Page Text
________________ 198 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान तम् / दन्तग्राहिता अतिशीतताऽभिप्रेता / पङ्केत्यादि सिकता पश्च निक्षेपणानि भवन्ति / तद्यथा-फलकं, वालुका / अनिष्टगन्धता विस्रादिगन्धता / व्यक्तरसता रसने- ज्या मुखवलय, उदकमश्चिका, शिक्यं चेति॥१८ न्द्रियग्राह्यमधुरादिरसता / यदुपयुक्तमित्यादि कफप्रसेकः श्लेष्म पञ्चेत्यादि / निक्षेपणं यत्र जलं निक्षिप्यते स्थाप्यते, तेन स्रवणम् / वीर्य चाचिन्त्यक्रियाहेतुः / यदुपयुक्तमित्यादि भूम्यादिस्पर्शाभावाद्दोषान्तरानुदयः / फलकं शाल्मलीकाष्ठादिविष्टम्भो गुड्गुडाशब्दः / त एते इति एते पूर्वोक्ताः षड्दोषाः। विरचितं, व्यष्टकम् अष्टास्रदण्डत्रयसंयोगः, मुजवलयो मुनादि. आन्तरिक्षे इत्यस्योपलक्षणवादाकाशगुणभूयिष्ठेऽपि न सं. विरचितो वलयाकारः, उदकमच्चिका आकाशान्तराले निरन्तरभवन्ति // 11 // निहितवेत्रवेण्वादिविरचिता वेत्रगृहायभिधाना, शिक्यं मुजाव्यापन्नस्य चाग्निक्कथनं सूर्यातपप्रतापनं तप्तायः- दिविरचितं प्रसिद्धम् // 18 // पिण्डसिकतालोष्ट्राणां वा निर्वापणं प्रसादनं च सप्त शीतीकरणानि भवन्ति; तद्यथा-प्रवातकर्तव्यं, नागचम्पकोत्पलपाटलापुष्पप्रभृतिभिश्वा. स्थापनम्, उदकप्रक्षेपणं, यष्टिकाभ्रामणं, व्यजनं, धिवासनमिति // 12 // वस्त्रोद्धरणं, वालुकाप्रक्षेपणं, शिक्यावलम्बन ___ व्यापमानां प्रसन्नतोपायं दर्शयन्नाह-व्यापनानामित्यादि / चेति // 19 // अग्निक्कथनं महादोषदुष्टस्य, सूर्यातपप्रतापनमल्पदोषे, तप्तायः- सप्तेत्यादि / उदकप्रक्षेपणमिति सलिलपूर्णे भाजने वस्त्रादि-. पिण्डादिनिर्वापणं मध्यदोषे / लोष्ट्रः कठिनो मृन्मयः / निर्वा- पीडिते आकण्ठमपरशीतसलिलनिक्षेपः / यष्टिकाभ्रामणं यन्त्र. पणं जले निःक्षेपणमित्यर्थः / प्रसादनं च कर्तव्यमिति अग्नि- यष्ट्यादिभ्रामणम् / व्यजनमिति व्यजनादिना वातलीकरणम् / क्वथनादिखरूपं प्रसादनं नान्यत् / गन्धापनयने उपायमाह- वस्त्रोद्धरणं वस्त्रेण गालनम् / वालुकाप्रक्षेपणम् उदकपात्रस्य नागेत्यादि / नागो नागकेशरः, चम्पको राजचम्पकः, उत्पलं वालुकामध्ये निक्षेपणम् / शिक्यावलम्बनं प्रसिद्धम् // 19 // सौगन्धिकं प्रभृतिग्रहणात् केतकीमल्लिकादिपुष्पाणि // 12 // निर्गन्धमव्यक्तरसं तृष्णाघ्नं शुचि शीतलम् // . सौवर्णे राजते ताने कांस्ये मणिमयेऽपि वा॥ अच्छं लघु च हृद्यं च तोयं गुणवदुच्यते // 20 // पुष्पावतंसं भौमे वा सुगन्धि सलिलं पिबेत्॥१३ कीदृशं पुनरुपादेयं भौममित्याह-निर्गन्धमित्यादि / शुचि तदुदकं गुणवदपि किम्मयपात्रस्थं पेयमित्याह-सौवर्णे अनुपहतम् / लघु चेति चकारः समस्तगुणवत्त्वेऽत्यन्तगुणकारि, इत्यादि / पुष्पावतंसं पुष्पसुगन्धीकृतम् // 13 // | अल्पगुणवत्त्वे खल्पगुणकारीति तारतम्यसूचकः / हृद्यं चेत्यत्र तु क्वथितजलस्य हृदयाप्रियलेऽप्युपग्रहणार्थम् / गुणवत् प्रशव्यापन्नं वर्जयेन्नित्यं तोयं यच्चाप्यनार्तवम् // स्तगुणोपेतम् // 20 // दोषसंजननं ह्येतनाददीताहितं तु तत्॥१४॥ तत्र नद्यः पश्चिमाभिमुखाः पथ्याः, लघूदकव्यापनमुदकं यस्तु पिबतीहाप्रसादितम् // | त्वात् पूर्वाभिमुखास्तु न प्रशस्यन्ते, गुरूदकत्वात्। श्वयधुं पाण्डुरोगं च त्वग्दोषमविपाकताम्॥१५॥ दक्षिणाभिमुखा नातिदोषलाः, साधारणत्वात् / श्वासकासप्रतिश्यायशूलगुल्मोदराणि च // तत्र सह्यप्रभवाः कुष्ठं जनयन्ति, विन्ध्यप्रभवाः कुष्ठं अन्योन्वा विषमानोगान्प्रामुयादचिरेण सः॥१६ पाण्डुरोगं च, मलयप्रभवाः कृमीन् , महेन्द्रप्रभवाः व्यापनादिवर्जनमाह-व्यापन्नमित्यादि / अनार्तवमिति ऋतु-श्लीपदोदराणि, हिमवत्प्रभवा हृद्रोगश्वयथुशिरो. विशेषानुपयोग्यम् , अन्तवृष्टमिति केचित् / अप्रसाधितमिति रोगश्लीपदगलगण्डान्, प्राच्यावन्त्या अपरावक्वथनाद्यसंस्कृतम् // 14-16 // त्याश्चा स्युपजनयन्ति, पारियात्रप्रभवाः पथ्या तत्र सप्त कलुषस्य प्रसादनानि भवन्ति / बलारोग्यकर्य इति // 21 // तद्यथा-कतकगोमेदकबिसग्रन्थिशैवालमूलवस्त्रा- इदानीं जाङ्गलपश्चिमदेशस्थापपूर्वदेशस्थसाधारणमध्यदेश. णि मुक्तामणिश्चेति // 17 // स्थानां नदीनां गुणानिर्दिशन्नाह-तत्र नद्य इत्यादि / पश्चि. तत्रेत्यादि / कतकं शशकपुरीषप्रतिमं फलं; गोमेदकः माभिमुखा जाङ्गलपश्चिमदेशस्थाः पश्चिमसमुद्रगाः, पूर्वाभिमुखाः आनूपदेशस्थाः पूर्वसमुद्रगाः, दक्षिणाभिमुखाः मध्यदेशस्थाः / पुष्परागाभो मणिः, मत्कोलमिति केचित् ; बिसप्रन्थिः पद्ममूलं; शैवालमूलं प्रसिद्धम् ; मुक्ता मौक्तिकं; मणिः स्फटिकादिः / शैलादिभेदेन गुणानिर्दिशन्नाह-तत्रेत्यादि / मलयप्रभवा इति एतेन रूपदोषापयनोपायो दर्शितः / अन्ये तु बिसग्रन्थी मलयप्रभवा हि नद्यो द्विविधा भवन्ति-पाषाणसिकतावाहिन्यः, त्यस्याग्रे 'पर्णीमूलं' इति पठन्ति; तत्र पर्णी पानीयपृष्ठजा, तस्या अपाषाणसिकतावाहिन्यश्च; तत्र पाषाणसिकतावाहिन्यः पथ्याः, अपाषाणसिकतावाहिन्यः कृमीन् जनयन्ति / हिमवत्प्रभवा इति मूलं जटा // 17 // ता अपि द्विविधाः-हिमवदुपरिभागप्रभवाः पथ्याः, अधो१'विविधान्' इति पा० / | भागप्रभयास्तु हृद्रोगादिहेतवः / विविष्टदेशाश्रितपर्वतप्रभवाणां
| SR No. | 004403 |
| Book Title | Sushrut Samhita |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya |
| Publisher | Chaukhambha Orientaliya |
| Publication Year | |
| Total Pages | 922 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 31 MB |