________________ 38 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान व्रीहिमुखमिव मुखं यस्य तद्रीहिमुखम् / अत्र भोजः,-"शस्त्र | अनया' इति एषणी; अत्र तत्रान्तरं,-"व्रणैस्तासां परीणाहो ब्रीहिमुखं कार्यमङ्गुलानि षडायतम् / व्यङ्गुलं तस्य वृन्तं स्यात्तत्फलं मुखं गण्डूपदाकृति-" इति // 3 // चतुरङ्गुलम् / तन्मुखं व्रीहिविस्तार तनुसंगू(मू)ढकण्टकम्-" तत्र मण्डलायकरपत्र स्यातां छेदने लेखने च, इति / आरेति आरेव आरा, आरा चर्मकाराणां शस्त्रम् ; अत्र वृद्धिपत्रनखशस्त्रमुद्रिकोत्पलपत्रकार्धधाराणि छे. तत्रान्तरम्,-"आरा ह्यष्टाङ्गुलायामा कर्तव्या तु विशांपते ! / दने भेदने च, सूचीकुशपत्राटी(टा)मुखशरारिमुखा. तिलप्रमाणं तु फलं तस्याः कार्य समाहितम् / दूर्वाङ्कुरपरीणाहं न्तमखत्रिकर्चकानि विस्रावणे, कुठारिकाव्रीहिमुवृन्तं गोपुच्छसलिभम्-" इति / वेतसपत्रमिति वेतसपत्रमिव खारावेतसपत्रकाणि व्यधने सूची च, बडिशं द. बेतसपत्रम्; अन भोजः,-"तीक्ष्णमङ्गुलविस्तारं चतुरङ्गुल- तशङ्कश्चाहरणे, एषण्येषणे आनुलोम्ये च, सुच्यः मायतम् / अङ्गुलानि तु चखारि वृन्तं कार्य विजानता-" सीवनेः इत्यविधे कर्मण्यपयोगः शस्त्राणां व्याइति / बैडिशमिति बडिशतुल्यं बडिशं, बडिशं मत्स्यवेधनमाहः, अत्र तत्रान्तरं,-"बडिशे चापि कर्तव्ये प्रमाणेन तेषां विषयभेदमष्टविधे कर्मणि दर्शयितुमाह,-तत्रेत्यादि / षडङ्गले / खानतं तु तयोरेकमेकं नात्यानतं भवेत् // अर्धपञ्चा तत्र तेषु मध्ये, स्यातां भवेताम् / चकारः कर्मान्तरं समुकुलं वृन्तं शेष कार्य मुखं तयोः। अर्धचन्द्राकृति वक्रं (मुख) कार्य चिनोति / वृद्धिपत्रेत्यादि / चकाराल्लेखने च / सूची चेति नात्यानतस्य तु // खानतं नामयेत्तेत्र बडिशं च भिषग्वरः / चकारः कुशपत्रोत्पलपत्रकादींश्च व्यधने समुच्चिनोति / ननु, वृन्ताप्रयोरन्तरं स्याद्यावदर्धाङ्गुलं म(मि)तम्" इति / दन्तशङ्कु- उभयत्राप्येकाथ | उभयत्राप्येकार्थत्वात् किमर्थं यन्त्रशस्त्रयोर्मध्ये बडिशस्य पाठः ? रिति कपालिकाशर्करादिदन्तदोषहरणाय शङ्खदैन्तशङ्कः; अत्र उच्यते, यन्त्रपठितं बडिशं यथायोगपरिणाहदेऱ्या, शस्त्रपठितं तु भोजः-"कार्यः षडडुलायामो दन्तशङ्कुर्विजानता / शङ्कवच मुखं पडल षडङ्गुलमेव तीक्ष्णकण्टकमुखमेवेत्यदोषः / एषणीति आनुलोम्य-. तस्य कार्यमांडलायतम् // चतुरस्रं समं चैव तीक्ष्णधारं समाहि मत्र विस्रावणमभिप्रेतं, न तु ऋजुकरणं; कस्मात् ? ऋजुकरतम् / वृन्तान तस्य कर्तव्यं शस्त्रव्रीहिमुखाकृति // कपालिका णस्य शस्त्रकर्मखनिर्दिष्टत्वात् ; यदि कथंचित् स्यात्, तदा शस्त्र- ' शर्करां च दन्तस्थां तेन शोधयेत्" इति / एषणीति 'एप्यते कर्मणां नवलप्रसङ्गः, तस्मादाद्य एव पक्षो न्याय्य इति; चकारा१ भारालक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते,-"आराऽर्धाङ्गुलवृत्तास्या शुषिरान्वेषणे, अन्या सूचीसंस्थाना क्षाराक्तसूत्रप्रतिबद्धा नाडीनां तत्प्रवेशा तयोर्ध्वतः / चतुरस्रा तया विध्येच्छोफं पक्कामसंशये // भगन्दरगतीनां च भेदने" (वृ. वा. सू. अ. 34) // कर्णपालिं च बहलाम्" इति / आरा भाङ्ग्लभाषायां 'आल- 1 'अर्धमण्डलाप्रमण्डलायकरपत्राणि च्छेदने लेखने च' इति Awl' इति नाना प्रसिद्धा // - ताडपत्रपुस्तके पाठः। 2 वेतसपत्रस्य संप्रति पाश्चात्यैर्व्यवहियमाणेन 'नेरोब्लेडेट् 2 एषणे इति अपाटितेऽविदीर्णे वा व्रणशोथे भेदनपूर्वकमेषणे तीनाइफ-Narrow bladed Knife' इत्याख्येन शस्त्रेण सह क्ष्णकण्टकमुखी एवणी (शाप्रोव-Sharp probe) स्यादित्यधः; सादृश्यमुपलभ्यते। पाटितानां विदीर्णानां वा व्रणानामेषणे तु यत्राध्यायपठिता गण्डूपदावेतसपत्रम् / कारमुखी (ब्लन्ट प्रोब्-Blunt probe) एव प्रयुज्यते; आनु लोम्ये तु प्रथमयवपत्रमुखी ( डायरेक्टर्-Director ) स्यादिति 3 बडिशलक्षणं वृद्धवाग्भटे एवं पठ्यते,-"बडिशोऽत्यवनत क्षेयम् / 'अन्ये पुनः एषणीनां तीक्ष्णकण्टकमुखत्व-प्रथमयवपत्रमुखमुखः सूचीतीक्ष्णायो ग्रहणे गलशुण्डिकार्मादेः" इति / बडिशशस्त्र त्व-गण्डूपदमुखत्व-भेदाबहुत्वं, तेन 'एषण्यः एषणे' इति बहुवचनं मारलभाषायां 'शार्प हुक्-Sharp Hook' इति नाम्ना पठन्ति' इति चक्रः / "आनुलोम्ये तेषामेव (भगन्दरादीनां) छेदानुप्रसिद्धम् // क्रमे, त एव श्रेषण्यनुसारिणा शस्त्रेण यथाक्रममामूलं छिधन्ते, वक्ष्यति 4 दशाङ्गुले' इति भानुमत्यां पाठः / च 'एषणी (डायरेक्टर ) दत्त्वा शस्त्रं पातयेत्" इति हाराणचन्द्रः। 5 'तस्मात्' इति पा० / 3 “शस्त्राणि तु पड्विंशतिर्भवन्ति / तद्यथा-दन्तलेखनमण्डला.६ दन्तशाशखं वाग्भटे दन्तलेखनकमिति नाम्ना प्रसिद्धम् / अवाजपत्रात्पलपत्राध्यधधार मुद्रिकाकतरासपवकरपत्रकुशपत्राटातक्षणं व तत्रैवं पठ्यते,-"एकधारं चतुष्कोणं प्रबद्धाकृति मुखान्तमुखशरारिमुखात्रकूचेककुठारिकाबीहिमुखशलाकावतसपत्राचैकतः / दन्तलेखनकं तेन शोधयेद्दन्तशर्कराम्-" इति / दन्तश राकर्णन्यधनसूचीसूचीकूर्चखजैषणीबडिशनखशस्त्राणि चेति / तत्र त्रराग्लभाषायां Tooth Scaler-टूथ्-स्केलर्' इति नाम्ना यमाचं लेखने, वृद्धिपत्रादीनि त्रीणि पाटने, चत्वारि मेदने, मण्डलाप्रसिद्धः // ग्रादीन्यष्टौ छेदने, कुशपत्रादीनि पञ्च प्रच्छाने, कुठारिकादीनि 7 एषणीलक्षणं वाग्भटे एवं पठ्यते-गतेरन्वेषणे- लक्षणा षट् व्यधने, तेषामाराव्रीहिमुखे भेदने छेदने च, सूच्यः सीवने, गण्डूपदमुखैषणी / मेदनार्थेऽपरा सूचीमुखा मूलनिविष्टखा" इति / मे- सूचीकूर्चः कुट्टने, खजो मथने, एषण्येषणे भेदने च, बडिशो ग्रहणे, दनं त्वत्र क्षाराक्तसूत्रप्रवेशनेन' इति तयाख्यायां हेमाद्रिः / एषण्यौ नखशस्त्रमुद्धरणे छेद्यमेद्यलेख्यप्रच्छानेषु च; इति द्वादशविधे शस्त्रकर्मदे सुलक्षणस्पर्श, तयोरेकाऽष्टाडुला गतिकोथशल्यस्राववत्सु व्रणेषु | ण्युपयोगः" इति वृ. वा. सू. भ. 34 // / ..