________________ 336 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थान नानारुजोच्छायकरी त्रिदोषा ताम्यन् तमः प्रविशन् / श्वसिति निःश्वसिति / कफेन तु ज्ञया शतघ्नीव शतन्यसाध्या // 57 // वायुमार्गेषु रुद्धेषु सत्सु प्रसक्तं निरन्तरं श्वसनं वातात् नि०सं०-वर्तिरित्यादि / “अयःकण्टकसंच्छन्ना शतघ्नी // 6 // 6 // महती शिला" // 57 // प्रतानवान् यः श्वयथुः सुकष्टो न्या०च०-वर्तिघनेत्यादिना शतघ्नी / अनेकरुगिति गलोपरोधं कुरुते क्रमेण // वातादिकृततोददाहकण्ड्वादिवेदना / शतघ्नीव शतघ्नीरूपा / समांसतानः कथितोऽवलम्बी "अयः कण्टकसंछन्ना शतनी महती शिला" इति / प्राणप्रणुत् सर्वकृतो विकारः॥ 62 // अत्र भोजः-"वातपित्तकफा दुष्टा कुर्युमासाङ्कुरा चिताम् / दृष्टा कुयुमासाङ्कुरााचताम् / नि०सं०-प्रतानवानित्यादि / प्रतानवान् विस्तारवान् / मध्येकण्ठमथो वति जनयन्ति ह्युपेक्षिताः // शङ्कुनेव गले अवलम्बी लम्बनशीलः / प्राणनुत् प्राणप्रेरकः // 62 // नद्धा शतन्येषा न सिध्यति" इति // 57 // न्या०च०-प्रतानवानित्यादिना मांसतानः // 62 // ग्रन्थिर्गले स्वामलकास्थिमात्रः सदाहतोदं श्वयधुं सरक्तस्थिरोऽल्परुक् स्यात् कफरक्तमूर्तिः॥ संलक्ष्यते सक्तमिवाशनं च। मन्तर्गले पूति विशीर्णमासम् // पित्तेन विद्याद्वदने विदारी स शस्त्रसाध्यस्तु गिलायुसंशः॥ 58 // पार्श्व विशेषात् स तु येन शेते // 63 // नि० सं०-प्रन्थिरित्यादि / कफरक्तमूर्तिः कफरक्तकारणः / सक्तमिव लग्नमिव / अशनं भोजनम् // 58 // नि० सं०-सदाहेत्यादि / पूतिविशीर्णमांसं दुर्गन्धिशटित मांसम् / पार्श्वे विशेषात् स तु येन शेते इति येनैव पार्श्वन न्या० च-प्रन्थिर्गल इत्यादिना गिलायुः // 58 // विशेषाच्छेते तेनैव पार्श्वन विदारी विशेषेण भवति / अन्यत्रा-" सर्व गलं व्याप्य समुत्थितो यः प्यस्याः संभवना सामान्यतो न निवार्यते // 63 // .. शोफो रुजो यत्र च सन्ति सर्वाः॥ स सर्वदोषो गलविद्रधिस्तु न्या०च०-सदाहतोद इत्यादिना विदारी / येनैव तस्यैव तुल्यः खलु सर्वजस्य // 59 // पावेन विशेषाच्छेते तेनैव पावेन विदारी विशेषेण भवति / नि० सं०-सर्वमित्यादि / तस्यैव तुल्यः खलु सर्वजस्येति अन्यत्राप्यस्याः संभवः सामान्यतो न निवार्यते। तोदतस्यैव सान्निपातिकविधेः सदृश इत्यर्थः // 59 // दाहप्रपाकप्रचुरो विदारीदाहः; प्रपाकत्वेन गलविदारणा. द्विदारी // 13 // न्या० च०-सर्व गलं व्याप्येत्यादिना गलविद्रधिः / स्थानप्रभावेण सान्निपातिक एव / तस्यैव सान्निपातिक ' सर्वसरास्तु वातपित्तकफशोणितनिमित्ताः // 64 // विद्गधेरय सदृशः॥ 59 // नि०सं०-सर्वसरास्त्वित्यादि / पित्तनिमित्तो रक्तनिमिशोफो महानन्नजलावरोधी त्तश्चैक एवेति वातादिनिमित्तात्रय एष सर्वसराः / सर्वस्मिन् तीव्रज्वरो वातगतेनिहन्ता॥ मुखे ये भवन्ति ते सर्वसराः // 64 // कफेन जातो रुधिरान्वितेन स्फोटैः सतोदैर्वदनं समन्तागले गलौघः परिकीर्त्यतेऽसौ // 6 // ___द्यस्याचितं सर्वसरः स वातात् // योऽतिप्रताम्यन् श्वसिति प्रसक्तं रक्तैः सदाहैस्तनुभिः सपीते-. . भिन्नस्वरः शुष्कविमुक्तकण्ठः॥ __यस्याचितं चापि स पित्तकोपात् // 65 // कफोपदिग्धेष्वनिलायनेषु कण्डूयुतैरल्परुजैः सवर्णेशेयः स रोगः श्वसनात् स्वरघ्नः॥६१॥ यस्याचितं चापि स वै कफेन // नि०सं०-शोफ इत्यादि / अतिप्रताम्यन् अत्यर्थ प्रकर्षण रक्तेन पित्तोदित एक एव ताम्यन् तमः प्रपश्यन् / श्वसिति निःश्वसितीत्यर्थः / प्रसक्तं कैश्चित् प्रदिष्टो मुखपाकसंशः // 66 // निरन्तरम् / कफोपदिग्धेषु श्लेष्मरुद्धेषु / अनिलायनेषु वायु- इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने मुखरोगमार्गेषु / श्वसनात् वातात् // 6 // 61 // निदानं नाम षोडशोऽध्यायः॥१६॥ न्या०च०-शोथो महानित्यादिना गलौघः। योऽतिप्रता 1 'अवेदनैः कण्डुयुतैः सदाहैः' इति ता. / 2 अस्याग्रे म्यन्नित्यादिना स्वरश्नः / अतिप्रताम्यनिति अत्यर्थ प्रकर्षेण / ताडपत्रपुस्तके 'सूत्रे प्रदिष्टं दश षट् च पूर्व स्थानं निदानं भवतीति 1 'अनेकरुक् प्राणहरी त्रिरात्राज्ञया शतघ्नी तु शतन्निरूपा' | यच्च / सविस्तर तत्कथितं मयेह स्वयंभुना यत् कथितं हिताय' इति ता.। 2 'कफपित्तमूर्तिः।यो लक्ष्यते रक्तमिवानवश्व' इति ता.।। इत्यधिकः कोक उपलभ्यते /