Sushrut Samhita

SR No.: 004403
Original Sutra Author: N/A
Author: Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya
Total Pages: 922
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 31 MB

Page 839

742 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता .. [उत्तरतत्रं औष्ण्याच्छीतोपचारं तत्तण्याद्धन्ति मनोगतिम् // . पूर्वे वीर्यरतिप्रीतिहर्षभाष्यादिवर्धनम् // 11 // विशत्यवयवान् सौक्षम्याद्वैशद्यात्कफशुक्रनुत् // 4 // पूर्वमदलक्षणमाह-पूर्व इत्यादि / पूर्व प्रथमे मदे, वीर्यम् मारुतं कोपयेद्रौक्ष्यादाशुत्वाचाशुकर्मकृत् // उत्साहलक्षणं, रतिः हर्षः, प्रीतिः तृप्तिः, हर्षः तुष्टिः; आदिहर्षदं च व्यवायित्वाद्विकाशित्वाद्विसर्पति // 5 // शब्दात् हास्यादयः॥ 11 // मद्यगुणानभिधाय कर्माण्याह-औष्ण्यादित्यादि / 'औष्ण्या | प्रलापो मध्यमे मोहो युक्तायुक्तक्रियास्तथा // च्छीतोपचारम्' इत्यनेन पित्तकोपित्वं सूचितम् / मनोगतिं ___ मध्यमदलक्षणमाह-प्रलाप इत्यादि / युक्तायुक्तक्रिया इति बाह्याध्यात्मिकां करणप्राप्तिम् / अवयवान् हृदयौजःप्रभृतीन् / कदाचिदयुक्ताः कदाचिद्युक्ताः क्रिया इत्यर्थः।हर्षदं मनोहर्षकर; न तु पुंस्वदं, शुक्रहरखात् // 4 // 5 // | विसंज्ञः पश्चिमे शेते नष्टकर्मक्रियागुणः // 12 // तवम्लं रसतः प्रोक्तं लघु रोचनदीपनम् // | पश्चिममदलक्षणमाह-विसंज्ञ इत्यादि / पश्चिमे पश्चिमकेचिल्लवणवास्तु रसानत्रादिशन्ति हि॥६॥ मद्यस्य कर्माभिधाय रसमाह-तदम्लं रसत इत्यादि / मदे / नष्टकर्मक्रियागुण इति नष्टानि कर्माणि क्रियागुणाः क्रियाफलानि च यस्य स तथा; अत्र गुणशब्दः फले वर्तते / तत् मद्यम् / अम्लम् अम्लरसोत्कटं, तेन इतरेऽपि पश्चरसा केचित् , 'बुद्धिस्मृतिप्रीतिकरः सुखश्च पानाननिद्रारुचिवृद्धिअनुरसत्वेन मये बोद्धव्याः। तथा चोक्तम्,-"मद्यस्य षड् हेतुः। संपाठगीतखरवर्धनश्च प्रोक्तोऽतिरम्यः प्रथमो मदो सत्वेऽपि व्यक्तोऽम्लो रस उच्यते-" इति / एकीयमतमाह हि // अव्यक्तबुद्धिस्मृतिवाग्विचेष्टः सोन्मत्तलीलाकृतिरप्रशान्तः। केचिल्लवणवानित्यादि // 6 // आलस्यनिद्राभिहतो मुहुश्च मध्येन मत्तः पुरुषो मदेन // गच्छेस्निग्धैस्तदन्नैर्मासैश्च भक्ष्यैश्च सह सेवितम् // दगम्यां न गुरूंश्च मन्येत् खादेदभक्ष्याणि च नष्टसंज्ञः / भवेदायुःप्रकर्षाय बलायोपचयाय च // 7 // ब्रूयाच्च गुह्यानि हृदिस्थितानि मत्तो मदेन प्रवरेण मर्त्यः' एवंगुणमपि मयं यथा सेव्यमानं गुणाय भवति तथाऽऽह इति पठन्ति; व्याख्यानयन्ति च-अव्यक्तबुद्धिस्मृतिवागिति स्निग्धैस्तदरित्यादि / स्निग्धरित्युपलक्षणं; तेन इतरेऽपि मद्यवि अस्पष्टबुद्धिस्मरणवचनः; विचेष्टो विगतकायपरिस्पन्दः, सोन्मपरीतगुणाः शीतादयो झेयाः। तत् मद्यम् / बलाय ओजसे, त्तलीलाकृतिरिति सह उन्मत्तलीलाकृतिभ्यां वर्तते इति तथा उपचयाय च मांसोपचयाय // 7 // उन्मत्तक्रीडाकार इत्यर्थः / अयं पाठः पूर्वो वा पठनीयः, न तु काम्यता मनसस्तुष्ठिधैर्य तेजोऽतिविक्रमः॥ पाठद्वयं पठनीयम् // 12 // विधिवत् सेव्यमाने तु मद्ये सन्निहिता गुणाः 8 // | श्लैष्मिकानल्पपित्तांश्च स्निग्धान्मात्रोपसेविनः // अमन्तरोक्तविधिना सेव्यमानेन मद्येन काम्यतादयोऽपि पानं न बाधतेऽत्यर्थे विपरीतांस्तु बाधते // 13 // गुणा भवन्तीति दर्शयन्नाह-काम्यतेत्यादि / काम्यता कमनी इदानीं पुरुषविशेषेण सेव्यमानं मयं नातिबाधां कुरुते यत्वम् / तेजः प्रभा / सनिहिताः सम्यगवस्थिताः॥८॥ इत्याह-श्लैष्मिकानल्पपित्ताश्चेत्यादि / विपरीतान् पित्ताधितदेवानन्त्रमझेन सेव्यमानममात्रया // करूशातिमात्रसेविनः // 13 // .. कायाग्निना ह्यग्निसमं समेत्य कुरुते मदम् // 9 // निर्भक्तमेकान्तत एव मधं. विधिरहितं सेव्यमानं मद्यं यत् करोति तदाह-तदेवानन्न निषेव्यमाणं मनुजेन नित्यम् // मित्यादि / तदेव मद्यम् , अग्निसमं वह्नितुल्यम् , अज्ञेन उक्तमद्यपानविधानानभिज्ञेन, अनन्नम् अनरहितम् अतिमात्रया च उत्पादयेत् कष्टतमान् विकारा नापादयेचापि शरीरमेवम् // 14 // सेव्यमानं, कायामिना जठरानलेन, समेत्य मिलिखा, मदं कुरुते इति पिण्डार्थः // 9 // निर्भक्कमेकान्तत एव मद्यमित्यादि / निर्भक्तम् आहाररमदेन करणानां तु भावान्यत्वे कृते सति॥ हितम् / शरीरमेदं देहनाशम् / यद्यप्ययमर्थस्तदेवानन्नमित्यानिगूढमपि भावं स्वं प्रकाशीकुरुतेऽवशः॥१०॥ दिनैवोकः तथाऽपि निर्भक्तमिति यदत्र पुनरुतं तनिर्भक्तपान स्यातिगर्हितखख्यापनार्थम् // 14 // मदेनावशः पुरुषो यत् करोति तदाह-मदेनेत्यादि / करणानां मनोबुद्धीन्द्रियाणा, भावान्यत्वे वरूपान्यथात्वे कृते सति, कुद्धेन भीतेन पिपासितेन निगूढमपि संवृतमपि, भावम् अभिप्रायं, खम् आत्मीयं प्रकाशी- शोकाभितप्तेन बुभुक्षितेन // कुरुते प्रकटीकुरुते, अवशो-मदपरवश इति पिण्डार्थः॥१०॥ व्यायामभाराध्वपरिक्षतेन व्यवस्थश्च मदो शेयः पूर्वो मध्योऽथ पश्चिमः॥ वेगावरोधाभिहतेन चापि // 15 // अथ कतिप्रकारो मद इत्याह-व्यवस्थश्चेत्यादि / व्यवस्थः अत्यम्लभक्ष्यावततोदरेण त्रिप्रकारः। ते च त्रयः प्रकाराः पूर्वादयः॥ साजीर्णभुक्तेन तथाऽबलेन // १आशुकारि तत्' इति पा०। हर्षः' इति पा० / २'मांसोपसेविनः' इति पा० /