Sushrut Samhita

SR No.: 004403
Original Sutra Author: N/A
Author: Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya
Total Pages: 922
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 31 MB

Page 639

542 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [चिकित्सास्थानं इदानी बस्तियौगिकानि द्रव्याण्युपदिशन्नाह-क्षीराणी- | कल्पनामुद्दिशन्नाह-कल्पना त्वियमिति / का पुनरियमित्याहत्यादि / फलं त्रिफला / सरलो वृक्षविशेषः / संशोधनानि | कल्कस्नेहकषायाणामित्यादि / अविवेकादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी; त्रिवृदादीनि / मदनं मदनफलम् / शकजा यवा इन्द्रयवाः। तेन कल्कादीनां विवेकाभावमपृथग्भावं वीक्ष्य सुकल्पना भिषमधूलिका तृणविशेषः 'मर्कटिका' इति लोके // 24-28 // ग्वरैः प्रोक्ता / एतेन हस्तप्रधावनसीमन्तादिकृन्मिथ्यायुक्तः / स्वस्थे क्वाथस्य चत्वारो भागाः स्नेहस्य पञ्चमः॥ तथा चोक्तं-"न धावत्यौषधं पाणिं न तिष्ठत्यवलिप्य च / न क्रुद्धेऽनिले चतुर्थस्तु षष्ठः पित्ते कफेऽष्टमः // 29 // करोति च सीमन्तं स निरूहः सुयोजितः" इति / तस्थ दानं सर्वेषु चाष्टमो भागः कल्कानां लवणं पुनः॥ यथार्थकृदिति वातपित्तकफशोणितहरणशोधनसंग्रहणलेखनबृंहक्षौद्रं मूत्रं फलं क्षीरमम्लं मांसरसं तथा // 30 // णवाजीकरणरसायनादियोगकृत् // 30 // 31 // युक्त्या प्रकल्पयेद्धीमान् निरूहे दत्त्वाऽऽदौ सैन्धवस्याक्षं मधुनःप्रसृतद्वयम् / संप्रति निरूहणेषु क्वाथादिषु प्रतिदोषं कियती कस्य मात्रे- पात्रे तलेन मश्नीयात्तद्वत् स्नेहं शनैः शनैः॥ 33 // त्याह-वस्थ इत्यादि / स्वस्थ समवातपित्तकफे पुरुषे / सम्यक सुमथिते दद्यात् फलकल्कमतः परम् // द्वादशप्रसृतस्य निरूहस्य क्वाथस्य चत्वारो भागाश्चत्वारः प्रसृताः | ततो यथोचितान् कल्कान् भागैः स्वैःश्लक्ष्णपेषितान् अष्टौ पलानि / स्नेहस्य पञ्चम इति चतुर्विंशतिपलनिरूहापेक्षया गम्भीरे भाजनेऽन्यस्मिन्मश्नीयात्तं खजेन च // पादोनपञ्चपलानि / क्रुद्धेऽनिले चतुर्थ इति चतुर्थो भागः षद- | यथावा साधु मन्येतन सान्द्रोन तनुः समः॥३५॥ पलानीत्यर्थः / षष्ठः पित्ते इति क्रुद्ध पित्ते स्नेहस्य षष्ठो भागश्च- | रसक्षीरामलमूत्राणां दोषावस्थामवेक्ष्य तु॥ त्वारि पलानीत्यर्थः / कफेऽष्टम इति क्रुद्धे कफे स्नेहस्याष्टमो कषायप्रसृतान् पञ्च सुपूतांस्तत्र दापयेत् // 36 // भागस्त्रीणि पलानीत्यर्थः / कषायस्नेही विभज्य कल्कभागं | बस्तिद्रव्याणि येन क्रमेण योज्यन्ते तमाह-दत्त्वेत्यादि / दर्शयन्नाह-सर्वेष्विति / सर्वेषु वातपित्तश्लेष्मसु कल्कस्याष्टमो | अक्षः कर्षमित्यर्थः / मधुनः प्रसूतद्वयं चलारि पलानि / तलेन भागस्त्रीणि पलानीत्यर्थः / 'सर्वेषु स्वस्थावस्थेषु' इति गयी। हस्ततलेन / तद्वत् स्नेहं मधुप्रमाणम् / शनैः शनैरल्पमल्पं . लवणं पुनरित्यादि लवणादीनि विशेषप्रमाणेनानुक्तान्यपि युक्त्या | स्नेहं दत्त्वेत्यर्थः / शनैः शनैरित्युत्तरत्रापि संबध्यते / दापयेत् , युक्त्या योगेनेत्यर्थः / यथा योगातियोगौ न भवतः। फलकल्कमतः परं अतः परमस्मिन् सुमथिते फलकल्क ननु कषायादिवल्लवणादिषु कुतो मात्रा नोक्ता ? सत्यं, लवणा- मदनफलकल्कम् / तत इत्यादि ततः फलकल्कादिदानोत्तरम् / दीनां दोषभेषजयोः सामान्यविशेषेण गुणमवलोक्य सम्यग्यो- कल्कादीन् यथोचितान् वातादिषूचितानतिक्रमेण / भागः गसाधनमेव मानम् / तद्यथा-वाते क्षौद्रं मितं, पित्ते नाति- | स्वैरिति अंशरात्मीयैः, यथा मदनफलेन सह सर्वकल्कद्रव्याणां बहु, बहु पुनः कफे इति / एवमन्येष्वपि द्रव्येषु ज्ञेयम् / | पलत्रयं भवत्येवं कल्पितेः / श्लक्ष्णपेषितान् सूक्ष्मपेषितान् नियते पुनर्माने क्वचिद्योगः क्वचिदयोग इति स्यात् / एतदुक्कं | सूक्ष्मपेषितान् कल्कान् दद्यादिति संबन्धः / गम्भीरे इत्यादि भवति-कषायादिना नियतमानेन सहानियतमानैर्लवणादिभि- पूर्वपात्रादन्यस्मिन् गम्भीरभाजने खजेन मनीयात् / खजोऽत्र युक्त-या द्वादश प्रसृताः पूरणीया इति / ततो लवणादीनां मात्रां पञ्चाङ्गुलो हस्तो मन्थानश्च / यथेत्यादि मनीत्यादिनापि संबन्धदोषमेषजयोः सामान्यविशेषन्यायेन गुणमवलोक्य सम्यक् | नीयम् / एतेन करेणापि मनीयादित्यर्थः / रसेत्यादि प्रकल्पयेत् / क्वचिद्वातादिविषयसात्म्यमन्यथा पठ्यते / रसादीनां दोषावस्थामपेक्ष्य 'मात्रामर्पयेत्' इति शेषः। तत्रातथाहि-"मधुस्नेहनकल्काख्यकषायावापतः क्रमात् / त्रीणि न्तरे निरूहयोजना प्रोक्ता-"माक्षिकं लवणं स्नेहं कल्कं क्वाथषड द्वादश त्रीणि पलान्यनिलरोगिणाम् / पित्ते चत्वारि चत्वारि | मिति क्रमात् / आवाप्यावाप्य पात्रे, तन्मश्रीयादन्तराऽद्वे द्विपञ्च चतुष्टयम् / षद त्रीणि द्वे दश त्रीणि कफे चापि न्तरा // सम्यक् पाणितलेनैव निरूहे योजनाविधिः"निरूहणम्"--इति पूर्वाचार्यभणितत्वाइयमपि मतं प्रमा- इति // 33-36 // णम् // 29 // अत ऊर्ध्व द्वादशप्रसृतानं वक्ष्यामः ॥कल्पना त्वियम् // 31 // दत्त्वाऽऽदी सैन्धवस्याक्षं मधुनः प्रसृतिद्वयम् // कल्कस्नेहकषायाणामविवेकाद्भिषग्वरैः॥ विनिर्मथ्य ततो दद्यात स्नेहस्य प्रसृतित्रयम् // 37 // बस्तेः सुकल्पना प्रोक्ता तस्य दानं यथार्थकृत् // 32 // एकीभूते ततः स्नेहे कल्कस्य प्रसृतिं क्षिपेत् // निरूहावयवयोगिषु सम्यग्योगहेतुकमात्रां नियम्य समुदाय- संमूञ्छिते कषायं तु चतुःप्रसृतिसंमितम् // 38 // वितरेच्च तदावापमन्ते द्विप्रसृतोन्मितम् // 1 'चत्वारः लेहभागस्तु पञ्चमः' इति पा०। 2 अस्याये | एवं प्रकल्पितो बस्तिर्द्वादशप्रसृतो भवेत् // 39 // 'क्वाथोऽष्टादशपलानि, एवं पित्तकफयोरपि' इत्यधिक पठ्यते क्वचित्पुस्तके / 3 'बस्तिस्तु कल्पितः सम्यक् तस्यादानं यथार्थकृत् 1 'मनीयादनुलेह' इति पा० / 2 द्वादशप्रसूतिबस्ति' इति पा०; 'आदानम् उपयोगः', इति हाराणचन्द्रः। | संत पा० /