Sushrut Samhita

SR No.: 004403
Original Sutra Author: N/A
Author: Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya
Total Pages: 922
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 31 MB

Page 391

294 निबन्धसंग्रहन्यायचन्द्रिकाख्यव्याख्याभ्यां संवलिता [निदानस्थानं शोथं जनयन्त्युपद्रवांश्च कश्चित् , तत्रोक्तः प्रतीकारः सिरा: रुपद्वतः / प्रमीढ इति विज्ञेयो, मधुमेही तु वक्ष्यते // यस्य मोक्षश्च / एतदप्यकुर्वतः पिडका; तस्कर्माप्यकुर्वतः पञ्च- गात्रे प्रमीढस्य पिडका जायते भृशाम् / मधुमेही स विज्ञेयो स्वमेव" (वि. अ. 12) इति // 22 // 23 // युक्तश्वोपद्वैभृशम्" इति // 25 // पिडकापीडितं गाढमुपसृष्टमुपद्रवैः // यथा हि वर्णानां पञ्चानामुत्कर्षापकर्षकृतेन मधुमेहिनमाचष्टे स चासाध्यः प्रकीर्तितः // 24 // संयोगविशेषेण शबलबभ्रुकपिलकपोतमेचकादीनां नि० सं०-सर्वप्रमेहाणामवस्थान्तरप्राप्तानां संज्ञान्तरम- वर्णानामनेकेषामुत्पत्तिर्भवति, एवमेव दोषधातुमा साध्यवं च दर्शयन्नाह-पिडकापीडितमित्यादि / स चेति लाहारविशेषेणोत्कर्षापकर्षकृतेन संयोगविशेषण चकार उत्पत्ती वातजानामसाध्यत्वं समुचिनोति / उत्पत्तौ च प्रमेहाणां नानाकरणं भवति // 26 // सहजो याप्यवादसाध्यः, पित्तजः पुनरसाध्यतरः, वातजः नि० सं०-इदानीं दोषाणां त्रयाणामपि यथा विंशतिप्रमेहपुनरुत्पत्तिक्रमेणासाध्यतमः // 24 // संभवस्तथोपमानेनाह-यथेत्यादि / पञ्चानां वर्णानां सितहरितन्या०च०-उपद्रवाणां प्रत्येकदोषनिर्दिष्टानामशेषाणां च कृष्णपीतरक्तानाम् / उत्कर्षापकर्षकृतेन वृद्धिहासकृतेन / बभ्रः संभवं दर्शयशाह-पिडकापीडितमित्यादि / गाढमुपसृष्टः कपिलपिङ्गलः, कपोतः कपोताभः, मेचकः श्यामलः / मलमुपद्रवैरिति पिडकाशोथविदाहे एनमुपद्रवाः स्पृशन्ति, | ग्रहणमुपधातुभूतवसालसीकयोरुदकस्य चोपलक्षणम् // 26 // पिडकानामुपेक्षया तु गाढमेवोपसृज्यते उपद्रवैः; तथा हि | न्या० च०-इदानी दोषत्रित्वात् त्रिभिरेव मेहैर्भवितव्यं, . पिडकाचिकित्सित एवोक्तम्-"एवमकुर्वतस्तस्य दोषाः भेदो हि भेदवतां कारणभेदात् कार्याणां वा स्वधर्मभेदाप्रवृद्धा मांसशोणिते प्रदूष्य शोथं जनयन्त्युपद्रवांश्च द्भवतीति कारणानामेव वातादीनां दोषधातुमलाहारविशेषण कौश्चित" (वि. अ. 12) इति / अर्थात् प्रत्येकवातादि- कार्याणां प्रमेहाणां भेदं दर्शयन्नाह-यथा हीत्यादि / नप्रमेहनिर्दिष्टान् / तत्रोक्तः प्रतीकारः शोथस्य विम्लाप- विशेषयति परस्परतो व्यावर्तयतीति विशेषः, तेन / स च मादि, द्विग्रणीये चापतर्पणादि / तत्राप्यसाध्यसकलोपद्रव- कफादीनां स्वको गुणः, तथा रसरक्तमांसदोमज शुक्रौजसा शोथपिडकः साध्यतां निवर्तते, वाऽसाध्यतरासाध्यतमता- च स्वगुणः / मलग्रहणमुपधातुभूतवसालसीकोदकस्योपमेतीति पिडकाचिकित्सित एव विस्तरेण वक्ष्यामः / स लक्षणम् / आहारश्चाप्यत्रैव 'मेघद्वान्नपानसे विनं' इत्युक्तः। चति चकारः समुत्पत्ता वातजानामसाध्यत्वं समुचिनीति, एवमेव व्याधिसमुद्देशीयेऽप्युक्तं-"दोषधातुमलसंसर्गादाकफजः सहजो याप्यत्वादसाध्यः, पित्तजः पुनरसाध्यतरः, यतनविशेषानिमित्तश्चैषां विकल्पः" (सू. अ. 24) इति / बातजः पुनरुत्पत्तिक्रमेणासाध्यतमः, अत एवोपेक्षामधु-तत्रायतनं परित्यज्याहारेण विहारमुपलक्ष्य सकल एव मेहो थापयितुं शक्यो नायापनाप्रयोग इत्येके / अन्ये पुनर पनाप्रयोग इत्येक / अन्य पुनर- व्याधिसमुद्देशीयोक्तोऽर्थः प्रतिपादितः // 26 // साध्यानां नियतानां विकल्पो नास्तीति / यत उपेक्षया | __ भवति चात्रप्रयोगेणातिदोषकर्तृकेण वा न प्रशाम्यति, न पुनर्नियतासा- सर्व एव प्रमेहास्त कालेनाप्रतिकुर्वतः॥ ध्यविकल्प इति / मुनयो हि शब्दान्तरेण प्रस्तुतस्य वस्तु- मधमेहत्वमायान्ति तदाऽसाध्या भवन्ति हि // 27 // मोऽतिशयं द्योतयन्ति न पुनरुक्तस्यैव वा, तद्यथा-"हन्त्यष्टादश फुानि तथाऽष्टावुदराणि च" इति / तत्रोदराणां / इति सुश्रुतसंहितायां निदानस्थाने प्रमेहसर्वेषां वा कुष्ठानां शब्दीयासाध्यता नानेनोच्यते, किं तर्हि निदानं नाम षष्ठोऽध्यायः॥६॥ प्रयोगशक्तिरतिशयवतीति // 24 // नि० सं०-इदानीं सर्वेष्वेव प्रमेहेषु पूर्वरूपादीनामुपेक्षास चापि गमनात् स्थानं स्थानादासनमिच्छति॥ लक्षणमनर्थ दर्शयन्नाह-भवति चात्रेत्यादि / कालः प्रथमक्रियाभासनाढणुते शय्यां शयनात् स्वप्नेमिच्छति 25 | कालादिकः / अप्रतिकुर्वतः अप्रतिक्रियमाणस्य // 27 // नि० सं०-इदानीं मधुमेहिनो विहाराख्यं पञ्चविधक्रिया- इति श्रीडह(ल्ह)णविरचितायो निबन्धसंग्रहाख्यायां सुश्रुतश्रयं लिङ्गं दर्शयन्नाह-स चापीत्यादि / स्थानमूर्ध्वभवनमिच्छ व्याख्यायां निदानस्थाने षष्टोऽध्यायः // 6 // तीति संबन्धः / वृणुते प्रार्थयते / शयनात् शय्यातः // 25 // न्या०च०-तत्र सर्वेष्वेव प्रमेहेषु पूर्वरूपादीनामुपेक्षण न्या०च०-तस्येदानीं मधुमेहिनो विहाराख्यं चतुर्विध- लक्षणमनर्थ दर्शयन्नाह-सर्व एव प्रमेहास्वित्यादि // 27 // क्रियाश्रय लिनं दर्शयमाह-स चापि गमनादित्यादि / इति सौथते शल्यतन्त्रे श्रीगयदासविरचितायां न्यायममनस्थानासनशयनानि हि सर्वेषामेव विहारः / अन्यान्न चन्द्रिकायां पञ्जिकायां निदानस्थाने तथाऽवलम्बते मधुमेही, किं तर्हि निद्रामेव केवलामव प्रमेह निदानं नाम षष्ठोऽध्यायः॥ लम्बते / अत्रैव भोज:-"प्रभूतमूत्रः पुरुषः पूर्वरूपै 1 'सुमिच्छति' इति पा / 'चतुर्विधक्रियाप्रयं' इति पा०।। १'शुक्खादिवर्णाना' इति ता. २'भप्रतिकारिणः' इति पा०।