Sushrut Samhita

SR No.: 004403
Original Sutra Author: N/A
Author: Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya
Total Pages: 922
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 31 MB

Page 559

462 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं 'इहामृतं च सोमश्च चित्रभानुश्च भामिनि // सूतीजनव्यापारेषु भिषजां शल्याहरणोपायं निर्दिशन्नाह-मृते उच्चैःश्रवाश्च तुरगो मन्दिरे निवसन्तु ते॥६॥ | चेति / चकारादफलीभूतेषु मन्त्रतन्त्रप्रसूतीजननव्यापारेषु जीवइदममृतमपां समुद्धृतं वै त्यपीत्यनुक्तं समुच्चिनोति / आभुग्नसक्थ्या इति सङ्कुचिततव लंघु गर्भमिमं प्रमुञ्चतु स्त्रि // सक्थ्याः / धन्वनो धनुव॒शो बदरीसदृशपत्रः, नगवृत्तिका तदनलपवनार्कवासवास्ते शल्लकी, यद्यपि मृत्स्नशब्दःप्रशस्तायां मृदि वर्तते तथाऽप्यत्र सह लवणाम्बुधरैर्दिशन्तु शान्तिम् // 7 // धनुवृक्षशल्लकीशाल्मलीनां पिच्छिले चुम्पे मृत्स्नशब्दो बोद्धव्यः / मुक्ताः पंशोर्विपाशाश्च मुक्ताः सूर्येण रश्मयः॥ घृतं गव्यं घृतं, ताभ्यां पाणिं म्रशयित्वा विलिप्य, मूढगर्भमपमुक्तः सर्वभयाद्गर्भ पोहि विरमावितः // 8 // हरेदिति सामान्यो विधिः / मृतं चेति चकारादपहरणे विशेषेण विधिमाह-तत्रेत्यादि / आञ्छेत् आकर्षेत् / एकसक्नेति जीवतीत्यादि / प्रयतेत यत्नं कुर्वीत / केचिदाचार्या मन्त्र प्रथममेकसक्थिप्रतिपन्नं, द्वितीयसक्थि पुनराभुग्नं स्थिवाऽऽव्याख्यानं न कुर्वन्ति, केचित् कुर्वन्ति तदाह-इहेत्यादि / गतमित्यर्थः, तदपि प्रसार्य प्रगुणीभूतसक्थिद्वयमपहरणार्थअमृतं समुद्रमन्थनोद्भूतं, चित्रभानुरादित्यः, भामिनि हे मान्छेदिति पूर्वस्माद्विशेषः; सक्थि जङ्घोच्यते, अयं द्वितीयः / वरस्त्रि, उच्चैःश्रवा अमृतमन्थनोत्पन्नस्तुरगः शक्रवाहनः, लघु स्फिगित्यादि / अयं तृतीयः / तिर्यगित्यादि / परिघोऽर्गलादण्डः। शीघ्रं, दिशन्तु प्रयच्छन्तु // 5-8 // | आर्जवमानीय ऋजुभावमानीयापहरेदिति, अयं चतुर्थः / __ औषधानि च विध्याद्यथोक्तानि / मृते | पार्श्वेत्यादि / पार्थापवृत्तं पार्श्ववलितं शिरो यस्य, अपत्यपथो चोत्तानाया आभुग्नसक्थ्या वस्त्राधारकोन्नमित-योनिःः अयं पञ्चमः / बाहुद्वयेत्यादि / अयं षष्ठः / तत्र आद्यं कट्या धन्वननगवृत्तिकाशाल्मलीमृत्स्नघृताभ्यां मूढगर्भत्रितयं पादाभ्यामाहरणीयं, तदितरत्तु त्रितयं शिरसा, म्रक्षयित्वा हस्तं योनौ प्रवेश्य गर्भमुपहरेत् / तत्र द्वाविति शेषं तु मूढगर्भद्वयमसाध्यम् , एवमष्टौ मूढगर्भाः। . सक्थिभ्यामागतमनुलोममेवाञ्छेत् , एकसक्ना प्र- दार्यमाणः छिद्यमानो गर्भो मातरमात्मानं च व्यापादयेत् / तिपन्नस्येतरसक्थि प्रसार्यापहरेत्, स्फिग्देशेनाग- घातयेदिति सर्वथैवीशक्यहस्ताकर्षे द्वयोरपि गर्भगर्भिण्योर्वि स्फिग्देश प्रपीड्योध्वमुत्क्षिप्य सक्थिनी पत्तिसिद्धेः / शस्त्रमन्त्रादिनोपायेनासिद्धौ गर्भच्यावनं गर्भिणी. प्रसार्यापहरेत्, तिर्यगागतस्य परिघस्येव तिरश्ची-| रक्षार्थ कार्यमित्याह-अविषय इति / सोढुमशक्ये विकारे नस्य पश्चादर्धमूर्ध्वमुत्क्षिप्य पूर्वार्धमपत्यपथं | व्याधौ सति किं कर्तव्यमित्याह-श्रेयो गर्भस्येति; श्रेयो भवतीप्रत्यार्जवमानीयापहरेत्, पाॉपवृत्त शिरसमसं त्यर्थः / गर्भपातनफलमाह-न गर्भिण्या विपर्यास इति; प्रपीड्योलमुत्क्षिप्य शिरोऽपत्यपथमानीयापह- विपर्यासो मृत्युरित्यर्थः / तस्मात् प्राप्तकालं न ापयेत् नोल्लङ्घयेरेत्, बाहुद्वयप्रतिपन्नस्योर्ध्वमुत्पीड्यांसौ शिरोऽ- | दित्यर्थः // 9-11 // . नुलोममानीयापहरेत्, द्वावन्त्यावसाध्यो मूढगर्भी, एवमशक्ये शस्त्रमवचारयेत् // 9 // ततः स्त्रियमाश्वास्य मण्डलाप्रेणाङ्गुलीशस्त्रेण सचेतनं च शस्त्रेण न कथश्चन दारयेत् // | वा शिरो विदार्य, शिरस्कपालान्याहत्य, शकुना दार्यमाणो हि जननीमात्मानं चैव घातयेत // 20 // गृहीत्वोरसि कक्षायां वाऽपहरेत् अभिन्न शिरसअविषह्ये विकारे तु श्रेयो गर्भस्य पातनम् // मक्षिकूटे गण्डे वा, अंससंसक्तस्यांसदेशे बाहू न गर्भिण्या विपर्यासस्तस्मात्प्राप्तं न हापयेत् // 11 // | छित्त्वा, दृतिमिवाततं वातपूर्णोदरं वा विदार्य | निरस्यात्राणि शिथिलीभूतमाहरेत्, जघनसक्तस्य __ मन्त्रानिर्दिश्यौषधानि निर्दिशन्नाह-औषधानीत्यादि / वा जघनकपालानीति // 12 // किंबहुनातानि पुनः शारीरे अपरापातनोदितानि पाणिपादलेपा योनि यद्यदहं हि गर्भस्य तस्य सजति तद्भिषक॥ धूपनमातुरपानादिकं च / निष्फले मन्त्रे तंत्रे च वृथाभूतेषु सम्यग्विनिहरेच्छित्वा रक्षेन्नारी च यत्नतः॥१३॥ १'मुक्ताः पाशा विपाशाश्च मुक्ताः सूर्येन्दुरश्मयः / मुक्तः सर्वभ- गर्भस्य गतयश्चित्रा जायन्तेऽनिलकोपतः॥ याद्गर्भ एह्येहि माचिरं स्वाहा' इति पा० / 2 'शाल्मलीषु मध्ये मरु-तत्रानल्पमतिवेद्यो वर्तेत विधिपूर्वकम् // 14 // देशीयपर्वतस्था हि नितरां पिच्छिलनिर्यासा भवन्ति, तदिदमुच्यते- | नोपेक्षेत मृतं गर्भ मुहूर्तमपि पण्डितः॥ धन्वेति; धन्वा मरुदेशः, मृत्स्नमत्र पिच्छिलो भागः; 'विविक्तं मृत्स्नं स ह्याशु जननीं हन्ति निरुच्छासं पशुं यथा // 15 // च' इत्योजोलक्षणं च तत्रान्तरेऽप्युक्तं-'हस्तमभ्यज्य योनि च मण्डलाओण कर्तव्यं छेद्यमन्तर्विजानता॥ साज्यशाल्मलिपिच्छया' इति हाराणचन्द्रः / 'धन्वनगवृत्तिक- वृद्धिपत्रं हि तीक्ष्णाग्रं नारी हिंस्यात् कदाचन // 16 // शाल्मलीमृत्स्नघृताभ्यां' इति हाराणचन्द्रसंमतः पाठः। 3 'जल- | अथापतन्तीमपरां पातयेत् पूर्ववद्भिषक॥ व्यापारे' इति पा०। | हस्तेनापहरेद्वाऽपि पार्श्वभ्यां परिपीड्य वा // 17 //