Sushrut Samhita

SR No.: 004403
Original Sutra Author: N/A
Author: Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya
Total Pages: 922
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 31 MB

Page 504

अध्यायः 1] सुश्रुतसंहिता। 407 कण्ड्रमन्तः सशोफाश्च ये च जपरि व्रणाः // दिभिः, मन्त्रैश्चायुर्वेदविहितैः / यमैः सनियमैरिति पञ्च यमा शिरोविरेचनं तेषु विद्ध्यात्कुशलो भिषक् // 125 // नियमाश्च पञ्च / उक्तं च-"अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्य शिरोविरेचनविषयमाह-कण्डूमन्त इत्यादि ।-जत्रु वक्षोंड तथैव च / व्यवहारनिवृत्तिश्च यमाः पञ्च प्रकीर्तिताः // अक्रोधो सयोः सन्धिः / शिरोविरेचनं नस्यमेदः // 125 // गुरुशुश्रूषा शौचमाहारलाघवम् / अप्रमादश्च पञ्चैते नियमाः परिकीर्तिताः" इति / एवं यथाविषयं यथाक्रमं षष्टिरुपक्रमा रुजावन्तोऽनिलाविष्टा रूक्षा ये चोर्ध्वजत्रुजाः॥. | उकाः // 133 // प्रणेषु तेषु कर्तव्यं नस्यं वैद्येन जानता // 126 // षण्मूलोऽष्टपरिग्राही पञ्चलक्षणलक्षितः॥ नस्यविषयमाह-रुजावन्त इत्यादि / नस्यं स्नैहिकमेव // 126 | षष्टया विधाननिर्दिष्टैश्चतुर्भिः साध्यते व्रणः // 13 // दोषप्रच्यावनार्थाय रुजादाहक्षयाय च // अथ व्रणः कतिमूलः, कत्यधिष्ठानः, कतिलक्षणलक्षितः, जिह्वादन्तसमुत्थस्य हरणार्थ मलस्य च // 127 // कतिभिरौषधैः, कियद्भिश्च पदाथैः साध्यत इत्याह-षण्मूल शोधनो रोपणश्चैव व्रणस्य मुखजस्य वै॥ इत्यादि / षण्मूल इति वातपित्तकफशोणितसन्निपातागन्तवः उष्णो वा यदि चा शीतः कवलग्रह इष्यते // 128 // | षडेव मूलं कारणानि यस्य स षण्मूलः; संसर्गः पृथगर्थवशादत्र कवलप्रहविषयमाह-दोषेत्यादि / दोषप्रच्यावनार्थायेति | सन्निपातेनावरुद्धः, यस्मात् समेत्य संभूय द्वयोर्बहूनां वा निपातः दोषप्रच्यावनं त्रिफलाद्राक्षादिकषायादिभिः / शोधनः शोधनद्र-| सन्निपातः; संघातः, संयोगः, संहितीभावः, संश्लेषः, समवायः, व्यकृतः / रोपणो रोपणद्रव्यकृतः। उष्णो वातकफजे व्रणे, रक्त- सम्बन्धः, सन्निपात इत्यनर्थान्तरम् / वल्मांससिरास्नायुसपित्तजे शीतः // 127 // 128 // न्ध्यस्थिकोष्ठमर्माणीत्यष्टौ व्रणवस्तूनि परिगृह्णातीत्यष्टपरिग्राही; ऊर्ध्वजत्रुगतान् रोगान् वणांश्च कफवातजान् // परिग्रहोऽधिष्ठानम् , आश्रय इत्यर्थः / पञ्चलक्षणलक्षित इति शोफस्रावरुजायुक्तान धूमपानरुपाचरेत् // 129 // पञ्चानां वातपित्तकफसन्निपातागन्तूनां लक्षणानि तैलक्षितः; रक्तजस्य न पृथग्लक्षणमस्ति 'पित्तवद्रक्तजः' (इति वचनात् ); __ धूमविषयमाह-ऊर्श्वेत्यादि / धूमपानैरिति शोफस्रावरुजापह एवं तागन्तोरपि पृथग्लक्षणं नास्ति, यदाह-'पित्तरक्तलक्षण द्रव्याणामित्यर्थः // 129 // आगन्तुः' इति तयन्यथैव पञ्चलक्षणलक्षितत्वं व्याख्यायतेक्षतोष्मणो निग्रहार्थ सन्धानार्थ तथैव च // गन्धवर्णास्राववेदनाकृतिभिर्लक्षणैर्लक्षित इति / षष्ट्या विधानसद्योवणेष्वायतेषु क्षौद्रसर्पिविधीयते // 130 // निर्दिष्टैरिति षष्टिसंख्यैर्विधानैः पूर्वमुद्दिष्टैः कृत्वा / चतुर्भिः . मधुसपिविषयमाह-क्षतोष्मण इत्यादि / सन्धानं घातविशे. साध्यत चतुाभवद्यातुरपारचारकोषधारत्यथः / ब्रह्म षाद्विधाभूतस्यावयवस्यैकभावः // 130 // 'षष्ट्युपक्रमनिर्दिष्ट' इति पठति षष्टिरुपक्रमा निर्दिष्टा यस्येति अवगादास्त्वणुमुखा ये व्रणाः शल्यपीडिताः॥ च व्याख्यानयति // 134 // निवृत्तहस्तोद्धरणा यन्त्रं तेषु विधीयते // 131 // | योऽल्पौषधकृतो योगो बहुप्रन्थभयान्मया // मन्त्रविषयमाह-अवगाढा इत्यादि / अवगाढा गम्भीराः। द्रव्याणां तत्समानानां तत्रावापो न दुष्यति // 135 // निवृत्तहस्त्रोद्धरणा हस्तेनाक्रष्टुमशक्याः // 131 // इदानीमल्पौषधेषु शोधनरोपणादियोगेष्वावापविषयमूहबीजं लघुमात्रो लघुश्चैव स्निग्ध उष्णोऽग्निदीपनः॥ निर्दिशन्नाह-य इत्यादि / तत्समानानामिति तेषां शोधनसर्ववणिभ्यो देयस्तु सदाऽऽहारो विजानता॥१३२/ रोपणद्रव्याणां रसगुणवीर्यविपाकेः समानानि तुल्यानि द्रव्याणि तत्समानानि, तेषामावापो निक्षेपः / तत्र तस्मिनल्पौषधे योगे आहारविषयमाह-लघुमात्र इत्यादि / लघुमात्रो मात्रया न दुष्यति / 'अल्पप्रन्थं मृगयता योगो योऽल्पौषधैः कृत' इति लघुरित्यर्थः / लघुरिति रखशालिजाङ्गलमांसादिव्यलघुः, केचित् पठन्ति; तत्र मृगयता अन्वेषयता अन्धकारेणेअमिदीपन इति यावद् देयः / गव्यघृतादिरयमाहारो व्रणितोपा त्यर्थः // 135 // सनीयोक्तोऽपि पुनरुपक्रमप्रस नेहोक इति न पौनरुत्यम् 132 निशाचरेभ्यो रक्ष्यस्तु नित्यमेव क्षतातुरः॥ प्रसङ्गाभिहितो यो वा बहुदुर्लभमेषजः // रक्षाविधानरुद्दिष्टैर्यमैः सनियमैस्तथा // 133 // | यथोपपत्ति तत्रापि कार्यमेव चिकित्सितम् // 136 // / इदानीं यथालाभमौषधप्रयोगमाह-प्रसनेत्यादि / प्रसजारक्षाविधानमाह-निशाचरेभ्य इत्यादि / नित्यमेवेति दिवारात्रमपीत्यर्थः / रक्षाविधानैरुद्दिष्टेरिति गुग्गुल्वादिधूषा भिहितो यो बहुमेषजो दुर्लभमेषजो वा, तत्र यथोपपत्ति यथा लाभ चिकित्सितं मेषजं कार्यम् / प्रसङ्गाभिहितो यथा१ एतत्पूर्व 'बण्यो द्रम्पप्रभावेन' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते | "पिण्डीतकत्रयं रोधं पूर्व ये च प्रकीर्तिताः / वर्गास्त्रयः प्रलेपे कचिवस्तलिखित पुस्तके। | ते शोफे सर्वते हिताः" इति; अत्र हि वातपित्तकफशो