Sushrut Samhita

SR No.: 004403
Original Sutra Author: N/A
Author: Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya
Total Pages: 922
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 31 MB

Page 315

218 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान m mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm पठन्ति, सर्वत इति पञ्चदशधा प्रसरप्रदुष्टेष्वित्यर्थः, अन्ये तु संबध्यते / श्लेष्मकर इति नवगोधूमः, पुराणगोधूमस्तु वसन्तेऽ'द्विव्रणीयोक्तेभ्यो दोषहन्तृभ्यो लेपेभ्यः सर्वेभ्यः पथ्यतम | प्युपयोगार्हलान्न श्लेष्मकरः॥ 43 ॥इत्यर्थः' / दन्तेभ्यो हितो दन्त्यः / बचे हितस्वच्यः / केशेभ्यो लक्षः कषायो विषशोषशुक्रहितः केश्यः // 39 // बलासदृष्टिक्षयकृद्विदाही॥४४॥ तिलेषु सर्वेष्वसितःप्रधानो कटुर्विपाके मधुरस्तु शिम्बः मध्यः सितो हीनतरास्तथाऽन्ये // 40 // प्रभिन्नविण्मारुतपित्तलश्च // सामान्यशिम्बिगुणमाह-रूक्ष इत्यादि / 'विषशोथमेह' इति तिलानामुत्तममध्यमाधमत्वमाह-तिलेष्वित्यादि / असितः कृष्णः। सितः श्वेतः / अन्ये इति पीतहरितलोहिताः॥४०॥ केचित् पठन्ति // 44 // सितासिताः पीतकरक्तवर्णा यवः कषायो मधुरो हिमश्च . भवन्ति येऽनेकविधास्तु शिम्बाः॥४५॥ कटुर्विपाके कफपित्तहारी॥ यथादितस्ते गुणतः प्रधाना वणेषु पथ्यस्तिलवञ्च नित्यं शेयाः कटूष्णा रसपाकयोश्च // प्रबद्धमूत्रो बहुवातवर्चाः // 41 // स्थैर्याग्निमेधावरवर्णकृञ्च वर्णविशेषेण शिम्बानां गुणमाह-सितेत्यादि / सिताः . सपिच्छिलः स्थूलविलेखनश्च // शुक्लाः, असिताः कृष्णाः / यथादितस्ते गुणतः प्रधाना इति असितात् कृष्णात् सितः प्रधानः, पीतादसितः प्रधानः, रक्तामेदोमरुत्तृहरणोऽतिरुक्षः दपि पीतः / गुणे रसवीर्यविपाकलक्षणैः, प्रधानाः श्रेष्ठाः / प्रसादनः शोणितपित्तयोश्च // 42 // अन्ये तु 'यथोदितास्ते गुणतस्तथाऽऽर्दाः' इति पठन्ति / अत्रायवमाह-यव इत्यादि / हिमश्चेति चकारः कषायानन्तरं यमर्थः-ये शिम्बा येन प्रकारेण रसपाकयोरुदितास्ते तथैबोद्धव्यः; तेन मधुररसाच्चकारसमुच्चितं कषायत्वं हीनमिति ज्ञेयम् / व्रणेषु पथ्यस्तिलवदिति तिलो यथा व्रणे लेपे वात-1 सहाद्वयं मूलकजाश्च शिम्बाः / पित्तकफेषु च शस्यते, तथा यवोऽपि / नित्यमिति वचनेनावि. कुशिम्बिवल्लीप्रभवास्तु शिम्बाः॥४६॥ दग्धविदग्धाभिन्नारद्धवाद्यवस्थाखित्यर्थः; अन्ये तु नित्य शेया विपाके मधुरा रसेच . प्रहणेन व्रणे यवमभ्यवहारेणापि हितमिच्छन्ति / प्रबद्धमूत्रः बलप्रदाः पित्तनिबर्हणाश्च // अल्पमूत्रः, अत एव प्रमेहिणां हितः / बहुवातवर्चा इति वातो. सहाद्वयमिति सहाद्वयं मुद्द्रपर्णीमाषपण्यौँ / मूलकजाश्च शिम्बा ऽत्र कुक्षिवातोऽभिप्रेतः, अन्यथा मेदोमरुत्तृइहरण इति विरु इति मूलकशिम्बी / कुशिम्बीवल्ली शुकशिम्बी। अन्ये तु 'मूलकध्यते / स्थैर्य वयःस्थापनकारिखम् / मेदोमरुत्तृइहरण इति मेदोवातं तृष्णां च हन्तीत्यर्थः; यदि वा मेदसाऽऽवृतो मरुन्मे | पर्णिकाच' इति पठन्ति; लत्र मूलकपर्णी शोभाजनकः॥४६॥दोमरुत्तं सावरणं हन्ति, स्रोतःशोधकलात् ; निरावरणे तु रूक्ष विदाहवन्तश्च भृशं विरुक्षा , शीतकषायकटुपाकै तिवर्धको नातिप्रत्यनीकः / 'यवोऽकषायः' विष्टभ्य जीर्यन्त्यनिलप्रदाश्च // 47 // इति केचित् ; तत्रेषत्कषाय इत्यर्थः // 41 // 42 // रुचिप्रदाश्चैव सुदुर्जराश्च सर्वे स्मृता वैदलिकास्तु शिम्बाः॥ पभिर्गुणैहीनतरैस्तु किंचि इदानी वैदलानां मुद्रादीनां सतीनान्तानामाईशिम्बीगुणद्विद्याद्यवेभ्योऽतियवानशेषैः॥ माह-विदाहवन्तश्चेत्यादि / विष्टभ्य जीर्यन्ति गुडगुडाशब्द अतियवगुणमाह-एभिरित्यादि / अतियवा निःशूकाः | कृखा पाकं गच्छन्तीत्यर्थः; अन्ये 'सवाततोदशूला मलस्याप्रकृष्णारुणयवा एव / अशेषैर्गुणैरतियवान् विद्यादित्यर्थः / अन्ये वृत्तिं कृत्वा पाकं गच्छन्तीत्यर्थः / वैदलिकास्तु विम्बा मुद्रादीनातु पठन्ति-'यवेभ्योऽपि यवानशेषान्' इति / तत्रातियवय- माईफलिकाः। शुष्कनिर्गतत्वचा तु प्रागुक्त एव गुणः॥४७॥विकादयोऽशेषशब्दवाच्याः। तत्र यविका निःशुकाः खल्पाः। कटुर्विपाके कटुकः कफनो गोधूम उक्तो मधुरो गुरुश्च विदाहिभावादहितः कुसुम्भः // 48 // बल्यः स्थिरः शुक्ररुचिप्रदश्च // 42 // उष्णाऽतसी स्वादुरसाऽनिलनी स्निग्धोऽतिशीतोऽनिलपित्तहन्ता पित्तोल्बणा स्यात् कटुका विपाके / सन्धानकृच्छ्लेष्मकरः सरश्च // पाके रसे चापि कटुः प्रदिष्टः सिद्धार्थकः शोणितपित्तकोपी॥४९॥ गोधूमगुणमाह-गोधूम इत्यादि / स्थिरो वयःस्थापनकारी। निग्धोऽतिशीत इत्यतिशब्दः काकाक्षिगोलकवद्भयत्रापि 1 'शोणितपिचहेतुः' इति पा० /