Page Text
________________ 150 निबन्धसंग्रहात्यव्याख्यासंवलिता [सूत्रस्थान प्रागनुक्तस्य मध्यमायुषो लक्षणं निर्दिशमाह-मध्यमेत्यादि। माणविस्तीर्णा स्त्रीश्रोणिः, अष्टादशाङ्गुलविस्तारअक्षयोः कोष्ठकास्योः, लेखा राजयः / 'अधस्ताद्धस्तयोः' मुरः, तत्प्रमाणा पुरुषस्य कटी; संविंशमङ्गुलशतं इत्यादि पाठं केचित् पठन्ति // 7 // 8 // पुरुषायाम इति // 12 // जघन्यस्यायुषो शानमत ऊर्ध्व निबोध मे // 9 // यदपेक्षया ललाटादीनां महत्त्वहखखाद्युक्तं तदेवाङ्गुलिमानेन / हस्वानि यस्य पर्वाणि सुमहश्चापि मेहनम् // निर्दिशन्नाह-अथेत्यादि / साराः सत्त्वादिकाः / कानि पुनतथोरस्थवलीढानि न च स्यात्पृष्ठमायतम् // 10 // स्तान्यङ्गानि प्रत्यङ्गानि चेत्साह-तत्रेत्यादि / अन्तराधिः ऊर्ध्वं च श्रवणौ स्थानानासा चोच्चा शरीरिणः // शरीरमध्यभागः / कटिसन्धिमारभ्य पादाङ्गुलीर्यावत् 'सक्थि' दसतो जल्पतो वाऽपि दन्तमांसं प्रदृश्यते // उच्यते / तदवयवा इति अन्तराधिबाहुद्वयसक्थिद्वयशिरसा. प्रेक्षते यश्च विभ्रान्तं स जीवेत्पञ्चविंशतिम् // 11 // मवयवा इत्यर्थः / तत्र पादाङ्गुष्ठात् प्रभृति यावन्मस्तकमनुप्रागनुक्तस्याल्पायुषो लक्षणं निर्देष्टुमाह-जघन्यस्येत्यादि / क्रमेण मानं दर्शयन्नाह-तत्रेत्यादि / तत्र तेषां प्रत्यज्ञानां जघन्यस्य अल्पस्य / मेहनं मेढम् / तथोरस्यवलीढानीति उरसि | मध्ये / पादाङ्गुष्ठः पादस्यैव प्रदेशिनी च, व्यङ्गुलायते अङ्गुलवक्षःस्थले, अवलीढानि आवर्तमेदाःप्रतिलोमानुलोमलेन। 'तथो द्वयदीर्घे, 'नखं विहाय' इति शेषः / प्रदेशिन्यास्त्विति प्रदेरस्थवलीढानि' इत्यत्र स्थाने केचिदन्यथा पाठं पठन्ति, स चाभा. शिन्याः सकाशान्मध्यमाङ्गुली पञ्चमभागहीना, ततोऽपि मध्य- . वान्न लिखितः / विभ्रान्तं विशेषेण मोहयुक्तं यथा भवति / पञ्च मायाः सकाशादनामिका पश्चमभागहीना, ततोऽप्यनामिकायाः विंशतिं 'वर्षाणि' इति शेषः // 9-11 // कनिष्ठिका पञ्चमभागहीनेत्यर्थः / पञ्चमभागस्तु अर्धाङ्गुलमात्रः। अथ पुनरायुषो विज्ञानार्थमङ्गप्रत्यङ्गप्रमाणसारा- | प्रपदं पादानं, पादतलं पादमध्यम् ; अन्ये 'षट्पञ्चाङ्गुलविस्तृते नुपदेक्ष्यामः / तत्राङ्गान्यन्तराधिसक्थिबाहुशि- प्रपदपादतले' इति पठन्ति, व्याख्यानयन्ति च-'प्रपदं षडरांसि, तदवयवाः प्रत्यक्षानीति / तत्र, खे गुलविस्तार, पञ्चाङ्गुलविस्तार पादतलम्' इति / पञ्चचतुरङ्गुलापादाङ्गुष्ठप्रदेशिन्यौ व्यङ्गलायते प्रदेशिन्यास्तु म. यतविस्तृतेति पञ्चाङ्गुलायता चतुरङ्गुलविस्तारेत्यर्थः / पादमध्य. , . ध्यमानामिकाकनिष्ठिका यथोत्तरं पञ्चमभागहीना, गुल्फमध्यजङ्घामध्यजानुमध्यानीत्यर्थः; चतुर्दशाङ्गुलपरिणाहाचतुरङ्गुलायते पञ्चाङ्गुलविस्तृते प्रपदपादतले; पञ्च- नीति परिणाहो वर्तुलता चतुर्दशाङ्गुलमानरज्वा वेष्टनमित्यर्थः / चतुरडलायतविस्तृता पाणिः ; चतुर्दशाङ्गुलायतः | अन्ये 'त्रयोदेशाङ्गुलपरिणाहानि' इति पठन्ति / अष्टेत्यादि / पादः चतुर्दशाङ्गुलपरिणाहानि पादगुल्फजबाजा- | जवाशब्देन गुल्फजानुमध्यमुच्यते, सा अष्टादशाङ्गुलप्रमाणा नुमध्यानि; अष्टादशाङ्गुला जब्बा, जानूपरिष्टाश्च दैर्येण / अन्ये 'चतुर्विंशत्यङ्गुला जवा' इति पठन्ति / द्वात्रिंशदडलम्, एते पश्चाशत् जङ्खायामसमावूरू जानूपरिष्टाचेत्यादि उपरिष्टादुपरितनविभागः, जानुनोऽधःसन्धिव्यङ्गलानि वृषणचिबुकदशननासापुटभागकर्णमू- मारभ्य कटिसन्धि यावद्वात्रिंशदङ्गुलो दैर्येणेत्यर्थः; एते पञ्चालभूनयनान्तराणि; चतुरङ्गुलानि मेहनवदनान्तर- शत् जङ्घाजानूपरिष्टाचेत्येकंत्र मिलिताः पञ्चाशदङ्गुला भवन्ति / नासाकर्णललाटग्रीवोच्छ्रायदृष्ट्यन्तराणि; द्वादशा- | जजेत्यादि जङ्घयोरायामेन दैर्येण समावूरू, ऊरू अप्यष्टाङ्गलानि भगविस्तारमेहननाभिहृदयग्रीवास्तनान्तर- दशाङ्गुलावित्यर्थः; जानुन उपरि वसणसन्धिपर्यन्तमूरू / व्यङ्गुलामुखायाममणिबन्धप्रकोष्ठस्थौल्यानि; इन्द्रबस्तिपरि- | नीत्यादि / वृषणम् अण्डं, विस्तारे व्यङ्गुलं; अधरौष्ठादधस्ताच्चिबुकं, णाहांसपीठकूपरान्तरायामः षोडशाङ्गुलः; चतु- तदपि झ्यङ्गुलम् / अर्ध बहिरर्ध मांसवेष्टितमिति दन्ता व्यङ्गुलाः / विंशत्यङ्गुलो हस्तः; द्वात्रिंशदङ्गुलपरिमाणौ भुजौ, नासापुटभाग इति द्वयोर्नासापुटयोर्भागो बहिर्भागः प्रत्येकमङ्गुद्वात्रिंशत्परिणाहावूरू मणिबन्धकूपरान्तरं षोडशा- लद्वयप्रमाण इत्यर्थः / नयनान्तराणि नयनयोर्मध्यम् / अत्रापि गुलं; तलं षट्चतुरङ्गुलायामविस्तारम् ; अङ्गुष्ठमूल- | पाठान्तराणि सन्ति, तानि चाभावान्न लिखितानि / चतुरङ्गुलानीप्रदेशिनीश्ववणापानान्तरमध्यमाङ्गुल्यौ पञ्चाङ्गुले; | त्यादि / मेहनमुच्छ्रायहीनं चतुरमुलं शशजातेः पुंसः, सोच्छ्रायं अर्धपैञ्चाङ्गुले प्रदेशिन्यनामिके; सार्धव्यङ्गुलौ कनि 1 'सविंशमङ्गुलशतं पुरुषायाम' इति पञ्चाङ्गुलायामा पाणिः, ष्ठाङ्गुष्ठौ; चतुर्विंशतिविस्तारपरिणाहं मुखग्रीवं; त्रि | जङ्घा चतुर्विशत्यङ्गुला, जानु चतुरङ्गुलं, ऊरुश्चतुर्विशत्यङ्गुलः, मेहभागाङ्गलविस्तारा नासापुटमर्यादा; नयनत्रिभाग-1 ननाभ्योरन्तरं द्वादशाङ्गुलं, नाभिहृदयान्तरं तथा ग्रीवाहृदयान्तर परिणाहा तारका; नवमस्तारकांशो दृष्टिः; केशान्तमस्तकान्तरमेकादशाङ्गलं; मस्तकादवटुकेशान्तो प्रत्येकं द्वादशाङ्गुलं, ग्रीवा चतुरजुलायामा, मुखं द्वादशाङ्गुलायाम, तथा केशान्तचूडास्थानरूपमस्तकान्तरमेकादशाङ्गुलनेवं सविंशमदशाङ्गुलः, कर्णावट्वन्तरं चतुर्दशाङ्गुलं; पुरुषोर-प्र हुलशतमायामः पुरुषस / अन्ये विस्तृतबाहुपुरुषायामं सविंशम१'त्रियवोऽत्राकुलः' इति चक्रः। २.एवं' इति पा० / हुलशतं वदन्ति' इति चक्रः / 2 'गुल्फस्योपरि चतुरङ्गुलजवाया-. 3 साचतुरमुळे' इति पा० / सयोदशाकुलानि परिणाह इत्यर्थः' इति चक्रः /
| SR No. | 004403 |
| Book Title | Sushrut Samhita |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya |
| Publisher | Chaukhambha Orientaliya |
| Publication Year | |
| Total Pages | 922 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 31 MB |