Page Text
________________ अध्यायः 38] सुश्रुतसंहिता। 545 आयुषोऽ पूरणीयानि / एवं दोषत्रयसंयोगेऽपि क्षौद्रादिद्रव्याणामुत्कर्षाप- न्यग्रोधादिगणकाथाः काकोल्यादिसमायुताः॥ कर्षः परिकल्पनीयः // 67-70 // विधेया बस्तयः पित्ते ससर्पिष्काः सशर्कराः // 7 // रास्नारग्वधवर्षाभूकटुकोशीरवारिदैः॥ न्यग्रोधादिगणकाथा इत्यादि / न्यग्रोधादीनां षोडशपलप्र. त्रायमाणामृतारक्तापञ्चमूलीबिभीतकैः // 71 // मितानां क्वाथः पूर्ववत् , अत एकपुटकस्यार्थे क्वाथपलाष्टकं, सबलैः पालिकैः क्वाथः कल्कस्तु मदनान्वितैः॥ काकोल्यादेः कल्कीकृतस्य पलद्वयं, घृतस्य चखारि पलानि, यष्ट्याहमिसिसिन्धूत्थफलिनीन्द्रयवाह्वयैः॥ 72 // शर्करायाः पलम् , एतेन काकोल्यादिपलद्वयेन शर्करायाः पल. रसाअनरसक्षौद्राक्षासौवीरसंयुतैः॥ सहितेन कल्कपलत्रयं, निरूहाङ्गत्वादनुक्तस्यापि सैन्धवस्याक्षं, युक्तो बस्तिःसुखोष्णोऽयं मांसशुक्रबलौजसाम् 73 तथा मधुनोऽपि चत्वारि पलानि, 'क्षीराण्यम्लानि मूत्राणि' ग्रेश्च संस्कर्ता हन्ति चाश गदानिमान॥ इत्यादिवर्गमध्ये यानि पित्तहरद्रव्याणि तान्यपि प्रक्षेपणीयानि, गुल्मासृग्दरवीसर्पमूत्रकृच्छ्रक्षतक्षयान् // 74 // तेनेचरसस्य पलं, क्षीरस्य पादोनं पलचतुष्टयमित्येवं चतुर्विंशविषमज्वरमासि ग्रहणीं वातकुण्डलीम् // तिपलानि भवन्ति // 7 // जानुजङ्घाशिरोंबस्तिग्रहोदावर्तमारुतान् // 75 // | आरग्वधादिनिष्क्वाथाः पिप्पल्यादिसमायुताः॥ वातासृक्शर्कराष्ठीलाकुक्षिशूलोदरारुचीः॥ सक्षौद्रमूत्रा देयाः स्युर्बस्तयः कुपिते कफे // 79 // रक्तपित्तकफोन्मादप्रमेहाध्मानहृद्रहान् // 76 // आरग्वधेत्यादि / आरग्वधादीनां षोडशपलप्रमितानां क्वाथः रामारग्वधेत्यादि / सबलैः बलासहितैः / रसो मांसरसः। पूर्ववत् , अत एकपुटकस्यार्थे क्वाथपलाष्टकं, पिप्पल्यादिकल्कस्य रास्नादिबलान्तषोडशद्रव्याणि पलप्रमितानि अष्टगुणं जलं दत्त्वा | पलत्रयं, मधुनः षट्पलानि, अनुक्तस्यापि सैन्धवस्य टकनयं, क्वाथयेत् , ततो द्वात्रिंशत्पलानि ग्राह्याणि, अत एकपुटकस्यार्थे | तथा कटुतैलस्य त्रीणि पलानि, मूत्रस्य सप्तटङ्काधिकानि त्रीणि क्वाथस्य पलाष्टकं, मदनादीन्द्रयवान्तानां षण्णां द्रव्याणां कल्कस्य | पलानि, इत्येवं चतुर्विंशतिपलानि भवन्ति // 79 // त्रीणि पलानि, स्नेहस्य निरूहणाङ्गलादनुकोऽप्यत्र षट्पलप्र शर्करेक्षुरसक्षीरघृतयुक्ताः सुशीतलाः॥ माणो निक्षेपणीयः / तथाच हारीतः-"स्नेहो गुडो मांसरसः क्षीरवृक्षकषायाव्या बस्तयः शोणिते हिताः // 8 // पयांसि साम्लानि मूत्रं मधु सैन्धवं च / एते निरूहे विदुषा | प्रयोज्याः क्वाथश्च कल्को मदनात् फलं चे"-इति / मधुन- | शर्करेक्षुरसक्षीरेत्यादि / क्षीरवृक्षकषायेणाढ्याः स्फीताः स्त्रीणि पलानि, रसाजनमांसरसक्षीरसौवीराणां प्रत्येकमेकपल प्रधाना इत्यर्थः / क्षीरवृक्षाणां न्यग्रोधादीनां षोडशपलप्रमितानां मित्येवं चतुर्विंशतिपलानि भवन्ति / एष बस्तिः खस्थातुरवि क्वाथः पूर्ववत्, अनुक्तमपि सैन्क्वं पूर्ववत् , क्षीरादिवर्गमध्ये षयः सर्वरोगहरश्च // 71-76 // कथितशोणितहरद्रव्याणां कल्कस्य पलद्वयम् , अनुक्तस्यापि मधु. वातघ्नौषधनिष्क्वाथाः सैन्धवत्रिवृतायुताः॥ नश्चलारि पलानि तथा च घृतस्य, शर्करायाः पलं तथेक्षुरसस्य, क्षीरस्य टङ्कसप्ताधिकं पलत्रितयमानमित्येवं चतुर्विंशतिपलानि साम्लाः सुखोष्णा योज्याः स्युर्बस्तयः कुपितेऽनिले भवन्ति / तदेव पित्तं तदेव रक्तमिति मनसि पर्यालोच्य पित्ततत्र बस्तिदानमातुरविषयमाश्रित्य कथितमेव स्वस्थं प्रति पुनः मानेनायमपि बस्तिः कल्पितः // 8 // संक्षेपतो वातादिविषयान् बस्तीनिर्दिशन्नाह-वातघ्नौषधनिष्काथा इत्यादि / एतच्च बस्तय इत्यस्य विशेषणमत एव बहुवचनम् / शोधनद्रव्यनिष्काथास्तत्कल्कनेहसैन्धवैः॥ तत्र वातघ्नौषधानां भद्रदार्वादीनां षोडशपलप्रमितानामष्टगुणजले युक्ताः खजेन मथितबस्तयः शोधनाः स्मृताः 81 क्वथितानां चतुर्भागावशेषेण क्वाथस्य द्वात्रिंशत्पलानि, अत एक- शोधनद्रव्येत्यादि / शोधनद्रव्याणां वमनविरेचनपठितानां पुटकस्यार्थे क्वाथपलाष्टकं, सैन्धवस्य टङ्कत्रय, वातव्याधावुक्तस्य क्वाथः पूर्ववत्, सैन्धवं च, तेषामेव शोधनद्रव्याणों कल्कस्य त्रैवृतस्य स्नेहस्य षट्पलानि, क्षीराण्यम्लानि मूत्राणीत्यादिवर्ग-पलद्वयं, स्नेहस्य षट्पलानि, अनुक्तस्यापि मधुनश्चवारि पलामध्ये यानि वातहरद्रव्याणि तेषां गुडसहितस्य कल्कस्य पलत्रयं, नि, क्षीरस्यैकं पलं, मूत्रस्य सार्धपलं, तथा काजिकस्यापि, निरूहाशलान्मधुनः पलत्रयम् , अनुक्कान्यप्यावापद्रव्याणि वात- इत्येवं चतुर्विंशतिपलानि भवन्ति / 'बस्तयः शोधनाः स्मृता' हराणि प्रयोज्यान्यतो मांसरसस्यैकं पलं, तथा क्षीरस्य काजि- | इति सामान्यवाक्यलात् सामान्यबस्तिपरिभाषामानेनायं बस्तिः कस्य सटङ्काधिकं पलमेवं चतुर्विंशतिपलानि भवन्ति / बस्तय | परिकल्पितः, तथा वक्ष्यमाणा अपि कल्पनीयाः, वातादिविशेष इति त्रिपुटचतुःपुटापेक्षं बहुवचनम् / एवं वक्ष्यमाणयोगेष्वपि च वीक्ष्य विशेषमानेन च प्रयोज्याः // 81 // वाच्यम् // 77 // त्रिफलाक्काथगोमूत्रक्षौद्रक्षारसमायुताः॥ 1 'विषमज्वरशूला ग्रहणीवातकुण्डलान्' इति पा० / 2 ऊषकादिप्रतीवापा बस्तयो लेखनाः स्मृताः॥८२॥ 'एतान्यनुक्तान्यपि दापयेत युक्त्या निरूहे मदनात्फलं च' इति / त्रिफलाक्वाथेत्यादि / त्रिफलाक्काथः पूर्ववत्, गोमूत्रस्य च पा० | पलत्रय, निरूहणाङ्गवादनुक्तस्यापि सैन्धवस्याक्षं, क्षौद्रस्य चत्वारि सु० सं०६९
| SR No. | 004403 |
| Book Title | Sushrut Samhita |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya |
| Publisher | Chaukhambha Orientaliya |
| Publication Year | |
| Total Pages | 922 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 31 MB |