________________ निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान दशे तोदकण्डुप्रादुर्भावैर्जानीयाच्छुद्धमियमा- शोणितस्य योगायोगानवेक्ष्य शतधौतघृतादत्त इति; शुद्धमाददानामपनयेत्; अथ शोणि- भ्यङ्गः, तत्पिचुधारणं वा; जलौकोव्रणान् मधु. तगन्धेन न मुञ्चेन्मुखमस्याः सैन्धवचूर्णेनावकि- नाऽवघट्टयेत्, शीताभिरद्भिः परिषेचयेद्वनीत रेत् // 21 // वा, कषायमधुरस्निग्धशीतैश्च प्रदेहै: प्रदिह्या दिति // 23 // तासां विशुद्धरक्तादाने विज्ञानोपायं दर्शनाह-तोदेत्यादि / ' तोदो व्यथा, स धातुक्षयोत्पन्नेन वायुना / शुद्धरक्तक्षयात् शाणितावसंचन उत्तरकमाणि निर्दिशन्नाह,-शोणि श्लेष्मकार्य कण्डूरिह न स्यादिति केचित् कण्डूग्रहणं न कुर्वन्ति; त्यादि / योगः सम्यक्स्नुति; अयोगो योगादन्यः, स त्रिविधी अन्ये तु वदन्ति-आनेयरक्तधातुक्षयात् कफधातोः सौम्यस्य हीनातिमिथ्यायोगभेदात् / तत्र योगे शतधौतघृताभ्यङ्गः, शतजलौकामुखक्लेदवर्धितस्य वृद्धेः कण्डसंभव इति; अन्ये तु 'दंश- धौतघृताक्तपिचुधारणं वा / हीनयोगे किं कुर्यादित्याह,-जलौतोदकण्डूप्रादुर्भावैः' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-दंशो कोवणान् मधुना अवघट्टयेत् चालयेत् स्रावणार्थम् / अतियोगे वनमक्षिका, दंशेन कृतो यस्तोदो व्यथा, तस्मिन् तोदे यादृशी किं कुर्यादित्याह,-शीताभिरद्भिश्च परिषेचयेद्बधीत वेति; शीतकण्डूस्तादृशी कण्डूयंदा स्यात् , तदा शुद्धरक्तादानं जानीयात् / लजलपरिषेचनं बन्धनं च जलोकोमुखपदस्य रक्तस्थित्यर्थम् / तत्र किं कुर्यादित्याह,-शुद्धमित्यादि। अवकिरेत् अवचूर्णयेत् / मिथ्यायोगे उपक्रममाह-कषायेत्यादि। प्रदियात् लिम्पेत् / अत्र अन्ये तु 'शोणितगर्धेन' इति पठन्ति, गर्धेनाभिकासया, कषायप्रदेहः शेषदुष्टरक्तप्रसादार्थ, मधुरैः प्रदेहः सुतादुष्टरक्तववदन्ति च-गन्धेन' इत्ययुक्तः पाठः, कुतः ? यस्माजलौकसां र्धनार्थ; अन्ये तु “मूर्छाद्युपद्रवपरिहारार्थ शीतलजलसेकः, मधुगन्धेन्द्रियं नास्तीति // 21 // नाऽवघट्टनं कषायादिलेपनं च सन्धानार्थम्" इति व्याख्यानयन्ति। शोणितस्रावणमपि पुरुषबलप्रमाणाद्दोषबलप्रमाणाद्वा वातादिअर्थ पतितां तण्डुलकण्डनप्रदिग्धगात्रीं तैलल- जनितव्याधिबलप्रमाणाद्वा यावच्छोणितस्य सम्यक्शुद्धिर्भवति घणाभ्यक्तमुखी वामहस्ताङ्गुष्ठाङ्गुलीभ्यां गृहीत- तावद्वा रोगाशयं वा समीक्ष्य / तद्यथा-अल्पीयसि रोगाश: पुच्छां दक्षिणंहस्ताङ्गष्ठाङ्गलिभ्यां शनैः शनैरनुलो- | येऽल्पं रक्तमाहरणीयं, महति पुनर्बहिति / रक्तमोक्षणं च पलामसनमार्जयेदामुखात्, वामयेत् तावद्यावत् सम्य- दिमानेन, पलं चात्र पक्कसप्तगुञ्जाफलप्रमाणमाषकेण, तान्यपि ग्वान्तलिङ्गानीति / सम्यग्वान्ता सलिलसरके चार्धत्रयोदशपलानि प्रस्थः; रक्तप्रस्थश्चैकैकस्यां सिरायां मोक्षन्यस्ता भोक्तुकामा सती चरेत् / यासीदतीनचेष्टते णीयः, तदपि द्वाभ्यां दिवसाभ्यां; प्रस्थश्चात्रोत्तममात्रा मध्यमा मात्राऽर्धप्रस्थः, अर्धप्रस्थश्चात्र कर्षाधिकषट्पलानि, एतदपि सा दुर्वान्ता, तां पुनः सम्यग्वामयेत् / दुवोन्ताया द्वाभ्यामहोभ्यां स्रावणीयम् ; अधममात्रा कुडवं, कुडवश्चात्राष्टव्याधिरसाध्य इन्द्रमदो नाम भवंति / अथ माषाधिकानि त्रीणि पलानि; इदमपि दिनद्वयेन मोक्षणीयम्; सुवान्तां पूर्ववत् सन्निध्यात् // 22 // इति प्रसिद्धः कर्ममार्गः // 23 // पतिताया रुधिरापहरणविधानायाह-अथ पतितामित्यादि। भवति चात्रतण्डुलकण्डनं गुण्डनं 'कणा' इत्यर्थः / अनुलोमम् अनुकूलम् , अ. क्षेत्राणि ग्रहणं जातीः पोषणं सावचारणम् // नुमार्जयेत् प्रोञ्छयेत्, आमुखादिति मुखं यावदित्यर्थः / सम्यग्वान्तलिङ्गान्याह-सम्यगित्यादि सलिलसरकन्यस्ता जलपूर्ण जलौकसां च यो वेत्ति तत्साध्यान् स जयेद्दान् 24 शरावेऽर्पिता / चरेत् गच्छेत् / दुर्वान्ताया लिङ्गान्याह,-या इति सुश्रुतसंहितायां सूत्रस्थाने जलौकावचा. सीदतीत्यादि / सीदति निमज्जति / दुर्वान्तावचाराद्याधिविशेष | रणीयो नाम त्रयोदशोऽध्यायः / माह,-दुर्वान्ताया इत्यादि / “अस्य तु व्याधेः शास्त्रे लक्षणानिर्दे- इदानी संग्रहश्लोकमाह-भवति चात्रेत्यादि / क्षेत्राणीति शान्न पठनीयः" इत्येके / अथ सुवान्ता किं कार्येत्याह,-सुवा- सविषाणां क्षेत्राणि 'तत्र सविषकीट' इत्यादि, निर्विषाणां 'पद्मोन्तामिति / पूर्ववंदिति यथा-'नवे महति घटे' इत्यादौ // 22 // त्पलपत्र' इत्यादि / ग्रहणमिति 'तासां ग्रहणमाईचर्मणा' इत्यादि / जातयः सविषाणां 'कृष्णा करा' इत्यादि; निर्विषाणां प्रथमं हंसः क्षीरं क्षीरोदकादिव-" इति / / वा. सू. अ. 26 / 'कपिला पिङ्गला' इत्यादि / पोषणमिति 'नवे महति घटे' 1 'प्रादुर्भावैरिति प्रकर्षेण तोदाधुद्भवैः, मनाक्तोदादि दुष्टरक्त- इत्यादि / अवचारणमिति 'अथ जलौकोऽवसेकसाध्य' इत्यादि, ग्रहणेऽपि भवति' इति चक्रः। 2 'तामपनयेत्' इति पा० / / चकारात् पश्चात्कर्मादि // 24 // 3 'अथैना शालितण्डुलकण्डनप्रदिग्धगात्रीं' इति पा० / 4 अस्याग्रे इति श्रीडल्ह(हणविरचितायां निबन्धसंग्रहाख्यायां 'अप्रहृष्टशिरःपादकायेनोद्वेष्टते सकृत् / या चोष्णं कुरुते तापं सुश्रुतव्याख्यायां सूत्रस्थाने जलौकावचारणीयो तस्यामिन्द्रमदः स्मृतः' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते ताडपत्र नाम त्रयोदशोऽध्यायः / पुस्तके। 5 'दुर्वान्ताया लक्षणमाई'-इति पा० /