Sushrut Samhita

SR No.: 004403
Original Sutra Author: N/A
Author: Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya
Total Pages: 922
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 31 MB

Page 131

34 निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासंवलिता [ सूत्रस्थान AA पासकृतोष्णीषाणि,प्रमार्जनक्रियासु; त्रीणि दाक- मूवीकरणं छित्त्वोत्तुण्डितस्योद्धरणार्थ, वारङ्गेणानुसरणमित्येके / तीनि खल्लमुखानि, क्षारौषधप्रणिधानार्थ त्रीण्यन्या- मसूरदलेति मसूरस्य दलितस्य निस्तुषखण्डं दलमित्युच्यते / नि जाम्बववदनानि, त्रीण्यशवदनानि, षडेवाग्नि- किंचिदानताग्रे इति मनाग्वकाग्रे / षट् कापासकृतोष्णीषाणीति कर्मवभिप्रेतानि; नासार्बुदहरणार्थमेकं कोलास्थिद- तूलवेष्टिताग्राणि, प्रमार्जनक्रियासु प्रोञ्छनक्रियासु / त्रीणि लमात्रमुखं खेलतीक्ष्णोष्ठं अञ्जनार्थमेकं कलायपरि- दव्याकृतीनीति दी दारुहस्तकः / खल्लमुखानि निम्नमुखानि / मण्डलमुभयतोमुकुलाग्रं मूत्रमार्गविशोधनार्थमेक जाम्बववदनानीति जम्बुफलमुखाकृतीनि / कोलास्थिदलमात्र मुखमिति बदरास्थिमजविदलप्रमाणं; खल्लतीक्ष्णोष्ठमिति खल्लं मालतीपप्पवृन्ताग्रप्रमाणपरिमण्डलमिति // 14 // नि मध्ये बोद्धव्यं, तीक्ष्णौष्ठं वन्ते / कलायपरिमण्डलमिति शलाकायत्राणि निर्देष्टुमाह-शलाकायवाण्यपीत्यादि। यथा कलायमानं परितो मण्डलं वर्तुलम् , उभयतो मुकुलाग्रमिति योगपरिणाहदीर्घाणीति परिणाहो वर्तुलता / तेषां शलाकायत्राणां द्वयोरन्तयोः कलिकावदग्रं; दैर्येण खष्टाङ्गुलं, शालक्योक्तत्वात् / मध्ये / गण्डपदेत्यादौ मुखशब्दो गण्डूपदादिभिः सह प्रत्येकं गण्डूपदमुखादीनामङ्कुशवदनान्तानां शलाकायन्त्राणां तुल्यासंबध्यते: तेन गड्रपदमुखे द्वे, सर्पफणमुखे द्वे, एवं शेषयोरपि। कलिपि हिलादीनि कार्याधीगि.. शरपडः शरगुणसन्धानस्थानम् / बडिशो मत्स्यबन्धनम् / उपयत्राण्यपि-रजवेणिकापट्टवर्मान्तवल्कलतेषां चतुर्ण गण्डूपदमुखादीनां यथासंख्येन प्रयोजनमाह, लतावस्त्राष्ठीलाश्ममुद्गरपाणिपादतलाङ्गलिजिह्वादएषणेत्यादि / -एषणं गम्भीरपाकादी पूयाद्यन्वेषणं; व्यूहन न्तनखमुखबालाश्वकटकशाखाष्ठीवनप्रवाहणहर्षाप्रमार्जने / पायावासन्नदूरार्थे द्वे दशद्वादशाङ्गुले // द्वे षट्सप्ताङ्गुले यस्कान्तमयानि क्षाराग्निमेषजानि चेति // 15 // घ्राणे, द्वे कर्णेऽष्टनवाङ्गुले-" इति // पतानि देहे सर्वस्मिन् देहस्यावयवे तथा // 1 अत्राह वाग्भटः,-"अष्टाङ्गुला निम्नमुखास्तिस्रः क्षारौषध- संधौ कोष्ठे धमन्यां च यथायोगं प्रयोजयेत् // 16 // क्रमे / कनीनीमध्यमानामीनखमानसमैमुखैः-" इति // एतच्छ- उपयन्त्राणि निर्देष्टुमाह-उपयत्राण्यपीत्यादि / उपयत्रालाकायश्रमाङ्ग्लभाषायां 'Spoon-स्पून्' इति नाम्ना प्रसिद्धम् / णीति यन्त्रसमीपवर्तीनि, हीनयत्रोणीत्यन्ये / रज्जुः मुजादिवि'खलमुखानीति खल्लमौषधमर्दनपात्रमिव मुखं येषां तानि तथोक्तानि' रचितो गुणः; वेणिका गुणत्रयग्रथिता; चर्मान्तं चर्मावयवः, इति हाराणचन्द्रः / अत्र 'वर्मान्तम्' इत्येके पठन्ति, वर्म सन्नाहः; वल्कलं पलाशो२ अत्राह वाग्भटः,-"शलाकाजाम्बवौष्ठानां क्षारेऽसौ च दुम्बरादीनां वक, सा च भन्मादिबन्धनयन्त्रार्थ लता प्रतानिनी पृथक् त्रयम् // युज्यात् स्थूलाणुदीर्घाणाम्-" इति // . 'वेलि' इति लोके वस्त्रं कर्पटः; अष्ठीलाश्मेति अष्ठीला दीर्घवर्तु 3 अस्य यत्रस्य संप्रति Sharp Spoon शार्प स्पून्' इति लपाषाणः, अन्ये लौहकाराणां लौहीं दीर्घवर्तुलभाण्डिकामाहुः, नाम्ना व्यवहियमाणयन्त्रेण सह सादृश्यमुपलभ्यते / “नासेत्यादिनो- तया तुल्योऽश्मा अष्ठीलाश्मा, स चाष्ठीलाइमा प्रसिद्धः; मुद्गरः कमप्यग्निकर्मस्वभिप्रेयते; यदुक्तं "कोलास्थिदलतुल्यास्या नासा- | काष्ठादिकृतः, अयमस्थिविदष्टशल्यस्य चालनार्थ पाणिपादतलशोऽर्बुददाहकृत् (वा. सू. अ. 25)" इति" हाराणचन्द्रः। मिति तलशब्दः पाणिपादाभ्यां सह प्रत्येकं संबध्यते; अश्वकटकः 4 मूत्रमार्गशोधनार्थ संप्रति पाश्चात्यैः 'युरिश्रल साउण्ड्- घोटककविकाचूडकं, शाखा वृक्षस्य, अनयोः प्रयोजनं शल्याUrethral Sound' इत्याख्यं शलाकायत्रं, 'कथेटर्- पनयनीये वक्ष्यति; ठीवनं श्लेष्मादिनिरसन; प्रवाहणं वमनविरेCatheter' इत्याख्यं नाडीयत्रं च व्यवहियते // चनाश्रुप्रवर्तनादि यथासंख्यं कफपित्ताक्षिरजःशल्यादिषु; हर्षः केथेटर। तुष्टिः; अयस्कान्तः पाषाणविशेषः, आकर्षकद्रावकचुम्बकभ्रामकमेदाच्चतुर्विधः / इतिशब्दः समाप्तौ,, समाप्तानि यत्राणीति / खभावपाचनप्रमार्जनादयोऽनवबद्धशल्योद्धरणहेतवो रज्वाद्युप५ वाग्भटे कर्णशोधनं, गर्भशङ्कः, अनव शलाकेति शलाका- यत्रश्ववान्तभूता हात पृथकाः / तद्यथा-प्रवाहणग्रह यत्रत्रयमधिकमुक्तम् / यदाह-"कर्णशोधनमश्वत्थपत्रप्रान्तं सवान तावदश्रुक्षवथुप्रभृतीनामप्यत्र ग्रहणमित्यादिकं बोद्धव्यम् नम्" इति / तथा "नतोऽये शङ्खना तुल्यो गर्भशकुरिति स्मृतः / / तल्योगशाकरिति // 15 // 16 // अष्टानुलायतस्तेन मूढगर्भ हरेत् स्त्रियाः-" इति। गर्भशकोः संप्रति | १'व्यूहनं तु चूर्णिताश्मर्यादीनां संग्रहणं' इति हाराणचन्द्रः। पाश्चात्यैमूढगर्भाहरणार्थ व्यवहियमाणेन 'क्रोचेट-Crotchet' | 'वणौष्ठयोः सन्निहितीकरणम्' इति गणनाथसेनः, 'विपरीतस्थानां इत्याख्येन यत्रेण सह सादृश्यमुपलभ्यते / तथा-"शलाकामत्रव. मांसादीनां सम्यग्रचनम्' इत्यष्टाङ्गसंग्रहव्याख्यायामिन्दुः, 'व्यूहनं धर्मनि / मध्योर्ध्ववृत्तदण्डां च मूले चाधेन्दुसन्निभाम्" इति / अत्र- प्रसृतमांसादीनां यथास्थानं विन्यासः' इति हेमाद्रिः। व शलाका अप्राप्तफलकोशायामत्रवृध्यां दाहार्थमुपयुज्यते / यथोक्तं 2 'अत्र शलाकायत्रेषु तुल्यरूपाणामपि यत्राणां षडादिसंख्याचिकित्सिते (अ. 19) तत्र था वंक्षणस्था तां दहेदधेन्दुवक्रया' इति / नियमः प्रायस्तावतैव कर्मसमाप्ति सूचयति' इति चक्रः / 6 गण्डूपदेयादौ सादृश्यं च यत्रमुखे झेयम्' इति चक्रः / 3 'उपमितानि यत्ररित्युपयत्राणि' इति हाराणचन्द्रः / 'अनुय'भश्मरीनिर्दिष्टं यत्रममवर्क सर्पफणमुखमेव' इति चक्रः / / बाणि' इति वाग्भटे पाठः।