Sushrut Samhita

SR No.: 004403
Original Sutra Author: N/A
Author: Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya
Total Pages: 922
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 31 MB

Page 624

अध्यायः 35] सुश्रुतसंहिता। 527 यत् प्रमाणं यो यो गुणस्ताभ्यां विहितः स्नेहबस्त्याख्योऽनुवा- नादतिकृशा वातरोग विना क्षीणा नानुवास्या इति / उन्मादासनसंज्ञ इत्यर्थः / यथावयोनिरूहाणामित्यादिना विधास्यमा- दिषु सामान्येन बस्तिनिषेधोऽत्राभिहितः; केचित्तु केषांचित्प्रनोऽपि स्नेहबस्तिविकल्पोऽनागतावेक्षणतत्रयुक्त्या विहित इति तिप्रसवमपवादरूपेणाहुः / तत्रोन्मादापस्मारभ्रममदमूर्छासु प्रदिष्टः / यथाप्रमाणमित्यनेन सूचितं प्रमाणं प्रकटयन्नाह- संज्ञानाशापगमे शुद्धस्यातुरस्य अनुबन्धोपचरणाय बस्तियः, पादाव(प)कृष्ट इति ।-यथावय इत्यादिवक्ष्यमाणवाक्यदर्शना- | कुष्ठिनामर्शसां च मूढवातानां प्रयोज्यः, वातायुदरिषु त्रिषु दास्थापनस्य पादैनिभिरपकृष्टो हीनः पादाव(प)कृष्टः / अय- | निषिद्धोऽपि शेषेषु पञ्चसु बस्तिः प्रयोक्तव्यः, शोथक्षतोरस्कमर्थः-सांवत्सरिकादिकालाद्यपेक्षं यत् प्रकुञ्चादि चतुर्विंशति- | योरनुवासननिषेधो न निरूहस्य; वर्षादर्वाग् बालस्य, नवत्यूर्व पलावसानं निरूहप्रमाणं तचतुर्थाशेन कर्षमारभ्य पदपलानि वृद्धस्य मृदुरपि बस्तिर्निषिद्धः, अतोऽन्यथा तीक्ष्ण एव; एतेशवदनुवासनस्य प्रमाणमिति / तत्रान्तरे च मध्यवयस्कमा- नावस्थावशान्निषिद्धमपि कार्य स्यात् “उत्पद्यते हि साऽवस्था श्रित्यानुवासनस्योत्तमादिमात्राभेदेन त्रैविध्यमुक्तं, यथा- देशकालबलं प्रति / यस्यां कार्यमकार्य स्यात् कर्म कार्य च "षदपली तु भवेच्छ्रेष्ठा मध्यमा त्रिपली भवेत् / कनीयस्य- | गर्हितम्" इति // 21 // ध्यर्धपला त्रिधा मात्राऽनुवासने-" इति / तस्यापि विकल्प उदरी च प्रमेही च कुष्ठी स्थूलश्च मानवः // इत्यादि तस्याप्यनुवासनस्य, षट्पलप्रमाणस्यार्धार्धमात्रावशिष्टः अवश्यं स्थापनीयास्ते नानुवास्याः कथश्चन // 22 // पादावशिष्टोऽध्यर्धपलमात्र इत्यर्थः / अपरिहार्यः अविद्यमान-| कचिदेवास्थापनस्यावस्थायां प्रतिप्रसवमुद्दिशन्नाह-उदरी परिहरणार्हः / गयी तु यथाप्रमाणविहिताच्च बस्तेः पादांशः चेत्यादि / सा चावस्था तत्रान्तरादनुसतव्या / तत्रोदरे नेहबस्तिः, स्नेहविकल्पोऽर्धमात्रापकृष्टोऽनुवासनं, तस्यापि विक वाग्भटा-"सुविरिक्तस्य यस्य स्यादाध्मानं पुनरेव तम् / ल्पोऽर्धमात्रापकृष्टोऽपरिहार्यो मात्राबस्तिरिति / एतेन तन्मते सुस्निग्धैरम्ललवणैर्निरूहैः समुपाचरेत्-" (वा.वि. अ. 15) षट्पलप्रमाणः स्नेहबस्तिः, तदर्धेन पलत्रयप्रमाणमनुवासनं, इति एवं प्रमेहादिषु चिकित्सितमालोक्यास्थापनावस्था ज्ञातव्या तस्यार्धेन सार्धपलप्रमाणो मात्राबस्तिरिति // 18 // // 22 // निरूहः शोधनो लेखी स्नैहिको बृंहणो मतः॥ असाध्यता विकाराणां स्यादेषामनुवासनात् // फलेनापि तयोर्भेदं दर्शयन्नाह-निरूह इत्यादि / शोधन- | असाध्यत्वेऽपि भूयिष्ठं गात्राणां सदनं भवेत् 23 द्रव्यसंयुक्तः शोधनो निरूहः / सर्वनिरूहानुवासनधर्मोऽयं, निषिद्धाचरणदोषमुद्दिशन्नाह-असाध्यतेत्यादि / एषां विद्रव्यविशेषसंयोगात्तु क्वचिच्छोधनादीनामुत्कर्षापकर्षों / जेज्ज- काराणाम् उदरादीनाम् / गात्रसदनम् अङ्गग्लानिः // 23 // टाचार्यस्तु 'स्नेहनो बृंहणो मत' इति पठिला शोधनादिचतुष्कं | पक्वाशये तथा श्रोण्यां नाभ्यधस्ताच सर्वतः॥ निरूहस्य कर्मेति वर्णयति // सम्यकप्रणिहितो बस्तिः स्थानेष्वेतेषु तिष्ठति 24 निरूहशोधितान्मार्गान् सम्यक नेहोऽनुगच्छति॥ पक्वाशयाद्वस्तिवीर्य खैहमनुसर्पति॥ अपेतसर्वदोषासु नाडीष्विव वहज्जलम् // | वृक्षमूले निषिक्तानामपां वीर्यमिव द्रुमम् // 25 // सर्वदोषहरश्चासौ शरीरस्य च जीवनः॥ सम्यक् प्रदत्तो बस्तियेषु स्थानेष्ववतिष्ठते तान्याह-पक्कातस्माद्विशुद्धदेहस्य मेहबस्तिर्विधीयते // 20 // शये इत्यादि / कथं तर्हि पक्वाशयादिमात्रगतो बस्तिः कचित् निरूहशोधितमार्गेषु सम्यक् स्नेहवीर्यानुसरणं दर्शयन्नाह- सर्वेषामवय सर्वेषामवयवानामवसाद, क्वचित् सर्वाङ्गगतानां दोषाणां हरणं निरूहेत्यादि // 19-20 // शमनं च जनयतीत्याह-पक्वाशय इत्यादि / पक्काशया(स्ति वीर्य खैः स्रोतोभिरनुसर्पति कृत्स्नदेहे; वीर्य, शक्तिः, प्रभाव तत्रोन्मादभयशोकपिपासारोचकाजीर्णाश:पा- | | इत्यनान्तरम् // 24 // 25 // ण्डुरोगभ्रममदमूर्छाच्छर्दिकुष्ठमेहोदरस्थौल्यवासकासकण्ठशोषशोफोपसृष्टक्षतक्षीणचतुस्लिमा- सचापि स स चापि सहसा बस्तिः केवलः समलोऽपि वा। सगर्भिणीदुर्बलायसहा बालवृद्धौ च वातरोगा- | प्रत्येति वीये त्वनिलैरपानाविनीयते // 26 // हते क्षीणा नानुवास्या नास्थापयितव्याः॥ 21 // | तिष्ठस्तावद्वस्तिर्गुणकारी भवतु, कथं निर्गतोऽपि तादृशः तत्रेत्यादि / भ्रमः चक्रारूढस्येव भ्रमणम् / मदः पूगफले- | स्यादित्याह र स्यादित्याह-सचापीत्यादि / प्रत्येति प्रत्यागच्छति / वीर्य नेव मत्तता / मह्यं चेतनाच्युतिः / उपसृष्टशब्द उन्मादा-बहादगुणः | स्नेहादिगुणः / अपानाद्यैरिति आद्यपदेनोदानादयो बोद्धव्याः / दिभिः शोफान्तः सह संबन्धनीयः / क्षतः क्षतोरस्कः. अपानेनाधः, उदानेनोगे, व्यानेन सर्वत्र, विनीयते विशेषण क्षीणः कृशः / चतुस्निमासगर्भिणीति सप्तमासान् यावद्गर्भिणी; सर्वशरीरावयवेषु नीयते // 26 // तथाच वाग्भट:-"मासान् सप्त च गर्भिणी" (वा. सू. वीर्येण बस्तिरादत्ते दोषानापादमस्तकात् (न्)॥ अ. 19) / वातरोगाहते क्षीणा इति क्षीणशब्दस्य पुनरुपादा- 1 पक्वाशयस्थोऽम्बरगो भूमेरको रसानिव // 27 //