Sushrut Samhita

SR No.: 004403
Original Sutra Author: N/A
Author: Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya
Total Pages: 922
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 31 MB

Page 208

अध्यायः 23] सुश्रुतसंहिता। 'आत्मवताम्' इति पञ्चमगुणस्य केचिद्धेतुं पठन्ति, स वाभावान्न / अवपाटिकानिरुद्धप्रकशसनिरुद्धगुदजठराणि, लिखितः / सत्त्ववतामित्यादि / दारुणैर्दुःसहैः, क्रियाविशेषश्चि- ग्रन्थिक्षतक्रिमयः प्रतिश्यायजाःकोष्ठजाश्च त्वग्दोकित्साप्रकारैः / तस्मादित्यादि / एतेषां पुरुषाणामित्यर्थः / षिणां प्रमेहिणां वा ये परिक्षतेषु दृश्यन्ते, शर्करा सुखसाधनीयतमाः 'व्रणा' इति शेषः // 3 // सिकतामेहो वातकुण्डलिकाऽष्ठीला दन्तशर्करोपत एव विपरीतगुणा वृद्धकृशाल्पप्राणभीरुषु कुशः कण्ठशालूकं निष्कोषणदूषिताश्च दन्तद्रष्टव्याः // 4 // वेष्टा विसस्थिक्षतोररक्षतवर्णग्रन्थिप्रभृतयश्च पूर्वोक्तगुणानां विपर्ययमाह-त एव विपरीतगुणा इत्यादि। याप्याः // 8 // एकगुणाभावात् कृच्छ्रसाध्यत्वं, द्वित्रिगुणाभावात् कृच्छ्रसाध्य- साध्याम् द्विविधानभिधायासाध्यभेदं याप्यं दर्शयन्नाहतरत्वं, चतुर्गुणाभावात् कृच्छ्रसाध्यतमत्वम् / अत्र केचित् 'अना- अवपाटिकेत्यादि / ग्रन्थिक्षतक्रिमय इति ग्रन्थ्युपलक्षितो यो त्मवत्सु च' इति पञ्चमं विपरीतगुणं पठन्ति / तेषां मते चका- क्षतस्तत्र ये कृमय इत्यर्थः / प्रतिश्यायजाः कोष्ठजाश्च कृमय रेणातुरोपक्रमणीयोक्तगुणासंपूर्णताऽनुक्ताऽपि समुच्चीयते // 4 // इति संबन्धः / त्वग्दोषिणां प्रमेहिणां वा ये परिक्षतेषु दृश्यन्त स्फिक्पायुप्रजननललाटगण्डौष्ठपृष्ठकर्णफलकोषो- इति खग्दोषप्रमेहरोगयोः क्षते सति ये कृमयो दृश्यन्त इत्यर्थः / दरजत्रुमुखाभ्यन्तरसंस्थाः सुखरोपणीया प्रणाः॥५ शर्करेति अश्मरी वातभिन्नेत्यर्थः / सिकतामेहो मेहविशेषः / - आतुरविशेषेण कृत्याकृत्यान् प्रतिपाद्य तदवयवविशेषसंभव- वातकुण्डालकाष्ठाल मूत्राघातावशषा टा नवनिो वातकुण्डलिकाष्ठीले मूत्राघातविशेषौ / निष्कोषणदूषिताश्च दन्तत्वेन व्रणानां कृत्यत्वं दर्शयन्नाह-स्फिक्पायुप्रजननेत्यादि / 1 हि वेष्टा इति निष्कोषणं सविषो दन्तरजकानो शाणोऽभिधीयते; स्फिचौ कतिप्रोथौ 'पोदी' इति लोके, पायुर्गुदं, प्रजननं गुह्य- एतनतदुक्त भवति-दन्तान् रजया एतेनेतदुक्तं भवति-दन्तान् रजयन्ति ये पुरुषास्तेषां यहन्तैनिप्रदेशः, गण्डी गल्ली, फलकोषोऽण्डकोषः, जत्रु ग्रीवामूलम् // 5 // शानार्थ सविषं दन्तकाष्ठं तेन यदा दूषिता दन्तवेष्टा इत्यर्थः / 'निश्चक्षणदूषिता' इत्यन्ये पठन्ति, 'निष्कर्षणदूषिता' इत्यपरे, __ अभिदन्तनासापानश्रोत्रनाभिजठरसेवनीनित तत्रापि स एवार्थः / अत्रावपाटिकेत्यादौ पाठे ये व्रणाः संभम्बपार्श्वकुक्षिवक्ष:कक्षास्तनसम्धिभागगताः सफे वन्ति ते व्रणा एव याप्याः, ये च व्याधयस्तेषु व्याधिषु सत्सु मपयरक्तानिलवाहिनोऽन्तःशल्याश्च दुश्चिकित्स्या, ये प्रणास्ते याप्या इत्यभिप्रायः // 8 // अंधोभागाचोर्ध्वभागनिर्वाहिणो, रोमान्तोपनसममंजवास्थिसंश्रिताश्व, भगन्दरमपि चान्तर्मखं सेव- साध्या याप्यत्वमायान्ति याप्याश्चासाध्यतांतथा॥ नीकुटकास्थिसंश्रितम् // 6 // नन्ति प्राणानसाध्यास्तु नराणामक्रियावताम्॥९॥ कुष्ठिनां विषजुष्टानां शोषिणां मधुमेहिनाम् // त एते निर्दिष्टा न नियमेन साध्याः साध्या एव, याप्या वा व्रणाः कृच्छेण सिध्यन्ति येषां चापि व्रणेवणा:७ याप्या एवेत्युक्तेष्वनियमं क्रियया दर्शयबाह-साध्या इत्यादि / साध्यमेदान् कृच्छसाध्यान् दर्शयन्नाह.-अक्षिदन्तनासे नन्ति प्राणानसाध्यास्विति कालान्तरप्राणहारिणः सद्यः प्राणान त्यादि / अपाङ्गो भ्रपुच्छान्तः / नितम्बः कटेः पवादागः / नन्तीत्यर्थः / अक्रियावतामिति क्रियारहितानां विरुद्धक्रियाकावक्ष उरः, सम्धिभागः सन्धिप्रदेशः / वाहिशब्दः सफेन- रिणां च // 9 // पूयादिभिः सह प्रत्येक संबध्यते / अन्तःशल्या आभ्यन्तर- यापनीयं विजानीयात् क्रिया धारयते तु यम् // शल्याः / अधोभागाश्चोर्श्वभागनिर्वाहिण इति अधोभागगता ये| क्रियायां तु निवृत्तायां सद्य एव विनश्यति॥१०॥ व्रणास्ते यदोर्ध्वमुखा भवन्ति तदोलभागनिर्वाहिण उच्यन्ते / प्राप्ता क्रिया धारयति याप्यव्याधितमातुरम् // रोमान्तोपनखेत्यादि रोमान्तः केशान्तः, उपनखं नखसमीपं, प्रपतिष्यदिवागारं विष्कम्भः साधुयोजितः॥११॥ जङ्गास्थि गुल्फजान्वन्तरास्थि / भगन्दरमपि चान्तर्मुखमिति ___ अथ कीदृशो याप्यस्तमाह-यापनीयं विजानीयादित्यादि / गुदे अभ्यन्तर मुखं यस्येत्यर्थः / सेवनीकुटकास्थिसंश्रितं | याप्ये प्राणधारणमेव क्रिया करोति न पुनर्व्याधिमूलोच्छेदमिति 'भगन्दरम्' इति शेषः, कुटकास्थि श्रोणिकाण्डास्थि, 'मयूरास्थि' दर्शयबाह-प्राप्ता क्रियेत्यादि ।-प्राप्ता वैधन प्रयुक्ता / इति लोको ब्रूते / अन्ये तु 'कुटकास्थिसंश्रितं' इत्यत्र 'उपस्थ- | विष्कम्भः स्थूणा // 10 // 11 // संश्रितं' इति पठन्ति; तेषां मते उपस्थो मूत्रमार्गः / विषजुष्टानामिति दूषीविषजुष्टानां पुरुषाणां ये व्रणा इत्यर्थः // 6 // 7 // __ अत ऊर्ध्वमसाध्यान् वक्ष्यामः-मांसपिण्डवदु. दूताः प्रसेकिनोऽन्तःपूयवेदनावन्तोऽश्वापानवदु. अत्र चाधिकरणमहिनैव सुखसाध्यत्वादिविशेषो भवति' इति पक्रः / 2 'अधोगतानामूर्ध्वमुखेनासम्यक्पूयनिर्गमात् कृच्छ- १'व्रणयुक्तो प्रन्थिब्रणग्रन्थिः' इति चक्रः। 2 'दन्तनित्वम्' इति चकः। 3 'कुठ्यादीमामतिशयदुष्टदुध्यतया व्रण-| शातनार्थ' इति पा० / 3 'क्रियायामिति सम्यकक्रियायाम् / प्राप्तेति कृत्वम्' इति चक्रः। चिता' इति चक्रः।