेदोवृद्धः / दिग्ध मेदोदिग्धं गलौष्ठतालु यस्य स तथा / च तत्रान्तरे-"खरभेदो भवेद्वाताक्षः क्षामश्चलः खरः" 'मेदोऽन्वयात्' इति केचित् पठन्ति // 6 // 7 // (च.चि.अ.) इति / 'गद्दवत् खरम्' इत्यत्र केचित् 'गर्दभवत् खर' इति पठन्ति // स्निग्धान् स्वरातुरनरानपकृष्टदोषान् * "पित्तेन पीतवदनामिपुरीषभूगो न्यायेन तान् वमनरेचनबस्तिभिश्च // नस्यावपीडमुखधावनधूमलेहै. ब्रूयाद्लेन पेरिदाहसमन्धितेन // 4 // संपादयेच विविधैः कवलग्रहैश्च // 8 // पित्तजखरमेदलक्षणमाह-पित्तेनेत्यादि / पीतशब्दो बदनादिभिर्मूत्रान्तः संबध्यते / 'स विदाहसमन्वितेन' इति केचित् खरमेदस्य सामान्यचिकित्सामाह-निग्धानित्यादि / यद्यपि कफजमेवोजयोः खरमेदयोरपतर्पणसाध्यत्वात् बेहनं बयुर्ण, पठन्ति, तत्र स इति खरभेदी पुरुषः॥४॥ तथाऽपि यथादोषप्रत्यनीकैर्यथादोषप्रत्यनीकसाधितव मेह: कृच्छ्रात् ककेन सततं कफरुडकण्डो मेहनं युक्तमेव, अथवा मेदःकफजमोरपि वायुसद्भावात् मेहनोमन्दं शनैर्वदति चापि दिवा विशेषः॥ पदेशः। अपकृष्टदोषान् आकृष्टदोषान् अत्र वमनविरेचनबस्तिकफजखरमेदलक्षणमाह-कृच्छादित्यादि / सततम् अनवर भिरिति संबध्यते / न्यायेन यथाविधीत्यर्थः / वमनादिमिरप कृष्टदोषान् खरभेदातुरान् किं कुर्यादित्याह-नस्यावपीडेत्यादि / तम् / कफरुद्धकण्ठः श्लेष्मावृतकण्ठः / मन्दं शनैरिति मन्दं अवपीड्य दीयते इत्यवपीडो नस्यमेदः / मुखधावनं गण्डूषादि। मन्दमित्यर्थः / दिवा विशेष इति दिवसे विशेषो भवेत् , कफ संपादयेत् योजयेत् / विविधैः दोषप्रत्यनीकत्वेन नानाप्रकारैः। क्षयात् / 'दिवा विशेषात्' इति केचित् पठन्ति; रात्रौ तावत् कवलपहै: गण्डूषमेदैः / तथा च-"सुखं संचार्यते या तु कफरुद्धकण्ठखान बदत्येव, दिवा पुनः कफापचयाद्विशेषो | गण्डूषे सा प्रकीर्तिता / असंचाों तु या मात्रा कवले सा भवति, तस्माच विशेषान्मन्दं मन्दं वदतीति व्याख्या प्रकीर्तिता" इति // 8 // नयन्ति ॥सर्वात्मके भवति सर्वविकारसंप यः श्वासकासविधिरादित एव चोक्तव्यक्तता च वचसस्तमसाध्यमाहुः॥५॥ स्तं चाप्यशेषमवतारयितुं यतेत // १'च विदाहसमन्वितेन' इति पा० / 2 'विशेषात्' 1 'अन्तर्गतस्वर' इति पा०। 2 'भेदोऽन्वयात्' इति पा० / इति पा०। | 3 'संयोजयेत्' इति पा०। 4 'भिषग्वरैः' इति पा०।

Page #869
772 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं - अन्यदपि खरमेदचिकित्सितमतिदेशेनाह-य इत्यादि / खरोपघाते मेदोजे कफवद्विधिरिष्यते // श्वासकासप्रतिषेधे सामान्येनादौ यः श्वासकासविधिरुद्दिष्टस्तं | __ मेदोजखरभेदे कफजचिकित्सामतिदिशन्नाह-खरोपघात विधि समस्तमपि यथादोषं कर्तुं यतेतेति पिण्डार्थः // इत्यादि कफवत् कफजखरमेदवत् ॥वैशेषिकं च विधिमूर्ध्वमतो वदामि सर्वजे क्षयजे चापि प्रत्याख्यायाचरेत् क्रियाम्॥१६॥ तं वै स्वरातुरहितं निखिलं निबोध // 9 // ___ सानिपातिकक्षयजयोरसाध्ययोरपि चिकित्सा कर्तव्येत्याहवैशेषिकमित्यादि / अत इति सामान्यचिकित्सानन्तरम् / तं | सर्वज इत्यादि / प्रत्याख्याय असाध्यत्वेन निराकृत्य / आच. वै खरातुरहितमिति खरभेदातुरहितम् / निबोध जानीहि // 9 // रेत् कुर्यात् / क्रियामिति सान्निपातिके सर्वेषां वातादिवरमेखरोपघातेऽनिलजे भुक्तोपरि घृतं पिबेत् // दानां सर्वमेव चिकित्सितं कार्य, क्षयजे तु क्षयोक्तमितिकेचिकासमर्दकवार्ताकमार्कवस्वरसे शृतम् // 10 // दुभयोरपि सामान्यचिकित्सितं कुर्यादित्याहुः // 16 // पीतं घृतं हन्त्य निलं सिद्धमार्तगले रसे // शर्करामधुमिश्राणि शतानि मधुरैः सह // तमेव वैशेषिकविधिमाह-खरोपघात इत्यादि / भुक्तो- पिबेत पयांसि यस्योच्चैर्वदतोऽभिहतः स्वरः॥१७॥ परि भोजनोपरि / मार्कवो भृङ्गराजः, शृतं पक्कम् / अनिलं वातजखरमेदम् , उपचारात् / आर्तगलः ककुभः॥१०॥ इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते काय चिकित्सातन्त्रे छर्दिप्रतिषेधो नाम (पञ्चयवक्षाराजमोदाभ्यां चित्रकामलकेषु वा // 11 // दशोऽध्यायः, आदितः) त्रिपञ्चाशत्तदेवदार्वग्निकाभ्यां वा सिद्धमाजं समाक्षिकम् // मोऽध्यायः॥५३॥ ___ अपरमपि वातजे घृतत्रयमाह-यवक्षाराजमोदाभ्यामि. त्यादि / अग्निको अजमोदा / आज 'घृतं' इति शेषः / समा अत्युच्चभाषणोत्थस्वरमेदस्य वातात्मकत्वेऽपि निमित्तमेदक्षिक समधु / अत्रापि पीतमिति योज्यम् // 11 // - माश्रित्य विशिष्टां चिकित्सामाह-शर्करेत्यादि / मधुरैः काकोसुखोदकानुपानो वा ससर्पिको गुडौदनः॥१२॥ ल्यादिभिः शृतानि पयांसि शर्करामधुमिश्राणि पिबेदिति पिण्डार्थः / पयांसीत्यत्र बहुवचनं गोमहिष्यजानां क्षीरपरिवातिके प्रथ्ययोगमाह-सुखोदकानुपान इत्यादि / सुखो ग्रहाय // 17 // दकम् ईषदुष्णोदकम् / केचिदमुं योगं पैत्तिके मन्यन्ते; तन्न, समानतन्त्रेषु यातिकखरभेद एव प्रयुक्तखात् // 12 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत व्याख्यायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायचिकित्सातन्त्रे खरमेदक्षीरानुपानं पित्ते तु पिबेत् सर्पिरतन्द्रितः॥ प्रतिषेधो नाम त्रिपञ्चाशत्तमोऽध्यायः // 53 // - पैत्तिकखरमेदचिकित्सामाह-क्षीरानुपानमित्यादि / अतन्द्रितः अनलसः ॥अश्नीयाश्च ससर्पिष्कं यष्टीमधुकपायसम् // 13 // चतुःपञ्चाशत्तमोऽध्यायः। पैत्तिके पथ्ययोगमाह-अश्नीयादित्यादि / यष्टीमधुक अथातः कृमिरोगप्रतिषेधमध्यायं व्याख्यापायसमिति यष्टीमधुकसाधितक्षीरसिद्धास्तण्डुलान् ; अथवा | स्यामः॥१॥ यष्टीमधुकान्वितं पायसं यष्टीमधुकपायसम् // 13 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ लिह्यान्मधुरकाणां वा चूर्ण मधुघृताप्लुतम् // अजीर्णाध्यशनासात्म्यविरुद्धमलिनाशनैः॥ शतावरीचूर्णयोगं वलाचूर्णमथापि वा // 14 // अव्यायामदिवास्वप्नगुर्वतिस्निग्धशीतलैः॥३॥ माषपिष्टान्नविदलबिसशालूकसेरुकैः॥ लिह्यादित्यादि / मधुरकाणां काकोलीप्रभृतीनाम् / शतावरी- पर्णशाकसुराशक्तदधिक्षीरगुडेक्षुभिः॥४॥ चूर्णयोगमिति शतावरीचूर्णस्य योगः संयोगो यत्र तत्तथा, पललानूपपिशितपिण्याकपृथुकादिभिः॥ अत्रापि मधुघृताप्लुतं लिह्यादिति संबन्धनीयम् // 14 // स्वाद्वम्लद्रवपानैश्च श्लेष्मा पित्तं च कुप्यति // 5 // पिवेत् कटूनि मूत्रेण कफजे स्वरसंक्षये // कृमीन बहुविधाकारान् करोति विविधाश्रयान् // लिह्याद्वा मधुतैलाभ्यां भुक्त्वा खादेत् कटूनि वा॥ आमपक्वाशये तेषां कफविड्जन्मनां पुनः कफजस्वरभेदचिकित्सामाह-पिबेदित्यादि / कटूनि त्रिक | धमन्यां रक्तजानां च प्रसवः प्रायशः स्मृतः॥६॥ टुकादीनि / मूत्रेण गोमूत्रेण प्राधान्यात् / खरसंक्षये स्वरभेदे / / केषांचित कुमीणां सामान्यं हेतुमाह-अजीर्णत्यादि / अजीलिह्याद्वा मधुतैलाभ्यामित्यादि मधुतैलाभ्यां वा कटूनि त्रिकटु- र्णम् आमविदग्धादिभेदभिन्नं, अध्यशनम् अजीर्णभोजनं असात्म्य कप्रभृतीनि लिह्यात् , भुक्ला वा तानि खादेत् // 15 // यत् सेवितं सुखार्थ न संपद्यते, विरुद्धं हिताहितीयोक्तं, मलिचं

Page #870
अध्यायः 54] सुश्रुतसंहिता। 773 समलम् / पिष्टान्नं तण्डुलपिष्टादि, विदलं मकुष्ठादि, बिसं शूलानिमान्द्यादयो भवन्ति / विष्टम्भो गुडगुडाशब्दः / प्रसेको बिसाण्डकं, शालूः पद्मकन्दः / पर्णशाकं पत्रशाकं, सूक्तं संधा- लालानावः / विड्मेदः अवपुरीषता // 9 // 10 // नकविशेषः / पललः तिलकल्कः, आनूपपिशितम् आनूपांसं, रक्ता गण्डपदा दीर्घा गुदकण्डूनिपातिनः॥ पिण्याकं यत्रपीडिततिलखली, 'पीता' इति लोके, पृथुकः | | शूलाटोपशकुन्दपक्तिनाशकराश्च ते // 11 // चिपिटकः, आदिशब्दादेवंप्रकारा अन्येऽपि / बहुविधाकारान् विविधाकारान् / विविधाश्रयानिति नानाप्रकाराश्रयानित्यर्थः / / | तेषामेव सप्तानां पुरीषजानां मध्ये गण्डूपदानां लक्षणं प्रसव उत्पत्तिः / प्रायोग्रहणादन्यत्रापि संभवो ज्ञातव्यः / | कर्म चाह-रक्ता इत्यादि / पक्किनाशकरा अमिनाशकराः, केचिदत्र अजीर्णाध्यशनादिकं हेतुगणं न पठन्ति, तेषां च कारणे कार्योपचारात् // 11 // हेलवगतिर्वक्ष्यमाणात् 'क्षीराणि मांसानि' इत्यादिप्रतिषेध- दर्भपुष्पा महापुष्पाः प्रलूनाश्चिपिटास्तथा // विधानात् ; मया तु सुखबोधार्थ हेतुगणः पठितः / अपरे तु | पिपीलिका दारुणाश्च कफकोपसमुद्भवाः॥१२॥ 'अजीर्णभोजी मधुराम्लनित्यो द्रवप्रियः पिष्टगुडोपभोक्ता / ___ कफकृमिनामान्याह-दर्भपुष्पा इत्यादि / दर्भपुष्पादिका व्यायामजातानि च वय॑मानः खप्नादिवान् वै लभते क्रिमीना' | दारुणपर्यन्ताः कफकोपजाः षट् कृमयः // 12 // इति पठन्ति // 1-6 // रोमशा रोममूर्धानः सपुच्छाः श्यावमण्डलाः // विशतेः कृमिजातीनां त्रिविधः संभवः स्मृतः॥ रूढधान्याहाकाराः शुक्लास्ते तनवस्तथा // 13 // पुरीषकफरक्कानि, तासां वक्ष्यामि विस्तरम् // 7 // तेषामाकृतिमाह-रोमशा इत्यादि / रोमशाः सर्वतो __ इदानीं विंशतिसंख्यानामपि कृमिजातीनां कारणत्रैविध्य- | रोमान्विताः / रोममूर्धानः सरोममस्तकाः / श्यावमण्डलाः माह-विंशतेरित्यादि / जातिप्रहणं. कृमीणामानन्त्यख्याप- | श्याममण्डलयुक्ताः // 13 // नार्थ; तच्चानन्त्यं विंशत्यामेवावरुद्ध, अतो विंशतिसंख्याकरणं नन्त्य विशत्यामवावरुद्ध, अता विशातसख्याकरण | मजादा नेत्रलेढारस्तालश्रोत्रम स्तथा। सार्थकम् / संभवः कारणम् / कस्त्रिविधः संभव इत्याह तेषामेव कर्मविशेषेण संज्ञान्तरमाह-मज्जादा इत्यादि ।पुरीषेत्यादि / ननु, अजीर्णाध्यशनादयो हेतव उक्ताः, कथं पुरीषादयश्च उच्यन्ते ? सत्यं, अजीर्णादयः पुरीषादीनां हेतवः, शिरोहृद्रोगवमथुप्रतिश्यायकराश्च ते // 14 // पुरीषादयश्च कृमीणामिति / यद्यपि कृम्यारम्भका न पुरीषा- तेषां सर्वेषामेव कर्माण्याह-शिरोहृद्रोगेत्यादि / रोगशब्दः दयः, तथाऽप्युपचारात् पुरीषादीनामपि कृम्यारम्भकत्वम् / शिरोहृया संबध्यते, तेन शिरोरोगो हृद्रोगश्च, वमथुः छर्दिः / पुरीषाद्यधिष्ठिता दोषाः पुरीषादि, घृतादिदग्धवत् ; एतेनाजीर्णा- | चकारात् अन्यानपि कफजव्याधीन् कुर्वन्ति / ते कफजाः दिभिः प्रकुपिता दोषाः पुरीषादीन्यधिष्ठाय कृमीन जनयन्ति / तासां कृमिजातीनाम् / केचित् "विस्तर' इत्यत्र 'लक्षणं' इति केशरोमनखादाश्च दन्तादाः किक्किशास्तथा // पाठान्तरं सव्याख्यानं पठन्ति; तच शिष्यबुद्धिव्याकुलखहेतु कुष्ठजाः सपरीसपाया शोणितसंभवाः॥१५॥ खात् परित्यक्तम् // 7 // रक्तजकृमिनामान्याह-केशरोमेलादि / केशादायाः परी. अजवा विजवाः किप्याश्चिप्या गण्डुपदास्तथा // सर्पान्ताः सप्त रक्तजाः कृमयः // 15 // चूरवो द्विमुखाश्चैव क्षेयाः सप्त पुरीषजाः॥८॥ ते सरक्ताश्च कृष्णाश्च स्निग्धाश्च पृथवस्तथा // पुरीषजकृमिनामान्याह-अजवा इत्यादि / अजवादयो द्विमुखान्ताः सप्त पुरीषजाः कृमयः // 8 // तेषामाकृतिमाह-त इत्यादि / ते रक्तजाः कृमयः / पृथवः स्थूलाः।श्वेताः सूक्ष्मास्तुदन्त्येते गुदं प्रतिसरन्ति च / तेषामेवापरे पुच्छैः पृथवश्च भवन्ति हि // 9 // रक्ताधिष्ठानजान् प्रायो विकारान् जनयन्ति ते॥१६॥ शूलाग्निमान्द्यपाण्डुत्वविष्टम्भबलसंक्षयाः॥ तेषां कर्माण्याह-रक्ताधिष्ठानजानित्यादि / रचाधिष्ठानप्रसेकारुचिहृद्रोगविड्नेदास्तु पुरीषजैः॥ 10 // जान् व्याधिसमुद्देशीयोकान् कुष्ठविसर्पपिडकादीन् // 16 // पुरीषजाना लक्षणमाह-श्वेता इत्यादि / य एते पुरी- | माषपिष्टान्नविदलपर्णशाकैः पुरीषजाः॥ षजाः कृमयः श्वेताः सूक्ष्माश्च भवन्ति, ते बाहुल्येनादृष्टव- | मांसमाषगुडक्षीरदधितैलैः कफोद्भवाः // 17 // शाद्दं तुदन्ति प्रतिसरन्ति च / तेषामेव सप्तानां मध्ये अपरे विरुद्धाजीर्णशाकायैः शोणितोत्था भवन्ति हि॥ पुच्छैः पृथवो भवन्ति / पुरीषजः सप्तभिः कृमिभिः | ज्वरो विवर्णता शुलं हृद्रोगः सदनं भ्रमः॥१८॥ भक्तद्वेषोऽतिसारश्च संजातकृमिलक्षणम् // १व्यायामवी च दिवाशयानो विरुद्धभुक संलभते क्रिमींस्तु इति माधवनिदाने पा० / 2 'अयवा वियवाः' इति पा०। / 1 'उपचारात्' इति पा०। maimage

Page #871
774 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं पुरीषजादिकृमीणां सामान्यकारणमभिधायेदानीं विशेष- पानान्तरमाह-केवूकेत्यादि / केवूकः 'केसुरे' इति नाम्ना कारणमाह-माषपिष्टान्नविदलेल्यादि / पिष्टान्नं तण्डुलादि- प्रसिद्धः / पूर्ववदिति क्षौद्युतमित्यर्थः / तीक्ष्णभोजनः तीक्ष्णपिष्टजम् // 17 // 18 // द्रव्यसंस्कृताहारः ॥दृश्यास्त्रयोदशाद्यास्तु कृमीणां परिकीर्तिताः॥१९॥ पलाशबीजवरसं कल्कं वा तण्डुलाम्बुना // 25 // केशादाद्यास्त्वदृश्यास्ते द्वावाद्यौ परिवर्जयेत् // | // अपरमपि पानयोगमाह-पलाशबीजेत्यादि / पलाशबीइदानीं कृमीणां दृश्यादृश्यत्वेन साध्यासाध्यत्वेन च विभा- | जखरसं कल्कं वेति पलाशबीजकल्कं वा तण्डुलाम्बुना पिबे. गकरणार्थमाह-दृश्या इत्यादि / आद्यास्त्रयोदशेति अजवाद्या | दित्यर्थः॥ 25 // दारुणान्ता इत्यर्थः / केशादाद्या इति केशादाद्याः परीसर्पान्ता पारिभद्रकपत्राणां क्षौद्रेण स्वरसं पिबेत् // रक्तजाः कृमय इत्यर्थः / द्वावाद्याविति रक्तजापेक्षयैव आयो, पत्तूरस्वरसं वाऽपि पिबेद्धा सुरसादिजम् // 26 // तेन केशादरोमादावित्यर्थः / तथा चोक्तम्-"असाध्यो द्वौ तु विज्ञेयौ रोमकेशादसंज्ञितौ" इति // 19 // ___ अपरमपि पानयोगमाह-पारिभद्रकपत्राणामित्यादि / पारिभद्रः पर्वतनिम्बः / पत्तूरः शिरवालिका / सुरसादिकः सुरएषामन्यतमं ज्ञात्वा जिघांसुः स्निग्धमातुरम् // 20 // सादिगणः // 26 // सुरसादिविपक्केन सर्पिषा वान्तमादितः॥ विरेचयेत्तीक्ष्णतयोगै लिह्यादश्वशकृञ्चूर्ण वैडङ्गं वा समाक्षिकम् // . निदानमभिधायेदानी चिकित्सावसरः-एषामन्यतममि मि. कृमिघ्नमवलेहयोगमाह-लिह्या दित्यादि / अश्वशकृञ्चूर्ण त्यादि / एषां क्रिमीणां मध्ये अन्यतममेकतमं जिघांसुः, घोटकपुरीषचूर्णम् / वैड विडाचूम् / 'वैडङ्गम्' इत्यत्र स्निग्धमातुरं सुरसादिगणविपक्केन सर्पिषा स्निग्धमातुरे ज्ञाला, 'बैडालम्' इति केचित् पठन्ति; तत्र बिडालविट्चूर्णमिति आदितश्च वान्तं तीक्ष्णतर्योगैः कफनविरेचनकल्पोकैर्विरेचये व्याख्यानम् ॥दिति पिण्डार्थः / 'दुष्टे च कोष्ठे कृमिभिर्मनुष्यं न वामयेत्' | पत्रैर्मूषिकपा वा सुपिष्टैः पिष्टमिश्रितैः // 27 // इत्यादिना कृमियुक्तस्य पुसो वमननिषेधः, तथाऽपि कृमि | खादेत् पूपलिकाः पक्का धान्याम्लं च पिबेदनु / युक्तस्य प्रथमावस्थायां वमनं शस्तम् , अतो वान्तमादित क्रिमिघ्नपूपलिकामाह-पत्रैर्मूषिकपर्णा वेत्यादि / मूषिइत्युक्तम् // 20 // कपर्णी दन्ती, अन्ये मूषिककर्णाख्यं द्रव्यान्तरमाहुः / पिष्टरास्थापयेच तम् // 21 // मिश्रितैः यवपिष्टमिश्रितैः, तस्य विशेषेण क्रिमिहरखात् / यवकोलकुलत्थानां सुरसादेर्गणस्य च // . धान्याम्लं कालिकम् / अन्विति पूपलिकाभक्षणानन्तरम् / विडङ्गनेहयुक्तन.काथेन लवणेन च // 22 // यद्यपि 'क्षीराणि मांसानि घृतानि च' इत्यादिप्रन्थोक्कादम्लविरेकानन्तरं किं कुर्यादित्याह-वास्थापयेदित्यादि / बज वर्जनादत्र काजिकस्यापि वर्जनं प्राप्नोति, तथाऽपि काजिकस्य तम् आतुरं यवकोलादीनां काथेन तथा सुरसादिगणस्य क्वाथेन प्रायोगिकत्वात् क्रिमिहरखाचात्र काञ्जिकानुपानं, तथा हि विडासाधितनेहयुकेन सैन्धवलवणान्वितेनास्थापयेदिति गुणोपवर्णने काजिकं कृमिघ्नत्वेन दृष्टम् // २७॥पिण्डार्थः / गणस्य चेति चकारात् सुरसादिकल्कोऽपि सुरसादिगणे पकं तैलं वा पानमिष्यते // 28 // प्रायः॥२१॥२२॥ | विडङ्गचूर्णयुक्तैर्वा पिटैश्यास्तु कारयेत् // प्रत्यागते निरूहे तु नरं नातं सुखाम्बुना // कृमिघ्नतेलमाह-सुरसादिगणे इत्यादि / तैलमिति सुरसादियुख्यात् कृमिघ्नैरशनैस्ततः शीघ्र भिषग्वरः॥२३॥ | गणे 'काथकल्कीकृते' इति शेषः / विडजेत्यादि / पिष्टैः स्नेहेनोक्तेन चैनं तु योजयेत् स्नेहबस्तिना॥ यवादिपिष्टैः / भक्ष्यान् लकादीन् / विकल्पविधानं पूर्वयोगाआस्थापनानन्तरं किं कुर्यादित्याह-प्रत्यागत इत्यादि / | पेक्षया // २८॥प्रत्यागते व्याधुटिते पतिते इत्यर्थः / सुखाम्बुना उष्णोदकेन / तत्कषायप्रपीतानां तिलानां स्नेहमेव वा // 29 // कृमिघ्नैरशनैः कृमिघ्नद्रव्यसाधितैः स्वभावतः कृमिनैश्च / नेहेनो तत्कषायप्रपीतानामित्यादि / तत्कषायप्रपीतानां विडातेन विडङ्गसाधितस्नेहेन / स्नेहबस्तिना अनुवासनेन // 23 // -| क्वाथभावितानाम् / अत्रापि कारयेदिति संबन्धनीयम् // 29 // ततः शिरीषकि णिहीरसं क्षौद्रयुतं पिबेत् // 24 // | श्वाविधः शकृतश्पूर्ण सप्तकृत्वः सुभावितम् // __ अतोऽनन्तरं कृतान्नसंसर्गः किं कुर्यादित्याह-तत इत्यादि। विडङ्गाना कषायण अफलन तथैव च // 3 तत इति अनुवासनानन्तरम् / किणिही कटभी // 24 // 1 'केजक' इति पा० / 2 'विडङ्गचूर्णपिष्टाभ्यां तस्मिन् भक्ष्य केवूकस्वरसं वाऽपि पूर्ववत्तीक्ष्णभोजनः॥ | तु कारयेत्' इति पा० /

Page #872
अध्यायः 54] सुश्रुतसंहिता / 337 क्षौद्रेण लीट्वाऽनुपिबेद्रसमामलकोद्भवम् // शिरःप्रभृतिसंश्रितकृमिघ्नं प्रधमनमाह-शकृद्रसमित्यादि / अक्षाभयारसं वाऽपि शकृद्रसं तुरजस्येति घोटकपुरीषस्य रसमित्यर्थः / सुशुष्कमिति श्वाविध इत्यादि / श्वाविधः सेढायाः, शकृत् विष्ठा, पुरीषरसस्य विशेषणम् / प्रधमनमिति नासायां चूर्णप्रक्षेपणं तस्याश्चूर्ण सप्तवारान् विडङ्गकाथेन भावितं पुनत्रिफलाक्काथेन | ज्ञेयम् // 35 // तथैव भावितं, क्षौद्रेण लीवा, अनु पश्चात् , आमलकोद्भवं | अयश्चूर्णान्यनेनैव विधिना योजयेद्भिषक // बिभीतकोद्भवं वा हरीतकीरस वाऽपि क्षौद्रेण पिबेदिति सकांस्यनीलं तैलं च नस्यं स्यात्सुरसादिके॥३६॥ संबन्धः // 30 // __ अमुमेव प्रधमन विधिं लोहचूर्णेष्वतिदिशन्नाह-अयचूर्णाविधिरेषोऽयसामपि // 31 // | नीत्यादि / अनेनेति घोटपुरीषखरसप्रधमनविधानेन / सकांअमुमेव विधि लोहचूर्णानामप्यतिदिशन्नाह-विधिरित्यादि।। स्यनाल कास्यापमाजनमसासाहतम् / 'सुरसादक' इत्यत्र एष विधिः श्वाविधः शकृच्चूर्णविधिः / अयसामपीति त्रपुसी 'विपक्कं' इति शेषः / तेन सुरसादिगणक्वाथविपक्कं तैलं कांस्यसताम्ररजतकृष्णलोहानामपि / एतेनैतदुक्तं भवति-प्रत्येक मसीसहितं नस्यं स्यादिति / तथा चोक्तं.-"सुरसादिशृतं तैलं लोहादिचूर्णानां श्वावित्पुरीषचूर्ण विधानवद्विधिः कार्यः // 31 // नस्य कांस्यमलान्वितम्-" इति // 36 // पूतीकस्वरसं वाऽपि पिबेद्वा मधुना सह॥ इन्द्रलुप्तविधिश्चापि विधेयो रोमभोजिषु // पिबेद्वा पिप्पलीमूलमजामूत्रेण संयतम् // 32 // | रोमादादीनामतिदेशेन चिकित्सामाह-इन्द्रलुप्तेत्यादि / रोमभोजिषु रोमादेषु / चकारेण केशभोजिष्वपीन्द्रलुप्तविधिः सप्तरात्रं पिबेष्टं त्रपु वा दधिमस्तुना // कार्य इति समुच्चीयते ॥पूतीकः चिरबिल्वः / पिबेदित्यादि / अजामूत्रेण छागमूत्रेण / पिबेद्धृष्टमित्यादि / त्रपु रङ्गं, 'कथीर' इति लोके / / दन्तादानां समुद्दिष्टं विधानं मुखरोगिकम् // 37 // दधिमस्तुग्रहणम् अन्यमस्तुनिषेधार्थ; अन्ये 'दधिमस्तुना' इत्यत्र दन्तादानामप्यतिदेशेन चिकित्सितमाह-दन्तादानामिदधिग्रहणं कूर्चिकामस्तुपरिहारार्थमिति व्याख्यानयन्ति / तन्न, त्यादि / मुखरोगिकं कृमिदन्तोतं, विशेषेण कृमिदन्तोक्कचिकिदधिमस्तुग्रहणेन कूर्चिकामस्तुग्रहणमसंभवं, सर्वनिबन्धविरो-| त्सितस्य दन्तानां हितत्वात् / यद्यपि रोमाददन्तादानां रकधात् समानतन्त्रविरोधाच // 32 // जखात् रक्तजसामान्यचिकित्सानन्तरमिन्द्रलुप्तविध्यादिकं विशेपुरीषजान कफोत्थांश्च हन्यादेवं कृमीन भिषक् // षचिकित्सितं कर्तुमुचितं भवति, तथाऽपि कफजा अपि रोम दन्तभक्षणं कुर्वन्तीति प्रव्यक्तकटुकं भोजनं हितं भवेदिति * ' यत् पूर्वमेतचिकित्सितमुक्तं तत् पुरीषकफजानां कार्य प्रतिपादनार्थ रोमदन्तादानां प्रथमं चिकित्सितमुक्तम् // 37 // मिति दर्शयन्नाह-पुरीषजानित्यादि / एवमिति पूर्वोक्तेन रक्तजानां प्रतीकारं कुर्यात् कुष्ठचिकित्सिते // विधिनेत्यर्थः // 33 // इदानी सामान्यचिकित्सितं रकजानामतिदेशेनाह-रक्तशिरोहृदघ्राणकर्णाक्षिसंश्रितांश्च पृथग्विधान् // जानामित्यादि / 'कुष्ठचिकित्सिते' इत्यत्र पूर्वोकमेव समुदिष्टविशेषेणाञ्जनैर्नस्यैरवपीडैश्च साधयेत् // 34 // मिति पदं संबन्धनीयम् / केचित् 'कुष्ठचिकित्सितात्' इति * पुरीषकफजानां सामान्यचिकित्सितमभिधायेदानी कफ- | पठन्ति ॥जानामाश्रयविशेषेण चिकित्सामाह-शिरोहृघ्राणेत्यादि / सुरसादिं तु सर्वेषु सर्वथैवोपयोजयेत् // 38 // शिरःप्रभृतिसंश्रितान् नानाप्रकारान् कृमीन् विशेषेणाजना सुरसादिं तु सर्वेष्वित्यादि / सर्वेषु पुरीषजादिषु / सर्वथैव दिभिः साधयेदिति पिण्डार्थः / चकारात् गण्डूषकवलप्रहादि- अन्नपानस्नानादिविधिना // 38 // भिरपि / अन्ये तु यद्यप्यजनादिकं सामान्येनोक्तं, तथाऽप्य प्रव्यक्ततिक्तकटुकं भोजनं च हितं भवेत् // अनं नेत्रस्थे, नस्यावपीडौ घ्राणशिरःसंश्रिते च, विशेषेणाजना भोजने विध्यन्तरमाह-प्रव्यक्तेत्यादि / प्रव्यक्ततिक्तकटुकदीनां नेत्रादिजकृमिहरत्वात्। हृदूतानां कर्णगतानां चार्थवशादेव कृमिजहृद्रोगकृमिकर्णकचिकित्सितैश्चिकित्सा कार्या; | मिति तिक्तकटुकोत्कटमित्यर्थः // म् // 39 // चकारात् शिरःस्थितानां कृमीणां कृमिशिरोरोगचिकित्सितैश्चि-कुलत्थक्षारसंसृष्टं क्षारपानं च पूजि कित्सा कार्येति गृह्यत इति व्याख्यानयन्ति / 'संश्रितान् पानेऽपि विध्यन्तरमाह-कुलत्थेत्यादि / कुलत्थक्षारसंसृष्टं इत्यत्र 'व्रणजान्' इति केचित् पठन्ति; अन्ये 'संश्रितान् कुलस्थभस्मोदकसंयुक्तम् ? क्षारपानं यवक्षारपानं, तथा चोकं इत्यत्र 'संसृतान्' इति पठन्ति; कर्णस्थाने च वक्र विश्वामित्रेण-"यावशूकस्य पानं तु कुलत्थक्षारवारिणा"पठन्ति // 34 // इति / केचित् 'कुलत्थक्षार-' इत्यत्र 'विडाक्षार- इति पठन्ति // 39 // शकृद्रसं तुरङ्गस्य सुशुष्कं भावयेदति // निष्क्वाथेन विडत मनं तु तत्॥३५॥ 1 'कुलत्थक्वाथसंसृष्टं क्षीरपानं च पूजितम्' इति पा० /

Page #873
776 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं क्षीराणि मांसानि घृतानि चैव भिधानादेव लोभादीनां वेगधारणं सिद्धं; तस्मात् प्राप्तान् उन्मुदधीनि शाकानि च पर्णवन्ति // खीभूतानिति व्याख्यानं युक्तम् / अन्ये तु वातादीनां प्राप्तान् समासतोऽम्लान्मधुरान् हिमांश्च युक्तान् वेगान् न धारयेत्, न तु साहसादिवेगान् न धारयेकृमीन जिघांसुः परिवर्जयेत्तु // 40 // दिति व्याख्यानयन्ति // 3 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते काय- | वातविण्मूत्रजृम्भाश्रुक्षवोद्गारवमीन्द्रियैः॥ चिकित्सातन्त्रे कृमिप्रतिषेधो नाम (षोड- व्याहन्यमानरुदितैरुदावर्तो निरुज्यते // 4 // शोऽध्यायः, आदितः) चतुःपञ्चाशत्त- उदावर्तस्य निरुक्तिद्वारा कारणान्याह-वातविण्मूत्रेत्यादि / मोऽध्यायः॥५४॥ अश्रु नेत्रोदकं, क्षवः छिका; इन्द्रियमत्र शुक्रमभिप्रेतं, 'शुक्राप्रवृत्तिलक्षणं चिकित्सितमभिधायेदानी निवृत्तिलक्षणं चिकि- | श्मरी तत्स्रवणं भवेद्वा' इत्यादिवक्ष्यमाणवचनात् ; अभिधाने त्सितमाह-क्षीराणि मांसानीत्यादि / यद्यपि 'संक्षेपतः क्रिया- | चेन्द्रियशब्दः शुके हष्टः, तथाच तद्वचः-"श्रोत्रवागादि सत्त्वं योगो निदानपरिवर्जनम्' इति वाक्यादेव क्षीरादीनां निषेध- च शुक्रं चेन्द्रियमुच्यते"-इति / व्याहन्यमानः अवरुध्यमानैः। विधिः सिद्धः, तथाऽपि क्षीरादीनां प्रतिषेधकरणं नियमार्थः तेन | उदितैरिति ऊर्ध्वगतैः॥४॥ कृमीणां निदानमपि क्षीरादिकं मदात्यये मद्यवद्वेषजं मा क्षुत्तृष्णाश्वासनिद्राणामुदावर्तो विधारणात् // . भूदित्यर्थः // 40 // | अन्येषामपि विधारणादुदावर्तसंभवमाह-क्षुत्तृष्णेत्यादि / इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रु- वातविण्मूत्रादिकात् क्षुत्तृष्णादीनां भिन्नपाठो वातादीनां सन्नितव्याख्यायामुत्तरतन्त्रे कृमिप्रतिषेधो नाम चतुःपञ्चाश हितकारणलं तथा क्षुदादीनां विप्रकृष्टकारणत्वं सूचयति; अथवा त्तमोऽध्यायः // 54 // अनेन भिन्नपाठेन वक्ष्यमाणं हेतुमाहाराधितं सूचयति / यथा 'वायुः कोष्ठानुगो रूक्षैः कषायकटुतिककैः' इत्यादि / ये क्षुदापश्चपञ्चाशत्तमोऽध्यायः / दीनां भिन्नपाठं न पठन्ति; तन्मते ईदृशः पाठः,-'वातविअथात उदावर्तप्रतिषेधमध्यायं व्याख्यास्यामः१ मूत्रजृम्भाश्रुक्षवोद्गारवमीन्द्रियः / क्षुत्तृष्णाश्वासनिद्राणां धृत्योयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ दावर्तसंभवः' इति / धृत्या धारणेनेत्यर्थः / ननु, अधोवेगरो धादपानप्रकोपादुदावर्तसंभवो युक्तः, अश्रुजृम्भादिवेगधारकृमिप्रतिषेधानन्तरं कृमिचिकित्सितस्य कदतिक्तकषा णात् कथं तस्योत्पत्तिः ? सत्यं, अश्रुजृम्भादिवेगरोधात् कोष्ठगतो यादेरुदावर्तहेतुसादुदावर्त प्रतिषेधारम्भो युक्त इत्यत आह वायुर्यदा भवति तदाऽपानप्रकोपादावर्तसंभवः॥अथात इत्यादि / उत् ऊर्ध्व वातविष्मूत्रादीनां आवर्ती भ्रमणं यस्मिन् रोगे. स उदावर्तः, अन्ये पुरीषं चायना तस्याभिधास्ये व्यासेन लक्षणं च चिकित्सितम् // 5 // वर्तुलीकृतमुदावर्त मन्यन्ते, लोकप्रसिद्धत्वात् // 1 // 2 // | तस्याभिधास्ये इत्यादि / तस्य उदावर्तस्य / अभिधास्से अधश्चोर्ध्वं च भावानां प्रवृत्तानां स्वभावतः कथयिष्यामि / व्यासेन विस्तरेण // 5 // न वेगान् धारयेत् प्राशो वातादीनां जिजीविषुः॥३॥ त्रयोदशविधश्चासौ भिन्न एतैस्तु कारणैः // वेगधारणस्यैकान्तेनोदावर्तहेतुखाद्वेगधारणनिषेधमाह ___ तस्य संख्यामाह-त्रयोदशविध इत्यादि / भिन्नो मेदं अधश्चोर्ध्व चेत्यादि / अधोभावा मूत्रादयः, ऊर्ध्वभावा उद्गारा-गतः / एतैः कारणैः पूर्वोकैर्वातविण्मूत्रादिभिः ॥दयः, तेषां भावानां वातादीनां वेगान् न धारयेत् / किम्भू | अपथ्यभोजनाचापि वक्ष्यते च तथाऽपरः // 6 // तानां ? खभावतः प्रवृत्ताना, प्रकृत्यैव खाशयच्युतानामित्यर्थः / एतेनैतेऽप्रवृत्ता बलानोदीरणीया इति सूचयति / जिजीविषुः वातादिवेगरोधात्रयोदशोदावर्तानभिधायेदानी कारणमेदादजीवितुमिच्छुः पुरुषः। केचित् 'प्राज्ञः' इत्यत्र 'प्राप्तान्' इति परमप्याह-अपथ्येत्यादि / अपरो वाताधवरोधजेभ्योऽन्यः 6 पठन्ति / ते च व्याख्यानयन्ति-वेगप्रहणेनैव प्राप्तानिति आध्मानशूलौ हृदयोपरोधं प्राप्तं यस्मादप्राप्तो वेगो न भवति, अतः प्राप्तग्रहणमधिकं, शिरोरुजं श्वासमतीव हिकाम् // तेनाधिकेन प्राप्तग्रहणेन केषाञ्चित् प्राप्ता अपि वेगा धारणीया कासप्रतिश्यायगलग्रहांश्च इत्याधिक्यमावेदयति; तथा च तन्त्रान्तरे-"इमांस्तु धारये- बलासपित्तप्रसरं च घोरम् // 7 // द्वेगान् हितैषी प्रेत्य चेह च / लोमेाद्वेषमात्सर्यरागादीनां कुर्यादपानोऽभिहतः स्वमार्गे यैतेन्द्रियः" इति / तच्च व्याख्यानं न युक्तं, यस्माद्विशेषा हन्यात् पुरीषं मुखतः क्षिपेद्वा॥ १'प्राप्तग्रहणमधिकं सत् केषांचित्' इति पा०। 2 'जितेन्द्रियः' वातजोदावर्तलक्षणमाह-आध्मानशूलावित्यादि / हृदयोइति पा०। | परोधं हृदयावरणम् / बलासपित्तप्रसरं श्लेष्मपित्तप्रसरणम् /

Page #874
अध्यायः 55] सुश्रुतसंहिता। 777 अभिहतः अवरुद्धः / खमार्गे गुदे / हन्यात पुरीषं पुरीषक्षयं भवन्ति गाढं क्षवथोर्विघाताकुर्यात् क्षिपेद्वेत्यत्रापि पुरीषमिति संबन्धनीयम् / गलग्रहां- च्छिरोलिनासाश्रवणेषु रोगाः॥ श्वेति चकारात् क्रिम्यादीनां समानतत्रनिर्दिष्टानां प्रहणम् / कण्ठास्यपूर्णत्वमतीव तोदः अपानावरोधेन प्राणादीनामपि प्रकोपात् शिरोरुकासादिसंभवो कृजश्च वायोरुत वाऽप्रवृत्तिः॥१३॥ युक्तः॥७॥ छिक्काजोदावर्तलक्षणमाह-भवन्तीत्यादि / क्षवथोर्विघाआटोपशूलौ परिकर्तनं च तात् छिक्कावरोधात् / कण्ठास्यपूर्णवमिति कण्ठमुखे वायुना सङ्गः पुरीषस्य तथोर्ववातः॥८॥ पूर्णे इव भवतः / अतीव तोदः अतीव व्यथा, कण्ठमुखयोरेव / पुरीषमास्यादपि वा निरेति केचित् 'कण्ठस्य' इति पठन्ति, तन्मते कण्ठस्यैव पूर्णवं पुरीषवेगेऽभिहते नरस्य // . तोदश्च / कूजः अव्यक्तवचनम् / वायोरप्रवृत्तिः उच्छ्वासावरोधः। उत वा अथवेत्यर्थः / चकारात् मन्यास्तम्भादयः॥१३॥ पुरीषजोदावर्तलक्षणमाह-आदोपशूलावित्यादि / आटोप उदरापूरः। परिकर्तनं गुदमेढ़बस्त्यादिषु कृन्तनमिव वेदना / उद्गारवेगेऽभिहते भवन्ति घोरा विकाराः पवनप्रसूताः॥ ऊर्ध्ववातो बहुदारता / आस्यात् मुखात् / निरेति निर्गच्छति / परिकर्तनं चेति चकारात् पिण्डिकोद्वेष्टनादयः॥८॥ उदारजोदावर्तलक्षणमाह-उद्गारवेग इत्यादि / घोराः कष्ट तराः / 'घोराः' इत्यत्र 'जन्तोः' इति केचित् पठन्ति / पवनमूत्रस्य वेगेऽभिहते नरस्तु प्रसूताः कम्पहिकाहृद्विबन्धादयः ॥कृच्छ्रेण मूत्रं कुरुतेऽल्पमल्पम् // 9 // छर्विघातेन भवेश्च कुष्ठं मेरे गुदे वङ्गणबस्तिमुष्क येनैव दोषेण विदग्धमन्नम् // 14 // नाभिप्रदेशेष्वथवाऽपि मूर्धि // छर्दिजोदावर्तलक्षणमाह-छर्विघातेनेत्यादि / कुष्ठग्रहणमत्र औनद्धवस्तिश्च भवन्ति तीवाः शीतपित्तकोपाद्युपलक्षणार्थम् / येनैव दोषेण विदग्धमन्नमिति शूलाश्च शूलैरिव भिन्नमूर्तेः // 10 // येनैव वाताद्यन्यतमेन दोषेण विदग्धं दुष्टमन्नं भवेत्तदोषाधिकमूत्रोदावर्तलक्षणमाह-मूत्रस्येत्यादि / बङ्क्षणम् उदरोरु- मेव कुष्ठं स्यादित्यर्थः / चकारात् अरोचकादयः // 14 // सन्धिः / मुष्की अण्डौ। मूर्ध्नि उत्तमाङ्गे ।आनद्धबस्तिः आध्मात- मूत्राशये पायुनि मुष्कयोश्च / मूत्राधारः / 'आनद्धबस्तेः' इति केचित् पठन्ति, ते च आनद्ध. शोफो रुजो मूत्रविनिग्रहश्च // बस्तेर्मूर्ध्नि शूला भवन्तीति योजयन्ति / तन्न, समानतन्त्रविरो- शुक्राश्मरी तत्स्रवणं भवेद्वा धात् / भिन्नमूर्तेः भिन्नैशरीरस्य // 9 // 10 // ते ते विकारा विहते तु शुक्रे // 15 // मन्यागलस्तम्भशिरोविकारा शुक्रजोदावर्तलक्षणमाह-मूत्राशय इत्यादि / मूत्राशये जृम्भोपघातात् पवनात्मकाः स्युः॥ बस्ती, पायुनि गुदे, शोफः अयथुः; रुजोऽपि मूत्राशयाश्रोत्राननघ्राणविलोचनोत्था दिष्वेव भवन्ति / मूत्रविनिग्रहो मूत्राप्रवृत्तिः / तत्तवर्ष भवन्ति तीवाश्च तथा विकाराः॥११॥ स्रवणं, समानतन्त्रप्रत्ययात् / ते ते विकारा इति हृत्पीडा मर्दादयः शुक्रवेगविघातजाः समानतनोकाः॥१५॥ जृम्भोदावर्तलक्षणमाह-मन्येत्यादि / स्तम्भशब्दो मन्या __ तन्द्राङ्गमारुचिविभ्रमाः स्युः गलाभ्यां प्रत्येकं संबध्यते / गलस्तम्भो गलग्रहः / शिरोवि क्षुधोऽभिघातात् कृशता च दृष्टेः॥ काराः सूर्यावर्तादयः / पवनात्मकाः कम्पसुप्त्यादयः, चकारात् क्षुजोदावर्तलक्षणमाह-तन्द्रेत्यादि / तन्द्रा वैकारिकी अरुचिविभ्रमादयश्च // 11 // निद्रा; अङ्गमर्दः अगोद्वेष्टनमिव वेदना, स्फुटनिकेत्यन्ये आनन्दजं शोकसमुद्भवं वा विभ्रमः अत्यर्थ चक्रारूढस्येव भ्रमणम् / कृशता च दृष्टः नेत्रोदकं प्राप्तममुञ्चतो हि॥ दृङ्मान्द्यम् ; चकारात् दौर्बल्यादयस्तन्त्रान्तरोका प्रायाः॥शिरोगुरुत्वं नयनामयाश्च कण्ठास्यशोषः श्रवणावरोधभवन्ति तीवाः सह पीनसेन // 12 // स्तृष्णाभिघाताबृदये व्यथा च // 16 // अश्रुजोदावर्तलक्षणमाह-आनन्दजमित्यादि / नेत्रोदकम् तृष्णाजोदावर्तलक्षणमाह-कण्ठास्यशोष इत्यादि / श्रव. अश्रु, प्राप्तं प्रवृत्त्युन्मुखम् / पीनसोऽत्र प्रतिश्यायः, समानतन्त्र- | णावरोधो बाधिर्यम् / चकारात् श्रमखेदादयः समानत. दर्शनात् / चकारात् प्रतिश्यायादयः // 12 // ब्रोकाः॥१६॥ 1 वङ्गणमुष्कयोश्च' इति पा०। २'मानवस्तेः' इति पा०। 1 वा गुदमुष्कयोश्व' इति पा० / 2 'तन्द्राङ्गमर्दावरुचिः समश्व' 3 'विद्धशरीरस्य' इति पा०। इति पा०। म मं...

Page #875
778 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं श्रान्तस्य निःश्वासविनिग्रहेण भद्दारु घनं मूर्वा हरिद्रा मधुकं तथा // हृद्रोगमोहावथवाऽपि गुल्मः॥ कोलप्रमाणानि पिबेदान्तरिक्षेण वारिणा // 24 // उच्छ्वासजोदावर्तलक्षणमाह-श्रान्तस्येत्यादि / श्रान्तस्य दुःस्पर्शाखरसं वाऽपि कषायं कुङ्कमस्य च // द्रुतगमनादिना खिन्नस्य / श्रान्तस्येत्यनेनाधान्तस्य श्वास तोयनाशान्तस्य श्वास- एर्वारुबीजं तोयेन पिबेद्वाऽलवणीकृतम् // 25 // ' धारणादपि पीडा न भवतीति सूच्यते / मोहो वैचित्त्यम् // - पञ्चमूलीशृतं क्षीरं द्राक्षारसमथापि वा। जृम्भाऽङ्गमर्दोऽङ्गशिरोक्षिजाड्यं | सौवर्चलाढ्यामित्यादि / सौवर्चलाढ्यां सौवर्चलोत्कटाम् / निद्राभिघातादथवाऽपि तन्द्रा॥१७॥ मदिरां मद्यम् / तुशब्दात् सर्पिषोऽवपीडनादिकं समानतन्त्रोक्तं निद्राजोदावर्तलक्षणमाह-जृम्मेत्यादि / जाड्यशब्दोऽङ्गा- ग्राह्यम् / किं मदिरामेव पिबेदथवाऽन्यदपीत्याह-एलामिदिभिः संबध्यते; जाड्यम् अपाटवं, गौरव मिति तात्पर्यार्थः त्यादि / धात्रीफलानां खरसं सजलं वेति न केवलं दुग्धं पिबे॥१७॥ दामलकरसं सोदकं पिबेदित्यर्थः / 'गर्दभस्य' इत्यत्रापि 'पुरीषर सम्' इति संबध्यते। मांसोपदंशं मांसभक्षणसहितं,मधु मद्यम् / तृष्णार्दितं परिक्लिष्टं क्षीणं शूलैरभिद्रुतम्॥ तच द्राक्षोद्भवं, समानतन्त्रदर्शनात् / तथा च तद्वचः,-"द्राक्षोशकृद्धमन्तं मतिमानुदावर्तिनमुत्सृजेत् // 18 // द्भवं चापि पिबेन्मद्यं मांसोपदंशकम्" इति / गौडिकं सीधु परित्याज्योदावर्तलक्षणमाह-तृष्णार्दितमित्यादि / परिक्ति गुडकृतं सस्यकम् / अत्रापि मांसोपदंशमिति संबध्यते / टम् अत्यर्थमवसन्नं, क्रियारहितमिति यावत् ; अन्ये समन्ततो भद्रदार्वित्यादि / भद्रदारु देवदारु / धनं मुस्ता / मूर्वा चोरभावेन क्लेशमुपगतं परिक्लिष्टं मन्यन्ते / अभिद्रुतं पीडितम् / स्नायुः / मधुकं यष्टीमधु / कोलप्रमाणानि अर्धकर्षप्रमाणानि / उत्सृजेत् परित्यजेत् // 18 // दुःस्पर्शा दुरालभा। एर्वारुः ग्रीष्मकर्कटिका / अलवणीकृतम् सर्वेप्तेषु विधिवदुदावर्तेषु कृत्स्मशः॥ ईषत्सैन्धवयुक्तम् / पञ्चमूली लघुपश्चमूलं, समानतन्त्रसंवादात्; . वायोः क्रिया विधातव्याः स्वमागेप्रतिपत्तये // 19 // तथा चोक्तम्-"लघुना पञ्चमूलेन भृतं क्षीरे पिबेन्नरः"-' सामान्यतः पृथक्त्वेन क्रियां भूयो निबोध मे॥ | इति // २१-२५॥सर्वदोदावर्तेषु वायोः सद्भावात् सामान्येन वातहरौं | योगांश्च वितरेदत्र पूर्वोक्तानश्मरीभिदः // 26 // क्रियामाह-सर्वेष्वेतेष्वित्यादि / विधिवत् यथाविधि / कृत्स्नशः : मूत्रकृच्छ्रक्रमं चापि कुर्यान्निरवशेषतः॥ सामस्त्येन / क्रियाः स्नेहखेदादिकाः / स्वमार्गप्रतिपत्तये वायो | भूयो वक्ष्यामि योगान यान मूत्राघातोपशान्तये // रात्ममार्गप्रवर्तनाय / सामान्यतः सामान्येन / 'सर्वेषु' इत्यत्र 'नवसु' इति पठिला वातजोदावर्तादिषु नवसंख्येषु वायोः इदानीं मूत्रजोदावर्ते अश्मरीमूत्रकृच्छमत्राघातचिकित्सिक्रिया विधातव्येति व्याख्यानयन्तिः तन, बुभक्षोद्धवादिष्वपि तान्यतिदिशन्नाह-योगांश्च वितरेदित्यादि / वितरेत् दद्यात / चतुडूंदावर्तेषु वायोः सद्भावाद्वातहरी क्रिया क्रियत इति / पृथ- अत्र मूत्रजादावत / पूर्वाक्कान् 'कुशः काशः शरः' इत्यादिकत्वेन क्रियामित्यादि / पृथक्त्वेन प्रत्येकम् // 19 // नाऽश्मरीचिकित्सितोकान् / भूयः अतिशयेन / 'वक्ष्यामि यान् योगान्' इत्यत्रापि 'तान् कुर्यात्' इति संबध्यते // 26 // 27 // आस्थापनं मारुतजे स्निग्धस्विन्ने विशिष्यते // 20 // आस्थापनमित्यादि / आस्थापनं निरूहः, तच्चानुलोमिक- स्वहः स्वदरुदावत जृम्भाज समुपाचरेत् // वातहरद्रव्यकृतम् / स्निग्धखिन्ने 'आतुरे' इति शेषः / विशि- जृम्भणजोदावर्तचिकित्सितमाह-स्नेहैरित्यादि / हहैः ध्यते विशिष्टं भवति, विशेषेण क्रियत इति तात्पर्यार्थः // 20 // खेदैरिति पदद्वयेऽपि बहुवचनाच्चतुर्भिः स्नेहैश्चतुर्भिश्च खेदैपुरीषजे तु कर्तव्यो विधिरानाहिको भवेत् // रित्यर्थः // पुरीषज इत्यादि / आनाहिको विधिः फलवादिको वात- | अश्रुमोक्षोऽश्रुजे कार्यः स्निग्धखिन्नस्य देहिनः // 28 // व्याध्युक्तो विसूच्या वक्ष्यमाणो वा / तुशब्दात् अनुक्तमन्यदपि अश्रुजोदावर्तचिकित्सामाह-अश्रुमोक्ष इत्यादि / अश्रुमोक्षः पुरीषानुलोमनं कर्तव्यम् // अश्रुनिःसारणम् / अत्र लुप्तचकारनिर्देशात्तीक्ष्णभअनादिक सौवर्चलाढ्यां मदिरां मूत्रे त्वभिहते पिबेत् // 21 // | वक्ष्यमाणमत्रापि संबन्धनीयम् // 28 // पलां वाऽप्यथ मद्येन क्षीरं वाऽपि पिबेन्नरः॥ | तीक्ष्णाअनावपीडाभ्यां तीक्ष्णगन्धोपशिचनैः // धात्रीफलानां खरसं सजलं वा पिबेज्यहम् // 22 // | वर्तिप्रयोगैरथवा क्षवसक्तिं प्रवर्तयेत् // 29 // रसमश्वपुरीषस्य गर्दभस्याथवा पिबेत् // | (तीक्ष्णौषधप्रधमनैरथवाऽऽदित्यरश्मिभिः // ) मांसोपदशं मधु वा पिवेद्वा सीधु गौडिकम् // 23 // क्षवजोदावर्तचिकित्सितमाह-तीक्ष्णाजनावपीडाभ्यामित्या१ धावनादिना' इति पा० / 2 विधातव्या' इति पा०। दि / तीक्ष्णशब्दोऽजनावपीडाभ्यां सह संबध्यते / अवपीडो

Page #876
अध्यायः 55] सुश्रुतसंहिता / 779 नस्यभेदः / तीक्ष्णगन्धोपशिङ्खनैः मरिचादिचूर्णावघ्राणः / वर्ति- इति / इष्टकथा अनुकूलकथाः, 'शृणुयात्' इति शेषः / 'इष्टकप्रयोगा धूमवर्तिप्रयोगाः / अत्र लुप्तादिशब्दात् अकरश्मिवि- थारतः' इति पाठान्तरम् / खप्यात् निद्रां गच्छेत् // 35 // लोकनादयो गृह्यन्ते / तथा च-"तीक्ष्णधूमाजनाघ्राणनावना- आध्मानाद्येषु रोगेषु यथाखं प्रयतेत हि॥ कविलोकनैः / प्रवर्तयेत् क्षुति सक्ताम्" इत्यादि / क्षवसक्तिं यच्च यत्र भवेत्प्राप्तं तश्च तस्मिन् प्रयोजयेत् // 36 // छिकाया अप्रवर्तनम् / केचित्तीक्ष्णाजनावपीडाभ्यामिति पद- उदावर्तचिकित्सितमभिधायेदानीं तदुपद्रवचिकित्सितमश्रुजोदावर्त एव मन्यन्ते न क्षवजे, अनौपयिकलात्तन्त्रान्तर- माह-आध्मानाद्येषु रोगेष्वित्यादि / आध्मानायेषु वेगावरोधविरोधाच // 29 // जातेषु / आदिशब्दात् शूलपरिकर्तिकापुरीषसनादीनां ग्रहणम् / उद्गारजे क्रमोपेतं स्नैहिकं धूममाचरेत् // 30 // यथाखं यस्याध्मानादेर्यदात्मीयमौषधं वातव्याध्यादिचिकित्सिसुरां सौवर्चलवतीं बीजपूररसान्विताम् // तोक्तं तेन प्रयतेत प्रयत्नं कुर्वीत / अन्यदप्युचितं चिकित्सित उद्गारजे क्रमोपेतमित्यादि / क्रमोपेतं धूमनस्यकवलग्रह- माध्मानादिषु कार्यमित्याह-यश्चेत्यादि / यदौषधं यस्मिन् चिकित्सितोक्तक्रमसंयुक्तम् / किमद्वारजे नैहिकं धूममेवाचरे- आध्मानादौ प्राप्तं युक्तम् // 36 // दुतान्यदपीत्याह-सुरामित्यादि // 30 // वायुः कोष्ठानुगो रूक्षैः कषायकटुतिक्तकैः // छाघातं यथादोषं सम्यक स्नेहादिभिर्जयेत् // 31 // भोजनैः कुपितः सद्य उदावर्त करोति हि // 37 // सक्षारलवणोपेतमभ्यङ्गं चात्र दापयेत् // वातमूत्रपुरीषालुक्कफमेदोवहानि वै॥ __छाघातमित्यादि / छाघातं छाघातजमदावर्त. कारणे स्रोतांस्युदावर्तयति पुरीषं चातिवर्तयेत् // 38 // कार्योपचारात् / यथादोषं दोषस्यानतिक्रमेण / मादिशब्दात ततो हृद्वस्तिशूलार्को गौरवारुचिपीडितः॥ वमनादयः / सक्षारलवणोपेतम् ईषद्यवक्षारसैन्धवसंयुक्त; यद्यपि वातमूत्रपुरीषाणि कृच्छ्रेण कुरुते नरः॥ 39 // तन्त्रान्तरे तैलाभ्यङ्ग उक्तस्तथाऽप्यत्र वृद्धसंप्रदायामृताभ्यङ्गः | श्वासकासप्रतिश्यायदाहमोहवमिज्वरान् // कार्यः / चकारात् व्यायामोपवासादयो गृह्यन्ते / वम्याघात' तृष्णाहिकाशिरोरोगमनःश्रवणविभ्रमान् // 40 // इति केचित् पठन्ति // 31 // लभते च बहूनन्यान् विकारान् वातकोपजान् // बस्तिशुद्धिकरावापं चतुर्गुणजलं पयः॥ 32 // 'अपथ्यभोजनाचापि वक्ष्यते च तथाऽपरः' इति यदुक्तं आवारिनाशात् कथितं पीतवन्तं प्रकामतः॥ तस्यावसरः-वायुरित्यादि / कोष्ठानुगो वायुरत्र अपानः, रमयेयुः प्रिया नार्यः शुक्रोदावर्तिनं नरम् // 33 // समानतन्त्रदर्शनात् / तस्य लक्षणमाह-वातेत्यादि / उदावर्तबस्तिशुद्धिकरावापमित्यादि / बस्तिशुद्धिकरावापं कूष्माण्ड यति ऊर्ध्वमावर्तयति, अधोवहानि स्रोतास्यूयवहानि करोतीकतृणपञ्चमूलादिप्रक्षेपम् / प्रक्षेपद्रव्यप्रमाणं क्षीराष्टांशेन / पयः त्यर्थः / पुरीषं चातिवर्तयेदिति उष्ट्रादिपुरीषवत् कठिनं कुर्यादि. क्षीरम् / प्रकामतः खेच्छया नार्यः शुक्रोदावर्तिनं नरं रमयेयुः त्यर्थः / ततः तस्माद्धेतोः / विभ्रमो व्यापद्विशेषः / अन्यान् भजेयुः। यदत्र रमणे स्त्रीणां कींत्वेनाभिधानं तत् शुक्रोदा आध्मानप्रत्याध्मानादीन् // ३७-४०॥वर्तिनो हर्षाधिक्यसंजननार्थम् / प्रिया मनोनुकूलाः / लुप्तच तं तैललवणाभ्यक्तं स्निग्धं विन्नं निरूहयेत् // 41 // कारात् ताम्रचूडादयस्तत्रान्तरोक्ता ग्राह्याः॥ 32 // 33 // दोषतो भिन्नवर्चस्कं भुक्तं चाप्यनुवासयेत् // क्षुद्विघाते हितं स्निग्धमुष्णमल्पं च भोजनम् // तस्य चिकित्सितमाह-तं तैलेत्यादि / तम् उदावर्तिनम् / दोषत इत्यादि / भिन्नवर्चस्कं निरूहभिन्नपुरीषं पुरुषं दोषमपेक्ष्य क्षुद्विघाते हितमित्यादि / चकारात् लघ्वपि ॥तृष्णाघाते पिबेन्मन्थं यवागू वाऽपि शीतलाम् 34 भुक्तवन्तमनुवासयेदिति संबन्धः / केचिदत्रानुवासनं निरूहा तियोगव्यापत्प्रशमनार्थं मन्यन्ते; तन्न, समानतन्त्रविरोधात्; तृष्णाघाते पिबेन्मन्थमित्यादि / मन्थः सघृतशीतलजल तथा च.-"उदावर्ते खपथ्योत्थे सुनिरुढं ततो भिषक् / भूताः सक्तवः / यवागूरत्र पेया। अपिशब्दात् शीतलजलाव यथादोषं भुक्तवन्तमाशु चैवानुवासयेत्" इति / केचित् गाहपानादिकं ग्राह्यम् // 34 // 'भिन्नवर्चस्क' इत्यत्र 'भिन्नवासि' इति पठिला अनुलोमनी. भोज्यो रसेन विश्रान्तः श्रमश्वासातुरो नरः॥ यानि भुक्तवन्तमिति व्याख्यानयन्ति // 41 // भोज्यो रसेनेत्यादि / भोज्यो भोजयितव्यः / रसेन नचेच्छान्ति बजत्येवमुदाधर्तः सुदारुणः॥४२॥ मांसरसेन // अथैनं बहुशः खिन्नं युझ्यात् स्नेहविरेचनैः॥ निद्राघाते पिबेत क्षीरं खप्याच्चेष्टको नरः॥३५॥ निकहानुवासनाभ्यामप्यप्रशाम्यत्युदावर्ते चिकित्सितमाह निद्राघाते पिबेत् क्षीरमित्यादि / क्षीरं गोक्षीरं न माहिषं, न चेच्छान्तिमित्यादि / एवं पूर्वोक्तविधिना / एनम् उदावर्तिप्रधानकल्पनाश्रयणात् समानतन्त्रदर्शनाच / तथा च तत्रा-नम् / खिन्नं निग्धखिन्नम् , आदिलोपात् / स्नेहविरेचनैरेरण्डन्तरम्,-"निद्राघाते पिबेत् क्षीर गोस्तनादथवा नरः-" | तैलादिभिः // 42 // 1 'रमयेरन्' इति पा० / 2 वष्याचष्टकथारतः' इति पा०।। 1 भनुरक्तजनकथाः' इति पा० /

Page #877
780 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं पाययेत त्रिवृत्पीलुयवानीरम्लपाचनैः // 43 // इक्ष्वाकुमूलमित्यादि / इक्ष्वाकुः कटुतुम्बी / विशल्या हिङ्गकुष्ठवचास्वर्जिविडङ्गंवा द्विरुत्तरम् // काष्ठपाटला, इन्द्रवारुणीत्यन्ये / किण्वं सुराबीजं; अग्निकः योगावेतादावर्त शूलं चानिलजं हतः॥४४॥ | अजमोदा / पूर्ववदिति उष्णोदकेनेत्यर्थः / मूत्रेण गोमूत्रेण / अपथ्यजोदावर्ते योगद्वयमाह-पाययेतेत्यादि / पीलुः | अग्निः चित्रकः ॥४९॥उष्ट्रप्रियो गुडफलः, भादानके 'पीलु' इति प्रसिद्धः / अम्ल. यवप्रस्थं फलैः सार्धं कण्टकार्या जलाढके // 50 // पाचनैः अम्लं कालिकं, पाचनानि चित्रकादीनि, तैः सह | पक्त्वाऽर्धप्रस्थशेषं तु पिबेद्धिङ्गासमन्वितम् // पाययेदित्यर्थः / त्रिवृदादिः एको योगः, हिग्वादिस्तु द्वितीयः। | यवप्रस्थमित्यादि / कण्टकारीफलयवयोः समुदितेन समखर्जी स्वर्जिकाक्षारः। द्विरुत्तरमिति आद्याच द्रव्यादुत्तरोत्तरं भागेन प्रस्थं षोडशपलानि / जलाढकं तोयस्य चतुःषष्टिद्रव्यं द्विगुणं प्राह्यम् / द्विरुत्तरमिति पदं न पूर्वयोगे संबन्धनीय, पलानि, वृद्धवैद्यव्यवहारादत्र तोयद्वैगुण्यपरिभाषा नाद्रियते / 'द्विरुत्तरा हिवचा सकुष्ठा' इत्यादिना तन्त्रान्तरे दर्शितखात् / अर्धप्रस्थशेषम् अष्टौ पलानि / अत्र काथस्याष्टी पलानि यवानीरित्यत्र यवागूमिति केचित् पठन्ति / अपरे 'अम्ल- | बहुखात् कथं पातव्यानीति नाशङ्कनीयं, "ऋषयस्खेव जानन्ति पाचनैः' इत्यत्र 'अम्लपानकैः' इति पठिसा अम्लद्रवैरिति द्रव्यसंयोगजं फलम्" इत्युक्तेः / ये तु पूर्वोक्तदेवदादिव्याख्यानयन्ति // 43 // 44 // . पानवदत्रापि तोयस्य मानाधिक्यमिच्छन्ति, ते कण्टकारिदेवदार्वग्निको कुष्ठं शुण्ठी पथ्यां पलङ्कषाम् // फलान्यपि प्रस्थप्रमितानि गृह्णन्ति / केचित् 'यवप्रस्थं पले द्वे पौष्कराणि च मूलानि तोयस्यर्धाढके पचेत् // 45 // च कण्टकार्या' इति पठन्ति // 50 ॥पादावशिष्टं तत् पीतमुदावर्तमपोहति // मदनालाबुबीजानि पिप्पली सनिदिग्धिकाम् // 51 // देवदामिकावित्यादि / अग्निकः अजमोदा / पथ्या हरी- संचूर्ण्य प्रधमेन्नाड्या विशत्येतद्यथा गुदम् // तकी / पलकृषा गुग्गुलुः / अर्धाढकं द्वात्रिंशत्पलानि, मदनालाबुबीजानीत्यादि / मदनं मदनफलं, तस्य बीजानि पादावशिष्टम् अष्टपलप्रमितं, वृद्धवैद्यव्यवहारात्तत्रान्तरदर्शनाच्च। वैतरणसंवादात् / तथा च तद्वचः,-"मदनालाबुनोबीज तथा च तत्रान्तरे उक्तम्,-"कुष्ठं पलङ्कषां पयां शुण्ठी | कण्टकारीकणान्वितम्"-इत्यादि / निदिग्धिका कण्टकारी / दार्वमिपुष्करम् / द्वात्रिंशता तोयपलैः पक्त्वा पादावशेषितम् / एतानि संचूर्ण्य नाड्या प्रधमेत् मुखादिवायुना कृला गुदे पाययेत्" इत्यादि / यद्यपि 'काथस्याञ्जलिरिष्यते' इति | प्रेरयेत् // 51 // - . परिभाषा विद्यते, तथाऽपि मानानुक्तौ परिभाषाश्रयणं न चूर्ण निकुम्भकम्पिल्लश्यामेक्ष्वाक्कग्निकोद्भवम् // 52 // पुरुनक्के माने / केचिदर्धाढकं चतुःषष्टिपलानि मन्यन्ते, ते कृतवेधनमागध्योलवणानां च साधयेत् // च षोडशपलोन्मितं क्वार्थ पाययन्ति; अपरे क्वाथबाहुल्यात् गर्वा मूत्रेण ता वर्तीः कारयेत्तु गुदानुगाः॥ क्रमशः काथपानमिच्छन्ति न पुनरेकस्मिन्नेव दिवसे; तन्न, सद्यः शर्मकरावेतौ योगावमृतसंमतौ // 53 // . समानतन्त्रविरोधात् // 45 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायमूलकं बमूलकम् // 46 // चिकित्सातन्त्रे उदावर्तप्रतिषेधो नाम आरेवतफलं चाप्सु पक्त्वा तेन घृतं पचेत् // (सप्तदशोऽध्यायः, आदितः) पञ्चतत् पीयमानं शास्त्युअमुदावर्तमशेषतः॥४७॥ पञ्चाशत्तमोऽध्यायः // 55 // उदावर्ते पानार्थ घृतमाह-मूलकमित्यादि / शुष्कमिति | चूर्णमित्यादि / निकुम्भो दन्तीवृक्षः, कम्पिल्लः रोचनिका, मूलाईकयोर्विशेषणम् / वर्षाभूः पुनर्नवा / पञ्चमूलकं बिल्वादि- श्यामा अरुणमूला त्रिवृत्, इक्ष्वाकुः कटुतुम्बी, अग्निकः पश्चमूलम् / आरेवतफलं गिरिमालकफलम् / पक्त्वेति क्वाथपा- अजमोदा, कृतवेधनं कोशातकीमेदः, मागधी पिप्पली, कपरिभाषया। तेन क्वाथेन / शास्ति हन्तीत्यर्थः // 46 // 47 // | लवणानि सैन्धवादीनि, गुदानुगा गुदप्रवेशयोग्यप्रमाणा / वचामतिविषां कुष्ठं यवक्षारं हरीतकीम् // शर्मकरौ सुखकरौ / एतौ योगाविति मदनादिचूर्णप्रधमनयोगकृष्णां निर्दहनी चापि पिबेदुष्णेन वारिणा॥४८॥ वर्तियोगौ / अमृतसमिती अमृततुल्यौ, जीवनीयात्मकत्वात् / वचामतिविषामित्यादि / निर्दहनी अग्निमन्थः, गणिका- वर्तिकल्पनां कथयति-निकुम्भादीनो चूर्ण गोमूत्रेण पक्वा रिकेत्यन्ये // 48 // घने शीतीभूते च सति वर्तीः कारयेत् // 52 // 53 // इक्ष्वाकुमूलं मदनं विशल्यातिषिषे वचाम्॥ इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निवन्धसंग्रहाख्यायां कुष्ठं किण्वाग्निको चैव पिबेत्तुल्यानि पूर्ववत् // 49 // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रे उदावर्त प्रतिषेधो नाम मूत्रेण देवदार्पमित्रिफलाबृहतीः पिबेत् // पञ्चपञ्चाशत्तमोऽध्यायः // 55 // १'चापि नियच्छतः' इति पा० / 2 'वचा' इति पा० / 3 शमयेद्दावर्वमशेषतः'पति पा० / | 1 'योगसंयोगजं' इति पा० /

Page #878
अध्यायः 56] सुश्रुतसंहिता। 781 * षट्पञ्चाशत्तमोऽध्यायः। कुक्षिरानातेऽत्यर्थ प्रताम्यति विकूजति // अथातो विसूचिकाप्रतिषेधमध्यायं निरुद्धो मारुतश्चापि कुक्षौ विपरिधावति // 7 // | वातवचोनिरोधश्च कुक्षौ यस्य भृशं भवेत् // व्याख्यास्यामः॥१॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ | तस्यालसकमाचष्टे तैष्णोद्गारावरोधको // 8 // ___ अलसकलक्षणमाह-कुक्षिरित्यादि / कुक्षिः उदरम् / उदावर्तप्रतिषेधानन्तरमुदावर्ताश्रितवातप्रतिलोम्यकृतमन्दा आनह्यते आध्मानयुक्तो भवति / अत्यर्थमतिशयं यथा तथा / नेर्विसूचिकाहेतुखाद्विसूचिकाप्रतिषेधारम्भो युक्त इत्यत आह ताम्यति तमसि प्रविशतीव / विकूजति अव्यक्तशब्दं करोति / अथात इत्यादि / विसूचिकेत्यत्र आदिशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, विपरिधावति विशेषेण समन्ताद्गच्छति // 7 // 8 // तेनालसकविलम्बिकयोग्रहणम् // 1 // 2 // दुष्टं तु भुक्तं कफमारुताभ्यां अजीर्णमाम विष्टब्धं विदग्धं च यदीरितम् // प्रवर्तते नोर्ध्वमधश्च यस्य // विसच्यलसकौ तस्माद्भवेच्चापि विलम्बिका // 3 // विलम्बिकां तां भृशदुश्चिकित्स्याविसच्यादीनां कारणमाह-अजीर्णमाममित्यादि / यदी- माचक्षते शास्त्रविदः पुराणाः॥९॥ रितमिति 'अन्नपान विधौ' इति शेषः / तस्मात् अजीर्णात् / यदत्र विलम्बिकालक्षणमाह-दुष्टमित्यादि / भुक्तं भोजनम् / चतुर्थाजीर्णस्य रसशेषस्योपादानं न कृतं तदपरिणाममात्रलेन | दुष्टमित्यत्र 'कफमारुताभ्याम्' इति संवन्धनीयम् / यद्यपि विल. तस्य विसूच्याद्यारम्भकत्वाभावादेकीयमतलेनोक्तलाच / विसू-म्बिका बाहल्येन विदग्धाजीर्णाज्जायते, विदग्धाजीर्णाच्च पित्तं च्यलसकाभ्यां यद्विलम्बिकायाः पृथग्विभक्तिनिर्देशः कृतः, दुष्टं न वायुर्दुष्टो भवति न वा श्लेष्मा, तथाऽपि पित्तदुष्ट्या तत्तस्या असाध्यत्वावबोधनार्थम् , इतरयोश्च प्रायः कृच्छ्रसाध्य- | इतरयोरपि दुष्टिः, तस्मात् कफमारुताभ्यां दुष्टमित्युक्तम् एवं खबोधनार्थम् // 3 // बाहुल्येन आमाविशिष्टखोत्थितयोर्विसूच्यलसकयोः कफवातासूचीभिरिव गात्राणि तुदन संतिष्ठतेऽनिलः॥ | धिकयोरपीतरदोषसद्भावो ज्ञेयः / 'दुष्टम्' इत्यत्र 'लीनम्' इति यस्याजीर्णेन सा वैद्यैरुच्यते ति विसचिका // 4 // केचित् पठन्ति / इयमेव विलम्बिका तत्रान्तरे 'दण्डालसक' इति नाम्ना कथ्यते // 9 // विसूच्या निरुक्तिमाह-सूचीभिरित्यादि / वैद्यैः श्राद्यैरित्यर्थः / उच्यते ति 'वर्णागम-' इत्यादिना इकारलोपात् | यत्रस्थमाम विरुजेत्तमेव देशं विशेषेण विकारजातैः॥ साधुः / 'तुदन्' इत्यत्र 'भिन्दन्' इति केचित् पठन्ति / यदत्र | दोषेण येनावततं स्खलिङ्गैस्तं लक्षयेदामसमुद्भवैश्च॥ विसूच्यादीनां प्रापं न भणितं तद्रूपाण्येवाल्पान्यासां प्राग्रूपं, इदानी पूर्वोक्तलक्षणविशेषमतिदेशेनाह-यत्रस्थमाममिन तु प्राग्रूपान्तरमस्तीति बोधयति // 4 // त्यादि / यत्रस्थं यस्मिन् देशे स्थितं, येन च दोषेणावतर्त न तां परिमिताहारा लभन्ते विदितागमाः॥ व्याप्तमाम स्यात्, तमेव देशं यस्माद्विशेषेण रुजेत् तस्मात् कारणात्तं देशं तदोषलक्षणैर्विकारजातैस्तोदादिभिरामसमुनवैव मूढास्तामजितात्मानो लभन्ते कलुषाशयाः॥५॥ | लिझैः स्तम्भाध्मानादिभिर्लक्षयेदिति पिण्डार्थः / ननु, यत्रस्थ. इदानीमजीर्णपरिवर्जने यत्नातिशयः कार्य इति प्रति. मित्यनेन आमस्थानकथनेन किं प्रयोजनं ? यस्माद्यत्र स्थितो पादनार्थमाह-न तामित्यादि / परिमिताहारा अनिषिद्धाशनं विकृतो दोषो भविष्यति तत्रैव रुजं करिष्यति? सत्यं, नैवं भुजानाः / विदितागमा ज्ञातभोजनोपदेशाः / मूढाः पशुतुल्याः, सर्वत्र, यथा गण्डमालादौ पिण्डिकास्थितस्यापि दोषस्य प्रीवादी सेव्यासेव्याहारानभिज्ञा इत्यर्थः / अजितात्मानः अजितेन्द्रियाः। विकारकर्तवदर्शनातू / आमपीडितदेशावबोधश्चात्र सुखचि. कलुषाशयाः प्रदुष्टामाशयाः, आमाशयदुष्टिश्च दुष्टानसंपर्का- कित्साकरणार्थमुक्तः / अर्थात् यत्र यस्मिन् स्थाने स्थितमामद्वातादिकोपाच; केचित् 'अशनलोलुपाः' इति पठन्ति // 5 // | मजीर्ण विरुजेद्विशिष्टं रुजं कुर्यात् तमेव देशं लक्षयेद्वैद्यः, मूर्छातिसारौ वमथुः पिपासा कैर्विकारजातैः? आमसमुद्भवैः स्तम्भगौरवादिभिः। ब्रह्मदेवख येन दोषेण वातायन्यतमेनानुगतमामजं दोषं खलिङ्गैर्वाताशूलं भ्रमोद्वेष्टनजृम्भदाहाः॥ धन्यतमदोषलिङ्गैर्लक्षयेदिति व्याख्यानयति / अपरेऽन्यथा वैवर्ण्यकम्पो हदये रुजश्च पठिखा व्याख्यानयन्ति, तच शिष्यबुद्धिव्याकुलकर्तृलाद्धभवन्ति तस्यां शिरसश्च भेदः॥६॥ न्थगौरवभयाच परिहृतम् // 10 // विसूचिकालक्षणमाह-मूर्छातिसारावित्यादि / वमथुः छर्दिः / उद्वेष्टनं जवादीनां मोटनं, खल्लीति लोके / तस्यां विसू. १'कुक्षाबुपरि धावति' इति पा०।२ 'तृष्णोद्वारी तु यस्य तु' चिकायाम् / बिरसश्च मेदः शिरोविदारणमिव वेदना // 6 // इति पा०। 3 'तु विवर्जनीया' इति पा०। 4 'पित्तदुष्टावितर | योरपि' इति पा०। 5 'आमाविष्टग्धोच्छ्तियोः' इति पा० / १'तु' इति पा० / २'ऽशनलोलुपाः' इति पा० / / 6 'शरीरं तलक्षणैरामसमुद्भवैश्च' इति पा०।

Page #879
782 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं यः श्यावदन्तौष्ठनखोऽल्पसंश मन्यन्ते / 'सर्वासु' इत्यत्र केचित् 'सर्वांश्च' इति पठन्ति, श्छद्यर्दितोऽभ्यन्तरयातनेत्रः॥ ते वक्ष्यमाणयोगविशेषणं कुर्वन्ति / योगानित्यादि / अपरान् क्षामखरः सर्वविमुक्तसन्धि वक्ष्यमाणान् / निबोध जानीहि / 'अपक्कस्य पाचनार्थ पक्कस्य र्यायानरः सोऽपुनरागमाय // 11 // चानुलोमनार्थ' इति शेषः // 13 // असाध्यलक्षणमाह-य इत्यादि / श्यावशब्दो दन्तादिभिः पथ्यावचाहिङ्गुकलिङ्गगृञ्जप्रत्येक संबध्यते / अल्पसंज्ञो मन्दचेतनः / अभ्यन्तरयातनेत्रः ___ सौवर्चलैः सातिविषैश्च चूर्णम् // क्षीणदृष्टिः / अपुनरागमाय अपुनरावृत्तये // 11 // सुखाम्बुपीतं विनिहन्त्यजीर्ण साध्यासु पार्योर्दहनं प्रशस्त शूलं विसूचीमरुचिं च सद्यः॥ 14 // मग्निप्रतापो वमनं च तीक्ष्णम् // तानेव योगानाह-पथ्येत्यादि / कलिग इन्द्रयवः / गृजनो पक्के ततोऽन्ने तु विलङ्घनं स्यात् रसोनभेदः / अजीर्णम् आमशेषः, न तु तरुणाजीर्णः तत्रौषधसंपाचनं चापि विरेचनं च // 12 // निषेधात् / विसूचीति शेषा नतु सद्योत्था विसूची, तत्राप्यौषइदानी चिकित्सितमाह-साध्याखित्यादि / साध्यासु विसू. धनिषेधात् // 14 // चिकासु / पाणिदहनमत्र संज्ञाप्रबोधनार्थमधोऽतिप्रवृत्तिवारणार्थ क्षारागदं वा लवणं विडं वा च / अग्निप्रतापनम् आमपाचनार्थम् / तीक्ष्णं च वमनमन्नश- गुडप्रगाढानथ सर्षपान् वा // ल्यनिर्हरणार्थम् / साध्यास्विति पदमसाध्यपरिहारार्थ, साध्य- अम्लेन वा सैन्धवहिङ्गयुक्ती शाने यमातिशयप्रतिपादनार्थ च / पाकाभिमुखेऽने दोषशेष- __सबीजपूर्णौ सधृतौ त्रिवर्गों // 15 // निर्हरणार्थमाह-पक्क इत्यादि / पक्के पाकाभिमुखे / विलङ्घनं कटुत्रिकं वा लवणैरुपेतं विविधलवनं, तच्च यथावस्थं योज्यं; अन्ये विशिष्टं लङ्घन- पिबेत् मुहीक्षीरविमिश्रितं तु // माहुः, तचोपवासः / संपाचनमत्र खेदादिभिः / विरेच. कल्याणकं वा लवणं पिबेत्तु नमत्र फलवादिभिः / यद्यपि विरेचनमत्र सामान्येनोक्तं, यदुक्तमादावनिलामयेषु // 16 // तथाऽपि विष्टैम्भे सति ज्ञातव्यम् / अन्ये तु पठन्ति 'वान्ते क्षारागदमित्यादि / क्षारागदं 'धवाश्वकर्णशिरीष-' (क. अ.६) ततोऽने तु विलङ्घनं स्यात् संपाचनं रेचनदीपने च' इति / इत्यादिना दुन्दुभिखनीयोक्तम् / लवणं विडलवणम् / अत्राप्युते च विसूच्यां वमने प्रयुक्त पश्चाद्विलङ्घनादिकं योज्यमिति ष्णाम्बुना पिबेदिति संबन्धनीयम् / गुडप्रगाढानित्यादि / मन्यन्ते / पाचनमतीसारोक्तं 'देवदार्वभया-' इत्यादिकं, दीपनं गुडप्रगाढान् गुंडाढ्यान् / अम्लेनेत्यादि / अम्लेन कालिकेन / पिप्पल्यादिकं, शेषं पूर्ववत् / अन्ये 'पक्षे ततोऽन्ये तु' इति सबीजपूरी बीजपूरसहितौ / सधृतौ तुल्यप्रमाणौ। त्रिवर्गों पठन्ति, ते च पक्षाद्विरेचनं देयमिति केचिन्मन्यन्त इति त्रिफलात्रिकटुको / 'सबीजपूरौ' इत्यत्र केचित् 'सशाकबीजो' व्याख्यानयन्ति; तत्र टीकाकृद्भिर्बहु व्याहृतं तच्च प्रन्थगौरव- इति पठिला शाकवृक्षबीजसहिताविति व्याख्यानयन्ति / भयात् परित्यक्तम् // 12 // यदुक्तमादाविति 'गण्डीरपलाश- (चि. अ. 4) इत्यादिना विशुद्धदेहस्य हि सद्य एव वातव्याधिचिकित्सिते यदुक्तमित्यर्थः / 'आमेष्वनिलामयेषु' मूर्छातिसारादिरुपैति शान्तिम् // इति केचित् पठिला आमवाते इति व्याख्यानयन्ति / अत्रापि अम्लेनेति संबध्यते // 15 // 16 // कस्माद्विसूच्यां वमनविरेचने प्रयोक्तव्ये इत्याह-विशुद्ध कृष्णाजमोदक्षवकाणि वाऽपि देहस्येत्यादि / हि यस्मात् / उपैति गच्छति // तुल्यौ पिबेद्वा मगधानिकुम्भौ // आस्थापनं चापि वदन्ति पथ्यं दन्तीयुतं वा मगधोद्भवानां सर्वासु योगानपरान्निबोध // 13 // कल्कं पिबेत् कोषवतीरसेन // 17 // इदानीमास्थापनस्यापि हितवं दर्शयितुमाह-आस्थापन उष्णाभिरद्भिर्मगधोद्भवानां मित्यादि / यद्यपि 'तत्रोन्मादभयशोकपिपासारोचकाजीर्णाश-' कल्कं पिबेनागरकल्कयुक्तम् // इत्यादिनाऽजीणे आस्थापननिषेध उक्तः, तथाऽप्यत्र पाकाभि- कृष्णाजमोदेत्यादि / क्षवः फणिजकाकारः प्रायशः पारियात्रे मुखेऽने विष्टम्भनाशनाय पाचनपूर्वकमास्थापनमपि शस्यते / भवति / 'क्षवकाणि वाऽपि' इत्यत्र 'क्षवकाग्निकान् वा' इति सर्वासु विसूचीषुः केचित् सर्वासु विसूच्यलसकविलम्बिकाखिति केचित् पठन्ति / अत्रापि अम्लेनेति संबध्यते / तुल्यौ पिबेटे. त्यादि / निकुम्भो दन्ती / अत्राप्यम्लेनेति संबध्यते। मग. १'दोषशेषनिवारणार्थमाह' इति पा० / २'पके विष्टम्धे सति' इति पा०1३'टीकाकुद्भिर्यदुक्तं' इति पा०। / 1 'गुडोत्कटान्' इति पा० /

Page #880
अध्यायः 56] सुश्रुतसंहिता। धानिकुम्भपानं विष्टम्भे सति विरेकार्थम् / केचिदुष्णोदकेन | 'हल्लास' इत्यत्र 'हृत्स्तम्भ' इति पठिला हृदयस्य विबन्धलपानमिच्छन्ति / दन्तीयुतमित्यादि / कोषवती घोषकः / केचित् | मिति व्याख्यानयन्ति / उदारविघातनम् उद्गारस्यासम्यक्प्र"उष्णाभिरद्भिर्मगधोद्भवानां कल्क पिबेनागरचूर्णयुक्तम्" | वृत्तिः। केचिदामसमुद्भवे आमाशयसमुद्भवे इति व्याख्यानईदृशं पठन्ति // 17 // यन्ति, पदेष्वपि पदैकदेशप्रयोगात्; तेच आमाशयसमुद्भवव्योषं करञ्जस्य फलं हरिद्रे | मामादेवेच्छन्ति; तत्रापि स एव तात्पर्यार्थः // २१॥मूलं समं चाप्यथ मातुलुङ्गयाः॥१८॥ स्तम्भः कटीपृष्ठपुरीषमूत्रे छायाविशुष्का गुटिकाः कृतास्ता शूलोऽथ मूर्छा से शकद्धमेश्च // 22 // हन्युर्विसूची नयनाञ्जनेन // श्वासश्च पक्काशयजे भवन्ति विसूच्या प्रमीलकादिशान्त्यर्थमजनमाह-व्योषमित्यादि / लिङ्गानि चात्रालसकोद्भवानि // केचिन्मातलड़ीं मधकर्कटीमाहः / विसूचीशब्देन विसूचीज- परीषजानादलमाट-स्तम्भ हत्यादि / निताः प्रमीलकशिरोरोगादयो गृह्यन्ते, कारणे कार्योपचारात्; ___सजानाहलक्षणमाह-स्तम्भ इत्यादि / स्तम्भशब्दः कव्यादिभिर्मूत्रान्तैः सह प्रत्येकं संबध्यते / शूलोऽप्यत्र कट्याअथवा विसूचीमेवाअनप्रभावात् हन्युः // 18 // दिष्वेव / स पुरुषः / पक्वाशयजे आनाहे इत्यर्थः / 'मश्चाः सुवामितं साधुविरचितं वा क्रोशन्ति' इतिवदुपचारात् पक्वाशयशब्देनात्र पुरीषमभिप्रेतं, सुलचितं वा मनुजं विदित्वा // 19 // अथ च बाहुल्येन पक्वाशये भवति / केचित् पक्काशयजे पेयादिभिर्दीपनपाचनीयैः / पक्काशयस्थे आनाहे इति व्याख्यानयन्ति / ते च पक्वाशयोद्धत सम्यक्क्षुधांत समुपक्रमेत // आनाहः पुरीषाद्भवति इतीच्छन्ति; तथाऽपि स पूर्वोक्त एव शुखस्य सुलवितस्य पथ्यदानार्थमाइ-सुवामितमित्यादि / परिफलितार्थः // २२॥केचिदत्र "कुष्ठं चागुरु पत्रं च रास्नाशिग्रुवचावचम् / आमोद्भवे वान्तमुपक्रमेत पिष्टमम्लेन तच्छ्रेष्ठं विसूच्यामङ्गमर्दनम् // चित्रकं प्रतिपि संसर्गभक्तक्रमदीपनीयैः॥२३॥ ण्यावं कुष्ठं भल्लातकानि च / द्वौ क्षारौ सैन्धवं चैव शुक्र तैलं संप्रत्यामोत्थानाहचिकित्सामाह-आमोद्भव इत्यादि / विणाचयेत् // एतदुद्वर्तनं कुर्यात् प्रदेहं वा विचक्षणः / " आमोद्भवे अविपक्करसजे आनाहे / केचिदामोद्भवे आमाशइति योगद्वयं पठन्ति; तन्न पठितव्यं, समानतन्त्रादर्शनात् योद्भवे, पदेष्वपि पदैकदेशप्रयोगाद् / एष पक्षश्चानन्तरमेव // 19 // विवृतः / वान्तं कृतवमनं नरम्। संसर्गभक्तक्रमः पेयादिक्रमः। * 'आमं शकृद्वा निचितं क्रमेण दीपनीयानि पिपल्यादिसाधितानि // 23 // भूयो विबद्धं विगुणानिलेन // 20 // प्रवर्तमानं न यथावमेनं अथेतरं यो न शकदमेत्तविकारमानाहमुदाहरन्ति // मामं जयेत् खेदनपाचनैश्च // पुरीषजानाहचिकित्सामाह-अयेतरमित्यादिः / यः पुमान इदानीं विसूचिकातुल्यचिकित्सितवाद्विसूचिकोपद्रवलाचा शकृत् पुरीषं न वमेत् , तस्य पुंसस्तमानाहमितर पुरीषजम् नुक्कमप्यानाहमाह-आममित्यादि / आमम् अपक्काचरसः, मान्वितं खेदनादिभिर्जयेदिति संबन्धः / यस्तु शकदमेत्तस्य शकृत् पुरीषं, निचितं वृद्धिंगतं, विबद्धम् अवरुद्धं, विगुणानि आम न जयेत् , तथा सत्यसाध्यवादिति भावः / कार्तिककुलेन उन्मार्गवायुना, न प्रवर्तमानमिति नाधःप्रवर्तमानमित्यर्थः, यथाखं यथामार्गमित्यर्थः; एवम् आमं निचितं विगुणानिलेन ण्डस्तु इतर पक्काशयजानाहवन्तं नर, मलयप्रत्ययान्तलात् / असावपि पक्षोऽनन्तरं विवृतः / 'खेदनपाचनीयैः' इत्यत्र च विबद्धं सत् खमार्गेऽप्रवर्तमानं शकृद्धा एवंभूतमानाहं विकार कार्तिककुण्डः खेद्य यथाविधानं' इति पठिला व्याख्यानयति मुदाहरन्तीति पिण्डार्थः / केचिदाममिति शकृद्विशेषणं मन्य -खेद्य खेदयिखा, उपसर्गलोपात् साधु; यथाविधानमिति न्ते; तम, समानतन्त्रे आमादप्यानाहस्य दर्शितलात् / / तथा च तद्वचः-"आनाहे खामसंभूते विडद्भतेऽपि वा विण्मूत्रानुलोमन विधानेन ॥भिषक्" इत्यादि // 20 // विसूचिकायां परिकीर्तितानि तस्मिन् भवन्त्यामसमुद्भवे तु द्रव्याणि वैरेचनिकानि यानि // 24 // तृष्णाप्रतिश्यायशिरोविदाहाः // 21 // तान्येव वर्तीविरचेद्विचूर्ण्य आमाशये शूलमथो गुरुत्वं __ महिष्यजावीभगवां तु मूत्रैः // हल्लास उद्गारविघातनं च // स्विन्नस्य पायौ विनिवेश्य ताश्च ___ चूर्णानि चैषां प्रधमेत्तु नाड्या // 25 // आमजानाहलक्षणमाह-तस्मिन्नित्यादि / तस्मिन् आनाहे / / गुरुत्वमपि आमाशये आमजानाहे प्रायशो भवति / केचित् १'तथाऽपि' इति पा०। २'च शकदमिब' इति पा० /

Page #881
784 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंवलिता - [उत्तरतन्त्रं अतिदेशेनानाहचिकित्सामाह-विसूचिकायामित्यादि / विसू सप्तपश्चाश यः। चिकायां परिकीर्तितानि कथितानि यानि वैरेचनिकानि द्रव्याणि दन्त्यादीनि, तानि विचूर्ण्य महिण्यादीनां मूत्रर्विपाच्य वी अथातोऽरोचकप्रतिषेधमध्यायं व्याख्यास्यामः१ विरचेत् कुर्यात् / ताश्च वीः खिन्नस्य नरस्य गुदे विनिवेश्य, यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ एषां वैरेचनिकानामेव चूर्णानि नाड्या प्रधमेदिति संबन्धः / विसूचिकाप्रतिषेधानन्तरं रसदोषजखसाम्यादग्निमान्द्यहेतुइभो हस्ती // 24 // 25 // खसाम्याचारोचकप्रतिषेधारम्भः-अथात इत्यादि / अत्र आदि शब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः; तेनाविपाकस्यापि ग्रहणम् // 1 // 2 // मूत्रेषु संसाध्य यथाविधान दोषैः पृथक् सह च चित्तविपर्ययाञ्च द्रव्याणि यान्यूलमधश्च यान्ति // _भक्तायनेषु हृदि चावतते प्रगाढम् // क्वाथेन तेनाशु निरूहयेच मूत्रार्धयुक्तन समाक्षिकेण // 26 // नान्ने रुचिर्भवति तं भिषजो विकारं भक्तोपघातमिह पश्चविधं वदन्ति // 3 // त्रिभण्डियुक्तं लवणप्रकुश्चं दत्त्वा विरिक्तक्रममाचरेच्च // ___ संप्राप्तिद्वारेण संख्यामाह-दोषैरित्यादि / दोषैः पृथगिति त्रयः, सह चेति समस्तैः एकः, चित्तविपर्ययात् कामशोकभयाआनाहे निरूहमाह-मूत्रेषु संसाध्येत्यादि / यानि द्रव्याणि दिभिर्विलुप्तचित्तत्वात् , चित्तविपर्ययात्तु एकः; केचित् 'चित्तविऊर्ध्वमधश्च यान्ति तानि मूत्रेषु यथाविधानं संसाध्य तेन पर्ययात्' इत्यत्र 'शोकसमुच्छ्यात्' इति पठन्ति, तन्मते कामाक्वाथेनार्धमूत्रान्वितेन समाक्षिकेण त्रिभण्डियुकलवणं प्रकुञ्छ दिजानामसंग्रहः / भकायनेषु अन्नवहेषु स्रोतःसु / भक्तायदत्त्वा निरूहयेदिति पिण्डार्थः / मूत्रेष्विति अनन्तरोक्तेषु महि नमिति जिह्वोपलक्षणं, समानतन्त्रदर्शनात् / तथा च-"पृथध्यादिजेषु / संसाध्य पक्वा / यथाविधानं क्वाथपाकविधिना। ग्दोषैः समस्तैश्च जिह्वाहृदयसंसृतैः / जायतेऽरुचिराहारे द्विष्टद्रव्याणि यान्यूर्वमधश्च यान्ति संशोधनसंशमनीयोक्तानि रम्यैश्च मानसैः" इति / अवतते इति भक्तायनेष्वित्यत्रापि कोशातक्यादीनि / आशु शीघ्रम् / मूत्रार्धयुतेन अर्धमूत्रान्वितेन वचनविपरिणामात् संबन्धनीयम् / अवतते व्याप्ते / भक्तोपघातक्वाथेन / कार्तिककुण्डस्तु मात्रार्धयुक्तेनेति पठति, व्याख्या म् अरोचकं; अरोचकाभक्तच्छन्दानद्वेषाः पर्याया बोद्धव्याः; नयति च-अर्धमात्रिकेणेति / माक्षिकं मधु / त्रिभण्डियुकं कैश्चिदेषां परस्परं भेदोऽङ्गीक्रियते / तथा च वृद्धभोजः,लवणप्रकुश्चमिति त्रिवृत्सहितमेव सैन्धवपलमित्यर्थः / विरि | "प्रक्षिप्तं तु मुखे चान्नं जन्तोन खदते मुहुः / अरोचकः स कक्रम सम्यग्विरिक्तस्य यः क्रमस्तमाचरेदित्यर्थः; केचित् विज्ञेयो, भक्कद्वेषमतः शृणु // चिन्तयित्वा तु मनसा दृष्ट्वा श्रुखा. आचरेदित्यन्त वितकारितार्थ मन्यन्ते; तेन, आचरेत् वैद्यना ऽपि भोजनम् / द्वेषमायाति यजन्तुर्भक्तद्वेषः स उच्यते // चारयेदित्यर्थः / इदमास्थापनमानाहे पाचनोत्तरकालं देयं, न यस्य नान्ने भवेच्छ्रद्धा सोऽभकंच्छन्द उच्यते-" इत्यादि / खामावस्थायाम् // 26 // इह अस्मिन् शास्त्रे / 'संख्येयनिर्देशादेव संख्यायां सिद्धायां एष्वेव तैलेन च साधितेन पञ्च विधमिति संख्याकरणं नियमार्थतेन कामादिजा अरोचकाः प्राप्तं यदि स्यादनुवासयेच्च // 27 // पृथङ्ग गणनीयाः // 3 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते काय हृच्छूलपीडनयुतं विरसाननत्वं चिकित्सातन्त्रे विसूचिकाप्रतिषेधो नाम ___ वातात्मके भवति लिङ्गमरोचके तु // (अष्टादशोऽध्यायः, आदितः) षटू वातिकारोचकलक्षणमाह-हृच्छूलपीडनयुतमित्यादि / ह. पञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥५६॥ च्छूलपीडनयुतमिति विरसाननत्वमित्येतस्य विशेषणम् / अपरे आनाहेऽनुवासनमाह-एष्वेवेत्यादि / एग्विति अनन्तरा तु हृत् हृदयं शूलपीडनाभ्यां युक्तं भवतीति व्याख्याभिहितनिरूहोतेषु कोशातक्यादिषु / प्राप्त प्राप्तकालं प्राप्तावस्थ | नयन्ति / अरोचकानां प्रापानभिधानं रूपाणामेवाव्यक्तानां मित्यर्थः। एतेन परिपक्कामं सुनिरूढं वातकोपे सत्यनुवासये. / प्राग्रूपत्वात् ॥दित्यर्थः // 27 // हृद्दाहचोषबहुता मुखतिक्तता च ___ मूर्छा सतृड् भवति पित्तकृते तथैव // 4 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां पित्तजारोचकलक्षणमाह-हृद्दाहचोषेत्यादि / हृद्दाहचोषसुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रे विसूचिकाप्रतिषेधो बहुतेति हृदि हृदये दाहचोषयोर्बाहुल्यमित्यर्थः / चोष आचू. नाम षट्पञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥५६॥ ष्यत इव वेदना / अन्ये 'हृद्दाहचोषबहुलं' इति पठिला हृदयं दाहचोषबहुले भवतीति व्याख्यानयन्ति // 4 // १'वितरेत् दद्यात्' इति पा० / / 1 यो जन्तुः' इति पा० /

Page #882
अध्यायः 57] सुश्रुतसंहिता। कण्डूगुरुत्वकफसंस्रवसादतन्द्राः पित्तजारोचकचिकित्सामाह-पित्ते इत्यादि / पित्ते पित्तश्लेष्मात्मके मधुरमास्यमरोचके तु॥ | जारोचके, उपचारात् / मधुरं काकोल्यादि / अत्रापि पूर्वव. कफजारोचकलक्षणमाह-कण्डूगुरुत्वेत्यादि / कफसंस्रवः | दवचारणम् // 7 // श्लेष्मतिः, सादः अङ्गग्लानिः, आस्यं मुखम् / केचित् निम्बाम्बुवामितवतः कफजेऽनुपानं 'सादतन्द्रा' इत्यत्र 'कण्ठसादा' इति पठित्वा अभ्यवहरणाद्य राजद्रुमाम्बु मधुना तु सदीप्यकं स्यात् // सक्तिरिति व्याख्यानयन्ति // कफारोचकचिकित्सामाह-निम्बाम्वुवामितवत इत्यादि / सर्वात्मके पवनपित्तकफा बहूनि निम्बाम्बु निम्बक्काथः, निम्बाम्बुना वामितवतः पुंसः गिरिरूपाण्यथास्य हृदये समदीरयन्ति // 5 // मालकनाथः समधः साजमोटश्चानपानं स्यात : 'का सान्निपातिकारोचकलक्षणमाह-सर्वात्मक इत्यादि / सर्वा- इति शेषः, समानतन्त्रदर्शनात् / केचिद्दीप्यकशब्देन यवास्मके सान्निपातिकारोचके पवनादयो दोषा बहूनि रूपाण्यस्य | नीमाहुः ॥हृदये समुदीरयन्ति कुर्वन्तीति पिण्डार्थः / यद्यपि सानि वाऽनिलजे तदेव पातिके हृद्रोगे सर्वजारोचके च बाहुल्येन समान्येव लिङ्गानि भवन्ति, तथाऽपि संप्राप्तिमेदात् किञ्चिलक्षणमेदाच तयोर्भेदः। कफजारोचकेऽतिदेशेन चिकित्सामाह-चूर्णमित्यादि / चूर्ण सानिपातिकारोचकोऽसाभ्यः, "सर्वात्मकं चापि विवर्जयेत" यदुकमिति 'कृष्णाविडजयवभस्म' इत्यादिकम् / तच्चर्ण कफजे इति समानतोक्कत्वात् // 5 // वातानुबन्धे सति देयम् ॥संरागशोकभयविप्लुतचेतसस्तु सर्वैश्च सर्वकृतमेवमुपक्रमेत // 8 // चिन्ताकृतो भवति सोऽशुचिदर्शनाच्च // सान्निपातिकारोचकचिकित्सामाह-सरित्यादि / सर्वैरिति . अवशिष्ट पञ्चममरोचकमाह-संरागशोकेत्यादि / संरागः | वाता ...| वातादिजारोचकहरैः पूर्वोक्तैरेव / सर्वकृतं सानिपातिकमकामः / विप्ठतचेतसः विकृतचित्तस्य / स अरोचकः / अशु रोचकम् / एवमिति पूर्ववत् , वमनादि कारयित्वेति यावत् / चिदर्शनात् अमेध्यवस्तुदर्शनात् बीभत्सादिदर्शनादित्यर्थः / उपक्रमेत 'प्रत्याख्याय' इति शेषः, असाध्यत्वात्तस्य // 8 // चिन्ताकृतस्यारोचकस्य भिन्नलक्षणनिर्देशात् शेषेषु यथादोषं द्राक्षापटोलविडवेत्रकरीरनिम्बलक्षणानि ज्ञातव्यानि, कामादिभिः सर्वैर्वातादिप्रकोपात् / तथा मूर्वाभयाक्षबदरामलकेन्द्रवृक्षैः // च "कामशोकभयाद्वायुः क्रोधात् पित्तं च कुप्यति / श्लेष्मा तु बीजैः करञ्जनृपवृक्षमवैश्च पिष्टै. हर्षणात्" इति / अन्ये तु चिन्ताकृतारोचकस्य वातादिमेदेन . लेहं पचेत् सुरभिमूत्रयुतं यथावत् // 9 // लक्षणानि पठन्ति; तद्यथा,-"वातात्मके विरसमास्यमरोचके मुस्तां वचां त्रिकटुकं रजनीद्वयं च तु, पित्तेन तिक्तकटुकं, मधुर कफेन / सर्वैरुपेतमथ सर्वजमेव मार्गी च कुष्ठमथ निर्दहनी च पिष्वा // विद्यादैन्यं भृशं भवति शोकसमुद्भवे तु"-इति / अयं पाठो मूत्रेऽविजे द्विरदमूत्रयुते पचेद्वा न पठनीयः, अनार्षवात् // पाठां तुगामतिविर्षा रजनीं च मुख्याम् // 10 // वाते वचाम्बुवमनं कृतवान् पिबेञ्च मण्डूकिमर्कममृतां च सलाङ्गलाख्यां - स्नेहैः सुराभिरथवोष्णजलेन चूर्णम् // 6 // मूत्रे पचेत्तु महिषस्य विधानविद्वा // कृष्णाविडङ्गयवभस्महरेणुभार्गी एतान्न सन्ति चतुरो लिहतस्तु लेहान् रास्नलहिङ्गुलवणोत्तमनागराणाम् // गुल्मारुचिश्वसनकण्ठहृदामयाश्च // 11 // इदानी वातिकारोचकचिकित्सामाह-वात इत्यादि / वाते इदानी चतुर्णामप्यरोचकानां यथासंख्येन चतुरो लेहा. वातजे भरोचके, कारणे कार्योपचारात् / वचाम्बुवमनं कृत- नाह-द्राक्षापटोलेत्यादि / द्राक्षादिः सुरभिमूत्रयुतं यथावदि. वानिति वचाक्वाथेन कृतवमनो नरः / केचित् एलशब्देन त्यन्त एको लेहः / मुस्तादिः मूत्रेऽविजे इतिपर्यन्तो द्वितीयः / एलवालुकं मन्यन्ते, पदेऽपि पदैकदेशप्रवृत्तः / 'एलजलेन' द्विरदमूत्रादी रजनी च मुख्यामित्यन्तः तृतीयः / मण्डूकीइत्यत्र 'उष्णजलेन' इति पाठान्तरम् / लवणोत्तमं सैन्धवम् / त्यादिः चतुर्थः / करीरो गूढपत्रो मरुदेशेऽतिप्रसिद्धः कण्टकिइदं चूर्णे वमनैः शुद्धाशयस्य देयम् / कार्तिककण्डोऽमं | वृक्षः, मूवों चोरमायुः; अभया हरीतकी, केचिदभयं मन्यन्ते. पाठमन्यथा पठति, स चाभावान्न लिखितः // 6 // तन्मते उशीरं, अक्षं बिभीतकं; इन्द्रवृक्षः कुटजः; नृपवृक्षः गिरिमालकः / सुरभिमूत्रयुतं कल्कचतुर्गुणगोमूत्रयुत, “मूत्रेण पित्ते गुडाम्बुमधुरैर्वमनं प्रशस्तं चतुर्गुणेन" इत्यादिकाश्यपीयसंवादात् / यथावदिति लेहं स्नेहः ससैन्धवसितामधुसर्पिरिष्टः // 7 // पचेदित्यत्र योज्यं, तेन यथावल्लेहं पचेत् ; कोऽर्थः ? यावल्ले१'पवनादीनामेव' इति पा०। हपाकलक्षणं तन्तुमुद्रादि जायते तावत् पचेदित्यर्थः / निर्दहनी सु० सं०९९ मादिः चतुर्थः / कर कार्तिक पात, स चाभावान

Page #883
निबन्धसंग्रहाख्यब्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं चित्रकः, अजमोदा इत्यन्ये / अविजे मेषोत्थे / असावपि मुस्तादिराजतरुवर्गदशाङ्गसिद्धैः पूर्ववल्लेहवत् पकव्यः / द्विरदमूत्रं हस्तिमूत्रम् / तुगा वंशरोच. काथैर्जयेन्मधुयुतैर्विविधैश्च लेहैः॥१४॥ नानुकारि पार्थिवं द्रव्यमाहुः / रजनी च मुख्या पिण्डहरिद्राम् / मूत्रासवैर्गुडकृतैश्च तथा त्वरिषैः भयमपि पूर्व विधिनैव पक्तव्यः। मण्डूकी ब्राह्मी, अमृता गुइची, क्षारासवैश्च मधुमाधवतुल्यगन्धैः॥ लागली कलिकारिका / असावपि पूर्ववत् पक्तव्यः / 'एतान्न अनुक्कसंग्रहार्थमाह-अन्यानीत्यादि / मुस्तादिः मुस्ताकुष्ठसन्ति चतुरोऽभ्यसतश्च' इति केचित् पठन्ति। 'एतान् वदन्ति हरिद्रेत्यादिः, राजतरुवर्गः आरग्वधमदनगोपघोण्टेत्यादिः, भिषजश्चतुरश्च लेहान् गुल्मारुचिश्वसनकण्ठहृदामयेषु' इत्यपरे दशाहं दशमूलम् / जयेत् 'अरोचकं' इति शेषः / मधुयुता पठन्ति // 9-11 // लेहा मुस्ताद्यादिकृता एव ग्राह्याः / केचित् 'विविधैश्च योगैः' सात्म्यान् स्वदेशरचितान् विविधांश्च भक्ष्यान् इति पठित्वा वातश्लेष्महरैरिति व्याख्यानयन्ति / मूत्रासवैरिपानानि मूलफलषाडवरागयोगान् // त्यादि मूत्रेण आसूयन्त इति मूत्रासवाः / तैश्च किम्भूतैः ? अद्याद्रसांश्च विविधान् विविधैः प्रकारै गुडकृतैः कुष्ठचिकित्सितोक्तविधिना गुडमध्वादिकृतरित्यर्थः / र्भुजीत चापि लघुरूक्षमनासुखानि // 12 // | अरिष्टैः अभयारिष्टादिभिः / क्षारासवैरिति मध्वादिभिः पलाशसात्म्यानित्यादि / सात्म्यान् सुखकरान् / 'सात्म्यान् खदे- क्षारपानीयेन सह निष्पादितैर्महाकुष्ठाभिहितः / मधुमाधवतुशरचितान् विविधैः प्रकारैर्भुजीत वाऽपि लघुरूक्षमनाः सुखेन' ल्यगन्धैरिति मधु क्षीई, माधवं मधुकृतं मयं, तयोस्तुल्यइत्यन्ये पठन्ति / खदेशरचितान् विविधांश्च भक्ष्यानिति | गन्धैरित्यर्थः // १४॥यस्मिन् देशे ये भक्ष्या बाहुल्येनोपयुज्यन्ते तानित्यर्थः / स्यादेष एव कफवातहते विधिश्च पानानीत्यत्रापि विविधानीति योज्यं, तेन यथारुचि फलानि शान्ति गते हुतभुजि प्रशमाय तस्य // 15 // शर्करान्वितानि कर्पूरचतुर्जातकसुगन्धीनि गृह्यन्ते / मूलं पिप्प पूर्वोक्तमेव विधिमविपाकेऽतिदिशन्नाह-स्यादेष इत्यादि / लीमूलादि / फलं दाडिमादि / षाडवा रसालाद्याः / रागाः एष एव विधिरनन्तरोक्त एव / यदत्र कफवातयोरुपादानं न . कपित्थरागादयः / केचित् "सितारुचकसिन्धूत्थैः सवृक्षाम्लप पित्तनिमित्तस्य तत् पित्तादविपाको न भवतीति दर्शयति / रूषकैः / जम्बूफलरसैर्युक्तो रागो राजिकया कृतः // मधुरा शान्ति गते हुतभुजि अविपाके इत्यर्थः, कारणे कार्योपचारात्; म्लकटूनां तु संस्काराः षाडवा मताः" इत्याहुः; अपरे तु षाड | उपचारेण यदत्राविपाकग्रहणं कृतं, न साक्षात्तदप्यमिमान्यवशब्देन यवानीषाडवमाहुः, तत्रान्तरसंवादात्; रागशब्देन च | मविपाकस्य कारणमिति सूचयति / शान्ति गते मन्दतां प्राक्षे, रागषाडवं मत्वा द्राक्षादाडिमाद्यन्वितं मुद्यूषमिति च व्याख्या हुतभुजि जाठरामौ / तस्येत्यत्र चकारो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन तस्य नयन्ति / रसान् विविधान् मांसरसान् मधुरादिरसान् वा / च प्रशमनाय; कोऽर्थः 1 अरोचकस्यापि / कार्तिक ईदृशं लघुरूक्षभोजनं श्लेष्मस्थानगतसादरोचकस्य / मनःसुखं मनोनु. व्याख्यानं न मन्यते, तखाविपाकस्यैव प्रशमायेति प्रतिपाद.. कूलम् / केचित् सात्म्यानिति सात्म्यदेशरोगतप्रकृत्यादीन्यवेक्ष्य यति / ये चाग्निमान्ध एवैनं विधिमिच्छन्ति न बरोचकाविपाके, भक्ष्यादि कुर्यादिति मन्यन्ते // 12 // तन्मतेऽस्मिन्नध्यायेऽविपाको न वक्तव्यः // 15 // . आस्थापनं विधिवदत्र विरेचनं च कुर्यान्मृदूनि शिरसश्च विरेचनानि // इच्छाभिघातभयशोकहतेऽन्तरसौ _ भावान् भवाय वितरेत् खलु शक्यरूपान् // निषियस्यापि निरूहस्यारोचके प्रयोगमाह-आस्थापनमि अर्थेषु चाप्यपचितेषु पुनर्भवाय त्यादि / आस्थापनं निरूहः / विधिवत् यथाविधि / सत्र पौराणिकैः श्रुतिशतैरनुमानयेत्तम् // 16 // अरोचके / यदपि तत्रोन्मादभयशोक--' इत्यादिनाऽरोचके भास्थापन निषेधः; तथाऽपि वमनादिक्रमोत्तरकालं वातानुबन्धे दैन्यं गते मनसि बोधनमत्र शस्तं सति देयं, न बादौ / यद्यत् प्रियं तदुपसेव्यमरोचके तु // 17 // श्रीप्यूषणानि रजनीत्रिफलायुतानि इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायचूर्णीकृतानि यवशूकविमिश्रितानि // 13 // चिकित्सातन्त्रेऽरोचकप्रतिषेधो नाम औद्रायुतानि वितरेन्मुखबोधनार्थ (एकोनविंशोऽध्यायः, आदितः) त्रीण्यूषणानीत्यादि / त्रीण्यूषणानीति त्रिकटुकम् / यवशूको सप्तपञ्चाशत्तमोऽध्यायः // 57 // यवक्षारः / वितरेत् दद्यात् / मुखबोधनार्थमिति मुखबोधे | इदानी पञ्चमारोचकचिकित्सामाद-इच्छामिघावेत्यादि / सत्यरोचकहानिरित्यर्थः / अवलेहप्रयोग एषः // 13 // - | | इच्छाभिघातो वान्छितस्याप्राप्तिः। भावान् पदार्थान् / भवाय - मन्यानि तितकटुकानि च भेषजानि॥ स्याने 'इच्छामिघातजस्य' इत्यधिकं पठ्यते कचित् पुस्तके। 1 सदेशरचितान्' पति पा. मुखधावनार्यम्' इति पा०।। १'चातिपतिवेषु' इति पा० / 3 'अनुभावपेचम्' इति पा..

Page #884
अध्यायः 58] सुश्रुतसंहिता। अर्थवशात् रुच्युत्पादनाय / वितरेत् दद्यात् / कीदृशान् इति कुण्डलाकृत्या वर्तुलीभूतः। सृजेत् प्रवर्तयेत् / सरुजस्क भावान् ? शक्यरूपान् प्राप्यानित्यर्थः / ये तावत् प्राप्या भावा- सवेदनं मूत्रम् / रौक्ष्याद्वेगविघातादिति व्यवहितः सन्निहितश्च खान् इच्छाविघाताघरोचके वितरेत् / ये पुनरप्राप्यास्तद्विषये हेतुरुक्तः, वायुरन्तरमाश्रित इत्यादिसंप्राप्तिः, कुण्डलीकृत किं कुर्यादित्याह-अर्थेष्वित्यादि / अर्थेषु पदार्थेषु, अपचितेषु इत्यादिलक्षणम् / 'मूत्रमल्पाल्पमथवा सरुजं संप्रवर्तते' इति नष्टेषु अप्राप्तेष्वित्यर्थः / पुनरिति अपचितेष्वित्यत्र योज्यम् / केचित् पठन्ति / अपरे 'सरुजं संप्रवर्तयेत्' इति पठन्ति / भवाय रुच्युत्पादनायेत्यर्थः / पौराणिकैः श्रुतिशतैरनुमानयेदिति | सर्वेषां मूत्राघातानां वायुरेव प्रायशः कारणं बोद्धव्यम् // 5 // 6 // नलरामाधुपाख्यानैरन्यैश्च तथाविधैरनुमानयेत् प्रबोधयेदित्यर्थः। / शवन्मार्गस्य बस्तेश्च वायुरन्तरमाश्रितः॥ केचित् पौराणिकैः श्रुतिपथैरिति पठन्ति; पौराणिकैः पुराणोक्तैः, | अष्ठीलावद्धनं ग्रन्थि करोत्यचलमुन्नतम् // 7 // श्रुतिपथैः वाक्यैः, श्रुतिः श्रवणं सैव पन्था मार्गों येषां तानि | | विण्मूत्रानिलसङ्गश्च तत्राध्मानं च जायते॥ तथोक्तानीति व्याख्यानयन्ति / दैन्यं गते मनसि क्लिष्टचेतसी वेदना च परा बस्तौ वाताष्ठीलेति तां विदुः॥८॥ त्यर्थः / बोधनम् आश्वासनैहितोपदेशैश्च / केचिदमुं पाठं न | पठन्ति // 16 // 17 // अष्ठीलाया हेतुसंप्राप्तिलक्षणान्याह-शकृन्मार्गस्येत्यादि / इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां शकृन्मार्गों गुदः, बस्तिः मूत्राधारः, वायुरत्र अपानो गुदसुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रेऽरोचकप्रतिषेधो नाम बस्तिस्थरोगकरत्वात् , अन्तरं मध्यम् / अष्ठीला उत्तरापथे . सप्तपश्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 55 // दीर्घवर्तुलपाषाणविशेषः, अन्ये चर्मकाराणां लौहीं भाण्डीमाहुः। अचलम् ईषच्चलम् / आध्मानं बस्तौ बोद्धव्यम् / अपानो वायुअष्टापश्चाशत्तमोऽध्यायः। | रत्र हेतुः, शकृन्मार्गस्येत्यादिः संप्राप्तिः, शेष लक्षणम् // 7 // 8 // अथातो मूत्राघातप्रतिषेधमध्यायं व्याख्या | वेगं विधारयेद्यस्तु मूत्रस्याकुशलो नरः॥ स्यामः॥१॥ | निरुणद्धि मुखं तस्य बस्तेर्बस्तिगतोऽनिलः // 9 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ मूत्रसङ्गो भवेत्तेन बस्तिकुक्षिनिपीडितः॥ अरोचकप्रतिषेधानन्तरं पारिशेष्यान्मूत्राघातप्रतिषेधारम्भः | | वातबस्तिः स विज्ञेयो व्याधिः कृच्छ्रप्रसाधनः॥१०॥ परिशेषवं च मूत्राघातमूत्रकृच्छयोरेकत्वेन विवक्षितत्वात वातबस्तेहेतुसंप्राप्तिलक्षणान्याह-वेगमित्यादि / अकुशलो कायचिकित्सायां चापरस्याध्यायस्याभावात् / अथात इत्यादि / मूर्खः / तस्य मूर्खस्य / मूत्रसजो मूत्रस्याप्रवृत्तिः / तेन व्याधिना मूत्राघातो मूत्रावरोधः, केचिदाघातशब्देन दुष्टिमाहः न लव- बस्तिकुक्षिनिपीडित इति बस्तिकुक्षेनिपीडनं विद्यते यस्य(त्र) रोधं, मूत्रशुक्रमूत्रसादयोर्मूत्रावरोधासंभवात् // 1 // 2 // स तथा; निपीडितं निपीडनं वेदनेत्यर्थः / कृच्छप्रसाधनः वातकुण्डलिकाऽष्ठीला वातबस्तिस्तथैव च // कष्टसाध्यः / वेगं विधारयेदिति हेतुः, निरुणदि मुखं तस्य बस्तैरिति संप्राप्तिः, शेषं लक्षणम् // 9 // 10 // मूत्रातीतः सजठरो मूत्रोत्सङ्गः क्षयस्तथा // 3 // मूत्रप्रन्थिमूत्रशुक्रमुष्णवातस्तथैव च // | वेगं सन्धार्य मूत्रस्य यो भूयः स्रष्टुमिच्छति।... मूत्रोकसादौ द्वौ चापि रोगा द्वादश कीर्तिताः॥४॥ | तस्य नाभ्येति यदि वा कश्चित्संप्रवर्तते // 11 // इदानीं सुखबोधार्थ मूत्राघातानामभिः प्राह-वातेत्यादि / प्रवाहतो मन्दरुजमल्पमल्पं पुनः पुनः॥ अष्ठीलेति वाताष्ठीलेत्यर्थः / या निदानस्थाने वाताष्ठीला भणिता मूत्रातीतं तु तं विद्यान्मूत्रवेगविघातजम् // 12 // सा भिषा, आध्मानादिलक्षणरहितत्वात् / संख्येयनिर्देशादेव राहतलात् / सल्यवानदशादव मूत्रातीतस्य हेतुं संप्राप्ति लक्षणं चाह-वेगमित्यादि / संख्यायां सिद्धायां द्वादशेति संख्याकरणं तत्रान्तरोक्काधिक वेगं प्रवृत्त्युन्मुखलं, तं सन्धार्य सम्यग्धृत्वा, भूयः पुनः, - संख्यानिवारणार्थम् // 3 // 4 // मिच्छति मोक्तुं वाञ्छति / नाभ्येति मूत्रं नागच्छतीत्यर्थः / रौक्ष्यावेगविघाताद्वा वायुरन्तरमाश्रितः॥ प्रवाहत इति निकुहनादित्यर्थः / यद्यपि वेगं सन्धार्य मत्रस्ये. मूत्रं चरति संगृह्य विगुणः कुण्डलीकृतः॥५॥ | वनेनैव मत्रविघातजलमस्य व्याधेः प्राप्तं, तथाऽपि पुनर्मूत्रवेगसृजेदल्पाल्पमथवा सरुजस्कं शनैः शनैः॥ विघातजमिति करणं मूत्रविघातोत्थवातजलप्रतिपादनार्थम् / वातकुण्डलिकां तं तु व्याधि विद्यात् सुदारुणम्॥६॥ वेगं सन्धार्येत्यादिहेतुः, यो भूयः स्रष्टुमिच्छतीत्यादिः संप्राप्तिः, ___ वातकुण्डलिकाया हेतुसंप्राप्तिलक्षणान्याह-रौक्ष्यादित्यादि / अन्तरमाश्रित इति बस्तिमध्यमाश्रित इत्यर्थः / मूत्रं चरति संगृत्यति मूत्रं गृहीला वायुश्चरति भ्रमतीत्यर्थः / कुण्डलीकृत मूत्रस्य विहते वेगे तदुदावर्तहेतुना // अपानः कुपितो वायुरुदरं पूरयेदृशम् // 13 // १०लक्षणहेतुत्वात्' इति पा०। २'बायुर्वस्तौ सवेदनम्' नामेरधस्तादाध्मानं जनयेत्तीववेदनम् // इति पा०। तं मूत्रजठरं विद्यादधःस्रोतोनिरोधनम् // 14 //

Page #885
788 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं मूत्रजठरस्य हेवादिकमाह-मूत्रस्येत्यादि / तदुदावर्तहे- स्थिरः अचलः / मूत्रमार्गनिरोधनः मूत्रवाहिस्रोतोनिरोधकारीतुनेति तदुदावों मूत्रोदावर्तः स एव हेतुस्तेनेत्यर्थः; एतेन | त्यर्थः / सहसा झटिति / अश्मरीलक्षण इत्यत्र वेदनादिभिमूत्रवेगेऽवरुद्धे सति तदुदावर्तहेतुनाऽपानो वायुः कुपितः सन् रिति संबध्यते / तेन वेदनाभिः कृत्वा अश्मर्यास्तुल्यलक्षणो उदरं पूरयेत् , ततश्च नाभेरधोभागे तीव्रपीडमाध्मानं जनयेत् ; न खधिष्ठानादिभिरश्मरीतुल्यलक्षणः, एष एवाश्मरीमूत्रग्रन्थ्योतं मूत्रजठरमधःस्रोतोनिरोधनं विद्यात् मूत्रपुरीषमार्गावरोधकं भेदः; तथा अश्मयां रक्तसंबन्धो नास्ति, मूत्रप्रन्थौ तु तन्त्राजानीयादित्यर्थः / केचित् 'अधोबस्तिनिरोधजम्' इति पठन्ति। न्तरदर्शनाद्वक्तसंबन्धो ज्ञेय इत्यपि मेदः / तथा च तद्वचः,ये तु 'अपानः कुपितो वायुः' इत्यादिकमेव मूत्रजठरं पठन्ति, "रक्तं वातकफाढुष्टं बस्तिद्वारे सुदारुणम् / प्रन्थि कुर्यात् ते 'मूत्रस्य वेगे विहते तदुदावर्तहेतुना' इति पाठं मूत्रातीतपा- स कृच्छण सृजेन्मूत्रं तदावृतम् // अश्मरीसमशूलं तं मूत्र. ठमध्ये पठन्ति / तथा च सति ते प्रकोपकारणानुक्तावपानप्रको प्रन्थि प्रचक्षते"-इति / अभ्यन्तर इत्यादिसंप्राप्तिः, वेदपकारणं बलवद्विग्रहादिकं मन्यन्ते / तादृशश्च पाठो न वृद्धचि- नावानित्यादिलक्षणं, हेतुरत्रानुक्तोऽपि उष्णवातहेतुसाहचर्यात् ताहादकरः / मुत्रस्य वेगे विहते इत्यादिहेतुः, उदरं पूरयेद्भः पित्तं ज्ञेयः / यद्यवं तर्हि उष्णवाते वायुरपि हेतुरुक्तः; सोऽत्र शमित्यादिः संप्राप्तिः, शेषं लक्षणम् // 13 // 14 // किमिति न गृह्यते ? सत्यं, मूत्रप्रन्धर्व्यतिक्रमपाठादेव वायुरत्र बस्तौ वाऽप्यथवा नाले मणौ वा यस्य देहिनः॥ कारणं न भवतीति ज्ञेयम् // 18 // 19 // मूत्रं प्रवृत्तं सजेत सरक्तं वा प्रवाहतः॥१५॥ प्रत्युपस्थितमूत्रस्तु मैथुनं योऽभिनन्दति // स्रवेच्छनैरल्पमल्पं सरुजं वाऽथ नीरुजम् // | तस्य मूत्रयुतं रेतः सहसा संप्रवर्तते // 20 // विगुणानिलजो व्याधिः स मूत्रोत्सङ्गसंशितः॥१६॥ पुरस्ताद्वाऽपि मूत्रस्य पश्चाद्वाऽपि कदाचन // मूत्रोत्सङ्गस्य हेत्वादिकमाह-बस्तावित्यादि / नाले मेस्रो- भस्मोदकप्रतीकाशं मूत्रशुक्रं तदुच्यते // 21 // तसि / मणौ मेढ़ाप्रदेशे / यद्यपि नाले इत्यनेनैव मणेरपि | मत्रशुक्रस्य हेवादिकमाह-प्रत्युपस्थितेत्यादि / प्रत्युपप्रहणं संजातं, तथाऽपि मणेरुपादानं मणावत्यन्तमूत्रोत्सङ्गप्रति | स्थितमूत्र इति संजातमूत्रवेग इत्यर्थः / यः पुरुषः, मैथुनमभिपादनार्थम् / सज्जेत अवरुध्येत / 'सरक्तम्' इत्यत्र 'संसक्तम्' | नन्दति इच्छति करोतीति तात्पर्यार्थः / रेतः शुक्रम् / पुरस्ताइति पाठे संसक्तं संबद्धम् / प्रवाहतः निकुहनादित्यर्थः / सरुजम् द्वाऽपि मुत्रस्य आदावित्यर्थः / भस्मोदकप्रतीकाशं भस्ममिश्रिअतिवातप्रकोपात् , नीरुजं हीनवातप्रकोपात् / विगुणानिलज तेपानीयतुल्यम् / एतच्च रेतोविशेषणम् / यः पुरुषः संजाइति विमार्गवायुजः, वायोर्विमार्गगमनं मार्गावरोधात् खहेतु- तमूत्रवेगः सन् मैथुनं करोति तस्य पुंसो भस्मोदकप्रतीकाशं भिश्चः केचिन्मार्गावरोधमेव विमार्गगमने कारणमिच्छन्ति / / कारणामच्छान्त / / मूत्रयुतं रेतो मूत्रस्यादौ कदाचित् पश्चाद्वा वायोर्विचित्रक्रियाविगुणानिलजो व्याधिरिति हेतुः, बस्तावित्यादिः संप्राप्तिः, शेषं | करत्वात् प्रवर्तते, तन्मूत्रशुक्रमुच्यत इति फलितोऽर्थः / अत्र लक्षणम् // 15 // 16 // हेतुसंप्राप्त्यादिकं खयमप्यूह्य ज्ञेयम् // 20 // 21 // रूक्षस्य क्लान्तदेहस्य बस्तिस्थौ पित्तमारुतौ // व्यायामाध्वातपैः पित्तं बस्ति प्राप्यानिलावृतम् // सदाहवेदनं कृच्छं कुर्यातां मूत्रसंक्षयम् // 17 // बस्ति मेद्रं गुदं चैव प्रदहन् स्रावयेदधः // 22 // मूत्रक्षयस्य हेवादिकमाह-कक्षस्येत्यादि / क्लान्तदेहस्य | मूत्रं हारिद्रमथवा सरक्तं रक्तमेव वा॥ ग्लानदेहस्य / यद्यपि रूक्षग्लानदेहलं न पित्तप्रकोपकारणं कृच्छ्रात् प्रवर्तते जन्तोरुष्णवातं वदन्ति तम् // 23 // तथाऽपि वातान्वितपित्तस्य प्रकोपकं ज्ञेयम् / कुर्याताम् उत्पाद क झयम् / कुयाताम् उत्पादन व्यायामाध्वातपैरित्यादि / अनिलावृतं वातान्वितं पित्तम् / येताम् / कृच्छ्रे कष्टजननम् / मूत्रसङ्ख्यमिति मूत्रशोषणान्मूत्रस हारिद्रं हरिद्रावर्णम् / सरक्तम् ईषद्रक्तवर्णमीषच्छोणितं वा / रकं यो रोगः / रूक्षस्येत्यादिः हेतुः, बस्तिस्थावित्यादिः संप्राप्तिः, | : सप्राप्तिः, | वेति केवलं शोणितम् , अत्यन्तरक्तवर्ण मूत्रं वेत्यर्थः / ननु, अशेषं लक्षणम् / 'बस्तिस्थौ पित्तमारुती' इत्यत्र 'बस्ती तिष्ठन् त्रोद्देशसूत्रपाठान्मूत्रग्रन्थिमूत्रशुक्रयोरुपादानं प्रानोति नोष्णवासदागतिः' इति केचित् पठन्ति स चानार्षः पाठः // 17 // तस्य, तत् कथमंत्रोष्णवातो निर्दिष्टः ? उच्यते-यथा मूत्रक्षयस्य अभ्यन्तरे बस्तिमुखे वृत्तोऽल्पः स्थिर एव च // वातपित्त हेतू तथाऽस्यापि त एव हेतू इति हेतुसाम्यायवेदनावानति सदा मूत्रमार्गनिरोधनः // 18 // तिक्रमेणोष्णवातो निर्दिष्टः / यद्येवं तर्हि उद्देशेऽप्युष्णवातो जायते सहसा यस्य ग्रन्थिरश्मरिलक्षणः॥ मूत्रक्षयानन्तरमेव किमिति न पठितः? सत्यं, मूत्रप्रन्थी स मूत्रग्रन्थिरित्येवमुच्यते वेदनादिभिः॥ 19 // | केवलपित्तस्यानुवर्तनार्थमुष्णवातो मूत्रक्षयानन्तरं पठितः / मूत्रप्रन्थेखादिकमाह-अभ्यन्तर इत्यादि / अभ्यन्तरे | व्यायामादिको हेतुः, बस्तिं प्राप्येत्यादिः संप्राप्तिः, शेष बस्तिमुखे इति बस्तिद्वारस्याभ्यन्तरे इत्यर्थः / वृत्तो वर्तुलः / लक्षणम् // 22 // 23 // 1 'सक्तं चापि प्रवाहतः' इति पा०। 2 'वेदनावानभिष्यन्दी' रक्तग्रन्थि' इति पा. 2 क्षारपानीयतुल्यम्' इति पा। इति पा०। 3 'वेदवादिभिः' इति पा० / | 3 'पश्चादपि' इति पा०।

Page #886
अध्यायः 58] सुश्रुतसंहिता। 789 विशदं पीतकं मूत्रं सदाहं बहलं तथा // यस्यामवस्थायां ये मूत्रोदावर्तयोगा उचिता भवन्ति तेऽत्र शुष्कं भवति यञ्चापि रोचनाचूर्णसन्निभम् // 24 // योज्या इत्यर्थः / कात्सर्येनेत्यत्र कर्तिककुण्डेन बहुधा प्रजमूत्रौकसादं तं विद्याद्रोगं पित्तकृतं बुधः॥ ल्पितं, तत्तु शिष्यबुद्धिव्याकुलहेतुत्वादन्थगौरवभयाच परिहृतम् / पिच्छिलं संहतं श्वेतं तथा कृच्छ्रप्रवर्तनम् // 25 // अंत्र मूत्राघाते // 28 // शुष्कं भवति यच्चापि शङ्खचूर्णप्रपाण्डुरम् // कल्कमेरुबीजानामक्षमात्रं ससैन्धवम् // मूत्रीकसादं तं विद्यादामयं द्वादशं कफात् // 26 // धान्याम्लयुक्तं पीत्वैव मूत्रकृच्छ्रात् प्रमुच्यते // 29 // मूत्रोकसादलक्षणमाह-विशदमित्यादि / विशदं पिच्छिल- कल्कमित्यादि / एर्वारुः प्रीष्मकर्कटिका / अक्षमात्रं कर्षविपरीतम् / पीतकं पीतवर्णम् / बहलं स्थूलं घनमित्यर्थः / प्रमाणम् / धान्याम्लं काञिकम् / केचिदमुं पाठमन्यथा पठन्ति, शुष्कमिति आतपादिना शुष्कम् / रोचना गोरोचना / द्वितीय स चाभावान्न लिखितः॥२९॥ मूत्रौकसादलक्षणमाह-पिच्छिलमित्यादि। पिच्छिलमिति विशदविपरीतम् , संहतं धनम् , श्वेतं श्वेतवर्णम् , कृच्छ्रप्रवर्तनं सुरां सौवर्चलवतीं मूत्रकृच्छी पिबेन्नरः॥ दुःखेन प्रवर्तत इत्यर्थः / द्वादशेति पुनरुपादानं मूत्रोकसादयो- मधु मांसोपदंशं वा पिबेद्वाऽप्यथ गौडिकम् // 30 // रेकनामलादेव मन्दमतीनां चेतस्पेकखं मा भूदिति द्योतनार्थम सुरामित्यादि / सुरा पिष्टकृता / मधु मद्यं तच्च मधु॥ 24-26 // कृतं, समानतश्रदर्शनात् / तथा च,-"मांसोपदंशं मधुना कषायकल्कसपीषि भक्ष्यान् लेहान् पयांसि च॥ मयं वाऽपि पिबेलर:-" इति / मांसोपदंशं मांसभक्षणयुतम् / क्षारमद्या(ध्वा)सवखेदान् बस्तींश्चोत्तरसंक्षितान्२७ | ग गौडिकं गुडकृतं मद्यम् // 30 // विदध्यान्मतिमांस्तत्र विधिं चाश्मरिनाशनम् // पिबेत् कुकुमकर्षे वा मधूदकसमायुतम् // __ मूत्राघाताना चिकित्सामाह-कषायेत्यादि / कायः क्वषाथः, रात्रिपर्युषितं प्रातस्तथा सुखमवामुयात् // 31 // कल्को दृषदि पेषितः सद्रवः / भक्ष्यान् लइकप्रभृतीन् / पयांसि | पिबेदित्यादि / मधूदकं मधुयुक्तमुदकम् / प्रातरिति पिबेदिक्षीराणि / आसवो मद्यभेदः / खेदा उपनाहाद्याः। बस्तींश्चोत्तर- त्यत्र योज्यं तेन प्रभाते पिबेदित्यर्थः // 31 // संज्ञितानिति उत्तरबस्तीनित्यर्थः / चकारात् स्नेहविरेचनमपि / विदध्यात् कुर्यात् / मतिमानिति ऊहापोहविद्वैद्यः / तत्र मूत्रा | दाडिमाम्लां युतां मुख्यामेलाजीरकनागरैः॥ घातरोगे। विधिमश्मरीसाधनमश्मरीचिकित्सितोक्तम् / ननु, | पीत्वा सुरां सलवणां मूत्रकृच्छ्रात् प्रमुच्यते // 32 // यथा वातादिमेदेन भिन्ना मूत्राघाता दर्शिताः, तथैव चिकि- दाडिमाम्लामित्यादि / दाडिमाम्ला दाडिमनाम्लाकृताम् / त्साऽपि भिमा वक्तुमुचिता, तत् कथमंत्र सामान्येन चिकि- युतामित्यत्र एलाजीरकनागरैरिति योज्यम् / सुरां मुख्या पैष्टीत्सोक्ता ? उच्यते,-सर्वेषु मूत्राघातेषु यतो वातः कारणम् अतः | मित्यथः / स | मित्यर्थः / सलवणां सैन्धवयुक्ताम् // 32 // .. सामान्येन चिकित्सितं वक्तुमुचितं भवति; एवं यदि तत्र पृथक्पादिवर्गस्य मूलं गोक्षुरकस्य च // पायुरेव कारणं किं तर्हि तत्र पित्तकफावप्यारम्भकत्वेन अर्धप्रस्थेन तोयस्य पचेत् क्षीरचतुर्गुणम् // 3 निर्दिष्टौ, तत् कथमेकैव चिकित्सा सर्वेषु मूत्राघातेषु क्रियते ? | क्षीरावशिष्टं तच्छीतं सिताक्षौद्रयुतं पिबेत् // सत्यं, सर्वेऽपि मूत्राघाताः प्रायशो वातजन्याः पित्तकफी पुनरा- | नरो मारुतपित्तोत्थमूत्राघातनिवारणम् // 34 // वरको; तस्मात्तेषामेकैव चिकित्सा दोषादिबलविकल्पं द्रव्य. पृथक्पादिवर्गस्येत्यादि / पृथक्पादिवर्गों विदारिग. तत्त्वं रोगतत्त्वं च ज्ञात्वा भिषजा प्रयोज्या, अत एव मतिमा न्धादिकः॥ 33 // 34 // नित्युक्तवानाचार्यः / केचिदत्र 'अतः परं प्रवक्ष्यामि मूत्रदोषस्य मेषजम्' इत्यादिपाठं पठन्ति, स च कषायकल्पमित्यनेनोपसंगृ | निष्पीड्य वाससा सम्यग्वों रासभवाजिनोः॥ हीत इति न दार्शतः / अपरे तु 'स्त्रीणामतिप्रसङ्गेन' इत्यादि रसस्य कुडवं तस्य पिबेन्मूत्ररुजापहम् // 35 // पाठं पठन्ति, स च नार्षः // 27 // निष्पीज्येत्यादि / वर्चः पुरीषम् / रासभो गर्दभः / बाजी मत्रोदावर्तयोगांश्च कास्येनात्र प्रयोजयेत् // 28 // घोटकः / कुडवं चत्वारि पलानि // 35 // मूत्राघातेषु मूत्रोदावर्तचिकित्सितमतिदेशेनाह-मूत्रोदाव- मुस्ताभयादेवदारुमूर्वाणां मधुकस्य च // तेत्यादि / मूत्रोदावर्तयोगा य उदिता भवन्ति तेऽत्र योज्या पिबेदक्षसमं कल्कं मूत्रदोष निवारणम् // 36 // इति अत्रार्थः / मूत्रोदावर्तयोगान् 'सौवर्चलाव्यां मदिराम मुस्तेत्यादि / मूळ चोरस्नायुः / मधुकं यटीमधु / अक्षसम इत्यादिमूत्रोदावतेप्रतिषेधोकान् / कासयन सामस्त्येन / एतेन | कर्षप्रमाणम् // 36 // १'चापर' इति पा०। 2 'कुतोऽत्र' इति पा० / 3 'कान्ये- १'इह' इति पा०। 2 'दाडिमाम्लयुता' इति पा०। नेह' इति पा० 13 सितातयुतं' इति पा..

Page #887
790 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं अभयामलकाक्षाणां कल्कं बदरसंमितम् / शतपर्वको जलगण्डीरः / अक्षबीजं बिभीतकमज्जा / एतद्बलादिकं अम्भसाऽलवणोपेतं पिबेन्मूत्ररुजापहम् // 37 // | कल्कीकृत्य मूत्रदोषविशुद्ध्यर्थ पिबेदित्यर्थः / तथाऽश्मरी अभयेत्यादि / अक्षो बिभीतकः / बदरसंमितम् अर्धकर्ष- | चिकित्सितोक्कमपि मूत्रदोषविशुद्धपथ पिबेदित्यर्थः / अश्मरीप्रमाणम् / अम्भसा पानीयेन / अलवणोपेतं किंचित्सैन्धव-चिकित्सितं यदत्र वारंवार भणितं, तदत्यन्तहितत्वापादना. युतम् // 37 // थैम् / केचित् भोजसंवादादू बलादिकं योगचतुष्टयं मन्यन्ते; उदुम्बरसमं कल्कं द्राक्षाया जलसंयुतम् / / तन, वृद्धानामसंमतत्वात् // 44 // 45 // पिबेत् पर्युषितं रात्रौ शीतं मूत्ररुजापहम् // 38 // पाटलाक्षारमाहृत्य सप्तकृत्वः परिनुतम् // उदुम्बरसमं कर्षप्रमाणं, द्राक्षायाः कल्कम् उदुम्बरसमं जला- | पिबेन्मूत्रविकारघ्नं संसृष्टं तैलमात्रया // 46 // न्वितं रात्रिपर्युषितं पिबेदिति पिण्डार्थः // 38 // पाटलाक्षारमित्यादि / सप्तकृतः सप्तवारान् / परिस्रतं गालि.. निदिग्धिकायाः स्वरसं पिबेत् कुडवसंमितम् // तम् / संसृष्टं संयुक्तम् / तैलमात्रया स्तोकेन तैलेन / अत्र मूत्रदोषहरं कल्य मात्राशब्दोऽल्पवाची / यथा-"मात्रा खादेद्वभुक्षितः" इत्यानिदिग्धिका कण्टकारिका / कुडवसंमितं चतुष्पलोन्मितम् / दिषु / अत्र क्षारस्य तोयस्य च प्रमाणं क्षारकल्पोक्तं ज्ञातव्यम् / कल्यं प्रातरित्यर्थः / तेन चतुर्गुणेन जलेन क्षारः परिनावणीयः॥४६॥ मथवा क्षौद्रसंयुतम् // 39 // नलाश्ममेददर्भेक्षुत्रपुसैर्वारुबीजकान् // प्रपीड्यामलकानां तु रसं कुडवसंमितम् // क्षीरे परिश्तान् तत्र पिबेत् सर्पिःसमायुतान् 47 पीत्वाऽगदी भवेजन्तुर्मूत्रदोषरुजातुरः॥४०॥ नलाश्ममेदेत्यादि / नलः खनामप्रसिद्धः शुषिरपर्वा, अथवेत्यादि / प्रपीज्येति वाससा गालयित्वेत्यर्थः। कुडवं अश्ममेदः पाषाणभेदः, एर्वारुः ग्रीष्मकर्कटिका, बीजकः असचखारि पलानि / अगदी भवेत् नीरोगो भवेत् // 39 // 40 // नसारः / कार्तिककुण्डस्तु वृद्धकाश्यपीयसंवादात्रपुसैर्वारुवीधात्रीफलरसेनैवं सूक्ष्मैलां वा पिबेन्नरः॥ जान्येवाचक्षते, बीजकानित्यत्र स्वार्थिकाश्च प्रकृतिलिङ्गवचनान्य. तिकामन्तीत्युक्तखात् पुंलिङ्गतेति च कथयति तत्र / मूत्राघाते धात्रीफलरसेनैवमित्यादि / धात्रीफलरसेन आमलकरसेन / / एवमिति क्षौयुतामित्यर्थः ॥पिष्वाऽथवा सुशीतेन शालितण्डुलवारिणा // 41 // पाटल्या यावशूकाच पारिभद्रात्तिलादपि // 1 // क्षारोदकेन मतिमान् त्वगेलोषणचूर्णकम् // 48 // तालस्य तरुणं मूलं पुसस्य रसं तथा // श्वेतं कर्कटकं चैव प्रातस्तु पयसा पिबेत् // 42 // एपबहडन मिश्र वालियाल्लहान पृथक पृथक् // पिष्टुत्यादि / तालस्याभिनवं मूलं पिष्ट्वा शालितण्डुलो पाटल्या इत्यादि ।यावशूको यवक्षारः / पारिभद्रः पर्वतदकेन पिबेत्, त्रपुसखरसमय वा पिबेत् / त्रपुसः सुधावासः। निम्बः, अन्ये पारिभद्रशब्देन कण्टकिवृक्षं रक्तकुसुमं फलभद्रबेतमित्यादि / श्वेतं कर्कटकं त्रपुसम् / पयसा क्षीरेण, संज्ञकं वदन्ति / ऊषणं पिप्पली / पाटल्यादीनां क्षारोदकेन समानतन्त्रदर्शनात् 'त्रपुस वाऽथ दुग्धेन मूत्रदोषहरं पिबेत्' सह खगेलोषणचूर्ण पिबेत्, पाटल्यादिक्षारोदकगुडकृतान् इति // 41 // 42 // लेहान् वा लियात्। कार्तिककुण्डस्तु 'खगेलोषणचूर्णकं' इत्यत्र 'खगेलोषणसंयुतम्' इति पठति / तत्र पाटल्यादितिलान्तानां शृतं वा मधुरैः क्षीरं सर्पिमिश्रं पिबेन्नरः॥ द्रव्याणां यत् चूर्ण तत् क्षारोदकेन मुष्ककक्षारोदकेन पिबेत्, मूत्रदोषविशुद्ध्यर्थं तथैवाश्मरिनाशनम् // 43 // तत्कृतान्वा पृथक् पृथक् खगेलोषणसंयुतान् लेहान् गुडमिश्रि__ शृतमित्यादि / मधुरैः काकोल्यादिभिः / अयं योगो मूत्र तान् लिह्यादिति व्याख्यानयति / तथा च विश्वामित्र:शुक्रस्य बाहुल्येन बोद्धव्यः // 43 // "पाटल्याः पारिभद्राद्वा तिलाद्वाऽपि यवाग्रजात् / कणैलालग्युतं बलाश्वदंष्ट्राक्रौञ्चास्थिकोकिलाक्षकतण्डुलान् // चूर्ण मुष्ककक्षारवारिणा // पिबेद्गुडेन मिश्रं वा लिह्यालेहान् शतपर्वकमूलं च देवदार सचित्रकम् // 44 // पृथक् पृथक्-इति / 'गतिमान्' इत्यत्र 'मदिरां' इति अक्षबीजं च सुरया कल्कीकृत्य पिबेन्नरः॥ केचित् पठन्ति, तथा 'गुडेन मिश्रं वा' इत्यत्र 'गुडोपदंशं वा' मूत्रदोषविशुद्ध्यर्थे तथैवाश्मरिनाशनम् // 45 // इति च पठन्ति / तच्च पाठद्वयमनार्षम् // 48 // बलाश्वदंष्ट्रेत्यादि / बला खनामख्याता, श्वदंष्ट्रा गोक्षुरकः, अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि सूत्रदोषे क्रमं हितम् // 49 // क्रौञ्चः पक्षिविशेषः, 'कैचर' इति लोके, कोकिलाक्षकः खग्गली, स्नेहखेदोपपन्नानां हितं तेषु विरेचनम् // 1 'वारि' इति पा० / 2 'शुक्रदोषहरं परम्' इति पा० / ततः संशुद्धदहानां हिताश्चोत्तरबस्तयः॥५०॥ ३'तवैवाश्मरिशोधनम्' इति पा०। १'गुडोपदंशाम्' इति पा०।

Page #888
अध्यायः 58] सुश्रुतसंहिता। सामान्येने च क्रियामार्थमाह-सत ऊर्ध्वमित्यादि / बला कोलास्थि मधकं श्वदंष्टाऽथ शतावरी॥ तेषु मूत्रदोषेषु / 'तेषु विरेचन' इत्यत्र 'नेहविरेचनं' इति मृणालं च कशेरुश्च बीजानीक्षुरकस्य च // 58 // केचित् पठन्ति / कार्तिककुण्डतु इमं पाठं न पठति, 'कषा- | सहस्रवीर्योऽशुमती पयस्या सह कालया। यकस्कसपीषि' इत्यादिनैव गतार्थत्वात् / जेजटाचार्यस्तुगालविघ्नाऽतिबला बृंहणीयो गणस्तथा // 59 // स्निग्धशुद्धदेहाना पूर्वोक्ता योगाः प्रयोक्तव्या इत्यावेदनाय पठति, एतानि समभागानि मतिमान् सह साधयेत् // तत्पठितवान्मयाऽपि पठितः // 49 // 50 // चतुर्गुणेन पयसा गुडस्य तुलया सह // 6 // स्त्रीणामतिप्रसङ्गेन शोणितं यस्य रश्यते // द्रोणावशिष्टं तत् पूतं पचेत्तेन घृताढकम् // मैथुनोपरमस्तस्य बृंहणश्च विधिः स्मृतः॥५१॥ तत् सिद्धं कलशे स्थाप्यं क्षौद्रप्रस्थेन संयुतम् // 61 // अत्र च केचिन्मूत्रदोषप्रसङ्गेन मूत्रमार्गप्रवृत्तरक्तस्यापि | सर्पिरेतत् प्रयुआनो भूत्रदोषात् प्रमुच्यते // विधानं कथयन्ति-स्त्रीणामित्यादि / अतिप्रसङ्गेन अत्यन्त- तुगा यास्तथैव च // 62 // सेवया। मैथुनोपरमो मैथुननिवृत्तिः। बृंहणश्च विधिः मांसक्षी-|क्ष य प्रशस्तेऽहनि लेहयेत् // रघृतादिसेवनम् / असुमपि पाठं कार्तिककुण्डो न पठति, तस्य खादेद्यथाशक्ति मात्रां क्षीरं ततः पिबेत् // 63 // शुक्रक्षयलिङ्गेनैवोक्तत्वात् संख्यातिरेकभयाच; जेजटस्तु शुक्रदोषाञ्जयेन्मर्त्यः प्राश्य सम्यक् सुयन्त्रितः॥ प्रकरणात् तथा शिष्यसुखबोधार्थ पैठति; तत्पठितखान्मयाऽपि व्यवायक्षीणरेतास्तु सद्यः संलभते सुखम् // 64 // पठितः॥५१॥ | ओजस्वी बलवान्मर्त्यः पिबन्नेव च हृष्यति // ताम्रचूडवसा तैलं हितं चोत्तरबस्तिषु // अगर्भ बलाघृतमाह-बलेत्यादि / कोलास्थि बदरमज्जा, विधानं तस्य पूर्व हि व्यासतः परिकीर्तितम्॥५२॥ यष्टीमध. श्वदंष्टा गोक्षुरकः, इक्षुरकः कोकिलाक्षः, सहस्र किमेतदेव तत्र रक्के हितमुतान्यदपील्याह-ताम्रचूडेत्यादि / वीर्या दूर्वा, अंशुमती शालपर्णी, पयस्या अर्कपुष्पी, दुग्धिकामन्ये, ताम्रचूडवसा कुकुटवसा, विधानं विधिः, उत्तरबस्तिषु उत्तर- काला कालानुसारिवा, श्रीपर्णिकामन्ये, शृगालविना पृश्निपर्णी, यस्तिचिकित्सिते, तस्य उत्तरबस्तेः, 'व्यासतः' इत्यत्र 'व्यापदः' | बृंहणीयो गणो गुहूचीवर्जितः काकोल्यादिः "गुडूचीरहितो वर्ग: इति केचित् पठन्ति // 52 // काकोल्यादिरुदाहृतः। हणीयः" इत्यादिसमानतन्त्रसंवादात् / क्षौद्रार्धात्रं दत्त्वा च पात्रं तु क्षीरसर्पिषः॥ चतुर्गुणेन पयसा दुग्धेन, जलेनेत्यन्ये / पूतं वस्त्रगालितम् / पचेतेन घृताढकमिति अकल्कमेव / कार्तिककुण्डस्त्वमुं शर्करायाश्च चूर्ण च द्राक्षाचूर्ण च तत्समम् // 53 // | योगमन्यथा पठति व्याख्यानयति च, स च प्रन्थगौरवभयान स्वयङ्गुप्ताफलं चैव तथैवेक्षुरकस्य च // पिप्पलीचूर्णसंयुक्तमर्धमार्ग प्रकल्पयेत् // 54 // | लिखितः। केचिदेनमनार्ष वदन्ति; तन्न, सुकीरसुधीरादि भिष्टीकाकृद्भिराषत्वेम वर्णितलात् // ५८-६४॥तदैकध्यं समानीय खजेनाभिप्रमन्थयेत् // ततः पाणितलं चूर्ण लीवा क्षीरं ततः पिबेत् // 55 // चित्रका सारिवा चैव बला कालानुसारिवा // 65 // एतत् सर्पिः प्रयुआनः शुद्देहो नरः सदा // द्राक्षा विशाला पिप्पल्यस्तथा चित्रफला भवेत् // मूत्रदोषाञ्जयेत् सर्वानन्ययोगैः सुदुर्जयान् // 56 // तथैव मधुकं पथ्यां दद्यादामलकानि च // 66 // जयेच्छोणितदोषांश्च वन्ध्या गर्भ लभेत च // ताढकं पचेदेभिः केल्कैः कर्षसमन्वितैः॥ नारी चैतत् प्रयुजाना योनिदोषात् प्रमुच्यते // 57 // क्षीरद्रोणे जलद्रोणे तत्सिद्धमवतारयेत् // 67 // क्षौद्रार्धपात्रमित्यादि / क्षौद्रार्धपात्रं मध्वर्धाढकं, क्षीरसर्पिषः | शीतं परिसुतं चैव शर्कराप्रस्थसंयुतम् // क्षीरसंमथनोत्थघृतस्य / खयकुशाफलादीनां पिप्पल्यन्तानां सुगाक्षीर्याश्च तत् सर्वे मतिमान परिमिश्रयेत् // 6 // सूर्णमर्धभार्ग प्रकल्पयेदित्यर्थः / खयनुप्ता कपिकरछुः, इक्षुरकः ततो मितं पिबेकाले यथादोषं यथाबलम्॥ कोकिलाक्षकः, खजेन मन्थनदण्डेन; पाणितलं चूर्ण मिति वातरेताः श्लेष्मरेताः पित्तरेतास्तु यो भवेत् // 69 // बलिरहितं हस्ततलं चूर्णमित्यर्थः, अन्ये पाणितलशब्देन रक्तरेता प्रन्थिरेताः पिबेदिच्छन्नरोगताम् // कर्ष वदन्ति // 53-57 // जीवनीयं च वृष्यं च सर्पिरेतलावहम् // 7 // 1 'परमतेन' इति 'एकीयमतेन' इति च पा०।२ सिच्यते प्रज्ञाहितं च धन्यं च सर्वरोगापहं शिवम् // इति पा०.३ 'पठित्वा तात्पर्यवृश्यां नाङ्गीकरोति / तथा तानच-सर्पिरतत प्रयखाना स्त्री गर्भ लभतेऽचिरात // 7 // डेत्यादिकं तचिकित्सितमप्यरुच्या परमतेन प्रतिपादयति' इति पा०। ४'सर्वान् ये च स्युमंशदुर्जया' इति पा० / १'कस्कैरिसमन्वितैः' इति पा० / 3 प्रजाहित' इति पा०।

Page #889
792 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं असग्दोषाञ्जयश्चापि योनिदोषांश्च संहतान् // यित्वा / मुष्कः अण्डं, मेहनं लिङ्गं, बस्तिः मूत्राधारः / फलमूत्रदोषेषु सर्वेषु कुर्यादेतश्चिकित्सितम् // 72 // | द्भिरिव स्फुदद्भिरिव / कुच्छ्रेण दुःखेन; एतत् पदं मेहतीइति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायचि. | त्यत्र संबन्धनीयम् / वाताघातेन वातकृच्छ्रणेत्यर्थः / मेहति कित्सातन्त्रे मूत्राघातप्रतिषेधो नाम (विशो मूत्रयति / कार्तिककुण्डोऽमुं पाठमन्यथा पठति, स चाभाऽध्यायः, आदितः) अष्टपश्चा वान दर्शितः॥४॥ शत्तमोऽध्यायः॥५८॥ हारिद्रमुष्णं रक्तं वा मुष्कमेहनबस्तिभिः॥ महाबलं घृतमाह-चित्रक इत्यादि / चित्रफला गुडदु- अग्निना दह्यमानाभैः पित्ताघातेन मेहति // 5 // ग्धिका इन्द्रवारुणीपर्याया / तुगाक्षीर्याश्चेत्यत्रापि प्रस्थसंयुत- पित्तकृच्छ्रलक्षणमाह-हारिद्रमुष्णमित्यादि / हारिद्रं हरिमिति संबध्यते / मितं मात्रोपेतम् / यथाबलमित्यस्य प्राक् द्रावर्ण, रक्तं रक्तवर्णम् , एतद्वयं न्यूनाधिकपित्तप्रकोपवशात् / अग्निशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः तेन यथाग्निबलमित्यर्थः / केचिदिदं दह्यमानाभैः अत्यन्तदाहपरीतैः। पित्ताघातेन पित्तकृच्छ्रेण // 5 // घृतं न पठन्ति // 65-72 // स्निग्धं शुक्लमनुष्णं च मुष्कमेहनबस्तिभिः // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां संहृष्टरोमा गुरुभिः श्लेष्माघातेन मेहति // 6 // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रे मूत्राघातप्रतिषेधो कफकृच्छ्रलक्षणमाह-स्निग्धमित्यादि / अनुष्णम् ईषदुष्णम्। नामाष्टपश्चाशत्तमोऽध्यायः // 58 // संहृष्टरोमा उद्धर्षितरोमा / गुरुभिः भारिकैः / श्लेष्माघातेन उनषष्टितमोऽध्यायः। श्लेष्मकृच्छ्रेण // 6 // अथातो मूत्रकृच्छ्रप्रतिषेधमध्यायं व्याख्या दाहशीतरुजाविष्टो नानावणे मुहुर्मुहुः॥ ताम्यमानस्तु कृच्छेण सन्निपातेन मेहति // 7 // स्यामः॥१॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ सान्निपातिकलक्षणमाह-दाहशीतेत्यादि / आविष्टो युक्तः / | नानावणं पीतरक्तशुक्लादिवर्णम् / ताम्यमानोऽत्यर्थ तमः प्रवि. मूत्राघातप्रतिषेधानन्तरं बस्तिगतवसामान्यान्मूत्रकृच्छ्रप्र. तिषेधारम्भः-अथात इत्यादि / मूत्रकृच्छ्रे दुःखेन मूत्रप्रवृ शन् / कृच्छ्रेण अतिकष्टेन // 7 // त्तिः / 'मूत्रकृच्छ्रप्रतिषेधम्' इत्यत्र 'मूत्रोपघातप्रतिषेधं' इत्यन्ये | मूत्रवाहिषु शल्येन क्षतेष्वभिहतेषु च // पठन्ति, तेऽप्युपघातशब्देन कृच्छ्रता वदन्ति; अपरे 'मूत्रदो- स्रोतःसु मूत्राघातस्तु जायते भृशवेदनः // 8 // षप्रतिषेध' इति पठन्ति, तत्रापि तादृगेवाभिप्रायः / ननु, वातबस्तेस्तु तुल्यानि तस्य लिङ्गानि लक्षयेत् // अश्मरीमूत्राघातोदावर्तादिषु मूत्रकृच्छ्रस्योकलात् किमर्थ पुन- शकृतस्तु प्रतीघाताद्वायुर्विगुणतां गतः॥९॥ रत्र तदभिधानं ? सत्य, चिकित्सालक्षणकार्यमेदात् तथा समा- आध्मानं च सशूलं च मूत्रसङ्गं करोति हि॥ नतन्त्रेऽपि पृथनिर्दिष्टलाच पुनस्तेषामुपादानम् / केचिच पुन ___ मूत्रवाहिषु शल्येनेत्यादि // ८॥९॥रुक्तिभयादेवामुमध्यायं न पठन्ति // 1 // 2 // वातेन पित्तन कफेन सबै | अश्मरीहेतुकः पूर्व मूत्राघात उदाहृतः // 10 // स्तथाऽभिघातैः शकृदश्मरीभ्याम् // ___ अश्मरीत्यादि / पूर्व निदानस्थानेऽश्मरीहेतुको मूत्राघात तथाऽपरः शर्करया सुकष्टो उदाहृतः // 10 // मूत्रोपघातः कथितोऽष्टमस्तु // 3 // अश्मरी शर्करा चैव तुल्ये संभवलक्षणैः // वातेनेत्यादि / मूत्रोपघातो मूत्रकृच्छ एवेत्यर्थः / अष्टम | शर्कराया विशेष दूशणु कीर्तयतो मम // 11 // इति संख्याकरणं नानाप्रकारस्याप्यश्मरीजस्य मूत्रकृच्छ्रस्यैक- | पच्यमानस्य पिरोन मिद्यमानस्य वायुना // खेन ग्रहणमिति प्रतिपादनार्थम् / केचिदुत्तरार्धमीदृशं पठन्ति, श्लेष्मणोऽवयवा मित्राः शर्करा इति संक्षिताः 12 -'शुक्रोद्भवं शर्करया च कष्टं मूत्रस्य कृच्छ्रे प्रवदन्ति तज्ज्ञाः ' हृत्पीडा वेपथुः शुलं कुक्षौ वह्निः सुदुर्बलः॥ इति / स चानार्षः पाठः // 3 // ताभिर्भवति मूर्खाच मूत्राघातश्च दारुणः॥१३॥ अल्पमल्पं समुत्पीड्य मुष्कमेहनबस्तिभिः॥ मूत्रवेगनिरस्तासु तासु शाम्यति वेदना // फलद्भिरिव कृच्छ्रेण वाताघातेन मेहति // 4 // यावदन्या पुनर्नेति गुडिका स्रोतसो मुखम् // 14 // वातकृच्छ्रलक्षणमाह-अल्पमल्पमित्यादि / अल्पमल्पं शर्करासंभवस्यैतन्मूत्राघातस्य लक्षणम् // स्तोकं स्तोकं, समुत्पीज्य अर्थवशान्मुष्कमेहनादिकमेव पीड १'भृशदारुणः' इति पा० / 2 'तुस्यसंभवलक्षणा' इति पा०॥ - 1 अयं पाठः कचित्पुस्तके न पक्ष्यते। . | 3 'कुक्षावनिश्च दुर्वः' इति पा०। 4 'यावदस्याः' इति पा०।

Page #890
अध्यायः 59] सुश्रुतसंहिता। AwaranandMANAM यद्यपि शर्कराकृच्छ्रमश्मरीजकृच्छ्रे च तुल्यं तथाऽपि किश्चि- तृणोत्पलादिकाकोलीन्यग्रोधादिगणैः कृ(श)तम्२० वेदमाश्रित्य शर्कराकृच्छं भिन्नमाह-अश्मरीत्यादि / पच्य- | पीतं घृतं पित्तकृच्छं नाशयेत् क्षीरमेव वा // मानस्येति पक्कस्येत्यर्थः, अर्थवशात् श्लेष्मण एव; भिद्यमानस्यति भिन्नस्येत्यर्थः, भाविनि भूतवदुपचारात् / वेपथुः कम्पः / दिसंस्कृतं ग्राह्यः क्षीरमेव वेति विकल्पः सात्म्यापेक्षयाऽग्निसुदुर्बलो मन्दः / ताभिः शर्कराभिः / मूत्रवेगनिरस्तासु मूत्र बलापेक्षया च भवति // २०॥स्याधोवेगेन निःसृताखित्यर्थः / नैति नागच्छति / कार्तिककु दद्यादुत्तरबस्ति च पित्तकृच्छोपशान्तये // 21 // ण्डस्त्वमुं पाठं बहुधा व्याकुलीकृत्य पठति, स तु ग्रन्थगौरवभयात् परित्यक्तः। यद्यपि अश्मरीशर्करामूत्रकृच्छ्रे निदान अन्यदपि पित्तकृच्छ्रभेषजमाह-दद्यादित्यादि / दद्यादुत्तस्थाने भणिते, तथाऽपि प्रकरणवशात् किञ्चिल्लक्षणाधिक्याचा रबस्तिमिति 'तृणादिसंस्कृतस्नेहेन' इति शेषः / यद्यपि वक्ष्यत्रापि भणिते // 11-14 // माणत्रिविधबस्तिग्रहणेनोत्तरबस्तिर्गृहीतः, तथाऽपि पित्तकृच्छ्रे उत्तरबस्तिरत्यन्तं हित इति ज्ञापनार्थ पृथगप्युत्तरबस्तिनिचिकित्सितमथैतेषामष्टानामपि वक्ष्यते // १५॥र्दिष्टः // 21 // इदानीं मूत्रकृच्छ्रचिकित्सामाह-चिकित्सितमित्यादि / एतेषां | एभिरेव कृतः स्नेहस्त्रिविधेष्वपि बस्तिषु // मूत्रकृच्छ्राणाम् // 15 // | हितं विरेचनं चेचक्षीरद्राक्षारसैर्युतम् // 22 // अश्मरी च समाश्रित्य यदुक्तं प्रसमीक्ष्य तत् // अपरमपि पित्तकृच्छ्रविधिमाह-एभिरित्यादि / एभिरेव यथादोषं प्रयुञ्जीत स्नेहादिमपि च क्रमम् // 16 // | अनन्तरोक्कैस्तृणोत्पलादिप्रभृतिभिरेव / त्रिविधेषु बस्तिषु तदेव चिकित्सितमतिदेशेनाह-अश्मरीमित्यादि / अश्म- निरूहानुवासनोत्तरबस्तिषु / अन्ये निरूहस्थाने शिरोबस्ति रीमाश्रित्य यत् प्राक् चिकित्सितमुक्तं स्नेहादिक्रमश्च, तद्यथा- मन्यन्ते; तन्न, समानतन्त्रविरोधात् / रसशब्द इक्षावपि दोषं प्रसमीक्ष्य प्रयुजीत कुर्यात् / एतेनैतदुक्तम्-अश्मरीचि- संबन्धनीयः // 22 // कित्सिते वातादिभेदेन यो विधिरुक्तस्तं तथा स्नेहादिमपि च सुरसोषकमुस्तादौ वरुणादौ च यत् कृतम् // क्रमं प्रयुञ्जीत कुर्यात् / चकारात् प्रागुक्तमूत्राघातचिकित्सि- तैलं तथा यवाग्वादि कफोघाते प्रशस्यते // 23 // तमपि // 16 // कफकृच्छ्रचिकित्सितमाह-सुरसोषकेत्यादि / सुरसादौ श्वदंष्टाश्मभिदौ कुम्भी हपुषां कण्टकारिकाम् // ऊषकादौ मुस्तादौ वरुणादौ च यत् कृतं तैलं, तथा यवाग्वादि, बलां शतावरी रानां वरुणं गिरिकर्णिकाम्॥१७॥ तत् कफाघाते प्रशस्यते / यवाग्वादिरित्यत्र आदिशब्दाद्वितथा विदारिगन्धादिं संहृत्य त्रैवृतं पचेत् // लेप्यादयः; ते च सुरसादिसंस्कृता एव बोद्धव्याः / कफाघाते तैलं धृतं वा तत् पेयं तेन वाऽप्यनुवासनम्॥१८॥ | कफकृच्छे // 23 // दद्यादुत्तरबस्ति च वातकच्छोपशान्तये // यथादोषोच्छ्रयं कुर्यादेतानेव च सर्वजे // इदानी वातकृच्छचिकित्सितमाह-श्वदंष्ट्रेत्यादि / श्वदंष्ट्रा सन्निपातोत्थमूत्रकृच्छचिकित्सामाह-यथादोषोच्छ्रयमित्यागोक्षुरकः / अश्मभित् पाषाणभेदः। कुम्भी स्थलकुम्भी यस्यादि ।-यथादोषाधिक्यम / एतानेवेति अनन्तरोक्तवातादि. स्त्वक वो भवति / गिरिकर्णिका अपराजितामेदैः / विदारि कृच्छ्रहरयोगान् / सर्वजे सानिपातिके कृच्छ्रे / एतेनैतदुकं गन्धादिः प्रथमो गणः / संहृत्य एकीकृत्य / त्रैवृतं तैलं घृतं भवति-सानिपातिके कृच्छ्रे यस्य दोषस्याधिक्यं दृश्यते वेति तत्र त्रिभिघृतवसामजभिर्वृतं तैलं, तैलवसामज्जभिवृतं तहोषोक्तकृच्छहरयोगोत्कटान पूर्वोकवातादिकृच्छ्रयोगानेकी. घृतं वा वृतम् / तैलं घृतं वेति विकल्पः सात्म्यापेक्षया कृत्य कुर्यादिति ॥वातादिवलापेक्षया वा ज्ञेयः // 17 // 18 // फल्गुवृश्चीरदर्भाश्मसारचूर्ण च वारिणा // 24 // श्वदंष्ट्रास्वरसे तैलं सगुडक्षीरनागरम् // 19 // सुरेक्षुरसदर्भाम्बुपीतं कृच्छ्ररुजापहम् // पक्त्वा तत् पूर्ववद्योज्यं तत्रानिलरुजापहम् // अपरमपि सान्निपातिककृच्छ्रयोगमाह-फल्गुवृश्वीरेत्यादि / अपरमपि वातकृच्छ्चिकित्सितमाह-श्वदंष्ट्रेत्यादि / कल्क- फल्गुवृश्चीरादीनां चूर्णं वारिणा पीतं यथादोषं सुरेक्षुरसादिद्रव्यमध्ये पठितमपि क्षीरं द्रवलेन बोद्धव्यम् / योज्यं पाना- भिश्च पीतं कृच्छ्ररुजापहं, अर्थवशात् सानिपातिककृच्छ्रुजानुवासनोत्तरबस्तिषु / अनिलरुजापहं वातोत्थकृच्छ्रनाशनमि- पहं भवतीति पिण्डार्थः / फल्गुः काकोदुम्बरिका / वृश्चीरः त्यर्थः // 19 // शुक्लपुनर्नवा / अश्मसारं शिलाजतु // 24 ॥१'प्रकरणान्तरत्वात्' इति पा०। २'वलं' इति पा० १'संस्कृतम्' इति पा०। २'कफन्छे' इति पा०॥ ३'लोई' 3 वितस्यन्दा' इति पा० / | इति पा०। स० सं० 100

Page #891
794 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता . [उत्तरतत्रं असायों या रतिय विहारशब्देन तथाऽभिघातजे कुर्यात् सद्योव्रणचिकित्सितम् 25 | सनीये 'रक्षांसि' इत्युक्तं तदक्षसां विशेषेण तथाखरूपख्याअभिघातजकृच्छ्रस्यातिदेशेन चिकित्सितमाह-तथेत्यादि / / पनाय / प्रागिति द्विवणीये / अन्ये तु निशाचरशब्देन राक्षसाअभिघातजे अभिघातजमूत्रकृच्छे, सद्योव्रणचिकित्सितमित्यत्र नेवाहुः // 3 // प्लुप्तचकारनिर्देशात् वातकृच्छ्रशान्तिक्रिया कार्या // 25 // गुह्यानागतविज्ञानमनवस्थाऽसहिष्णुता॥ क्रिया वाऽमानुषी यस्मिन् सग्रहः परिकीर्त्यते // 4 // मूत्रकृच्छ्रे शकजाते कार्या वातहरी क्रिया // इदानी सामान्यग्रहलक्षणमाह-गुह्येत्यादि / गुह्यं गुप्तम् , खेदावगाहावभ्यङ्गबस्तिचूर्णक्रियास्तथा // 26 // अनागतं भावि, तयोविज्ञानम् / अनवस्था अनवस्थितिः / पुरीषकृच्छेऽतिदेशेन चिकित्सितमाह-मूत्रेत्यादि / शकृजे | असहिष्णुता क्रोधनखम् / अमानुषी क्रिया वरदानादिका, तामेव वातहरी क्रियां विवृणोति-खेदावगाहावित्यादि / लङ्घनप्लवनादिकेत्यन्ये, अमानुषी या मानुषैः कर्तुं न शक्यते / खेदादयश्चात्र वातव्याध्युक्ता ग्राह्याः // 26 // यस्मिन् आतुरे / सग्रहो ग्रहसहितः // 4 // ये त्वन्ये तु तथा कृच्छ्रे तयोः प्रोक्तः क्रियाविधिः 27 अशुचिं भिन्नमर्यादं क्षतं वा यदि वाऽक्षतम् // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते कायचि | हिंस्युहिंसाविहारार्थ सत्कारार्थमथापि वा // 5 // कित्सातन्त्रे मूत्रकृच्छ्रप्रतिषेधो नाम (एक- यादृशं भूतानि हिंसन्ति, यादृशं वा जिघृक्षन्ति, तमाहविंशतितमोऽध्यायः, आदितः)एको अशुचिमित्यादि / भिन्नमर्यादं त्यकोचितक्रमम्, अभक्ष्यभक्षणे नषष्टितमोऽध्यायः॥ 59 // अगम्यागमने तथा हिंसादौ च प्रवृत्तखात्; क्षतं व्रणितम् , अश्मरीशर्करोत्पन्नयोः कृच्छ्योश्चिकित्सामाह-ये इत्यादि। अक्षतं व्रणरहितमपि शौचादिहीनं हिंस्युः / हिंसाविहारो ये दे अन्ये कृच्छे अश्मरीशर्करोत्थे तयोः क्रियाविधिः प्रोक्तः वधक्रीडा, तदर्थ; सत्कारार्थ पूजार्थ; अन्ये विहारशब्देन रति अश्मरीशर्कराचिकित्सिते / अपरे 'द्वौ तथाऽन्यौ तु यौ कच्छौ मन्यन्ते, तत्र हिंसायां या रतिस्तदर्थम् // 5 // इति पठन्ति, तत्रापि स एवार्थः // 27 // असङ्ख्येया ग्रहगणा ग्रहाधिपतयस्तु ये // व्यज्यन्ते विविधाकारा भिद्यन्ते ते तथाऽष्टधा // 6 // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां ग्रहाणामसंख्येयत्वं प्रहाधिपाना चाष्टवं दर्शयनाहसुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतत्रे एकोनषष्टितमोऽध्यायः॥ 59 // असंख्येया इत्यादि / ग्रहाधिपतयो देवदैत्यादयः / तुशब्दः पुनरर्थे / व्यज्यन्ते पृथक् प्रतीयन्ते / विविधाकारा विविधल... | क्षणाः / ते पुनरष्टधा भिद्यन्ते / अन्ये तु 'प्रहाधिपतिभिस्तु षष्टितमोऽध्यायः। ते / व्यजनैः' इति पठिला व्याख्यानयन्ति-ते प्रहगणा यद्यअथातोऽमानुषोपसर्गप्रतिषेधमध्यायं व्याख्या- | प्यसंख्येयास्तथाऽपि ग्रहाधिपतिभिः खखामिभिः कृला स्यामः॥१॥ अष्टधा भिद्यन्ते अष्टमेदभिन्ना भवन्तीत्यर्थः, किंविशिष्टास्ते ! यथोषाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ व्यजनैर्विविधाकारा विलक्षणाः // 6 // कायचिकित्सापारिशेष्यात् भूतविद्यामारन्धुकाम आदौ मूत्र देवास्तथा शत्रुगणाश्च तेषां / कृच्छानन्तरं मूत्रकृच्छ्रे प्रतिक्षणमल्पाल्पं मेहतोऽसम्यगाचम गन्धर्वयक्षाः पितरो भुजङ्गाः॥ नेनाशौचादमानुषोपसर्गसंभावनायाममानुषजन्यव्याधिप्रतिषेधा रक्षांसि या चापि पिशाचजातिरम्भो युक्त इत्यत आह-अथात इत्यादि / अथेति काय रेषोऽष्टको देवगणो ग्रहाख्यः॥७॥ चिकित्सानन्तरम् / अत इति हेतौ / हेतचापातनिकायामेव तेषामष्टविधखमाह-देवतास्तथेत्यादि / दीव्यन्तीति देवाः। प्रकटीकृतः / अमानुषा देवादिग्रहाः, तेषामुपसर्ग उपद्रवः तेषां देवानां शत्रुगणा दैत्यसमूहाः / गन्धर्वा देवगायना हाहातस्य प्रतिषेधः चिकित्सितं, तद्विविधप्रकारमाभिमुख्येन शिष्याणां हुहूप्रभृतयः। यक्षाः कुबेरादयः। पितरः अग्निष्वात्तादयः / व्याख्यास्यामः / अन्ये तु 'अमानुषोपसर्ग' इत्यत्र 'अमान- भुजङ्गा वासुकिप्रभृतयः / रक्षांसि मनुष्यभक्षणकारीणि हेतिप्रषाबाध' इति पठन्ति; अमानुषाणि भूतानि, तेषामाबाधा पीडेति हेतिकुलजातानि / पिशाचाः पिशिताशनाः, तेषां जातिः॥७॥ व्याख्यानयन्ति // 1 // 2 // संतुष्टः शुचिरपि चेष्टगन्धमाल्यो निशाचरेभ्यो रक्ष्यस्तु नित्यमेव क्षतातुरः॥ निस्तन्द्री ह्यवितथसंस्कृतप्रभाषी // इति यत् प्रागभिहितं विस्तरस्तस्य वक्ष्यते // 3 // तेजस्वी स्थिरनयनो वरप्रदाता निशाचरेभ्य इत्यादि / अत्र निशाचरा देवादिग्रहा ब्रह्मण्यो भवति नरः स देवजुष्टः॥८॥ उच्यन्ते, निशाविहारिवादसुगादिभोजनलाच; यदणितोपा- 1 विमदादिकाः' इति पा०।

Page #892
अध्यायः.६०। सुश्रुतसंहिता। 795 * देवादिग्रहगृहीतानां प्रत्येकं लक्षणमाह-सन्तुष्ट इत्यादि / शान्तखभावः / जलमपि चेति न परं दर्भसंस्तरेषु पिण्डान् शुचिः शौचयुक्तः / इष्टानि अभिलषितानि गन्धमाल्यानि यस्य ददाति अपि तु अपसव्यहस्तो दक्षिणहस्तो जलमपि ददाति सः; गन्धाः कुकुमचन्दनादिकाः, माल्यानि पुष्पाणि / 'शुचि-चेत्यर्थः / पायसः क्षीरसिद्धाः तण्डुलाः / अभिकामः अभिलारपि चेष्टमाल्यगन्ध' इत्यत्रान्ये 'शुचिरहतेष्टगन्धमाल्य' इति षुकः / तदुक्तः तिलादिभोजनः // 12 // पठन्ति, अनुपहतगन्धमाल्य इति व्याख्यानयन्ति / अवित भूमौ यः प्रसरति सर्पवत् कदाचित् थसंस्कृतप्रभाषी अवितथप्रभाषी संस्कृतप्रभाषी च, अवितथं सक्किण्यौ विलिखंति जिह्वया तथैव // यथार्थम् / स्थिरनयनो निमेषरहितः॥८॥ निद्रालुर्गुडमधुदुग्धपायसेप्सु. संखेदी द्विजगुरुदेवदोषवक्ता . विशेयो भवति भुजङ्गमेन जुष्टः // 13 // जिह्माक्षो विगतभयो विमार्गदृष्टिः॥ य इत्यादि / यो भूमौ सर्पवत् प्रसरति उरसा भ्रमति स सन्तुष्टो भवति न चानपानजातै भुजङ्गमेन जुष्ट इति संबन्धः / सूक्किण्यौ ओष्ठप्रान्तौ / विलिर्दुष्टात्मा भवति च देवशत्रुजुष्टः // 9 // खति विलेढि, धातूनामनेकार्थकत्वात् / तथैवेति सर्पवत् / संखेदीत्यादि / संखेदी प्रखेदयुक्तः / जिह्माक्षो वक्रलोचनः। अन्ये तु 'तथैव' इत्यत्र 'प्रसक्तं' इति पठन्ति, तत्र प्रसक्तं विमार्गदृष्टिः विमार्गदर्शनः, नास्तिक इत्यर्थः / अन्नं भक्तादि, | सन्ततं विलेढीत्यर्थः // 13 // पानं जलादि, तेषां जातैः समूहैः / दुष्टात्मा दुष्टस्वभावः। मांसासग्विविधसुराविकारलिप्सुदेवशत्रुजुष्टो दैत्यग्रहजुष्ट इत्यर्थः // 9 // निर्लजो भृशमतिनिष्ठुरोऽतिशूरः॥ हृष्टात्मा पुलिनवनान्तरोपसेवी क्रोधालुर्विपुलबलो निशाविहारी वाचारः प्रियपरिगीतगन्धमाल्यः॥ शौचविड् भवति च रक्षसा गृहीतः // 14 // नृत्यन् वै प्रहसति चारु चाल्पशब्द मांसासगित्यादि / विविधाः सुराविकारा माध्वीकादयः। गन्धर्वग्रहपरिपीडितो मनुष्यः॥१०॥ लिप्सुः आखादयितुमिच्छुः / शौचद्विद शौचं द्वेष्टि अशुचिहृष्टात्मेत्यादि / हृष्टात्मा हर्षयुक्तः / पुलिनवनान्तरोपसेवी | रित्यर्थः // 14 // पुलिनवनमध्ये क्रीडनशीलः; पुलिनं जलमध्योत्थितभूतप्रदेशः। उद्धस्तः कशपरुषश्चिरप्रलापी खाचारः शोभनाचारः / प्रियाणि परिगीतगन्धमाल्यानि यस्य दुर्गन्धो भृशमशुचिस्तथाऽतिलोलः॥ 'स तथा / चारु यथा भवति एवं नृत्यम् अल्पशब्दं यथा तथा बहाशी विजनहिमाम्बुरात्रिसेवी प्रहसति ईषद्धसतीत्यर्थः / एवंभूतो मनुष्यो गन्धर्वग्रहजुष्टो . व्याविनो भ्रमति रुदन पिशाचजुष्टः॥१५॥ झेयः // 10 // उद्धस्त इत्यादि / उद्धती विकृतदर्शनः / शो दुर्वलः / ताम्राक्षः प्रियतनुरक्तवस्त्रधारी परुषः कर्कशः / चिरप्रलापी चिरकालं बहुमाया गम्भीरो द्रुतमतिरल्पवाक् सहिष्णुः॥ प्रलापी / अतिलोलः अतिचपलः / अन्ये तु 'अतिलोलुः' इति तेजस्वी वदति च किं ददामि कस्मै पठित्वा अशनलोलुप इति व्याख्यानयन्ति, यथा-मीमो मीमयो यक्षग्रहपरिपीडितो मनुष्यः // 11 // सेन इति / बह्वाशी प्रचुरभोक्ता / विजनं निर्जनस्थानं, हिमाताम्राक्ष इत्यादि / ताम्राक्षो रकनेत्रः। प्रियतनुरक्तवस्त्रधारी म्बुसेवी शीताम्बुसेवी, रात्रिसेवी रात्रिविहारीत्यर्थः / व्याविन कमनीयसूक्ष्मरक्तवस्त्रपरिधानशीलः / गम्भीरो गम्भीरशीलः, उद्विग्नः / अन्ये खत्र 'व्याचेष्टं' इति पठन्ति, विरुद्धचेष्टं यथा प्रचुरसत्त्व इत्यर्थः / द्रुतमतिः उद्घान्तमनाः, अल्पवाक् अल्प- | भवति तथा भ्रमतीत्येवं व्याख्यानयन्ति // 15 // वक्ता, सहिष्णुः क्षमायुक्तः // 11 // स्थूलाक्षस्त्वरितगतिः स्वफेनलेही प्रेतेभ्यो विसृजति संस्तरेषु पिण्डान् निद्रालुः पतति च कम्पते च योऽति॥ शान्तात्मा जलमपि चापसव्यवस्त्रः॥ यश्चाद्रिद्विरदनगादिविच्युतः सन् मांसेप्सुस्तिलगुडपायसाभिकाम संसृष्टो न भवति वार्धकेन जुष्टः॥१६॥ स्तैद्भक्तो भवति पितृग्रहाभिभूतः॥ 12 // असाध्यलक्षणमाह-स्थूलाक्ष इत्यादि / खफेनलेहीति एतेप्रेतेभ्य इत्यादि / प्रेतेभ्यो मृतेभ्यः, विसृजति ददाति, नास्य मुखे फेनागमनमप्युक्तम् / यो प्रहेण संसृष्टः स्थूलाक्ष संस्तरेषु दर्भसंस्तरेषु, पिण्डान् अनमयान् , शान्तात्मा | इत्यादिलक्षणयुक्तः स्यात् स न भवति विनश्यतीत्यर्थः / 1 द्रुतगतिः' इति पा० / 2 द्रुतगतिः उत्सालगमनः' इति यश्च अद्यादेविच्युतः पतितः सन् प्रहेण संसृज्यते सोऽपि पा० / 3 'तद्भक्तः' इति पा०। १'विलिहति' इति पा० / २'व्याचेष्टं' इति पा०।।

Page #893
796 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं विनश्यति / अद्रिः पर्वतः, द्विरदो हस्ती, नगो वृक्षः, आदि- दर्शनम्" इत्यष्टविधमैश्वर्यमाहुः / तेषु ग्रहेष्वेते गुणा नित्या शब्दात् श्वभ्रनदीतटादयः / वार्धकेन जुष्टः वृद्धभावेन गृहीत न कादाचित्काः / व्यस्ता द्वित्रिचतुराः। समस्ताः सर्वे / इत्यर्थः; अन्ये 'वर्धकेन' इति पठन्ति, वर्धकेन छेदकेन हिंसा-यो यस्य प्रभाव इति यथाप्रभावम् / तत्र व्यस्ता गुणा र्थिना केनचित्रहेण जुष्टो गृहीत इति व्याख्यानयन्ति // 16 // असुरादिग्रहाणां, समस्ता देवग्रहाणाम् // 20 // देवग्रहाः पौर्णमास्यामसुराः सन्ध्ययोरपि॥ न ते मनुष्यैः सह संविशन्ति गन्धर्वाःप्रायशोऽष्टम्यां यक्षाश्च प्रतिपद्यथ // 17 // ____न वा मनुष्यान् क्वचिदाविशन्ति // कृष्णक्षये च पितरः पञ्चम्यामपि चोरगाः॥ ये त्वाविशन्तीति वदन्ति मोहारक्षांसि निशि पैशाचाश्चतुर्दश्यां विशन्ति च // 18 // त्ते भूतविद्याविषयादपोह्याः॥२१॥ तपोनियमादियुक्ता हि देवादिग्रहाः कथंचिदप्यशुचि देहं / इदानीं देवादिग्रहाणा ग्रहणकालमाह-देवग्रहा इत्यादि / नाविशन्तीत्याह-न ते मनुष्यरित्यादि / ते देवयोनयो मनुष्यैः असुरा असुरप्रहाः / सन्ध्ययोरपीत्यत्र अपिशब्दः पादपूरणे। प्रायशोऽष्टम्यामिति प्रायःशब्दात् सन्ध्ययोरपि गन्धर्वा विश सह न संविशन्ति एकत्र न भवन्तीत्यर्थः / न वा मनुष्यान् न्तीति लभ्यते / पितरः पितृग्रहाः / कृष्णक्षये कृष्णपक्षक्षये, | मानुषदेहान् क्वचिदाविशन्ति अनुप्रविशन्तीत्यर्थः / ये पुनअमावस्यायामित्यर्थः / पञ्चम्यामपीति अपिशब्दात् कृष्णपक्ष वैद्या आविशन्तीति मोहादज्ञानात् प्रवदन्ति ते वैद्या भूतवि द्याविषयादपोह्या अपसारणीयास्त्याज्या इत्यर्थः / 'अपोह्या' क्षयेऽपि / उरगा नागग्रहाः // 17 // 18 // इत्यत्र 'अपेता' इत्यन्ये पठन्ति, तत्र प्रहज्ञानाद्वाह्या दर्पणादीन् यथा छाया शीतोष्णं प्राणिनो यथा // इत्यर्थः // 21 // स्वमार्ण भास्करस्योरा यथा देहं च देहध्रक॥ तेषां ग्रहाणां परिचारका ये विशन्ति च न दृश्यन्ते ग्रहास्तद्वच्छरीरिणम् // 19 // कोटीसहस्रायुतपनसंख्याः // ननु, देहं विशन्तो ग्रहाः कुतो न लक्ष्यन्त इत्याह- असृग्वसामांसभुजः सुभीमा .. दर्पणादीनित्यादि / दर्पण आदर्शः, आदिशब्दात् जलस्नेहखडा- निशाविहाराश्च तमाविशन्ति // 22 // दिग्रहणम् / खमणि सूर्यकान्तं, भास्करस्योस्राः सूर्यरश्मयः। के तर्हि गृह्णन्तीत्याह-तेषामित्यादि / तेषां देवादीनां, देहं गर्भशरीर, देहधृक् बीवः, अन्ये देहधृक्शब्देन मनः परिचारकाः प्रेष्याः कर्मकरा इत्यर्थः / कोटी शतलक्षप्रमाणं, प्रतिपादयन्ति / ननु, भूतैः शरीरेऽनुप्रवेशः क्रियते न तु अयुतं दशसहस्र, एतेन कोट्याः शतलक्षपरिमिताया यत् सहस्रं शरीरिणि, तत् कथं शरीरिणमिति ? उच्यते-अत्र शरीरि- तादृशैदेशभिः सहस्ररत्रायुतं बोद्धव्यं, तेषां पद्मं चतुर्दशप्रमाणं शब्देन शरीरमभिप्रेतं, स्थानिनि स्थानोपचारात् / यथा | तदेव संख्या येषां ते तथा / प्राक् 'असंख्येया प्रहगणा' इत्यछायाशीतोष्णादयों दर्पणप्राणिप्रभूतीन् विशन्तो न दृश्यन्ते | भिधाय अत्र कोट्यांदिसंख्याया अभिधानं ग्रहगणानामन्योतबदहा अपीत्यर्थः / अत्र छायादिदृष्टान्तचतुष्टयेन आद्यैहे. | न्यसादृश्यख्यापनार्थम् / सुमीमा अत्यर्थ भयङ्कराः / निशावितुभिः शरीरं क्षोभयिखैवानुप्रविश्य लिहैरात्मानं दर्शयन्ती- | हारा रात्रौ भ्रमणशीलाः // 22 // त्यर्थः / यथा देहं च देहधृगित्यनेन स्वमूर्तिमन्तर्निधाय विश-निशाचराणां तेषां हि ये देवगणमाश्रिताः॥ न्तीति प्रदर्शितम् // 19 // ते तु तत्सत्त्वसंसर्गाद्विक्षेयास्तु तदअनाः॥२३॥ तपांसि तीवाणि तथैव दानं देवाद्यनुचराणां स्वप्रभूणामिवानुकारो भवतीत्याह-निशाबतानि धर्मो नियमाश्च सत्यम् // चराणामित्यादि / तेषां निशाचराणामनुचराणां मध्ये ये अनुगुणास्तथाऽष्टावपि तेषु नित्या चरा यं देवगणमाश्रितास्ते तदअनाः तल्लक्षणा विज्ञेया इति व्यस्ताः समस्ताश्च यथाप्रभाषम् // 20 // संबन्धः / कुत इत्याह-तत्सत्त्वसंसर्गात् देवादिसत्त्वसंयो गादित्यर्थः // 23 // इदानीं ग्रहाणां तीव्रतपोनियमादियुक्तवं प्रभाववत्ता च दर्शयितुमाह-तपांसि तीव्राणीत्यादि / तपः तपनलक्षणम् | देवग्रहा इति पुनःप्रोच्यन्तेऽशुचयश्च ये॥ उपवासादि / व्रतानि शास्त्रोदितविधिना भोजनादिनियम- देववश्व नमस्यन्ते प्रत्ययेन्ते च देववत् // 24 // नादि / धर्मः कायवाङ्मनसां सुचरितम् / गुणाः तथाऽष्टाविति देवग्रहा इत्यादि / ये पुनरनुचराः शुचयस्वे देवप्रहा अणिमा, लघिमा, महिमा, गरिमा, प्राप्तिः, प्राकाम्यं, इति प्रोच्यन्ते / कुतः? यतः शुचयः, शुचित्वं पुनस्तत्संसर्गाईशित्वं, वशित्वं, इत्यष्टौ; अन्ये तु-आवेशश्चेतसो ज्ञानमर्थानां देव / देववच्च नमस्यन्ते देववन्नमस्क्रियन्ते / प्रत्यर्यन्ते देवछन्दतः क्रिया / दृष्टिः श्रोत्रं स्मृतिः कान्तिरिष्टतश्चाप्य वदित्यर्थः / अन्ये तु व्याख्यानयन्ति-तदअनास्तदेवाकारा स्तथाविधा एव भवन्तीत्याह-अशुचयस्तु ते; ते पुनरशुचयो १मखतः क्रिया' इति पा.। १'शुचयश्च ये' इति पा०।

Page #894
अध्यायः 60 सुश्रुतसंहिता। M y -- - - - - - - - - - - * मोहान्धवादशुद्धाः, अत एव गृह्णन्ति / देववन्नमस्कारः पूजा वस्त्राणि गन्धमाल्यानि मांसानि रुधिराणि च 30 च तदअनलादेव // 24 // यानि येषां यथेष्टानि तानि तेभ्यःप्रदापयेत् // खामिशीलक्रियाचाराः क्रम एष सुरादिषु // सर्वेषां देवादिग्रहाणां विशेषचिकित्सितमाह-वस्त्राणीनिक्रेतेयों दुहितरस्तासां स प्रसवः स्मृतः॥२५॥ त्यादि / यानि वस्त्रादीनि येषां देवाघनुचराणां यथा यादृशानि स्वामिशीलक्रियाचारा इत्यादि / शीलं स्वभावः / क्रमश्चायं | | इष्टानि तानि वस्त्रादीनि तेभ्यः प्रदापयेदिति संबन्धः / इष्टखं पूर्वोक्तदेवग्रहशुचिलादिकः / सुरादिषु, देवग्रहेषु, यतस्तेऽपि च वस्त्रादिवस्तूनां विविधानां 'सन्तुष्टः शुचिरपि चेष्टगन्धखामिशीलक्रियाचाराः / देवमहा इत्यादिकं च श्लोकं कार्तिक माल्यः' इत्यादिग्रहलक्षणतोऽपि ज्ञातव्यम् / 'वस्त्राणि मद्यमांकुण्डो न पठति / तदञ्जनलेनैवास्यार्थस्य लब्धखात् / ननु, सानि क्षीराणि' इति क्वचित् पाठः ॥३०॥यदि 'तत्सत्त्वसंसर्गाच्छुचयः' तत् कथं मांसादिभुज इत्याह हिंसन्ति मनुजान येषु प्रायशो दिवसेषु तु // 31 // निर्ऋतेर्या दुहितर इत्यादि / निर्ऋती रक्षसां पितामहः, तस्य दिनेषु तेषु देयानि तद्भूतविनिवृत्तये // या दुहितरः पुण्यस्तासां स देवाद्यनुचरगणः प्रसवः, अतः वस्त्रादिप्रदानकालमाह-हिंसन्ति मनुजानित्यादि / देयानि प्रसूतिभावं न त्यजति // 25 // वस्त्रादीनि ॥३१॥सत्यत्वादपवृत्तेषु वृत्तिस्तेषां गणैः कृता // देवग्रहे देवगृहे हुत्वाऽग्नि प्रा(दा)पयेदलिम्॥३२॥ कुशखस्तिकपूपाज्यच्छत्रपायससंभृतम् // तेषां वृत्तिविषयमाह-सत्यवादित्यादि / सत्यत्वात् शास्त्रोकानुष्ठानात् / अपवृत्तषु विपरीतानुष्ठानपरेषु / गणैः प्रहगणैः।। " | बलिप्रदानाय व्याख्यानमाह-देवेत्यादि / देवगृहे देवायतेषामनुचराणां वृत्तिः कृता / केचित् 'गणैः' इत्यत्र 'प्रहैः' तने, कुशा दर्भाः, खस्तिको यवादिचूर्णैः कृतोऽधोभागे विस्तीर्ण ऊर्ध्वभागे तीक्ष्णो मध्ये वलित्रयमुद्राङ्कितो भक्ष्यइति पठिला ग्रहैः कृता वृत्तिरिति च व्याख्यानयन्ति // विशेषः, पूपः पूपलिका, आज्यं घृतम् / एतैः संभृतं बलिं हिंसाविहारा ये केचिदेवभावमुपाश्रिताः // 26 // दापयेदित्यर्थः // ३२॥भूतानीति कृता संज्ञा तेषां संशाप्रवक्तृभिः॥ | असुराय यथाकालं विध्याश्चत्वरादिषु // 33 // अतो ग्रहाणां भूतसंज्ञलं दर्शयन्नाह-हिंसाविहारा इत्यादि। ___ असुराय यथाकालमित्यादि / असुराय असुरग्रहाय / यथाहिंसाविहारा वधक्रीडनाः / देवभावं देवरूपम् / तेषां कालमिति सन्ध्याकाले / विदध्यात् दद्यात् , बलिमित्यर्थः / हिंसाविहाराणां भूतानीति संज्ञा कृता // 26 // चत्वरादिषु चतुष्पथ्यादिषु // 33 // ग्रहसंज्ञानि भूतानि यस्माद्वेत्त्यनया भिषक् // 27 // | गन्धर्वस्य गवां मध्ये मद्यमांसाम्बुजाङ्गलम् // विद्यया भूतविद्यात्वमत एव निरुच्यते // गन्धर्वस्येत्यादि / अम्बु पानीयं, जागलं मांसं, तच्च मांसो. __ भूतविद्याया निरुक्तिमाह-ग्रहसंज्ञानीत्यादि // 27 // - | पादानालब्धम् , मतः पृषमुपादानं तस्य विशेषपरिग्रहार्यम् / अन्ये 'मद्यमांसाम्बुजाकुलं' इति पठन्ति, मद्यमांसाम्बुजा तेषां शान्त्यर्थमन्विच्छन् वैद्यस्तु सुसमाहितः॥२८॥ मद्याद्याकुलं संभृतं बलिमित्यर्थः / पुष्पप्रियत्वात् गन्धर्वाणाजपैः सनियमैोमैरारमेत चिकित्सितुम्॥ मम्बुजं कमलोत्पलादि ।इदानीं चिकित्सितमाह-तेषामित्यादि / तेषां देवाद्यनु हृद्ये वेश्मनि यक्षस्य कुल्माषाहकसुरादिभिः॥३४॥ चराणाम् / सुसमाहितः सुष्ठु सावधानः, आत्मानं परिरक्षन्नि- अतिमुक्तककुन्दानैः पुष्पैश्च वितरेद्वलिम् // त्यर्थः / जपैरित्यादि / जपैः ओङ्कारपूर्वकगायच्याद्यावर्तनैरयत हृद्ये इत्यादि / कुल्माषाससुरादिभिः कुल्माषा यवपिष्टलक्षकोटिप्रयुतोपलक्षितैः। एतेन दैवव्यपाश्रयं चिकित्सितमु. कृताः शृङ्गाटकादयः, असृक् रक्कम् , आदिशब्दात भक्ष्यादयः। तम् // 28 // अतिमुक्तककुन्दाजैरिति अतिमुक्तको माधवीलता 'अवेतक' रक्तानि गन्धमाल्यानि बीजानि मधुसर्पिषी // 29 // इति लोके, अम्बुजानि उत्पलादीनि / कुल्माषादिमिरतिमुक्तभक्ष्याश्च सर्वे सर्वेषां सामान्यो विधिरुच्यते॥ कादिपुष्पैश्च मनोझे गृहे यक्षस्य बलिं दद्यादित्यर्थः // 34 // सर्वप्रहाणां सामान्यचिकित्सामाह-रकानीत्यादि / रक्तानि नद्यां पितृग्रहायेष्टं कुशास्तरणभूषितम् // 35 // गन्धमाल्यानि कुकुमरक्तकरवीरादीनि / बीजानि सर्षपयवप्रभू- नद्यामित्यादि / इष्टं बलिं तिलगुडपायसादिकम् // 35 // तीनि / भक्ष्याश्च सर्वे लड़कफेनकगुडादयः॥२९॥- तत्रैवोपहरेश्चापि नागाय विविधं बलिम्॥ वासिल कियाचारकमा पराजित किया दहितर तंत्रवेत्यादि / तत्रैव नद्याम् / विवेधं गुडमध्वासवपायस. स्तासां सप्रसवाः स्मृताः' इति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः। 2 'दिव्यं नानाप्रकारम् ॥भावमुपाश्रिताः' इति पा०।३'बीजानि यत्रलिखितानि बीजाक्ष- १वल.णि मबमासाने क्षीराणि' इति पा. 3 'मधं मासं राणि' इति पा०॥ |च जाङ्गलम्' इति पा०।

Page #895
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं चतुष्पथे राक्षसस्य भीमेषु गहनेषु वा // 36 // मञ्जिष्ठां रजनी कृष्णां बस्तमूत्रेप पेषयेत् // 43 // चतुष्पथ इत्यादि / अत्रापि 'वितरेद्वलिं' इति संबध्यते / वर्त्यश्छायाविशुष्कास्ताः सपित्ता नयनाञ्जनम् // विविधं मांसासूक्सुराविकारैरनेकप्रकारम् / किं चतुष्पथे एव शिरीषवीजमित्यादि / सिद्धार्थकः श्वेतसर्षपः / कृष्णा बलिं दद्यादित्याह-भीमेषु गहनेषु वा; 'स्थानेषु' इत्यध्या पिप्पली / सपित्ता गोपित्तान्विता, प्रधानकल्पनया; अन्ये हार्यम् // 36 // श्रुतत्वाद्गोधायन्यतमपित्तं गृह्णन्ति / शिरीषबीजादीनि बस्तशून्यागारे पिशाचस्य तीव्र बलिमुपाहरेत् // | मूत्रेण पेषयेत् , ततो वर्त्यः सगोपित्ता छायाशुष्काः, ताभिनयशून्यागार इत्यादि / तीव्र बलिं आममांसपशूपहारमद्यो- नाजनं कार्यमित्यर्थः॥४३॥ नक्तमालफलं व्योषं मूलं श्योनाक बिल्वयोः॥४४॥ पूर्वमाचरितैर्मन्त्रैर्भूतविद्यानिदर्शितैः // 37 // // हरिद्रे च कृता वर्त्यः पूर्ववन्नयनाञ्जनम् // न शक्या बलिभिर्जेतुं योगैस्तान् समुपाचरेत् // | नक्तमालफलमित्यादि / कृता वर्त्यः पूर्ववदिति बस्तमूत्रपूर्वोक्तविधानेन जेतुमशक्यानां विशेषविधानमाह-पूर्व- निष्पिष्टाः छायाविशुष्काश्च सपित्ताः कार्याः // 44 ॥मित्यादि ॥३७॥अजह्मचर्मरोमाणि शल्यकोलूकयोस्तथा // 38 // सैन्धवं कटुकां हिङ्गु वयःस्थां च वचामपि // हिङ्गु मूत्रं च बस्तस्य धूममस्य प्रयोजयेत् // | बस्तमूत्रेण संपिष्टं मत्स्यपित्तेन पूर्ववत् // 45 // एतेन शाम्यति क्षिप्रं बलवानपि यो ग्रहः // 39 // ये ये ग्रहा न सिध्यन्ति सर्वेषां नयनाअनम् // प्राग्योगैरित्युक्तमतस्तानेव योगानाह-अजेत्यादि / अजः ये ये प्रहा इत्यादि / वयःस्था गुडूची / बस्तमूत्रेणेत्यत्र छगलः // 38 // 39 // वाशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन बस्तमूत्रेण वा पिष्टं मत्स्यगजाह्वपिप्पलीमूलव्योषामलकसर्षपान् // | पित्तेन वेति लभ्यते / पूर्ववत् छायाशुष्कमञ्जनं कार्यगोधानकुलमार्जारऋष्यपित्तप्रपेषितान् // 40 // मित्यर्थः // 45 ॥नस्याभ्यञ्जनसेकेषु विदध्याद्योगतत्त्ववित् // पुराणसर्पिलशुनं हि सिद्धार्थकं वचा॥४६॥ गजाह्वेत्यादि / गजाह्वा गजपिप्पली / मार्जारो बिडालः, | | गोलोमी चाजलोमी च भूतकेशी जटा तथा // ऋष्यो नीलाण्डो मृगभेदः, पित्तशब्दो गोधादिभिः प्रत्येक कुक्कुटा सर्पगन्धा च तथा काणविकाणिके // 47 // संबध्यते / तेन गजाह्वादीन् गोधादिपित्तपेषितान्नस्यादिषु दद्या वयःस्था च शृङ्गी मोहनवल्लिका॥ . दिति संबन्धः / अन्ये ऋष्यस्थाने मत्स्येति पठन्ति; तन्न, अर्कमूलं त्रिकटुकं लता स्रोतोजमञ्जनम् // 48 // आयपुस्तके ऋष्यस्य पाठो दृश्यते न मत्स्यस्य / नस्यादिषु नेपाली हरितालं च रक्षोना ये च कीर्तिताः॥ पित्तपिष्टेन कथं सेकः कर्तुं पार्यत इत्यतः किश्चित्तोयमालोड- सिंहव्याघ्रर्भमार्जारद्वीपिवाजिगवां तथा // 49 // नार्थ देयम् / अत एव योगतत्त्वविदित्युक्तम् / अन्ये तु 'नस्या श्वाविच्छल्यकगोधानामुष्टस्य नकुलस्य च // भ्यानयोगेषु' इति पठन्ति, अभ्यञ्जनमत्र अन्जनमभिप्रेतं नस्य- | विट्त्वनोमवसामूत्ररक्तपित्तनखादयः॥५०॥ साहचर्यादिति च व्याख्यानयन्ति / मार्जारऋष्य(क्ष)पित्तप्रपे- अस्मिन् वर्ग भिषक् कुर्यात्तैलानि च घृतानि च // षितानित्यत्रासंहितानिर्देशश्छन्दोभङ्गभीतेः // 40 // पानाभ्यञ्जननस्येषु तानि योज्यानि जानता॥५१॥ खराश्वाश्वतरोलूककरभश्वशृगालजम् // 41 // अवपीडेऽञ्जने चैव विध्याहुटिकीकृतम् // पुरीषं गृधेकाकानां वराहस्य च पेषयेत् // विदधीत परीषेके कथितं, चूर्णितं तथा // 52 // बस्तमूत्रेण तत्सिद्धं तैलं स्यात् पूर्ववद्धितम् // 42 // | | उद्भूलने, श्लक्ष्णपिष्टं प्रदेहे चौवचारयेत् // खराश्वेत्यादि.। खरावादीनां पुरीषं बस्तमूत्रेण पेषयेत् , | एष सर्वविकारांस्तु मानसानपराजितः॥५३॥ ततस्तेन कल्केन छागमूत्रेण तत्सिद्धं तैलं पूर्ववद्धितं स्यादिति | हन्यादल्पेन कालेन स्नेहादिरपि च कैमः॥ संबन्धः / खरो गर्दभः, अश्वतरो वेसरः, करभ उष्ट्रः, श्वा पुराणसपिरित्यादि / लशति भिनत्ति रोगानिति लशुकुक्करो मसिवर्गे प्रोक्तलक्षणः / वराहस्य चेति चकारेण पुरीषं नम् / सिद्धाथकः सिद्धप्रयागारम्भकलात् श्वतसषपः / समुच्चीयते / तत् तैलं पूर्ववन्नस्याभ्यजनसेकेषु विदध्यादित्यर्थः गोलोमी दूर्वा / अजलोमी श्वेतदूर्वा / भूतकेशी मांसी। जटा // 41 // 42 // गन्धमासी / कुक्कुटा कुकुटाकोम्बी, वर्तमानप्रतिषु कुक्कटीति शिरीषबीजं लशुनं शुण्ठी सिद्धार्थकं वचाम् // दृश्यते, कुक्कटी कुकटसदृशकन्दा महौषधिः / सर्पगन्धा वर्षासु १'ऋष्यपित्तप्रभावितान्' इति पा० / 2 'गृध्रज क(न्य)को- 'ऋष्यप्रोक्ता' इति पा० / 2 'विट्वनोमवसामज्जरक्कमूत्रनराहस्य' इति पा० / 3 (न्य)कर्मासवर्ग प्रोक्तलक्षणः' इति पा०। खत्वचः' इति पा० / 3 'कमात्' इति पा०।.

Page #896
अध्यायः 61] सुश्रुतसंहिता। छत्राकारा / काणविकाणिके काकोलीक्षीरकाकोल्यौ / तथेत्यत्र हिताहितीये यच्चोक्तं नित्यमेव समाचरेत॥ तिक्तेति, "विकाणिके' इत्यत्र 'विषाणिके' इति च केचित् पठन्ति / / हिताहारादिकं निर्दिशन्नाह-हिताहितीये यदित्यादि / तिक्ता कटुतुम्बी, विषाणिका मेषशृङ्गी / वज्रप्रोका वज्रकन्दः, | यच्चोक्तं रक्तशाल्यादिकं तन्नित्यमेव आचरेदित्यर्थः / हिता. सुहीत्यन्ये; 'वज्रप्रोक्ता' इत्यत्रान्ये 'ऋष्यप्रोक्ता' इति पठन्ति; | हितीये' इत्यत्र 'हिताहितं च' इत्यन्ये पठिला व्याख्यानयन्तिवयःस्था गुडूची / शृङ्गी कर्कटशृङ्गी / मोहनवल्लिका वटप- व्रणितोपासनीयोक्तं हिताहितीयोक्तं च हितविधानं नित्यं समात्रिका / लता प्रियङ्कः / स्रोतोजनं पर्णसानद्यां सिन्धुनदे वा | चरेदहितं च परिहरेदित्यर्थः ॥भवति / तल्लक्षणम्,-"वल्मीकशिखराकारं रूपे नीलोत्पल- ततःप्राप्स्यति सिद्धिं च यशश्च विपलं भिषक 56 द्युति / स्रोतोञ्जनं प्रशंसन्ति तच्च प्रत्यञ्जने हितम्-" इति / / इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते भूतनेपाली मनःशिला / रक्षोना ये प्रकीर्तिता इति श्वेतसर्षपाः / विद्यातन्त्रेऽमानुषोपसर्गप्रतिषेधो नाम 'रक्षोघ्नं यच्च कीर्तितं' इत्यन्ये, तत्र रुद्राक्षं अपरे तु 'यद्य (प्रथमोऽध्यायः, आदितः) षष्टिद्रक्षोनमीरितं' इति पठन्ति, गुग्गुलुप्रभृतीनीति च व्याख्यान तमोऽध्यायः॥६०॥ यन्ति / ऋक्षो भल्लूकः / द्वीपी चित्रकः / मार्जारो बिडालः / / हिताचरणफलमाह-तत इत्यादि / ततो हिताहितप्रतिपावाजी घोटकः / श्वावित् सेहि(ढि)केति लोके / शल्यको गोधा-दितक्रियाचरणात् ग्रहमुक्किलक्षणं सिद्धिमातुरः प्राप्स्यति, भिषक् नुकारी वज्रशल्यकः / विट् पुरीषम् / नखवचः शस्त्रेण तनू- विपुलं यशश्च प्राप्स्यतीति / कार्तिककुण्डस्वमुं पाठं न कृतनखस्य तनूनि खण्डानि / अस्मिन् वर्गे पुराणसर्पिरित्या- | पठति // 56 // दिके यावद्रक्तमूत्रलगन्ते, तैलानि घृतानि च भिषक् कुर्यात् / इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां तानि च पानादिषु जामता वैद्येन योज्यानीति संबन्धः / सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रेऽमानुषोपसर्गप्रतिषेधो 'अस्मिन् वर्ग' इति वर्गग्रहणात् असमस्तेनाप्यनेन तैलादिकं नाम षष्टितमोऽध्यायः॥६॥ कर्तव्यमित्यर्थः / अवपीडो नस्यभेदः / गुटिकीकृतं वीकृतम् / अस्मिन् वर्ग इति अवपीड इत्यादिष्वनुवर्त्य संब- एकषष्टितमोऽध्यायः। ध्यते / तेनास्मिन् वर्गे यत् क्वथितं क्वाथस्तत् परिषेके विद अथातोऽपस्मारप्रतिषेधमध्यायं व्याख्यास्यामः१ धीत, तथा चूर्णितमुलने विदधीत, श्लक्षणपिष्टं प्रदेहे अव. यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ चारयेदित्यर्थः / एष गणोऽपराजितो नाम सर्व विकारान् मान अमानुषोपसर्गप्रतिषेधानन्तरं मनःप्रदुष्टिसामान्यात् ग्रहचिसौन् ग्रहकृतांश्चोन्मादादीनल्पेन कालेन निहन्यादिति संबन्धः / कित्सितस्यात्रापि शस्तलादपस्मारप्रतिषेधारम्भः-अथात अन्ये अपराजितानिति पठन्ति, तत्र अपरैः प्रयोगैरजितान् इत्यादि / अथेत्यादिकं पूर्ववद्याख्येयम् / अपशब्दो गमनार्थः, मानसान् विकारानिति व्याख्येयम् / किमेष एव गणः परमे स्मारः स्मरणं, अपगतः स्मारो यस्मिन् रोगे सोऽपस्मारः तस्य तान् विकारान् हन्यादित्याह-लेहादिरपि च क्रमः / आदि प्रतिषेधः चिकित्सितम्॥14॥ शब्दात् खेदवमनविरेकादि // 46-53 // स्मृतिर्भूतार्थविज्ञानमपश्च परिवर्जने // न चौचौक्षं प्रयुञ्जीत प्रयोगं देवताग्रहे // 54 // अपस्मार इति प्रोक्तस्ततोऽयं व्याधिरन्तकृत् // 3 // न चाचौक्षमित्यादि / अचौक्षमपवित्रं प्रयोगं देवताग्रहे देवा अपस्मारस्य निरुक्तिमाह-स्मृतिरित्यादि / भूतार्थज्ञानापदिग्रहे न प्रयुञ्जीतेत्यर्थः / अन्ये न चायुक्तमिति पठन्ति // 54 // स्मरणादयं व्याधिरपस्मार इति प्रोतः / अन्तकृत विनाशकृत्, ऋते पिशाचादन्यत्र प्रतिकूलं न चाचरेत् // अपस्मरणभावाजलाम्यादौ प्रपतनात्; अन्ये तु अन्तकृदवदेवताग्रह इत्यत्र सामान्यवचनात् सर्वेष्वपि ग्रहेषु निषेधः स्थायां, सा चावस्था 'अपस्मरन्तं बहुशः क्षीणं' इत्यादिका // 3 // प्राप्त इत्यत आह-ऋते पिशाचादित्यादि / ऋते पिशाचात् | मिथ्यातियोगेन्द्रियार्थकर्मणामभिसेवनात // पिशाचग्रह विहाय, अन्येषु ग्रहेषु, प्रतिकूल निषिद्धम् ; अन्य- विरुद्धमलिनाहारविहारकुपितैर्मलैः॥४॥ त्यत्रापि ऋते पिशाचादिति संबध्यते; तेन पिशाचादन्यत्र वेगनिग्रहशीलानामहिताशुचिभोजिनाम् // प्रतिकूलं न च भाचरेत् / एतेन पिशाचग्रह अचाक्ष प्रातकूल रजस्तमोभिभूतानां गच्छतां च रजखलाम् // 5 // चोचितमित्युक्तम् // तथा कामभयोद्वेगक्रोधशोकादिभिर्भृशम् // वैधातुरौ निहन्युस्ते ध्रुवं क्रुद्धा महौजसः॥ 55 // चेतस्यभिहते पुंसामपस्मारोऽभिजायते // 6 // पिशाचादन्यत्र प्रतिकूलाचरणे किं स्यादित्याह-वैद्या. __अपस्मारोत्पत्तिकारणस्य चित्ताभिघातस्य हेतूनाह-मिथ्येतुरौ निहन्युरित्यादि / ते देवादिप्रहा ध्रुवमवश्यमनुचिता- त्यादि / अत्रायोगो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन मिथ्यायोगायोगातियोगैः; चरणात् क्रुद्धाः सन्तो वैद्यातुरौ निहन्युरित्यर्थः / महौजसः केचित् मिथ्यादियोगेति पठिला आदिशब्देनैव अतियोगमयोगं महाप्रभावाः // 55 // च गृहन्ति / इन्द्रियार्थानां स्पर्शादीना, कर्मणां कायवाड्या१'न चायुक्तं' इति पा०। | नसानाम् / अथ शब्दादीनां मिथ्यायोगादयः कथ्यन्ते तत्र

Page #897
निवन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं परुषेधविनाशादिश्रवणं मिथ्यायोगः, पटहायतिशब्दश्रवणम-विकारे विक्षिपन् हस्तपादमित्यादिचेष्टः सन् आतुरः क्षिती तियोगः, सर्वशोऽश्रवणमयोगः, तथा शीतादिस्पर्शानां वैप-पतति स विकारोऽपस्मार इति प्रोत इति संबन्धः॥८॥९॥रीत्येनोपसेवनं मिथ्यायोगः, अतिशीतादीनामतिसेवनमतियोगः; / स च दृष्टश्चतुर्विधः॥१०॥ सर्वशोऽसेवनमयोगः; अतिविकृतादिदर्शनं मिथ्यायोगः, अति- | वातपित्तकफैर्नृणां चतुर्थः सन्निपाततः॥ तेजसामतिदर्शनमतियोगः, सर्वथाऽनवलोकनमयोगः; तथाऽ- अपस्मारस्य संख्यामाह-सच दृष्ट इत्यादि / चतर्विध योग्यरसानामादानं मिथ्यायोगः, रसानामत्यादानमतियोगः, इति संख्याकरणं द्वन्द्वजापस्मारनिषेधार्थम् / द्वन्द्वजासंभवस्तु रसाना सर्वथाऽनादानमयोगः पूत्याद्याघ्राण मिथ्यायोगः, अतिव्याधिखभावात् / चातुर्विध्यं विवृण्वन्नाह-वातपित्तकफैरितीक्ष्णादिगन्धानामत्याघ्राणमतियोगः, सर्वशोऽघ्राणमयोगः; तथा | त्यादि / वातादिभिः त्रयः॥१०॥कायिककर्मणो व्यायामादेनिषिद्धकालादिषु सेवनं मिथ्यायोगः, वेपमानो दशन् दन्तान् श्वसन फेनं वमन्नपि // 11 // अतिसेवनमतियोगः, सर्वशोऽनुपसेवनमयोगः; तथा वाचनि-यो बयाद्विकृतं सत्त्वं कृष्णं मामनुधावति // ककर्मणः परुषानृतादिभाषणं मिथ्यायोगः, अतिवाचनादिकम | ततो मे चित्तनाशः स्यात् सोऽपस्मारोऽनिलात्मकः॥ तियोगः, सर्वथा मौनमयोगः; तथा मानसकर्मणः शोकादिचि | वातादिजत्वेनापस्मारलक्षणमाह-वेपमान इत्यादि / वेप. न्तनं मिथ्यायोगः, अतिमात्रचिन्तनादिकमतियोगः, सर्वथाचि | मानः कम्पमानः / दशन् खादन् दन्तान् / श्वसन् श्वास न्तनमयोगः / विरुद्धं हिताहितीयोक्तम् / मलिनशब्द आहा कुर्वन् / विकृतं विकृतरूपं सत्त्वम् / कृष्णमित्यत्र कृष्णसत्त्वदरविहाराभ्यां संबध्यते; तत्र मलिनाहारः पूतिद्वेष्टामध्यपर्यु र्शनम् , असत एव संज्ञावहस्रोतोगतवातप्रभावात् ;न पुनः सत्त्वं षिताः. मलिनो विहारो दृष्टादृष्टार्थः स्मार्तवचनात् ज्ञातव्यः / / त् ज्ञातव्यः। पिशाचादिकं भूतमभिप्रेतम् / तत्रान्तरेऽपि “परुषारुणकृकुपितैर्मलैरित्यत्र मला वातपित्तश्लेष्माणो रजस्तमसी च, णा रजस्तमसा च, ष्णानि पश्येद्रूपाणि चानिलात्" इत्यादिना कृष्णादिरूपदर्शनदेहमलिनीकरणादुच्यन्ते / वेगेत्यादि / वेगा विण्मूत्रादीनां / वगा विण्मूत्रादाना | मेवोकम् / एवं पित्तकफापस्मारयोरपि बोद्धव्यम् // 11 // 12 // तेषां वेगानां निग्रहो धारणं, तत्र शीला वेगनिग्रहरताः। | तृट्तापस्वेदमूर्तोि धुन्वन्नङ्गानि विह्वलः॥ . अहिताशुचिभोजिनामिति यद्यप्येपोऽर्थो विरुद्धमलिनाहारात् यो बयाद्विकृतं सत्त्वं पीतं मामनुधावति // 13 // इत्यनेनैव प्राप्तः, तथाऽप्यत्यर्थ हेतुखापादनार्थ पुनः पाठः / ततो मे चित्तनाशः स्यात स पित्तभव उच्यते // रजस्खला दृष्टार्तवाम् / एतैहेतुभिश्चित्ते उपहते दूषिते सति पित्तापस्मारलक्षणमाह-तृडित्यादि / तृट् पिपासा / अपस्मारोऽभिजायते // 4-6 // तापः सन्तापः / धुन्वन् विक्षिपन् / अगानि हस्तपादादीनि / . हत्कम्पः शून्यता खेदो ध्यानं मूर्छा प्रमूढता॥ विह्वलो विकलः // 13 ॥निद्रानाशश्च तसिंस्तु भविष्यति भवन्त्यथ // 7 // शीतहृल्लासनिद्रातः पतन भूमौ वमन् कफम् // 14 // हेतूनभिधाय पूर्वरूपमाह-हृदित्यादि / प्रमूढता अतिशयेन यो ब्रूयाद्विकृतं सत्त्वं शुक्लं मामनुधावति // विचेतनलम् / तस्मिन् अपस्मारे // 7 // ततो मे चित्तनाशः स्यात् सोऽपस्मारः कफात्मकः॥ संज्ञावहेषु स्रोतःसु दोषव्याप्तेषु मानवः॥ कफजापस्मारलक्षणमाह-शीतहृल्लासेत्यादि / हुल्लासः थूक. रजस्तमापरातषु मूढा भ्रान्तन चतसा॥८॥ रणम् // 14 // 15 // विक्षिपन हस्तपादं च विजिह्मभूर्विलोचनः॥ हृदि तोदस्तृडुत्क्लेदस्त्रिष्वप्येतेषु संख्यया // दन्तान् खादन् वमन् फेनं विवृताक्षः पतेत् क्षितौ९ | वाताद्यपस्मारेषु प्रत्येकमेकैकं लक्षणमाह-हृदि तोद अल्पकालान्तरं चापि पुनः संज्ञां लमेत सः॥ इत्यादि / हृदि तोदो व्यथा,-वातिके तृद पिपासा,-पैत्तिके सोऽपस्मार इति प्रोक्ता उत्क्लेशः श्लेष्मनिष्ठीवनं,-कफजे; एतेषु त्रिषु वातादिजापस्माप्रापमभिधाय रूममाह-संशावहेष्वित्यादि / संज्ञावहेषु रेषु यथासंख्यं हृत्तोदादिलक्षणं ज्ञेयमिति संबन्धः ॥स्रोतःखिति कथं बहुवचनं, यतो धमनीव्याकरणे 'द्वाभ्यां प्रलापः कजनं क्लेशः प्रत्येकं तु भवेदिह // 16 // प्रयुध्यते' इत्यनेन द्वे एव संज्ञावहे स्रोतसी उक्ते ? सत्यं, वातादिजापस्मारेषु प्रत्येक प्रलापादिलक्षणत्रितयमाहद्वयोरपि स्रोतसोः सूक्ष्माणां प्रतानानां बहुलात् स्रोतःखित्यु- प्रलापः कूजनमित्यादि / प्रलापादिकं त्रयं वातादिजापस्मारेषु कम् / दोषन्याप्तेषु वातादिदोषाभिभूतेषु / रजस्तमःपरीतेषु त्रिष्वपि प्रत्येकं बोद्धव्यं न यथासंख्यम् // 16 // रजस्तमोव्याप्तेषु / मूढो मोहयुक्तः। केन कृला मूढः भ्रान्तेन सर्पलिङ्गसमवायः सर्वदोषप्रकोपजे // चेतसा चित्तभ्रान्त्येत्यर्थः / विक्षिपन् इतस्ततः क्षिपन् / विजिप्रभा विलोचनः वक्रघ्रनेत्रः। विवृताक्ष उच्छलिताक्षः। यस्मिन् सर्वजापस्मारलक्षणमाह-सर्वलिङ्गसमवाय इत्यादि / सर्व लिसमवायो वातादिलिझसमावेशः / सर्वदोषप्रकोपज इति .१'सूक्ष्मादिदर्शनं मिथ्यायोगः' इति पा० / 2 'स्मृतिषु विशा- | प्रकोपोपादानात् खकीयकारणप्रकुपितदोषत्रयज इति बोदव्यं, तव्या' इति पा०। ३'बाहयन्' इति पा०। न कुपितैकदोषप्रकोपितसर्वदोषज इति //

Page #898
अध्यायः 61] सुश्रुतसंहिता। 801 अनिमित्तागमाद्याधेर्गमनादकृतेऽपि च // 17 // | स्थानीयस्य निदानादिसङ्गमे सत्यपि दूष्यादिसमुदायेनैव समुआगमाच्चाप्यपस्मारं वदन्त्यन्ये न दोषजम् // द्भवो भवतीत्यर्थः / अन्ये त्वन्यथा व्याख्यानयन्ति-ननु, स्वमतेनापस्मारस्य दोषजवं प्रदर्श्य परमतेनागन्तुकत्वमा संचयादिक्रमेणोपयोगश्वेदोषाणां तदा पुनः कथमल्पेनैव कालेन ह-अनिमित्तागमादित्यादि / अनिमित्तागमात् अकारणोत्पाद तद्विकारोद्गमः स्यादित्यत आह-देवेऽवर्षतीत्यादि / अवर्षति नात् , आकस्मिकोद्भवादित्यर्थः / गमनादकृतेऽपि चेत्यत्र 'प्रती देवे यथा शरत्काले भूमौ स्तिभिवात् कानिचिद्बीजानि प्ररोहकारे' इति शेषः तेन प्रतीकारे अकृतेऽपि व्याधेर्गमनादुपशमादि न्त्येव, तथाऽल्पेनापि कालेन शरीरस्था दोषाः किश्चिदुपचिता त्यर्थः / अकृतेऽपीत्यत्र अकृतादिति क्वचित् / तत्र, अकृतात् विकार जनयन्तीति / एतदेव स्पष्टीकुर्वन्नाह-स्थायिन इत्यादि / प्रतीकाराद्वेषजेनेति द्रष्टव्यम् / आगमाञ्चति स्वकीयात् / न पुन स्थायिनः अवश्यमवस्थायिनो वातादयः, पर केचिदल्पेनापि श्वेतरस्मात् , तत्र दोषजत्वेनापस्मारस्य दर्शितत्वात् / 'वदन्त्यन्ये कालेनाभिप्रवर्धिताः सन्तो विश्वरूपान् नानारूपान् विकाराम् न दोषज' इत्यत्र अन्ये 'वदन्त्यन्योन्यदोषजम्' इति पठन्ति, दर्शयन्ति / कुतः ? निसर्गतो दूषणस्वभावादित्यर्थः / अपस्मारो अन्योन्यदोषजं रजस्तमोदोषजमित्यर्थः / अपरे तु 'अन्योन्यदूष महाव्याधिरित्यादि / तस्मादिति पूर्वोतक्रमोपयोगादिहेतुसमूणात्' इति पठन्ति / तत्र कायमनसोरन्योन्यदूषणात् // 17 // हादपस्मारो दोषजो न तु भूतावेशज इति सिद्धान्तः 18-21 क्रमोपयोगाहोषाणां क्षणिकत्वात्तथैव च // 18 // तस्य कार्यों विधिः सर्वो य उन्मादेषु वक्ष्यते // आगमाद्वैश्वरूप्याञ्च स तु निर्वर्ण्यते बुधैः॥ पुराणसर्पिषः पानमभ्यङ्गश्चैव पूजितः // 22 // देवे वर्षत्यपि यथा भूमौ बीजानि कानिचित् // 19 // उपयोगो ग्रहोक्तानां योगानां तु विशेषतः॥ शरदि प्रतिरोहन्ति तथा व्याधिसमुद्भवः॥ ततः सिध्यन्ति ते सर्वे योगैरन्यैश्च साधयेत् // स्थायिनः केचिदल्पेन कालेनाभिप्रवर्धिताः॥ 20 // शिग्रुकट्वङ्गकिण्वाहिनिम्बत्वग्रससाधितम् // 23 // दर्शयन्ति विकारांस्तु विश्वरूपान्निसर्गतः॥ चतुर्गुणे गवां मूत्रे तैलमभ्यञ्जने हितम् // अपस्मारो महाव्याधिस्तस्माद्दोषज एव तु // 21 // इदानी चिकित्सितमाह-तस्य कार्यों विधिरित्यादि / परमतनिराकरणाय खमतमाह-क्रमोपयोगादित्यादि / तस्य अपस्मारस्य / ननु, उन्मादे यो विधिः पठिष्यमाणोऽस्ति तं स तु पुनरपस्मारः क्रमोपयोगादित्यादिहेतुभिश्चतुर्भिर्दोषज एव विधिमपस्मारे निर्दिश्य तत्रैव किमिति नातिदिश्यते ? उच्यते, बुधैः पण्डितैनिर्वर्ण्यते कथ्यत इत्यर्थः / अत्र हेतुमाह- -उन्मादे तस्यातिशयेन हितत्वादित्यर्थः / अभ्यश्चैवेति क्रमोपयोगाहोषाणामिति संचयादिक्रमेण दोषाणां विकारजन- पुराणसर्पिषा, अस्य त्रिदोषनवात् / अहोक्तविधिमुपदिशतिनयोगादित्यर्थः; एतेन, अनिमित्तागमाद्याधेरिति हेतुर्निरा- उपयोग इत्यादि / शिकट्वनेत्यादि / शिग्रुः शोभाजनकः, कृतः / तथा सर्वपारिषदखादायुर्वेदस्य सौगतमतमवलम्ब्य कट्वाः अरलुः, स्पोनाक इत्यन्ये, किणिही श्वेतस्यन्दः; खग्रस'गमनादकृतेऽपि च' इत्यस्य हेतोर्निराकरणाय हेतुमाह-क्षणि- | साधितमिति खग वल्कलं, रसः खरसः एतेन "कल्कखरकलात्तथैव चेति / तथैव वातादीनां क्षणिकवाद्वितीयोऽपि हेतु- साभ्यां साधितमिति बोरयागला मूत्र इति तोविकारहनिराकृतः। यतो यावन्मात्री दोषवेगोऽभूत् तावन्मात्रस्यापग- रखेन हस्तिच्छागभेडमूत्राणां निर्दिष्टलासनिषेधार्थ गामो मादकृतेऽपि प्रतीकारे व्याधेरपगमः / तृतीयं हेतुमाह- इति कृतम् / तैलं तिलतैलम् // 22 // २३॥आगमाचेति; स्वतन्त्रात परतन्त्राचेत्यर्थः / तत्रागमे खतन्त्रे गोधानकुलनागानां पृषतर्कंगवामपि // 24 // परतन्त्रे च वातिक-पैत्तिक-श्लैष्मिक-सान्निपातिकाश्चत्वारोऽप- | स्मारा अभिहिता इति / चतर्थ हेतमाह-वैश्वरूप्याचेति | पित्तषु सिद्ध तल. च पानाभ्यङ्गषु पूजितम् // विश्वेषां समस्तानां वातपित्तश्लेष्मणां मनोदोषयो रजस्तमसोश्च द्वितीयतैलमाह-गोधानकुलनागानामित्यादि / नागो रूपं नानाप्रकारे लिङ्गं यस्यापस्मारस्य स तथा, तद्भावो वैश्वरूप्यं हस्ती / पृषतः चित्रलो मृगः / ऋक्षो भल्लूकः / गोधादीनां तस्मात् / 'स तु' इत्यत्रान्ये 'तत्र' इति पठन्ति, व्याख्या- पित्तेषु पृथक् स्नेहसमेषु सिद्धं तैलमित्यर्थः // २४॥नयन्ति च-तत्र अपस्मारे। यदैवं तर्हि वातपित्तश्लेष्मणां सदैव तीक्ष्णैरुभयतोभागैः शिरश्चापि विशोधयेत् // 25 // देहे सद्भावात् सन्ततमपस्मारः स्यादतस्तन्निराकरणार्थमाहदेवे वर्षतीत्यादि / वर्षत्यपि मेघे भूमौ सुकृष्टायामपि अङ्कुरज- तैलमभिधाय शिरोविरेचनमाह-तीक्ष्णैरित्यादि / तीक्ष्णैननसमर्थान्यपि कानिचिद्वीजानि शरद्येव प्ररोहन्ति, तथा सर्व- रुभयतोभागैः विषाणिकाब्राह्मीकारवेलकादिभिः। अन्ये तु 'तीक्ष्णरोगबीजानां वातादीनां कदाचित् कस्यचिदपस्मारादिव्याधेरकर- रुभयतोभागैः शिरसश्च विरेचनैः' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-तीक्ष्णैरित्युभयत्र संबध्यते / तेन उभयतोभागैर्वमन१'बोद्धव्यम्' इति पा० / 2 'नानारूपत्वादपस्मारस्य दोषा विरेचनैस्तीक्ष्णैश्च शिरोविरेचनैरुपाचरेदिति संबध्यते // 25 // विता नानारूपत्वेन संभवन्ति, तस्मादोषजा एवापसारा इति' इति पा०। 3 ०व्याधिविशेषस्य' इति पा० / 1 स्थितम्' इति पा० / सु० सं० 101 / यदैवं तर्हि वातपित्ता - पाय शिरोविरेचनमाह- अन्ये तु 'तीक्ष्ण

Page #899
802 निबन्धसंग्रहात्यव्याख्यासंवलिता . [उत्तरतन्त्रं पूजां रुद्रस्य कुर्वीत तद्गणानां च नित्यशः॥ दशमूलेन्द्रवृक्षत्वङ्मूर्वाभार्गीफलत्रिकैः // __ केचिदत्र देवव्यपाश्रयं चिकित्सितं पठन्ति-पूजां रुद्र- शम्पाकश्रेयसीसप्तपर्णापामार्गफल्गुभिः // 34 // स्येत्यादि / शुतैः कल्कैश्च भूनिम्बपूतीकव्योषचित्रकैः॥ पातिकं बस्तिभिश्चापि पैत्तिकं तु विरेचनैः // 26 // त्रिवृत्पाठानिशायुग्मसारिवाद्वयपौष्करैः॥ 35 // कटुकायासदन्त्युग्रानीलिनीक्रिमिशत्रुभिः // कफजं वमनैर्धीमानपस्मारमुपाचरेत् // सर्पिरेभिश्च गोक्षीरदधिमूत्रशकृद्रसैः // 36 // सामान्यं चिकित्सितं निर्दिश्य वातादिभेदेनापस्माराणां साधितं पञ्चगव्याख्यं सर्वापस्मारभूतनुत् // . चिकित्सा निर्दिशन्नाह-वातिकमित्यादि / केचिदिमं पाठं। चातुर्थकक्षयश्वासानुन्मादांश्च नियच्छति // 37 // पश्चगव्याख्यघृतपाठस्याग्रे पठन्ति // 26 // पञ्चगव्यमाह-दशमूलेत्यादि / इन्द्रवृक्षः कुटजः, तस्य कुलत्थयवकोलानि शणबीजं पलङ्कषाम् // 27 // | वक्; अन्ये लक्शब्देन वचमाहुः / मूर्वा चोरस्नायुः / फल्गुः जटिलां पञ्चमूल्यौ द्वे पथ्यां चोत्काथ्य यत्नतः॥ | काष्ठोदुम्बरिका / शृतैः क्वथितैः / भूनिम्बः किरातकः / पूतीकः बस्तमूत्रयुतं सर्पिः पचेत्तद्वातिके हितम् // 28 // | चिरबिल्वः / व्योषं त्रिकटुकम् / निशायुग्मं हरिद्राद्वयम् / वातादिजापस्मारेषु घृतं निर्दिशनाह-कुलत्थेत्यादि / सारिवाद्वयम् आस्फोता काकैवल्ली च / पौष्कर पुष्करमूलम् / कोलं बदरम् / पलङ्कषा गुग्गुलुः / जटिला मांसी। पञ्चमूल्यौ द्वे यासो दुरालभा, दन्ती दन्तिनी, उमा वचा, नीलिनी रजनिका इति शालिपादिर्बिल्वादिश्च, एरण्डबिल्वाद्ये इत्यन्ये / पथ्या शारदफला, कृमिशत्रुः विडङ्गम् , दशमूल्यादिभिः काष्ठोदुम्बरिहरीतकी / 'यमत' इत्यत्रान्ये 'योगत' इति पठन्ति / योगतो. कान्तैः कथितै निम्बादिभिः कृमिशत्रुपर्यन्तैः / कल्कीकृतैर्गोग्रहणात् क्वाथमूत्रयोर्मध्ये एकं चतुर्गुणमेकं च समं प्राह्यमिति क्षीरादिभिः प्रत्येक स्नेहसमैः साधितं सर्पिः पञ्चगव्याख्यं सर्वाव्याख्यानयन्ति // 27 // 28 // पस्मारादीन्नियैच्छतीत्यर्थः // 34-37 // काकोल्यादिप्रतीवापं सिद्धं च प्रथमे गणे॥ भार्गीकृते पचेत् क्षीरे शालितण्डुलपायसम् // . . पयोमधुसितायुक्तं घृतं तत् पैत्तिके हितम // 29 // यह शुद्धाय तं भोक्तुं वराहायोपकल्पयेत // 38 // काकोल्यादिप्रतीवापमित्यादि / काकोल्यादिप्रतीवापं काको | शात्वा च मधुरीभूतं तं विशस्यानमुद्धरेत् // चीन भागांस्तस्य चूर्णस्य किण्वभागेन संसृजेत् 39 ल्यादिकल्कम् / सिद्धं च प्रथमे गणे विदारिगन्धादिके क्वाथी मण्डोदकार्थे देयश्च भार्गीकाथः सुशीतलः॥ कृते इति ज्ञेयम् / कुतः ? काकोल्यादिकल्कोपदेशात् / पयः क्षीरम् / सिता शर्करा / क्षीरादिप्रक्षेपयुक्तं घृतं हितम् // 29 // | शुद्ध कुम्मे निदध्याच्च संभारं तं सुरां ततः॥४०॥ | जातगन्धां जातरसां पायवेदातुरं भिषक् // कृष्णावचामुस्तकाद्यैर्युक्तमारावधादिके // भागीशते इत्यादि / ' भार्गीशृते क्षीरे शालितण्डुलपायसं पकं च मूत्रवर्गे तु श्लेष्मापलारिणे हितम् // 30 // पचेदिति संबन्धः / अत्र क्षीरसाधनविधिः-चतुर्थाशं भार्गीकृष्णावचेत्यादि / कृष्णावचामुस्तकाद्यैरिति पिप्पल्यादिवचा कल्कं दत्त्वा चतुर्गुणेन जलेन क्षीर साधनीयम् / यह शुद्धाय दिमुस्ताद्यैः कथितैः, आरग्वधादिकैः कल्कीकृतैः, मूत्रवर्गेऽष्टविधे त्रिदिनमुपोषिताय बराहाय तं पायसं भोक्तुं प्रकल्पयेत् सिद्धं पकं घृतं श्लेष्मापस्मारिणे हितमित्यर्थः / अन्ये मूत्रवर्गेष्वि दद्यादित्यर्थः / मधुरीभूतं श्लेष्मसंसृष्टं विदाहावस्थामप्रात्यत्र येतोविकारहरत्वेन छागोरभ्रहस्तिमत्राणि गृहन्ति // 30 // प्तम्। अन्ये तु मधुरीभूतं विषीभूतमिति व्याख्यानयन्ति, सुरमयचाकुष्ठसिद्धार्थव्योषहिङ्गभिः॥ यतो मधुरशब्दो विषे वर्तते / अथ पायसः कथं विषीभवमनिष्ठारजनीयुग्मसमङ्गात्रिफलाम्बुदैः॥३१॥ तीति चेत् ? सत्यं, आधारप्रभावात् / विषीभूतं वराहस्यैव करञ्जबीजशैरीपगिरिकर्णीहुताशनैः॥ लालानावमूर्छादिविषलि तिव्यम् / तं वराह, विशस्य सिद्धं सिद्धार्थकं नाम सर्पिर्मूत्रचतुर्गुणम् // 32 // हला, असं विषींभूतमुद्धरेत् / तस्य चूर्णस्येत्यादि / तस्य उद्धकृमिकुष्ठगरश्वासबलासविषमज्वरान् // तस्यानस्य शोषितचूर्णीकृतस्य त्रीन् भागान् किण्वभागेन सर्वभूतग्रहोन्मादानपस्मारांश्च नाशयेत् // 33 // संसृजेत् सुराबीजेकभागेन मिश्रयेत् / मण्डोदकार्थ सन्धानार्थ सिद्धार्थकं सर्पिराह-सुरछमेत्यादि / सुरद्रुमः देवदारु / भागाकाथो देयः / अन्ये तु मण्डः सुरामण्डः, दकार्थे उदकार्थे सिद्धार्थः सर्षपः / व्योषं शुण्ठीमरीचपिप्पल्यः / रजनीयुग्मं | भागीकाथश्च देय इति व्याख्यानयन्ति / शुद्ध कुम्मे इति कृत संस्कारे चातुर्जातकघृतमधुपिप्पल्यादिविलिप्ते इत्यर्थः / पायस. हरिद्राद्वयम् / समझा लज्जालुः / अम्बुदो मुस्ता / शैरीषं शिरीषबीजम् / गिरिकी श्वेतस्यन्दा / हुताशनः चित्रकः / / चूर्णकिण्वभागचतुष्टये भार्गीकाथस्तावानेव देयो यावता सम्यक्एतेः कल्कीकृतैर्मूत्रचतुर्गुणं सर्पिः सिद्धं सिद्धार्थकं नामेति 1 'कटुकामदयन्युग्राः' इति पा०।२ 'कालवाही' पति पा. संबन्धः / गरः कृत्रिमं विषम् / बलासः श्लेष्मा॥३१-३३॥| 'नुदतीत्यर्थः' इति पा०। 4 'पिप्पल्यन्तविलिते' इति पा.।

Page #900
अध्यायः 62] सुश्रुतसंहिता। 803 सुराभावं प्राप्नोति, तद्विदश्च कल्पपालाः प्रष्टव्याः / सुरानिष्पत्ति- दोषैर्मनोदुःखेन च पञ्चविधमुन्मादमाह-एकैकशः समकालप्रमाणं च जातरसामित्यनेनोक्तम् // 30-40 // - स्तैश्वेत्यादि / एकैकशो दोषैः त्रयः, समस्तैर्दोषैः एकः, मानससिरां विध्येदथ प्राप्तां मङ्गल्यानि च धारयेत् // 41 // दोषदुःखेन चैकः, एवं स उन्मादः पञ्चविध उच्यते / ननु, इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते भूत विषजोऽपि षष्ठोऽस्ति तत् किमिति सोऽपि स पञ्चविध इत्यविद्यातन्त्रेऽपस्मारप्रतिषेधो नाम त्रैव न निर्दिष्टः ? उच्यते-तस्य भिन्नचिकित्सितस्वात् पृथकि(द्वितीयोऽध्यायः, आदितः) देशः / अत एवाह-यथाखं तत्र मेषजमिति / स चाप्रपद्ध एकषष्टितमोऽध्यायः // 61 // इत्यादि / -स उन्मादः, अप्रवृद्धः अल्पलिङ्गः, तरुणः अल्प मात्रः / कैश्चिन्मदशब्देन मद्यस्य प्रथमो वेग उच्यते, ते सिरामित्यादि / प्रोक्तां उरोपाङ्गललाटजाम् / अन्ये तु तु रोगमेव रोगकारणं मन्यन्ते / अत्र तूत्पन्नमात्रस्याल्पलिङ्गस्य प्राप्तामिति पठन्ति, हनुसन्धिमध्यगतामिति च व्याख्यानयन्ति। तामिति च व्याख्यानयान्त। चोन्मादस्य मदसंज्ञा // 4 // 5 // माल्यानि व्रणितोपासनीयोक्तानि छत्रातिछत्रादीनि / अपरे तु | मोहोद्वेगौ स्वनः श्रोत्रे गात्राणामपकर्षणम् // 'माल्यादि च कारयेत्' इति पठन्ति, तच्च माल्यमथर्ववेदवि अत्युत्साहोऽरुचिश्चान्ने खप्ने कलुषभोजनम् // 6 // हितमिति व्याख्यानयन्ति // 41 // वायुनोन्मथनं चापि भ्रमैश्चक्रगतस्य वा // इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायो यस्य स्यादचिरेणैव उन्मादं सोऽधिगच्छति // 7 // सुश्रुतव्याख्यायामुत्तरतन्त्रेऽपस्मारप्रतिषेधो ___ इदानीं पूर्वरूपमाह-मोहोद्वेगावित्यादि / मोहो मनसो नामैकषष्टितमोऽध्यायः // 61 // वैचित्त्यम् / खनः श्रोत्रे कर्णयोः शब्दः / गात्राणामपकर्षण दुर्बलीभवनम् / कलषभोजनं समलभोजनम् / वायुनोन्मथनम् द्विषष्टितमोऽध्यायः। आकुलीकरणं, 'हृदयस्य' इति शेषः / चक्रगतस्य वेत्यत्र वाशब्द अथात उन्मादप्रतिषेधमध्यायं व्याख्यास्यामः 1 इवार्थे, तेन कुलालचक्रस्थितस्येव भ्रम इत्यर्थः / यस्य पुरुषस्य यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ मोहोद्वेगादिकं स्यात्, सोऽचिरेणैव उन्मादमधिगच्छति प्राप्नो. अपस्मारप्रतिषेधानन्तरं मनोगतसाम्यात् तुल्यचिकित्सितवा- तीति संबन्धः / अचिरेणैव उन्मादमित्यत्र छन्दोभाभयादसंदुन्मादप्रतिषेधारम्भः-अथात इत्यादि / अथात इत्यादिकं हितानिर्देशः // 6 // 7 // पूर्ववद्याख्येयम् // 1 // 2 // रूक्षच्छविः परुषवाग्धमनीततो वा मदयन्त्यद्ध(द)ता दोषा यस्मादन्मार्गमाश्रिताः॥ शीतातुरः कृशतनुः स्फुरिताङ्गसन्धिः॥ मानसोऽयमतो व्याधिरुन्माद इति कीर्तितः॥३॥ आस्फोटयत्यटति गायति नृत्यशीलो इदानीमुन्मादं निर्वक्ति-मदयन्तीत्यादि / मदयन्ति मनो- विक्रोशति भ्रमति चाप्यनिलप्रकोपात् // 8 // भ्रमणं कुर्वन्ति / उद्धता उपचिताः / अन्ये 'उद्गता' इति पठ- पूर्वरूपानन्तरं वातजमुन्मादमाह-रूक्षच्छविरित्यादि / न्ति; तत्र उद्गता उदृत्ता उन्मार्गमागता मनोवहानि स्रोतांसि परुषवाक् कर्कशवचनः / धमनीततः सिराव्याप्तः / शीतातुरः प्राप्ताः / यदृदयप्रदूषणं चेतोमोहनं च तत्रान्तरे प्रोक, तदत्र शीतपीडित इत्यर्थः / श्वासातुर' इत्यन्ये पठन्ति / विक्रोशति उन्मार्गमागता इत्यनेन तथा मदयन्तीलनेन च संग्रहातालात रोविति / भ्रमति कम्पते, अटतीत्यनेन चलनस्योक्तलात् / पृथडोक्तम् / अपस्मारोक्तदोषप्रकोपहेतव उन्मादेऽपि सानि- केचित् रूक्षकविरित्यादिश्वोकाधन पठन्ति; जेजटाचार्यास्तु ध्याद्बोद्धव्या इति श्रीजेजटाचार्यः। उन्मादहेतवस्तश्रान्तरे रूक्षच्छविरित्यादिश्लोकाध पठन्ति, अनिलादिति सिद्धे अनियथा-"विरुद्धदुष्टाशुचिभोजनानि प्रधर्षणं देवगुरुद्विजानाम् / / लप्रकोपादिति प्रकोपग्रहणात् पारुष्यकार्कश्यारुणवर्णता जीर्ण उन्मादहेतुर्भयहर्षपूर्वो मनोभिघातो विषमाश्च चेष्टाः" (च.चि. बलवत्त्वं च गृह्यते इति व्याख्यानयन्ति // 8 // अ.९) इति / प्रवृद्धा दोषा मनोवहस्रोतांसि प्राप्ताः सन्तो तृदखेददाहबहुलो बहुभुग्विनिद्रयस्मान्मनो भ्रमयन्ति, अतोऽयं मानसो व्याधिरिति संबन्धः॥३॥ इछायाहिमानिलजलान्तविहारसेवी॥ एकैशः समस्तैश्च दोषैरत्यर्थमच्छितः॥ तीक्ष्णो हिमाम्बुनिचयेऽपि स वह्निशङ्की मानसेन च तुःखेन स पञ्चविध उच्यते॥४॥ पित्ताद्दिवा नभसि पश्यति तारकाश्च // 9 // विषाद्भवति षष्ठश्च यथास्वं तत्र भेषजम् // पित्तोन्मादमाह-तृदखेदेत्यादि / तृदखेददाहबहुल इति स चाप्रवृद्धस्तरुणो मदसंज्ञां बिभर्ति च // 5 // बहुलशब्दः तृडादिभिः प्रत्येक संबध्यते / सेवीशब्दः छाया 1 'रलखचितकुण्डलच्छत्रादीनि' इति पा०। 2 'उन्मार्गमा- 1 'यस्तु मदः पृथग्रोगः कथितः' इति पा०। २'कलुषमज्जनम् श्रिताः' इति पा०। 3 'कीर्त्यते' इति पा०। ४'एकशोऽथ' इति पा०। 3 'भ्रमक्ष क्रमतस्तथा' इति पा०। 4 'कलुषमज्जन इति पा. समाजकमन्ननं' इति पा०। 5 'श्वासातुरः' इति पा० /

Page #901
804 निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं दिमिः संबध्यते / जलान्तविहारसेवीति पानीयसमीपविचर- तस्य लक्षणमाह-चित्रमित्यादि / चित्रं नानाप्रकारम् / णशील इत्यर्थः / तीक्ष्णः कोपनः / अपि चेति चकारात् पीत- मनोनुगतमिति यदेवास्य मनसि स्थितं तदबुद्धिपूर्वकं यात्कंचिनयनवादि विज्ञेयम् / दिवा दिने / नभसि आकाशे // 9 // देव जल्पति / मनोनुगतं विसंज्ञो गायति उद्घान्तस्मृतिवाद्विसंज्ञो छद्यग्निसादसदनारुचिकासयक्तो गायति; विसंज्ञो विपरीतसंज्ञः, नतु विगतसंज्ञः, भाषणगानादि__ योषिद्विविक्तरतिरल्पमतिप्रचारः॥ करणात् / मूढसंज्ञ इति च पदं हेतुफलभावेन समर्थनीयम् ॥निद्रापरोऽल्पकथनोऽल्पभुगुष्णसेवी रक्तेक्षणो हतबलेन्द्रियभाः सुदीनः रात्रौ भृशं भवति चापि कफप्रकोपात् // 10 // श्यावाननो विषकृतेऽथ भवेत् परासुः // 13 // कफोन्मादमाह-छर्यग्नीत्यादि / अग्निसादः अग्निमान्द्यम् / विषोन्मादमाह-रक्तक्षण इत्यादि / हतबलेन्द्रियभा इति सदनम् अज्ञानामनुत्साहः / योषित्सु विविक्ते एकान्ते च रतिर्यस्य बलम् उत्साहोपचयलक्षणम्, इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि, भाः स योषिद्विविक्तरतिः / अल्पमतिप्रचार इति अल्पमतिरल्पप्र- कान्तिः / अन्ये तु 'हतबलेन्द्रियवाक्' इति पठन्ति, व्याख्यानचारश्च / अल्पकथनः अल्पभाषणः / रात्रौ भृशं भवति चेति यन्ति च-वागित्युपादानम् अत्यर्थ वागुपघातसूचनार्थम् , चकारो रात्री इत्यस्याग्रे द्रष्टव्यः, तेन रात्री भुक्ते च भृशं भवतीति अन्यथेन्द्रिग्रहणेनैव सिद्धेः / सुदीनः सुष्ठ ग्लानः / श्यावानन सिद्धम् / अपिशब्दाच्च नखादिशौक्ल्यादिकं ज्ञेयम् // 10 // | इति धवलकपिलकृष्णमिश्रवर्णमुखः / अथ भवेत् परासुरिति सर्वात्मके पवनपित्तकफा यथावं उपेक्षणाम्रियत इत्यर्थः / अन्ये 'विषकृतेन भवेद्विसंज्ञः' इति संहर्षिता इव च लिङ्गमुदीरयन्ति // 11 // पठन्ति; तत्र विसंज्ञो विपरीतसंज्ञः, विषमत्र दूषीविषम् // 13 // सान्निपातिकमाह-सर्वात्मके इत्यादि / सर्वात्मके सान्निपा- स्निग्धं स्विन्नं तु मनुजमुन्मादात विशोधयेत् // तिके उन्मादे पवनपित्तकफाः सहर्षिता इव यथाखं लिङ्गमदी- तीक्ष्णैरुभयतोभागैः शिरसश्च विरेचनैः॥१४॥ रयन्तीति संबन्धः / संहर्षिता इवेति स्पर्धावन्त इव सर्वेऽप्यति- विविधैरवपीडैश्च सर्षपस्नेहसंयुतैः॥ शयेन कुपिता इत्यर्थः / अयं पाठो निबन्धकारैः पठितो योजयित्वा तु तचूर्ण घ्राणे तस्य प्रयोजयेत् // 15 // व्याख्यातश्च / अन्ये त्वेवं पठन्ति,--'सर्वात्मके त्रिभिरपि व्यति- निदानं निर्दिश्य चिकित्सामाह-निग्धमित्यादि / तीक्ष्णैमिश्रितानि रूपाणि वातकफपित्तकृतानि विद्यात् / संपूर्णलक्षण पान विद्यात् / सपूणलक्षण- | रुभयतोभागैरिति विषाणिकादेवदालिकाकारवेल्लिकादिभिः / शिरमसाध्यमदाहरन्ति सर्वात्मकं क्वचिदपि प्रवदन्ति साध्यम्' इति / सश्च विरेचनैरिति विडतण्डलादिभिः। विविधैः नानाप्रकारेः। अयं च श्रीजेजटेन एकीयमतेन दर्शितो न तु व्याख्यातः, अवपीडैः नस्यमेदैः / चेतोविकारशमनैः अमानुषोपसर्गप्रतिषेतस्मादेकीयमतेनेवास्य संबन्धः कथ्यते / प्रत्येकं वातादिकृतानि त / प्रत्यक वातादिकृतानि | धोकैः / सर्षपस्नेहसंयुतैः अवपीडैरित्यर्थः / योजयित्वेति रूपाणि व्यतिमिश्रितानि सर्वात्मके उन्मादे विद्यादिति संबन्धः। उन्मादातें / तु पुनः। तच्चर्ण सर्षपस्नेहसंयुक्तम् / उन्मादार्तस्य एवं संबन्धे त्रिभिरपीयनेन किं प्रयोजनम् ? उच्यते-त्रिभिरपि वमनादिना हृदयकोष्ठेन्द्रियशिरःशुद्धौ मनःप्रसादात् स्मृतिसंज्ञाखहेतुभिः कुपितैरिति ज्ञापनार्थम् / अस्याग्रे त एवं पठन्ति लाभादुन्मादोपशम इति व्यपदेशः॥ 14 // 15 // "संपूर्णलक्षणमसाध्यमुदाहरन्ति सर्वात्मकं क्वचिदपि प्रदिशन्ति साध्यम्' इति // 11 // सततं धूपयेचैनं श्वगोमांसः सुपूतिभिः॥ चौरैनरेन्द्रपुरुषैररिभिस्तथाऽन्यै सर्षपानां च तैलेन नस्याभ्यङ्गो हितौ सदा // 16 // वित्रासितस्य धनबान्धवसंक्षयाद्वा॥ धूपनस्याभ्यहानाह-सततमित्यादि / एनम् उन्मादार्तम् / गाढं क्षते मनसि च प्रियया रिरंसो सुपूतिभिः सुत्रु शटितैः / शटितैश्चापि धूपनेन मनः प्रकृति__ येत चोत्कटतरो मनसो विकारः // 12 // मायाति, प्रभावात् // 16 // मनोदुःखजमुन्मादं प्रतिपादयितुकामः पूर्व मनसो दुःखक- | दर्शयेदद्भुतान्यस्य वदेनाशं प्रियस्य वा॥ रान हेतन विकारोत्पत्तिसहितानाह-चौररित्यादि / अरिभिः भीमाकारैर्नरैर्नागैर्दान्तालैश्च निर्विषैः॥१७॥ शत्रुभिः, तथाऽन्यैरिति अतिशयरौद्रैः अकारणवैरिभिः शार्दूलादि- | भीषयेत् संयतं पाशैः कशाभिर्वाऽथ ताडयेत् // भिर्वा / गाढम् अत्यर्थ, क्षते पीडिते, प्रियया रिरसोः प्रियया सह यन्त्रयित्वा सुगुतं वा त्रासयेत्तं तृणाग्निना // 18 // रन्तुमिच्छोः; 'तस्या भप्राप्तौ' इत्यध्याहार्यम् / मनसि गाढं क्षते जलेन तर्जयेद्वाऽपि रजुघातैर्विभावयेत् // इति बोध्यम् / मनसो विकारो मानस उन्मादः॥१२॥ | बलवांश्चापि संरक्षेत् जलेऽन्तः परिवासयेत् // चित्रं स जल्पति मनोनुगतं विसंशो प्रतुदेदारया चैनं मर्माघातं विवर्जयेत् // गायत्यथो हसति रोदिति मूढेसंशः॥ 1 'संवन्धनीयम्' इति पा०। 2 'विषकृते च भवेदिसंशः' १'चापि मूढः' इति पा०। | इति पा०। 3 'न' इति पा०।

Page #902
अध्यायः 62] सुश्रुतसंहिता / वेश्मनोऽन्तः प्रविश्यैनं रक्षस्तद्वेश्म दीपयेत् // 19 // तस्य पठितखात्; तत्र लतिक्रान्तावेक्षणतत्रयुक्त्याऽतिदेष्टव्यं सापिधाने जरत्कृपे सततं वा निवासयेत् // | फलघृतमिति केचित् पठन्ति; तच न पठनीयं, सर्वनिबन्धदर्शयेदित्यादि / अद्भतानि अदृष्टपूर्वाणि भीषणानि / अस्य कारैर्निषिद्धलात् // 20-29 // ब्राह्मीमैन्द्रीं विडङ्गानि व्योष हि सुरां जटाम्॥ उन्मादातस्य / नाशं विनाशं प्रियस्य वस्तुनो वदेत् / भीमाकारै रौद्ररूपैः / नागैः हस्तिभिः। दान्तः शिक्षावद्भिः। व्यालैः विषघ्नीं लशुनं रानां विशल्यां सुरसा वचाम् 30 सपैः / निर्विषैः गोनसादिभिः। भीषयेत् भयमुत्पादयेत् / ज्योतिष्मती नांगरंच अनन्तामभयां तथा // पाशैः निगडादिभिः। संयतं बद्धम / कशाभिः चर्मयधिभिः। सौराष्ट्रीं च समांशानि गेजमूत्रेण पेषयेत् // 31 // छायाविशुष्कास्तद्वर्तीर्योजयेद्विधिकोविदः॥ निगडादिबन्धनं भ्रान्तमनसः कूपान्यादिप्रवेशनिरासार्थ क्रियासुखकरत्वार्थ च / प्रतुदेत् व्यथयेत् / आरया तीक्ष्णाप्रया अवपीडेऽञ्जनेऽभ्यङ्गे नस्ये धूमे प्रलेपने // 32 // __ ब्राह्मीत्यादि / ब्राह्मी मण्डूकपर्णी, अन्ये लवणिकामाहुः / शलाकया। एनम् उन्मादिनं, वेश्मनो गृहस्य, अन्तः मध्ये, प्रवेश्य रक्षन् , तद्वेश्म दीपयेत् प्रज्वालयेत् / कूपे निर्जले जलेन ऐन्द्री इन्द्रवारुणी, अन्ये मत्स्याक्षकमेदमाहुः / सुरा सुरालं, वर्जिते। जलेन तर्जयेद्वाऽपीति तप्तेनेति द्रष्टव्यं, तप्तमपि विशेष अन्तलोपात्; अन्ये तु इन्द्रसुरा इन्द्रवारुणी, इन्द्रशब्दलोवृत्तः, यत उक्तं तन्त्रान्तरे-“कपिकच्छाऽथवा तप्तैोहतैलजलैः पात् / जटा जटामांसी। विषनी हरिद्रा, अन्ये निर्विषामाहुः। स्पृशेत् ।"-(वा. उ. अ. 6) इति // 17-19 // विशल्या गुडूची। सुरसा तुलसी / ज्योतिष्मती काकमर्दनी। नागरं शुण्ठी / अत्रान्ये 'नागविन्नाम्' इति पठन्ति, नागविन्ना व्यहाज्यहाद्यवागूश्च तेर्पणान् वा प्रदापयेत् // 20 // इन्द्रवारुणीभेदः, वृश्चिकपत्रिकेत्यपरे / अनन्ता उत्पलसारिवा / केवलानम्बुयुक्तान् वा कुल्माषान् वा बहुश्रुतः॥ अभया हरीतकी / सौराष्ट्री तुवरिका / विधिकोविदो विधिज्ञो हृद्यं यद्दीपनीयं च तत्पथ्यं तस्य भो(यो)जयेत् 21 वैद्यः // 30-32 // (विडङ्गत्रिफलामुस्तमञ्जिष्ठादाडिमोत्पलैः // उरोपाङ्गललाटेषु सिराश्चास्य विमोक्षयेत् // श्यामैलवालुकैलाभिश्चन्दनामरदारुभिः // 22 // उरोपानेत्यादि / उरः स्तनयोरन्तरालम् / अत्रापानशब्दः शो बर्हिष्ठरजनीकुष्ठपर्णिनीसारिवाद्वयैः॥ वर्तते, सामीप्यात् ; न खपाङ्गः शङ्खसन्धिः कुतः ? तत्रैकस्या हरेणुकात्रिवृदन्तीवचातालीसकेशरैः॥ 28 // एव व्यध्य सिराया निर्दिष्टवात् / अस्य उन्मादिनः / भूतद्विक्षीरं साधितं सर्पिर्मालतीकुसुमैः सह // विद्यासिद्धान्तादुरःप्रभृतिषु सिराव्यधनमुक्तं, सिराव्यधविधितश्च गुल्मकासज्वरश्वासक्षयोन्मादनिवारणम् 24 // शवासन्धौ; अतोऽत्र उन्मादे उभयत्रापि सिराव्यधनमिष्टम् ॥एतदेव हि संपक्वं जीवनीयोपसंभृतम् // अपस्मारक्रियां चापि ग्रहोद्दिष्टां च कारयेत् // 33 // चतुर्गुणेन दुग्धेन महाकल्याणमुच्यते // 25 // इदानीमतिदेशचिकित्सितमाह-अपस्मारेत्यादि / अत्रापअपस्मारं ग्रहं शोषं क्लैब्यं कार्यमबीजताम् // स्मारक्रियाया अतिदेशेन बातादिजोन्मादचिकित्सितं प्राप्तं, धृतमेतनिहन्त्याशु ये चादौ गदिता गदाः // 26 // अतोऽत्र चिकित्सादौ पृथग्दोषजचिकित्सितं नोकम् / एवमबर्हिष्ठकुष्ठमञ्जिष्ठाकटुकैलानिशाह्वयैः // न्यदप्यनुक्तं पूरणीयम् // 33 // तगरत्रिफलाहिडवाजिगन्धामरदुमैः // 27 // शान्तदोषं विशुद्धं च स्नेहबस्तिभिराचरेत् // वचाऽजमोदाकाकोलीमेदामधुकपद्मकैः // ___ शान्तदोषमित्यादि / शान्तदोषं शान्तोन्माद, विशुद्ध वमनासशर्करं हितं सर्पिः पक्कं क्षीरचतुर्गुणम् // 28 // दिना, नेहबस्तिभिराचरेदिति पुनरुन्मादोद्रमनिषेधार्थम् ॥बालानां ग्रहजुष्टानां पुंसां दुष्टाल्परेतसाम्॥ उन्मादेषु च सर्वेषु कुर्याञ्चित्तप्रसादनम् // ख्यातं फलघृतं स्त्रीणां वन्ध्यानां चाशु गर्भदम् // ) मृदुपूर्वी मदेऽप्येवं क्रियां मृद्री प्रयोजयेत् // 34 // __ आहार निर्दिशन्नाह-व्यहादित्यादि / त्र्यहादेकान्तरेणे- | शोकशल्यं व्यपनयेदुन्मादे पञ्चमे भिषक् // त्यर्थः / तर्पणान् केवलान् सक्तूनम्बुना युक्तान् दयादिति विषजे मृदुपूर्वी च विषनी कारयेत् क्रियाम् // 35 // संबन्धः / अन्ये तर्पणमिति पठिला तर्पणं लाजा इति व्याख्या इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रान्तर्गते भूतविनयन्ति / कुल्माषान् वेति यवपिष्टमयान् भक्ष्यान् / अत्र यवा द्यात उन्मादप्रतिषेधो नाम (तृतीग्वाधुपदेशो मध्यमन्दबलवदमिसात्म्यायपेक्षया / बहुश्रुतो योऽध्यायः, आदितः) द्विषष्टितबहुविचक्षणो भिषक् / हृद्यं हृदयहितं यत् तत् स्रोतःशुद्ध्यर्थ मोऽध्यायः॥२॥ देयम् / अस्याप्रे केचित् कल्याणकं पठन्ति; तन, ज्वरप्रतिषेधे १'नागविना' इति पा० / 2 'अजामूत्रेण' इति पा० / 1 'कूपे चक्रपिधाने वा' इति पा०। 2 'दद्यात्स क्तअलेन वा 3 भूतवियाप्रतिपादिते उरःप्रभृतिश्वित्यत्रापाङ्गशब्देन सामीप्याइति पा०। 'महः अहः स्थिस्वा यवागं सक्तून् वा केवलानम्ड- च्छो सिराण्यधनमुक्तं, नतु नेत्रान्ते एव, तत्र सिराव्यपनिषेधात् / नाऽऽकान् दधात' अति पा० / | सिराध्यविषितम्बापासमीपे' इति पा० /

Page #903
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतभ्रं उन्मादेष्वित्यादि / मृदुपूर्वा मृदुसंशोधनपूर्वा, क्रियां मृद्वी संयुक्ता यथा-बदरकपित्थफलादिकं मधुराम्लं (1), उष्ट्रीक्षीमृद्धभनाभ्यन्जनादिका, प्रयोजयेदिति संबन्धः / एवं पूर्वप्रका- | रोरभ्रमांसादिकं मधुरलवणं (2), कुक्कुरैशृगालमांसादिक रेणेत्यर्थः / शोकशल्यं व्यपनयेदित्यादि व्यपनयेदिति इष्टप्रा- मधुरकटुकं (3), श्रीवाससर्जरसादिकं मधुरतिकं (4) तैल. पणसान्वनाश्वासनादिभिः / पञ्चमे मनोदुःखजे / विषजे मृदु- धन्वनफलादिकं मधुरकषायं (5); ऊषकादिकम् अम्ललवणं. पूर्वामित्यादि / मृदुपूर्वा मृदुशोधनपूर्वा, विषघ्नी क्रिया कल्पोप- | (6), चुकादिकम् अम्लकटुकं (7), सुरादिकम् अम्लतिक्तं दिष्टां, कारयेदिति // 34 // 35 // (8), हस्तिनीदधिशुकमांसादिकम् अम्लकषायं (3);त्रपुसीसानिबन्धान निखिलान् दृष्ट्वा वैद्यः श्रीभरतात्मजः / दिकं लवणतिक्तं (10), गोमूत्रवर्जिकादिकं लवणकटुकं भूतविद्यास्पदं स्पष्टं चक्रे श्रीडल्हणः सुधीः // 1 // (11), समुद्रफेनादिकं लवणकषायं (12); कर्पूरजातीफला | दिकं तितकटुकं (13), लवलीफलहस्तिनीघृतादिकं तिक्तकइति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत षायं (14); भल्लातकमज्जाहरितालादिकं कटुकषायम् (15); व्याख्यायामुत्तरतत्रे उन्मादप्रतिषेधो नाम एवं द्विरेसमेदाः पञ्चदशधा दर्शिताः / अतः परे रसैत्रितयद्विषष्टितमोऽध्यायः समाप्तः॥ 62 // मेदा वक्ष्यन्ते-हस्तिमांसादिकं मधुरामललवणं (1), शल्यक मांसादिकं मधुरामलकटुकं (2), गोधूमोत्थसुरादिकं मधुराम्लत्रिषष्टितमोऽध्यायः। | तिक्तकं (3), मस्तुतक्रादिकं मधुराम्लकषायं (4), काणकपोअथातो रसभेदविकल्पमध्यायं व्याख्यास्यामः१ | तमांसादिकं मधुरलवणकटुकं (5), शैम्बूकादिमांसं मधुरलवयथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ णतिक्तं (6), पद्मकन्दादिकं गुडसंयुक्तं मधुरलवणकषायं (7), तृणशून्याफलशुष्ककुस्तुम्बर्यादिकं मधुरकटुतिक्तकं (8), गोधाअथ भूत विद्या परिसमाप्य औपद्रविके तत्रभूषणानां रस मांसैरण्डतैलादिकं मधुरकटुकषायं (9), गुडूचीशाखामृगामिषभेदादीनामध्यायानां सूचितत्वात् तत्रभूषणानारब्धुकामस्त तुवरकतैलादिकं मधुरतिक्तकषायं (10), रौप्यशिलाजवादिकम् . त्रोतक्रमानुसारेण रसभेदविकल्पाध्यायमाह-अथात इत्यादि / अम्ललवणकटुक (11), हस्तिमूत्रादिकम् अम्ललवणतिक्तं अथात इत्यादि पूर्ववद्याख्येयम् / रसमेदविकल्पमिति रसा (12), सरोमकं हस्तिनीदध्यादि अम्ललवणकषाय (13), मधुरादयः पूर्व व्याख्याताः, रसानां भेदेन द्वित्रिकादिभेदेन मरिचसंस्कृतसुरादिकम् अम्लकटुतिक्तकं (१४),अम्लवेतसादिविकल्पो विभजनं यस्मिन् स तथा, अथवा रसमेदानां विकल्पो कम् अम्लकटुकषायं (15), कीरमांसयुतसुरादिकम् अम्लतिदोषमेदवशादवचारणं यस्मिन् स तथा, तम् // 1 // 2 // तकषायं (16), अविमूत्रादिकं लवणकटुतिक्तं (17), अरुदोषाणां पश्चदशधा प्रसरोऽभिहितस्तु यः॥ ष्कर सरोमकं लवणकटुकषायं (18), समुद्रफेनाविकं लवणत्रिषष्टया रसमेदानां तत्प्रयोजनमुच्यते॥३॥ तिक्तकषायं (19), कृष्णागरुसुरदारुनेहादिर्क कटुतिक्तकषायं : रसमेदकथने प्रयोजनमाह दोषाणामित्यादि / यः पञ्चदश- (20); एवं त्रिकमेदा विंशतिर्दर्शिताः / अतः परं चतुःसंप्रकारो प्रणप्रश्नाध्याये दोषाणां प्रसर उक्तः, तद्रसमेदानां योगाः पञ्चदशप्रकारा वश्यन्ते-गोमूत्रान्वितशिलाजतुप्रमूत्रिषष्ट्याः प्रयोजनमुच्यत इति संबन्धः। अत्र पञ्चदशधेत्युप- तिकं मधुराम्ललवणकटुकं (1), गोमूत्रैकशफशीरादिकं मधुरालक्षणं, तेन दोषभेदानां त्रिषष्टिरपि गृह्यते। अयमभिप्रायः म्ललवणतिक्तकं (2) सैन्धवान्विततकादिकं मधुरामललवणकत्रिषष्टिप्रकाराणामपि दोषैमेदानामुपयोगार्थ रसमेदा उक्ताः॥३॥ षायं (3), लशुनान्वितं सुरादिकं मधुरामलकटुतिकं (4), का जिकान्वितैरण्डतैलादि खदिरान्वितशिलाहादिकं च मधुराम्लअविदग्धा विदग्धाश्च भिद्यन्ते ते त्रिषष्टिधा॥ कटुकषायं (5), उदुम्बरान्वितं यवासशर्करादिकं मधुराम्लतिक्तरसमेदत्रिषष्टिं तु वीक्ष्य वीक्ष्यावचारयेत् // 4 // | कषायं (6), वार्ताकफलादिकं मधुरलवणतिक्तकटुकं (7), गोमूकीदृशा रसास्त्रिषष्टिमेदान् यान्तीत्याह-अविदग्धा त्रान्विततैलादिकं मधुरलवणकटुकषाय (6), तिलगुग्गुल्वादिकं इत्यादि / अविदग्धा असंयुक्ता एकाकिनः समवायतो भिद्यन्त मधरकटतिक्तकषाय (9). समुद्रफेनशर्कराचित्रकान्वितबदरादि इत्यर्थः / विदग्धाः संयोगतः समवायतश्च संयुक्ता रसान्तर स्वागतः समवायतञ्च सयुका रसान्तर- मधुरलवणतिक्तकषायं (10), सुवर्चलान्वितहस्तिनीदध्यादिसंयोगाद्भिद्यन्ते / विदग्धशब्दः संयुक्त वर्तते, धातूनामनेका-- | 1 'कुकुमकेशरशृगालमांसादिकं' इति पा० / 2 "द्विरसथखात् / भियन्ते एकैकेनानुगमनानेदं यान्तीत्यर्थः / ते रसाः। योनयः' इति पा० / 3 'रसत्रिकसंयोगो वक्ष्यते' इति पा० / तत्र यथासंभवं केचित् संयोगतः केचित् समवायतश्च भिद्यन्ते / 4 'सिञ्चितिकाफलादिकं' इति पा०। 5 'कटुकासंस्कृतगुडादिकं' 1 'वैद्यश्रीभरताङ्गभूः' इति पा०। 2 'अथादयः पूर्ववद् इति पा०। 6 'मथितसंस्कृतसुरादिकं' इति पा० / 7 'आादिकं' व्याख्येयाः' इति पा०।३ 'रसमेदानामुपयोगार्थ दोषभेदा उक्ताः' इति पा०। 8 'शिलाजतुप्रभृतिक' इति पा०। 9 'समुद्रफेनइति पा०। 4 'त्रिषष्टिमेद' इति पा०। 5 'समवायतो दिकादि- संयुक्तं चन्दनं मधुरलवणतिक्तकषायम्' इति पा०। 10 'सुक मेवेन रसद्रल्यान्तरद्वारेण कश्यन्ते' इति पा०। र्चलासंयुक्तकवणापन्वितमदिरादिकं' इति पा०।

Page #904
अध्यायः 63] सुश्रुतसंहिता। 807 wrxmwwwx कृतसुरादिकम् अम्ललवणकटुतिक्तं (11), सौवर्चलान्वितहस्ति- अपरेऽत्रामुं पाठमन्यथा पठित्वा बहु जल्पन्ति, तश्च ग्रन्थनीदध्यादिकम् अम्ललवणकटुकषायं (12), औद्भिदलवणान्वितं गौरवभयाच्छिष्यबुद्धिव्याकुलहेतुलाच परित्यक्तम् // 5 // शुकमांसादिकम् अम्ललवणतिक्तकषाय (13), बालमूलकहस्ति- यथाक्रमप्रवृत्तानां द्विकेषु मधुरो रसः॥ नीदध्यादिकम् अम्लकटुतिक्तकषायं (14), सरोमकं बालबिल्वा पश्चानुक्रमते योगानम्लश्चतुर एव तु // 6 // दिकं लवणकटुतिक्तकषायं (15); एवं चतुष्करससंयोगाः पञ्च त्रींश्चानुगच्छति रसो लवणः कटुको द्वयम् // दश कथिताः / अतः परं पञ्चरससंयोगाः षड् वक्ष्यन्ते तिक्तः कषायमन्वेति ते द्विका दश पञ्च च // 7 // आमकरमान्वितं भृष्टवार्ताकफलादिकं मधुरामललवणतिककषायं (1), कटुत्रययवक्षारान्विततकादिकं मधुरामललवणकटुक तद्यथा-मधुराम्लः 1, मधुरलवणः 2, मधुरषायम् (2), औद्भिदान्विततकादिकं मधुराम्ललवणतिक्तकषायं कटुकः 3, मधुरतिक्तः 4, मधुरकषायः 5, एते (3), हरीतकीधात्रीफलादिकं मधुराम्लकटुतिक्तकषायं (4), पञ्चानुक्रान्ता मधुरेण; अम्ललवणः 1, अम्लकरसोनादिकं मधुरलवणकटुतिक्तकषायं (5), भल्लातकरौप्यशिला- | टुकः 2, अम्लतिक्तः 3, अम्लकषायः 4, एते चत्वारोऽनुक्रान्ता अम्लेन: लवणकटुक: १,लवणजतुमिश्रितनिम्बादिकम् अम्ललवणकटुतिककषायं (6); एवं तिक्तः 2, लवणकषायः 3, एते त्रयोऽनुक्रान्ता पश्चरससंयोगाः षड् दर्शिताः / अतः परे षड्स वक्ष्यते-एण लवणेन; कटुतिक्तः१, कटुकषायः 2, द्वावेतावमांसादिकं मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायम् / अतः परगेकैकरसा नुक्रान्तो कटुकेन तिक्तकषायः१ एक एवानुक्रान्तनाह–सन्तानिकागोदुग्धादिकं मधुरं, (1), आमकरमर्दादिकम् स्तिक्तेन एवमेतेपश्चदश द्विकसंयोगा व्याख्याताः८ अम्लं (2), रोमकादिकं लवणं (3), चव्यादिकं कटुकं (4), निम्बपर्पटादिकं तिकं (5), पद्मन्यग्रोधाद्यङ्करादिकं कषायं (6); इदानीं रसभेदत्रिषष्टिं ग्रन्थेनैव विवृण्वन्नाह-यथाक्रममिएवं षद कथिताः / अनेन प्रकारेण त्रिषष्टिः कथिताः।। त्यादि / यथाक्रमप्रवृत्तानामिति मधुरादिक्रमप्रवृत्तानां रसानामिकार्तिककुण्डस्वमुं पाठमन्यथा आपातनिकां कृत्वा व्याख्यान- त्यर्थः / द्विकेषु द्विकसंयोगेषु / अनुक्रमते अनुगच्छति, अनु. यति तद्यथा-दोषाणां पञ्चदशधा प्रसरो भेदः, तस्य बहुभि रगतो भवतीत्यर्थः / दश पञ्चेति पञ्चदशेत्यर्थः / यद्यपि सूत्रत्रिषष्टिरसमेदैः सह प्रयोगो दुर्घटः, अतो दोषभेदानामपि स्थाने रस विशेष विज्ञानीयाध्याये पञ्चदश द्विका इत्यादिना द्विकबहुखमाह-अविदग्धा इत्यादि / अविदग्धा अप्रकुपिताः | संयोगादीनां संख्या उक्ताः, तथाऽपि पुनरत्र संख्याकरणं विदग्धाः कुपिता दोषाः; यद्यस्मिन् पाठे दोषाणां त्रिषष्टिमेदा नियमार्थम् / तेन इयन्त एव रसमेदा गणनीया न तत्रान्तउक्ताः, तर्हि पूर्वपाठे पञ्चदशधा प्रसरः किमित्युक्तः ? सत्यं, रोक्कास्तरतमयोगादिजा इत्यर्थः / तेषामेव द्विकानां पञ्चदशसंकुपितदोषस्यात्यन्तचिकित्सनीयलापादनार्थम् अन्यत् प्रन्ययी- | क्याकानामुदाहरणान्याह-तयथेत्यादि / मधुराम्लो विद्यते रवभयात् परित्यक्तम् // 4 // यत्र संयोगेस मधुराम्लः / एवं शेषेष्वपि शेयम् // 6-8 // एकैकेनानुगमनं भागशो यदुदीरितम् // त्रिकान पक्ष्याम:दोषाणां, तत्र मतिमान् त्रिषष्टिं तु प्रयोजयेत् // 5 // आदौ प्रयुज्यमानस्तु मधुरो दर्श गच्छति / षडम्लो लवणस्तसादर्धमेकं तथा कटुः // 9 // पूर्वमविदग्धा विदग्धाश्च रसा एकैकेनानुगमनाद्भिद्यन्त तद्यथा-मधुरामललवणः 1, मधुराम्लककार, इत्युक्तं, तदेव स्मारयति--एकैकेनानुगमनमित्यादि / भागशः मधराम्लतिक्ता 3, मधुराम्लकषायः४, मधुरलबअंशांशतया / रसानामेकैकेनानुगमनं प्रवर्तनं यदुदीरितमस्मि णकटुकः 5, मधुरलवणतिक्तः 6, मधुरलवणकनध्याये भणितं, तशाते रसास्त्रिषष्टिधा भियन्त इति पूर्ववा षायः 7, मधुरकटुकतिका ८,मधुरकटुकषायः९, क्येन सह संबन्धः / तां च रसमेदत्रिषष्टिं, मतिमान् कहापो. मधुरतिक्तकषायः 10, एवमेषां दशानां त्रिकसंयो. हविद्वैद्यः, तत्र दोषभेदेषु प्रयोजयेत् / मतिमानिति पदात् | गानामादौ मधुरः प्रयुज्यते; अम्ललवणकटुकः 1, यादृशा एव दोषाणां हीनाधिकभावेन मेदास्तादृशा एव रसभेदा अम्ललवणतिक्तः२, अम्ललवणकषायः 3, अम्लयोज्या इति सूचयति / भन्ये तु 'एवमेवानुगमनं' इति पटिखा कटुतिक्तः 4, अम्लकटुकषायः५, अम्लतिककदोषाणामेवं भागशोऽशांशवलविकल्पेनकं प्रत्येकस्यानुगमनं षायः 6, एवमेषां षण्णामादावम्लःप्रयुज्यते लवदोषभेदीये यदुदीरितं तत्र रखमेदत्रिषष्टिं योजयेदिति / यद्यपि णकटुतिक्तः 1, लवणकटुकषायः२, लवणतिक्तकदोषमेदीये यद्वक्ष्यते इति सुन्दरं नतु यदुदीरितमिति, तथाऽपि ते, तथाऽपि षायः 3, एवमेषां त्रयाणामादौ लवणः प्रयुज्यते। भाविनि भूतवदुपचारादोषभेदीये यदुदीरितमिति कृतम् / कटुतिक्तकषायः१,एवमेकस्यादी कटुका प्रयुज्यते। | एवमेते त्रिकसंयोगा विंशतिर्व्याख्याताः॥१०॥ 1. कैकेनानुगमनाद्भागशो य उदीरिताः' इति पा० / 2 'साना' इति पा०। 1 एवमेते पञ्चदश दिकाः' इति पा०। २रसः'पति पा० /

Page #905
808 [उत्तरत निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंवलिता __ आदावित्यादि / दशेति दशयोगानित्यर्थः / तस्मादर्धमिति भवति चात्रत्रीनित्यर्थः / तेषामेव त्रिकानां विंशतिसंख्याकानामुदाहरणा- एषा त्रिषष्टिर्व्याख्याता रसानां रसचिन्तकैः॥ न्याह-मधुराम्लेत्यादि / मधुराम्ललवणा विद्यन्ते यत्र स दोषभेदत्रिषष्टयां तु प्रयोकव्या विचक्षणः // 17 // मधुराम्ललवणः / एवं शेषेष्वपि व्याख्येयम् // 9 // 10 // इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रे तन्त्रभूषणा- . चतुष्कान् वक्ष्यामः। ध्यायेषु रसभेदविकल्पाध्यायो नाम चतुष्करससंयोगान्मधुरो दश गच्छति // (प्रथमः, आदितः) त्रिषष्टितमोचतुरोऽम्लोऽनुगच्छेच्च लवणस्त्वेकमेव तु // 11 // ऽध्यायः॥६३॥ मधुराम्ललवणकटुकः 1, मधुराम्ललवणतिक्तः उपसंहारमाह-भवति चात्रेत्यादि / अनुरसो हीनरसः। २,मधुरामललवणकषायः३,मधुराम्लकटुकतिक्तः दोषमेदत्रिषष्टयां दोषभेदीयाध्याये वक्ष्यमाणायाम् / यद्यपि 4, मधुराम्लकटुकषायः 5, मधुराम्लतिक्तकषायः परस्पर भिन्नाः सन्तो रसा बहवो भवन्ति, तथाऽपि षदलं 6, मधुरलवणकटुकतिक्तः 7, मधुरलवणकटुक नातिवर्तन्ते; यथा वातादिदोषा बहुधा भिन्ना अपि त्रित्वं न षायः 8, मधुरलवणतिक्तकषायः 9, मधुरकटुति- त्यजन्ति तथा रसा अपि षट्त्वं नातिवर्तन्ते // 17 // ककषायः 10, एवमेषां दशानामादौ मधुरः प्रयु- इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रु- . ज्यते; अम्ललवणकटुतिक्तः 1, अम्ललवणकटु- तव्याख्यायामुत्तरतन्त्रे त्रिषष्टितमोऽध्यायः॥ 63 // कषायः 2, अम्ललवणतिक्तकषाय: 3, अम्लकटुतिक्तकषायः 4, एवमेषां चतुर्णामादावम्ल लवण चतुःषष्टितमोऽध्यायः। कदतिक्तकषायः 1, एवमेकस्यादी लवणः एवमेते अथातः स्वस्थवृत्तमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ चतुष्करससंयोगाः पञ्चदश कीर्तिताः॥१२॥ यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ . . चतुष्कानित्यादि / दशेति 'योगान्' इति शेषः। तेषां चतु रसभेदविकल्पानन्तरं पूर्वोतक्रमेणैव खस्थवृत्तारम्भःकरससंयोगे पञ्चदशसंख्याकानामुदाहरणान्याह-मधुराम्ले. अथात इत्यादि / वृत्तम् आचारः / केचित् स्वस्थरक्षणीयमिति त्यादि / मधुराम्ललवणकटुका विद्यन्ते यत्र योगे स मधुरामलल. पठित्वा स्वस्थस्य रक्षणं यस्मिन्नध्याये स तथा, तं व्याख्यास्याम वणकटुकः; एवं शेषेष्वपि // 11 // 12 // इति व्याख्यानयन्ति // 1 // 2 // पञ्चकान् वक्ष्यामः। सूत्रस्थाने समुद्दिष्टः खस्थो भवति यादृशः॥ पञ्चकान पश्च मधुर एकमम्लस्तु गच्छति // 13 // तस्य यद्रक्षणं तद्धि चिकित्सायाः प्रयोजनम् // 3 // मधुराम्ललवणकटुतिका 1, मधुरामललवणक- | इदानीमतिदेशेन स्वस्थलक्षणं चिकित्साप्रयोजनं चाहटुकषायः 2, मधुराम्ललवणतिक्तकषायः 3, मधु- सूत्रेत्यादि / समुद्दिष्टः 'समदोषः समाग्निश्च' (सू. अ. 15) राम्लकटुतिक्तकषायः४, मधुरलवणकटुतिक्तक- इत्यादिना दोषधातुमलक्षयवृद्धिविज्ञानीयाध्याये। तादृशखस्थस्य षायः 5, एवमेषां पश्चानामादौ मधुरः प्रयुज्यते; रक्षणं भाविव्याधिनिवारणत्वेन पालनम् / हि स्फुटार्थः / ये तु अम्ललवणकटुतिक्तकषायः१,एवमेकस्यादावम्ल 'सूत्रस्थान' इत्यादि श्लोकार्ध न पठन्ति ते 'समदोषः' इत्यादिकं एवमेते षट पञ्चकसंयोगा व्याख्याताः॥१४॥ सूत्रस्थानोकं खस्थलक्षणमत्रापि पठन्ति, अनुवादत्वेन न पश्चकानित्यादि / पञ्चकानिति पश्चरससमूहान् / पञ्चेति पञ्च | पौनरुक्त्यमिति मन्यन्ते / 'चिकित्सायाः प्रयोजनं' इत्यत्र संख्याकान् 'योगान्' इति शेषः / तेषामेव षण्णामुदाहरणान्याह 'चिकित्सायाः परं वपुः' इति केचित् पठन्ति // 3 // --मधुराम्लेत्यादि // 13 // 14 // तस्य यदत्तमुक्तं हि रक्षणं च मयाऽऽदितः॥ तस्मिन्नर्थाः समासोक्ता विस्तरेणेह वक्ष्यते // 4 // षट्कमेकं वक्ष्यामः; एकस्तु षट्कसंयोगः ननु, चानागतबाध एव खस्थवृत्तस्य दर्शितखात् कस्मात् मधुरामललवणकटुतिक्तकषायः; एष एक एव षटूसंयोगः // 15 // पुनरत्र तदभिधानमित्याशझ्याह-तस्येत्यादि / तस्य खस्थस्य / आदितः अनागतबाधे।तस्मिन् अनागतबाधोक्तखस्थवृत्ते। समातस्य षट्कस्योदाहरणमाह-मधुराम्लेत्यादि // 15 // सोक्ताः संक्षेपेणैवोकाः / इह अस्मिन्नध्याये, वक्ष्यते 'खस्थवृत्तं' पकैकश्च षडसा भवन्ति-मधुरः 1, अम्लः 2, भवति चात्र' इति कचित्पुस्तके न पठ्यते / 2 रसानुरलवणः३,कटुक:४,तिक्तः५,कषायः६,इति॥१६॥ सचिन्तकैः' इति पा०। 3 'तस्यादितो रक्षणं हि चिकित्सायाँ एषामुदाहरणान्याह-मधुरेत्यादि // 16 // | मयोदितम्' इति पा०।

Page #906
अध्यायः 64] सुश्रुतसंहिता / इति शेषः / केचित् "विस्तरस्तस्य वक्ष्यते' इति पठन्ति, इति पठन्ति, ईषद्वमिति च व्याख्यानयन्ति / नातिस्निग्धं तस्यति खस्थवृत्तस्य / अपरे 'विस्तरश्चात्र वक्ष्यते' इति पठित्वा नातिरूक्षं साधारणमित्यर्थः / नृपतिग्रहणम् ईश्वरोपलक्षणार्थम् / 'तेषामर्थानां विस्तरोऽत्र वक्ष्यते' इति व्याख्यानयन्ति // 4 // यजलं चोक्तमादित इति 'वर्षास्वन्तरिक्षं' इत्यादिना पानीयवर्गे यस्मिन् यस्मिन्नृतौ ये ये दोषाः कुप्यन्ति देहिनाम् // कथितम् / तप्तावरतं शृतशीतं, तत् संचितपित्तोपशमनार्थम् / तेषु तेषु प्रदातव्याः रसास्ते ते विजानता // 5 // मधुसमायुतं समधु, एतच्चानुबलस्य कफस्योपशमनार्थम् / ननु, 'वर्षासु ने पिबेत्तोयं' इत्यनेन सह कथमेतन्न विरुध्यते ? ऋत्वाश्रयं खस्थवृत्तं संक्षेपेणाह-यस्मिन्नित्यादि / देहि- उच्यते,-न पिबेदित्यस्याल्पपाने व्यवस्थितेः / तरुणवात् नामित्यत्र देहिशब्देनाभेदोपचाराच्छरीरमुच्यते; न आत्मा, अभिनवत्वात् / विदाहम् अम्लपाकम् / तदा वर्षाकाले, तन्निमित्तं तस्य निर्विकारत्वात् / तेषु तेष्विति धातुषु / ते ते रसाः तद्दोष- विदाहकारणात् / नातिव्यायाममाचरेदित्यनेन मृदुव्यायाममाप्रत्यनीका रसाः / अत्र रसशब्देन रसवन्ति द्रव्याणि भण्यन्ते, चरेदित्युक्तं; स च शरीरक्लेदोपशोषार्थ वह्निसन्धुक्षणार्थे च / केवलरसस्योपयोगासंभवात् / विजानता वैद्येन // 5 // अवश्यायो विनामेघं सूक्ष्मजलकणानिपातः / प्राम्यधर्मो मैथुप्रक्लिन्नत्वाच्छरीराणां वर्षासु भिषजा खलु // नम् / आतपो धर्मः / तथेति नाचरेदित्यर्थः / विहायःशब्देमन्देऽग्नौ कोपमायान्ति सर्वेषां मारुतादयः // 6 // | नात्र धवलगृहोपरिभूरभिप्रेता, अन्ये मञ्चादिकं मन्यन्ते / तस्मात् क्लेदविशुद्ध्यर्थ दोषसंहरणाय च // | शीते साग्निनिवातगृहे शयनं वातकोपोपशमनाय / गुरुप्रावरणो कषायतिक्तकटुकै रसैर्युक्तमपद्रवम् // 7 // गुरुवस्त्रावृताङ्गः पुरुषः / गृहे इत्यत्रापि शयीत इति योज्यम् / नातिस्निग्धं नातिरूक्षमुष्णं दीपनमेव च // यायाद् गच्छेत् / नागवधूभिरिति हस्तिनीगमनं च कर्ददेयमन्नं नृपतये यजलं चोक्तमादितः॥८॥ माम्बुनोः परिहारार्थम् / प्रशस्तागुरुभूषित इति अगुरुणः शैत्यतप्तावरतमम्भो वा पिबेन्मधुसमायुतम् // निवारकत्वात् / अजीर्णं चेति चकारात् पूर्वानिलमुदमन्थं च अह्नि मेघानिलाविष्टेऽत्यर्थशीताम्बुसङ्कले // 9 // वर्जयेत् / सरिजलमविहितत्वेनैव वय॑म् / तत्रेति वर्षासु / अतिव्यायामादेर्निषेध्यगणवाद्दिवास्वप्नाजीर्णयोः पृथगुपादानतरुणत्वाद्विदाहं च गच्छन्त्योषधयस्तदा // मत्यन्तनिषेधार्थम् // 6-12 ॥मतिमांस्तन्निमित्तं च नातिव्यायाममाचरेत् // 10 // अत्यम्बुपानावश्यायग्राम्यधर्मातपांस्त्यजेत् // सेव्याः शरदि यत्नेन कषायस्वादुतिक्तकाः // 13 // भूबाष्पपरिहारार्थ शयीत च विहायसि // 11 // क्षीरेश्रुविकृतिक्षौद्रशालिमुद्गादिजाङ्गलाः॥ शीते सानो निवाते च गुरुप्रावरणे गृहे॥ श्वेतस्रजश्चन्द्रपादाः प्रदोषे लघु चाम्बरम् // 14 // यायानागवधूभिश्च प्रशस्तागुरुभूषितः॥१२॥ सलिलं च प्रसन्नत्वात् सर्वमेव तदा हितम् // दिवास्वप्रमजीर्ण च वर्जयेत्तत्र यत्नतः॥ सरःस्वाप्तवनं चैव कमलोत्पलशालिषु // 15 // ___ आर्तवविधि संक्षेपेणाभिधायेदानी विस्तरेणाह-प्रकिन्नवा. प्रदोषे शशिनः पादाश्चन्दनं चानुलेपनम् // दित्यादि / प्रक्लिन्नत्वात् अत्यन्ताईवात् / भिषजेति पदं 'देय- तिक्तस्य सर्पिषः पानैरसृस्रावैश्च युक्तितः॥१६॥ मन्नम्' इत्यत्र योज्यम् / प्रक्लिन्नखादिति अग्निमान्द्यहेतुः, यतो. वर्षासूपचितं पित्तं हरेच्चापि विरेचनैः॥ ऽम्बुगुणबाहुल्येनाग्निमान्द्यं भवति / ननु, वर्षासु संचयरूप- नोपेयात्तीक्ष्णमम्लोष्णं क्षारं स्वप्नं दिवाऽऽतपम् 17 तया पित्तमेव कुपितमस्ति नेतरौ, तत् कथं कुप्यन्ति मारुता. रात्रौ जागरणं चैव मैथुनं चापि वर्जयेत् // दय इत्युक्तं ? सत्यं, प्रावृदप्रकुपितो वायुरुपशमहेत्वभावाद्वर्षा स्वादुशीतजलं मेध्यं शुचिस्फटिकनिर्मलम् // 18 // खपि कुपित एवानुवर्तते, कफश्च मेघनिःस्यन्दादिहेतुभिरसंचि | शरश्चन्द्रांशुनिौतमगस्त्योदयनिर्विषम् // तोऽपि कुप्यति, अतो युक्त एव दोषत्रयप्रकोपः / अथवा | प्रसन्नत्वाश्च सलिलं सर्वमेव तदा हितम् // 19 // अग्निमान्द्याद्दोषत्रयप्रकोपः; तथा चोकं,-'शमप्रकोपी दोषाणां सचन्दनं सकपूरं वासश्चामलिनं लघु // सर्वेषामग्निसंश्रिता' इति / तस्मादिति यतो वर्षासु शरीर भजेच शारदं माल्यं सीधोः पानं च युक्तितः॥२०॥ क्लेदो दोषप्रकोपश्च भवति तस्मादित्यर्थः / दोषसंरक्षणं च पित्तप्रशमनं यश्च तश्च सर्व समाचरेत् // ) संचयादिनिवारणेन ज्ञेयम् / रसैर्युक्तमित्यन्नमित्येतस्य विशेष- वार्षिकं विधिमभिधाय शारदमाह-सेव्या इत्यादि / णम् / अपद्रवम् अपगतद्रवं, द्रवहीनमित्यर्थः; अन्ये 'अथाद्रवं' क्षीरेक्षुविकृतीत्यत्र विकृतिशब्दः क्षीरेक्षुभ्यां संबध्यते; क्षीरवि 1 वर्षासु खलु देहिनाम्' इति पा० / 2 'संघ(ह)र्षात्' इति | 1 विदाहकारणम्' इति पा० / 2 'रात्रिनिपातिनः सूक्ष्मपा० / 3 'दोषसंरक्षणाय च' इति पा०। 4 'एव वर्तते' इति जलकणा:' 'उस' इति लोके इति पा० / 3 'दुष्टकर्दमस्खलनयोः' पा०। 5 'कुप्यति मनाक्' इति पा०। 6 'शरीरेऽग्निमान्य' इति पा०। 4 'शीतशमकत्वात्' इति पा०। 5 अयं पाठो पति पा०। / हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / सु० सं० 102

Page #907
810 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतन्त्रं कृतिः, इक्षुविकृतिरिति / क्षौद्रं मधु / शालयो विविधाः / मुद्गा- उष्णम् / अशनं भोजनं, पानानि मद्यादीनि / अंगुरुभूषितः दीनामित्यादिशब्दाजीर्णा यवगोधूमादयो गृह्यन्ते / जागला | अगुरुचूर्णावलिप्तः / वारिकोष्ठे पाषाणादिविरचिते कुशूलाकारे इति एणाद्या लावाद्याश्च / श्वेतस्रजः शुक्लपुष्पमालाः / जलपाने / साङ्गारयाने अङ्गारपूर्णशकटिकासहिते, एतदर्भगृचन्द्रपादाः चन्द्ररश्मयः / प्रदोषे रात्रिप्रथमप्रहरार्धे / लघु होदरे इत्येतस्य विशेषणम् / महति विस्तीर्णे / कौशेयास्तरचाम्बरं सूक्ष्मवस्त्रम् / सलिलं च प्रसन्नत्वादिति / यद्यपि 'शरदि णास्तृते पट्टवस्त्रीयतूलिकाच्छादिते / कौशेयमित्युपलक्षणं, तेन सर्व प्रसन्नत्वात्' इत्यनेनैव सर्व जलं प्राप्तं, तथाऽपि प्रकरणान्त- प्रावाराजिनादीनि तत्रान्तरोक्तानि गृह्यन्ते / तैस्तरिति शीतापरत्वादुपादानम् / सरःसु दिव्यखातेषु / आप्लवनं प्रतरणम् / हैस्तत्रान्तरोक्कैर्वस्त्र विशेषैः, वृत इति आच्छादिताङ्गः पुरुषः / कमलोत्पलशालिषु कमलोत्पलभ्राजिषु, शालिस्वित्यत्र शोभि- गर्भगृहोदरे इति बृहद्गृहमध्ये अपरं यत् क्षुद्रगृहं तस्याभ्यन्तरे। विति केचित् पठन्ति; कमलादियुक्ताया विशेषेण पित्तहर- गर्भगृहोदरे इत्युपलक्षणं, तेन भूगृहमपि गृह्यते / श्लिष्ट्रा खम् / प्रदोषे शशिनः पादा इति पुनरभिधानं प्रदोषे एवावश्यं आलिङ्गय / पीनं मांसलं, ऊरु जानुवङ्क्षणयोर्मध्यं, जघनं कव्या चन्द्रपादसेवा कार्या नतु सर्वरात्रं, अनुबलकफस्याभिष्यन्दभ- अग्रिमभागः / ननु, तन्त्रान्तरे 'गोरसानिक्षुविकृतीः' इत्यादिना यात्। पित्तसंशमनमभिधायेदानीं संशोधनमाह-तिक्तस्येत्यादि। यादृश आहारो हेमन्ते दर्शितस्तादृशः किमिति न निर्दिष्टः ? तिक्तघृतपानं कफरक्तप्रत्यनीकत्वात् / असृमोक्षणं च रक्तस्य सत्यं, हेमन्ते संचीयमानस्य कफस्य शैत्यात् प्रकुपितस्य वातप्रदुष्टत्वात् / युक्तित इति योगतः, आतुरबलादिकं वीक्ष्येत्यर्थः। स्योपशमनार्थ साधारण एव विधिर्यस्माद्युक्तः, अतः साधारणसेव्यमभिधाय वय॑माह-नोपेयादित्यादि / नोपेयात् न सेवेत। विधिरत्र निर्दिष्टो न तादृश आहारः / यद्येवं तर्हि तत्रान्तरे खमं दिवेति दिवाखापम् / मेथुनं चापीत्यत्र अपिशब्दादवश्या- तादृश एवाहारः कुतो निर्दिष्ट इति चेत् ? उच्यते-हेमन्ते यपुरोवातादिकमपि समानतन्त्रोक्तं वर्जयेत् // 13-20 // - शीतानिलस्पर्शसंरुद्धो बली वहिर्यदि तादृशमाहारं न लभते (हेमन्तःशीतलो रूक्षो मन्दसूर्योऽनिलाकुलः॥२१॥ तदा धातुक्षयमावहति, धातुक्षयाच्च तीव्रवातकोपः स्यादिति भयात्तत्रान्तरे तादृश आहारो दर्शितः। (अथवा यस्माद्धमन्ते ततस्तु शीतमासाद्य वायुस्तत्र प्रकुप्यति // प्रबलाग्निवादपथ्यक्षमो देहो भवति)। कार्तिककुण्डोऽम कोष्ठस्थः शीतसंस्पर्शादन्तःपिण्डीकृतोऽनलः 22 पाठमन्यथा पठति, स चाभावान्न लिखितः / हेमन्तविधिरयो रसमुच्छोषयत्याशु तस्मात् स्निग्धं तदा हितम् // ) स्तुल्यवाद्धमन्तिक एव विधिः शिशिरेऽपि सेव्यः; अतः शिशि. हेमन्ते लवणक्षारतिक्ताम्लकटुकोत्कटम् // 23 // रविधानं पृथडोक्तम् / यत्केचिदत्र वयंविधानं '......... ससर्पिस्तैलमहिममशनं हितमुच्यते // प्राग्वातं रूक्षभोजनम् / वातलानि च द्रव्याणि शीतस्त्रानं च तीक्ष्णान्यपि च पानानि पिबेदगुरुभूषितः // 24 // वर्जयेत्' इति पठन्ति; स खनार्षः पाठः, परंपराविच्छेदास्मतेलाक्तस्य सुखोष्णे च वारिकोष्ठऽवगाहनम् // रणात् समानतश्रानभिधानाच // 21-31 // साङ्गारयाने महति कौशेयास्तरणास्तृते // 25 // शयीत शयने तैस्तैर्वृतो गर्भगृहोदरे॥ (हेमन्ते निचितः श्लेष्मा शैत्याच्छीतशरीरिणाम् // श्री श्लिष्ट्वाऽगुरुधूपाब्याः पीनोरुजघनस्तनीः 26 औषण्याद्वसन्ते कुपितः कुरुतेच गदान बहुन् 32 प्रकामं च निषेवेत मैथुनं तर्पितो नृपः॥ | ततोऽम्लमधुरस्निग्धलवणानि गुरूणि च // (मधुरं तिक्तकटुकमम्लं लवणमेव च // 27 // वर्जयेद्वमनादीनि कर्माण्यपि च कारयेत् // 33 // अन्नपानं तिलान् माषाञ्छाकानि च दधीनि च // पाष्टकान यवाञ्छातान् मुद्रान् नावारकाद्वान् // तथेक्षुविकृतीः शालीन् सुगन्धांश्च नवानपि // 28 // लावादिविष्किररसर्दद्यापूषैश्च युक्तितः॥३४॥ प्रसहानूपमांसानि क्रव्यादबिलशायिनाम् // पटोलनिम्बवार्ताकतिक्तकैश्च हिमात्यये॥ औदकानां प्लवानां च पादिनां चोपसेवयेत् // 29 // सेवेन्मध्वासवारिष्टान् सीधुमाध्वीकमाधवान् 35 मद्यानि च प्रसन्नानि यश्च किञ्चित् बलप्रदम॥ व्यायाममञ्जनं धूमं तीक्ष्णं च कवलग्रहम् // कामतम्तनिषेवेत पुष्टिमिच्छन् हिमागमे // 30 // | सुखाम्बुना च सर्वार्थान् सेवेत कुसुमागमे // 36 // ) दिवाखामजीर्ण च वर्जयेत्तत्र यत्नतः // ) तीक्ष्णरुक्षकटुक्षारकषायं कोष्णमद्रवम् // एष एव विधिः कार्यः शिशिरे समुदाहृतः॥३१॥ यवमुद्रमधुप्रायं वसन्ते भोजनं हितम् // 37 // इदानीं हैमन्तिकं विधिमाह-हेमन्त इत्यादि / अहिमम् व्यायामोऽत्र नियुद्धाध्वशिलानिर्घातजो हितः॥ उत्सादनं तथा सानं वनिताः काननानि च // 38 // १'कमलोत्पलश्वाधिषु' इति पा०। 2 अयं पाठो हस्त- 1 'अगुरुरूषितः अगुरुचूर्णावगुण्ठितः' इति पा०। 2 अयं लिखितपुस्तके नोपलभ्यते। 3 'पिवेदगुरुरूपितः' इति पा०। पाठः कचित् पुस्तके न पठ्यते। 3 अयं पाठः कचित पुस्तके 4 अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते / | न पश्यते।

Page #908
अध्यायः 64] सुश्रुतसंहिता। . 811 सेवेत निर्हरेच्चापि हेमन्तोपचितं कफम् // पाना स्वल्पा जलाधारिका / वनानि रुचिराणीति सच्छायानि शिरोविरेकवमननिरूहकवलादिभिः॥ 39 // मनोहराणि काननानि / पराध्यानि उत्कृष्टानि / तालवृन्तानिवर्जयेन्मधुरस्निग्धदिवास्वप्नगुरुद्रवान् // लान् तालपत्रविरचितव्यजनपवनान् / दिग्धानि युक्तानि / सुग न्धीनि कर्पूरादिवासितानि / हिमानि शीतलानि / पानकानि वसन्तविधिमाह-औष्ण्यादित्यादि / कोष्णम् ईषदुष्णम् / चेति चकारान्मद्योचितस्य बहूदकं मद्यं केचिदिच्छन्ति / मधुअद्रवं द्रवरहितम् / यवमुद्गमधुप्रायं यवादिबहुलम् / व्यायामः रद्रवो रसालपानकादिर्यत्र भोजने तन्मधुरद्रवम् / मन्थान् शरीरायासजनकं कर्म / अत्र वसन्ते / नियुद्धादिकं व्यायाम जलघृताक्तसक्तन् / शृतेन पयसा कथितेन दुग्धेन / भोजनं इत्येतस्य विवरणम् / नियुद्धं बाहयुद्धम् , अध्वा मार्गगमनं, रात्री हितमित्युक्ते दिवा मन्थादिपानमेवेति गम्यते / तथा च शिलानिर्घातः पाषाणास्फालनम् / उत्सादनम् उद्वर्तनम् / तत्रान्तरं-"दिवा पानानि शीतानि हितं रात्रौ च भोजनम् / वनिताः स्त्रियः / संशमनमभिधाय संशोधनमाह-निर्हरेचा | ससर्पिःशर्करं शीतं शृतेन पयसा युतम्-" इति / प्रत्यग्रकुसु. पीत्यादि / शिरोविरेकः नस्यम् / यद्यपि बाहुल्येन वाते निरू माकीर्णे इति नूतनपुष्पास्तृते। हर्म्यसंश्रिते धवलगृहोपरिस्थिते / होऽभिहितः, तथाऽपि . सर्वदोषहरत्वात् कफेऽपि योज्यः / शयीतेत्यत्रापि रात्राविति संबध्यते; तेन रात्रौ हर्म्यपृष्ठे शयीत, तथा च,-"बस्तिर्वाते च पित्ते च कफे रक्त च शस्यते" दिवा तु शीतगृहे / तथा च तन्त्रान्तरम्-'दिवा * शीतगृहे इत्यादि / कवलो गण्डूषभेदः / वय॑माह-वर्जयेदित्यादि / | निद्रां निशि चन्द्रांशुशीतले / भजेच्चन्दनदिग्धाङ्गः प्रवाते मधुरादिवर्जनम् उक्लेशपरिहारार्थम् / केचिदत्र 'हेमन्ते निचितः हर्म्यमस्तके" (च. सू. अ. 6) इति / सुखैः सुखोत्पादकैः / श्लेष्मा' इत्यादिकं पाठं पठन्ति, स च प्रन्थगौरवभयात् अत्र केचिद्बहूनि पाठान्तराणि मन्यन्ते; तानि तु विस्तरभयान परित्यक्तः // 32 // 39 // लिखितानि ॥४१-४५॥व्यायाममुष्णमायासं मैथुनं परिशोषि च // 40 // रसांश्चाग्निगुणोद्रिक्तान् निदाघे परिवर्जयेत् // तापात्यये हिता नित्यं रसा ये गुरवस्त्रयः // 46 // | पयो मांसरसा कोष्णास्तैलानि च घृतानि च // यस्माद्रीष्मे व्यायामादिसेवनात्तीव्रतरा रोगा भवन्त्यतो बृंहणं चापि यत्किञ्चिदभिष्यन्दि तथैव च॥४७॥ व्यायामादिसेवां त्यजेदिति प्रतिपादनार्थ ग्रैष्मं विधिं विवक्षुरादौ निदाघोपचितं चैव प्रकुप्यन्तं समीरणम् // वर्जनीयानाह-व्यायाम मित्यादि / तत्रायासस्याल्पक्लेशतया निहन्यादनिलघ्नेन विधिना विधिकोविदः॥४८॥ व्यायामतो मेदः / उष्णम् आतपादिकम् / मैथुनमिति यद्यपि (नदीजलं रूक्षमुष्णमुदमन्थं तथाऽऽतपम् // पूर्वमनागताबाधे प्रीष्मकाले पक्षान्मैथुनमुक्तं, तथाऽप्यत्र यत्तस्य व्यायामं च दिवास्वप्नं व्यवायं चात्र वर्जयेत् // 49 // सर्वथा निषेधाभिधानं तद्रीष्मस्यातिरूक्षताप्रतिपादनार्थम् / | नवान्नरूक्षशीताम्बुसक्तूंश्चापि विवर्जयेत् // परिशोषि शोषणात्मकम् / अग्निगुणोद्रिक्ता रसाः कट्वाललवणाः यवषष्टिकगोधूमान् शालींश्चाप्यनवांस्तथा // 50 // हऱ्यामध्ये निवाते च भजेच्छय्यां मृदूत्तराम्॥ सरांसि सरितो वापीर्वनानि रुचिराणि च // 41 // सविषप्राणिविण्मूत्रलालादिष्ठीवनादिभिः॥५१॥ चन्दनानि पराानि स्रजः सकमलोत्पलाः॥ समाप्लुतं तदा तोयमान्तरीक्षं विषोपमम् // तालवृन्तानिलाहारांस्तथा शीतगृहाणि च // 42 // वायुना विषदुष्टेन प्रावृषेण्येन दूषितम् // 52 // धर्मकाले निषेवेत वासांसि सुलघूनि च // तद्धि सर्वोपयोगेषु तस्मिन् काले विवर्जयेत् // शर्कराखण्डदिग्धानि सुगन्धीनि हिमानि च // 43 // अरिष्टासवमैरेयान् सोपदंशांस्तु युक्तितः // 53 // पानकानि च सेवेत मन्थांश्चापि सशर्करान् // पिबेत् प्रावृषि जीर्णास्तु रात्रौ तानपि वर्जयेत् // भोजनं च हितं शीतं सघृतं मधुरद्रवम् // 44 // निरूहैर्बस्तिभिश्चान्यैस्तथाऽन्यैर्मारुतापहैः // 54 // शृतेन पयसा रात्रौ शर्करामधुरेण च // कुपितं शमयेद्वायुं वार्षिकं चाचरेद्विधिम्॥ प्रत्यग्रकुसुमाकीणे शयने हर्म्यसंस्थिते // 45 // एवं नैदाघं विधिमुपदिश्याधुना प्रावृषेण्यं ब्रवीति-तापा त चन्दनाद्राङ्गः स्पृश्यमानाऽनिल सुखः॥ त्यय इत्यादि / गुरवस्त्रयो रसा मधुरामललवणाः / बृंहणं चापि अतःपर सेवनीयानाह-सरांसीत्यादि / सरांसि अमनुष्य- यत्किञ्चिदभिष्यन्दि तथैव चेति आदानकर्शितस्याप्यायनार्थम् / खातानि जलाधाराणि, सरित् नदी, वापी पाषाणादिबद्धा ससो- यद्यपि मधुरत्वेनैव पयःप्रभृतिकं प्राप्तं तथाऽपि तेषामुपादान मत्यन्तहितत्वापादनार्थम् / बृंहणं चात्यर्थकर्शितस्योपचयार्थम् / 1 'अतः परं गृष्मं विधि विवक्षुर्वर्ण्यसेवातस्तीव्ररोगप्रादुर्भूतेरा- यत् किंचिदिति तृप्तिजनकम् / निदाघोपचितं ग्रीष्मकालसंचितं, दौ वर्जनीयानाइ' इति पा० / 2 'द्विदलान्नकृतं भक्ष्यम्' इति पा०। प्रकुप्यन्तं प्रकोपं गच्छन्तं, समीरणं वातम् / अनिलनेन 3 'शर्कराखण्डदुग्धानि' इति पा० / | विधिना मेहखेदादिना / विधिकोविदो विधानपण्डितः /

Page #909
812 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतत्रं अत्रापि केचित् पाठान्तरं पठन्ति, तदपि ग्रन्थगौरवभयात्त्य- उष्णाहारविषयमाह-कफेत्यादि / कफवातामयाविष्टानिति कम् / ननु, वर्षाहेमन्तग्रीष्मेषु दोषसंचय एव वमनादिना | कफवातरोगाकान्तान् / अक्लिनकायानिति क्लेदरहितशरीसंशोधनं निषेवतः शरद्वसन्तप्रावृदसु दोषप्रकोप एव नास्ति, | रान् // 58 // कुतस्तत्रोक्तो विधिः सार्थकः, तथा चान्यत्राप्युक्तं,-'संचयेऽ. | वातिकान रूक्षदेहांश्च व्यवायोपहतांस्तथा // पहृता दोषा लभन्ते नोत्तरा गतीः' इति / नैवं, हेवन्तरव | व्यायामिनश्चापि नरान् स्निग्धैरन्नैरुपाचरेत् // 59 // शाद्यत्र संचयपूर्वकः प्रकोपस्तत्र प्रतिदोषप्रकोपं संचय एव | विधिः संशोधनाख्य उक्तः, यस्तु संचयो यथर्तुविधिसे विनः, स्निग्धाहारविषयमाह-वातिकानित्यादि / वातिकानिति तत्र स्वस्थवृत्तविधिना संशमनं कार्यम् // 46-54 // वातप्रकृतीन् / वातिकानामेव रूक्षदेहलाद् वातिकानित्येताव तैव रूक्षदेहानिति सिद्ध, विशेषेणाभिधानमवातिकानामपि ऋतावृतौ य एतेन विधिना वर्तते नरः॥ 55 // निमित्ततो रूक्षदेहतापन्नानां स्निग्धान्ननोपचरणार्थम् // 59 // घोरानृतुकृतान् रोगान्नाप्नोति स कदाचन // मेदसाऽभिपरीतांस्तु स्निग्धान्महातुरानपि // __एवमार्तवविधिमभिधायेदानीं तमैनुसरतो मानवस्य खास्थ्य- | कफाभिपन्नदेहांश्च रूक्षैरनैरुपाचरेत् // 60 // लाभमाह-ऋतावृतावित्यादि / एतेन अनन्तरोक्तेन / ऋतुकृ- | ___ रूक्षभोजन विषयमाह-मेदसाऽभिपरीतानित्यादि / मेदसातानिति ऋतुकृतशीतोष्णादिभिः कृतान् / रोगान् ज्वरादिकान् / कार्तिकस्तु 'दोषान्' इति पठिला दोषान् वातादीन् ऽभिपरीतानिति मेदोव्याप्तशरीरानित्यर्थः / कफाभिपनदेहान् विकृतानिति व्याख्यानयति / अन्ये तु व्याख्यानयन्ति-ऋतकृ कफव्याप्तशरीरान् / स्निग्धानिति स्निग्धशरीरान् / कार्तिकस्तु तानिति कृतशब्दस्यादौ विशब्दो लुप्तो द्रष्टव्यः, तेन ऋतुविकृ. स्निग्धानित्यत्र स्थूलानिति पठित्वा व्याख्यानयति-मेदसातिकृतान् वातादिदोषान्नाप्नुयादित्यर्थः // 55 // ऽभिपरीतानित्युक्ते स्थूलानिति लब्धे तदभिधान मेदो दुष्टिभ्यो विशेषेण स्थाल्ये रूक्षभोजनप्रतिपादनार्थम् // 6 // __अत ऊर्ध्व द्वादशाशनप्रविचारान् वक्ष्यामः / तत्र शीतोष्णस्निग्धरूक्षद्रवशुष्कैककालिकद्विका- शुष्कदेहान् पिपासार्तान् दुर्बलानपि च द्रवैः॥ / लिकौषधयुक्तमात्राहीनदोषप्रशमनवृत्त्यर्थाः // 56 // द्रवभोजनविषयमाह-शुष्कदेहानित्यादि / शुष्कदेहादि___ अतः परमशनप्रविचारान् विवक्षुराह-अत ऊर्ध्वमित्यादि। कान् द्रवबहुलैरन्नैरुपाचरेत् ॥अशनं भोजनं, विचारोऽत्र पृथग्भावः / न , द्वादशाशनप्रवि. प्रक्लिनकायान् वणिनः शुष्कर्मेहिन एव च // 61 // चारस्य रोगविषयत्वात् स्वस्थवृत्तेऽशनप्रविभागविधानमयुक्तं ? | शुष्काहारविषयमाह-प्रक्लिन्नेत्यादि / प्रक्लिनकायानिति उच्यते-खस्थेऽपि वेयःप्रकृतिमेदेन सात्म्यासात्म्यतया चाहा कुष्ठिप्रभृतीन कुथितशरीरान् / व्रणिन इति क्लिन्नवणयुक्तान् / रप्रविचारस्यौचित्यात् / तानेव द्वादशाशनप्रविभागानाह-तत्रे व्रणितोपासनीये व्रणिनो द्रवोत्तरमशनमुक्तं, तदक्लिनशुद्धव्रणवित्यादि / तत्र तेषु द्वादशाशनप्रविभागेषु, शीतादयो द्वादश षयम् / यदा प्रक्लिन्नकायानिति व्रणिन ,इत्यस्य विशेषणं तदा विधा आहारा अपि वृत्त्यर्थाः // 56 // अव्रणानां क्लिनकायानां शुष्कानैरुपचरणं न स्यात्, न च तथेतृष्णोष्णमददाहार्तान् रक्तपित्तविषातुरान् // ध्यते, तस्मान्नैवं विशेषणम् / अत्र तु सक्लेदवाच्छुक व्यवमूर्छार्तान् स्त्रीषु च क्षीणान् शीतैरन्नैरुपाचरेत् 57 स्थितमिति // 61 // खस्थवृत्ताधिकारे शीतादीनामाहाराणां क्रमेण विषयानाह- एककालं भवेद्देयो दुर्बलाग्निविवृद्धये // (शीताहारविषयमाह)-तृष्णेत्यादि / शीतैरिति तृष्णादिक्षी | एककालमित्यादि / एककालमपि हीनमात्र एव आहारो णान्तः प्रत्येकं संबध्यते; तृष्णादिपीडितान् नरान् शीतस्पर्शः दातव्यः, वक्ष्यमाणवाक्यात् / 'दुर्बलाग्निविवृद्धये' इत्यत्र 'दुर्बशीतवीर्यैश्वान्नपानरुपाचरेदित्यर्थः / मदो मद्यशोणितोत्थो | लायाग्निवृद्धये' इति केचित् पठन्ति / तत्र दुर्बलशब्देनैव देहविकारः / अनैरिति बहुवचनेन पानस्यापि खीकारः // 5 // दौर्बल्यादग्निदौर्बल्यमिच्छन्ति ॥कफवातामयाविष्टान् विरिक्तान् स्नेहपायिनः॥ समाग्नये तथाऽऽहारो द्विकालमपि पूजितः // 62 // अक्लिनकायांश्च नरानुष्णैरग्रुपाचरेत् // 58 // समानय इत्यादि / न केवलं द्विकालमपि तु 'अन्नेन कुक्षेः१ 'तच जेजटटीकायां न दृश्यते' इति पा०। 2 'तमनु- | वंशौ' इत्याधुक्तमात्रान्वितोऽपीत्यशब्देन समुच्चीयते // 62 // भवतो गुणलाभमाह' इति पा० / 3 ऋतूपाथिभिः शीतोष्णादिभिः' इति पा०। 4 'अशनस्य भोजनस्य प्रविचारान् प्रकृष्टान् विचारणान् / 1 'प्रक्लिन्नकायानिति केदादिसहितशरीरान्' इति, 'कारणान्तरेअवचारणरूपान् कथयिष्यामः। ननु चामयाप्रस्तुतत्वात् स्वस्थवृत्तेऽ- णार्द्रतामापन्नान्' इति च पा०। 2 'स्थूलान्' इति पा० / शनप्रविभागाभिधानं कथमोपयिक इति पा०। 5 'वयसि अशन- 3 'धातुवृद्धथा आद्रीभूतशरीरान्' इति पा०। 4 अन्यत्र' इति प्रविचारसोवितत्वात्' इति पा०। 6 'प्रक्छिन्न देहांश्च' इति पा० / / पा० / 5 'देयः कालमथोमयम्' इति पा०। .

Page #910
अध्यायः 64 सुश्रुतसंहिता। . 813 औषधद्वेषिणे देयस्तथौषधसमायुतः॥ | गुणाः, बालवृद्धवनितामृदुविपर्ययो विषयः / कार्तिकस्तु औषधद्वेषिण इत्यादि / औषधसमायुतः 'आहार' इति सर्वेषामभक्तादीनां प्रागेव स्वरूपमभिधाय पश्चात् सर्वेषां गुणान् शेषः // विषयांश्च प्रतिपादयति // 67 // प्राग्भक्तं नाम यत् प्राग्भक्तस्योपयुज्यते // 68 // मन्दाग्नये रोगिणे च मात्राहीनः प्रशस्यते // 63 // प्राग्भक्तस्येति भक्तस्यादावित्यर्थः // 68 // हीनमात्रस्य भोजनस्य विषयमाह-मन्दामय इत्यादि / शीघ्रं विपाकमुपयाति बलं न हिंस्यामन्दानलाय रोगयुक्ताय च मात्राहीन आहारो देयः; परभेककालमेव, पूर्ववाक्यात् // 63 // दन्नावृतं न च मुहुर्वदनान्निरेति // प्राग्भक्तसेवितमथौषधमेतदेव यथर्तुदत्तस्त्वाहारो दोषप्रशमनः स्मृतः // दद्याच्च वृद्धशिशुभीरुकृशाङ्गनाभ्यः॥६९॥ यथालित्यादि / यथर्तुदत्त इति ऋतुं ऋतुं प्रति यथाभिहितो | प्राग्भक्तस्य गुणं विषयं चाह-शीघ्र मित्यादि / आहारावृतयथाप्रवृत्त आहारो दोषप्रशमनः कथित इत्यर्थः॥ खान्मुहुर्मुहुर्वारंवारं वक्राद्वहिर्न निरेति / विपाकं सुखपरिणामम् / अतः परं तु खस्थानां वृत्त्यर्थ सर्व एव च // न चेति निरेतीत्यत्र संबध्यते / वदनात् मुखकुहरात् / निरेति प्रविचारानिमानेवं द्वादशात्र प्रयोजयेत् // 64 // निर्गच्छति / औषधमेतदेवेति प्राग्भक्ताख्यमौषधम् // 69 // अत इत्यादि / अतः परमिति अनन्तरोक्कादोषप्रमना- __ अधोभक्तं नाम-यदधो भक्तस्येति // 70 // हारातू परमूर्ध्वम् / वृत्त्यर्थमिति शरीरधारणार्थम् / खस्थाना- ___ अधोभक्तस्य खरूपमाह-अधोभक्तमित्यादि / अधोभक्तमिति समधातूनां समदोषप्रकृतीनां च / सर्व एवेति समसर्वरस | स्येति भोजनान्त इत्यर्थः // 7 // आहारः स्मृत इत्यर्थः॥ 64 // मध्यभक्तं नाम-यन्मध्ये भक्तस्य पीयते // 71 // __ अत ऊर्ध्व दशौषधकालान् वक्ष्यामः / तत्रा- मध्येभक्तमाह-मध्येभक्तमित्यादि // 71 // भक्तं प्राग्भक्तमधोभक्तं मध्येभक्तमन्तराभक्तंसभक्तं पीतं यदन्नमुपयुज्य तदूर्ध्वकाये सामुद्नं मुहुर्मुहुर्मासं प्रासान्तरं चेति दशौषध हन्याद्दान् बहुविधांश्च बलं ददाति // कालाः॥६५॥ मध्ये तु पीतमपहन्त्यविसारिभावाअतो दशौषधकालानिर्दिशन्नाह-अत ऊर्ध्व मित्यादि / ये मध्यदेहमभिभूय भवन्ति रोगाः॥७२॥ तेष्वौषधकालेष्वभक्कादिकं दशप्रकारमौषधं योज्यम् / औषध अधोभक्कमध्येभक्तयोर्गुणमाह-पीतमित्यादि / बलं ददाकालान् प्रत्येकं निर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि / 'अभक्तम्' इत्यस्य तीति ऊर्ध्वकाय एव / मध्ये तु पीतं 'भक्तस्य' इति शेषः / स्थाने 'निर्भक्तम्' इत्यन्ये पठन्ति // 65 // अविसारिभावात् अविप्रसरणखभावात् / मध्यदेश कोष्ठम् / तत्राभक्तं तु यत् केवलमेवौषधमुपयुज्यते // 66 // अभिभूय व्याप्य // 72 // तत्राभक्तमित्यादेरौषधकालोद्देशस्य प्रपञ्चमाह-तत्राभक्त- __ अन्तराभक्तं नाम-यदन्तरा पीयते पूर्वापरयोर्भमित्यादि / तत्र तेष्वभक्तादिषु मध्ये यत् केवलमन्नरहितमौ- क्तयोः॥ 73 // षधमुपयुज्यते तदभक्तम् // 66 // __ अन्तराभक्तमाह-अन्तराभक्तमित्यादि / अन्तराभक्तं यत् वीर्याधिकं भवति भेषजमन्त्रहीनं पूर्वापरयोभक्तयोरन्तरा मध्ये पीयते, पूर्वापरयोरिति प्रातःसाहन्यातथाऽऽमयमसंशयमाशु चैव // यन्तनयो जनयोरित्यर्थः // 73 // तेद्वालवृद्धवनितामृदवस्तु पीत्वा सभक्तं नाम-यत् सह भक्तेन // 74 // ग्लानिं परां समुपयान्ति बलक्षयं च // 67 // सभक्तमाह-सभक्तमित्यादि / सभक्तं भक्केन सह साधितं, अभक्तस्य खरूपमभिधाय गुणं विषयं च प्रतिपादयन्नाह- भक्तयुक्तं वा // 74 // वीर्याधिकमित्यादि / वनिता स्त्री, मृदवः सुकुमाराः / बालादीना- पथ्यं सभक्तमबलाबलयोर्हि नित्यं मभक्तोषधनिषेधमभिदधद्वालादिभ्य इतर तु अभक्तविषयं बोध- तद्वेषिणामपि तथा शिशुवृद्धयोश्च // यति / तत्राभकं खित्यादिकं भाष्यं, वीयोधिकमित्यादिका हृद्यं मनोबलकरं त्वथ दीपनं च पथ्यं सदा भवति चान्तरभक्तकं यत् // 75 // १'दादशान प्रविचारानेतानेव प्रचक्षते' इति पा० / 2 'तत्र निर्भक्त' इति पा० / 3 'इदानी दशौषधकालारम्भः, तानुदेशतो | 1 'यद्वक्त्वा पीयते' इति पा०। 2 'तु यत् पूर्वापरयोभक्तनिर्दिशन्नाइ' इति पा० / 4 'तदामयम इति पा०। 5 'तद्वाल- योरन्तरे' इति पा० / 3 'सभक्तं नाम औषधेषु यत् साध्यते वृद्धयुवतीमृदवोऽथ पीत्वा' इति पा०। भकम्' इति पा.

Page #911
814 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं अन्तराभक्तसभक्तयोर्गुणविषयावाह-हृद्यमित्यादि / हृद्यं | तथाऽनश्रद्धायां क्लमपरिममे कुक्षौ च शिथिले हृदयाय हितम् / मनोबलकरमिति मनोबलं मनःसामर्थ्य | प्रदेयस्त्वाहारो भवति भिषजां कालः स तु मतः८४ तत्करोतीत्यर्थः / अबलाबलयोरिति स्त्रीदुर्बलयोरित्यर्थः / तद्दे- इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रे तन्त्रभूषणाध्यायेषु षिणामिति मेषजद्वेषिणामित्यर्थः // 75 // वस्ववृत्ताध्यायो नाम (द्वितीयोऽध्यायः, सामुद्नं नाम-यद्भक्तस्यादावन्ते च पीयते // 76 // आदितः) चतुःषष्टितमोऽध्यायः॥६४॥ दोषे द्विधा प्रविसृते तु समुद्गसंज्ञ ___ एवमौषधकालान् प्रदर्याऽधुनाऽऽहारस्य श्रेयस्करत्वात्तमाद्यन्तयोर्यदशनस्य निषेव्यते तु // 77 // कालमाह-विसृष्टे इत्यादि / (प्रत्यर्तुविहिताहारो हि कालोसामुगमाह-सामुद्गमित्यादि / द्विधा प्रविसृते ऊोधःप्र- | पयुक्तः सुखवाय संपद्यते, अतस्तत्कालं नियमयन्नाह-विसृष्टे सूते इत्यर्थः / दोषे समुद्गसंज्ञं निषेव्यते इति संबन्धः / इत्यादि / ) विसृष्टे विण्मूत्रे इति प्रवृत्ते विण्मूत्रे / विशदकरणे इति ननु, सामुद्गविवरणे भक्तस्यादावन्ते चेत्युपादानात् 'आद्यन्त- विशदानि करणानि यस्मिन् देहे स विशदकरणः तस्मिन् , योर्यदशनस्य' इति गतार्थम् ? उच्यते-चूर्णकल्कादीनामपि | विशदेन्द्रिये इत्यर्थः / देहे सुलघाविति शरीरे गुरुत्वरहिते समुद्रसंज्ञार्थ घुनरुक्तिः, अन्यथाऽनन्तरोक्तस्य 'पीतं' इत्यस्या- | इत्यर्थः / विशुद्ध चोद्गारे इति मधुराम्लधूमगन्धिवियुक्ते इत्यर्थः / नुवर्तनात् पानस्यैव समुद्रसंज्ञा स्यात् // 76 // 7 // हृदि सुविमले इति निराकुले हृदये इत्यर्थः / वाते सरतीति मुहुर्मुहुर्नाम-सभक्तमभक्तं वा यदौषधं मुहुर्मु अधः प्रवहति वाते इत्यर्थः / अन्नश्रद्धायां भक्काकाङ्खायामि त्यर्थः / क्लमपरिगमे इति अनायासश्रमरहिते इत्यर्थः / कुक्षौ च हुरुपयुज्यते // 78 // शिथिले इति बुभुक्षोदयात् सस्ते कुक्षौ स्तब्धतारहिते इत्यर्थः / श्वासे मुहुर्मुहुरतिप्रसृते च कासे आहारो दातव्यो भवति भिषजा वैद्येन, यतः कालः स तु मतः हिक्कावमीषु स वदन्त्युपयाज्यमेतत् // 79 // स एव मत इत्यर्थः / तु शब्दोऽत्र अवधारणार्थः। भिषग्ग्रहण मुहुर्मुहुरौषधमाह-मुहुर्मुहुरित्यादि / मुहुर्मुहुः भक्तसहितं | वैद्यप्रत्यवेक्षितस्याहारस्य भोज्यत्वप्रतिपादनार्थम् // 84 // भक्तरहितं वा यदौषधं वारं वारं प्रयुज्यते तन्मुहुर्मुहुरित्यर्थः।। इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुत. मुहर्मुहुरित्येतच्छासकासादिषूपयोज्यम् // 78 // 79 // व्याख्यायामुत्तरतन्त्रे चतुःषष्टितमोऽध्यायः // 64 // प्रासं तु-यत्पिण्डव्यामिश्रम् // 8 // . प्रासमाह-पिण्डव्यामिश्रमिति कवलव्यामिश्रमित्यर्थः / / ... पञ्चषष्टितमोऽध्यायः। तत्रान्तरदर्शनात् प्रासं प्रासमिति बोद्धव्यम् // 8 // अथातस्तत्रयुक्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः॥१॥ प्रासान्तरं तु यासास्तरेषु // 81 // यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ प्रासान्तरमाह-प्रासान्तरेष्विति कवलान्तरेष्वित्यर्थः 81 खस्थवृत्तानन्तरं खस्थविध्यर्थस्य तत्रयुक्तिभिः प्रसाधना तन्त्रयुक्त्यध्यायारम्भः-अथात इत्यादि / अथात इति पूर्ववत् ग्रासेषु चूर्णमबलाग्निषु दीपनीयं वाजीकराण्यपि त योजयितुं यतेत // व्याख्येयम् / त्रायते शरीरमनेनेति तन्त्रं शास्त्रं चिकित्सा च, तस्य युक्तयो योजनास्तत्रयुक्तयः, ता अधिकृत्य कृतोऽ. ग्रासान्तरेषु वितरेद्वमनीयधूमान् ध्यायः, तम् / वेदोत्पत्तिवदत्र तद्धितलोपः। ताश्च तत्रयोजना श्वासादिषु प्रथितदृष्टगुणांश्च लेहान् // 82 // द्विविधाः-वाक्ययोजना अर्थयोजनाश्च तत्र वाक्ययोजना योअनयोर्विषयमाह-प्रासेवित्यादि। अबलामिषु दुर्बलाग्निषु। गोद्देशनिर्देशाद्याः, अर्थयोजना अधिकरणपदार्थादयः // 1 // 2 // वमनीयधूमानिति स्नायुचर्मखुरप्रभृतिभिः कृतान् // 82 // द्वात्रिंशत्तत्रयुक्तयो भवन्ति शास्त्रे। तद्यथाएवमेते दशौषधकालाः // 83 // | अधिकरणं 1, योगः 2, पदार्थः 3, हेत्वर्थः 4, सांप्रतं संग्रहमाह-एवमित्यादि // 83 // | उद्देशः 5, निर्देशः 6, उपदेशः 7, अपदेशः 8, प्रदेशः 9, अतिदेशः 10, अपवर्जः 11, वाक्यशेषः विसृष्टे विण्मूत्रे विशदकरणे देहे च सुलधौ 12, अर्थापत्तिः१३, विपर्ययः१४, प्रसङ्गः१५, एकाविशुद्ध चोद्गारे हृदि सुविमले वाते च सरति // न्तः 16, अनेकान्तः 17, पूर्वपक्षः 18, निर्णयः 19, अनुमतं 20, विधानम् 21, अनागतावेक्षणम् 1 'तु' इति पा०। 2 'मुहुर्मुहुर्यत् सभक्तमभक्तं वा तन्मुहु , अतिक्रान्तावेक्षणं 23, संशयः 24, व्याख्यानं मुहुः' इति पा०। 3 'ग्रासान्तरं नाम यदुभयोसियोर्मध्ये प्रयुज्यते' इति पा०। 4 'ग्रासेषु पीतमुपयाति विपकमाशु वृद्धेऽ. | 25, स्वसंशा 26, निर्वचनं 27, निदर्शनं 28, बलेषु च हितं प्रबदन्ति सन्तः' इति पा०।। 1 चिकित्सितम्' इति पा०।

Page #912
सुश्रुतसंहिता / अध्यायः 65] 815 नियोगः 29, विकल्पः 30, समुच्चयः 31, ऊह्यम् यथाऽम्बुजवनस्यार्कः प्रदीपो वेश्मनो यथा // 32, इति // 3 // प्रबोधस्य प्रकाशार्थ तथा तन्त्रस्य युक्तयः॥७॥ संख्याभेदेन तन्त्रयुक्तीनिर्दिशन्नाह द्वात्रिंशदित्यादि / शास्त्रे केचिदत्र तन्त्रयुक्तीनां स्तुत्यर्थ श्लोकं पठन्ति-यथाऽम्बुज. सौश्रुते / अधिकरणमित्यादिसंख्येयनिर्देशादेव द्वात्रिंशत् संख्या | वनस्यार्क इत्यादि / एष च श्लोकष्टीकासु मूलखेन न वर्णितः लब्धा, अतस्तत्करणमन्यतन्त्रोक्ताः षट्त्रिंशच्चत्वारिंशद्वा तन्त्र-॥७॥ यक्तय इति संख्यानिषेधार्थम् / शास्त्रे इत्यत्रान्ये समासेनेति | तत्रयममधिकयोच्यते तदधिकरण: यथापठिला व्याख्यानयन्ति-अन्यत्र विस्तरेण षदत्रिंशचत्वारिं | रसं दोषं वा // 8 // शद्वा तत्रयुक्तयः; अत्र द्वात्रिंशदिति समासेनोक्तम् / कतमास्ता अतः परमुद्दिष्टानां तत्रयुक्तीनां विवरणमाह-तत्रेत्यादि / स्तत्रयुक्तय इत्याह-तद्यथेत्यादि / तद्यथेति निदर्शनम् / अधि तत्र तासु तत्रयुक्तिषु मध्ये; यमर्थमधिकृत्य अपरे अर्था अभि. करणादीनि सूत्रकार एव व्याख्यास्यति // 3 // धीयन्ते तदधिकरणसंज्ञं भवति उदाहरणमाह-रसं दोषं वेति / अत्रासां तन्त्रयुक्तीनां किं प्रयोजनम् ? उच्यते एतेनैतदुक्तं भवति-रसं दोषं वा अधिकृत्य यत्तदुल्लेखाभावेऽ. वाक्ययोजनमर्थयोजनं च.॥४॥ प्यर्थजातमभिहितं तत् सर्वं तदधिकारे प्रेतीयत इत्यर्थः // 8 // एवं तत्रयुक्तीरुद्देशतः प्रतिपाद्य तासां तत्रयुक्तीनां प्रयोजन- येन वाक्यं यज्यते स योगः। यथामाह-अत्रासामित्यादि / अत्र चिकित्साशास्त्रे / वाक्ययोजन 'तैलं पिबेच्चामृतवल्लिनिम्बमर्थयोजनं चेति वाक्यस्यासंबद्धस्य योजनं संबन्धनं वाक्ययोजन, हिंस्राभयावृक्षकपिप्पलीभिः॥ लीनस्यासातस्य चार्थस्य प्रकाशनं सङ्गतीकरणं चार्थयोजनम् / सिद्धं बलाभ्यां च सदेवदारु तत्र कासांचित्तत्रयुक्तीनां योगोद्देश निर्देशादीनां वाक्ययोजनं. हिताय नित्यं गलगण्डरोगे॥ कासाच्चिदधिकरणपदार्थोह्यादीनामर्थयोजनं प्रयोजनम् // 4 // इत्यत्र तैलं सिद्धं पिबेदिति प्रथमं वक्तव्ये तृतीभवन्ति चात्र श्लोकाः यपादे सिद्धमिति प्रयुक्तं, एवं दूरस्थानामपि पदाअसद्वादिप्रयुक्तानां वाक्यानां प्रतिषेधनम् // नामेकीकरणं योगः॥९॥ स्ववाक्यसिद्धिरपि च क्रियते तत्रयुक्तितः॥५॥ | योगाख्यां तन्त्रयुक्तिमाह-येनेत्यादि / येन व्यत्यासोक्तानां व्यक्ता नोक्तास्तु ये ह्या लीना ये चाप्य निर्मलाः॥ सन्निकृष्टविप्रकृष्टानां पदानामेकीकरणं स योग इत्यर्थः / व्यत्यालेशोक्ता ये चें केचित्स्युस्तेषां चापि प्रसाधनम्॥६॥ | सेनोक्तं पदयोगं दर्शयन्नाह-तैलमित्यादि / विपर्ययेणोकस्य अत्रैव पर्वाचार्यपठितौ श्लोकावधिकार्थख्यापनायाह-अस- पदस्यैकीकरणं योग इत्यर्थः / येनेत्यादि सूत्र, येन व्यत्यासोक्तानां द्वादिप्रयक्तानामित्यादि / असद्वादिनो हि प्रतिरसपाकवादिनः इत्यादिसूत्रार्थः, यथेत्याधुदाहरणम् / एवं सन्निकृष्टस्य विपर्यपाकत्रयवादिनो गुणकर्तृत्ववादिनो वेत्यादयः। प्रतिषेधनम् अपदे- योक्तस्य पदस्यापहरणं मुख्यमेकीकरणं प्रतिपाद्य दूरस्थानामशादिभिस्तन्त्रयुक्तिभिः परपक्षदूषणम् / खवाक्यसिद्धिः खवा- | प्युद्देशेनाह-एवं दूरस्थानामपीति // 9 // क्यस्थापनं निर्णयाख्यया तन्त्रयुक्त्या / यथा-प्रतिरसं पाक योऽर्थोऽभिहितः सूत्रे पदे वा स पदार्थः, इत्यसद्वादिदर्शनमपदेशाख्यया तत्रयुक्त्या द्रव्यादिविज्ञाने निराकृतं, तत्रैव द्विविधः पाक इत्यादिखमतसाधनं निर्णयाख्यया | पदस्य पदयाः पदाना वाऽथः पदार्थः, अपरिमितत्रयुक्त्या कृतम् / व्यक्ता नोक्ताः स्पष्टतया नोकाः / लीना ताश्च पदाथोः / यथा-स्नेहखेदाञ्जनेषु निर्दिष्टेष असम्यग्दर्शिताः / अनिर्मला लेशेनोक्ताः / तेषां प्रसाधनं योग द्वयोस्त्रयाणां वाऽर्थानामुपपत्तिदृश्यते,तत्रयोऽर्थः प्रमृतिभिः क्रियते // 5 // 6 // पूर्वापरयोगसिद्धो भवति स ग्रहीतव्यः, यथा१"कियत्यस्तत्रयुक्तय इत्याह-' इति पा० / 2 'समासेने- ते विपर्ययाख्यतत्रयुक्त्या व्याख्यायन्ते। लीना असम्यग्दर्शिता विशेष त्यर्थः / व्यासतश्च षट्त्रिंशत्तत्रयुक्तयः कैश्चित् प्रतिपादिताः / दिव्यादिवाचकाः, ते प्रकरणादिभिः स्पष्टीक्रियन्ते / अमोपहते अत्र संख्येयनिर्देशादेव संख्यालामे सति संख्योपादानं नियमार्थ देशे सिरासन्ध्यस्थिवर्जिते' इत्यादिका अर्था अनिर्मलाः, ते व्याख्यानिय त्या. | नादिभिरूहादिभिर्व्यज्यन्ते / तेषां चापि प्रसाधनं तत्रयुक्तिभिः कृतम्' इति पा०। 3 'तयुक्तिभिः' इति पा०। 4 'व्यत्यासोक्ताश्च' इति पा०। 5 'कचित्तत्रे' इति पा० / 6 व्यत्यासोक्ता क्रियते' इति पा० / विपर्ययेणोक्ताः' इति पा० / ७'असदादिप्रयुक्तानां वचनाना 1 'प्रबोध्यस्य' इति पा० / 2 'अस्थायमर्थः-यमर्थमधिकृत्य प्रतिषेधनं परमतं निराकृत्य स्वमतयोजना, असदादिवाक्यप्रतिषेध- येऽर्था अभिधीयन्ते तदधिकरणसंशं सर्वस्याभिधेयस्येति / तमेवार्थयुक्तयो म्यादिषिशाने दर्शिताः / स्ववाक्यं मधुरकटुकाविल्यादिकं माह-यथा-रस दोषं चेति, रसविशाने रसमधिकृत्य दोषविशाने खमतस्थापन, श्वमपि तत्रैव दर्शितम् / व्यत्यासोका विपर्ययेणोक्काः, दोषमधिकृत्य चोच्यत इति' इति पा० /

Page #913
निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरतत्रं matwww 'वेदोत्पत्तिमध्यायं व्याख्यास्याम' इत्युक्ते सन्दिह्यते उद्देशलक्षणमाह-समासेत्यादि / संक्षेपेण भणनमुद्देश बुद्धिः-कतमस्य वेदस्योत्पत्तिं वक्ष्यतीति, यतः / इत्यर्थः / उदाहरणमाह-यथा शल्यमिति / सर्वमेवाबाधजऋग्वेदादयस्तु वेदाः; 'विद विचारणे, विद्द लामे,' ननं संक्षेपेण शल्यमुच्यते, नतु शारीरागन्तुभेदेन प्रपञ्चइत्येतयोश्च धात्वोरनेकार्थयोः प्रयोगात्, तत्र पूर्वा- | नात् // 12 // परयोगमुपलभ्य प्रतिपत्तिर्भवति-आयुर्वेदोत्पत्ति- विस्तरवचनं निर्देशः / यथा-शारीरमागन्तुकं मयं विवक्षुरिति एष पदार्थः॥१०॥ चेति // 13 // पदार्थाभिधां तनयुक्तिमाह-योऽर्थोऽभिहित इत्यादि / निर्देशलक्षणमाह-विस्तरेत्यादि / विस्तरेण भाषणं निर्देश पद्यते गम्यते येनार्थ इति सूत्रस्यापि पदत्वात् सूत्रे योऽर्थः / इत्यर्थः / उदाहरणमाह-यथा शारीरमागन्तुकं चेति / शारीप्रतिपादितः स पदार्थः / पदार्थाख्यतन्त्रयुक्तिप्रतिपादकं लक्षण- | रशल्यमागन्तुकं च शल्यमिति शल्यं द्विविधमुच्यते // 13 // मभिधायेदानी तयाख्यातुकामः प्रथमं तदवयवस्य समासम एवमित्यपदेशः। यथा-'तथा न जाग्रयाद्रात्री भिधत्त-पदस्थेत्यादि / अधुना बहुषु पदार्थेषु निर्धार्य विशिष्टप | दिवास्वप्नं च वर्जयेत्' इति // 14 // दार्थग्रहणाय पदार्थबहुखं प्रतिपादयति-अपरिमिता इत्यादि / कथमित्याह-यथेत्यादि / तत्र स्नेहशब्दे निर्दिष्टे हि गुणप्रेमसर्पिषां | उपदेशलक्षणमाह-एवमित्यादि / एवं कुर्यादित्युपदेश / त्रयाणामर्थानामुपपत्तिदृश्यते, खेदशब्देनापि साग्निनिरनिकयो-| इत्यर्थः / उदाहरणमाह-यथेत्यादि / ननु, उपदेशनियोगयोः रूष्मणोः प्राप्तिः, अन्जनशब्देनापि नयनाजनाभ्यङ्गयोः प्राप्तिः, को भेदः? उच्यते, प्रायिक उपदेशः, यथा-रात्रौ न जागृ. तेषु पदार्थेषु यादृशः पदार्थों गृह्यते तादृशमाह-तत्र योऽर्थ यादिति प्रायिकत्वेनोपन्यस्तं, कफाद्यभिभूते तु तत्र रात्रिजाग. इत्यादि / पूर्वोक्तपरोक्तवाक्यसंबन्धेनोपपन्नो योऽर्थों भवति स रणस्यापि शस्तखात्; दिवा न खापं कुर्यादित्यपि प्रायिक, ग्रहीतव्य इत्यर्थः / उदाहरणमाह-यथा वेदोत्पत्तिमि ग्रीष्मे तृष्णाद्यन्वये च दिवाखापस्योचितत्वात् ; नियोगश्चाप्रात्यादि / सन्दियते सन्देहं गच्छतीत्यर्थः / कथं सन्दियत | यिकः, यथा-पथ्यमेव भोक्तव्यमिति; यद्यपि 'ज्वरितोऽहितइत्याह-कतमस्येत्यादि / यतः ऋग्वेदादयो वेदास्ततः कत मश्नीयाद्यद्यप्यस्यारुचिर्भवेत्' इत्यादिनाऽपथ्यभोजनस्याप्यवमस्या वेदस्योत्पत्ति वक्ष्यतीति सन्दिह्यते, तस्मिन् सन्देहे यथा | काशः, तथाऽपि तदानीमपथ्यस्यैव पथ्यसमिति नियोगस्य प्रत्ययार्थः खीकर्तव्यस्तथाऽऽह-विदित्यादि-आयर्वेदमि- व्यभिचारो नास्ति // 14 // च्छाम इहोपदिश्यमानम्' इत्यस्मिन्नायुर्वेदशब्दः श्रूयते, अतोऽत्र अनेन कारणेनेत्यपदेशः, यथाऽपदिश्यतेवेद आयुर्वेद इत्यभिप्रायः // 10 // | मधुरः श्लेष्माणमभिवर्धयतीति // 15 // यदन्यदुक्तमन्यार्थसाधकं भवति स वर्क अपदेशलक्षणमाह-अनेनेत्यादि / अनेन कारणेनेति कार्य यथा-पिण्डोऽद्भिःप्रक्रियते तथा मापदग्ध- प्रति हेतुकथनमपदेश इत्यर्थः / उदाहरणमाह-यथापदिश्यत प्रभृतिभिर्मणः प्रक्लियत हति // 11 // इत्यादि / यथापदिश्यत इति उदाहरणोपक्रमे / द्रव्यविशेषो मधुरः कुतः श्लेष्माणं वर्धयति ? अत्र मधुरः श्लेष्माणं वर्धहेलर्थतन्त्रयुक्तलक्षणमाह-यदन्यदित्यादि / उदाहरण यति अर्थानिजभावेन मधुरत्वेन वर्धयति // 15 // माह-यथा मृदित्यादि / अत्र बाधेन मृत्पिण्डदृष्टान्तेन माषदुग्धयोगादिभिराभ्यन्तरो व्रणप्रक्लेदः साध्यते // 11 // प्रकृतस्यातिक्रान्तेन साधनं प्रदेशः / यथासमासवचनमुहेशः। यथा-शल्यमिति // 12 // देवदत्तस्यानेन शल्यमुद्धृतं तथा यशदत्तस्याप्यय मुद्धरिष्यतीति // 16 // 1 'वेदस्यायमुत्पत्ति विवक्षारति' इति पा०। 2 'पद्यते गम्य- प्रदेशमाह-प्रकृतस्येत्यादि / उदाहरणमाह-यथा देवतेऽनेनार्थोऽस्मिन्निति व्युत्पत्त्या सूत्रस्यापि पदत्वं, अतः सूत्रोक्तार्थ- | दत्तस्येत्यादि / अत्र यज्ञदत्तस्य शल्योद्धरणं प्रस्तुतं, तद्देवदत्तस्य स्यापि पदार्थता अन्ये तु सूत्रपदे इति पठित्वा व्याख्यानयन्ति- शल्योद्धरणेनातिक्रान्तेन साध्यते // 16 // . सूत्रस्य पदं सूत्रपदं तस्मिन् योऽर्थः स पदार्थः / पदे इत्येकत्व- प्रेक्रतस्यानागतस्य साधनमतिदेशः। यथा-यतोनिदेशादेकस्यैव पदस्य योऽर्थः स एव परं पदार्थः स्यादित्यतऽस्य वायरूर्वमुत्तिष्ठते तेनोदावी स्यादिति // 17 // आह-पदस्येत्यादि / अनेकार्थ पदं दर्शयन्नाह-तत्र नेहेत्यादि / नेहशब्दो मैच्या रसधातौ सर्पिरादौ च वर्तते; स्वेदशब्दोऽग्नि अतिदेशमाह-प्रकृतस्येत्यादि / अनागतस्य भविष्यतः / खेदोष्मस्वेदादिषूक्तः, अजनशब्दो नेत्राजनाभ्यङ्ग्योः पूर्वापरयोग | उदाहरणमाह-यथा यत इत्यादि / अत्र वायोर्ध्वमुत्थानं सिद्ध इति पूर्वापरसंबन्धी यो योगः प्रकृतिप्रत्ययसंवन्धः तेन सिद्धः, १'तमात्' इति पा० / 2 हाराणचन्द्रस्तु 'इतरत्र विहितस्य वृद्धव्यवहाराषः सिख इत्यन्ये / तमेव संशयमाह-कतमस्येत्यादि। विधेरितरत्र प्रयोगायोपदेशोऽतिदेशः, यथा-'एष एव विधिः कार्यः इति पा०। 3 'यदुक्तमुमयार्थसाधकं' इति पा०। शिशिरे समुदाइतः' इति' पठति, भयमेव साधुपाठः।

Page #914
अध्यायः 65] सुश्रुतसंहिता / प्रकृतम् / तेन प्रस्तुतेन अनागतं भविष्यदुदावर्तित्वं साध्यते / कारे तरुणज्वरिणः स्नेहशोधने निषिद्ध इति अधिकरणेऽन्तरिउदावर्ती स्यात् उदावती संभाव्येत // 17 // | तस्यार्थस्यासकृदुक्तिः // 22 // अभिव्याप्यापकर्षणमपवर्गः / यथा-अस्खेद्या (सर्वत्र यदवधारणेनोच्यते सएकान्तः।यथाविषोपसृष्टाः, अन्यत्र कीटविषादिति // 18 // त्रिवृद्विरेचयति, मदनफलं वामयति(एव)॥ 23 // अपवर्गमाह-अभिव्याप्येत्यादि / (गुणक्रियादिभिः सर्वतो। एकान्तलक्षणमाह-सर्वत्रेत्यादि / अवधारणेन अविकघा अभिव्याप्य कस्यचित पदार्थस्य तेभ्यो गुणाक्रियादिभ्यःस्पेिन. नियमेनेत्यर्थः उदाहरणेऽवधारणवाचिन एवकारस्य पृथकरणम् अपवर्गः)। उदाहरणमाह-यथा अखेद्या इत्यादि। निर्देशात् / उदाहरणमाह-यथा त्रिवृद्विरेचयतीति // 23 // उत्सर्गरूपतया विषोपसृष्टानस्वेद्यान् प्रतिपाद्यापवादमाह- चित्तथा कचिदन्यथेति यः सोऽनेकान्तः / अन्यत्रेत्यादि // 18 // यथा-केचिदाचार्या अवते द्रव्यं प्रधान, केचिद्रसं, येन पदेनानुक्तेन वाक्यं समाप्येत स वाक्य- केचिद्वीर्य केचिद्विपाकमिति // 24 // शेषः / यथा-शिरःपाणिपादपार्श्वपृष्ठोदरोरसा. अनेकान्तमाह-कचित्तथेत्यादि / उदाहरणमाह-यथा मित्युक्ते पुरुषग्रहणं विनाऽपि गम्यते पुरुष- केचिदाचार्या ब्रवते द्रव्यं प्रधान मित्यादि / स्पष्टार्थः // 24 // स्येति // 19 // - आक्षेपपूर्वकः प्रश्नः पूर्वपक्षः / यथा-कथं वातवाक्यशेषमाह-येनेत्यादि / उदाहरणमाह-यथा शिर निमित्ताश्चत्वारःप्रमेहा असाध्या भवन्तीति // 25 // इत्यादि / गम्यते ज्ञायत इत्यर्थः // 19 // | पूर्वपक्षमाह-आक्षेपेत्यादि / उदाहरणमाह-यथेत्यादि / . यदकीर्तितमर्थादापद्यते साऽर्थापत्तिः। यथा- अत्रैव दोषजानां साध्यत्वेनोपलब्धेरिति हेतोः पूर्वपक्षावतारः / ओदनं भोक्ष्ये इत्युक्तेऽथोंदापन्नं भवति-नाय | निर्णयानत्वेनार्थसाधनत्वमेव संशयस्यापि // 25 // पिपासुर्यवागूमिति // 20 // अर्थापत्तिमाह-यदकीर्तितमित्यादि / अकीर्तितम् अप्रतिपा | तस्योत्तरं निर्णयः। यथा-शरीरं प्रपीड्य पश्चा दधो गत्वा वसामेदोमजानुविद्धं मूत्रं विसृजति दितम् / तदुदाहरणमाह-यथौदनमित्यादि / नायं पातुमिच्छु | वातः, एवमसाध्या वातजा इति // 26 // र्यवागूमित्यर्थः // 20 // तथा चोक्तम्यद्यत्राभिहितं तस्य प्रातिलोम्यं विपर्ययः / कृत्स्नं शरीरं निष्पीड्य मेदोमजावसायुतः॥ यथा-कृशाल्पप्राणभीरवो दुश्चिकित्स्या इत्युक्ते विपरीतं गृह्यते दृढायः सुचिकित्स्या इति // 21 // अधःप्रकुप्यते वायुस्तेनासाध्यास्तु वातजाः // 27 // विपर्ययमाह-यात्राभिहितमित्यादि / प्रातिलोम्यं विपरी निर्णयमाह-तस्योत्तरमित्यादि / तस्य पूर्वपक्षस्य यदुत्तरं तम् / उदाहरणमाह-यथा कृशाल्पेत्यादि / विपर्ययेण विप स निर्णय इत्यर्थः / उदाहरणमाह-यथा शरीरमित्यादि / रीतमेव गम्यते, अर्थापत्त्या अविपरीत एवार्थः प्रतीयत इत्य यतः शरीरपीडादिकं कृत्वा वसाधन्वितं मूत्रं वातो विसृजति, नयोर्भेदः // 21 // अतो मज्जाक्षये पूर्वपूर्वधातुक्षयादसाध्यवमित्यर्थः // 26 // 27 // . प्रकरणान्तरेण समापनं प्रसङ्गः, यद्वा प्रकरणा- परमतमप्रतिषिद्धमनुमतम् / यथा-अन्यो ब्रून्तरितो योऽर्थोऽसकृदुक्तः समाप्यते स प्रसङ्गः। यात्-सप्त रसा इति, तच्चाप्रतिषेधादनुमन्यते यथा-पञ्चमहाभूतशरीरिसमवायः पुरुषस्तस्मिन् कथंचिदिति // 28 // क्रिया सोऽधिष्ठानमिति वेदोत्पत्तावभिधाय, भूत- अनुमतमाह--परमत मित्यादि / अप्रतिषिद्धम् अधिगतचिन्तायां पुनरुक्तं-यतोऽभिहितं पञ्चमहाभूतशरी- मित्यर्थः / उदाहरणमाह-यथेत्यादि / कथचिदिति केनापि रिसमवायः पुरुष इति, स खल्वेष कर्मपुरुषश्वि स खल्वेष कर्मपुरुषश्वि- प्रकारेणेत्यर्थः // 28 // कित्साधिकृत इति // 22 // . प्रसङ्गमाह-प्रकरणान्तरेणेत्यादि / प्रकरणान्तरेणेति प्रक- विशमण्येकादश प्रकरणानुपूयोऽभिहितानि 29 प्रकरणानुपूर्व्याऽभिहितं विधानम् / यथा-सरणान्तरोनार्थेनेत्यर्थः / समानं तुल्यम् / उदाहरणमाहयथेत्यादि / प्रकरणान्तरेषु असकृदुक्तः पुनः पुनरुक्तः। समा- विधानमाह-प्रकरणेत्यादि / प्रकरणानुपूर्व्याऽभिहितमिति प्यते समाप्ति नीयते / तदेव कथ्यते यथेत्यादि / अपरे त यथाक्रममुक्तम् / चन्द्रनन्दनेन च 'परिपाट्याऽर्थकथनं विधा'अधिकरणान्तरितो योऽर्थोऽसकृदुक्क' इति पठिला व्याख्यान नम्' इति विधानलक्षणं कृतम् / उदाहरणमाह- यथा सक्थी. यन्ति-स्नेहविरेकाधिकारयोर्नवज्वरी निषिद्धः, पुनवराधि- त्यादि / मर्मणां प्रकरणानुपूर्व्या अभिधानं क्षिप्ततलहृदये. त्यादिकम् // 29 // 1 'यद्विहितं' इति पा० / 2 'समानं' इति पा० / 3 'योऽधः पुनरुक्तः' इति पा०। 1 अयं पाठः कचित्पुस्तके नोपलभ्यते / सु० सं० 103

Page #915
निबन्धसंग्रहास्यव्याख्यासंबलिता [उपरतत्रं एवं वक्ष्यतीत्यनागतावेक्षणम् / यथा-श्लोक- | असाधारणा, तत्राननुगता स्वशास्त्रेष्वेव प्रयोजनवतीत्यर्थः / स्थाने ब्रूयात-चिकित्सितेषु वक्ष्यामीति // 30 // उदाहरणमाह-यथा मिथुनमित्यादि / ननु, स्वसंशाप्रणयनं अनागतावेक्षणमाह-एवमित्यादि / अनागतस्य भविष्यतः | व्यवहारार्थ क्रियते, न चात्र मिथुनसंशया यन्मधुसर्पिषोर्ग्रहणं अवलोकनं कार्यार्थमवेक्षणमित्यर्थः / उदाहरणमाह-यथा तबारेण व्यवहारो दृश्यते ? उच्यते-उदाहरणमात्रमेतद्यश्लोकेल्यादि // 30 // थाकथंचिदिति / अत एव पक्षान्तरमाह-लोके प्रसिद्धमुदाहयत्पूर्वमुक्तं तदतिक्रान्तावेक्षणम्। यथा-चिकि रणं वा / खसंज्ञया ग्राह्यमित्यर्थः / यथा चतुर्यु नेहेषु महान्नेह संज्ञा / अतः परं केचिदधीयते-यथोष्णभयात् छायामनुसरत्सितेषु ब्रूयात्-श्लोकस्थाने यदीरितमिति // 31 // तीति / ते तूदाहरणमपि तत्रयुक्तिविच्छन्ति / तन युक्तं, अतिक्रान्तावेक्षणमाह-यदित्यादि / अतिक्रान्तस्य अतीतस्य अवेक्षणम् / उदाहरणमाह-यथा चिकित्सितेष्वित्यादि // 31 // उद्देशसूत्रे उदाहरणाख्यतत्रयुक्तेरनुक्तः, संख्याधिक्यप्रसक्तेश्व, तस्माद्यथोष्णेत्यादिकोऽपपाठ एवेति // 34 // उभयहेतुदर्शनं संशयः / यथा-तलहृदया निश्चितं वचनं निर्वचनम् / यथा-आयुर्विद्यभिघातः प्राणहरः, पाणिपादच्छेदनमप्राणहर तेऽस्मिन्ननेन वा आयुर्विन्दतीत्यायुर्वेदः // 35 // मिति // 32 // निर्वचनमाह-निश्चितमित्यादि / उदाहरणमाह- एथा संशयमाह-उभयेत्यादि / उभयोर्विसदृशयोरर्थयोर्हेतुः / आयुर्विद्यतेऽस्मिन् इत्यादि // 35 // तस्य दर्शनम् / उदाहरणमाह-यथा तलेत्यादि / ननु, एतत् | संशयज्ञानार्थमुदाहृतं, संशयोऽस्ति कुतः? तलहृदयाभिघातस्य दृष्टान्तव्यक्तिर्निदर्शनम् / यथा-अग्निर्वायुना तथा पाण्यादिच्छेदस्य प्राणहरवाप्राणहरवाभ्यां पृथग्दार्शतत्वात्। सहितः केक्षे वृद्धि गच्छति तथा वातपित्तकफसत्यं, परं यत्र घातच्छेदयोद्वयोः सद्भावस्तत्र किं तलहृदया दुष्टो व्रण इति // 36 // भिघातान्मरणमुत पाणिपादच्छेदाजीवनमित्येवं संशयः // 32 // निदर्शनमाह-दृष्टान्तव्यक्तिरित्यादि / दृष्टान्तेन व्यक्तितत्रेऽतिशयोपवर्णनं व्याख्यानम् / यथा-इह | यस्मिन् वाक्ये तत्तथा / एतेनैतदुक्तं भवति-दृष्टान्तेनार्थः प्रसाध्यते यत्र तन्निदर्शन मिति / अत एव च निदर्शनातू पञ्चविंशतिकः पुरुषो व्याख्यायते, अन्येष्वायुर्वेद-| हेलथों भिद्यते, हेवर्थस्य दृष्टान्तमात्रलात् / उदाहरणमाहतन्त्रेषु भूतादिप्रभृत्यारभ्य चिन्ता // 33 // यथा अमिरित्यादि / तथेति अभिवृद्धि गच्छतीत्यर्थः // 36 // व्याख्यानमाह-तत्रे इत्यादि / तत्रे शास्त्रे / भतिशयस्य अतिरिक्तस्यार्थस्य उपवर्णनं ख्यापनं व्याख्यानम् / 'तत्रातिशय' इदमेव कर्तव्यमिति नियोगः। यथा-पथ्य मेष इति पाठे तत्रेति निर्धारणे / उदाहरणमाह-यथा इत्यादि।। भोक्तव्यमिति // 37 // . पञ्चविंशतिकः पुरुष इति पञ्चविंशतितम इत्यर्थः, अव्यक्तादी नियोगमाह-इदमित्यादि / उदाहरणमाह-यथा पथ्यनामष्टानां प्रकृति विकारैः षोडशभिः सह चतुर्विंशतिलात् / मित्यादि / (कंचिभियोगो व्यभिचरति, यथा--ज्वरितस्यारुची पुरुष इति क्षेत्रज्ञः। खमतमभिधाय परमतमाह-अन्येष्वायर्वे सख्यामपथ्यमपि दीयते; तदुक्तं.-'ज्वरितोऽहितमश्नीयाद्यदतवेष्वित्यादि / भूतादिस्तामसोऽहकारः एतेन भूतादिमहङ्का | यस्य वरुचिर्भवेत् / अनकाले ह्यभुजानः क्षीयते म्रियतेऽथवा' रमारभ्यान्यायुर्वेदतश्रेषु चिन्ता नवव्यक्तमारभ्येति // 33 // इति / तत्रान्तरेऽप्युक्तं--"उत्पद्यते हि साऽवस्था देशकालअन्यशास्त्रासामान्या वसंशा / यथा-मिथुन बलं प्रति / यस्यां कार्यमकार्य स्यादर्जितं कार्यमेव चमिति मधुसर्पिषोर्ग्रहणं; लोकप्रसिद्धमुदाहरणं वा इति)॥३७॥ // 34 // इदं चैवं चेति समुच्चयः। यथा-मांसबर्गे एणखसंज्ञामाह-अन्यशाखासामान्या खसंझेत्यादि / अन्यानि | हरिणादयो लावातित्तिरिशाराम प्रधानामीति शास्त्राणि आयुर्वेदादपराणि व्याकरणादीनि तेषु, असामान्या उभयथा दर्शनं यथा-किं पित्तव्यतिरेकादन्योऽमिः,माहोस्वित् समुच्चयमाह-इदमित्यादि / उदाहरणमाह-यथा मांसेपित्तमेवामिरिति' इति पा०।१ मित्राश्रयघावेनाश्रितोपघातात् त्यादि / एणादयः प्रधानानि लावादयश्च प्रधानानीति समु. बयश्च // 38 // पाणी पादे वा छिन्ने सति तकादयस्याप्याहतत्वमिति प्राणहरणम. प्राणहरणं वा भवस्विति संशयः स्यादिति' इति पा०। 3 'भूता इदं वेदं वेति विकल्पः। यथा-रसौदनः सघृता दिमारभ्य चिन्ते ति' इति, 'भूतादिप्रकृतिविकृत्यारग्धविन्तः' इति च यवागर्वा (भवस्विति)॥३९॥ पा०। ४'भूतादिप्रतीनि मारमारभ्येत्यर्थः / एतेनान्यत्र 'वृष्टान्तेन दर्शनं निदर्शनम्' इति, 'दृष्टान्तेनार्थः प्रसाध्यते पञ्चविंशतिकः पुरसः' इति पा०।५ 'यथा मिथुनीभूतयोर्वातपित्त- यत्र तनिदर्शनम्' इति च पा०। २'को?' इति पा०। योतिष्मणोः पित्तन्मणोब इम्शब्देन ग्रहणं, तथाभूतयोश्च मन्यासापकमावत्वात् इति पा०।४ भयं पाठः कवित्पुस्तके देकसविषोर्थमकसदेनेति' इति पा०। | नोपलभ्यते। 5 'मस्य चानकान्तिकत्वं प्रागेव परिहतम्' इति पा.।

Page #916
अध्यायः 66] सुश्रुतसंहिता। 819 विकल्पमाह-दं वेत्यादि / प्रत्येक पाशब्दोपादानमत्रो एवं तत्रयुक्तीरभिधायोपसंहरन् प्रतिपादिततत्रयुक्तिविशेषदाहरणे या कृतं तदेकेनापि वाशब्देन पहा विकल्पतादर्श- प्रतिपत्तये श्लोकमाह-भवन्ति चात्रेत्यादि / तत्रयुक्तीनां नार्थ कचित् वाशब्दं बिनाऽपि विकल्पो भवति, यथैकं रोगं विशेषो यथासंबन्धं विदुषा उपधारणीय इत्यर्थः / कार्तिकस्तु प्रति बहुषु योगेषु पाशब्दं विनाऽप्यन्यतमो योगो योज्य इति द्वात्रिंशद्युक्तय इत्यादिकं श्लोकद्वयं पठति // 41-43 // विकल्पः / उदाहरणमाह-यथा रसौदन इत्यादि // 39 // इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतयदनिर्दिष्टं बुख्याऽवगम्यते तदूधम् / यथा व्याख्यायामुत्तरतन्त्रे पश्चषष्टितमोऽध्यायः॥६५॥ अभिहितमन्नपानविधौ चतुर्विधं चासमुपदिश्यते-भक्ष्यं भोज्यं लेां पेयमिति, एवं चतुर्विधे षट्षष्टितमोऽध्यायः। वक्तव्ये द्विविधमभिहितम् इदमत्रोह्यम्-अन्नपाने अथातो दोषमेदविकल्पमध्यायं व्याख्यास्यामः१ विठिीण्योर्डयोर्ग्रहणे कते चतर्णामपि ग्रहणं भव- यथोवाच भगवान धन्वन्तरिः॥२॥ तीति, चतुर्विधश्चाहारः प्रबिरला, प्रायेण द्विविध तत्रयुक्त्यनन्तरं परिशिष्टत्वाद्दोषभेदाध्यायारम्भः-अथात एव; अतो द्वित्वं प्रसिद्धमिति / किश्चान्यत्- इत्यादि / अथेत्यादिकं पूर्ववद्याख्येयम् / धातून दूषयन्तीति अनेन भक्ष्यमवरुद्धं, घनसाधात् पेयेन लेह्य, दोषा वातादयः, तेषां मेदः पृथक्संसर्गसन्निपातमेदेन, तस्य द्रवसाधात् // 40 // विकल्पनमेकैकायनुगमनेन नानाखकरणं प्रपञ्चनं दोषमेदविसांप्रतमूखाख्यां तब्रयुक्तिमाह-यदित्यादि / अनिर्दिष्टमिति कल्पः, तमधिकृत्य कृतः, तम् // 1 // 2 // साक्षादित्यर्थः / उदाहरणमाह-यथाऽभिहितमित्यादि / कथ-| अष्टाङ्गवेदविद्वांसं दिवोदासं महौजसम॥ मत्रोह्यं भवतीति कथनायाह-भक्ष्यं भोज्यं लेह्य पेयमिति | छिन्नशास्त्रार्थसंदेहं सूक्ष्मागाधागमोदधिम् // 3 // चतुर्धा वकव्ये द्विविधममिहितमत्रोधं भवति चातुर्विध्यमत्रोचं विश्वामित्रसुतः श्रीमान् सुश्रुतः परिपृच्छति // भवतीत्यर्थः / बुद्धिगम्यमूत्यं प्राक् प्रतिपादितं तत् कीदृश्या अष्टामेत्यादि / अष्टाङ्गानि शल्यादीनि वाजीकरणान्तानि, बुद्ध्या गम्यत इत्याह-अन्नपाने इत्यादि / औषपानयोविशिष्ट. तान्येव वेद आयुर्वेदः, तेन तत्र वा विद्वान् यस्तम् / महौजसं योरभ्यवहार्ययोर्महणे चतुर्णामभ्यवहार्यविशेषाणां भक्ष्यभोज्यले- | महाप्रभावम् / सूक्ष्मा लीनॉर्थाः, अगाधा दुरवगाहा ये आगमा थपेयानां प्रहणं भवतीति / चातुर्विध्यमेव किमिति नोकमित्या- | एवोदधयस्ते सन्त्यस्मिमिति / श्रीमानिति राजश्रिया ब्राहया शायाह-चतुर्विध इत्यादि / प्रविरल इति प्रकर्षेण विरलः क्वचि- वा अलङ्कतः। ननु, विश्वामित्रो गाधिराजः, तत्सुतत्वेन राजत्कथंचिद्भावात् / प्रकारान्तरेणापि चतुर्विधलमाह-किच्चान्य- | श्रिया योगो युक्तः, कथं ग्राहया श्रियेति ? सत्यं, विश्वामित्रस्य दित्यादि / अत्र केचित्पूर्वपक्षं कुर्वन्ति बाक्यास्यास्पष्टाविद्यमा- ब्राह्मण्यं तपसा, ततो ब्राढ्या श्रिया योगो युक्त एव / अन्ये तु नस्य योजनादूह्यं न तन्त्रयुकिरिति, लीनस्यानिर्दिष्टस्य चार्थस्य | क्षत्रियाणां ब्रह्मर्षिजातत्वेनोभययोग इति मन्यन्ते, अपरेतु वाक्यादेवोहनेनोभयरूपस्य योजनादूह्यं तत्रयुक्तरेव // 40 // विद्यासमात्या ब्राहृया त्रिया योग इति मन्यन्ते / तथा चोक्तम्-"विद्यासमाप्तौ ब्राह्मं वा सत्त्वमार्षमथापि वा / भवन्ति चात्र ध्रुवमाविशति ज्ञानात्तस्माद्वैद्यो द्विजः स्मृतः" इति ॥३॥सामान्यदर्शनेनासां व्यवस्था संप्रदर्शिता // विशेषस्तु यथायोगमुपधार्यों विपश्चिता // 41 // द्विषष्टिोपमेदा ये पुरस्तात्परिकीर्तिताः॥४॥ कति तत्रैकशो शेया द्विशो वाऽण्यथवा विशः। द्वात्रिंशएक्कयो खेतास्तपसारगवेषणे॥ मया सम्यग्विनिहिताः शब्दार्थन्यायसंयुताः // 42 // द्विषष्टिरित्यादि / पुरस्तात्परिकीर्तिताः इति रसमेदविकल्पे। यो ह्येता विधिवद्वेत्ति दीपीभूतास्तु बुद्धिमान् // कुतो द्विषष्टिर्दोषमेदाखिषष्टी रसमेदाइति उच्यते-"द्विषष्टिस पूजा) भिषश्रेष्ठ इति धन्वन्तरेमतम् // 43 // र्दोषमेदाः स्यू रसमेदात्रिषष्टिधा / खास्यं त्रिषष्टं विज्ञेयं तत्र षड्सयोजनम्" इति / कति तत्रैकशो झेया द्विशो वाऽप्यथवा त्रिश इत्याह-"एकशः षट् द्विशस्त्वेकविंशतिश्चतुरन्विता / तत्रयुकिर्नाम (वतीयोऽध्यायः, आदितः) त्रिशो द्वात्रिंशदित्येवं त्रयो दोषात्रिषष्टिधा"-इति ॥४॥पधपधितमोऽध्यायः॥६५॥ तस्य तद्वचनं श्रुत्वा संशयच्छिन्महातपाः॥५॥ प्रीतात्मा नृपशाईल: सुश्रुतायाह तत्वतः॥ . 1 'बुद्धिगम्यं तदूधम्' इति, बुद्धिमता तदूपम्' इति च पा० / 2 'किंचान्यत् बनेन भक्ष्यमवरुवमनसाधाद, पेयेन लेयं, शिष्यप्रश्नमाकर्ण्य गुरुराह-तस्येत्यादि / तस्येति सुक्षु / द्रवसाधर्म्यात्। चतुर्विधवाहारः प्रायेण द्विविधः प्रसिद्ध इति' इति तस्य / तत् इति पूर्वोक्तम् / संशयचिदिति संदेहत्ता पा०१'सामान्यपणेनैता भासतः संप्रदर्शिताः' इति पा०। १अष्टाहायुर्वेदविदं' इति पा. 2 'नानार्थत्वात्' इति पा० / 4 'शब्दन्यायाधंसंयुताः' इति पा०। | 3 'नरशार्दूलः' इति पा०। येषु

Page #917
820 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ उत्तरत प्रीतात्मा तृप्तान्तःकरणः / नृपशार्दूलो राजसत्तमः / तश्वत दोषधातुमलादीनां द्वात्रिंशत् क्षयवृद्धितः / * इति यथार्थभावेन // 5 // द्वे स्थौल्यकार्ये त्रिविधो विसंसाद्यो बलक्षयः // 2 // अयो दोषा धातवश्व पुरीषं मूत्रमेव च // 6 // षट् शोफाः षड् व्रणा वह्नित्रितयं विषमादिकम् / देहं सन्धारयन्त्येते ह्यव्यापन्ना रसैर्हितः॥ आमं विदग्धं विष्टब्धमजीर्णं च तथा त्रिधा // 3 // किमाह भगवानित्याह-त्रय इत्यादि / त्रयो दोषा वाता. इति षट्षष्टिरातङ्काः सूत्रस्थाने निदर्शिताः। दयः, धातवः सप्त रसादयः / अव्यापन्ना अविकृतिंगताः / आमपक्वाशये श्रोत्रे तथेन्द्रियचतुष्टये // 4 // रसैहितैरिति मधुरादिरसैः पथ्यरित्यर्थः / ननु, यथाप्रश्नं प्रत्युत्तरे खगामिषसिरानायुसन्ध्यस्थिमज्जसंभवाः / वाच्ये किमर्थ कति तत्रैकश इत्यादिप्रश्नस्योत्तरार्थे त्रयो दोषा शुक्रे चैकाङ्गसर्वाङ्गगताः सप्ताधिका दश // 5 // इत्याद्यभिधानम् ? उच्यते-धातूनां मलानां च दोषसंसर्गे दोष त्रयोदशावृतैरन्यैर्दोषैः स्युर्मारुतैः खलु / व्यपदेश इत्यादिप्रतिपादनार्थ; अत एवासृजा सह पुरा पञ्चदश चतुर्विधं वातरक्तमाक्षेपश्चापतानकः / प्रसरा अभिहिताः / यद्येवं तर्हि मांसादिभिः सह प्रसरः कुतो पक्षाघातोपतन्त्रश्च मन्यास्तम्भोऽदितस्तथा // 6 // न कीर्तितः ? उच्यते--असंख्येयखात् / अथ कथं तदधिग गृध्रसी सह विश्वाच्या शिरः क्रोष्टकपूर्वकम् / न्तव्यमिति चेत् , दोषलिङ्गेनैव / तथा चात्र वक्ष्यति-तस्मात् खजः पङ्गुः कलायाख्यः कण्टकः पाददाहकृत् // 7 // प्रसङ्गं संयम्येत्यादि / ननु, दोषधातुमलमूलं हि शरीरमित्यने पादहर्षोऽववाहुश्च मूकमिन्मिणगद्दाः / तून्याध्मानद्वयेऽष्ठीलाद्वयम सि षट् तथा // 8 // नैव दोषादिकार्यसमभिहितं; न च शरीरादेहो भिन्नार्थः, तयोः चर्मकीलश्चतस्रश्वाश्मयः पञ्च भगन्दराः / पर्यायशब्दत्वात् ; तत्कथं पुनरुच्यते-एते देहं धारयन्तीति ? तथाऽष्टादश कुष्ठानि किलासानि पुननिधा // 9 // उच्यते-देहशब्देनात्र कर्मपुरुषस्य चिकित्साधिकृतस्य विव. प्रमेहा विंशतिः प्रोक्ताः पिडिका नव तत्कृताः / क्षितलात् // 6 // उदराणि तथाऽष्टी च मूढगर्भस्तथाऽष्टधा // 10 // पुरुषः षोडशकलः प्राणाश्चैकादशैव ये // 7 // बाया विद्रधयः षट् स्युस्तथाऽन्तःस्थाः स्मृता दश / . रोगाणां तु सहनं यच्छतं विंशतिरेव च // विसर्पनाडीस्तनजास्तथैव पञ्च पञ्च च // 11 // शंतं च पश्च द्रव्याणां त्रिसप्तत्यधिकोत्तरम्॥८॥ प्रन्थयः सप्त चैका स्यादपची सप्तधाऽर्बुदम् / व्यासतः कीर्तितं तद्धि गलगण्डास्त्रयः सप्त वृद्धयः परिकीर्तिताः // 12 // कीदृशः पुनरयं देहशब्दाभिधेयः कर्मपुरुष इति पूर्वप्रतिपा उपदंशा मताः पञ्च श्लीपदं च तथा त्रिधा। दितस्यैव कर्मपुरुषस्य स्वरूपं वाच्यं, तत्प्रसंगेनापरमपि प्राणा भग्ना अष्टादश ज्ञेयाः शूकदोषास्तथैव च / दिक यसत्प्रतिपादयितुं सुखस्मरणार्थ प्रतिपादयति-पुरुष चत्वारिंशत्तथाऽष्टौ च क्षुद्ररोगाः प्रकीर्तिताः // 13 // इत्यादि / अत्रैके कलाशब्देन पञ्चभूतानि एकादशेन्द्रियाणीति अष्टावोष्ठभवा दन्त्रमूलेषु दश पञ्च च // 14 // षोडशविकारा इति व्याचक्षते, परमेतन्नायुर्वेदे प्रमाणीकृ. अष्टौ दन्तेषु जिह्वायां पञ्च तालगता नव / तम् / अन्ये तु कलाशब्दमङ्गप्रत्यङ्गेष्वामनन्ति-विरोग्रीवा- कण्ठे चाष्टादश ज्ञेयाश्चतुःसर्वसरा गदाः // 15 // पाणिपादपार्श्वपृष्ठोदरांसीत्यष्टाहानि, चिबुकनासौष्ठवङ्खणाङ्गुष्ठा- एवं मुखे सप्तषष्टिरिति स्थाने द्वितीयके। हुलिपाणिगुल्फाः प्रत्यङ्गानीति / स्वतन्त्रपरतत्राभिप्रायानुवर्ति- द्वाचत्वारिंशदधिका त्रिशती परिकीर्तिता // 16 // भिराचार्यः कलाशब्दो गुणवाची पठितः / ते च सर्वभूत- अष्टौ शुक्रगता रोगा अष्टावातवदुष्टयः / चिन्ताशारीरोक्तसुखदुःखेच्छोद्वेगप्रयत्नादीन् षोडशगुणाना- चत्वारोऽसृग्दराः प्रोक्का अपातस्वपराकृतः // 17 // चक्षते / चतुष्पादं षोडशकलं भेषजं चरकाचार्येणोक्तं; तत्र मकल्ललीनशोषाश्च नैगमेशाहृतस्तथा / षोडशकलं षोडशगुणमिति व्याख्यानयन्ति / प्राणाश्चैकादशेति नागोदरः सुतिर्गर्भे शारीरे सप्तविंशतिः॥१८॥ अग्निः सोमो वायुः सत्त्वं रजस्तमः पञ्चन्द्रियाणि भूतात्मेति अथ मेदोनिलावेगाच्छ्यथुः सरुज़श्च यः। प्राणाः / योऽसौ भूतात्मा स एव षोडशकलः, संयोगिन एव आन्यवातः सर्वसराः शोफाः पञ्च प्रकीर्तिताः / प्राणव्यपदेशभाजः, इत्येकादशवम् / रोगाणां तु सहस्रं यच्छतं कर्णपाल्यामयाः पञ्च क्लैब्यमुक्तं चतुर्विधम् // 19 // विशतिरेव चेति विंशत्यधिकैकादशशतानि रोगाणाम् / अत्र वान्तरेचितयोः प्रोक्ता व्यापदो दश पञ्च च / सौश्रुते तन्त्रे षट्स्थानेषु प्रोक्ता रोगाः श्लोकैरभिधीयन्ते। षनेत्रप्रणिधानस्य नेत्रस्यैकादशैव तु // 20 // "हीनातिदग्धैः क्षारेण, त्रयः प्ठष्टादयोऽग्मिना / पञ्च बस्तिकृतास्तत्र चत्वारः पीडने कृताः / चतुर्थो धूमविहतः पञ्च शोणितदुष्टयः // 1 // एकादश द्रव्यकृताः सप्त शय्याकृतास्तथा // 21 // 1 'शतानि पश्च द्रष्याणां त्रिसप्तत्यधिकानि च इति पा०।। 1 'आमपकाशकश्रोत्रेष्विन्द्रियाधिष्ठितेषु च' इति पा० / 2 'तस्य पुरुषस्य, मुखदुःखेच्छादयो भूतचिन्ताशारीरोक्ताः पोडश | 2 °सन्धिकीकसमजस' इति पा० / 3 जठरा मूढगर्भाः स्युरष्टागुणाः शत पा०॥ वों तथैकशः' इति पा० / 4 "छीवाः पश्चविधास्तथा' इति पा०॥

Page #918
अध्यायः 66] मुश्रुतसंहिता / चत्वारिंशश्चतनव वैद्यतो व्यापदस्तथा / मिन्ना दोषानयो गुणाः॥ क्रोधायासादिकाः पञ्च दश चातुरहेतुकाः // 22 // | द्विषष्टिधा भवन्त्येते भूयिष्ठमिति निश्चयः॥९॥ नेहस्य कारणान्यष्टावप्रत्यागमकृन्ति च। इति नेत्रादिदोषेण षष्टिः सप्त समासतः॥२३॥ मिना इत्यादि / भिन्ना मेदंगता द्विषष्टिधा भवन्तीत्यर्थः / |त्रयो दोषा वातपित्तश्लेष्माणः / गुणा गुणमयाः सत्त्वरजस्तएवं चिकित्सितस्थाने रुजोऽयनवतिस्तथा / अनादिरक्षा विज्ञाने विंशतिर्विषहेतुकाः // 24 // मोमयाः। तद्यथा-रजोभूयिष्ठो मारुतः, रजो हि प्रवर्तकं सर्वभावाना; पित्तं सत्त्वोत्कटं, लघुप्रकाशकलात्, रजोयुक्तं वेगाः स्युः स्थावरे दी करमण्डलिनी विषे। राजिलबैकरजाना प्रत्येक सप्त सप्त च // 25 // वेत्येके; कफः तमोबहुलः, गुरुप्रावरणात्मकखादित्याहुर्मिषजः / यद्येवं तत् कथं कफप्रकृतिके पुंसि सत्त्वगुणोपपन्नता पठिता ? मूषिकास्तु दशायै च सप्त वेगा अलर्कजाः / उच्यते-गुणद्वितयमपि कफे ज्ञातव्यं, 'सत्त्वतमोबहुला आपः' सप्तवष्टिशतं चात्र कीटानां विषदायिनामे // 26 // सप्तचलारिंशद्युतं कल्पस्थाने शतद्वयम् / इत्युक्त्वात् // 9 // नव सन्ध्याश्रयाः प्रोका वर्मजावैकविंशतिः // 27 // त्रय एव पृथक दोषा द्विशो नव समाधिकैः॥ शुक्लभागे दशैकब चखारः कृष्णभागजाः। | त्रयोदशाधिकैकद्विसममध्योल्बणैत्रिशः॥१०॥ सर्वाश्रयाः सप्तदश दृष्टिजा द्वादशैव तु // 28 // | पञ्चाशदेवं तु सह भवन्ति क्षयमागतैः॥ बायजी द्वौ नेत्ररोगाविति षट्सप्ततिः स्मृताः। | क्षीणेमध्याधिकक्षीणक्षीणवृद्धस्तथाऽपरैः॥ 11 // कुकूणकः शिशोरेव कर्णेऽष्टाविंशतिर्नृणाम् // 29 // | द्वादशैवं समाख्यातास्त्रयो दोषा द्विषष्टिधा // एकत्रिंशद्माणगताः सप्रतिश्यायपञ्चकाः। ___ कथमेते द्विषष्टिधा भवन्तीत्याह-त्रय एवेत्यादि / तत्र एकादर्श शिरोरोगाः परं शालाक्यसंज्ञिते // 30 // पृथक् प्रत्येकं, दोषा वातपित्तश्लेष्माणत्रय एव, इतरौ च द्वौ आतङ्कानां शतं प्रोक्तं षट्चत्वारिंशता युतम् / खस्थाविति शेयौ / वृद्धो वातः खस्थौ पित्तश्लेष्माणौ 1, वृद्ध नव बालमहा योनिब्यापदो विंशतिः श्रियाः // 31 // पित्तं खस्थौ वातश्लेष्माणी 2, वृद्धः श्लेष्मा खस्थे वातपित्ते 3, एवं कुमारतन्त्रेऽस्मिन्नेकोनत्रिंशदामयाः। इति / द्विशो नव समाधिकैरिति तत्र समवृद्धाभ्यां द्वाभ्यां अष्टौ ज्वरा बतीसाराः षट् चतस्रः प्रवाहिकाः // 32 // दोषाभ्यां त्रयः संसर्गा भवन्ति; यथा-वातपित्ते समे वृद्ध चत्वारो ग्रहणीदोषा यक्ष्मैको गुल्मपञ्चकम् / खस्थः श्लेष्मा 1, वात लेष्माणो समौ वृद्धौ खस्थं पित्तं 2, पित्तहृद्रोगाः पञ्च चत्वारः पाण्वाख्याः कामाद्वयम् // 33 // श्लेष्माणौ समौ वृद्धौ स्वस्थो वातः 3, इति / अन्यतराधिकवृ. हलीमकः पानकी च-रकारितंचबुर्विधम् / द्वाभ्यां पैट्, तद्यथा-वातपित्तयोवृद्धयोर्वातोऽधिको वृद्धः षट्प्रकारा मता मूच्छों विकाराः सप्त मद्यजाः // 34 // वस्थः श्लेष्मा 1, वातपित्तयोवृद्धयोः पित्तमधिकवृद्धं स्वस्थः दाहाः पश्च तृषः सप्त छर्दयः पञ्च देहिनाम् / श्लेष्मा 2, वातश्लेष्मणोद्धयोर्वातोऽधिकवृद्धः स्वस्थं पित्तं 3, हिकाः श्वासास्तथा कासाः प्रत्येकं पञ्च पश्च च // 35 // वातश्लेष्मणोद्धयोः श्लेष्माऽधिकवृद्धः खस्थं पितं 4, पित्तले खरमेदास्तथा षद् स्युर्विंशतिः कृमिजातयः। ष्मणोद्धयोः पित्तमधिकं वृद्धं खस्थो वातः 5, पित्तश्लेष्मणोईनवोदावर्तका दृष्टा विसूच्यस्तिन एव च // 36 // द्धयोः श्लेष्मा अधिकवृद्धःखस्थो वातः 6 त्रिशस्तु वृद्धत्रयोदश; आनाहौ द्वावामविट्को तथाऽरोचकपश्चकम् / तत्र त्रिभिरधिकैरेकः अधिकैकदोषास्त्रयः, अधिकद्विदोषामूत्राघाता द्वादश स्युरिति कायचिकित्सिते // 37 // नयः, सममध्योल्बणदोषाः षट् / तद्यथा-वातपित्तश्लेष्मणां आमयानां शतं प्रोक्तं चत्वारिंशच्च सप्त च / वृद्धानां वातोऽधिकवृद्धः 1, वातपित्तश्लेष्मणां वृद्धानां पित्तदेवता-दैत्य-गन्धर्व-यक्ष-पित्र-हि-रक्षसाम् // 38 // मधिकवृद्धं 2, वातपित्त श्लेष्मणां वृद्धानां श्लेष्माऽधिकवृद्धः३ / पिशाचस्याभिषोण गदाश्चाष्टौ प्रकीर्तिताः। अथाधिकद्विवृद्धदोषाः; तद्यथा,-वातपित्तश्लेष्मणां वृद्धाना अपस्माराश्च चत्वार उन्मादाः षडुदीरिताः // 39 // वातपित्ते अधिकबुद्धे 1, वातपित्तश्लेष्मणां वृद्धानां वातश्लेष्माणौ अष्टादशगदा भूतविद्यायां सूक्ष्मदर्शिभिः। अधिकवृद्धो 2, वातपित्तश्लेष्मणां वृद्धानां पित्तश्लेष्माणावधिकएवं हि सौश्रुते तत्रे काशीराजेन कीर्तिताः // 4 // वृद्धौ 3 क्षीणो बातः खस्थी पित्तश्लेष्माणौ 1, क्षीणं पित्तं स्वस्थौ . रोगाणां तु सहनं यच्छतं विंशतिरेव च / बातश्लेष्माणौ 2, क्षीणः श्लेमा खस्थे वातपित्ते 3, एवं पृथक् व्यासतो बिस्तरतः / हिशब्दो हेवर्षे, यस्मात् कारणात् त्रय एव / अथ हीनमभ्योल्बणवृद्धाः षडुच्यन्ते, तत्र समः | १क्षीणमध्याधिक व्यकक्षीणवृद्धास्तथाऽपरे' इति पा०।२दिशो 1 सपाटं तु शतं चात्र कीटानां विषदर्षिणाम्' इति पा०। नव, तत्र समेखयः, तबथा; इति पा०।३'अधिकैस्तु षड्भेदाः' २'दश दृधः शिरोरोगाः' इति पा०। / इति पा०।

Page #919
822 निबन्धसंग्रहाल्यव्याख्यासंपलिता [ उत्तरतर समवृद्धो हीन वृद्ध, इत्यर्थः। तद्यथा-हीनवृद्धो वातः, मध्य- क्षीणं पित्तं 2, पित्तश्लेष्माणौ वृद्धौ क्षीणो वातः 3 / एवमनेन वृद्ध पित्तं, अधिकवृद्धः श्लेष्मा 1; हीनवृद्धो वातः, मध्यवृद्धः प्रकारेण, समाख्याताः कथिताः, त्रयो दोषा बातपित्तहेश्लेष्मा, अधिकवृद्धं पित्तं 2, हीनवृद्धं पित्तं, अधिकवृद्धो वातः, | ष्माणः / खस्बैस्तु वातपित्तश्लेष्मभिः खारध्यं त्रिषष्टमिति मध्यवृद्धः ग्लेष्मा 3; मध्यवृद्धो वातः, हीनवृद्धं पित्तं, अधिक-अयमेवार्थः श्योकैरुच्यते / तद्यथा.वृद्धः श्लेष्मा ४;हीनवृद्धः श्लेष्मा, अधिकवृद्धं पित्तं, मध्य पृथग्वृद्धर्मरुत्पित्तकफैभेदत्रयं भवेत् / वृद्धो वातः 5, अधिकवृद्धो वातः, मध्यवृद्धं पित्तं हीनवृद्धः संसर्गे तु भवत्येषां मेदस्तुल्याधिकेन च // 1 // श्लेष्मा 6 / सर्वदोषैः समवृद्धैरेकः / उक्तं च तम्बान्तरे वातपित्ते समे वृद्ध समावेवं मरुत्कफो। "द्वपुल्बणकोल्बणैः षट् स्युहीनमध्याधिकैश्च षट् / समैश्चैको समौ पित्तकफावेवं स्युस्त्रयस्तुल्यवृद्धितः // 2 // विकारास्ते सन्निपातास्त्रयोदश"-इति / पञ्चाशदित्यादि / एवम वृद्धिंगते मरुत्पित्ते पवनस्वधिकस्तयोः / नेन प्रकारेण क्षयमागतैः पञ्चविंशतिदोषमेदैः सह पश्चाशद्भ अन्यस्मिन् पित्तमधिकं वृद्धयोर्वातपित्तयोः // 3 // वन्ति / तद्यथा-वातपित्तकफैरेकेकैः क्षीणैस्त्रयो भेदा भवन्ति, वृद्धौ समीरणकफावेतयोरधिकोऽनिलः / विशो नव प्रोच्यन्ते / तद्यथा-वातपित्ते समक्षीणे खस्थः अधिके तु तयोरेव भवेद्दान्तर कफे // 4 // श्लेष्मा 1, वातश्लेष्माणौ समक्षीणो स्वस्थं पित्तं 2, पित्तश्लेष्माणी वृद्धौ पित्तकफौ तद्वदेतयोः पित्तमुत्कटम् / समहीनौ स्वस्थो वातः 3 / अधिकक्षीणाः षट् तद्यथा-वातपि वृद्धयोरेतयोरेव बलासस्वधिकः पुनः॥५॥ त्तयोः क्षीणयोर्वातोऽधिकक्षीणः खस्थः श्लेष्मा 1, वातपित्तयोः इत्येकाधिकसंसर्गदोषमेदा भवन्ति षट् / क्षीणयोः पित्तमधिकक्षीणं स्वस्थः श्लेष्मा 2, वातश्लेष्मणोः एवमेतैः समुद्दिष्टा मेदास्तुल्याधिकैर्नव // 6 // क्षीणयोर्वातोऽधिकक्षीणः खस्थं पित्तं 3, वातश्लेष्मणोः क्षीणयोः पूर्वैः सह भवन्त्येवं विकल्पा द्वौ तथा दश / श्लेष्माऽधिकक्षीणः खस्थं पित्तं 4, पित्तश्लेष्मणोः क्षीणयोः पित्त सन्निपातेषु जायन्ते दोषभेदास्त्रयोदश / मधिकक्षीणं खस्थो वातः 5, पित्तश्लेष्मणोः क्षीणयोः श्लेष्माऽ. एकस्तत्र विकल्पः स्यादृद्धिप्राप्तैः समैत्रिभिः। धिकक्षीणः स्वस्थो वातः 6 / अथ क्षीणदोषत्रयभेदास्त्रयोदश वृद्धिंगतेषु सर्वेषु तेषु वृद्धतमो मरुत् // 7 // प्रोच्यन्ते; तत्र-त्रिभिरपि समक्षीणैरेकः, अधिकैकैकक्षी पुनः पित्तं पुनः श्लेष्मेत्यकाधिकतमैस्त्रयः / गैश्च त्रयः / यथा,-वातपित्तश्लेष्मणां क्षीणानां वातोऽ प्रवृद्ध वातपित्ते च भेदोऽन्यस्मिन् बलासतः // 8 // धिकक्षीणः 1, वातपित्तश्लेष्मणां क्षीणानां पिसमधिकक्षीणं 2, मरुत्कफी तथा पित्ताद्वातः पित्तकफादपि / वातपित्तश्लेष्मणां क्षीणानां श्लेष्मा अधिकक्षीणः 3 / अथा आधिक्येन द्वयोरेवं दोषभेदास्त्रयो मताः // 9 // धिकक्षीणद्विदोषाः तद्यथा-वातपित्तश्लेष्मणां क्षीणानां वात हीनमध्याधिकैर्दोषैर्विकल्पाः संभवन्ति षट् / पित्ते अधिकक्षीणे 1, वातपित्तश्लेष्मणां क्षीणानां वातश्ले अन्योन्यापेक्षया तेषां हीनवृद्धः समीरणः // 10 // ध्माणावधिकक्षीणौ 2, वातपित्त उष्मणां क्षीणानां पित्तश्ले. मध्ययुद्धं तथा पित्तं श्लेष्मा तत्राधिको मतः / प्माणावधिकक्षीणी 3 / अथ हीनमध्योल्बणक्षीणाः षट् मध्यः समीरणोऽन्यस्मिन् हीनं पित्तं कफोऽधिकः // 11 // प्रोच्यन्ते। तद्यथा,-हीनक्षीणे बातः, मध्यक्षीणं पित्तं, मध्यं पित्तं मरुत्तीवः खल्पः श्लेष्माऽपरत्र तु / अधिकक्षीणः श्लेष्मा 1; मध्यक्षीणो वातः, हीनक्षीणं पित्तं, मध्यः श्लेष्मोल्वणं पित्तं हीनी बातस्तथा स्थितः॥ 12 // अधिकक्षीणः श्लेष्मा 1; अधिकक्षीणो वातः, मध्यक्षीणं पित्तं, मध्यः श्लेष्मोल्पणो वायुः पित्तं हीनं तथा स्थितम् // 13 // हीनक्षीणः लेष्मा 3; हीनक्षीणो वातः, अधिकक्षीणं पित्तं, मध्यवातोऽधिकं पित्तं हीनवृद्धस्तथा कफः / मध्यक्षीणः श्लेष्मा 4; अधिकक्षीणो वातः, हीनक्षीणं पित्तं, एवमेते भवन्त्यत्र सन्निपातास्त्रयोदश // 14 // मध्यक्षीणः श्लेष्मा 5, मध्यक्षीणो वातः, अधिकक्षीणं पित्तं, पूर्वादशभिः सार्ध विकल्पाः पञ्चविंशतिः / हीनक्षीणः श्लेष्मा 6 क्षीणेत्यादि अत्र मध्यशब्देन खस्थो यथा वृद्धस्तथा क्षीणैर्दोषैः स्युः पञ्चविंशतिः // 15 // ऽभिधीयते, अधिकशब्देन च वृद्धः। तत्र क्षीणमध्याधिकमे क्षीणखस्थाधिकैरेभिर्दोषमेदा भवन्ति षट् / देन षट् / तद्यथा-क्षीणो वातः, खस्थं पित्तं, वृद्धः श्लेष्मा क्षीणः समीरणस्तत्र स्वस्थं पित्तं कफोऽधिकः // 16 // 1; क्षीणो वातः, वृद्ध पित्तं, खस्थः श्लेष्मा 2, स्वस्थो वातः, क्षीणो वायुः कफः खस्थः पित्तमत्राधिकं तथा। पित्तं क्षीणं, वृद्धः श्लेष्मा 3, बुद्धो वातः, क्षीणं पित्तं, खस्थः, क्षीणं पित्तं मरुत् खस्थो मेदोऽन्यस्मिन् बली कफः॥१७॥ लेष्मा 4; स्वस्थो वातः, पित्तं वृद्धं,क्षीणः श्लेष्मा 5; वृद्धो वातः, क्षीणं पित्तं कफः खस्थः प्रबुद्धस्वधिको मरुत् / खस्थं पित्तं, क्षीणः श्लेष्मा 6 / अथ द्विक्षीणैकवृद्धोनीनाह- श्लेष्मा क्षीणोऽनिलः खस्थः पित्तमत्र तथोल्बणम् // 18 // बातपित्ते क्षोणे पृद्धः श्लेष्मा 1, चातश्लेष्माणौ क्षीणी पित्तं वृद्ध 2, पित्तश्लेष्माणौ क्षीणों वातो वृद्धः 3 / अथ द्विवृद्धकक्षीणा- 1 मन्दोऽन्यत्र तु मारुतः' इति पा० / 1 'क्षयादप्येवमेवैते . नाह-वातपित्ते वृद्धे क्षीणः लेष्मा 1, वात लेष्माणो वृद्धौ / भवेयुः पश्चविंशतिः' इति पा० /

Page #920
अध्यायः 66] सुश्रुतसंहिता। 823 कफः क्षीणः समं पित्तं प्रवृद्धस्तु समीरणः / निरुणद्धि तदा तस्य गौरवं शीतकज्वरम् // 31 // क्षीणस्वस्थाधिकरे मेदाः षट् परिकीर्तिताः // 19 // कफोऽनिलक्षये पित्तं प्रकृतिस्थं यदा बली। क्षयंगते मरुत्पित्ते प्राप्तो वृद्धि तथा कफः। निरुणद्धि तदा तस्य मृदग्नित्वं शिरोव्यथा // 32 // क्षीणी समीरणकफी तथा स्यात् पित्तमुत्कटम् // 20 // प्रलापो गुरुता तन्द्रा निद्रा स्यानु सुहृदुजा। क्षीणो पित्तकफौ तदनभखान् स्यात्तु वृद्धिमान् / ठीवनं पित्तकफयोनखारीनां च पीतता // 33 // दौ क्षीणावेकवृद्धश्च भेदत्रयमिति स्मृतम् // 21 // कफः पित्तन संयुक्तो बलहानि भृशं क्षयम् / वातपित्त गते वृद्धि संप्राप्तश्च क्षयं कफः।। करोत्यपाकमरुचिं गौरवं गात्रसादताम् // 34 // बुद्धी वातकफौ तद्वत् पित्तं चाथ क्षयं गतम् // 22 // मारुतेन युतः श्लेष्मा हीनपित्तः समाचरन् / तद्वत् पित्तकफी वृद्धौ प्रक्षीणः पवनः पुनः / करोति मृदुता वहेर्भक्ते नान्नाभिलाषिताम् // 35 // एकक्षीणद्विवृद्धश्च त्रयो नेदा भवन्त्यमी // 23 // वेपनं गौरवं स्तम्भशैत्यतोदांस्तथाऽचिरात् / क्षीणमध्याधिकैस्वेवं भेदा द्वादश कीर्तिताः / शुक्लत्वं च नखादीनां पारुष्यं वपुषोऽपि च // 36 // प्रकृतिस्थः समीरोदोस्तथैकः परिकीर्तितः // 24 // कुपितो पित्तपवनौ परिक्षीणकफे यदा। त्रिषषिदोषमेदानामिति सम्यडिरूपिता // हति / / उद्वेष्टनं श्रमं तोदं कुरुते स्फोटनं तथा // 37 // एतेषां वातपित्तश्लेष्मणां वृद्धक्षीणानां लक्षणान्युच्यन्ते तथाऽङ्गमर्ददाही च चोषं दूयनधूपने / तद्यथा-वातवृद्धौ घाग्बाहुल्यं कार्य कायॆ गात्रस्फुरणमूष्म- श्लेष्माऽपिधत्ते स्रोतांसि यदा पित्तानिलक्षये // 38 // कामिता निद्रानाशोऽल्पवलवं गाढवर्चस्त्वं चेति, पित्तवृद्धौ चेष्टानाशं तदा कुर्यान्मूच्छा वाग्भङ्गमेव च / पीतावभासता सन्तापः शीतकामिलमल्पनिद्रता मूर्छा बल देहौजः संसयत् पित्तं वातश्लेष्मक्षये तृषाम् // 39 // हानिरिन्द्रियदौर्बल्यं पीतविण्मूत्रनेत्रत्वं चेति, श्लेष्मवृद्धौ शौक्लयं, कुर्यादिन्द्रियदौर्बल्यं मूछा ग्लानि क्रियाक्षयम् / शैवं स्थैर्य गौरवमवसादस्तन्द्रा निद्रा सन्ध्यस्थिविश्लेषश्च / मर्माणि पीडयन् वायुः श्लेष्मपित्तपरिक्षये // 40 // वातक्षये मन्दचेष्टता अल्पवाक्खमप्रहर्षो मूढसंज्ञता च, पित्त संज्ञाप्रणाशं कुरते प्रकम्पं विदधाति च। क्षये मन्दीष्माग्निता निष्प्रभता च, श्लेष्मक्षये रूक्षताऽन्तर्दाह दर्शयन्ति प्रवृद्धाः खं लिङ्गं दोषा हि केवलम् // 41 // आमाशयेतरश्लेष्माशयशिरसां शून्यता सन्धिशैथिल्यं तृष्णा क्षीणा जहति लिझं खं समाः खं कर्म कुर्वते / दोबत्यं च / एवमेतैर्लक्षणैः प्रकृतिसमसमवेताना वृद्धानां समं रक्षजयन् वृद्धं क्षीणं दोषं च वर्धयन् // 42 // क्षीणानां च वातपित्तश्लेष्मणामवगमो मित्रैश्च लक्षणैः संसर्ग विधिनाऽनेन विषमं सक्षिपातं जयेद्भिषक् / इति // 10 // 11 // सनिपातालगम इति / त्रीणमध्याधिकद्वयेकक्षीणवृद्धानों केषा- मिश्रा पायान्त्यसंख्येयतां पुनः॥१२॥ शिक्षणानि लिख्यन्ते / तद्यथा तस्मात् प्रसङ्गं संयम्य दोषभेदविकल्पनैः॥ एको वृद्धः समवेकः क्षीणस्त्वेको यदा भवेत् / | रोगं विदित्वोपचरेद्रसदैर्यथैरितः // 13 // क्षीण एकः प्रवृद्धौ द्वौ क्षीणो द्वौ वृद्धिमांस्तथा // 25 // भिषक कर्ताऽथ करणं रसा दोषास्तु कारणम् // एक एव स्थितस्तत्र बातरूपेण देहिनि / कार्यमारोग्यमेवैकमनारोग्यमतोऽन्यथा // 14 // प्रबद्धो मारुतः पित्तं प्रकृतिस्थं कफक्षये // 26 // धातुभिरसृगादिभिर्मिश्रा मलैश्चासंख्येयतां यान्ति / तत्र गृहीत्वा स्थानतो यत्र यत्रानेषु विसर्पटि। वातस्य धातुमलमिश्रस्य लक्षणं वातव्याधिनिदाने प्रोकम् / तत्र सत्रास्थिरो दाहः |मः खेदो बलक्षयः॥२७॥ पित्तश्लेष्मणोतु वृद्धवाग्भटः प्राह-- क्षीणे पिसे यदा वायुवावस्थः समं कफम् / विकर्षति तदा शूलं शैत्यमत्यन्तगौरवम् // 28 // पित्तं बचि स्थितं कुर्याद्विस्फोटकमसूरिकाः / पद्धं कफक्षये पिसं प्रकृतिस्थं प्रभजनम् / रक्त विसर्प दाहं च मांसे मांसावकोथनम् // 1 // यद! रुणयस्य तदा दाहः शूल: प्रजायते // 29 // सदाहान् मेदसि प्रन्थीन् खेदतृयमनं भृशम् / वृद्धं बातक्षये पित्तं प्रकृतिस्थं यदा कफम् / अस्थिदाहं भृशं मज्ज्ञि हारिद्रनखनेत्रताम् // 2 // निरुणद्धि तदा तस्य स्युस्तन्द्रागौरवज्वराः // 30 // पूतिपीतावभासं च शुक्रं शुक्रसमाश्रितम् / श्लेष्मा वृद्धो यदा वायुः समः पित्तपरिक्षये। सिरागतं क्रोधनता प्रलापं सायुगं तृषाम् // 3 // कोष्ठग मदतृड्दाहान् व्यापिनोऽन्यांश्च यक्ष्मणः। १'दिक्षीणैरेकवृदेव' इति पा०। 2 बाक्पारुष्यं' इति पा० / श्लेष्मा खचि स्थितः कुर्यात् खम्भशेतावभासताम् // 4 // 3 स्थितो यत्र तत्र यत्स्याद्रवीमि तत्' इति पा०। ४'ममो पाण्डामयं शोणितगो मांसस्थश्चाबंदापचीः / भेदो बलक्षयः' इति पा०। ५'पृचः कस्खमं कफम् / विदधाति' इति पा०। 1 'संयुक्तम्बरन् हीनवलखरम्' इति पा०।।

Page #921
824 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [उत्तरतवं आर्द्रचर्मावनद्धाभगात्रता त्वचि गौरवम् // 5 // | स्पष्टगूढार्थविज्ञानमगाढमन्दचेतसाम् // मेदोगः स्थूलता मेहमस्थां स्तब्धत्वमस्थिगः। | यथाविधि यथाप्रश्नं भवतां परिकीर्तितम् // 16 // मज्जगः शुक्लनेत्रत्वं शुक्रस्थः शुक्रसंचयम् // 6 // सहोत्तरं त्वेतदधीत्य सर्व विबन्धं गौरवं चाति सिरास्थः स्तब्धगात्रताम् / ब्राझं विधानेन यथोदितेन // नायुगः सन्धिशूनत्वं कोष्टगो जठरोनतिम् // 7 // अरोचकाविपाको च तांस्तांश्च कफजान् गदान् / न हीयतेऽर्थान्मनसोऽभ्युपेताविण्मूत्रयोः साश्रययोस्तत्र तत्रोपदिश्यते // 8 // देतद्वचो ब्राह्ममतीव सत्यम् // 17 // उपतापोपघातौ च खाश्रयेन्द्रियगैर्मलैः ॥इति॥१२-१४॥ | इति सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रे दोषभेदविकल्पो नाम षट्पष्टितमोऽध्यायः॥६६॥ अध्यायानां तु षट्षष्ट्या प्रथितार्थपदक्रमम् // एवमेतदशेषेण तन्त्रमुत्तरमृद्धिमत् // 15 // निबन्धान बहुशो वीक्ष्य वैद्यः श्रीभरतात्मजः / उत्तरस्थानमकरोत् सुस्पष्टं डल्हणो भिषक् // 15-17 // 1 अस्याग्रे 'राजमृगाङ्काभिधानेन बहवो रोगाः प्रदर्शिताः। इति श्रीडल्ह(ह)णविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुअन्यैस्तु मुनिभिरग्निवेशमेडजातुकर्णपराशरहारीतक्षारपाणिनिमिकाकायनगायेगालवप्रभृतिभिर्वहवो रोगाः कथिताः / तस्मात् प्रसङ्गं तव्याख्यायामुत्तरतन्त्रे षक्षष्टितमोऽध्यायः // 66 // संयम्य परित्यज्य हितमेवाचरणीयम् / इत्यधिकं पठ्यते कचि- / इति सौश्रुते आयुर्वेदशास्त्रे उत्तरस्थानं त्पुस्तके। समाप्तम् // 15-17 // समाप्तमिदं सुश्रुततन्त्रम् //

Page #922
_