Page Text
________________ 36 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान द्धिपत्रनखशस्त्रमद्रिकोत्पलपत्रकाधारसूचिकुश- यथा करोऽङ्गुलिभिराचितो भवति तद्वद्यत् कण्टकैराचितं पत्राटीमुखशरारिमुखान्तर्मुखत्रिकूर्चककुठारिका- स्यात्तत् करपत्रमुच्यते; अन्य तु करपत्रशस्त्रं करपत्राकारमेव, व्रीहिमुखारावेतसपत्रकबडिशदन्तशङ्कषण्य इति तच्च द्वादशाङ्गुलं तन्त्रान्तरवचनात् ; ननु, यदि तन्त्रान्तरा कियन्ति पुनस्तानि शस्त्राणीत्याह-विंशतिरित्यादि / शस्त्राणि द्वादशाङ्गुलं करपत्रमुच्यते तर्हि खतन्त्र विरोधः, कुतः? खतन्त्रे मण्डलानादीनि; मण्डलाने द्वे, सूच्यस्तिस्रः, इत्याद्यवान्तरभेदेन करपत्रस्यानिर्दिष्टप्रमाणत्वात् ; 'शेषाणि तु षडडुलानि-' इत्यतु बहून्यपि स्युः / तानि नामभिर्निर्देष्टुमाह-तद्यथा मण्डला नेन वाक्येन षडङ्गुलमेव करपत्रं स्यान्न द्वादशाङ्गुलम् / नवं, ग्रेत्यादि / 'तेषां नामभिरेवाकृतयः प्रायेण व्याख्याताः', तथा 'तेषां नामभिरेवाकृतयः प्रायेण व्याख्याताः'-इत्यस्मात् सूत्रात् 'तत्र नखशस्त्रेषण्यावष्टाङ्गुले' इत्यादिवाक्येन शस्त्राणामाकारं प्रमाणं प्रायःशब्दोऽनुवर्तते, तेनायमर्थः-शेषाणि प्रायेण षडङ्गुलानि; एवं च यद्यप्यग्रे वक्ष्यति, तथाऽपीहैव परतन्त्रोक्तं शस्त्राकारप्रमाण- शस्त्रमानेऽन्यत्राप्यविरोधः / वृद्धिपत्रमिति वृद्धः पत्रमिव बृद्धिलक्षण सखावबोधार्थमपदेक्ष्यामः / मण्डलायमिति मण्डलमिवानं पत्रं तच्च द्विविधम्-एकमञ्चिताग्रं, द्वितीयं प्रयता द्वे अपि यस्य तन्मण्डला, तच्च द्विविधम् / तथाहि.-"यदेने मण्डलं सप्ताङ्गुलप्रमाणे, द्वयोरपि “अर्धपञ्चाङ्गुलं वृन्त कार्य सार्धाङ्गलं वृत्तं क्षुरसंस्थानमेव च / मण्डलाग्रस्य जानीयात् प्रमाणं तु षड- फलम्"--इति; अनयोर्मध्येऽश्चिताग्रं वृद्धिपत्रं क्षरेमाहः / नैखगुलम्-" इति / द्विधा मण्डलायं-पडङ्गुलप्रमाणमेकं वृत्तमुखं, 1 'बादशाङ्गुलदीर्घ स्यात्तनु चाचितकण्टकम् / करपत्रं विजाद्वितीयं क्षुराकारम् / करपत्रमिति करवत् पत्रं यस्य तत् करपत्रं, नीयाद्भिषगाकृतिमानतः' इति भोजवचनं भानुमत्याम् / करपत्र माङ्ग्लभाषायां 'सो Saw' इति नाम्ना प्रसिद्धम् // मुखे कुरुवकाकृतिः / लिङ्गनाशं तया विध्येत्'; 'सर्ववृत्तास्ताश्चतु. रजुलाः / कूचों वृत्तैकपीठस्थाः सप्ताष्टौ वा सुबन्धनाः। संयोज्यो करपत्रम् / नीलिकाम्याकेशशातेषु कुट्टने', ताः सूच्यः; 'अर्धाङ्गुलमुखैर्वृत्तैरटाभिः कण्टकैः खजः / पाणिभ्यां मध्यमानेन प्राणात्तेन हरेदसूक्'; 'व्यधनं कर्णपालीनां यूथिकामुकुलाननम्', 'बहलायाश्च शस्यते। सूची 2 'अत्र तत्रान्तरं 'सप्ताङ्गुलं प्रमाणेन वृद्धिपत्रं द्विलक्षणम् / ' त्रिभागसुषिरा व्यङ्गुला कर्णवेधनी' इति / 'सूचीकूचों वृत्तकमूलोऽये अञ्चित चायताग्रं च कारयेत् कुशलो भिषक // सप्ताङ्गुलं विभज्यैसुनिबद्धसप्ताष्टसूचिकः कुष्ठश्वित्रेन्द्रलुप्तसुप्तादिषु / खजस्त्वर्धाङ्गुला तत् प्रमाणं वृद्धिपत्रयोः / सर्धमेकाधिकं वृन्तं फलं त्रिषु च कारयताष्टकण्टकमुखस्ताम्रो लौहो वा नासाभ्यन्तरगतशोणितमोक्षार्थः / येत्' इति एकाधिकामात एकाङ्गुलाधिकव्यङ्गुलरूपमधम् , एवं सप्ताकर्णन्यधनं व्यलायतमगुलशुपिरं धनं यूथिकामुकलाग्रम् (वृ. वा. झुले वृद्धिपत्रे चतुर झुलस्य वृन्तेन गतत्वात् व्यङ्गुलफलमुक्तमुपपन्नं सू.म. 34) / "कर्णव्यधनं शुपिरभागे मेर्याकृति" इति इन्दुः। भवति / अत्रैवायताग्रं वृद्धिपत्रं क्षुरमाहुः, अत एव 'धुरकर्तरिका संदंशैः' इत्याचार्यवचनं क्षुरसंशान्तरवचनादुपपन्नं भवति' इति १'बभागे' इति पा० / एतच्च भालकीवचनमिति चक्रः / / चक्रः / पृद्धिपत्रमिति वृद्धिरायतत्वेन समृद्धिः पत्रे पत्राकारे फले मण्डलामलक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते-"मण्डलायं फले तेषां तर्ज यस्य तद्वृद्धिपत्रम्' इति हाराणचन्द्रः। वृद्धिपत्रलक्षणं वाग्भटे न्यन्त खाकृति / लेखने छेदने योज्यं पोथकीशुण्डिकादिषु-"। | एवं पठ्यते,-"वृद्धिपत्रं क्षुराकारं छेदभेदनपाटने / ऋज्वप्रमुन्नते इति / द्वे मण्डलाये ये प्रोके एक वृत्तमुखं तयोः / तीक्ष्णधार दृढं शोथे, गम्भीरे च तदन्यथा // नताग्रं पृष्ठतः-" इति / "वृद्धिपत्रं कार्यमेकं तच्च क्षुराकृति' इति भानुमत्यां भोजः / "मण्डलायं क्षुराकार तत्तन्नते श्वयथौ ऋजु सूच्यामिष्टं, विपरीते तु पृष्ठतोऽवप्रदेशिन्यन्त खविस्तृतफलं, तलेखनच्छेदनयोर्वमरोगोरसन्नदम्तमां नतधारम्" ( अ. सं. सू. अ. 34 ) / अञ्चिवाप्रवृद्धिपत्रस्य संप्रति सदुनिषिष्टवणगलशुण्डिकादिषु प्रयोज्यम्" (अष्टाङ्गसंग्रह, स.। पाश्चात्ययवहियमाणेन Bistoury-बिस्चुरी' इत्याख्येन शस्त्रेण अ. 34) / 'अन्तर्नखं मांसनिकटं, तदाकृति फलं यस्य तत्त सह सादृश्यमुपलभ्यते प्रयताग्रस्य च वृद्धिपत्रस्य 'Scalpelथोक्तम्' इति तद्न्याख्यायामिन्दुः। मण्डलाग्रस्य संप्रति पाश्चात्यैw स्केल्पल' इत्याख्येन शस्त्रेण सह सादृश्यमुपलभ्यते // बहियमाणेन 'Sharp curette-शार्प क्युरेट्' इत्याख्येन शक्षण सह सादृश्वमुपलभ्यते // अञ्चिताग्रं वृद्धिपत्रम् / मण्डलायम् / SSAL प्रयता वृद्धिपत्रम् / 2 करपत्रलक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते,-"छेदेऽस्मां करपत्रं तु खरधारं दशाङ्गुलम् // विस्तारे द्यङ्गुलं सूक्ष्मदन्तं सुत्सरुबन्धनम्-" | इति। "त्सरुर्मुष्टिः, बन्धनं ग्रहणं, शोभने त्सरुबन्धने यस्य तत् सुत्स- 3 नखशस्त्रलक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते,-"वक्रर्जुधारं दिमुखं रुबन्धनम् / अभिधानकोशे यद्यपि 'त्सहरसिमुष्टिः' इत्यभ्यधायि, त- नखशस्त्रं नवाङ्गुलम् / सूक्ष्मशल्योद्धृतिच्छेदमेदप्रच्छानलेखने"थाऽपि मुष्टिमात्रस्येहोपलक्षणार्थत्वान्मुष्टावप्युपपन्नमेव" इत्यरुणदत्तः॥ इति / "नखानां छेदने कार्य शस्त्रमष्टाङ्गुलायतम् ।.अर्धाङ्गुलं मुखं
| SR No. | 004403 |
| Book Title | Sushrut Samhita |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya |
| Publisher | Chaukhambha Orientaliya |
| Publication Year | |
| Total Pages | 922 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 31 MB |