Book Title: Nyayamanjari Part 02
Author(s): K S Vardacharya
Publisher: Oriental Research Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002266/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ YAYAMANJARI of JAYANTABH TH IPPANI-NYAYASAURABHA BY THE EDITOR Vol. II zrI jayantabhaTTakRtA nyAya maJjarI saMpAdakagrathitanyAyasaurabhAkhyaTippaNIsamanvitA bhAgaH 2 pUjyapAda gurUdeva munirAja zrIgarang bhalArAtiya zArad saMgrAhaka sadRza najAnana VERSI ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE UNIVERSITY OF MYSORE MYSORE-5 1983 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES No. 139 maisUru vizvavidyAnilayaH prAcyAvidyAsaMzodhanAlayagranthamAlA - 139 NYAYAMANJARI of JAYANTABHATTA WITH TIPPANI-NYAYASAURABHA BY THE EDITOR Vol, II ... zrI jayantabhaTTakRtA nyAya maJjarI saMpAdakathitanyAyasaurabhAkhyaTippaNIsamanvitA bhAgaH2 NN ARE Pary WYSORS ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE MYSORE-5 1933 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ First Edition 1983 Copy Right : Oriental Research Institute, Mysore 1983. PUBLISHED BY THE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, MYSORE AND PRINTED AT THB-JAYANTAI PRINTERS; MYSORE. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - maisUru vizva vidyA ni la yaH prAcyavidyAsaMzodhAnalayagranthamAlA-139. zrI jayantabhaTTakRtA ... nyA ya maJjarI saMpAdakagrathitanyAyasaurabhAkhyaTippaNIsamanvitA bhAgaH 2 saMpAdakaH vidvAn ke. es. varadAcAryaH, rIsarcuasisTenTU, prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH, maiMsuru. CRITICALLY EDITED BY Vidwan K. S. VARADACHARYA Research Assistant I Oriental Research Institute, Mysore prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH maisUruvizvavidyAnilayaH maisUra 1983 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamamudraNam-19836 ArakSitAH savaM'pyasyAdhikArAH maisUruvizvavidyAnilayaprAcyavidyAsaMzodhanAlayadvArA prakAzitam maisUru jayantI mudraNAlaye mudritam Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES-139 maisUru vizvavidyAnilayaH prAcyavidyAsaMzodhanAlayagranthamAlA-139 GENERAL EDITOR Vidwan Dr. H. P. MALLEDEVARU M.A., Ph.D. Dip.-in-Indology Director, Oriental Research Institute University of Mysore, Mysore. . pradhAnasampAdaka: vidvAn DA. hec. pi. malledevaru, em.e., piheca.Di. nirdezakaH, prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH snAtakottarasaMskRtAdhyayanasaMzodhanavibhAgasya prAdhyApakaH, mukhyazca mAnasagaGagotrI, maisUruvizvavidyAnilayaH, maisUru Published by Oriental Research Institute University of Mysore Mysore-5 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE After the Publication of the I Volume of Jayanta Bhatta's Nyayamanjari by the Oriental Research Institute, Mysore, there has been a persistant demand from scholarly quarters of many countries of the world for the publication of its 11 Volume, though there were already two other editions of this work. This proves the inherent merit of this great and unique work of Nyaya Philosophy as well as the quality of the new edition. Therefore it was our solemn duty to meet the demand of scholars for the II Volume and I feel extremely happy that we are able to present it now, with notes etc. Jayanta Bhatta : Kashmir was the cradle of Sanskrit literyar activity during three centuries (ECC-1100) and produced many illustrious writers. Not only belles letters and thetoric, but many sastraic treatises were composed in this period. Jayanta was one of the brightest stars that illumined the firmament of such activity, both poetic and sastraic during that period. There are five works of Jayanta known to us viz., Nyaya kalika, Nyayapallava, Nyayamanjari, Agamadambara (an allegorical drama) and a Vritti on Astadhyayi. The first three are works on Nyaya Philosophy, while the fourth belongs to the domain of pure literature. The Nyayakalika is a direct and brief commentary on Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the Nyayasutras of Gautama while the Nyayamanjari, the magnum opus of Jayanta, is an independent treatise, based on the Nyayasutras. It elucidates all the important tenets of Nyayasastra. Date and Life of the Author : Though there are disputes about the date of Jayanta, it is possible to arrive at a difinite conclusion at least regarding the century in which he lived. Some clues given by the author himself come to our aid in this regard. They are yadapUrvamiti viditvA nivArayAmAsa dhrmtttvjnyH| rAjA zaMkaravarmA na punarjanAdimatamevam // ___Nyayamanjari (P. 649) rAjJA tu gahvare'smin azabdake bandhane vinihito'ham / grantharacanAvinodAdiha hi mayA vatsarA gamitAH // tathA hyasmaptpitAmaha eva grAmakAmaH sAMgrahiNIM kRtavAn / sa iSTisamAptisamanantarameva gauramUlakaM grAmamavApa // Nyayamanjari (P.653) etena zabdasAmarthyamahimnA so'pi vaaritH| yamanyaH paNDitaMmanyaH prapede kaMcana dhvanim // Nyayamanjari (P. 129) From the above, it becomes clear that Jayanta lived during the reign of King sankarayarman, and it is said that the latter put our author behind the bars for some reason not known to us. Sankaravarman Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ruled over Kashmir during the last quarter of the ninth century (883-902) A.D. Hence we may surmise that Jayanta's period was also the same. His allusion to Dhvani and the disparaging manner, in which he refers to Anandavardhana indicate that either he was a contemporary of that famous poetician or came just after him. Hence it won't be wrong to ascribe Jayanta 't the last quarter of the 9th Century A.D. About the personal life of Jayanta, we have some information in the 'Kadambarikathasara' of Abl i nanda, son of Jayanta. According to that sakti of Bharadvaja Gotra, who hailed from Bengal migrated to Kashmir. His son Mitra had a son by name 'sakti swamin' who was a minister of King Muktapidasaktisvamin's son was Kalyanasvamin who was wellversed in Yoga. He had a son named Candra, well was the father of our author Jayanta. From the verses quoted above, another interesting factor comes to light. It is that Jayanta wrote his Nyayamanjari' while he was in prison. Most proba. bly King Sankaravarman had thrown him into prison. Dr. J. V. Bhattacharya suggests that the King might have imprisoned Jayanta when this scholar protested against the lootings of the temples by that King. If this is true, then it is a good proof of the indepen dent spirit of our author Jayanta Bhatta. Merit of Nyayamanjari : In the circle of scholars, there is little doubt regarding the pre-eminence of Jayanta's Nyayamanjari, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - iv A4 among works on Nyayasastra. The names of our author's own works on Nyaya viz-Nayyakalika, Nyayapallava aird Nyayamanjari-point to the relative merit of the works. With superb mastery over Vedas, Mimamsa, Vyakarana, Nyaya and Buddhistic works combined with poetic abilities, Jayanta has produced this wonderful book. The author's poetic excellence, sense of humour and vast vocabulary are evident every where in this work. The literary finesse and sastraic vepth of this work are best summed up in the following verses ... nyAyauSadhivanebhyo'yamAhRtaH paramo rsH| idamAnvIkSikIkSIrAnnavanItamivoddhRtam // Nyayaman jari Introductory Verse 7 sarasAH sadalaGakArAH prasAdamadhurA girH| kAntAstAtajayantasya jayanti jagatAM guroH / Kadambarikathasara Verse 2 Nyayamanjari attracted the attention of many ancient scholars very early. The commentary called "Nyayamanjarigranthibhanga" by Cakradhara (published by L. D. Institute of Indology, Ahmedabad) bears testimony to this. Cakradhara often says--'anye vyacaksate' and sometimes even gives the different readings acepc ted by other commentators. However, the only commentary available now is the above cited Nyayamanjari granthibhanga. In spite of the sweetness of language and lucidity of diction, Nyayamanjari has a good many knotty passages as noted by Cakradhara Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhurAsu prasanna su granthayo'tirasAsvapi / jayantoktiSu dRzyante kvacidikSulatAsviva // We hope that the tippani provided in this edition will help in solving many problems of interpretation. It must however be mentioned here that a Nyayamanjari praised by. Vacaspatimisra in the following verse 'ajJAnatimirazamanI paradamanI nyAyamaJjarI rucirAm / prasavitre prabhavitre vidyAtarave namo gurave // (Nyayakalika) is a different work. The reference to Nyayamanjari by Vacaspati here'is, to a work of that name on Mimamsa by Trilocana. Hence, the surmise that Jyanta might be Vacaspati's teacher as made by some scholars lacks 'proof. Most probably, these two gaints of Indian Philo. sophy did not know each other ,in spite of the proximity in time. Jayanta's contribution to Nyayasastra : Among the three works by Jayanta on nyaya the first: one, viz, Nyayakalika is just introductory work on the subject. As Jayanta himself says - ajAtarasaniSyandamanabhivyaktasaurabham / nyAyasya kalikAmAtraM jayantaH paryadIdRzat // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Nyayapallava, as the title suggests, can be expected to be an advanced work. However, it is not possible to say anything about it since it is not available now. Nyayamanjari exhibits the intellectual maturity of the author. It shows his grasp of the subject as well as his originality of thinking A few points which would invite the attention of the scholars are as follows: 1) Jayanta accepts Sankhya in the qualities (contrary to the dictum that a quality can not possess another quality). :: 2) He accepts bliss (ananda) in Isvara. 3) Super-sensory relation (alaukika sannika. : rsa) is not accepted by Jayanta. 4) In egoistic knowledge (aham); what appe ars is only the body according to the author. 5) Jayanta asserts that even . Madhyamikas accept jnana as a reality (tattva). 6) Authority (Pramanya) of agamas (including those of Buddhists is accepted) by Jayanta. The above points show that Jayanta had an independent mind unfettered by dogma. If reason demanded, he never hesitated to accept any new idea or to reject any old idea. Hence, more investigation into the rich material in the Nyayamanjari will certainly yield very interesting and useful results. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Panditaratnam K.S. Varadacharya not only edited this work but also has written valuable commentary on this work, while he was in service as the Senior Research Assistant in the Oriental Research Institute, Mysore. Even after retirement, he has been kind enough to fill up the lucunae by way of seeing the work through the press. The Institute is grateful to him for the noble and valuable service. * While bringing out the present critical edition of Jayantabhattas' 'Nyayamanjari' in addition to the manuscripts reserved in the Oriental Research Institute, we have also made use of the manuscripts kindly lent by Vidwan Athmakur Dikshacharya, Retd. professor of vedanta, Maharajas Sanskrit College Mysore, the authorities of the Government Manuscript Oriental Library Madras and Ganganatha Jha Research Institute Allahabad. I acknowledge with thanks the help rendered by these scholars and Institutions; Prof. K.S: Hegde, Vice-Chancellor of the Mysore University and Sri N. R. Venkatesh, I.A.S., Registrar, University of Mysore have given their full support to our efforts in publishing Sanskrit classics. I am very grateful to them and covet their help in future also. It is a pleasent duty to acknowledgement the kind co-operation of the members of the syndicate of the university of Mysore, and the Advisory commi ttee of the Oriental Research Institute in publishing rare Sanskrit works. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Viji The authorities of the Mysore University Printing Press have extended their kind co-operation in this publication. I sincerely thank them and look forward to their continued co-operation in our effort to bring Out other books. M/s Jayanti Printers, Mysore, have printed - this work in a short time. The neat printing and the nice get-up have made this volume more attractive. I wish to express my sincere thanks to them. : I hope that the scholarly world will receive this volume with delight. MALLEDEVARU Mysore 30-5-1983 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmi kA darzanAni na kevalaM bhAratIyavAGmaye, vizvavAGmaya eva bhAratIyadarzanagranthAnAM sthAnamAnAdikaM atIvAbhinandanAhamiti jAnantyeva nirmatsarA vizvavidvAMsaH / tadetadbhAratIyadarzanasvarUpavibhAgAdiviSaye parAkrAntameva bahudhA bahubhissUribhi-riti nAtra tadadhikRtya bahu vitanyate / sAratastu-Astika (vaidika nAstika(avaidika)bhedena darzanAni dvedhaa| AstikadarzanAni tArkika. sAMkhya-mImAMsAbhedena tredhA / tatra nyAyavaizeSikabhedena tArkikadarzanam, nirIzvarasezvara(yoga)bhedena sAMkhyadarzanam, pUrvottarabhedena mImAMsAdarzanaM ca pratyekaM dvividham / evaM nAstikadarzaneSu bauddhadarzanaM vaibhASikasautrAntika yogAcAramAdhyamikabhedena caturvidham / * Ahatya AstikadarzanAni SaT, nAstikadarzanAni SaDiti sNkssepH|| vidyAsthAnAni-- jayantabhaTTastu'aGgAni vedAzcatvAro miimaaNsaanyaayvistaarH| purANaM dharmazAtraM ca vidyA hyetAzcaturdaza / / ' 'puraanntrkmiimaaNsaadhrmshaastraanggmishritaaH| vedAH sthAnAni vidyAnAM dharmamya ca caturdaza / / ' iti prAcInamArSakramamanusaran vidyAsthAnAni caturdazeti varNayitvA vedaprAmANyasaMkSaraNArtha nyAyavistaraH pravRtta iti varNayati granthopakrame / / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavistara: - sa cAyaM nyAyavistaraH granthadRSTayA maharSigautamopajJaH vAtsyAyanodyo. takarAdipoSitaH, vAcaspatyudayanAdiparirakSitaH sarveSapiva zAstreSu svaprabhAva pradarzayan sarva vyApya mahAn vRkSa iva virAjate etaddarzanasya svarUpavaiziSTayAdikamadhikRtyApi bahubhirbahudhA prapaJcitameva // nyAyamaMjarI sUtrabhASyakAraiH gautamavAtsyAyanamaharSibhiH pradarzite tarkamArge, pramANasamuccayakAreNa diDUnAgena dUSite, taduddhArAya bhAradvAjenodyotaka reNa vArtikaM vyadhAyi / parantu udyotakarAnantaraM pramANavArtikaka; dharmakIrtinA vaidikamArge sarve'pi dUSite, tatparihArAya pUrvamImAMsAprakriyAmavalambya kumArilaiH vArtikaM yadhA yi / parantu tatrAparyAptiM nyUnanAJca pazyatA jayanteneyaM nyAyamaJjarI vyadhAyi : ata evAsmin granthe AntaM dharmakIrtiprakriyA khaNDyate tatra tatra, pradarzyate ca nyUnatA kumrilvaartikgrnthe|| jayantabhaTTaH apratimapratibhAzAlina svAyattasarvavAGmayaM jayantabhaTTa, athavA bhaTTajayantaM adhikRtya nAdhika sAkSyAdikaM lbhyte| yallabhyate tadapi bahubhiretAvataiva sNgRhiitm| tadIyakRtiratnarUpeyaM. nyAyamaJjarI svasaurabha sarvatra prasArayantI tasya kIrti vistArayati diganteSu iti tu santoSasya sthAnam / / svapANDityena, pratibhayA, vazyavAcA, dhIratAdinA'yaM granthakAraH sarvAnapyatizeta iti nAtyuktiH syAdetadnthaparizIlanarasikAnAm / parantu idamevAtra khedasthAnaM yat, ayaM svasvarUpAnuguNAM kIrti nAvahati bhAratIya darzanakSetre, yAdRrzI vahanti kumArilodayanavAcaspatyAdaya iti| 'puNya Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazo labhyate' ityevottaraM vaktavyamatra / athApyAgacchatA kAlena vidvallokaH ima jJAtuM prayatamAno dRzyata ityApyApyAyate manaH / etadgranthasthaviSayamadhikRtya yadyapi bahu vaktavyam / sAratastu kazne vilakSaNa evAyaM ranthaH / yathA hi navInazAstragrantheSu itarasarvazAstrANAM uccAvacaM khaNDanaM dRzyate, na tathAtra pazyAmaH / pratyuta parasparapoSaNaM kriyate ?. vyAkaraNazAstravaiphalyamAzaMkya, vistareNa tatsArthakyaM varNayati jayantaH / 'pRthakprasthAnA hImA vidyaaH| pramANavidyA ceyamAnvIkSakI, na vAkyArthavidyA' iti nyAyamImAMsAstrayoH viSayabhedaM spaSTaM pradarya zAstramaryAdAM saMrakSati jayanta iti AzcaryAvaham / vAkyazAstraM hi mImAMsA / 'padavAkyapramANa' iti vyAkaraNamImAMsAnyAyazAstrANAM yathAsaMkhyaM viSayavyavasthA / imA maryAdA kati vA pAlayanti ! parasparamaryAdAmatItya parasparakhaNDanameva hi maNDanaM manyante bhvH|| mImAMsA zAstraM takarUpam.. atra prasaGge idamapyavadheyaM vimarzakaiH / pUrvamI mAMsottaramImAMsA. sUtrANi hi nayasUtrANi iti sarvasaMpratipannat / tathA ca tAnyapi nyaayruupaannyev| evaM tarhi kathaM zAstrabheda iti // . - satyam ! vAkyasaMbandhinyAyAnAmiti vipulatvAt tasya bhinna. zAstratvamanumataM maharSibhiH / api ca 'vAkyasaMbandhinyAyAH' ityatra vAkyaM.. vedavAkyameva / sa nyAya: loke'jyupayuyatA kAmam / zAstraM tu vedavAkyAnAmarthAvadhAraNayaiva pravRttam / bhAratIyAnA vede gauravAtizayaH suprsiddhH| etAdRzagauravabhAvanayA mImAMsAzAstraM nyAyazAstrarUpamapi pRthaskRtam / evaM zAstraviSayamaryAdAM pradarya zAstrANAM sauhArda saMrakSatyayaM jayanta ityayamapi vizeSo'sya tadgranthasya / / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etatprasaGge etadgranthasthaikekaviSayavimarzanApekSayA etadarzanakSetramadhikRtya vimarzanaM tato'pyatyantaM kutUhalAvahaM syAditi bhAvanayA kati cana viSayAH prastUyante // nyAyavaizeSikadarzane padArthAH ? saptapadArthavAdinaH vaizeSikAH, SoDazapadArthavAdinaH naiyyAyikA iti prsiddhiH| 'dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidharmyatattvajJAnAniHzreyasAdhigamaH' iti kaNAdasUtre dravyAdInAM padArthatvaM spaSTa muktam / yuktaM caitat-padAni hi dravyaguNakriyAjAtivAcInIti caturvidhAni mahAbhASyAdiprasiddhAni / etanmUlaka eva bauddhAnAM vikalpacAturvidhyavAdo'pi / 'ghaTaH' ityAdIni padAni drvyvaaciini| 'nIlaH' ityAdIni guNavAcIni / 'pAcakaH' ityAdInI kriyaavaaciini| 'gauH' ityAdIni jAtivAcIni / evaJca dravyAdInAM padArthatvaM sarvasammatam // nyAyasUtre tu 'pramANaprameya-nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH' ityeva vartate / eteSAM padArthatvaM vA, pramANatvAdInAM padArthavibhAjakatvaM na kasyApi sammataM, prasiddha vaa| mumukSubhiH prakarSaNa meyAnImAnIni prameyasUtrabhASye dvAdazAnAM prameyatvaM prAdarzi / evaM sati 'naiyAyikAH SoDaza padArthavAdinaH, vaizeSikAH saptapadArthavAdinaH' iti prasiddhiH kathamAyAtA ? iti kutuhalameva // pramANAni kati ? ___evameva 'pramANacatuSTayavAdinaH naiyAyikAH, pramANadvayavAdinaHH vaizeSikAH' iti pravAdo'pi / nyAyasUtre yadyapi 'pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni' iti sUtre spaSTaM pramANagaNanA dRzyate, paraM tu naivaM vaizeSikasUtre dRzyata ityapi kutuhalAvahameva / nyAyazAtrasya hi 'pramANazAstram' iti Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prsiddhiH| vaizeSikazAstraM tu pdaarthshaastrm--prmeyshaanN| padArthadharmasaMgrahaH pravakSyate' iti hi prazastapAdacAryapratijJApi vaizeSikasUtrabhASyasthA spaSTayatImayartham // padArthAH sapta ? SaDvA ? ... vaizeSikAH saptapadArthavAdino vA, SaTrapadArthavAdino vetyetadapyatyanta kutUhalAyaiva / sUtre SaNNAmeva grahaNAt SaTpadArthavAda eva prAmANika iti kecit / AmAvasyottaratra nirUpaNAtso'pi sUtrakArasammata aivetyapare / sammatazcat kutaH pUrvameva na parigaNita iti pUrve / asammatazcat kutaH anantaraM nirUpyata iti apare // abhAvaH padArtho vA? parantvidamatra cintym| abhAvaH saptamaH padArthaH sUtrakArasaMmatazcat SaSThapadArthasya samavAyasya nirUpaNAnantarameva niruupnniiyH| parantu na tathA : nirUpyate, kintu prasaGgAnmadhya eva nirUpyate / * ataH ka AzayaH syAt sUtrakartuH ? evaM syaadvaa| dravyAdayaH padArthAH, padasya arthaaH| padAni kila cturvidhaani| tadarthAzca cturvidhaaH| evaM dravyaguNAdInAM bheda eva etatsiddhAntaprANabhUto vissyH| sa ca 'bheda'siddhayadhInaH : bhedasiddhayarthameva vizeSAkhyaH padArthaH svIkaraNIyaH sNvRttH| evaM bhede siddhe tayossaMbandhAnupapatteH bauddhApATitAyAH parihArAya samavAyaH svIkaraNIyaH sNvRttH| evaM SaTrapadArthAH samAyA taaH| abhAvaH eSu kutrAntarbhavet / anantabhUtazcet padAni paJcavidhAni vaktavyAni, vA ? nocyate kenApi / evaM sati abhAvaH kathaM 'padArthaH' ? Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiM bahunA ! 'abhAvaH' iti na padam , api tu na-bhAvaH-abhAvaH iti samastapadam , vAkyam / atazca abhAvaH na akhaNDaH padArthaH, kintu vAkyArthaH - ___ yadyapi naJaH abhAvaH arthaH, athApi saH niyatasApekSaH, pratyekaM pryogaanhH| dravyaguNakriyAjAtivAcipadeSu hi sa nAntarbhUtaH / vAdadRSTayA - bahu vaktuM zakyaM pakSadvaye'pi / prameyadRSTayA tu abhAvaH na padArthaH, nIlaghaTA. divt| 'abhAvaH akhaNDapadArthaH' 'abhAvatvaM akhaNDopAdhiH' ityAdikaM tu. bhANitimAtram / evaJcAbhAvasya kathaM padArthagaNanAyAM paThanaprasaGgaH ? duHkhadhvaMsarUpatvaM mokSAsyAcakSANa tasya padArthatvasaMpAdanAyAnantarakAla evA bhAvasyAtiriktatvaM samarthitamiti vimrshkaaH| vastutastuM abhAvasvarUpaM tu . kutUhalakAryeva // tattvajJAnopAyaH kaH? evameva 'tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH' ityatra tattvajJAnaM granthapaThanarUpaM, athavA taccintanAparaparyAyayuktiparizIlanajanyamityeva bahavo manyante / 'pratyakSaparikalitamapyartha anupAnena bubhutsante tarkarasikAH' iti hi prasiddham / parantu draSTavyAnImAni gautamasUtrANi (a 4. 2-Ahni.) .. 'doSanimittAnAM tattvajJAnAdahaGkAranivRttiH' (1) 'samAdhivizeSAbhyAsAt' (37) 'araNyaguhApulinAdiSu yogAbhyAsopadezaH' (42) 'tadartha yamaniyamAbhyAmAtmasaMskAro yogAccAdhyAtmavidhyupAyaiH' (46) 'jJAnagrahaNAbhyAsastadvidyaizca saha saMvAdaH' (47) taM ziSyagurusaMbrahmacAriviziSTazreyo'rthibhiranasUyubhirabhyupeyAt' (48) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vii . ApAtato darzane imAni kasyacana yogazAstrasya sUtrANIva pratIyante / parantu nyAyazAstramami tattvajJAnAya yogazAstramevopadizati iti kutUhalAvahameva // tarkasya sthAnaM kIdRzam ? .. evaM tarhi takasya kyopayoga iti praznaH syAt / idamatrottaraM cintanIyam-tarko hi nAma na svatantraM pramANam , na vA kasya canArthasya sAdhakam ; kintu pramANAnugrAhakamAtram; pratyakSAdinA gRhIte'pi prameye grahaNasyAbhAsatAjJAnAdinA buddhau kaluSitAyAM samIcIne viSaye pramANaM pratiSThApayati karkaH / / -- mAnavo hi buddhijIvIti prasiddham / sA tu buddhiH saMzayaviparyayAdi rUpA aneka vidhA / ata eva sarvAnapi viSayAn saMzayya vicArAya pravRttiH mAnavasya sahajA / vicAraH tarkaparizIlanarUpaH / 'vicArazAstra'miti prasiddhaM bhImAMsAzAstraM tarkaparizIlanarUpamiti prasiddham / evaJca pratyakSa parokSe vA viSayanirNaye tarkasya sthAnaM buddhijIvInaH mAnavasya mahattarameva vartate // tarkaH na svatantraM pramANam- parantu tarkaH na pramANam , kintu pramANAnugrAhakamAtramiti na vismatavyam / etadabhiprAyakameva 'tarkApratiSThAnAt' (bra. sU. 2. 1. 11) iti vyaassuutrmpi| parantu pratyayakSadRSTa'pi viSaye kutUhalAt yathA tarkavicAre pravartate, evaM saMzayAbhAve'pi sthUgAnikhananyAyena dAvya kavicAre pravRttiH mAnavasahajA / parantu svatantraH tarkaH naathnirnnaaykH| ata eta mokSasAdhanabhUtaM tattvajJAnaM na tarkasAdhyam ; kintu samAdhivizeSAbhyAsajanyaM nyAya zAstrakArasaMmatamiti kautuuhlmev| sAdharmyavaidharmyatatvajJAnaM 'dharmavizeSaprasUtAt' iti viziSan kaNAdo'pi evameva manuta iti spaSTam / santyevameva bahavo viSayAH kutuuhlkaarinnH| nidarzanamAtrametAvaduktam // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viji vimarzanamArgasyAdarzabhUtasyAsya granthasya kartA jayantastu svazAstramaryAdA manativartamAnaH, zAstrAntaramaryAdAmapi bahumanyamAnaH atIvAbhinandanIyacarita eva / enamadhikRtyAnyatra prastutamiti nAdhikamatra prastUyate // etadgranthasaMpAdanamadhikRtya--prathamasaMpuTe sUcitamAtRkAtrayeNa' 1) aDayAr laubarIsthA 'dha' saMjJitA 2) madrAsU prAcyakozAgArasthA 'Ga' saMjJitA 3) alahAbAdanagarasthagaGgAnAthajhAsaMzodhanamandirasthA'ca' saMjJitA iti tisraH mAtRkAH atra saMyojitAH / ahamadAbAdanagare prakAzita : . cakradharaviracitaH 'nyAyamaJjarImranthibhaGga'nAmA vyAkhyAgrantho'pi etatpariSkaraNe mahata upakArAyAkalpata iti sakArtajhyaM smyte| 'tadiyaM vAGmayodyAnalIlAviharaNodyamaiH / vidagdhaiH kriyatAM karNe cirAya nyAyamaJjarI // '. navyamaGgalAbhijanaH varadAcAryaH (K. S. VARADACHARYA) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA puTasaGkhyA 1- 47 4d 13 [paMcamamAhnikam-zabdaparIkSA 1-142] jAtivAdaH jAtyaGgIkArAkSepaH jAteH pratyakSAdhagamyasvam jAteH vRttyanupapattiH jAtivyaktyoH saMvandhAnupapattiH bauddhaH bhaTToktajAtivAdanirAsaH apohasAdhanam . bhaTToktamapohadUSaNam bauddhaiH bhaTThoktadUSaNoddhAraH . siddhAnte apohanirAsaH vRtyanupapattyAdiparihAreNa jAtisAdhanam padazaktivAda:-.. jAtyAkRtyorbhedaH bhAkRtizaktinirAsaH vyaktau zaktisAdhanam jAtyAkRtyorapi zabdavAcyatvam / vAkyArthavAdaH vAkyasyArthaviSaye vipratipatti; jJAnasya vAkyArthatvapakSaH kriyAyA vAkyArthatvapakSaH phalasya vAkyArthatvapakSaH puruSasya vAkyArthatvapakSaH bhAvanAyA vAkyArthatvapakSaH vidhisvarUpanirUpaNam niyogasya bAkyArthatvapakSa: 69-142 69 73 76 92 104 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSedhasthale vidhyarthaH -----phalasyaiva-pravartakatvanirUpaNam siddhAnte vAkyArthanirUpaNam puTasaGkhyA 114 122 135 .185. 202 . 247 [SaSThamAhnikam-zabdaparIkSA 143-262] vAkyArthavAdaH 143-219 sphoTavAdaH .. 143 sphoTavAdanirAsaH 159. vAkyArthabodhanirUpaNam .. zAbdabodhe svapakSaH 195. abhihitAnvayavAdaH * anvitAbhidhAnavAdaH 205 anvitAbhidhAnanirAsa: 212 vedArthAvadhAraNakramaH -219-262 vyAkaraNasya vaiyyarthazaGkA 222 vyAkaraNasya sArthakyamU [saptamamAhnikam -prameyaparIkSA 263-359] prameyanirdeza 263 AtmaparIkSA 263-365 mAtmanaH mahamarthatvam 268 zarIrasyAhamarthatvam 272 Atmano'svayaMprakAzasvam 273 AtmanaH jJAnarUpatvAbhAvaH 275 AtmanaH pratyakSatvapakSaH 276 Atmano'numeyatvapakSaH 278 kevalabyatirekisAdhanam 279 pIlupAkavAdaH 286 piTharapAkavAda 287 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puTasaGkhyA -289 zarIracaitanyanirAsaH indriyacaitanyanirAsaH manazcaitanyanirAsaH vijJAnAtmavAdaH kSaNikavAdaH pratyabhijJAyAH jJAnadvayarUpatvam kSaNikavAdanirAsaH pratyamijJAsvarUpam . mAtmano nityatvam mAtmAdvaitanirAsa; janmAntarasamarthanam 290 292 295 295 309 317 329 348 351 355 [aSTamamAkim-prameyaparikSA 360-429] . zarIraparIkSA 360-365 indriyaparIkSA 365-381 cakSurAdilakSaNam 366 indriyANAM bhautikatvam 361 indriyANAM prApyakAritvam 370 tvagindriyaikavAdanirAsaH 376 karmendriyanirAsaH 378 indriyArthaparIkSA 381-386 buddhiparIkSA 386-408 sAMkhyamatam - 387 sAMkhyamatanirAsa - 394 satkAryavAdanirAsaH 400 manaHparIkSA 408 pravRttiparIkSA 413 doSaparikSA 515 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iv puTasaGkhyA pretyabhAvaparIkSA .. 418-424 paramANusAdhanamU - 420 jagadArambhaH 421 phalaparIkSA duHkhaparIkSA [navamamAhnikam-prameyaparIkSA 430-522] apavargaparIkSA vedAntimatanirAsaH bauddhamatanirAsa; . jainamatanirAsaH 439 mokSopAyaH 440 jJAnakarmasamuccayavAda, 455 brahmAdvaitavAdanirAsaH 44 zabdAdvaitavAdanirAsa: 477 vijJAnAdvaitavAdatirAsaH 487 bhasakhyAtinirAsaH 505 bhAtmakhyAtinirAsa 507 avayavisamarthanam zUnyavAdanirAsaH . __[dazamamAhnikam-saMzayAdiparIkSA 522-583] saMzayaparIkSA 522-540 vibhAgajavibhAgaH 530 kAraNatraividhyamU 536 prayojanaparIkSA 540 dRSTAntadarIkSA 542 siddhAntaparIkSA 544 avayavapayIkSA 550 515 518 . Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puTasaGkhyA 551 561 567 584-644 584 592 596 599 parArthAnumAnasAdhanam kevalAnvayinirUpaNam kevaladhyatirekisAdhanam [ekAdazamAhnikam-tarkAdiparIkSA] tarkaparIkSA nirNayaparIkSA vAdaparIkSA . jalparIkSA vitaNDAparIkSA hetvabhAsaparIkSA sanyabhicAraH viruddha saMpratipakSaH asiddha bAdhitA chalaparIkSA vAkchalam sAmAnyacchalam upacAracchalamU 600 603 605 612 614 622 632 635 637 639 641 ... .. dvAdazamAhnikam-jAtyAdiparIkSA 645-718] jAtiparIkSA 645-677 sAdharmyavaidharmyasamau 651 utkarSApakarSavardhyAvaNyaMvikalpasAdhyasamAH 653 prAptyaprAptisamau 655 prasaGgapratidRSTAntasamau 656 anutpattisaMzayasamau 658 prakaraNasamAhetusamau 660 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthApatyavizeSasamau upapattisamaH upalabdhyanupalabdhisamau anisyanityakAryasamA SaTpakSI nigrahasthanaparIkSA pratijJAhAniH pratijJAntaram pratijJAsanyAsaH, hetvantaram arthAntaramU, nirarthakam avijJAtArtham, apArtham aprAptakAlama, nyanam, adhikama punaruktam ananubhASaNam ajJAnam, apratibhA paryanuyojyopekSaNam niranuyojyAnuyogaH apasiddhAntaH granthopasaMhAraH puTasaGkhyA 662 665 666 669-670 673 * 677-717 681 683. 689-690.. . 692 693-636 : 698. 700-703 706 711 713 714 717 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyA ya ma jarI [dvitIyasaMpuTaH] nyAyasaurabhAkhyaTippaNIsaMyutA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / zrIH / / zrImajayantabhaTTaviracitA nyA ya ma jarI nyAyasaurabhAkhyaTippaNIsaMyutA JcamamAhnikam--zabdaparIkSA [ jAtyaGgIkArAkSepaH ] *prapannAya vipannAnAM duHkhitAnAM sukhAtmane / saMpUrNAya dRDhAzAnAM namaH kAraNabandhave // atha yaduktaM (pra. saM. 412 pu.) vAstavasya zabdArthasyAvidyamAnatvAdarthAsaMspazinaH zabdA iti-tat pratividhIyate // * prapannAyeti / karmaNi ktH| vipannAnAmiti kartari zeSe vA sssstthii| athavA sarvatra aikarUpyeNa vipannAnAmityAdau-nirdhAraNe sssstthii| dRDhAzAnAMapUrNAnAmiti yAvat / AzA hi apuurnntaiv| vipanAnAM jIvAnAM madhye taiH rakSakatvena prpnnH| vipannakartRkaprapattikarmIbhUta * ityarthaH / nityApUrNAnAmiti yAvat / apUrNataiva bhAzAnidAnam / vipannAnAM, duHkhitAnA, dRDhAzAnAM itipadaiH jIvAnAM nirdezena-prapannAya, sukhAtmane, saMpUrNAya iti padaiH paramAtmanazca nirdezena jIvaparamAtmanozcetanatvena sAmye'pyatyantavailakSaNyamamihitam / jIvAnAM dRDhAzatvAdeva dUHkhitvam, duHkhitvAdeva vipannatvaM ca sUcitam / tathA IzvarasyApi saMpUrNatvAdeva sukhAtmatvaM, tata eva ca prapanavaM ca sUcitam / paramAtmani sukhasadbhAvaH jayantabhaTTasaMmataH // kAraNabandhave-jagatkAraNabhUta 1. sa-gha Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI [ zabdaH dvividhaH ] dvividhaH zabdaH-padaM, vAkyaM c| tatra padArthapUrvakatvAt vAkyArthasya prathamaM padArtho nirdizya nirUpyate // [ padamapi dvividham ] " padaM ca dvividhaM nAma, AkhyAtaM c| *upasarganipAtakarmapravacanIyAnAmapi naamsvevaavntrbhaavmaacksste| tiduktaM 'suptiGantaM padam' (pA.sU. 1-4-14) iti| ihApi sUtrakRdAha 'te vibhaktyantAH padam' (nyA. sU. 2-2-60) iti / tatra tiGantapadArthacintA vAkyArthavicArA'vasara evakariSyate, tadaupayikatvAt / subantAnAM tvartho'yamucyate / / ... bandhave / athavA 'samo'haM sarvabhUteSu' iti * vadannapIzvaraH ye bhajanti tu mAM bhaktyA mayi te teSu cApyaham ' iti bhaktyAjyakAraNena cetanAnAM. bandhurbhavatIti saH kaarnnbndhuH| anyathA hi lokvaiyyaakulii| tathokta-'sarvajJo'pi ca deveza: sadA kAruNikospi san / saMsAratantravAhitvAdrakSApekSA pratIkSate ' iti // _ * upasargAH - kriyAyuktAH prAdayaH / nipAtAH - cAdayaH / karmaprava canIyAH- 'anurlakSaNe' (pA. sU. 1-4-84) ityAdyuktAH 'anu' ityAdayaH / / tathA ca padArtho dvividaH-siddhaH sAdhyazca | tatra siddhArthavAcakaM nAmapam, sAdhyArtha vAcakaM AkhyAtapadamiti vstusthitiH| tena 'catvAri padajAtAni, nAmAkhyAtopasa nipAtabhedena' iti yAskavacanamApAtata ityuktaM bhavati / / + padadvaividhye vRddhasammatimAha-taduktamiti-tathA ca nipAtAdInAM subantA paraparyAyanAmapadeSvevAntarbhAva ityAzayaH // yadyapi: 'zaktaM padam' iti prasiddhaM padalakSaNam ; athApi te vibhaktayantA: padam' iti gautamokteH na tat pratyAkhyAtuM zakyama / anyathA 'ghaTam' ityAdInAmapi vAkyatvena vyvhaarprsnggH| ata: 'zaktaM padam' iti parIkSakAnAM zAstrIya lakSaNam / 'vibhaktyantaM padam' iti ca laukikAnAM vyAvahArika lakSaNamiti vyavasthA jJayA || tadaupayikatvAt-vAkyArthopayuktavAt / kriyAyAM hi vAkyaM samApyate / 1. rthA-ga. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam [nAmapadAni caturvidhAni ] te ca caturvidhAH subantAH padAtmAnaH zabdA bhavanti-jAtizabdAH, kriyAzabdAH, guNazabdAH, *dravyazabdAH iti // tatra gavAdijAtizabdAnAM gotvAdijAtyavacchinnaM vyaktimAtramarthaH, yastadvAniti naiyyAyikagRhe gIyate // [gavAdipadAnAM jAtivAcakasvAkSepaH] nanu! zuklAdiguNAdhikaraNaM kriyAzrayazca dravyaM vyaktiH, sAsnAdyavayavasannivezAtmikA AkRtiH, zAbaleyAdisakalagopiNDasAdhAraNaM rUpaM jAMtiriti vyakttyAkRtijAtisannidhAne samuccArita eSa gozabdaH kathamitaratiraskAreNa tadvanmAtravacanatAmavalambeta? . [jAtivicAropakSepaH] .. ' Aha-vitatA khalviyaM kathA; "carcayiSyate taavt| idaM tu cintyatAm-jAtereva pramANAtItatvena zazazRGagavadavidyamAnatvAt kathaM tadvAn padArtho bhaviSyati? - __* dravyazabdAH-eta eva saMjJAzabdAH yadRcchA zabdA ityucyante / yathA prAcA ghttaadishbdaaH| navyAnAM DisthAdizabdAH / tadvAna jAtimAn / tathA ca anugamArthameva jAtyapekSeti bhAvaH // tathA ca jAtyAdivAcakatvaM pravRttinimittatayA vivakSitam / gozabdAH jAti, zuklazabdAH guNa, pAcakAdizabdAH kriyAM, DitthAdizabdAH dravyaM (saMjJA) ca nimittIkRtya pravRttAH ityarthaH // sannidhAnaM-upasthApanam / trINi hyetAni padena pratipattuM zakyAni // evaM sati kathaM padAni vyaktivacanAnIti niSkarSaH ? iyaM kathA-padAnAmarthaH kiM vyaktiH, utAkRtiH, uta jAtiH, uta dvaya, * RyaM vA iti vicaarH|| . .. 1 na-ga -gha. 3 varta-kha. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI [jAti: na pratyakSAdipramANasiddhA ] tathAhi-na tAvat sAmAnyagrahaNanipuNamakSajaM* jJAnaM bhavitumarhati tasya pUrvAparAnanusyUtasvalakSaNamAtraparicchedaparisamAptavyApAratvAt // samAnavRttitA nAma sAmAnyasya nijaM vapuH / kathaM spRzati siApekSaM anapekSA'kSajA matiH // 2 // .... ___ [jAteH pratyakSatvAsaMbhavaH] samAneSvAka limteSu tavRttisAdhAraNa rUpama vadhAya sAmAnya gRhyata iti sApekSaM tatsvarUpagrahaNam / iyaM ca prathamanayanasannipAdasamudbhUtA matiH pUrvAparAnusandhAnavandhyA nirapekSA kathaM tadgrahaNAya prabhavet ? .. tatpRSThabhAvinastu vikalpAH svabhAvata eva vastusaMsparzakauzalazUnyAtmAna iti tadviSayIkRtasyApi sAmAnyasya na paramArthasattvaM bhavitumarhati // . [anumAnaM, zabdo vA na jAtau pramANaM bhavet ] na cAnumAna, zabdo vA sAmAnyasvarUpavAstavatvavyavasthApana sAmarthyamaznute, zabdaliGagayo vikalpaviSayatvena vstugraahitvaasNbhvaat| tatprAptyAdivyavahArastu prakArAntareNa darzayiSyate (pu. 27-32) // * akSajamityAdi-svalakSaNAparaparyAya nirvikalpakamityarthaH / prathamasaMpuTasya 236-257 puTA draSTavyAH / / sApekSamiti-sAmAnyagrahaNaM tu traikAlikavastusphuraNasApekSam / indriya vartamAnakaviSayakam / tatazca kathaM indriyeNa sAmAnyagrahaNamiti sAram / anapekSApUrvAparavastugrahaNanirapekSA // * darzayiSyata iti--anAdare / vastutastu darzitamidaM pUrvamapi / / (pra. saM. 62 pu.) ___ 1 Ni-ga ma- gha ta-kha para- ka vi -ka.gha. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam [jativyaktyoH pRthaganupalaMbhAccAbhedaH] atazca na vyaktivyatirikta sAmAnyaM, bhadenAnupalaM bhaat| 'ta thA hi kuvalayAmalakabilvAdIni karatalava"ni pRthagavalokyante, na jAtivyaktI iti na tyorbhedH|| [jativyaktyossamAnadezavAJcAbhedaH ] *dezabhedasya cAgrahaNAt / yataH khalu yato'tiriktaM, tat tadadhiSThi. tadezavyatiriktadezAdhiSThAnamavadhAryate, ghaTAdiva paTaH; na caivaM jAtivyaktI iti na tyorbhedH|| . [jAtivyaktyoH bhinnabuddhayaviSayanvAJcAbhedaH ] atazcaivaM-tadagrahe tabudhyabhAvAt / yaddhi yato vyatiriktaM, tata tasminnagRhyamANe'pi gRhyate, ghaTAdiva pttH| na ca vyaktAvanupalabhya. mAnAyAM jaatiruuplbhyte| tasmAnna tato'sau bhidyate // .. . [jAteH vRttyanupapattiH ] tavRttitvAtsAmAnyasya tadagrahe tadanupalabdhiriti cet-n-vRttynupptteH| kiM pratipiNDaM kAryenavartate jAtiH? utaikadezena? iti / dvayamapi cAnupapannam // piNDe sAmAnya'mekatra' yadikAtsnyena vartate / tatraivAsya samAptatvAt na syAtpiNDAntare grahaH // 3 // ekadezena vRttau tu gotvajAtirna kutracit / samagrA'stIti, gobuddhiH pratipiNDaM kathaM bhavet // 4 // __ * yadyapi-avayavAvayavyAdiSu nAsti dezabhedaH, tathApi tairavayavI nAGgIkriyate iti smartavyam // ekatra-ekasmin piNDe itynvyH| samAptiH - aparizeSaH / / * paTaikadezabhUtatantau na hi paTabuddhiH prAmANikI | abhyupagabhyedaM dUSaNam // 1 kta-ka ya-ka 3 vyati-gha 'manyatra-kha Sya-gha. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI [jAteH anugatatvAnupapattiH ] jAtezca niravayavatvAt na kecidekazAH santi, yaireSA pratipiNDaM varteta na caikatra piNDe samApya vartamAnA piNDAntare samA pyaiva' vartitumarhati samAptasya *punarutpatti vinA smaaptyntraanupptteH| tathAbhUtasya ca vRttiprakArasya kvacidapyadarzanAt // [jAtivyaktyoH samavAyAsaMbhavaH ] yA ca samavAyAtmikA piNDeSu vRttiH sAmAnyasya aulUkyairucyate, tAmapi na budhyAmahe vayam / 'ayutasiddhA nAmAdhAryA dhArabhUtAnAM yaH / sambandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH' (pra. bhA. dravya)-iti yaducyatetadvipratiSiddham / ayutasiddhatA ca, sambandhazceti kathaM saGagaccheta ? pRthaksiddhe hi vastunI kuNDabadaravat anyonyaM saMmbandhyete, striipuNsvdvaa| ayuta siddhatve tu tadekatvAt kiM kena sambadhye'ta ? na hyahaM mayaiva sambadhye // [dravyaguNayorapi sambandhAsaMbhavaH] dravyaguNayorapRthaksiddhayorapi sambandho vidyata eveti cet, tadidamunmattasyonmattasaMvarNanam, guNino'pi guNavyatiriktasyAnupalambhAt / ayaM guNI rUpAdibhyo arthAntaratvena nAtmAnamupadarzayati, vyatireka ca tebhyo vAJchatIti citram // * utpttiH-svruupaavaaptiH| ekasmin ghaTe parisamAptaM cet ghaTatvaM, nUtanatayotpadyamAne ghaTe ghaTatvaM tenava saha labdhasvarUpaM sat tatra vartata iti vaktavyam / tatazca sAmAnyaM, anityaM ananugataM ca syAditi bhAvaH // tadekatvAditi-anyathA hi yutasiddhataiva syAt kuNDabadarayoriva / ayutasiddha hi vastunI smaandeshesbhyte| samAnadeza samAnakAla ca sammate / - samAnadezakAlayostu vastunoH na vAstavikabhedaH, kintu shbdaadibhedmaatrm| asti hi vastvaikyepi zabdabhedaH, ghaTaH kuMbha ityAdi / tatazca sapbandhAsaMbhavaH / adhikamanyatra // 1 ptyaiva- gha mA -kha 'siddhe-ka. te-kha. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 8-a [ yutasiddhizabdArthanirNayaH] - yadapi nityAnityavibhAgena 'yuta siddheH svazAstre paribhASaNaM kRtaM'nityAnAM paramANUnAM pRthaggatimattvaM yutsiddhiH| anityAnAM tu *yutAanya samavAyitvam / vibhUnAM parasparamAkAzAdInAM sambandha eva nAsti, (pra. bhA. guNa) iti tadapi prakriyAmAtram-nAnAtvena siddhiH-niSpattiH, jJaptirvA yutasiddhi rityucyte| tadviparyayAdayutasiddhiH-aikyena siddhirvtisstthte| tathA ca sati sambandho durvcH|| . [avayavAvayavinorapi samavAyAsaMbhavaH ] * avayavAvayavinorapi samavAyAtmA sambandha evameva parihartavyaH / yathA''ha bhaTTaH-(zlo. vA. 1-1-4-146) .. 'nAniSpannasya sambandhaH niSpattau yutasiddhatA' iti // .. paramANvAkAzayoH, paramANukAlayozca sambandha iSyate, nAkAzakAlayoranyonyaM - iti prakriya' veyamiti' "ala mavAntaracintanena / tasmAnna jAtivyaktyoH kAcit vRttirupapadyate // [jAtivyaktyoH svarUpamapi na saMbandhaH ] suzikSitAstu-rUparUpilakSaNamAcakSate jAtivyaktyoH sambandham -so'pi noppdyte| rUpazabdaH kiM zuklAdivacanaH ? AkAravacanaH ? svabhAvavacano vA? - * yuteti-'yuteSvAzrayeSu samavAyaH' iti kndlii| tathA ca AzrayamantarA pRthaganavasthAnaM ayutasiddhiriti bhAvaH // avayavI yadA na niSpannaH tadA saMbandhaH kayoH ? yadi niSpannaH tarhi svAtantryamAgatamiti tayoryutasiddhireva vaktavyA / / * suzikSitAH-prAbhAkarA iti ckrdhrH| paraMtu prakaraNapaMcikAdau smvaayo'nggiikRtH| ataH prAcInairmImAMsakairatiriktatayA sa nAGgIkRta iti jJeyam // ... 1 ayuta-gha yi-kha - gha ti -kha ki-ka. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-b nyAyamaJjarI zuklAdivacanatve nIrUpANAM pavanamanaHprabhRtInAM dravyANAM guNakarmaNAM ca sAmAnyazUnyatA syAt // AkAravacanatve'pi avayavasannivezarahitAnAM teSAmeva guNAdInAM sAmAnyavattAna prApnoti // *svAbhAvavacanatve tu jAtijAtimatoravyatireka eva bhavet // avabhAti hi bhedena svabhAvo 'na* svbhaavinH| zabdAtiriktataveyaM na tu vastvatiriktatA // 5 // . [svarUpasya saMbandharUpatvAsaMbhavaH] kiMcedaM rUpaM nAma ? kiM vastveva? vastudharmaH? vastvantaraM vAM? vastvantaraM tAvanna pratibhAtItyuktam // vastudharmo'pi tadvyatiriktayA sthitaH'.na cakAstyeva / avyatireke ca sambandhavAcoyuktiranupapannetyuktam // na ca rUparUpitvalakSaNaH sambandhaH saMyogasamavAyavyatiriktaH ko'pi zrotriyaH vivicya vyAkhyAtuM zakyate-yathA iidRgiti| tasmAt vAcoyuktinUtanatAmAtrami'ha' kRtam, na tvarthaH kazcidutprekSyata ityalaM prsnggen| [prakArAntareNa vRttyanupapattiH] . api ceyaM jAtiH *sarvasarvagatA vA syAt piNDasarvagatA'pi vA / sarvasarvagatatve syAt karkAdAvapi gomatiH // 6 // * saMbandhasya vastvabhinnatve saMbandhinyA jAterapi vastvabhitratvamAvazyakamiti jAtiriti, ghaTa: kalazaH ityAdivat zabdabhedamAtraM, na tu tasyA atiriktatvasiddhiH / / ___+'kiM vastveva' iti kalpasyottaramidam // pramANavArtikAdau (1, 40-163 zlo) vistareNoktaM saMgRhNAti-sarvetyAdi / sarvasarvagatA-sarvasminnapi vyAptA | karkaH-sitAzvaH // zAbaleyaH-citragauH // 1 ttAM-gha / hi-gha ' tau-gha / daM-gha. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-c pazcamamAhnikam azvadhIH zAbaleyAdau uSTrabuddhirgajAdiSu / padArthasaGakarazcaivaM atyantAya prasajyate // 7 // ___ [jAteratiriktatve sAGkaya durvAram ] athApi *vyaktisAmarthyaniyamAnnaiSa saGakaraH / / na hi karkAdipiNDAnAM gotvAdi'vyaktikauzalam // 8 // maivaM, khaNDAdyabhivyaktamapi gotvmnNshkm|| sarvatraiva pratIyeta na vA sarvagataM bhavet // 9 // taddezagrahaNe tasya na hi kiJciniyAmakam / dIpavadvyaMjakaH piNDaH na tu tatpiNDavRtti tat // 10 // sarvatrAgRhyamANaM ca sarvatrAstIti 'ko nayaH ? sarvasarvagataM tasmAt na gotvamupapadyate // 11 // piNDasarvaga tatve tu kAmametavadUSaNam / kintu naivAdya jAtAyAM gavi gopratyayo bhavet // 12 // . [jAtau anupapatyantarANi ] piNDe nAsIdasaMjAte jAtiH, jAte ca vidyate / saMkrAmati na cAnyasmAt piNDAdanyatra niSkriyA // 13 // AyAtyapi na taM piNDaM apojjhati purAtanam / na cAMzarvartate tatra kaSTA vyasanasantatiH // 14 // * vyaktisAmayaM-abhivyaJjanasAmarthyam || *khaNDagopiNDena bhabhivyaktaM gotvaM pUrNazRGgagavi kathaM syAt ? yadi syAt , tarhi gobhine'pi kuto na syAt ? na viti-'piNDasarvagatApi vA' iti kila dvitIyaH vikalpaH // 'na tu taspiNDavRtti tat' ityatra sarvagatatvameva hetuH || __ 1 nAzakyaM-gha 'ka:-ka me'nvayaH-kha taM tatra-ka. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.d nyAyamaJjarI [ bhaTToktajAtivAdaH ] bhATTAstu bruvate-bhinnAbhinna mekaM vastu anuyAyi ca vyAvRttaM ca / yat tasyAnugAmi rUpaM, tat sAmAnyam ; yat vyAvRttaM, sa vishessH| tathA hi' (zlo. vA. 1-1-5-AkRti. 5) "sarvavastuSu buddhizca vyAvRttyanugamAtmikA / jAyate davyAtmakatvena vinA *sA ca na sidhyti'| __ kevalavizeSAtmakapadArthapakSe sAmAnyapratIteranAlambanatvaM, sAmAnyamAtravAde ca vizeSabuddheranupapattiH ||-(shlo. vA* 1-1-5-AkRti. 7) na cApyanyatarA bhrAntiH upacAreNa 'veSyate / dRDhatvAt sarvadA buddheH bhAntiH syAddhAntivAdinAm // na hi mihiramarIcinicayanIrapratItivat], sAmAnyapratyayopamardaina 'vizeSa'pratItiH, vizeSapratyayopamardaina vA sAmAnyapratItirudeti; kintu avirodhenaiva yugapadubhayAvabhAsaH / ata eva nirvikalpabodhena vyAtmakasyApi vastuno grahaNamupeyate // [bhaTToktajAtivAdavinirAsaH] . tadetadabhidhIyamAnameva na manojJamivAbhAti / nAnArUpatvamekasyA viruddhaM vadatA svayam / dUSaNAkhyA namaukharyamasmAkamapavAritam / / * sA ca buddhirityanukarSaH-vastunaH yAtmakatva-anuvRttivyAvRttyAtmakatvaMsAmAnyavizeSAtmakatvaM vinA tAdRzI buddhiH na bhavet // *anytraa-buddhiritynukrssH| anuvRttavyAvRttabuddhayoranyatarAyAH bhramatvaM gauNatvaM vA na vaktuM zakyaM, kadApi bAdhakapratyayAdyabhAvAt // nivikalpeti-ayaM viSayaH pUrvasaMpuTe 252 puTe draSTavyaH // maukharya-mukharasya bhaavH| 'durmukhe mukharAbaddhamukhau' / 1 meka-kha paM tvayaikasya- kha ' vastubuddhirhi sarvatra-kha dA -kha. ' gamyate-kha viSaya-ka Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam ., tadeva sAmAnyaM, sa eva vizeSaH, tadevaka, tadeva nAnA, tadeva nityaM, tadevAnityaM, tadevAsti, tadeva nAsti iti janocchiSTa midamucyate / ucyamAnamapi na zobhate dRSTatvAnna virodhazcet na tathA tadavedanAt / __ *uktaM hi nAnuvRttArthagrAhiNI netradhIriti // vicitra vikalpa prabandhavipralubdhabuddhayaH khalvevaM mnynte| bhavantu te / na tvekaM vastu bahurUpaM bhavitumarhati // . [ vastUnAmaddhyAtmakatvam ] ekaM hi vastuno rUpaM, itarat kalpanAmayam / nAnuvatta vikalpeSu vilaMbha ucitaH satAma / / driAgito hyanyasaMsparzanarapekSyeNa dRzyate / svalakSaNaM, ato bhadaH tAttviko'nugamo mRSA / / : dRDhAdRDhatvamakSuNNamaparIkSyaiva saMvidAm / dvayapratItimAtreNa dvayA'bhyupagamo bhramaH / / *na neti pratyayAdeva mithyAtvaM kevalaM dhiyAm / kintu yuktiparIkSApi kartavyA sUkSmadarzibhiH / _[ nirvikalpakaM na yAtmakaMgocaram ] na caikaM zabalaM vastu nirvikalpakagocaraH / vyaktyantarAnusandhAnAdvinA'nugamadhIH kutaH / / * uktaM-pUrvasaMpuTe 251 puTe draSTavyam / / itaH-vikalpAt prAgeva pratyakSaNa vyAvRttaM svalakSaNamAtraM gRhyte| tadeva tAttvikam / adhikaM pUrvasaMpuTa eva draSTavyam // * neti pratyayAdeva mithAtvamiti n| yatrakasmAt bAdhakapratyayo notpanaH, tatra tasya satyatvaprasaMgAt / / zabalaM-saMkIrNa-yAtmakamiti yAvat // 1 neti cAdRSTa- kha na- gha3 kalpana- khataM-ka. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 . nyAyamaJjarI yeSvanugataM, teSu buddhayA'nanusandhIyamAneSu tadvattisAmAnyagrahaNAsaMbhavAt / na cAnusandhAnasAmarthya buddharasti* || ata eva na te smygdhykssjjnyaanvedinH| abhedavRtti pratyakSaM AhuradvaitavAgchayA || tasmAt bhedAviSayatvAt pratyakSasya na tadga'mya sAmAnyam / / [ anuvRttapratItInAM vikalparUpatvam ] nanu ! evamapalUyamAne sAmAnye gaugauriti zAbaleyAdiSu yo'yamanu vRttaH pratyayaH, sa kathaM samarthayiSyate ? ___ uktamatra (pUrvasaMpuTe 240 puTe)-vikalpamAtrameSa prtyyH| vikalpAzca nArthAdhInajanmAna iti / tathA ca paraparikalpiteSu sattAdisAmAnyeSvapi *sAmAnyamityanuvRttavikalpAH pravartanta eva / na ca sAmAnyeSu sAmAnyAntarANi saMbhavanti ; 'nissAmAnyAni sAmAnyAni' ityabhyupagamAt / / aupAdhika 'eSa sAmAnyeSvanugatavikalpa iti cet - Ayupman ! gavAdiSvapi degkaM cidupAdhi'vizeSa' mavalambya gaugaurityanusyUtabikalpo bhaviSyati / / * jJAnasya svalakSaNamAtragrahaNasamarthatvAditi heturUhyaH / / ye advaitavAnchayA prasyakSaM sAmAnyaviSayakamAhuH, te pratyakSasvarUpaM na samyagjA nantIti bhAvaH / adhikaM pUrvasaMpuTe 251 puTe draSTavyam / . sattAdravyatvApRthivItvadiSu, ghaTatvAdiSu vyApyavyApakabhAvAnA panesSu ca jAtiSu 'jAtiH' ityanugatavyavahAre satyapi na hi tatra jAtitvaM nAma anugatA kAcijAtiraMgIkriyate ; prakRte pi tathaiva // 6 auMpAdhikaH-nityatve satyanekasamavetatvAdiratra upAdhiH / sa ca naanugtH|| * kaM ciditi-antataH buddhi vizeSaviSayatvAdireva upAdhiH // 1 taM-kha 2 sAmAnyAni-kha eSu-kha leza-ga. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __11 paJcamamAhnikam [anuvRttabuddheraupAdhikatvam ] ' 'kaH punarasAvupAdhiriti cet - ekArthakriyAkAritvamiti brUmaH / / yadeva vAhadohAdi* kAryamekenaM ja nyate / gopiNDena, tadevAnyaH iti teSvanuvRttadhIH / / - [ananugatasyApyanugatapratItijanakatvamastyeva ] nanu ! prativyakti kAryo bhinnameva - satyam - bheda budhyabhAvAca' tadekamityupacaryate / / * karkAdikAryAdanyatvaM yathA hyetasya dRzyate / na tathA khaNDakAryasya muNDakAryAdvibhinnatA / / nanu ! tathA mA bhuut| na tvabhinna va khaNDamuNDayoH kAryam / 'baaddhm| 'darzanameva tarhi tayorekaM bhaviSyati; taccAbhinnam // [ ekAkArAnuvyavasAyajanakatvamevAnugatavyavahAraniyAmakam ] nan ! darzanamapi prativyakti bhinnmev| satyam ! svapRSThabhAvi pratyavamakhyikAryakyAdekamityucyate / yathaiva zAbaleyAdipiNDadarzane "sati gauri tyanantaramavamarzaH, tathaiva bAhuleyapiNDadarzane'pi gaurityevA vamarza iti tadekatvamucyate / taduktam (pra. vA. 1-110) . . * govizeSeNa anaDuhA vAhaH, dhenvA dohaH // kArya bhinnam-kAryasvarUpaM hyananugatameva / kathaM tenAnugatadhIH? khaNDaH - khaNDazRGgaH gauH, muNDaH-zRGgarahitA gau:- gavAzvayoH yathA kAryabhedaH, na tathA khaNDamuNDayoH // tathA azvakAryAt gokAryasya mA svbhedH| khaNDamuNDayorapi kArya bhinnameva hi| kathaM taba~kyavyavahAra ityAkSepAzayaH // * darzanaM-jJAnaM ekarUpameva khalu // 1 yaH-gha - buddhibhayAt-kha 3 va na-ka da-kha - spi-kha 'tyevA-kha. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAyamaJjarI 'ekapratyavamarzasya hetutvaaddhiirbhedinii| ekadhIhetubhAvena vyaktInAmapyabhinnatA' iti / / tasmAdaupAdhikatvAdanuvRttabuddhaH na sAmAnyaM kiMci vAstava'ma stIti / / [atiriktasAmAnyAbhAve'pyanumAnazabdayoH pravRttiyujyate ] .. tatrAha - aniSyamANe sAmAnya nanu zabdAnumAnayoH / kathaM pravRttiH *sambandhagrahaNAdhInajanmanoH / / na hi vyaktiSu sambandhaH gRhItumiha zakyate / sa hi vyaktiSu gRhyeta sarvAsvekatra vA kvacit / / na sarvAsu ; dezakAlAdibhedena tdaanntyaadshNkytvaat| naikasyAM; vybhicaaraat| tato'nyatrApi sa zabdaH pravartamAno dRshyte| agRhItasambandhe ca na zabdaliGage prtiitimutpaadyitumutshete| -ucyate-syAdetadevaM, yadi pratyakSaviSaye svasakSaNe zabdaliGagayo pravRttiH syAt / / [zabdAnumAnayoravastuviSayatvam ] . nanu ! pratyakSaviSaye tayorvRttAvaniSyamANAyAM anavasthAdidoSopaghAtAdapravRttireva syAt - maivaM vocaH-kathamasakRdabhihitamapi (pUrvasaMpuTe 88 puTe) na buddhyase ? * sambandhaH-anumitau vyAptyAkhyaH, zabde zaktyAkhyaH / / / yasyAM vyaktau zaktiMgrahaH, vyAptigraho vA taditaravyaktI vA zabdAnumAnayoH pravRttidarzanAt / * anavasthAdItyAdinA-tanmUlakazaktigrahavyAptigrahAsaMbhavaH grAhyaH / / 1 da-gha 3 yAdiSu-dha yena-ka. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 paJcamamAhnikam vikalpaviSaye vRttiriSTA zabdAnumAnayoH / avastuviSayAzcaite vikalyA iti vaNitam / / apohenava zabdAnumAnanirvAhaH ] nanu ! vikalpAnAmapi viSayaH yadyanugAmI kazcinneSyate, tadutsIdetAmeva zabdAnumAne-bADhamasti vikalpAnAmanusyUto viSayaH / sa tu na - vAstavaH / kaH punarasAviti cet ; ucyate / atadrUpaparAvRttisvabhAvAmabahirgatam / .. bahissthamiva sAmAnyaM Alambante hi nizcayAH / / - yA ca bhUmivikalpAnAM sa eva viSayo girAma | ata eva hi zabdArtha anyApohaM pracakSate / / [vikalpAnAmanyApAhaviSayatvam ] tathA hi-na vikalpA vastu spRzanti / kutaH ? .. 'ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH svayama / ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAt yaH pramANaiH parIkSyate / / ' (pra. vA. 1-44) tasmAt bhramanimittasamAropitAkArAntaraniSedhAya teSAM pravRttiH / yathA' rUpasAdharmyasamAropitarajatAkAranibAraNAya zukttau pramANAntaraM pravartate 'nedaM rajatam' iti; tathehApi zAbaleyAdisvalakSaNe nirvikalpena' sarvAtmanA paricchinne kutazcinimittAdAropitamagorUpa miva vyavacchiMtidaM * abahirgataM-svalakSaNAkhyavastunaH anatiriktaM / anyathA hi atiriktajAtiriva atiriktApohAMgIkAraH syAt / ata eva bahisthamiva // / etasyetyAdi-ayaM viSayaH pUrvasaMpuTe 239 puTe draSTavyaH / 1. yathArtha-gha. 2 nApi-gha. 3 me-gha. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAyamaJjarI vikalpAH 'agaurna bhavati' iti; na tu goH sva'lakSaNagrahaNe *teSAM vyApAraH, prAgeva gRhItatvAt / / [vikalpAnAmapUrvavastuviSayakatvaM na saMbhavati] . atha brUyAt-nAnAvizeSanikarakalmASitavapuSastasyArthasya kiMcidvizeSaNaM prAgagRhItaM vikalpairguhyata iti tadapyayuktam-nAnAvizeSaNanikararUSitasyApi vastunaH tidvizeSaNopakArazaktivyatiriktAtmano'nupalambhAt / tadabhede sati tadvizeSaNopakAryavastusvarUpagrahaNavelAyAmeva tatkhacitagrahaNasiddheH vikalpAntarANAmAnarthakyameva / tadukttam 'yasyApi nAnopAdhe/hikArthasya bhedinaH / 'tasyApi nAnopAdhyAttazaktirna hyatiricyate / / nAnopAdhyupakArAGagazaktyabhinnAtmano grahe / sarvAtmanopakAryasya ko bhedaH syAdanizcitaH' iti / / tasmAdapohaviSayAH zabdAH vikalpAzceti / / [bhaTToktaM anyApohadUSaNam ] | nanu ! apoha vAdaviSaye, mahatI dUSaNavRSTimutsasarja bhaTTaH / tathAhi - apoho nAma vyAvRttiH-abhAva iSyate / na cAbhAvaH * teSAM-vikalpAnAm / prAgeva-nirvikalpakAla eva // + tadvizeSaNetyAdi-vizeSaNaM hi vizeSyaM itrsmaabyaavrtyti| atazca vizeSyasvarUpameva vizeSaNena parivartyata iti vaktavyam / 'upayannapayan dharmaH vikaroti hi dharmiNam' iti hi nyAyaH / evaJca vizeSaNena vizeSyasya kazcana upakAraH vizeSye'tizayAdhAnarUpaH vaktavyaH / tena ca vizeSaNe tadanuguNazaktiH, vizeSye'pi atizayasvIkArAMnuguNA zaktizca sviikaaryaa| tathA ca vizeSaNa-upakArazaktInAM dravyA de'nvsthaa| abhade pUrvottaragrahaNayorviSayAdhikyaM na syAt / / 1 gosva-gha. 2 tasyApi....ka.kha.gha. 3 vi-gha. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15 paJcamamAhnikam * svatantratayA ghaTavadavagamyate / tadayamanyAzrito vktvyH| kazca tasyAzraya iti cintyam / / __[apohasyAzrayAnupapattiH] na tAvat gosvalakSaNamAzrayaH, tisya 'vikalpabhUmitvAbhAvAt / * nApyavAntarasAmAnyaM zAbaleyatvAdi tadAzrayaH, tasyApi hi sAmAnyAtmatvena apohasvabhAvatvAt / abhAvasya 'cAbhAvAzrayatvAnupapatteH / na ca zAbaleyasAmAnyamagonivRtterAzrayaH, taddhi azAbaleyanivRttazriyatAM pratipadyeta / na hyevamupapadyate, azAbaleyo na bhavatIti gauH, kintu zAbaleyo'zAbaleya iti | azAbaleyavyAvRttirhi goSvapi bAhuleyAdiSvasti / / [apohasya svalakSaNAvRttitvam] .. atha zAbaleyAdisvalakSaNasamudAyaM agovyAvRtterAzrayaM brUyuH / so'pyaghaTamAna eva, samudAyivyatirekeNa tasyAnupalaMbhAt / samudAyinAM ca *svatantratayeti / yadyapi guNakriyAdInAmapi niyamena dravyAzritatvAt nAsti svAtantryam , athApi nAtra tAdRzaH svAtantryAbhAvaH abhaavsyocyte| svarUpalAbha eva abhAvaH paratantraH, guNAdistu na tthaa| abhAvo hi prtiyoginiruupyH|| * tsyeti| no cet svalakSaNajJAnamapi vikalpaH syAt // . * avAntaratvaM zAbaleyatvAdeH gotvApekSayA vyApyatvAt , vyaktyapekSayA vyApakatvAt // - abhyupagamepi prakRte nopayoga ityAha-na ceti / taddhi-zAbaleyatvaM hi| 'gauH azAbalayo na bhavati iti' ityanyayaH / / atrApi 'na bhavati' itynukrssH| 'gauH azAbaleyo na bhavati' ityasyAsambhave hetumAha-azAbaleyetyAdi || bAhuleyaH khalu gauH azAbaleya eva bhavati / ataH tanniSedhaH kathaMkAraM gavi bhavedityarthaH / / zAbaleyAdi / AdinA bAhuleyAdInAM svalakSaNavizeSANAM grahaNam // 1 azvavi-gha. 2 pi-gha. 3 a-gha. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAyamaJjarI svalakSaNAnAM dezakAlAdibhedenAnantyA't' * vargIkaraNaM puruSAyuSazatenApi na zakyakriyamiti samudAyo'pi na tadAzrayaH / tasmAt sarvasAdhAraNaM pratipiNDaM parisamAptaM kimapi nUtanaM agovyAvRtteradhikaraNaM abhidhAtavyam / tacca gotvameva, tasminnaGgIkRte vA kimagovyAvRttikalpanAyA' sena' ! [ pratiyogyagrahAca apohagrahaNAsaMbhavaH ] na ca api ca na kevalamAzrayAbhAvAttadagrahaNam, kintu ya eva te keci 'dapohyA' agorUpAsturagAdayaH tadagrahaNe'pi tadapoho durgraha eva / teSAmAnantyAt grahaNaM saMbhavati / nApi vargIkaraNanimittameSAM kiJci dasti / azvAdayazva vidhirUpatayA bhavanmate 'na gRhyante, kintvanyavyavacchedenaiveti teSAmapi vyavaccheda' grahaNe saiva vArteti nedAnIM vikalpaiH kvacidapoho viSayIkartuM zakyate / nirvikalpena ca na kazcidvyavahAra iti sakala yAtrotsAdaprasaGgaH / / [ apohavAde padAnAM paryAyatvaprasaGgaH ] kiMca ya ete zAbaleyAdizabdAH, te sarva evApoha 'vAcitvA vizeSAt paryAyAH syuH | apohyabhedAdadoSa iti cet-na-apohAnAM bhedAbhAvAt / bhidyamAnatve vA svalakSaNavadeSAM vastutvaprasaktiH / / vargIkaraNaM - anugamakaraNam / svalakSaNAnAM vyAvRttasvarUpatvAditi hetuH // + tadAzrayaH - agovyAvRtterAzrayaH // * * eSAM -agorUpANAM turagAdInAm / samAnAkRtiSvapi gotvasAmAnyaM vinA anugamasyAsaMbhave bhinnAkRtInAM turagamahiSAdInAM kA vArtetyarthaH / / 8 vikalpaiH savikalpajJAnaiH // * yAtrA - lokayAtrA - lokavyavahAraH // // anuvRttaM aparamArthaM, vyAvRttameva paramArthasaditi hi tanmatam 4 yogyA - ka 1 ca-gha 0 vyavacchedya-ka 2 na-gha 8 saH-cha vAditvA - ka. 8 gR-gha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 17 paJcamamAhnikam [jAtivAde noktadoSaH] bhavatpakSe'pi sAmAnyamAtravAcitvAvizeSAt paryAyatvaM samAno doSa iti cet-na-sAmAnyAnAM vidhirUpatvAt paraspara virahita svabhAvatayA nAnAtvAvagamAt / *apohastu abhAva mAtrarUpAvizeSAt na parasparaM bhidyte|| . [apohAnAmanugatatvAsaMbhavaH] ___karkAdizAba leyAdyAdhArabhedAdapohabheda iti cet-na-teSAmAdhAratvasya nirastatvAt / AdhArabhedena vA tadbhedAbhyupagame pratisvalakSaNaM apoha'bheda prsnggH| tatazca sAmAnyAtmatA'sya hIyeta // .. [apohabhedasyaupAdhikatvameva syAt ] atha apohyabhedenApohabhedamavadhArya paryAyatA parANudyate tadapyasAram--'tadApyapohya- bhedAbhedo' na paryAyatvamapahanti / bhAkto hyasau na mukhyaH // . . [apohyabhedenApohabhedo durupapAdaH ] na cApohyabhedAr3hedo'pi apohsyaavklpte| yo hi saMbhAvyamAnasaMsArAdhArairapi na bhettuM pAryate, sa dUravartibhiralabdhasambandhairati bAri pohyaH kathaM bhidyeta? * bhAvo hi svasvarUpeNa gRhyeta nAbhAvaH ; prativyogyanuyogigrahaNasApekSatvAt .' avAvasya, tanmate tucchatvAJca // apohAnAM na svato bhedaH, kintvapohyAnAM bhedAdeveti kathanAt // anupadameva, (puTa. 15) apohAnAmAzrayAnupapattiH varNitA // 1 saMkaravirahita-ka, ' rUpavizeSAt-kha, tadbhada-kha, * bhavanapohya-kha, bhedAbhede-ka, teMdo-kha, . bAyaiH kathaM-kha. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 . nyAyamaJjarI abhyupagamyApi brUmaH - ' yadyapohya bhedAt apohabhinnatvaM apokyA tahi tadaikyenApi bhavitavyam / atazca * gavAzvayoranyApohena vyavasthApyamAnayoH agAvo'nazvAzca hastyAdayaH apohyAstulyA bhUyAMso bhavanti / asAdhAraNastu ekaH gaurazve, gavi cAzvo'tiricyate / 'tatraikA 'pohyabhadAt gavAzvayorbhedo bhavatu ! bhUyasAmapohyAnAmabhedAdabhedo vA bhavatu ! iti vicAraNAyAM, 'vipratiSiddha' dharma samavAye bhUyasAM syAtsadharmatvaM' ityabheda evaM nyAyyo bhavet // [ apohAnAM sAMkarya durvAram ] + athAsAdhAraNyAt azvApoha' eva 'go'poha' iSyate sa tahi sihAdAvapyastIti so'pIdAnIM gaurbhavet // athAzvAdivizeSoddhoSarahita 'magorUpaM vyavacchedyamucyate, tat pratyeka grahItumazakyaM, AnantyAt / vargIkaraNakAraNaM ca kiJcinnAstyeva / ha sarveSAmagavAmazvAdInAmekadezatvaM, 'eka' kAlatvaM vA samasti // * gavAzvayorityAdi / gavAzvobhayaviSayakaM ekaM jAnaM jadA yAtaM, tadA tadubhayAtiriktaM hastyAdikaM sarvaM apo bhavati / vastudRSTayA go: apodyaH azvaH azvasyApohyaH gauzca tatra apohyasamudAyena niviSTau bhavataH / etadubhayApekSayA apohyAnAM bahutvAt hastyAdyapohaH gavi azve ca vartamAnaH eka eva bhavet / tena gavAzvayorabhedaH ekajAtIyatvaM siddhayet iti praghaTTakArthaH // + asAdhAraNyaM hastyAdya pohApekSayA // + saH - azvApohamAtram // 8 pratyeka mityAdi / gobhinnA hi azvagajAdayaH parasparaM vilakSaNA : ananugatAH // 1 yadyapyapoka, " taMtrehA-kha, sAdhAraNAdazvApoha - kha athAsAdhAraNAzvApoha -ka, * mAgorUpyaM - kha, 7 sakala-ka, 3 4 atha sya - kha, # go'pohena vyavasthApya - kha, - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 paJcamamAhikam [apohakalpanAvaiyyarthyam ] ____ atha *gopratiSedha eva vargIkaraNaheturiSyate, hanta tahiM gauH pUrvasiddha eSitavyaH, yatpratiSedhenAgAvaH prtiiyern| pUrvasiddhe ca gavi labdhe kimagobhiH, kiM vA tadapohena prayojanam ? . pUrvasiddhaM gosvalakSaNamastyeveti cet-na-tena 'vyavahArAbhAvAt / gosAmAnye tu pUrvasiddhe mudhA'pohaprayatna ityuktam // - [apohavAde'nyonyAzrayaH ] . atha gosAmAnya magopratiSedhena siddhayati, tadA dustaramitaretarAzrayam aMgoniSedhena gosiddhiH, gosiddhayA cAgoniSedhasiddhi riti| tasmAdapohyasyaiva nirUpayitumazakyatvAt na tadbhedAdapohabhedaH siddhayati // . [azvAdInAmapohyatvamapyasaMbhavi] api cAzvAdayaH sAmAnyarUpeNa vApohyerana ? 'tadvizeSAtmanA vA? na vizeSAtmanA; tadanantatvAt , azabdavAcyatvAcca // sAmAnyAtmanA tu tessaampypohruuptvaadbhaavruuptvm| kathaM cA bhAvasyavAbhAvaH "kriyet'| karaNe vA pratiSedhadvayayogAt vidhiravatiSThata iti vidhirUpaH zabdArthaH syAt // . . * gopratiSedhaH-gobhinnatvamiti yAvat / asyAnugamakatvaM vaktavyaM cet , gavi azvAdiminnatvaM pUrvamavagantavyam / no cet , azvo'pi gauH syAt / evaJca gavi vilakSaNe prathamameva gRhIte anantaraM apohena kiM sAdhanIyam ? ... vyAvRttaM svarUpameva hi svlkssnnmityucyte| tatra vyAvRttatvajJAnaM tu apohena bhavatIti na vaiyarthyamiti bhAvaH // pratiSedhadvayetyAdi-apohyasya sAmAnyarUpatve, atiriktasAmAnyAnaGgIkArAt tadapoharUpameva syAt / tasya vyAvRttiH gavi bhAsamAnA abhAvAbhAvarUpA arthAt bhAvarUpaiva syAditi siddhaM bhAvAtmakaM sAmAnyam // 1. kiM-kha, '. vizeSa-kha, 2. vyavahArAt-ka, tadanaGgatvAt-kha, 3. mapoha-ka, kriyate-kha. '. dapohassava-kha, . Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ... nyAyamaJjarI ___. apohAtmanazca turagAdeH yo'pohaH, sa tasmAdvilakSaNaH? anyathA vA? vailakSaNye tasya bhAvAtmatA bhkte| availakSaNya tu, yAdRza . vApohyaH tAdRza eva tadapoha iti gaurapyagauH syAt // [apohavAde sAmAnAdhikaraNyAnupapattiH]. kiMca apohazabdArthapakSe nIlamutpalamityAdau vizeSaNavizeSyabhAvasAmAnAdhikaraNyAdivyavahArA vilupyeran / *na hi ekasminnarthe dvyorpohyovRttiruppdyte| na caikaH kazcidartho'sti, yatra tayorvattiH; svalakSaNasyAzabdArthatvAt , anyasya caasNbhvaat| na ca vRttirapi kA cidasti // [ sadAdipadAnAmavAcakatvaprasaGgaH ] "sadjJeyAdi zabdAnAM "apohyanirUpaNAsaMbhavAt nApohavAcitvam / na hyasadajJeyaM vA kiMcidavagatam , yat vyavacchidyeta / jJAtaM cetsadeSa tat, jJeyaM ceti| ataH kathaM 'sacchabdena sadeva, jayazabdena ca jnyeymevaapohyte| ajJAtaM tu na nitarA mohm| katipataM tu tat vavatumazavayam , kalpanayava sattvAt , jJeyatvAcca // [apohapadasyArtho durvaca:] apohazabdasya kiM vAcyamiti cintyam / anapoho na bhavatI * na hotyAdi-svetaralyAvRttirUpatvAdapohasya, svetaratvena sarvasyApi grahaNAt ekasmin apohadvayasya na saMbhavaH / " na caika ityAdi-dharmadvayAzrasyaikasyiAnnanaGgIkArat / / * anapoha ityAdi-gaurityukte agobhinnetivat, apoha ityukte anapoha bhinna iti khalu vaktavyam // - 'apoha-kha, vyavacchidyate-kha, 1 tena caka:-ka, * jJeyaM cecchabdena-ka, asadUjJeyAdi-ga, nitarA-kha. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcamamAhikam typohH| kazcAyamanapohaH ? kathaM vA'sau na bhavati ? abhavan vA kimavaziSyate ? iti sarvamavAcakam // [apohasya padArthatvAsaMbhavaH ] pratiSedhavAcimAM ca nanAdipadAnAM *kA vArtA-atra na bhavatIti ? neti ko'rthaH? upasarganipAtAnAM ca kathamapohaviSayatvam ? AkhyAtazabdAnAM ca pacatItyAdInAmapoho durupapAdaH // nAmnAmeva jAtizabdAnAM apohaviSayatvamiSyate, yeSAM bhavanto jAtivAcitvaM, 'tadvadvAcitva vA pratipadyanta iti cet tato'nyeSAM tahi kA vArtA ? bAhyArthavAcitve jAtizamdeSu ko dveSaH ? nirAlambanatve, jJAnAMzAvalambanatve vA jAtizabdAnAmapi tadevAstu, kimayohavAdapramAdena ? yathaiva pratimAmAtraM vAkyArtha iti kalpitaH / padArtho'pi tathaivAstu 'kimapohA'graheNa vH|| ityAdidUSaNaudArya apohe bahudarzitam / aMtaH zabdArthatAmasya vadeyuH saugatAH katham ? // - bauddhaiH bhaTToktadUSaNoddhAraH -- [apohasya vilakSaNasvam ] ucyate-tadetadaviditabauddhasiddhAntAnAmabhidhAnam // * kA vArtA svaya taiH abhAvarUpArthasyaiva bodhanAt // + upasarganipAtAkhyAtAni hi advyavAcIni / * bAhyArthavAcitve-vijJAnAtiriktavastuvAcitve // 8 etadAhnikasyAnte ayaM pakSaH vicAritaH // 1 tadvadvAcyatvaM-ka, upa-kha, kimapoha-ke. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI . apoho yadi bhAvAtmA bhirbhyupgmyte| tato bhavati bhAvatkaM vAgjAlaM, na tvasau tathA // kintu khalvayamAntaro jJAnAtmA saugatAnAmapohaH sammataH / / * tathA'bhyupagame ceyamapohavAcoyuktiH? svAMzaviSayaM padArthajJAnAnA mityetAvadeva vaktumucitam // etadapi nAsti ; nAyamAntaraH, na baahyo'pohH| kintu jJAnArthA0 . bhyAmanya eva / / [zabdArthasyAvAstavatvam ] . nanu yadvidyate nAntaH na bahiH paramArthataH / tanna vidyata eveti kathaM zabdArtha ucyate / / paarmaarthikshbdaarthsmrthnpipaasitaaH| : nehAgatAH smoM yenaivaM anuyujyemahi tvayA // yata eva tannAntarbahirasti, tata eva mithyeti kAlpanikamiti ca giiyte| kiM punastat ? AropitaM kiMcidAkAramAtraM vikalpoparaMjakam / / [apohasyAvastutvam ] nanu ! bAhyArthavyatirekeNa kimIya AkAraH Antarasya jJAnasyoM paraMjaka ucyate-"dRzyacchAyavA nuraMjikA "vikalpAnAM, na dRzyo'rthaH / ___* tau~ tyAdi-jJAnasya kthmpohpdvaacytvmityaakssepH| jJAnavizeSa sa iti samAdhAnam / vastutastu ubhayavilakSaNo'yamiti vivaraNam // tannetyAdi-tRtIyaprakArAbhAvAditi hetuH // * zabdasya paramArthavastubodhakaravaM nAstyeva, zAbbodhastu vikalparUpaH / nirvikalpameva hi vastuviSayakam // * kimIyaH-kiMsambandhI / 1. yadya-gha, . rapyupagamyate-ka.dha, . mityetadeva-kha, 4. na tu-kha, ". AntarAntarasya-kha, . dRzyatayaivA-kha, . vikalpanAM nedRzo'rthaH-kha. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 23 vyAvRttaM hi vastu darzanAnAM vissyH| tacca spraSTumakSamA vikalpA ityuktam (pra. saM. 240) // atha tacchAyAmavalambamAnA vikalpA vyAvRttasyA* grahaNAt vyAvRttiviSayA 'ucyante // - [vikalpaviSayasya vyAvRtteravastutvam ] nanu ! vyAvRttitadvatorabhedAt yA vyAvRttiH, yacca vyAvRttaM svalakSaNaM tadekameveti vyAvRtigrAhibhivikalpovRttamapi gRhItaM syAditi *darzanatulyA eva te bhaveyuH -naitadevam-'na vikalpaiAvRttaM vastu . gRhyte| na ca pAramAthiko vyAvRttiH; api tu kazcidAropita aakaarH| vAstavatve hi. vyAvRtteH, vastusaMspazina' ete doSAH 'praadussyuH| na tvasau tathetyuktam // . - [nirvikalpaviSayasya vastutvam ] . ata eva yat ke cana paryacUcudana kila, vyAvRttagrahaNapakSetritayagrahaNaM prApnoti yat vyAvRttaM, yena ca nimittena vyAvRttaM, yatazca vyAvRttamiti / na ca 'tritayagrahaNamastotyataH kathaM vyAvRttagrahaNamiti-tadapyapAstaM bhavati -yadi hi vyAvRtaM gRhNIma ityevamullekho bhavet vyavahartRjanasya, tadaivamasau paryanuyujyeta, na tvevamastotyacodhametat // [vikalpAnAmAropitAkAraviSayatvam ] nanvevamAropitAkAra' viSayA eva'' vikalpA "uktA bhavanti / vyAvRttiviSayatvavAcoyukti rananvite tyuktam-samAhitametat (pra-saM). . . * darzanaM nirviklpH| te-savikalpAH // . + 'chinnaM' ityukta, chedanakriyA, tatkarma, tatsAdhanaM iti tritayamAvazyakam // * nirvikalpena gRhyamANaM vastu vyAvRttasvarUpaM, na tu tat tadA vyAvRttatvena gRhyte| savikalpenaiva tu vyAvRtti hyate // 1 ityucyante-kha, vyAvRttiH-kha, ' bhaveyuH-kha, vikalpai-ka, " sparzina-ka, " eva-kha, ' prAduSyu:-ka, yena-kha, 'tritaya-kha, 10 viSayA-kha, 11 yuktA-kha, 12 ranvite-ka. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI darzanapRSThabhAvibhiH gaurityAdivikalpaH *atatkArya parAvRttA AkArA ullikhyante / na hi govikalparatatkAryANAmazvAdInAmullekhaH, svalakSaNaM ca spRzyate / sAmAnyaM ca vAstavaM naasti| tasmAdatatkAryaparAvRttiviSayatvameva vikalpAnAmavatiSThate-ityevaM yuktyA teSAmapohaviSayatvamucyate, ni prtipttitH|| [vikalpanirvikalpavailakSaNyam ] nanu ! atatkAryaparAvRttamiva sajAtIyavyAvRttamapi dRzyasvarUpam / tatra sajAtIya vijaatiiyvyaavRttmpyaakaarmullikheyuH| na hi sajAtIyavijAtIyavyAvRttI', svalakSaNaM caanyt| na caikatarAkArollekhananiyamana hetumutpazyAmaH / / dhIman ! maivaM mNsthaaH| nizcayAtmAno nirviklpaaH| 'sajAtIyavijAtIya vyAvRttAkArollekhe ca sarvAtmanA tannizcayAt vikalpAntarANAM zabdAntarANAM cApravRttiH spAt / tathA ca gauriti zabdAdutpadyamAno vijAtIyavyAvRttAkArollekhyeva vikalpaH saMvedyate,* na sjaatiiyvyaavRttollekho| tulyaviSayAzca vikalpaiH zabdA ityanyApoha viSayAsta' ucynte|| ___so'yamAropitAkAro na bahiH, AropitatvAdeva / nAntaH, abodhruuptvaat| atazcAsau na kiNcidev| na kiMcidapi bhavan apoha iti * arthakriyAkAritvaM hi sattvam / taJca prativastu bhinnam // . + prtipttitH-svruupprtipttit:-vidhimukhprtiititH|| * na hotyAdi-nirvikalpe vyAvRttaM vastu bhAsate ityukte; 'gauH' iti nirvikalpe, azvAdivyAvRttivat, itaragovyaktibhyo'pi vyAvRttiH gRhyate, tadvyaktimAtraviSayatvAnirvikalpasya / / * zabdaHkhalu sAmAnyaviSayaH, atastena sajAtIyavyAvRttiH na bodhyeta // 1 parAvRtta AkAra ullikhyate-kha, 'naspRzyate-kha, vijAtIyavyAvRttiH-kha, * sajAtIya-ka,gha, 'llekhIva-kha, viSayA-kha. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcamamAhnikam ___25 *phalata upcryte| atazca 'bAhya mapohamAzritya dUSaNo panyAse 'kaNTha zoSa manubhavan asthAne kliSTo devaanaaNpiyH|| [bAhyasya vikalpaviSayasya avastutvam ] api ca vikalpabhUmiH arthaH vikalpAntarasannidhApitabhAvA bhAvAkSepI' niyatarUpo bAhyasadRzazca prtiiyte| na cedaM rUpatrayamapi bAhye vastuni yujyte| bAhyasya hi vastunaH svarUpeNAvagatasya na vikalpAntaropanItabhAvasambandha upapadyate, vaiyrthyaat| nApyabhAvasambandhaH, vipratiSedhAt / 'niyatarUpatA ca vikalpaviSayasya 'gaureva, nAzvaH' ityevamavagamyamAnA vastvantaravyavacchedamantareNa nAvakalpata iti balAt vyvcchedvissytvm| anyathA "niyama paricchedAsaMbhavAt / sandigdhaM ca vastu na gRhyate // ___ evaM bAhyavastuviSayatve ca niraste vikalpAnAM 'ekasyArthasvabhAvasya' iti nyAyena (pu. 14) paunaruktyAdabAhyaviSayatvaM khyaayym| abAhya cAropita ruupm| tacca baahyvdvbhaaste| na ca vyAvRtticchAyamapahAya degbAhyAropitayoH sAdRzyamanyadastIti vyAvRttiviSayA eva vikalpAH phalato bhavanti / [vikalpAnAM vyAvRttiviSayatvam ] yadyapi vidhirUpeNa gaurazva iti teSAM pravRttiH; tathApi nItivido'nyApohaviSayAneva tAn vyavasthApayanti / yathoktaM 'vyAkhyAtAraH * phalataH-arthAt vyvhaartH|| + trirUpaM-bhAvarUpa, abhAvarUpaM, niyatarUpa ca // - abAhyaviSayatvaM-bAhyAviSayatvam // * bAhyAropitayoH-bAhyasya Aropitasya ca // 0 pramANavArtikasvopajJavRttau // (nyA-ma-pra-bha) 1 bAhyamabhAvAtmaka-kha, 'dUSaNo-kha, 3 kAryApoha-ka, bhAvApekSI-ka, * niyata-gha, "abAhyAntarAropitaM-kha. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nyAyamaJjarI khalvevaM 'vivecayanti', na vyavahAraH' iti / so'yaM nAntaraH, na bAhyaH ; anya eva kazcidAropita AkAro vyAvRtticchAyAyogAdayohazabdartha ucyate -itIyamasatkhyAtivAdagI saraNiH / / [apohasya jJAnakAravizeSatvapakSaH] athavA vikalpapratibimbakaM jJAnAkAramAtrakameva tadabAhyamapi vicitravAsanAbhedopAhitarUpamedaM bAhyavadavabhAsamAnaM lokayAtrAM biti / vyAvatticchAyAyogAcca tadapoha iti vyvhiyte| seyamAtmakhyAtigarbhA saraNiH // [vikalpAnAmavastuviSayatve'pi pravRttyupapatiH] nanu ! ubhayathA'pi vastuviSayatvAbhAve vikalyAnAM kathaM vastuni *vyavahAraH pravartante ? * dRSTe'pi kvacidvastuni tRgAdI pravRttyamAvAt / athitvaM tu pravRtteH kAraNama // [apohapakSe pravRtyupapAdanam] nanu ! athitAvat darzanamapi kaarnnmev| athino'pyapazyatastatra pravRttyabhAvAt / apohapakSe ca pravRttasya vastuprAptiH kathamiti vaktavyam -ucyate-pravRttistAvat dRzyavikalpyayoH 'ekIkaraNa nibandhanA (pra-saM. 69) / dRzyadarzanAnantaramutpanne vikalpe "vikalpatayA na' pratipadyate prmaataa| darzanAnantarya vipralabdhastu dRzyameva gRhItaM mnyte| tadabhimAnena ca prvrtte| idaM tadekIkaraNamAhuH, dRzya vikalpayorme dena vastuno dRzyAt vikalpo yanna gRhyate' ; na punaH bhinnayorabhedAdhyavasAya ekIkaraNa * dRSTe'pi-ityAdiH samAdhAnagranthaH // 1 vivedayanti-ka-ya, vyAvahArA:-kha, * ekakAraNa-ga, vikalpya tena-kha, vipralambhastu-ga, lpayo meMdo yanna (dRzyate)-kha. . kathamiti-kha, vika Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam missyte| dRzyAdvibhinnasya 'vikalpyasya zuktariva rajatasya nirdeSTumazakyatvAt / abhedAdhyavasAye 'copAyA bhaavaat| 'nAbhedAdhyavasAye darzanamupAyaH, vikalpAviSayatvAt / na vikalpaH, 'dRzyaviSayatvAt / tasmAt 'bhedAnadhyavasAyAdeva pravRttiH // . [vikalpasya arthaprApakatvaprakAraH ] .. prAptirapi dRzyasyaivArthakriyAkAriNo vastunaH, pAraMparyeNa tnmuultvaakaaryprbndhsy| dRzyA darzanaM, tato vikalpaH, 'tataH pravRttiriti / artha hi mUlavatinamupalabhya prvrtmaanstmaapnoti| *apavarakanihitamaNiprasRtAyAM kuJcikAvivaranirgatAyAmiva prabhAyAM maNibudhyA pravartamAnaH / yatra tu mUle'pyartho nAsti, tatra vyAmohAt pravartamAnaH 'vipralabhyata eva', dIpaprabhAyAmiva tathaiva maNibuddhayA pravartamAnaH // . [arthaprAptyAdInAmAbhimAnikatvam ] evaM ca bAhyavastusaMsparzazUnyeSvapi vikalpeSu 'samullikhiteSu 'bAhyo'rtho mayA pratipannaH', 'tatra cAhaM pravRttaH', 'sa ca mayA prAptaH', ityabhimAno bhavati laukikaanaam| na tvymrthaadhyvsaaymuulH| taduktaM 'yathA'dhyavasAyamatattvAt , yathA tattvaM cAnadhyavasAyAta' iti / 'svapratibhAse'narthe' ''dhyavasAyAt pravRttiH' ityatrApi granthe arthAdhyavasAyaH bhedAnadhyavasAya eva vyaakhyeyH| evaM dRzya"vikalpyA"vo ekIkRtya pravartate, prApnoti cArthamiti // ___* prathamasampaTasya 62 puTaTippaNI dRSTacyA // 1 vikalpasya-kha, cobhayA-kha, na bhedA-kha, ' dRzyAviSayatvAt-khai, ' bhedAdhyava-ka-gha, ' dRrzanAntara-ka-gha, 'tato'pi-ka-gha, : vipralabhyate-kha, samullasiteSu-kha, 10 dhyavasAyena-ka-gha, 11 vikalpA-khaH Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyamaJjarI tadevameva lokasya vyavahAro'vakalpate / *"vivekinApi voDhavyA lokayAtrA ca lokavat // [apohavAdopasaMhAraH] tasmAdvikalpapratibimbakasya shbdaarthtaamaahurpohnaamnH| pratItimArgastvavivicyamAnaH janasya jAtibhramamAtanoti // yAvAMzca kazciniyamaprakAra pravartate jAtiSu vRttyavRttyoH / tAvAnapoheSvapi tulya eva bhavatyavastutvakRtastu bhedaH / / tulye'pi bhede, zamane jvarAdeH kAzci dyathaivauSadhayaH samarthAH / sAmAnyazUnyA api tadvadeva . syurvyaktayaH kaaryvishess'shktaaH|| . * etatsarva jAnatA'pi puruSeNa, lokavadeva lokavyavahAro'pi nirvoDhavya, 'saktAH karmaNyavidvAMsaH yathA kurvanti bhArata / kuryAdvidvAMstathA' (gI .) itivat // +niyamaprakAraH-jAtivyavasthA, asAMkaryAdikaM ca // * jvarAdizamane kAzcit saha pratyekameva vaa| dRSTA yathaivauSadhayaH bhinnatve'pi na cAparAH' (pra. vaa.)|| vijAtIye vapi hi padArtheSu ekakAryopayoginI ekazaktiH vartate // _1 vivekenApi-ka-kha, yukta :-kha. bimbanasya-kha, 'yathA vauSadhaya:-kha, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhikam *vizeSaNAdivyavahAraklRptiH tucche'pyapohe na na yujyate nH| atazca mA kAri bhavadbhireSA' jaatyaakRtivyktipdaarthcintaa|| --- siddhAntaH - [apohasyAprAmANikatvam ] atrAbhidhIyate-ki jAtyAderbAhyasya zabdArthasyAsattvAta apohapakSapAtaH? uta pratItibalAdeva? iti // pratItistAvat apohaviSayA bhavadbhireva nAGagIkRteti kimatra kalahena // jAteH pratyakSasiddhatvam ] nApi jAtyAderasattvam , indriyArthasannikarSotpannabAdhasandeharahitapratya yagamyatvAt , svalakSaNavat // Adyameva hi vijJAnaM arthasaMspazi cAkSuSam / na taduttarabhAvIti kimidaM rAjazAsanam // [jAteH nirvikalpakaviSayatve avirodhaH ] tadevAstu pramANaM vA, tenApi tvavagamyate / vyAvRttaM vastuno rUpaM nAnugAmIti kA pramA? tathAhi-nirvikalpaka kAlasyAtisUkSmatvAt kiM pratibhAsate? ki na pratibhAsate ? iti kathameSa kalirAvayorupazAmyatu ! bhavAn brUte . *sAmAnAdhikaraNyavyavahAraH // +nAGagIkRteti-pramANatayeti adhyAhAyam // * kAliH-'kAlisstrI kalikAyAM, nA zUrAjikalahe yuge' (medinii)|| 1 reSu-ka, bhavadbhirevAGgIkRteti-kha, nirvikalpa-kha. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nAma nyAyamaJjarI vyAvRttameva bhaatiiti| ahaM bruve-anuvRttamapi pratibhAtIti / evaM kalahAyamAnayorAvayoH kaH paricchedaH? na khalu zapathasya, 'krozapAtasya vaissvissyH| tasmAt nirvikalpakAnantarotpannasthUlakAlakAryaparyAlocanayA *tadvayavasthA kartavyA // [nirvikalpasya svalakSaNaviSayatvAsaMbhavaH] tatra ca. bhavedyadi vizeSakaviSayaM nirvikalpakam / sAmAnyAdhyavasAyo'yaM akasmAtkathamudbhavet // zAbda eSa vikalpa iti cet-mivam pazyatyanugataM rUpaM avijJAte'pi vaacke| dAkSiNAtya ivAkasmAt pazyannuSTraparaMparAm // anavagatazabdArthasambandho'pyabhinavAnekapadArthasannidhAne teSAmanugataM ca vyAvRttaM ca pazyatyeva rUpam // [nirvikalpakasya vizeSamAtraviSayakatvamanubhavaviruddham ] ' api ca prathamAkSisannipAta evAGagulicatuSTayamavalokyamAnaM anyo nyagAminA ca ruupennaavgmyte| tatkathaM kevalavizeSAvalambI cAkSuSa pratyayaH ? [nirvikalpakasya jAtyAdiviSayatve anubhava: pramANam ] api ca purANazAbaleyapiNDamavalokayataH kAlAntare bAhuleyaM piNDaM pazyataH pUrdadRSTazAbaleyapiNDaviSayaM smaraNamutpadyamAnaM sNvedyte| tasmAt * tadvayavasthA-nirvikalpakaviSayavyavasthA // + maivamityAdi-artha buddhvA hi zabdaracanA / yadyarthabheda eva pUrva na gRhItaH, tarhi zabdavikalpasya ko vaa'vsrH| atazca vikalpaviSayANAM jAtyAdInAmapi nirvikalpakaviSayatvamAvazyakam // 1. zapamAnasya-kha, krozamAnasya-ka, ' tatkathaM bhavet-kha, 3. zabda-kha. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31; paJcamamAhnikam sAmAnyAnavagamo noppdyte| anyasminnasAdhAraNe svalakSaNe dRSTe'nyaramAraNasya kiM vartate ? asti 'ca tt| tena manyAmahe dRSTamubhayAnugata rUpamiti // [ anuvRttapratyayo'pi pratyakSasya jAtyAdiviSayatve pramANam ] * kiMca vyaktyantaradarzane'pi sa evAyaM gauriti prtybhijnyaayte| tasyAzca prAmANyaM darzitam ; darzayiSyate ca vistarataH kSaNabhaGaga bhngge| tasmAt anugatarUpaviSayaiva sA pratyabhijJA, vyaktibhedasya vispaSTasiddhatvAt // [rAzyAdidarzanAnAM sAmAnyaviSayakatvameva svarasam] yatra ca laghutaraparimANatilamudgAdipracayasannidhAne vicchinna +"siktha svalakSaNaM nAsti, tatrAnuvRttameva rUpamindriyeNa gRhyte| ata nirvikalpakavelAyAmeva vyAvRttavata anugatarUpAvabhAsAnna sAmAnyApahnavo yuktH| prathamAkSasannipAte'pi tulyatvamavagamyate nAnAtvaM ceti sAmAnya bhedau 'vAvapi vAstavau // - [sAmAnyagrahaNe tadAzrayanikhilavyaktigrahaNamapekSitam ] sAmAnyamidamityevaM kutastatrAnupagrahaH ? ___ vyAvRttamidamityevaM kiM vA buddhiH svalakSaNe? . * kicetyAdi-sadRzapiNDasmaraNaM pramANatayA pUrvamuktam / atra tu ekapiNDa. darzanasamanantaraM sajAtIyapiNDAntaramapi yadA sannihitam , tadA ubhayorapi darzane 'ayamapi gauH' ityevaM rItyA pratisandhAnaM pramANIkRtam / atra hi vyaktidvayaM . pratyakSamIkSyate, anuvRttapratyayazca bhavati // + sikthaM-prAtisvikavyaktiH // sAmanya bhedau-sAmAnya vizeSazca // 6 sAmAnya mityaadi-ttr-tbyktau| samAnAnAM bhAvaH kila sAmAnyam / / tat-ka, - bhaGgena-kha, .. saca tatrA-kha. snigdha-gha, 'vAstavau dvAvapi-kha' Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nyAyamaJjarI samAnavRttisApekSaM na ca saamaanyvednm| tatra sannihitatvAttu vyakti vannA'nupagrahaH / / samAnavRttyapekSatvAt sAmAnyasyAnupagrahe / vizeSo'pi hi mA grAhi vyAvRtti 'sa hyapekSate // anavatihi yeSvasya kA teSAM grahaNe gatiH ? vyAvRttirapi yebhyo'sya' yA teSAM grahaNe gatiH / / [vyAvRttyanuvRttyo rubhayorapi grAhyatvam ] athAnuvRttivyAvRtti narapekSyeNa' kevlm| vastveva gRhyate 'kAma', kIdRk taditi kathyatAm / / nirvikalpakavelAyAM nirdeSTuM tanna shkyte| tadutyAstUbhayatrApi sAkSyaM dadati nizcayAH // vastuno'GagIkRtA prAjJaiH ata evobhyaatmtaa| yau brUtastvekarUpatvaM tAvubhAvapi bAlizau / / tasya svatantravastutve ekapiNDadarzane'pi sAmAnyaM gRhyeta ityaapaashyH| vyAvRttamityAdi pratibandhuttaram / samAnetyAdi samAdhAna / ekapiNDadarzane'pa sAmAnya gRtyata evetyrthH| samAnyAzrayanikhilavyaktidarzanAbhAve'pi tadvRtitvena tadgraNe na virodhH| ata eva kAlantare sahazavyaktayantaradarzane pratyabhijJAnam / anyathA vyAvRtarapi pratiyogitahaNasApekSatvAt ni rvakalpa tadagrahaNaprasaGgaH / anuvRttirityAdiH aakssepH| gAteH -upaayH| samAdhAna-vyAvRttirityAdi // athetyAdi kAmami yantaM paramatAnuvAdaH / idaM samAdhAnaM siddhAnte'pi samamityAzayaH uttaravAkyAnAm / ubhayatrApi-anuvRttavyAvRttayorubhayorapi grahaNe, yo brUta ityatrApi / ayamaMzaH prathamasampuTe (251 puTe) drssttvyH| praajnyaaHkumaarilaadyH|| yAnyasya-kha - nirapekSaM na-kha, 1 vAcA-kha, * kArya-kha, * sa hi cekSate-kha, tadiha-kha. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 paJcamamAhnikam [ekatra sAmAnyavizeSayolmAveze virodhAbhAvaH ] , yadapyabhihitam-itaretaraviruddharUpasamAveza ekatra vastuni nopapadyata iti tadapi na samyak / / parasparavirodho'pi nAstIha *tadavedanAt / ekabAdhena nAnyatra dhIH zuktirajatAdivat / / yatra hi virodho bhavati, tatraikatararUpopamardena rUpAntaramupalabhyate / prakRte tu naivamiti ko virodhArthaH ? . chAyAtapAvapi yadyekatraM dRzyate, ki kena viruddhamabhidhIyeta? adarzanAttu tadviruddhamuktam / na caivamihAdarzanamityavirodhaH / / . . [sAmAnyavizeSayossatyatvam ] ata eveha mithyAtvaM eti nAnyatarA matiH / na hyanyonyopamardaina buddhidvitayasaMbhavaH / / tathA cAha-(zlo. vA. 1-1-5, AkRtivAde, zlo. 57) 'yathA kalmASavarNasya yatheSTa varNa nizcayaH / citratvAt, vastuno'pyevaM bhedAbhedAnadhAraNA' iti / / ityevamavirodhena bhedAbhedAvadhAraNAta / ubhayAtmakataivAstu dastUnAM bhapakSavat / / etattu vRttivikalpAdibhyaH bibhyatevAbhya parataM tatrabhavateti tiSThatu tAvat , kimatra vimardaina! .... sAmAnyameva satyaM, vyAvRttaM mithyeti vedAntyekadezinaH / vyAvRttameva satya sAmAnya mithyeti vaibhaassikaadyH| ubhayaM mithyeti zUnyavAdinaH / ubhayaM satyamiti siddhaantinH| idameva 'yo brUtaH' ityanupadamuktam // . * tadavedanAt-virodhAsaMvedanAt // + 'astu' ityabhyupagamavAdasUcakam / idamuttaratra spaSTam // tatrabhavatA-kumArilena / vRttivika pAdiranupadaM parihiyate // 1 eva hi-kha, nigrahaH ga. 3 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyamaJjarI [ bhAvat na vastUnAmubhayAtmakatvam ] 'vyaktivyatiriktaiva jAtiH vyaktiSu vartata iti brumaH // yacca vRttivikalpAdidUSaNaM tatra vaNitam / tat pratyakSamahimnaiva sarva pratihataM bhavet // [vizeSAtiriktasAmAnyagrahaNasambhavaH ] yattAvadavAdi-bhedena kuvalayAmalakAdivat anavabhAsanAditi-tatra pratItibhedo darzita (p. 7) eva // [sAmAnyavizeSayossamAnadezatvaM nAnyatarApalApakam ] yattu dezabhedenAgrahaNAt, tadagrahe tadhyabhAvAditi' (p.7) tatra tadA . zritatvaM kAraNaM jAteH, na tvasattvam / vyaktivRttitvAjAteH pRtharadezatayA'nupalambhaH, 'tadagrahe tadagraho' vA ; na punastadatiriktAyA abhAvAdeveti* // [ jAte...tyanupapattiparihAraH], yadapyuktaM(p. 7) vRttyanupapatteriti, tatrApyucyate-pratipiNDaekAtnyena jAtivartata iti| piNDAnsare tadupa sambho na syAditi cet, kiM kurmaH ? kamupalabhAmahe ? piNDAntare'pi tduplmbho'styev| kathaM ca bhavantamenaM nihlamahe ? ekadezAstu jAtena santyeva, yairasyo vartanaM bruumH|| 'kvedamanyatra dRSTaM cet, aho nipuNatA tava ! dRSTAntaM yAcase 'yastvaM pratyakSe'pyanumAnavat // * anyathA samAnadezatvAt kiM sAmAnyaM niSidhyate, uta vizeSaH ? iti vinigamakAbhAvAt na tvadiSTasiddhiH // . bhavantaM-utpadyamAna, upalaMbhamiti zeSaH / gotvaM hi pratipiNDaM samagrameva dRzyate, na tuleshtH|| 1 vyatiriktaiva-kha, * kvedamanyatra cet-kha bhavAditaH-ka-gha, tadagraho-ka.kha.pa; / yasyAtpakSepratyanumAnavat-ka-ga yastvaM pratyanumAnavat-kha. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 paJcamamAhnikam [sAmAnyaviSayaka vRtti'vyavahArapradarzanam ] kinAmadheyaiSA vRttiriti cet, *na nAmadheyaM asyA jAnImaH / piNDasamavetA jAtirityetAvadeva pracakSmahe // [samavAyasya durapahnavatvam ] nana ! ayutasiddhayoH sambandhaH smvaayH| sa ca vipratiSedhAdeva nirastaH (p 8 )-na zakyate nirasitum. pratItibhedAr3hedo'sti dezabhedastu nessyte| tenAtra kalpyate vRttiH samavAyaH sa ucyate // . avayavAvayavinoH, guNaguginozceyameva vRttiH| tyorntrtvmuprissttaaddrshyissyte| darzitaM ca amunaiva mArgeNa dezabhedazca tayornAstIti vispaSTamayutasiddhatvam // [jAtivyaktyossambandhopapAdanam ] :yadapyucyate ( p.-8a). nAniSpannasya sambandhaH, niSpattau yutasiddhatA' iti tadapi parihRtamAcAryaiH / 'jAtaM ca sambaddhaM cetyekaH kAlaH' iti vaddhiH / sarva caitadabAdhitapratItibalAt kalpyate, na svazAstraparibhASayA / . . [vibhudvayasambandhAsambhavaH ] vibhUnAmapi sambandhaH parasparamasaMbhavAdeva neSyate, na 'svazAstra pribhaassnnaat| na saMyogaH, teSAmaprApterabhAvAt / aprAptipUrvikA hi prAptiH sNyogH| na samavAyaH, tadAzritasya tasyAnupalaMbhAdityalaM prasaGagena ! * na naamdheymityaadiruphaasH|| / vyomazivaH iti cakradharaH // tadAzritasya-vibhudvayAzritasya / ubhayorapi dravyatvena avayAvayavibhAva 1 paribhASagAta-kha. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nyAyamaJjarI [jAtivyaktyossambandhasya vilakSaNatvam ] *ye ceha vRttI sraksUtrabhUta kaNTha guNAdiSu / jAtyAdInA malaMzatvAt tAbhyAM vRttivilkssnnaa|| tasmAt vRttyanupapatterityadUSaNam // . [jAterAzrayavikalpAnupapattiparihAraH] yadapi sarvagatatvaM piNDagatatvaM ca vikalpya dUSitam (p. 8b) tadapi ' yatkiJcit / yathA pratItirAdizati bhagavatI, tathA vayamabhyupagacchAmaH // . sarvasarvagatA jAtiriti tAvadapeyate / sarvatrAgrahaNaM tasyAH vyaMja kavyaktyasannidheH // vyaktivyaMjakatAmeti jAterdaSTayaiva naanythaa| dRSTiryatra yadA vyakteH tadA tatraiva tnmtiH|| sarvatra vidyate jAtiH na tu sarvatra dRshyte| , tadabhivyaMjikA yatra vyaktistatraiva dRzyate // . jAtessarvasarvagatatve pramANam] . vyakteranyatra sattve ''sya ki pramANaM? taducyate / ihApyAnIyamAnAyAM gavi gotvopalambhanam / / gopiNDena sahaitasyAH na cAgamanasaMbhavaH / dehenevAtmanastasmAt ihASyastitvamiSyatAm / / - - mantarA na samavAyasaMbhavaH / astu tarhi tayorasvarUpameva saMbandhaH, asaMbaddhatvApekSayA. 'sya varatvAditi cet , evamuktyA yadi tRpyasi, ucyatAM kAmam , na nohAniriti / / * saksUtrakaNThayoH, dravyaguNayozca yAdRzI vRttiH, tadvilakSaNaiva jAtivyaktyoH / * dehenevetyAdi-AtmAno hi vibhavaH / athApi tattadehAvacchedenaiva tasya tasya 'ahaM' ityanubhava:, sukhaduHkhAdyanubhavazca / evameva sarvajAtInAM sarvatra sattve'pi 1 kaNThe-ka-ga, 3 manIzatvAta-ka-ga, 3 mapyupa-kha, ' syAt-ka, kha, gha. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 paJcamamAhnikam [jAtessarvagatatve'pi na sarvatra sarvadA tatpratItiH ] abhivyaktistu tatkAlA yatkAlaM vyaktidarzanam / tasmAt sakRdabhivyaktA nAnyadA'pi pratIyate / / abhivyaktizca taddezA yaddezA vyaktirIkSyate / tasmAttasmAdabhivyaktA na deze'nyatra dRzyate / / vyaktisarvagatatve'pi svayUthyaiH kaizcidAzrite / bhaviSyatyadya jAtAyAM gavi godhIstathA grahAt / / jAyamAnaiva hi vyaktiH jAyate *pratiyoginI / eka eva hi kAlo'syAH 'jAteH sambandhajanmanoH / / neha jAteH puro'stitvaM na ca saMkrAntiranyataH / kintu svahetoH sA vyaktiH tAdRzyevopajAyate / / 'na sarvasAyam , na vA srvplbprisnggH| kintu tattapiNDa eva tttjaateruplbdhiH| vastutastu- AtmanAM dravyatvena parimANasyAvazyakatvAt vibhutvarUpa parimANasya sarvagatatvaparyAyasya saMbhavaH / jAtestu adyatvena na tAdRzasyApi sarvagatatvasya sNbhvH| adravyatvAdeva jAtI vRttiprazna eva na ghttte| tathA parimA praznazca / niravayavadravyANyapi 'avRttipadArthAH' ityucyante / dravyeSveva evatve rUpAdInAM guNAnAM parimANAdiprazna; yathA na yujyate, tathaiva adravyAyAH jaaterpi| atazca, yathA paTe zauklayaM dIrgha vA, hasvaM vA ? ityAdiprabhAH iva sarve'pi bAlizapraznAH / tarhi kathaM ete jJeyAH, vyavahartavyAzca iti cet-yathedAnImapi jJAyante, vyavahriyante ca tathaiveti gRhyatAm / na hi loke kasyApi jAtijJAnameva nAsti, na vA na jaativyvhaarH| kintu vyavahAraviSayabhUtA jAtiH kiMrUpA ? kiMlakSaNA ? atiriktA, anatiriktA vA iti vicAryate / na tu vyavahAra eva nihanUyate / atazca yathAnubhavaM vyavahiyatAm / anyatra kutrApyadRSTAvapi pAvakauDaNyavat tattadvastusvabhAvA dharmigrAhakapramANasiddhA aparyanuyojyAH, yathAnubhavaM aGgIkAryA iti sopaH / ayamarthaH samanantarazlokeSu spssttH|| ___ * pratiyoginI-jAtyA saMbadvaiva // 1 jAti-ka,gha. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 nyAyamaJjarI [vastUnAM svarUpasvabhAvavizeSAH praznAtItAH] kathametaditIdaM ca 'ye vA paryanuyuMjate / idamapyaparaM, hanta !" tena paryanuyujyatAm / / vRSaH pizaGago gauH kRSNA sA ca nIlatRNAzinI / tAzyAmutpAdito vatsaH kathaM bhavati pANDaraH ? yathA rUpAdi sambaddhA 'sA vyaktirupalabhyate / .. tathaiva jAtiyukteti kA te vyasanasantatiH ? agovyAvRttatAyAM vA naiSa prazno nivartate / / *kasmAdagonivRttaM tat adya' jAtaM svalakSaNam / / tasmAdvastu svabhAvasya viditvA'nanuyojyatAm / codyacuncutvamutsRjya pratipattinirUpyatAm / / pratipattizca vizeSeSviva sAmAnyeSu ca nirapavAdA darzitaiva / tasmAt vizeSavat apratyAkhyeyaM sAmAnyam / / [ vyaktibhirevAnuvRttijJAnAnirvAhaH ] 'tatraitatsyAt-vizeSAtmana eva vastunaH sAmAnyajJAnajananazaktiyuktatvAt kiM sAmAnyakalpanayeti-tadayuktam-vizeSavat' pratyakSatvAt sAmAnyasya kaH kalpanArthaH ? yadi hi kAryAnumeyaM sAmAnyaM kalpayema, tata * adya jAtamapi svalakSaNa vastu gavAdi, kasmAtkAraNAt svetarasakalavastvAtmakaM na jAtaM, kintu sakalavyAvRttameva / prathamaM vyaktirutpadyate, anantarameva itaravyAvRttirbhavatIti na hi vaktuM zakyam , utpattikAle tasyA vyakteH sarvAtmakatva prasaGgAt / ata: utpadyamAnameva vastu itaravyAvRttyAtmakadharmaviziSTameva jAyata ityeva taktavyam / ataH sarvamubhayossamAnameva / / sAmAnyajJAnaM--anuvR ttatvajJAnam // ____ 1 yo vA paryanuyujyate-kha, * itarasya paraM hetu :-kha, saMbandhAt-dha; * na-kha, tadanya-gha, . ' svabhAvasya-ka, vizeSavat-kha. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 paJcamamAhnikam evamanuyujyemahi ; kAryasyApyanyathAsiddheH kiM tatkalpanayeti / pratyakSe tu sAmAnya ko'yamanuyogaH? ____ kA ceyamanuvRttijJAnotpAdikA *zaktiH ? vizeSebhyo'vyatiriktA; vyatiriktA vA? nityA; anityA vA? iti vikalpyamAnA vAcoyuktya ntareNa jAtireva kathitA bhavati, na vA kiMciditi yatkicidetat / / __[vyaktigrahaNavelAyAmeva jAterapi grahaNamAvazyakam ] - nanu! yathA gotvAdijAtiH |niytaasvev vyaktiSu vartate, nAsAmaM* jasyena, tathA kAbhizcideva vyaktibhiH kAcidgavAdibuddhirjanyate itinaitadevam-viSayAtizayavyatirekeNa pratyayAtizayAnupapatteH / upAyAti. zaye tu pratyayAtizayakAriNISyamANe viSayAtizayaM prati ko dveSaH? siddhe ca viSayAtizaye durapahnavaM sAmAnyam / / - [gavAdipratyayAnAM senAvanAdipratyayavelakSaNyam ] .. * nanu 'ca! anuvRttibuddhiH vinA'pi sAmAnyAntareNa sAmAnyAntareSu dRzyata eveti (p. 10) ko'tra visrabhaH? ucyate-na cAzeSeNa paMcAzadbhavitumarhati / yadi hi "senAvanAdi pratyayAH karituragadhavakhadi. rAdivyatiriktamarthamanapekSya jAyamAnA mithyA bhavanti, kimatAvatA ghaTAdi pratyayairapi mithyAbhavitavyam / bAdhaka sadasadbhAvanibandhanA hi vaitathyA __ * zaktiH,-vyakticiti zeSaH // na hi sarvatra jAtivyavahAro dRshyte| ataH jAtimantarApi vyavahAro .. . "nirvhtyevetyaakssepaashyH| vyavahAro'nyaH, grahaNamanyat / yathApekSa hi vyavahAraH / yathAvastu ca grahaNam / jAtegrahaNa tu vartata eva puurvmpi| anyathA pratItyavailakSaNyaprasaGgena sarvasAGkayaM syAditi smaadhaansyaashyH|| * upAyAtizayaH-sannikarSAdiH // 6 senAvanAdipratyayAH kilApekSikAH, na niyataviSayA vA / goghaTAdipratyayAstu naivamityarthaH / anyathA savikalpadRSTAntena nirvikalpamapyapramANaM syAt // 1 vRttiH-kha. saMbhAvanAdi-ka. sadbhAvanibandhanaM hi vaitathya-kha. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI vaitathyasthitiH pratyayAnAm / tatra sattAdau sAmAnyAntaravirahAnmithyA pratyayAH, upAdhinA kena citpravartante, na tvevaM gavAdAviti ytkinycidett| 'taduktam (zlo-vA-1-1-5-AkR-24) _ 'tasmAdekasya bhinnebu yA vRttistannibandhanaH / sAmAnyarAbdastattAdau * ekadhIkaraNena vA' iti / / [anugatabuddInAmaupAdhikatvAsaMbhavaH ] nanu! ihApyeka rthakriyAka rittopAdhinibandhana ekAkArapratyayaH setsyatItvatam (p. 11)-satyamuktam-ayuktaM tu, ekArthakriyAkAri.. tvasyaivAsiddheH // [pratItInAM sAdRzyamapi sAmAnyAdhInam ] yattUktaM___ 'ekapratyavamarzasya hetutvAddhIrabhedinI' (p. 12) iti tadapyasAMpratam ; prtyvmrshsyaapyktvaanupptteH| na hi bahubhirdarzanaireko vikalpaH saMbhUya sAdhyate, api tu nAnAdarzanAnantaraM tatsAmarthyalabdhajanmAno vikalpA api bhedenaivollasanti / na ca teSAM kimapi kAryAntaramasti, yena te ekatAmadhigaccheyuH / / kena ca vikalpAnAmekatvaM gRhyate ? na darzanena, tasya dRshyvissytvaat| na vikalpAntareNa, sarva vikalpAnA mAropitArthaparyavasitatvena, svAkAraviSayatvena vA parasparabhedAbhedaparicchedasAmarthyAsaMbhavAt / / * ekadhIkaraNaM-anugatapratItyutpAdanam // * asiddheH-na hi sarvAsAM sajAtIyAnAM vyaktInAM samAnakA kAritva pratyakSa. siddham // *vikalpA hi zirUpAH, na dRzyAH / vikalpaviSayakavikalpAntarAGgIkAre'pi vikalpAnAmasadviSayatvena nArthanizcAyakatvam // 1 yaduktam- ka, viSayatvAt-ka, vikalpitAnA-kha. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 paJcamamAhnikam [jJAnavyaktInAM bhedAdekatvamapyasaMbhavi] brUyAt - vikalpollikhyamAnAkAra bhedAnavagamAdvikalpAnAmaikyam / yAdRza eva ekazAbaleyAdisvalakSaNadarzanAntarabhuvA'pi vikalpenollikhita AkAraH gauriti, tAdRza eva gopiNDAntara'darzanAntara janmanApIti "viSayA bhedAttadaikyamucyate / tadullikhyamAne hi viSaye bhedo na prati bhAlate ityata eSa vikalpo bhinnAnyapi darzanAni mizrIkaroti, 'darzanopA rUDhasya' bhedasyAgrahaNAditi tadetadapi na hRdyNgmmbhidhiiyte| vikalpAstAvadvijJAna kSaNasvabhAvatvAdanyonyaM *bhinnA eva bhavanti / / . [jJAnasya tadakArasya ca bhedaH, utAbhedaH ?] yastu vikalpollikhita AkAro'nupalabhyamAnabhedaH, 'sa tebhyo' * vyatiriktaH? avyatirikto vA? vyatiriktazcet, sAmAnyameveda nAmAntareNoktaM bhavati / avAstavatvakRto vizeSa iti cet-na-avAsta vatve yuktyabhAvAt / / avyatiriktazcet sa AkAraH, tahi vikalpasvarUpavadbhidyata eveti kathaM tadaikyam ? kathaM vA tadaikyena bhinnAnAmapi darzanAnAM mizrIkaraNamava kalpate ?. * eka eva ghaTaH kAlabhedena yadA dvivAraM jJAnena viSayIkrayate, tadA viSayasyaikye'pi jJAnavyaktimedaH anivArya eva / evaM sati nAnAghaTaviSayakanAnAjJAnAnAmapyekatvaM jJAnatvAkhyAnugatajAtimantarA kathaM va saMstheta ? vizeSaH jJAnasvarUpAditi zeSaH // ___1 darzanAnantara-gha, viSaya-ka, 1 bodho-ka, 'darzanApohaM ca-ke, lakSaga-ka, AkAropa-ka, 'tebhyo -kha.. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 / nyAyamaJjarI _ [ ekAkArAvamarzahetutvAdapi vikalpaikyaM durvacam ] api ca re mUDha ! sAmAnyAnabhyupagame kutastya ekAkAravikalpotpAdaH ? iti paryanuyuktena tvayA, yadi vikalpaikyAdityucyate-tadetaretarAzrayaM bhavati - kAryakyAcca vikalpaikyaM, vikalpaikyAcca kAryakya miti / / vikalpaikyaM kAryekyamiti tu sutarAM*, anantaraM vikalpaikyaM vikalpaikyA'devetyuktaM bhavati / kathaM caivamanunmato brUyAt ! tasmAt - 'ekapratyavamarzasya hetutvAddhIrabhedinI' ti vyAmUDhabhASitam / / __ [vikalpAnAmapUrvaviSayakatvAbhAve'pi prAmANyam ] yadapi vikalpAnAM zabdAnAM cAnyApohaviSayatvasiddhaye pralapitam 'ekasyArthasvabhAvasya' ityAdi (p. 13) tadapi yatkicidetat sarvAtmanA hi dRSTo'rthaH punarna hi na dRzyate ! pradarzitaM hi prAmANyaM gRhItagrAhiNAmapi / / kSaNabhaGage niraste ca deshkaalaadibhedtH| . gRhitasyApi bhAvasya grahaNaM na na yujyate // . [vikalpAnAmapUrvaviSayakatvasaMbhavaH ] api cAsmanmate bhinnaiH dhayuktasya dharmiNaH / 'dharmo'sya kena citkazcit pratyayena grahISyate // * kAryamiti vikalpa evocyate yadi, AtmAzrayaH // ___1 kaayekyaadiklpaikyaa-kh, dharmasya-ka' Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 paJcamamAhikam *vicitrasahakAryAdizaktibhedazca dhrminnH| nAnopAdhyupakArAGagazaktyabhinnAtmatA kutaH ? [prAmANyaM na prayojanAdhInam ] yadi ca nAma nirvikalpakena sarvAtmanA paricchinnaM vastu punaH paricchindanti vikalpAntarANi vaiphalyamaznavIrana , kimetAvatA teSAmapratI yamAnArthagrAhitA kalpayituM zakyate? na hi viratapipAsasya himakara . paTalamaphalamiti, tadeva rajatamiti kalpayituM paarytaam| tasmAta duraashaamaatrmett|| . itthaM cAnyApoha niSedhAtmani bAhye vikalpAnAM zabdAnAM ca viSaya iSyamANe bhaTTakumArilopanyastadustara dUSaNAsAravAraNakAraNaM na hi kiNcidutpshyaamH|| / [vikalpAnAmAropitaviSayakatvanirAsaH] ..' yadapi tadrUSaNApaninISayA vikalpapratibimbakamAropitAkAramAtravyAvRtticchAyoparaktaM kimapi parikalpitaM (p. 32)-tadapi na vyavahAra padavImavataritumutsahate // vikalpo nAma bodhAtmA sa ca svacchaH svbhaavtH| 'nAsA'vitarasaMparkAdRte kaluSatAmiyAt // nUnamabhyupagantavyaM kiMcidasyoparaMjakam / AntaraM vAsanArUpaM bAhyaM vA viSayAtmakam / / - - * sarvadharmaviziSTaM vastu yugapadeva kuto na gRhyata ityatrAha-vicitretyAdi / + rajatena prayojanalAbhAt rajatamiti ityucyate / / 1 zlokavArtike apohavAda iti shessH|| ___1 nirAtmani-kha, 3 rAnA-ka. 'dUSaNAnAmudbharaNakaraNa-kha, dUSaNAnAM na vAraNakaraNa-ga, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 . nyAyamaJjarI [apohasya bAhyAntarobhayarUpatvAbhAvanirAsaH] yatpunarvidyate nAntaH na bahiH, tena rajyate / vijJAnamiti (p. 23) mAyaiSA mahatI dhUrtanirmitA // viSayA eva buddhInAM ojasyenoparaMjakAH / vAsanAviSayajJAnajanyatvAnna tthoditaaH|| [sAmAnyasya vastutvamAvazyakam ] tasmAt tatra dezAntarAdau *vasatA kenacidarthena buddhayo rajyantAm ! ekAntAsatA tu kenacidAropitena taduparaMjanamaghaTamAnaM mnorthpraaym| na caikAntAsannAkAra Aropayitumapi zakyate // ___ [vikalpAnA vastusaMsparzitvam ] api ca darzanapRSThabhAvino vikalpAH tadvyApArakAriNaH, vyAvRttaM spraSTumasamarthA vyAvRttimAtramavalambanta iti yaducyate-tatra 'dRzyasya sajAtIyavijAtIya vyAvRttatvAt 'ubhayavyAvRttirastIti, tAM spRzanto vikalpAH kathaM vijAtIyavyAvRttimeva spRzeyuH ?? ubhayAvamarza satyeSAM paunaruktyAdAnarthakyamiti cetnAnarthakyampramANavarge 'nipatantaH kAmamanarthakA bhavantu, arthAntaraM vA''lambantAm! vyAvRtti tvavalambamAnA aMzato neti naM zraddadhmahe // * vasatA-ityanena vastutvaM sAmAnyasyocyate // tAM-vyAvRttim // kAmamityAdi-svakAraNAnurodhi pramANam, na prayojanAnurodhi // ubhaye'pi vyAvRtti. 1 dRzyasya sajAtIya-ka, dRzyasajAtIyavijAtIya-kha, meva spRzeyuH-kha, 3 nipatati-ka, Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 paJcamamAhikam [vikalpe sAmAnyaviSayayakatvamAvazyakam ] sajAtIyavijAtiyavyAvRttyorna ca bhinntaa| yato'nyatarasaMsparzo 'vikalpe na prakalpate // sajAtIyavijAtIyavyAvRttyavamarza tu darzanavadasAdhAraNagrAhiNa eva vikalpAH syuriti sAmAnyanibandhanasaMbandhagrahaNAdivyavadArAbhAvAt zabdA. numAne *pralayaM pratipadyeyAtAm // . apohasya bAhyatvamAntaratvaM vA''vazyakam ] vyAvRttirapi bAhyA cet ; tadavasthA kaumaarilduussnnaashniH| Antaratve tu na tayA vikalpoparAgaH kartuM shkyH| nAntaH, na bahiriti tu bhiNitibhaGagImAtram // [ vyAvRttervastutvamAvazyakam ] .. 'tattAdRzaM kiMcit ? na kiMcidvA? na kiMciccet na- tena vikalpA naamnurNjnsyoppaadyitumshkytvaat| atyantamasatazca kharaviSANAdeH vyavahAraviSayatvAbhAvAt, asatkhyAtinirasananItimevAtrottaraM krissyaamH|| kicicce , nUnamantaH, bahirvA tena bhavitavyameva / ataH kumArilA- diSTadUSaNApaninISayA yo'yamutprekSitaH panthA nUtanaH-so'pi saGakaTaH / tasmAt yathA'dhyavasAya meva tattvamiti yuktam // * pralayamityAdi-ataH vyAvRttyapekSayA'dhikasya sAmAnyasya vikalpaviSa yatvamAvazyakam // bhaNitibhaGagImAtraM-tRtIyaprakArAbhAvAt / *tena-tucchena // 1 vikalpAnAM-ka, vyAvRttavimarza-kha, mevamiti-kha. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 nyAyamaJjarI [sAmAnyasya padArthAntarasaMsargitvopapattiH ] bAhye ca vastuni zabdAntaropanIyamAnabhAvAbhAvasambandhAdyapi na na yujyte| sarvasya gaurityAdizabdajanitasya jJAnasyAstitvAdyanapekSya* maanymaatrvissytvaat| AkAGamAnirAkaraNAya astinAstipadAntaraM prayujyamAna smbndhyte| niyatarUpatA nizcitanijarUpe vastuni vastvantarasya vyavacchedanibandha nA sidhyatyeva ; ghaTo ghaTa eva, na paTa . iti| naitApatA tadapoha eva' pratyAyyo bhavatItyalamatikSodena ! [jAtisamarthanopasaMhAraH] bAhyArthaviSaya evaM vyavahAro ghaTata ityayaM kasmAt ? dRzyavikalpyAvAvekIkRtya pravartate puruSaH // ekIkArazca kIdRk ? yadi pRthana ratiH, tahi mUrchAdyavasthA sAmyaM, tatra pravRttiH kathamatha kimapi 'prasphuratyartharUpam / tat dRzyaM cet , apohavyavahatiraphalA'tha dvitIyaM cakAsti svenAkAreNa tasmin sati sunipatite ceSTate kaH sacetAH ? sphurati yadi vikalpyaM dRzyarUpeNa kAmaM . sa bhavati viparItapratyayo naavivekH| na vitathamatibIjaM vidyate ceha kiMcita na ca ravikaranIrajJaptivadvAdhikA dhIH // * zabdAnumAne hi sAmAnyamukhenaiva pravartete // + nibandhanA niytruuptaa-itynvyH|| * evaM kapitenaivApohena // __na yujyate-kha, ' namiSyate eva-kha, " syAtpravRttyartharUpam-kha. tadapoya-kha, ' pratyayo-vaM, Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam arthaprAptirataH sadarthaviSayajJAna prabandhodgatA sAkSAdeva maNiprabhAmaNimatinyAyena kiM kthyte| prAmANye savikalpakasya kathite bAhyArthasiddhiH sthitA tavyaktyAkRtijAtivAcyakalane tAvatpravartAmahe // -ita jAtivAdaH [padazaktiH kutra] evaM siddhe 'bAhye'rthe', nirasteSu tadapahAriSu tathAgatataskareSu adhunA vicAryate' gozabdaH kimAkRtervAcakaH? 'uta vyakteH? atha jAteH ? iti // . [AkRtipadasyArthaH ] ___ tatrAkRtipadeneha sNsthaanmbhidhiiyte| *sUtre pRthagupAdAnAt na jAtijaiminIyavat // ... jaiminihiM 'AkRtistu kriyArthatvAt' (jai. sU. 9-3-33) ityAkRti jAtimupadizati / bhASyakAro'pi 'sAsnAdiviziSTA''kRtiriti brUmaH' (zA. bhA. 1-155) iti bruvANaH tathaiva vyvhrti| vArtikakRtA'pi vyAkhyAtam (zlo. vA. 1-1-5, AkRti-vAda 3) 'jAtimevAkRti prAhuH vyktiraakriyte| yyaa| sAmAnyaM tacca piNDAnAM ekabuddhinibandhanam' iti // [jAtyAkRtyormeMdaH] iha tu 'vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH' (gau. sU. 2-2-68) iti sUtra'kAraH pRthagA kRti jAteravocaditi saMsthAnamevAkRti manyate / * sUtre--'vyatyAkRtijAtAyastu padArthaH' ityatra // * 'Akriyate-nirUpyata ityarthaH' iti nyAyaratnAkaraH / _1 prabandhAdgatA-ka, prabandhAhatA-gha, * atha jAteH-kha. 'kAro jAte:-kha. bAjho-kha, vidyate-ka-gha, kRtivaco vadati-kha. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyamaJjarI loko'pi avayavasannivezAmilAmAkRti vyapadizati-'yatrAkRtistatra guNA vasanti' iti| tasmAdavayavasanniveza eva AkRtirucyate // tasyAzca zabdArthatopapadyate, na vA? iti parIkSAhatvamastyeva, na jaiminIyavadupekSituM *sA yukteti| tadvyaktyAkRtijAtisannidhau prayogAt gozabdasya ko'rtha iti vidyAryate // [AkRtizaktivAdopakSepaH] tatrAkRtivAdinastAvadAhuH-prayogapratipattibhyAM kila shbdaarthnishcyH| vRddhAH svArthe tadvyavaharantaH yasminnarthe gozabdaM prayuMjate, zrotArazca yamarthaM tataH pratipadyante, sa tsyaarthH|| tatra, yadi gozabdaH kesarAdimati na prayujyate, sAsnAdimati ca prayujyate, tadasAdhAraNasanniveza viSaya evAvagamyate / pratyakSaviSaye gaurityAdipadaM pryujyte| pratyakSaM caakRtivissym| azvapiNDasannivezAdvilakSaNo hi gopiNDasanniveza indriyeNa prtiiyte| tatkRtameva vstuunaamitretrvailkssnnym| ataH pratyakSaviSaye padaM pravartamAnaM AkRtAveva vartitumarhati / preSaNAdikriyAyogazca vyaktidvAraka AkRterbhaviSyatIti yaduktaM - [AkRtizaktivAdanirAsaH ] tadayuktaM prativyakti bhinnasaMsthAnadarzanAt / AnantyavyabhicArAbhyAM sambandhajJaptyasaMzavAt // ___ * sA-avayavasannivezavizeSAtmikA AkRtiH / / 1 svArthena-kha, 'yadeva-gha, tadukta-kha, Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam na niyatasya zAbaleyasannivezasya gozabdo vAcakaH, *tadabhAve'pi bAhuleyasannivezadarzanAt / na ca trailokyAntargatasakalago piNDagata'sanivezavacanatva bhavagantuM zakyam, aanntyaat| tatazca nAkRtiH zabdArthaH, tasyAM kriyaa'nupptteH| na hi preSaNAdikriyAMsAdhanaM sannivezaH, api tu vyaktiH // na ca gAmAnayetyuktaH sayAmapi tdaakRtau| citra'prasthamayaM kiMcit' gAmAnayati buddhimAn // [AkRtezzabdArthasve'tiprasaGgaH ] nanu ! jAtivAcyatvapakSe'pi gotvajAtaH sarvagatatvAt kimiti mRdgavAnayanaM nAnuSThIyate?--ucyate-hastI tahi kathaM nAnIyate ? srvgttvaajaateH|| atha sarvatrAstitve'pi vyaMjakavyaktiniyamenApayatehanta! tahi sAsnAdimatprANI gotvajAterabhivyaMjakaH, na mRdgava iti naatiprsnggH| sannivezasya ca tatra bhAvAt tadvAcyatvavAdinaH nainamatiprasaGagamatikAmanti // [zabdAnAmAkRtivAcakatve zuklAdizabdasAmAnAdhikaraNyAsaMbhavaH ] - kiMcAkRtivacanatve gozabdasya zuklAdiguNavAcibhiH padAntaraH sAmA nAdhikasNyaM na prApnoti / na hi zuklAdiguNA AkRti vRttayaH, api tu vyktivRttyH| 'tatsAmA'nAdhikaraNyAdibalavattayA varaM vyaktiH zabdArtha iSyatAm // * tadabhAve'pizAbaleyasanivezAbhAve'pi / anena vyabhicAraH pradarzitaH / samanantaravAkyenAnantyaM pradarzyate // jaateH-gotvaadijaateH|| * AkRterapi zauklayavat vyaktivizeSaNatvAt // piNDa-kha. ' manugata-kha, 5 vyaktiH-ka, mRtsnAmayIM kazcit-kha, ki--kha, vRttayaH-kha, ' tasmAt sAmA-ka. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 nyAyamaJjarI [AkRtezzabdArthatvaM nirarthakam ] vyaktau tAvat kriyAyogaH jAtau *samvandhasauSTavam / nAkRtau dvayamapyetat iti tadvAcyatA kutaH? jAtivyaktyorataH kAryA vAcyatve sNprdhaarnnaa| tatra vyaktyabhidheyatvavAdibhistAvaducyate // [vyaktezzabdArthatve saulabhyam ] pryogcodnaasaamNjsyaat| vyaktiH shbdaarthH| AlaMbhanavizanaprokSaNAdicodanAH jAtau na saMgatA bhvnti| na hi jAtirAlabhyate vizasyate, prokSyate vaa|| api ca SaT deyAH, dvAdaza deyAH, caturvizatirdeyA iti na jAtiH, SaDAdisaMkhyAbhiyujyate ; api tu vyktiH| tasmAt saiva zabdArthaH // [jAtezzabdArthatve'nupapattiH] . api ca 'yadi pazuruSAkRtaH palAyata, anyaM tadvaNa tadvayasamAlabheta' iti yadi jAtiH zabdArthaH syAt , anyasyAlaMbho nAvakalpeta, 'anyasyAnIya mAnasya pazudravyasya saiva jaatiH| tatrAnyatvasambandho vyakteravakalpate, na jAterityato'pi vyaktiH shbdaarthH|| [jyatte.izabdArthatvaM svarasam ] cyaapcysngghaatsvsvaamitvaadiklpnaaH| yAnti vyaktyabhidhaMyatvapakSe jhADiti saGagatim // * sNbndhH-shbdaarthsNbndhH| tatra sauSTavaM anugamasolabhyam // + codanAyAssAmaJjasyamevAnantaravAkyeSu varNyate // 1 anyasyApanIya-kha. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 paJcamamAhnikam na vyaktilakSaNAdvAraM iyatkAryaM ca yujyate / vakraH panthA na gantavyaH praSThe' vahati vartmani // *upalakSaNamAzritya jAtisambadhavedanam / prasetsyatIti nAnantya'vyabhicArakRto jvrH|| kiMca pratyakSaviSaye vRttiH padasyeSTA parairapi / niSkRSTaM na ca sAmAnyamAnaM prtykssgocrH|| vyaktereva padArthatvaM tasmAdabhyupagamyatAm / tathAca buddhistatraiva zrutazabdasya jAyate // - [vyaktezzabdArthatve mImAMsakAkSepaH] tadetajjaiminIyairna kssmyte| tathAhi-vyaktimAtraM vA zabdArtha iSyate? ''viziSTA vA vyaktiH ? na tAvat vyaktimAtram ; na hi yasyAM kasyocidvyaktau gozabdaM vaktAraH pryuNjte| na ca yAM kAMciyakti gozabdAt zrotAraH pratipadyante // atha gotvaviziSTa vyaktiH zabdArtha ityucyata, gotvameva hi tahi gozabdArthaH, na vyktiH| katham ? zrUyatAma-yadi hi vyaktiH zabdArtho bhavet , 'vyaktyantareSu na pryujyet| atha vyaktyantare'pi prayujyate, sarvavyaktisAdhAraNa stahi tasyArthaH, na vyktiH|| * kevalavyaktezzabdArthatve AnantyaM vyabhicArazca durvAra ityAzaGkAM pariharatiupalakSaNamityAdinA // + viziSTA-jAtiviziSTA // nAntyasya-ka, 3 vyaktayantare-kha, 1 spaSTe-ka, 4 stasyArtha-kha. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyamaJjarI . [jAteranugamakatvamAtrAnna nirvAhaH ] nanu ! vyaktyantaramapi vyaktireva / so'yaM vyaktau gozabdaH prayuktaH, na sAmAnya-maivam -vyaktau cet gozabdaH prayujyate, karkAdivyaktAvapi pryujyt| yatra prayogo'sya dRSTaH, tatra prayujyata iti cet, adya jAtAyAM gavi mA prayoji, na hi tatra prayogo'sya dRSTa iti| tasmA. *darzanamakAraNam , prativyakti tasyAsaMbhavAt // . vyaktau zabdArthe 'iyaM vA gauH, iyaM vA gauH' iti pratipattiH syAt , ni tu 'iyamapi gauH' iti / bhavati caivaM prtiitiH| na cAyamavidyamAnaniyantRka eva yadRcchAzabdaprayogaH pravartata iti niyAmakamasya cintyam // gotvameva niyAmakamiti cet , AyuSman ! sAdhu budhyse| kintu tadgotvamavagatamanavagataM veti vktumrhsi| nAnavagatam , atiprasaGagAt / avagataM cet, kutastadavagacchAmaH? zabdAt, anyato vA? nAnyataH; pramANAntarAsannidhAnAt / zabdAcceta, tahi zabdaH prathamataraM gotve vartitumarhati, 'nAgRhItavizeSaNA 'viziSTe' buddhiH' iti nyAyAt // [jAtervyaktivizeSaNatayA zabdArthatvAsaMbhavaH.] .. nanu ! jAti vizeSaNatvena, vyakti ca vizyeSyatvena vakSyati gozabdaH ___ * darzanaM--'yatra prayogo'sya dRSTaH' ityatroktaM darzanam / asaMbhavAt-jagati vidyamAnasarvagavAM kenApi draSTumazakyatvAt // na tvityaadi| vyaktidvayAnugamikAyAH jAteizabdArthatvAbhAvAt / niyantRka:-niyAmakaH // prathamataraM-go.rupasthApanAtprAgiti thAvat // 1 vizeSye-ka. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 53 na zaknoti vaktaM, atibhAraprasaGagAt / na ca vyaktyavagatau gatiranyA nAsti, yata iyantaM zabde bhaarmaaropyem| na hi vayaM vyaktipratipati bhvntmpnmhe| nApi bhavantI jAtipratipattimapanamahe, ubhayapratIteH prtyaatmvedniiytvaat| ubhayatra cAmidhAtrI zaktiratibhArA zabdasya, anyatarapratItyA caanytrprtiitisiddhH| tatra kiM jAtau 'vartamAnaH zabdaH' vyakti, Ahosvidvyaktau vartamAnaH jAtimAkSipatviti vicAraNAyAM-*jAvizeSaNatvAtpUrvataraM pratipattiriti saiva zabdasyAoM * bhavitumarhati / tasyAM ca zabdAdavagatAyAM tata eva vyaktyavagamaH setsyatIti nobhayatra zAbdo vyApAraH / / . [gavAdipadAnAM daNDyadipadavailakSaNyam ] nanu ! daNDizabdAdiva vizeSaNaM ca jAti, vizeSyAM ca vyakti gozabdAdeva pratipatsyAmahe / ko'syAtibhAraH? viSamo'yaM dRssttaantH| tatra hi prakRtipratyayavibhAgena dvyprtiitirvklpte| . daNDazabdaH prakRtivizeSagamabhivadati / matvarthIyapratyayazca vizeSyamiti / gozabde tu naiSa nyAyaH saMbhavati / tatra na vizeSaNe daNDizabdo vartate, na ca vizeSye daNDazabdaH / . iha tu gozabda eka eva * jAterityAdi-idamatra tattvaM-pratyakSaM vyaktidvArA jAtiM gRhNAti / zabdastu jAtidvArA vyaktim / tatra pratyakSasthale prApakAntarAbhAvAt, ubhayatrApi sannikarSasatvAcca pratyakSameva pramANam / zAbdasthale tu lakSaNAyAH, arthApattervA saMbhavAt na vyaktibodhanavyApArabhAraH zabdasyopari nikSeptuM yukta iti jAtireva padArthaH, vyaktistu vAkyArthaH syAtkAmam / padAdanupasthitasyApi zAbdabodhe bhAnasaMbhavAditi / ..vizeSaNekevale iti zeSaH / iha tvityAdi / 'vizeSyaM nAbhidhA gacchet kSINaziivazeSaNe' itivat , 'vizeSye kSINazaktizca naiva gacchedvizeSaNam' ityapi tulyanyAyAsamAnamiti bhAvaH // 1 vartamAnaH-kha. zabdArtho-kha. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI vizeSaNe vizeSye vA vartate / vizeSye vartamAno vizeSaNe prmaannaantrmpeksste| vizeSaNe tu vartamAnaH tadavagamayya, vizeSya mapyAkSipatIti na kshciddossH|| [zabdAbyaktibodhAnubhavaH anyathAsiddhaH] tadidamAtmapratyakSa*, yat zabde uccarite vyaktiravagamyata iti| . "sA' kiM zabdAt , uta jAteH ? iti viveko na prtykssH| sa yuktyaavgmyte| zabdasya dvayAbhidhAne yatnagauravAt, viramyavyApArasya cAsaMvedAnAta, antareNApi ca zabda 'jAtyavagame vyaktipratItidarzanAta jAtita evaiSA vyaktipratItiH ; jAtipratItizca zabdAditi nishciiyte| bhava- . dbhirapi ca vizeSaNajJAnapUrvikA vizeSyAvagaratiraGagIkRtaiva / yathA''ha kaNavataH-'samavAyinaH zdaityAcchavaityabuddhezca zvete buddhiste kAryakAraNabhUte' (vai. sU. 8-1-9) iti // [zabdAt vyaktibodhanayatyaM nAsti ] yatpunarabhihitam-AlaMbhanavizasanaprokSaNAdikriyAyogAt vyaktiH zabdArtha iti tadapyanaikAntikam-jAtAvapi kvacit kriyAyogadarzanAt'zyenacitaM cinvIta' iti || __ [dhyakteH kutracit kriyAnvayAyogaH ] nanu ! atrApi vyaktereva kAryAGagatA, nAmUrtAyA jAteH - maivam - na hyatra zyenaH sAdhanatvena nirdizyate pazunA yajeta' __ * aatmprtykss-svaanubhvH| zabde zrute vyatibodhaH na nihanUyate / kAmanubhavasiddhaM, na kaarnnmityrthH|| zabdaM ityasya vyakti-ityAdinA saMbandhaH / / . 1 varteta-kha. mAkSipatIti-kha. sa-kha. jAtyavagamAta-kha. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 55 itivat / *'karmaNyagnyAkhyAyAm' (pA-sU-3-2-92) iti tvabhiyuktasmaraNAt cayananirvartyaH zyena iti shbdaartho'vgmyte| na ca yenavyaktiH cayanena nirvartayitaM paaryte| 'agnyAkhyAyAM' iti hi smryte| na hISTakAnicayena patatrI abhinivrtte| tadAkArastvagnirabhinirvaya'ta iti atra jAteH kriyAGagatvaM na vyaktaH / / - [sAdRzyaM jAtimUlakameva, na vyaktimUlakam ] ____ nanu ! vyaktyA . sAdRzyaM saMpAdayiSyate na zakyate saMpAdayituma, vyaktyantaravaisAdRzyasyApi saMbhavAt / yo hyekayA vyaktyA sadRzaH, so'nyavisadzo'pi bhavati / / [ amUrtAnAmapi sAdhanatvasaMbhavaH] . yattu amUrtAyA jAte kriyAGagatvamiti-naiSa dossH| amUrtAnAmapi guNakarmaNAM 'sAdhanabhAvopapatteH'-'arugayA krINAti' 'abhikAmaM juhoti' iti| vyaktvAkSepadvAreNa cAlabhanavizasanaproyogacodanAsu sAdhanatvaM jAterupapatsyate / / lakSitavyaktisAdhyaM tu tatsAdhyaM kAryamiSyate / yathA bhUtendriyotpAdyaM AtmakartRkamucyate / / . * karmaNItyAdi-anena agnyAdhAnasthAnavAcakAt ciJcayane iti dhAtoH kvipU vihitaa| zyena iva citaH zyenacit iti dRssttaantH| tathA ca 'zyenacit' ityatra zyenazabdaH zyenasadRze lAkSaNikaH / shyenaakRtikmgnyaadhaansthaanmityrthH|| pazupadena lakSitayA vyaktyA AlambhanavizasanAdyupapattiH, yathA hastena kRte kAyeM 'puruSeNa kRtaM' iti, cakSurAdau pazyati 'puruSaH pazyati' iti ca vyavahAraH // sAdhanatayopapattaH-kha. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 nyAyamaJjarI AtmA tAvat sarvakarmasvadhikRtaH, kartA ca / sa cAmUrtatvAt dehendriyadvAreNa audumbarIsaMmArjanAjyAvekSaNAdIni kAryANi nivartayan kartA teSu bhvti| evaM jAtirapi vyaktivarmanA tannivartayantI sAdhanA lapsyate / / [jAtyAdInAM kriyAGgatvaM sadvArakam ] atazca jAtirevAGagaM iti mImAMsakA jaguH / / tasyAzcedaM kriyAGatvaM anyadvArakamAtmavat / / evaM 'SaDdeyAH' iti, 'anyaM tadvarNamAlabheta' ( p. 50 ) iti ca / tadvArakameva yojyam / etenopacayApacayasaMghAtAdyapi 'vyAkhyAtam / / sambandhagrahaNAdikArya va jAtipakSa eva sUpapAdam , AnantyavyabhiH . cArAdicodyAnavakAzAt / / . . [pratyakSamya vyaktiviSayakatve'pi na tatra zabdazaktyAvazyakatA yatpunarabhyadhAyi (p. 53)-pratyakSaviSaye padaM vrtte| na ca pratyakSasya sAmAnyamAnaM viSaya iti-rihRtaM tat vaatikkRtaa| pratyakSasya hi citrAtmakaM vastu viSayaH // 'na ca tattAdRzaM kiMcit zabdaH zaknoti bhASitum / sAmAnyAMzAnapoddhRtya padaM sarvaM pravartate'. (zlo. vA. AkR: 62) iti / / na hi nAnAdharmanicaya khacita citrAkAravastusamarpaNanipuNamekaM* kimapi padamupapadyate / na ca tatra sambandhagrahaNaM sukaramiti sAmAnyAMzaniSThameva padaM yuktam / tasmAjjAtireva zabdArtha iti // * ekamiti-vyaktistu anekadharmaviziSTA / padaM tu ekaikadharmaviziSTameva ' ityantaM-ka. ityanya-kha. 'vaktavyam-kha. racita-kha. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam [ vyakteH zabdavAcyatva siddhAntaH ] atrAbhidhIyate na jAti: padasyArtho bhavitumarhati / padaM hi vibhaktyanto varNasamudAyaH, na prAtipadikamAtram / tatra ca prakRtipratyayA vitaretarAnvitamarthamabhi' dadhAte' iti sthitam / dvitIyAdizca vibhaktiH prAtipadikAduccarantI prAtipadikArthagatatvena svArthamAcaSTe / yugapacca tritayaM vibhaktyarthaH - kArakaM, liGgaM, saGakhyA ca / prAtipadikArthe jAtAvanveti / na jAtiH kArakam / puMnapuMsakavibhAgaH / na cAsyA dvitvAdiyoga iti // na caitattritayaM na ca jAteH strI [ lakSaNayA na vyaktibodhanirvAha / ] nanu ! vyaktilakSaNayA sarvamupapatsyate ityuktam na ca yuktamuktam --- sakRtprayuktaM padamaMzena kecidarthamabhi' vadati' / tato'rthAntaraM lakSayati / tadgatatvena punaH liGagasaGalyAdyabhidhatte iti na prAtItiko'yaM kramaH 3 sAkSAttadanvitatvena kathyamAnaM tvasaGgatam / tadbhavedagninA siMcet ityAdividhi sannibham ' / / [ pratyayArthasya dvArakAnvayanirAsaH ] nanu ! ' puMsIva' sAmAnye 'kArakatvaM' bhaviSyati (p 62) / ' kakSyA 'ntaritamityeSaH yukto vaibhaktiko'nvayaH / / bodhayet, na samagra vyaktim / 'nIla:' ityukte rUpamAtra, 'mahAn' ityukte parimANamAtra bodhyate / ataH na padaM vyaktivAcakam // * apitu padazravaNasamanantarameva 'pazunA' ityAdau karaNatva puMstva - ekatvaviziSTA vyaktirevAvagamyata iti zeSaH // + jAtyanvitasvena liGgasaMkhyA dibodhanamatyantaviruddham // 1 dhatte - kha. strIpuMsa - - ka) 2 liDDusaMkhye caka * kathaMnaiva kha 57 7 3 dadhati-kha vyattaya-kha. || * 4 mantritam - ka Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 - nyAyamaJjarI prAtipadikArthasAmAnyagatatvenaiva vibhaktyA svArtho'bhidhIyate, na lakSitavyaktivRttitvena ; yato'bhidhAnavaiSamyaM syAt / sa tu vibhaktyartho jAtau sAkSAdasaMbhavan *kakSyAntarito bhaviSyati naitat-'Atmano' jJAnaprayatnAdiyogitvena kaarktvopptteH| jAtestu sAkSAnna manAgapi jyApAralezasaMsparza iti svato durlabhaM tasyAH kArakatvam / ataH kathaM tatra vibhaktyarthAnvayaH ? [saMkhyAdervyaktigatatvenaiva lokAnubhava:] yadanvitaM ca saGakhyAdi, tatsthatvena na kathyate / 'kathyate yadgatatvena', na tattena samanvitam / / na ca vyavahitavyaktipratIti manyate janaH / nAnyathA'nupapattyA'pi kramasaMvedataM kvacit / / janayantI ca pazyAmaH vyakti jAtyanuraMjitAm / saGakhyAdi yoginI ceti sA vai dhatte padarthatAm / / . [AkRterapi zabdavAcyatvam ] . . jAteH kAryAnvayaH zyenacitamityabhyadhAyi yat / tatra saMsthAnanirdezAt na jAteH kAcidaGagatA / / * kakSyA-vyaktirUpA // * antataH puruSAdhiSThAnamantarA hi cakSuH na pazyet / / * padairitizeSaH / $ janayantI-bodhayantIm // 1 ajanmano-ka, " yatsthatvena tu kathyeta-ka, yoginI-kha. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 paJcamamAhnikam ___ zyenavyaktyA cet sAdRzyamiSTakAkUTasya nAsti, vyaktyantareNa - vyabhicArAt (p. 55); 'na tarA'mamUrtayA jAtyA sAdRzyamAkAzeneva "tasyA'vakalpata iti spardhodAharaNamAtrametat // - [jAtyAzrayavyakteH padavAcyatvavarNanam ] anyeSu tu prayogeSu gAM dehItyevamAdiSu / tadvato'rthakriyAyogAt tasyaivAhuH padArthatAm // padaM tadvantamevArtha AMjasyenAbhijalpati / na ca vyavahitA buddhiH, na ca *bhArasya gauravam / / sAmAnAdhikaraNyAdivyavahAro'pi mukhyayA / vRttyopa pAdyamAnaH san nAnyathA yojayiSyate / / tasmAt tadvAneva padArthaH / / . [jAtyAzrayanirUpaNam ] nanu! ko'yaM tadvAnnAma? tat asyAstIti tadvAn iti vizeSa evaM sAmAnyavAnucyate / / - vizeSavAcyatve cAnantyavyabhicArau tdvsthau| sAmAnyaM tu zabde nAnucyamAnaM nopalakSyamANaM bhvti| ubhayAbhidhAne ca zabdasyAtibhAra ityuktam -- ucyate-- nedantAnirdizyamAnaH zAbaleyAdivizeSaH tadvAn / * bhArasya-yaH tAdRzaviziSTabodhanazaktimAn , tasya kathaM gauravam / azaktasya tu gauravam // 'nIlo ghaTaH' ityAdisAmAnAdhikaraNyaM zabdasya vyaktivAcakatva eva ghaTeta // 1 nitarA-va. na tasyA-kha. hArasya-ka, pa-kha. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nyAyamaJjarI na ca sarvastrailokyavartI vyaktivAtastadvAn / kintu sAmAnyAzrayaH kazcidanullikhitazAbaleyAdivizeSaH tadvAnityucyate / sAmAnyAzrayatvAcca nAnantyavyabhicArayostatrAvasaraH / / [ vyaktivAcakatve'pi gauravAbhAvaH] na ca vizeSaNa manabhidhAya' vizeSyamabhidadhAti zabda ityabhyupa.. gacchAmaH, yenainamatibhAreNa 'pIDayemahi / sAmAnyAzrayamAtre saGaketagrahaNAt tAvanmAnaM vadataH zabdasya ko'tibhAraH? evaM*-'tadvato nAsvatantratvAt' ityAdidUSaNaM parihRtaM bhavati / / kiMca pratyakSaM na hi niSkRSTajAtyaMzapariveSTitama / tadgocarapravRttazca zabdastaM kathayet katham ? tasmAt pratyakSaviSaye pravartamAnaM tatsamAnaviSayameva bhavitumarhati padam, na sAmAnyamAtraniSTham / / [sAmAnyavizeSayoH yugapadgrahaNAkSepaH.] . yugapannanu saMvittiH vizeSaNavizeSyayoH / pratyakSe'pi na dRSTava na ca yuSmAbhiriSyate // kAryakAraNabhAvo hi taddhiyorbhavatAM mte| tasmAdvizeSaNe jAtau pUrvamindriyajA mtiH|| * 'tadvato nAsvatantratvAdupacArAdasaMbhavAt / vRtirUpasya bhinnatvAt rAjJi bhRtyopacAravat' iti pramANasamuccayasya shlokH| zabdaH na jAtyAzrayavAcakaH / tatra hetuH asvatantratvAdityAdi // viziSTabuddhiM prati vizeSaNajJAnasya kAraNatvAt prathamaM vizeSaNamAtraviSayaka: 1 mabhidhAya-ka. vadati-ka. 'pIDyamahi-kha Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam padAdapi tadAyatta smbndhjnyptypekssinnH| tatraiva buddhirityeva na vyakterapi vAcyatA // [pratyakSasyeva zabdasyApi viziSTaniSThatvam ] ucyate-pratyakSe tAvat dvayorapi vizeSaNavizeSyayoH indriyaviSa. yatvam / sAmAnye'pi saMyuktasamavAyAdindriyaM pravartamAnaM vizeSaNavat vizeSyamapi vissyiikroti| na hi sAmAnyaM pratyakSaM, vizeSo'numeya iti vyvhaarH| evaM guNamAtragrAhiNIndriye guNino'numeyatvaM svaat| na caivmsti| tasmAdvizeSyaparyantaM prtykssm| tathA padamapi tattulyaviSayaM, na tu sAmAnyamAtraniSThamiti yuktam // [vyaktivAcakatve mAnantyAdiparihAraH] .. yattu-'sAmAnyAzAnapoddhRtya padaM sarva pravartate' (p. 56) iti--- tat kevalavyaktyabhidhAne sati aanntyvybhicaarbhyaaducyte| tadvadabhidhAne tu tadbhayaM nAstIti na zuddhajAtyabhidha yitayA zabdaH saMkocanIyaH / / [ zabdapratyakSayovailakSaNyopapAdanam ] 'nanu ! na sarvAtmanA pratyakSatulyaviSayaH zabdaH, pratipattisAmyaprasaMGagAt / na ca zabdAt indriyAcca tulye pratipattI bhvtH| taduktaM_ 'anyathaivAgnisambandhAt 'dAhaM dagdho'bhimanyate pra.saM (p. 82) ityAdi-ucyate-pUrvamevaitatparihRtam / sakalavizeSagrahaNAgrahaNAbhyAM meva pratyakSa siddhAnte'pyaGgIkutam-ityAkSepAbhiprAyaH / samAdhAnantu-tattu vizeSaNajJAnaM nirdikalpakaM, atIdriyam / savikalpake tu jAtiviziSTameva vastu indriyeNa gRhyati iti pratyakSa viziSTaviSayakaveti // __1 tadA battu-kha. astIti-ka. na tu-kha. . ' dAho dagdho'ya-ke. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 nyAyamajharI prtipttivishesssiddhH| dharmyabhiprAyeNa ca sNplvsyokttvaat| naitAvatA sAmAnyamAne niSThaH zabdo bhavati // / [zabdasya jAtimAtRvAcakatvAnupapattiH] api ca niSkRSTasAmAnyAMzavacanatve padasyeSyamANe gozabdAt gotvazabdAcca tulye pratipattI syAtAm / 'gauH zuklaH' itivacca 'gotvaM zuklaM' iti buddhiH syAt / cAturvarSyAdivacca svArtha eva gozabdAt bhAvapratyayaH tvatalAdiH syAt // atha manyethAH-AkSiptavyavitakA jAti gozabdo vkti| bhAvapratyayAntastu niSkRSTasvarUpamAtraniSThAmiti-tadanupapannam --anAkSiptavyaktikAyA jAteH kadAcidapyadarzanAt || [go-gosvapadayo(lakSaNyam ] , atha gozabdazravaNavelAyAM vyaktisaMsparza'vatI' jAtiravagamyate / bhAvapratyayAnte tu gozabde zrute tacchnyA'sau pratIyata iti - yadyavaM Agato'si madIyaM panthAnam-'AzrayavatI cejjAtirucyate,zabdena jAtyAzraya ukta eva bhvti| nAnyathA hi sAzrayavatyuktA syAt / tadAzraya parihAreNA zrayisAmAnyamAtravivakSAyAM tvatalAdayaH pryujynte| * tathA cAhuH-*yasya guNasya hi bhAvAt dravye zabdanivezaH, tadabhidhAne tvatalAdayaH' (ma-bhA-5-1-2-119) iti / 'guNasya hi bhAvAt dravye zabda * guNaM-apradhAna gunnjaatikriyaadiH| yAdRzaM pravRttinimittamAdAya zabda : pravRttaH, taM bhAvapratyayaH abhivatta / / AzrayavatyuktA syAt tadAzraya-ka. 1 zUnyA-ka, gha, 3 sAzrayaparihAreNa-ka. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 paJcamamAhnikam nivezaH' iti tdvdvaacytvpksssaakssiinnykssraanni| sAmAnAdhikaraNyaM ca tatraivopapadyata ityuktametat / tasmAt *yathA vidhyantaparyanto vAkyavyAvAra 'issyte| tathaiva vyaktiparyantaH zabdavyApAra iSyatAm // anuparata vyApAre zabde tadavagamAt // [anvitAbhidhAnavAde vyaktibodhAvazyakatA] yenAnvitAbhidhAnaM ca pdaanaambhyupeyte| sutarAM tena vaktavyA vyaktyantA padato matiH // na hi vyaktyanapekSANAM jAtInAmitaretaram / anvayo'nanvitAnAM ca nAbhidhAnamiti sthitiH|| gaGagAyAM ghoSa ityAdau yathA saamiipylkssnnaa| naivaM gauH zukla ityAdau gamyate vyaktilakSaNA // prayogapratipattibhyAM vRddhebhyo'dhyavasIyate / tasmAt gavAdizabdAnAM tadvAnartha iti sthitam // [jAtyAkRtivyaktiSu zaktivAdopasaMhAraH] tadidamuktaM sUtrakRtA-'vyAktyAkRtijAtayastu padArthaH' (p. 47 ) iti / 'tu'zabdo vishessnnaarthH| kiM vizeSyate ? guNapradhAna bhAvasyA niyamena shbdaarthtvm| sthite'pi tadvato vAcyatve kvacitprayoge jAteH prAdhAnyaM, vyakteraGagabhAvaH-yathA 'gaurna padA spraSTavyA' iti sarvagavISu ___ * vAkyavyApAraH niyogaH vidhyaadiH| saH aGga-vidhyantaM vinA na niNpAdya iti vidhyantaviziSTasyaiva yathA AtmalAbhaH, tathA'trApi // _1 ucyate-ka, anavarata-khaH / viziSyate-kha, bhAvasya-kha, Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI prtissedho'vgmyte| kvacidvyakteH prAdhAnyaM, jAteraGagabhAvaH-yathA 'gAM muMca' 'gAM badhAna' iti niyatAM kAMcivyaktimuddizya pryujyte| kyacidAkRtaH prAdhAnyaM, vyaktaraGagabhAvaH, jAti styeva-yathA 'piSTamayyo gAvaH kriyantAm' iti sannivezacikIrSayA prayoga iti / sarvasarvagatatve'pi jAte *mRdagavAdau viziSTA vRttirityuktam / tadevaM gavAzvAdizabdAnAM tAvat tadvAnartha iti siddham // [jAtirahitapadArthasthale gatipradarzanam ] yeSAmartheSu sAmAnyaM na saMbhavati, taiH punaH / ucyate kevalA vyaktirAkAzAdipadairiva // evaM DityAdizabdAnAM saMjJAtvavivitAtmanAm / abhidheyasya sAmAnyazUnyatvAdvyakti vAcitA // ata eva hi dravyazabdA ityucyante // ye punaH kalpitAnekabhedavRtti pracakSate / vAcyaM tatrApi sAmAnyaM 'atIva grAhikAstu te // na hi DitthatvasAmAnyaM dRzyate gaganatvavat / kalpanAyAstu no bhUmiH kAcidasti vipazcitAm / / * mRdA nirmitagopratimAdau / / | kalpitA:-anumitAH, bhedAH-vyaktibhedAH / kalpAntarAdigaganavyaktI. rAdAya gaganatvAdInAmapi sAmAnyatvasaMbhave'pi DitthAdau na tathetyAzayaH // ye pracakSate te atIva grAhikAH iti nrbhoktiH|| 1 pratiSedho-kha, vAcyatA-ka, dRzyate gaganatvavat-ga. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 paJcamamAhnikam [ guNavAcizabdeSu vizeSaH] ___ *guNazabdAstu kecit svajAtyavacchinnaM guNamabhidhAya tAvatyeva virmnti| kecittu guNamabhidhAya 'dravyamapyAkSipanti, tatsAmAnAdhikaraNya prayogadarzanAt // guNa kaniyatAstAvat gndhruuprsaadyH| gandhatvAdivyavacchinnagandhAdiguNavAcinaH / / teSAM na dravyaparyantA vRttiH kvacana dRzyate / na gandhaH padma ityasti sAmAnAdhikaraNyadhIH / / .na hyevaM vaktAro bhavanti candanaM gandhaH' 'AnaM rasaH' iti / . guNaM zuklAdizabdAstu kathayantastadAzrayam / dravyamapyAkSipantyeva 'izukloM'zuriti darzanAt // . zuklAdayo'pi zabdAH guNapadopabandhasaMkocitazaktayaH bhAvapratyayAntapadavat guNamAtrAbhidhAna eva paryavasyanti-'zuklo 'guNo'zvaH' 'zauklayamazvaH' iti sAmAnAdhikaNyaprayogAdarzanAt // [kriyAvAcizabdAnAM zaktiprakAraH] ... kriyAzabdAzca vividhA bhavanti-kecit kartari karmaNi karaNe vA prayujyante, kecidbhAvamAtravacanA ev| kAdivAcinastAvannimittIkRtya kAMcana kriyAM tadyogidravye vartante, pAcakAdayaH // * nIlAdipadAni guNavAcIni, guNini lAkSaNikAni / rUpa-gandhAdipadAni tu kevlgunnvaackaani|| + aMzuH-aMzukaH,tantvavayavaH, sUryo vaa|| . padma-kha, odana-kha, zukle zukla iti-kha 1 dravyamA-kha. 'guNo'zve-kha. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI yatrApi tatkriyAyogaH tadAnoM nopalabhyate / tatrApi yopyatAM dRSTvA zabdaM tajjJAH prayuMjate / na hi 'pAcakaH' 'lAvakaH' iti pravRttakriya evocyate, anyadA'pi tathA tathA vyavahArAt || *anye pUrvAparIbhUtasvabhAvaparihArataH / - siddharUpatayA prAhuH zabdAH pAkAdayaH kriyAm // .. taduktam-'kRdabhihito bhAvaH dravyapadbhavati, kriyAvacca' iti / na caikAntena parihatasAdhyamAnAvasthaiva taiH kriyocyate ; yata Aha 'kriyAvacca" iti // [pravRttinimittAbhidheyayorbhedaH] anyatpravRttau zabdasya nimittmvgmyte| , abhidheyaM tu tasyAnyat ityayaM prathamaH kramaH // pAcakAdibzadAnAM hi 'pravRttau nimittaM kriyaa| abhidheyAstu kAdayaH // kvacitpanaryadepAsya syAt pravRttinibandhanam / tasyaiva vAcyatA bhAvapratyayAntapadeSviva // ityevaM lezatastAvat nAmnAM vRttirudaahRtaa| AkhyAtAnAM tu vAcyo'rthaH purastAccarcayiSyate / * anye pAkAdayaH zabdA itynvyH|| (pra. saM p.-50) * cakArAt dravyavadityasya grahaNam // 1 pravRttinimittaM-kha. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 paJcamamAhnikam [upasargAdInAM vAcyArthanirNayaH] upasargAnipAtAnAM 'nAmnAmiva vibhaagtH|| prayogapratipattibhyAM anekArtho'vagamyate // * upasargAH prAcuryeNa kriyAyoge vartante-'upasargAH kriyAyoge (pA-sU. 9-8-59) iti smAraNAt / / -- kecittu nAmabhirabhisambadhyate-yathA ISadarthavAcinaH 'ApiGagaH' ityaadyH| anya kriyAgarbhatayA nAmnA smbdhynte| yathA-pragataM vayaH yasya saH *pravayA iti / / . anye dhAtovicitrArthatAmApAdayantaH 'tadvizezaNatvena' sambadhyante / yathoktam 'upasargavazAddhAturantaravilAsakRt / . prahArAhArasaMhAravihAraparihAravat' / . [upasargANAM kvacidvirudvArthAbhidhAyitvam ] nanu ca! kvacidupasargo dhAtvarthameva bAdhamAno dRshyte| yathA 'prasthitaH' iti gatinivRttivAcI dhAtuH 'pravRtta gativacanatAM nItaH prazabdena / na cedRzaM vizeSaNaM bhavitumarhati / / . yina svArthAvirodhena vizeSa upajanyate / vizeSaNaM tadeveSTaM na tu yat svArthanAzanam / / iti / / * 'pravayAH sthaviro vRddhaH' ityamaraH // * vizinaSTi iti vizeSaNaM' iti khaluvyutpattiH // 3 tadvizeSaNatva-kha, 1 nAmnAmapya-kha 'yathA pragata-kha, ' pratyuta-gha. pratipadyate-gha. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nyAyamaJjarI ___naiSa doSaH-*arthAntarAbhidhAnasAmarthyApAdanameva dhAtovidadhadupasargo vizeSaNaM bhavitumarhati / anekArthAmidhAnazaktizca dhAturupasargeNa niyate'rthe'vasthApyata iti tasya tadvizeSaNatA / / [upasargANAM vAcakatvam ? uta dyotakatvam ?] upasargAH kimarthasya vAcakA dyotakA iti / prakRtAnupayogitvAt ihatanna vicAryate / / anvayavyatirekAbhyAM tadartho hyvdhaaryte| tadAgame tatpratIteH tadabhAve tadagrahAt / / te tu kiM vAcakAssantaH tadavagatimupadadhati ? kiM vA dyotakAH ? iti kimanena / / evaM samuccayAdivAcinAM cAdinipAtAnAM, 'vRkSa prati dyotate' iti karmapravacanIyAnAM ca arthaH prayogapratipattibhyAmavadhAraNIya ityalaM prasaGagena / [padazaktivicAropasaMhAraH] ayamasya padasyArtha iti kiM cintiteta vA / yo'rthaH pratIyate yasmAt sa tasyArtha iti sthitiH' / spaSTAmapi tu ye buddhi nirUpayitumakSamAH / tAn bodhayitumasmAbhiH diGamAtramupadarzitam / / iti pramANatvasamarthanAya zabdasya kiMcidvayamuktavantaH / * viharatItyAdau na hi dhAtvarthe vizeSaH upasargeNa bodhyate, kintu vilakSaNa evaarthH| tacca vailakSaNyaM kvacidvirodharUpamapyastu / 1 ke citsa tena-kha, smRtiH-kha, Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 paJcamamAhnikam padAbhidheyArthanirUpaNaM tu __ *zAstrAntare vistarataH praNItam / / tatkSodanena na naH prayojanamatidrAdhIyasI sA hi bhUH anyAmeva dizaM parIkSitumato'smAbhirgRhItaH kSaNaH / jAtyAdyarthasamarthanena kathitA bAhyArthasaMsparzitA zabdAnAmiyataiva nanvavasare'muSmin kRtArthA vayam / / __ [vAkyArthavicAropakSepaH] evaM padArthe nirNote vAkyArthazcintyate'dhunA / tatra vipratipattizca bahurUpA vipazcitAm / / kecidAcakSate bAhyasya vAkyArthasyAsaMbhavAt padArthasaMsarganirbhAsaM jJAnameva vAkyArtha iti / - anye tu-vAstavaH padArthAnAM paraspara saMsargo' bAhya eva vAkyArtha ityAhuH // ___ anyavyavacchedo vAkyArtha ityapare, zuklAdipadAntaroccAraNe kRSNAdinivRtteravagamAt / / ___ apare saMgirante-saMsargasya durapahnavatvAt tasya ca guNapradhAnabhAvagarbhatvAt guNIbhUtakArakanikaranirvA pradhAnabhUtA kriyA vAkyArtha iti // . anye manyante-bhAvyaniSThaH puruSavyApAraH karotyartho bhAvanAzabdavAcyo vaakyaarthH| liGAdizabda vyApAravAcyastu' zabdabhAvanAkhyaH puruSasyArthabhAvanAnuSThAne pravartakaH sa vidhirucyata iti // * zAstrAntare-vyAkaraNaniruktAdau // * zuklo gauH'ityukte azuklavyavacchedaH gavi bhaaste| sa eva vAkyasya arthH|| * na hi vAkyaghaTakapadAni vizakalitasvatantrArthabodhakAni / / bhAvyaniSThaH-bhAvyayAgAdyAzritaH, tadviSayakaH // *bhAvanA-arthabhAvanA // 1 vAkyArthasya saMbhavAya-ka. 'saMsparzo-kha. 3 vyApArastu-kha, Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 nyAyamaJjarI anye buvate-*dvayAbhidhAne liDAdaH pratyayasya bhAragaurava t vidhireva vAkyArthaH, sa evAnuSTheyaH pravartakazca ti|| tatrApi dvayo vimatiH-kaizcit preSaNAtmakatvaM zabdasyAbhyupagatam liDAdizabdebhyastathA tadavagamAt, kAryAntarAnavagamAt , bhAvArthamAtrakAryatvapakSasya cAtidaurbalyAdvidhirevAnuSTheya ityarthAt tasya kaarytvm|| anyaistu-kAryatvena niyogapratIteH arthAttasya prerakatvamiti saMzritam / kAryamavagataM svasiddhaye puruSaM niyuGakte - 'mamedaM kArya' ityavagate hi tatsiddhaye puruSaH pravartata iti // apare punaH-abhinavaM vAkyArthaM udyogaM nAma varNayAMbabhUvuH-ityaH nekazAkhA viprtipttiH| tadatra kiM tattvamiti // . . . [ vAkyArthasyAbAhyatvaM, jJAnasyaiva vAkyArthatvaM iti bauddhapakSaH] atraike tAvadAhuH-vAkyArtho nAma pAramAthiko bahirnAstyeva / sa hi padArthebhyo vyatirikto vA syAt ? avyatirikto vA ? na vyati riktH-bhedaanuplmbhaat| 'gauH zuklA AnIyatAM' ityatra padagrAme jAtigaNakriyAdi padArthavyatirekeNa ko'sau vAkyArthaH ? sa na darzayituM shkyte| avyatireke tu padArthA eva' vAkyArthaH pratyekaM vA syAt ? sAmastyena vA? na pratyekaM, tathA'navagamAta ; na hi gauriti padArtha eva vAkyArtho bhavati // sAmastyaM tu na teSAmasti / taddhi sattayA bhavet pratItyA vA? "sattayA na sAmastyamazeSa padArtharAzerastIti na niyataH kazcana vaakyaartho'vdhaaryte| _ * dvayaM-puruSavyApArarUpArthabhAvanA, zabdavyApArarUpazabdabhAvanA ca // 1 padArtha eva-kha, ' sattayA-gha, padArtha-gha. (cont.). Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 paJcamamAhnikam pratItyA tu sAmastyamadhaTamAnam, yugapadbhAvitvena jJAnAnAM ekapadArthapratItisamaye padArthAMntarapratItyasaMbhavAt / padArtha pratityupAyAzca vrnnaaH| ta'pi na yugpdbhaavinH| kutaH pratItikRtaM sAmastyam ? ___ api ca padArthasamudAyaH kimitaretarasaMsSTo vAkyArthaH ? anyathA vA? na tAvadanyathA-- 'gaurazvaH puruSo hastI' ityevamAdAvadarzanAt / saMsargastu duruppaadH| sa hyapekSAgato' bhavati / na cArtho'rthAntaramAkADakSati, acetanatvAt / buddhInAmapi kSaNikatvAt anyonyaM naakaangkssaa| na ca tatkRtaH sambandhaH // . . . [padArthasaMsargasyApi vAkyArthatvAsaMbhavaH ] ata eva na saMsargo vaakyaarthH| na hyasau arthAnAM jJAnAnAM vA yathoktanItyA'vakalpate // vyavacchedo'pyevameva* niraakaaryH| so'pi hi na jnyaanaanaamuppdyte| taduktam- ( zlo. vA. vAkyA-14) -- 'yadi dhriyeta gobuddhiH zuklabuddhijanikSaNe / tato'nyAbhyo nivarteta saMsRjyetAthavA tayA' iti / / * na cApekSAyAM satyAmapi sambandhaH kshciduplbhyte| yathoktam: (zlo. vA. vAkyA-22) * 'apekSaNe'pi sambandho naiva kazcit pratIyate / kAryakAraNasaMyogasamavAyAdilakSaNaH // * padArthemyaH vyatireka vyatirekAdivikalpaduHsthatvAdeva // dhriyata-tiSTheta / vastUnAM kSaNikatvAditi heturatra // * apekSaNe'pItyAdi-saMbandhasya apekSAmUlatvAt // 1 garbho-kha. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 nyAyamaJjarI . 'ekArthavRttiprAyastu sambandho'tiprasajyate iti / / arthAnAM tu kacidapi bhavan sambandhaH zabdaranabhidhIyamAnatvAta asatkalpa eva, na ca bheda saMsargayorvAcakaM kiMcitpadamasti, azravaNAt / asati ca tadvAcini pade na *tayoH pdaarthtvm| apadArthasya ca na vaakyaarthtvm|| zrute'pi tidvAcini pade sutarAmasaGagatiH-gauH zukla AnIyatA saMsargaH' iti ko'rthH| tasmAt bAhyasya vAkyArthasya sarvaprakAramasaMbhavAta padArthasarganirbhAsaM jJAnagAtraM vAkyArthaH, 'tenaiva lokavyavahAra iti // .. [bAjhArthasyaiva vAkyArthatvaM, jJAnasya tattvanirAsazca ] tadidamanupapannam bAhyArthasyAnantarameva vistareNa prasAdhitatvAt / ca saMsarganirbhAsaM jJAnaM vAkyArtho bhavitumarhati / sthApayitvA hi bAhyamarthaM vAkyArthacintAmu pakra ntova to vym| ataH ko'vasaro vijJAnamAMtravAkyArthatvavarNanasya // [ padArthavAkyArthayo(lakSaNyam] na ca padArthavyatirikto nAsti vAkyArthaH / idaM tAvadbhavAn pRSTo vyAcaSTAm / kiM gauH' iti padAdyAdRzI pratipattiH, tAdRzyeva 'gauH' zukla AnIyatAm' ti vAkyAt ? uta bhinne ete pratipattI ? iti || tatra tulyatvaM taavtprtipttyornubhvviruddhm| vailakSaNye tu pratItyoH vaSayavailakSaNyamapi balAdupanatam , asati viSayabhede pratItibhedAnupapattaH / * tayoH-bhedasaMsargayoH // * tadvAcini-bhedasaMsargavAcini / / 1 ekArthasamavAyo'pi sarveSAM vyomni tulyatA-ka, * asati-kha, 'bhavitumarhati tenaiva-tra, na cAmeda-kA prasAdhitatvAt-kha. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 73 yazca tadatirikto viSayaH, sa vaakyaarthH| evaM kevalaguNakriyApadoccAra* Ne'pi yojanIyam / taduktaM yadAdhikyaM sa vAkyArthaH iti / / saMsargo'pi padAnAM na na pratIyate / na hi 'gaurazvaH puruSo hastI' ityasaMsRSTapadArthapratItivat 'gauH zukla AnIyatAm' iti prtiitiH| yathA ca saMsargaH pratoyate, yazca pratItyupAyaH, tatsarvaM vistarato nirnnessyte| tasmAt bAhya eva vaakyaarthH|| [ vyavacchedasya vAkyArthatvanirAkaraNam ] . 'bAhya eva bhavan na vyavacchedo vAkyArthaH, vidhirUpatvenAvagamAt / saMsargamantareNa cAnyavyavacchedasyApi duruppaadtvaat| na hi zuklapadenAsaMsRSTa:* gopadArtha kRSNAdibhyo vyAvRtta ityavagamyate // ... gozabdAt sarvagavISu buddhirupasarpantI padajanitA zukla pada'sannidhAnAt anyataH kRSNAderapasarpatIti vyavacchedo vAkyArtha iti cet-maivam -tatsambandhAvagamapUrvakatvAt tditrcyaavRtteH| tatsambandhAvabodhenaiva siddhe vAkyasyArthavattve pAzcAtyaH kRSNAdivyavacchedAvagamo yadi bhavati, bhavatu kAma, na tvasau vAkyArtha iti // [kriyAyAH vAkyArthatvapakSaH] tadevaM vidhirUpe bAhye ca zabdArthe'vasthite sati kriyAmeva kecidvAkyAtha vrnnynti| ayameSAmAzayaH... * asaMsRSTaH-zuklapadArtheneti zeSaH // api tu Arthika ityrthH|| 1 bAhyo'pi-kha, 'zabda-kha. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nyAyamaJjarI padArthAH kila vAkyArthabhAvamAyAnti saMhatAH / apekSAnuguNAnyonyavyatiSaGagavizeSataH // na ca guNapradhAnabhAvamantareNa saMsargaH pdaarthaanaamvklpte| na cAkhyAtarahitaM vAkyaM kiNctpryogyogym| anuccArite tasmin AkADAkSAyA anivRtteH| zrotrAkAGakSAnivRttaye ca vAkyAnAM loke prayogaH / . lokavacca vedaadpyrtho'vsiiyte| AkhyAtAcca pUrvAparIbhUtaH sAdhya... rUpo'rtho'vagamyate, na siddhruupH| siddhasAdhyasamuccAraNe kasya kitantrateti cintAyAM sAdhyasiddhaye siddhamupAttamiti pratIyate / / sAdhyaM ca sAdhyamAnatvAt pradhAnamavagamyate / tasmAttadeva vAkyArthaH kriyAto nAparaM ca yat // [ sarveSAM kriyApradhAnye nidarzanAni ]. kriyA hi pratIyamAnA svaniSpataye sAdhanAnyAkSipati, taizca yogyaiH sNbdhyte| tAni ca kAnicit padAntaropAttAni bhavanti / - kAnicit vAkyAntaropanItAni / kAnicit prkrnnaantrpaatthlbhyaani| kaanicidaaraadupkaarkaanni| kAnicitsannipatyopakArakANi, kAnicida. ntikopanipatitAnyapi yogyatAvirahAt prihrti| kAnicidatidUra. * saMhatAH-kriyAyAmiti tAtparyam // * pUrvottarAvadhimAniti yAvat // * sAkSAphalAnvayIni ArAdupakArakANi, sAdhanasvarUpaniSpAdanadvArA tAdRzAni sannipatyopakArakANi // pUSAnumantraNAdIni // * yathA prakaraNAntaragatAnyapi pUSAnumantraNAdini pauSNacarukarmaNi // 1 kaizcit-kha. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 paJcamamAhnikam vartInyapi yogyAni svasaMpattyarthamAharati / ityevaM dRSTAdRSTopakArakAneka kArakakalApasaMpAdyamAnasvarUpA kriyaiva vAkyArthaH // yajeta dadyAjjuhuyAt adhIyIteti coditaH / kriyAM sAdhyatayA vetti tAM ca loko'nutiSThati // kriyA - [katurapi kriyAzeSatvameva] . adhikAripadamapi kriyApekSitakartRsamarpaNena tadupayogitAmevAva. lambate-asyAM kriyAyAmayaM kartA, aneneyaM kriyA sNpdyte-iti| tatra ca 'na kriyA' svpraadhaanymujjhti| na hi kriyA karbarthA, kartA tu kriyArthaH / sa hi tA. nivrtynnuplbhyte| zabdo'pi tathaivopadizati 'eSa idaM kuryAt' iti // [karturaprAdhAnye'pi pravRtyupapattiH] kimatha punarasau kriyAmanutiSThatIti cet, zabdaprAmANyAdeveti bruumH| zabdena hi coditaH 'tvayedaM kartavyam' iti / sa cenniyukto nAnutiSThan codanAmatikAmet / zAstrapratyayAcca kriyAmanutiSThati / viratafalAbhilASaH karmasaMskArAdeva paripakvakaSAyaH stokastokaprapaMcapravilApanadvAreNottamAdhikAramArUDhaH tata eva *jJAtAsvAdaH tameva parama "puruSArthamAsAda yatIti dIrghA sA kathA; tiSThatu ! kimanayA? sarvathA .. * kriyAprAdhAnyAta saiva vAkyArtha iti| taduktam 'dravyaguNasaMskAreSu bAdariH' (jai-sU. 3-1-3) iti // * prapaJcabhramanivRttyA saMsArabandhavigamena jnyaatsvruupsukhH|| idaM ca karmabrahma kANDayoraikazAstryavAdiprAcInavedAntinAM matam // ' kartA kriyAsu-kha, * puruSArtha pratipAda-kha. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 nyAyamaJjarI - etaduktaM bhavati-dravyAdInAmeva kriyAM prati zeSatvamanugamyate, na kriyAyA anyazeSatvamiti* || [phalasyaiva vAkyArthatvaM yuktam ] atrocyate-kuta idaM kriyAyAH prAdhAnyamupeyate ? vastuvRttena vA? - zabdapratyayamahimnA vA? phalasya vastutastAvat praadhaanymvgmyte| na sacetAH kriyAM kAMcit anutiSThati niSphalAm / / vedAdguruniyogAdvA zAsanAdvA mahIbhujaH / na vai phala'mapazyantaH kriyAM vidadhate janAH / / bAlo mANavako'pyeSaH capeTAmAtrahAnaye / modakAdyAptaye vA'pi karoti guruzAsanam / / [kriyAyAM zabdaprAdhAnyasyApyasaMbhavaH ] athocyate-na vastutaH prAdhAnyamihAzrIyate, api tu shbdtH| zabdapramANakA vayam / yat zabda Aha, tadevAsmAkaM pramANam / tadyathA 'rAjapuruSaH' iti| vastuvRtte rAjA jagatAmozitA pradhAnam, puruSastapasvI tadicchAnuvartanena jIvati / zabdastu puruSaprAdhAnyamAcaSTe, uttarapadArthapradhAnatvAt tatpuruSasyeti / evamihApi 'yajeta' dadyAt' 'juhuyAt' iti kriyAM prAdhAnyenopadizati shbdH| 'svargakAmaH' ityapi * bhUta-siddha bhavyAya-sAdhyAya upadizyate iti nyAyaH // / tathAcAniSTaparihAra eta kutra citphalam // * vastutaH-vastusvarUpataH // 1 na vaiphalya-kha, . atrocyate-kha. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhikam . 77 kriyAM prati *krturupdeshH| vastuvRttena tu karmaNi kriyamANe karma svAbhAvyAta' phalaM cedbhavati, bhavatu tat! puruSo'pi 'prIyatAM nAma 'phalena, na tu zabda: phlopdeshnisstthH| Aha ca tasmistu kRte svayameva tadbhavati' (zA-bhA-3-1-3) iti| svayameveti ko'rthaH ? na zabdaH phalapAratantryaM kriyAyAH pratipAdayatIti / / .. tadetadayuktaM--evaM varNyamAne 'svargakAmo yajeta' iti svargakAmapadasyAnvayo durupapAdaH / / [ phalasya vAkyArthatve AkSepaH] * nanu ! krtRpdmett| kartA ca kriyArthaH, na kA kriyetyuktam na kartRpadaM svargakAma iti, kintvadhikAripadametat / na hi jAtyaiva kazcit svargakAmo nAma kutracit puruSo'vagamyate, yo'tra kartRtvena niyujyet| svarge kAmo yasyAsau svargakAmaH, svarga vA kAmayati svargakAmaH / ubhayathA'pi svargakAmanAviziSTa: puruSastasmAtpadAdavagamyate / tadatra kAmyamAnaH svargaH kathaM yAgakriyayA' saMbadhyate ? 'dRSTena, adRSTena' vopakAreNa? yadi hi candanaM svargaH, SoDazavarSadezIyA aGaganAH svargaH iti candanA DaganAdi dravyasAmAnAdikaraNyaprayogAt "dravyavacana: svargazabda', tadA 'dravyANAM karmasaMyoge guNatvenAbhisaMbandhaH' (jai-sU-6-1-1) iti dadhyAdivat sAdhanatvena svarga upakaroti 'kriyaayaaH| kAmanA'pi ___ * kartA nAma kriyAnirvartakaH / ataH so'pi kriyAzeSa eva // + phalasya kathaM kriyAyAmupayogaH ? ityatrAha-kAmanApIti // * dRSTAdRSTena-kha. / svAbhAvyaM-kha, 'prayatatAM-kha, ' kriyayA-kha, ' rAgAdi-ga, dravyazabda-kha, 'kriyAM-kha. . Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nyAyamaJjarI dravyAharaNAGagatvAdupakAriNI, yat tayA dravyamAnetuM yatata iti dRSTopakAritvam / / [phalasya vAkyArthatvasamarthanam , svargapadArthazca ] taccaitadasAram-svargazabdasya drvyvaacitvaabhaavaat| prItivacanooSa svargazabdaH, na drvyvcnH| tadeva candanaM zItAtureNa, 'agrISmo pahatena vA 'na svarga' iti vypdishyte| saivAGaganA viratAyAM suratatRSi na svarga ityucyte| tadevameSa svargazabdaH prIti na vyabhicarati, dravyaM tu vybhicrti| evamadravyatvAt svargasya na kriyAGagatvam // athApi niratizayasukhapratItyanyathA'nupapattitaH parikalpitaH kanaka. . girizikharAdirdezaH svargaH ; sutarAM tasya na kriyAsAdhanatvamavakalpate, *dadhyAdivadupAdAtumazakyatvAt // athApi adRSTenava dvAreNa 'samudraM 'manasA dhyAyate' itivata svargakAmanA tatropakAriNI-tadapi kliSTakalpanAmAtram-prItihiM niratizayA svrgH| prItezcAnanyArthatvaM yuktm| prItyarthamanyat , nAnyArthA prItiH / tasmAnna yAgAya svargaH, apitu svargAya yaagH| itthaM ca kriyAsAdhanAnupadezAt na kartRsamarpakatvena svargakAmapadaM samanveti // . , [svargakAmAdipadAnAM anvayakramaH] kathaM tamusyAnvayaH ? adhikArivAcitvena bruumH| ko'yamadhikArI nAma ? karmaNaH svaamii| Isvaravacano hydhikRtshbdH|| nanu kartava karmaNaH svAmI, nAnyaH-maivam - svAmI san kartA, na kartA san svAmIti / / * dadhyAdivat-iti vyatirekadRSTAntaH / 1 na svarga iti grISmo-kha, ' svarga-kha, ' meruH-kha, ' mano-kha. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 paJcamamAhnikam nanu kriyAkArakasambandhavya tiriktaH ko'nyaH karmaNaH puruSasya ca sambandhaH ? ucyate-'mamedaM kartavyam' 'ahamatra svAmI' iti svasvAmibhAvamavagatya pAzcAtyaH kriyAkArakasambandho'vagamyate // [adhikAriNaH kartuzca vizeSaH] nana tvayA'pi *kriyAkArakasambandhau nApahanUyata eva, jAtivAdineva vyktiprtiitiH| sa tu pAzcAtya inyatra kiM pramANam ? uktamatra anupAdeya vizeSaNa viziSTasya puMsaH nirdezAditi / kArakatvAnuguNavizeSaNayogino hyasya kartRtayA yogyaH sNbndhH| tadviparyaye tvadhikAritveneti / tasmAdadhikRtasya kartRtvam, na krturdhikaarH|| .. itthaM ca svargakAmasyAdhikRtatvaM nirvahati / 'yadi hi tatkarma svargAya syAt , svargo me bhogyo bhavet / 'kathamahaM svarga prApnuyAm' ityevaM sAdhyatvena svargamicchan svargakAma ityucyte| yadi ca na svargasAdhanaM tatkarma, tadviruddhamevedamApatati-svarga kAmayate, yAgaM karotIti-anyadicchati, anyat karotIti hi syAt / ataH karmaNaH kAmyamAnasAdhanatAmapratipadyamAnaH svargakAmaH tatra naivAdhikriyate; na cAnadhikriyamANastatra saMbadhyate // tadevamadhikRtatvena svargakAmasya karmaNi saMbandhAt svargayAgayozca sAdhyasAdhanabhAvAvagamamantareNa tasyAdhikAranirvAhAsaMbhavAt avazyaMkriyAyAH sAdhanatvaM, svargasya ca saadhytvmbhyupgntvym| atazca triyAyAH phalaM prati guNabhAvAnna praadhaanym| aprAdhAnyAcca na vAkyArthatvam / taduktam-'karmaNyapi jaiminiH phalArthatvAt (jai-sU-3-1-4) iti // - * 'ahaM idaM ebhissAdhanaiH mama sukhAya asmAddhatoH atredAnI karomi' iti vyavahAre sarvakArakANAM kriyAkArakasambandhaH pratIyate / * anupAdeyavizeSaNaM svrgH| dvitIyaM tu lohitoSNISAdayaH // 1 vizeSaNaM-kha. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nyAyamaJjarI [kriyAyA api phalazeSatvameva] - kA ceyaM kriyA vAkyArtha ityucyate ? ya eSa yAgAdiH bhAvArthe dhAtuvAcyaH ? uta *pratyayArthaH kazcittadatiriktaH ? iti // tatra bhAvArthasya kAmyamAnasAdhanatvAt aprAdhAnyamuktameva / 'pratyayArthe'pi kAmyamAnabhAvArthagatasAdhanabhAvAparityAgainaiva pratIyamAno vAkyArthatAmeti, naanytheti| sa cAyaM pareSAmapi pkssH| tasmAnna kriyAmAtraparyavasAyI vAkyArtha iti siddham / / [phalasyApi vAkyArthatvAsaMbhavaH, puruSasya vAkyArthatvavimarzazca] . kimidAnI phalasyaiva vAkyArthatvaM pracakSmahe ? taddhi pradhAnaM saadhym| etadartho hyakhila: zramaH-etadapi nAsti-kriyArtha eva tAvadvAkyArthatvaM kathamutsRSTam ? aprAdhAnyAditi cet-phaleM'pi smaanm| phalamapi purussaarthtvaadprdhaanm| na hi 'svargaH svatantra eva sattAM labhatAM' iti yatate puruSaH, kintu svopabhogya tayaiva sarvamabhilaSatItyatastasyApi tadarthatvAnna prAdhAnyam / Aha ca 'phalaM ca puruSArthatvAt' (jai-sU-3-1-5) iti / / hanta ! tahi puruSa eva vAkyArtho bhvtu| sa AnanyaniSThaH, svatantratvAt-ucyate-puruSo'pyaudumbarI'saMbhArAdiSu viniyujyata eva / 'yajamAnasaMmitA audumbarI bhavati' iti tasyApi tadarthatvam / uktaM ca 'puruSazca karmArthatvAt' (jai-sU-3-1-6) iti || * pratyayaH-akhyAtam / tadarthaH puruSavyApAraH, bhAvanA vaa|| + nAnyathA svatantratayA, svayaM puruSArthatvena // vAkyArthatvaM-kha, yogya-kha, vAkyArtho'pi-ka, 'saMmArjanAdiSu-kha. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 81 yadyevaM, saMkaTe patitAH smaH / na vidmaH kiM vidadhmahe / kriyA hi phalArthA, phalaM ca puruSazca kriyArtha iti parivartamAne cakre kasya prAdhAnyaM ziSmaH ? kasya vAkyArthatvam ? | . [puruSasyApi vAkyarthatvAsaMbhavaH ] ucyate-puruSastAvanna vAkyArthaH; AkhyAtavAcyatva eva tasya vivadante, kA kathA vAkyArthatvasya ? nanu 'kartari lakAra:' iti smaraNAt kathaM nAkhyAtavAcyaH kartA ? ko'yaM lakAro nAma ? sa hi 'vartamAne laT'-iti vidhAya, 'kartari zapa' -'yuSmadri madhyamaH'--'asmadyuttamaH'-'zeSe prathamaH'-'tiptasjhi'-iti, bahuSu bahuvacanam'-'dvayekayodvivacanaikavacane' - iti vAkyAntaraivibhajya vivRtH| tadetAni kArakasaMkhyAvibhaktividhAyoni sUtrANi ekavAkyatayA vyAkhyayAni, ekaarthvissytvaat| eko hi 'pacati' ityAdiH zabdaH taiyaa'kriyte| tadevameSa vAkyArtho bhavati-kartubahutve vahuva vanaM jhi iti / seyaM kartRsaMkhyA''khyAtavAcyA bhavati, na kartA-iti kutastasya vAkyArthatvam ? alaM cAnayA zAstrAntaragarbhayA drAdhIyasyA kthyaa| puruSa stAvanna vAkyArthaH / / [bhAvanAyA vAkyArthatvapakSaH] phalamapi na vAkyArthaH, siddhaasiddhviklpaanupptteH| siddhasya tAvat phalasyAbhidhAnameva nAsti, sAdhyamAnatvena' nirdezAt // * vivadante-bhAvanA, kRtirvA AkhyAtArtha iti kila manyante // sa hIti-ebhissamilitvaiva lakArasvarUpaM jJAtavyam // 1 kAmyamAna-kha. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI sAdhyamAnatvapakSe tu *sAkSAttatsiddhi'vedanAt / vyApAra eva taniSThaH taddhi vAkyArtha ucyatAm / / ata eva hi vAkyArtha bhAvanAM pratijAnate / yathocitaphalADhayAM ca trayasambandhabandhurAm / / [ bhAvanAsvarUpavivaraNam ] kevaM bhAvanA nAma? bhAvyaniSTho (p. 75) bhAvakavyApAro bhAvanA / bhAvyaM hi svargAdi phalaM, saadhymaantvaat| sAdhyatvaM cAsya bhavanakriyA: krtRtvaat| bhavanakriyAyAM ca kartRtvaM utpattidharmakasya vastuno dRSTam / na nityaM bhUtasya, nApi nityamabhUtasya / yathA''ha-(taM. vA. 2-1-1) 'nityaM na bhavanaM yasya yasya vA nitybhuuttaa| na tasya kriyamANatvaM khapuSpAkAzayoriva' iti // svargAdizca kAmyarUpo'rthaH khatatpuSpAbhyAM vilakSaNa iti bhAvyoM bhavati / taniSThastadutpAdakazca puruSavyApAro yaH, sa bhaavnaa| sA Nyantena bhvtinocyte| prakRtyarthasya bhavateH kartA yaH svargAdiH, sa eva Nyantasya tamya karmatAM prtipdyte| "kartA tvasya prayojakaH purussH| NezvArthaH pryojkvyaapaarH| puruSo hi bhavantaM svargAdimartha svavyApAreNa bhAvayatisaMpAdayati / sa tatsaMpAdako vyApAro bhAvanetyucyate / / atazcAtra kartRstra * sAkSAta-vyApArAntarApekSA vinaiva // + 'bhavati' ityukte hi phale bhavanakriyAkartRtvaM prtiiyte| Azrayatve, tacca viSayatve, tacca sAdhyatve vizrAmyati // * 'gatibuddhi' ityAdinA atra krmtvprtiiteH|| 1 ttasiddhaya-kha, kartRtvasya-ka, NezcArtha :NijvAcya:-sa. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 paJcamamAhnikam [ bhAvanA na kriyArUpA ] nanu vyApAraH kriyaiva, tadatiriktasya vyApArasyAsaMbhavAta / kriyA. vAkyArtha pakSazca pratikSiptaH-ucyate-na kriyAmAtraM bhaavnaa| api tu paridRzyamAnapUrvAparIbhUtayajyAdi bhAva svarUpAtiriktaH puruSavyApAraH *pratyayAt pratIyamAno bhaavnaa| yathA'ha 'na sA kenacidutpAdyA janikA sA na kasyacit / ___ kevalaM jananI hyeSA janyasya janakasya ca' iti // kriyAkArakAdivilakSaNaiva hi sA zabdAt pratIyata ityarthaH / [bhAvanAyAH AkhyAtavAcyatvam ] nanu ca 'yajata' ityatra prakRtyartho yAgAdiH kiyaa| pratyayArthastu preraNArUpo vidhiH, kartRsaMkhyAdizca; na tu dhAtvabhidhIyamAnavyApAravyatirikto bhAvanAkhyaH puruSavyApAraH pratyayAt prtiiyte| na hi bhAvanAvAcinoM kocidvibhakti smarati pANiniH, liGAdimiva vidhyaadau| tasmAnna bhAvanA vAkyArthaH-ucyate-bhAvanA'pi pratIyata evAkhyAtAt yadi naipuNyena zAbdI pramitiravamRzyate // ___ AstAM vidhipadaM tAvadvartamAnApadezinaH / zabdAt yajata ityAdeH bhAvanA na na gamyate // . pacati'' gacchati' ityato yathA pAkAdirdhAtvarthaH pratIyate, tathA sarvAnugataH kartRvyApAro'pi, pAkAdyupajananApAye'pi vyApArapratIterana * dhAtvarthaH kriyA, tadatiriktA bhAvanA akhyaataarthH|| bhAvanA dhatvarthavat na kArakani pAdyA, nApi kArakavat dhAtvarthaniHpAdikA / api tu ubhayorapi prANapradAtrI // Adipadena gmnaadiprigrhH| ana dhAtvarthastu bhidyate, na tvaakhyaataarthH|| 1 vyApAra-kha, 3 bhAvanArtha-ka, 3 pacati paThati-kha. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 'nyAyamaJjarI pAyAt / yathA hi 'aupagavaH' 'kApaTavaH' 'aupamanyavaH' ityupaguprabhRtInAmuddhAre ca nikSepe ca pratyayArtho'nuvartate taddhi tAnteSu, tathA''khyAteSvapi so'nuvartamAno dRzyate / / api ca 'pacati' ityAkhyAtapadasya ydaartho| vyAcikhyAsito bhavati, tadA 'pAkaM karoti' iti vAkyaM vyAkhyAtAraH prayuMjate-'pacati' . iti ko'rthaH ? --'pAkaM karoti" iti pAkazabdeta dvitIyAntena sAdhyaM . dhAtvarthaM vyaacksste| kartavyApArAtmakaM pratyayArthaM 'karoti' itipadena // kiM ca kiM karoti devadattaH?' iti pRSTAssantaH dvaye vaktAroM . bhavanti 'karoti pArka' iti, pacatItivat / tadidamubhayarUpamapyuttara mekArtham ; anyathA na tena praSTA prtyaayyt| tasmAt pAkaM karotIti / padadvayasya yo'rthaH, sa evArthaH ekasya pacatIti pdsy| atrApi paca- . tyarthAdanyaH karotyarthaH pratIyata ev| yo'sAvanyaH karotyarthaH, sA bhAvanA // [bhAvanAyAH atiriktatvAnatiriktatve ] Aha-na kartRsaMkhyAdivyatireke ga pratyayAt dhAtvarthAtiriktaM vyApAra pratipadyante / pratipadyaraMzceta *karotItyato'pi zabdAt pratipadyeran / na ca karotItyatra prakRtipratyayavAcye kriye vibhaya darzayituM zakyate-ucyate -nedaM sAdhu budhyase // * karotIti-'pAkaM karoti' iti vyavahArAt yadi bhAkhyAtArthavivaraNa karotinA kriyeta, tarhi 'karoti' iti vyavahAre vyApArasyauva dhAtvarthatvAt mAkhyAtArthaH kaH atirikta vaktavya ityaakssepaarthH|| 1 yathArtho-ka, 'karoti-kha, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 paJcamamAhnikam yazca pAkaM karotIti vyavahAro *vibhaagtH| sa eva samudAyena proktaH pacatinA yathA // tathA kArya karotItiH pratItirnAsti laukikii| pratyayArthaH karotyarthaM pacatyAdau tu vartate // kartRsaMkhyApratItau ca na vivAdo'sti kasyacit / tAvatA nihnavaH kAryo na tu vyApArasaMSidaH // karotItyAdi zabdebhyazca yathA na bhavitavyaviziSTebhyaH tatpratItiriSyate, na tathA sarvebhyaH / / . ke punaste viziSTAH zabdAH, ye bhAvanAmabhidadhati ? ucyate bhAvArthAH karmazabdA ye tebhyo gamyeta bhaavnaa| yajetetyevamAdibhyaH sa evArtho vidhIyate // * bhavanti kecita bhAvArthAH, na karmazabdAH'-prathA-'bhAvaH' 'bhavanaM' 'bhUtiH' iti / * bhavanti kecit karmazabdAH, na bhAvArthAH-yathA-zyanaikatrikAdayaH karmanAmadheyatayA prAk smthitaaH| ye tu bhAvArthAH santaH karmazabdAH 'yajate' 'dadAti' 'juhoti' ityevamAdayaH, tebhyaH bhAvanAkhyA kriyA gamyate / taireva liDAdivibhaktyantaiH so'rtho'bhidhIyate 'yajeta' 'dadyAt' 'juhuyAt' iti / taduktaM-'yajyAdyarthazcAto ''vagamyate bhAvaye.. diti ca' iti (zA.bhA-2-1-1) || / vidhaayt|| ___ * pAkaH, tadanukUlavyApArazceti vibhaagtH| 'pAkaM pacati' iti nirarthakaH zabdaH prayujyeta cet , na tat viSayavyavasthApakam // 'ekatrikeNa yajeta' ityuktaH yaagvishessH| loke'pi pAkAdizabdAH kevala dhaatvrthaaH| prayatnAdizabdAH kevlvyaapaarvaacinH| pacatItyAdayaH ubhypraaH|| ____ 1 karotIti-kha. * yadyarthaHzAnto-kha. zabdAbhidheyayA'nayA-kha, 'ye na-kha, Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 nyAyamaJjarI karotizabdAdapi kevalAt kartRvyApAro na nAsAvavagamyate ; yatra yAgAdikarmaNA'nanuraktena prayogayogyatAM pratipadyata iti viziSTebhya eva yajatyAdizabdebhyo bhAvanAkhyo'nuSTheyaH puruSavyApAraH pratIyata iti siddham / / __ [akhyAtArthavastusvarUpe pakSabhedAH] kriyAvizeSa evAyaM vyApAro jJAturAntaraH / spandAtmakabahirbhUtakriyAkSaNa vicakSaNaH // ityevaM kecit / / puruSasya prayatno vA bhAvanetyabhidhIyate / . audAsInya dazApAyaM pumAn yena prapadyate / / sa yatno yAgahomAditriyAnivRttikAraNam / , tasya tadvyatiriktatvaM prAyaH sarve'numanyate / / .. sa cAyamAtmadharmo'pi na vibhutvaadisnnibhH| sAdhyarUpAbhisambandhAt dhatte viSayatAM vidheH // ityapare / / [bhAvanAyAH dhAtvarthAnugatatvapakSaH] anya dhAtvarthasAmAnyaM bhAvanAmabhyupAgaman / yAgadAnAdyanusyUtaM rUpaM gotvAdijAtivat / / * dshpaayH-dshaavigmH|| tadvyatiriktatvaM-dhAtvarthakriyAvalakSajyam / 1 vilakSaNaH-kha - vibho:-kha. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhikam ___87 yathA hi zAbaleyAdiSvanugataM ca gorUpamavabhAsate, vyAvRttaM ca zAbaleyAdirUpaM, evamihApi yAgAdikarmaNAmanugataM ca vyApArarUpaM pratibhAsate parasparavibhaktaM ca yAgAdirUpam / yat tadanugataM vyApArarUpaM, sA bhaavnaa| yathA ca zAbaleyAdyananuraktaM pRthaktvena gotvaM darzayitumazakyam / . taduparaktatvena tasya sarvadA'vagamAt / na caitAvatA tasya nAstitvam , 'sukha-duHkhAdyavasthAnugatasyevAtmanaH / / tathA ca kiM karoti, ityanavagatavizeSavyApArasAmAnyaprazne sati, 'pacati' 'paThati' iti tadvizeSottaravacanaM anuguNaM bhvtiiti| tacca sAmAnyarUpamapi na gotvAdivat, kriyAtvavadvA siddhatayA'vabhAlate, yena vidheraviSayaH syAt // aMpi ca 'yajate' 'dadyAt' juhuyAt' iti sarvatrAparityakta'pUrvAparI .. bhUtasvabhAvaM tdvyaapaarsaamaanymvgmyte| tena vidhezca viSayatAM prti'pdyte| tadidaM sakaladhAtvarthasAdhAraNaM sAdhyamAnAvasthaM vyApArasAmAnyaM bhAvanetyucyate / tasmizca pakSe dhAtuvAcyatvamapi bhAvanAyA vaktuM zakyate / / . pAkAdizabdebhyo dhAtau satyapi tadapratIteH na dhAtuvAcyatvaM bhAvanAyA iti cet, bhavatyAdau tahi satyati pratyaye tadapratIteH pratyayavAcyatvamapi na syAt / tadalamanena nirdhAraNa prytnet| sarvathA dhAtorvA pratyayAdvA bhAvanA'vagamyata iti siddham // * bhAtmanaH sukhAduHkhAdisaMbandhamantarA pratyekaM bhAnasya vedAntivyatiriktaiH anaGgIkAre'pi na nAstitvaM yathA, tathA // dhAtau satyapi-dhAtvarthe pratIyamAne'pi / 'bhavatyAdau' ityatra AdinA karotyAdiparigrahaH // 1 sarvatra--kha, niriNa-ka. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nyAyamaJjarI [ bhAvanAyA aMzatryaviziSTatvam ] sA dhAtoH pratyayAdvA'pi bhAvanA'vagatA stii| apekSate'zatritayaM kiM kena kathamityadaH // 'bhAvayet' ityavagate nUnamapekSAtrayaM bhavati-kiM bhAvayet ? kena bhAvayet ? kathaM bhAvayet ? iti // tatra kimityapekSA svargakAmapadena pUryate-kiM bhAvayet ? 'svarga' iti // nanu ! 'svargakAmaH' iti puruSanirdezo'yaM, na phalanirdezaH-satyam , svargaparastvayaM nirdeshH| uktaM hi niratizayaprItivacanaH svargazabdaH / prItizca yaannaarthetypyuktm| sAdhyatvena ca svargaH kAmyata iti sa eva hi kimityaMze nipatati 'svarga bhAvayet' iti / 'svarga kAmayate' iti ca vyatpattau vispaSTameva tasya sAdhyatvam / bahuvrIhAvapi tasyaiva sAdhyatvaM vidhivRttaparyAlocanayA'vadhAryate // [karaNAkAGkSAvivaraNam] evaM 'svarga bhAvayet' ityavagate. 'kena bhAvayet' ityapekSAyAM, yAge. neti sambadhyate // ___ nanu! 'yAgena' iti na zrUyate, kintu 'yajeta' iti| taccAkhyAtapadaM prkRtiprtyyaatmksmudaayruupm| tatra Gi pratyayasya' bhAvanA vaacyetyuktm| 'yaj' iti dhaatumaatrmvshissttm| tasya kRdantasya tRtIyAntasya yAgeneti yo'rthaH sa kathamekAkinA *tena pratyAyyata-ucyate-bhAvanA cet * tena-kevaladhAtugA // 1 ityavagamyate-ka, pratyayArthasya-kha, Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 89 pratyayArtha iti soDhamAyuSmatA, yAgenetyabhisambandhaH soDhavya eva / yo hi tasyAM yathA sambaddhaM yogyaH tamasau tathA pratyeSyati', nAnyatheti karaNAkAGakSAparipUraNena sambandhayogyo yajiriti tathaivaiSa bhAvanayA'bhi sambadhyate // [yAgasya karaNatvaM zabdasAmarthyalabhyam ] aprAtipadikatvAddhi tRtIyA tatra mA sma bhUt / zabdasAmarthyalabhyA tu nUnaM kAraNatA yajaH // kasya panazzabdasya sAmarthyametat ? bhAvanAvAcina iti-brUmaH-- tRtIyayaiva kAraNatvamabhidhAnIyamiti neyaM raajaajnyaa| tatastadavagatestu tthaa'bhyupgmyte| evamihApi 'svargakAmo yajeta' iti tathA'vagati. bhavantI kimiti 'na mRSyate ? AkhyAtAt sAdhyatA yA ca dhaatvrthsyaavgmyte| . . dvitIyA zrUyate tatra kiM vA tadabhidhAyinI ? .. [yAgasya karaNatvaucityam ] nanu evaM tarhi dhAtvarthasya sAdhyatA'vagataH kimityaMze yajinA pati. tavyam-'ki bhAvayet ?; 'yaagm'| kenetyapekSite vAkyAntara sama pitaM 'bIhibhiH' ityAdi sambadhyatAm ; na punaryajeH sAdhyarUpavyApArA. bhidhAyipratyayopasarjanIbhatakarmatAM atipratyAsannAmanAruhya daravatinI karaNatAmadhiroDhumarhati-ucyate-syAdetadevaM, yadi hi 'svargakAmaH' iti na shruuyet| tasmistu zrute naivaM bhavitumarhati / kutaH ? * tataH-yatra tRtIyA zrUyate, tataH // 1 pratIkSate-kha, mRSyate-ka, samAhita-kha. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 nyAyamaJjarI . svargAdisAdhya saMbandhAdalabdhvA sAdhyatA'nvayam / yajistadAnuguNyena karaNAMze'vatiSThate // svargasya hi kAmya'mAnatvena protyAtmakatvena cAnanyArthatvAt sAdhyatAyAM, yogyatvAt kimityaMzopanipAte siddha tatrAlabdhanivezo yajiH tadapekSitAM karaNatAmeva yogyatvAdavalambate // *sAmAnAdhikaraNyaM ca jyotiSTomAdibhiH padaiH / evaM satyupapadyeta karaNatvAnuvAdibhiH / / karmanAmadheyatvaM ca jyotiSTomAdInAM zabdAnAmuktam // 1.. - [sAdhyasya bhAgasya karaNatvasaMbhavaH] nanu sAdhyatvapakSasAkSitAmapi karmanAmadheyAni bhajante-'agnihotraM juhoti' iti naiSadoSaH-sAdhya eva bhavana bhAvArthaH sAdhanatAmavalambate / tatrApi hi svargabhAvanAyAmagnihotrAkhyo homaH karaNameva, anyathA svargakAmapadAnanvayaprasaGagAt ityuktm| nAmadheyapadaM tu karmatAmanavadati kiMcit karaNatAm; 'agnihotraM' ityAdi, 'jyotiSTomena' iti| tasmAt yajeH karaNa tvenaivAnvaya iti siddham // ___ yattu pratyAsannatvAt sAdhyAMzopanipAtitetyucyate-tadayuktamyogyatvavirodhinI 'pratyAsattiH saMbandha kAraNam, na tdvipritaa| yogyatvaM ca svargasyaiva sAdhyatAyAM, yajezca karaNatAyAmityuktam // * sAmAnAdhikaraNyaM--'jyotiSThomena' iti hi tRtIyA spaSTaM zrUyate / / 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' ityAdau // 3 mAnatvAt-kha. 3 kAraNa-kha, 1 svarge sAdhyatva-ka. * pratipatti-kha, Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 paJcamamAhnikam [kathaMbhAvAkAGkSAvivaraNam evaM 'yAgena bha kyet' itya vagate , 'va tham?' ityakSa yA itikartavyata tadvAkyapaThitA, vAkyAntaraniveditA vA saMbadhyate / / tadvAkyopAttA tAvat-yathA 'etasyaiva revatISu *vAravantIyamagni SToma sAma kRtvA pazukAmo hyetena yajeta' iti / / vAkyAntaropAttA:-'vIhInavahanti' 'taNDulAn pinaSTi' 'samidho pajati' 'bahiryajati'' 'tanUnapAtaM yajati' iti // itikartavyatA hISTA dRssttaadRssttpryojnaa| prAyaH sarvatra bhAvArthe kathamaMzopapAdinI // dRSTopakAradvAreNa 'sambaddhA pessnnaadikaa| itikartavyatA jJeyA sannipatyopakAriNI // bhAvArthamanugRhNAti yA tvadRSTena vrtmnaa| samidAdyAmikAmAhuH tAmArAdupakAriNIm // evamaMzatrayAzleSalabdhAnuSThAnayogyatAm / bhAvanAmIdRzIM prApya vRttividhinissedhyoH|| ... 'darza pUrNamAsAbhyAM yajeta svargakAmaH' 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta ityatra anantaroktarItyA eSa vAkyArtho jAta:-darzapUrNamAsena yAgena svarga vivet anayA'gnyAdhAnAdikayetikartavyatayeti // *vAravantIyasAma karaNaM utpattivAkya eva ziSTam // 1 yajati-kha. saMbandhe-kha. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI [vidhipratyayasyAvazyakatA] *kimarthaM punavidhirAzrIyate ? vartamAnApadeziSvapyAkhyAteSu-bhAvanA tIyata iti darzitavAn bhavAn / ataH kiM vidhinA? tasya zIzcayaNaM svargayAgayoH sAdhya sAdhanabhAvabodhanAya; pravRttinivRttiliddhaye vA? sAdhyasAdhanasambandhastAvat AkADakSA-sannidhi-yogyatA-paryAlocanayA vartamAnApadezino'pyAkhyAtAt bhAvanAvagame sati bhavatyevAntareNApi . vadhim // pravRttirapi puruSecchAnibandhanA svargasya sAdhyatve, yAgasya sAdhanatvesvadhArite, yaH svargamicchet sa tasiddhaye prvrtetaiv| yastu necchet tasya vidhirapi kiMkuryAt ? na hyapravartamAnasya puMsaH vidhile pAzaM nidadhAtiH / rajvA vA bAhU bdhnaati| niSedhAdhikAre'pi surApAnabrAhmaNahananAde . pratyavAyasAdhanatvAvadhAraNAt tatparijihIrSayA nivRttirbhavati, na vidhitaH / yastu pratyavAyAnna bibheti, sa vidhAvapi zrute na nivartata eveti / tasmAt pravatti nivRttyorna kAraNaM vidhiriti tadarthamapi tadAzrayaNamasAMpratam // [vidhisvarUpavimarza:] kazcAyaM vidhirnAmetyetadapi na vidmH| nanu caahuHvidherlkssnnmetaavdprvRttprvrtnm| atiprasaGagadoSaNa nAjJAtajJApanaM vidhiH // * yadi bhAvanA AkhyAtArthaH puruSaprerikA, tarhi 'juhuyAt' ityAdi vidhipratyayasya kA AvazyakatA ityrthH|| laDAkhyAtAt // * jJAte'pyarthe rAjAjJAdinA pravRttidarzanAt // 1 sAdhanA-kha, nigaDe padaM-kha, 3 puruSo nivartateti pravRtti-kha Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 paJcamamAhnikam bADhaM zruto'yaM zlokaH / kintu ko'sAvapravRttapravartaka iti na jAnImaH; pravartakasvarUpe hi saMzerate pravAdukA iti // [pravartakasvaM kasyeti vimarzaH] ki liDAdiH zabda eva pravartakaH? tadvyapAro vA? tadartho vA niyogaH' ? phalaM vA svargAdiH ? zreyassAdhanatvaM vA?, rAgAdirvA ? pravartakasvarUpAnavadhAraNAdvidherapyanadhAraNamiti / / yattAvaduktaM ki vidhyAzrayaNeneti-tatrocyate- yadayaM sAdhanatvena yajerabhihito'nvayaH / . svargasya ca phalatvena sa eva mahimA vidheH / / vidhivacanamantareNa hi 'svargakAmo yajeta' iti *puruSalakSaNArthasvargakAmazabdaH, zuklo hotetivat syAt / tadA caikapadopAdAnalakSaNa pratyAsattisambandhanisargaghaTitapUrvAparIbhUtasvabhAvadhAtvarthasAdhyatAtikramaNa dUrAt svargasya sAdhyatvaM anyatropasarjanIbhUtasya kathaM kalpayituM zakyate ? tasmAdeSa viziSTaH sAdhyasAdhanasambandhaH vidhiprasAdalabhya eva bhavati, nAnyatheti vidhirAzrayaNIyaH / / vidherAvazyakatA .. kathaM punavidhirapya, sAdhyasAdhanabhAvaM bodhayati? itthaM bodhayati -~sa hi sprtyyprvrtksvbhaavH| na cApuruSArtharUpe byApAre * svargakAmapadasya bahuvrIhitvAt lakSaNayA puruSaH arthaH // * RtvijAM madhye zuklavarNaH hotuH yathA kvacit jJApakaH, tthaa|| * anyatra-kAmanAyAm // 8 sapratyayaH-jJAnAdimAn // - 1 viniyogaH-kha. . Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 nyAyamaJjarI puruSaH prayatnazata preryamANo'pi sapratyayaH prvrtte| pravartamAne'pi puMsi pravartakatvAkhyanijasvarUpa saMkocamAzaGakamAnaH vidhiH puruSAryasvabhAvaM svarga sAdhyatayA vyavasthApayati, yAgaM cAsya sAdhanatayeti / evaM zavabodhayato'sya pravartakatvaM nirvahati / / __ [ phalopadezamAtrAnna pravRttiH] yattu dazite'pi svargAdau phale na pravartate cetpuruSaH kiM vidhiH kuryA. . diti-tadapyuktam-na hi vAyvAdivat puruSasya pravartako vidhiH / vAyvAdiH khalu sapratyayamapi taditaramapi prvrtyti| vidhistu sapratyayasyaiva prvrtkH| sapratyayasya caitAvat pravartanaM, . yat . pratito'hamiti jnyaanjnnm| na ca phalamadarzayatA vidhinA 'sapratyayasyadRzaM jJAnaM janayituM zakyam / . phale tu dazite sati tadasya jJAnaM jnitmev| anena 'janitaM ceta jJAnaM pramANavRttena pravartita evAsau vidhinA purussH| AlasyAdinAnithitvena vA bahiHpravRtti paryantatayA cenna pravarteta-mA pratiSTa! vidhinA tu svakartavyaM kRtam, 'pravartito'hamiti jnyaanjnnaat| anyo hi pravartanAvagamaH, anyazca bAhyo vyaapaarH|| [vidhereva sAdhyasAdhanabhAvAvagamaH] evaM vidhivazAdeva sAdhyasAdhanabhAvadhIH / sA hi prathamanirvRttapreraNAjJAnapUrvikA || * sAdhyasAdhanAdyanavabodhe hi pravartakatvaM saMkucitameva bhavet // + baahyH-shaariirkNH|| ' puruSaH-kha, " pravartamAne'pi-kha, 3 sapratyayasya-kha, ' janite jJAne-kha, prajJapti-gha, pravartitaH puruSaH-ka, gha. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 95 'yajeta' iti preraNA pratIyamAnA sAdhyasAdhanasambandhamanava bodhayati' vidhau na nirvahatIti tatkRtastadavabodha ucyte| niSedhe ca 'na hanyAt' iti niSedhyamAnasya bhAvArthasyAnarthatAmanavabodhayan vidhiH na rAgataHpravartamAnaM pumAMsaM niroddhamutsahata iti vidheyavaniSedhye'pi tasyaiva vyApAra ityavazyAzrayaNIyo vidhiH // yazceSa paryanuyoga:-kimarthaM vidhirAzrita iti-sa tu khalu saralamatikRta iva lkssyte| na hi vayamadyakRtavidhimAzrayema, jahImo vaa| pratipattAro hi vayaM vedasya, na krtaarH| tatra ca savidhikAni 'yajeta svargakAmaH' iti prabhRtIni shruuynte| teSAM mImAMsyamAno'rtha iidRgvtisstthte| svargaH sAdhyaH, yAgaH sAdhanamiti / sa cAyaM vidhisAmarthyalabhya iti yuktaM vidherAzrayaNama* // [kasya pravartakatvaM yuktam , pa.lasya, tadjJAnasya dhA ? ] yattu pravartakasvarUpAnizcayAdvidheranizcaya iti-tatrApyucyate-phalaM tAvanna pravartakama, siddhysiddhiviklpaanupptteH| siddhasya phalasyApravartakatvaM siddhtvaadev| na hi yat yasyAsti, sa tadarthaM ytte| nApyasiddhasya kharaviSANaprakhyasya phalasya pravartakatvaM yuktam , adRSTatvAt / / . atha kAmanAviSayIkRtaM phalaM pravartakamiSyate-seyaM kAmanaiva pratikA . bhavati, na phalam / tasmAdrAgAdiH pravartaka ityAhuH // - * mAtApitRsahanebhyo'pi hi vatsalataraM zAstra puruSaM na kedA'pi vipralambhayedityayamaMzaH vidhizravaNena dRDhIkriyata iti vidhirAvazyaka iti sAram // 1 bodhayantI-kha. na phalam-kha, Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 nyAyamaJjarI [zreyassAdhanatvasya pravartakatvapakSaH] 'etadapi na pezalam / upajAta pravRddhatararAgasyA pi*kAmyamanopAyaparicchedamantareNa pravRttyanupapatteH na hi svargakAmaH sAMgrahiNImanutiSThati / tadvaraM zreya ssAdhanatvaM prvrtkm| loke'pi caivameva vyavahAro dRzyate / harItakyAdInAmArogyasAdhanatAM vaidyAcAryacodanAto'vagatya tadupayogAdA vAturajanaH prvrtte| tRptisAdhanatAmodanasya manyamAnaH tadbhakSaNAya bakSitaH pravartate-iti zreyassAdhanatvameva pravartakam // __ [vidhipratyayAdeH pravartakatvapakSa;] etadapi na caturasram-zreyassAdhanatvaM hyanavagatamavagataM vA pravartaka bhavet ? nAnavagatam , avyutpannasya pravRtteradarzanAt / yo hi harItakInAmArogyahetutAM na kutazcidadhigatavAn, nAsau tadarthyapi tAmupayuGakte / tasmAt tadvodhahetuH pravartakaH / sa ca dRSTa viSaye'nvayavyatirekAderapisaMbhavati, kiM tena ? adRSTe tu viSaye zreyassAdhanAdhigamaH zabdakanibandhana iti tadadhigamopAyaH "zabda eva pravartakaH / ata eva' zabdo'pi na svarUpamAtreNa pravartakaH, vaayvaaditulytvprsnggaat|. yadi hi pavana iva, pizAca iva, kunRpa iva zabdaH pravartako bhavet , anavagatazabdArthasambandho'pi zravaNaparavazaH pravarteta, na caivmsti| tasmAdapratItimupajanayataH zabdasya pravartakatvam // * ayamevAtropAtha iti nizcaya: upAyaparicchedaH / / zreyassAdhanatvabodhe hetuH vidhirUpaH shbdH|| * lddaakhyaataadeH|| 1 upanAta-kha, * bhukta-ka, ' ssAdhana-kha, zabda eva-ka. tadupAyAdA-kha. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 paJcamamAhnikam [liGAdeH pravartakatvaprakAraH] na ca nAma padapratItau vartamAnApadezakAkhyAtAtpadArthapratItau ca satyAM sapratyayo'pravartamAnaH kazcit dRzyata iti liGAdireva zabdaH pravartakAbhidhAnadvAreNa pravartako bhavitumarhati / zabdasya ca jJApakatvAt cakSurAdi kArakavailakSaNye satyapi pratItijanmani krnntvmprihaarym| karaNaM ca kArakaM ca na niApAraM svakAryanirvRttikSamamiti vyaapaarstsyaavshyNbhaavii| liGAdezca zabdasya na pratItijanmamAtre vyApAraH, kintu puruSapravRttAvapi, tathA'vagamAt / liGA arthA vagame sati pravRttiAta iti tatrApi liGavyApAraH prabhavati / sa cAyaM liGAdivyApAraH zadabhAvanAnAmadheyo vidhirityucyate / sa eva pravartakaH // [ bhAvanAyA dvaividhyam ] .. iha hi liGAdiyukteSu vAkyeSu dve bhAvane pratIyate-zabdabhAvanA, arthabhAvanA ceti // tatra arthabhAvanA tAvat dhAtvarthAtiriktaprayojakavyApArAtmikA dshitv| yo bhavanakriyAkartRviSayaH prayojakavyApAraH puruSasthaH, yatra bhavanakriyAyAH *kartA svargAdiH karmatAmApadyate, so'rthbhaavnaashbdenocyte| vyaakhyaatshcaasau|| . [bhAvanAdvayasvarUpam] yastu zabdagataH prayojakavyApAraH, yatra puruSapravRttiH sAdhyatAM pratipadyate, sA shbdbhaavnaa| tathA hya ktam ___* kartRtvaM cAnAzrayatvarupam / svargo hi yAgena bhavati // __1 nanu nAma-khaH liGarthA-kha. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 nyAyamaJjarI *'abhidhAM bhAvanAmAhuranyAmeva liDAdayaH' iti // liGantazabdazravaNe hi yathA yajyAdyavacchinnaM svavyApAra puruSo'dhiga. cchati, tathA 'tadanuSThAne prerito'ham' ityapi 'pratipadyate / tenAnuSTheyArthapratipAdana iva preraNAyAmapi zabdasya sAmarthyAt bhAvanAdvayapratipAdaka liDAdiyuktaM vaakymissyte| tataH puruSavyApArazvArthabhAvanA, zabdavyApArazca zabdabhAvanA'vagamyate / zabdavyApArAtmakatvAcca shbdbhaavnaashbdenaabhidhiiyte| anavagatA ca satI na kAryAGagamiti zabdena sA'bhi. dhiiyte'pi| taduktaM 'abhidhatte karoti ca' iti // . [zabdabhAbanAyA aMzatrayavarNanam ] nanu ! zabdabhAvanA'pi bhAvanAtmakatvAdarthabhAvanAvadaMzatrayamepakSata' eveti tadasyA darzayitavyama-ucyate-bhAvyAMze tAvadasyAH puruSapravRtti rupanipatIti uktmev| puruSapreraNAtmako hi vidhiH zabdabhAvaneti tatsAdhyA puruSapravRttireva tatra bhAvyatAM prtipdyte| karaNAMze tu tasyAH niyojyaviSaya samarpakapada vyApAro nivishte| yathA hi yajyAdinA svargAdirbhAvyaH saMpadyata ityarthabhAvanAyAmasau tatkaraNatAmavalambate, evamihApi niyojyapuruSapravRttiviSayAdyavagamAt saMpadyata iti tadabhidhAyakazabda. vyApArastatra karaNatAM pratipadyate / itikartavyAMze tu arthavAdapadavyApAro'syA avtisstthte| kevalaM vidhipadazravaNe hi sati na tathA pravartayitumutsahante 'zrotAraH, yathA arthavAdajanitabahuprakArakarmaprAzastyajJAnaparipoSita * anyAM-arthabhAvanAto vilakSaNAm / zabdavyApAratvAt tasyA 'abhidhAM' ityuktiH // + liGAdipadajJAnAdirUpaH / liGgavaNena hi 'ayaM mAM prerayati' iti manyate purussH|| 1 zabdasya-ka, 2 bhavyAMze-kha, 3 samarpaka-kha, anuSThAtAra:-ka. . Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 pazcamamAhnikam hRdayAH santaH iti arthavAdAH prvRttytishyhetvH| tena tadvyApAra itikartavyatAMzamasyAH pUrayatIti / / __ evaM niyojyavyApAro bhAvyaH, viSayAdisamarpakapadavyApAraH karaNaM, arthavAdapadavyApAraH itikartavyateti seyaM tryaMzA shbdbhaavnaa| saiva ca vidhiH|| [vidheH bhAvanAyAzca sambandhavarNanam] na ca *vidhervAkyArthAnandhayalakSaNo doSa AzaGakanIyaH; ekapratyayo pAdAnalakSaNayA pratyAsatyA tadanvitatvA vgmaat| Ahuzca(zlo-vA-vAkya-79) 'vidhibhAvanayostvekapratyayagrAhyatAkRtaH / dhAtvarthAt prathamaM tAvat saMbandho vyavasIyate' iti / / vidhirbhAvanAyAM puruSaM niyuGakte / yathA''ha. 'svavyApAre hi puruSaH kartRtvena niyujyate' (taM-bA-2-2-9) iti // tayoH kathamanvayaH syAt ? [vidheH prerakatvaprakAraH] nanu ca tvayaivoktaM dhAtvarthAt pUrvataraM tadbhAvanAyA vidhezca saMbadho'va gamyate / ekapadopAdAne'pi dhAtvarthastAvat prakRtyaMzAbhidheyaH / vidhibhAvane tu dve api pratyayAMzenAbhidhIyate iti / atazca *svacchaiva bhAvanA . * liGbodhyavidheH, AkhyAtabodhyabhAvanAyAzca vizakalitatayaivopasthitatvena, prakRtipratyayabhAvAdyabhAvAt AkAMkSAviraheNa kathaM tayorvAkyArthe'nvaya ityaakssepH|| + ekenaiva pratyayena liGtvena vidhiH, bhAkhyAtatvena bhAvanA cAbhidhIyate // svacchA--kevalA dhAtvArthAnanuraktA / / 1 takavitA kha. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 . nyAyamaJjarI vidhinA spRzyate, na vissyaadynurktaa| svacchA ca na prayogayogyA bhavati / yathA ca phalakaraNetikartavyatAMzaparipUrtiprasthitA 'prayoga'yogyA, na tAM vidhiH spRSTavAn / avidhispRSTeSu ca dhAtvarthakArakAdiSu kimiti sacetAH' puruSaH pravarteteti-ucyate yadyapi vidhiH anadhigatadhAtvarthAnurAgatayA svacchAmeva bhAvanAM ekAbhidhAnatvAt prathama mAkrAmati; tathApi tAdRzi tasyAM sapratyayapravarta'nAtmaka nijasvarUpanirvahaNamalabhamAno na tAvatyeva viramati, kintu pariNItabAlakanyako vara iva tAvadvilambamAnaH prasAritahasta Aste-yAvat sarvAGagasundarI prayogayogyA bhAvanA bhavati / Aha ca-(zlo.vA. vAkya-171) *'yadyapyaMzairasaMspRSTAM vidhiH spRzati bhAvanAm / tathApyazaktito nAsau tanmAtre paryavasyati / anuSTheye hi viSaye vidhiH puMsAM pravartakaH / . . aMzatrayeNa cApUrNAM nAnutiSThati bhAvanAm / / . tasmAt prakrAnta rUpo'pi vidhistAvat pratIkSate / . yAvadyogyatvamApannA bhAvanA'nyAnapekSiNI / / ' iti [bhAvanAyAH vAkyAthai anvayaprakAraH] ' sA hi vAkyAntaropAtamapyapekSate, prakaraNAntarAdhItamapi vAMchati / kRtivaddhAvalabhyamapi yAcate / arthasAmarthya gamyaM pramANamapi' spRhayati-'ityevaM vidha eSa zabdapramANamahimeti // * aMzaH-phalakaraNetikartavyatAbhiH / / * 'suveNAvadyati' ityatra arthasAmarthyAt puroDAzAyavadAnAGgatvaM labhyate / / tathA ca zabdArthAnAmAkAGkSA bahuprakAreNa zAmyati / / - ___1 praveza-ka, mAnAtmaka-kha, sa cet-kha, 5 sarvAMnu-ka, gha, mAkSipati tathAhi-kha, gamyamapi-kha, ' ityeka-kha, Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 paJcamamAhnikam sa cAyaM vyutpAdanakrama IdRzo vyAkhyAtRbhirupadizyate-'itthamasyAnvayaH, itthamasyeti / vAkyArthaH punarbhAvanAtmA'vagamyamAnaH ekayaiva buddhayA'nekajAtiguNadravyakriyAdyaGagakalApakalmASitatanuravagamyate tAdRzyakaiveyaM vAkyAdvAkyArthabuddhiH / yathAha-(zlo-vA-vAkya-327) 'bhAvanaiva hi vAkyArthaH srvtraakhyaatvttyaa| anekaguNajAtyAdikArakArthAnuraMjitA / / ekayaiva ca buddhayA'sau gRhyate citrruupyaa| padArthAhitasaMskAracitrapiNDaprastayA' iti / / - [bhAvanAyAH pUrNasvarUpam ] eka evAyamatidIrdhaH kramavikasvaraH sakalAGagaparipUritabhAvanAtattva viSayaH prtibhaasH| yathA hi sthAlyadhizrayaNAt prabhRti A nirAkADakSaudana niSpattere kaiveyaM pAkakriyA-salilAvasekataNDulAvepanadarvIvighadRnAstrAvaNAdyanekakSaNasamudAyasvabhAvA, tathA prathamapadajJAnAt prabhRti AnirAkAGkSavAkyArthaparicchedAdekaveyaM zAbdI pramiti: * / Aha ca 'padAt pramRti yA caiSA prajJA jJAtuvijRmbhate / . puSpitA sA padArtheSu vAkyArtheSu phaliSyati' iti kRtamativistareNa / / so'yaM vAkyArthaH bhAvanAnAmadheya kartRvyApAraH svargayAgAdi'rarthaH yastu vyApAraH "preSa rUpo liGAdervAcyaH kArye vA, taM vidhi saDigarante // ____ * bhAvanAyA akhaNDatvasaMpAdanAyAyaM klezaH vaNitaH // niSpattAve-ka. pratIti:-ka rukta:-ka, - 1 itthamasyeti-kha. preSaga-kha. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nyAyamaJjarI _ [zabdabhAvanAyAH vAkyArthatvavicAraH] __ tadetadananumanyamAnA anye pracakSate-yo'sau zabdabhAvanAkhyaH zabdavyApAraH zabdasya kAryo'bhidheyazca, tamabhidadhataH kurvato vA zabdasya vyApArAntaramasti, na vA? yadi tAvannAsti, tadeSa vyApArAntaranirapekSasvavyApAramivArthamapi vadatu, vizrAmyatu *vyaapaarklpnaa| asti cedasya tadabhidhAne vyApA.. rAntaraM, tadA'navasthApratIkAraH kshcidnvessnniiyH| na jAsau dUrAdapi lbhyte| bhUtaparispandavyatiriktavyApAranirAsazca pramANasAmAnyalakSaNe vistareNa kRtaH ityasau mArgaH ihApyanusaraNIyaH // yazcAsau vyApAraH kriyate cAbhidhIyate ca, sa ki pUrvamabhidhIyate, tataH kriyate? pUrva vA kriyate, pazcAdabhidhIyate? yugapadeva vA karaNA. bhidhAne iti // ___ na tAvat pUrvamabhidhIyate tataH kriyate--anutpannasyAbhidhAnAnu. pptteH| na hyajAte putre naamdheykrnnm| arthAsaMsparzI ca tathA sati zabdaH syAt // ata eva na yugapadubhayam , anutpannatvAnapAMyAt prytngaurvprsnggaacc| nApi kRtvA'bhidhAnam, diramyavyApArAsaMvedanAt / / [liGAdibhiH zabdabhAvanApratItyasaMbhavaH ] api cAyaM tapasvI liGAdiH pratyayaH satyapi gobRndArakatve katha. mamumatibRhantaM bhAraM vakSyati ? kartAraM ca tatsaMkhyAM cAkhyAsyati ? * vyaapaarH-shbdbhaavnaakhyH|| asau-anavasthAparihAraH // * gobRndArakaH-vRSabhazreSThaH // / ceda--kha. dhIyate-kha. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 103 bhAvanAmabhidhAsyate? zabdabhAvanAM ca kariSyati ? tAM ca vadiSyati ? iti durvaho'yaM bhAraH / / [zabdabhAvanAyAH vAnyArthe anvayAsaMbhavaH ] kazcAyaM zabdabhAvanAnAmadheyasya vidhervAkyArthe * bhAvanAyAmanvaya iti vaktavyam / / nanu ukta eva ekapratyayAbhidheyatvalakSaNaH saMbandha iti-na bama AbhidhAnikaH saMbandho nokta iti| kintu puruSavyApArAtmikAyA arthabhAvanAyAH pradhAnatvena vAkyArthatvAta, tadapekSyamANaphalakaraNetikartavyatAMza 'pUraNana' svargakAmAdipadAntarAbhidheyo'rthaH samanveti, gnntven| zabdavyApArastu tadapekSitamanyatamamapi nAzaM pUrayitumalamiti tatra na guNatAmavalambate / na ca dvayoH pradhAnayoH ghaTaH paTa itivadvA, pacati paThatItivadvA saMbandha uplbhyte|| * . [bhAvanayoH guNapradhAnabhAvasaMbhavaH] athArthabhAvanA zabdabhAvanAkhyavidheviSayasamarpaNena guNatAmavalambate ; vidhistahi vAkyArthaH, na bhAvanA, tasyA aprAdhAnyAt / ato bhAvanAdvayaM pratyayArtha iti na hRdayaMgamametat // - ekAbhidhAnAbhidheyatvaM ca na bhAvanayoranyonyasamanvaye kAraNam ; akSA:-pAdAH-mASA ityAdAvadarzanAt / / - * vidhivAcyArthabhAvanayA sAkaM kathamanvayaH ? * guNatvena tadaGgatvena // dvayoH-purUSavyApArazabdavyApArayoH // 1 pradhAnatvAt-ka, paripUraNena-ka. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nyAyamaJjarI [bhAvanAdvayasadbhAve na pramANamasti ] kiMca kasyAnurodhena dve bhAvane pratyayavAcye iSyate ? -ucyateliGAdizabdazravaNe sati kArye ca, preraNAyAM ca buddhirutpadyata iti / yadyevaM eka eva tAdRzo'sau liGarthoM bhvtu| tadekatvAcca na parasparasamanvayaH cintayiSyate / na ca pratyaye'pyatibhAra aaropyissyte|| [niyogavAkyArthavicAraH] nanu ! ekasyApi liGarthasya yadi zabda: kAryatvaM, preraNAM ca bravIti, tatastadavastha evaatibhaarH| kazAsAvekaH kAryAtmA, preraNAtmA ca tasyArthaH ? ucyate-yo liDAdipratyayAdavagamyate, yamabhivadato na tasyAtibhAraH, yatra na tavyatirekeNa pramANAntaraM kramate, sa *niyogo naamaavaakyaarthH| tathA hi- vRddha vyavahArataH zabdAnAmarthe vyutpattirityatra tAvadavivAda eva / vyavahAre ca vAkyArthe vAkyasya vyutpattiH, vAkyena sarvatra vyvhaaraat| tatra 'yajeta' ityAditiGantapadayukteSu padAntarANAmarthastAvadAstAm / AkhyAtArthe . hyavagate. tadAnuguNyenAsau sthaasyti| AkhyAtasya ca 'yajeta' ityevamAderarthaH parIkSyamANaH preraNA tmaka evAvatiSThate; yataH padAntarasannidhAne satyapi na prernnaabuddhirupjaayte| AkhyAtapadazravaNe ca sati sA jaayte| tasmAt tasyaiva preraNAtmako'rthaH / tatrApi tu juhotyAdidhAtvantaropajananApAyaparyAlocanayA dhAtostatpratItau vyabhicArAt, pratyayasya cAvyabhicArAt tasyaiva so'rtha iti gamyate // * tathA ca kAryarUpatvAt preraNArUpatvAcca niyogasya na gauravam // , 1 dvirUtpadyate matiH-kha, ziSyate-kha, 3 zabda-kha. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 paJcamamAhikam [vidhirUpaniyogasya liGarthatvam ] . kaH punarasAvarthaH ? yasmin sati 'niyukto'hamatra' iti pratipadyate puruSaH, so'saavrthH| sa eva vidhirityucyte| vidhau hi liGAdipratyayaM smarati pANiniH, na dhAtvarthe yAgAdau, na kartRvyApAre bhAvanAyAm / vidhizca nAma preraNAtmaka eva / ata eva vartamAnApadezikAkhyAtajanitapratItivilakSaNeyaM pratItiH 'yajeta' iti / atra hi praiSapreSyayoH sNbndho'vgmyte| 'anya evAyaM kriyAkartRsaMbandhAt praiiSapreSyasaMbandhaH // _ [akhyAtena preraNAyAH prAdhAnyenopasthitiH ] nana 'yajeta' iti kriyAkartRsaMbandho 'vagamyate ?-na bramaH nAva. gamyata iti; kintu preSapraiSyalakSaNo'pi saMbandhaH prthmmvgmyte| preSito hi kriyAM kartumudyacchatIti // .. nana! kriyAsaMbandhitayaivAsau preSyate 'yajatAM bhavAn' iti-satyam kriyAsaMbandhitayaiva pressyte| preSyate tu sH| preSyate cedayamanyaM tahi saMbandhaH / kriyAsaMbandhAttu ubhayasaMbandhitAmasya rAjagavIkSIravat avgmissyaamH| yathA gauH rAjJA ca saMbadhyate, kSIreNa ca-yA rAjasaMbandhinI, sA kSIrasaMbandhinI, yA kSIrasaMbandhinI; sA raajsNbndhiniiti| evamihApi puruSaH preSitena ca saMbhantsyate, kriyayA ca / yaH preSyate sa karoti; atha yaH karoti, preSyate sa iti // [preraNAyA atiriktatvam ] ____ nanu! nedamubhayaM bhavati-preSo'pi kriyeva / pravartanaM hi kurvana 'pravartayati' ityucyte| so'yaM kriyAsambandha eva bhavati / na tato'nyaH preyaMprerakabhAvarUpaH sNbndhH|| * pressitN-pressnnaa|| 1 kimanyazcAtra kriyAkartRsaMbandho-kha. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nyAyamaJjarI 'preSapraiSya saMbandha iti-syAdetadevam , yadi vAyvAdivat pravartane kartA liGAdiH syaat| 'prerito'hamatra':iti tu jJAnajanakatvaM vidheH prvrtktvm| sa eSa pravartanaM jJApayati, *na karotIti anya evAyaM kriyAkartRsaMbandhAt presspraissysNbndhH|| [jJAnasya kriyAvilakSaNatvam ] nanu ! jJAnamapi kriyaiv| tatkaraNe ca punarapi sa evAyaM kriyA..' kartasaMbandhaH-maivam-kArakajJApakayorbhedasya suprasiddhatvAt / iha ca yo'yaM yAgapuruSayoH kriyAkartRsaMbandhaH, tato'nyaM preSapraiSyasaMbandhamupadarzayituM pravRttAH smH| sa tato vilakSaNaH pradarzita ev| vailakSaNya'pi tasya yathAkathaMcit 'nAma kriyamANaM na vArayAmaH // [preraNAyAH prathama pratItiH] bhavatvayamanyaH praisspraissysNbndhH| sa tu prathamamavagamyata ityeSa kuto nizcayaH? uktamatra-'preSito'ham' iti hi viditvA kriyAyAM prvrtte| 'AcAryacoditaH karomi' iti hi dRshyte| 'yajeta' iti zrute 'niyukto. 'ham' iti prthmmvgcchti| tato yjte| tenAyamAdyaH saMbandhaH / pAzcAtyastu kriyaakrtRsNbndhH| tat yo'yaM liDArthaH prathamamavagamyate, praiSo nAma, sA preraNA, sa niyogaH, sa vAkyArthaH / / [vidhinimantraNAdInAM vailakSaNyam] nanu! vidhAviva nimantraNAdiSu liGaloTAvapi smaryete eva-satyam te tu preraNAyA evaupAdhikA avaantrbhedaaH| sama-hIna-jyAyoviSaya * pravartanamityanuvartate // + vidhinimantraNAmantraNAdhyeSaNAnAM preraNArUpatve'pi caturNA - pRthagupAdAnaM 1 preSapreSya-ka, tannAma-kha. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 107 eva prayogopAdhinibandhana eSa 'preSaNA dhyessnnaadibhedvyvhaarH| preSaNA tu srvtraanusyuutaa'vgmyte| taduktam 'pravartakatvaM tu zabdArthaH, sarvatrAparityAgAt' iti / sa cAyaM liGAdInAmarthaH praiSo "Nija vilakSaNaH pratIyate // [NijarthavailakSaNya liGarthasya] . nana ! prayojakavyApAre Nic vidhIyate / prayojakavyApArazca praissH| * preSe ca loDAdayo vidhIyante iti Nijartha eva loddrthH| tathA ca 'kuru, kuru' iti yo brUte, sa kArayatItyucyate-na-pratItibhedAt / anyA hi 'karotu' 'kuryAt' itipratItiH, anyA ca "karoti' 'kArayati' iti prtiitiH| prayojakavyApAro hi NijayaH, jJApakavyApArastu lingrthH| pravRttakriyAviSayazca prayojakavyApAro NijarthaH, ihatu *tadviparItaH / tatra hi kArya *pazyataH pravartanam, iha tu pravatitasya kAryadarzanaM iti mahAn bhedH|| ___tatra yathA kurvantaM kArayati, tathaivehApi preSaH pravartamAnaM prerayati, nApravartamAna sthAvaramiti / na hi vanaspatirucyate 'yajasva' iti-n-sthaavraaderyogytvaat| brAhmaNAdistu yaH preryate, asA, vapravRttakriya ev| na hi yajamAna eva 'yajeta' iti codyate, kintu apravRttakriya eveti sarvathA NijAdvilakSaNo lingrthH|| prapaJcArthamiti vaiyyAkaraNA api| tatra vidhiH hIne nimantraNaM jyaaysaa| AmantraNa sme| adhyeSaNaM jyAyasi yathAsaMbhavaM ityutsargaH // * apravRttapravartana hi vidhiH // na hyajJAtakArye nnicpryogsNbhvH|| * yAge pravRttaH yajamAnaH, pUrva tu na yajamAnaH // _1 preraNA-kha, 'liGartha-kha, kArayati-kha, Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyamaJjarI [ niyoge vyutpattipradarzanam ] Aha-bhavatvayaM vilkssnno'rthH| sa tu pramANAntarAvagamyazcet , tadupadarzyatAm ayamasAvevaMrUpa iti / pramANAntarAnavagamyazcet , kathaM zabdaikagocare tatra saMbandhavyutpattiH- ucyate-zabdaikagocarastu niyogaH, vyutpattizca tatra sUpapAdeva / yo hi 'yajeta' 'dadyAt' 'juhuyAt' iti liGAdibhyo vidhiH pratIyate, kathamasau liGAdI nAmagamya iSyeta ? vyutpati- . zcAsya vyvhraadvklpte| 'gaccha' 'adhISva' iti zrRNvan vRddhaH ceSTa. mAno dRshyte| ceSTA ca svAtmani pratikA'vagamapUrvikA dRSTA / . pratyakSadRSTe cAmrAdau sukhasAdhanatayA'nvayavyatirekAbhyAmavagate, tadanu- . smaraNAt *pravartamAnaH kasmizcidAtmAkUte samupajAte sati bhauti kaM vyApAra maarbhte| sa cAtmadharmaH Atmeva svasaMvedyaH || [AtmanaH svaprakAzatvam ] ahaMpratyagamyo hyAtmA; nAsau parasmai darzayituM shkyte| na ca na 'carcayituM zakyate / etAvatA nAnubhUyata iti 'na zakyate vaktum / paro'pi ttenmhNprtyyenaanubhvtyev| tathA'yamapi bhautikavyApAraheturAtmAkRtavizeSo na pramANAntaravedyo bhvti| na ca na vedyate, tatsaMvedane sati ceSTAyA dRsstttvaat| tasmAtparamapi 'gaccha' 'adhISva' iti zabdazravaNe sati ceSTApannaM dRSTvA tasyApi tAdRkpreraNAvagamo'numIyate / sa ca zabdAntarazravaNe satyapya dRzyamAnaH, liGAdizravaNe ca sati dRzya 'mAnaH tadartha evetyanvayavyatirekAbhyAmavagamyate itIyatIyaM vyutpattiH // __ * pravartamAnaH-ityetadanantaraM 'prathama' iti pUraNIyam // vishessH|| akUtaM-abhiprAya darzayitu-ga, 'zakyate-kha, ____1 sa tu-kha. * ceSTA yadvantaM-kha, . ' napAsya daryate-gha, satyapi-kha. . Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamAmahnikam 109 tadetadAtmapratyakSam / liGAdizravaNe sati preraNAvagatiH bhavati, prathamazrutAcca liGAderasau na bhavati / na ca pramANAntareNa so'rtho darzayituM zakyate, 'kuryAta' ityasyArthaH kuryAdityanenaiva pratipAdyate, na 'prakArAntareNetyevaM vyutpattau saMbhavantyAmapi yairagRhItasasbandha eva liDAdiH svarUpasAmahnaiva preraka iSyate, te'tyantabhIrava ityupekssnniiyaaH|| [liGAdinaiva niyogapratItiH] nanu ! yadi liGAdivyatirekeNa nAnyato niyogo'vagamyate, kathamasau *niyogazabdAta pratIyate ? kathaM vA niyozabdasya nAmno'pyarthaH pramANAnta ra gocaraH syAt ? .. - ayi sAdho ! na niyogaH nipUrveNa yujinA ghanatena bodhayituM zakyate / vyavahAramAtrametatsvarUpamAkhyAtumAzrIyate; yathA tu 'yajeta' ityevamAdibhyaH zabdebhyaH so'vagamyate, tathA nAnyatA ityata eva na pramANAntara gocaro dharma ityAhuH / / "liGartho hi niyogo vaakyaarthH| sa eva dhrmH| sa ca na pramANAntaragamya iti|| . . [niyogasyaiva prerakatvaM,kAryatvaM ca] 'nanu ! liGarthaH preraNAtmako'yaM vyAkhyAtaH kAryAtmA cAyamanuSTeyo dhrmH| sa eva ca vAkyArtho yuktH| kArye'rthe vedasya prAmANya * 'niyogaH' iti nAmapadAt // + anyataH-'yAgaH' ityAdipadena // 1 pramANA-kha, rA-kha, vyApAraH kAryamAcaSTe yo-kha. 3 liDdharmo hi-kha, na ca-kha, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 . nyAyamaJjarI miti hi miimaaNskaaH| tasmAt punarapi bhATTapakSavat dvayamApatatiprerakazca vidhiH, kAryarUpazcAnuSTheyo'rtha iti-* sukhaidhito' niranusandhAna ivAyuSmAnevaM vyvhrti| na hyanyaH prerakaH, anyazcAnuSTheya ityuktam / niyoga eva prerakaH, niyoga eva cAnuSTheyaH // [prerakatvakAryatvayoravirodhaH ] *kathaM dvarUpyamasya zabdo vadatIti cet-maivam-prerakatvamevazabdArthaH; ArthaM tu kaarytvm| yato vidhirevAnuSTheyatayA'vagamyate 'AcAryAjJAM karomi' 'rAjAjJAM karomi' iti // kimarthaM tarhi viSayAnuSThAnamiti cet-na hyAjJA ghaTAdivat svarU-. peNa kartuM zakyA, api tu viSayadvArakaM tatsaMpAdanam / 'kamaNDulaM bibhRhi' ityAcAryeNAjJaptaH kamaNDulaM bhRtvA''cAryAjJAM kRtAM mnyte| 'kaTakaM gaccha' iti rAjJA''ptaH kaTakaM gatvA rAjAjJAM kRtAM manyate / so'yaM niyoga', evAnuSTheyaH // nanu ! 'rAjAjJayA karomi' ityapi vyapadezo dRshyte| sacAnanuSTheyA mevAjJAM drshyti-maivm-ttraapyaajaivaanussttheyaa| preSANAbhiprAyeNa tRtIyAnirdeza ityevaM kecit // [niyogasyaiva zAbdasvam ] anye tu zAbdaM kAryatvaM niyogasya, prerakatvaM tvarthAdityAcakSate // anuSTheyatA hi tasya nijaM ruupm| svasiddhaye sa tu niyojyaM niyujAnaH preraka ityucyte| tadidaM kAryatvaM aparityaktaprerakabhAvamasyAva * azikSitaH alasa iti nrmoktiH|| + ananuSTheyAM-anuSTheyabhinnAm // 1 sukhazAyito-kha, kathamasya dvarUpamanye vadantIti-kha, cAnu TheyA-kha' Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhikam 111 gamyate / prerakatvaM cAparityaktakAryabhAvamityanyataradatra zAbdaM rUpaM, anyataraccArya rUpa miti na bhATTairivAsmAbhiH pratyaye gururbhAra aaropitH|| [niyogasya viSayAdhikArAdikathanam ] - sa cAyaM niyogaH pratIyamAnaH 'yajeta svargakAmaH' ityanubandhadvayAvacchinnaH pratIyate / *yajyAdinAsya viSayAnubandho dhAtunocyate / 'svargakAmaH' ityadhikArAnubandhaH pdaantrennaapyte| tatra ca svargakAmasyaivAdhikAro nirvahati / yadi bhAvArthasya svarga prati sAdhanatvamavagamyate; evaM tahi svargakAmenavAsau kRto bhavatIti svargakAmapadAnvaye prAktana eva mArgo'numantavyaH, na punaH svargAdiphalapradarzanapUrvakaM vidheH pravartakatvam , asvaatntryprsnggaat| na hIdRzaM zAstrasya dainyam-yat phalaM vinA puMsaH pravartayituM na shvnotiiti| anyathA 'yAvajjIvaM yajeta' ityAdAvapravartakaM zAstraM syAt / / - [ niyogasya phalazeSatvAbhAvaH ] ki 'yAvajjIvaM' ityAdicodanAH phalazUnyA eva ? omityucyate / na hi vidhiH phalamAkAGakSati, api tu niyojyaM, viSayaM ca-kasya niyogaH ? kutra niyogaH? iti| te ete ubhe apyAkADAkSe pripuurnne| tatra-jIvato niyogaH, yAge ca niyoga iti| ataH paraM phalakalpanaM. puruSabuddhiprabhavaM bhavati, na shaastriiym| kAmAdhikAre tu niyojyataiva anyathA svargakAmasya nopapadyata iti svargasya sAdhyatvamabhyupagatam, na * yajyAdinA dhaatunaa-itynvyH|| * asvAtantryaM-vidheH phalazeSatvam // 1 rUpa-kha, paraM-ka. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nyAyamaJjarI punarvidheH phlaarthtvaat| ata eva na tatra vaidhI pravRttiH, lipsayaiva prvRtttvaat| Aha ca *tasya 'lipsA'rya lakSaNA' (ja. sU. 4-1-2) iti / sAdhyasAdhanamAvapratipAdanaparyavasito hi tatra vidhivyApAraH, na prayogaparyavasita iti // [zyenAderadharmatve kAraNam ] ata eva shyenaaderdhrmtvm| tatra hi 'abhicaran' iti zatrA zatraM vaidikenopAyena jighAMsuradhikArI darzitaH tsy| na tatra zAstra' prvrtkm| jAnAtyevAsau 'mayaitat kartavyam , upAyaM tu na veda' ityevm| upAyamAtramasyopadizyate zyenaH / 'zyanaM kuru' iti tu na vidhiH prabhavati, jighAMsAyA eva tatra 'prvrtktvaat| ataH zyenAderadharmatvAt tadvyudAsArthapadopAdAnaM 'codanAlakSaNo'rtho dharmaH' (jai-sU-1-1-2) iti / / kAmAdhikAreSu hItikartavyatAMze zAstrIyA prvRttiH| yathoktaM*'kratvartho hi zAstrAdavagamyate' (zA-bhA-4-1-2) iti / bhAvArthamAtrasya hi karaNatvamavagatam / itikartavyatAMzastu na karaNatvAvagatiyelAyAmupanipatita iti tatra lipsAyA abhAvAt zAstrameva pravartakam / / * tasya-svargAdeH lipsA arthlkssnnaa-vstusvbhaavnibndhnaa| tasya kimartha vidhirityatrAha-sAdhyetyAdi / prayogaH-pravartanam // tUpakArakaH arthaH, itikartavyatA // zatrA-zatRpratyayena // $ ataH-kAmanAyA apravartakasvAt / na hi zyenaH kAmyakarma // 1 lipsA-kha, zAstra-ka, 3 dizyate-kha, pravRttatvAtU-kha.. 0 kAraNa-kha, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 pazcamamAhnikam [agnISomIyAdihiMsAyA adharmatvAbhAva :] - ata eva agnISomIhisAyA naadhrmtvm| 'na hiMsyAt sarvA bhUtAni' iti niSedhaH sAmAnyazAstram / sAmAnyazAstraM ca vizeSazAstrakroDIkRtaviSayaparihAreNa pravartata iti agnISomIhiMsAyAH zAstrIyatvAt na niSedhavidhiH anarthatAM bodhayediti // ___ nanu ! zyene'pi zAstrIyA prvRttiH| pravartakatvaM hi vidheH svarUpaM pramANAntaravilakSaNam / nAnvayavyatirekavatsAdhyasAdhanapratItimAtraparyanto hi vidhivyApAro bhavitumarhatIti sarvatra vidheH prayoktRtvAnapAyAt / eva mevaceyaM 'pravRttiH zyenena yajeteti // ucyate-'pravatito'haM' iti jJAnajananaM vidheH prerakatvam / tata satyaM sarvatra tulyaM kiraNe ca zyene, itikartavyatAyAM agniissomiiye| bAhye tu pravRttilakSaNe bhautike vyApAre yatra lipsAdi prakArAntaramasti, tatra bhavatyapi vidheH prayoktRzaktirudAste, pazupuroDAzaprayAjavat / tatrodAsIne vidhau niSedhazAstra mavatarati 'na hiMsyAt' iti || [zyenajyotiSTomAdevailakSaNyam] . yadi tu sarvatraiva prayoktRzaktirudAsInA bhavet , tadA jyotiSTomAnna viziSyata zyenaH; zAstrIyAyAM pravRttI agnISomIya 'iva' niSedhazAstrasyAnavakAzAt // * tathA ca phalabhUtA hiMsA iyenaadau| agnI pomIyAdau tu itikartavyatAyAm / itikartavyatAviSayakapravRttistu zAstrAdevetyubhayovailakSaNyam // pratIte:-ka-gha, mudAharati-ka. niSedhavat-ka. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAyamaJjarI jyotiSTome'nullaMghitaniSedho'dhikArI, svargasyAniSiddhatvAt / zyene tu hiMsAyAH pratiSiddhatvAt utkrAntaniSedho'dhikArIti cetamaivam-adhikAridazAyAmapi bhavanmate vidheH prayoktRtvAnapAyAt na niSedhazAstramavakAzaM labhata iti zyene'pi nAvadhIritaniSedho'dhikArI syAt // . nanu ! na vidhiH phale prayojyaM prerayati 'phalaM kuru' iti| karmaNi.. tvenaM pravartayati 'yajasva' iti / tenAdhikAridazAyAmapratihato niSedha. zAstrAvakAzaH-AyuSman ! . asmatpakSamevA' shrito'si| phale cenna pravartayati vidhiH puruSa, phalAthitvAdevainamupAye pravartamAnaM tatrApi na preryet| upAyAnabhijJasya tu upAyameva darzayat / yAvadaprAptaM hi vidhe vissyH| taduktaM-'jAnAtyevAsau mayaitat kartavyaM, upAyaM tu na veda' iti| pratItirapIyamIdRzI 'abhicaran yajet' iti / 'yadi tvaM zAstrI yenopAyena vairiNaM hantumudyataH, zyenena jahi, zyenastavopAyaH' ityarthaH / tadalamatiprasaGagena // kAmAdhikAreSu tAvat na phalAkAGakSI vidhiH| phalaM tvadhikAre heturiti sthitam // [niSedhasthale vidhyarthaH] *pratiSedhAdhikAre'pi pratyavAyo na kalpate / niSedhyAdviSa yAdeva lbdhtvaaddhikaarinnH|| * zyenavidhiH na pratyavAyaM bodhayati, 'na hiMsyAt' iti niSedha eva zyenasya pratyavAyarUpatvaM vadati // ___1 sthito'si-kha, 4 niSedhyaviSa-kha. tvazAstrIyopAyo na vairiNaM hantumupAyaH-kha, Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 'paJcamamAhnikam tatrAsau kalpyamAno'pi nrkaadiphlodyH| avaidhatvaM prapadyeta na hyAkAGakSedRzI vidheH / / vidherapekSe dve eva niyojya viSayau prati / tatpUraNena tRptastu na vAMchati tato'dhikam // niyojyastAva detAvAn kruddho'rihananodyataH / viSayastannivRttizca niyogo yatra gamyate // [niSedhasthale nirvAhakramaH] 'nana ! etAvanna vibadhyAmahe niSedhavidhaH ko viSaya iti / 'bhAvArthAH karmazabdAstebhyaH kriyA pratIyeta' (jai-sU-2-1-1) iti sthite nArthastAvat pUrvAparIbhUtatvAbhAvAt na vidheviSayaH, ananvitAbhidhAnAcca / na hi no'nantaraM liGavibhaktiH zrUyate, api tu hnteH| hananamapi na vidhe. viSayaH, tasya dharmavaprasagAt , naJprayogasya vaiyrthyprskteH| hanane ca puruSasya svataH prvRtteshc| naviziSTo'pi na hantyartho'sya viSayaH, tayovizeSaNavizeSyabhAvAbhAvAt / / yuktaM dadhnA juhotIti home ddhynurkttaa| hanteH svarUpanAzAttu na naarthAnuraktatA // * puruSaprayalo'pi na kevalo vidheviSayaH, svatAssiddhatvAt / nApi natrarthAnuraktaH, 'kutrApi naarthasya vishessnntvaanupptteH|| * adhikaM-pratyavAyahetutvam // " yAgAdivat kriyApratItestatrAbhAvAt kiM viSayakastatra vidhiH ? * dhAtu vidhipratyayArthayormadhye kathaM najarthasya nivezasaMbhavaH? hananasya dhaMsarUpasya nathai evAnvaye vastuna unmajanameva prApnoti // 1 viSaya-ka, 'devAnyaH-ka. ' tatrApi-kha, Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 nyAyamaJjarI [na hiMsyAdityasya paryudAsatvAsaMbhavaH] athAyamabrAhmaNAdinyAyena hantau paryudaste bhAvArthAntare niyogaH kalpyate-'na hanyAt' iti ko'rthaH ? anyat kimapi kuryAditi; tahi kiM tadbhAvAntaramiti na vicArayituM zakyam / yatkiMciditi cetna-tasya svatassiddhatvena 'vidhyanarhatvAt / avazyaM jIvana pumAn . kiMcita karoti, paThati, gacchati, bhaGakte ca || atha viSayAMzaM parihRtya pramANAMze naJ nivizate, sA hi pravartamAna pumosaM ruNaddhi, yaddhanyAt tanneti--tadapyanupapannam-anvitAbhidhAnena vidhivibhakterhantinA'varuddhatvAta / preraNazaktisvabhAvo vidhiH sthitaH / yastu niSedhAtmA nan' pArzve sthitaH, tatra na vidhiH sNkraamti| saMkrA- . ntAvapi najazca saMbandhe sati vidheH svruupnaasho'vgmyte| svabhAno hyeSa naJaH, yadayaM yena yena saMbadhyate tasya tasyAbhAvaM bodhaya tiiti| ato vidhisaMbandhe nA iSyamANe etAvAn vAkyArtho'vatiSThate hananavidhi - stiiti| tatazca hananasya 'vidhitvaM ca syAt // [niSedhavAkyArthasiddhAntaH] atrocyate-- 'dadhnA juhoti' iti homasya vacanAntaracoditatvAt 'vidhivibhaktizakti rupapadaM saMkAmatIti yathA vaNitaM, evamihApi hanane svataH pravRttatvena vidhivaiphalyAt nanazca zrUyamANasyAnarthakyaprasaGagAt vidhAyikA zaktiH narthameva spRzatIti kiM neSyate? pratyayAnAM prakRtyA sAkamanvayasya prathamameva prtiiteH|| * hananasya sAkSAdvidhinaivAnvayAt // 1 vidhyAnarthakyAt-kha, / niSiddhatva-ga, vidhi-kha. teneti-ka-gha. tmnH-k-dh| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 paJcamamAhnikam nanu ! uktamatta 'bhAvArthAH karmazabdAH' iti| tala dadhyanurakto homa eva vidhIyata iti phalato dadhi vihitaM bhavati, na prmaanntH| iha tu naastadupamardasvabhAvatvAt saMsargo dadhyAderiva kalpate / / ___maivam-nivRttimeva kurvan vizeSagIbhavati / seyaM na pahite hantau zrute hanananivRttirgamyate / yathA siddharUpa'dadhyanupraveze'pi na homasya sAdhyamAnA'vasthA nivartate, tathA najanuviddhahantyarthAvagatau na puurvaapriibhaavbuddhinivrtte| na hyabrAhmaNavat 'na hanyAt' iti siddharUpabuddhiH / so'yaM hanananivRtirUpaH pUrvAparIbhUto'rtho vidhiviSayo bhavati / / [prakArAntareNa niSedhavAkyArthaH] athavA vimatyarthena nana, sNbhnsyti| zuddhasya liGAderarthaH pravartakaH, na pahitasya tasyArthI nivartaka iti zabdazaktirevaiSA vA'paryanuyojyeti / / . . yattu sAkSAt namo'nantaraM vidhivibhaktiotyayate, tat tasyAdhAtutvAt dhAtoH pare tiGAdayaH pratyayA bhavanti, nAnyasmAditi / yogyatayA tu naarthena tasya sNbndhH| na ca tatrAyamartho'vatiSThate hananavidhi - stIti / kintu najhunahito vidhiraudAsonye puruSa niyuGaste / tadavacchedakazca hantiH, anyathA sarvakriyaudAsInyaM pratIyatetyalamativimardaina / niSedhavidherapi siddho'nubandhadvayayogaH // * pravRttivat nivRttarapi kriyArUpatvAt // * tatra payudAsAnAzrayaNAditi hetuH / / * hananasya vidhitvaprasaktiM pUrvokto vArayati-na cetyaadinaa|| 6 avachedakaH-avadhiH, audaasiinyprtiyogii|| viSayAnubandhaH, adhikArAnubandhazca dvayam // tayAnu-ka, saMpatsyati-kha, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nyAyamaJjarI [ niSedhasthale phalavimarzaH evaM niyogavyApAre samApte phalakalpanA / nRbuddhiprabhavaiva syAt ataH sApekSatA bhavet / / kathaM naro nivarteta 'pratyavAyabhayAdvinA / mA nitiSTa vidhinA tAvaduktaM nivartanam / / pravRddhatararAgAndhaH pratyavAye'pi kalpite / na nivarteta ityevaM kiM vidherapramANatA / / phalaM bhavatu mA vA bhUt puruSo'pi pravartatAm / mA pratiSTa vA sve tu *nAstyarthe khaNDanA vidheH / / pravartanAvagAmajanane hi vidhivyApAra ityasakRduktam / tata cAsya ma kiMcidvaikalyama / / [phalAbhAve'pi vidhisaMbhavaH] nanu! vidheH phalApekSA nAsti cet, ki tahi azrUyamANaphaleSu vizvajidAdiSu svargAdiphalaM kalpyate ? anabhijJo devAnAMpriyaH-na tatra vidheH phlaapekssaa| na ca phalaM tatra klpyte| . kintu azrUyamANatvA dadhikArAnubandhasya, niradhikArasya ca vividhitvAnirvAhAt adhikArAnubandhaH klpyte| tatra sarvAn pratyaviziSTatvAt svargakAmaH codanAzeSabhAvena niyojyaH klpyte| na ceyaM pauruSI kalpanA, zrutyekadezaH sa iti hi tdvidH| tadiyamadhikArAnubandhakalpanA, na phalakalpanA iti so'ya. manubandhadvayAvacchinno niyogo vAkyArthaH / / * vidheH sve arthe khaNDanA tu nAsti / / 1 pratyayApAyato vinA-ka, klalyam- ke, kiMca-kha, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 paJcamamAhnikam [niyogasyaiva prAdhAnyam ] , vAkyArthatvaM cAsya pradhAnatvAt / anyo hi yajyAdirartho'vagamyamAnaH tadanupravezena pratIyata iti guNo bhavati / niyogastu svamahimAkSiptadRSTopakArAnekakriyAkArakakalApopabaMhitasvarUpaH pratIyata iti praadhaanymvlmbte| kArya ceta pradhAnamucyate niyoga eva *kAryam / phalaM cet pradhAnamuyate, tadapi na siddham , api tu saadhym| sAdhyatvaM cAsyA niyogAdhInamiti niyoga eva prdhaanm| puruSastu niyojyamAnavAdapradhAnamiti || [niyogasya caturvidhatvam ] ___ evaM niyoga eva pradhAnatvAt vaakyaarthH| sa ca pratItibhedaparyAlocanayA caturavastha ucyte| 'utpattividhiH, viniyogavidhiH, prayoga vidhiH, adhikArividhiriti / / utpattividhiH 'agnihotraM juhoti' iti; agnihotrAkhyakarmasvarUpotpAdavyatirekeNArthAntarAnavagamAt // viniyogavidhiH 'dadhnA juhoti' iti, utpattividhitaH pratipanne "bhAvArthe' tatra dadhyAdiguNaviniyogAvagamAt / / ___ adhikArividhiH 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' iti; nirjAte karmaNi tatrAdhikRtasya puMsastato'vagamAt / / kaa| phasape toyAna ta / loka *vastutastu niyoga eva vyavahArasiddha tu kArya gauNam // + asya-phalasya // 1 utpattividhi:-kha, bhAve'rthe-kha. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nyAyamaJjarI prayogavidhistu yaH kramaparyantaM prayoge padArthA navagamayati / ayaM cAdhikAravidhereva vyApAra vizeSa iti tadevAsyodAharaNam 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' iti // kvacidekasminneva vAkye rUpacatuSTayaM vidheravagamyate, na tatra pRthgudaahrnnmpekssyte| yathA 'etasyaiva revatISu vAravantIyamagniSToma sAma kRtvA / pazukAmo hyetena yajeta' iti|| ___ [niyogasya rUpAntarANi anyAnyapi niyogasya rUpANi vyApArabhedAdavagamyante / sa hi bhAvArtha.. sidhyarthaM tatsamarthamarthamAkSipatIti tatprayojaka ucyte| yathA mANavakastha.. syAdhyayanasyAcAryakaraNavidhiH* // kvacidanyAkSipte vastuni labdhe sati tatrAprayojako vidhirbhavatiyathA krayaniyuktakahAyinyA lAbhe sati, na pAdapAMsugrahaNArtha anyAmekahAyanImAkSipati vidhi riti| prakaraNapaThitapadArthapaTalapari grahAca grAhaka iti vidhirucyte|| kvacit prakaraNapaThitasyApi tenAgRhItasya dvAdazopasadAdeH prakaraNAdutkarSadarzanAt ata eva niyogagarbho viniyoga ityaacksste|| - * 'saMmAnanotsarjanAcAryakaraNa' ityAdinA AtmanepadaprAptyA 'aSTavarSa bAhmaNamupanayIta', tamadhyApayIta' iti AcAryakaraNaM vihitam / taJcamANavakasyAdhyayana mantarA na saMbhavatItyArthAdadhyayanalAbhaH // saptamaM padamabhigRhNAti' iti saptamapadAtpAMsu gRhItvA havirdhAnazakaTAkSamAjanaM vihitam // * dvAdazopasattA'hInasyeti zravaNe'pi, 'tisna upasrado bhavanti' iti vacanena upasattrayasya prAptiH // 1 nAmavagama iti-kha, gahazca-kha. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamamAhnikam 121 kvacidviniyojakazrutyAdipramANavirahe'pi pazvekatvAdyupAdAnaM zeSIkurvannupAdAyaka ityucyte| 'pazunA yajeta' iti vibhakyA hi prAtipadikArtho viniyuktH| tatsthaM tvekatvaM uktameva, na viniyuktaM, 'ekena' ityazravaNAt pazurupAdIyamAno na saMkhyArahita upAdAtuM shkyte| zrutasaMkhyAparityAgakAraNAbhAvAcca ekatvaviziSTaH pazurupAdIyata ityupAdAnatazeSIkRtamekatvam // [ niyogavAdopasaMhAraH] vakRtastu sauryAdividhiH prAkRtamitikartavyAtAjAtamAkarSazco daka ityucyate / tadidamekasyaiva bhagavato liGarthasya prayoktRzakti-khacitA'. tmanaH pracuravyApAravaicitryamupadarzitamiti alamanayA mahAmatimAnasavatyA miimaaNsaarthkthyaa| so'yamIdRzo niyogo vAkyArthaH // - tasya dvAdazalakSaNyAM tattadrUpaM* prakAzitam / .. tanneha likhyate'smAbhiH granthagauravabhIrubhiH // diGamAtraM tvetadAkhyAyi niyogasya yathA''gamam / amuSmannapi vAkyArthe vivadante manISiNaH // __ [niyogavAkyArthanirAsaH] liGAderavagamyamAnaH kAryarUpaH preraNAtmA ca vAkyArtho niyoga ityuktm| na cAsAvevaMrUpo'pi paridRzyamAna bhAvArthAdi vyatiriktosvagamyate / / kriyaiva tAvata kAryAtmA, preraNAtmA phalAthitA / pratIyate tato'nyastu niyogo nobhayAtmakaH // ____ * vAkyazAstraM hi mImAMsAzAstraM niyoga nirUpaNa eva paryavasyati // 1 veditA-kha, tmako-ka, bhAvanAdi-kha, Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAyamaJjarI nanu ! anya eva kriyAkartRsaMbandhAt preSapraiSyasambandho hi drshitH| na yukto'sau|| kuryAdityAdizabdebhyaH kriyAdivyatirekiNaH / nArthAntarasya saMvittiH kasya cit preraNAtmanaH // . [niyogasyAtiriktatvanirAsa:]. kimidAnIM 'karoti' 'kuryAt' ityAdi ca tulye ete pratipattI ? abhinavamidaM shbd'jnytv'maayussmtH| na bamo na bhinne ete pratipattI iti / 'karoti' iti pravRttakriya ucyate, vartamAnakAlAvacchinnazca / kiM tvasau preSaH tato'vagamyamAno'pi prerako na bhavati, na ca kArya iti brUmaH // . nanu ! prerakatvenaivAvagamyamAnaH kathaM prerako na bhvet| etadevAsya preSatvam, yat prerakatvam-satyam-prerakatvenaivAsau gamyate / *na tvasau tathA bhvti| jyavahAramAtrametat 'rAjAjJayA karomi' iti ! * kAryatvamapyasya prakriyA mAtra 'rAjAjJAM karomi' iti // [ phalasyaiva prerakatvaM, na niyogasya ] . . AjJA hi nAma naivAnyA' saMpAdyatvena gamyate / / nAnuSThAturiyaM buddhiH AjJA saMpAdyatAmiti // evaM hi yasya kasyApi pravarteta sa AjJayA / na ceha dhAlonmattAdivacanAt "phala varjitAt / / satyapi preraNAjAne pravartante sacetasaH / bhayaM nAzaGakyate yasmAt phalaM vA'pi samIhitam / / * vAstavikaM prerakatvaM tu tasya nAsti // 1 vyutpattimattva-kha, kriyA-kha, 3 nya-kha, 4 yatna-kha. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 paJcamamAdikam tathAvidhasya rAjJo'pi nAjJA'nuSThIyate jnH| *vartamAnApadeze'pi phalaM yatrAvagamyate / / tatra pravartate lokaH liGAdiSvazruteSvapi / bhavatyArogyasaMpattiH bhuMjAnasya harItakIm / / tatkAmo bhakSayecceti ko vizeSaH pravartane ? anvayavyatirekAbhyAM tdevmnumnyte| prerakatvaM phalasyaiva na niyogAtmanaH punH|| [vede phalasya pravartakatvAsaMbhavazaMkA] - tatraitat smAt-loke bhavatu phalArthitvAt pravartanaM, ArirAdha. yiSate', prera kAtizayAnuvartane vA tasya pAraMparyeNa phalahetutvAt / vede tu vakturabhAvAt preraNAvagamAdeva prvRttiH|| .' unmattavAkyAdapi liGAdiyuktAt na preraNAvagamo nAsti ? bhavannapi 'doSa'darzanAt upekSyate, unmatta evaM pralapatIti / vede punaH 'yajeta' ityatra preraNAvagamAt parityAgakAraNAbhAvAt tata eva pravartanam / pravarta nAbhAve'pi na vedasyAprAmANyam, pramANavyApArasya tena 'nirvati tatvAdityuktam // . [vede'pi phalasyaiva pravartakatvam ] ucyate-vede'pi vktaa'sti| tadAzayavazena tatrApi phalArthinAM pravartanamiti saMbhavadapIdamuttaraM nAcakSmahe, kthaantrprsnggaat| kitvidaM. brUmaH-preSaNAvagamAdeva pravRttisiddhau svargakAmapadaM bAdarivadanyathAvyAkhyAya pm| * laDAdiprayoge'pi // * phalasya karmazeSatvaM nAstIti bAdarermataM pUrvamImAMsAyAM (3-1-3) nirU pitam / tena phalasya prAdhAnya siddha miti tajjJAnameva pravartakam / / 1 ArAdhayi yate-kha, kA-kha, 3 phalA-kha, pravarti-kA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nyAyamaJjarI tAm / adhikArAnubandhAbhidhAne puruSa vizeSaNamAtrametat bhavatu, kiM svrgsaadhyktvklpnyaa| *vizeSaNatvamevAnyathA,na nirvahatIti cet AyAtaM tahi phalasya sAdhyatvam / taccet sAdhyatvenAvagamyate, tasyaiva sAmarthyasiddhaM lokAnuguNamavyabhicAri ca pravartakatvamutsRjya na preraNAvagamasya tadvaktumarhasIti / / niyogAdathaniSpattiH phalasyetyabhidhIyate / phalaM pratyaGagabhUtatvAt avAkyArthatvamApatet // [vidhyarthasya phalArthatvAt , vAkyArthadvayApatti:] nanu ! vidhyartho na bhAvArthavat phale karaNaM, yenAsya tadaGagatvaM syaat| AkSepakatvAttu tasya phlaarthtvmucyte| prayoktRtvaM hi tasya nijaM rUpamyadyevaM bhAvArtha eva sAdhyo bhvtu| vidhyarthasya tu kiMmanuSTheyatvamucyate ? so'pi bhAvArthasiddhayA saMpadyate, 'kRto mayA svAminiyogaH' iti vyavahArAditi cet bhAvArthAtahi niSpattiH niyogasya phalasya ca / ityekatra padagrAme vAkyArthadvayamApatet // . [niyogasyApi phalazeSatvam ] kiMcAnvitAbhidhAnena viSayatvAvadhAraNAt / niyogasyaiva bhAvArthaniSpAdyatvaM pratIyate // sa tu bhAvArthataH siddhaH phalAya yadi kalpyate / parArthatvAdavAkyArtho bhavedityupaNitam // * vizeSaNatvaM-puruSavizeSaNatvam / / 1 ttasya-ka. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 paJcamamAhikam bhAvArthastu *dvayaM kuyAt yugapadvA krameNa vaa| yugapannAsya sAmarthya samatvaM ca dvayorbhavet // [ niyogasiddhayasaMbhavaH] niyogazca zabdaikagocaratvAt mA darzi; phalaM tu svargapazvAdi tina saha niSpadyamAnaM kimiti na gRhyate ? kramapakSe pUrva vA niyogaH, pazcAt phalam pUrva vA phalaM pazcAdvA viniyogaH siddhayediti / yadi pUrva niyogaH, tadA niyogasyA saMpAdyatvAt tadviSayalipsAyA anupptteH| karaNAMze'pi 'vaidhI pravRttissyAt // . . yathA niyoganiSpattiH prayAjAdikRtena tu / 'tataH pravRttiH zAstrIyA bhAvArthe'pi tathA bhavet / / * iSyata eveti cet... nanvevaM tasya lipsArthalakSaNe tyabhyadhAyi yat' / - zyenAdInAmadharmatvaM vaNitaM tadviruddhayate // atha pUrvaM phalasiddhiH, tato niyogasiddhiH; tahi phalasya tadAnI darzanaM bhavet , siddhatvAt // na ca bhAvArthavelAyAM putrapazvAdi dRshyte| adRzyamAnamapyetat siddhavimitivismayaH / / * dvayaM--niyoga, phalaM ca / / + tena saheti-ubhayorapi bhAvArthasAdhyatvAt / / *niyogasya svataH puruSArthatvAbhAvAt asaMpAdyatvam // 6 itikartavyatAyAmeva vidhiyuktaa| dhAtvarthe'pi vidhyaGgIkAre zyenasyApi vihitatvaprAptyA adharmatvaM na syAt / / 1 siddheniviSayAyA anupapatte-kha, . 'tyabhidhAyakam-ka. dhI-kha. tatra-kha, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nyAyamaJjarI [phalasya niyogazeSatvanirAsaH] atazca yat kaizciduccate-*svargasiddhimavAntaravyApArIkRtya niyo gameva bhAvArthaH saMpAdayatIti-tadapyapAstam-avAntaravyApArasya jvala. nAderiva pradhAnavyApArAt pUrva darzanaprasaGagAditi // athocyate-svargakAmasya svarga sAdhayitumudyacchato yAge niyogaH yaH saMpAdyaH zrUyate, sa cet saMpannaH zabdavRttena phalamapi sNpnnmev| AnubhAvikI tu svargAdisiddhiH kAlAntare bhaviSyatIti-etadayaktamsiddhidvayAnupalaMbhAt / na hyekA zAbdI siddhiH, anyA cAnabhAvikrI 'phalasiddhiH kutastyeti cintyam // kAlAntare ca bhAvArthaH kSaNikatvAnna vidyate / zaktyAdirUpaM cApUrvaM na bhavadbhirupeyate // ' bhavanto hyapUrvazabdena dharmazabdena ca niyoga mevopa'caranti / na ca niyogaH zaktivat AtmasaMskAravadvA kAlAntarasthAyo bhvtii| . sa hi preraNAtmakaH, kAryarUpo vA, nomayayA'pi sthairyamavalambate // [niyogasya phalAkSepakatve na saMbhavati] tatraitat syAt-niyogasiddhiH AkSittaphalasiddhirbhavati / viSayAdhanubandhAvacchinno hasAvevAnuSTheyaH / tatra yathA tena tena kArakacakreNa * niyogaH svasidvaye phAmapi sNpaadyti| yAgazca niyogam / / tathA ca svargasya pUrvameva anubhvprsnggH|| * saH-niyogaH // . prayAga navartayan niyogshcritaarthH| tathA ca kAlAntare kathaM phalam ? 1 niyogamanena-kha. 'yAgena yoga-kha. siddhi-kha, bhevApa-kha. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 paJcamamAhnikam kriyAkalApena vinA saMpattimalabhamAnaH tattadAkSipati, tathA'dhikArAnubandha vandhyo 'pi nAsau saMpattimadhigacchatIti *tamapyAkSipati | yazcAyamadhikArAnubandhAkSepaH, sa evAyaM phalAkSe peNa tu vidheH phalA kSepi' tetyuktm| etadayuktam yo hi yena dinA kAma na siddhayet sa tamAkSipet / niyojyamAtrAkSepe tu niyogI na phlaatmkH|| niyojyaH caNDAla sparzaneneva svargakAmanotpAdamAtreNa niyojyata pratipanna iti kathaM niyojyAkSepa eva phlaakssepH|| ..nanu ca svargakAmo'tra niyojyo nAnyathA bhavet / yadi svargasya saMpatti nAdhigacchet svkrmnnH|| * naitadevam. narecchAmAtramevedaM na zabdastviyati kSamaH / niyojyaH svargakAmo hi bhvejjiivnvaaniv|| [yAgasvargayoH sAdhyasAdhanabhAvaH kathamavagamyate ?] nanu ! loke kAmyamAnasya sAdhyatvaM dRSTam harItakI bhakSayedArogya kAmaH' iti| tena vede'pi 'yajeta svargakAmaH' iti svargasya sAdhyatvamava . * taM-adhikAra-phalam / tathA ca phalasiddhAveva niyogasidhiH pUrNA / ata eva apUrvavRddhi reva svargaH ityapyucyate // puruSavizeSaNasya caNDAlasparzasya snAne nimittatvamAtreNa yathA cAritAthya, tathA svargasyApi yAge pravartanAmAtreNa // * svakarmaNa iti paJcamI // / pravandho-ka, ndhaH-kha, 3 kSepota-kha, pekSi-khaM, Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyamaJjarI bhotsyAmahe / sAdho ! loke'pi kaya tadavagatam AyuSmatA ? niyojyasamarpakapadavAcyaparyAlocanena ? vidhivRttaparIkSayA vA ? padArthastAvadetAvAn ? evaM cAto hyasAviti / idaM tu siddhayatyetasmAditi tasya na gocaraH // vidhereSa svabhAvazcat , AyuSman ! sAdhu baddhayase / bhATTaiH kimaparAddhaM te nitye'pi phalavAdibhiH // nityeSvapi phalasadbhAvaH] adhikAryanupAdeyavizeSagavizeSitaH / jIvan vA svargakAmo'pitsamAnaH kaamynityyoH|| vidhivIryaprabhAvastu'dvayorapi tathAvidhaH / sapratyayaprerakatAM vidhi!paiti niSphalaH // nanu ! kAmanAdhikAre svargaH zrUyate, nityAdhikAre tvasau* na zrUyate / AzrayamANaH kasyAnurodhena kalpyate ? vidhereveti bruumH| svargaNa zrutenApi kiM kariSyati, yadyasau vidhinA 'nApekSyata', 'ghRtakulyA asya bhavanti' ityAdivat azruto'pi cAsau vidhinA''kRSyata ev| tasmAt vidhirevAtroM pramANaM, na zravaNAvage iti kAmvannitye'pi phalamabhyupagantavyam ; na vA kvacidapIti || [niSedhasthale'pi phalasadbhAvaH] pratiSedhAdhikAre'pi vidhivRttaparIkSayA / evaM narakapAtAdiphalayogo na durbhgH|| * asau-prtyvaayprihaarH|| atra-phalasAdhanatve // - 1 kRma-kha. 'nApekSyate-kha, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcamamAhnikam 129 ___ yena hi durviSahaklezadveSakaluSitamanasA brAhmaNahananaM sukhasAdhanamiti kartavyamiti gRhItam , nirargalarAgarasikena surApAnaM sukhasAdhanamiti gRhItam , sa tato vidhinA 'vAryeta', yadi tadasukhasAdhanamiti jJApyate / tasmAnityeSu *pratyavAyaparihAra iva, upAttaduritakSava iva vA pratiSidhyamAneSu karmasu narakapAtaH phlmitybhyupgmniiym| itarathA hyarthAnarthavive ko na siddhayati // evaM ca brahmahatyAderapi naivaastydhrmtaa| kiM punaH zyenavajrAderityarthagrahaNaM vRthA / / .. [ karaNetikartavyatayoravizeSaH] karaNAMze'pi lipsAtaH pravRttiryadhupeyate / itikatavyatAMze tu zAstrAdyadi tadapyasat // na hi tatkaraNaM zuddhaM svaphalAyopakalpate / . . setikartavyatAkaM hi karaNaM karaNaM viduH // avAntaravibhAga evaiSaH krnnetikrtvytaalkssnnH| sakalAGa go baMhitasvarUpastu bhAvArthaH kAmyamAnopAyatAM pratipadyate, naikenApyaMzena nyuunH| ata eva kAmyAnAM karmaNAM sarvAGagopasaMhAreNa prayogamicchanti / tasmAt karaNavaditikartavyatAyAmapi lipsAta eva pravRttiH syAt // ubhayatrApi lipsAtaH sati caivaM pravartane / agnISomIhiMsAdeH zyenAdivadadharmatA || * pratyavAyaparihAraH-akaraNe yo bhavettasya pariharaNa-prAgabhAvasaMrakSaNam / upAttaduritakSayaH-jAtasya tasya dhvNsH|| * evaM ca-vidhi sadbhAvAdeva / vajra iti ca zyenavat hiMsAphalako yaagvishessH|| 1 vAryate-kha. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nyAyamaJjarI [kAmAdhikAre vidhyarthaH] ___ yadapyuktaM-kAmAdhikAreSu kAmyamAnabhAvArthayorupAyopeyabhAvamAtra. pratipAdanagaryavasito vidhivyApAra iti-tadapi na samyak-vidhipuruSayohi preryaprerakabhAvalakSaNaH sNbndhH| tatra yAgAdayo viSayatvena pratIyante, neSyamANo paaytven| sAdhyasAdhanamAtrapratipAdanaparyavasitavyApArastu vidhiH viniyogapara eva syaat| tatazcApravRttapravartakaM nAma mijaM rUpaM jahyAt / / *vidhezcaturavasthatvaM phalataH kila kathyate / prerakatvaM ca tadrUpaM sarvAvasthAnugAmi yat / / kAryAtmatA'pi vidhyarthe preraNAjJaptipUrvikA / preryeNaiva satA puMsA tatkAryamavadhAryate / / liGAdizrutitazcAdau preraNava pratIyate / sAdhyasAdhanasaMbandhabuddhistadbuddhipUrvikA / / . nanvevaM kAmyeSa vidhitaH pravRttAviSyamANAyAM apravartamAnaH pratyave. yAt, vidhyatikramAt-bhavam-svarga siSAdhayiSoH tatrAdhikArAt / anyastvanadhikRta eva, kSatriyAdiriva vaishystome| nAsAvakurvan pratyavAyamarhati / svargArthI tu vidhitaH pravartata eva / lipsayA tu karaNAMze pravRttiriSyamANA kratvamitikartavyatAMzamapi maivaM spRshetaa| RtUpakArakAmo hi tatra pravartate ityevaM sarvatra vidhirutsIdedevetyalaM prasaGagena // * prerakatvasya samAnatve'pi phaladvArakameva caturavasthatvaM nityanaimittikakAmyaprati. SedhasthaleSu // ___ atassAGga eva karaNe vidhyA prvRttiH|| 1 payogitvena-gha, saiva-kha. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 paJcamamAhnikam __[ niyoge vyutpattyasaMbhavaH] api ca pramANAntarasaMparkavikale bhavataH katham / niyogAtmani vAkyArthe vyutpattirvyavahArataH? | nanu 'uktamA'kUtavizeSapUrvikAM ceSTAmAtmaniSThAM dRSTvA paratrApi tathA'numAnamiti - ayuktamidam - svAtmanyapi prernnaavgmnimittaabhaavaat| na hyAtmeva, saMvidiva preraNAvagamanimittAbhAvAta preraNA svprkaashaa| preraNA saMvit svaprakAzeti cet tadutpAde tahi nimittaM 'tAvat mRgyam / na tAvacchabdaH, tadAnIM vyutpattyabhAvAt / svAtmani preraNAvaMgamapUrvikAM hi ceSTAmupalabdhavataH te paratra ceSTAdarzanAt tadanumAnaM setsyti| tannimittaM liGAdizzabda iti bhotsyate, sa punavyutpattikAle svAtmanyeva preraNAvagamazcintyo vrtte| pramANAntarAttu tadavagama iti cet-uttiSTha, asiddhaM zabdaikagocaratvam || ___yA ceyaM pUrvAvadhAritasukhasAdhanabhAve kapitthAdau svAtmani pravRtti rupalabdhA, tatra prerakatvena phalArthitA nirmAtA, nAnyA kacit prernnaa| '. taduktam (pr-vaa-bhaa-2-4-183)| 'smaraNAdabhilASeNa vyavahAraH pravartate' iti / phalaviSayA hocchA tatra svasaMvedyA | atazca prerakajJAnaM zabdAdapi parasya yat / kalpyate kalpyatAM tatra prerikA *saiva sundarI // . * saiva-phala viSayakecchaiva // 1 kramA-ka, anukramA-gha, * siddha-gha. (in next page) svaprakAzA preraNA-kha, 3 mRgyam-kha. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAyamaJjarI . capeTAparihArAya modakaprAptaye'pi vaa| pravartate vaTurnAsau juhudhIti niyogataH // kathaM taddevamAcaSTe 'AcAryacodito'haM juhomi' iti ? astvayaM vyapadezaH / AcAryacodanA tu na tatra kAraNam ; api tu hitAhitaprApti parihArArthitvamevetyataH phalaM pravartakaM yuktam, anubhavasAkSikatvAt // __ [zabdaprayoktrAzayasyApi prerakatvaM na yuktam ] ye'pyAhuH-prayoktrAzayasya pravartakatvam , yato'nanuvidheyasya vacanAt na pravartamAnaH kshcidRshyte| anuvidheyasya puMsaH kiMci'dabruvato'pi bhrUbhaGagAdinA''zayamavagamya pravartata iti-etadapyayuktam-yataH pryoktraa| zayAnumAnena svArthasaMbhAvanayA lokaH prvrtte| na punaH prayoktava prIyatA-. miti| tatprItirapi svaprItihetutvenArthyate, na ttpriititven| buddho'pi hi nAma sakalasattvahitaMpratipannaH parArtha svaprayojanatayaivra* saMpAdayati / parArthasaMpAdanadvArakaM tu tat / tasmAt svaprItireva prvrtikaa| prayoktrA zayasya ca pravartakatve vedArthaprayoktrAzayAnavadhAraNAt apravRttireva praapnoti| tasmAt phalameva pravartakam / / yatpunaH phalasya prerakatve dUSaNamabhyadhAyi-siddhayasiddhavikalpAnupapatteriti - tadapyayuktam - icchAviSayIkRtasya pravartakatvAbhyupagamAt / asiddha kathaM "kAmaneti cet-asiddhatvAdeva / idAnIM ca tadasiddhaM ; naikAntAsiddhasvarUpameva, khapuSpavat // . 'AkAzasya sthitiryAvat yAvacca jagata: sthitiH / tAvanmama sthitirbhUyAllokapApAni nighnataH' iti kila buddhavAkyam // . ___1 dakurvato'pi-gha, neti-kha. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 paJcamamAhnikam sukhe duHkhanivRttau vA puMsAM bhavati kAmanA / na punarpomapuSpAdi kazcit kAmayate naraH // [ rAgAdeH pravartakatvanirAsaH] ye'pi rAgAdeH pravartakatvamabhyupagatavantaH, tairapi kAmanAviSayIkRtaM phalameva prvrtkmbhyupgtm| *icchAvizeSA eva hi rAgAdayaH / / yadapi zreya ssAdhakatvaM' pravartakamucyate, tadapi na cAru; satyAmapi zreyassAdhanatAyAM anathitvena pravRttyabhAvAt // nanu ! athino'pi nAniyataviSayA pravRttiH, apitu nitizreyassA dhana bhAve bhAvArthe / tasmAta tatsAdhanatAvagamaH pravartakaH-satyam-dvaye satyapIcchaiva pravartikA vaktuM yuktA, tasyAM satyAmeva pravRttidarzanAt / pravRttihi nAma prytnH| prayatnazcecchAkArya iti kaannaadaaH| viSayaniyame tu zreyassAdhanatvaM kAraNaM, na pravRttyutpAde || kiMca bhAvanAvagataM zreyassAdhanatvaM pratartakamiSyate taiH| tacca na pRthagabhidhAtuM yuktm| bhavanAyAH tryaMzatvena tatsvarUpAnagamasamaye etadaMzayoH svargayAgayoH saadhysaadhnbhaavaavgtisiddhH| na cAMzadvayAvacchinnasya vyApArasya zreyassAdhanatvaM rUpaM vaktumucitam , aniSpannasya tasya tApyAbhAvAt / na hyaniSpanne gavi tadekadezasAsnAdau gotvarUpaM sAmAnyaM nivishte| na cAMzatrayapUraNamantareNa bhAvanAkhyavyApAraniSpattiriti // * phalaviSayiNI utkaTecchA rAgaH // + viSayaniyamaH-pravRttiviSayavyavasthA // 1 sAdhaka-kha, bhAve'rthe-kha. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nyAyamaJjarI. [zabdasyApi prerakatvAsaMbhavaH] yattu liGAdezzabdasya tadvyApArasya vA prerakatvamucyate-tata prAgeva prtikssiptm| vidhirapi svamahimnA vA prerakaH syAt ? sAdhyasAdhanabhAvasaMbandhAvabodhanena vA ? svamahimnA prerakatvamasya pUrvameva nirastam / sAdhyasAdhanabhAvasaMbandhAvabodhanapurassare tu tasya pravartakatve phalasyaiva / pravartakatvamidamanakSaramabhihitaM bhavati // yastvAha prerakatvaM cet phalaM darzayato vidheH|| pratyakSAdisamAnatvAt *svAtantryaM tasya hIyate // sa vAcyaH phala zUnyatve sutarAmasvatantratA / "yadrikta mathaM mUDho'pi na kazcidanutiSThati // ko hi nAma niSphalamartha prekSAvAnanutiSThet ? * .. nanu phale'pi darzite kecittatra na pravartanta eva / kiMcAtaH ? kAma mA pravatiSata / na hi kArako vidhiH, apitu jJApaka ityuktam // ___ nanu phalamapradarzayannapi jJApayet-na jJApayitumutsahate, prekSAvAn hi jJApyate, na ca phalaM vinA'sau tathA jJApito bhavati ityalaM bahubhASi kyaa|| [ phalasyaiva pravartakatvopasaMhAraH] phalasyaiveSyamANasya pazyan prerakatAmataH / yamarthamadhikRtyeti sUtraM vyadhita sUtrakRt // * pratyakSaM vastu pradarzayati / pravRttistu icchayaiva / evaM ca vidheH sthAnamevaM na labhyeta // 1 na preraka.-kha, yacchiSTa-ke-gha. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 paJcamamAhnikam tasmAt puMsaH pravRttau prabhavati na vidhiH nApi zabdo liGAdiH vyApAro'pyetadIyo na hi paTurabhidhA bhaavnaanaamdheyaa| na zreyassAdhanatvaM vidhiviSayagataM nApi rAgAdirevaM tenAkhyat kAmyamAnaM phalamamalamatiH prerakaM sUtrakAraH // - iti vAkyArthavimarzaH - . [vAkyArthasvarUpavarNanam ] Aha- . parapakSAn pratikSipya prerakaM kathitaM phalam / evaM paramatadviSTaH vAkyArthaH svayamucyatAm / / ucyate - 'yamarthamadhikRtya puruSaH pravartate tat prayojanam' (nyA-sU-1-1-24) iti vadatA sUtrakRtA phalaM pravartakamiti pradarzitam / 'pramANena khalvayaM jJAtA'rthamupalabhya tamIpsati, jihAsati vaa| tasyepsAjihAsAprayuktasya samIhA prvRttirucyte| sAmarthya punarasyAH phalenAbhisaMbandhaH' iti ca bruvANo bhASyakAro'pi phalepsAM pravartikAM prAdodRzaditi tadIyAM saraNimanusaradbhirasmAbhirapi tathaiva tatkathitam // [vidyAsthAnAnAM viviktaviSayakatvam ] - vAkyArthastu na kvacidapi sUtrakArabhASyakArAbhyAM sUcita 'iti ta zikSitvA vAkyArthasvarUpaM vymaackssmhe| kimiti tAbhyAmasau na sUcitaH * upalaMbhaH-jJAnaM, na tu pratyakSam / 1 iti cet-kha. (cont.) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nyAyamaJjarI iti cet', *pRthakprasthAnA hImA vidyaaH| pramANavidyA ceyamAnvIkSakI, na vAkyArthavidyeti / / yadyevaM padArtho'pi kasmAdiha darzitaH 'vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH' iti-sthAne praznaH-sa tu zabdAnAmasaMspazitAM, vadantaM rudantaM ca zamayituM zabdaprAmANyasiddhaye sUtra'kRtA yatnaH kRtaH // [padArthAnAmeva vAkyArthatvam yadyevaM vAkyArthamapi bAhyaM vAstavamantareNa zastrasya pramANatA na . pratiSThAM labhata iti tatrApi prayatnaH kartavya eva-satyam-padArthapratipAda- . nayatnenaiva tu kRtena tatra yatnaM kRtaM manyate sUtrakAraH, yadayaM pRthakpadArthebhyo. na vAkyArthamupadizati sm| tasmAdayamasyAzayaH-padArtha eva vAkyArthaH . iti // tatkimamumeva pakSaM anumodAmahe padArtha eva vAkyArtha iti / bADhaM brumH| kiMtu naikaH padArtho vAkyArthaH, anekastu padArtho vaakyaarthH|| padArthavAkyArthayoH vizeSaH] nanu! aneko'pi bhavan padArtha evAsau / na ca padArtho vAkyArtho bhavitumarhati / sAmAnya hi padaM vartate, vizeSe vAkyam / anyacca sAmAnyam, anyo vizeSaH / anyatrApyuktam-'yadatrAdhikyaM sa vAkyArthaH' iti / tasmAdanyaH padArthaH, anyazca vAkyArthaH-ucyate-- * gopadaM gotvAvacchinnavAcakam / parantu 'gAmAnaya' iti vAkyasthaM na yatkiJcidgovAcakam / kintu viziSya kiJcidvyaktivAcakam // * vyAkaraNaM padazAstram / mImAMsA ca vAkyazAstram / idaM ca pramANazAstram // 1 sUtra-gha, eko-kha. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 paJcamamAhnikam yadetaduktamasmAbhiH 'aneka: padArtho vAdhyAyaH, na punarekaH' iti, tanna "hotamAyuSmatA // [vAkyArthasyApUrvatvam ] - etaduktaM bhavati-parasparasaMspRSTapadArthasamudAyo vAkyArtha iti saMsarga evAdhika iti 'yadatrAdhikyaM' ityucyte| na cAnAkSita vizeSatvena saMsarga upapadyate iti vizeSo vAkyArtha ityucyte| saMsargastu svarUpato na vAkyArthaH, apdaarthtvaat| 'gauH zukla AnIyatAm' iti pada grAme saMsarga 'vAdinaH pdsyaashrvnnaat| zravaNe'pi sutraamnnvyaat| 'gauH zukla anIyatAM saMsargaH' iti ko'syArthaH? tasmAt saMsRSTo vAkyArthaH, na sNsrgH| taduktaM- 'vyatiSaktato'vagateya'tiSaGagasya' iti / na ca tantubhiriva paTaH, vIraNairiva kaTaH tadatirikto'vayavisthAnIyaH padArtho nirvaya'mAno vAkyArtha upalabhyate / jAtiguNakriyAvagame'pi avayavibuddherabhAvAt / na ca padArthAvayavI vaakyaarthH| tena pRthAvAkyArthaM nopadi. ssttvaanaacaaryH|| [ vAkyArthaH na padArthAtiriktaH ] nanu ! guNapradhAnamAvamantareNa na sNsrgo'vklpte| na caikasmin vAkye bahUni pradhAnAni bhavanti; prAdhAnyameva hi tathA sati na syAt / guNAstu bahavo bhavanti / yadidamanekaguNoparaktaM eka kiMcitpradhAnaM, sa vAkyArtha iti tadviSayeya meka svabhAvA buddhiH--satyam-tathApi ta eva * saMsargasya vyaktivizeSagatatvAt // _1 viSayatvena-ka-gha, * mekaguNa-gha. padArtha-kha, 'vAcinaH-kha, Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nyAyamaJjarI saMsRSTAH padArthA avabhAsante, na tadArabdhaH kshcidekH| saMsargasiddhikRtastu guNapradhAnabhAvo'bhyupeyate // sa ca guNapradhAnabhAvo na *niyataH, yena ekamevedaM pradhAnamiti vyvsthaapyt| kvacit kArakaM pradhAnam, kriyA guNa; dravyasya cikIrSitatvenAvagamAt-'vIhIna prokSati' iti // siddhatantraM kvacita sAdhyaM tattantramitarat kvacit / zabdaprayogatAtparyaparyAlocanayA bhavet // __ [saMsargaviziSTapadArthAnAM vAkyArthatvam ] tasmAt guNapradhAnabhAvAniyamAt anyonyasaMsRSTaH padArthasamudAyo vAkyArtha iti etAvadeva shreyH| saMsargAvag2ame ca sarvavAdinAma vivaadH|| vAkyArtha manvate ye'pi niyogaM bhAvanAM kriyaam|| tairapyanyonyasaMsRSTaH padArthagrAma iSyate // [anyavyavacchedaH na vAkyArthaH] nanu saMsargavadanyavyavacchedo'pi gmyte| gauH zukla AnIyatAm' iti zrute kRSNAzvAdivyavacchedapratItidarzanAt-satyam-saMsargapUrvakastu vyvcchedH| zuklaguNasaMsRSTo hi gauH kRSNAdibhyo vyavacchidyate / anyApohastu na 'padArtha ityuktm| tasmAnna bhedo vAkyArthaH // * guNapradhAnabhAvaH ApekSika eva sarvatra / apekSA ca dezakAla kAryAnurodhena bhuprkaaraa| svadeze rAjApradhAman / zizornAmakaraNe zizuH pradhAnam / pAkakArye pAcakaH pradhAnam // 1 kvacitU-kha, * zrute-kha, ' zabdArtha-ka. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 paJcamAmahnikam [ saMsargasya azabdArthatvam ] ___nanu ! saMsargo'pi na zabdArthaH-satyam-sa hi zabdasyAbhidheyo na bhavati, na tu tato na prtiiyte| anabhidheyaH kathaM pratIyata iti cet*etadane nirnnessyte| vyavacchede tu na sA gtiH| tasmAt saMsRSTAH padArthAH vAkyArtha iti sthitam // [phalarUpapradhAnArthasyaiva vAkyArthatvam ] athavA guNIbhUtetarapadArthAnugRhitaH eka eva pradhAnabhUtaH padArthoM vAkyArtha ityekAkArapratItibalAdupeyatAm / ekastvayamasAvartha iti na nirNatuM shkyte| yadi tvavazyamekasya kasyacidabhiSekakalazo dAtavyaH, tat phalasyaiva diiytaam| na hi niSprayojanaM kiMcidvAkyamuccaryate // kvacit sAkSAtpadopAttaM kvacit prakaraNAgatam / kvacidAlocanAlabhyaM phalaM sarvatra gamyate // sakalena ca kArakakalApena kriyA nirvy'te| kriyayA ca phalam / na tu phalenAnyat kimapi nivartyata iti pradhAnatvAt phalameva vAkyArthaH // [phalasyaiva prAdhAnyapakSaH] nanu ! phalamapi puruSArthamiti puruSaH pradhAnaM syAt-naitadevam-phalaM sukhAtmakatvAta puruSAzritaM bhavati, sukhaadiinaamaatmgunntvaat| na caitA. vatA puruSaH prdhaanm| so'pi hi phalArthameva ytte| bhAvanA tAvat * agre-smnntraahnike|| + kriyAmayatvAllokasya, phalasyaiva kriyayA sodhanAt tasyaiva lokadRSTayA prAdhAnyam / vastudRSTayA tu puruSasya syAnAma prAdhAnyam // 1 iMti-ghaH Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nyAyamaJjarI phalaniSTha eva vyaapaarH| niyogasyApi phalaM vinA na prvrtktvmityuktm| kriyAyA api kevalAyA vAkyArthatvamapAstam // tasmAt phalasya sAdhyatvAt sarvatra tadavarjanAt / kriyAdInAM ca tAdAt tasya vAkyArthateSyate // [krayAyA api phalazeSatvam ] nanu ! phalasya svargAdeH nisargata: *siddharUpatvAt kArakaissaha saMbandho pa prpnoti| siddhasya ca kaH saMbandhaH ? kriyAgarbha iti cet-tahi phalamapi, kArakANyapi-kriyayA saMbadhyante, ko vizeSaH ? satyam-paraMtu kArakANi sAdhanatvena, phalaM tu sAdhyatvena / kriyayA hi phalaM saadhyte| na phalena kriyetyataH phalasyaiva prAdhAnyamiti siddham // . anyonyasaMgativizeSita eva yasmAt . vAkyArthabhAvamupayAti padArthapuMjaH / etacca cetasi nidhAya tato na bhinnaM * vAkyArthamabhyakadhita ca kazcana sUtrakAraH / / prAdhAnyayogAdathavA phalasya vAkyArthatA tatra satAM hi yatnaH / prayojanaM sUtrakRtA tadeva pravartakatvena kilopadiSTam / / [udyogasya vAkyArthatvapakSaH] apare punaH liGAdizabdazravaNe sati samupajAyamAnamAtmaspandavizeSa udyogaM nAma vAkyArthamAcakSate / tatsvarUpaM tu vayaM na jAnImaH, ko'yamAtma * kriyaiva saadhyaa| svargazca na kriyaaruupH| ata: na sAdhyaH kintu siddhaH, ghaTAdivat // 1 phalaM-. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 paJcamamAhikam spando nAmeti / buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArA hi nava Atmano guNA vizeSa guNA bhavanti, nAnye / tatrAyamAtmaspandaH buddhirvA syAt , prayatno vA, icchAdveSayoranyataro vA? anye tu vikalpa. yitumapi na yuktaaH| tatra yadi buddhirAtmaspanda ucyate-tahi pratibhA vAkyArtha ityuktaM bhavati; na nUtanaM kiMcidutprekSitametat / / atha prayatna AtmaspandaH, tahiM bhAvanAyA nAmAntarakaraNamudyogaiti // atha icchAdveSayoranyataro'sau-tahi sukhecchA, duHkhajihAsA vA . vAkyArtha iti akSapAdapakSa evAyaM, nApUrvaM kicit / / athApi bhAparikalpito vyApAra AtmAspandaH, so'pi bhAvanaiva, nArthAntaram // athAnuSTheyaH prerakaH kazcidartha udyogaH-sa tarhi niyoga eva; *upasargAnyatvamidaM, na vastvanyat / / . tasmAdazrutapUrveNa kRtamudyogaparvaNA / * sa bhAratamanuSyANAM gocaro na tu mAdRzAm / / [vAkyapadIyoktaH pratibhAyA vAkyArthatvapakSaH] anyastu pratibhA vAkyArtha issyte| tatpakSastu saMsarganirbhAsajJAnanirAkararNana prAgeva pratikSippaH / / .. pratibhA khalu vijJAnaM tacca zabdena janyate / na tu zabdasya viSayaH rUpadhIriva cakSuSaH // bAhyasya viSayasyAbhAvAt saiva viSaya iti cet , na tasya samarthitatvAt // * ut , ni iti upasargabhedamAtram // *bhAratamanuSyANAM, udyogatyAdiH narmoktiH // 1 daya-gha. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAyamaJjarI . [prakRtavicArasya zabdaprAmANyopayogitvam ] yo'pi 'vyAghra AyAtaH' ityukte zUrakAtaranarAdhikaraNa nAnAkAra'. kAryotpAdaH-sa bAhye'rthe vyAghrAgamAnAdau pratipanne vAsanAnusAreNa bhavana na pratibhAmAtrahetuko bhavati / tasya hi jJAyamAno'rthaH karaNam , na tdjnyaanmaatrm| arthastadAnIM* nAstIti cet-vipralambhavAkyamidaM / asatyArthaM bhaviSyati, na tvabAhyaviSayaM tat / yathA'vasthite vanitAtmani / bAhye'rthe vAsanAnusAreNa kuNapa iti, kAminIti, bhakSyamiti pratibhA bhavanti tathA zabdArthe'pi vyAghrAgamane'vagate zUrANAmutsAhaH, kAtarANa bhayamityAdi kAryaM bhvti| na tvetAvatA pratibhA zabdArtho bhavitumarhati / tasmAt vAkyaprayojanatvena vA yadi pratibhA vAkyArthaH kayyate; kathyatAM : nAma, na tvasau zabdasyAbhidheyA / anabhidheyA'pi saMsargavat vAkyArtha iti cet-ttraapyuktm| saMsaSTA vAkyArthaH, 'na sNsrgH| evamihApi pratibhAvanto'rthA vAkyArthaH, na pratibheti // zabdasya ca pratyakSavat vartamAnArthaniSThatvAbhAvAt anAgatAdyarthAbhidhAyino'rthAsannidhAnena pratibhAparatvaM yaducyate tadapyayuktam-anAgatAdiviSayatve'pi tasyArthaviSayatvaM prasAdhitamiti kRtaM vistareNa // vAkyArthaH paramArtha eva tadayaM no kalpanAnimitaH tadvAnapyuditaH padasya viSayastenArthasaMspazinA / . aprAmANyamatazca bAhyaviSayAbhAvena yadvaya'te tat , zabdasya nirastamityakaluSaM prAmANyamasya sthitam // iti zrIjayantabhaTTakRtau nyAyamaJjaryAM paJcamamAhnikam * tadAnI-zabdoccAraNakAle // 1 dhikAra-gha, tathA-ka-gha. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhikam -- zabdaparIkSA [ padavAkyasvarUpavimarzaH] nanu nAdyApi zabdasya niraNAyi prmaanntaa| . *bIjaM padArthavAkyArthabuddherna hi nirUpitam / / -- ucyate - kimatra nirUpaNIyam ? yadanantaraM hi yadbhavati tattasya nimittm| padavAkyazravaNe sati padArthavAkyArthasaMpratyayo bhavatIti te eva tatra nimittam // - kiM punaridaM padaM nAma ? kica vaakymiti| uktamatra vargasamUhaH padam , padasamUho vAkyamiti // [sphoTavAdopakSepaH] nanu ! etadeva na kssmnte| na hi varNAnAM samUhaH kazcidasti vaastvH| tena kutastatsamUhaH padaM bhaviSyati ? tadabhAvAcca na 'tarAM padasamUho vaakymvklpte| na ca varNAnAM vyastasamastavikalpopahatatvena vaacktvmuppdyte| tasmAdanya eva sphoTAtmA zabdo'rthapratipAdaka iti prtijaante|| ___ * bIja-kAraNam / padasvarUpasya, vAkyasvarUpasya, teSAM arthapratyAya prakArasya ca durnirUpatvAt zabdaprAmANyaM duravasthamevetyarthaH // 1 nitarAM-ka. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nyAyamaJjarI [skoTavAdasya naiyAyikapratikUlatvam ] nanu ! evmstu| sphoTo'nya evArtha'pratipAdako bhavatu / kA kSati yAyikAnAma ? kathaM na kSatiH! AptapraNItatvena hi zabdasya pramANyaM tairuktam / sphoTasya ca nityatvena naaptprnniittvm| atazca yasyAnityatvaM varNAtmanaH zabdasya sAdhitam, naasaavrthprtiitihetuH| ato na prmaannm| yazcArthapratItihetuH sphoTAtmA zabdaH, tasya nAnityatvam, na . 'cApta praNItatvamiti* asthAne naiyAyikAH kliSTA bhveyuH| tasmAdanityAnAM varNAnAmeva vAcakatvaM prtisstthaapniiym| parAkaraNIyazca sphoTa iti // [varNA evArthapratyAyakA iti pratijJA ] taducyate - gakAra divarNAvagame, saMtyarthapratIte rbhAvAta, tada bhAve cAbhAvAt tessaamevaarthprtyaaynsaamrthym| ta eva ca zravaNakaraNakAvagamagocaratayA zabdavyapadezabhAja iti na pratItyanupArUDhaH sphoTo nAma zabdaH kazcit pratyakSAnumAnAtItaH parikalpanIyaH // [anityAnAM varNAnAmarthapratyAyakatvAkSepaH ] Aha-kathamevaM bhaviSyati ? dUrApetA ime mnorthaaH| kuto varNAnAmarthapratyAjakatvam ? te hi varNA gakArAdayaH artha pratipAdayantaH samastAH pratipAdayeyuH ? vyastA vA ? na tAvadavyastAH; ekaikavarNAkarNane satyapyarthapratIteranutpAdAt / sAmastyaM varNAnAM nAstyeva / taddhi sattA. * zabdanityatvavat sphoTanityatvAdikamapi na vedaprAmANyopapAdakam / itara vyAvRttamIzvaropadiSTatvameva tadupapAdakaM bhavet / vedaprAmANya samarthanameva hi nyAya zAstrasya parama uddeshH|| 1 padArtha-ka. ceza-ka, 'bhAvA-gha. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 paThamAhnikam mAtreNa vA syAt ? pratIyamAnatvena vA? naiyAyikapakSe tAvat sattayA yogapadyamavidyamAnam, AzuvinAzinaH zabdasya darzitatvAt // [varNAnAM nityatve'pi arthapratyAyakatvAsaMbhavaH] athApi mImAMsakamatena nityaH zabda iSyate, tatrApi sattayA yogapadyasya sakalavarNasAdhAraNatvAt* kena varNasamudAyena ko'rthaH pratyAyyateti naavdhaaryte|| athocyate-na cakSurAdInAmiva varNAnAM kArakatvam , 'yenAgahI tAnAmeva satAM yaugapadyamAtramarthapratyAyanAGagaM syAt / jJApakatvAtteSAM gahItAnAM satAM dhUmAdivat pratyAyakatvamiti pratItAveva sAmastyamupayujyate iti // etdpyghttmaanm| pratItisAmastyaM hi kimekavaktRprayuktAnAM varNAnAm ? uta nAnApuruSamASitAnAm ? tatra-ekadA anekapuruSabhASitAnAM kolAhalasvabhAvatvena svarUpabheda eva duravagama iti kasya sAma styamasAmastyaM vA cintyeta ? satyapi vA tathAvidhe sAmastye nAstyevArthapratItiH // ekavaktRprayuktAnAM tu prayatnasthAnakaraNakramAparityAgAt avazyaMbhAvI krmH| krame ca satyekaikavarNakaraNikArthapratItiH praapnoti| na cAsau . dRzyata iti vyastasamastavikalpAnupapatteH na varNA vAcakAH // * varNAnAM nityatvaM sarvagatatvaM cAtra hetuH // . * kArakatvaM-ajJAtatve'pi svarUpata eva kArya nirvartaka tvam // ___ + zAbdabodhasya jJAnarUpasya AtmamanassaMye.gAdireva kaarkhetuH| varNastu jJAtassaneva hetuH // pratItiH-varNanAM grahaNam // 1 yena-gha, styenArthapratItiH-gha. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 nyAyamaJjarI - varNaviSayA api buddhayastathaiva viklpniiyaaH| tA api na yuga. ptsNbhvnti| krame ca sati ekaikavarNabuddherarthasaMpratyayaH prasajyateti // [antimavarNasyApyarthapratyAyakatvAsaMbhavaH] ____ yadapyucyate-pUrvapUrvavarNajanitasaMskArasahitaH - antyavarNaH pratyAyaka iti tadapyayuktam-saMskAro hi nAma yadanubhavajanitaH, tadviSayameva smaraNamupajanayati, na punararthAntaraviSayaM jnyaanmiti| smRtidvAreNAsau tarvArthapratyAyako'sau bhaviSyatIti cet etadapi nAsti, jJAnayogapadya prsnggaat| antyavarNajJAnAnantaraM hi pUrvavarNasmaraNamiva samayasmaraNamapi tadaivApatati / tatazca jJAnayogapadyam // na ca kramotpAde kiNcitkaarnnmutpshyaamH| athApi tena krameNa bhavetAm , tathApi tadAnImantyavarNajJAnamuparatamiti kasya sAhAyyaka pUrva varNasmRtividadhAtIti // etaccAnekapUrvavarNaviSayAmekAM smRtimamabhyupagamyoktam / na puna rekA sarvavarNagocarA smRtiH| kutaH ? bhinnopalabhasaMbhUta *vAsanAbhedanirmitAH / . bhaveyuH smRtayo bhinnAH na tvekA'nekagocarAH // [varNasaMkalanAjJAnamapyarthapratyAyakaM na ] atha vadet - saMka'la'nAjJAnamekaM sadasadvarNagocaraM bhaviSyati / tadrUpArUDhAzca varNAH artha pratyAyayiSyantIti tadapi durAzAmAtram-tathA ___ * vaasnaa-sNskaarH| kAraNAnAM saMskArANAmanekarave sati tajjanyasmRteH ekatvaM kathaM sNbhvedityaaNshyH|| __+ saMkalanAjJAnaM-tAvadvarNaviSakamekaM samUhAlambanAtmakaM, samuccayAtmakaM vA jJAnam / sadasat iti tatkAladRSTayA // 1 lpa-ka. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 SaThamAhnikam vidhajJAnotpattau kaarnnaabhaavaat| na cendriymtiitvrnngrhnnsmrthm| na saMskAro vartamAnagrAhI bhvti| na ca yugapadindriyaM saMskArazcemA buddhi janayataH; saMskArasya sahacAradarzanA dyA hitaprabodhasya sataH, smaraNamAtrajanmani nitisAmarthyasyendriyeNa saha vyApArAbhAvAt / tasmAt na varNA vAcakAH // ____ atazcaivam-yadi te vAcakA bhaveyuH, *viparItakramaprayuktA apyarthaM gmyeyuH| kramazcedapekSyate, sa vyatiriktAvyatiriktatayA cintanIyaH / avyatireke ta eva te varNa iti kathaM na bodhakAH ? vyatireke tu kimapyadhikaM vAcakaM abhyupagataM bhavatIti matpakSamAjigamiSati bhavAn // [ vyutpattararthapratyAyakatvapakSepaH] .. nanu? vyutpattivazena zabdaH arthapratyAyakatAmupayAti / vyutpattau ca yAvanto yatkra'mA varNA yadarthamabhivadanto dRSTAH, te tAvantaH tatkramakAstamarthamabhivadiSyantIti ki viklpmaalyaa| taduktam (zlo. vA. 1-1-5 sphoTavAda zlo 69) 'yAvanto yAdRzA ye ca yadarthapratipAdane / varNAH prajJA sAmathyaH te tathaivAvabodhakAH' iti // [vyutpattipadArthaH] taducyate-vyutpattireveyaM vicAraNIyA vartate / parAvagativikA hi zabdAt svymvgtiH| parAvagatau ca ke kiyantaH kathaM kamarthaM ___* viparItetyAdi-viparItakrameNa varNAnAmuccAraNe'pi samUhAlambanAtmakajJAne sarveSAM varNAnAM viSayatvAt vaacktvaapttiH|| * prayojyavRddhasya pravRttiM pazyan bAlaH tasya pravRtti prayojakavRddhavAkyArtha jJAnamUlikA jAnan hi vyutpadyate // __1 bhyA-ka, vyA-ka, 3 makA-gha, ma-gha. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nyAyamaJjarI pratipAdayanto'nena dRSTAH, yebhyastathaiva tamarthaM pratIyAditi duradhigamA hi varNavartanI // yAvanto yAdazA ye cetyevaM tAvatprabhASase / kiyantaH kIdRzAH kecetyevaM yAvanna pRcchyase | tasmAt sarvaprakAramavAcakA varNAH // [sphoTavAdaH ] asti ceyaM zabdAduccaritAta tdrthaavgtiH| na ceyamakaraNikava bhavitumarhati / tadasyAH karaNaM sphoTa' iti *kAryAnumAnamidamastu, pari zeSAnumAnaM vA, arthaapttirvaa| sarvathA'rthapratItilakSaNakAryavazAt kalpya mAnaM tat karaNaM sphoTa ityucyate / sa caM niravayavaH, nityaH, ekaH, niSkAraNaka' iti na varNapakSakSepaNadakSadUSaNapAtratA pratipadyate / atazca sphoTo'rthapratipAdakaH, zabdAdarthaM pratipadyAmaha iti vyvhaaraat| bhavato hi vrnnjnitssNskaaro'rthprtipaadkH| tatra 'zabdAt' iti prAtipadi. kArtho'nupapannaH / atha varNAH shbdshbdenocynte| te cArthapratipAdakAH iti-idamanyathAsiddham-tathApi' zabdAt' ityekatvaM vibhaktyartho na saMgacchate / zabdebhyaH pratipadyAmaha iti vyavahAraH syaat| sphoTAtmani tu zabde'rtha * arthAvagatirUpAt kAryAt tatkAraNasya sphoTasyAnumAnam // + varNasyAvagatihetutvapakSasya kSepaNe-nirasane dakSANAM dUSaNAnAM pAtratAm // * upapannaH-sphoTasya zabdatvAt / saMskArasyArthapratipAdakatve vidamanu. papannameva // $ smRtiviSayAssanta: te-ityarthaH / / 1 kramaka-kha, tatra-kha, tathApi-kha. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaThamAhnikam 149 pratipAdake iSyamANe 'zabdAt' iti prAtipAdikArthaH, vibhaktyarthazca dvayamapyupapannam* // [vInAmarthabodhakatvAsaMbhavaH] nanu ! na sphoTaH zabdazabdenocyate, kintu varNA eva / zrotragrahaNe hyarthe zabdAzabdaH prsiddhH| ta eva ca zrotragrahaNA iti-naitadevam - zabdatvasyApi zrotragrahaNAtmano bhaavaat| nirjhara jhAGakAraravaprabhRtInAM ca satyapi zrotragrahaNatve shbdkaarynirvrtktvaanupptteH| tasmAt yato'rthapratipattiH, sa zabdaH / arthapratipattizca sphoTAdeva, na varNebhya iti sphoTa eva zabdaH // - [sphoTasya zabdAtmakatvam ] nanu ! evaM sati dhUmAdInAmapyathapratItihetutvAt zabdatvaM prApnoti -maivaM vAdI:-'atha gauH' ityatra zrotrajapratibhAse bahavo'rthAH pratibhAsante, tatra kasteSAM zabda:-ityupakrampa, yato'rthapratipattiH sa zabda iyupasaMhRte kuto dhUmAdInAM zabdatvaMzaGakAvakAzaH // nanu ceyamarthapratItiH varNeSu bhavatsu bhavantI, teSvabhavatsu cAbhavantI tAnutsRjya kathaM sphoTakAryatAmupayAyAt-ucyate-ananyathAsiddhaM tadbhAvabhAvitvaM tatkAryatAmavagamayati, naanythaasiddhm| "idaM tvanyathAsiddhama / . * vAkyasphoTasya ekatvAt // shbdkaary-arthprtiitiH|| ti-zrotrAgrAhyatve'pi arthapratItijanakatvamAtrAt 'zabda'pada vAcyatve / / 'atha gaurityatra kaH zabdaH? gakArottaraukArottaravisarjanIyA ityupavarSaH' iti zAbarabhASyam (1-1-5) // * idaM-varNAnAM arthapratyAyakatvam // 1 ityeva-ka. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 nyAyamaJjarI kA punaranyathAsiddhiH! sphoTavyaMjakatvAt varNAnAM tdaanntrymrthprtiiterupplvte| varNAbhivyaktaH sphotto'rthprtiiti'maaddhaati| bhrAmyati janaH variyamarthapratItirutpAditeti // [skoTavAde pUrvoktadoSAnavakAzaH nanu sphoTavyaktAvaprIdAnI varNAnAM kva gatAste vyastasamasta-- vikalpAH / Aha ca bhaTTaH (zlovA-11-5-sphoTa-84) 'yasyAnavayavaH sphoTaH vyajyate varNabaddhibhiH / so'pi paryanuyogena naivAnena vimucyate' iti / / bhASyakRtA'pi-'nanu saMskArakalpanAyAmadRSTakalpanA' ityAzakya. prativihitaM *zabdakalpanAyAM sA ca zabdakalpanA ca' (zA-bhA-1-1-5) iti-naiSadoSaH-na sphoTavyaktau vikalpAH prabhavanti / kutaH ? eke tAvadAcakSate prathamavarNazravaNavelA yAmeva sphoTo'bhivyakto bhavati / na ca dvitIyAdivarNavaiphalyama ; tadavagaterevAtizayakaraNAt / yathA ratnaparIkSakANAM prathamadarzane ratna rUpama malamaprakAzamAnamapi punaH punaH parIkSamANAnAM carame cetasi cakAsti niravadyaM ratnatattvam-evami. hApi prathamavarNazrutyA vyakte'pi sphoTe sphuTatarapratItya varNAntarANi prayo'kSyanta iti // __ * padasphoTavAkyasphoTAdyabhivyaktyarthaM zrutacarANAM teSAM saMskArasya hetutvaM kalpa. nIyam / punastaiH sphoTaH, tataH zabdabodhaH / evaMcet saMskArA eva zabdabodhajanikA bhavantu, 'taddhe toreva naddhetutve madhye kiM tena' itinyAyAt // + sphoTasya akhaNDatvAt prathamamevAmivyajyate // 1 tipani-dha, yAM-kha, ma-ga, jya-ka. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . SaThamAhnikam 151 _ [dhvaneH sphoTavyaJjakatvavarNAsatyasvapakSaH] apare tu vadanti-dhvanaya eva sphoTasya ca vyNjkaaH| taizca marudbhiH anavayava eva eSa sphoTo'bhivyajyamAnaH tAlvAdisthAnakaraNasaMyogopAdhivazopaplavamAnanAnAkAragakArAdibhAgayogIva prtibhaaste| marutAM caMcalatvAduccAritapradhvaMsinaste taM kAlpanikAkAramavabhAsayante / dRSTaM copAdhivazAdasatyamapi ruupmvbhaasmaanm| yathA-kRpANamaNidarpaNAdivyaMjaka bhedena zyAmadIrvAdirUpaM vdnsy| nAdAtmako hi zabdaH vogAveNumRdaGagapaTahAdivyaMjakabhedena nAnAtvamupagacchan dRshyte| tasmAna pAramAthikA eva te varNAH, na ca sphoTamya vyaMjakA iti kva samasta vyastavikalpAH prabhaveyuH // upAdhibhedena pratibhAsamAnA asatyAkArAzca te'rthapratyayAnvayavya ti rekAnuvidhAyino dRzyante // tena yaducyate zabdakalpanAyAM kalpanAdvaigaNyamiti-tatraikaguNA'pi kalpanA naasti| kA kathA 'dvaigunnysyeti| tasmAt sphoTAtmakAdeva zabdAdarthapratyayaH / varNAnuvidhAyitvaM tu tasyAnyathAsiddhamiti siddham // ____ api ca tArkikANamanumAnapriyatvAt tatparitoSAyedamanumAnamabhyadhAyi, na prmaarthtH| paramArthatastu zrautre pratyaye pratibhAsamAnaH pratyakSa eva sphottH|| * cakArAt varNaparigrahaH / parantu varNA: aparamArthAH, sphoTastu paramArthaH / maNikRpANAdhabhivyaGgaye mukhe satyasvaM, zyAmadIrghatAdAvasatyatvamiti ekAmivyaJjakadhyayatve'pi vizeSaH spssttH|| - 1 va-ka Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 [sphoTasya pratyakSatvasAdhanam ] Aha-- kimidamapUrvaM taskarAcaritaM vartate - varNAH pratyakSamupalabhya mAnA api * durbhagAH na pratyakSAH, sphoTa: punaranavabhAsamAno'pi * subhagaH pratyakSa iti ucyate na brUmaH varNA na pratyakSA iti / te punarasanto'pi upAdhivazAdvadanadairghyAdivadavabhAsante / zabdastveko niravayavaH pratIyate / tathA ca padamiti vAkyamiti ekAkArA pratItirasti / na ca bhinnA varNAstasyA 'mAla' mbanIbhavanti / na hi sAmAnya ' pratyayaH vyaktyAlambanaH, avayavipratyayo vA'vayavAlambanaH / na ca senAvanAdibuddhivadayathArthA padavAkyabuddhiH, bAdhakAbhAvAt // [ pada vAkyArthabuddhInAmaikyaM naupAdhikam ] ekArthapratyayavattvopAdhikRteyamekAkArA buddhiriti cet -- ekArtha :pratItiridAnoM kutastyA ? padavAkyapratItipUrvikA hi padArthavAkyArthapratItiH, padArthavAkyArthapratItyAkhyakAryekyAcca padavAkya buddhirekAkAreti durutta' ramitaretarAzrayatvam // aupAdhikatvaM ca sAmAnyAvayavibuddherapi sujavam / bAdhasaMdeharahita pratItidADharyAt tatra parihAra iti cet - taditaratrApi samAnam / tasmAt padabuddheH padasphoTa:, vAkyabuddheva vAkyasphoTo viSaya iti pratyakSa eva sphoTaH / tatra padasphoTAt padArthapratipattiH, vAkyasphoTAcca vAkyArtha pratipattiH // * durbhagAH - daurbhAgyavantaH / subhAgaH - saubhAgyavAn // + pUrvoktapratyeka samudAyavikalpaduSTatvAt // 2 la-ka, 3 pra-gha nyAyamaJjarI 3 ddha-ka. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paThamAhnikam 153 [vAkyasphoTanirUpaNam ] . Aha-yadi niravayavaH sphoTAtmA zabdo bhavati, * vAkyamapi zabda ev| tasya padAtmakAstvayavA mA bhUvan / tasya cet padAtmAno'vayavA bhavanti, padasyApi tarhi varNAtmA no'vayavA bhavantu-ucyate-kiMciducchvasitamiva me hRdym| manye bhaviSyatyAyuSmato vivekAlokaH / bodhyamAno bhotsyase kiMcit / dhvanyapAdhibhedapravRttavarNabhedAvabhAsavipralabdhabuddhi bhavadvidhaM bodhayituM padasphoTa eSa nirvyvo'smaabhirdshitH| paramArthatastu padasphoTo vAkyA vayavabhUto naastyev| niravayavameva vAkyaM niravayavasyaiva vAkyArthasya bodhkm| yathA padasyAvayavA na santi, tathA vAkyasyAvayavAH pdaaniitiH| tathA cAhuH-vAkye padAnAma sattvAt tadarthe padArthAnAM niravayavau vAkyavAkyArthAviti || ___ avayavakalpanAyAM hi yathA vAkyasyAvayavAH padAni, padAnAmavayavA varNAH, evaM vrnnaanaavpyvyvairbhvitvym| tadavayavAnAmapyavayavAntararityAnantyAt kA vyavasthA syaat| varNAn prApya tu yadyavayavakalpanAto virantavyaM, tadvavakya eva viramyatAm // - [vAkyasyAruNDatvam ] ekaghaTanAkArA hi vAkyArthabuddhiH tathAvidhAdeva vAkyAdutpattumarhati vRddhavyavahArAddhi zabdArthe vyutpadyante vyavahartAraH / tatrAsya padasya prayoga eva na kevalasya dRzyate, vyavahArAnaGagatvAt hai| vAkyaM tu - * vAkyasphoTaH, padasphoTaH, varNasphoTaH ityanukramazcat varNapakSe'pi idaM samAnameva / atazca pUrvoktakalpanAdvayAnatipAtaH // *'na santi' ityaakrssH|| * na hi padena vyavaharanti, api tu vAkyena // 1 tma-kha, va-gha, 3 sattvaM ta-kha. . Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 nyAyamaJjarI prayogArhamiti tatraiva vyutpttiH| tata evaarthsNprtyyH| * avayavapratibhAsastu bhrmmaatrm| artho'pi vAkyasya eka eva narasiMhAkAraH / jAtyantaraM hi narasiMho nAma / tatra na narArthaH, nApi siMhArthaH // [vAkyArthasyApyakhaNDatvam ] evaM padArthebhyo'nya eva vAkyArthaH, pAnakAdivat / yathA pAnakaH zarkarAnAgakesaramarIcyAdibhyo'rthAntarameva, yathA ca sindUraharitAlalAkSAdibhyo'rthAntarameva citram , yathA vA SaDjarSabhagAndhAradhaivatAdibhyosrthAntarameva grAmarAgaH; tathA padebhyo vAkyam , padArthebhyo vAkyArthaH // kathaM tahi tadaMzAvagama iti cet ; kalpanAmAtraM tat, nAsau prmaarthH| tacchabdAnugame tadarthAnugamadarzanAt pAramArthikatvaM bhAgAnAmiti cet-na-kUpasUpayUpAnAmekAkSarAnugame'pyanugamAbhAvAt // ____ na ca kevalAnugamamAtreNa tatkAraNabhAvo vaktuM zakyaH, reNupaTalAnugAmi tayA karituragAdivat pipIlikApaGakterapi dRshymaanaayaasttkaarnntvprsnggaat| tasmAt prakRtipratyayAMzavat asatpadArthaparikalpanaM vAkyArthA vagamopAyatayA''zrIyate, na tvarthastadIyaH tatrAzvakarNAdivadupalabhyate // [asatyAnAmapi satyapratyAyakatvam ] . asatyamapi satyopAyatAM pratipadyamAnaM dRshyte| . alIkAhidaMzAdaya: satyamaraNakAraNaM bhavanti / lipyakSarANi cAsatyAnyeva satyArthapratipattimAdadhati // "avayavaH-padAdirUpaH // tadaMzAvagamaH-tadaMzatayA pratItiH / / 6 karituragAdau gacchati reNuruttiSThati / tatraiva mArge akasmAt pipIlikA'pi gacchati / atra pipIlikApi reNU dgamahetussyAt / / 1 the-ka, 'mi-ka. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paThamAhnikam 155 svarUpasatyAni* tAnIti cet-na-rekhArUpatayA 'teSAmA prati paadktvaat| gakAro'yamityevaMgRhyamANA rekhA arthprtyyhetvH| tA. yena rUpeNa satyAH, tena nArthapradipAdakAH ; yena cArthapratipAdakAH, tena na satyA iti // [prakRtipratyayAdivibhAgAnAmapAramArthika tvam ] . nanu prakRtipratyayAdyaMzA api paramArthasanta evaM ; tathA pratibhAsAt, .arthapratyayahetutvAcca-naitadevam - anvAkhyAnabhedena teSAM svarUpeNeyattAnizcayAnupapatteH / bhavatItyatra bhUzabdaH prakRtiH kvacidanvAkhyAyate, kvacidbhava zabdaH / pratyayAdezAgamaguNavRddhivarNalopAdyanvAkhyAnavi saMvAdAt kaH pAramArthikaH prakRtipratyayavibhAgaH? kalpanAmAnaM tvetat iyaM prakRtiH, eSa pratyaya iti| evaM padArthAnAmapi vaakyaarthpriklpnyaivaapoddhaarH| taduktam (vAkya-3-1). .'padaM kaizcidvidhA bhinnaM caturdhA paMcadhA'pi vA / apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdivat' iti / [padAnAmapi apAramArthikatvam ] api ca pAramArthikatve padAnAM niyatamavisaMvAdirUpaM pratIyeta visaMvAdi tu tt| nAmAkhyAtasAdhAraNavarNasannivezadarzanAt na niyata * alidaMzabhramaH khalu satya eva / rekhA api satyA eva // yen-rekhaatven| yena ca-varNatvena // alidaMzabhrabhe'pi, bhramatvena na tasya mrnnhetutvm| api tu pramAttvabhrAntyaiva // * bhava iva Acarati bhavati iti kvip // 'bhavati' iti tiGantamapi, bhavacchabdaH sptmyntmpi|| 1 teSAM-gha, dbhAva-pha, 'da-gha. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 nyAyamaJjarI teSAM ruupm| ataH kAlpanikameva tata, na vAstavam / na ca nizcetumapi tat pAryate / 'kAlenadantinAgAH' ityatra kIdRzaH padavibhAgaH ? artha dvyopptteH| ubhayatra ca varNatulyatvAt / kiM kAlena-kRSNena dantinA -hastinA 'agAH-tvaM gataH--itmavametAni padAni vyavasthApyantAm , atha kAle-samaye, nadanti-zabdAyante - nAgA-kariNaH phaNino veti / tasmA daniyamAt na padatadarthavibhAgaH pAramArthikaH // atha prathamapratipannavAkyArthAnusAreNa padatadarthavibhAgo vyavasthApyate, tahi kiM tena tadAnI vyavasthApitaina ? vAkyArthasya prathamameva pratipannatvAt || kiMca dadhyatra madhvatreti dadhimadhupadayorikArokArayo radarzane'pi tadarthasaMpratyayo dRzyate / tasmAdapi na pAramArthikaH padavarNavibhAgaH / nirastAvayavaM vAkyaM tathAvidhasyaiva vAkyArthasya vAcakamiti siddham // [sphoTasya paramatattvarUpatvam ] nanu yathA padeSu varNA na santi, vAkyeSu padAni na santi, tathA mahAvAkyeSvavAntaravakyAnyapi na syuH| tataH kim ? mahAvAkyAnyapi prakaraNApekSayA na tAttvikAni syuH / tataH kim ? *prakaraNAnyapi zAstrApekSayA na syuH / tato'pi kim ? ekamevedaM zAstratattvamavibhAgamadvayamApatati // ucyate-yadi tattvaM pRcchasi, buddhayase 'vA-tadA evamevaitat' sAdho ! zabda brahmaivedamadvayamanAdyavidyAvAsanopaplavamAnabhadamarthabhAvena __ * prakaraNe nirdiSTaviSayakam / zAstraM tu samagram // 1 agAstvam-kha, / zAstre-ghaH ni-gha, I-gha, vA-kha, Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhnikam 157 vivartate * / na tu vAcakAdvibhaktaM vAcyamapi nAma kiMcidasti / tasmAt kAlpanika eva vAcyavAcaka vibhAgo'yamavidyaiva vidyopAya ityAzrIyate / vAnUpatA tattvam, sarvatra pratyaye tadanapAyAt / yathoktama ( vAkya - 1-125 ) - "vAgrUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavarmAzinI" iti // [ vAktatvaprabhedaH ] sA ceyaM vAk traividhyena vyavasthitaivAvabhAsate - vaikharI, madhyamA, pazyantIti / tatreyaM sthAnakaraNaprayatnakramavyajyamAnagakArAdivarNasamudAyAtmikA yA vAk, sA vaikharItyucyate / vikhara iti dehendriya saGghAta ucyate / tatra bhavA vaikharI / taduktam "sthAneSu vivRte vAyau kRtavarNaparigrahA / vaikharI vAk prayoktRRNAM prANavRttinibandhanA" iti // yA punarantassaMkalpyamAnakramavatI zrotragrAhyavarNarUpAbhivya ktirahitA vAk sA madhyamocyate / taduktam * vividha pratIyate / vividhaM pariNamata iti vA / vAkyapadIye vivartapariNAmazabda paryAyatA prayuktau // + vidyopAyaH - jJAnasAdhanam / asatyAtsatyasi dveridaM mUlam // * pratyaye pratItau / 'na so'stipratyayo loke yazzabdAnugamAdRte' iti hariH // $ jJAnaM jAtamapi 'ghaTo'yaM' ityAdipratyavamarzaH yAvanna jAta, tAvat artha - prakAzAtmakamapi tat na tathA jJAyeta / vyavahArAnuguNyApAdanameva jJAnakRtyam // * parAsaMjJakastu zabdaH anirvacanIya ityadabhiprAyeNAtra noktaH / / 1 dhUM-gha Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nyAyamaJjarI 'kevalaM buddhayupAdAnA kramarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate' iti // yA tu grAhyabhedakramAdirahitA svaprakAzasaMvidrUpA vAk , sA pazyantItyucyate / taduktam .. 'avibhAgAttu pazyantI sarvataH sNhRtkrmaa| svarUpajyotirevAntaH sUkSmA vAganapAyinI' iti // . tdlmtiprsktaanuprsktyaa| drAdhIyasI carceyaM prakRtAntarAyakAriNIti na pratanyate // . [sarva vyavahAramAtram ] iha tvetAvataiva punaH prayojanaM-varNapadapUrvako vyavahAraH na bhavatIti / vAkyena loke vyavahArAt , tasya cAvayavAvayavivyavasthA'nupapatteH nirbhA. gameva tat vAcakaM, nirbhAgazca tasya vAcyo 'rtha iti / avAntaravAkyamapi prayogayogyaM vyavahArakAraNamiti tanna nituuyte| avidyAvastheyaM vartate / tatreyaM vyavahAravartanI ythaadRshymaanaivaastu| vidyAyAM sarvameve damasAra'. miti* || padena tu varNena vA vyavahArAbhAvAt , tasya kevalasyAprayogAta tatsvarUpamasyAmapi dazAyAM na vAstavamiSyata iti / / * zUnyavivartavAdaH, vijJAnavivartavAdaH, zabdavivartavAdaH, brahmavivartavAdazceti catvAro vivartavAdAH prAyaH zabdabhedamAtre paryavasyanti / nirUpaNaprakriyA tu samAnA // vAkyameva kalpitaM cet kimu vaktavyaM pratyekapadAnAM varNAnAM vA ! ___1 da samAna-gha. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 SaThamAhnikam [sphoTavAdopasaMhAraH] tasmAdekakramavirahitaH kalpitAsadvibhAgaH vAkyasphoTo janayati mati tAdRzIM svAbhidheye / varNAstvete prakRtilaghavaH klpnaikprtisstthaaH| tasminnarthe vidadhati dhiyaM netyalaM tatkathAbhiH // - sphoTavAdopasaMhAraH - [sphoTavAdanirAkaraNam ] atrAbhidhIyate - kimayamanumAnamahimnA sphoTAbhyupagamaH, pratyakSa. pratItibalavattayA vA? na tAvadanumAnataH sphoTasvarUpamupapAdayituM paaryte| paridRzyamAnaviziSTAnupUrvokavarNakalApakaraNena arthapratIterghaTamAnatvAt // varNAnAM vAcakatvasamarthanam] nanu vyastasamastAdivikalpairutsAditaM varNAnAM vAcakatvam-naitat; durvikalpAste-vyastAnAM tAvadvAcakatvaM neSyata eva varNAnAm / samastA eva te vaackaaH|| - yattu-tatsAmastyaM nAsti, kramabhAvitvAditi (puTa )-tadasatkramabhAvinAmapi samastAnAM kAryakAriNAM anekazo darzanAt / yathA yugapaddhAvinaH samastAstrayo grAvANaH kAM *nAsAM dhArayanto dRzyante // * 'adhastAdAruNi zilA, nAsA dArUpari sthitam' ityamaraH (puTa-13) dvaaropritnshilaa| itarapArzvatrayasthitazilAmiH / yte|| 1 viSTAH -gha. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nyAyamaJjarI tathA kramabhAvino'pi samastA grAsA ekAM tRptimutpAdayanto dRshynte| ekasminnapi hi grAse hIyamAne na bhavati tAdRzI tRptiH| ataH samastA eva te grAsAH tRpteH kaarnnm| na ca samastA api te grAsA yugapatprayoktuM shkyaaH|| tathA ekAnuvAkagrahaNe *saMsthAnAM kramabhAvinInAmapi sAmastye sati saamrthym| ekayA saMsthayA 't'daamukhiikrnnaasNbhvaat| evaM tAvalloke sAmastyaM kramabhAvinAM dRSTam // vede'pi 'darzapUrNamAsAbhyAM' itItaretarayogazaMsinA dvandvana samarpitasAhityAnAM AgneyAdiyAgAnAM pakSadvAre prayojyatvena cAparihAryakramANA mekAdhikArasaMpAdakatvaM dRSTam / tathA 'aindravAyavaM gRhNAti' 'Azvina gRhNAti' iti somagrahaNAbhyAsAnAM samastAnA kramabhAvinAM ca ekapradhAna nirvartakatvaM dRSTa miti / atazca nAyaM virodhaH-sAmastyaM kramabhAvitvaM ceti // evaM kramavatino'pi varNA evArthAbhidhAyino bhaviSyanti / [varNAnAM krameNArthapratyAyakatve'virodhaH] nana grAsa saMsthAdInAM yuktaM samastAnAM kramabhAvitvam / yataH kAryamapi tadIyaM tRptyAdi krameNa nirvaya'mAnaM dRzyate / varNebhyastu krameNa zrUyamANebhyaH na yAvatI, tAvatI arthAvagatimAtrA nirvaya'mAnA dRzyate / / * saMsthA-dhAraNA / prakRte tadupAyaH / / pkssdvye-shuklpksskRssnnpkssyoH| darzayAge tryaH, paurNamAsyAM yazca vihitaaH|| 1 vinA ta-ga, i-ka, ma-gha. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 161 yadyevamAgneyAdibhyastahi krameNa nirvaya'mAnaM ki kAryamupalabhyate ? avAntarApUrvamiti brUmaH, shbdpraamaannyaat| paramApUrvanirvRttistu teSAM sAmastye sati sesytiiti-ucyte| *avAntarApUrvanirvRttAvidAnI kramabhAvinAmAgneyAvayavabhUtakriyAlagAnAM kimavAntaraM kArya kA vA tasya nirvRttirupalabhyate ? [varNAnAM krameNArthabodhanasamarthanam ] . 'api ca yathAbhimataM yat kArya, tadabhisandhAnena pravRttiH / tata sAmastyAtpUrvaM na kvacidupalabhyate / na hyavAntarApUrveNa svargamAtrA kAcidabhinirvaya'te, zAstrArthasya tadAnImaniSpannatvAt / ataH kimavAntarApUrveNa kRtenaapi| yatkicitvavAntarApUrvaprAyaM kArya varNeSvapi na na darzayituM shkyte| kiM taditi cet - svarUpagrahaNaM saMskAro vA bhaviSyati // . tayoH pradhAnakAryAvayavatvaM nAstIti cet--mA bhUdanayavatvam , tadupayogitA tu vidyata eNv| avayavAvayavivyavahArastu avAntaraparamApUrvayorapi duruppaadH| padAnAM tu vAkyArthapritipattilakSaNapradhAnakAryAvayavabhUtapadArthajJAnAkhyakAryanirvartakatvamatispaSTamastyeveti na teSveSa doSaH prAduSyAt // * AgneyAdimiravAntarApUrvanirvRttirvakavyA cet , AgneyAGgabhUtabIyavahananAdikriyAbhiH prathamaM kiM kArya nirvayaMta iti vktvym| AhatyAvAntarApUrvanirvRttizcesprakRte'pi samAnam // * svargasAdhanatvena jJAtvA tatra pravartate, na tu avAntarApUrvasAdhanatvena | * svrgmaatraa-svrgleshH|| eSa doSaH-avAntarApUrvaparamApUrvayorlezato'pi saMbandhAnavagamarUpaH // 1 na-kha, va-ca, 11 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 * myAthamaJjarI varNAnAmapi, gamanakriyAkSaNAnAmiva grAmaprAptau grAsAnAmiva tRptau saMsthAnAmivAmukhIkaraNe yadyapi kramopacIyamAnatatkAryamAtrasamutmeSo nAsti ; tathApi tadau' payi kasyopalabdhi saMskArAdikAryasya karaNAt tatkAryAvayavastAvatkRto bhavatIti na samastAnAM kramakAritvamapahIyate / tatra pUrve varNA atItA apyupakariSyanti *, caramavarNastu vartamAna itIdRza evAyaM kAlpanika kriyAkSaNasamUha iva varNasamUho'rthapratyAyakaH // [ saMkalanAjJAnasyApi saMbhavopapAdanam ] athavA mopalabdheSvapi varNeSu mAnasamanuvyavasAya rUpamakhilavarNa viSayaM saMkalanAjJAnaM yadupajAyate, tat arthapratyAyanAGgaM bhaviSyati / dRzyate ca vinazvareSvapi padArthAntareSu kramAnubhUteSu yugapadanuvyavasAyoM' mAnasaH 'zatamAtrANi bhakSitavAn devadattaH' iti / na cAyaM pratyayo na nAsti, sandigdhaH, bAdhyate vA / anabhyupagamyamAne cedRzi samuccayajJAne tannibandhanA bhUyAMso vyavahArA utsIdeyuH // sa cAyaM saMkalanApratyayaH smaryamANAnubhUyamAnaprAktanAntyavarNaviSaya tayA sadasadvarNagocara citrarUpa upeyate / yadi vA'ntyavarNe'pi tirohite bhavan asadvarNagocara eva citrAkAraH so'rthapratItihetureka eveti niravakAzA vyastasamasta vikalpAH || * ghaNTAtADanAdau daza, ekAdazetyAdi saMkhyAgaNanAyAM ayamaMzaH spaSTaH / uparitanagranthe ayamaMzaH vyaktaH // + smaryamANAnubhUyamAnavarNaviSayakatvakalpanAklezaH asmin kalpe nAsti / Ahatya sarvavarNaviSayakaM eka mAnasikaM jJAnameva bhavatu bodhajanakam // pAdhi-ka. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 SaSThamAhnikam [kramaviziSTatAvadvarNaviSayakaM saGkalanAjJAnam ] , nanu ! saMkalanApratyaye'pi yadi te varNAH krameNAvabhAsante, tadasAvapi pUrvotpannaikaikavarNabuddhinivizeSa eva syAditi tadupArUDhA api varNA nArthapratItihetavo bhveyuH| yadi tvekasumanastabakAkA ravatI sa pratyayaH, tadA tasmin kramAnavagamAt viparItakamA api* te varNA arthapratItikAriNaH syuH- ucyate-viziSTAnapUrvokavarNamAlA'nubhavasamanantarabhAvI hi saMkAla'nApratyayo'rthapratIterhatuH, na stbkaakaarpricchedmaatrm| viparItakramAzaGakanaM ca tadAnIM kutastyam ? stabakAvabhAse tAvat krama eva naasti| kasya vaiparItyamavaiparItyaM vA, yadanantarajanmA'yaM samuccayapratyayaH / tAzca viziSTakramAvabhAsinya eva pUrvabhAvinyo varNabuddhaya iti kuto vaipa tyavikalpaH? tasmAt prathamaparipaThana niyatAnupUrvokAste tadanantarabhAvisamastAvabhAssiMkalanApratyayopArUDhA varNA * arthapratItikAriNaH syuriti na doSaH / yathA vA pUrvavarNajanitasaMskArasahito'ntyavarNa iti tatrabhavatA mImAMsAbhASyakRtAvaNitaM (zA-bhA-1-1-5), tathA vrnnaanaamrthprtyaayktvmstu|| __ [saMskArasya guNatvaM, arthapratItihetutvaM ca] nanu ! atroktaM saMskArasyArthapratItijanakatvaM na dRSTapUrva, smRtAveva tasya vyApAra iti - kimiyaM rAjAjJA - smRtireva saMskAreNa kartavyeti // - neyaM rAjAjJA, nyaajnyaatvessaa| na hi saMskAro nAma svatantraH ko'pi dhrmoN| kintu paTvabhyAsAdarapratyayagRhIteSvartheSu yat AtmanaH smaraNa * tAvatA'pi tasya sarvavarNaviSakatvAt // * shaabdbodhaatpuurvbhaavinyH|| 1 lpa-ca, rAvabhAsa-ka, 3 mAvagama-kha Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 nyAyamaJjarI kAraNaM, sa saMskAraH / sA ca smRtyaiva kAryeNa kalpyamAnA zaktiH / na ca zaktirUpasya saMskArasya zaktyantaramarthapratItijanmani saMbhavati / yenaiva kAryeNa sA zaktiH kalpitA, tadapahAya kiM kAryAntaraM kuryAt ? smaraNahetozca saMskArasya prasavakAraNatanubhavaH / * anubhavahetostvasya nUtanacaritasya saMskArasya janmanimittameva notpazyAmaH / tasmAnnAsAvartha pratItiheturbhavati // na naitatsAram - varNAnubhavasaMskRtamateH puMsaH arthapratItidarzanAt / hi smaraNazaktiH saMskAraH / kintvAtmaguNo vAsanAkhyaH / sa ca smRtimivArthapratItimapi janayitu' mutsahate' / sarvatra no darzanaM pramANam / smaraNajananakauzalamapi tasya tathA darzanAdavagamyate / tadidamanubhavajananamapi tato dRzyata eva / varNAzca tadanubhavAzca vyatItAH anyacca zabdatattvaM nAnubhUyata iti vakSyAmaH / asti cArthapratItiH / nAsau niSkaraNikA syAt / karaNavyatirekeNa hi sAnudbhavantI karaNamAkSipati / yadasyAH karaNaM, sa saMskAra iti smRtirivArthapratItirapi tatkAryatvAttadanumApikA bhavatyeva / / [ saMskArasyAnubhavajanakatve'virodhaH ] yattu kutastAdRzaH saMskAra udetIti- jaDaprazno'yam, anubhavahetukasya suprasiddhatvAt / tathA cAhuH - 'vastudharmo hyeSaH, yadanubhavaH paTIyAn smRtibIja mAdhatte' iti // nanu smRtibIjamiti yaducyate, tat kathamanubhavabIjaM syAt ? naiSa niyama :- smRtereva bIjamiti / anubhavastAvat tathAvidhamAtmadharmamAdhatte / + anubhava:- zAbdabodhAtmakaH / / * tAdRzaH - anubhavajanyassan anubhavahetuH // marhati ca Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 SaSThamAhnikam sa *kAryabhedo'pi notpattau kAraNAntaraM mRgyte| kAryabhedazcAsya tathA darzanAdavagamyata ityuktam / / [ saMskArasya smRtimAnajanakatve'pyadoSaH] athavA kimanena nirbndhen| na sAkSAdarthapratItikArI saMskAraH / smRtidvAreNa tAM krissyti| pUrvavarNeSu saMskArAt smaraNam , antyavarNa zrotrendriyAdanubhava ityevaM smaryamANAnubhUyamAnavarNakaraNako'rthapratyayaH - syAt / ko doSaH ? . nanu anubhavakramAhitasaMskArasAmarthyamanurudhyamAnAH smRtayo'pi kramaNotpattumarhanti, na yugapaditi / tatazca prAktana eva doSaH, sAmastyA. bhAvAditi naiSa doSaH-nAnAvarNaviSayaiH kramabhAvibhiranubhavaiH kramopaceyAtmA, puTapAkairiva kArtasvarasya, eka evAtmanaH saMskAraH tAdRgupAdhIyate, yena sarvAneva pUrvadRSTAn varNAnasau sakRt smaratIti // saMskArAt saMskArotpattiralaukikIti cet-nAlaukikI, svAdhyAyAdhyayane siddhtvaat| uccAraNakriyAyAH kSaNikatvAt tadAhite saMskA rAntarakAriNi saMskAre'niSyamANe'ntyamuccAraNaM prathamoccAraNAnna vizi* ssyteti| tataH kim ? puruSAyuSeNApi nAnuvAka evAmukhIkriyeta // [siddhAnta evaM kalpanAlAghavam ] nanu ! ayamIdRzaH prakAraH ekasmaraNasiddhaye kalpanIyaH, arthapratItihetutA vA saMskArasya kalpanIyeti sarvathA ceymdRssttklpnaa| ato na .. kAryavizeSaH anubhavarUpaH // * prathama ekavarNaviSayakaH; tataH varNadvayaviSayaH evmupciiymaanH|| __1 dhanena-kha, kramavi-ca. . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 nyAyamaJjarI pazyAmahe tatra kaH saMskAra prati pakSapAtaH? kazca sphoTa prati vidveSaH ? yadeSa* kalpyate, naiSa iti-uktamatra (puTa-129) tenaiva sugRhItanAmnA bhASyakAreNa 'zabdakalpanAyAM sA ca, zabdakalpanA ca' iti // [sphoTavAde kalpanAgauravavarNanam ] nanu nAsti kalpanAdvaiguNyam / saMskAro hi yathAprasiddhi sthita eva / kA tatra kalpanA? na hi vayaM smaraNakakAraNatvaM saMskAradharmamatilaGadhitavantaH, bhavanta iva // __ kathaM na laGadhitavanto bhavantaH? sarvavarNaviSayakasmaraNa'kAritA bhavadbhirapi kalpitaMva / yaiva hi vartanI varNAnAmarthapratItoM, saiva sphoTa. vyktaavpi| tAM ca kalpayitvA zabdo'nyaH kalpita evm| atazcasaMskArasyobhayavAdividitasya smaraNakAritvaMmullaGaghayaM arthapratyayakAritvaM kevala ma smaabhirbhihitm| bhavadbhistu mUlata evArabhyAbhinavaM vizvamutthApitam- apUrvasya zabdasya tAvadasti tvaM, punarvarNavyatiriktatvaM, punaravayavazahityaM kalpitamiti kathaM na kalpanAgurutvam ? taduktam(zlo-vA-sphoTa 90) * essH-sNskaarH| eSaH-sphoTaH // .. * idaM ca saMskArasyArthapratItihetutvakalpanapakSAbhiprAyeNa / / * pUrvapUrvasaMskArasyeti shessH|| $ siddhe vastuni atiriktadharmamAtrakalpanamana, bhavatastu dhArmiNo'pi kalpanam / ida sarva sNskaarsyaarthprtyyhetusvpksse| smRtihetutvapakSe tvasyApi naavkaashH|| * apUrvasya-sUkSmasya sphoTAkhyasya // 1 kAraNikA-ca, madhikama-ca. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 SaSThamAhikam 'sadbhAvavyatirekau ca tathA'vayavavarjanam / tavAdhikaM bhavettasmAt yatno'sAvarthabuddhiSa' iti // [sphoTavAde arthapratItyanupapattiH] yatpunaravAdi-prathamavarNabuddhivelAyAmeva vyaktaM sphoTatattvaM uttarottarabuddhibhiratizayitatarapratyaya viSayatA nIyate, ratnatattvavaditi-sa eSa viSama upanyAsaH-ratnasya hi sAvayavatvAta prathamapratyayAviSayIkRtasUkSma tarAvayavavizeSagrAhiNAM uttarottara pratya yAnAmasti ttraavkaashH| sphoTastu varNasvarupavadanaMza iti tatsvarUpasarvasvamAyenaiva varNena vyaktam / kimidAnImanye varNAH krissynti| ekadezavyaktistu niravayavasya*, varNasyevana sNbhvti| yathoktam-(zlo-vA-sphoTa-10) alpIyasA'pi yatnena zabdamuccAritaM matiH / * yadi vA naiva gRhNAti varNaM vA sakalaM sphuTam' iti // yo'pi dvitIyo dRSTAnta udAhAri-yathA anuvAkaH zloko vA thamasaMsthayA gRhIto'pi "saMsthAntarAbhyAsaiH sphuTataraM paricchinno bhavati tathA sphoTo'pi prathamavarNAntaraitizayitAbhivyaktiH bhaviSyatIti-so'pi na sadRzo dRSTAntaH, shlokaanuvaakyornNshtvaanupptteH| kecidavayavA . varSAtmAnaH padAtmAno vA prathamAyAM buddhAvaparisphurantaH saMsthAbhyAsalabdhA . * vaakysyetydhyaahaarH|| * alpIyasA-ekavarNoccAraNAnukUlaprayatnenoccAritaH yadA eko varNa tadaiva samagramapi vAkyaM matiH gRhNIyAt , athavA kadApi vA na gRhNIyAt , vAkyasphoTasya niravayavatvAt // 1 tAM-kha, viSa-ka, 3 saMsthAnA-kha. . Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 nyAyamaJjarI tizayAyAM tasyAM prakaTIbhaviSyanti / sphoTastu ekavarNa iva niraMza iti tatra ko buddheratizayayogaH tasmAdayamapi na saMgato dRSTAntaH // [ sphoTasya dhvanivyaGgyatvapakSanirAsaH ] yespi ca manvate - dhvanivyaGgyatvAt sphoTasya na tatra varNavikalpAvasara iti - tespi na samyagdarzinaH - * parANu'dya' varNapratIti dhvanibhyaH zabdapratIteranutpAdAt / atidrutocci cArayiSayA'nupalabhyamAnavarNavibhAgAcca zabdAdarthaMpratyayAbhAvAt // [ varNanAmasatyatvanirAsa: ] atha dhvanayaH zabdavyaktimAdadhAnAH sthAnakaraNAnurodhenAsatyameva varNabhedamupadarzayanti, zyAmAdirUpamiva mukhasya khaGgAdRya ityucyate - tadapya sat-asatyatve nimittAbhAvAt / pratIyante hi nirbAdhayA buddha yA varNAH / tadatiriktastu zabdo na pratIyate / yazva na pratIyate, so'sti ; ye ca pratIyante, te na santautyucyamAne--zazo nAsti, viSANamastIti syAt / tasmAdayamapi na kalpanAgauravaparihArakSamaH panthAH / ataH suSTUktaM zabdakalpanAyAM sA ca, zabdakalpanA ca' iti / / tasmAt sphoTapratipattau yaH krama AstheyaH saH arthapratIta (vevAsthIyatAmiti kiM tena sphoTena / / [ varNanAM buddhikalpitatva pakSanirAsaH ] anye tu- [- upalabdhyanantarasattAkAnAM varNAnAmarthapratyAyakatvamAcakSate - tadiha neSyate, kSaNikatvAdvarNAnAM upalabdherUvaM sattA'nupapatteH / * parANu - parityajya // + uccaritasya vAkyasya zravaNe iti arthasiddham // 1 bhya: kha, 2 nAcakSa-ka. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 SaSThamAhnikam sarvathA vyutpattyanusAreNa varNAnAmarthapratyAyakatvaM tadyathA purA dRSTaM, tathAsbhyupagamyata iti| taduktaM-'yAvanto yAdRzAH' iti / / [varNAnAM pratyAyakatvaM anubhavasiddham ] yattvatra *pratIpamuktaM-'kiyantaH kIdRzAH' iti-tatra pratItayaH praSTavyAH, na tapasvino vayamiti yatkicidetat / / - yatpunarabhyadhAyi (pu. )-kramavyatyAsaprayuktA api varNA pratyAyakA bhveyuH| krama eva vA sphoTaH syAt-iti tadapi na pezalam-kramo hi nAma kaalbhedH| na ca kAla eva sphoTo bhavitumarhati // . [sphoTakalpakasyAnyathAsiddhiH ] kramo'pi ca na svatantraH pratipAdakaH, padArthAntaravRttirvA ; kintu varNAzrita eva / tatra coktam (zlo. vA-1-1-8-zlo-265-266) dvaye satyapi tenAtra vijJeyo'rthasya vAcakaH / varNAH kinnu kramopetAH kinnu varNAzrayaH kramaH ? kramaH kramavatAmaGagamiti kiM yuktisAdhyatA? dharmamAtramasau teSAM na vastvantaramiSyate || tasmAt ye yAvatkramakA yamarthaM pratyAyanto dRSTA varNAH, te tatkramakA varNAstamarthaM pratyAyayiSyantIti na sphoTAdarthAva gtiH| tadevaM kAryAnumAnaM, arthApattirvA na sphoTasiddhaye prabhavatIti siddham // * pratIpaM--'yAvanto yAdRzAH' ityasya pratikakSyatayA // * kramaviziSTA varNA vAcakAH ? athavA varNAnAM kramaH vAcakaH ? iti pakSadvaye kramasya varNAzritasvenApradhAnatvAt prathamapakSa eva sAdhIyAn // 1 gatiriti-kha. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 'nyAyamaJjarI yadapyamANi-'zabdAdatha pratipadyAmahe' iti vyavahAraH sphoTapakSasAkSitAmAlambata iti tadapyasAram-varNAnAM vAcakatve yathoktanItyA sAdhite tatpakSe'pi tathA vyavahAropapatteH // [varNAnAM vAcakatvAkSepaH] nan ! kathamupapattiH ? saMskArastAvat na shbdshbdenocyte| na . hi tathA loke prsiddhiH| *saMskAre ca vAcake vyutpattirapi duruppaadaa| . parAvagatipUrvikA hi zabdAt svaavgtiH| na ca parasthaH saMskAraH parasya pratItimupajanayan grahItuM zakyaH, parokSatvAt // varNeSvapi zabdazabdo vartamAnaH prativarNaM vA varteta, varNasamudAya vA ? * prativarNa vartamAne ca zabdazabde na zabdAdarthapratipattiH syAt ; ekasya . varNasya vaacktvaayogaat| samudAye tu na vartitumarhati zabdazabdaH, jaatishbdtvaat| dvivacanabahuvacanAntavyaktizabdaprayoge hi tasmAtsAmAnAdhikaraNyena na jAtizabda ekavacanAntaH pryujyte| na hi bhavati 'devadattayajJadattau puruSaH' iti, 'dhavakhadirapalAzA vRkSaH' iti-tathA 'gakAraukAra visarjanIyAH zabdaH' ityapi na // -- 'vanaM vRkSAH' iti danazabdavat tahi samudAyavAcI bhaviSyati zabda. zabdaH, na jAtizabdavat - iti cet-na-tatra samudAyavyatirekanirdezadarzanAt-'AmrANAM vanam' 'kapitthAnAM vanam' iti / na caivamiha vyatirekanirdezo'sti-'gakArAdInAM zabdaH' ityadarzanAt / / atha brUyAt--'AmrAdayo vanam' ityabhedenApi vanazabdaH prayujyate / tathehApi 'gakArAdayaH zabdaH" iti prayokSyate - etadapi nAsti-vanAdau * zabdAnAM naSTatvAt , tatsaMskArANAmeva vAcakatvaM siddhaM bhavati // , 1za-kha, zabdA:-ca, yujyante-ca. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 171 bhedavyapadezavazena prativyakti cAprayoga, siddhe samudAyazabdatve, 'samudAyasamudAyinorabhedopacArAta 'AmrAdayo vanam' iti yujyate prayoktum / iha tu 'gakArAdInAM zabdaH' iti na kadAcidapi vyatirekanirdezo dRzyata hAta smudaayshbdtvmghttmaanm| tatsarvathA varNazabdavAdinAmanupapanno'yaM vyapadezaH 'zabdAdathaM pratipadyAmahe' iti // [varNAnAM vAcakatvasamarthanam ] ucyate-kimanenopapannenAnupapannena vA kRtym| yadyayamupapadyate, tataH kim ? athApi nopapadyate, tato'pi kim ? na hi lokavyapadezanibandhanA vastusthitirbhavati // nanu ! zAstrakArA apyevameva vyavaharanti-bhAvamAkhyAtenAcaSTe' iti-na zAstrakAravyavahArA dapya prAmANiko'rthaH zakyate'bhyupagantum / kataraccedaM pramANaM-lokavyapadezo naam| anumAnaM tAvat pratikSiptam / pratyakSamapi prtikssepsyte| na cAnyat sphoTasiddhau pramANaM kramate . tadasthAne'yaM lokavyapadezanirUpaNena sphoTATopaH // [varNAnAmeva arthapratyAyakatvaM anubhavAnuguNam ] . na cAtyantamasaGagato'yaM varNapakSe laukiko vypdeshH| pUrvavarNa. janitasaMskArasahite tAvadantyavarNe vAcake susaGagata evAyaM vyapadezaH, tasya zabdatvAta, ekatvAcca / / - * kintu pramANAdhIneti zeSaH // bhavaspakSe hi saMskAreNAcaSTe' iti syAt // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 nyAyamaJjarI saMkalanApratyayopArUDhavarNavAcakatvapakSe'pi na dossH| na hi bhedazabdasahita eSa zabdazabdaH prayujyate-'gakArAdibhyazzabdAdathaM pratipadyAma'he' iti / kevalastu jAtizabda ekavacanAnto bahuSvapi varNeSu na viruddhH|| kiMca sphoTapakSe sutarAmanupapanno'yaM vyapadezaH 'zabdAt' iti, prAti. padikArthasyAbhAvAt / na hi varNavat sphoTe zabdaza'bdaM prayuMjAno dRzyate vyavahartRjanaH // [sphoTasya zabdarUpatvamapi na prAmANikam ] arthapratipattihetutvaM zabdalakSaNamasAdhu; dhUmAdibhirvyabhicArAt / athApi prakramaparyAlocanayA zrautragrAhyatvaviziSTamarthapratipattihetutvaM zabdalakSaNamabhidhIyate; tadidaM sphoTaM prati na siddham ; tasya zrautrapratyayaviSayatvAbhAvAt / zrotragrAhyatvameva ca taditaravyayavacchedakSamamiti tadeva yuktaM kimubhayopAdAnena ? zrotragrAhyatvaM ca varNeSveva nArthAntarasyeti varNA eva zabdAH / taduktam-(zlo-vA-sphoTa-9) 'parasparAnapekSAzca zrautrabuddhayA svruuptH| varNA evAvasIyante na pUrvAparavastunI'* iti / / [zabdalakSaNapariSkAraH] zrotragrAhyatvaM zabdalakSaNaM sattAdAvapyastIti cet-na-zrotreNavetyavadhAraNasya vivakSitatvAt / / * zabdahetuH, tatkAryANi vA zrautrabuddhayA na vissyiikriynte| * sattA-zabdagatasattAdiH / / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 paThamAhnikam zrotramanobhyAM grahaNAdasiddhamavadhAraNamiti cet-na-*'samAnajAtIyavyavacchedArthatvAdavadhAraNasya cakSurAdInyeva tena vyavacchedyante, na manaH // . tathApi zabdatve vyabhicAra iti cet-na-jAtimattve satIti prakramalabhyavizeSaNApekSaNAt / stanayitnunAdaprabhRtibhirapi na vyabhicAraH, teSAM shvdtvaabhyupgmaat|| taduktaM bhASyakRtA-'dvividhazcAyaM zabdaHvarNAtmA dhvanimAtrazca' (nya-bhA-2-2-40) iti // . [parokta zabdalakSaNa na suSTu] arthapratyAyakatvaM tu na lakSaNamityuktam , agRhItasaMbandha. varNAtma nyapi zabde tadabhAvenAzabdatvaprasaGagAt / kAlAntareNa saMbandhabuddhau satyAM ca tasyaiva zabdatvamiti avyavasthitamidaM lakSaNam // yadapi zabdasvarUpanirUpaNaprasaGagena tadabhidheyAnAM jAtiguNakriyAdInAM zabdatA''zaGakanaM, tatpariharaNaM ca-tadapi kimAzayamiti na vidmaH: teSAmativibhaktarUpagrahaNAt / / . ataH zrotragrAhyasya zabdatvAt sphoTasya ca zrotragrAhyatvAbhAvAt varNavAdinAmeva - 'zabdAdarthaM pratipadyAmahe' ityanukUlo lokavyapadezaH, na sphoTavAdinAmiti sthitam / / . [sphoTasya zrIRgrAhyatvAbhAvaH ] kathaM punaH zrotragrahaNatvaM sphoTasya na mRSyate ? yAvatA parda, vAkyamiti zrotAkaraNakamekAkAraM jJAnaM pratyAtmavedanIyamasti : na cAsya varNA * samAnajAtIyatvaM bahirindriyasvena // mImAMsakaistu dhvaneH vAyudharmatvameva svIkRtam // 1 cakSu-kha. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nyAyamaJjarI aalmbniibhveyurityuktm| na yuktamuktam-iha hi zAbaleyAdau pratipiNDaM gauriti buddhirupajAyamAnA sakalapiNDasAdhAraNaM rUpaM vipayIkarotIti gotvasAmAnyaM tdissyte| evaM yadi prativarNa* padaM padaMmiti, vAkyaM vAkyamiti matirupajAyeta, jAtivat , tahi padaM vAkyaM ca sarvavarNavRtti kimapi rUpama va gacchema, na tvevamasti pratItiH / yathA ca tantvAdyavayavaparighaTTitapaTAdikAryaviSayamAdyanayanasannipAtasamaya eva bhedagraharahita mavayavijJAnamudeti, tathA kramasamuccaradekekavarNasvarUpopagrahanirapekSaM yadi padamiti, vAkyamiti jJAnaM bhavet , tat padAdikamavayavinamiva padaM vAkya mekaikarUpamanumanyamahi, na tvevmsti| na hi tantubhiriva paTaH, vIraNariva kaTaH, varNaiH padamArabhyate / / [ varNAnAM svata eva bhinnatvam ] yattu gaugaurityevaMjJAnamabhedagrAhi dRshyte-tdekaajupaadheH| bhinnA. jupazleSe tu devadatta ityAdau nAnAkSaragrahaNameva vilmbitmnubhuuyte| na caivaM paTAdibuddhiSu tadavayavAH kadAcit vicchedenaavbhaasnte| tasmAnnAvayavIva, jAtiriva vA padaM vAkyamabhinnamavabhAsate / / . [sphoTasya sAmAnyarUpatvanirAsaH] nanu ca yA'sau zabdazabdAt buddhiH, saiveyaM sphoTabuddhiH / / kimidAnIm ?, yadeva zabdatvasAmAnyaM, sa eva sphoTaH ? * na hi pratyekaM varNeSu padatvasya vAkyatvasya vA pratisandhAnaM kasyApi bhavati // + 'zabdaH' iti zabdaH zabdasAmAnyamAcaSTe, tadeva kilazabdatvam // 1 bhyupa-kha. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhnikam maivam -- sphoTa evAsau na zabdatvaM sAmAnyaM tat / sAmAnyaM hi taducyate, yatraikavyaktidarzane vyaktyantarAnusandhAnam, zAbaleyagrahaNe bAhuyasyaiva / ihatu na gakAragrahaNe na vakArAnusandhAnamiti nedaM sAmAnyam / ekarUpastvayaM pratibhAsaH zabdatattvaviSaya evaM / zabdatattvaM ca sphoTa ityucyate // 175 [ zabdatvaM na sphoTarUpam ] A ! jJAtam amunaiva hi bhayena kaizcit sphoTazakibhiH zabdatvasAmAnyamapahnutam / asthAna eva tvayaM saMtrAsaH / na hi zabdavaM sphoTaH / - prativarNaM hi zabdaH zabda iti buddhirasti, na ca varNasphoTaH / tadidaM zabdatvasAmAnyameva zabdabuddherAlambanam, na sphoTaH // sAmAnya siddhau tu vyaktyantarAnusandhAnamakAraNamiti prAgeva nirNItam / tasmAnnazabdabuddhAvapi sphoTosvabhAsate, padavAkyabuddhA viveti // 2 ekaca satyamAha yadiyamekakAryakAritva nibandhanA, vanapRtanAdi . - buddhisamAnayogakSemaiva padavAkyabuddhiriti / na ca jAtyAdibuddhi' va 'samAzvAsaH, vailakSaNyasya darzitatvAt // [ padavAkyAdiSvekatvabuddherupapAdanam ] yadapi - eka kAryakAritvanibandhanAyAmabhedabuddhau itaretarAzrayapari0 codanaM - ekArthapratItipUrvikA padavAkyabuddhiH, padavAkya buddhipUrvikA caikArtha * prAbhAkaraiH // 1 tattva - kha. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 nyAyamaJjarI pratItiriti (pu. 140) tadapi na samyak-smaryamANAnubhUyamAnavarNajani te veya'marthapratItirityavocAma, nAbhinna padaparicchedapaviketi kuta itaretarAzrayatvay ? [burekatvAnekatvanidAnam ] brUyAt-padavAkyayorekatvamantareNa kathaM padavAkyArthapratotirekarUpA bhavediti-so'yamatIva mugdhAlApaH-pratItibhedAbhedau hi viSayabhedAbhedAvanurudhyete, nopAyabhedAbhedau / bhinnairapi locanAlokAntaHkaraNaprabhRtibhirupAyairabhinnArthagrAhiNI buddhirupajanyata evaa| tadiha padArthabuddherekA tvArta padArtha eko bhavatu, yo'syA vissyH| na tvekaM padaM, yat kAraNamiti / vAkyArthabuddharapyekatvAt eko vAkyArtho bhavatu, na tvekaM vaakym| vargIkaraNakAraNaM kramabhAvinAM bahUnAM varNAnAmetat bhavati, yat ekArthatipAdakatvaM, na tvabhedameva padavAkyayorgamayatIti // . [zabdArthayorabhedAsaMbhavaH] vipralabdhA eva ca vaiyAkaraNAH padavAkyayorapyabhedaM manyante kila zabdAdananyabhUta eva zabdArtha iti-sa punareSAM vyAmoha eva', tadbhadasya dRDhapramANasiddhatvAt / zabdAdhyAsastu pratItiviruddhatvena neSyate-ityalaM ttkthyaa| tasmAt pratyakSagamyo'pi na sphoTa iti siddhm|| .. * abhinnaM-akhaNDam // + evaM ekenaiva cakSuSA ghaTo'pi gRhyate, paTo'pi gRhyate // * ekatvaM akhaNDatvam // zabdArthayoravinAbhAvAt // 1 teya-kha haH-kha, Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 SaSThamAhnikam [buddheraikye'pi padAdeH naikyam ] - nanu ! abhinnatvAdvAkyArthabuddheH viSayabhedAbhedAnuvRttitvAcca buddhi'bhedAbhedayoH abhinno vAkyArthaH syAt-bADham-abhinnaH, na tvanavayavaH; ghaTAderabhinnasyApi sAvayatvAt // [zabdAnAM sAMzatvanirUpaNam ] .. yattu niravayatvamucyate-tadatIva saMvitparAmarzakaizalazUnyaM vyAhRtam aMzAssanti na santIti cintaa'tyntmsnggtaa| niraMzastvasti nAstIti yuktaM cintayituM satAm * || __padatadarthabhedasya prativAkyaM vispaSTamAbhAsamAnatvAt anupagRhyamANAvayavavimAgayozca vAkyavAkyArthayoranavabhAsamAnatvAt / / - [padavAkyayossAMzasvaM na bhramasiddham ] astvavaMyavapratItiH sA tu bhrAnteti cet-na-bAdhakAbhAvAt / : bhAntezca bIjaM kimapi vktvym| sAdRzyamiti cet ; kasya keneti na '. vidyH| yadi hi kvacinmukhyA avayavAH prasiddhA bhaveyuH, tatsAdRzyAt itaratra tadabhAve'pi bhrama iti gamyeta-na tvevmsti-srvvaakyaanaampymaagtvaat| narasiMhe'pi narAvayavAH siMhAvayavAzca pRthakpRthak pratya. minAyante / tadvadihApyabhyupagamyamAne nUnaM kvacidvAkye satyatvamavayavA. nAmeSitavyam // 'sAvayavasvaM pratyakSasiddham / niraMzatvaM tu yuktisiddham / tatra tu vipratipattiH syAt / ataH niraMzasvaM kathamityeva vicAraNIyam // vinmata iti shessH|| 1 ddhaya-kha. 12 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nyAyamaJjarI [citrAdInAmapi sAMzatvam ] citre'pi haritAlasindUrAdirUpaM, pAnake *tvagelAdirasaH, grAmarAge'pi SaDjarSabhagAndhArAdisvarajAtaM pRthagavagatamiti na te nirbhaagdRssttaantaaH| citrAdibuddhayastahi dRSTAntA iti cet - bADham - vAkyArthabuddhirapi nirbhAgeSyata evAsmAbhiH, buddhInAM niraMzatvena sarvAsAmanavayavatvAt / buddhiviSayIkRtastvartho dRSTAntadAAntikayoH sAvayava ev| tasmAnna nirbhAgau vAkyavAkyArthAviti yuktam // [padazaktigaho'pi vRddha vyavahArAdeva ] yadapyabhyadhAyi-vRddhavyavahArataH saMbandhabuddhiH vA' kyavAkyA rthayoreva, na padatadarthayoH ; padena vyavahArAbhAvAditi - tadapyasAdhu - vAkyAdapi vyutpattirbhavantI padArthaparyantA bhavati / evaM hi padatadarthasaMskRtamatera.. bhinavaviracitAdapi vAkyAt vAkyArthapratItirupapatsyate / tadAvApodvApa'cakra vaicitryeNa vAkyAnAmAnantyAt azakyA prativAkyaM vyutpattiH / sApi nApekSiSyate / itarathA hi sA'vazyamapekSyeta // [padAnAmapi prayogArhatvam ] . yattu-kevalaM padaM na prayujyata iti tadasatyamiti-tadapyasat-mahA. vAkyasthAne avAntaravAkyaM na prayujyatta iti tadapyasatyaM syAt / svArthe tatprayujyata iti cet-padamapi svArthe kvacit prayujyata eva; yatra padA * 'tvaka' parikarasugandhadravyam // * vAkyArthasyAkhaNDasya khaNDitatatvAditi hetuH // vAkyArthasya padArthAtiriktatve, akhaNDatve ca vAkyazaktigrahaH azakya eva / / ' kyA-kha, paratantra-kha. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhikam 179 ntarANAmartho'rthaprakaraNAdinA labhyate, tatra yAvadaprAptaM tAvatpadameva kevalaM uccaarynti| granthagrahaNAvasareSu ca svarUpAvadhAraNamapi phlvdvrnnaanaam| mA vA phalavattvaM padavarNAnAM bhUta-tathApi rathAvayavAnAmiva rathakAryeSvaparyAptazaktInAmapi* svruupsttvmnivaarym| kAryAntarAya rathAta rathAvayavAH prabhavantIti cet-padavarNA api kAryAntare prbhvissynti| ratha kAryakadezamAtrAM kAmapi rathAvayavAH kurvantIti yadyucyeta-padAnyapivAkyakAryaikadezaM kamapi kurvntyev| varNA api kecidarthavanto bhavantyeva / tasmAnAsantaH padavarNAH // . .. [varNAnAM sAvayavatvaprasaGgaparihAraH] yatpunaravAdi-vAkyasyeva padAni, padAnAmiva varNAH, varNAnAmapyavayavAntarANi syuriti-tadidamapUrvaM paanndditym| na hi ghaTAH sAvayavA iti paramANubhirapi saavyvairbhvitvym| 'paramANavo vA niravayavA iti ghaTerapi nirvyvairbhvitvym| upalabdhyanupalabdhI hi vastUnAM vyvsthaapike| yadyaMthopalabhyate, tattathA bhvti| yadya thA nopalabhyate, tattathA na bhvti| vAkyapadayozca bhAgA upalabhyante, na varNAnAm / tathA yuktametat (zlo. vA. sphoTa-10) 'alpIyasA'pi yatnena zabdamuccAritaM matiH / yadi vA naiva gRhNAti varNa vA sakalaM sphuTam' iti // tasmAta bAlizacoditamidaM-varNasyApyavayavA bhavantu, padavAkyayorapi vA mA bhUvanniti // * pratyekamiti shessH|| 1 upa-kha. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nyAyamaJjarI - [padavAkyayossAvayavatve yuktyantaram ] itazca sAvayavau vAkyavAkyAthai, *padopajananApAyAbhyAM tadarthopajana naapaaydrshnaat| anayaiva yuktyA padabhAgA api prakRtipratyayAdayaH tAttvikA ityavagantavyAH, na klpnaamaatrprtisstthaaH| vRkSaM, vRkSaNetyatra prakRtyarthAnugame pratyayArtho bhidyte| vRkSaM, ghaTamiti pratyayArthAnugama prakRtyartho bhidyte| tatra yo'rthoM yaM zabdamanugacchati, sa tasyArtha itybsiiyte| tatkathamasatyA bhAgAH ? ___ [varNAnugamamAtraM nArthAnugamahetuH] | yatpunaH-kUpasUpayUpAdau satyapi varNAnugame'rthAnugamo na dRzyate / . tena cAkAraNamarthapratItevarNAnugama ityuktam -- tadayuktam -- yato . nAnvayavyatirekAbhyA manutpannA pratItirutpAdyate, yena kUpAdau tadutpAdana maashngkyet| prasiddhAyAM tu pratipattau vaackbhaageyttaaniympricchedesnyorvyaapaarH| na caikatra varNAnuga mAda oNnugamo dRSTa ityanyatrAdRzya mAno'pi haThAdApAdayituM yuktaH // reNupaTalAnugatapipIlikApaDaktidvArakavyabhicArodbhAvanamapi na pezalam-pAMsupaTalavikalapipIlikApaGaktidarzanena tasyAH tatpratItikAritvAbhAvanizcayAt / karikarabhaturagaprabhRtInAM tu pratyekaM vyabhicAre'pi bahu prANirUpasAmAnyAnapAyAt tatkAraNa meva dhUlIpaTalamavagamyate / / * padopajananApAyau-padena sAkamanvayavyatireko / + anvayavyatirekau hi jJApakau / na tu kaarko| anvayavyativekAbhyAM notpa dhata itynvyH|| * anyathA karituragAdInAmapi taddhetutvaM na sthAdityarthaH / / 1 gu-ka, me-a-kha mAtdA-gha, ya-ca. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 SaSThamAhnikam [azvakAdipadAnAM gamanikApradarzanam ] -- yadapi-azvakarNAdau avayavArthalopAt anyatrApyevamiti kathitamtadapi na caturazram-azvakarNazabdo hi *kvacidarthaprakaraNavazAt nyagbhavadavayavazaktitayA tiraskRtAvayavArthavastvantaravyaktau na sarvAtmanA'vayavArthAbhAvaH ; vyastatvena sAmastyena vA punaH prayogAntare tadarthasaMpratyayadarzanAt / 'azvamAroha' 'kaNe kuNDalaM' iti vyastayoH pryogH| turagazrotre tu pratipipAdayiSite 'azvakarNaH' iti samastaprayogo'pi tadarthA. parityAgI dRzyate iti na sarvAtmanA nirarthakA bhAgAH / / .. . [prakRtipratyayAdinirNayopAyaH ] yatpunaH anvAkhyAnavisaMvAdAt prakRtipratyayavibhAganiyamo nAvakalpata iti--etadapi na yuktam-AptataroktInAM prAmANyAt / trimunivyAkaraNamiti pANinimatameva hi prakRtipratyayavibhAgaM a'vitathaM pratyedhyAmaH / kiyatyapi cAMze prAyeNa srvessaamnjaakhyaatRRnnaamvivaadH| vikaraNAdivisaMvAdamAtraM tvakicitkaram / ataH pAramArthikatvAt prakRtipratyayAMzayoH na kalpanAmAtreNa pRthakkaraNam // [padavibhAgavyavasthopAyaH] . yadapyavaNi-varNasAmAnyAt padavibhAgajJAnaM durghaTa-kAlenadanti nAgAH' iti tadapyasArama-svarasmaraNAdInAM padabhedAvagamopAyAnAM ____ saMbhavAt / *sarAmaH' ityAkhyAtasya anyat svarAdirUpam , nAmno'nyat / * oSadhivizeSe'pi azvakarNasAdRzyAdeva tatprayoga iti na sarvathA'rthazUnyatvam // * sugatau itidhAtoH uttamapuruSabahuvacane AkhyAnasyAntodAttatvam / bahuvrIhirave AyudAttatvam / anyatra udAttatvam // ___1 gaM-ka, api-kha. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 nyAyamaJjarI nAmatve'pi 'sa' iti 'rAma' iti ca dve pde| tayoranyadrUpam / saha rAmeNa vartata ityekapade'pi anyadrUpamityabhiyogavizeSavatAM sarva subhagamiti nAzakyaH padavibhAgaparicchedaH // [varNavikRtAvapi pratyabhijJAnasaMbhavaH ] yadapi-'dadhyatra' 'madhvatra' iti tathAvidhapadarUdAdarzane'pi tadarthasaMpratyaya ityuktam-so'pi na doSaH-yataH te evaite pade ISadvikRte, tatpratyabhiH jJAnAcceti kecit // athavA *igantadadhimadhupadavat yaNantayorapi viSayAntare sAdhutvAt , tathaiva tadvidhAt vyutpatte: yaNante api pade arthapratipAdake bhaviSyata ityala. mevaMprAyaH kadAzAvyA hAtaiH // [padAnAmasatyasvAnupapattiH] api ca padAnAmasatyatve kimartha eSa tadvyutpattau iyAn prayatno vRddharAdhIyate ? asatyamapi satyopAyatAM pratipadyata iti cet ,na -adRSTatvAtalikAhidaMzAdayaH satyamUrchAhetavo yetrodAhRtAH, te tathA na bhavanti, viSAzaGakAyA api tatkAryahetutvAt / zaGakA hi nAma buddhiH| buddhizca na na kaarnnm| na cAsatI buddhiH // . . [asalyAssatyapratipattinirAkaraNam ] yadapi lipyakSarANAmasatyAnAM satyArthapratipAdakatvamucyate-tadapyanabhijJabhASitam -- rekhAstAvat svarUpataH styaaH| tAzca khiNDikopA + khaNDikA-vedabhAgaH, anuvAkavat // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam dhya. yopadeza saMskRtamateH varNAnumApikA bhavanti / tathA saMbandhagrahaNAt rekhAnumitebhyazca varNebhyaH arthapratipattiriti nAsatyAssatyopAyAH // 'ayaM gakAra: * iti tu sAmAnAdhikaraNyabhramaH liGgaliGaginorabhedopacArAt / yathA prasthamitAH saktavaH prasthazabdenocyante, tathA rekhAto'pi gakArAnumAnAt rekhaiva gakAra ityucyate / evamaniSyamANe lipya - nabhijJasyApi tato'rthapratipattiH syAt, rekhAnAmasatyavarNAnAM vidyamAnatvAt / na caivamasti / tasmAt varNAnumAnapurassaraiva rekhAbhyo'rthAvagatiH / abhyastatvAdviSayasya, sakSmatvAcca kAlasya kramo na lakSyate, na tvanyathA tatosvagatiH / tasmAt pAramArthikatvAt padatadarthAnAM na niravayavau attaraiviti sthitam // yatpunaH vAkyabhAgapadavarNApahnavavartmanA zabdabra' hyevAdvayamupa' darzayitumupakramyate-- tatra purastAt savistaraM samAdhimabhidhAsyAmaH || [ vAcastraividhyatAtparyam ] yatpunaravAdi vAcastraividhyaM - tadapi nAnamanyante / : vAgvAgiti prasiddhA hi // 183 antarasaMjalpo varNyate madhyamA vAk seyaM buddhyAtmA naiSa vAcaH prabhedaH / buddhirvAcyaM vAcakaM collikhantI rUpaM nAtmIyaM bodhabhAvaM jahAti // * rekhAyAmiti zeSaH // + ullikhantI buddhiH ityanvayaH // 1 hA u-ka. ekaiva vaikharI Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 [ sphoTavAdopasaMhAraH ] tadAstAmiyaM ' zabdabrahma' carcA / prakRtamanusarAmaH // iti vitatayA varNA ete dhiyA viSayIkRtA: dadhati padatAM vAkyatvaM vA ta eva ca vAcakAH / na ca tadaparaH sphoTa: zrotre vibhAtyavabodhane na ca $ vidhihato vAcye buddhi vidhAtumasau kSamaH // - iti sphoTanirAkaraNam - pazyantIti tu nirvikalpakamaternAmAntaraM kalpitaM / vijJAnasya hi na prakAzavapuSaH vAnUpatA zAzvatI / * jAte'smin viSayAvabhAsini tataH syAdvA'vamarzo giraH nasyAdvApi na jAtu vAgvirahito bodho jaDatvaM smRzet // nyAyamaJjarI * viSayaprakAzake jJAne jAte, tatra zabdasya parAmarzaH syAt na vA na tatra nirbandhaH | parantu zabdAviSayakatvamAtrAt viSayAviSayakatvaM na bhavet / zabdAna muddhA pratItiH syAdeva || 1 * jaDatvaM ghaTAdivannirviSayatvam // + vitatayA - evaM vistareNa pratipAditayA rItyA varNAH dhiyA viSayIkRtAH padatAM vAkyatAM vA dadhati / na svatiriktaM padaM vAkyaM vA / tat padatAmityAdervizeSaNam // 'kRtAm' iti pADe $ vidhihataH - durbhagaH / asau - sphoTaH // re varNAMka 0 bra-kha, Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 SamAhnikam - vAkyArthabodhavicAraH - [ padArthanAM vAkyArthabodhajanakatvapakSaH] evaM sphoTe pratihate, varNeSu vAcakeSuH sthiteSu kazcidAha-vADhaM varNebhyaH padArthapratItirastu / vAkyArthapratItau na teSAM sAmarthyam // kutastahi vAkyArthAvagatiH ? padArthebhya ityAha / - tathA ca varNAnAM padArthapratipattau caritArthatvAt na vAkyAthai sAmartham / * aparimlAnasAmarthyAstu padArthA aaste| te vAkyArthabuddhevidhAtAraH || *arthApattyA hi varNAnAM kAryeSu zaktayaH kalpyante / tatra padArthabuddheranyathAnupapannatvAt yathoktanItyA varNAnAM tatpratipAdane shktirvgmyte| vAkyArthapratItiH punaranyathA'pyupapadyamAnA 'na tatra teSAM zakti mupakalpayitumarhati // . [rNAnAM vAkyarthabodhajanakatvAsaMbhavaH / kica kimekameva saMskAramAdadhAnA varNAH padArtha vAkyAtha ca . bodhayanti, bhinnaM vA? tatra ca ekayaiva hi saMskRtyA kathaM kAryadvayaM bhavet / na caiSAM pUrvasaMskArAt anyo'stIti pratIyate // . vAkyArthapratIteranyathApi bhAvAt na nAnAsaMskArakalpanAbIjamasti / - api ca padeSu pUrvavarNeSu nAtidUramatikAnteSu buddhayopasaMhartuM zakyeSu ghaTamAnaM antyavarNavelAyAmanusaMdhAnaM vAkyeSu punaraticirataratirohitAkSarapara * ananyathAsiddhau hyanvayavyatireko kaarykaarnnbhaavnirnnaayko|| 1 -ka, tatra-ka. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 'nyAyamaJjarI parAnusandhAnamatikliSTamadRSTapUrvamiti durghaTametat / vyavahitapadoccAraNe tu dRzyate vA vAkyArthapratItiH, yatra pUrvavarNAnusandhAnagandho'pi nAsti / tasmAnna varNA vAkyArthabuddhihetavaH // [varNAnAM vAkyArthabodhajanakatvAnupapattiH] api ca padArtha vAkyArthaM ca pratipAdayanto varNAH-yugapat pratipAdayeyuH, krameNa vA ? tatra sakRdu'ccAritAnAM yugapa*dubhayakaraNamanupapannam , azakyatvAt / / kramapakSe'pi pUrva cet vAkyarthapratipAdanaM, tadayuktam - anavagatapadArthasya vaakyaarthprtyyaadrshnaat| atha pUrva padArthapratipAdanaM, tato vAkyArthapratyAyanaM, hanta tarhi padArthapratyayAdeva vAkyArthabuddhaH siddhatvAt / kimiti punaH vyApArAntare zrama aashriiyte| tasmAt padArthapratipAdanaparya vasitasAmarthyAni padAni / padArthebhyastu vAkyArthapratyaya iti siddham // [varNAnAmanupasthitAvapi vAkyArthajJAnasaMbhavaH] api ca anvayavyatirekAbhyAmevaM avagamyate - yat padArthapUrvako vAkyArtha iti / yo hi mAnasAdapacArAtAM zruteSvapi padeSu padArthAnnAvagacchati, nAvagacchatyeva vaakyaarthm| yastu azruteSvapi padeSu pramANAntarataH padArthAn jAnIyAt , jAnAtyevAsau vAkyArtham // 'pazyataH zveta mArUpaM heSa zabdaM ca shrRnnvtH| khuravikSepazabdaM ca zveto'zvo dhAvatIti dhiiH||' (zlo. vA-vAkya-335) * ubhayaM-padArthapratipAdanaM, vAkyArthapratidAdanaM c|| apcaarH-anvdhaanaadiH|| * 'A'-iti ISadarthe / aspaSTarUpamiti yAvat // 1 cA-kha, ti-kha. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 SaSThamAhikam ____ 'dRSTA vAkyavinirmuktA na padArthavinA kvacit' iti // , tadeSA vAkyArthabuddhiH padArthapratIti na vybhicrti| vyabhicarati tu padapratItimiti na tatkAryA bhavitumarhatIti // ... [padArthAnAmeva vAkyArthabuddhijanakatvam ] .. yadapyucyate-pratyeka vyabhicArAt, samuditAnAmasAdhAraNyAt* na padArthAnAM vAkyArthAvagatihetutvamiti-tadapyayuktam-pratyekaM tAvat gamakatvaM neSyata eva' / samuditAnAM tvasAdhAraNyaM bhavadapi na naH kSatikaram / na hote liGagavat saMbandhagrahaNamapekSamANA avabodhakAH, ydsaadhaarnnyaanaavklpet| kintu agRhItasaMbandhA api AkAkSAyogyatAsannidhitAtparyaparyAlocanayA parasparaM saMsRjyante / sa eva vAkyArthaH, yaH saM sRSTaH padArthasamudAyaH, itaraviziSTo vetara iti|| . nApyazAbdatvamitthaM vAkyArthapratIterAzaGakanIyam, zabdAvagatimUlatvena tasyAH shaabdtvaat| zabdAt padArthapratipattau vAkyArthapratipattiriti sarvamanavadyam / taduktaM--padAni hi svaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApA. raanni| athedAnImavagatAH padArthA evaM vAkyArthamavagamayanti (zA. bhAH 1-1-25 ) iti // * tathAca anugatarUpamantarA na tatrAnvayavyatirekAdhInakAraNatvaM nizcetu zakyam // * saMsRSTaH iti khale kapotanyAyena saMsargasya vAkyArthatvapakSe / itara ityAdi khaNDavAkyArthabodhapUrvakamahAvAkyArthabodhapakSe / / evaM-ca, saM-kha. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nyAyamaJjarI - [vAkyaireva vAkyArthabodhapakSaH] atrApyabhidhIyate-na padArthebhyo vAkyArthAvagatiH, api tu vaakyaadev| tathA cAya vAkyArtha iti prasiddhiH, na padArthArtha iti| yathA hi kAlpanikavarNasamUhAtmakaM padaM padArthapratipattimAdadhAti, tathA kAlpanikapadasamUhAtmakaM vAkyaM vAkyArthapratipattimAdhAsyati / / . nanu ! padasamUhAtmakaM vAkyamanyannAsti, kintu padAnyeva vAkyam / padAnAM ca svArthe caritArthatvAt na vAkyArthasAmarthyamityuktam-naitadyuktam --padArthAnAmapi critaarthtvaat| kva teSAM caritArthatvam-*svapratipatau // [padArthAnAM vAkyArthabodhAjanakatvam ] nanu ! padAni svapratipattau caritArthIbhUya padArthapratipattimAdadhati / punastAnyeva kathaM vAkyArthapratipattimAdhAsyanti ? padArthAstu svAvagate. rUvaM na kvacitparatravaritArthA iti vAkyArthabuddhavidhAtAro bhavantu-naita devam-antyapadasyAnyatra caritArthatvAbhAvAt // antyapadameva pUrvapadasmaraNopakRtaM vAkyamucyate / tadarthazca pUrvapadArthaviziSTo vAkyArtha ityeke / tasmAt vAkyAdeva vAkyArthapratyayaH / / [padAnAM vAkyArthabodhajananaprakAraH] kintu-kimekasaMskArasmaraNena kAryadvayaM padAni vidadhAti vibhinna saMskAreNa vA ? iti-tatra kAryabhedAt kAraNabhedAnumAnamiti prasiddha * svaviSayakajJAcajanane // kAryadvayaM-padArthapratipAdanam , vAkyArthapratipAdanaM ca // 1 trA-kha, ntIti-ca. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 189 eSa pnthaaH| eko'pyatIndriyaH saMskAraH kAryAt kalpyate ; bahavo'pi tata eva kalpayiSyante, kAryasya bhinnatvAt / / - yadapi ciratirohitavarNaprabandhAnusandhAna durghaTamiti kathitaM tadapi na cAru-kayAcitkalpanayA varNAnAmiva padabuddhau, padAnAmapi vaakybuddhaavupaarohsNbhvaat| etaccAnantaraM darzayiSyate / / ____ yadapi vikalpitaM- yugapadvA krameNa vA varNAH padavAkyArthapratyaye vyApriyeran ? iti-tatrApyucyate-yogapadyaM tAvadanabhyupagamAdeva prtyuktm| kramo'pyeSAmIdRzaH - yat prathamaM padArthamavagamayanti, tato vaakyaarthm| so'yaM tahi padArthapUrvaka eva vAkyArtha ukto bhavatIti cet -- maivam -- padArtho hi nAma prameyameva / na te pramANavarga nipatanti / na ca padArthavAkyArthayoratyantaM bhedaH, yena tayoH dhUmAgnyoriva saMbandhagrahaNasApekSayoH tadanapekSayorvA rUpadIpayoriva prtyaayyprtyaaykbhaavH| na hi svazarIra eva gamyagamakavAcoyuktiH prvrtte| kathaM bhavAn' svabhAvahetuvAdino * bauddhasya ziSya iva nirvRttaH / / .. [padaiH vyaktibodhanaprakAraH ] nanu ! sAmAnye hi padaM vartate, vizeSe ca vAkyam / anyacca sAmAnyam , anye ca vishessaaH| yaduktaM 'sAmA nyAnyanyathAsiddheH vizeSaM gamayanti hi' iti vyatireka evaM pratyAyyapratyAyakayoH-ucyate-bADham ? astyayamiyAn vytirekH| kintu viratavyApAre cakSuSIva zabde, dhUmA * kArya prati vizeSA eva kAraNam , na saamaanym| daNDatvAdikaM hi ghaTAdIn pratyanyathAsiddham // 3 svabhAvAt-khA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 nyAyamaJjarI divat prameyAt padArthAt agneriva vAkyArthasyAvagamo nAsti / na hi padArthAH prameyobhUya dhUmavat punaH pramANIbhavitumarhanti / kintu padAnyeva tatpratipAdanadvAreNa vAkyArthapratipattau paryavasyanti / kathamAtmIyameva granyaM nAvabudhyante bhavantaH ! (zlo-vA-vAkya-340) 'vAkyArthapratyaye teSAM pravRttau nAntarIyakam / pAke jvAleva kASThAnAM padArthapratipAdanam' iti // avAntaravyApAro hi na kArakasya pradhAne vyApAre kArakatAM vyaahnti| padAnAM hi dvayI zaktiH, abhidhAtrI tAtparyazaktizca / tatra abhidhAtrI zaktireSAM pdaarthessuupyuktaa| tAtparyazaktizca vAkyArthe paryavasyatIti // [tAtparyavRttyA vyaktibodhaH] 'bhASyakAro'pi 'padAni hi svaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApArANi' iti vadan abhidhAvyApAra eva zakteH viratimAha, na taatpryshkteH| abhidhAya nivRttavyApArANi' padAni yadarthaparANi, tatrAnivRttavyApArANyeva / evaM hi zAbdatA vAkyArthapratyayasya na haasyte| sarvAtmanA tu virata. vyApAre zabde, sA'vazya hIyate / zabdAvagatimUlatvAttu zAbdatve zrautratvamapi syAt , zrotrasya pAraMparyeNa tnmuultvaat| zabde ca viratavyApAre katamat tatpramANam , yasya vAkyArthapratItiH phala miti na vidmaH // . na pratyakSam , atiindriytvaadvaakyaarthsy| nAnumAnam , 'na cAnumAnameSA dhIH' (zlo-vA-1-1-1-no-232) ityAdinA granthavistareNa svayameva nirastatvAt / na zabdaH, nivRttavyApAratvAt / / * tadA hi zAbdabodhasyAnumititvaM syAt // / teSAM-padAnAm // 1 vAcyama-ka, yadya-kha, Ni-kha, padA-ka. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 191 'sAmAnyAnyanyathAsiddheH vizeSa gamayanti hi' - iti nyaayaat| arthApattiriti cet , kimidAnImApattigamyo *dharmaH? na caitadyuktaM, iSTaM vaa| tadidaM saptamI pramANamavatarati 'pArAyaM nAma / etaccApi' neSTam / ato na padArthanimittakaH vAkyArthapratyayaH // [zAbdabodhasya zabdajanyasyopapattiH] . yadapyuktaM-anvayavyatirekAbhyAM padArthanimittakatvaM vAkyArthasyAvagamyata iti-tatra padArthasaMsargasvabhAvatvAdvAkyArthasya satyaM tatpUrvakatvamiSyata eva vAkyapratipatteH, na tu tajjanyatvaM, zabdavyApArAnuparamAt / mAnase cApacAre sati padAnAmapi grahaNaM nAstyeva, yataH kSaNAntare 'samAhitacetAH sa vakti 'nAhametadoSam , anyatra me mano'bhUt, punarbaMhi' iti| itarathA hi padAni smRtvA tadarthamevAvagaccheta , na punaH pRcchet / tasmAt padAnAM grahaNameva tatra vAkyArthAvagame nimittam // [pramANAntaropasthitasya na zAbdabodhaviSayatvam ] . yadapi- pazyataH zveta mArUpa' iti tadapi na kicit| ki pratyakSeNa zaklo gauH gacchat dRzyate / na zaklo gauH gacchatIti vAkyasyAoM na bhvti| pratyakSapratibhAsAttu pratyakSArtha evAsau na vAkyArya ityucyate / evaM 'zveto'zvo dhAvati' ityAnamAniko'yaM pratyayaH parvate'gniritivat / vAkyazravaNAttu vinA na vAkyArtho bhavitumarhatItyalaM prasaGagena // * dharme zabda eva pramANamiti mIsAMsakAH / / * pratyakSAnumAnopamAnazabdArthApattyanupalabdhaya iti pramANaSaTkavAdino hi bhaahaaH|| * apacAraH-anavadhAnAdiH // padArthAM nAmeti tacca-kha, dArthAM-kha, ti-kha. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 nyAyamaJjarI tasmAt varNebhya eva kayAcitkalpanayA padavAkyabhAvamupagatebhyaH padArthavAkyArthapratyaya' iti yuktm| tasmAt padArthajanyA na bhavati* vAkyArthabuddhiriti siddha m| anuparatavyApArAt vAkyAdeveyamudbhavati || [varNAnAM padabhAvopagamaprakAranirUpaNam ] Aha-kayA puna: kalpanAyA padavAkyabhAvamupagatA varNAH padArtha. vAkyArthapratItimAdadhyuriti // tatra AcAryAstAvadimAM kalpanAmadIdRzan / prathamaM varNajJAnaM, tataH . skaarH| tato dvitIyavarNajJAnaM, tenaprathamavarNajJAnajanitena ca saMskAreNa pttutrsNskaarH| tataH tRtIyavarNajJAnaM, tena prAktanena saMskAreNa paTutaraH sNskaarH| evaM yaavdntyvrnnjnyaanm| ,antyavargajJAnAnantaraM tu tataH saMskArAt sakalapUrvavarNaviSayamekasmaraNam / tenAntyavarNajJAnasya vinshyttaa| vinazyadavasthagrahaNasmaraNaviSayokRto varNasaMmUha : padamiti jJAyate // [ vAkyabhAvapradarzanam ] . . tataH padajJAnAt sNskaarH| tataH tathaiva varNakrameNa dvitiiypdjnyaanm| tena prathamapadajJAnajanmanA ca saMskAreNa paTutarasaMskAro janyate / punastenaiva krameNa tRtiiypdjnyaanm| tena prAktanena ca saMskAreNa povarataraH saMskAraH jnyte| evaM yAvadantyapadajJAnaM antareNa sthavIyasA saMskAreNa srvpdvissymeksmrnnmupjnyte| saMskArasyaivaikatvAt so'yaM smaraNAnubhavaviSayIkRtavarNasamUha eva pdm| padasamUho vaakymityucyte| tato * kintu padajanyaiva // 1 I-ga, ' yukta-kha. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 paThamAhnikam vaakyaarthprtipttiH| saMskArasya ca saMskArAntarakaraNakauzalamavazyameSi tavyam / anyathA sarvatra kriyAbhyAso'narthakaH syAditi / / [varNAnAM padavAkyarUpatApattinirAkaraNapakSaH] atra vadanti-neyaM prakriyA sAdhvI, jnyaanyogpdyprsnggaat| tathA, hi-caramapadapratibhAsAnantaraM yathA pUrvapadasmaraNaM, tathA tadaiva saMketasmaraNenApi bhvitvym| anavagatapadArthasaMbandhasya hi na vaakyaarthprtiitiH| asmRtasaMketasya ca na pdaarthprtiitiH| yatrApyabhyaste viSaye saMketasmRtirna saMvedyate, tatrApyavinAbhAvasmatireva balAdasau kalpyate, anavagatapadapadArthasaMbandhasya nArikeladvIpavAsina ivaarthprtyyaabhaavaat| saMbandhAnubhavasya ca pUrvavRttatvenedAnoM smrnnmukhenaupkaaritvaat| tasmAdantyapadajJAnAnantaraM pUrvapadasamayasmiraNayoH yugapadutpAdAt jJAnayogapadyam // - [padaiH vAkyajJAne jJAnayogapadyaM durvAram ] atha samayasmaraNAnantaraM pUrvapadasmaraNamupeyate-tathApi tatsmRtikAle padArthajJAnopajananAt punarapi jJAnayogapadyan / na ca tadA padArthajJAnaM nodetIti zakyate vaktum , avikalatadupajananakAragaI sAmagrIsannidhAnAt , pratinAyakasya ca tadAnImabhAvAt / padAryajJAnottarakAlaM tahi pUrvapadasmaraNamastviti cet ; evaM tarhi caramapadajJAnapratyastamayAt antyapada * vedagrahaNAdau, laGghanAbhyAsAdau vaa|| ___ * samayaH-zaktiH // + zakti jJAnAdirUpasAmagyAM satyAM, pade zrute'pi padArthasmRtirna bhavatIti katha' jyate? 1 sya-kha, thA-kha. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 ... nyAyamaJjarI rahitaM vAkyaM syAt / antyapadajJAnasya hi saGaketasmRtivelAyAM vinazyattA) padArthajJAnavelAyAM vinAza eva yataH // [asaMvedyamAnazabdasattA'saMbhavaH ] "brUyAt-asaMvedyamAnamapi tadAnImantyapadamastyeveti-svasti tahi nyAyavistarAya* // apica tadAnImanupalabhyamAnenApi satA kimantyapadena kriyate ? punaravagamo'sya bhaviSyatIti cet ; sa kutastyaH ? zrotrasya viramya vyA. paaraasNvednaat| manasazca svAtantrye ga bAhye viSaye sAmarthyAsaMbhavAt / satyapi punastadavagame jJAnayogapadyAnapAyAt // apica pUrvapadaiH arthazUnyatayA zuSkanIrasatanubhiH antyapadAnubhava . samanantaraM smRtairapi ko gugaH ? na hi tathAvidhapadasmaraNa maryapratyAya. nAGagam // ___ atha sArthakAni prAMci padAni smaryante, tahi sama smaraNapadArthajJAnAdikAryasAGakaryakRtaM anekazAkha pratipadaM jJAnayogapadya nApadyata ityasatIyaM klpnaa| [varNAnAM padavAkyabhAve pakSAntaram ] . vyAkhyAtArastu prakriyAntaramAcacakSuH-varNAnugamarUpeNa tAvat prathama * mImAMsakAnAM, zabdavivartavAdinAM ca sa siddhAntaH / tadaGgIkriyate cet nyAyazAstrasya vaiphalyamiti nrmoktiH|| * padArthajJAnAbhAvAditi hetuH| madhye padArthajJAnAGgIkAre tu jJAnayogapadyam // *pratipadaM-ekaikapadazravaNavelAyAm / pratikSaNaM vA // * 1 avi-ca, bra-ka. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 195 pdjnyaanmutpdyte| tataH saGaketasmaraNam / tena vinazyadavasthena padajJAnena svaviSayAvacchedena padArthajJAnamAdhIyate, yatra vAcakAvacchinnaM vAcyasvarUpa. mvbhaaste| tathAvidhapadArthajJAnAna sNskaarH| tataH tathaiva krameNa dvitiiypdjnyaanm| tadanu smysmrnnm| tena vinazyadavasthena ca dvitIyapadajJAnena tathaiva svAvacchedena svaarthjnyaanm| tena prathamapadArthajJAnAhitena ca saMskAreNa dRDhataraH sNskaarH| punarvarNakrameNa tRtIyapadakrameNa ttiiypdjnyaanm| punaH saGaketasmaraNam / saGaketasmRtisahAyena tena vinazyadava sthena svArthe tathaiva svAvacchinnaM jnyaanm| tena prAcyena ca saMskAreNa dRDhataraH saMskAraH / evaM tAvat yAvadantyapadajJAnAt svaavcchinnaarthprtiitiH| tataH pUrvoptacitAt mahataH saMskArAt viziSTasarvaviSayamekaM smaraNam , yasya svAbhidhAnAvacchinnAH sarve pUrvapadArthA viSayatAM prtipdynte| tasmina smaraNe tathAntyapadArthajJAne'vacchedakatvena prasphuratpadasamUho vAkyam , avacchedyatvena prakAzamAno'rthasamUho vaakyaarthH| evaM smaryamANAnubhUyamAnau padapadArthasamUhoM vAkyavAkyArthAvuktau bhavataH // - [pakSAntaranirAkaraNam ] . etadapi na vicArakSamam-antyapadArthapratItisama tadavacchedakatayA pratibhAsamAnaM padaM tatpratItau tAvat kAraNamiti nAtra vimatiH / svayaM ca pratibhAsamAnatvAt karmApi bhavatyeva / tasyedAnI karmatve karaNaM cintym| na zrotraM tAvat karaNam, antyapadapratItyanantarameva tavyApArasya viratatvAt / viramya ca punrvyaapriymaanntvaanupptteH| manastu bAhye viSaye svAtantryeNa prvrtitumsmrthm| tatpravRttau sarvANyeva prathamapadAtprabhRti padAni mAnasavyavasAyago'carANi bhavantu; kiM smaryamANatvamanyeSAmucyate ?* ___ * madhye padasmaraNaM mA stu| manasaiva tAvadviSayakaM jJAna bhavatu // 1 1 caracArINi-kha, - - va - kha. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 nyAyamaJjarI atha tadantyapadaM artha iva Atmanyapi tadavacchedakatvapratipatteH karaNatvaM pratipatsyata iti manyase--tadayuktam - svapratItau tasya karmatvAt / na caikasyAmeva kriyAyAM tadeva karma karaNaM ca bhavitumarhati / vistaratazcAyaM vAcakAvacchinnavAcyapratibhAsaH pratyakSa lakSaNe pratikSipta iti alaM punastadvimardaina / [vAkyArthabodhaprakAre pakSAntaram ] ___ apara Aha-prathamaM pdjnyaanm| tataH saGaketasmaraNam / tata: pdaarthjnyaanm| padArthajJAnAt padajJAnasya vinshyttaa| vinazyadavasthapadajJAnamapekSamANaM zrotraM prathamapadAvacchedena dvitIyapade jJAnamAdadhAti / dvitIyapadajJAnAnantaraM punaH sNbndhsmrnnm| tataH pdaarthjnyaanm| tena dvitIyapadajJAnasya vinshyttaa| vinazyadavasthapadajJAnasahAyAt zrotrAta tathaiva tadavacchedenottarottarapadajJAnaM tAvat yAvadantyapadajJAnamiti / / tadajJAnAnantaraM ca prAktanaprakriyAvat nAtra pUrvapadasmaraNamupayujyate / tatphalasya ca vinAzadazApatitapadajJAnakRtAvacchedamahimnaiva siddhatvAt / tasya hi phalamantyapadAvagamasamaye sklpuurvpdopsthaapnm| tacca vinazyadavasthapUrvapUrvapadajJAnakRtottarottarapadAnurAga*balAdeva labdhamiti kiM tatsmaraNena ? tadabhAvAcca nAtra jJAnayogapadyAdicodyAvasaraH smsti| yathopadarzitAntyapadajJAnameva ca vAkyArthajJAnamiti na tasya caritArthatvamanyatra. ityevaM vAkyAdeva vAkyArthapratyayaH setsyati, na padArthebhya iti // .. - * anuraagH-anurNjnm| tAvatpadArthaviSayakavizaSTazAbdabodhaprayojakasaMskAra vizeSaH // na caritArthatvaM-antyapadatvAdeva // 1 A-kha, NagrahaNa-ka. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 SaSThamAhikam [ uktapakSanirAkaraNam ] : iyamapi na niravadyA klpnetypre--prthmpdopraagpuurvkdvitiiypd'jnyaanopjnnaanupptteH| prathamapadajJAnAnantaraM hi saMbandhasmaraNam / tenaiva tasya vinshyttaa| padArthapratipattikAle ca padajJAnaM vinssttmev| vinazyadavasthA buddhiH buddhayantaravirodhinIti sAmAnyena zravaNAt // [jJAnavizeSayoyauMgapadyasaMbhavapakSaH] . brUyAt-kAryabhUtayA buddhayA kAraNabhUtabuddhiH viruddhaceta, na buddhimAtreNa* buddhimAtramiti-etadayuktam-vizeSa pramANAbhAvAta // __ abhyupagamyApi brUmaH-vizeSe pramANabhUtayoreva buddhayorbhavatu vdhyvidhaatbhaavH| tathApi padajJAnaM saMkAra iva samayasmRteH kAraNameva, saMskAreNeva tenApi vinA tdnutpaadaat| saMskAraprabodhe tasya vyApAra iti cet tenApi dvAreNa yat kAraNaM, tat kAraNameva / tadiha padajJAnaM samayasmaraNaM, padArthajJAnamiti trINi jJAnAni yugapadavatiSThanta iti paraH praamdH|| [ etatpakSe'pi jJAnayogapadyaM durim ] api ca padajJAnamupajAyamAnaM varNakrameNa jAyate, na sahasaiva; niraMzapadavAdasya vyudsttvaat| tatra ca dvitrANi, tricaturANi, paMcaSANi vAkSarANi krameNa grhiissynte| tadviSayA hi kramamAvinyaH upajananApAyamikA buddhayaH / atrAntare vinazyadavastha'mAdyapadajJAnamAsiSyate, taduparAgeNa dvitIyapadajJAna mutpatsya ta iti durAzaiveyam // * adRSTavizeSodbhUtasaMskArAdhInasmaraNena sAkam // + smysmRterev-itynvyH| samayaH-saMketaH // 1 mantyapa-kha, mupapadya-ka mupapatsya-kha. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 [ vyavahitapadoccAraNe'pi zAbdabodhaH ] apica vyavahitoccaritebhyo'pi padebhyaH vAkyArthapratyayaH dRzyate / yatrAnekakAryaparyAlocanAvyagra hRdayaH svAmI 're kandalaka !' ityuktvA, kAryAntaraM saMvidhAya, 'tura' gaM' iti vadati / punaH prayojanAntarAya vyavahRtya, 'kalpitaparyANaM' ityAdi rakti / punaranyat kimapi kRtvA bravIti 'Ana' iti / tatra 're kandalaka ! kalpitaparyANaM turagamAnaya' iti vAkyArthAvagamo bhavati / bhavanmate cAsau durupapAdaH / padAnurAgasya tatrAsaMbhavAt * | " pUrva padasmaraNasya cAnabhyupagamAt / 11 nyAyamaJjarI [ zaGkarasvAmipakSaH ] kiMcana pravaramatAnusAriNAmiva bhavatAM vizeSyabuddhiSu vizeSaNaMvizeSye dve vastunI Alambanam, api tu vizeSyamAtram, upAyabhedAdeva pratItyatizaya iti / tatazca satyapi pUrvapadAnurAge tatpratibhAsAbhAvAt zuddhameva dvitIyapadajJAnaM saMpannamiti kiM tadanurAgeNa ? aMtazceyamanupapannA kalpanA, yato dvitIyapadasya svArthe zuddhasyaiva saGaketagrahaNaM vRttam / yadA kvacit prathamaM prayuktamAsIt, adhunA tu tatpadaM padAntaroparaktaM saMjAtamiti tAdRzasya gRhIta saMbandhatvAdarthapratipattihetuvaM na syAdityAstAmapUrvamidaM zaGakarasvAminaH pANDityam // [ svamatena vAkyArthabodhopavarNanam ] Aha - yadImAH sarvA eva sadoSAH tAntrikaracitAH kalpanAH na sAdhIyasyazcet, [tadAsstmIyA kA cana nirdoSA sAdhvI kalpanA * atyantavyavahitatvAdeva // + na tu viSayAdhikyAt // OM ayaM nyAyabhASya TIkAkAra iti cakradharaH // 2 sarva - kha. 1 ga-kha. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 SaSThamAhnikam nivedyatAm-ucyate-na vayamAtmIyAmabhinavAM kAmapi kalpanAmutpAdayituM kSamAH // na hIyaM kavibhiH pUrvaH adRSTA sUkSmadazibhiH / zaktA tRNamapi draSTuM matirmama tapasvinI // kastahi vidvanmatitarkaNIyagra nthopabandhe tava dohado'yam / na dohadaH, paryanuyogabhUmiH, paropadezAcca na tasya shaantiH|| rAjJA tu gahvare'smin azabdake bandhane vinihito'ham / gantharacanAvinodAt iha hi mayA vAsarA gmitaaH|| .. [svamate varNabhya; vAkyArthabodhavarNanam ] tathApi vaktavyaM kathaM varNebhyo vAkyArthapratItiriti / ucyatecirAtikrAntatvaM acirAtikrAntatvaM vA na smRtikaarnnm| saMskArakaraNakaM hi smaraNaM bhvti| tacca sadyaH pralIne cira pralIne vA na viziSyate ityevaM pUrveSAM padAnAM ciratirohilAnAmapi, vyavahitoccAritAnAmapi saMskArAt smaraNaM bhaviSyati / antyapadasya cAnubhUyamAnatvopagame jJAnayogapadyAdipramAdaprasaGaga iti varamantyapadamapi smaryamANamastu / smRtyArUDhAnyeva sarvapadAni vAkyArthamavagamayiSyanti / / [vAkyArthabodhakramaH] tatra ceyaM kalpanA -- varNakrameNa tAvat prthmpdjnyaanm| tataH saGaketasmaraNaM, saMskArazca yugpdbhvtH| jJAnayohi yaugapadyaM zAstre * kazmIre araNye rAjJA zaGkaravarmaNA ciramasau nikSipta iti vArteti ckrdhrH|| 1 ca-kha. virala-gha. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nyAyamaJjarI pratiSiddhaM, na sNskaarjnyaanyoH| tataH padArthajJAnam / tenApi saMskAraH / punarvarNakrameNa dvitiiypdjnyaanm| tataH saGaketasmaraNam / pUrvasaMskArasahitena ca tena paTutaraH sNskaarH| punaH pUrvavarNakraneNa tRtIyapadajJAnaM, saMketasmaraNaM, pUrvasaMskArApekSaH padutaraH saMskAra ityevaM padajJAnajanite povare saMskAre, padArthajJAnanite ca tAdRzi saMskAre sthite antyapadArthajJAnAnantaraM padasaMskArAt 'sarvapadaviSayasmatiH, padArthasaMskArAcca padArthaviSayA smRtiriti saMskAratrayAt krameNa dve smRtI bhavataH / tatraikasyA smRtAvupArUDhaH padasamUho vAkyaM, itarasyAmupArUDhaH padArthasamUho vAkyArthaH // [ zAbdabodhasya smRtimUlakatve'pi nAprAmaNyam ] nanu! smRterapramANatvAt apramANatvamidAnI vaakyaarthprtiitaiHmaivm-*tthaasNbndhgrhaat| yatra hyanyathAsaMbandhagrahaNaM, anyathA ca prati. pattiH, tatrAyaM dossH| yathA dhUme gRhItasaMbandhe nIhArAdahanAnumitau / iha tu kramavatinAM varNAnAM anyathA pratipattya saMbhavAt , yathaiva vyutpattiH tathaiva pratItiriti na kiNcidvdym| aciranirvRttAnubhavasamanantara bhAvinI ca smRtiranubhavAyate // [padArthajJAnaM mAnasarUpaM vA] . , athavA kRtaM smrnnklpnyaa| antyapadArthajJAnAnantaraM sakalapada. padArthaviSayo mAnaso'nuvyavasAyaH zatAdipratyayasthAnIyo bhaviSyati / * smRteH apramAtvaM na tadabhAvavati tatprakArakatvarUpam // kintu prmaavaabhaavmaatrruupm| tacca pramAlakSaNe anubhavatvanivezaprayuktam / atazna yathA saMbandhaH, tathA grahAnna zAbdabodhasyAprAmANyam // tena tAvadvarNazravaNapUrvaka iva bodhaH bhavati // 1 pU-ca, tmayA-kha. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * SaSThamAhnikam 201 tadupArUDhAni padAni vAkyaM, tadupArUDhazca padArtho vaakyaarthH| tathA vidhazca mAnaso'nuvyavasAyaH sklloksaakssiktvaadprtyaakhyeyH|| [antimatAvarUpadArthasmaraNasyAvazyakatA] nanu ! antyapadArthajJAnAnantaraM kiM pUrvapadatadarthaviSayena smaraNena, anuvyavasAyena vaa| antyapadAryazceta jJAtaH, samAptaM kartavyaM, kimanyadavaziSTaM, yat vyavasAyena, smaraNena, 'anuvyavasAyena vA kariSyate-kathaM na kariSyate *ekAkAro hi vAkyavAkyArthapratyayaH pratyAtmavedanIyo na shkyte'phnotum| na cAsau smaraNAdanavyavasAyAdvA vinA saMpadyata ityasti tdupyogH| itthaM smaraNArUDhaM saMkalanAjJAnaviSayIkRtaM cedaM padanikurumbaM vAkyaM, tathAvidhazcaiSa vAkyArthaH // [saMsargabhAsakasAmagrIpradarzanam ] . nanu! mA bhUt padasphoTaH vAkyasphoTazca vAcakaH / mA ca bhUtAmimau vAkyavAkyAthI bhAgavajitau // 'varNA eva bhavantvete vAcakAH kenacidvathA / padaM varNasamUho'stU vAkyaM ca padasaMhatiH // bhavantu bhavadAkhyAtAH pdvaakyaadiklpnaaH| padArthAnAM tu saMsarga mArgaH ka iti kathyatAm // . asaMsRSTA hi 'gaurazvaH puruSo hastI' iti padArthAH na vaakyaarthbhaavmdhirohnti| antyapadArthajJAnAnantarabhAvinAM hi smaraNena, anu * tAvadvarNaviSayaka zrautrAtyakSabhiva, tajanyamiva ca jJAnam // / pratteke abodhakA apItyarthaH // vA-kha, bhavantu-kha. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 nyAyamaJjarI vyavasAyena vA viSayIkriyamANAstu yathAvAtA eva viSayIkriyante / saMsargAvagamastu kutastya iti cintyam-ucyate - astyatra vivAdaH / kecidAcakSate anvitA eva padArthAH padairabhidhIyante, anyathA padAnAM vAkyatvAyogAditi // anye tu manyante-zuddhAnAmeva padArthAnAM pdairbhidhaanm| te tu tathA'bhihitAH santaH parasparamAkADakSAsannidhiyogyatvaparyAlocanayA saMsarga madhigamayantIti // [anvitAbhidhAnAbhihitAnvayavAdI] tatredaM vicAryam-vyutpattibalIyasI, na hi zabdo vyutpattiniraprekSo 'rthmvgmyti'| vyutpattizca kiM vAkyasya vAkyArthe, padasya vA padArtha iti // *yadi vAkyasya vAkyArthe vyutpattiH, tadA'nvitAbhidhAnam / padasya padArthe vyutpattau abhihitAnvaya iti || [abhihitAnvayavAdavarNanam ] . ki tAvatprAptam ? abhihitAnvaya iti, pdaarthprtipttipuurvktvaadvaakyaarthprtiptteH| na navagatapadArthasya vAkyArthasaMpratyayo dRzyate, padArthavibhAgazca gamyate-asya padasya jAtirarthaH, asya dravyaM, asya guNaH, asya kriyeti / sa caivamavakalpate, yadi tAvat so'rthaH padairabhidhIyate / padAntaurArthoparakta tu-tasminnabhidhIyamAne tadartheyattaiva nAvadhAryate, kadambA kArArthapratIteH // __ * vAkyaghaTakasarvapadAnAM yugapadanvitatvenaiva abhidhAne anvitAbhidhAnam / padairarthAbhidhAnAnanantaraM anvayabhAne anvitAbhidhAnam // 1 rthamavagamayati vyutpattimantareNa-kha Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhikam 203 [ anvitamabhidhAne vibhaktapadArthajJAnAsaMbhavaH ] / . AvApodvApAbhyAM tadavadhAraNamiti cet - maivam -- AvApodvApaparIkSAvasare'pi kdmbprtiitynpaayaat| na hyekameva kiMcidvAkyamanvitA bhidhAyipadanathitam , *anyatra tu zuddha eva padAnAmarthaH ; kintu sarvatra kadambakarUpAnupAyAt kadambakarUpamupeyaM pratIyata iti duravagamaH padArthavibhAgaH // tatazca padArthAnAmanapekSaNe gAmAnayeti vAkyAt azvAnayananiyogaH 'pratIyeta, gAM badhAneti vAkyA dazvabandhananiyogaH prtiyetaa| apekSyate tu pdaanaamrthH| so'pekSyamANaH iyAniti niyato'vadhArayitavyaH / tadavadhAraNaM zuddhAbhidhAyiSu pdessvvklpte| tasmAt 'padapadArthayorau. tpattikaH saMbandha iSyate // [ vyavahArAcchaktigrahaH padaviSayaka evaM] vRddhavyavahAreSu ca vAkyAdapi bhavantI vyutpattiH padaparyaMntA bhavati / itarathA hi prativAkyaM vyutpttirpekssyet| sA cAnattyAt durupapAdeti zabdavyavahArocchedaH syaat| dRzyate ca padArthavidAmabhinavakavizlokAdapi vaakyaarthprtiitiH| sA pdtdrthvyutpttyaa'vklpte| vAkyavAkyArtha yostu vyutpattAvapekSamANAyAM sA na syAdeva / tasmAnnAnvitAbhidhAnam // ___* anytr-vaakyaavhiH|| vAkyaghaTakapratyekapadArthajJAnAnapekSaNAt , pratyekaM padazaktigrahaNA saMbhavAJca vAkye sarvasmAt padAt sarvo'dhyarthaH pratIra yeta // * autpttikH-shjH|| 1 vAkyA-kha, pa-kha. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nyAyamaJjarI [anvitAbhidhAne'nupapattiH] atazcaivam , padAntaroccAraNavaiphalyaprasaGagAt / ekasmAdeva padAt taduparaMjakadvitIyapadArthAvagatiH siddhaiva / tadapi padamanyAnuraktasvArthavAcItyanenaiva nyAyena ekameva padamakhilapadAbhidheyArthavAci saMpannamiti tenaiva vyavahAro'stu // na cAsau sNpdyte| gaurityukte sarvaguNakriyA'vagamAt na jJAyate kimupaadiiytaamiti| sarvAvagamo hyanavagamanirvizeSa eva, vyavahArAnu- . pptteH| na hi *rasavidAM pUrNo'pyabdhiH meroratiricyate, salilakAryA- . nirvRtteH| niyataguNakriyAnuraktasvArthapratipAdane tu gozabdasya na hetumutpa, shyaamH|| [padAntarasannidhAnamAtrAnAnvayabhAnam] padAntarasannidhAnaM niyamaheturiti cet, kiM svarUpamAtreNa, artha . pratipAdanena vA? mvarUpamAtreNa japamantrapadAnAmiva sannidhAnaM bhavadapi asannidhAnAnna viziSyate, anuhItasaMbandhasya tatkRtopakArAdarzanAt / / arthapratipAdanena tu padAntaraM yadi niyamahetuH, so'yamabhihitAnAmarthAnAmanvaya ukto bhavati / tasmAt sa eva zroyAna padebhyaH pratipannA niSkRSTAstA vadarthA AkAMkSAsannidhiyogyatvavazena parasparamabhisaMbadhyante / * 'sarasAmasmi sAgaraH' (gI. 10. 24) ityabhiprAyeNedam // prathamamarthasyAmidhAnAt // 1 yathAhuH na- ca stA -kha Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 SaSThamAhnikam tho yenAkAGakSitaH, yazca sannihitaH, yazca saMbaddhaM yogyaH, sa tena saMbadhyate; nAto'paraH / / / anvayazUnyavAkyanidarzanam ] ata eva 'aGagulyane hastiyUthazatamAste' iti nAsti saMbandhaH, yogyatvAbhAvAt / anvitAbhidhAnavAdinAM tu 'ananvitasyAnabhidhAnAt tatrApyanvayaH praapnoti| sa ca naasti| tasmAt abhihitAnAmeva padArthAnAmanvaya iti yuktam / taduktaM--padAni hi svaM svamarthamabhidhAya nivRttvyaapaaraanni| athedAnImAH avagatA vAkyAtha saMpAdayanti' iti // . . [anvitAbhidhAnavAdibhiH abhihitAnvayadUSaNam ] evaM prApte abhidhIyate-na vyutpatti nirapekSo dIpa iva* zabdo'rthamaMvagamayati! vyutpattizca vRddhvyvhaaraat| vRddhAnAM ca vyavahAro vAkyena, na padena; kevlpdsyaapryogaat|| arthprkrnnpraapypdaarthaantrvedne| padaM prayujyate yattat vAkyamevoditaM bhavet // ___ vaktA vAkyaM prayuGakate ca sNsRssttaarthvivkssyaa| tathaiva buddhayate zrotA tathaiva ca taTasthitaH / / - - seyaM vAkyasya vAkyArthe vyutpattiH // * 'syarUpatassan' iti zeSaH // + arthaH-prayojanam // 1 -kha pakSe ni-ke Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nyAyamaJjarI [vAkyasvarUpam ] vAkyaM ca kimucyate ? saMhatyArthamabhidadhanti padAni vAkyamiti vaakyvidH| tatrAyaM padasamUha evArtho bhvti| evaM na saMhatyArthamabhidadhyuH padAni, yadyekaikasya padasya sarvatra vyaapaarH| yathA di bAhyAni kArakANi kASThAdIni sarvANyeva pAke vyApriyante, yathA ca zibikAyA udyantAraH sarve zibikAmudyacchanti, yathA trayo'pi grAvANa *ukhAM bibhrati -tathA sarvANyeva padAni vaakyaarthmvbodhynti| tdidmnvitaabhidhaanm| anyAnanvitaniSkRSTasvArthaparyavasAyitve hi sati na sarveSAM vAkyarthe vyApArassyAt || [anvitAbhidhAnavAde padAntaraM na vyartham ] - nanu ! evame kaikasya kRtsnakAritve satyekasmAdeva kRtsnasiddhaH padAntaroccAraNaM vyarthamityuktam-naitat-padAntareNa vinaiva ekasmAta kRtsnkaarysNpttybhaavaat| na tayakaM kRtsnakArIti cet-maivam - ekaikasya kRtsnaphalaparyantavyApAra patitatvAta ekaikasmin sati kRtsnaphalaparyanto vyApAro nirvartate, ekaikena vinA na nivartata ityevamekaikaM kRtsnakAri bhavati || nanu ! evaM tahi samudAya eva kartA bhavatu, kiM samudAyibhiH ? tatazca tadevAyAtaM niravayavau vAkyavAkyArthAviti-naitadyuktam-saGaghAtakAryavat svakAryasyApi darzanAt // artha kiM saGaghAtakAryam ? kiMca tat sva kAryam ? 'piTharassthAlyukhA' isymrH|| 1 pa-kha, sva-kha. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhnikam vAkyArthapratipattiH saGghAtakAryam / svakAryaM tu padArthapratipattiH / svakAryaM jvalanabharaNAdi kASThasthAlyA yathA pAkaH saGaghAtakAryam / dInAm // [ anvitAbhidhAne dUSaNoddhAraH ] svArthaH * nanu ? yadi padAnAM padArthapratipAdanam svakAryam, zuddhastahi pada* na zuddhaH padArthaH / saghAta' kAryamakurvatAM zuddhAnAM padAnAmadRSTaSvAt / na hyeSAM svakArye saGaghAtakArye ca pRthak prayogo'sti, sarvathA saMgha kArya eva prayogAt / tatra prayuktAnAmapyeSAM svakAryaM na nAvagamyate / ata eva na niravayavaM vAkyamiSyate, svakArya' pratyabhijJAnAt // 207 saMhatAste saMghAtakAryaM kurvanto dRzyante na saMghAta eva saMhateSvapi kurvatsu svakAryaM pRthakpRthagupalabhyate / yathA zakaTAMgAnAM ayamaMzI'nena kRtaH, ayamaneneti na pRthakpRthak prayujyamAnAni zakaTAMgAni manAgapi racari kuvatItyevaM na kevalaM padaM prayujyate, prayuktamapi vA na tatkAryA Gagam / padAntareNa tu saha vyApArAt tadanvitArthaMkAryeva padamitiyuktam / tadidamuktaM saMhatyArthamabhidadhanti padAni vAkyam, ekArthaH padasamUho vAkyam' iti // tadevamavayava kAryopalambhAt na vaiyAkaraNavannimittAnyapi ninumahe kRtsnaphalasiddhyavadhi vyApAraparinizcayAcca nAnyamImAMsakavat zuddha * padArthAbhidhAnamupagacchAmaha iti // * tathA cAbhihitAnvayavAda evAsau || 1 tatra - saGghAtakArye // + vAkyazaktivAdinaH khalu te 1 zAbdabodhe nimittatvAbhAvaH siddhyati / / kArye - kha 8 prati - kha tena vAkyazaktinirNaya hetu bhUta padarza : Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nyAyamaJjarI [anvitAbhidhAnavAde dUSaNoddhAraH] ___ yatpunarabhyadhAyi-prativAkyaM vyutpattirapekSaNIyA, anyathA navakavizlokAdarthaH padArthavido na pratIyateti-tadidaM vyutpattyanabhijJasya codyamna hyevaM vyutpattiH 'gozabdasya zuklAnvito'rthaH' iti / sa hi vyabhicarati, kRSNAnvitasya darzanAt / nApi sarvAnvitastadarthaH, Anantyena duravagamAt / kintvAkADikSatayogyasannihitArthAnurakto'syArtha iti / / etAM ca vyutpatti vAkyAnyAvApodvA pAbhyAM ra'canAvaicitryabhAMji sNjnynti| padArthaparyantApi bhavantI vyutpattiH IdRzI dRzyate, na zuddhaH padArthaviSayA, padena vyavahArAbhAvAdityuktam / tathApi na na jJAyateiyAn padasyArtha iti zakaTAGagavadAvApodvApAbhyAM tatkAryabhedasya darzitatvAt / / taditthaM na prativAkyaM vyutpttirpekssyte| sannihitayogyAkADikSa. tArthoparaktasvArthAbhidhAyitvena hi kvacidgRhItasaMbandhaH sarvatra gRhIto bhvti| tatazca nvkvishlokaadpyrthprtipttirupptsyte| padapadArthayostu na vyutpattiH, upAyAbhAvAdityuktam // [anvitAbhidhAne'pi padAntarasArthakyam ] yadapi padAntaroccAraNamaphalamiti, tadapi parihRtam-padAntarasannidhAne hi sarvANi padAni kRtsnakArINi bhavantItyuktatvAt / * kAryAnvite zaktiH, itarAnvite zaktiH, anvite zaktiH iti anvitAbhidhAnavAde kakSyAyaM vartate // / anvayopasthApana iti zeSaH // 1 para-kha, dheya-kha. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maSaSThAhnikam 209 padAntarasannidhAnena kriyata iti cet sarvakArakezvapi tulyo'ymnuyogH| saMhatya tu sarvANi kArakANi kurvantItyucyante / tathA padAnyapi arthAbhidhAnenApi copakurvatsu padeSu nAbhihitAnvayaH, ananvi'te''rthe vyutpttybhaavaat| anupagame vA durupapAdaH padArthAnAmanvayaH, upAyAbhAvAt // [anvayasya AkAMkSAdyadhInatvAsaMbhavaH] . nanu AkAMkSAsannidhiyogyatvAnyabhyupAya ityuktam-na yuktamuktam / kasyeyamAkAGakSA? zabdasya, arthasya, pramAturvA ? zabdArthayostAvadacetanatvAt naakaangkssaayogH| phalata iyaM tu tatra tatra vAcoyuktiH 'zabda: zabdAntaramAkAMkSati, artho'rthAntaram' iti / pramAtuH punaH svatantrasvA kAMkSA na pramANam , puruSecchayA vastusthiteraghaTamAnatvAt / zabdAkhyapramANa pRSThabhAvena tu puruSasyAkAGakSA bhavantI bhavatyarthAnAM saMsargaheturityevaM zabdasyAyabhiyAniSoriva dIdI? vypaarH| uparatavyApAre tu zabde puruSAkADakSAmAtraM na saMbandhakAraNam / / . azAbdatvaM ca vAkyArthapratIterittha mApatet / vyavadhAnamayuktaM ca sAkSAcchAbdatvasaMbhave / / tasmAdanvitAbhidhAyoni padAnIti sthitam // [bhanvitAbhidhAnavAdasamarthanam ] eSa eva hi saMsargapratIteH panthAH vyatiSaktArthabuddhayA hi vyatiSaGago'vagamyate / aparaM tu na saMsargapratIterasti kAraNam // * itthaM-zAbdAdanupasthitasya zAbdabodhaviSayatve / / 1 tA-kha, 'NaM-kha, kto-ga. 4 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 nyAyamaJjarI na khalvAnaya gAM zuklA saMsarga iti kathyate / vyavahAre kvacivRddhaH, *padaM saMsargavAcakam // prayujyamAnamapyetat bAlizena hi kenacit / ananvitArthameva syAt dazadADimavAkyavat // tasmAdanvitAnAmevAbhidhAnaM yuktam // [ananvitavAkye gatipradarzanam ] Aha___aDagulayagrAdivAkyeSu kathaM tava samanvayaH ? ucyate uktAnAmapi saMsarge kathaM tava samanvayaH / / . . Aha nanvatra yogyatAbhAvAdasaMsarga upeyate / AkAGakSAditrayAdhInaH saMsargo hi mayeSyate / / ucyate mayA'pi yogyaasnnaadisNsRssttsvaarthvaacytaa| padAnAM darzitA sA ca teSu nAstItyananvayaH / / Aha-anvitAbhidhAnavAdI hi bhavAn / tatazca bhavato'na bhidhAnaM syAdanvayAsaMbhavAdiha // * padaM pryujymaanmpi-itynvyH|| + anabhidhAnaM vAkyaghaTakapadAnAM pratyekArthabodhAbhAvaH / / 1 nA-ca. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 SaSThamAhnikam ahaM tvbhihitaanvyvaadii| tena__mama tvanamahitatve'pi nAbhidhAnaM virudhyate / / ucyate kaSTaM' *mImAMsakenApi bhavatA suukssmdrshinaa| nAdyApi zabdavyApAra paramArtho'vadhAritaH / / prakAzakatvaM zabdasya vyApAro hi nisargataH / puMsastu guNadoSAbhyAM tasmin sadasadarthatA / / kriyAkArakasaMsargabaddhiratrApi shbdjaa| tAdRzyevAyathArthA tu narabuddhipramAdataH // taduktaM-pramANAntaradarzanamatra bAdhyate iti || ata eva pramANatvaM zabde niSpratimaM svataH / zabde karmaNi tatrApi bAdhakAnupasarpaNAt / / tenAGagulyagravAkye'pi zAbdo'styeva samanvayaH / AdhArAdheyakriyAdinirdebhAnasyAtra pratIyamAnatvAta / / (?) vastuto'saMbhavo yastu tulya eva sa AvayoH / ayogyatvena saMsargapratItyarthanibarhaNAt / / [anvitabhAnamevautsargikam ] yadi tu zAdo'nvayo na bhaveta, kacataTapAdivarNanirdezamAtramidaM syAta; dazadADimAdipralApatulyaM vA syAt / ananvitAbhidhAnAt vAkyatvameva * miimaaNskH-vicaarkushlH| 'mAnejijJAsAyAm' iti vArtikam // + atrApi-aMgulyagravAkyAdau // zabdAdarthatItistu ubhyostulyaa| anyathA'yogyatvajJAnaM vA kathaM bhavet // 1 katha-kha, suspaSTama-kha pravAdavatra-kha. . Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nyAyamaJjarI na bhavet / asti tu vaakytvm| tena manyAmahe asti zAbdo'nvaya iti atrApi anvitAbhidhAnaM na viruddhm| bAdhakastvanyaviSaya* eva, na zabdasaMsargaviSaya ityuktam / ata eva svasAmarthyasiddha'ninibandhabodhakatva'vyApAre zabde svato vedaprAmANyamanAkulaM nirvakSyati, apauruSeyatayA vipla. vAsaMbhavAt / svavyApArasya ca svata eva zuddhatvamityalamatiprasaGagena / / ityanvitAbhidhAnena vAkyArthajJAnasaMbhAdhAt / vyutpattirahitaH prAjJaiH praheyo'bhihitAnvayaH / / [anvitAbhidhAnavAdakhaNDanam] tadetadapi nAnumanyate--yaduktaM vRddhavyavahArAt vyutpattiriti-tat stym| vAkyena vyavahAra ityetadapi stym| . zibikodyaM cannuva sarvANi padAni kAyeM saMhatya vyApriyanta ityetadapi satyameva / / vyutpattizcintyatAm -- kimekaghaTanAkArasaGadhAtakAryaniSTheva sA? kiM vA padArthaparyantA ? iti / pUrvasmin pakSe prativAkyaM vyutpattirapari. haaryaa| sA ca bhuprmaadetyuktm| padArthaparyantAyAM tu vyutpattau nUnaM nirdhAraNIyaM 'iyAna padasyArthaH' iti / bhavadbhirapi zakaTAvayavadRSTAntavarNanena padavyApAranirdhAraNamaGagIkRtameva / itarathA hi padArthaniyamAnapekSaNe gAmAnayetivivakSAvAn azvapadamapi nittityopaaddiit| na hi bhavatAmanapekSitapadArtha eva vaiyAkaraNAnAmiva, vaakyaarthprtyyH| tadasau yAvAnAvApodvApaparyAlocanayA gopadasyArtho nirdhAryate, tAvAneva saGaghAtakArye pi vyApriyamANasya tasyArthaH / / * anyaviSayaH-vastuviSayaH / / + AvApodvApAdimUlaMkazakti.grahaNAsaMbhavAditi hetuH / / 1 nirvibandha-kha. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 SaSThamAhnikam [ amidhAtrIzaktiH padArtha eva] * nanu AkAGakSitayogyasannihitArthoparaktastasyArtha ityuktam-'naitadyuktam-sarvadA saMhatyavyApriyamANametatpadaM pazyatastavAyaM bhrmH| arthaH tAvAnasya, yAvatyabhidhAtrI tasya zaktiH / / kiyati tasyAbhidhAtrI zaktiH? kiyati tasyAnabhidhAtrI zaktiH? yAvattamarthaM anyonyamAkAGakSitaizca sannihitaizca saMyujyamAnaM na muMcati // kiyantaM ca na muMcati, gotvamAtraM, tadvanmAnaM vA? ityatastAvatyevAbhi dhAtrI zaktiranvayavyatirekAbhyAM asya nirdhAryate / / ataH paramekasya padasyAprayogAt sarvadA saGaghAtakAryarahitakevalasvakAryacAturyAnavadhAraNAt pradhAnakArye *tAtparyazaktirasya vyApriyate, nAbhi dhaatrii| tAM ca pRthagavivecayatA bhavatA anvitAbhidhAnamabhyupagatam / tacca na yuktam-tarvatra abhidhAtryAH zakteravizeSAt / padArthaniyamA nava dhAraNaM padAntaroccAraNavaiphalyamityAdidoSANAmanapAyAt // .. [ anvitAbhidhAne virodhapradarzanam ] | yenAnvitamarthamabhidadhAti gozabdaH, tadanabhidhAne, tadanvitAnavagamAt yena saha saMsargaH, sa na gRhyate, tatsaMsRSTazca gRhyate iti vipratiSiddhaM syAt / tadabhidhAne vA tadvatsarvAbhidhAnamiti ekameva gopadaM sarvArtha * bhvet| tasmAnna sarvatrAbhidhAtrI zaktiH padasyopapadyate iti nAnvitAbhidhAnam // - * kArya-AnayanAdi // sarvatra-saMsargAze'pi // 1 na-kha, va-ka. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 bhyAyamaJjarI - [bhanvitAmidhAne zabdAnAmasaMsparzivaprasaMgaH ] anvitAbhidhAnapakSe ca kathamaGagulyagravAkye'pi nAnvayaH syAt ? zAbdo'styeva samanvaya iti cet, arthAsaMsparzI zabdaH prApnoti, bahiranvayAbhAvAt / prakAzakatvamAtraM vyApAra iti cet-bADham-tattvanvi. tA'nanvitaviSayaM vedituM yuktam , na punaranvitaviSayameveti zakyate niyantum / dazadADimAdivAkyamananvitArthapratipAdakamapi dRzyate yataH / . na tat vAkyamiti cet, aDagulyagravAkyamapi na vAkyameva / AdhArAdheyakriyAsaMsargapratItistu bhrmmaatrm| tasmAt anvitamarthamabhidadhati padAnItyasamIcInam // __ [abhihitAnvaye'pi kleza:] *ta tkimayazza lAkAkalpAH parasparamasaMsRSTA eva padArthAH padairucya. ntAm ? etadapi nAsti / tthaavidhvyvhaaraabhaavaat| pazcAdanvayasya ca duravagamatvAt , viramyavyApArasya caasNvednaat| tasmAt pakSadvayamapi na kSemAya / taduktam matadvayamapIdaM tu nAsmabhyaM roctetraam| kuto'nvitAbhidhAnaM vA kuto vaa'bhihitaanvyH|| [uktobhayavAdamadhyasthI vAdaH anyA tu vAco yuktiH kaizcitkRtA-anvIyamAnAbhidhAnaM, abhidhI. yamAnAnvayazceti / sA'pi na hRdynggmaa|| * dAruzalAkAH kadAcit vajralepasaMsRSTA vA bhveyuH|| * anvayArhapadArthAbhidhAnam, padArthAbhidhAnenAnvayAbhidhAnaM ca // 1 ttva-kha, kiM za-kha. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 SaSThamAhnikam na hi dve anubhUyete kriye ete pRthsthite| abhidhAnakriyA cAnyA vAcyasthA caanvykriyaa|| te hi krameNa vA syAtAm, yugapadvA? kramapakSe pUrvamanvayakriyA cet, tadidamanvitAbhidhAnameva, naanviiymaanaabhidhaanm| pUrva cedabhidhA nakriyA, so'yamabhihitAnvaya eva, naabhidhiiymaanaanvyH| yugapattu kriyAdvayasaMvedana nAsti / arthagatAyaH kriyAyAH zabdaprayogakAle'nupalambhAt // abhidhAnakriyaivaikA tadabhijJaiH parIkSyate / anvIyamAnatArthAnAM abhidhAnAdvinA kutH|| ___ gauH zukla iti jAtiguNayorekadravyasamavetayorapi zabdamantareNa kuto'nvayamavaMgacchAmaH // ukte'nUtanataveyaM na punarvastu nUtanam / -- na cAtrApi nivartante doSAH pakSadvayaspRzaH // - [anvitAbhidhAne pajJAntaram] anye manyante-*sAmAnyenAnvitAbhidhAnam , vizeSatazcAbhihitAnvaya iti / gozabdo hi svArthamanavagatavizeSaguNakriyA sAmAnyAnvitamabhidhatte. taavtynvitaabhidhaanm| zuklAdiguNavizeSasabandhastu padAntarAdavagamyate / so'yaM vizeSo'bhihitAnvaya iti-etadapi tAdRgeva // doSo'nvitAbhidhAne yaH sAmAnye'pi sa taadRshH| doSastulyo vizeSe'pi yazcokto'bhihitAnvaye / / * saamaanyen--saamaanyaakaayenn-aapaattH|| + saamaany-jaatiH|| 1 naM-kha, kti-ka. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI na cedamapUrvavastu vaNitam / abhihitAnvayavAdinaH vizeSa evAbhihitAnvaya' micchanti / sAmAnye'pi hi padaM vartate, vizeSe vAkyam / vAkyArthapratItaye ca abhihitAnvaya A zrIyate iti prAktana eveSTaH panthA veditavyaH // 216 [ padAnAM saMhatya kAritvam ] - kathaM tarhyabhidhAnikI vyavahAraH ? saGkulamivainaM pazyAmaH, - sarvatra doSasaMbhavAt - ucyate - na kadAcidatra saGakulatA / . saMhatyakArINi hi padAnItyuktam / samuditaiH padaireko vAkyArthaH pratyAyyate / sa ca guNaguNi bhUtetara padArthasaMsRSTaH kazcitpadArtha eveti kimatra saGakulam // [ padAnAmanvayajJApakatvam ] nanu kimayamanvitAbhidhAnapakSaH punarutthApayitumiSTa: ? maivamnedamanvitAbhidhAnam / kathaM tahi saMhatyakAritA padAnAm ? ucyatesuhatyakAritA'pyasti na cAnvitAbhidhAnam / * anvitamartha padAnisaMhatya saMpAdayanti na tvanvitamabhidadhati / kimidAnIM kurvanti vAkyArthaM padAni, ghaTamiva mRdAdIni - etadapi nAsti - jJApakatvAtteSAm / kA tarhiyaM vAcoyuktiH, saMhatyakArINi padAni na cAnvitamabhida - dhatIti ? iyaM vAcoyuktiH / padAnyanvitaM pratyAyayanti, nAnvita. mabhidadhati // [ anvaye zaktyasambhavaH ] nAbhidhAtrI zaktiranvitaviSayA, kintvanvayavyatirekAnugata niSkRsvArthaviSayaiva / tAtparyazaktistu teSAmanvitAvagamaparyantA saha * anvitaM vastugatyA'nvayaviziSTam // 1 A-kha 2 Na-kha Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 217 jyApArAt, vyApArasyaitadIyasya nirAkAGkSapratyayotpAdanaparyantatvAt / tathA hi anyathaiva pravartante pratyakSAzudbhavA dhiyH| artha pUrNamapUrNa vA darzayantyaH puraH sthitam // anyathaiva mati'zzAbdI' viSayeSu vijRmbhte| pratipatturanAkADakSapratyayotpAdanAvidhiH // ata eva padaM loke kevalaM na prayujyate / na hi tena nirAkADakSA zroturAdhIyate matiH // .. [zakterabhAve'pi saMsargabhAnasaMbhavaH] nana abhidhAnavyatiriktaH ko'nyaH zabdasya kRtsnaphalaparyantaH pratyAyanAtmA vyApAraH? asti kazcit , yaH sarvaireva sNsrgvaadibhirprtyaakhyeyH| na hi saMsargo'bhidhIyate, pratIyate ca vAkyAt // nanu saMsRSTAbhidhAne sati saMsargaH pratIyeta, nAnyathA naitadevamsaMhatyakAritvAdeva sNsrgaavgtisiddheH| na hi saMhatyakaraNam, asaMsRSTaM ca / kArya kvacit dRzyate // api ca prakRtipratyayau prspraapekssmrthmbhiddhaate| na ca prakRtyA pratyayArthI'bhidhIyate, niyoga syA dhaatuvaacytvaat| na ca pratyayena prakRtyartho'bhidhIyate, 'niyogA deH liGavAcyatvAnupapatteH / na ca tau pRthakpRthaka svakArya kurutaH / evaM padAnyapi parasparApekSINi saMhatya kArya kariSyanti / na ca parasparamarthamabhidhAsyanti vAkyAnyapi prkrnnptitaanyevmev| taduktam * parasparApekSitArthapratipAdanAt // 1 zabde-kha / sva-kha 3 yajyA, gAgA-kha Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 . nyAyamaJjarI 'prakRtipratyayau yadvat apekSete parasparam / padaM padAntaraM tadvat vAkyaM vAkyAntaraM tathA' iti // ayameva pakSaH zreyAn yat saMhatyakAritvaM padAnAM, asaMkIrNArthatvaM ca / / nirapekSe prayo ge''yazzalAkAkalpanA bhavet / tadanvitAbhidhAne tu padAntaramanarthakam / / saMhatyakAripakSe tu doSo naiko'pi vidyate / tenAyamupagantavyaH mArgo vigatakaNTakaH / / . abhidhAtrI matA zaktiH padAnAM svArthaniSThatA / teSAM tAtparyazaktistu saMsargAvagamAvadhiH / / . tenAnvitAbhidhAnaM hi nAsmAbhirihaM mRSyate / *anvitapratipattistu bADhamabhyupagabhyate / / . saMhatyakArakatvAcca padAnAM na svArthAbhidhitsayaiva samuccAraNam , apitu pradhAna kAryameva kartum / taduktam 'vAkyArthamita ye teSAM pravRttau nAntarIyakam / ' pAke jvAleva kASThAnAM padArthapratipAdanam' iti // [vAkyArthabodhavicAropasaMhAraH] seyaM vyutpattimUlA padavisarasamudbhidyamAnAGakurazrIH saMskArodArapatrA kusumacayavatI prollasadbhiH padArthaiH / * anviteti vastusthityabhidhAnam // 1 go-ka, mata-ka, pratya-kha. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 paSThamAhikam prajJAvallI vizAlA phalati phalamidaM svAdu vAkyArthatattvaM .. .. . nairAkAMkSyaM tu sAndre hRdaya upagate yAnti yasmin pumAMsaH / / Aha ca padAtprabhRti yA caiSA prajJA jnyaatuvijRmbhte| puSpitA sA padArtheSu vAkyArtheSu phaliSyati / / tasmAdanayA nItyA 'saMsarga pratyayo bhavati sAdhuH / saMsRSTAzca padArthAH vAkyArtha iti nyavedi prAk / / yazcaiSa lokavyavahArasiddhiH prAzi vAkyArthamitAvupAyaH / - sa eva vede'pyavadhAraNIyaH tatrApi tAnyeva padAni terthAH // -hati vAkyArthavicAra: .. [vedArthAvadhAraNaprakAravicAropakSepaH ] . Aha-loke pramANAntaraparicchedyatvAt vAkyArthasya tadavagamopAyatvaM zabdAnAM yojayituM zakyate / vedaarthstu-atiindriyH| na ca rAgAdidoSakaluSamanasAmasmadAdInAM atiindriypdaarthdrshnkaushlmsti| tadadarzane . ca tatra vRddhavyavahArAt vyutpattireva na sNbhvti| so'hamadya vedArtha bubhutsamAno vedavidaM kNcidaacaarymbhigccheym| so'pyatIndriyArthadarzI na bhavatIti tasyApi tathaiva vyutpattyabhAva iti tenApyanyaH kazcidabhigantavyaH / so'pyanyamityandhaparamparA praapnoti| na ca veda eva, 'vRddhirAdaica' iti * saandre-sNsrgjnyaanvti|| -kha, lasadbhiH -kha, saM-khe. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nyAyamaJjarI paNinirica, 'mastriguruH' iti bruvan piGagala iva, 'hasta kara: pANiH' iti kathayannabhighAnamAlAkAra iva svayamupadizati-'eSo'sya mAmakasya zabdasyArthaH' iti / tasmAtsarvathA duravagamo vedArthaH tadAha svayaM rAgAdimAnArthaM vetti cettasya naanytH| na vedayati vedo'pi vedArthasya kuto gatiH' iti / atha nigamaniruktavyAkaraNavazena padArthakalpanA kriyate ; tahi nAnAmatitvAt upadeSTranA*, anekArthatvAcca 'dhAtUnAM nA'mnAM, upasarganipAtAnAM ca na niyataH kaMcidartho vyavasthApayituM shkyte| anyathA ttklpnaasNbhvaat| Aha ca-(pra-vA-1-320) 'tenAgnihotraM juhuyAt svargakAma iti shrutau| "khAdecchvamAMsamityeSaH nArtha ityatra kA pramA' iti // [vaidikazabpA Api laukikA eva ] tadetat baghirasya rAmAyaNaM vaNitamasmAbhiH, yU evamapi zrutvA vedArthapariMgamAbhyupAyaM mRgyte| anena hi pavaktina vAkyArthaparigamopAya prakaTanena sarvamapAkRtaM bhavati / uktaM hi-nAbhinavAH kecana vaidikAH shbdaaH| racanAmAtraM vede bhidyate, na tu padAni / sargAtprabhRti ca pravRtto'yaM vedvidaaNvyvhaarH| tata eva dIrghaprabandhapravRttAt adyatve vayasi vyutpadyAmahe / vyutpadyamAnAzca taM tamarthaM pratipAdyAmahe || [vedArthAvagamasahakArINi] kiMca vedArthasya parijJAnaupayikAni vyAkaraNamImAMsAdizAstrANi kva gatAni ? yadeSu jIvanmu na vanArtho'vadhAryate // ___ * prasiddhaM hi ' naiko RSiryasya mataM pramANam' ityAhi // 1 nA-kha, na ce-ka. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhikam 221 api ca, re mUDha ! svayaM rAgAdi'mAnnArtha vetti ? vedasya ko'rtho rAgAdimataH ? pratyakSamatIndriye'rthe mA pravatiSTa, na tu rAgAdimAn 'agni hotraM juhuyAt svargakAmaH' itivAkyAvapi agnihotrAkhyaM karma svargasAdhanamiti nAvagacchet // .. atIndriye'rthe niyatA kutovyutpattiriti cet, uktamatra, vedavattadvyavahArasya tadarthaparigamopAyasya sucirprruuddhtvaat| vedArthazca, tadava. gamazca, tadupAyazca, tadanuSTha ne ca nAdyatve pravRttAni / ta ni kedhinate. 'naadiinyev| asmanmate tu jagatsargAtprabhRti pravRttAni / kasteSvadya paryanuyogAvasaraH? seyamanena pApakAriNA 'khAdecchvamAMsaM' ityAdyapabhASaNena kevalamavIcikedArakuTumbinamAnaM *kartuM vedanindaiva mandamatinA kRtA, na dUSaNamabhinavaM kiMcidutprekSitamiti || [vedArthavyutpatyasaMbhavaH ] athApara Aha-kimeSa tapasvI parANudyate ? kiyanenAparAddham ? kimanena viruddhamabhihitam ? na hi lokato vedArthe vyutpattiravakalpate // . ko'yaM loko nAma ? kiM yaH kazcit prAkRtaH, uta vaiyAkaraNaH saMskRtamatiH ? iti // - tatra zAkaTikAH sAdhuzabdaprayogAnabhijJamanaso nisargata evAkSata. kaNThAH varAkAH saMskArabA|H gAvyAdibhireva zabdervyavaharanti / taizca vyavaharantaH kathamiva vaidikeSu zabdeSu vyutpattimavApnuyuH ? * * yadyapi cAsti 'eSi' 'emi' iti kazmIreSu, 'gaccha' iti darvAbhisAreSu, 'karomi' iti madreSu katipaye sAdhuzabdA pAmarairapi prayujyante ; * aviicii-nrkvishessH| narakakSetrasvAmina mitykroshoktiH| veda. nindAyAstAvadeva phala mityarthaH // 1 mataH-kha, 'ka-kha. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nyAyamaJjarI tathApyatIva praviralasaMcAro'sau vyavahAra ityanupAdeya eva vaidikazabda vyutpattaH // [vyAkaraNenApi vedArthAvadhAraNAsaMbhavaH] atha vyAkaraNasya vedAGagatvAt tataH sAdhvasAdhuzabdapravibhAgamavagacchantaH 'sAdhubhirbhASitavyaM, asAdhubhirna' iti vidhiniSedhaniyamitamatayaH sAdhubhireva zabdairvyavaharanto vidvAMsaH tanIyasaiva klezena vaidikeSvapi zabdeSu vyutpattimAsAdayeyuriti kathyate- tadapi na caturazram - itretraashryprsnggaat| vede hi siddhaprAmANye tadaGagabhUtavyAkaraNAbhyAsasamAsAditasAdhvasAdhuzabdapraviveka vRddhavyavahAraparicayapurassarA vaidikshbdessuvyutpttiH| tadvyutpattau ca satyAM bodhakatvAdapratipAdakatvalakSaNamaprAmANyamapojjhato vedasya prAmANyamiti || __ [prAkRtavyAkaraNasya vedAGgasvApattiH] atha vedAGagamidamiti zraddhAma'vadhUya yadRcchAdhItenaiva vyAkaraNena pUrvoktakAryasiddhernetaretarAzrayamiti varNyate-kimidAnIM nATakaprakaraNAdi kAvyopayogisaMskRtabhASAvizeSaparijJAnAyaiva prAkRtalakSaNavavyAkaraNamadhyetavyam ? tathA'bhyupagamevA'naGagatvAvizeSAt-prAkRtalakSaNaprasiddhazabdavyavahArAnusAreNa vaidikazabdavyutpattirApAdyata iti sutarAM dussthatvaM // api ca satyapi vyAkaraNAdhigame, zrute'pi 'sAdhubhirbhASitavyam' ityupadeze, *satyaM vadata ! vedArthAnuSThAnaparAyaNo'pi kRtabuddhirapi niSiddhAcaraNaparAGamukho'pi zrotriyo'pi zraddadhAno'pi yadi kazcit kevalaiH ___ * 'satyaM vadata-iti shpthvaakym| vyAkaraNAdipaThanamAtreNa na kazcittAdRzo dRzyata iti bhAvaH // 1 mana-ka, 2 da-gha. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 223 sAdhubhireva zabdairvyavaharana dRSTa ekAko ? taizca nAnArthakriyAsAdhanabhUta. bharivyavahAraM nirvahan tadanucaraH parijJAto na bhUyaH kevalasAdhuzabdaprayoga. kuzalaH klpniiyH| kutazcAsau labhyate ? tasmAnna vRddhavyavahArAvedArtha vyutpattirupapadyate // [ vyAkaraNasya vedArthAnirNAyakatvam ] atha vyAkaraNameva vedArthavyutpattau upAyatAM pratipatsyate iti manyase; tadapi kathamiti cintyam / na hi *vivaraNakAra iva pANinirveda vyaacsstte| vyAcakSANo vA parimitazini asmAdRze, dveSAdidoSakala. Sitamanasi tasmin asmadAdInAM vedArthaM bubhutsamAnAnAM kidazI visrambhaH ? kiM yathaiSa vyAcaSTe, tathaivaM vedArthaH, anyathA veti // yadi tu sAdhvasAdhuzabdavivekakaraNa dvAreNa vyAkaraNaM kAraNaM vedArthavyutpattarityucyate-tatrApi-svAtantryeNa vedasyeva vyAkaraNasya shaastrsvaanupptteH| aGagatvaprasiddhezca vaidikavidhyapekSitArthasaMpatitvamasya "nuunmessitvym| 'tat kasya vidheH zeSatayA vyAkaraNamavatiSThateti vAcyam / sAdhubhirbhASitavyaM, asAdhubhirnetyanayoreva vidhiniSedhayoriti cet ; nanvetAveva vidhiniSedhau taavdvicaaryaamH| ki kvacitprakaraNe paThitau? kimanArabhyAdhItI? klaptAdhikArI, kalpyAdhikArI vA? iti / [ sAdhvasAdhuzabdavibhAgasaMbhavAkSepaH] AstAM cedam ! vitatA khalviyaM cintaa| sAdhvasAdhuzabdasyAprasiddhatvAt kiMviSayAvimau vidhiniSedhau syAtAmitIdameva cintyatAm / * vivrnnkaar:-vyaakhyaankaarH|| 1 ka-kha, nUta-kha, 3 sA-khe. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 nyAyamaJjarI vrIhibhiryajeta' 'na kalaMjaM bhakSayet' iti vrIhikalaMjasvarUpasya lokato. 'vagatau tadviSayavidhiniSedhAvabodho na durghttH| iha tu vAhaya iva kalaMjamiva na sAdhvasAdhu'zabdasvarUpaM loke prasiddham ; prtykssaadiprmaannaatiitvaat| pratyakSaM tAvat sAdhvasAdhuzabda'pravivekena lokto'vgmyte| kRtazramazravaNayugalakaraNikAsu pramitiSu zabdasvarUpameva kevalaM viSayatA mupayAti / na jAtu tadgataM sAdhutvamasAdhutvaM vaa| na hi zabdatvAdijAtivat , udAttAdidharnavacca sAdhvasAdhutAyAM kasyacidapi zretraH pratyayaH prasarati / pratyakSapratiSedhe ca sati tatpUrvakasaMbandhagrahaNAsaMbhavAt anumAnamapi niravakAzameva / zabdastu dvividhaH puruSapraNItaH, vaidiko vaa| tatra puruSapraNItaH pratyakSAnumAnaviSayIkRtArthapratipAdanapravaNa eva bhavati iti tadapAkaraNAdeva praakRtH| vaidikastu saMprati cintyo vrtte| sa hi siddhe sAdhvasAdhutve tadvidhiniSedhe vyaapriyte| na punaH tata eva ttsiddhiryujyte| tathA'bhyupagame vA duruttaramitaretarAzrayatvamavataratividhiniSedhasiddhauM sAdhvasAdhuzabdasiddhiH, sAdhvasAdhuzabdasiddhau ca vidhiniSedhasiddhiriti // ____ [sAdhusvamapi durvacam ] kiMcedaM sAdhutvaM nAma ? yadi vAcakatvam, gAvyAdayo'pi sutarAM vAcakA iti te'pi kathaM na sAdhavaH ? arthAvagatisAdhanAddhi sAdhutvam / tacca yathA gAvyAdiSu jhaTityeva bhavati, na tathA gavAdiSviti prathamaM ta eva sAdhavaH // evaM ca yadAhuH--'asAdhuranumAnena* vAcakaH kaizcidiSyate' iti; tadatyantamasAMpratama; sopAnAntarapratItiprasakteHviparyayasya ca loke prasiddhatvAt // -sAdhuzadAnumAnadvArA // 1 zabda-kha Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 SaSThamAhnikam yastAvadanadhigatavyAkaraNasaraNiH pAmarAdiH, saH gAvyAdizabdazravaNe sati tAvatyeva jAtasantoSaH tata evArthamavagacchan gavAdizabdAnumAna vyavadhAnama' nAruhyeva vyavaharati / hemagirimuttareNa yAdaMzi mAdRzairanubhUtAni tarukusumaphalAni, tathAvidhAstasya sAdhuzabdA iti sarvAtmanA'navadhAritasaMbandhaH sa kathaM tAvadanumAtuM prabhavet ? ye'pi vyAkaraNArNavakarNadhArAH cirAbhyastasUktayaH sUrayaH, te'pi gAvyAdibhirvyavaharanto'numAnakramamananusaranta eva tebhyo'rtha pratipadyanta, iti pratyAtmavedanIyametat / tasmAt vAcakatvameva sAdhutvam / "etacca gavAdiSviva gAvyAdiSu dRzyata iti te'pi sAdhavaH syuH / / asaadhutvmpyvaacktvmucyte| tacca vAyasavAzitAdiSu vyavasthita na varNAtmakeSu vyaktavAguccAryamANeSu zabdeSviti na te'sAdhavaH // ... [sAdhvasAdhuzabdayoH vilakSaNabodhajanakatvaM nAsti] . brUyAt-nArthapratItisAdhanatvamAtraM sAdhatvama , dhUmAdibhirativyApteH, api tu *viziSTakriyAkaraNatvam / tacca gavAdiSvevAsti, na gAvyAdi Sviti na te sAdhava iti-etadapyasamIkSitAbhidhAnam-abhidhAnakriyAkAraNatvaM hi vAcakatvamiti pUrvameva sunipuNamupapAditam / tacca gavAdiSu gAvyAdiSu ca samAnamiti sarva eva sAdhavaH // [ sAdhvasAdhutve na zAstragamye ] atha lakSaNAnugatatvaM, tadvAhyatvaM ca sAdhutvamasAdhutvaM ca vrnnytetdyuktm-paaribhaassiktvprsnggaat| na cAnyatkimapi sAdhvasAdhu * viziSTeti / vilakSaNetyarthaH // + lakSaNaM-pANinyAdisUtram / taccAgrespaSTIbhaviSyati // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 - nyAyamaJjarI lakSaNamatisUkSmayA'pi dRSTayA zakyamutprekSitum / ato vAcakAvAcakAveva sAdhvasAdhU iti sthitam // tena tayoH pravartamAnau * vidhiniSedhAvimau vyathau bhavetAm / katham (taM-vA-1-3-18) sAdhubhirbhASaNaM tAvat prAptatvAnna vidhIyate / avAcakaniSedhazna nAprApteravakalpate || na hi 'salilaM pibet' 'analaM na pibet' iti vidhiniSedhau saMbhavataH / salilapAnasya svata: prAptatvAt , aprApte ca zAstrasyArthavattvAt ! jvalanapAnasya ca kasyAMcidapyavasthAyAM aprApteH pratiSedhAnarthakyAt / prAptipUrvikA hi pratiSedhA bhavanti / na hi grISme jvAlAyamAnamArava: mArgabhramaNojjhambhitatRSAtizayatanUkRtatanurapi tanUnapAtaM pAtuM lavaNopa' yogopanItatRGavikAraH karabho'pi yateteti // . [sAdhvasAdhuzabdayoH puNyapApahetutvamapi durvacam ] tatraitatsyAt-gavAdergAvyAdezca vAcakatvAvizeSe'pi sAdhvasAdhuzabdoccAraNakaraNakapuNyapApaprAptiparihAraprayojananiyamavidhAnAya zAstrasAphalyaM bhvissyti| taduktam (vA-pa-3-3-30) 'vAcakatvAvizeSe'pi niyamaH puNyapApayoH' itietadapi durghaTam-'pratipadamazakyatvAta, vargIkaraNanimittasya cAsaM. bhavAt / avazyaM hi vidhi vA niSedhaM vA vidhitsatAM praviSedhyAMzca niSe0 * vidhiniSedhau-sAdhubhirbhASitavyam, asAdhubhirneti // * avAcakasvarUpatvAt asAdhutvasya / / 1 lA-kha, pra-kha. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 227 dhyAMzca zabdAnupadarya, niyamo vidhAtavyaH 'ebhirbhASatavyaM, ebhina' iti / tatra yadhubhaye te zabdAH prativyakti nAmagrahaNaparigaNanapurassara. mupdshyern, tadayamarthaH kalpazatajIvinaH bhagavataH parameSThino'pi na viSayaH, pravitatava'da'nasahasrasaMkulamUrteranantasyApi na gocaraH, vAcaspaterna bhUmiH, sarasvatyA atibhAraH, teSAmAnantyena darzayitumazakyatvAt // [sAdhvasAdhuzabdavargIkaraNAsaMbhavaH ] . atha kiMcidupalakSaNa*mavalamya teSAM vargIkaraNamupeyate - hanta tahi dRzyatAm ! na ca tatsaMbhavati // avibhaktA hi zabdatvajAtiH zabdApazabdayoH / na cAvAntarasAmAnye kecidvargadvaye sthite|| .. na hi sAdhutvasAmAnyaM itareSu vyavasthitam / - itareSvapyasAdhutvasAmAnyamupalabhyate // tadanupalambhAdasaMbhavati vargIkaraNakAraNe kathameSa niyamo vidhIyateti nAvadhArayAmaH // ___ [ sAdhuzabdabhASaNaniyamAsaMbhavaH ] - kiMca niyamArthe'pi zAstre vaktavyaM-kIdRzo niyamArtha iti-kiM sAdhubhireva bhASitavyam , bhASitavyameva naadhubhiriti| ubhayathA ca prmaadH| Aha hi (ta-vA-1-3-18) * upalakSaNaM-paricAyakam // + 'na hi' ityanuvartate // 1 ca-ka, mekeSveva-kha. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nyAyamaJjarI 'yadi sAdhubhireveti nAsAdhoraprasaGagataH / niyataM bhASitavyaM cet maune *doSaH prasajyate' iti / na ca vAcakatvAdanyat sAdhutvamityuktam , avAcakasya prayogaprasaGaga eva nAstIti // . [apazabdaprayogapratiSedho'pi na zakyaH ] atha pramAdA'zakti kRtApazabdaprayogapratiSedhAya niyama AzrIyatetatrApi pramAdA'zaktijAH zabdAH yadi taavdvaackaaH| teSu prasaGago nAstIti tannivRttizrameNa kim // atha vAcakatA teSAM apramAdotthazaktivat / na tarhi pratiSedhaH syAt apramAdottha zaktivat // nanu ! asti tAvadapazabdAnAmazakyanihnavaH paridRzyamAno loke prayoga iti tannivRttiphala eSa prayoganiyamaH kathaM na bhavet yadyevaM akSinikocahastasaMjJAderapi pracuraH prayogo dRzyata iti tadvyu dAsaphalo'pyeSa niyamaH syAt || api ca vidhiphalaH sarvatra niyamo bhavati, 'RtAvupeyAt' ityaadi| niSedhaphalA tu parisaMkhyA 'paMca paMcanakhA bhakSyAH' iti| tadayamapazabde prayogapratiSedhaphalazca niyamazceti vyAhatamabhidhIyate // * maunaM khalu zAstravihitam // * RtAveva, upeyAdeveti niyamasyaM sammatatvAt // 1 za-kha, rakta-ca. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 SaSThamAhnikam . parisaMkhyA tahi bhaviSyatIti cet-n-shbdaapshbdyoryugptpraaptybhaavaat| 'tatra cAnyatra ca prAptau parisaMkhyA'bhidhIyate' iti nyAyAt // [sAdhvasAdhuzabdayoH puNyapApahetutvamapi na ] yadapi puNyapApaphalatvaM suzabdApazabdayoriti gIyate - tadapi na pezalam-paridRzyamAnaM avivAdasiddha arthapratyayopajananamapahAya parokSasyAdRSTasya puNyapApAtmanaH kalpanAnupapatteH // - [arthavAdavAkyatvaM tadvidheH] yazcAyaM *'svarge loke kAmadhugbhavati' iti sAdhuzabdastutyarthavAdaH, yazca sa vAgvajro yajamAnaM hinasti' ityapazabde nindArthavAdaH, tatra padArthasya vispaSTadRSTatvAt arthavAdamAtraparyavasitau ca 'dravyasaMskArakarmamu parArthatvAt phalazrutirarthavAdaH syAt' iti nyAyAt na phalArthateti // tadevaM 'sAdhubhirbhASitavyaM, asAdhubhirna' iti vidhiniSedhayoranArabhyAdhItayoH zrUyamANayorapi dausthityAt tanmUlatayA labdhapramANabhAvA vyAkaraNasmatiH aMgatAmeSyati vedasyeti duraashaiv| prakaraNavizeSapAThe tu tayostadupayogAdeva na sArvatriko niyamArthateti sarvathA na tanmUlatvaM vyAkaraNasya // [vyAkaraNAdhyayanasya vaiphalyazakA] Aha-tahi 'niSkAraNaH SaDaGago vedo'dhye yo jJeyazca' iti vidheH zikSAkalpasUtraniruktacchandojyotizzAstravat vyAkaraNamapi vedAGagatvA. ___ * 'ekazzabdaH samyagjJAta: suprayuktaH' ityaadiH| mantro hInaH svarato varNato vA mithyAprayukto na tmrthmaah| ...... yathendrazatra svarato'parAdhAt' ityaadyntii|| 1 tavyaH -ca. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 nyAyamarI dadhyeyamityavagamyate - naitadapyasti -- zikSAdInAM itaretarasAdhyasaMkIrNavividhavidhyapekSitavedopakAra nirvartakatvena tadaGgatA susaMgatA / vyAkaratu sudUramapi dhAvanaplavane vidadhataH sAdhuzabdaprayoganiyamadvArakameva tadaGgatvaM saMbhAvyate, na mArgAntareNa / sa ca niyamo durupapAda iti darzitam / ato nAMgAntarANi spardhetumarhati vyAkaraNam // [ vyAkaraNaM na SaDaMgAntargatam ] niSkAraNaSaDaGgavedAdhyayanavidhau ca niSkAraNagrahaNaM yathA prayojanaH zaithilyaM sUcayati na tathA prayojanavattAm / zruti liGagAdyaGagatva pramA NApekSayA SaDaGgatA varNayiSyate // [ vAkyAni ca na vyAkaraNaviSayAni ] etena 'tasmAdbrAhmaNena na mlecchita ve nApabhASita vai, mleccho ha vA eSa 'yada pazabda:' iti 'ekaH zabdaH samyak jJAtaH suprayuktaH svarge lokeM kAmadhuk bhavati' iti, 'AhitAgnirapazabdaM prayujya prAyazcittIyAM sArasvatImiSTi nirvapet' iti 'tasmAdazeSA vyAkRtA vAgucyate' ityAdivaca' nAntaramUlatAspi vyAkaraNasmRteH pratyuktA* // [ ziSTasvamapi durvacam ] ziSTaprayogamUlA tarhi vyAkaraNasmRtirastu vaiidyakasmRtirivAnvayavyatirekamUleti cet -- ke ziSTA iti 'pRSTo' vaktumarhasi / kiM tadabhimataga vAdisAdhuzabdavyavahAriNaH, gAvyAdyazikSitApazabdavAdinAH, dvaye vA ? * tadvAkyAnAmarthavAdarUpatvAditi hetuH / / + anvayavyatirekamUlA vaidyakasmRtirivetyanvayaH // 1515-5 pRthak-kha* Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamA hnikam 231 ___ Aye pakSa duruttaramitaretarAzrayatvam-ziSTaprayogamUlaM vyAkaraNam , vyAkaraNavidazca ziSTA iti| na hyazikSitavyAkaraNAH tatsaMskRtagavAdizabdaprayogakuzalA bhavanti / madhyamapakSe gAvyAdivyavahAriNaH zAkaTikAH ziSTAH, tatprayogamUlaM gavAdizabdasaMkArakAri vyAkaraNamiti vyAhatamiva lakSyate // tRtIye tu pakSe gogAjyAdizabdaprayogasAMkAryAt kiMphalaM vyAkaraNaM bhvet| vaidyasmRtestu yuktamanvayavyatirekamUlatvaM, tathA darzanAditi / tadanayA'pi dizA na prayojanavattAmupayAti vyAkaraNam // * . [vyAkaraNasya phalavatvaM sUtre noktam ] atazca niSprayojanaM vyAkaraNam, tatsUtrakRtA svayaM pryojnsyaanukttvaat| na hi 'athAto dharmajijJAsA' 'pramANAdijJAnAt , sAdhAdijJAnadvA niHzreyasA dhigamaH, itivat tatra sUtrakAraH prayojanaM pratyapIpadat // . . sujJAnatvAnna pratyapAdayaditi cet-kimucyate sujJAnatvam ? yadadyApi nipuNamanveSamANA api na vidmaH, yatra cAdyApi sarve vivdnte|| . [vyAkaraNAdhyayanasyApuruSArthatvam ] kiMca dharmArthakAmamokSAzcatvAraH purussaarthaaH| teSAmanyatamaH kila vyAkaraNasya prayojanamAzaGakayeta // tatra na tAvaddharmastasya pryojnm| sa hi yAgadAnahomAdisvabhAvaH, tajjanita saMskArApUrvarUpo vA vedaadevaavgmyte| codanaiva dharme pramANa - __ * sNskaarH-purussgtaatishyH| matabhedena vikalpaH // 1va-kha. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nyAyamaJjarI miti hi tdvidH| codanAmUlamanvAdismRtisadAcArapurANetihAsagam yo vA sa kAmaM bhvtu| vyAkaraNasya tu svatastadupadezasAmarthyAsaMbhavAt aGaga samAkhyAtatvAcca na tatprayojanatA yuktA // prayoganiyamadvArakastu dharmaH tasyAprayojanatayA nirasta evN|| arthaprayojanatA tu vArtAdaNDanItyoH prasiddhA, na vyAkaraNasya / adhItavyAkaraNAH api daridrAH prAyazo dRzyante iti na tasya artha: prayojanam // kAmastu vAtsyAyanapraNItakAmazAstraprayojanatAmupagataH na vyAkaraNa sAdhyatAM spRzati // mokSe tu dvAramAtmAdiparijJAnamAcakSate klezaprahANaM cAdhyAtmavidaH / SatvaNatvaparijJAnaM punarapavargasAdhanamiti na sAdhoyAna vaadH| tadeve dharmAdicaturvargAdeko'pi na vyAkaraNasAdhya iti sthitam // [vyAkaraNaM na vedAGgam ] athocyate-sakalapuruSArthasArthasAdhanopadeza vidheH vedasya vyaakrnn*mvlgnkmddgm| atastatprayojanenaiva prayojanavadidamiti na pRthaka prayojanAntaramAkAMkSatIti-tadapi parihRtam-'yayA hi sAdhuzabdetaro'padezadizA tasya tadaGagatA, sA vyudstaiv| na cAGagasyApi satastasya tatsevAdviAramaparamastIti naSprayojanyameva / na cedRzamanupakArakamapyaGaga bhvitumrhti| na hi tat prdhaanenaanggiikriyte| niyogagarbho hi viniyoga iti nyAyavidaH // * 'madhyama cAklagnaM ca' ityamaraH / saMvA sahakarA: 1 yA hi sAdhuzabdo-kha Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhikam 233 rakSohAdikamapi na vyAkaraNaphalam ] yAnyapi rakSAdIni prayojanAni vyAkaraNasya vyAkhyAtRbhirabhi. hitAni, teSAmanyato'pi siddheH na byAkaraNazaraNatA muktA / / rakSA tAvadadhyetaparamparAta evaM siddhaa| manAgapi svarato varNato vA pramAdyantaM kacidadhIyAnaM anye'dhyetAraH 'mA vinInazaH,* zrutimittha. muccAraya' ityAcakSANAH zikSayantIti rakSito bhavati vedaH // - Uhastu vividhaH mntrsaamsNskaarvissyH| tatra sAmaviSayaH 'UhaH kazAstrAdavagamyate, yaajnyikpryogprvaahaadvaa| mntrvissyo'pyevm| prokSaNAdisaMskAraviSaye tu tasmin vyAkaraNamapi ki kuryAt ? Agamastvanantarameva priikssitH| AgamagamyaM ca prayojanaM bhavati, na cAgama eva prayojanam // lAghavaMta kimucyate ? vAlyAtprabhUti bahaSu vahatsvapi vatsareSu yannAdhigantuM zakyate vyAkaraNam , sa cellaghurupAyaH ko'nyastato guru bhaviSyati // . . : sandeho'pi na kazcidvedArthe vyAkaraNena parANudyate / prativAkyamupaplavamAnanAnAvidhasandehasahasravisrasanaphalA mImAMsA hi dRzyate, na yAkaraNam / tena 'rakSohAgamaladhvasandehAH prayojanam' iti yaducyate tanna sAdhu vyAhRtam // yAnyapi prayojanAntarANi bhUyAMsi-'te'surA helayo helayaH' ityudAharaNadizA darzitAni, tAnyapi tucchatvAt AnuSaGigakatvAccopekSaNIyAni / taduktam (ta-vA-1-3-18) . * apasvarAdhyayane hi mahAnanartha uktaH // 1 yauktika-kha kalpA -ca Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nyAyamaJjarI . 'arthavattvaM na cejjAtaM mukhya ryasya prayojanaH / tasyAnuSaGigakeSvAzA kuzakAzAvalambinI' iti / / [vyAkaraNena zabdasaMskAraH na saMbhavati ] atha kathyate-ki prayojanAntaraparyeSaNayA ? zasdasaMskAra eva vyAkaraNasya prayojanamiti tadapi vyAkhyeyam-kaH zabdasya saMskAraH ? tena vA ko'rtha iti / na hi vIhINAmiva prokSaNam, AjyasyevAvekSaNam , agnInAmivAdhAnaM zabdasya kazcana vyAkaraNakAritaH saMskAraH saMbhavati // naiyAyikAdipakSe ca kSaNikAH vrnnaaH| teSAmuccAritanaSTAnAM kaH . saMskAraH ? zarAderiva na vegaH, nAtmana iva bhAvanA, na zAkhAderiva sthitasthApaka iti // . . varNAnAM nityatvapakSe'pi kSaNikAbhivyakti ktvmprihaarym| atasteSvapi kaH saMskAraH? [vyAkareNa varNAdisaMskArAsaMbhavaH] saMskArazca varNasya vA, padasya vA, vAkyasya veti vikalpyamAnaH na kasyacidvyavasthApayituM shkyH| vaiyAkaraNAnAM tu niravayavavAkyavAdinAM* padavarNayoH saMskAraH sutarAmanAlambanaH // apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdikaM anyAnyeva padAni saMskariSyanta iti cet-na-asatAM saMskAryatvAnupapatte / Aha ca _ * vAkyaM akhaNDamiti te vadanti // 1 rapi-kha, tva-kha. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 paMSThamAhnikam 'vAkyebhya eva parikalpanayA vibhajya saMskartumicchati padAni mahAmatiryaH / uddhR'tya saurabhavibhUSitadRzi kasmAt AkAza zAkhi kusumAni na saMskaroti' iti / [vyAkaraNasyAdhyeyatvaM nApi vidhisiddham ] na ca zabdasaMskArakartavyatopadezI kazcidanAramyAdhIto vA prakaraNapaThito vA vidhirupalabhyate, yamanurudhyamAnAH zabdasyopayuktasya 'cAva lekRSNaviSANaM prAsyati' itivat upayokSyamANasya vA, 'vIhIna prokSati' itivat kNcnsNskaarmnutisstthem| 'svAdhyAyo'dhyetavyaH' iti tu vidhiH abhimukhIkaraNena mANavakasya vA granthasya vA *saMskAramupadizatIti mahatI carceSA tisstthtu| sarvathA nAyaM vyAkaraNanivartyapratyayAgamavarNalopAdezAdidvArakazabdasaMskAropadezazaGakAmapi janayatItyAstAmetat // na ca zabdaprayogopAyasya sthAnakaraNAdeH koSThasya mAtarizvano vA zrotrendriyasya vA tadupalabdhikAraNasya prayokturAtmano vA buddhervA kazcit vyAkaraNena saMkAralezaH zakyakriya iti tadvArake'pi saMskAre'nupAya evaM vyaakrnnm|| na ca sthalapaSatItyAdikatipayazabdavyutpAdanameva vyAkaraNaprayojanatayA vaktavyam / tasyApi klpsuutraadyupaayaantrlbhytvaat|| [zabdatattvajJAnaM na vyAkaraNAdhInam ] yazcAha -'tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAdRte' (ta.vA. 1-3-18) iti tasya sopahAsamuttaraM vAtikakAra eva darzitavAn // __ * prAbhAkarabhaTTamatabhedena vikalpaH // 1 ci-kha, 2 rUDha-kha. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ... nyAyamaJjarI 'tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti zrotrendriyAdRte' (ta-vA-1-3-18) iti // [ sUtre'pyasaMskRta zabdaprayogaH ] __ api ca vyAkaraNena kRte'pi zabdasaMskAre tadupadiSTa saMskArabahiSkRtazabdaprayogAn vidadhataH tatratatra pUrve'pi dRshynte| sUtrakArastAvat 'janikartuH prakRtiH'tatprayojako hetuzca' iti 'tujakAbhyAM kartari' iti pratiSiddhaM ... SaSThIsamAsaM, 'tathA 'janikartuH' iti dhAtunirdezakaviSayaM janizabdaM arthanirdeze'pi prayuktavAn // - [vArtike'saMskRtazabdaprayogaH] vAtikakAro'pi 'dambherhalgRhaNasya jAtivAcakatvAt siddham' iti tathaiva pryuktvaan| 'anyabhAvyaM tu kAlazabdavyavAyAt' iti ca "klezena' samAsasaMjJayA guNavacanasaMjJAbAdhitatvAt aguNavacanatvAt brAhmaNAdigaNapaThitatvAt 'guNavacanabrAhmaNAdibhyaH' ityaprAptameva SyanaM kRtavAn // __ [bhASye'saMskRtazabdaprayogaH ] . bhASyakAropi 'aviravikanyAyena' iti dvandvagarbhe tatpuruSe prayuyukSite 'supo dhAtuprAtipadikayoH' iti prAptamapi lopaM na kRtavAn / anyathA kRtvA codyaM, anyathA kRtvA parihAra iti cAtracAnyathaivaM kathaM prAptamapi NamulamupekSya tkApratyayaM praayungkt|| tadidaM trimunivyAkaraNasya trayo'pi ca munayaH skhalantIti* kamupAlabhemahi ! * yadyapIdaM sarva supariharam / athApi vyAkaraNapraNetAra eva evaM klizyanti cet, anyeSAM tena ko lAbhaH ? _1 ja-kha, tena-kha, zlokena-ca. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 . SaSThamAhnikam [manvAdismRtibhvasaMskRtazabdaprayogaH ] manvAdigrantheSyapi kiyanto'pazabdA gaNyante? 'jJAtAra ssantime' iti manunA, 'akSiNI Ajya' ityAzvalAyanena, 'mUrdhanyAbhijighraNaM' iti gRhyakAreNa, tadanantaraM 'tubhyaM ca rAghavasya' iti vAlmIkinA, 'janme janme yadabhyastam' iti dvaipAyanena prayuctam / __Aha ca (ta-vA-1-3-18) 'anto nAstyapazabdAnAmitihAsapurANayoH, *iti / athavA kimanena purANapuruSaparivAdena / sarvathA'yaM vastusaMkSepaH*kSAmo'pi kazcidupayogo na loke vede vA vyAkaraNasya vidyata iti|| . [vyAkaraNasya viphalasvaM vaiyakaraNai rapyuktam ] kiMcAnyat- 'atha zabdAnuzAsanam' ityupakramya 'keSAM zabdanAm' iti pRSTvA, 'laukikAnAM vedikAnAM ca' iti pratijJAyana laukikAssarve vyAkartuM pAritAH shbdaaH| nApi vaidikAH / tathAhi-teSAM vyAkriyA pratipadaM vA vidhIyate ? lakSaNato vA? pratipadaM tAvadanuzAsanamaghaTamAnaM AnantyA cchabdAnAm / tathA cAhuH-'bRhaspatiri drAya divyaM varSasahasra' pratipadaM vihitAn zabdAn provAca, na cAntaM jagAma' iti // nApi lakSaNataH, tadasaMbhavAt / na hi sakalasAdhuzabdavargAnugataM apazabdebhyazca vyAvRttaM gotvAdivadiha kiMcillakSaNamastItyuktam // ___ * idaM sarva chAndasamiti yadyapi pariharanti / parantu apazabdatvaM samAna meveti bhAvaH // ' syA-kha, 3 tatsaMbho-skhA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nyAyamaJjarI . [sUtrAnuguNatvaM sAdhutvamityapi na yuktam ] tatratatsyAta-na jAtyAdirUpamiha lkssnnmbhidhitsitm| api tu kathamanuzAsanamiti praznapUrvakamuktaM prakRtyAdivibhAgakalpanayA, sAmAnyavizeSatatA lakSaNeneti c| tathA hi-'karmaNyaNa' iti sAmAnyalakSaNaM-karmaNyupapade dhAtumAtrAdagpratyayo bhavatIti / "Ato'nupasarga kaH' iti vizeSalakSaNam AkArAntAddhAtoH upasargarahitAt karmaNyupapade kapratyayo bhavatIti / tenAnena sAmAnyavizeSavatA lakSaNena kumbhakAraH nagarakAraH ityAdayaH, godaH kambalada ityAdayo bhUyAMsaH zabdAH aklezenaiva vyAkariSyanta ityucyate prakRtyAdivibhAgakalpanayatyatra yadvaktavyaM, tatprAgeva svistrmbhihitm| sAmAnyavizeSavatA lakSagateti tu. saMpratinirUpyate / tadapi vyavasthitaM lakSaNaM na dRzyate-tathA hi-dhAtoH pare pratyayA bhavantIti lakSaNaM kurvatA vaktavyam-kaH punarayaM dhAturnAmeti // [dhAtusvarUpamapi durvacam ] .. nanu 'bhUvAdayo dhAtavaH' ityuktameva tatsvarUpaM-kecana zabdAH kayAcitparipATyA hitAH, te dhAtusaMjJayA lakSyante / tebhyaH pare tiGaH kRtazca pratyayA bhavantIti-satyamuktametat-kintu evaM pAThe kRte'pi na dhAtusvarupanirNaya upaNito bhavati / tathA ca gaNDatItyapi prapnoti,* dhAtostiGapratyayavidhAnAt / 'ghaTa ceSTAyAM' iti dhAtuH asti ca ghaTa iti prAtipadikam / 'amo roge' iti dhAtuH anubndhtyaagaat| 'am' iti bhavati; asti ca dvitIyAvibhaktarekavacanamiti / bhU zabdo dhAtuH; asti ca bhuupraatipdikm| 'yatI prayatne' iti luptAnubandhaH 'yata' * na ceSTApattiH, nAmapadAnAmapi dhAtutvaprasaGgAt // * anubandhaH -it // __1 te-kha, puraH-kha. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 239 iti dhAtuH; asti ca 'yat' iti sarvanAma / tatra ca pAThaprasiddharUpamAtrA vizeSAt adhAtorapi ghaTa-bhU-yacchabdarUpAt pare tiGapratyayA bhaveyuH // [kriyAvacanasvamapiM na dhAtulakSaNam ] kriyAvacano dhAturiti cet--'bhavati' 'tiSThati' ityevamAdInAma'dhAtu tvaM prapnoti, gaNDe zvAnarthakaH pAThaH // - ubhayaM tahi dhAtulakSaNaM * pAThaH, kriyAvacanatA ceti-na bhavitumarhati / * tadapi hi vyastaM vA lakSaNaM, samastaM vA? vyavastapakSe pratyekamabhihite doSastadavastha ev| samastapakSe'pi bhavatyAdau kriyAvacanatvasya dvitIya lakSaNasya cAbhAvAdadhAtutvameva syaaditi| evaM dhAtoH prakRteranirNItatvAt kutaH pare tiGazca kRtazca pratyayA utpadyeran || [tirtho'pi durvacaH ] kiMca kecana tiGapratyayAH kAlAdhupAdhayaH na tdvcnaaH| anukteSu ca kAlAdiSu tatpUrvakaM vartamAne laT, bhaviSyati luT , bhUte luGa iti niyamanirUpaNamazakyam || ucyatAM tahi tiDabhiH kAlAdaya iti ceta-na-bhASyavirodhAt / . uktaM hi bhagavatA bhASyakAreNa 'bhUte dhAtvartha' iti / na ca dhAtvarthenaiva dhAtvartho vyavasthApayituM zakyate / liGAdayazca sutarAmanadhigamyamAna. vissyaaH| te hi vidhyAdAvarthe vidhIyante / sa ca bidhirUpo'rthaH svarUpa tazca upAdhitazca na zakyo nirNetumitiH // * pAThaH-tathA parigaNanam // + vidhinimantraNAdInAM bhedasyAtyalpatvAditi hetuH|| 1 sAdhu-kha, game-kha, kSe-kha. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nyAyamaJjarI [kArakaprakaraNasya duHsthatvam ] tathA kArakAnuzAsanamapi dussthm| 'dhruvamapAye apAdAnam' ityucyte| tatra dhruvasya vRkSAdeH-vRkSAt patito devadattaH iti patanakriyAyAM acalataH kRzamapi na kArakatvamutpazyAmaH / kriyAyogi hi kArakam / sA ca vRkSe nopalabhyata iti // 'sArthAddhInaH' 'rathAtpatitaH' iti sArtharathayoH kriyopalabhyate, ma . vRkSavanizcalatvamiti cet-satyam-svarasapravRttA tayorasti kriyaa| hAne yAne ca pAdapanivizeSAveva saarthrthau| na ca yadekasyAM kriyAyAM* . kArakaM, tat sarvAsu kriyAsu kArakaM bhavati, atiprasaGagAt // . . [dvitIyAnuzAsane doSaH : 'karmaNA yamabhipreti sa saMpradAnam' ityatra karmazabda: kriyAvacano vA syAt, IpsitatamakArakavAcI vA? Adye pakSe kriyayA sarvakArakANyabhipreyanta iti kriyAsu kArakANi saMpradAnatAM pratipadyeran / na copAdhyAyasya kicidabhiprIyamANasya vyApAramutpazyAma. ityasAvakArakameva tatra syaat| pratigrahastu kriyaantrmev| tatra coktaM kriyayA cAbhipreyamANaM phalaM bhavati, na kArakamiti vakSyAmaH || dvitIyastu pakSaH karmaNA kArakeNa gavAdinA yamabhipretIti sutarAM sNkttH| kriyA saMbandhitayA hi kAraka kArakaM bhavati, na kArakasaMbandhitayA, karotIti kArakamiti vyutpatteH // * sArtha-rathayoH calanavattvena gamanakriyAyAM kArakatve pi patanakriyAyAM kathaM kaarktvm|| 1 avalagna-kha saM-kha dvitiiyH| kAraka-kha Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 aSThamAhnikam [karaNalakSaNamapi na yuktam ] 'sAdhakatamaM karaNam' iti tasabaniyadhAraNAt anuppnnm| aneka kArakasaMdarbhasannidhAne kAryamAtmAnaM lbhte| teSAmanyatamavyapagame'pi na labhyata iti tataH kimiva kArakarAtizaya khacitavapuriti, yaM tamarthaM maDagalakalazenAbhiSicAmaH / prAcuryeNa hi pradhAnasaMpattiparyanta vyApArayogitva mityAdi sarvasAdhAraNaM na kASThakaniSThamiti 'kASThaiH pacati' iti kathaM teSAmeva karaNatvam ? . [adhikaraNalakSaNe doSaH] 'AdhAro'dhikaraNam' iti yaducyate, tatra vktvym| kasyAdhAra iti; kriyAyAH, kArakasya vA? yadi kriyAdhAratvaM adhikaraNalakSaNam azeSakArakANAmadhikaraNasaMjJA prasajyeta, kriyAyogAvizeSAt // . ____ atha yatra sthAlyAdau karmAzritaM taNDulAdi tadadhikaraNam ; 'same deze pacati' iti na syAt, 'apsu.pacati' iti syaat| 'kaTe sthito bhuDAkte' iti cApabhraMzo bhavet / kartuhi tat adhikaraNaM, na karmaNaH / kartRkarmaNoH kriyA zrayayoH dhAraNamadhikaraNa tvena kAraka miti cet, ubhayadhAratvaM na kaTasya, * na sthAlyA iti dvayorapyadhikaraNatA hIyeta / ekaikAdhAratve tu tallakSaNe parasparApekSayA punastatsvarUpasAMkaryaM bhavet / yadi tu sakalakArakAdhAratvaM adhikaraNalakSNaM, 'sthAlyAM odalaM pacati' iti na syAt , sakalakArakAnadhikaraNatvAt / sthAlyA adhikaraNasya* caakaarktvprsktiH| na hyadhikaraNamadhikaraNAzritaM bhavati / 'madhyAhne snAti', 'rAtrAvaznAti', * adhikaraNasya-adhikaraNabhUtAyAH sthAlyAH // / yadyapi sarvAdhAraH kAla ucyate / parantu tadevAkSipyate // 1 zabali-kha, 2 naM kArya prati-kha, tve kAraNa-kha. . 16 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 nyAyamaJjarI 'pUrvasyAM dizi viharati' iti kAlAdInAmavyApAra tvAt akArakatvameva bhavet / tathA ca sati ete prayogA asAdhavaH syuH / / [karmatvamapi durvacam ] 'karturIpsitatamaM karma' iti sAdhakatamavadihApi na vAcako'yamati. zAyanaH, sarvakArakANAM kriyAthitayA karturIpsitatamatvAt // atha yadarthA kriyA, tadarthaM karturIpsitatamaM; tadarthaM tvanyat iti tatra "tamappratya ityucyate-tahi tasya kArakatvameva na yuktm| kriyAsaMpAdakaM hi kArakamucyate, 'na kriyaasNpaadym| kri yAsaMpAdyaM tu phalaM bhavati, na kArakam / kArakaM ca, kriyayA cAptumiSTatamaM iti ca viprati.. Siddham // [kriyAnirvartakasvaM na kArakatvam ] athAbhidhIyate kriyopayogayogyatAnibandhano'yaM kArakavyapadezaH / sa ca vicitraH kriyopyogH| anyathA karaNasya, anyathAsdhikaraNasya, anyathA sNprdaanaadeH| iha ca kriyAsAdhyatve'pi odanasya tatkiyopayogi tvamanivAryam, tamanuddizya kriyAyAH pravRttyabhAvAt-itItthamanena rUpeNa tasya kriyAsAdhanatvAt kArakatvamiti-naitadevam-kArakatvavyapadezo hi na pAribhASikaH, kitu kriyaasNbndhnibndhnH| kriyAsaMbandhazca IdRzaHyadupeyA kriyA, tadupAyaH kaarkmisi| viparyaye tu kIdRzaH kAraka viH ? * atizAyane khalu tmp|| 1 rarUpa-ca, saMpratyaya-kha, kri-khaM. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam : 243 [ karmatvavizeSaH ] astu tarhi 'taNDulAn pacati' iti, mA ca bhUt 'odanaM pacati' iti, odanasya phaladazAnupravezAditi-uktamatra-taNDuleSvapi tamabartho na vAcakaH, teSAmapi phalasAdhanopayogAvizeSAditi // [ kartRtvamapi durvacam ] 'svatantraH kartA' iti kimidaM svAtantryaM kriyAsaMpAcaM ? yadicchAtaH pravartanamiti cet ; 'kUlaM patati' iti caitanyazUnyatayA kUlasye. cchAnupalambhAt akartRtvaM bhavet // [kArakAntaraprerakatvAdikamapi na kartRtvam ] atha yadvyApArAdhInaH kArakAntaravyApAraH sa kartetyucyate, sarvakArakanirvaya'tvAt kriyAyAH na vidmaH kivyApArAdhInaH kasya vyApAra iti, samagrakArakagrAmasya parasparasapekSatvAt // atha yaH kArakAntarANi prayaGakte, taizca na prayajyate, sa kartetitahi punaracetanAnAmakartRtvaprasaGagadoSastadavastha eva / atha dhAtunA'bhidhIyamAnavyApAraH karteti, tatrApi na vidmaH kasya dhAtunA'bhihito vyApAraH, sakalakArakavAcitvAt paceH / anyathA hi sakalavyApArAnabhidhAyini dhAtau, tadarthasAdhane sarveSAM saGagatireva na syaat| tathA ca sati sarvakArakaNi kartRtvameva spRzeyuH // * tathA ca tatra prathamA na syAt // vikluptyanukUlavyApAraH khalu dhaatvrthH| sa vyApAraH sakalakArakasAdhAraNa eva // -- 1 ya-ca. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nyAyamaJjarI [prAdhAnyamapi na kartuH ] ___atha mataM agaNato' dhAtunA'bhidhIyamAnavyApAraH karte ti, tadapyasatsakRduccarito dhAtuH anekasmit kArakacake kasyacidguNatvena kasya citprAdhAnyena vyApAraM kathamiva kayayituM zakSyatIti / 'tatprayojako hetuzca' iti prayojyenaiva vyaakhyaatm| evaM kArakAnuzAsanasyAvyavasthAnAt tadadhInaprasaktavibhaktividhAnamapi pratyuktam, 'apAdAne paMcamI' 'sapta. myadhikaraNe ca' ityAdiviSayanirUpaNapUrvakatvAt tadvidhAnasyeti // [samAsatvasya durvacatvam ] kica-yadapi kRtta ddhitasamAsAnuzAsanaM, tat sAmarthyaniyamapUrvakam / 'samarthAnAM prathamAvA' 'samarthaH padavidhiH' iti paribhASaNAt / tadatrApi vaktavyam-sAmarthya nAma kimucyata iti| ekArthAnvayitvamiti cet / tat kuto'vagamyate ? taddhitasamAsaprayogapratipattibhyAmeveti cet, tahi tAbhyAM sAmarthyAvagamaH, sAmarthya sati tayoH pravRtiritItaretarAzrayam // __ api ca sAmarthyamantareNApi kvacita prayuMjate samAsam, azraddhabhojI, dadhighaTaH, gorathaH,* iti / tathA, satyapi sAmarthya taddhitaprayogaM pari haranti' aGagulyA khanati, vRkSamUlAdAgata iti, AGagulikaH vArbhamUla iti 'na' vaktAro bhavantIti etdpysmNjsmnushaasnm|| [prAtipadikatvamapi durvacam ] . tathA 'arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam' iti saMjJAlakSaNamati. vyApakam , vAkyasyApi prAtipadikasaMjJAprasaMgAt / / ___* prathame nA saamrthyaabhaavH| samanantarayoH apUrNArthatvAt sAmarthyA. bhAvaH // 1 guNo-kha, 'ta-kha, dRzyanta-kha, ca-ka, Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 SaSThamAhnikam atha 'kRttaddhitasamAsAzca' iti sUtrAntare samAsagrahaNam vidhizeSatvena varNyamAnaM tadita ra prataSedha phalaM' bhavatIti tato vAkyanivRttiH setsyati-yadyevaM 'adhAturapratyayaH' iti na vaktavyam ; dhAtupratyapayorapi tata eva prtissedhsiddheH|| atha ekArthatayA samAnazIlasya vAkyasyaiva pratiSedhe prabhavati . samAsagrahaNaM, na dhAtupratyayayoriti - tadapi durAzAmAtram; vAkya samAsayorapi vAvacanAnarthakyakathanena 'pArthagarthya vyavasthApanAditi / / .. tadevaM prAtipAdikasaMjJAviSayasyAnizcayAt tatprakRtikAnAM 'DyAppAtipadikAt' ityadhikRtya svAdipratyayAnAM vidhAnamanupapannamityalaM prasaGagena // __sarvathA durvyavasthitaM zabdAnuzAsanam / / . [vyAkaraNe nyUnatAH] yazca vyAkhyAtRRNAM uktAnuktaduruktanirIkSaNaprayatnaH, yazca vAcakamAtrA vArNAdhikyamiSapurassaralakSaNaparicodanaprakAra:, yaccedaM vyAkhyAtavacanaM 'iha na bhavatyanabhidhAnAt' iti, yacca pade pade bahulavacanaM tat sarva sutarAmaparizuddhimanuzAsanasya darzayatIti || . - [apazabdabhUyiSThatvaM vyAkaraNasya ] anye tu, *zobheti, cIrNamiti, na yAti pratibhettumiti, mAturanuharatIti phalinabahiNaM balavAno 'hyadyAse ti, kAMdizIka iti, bhra.jiSNuriti, gaNeya iti, vareNya iti lakSyasaMgrahabahiSkRtasmRtisaMdehaviparyayapratipAdakatvalakSaNa * ete zabdAH mUladhAturUpApekSayA'pazabdA iva / teSAM sAdhutvaM mahatA klezena saMpAdyate // 1 ravAkya-kha, 'sArthazaktya-kha, 3 ghAsI-kha. . Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 nyAyamaJjarI skhalitaM viplutaM ca pANinitantraM iti manyamAnAH tatra mahAntamAkSepamatA. niSuH sa tu sthUlodaraprAya iti iha granthagauravabhayAna likhyate // [vyAkaraNasya zodhanamapyazakyam ] nanu ! yadi lakSaNasya praNetA pANiniH asamyagdarzI, tatra vivaraNakArAzca nAtipuNadRzaH, kAmamanyaH sUtrakRt kRtabuddhitaro bhaviSyati, vRttikArAzca prauDhataradRSTayo bhaviSyanti / tebhyazca zabdalakSaNamaviplutamavabhotsyAmaha iti-naitadasti-teSAmapi abhiyuktarAH kecidutprekSanta eva doSaM, teSAmapare, tessaampypre| tadevamanavastha prasaGagAnArita nirmala. manuzAsanamiti klezAyaiva byAkaraNAdhyayanamahAvratagrahaNam / tathA cAha* bRhaspatiH pratipadamazakyatvAt, lakSaNasyApyavyavasthAnAt, tatrApi skhalita darzanAt anavasthAprasaGagAcca maraNAnto vyAdhiyAkaraNamityauzanasA iti / ihApyuktam 'duSTagrahagRhIto vA bhIto vA rAjadaNDataH / pitRbhyAbhizapto ga kuryAt vyAkaraNe zramam // ' anyairapyuktam 'vRttiH sUtraM tilA mASA: kaTandI kodra bodanaH / ajaDAya pradAtavyaM jaDIkaraNamuttamam' iti // evaM vyAkaraNAvagAhanakRtodyogo'pi vidvajjanaH vyutpatti labhate na vaidikapadagrAme manuSyoktivat / anyatkiMcana tatpratItizaraNaM nAstIti ca vyAkRtaM tasmAdapratipattimantharamukha vedAH pramANaM katham || * bRhsptirdhyaapyitaa| indro'dhyetaa| divya varSasahasamAyuH / tathApi nAntaM jagAmeti // * kaTandIti vaizeSikabhASyavizeSa iti cakradharaH / / 1 sUcI-ka padI-ka, pI-kha Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam . 247 [vyAkaraNasyAvazyAdhyeyatvam ] atrAbhidhiyate-yattAvadidamavAdi-gavAdizabdavat anAdiprabandhasiddhameva gAvyAderapi vAcakatvamiti-tatrAmuM pakSaM saMzayadazAmeva taavdaaropyaapH| pUrvapAkSikoktayuktisamutthApitasthirataraviparyayajJAnasamanantaraM sahasaiva samyagjJAnotpAdanAtibhArAt bhAraikadezAvataraNanyAyena sNshystaavdppdyte| tataH tarkAta parizodhite'dhvani sugame sukhaM vihariSyati samyaGanirNayopAyo nyAya iti tducyte| yadi gAvyAdInAM gavAdInAmiva zabdAnAM prayoga gatiranyA na kAcit saMbhAvanAbhUmimadhyeti, tat satyamAdisattAyAH kalpane ko'vsrH|| yathAhi svAdhyAyAdhyayanasamaye yAdRzameva zabda yathoditamAtrAnusvArasvarAdisvarUpasamutthaM tamuccArayatyAcAryaH, tAdRzameva taM ziSyaH pratyuccArayati / pramAdyantaM vA gururevainmnushaasti| A taduccAraNa. sAmopajananaM tAvat na muMcati, zikSayati / so'pi ziSTaH yadA gururbhavati, tadA svaziSyaM tathaiva shikssyissyti| AcAryo'pi yadA zaizave ziSya AsIt , tadA'nyena guruNA zikSito'bhUt / so'pi tadanyena / so'pi tadanyenetyevamanAditvaM *jaiminIyapakSe, A jagatsargAtprabhRti pravRttatvaM vA naiyAyikapakSe vedasya vyavasthitam // .. [ sAdhuzabdavyavasthApradarzanam ] itthameva yadi gAvyAdInAM gavAdiva'dapramAdakRtaH suparirakSitaHprayogaH, tathaiva caitebhyo'rthapratipattipUrvako vyavahAraH tadA'nAdigavAdizabdasamAnaviSayA eva gAvyAdaya iti tadA kasya kiM bruumH| asti tvatrAparaH * te hi zabdanityatvavAdinaH // 't pramAda-kha. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 nyAyamaJjarI prkaarH| na hyekAntena yAdRrgava vaktrA zabdaH prayujyate tAdRgeva *zrotrA prtyuccaaryte| kintu pramAdAlasyAdivividhAparAdhavidhurakaraNoccAryamANo'pabhraMzatAM spRzan dRzyata ityasti saMzayAvasaraH // [ apabhraMzotpattikramaH ] apabhraMzatayAspi ye sthitAH, sthAsyanti vA zAkaTikabhASAzabdAH, tAnapi gopAlabAlAbalAdiSu prayuMjAnA jaraThapAmarAH prayatnenApi na yathoccAritAneva tAn pAThayiktuM zaknuvantIti azaktijazabda prayogabAhulya. darzanAta saMzayAnA kuzAgrabuddherapi buddhiH bhavitumarhati 'kimete gavAdizabdA evAnAdisiddhavAcakazaktibhAjaH, tebhyo'nye viguNakaraNaprayojyApramAdaprabhavAH apabhraMzAH ? kiMvA sarva eva tulyakakSyA iti / SAMsa tulyakakSyatve, ya ete'dyatve'pi pramAdataH prama dAdAsadArakAdivadaneSvapabhraSTA abhyadhikatarAmapabhraMzadazAM spRzantaH te'pi tAmeva gavAdizabdadhurAmadhiroheyuH // [ apabhraMzAnAM na sAdhuzabdataulyam ] na caivamastviti zakyamabhyanujJAtum , idanImeva bhrazyatAM teSAM pratyakSata upalabdheriti / tasmAdadazyaM tAvat adyatve paridRzyamAnA'pabhraMzadRzA durbalabAlAbalAdizabdAH na gavAdizabdAn spadhiturmahanti / te cenna spardhante tadadhunA gAvya dayo'pi prakArAntaropapattisaMbhAvanAbhaGaguraprabhAvAH santaH na gavAdizabdasamAnavidhitvamadhyavasAtuM zaknuyuviti tarkayAmaH // taduktaM bhagavatA jaimininA 'zabde prayatnaniSpattaraparAdhasya bhAgi. tvam' (jai.sU. 1-3-25) iti| bhASyakAreNApi tadvyAkhyAtam 'mahatA * uccAraNAnUccAraNavelAyAmidam / / bA-kha dA-kha Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 SaSThamAhnikam prayatnena zabda uccArito vAyuH nAbherutthitaH urasi vistIrNaH kaNThe vivartitaH mUrdhAnamAhatya parAvRttaH vaktre carana vividhAn zabdAnabhivyanakti / tatrAparAdhyetA'pyuccArayitA-yathA zuSke patiSyAmIti kardame patati, sadupaspRkSyAmIti dvirupaspRzati' ityAdinA // [apabhraMzazabdAnAmanAditvAsaMbhavaH ] * Aha-vizeSe tahi pramANaM vaktavyaM-yadete gAvyAdayaH pramAdAdyaparAdhanibandhanA eva, na gavAdizabdasamAnavidhaya iti-ucyate / bhavatu, siddhaM nassamIhitaM-saMzayadazAM tAvadAnIto'yaM anAdigAvyAdizabdavAcI mahApuruSaH saMbodhyate 'bho mahAtmana! itthaM pUrvoktanItyA saMzaye sati, cintyatAm ! kimete gAvyAdayo gavAdisamAnayogakSemA eva hastaH karaH pANiritivat bhavantu / kiMvA'parAdhasaMbhAvanayA maargaantrmaalaambntaamiti|| . [ apabhraMzapadAnAM sAdhupadaparyAyatvAbhAvaH ] tatraikasmin vAcye bahavastulyakakSyA vAcakA iti naiSa nyaayH| katham ? pratyarthaM zabdanivezAt / tenaiva sambandhakaraNasaukaryAt / anyathA ca saMbandhe yatnagauravaprasaGgAt / pratyarthaM zabdaniveze hi sati parasparamavyabhicAriNau zabdArtho bhavataH, sa zabdaH tasya vAcakaH, so'rthaH tasya vAcya iti / anekazabdavAcyastveko'rthaH taM vAcakaM zabdaM vijahyAdapi, *tamantareNa zabdAbhidheyatAmapi pratipadyate itivya bhicAraH / / * hastaH, karaH ityAdizabdAttu sUkSmArthabhedena bhinnadhAtuniSpannAH |gauH, gAvi ityanayostu na tathAsvamiti / / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nyAyamaJjarI [ gogAvyAdipadavailakSaNyam ] anekArthavAcini caikasmin vAcake iSyamANe zabdo'tha vyabhicaret , tasyevArthAntarasyApi tataH pratipatteriti itthmniymo'ymupplvet| hastaH karaH paannirityaadau| akSAH, pAdAH, mASA ityAdau tu kiM kriyate ? / gatiranyA noplbhyte| tenAnekazabdatvaM anekArthatvaM daivabalavattayA'GagI. kRtam // prathamaH punareSa RjuH panthAH, yadekasya vAcakasyaiko vAcyo'rtha iti / iha ca gatyantaramatispaSTamasti pramAdaprabhavatvaM naam| tasmin sati kimiti prathamaprApto'yaM prativAcyaM vAcakaniyamakramo lngghyte| tena pramAdAparAdhanibandhanA gAvyAdayaH, na gavAdisamAnamahimAna iti yuktam // [gAvyAdipadeSu zaktigrahAsaMbhavaH] kiMca vAcakazaktirnAma sUkSmA parama parokSA arthA pattimAtrazaraNAvagamA, na tnmndtaayaaN| *anyataH kutazcidavagantuM paaryte| sA ceyamanyathA spyupapadyamAnA gavAdibhyo'rthapratyayAdivyavahAre mandIbhavati / teSu zakti klpnaayaamaapttiH| evaM ca gavAdaya eva vAcakazakterAzrayAH nagAvyAdayaH / / [apabhraMzaiH vyavahAranirvAhakramaH ] kathaM tahi bahUnAmanadhigatavyAkaraNatantrANAmebhiravicchinno vyavahAraH ? yathaiva mlecchabhASAbhiH akSinikocahastasaMjJAdivyavahAriNAM vA svaiH svrupaayaiH|| ___* tanmandatAyAM-arthApatteH durbalatve / anyathApi kArya sidvau // " 1 tu-kha, -kha. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 SaSThamAhnikam [ apabhraMzeSu zaktibhramAdeva bodhaH ] - kimakSinikocAdInAM antyajanapadavAcAM nAsti zaktiH? omityacyate / kathaM tahiM tebhyo'rthapratipatti sagikI? teSAM zaktirnAstIti bruumH| tatsvarUpasyAvyavasthitatvena saaNsiddhikshktipaatrtaanupptteH| pratipattistu svakRtasamayamAtranibandhanA tebhyaH // [sAdhuzavdeSu zaktigrahamUlam ] * nanu! naiyAyikAnAM vA na samayaH pratipattyupAyaH ? satyam-sa tvIzvarapraNItaH prathamasargAt prabhRti pravRttaH mImAMsakAbhyupagata *naisargikazaktisodarya eva ; na mAdRzaracitaparimitaviSa'yasamaya' smaanH| sa ca gavAdizabdeSveva prAptapratiSThaH, na gaavyaadissu| te tu varNasArUpyacchAyayA gavAdizabdasmRtimAdadhAnAH tadarthapratipattihetutAmupagacchanti // [ sAdhvasAdhuzabdaparijJAnopAyaH ] nanu ! anavadhRtasvarUpANAM kathaM gavAdizabdAnAM smaraNam ? tadavadhAraNe vA ko'bhyupAyaH ? abhiyogavizeSa iti brmH| kaH punarabhiyogaH? ko vA tasya vizeSaH? vyAkaraNAdhyayanaM abhiyogH| tadabhyA. sAnusAreNa lakSyanirIkSaNaM tasya vizeSaH / vyAkaraNena ca pratipadamaparyavasitamAryajanaprayojyasAdhuzabdasArthasaGagraha'taH tadvisadRzabarbarapurandhriprAyaprAkRtagocarApazabdaparihAraprakAravyutpAdanamupakramyate, yadAnantyAta kila kalpazatairapi nAvakalpate // ___ * mImAMsakAH kilaatiriktshktivaadinH|| * abhiyogaH - anugrhH| sahAyatA // 1 ya-ca tadvi-ca Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nyAyamaJjarI kintu vyapanItAtivyAptyAdidoSopanipA'tatrAsa trimuniparIkSitalakSaNa dvArakastadupadezaH shruuyte| tena ca vedeneva dharmAdharmayoH, brahmAvatAreNeva satyAnRtayoH, nItizAstreNeva hitAhitayoH, manvAdivacaneneva bhakSyAbhakSyayoH, divyeneva zuddhayazaddhayoH sidhyatyeva sAdhvasAdhuzabdayoradhigama iti sarvalokasAkSikametat kathamapanIyate ? ____ dRzyate yadyatve'pi vyAkaraNakovidAnAmitareSAM ca kRSIvalAdInAM atimahAna vavasi vizeSa ityevaM pramAdAdimUlagAvyAdyapazabdaprayogasaMbhavAt anekazabdagatavAcakazaktikalpanAgauravaprasaGagAt abhiyogavizeSasAdhyamAna sAdhvasAdhuzabdAdhigamasaukaryAcca gavAdInAmeva vAcakatvaM, na gAvyAdInAmiti sthite pUrvapakSopanyastaH samasta eva parIvAdaH parihRto veditvyH|| [zabdasAdhutvasya pramANagamyatvapradarzanam ] tathAhi / yattAvadabhyadhAyi sAdhutvanizcaye pramANaM nAstIti__sAdhutvaM nendriyagrAhya liGagamasya na vidyate / . zAstrasya viSayo naiSa prayogo nAstyasaMkaraH // iti-tatrAyaM pratizlokaH sAdhutvamindriyagrAhya liGagamapyasya vidyate / . zAstrasya viSayo 'pyevaM prayogo'pyastyasaMkaraH / / iti| zrautre hi pratyaye *grastanirastaromazAmbakRtAdidoSarahitodAttAdidharmasaMbandhaprasiddhAnupUrvIkavarNagaNAtmakapadapratibhAsastAvadasti / sa ca na saMdigdhaH, na bAdhakavidhUtadhairyaH, nAzuddhakaraNajanmA, na kalpanAmAtra * 'luptavarNapadaM grastaM nirasta tvaritoditam / ambUkRtaM saniSThevam' ityamaraH / romazaH krkshH|| 1 ta:-kha. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 253 svarUpa iti tatra parisphuratsphuTakramavarNAtmakapadagrahaNameva sAdhutvagrahaNam , tadviparItayathAnirdiSTadoSakaluSitazabdagrahaNameva ca asAdhutvagrahaNamiti pratyakSamye eva sAdhutvAsAdhutve iti // [sAdhutvAsAdhutvayoH aindriyakatvam] - nanu ! yadi zrotrakaraNakenaiva pratyayena sAdhutvAsAdhutve pratipattAraH pratipadyante, vyAkaraNAdhyayanavandhyabuddhayo'pi prtipdyern| na ca prtipdynte| tasmAnna te indriyaviSaye iti-naiSa dossH| vaiyAkaraNopadezasahAyakopakRtazrotrendriyagAhyatvAbhyupagamAt / yathA hi brAhmaNatvAdijAtiH upadezasavyapekSacakSurindriyagrAhyApi na pratyakSagamyatAmapojjhati / yathA''ha 'na hi yat girizRGagamAruhya* gRhyate tadapratyakSam' iti / yathA vA savikalpakapratyakSaprAmANyasiddhau zabdAnuviddhabodhe'pi prAmANyamupapAditamAdau / / kila saMjJopadezinA panaso'yamiti vRddhavacasA cakSurindriyeNa panasajJAnamutpadyate, saGaketakaraNakAle tadubhayajamiti avyapadezyapadena vypniitm| vyavahArakA le tu punaH panasAdijJAnamupadezasmaraNApekSacakSurjanita. mapi cAkSuSameveti varNitam / evamihApi vyAkaraNakovidopadezasaciva zravaNendriyagrAhye api sAdhutvAsAdhutve na pratyakSatAmativartete // .. [brAhmaNatvAdeH AcAragamyatve'pi pratyakSatvam ] yathA ca brAhmaNatvAdijAtipratItau kAraNAntaramuktaM-kvacidAcAratazvApi samyagrAjAnupAlitAditi manvAdidazitAnavadya vA nusaraNanipuNa. _ * unnatasthAnasthitirhi kvacit pratyakSakAraNaM bhavati // ___1 le-kha, dharmA-ca, Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nyAyamaJjarI tarabhUpatiparipAlyamAnavarNAzramANAM zaGikatakRtakakapaTAryaveSaduSTazUdratAvyabhicAre deze viziSTAcAragamyApi brAhmaNatvAdijAtirbhavati-evami hApi viziSTazabdazravaNAnantarakAlapravRttavyavahArAvagamArthapratipattisahitaM zabdAnuzAsanazAstropadiSTaprakRtipratyayavikaraNavarNalopAgamAdezAdiliGagamavyabhicAri tatsvarUpAvadhAraNe kAraNaM bhvissyti| yadevalakSaNakamarthapratyAyakaM ca zabdasvarUpaM, tata sAdhutayA'vadhRtamiti vyAptigrahaNopapatteH // pramANam [zabdasAdhvasAdhutvayoH zAstramapi pramANam ] zAstramapi zrutismRtirUpaM aduSTazabdaprayogopanataRtUpakArakaraNaka. svargAdiphalasaMyogamupadizat apazabdabhASaNaprabhavapratyavAyapratipAdakaM ca 'vAgyogaviduSyati cApazabdaiH' ityAdi sAdhutvetaraparicchede pramANatAM pratipadyata eva // [ zAstreNa sAdhvasAdhuzabdanirNayaH] nanu !1 vrIhikalaMjavat tatsvarUpasiddhau satyAM tadvidhipratiSedhayoH zAstraM kramate ; na tu tatsvarUpameva vidhatte, svarUpasyAbhAvArthatvena* vidhiviSayatvAyogAt ityuktam-satyam-kintu zrutismRtizAstrayoH dharmopadezinoH yathopaNitenaiva prakAreNa sAdhvasAdhuviSayavidhiniSedhaparatvam / tatsvarUpapratipattiAkartavyatAparaMtu vidhyapekSitavyAkaraNasmRtirUpameva zAstraM veditvym| mUlavidhyapekSitasAdhutvAnvAkhyAnaparatvAcca vyAkaraNasya mUlazAstramapi tatra sopAnavyavahitaM pramANIbhavatyeva || .. * abhAvArthatvena-dhAtvarthatvAbhAvena // tathA ca adhAtvarthatve'pi pratipattiniyamavidhiH saMbhavati / / 1 Aha-ca, taM-kha. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 SaSThamAhnikam [ sAdhutvAsAdhutvayoH zAstragamyam ] yadi vA pANinyAdiSTasmRtidraDhimnA mUlabhUtamAcamanAdividhivadvedikamapi tathAvidhaM vidhivAkyaM kalpayituM zakyamiti* zAstrasyApi nAviSayaH sAdhutvam // [vaiyAkaraNAnAM prayogasya upAdeyatvam ] zabdavitprayogazca saDakararahita ev| tathA hi-anyA eva nira. vadyavarNakramodIraNodAragambhIragatayaH sUktayaH suurijnsy| anyA evaM duHzravAH kussitasaGakIrNavarNavibhAgavinihitahRdayodvevAH grAmyA :giraH iti pratyakSamupalabhyate // . __sa cAyamasaGakaraH prayogaH vyAkaraNasahAyaka pratipadyamAnaH sAdhutvAvagamopAyatAM bhajata eveti sarvathA nAprAmANakaH sAdhvasadhuzabda vibhAga iti // evaM ca 'brAhmaNena na mlecchita vai nApabhASita vai' 'mleccho havA eSa yadapazabdaH' ityAdyAgamazabdAnyapi tadupayogIni vyAkhyA'tAnIva' bhavantIti || [vidheH niyamakaraNasaMbhavaH ] ___ yatpunaniyamazAstre 'sAdhubhirbhASitavyam, asAdhubhirna' ityasminnapabhASitaM, tadapi na pezalam-na hi nIrapAnopadezavat kRzAnupAnaniSedhavadvA 'navakAzamidaM zAstraM; apazabdAnAmanAryajanavavanapratiSThAnAM yathAtathA'rthapratItyupAyatvadarzanapUrvakaprayogaprasaGagAnapAyena prAptau satyAM pratiSedhasyAva * smRtyA zratyanumAnasya saMpratipannatvAt // 1 tavAkyena-kha. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 nyAyamaJjarI kAzasaMbhavAt / sAdhubhireva bhASaNasya *bhojanaprAGamukhatAdivat niyamAdRSTasAphalyAt // [sAdhvasAdhuzabdopadezasaMbhavaH] yadapi sAdhvasAdhusvarUpAnavadhAraNAt pratipadopadezAdhazakya vaM AzaGakitaM tadapi prativihitam-yAdRgidaM pratyakSAnumAnagamyaM sAdhvasAdhuzabdasvarUpaM vyAkhyAtaM, tadavalambanapurassaraviyala karaNasya suzakatvAt // ata eva sAdhutvaM nAma kimucyate iti yadvikalpitaM tat prativihita meva bhavati / yataH vyAkaraNalakSaNAnugavizeSitaM vAcatvaM sAdhutpamityuktam / tacca sarvAnugAmigotvAdivatsAmAnyaM vA bhvtu| pAcakatvAdivat asatyapi sAmAnye'vacchedakaM bhvtu| sarvathA tatkRto nirvahati sarvo vyvhaarH| vargIkaraNe hi tadeva kAraNaniti / / athavA punarastu vAcakatvameva sAdhutvam ; tathApi tatra niyamazAstra sAdhubhireva bhASitavyamiti pravartitumahatyeva // _[sAdhuzabdabhASaNavidheniyamavidhitvasaMbhavaH ] , yadyapyasAdhoravAcakatvAt prayogaprasaGagonAsti-tathApi sAdhusmaraNasaraNisamupArUDhavAcakatvazaGakopaplavamAnaprasaGaganivRttaye niyamasAphalya bhaviSyati / vidhiphalatvena niyamasya phalataH parisaMkhyAkArya asAdha zabdanivRttiH sthAsyatIti so'pi na doSaH // * bhojanasya rAgaprAptAvapi snAnAdiniyamArtha vidhAnavat niyamavidhirayam // tatkRtaH-avacchedakatvakRtaH // svavargA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 saptamamAhnikam [sAdhvasAdhuzabdaprayogasya puNyapApahetutvam ] yadapi *parArthatvAt phalazrutimarthavAdIkurvatA puNyapApaphalatvaM dUSitam, tadapi na sAMpratam--arthapratItipArAkSaM satyapi prayoganiyamApUrvadvArakapuNyapApaphalatvasaMbhavAt / parNamayyAdiSvapi tathA prasaMga iti cet-bhavatu ko doSaH? naiyAyikaiH ekAkAra niravalambanArthavA' dapadopadezAnabhyupagamAt zabdazaktitAtparyaparyAlocanamapi tairanyathA kriyata iti prAgvicArita (Ahnika 4) miti tiSThatveSA kthaa| tena 'kAmadhugbhavati' ityAdivacanAnyapi vyAkaraNAdhyayanaphalaprakaTanapaTUni tathaiva netavyAni // [sUtre prayojanAkathananidAnam ] yadapi sUtrakRtA svayaM prayojanaM kimiti na vyAhRtamiti vyAhRtaMtadapyaSaNameva-vyAkaraNaM hi vedAMgamiti prasiddhametata A himavataH, A ca *kumaariibhyH| vedazca yadi niSprayojana:-svasti prajAbhyaH, samAptAni dRSTAdRSTaphalAni sarvakarmANi, jitaM cAturvarNyabAjhaiH antyajanapadavAsibhiH mlecchaiH // . atha saprayojano vedaH so'gavattvAt aMgaiH sahaiva saprayojanatAM bhajata iti ko'rthaH pryojnaantrcintyaa| na hi darzapUrNamAsaprayojanAdanyat prayAjAdiprayojanamanviSyata iti manvAnaH svayaM sUtrakRt prayojanaM nAkhyat // vyAkhyAtArastu mukhyAnuSaMgikabhedabhinnaprayojanaprapaMcaprarocanAtizayavyutpAdanadvArakazrotRjanotsAhaparipoSasiddhaye darzitavanta iti na kazcidupAlabhyaH // * parArthatvat-vidhipratiSedhArthatvAt // + niravalambaneti / nirviSayetyarthaH // * kumArI-kanyAkumArIpradezAH // 1 do-ca. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 nyAyamaJjarI [vyAkaraNasya vedAGgatvasamarthanam ] ___kathaM punaraMgatA vyAkaraNasya ? kamupakAramAvahata iti| kasyaiSa paryanuyogaH ? vedavat aMgAnAmanAditvAt IzvarapraNItatvAdvA prynuyojnaanupptteH| saMkSepavistaravivakSayA hi pANinipiMgalaparAzaraprabhRtayaH tatra tatra kartAraH prasiddhiM gatAH / paramArthatastu veda iva tadartho'pi, tadarthAvaga mopAyo'pi hi sarva evAnAdayaH, prajApatinirmitA vetyevamaparyanuyojyA ev| ata eva vedaistadaGagaizca saha caturdaza vidyAsthAnAni gaNyante 'aGagAni vedAzcatvAro mImAMsA nyAyavistaraH / purANaM dharmazAstraM ca vidyA hyetAzcaturdaza' iti // [bhATToktazabdasaMskArAdipakSaH]. ye'pi zabdasaMskArAdivikalpAH kRtAH-te'pi bahubhASitvApasmAra nirmitA eva, na vstuspRshH| ziSTA 'evAtra prssttvyaaH| . ta eva ca jAnanti-ke saMskRtAH zabdAH ? ke vA tdvipriitaaH| kazca teSAM saMskAra iti| na ca tAvatA ziSTaprayogamUlameva vyAkaraNaM brUmaH, vedavadanAditvasya drshittvaat| andhaparamparAprasaGagadoSaparijihIrSayA tu shissttpryogmuultvmbhidhiiyte| vaidyakasmRteriva anvayavyatirekamUlatvAt / ye hi vyAkaraNasmRtau sAdhava ityanuzAsyante zabdAH te ziSTastathaiva prayujyamAnA dRzyante, harItakIbhakSaNAdivArogyam / na tu ziSTebhyaH zabda. samAmnAyamadhigamya pANiniH granthaM prnniitvaat| na cAnvayavyatirekAbhya dravyazaktIravagamya carakaM *praNItavAniti vidyA nAmanAditvAbhidhAnAt // ____ * kintu anaadikaalprvRttgurprmpropdeshlbdhjnyaanen| Adima, upadeSTA tu Izvara ev|| 1 mo-kha, 'ke-kha, 3 ziSTA-kha. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam etenetaretarAzrayamapi pratyuktam, na hi ziSTebhyo vyAkaraNasya prabhava iti // [ ziSTaprayuktApazabdAnAM gamanikA ] yattu ziSTAnAmapi pramAditvamuparvANatam - kila purANairmunibhirapi bahubhirapazabdAH prayuktA iti tatrAbhiyuktaiH tadapanayanamArgaH * pradarzita eva / sa tu granthavistaratra sAdiha na pratanyate // 259 [ pANinyAyuktiSu doSazaGkAparihAraH ] yadapi pANinitantre dhAtuprAtipadikakArakAdyanuzAsana visaMSThulatvamane kazAkhamAkhyApitaM - tadapi nipuNamatibhiH pratisamAhitameva / na ca teSAmapi doSotprekSaNasaMbhavAdanavasthA, nipuNadarzitamArge viplavakAravaitafuse' paNDita taskarAvakAzAnupapatteH // [. zobhAdizabdAnAM sAdhutvam ] etena zobhA - cIrNa-varNa-vareNya- gaNeya bhrAjiSNu- kAndizIkAdizabdA. saMgraha smRtisaMdeha viparyayAdidUSaNAnyapi kaizcidutprekSitAni pratikSiptAni ' mantavyAni tAni ca taireva samAhitAnIti // [ bRhaspativacanasya gatipradarzanam ] bArhaspatyamapi sUtraM asUtramevetyalaMsvamanISikA kalpitAnalpaduvikalpaDaMbaroktaMbhitAlIkapANDitya garvagalagrahaNa gadgada girAmudvegakAriNAnena vastu * chAndasatvAdirUpaH // + pataJjalibhartRhariprabhRtibhiH // 1 ta - kha. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 nyAyamaJjarI vicaarenn| sarvathA prakRtinirmalamatyudAraM vyAkaraNAmbaramevaMprAyaiH pari. vAdapAMsupAtaiH na manAgapi dhUsarIkartuM pAryata* iti siddham // tasmAt pavitrAt sarvasmAt pavitraM AryajanabahumataM adhigatacaturvarga agrAmyamAtmAnaM kartuM adhyetavyaM vyAkaraNam || . [vyAkaraNasyAvazyAdhyeyatvopasaMhAraH ] Aha ca ApaH pavitraM 'prathama pRthivyAM __ apAM pavitraM paramA hi mantrAH / teSAM ca sAmaya'juSAM pavitraM maharSayo vyAkaraNaM nirAhuH / / [vyAkaraNAdhyayanaprazaMsA ] ihApyuktam rUpAntareNa devAste viharanti mahItale / ye vyAkaraNasaMskArapavitritamukhA narAH / / . kiMca varaM hi jAtAstimayo gabhIra jalAzaye paGikani nityamUkAH / na mAnavA vyAkaraNAbhiyogaprabuddhasaMskAravihInavAcaH / / - - * pratyuta prakSeptuH zirasyeva te pateran / * timayaH-jalacarANivizeSAH // 1 parama-kha. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThamAhnikam 261 manunA ca *paGiktapAvanatvenAdhigatavyAkaraNaH mImAMsakazca svasmRtau paThitau 'yazca vyAkurute vAcaM yazca mImAMsate'dhvaram' iti / puSpadanto 'pyAhabhraSTaH zApena devyAH zivapuravasateryadyahaM mandabhAgyaH bhAvyaM vA janmanA me yadi malakalile martyaloke sazoke / snigdhAbhirdugdhadhArAmalamadhurasudhAbinduniSyandinIbhiH - kAmaM jAyeya vaiyAkaraNabhaNitibhiHtUrNamApUrNakarNaH / / . [vyAkaraNena vedasahakAraH] . evaM vyAkaNAbhiyogasulabhaprauDhoktibhiH paNDitaH / , aklezena vicitravaidikapadavyutpattirAsAdyate / anyairapyupabRMhite dRDhata rairaGagaiH niruktAdibhiH vede svArtha dhiyaM vitanvati kutaH prAmANyabhaGago bhavet / / aDagabhAvanirapekSayaiva naH __ pratyayo yadi ha zabdavidyayA / vaidikArthaviSayo vidhIyate / tatkutastya'mitaretarAzrayam / / * ete paMktAvupavizya bhuJjAnAH tatratyAn sarvAn paavynti|| - vyAkaraNAdhyayanavelAyAM tasya vedaanggtvjnyaansyaanpekssittvaannaanyonyaashryH|| * prtyyH-vishvaasH|| 1 rAsa-kha, 2 parAsta-kha. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nyAyamanarI [ pANinivyAkaraNavaiziSTayam ] AdRtamaskhalitavyavahAraiH __ *bhogimataM zrutasaDigabhirAyaH / vyAkaraNaM kathametadanAdi prAkRtalakSaNa sAmya'mupeyAt / / [zabdaprAmANyanigamanam ] evaM mRSAtvamudagIyata yena yena cchidreNa kalpitapizAcaravairanAryaiH / tattatsamagramapasAritamityatazca prAmANyamapratihataM sthitamAgamAnAmA / / [ pramANavicAranigamanam ] iti pramANAni yathopadezaM etAni catvAri parIkSitAni / pravanvatAM saMvyavahAramebhiH / sidhyanti' sarve puruSArthasArthAH // . iti jayantabhaTTakRtau nyAyamaJjaryAM SaSThamAhikam * bhogI-zeSaH-tadaMzabhUtaH pataJjaliH // / sarvamapyetaddhi vedapramANmayasaMrakSaNAya // 1 taulya-kha, ntu-kha. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam -prameyaparIkSA [prameyanirdezaH ] evaM pramANapadArthe parIkSite sati yadartha tatparIkSaNaM tat prameyamidAnI darzayitumAha'AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhA pavargAstu prameyam // 1-1-9 // pramANavadihApyetatsUtraM vyAkhyAyi suuribhiH| evaM vibhAgasAmAnyalakSaNapratipAdakam // . prameyazrutirAtmAdipada pryntvtinii| teSAmeva prameyatvaM nAnyasyeti niyacchati // yathA 'devadattayajJadattaviNthumitrA bhojyantAm' iti evakArAdizrutimantareNApi zabdasAmarthyAt ta eva bhojanakriyAyogino'vagamyante, nAnye ; tathehApyAtmAdayaH prameyamityukte tathaiva taditarapramyaniSedho'vadhAryate // [prameyavibhAgAkSepaH] nanu kathaM dvAdazavidhameva prameya mavadhAryate', yAvatA samAnatantra pRthivyAnoninava dravyANi' rUpAdayazcatuvizatiguNAH, utkSepaNAdi ... * padyate-gamyate iti pdN-mokssH|| 1 madhyApyate-ka, mupapadyate-kha, sAmAnya-kha. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nyAyamaJjarI paMcakarmANi, parAparabhedena dvididhaM sAmAnyaM, nityadravyavRtayo'ntyA vizeSAH, ekaH samavAya iti SaTpadArthAMnanukramya tadavAntara vizeSairAnantyaM prameyasyopaNitamarita || ucyate-ki punariha prameyaM vivakSita miti tatsAmAnyalakSaNaM tAvata priikssytaam|| [prameyasAmAnyalakSaNam ] Aha-sUktamidaM-kasthApi karNe pRSTaH kaTiM cAlayatIti / dvAdazavidhatvamAkSiptaM na pratisamAdhate bhavAn / prayeyasya sAmAnyalakSagaM tu. *parIkSate iti // ucyate-alaM kelinA! etadevAtra pratisamAdhAnaM bhvti| na hi pramANaviSayamAtramiha prameyarU bhimatam , evaMvidhasya prasiddhatvena lakSagAnahatvAt / pramANa evaM le sahi tadviSayo'rthaH prameyamiti prajJAyata ev| ki tena lakSitena? tasmAt viziSTamiha prameyaM lkssyte|| jJAtaM samyaga vA yanmokSa.ya bhavAya taa| tatprameyanihASTaM na prabhAgArthamAtra kam // tacca dvAdaza dhameva bhavati, na nyUnamadhikaM veti samAhitamitthaM bhavati vibhAgAkSepaH // [ dvAdazAnAM viziSTaprameyatvam ] kutaH punareSaH prameyavizeSo labhyate ? niHzreyasArthatvAcchAstrasya / prame yajJAnasya' pramANajJAnavadanyajJAnopayogitAmantareNa svata eva * bhavAn priiksste-itynvyH|| . - samyaka jJAtaM mokSAya, asamyagdA jJAtaM bhavAya vaa-itynvyH|| 1 parIkSyata eva-ka, parIkSata eva-kha, yasya-ka-kha-ca. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 265 mithyAjJAnanivRttyAdikrameNa apavargAhetutvapratijJAnAt / tathAvidhasya cApavargopAyatvasyAtmAdiSveva bhAvAt // [ AtmAdInAM prameyatvopapAdanam ] . bhavatvevam ! sUtrasya tu kathamIdRzaprameya vizeSasamarthane sAmarthyam ? 'vizeSanirdezAttu', zabdaprayogasAmarthyAcca // satyam , AkAzakAladigAdi pramANaviSayatvAt prameyaM bhavati / tattu na saprayojanaM AtmazarIrendriyArthamanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAstu prameyam , asyaiva niHzreyasahetutvAdityAzayaH // taditnameSa tuzabdaH niHzreyasA naGagabhUtaprameyAntaraparihAradvAreNaviziSTamAtmAdi prameyamiha sUcayati // .. tadvAdazavidhatve'pi heyopAdeyabhedataH / dvidhocyate "mumukSaNAM tathaiva *dhyAnasiddhaye // tatra dehAdi duHkhAntaM heyameva vyvsthitm| upAdeyo'pavargastu, dvidhA'vasthitirAtmanaH // sukhaduHkhAdibhoktRtvasvabhAvo heya eva sH| upAdeyastu bhogAdivyavahAraparAGamukhaH // . [AtmAdijJAnasya mumukSusaMpAdyatvam ] - . Atmano hi bhogAdhiSThAnaM shriirm| bhogasAdhanAnIndriyANi / bhoktavyA indriyaarthaaH| bhogakAraNaM mn:| pravRttiH punnypaapaatmikaa| * dhyAnaM-cintanam / heyopAdeyayozcintanaM hAnAya, upAdAnAya ca // 1 vizeSAttu-kha, -kha, 3 susUkSmANAM-kha. . Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 nyAyamaJjarI rAgAdayazca doSAH shriiraadijnmhetvH| etatkRtazca zarIrAdiyo gaviyogAbhyAsaH pretyabhAvaH / *etatkRtameva ca saMsAre sukhaduHkharUpaM phalaM / tacya vividhmev| vivekavataH sarva duHkhameveti / evaM zarIrAdi duHkhAntaM heyatayaiva bhaavniiym| edadanupayuktazcAtmA'pi tthaiv| etadviyukta stvAtmaivApavarga ucyte| sa copAdeyatayA bhAvanoyaityata evAtmapadasaMgRhItasyApyasya punanirdezaH, sa di paramaH purupArtha iti // [ tattvajJAnasya mokSahetutvopapApanam ] evamidaM dvAdaza vidhaM prameyaM heyopAdeyatayA tattvajJAnena bhAvayana abhyAsAt tadviSayaviparItagrahAtmakaM mithyAjJAnaM kSiNoti / / tattvajJAnodaya'nAsya mithyAjJAne'pabAdhite / rAgadveSAdayo doSAH tanmUlAtkSayamApnuyuH / / kSINadoSasya nodeti pravRttiH puNyapApikA / sadabhAvAnna tatkAryaM zarirAyupajAyate / / azarIrazca naivAtmA spRzyate duHkhaDambaraiH / azeSaduHkhoparamaH so'pavargo'bhidhIyate / / . * etatkRtaM-jananamaraNAvRttirUpapretyabhAvakRtam // * pariNAmatApasaMskAraduHkhaiH guNavRttivirodhAcca duHkhameva sarva vivekinaH' iti yogasUtram (2-76) // * yadyapi 'tadatyantavimokSo'pavargaH' (nyA-sU) iti AtyantikaduHkhanivRttireva mokSa ityuktam / parantu du.khAsyantAbhAvasya svataH puruSArthatvAsaMbhavAt tadviziSTa Atmaiva prmpurussaarthH| sUtraM tu prAptAprAptavivekanyAyena pravRttam // $ azarIraM vA va santaM na priyApriye spRzataH' iti shrutiH|| __1 gA-kha, dvi-kha. 3 sukha duHkha veti-kha, 'mu-gha. ' bheda-kha, ... ' jJAnena te-kha, pa-dha, Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 267 taditthameva dvAdazavidhaM prameyaM atigahanasaMsAra*mAravasthalaprabhava' bhIma'santApanirvApaNamahAhadatAmupayAtIti tadevopa dezAhamiti siddham // [ AtmavicAropakSepaH ] . viraktasaMkathAstAva dasatAM tApasoditAH / Atmaiva tvasti nAstIti kathaM na paricintyate / / [ zarIrAtmavAdo pakSepaH] tathA ca lokAyatikAH paralokApavAdinaH / caitanyakhacitAt kAyAt nAtmA'nyo'stIti manvate / / na ca tAvadAtmA pratyakSato gRhyate, ghaTAdivat bAhyendriyeNa, sukhAdiyanmanasA vA paricchettumazakyatvAt / anumAnaM tu na pramANa meva caarvaakaannaam| na cAtmasiddhau kiMcana linggmsti| jJAnAdiyogastu bhUtAnAmeva pariNAma vizeSopapAditazaktyatizayajuSAM bhvissyti| yathA guDapiSTAdayaH prAgasatImapi madazakti AsAditasurAkArapariNAmAH prapadyante, tathA mRdAdyavasthAyAM acetanAnyapi bhUtAni zarIrAkArapariNatAni caitanyaM sprkssynti| kAlAntare ca vyAdhyAdinA pariNAmavizeSamavajahanti tAnyeva caitnyshuunytaamupyaasynti| caitanya vattvA napAyAcca tAvantaM kAlaM tAnyeva smRtyanusandhAnAdivyavahAranirvahaNanipuNatAmanubhaviSyanti iti kimanumAnaka AtmA syAt ? * mAravaM-marusaMbandhi // , 'ahaM sukhI' ityatrApi zarIrameva bhAsata ityaashyH|| 1 tIvra-kha, vA-kha, 'vi-kha, 'tvA-kha, tattvA-ghaH dasaMjAtaphalocitAH-kha. 'nte-kha, Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nyAyamaJjarI AgamAstu manorathAdhirUDhaprAmANyAH kathamAtmAnamavabodhayituM za kssynti| ayamapi cAgamo'styeva 'vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnu vinazyati na pretya saMjJA'sti' iti| tat Atmano nityasya paralokino'bhAvAt kRtametAbhiH apArthakaparizramakariNIbhiH paralokakathAbhiH // [AtmanaH ahamarthatvam ] tatra pratyakSamAtmAnamaupavarSAH* prpedire|| ahaMpratyayagamyatvAt sa yUthyA api kecana / / / astyayamahaMpratyayaH kazcit zarIrasamAnAdhikaraNaH sthUlo'ham' "kSAmo'haM' iti / kazcit jJAtasamAnAdhikaraNaH - 'jAnAmyahama' 'smarAmyaham' iti / tatra sthUlAdisamAnAdhikaraNastAvadAstAmahaM prtyyH|| jJAnecchAsukhaduHkhAdisAmAnAdhikaraNyabhAk / yastvahaMpratyayastatra nAtmano'nyaH prakAzate / / . . na hi jJAnasukhecchAdiyogaH 'kArya'ndriyAdiSu / na ca jJAnAdizUnye'rthaM jAnAmItyAdisaMvidaH // * upavarSaH puurvottrmiimaaNsaavRttikaarH| bhagavatopavarSeNa prathame tantra AtmAstitvAbhidhAnaprasaktI 'zArIrake vakSyAmaH' ityuddhAraH kRtaH' iti zAGkara. brahmasUtrabhASyam (3-3-53) // + pratyekasamudAyAdivikalpairasaMbhavAditi hetuH|| 1 kyante-kha, sva-kha, 'kRzo'ha-kha. karme-kha. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 saptamamAhika jJAnamAtrAvabhAso'pi vAritaH pratyabhijJayA / 'jJAtavAnaha mevAdau ahamevAdya vedmi ca* / / nottarasya ca pUrvasya na jJAnakSaNayordvayoH / na santAnasya caitasmin pratyaye'styavabhAsanam / / nottarojJAnavAn pUrva pUrvo jAnAti nAdhunA / na dvayordvayamapyasti santAnastu na vAstavaH // . avastutvAcca nAsau pUrva kicijjJAtavAn , na cAdya kicijjAnA. tiiti| tasmAdahameva hyo jJAtavAn , ahamevAdya jAnAmItyasmin pratyaye hyazcAdya cAnuvartamAno jJAtA pratibhAtIti gamyate // [zarIraM na ahamarthaH ] na cAsau kA yaH, bAlAdyavasthAbhedena nAnAtvAt , acetanatvAcca / evaMca pratyabhijJA'haMpratyayagrAhye jJAtari siddhe, so'yaM sthUlAdisamAnA. dhikaraNaH ahaMpratyayaH tadabhedopacAreNa zarIre vartamAno mithyeti klpyissyte| na punaretadanurodhena jJAnAdisamAnAdhikaraNAhaMpratyayamithyAtvakalpanaM yuktaM, abaadhittvaat| na khalvahaM jAnAmIti pratyayaH kena cidalpIyasA doSakAraNena kaluSIkartuM paaryte| tat asyAtmaiva mukhyo . * etasmin pratyaye pratyabhijJAyAM na kevala pUrvajJAnakSaNasya, na kevalaM uttarasya tasya, na dvayoH jJAnakSaNayossantAnasya ca avabhAsana asti / etadevopapAdayati anntrvaakyaiH| na vAstavaH, atiriktasantAnAnaGgIkArAditi hetuH|| / pratyabhijJA'haM pratyayaH-pratyabhijJArUpaH ahNprtyyH|| mithyeti-'na cAsau kAyaH' ityAdyuktahetuneti shessH|| 1 jJAtavyamaha-kha, va-kha, Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 . nyAyamaJjarI viSayaH, tadatiriktaM vastu *bhAkta iti / tasmAdahaMpratyayagamyatvAdAtmA pratyakSa iti / [AtmanaH ahaMpratItiviSayatve vivAdaH] atra vadanti-zabdamAtroccAraNametat 'ahaM jAnAmi' 'ahamicchAmi' 'ahaMsukhI' 'ahaM duHkho' iti / na tu jJAnAdisvarUpAtiriktaH tadAzrayaH . kazcidetAsu buddhiSu parisphuratIti / kathamekasyAmeva saMvidi kartA ca karma . cAtmA bhavet // grAhyagrAhakataikasya jJAnasyApAkariSyate / / tvayA'pi neSyate ceti tathA nAstyAtmano'pi sA || .. [vijJAnAtmanaH jJAtRtvAsaMbhAvaH ] yacca avasthAkRtaM bhedamavalambya grAhmagrAhakabhAvasamarthanabhekasyaivA. tmanaH kRtaM 'kila dravyAdi rUpa mAtmano grAhya, jJAtRrUpaM ca grAhakamiti' tadanupapannam--drajyAdi rUpe grAhye na jJAtari 'grAhyatA' sAdhitA syaat| Atmavatino'pi dravyAdirUpasya ghaTAditulyatvAt // .. [vyavasAyAnuvyavasAyavelakSaNyavimarza:] yadapi nipuNaMmanyairucyate-bhavatu jJAtRteva graahikaa| tathApi *viSayopAdhikR to'styeva bhedH| ghaTAvacchinnA hi hi jJAtRtA grAhmA, zuddhava * bhAktaH viSaya ityrthH|| + AtmA ahaMpratyayagamyazcat , tatpratyayaviSayo'pyAtmA, tAdRzapratyayAzrayo'pyAtmeti ekasyaiva kartRtvakaraNatve viruddha syAtAm / / tathA cAtmanaH ghaTAdivat parAktvameva syAt // / satyA-kha, svarUpa kha, 3 svarUpe-kha, ' grAhakatA-kha, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 271 tu jJAtRtA graahiketi| "ghaTamahaM jAnAmi' iti ko'rthaH ? katham jAnantamAtmAnaM 'jAnAmi' itysmtpryogsNbhedaaccaivmvklpte| anyatra tu zuddhaviSayagrahaNameva bhavati 'ghaTo'yaM' iti tadetadapi saralamatipratAraNamAtrama -'yathA hi 'ghaTo'yaM' itra ghaTamAtrapravaNaiva saMvit , evaM asmatprayogabhede'pi 'ghaTamahaM jAnAmi' ityatra ghaTapravaNaiva buddhiH // ___ iyAMstu vizeSaH-pUrva kevalaM ghaTagrahaNaM, adhuMnA tu jJAnaviziSTaghaTAvamarza iti // [vijJAnasyAtmatve yuktiH] nanu ! vibhajyamAnAyAM pratItau 'ghaTo'yaM' iti tAvat viSayagraha. nnm| 'jAnAmi' iti tu jJAnagrahaNamapi bhavatu naam| ahamiti tu kasya grahaNam ? na caikasyAmeva pratItau aMzavibhAgeva prAmANyamaprAmANyaM ca vaktuM yuktam-ghaTamiti jAnAmIti ca pramANaM, ahamiti tu na pramANa miti| tasmAdatra jJAturavabhAso'bhyupeyaH / / uktamatra naikasyAM pratItAvAtmanaH kartRtA karmatA ca syAtAmiti / / [grAhyasyaiva na grAhakatvam ] yastUpAdhistvayonnetumupakrAntaH, so'yaM na ghaTate, ghaTapravaNatvAt / 'ghaTaM ahaM jAnAmi' iti pratItevibhajyamAnatve'pi ghaTamiti jAnAmIti ca aMzadvayaM viSayaniSThameva jaatm| ahamiti tu ayamaMzaH yadyAtmaviSaya iSyate, tarhi sa eva tu zuddho'vaziSyate grAhyo graahkshceti| nAvasthA kRtastadbhedaH samarthitaH syAt / / bhedAbhAvena caikasyaiva-grAhyagrAhakabhAva * viSayagataH upaadhiH| sa cAnupadaM pradarzitaH // na hyAtmanaH ghaTAvacchinnatvaM, tadanavacchinnatvaM ca kadApi vaktuM zakyam / / 1 a-kha, ' tathA-kha, , 3 buddhiH -kha. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 . nyAyamaJjarI manupAdhikamabhidadhatA vijJAnavAdavartma saMzritaM syAt / tasmAdahaMpratyayasya grAhakAdbhinnaM grAhyaM abhidhitsatA zarIrameva grAhyamabhyupagantavyam / jJAnasAmAnAdhikaraNyAnupapattezca varamasya 'mithyAtvam, astu naa'maatmaavlmbntaa|| ata eva kRzazyAmasAmAnAdhikaraNyadhIH / zarIrAlambanatvasya sAkSiNI na virotsyate // [ahamarthasya zarIrAtirikatvaM nAnubhavasiddham ] nanu ! 'mamedaM zarIraM' iti bhedapratibhAsAt kathamahaMpratyayaH zarIrAlambanaH syAt ? bhoH sAdho ! naivaMvidheSu vizvasitumarhati / 'mamAtmA, ityapi bhedapratyayadarzanAt // ___ athAvasthAbhedAdinA yathAtathA tatsamarthanamAsthIyate; tadiha zarIrAlambanatve'pi saiva srnnirnusrissyte| tarapAt ahaMpratyayaH zarIrAlambana eveti, sa ca jJAnAdisamAnAdhikaraNo mithyA, sthUlAdisamAnAdhikara. Nastu smygiti|| ['mama zarIram' iti pratitermithyAtvam ] , ye tu 'mama zaroraM' 'mamAtmA' iti buddhI, te dve api mithyA mamapratyayasyAhaMpratyayavat AtmAnAlambanatvAt , zarIre ca bhedAnupapatteH // mama pANi jo veti bhinntvaaduppdyte| zarIraM tu mametyeSA kalpanA rAhumUrdhavat / / tasmAdahaMkAramamakArayoH dvayorapyaviSayatvAt* AtmA parokSa iti siddham // * AtmanaH iti shessH|| 1 nA-kha, si-kha-ca. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 saptamamAhnikam [AtmanaH svayaMprakAzatvapakSaH] apare punarAhuH-7 grAhyagrAhakarUpobhayasaMpatterekasya karmatvaM kartutvaM ca yugapadAtmano manyAmahe ; kintu citizaktisvabhAva maparasAdhanamaparokSamAtmatattvaM pracakSmahe / na hyAtmA'nyajanyena jJAnena ghaTAdiriva prakAzyate, api tu svata eva prkaashyte| cetanatvamapi tasya naisargikameva, na krnnopniitcitiyognibndhnm| cidyogAddhi cetanatve ghaTAdAvapi tatprasaGagaH / na cAsti niyamahetuH, anekakArakanikaraparighaTitatanurapi citirAtmAnameva jJAtAraM karoti, na kArakAntaramiti / tasmAt svata eva citsvabhAvatA tasya bhadrikA / tadidamAtmaprakAzanaM saMvidvadavagantavyam / yaMdAhaH-saMvita saMvittayaiva saMvedyate, na saMvedyatayeti / nAsyAH karmabhAvo vidyata ityrthH| evamAtmA grAhakatayaiva prakAzyate, na hyatayeti tadvairupya syaM coda namanupapannamiti // - [AtmanaH svayaMprakAzatvAsaMbhavaH ] etadapi na caturazram-aparasAdhanamiti ko'rthaH ? upAyAntaranirapekSameva prakAzamAnamAtmatattvamAsta iti ; tadayuktam - akaraNikAyAH pratIteradRSTatvAt / apUrvaM ca tat kimapi yathAbhyupagatapramANAtiriktameva pramANaM syAt / na ca niyamakAraNamatra pazyAmaH, tathA prakAzamAnaH sva evAtmA prakAzate, na parAtmeti / prakAzamAnatvena cAtmano 'nUnamanubhUyamAnatA vaacyaa| anubhUyamAnatA ca anubhavakarmatvam , itarathA'syAH pratyakSataiva na syAt // * aparasAdhanaM-sAdhanAntarAnadhInaprakAzam // + asvayaMprakAzasyAtmatve caitanyAzrayatve ca ghaTasyApi caitanyAzrayatvamastvityApAdane nottaraM vaktuM zakyamityarthaH // * svaM pratIti shessH|| __1 cinta-ca, pUrva-ca. 18 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 . nyAyamaJjarI [AtmanaH aparokSatvanirAkaraNam ] athocyate-na pratyakSa AtmA, kintvaparokSa iti ; nedamarthAntara. vacanam / zizava evaM pratAryante, na praamaannikaaH| pratyakSazca na bhavati, aparokSazca bhavatIti citram || pratyakSajJAnakarmatvamasya nAstIti cet, tapirokSatvamapi mA bhUt / . prakAzatvAdaparokSatvamiti cet-na-dIpAdeH prakAzasyApyandhAdibhiragRhyamANasya prkaashmaantvaayogaat| tasmAt prakAzate cedAtmA nUnamanubhUyetApIti balAt karmatvamaparihAryam / atazca tadavasthaiva dvairUpya*. codanA // [jJAnamapi na svayaMprakAzam ] prakAzajJAnapakSaM ca prtikssepsyaamH| . sa cAtmanyapi tulyo nyAyaH / kalpanAdvairUpyaM ca bhavatAM, AtmA ca svaprakAzaH, saMvicca svaprakAzeti / na ca nipuNamatirapi vivekamIdRzamupadarzayituM zaknoti bhavAn - iyaM svaprakA'zA phalarUpA saMvittI, ayaM svaprakAzo jJAtRrUpa aatmeti| citraM cedaM yattayoH dvayoH prakAzayorantarAle tadvyApAraH parokSaH jJAnAkhyaH saMpannaH iti // [ ahaMpratIteH zarIraviSayatvam ] nanu 'ghaTamahaM jAnAmi' ityatra trayapratibhAsaH-'' iti viSayaH prakAzate, 'ahaM' ityAtmA, 'jAnAmi' iti saMviditi || * dvairUpyaM-katRtvaM, karmatvaM ca // * saMvit-bhAtmadharmabhUtA // 1 za-kha, 'kSa-kha. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 * saptamamAhnikam uktamatra-'ghaTaM jAnAmi' iti jnyaanvishessnnvissyprtibhaasH| 'ahaM' iti tu zarIre jJAtRtvabhramaH, ekasyAtmanaH grAhyagrAhakabhAvAnupapatteriti // [AtmanaH caitanyarUpatvAsaMbhavaH] yadapi svatazcetanasvabhAvatvamAtmanaH kalpyate tadapi na sopapattikam / / sacetanazcitA yogAt tadyogena vinA jaDa: / nArthAvabhAsAdanyaddhi caitanyaM nAma manmahe || . [ atmanaH jJAnarUpatve doSaH ] ___ yadi ca svata evArthAvabhA'sasAmarthyamAtmanaH*-tat kimindriya prayojanam ? manaSSaSTherindriyanirapekSapadArthapariccheda sAmarthyapakSe ca srvsrvjnytaapttiH| ato'vazyaM jJAnasamavAyinibandhanamevAtmanazcetayitatvam // . ... na ca ghaTAdibhiratiprasaGagaH aashngkniiyH| padArthasvabhAvopanatasyaiva kriyAvaicitryasya srvlokprsiddhtvaat| cetanAdikriyAH karmasamavAyinyo na bhavanti / gamanAdikriyAstu krtsmvaayinyH| tadiyaM jJAnakriyA'pi kartasamavAyinyeva / na ca vastuzaktiranayojyA bhavati // na jaDatvAvizeSe'pi karmAdau samavaiti cit / na dravyatvAvizeSe'pi gandhaH spRzati pAvakam // tasmAnna pratyakSa AtmA, nApi svatazcetayiteti sthitam // * AtmanaH jJAnarUpatvAt , jJAnasya ca saviSayatvaniyamAt // + 'cetayate' iti kriyaaH|| *krm-ghttaadiH|| 1 sa-kha, nya eva-kha, 3 ce-kha. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 nyAyamaJjarI [mAtmanaH mAnasapratyakSagamyatvapakSaH] svayUthyAstu kecidAcakSate-yo'kasya kartRtvaM karmatvaM cAnupapannamityapratyatyakSa AtmA iSyate ? tadayamanumAnenApi kathaM grahISyate ? AtmAnamAtmanA''tmaiva liGagAdanuminoti hi| tatra nUnamupetavyA kartRtA karmatA'sya ca // tatrAnumAnajJAnasya yathA''tmA yAti krmtaam| .. . tathA'haMpratyayasyaiSaH pratyakSasyApi gacchatu // dehAdivyatiriktazca yathA liGagena gmyte| . tathA'haMpratyayenApi gamyatAM tadvilakSaNaH // [ arUpasyApyAtmanaH pratyakSatvam ] 'nanu ! AtmanaH kiM rUpaM*, yat pratyakSeNa sAkSAtkriyate ?-yadyevaM sukhAderapi kiM rUpaM, yanmAnasapratyakSasamadhigamyamiSyate // nanu ! AnandAdisvabhAvaM prasiddhameva sukhAdeH; tarhi tadAdhAratvamAtmano'pi rUpamavagacchatu bhavAn // sukhAdi cetyamAnaM hi svatantraM naanubhuuyte| matubarthAnuvedhAttu siddhaM grahaNamAtmanaH // idaM sukhamiti jJAnaM dRzyate na ghaTAdivat / - ahaM sukhIti tu jJaptiH Atmano'pi prakAzikA // * rUpaM-AkAraH / 1 de-kha, na ca-kha. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 saptamamAhnikam _ [AtmanaH pratyakSatvamantarA sukhAdeH pratyakSa na saMbhavati ] api ca jJAtRjJAnaviziSTArthagrahaNaM kila bhASyakRt / svayaM prAdIdRzattacca kiM vA yuktamupekSitum // vizeSyabuddhimicchanti nAgRhItavizeSaNAm / pUrvaM cAnanubhUtasya smaraNaM nAvakalpate / / na cAnumAnataH pUrva jJAtvA''tmAnaM vizeSaNam / tadviziSTArthabuddhiH syAt 'kramasyA navadhAraNAt // tasmAta pratyakSa AtmA // . [AtmanaH pratyakSatvAbhAve pratisandhAnAsaMbhavaH] . 'sAmAnAdhikaraNyaM ca smaraNAnubhavAdiSu / anusandhIyamAnaM yadRzyate tatkathaM bhavet // .. 'pUrva ahamamumarthamanubhUtavAn , ahamevAdya punaranubhavAmi' iti tulyaviSayaM taavt| tulyakartRkatA'pi tatra prakAzate, itarathA tvanumAtumapyAtmA na zakyeta // jJAnecchAsukhaduHkhAdi kiledaM liGagamAtmanaH / ekAzrayatayA jJAtaM anusandhAtRbodhakam / / tathAtvena ca tadjJAnaM AzrayajJAnapUrvakam / jJAte tatrAphalaM liGagaM ajJAte tu na liGagatA // * nyAyabhApyam 3-1-15 // na icchnti-itynvyH|| / smaraNA-kha, 'kyate-kha. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nyAyamaJjarI tasmAt pratyakSa evAtmA varamabhyupagamyatAm / *vRddhAgamAnusAreNa saMvidAlokanena ca // [AtmanaH anumeyatvapakSaH] athavA'bhinivezena kimanena prayojanam / anumeyatvamevAstu liGagenecchAdinA''tmanaH / / tadAha sUtrakAraHicchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgam // 1-1-10 // icchA nAma tAvaditthamupajAyate yajjAtIyamartha mu' pa{jAnaH puruSaH purA sukhamanubhUtavAn , punaH kAlAntare tajjAtIya marthamupalabhya sukhasAdhana tAmanusmRtya tadAdAtumicchati / seyamanena krameNa samupajAyamAnecchA pUrvAparAnusandhAnasamarthamAzrayamanumApayati, kAryasya nirAdhArasyAnupapatteH / AzrayamAtrapratItau cAyamanvayavyatirekavAneva heturbhavati / icchA dharmiNI* -Azriteti sAdhyo dharmaH-kAryatvAt , ghaTAdivat ; guNatvAt , 'rUpA. divat iti vA heturvktvyH|| guNatvaM cecchAdInAM acAkSuSapratyakSatvAdinA rsaadivddrshitmaacaayH|| [AtmAnumAnaprakAraH] evamanvayavyatirekavatA'munA hetunA adhiSThAnamAtre'numite, tadadhiSThAnatve ca dehendriyAdau prasakte pUrvAnubhUtasukhasAdhanatvAnusandhAnasavya___ * dhrminnii-pkssH|| 1 mitthamu kha, mu-kha, i-kha. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 279 pekSatadutpAdanaparyAlocanayA tatkAryasamAnakartRkatvAvagamAt zarIrAdi. pratiSedhe sati, sa eva kevalavyatirekibhavane tu viziSTamAzrayamanumApayati / icchA-zarIrAdivilakSaNAzrayA-zarIrAdiSu bAdhakopapattau satyAM kAryatvAt / atra ca sAdharmyadRSTAnto na saMbhavatIti vedharmyadRSTAntaH 'prdyete| sa ca ghaTa ev| yo'bhUt sAdharmyadRSTAntaH kAryatve *nirvizeSaNe'pi ghaTaH, sa eva vaidhaHdRSTAntaH svishessnne| yatra vilakSaNAzritatvaM nAsti, tatra savizeSaNaM kAryatvamapi nAsti, yathA ghaTAdAviti na na zakyate vaktum / tatra kArya-tvamA yoge'pi savizeSaNAnAM kAryatvAbhAvAt vilakSaNAzrita tvamapi tatra nAsti, bhUtAzritatvena pratyakSamupalabhyamAnatvAt // [ kevalavyatirekisamarthanam] nanu cAnvayadarzanamantareNa kevalo vyatirekaH pratIyamAnaH saMdigdho bhavati-kiM tatsAdhyAbhAvakRtaiva tasya tasmAdvyAvRttiH, uta nimittAntarakRtA? iti / sandigdhavyatirekasya hetoragamakatvaM nizcitavyabhicArahetavaditi tArkikAH-ucyate-syAdetadevama, yadi prathamamanavagatAnvaya evaM kevalavyatirekazaraNo hetuH pryujyet| yatra tvanvayavyatirekavAneva hetuH kaMcana *vizeSamAzritya kevalavyatirekitAmavalambate, tatra na ? sandigdha vyatirekatA'vakAzaM lbhte| ghaTo hi bhUtalAzritatvena pratyakSamupalabhyate / tadasya vilakSaNAzrayavirahAdeva savizeSaNahetuzanyatA jAtA, nivizeSaNAvasthAyAM tadyogadarzanAditi na sandigdho vytirekH|| * zarIrAdiSu bAdhakotpattau satyA' iti vizeSaNarahite kAryatve / / +vizeSaprayogavizeSam // 1 kA-kha, zeSa-kha. mA-kha, tvaM-kha, ya-kha, . Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 nyAyamaJjarI ___ athavA zarIratvaM sAmAnyamiha vaidhrmydRssttaantiikrtvym| tatra hi sarvAtmanA* kAryatvasya zaGakA''pi nAsti / na ca tadvilakSaNAzritam, zarIrAzritatvasya pratyakSamupalambhAditi / / [icchAliGgakAtmAnumAnam ] tadiyamicchA prathamapadArthadarzanAdikAryasamAnakartRkatayA'vagamyamAnA zarIrAdivilakSaNamAzrayamavagamayati, savizeSaNAt kAryatvAditi sthitm| yazca sa vilakSaNa AzrayaH tatrASStmasaMjJA'gamiko // . [ dveSAdiliGga kAtmAnumAnam ] . evameva dveSAderAtmaliGagatA vktvyaa| yajjAtIyasyArthasya sanni. dhAnAdaduHkhamanubhUtavAna puruSaH, tajjAtIyamarthaM punarupalabhamAno duHkhasAdhanatAmanusandhAya tat dvessttiiti| so'pi pratisandhAtAramekamantareNa noppdyte|| .. AbhyAmicchAdveSAbhyAmanantaraM prayatnaH samutpadyate / so'pi yathoktena krameNAnusandhAnapUrvaka ev| prayatamAnasya sukhaduHkhe bhvtH| * te api tathaiva draSTavye // [jJAnasyAtmAnumAnaliGgatvenAkathane hetuH] jJAnaM 'tu yadyapi prathamamanusandhAnanirapekSamapi bhavati / tadapi ca zakyata evAtmaliGagamabhidhAtum ; tathApyanusandhAnapUrvecchAdikAryaprakara * zarIrasya sarvairapi anityatvAGgIkArAt // + prthmeti-puurvsNjaatetyrthH| darzanavizeSaNam / / * aagmikii-vedsiddhaa|| 1 sparzo-kha, Na-ca, ya-kha. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 saptamamAhnikam NAt nirNayAtmakameva jnyaanmudaahrtvym| tatra hi bubhutsAvimarzAdipUrvakatva'mupalabdhamiti tadekakartRkatvamupakalpyate / tadevamicchAdInyAtmaliGagAnIti sthitam // . [anekahetukathane doSAbhAvaH ] zAstre cAnekahetUktiH na doSAya kathAsvivauM / ziSyaH kazcitkvacitkicit anusmRtyAbhidhAsyati // iti kAruNiko hi munirane kamiha hetumArgamupadiSTavAn // [AtmanaH anumeyatve'pi sukhAdyupalabdhisaMbhavaH] nanu ! atra coditaM-anusandhAtAramantareNa tadetadicchAdi kArya nAvakalpata iti kathaM jnyaayte| ekatra pramAtari taddarzanAditi yaducyatetadidamekapramAtRgrahaNAdAtmapratyakSatvamaGagIkRtaM syAt iti vyrthmnumaanm| agrahaNe tu pramAturekasya tatpUrvakatvenecchAdeH pratibandhAgrahaNAdazakyamana mAnamiti - parihRtametat - kAryatvenaiva liGagatvamicchAderupavaNitamasmAbhiH, na smaraNAdisamAnAdhAratayeti / / kimarthastahi pratisandhAnopanyAsaH ? zarIrAdiSu tadAzrayatvapratiSe. dhArthaH / na tvevaM vyAkhyAtavanto vayam , ekasya pramAtuH icchAdikAryAzrayatvadarzanAt ekAzrayatvAnumAnamiti / tasmAnna dossH|| * kutracit jijJAsApUrvakatvAt jJAnasya, icchevAdI sUtrakArai rupAttetyarthaH // / jalpAdikathAyAM khalu dvitIyahetuprayoge hetvantararUpa nigrahasthAnam / / * zarIrasya kSaNikatvena pratisandhAnAsaMbhavAt / / 1 mu-kha, pra-kha. nve-ka, Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nyAyamaJjarI . [AtmasAdhakavyAptigrahaNasamarthanam ] nanu kathaM na doSaH ? zarIrAdyAzrayatvapratiSedhasAdhane'pi hetoApti grhnnaasNbhvaat| "yAva"ddhi darzanasmazNecchAdi kAryajAtame ka pramAtRniyatatayA'navadhAritaM, tAvat kathamasmadavasthAbhiH na zarIrAdyAzrayatvaniSedhasya tatpUrvakasya 'caikA mAzritatvasya siddhiH // . ka evamAha-na gRhItamekakartRkatayA kAryamicchAdIti- yadi gRhItaM tahi vaktavyam , kva gRhItam ? kena vA pramANena gRhiitmiti| svAtmanyeveti cet, so'yaM pratyakSa AtmA bhavet / evamanabhyupagame vA na vyApti grahaNamiti || ucyate-na ca pratyakSa AtmA, na ca vyaaptergrhnnm| na caiva dharmyantare vyaaptirgRhyte| kintu svasantAna ev| tathApi na sidhyati pramAtRniyatatAnumAnam ? kathamiva sidhyati? santAnAntareSu 'ekapramAtRpUrvakatvena pratisandhAna mya" dRSTatvAt // [ vyAptigrahaNakAlAsaMbhavapradarzanam ] . . 'nanu'! ko'tra vyAptigrahaNakAlaH ? pramANAnumAna vaddhi* tadbhedena bhvitvym| tataH kim ? idaM tato bhvti| kathaM svasantAna eva vyAptirgRhyatAm ? kathaM vA tatraiva pramAtRniyamo'numIyatAmiti / seyasubhayataH pAzA rjjuH| AtmA vA prtykssH| vyAptirvA duravagameti // . * tadbhadena-kAlabhedena // _1 za-kha, 5 pra-kha, ' grAhakabu-kha, 'katra-kha. syA-ca, ' kiJca-kha, tR-kha. vA-kha. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 saptamamAhnikam [AtmanaH apratyakSe'pi vyAptigrahaNam ] naitadevam-yathA zAkyapakSe-sattvAt kSaNikatvAnumAne vyAptigrahaNam , tathehApi bhaviSyati / tatra hi yaiva kramayogapadyavyAvRttyA sattvasya nityebhyo vyAvRttiH, sa eva kSaNikaH anvaya iti dhaya'ntaranirapekSata'yaiva sAdhye'pi dharmiNi pratibandhagrahaNaM ca anumAnaM ca dazitam / tadvadihApyeka pramAtapUrvakatvena pratisandhAnasya dharmyantare yadyapi grahaNaM nAsti / tathApi santAnAntarabhede yadasyA darzanaM, tadevaikakartRkatvadarzanamiti ko'na. yorhetutvaM vizeSaH? . [ vyaptigrahaNAsaMbhavAkSepaparihArau ] ___ nanu ! tatra nityebhyaH kramayogapadyajyAvRttyA vyAvRtta tvaM* zakya. grahaNam / iha tu pramAtRbhedena prti'sndhaanvyaavRttirdurvgmaa| svasantAne'pi jJAnakSaNAbhinnA eva prmaataarH| na ca tebhyo byAvRttaM pratisandhAnamiti // tiSThatvanvayaH, vyatirekamukhenApi kaSTamidamanumAnaM vrtte| svasa. ntAne santAnAntaravat pramAtRbhedAgrahaNAt / tadbhedagrahe hi sva parasantAna viveko na syAt / yadyevam , prmaatRbhedgrhnnaabhaavaat| punarapyAtmA pratyakSa AyAtaH // - maivam-nAtmA prtykssH| pramAtRbhedo hi svasantAne na gRhyata ityuktm| 'na punastadaikyaM gRhyate / anyacca bhedAgrahaNam--anyacca tdaikygrhnnm| bhedAgrahaNAdeva ca vyAptisiddheH na kaSTamanumAnam // * 'sattvasya iti zeSaH // + svAparasantanavivekAbhAvAditi hetuH // mAtR-kha, kSa-ca, / sa-kha, sya-kha, na cai-kha, 3 ta sa-kha, 'a-kha, Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nyAyamaJjarI nanu ca svasantA'ne'pi pramAtRbhedAgrahaNaM kiM pramAturekatvAt , uta jJAnAnAM kAryakAraNabhAvAt ? iti na nishciiyte| tatazca saMdigdho vyatireka:-yathA jJAnAnAM kAryakAraNabhAvo nAsti, yathA ca na tatkRto'yaM vyavahAraH, tathA'nantarameva savistaraM va kssyaamH| tasmAdicchAdikAryeNa yuktamekapramAtranumAnam // [ dehAdeH icchAdyAzrayatvAsaMbhavaH ] nanu cAzritamicchAdi deha eva bhvissyti| . bhUtAnAmeva caitanyamiti prAha bRhaspatiH // uktaM ca madazaktivadvijJAnamiti-ucyate-zarIraM tAvannecchAderA zrayaH ; zaizavayauvanavArdhakAdidazAbhedena bhinnatvAt // . . tathAhi nAnyadRSTo'rthaH smartumanyena shkyte| .. na cAnyena smRte tasmin anyasyecchopajAyate // tenAdyAdarthavijJAnAt *prakRtyecchAsamudbhavAt / ekasya kAryacakrasya vaktavyaH kazcidAzrayaH / / . zarIraM ca bAlyAdyavasthAbhedena bhinnm| atastasya nAzrayo bhavitumarhati, santAnAntaravata / yathA hi devadattadRSTe'rthe 'na yajJAdattasya smaraNaM, evaM bAlazarIrAnubhUte yuvazarIrasya tanna syAt // [ zarIrasyaikatvanirAsaH] nanu avasthAmAtrameva bhinnam ; avasthA'tR zarIrasvarUpamabhinnameva prtybhijnyaaprtyypraamaannyaadvgmyte| na ceyaM pratyabhijJA lUnapunarjAta * prakRtya-prArabhya // 1 ne-kha, va-kha, bhRtI-kha, ya-kha, nya-kha. . Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 285 kezanakhAdipratyabhijJAvadanyathAsiddhA, vinaashsyaa'nuplmbhaa't| stambhA dau hi kSaNabhaGagitvapratiSedhaH pratyabhijJayaiva krissyte| *sA cehApi tAdRzyeva -tadayuktam-stambhAdau nAnAtvakAraNAgrahaNAt / iha tu rUpapariNAma 'sannive'zAdyanyatvadarzanAt sAdRzyanibandhaneyaM bhrAntireva prtybhijnyaa| na khalu zizuzarIre, taruNazarIre, jaraccharIre ca tulyameva parimANA'dyupalabhyate // [ zarIrabhedasAdhanam ] AhArapariNAmAcca dehabhedo'vagamyate / pAkajotpattimArgeNa na jIryetAnnamanyathA / / na bhavetparipoSo hi dadhikSIrAdibhakSaNe / *kAMcikA dhupayoge ca na dRzyetAsya raktatA / / kSINairavayavaiH kaizcit kaizciccAbhinavodgataiH / abhinna evAvayavI kathaM bhavitumarhati // tathA ca kecita pacyamAnasya ghaTAderapi prAgavasthAvisadazarUpAdiyoginaH pAkakAraNabhUtavegavadagnidravyasaMyogaparyAlocanayaiva pralayodayau kalpitaMvantaH // * sA-pratyabhijJA | evaM ca pratyabhijJAprAmANye stambhAderapi sthiratvaM na siddhayet // / anyathA-zarIrapariNAmAbhAve // * 'avantisomadhAnyAmlakuJjalAni ca kAJcike' ityamaraH // $ kecit-pIlupAkavAdinaH // 1 sambhavA-kha, * namIyate-ca, 'mbA-kha, 3 ve-kha, NAmA-kha, canA-kha, 'gena dRzyate tasya ri-kha. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 nyAyamaJjarI [pIlupAkavAdavarNanam] yadyapi kandukanikSiptiA ghaTAdayaH tRNaparNAdipihitavapuSo'pi tadvivaraprasRtena nayanarazminA na vinaSTA ityuplbhynte| yadyapi tatsaMkhyA, tatparimANaH, tatsannivezaH, taddezAzca pakvA api dRzyante, yadyapi 'patanto na vibhAvyante, yadyapi ca tadA teSAM kAdikArakakalApAsaMbhavAt punarghaTanamaghaTamAnamiva lakSyate-tathApi teSAmanumAnena vinAzaH priklpyte| sarvAvayaveSvantarbahizca pAkAt pUrvarUpAdivilakSaNaguNopalabdhaH antaHpravezaH kRshaanornumiiyte| tena vegavatA vahnidravyeNa nodanAt abhighAtAdvA nUnaM ghaTAdyArambhakeSvavayaveSu kriyA jAyate, kriyAtaH vibhAgaH, vibhAgAt dravyArambhakasaMyogavinAzaH, tadvinAzAt dravyavinAza iti // . *anpravezapakSe'pi sUkSmavivaraparikalpanAt avazyamavayavasaMyogavighaTanaM ghaTAderiti vinAza ev|| . [pIlupAkavAde yuktyantaram ] api ca pAkAnantaraM kandukAdapakRSyamANAH piThArAdayaH kecita sphaTitAH, kecidvakratAM gatAH, kecit sannivezAntarameva pratipannA dRzyante / tasmAdapi pazyAmo nazyantIti // tatsaMkhyatvAditi sarvamanaikAntikaM sUcyagraviddhakaNThakoNaiH kummaa'dibhiH| ataH pUrvoktanItyA naSTaSu ghaTAdikAryadravyeSu paramANava eva pcynte| pakvAzca zyAmAdiguNAnavajahataH raktAdiguNAntarayogamanu. * piTharapAkavAde // / pUrvasthitasaMkhyAsamAnasaMkhyAvatvAt aikyamiti na / sUkSmAvayavavizloSasya jJAtumazakyatvAt / tatrAvayavinAzAGgIkArAt // 1 tato-kha, raddhaya-ka, 3 mathya-ga. mbA-kha, ghU-khaM Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 saptamamAhnikam bhavantaH prANigatasukhaduHkhopabhogasAdhanabhUtAdRSTapreryamANAH parasparaM saMyujya dyaNukAdiprakrameNa tAdRzameva ghaTAdikAryamArabhante / tatrAmuSmina kSaNe'muSya kAryasya prasavaH, amuSya pralaya iti prakriyA na likhyate, granthavistarabhayAt , aprayojanatvAcceti // . [AmraphalAdiSvapi pIlupAkaH ] evaM tapanAtapa'pacya'mAneSvAmrAdiphaleSveSa evaM nyaayH| zarIre 'pyaudaryeNa tejasA pacyamAneSvannapAnAdiSu rasamaladhAtubhAvena pariNAmamupagacchatsu prAyeNa pratikSaNamutpAdavinAzau saMbhavata iti sthairyAbhAvAt kathamanusandhAnAdikAryayogastasyeti // . [piTharapAkavAdasamarthanam ] apare punaH pratyakSabalavattayA ghaTAderavinAzameva pacyamAnasya mnynte| suSiradravyArambhAcca antarbahizca pAko'pyupapatsyate / *dRzyate ca pakve'pi kalaze niSiktAnAmapAM bahiH shiitsprshgrhnnm| atazca pAkakAle jvaladanalazikhAkalApAnupravezakRtavinAza vat tadApi zizira. trniirknnnikraanprveshkRtvinaashprsnggH| na cedazI pramANadRSTiH / ataH prakRtisuSiratayaiva kAryadravyasya ghaTAderArambhAt antarAntarA tejaHkaNAnupravezakRtapAkopapattaralaM vinaashklpnyaa| piTharapAkapakSa eva pezalaH // yAdageva hi nikSiptaH ghaTa: pAkAya knduke| pAke'pi tAdRgevAsauM uddha to dRzyate tataH // * avayavinaH sacchidratve yuktimAha-dRzyata ityAdi // + piTharaH sthAlyukhA kuNDam' ityamaraH / avayavIti yAvat // 1 dRzya-kha, balAdapi-kha. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nyAyamaJjarI kvacittu sannivezAntaradarzanaM kASThAdyabhighAtakRtamupapatsyate / pAva. kasaMparkakAritve tu sarvatra tathAbhAvaH syAt / tasmAdavinaSTA eva ghaTAdayaH pacyante / so'yaM tu ghaTAdinyAyaH zarIre nepyate // na hyannapA'ka: sthairye'pi* tatra kumbhAdipAkavat / cayApacayayuktaM hi zarIramupalabhyate / tasmAt parimANAdibhedadarzanAnnaikaM zarIraM iti jvAlAdipratyabhijJAvattatpratyabhijJati sthitam / / _[ avasthA'vasthAvatorbhedAbhedavimarzaH ] yadapyucyate avasthAnAmeva nAnAtvam, avasthAtA punareka eva dehAkhyaM iti tadapyayuktama bhedaabhedviklpaanupptteH| yadi zarIrAdavyatiritA eva tadavasthAH, 'tahi tannAnAtvAt shriirnaanaatvprsnggH| ekasmAccharIrAdapyananyatvAt avasthAnAmapyanyonyaM bhedo na syAt // atha vyatiriktAH zarIrAdavasthAH, tarhi bhedena tadupagraho darzayitavyaH / na cAsAvasti / gotvAdAvanuvRttA buddhiranyathA'siddhA satI 'jAtitadvatorbhedamApAdayantI na* kenacitpratihanyate / , iha punaravasthAturekatvagrAhiNI buddhi : pUrvanItyA pramANabAdhitatvAt bhrAnteti / tasmAt zarIrasya bhinnatvAt santAnAntaravat smRtyanusandhAnAdikAryayogo durghaTa iti na tasyecchAdikAryAzrayatvam // * zarIrasyeti zeSaH // + anugamakatayA khalu gotvAdisiddhiH / / ___1 ka-kha, kai-ga, ke-ca, tadA a-kha, na-kha, 4 tU-kha. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 saptamamAhnikam 289 [zarIracaitanyavAdanirAsaH] ivazna na zarIrasya jJAnAdiyogaH, pariNAmitvAt , kSIravat ; rUpAdimattvAt , tadvadeva ; anekasamUhasvabhAvatvAt , tridaNDAdivat ; sAnnivezaviziSTAcca 'bhUtatvAta , bA'hyabhUtavat // .. caitanyazUnyaM zarIraM, zarIratvAt , bhuutshriirvt| na zarIradharmazcaitanyam , ayaavdrvybhaavitvaat| na ca saMyogA dibhiH vyabhicAraH; tadupajananApAyayonimittAntarajanyatvadarzanAt , iha ca tadabhAvAt / vizeSaguNatve satIti vA vizeSaNopAdAnAnna vybhicaarH| tadvizeSaguNatve hi caitanyasya rUpAdivattadavasthAnAdavinAzaprasaGagaH // [ kiNvAdidRSTAntadausthyam ] yattu madazaktivadityuktam-tatramadazaktedRSTatvAt abhyupagamaH, na tu jJAnasya taMtra darzanam // ___ nanu jJAnamapi *tadanvayavyatirekAnuvidhAyi prAyeNa dRzyate / bhUte. dhvannapAnAdhupayogapuSTeSu paTavI cetanA bhavati, tadviparyaye viparyayaH / brAhmIghRtAdhupayogasaMskRte ca kumArazarIre paTuprajJatA jaayte|| varSAsu ca svedAdinA'natidavIyasaiva kAlena dadhyAdyavayavA eva calantaH pUtanAdikrimirUpA uplbhynte| caitanye ca gurulAghavavyavahAro'pi bhUtAtizayasadasattvakRto bhaviSyatIti bhUtacaitanya pakSa eva yuktiH yukto lakSyate // *tat-zarIram / zarIrapreraNAdau zarIrAntarAnapekSaNAt prAyeNa iti // pUtanA-iti kri(kR)misaMjJA // 1 bA-kha, kaNvA -kha, nya-kha, vAdapakSa-kha 19 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 nyAyamaJjarI naitaccAru-ceSTendriyArthAzrayaH zarIraM 'lkssyte| tatra tadanuprahAt indriyAnugrahe sati paTukaraNatvAt viSayagrahaNamapi paTutaramivabhavati / na ca viSayagrahaNAdanyaccaitanyaM nAma // ___ [cetanAnAmabhautikatvam ] ___etena brAhmIghRtopayogo'pi vyaakhyaatH| vyApakatvAdAtmanaH sarvatra - bhAve sati bhogAyatanatvena kadAcita bhatAvayavAnAM upaadaanm| ataH zukrazoNitAdivata dadhyavayavAn vikRtaanupaadaasyte| tathA ca svedajAdibhedena bahubhedo bhUtasargaH pravartate vicitrakarmaparipAkApekSayeti ytkicidett| tasmAnna sarvathA bhUtAnAM caitanyamiti siddham / / .. ___[indriyacaitanyavAda nirAsaH] nApIndriyANi yathoktasya *jJAnAdeH kAryasyAzrayatAM pratipadyante-- darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt // (nyA-sU-3-1-1) 'yamartha'mahama'drAkSaM cakSuSA, tamevaitahi sparzanena spRzAmi', 'yamasprAkSaM sparzanena, tamadhunA cakSuSA pazyAmi' iti kataradindriyamevamanusandadhIta ? na cakSuH, sparzAviSayatvAt / na tvagindriyaM, rUpAviSayatvAt / tasmAdubhayaviSaya grahaNasamarthaH kazcidanusandhAtA'stIti sa indriyavyatirikto gamyate // __ * jJAnAdeH kAryasya-jJAnAdirUpakAryasya / 1 va-kha, pATavaM na hi-kha, 3 va-kha. ma-kha, Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 saptamamAhnikam [ guNaguNibhedasiddhiH] amunaiva prasaGagena rUpAdivyatirekiNaH / vaktavyA guNinaH siddhiretabuddhinibandhanA // rUpAdiSu svatantreSu* na hyeSapratyayo bhavet / na rUpamasya viSayaH na sparzo na ca tadvayam // atazca -na guNavyatirikto guNI, bhedenAgrahaNAt - ityasiddhaH parokto hetuH, bhedagrahaNasya dshittvaat| vRttivikalpAdInAM tu pratisamAdhAnaM sAmAnyasamarthanAvasare kathitam, avayavisiddhau vakSyate cetyalamavAntaracintayA // . [indriyANAmanAtmatve hetvantarANi ] itazca nendriyANAM caitanyam , karaNatvAt ; vaasyaadivt| bhautikAni cendriyANi vrnnyissyaamH| tena ya eSa bhUtacaitanyanirAkaraNe nyAyo varNitaH, sa teSvapi yojanIyaH // atazcaivaM. indriyAntaravikArAt // nyA. sU. 3-1-12 // A'ne' hi cakSuSA dRSTe rasaniSyandasundare / rasanasya vikAraH syAt na dantodaka saMplavaH / / * svtntressu-drvyruupessu| yadi rUpaM dravyavat svatantraM syAt 'dRSTamevaspRzAmi' iti na syAt // * kathitaM-tulyavyAyAtidezAt // * sUtragata vikAra' padasya bhASyokta vivaraNa-dantodakasaMplavaH iti / dantodakaM-lAlAjala miti yAvat // 1 mme-ca, vi-kha. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 nyAyamaJjarI bahUnAmindriyANAM ca bhinnAbhiprAyatA bhavet / / tenaikatraiva santAne nAnAcetanatA bhavet / / ati tucchazcAyamindriyacaitanyapakSa iti kimatra bahu likhyate // [manazcaitanyavAdanirAsaH] nanu ! manastahi icchAderadhiSThAnaM bhaviSyati / taddhi nityameka sarvaviSayaM, abhautikamiti na prAktanadoSaiH spRzyate-ucyate-manaso'pi tdaashrytvmnupnnm| kutaH ? jJAturjJAnasAdha'no'papatteH saMjJAbhedamAtram // nyA. sU... 3-1-17 // manaso hIcchAdyAzrayatve jJAnAdau kartRtvAt tasyApi bAhyagandhAdi.. viSayajJAnayogapadyAnupapatteH tadgrahaNakaraNa ghrANAyadhiSThAnapaTunA kena cidAntarasukhaduHkhAdiviSayagrAhiNA smRtyAdikriyAkAriNA ca karaNena bhavitavyamiti tatrAtmasaMjJA bhavet , Atmani ca kartari manassaMjJeti // [ bAhyAntarakaraNayorAvazyakatA ] . na cAsya bAhyakaraNaH sidhyanti sakalAH kriyAH / na ca smRtisukhecchAdau cakSurAdIni sAdhanam * 11. tenecchA kRtisukha duHkhavedanAnAM __ AdhAro na khalu mano na cendriyANi ! ___* rUpAdisAkSAtkArakaraNatayaiva cakSurAdInAM siddheH // Na-kha. 3 zaktAni ca-kha, ni khe. 1 natvAnu-ca, 5 sukhakRti-kha, mRtisukha-ca. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 293 deho'pi vrajati na tatsamAzrayatvaM tenAnyaM puruSamataH prakalpayAmaH // [ AtmasAdhane hetvantarANi] dikpradarzanamidaM kRtamicchA. dveSayatnasukhaduHkhamatInAm / liGagatAkathanamAtmani tatra tvasti hetunivaho bahuranyaH / / kartRprayojyatA khalu dRSTA dAnAdikaraNajAtasya / tvazrotrAdyapi karaNaM tathaiva kA prayujyeta / / hitAhita prAptivisarga'yogyA deSTA ca dRSTA niyatA zarIre / taccetanAdhiSThisatAmamuSya g2antrIrathAderiva kalpayAmaH / / prANAdimArutAnAmantazcalatA calAcalagatInAm / sahajanijakarmavikRtau kAraNamanumIyate kiMcit / / idaM ca dehAditaratra durlabhaM nirIkSya vRddhi kSatabhagnarohaNam / dhruvaM grahasyeva gatiH prakalpate nijAzraya kSemaparAyaNo naraH / / * idameva 'AtmA indriyAdyadhiSThAtA karaNaM hi sakartRkam' ityuktam // * prAptivisarga-upAdAnahAne | 1 marza-kha, kazci-kha, ' bhagna-kha, ma-kha. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 nyAyamaJjarI [manasaH jJAnasAmAnyakaraNatvam, anAtmatvaM ca ] yuktaM ca naiva manasA hyanadhiSThitAnAM svArthapramAkaraNakauzalamindriyANAm / syAt kazcidiSTaviSayAnuguNaH prayatnaH yat preritaM samAdhitiSThati tAni, cetaH / jJAnaprayatnAdimato'tha kasya dRSTAntatA syAt krnnaadilingge| *kArye na naH paryanuyoga eSaH sAmAnyamAtrasya ta vApi siddheH / / [AtmanityatvAvazyakatA]. pratyakSAdipramANairyaH vyavahAraH sa cAtmanA ! vinA nityena netyevaM tato'pyetasya kalpanA / / yat pratyakSaM pratyabhijJAsvabhAvaM jJAnanya tve tasya na hyAtmalAbhaH / . grAhyasyaikyaM yadvadarthasya tasmAt sidhyatyevaM grAhakasyApi puMsaH // avinAbhAvagrahaNaM liGagajJAnaM tadanvayasmaraNam / liGagipramitiritIdaM na boddhabhede pramANaM' syAt / / . * kAryasAmAnya karaNajanyamiti, taJca karaNaM jJAnaprayatnAdimAMstu na zarIrAdiH kintvatiriktaH kazcit / sa evaatmaa|| 5 thA-kha, 1 da-kha, / 'numAna-kha. cait-kha, NAt-ka-ca, Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 saptamamAhnikam jJAte vanecarasukhAdatidezavAkye dRSTa mRge vipinavartini gosadRkSe / tatsaMjJitAmitiphalaM labhate pramAtR bhede na cedamupamAnamiti pratiSTham // varNAnAM zravaNaM krameNa samayasmRtyA padArthagrahaH tatsaMskArajamantyavarNakalanAkAle tadAlocanam / AkAMkSAdinibandhanAnvayakRtaM vAkyArthasaMpiNDanaM jJApaikena vinA'tidurghaTamato nityAtmasiddhirbuvA / / mayedaM pUrvedyuvihitamidamanyeAraparaM vidhAtavyaM ceti zrutikRSivaNijyAdiSu janAH / yadevaM ceSTante nipuNamanusandhAya tadamI dhruvaM sarvAvasthAnugatamavagacchanti puruSam // [AtmalakSaNajJAnasya phalam ] ityAtmalakSaNamavAdi yadetadicchA dveSaprayatnasukhadu khasamAzrayatvam / *tatsaGiganaM tadiha heyatayA vyavasyet tadviprayuktamadhigamyatayA mumukSuH // [vijJAnAtmavAdopakSepaH ] atho tathAgatAH prAhuH kiM puMsA kalpitena vaH / jJAnamAtreNa pUrvoktaH vyavahAraH prasiddhayati / * tatsaMginaM-icchAdveSaprayatnAdimantam / azeSavizeSaguNocchodo hi mokSaH siddhAnte // jJAnamAtreNa na tu jJAnAzrayeNa // 1 ro'vakalpate-kha. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 nyAyamaJjarI jJAnaM kimAtmavannityaM saugatai rupagamyate / prAradarzitAnusandhAna kAmanA dikriyAkSamam / / jJAnaM bauddhagRhe tAvat kuto nityaM bhaviSyati / anye'pi sarve saMskArAH kSaNikA iti gRhyatAm / / kSaNikaM ceSyate kArya na kvacit kiMcidAzritam ! svatantraM jJAnamevAtaH nAnyastenAnumIyate // [ icchAdInAM jJAnarUpatvam ] jJAnasya ca prabhedo'yaM icchAdveSasukhAdikaH / na vastvantaramityevaM na tato'pyanya kalpanam / / guNatvamapi nAstyasya yto'dhisstthaanklpnaa| na guNavyatiriktazca guNI nAmAsti kazcana // , [kSaNikavijJAnavAde smaraNAdyupapattiH] nirAzrayeSu vijJAnaskandheSu* kSaNabhaGagiSu / kathaM smRtyAdikArya vA paraloko'pi vA kathaMm / / satyapi paraloke kathamakRtAbhyAgamakRtavipraNAzauM parAkriyete ? yena hi jJAnena caityavandanAdi karma kRtaM, tasya vinAzAt na tatphalopabhogaH / yasya ca phalopabhogaH tena na tatkarma kRtamiti-naiSadoSaH-kAryakAraNabhAvasya niyaamktvaat| anAdiprabandhapravRtto hi jJAnAnAM hetuphalabhAva * rUpavijJAnavedanAsaMjJAsaMskArarUpapaJcaskandhAtmako jiivH| tatra vijJAnamapyekaH // 1 rabhyupeyate-ca, smaraNA-kha. 1 nu-kha, ca, Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 251 prvaahH| eSa eva ca santAna ityucyte| tatkRtazcAyaM anusandhAnAdi. kaaryniymH| santAnAnAditvAt , tadavicchedAcca paraloko'pi na kliSTakalpanaH // [santAnasAMkaryanirAsaH]. .. yadyapi santatyantarapatitajJAnajanyamapi santatyantare jJAnaM *dRzyate, tathApi na tAdRzakAryakAraNabhAvena santAnavyavahAraH pratisandhAnAdikAryanirvAho vA ; kintu upAdAnarUpatadvizeSanibandhana evaiSa nirvahati niymH| tasminnaiva sati svarUpa santAnavibhAgo'vakalpate // smRtivatparihartavyau kRtanAzAkRtAgamau / tatsantAnopasaMkrAntyA kusume bIjarAgavat // Aha ca 'yasminnava hi santAne AhitA krmvaasnaa| phalaM tatraiva badhnAti kArpAse raktatA 'yathA' // yathA yasminneva hi kArpasabIje varNaH raktatAkhyaH kRtaH, tasyaiva kusumamapi raktam, nAnyasyeti ; tathA yasminneva jJAnasantAne yAdRzI * karmavAsanA, tAdRzaM phalaM tasminneva santAne bhavati, nAnyasmin jJAna ____ ityrthH| tathA ca kRtahAnAkRtAbhyAgamadoSanirAsaH // __ [AtmanaH nityatvAsaMbhavaH ] nityastvAtmA'bhyupagamyamAnaH yadi sukhAdijanmanA vikRtimanubhavati tadayaM 'ani tya eva carmAdivaduktaH syaat| nivikAratve tu satAs * mAtApitRvAsanAyAH putre saMkramaNam , guroH jJAnasya ziSye saMkramaNaM ca dRshyte| parantvatra sahakAritvameva, na tUpAdAnatvam // 1 yathA-kha. ni-kha, 3 dha-kha. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 ... nyAyamaJjarI satA vA sukhaduHkhAdinA karmaphalena kastasya vizeSa iti karmavaiphalyameva / taduktam 'varSAtapAbhyAM kiM vyomnaH carmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcet so'nityaH khatulyazcedasatphalaH' iti|| tasmAdutsRjyatAmeSaH mUrdhAbhiSiktaH prathamo mohaH Atmagraho nAma / tannivRttyA cAtmIyagraho'pi viraMsyati 'ahameva na, ki mama, iti* . tadidamahaMkAramamakAragranthiprahANena nairAtmyadarzanameva nirvANadvAra mavalambyatAm // . [ kSaNikavAdopakSepaH] tasya ca mArgaH kssnnikpdaarthnishcyH| kSaNikeSu hi sarvabhAveSa nirAzrayeSu jJAnasyApyAzrayavirahAt kutastyamAMtmakalpanamiti // kathaM punareSaH sakalapramANAtItaH kSaNikapadArthavAdaH zakyate zAkyarabhyupagantum // na khalu kSaNabhAGigatve bhAvAnAmakSajA 'matiH / pramANaM, kSaNikAkArakalpanotpatyasambhavAt / ' atha vApyavinAbhUtahetujJAnopapattitaH / na gmiranumAnasya vikalpaniyatasthiteH // smaraNapratyabhijJAne pratyuta sthairyasAdhake / evaM ca vaMcanAmAtraM aashunaashitvdeshnaaH|| * ucyate kila 'ahameva na kiJciccedbhaya kasya bhaviSyati' iti / nairAtmyadarzanaM-ahamarthakSaye sati jAyamAnaH anubhavaH / / - 1 mati:-kha. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 saptamamAhnikama kSaNikatvasAdhanam ucyate-pratyakSagamyaM kSaNikatvaM bhavati, na bhavatItyeSa kariSyate vicAraH / anumAnaM tu saMpratyevAbhidhIyate-sattvAt kSaNikAH padArthA iti| sattvaM taavdrthkriyaakaaritvmucyte| 'yathoktam (pra vA-1-3-2). 'arthakriyAsamarthaM yat tadeva paramArthasat' iti / __ [sattvasvarUpa kim ] satpratyayagamyatve hi sattve, kezoNDakAderapi* sttvprsnggH| sattA sambandhitve tu sattve, sAmAnyAdInAM tadasambandhAdasattvaM syaat| arthakriyAsAmaryasattvAnuvartI ca laukiko vyavahAraH / satyapi putre tatkAryAdarzanAt- 'aputrA vayam' iti vyapadizanti laukikA. / putrAdanyasminapi tatkAryakAriNi sati 'saputrA vayam' iti ca bruvte| tasmAdarthakriyAkAritvameva sattvam // . / sattvasya kSaNikatvasAdhakatvam / 'bhavatvevaM, tasya tu kutra kathaM vA kSaNikatvena vyAptigrahaNam ? kutreti yat pRcchasi, yatra rocate mahAbhAgAya ghaTe, paTe vA gRhyatAM vyAptiH // .. ki sAdhyamiNyeva vyAptigrahaNamupapadyate ? dhIman ! ko'tra pramAdaH: ? na hi devanirmitaH kazcit sAdhyadharmI naam| grahItuM zakyate cedvyAptiH, yatra tatra sA gRhyatAmiti / * tatrApi kila 'asti' iti pratItissamAnA // 1 yathArthamartha kriyAsamarthaM yat-kha, dhe-kha. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 nyAyamaJjarI [ satvakSaNikatvayoH vyAti:] 'yattu kathamasyA grahaNamiti-'ducyate-bhAvAnAM hi sattvaM 'krama - yogapadyAbhyAM vyAptam // nityeSu ca padArtheSu* vyApakAnupalambhanAt / tadvyAptamapi sattvaM hi balAttebhyo nivartate / na ca rAzistRtIyo'sti tena gatyantarakSayAt / kSaNikAneva tAn bhAvAn sattvaM samavalambate / / tacca svagrAhakAdvodhAta asandigdhaM pratIyate / jJAnotpattyaiva taddhetoH asAmarthe parAkRte // asamarthAtsamutpAdo dRzyate na hi kasyacit / zaktAzaktaprasUtatve na tadvo dho'sti saMzayaH / / ata eva ca tajjJAnaM pramANaM jgdussdaa|| svarUpe zaktijatve tu saMzayAderasaMbhavAt / / kimidaM rajataM, uta zuktiketi vizeSAMze saMzeratAM nAma pramAtAraH ; na tu sAmarthya prati dolA kAcita saMbhavati-'kimidaM jJAnaM samarthana janitam ? uta taditareNa ?' iti| asamarthasya janakatvAnupapatteH / vyApakAnupalambhasyApi vyAptigrAhiNaH svata eva prAmANyam / saMzaya. viparyayostatrApyabhAvAt // * vyApakaM-arthakriyAkAritvam // * tRtIyaH rAzi:-kramamaugapadyAtiriktaH kalpaH / / * dolA-DolA, saMdehaH // kSaNa-kha, 3 sakta-kha, 1 ta-kha, 5 grahataH -ka. tatra bo-kha, Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 301 [nityapadArthasyAsaMbhavaH] kathaM punanityeSu padArtheSu sattvavyApakayoH kramayogapadyayoranupalambhaH ? ucyate-nityo hi bhAvaH krameNa vA kAryaM kuryAt , yaugapadyena vA ? para. spara parihAra' vyavasthitAtmanAM tRtIyaprakArAnupapatteH // [kramazaH kAryotpattipakSadUSaNam ] ___ na tAvat krameNa, sa hi samartho vA syAt ? asamartho vA syAt / samarthazcet ki krameNa ? samarthasya kaalkssepaayogaat| asamarthastu asamarthatvAdeva na karoti kiciditi tasyApi ki krameNa ? [sahakArisAnnidhyAdyanupapattiH] sahakAryapekSayA karotIti cet-na-asamarthasya sahakAriNA'pi saamrthyaadhaanaanupptteH| samarthasya svata eva sAmarthya sati sahakAri vaiyarthyAt // ___ sahakArisannidhAne'pi cAsya svarUpeNa vA kartRtvaM syAt , pararUpeNa vA? svarUpasya ca prAgapi bhAvAt , tasya ca *kArakatvAta , kiM saha-- kaarinnaa| pararUpeNa kartRtve-pUrvarUpaparityAgAta , tadrUpAntarApattezca : kSaNikatvamA padyate // [ sahakAritvamapi durvacam ] evaM sahakAryapi samarthAsamarthatayA viklpniiyH| svato'sya sAmarthya * ki paropakArAnusaraNadainyena ? asamarthastu sacivaH kimAgatyApi tapasvI kariSyati' // ___ * 'samarthatvena' ityAdiH // ritvaM-kha, re-kheM, 1 viraha-kha, 'kSe-kha, mupa-kha. ka-kha, 'pi-kha. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 nyAyamaJjarI ___kiMca kiMcitkaro vA sahakArI syAt, akiMcitkaro vA? akiMci karapakSe sarvaH sarvasya sarvatra kArye sAcivyamupagaccheta / kiMcitkarazcet vaktavyaM, kiM karotIti / / upakAramiti cet, sa upakriyamANAta bhinnaH, abhinno vA? abhinna zcet, sa eva kRtaH syAt / bhede tasya kimAyAtam , yadasau na pUrvavadAste // kAryAdapi bhedAbhedAbhyAM cintya upkaarH| na kAryAdbhinnaH, . anupalambhAt / dvaya karaNAbhAvAcca / kAryAdavyatireke tUpakAre sahakAriNA kriyamANe kAryameva tena kRtaM syAditi mUlakAraNAnarthakyam || [ekaikasya kArakatvAsaMbhavaH] nanu ca eka eva bhAvaH kaarkH| sa eva hi smrthH| taditarapadArthasannidhAnaM tu svahetuvazAdupanItamiti nopAlabhbhamarhati-naitadyuktam -ekasya kadAcidapi kArakatvAnupalabdheH tatsAmarthyasya durdhigmtvaat| evaM hyasau samartha ucyate, yadyekaH kadAcit kAryamutpAdayana dRzyeta, na tu vismRtyApi dRzyate // ___ atha kAryasyAyaM svabhAvaH, yadekasmAnotpadyate, kAraNaM tu zaktameveti-tadapyayuktam-kAryasvabhAvaparAdhInatvena . kAraNasya sAmarthya virahaprasaGagAt / evaM hyasau samarthaH kathyeta, yadi kAryasvabhAvamanAdRtya svatantra eka eva prasahya kArya jnyet| na caivaM dRzyate iti yatkicidetat / / * upakArasya vastusvarUpatvApatyeti hetuH / / + kArya-prakRtaM phalam // , 'kAryasyAyaM svabhAvaH' iti khalUktam // 1 sa-kha, 2 kA-kha: Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 303 [ kAraNe sAmarthya durupapAdam ] atha samarthameva kaarnnm| tasya tvayaM svabhAvaH, yat sahasaiva kAryana karoti, katipayakSaNavyavadhAne tu 'kAryaM krotiiti| yadyevaM na kadA. cit kAryotpAdaH syaat| kAryotpAdasamaye'pi katipayakSaNavyavahita. kAryajananasvabhAvAnapayAt punaH katipayakSaNA vekSaNaM syaat| teSvapi katipayeSu kSaNeSvatikrAnteSu sa evAsya svabhAvastadavastha iti punarapyevaM bhavediti ka'dA' nAma-kArya janayet / tadevamAdidoSopahatatvAt na krameNa bhAvAnAmarthakriyAsAmarthyam // [ yogapadyapakSadUSaNam ] nApi yugapat ; loke tathA vyavahArAdarzanAt / yugapat kRta kArya syApi sthirasya punarakaraNe hetvabhAvaH / punazca kurvalapi bhAvaH kArya na tadeva kuryAt , kRtasya karaNAyogAt / kAryAntarakaraNe tu sa evAyaM punaH kramapakSa ApatedityevaM kramayogapadye nityebhyaH padArthebhyaH nivrtete| te ca nivartamAne sattvasya vyApake iti sattvaM tebhya AdAveva nivartate / tebhyaH pracyutaM sattvaM gatyantaravirahAta kSaNikeSveva nivizate // [sattvakSaNikatvayoAptigrahaNam ] ato yadyapi kAryahetau dhUmAgnyoriva, svabhAvahetAvapi vA kvacit vRkSatvazizapAtvayoriva pUrvamiha sAdhyasAdhanadharmayorgrahaNaM dharmAntare na . vRttam-tathApi sAdhyamiNyeva vyAptigrahaNamupapatsyate, vipakSavyAvRtteH * vastusvarUpasya tadAnImapi satvAt / / + sAdhyamiNi-sAdhyarUparmiNi // 3 dyave-kha, 30-kha, ka-kha, __ 1 ka-kha, yai-ga, ca. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 nyAyamaJjarI suprinishcittvaat| saiva ca vipkssaacyaavRttiH| sa eva cAsya hetoH svsaadhyenaanvyH| na hyevaM sambhavati, nityebhyazca vyAvRttaM sattvaM, kSaNikeSu ca na niviSTamiti; tRtIyarAzyabhAvAt / nirAzrayatvAnupapattezca // ___ tadevaM kvacimiNi vyAptau gRhItAya-yadi sa eva kadAcit paraM prati dRSTAntIkriyate, ta'daivaM nAma bhavatu, ko doSa iti // . [kSaNikatvAnumAne'navasthAparihAraH] . nanu vyApakAnupalabdhiH anumaanm| anumAnena cAnumAnasya vyAptigrahaNe'navasthA // nAnavasthA, tAvatyeva paryavasAnAt / na hi vyApakAnupalabdheH anumAnAntarAt vyAptinizcayaH, kintu prtykssviklpaadev| tadanayA vyAptinizcayAt siddhametat-yat sat, tat kSaNikamiti // [kSaNikatvasAdhakavyAptigrahaNe pakSAntaram ] ' anye tu 'rItyantareNa vyaaptinishcymaacksste| viruddhayorekaparicchede'nyataranivRttiravazyaMbhAvinI, viruddhtvaadev| viruddhe ca *sattvanityatve pUrvoktayaiva niityaa| sattvaM ca vispaSTamupalabhyate bhAvAnAmiti tduplmbhaannitytvnivRttiH| nityatvanivRtti reva kSaNikatva. nizcayaH, prakArAntarAbhAvAt // [nityatvAgrahaNe'pi vyAvRttisiddhiH ] nanu ! zItoSNayoH pRthagupalambhAt virodhanizcaye yukta ekagrahaNe dvitiiyvyudaasH| iha tu sattvamevopalabhyate, na nityatvamiti kathaM tadvi * sattvanityatve arthakriyAkAritvaM, sthiratvaM ca / / 1 de-ca, nI-kha, 3tte-kha. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 saptamamAhnikam rodhAditaravyAvRttiH-naiSadoSaH-pRthagubhayAnupalambhe'pi sattva'si' ddhacaiva nitytvniraassiddheH|| [ sattvajJAnasya kSaNikatve pramANatvam ] kathamanyaSiyA buddhiH anyamudasyati-ucyate dvicandradarzanasyaikazazabhRdvimbavedinI / dhIratadviSayatve'pi yathA mithyAtvakAraNam // tathA sthairyAsamAviSTA sAmarthyagrAhiNI matiH / sthiratvAviSayatve'pi tadvyavacchedakAriNI || sattvaM nAnAsvabhAvatvaM sthairyamekasvabhAvatA / tayovirodho yuktyA'pi vaktuM na hi na zakyate // tasmAt sattvapratItireva nityatvanivRttiH, saiva ca kSaNikatvavyAptiriti siddhaM sattvAt kSaNikatvam // [kArakatvameva kSaNikatvaparyavasAyi] api ca sarvadA kAryAnutpAdAt kArakAvasthA nUnamekakSaNasthAyinI bhaavaanaamupgntvyaa| vyApArAvezavazena vA *zrotriyAdipakSe, sahakAryAdisannidhanA sAdanena vA naiyAyikapakSe / kArakatvaM nAma vastunaH rUpaM ekakSaNavRttyeva, kAryotpattyaiva ttklpnaat| tataH pUrvamuttarakAlaM vA kArakatvayogAt / kArakatvameva paramArthasat , akArakasya jJAnajanakatvAbhAvAt astitvamapi durvacam / atazca sarvavAdibhireva prAyeNa kSaNi ___* zrotriyapakSe-atiriktazaktyaGgIkArapakSe // 1 bu-kha, ta-kha, 3 pA-kha. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 nyAyamaJjarI katvamidamabhyupagatamiti yaza eva kevalaM saugatAH piitvntH| tasmAt siddhaM yat kArakaM, yacca sat, tat kssnnikmiti|| [dhvaMsasya hetvanapekSatvavAdaH] atazca-kSaNabhaGigano bhAvAH, pralayaM prati hetvnpeksstvaat| bhAvo hi svato nazvarAtmA bhavet , tadviparIto vA ? vinazvarasvabhAve'smin kRtaM prlyhetubhiH| anazvarasvabhAve hi kRtaM pralayahetubhiH* // kva tahi mudgarAdInAM vyApAraH ? vijAtIyasantatijanmanIti bruumH| . abhAvastu tajjanyo na saMbhavatyeva, prmaannviruddhtvaat| bhAvo hi. svarUpeNa na bhavati, na tvabhAvo'spyasya bhavatIti / * svarUpaM 'tu tasya . bhavanAtmakaM cet, sarvadaiva bhavedeva, na na bhvet| abhavanAtmakaM tu tadeva na bhavet , parApekSAyA abhaavaat| na hi mudgarAdikAraNAntaraH sApekSaH kumbhAdevinAzo bhavitumarhati ; utpattAviva nAze'pi samarthA. samarthabhinnAbhinnopakArakAri sahakAryAdivikalpakalApAnapAyAt // [vinAzasya vilambAsahatvam ] . , ___ atha katipayakSaNavyavahitavinAzasvabhAvo bhAvaH iSyate -- tahi prAktananayena kadAcidapi na vinazyat |vinaashsmye'pi tatsvabhAvAnapAyena punaH katipayakSaNApekSaNaprasaGagAt // * etena nAzasya kAraNApekSA nirAkRtA // tjjnyH-mudraadijnyH| bhAvasya svarUpacyutiH abhaavH| tathA cAtraiva mudraadivyaapaarH| na tvabhAvotpattau // *tasya-abhAvasya // 1 phi--kha, bha-kha ' kAri-kha. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 307 api ca yadA'pi tena naSTavyaM, tadA'pyasya na svarUpAdatiriktaH kazcana vinaashheturvtrti| tacca svarUpaM Aye'pi kSaNe tasya tAdRzameveti tadaiva vA nazyet , na kdaacidvaa|| apa'mRtyorapakrAntaH tasya cetprathamaH kSaNaH / avinAzisvabhAvatvAt AstAM yugazatAnyapi // na caivmbhyupgmyte| tasmAt *AtmalAbhAvinAbhAvI bhAvAnAM vinAza iti siddhaH kSaNabhaGagaH // . [ pratyabhijJAyAH kSaNikavAdapratikUlatvanirAsaH ] yadapi kSaNabhaGagasAdhakasya padArthasthairyAvasAyi pratyabhijJAnavijJAnaM anumAnasya bAdhakamabhidhIyate tadapi na pezalama-azithilapratibandhahetau bAdhakasya niravakAzatvAt / uktaM hi-bAdhAvinAbhAvayovirodhAnnaikatra samAvezaH' iti // . 'anuSNastejasvI, kRtakatvAt' ityatrApi pratibandhavaidhuryameva sAdhyasiddhi niruNaddhi, nAdhyakSabAdhyatvam // athavA kimanena nirbandhena ? agnizaityAnumAnAdau yuktaM pratyakSabAdhanam / tasya hyananyathAsiddhiH, iha tvetanna yujyate // - [pratyabhijJAyAH anyathAsiddhatvam ] pratyabhijJAyAH kSaNabhaGagapakSe'pi sadRzaparAparakSaNagaNaprasavapratAritamatInAM upa padya'mAnatvAt / evaMca sati * vastunaH svarUpalAbhe, tadavinAbhAvI vinAzaH // 1 pAdyape-kha, 3 tha-kha, 3 naM-kha, labhya-kha. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 nyAyamaJjarI yadi hi vyAptizaithilyaM siddhaM ki pratyabhijJayA / __ atha na vyAptizaithilyaM siddhaM ki pratyabhijJayA* // na cetthaM pratyabhijaiva vyAptiviplavakAraNam, itaretarAzrayaprasaGagAt / vyAptiviplavenAnumAne nyagbhUte pratyabhijJA pramANaM bhavati, tasyAM ca pramANIbhUtAyAM vyAptivaidhuryAdanumA nA'prAmANyam // anumAnaprAmANye'pi samAno doSa iti ceta-na-tasya pratibandha- .. mahimnaiva prAmANyasiddhaH / na hi tasya pratyabhijJAdaurbalyanibandhana prAmANyam // - [pratyabhijJAsvarUpavimarzaH ] api ca keyaM pratyabhijJA nAmeti naipuNyena nirUpayitumarhanti atrbhvntH| kiM sa evAyaM stambhaH' ityekaM jJAnam , uta dve ete smRtyanubhavajJAne? yadyekaM, tadasya kAraNaM vAcyama , yata utpdyte| nendriyam, 'saH' ityasminnaMze tsyaasaamrthyaat| na ca saMskAraH, tasyApi 'ayaM' ityaMze kauzalAbhAvAt // ubhAbhyAM na ca sambhUya tadjJAnamupajanya te / pRthakpRthaka svakArye hi nitiM kauzalaM tayoH // saMskArasya smRtireva kAryam , indriyasyAnubhava ev| sambhUya tu na tAbhyAmekaM kAryamArabhyate / na hi mRtpiNDatantunirvatyemekaM ghaTapaTarUpa * pakSadvaye'pi pratyabhijJAyA apramANatvAt // +dossH-anyonyaashryH|| * smRtitvAnubhavatvayoH kadApi sAmAnAdhikaraNyAsaMbhavAt / / . 1 naca, staba-ka, kumbhaH-kha, 3 dhArya-ka, ja. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 309 kaarymuplbdhm| na cendriyaM kevalamIdRzi kArye smrthm| yathAsannihitAkAramAtragrAhyaviSaya kamindriyaM pratyabhijJAnamAtanotIti vismayaH / tasmAt dve ete jJAne, sa iti smaraNam, ayamityanubhavaH // [pratyabhijJAyAH jJAnadvayarUpatvam ] smRtiH smartavyaviSayA grahaNaM grAhyagocaram / na tadaikyaparAmazi dRzyate pratyayAntaram // yathA nirantarotpanne ghaTajJAnapaTasmRtI / na tulyaviSaye tadvata ete api bhvissytH|| [pratyabhijJAyA ekajJAnatve'pi neSTasiddhiH ] yadvA bhavatu nAmedaM ekameva hi vednm| tathApi kIdRzaM vastu spRzatIti parIkSyatAm // atItakAlayuktaM cet smaraNAnna vishissyte| anAgataviziSTaM cet saGakalpaprAyameva tat // vartamAnakaniSThaM cet sthiratvaM tahi susthitam* ! kAlatrayaparItaM cet virodhAttattu durlabham // parasparaparityAgavyavasthitanijAtmanAm / . . . ekatra na samAvezaH kathaM cidupapadyate // * iyaM prihaasoktiH| vartamAnamAtraviSayakatve kSaNikatvameva hi siddhayet // cAra-kha. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bhyAyamaJjarI [vataimAnamAtragrahaNe kSaNikatvasiddhiH yathA hi nIlAbhAvAvinAbhUtalohitAdyapasAraNam / kurvatA nIlabodhena nIlaM bhavati nizcitam // tadvadihApi *tadabhAvAvinAbhUta 'bhUtakA'lAdyapohanam / "vidadha dvartamAnArthajJAnaM tadgrAhitAM vrajet // [pratyabhijJAyAH adhikaviSayatvAbhAvaH ] etena pUrvajJAnaviziSTArthagrAhitvaM pratyabhijJAyAH pratyuktam / pUrva jJAnasyedAnImasattvena vishessnntvaanupptteH| agRhItavizeSaNAyAzca viziSTabuddharabhAvAt // atha u pajananApAyarahitavastusvarUpagrAhiNI pratyabhijJetyucyatetadapyayuktam-vartamAnakaniSThatAyAH prdrshittvaat| bhAvAnAM ca vinAzajanmanoH vartamAno vA kAla:-syAt , anyo vA ? tadanyastAvat grahItu. mazakya ityuktm| vartamAne tu tadutpAdavinAzakAle kathyamAne tadgrahaNAH tadavinAbhUtau bhAvAnAmutpAdavinAzAvapi gRhItau syAtAm | seyaM tapasvinI sthairya prasAdhayitumAgatA / pratyabhijJA vinAzitvaM pratiSThApya gamiSyati / tadabhAvaH-vartamAnAbhAvaH // -sthirasvaviSayakasvam / 1 svasva-kha, vedaya-kha, tA bhave-kha, thoM-kha. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 ptamamAhnikam [pratyabhijJAyAH sAdRzyAdiviSayakatvam ] api ca lUnapunarjAtakezanakhAdiSu sAdRzyAt' dRzyamAnA pratyabhijJA stambhAdiSvapi tadvadeva na sthiratAmupapAdayet / tatra bAdhakayogAditi cet-ihApyukta eva bAdhakaH parasparavirodhibhUtAdikAlasamAvezasyaikatra rghtttvaaditi| tasmAt pratyabhijJApratyayasya bAdhakasyAbhAvAt siddhamAnumAnikaM bhAvAnAM kSaNikatvam // [kSaNikatvasya pratyakSagamyatvapakSaH ] apare punaH pratyakSagamyameva kSaNikatvamAcakSate // nAtItAnAgatau kAlau vicArayati cAkSuSam / vartamAnaH kSaNazcaikaH iti taniSThameva tat // yadi ca vartamAnatAvyatiriktagrAhi pratyakSamiSyate tadvaktavyama-*ki pUrva vijJAnamanAgatakAlAvacchinnapadArthagrahaNanipuNam, uta uttara vijJAna matotakAlAliGagitabhAvAkalanakuzalamiti / / tatra AdyavijJAnasamupajananasamaye tatkSaNAtiriktabhAvikAlAsannidhAnAt na tena tadgrahaNam , anAgatagrahaNe vA kathamAgAmijanmagrahaNaM syAt ? uttaravijJAnaprasavasamaye'pi bhUtakAlasya bhUtatvAdeva na sannidhAnam , asannihitabhUtakAlagrahaNe vA pUrvajanmagrahaNaprasaGagaH* // * kAladvayaviziSTavastugrahaNe sthiratvaM siddhayati / tanna sNbhvti| pUrvakAla. viSayakasyottarakAlAviSayakatvAt / uttarakAlaviSayakasya pUrvakAlAdhikaviSayakatvAt / na ceSTApattiH, grahaNasmaraNayoravailakSaNyaprasaMgAt // 1 zya-kha, jJA-ga, na syA-kha. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nyAyamaJjarI kAlasya tatkSaNamAtrarUpatvam ] atha vartamAnAnupravezena* bhUtabhAvinoH kAlayoH grahaNaM manyasetahiM vartamAnAnupravezAt vartamAna eva sa kAlaH' gRhItaH syAt , na bhUtaH bhAvI vA // ___ atha na kazcideva kAla: kvacidgRhyate, artha eva 'kevalaH prakAzata' iti-tadayuktam-tada'nava'cchinnabhAvagrahaNasya bhavadgRhe cAna bhyupagamAt // [ pratyakSasya vartamAnaviSayakatvam ] nanu ko'yaM kAlo nAma zAkyAnAM ? na kazcit vAstavaH, kintu : kAlpanika eva tvyvhaarH|| sarvathendriyajaM jJAnaM vartamAnakagocaram / . pUrvAparadazAsparzakauzalaM nAvalambate // vartamAnazca kiyAna kAlaH? eka eva kssnnsttH| pUrvaH kSaNo'tItatA spRzati, uttarastvanAgatatAm // [vartamAnakAlasya na vitatatvam ] , nana ca pacati, paThatIti vartamAno'pi hi vitata eva kAla: pratIyate --naitatsAram * vartamAnadivasapratIto anekakSaNAnAM pUrvAparabhAvAra nAnAM ekasmin divaseM bhAnAt evamuktam / / / sarvatra pratItiSu kAlasya vizeSaNatayA bhAnAGgIkArAt // 1 tatra 'va-kha, pratibhAsasya bhavadbhirevA-kha, prakAzya--kha. va-kha, Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 saptamamATikam na hyasti kAlAvayavI* nAnAkSaNagaNAtmakaH / vartamAnakSaNo dIrghaH iti bAlizabhASitam / / kSaNasamudAyAtmakatve tu nAnArUpatvameva tasya bhvet| atItAnA gtkssnnaa'nuprveshaat| tasmAdekakSaNo vartamAnaH, saMcAtyantamalpIyAnityevamekakSagaparItArthadazi cAkSuSaM tataH pUrvamUvaM vA na padArthasattAM gRhNAtIti kSaNikA eva bhAvAH // [pratyakSeNa kSaNikatvagrahaNopapAdanam ] nanu ca vartamAnakSaNAt pUrvamUvaM vA tadastitvavat nAstitva. mapi na gRhItameveti kathaM kSaNikatvam / ka evamAha ? na gRhItaM nAstitvam ? anupalabdhere va nAstitva. vyvhaaraat| upalambho hi bhAvAnAM sattA, anupala mbhazca nAstitvam / darzanAdarzane eva sadasattvayorlakSaNam / tasmAt kSaNAntare tadanupalabhbhAt nAstitvamevetyevaM kSaNikatvagrAhi pratyakSamiti sthitam / / [pratyabhijJAyA vitatakAlAviSayakatvam ] nanu ca pratyabhijJAto dIrghakAlatvanizcayaH / kimadyApi na mukto'si tatprAmANyakutRSNayA / / parIkSitaM hi tasyAH svarUpaM kArya ca kAraNam / na zaknotyeva sA sthairya upapAdayituM dhruvam // na pUrva nottaraM jJAnaM grAhi kAlAntarasthiteH / tadidaM bodhyamAno'pi rAgAndho nAvabudhyase / / * niravayavadravyaM kila kaal'| 1 tpU-kha. mbhAca-kha. tvAnnA kha, kAraNaM ca-kha, 3bdha e-kha, veNo-ca, bhAvennA-kha, te-kha. . Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 nyAyamaJjarI pUrvaM hi jJAnaM tatkAlameva, uttaramapi svakAlameva vastu gRhNAti; tuM nAstyeva grahaNam / agrahaNameva hi madhyamAhuH // [ dhArAvAhijJAnasyAprAmANikatA ] . nanvavicchinnadRSTInAM *na hi tryuTayadavasthitiH / stambhAdiravabhAtIti kathametasya bhaGagitA / / / naitadevam-tatrApyekakSaNavRttitvAt jJAnasya / kSaNAntare tu jJAnameva nAsti tat / tat kasyAvicchinnasattA? kasya truTitasattA? kasya vA bAdhakam ? nanu astyeva kSaNAntare vijJAnam , avicchinnatvAddaSTeriti cetmaivam - buddheradIrghakAlatvAt jJAnAntarotpAda evAsAvityavadhArayatvAyuSmAn // tasmAdyathaiva santAnavRttyA jnyaankssnnodyH| , tathaivo'tpA'dyatAmeSA stambhakSaNaparamparA / / . [jJAnasya sthiratve'pi na vastusthairyagrahaNam ] . so'yaM avicchinnadRSTInAM atruTitapadArthasattAgrahaNA bhimAna itthmutthitH|| sthireNApi na bodhena dIrgha kAla sthitigrahaH / na hyasannihitagrAhi pratyakSamiti vaNitam // * na hi bhaatiitynvyH|| kSaNikatvAt jJAnAnAm // 3 1 ---- -ca, - Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhikama 315 tatkAle sannidhirnAsti kSaNayorbhUtabhAvinoH / vartamAnakSaNazcaiko na dIrghatvaM prapadyate // tena buddhesthiratve'pi sthayemarthasya durvacam / na tvanantarayA nItyA *tasyA api ciraM sthiMtiH // sA'pi hi svasaMvedya'tvAt ekakSaNaparItaiva prakAzata iti / tasmAt kSaNikagrAhi pratyakSamiti siddham // [ kSaNikavAda pratyanumAna na pratikUlam ] nanu sthairya padArthAnAmanumAnAtpratIyate / . anvayavyatirekAbhyAM mudgarAdivinAzakaH // nizcIyate ghaTAdInAM tena pUrva tadAgamAt / vinAzarahitatvena siddhatyeSAmavasthitiH / / na-anupalambhavyatiriktasya hetumataH vinAzasyAnupalabdheH / upalambha evAstitvaM bhAvAnAm , anupalambhazca nAstitvam / na ca ghaTAnupalabdhiH mudgarAdikAryA, tataH prAgapi bhAvAt // [ ghaTakAle'pi ghaTAnupalaMbhaH ] nana dRzyAnupalabdhaH asttvnishcyH| sa ca kapAlakAla eva ghttsyaavklpte| madhye tvadarzanaM anyathA'pi syAditi nAdarzanamAtrameva * tasyAH-buddheH ciraM sthitirapi na itynvyH|| + tadAgamAt-mudrAdinipAtAt // * anupadameva vinAzasya hetuja nyatvanirAsAt // 6 anyathA-dezAntaranayanAdinA, lokAyabhAvena vA / / dyamAna-ja, patte-kha, 3 tu-kha. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 bhyAyamaJjarI nAstitvam-maivam svadabhimate madhye'pi dRzyasyaiva *ghaTasyAnupalambha iti tadA'pyasya nAstitvameva // athApi madhye sarveSAM na ghaTAnupalambhana m / tadvatkapAlakAle'pi sarveSAmiti kA pramA / / [anubhavassarveSAM naikarUpa: ] yadahaM na vedmi, tat paro'pi na vedeti cet ; tahi madhye'pi ghaTaM sarva * .. eva na pazyeyuriti nAstyevAsau kapAlIbhUtaghaTavat / api ca yadi yattvaM na jAnAsi tadanyo'pi na manyate / svajAyAjaghanasparzasukhamapyeSa mA grahIt // yadi vA budhyase yattvaM tadanyo'pyadhigacchati / 'tvajjA yAjaghanasparzasukhamapyadhigacchatu // tadalaM te prgrhvRttaantcintyaa| yat pazyasi tadastIti jAnIhi yanna pazyasi tannAstIti viddhi / evamanapalambha eva bhAvAnAM vinAza iti na tasya mudgraadikaarytvm| ato'numAnamapi na sthairysaadhkm| tasmA0 dyathoktakrameNa pratyakSameva kSaNikapadArthaparicchedIti sthitam // [ kSaNikavAde doSoddhAraH] smaraNapratyabhijJAnasvakarmaphalabhoktRtAH / kSaNikatve'pi kathitAH kAryakAraNabhAvataH // * pUrvApareti zeSaH / / + yadi na mnyte--itynvyH| bhavatA jJAtamapi anyo jAnIyAt / bhavatA jJAtamapi anyaH na jAnIyAcca / / na-kha, te-kha, svajA-stra. . Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 saptamamAhnikam tadevamupapanneyaM gRhyatAM kssnnbhnggitaa| tyajyatAM dIrghasaMskArakAraNaM sthiratAgrahaH // __ [kSaNabhaGganirAsopakramaH] atrAbhidhIyate naiva pramANadvayamapyadaH / bhAvAnAM kSaNabhaGagitvaM upapAdayituM kSamam // [ sattvaM nArthakriyAkAritvam ] . arthakriyAsamarthatvaM sattvaM yattAvaducyate / tadasatkUTahemAdi vyabhicArAvadhAraNAt // kintvabAdhitasabuddhigamyatA sattvabhiSyate / sadasavyapadezastu putrAdAvaupacArikaH // evaM ca bAdhakAbhAvaparyeSaNaparAyaNam / na sattvagrAhakaM jJAnaM svataH prAmANyamarhati // sattve ca saMzayo'pyasti sakalaprANisAkSikaH / upalabdhya vyavasthAta ityevaM varNayiSyate // . [kSaNikasyArthakriyAkAritvAsaMbhavaH] arthakriyAsamarthatvaM tvaduktaM sattvamastu vaa| tadapi vyAptizUnyatvAnna heturgandhavattvavat // kSaNikasyApi bhAvasya sattvaM nAstyeva so'pi hi / krameNa yugapadvA'pi na kAryakaraNakSamaH // * satyahemakUTahemayorubhayorapi ekarUpajJAnajanakatvAt sattvaM syAt (p.300) // 1 bdhi -kha, gha. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 nyAyamaJjarI kSaNikasya kramaH kIdRgyupatkaraNe 'pu'nH| ekavastu kSaNa syApi rUpabhedaH prasajyate // kAryANyakena rUpeNa bhinnAni janayetkatham / rUpabhedavirodhAttu vastuno nAstitA bhavet // [kSaNikavAdasya durvacatvam ] sthite ca vastusaddhAve* kSaNikatvaM parIkSyate / tadasattve tu taccintA vyomni romanthakelivat / / jJAne kSaNikacintA cet kiM tasyApi parAkRtau / vahantyetAni zAstrANi jJeyAbhAve ca ttkutH|| [kSaNikavAde kAryAnupapattiA] api ca-kSaNikatvapakSe kimekasmAdekotpAdaH ? , uta bahabhya ekotpattiH ? athaikasmAdanekaniSpattiH ? Ahosvit bahubhyo bahusambhavaH ? iti parIkSaNIyam // na tAvadekasmAdekotpattiH, alaukikatvAt / ekasmAdapyagneH bhasma. dhamendhanavikArAdyaneka prakArakAryakalApotpAdadarzanAt / kAryasiddhaye ca sarvatra sahakArisannidhApanaprayatnadarzanAt , 'na vai kiMcidekaM janakam' iti granthavirodhAcca // [ ekasmAtkAraNAdanekakAryAsaMbhavaH ] etena tRtIyaH pakSaH nirastaH eksmaadnekotpttiriti| ekazca naka janayat krameNa janayat , yugapadvA? na krameNa, sthairyaprasaGagAt // ___* bAhyArthazUnyavAdinaH kila te // 1 Su--kha, krama-kha, 3 kAryakAlo-kha. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 319 na yagapat, adRSTatvAt / ekasya cAnekakAryakaraNazaktiyogena tadbhadAnAnAtvaprasaGaH // viruddhadharmayoge'pi yadi caikatvamiSyate / anekakSaNayoge'pi bhAva eka upeyatAm * // . [bahubhiH kAraNairekAkA yasyApyasaMbhavaH ] atha bahubhya ekotpAdanamiti pakSa AzrIyate tadvaktavyam-ki tadekaM kAryam ? kairvA bahubhirutpAdyate iti / na hyasmAkamiva bhavatAM ane. 'kopA'yanivahanimitaM. avayavisvarUpaM kAryamasti; saMcitaiH saMcitA eva janyanta ityabhyupagamAt // ____ yadi cAne kakAraNa kAryamekamucyate tadasya kAraNabhedopanatasvabhAvanAnAtvayogAt ekatvameva taavdvirudhyte| anyathAtve hi na kAraNAdhonaM bhAvAnAM ruupmityaaksmiktvprsnggH| kAraNabhedApAditanAnAsvasyApi yadi caikatvaM, tadaikasya nAnAkAlayogino'pyekatvaM syAt / asattvaM vA bhinnasvabhAvasya vastuna iti pUrvavat vaktavyam / . [ bauddhamate grAhyagrAhakabhAvAnupapattiH] . - locanAloka manaskArAdikAraNabhede kAryamapyekarUpaM jJAnaM iti cennatasya bhavanmate viSayAkAragrAhakatvasvasaMvedanarUpabhedAt / nirAkArajJAna. vAdino hi bauddhasya pratikarmavyavasthA na sidhyati', janakasya karmaNa * tathA ca vastunAM sthirtvsiddhiH|| / ayameva pratItyasamudayavAdaH tadiSTaH / / * 'cittAbhogo manaskAraH' itymrH|| 1 kAva-kha. 2 ka-kha, dopa-kha, sthAnamiSyate-sva. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nyAyamaJjarI pratibhAse sthairyaprasaGagAt , ekasAmagrayadhInatvapakSasya cAsambhavAt / sambhave'vi vA graahyniymnimittaabhaavaaditi| [bahubhyo bahusaMbhavadUSaNam ] athocyate-kimanabhyupagatapakSopamardanena / 'ba'habhyo bahusaMbhava ityeSa eva naH pkssH| santAnavRttyA vartamAnA pUrvasAmagrI sruupaamuttrsaamgriimaarbhte| vijAtIyakAraNAnupraveze tu virUpAmiti // atha keyaM sAmagrI nAma ? na 'samagrebhyo bhinnA, pRthaganupalambhAt / avyatireke tu samagra eva saamgrii| tatra pUrvasamudAyena uttarasamudAyArambha tadantargataM samudAyiname kameka' evotpAdayet , ekaM vA sarve saMbhUyeti // tatra Adye pakSe saiveyamekasmAdekotpattiruktA syAt / sA ca . pratiSiddhA / / [ kAryasAMkaryaprasaMgastanmate] athaka ka samudAyiniSpattau sarvasamudAyinAM vyApAraH-sa tu krameNa vA, yaigapadyena vA ? tatra kramapakSe kSaNikatvahAniH / ye hi tatra paMcaSAssa. mudAyinaH kSaNAH vartante, te eka tamutpAdya punaraparamArabheran, punaranya. miti tAvatkAlapratIkSaNAdakSaNikatvam // atha yugapadeva sarvaniSpattau sarve vyApriyante, tarhi 'nikurumbarUpameva kAryaM ni'kurumbarUpAdeva kAraNAdutpanna miti, kAraNavivekaniyamAbhAvAta rUparasAdipravibhAgo na syaat| idaM rUpaM, eSa rasaH iti kathaM nizcI * tasyAnupadameva dUSitatvAt / / * kSaNikavAde niyAmakatvasya durvacatvAt // 1 na ba-kha, kaM-kha, kaphala-kha. ni-kha. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 saptamamAhnikam yate? 'citreNa citramutpAdita miti sarvaM rUpaM syaat| sarvo vA rasaH / yadvA na rUpaM, na rasaH, anyadeva kicadvastvantaraM tat syAt / / [kAraNeSu vailakSaNyamapi tanmate durvacam ] athocyate-yadyapi rUparasAdisAmagrI tatsAmanayA eva janikA*, tathApi kvacit kiMcidupAdAnakAraNaM, itaratsahakAri kaarnnm| tatra rUpakSaNaniSpattau rUpasyopAdAnakAraNatvAt itareSAM ca sahakArikAraNatvAt na padArthasaGakara iti-tadayuktam-sarvathA kAraNatvAnapAyAt // [asmin pakSe sthairyApattiH] api ca yena svarUpeNa rUpasya rUpaM pratyupAdAnakAraNatA, tenaiva yadi rasaM prati sahakArikAraNatA tadA punarapi ruuprsyorvishessH| athAnyena rUpeNa rUpasya rUpopAdAnatA, anyena ca rasasahakAriteti, tahi svabhAva bhedAnnAnAtvam , nAnatve ca sthairyam , asattvaM vetyuktam atha nAstyanayoH kiMcidviruddhatvaM svabhAvayoH / kathaM bauddhagRhe jAtastvamevamabhibhASase // bhAvAnAM parasparaparihAravyavasthitarupa tvAda'styevaiSAM lAkSaNiko virodhaH || * na tu kAryasyeti shessH| atazca kArye sAMkArya nApAdayituM shkymity.bhimaanH|| karaNAkaraNAdiviruddhadharmayogAddhi kSaNikatvaM sAdhyate // * lAkSaNika:-tattadasAdhAraNadharmavizeSakRtaH // __1 ci-kha, 2 svarU-ca, tvama-kha. 21 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 nyAyamaJjarI [kSaNikavAde kAraNavizeSavyavasthApanaM duSkaram ] api ca kSaNikatve padArthAnAM, idamatropAdAnakAraNaM, idaM sahakArikAraNamiti vizeSo'pi durvgmH| tathA hi-kimidamupAdAnaM nAma? kiM svasantAnavinAzena bIjAdivat kAryajana'ka'mupAdAnam, uta svavizeSasamarpaNenotpAdakamiti / yadi pUrvaH pakSaH, paralokacarcA cArvAkavadupekSitA syAt / jJAnasantAnavinAzena jJAnAntarArabhbhapra. saGagAt // svavizeSArpaNapakSe'pi sarvavizeSArpaNaM vA syAt, katipayavizeSArpaNaM vA? sarvavizeSArpaNe nirvikalpa jJAnaM savikalpaka sya nopAdAnakAraNa syaat|| [kSaNikavAde hetudarzanaM vyAptismArakaM na syAt ] liGagadarzanajanyA ca pratibandhasmRtiH katham / .. kathaM vA rasavijJAnaM rUpajJAnAdanantaram // santAna bhUyastvAdbhaviSyatIti cet-na-ekapramAtradhInapratisandhAno panibandhanavyavahArapratibandhaviplavaprasaGagAt / nityamekamAtmAnamantareNa santAnakatAyAmapi tAvadasau vyavahAro naavklpte| . kimutaikatrava devadattasantAnabhUyastve satIti // * AtmasthAnApannasya nAzAGgIkArAt // + nirvizeSaNa hi jJAnaM nirvikalpakam / tathA ca nirvikalpApekSayA'tiriktaviSayakatvaM na syAt // bhUyastvama-ekopAdAnakAnekavijJAnaparamparArUpam // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 323 katipayavizeSArpaNena tu 'yadhupAdAnatA', tadAnI rUpamapi jJAnopAdAna kAraNatAM prtipdyet| tasmAnnopAdAnakAraNaM nAma kiMcit / tannirAsena ca tadvalakSaNyalakSyamANasvarUpasya sahakAriNo'pi vyudAso veditavyaH // [ sahakAryadhInatve sthairya siddhiH] api ca pratikSipasi ma tpakSe sarvathA sahakAriNam / 'svayaM cAGagIkaroSIti, bhikSo! rAgIva lakSyase || bhinnAbhinnopakArAdivikalpAstvatprakalpitAH / sahakAripratikSepakAriNaH kvAdhunA gatAH ? // *A! jJAtaM yuktizaktyaiSaH yussmaabhirupklpitH| doSo na bAdhate yuSmAna mantrotthApitasarpavat / / . kSaNikAvAde kAryakaraNabhAvAsiddhiH] athavA-tiSThatu tAvadupAdAnasahakArikAraNa vivekaH! kAryakAraNabhAva eSaH bhadantasiddhAnte durupapAdaH / parotpattAvavyApriyamANameva yadi kAraNamucyate sarva sarvasya kAraNaM syAt // na cAlabdhAtmanastasya vyApAraH parajanmani / labdhAtmanastu vyApAre sthitissiddhA kSaNAntare / / * bauddhAnAM mantradisiddha pahAso'yam // + AtmA svarUpam / svayaM labdhasvarUpaM cet , anantaramanyamutpAdayet / atazcAntataH kSaNadvayasiddhi ranivAryA // 1 rUpopAdAnatA yadi-ca, ta-kha, mi-kha, bhAva eva-kha: Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 nyAyamaJjarI . AnantaryamAtraM na kAraNatvagamakam ] atha brUyAt-idaM pratItya idaM pratIyate iti idaMpratyayatAmAtrameva* kAryakAraNabhAva iti-tathApi labdhAtmanaH kSaNasya pratItiriti dvitIya. kSaNAvasthAnamaparihAryameva / / na cAnantaryamAtreNa kAryakAraNagrahaH / "ahetuphalabhAve'pi tathA'nantaryadarzanAt / / vyApArastu parotpattau nAstyeva kSaNabhaGaginaH / na vartamAnakAlasya na bhUtasya na bhAvinaH / / [ tulAdRSTAntavairUpyam ] atha manyethA yathA tulAntayo monnAmau. bhavataH, evaM pUrvottarayoH kSaNayoH nAzotpAdAvityevaM pUrvakSaNavinAzenottarakSaNanivRttaH iyataiva tau kAryakAraNabhAvamaznuvIyAtAmiti-etadapyamanoramam-na hyayamAyu. matA 'samyaga'vadhRtastulAdRSTAntaH // tatrAnyadeva hemAdi nAmonnAmanibandhanam / "unnAmo na tu nA mena tena vA sa vidhIyate / / iha hi na pUrveNa kSaNena, nApi tadvinAzenottaraH kSaNa utpadyate / na. ca hemasthAnIyamihAnyadastItyanutpAda evAvaziSyate // * pUrvAparabhAvamAnaM kAryakAraNabhAvaprayojakam // + anyathAsiddhavastuSu idaM saMmatam // * anyatarasya namanaM anyatarasyonnamanahetuH / / 1 mastyava-kha, ta-kha, mava-kha, zeSaNo-kha. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 325 sarvathA para niSpattau nirvyApAraM na kAraNam / savyApArasya kartRtve kSaNikatvaM tu durghaTam / / ithaM ca sattvaM vyAvRttaM kSaNikebhyo vizeSataH / tenAsAdhAraNatvena yAyAtsaMzayahetutAm // - [sattvaM kSaNikatvaviruddhasyaiva sAdhakam ] . athavA labdhAtmanaH padArthasya parotpattau vyApriyamANatvena kAra*ka tvAvadhAraNAta, dvitrakSaNasthAyitvamavazyamanantaranItyA bhavediti pratyuta sattvAdakSaNikatvasiddheH viruddho'yaM hetuH // atazcaivaM, nityAnAmevArthakriyAkAritvopapatteH samavAyyasamavAyinimittabhedena trividhA kAryakAraNasAmagrI parasparasaMsargamAgatya yathAsannidhAnaM kArya prasata iti "kRtaM krmyogpdyviklpstaavkH| yadaivAvikalasaMsargA' sAmagrI tadaiva kAryotpattiH / / . [kAryANAM kramAdevotpattiH] *ata eva ca kAryANAM yugapanna smudbhvH| na cApi kAraNaM nityaM sAmagrI na hi srvdaa|| prANi karmavipAko'pi sAmagyantargato'sti nH| sarvasya sukhaduHkhAdihetostadupapAdanAt // na ca samagravyatirekAvyatirekavikalpaH asmatpakSe sAmagrI apabA' dhate; samagradharmatvAt sAmagrayAH! samanApekSayA ca sAmagrathA eva ca * tamabarthAtizayayogAt karaNamiti pramANasAmAnyalakSaNe vaNitametat / / * ata eva-kAryasya sAmagrImelanAdhInatvAdeva // * karmavipAkaH-dharmAdhauM kAryasAmAnyakAraNabhUtau // ri-ca. la-kha. 'bA-kha. Na-kha, 3 kA-kha, kutaH-ja, Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 nyAyamaJjarI [kAraNAnA pratyekasAmarthaprazno'pi vyarthaH] samarthatvAsamarthatvavikalpo'pi na snggtH| sAmagrayA eva sAmarthya tataH kAryasya darzanAt / / tadantargatasya tu kArakajAtasya zakaTAdyaGagasyeva sAmarthya yAvat, tAvadabhyupagatameva tadapekSasya sAmagrayAH sAdhakatamatvasya nirvahaNAt / na hi bhavati kRSNAcchuklatara* iti / / avikalaM tu sAmaprathA evaM sAmarthya, yadanantaraM kAryaniSpattiriti kAryaniSpattidarzanAdevAvagamyate // [kArakatvaM na kSaNikam] yadapi ekakSaNasthAyi kArakaM syAdityuddhoSitaM paraiH- tadapyasatkAryaniSpattiparyantatvAdavasthAnasya / ekena ca kSaNaina' kAryaniSpattera. ghaTamAnatvAt / kArya niSpa terUdhvaM tu sAmagrI viplavate na samagrANi teSAmekaikazaH kvacitkvacidupalambhAt ckrsuutrdnnddaadiinaam| itthaM sthirANAmeva padArthAnAM arthakriyAsAmarthya samathisamiti na tataH kSaNa. bhnggsiddhiH|| evaMca 'sattvanityatvayoH virodhAt-sattvapratItyaiva ekacandrabuddhivat taditaranirAkaraNamityAdi yat pralapitaM tat pratikSiptaM bhavati / / * kRSNAt kRSNataro bhvtii| pratyekamalpazaktirave'pi sAmagrIdazAyAM militA zaktatarA bhavati saamgrii| * viplavate-riktasAmarthyA bhvti| antataH adRSTavizeSasya galitasvAt / / 1 pra-kha, 'pakSeNa ca teSAmeka-kha, 5 saMpa-kha, satya-kha, Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 saptamamAhnikam [dhvaMsasthAnapezatvanirAkaraNam ] ' yadapyabhANi nAzaM pratyanapekSatvAt kSaNikAH padArthA iti-tadapi yatkicit-'daNDA'divyavahArAnvayavyatirekAmuvidhAyinastatkAryasya ghaTAdhabhAvasya vistarataH pramANacintA'vasare prasAdhitatvAt / pradhvaMsAbhAvazca vinAza ityucyate / / nazvarAnazvaratvAdivikalpAstu na sAdhavaH / sAmagrayadhInaH pradhvaMsaH bhAvAnAmAtmalAbhavat / mudgarAdisAmagrayA ghaTasya kiM kriyate ? mRtpiNDAdisAmagrayA kimasya kriyate? AtmalAbha iti cet, anayA'pyAtmahAnaM kariSyate // [bhAvAbhAvayorubhayorapi hetvadhInatvam ] nanu ! nazvarazcet tatkAraNamaphalam , anazvaratve tvazaktamitiutpattAvapi tulyo'yaM prlaapH| bhavanasvabhAvazcet ghaTaH svata eva bhavati, kiM daNDAdi kArakasAmagrayA? abhavanasvabhAvastu kartumazakyaH, kharaviSANavaditi // kArakavyApArakAryatvadarzanAt aparyanuyoga eSa iti cet , vinAze ca samaH samAdhiH, utpattivat vinAzasyApi kArakAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt // * bhAvAnAM svarUpalAbhaH yathA sAmagryadhInaH, tathaiva teSAM svarUpacyutirapi sAmagryadhInA / / * ghaTaH iti shessH| yadi ghaTaH nazvarasvabhAvavAn tarhi kArakavaiyarthyam / anazvaratve kArakANi tadutpAdanasAmarthyazUnyAni bhveyuH|| drughaNA-ca, ja. sA-kha, tvam-kha. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 bhyAyamaJjarI tasmAdutpannamAtrasya vinAzo nAsti vastunaH / ' AvinAzakasadbhAvAdavasthAnamiti sthitiH / [ghaTAdInAM nityatvApAdanaparihAraH] nana ! sApekSANAM *bhAvAnAM nAvazyaMbhAvitA bhavediti ghaTasya vinAzaheturnopanipatedapi kadAcit-ityevamasau ki nitya eva bhavatviti -aho ! mahAna pramAdaH, utsannAH prajAH, patito mahAn vajrAzaniH, duSpariharo'yaM doSa utthitH| yadi ghaTo nityo bhavet , eSa kAlAgnirudra iva tribhuvanamapi bhasmIkuryAt // [ghaTAdInAM sAvayavasvena nAzAvazyaMbhAvaH ] api ca, re mUDha ! sAvayavasya, Azritasya kAryasya ca nUnamavayava. vibhAgAt - AzrayavinAzAdvA yadA kadAcidbhavitavyameva vinAzeneti kastannityatvazaGakAvasaraH ? tathA hi na rAmAbhiSekakalazamadya yAvadanu vartamAnamIzvaravezma'nya'pi pazyati loka ityavazyaMbhAvI tasya vinAza hetuH| tasmAt sahetuko vinAza iti na svata eva vinazvarA bhaavaaH|| [vastusthairya pratyakSasiddham ] , __ api ca pratyajJiA svatejovibhavavidhata' bauddha siddhAntadhvAntasiddhAntasaMtatirabhaGagurameva bhAvanivahamanizamupadarzayantI dinezadIdhitidazazata * bhAvAnAM-padArthAnAm / parApekSatvameva hetuH| yathA ghaTAdiH daNDa. cakrAdyapekSaH, kadAcit sAmagrIvaikalyAnna bhavatyapi, evaM dhvaMso'pi kadAcinna bhavatyapi / tatazca eko'pi vA ghaTaH nityaH syaadityaakssepH|| / ityeva mityAdi AzayoddhATanam | upahasati-aho ityAdi / / __1 sva-kha, 2 bodha kha, ddhinirbha-kha. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 329 vibhAgavatI *sarvato jAjvalItIti kastasya satyaM kSaNabhaGagino bhAvA. nbhiddhyaat| yacca kiMcana 'tasyAmapa'bhASitaM-tatsarvamasamaMjasam // [pratyabhijJAprAmANyam ]. yattAvadidaM vikalpitaM sa evAyamiti kimekaM vijJAnam , uta dve? iti - tatrocyate-sAmAnAdhikaraNye nai kaviSayAvadyotanApravaNakapratItisaMvedanAt keyaM dvitvAzaGakA ? yo'yamayaM saH, yaH saH so'yamityekatvA. vazinI khlviymekaa| svatastu yA'nekapratItiranubhUyate ghaTo'yamiti 'ta'na nirantarotpannaghaTajJAnapaTasmaraNavat bhinnaviSayaM buddhidvayamiti // .. [pratyabhijJAyAH pratyakSatvam ] yattu kimekapratItijanmani karaNamiti. kArya cedavagamyeta ki kAraNaparIkSayA / - kArya cennAvagamyeta ki kaarnnpriikssyaa|| na ca kAryamakArakaM bhavitumarhati, kAryatvasyaivAnupapatteH iti bhavi. tavyameva tatra kaarnnen| asti ca saMskArasahitarmAi dravamasyAH pratIteH kAraNaM pRthak / kAryatA'pi tayordarzanAdeva gbhyte| tadiha sannihitayorekakAryajanmani vyApArAta tadapi kimiti nessyte| mRttntukaarymekmdrshnaadevaan'bhyupgtm| idaM tu dRSTatvAddurapahnavam // . * sUryAlokarahitasamaye'pi hi pratyabhijJA bhavati / / + ucyatAM yatkiJcitkAraNam , AvazyakatvAt // * darzanaM-anvayavyatirekAnubhavau // yo'yaM samaH yaH 1 tasya sama-kha, samo-kha. 'nI-kha, ka-ca, 'va-gha, na nai-kha. 'vA-kha.. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 * nyAyamaJjarI ___*kvacittu kevalendriyavyApArAdapi-kAryAdarzanAnna sarvatra tathAvidhasyaiva tasya kAryakAritvaM, sahakAryapekSeNa kAryAntarajananAt // [pratyabhijJAviSayanirNayaH ] yattu uktaM-kodRzo'rthaH pratyabhijJAyAmavabhAtIti-tatrate vAdinaH zatakRtvo dattottarA api yatpunarasmAnanuyuMjate, tena balavadudvignAH smaH / uktamatra pramitayaH praSTavyAH, na tu vAdina iti| atItakAlaviziSTo vartamAnakAlAvacchinnazcArtha etasyAmavabhAsate // [ ekasya kAladvayasaMbandhaH na viruddhaH ] nanu pUrvAparau kAlau parasparavirodhinau / naikatra vizatastena tadbhadAdvastu bhidyate / / naitadevam - keyUrakirITakaTakakuNDalAdibhede'pi devadattasyAbhadAt / avayavyasti, nAstIti parIkSaNaM vaadaantrgmnm| . apavargAnike ca vistareNAvayavI sAdhayiSyata ityAstAmetat // . kuNDalAdInAmavirodhAditi cet-na-lAkSaNikavirodhAbhyupagamAta / paraspara parihAravyavasthitAtmano hi sarve bhAvA iti bhaNadbhirbhavadbhirabhyu - peyata eSAM virodhaH // ___* nanu tarhi indriyajanya sarvamapi pratyabhijJA syAdisyatrAha - kvaci. dityaadi| + bhUtabhaviSyattvayostu virodhaH spssttH|| na hi kuNDalaviziSTaveSeNa keyUraviziSTatvaM saMbhavati // 1 vyava-kha. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 331 [ ekasya kAladvayasaMbandho na viruddhaH] nanu ! keyUrAdInAM virodhe'pi tadA'vasthAnAdekadevadattasaMbandhitvam bhyuppdyetaapi| bhUtavartamAnayostu *yugapadasannidhAnAt 'kathaM tadviziSTatA stambhAderucyate --pratIyate ca dvau kAlau, na ca sannihitAviti citram // - kiM bhUto'pi kAla idAnImasti-maivam-nAsAvastItyucyate, api svAso diti| astItyucyamAnaH vartamAna eva syAt, na bhUtaH // hanta tahi bhUtaH bhUtatvAdeva nedAnImastIti kathaM pratibhAsate? bhUtasvenaiveti bruumH| bhUtaH kAlo bhUtatayaiva gRhyate, vartamAno'pi vartamAnatayaiva, arthastUbhayAnugata eka eva, tathA grahaNAt // [ bhUtakAlasyedAnIM bhAnasaMbhavaH ] nanu bhUtakAlasyedAnImabhAvAt tadviSayaM jJAnamanarthajaM syAt-nadharmiNastadavacchinnasya jJAnajanaka sya bhAvAt / bhUtaH kathamavacchedaka iti cet , tathA pratibhAsAt / pratItimavamRzatu bhavAn 'sa evAyam' iti / yaH pUrvamAsIt, sa idAnImapyastIti / so'yamatItakAlaviziSTo'rtha etasyAM buddhAvavabhAsate // [pratyabhijJAyA indriyajasvam ] - nanu / asatA bhUtakAlena vizeSitamartha kathamindriyajA pratItirAlambanIkuryAt ? ucyate ___ * yadyapi siddhAnte yugapatsannidhAnaM na; kintvekavastuni / parantu kSaNikavAda. dRssttyaa'ymaakssepH|| 1 ta-kha, 3 da-kha, syA-kha. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 nyAyamaJjarI antyasaMkhyeyasaMvittikAle praagvlokitaaH| yathA *zatAdijJAnAni janayanti 'padAta yH|| atItakAlasaMsargo bhavannevaM vizeSaNam / stambhAdipratyabhijJAyAH kAraNatthaM prapadyate // [avidyamAnasyApi vizeSaNatayA bhAnasaMbhavaH] saMkhyeyAH "padAta yaH santi, atItakAlastu nAstIti cet-kapittheSu bhakSyamANeSu kiM vakSyati devAnAM priyaH? zataM kapitthAnAM bhakSitavAn vA hI ka iti pratItidarzanAt / na ca navanavatAvanupayukteSu kapittheSu gaekatraiva 'zataM mayA bhakSitam' iti mtiH| ataH yathA tatrAtikrAntAnyapi navanavatikapitthAni zatapratItihetutAmupayAnti, pratibhAsopArUDhatvAt ; evamatItakAlayogo'pi pratibhAsamAnaH pratyabhijJAmAdhAsyatIti | [vikalpAnAM prAmANyam ] . vikalpamAtraM zatapratyaya iti cet , bho mahAtman ! kiM vA tava na viklpmaatrm| kintu jIvantyamI savikalpakaprAmANyavAdinaH // yazca sAmAnyasaMsiddhau prakAraH prAka pradarzitaH / yojyaH sa eva dvitvAdisaMkhyAsadbhAvasiddhaye // ityalaM kathAntarAkSe peNa || .. * zatAdigaNanavelAyAM antimameva vastu indriyasannikRSTam / athApi zatapadAtyAdijJAnaM pratyakSameveti sarve vadanti / tadvadihApi // * ekatraiva-haThAt ekakSaNe // * anekavyaktyanugatasAmAnyagrahaNanyAyenaiva, anekakAlAnugatavyakterapi grahaNamupapAdanIyamiti bhAvaH // 1 ghaTAda-ca, ' padAta-ca, hrI-ja, vatraikazatatame / zatamiti bhavati-kha, kSe-kha. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikama 333 [pratyabhijJAyAM gatakAlasya viSayatvam ] nanu ! atikrAntagrAhi pratyabhijJAnaM, indriyArthasannikarSajaM ceti naH : kautukamidam / kiM tatkautukam ? arthastAvadasya puro'vasthito'styevaM janakaH stmbhaadiH|| nanu ! asti, sa tu vartamAnakAla eva-na kevalaM, vartamAnakAlayoginA'rthena tatpratyayajananAt, tasya vartamAna ivAtIto'pi kAlaH avacchedakatA prtipdyte| sa ca tadavacchinno'rthaH idaM ca jJAnamAdadhAtItyarthajametat indriyajamapi bhavati, tadbhAvAbhAvAnuvidhAnAt // . [atItaviSayakasyApIndriyajanyasvam ] nanu ! atIte'rthe kathamindriyaM pravartate ? kasyaiSa paryanuyogaH ? nendriyasya, acetntvaat| puruSastu avi. phAritAkSastu labhata iti so'pyananuyojyaH // - [pratyabhijJAyA abAdhitatvam / nanu ! atItagrAhitvAt aprAmANyaM kalpayituM yuktamasyA buddhaH, 'nendriyasyAtIte'pi sAmarthya 'dRSTapUrva miti-maivam-aprAmANyaM nAma bAdhakapratyayAt kalpyate, na cAsAvasti prtybhijnyaayaam| anumAnaM tu "bAdhakaM pratikSiptam // [ pratyabhijJAyA aprAmANye hetu sti] nanu ! kAraNadoSAdapi kalpyata evAprAmANyam // AyuSman ! so'pyucyatAm // * tathAcArthajanyatvAttasya pratyakSatvam / / 1 dRSTa-kha, tAva-kha, ghaH Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 nyAyamaJjarI __ukta evendriyasyAtItagrahaNaviSaye sAmarthya virhH| vatsa ! 'na smyguktvaansi| nAyamindriyasya timirAdiriva dossH| atIte kAle svatantre ta syA sAmarthyam, na tadgrAhyavartamAnavastuvizeSaNIbhUte / saMskArasacivasya cAsya sAmarthyam, na kevlsyetyuktm| tasmAdatItakAlavizeSita purotivartamAna stambhAdipadArthaviSayamindriyArthasannikarSotpannamevedaM pratyabhijJAjJAnamiti siddham // [pratyabhijJAyA mAnasatvaM vA] athavA pUrvavijJA'naviziSTa grAhi mAnasam / iSyatAM pratyabhijJAnaM *gandhavatkundabuddhivat // yathA hi locanagocare'pi kundakusume tadaviSayagandhavizeSite bAhyandriyadvArakaM grahaNamaghaTamAnamiti mAnasameva surabhi kusumamiti jJAnaM, evaM pUrvavijJAnavizeSitasya stambhAdevizeSaNamatItakSaNaviSayaM iti mAnasI pratyabhijJA / pUrvapravRttabAhyendriyopajanitajJAnaviziSTabAhyaviSayagrAhiNi * idamatra tattvam-laukikasannikarSadvayajanyamekaM jJAnamiva, saMrakAra-indri yajanyaM 'surabhi kusumam' ityAdijJAnamapi sarvasaMmatam / kusumaM tu cAkSuSam, saurabha tu ghrANagrAhyam / indriya dvayaM tu yugapanna prsrti| saMskArasya indriyasahakAritvAt niraMzatvAcca pratyabhijJAyAH pratyakSameva tat / athavA saMskArajanyasmRtyupasthApita vizeSaNaM bhaaste| iyameva jJAnalakSaNetyucyate / tathA ca laukikA laukikasannikarSadvaya janya jJAna pratyabhijJeti na dossH| granthakArastu alaukikaM sannikarSa nAGgIkarotIti mAnasaM taditi vdti| mAnasatve bAhyatvenAnubhavasyAsvArasyApattyA anantara kAlikaiH alaukikassannikarSaH aGgIkriyata iti jJeyam / / sya-kha. ' pUrvavarti-kha, vAbhimA-kha, . ___ 1 sa-kha, * grAmamANa-kha. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhikam 335 cAntaHkaraNe'bhyupagamyamAne sati nAndhAdyabhAvaprasaGaga* iti bahuzaH kathitam // nanu ! kundAdevizeSaNaM vartamAnamasti saurbhm| iha tvatItaM pUrva. vijJAnamiti kathaM vizeSaNa'ma ? -uktamAtra / kiM tena satA kariSyasi ? zatAdibuddhiSvatikrAntasyApi kapitthAdeH kaarnntvdrshnaaditi|| . tadevamantaHkaraNajanmanA'pi pratyabhijJAnena sthairyamavasthApyata evaM bhAvAnAm // [ vastusryavAdaH ] yA tu munndditkeshaadiprtybhijnyaantulytaa| stambhAdipratyabhijJAyAH kathyate sA'pyasaGagatA // tatrAntarAle muNDitazirodarzanameva bAdhakam / iha tu na kiNcidsti|| ata eva zabde "ta deva sphurantyA vinAzabuddhayA vaidhuryamupanItA .pratyabhijJA sthAsnutAmupasthApayituma samarthatyuktam // : jvAlAdAvapi tailavatikSayAdyanumAnabAdhitatvAt bhrAntA pratyabhijJA, . na tu tathA stambhAdAvanumAnamapi bAdhakamasti / sattvAnumAnaM tu nirastameva / / __* manasaH bAhye viSaye'pravRttyeti hetuH| manaH bAhye naiva pravartata iti na / ' svAtantryeNa na pravartate ityeva // luunpunrjaatkeshaadiityrthH|| *pratyabhijJA-'sa evAyaM gakAraH' ityAdIti zeSaH // 1 makha. sa-kha, 'tu na tAmava-kha, tu-khaM, . Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 . nyAyamaJjarI [anumAnena pratyakSabAdhe'pi nAtra tadyuktam ] yadyapi naiSa niyamaH-pratyakSAnumAnayovirodhe pratyakSaM balIya iti, tvaritataraparibhramitacakrIbhavadalAtagrAhiNaH pratyakSasya anumAnabAdhyatvadarzanAditi-tathApi prakRtaM kSaNikatvAnumAnaM anyathAsiddhaM, ananyathAsiddhaM tu pratyakSamiti pratyakSameva kSaNikatvAnumAnasya bAdhakam // na cetaretarAzrayatvam, anumaanmithyaatvnibndhnprtybhijnyaaprtyksspraamaannyaanbhyupgmaat| svahetubalavattayaiva pratyabhijJApratyakSa pramANam / na- tasyedaM dainyam , yadanumAnamithyAtve sati *tatpramANI. bhaviSyatIti // [jJAnasya kSaNikatvAsaMbhavaH] AstAM vA pratyabhijJAnaM, ya eSa prathamAkSajaH / , stambhAdibodhastenApi bAdhyate kSaNabhaGigatA || tulyasAmagrayadhInatvasya nirAkRtatvAta, nirAkAratvasya nirAkariSyamANatvAt , anvayavyatirekopakRtamAnasapratyakSanizcitajanakatvasya cArthasyAvabhAsyatvanizcayAta, utpanno'rtho jJAnaM janayati, jAtena ca tena jJAnenagRhyata iti balAt dvivakSaNAvasthAyitvama syA'padyata iti kutaH kSaNikatvam ? * anumAnamithyAtvAdhInaM na pratyakSaprAmANyam, kintu rUkAraNAdeva // 'bhayaM ghaTaH' iti khalu nissyaabhimukho'nubhvH| sa ca pUrva viSayasya jnyaanaabhimukhtvkRtH| viSayasya jJAnAbhimukhyameva viSayIkaraNam / ataH antataH kSaNadvayAvasthAnaM jJAnAnAmAvazyakam // 1 thA-kha, na-kha, syo-kha. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 saptamamAhnikam [ ghaTAdInAM sthiratvam ] yadi labdhasvarUpo'pi na naSTaH prayame kSaNe / hetvantarAdvinAzo'sya na svarUpanibandhanaH* || . vicitrA ca padArthAnAM pratItiriha dRzyate / cirantanamatiH kAcit kAcittatkAlajA mtiH|| salilAharaNavyagrakumbhAvagatiranyathA / tathaiva kandakAkRSTakumbhAvagatiranyathA // * . [raviguptapakSanirAsaH ] etena ravigupto'pi parimlAnamukhaH kRtaH / .. kSaNikatvakSamA'dhyakSa smutprekssgpnndditH|| tathA hi-vartamAnavastu vigrahagrAhivijJAnaM anantaroktanayena svajana kArthapratibhAsanAt vikSaNasthAyitAmarthasya gamayatItyuktam / AdyaM ca kiMcidvijJAnaM anAgatakAlaspaziH bhvti| yathA''ha bhaTTaH. 'rajataM gRhyamANaM hi cirasthAyIti gRhyate' iti| uttaramapi pratyabhijJAnaM atItakAlAvacchinnamarthamavadyotayatIti darzitam // * antataH jJAnasya dvikSaNAvasthAnamAvazmakamityuktam / ghaTAdau tu vailakSaNyAt sthisyasya siddhiH|| +vigrahaH-svarUpam // na hi samanantare kSaNe sarva nakSyatIti kasyApi pratItiH // 1 ditva-kha. pra-kha, Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 nyAyamaJjarI . [atItakAlagrahaNe'pyutpatteragrahaNam ] na cAtItAnAgatajanmagrahaNamAzaGakanIyam , iyati kAraNasAmarthyaniyamAt / na hyatItAnAgatajanmagrahaNamazakyakriyamiti yadapi dRzyamAnaM grahaNaM, tadapyapahnotuM yuktam // . na caitAvatA'tItAnAgatakAlAvacchinnavartamAnavastugrahaNamAtreNa sAmAnyatodRSTena adRSTamapyatItAnAgatajJAnaM klpym| yathAdarzanaM hi vastUni vyavasthApyante, na tu kiMcidRSTvA'nyadapi kalpyate, dRSTamapi vA niyate iti // [vastUnAM sthiratvaM pratyabhijJAgrAhyam ] api ca animeSadRSTeraritasatAkastambhAdipadArthagrAhi pratyakSamupapadyate / tat kathaM kSaNikagrAhi kathyate // yacca tatra vikalpitaM-atItAnAgatakSaNayoH asannihitatvena pratyakSa grAhyatA'nupapatteH vartamAnakSaNasya cAtisUkSmatvAt tatkAlagrAhiNA pratyakSeNa kSaNikatvameva gRhItaM bhavatIti-tadupapannaga*-mA nAmAbhUdatotAnAgatakAlagrahaNaM, vartavAna eva tu tatrAnimeSadarzane kiyAna kAla iti cintytaam| nimeSakRtasyApi darzanavicchedasyAnavakAzAt / yAvaddhi darzanaM na vicchinnaM, tAvAn vartamAnaH kAla iti tadgrahaNena sthairya gRhItaM bhavati, na kSaNikatvam // * kAlasyAtIndriyatvena aMzatassatyatvAt // 1 yAva-kha. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 saptamamAhnikam [vartamAnakAlasya na kSaNarUpatvam ] nanu ! tAvAnasauM kAla: kSaNasamudAyo bhavati, na kssnnH| kSaNazcaika eva vartamAno bhavati / ataH pUrvAparau kSaNAvatItAnAgatau bhvtH| tayozca na grahaNamityuktam // . bho mahAtman ! siddha kSaNakatva eva evaM zakyate vaktum , na ttsaadhnaavsre| kAlo hyeko nityo vibhuriti sAdhito'numAnaparIkSAyAm / na tu kSaNasamudAyAtmA kaalH| kAlasya tu bhedAH kriyopajananavinAzAdhupAdhinivandhanAH kalpyanta ityapi tatraiva parIkSitam / tadayamanimeSadRSTa:* darzana viccheidAnupagrahAt tAvAnekaH kAlaH sa iti vartavAna eva bhvti| naanaakssnnsmudaayH| kSaNasamudAyAtmake'pi vA kAle darzanavicchedAnavadhAraNAt kSaNasamudAya eva vartamAnI bhavatu || * [ kAlasyAprAmANikatve'pi na kSaNikatvasiddhiH ] nanu ! kAlo nAma na kazcit pAramArthikaH padArtha eva paridRzyamAnaH vartamAnAdivyavahArahetuH / sa ca na ciramanubhUyata iti kSaNika ucyate__ bhikSo ! alamavAntaragamanena / mA bhUta kAlaH / padArthastvanimeSadRSTayavicchedAnna nazyan dRzyata iti na kSaNikagnAhi pratyakSam // * animeSadRSTi:-paramAtmA // + tattadvastudRSvyeti shessH| tAvannimeSAH dinAni vA yat evaM vartate, tAvaneka eva saH kAlastasya bhavati // 1 sa vartamAna eva-kha. davacchinna pattAka eva-kha. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 nyAyamaJjarI . [jJAnasyAsthiratve'pi vastusthairyopapattiH] nanu ! bhavadbhirapi na sthiraM jnyaanmissyte| kSINe ca jJAne so'rthoM dvitIyakSaNe kena gRhyeta? jJAnAntareNa tu gRhyamANaH sa evetyatra ko nizcayaH ? animeSadRSTeniM na kSIyata evetyeke // athavA ki na etena / na hi viSayapratibhAsakAle jJAnamavabhAsata* . iti asakRduktaM, vakSyate c| tena tatkIdazamiti kuto vayaM vidmaH / arthastvavicchinnasattAka eva gRhyte| jJAnaM tu vartamAnakAlamapyatItA.. nAgatakAlagrAhi bhavati ; smaraNamiva, bhUtabhaviSyavRSTayanumAnamiva / . [ indriyasya, sannikarSasya, arthasya ca sthiratvam ] nanu ! indriyavyApAro na kSaNAntarasthAyIti tasminnasati kuto'. rthasya vitatakA latA grahaNam ? bhadanta !' bhavatu, zrAnto'si / lajjasvaivaMbruvANaH / nimeSakRto'pi vicchedo'sya naasti| atha ca na sthiraH indriyavyApAra iti "graahiktaamaatrm| sannikarSazcAsya viSayagrahaNe vyaapaarH| sa ca sthira eva / tasmAdvitatakAlasya vastunaH pratyakSeNa grahaNamiti sthitam // * jJAna tu anuSyavasAyena mAnasena gRhyte| saH-viSayaH / idamatra tattvam-kAla: atIndriyaH, nityaH, vyApa. kazca / parantu upaadhivshaattttdvyvhaarH| upAdhInAM ghaTAdInAM pratyakSatvAt pratyakSa. svena vyvhaarH| janyamAnatya kAlopAdhitvAt, ghaTaH yAvatkAlaM vartate, tAvAn ekaH ghaTakAla ityucyate / kSaNopAdhidRSTayA ghaTasya nAnAkAlasaMbandhe'pi ghaTasya svakAla. dRSTayA na nAnAkAlasaMbandhaH, kintu eka eva sa kAla iti na kazcana virodhH|| la-kha, ___ 1 ne-ca, ma-kha, 1 sya-kha, sAhasi-kha. tadalaM-kha, Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 saptamamAhnikam [dhaMsasya hetujanyatvAdvastusthairya siddhiH] evaMca sthite na svarUpamAtra nibandhana eva bhAvAnAM vinAzaH, kiMtu hetvantaranibandhano bhvti| tatazca AvinAzahetUpanipAtAt avasthAnameva bhaavaanaam| avidyamAna vinAzakAraNAnAM ca nityatvameva vyomAdInAmiti siddham // [sattvAsattvayodarzanAdarzagarUpatvAbhAvaH ] . yatpunarabhANi-darzanAdarzane eva sattvAsattve bhAvAnAmiti-tadapi vyaamuuddhbhaassitm| darzanAdarzanAbhyAM bhAvAbhAvayoH paricchedaH, na punaH darzanAdarzane eva bhAvAbhAvau // abhAvazca vistarataH prAk prasAdhitaH / sa ca sahetuka iti na svata eva vizarAravo bhAvAH // - [kSaNikavAde vyavahArAnupapattiH ] - evaM tvaniSya'mANe padArthasthairyapakSe-jJAnajanakasya niyatasya vastuno darzanam , darzanaviSayIkRte'sya pravRttiH, pravRttiviSayokRtasya prAptiriti vyavahAro na syAt, arthakSaNanAnAtvAt // - [kSaNikavAde bAdhyabAdhakabhAvAnupapattiH ] bAdhyabAdhakabhAvazca kvacit jJAnAnAM dRssttH| sa ca na syAta; pUrvAvagatarajatAdiviSayAbhAvagrAhiNo jJAnasya gRhItamudgaradalita zvaghaTA bhAvajJAnavat bAdhakatvAnupapatteH // * vinAzakAraNAni-asamavAyikAraNanAzAdIni // _1 meva-kha, gha-kha. vi-kha, 3 daNDA-kha. tu niSpra-kha, Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 bhyAyamaJjarI pUrvadRSTasya smaraNa, smRtasya kasya cit pratyabhijJAnaM, pratyabhijJAtasya ca gRhAderevArdhakRtasya samApanaM ityAdayazca vyavahArA vilupyeran / [kSaNikavAdanirAsasaMgrahaH ] atha santAnamAzritya kriyate tatsamarthanam / na, tasya bhinnAbhinnatvavikalpAnupapattitaH // abhedapakSe kSaNavat vyavahAro na sidhyati / vyatireke tu cintyo'sau vAstavo'vAstavo'pi vA // avAstavatve pUrvoktaM kArya vighaTate punaH / vAstavatve sthiro vA syAt kSaNiko veti 'cintya'tAm / santAninivizeSaH syAt santAnaH kSaNabhaGaguraH / na sidhyatpunarapyevaM vyavahAraH puroditaH* || .. athApi nityaM paramArthasantaM santAnanAmAnamupaiSi bhAvam / uttiSTha, bhikSo! phalitAstavAzAH so'yaM samAptaH kSaNabhaGagavAdaH / / tadevaM sati santAnacchadmano vinivAraNAt / . lokayAtrA sthiraireva padArthairupa pAdyatAm // [kSaNikavAde pramANAbhAvaH] evmnntrnigditduussnnnikurmbvinihtprsrm| nAdhyakSaM kSaNikatve, na cAnumAnaM pramANaM syAt // * atazca santAninaH aMtiriktatve, satyasve ca sthiratvasiddhiH / ayamartha samanantarazloke spssttH|| 1 kathya-ca. pa-kha, Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 saptamamAhnikam kSaNabhaGage niraste ca kAryamAdhAravadhruvam / ato jJAnAdikAryeNa yuktamAzrayakalpanam / / sukhAderapi kAryasya vijJAnAdvyatiriktatA / prAgukteti tadapyanyadbhavatyasyAnumApakam || __ [kSaNikavAde pAralaukikavilopaH ] kiMca nAMgIkaroSi tvamAtmAnaM pAralokinam / upaiSi paralokaM ca viditaM te bakavatam / / karmasantAninA'nyena yatkRtaM caityavandanam / tato'dya phalamanyena bhujyate'kRtakarmaNA / / na ca tivRttirapyasya caitvavandanakarmaNA' / jJAnakSaNena naikena kiMcit karma samApyate // kAryakAraNabhAvAzca yastvayoktaH sa duussitH| kAryakAraNabhAve'pi na hyanyatvaM nivartate / anaikAntikatA cAsya snmaanaantrbuddhibhiH| upAdAnatvarUpo'pi vizeSaH prAGanirAkRtaH // kApasirAgasaMkrAMntidRSTAnto yazca varNitaH / so'pyayuktaH svarUpeNa tatratasyaiva darzanAt // ya eva rAgaH kArpAsaboje samupakalpitaH / sa eva dRzyate puSpe na tu tasmAtphalAntaram // *evaM karmAnuvRttiH syAt phalabhogastu durghaTaH // * kathaJcitkarmAMnuvRttAvapi sukhaduHkhAnubhavasyAntimakSaNa eva saMbhavena, anyaH kartA, anyo bhoktA ityanivAryameva // ___ 1 pAralaukikam-kha. 2 NaH-ca, tattvaM-ka, ntatva-kha. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 nyAyamaJjarI [kSaNikavAde kRtahAnAdiranivAryA ] karmAnuvRttirapyeSA na caikasyAsti kasyacit / kAryakAraNayorbhedAt kArpAsakusumAdivat // anyatraiva hi karma syAt anyatraiva ca ttphlm| na ca santAnabhogAya kazcitkarmAnutiSThati // phalamasmAnmamaiva myAta iti sarvaH pravartate / sarvathA zAkyabhikSUNAM paraloko visaMSThulaH / / na tatprasAdhane teSAM kAcidgamanikA'sti vaa|| [jJAnasantAnasyAMvicchedo'pi durvacaH ] garbhAdau prathamaM jJAnaM vijJAnAntarapUrvakam / jJAnatvAdityayaM hetuH aprayojako iSyate // mUrchAdyanantarodbhUtajJAnazca vyabhicAryatAm mUrchitasyApi vijJAnamastItyetattattu 'kaitava'm // na hyarthAvagateranyadrUpaM jJAnasya kiM cana / mUrchAdiSu kutastatsyAt kuto vA *kalalAdiSu / / kalalAdidazAyAM vA yadi vijJAnamiSyate / mAtApitRsthayorastu zukrazoNitayorapi / tatazcaikatra saMtAne 'cetana dvymaaptet| cetanAnAM bahutvaM vA dmptyorbhuputryoH|| * anyathA ghaTAdInAmapi tathaivAnAditvaM syAt // * kllN-grbhpinnddaavsthaabhedH|| 1 kautuka-kha, caitanya-kha, Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 saptamamAdikam [ santAnAnAM sausAdRzyamapi durvacam ] na caiSa niyamo loke sdRshaatsdRshodbhvH| vRzcikAdessamutpAdaH gomayAdapi dRzyate // zarIrAntarasaMcAracAturya ca dhiyAM katham / jvAlAdivanna mUrtatvaM na ca byApakatA'tmavat // [jananamaraNAdyupapAdanamapi kSaNikavAde durghaTam ] *AtivAdikadehena nIyante ceddhvaantrm|| nanvAtivAhike'pyAsAM kathaM saMcArasaMbhavaH // AstAmevaiSa vA jIveddehe'pi pathi gcchtaam| pradezAntarasaMcAro 'jJAnAnAM bhavatAM katham // ma SAM bhUtadharmatvaM na svato gtishktitaa| na ca jAtyAdivadvRttiH na ca vyaapktaa''tmvt|| evaM yadaiva niSkrAntaH vihArakuharAdbhavAn / tadA kASThI bhaveddehaH jJAnasaMkrAntya saMbhavAt / / taMdayaM saMkSepArthaH tyaktavyo vA nirasya kaurukucIm / suraguruvatparalokaH nityo vA''tmA'bhyupetavyaH / / * AtivAhikadehaH-antarAbhavadehaH // +kaurukucI-nirvaktumazakyaH udvegvishessH| zabdAnukaraNamidam / / 1 dezA-ja, kaSTI-kha, 'nti-ca. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 nyAyamaJjarI [AtmanaH jJAnasukhATupapattiH] yattvasya carmagaganopamatAM vikalpya nAzitvamuktamathavA viphalatvameva / tannaiva sAdhu sukhaduHkha'da'zopabhogayoge'pi nAzamadhigacchati *naaymaatmaa|| vikRtizca tasya sukhaduHkhajanmanA na hi tAdRzI bhavati lupyate yayA / sahakArikAraNavazAtu jAyate tada vazyameva samupaiti bhoktRtAm / / [ avasthAvAdaH] athavopajanavyayasvabhAvaH . __ svadazAbhedasamanvaye hi pNsH| phaNinaH kila kuNDalAdyavasthA nugatasyeva na bhinnateti kecit / / avasthA evaitAH prasabhavilayAtaGakavidharAH / __ avasthAtA tvekaH sphurati nirapAyasthiravapuH / asatyasmin pUrvAvagataviSayA'nusmRtibhuvAM na siddhiH kAryANAmiti nipunnmaaveditmidm|| ___ * siddhAnte AkAzasya tucchatvAnaGgIkArAt, viziSTarUpeNa vikAritve'pi svarUpapracyuterabhAvAca na hAniH // / tathoktaM bhaTTena- vikriyAmAnavAcitve na hayucchedo'sti tAvatA' iti // ___1 dR-kha, muSya yena-kha. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 saptamamATikam [ AtmanaH sthiratvajJAnena lAbhaH ] - nanu *vimRzati bhoge karma nityo'pi nAtmA na hi narakanimagno manyate kazcidevam / kila yada hamakArSa prAgbhave karma pApaM phalamupanatamasmAdbhujyate tanmayeti / / kAryopabhogasamaye kimanenoM kRtyaM nAsya pravRttiradhunA na nivRttirasmAt / yassvapravRttijananaupayiko'vamarzaH . zAstrAdasau bhavati zAstravidAmavazyam / / vimarzo'yaM pazcAdapi bhavatu dRSTe tu viSaye ___mayA yUnA yattatkimapi sadasadvA kRtamabhUt / tato vRddhI'dyAhaM phalamanabhavAmIti tadayaM / - pumAnasti sthAyI sukRtaphalabhogAdinipuNaH / / [kSaNikavAdinA kriyAvairUpyam ] nAstyAtmA phalabhogamAtramatha ca svargAya caityArcanaM ___ saMskArAH kSaNikAH yugasthitibhatazcaite vihArAH kRtaaH| sarva zUnyamidaM vasUni gurave dehIti cAdizyate bauddhAnAM caritaM kimanyadiyatI dambhasya bhUmiH parA // - * nityo'pyAtmA sukhaduHkhabhoge taddhetubhUtaM karma na hi vimRshti| ataH kI lAbha ityaakssepH| vimRzasyeva, kAryasAmAnyasya sahetukatvajJAnAditi samAdhAnam // + anena-pUrvoktajJAnena | kAryasya niroddhumazakyatvAditi hetuH| uttarasvapravRttizikSaNa bhaviSyatIti na vaiphalyamiti sAram // ya-kha, ti-kha. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 nyAyamaJjarI . [arvAcInacArvAkamatam ] atra suzikSitacArvAka Aha--yAvacchArIramavasthitamekaM pramAtRtattvaM anusandhAnAdivyavahArasamarthamastu nAma, kastatra klhaayte| zarIrAvaM tu tadastIti kimatra pramANam ? na ca pUrvazarIramapahAya zarIrAntaraM saMkramati pramAtA // [pAralaukikAtmA nAsti] yadi hyevaM bhavet , tadiha zarIre zaizavadazAnubhUtapadArthasmaraNavata atItajanmAnubhUtapadArthasmaraNamapi tasya bhvet| na hi tasya nityatvAvizeSe ca, zarIrabhedAvizeSe ca smaraNavizeSa kAraNavizeSamutpazyAmaH, yadiha janmanyevAnubhUtaM smarati, naanyjnmaanubhuutmiti| tasmAdUrva dehAt nAstyeva pramAteti nityAtmavAdamUlaparalokakathA'kaurukucI' mapAsya yathAsukhamAsyatAm // yathA''ha yAvajjIvaM sukhaM jIvennAsti mRtyorgocrH| bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH // iti // [AtmanaH sthiratvasyautsargikatvam ] atrocyate-na khalu nipuNamiva suzikSitamAyuSmatA caarvaakaaNcaarycaaturym| yAvaccharIramekama nuyA'yi pramAtRtattvamastIti yaduktavAnasi tanna vismartumarhasi* / na cAstitvAvinAbhAvI bhAvAnAM vinAzaH svAbhAvikaH, kintu hetvantaranimittaka iti saugataissaha kalahamatimAtramadhanava * yAvaccharIramavasthitiraGgIkRtA cet , tenaiva nyAyena nisyatvamiti bhavedeva / / 1 kurukuoM-kha, vet-ja, 3 zAntasya-kha, napA-ca. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 349 kRtvA samarthito'yamarthaH / na ca vinAzahetuH pramA'turati ciramapi vicAryamANaH kazcit kutazcit avApyate / na cAnupalabhyamAno'pyasau kalpayituM pAryate // [ Atmano vinAza heturnAsti ] __na hyAtmA paTadiriva sAvayava upalabhyate, yadavayavavibhAgAdinA nakSyatIsi gmyte| utpatti rapi nA tmano dRSTA, yatastada vinA* bhAvinaH niravayavasthApi karmAderiva vinAzaH prtiiyte| na caiSa kasyayidAtmAguNaH, yainAzrayavinAzAdvA virodhiguNAntaraprAdurbhAvAdvA pradhvaMsamA sAdayet // . na caivaM zakyate vaktuma-ki vinAzahetvanamAnena ? pratyakSa evAsya vinAzo dRzyata iti / yato na zarIravadasau dahyamAnaH, zakunibhi*rava. lupyamAno vA kadAcidulabdha iti| tasmAdvinAzAdarzanAt vinAzahetvanamAnAsaMbhavAcca asti cedAtmA nitya evetyavadhAryatAm // tasmAt bhUtacaitanyameva cirantanacArvAkAcAryavat paralokApalApaparitoSAlambanayatkicitkAritvasulabhasukhA sikAsa kthRdyairvrmaashritum| AzarIramavasthite tu pramAtRtattve sati na phalantyete prlokaaplaapmnorthaaH| bhUtacaitanyapakSo'pi ca purA parAkRta ev| tasmAdasti nityaH paralokI pramAteti // nityatve sati pUrvadehasaMbandhaH, bhaviSyadehAntarasaMbandhazcAsya ne durupapAdaH // * zakuniH-mAMsAdanaH gRghraadiH|| tari-kha, 2 rnAmA-kha. sa-ca. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 nyAyamaJjarI [AtmanaH vibhutve'pi zarIrAntaraprAptyAdi yujyate * zarIrAntarasaMcArastvasya nAstIti yaduktaM tdyuktmev| vyApinaH sarvatra vidyamAnasyAtmanaH kaH saMcArArthaH ? vyApitva eva kiM pramANamiti cet-sarvatraiva kAryopalambhaH pramANam / ito vArANasImapi gatasya me bhavatyeva smrnnecchaadikaaryyogH| sa caatmkprbhvH| Atmanazca zarIrasyeva na tatra gamanam, amUrtatvAt / na zarIraguNavat, *tadanAzritatvAt / na prANAdivat , antazzarIravRttitvAbhAvAt // [AtmanaH na zarIrAntarvatitvam ] antazzarIravRttitvAbhAva eva kiM pramANamiti cet-ucyate-antazzarIravRttitve hi dvayo gatIH, ekadezavRttitvaM, sarvazarIrApUrakatvaM' vA // tatra sarvazarIrApUrakatve zarIraparimANAnuvidhAyitvAt bAlayuva. sthAvirazarIravat pUrvanItyA parimANAnyatvena tadanyatvAt punarapi prati. sndhaanaadikaaryvaidhuryprsnggH| karimazakazarIrayoge ca karmapariNAmo. panate tasya saMkocavikAsau prApnutaH / tau ca nityasya virudhyate // ekadezavRttitve tu tadanadhiSThiAtAnAmavayavAnAmanAtmakatvAt mRtazarIrAvayavat ayatheSTaviniyojyatA-"kASThI bhAvaH syAt // _ [Atmano na strajJAnena sarvazarIravyApakatvaM ] pradopavade kade zavRtterapyAtmanaH sakalazarIrAdhiSThAtRtvamiti cetvartipradezopacitatejaHpiNDavadekatra zarIrAvayave savizeSacaitanyasaMvittiH syaat|| * tat-zarIram // 1 ramApUrya-kha, Saya-kha, kaSTI-kha, tadde-khe. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamA hnikam 351 astyeva hRdayadeze tadatizaya iti cet-n-anuplmbhaat| dahanahimakRpANAdisparzeSu na hRdayasya, pradezAntarasya vA zarIre vedanAvizeSa pshyaamH| tasmAnna hRtpuNDarIke 'dIpa'vadavasthAnamAtmanaH // [ Atmano'vibhutvaparavacanagatiH] ata eva- 'aGaguSThamAtraM puruSaM nizcakarSa 'yamo balAt iti vyAsavacanamanevaMpara mavagantavyam // yadi tu manovadekadezavRtteraNuparimANasyAzu saMcarataH zarIrAdhiSThAtR. tvamAtmanaH kathyate-tathApi sahasaiva ciraproSi tAgatadayitajanadarzano dbha tasakalazarIradhyApisvedaromAMcAdidarzanaM virudhyte| na ca dvayoraNvorAtma. manasoH kartRkaraNavyavasthA'pi nirvahattIti / tasmAnANurAtmA, na ca zarIramAtra parimANa iti vyApaka evaavshissyte| tadevaM vArANasyA mapi ayamAtmA vidyata eveti tatra tatkAryadarzanamavakalpate, nAnyena gamanAprikAreNeti // [ aikAtmyavAdanirAsaH] nanu ! sarvatra sukhaduHkhajJAnAdikAryadarzanAt sarvaprANinAmeka evAtma bhavet-na-sukhaduHkhavyavasthAdarzanAt, bandhamukta vyavasthopapattezcAtmabhedasya darzayiSyamANatvAt // ___ * aupaadhikprimittvprmityrthH| anyathA paramAtmano'pi tathAzravaNAt vibhutvaM na syAt // ___1 yA-kha, 2 balAdyamaH-kha, . ra-kha. vibhAgo-kha, tagatA-kha, -kha, Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 nyAyamaJjarI [vibhorapi kartRtvopapattiH] vyApinaH tathaM kartRtvamiti cet, jJAnacikIrSAprayatnasamavAya evAsya kartR tvam, na vyApArayoga iti nirNItametat // nana ! vyApinyAtmani kathaM zarIrAbahiraNvapi tatkArya na dRzyatekarmAkSiptazarIrendriyAdisahakArisannidhAnanibandhano hi tatkAryotpAdaH / sa kathaM tato bahirbhavet iti || tasmAdanantaroktena prakAreNopapAditam / nityatvAdvyApakatvAcca prlokitvmaatmnH|| [ AtmanaH dehAtiriktatve hetvantarANi ] sUtrakArastu pAralaukikatvasiddhaye hetvantarANi pratyapAdayat / sadyojAtasya bAlasya vidanavikAsarodanAdyanumito harSazoka diyogastotradasti / yuvazarIrAdau rodanAdi shokaadikaarnnkmvgtm| AnanavikAsAdi hrsshetukm| evaM zizorapi tannibandhanaH tdutpaadH| tau ca harSazoko sukhaduHkhasAdhanAdhigamatadanusmaraNAnyatarakAraNako bhavitumarhataH, tathA dRSTa. tvaat| iha cAsya na sukhaduHkhasAdhanapadArthAnubhaMvastAdanImasti-iti tadanusmaraNameva harSazokaheturbhavet // 'tadanusmaraNapi tadanubhavaprabhavam / anubhavazceha janmani sadyojAtasya na samastIti janmAntarAna bhUta sukhaduHkhasAdhanAnusmaraNanimittaka evAsya harSazokasamutpAda iti janmAntarAnugamAnnitya AtmA // * vibhozcalanAdyasaMbhavAditi hetuH|| nidrAdiSdhapIti shessH|| ___1 ma-ca, 2 ba-kha, krame-kha. rama-kha, Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 saptamamAhnikam [zizossukhaduHkhAnusmaraNam ] - nanu ! abhinavajIvalokAvalokanAlAdanibandhana evAsya mukhavikAsaH, tathA yonidvAranirgamanodgatanirargalaklezapIDitasya tasya rodanamiti na janmAntarAnubhUtasmaraNaM kalpayituM yuktam, atiprasaGagAt-maivamsukhaduHkhahetumIdRzamananubhavato'pyakasmAdeva* harSazokadarzanAt // ___ [zizormukhavikAsAderahetukatvanirAsaH ] * nanu ! kamalamukulavikAsAdivat svAbhAvikameva zizormukhavikAsAdikArya syAt-svAbhAvika nAma kimucyate, kimahetukam , avijJAtahetukam , aMniyatahetukaM vA? na tAvadahetukaM kArya saMbhavati, kAryatvahAniprasaGagAt // nApyavijJAtahetukaM tadbhavituM yuktam - kaarymuplbhyte| taddhetuparijJAne yatatAM bhavAn ; kimudAste ? na cAsau jJAtumazakyaH, kAryasyaiva tatra jJApakatvAt // . nApyaniyatahetukaM kArya kiNcidsti| kAryotpAdananiyamenaiva hetuniymsiddhH| ata eva tatkAryamupapAdayitukAmAH tanniyatameva kAraNamupAdadate laukikaaH|| [gomayavRzcikAderupapattipradarzanam] __... yatrApyaniyato hetuH vRzcike gomayAdikaH / abhiyukta stu tatrApi vizeSaM na na manvate / / suSuptyAdau iti shessH|| anyathA mRdaH kuto na vRzcikotpattiriti praznaH duruttaraH syAt / / 1 bhAvayi-kha, stada-kha, Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 nyAyamaJjarI tadeva kAraNaniyamo'pi kAryavizeSada'rzanAddurapahnava iti mukhavikAsasya harSa eva kAraNamavagamyate, sahasrakRtvastathA darzanAt / / acetanAnAM tu tAmarasAdInAM vikAsakAraNaM taraNikiraNanikarapari dhvaGagAdyupalabdhamiti tadapi na svAbhAvikam / / tasmAnmukhavikAsasya harSaH, harSasya ca smRtiH / smRteranubhavo hetuH sa ca janmAntare zizoH / / . [janmAntarAnubhUtAnAM na sarveSAM smaraNam ] nanu ! zizorjanmAntarAnubhUtasmaraNe sarvadA sarvasmaraNaprasaGagaH-na-. yAvatkArya kaarnnklpnaat| na hi sarvadA sarvAnu smaraNaM saMvedyate ! na ca tatkalpanAyAM kaarnnmuplbhyte| na caikadarzanAt sarvaM kalpyaM, dRSTamapi vA nihnotavyamiti parIkSakANAmucita eSa panthA ityasakRduktam // __ [zizostanyapAnapravRttyA janmAntarasiddhiH ] , api ca payasastRptihetutAmanusmaran bAlakaH stanyAbhilASeNa mAtustanataTe dRSTi niddhaati| na cAdya tena tasya tatsAdhanatvamavagatamiti janmAntare sambandhagrahaNamasya vRttamiti manyAmahe // na cAyaskAntadRSTAntasamAzrayaNa svAbhAvikameva tat bAlakasya kuca. kalazani kaTopasarpaNamiti vaktumucitama , anantarameva nirastatvAt // [garbhasthazizoH poSaNakAraNam ] nanu ca garbhazayyAzAyino'pi pari poSadarzanAt tatsAdhanopAdAne tadanusmaraNameva prApnoti-yadi kAryamavagamyate tatrApi tatkAraNamavagamya ___ * etajanmanyapyanubhUtaM sarvaM na hi smyte| adRSTamevAtra niyAmakam // ___ 1 zinAM du-ka, va-kha, mitto-kha, pya-kha, 5 to-kha, gha, Na kalpya -kha. / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 saptamamAhnikam tAm , ko doSaH ? tatra tu janayitrIjaTharapatitAnapAnaparipAkasaMkrAntyA tatparipoSamAyurvedavido vadantIti kathaM tatra smataNAdikalpanA || kalpanAyAM vA prathamaM niSekAnantarameva kalalAdizukrazoNitavikArasaMbhavAt taddazAsvapi smrnnklpnaaprsnggH| na ca tatkalpanAyAmapi kAcidasmAkaM kSatiH / ayaM tu stanyAbhilASeNa kucakSIrakalazAvalokanopasarpaNAdaro dArakasya tadanusmaraNakRta eveti sarvathA janmAntarasaMbandhAnumAnAnnityo'yamAtmeti // . [ janmAntarasamarthakahetvantaram ] atazcaivaM-. . vItarAgajanmAdarzanAt // 3-1-25 // rAgAdivAsanAbhyAsena sudRDhaprarUDhenAnAdiprabandhapravRttena 'aparityajyamAnAH sarAgA eva jantavo jaaynte| na khalu loke kazcana tAdazo dRzyate prANI, yo jAto viitraagshceti| sa eSa sarAgo jAyamAnaH pUrvo. . pacitA rAgAdivAsanAmanusaratIti siddho janmAntarasaMbandhaH // [ jagadvaicitryahetutayA karmaparaMparAsiddhiH ] tathA ca kecijjajAyante lobhamAtraparAyaNAH / dravyasaGagrahaNaikAgramanaso mUSakAdayaH / / manobhavamayAH kecit santi pArAvatAdayaH / kujatpriyatamAcaMcucumbanAsaktacetasaH / / * janmAntarasiddha riti shessH|| dakha. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 nyAyamaJjarI kecit krodhapradhAnAzca bhavanti bhujgaadyH|| jvala dvissaanljvaalaajaalpllvitaannaaH| jagato yacca vaicitryaM sukhduHkhaadibhedtH|| kRSisevA*disAmye'pi vilkssnnphlodyH| akasmAnnidhilAbhazca vidyutpAtazca kasya cit / / kvacitphalamayatne'pi yatne'pyaphalatA kvacit / tadetadurghaTaM dRSTAtkAraNAdvyabhicAriNaH // tenAdRSTamupetavyamasya kiMcana kAraNam / [ jagadvaicitryakAraNasya na bhautikatvam ] adRzyo' bhUtadharmastu jagadvaicitryakAraNam // . yadi kazcidupeyeta ko doSaH karmakalpane / saMjJAmAtre vivAdazca tathA satyAvayorbhavet // bhUtavadbhutadharmasya na'cA dRshytvsNbhvH|| dRSTazca sAdhvIsutayoH, ymyostulyjnmnoH|| . vizeSo vIryavijJAnasaubhAgyArogyasaMpadAm / . svAbhAvikatvaM kAryANAM adhunaiva nirAkRtam / / tasmAt karmabhya evaiSa vicitrajagadudbhavaH / / * sevA-gurusevA / gurusevAdInAM samAnatve'pi ziSyayoH jJAnasaMpattI dRzyate tAratamyam // + attazcAdRSTasya bhUtadharmatve tasya pratyakSatvApattiH // * 'sAdhvI' 'yama padAgyA kAraNAntaranirAkaraNam // 1 STo- kha ca -kha Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 saptamamAhnikam [karmaNAM zaktivaicitryam ] karmaNAM nanu vaicitryaM karmAntarakRtaM yadi / aniSTaM tat* svatassiddhaM jagatyeva tadiSyatAm // karmaNAM zAstrato jJAtA vicitrphlshkttaa| dRSTArtheSu ca vAkyeSu dRSTA pratyakSato'pi sA // tasmAdRSTasya kAryasya yuktA kAraNakalpanA / kAraNasya tvadRSTatvAt kiM hetvantaracintayA // . [ kAryakAraNabhAvaparaMparAyAM nAnavasthA doSaH] 'hetvantaraM tu taddhetoH nAstItyetAvataiva kim| dRSTasyApyasya kAryasya yujyate hetvapahnavaH ? // he'tvantaranimitte'pi krmvaicitryklpne| saMsArasya tvanAditvAt nAnavasthA bhayAvahA // tathA ca puNyaH puNyena pApa: pApena karmaNA / jAyate janturityevaM dharmazAstreSu paThyate // tasmAt kutarka nUle na dRssttkaaryoppaatinaa| sarvalokaviruddhena coyena kRtamIdRzA || tasmAt kalpyAni karmANi dRssttkaaryoppttye|| * anavasthAprasaGgo hetuH| yatra kutracit svabhAvavAdasyAvazyakatvAdAdAveva taccharaNIti yatAmiti bhAvaH / samAdhatte-karmaNAmityAdinA // + saa-vicitrphlshkttaa| AyurvedadAstravAkyeSu harItakyAdau sA dRssttaa|| 1 he-kha, Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 nyAyamaJjarI [sthirasthAtmanaH Avazyakatvam ] eSAM ca kSaNabhaGigatvAt saMskAradvArikA sthitiH| sa karmajanyasaMskAra:* dharmAdharmagirocyate // vinA ca nityamAtmAnaM na dharmAdharmayoH sthitiH // nityastasmAdbhavati puruSaH svapraNItAnugaccha dharmAdharmakramapariNatAnanda taapopbhogH| prAmANyaM ca sphuTamabhihitaM pUrvamevAgamAnAM tebhyo'pyAtmA janananidhanAtItatattvaH prasiddhaH / / . [ AtmAnityatvavacanagamanikA] yadvijJAnaghanAdivedavacanaM tatpUrvapakSe sthitaM paurvAparyavimarzazUnyahRdayaH so'rtho gRhItastathA / maitreyyA paricoditastu bhagavAn yadyAjJavalkyo'bravIt *AtmA naiva vinazyatIti tadidaM siddhAntasAraM vacaH / / tenAtmanityatvasamarthanena , suspaSTasiddhaH paraloka mArgaH / ya eva dehAntarasaMgamo'sya tameva tadjJAH paralokamAhuH // - - * sNskaarH-atishyH|| bRhadAraNyakopaniSadi 6 adhyAye draSTavyam // , avinAzI vA bhare ayamAtmA' iti shrutiH|| 6 paralokapadena etallokamapi kroDIkatuM vyAkhyAti-dehetyAdi / 1 nta-kha, 2 dA-ca, 'vAdaH-kha, Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 saptamamAhnikam [janmAntarajJAnaprayojanam ] iti kabalane *imAMspAkAnAM', parasvaparigrahe, kitavajanatAgoSThayAM, vezyAmukhAmbujacumbane / ratamatirabhUddha to matvA bhavAntaranAstitAM / tadayamadhunA tatsaMsiddheraho bata dUyate // tasmAnityo'yamAtmA na ca kaluSaphalastasya naisargiko'yaM rAgadveSAdiyogo'pi tu sakalaguNApoDhamevAsya rUpam / tenAnAdiprabandhopacitapariNamatkarmapAkopanItaM duHkhaM saMtyajya niHzreyasamakhilabhayAtItamAptuM yateta // // iti zrI bhaTTajayantakRtau nyAyamaJjayAM saptamamAhnikam // * mAMspAkAH-mAMsapAkAH / / 1 mAMsAdInAM-ja. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam --prameyaparIkSA [zarIraparIkSA] AtmAnantaraM vibhAgasUtre zarIranirdezAt tadanukrameNa tatsvarUpa.. nirUpaNArthamAha ceSTendriyArthAzrayaH zarIram // 2-2-32 / / zarIrasya yallakSaNaM, yena rUpeNa vibhAvyamAnasyApavargopayogitA tadu- . bhayamapi pratipAdyate / / zarIralakSaNam ] . tatra zarIratvameva tAvat prathamaM zarIrasya lkssnnm| tena hi samAnA. samAnajAtIyakebhyaH tdvyvcchidyte| tasmin satyapi ceSTendriyArthAzrayatvaM yadasya lakSaNamucyate, tat tena rUpeNAtmano bhogAyatanaM zarIramiti jJApayitum / ceSTendriyArthAzrayatayA hi zarIramAtmanoM bhogasAdhanaM bhavati / mumukSuNA ca *sukhaduHkhopabhogarahitAtmatattvasvabhAvaniHzreyasAdhigama. vinihitamana sA tathA bhogAdhiSThAnatvena zarIraM bhAvayatA tatpariharaNe yatnaH kArya iti AcAryaH ceSTendriyAzriyatvamasya lakSaNamuktavAn // [ ceSTAsvarUpam] nanu! ceSTA kriyaa| kriyAzrayatve satyapi na vRkSAdInAM zarIrasvamiti ativyApaka lakSaNam-na-viziSTaceSTAzrayatvasya viziSTa * azeSavizeSaguNocchedo hi mokssH|| 1 jhuNAM-ca, sAM-ca, tA-ca. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 aSTamamAhnikam prameyalakSaNaprakramato'vasIyamAnatvAt / hitAhitaprAptiparihArayogyavyApArAdhikaraNaM hi zarIramucyate, na cessttaamaatrsyaadhisstthaanm| rathAdinA'pi nAtivyAptiH, yathoktaprakramavazAdeva 'anyena preraNAyAmasatyAm' iti vizeSa laabhaat| AtmaprayatnAtiriktaprerakanirapekSa hitAhitopAdAnaparityAgopAdhikaceSTAvizeSAzrayaH zarIramityarthaH // __ [zarIralakSaNe doSaparihAraH] nanu ! pASANAntargatamaNDUkazarIreSu tadAzrayatvAdarzanAdavyAptiHna-yogyatAyA-statrApi bhaavaat| satyAmapi kriyAyogyatAyAM sarvato nivivarani'briDa' dRSakaparoparuddhAvakAzatayA calitumasau na prabhavati bheko vraakH| tathA ca sphuTite tasminna zmani tatkSaNamevAsau calat dRzyate iti nibiDapAzasaMyatazarIravat tadAnIM ceSTAyA adarzane'pi naavyaaptiH|| .. [mumukSuzarIraniyamAbhAvaH ] mumukSuzarIrameva lakSyamityeke / tena na maNDUkazarIrAdibhiravyAptiH, alakSaNIyatvAttaSAmiti-tadayuktam-niyatasya mumukSuzarIrasyAbhAvAt : tAdazi ca bhekAdizarIrANi nitarAM nirvedakArINi bhavanti / mumukSurapi karmavipAkamanekaprakAramAkalayan maNDUkobhAvamAtmano'pi 'na na' zaGakate // - pratyAsannApavargapurapravezavipazcittamamapazcittamamapazcimajanmAnaM mumukSu / prati lakSaNAdyupadezaH kvopayujyate ? ityataH pUrvokta evAvyAptipari. hAraH zreyAn // * 'ceSTate' iti vyavahAraH khalu yatnAdhInacyApAra eva svarasaH // 1 cita-kha, nve-kha. 3 na-kha. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 nyAyamaJjarI [indriyAzrayatvaparIkSA] bhavatvevaM ceSTAzrayatvaM shriirlkssnnm| indriyAzrayatvaM tu katham ? bhautikAni hodriyANi snAvayavasamAzritAni dhrANarasananayanasparzanAni / zrotramanasI tu nityadravyatvAdanAzrite eveti kathamindriyAzrayatA zarIrasyeti ucyate-nAtra AdhArAdheyabhAva AzrayArthaH ; kintu tadanagrAhyatvAttadAzritAni indriyaannyucynte| dezakAladazAnukUlapathyabhojanAbhyaGagavyAyAmamardanAdyupacAropacitazarIrasya hi puMsaH padutarANi svaviSaya grahaNe bhavantIndriyANi / dIrghAdhva laGayanakadazanazuSkajara purandhrI sevanAdikliSTazarIrasya tu puMsaH mandazaktIni bhavanti tadanugrAhakatvAdindriyANAmAzrayaH shriirm|| [arthAzrayatvalakSaNaparIkSA] arthAnAM tu rUparasagandha dInAM keSAM cidAzrayaH zarIraM bhavatyeva tatsa. mavAyinAm / na tu tAvatA kiMcidbhogAyatanatvopayogi rUpamabhihitaM bhavati // ___ lakSaNamapi tadativyApaka rUparasAdisamavAyasya vRkSAdAvapi bhAvAt / tasmAt tadA zrayatvamIdRzamatra vivkssitm| ya ete paravanitAdizarIravartinaH pravikacamucukundakunda kandalakumudakuDma'lAdibAhyaviSayasamavAyinazca rUparasAdayo'rthA ramaNIyatAmAdadhAnA rAgavRddhihetavo bhavanti bhokturAtmanaH zarIre sati, na zarIrarahitasyeti arthAnAM bhogasAdhanabhAvA. daashryH| shriirm| ataH suSThuktaM ceSTendriyArthAzrayaH zarIramiti // ___ * laGavanaM-nirazanam // + arth:-bhogH| tadAzraya tadavacchedakaM zarIram // 1 yapuranni-kha, sacandra-kha, 3 rthabhogA-kha, kandalakama-kha. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 aSTamamAhnikam taditthaM bhogAyatanatvena bndhhetutvaaddhymityrthH| tadidAnImasma. dAdizarIraM kiM parthivam , ki vA nAnAbhUtanirmitamiti parIkSyate // / [zarIrasya pArthivatvavicAraphalam ] nanu ! kimanayA parIkSayA prayojanam ? niHzreyasopayogo hi yaH zarIrasya darzitaH / 'sos nekaprakRtitve'pi na sa tasya viziSyate // maivaM vocaH pratipannasvarUpasya cintyA kAryo pyogitaa| kAryA kAryAthino'pyAdau yatnastadrUpanirNaya // tathA cendriyANi bhautikatvAhaGakArikatvAdivekena parIkSiSyante // arthA api kati, kiMgaNA iti // buddhirapi kiM pradhAnasya prathamo vikAraH mahacchabdavAcyaH, uta Atmana eva dharmo jJAnAkhyaH kSaNikaH ? ityevaM sarvatra draSTavyam / . [mAnavazarIrasya pArthivatvAdivikalpAH] tatra pAthivamevAsmadAdizarIramiti kecit / asAdhAraNo hi dharaNidharmaH gandhastasminnupalabhyata iti // dehendriyAdivilakSaNatvajJAnamAtmana Avazyakam / tacca dehendriyAdInAM svarUpaniSkarSamantarA na saMbhavati // hi-kha, ___1 nA-kha, * sA-kha. satya-ca, kAro-kha, Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 nyAyamaJjarI pRthivyudkkaarnnmitynye| kledasyApi tasmin dRrzanAt / asati hi salilasaMsarge na pArthivAvayavAH' kledamanubhavantIti // kSitijalajvalanajanitamityapare, gandhakledavadUSmaNo'pi tatropalaMbhAditi // vasumatIsalila* sitetara saraNisamIraNaracitamiti cAnye, racanA vizeSasya pavanakAryasya tatrAvadhAraNAditi / / avanivanadahanapavanagaganavinirmitamiti cApare, gandhAdivadavakAza. syApyAkAzakAryasya tatra darzanAt / suSiraM hi shriirmuplbhyte| avakAze cAkAzaikadeze'pyavacchedAbhiprAyeNa zrotravat bhaktyA tatkAryatvavyapadeza iti|| [ mAnavazarIrasya pArthivastram] tadatra ki tatvam ? pArthivamevAsmadAdizarIramiti, vijAtIya . kAryasyAvayavino'nupapatteH / pArthivAvayavasamavetazarIrAvaya vigrAhiNastvabhedapratyayasya tRNaparNapASANamUlakAdyabhedapratyayavat apavAdAsaMbhavAt / na vayamiha bhUtAntarANAM kAraNabhAvaniSedhaM zikSmaH / kevalapArthivatayA nirvivA de'pi kumbhAdAvambhaHprabhRtInAM. kaarnntvaanpaayaat| tadavyatirekeNa ghaTAderghaTayitumazakyatvAt // kintu ghaTAdAviva zarIre'pi samavAyikAraNaM pRthivyavayavAnevAcakSmahe, tadAzcitatvasyAsya pratyakSeNa grhnnaat| sahakArikAraNAnu ___ * sitetrsrnniH-kRssnnvrmaa-agniH|| + itarANi tu sahakArINi // _1 vAH-kha, 5 dasiddhe-kha, gha. ta-ca, 3 va-kha, vidmaHkha, gha, Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 365 praviSTabhUtAntarasaMbandhanabandhana'stu tisman kledoSmavya hAvakAzasaM prtyyH| - tadyathA''gamapaThiteSu varuNalokAdau kevalajalAdijanyeSu zarIreSa sahakAritvAnupraviSTapArthivAvayavopaSTambhavazena sthairyA dhupalaMbhaiti / tasmAdasmadAdizarIraM pArthivam // . [zarIrasya pArthivatvaM vedasaMmatam ] vede ca tathaiva vyavahAro dRzyate / agnISomIyAdipazoH pralayakAle, yajamAnasya vA pretasya pAtracayanakarmaNi 'sUrya cakSurgamayatAt' ityu. pakramya, 'pRthivI te zarIram' iti paThyate / tacca prakRtigAmitva. vcnm| yadyataH prakRterutthitaM tattasyAmeva liiytaamityrthH| tatra yathA tejasaM cakSuriti sUryAkhya tejasi tadgamanamupadiSTam, evaM pRthivyAM zarIra. syeti|| lasmAtpRthivyavayavairayamasmadAdi deho nibaddha iti nAtra satAM vivaadH| so'yaM ca duHkhavasaterbhavamandirasya / stambhaH kaThora iti yatnata eva heyaH* // [indriyaparIkSA] ghANarasanacakSustvazrotrANondriyANi bhUtebhyaH // 1-1-12 // atra indriyANAM viSayopalabdhikAraNatvaM sAmAnyasakSaNaM prasiddhameva / vibhAgo'pi paMcabAhyendriyANItyeSa sUtrita ev| sa cAnantarameva tIrthAntarakathitakarmendriyAniSedhAt sAdhayiSyate // - - * bhanena caitadjJAnasya prayojanamuktam // 1 stataH siddhaH-kha, ghu-kha, dhanu-kha. da:-kha, Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 . nyAyamaJjarI [ cakSurAdilakSaNam ] vizeSalakSaNAni tu paMcAnAM paMca samAkhyAnirvacanasAmArthyAt pramANa. vadavagantavyAni // jighratyaneneti prANaM gandhaM gRhNAtoti, gandhopalabdhAvasAdhAraNa. kAraNaM ghrANam // _ 'rasayatyaneneti rasanaM, rasaM gaNAtIti rasopalabdhAvasAdhAraNa kAraNaM rasanam // caSTo'neneti cakSuH, rUpaM pazyatIti rUpopalabdhAvasAdhAraNaM kAraNaM cakSuH IkSaNaM locanaM taducyate // spRzyatyaneneti sparzanam, sparza gRhNAtIti sparzopalabdhAvasAdhAraNaM kAraNaM sprshnm|| sparzanamiti vaktavye tvaggrahaNaM *upacArAt 'maMcAH kozanti' itivat tadadhiSThAnatvaM darzayitum / yathA tripuTikAdhiSThAnaM ghrANaM, jihvAdhiSThAnaM rasanam, gola kAdhiSThAnaM cakSuH, tathA tvAdhiSThAna sparzanam, ziraHprabhRtyApAdAGaguSThaM sparzopalambhAt / tvagiti ca.na bAhyameva carma kevalamucyate, api tu sakalazarIravyApi; tuhinakAzi zirasalilapAna samaye antarhRdaye'pi zItasparzopalambhAditi // [indriyANAmAzrayAH] svAvayavasamavAyitve'pi cendriyANAM tripuTikAdyAzrayatvaM AzrayatvamAtrApekSayocyate, na samavAyitvAditi || * 'sva' padaM indriyavAcakamapIti kecn| 1 ca- kha t prayuktaM-ca, va-ca, sakalatva-kha. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 aSTamamAhnikam zRNotyaneneti zrotraM, zabdaM gRhNAtIti "zabdopalabdhAvasAdhAraNaM kAraNaM zrotram / taccAkAzaikadezatvAdanAzritamapi karNazaSkulyadhiSThAnamucyate / tadevaM vizeSa lakSagAni paMca paMcanAmuktAni bhavanti // [indriyANAM bandhahetutvam ] .. tAnImAnIndriyANi svaviSayagrahaNalakSaNAni Atmano bhogasAdhanatvAt saMsArakAraNAnIti heyatayA bhAvayitavyAni / tathA bhAvyamAnAni nirvedotpAdanAdidvAreNa apavargAya kalpayiSyanta iti // . [indriyANAM bhautikasvam ] 'bhUtebhyaH' iti kimartham ? uktaM hi indriyANAM svaviSayagrahaNa lkssnntvm| tatra na bhUtagrahaNaM lakSaNArtham, api tu tadvinizcayArtham / yathA 'AptopadezaH zabdaH' ityatrAptagrahaNaM lkssnnvinishcyaarthm| svasvaviSayopalabdhilakSaNatvaM hIndriyANAM bhUtaprakRtitve sati nirvahati nAnyatheti // . . . . [indriyANAM bhautikatvaM kIdRzam ? ] . tAni punarindriyANAM kAraNAni pRthivyaptejovAyurAkAzamiti bhUtAni / ebhyaH paMcabhyaH-yathAsaGakhyaM ghrANarasanacakSustvakzrotrANi paMzcendriyANi bhavanti / bhUtaprakRtitvamiti bhUtasvabhAvatvaM vyAkhyAya mAnaM paMca svapi sNbhvti| bhUtakAraNakatvaM tu anyeSu* caturdhvapi tthaiv| zrotre tu kathaMcit karNazaSkulyavAcchinnanabhobhAgAbhiprayeNa vyavahArataH smrthniiym| evaM sati bhautikAnIndriyANi svaM svaM viSayamadhigantumutsahanta iti tallakSaNatvameSAM-siddhayatIti / ato 'bhUtebhyaH' ityuktam // ___ * pRthivyptejovaayussu|| 1 la-kha. vasAnaM divAdibhyo bhUtebhyaH saMbhavati / tadavanatI paMca-kha. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 nyAyamaJjarI [indriyANAM prApyakAritve sAMkhyapakSaH ] nanu ? etatparIkSaNIyaM vrtte| kiM bhautikAnAmindriyANAM svaviSayagrahaNakaraNatvaM, utAnyatheti // evaM hi sAGakhyAH saMpravadante-AhaGa kArikANIndriyANi artha sAdhayitumarhanti, naanythaa| tathA hi-kArakaM kArakatvAdeva. prApyakAri bhvti| bhautikAni cendriyANi kathaM prApyakArINi dUravartini viSaye bhveyuH| AhaGakArikANAM tu teSAM vyApakatvAt* viSayAkArapariNAmA.. tmikA vRttivRttimato'nanyA satI saMbhavatyeveti suvacaM prApyakAritvam || . [indriyANAmAhaMkArikatve yuktiH] api ca mahadaNugrahaNamAhaGakArikatve teSAM kalpate, na bhautikatve / bhautikatve hi yatparimANaM grahaNaM tatparimANaM grAhyaM gRhNIyAt : asti ca golakAdadhikaparimANasya paTapiTharAdebrahaNaM, hInaparimANasya ca vaTadhAnA deH| ato'pi na bhautikAnIndriyANi // __ bhautikAnAmapi dIpAdInAM paraM prakAzayatAM svAtmaprakAzakatvamapi dRSTam / evamindriyANyapi paTAdisvarUpaM prakAzayanti svarUpamapi "prkaashyeyuH| na ca prakAzayantItyato'pi na bhautikAni // [indriyANAM prApyakAritve siddhAntaH atrAbhidhIyate--yattAvat prApyakAritvaM bhautikatvapakSe nAvakalpata iti jalpitavAnasi, tanmanye-nUnaM tvayA golakameva cakSuriti cetasi * bhUtApekSayA vyApakatvam / / 1 prAmA-ka, ca-kha. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 aSTamamAhnikam gahItama; anyathA kthmitthmkthaayssyH| sa cAyamAyuSmato mahAna bhrmH| na khalu kRSNasAraM cakSuH; tadadhikaraNaM tu tejaH cakSuH / tacca vegavadravyatvAt dUramapi prasaratIti ko'sya prApyakAritAyAM maadH|| [cakSuSaH golakarUpatvAkSepaH] nanu ! golake'pi cikipsAdiprayogAt , golakaguNadoSAnuvartitvAcca viSayopalabdhaH golakameva cakSuH syAt / anupalabhyamAnaM ca tejaH kthmindriymucyte|. kathaM ca tejasA vegavatApi visphArite cakSuSi sahasaiva yojanazatasahasravyavahitasitakarataraNitArakAdi grahItuM zakyeta ? kathaM vA tadalpakaM varAkaM nAyanaM tejaH samantataH prasaratA sakalabhuvanaprathitaprabhAvena mahIyasA'pi mihirama haptA pratihatagati bhavediti bhAskaradarzanaM itthaM na sampadyeta / tejaHpakSe ca kAcAbhrakapaTa la spaTikAntaritapadArthopalabdhiH kathaM samarkheta / tasmAdvaraM zaktivizeSayuktaM golakameva, sAdho ! cakSurabhyupagacchati || __ [cakSuSaH golakAtiriktatvam ] ucyate na khalu bhavadanuzAsanena yuktiviruddha martha mabhyupagacchAmaH prApyakAri hi kArakaM dRSTam / kRSNasArapakSe ca kutaH prApyakAritvam ? zaktirapi kalpyamAnA nirAzrayA na parikalpanIyaiveti tadAzrayacintAya / na golakamAtramAzrayo bhavitumarhati, aprApyakAritvaprasaMgAditi tadadhikaraNaM* teja eva zakte rAzrayo bhavet // * tAdhikaraNaM-tadAdhikaraNakam // / dayani-kha, bAla---raha, pakSa-kha, 'yokte-kha. 24 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 nyAyamaJjarI [indriyANAmaprApyakAritvapakSaH] nanu ca ! *prApyakAritvameva cintyaM vartate / taddhi rasanasparzanayoH kevalamavalokyate loke| cakSuHzrotre tu dUradezavyavasthitaviSayagrAhiNI kathaM prApyakAriNI syAtAm // ____ghrANaM tu tripuTikAnikaTanihitapadArthagandhapi gRhNAti, dUrato'pi ca pracaladanilabalavellitaphullamallikAdisaurabhamupalabhate / tripuTitakopa: kaNThaDhaukitenApi dravyeNa na tasya sannikarSa iti tadapyaprApyakAryeva tasmAcchaktivizeSaNamadhiSThAnameva tattadindriyamiti gRhyatAm / utsRjyatAM prApyakAritvapakSaH // cakSuSi candrArkagrahAdigrAhiNi nitarAM prApyakAritvamityuktameva // ___ [indriyANAM prApyakAritvapakSaH] atrocyate-na prApyakAritvamutsraSTuM zaknumaH / kArakatvameva tathA styessaamutsRjem| kArakaM ca, aprApyakAri ceti citram // adRSTamapi kAraNamAtmano vyApakatvAt tadvattidharmAdhikaM 'nA prApya. kAri bhavet ; kimuta dRSTaM cakSurAdi kArakamiti // aprApyakAritve ca zakteravizeSaNAt kuDyAdivyavahitamapi vastu cakSuSA dRzyeta / tatra kAryAnupalambhAnna zaktiH kalpyata iti cet-ki zaktaH kalpyatAma , kiM teja iti saMpradhAraNAyAM tejaso dravyatvAt vyavadhAnAdi anuguNam, amUrtAyAstu zaktaH vyavadhAnamabAdhakaM bhavediti teja evendriyaM kalpanIyaM, na zaktiH, zaktimadadhiSThAnaM vaa|| . * indriya svasambaddha vastu gRhNAtIti pakSaH prApyakAritvapakSaH / asaMbaddhaM gRhNAtIti pakSaH viparIta:.bauddhAnAm / saMbandhaH-sannikarSaH // ghrANendriyaM na dravyagrAhakam // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 aSTamamAhnikam [prApyakAritvopapAdanam ] prApyakAritA ca zrotra'sya tAvat 'vIcI santAnasadRzazabdaparamparArambhaNadvAreNa dazitA zabdAdhikaraNe // . ghrANasyApi samIraNAndolitakundalatAdiprasRtatatparimANanikarAdhikaraNagandhagrahaNAt praapykaaritaa| na ca paramANUnAmapasarpaNe dravyaparikSayAdyAzaMkanIyam ; bhUyastvAtparimANUnAm / ata eva gandhadvArakatadravyasamparkadoSaniharaNAya prAyazcittamazucidravyaghrANe samAmananti // cakSuSastejaH prasaraNAt praapykaaritaa| anupalabhyamAnaM teja iti cet kiM candramasaH parabhAga upalabhyate, pRthivyAzcAdhobhAgaH ? na kha la pratyakSakazaraNAH pdaarthaaH| anumAnAdibhirapyeSAmupalambhaH sambhavatyeva / uktaM caanumaanm| rUpopalabdhikAryega taijasameva cakSuranumoyate / tejodravyaM hi dIpAdi rUpasya prakAzakaM dRSTamiti // .. - [cAkSuSatejasaH apratyakSatvam ] . pratyakSeNa tu nAyanaM tejaH kimiti nopalabhyata* iti cet-ucyate * -vicitrA hi dravyaguNAnAmudbhavAbhibhavAdivazena gatayo bhavanti / tadyathA -sarvataH prasaratA bahalabahalena zItasparzAzrayeNa dravyeNa vyAptau hemantazizirau RtU bhavataH / nirAdhArasya shiitsprshgunnsyaanuplbdhH| athaH' satyapi tatra saliladravye tadguNasya zItasparzasyaivopalabidhiH, na zukla. rUpasyeti // tejodravyeNa ca nirargalaM vijRmbhamANena bhUyasA grISpo bhavati / tatra satyapi tejodravye tadguNasyoSNasparzasyaiva grahaNam , na bhAsvararUpasyeli // ___* tamya bahiH prasarAGgIkArat // ___ 1 dyota- kha, deha-kha, ta:-ca. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ... nyAyamaJjarI bhAsvaraM ca kArtasvarAdau taijasadravya rUpamupalabhyate, noSNasparzaH // udakAntargate ca tejasi jvalanatapte jale jvalanaguNaH uSNasparzo'nu bhUyate, na bhAsvaraM rUpamiti // ___ evamiha nayanaraspI tejati dravye dvAvapi rUpaspazauM nopalabhyate iMti kamupAlabhemahi // uktaM ca *dRSTAnumitAnAM ca niyogapratiSedhAnupapattiH pramANasya ' tattvaviSa yatvA't' (nyA. sU - 3-150) iti // [cakSustejasaH kvacidupalaMbhaH] na ca sarvatra nayanarazmeranupalambhaH / kvaciddhi pRSadaMzaprabhRtInAM naktaMcaraNAM nizi nibiDa tamatamaHpaMkapaTalAvalipte vezmani saMcaratAM cAkSuSaM tejaH bhAsvaraM rUpaM dUramapi prasaradupalabhyata eva / anyatra mdhyndinolkaaprkaashvdgrhnnmsmdaadinynrshmeH|| . ayaM tu vizeSaH-ulkArUpasya divAkarakaravibhavAbhibhUtatvAdagrahaNam, nayanarazmirUpasya tvanudbhUtatvAdeveti || [ kAcAdyAntaritAnAM grahaNopapattiH ] . , yattu kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritapadArthopalambanaM ; tatra kAcAdInA keSAMcit atisvacchatvAt, keSAM cicca suSiratvAt cAkSuSatejaHprasara nirodhakauzalaM nAstIti nAprApyakAritvaM cakSuSasvAvatA bhavati / __* pratyakSataH, anumAnato vA yat yathA pratipannam, tttthaiv| tatra 'evameva bhavatu', tathA mA bhavatu iti vidhiniSedhau na sNbhvtH| pramANaM khalu tadviSaya dhyavasthApaka mityrthH|| . * pRSadaMza:-mArjAla: // 1 yA-kha, ta-kha. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 aSTamamAhnikam . [cAkSuSatejasaH vegAtizayaH] yattu-kuto nayanarazmerIdRzI gatiH, gaganamAkramya yadgabhastimAlinaM spRzati, na pratihanyate ca sAvitreNa vegavatA tejaseti-uktamatra dRSTAnumitAnAM niyogprtissedhaanppttiriti| kArya satayA hi tathAvidhaM kAraNaM kalpyate, yadadUramapi prasarati, prasaradapi pareNa na nirudhyte| dRSTazvAnirodho bharjanakapAlAdau tejasaH pcymaandrvypaaksiddheH| kalaze ca niSiktAnAM apAM bahiHzItasparzagrahaNAt anirodhH| evaM nayanarazmerapi bhaviSyati / na tu golakasyaiva zaktikalpanA laghvIti vaktavyama, prApyakArikArakasvarUpaparityAgaprasaGagAt / prApyakArINi cakSuHzrotre, tvagAdivat iti // [indriyANAM AzrayAtiriktatvam ] ata eva sarvendriyANAM prApyakAritvam pazyadbhiH zAstrajJaiH indriyArthasannikarSaH SaTaprakAro vyaakhyaatH| prApyakAritA ca na golakasyopapadyate, tadaprAptasya parvatAdegrahaNAt , prAptasya ca pratyutAMjanazalAkAderagrahaNAt / ato na golakaM ckssuH|| [golakasaMskAreNa cakSuSaH atizayalAbhaH ] *cikitsAdiprayogastu golake yaH pravartate / - so'yamAdhArasaMskAraH AdheyasyopakArakaH // ata eva golakaguNadoSAnuvatitvamapi viSayopalabdherghaTamAnam, AdhAra dvArakai hi tadAdheyasyaiva tau guNadoSAviti / tasmAt aprAptaviSaya. ___ * vaidyakacikitsAdInAM golaka eva khalu prayogaH, na tu indriye; tasyA tIndriyatvAdityAkSepayeyedaM samAdhAnam // 1 balava-ca 3vye prAptA tvanA-kha. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 * bhyAyamaJjarI grahaNAnupapattaH golakacakSuHpakSaH bhikSutprekSitaH prekSAvatAM hRdayeSu na vizrAmya tIti prApyakAri teja eva cakSuriti sthitam // [indriyANAM AhaMkArikatvAnupapattiH] itthaM bhautikendriyavAde'pi prApyakAritvasiddhaH na kApilakathitaH mAhaGakArikatvamindriyANAmupapadyate // nanu ! pakSadvaye'pi prApyakAritvopapatteH ko'yaM bhotikatvaM pratyabhinivezAtizayo bhavatAmiti - ucyate-*ekaprakRtikatve hIndriyANAM ekameva sarvaviSayaprakAzanakuzalamindriyaM bhaveta, sarvANi vA sarva viSaya grAhINi bhaveyuH, kAraNa syAvizeSAt / kAraNaniyamAdhIno hi kArya-. niymH| ahaGakArAkhyaM ca kAraNaM sakalaviSayaprakAzanazakti yuktam / . indriyANyapi tathA bhveyuH| ekaviSayaprakAzanazaktiyukte tasmin kathamindriyAntarANi viSayAntaragrAhINi bhaveyuH ? bhotikatve tu bhUtAnAM bhedAt niyataguNotkarSayogitvAt niyataviSayagrAhIndriyaprakRtitvam // tathA ca pradIpAditeja. rUparasAdhanekaviSayasannidhAne'pi rUpasyaiva prakAzakamupalabdham / atastejaHprakRti cakSurindriyamapi rUpasyaiva prakAzakaM bhavitumarhati / evamindriyAntareSvapi vktvym| tadeSa viSayaniyamaH prakRtiniyamakArita indriyANAmiti bhautikAnIndriyANi || [cakSurAdibhiH rUpAdigrahaNopapattiH] yadyevaM taijasena cakSuSA kathaM pArthivasya rUpasya grahaNama ? pathivyA eva vA ? Apyena ca rasanena pArthivasya rasasya ; vAyavIyena sparzanendriyeNa * ekaprakRtikatvam-ekopAdAnakatvam / ahaMkAratattvAt sarvendriyANAM yugapata utpattiriti sAMkhyAH // 1 ka-kha, yuste-kha 3 zI-kha Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 375 ca pRthivyAdisparzasya ? tadidaM prakRtiniyame'pi kathaM viSayasAMkaryamiti -naiSadoSaH-rUpAdiviSayaviSayo'pi hyeSAM niyamaH na tadAzrayaviSayaH / taijasaM hi pradIpAdi dravyaM 'rUpa'seva prakAzayadRzyate, na tejovRttyeva rUpamA A pyamapi dravyaM rasameva vyanakti, na tu slilsthmeveti| ghrANe tu na kazciddoSaH, tadgrAhyasya gandhapya pRthivyekavRttitvAditi // dravyasyApi darzanasparzana grAhyasvanaviruddha mitthaM bhautikatve'pIti // [indriyaiH mahadvastugrahaNopapattiH] yataktaM mahadaNugrahaNAnna bhautikA nIndriyANIti-parihataM tatA golakAdyadhiSThAnAtiriktasyendriyasya darzitatvAt / tacca vitatatvadvitatagrAhi bhvtyev| vitatenApi ca "tejasANadravyaM prakAzyamAnaM dRzyate dIpAdinA taNDulAdIti / ato'pi 'nAhaGakArikatvam // [idriyaiH svaguNAgrahaNam ] yatpunarabhyadhAyi-bhautikatve paraguNavat svaguNasyApi prakAzaka mindriyaM syAditi-tadayuktam-saguNasyedriyasyendriyabhAvAt / indriyeNa hi satA tena viSayaH pricchidyte| saguNasya cAsyendriyatvaM, svaguNarahitaM tat indriyameva na syAta | anidriyaM ca kathaM grAhakama? ataH indriyaguNAnAM pramANakoTayantaHpAtitvAt na tatprameyatvam / tasmA bhautikAnIndriyANi svaM svaM viSayamupalabhanta iti siddham / / . [indriyANAM bhautikatvasAdhakAnumAnam ] prayogastu-pAthivaM ghrANaM, dravyatve sati rUpAdimadhye gandhasyaiva vyaM cakatvAt , *gandhayuktidravyavat / tatra vyaMjakatvamAtramanaikAntika ___ * sugandhadravyasajIkaraNasaMskArAgupayogidravyam // 1 rasa-kha, 'dhU-kha, 3 nI-kha, pi-kha, a-kha. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 bhyAyamaJjarI miti gandhasyaiva vishessyte| so'yamasiddho heturbhavet , gandhatvasyApi ghrANavyaGagyatvAditi rUpAdimadhya ityuktam / tathApi sannikarSaNa vyabhicAra iti tadvyudAsAyaM dRzyatve satIti vizeSaNam // evaM rasanAdiSvapi prayogA rcniiyaaH| zrotraM tvAkAzaikadeza iti zabdAdhikaraNe nirnniitm| gandhAdiviSayopalabdhinibandhanasukhaduHkhopabhogahetubhUtaH dharmAdharmopanibaddhAnAM cendriyANAmindriyatvamiti tadvazAt yathA yathA niyata viSayagrahaNa'ka'raNatA ghaTate, tathA tathA kalpyata iti sarvamanavadyam // ... [svagindriyaikAntavAdaH] Aha-bhavantu bhautikAnIndriyANi ; paMceti tu na yuktamuktam / tvargava |kmindriyN bhavitumarhati, sarvatrAnapAyAt // karatalakapolakaNThAditinA'pi tvagindriyeNa rUpopalambhaprasaGaga iti cet-na-*avayava vizeSe zaktivizeSaniyamAt / na hi pANinA pAdena vA upasthakAryaM kartuM shkyte| asti ca avayarvavize Se svabhAva. vizeSavaicitryam // tuSArakarpUrApUrNavAriNyuttaramAnase / yathA ca vRSaNau snAtuH sphuTato na tathA sphicau|| klinnAtaNakASThAdidhUmena kaTunA yathA / mUrdhAkSivedanodeti na tathA'vayavAntare // tasmAt avayavavizeSavyavasthitanAnAzaktikhacitaM tvagevaikami ndriyamiti / / * avayavAH-jihvAnAsikAdayaH // / uttaramAnasam-mAnasasarovarottarakSetram // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhika 377 [svagindriyaikAntavAdanirAsaH ucyate-kuto'yamapUrva eSa mahAprAjJo vAdI *saralamatInasmAna vaMcayitumAgataH, yo'trayavavizeSe zaktivizeSamAzrayannapi ekamindriya mnyte| zaktibhedAdAzrayabhedAcca nAnAtvamevaitadindriyANAM yuktamityala mahAtmabhissaha kalahena // manuSyassaha saMvAdo mAdazAnAM hi zobhate / devAstu nararUpeNa ta ime bhAnti vAdinaH // . [cukSuHzrotrayorekaikendriyatvam ] nanu ! nAnAtvapakSe'pi paMcatvaniyamaH kathama / dve zrotre cajhUSI dve ca kathaM te ekamindriyam / / Aha ca-savyaSTasyatareNa pratyabhijJAnAta-(gau, sU. 3-1-7) iti / cakSuSTvajAterekatvAditi cet-ta.ndriyatvajAterekatvAt ekamevendriyaM syAta-ucyate-cakSustAvatteja iti nirnniitm| taccakameva, tadadhiSThA. namapyekameva degghoNA vaMzavyavahitamanekamivopalabhyate // bhinnaM vA tdbhvtu| tejastatkakAryakyAt Azrayabhede'pyekameva zrotra mapi karNacchidradvayAnusyUtamekameva nabhodezaprAyaM veditavyam , kAryakyasya tatrApi bhAvAt // * evaM sati sarvaprANinAM indriyamekameva, zarIrabhedAt kAryavailakSaNya miti syAt / iSTApattau ca sarvAtmanAmaikyaM syAditi narmoktyA samAdhatte-saraletyAdinA // __+ nAnAtvam-indriyanAnAtvam / / 1 paMcA- kha NAmu-ca 3 ghrANa-khaH Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 nyAyamaJjarI tenAdhiSThAnabhede'pi kAryakatvasya darzanAt / tatsAmAnyasya caikatvAta ekatvaM zrotracakSuSoH // __ na cendriyajAteraikyAt ekamindriyam ; kAryasyopalabdhilakSaNasya kAraNasya gandhAdeH adhiSThAnasya tripuTikAdeH gatezca 'bahiHprasaraNAtmikAyAH, AkRtezca parimANasvabhAvAyA jAtezca ghrANatvAdeH, jAtizabdavAcyasya yonervA pRthivyAdeH paMdavidhatvAta paMvaivendriyANi klpynte| yathA paramANutvasAmAnyAvizeSo'pi pRthivyAdicaturvidhakAryadarzanAt caturvidhAH paramANavaH kalpyanta iti // [ karmendriyANAmAvazyakatA] nanu ! tayApi na pNcendriyaanni| 'katham ? *buddhIndriyavat karmaH . ndriyANAmapi paMcAnAmupasaMkhyeyatvAt / taduktam 'vAkpANipAdapAyUpasthAH karmendriyANyAhuH' // , teSAM ca vacanAdAnaviharaNotsargAnandAtmakapaMcavidhakAryasAdhanAdindriyatvaM, tatkAryasyAnitaretarasAdhyatvAditi || [ atiriktakarmendriyanirAsaH] atrAha-atyalpamidamucyate-paMca karmendriyANoti / anyAnyapi khalu na santi karmendriyANi? tathA hi-kaNTho'nnanigaraNena, stanakalazAliGaganAdinA vakSaH, bhAravahanena cAMsadvayaM indriyamucyate na katham ? tatkAryasya zarIrAvayavAntare'pi darzanAditi cet-kinnu bhavAnannapAnaM * buddhiindriyN-jnyaanendriym|| 1 zca-kha bu-kha. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 379 pANipAdena nigirati ? pAyunA vA? AdAnamapi kimAsyAdinA vA na kurvate tiryaMcaH manuSyA api hi kvcit| asatsvapi ca bhavatkalpiteSu-karmendriyeSu tatkArya yAvat tAvadanyathApi dRshyte| na tvevaM buddhI. niyeSu // bhavatyutpATikSasya na manAgapi rUpadhIH / ISadvihArAdAnAdi dRSTaM 'lUnAGaghripANiSu // [karmedriyANAmatiprasaktatvam ] api ca viharaNamapi na kevalaM caraNayugalakAryam , api tu jAnUrujaGayAdisahitapAdasampAdyamAnamApa / AdAnamapi bAhusahitAbhyAM, pANibhyAmabhinirvaya'te, na kevalAbhyAm // vAgindriyaM tu nAbherUvaM sarvameva syAt / evaM hyA huH-'vAyu bherutthitaH urasi vistIrNaH kaNThe vivartitaH mUrdhAnamabhihatya parAvRttaH vaktre caran vividhAn zabdAnabhivyanakti iti / asti cedaganubhavaH jalpatAM, vizeSatastvakhaNDageyaM gAyatAmiti / evaMca karmendriyamayameva vizvamiti .. na zarIramindriyavyatiriktaM kiNcidbhvet| atha zarIrAvayaveSveva bhinnakAryakAriSu karmendriyavahAraH, tahi kaNThAdibhiratiprasaGaga ityuktm|| - upas idrayaM ca kathamekaM gaNyate, tenAnandavat mUtrotsargasyApi sAdhanAt // * kiNbhunaa| vRzcikAsanAdyabhyAsavanto hi pANibhyAmapISadviharanti / + akha' koyaM-gAnavizeSaH, AnAbherulthapyamAnasvarairgeyaH / / ___ 1 yAtrA va pi-kha, va tva-kha. gha dilAna, Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 nyAyamaJjarI [ vAcaH indriyatvAnupapattiH] vAgindriyaM tu sutraamhRdynggmm| saMyogavibhAganirvayoM bAhyaH zabda uplbhyte| tadbhadA'cca bhidyte| yAdRzo hi bherIdaNDasaMyogajaH zabdaH, na tAdRzaH *kuurmiikonnsNyogjH| evaM vicitrasthAnakaraNasaMyogAt vicitro varNAtmakaH zabda udetIti na vAgindriyaM nAma kiMcit // . lokazca vAkcchabdena varNAtmakameva zabda vyapadizati / zabdazcendriyaviSayaH, nendriyam / tasmAdanekavidhaduHkhopabhogakSepakSamakarmapariNAmanirmitametaccharIraM taistairavayavaiH taM taM karbhaphalopabhogamAtmanaH saMpAdaya. tItyalaM evaMvidhendriya kalpanArjavena || - [mana ekamevAntarindriyam ] : antaHkaraNamyApi traividhyAmanupapannam , ekena manasaiva paryApteH / buddhistu upalabdhisvabhAvatvAt karaNakArya, na tu krnnm| ahaGakAro'pi jJAnaviSaya eva, na krnnm| etacca savistaraM buddhilakSaNe vkssyaamH| tasmAt na trayodazavidha, karaNamiti siddham // nyUnAdhikatvazamanAdata indriyANi paMcaiva bAhyaviSayAdhigamakSamANi / antassukhAdiviSayagrahaNopayogi SaSThaM manastu kathayiSyati suutrkaarH|| * kUrmI-vAdyavizeSaH // + manobuddhayahaGkArabhedena trividhamantaHkaraNamiti sAMkhyAH // * paJca jJAnendriyANi, paJca karmendriyANi, vINyantaHkaraNAni // 1 zca vidyante-kha - ja-kha. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 aSTamamAhikam 'tasmAdimAni viSayaprasabhopabhoga lubdhAni coracaTulAni yathendriyANi / puMso bhavAbdhipatitasya vivekaratnaM . AnandadAyi na haranti tathA vidheyam // [indriyArthaparIkSA ] gandharasarUpasparzazabdAH pRthivyAdiguNAstadarthAH // // 1-1-14 // 'tadarthAH' ityata evApakRSya vA, prakramAdvA 'arthAH' iti lakSyapadaM darzayitavyam / 'tadarthAH' iti lakSaNam / taditi prkraantendriypraamrshH| teSAM arthAH viSayAH indriyaviSayA arthA ityarthaH / etacca teSAM sAmAnyalakSaNam / gandharasarUpasparzazabdA iti vibhAgaH // __ [indriyalakSaNAni ] . vizeSa lakSaNaM tu punaH 'tadarthAH' ityevaM yojanIyam / taditi ghrANAdInAM vishesssNjnyaanirdissttaanaamvmrshH| evaMca ghrANasya viSayoM gandhaH) rasanasya viSayo rasaH-ityAdivizeSalakSaNamuktaM bhvti| gandhatvAdInAM tu ghrANAdigrAhyatvAdativyAptiriti pRthivyAdiguNA iti vishessnnopaadaanm| te cAmI gandhAdayaH indriyArthA bhogyAssantaH saktihetavaH saMsAra mANamAvahantIti heyatayA bhAvayitavyAH* || * 'prakarSaNa meyam'-prameyamiti vyutpattyA heyatayA mumukSujJeyatvamuktam / / 1 tAni-kha 3 kSyam-ca, gha sAmAnya-khA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 nyAyamaJjarI [gandhAdInAM rAgahetutvam ] nanu evaM gandhAdiguNAdhikaraNasyAvayavinaH prathamasya* rAgahetorasaMgrahaH syaat| vakSyati ca 'tannimitaM tvavayavyabhimAnaH' iti / saMkhyA parimANAdiguNAntarANAmapi raaghetutvmstyev| yathA hi bahikalApAnukAriparimRditakusumadalapaTalazabalavilAsinIkezapAzavRtti rUpaM harati hRdayaM yUnAM, tathA tadgatA bhutvsNkhyaa'pi| uttaptakanakazilAnibhanitambabimbarUpavat ttprimaannmpi| 'harati' ca sarabhasamavayavasaMyogavibhAgAdyapi // ____tathA kandukAdikrIDAsu kisalayitavilAsarasamadhuraparibhramaNAdi karmajAtam // __tathA antyajAtyAdiparihAreNa svAnurUpajAtiyogitvamapItyAdi sava dravyaguNakarmAdi sakti'kAraNamanuktaM syAt / / [sUtrayojanAyAM pakSabhedaH] tatra kecit-pRthivyAdiguNA iti dvandvasamAsaM vyAcakSate-pRthivyAdIni ca guNAzceti / pRthivyAdipadena guNAdhikaraNamavayavi drvymuktm| AzritatvavizeSaNAbhyAM sarve guNA iti / guNagrahaNena saMkhyAparimANAdivat karmasAmAnyAdyapi srvmuktm| ato nAsaMgraha iti // tadidamanupapannama-gandhAdigrahaNasya hi tadAnImAnarthakyama , 'guNAca' ityanenaiva gatArthatvAt / vizeSakhyApanArthaM tadupAdAnamiti cet ; tarhi kiM dvandvasamAsavarNanena ? ayamevAstu samAdhiH // * prathamasya-pradhAnasya / + saktiH -AsaktiH, rAga iti yAvat // * vizeSaH-guNeSvavAntaravibhAgaH // 1 rahasi- ca ndhi -kha. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 383 [rUparasAdInAmindriyArthatve vizeSaH ] yadyapi dravyakarmasAmAnyAnAM anyeSAM ca saMkhyAparimANAdiguNAnAM astyeva saktihetutA-tathApi prAdhAnyena gandhAdInAmeva sA dRshyte| na hi rUpAdinirapekSasya dravya'sya saMkhyAdeH sAmAnyasya vA saktihetutvaM samatIti rUpAdaya eva mukhyaM rAgakAraNam / tatra jhaTiti buddhaHprasaraNAt / uktaM ca tathApi nitarAM rAgavRddhaya rUpAdayo nRNAm / ta eva kavibhirgItAH paMceSoH paMca sAyakAH // tasmAt pRthivyAdInAM guNA iti SaSThIsamAsa eva zreyAn / guNavyatiriktazca guNI pUrvameva 'sAdhitaH 'yamahamadrAkSa, taM spRzAmi' iti pratyayaprAmANyAt // - . [ pRthivyAdInAM guNavibhAgaH ] pRthivyAdInAM guNA iti yaduktaM, didAnI vibhajya varNyate, kasya kati guNA iti / tatra gandhAdayo niyoktavyAH catvAraH pRthivIguNAH / . aptejomarutAmekaM pUrvapUrvamapohya tu|| . gandhavarja rasarUpasparzAH apAm, rasavarja rUpaspazau tejasaH, rUpavarja sparza eva vAyoH iti / AkAzasya tu guNaH zabdaH // * zabdasparzarUparasagandhAH paJcaviSayAH sAkSAdvandhahetavaH / etaddvAreva saMkhyAparimANAdInAM bandhakatvam / / 1 saM-ca samarthi-kha. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 nyAyamaJjarI ___ [ bhUtAnAmekaikaguNavattvanirAkaraNam ] nanu ! nAyaM guNaviniyogaH sAdhIyAn / pRthivyAzcaturguNatve pArthivA ghrANendriyeNa caturNAmapi tadguNAnAM grahaNaM syAt / evamuttareSvapi vktvym| tasmAdekaikaguNatvameva bhUtAnAmucyatAm*-naitadevam-na hi guNAH svecchayA labhyante / kintu yathopalabhyante, tathA vyavasthApyante / pratItipramANakA hi vayam / tatra-pArthive dravye caturNAmapi guNAnAM upalaMbhAt kathamekaguNAM pRthivIM bruumH| rUpaikaguNe ca tejasi, pRthivyuda. kayoH vAyuvadarUpatvAdapratyakSatvaM syaat| tasmAt trINi rUpavanti ' vyANi // [ sarvasya sarvaguNavattvanirAkaraNam ]. yadyevaM sarveSAM sarvatropalaMbhAt sarvANi sarvaguNAni bhavantu bhUtAni / paTapaTAyate pRthivI, calacalAyante ApaH, dhagadhagAyate tejH| kathakathAyate vAyuH iti sarveSAM guNaH zabdaH syAt / ucyate-na sarve guNAH sarva. troplbhynte| nirgandha nAmapAM sarvatra darzanAt / klinnarUpAdau tu pArthi vAvayava saMkrAntyA gandhaH payasyupalabhyate // . _ [zabdasyAkAzamAtraguNatvam ] evaM suvarNe taijase vye, saMyuktasamavAyAt rasAdhupalabdhiH / zabdastu sarvakAlamAkAzavRttireva prtiiyte| pRthivyAdyavayavasaMyogavibhAgaprabhava. stvasAviti tadAzritatvabhramamAvahati, na tvakAzAdvinA tasya grahaNamiti / * itaratt jale. gandhavadaupAdhikamastu / / yasya kara cit kvacidIpAdhikatve hi vinigamakAbhAvaH // . 1 gaM-kha niSkA-kha Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 385 AkAzaguNa eva zabda ityetacca prAGanirNItam / 'tasmAt na sarveSAM sarvaguNatvam // [indriyANAM viSayanaiyatyam ] yacca pRthivyAzcaturguNatve tadguNAnAM caturNAmapi pArthivaghrANendriya grAhyatvaM syAditi-tanna-*guNotkarSasya niyaamktvaat| sAtizayagandha guNAdhikaraNaivijAtIyadravyAvayavasaMsparzalezarahitaiH kevalapRthivyavayavairadRSTa sahakAribhiH ghaTitaM ghrANendriyamiti gandhasyaiva grAhakam // . [tattadindriyeSu tattadguNasya prAdhAnyam ] etadeva ca bhUyastvamAcakSate / yathA''ha kaNavataH-'bhUyastvAdgandhavatvAcca pRthivo gandhajJAne prkRtiH'| ihApyuktaM-'tadvyavasthAnaM tu bhUyastvAt' iti / dRzyante ca kevalapRthivyavayavopAdAneSvapi padArtheSu vyavasthitakAryaniyamAH zaktayaH / yathA pAthivatvAvizeSe'pi viSaM maraNakAraNam / agadavyamanyattu jIvitAya prakalpate / / tasmAdaparyanuyojyo'yaM pArthivena ghrANena gandhavat tadrasAdayo'pi kathaM na gRhyanta iti // __ [indriyaiH svagataguNagrahaNAgrahaNe] sAtizayaprakR tiguNa yoge'pi na ca svaguNagrahaNanaipuNyamindiyANAmitI ndriyacintAyAM nirNItam / zrotreNa tu svaguNasya zabdasya grahaNamiti pari. * gunnH-gndhH|| / agadaH-vyAdhiH / anyat-harItakyAdi / 1 gu-kha, 'ti-kha, ' NAkAza-kha. 25 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 nyAyamaJjarI zeSAnumAnapramANako'yamarthaH zabdaparIkSAyAmeva parIkSita itylmtiprsnggen|| iti nipuNadhiyAmasammataiSA sakalaguNakaguNatvakalpanA / tadayamakaluSo'bhyupeyatAM guNaviniyogavidhiryathoditaH // [indriyANAM vimarzanasya phalam ] | te'mI 'je'yAH kRtakamadhuraM rUpamAdarzayantaH tiktodgArAH pariNativipatkAriNo hIndriyArthAH / / tyaktAzcaite vyapagatamahAmohapaDAkena puMsA tIrNazcAyaM bhavajalanidhiH klezakallolaraudraH / - itIndriyaparIkSA - [ buddhiparIkSA] buddhirupalabdhirjJAnamityarthAntaram // 1-1-15 // nanu ! paryAyoccAraNametat , na buddhalakSaNAbhidhAnam-na-paryAyaprayoga syaiva lakSaNakSamatvAt / lakSaNaM hi taducyate-yena samAnetarajAtIyebhyaH lakSyaM vyvcchidyte| vyavacchidyate ca buddhiH buddhayAdiparyAyavAcyatayaiva tebhya* iti nAbhidhAnamAlAmAtramidam // * tebhyH-smaanetrjaatiiyebhyH| + budhyupalabdhijJAnAnAM bhinnatvaM sAMkhyA mnynte| tannirAkaraNArtha eSAmarthAntarasvaM nirasyate sUtre / itaradAkim // kSe-kha, ktAhA-kha. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 saptamamAhnikam [sUtrasya lakSaNaparatvam ] . nanu ! sAmayikatvAcchabdArthapratyayasya, samayasya ca purussecchaa'nuvti| tvAt kathamidaM vyavasthitaM lakSaNaM syAt ? - maivam-sArvajanInasya samayasya viplaavyitumshkytvaat| tadviziSTasya tadvAcyasya lakSaNatvAt // * prakArAntareNa lakSaNamasyAH kimiti noktamiti cet, zizapAcodya midam / tasminnapyukte'nuyuMjIta bhavAt 'itthaM kimiti noktam' iti // . . [buddhilakSaNavicAraH] asti ca prayojanaM paryAyadvArakalakSaNopavarNanasya, yat sAMkhyAnAM vyAmohanirasanam / evaM hi sAGakhyAH saMgirante-buddhiranyA, jJAnamanyata, upalabdhiranyeti / tadabhrayApanayanAyedamucyate-buddhirupalabdhinimityanarthAntaram-eka evArtha ityrthH| itthaM ca svarUpato nirmAtA buddhi: bhogasvabhAvatvAt tatsAdhanaMtvAcca saMsAraheturiti heyatvena bhAvyate, sukhAdibuddhiH bhogaH, tatsAdhanabuddhistu bhogasAdhanamiti / kathaM punaH pAramarSAH pravanti, buddhirana yA, jJAnamanyat, upalabdhiranyati ? nityAM hi buddhi te manyante // [sAMkhyasaMmatabuddhiparIkSA ] tat kimAtmaiva taiH baddhiriti gahItaH?-na-avetanAyAH bhogyAyAH prakRteH thamA vikRtiH mahacchandavAcyA buddhiH / puruSastu cetanaH bhoktA anya ___* buddhistu prakRteH prinnaamH| jJAnaM tu puruSasya svarupaM mukhyam / goNaM tu jJAna buddhaH vRttireva / tadA tu puruSasya svarUpaM caitanyam // 1 nivartya-kha, dvadi-kha, 'nyo-kha. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 nyAyamaJjarI ev| tAvimau prakRtipuruSau vivekenApazyatAM sNsaarH| prakRtipuruSavivekajJAnAnmokSaH iti // [prakRtisvarUpam ] kA punaH prakRti ma? sattvarajastamasAM trayANAM guNAnAM sAmyA. vasthA prkRtiH| pradhAnamavyaktaM ca taducyate, yatsAmyAvasthAgataM guNa. trayamiti // nanu! tatsattve ki pramANam ? anumAnamityAha / tathA hi carA. caramidaM vizvaM sukhduHkhmohaavinaabhuutmuplbhyte| na hi brahmAdau stamba paryante jagati tathAbhUtaM kimapi bhUtamupalabhyate, yat sukhaduHkhamohai vinA'. kRtam // tatra sukhasvabhAvaM sattvam , duHkhasvabhAvaM rajaH, mohasvabhAvaM tapaH / sarvatra ca prItyaprItiviSA da'darzanAt prakAzapravRttiniyamAvagamAcca sarva triguNAtmakaM jgt| kArya ca yat parasparAnvitarUpaM tadekarUpAtkAraNAdu. tpadyamAnaM dRshyte| mRdanvitAni hi ghaTazarAvodaMcanaprabhRtIni kAryasyaikasmAnmRdAtmanaH kAraNAdudbhavanti / tadidaM vizvaM sukhaduHkhamohAnvita. miti *tadAtmakakAraNakArya bhavitumarhati / yat sukhaduHkhamohAtmakaM kAraNa sA sattvarajastamorUpA prakRtiH // [prakRtisAdhakAnumAnAntarANi ] evamanvayapurassarAH parimANAdihetavo'pi vkyvyaaH| iyattayA vA caturazratAdinA vA parimANena tadvatAM kAryANAmekaprakRtitvadarzanAt / * satkAryavAdinaH sAMkhyAH upAdAnopAdeyayoH abhedamaGgIkurvanti / ataH 'tadAtmaka' ityuktam / 1 ravi-kha, dAdi-kha. Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 389 viSamavRttayazcaite gaNAH kAryeSa dRshynte| kvacitsattvamAdhikam , Une rjstmsii| kvacidrajaH prakRSTam, alpe sttvtmsii| kvacittamaH pravRddham, tucche sattvarajasI iti| tadeSAM vaiSamyabhedopadazitavizvarUpakAryANAM kvacit sAmyAvasthayA bhaavym| sA prkRtirucyte| seyamacetanA bhogyA prakRtiH / asyAstu bhoktA cetanaH puruSaH // [sAMkhyoktapuruSAnumAnaprakAraH] . puruSa idAnIM ki'ma'numAna kaH ? uktameva bhogyena bhokturanumAnam / na hyacetanasya-bhogyasya bhoktAramantareNa bhogytaivoppdyte| dRSTA ca *seti bhoktA kalpyate // ___ sa ca citizaktisvabhAvaka eva sarvaprakArakartRtvAdivyahAra nivahabahiSkRtasvarUpaH / draSTutvameva puruSasya svarUpamAhuH / yathA bhavanta enamAtmAnamadhyavasAyAdidharmayoginaM manyante, na tathA'sau bhavitumarhati ; adhyavasAyAdebuddhidharmatvAt // kartuM zaknoti puruSaH tRNasyApi na kubjatAm / anyopanItamarthaM tu sa pazyatyeva kevalam // [prakRtereva sarvakartRtvam ] - prakRtirevainaM bhogApavargAbhyAM sNyunkti| na ca nirvikArA satI bhogasaMpAdanasamarthA'sauM bhavatIti mahadAdivikRtIH prtipdyte| paGagvandhanyAyena prakRtipuruSau sNyujyte| prakRtiracetanA dRzyA bhogyA draSTAraM * saa-bhogytaa|| * yataH svataH nirguNaH nirvikArazca // 1 mA-ca, ni-ca. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 bhyAyamaJjarI bhoktAraM puruSamapekSate / puruSo'pi draSTA bhoktA dRzyaM bhogyamapekSate / ityevaM tayoH paGagvandhavat saMyogo bhavati / darzanazaktyA paGagoH, gamanazaktyA cAndhasya ekatra melanAt kaarysiddhiH| evaM prakRtipuruSasaMyogAt sargaH pravartate taduktam puruSasya darzanArthaH kaivalyArthaH tathA pradhAnasya / . paDagvandhavadubhayorapi saMyogaH, tatkRtaH sargaH // (sAM-kA-11) [ buddheH pariNAmabhedAH ] yaccetthaM pradhAnAnmahattattvamutpadyate, sA buddhiradhyavasAyAtmikA dharmajJAnavairAgyezyarya tadviparya yarUpavRtti yoginI mahattattvamucyate // . buddherahaDakAra udeti / sa cAbhimAnasvabhAvaH // "ahaMkArAttu 'brA'NAdIni paMca buddhIndriyANi, vAgAdIni paMca karmaH ndriyANi, saGakalpakamekAdazaM manaH gandhAditanmAtrANi ca paMceti SoDazako gaNaH prabhavati // tato gandhAditanmAtrapaMcakAt paMca pRthivyAdIni mahAbhUtAni jAyanta iti| Aha ca 'prakRtermahAMstato'haGakAraH tasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paMcabhyaH paMca bhUtAti // (sAM kA.. 22) tAnImAni paMcaviMzatitattvAni sNcksste| pradhAna prakRtireva, na vikRtiH| mahadahaGakAratanmAtrANi sapta pUrvapUrvApekSayA vikRtayaH, uttaro. * tadviryayaH-adharmAjJAnAvairAgyAnaizvaryarUpaH // * sAttvikAhaMkArAdekAdazendriyANi, tAmasAhaMkArAtpaJcatanmAtrANi jaaynte| 1 ya-ca, prA-kha. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 391 vottarakAryApekSayA prkRtyH| ekAdazendriyANi, paMcabhUtAni vikRtaya eva / - aprakRtivikRtirUpastu zuddhaH puruSa iti / tadAha 'mUlaprakRtviravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakastu vikAraH na prakRtirna vikRtiH puruSaH // (sAM kA 3) [prakRtebaMdhakatvaprakAraH] .. evaM mahAdivikAravatI prakRtirAtmano bhogaM saadhyti| kazcAsya bhogaH? buddhivRttynupaatitvm| viSayAkArapariNatendriyavRttyanuraktAM buddhivRti jJAnAtmikAM puruSaH pshyti| darzane'pi na *tasya kiMcidanyatvam / tadeva darzanaM yat tatra prtibimbnmiti| itthaM tayoH buddhipuMsoH saMyoge sati 'puruSa' dhanazcetayitRtvalakSaNaH buddhAvasannapi sanniva lakSyate / buddhidharmazca kartRtvAdiH Atmani sAkSisthAnIye'sannapi sanniva vibhAvyate / ta dAha 'tatsmAttatsaMyogAdacetanaM cetanAvadiva liGagam / guNakartRtve'pi tathA karteva bhavatyudAsInaH // (sAM.kA. 20) [prakRtermocakatvaprakAraH ] - atha apavargAya kathamAtmanaH prakRtiravakalpate? svarUpaM prakAzayatI tyAcakSate / anavadhRtaprakRtisvarUpaH pumAn svarUpaniSTha eva prakRtikRtamakhilaM AtmakRtamiti manyamAnaH tadupAjitaM bhungkte| yadA tu pRthagthatA. menAM manyate, tadA bhavatviyamAyAsahetureva mama, iti buddhayamAnaH tatkatamanupa jAnaH svarUpaniSTha evAvatiSThate / prakRtirapi bhavatu ! dRSTAhamanena, pRthaGamAmeSa manyate' iti na tdbhimukhiibhvitumutshte| tadAha * tasya-puruSasya / anyatvam-rUpAntarApattiH / 1 buddhi-kha, ta-kha, pra-kha. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 nyAyamaJjarI prakRtessukumArataraM na kiMcidastIti me matirbhavati / yA dRSTA'smIti punarnadarzanamupaiti puruSasya || (sAM-kA-16) [prakRtipuruSavivekaH ] parasparaM ca bhagnarasayoH prakRtipuruSayoH vyApakatvAt* satyapi saMyoge 'sargo na pravartata evetyAha dRSTA mayetyupekSaka ekaH dRSTA'hamasmItyuparaH, tyanyA / sati saMyoge'pi tayoH prayojanaM nAsti sargasya // aparimlAnakutUhalo hi pumAn vaMcayituM zakyate, na dRSTatattva iti matvA satyAmapi yogyatAyAM nivartate prakRtiH naTIva raGagabhUmau pradarzita nikhilanijanRttavRttAntanapuNA tata ityAha raGagasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt / puruSasya tathA''tmAnaM prakAzya vinivartate prakRtiH // (sAM-kA-61) [prakRtereva bandhamokSau] tadevaM prakRtireva saMsAre pravartate, prakRtireva mokSamanubhavatItyAha tasmAnna badhyate'ddhA nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH / / (sAM-kA-62) kimarthaM punarasA vevaM ceSTate prakRtiriti cet - kiM kriyate ? *svabhAva evaiSa daivahatikAyAstasyAH * asau-jaDA. vyApakatvAt-vibhutvAt / / 1 sA-ja, 'tyekA-kha, pra-kha. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 * aSTamamAhika nAnAvidhairupAyairupakAriNyanupakAriNaH puMsaH / guNavatyaguNasya sataH tasyArthamapArthakaM carati // [acetanAyA api prakRteH kartRtvAdi ] acetanatvAdasyAH kathamevaMkAritvamiti cet-uktamatra vatsavivaddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / - puruSavimokSanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya // (sAM kA-57) nanu ! utpannatattvajJAne 'puMsi prakRterbho gAnukUlamahadAdikAryArambhaparAGamukhatvAt ekasmistattvavidi mukte sati sarve muktAH syuH-naiSaM doSaH-tattvavidameva pumAMsaM prati tasyA audAsInyAt / anyasAdhAraNavena ttkaaryaanpaayaat| tathA ca pAtajali:-'kRtArthaM prati naSTamapyanaSTa tada tyasAdhAraNatvAt' (yo-sU-2--22) // ... [sadehamuktiH, videhamuktice ] nanu evaM yadaiva tattvajJAnamutpannam, tadaiva prakRtyupAjitakarmaphalo- pabhogaparihA riNaH puMsaH zarIrapAtaH syAt-netyAha tiSThati saMskAravaMzAccakrabhramivaddhRtazarIraH // tataH saMskAraviratau satyAM prApte zarIrabhede critaarthtvaatprdhaanvinivRttau| aikAntikamAtyantikamubhayaM kaivalyamApnoti-iti // * svabhAvo duratikramaH' iti hi nyAyaH // +kSIraM kila zizu svayaM poSayati // * anya-atattvavidaH // / bho-kha, a-ca, nita:-ca, sA-khe Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 nyAyamaJjarI [buddhi-jJAna-upalabdhipadAnAmaparyAyatvam ] aho nu khalu kA'pila kavikathArasA kSiptahRdayaH atibahu prasaktA. nuprasaktyA likhitmsmaabhiH| tadiyaM pradhAna vikRtiH prathamA mahacchabdavAcyA sA buddhiH tattvavidaM prati naSTA'pi anyasAdhAraNatvAdanaSTaveti nityaa| nityatvAcca pratyabhijJAsanusandhAnAdivyavahAra prabandhanirvahaNa kSamA buddhiH| *jJAnaM tu tasyAH vRttiH| upalabdhistu puMso vRttimada... buddhidarzanamiti naiSAM pryaayshbdtvmiti|| [sAMkyaprakriyA nirAsaH] atra pratividhIyate-Atmanyeva nitye vyApini boddhari jJAtaryadhyaH vasAtari dharmAdharmAdiyogini pratyabhijJAnAdikAryANAM kartari seyaM buddhiH asaMjJA sAMkhyaiH klpitaa| cetanatvaM tu jJAnAdiyoginyA api yattvasyA nAbhyupagataM, so'yamatIva tamasvinAM bhrmH| ya eva budhyate, jAnAti, adhyavasyati-sa eva pazyati, cetayate c| na khalvatra vastusvarUpabhedaM pazyAmaH / tatra buddhirbudhyate, jAnAti, adhyavasyati-puruSastu pazyati, cetayate ceti vaMcanAyaivamucyate, mugdhatayA vaa|| . AtmanaH draSTatvAdikaM svAbhAvikam ] yaccedamucyate-budhyAdhyavasitamarthaM puruSaH pazyatIti-tadvyAkhyeyam-kimidaM tasya draSTTatvamiti / pratibimbanamiti cet; ki svacche puMsi vRttimatI buddhiH saMkrAmati, uta vRttimatyAM buddhau pumaaniti| tatra catizaktirapariNAminI apratisaMkrameti na buddhau puruSasya saMkramaNam / buddhau tu puMsi saMkrAntAyAmapi puMsaH kiM vRttam*, yena draSTA saMpannaH || * jJAnama-gauNam buddhiH, tasyAH vRttiH| tasyAH phalaM uplbdhiH|| 1 ka-kha kathA-kha 3 pra-kha. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . aSTamamAhnikam 393 draSTutvaM svabhAva evAsyeti cet ; ki buddhau pratibimbanena / viziSTaviSayAvaccheda iti cet / tataH pUrvamanAlambanaM draSTTatvamaghaTamAnamiti na naisargikaM draSTarUpatvaM puMsaH syAt // [buddhi-puruSadharmavibhAgAnupapattiH] darzanazaktiH svAbhAvikIti cet-na-tasyA bhedAbhedAbhyAM nirUpayiH tumazakyatvAt / pratibimbapakSe ca parasparAnurAgasya tulyatvAt aviyogAcca kathamidaM nirdhAryatAm-amI 'buddhidharmAH, amI puM'dharmA iti / na hi tayo pArthagarthyena kadAcit svarUpAvadhAraNaM vRttam // - [buddhi puruSayoravailakSaNyaprasaGgaH ] anavadhAritakAryabhedatvAcca nAnAtvamapi tyorduvcm| cetanA. cetanatvAt bhoktRbhogyatvAcca vispaSTaM tayornAnAtvamiti cet-na-jJAnAdiyogitvaM buddheH. acetanatvaM ceti citram // ____ api ca kalpayitvA'pi buddhipuMso nAtvaM buddhidharmAH puMsi, puMdharmAzca buddhAvAropaNIyAH iti kiM bhedena ! bhede ca buddharjJAnAdiyogitvena cetana tvApatteH ekatra kAryakAraNasaMghAte cetanadvayamaniSTaM prasajyeta // [buddherAvazyakatvAbhAvaH] nityamantaHkaraNamantareNa puMsaH upalabdhirna bhavediti buddheH kalpanA cet-astyeva nityamantaHkaraNaM mnH| tena karaNena karturAtmanaH viSayo . nitya . * yataH puruSaH apariNAmI apratisaMkramazca // / na tu darzanam // - / puM-kha, bhedadharma-kha. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 nyAyamaJjarI palabdhikriyA nirvaya'te / saiva ca buddhirityAkhyAyate, na tvanyA nityA buddhirastIti || [bruddhaH kartRtvAcanupapattiH] kiMca kasya kRte paridRzyamAnamAtmano jJAnAdikartRtvaM utsRjya buddhara. dRzyamAnaM tdupeyte| ko'trA'tizayaH ? nanu ! puruSasya svAtantryAtmaka kartRtve* sati svakRtakarmaphalopabhogAnantyAdanirmokSaH syAt / na hi karmaNAM parikSayaH janmakoTizatairapi zakya. kriyH| yadA tvakartAraM udAsInamevaM prakRtirbadhnAti, tadA saiva jJAtA satI mokSyatIti na dUraM mokSavama bhaviSyatIti | [puruSasyAnirmokSaprasaGgaH ] . aho bata! nikhilameva mauyaM sAMkhyahRdayeSveva pratiSThitamiti katha manyo jana idAnI mUryo bhaviSyati ! acetane hi niraGakuze pradhAne bandhayitari sutarAmanirNokSaH syaat| tattvavidamapi pumAMsaM na badhnAti prakRti riti ko'syA niyantA ? paGagvandhanyAyena saMyogasya tadA'pi tulyatvAt / nivRttakutUhalaH pumAniti cet-prakRtiranirmuktakautukA'bhinavavadhUrivasthitaiva // api ca, re mUDha ! pUrvamapi tapasvinA puMsA ki kRtam, yadA'sau baddho'bhUt ? draSTutvaM tu tasya rUpaM tadavinAbhUtamiti kaivalyadazAyAmapi tanna nazyatyeveti tadA'pi tasya bandhanAya kathaM na pravarteta nirmaryAdA prakRtiH ? * svAbhAvike iti zeSaH / / svataH pariNAmasvabhAvA hi prakRtiH / / 1 za-kha, t-ca. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 397 dRSTA'smIti viramatIti ceta-maivam-na hyasau ekptniivrtdurgrhgRhitaa| nissaGakhyapuruSopabhogasaubhAgyA *paNyavaniteva, na vA'sau niyamena vyavahartumarhatItyAstAmetat // [ mahadAdisRSTikramanirAkaraNam ] * yacca sattvarajastamobhiH tribhirguNaiH samAvasthAyAH pradhAnazabda. vyapadezabhA'jaH prakRteH' mahAnAma buddhirutpadyate ityAdi prakriyAjAlamAla. pitam - tatsarvaM mahAndhaparamparAnyAyapravRttaguru pATha kramopanatameva, na pramA. NamUlam / kAryAddhi kAraNamalpaparimANamupalabhyate; na tu viparyayaH / svAvayavAzritasya ghaTapaTAderdarzanAt / tadavayavAnAM tadapekSayA'lpatvAt / anyasyA mRdaH mahAparimANatvamaprayojakama // - [ahaMkArAdisRSTayanupapattiH] api ca-buddhirnAma vissyoplNbhH| ahaGakAro'pyahaMpratyayarUpos bhimAnaH buddhivizeSa eva / * tena bAhyAnIndriyANi janyante, gandhAdayazca guNAH, guNaizca pRthivyAdIni bhUtAnIti mhaavyaamohH| idaM ca citramviSayajanyA hi sukhAdayaH prsiddhaaH| te'dya sukhAdijanyA viSayAHsaMvRttA * iti naveyaM vizvAmitrasyeva sAMkhyamuneH sRSTiH // [prakRtisadbhAve pramANAbhAvaH] - na ca pradhAnAstitvamapi pramANavata, anvayAdihetUnAmasAdhanatvAt / cetanAnAmapi hi kAmaM bhavedapi sukhduHkhmohaanvittvm| acetanAni * prakRtiH kila sarva raNI ekA / / * sukhaduHkhamohAtmikA hi prakRtirucyate // 1 gbhiH -kha, parva-ca. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 nyAyamaJjarI bhUtAni sukhaduHkhamohavantIti subhaassitm| ghaTe paTe zakaTe ca sukhaduHkhamohAH santIti kaH pratipadyeta? prakAzapravRttiniyamA api cetaneSveva dRzyante, nAcetaneSvityasiddhatvAddhetorna prdhaansiddhiH|| [ satkAryavAdaparikSA] api ca satkAryavAdamUla eSa tapasvinAM vibhramaH sarva sarvatrAstIti / / tato'nvayasiddhaM budhyamAnAste pradhAna siddhAvadhyavasitAH / satkAryavAdazca vicAryamANaH na samastyeveti kutastyA hetusiddhiH ? [ kAryakAraNabhAvaviSaye vipratipattiH] nanu ! satkAryavAde kAryakAraNabhAvo bhavati bhAvAnAM, nAnyathA / tathA hi-catuSTayo gatiriha syaat| ghaTAdikArya mRtpiNDAdinA kArayena kriyamANaM' asadvA kriyate ? sadvA? sadasadvA ? anubhayasvabhAvaM vA? iti // [sAMkhyaiH asatkAryavAdanirAsaH ] tatrAsataH karaNe kharaviSANAdepi karaNaM syaat| asattve hi ghaTasya kharaviSANasya ko vizeSaH? ghaTasyApi prabhAva pradhvaMsAbhAvadazayoH asattvAvizeSAt prAgabhAvadazAyAmiva pradhvaMsadazAyAmapi karaNaM bhavet // asatkaraNe ca niyatopAdAnagrahaNaM na praapnoti| tailArthI tilasarSapAnupAdatte, na siktaaH| asattve* ca tailasya ko vizeSaH sarSapANAM sikatAbhyaH // ___* anvayadRSTAntAbhAvAditi hetuH|| 1 Namapi kriyate-kha, kU-kha. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 399 asati ca kArye, nirAlambanaH kArakavyApArI bhavet , na hyasau mRtpiNDAdiviSayo bhavitumarhati / kArya cAsat // [ upAdAnopAdeyayorbhedAnupapattiH] api cAvidyamAne kAraNavyatirikte ca kArye janye tatkAraNasya mRtpi. NDAdeH ghaTAdikArya janitavataH kimiti na svarUpamupalabhyate / ___ atha svavinAzena kAraNaM kAryasya janakamiSyate, tadiyamabhAvAdbhAvotpattirbhavet / tasyAM ca kuto'yaM niyamaH, yadanantaravRtta eva mRtpiNDAbhAvaH kumbhanabhinivartayati, na cirAtikrAnta iti| atazca parutmRtpiNDe naSTe eSamaH kumbhotpAdaH syAt // atha svAvyatiriktameva kAraNena kArya janyate, tahi kAraNasya sattvAt tadavyatiriktaM kAryaM sadeveti nAsataH karaNam // .. [kAryasya sadasadrUpavanirAsaH ] sadasadapi na kArya vaktuM yuktam-sadasatovipratiSedhena ekatra samAvezAyogAt / rUpabhedAdavirodha iti cet-na-kAryasya vicAryamANasyaikatvAta / tacca tenaiva svena kAryeNa rUpeNa sacceta , nAsadbhavet / asaccet, na sat iti pararUpeNa tvasattvaM sarvabhAvAnAmastyeva // - anubhayAtmakaM tu vastu nAstyeveti tatpArizeSyAt sadeva kAryam // . . . * tileviti shessH|| / tadA hi 'mRdaM karoti' iti vyavahAraHsyAt / na tu 'ghaTaM karoti iti // * mRtpiNDaghaTayoratyantaM bhedAt dvayorapyupalabdhiH syAt // 5 parata-yasmin kasmiMzcit // 1 caran- kha va -kha. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 nyAyamaJjarI kimiti ca tadA' nopalabhyata iti cet-anumAnenApi yadupalabdhaM tat kimanupalabdhaM bhavati ? pratyakSeNa tu tadanImanupalambho'nabhivyakta. tvaat| abhivyatisampAdana eva ca kaarkprytnsaaphlym| kArya tu sadeveti / / [kAryasvarUpasiddhAntaH satkAryavAdanirAsazca ] atrAbhidhIyate-kena tu rUpeNa tadAnI kArya saditi manyase ? yadi kArakavyApArAbhinirva]na salilAharaNAdyarthakriyAsamarthana pRthubudhnodarAkAravatA rUpeNa cakramUrdhani ghaTo'stIti-tadA'bhivyaktenApi rUpeNa sattvAt atyantAya kaarkvyaapaarvaiphlym| ityamapi ca kArakapravRttau tadvyApA. ' rAnuparamaprasaGagaH / kiM hi tadopalabhya kArakANi nivarteran , kAryasya prAgupalabdhatvAt // __ [ghaTasya pUrvaM sattvAsaMbhavaH] atha mRtpiNDarUpeNa tadAnI ghaTo'stIti kathyate, na tahyasau tadAnI ghaTo'sti, mRpiNDa eva. sAvasti / na hyanyarUpeNAnyo'stIti zakyate vktum| uSTro'pyasana mRtpiNDarUpeNAstIti syAt // ' athoSTra rUpamuttarakAlamapi na nivartyate, ghaTastu tato nirvaya'teyadyevaM yadaivAsau nirvaya'te, tadaivAsti, na tataH pUrvamiti // __ atha pUrva zaktayAtmanA tasyAstitvaM, idInI abhivyaktyAtmanA kriyate ini-tadapyanupapannam-abhivyaktirapi tatsvarUpAdinnA, abhinnA vA? satI, asatI vA ? iti vikalpyamAnA na pUrvoktaM doSamativartate // * kAryaniSpattirhi kArakavyApArAvadhiH // 1 ca-kha, vado na sva-kha. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 401 [abhivyaktisvarUpavimarzaH] kA ceyamabhivyaktiH ? kiM kAryAtmanA'vasthAnam, atha. saMsthAnavizeSaH, uta pratItiH ? iti // .. yadi kAryAtmanA'vasthAnaM, tatpUrva nAbhUt, tadadhunA bhuutmitystkaarym| pUrvamapi vA yadi tadAsIt , tadA punaH kArakavaiphalyam // . saMsthAnamapi avyvsnniveshvishessH| sa 'cAsanneva kriyate / avayavAstu santIti kasyAtra vivAdaH ? * na hi paramANavo'smAbhirnAGagIkRtAH || . . . pratItistu ghaTasya cakSurAdikArakasAmagrayadhInA, na mRtpiNDadaNDa. cakrAdikArakacakralAdhyeti, sA cakramUrdhani ghaTasya nAstyeveti asan ghaTaH // . darzanAdarzanAdhIne sadasattve hi vastunaH / dRzyamyAdarzanAttena cakre kumbhasya nAstitA / / . cakramUrdhavat pradhvaMsadazAyAmapyanupalambhAt ghaTasya nAstitvameveti / atazca 'nAsato vidyate bhAvaH nAbhAvo vidyate sataH' (gI. 2-16) ityapramANakama, pUrvAparAntayorbhAvasvarUpAdarzanAt // * tAvatyarthe satkAryavAdazcet, iSTApattiH // + dRzyasyAdarzanama-yogyAnupalabdhiH // * bhavadabhimatArtha' iti shessH| zazazRGgaditaulyanirAkaraNamAtre tAparyAditi hetuH / puurvaapraantau-puurvottraavdhii|| ___1 nneva te-kha, ma-kha. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 nyAyamaJjarI [zaktyAtmanApi kAryasya na sattvam ] zaktyAtmanA'pi yadastitvamasyocyate - atrApi cintyam - keyaM zakti neti| yadi ghaTasvarUpAdbhinnA'sau, tahi pararUpeNa ghaTo'sti, svarUpeNa ca nAstItyasat kAryamuktaM syAt / ghaTAdabhinnatve tu zakteH zaktirUpeNa ghaTo'stI'ti svarUpeNaiva ghaTAstitvamuktaM bhavet / tacca pratyakSavirodhAnirastam // [ asatkAryavAde dUSaNoddhAraH] asatkaraNapakSe ca yaccoditaM-zazaviSANAdyapi kriyateti-tattu vcnvyktyprijnyaanaat| 'yadasat, tat kriyate' iti neyaM. vacana vyaktiH , api tu 'yat kriyate, tadasat' iti || - [asataH kAryasya zazazRGgAdilakSaNyam ] svarUpasahakAryAdihetavo yadvidhAyinaH / .. dRzyante, janyate taddhi na vyomakusumAdikam // *prAgabhAvadazAyAM ca hetuvyApAradarzanam / na tu pradhvaMsavelAyAM ataH kamanuyuMjmahe / / ' upAdAnaM tu sarvasya yanna sarvatra dRzyate / tanna kAryasya sadbhAvAt , api tvevaM nirIkSaNAt // adyatve vyavahAro'pi maivApUrvaH pravartate / yathopalabdho vRddhebhyaH sa tathaivAnugamyate / / * prAgasattvamA kAryasvaprayojakam, na tvasattvamAtramityarthaH / / 1 sti-kha, na-kha. |-kha, Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 * aSTamamAhnikam tailArthI sikatAH kazcidAdadAno na dRzyate / adRSTvA cAdya nAnyo'pi tadarthI tAsu dhAvati / / anvayavyatirekau ca gote vyavahArataH / anAdizcaiSa saMsAraH iti kasyAnuyojyatA / / [ kAraNasya kAryAnukUlazaktimattvam ] athavA zaktiniyamAdevopAdAnaniyama upapatsyate // zaktistu nityA sUkSmA ca neha kAcidupeyate / tadabhyupagame nityaM kAryotpattiprasaktitaH* // kintu yogyatAvacchinnasvarUpasahakArisannidhAnameva shktiH| saiveyaM dvividhA zaktirucyate- avasthitA, Agantuko c| mRttvAdyavacchinnaM svarUpaM avasthitA zaktiH / AgantukI ca, daNDacakrAdisaMgarUpA / zaktiyakRtA ca kAryaniSpattirasakRddRSTeti tadarthabhistu tadupAdAnam || - yogyatA'pi nArthAntaraM kiMcit , kintu vastuvizeSa evetyevaM 'vastuvizeSa niyamAt upAdAnaniyamasiddheH na sat kAryam // [ yogyatA na kAryasvarUpA ] na ca zaktireva kAryamiti vktvym| kAryasvarUpasya tataH pRtha gbhatasya pratItyA vyavasthApanAt / zaktezca kAryatve kAryAdeva kAryotpAdo' * akaraNavelAyAmapi tatra zaktirastIti kathaM vaktuM zakyam // + vstusvruupsiddhaarhtaaruupaa| na hi daNDacakrAdibhirapi pASANAt ghaTaH kartuM shkyH|| 1 sadvi-kha. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 bhyAthamaJjarI GagIkRtaH syAt / na ca ghaTAt 'ghaTa utpttumrhti| zaktezca kAryamutpadyata itybhyupgtm| ato'nyat kAryam , anyA ca zaktiH // [ yogyatAyA adviSThatvam ] "nanu ! vAcya vAcaka yozzabdArthayoH', vyaGagayavyaMjalyozca dopaghaTayoH ubhayAzritA zaktirdaSTeti kAryakAraNayora pyasAcu bhavAdhiSThAnA* bhvitumrhti| asati dvitIye kAryAkhye tadAzraye kathamiyamubhayAzritA syAditi // naitadevama-yathAdarzanaM shkterbhyupgmaat| na caikatra daSTaM rUpamanyatrApi mRgyte| vAcyavAcakayoH vyaGagaya vyaMjakayozca dvayoH pRthaktvena darzanAdubhayAzritA zaktiraGagIkRteti hetudvayasyAnapalambhAt keva kAraNa vattireva shktiH| tatkRtazcopAdAnaniyama iti siddham // ... [asatkAryavAde svArasyam ] asatkAryapakSa evopAdAnaniyamavicAro yuktaH / / utpattau khalu siddhAyAM upAdAnaM vicAryate / satastu naiva nAstIti kimupAdAnacintayA / / ___ satkAryavAde ca sutarAmupAdAnaniyamo durghaTaH; sarvasya sarvatra bhAvAt / sikatAtilasarittIrakedAravyaptabIjaniyatAGakurAdikramo. tpadyamAnatilasvarUpaparyAlocanayA tileSviva sikatAsvapi tailasaMbhavAt / * AdhArAdheyAbhAvAdivaditi zeSaH / " 'asat' isyasya 'kAraNe' ityAdiH / tena zazazRGgAdivyAvRttiH / / * prakRterekasyA eva sarvopAdAnatvAt // 6 sarittIrasikatAbhyaH tilasasyasyotpattyA sikatAnAM tilopAdAnatvAt / / 1 pa-ca, sa-kha, . anuvAdya-kha, vi-kha. 'yoH-kha, pi sA nathamanu-kha, Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 aSThamamAhnikam -sarvasya sarvatra cAstitve niyatapadArthapratiSThitahAnopAdAnAdivyavahAra sakala eva viplaveta // - [satkAryavAde asAmaJjasyam ] __ api ca prAyazcittameSa tapasvI taptakRcchamatikaSTaM kathaM cariSyatIti maha'nmama mana si kAruNyam / annaM ca tAvadayamaznAti, anne ca *va!sstIti viDbhakSaNAt prAyazcittIyata evAyamiti alaM satkAryavAdapramAdena // _ [ asatkAryavAde doSoddhAraH] yatpunarabhANi-kAraNAnupamardaina kAryAnutpAdAt abhAvAdbhAvotpattibhavet / tatra cAnantaravRttyutpattiniyamo na syAt iti-tadapyayuktammUrtAnAM samAnadezavirodhAt kAryakAraNayorekadezatvaM nessyte| naitAvatA bhAvotpattirabhAvAdbhavitumarhati, kAra NAdhI natadutpAdadarzanAt / ata evaanntryniymo'pyuppnnH| na ca kAryakAraNayorabhedAt sat kAryamiti vktvym| tayoH pratyakSasiddhabhinnasvarUpatvAt // _ [ asaMbaddhAtkAryotpattinirAsaH ] yattu niralambanA kArakapravRttiriti coditam-parihRtaM tat bhASyakAreNa 'buddhisiddhaM tu tadasat' iti| vRddhavyavahArataH kAryakAraNabhAvA ... * 'teja:purISayorvacaH' ityamaraH / / + nanu tattatprAgabhAvasya tattatkArya prati kAraNatvAGgIkArAt abhAvAt bhAvo. spattirdurvAreti cet, hetau paJcamyA api sAdhutvAt / anyathA tanmate 'ghaTaH mRtpiNDa eva vartate; na tu daNDAdiSu' iti nirUpaNAsaMbhavaprasaGgaH / / 1 na gato-kha, nte-kha, Napade-kha. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 .. nyAyamaJjarI mavagamya amuSmAta kAraNAt idamIdarza kAryabhutpadyata iti buddhau nirdhArya *kArakANi kartA niyuGakta iti na niviSayaH kaarkvyaapaarH|| tadevaM satkAryavAdasya niSpramANakatvAt tanmUlA'nvayAdihetusidhya bhAvAt na prdhaanaastitvsiddhiH| tadabhAvAcca na tadvitiH nityaabuddhiH| api tu jJAnopalabdhirUpaiveti samyak sUtritaM 'buddhizalabdhi nimityanarthAntaram' iti // [bujheranityatvam ] itazcAnityA buddhiH-jAnAmi, jJApyApi, ajAsiSamiti upajananApAyadharmatayA pAkAdivat kAlatraye'pi prkaashmaantvaat| jJAna: vyatiriktAyAzca buddharapratibhAsAt // ayaM tu vishessH| pAkAdikriyANAM odanAdiphalAvacche idvArakaM kAlavaitatyamapi bhvti| upalabdhastu vastusvarUpaprakAzanamA parisamAptaprayojanAyAH kAlavaitatyaM naastyev| ata evAnityatve'pi utpannApava. giNImeva buddhimAcakSate, zabdavat ; na ghaTAdivat kAlAntarasthA yinImiti // [buddharAtmaguNatvam ] sA ceyaM buddhiH AtmAntaHkaraNazabdadIpendriyArthAdyanekakArakakalApa. kAryA'pi satI na bAhyena bAhyakarmaNi samavaiti / na bAhyakaraNe ckssuraadau| nAntaHkaraNe mnsi| kintu kartaryeva / kartA'pi ca nityaH * 'mRdaM ghaTaM karoti' ityeva dhyavahArAt, upAdAnakAraNenetarakArakasaMbandhAta ma doSa iti bhAvaH // 1 lAda-ca, tR-kha. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 aSTamamAhnikam vibhurAtmA, na bhUtasaGaghAtasvabhAvaH kAryastasyA Azraya ityAtmaparIkSAyAM nirnniitm| guNatvamapi cAsyAstatraiva darzitam // ___[buddhe rAzutaravinAzitve hetuH] nanu evaM tahi na buddharanityatvam , vinAzakAraNAbhAvAt / dvividho hi guNAnAM vinAzahetuH-AzrayavinAzaH, virodhiguNaprAdurbhAvo vaa| nehAzrayavinAza, nityatvAdAtmanaH / na ca virodhinamasyAH kaM cidrunnmuplbhaamhe-n-shbdvdaashuvinaashitvaat| nityAkAzaguNo'pi zabdaH zabdAntaramArabhya yathA vinazyati, tathA buddhiH buddhacantaramArabhya vinazyatIti tathA darzanAt klpyte| yAvAMzca kazcana vinAzadarzanabhedopalambhAdiH zabdasyAnityatAyAM nyAya uktaH, sa sarvo'pi buddhAvapi yojanIyaH // [jJAnAnAmayogapadyakAraNam] ata eva na buddhInAmekapramAtRvRttInAM yogapadya vidyate, "varNAnAmivaikavaktaprayuktAnAm / 'vinazyavinazyaddazayostu buddhayorAzu vinAzitve'pi yogapadyamanubhavAdabhyupeyata* ityalamativistareNa // - buddharanityatAyAM ca prAyeNa srvvaadinaamvivaadH| tathA cAha jaiminiH 'satsaMprayoge puruSasyandriyANAM buddhijanma tat pratyakSam' iti // [buddherapi heyatvam] acirarucivattasmAt buddhinisargavinazvarI__bhavati janakaH svAtmA tasyAH sa eva samAzrayaH / * anyathA kAryakAraNayorasamAnakAlikatvApattyA kSaNikavAdataulyaprasaGgaH // 1 yAM-kha, zabdA-kha, ' kathamA-kha. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 nyAyamaJjarI bhavamarubhavastApaiH 'yA jA tameva yunakti sAvyasanajananI jahyAdenAM paramArthavit // - iti buddhi parIkSA -- [ manaHparIkSA] yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam // 1-1-12 / manaso yadeva sattve pramANaM, tadgamyatvamevAsya lakSaNam , samAnetara: jAtIyavyavacchedakAritvAt // [ manasaH pratyekagaNanAyAM hetuH] nanu ! manasa indriyatvAt tadvarga eva . paThanaM yuktm| kimartho'ye pRthaGanirdezaH ?-n-dhrmbhedaat| bhautikAnIndriyANi niyataviSayANi / saguNAnAM caiSAmindriyabhAvaH / manastu na bhautikam , na niyataviSayam / na cAsya *saguNasyendriyabhAvaH iti // [manasaH abhautikasvam ] , tacca na bhautikam , akaarytvaat| ata eva na tdgunnyogi| na ca niytvissym| sarvaviSayatvaM tvasya sakalabAhyendriyANAmadhiSThAta. tvt| tadanAMdhagamyasukhAdiviSayagrAhitvAcca / bAhyendriyANi hi manos dhiSThitAni svaviSayeSu pravartitumutsahante cakSurAdIni, nAnyathA // * gunnaaH-gndhrsruupspshshbdaaH|| 1 pApA-kha, 'nAmataH-kha. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSThamamAhnikama 409 kasmAdevamiti cet-yugapat jnyaanaanutptteH| uttarakAlaM ca bAhye ndriyavyApAravirahe'pi tadarthAvamarzAt -- astyekedriyagamyeSu kvacijjAtiguNAdiSu / vijJAnAyaugapadyaM yat manasastanna sAdhanam // tatra viSayAdidoSeNa dUratvAdinA jAtyAdeH yugapat gRhItumazakyasvAn // [ jJAnAyagapaJcasya manassAdhakatvam ] yattu-nAnendriyaMgrAhyeSu yugapatsannihiteSvapi gandharasarUpAdiSu viSayeSu tadgrahaNeSu ca svakAryAnumitasannidhAneSu, satsva pyavikale'Su kAraNeSu yuga. padupalabdhayo na bhavanti, tato'vasIyate-nanaM kAraNAndara mebhirapekSyate / tacca mana ityAkhyAyate // jJAnAyaugapadye kAraNam ] nanu ca! . sugandhi zItalA dIrghA aznantaH zuSka zaSkulIm / kapilabrAhmaNAssanti yugapat pNcbuddhyH|| api ca ayaM khalvadhyApaka: adhIte, vrajati, kamaNDaluM dhArayati, panthAnaM pazyati, zRNotyaraNyajAn zabdAn , bibhyat vyAlaliGagAni bubhutsata iti kramAgrahaNAt yugapadetA buddhayo'sya bhavantIti-na-AzUtpatteH * atra hetuH anntrvaakyenocyte|| ___ 1 pya... te-kha, dharmeSu karaNeSu yugapadupalabdhayo na bhavanti parI-kha, pUpa-kha. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 nyAyamaJjarI sUcyabhidyamAnakokanadadaLakadambakAlavadatisUkSmatvAt kAlasya kramastatra na vibhaavyte| bhavitavyaM* tu teneti // [smRtikAraNatayA'pi manassiddhiH] yadi kAraNAntaranirapekSacakSurAdikaraNasAdhyA eva rUpAdiviSayopalabdhayaH, taduttarakAlamupahatakaraNAnAmapi kathaM smaraNAdirUpastadavamarzaH? . ato nanaM nayanAdivat karaNAnta ramavikalaM tadgrAhi vidyate // [ manasaH aNutvAdiH] adhyApakaM ca tat / vyApitve na hi baddhInAM yogapadyaM nivartate / / asti cAyaM vyavahAraH ukte'pi kyacidvacasi kazcidAha, 'nAhametadoSama, anyatra me mano'bhUt' iti / tasmAnna vyApakaM manaH / / pratizarIramekaM ca, tadanekatve punarapi jJAnayogapadyAnapAyAt // kiyAvacca tat, niSkriyeNendriyANAmadhiSThAtumazakyatvAt / / mUrta ca tat , amUrtasya kriyAnupapatteH // mUrtatve sati nityaM ca tat niravayavattvAt , anAzritatvAcca murtatvaM tvanityatAyAmaprayojakamiti vakSyAmaH // niravayavaM ca, tadavayavakalpanAyAM pramANAbhAvAt / / vegavacca, tdaashusNcaaraat| AzusaMcAramantareNopaladhi zaighraya sya dRSTasyAnupapatteH / / indriyasaMyogi ca tat , dravyatvAt / / *prathamadalabhedanasya dvitIyadalabhedanasya ca hi kAlabhedaH avarjanIyaH // , 1 ha-kha, raM-kha deya-kha-gha. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amamAhnikama dravyaM ca tat , vegAdiguNayogAt ; kriyAva tvAda' nAzritatvAcca / / acetanaM ca tat , kAraNatvAt, ita rathA' hyekatra zarIre cetanadvaya samAvezAt avyavahAraH syAditi / tasmAdevaMrUpaM manaH // sAGakhyoktaM su tasya rUpamayuktamiti tatprakriyAniSedhAdeva vyAkhyAtam / / [ manassAdhakahetvantarANi ] ___ anyAnyapi smRtyanumAnAgamasaMzayapratibhAsvapnohajJAnAni, AntarasukhaduHkhecchAdveSAdiviSayagrAhINi ca jJAnAni manaso liGagAni santyeva / teSAM bAhyandriyavyApArasAdhyatvAsaMbhavAt karaNarahitAyAzca kriyAbhinivRtteradarzanAditi / / . mAnasAni jJAnAni ] smRtistAvanmanojanyaiva / anumAnAgayajJAnaM tu parokSArthaviSaya svAta maansm| saMzayastu mAnaso'pi kshcidvkssyte| pratibhA manAsI dazitaiva-'zvo me bhrAtA''gantA' iti| svapnajJAnamuparatendriyagrAmasya bhavat kathaM nAma na mAnasam || tarko'pi saMzayavat kvacidviSaye mAnaso bhavatyeva / sukhAdInAM tu jJaptivat utpattirapi mnonibndhnaiv| kAryaNAmAtmaguNAnAmutpattauM pratyAsannakAraNAntarasaMbhave'pi AtmamanassaMyogasyAvadhRtasAmarthyasyAsama. * manasaH tatrAtyanta apekSitatvAta mAnasabhityucyate / kAraNaM tu vyAptijJAnam zabdazca yathAsaMkhyam // 2 reSAM-kha-gha, 3 ana-kha. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 nyAyamaJjarI vaayikaarnntvaat| atazca viSayAnubhavajanye'pi sukhAdau manassaMyogaH kAraNam // sukhAdInAM ca *bodhasvarUpatvaM svasaMvedyatvaM ca nirastam / atastadupalabdhau manasa eva kAraNatA / / [manasaH saMskAravizeSavatvam, heyatvaM ca] tadidaM manaH pUrvakRtazubhAzubhakarma saMkAravatA''tmanA tadvazAdeva zarIradeze saMyogaM prtipdyte| tatraiva ca jiivnvyvhaarH| vipacyamAnakarmAzayasahi'taH AtmamanassaMyogo jIvanamiti hi vdnti| saMyuktaM. cAtmanA manaH teSu teSUpapattisthAneSu nAnAvidhabhogasAdhanatayA saMsAra: kAraNaM bhvti| nityatvAdAtmamanasoH anAditvAcca saMsArasya nedaM codanIyaM-prathamameva kathaM AtmamanasossaM yoga iti| na hi prathamo nAma kazcit kAla: samasti ; AdisargasyApi pUrvasargasApekSatvAt / / Izvaro'pi hi karmApekSa eva vicitrasya jagataH sraSTeti nirNotametaditi kRtaM vistareNa // vidadhatsukhAdibhogaM vahacca taralaindriyAzva sArathitAm / bandhanimittaM mana iti manasvinA yatnato heyam // - iti buddhi parIkSA - * bauddhAdisaMmatamidam / / * saMskAra:-bhAvanAtiriktaH saMskAravizeSaH / / prathamameva-prAthamika evetyarthaH / / $ 'indriyANi hayAnAhuH' iti zrutiH / / 1 tasya-ca, saM-kha. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 aSTamamA hikam [pravRttiparIkSA pravRttibuddhizarIrArabhbhaH // 1-2-27 // vAgiti varNAtmakazabdakAraNasaMyogAyucyate, nendriyamiti* vyaakhyaatm| buddhi riti bhana ihocyate, noplbdhiH| zarIraM prasiddham / teSAM ArambhaH vyApAraH, 'te' Arambha iti sarvathA tadIyakriyA pravRttirityucyate // [pAparUpA pravRttiH] sAta dividhA puNyA pApikA c| tatra pApikA vAcA catuvidhA, manasA trividhA, zarIreNa trividhaiveti dazavidhA // vAcA pravRttistatra anUtaparuSasUcanAsambaddhavacanalyA catuvidhA // paradrohaparadravyAbhilASanAstikyAnudhyAnarUpA trividhA manasA pravRttiH // - hiMsAsle pratiSiddha maithunAcaraNarUpA trividhA zarIreNa prvRttiH| maithana grahaNaM evaM trkaarsuraapaanaa'dhuplkssnnaarthm| seyaM dazavidhA pravRttiH anavaratamabhijvalato niratizayaduHkhavedanAdAyino narakAnalasyendhanama // [puNyarUpA pravRttiH] puNyA'pi satyapriyahitavacanasvAdhyAyAdhyayanarUpA catuvidhA vAcA prvRttiH| japayajJe hi svAdhyAyapATha evopAMzunA, antassaMjalpena vA // aspRhA'nukampAparalokazraddhAtmikA trividhA manasA prvRttiH|| * vAgindriya pUrvameva nirastam // 1 saiva-kha. khA-kha, Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 nyAyamaJjarI dAnaparitrANaparicaraNarUpA trividhA zarIreNa pravRttiritIyamapi drshaavdhv| eSA ca svrgsdndvaarsopaanklpaa|| [ pravRtteH dvividhatvam ] seyamubhayato vitibhaMdA pravRttiH saMkSepato dvividhaiva, vidhinissedhaatmktdvgmopaaydaat| vidhiniSedhA'vagamazaraNa eva hi sadasa- . krmaavgmH| tatra vihitAnuSThAnaM svargAya, niSiddhAcaraNaM narakAyetyevaM sukhaduHkhopabhogasthAnazarIrendriyAdya bhi'sambadhanibandhanameSA pravRttirbhavantI saMsArasya paramaM kAraNaM bhavati // [pravRttardharmAdharbhahetutvam ] | yo hyayaM devamanuSyatiryagyoniSu zarIrasaMsargaH, yazca prativiSayaM buddhi- . saMsargaH, yazcAtmanA saha manasassaMsargaH sa sarvaH pravRttereva pariNAmavibhavaH / vattezca sarvasyAH kriyAtvAt kSaNikatve'pi tadupa'ga'to dharmAdharmazabdavAcyaH AtmasaMskAraH karmaphalopabhogaparyantasthitirastyeva / na ca phala. madattvA dharmAdhamauM kSIyate / antyasukhaduHkhasaMvidvirodhinau hi dharmAdharmAvadAharanti / na ca jagati tathAvidhaM kimapi kAryamasti vastu, yanna dharmAdharmAbhyAmanA kSiptasaMbhavamiti taducchede mumukSuNA yatna aastheyH|| iti vitanutaH puNyApuNyapravRttisamudbhavau nigala vadimau dharmAdhamau rujaM bhavabandhane / yadi niravadheryuHkhasyAntaM cikIrSasi sarvathA parihara manovAkkAyAnAM pravRttimanargalAm // * sukhaduHkhayorubhayorapi heyatvAt , taddhetubhUtau dharmAdharmAvapi heyAveva / / __1 dhakA-kha. ' nami-kha, 3 bhUmi-kha-gha, hi-kha, mA-kha, ma-kha. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 aSTamamAhnikam [ doSaparIkSA] , pravartanAlakSaNA doSAH // 2-2-27 // pravartanA pravRtti prati prayojakatA' / sA lakSaNaM yeSAmiti pravartanAlakSaNA dossaaH| doSaprayukto hi puruSaH puNye karmaNi, pApe vA pravartate // [ doSasyAnupadezyatvazaGkAparihArau ] * nanu ! pratyAtmavedanIyatayA doSANAM svruupmprokssmev| tat kimarthame SAM lakSaNato rUpaM nirUpyate-satyam-pratyAtmavehanIyatve'pi yadeSa pravartanAlaMkSaNatvamupadizyate, tadanena rUpeNa sNsaarkaarnntvjnyaapnaarthm| dharmAdharma nirmi to hi shriiraadiduHkhaadhisstthaansNbndhH| tadvIjasya ca karmaNaH kAraNaM doSAH karmaNi pumAMsaM pravartayanto bhavantIti pravartanAlakSaNA ityuktAH / parasantAna vatinA doSANAM apratyakSatvAt tatpratItaye pravartanAlakSaNatvakathanamiti tvapavyAkhyAnam-alpaprayojanakatvAditi // [doSANAM vibhAgaH] teSAM doSANAM trayo rAzayo bhavanti, rAgaH dvaSaH mohaH iti| tatrAnukuleSvartheSu abhilASalakSaNo raagH| pratikUleSvasahanalakSaNaH dvessH| vastupAramArthyAparicchedalakSaNo mithyAdhyavasAyo mohH|| * sntaanH-aatmaa| bauddhaprabhAvAtprayuktaH zabdaH // 1 ttiH-kha, ya-kha, ' tatkimete-kha, vihi-kha-gha. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 nyAyamaJjarI .. . [IrSyAdInAM klupteSvevAntarbhAvaH] nanu ca! IrSyAsUyAlobhamAnamadamatsarAdidoSAntarasaMbhavAt kathaM traya eva doSAH?-na-IrSyAdInAM yathAnirdiSTeSvevAntarbhAvAt // . [rAgaprabhedAH] kAmaH, matsaraH, spRhA, tRSNA, lobha iti paMcaprakAro rAmapakSaH / . strIsaMyogecchA kAmaH / yadanyasmai nivedyamAnamapi vastu dhanavanna kSIyate, tadaparityAgecchA mtsrH| anAtmIyavastvAditsA spRhaa| punarbhavaprati sandhAnahetubhUtecchA tRssnnaa| niSiddhadravyagrahaNecchA lobha ityabhilASaprakArabhedAta rAga pakSa evA'yam // [ doSaprabhedAH] ' dveSapakSo'pi paMcavidhaH, krodheAsUyA droho'marSa iti 1 akSinnAdi vikArahetuH prajvalanAtmakaH krodhH| sAdhAraNe'pi vastuni parasya darzanAdyasahanaM IrSyA / paraguNeSvakSamA asuuyaa| parApakAraH drohaH / adazitamukhAdivikAraH paraM prati manyuH amarSaH iti asahanaprakArabhedAdeSa dvaSapakSaH // [ mohaprabhedAH] mohapakSastu caturvidhaH - mithyAjJAnaM, vicikitsA, mAnaH, pramAda iti / asmistaditi jJAnaM mithyaajnyaanm| ki sviditi vimarzo * yadyapi indriyasukhasAmAnyaM kAmaH, tathApi tIvratvAdasya prayogaprAcuryAcca evaM vyAkhyAnam // 1 lakSaNo-ca. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 bhyAyamaJjarI vargAnike priikssyte| mithyAjJAnanimitAH khalvete dossaaH| tasmin samyagjJAnaprabhAvanihate hetorabhAvAnna bhavantyeveti / / [doSasya ekatvazaGkAparihArau ] nanu! evaM prasavavinAzakAraNayorekatvAta* eka eva doSo bhavediti tritvaM hiiyet-n-anubhvsiddh'bhedtvaat| anubhUyate hi rAgadveSamohAnA. mitaretaravibhaktaM svruupm| kAraNa jhatvaM tu na prayojakam , ekasmAdeva jvalanasaMyogAt utpadyamAnAnAM vinazyatAM ca pArthivapadArthavRttInAM gandharasa rUpasparzAnAM nAnAtvadarzanAt / ataH sUktaM doSaNAM trairAzyamiti / saMsArakArAbhavanapraveza__ mArgAsta ete traya eva doSAH / eSAM prahANodyamamAdadhAnaH. . na janmamRtyU punarabhyupaiti / / [pretyabhAvaparIkSA ] punarutpattiH pretyabhAvaH // 1-1-19 / / kasyeyaM punarutpattirucyate, AtmanaH zarIrasya vA ? tatrAtmano nitya tvAdutpattireva nAsti, kA kathA punazzabdArthasya? zarIrasya tu utpatti rasti, na tu paunaHpunyena / na hi mRtaM zarIraM tadeva punarutpadyate / tasmAt punarutpattiH pretyabhAva ityavAcakaM sUtram-ucyate-punazzabdArthasya yatnata upadiSTa sya prihrtumshkytvaat| tasyaiva nirvedotpAdadvArakApavargopayogayogyopadezatvAt / Atmanazca sthAyitvena kriyAbhyA * mithyAjJAnasyaiva hetutvaM, tadabhAvasya ca vinAzakatvam // 1 tvA-ja, deSTavya-ca, A-kha. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 bhyAyamaJjarI vargAnike priikssyte| mithyAjJAnaninitAH khalvete dossaaH| tasmina samyagjJAnaprabhAvanihate hetorabhAvAnna bhavantyeveti / / . [doSasya ekatvazaGkAparihArau] ___ nanu ! evaM prasavavinAzakAraNayorekatvAta* eka eva doSo bhavediti tritvaM hiiyet-n-anubhvsiddh'bhedtvaat| anubhUyate hi rAgadveSamohAnA. mitaretaravibhaktaM svruupm| kAraNa tvaM tu na prayojakam , ekasmAdeva jvalanasaMyogAt utpadyamAnAnAM vinazyatAM ca pArthivapadArthavRttInAM gandharasa rUpasparzAnAM nAnAtvadarzanAt / ataH sUktaM doSaNAM trairAzyamiti / saMsArakArAbhavanapraveza mArgAsta ete traya eva doSAH / eSAM prahANodyamamAdadhAnaH. ' na janmamRtyU punarabhyupaiti / / [pretyabhAvaparIkSA ] punarutpattiH pretyabhAvaH // 1-1-19 // kasyeyaM punarutpattirucyate, AtmanaH zarIrasya vA ? tatrAtmano nitya tvAdutpattireva nAsti, kA kathA punazzabdArthasya ? zarIrasya tu utpatti rasti, na tu paunaHpunyena / na hi mRtaM zarIraM tadeva punarutpadyate / tasmAt punarutpattiH pretyabhAva ityavAcakaM sUtram-ucyate-punazzabdArthasya yatnata upadiSTa sya parihartumazakyatvAt / tasyaiva nirvedotpAdadvArakApavargopayogayogyopadezatvAt / Atmanazca sthAyitvena kriyAbhyA ___* mithyAjJAnasyaiva hetutvaM, tadabhAvasya ca vinAzakatvam // 1 tvA-ja, ' deSThavya-ca, A-kha. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 419 vRttisaMbhavAt , tasyaiva punaH punarutpatti brUmaH / utpattivanmaraNamapi / so'yamAtmana eva mRtvA punarjanma pretyabhAva iti // [ nityasyApyAtmanaH janmamara gopapAdanam ] nan ! janmamaraNe ubhe api nityatvAdAtmanaH na saMstaH ityuktamsatyam - zarIrAdisaMyogaviyogayostu tathAbhidhAnAnna dossH| maraNaMAtmanaH bhogAyatanadehendriyAdiviyoga ucyte| janma tu ttsNbndhH| te ete vipacyamAnakarmAzayAnurUpeNa dehendriyAdityAgopAdAne eva maraNajanmanI kriyAbhyAvRttyA bhavantI pretyabhAva ityucyte| sa eva ca saMsAraH / taditthamanudhyAyataH kasya sacetaso nirvedo nodiyAt / tadukm... jarAviyogamaraNavyAdhayastAvadAsatAm / janmaiva kiM na dhIrasya bhUyo bhUyastrapAkaram / / . [ dehendriyAdiracanAprakAraH] . atha yarutpadyamAnairdehendriyAdibhirAtmanaH saMbandhaH, teSAM kathamutpattirityuktaM sUtrakRtA - 'vyaktAt vyaktAnAmutpatti, pratyakSaprAmANyAt' (nyA-sU-4-1-11) iti| vyaktAditi 'kA'pilAbhyupagatatriguNAtmakAvyaktarUpakAraNaniSedhena* paramANUnAM zarIrAdau kArye kAraNatvamAha // tathA hi-pArthivaM, ApyaM, taijasaM, vAyavIyamiti caturvidhamidaM kArya svAvayavAzritamupalabhyate / tatra yathA ghaTa: sAvayavaH kapAleSvAzritaH, evaM kapAlAnyapi sAvayavatvAttadavayaveSu, tadavayavA api tadavayavAntareSu * vyaktAdeva vyaktAnAmutpattiH, na tu avyaktAditi sUcanenetyarthaH / / 1 sAre-kha, ka-kha. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 nyAyamaJjarI ityevaM tAvat , yAvat paramANavo niravayavA iti| yatra yAvataH kAryajAtasya svAvayavAzritasya pratyakSeNa grahaNaM tatra tadeva prmaannm| 'tata UrdhvamanumAnam // [ paramANusAdhakAnumAnam ] tadapi hi kArya svAvaya vAzritam , sAvayava tvAt , paridRzyamAnakAryavat / niravayatve tu tasya paramANutvameva / paramANuSu ca sAvayava... tvasya ca hetorsiddhtvaannaavyvaantrklpnaa| teSAM hi sAvayavatve tadava. yavAH paramANavo bhveyuH| na te utpattikramavat vinAzakrameNApi para... maannvo'numiiynte| loSTasya pravibhajyamAnasya bhAgAH, tadbhAgAnAM ca . bhAgAntarANItyevaM tAvata yAvadazakyabhaGagatvama darzanaviSaya tvaM ca bhvti| tadyataH paramavayavavibhAgo na saMbhavati, te paramANava ucyante / teSvapi hi vibhajyamAneSu tadavayavAH paramANavo bhaveyuna te / tadetadevaM utpattikramavat" vinAzakramasyadRzo darzanAt santi paramANavaH // . [paramANUnAmAvazyakatA ] atra hi trayo gtiH| asya ghaTAdeH kAryasya niravayavatvameva vA, avayavAnantyaM vA, paramANvantatA vA ? tatra niravayavatvamanupapannam, ava. yavAnAM paTe tantUnAM, ghaTe ca kapAlAnAM pratyakSamupalambhAt / anantAvayava yogitvamapi na yuktam , merusarSapayoranantAvayavayogitvAvizeSeNa *tulya. primaanntvprsnggaat| tasmAtparamANvantataiva yuktimtii|| * avayavaparaMparAyAH kutracidvizrAntau satyAM adhikAvayavatvAnmahatvam, nyUnAvayavatvAt alpatvaM ca vaktuM zakyam / va-kha, 1 ta-kha, 5 tadevamutpatti-kha. nu-kha, dRzya-kha, Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 421 ta ime paramANavaH cetanecchApreraNamantareNa viziSTakramakamitaretara saGaghaTanamalabhamAnAH kAryasiddhaye na paryApnuyuH, acetanatvAditi cetana eSAmadhiSThAnA sakalabhuvananirmANa nipuNama tiriishvro'bhyupgtH| tatsi ddhaye ca sakalakutarkatimira tiraskArapUrvakaM pUrvameva niravadyamanumAnamupapAditam // Izvaro'pi nAnekAtmavRttivipAkonmukhadharmAdharmasaMskAravaicitryamananurudhyamAnaH vicitrasya jagato janma nirmAtumarhatI tyetadapi darzitam // .. [paramANubhiH jagadArambhakramaH] na ca. sakRdeva sarve nirvaya'mAnakAryaparimANAnuguNasaGakhyAH paramANavaH ekatra saMyojya kAryamArabhante, kintu dvayaNukAdiprakrameNa / sakRdArambhe hi kumbhe bhajyamAne kapAlazarkarAkaNacUrNAdikramamapahAya prathamameva paramANvantatA bhavet ; sarvasaMyogasya sarvavibhAgena sahasaiva vinAzAt / atazca karparAdikramadarzanaM virudhyeta / avinaSTa'pi paTAdau tantvAdyavayavAzritatvamupalabhyamAnaM kathaM vA samayata ? paramANUnAmapratyakSatvena tadAzritatva'sya grahItumazakyatvAt / paramANanAM ghaTasya ca madhye kaaryaantraanaarmbhaaditi| tasmAt vyaNukAdiprakrameNa paramANavaH kAryamArabhante // [ dvayaNukotpattiH] nanu ! dvAdveva paramANU prathamaM saMghaTete ityatra kA yuktirucyate ? bahutvasaMkhyAyAH mahatparimANakAraNatvadarzanAta, triSu paramANuSu prathama * tadA hIzvarasya pksspaatprsnggH|| 1 ma-kha, saM-kha, 3 tva-kha. Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 bhyAyamaJjarI milatsu tatkAyeM bahutvasaMkhyAyAH mahattvArambhakatvAt tatpratyakSatvaM prasajyeta / na ca tatpratyakSatvam , atisUkSmatvAt / ato dvAbhyAM paramANubhyAM vyaNukamAdAvutpadyate // [ dyaNukasthApratyakSattvam, tryaNukotpattizca ] tacca paramANuvadapratyakSameva, mhttvaanutpaadaat| byaNukadvayena tu kAryArambha iSyamANe tavizeSaprasaGagaH vyaNuka iva tatrApi mahattvo-' tpattau kaarnnaabhaavaat| ataH tribhidvaryaNukaH vynnukmaarbhyte| tatra ca bahutvasaMkhyayA mahattvamapyArapsyate, pratyakSatvaM ca bhaviSyati / tataH paraM. tu kramasAmAnye* pramANamasti, loSTAdi bhaGage svA'vayavakhaNDAvayavadarza nm| kravizeSa tu pramANaM nAsti itthamArambha iti| yatra vA darzana' masti tatra tadastu kramavizeSe pramANa miti // .. [antyAvayavinirUpaNam ] ArabhyArambhakatvaM neSyate, mUrtAnAM samAnadezatvavirodhAt / na hi paramANavaH prathamaM kAryamArabhya, tadanu ta evottarottarakAlaM kAryANyAra bhnte| kintu yatparamANunivRttaM kArya vyaNukaM, tat kAryAntarasyArambhakama tadapyanyasya kAryaNyatyevaM tAvat, yAvat pripuurnnaavyvinisspttiH|| * samAnyataH alpaparimANAt mahatparimANaH avayavI bhavatIti niymH| na tvvyvsNkhyaadiniymH|| * Arabhyasya-kAryasya aarNbhktvN-uttropaadaantvm| kApAlikApekSayA kapala: avyvii| ayaM ca ghaTasya upaadaanm| evaM ca ghaTaH kapAlazca dvAvavayavI samakAlI syAtAm / ataH ghaTAvasthitivelAyAM pUrvAvayavino nAzaH, avayavAnAbhevAvasthAnaM vaktavyamiti bhAvaH // 1.bhakteH sA-kha mA-kha. Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 423 - itthaM ca tantubhiH paTaH kriyate, na tantvavayavaraMzubhiH* ; itarathA hyuttarottarakAryArambhe'pi pUrvapUrvakAraNAnapAyAt mUrtAnAmekadezatvaM syaat| na ca tadadRzyata iti yathokta eva kramaH zreyAn // tadevamanekAtmasamavetadharmAdharmasaMskAraparipAkAnurUpaprasaradIzvarecchApreryamANaparamANukriyAnupUrvInirvatyamAnadvyaNukAdikAryaprakrameNa zarIrAdyavayavinivRttiriti sthitam // [zarIraviSaye pakSAntarANi ] etadviparItAni tu matAntarANi prmaannviruddhaani| tathAhi-nityameva zarIrAdi anutpattidharmakamiti pratyakSaviruddham / pRthivyAderapyavayavasannivezaviziSTatvAt' kArya tvam Izvarasiddhau nirNItam // Akasmika tvamapi zarIrAdeH kAryasya na yuktam ; kAraNaniyamopalambhAt, animittAyAzca bhAvotpatteranupapatteH / / abhAvAt bhAvotpattirapi tAdRgeva // triguNAtmakapradhAnavikAramahadahaGakArAdikAraNakatvamapi kAryasya pRthivyAdeH prAgeva pratiSiddham || __ anArabdhAvayavirUpakAryAH paramANava evaite saMcayaviziSTAssantaH lokayAtrAM vahantItyetadapi na samIcInam ; saMcayasya bhedAbhedavikalpAbhyAM anupapadyamAnatvAt , paramANUnAM cAtisaumyAdapratyakSatvAt // *paudagalikakAryapakSe'pipa ryAyAntareNa paramANUnAM kathanam, apramANakatvaM vaa|| * na hi tanturnAmAvayavI paTakAle tiSThati // + saMcayaviziSTAH-saGghAtarUpA ityrthH| idaM bauddhAnAM matam // * idaM jainAnAm // 1 STa-kha, tvAt-kha. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 - bhyAyamaJjarI zabdavivartatvaM *tadanugamAgrahaNAdanupapannam / / paramAtmopAdAnatvamapi na saMbhavati, tasyaiva niSpramANakatvAt // na ca 'na kadAcidanIdRzaM jagat' (pU.saM. 491) iti pAdaprasArikAmAtraM kartumucitam ; sargapralayaprabandhasya sathitatvAditi // atazce pakSAntaradurbalatvAta yathoditaH siddhayati bhUta sargaH / taM yastu pazyannapi nihlavIta tasmai namaH paNDitazekharAya / / anAdau saMsAre sthitamidamaho mUDhamanasA janitvA jantUnAM maraNamatha mRtvApi jananam / iyaM sA duHkhAnAM saraNiriti saMcittya kRtinA nidhAtavyaM ceto jananamaraNoMcchedini pade / / [ phalaparIkSA] pravRttidoSajanito'rthaH phalam // 1-1-20 // pravattidoSAstu vyaakhyaataaH| tajjanito'rthaH phalamityucyate / artha padagrahaNaM gaunnmukhybhedprdrshnaarthm| sukhaduHkhe mukhyaM phalam / tatsAdhanaM tu zarIrendriyaviSayAdi gaunnm| sarva hodaM pravRttidoSAkSipta * anugamaH-kAraNasya kArye'nuvRttiH // * bhartRprapaJcAdInAM brahmapariNAmavAdinAM matamidam // * kadApyanIdRzaM na, kintu anAdikAlAdevameveti svabhAvavAdinaH // 1 -kha, pra-kha. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 425 phlmityuktm| tadidamanAdinA prabandhena pravartamAnaM phalaM 'punaH punarupabhujyata iti mahata: khedasya heturiti bhAvyamAnaM nirvedavairAgyAdimArgeNApavargopayogitAM pratipadyate // AttamAttaM vijahataH tyaktaM tyaktaM ca gRhNataH / puMsaH phala'gha'TIyantraM aho kaSTaH prishrmH|| '] phaladvaividhyam ) 'tatpunaH phalaM karmaNA ki sadya evaM saMpadyate, sAlAntareNa vA ? ucyate-dvividha karma-vihitaM niSiddhaM c| tatra vidhiphalAnAM kAlaniyamo naasti| kriyAphalaM hi 'dogdhi' 'pacati' iti samanantaramutpadyamAnaM dRzyate / vidhiphalAnAM tu naiva niyama iti zabdaparIkSAyAM citrA. kSepaparihArAvasare (pU-saM-657 nirUpitametat // . . .[vidhikale vizeSaH ] vidhiphalamapiHca kiMcana codanAvacanaparyAlocanayA sadya iti nizcI. yate, vRSTiriva kaariiryaaH| kiMcit aihikaphalamapi karma vastubalAt kAlAntarApekSaM bhavati, puddhessttyaadi| na hi sahasaiva nidhilAbhavat putralAbhaH saMbhavati, garbhasaMbhavahetubhUtabhAryAparirambhaNAdikramApekSatvAt // jyotiSTomAdi tu svargaphalaM karmaphalasvarUpamahimnava pAralaukika. phalamavatiSThate / svargo hi niratizayA prItiH, tadanyathAnupapattiparikalpitaH, kanakagirizikharAdi bhogde|"shH| ubhayathA'pi naitadeho * yadyapi kRpyAdInAM kriyANAmapi sadyaH phalaM na dRzyata iti zaGkA syAt parantu phalaparyantatAvatkriyAyA eva pAkAdivadekakriyArUpatvAt kRSaH sadya phalasvam / / 1 pu -kha, yujyate punastya-kha, 'pa-kha. de-kha. Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 nyAyamaJjarI pabhogayogya'tAM prtipdyte| aniyataphalaM tu citrAdi kaizciduktam / tacca yuktamayuktamiti vA tatraiva parIkSitam // [niSiddhaphalavicAraH] niSiddhasya tu karmaNaH sarvasyaiva prAyeNa paraloka eva phalam / paradArAbhimarSaNAdau hi kriyAphalaM suratasukhAdi sadyaH phlm| niSedhavidhiphalaM tu narakapatanaM paarlaukikm| svargavannarakasyApi niratizayaduHkhA- . tmanaH, tadanyathA'nupapattiparikalpitadezastramAvasya vA etaccharorAnupa bhogyogytvaat|| tIvra veganirvRttaM tu karma vihitaM itaradvA pratyAsannavipAkaM ihaiva. bhavati, *nandIzvaranahuSayorivetyAgamavidaH // corabrahmaghnAdayazca kecit pratyAsannapratyavAyAH prAyeNa dRzyanta eve. tyevameSAM vicitraH karmaNAM vipAkaH // [karmaNAM phalapradatvaprakAraH] | yadapi cocyate-karmakAle phalaM nAsti, phalakAle karma nAsti / kAlAntare ca phalasyAnyat pratyakSaM kAraNamupalabhyate sevAdikamiti-tadapi pUrva prihRtm| karmaNAM vinAze'pi tajjanitasya AtmasaMskArasya dharmAdharmazabdavAcyasya bhaavaat| dRSTasya ca sevAdeH kAraNasya vyabhicArAta adRSTakalpanAyA avazyaMbhAvitvAt // * nandI nAmakaH tIvratapaHphalatayA tadaiva gaannaapsysthaanmvaap| evaM nahuSaH tIvrapApaphalatayA kSaNAdeva svrgaadrssttH| tathA hi zrUyate-'atyutkaTaH puNyapApairihaiva phalamaznute' iti // 1 gya-kha. yo-kha. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 427 dharmAderAtmani'sa'mavAyAt , phalasya ca putrapazvAdeH anyatra samaveta. tvAt bhinnAdhikaraNatvaM karmaphalayorityapi na codyam ; mukhyasya sukhaduHkhAtmanaH phalasya bhinnaashrytvaanupptteH| sukhaduHkhe hyAtmani vartete, dharmA. amau ca tatsthAveveti // *'dRSTaM naiva sukhasya kAraNamatastaddhaturAgeNa kiM ? ___ duHkhasyApi na tannibandhanamiti dveSastadartheSa kaH? tasmAtkarmanimittakaM phala miti dhyAyanna kuryAta kRtI saGarga karmaNi yena dustaramasau saMsAramApadyate // . [duHkhaparIkSA ] bAdhanAlakSaNaM duHkham // 1-1-21 // bAdhanA piiddnN-sntaapnm| sA lakSaNamasyeti bAdhanAlakSaNaM duHkham / tatra mukhye duHkhe lakSye, lakSaNazabdo yathAzruta eva / bAdhanayava hi duHkhasvarUpaM lakSyate--bAdhayati duHkha yatIti / gauNe tu duHkhe zarIrAdau lakSye, 'bAdhanAlakSaNaM-bAdhanAnuSaktamiti byAkhyeyam // [pratyeka duHkhalakSaNakathanAkSepaH] nanu ! pUrvasUtravyAkhyAtena phalagrahaNenaiva duHkhasyopadiSTatvAt kimarthaM punarupadezaH ? sukhapratyAkhyanArtha iti cet-na-pUrvAparavirodhAt / sakalaprANabhRdanubhavasAkSikatvena ca sukhasya pratyAkhyAtumazakyatvAt / tatpratyAkhyAne ca vivakSite kimarthaM prameyasUtre phalapado pAdAnam ? phale khalu sukha * phalaparIkSAyA. prayojanamAha-dRSTamityAdinA / / 1 phalasa-kha, gha, lo-kha. 'STe-kha. pIDa-kha, 'bA-kha. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 ___ nyAyamaJjarI duHkhe iti vyaakhyaatm| tatazca sukhe pratyAkhyAte duHkhamevAvaziSyate / taccAnena duHkhazabdenaiva nirdiSTamiti kiM phalagrahaNena ? __ [uktAkSepaparihAraH ] ucyate-na sukhalezasya saMsAre jantubhirantarA'ntarA'nubhUyamAnasya pratyAkhyAnAya duHkhagrahaNam / kintu sarvatra tathAtvabhAvanopadezArtham / ' 'so'pi hi sukhalavaH duHkhameveti bhAvayitavyaH, tatsAdhanamapi sarva . duHkhameveti mantavyam // na tadvyavasitaM puMsAM na tatkarma na tdvcH| na tadbhogyaM samastIha yanna duHkhAya jAyate / / [ duHkhe tAratamyam ] taditthaM duHkhaM utkRSTaM tirazcAm , madhyamaM manuSyANAm / honaM devAnAm / hInataraM viitraagaannaamityaagmvidH| vItarAgANAM duHkhatAnavaM yuktito'pyavagamyate, duHkhasya rAganibandhanatvAt // tattvatazcintyamAnaM hi ? sarva duHkhaM vivekinH| viSasaMpRkta madhu vat sukhaM duHkhIbhavatyadaH // sukhAdhigamalobhena yatamAno hi pUruSaH / sahasrazAkhamApnoti duHkhameva tadarjane // evaM sarvamidaM duHkhaM iti bhAvayato'nizam / sarvopapattisthAneSu nirvedo'sya pravartate // * saMsAre sukhameva nAsti, sarva duHkhameveti bauddhaaH| siddhAntinAM pu asti saMsAre sukhleshH| anyathA guNagaNanAyAM sukhasya pATho na syAt // 1 sanna-kha, sa-kha, ghRta-caH Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamamAhnikam 429 niviNNasya ca vairAgyaM viraktasya ca dehinH| klezakarmaprahANAdidvAro niHshreysodyH|| [ duHkhasya phalarUpatvavarNanaphalam ] . nanu ! evaM tahi phalagrahaNaM na kartavyam , duHkhapade' naivaM gatArthatvAdityuktam-maivam-tasyAnyaprayojanatvAt / pravRttidoSajanitatvena "sukhaduHkhe bhAvayitavye abhyAsena ca vartamAne iti| karmadoSajanitatvena hi phalamanucintayataH tatkAraNayoranukUlapratikUlayorasya rAgadveSau mA bhUtAm / abhyAvRttyA ca sasAdhanasya phalasya hAnopAdAnasrotasohyamAnaH tatrAtyantAya nividyatAmiti phlgrhnnm| tadevaM anyathA phalasya niHzreyasopayogitvam , anyathA tu phalatve satyapi duHkhasyeti // [ duHkhasvarUpanigamanam ] dIrghasya duHkhasya nimittabhUtaM __ sukhaM ca duHkhAtmakameva sarvam / mumukSuNA heyatayA vicintyaM : *dehAdi duHkhAntamidaM prameyam / / iti nipuNamatiryo dukhameveti sarva pariharati zarIre klezakarmAdijAlam / ajamajaramanantaM cintayannAtmatattvaM / gatabhayamapavarga zAzvataM so'bhyupaiti || // iti zrI bhaTTajayantakRtau nyAyamaJjayAM aSTamamAhnikam // * dvAdazavidhaprabheyeSu Ayantavarjam // 1 khopadeze-ca, hi-kha, 'ta-kha, tattva-kha. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam - prameyaparIkSA [apavargaparIkSA] evaM zarIrAdau duHkhaparyante heye prameye nirNIte, yadartha etadupadezaH yatpa. ramupAdeyaM prameyaM, yadarthaH zAstrArambhaH tamapavarga lakSayitumAha tadatyantavimokSo'pavargaH // 1-1-22 // - taditi prakrAntasya duHkhasyAvamarzaH / na ca mukhyameva duHkhaM bAMdhanAsvabhAvamavamRzyate, kintu tatsAdhanaM tadanuSaktaM ca srvmev| tena duHkhena viyogo'pvrgH|| asti *pralayavelAyA mapyA tmano duHkhaviyogaH / sa tvapavargo na bhavati, sargasamaye punarakSINakarmA zayAnurUpazarIrAdisaMbandhe sati dukhasaMbhavAt / ataH tadvyAvRttyarthamatyantagrahaNam // [azeSavizeSaguNoccheda eva mokSaH]' Atyantiko duHkhanivRttirapavargaH, na saavdhikaa| dvividhaduHkhAvamazinA sarvanAmnA sarveSAmAtmaguNAnAM duHkhavadavamarzAta, atyantagrahaNena ca sarvAtmanA tadviyogAbhidhAnAt navAnAmAtmaguNAnAM buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArANAM nirmUlocchedaH apavarga iyuktaM bhavati // * pralayeti.suSuptyAdInAmupalakSakam // 1 mA-kha, nu-ga, Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 nevamamAhnikam [vizeSaguNAnAM muktau nAzasyAvazyakatA] yAvadAtmaguNAssarve nocchinnA vAsanAdayaH / tAvadAtyantiko duHkhavyAvRtti vakalpate // dharmAdharmanimitto hi saMbhavaH sukhaduHkhayoH / mUlabhUtau ca tAveva stambhau sNsaarsdmnH|| taducchede 'tu' tatkAryazarIrAdyanupaplavAt / nAtmanaH sukhaduHkhe staH ityasau mukta ucyate / / . icchAdveSaprayatnAdi bhogAyatanabandhanam / ucchinnabhogAyatanaH nAtmA tairapi yujyate // prANasya kSappipAse dve lobhamohau ca cetsH| zItAtapau zarIrasya SaDUmirahitaH zivaH // tadevaM navAnAmAtma vizeSagaNAnAM nirmUlocchedo'pavarga iti yaducyate, tadevedamuktaM bhavati tadatyantavi mokSo'spavarga iti // [muktikAlikAtmasvarUpam ] nanu ! tasyAmavasthAyAM kIdRgAtmA'vaziSyate ? svarUpaikapratiSThAnaH parityakto'khilairguNaiH / / *umiSaTakAtigaM rUpaM tadasyAharmanISiNaH / saMsArabandhanAdhInaduHkhaklezAdyadUSitam / / - [vedAntisaMmatamokSanirAsaH ] atra tAvat vedAntina AhuH-nAyamidRzo mokSaH prekSAvatAM prytnbhuumirbhvitumrhti| ko hi nAma zilAzakalakalpaM apagatasakalasukha * UrmiSaTakamanupadamukta kSutpipAsAlobhamohazItAtapA iti // 1 hi-ca, te-ja, gu-kha, * yogo-kha. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 nyAyamaJjarI *saMvedanasaMsparza AtmAnamupapAdayituM yateta ? sopAdhisAvadhikaparimitA. nandaniSyandAt svargAdapyadhikaM anavadhikaniratizayanaisargikAnandasundaraM aparimlAnatatsaMvedanasAmarthya caturtha puruSArthamAcakSante vicakSaNAH // [mukterapi saMsAra eva varam ] yadi tu jaDaH pASANanivizeSa eva tasyAmavasthAyAmAtmA bhvet,| tatkRtaM apavargeNa ! saMsAra eva varama' stu! yatra tAvadantarA'ntarA'pi duHkhakaluSitamapi svalpamapi sukhamupabhujyate / cintyatAM tAvadidaM, kimalpasukhAnubhavo bhadrakaH, uta sarvasukhoccheda ev| tasmAnityasukha mAtmano mahattvavadastIti AgamaprAmANyAdabhyupagamyatAm / tacca saMsAradazAyAM avidyAvaraNavazena naanubhuuyte| tattvajJAnAbhyAsabhAvanAbhibhUtanirantarAvidyAvaraNastvAtmA tasyAmavasthAyAM tadanubhavatIti // [ siddhAnte muktau sukhAbhAve pramANam ] , . tadidamanapapannama - Atmano nityasukhasattAyAM pramANAbhAvAta / pratyakSaM tAvannAsmadAdInAmanyeSAM vA keSAMcidasminnarthe prabhaviSyatIti keyaM kathA? anumAnamapi na saMbhavati, liGagalezAnavalokanAditi // [ nityasukhasadbhAve anumAnaM na pramANam ] nanu ! uktamevAnumAnaNapavargAya, yatra' prekSAvatAM prytnH| sukha siddhaye hi buddhi manto yatante, nAzmakalpamAtmAnaM krtumiti| tadayaM iSTAdhigamArthaH mumukSoH prayatnaH, prekSApUrvakAriprayatnatvAta , kRSyAdiprayatna vaditi // * saMvedanam-anubhavaH // 1vasthA-kha va-kha, 3 yaH-kha. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 navamamAhnikam *nAniSToparamArthatvAta; aniSTasyApi zAntaye / santaH prayatamAnA hi dRzyante vyAdhikheditAH / / atidurvahazcAyaM saMsAraduHkhabhAra iti tadupazamAya vyavasyantaH santaH na niSprayojanaprayatnA bhavantIti anaikAntiko hetuH // [nityasukhasadbhAve AgamAH na pramANam ] * atha AgamAdavagamyate-bibhutveneva, nityana sukhenAvinAkRtaH 'svaatmeti| tathA ca paThyate-'vijJAnamAnandaM brahma' iti syAdetadevam-yadyetadeva kevalaM AgamavacanamazroSyata / vacanAntaramapi tu zrUyate-'na ha vai sazarIrasya sataH priyaapriyyoruphtirsti| azarIraM vA va santaM na priyApriye spRzataH' iti // [AgamavAkyAnAmanyathAsiddhatvam ] nanu ! bhavatpaThitamAgamavacanaM anyathApi vyAkhyAtaM zakyate / 'sazarIrasya' iti prakramAt sAMsArike sukhaduHkhe anukUletaraviSayopalaMbhasaMbhave tadAnI mazarIramAtmAnaM na spRzata ityarthaH // ___ hanta ! tahi tvadadhItamapi vedavacanaM 'AnandaM brahma' iti saMsAraduHkhaparihAraprakaraNAdeva tada duHkhApAyaviSayaM vyaakhyaasyte| na khalu vyAkhyAnasya bhagavataH kAcidabhUmirasti / dRSTAzca duHkhoparame sukhazabdaprayogAH // cirajvaraziro.divyAdhiduHkhena kheditAH / sukhino vayamadyeti tadapAye prayuMjate / / * na-ityAdi samAdhAnam / iSTaprAptivadaniSTanivRttirapi puruSArtha eva // 1 A-kha, 2 mA-kha. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 nyAyamaJjarI . [muktau zarIrAdInAmapyaGgIkAraprasaGgaH] yadi ca 'Anandam' iti vacanAt nityaM sukhamAtmana iSyate, tarhi brahma' iti vacanAt vyApakatvamiva, 'vijJAnam'* iti vacanAt jJAnamapi nityamasyAbhyupagantavyam / atazca sukhavat jJAnasyApi nityatvAt saMsAre'pi nityasukhopalabdhiH syaat| tatazca dharmAdharmaphalAbhyAM sukhaduHkhAbhyAmasya nityasya sukhasya sAhacaryamanubhUyeta / api ca sukhavata jJAnavaccAsya kAma dehendriyAdyapi / nityaM prakalpyatAmitthaM mokSo ramyataro bhavet / / atha kArya sukhajJAnam, hetustasya vicintanIyaH- yata utpadyata . iti / dharmAccet , so'pi kiMprabhava iti vAcyam / yogasamAdhija iti cet , tasya svakAryatvAt svakAryasukhasaMvedanAvasAnatvAnna zAzvatikatvaM syaat| aprakSayazca dharmasya nirnumaankH| na hi yogasamAdhijo dharmaH na kSIyata ityatra ca kiMcidanumAnamasti / viparyaye tu prasiddhamanumAnam, sarvasya kRtksyaanitytvdrshnaaditi| kSIge ca dharme tatkAryajJAnAbhAvAta sadapi sukhamanupalabhyamAna asato na viziSyate // [mAtmasukhasya svaprakAzatvanirAkaraNam ] svaprakAzaM tat sukhamiti ceta-na-saMsAre'pi tadupalabdhiprasaGagAt / zarIrAdisaMbandhaH pratibandhaheturiti ceta-na-zarIrAdInAmupabhogArthatvAt / bhogArthAH zarIrAdayaste bhoga pratibandhaM vidadhatIti na sAdhvI kalpanA // . * vijJAnam-ityAdyajantam / 'Anandam' itipadamamabhivyAhArAta Anandapadasya svataH puMliGgatvenAdhijantatvAvazyakatvAt // + sukha jJAnam-sukhAnubhavaH // 1 tathA-ca, ti-kha, 3 ga-kha. Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 navamamAhnikam [sukhasyAvaraNAsaMbhavaH] avidyAvaraNAt saMsAre svaprakAzasukhAnupalambha iti cet-na-prakAzasya tucchenaavritumshkytvaat| na ca prakAzarUpaM pAramArthikamAtmanaH sukhaM tadviparItatucchasvabhAve yamavidyA na parItumarhati, meghAdinA dinakarakiraNA varaNAvadhAraNAt // . aviralagavalamalImasaM balAhakavyUhapihitaravibimbam / . tadapi na rajanIsadRzaM dinamiti sahasA mohamahimA / / *meghA api raveranye svarUpeNa ca vAstavAH / tattvAnyatvAdacintyA tu nAvidyA'varaNakSamA / / tasmAnna nityAnandatvamAtmanaH suvacama // [ mokSasya nityasukharUpatve muktyasaMbhavaH ] api ca mokSe nityAnandasvabhAve tadrAgeNa prayatamAno mumukSuH na mokSamadhigacchet / na hirAgiNAM mokSo'stIti mokSavidaH // duHkhanivRttyAtmake'pi mokSe duHkhadveSAt prayatamAnasya samAno doSa iti cet-n-mumukssodvessaabhaavaat| rAgadveSau hi saMsArakAraNamiti ca jAnAti mumukSuH, dveSTi ca duHkhamiti kathaM saMgacchate // . sukhe'pyasya rAgo nAstyeveti ceta-na-svarganivizeSe'pavarge svargava dvAgasya sNbhaavymaantvaat| duHkhena tu niviNNasya mumukSorvairAgyaM jAyate na duHkhaviSayo dvessH| viraktasya cAsya mokSa prati yatno bhavati, na dukhaM dviSata iti na sa mAno nyAyaH // * samAdhAnam-meghA ityAdi / tattvetyAdi-mithAbhUtA sadasadanirvacanIya! avidyeti hi tanmatam // + duHkhakAraNasya rAgasya nivRttyA duHkhanivRtti : / sukhe rAge tu naivaM vaktuM zakyam // 1 ya- kha sa -kha Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 nyAyamaJjarI [ kevaladuHkhanivRttarapi puruSArthatvam ] yaduktaM 'tAdRzo mokSaH prekSAvatAM prayatnaviSayo na bhavatIti-tadapi na sAMpratam-prayojanAnusAreNa pramANavyavasthAnupapatteH / na hi prayojanAnuvati pramANaM bhavitumarhati // yadi nirAnando mokSaH prekSAvatAM na haciraH-kAma mA bhUta -na .. svapramANakamAnandaM tvatra kalpayituM zaknumaH // [ sukharahitasyApi mokSasyopAdeyatvam ] na ca satminA sAdhUnAmanabhimata eva tathAvidho mokssH| na ca. tadavAptaye na prayatante / te hyevaM vivecayanti / duHkha saMsparzazUnya zAzvatika sukhasaMbhogAsaMbhavAt, duHkhasya cAvasya hAtaMvyatvAt , vivekahAnasya cAzakyatvAt, viSamadhunI ivaikapAtre patite ubhe api sukhaduHkhe tyajyatAmiti / atazca saMsArAnmokSaH zreyAna , yatrAyamiyAna tidussaho' duHkhaprabandho'valupyate, varamiyatI kAdAcitko sukhakaNikA tyaktA, na tasyAH kRte duHkhabhAra iyAnUDha iti / tasmAnna sukhopabhogAtmako mokSa* iti // [jAgati sukhameva bhAratIti bauddhapakSaH ] ___ anyastvAha-tiSThatu tAvanmokSaH! saMsAre'pi na sukhaM nAma kiMci. dastIti sarva evAyaM dukhAbhAvamAtre suHkhvyvhaarH| tathA hi tRSA zuSyatyAsye pibati salilaM svAdu surabhi kSudhArtasman zAlIn kabalayati 'mAMspA kavalitAn / *anyathA mokSo'pi svargAdivat bhogarUpaH syAt // 1 nirAna do-kha ze-kha 3 ti-kha saMpA-kha Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 sitAra navamamAhnikam pradIpte rAgAgnau ghananibiDamAzliSyati vadhU pratIkAre vyAdheH sukhamiti viparyasyati janaH // [saMsAre sukhasadbhAvasiddhAntaH] ucyate-tadidamati kRtakavairAgyaprakaTanakorukucokauzalam, AnandAtmanaH pratiprANisaMvedyasya sukhasya ninotumazakyatvAt / anivRtte'pi duHkha kvacit sukhasaMvedanAta na duHkhAbhAvaH sukhm| nirabhilASasyApyatakitopanatasukhasAdhanaviSayasaMparke sati 'sukhasaMvedadarzanAt // - abhilASAtmakadu:khAbhAvaH sukhamityapi na manojJam / yastu duHkhAbhAve kvacit sukhamityapi vyapadezaH prazAntarogANAmiva pUrva darzitaH, sa bhAkta iti na tAvatA svasaMvedanasAkSikasukhApahnavaH krtumucitH| mokSa tu nityasukha nasaMbhavatpramANatvAt nAbhyupagamyate // . cam [ mokSasya AtmasvarUpAtmakatvam ] api ca mokSe sukhanasti na veti vicAra eSa na praamaannikjnocitH| svarUpeNa vyavasthAnamAtmano mokSa iti mokSavidaH / tatra AtmasvarUpameva kIdamiti cintyaya , na pRthngmoksssvruupm| Atmanazca sukhaduHkhabudhyAdayaH AgantukA guNAH, na mahattvavat sAMsiddhikA iti nirNItametadAtmalakSaNe, sukhAdikAryeNa cAtmano'numAnAditi // - ata eva mAtmanaH // [AtmanaH caitanyarUpatvanirAsaH ] kA pilakathitacitizaktisvabhAvatvamapi na yukta * anyathA hi anukUlatvapratikUlasvAdijJAnAnAM bhrmtvprsnggH| sarva bhrama eveti vAdastu asakRnnirasta eva / 1 matIva-kha, ni-kha, ' duH-kha, gha, NaM-kha. ka-kha. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 nyAyamaJjarI sa cetanazcitA yogAt tadyogena vinA jaDaH / *citirnAmArthavijJAnaM kAdAcitkaM tu tasya tat // nArthasaMvenAdanyat caitanyaM nAma vidyte| tacca sAmagrayadhInatvAt kathaM mokSe bhaviSyati / / jAgrataH svapnavRttervA suSuptasyApi vA''tmanaH / jJAnamutpadyate'nyA tu caturthI nAsti tAdRzI // jAgraddazAyAM svapne ca buddheH prtyaatmvedytaa| sukhaM supto'hamadyeti pshcaatprtyvmrshnaatii| tadA tva vedya mAnA'pi suSupte dhIH prakalpyate / turyAvasthA tu saMvittizUnyasya sthitirAtmanaH / / turyAvasthAtigaM rUpaM yadAhuH kecidAtmanaH / / pramANAgocaratvena kalpanAmAtrameva tat // .. saMvitprasavasAmarthya sAmagrIsannidhAnataH / yadi nAmAtmano'styasya tAvatA na cidAtmatA // [jJAnotpattyarhatvarUpacaitanyarUpatve'virodhaH] yadi tu darzanazaktiyogyatAmAtrameva puMsazcaitanyamucyate-tahi tathA vidhasya tasya kaivalyasyAsmAkInamokSasadRzatvameva / satsaMvitprasavayogya tAmAtrasaMbhave'pi dRzyendriyasaMprayogAdisAmagrIvaikalyA t kaivalyAva sthAyA * na hi cetana-caitanyazabdo paryAyarUpI / / + 'sukhamahamasvApsam' iti pratyavamarzaH / tadA jJAnAbhAvavacanaM tu viSayAnavabhAsAdityAzayaH // - 1 tadabhAvAdacetanaH-kha, cetya-kha, 'yo-kha. ba-kha, Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 navamamAhnikam mAtmano drsstttvaasNbhvaat| darzanazUnyasya cAnyasya caitanyasya nirastatvAditi // [bauddhasaMmatamokSavimarza:] nirvANAdipadAdheyamapavarga tu saugatAH / *santatyucchedamicchanti, svacchAM vA jJAnasantatim / / matadvitayamapyetat pratyuktaM pUrvameva yat / dhvastazca jJAnasantAnaH nityazcAtmA samathitaH / / santatyucchedapakSastu naiyAyikamatAdapi / zocyo yatrAzmakalpo'pi na kazcidavaziSyate / / [jainasaMmatamokSavimarza:] arhatyakSe'pi yadrUpaM anyasApekSamAtmanaH / * na kevalasya 'tAdrapyam' ityasmanmatatulyatA / / vikAritvaM tu jIvAnAM atyantamasamaMjasam / zabdapudgalavaccaitatpratyAkhyeyamasaMbhavAt / / tasmAna vedAntavido vadanti mokSaM na sAGakhyA na ca saugatAdyAH / ityakSapAdAbhihito'pavargaH zrIyAMstadatyantavimokSa eva / / * mAdhaH mAdhyamikAnAm / anyastu itareSAM trayANAm // zarIrAnuguNaparimANavAnAtmeti hi tanmatam // * siddhAnte'pi ghaTAkAzavat zarIraupAdhikaH parimANo'viruddhaH / $ samyagiti zeSaH // / tadrUpaM-kha. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440. nyAyamaJjarI [ mokSopAyavicAraH] aah-bhvtvymiidRgpvrgH| sa tu kathamadhigamyata ityucyatAm / uktameva bhagavatA sUtra kAreNaduHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavargaH // 1-1-2 // duHkhocchedastAvadapavarga iti kathitam / kAryatvAcca duHkhasya kaarnnocchedaattducchedH| kAraNaM cAsya jnm| janmani sati hi duHkhaM bhavati / jAyate iti hi janma dehendriyAdisaMbandhaH aatmnH| tadapi jnmkaarnnocchedaadevocchedym| atastatkAraNaM prvRttirucchedyaa| tasyA . api hetUcchedAt uccheda iti taddhatayo doSAH ucchedyaaH| teSAM tu 'namittaM mithyaajnyaanm| tasminnucchinne doSA ucchinnA bhavantIti mithyA jnyaanmucchedym| taducchede ca tttvjnyaanmupaayH| prasiddho hyayamarthaH' samarthitazca pUrva vistarataH tattvajJAnaM mithyAjJAnasya baadhkmiti| tasmA tattvajJAnAnmithyAjJAnadoSapravRttijanmaduHkhanivRttikrameNApavarga iti|| [ tattvajJAnasya mithyAjJAnanivartakatvam ] . , yadyapi mithyAjJAnamapi janmakAryama*, azarIrasyAtmano mithyAjJAnA. nupapatteH / itaretarakAryakAraNabhAvena bIjAGakuravadanAdiprabandhapravRttena vartamAnA mithyAjJAnAdayo bhAvAH saMsAra ityAkhyAyate-tathApi tatkA raNoca chedacintAyAM kutaH prabhRtyuccheda upakramyatAmiti vicAryamANe vizeSaniya mAbhAvAta yataH kutazciditi prApte, mithyAjJAnasya pratikUlamuccheda. _* ayaM prAyovAdaH, tattvajJAnasyApi zarIrAdhInatvAt // 1 di-kha. .nmi-kha, Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 . navamamAhnikam kAraNaM tattvajJAnamupalabdhamiti vizeSa pramANAbhavAt taducchada evopakamyate // ata eva mithyAjJAnamUlaH saMsAra ucyte| tasmin ucchinne taducchedasaMbhavAta, na tataH prabhRti saMsAraH pra'vartataM' iti nipuNamatibhirapi nirdhArayituM zakyam, anAditvAttasyeti // tadevaM tattvajJAnAnmithyAjJAnApAye tatkAryadoSApAyaH, doSApAye pravR. tyapAyaH, pravRttyapAye janmApAyaH, janmApAye duHkhApAyaH- sa evApavarga iti / tadidamuktaM 'uttarottarApAye tadanantarA pAyA ta' iti // _[ mokSasya duradhigamatvazaMkA] Aha-vidito'yaM sUtrArthaH ; kintvaghaTamAnamanorathaviDambanAmAtramidam alIkazraddadhAnatAprakaTanaM vaa| duradhigamastu saMkaTo mokSamArgaH // '. sAdhyastrivarga evaiSaH dharmakarmArthalakSaNaH / caturthaH puruSArthastu kathAsveva virAjate / yadA priyaviyogAdi bhavatyudvegakAraNam / tadA mokSakathAH kAmaM kriyantAM zokazAntaye // na! tUdyamasamaye* tadadhigamasamarthAmupalabhAmahe saraNim , RNaklezapravRttyanubandhasya dustaratvAt // .. [ RNatrayasya dustaratvam ] . RNAnubandhastAvat-'jAyamAno ha vai brAhmaNaH tribhirRNairRNavA / brahmacaryeNa RSibhyaH yajJena devebhyaH prajayA pitRbhyaH' itIdaM hi * abhAvavairAgyavatAmupadizyatAm, na tUtsAhavatAmityarthaH // 1vRtta-kha bhAva-kha Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 nyAyamaJjarI vede ptthyte| tatra prathamaM 'RSINAmanaNaH syAm' iti brhmcrymaacrti| tataH 'pitRNAmanRNaH syAm' iti kRtadArasaGagrahaH prajotpAdanAya vyavaharati / tadanu gRhastha eva darzapUrNamAsAdiSu sahasrasaMvatsaraparyanteSu karmasvadhikRtaH kratUnanutiSThatIti 'devAnAmanaNaH syAm' iti / ko'sya mokSavyavasAyAvasaraH? [ mokSasya zrutiviruddhatvam nanu ca! 'RNANi trINyapAkRtya mano mokSe nivezayet'iti manvAdismaraNAta astyeva tadavasaraH-ja-zrutivAkyavirodhAt / ' evaM hi zrUyate *jarAmayaM vA etatsatraM yadagnihotraM darzapUrNamAsau ca jarayA : ha vA eSa etasmAnmucyate mRtyunA vA' iti / na ca karmaprayogAzaktyA karmabhyo virantuM zakyate ; svayamazaktasya bAhyazaktyupadezAt / antevAsI vA juhuyAta, brahmagA hi sa prikriitH| krIto vA juhuyAta' 'dhanena hi sa prikriitH| azaktasya ca mokSopAyAnuSThAne'pyasya kathaM zaktiH ? [ rAgAdInAM avarjanIyasvam ] . klezAnubandhAdapyapavargAbhAvaH ye hi rAgAdayo doSAH aatmnshcirsNbhRtaaH| kastAna zamayituM zaktaH punarAvRttidha makAna // * jarAmaryam-jarAmaraNAvadhikam // + brhm-vedH|| 1 labhya -kha, kSIrahotA-kha, ' ghRtena-kha. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 443 kAmaM ciraM vijityApi krodhaM vA lobhameva vA / punargacchan va ze teSAM lokaH prAyeNa dRzyate // tathAhi-ciramapi ta pasi niyamitamatirapi avijitaviSamazaravikRtiH tanupavanApanItavasanakAminIstanajaghanadarzanAdeva vazaM vizvAmitraH kusumadhanvano gata iti zrUyate // [rAgavivRddhi hetava evAdhikAH ] . almaakhyaayikyaa| adyatve'pyevaM zatazo dRzyata iti durucchedA dossaaH| 'vItarAgajanmAdarzanAta' iti ca vicAritamAtmaparIkSAyAm / aviyukta eva doSairjanturjAyata iti doSavivRddhihetavazca rUpAdayo vissyaaH| te kathamiva svakarmaNyudAsate // .. tAmbUlaM kusumasugandhayassamorAH saudheSa pratiphalitAH shshaangkbhaasH| .. bAcazca praNayanavAmRtadravAH dUtInAM dadhati na kasya rAgavRddhim // .. api ca mugdhsmitsughaadhautmdhuraalaapshaalinaa| mukhena 'kSmalAkSInAM kasya nAkSipyate manaH // . ityevaM *nida tAnupazamAdapi sthita evaM klezAnubandhaH // [pravRtterapi dustyajasvam ] pravRttyanubandhaH khalvapi * nidAnam- viSayavAsanAH // 1 za- kha ma -ca Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 nyAyamaJjarI rAgAdipreryamANo hi karmANyArabhate naraH / dIrghadIrghAH pratAyante yairdharmAdharmavAsanAH // yaH pravRttyanubandhazca heturanyasya janmanaH / 'tena janmAntaregAnyA janyate karmavAsanA / / *e'kamevedRzaM karma kartumApatati kvacit / janmAyutazatenApi yatphalaM bhujyate na vA // klezakarmAnubandhotthA jnmduHkhaadishRngkhlaa| . punarAvartamAnaiSA kenopAyena bhajyatAm ? *vinA phalopabhogena na vinAzo'sti karmaNAm / teSAM jJAnAgninA dAha iti zraddhAviz2ambhitam / kAryakAraNabhAvo hi zAstrAdevAvadhAritaH / . karmaNAM ca phalAnAM ca sa kathaM vA nivartatAma || , na ca pya jJAnasApekSaM karmeSTaM bndhkaarnnm| yenAtmajJAnayuktAnAM tadudAsIta tAn prati // ajJAnanarapekSyaNa karmaNAM svabhAva evaiSaH, yat phalAvinAbhAvi. tvamiti // tasmAditthamRNaklezapravRttyAdyanubandhataH / na mokSasiddhirastIti tadartho viphalaH zramaH // * ekameva kama nikajanmAraMbhakamapi bhavati // + 'nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi' iti hi vacanam // 1 e-kha bhu-kha 'nya-kha Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 navamamAhnikam azakye'rthe vRthA 'yatna iti matvA manISibhiH / ___ mokSacarcAH parityajya sve gRhe sukhamAsyatAm // [ mokSasya duradhigamatvazaGkAnirAsaH ] - atrAbhidhIyate--yattAvaduktaM 'RNAnubandhAt' iti-tadayuktamvidhipadAzravaNAt aupacArikam RNazabdaM jAyamAnazabdaM ca prayujya karma. stutiriya kriyate 'jAyamAno ha vai bAhmaNa' iti / na tavyatirikta puruSArthaviSayaprayatnapratiSedho vidhIyate // tathA hiM-RNazabdo'yaM viSayAntare mukhyArthaH prasiddhaH, yatrottamaH salAbhamamutaH pratigrahISyAmi' iti dhanamadhamarNAya prycchti| adhama:o'pi 'salAbhamasmai pradAsyAmi' iti matvA gRhnnaati| so'yaM RNasabdasya mukhyo* viSayaH iha nAstyeva // jAyamAno'pi mukhyaH utpadyamAno hi mAtuH kukSikuhArAnnissarannabhi dhIyate / na cAsau tapasvI bAlaH krmbhirbhisNbdhyte| tasmAt hmacaryam, apatyotpAdanam, adhvaraprayoga iti tritayamidam , RNavadavazyakartavyamiti karmastutiriyamaupacArika pdpryogaadgmyte| na caitAvatA mokSavyavasAyAvasaraviraha iti parizaGakanIyam , AzramAntarasya tadopayi kasya darzanAt // [ karmaNAM viratiH AvazyakI] nanu! maraNAvadhi darzapUrNamAsAdidharmopadezAt kathamAzramAntaragrahaNam-na-jarAmaryavAdasyApyaparityAgapratipAdanAya karmaprazaMsArthatvAt / - * janmAntarIya RNaviSayatve lokavyavahAravaiyAkulI dRDhA // . ___1 yAsaMparityajya- ca bA -kha : mRNavapa-ca Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 nyAyamaJjarI 'ye catvAraH pathayo devayAnAH' ityAdayo hi caturthAzramazaMsinaH bhUyAMsaH santi mantrArthavAdAH / manvAdismRtivacanAni caturthAzramopadezIni caturthA. zramocitazaucAcArAdItikartavyatA vitAnavidhAnaparANi ca prabandhenaiva dRzyante 'evaM gRhAzrame sthitvA vidhivat snAtako dvijaH / - vane vasetsu niyataH bhaikSabhugvijitendriyaH // ' ityupakramya caturthAzramocitamokSopAyAnuSThAnopadezAya SaSTho'dhyAyaH samasta eva manunA'nukrAntaH // [sanyAsAzramaH spaSTazrutisiddhaH ] jAbAlazrutau ca vidhAyakenaiva brAhmaNavAvyena *pratipadamAzramacatuSTaya mupadiSTam 'brahmacArI bhUtvA gRhI bhavet, gRhI bhUtvA vanI bhavet , vanI bhUtvA pravrajet' iti // agnisamAropaNavidhAnopadezazca pratyakSazrutaH kathamapatUyate / 'AtmanyagnIn samAropya brAhmaNaH pravrajedgRhAt' iti | api ca upaniSadAmadhyayanaM asati mokSopAyaprayogasamarthe caturthAzrame nirarthakameva praapnoti| kriyAkANDAnuSThAnaniSThatve hi vedasya jJAnakANDo. padezaH kiMprayojanaH syAt // [ caturthAzramakAlaH ] ta devaM varNavat AzramANAmapi caturNA pratyakSopadezasiddhatvAccaturthAzramiNAM ca mokSAdhigamopAyatattvajJAnabhAvanAbhyAsAvasarasaMbhavAt so'yaM * pratipadam-svapadenaiveti yAvat // / vi- ca tu -kha pa-kha Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikama 447 jarAmaryavAdaH prazaMsAmAtrapara evaavtisstthte| 'jarayA hai vA eSa etasmAnmucyate mRtyunA vA' iti ca vacanAt jarasA karmatyAgAnujJAnAt sa eva caturthAzramAvasara iti gmyte| taduktam-. 'gRhasthastu yadA pazyat valIpalitamAtmanaH / apatyasyaiva cApatyaM tadA'raNyaM samAzrayet // ___(ma.smR.6.2) iti // itara thA hi 'mRtyunaiva ca tasmAnmucyate' ityavakSyata, ca tvevmbrviit| tasmAt vArdhakadazocitaM caturthamAzramamanumanyante // _ . [ viraktasya sarvasya sanyAsAdhikAraH] tiSThatu vA vaardhkdshaa| yUno'pi paripakvakASAyasyAzramacatuSTaya kramamanapekSyava mokSAdhikAra AkhyAtaH / yathokyaM 'brahmacaryAdeva pravrajet' iti / ata eva dvividho brahmacAri bhavati-upakurvANaH naiSThikazca / tatra upakurvANakaH yo brahmacaryamanubhUya gRhsthaashrmmnubhvti| sa cApari pakvakaSAyaH, anuSazAnta'rAgaH / tameva pratIdamucyate 'anadhItya dvijo veda na anutpAdya ca santatim / aniSTavA caiva yajJaizca mokSamicchan* vrajatyadhaH' (ma smR.6,37) iti|| yastu paripakvakaSAyaH sa naiSThika eva brahmacArI bhavati, na gRhasthAmeM prtiehte| gRhastho'pi paripakvakSAyaH vAnaprasthAzramamullaGaghya ytitve'dhikriyte| yathoktam-'gRhAdvA vanAdvA pravrajet' iti // * 'patatyadhaH' iti prasiddhaH pAThaH // ___1 gArhasthyarA-kha. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 nyAyamaJjarI [gRhasthasyApi mokSaH] kecittu-karmaphalAbhisandhirahitasya, kartavyamiti karma kurvataH kSINarAgasyAtmavidaH gRhasthasyApi * mokSamAcakSate / yathA''ha yAjJavalkyaH 'nyAyAjitadhanastattvajJAnaniSTho'tithipriyaH / zrAddhakRdvedavidyAvit gRhastho'pi vimucyate' iti / tasmAdRNAnubandhAdapavargAbhAva ityayuktam // __ [klezAnAM parihAropAyaH] yattu klezAnubandhAditi-tadapyanadhyavasAyamAtram / pratipakSa- . bhAvanAdinA klezopazamasya suzakatvAt / yadi hi doSA nityA bhaveyuH, . anityatve'pyAkasmikA vA, sahetutve'pi ya yeSAM nityo heturbhavet / kAryo 'pi vA yadyasau na jJAyata', jJAtasya vA'sya zamanopAyo na jJAyata, jJAto'pi vA'nuSThAtumasau na zakyeta, tadA ka evainamucchindyAt / kintu nAkasmikA na nityAste na nityAjJAtahetukAH / nAjJAtazamanopAyAH na cAzakyapratikriyAH // na hi doSANAM AtmasvarUpavannityatvaM, upajananApAyadharmakatvena grahaNAt mithyAjJAnaM ca prasavakAraNameSAmavadhRtamiti nAkasmikatvam , avinAzihetukatvam , ajJAtahetukatvaM vA // * 'bhavetsarAgasya tapovanaM gRhaM nivRttarAgasya gRhaM tapovanam' iti hi prasiddham // + pratipakSabhAvanAH - avidyAdivirodhinaH jJAnAbhyAsAdayaH pratipakSabhAvanAH , 'ahiMsApratiSThAyAM vairatyAgaH' ityAdiyogazAstroktAH // . 1 yo-kha, 3 ya-kha, OM jJA-kha. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 * navamamAhnikam [pratipakSabhAvanayA klezakSayaH] mithyAjJAnasya ca samyagjJAnam pratipakSabhAvanAbhyAsena ca samUlamunmIlayituM zakyante doSAH iti nAjJAtapratIkAratvaM tessaam| uktaM ca kena cit (pra-vA. 3-220) *sarveSAM savipakSatvAt ni sAtizayAzritAt / sAtmIbhAvAttadabhyAsAt hIyeranA sravAH kavacit // ___ iti| viSayadoSadarzanena hi teSu saktilakSaNo rAgaH zAmyati / yadA hyeSa cintayati vivekI asau taralatArAkSI piinonntdhnstnii| vilupyamAnA kAntAre vihagairadya dRzyate // vibhAti bahirevAsyAH padmagandhanibhaM vapuH / antarmajjAsthiviNmUtramedaHkrimikulAkulam // asthIni pittamuccArAH klinnAnyAntrANi zoNitam / hota carmapinaddhaM tat kAminItyabhidhIyate // medogranthI stanau nAma tau svarNakalazau katham / viSThAdRtau nitambe ca ko'yaM hemshilaabhrmH|| mUtrAsRgdvAramazuci cchidraM kledi jugupsitam / tadeva hi ratisthAnaM aho puMsAM viDambanA // prItiryathA nijAsyotthaM lihataH zoNitaM zunaH / / zuSke'sthini tathA puMsaH svadhAtusyandinaH striyAm // * dvandvarUpatvAt jagati sarvasya, tattadvirodhiguNAnAmabhyAsAt AsravAHdoSAH hIyeran / sAtmIbhAvaH-AtmanA samarasabhAvaH // 1 la-ca, tA:-kha, 3 munA-kha -kha. 29 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 bhyAthamaJjarI vyAttAnanA vivRttAkSI vivarNA shvaasghurghraa| kathamadya na rAgAya mriyamANA tapasvinI // aho 'bata' varAko'yaM akAle tRSitaH phnnii| prasAritamukho'smAkaM zoNitaM pAtumAgataH / / *kimanenAparAddhaM naH svabhAvo vastunaH svayam / spRzyamAno dahatyagniH iti kasmai prakupyati / / nAnukUla priye hetuH pratikUlo na vipriye| svakarmaphalamaznAmi kaH suhRtkazca me ripuH // evamahAnizaM cintayato nitAntaM "zAntasya manasaH' samaciMttatA sarvatra samudbhavatIti vilIyante doSagranthayaH // ata evopadizyante mokSazAstreSvanekazaH / . . tasyaM tasyopaghAtAya tAstAH prtyuuhbhaavnaaH|| [pratipakSabhAvanayA doSakSayaH ] nanu ca pratipakSabhAvane'pi na sarvAtmanA 'doSa pakSaH kSayamupayAti / nimbAbhyupayoga iva kriyamANe kaphadhAturiti-naitadevama-tatra nimbopayoM gavat tadanukUlasyA napAnA derupayogadarzanAt / api ca dhamilopabhayAttatra neSTaH sarvAtmanA kSayaH / kaphAdhikyaM tu hantavyaM dhAtusAmyasya siddhaye // * virodhidarzane'pi dveSAbhAvAbhyAsAyojyate-kimityAdi / dharmI-zarIram // 1 vraNe-kha, pyAste-khaH / mUla-ca, 'tapA-kha. divaM-kha, mana:-kha, Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 451 iha sarvAtmanocchedyAH klezAH saMsArakAriNaH / chedazcaikAntatasteSAM pratipakSopasevayA / / na ca pratipakSamAvanAbhyAsamekaM astramapAsya tadupazame nimittAntaraM kimapi kramate || [ bhogAnAM nopabhegena kSayaH] na hi viSayAbhilASastadupabhogena virNsyti| yathA''ha 'na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evAbhivardhate / / ' (ma-bhA-mA-85-12) anyatrApyuktam-'bhogAbhyAsamanu vivardhante rAgA', kauzalAni cendriyANAm' iti // pArAzaryo'pAha 'tRSNAkhaniragAdheyaM duSpUrA kena pUryate / ___ yA mahadbhirapi kSiptaiH pUraNenaiva khanyate' iti / / tasmAt pratipakSabhAvanaiva bhagavatI bhImakAntiH antaHkaraNakAntAre nirantaramabhijvalantI dAvadahanadIdhitiriva dahati doSaviTapakAniti / tadevaM doSAnubandhavidhvaMsopAyasaMbhavAnna tatkRto mokSamArganirodhosbhidhAtavyaH // - [klezAdyanubandhanivRttimAtraM sAdhyam ] . ata eva kecana cetanasya prakRtyA nirmalatvAt malAnAmAgantukatvAt , malanibarhaNahetozca yathoktasya saMbhavAt , tadA caraNAttada pAye sati svata. ssakalapadArthadarzanasAmarthyasvabhAvacittattvAvasthAnAta sarvajJasiddhimadUravati. nImeva manyante // 1 te-kha, varaNA-kha. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 bhyAyamaJjarI [suSuptyAdau zuddhasyAtmano lezato bhAnam ] yadapyuktaM klezazUnyatvamAtmano na kadAcidapi dRSTam , anubandhavRttitvAt kvezAnAmiti-tadapyasatyam-suSuptAvasthAyAmaspRSTasya doSairAtmanaH prtyhmuplmbhaat| jAgrato'pi kA cana tAdRzI dazA dRzyata ev| yasyAmasAvAtmasvarUpa evAtmA nirmlo'vtisstthte| yathoktaM 'aharaharbrahma.. lokaM yAnti' iti / tadalamanena doSAnubandhakathAnubandhena / __[pravRttInAM viratisaMbhavaH ] yadapi pravRttyanubandhAdi ti pratyapAdi-tadapi sUtrakRtA samAhitam -'na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya (nyA-sU. 4-1-64) iti / doSeSu bandhahetuSu vigaliteSu pravRttirapi na dehendriyAdijanmane prabhava. tIti // [ karmakSayaprakAravarNanam ] nanu doSakSayAnmA bhUt uttaraH karmasaGagrahaH / , kathaM phalamadattvA tu prAktanaM karma zAmyati / / atra kecidAhuH-dadatyeva karmANi, 'nAdattvA zAmyanti ; tathApi bandhahetavo na bhavanti / yataH zamasantoSAdijanitaM yoginaH sukhamutpAdya dharmo vinaGakSyati, adharmazca zItAtapaklezAdidvArakaM duHkhaM dattveti || * tarhi kimartho mokSArthaprayatnaH iti cet-jAgrataH pUrvavat kyezAnuvRttaravarjanIyasvAt / tadAnImapi pUrNasya svarUpasya bhAnAbhAvAt // ti-kha. da-kha. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. navamamAhnikam 453 [karmaNAM phalanaiyatye'pi na hAniriti pakSaH] nanu ! amuSmAtkarmaNaH idaM phalaM bhavatIti* karmaphalAnAM kAryakAraNa bhAvaniyamAta , kathamiyatA karmaphalopabhogo bhavedityanyathA tadupabhogamapare vrnnynti| yogI hi yo gadhi siddhayA vihitanikhilanijadharmAdharmakarmA nirmAya tadupabhogayogyAni teSu teSUpapattisthAneSu tAni tAni sendriyANi zarIrANi', raNDAntaHkaraNAni ca muktairAtmabhirupekSitAni gRhItvA *sadeva sakalakarmaphalamanumati prAptazvarya itotthamupabhogena karmaNAM kSayaH // - [tattvajJAnena karmaNAM nAzapakSaH ] anye tvAcakSate-kimanena bhogAyAsena, adattaphalAnyeva karmANi yogino naGakSyanti / tattvajJAnasyaiva bhagavata iyAn prabhAvaH, yadasminnutpanne cirasaMcitAnyapi karmANi sahasaiva prlymupyaanti| bhogAdapi teSAM prAyaH shaastrpraamaannyaadevaavgtH| tathA tatprAmANyAdeva tattvajJAnA dapi tatprakSayaM prtiptsyaamhe| tathA cAha 'yathaidhAMsi samiddho'gniH bhasmasAtkurute'rjuna / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA' (gI.4-37) iti / / na cedaM zraddhAmAtram , vedavidAmagraNyA vyAsamuninaiva samabhidhAnAt , avedArthaM hi nAsAvabhidadhIteti // * na tu zItAtapAdirUpam // + prkaayprveshaadinaa| raNDetyAdi-tatsvAmino'bhAvAt // * saubharyAdiH dRssttaantH|| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 bhyAyamaJjarI [karmaNAM phalajananazaktinAzapakSaH] tamanye na mnynte| na sarvAmanA karmaNAM daahH| kintu svarUpeNa satAmapi sahakArivaikalyAt svakAryakaraNodAsInatA teSAM bhavati, bhraSTA. nAmiva bIjAnAmaGakurakaraNakauzalahAniH / yataH sAmagrI kAryasya janikA, 'na' kevalaM kArakam / ato na karmANyevakevalAni phlopbhogyogyshriirendriyaadijnmnimitttaamupyaanti| kintu mithyAjJAnena doSaizca sahi tAni / taduktaM 'avidyA tRSNe dharmAdhamauM ca janmakAraNam' iti // tattvavidazca tattvavittvAdeva nAvidyA mithyAjJAnAtmikA bhavati / doSANAM tu prathame darzita eva krmH| tadabhAve bhavantAvapi dharmAdhamauM na badhAya klpete| na hi svakAryamaGakurAdi kusUlavartIni bIjAni janayitumutsahante // bhraSTa bIjAnAmapi svarUpazaktirapi *tAnavaM gtaa| tadvat karmaNAM svarUpazaktizaithilyaM mA nAma bhat / tathApi kusUlavati bIjavat sahakAri vaidhuryAt kAryAnArambha iti / tadidasuktaM na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya' (nyA-sU-4-1-64) iti || . .. [dharmAdharthayoH na saMpUrNanAzaH] nanu svarUpasattAyAM dharmAdharmayoH kathamidamuktaM navAnAmAtmaguNAnAM nirmUlIcchedo'pavarga iti-naiSa doSaH-manassaMyogavadakiMcitkarayoravasthA namapi ucchedAnna vishissyte| muktasyAtmanaH vibhutvAdaparihAryo mana - * tAnavaM-tanutAm / na tu saMpUrNanAzaH // / hInaklezasya-naSTadoSasya pravRttiH, pratisandhAnAya-vAsanAyanuvRttaye na-na prabhavati / 1 na karmANyeva-ca, Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 455 ssNyogH| na ca tadAnImasau sannapi sukhaduHkhajAnAdijanmani vyApriyate / evaM dharmAdhamauM santAvapi phalapanAkSipantau kiM kariSyata iti phalata ucchinnIveva bhvtH| tasmAnavAnAmAtmaguNAnAmucchedo'pavarga ityaviruddham // evaM pravRttyanubandhasyApi bandhahetorabhAvAnna durgamo'pavargaH // [jJAnakarmasamuccayavAdaH] .. apare punarAhuH-karmaphalAnAM zAstrataH kAryakAraNabhAvaniyamAvagate: zamasantoSazItAtapAdidvArakasukhaduHkhamAtropapAdanena karmaparikSayAnupapatteH, yogaddharyA ca. dIrghakAlAvadhisukhaduHkhopabhogasya sakRdeva saMpAdayitumazakya tvAt * jJAnAgninA ca dAhe tatkarmopadezivaidikavacanasArthA narthakyaprasaGagAt, adattaphalasya karmaNo'nuparamAt , avasthAnapakSe ciramapyuSitvA kusUlAvasthitabIjavat kAlAntareNApi tatphalAkSepaprasaGagAt avazyaM svaphalopabhogadvAraka eva karmakSayo vAcyaH // . na cAnirmokSa AMzaGAlanIyaH, 'tatazci rAdapi tatsiddhisaMbhavAt / tathA ca mumukSunityanaimittikaM karmAvazyamanutiSThet , ananutiSThan pratyaveyAditi tatkuto'sya bandhaH syAt / kAmyaM niSiddhaM ca karma svarganarakakAri vispaSTameva bandhasAdhanamiti tatpariharedevetyevaM tAvaduttaro'yaM na karma saMcayaH pravartate / tadAha ..'nityanaimittike kuryAt pratyavAyajihAsayA / . .. mokSArthI na pravarteta tatra kAmyaniSiddhayoH' iti // ___ * ayameva siddhAnta iti vkssyti| vastutastu, phalAdAnasya pakSadvaye'pi samAnasvAt , dharmAdharmayostathaivAvasthAnakathanamarthahInam // - 1 mA -ca, 2 zci-kha, 3 saM-ca, kSayasaM-ca. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 nyAyamaJjarI [ nityakAmyakarmavibhAgaH] prAktanasya tu karmasaMcayasya bhogAdeva kSayaH / Atmavidazca mumaH kSorayamanuSThAnakramo bhavati, netarasyeti sa evetthamapavRjyata iti / Aha ca 'AtmajJe caitadastIti tadjJAnamupayujyate / tatra jJAtAtmatattvAnAM bhogAtpUrvakriyAkSaye // uttarapracayAsattvAt* deho notpadyate punaH // ' nanu ! nityakarmanuSThAnapakSe nAstyeva mokssH| yAnyeva hi nityAni darzapaurNamAsAdikarmANi 'yAvajjIvaM darzapUrNamAsAbhyAM yajeta' ityAdi. codanopadiSTAni, tAnyeva phalavanti zrUyanta iti kAmyAnyapi bhavituma hanti 'darzapaurNamAsAbhyAM svargakAlo yajeta' 'agnihotraM juhuyAnsvargakAmaH' iti-na-phalAbhisandhAnapUrvakatvenAprayogAt / tathA''ha- , 'prArthyamAnaM phalaM jJAtaM nAnicchostadbhaviSyati' iti / so'yaM pravRttau vishessH| prayoge'pi vishessH| kAmyaM karma sarvAGagopasaMhAreNa prayujyamAnaM phalasAdhanamiti na yathAzakti tayA tathA prayoktavyamiti / nityakarmaNaH akaraNAt pratyavAya iti yathAzaktyapi tat pryoktvym| ananuSThitAt 'yAdRk , tAdRk anuSThitazreyaHpratyavAyaparihAropapatteH // kAmye tu sarvANyaGagAni yadyasAvupasaMhartuM na zaknuyAt , mA pravatiSTA na hyapravartamAnaH pratyaveyAditi // * tathA ca 'nAbhuktam' ityAdivacanaM praarbdhkrmvissym| 'yathaidhAMsi' ityAdi saMcitakarmaviSayamityavirodhaH // 1 ya-kha, sa-khaH Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 457 evaMca tadeva dApaurNamAsAdikarma 'yAvajjIvaM' iti codanayopadiSTaM nityaM sat tatphalAna bhasandhAnAt prayuktaM na bandhAya klpte| kva sA svargasAdhanatvazakti asya gateti ceta-na-na vayaM karmaNAM zaktimazakti vA pratyakSataH prpshyaamH| zAstrakazaraNAstu zrotriyA vayam / codanaiva dharme pramANamili naH kulvrtmett| sA ca codanA ekatra kAminamadhikAriNamAzritya prvRttaa| tadadhikArazca phalanivRttevinA na syAditi phalaparyantatAM pratipadyate || anyatra tu yAvatpadopabaddhajIvanapadArthAMvacchinnAdhikArilAbhena pravartaH mAnA na phalAya prabhavati / akriyamANe tu zAstrArthe pratyavA'yAya' bhavati adhikRtena satA zAstrArthastyakta iti| kAmye tvanutpannakAmo'dhikRta eva na bhavatIti nAdhikRtena satA vidhistyakta iti na pratyavatIti / upakramya tvantarAle tyaktuM na labhata eva / vItAyAM phalecchAyAM, AvApte vA phale tatkarmasamApana vadavazyakartavyameva tadityalaM zAstrAntaragarbheNa bhUyasA kathAvistareNa // sarvathA suSTUktaM nityanaimittikai kuryAt' iti // [ mokSasya durlabhatvam nanu ! bhogAt prAktanakarmakSayapakSe dIrghakAlApekSaNAt apratyAsanna iva mokSo lakSyate-ki tvayA jnyaatmdhunaiv| huMkRtvA* nivilambameva mokssmaapnuyaaditi| na khalu sulabho'yaM purussaarthH| kiM na zrutamidamAyuSmatA kyAsavacanam * bhartsanAdineti yAvat | narmoktiriyam // 1 yo-ca, ma-kha, na-kha. Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 . . nyAyamaJjarI 'anekajanmasaMsiddhastato yAti parAM gatim' (gI-6 45) iti // jJAnAgnidAhavacanaM tu jJAnaprazaMsArthameva / so'yaM jJAnakarmasamuccayAnmokSa ucyata iti // __ [jJAnakarmasamuccayavAdanirAsArambhaH] atrAbhidhIyate-na khala phalopabhogadvArakaH karmaNAM parikSayaH janmakoTizatairapi shkykriyH| uktaM hi 'ekamevedRzaM karma kartumApatati kvacit / . .. . janmAyutazatenApi yatphalaM bhujyate na vA // dehaistatkarmabhogAthaiH karmAnyanna kariSyate / dehabandha namityeSA durAzaiva tapasvinAm // ' tadIdRzamenaM mokSapathamupadizadbhiryAjJikaH,mokSopekSaNamanakSaramupadiSTaM bhvtiiti| tasmAt pUrvoktanotyaiva karmaNo bandhahetutvamapAkaraNIyam // [karmanAzasvarUpanizcayaH] . nanu ! pakSacatuSTaye'pi doSa uktaH*-na-caturthapakSasya nirvdytvaat| sahakArivaikalyAt kusUlAvasthitabIjavat karmaNAmanArambhakatve sati na kshciddossH| eSa eva ca teSAM dAhaH, yat kAryAnArambhaka tvam // [ karmaNAM phalAdAnam ] . nanu ! avinaSTasvarUpANi kusUlabIjavadeva kadA cirAdArapsyante kaarym| tsmaadvrmucchidyntaamev| kimidAnI nityamAtmAnamapyucchettuM * 'apare' ityAdinA 455 puTe uktaH / caturthaH pakSaH 454 puTe uktaH // 1 za-kha, karmasAdha-kha. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 navamamAhnikam yatAmahe / sa hi purA bhoktA'bhUditi mukto'pi punarbhoktRtAM pratipadyeteti varamucchidyantAmeva // sAmagrayabhAvAta ka'thamasau punaH bhoktRtAM gacchet ? iti cetkarmANyapi sahakAryabhAvAt kathaM kAryamArabherana ? na ca karmaNAM bandhakaraNe rAgAdayo na sahakAriNa iti vaktuM zakyate ; 'vItarAgasya jatmAdarzanAt' ityskRdukttvaat| tasmAdayameva sUtrakAropadiSTaH panthAH pezala: 'na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya' iti // - [jJAnakarmasamuccayavAdakhaNDanam ] yaccedamucyate jJAnakarmasamuccayAnmokSa iti-tatredaM vaktavyam / karmaNAM kIdRzo mokSaM pratyaGagabhAvaH ? na hi tatsA'dhyo mokSaH; svargA divadanityatvaprasaGagAt / ____ api ca-Atmaiva svarUpAvasthito mokSa ityucyate ; na cAtmasvarUpaM karmasAdhyam , anAdinidhanatvena siddhatvAt // [karmaNAM cittakaSAyanivartakatvam ] nanu ! nityakarmAnanuSThAne pratyaveyAditi tadvArakabandhaparihAropAyatvAt karmApi mokSAGagaM syAta-na-sanyAsavidhAnasya pratyakSopadezAdi tyukttvaat| aparipakvakaSAyANAM zanaizzanastatparipAkaupayikatvena karmAnuSThAnaM pAramparyeNApavargopAya iti tu bADhamabhyupagamyate / yathA''haM manuH ____ 'mahAyajJaizca yajJaizca *brAhmIyaM kriyate tanuH' iti // * brAhmI-brahmaprAptyahA~ // 1-kha karmasA-kha Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 nyAyamaJjarI ___ adhyAtmavidazca jJAnakANDauMpayikameva kriyAkANDaM mnynte| sAkSAttu karmasAdhye'pavarge svargavadapAyitvaprasaGagAta kRtakasya sarvasyAnityatvAt tattvajJAnameva mokSopAya ityuktam // ... [yamaniyamAdInAmapi jJAnAGgatvam ] yadapi yamaniyamA'di sAdhya maGagabhUtaM karmajAtam, tadapi tadaGagatA gacchanna vaaryte| *tatkAryatve'pi-yAvadguNapradhvaMsAbhAvasvabhAvatvAta mokSasya na kSayitvaM svargavat / anyastu na mokSa ityuktam // . tatpUrvoktaprakrameNApavarga prAptestattvajJAnamevAbhyupAyaH / karma tvaGagaM tatra zaucAdi kiMcit kiMcittatsyA dAtmasaMskArapUrvam / [mokSahetutattvajJAnasvarUpavicAraH] Aha-tattvajJAnamidAnI vicintyatAm - kiMviSayaM tadapavargAya kalpate ? kuto vA tasya niHzreyasasAdhanatvamavagatamiti || nana ! AtmajJAnamapavargaheturiti bahuzaH kathitamevaitaditi ko'yaM praznaH ?-n-viprtiptteH| vipravadante hyatra vAdinaH // [ mokSahetujJAnaviSaye pakSabhedAH] eka evaaym| avidyAparikalpitaH jIvAtma paramAtmavibhAgaH / pa ramAtmatattvajJAnAdavidyApAya mokSa iti brahmavAdinaH / / * aGginaH yat phalam tadeva kilAGgasyApi // 1 diSu-kha, 'bhUta-kha, dvA syA-ca, pa-kha. Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 navamamAhnikam zabdAdvaitanizcayAditi vaiyAkaraNAH // vijJAnAdvaitadarzanAditi zAkyabhikSavaH // prakRtipuruSavivekavijJAnAditi pAramarSAH // IzvarapraNidhAnAditi cAnye* || tadevaM kasmai tattvajJAnAya spRhayantu mumukSavaH iti vAcyam // .. [AtmatattvajJAnasyaivApavargopAyasvam ] ucyate-bhinnAstAvadAtmAna iti gRhyatAmAtmajJAnameva niHzreya. sAGagamiti // yattu-kutastasya niHzreyasasAdhanatvamavagatamiti ; akSapAdavacanAditi bruumH| akSapAdastAva'deva'mupadiSTavAn 'AtmajJAnAnniHzreyasAdhigamaH' iti| na ca niSpramANakamarthameSa RSirupAdizaditi bhavita. vyamatra pramANena / tattu vaidikaM vidhivAkyaM AtmA jJAtavyaH' iti // - sa eSa tAvanna niradhikAraH vidhiH; adhikArarahitasya ca vidheH prayogayogyatvAbhAvAt / adhikaaraanvessnnmupkrmnniiym| paraprakaraNaparipaThanavirahAcca nAsya samidAdhividhivat pradhAnAdhikAranivezitvam / ataH vizvajidadhikaraNanyAyena svargakAmamadhikAriNamiha yAvadupA dAtu.madhyavasyAmaH, tadaiva 'na sa punarAvartate' ityarthavAdasapiteyamapunarAvRttireva hRdayapathamavatarati, rAtrisatra iva pratiSTheti tAmevAsya phalatvena tipadyAmahe // * paatnyjlaaH|| * 'AsmA vAre draSTavyaH' ityasyArthAnuvAdo'yam // 1 dida-kha, vat-kha, 3 tta-kha. Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 nyAyamaJjarI sA ceyaM sAdhyamAnA'pi *rUpAdeva hi shaashvtii| cakAstyapunarAvRttiH na svargavadapAyinI // _[AtmajJAnasya na dRSTaphalasaMbhavaH ] nanu ! dRSTaprayojanAlAbhe sati adRSTaprayojanaparikalpanAvasaraH / iha ca dRSTameva prayojanamAtmajJAnasya krmprvRttihetutvmuplbhyte| nityenAtmanA vinA bhUteSvevAcetaneSu zmazA nAvadhiSu bahuvittavyayAyAsa. sAdhyAni ko nAma jyotiSTomAdikarmANyanutiSThediti nitya evAtmA paraloko jJAtavyaH / evaM hi nirvizaGakaH karmasu pravarteteti // . tadidamanupapannam-anyata eva siddhatvAt / pratyabhijJApratyakSa pratyaH yena jaiminIyaH, anumAnamahimnA ca naiyAyikAdibhiH AtmA nitya iti nizcita ev| kimatra vidhiH krissyti| itikartavyatAkalApopadezazca tadAnImatyantaniSprayojanaH syAt // [vedasya phalavattvam ] amI ca tathA' nAmAtimahAnto vedagranthA iyatyeva paryavasannA iti ?-tadidamupanatam-seyaM mahato vaMzastambAt la TvA''kRSyata iti| tasmAdarthavAdasamarpitamapunarAvRttirUpameva phalamAtmajJAnavidhiravalambata ityevaM kecit // * rUpaM-svarUpam / dhvaMsarUpA hi sA // + 'kIdRzaM pApaM mayA janmAntare kRtam' ityAdipratyabhijJayetyarthaH // * lttvaa-suukssmshlaakaa.|| 1 nAzA-kha, thya-kha, 3 DravA-ca: Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 nabamamAhnikam __ [ AtmajJAnasya mokSasAdhanatvaM vidhisiddham ] sUkSmadarzinastvAhuH-iyamapi mahatI durgatiH, yat arthavAdamukhaprekSisvamasyo'ktama dhikaarvidheH| vizvajiti rAtrisatre vA kimanyata kriyaH taam| na hi vizvajidrUpaparyAlocanataH kazcidadhikArI labhyata iti balAta svargakAmAdiH kalpyate vA, arthavAdasamapito vAvalambyate / yatra tu vidhisvarUpamahimnaiva tadupalambhaH, tatra ki kalpanayA, kimarthavAda. vadanAvalokanadainyena vA // 'iha ca 'svAdhyAyosdhyetavyaH' itivata 'agnInAdadhIta' itivadvA kRtye na dvitoyayA vA Ipsitatamatva nirdezAta tanniSThatvamevAvatiSThate / tatra yathA'gnyarthatayA''dhAnavidhiravagamyamAnaH agnInAmanekavidhapuruSAthauMpayikakarmakalApopayogAt tadArjanenaiva kRtArthatvamupagata iti na phalAntaramapekSate, yathA vA svAdhyAyo'dhyetavyaH' ityakSaragrahaNArthatvAt asya vidheH akSaragrahaNasya ca phalavakarmAvabodhadvAreNa paramapuruSArthApAyatvAvadhAraNAnna tdtiriktghRtmdhukulyaadiphlaantraapekssitvm| na cAdhyApanavidhyaGagatvaM, svamahimnavepsitatamasaMskAradvArakAdhikAralAbhAt evamihApyapahatapApmAdyAtmasvarUpaparijJAnameva tasya parama'puruSArthatAmavabodhayannasya vidheranyaprayojanatAmApAdayati // __ *kazcit kila saMskAravidhiH saMskriyamANaniSTho'pi saMskriyamANaprayojanApekSayA paramukhaprekSI bhavati-'brIhIna prokSati' itivat / kazcittu saMskriyamANaprayojanamalabhamAnaH tadIpsitatamatvAnirvahaNAt-saMskAravidhitvameva jahAti 'saktUn juhoti' itivt| yathoktam-- * vrIhINAM prokSaNasaMskRtAnAM puroddaashaadyupyukttvaattthaatvm| saktUnAM tu na tathopayogaH, homena bhasmIbhAvAt // 1 ttamA-kha, ghisvarU-kha, dvAkyatve-ca, ra-kha. Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 nyAyamaJjarI 'bhUtabhAvyupayogaM hi dravyaM saMskAryamiSyate / saktavo nopayokSyante nopayuktAzca te kvacit' (taM. vA. 2-1-4-12) iti // [svataH puruSArthAnAM na phalAntaram ] yasya tu saMskAryamanarghamiva ratnam aparyuSitamivAmRtam, anasta. mitaviva candrabimbama , aparimlAnamiva zatapatramasti, kastahi prakaraNa pAThA pekSAyAM arthavAdamukhaprekSaNena phalakalpanAyAM vA'bhilASaH ? ata eva na kAmazrutiprayuktatvamAdhAnasya, na cAcAryakaraNavidhiprayuktatvamadhyayanasyeti // tasmAt svAdhyAyAdhyayanAnmAdhAnavidhisamAnayogakSematvAt Atma. jJAnavidheH, ttkRtmaatmjnyaanmpvrgaarthmvgmyte| tathAvidhasvarUpa Atmaiva paropAdhijanitadharmarahitaH apavarga ityucyte| yataH tadidamitthamAtmajJAna meva niHzreyasasAdhanaM, ananyalabhyamiti tadevopadiSTavAnAMcAryo'kSapAdaH !! __ yattu vijJAnasattAtmazabdAdyadvaitadarzanaM-tata mithyAjJAnameveti na niHzreyasasAdhanamiti || [brahmAdvaitavAdanirAsaH] nanu kathamadvaitadarzanaM mithyA kathyate tt| pratyuta 'dvaita darzanamavidyA mAyA'pi, mithyAjJAnamiti yuktam / tathA hi-pratyakSameva tAvat nipuNaM nirUpayatu bhvaan| tatra hi yadanyAnapekSatayA jhagiti padArthasvarUpamavabhAsate*, tat pAramAthikama , itarat kAlpanikamiti gmyte| sadrUpameva ca _ * paramukhanirIkSaNaM hi svaprAdhAnyaM nivartayati // 1 saM-kha, ' yogA-ca, . bheda-ca. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 navamamAhnikam ca tatrAbhinnamanyanirapekSamavabhAti / bhedastvanyApekSa* iti nAkSajavijJAnaviSayatAmupayAti // [ kAraNasyaiva satyatvam, kAryasya mithyAtvam ] tatra yathA mRdrUpatAtaH prabhRti yAvatkumbhAvasthetyasminnantarALe AvirbhavatAM tirobhavatAM ca ghaTakapAlazakalazarkarAkaNAdInAM kAryANAM rUpamaparamArthasadeva vyavahArapadavImavatarati / paramArthatastu mRttikaiva / yathA''huH 'mRttiketyeva satyam' (chAM. 6-1-4) iti / evaM tadapi mRttikArUpaM sattApekSayA na paramArthasaditi sattaiva sarvatra prmaarthaa| tadeva sallakSaNaM brahmetyAhuH // Agamazca 'ekamevAdvitIyaM' (cho. 6-2-1) ityAdiH abhedameva darzayati 'neha nAnAsti kiNvn| mRtyosta mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati' iti ca // . [pratyakSasya zAtrAvirodhitvam ] na ca pratyakSaviruddhatvamabhedazaMsino vaktuM shkymaagmsy| na hyanyaniSedhe pratyakSa prabhavati, svarUpamAtragrahaNe parisamAptavyApAratvAt / pararUpa niSedhamantareNa ca bhedasya durupapAdatvAt bhede kuNThameva pratyakSamiti kathamabhedagrAhiNaM AgamaM virundhyAt / taduktaM 'AhuvidhAtR pratyakSA na niSedhR vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyakSeNa virudhyate // ' * pratiyogismaraNAdisApekSaH // * pratyakSaM vidhAyakam, na niSedhakam, pratiyoginaH tena upasthApayitumazakyatvAt // 1 ca-kha, rU-kha, 'ma-kha. 30 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 bhyAyamaJjarI [bandhamokSavyavasthA ] nanu yadye'kameva brahma, na dvitIyaM kiMcidasti, tahi tadbrahma nitya zuddhabuddhasvabhAvatvAt muktmevaaste| kena tadvaddha miti kimartho'yaM mumukSuNI prayatnaH / kutastyo vA'yaM vicitra jagadavabhAsaH - avidyocchedArthoM mumukSuprayatna iti bruumH| tatastya evAya vicitrajAgadavabhAsaH // .. [ avidyAsvarUpam ] keyamavidyA ? brahmaNo vyatiriktA cet nAdvaitam / . anyatireke tu. brahmava sA, tato nAnyA'styeSeti kathamucchidyata-maivam-vastumIdaMzi kutAkikacodyAni kramante / avidyA tviyamavasturUpA, mAyA, mithyaavbhaassvbhaavaa'bhidhiiyte| tttvaagrhnnmvidyaa| agrahaNaM ca nAma kathaM vastudha'maiM vikalpyate ? [avidyAzrayaH ] nanu ! tattvAgrahaNarUpAspi ksyeymvidyaa| na hi brahmaNo nitya 'buddhasvabhAvatvAdavidyA bhvti| anyastu nAstyeva tdaashryH| na ca niradhikaraNameva mithyAjJAnaM bhavitumarhati-ucyate-*jIvAtmanAmavidyAra na brahmaNaH // nan ! ke te jIvAtmAnaH ? te'pi brahmaNo'nyAnanyatayA cintyA evaAH ! kSudratArkika ! srvtraanbhijnyo'si| brahmava jIvAtmAnaH, na tato'nye / na hi dahanapiNDAdbhadenApi bhAntaH sphuliGagAH agnisvarUpA ne bhavanti // ___ * bhAmatIkArapakSo'yam / vivaraNakArastu brahmAjJAnavAdI // " e-kha, ghina-kha, 5 ma-kha, gha, prabu-khaH Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 navamamAhnikam [jIvAjJAnavAdaH] tat kiM brahmaNa evAvidyA? -na ca brhmnno'vidyaa| yathA Tekameva ghaTAdyAvaraNopahitabhedatayA bhinnamiva vibhAti nabhaH-paTAkAzaM ghaTAkAza miti, tadAvaraNavazAdeva ca rajodhUmAdikaluSitamapi bhavati, tadAvaraNaviratau tu gaLitakAluSyamale tatraiva parame vyomni lIyate tathai va 'jIvA' tmAno'pi avidyAkalpitabhedAH tatkRtamanekaprakArakAluSyamanubhavanti / taduparame ca pare brahmaNi lIyante iti // . [anyonyAzrayaparihAraH] nanu ! evaM satyappavidyAparikalpita eSa brahmajIvAtmavibhAgaH / sA ca jiivaatmnaamvidyetyucyte| tadetaditaretarAzrayamApadyate-avidyAkalpanAyAM satyAM jIvAtmAnaH, jIvAtmasu ca satsu avidyeti-bhvtvitretraashrym| avidyAprapaMca evaaymshessH| kasyaiSa doSaH ? yadi vA'nAditvamasya parihAro biijaangkurvdbhvissyti| bhava. dbhirapi cAyamanAdireva sNsaaro'bhyupgtH| avidyayaiva ca saMsAra ityucyate // [ avidyAnivRttyupAyaH] nanu! anAderavidyAyAH kathamucchedaH ? 'ki'manAderucchedo na bhavati * *bhUme ruupsy| bhavadbhirvA kathamanAdissaMsAra ucchedyate ? nanu ! upAye stynaadirpyucchidyte| advaitinAM kastaducchedopAyaH? avidyaiveti bruumH| zravaNamanana nidhyA nAdirapyavidyaiva / sA tvabhyasya *anAdeH kAlAt-mRdi vidyamAna rUpaM pAkAnazyati kila // 1 cA-kha, vasa-kha, 3 katha-ca dhyA-kha. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 nyAyamaJjarI mAnA satI avidyAntaramutsAdayati, svayamapyutsIdati / yathA payaHpayoM jarayati, svayaM ca jiiryti| viSaM viSAntaraM zamayati, svayaM ca zAmyati / yathA vA dravyAntararajaH kSiptaM rajaHkaluSite'mbhasi taccAtmAnaM saMhRtya svacchamambu kroti| evamiyamavidyevAvidyAntaramucchindantI vidyopAyatAM pratipadyate // [ asatyAdapi satya siddhiH] nanu ! svarUpeNAsatyaiveyamavidyA kathaM satyakAryaM kuryAt ? ucyate-- asatyAdapi satyArthasampattirupapatsyate / mAyAsadiyo dRSTAH satya pra'laya'hetavaH / / rekhAgakArAdayazcAsatyAH satyArthapratItyupAyA dRshynte| svarUpeNa satyAsta iti cet-kiM tena kriyte| gakArAditvena hiM te prati. paadkaaH| taccaiSAmasatyamiti | [zuddhasyApi brahmaNo'vidyayA''varaNam ] . . nanu ! brahmaNo nityazuddhatvAt jIvAnAM ca tato'nanya tvAt kathaM teSvavidyA'vakAzaM labhate-parihRtametat ghaTAkAzadRSTAntopavarNanena // api ca yathA vizuddhamapi vadanabimbaM ambumaNikRpANadarpaNAdhupAdhivazena zyAmadIrghasthUlAdirUpamapAramArthikameva darzayati, tathA brahmaNastadaH bhAve'pi jIveSu sadavakAza iti / / *pralaya:-maraNam // 1 maya-kha, miti-ca, nya-kha, Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 469 navanamAhnikam [baddhamuktavyavasthopapattiH] nanu!, paramAtmano nityatvAt jIvAnAmapyanyonya'ma'nanyatvamityeka smin baddhe, mukte vA sarve baddhAH muktA vA syuH-ayi kutarkakaluSitamate kathaM bodhyamAno'pi na budhyse| ghaTAkAze hi ghaTabhaGagAt paramAkAzapratiSThe jAte, 'na paTAkAzo'pi tathA bhvti| ekasyApi jIvAtmanaH upAdhibhedAt sukhaduHkhAnubhavabhedo dRzyate-pAde me vedanA' 'zirasi me 'vedanA' iti / tIvratarataraNitApopanatAta nutara klamasya ca yatraiva ca zarirAvayave ziziraharicandana*sthAsakamuparacayati parijanaH, tatraiva tadduHkhoparamAnubhavaH nAnyatreti, evamekasminnapi paramAtmani kalpanAmAtra pratiSTheSvapi jIvAtmasu baddhamuktavyavasthA siddhayatyeveti ekAtmavAda evAyamAgamAnuguNaH 'upagantuM yuktaH, nAnantyamAtmanAm // brahmadarzanamevAtaH niHzreyasanibandhanam / bhedadarzanamUDhAnAM saMsAraviratiH kutaH-iti || - [brahmAdvaitavAdanirAkaraNam ] ___ atrAbhidhIyate-kapaTanATakarahasyaprakriyAkU!paracane tadanuguNadRSTAntaparamparopa pAdane ca kimucyate paraM kauzalaM bhavatAm ! pramANavRttanirU'paNe tu tapasvina eva bhvntH| tathA hi-bhedasya pramANabAdhitatvAt kimayamabhedAbhyupagamaH bhavatAm, uta svit abhedasyaiva pramANasiddhatvA. diti / dvayamapi nAsti / pratyakSAdIni hi sarvANyeva bhedapratiSThAni * pramANAni // *sthAsaka-candanAdilepagam // 1 mapya-ca. 2 'pi-kha, 'nu-kha, mlA-kha, 'yu-kha, pa-kha, sukha, ve-kha, darza-ca. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 bhyAyamaJjarI [ bhaidasya pratyakSatvam ] yattAvat bhedasya 'parApekSatvAt akSajajJAnagamyatA nAstIti-tadayuktam-abhedasya sutarAM parApekSatvAt / mRtpiNDAtprabhRti ghaTakarparacUrNaparyantakAryaparamparAparicchede tadanugatamRdUpatAgrahaNe ca sati mRdastadabhinna rUpatvamavadhA ryeta, nAnyathA // "bhikSavastvAcakSate cAkSuSaM vyAvRttasvalakSagagrAhi, nAbhedaviSaye, abhedasya parApekSatvAditi || [abhedasya bhedAdhInatvam ] ayamasmAdanya itIyaM parApekSA pratItiriti cet-ayamasminnanusyUta itIyamapi praapekssv|| . . . tadatra bhavAn bhikSavazca dvApi durgrhophtau| bhedAbheda grahaNanipuNa makSajamiti parikSitametadvistarataH saamaanycintaayaam| aGagulicatuSTayaM hi pratibhAsamAnamitaretaraviviktarUpamapyanugatarUpamapi prakAzata ityuktam // vyAvRttira nuvRttirvA parApekSA'stu vastuSu / asaGakIrNasvabhAvAstu bhAvA bhAntyakSabuddhiSu / / *abhedo hi bhedanirAkaraNarUpaH // + bhikssvH-bauddhaaH|| * dezAntarakAlAntaravyaktInAM bhAnasyAvazyakatvAt / / $ svarUpeNa bhAsamAnA iti yAvat // 1 pa-kha. tA-kha, 3 bhedasya-ca, bha-khaH Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 navamamAhnikam [pratyakSaM bhedAbhedobhayaviSayakam ] yadapyuktaM 'AhuvidhAtR pratyakSaM, na niSeddhR' iti-tadapyasAdhu'vidhAtR' iti ko'rthaH ? idamapi vastusvarUpaM gRhNAti nAnyarUpaM nissedhti| pratyakSamiti cet-maiva m-jJAnaM tahi na tadbhavet // - anyarUpaniSedhamantareNa ttsvruuppricchedsyaapysmptteH| pItA divyavacchinnaM hi nIlaM nIlamiti gRhItaM bhavati, netrthaa| tathA cAha 'tat paricchi natti, anyavyavacchinatti' iti // bhAvavadabhAvamapi gRhItuM prabhavati pratyakSamiti ca sAdhitamasmAbhirevaitat / * tasmAditaretaraviviktapadArthasvarUpagrAhitvAnnAbhedaviSayaMpratyakSam // . [zabdAnumAnayoH bhedAvalambanatvam ] zabdAnumAnayostu saMbandhagrahaNAdhInasvaviSayavyApArayoH bhedamantareNa* svarUpameva nAvakalpata iti tAvubhAvapi bhedvissyaavev| vizeSa.viSayatvAbhAve'pi liGagasAmAnyasya taditaravilakSaNasya paricchedAt bhedaviSayamanumAnam // zabdasya tu padAtmanaH tadvadAdivAcyabhedarUpasya tu parasparoparaktapadArthapuMjasvabhAvaH, itarapadArthavizeSitAnyatamapadArtharUpo vA vAkyArthI viSaya iti pUrvameva niruupitm| ataH sarvathA na bhedasya pramANa'- bAdhitatvam // ___nApyabhedagrAhiI kiMcana pramANamasti yathoktenaiva nyAyena // . * saMbandhaH kila vyatyoreva, na sAmAnyayoH // * abhedetyatra kevaletyAdiH // m-kha, na tva-kha, 3 dAdivA-kha, NA-kha. Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 nyAyamaJjarI [abhede na zrutiH pramANam ] . yastu AgamaH paThitaH 'ekamevAdvitIyam' 'neha nAnAsti kiMcana ityAdiH-*tasyArthavAdatvAnna yathAzruta evArtho grahItavyaH // [arthavAdAnAM sarveSAM na svArthe prAmANyam ] . nanu ! siddhe'pyarthe vedasya prAmANyamabhyupagatameva bhvdbhiH-baaddhmbhyupgtm| kintu 'dhUma evAgnedivA dadRze nAciH' ityevamAdInAM pratyakSA. diviruddhArthAbhidhAyinAmarthavAdAnAM mukhyA vRttimapahAya gauNyApi vRttyA vyAkhyAnamAzritam / evami da'mapi vacanaM itarapramANa viruddhamarthama bhidadhat anyathA vyAkhyAyate // . ye tu pramANAntara viruddhArthAnuvAdino na bhavanti arthavAdAH, teSAmastu svarUpe prAmANyaM 'vAyurvaM kSepiSThA devatA' ityevamAdInAm // tasmAt sukhaduHkhAvasthAbhede'pi nAvasthAturAtmano bhedaH, dehendriyAdi nAnAtve'pi vA na tasya nAnAtvamityevaM yathAkathaMcidayamarthavAdo yoja. niiyH| abhedopadezI tu tatparaH zabdaH vidhirUpa iha naastyev| eva. mAgamabalAdapi nAdvaitasiddhiH / / [avidyAsvarUpAcanupapattiH] yatpunaH avidyAdibhedacodyamAzaGakayAzaGakayaparihRtam-tatrAzaGakA saadhiiysii| samAdhAnaM tu na pezalam / tattvAnyatvAbhyAmanirvacanIyeyaH mavidyeti ko'rthaH ? * jIve paramAtmataulyabodhanAyArthavAdaH / taulyaM ca svataH nirdu:khatvAdinA / / + pUrvasaMpuTe 676tamapuTe // 1 daM viruddha-ca, NA-kha, vA-kha. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 navamamAhnikam - anAdinA prabandhana prvRttaa''vrnnkssmaa| yAtno'cchedyApyavidyeyaM asatI kathyate katham // astitve ka enAmucchindyAditi cet-kAtarasantrAso'yam / satA meva hi vRkSAdInAM ucchedo dRzyate, nAsatAM shshvissaannaadiinaam| tadiyamucchedyatvAdavidyA nityA mA bhUt , satI tu bhavatyeva // nityaM na zakyamucchettuM sadanityaM tu zakyate / asattvamanyat , anyA ca padArthAnAmanityatA // - [avidyA bhAvarUpApi ] ne ca tattvAgrahaNamAtramavidyA, saMzayaviparyayAvapyavidyaiva / tauM ca bhAvasvabhAvatvAt kathamasantau bhavetAm ? grahaNaprAgabhAvo'pi nAsa niti zakyate vaktum , abhAvasyApyastitvasamarthanAditi sarvathA nAsatI avidyaa|| asattve ca niSiddhe'syAH sattvameva balAdbhavet / sadasadvyatirikto hi rAziratyantadurlabhaH // '. sattve ca dvitIyAyA* avidyAyA bhAvAnnAdvaitam // _ [jIvasya kalpitatvAsaMbhavaH ] - yattu brahmaNaH satataprabuddhatvAt avidyAkSevatA neti jIvAnAmavidyA. spadatvamabhihitam, avidyoparame brahmaNi parame ta eva ghaTAkAzavallIyanta * parabrahmApekSayeti zeSaH // 1 tro-kha. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 nyAyamaJjarI iti ca tadapi na caturazram-AkAzAvacchedahetoH 'ghaTAderghaTamAnatvAt / avidyAyAstvasattvAt tatkRtaH paramAtmano'vaccheda iti viSamo dRSTAntaH / avaccheda kA bhAvAcca jIvavibhAgakalpanA'pi niravakAzaiva || pAsamavaH] .. [adidyAyA anAditvAsaMbhavaH ] yacca itaretarAzrayatvaM parihartumanAditvamAveditaM avidyAyAH-tatra bIjAGakuravat , vAdyantaropagatasaMsAravacca tasyAH satyatvameva syAt / anAdiprabandhapravRttatve 'sattve cA rayAH prtikuulhetvntropnipaatkRtmpaakrnnmucitm| ekAtmavAdinAM tu tadatidurghaTamityanirmokSa eva syAt / yathA''ha bhaTTaH 'svAbhAvikImavidyAM ca nocchettuM kshcidrhti| . vilakSaNopapAte hi nazyat svAbhAbika *kvacit / / na tvekAtmA'bhyupA yA nA heturasti vilakSaNaH' (zlo. vA. 1-1-5 saMba 86) iti // [avidyAyA na bandhanivartakatvasaMbhavaH ] yatpunaH avidyaiva vidyopAya ityatra dRSTAntaparamparodghATanaM kRtaMtadapi klezAya, naarthsiddhye| sarvatropAyasya svarUpeNa sattvAt / asataH khpusspaaderupaaytvaabhaavaat| rekhAgakArAdInAM tu varNarUpatayA sattvaM yadyapi nAsti ; tathApi svarUpataH sattvaM vidyata eva / / * satyenAtapAdinA hi satyasya zaityAdenivRttisaMbhavaH // * abhyupAyaH-abhyupagamaH // 1-kha dhI-kha. kitvA-kha, gha, dvedyA-kha, dabhya-ca, cA-kha, Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 navamamAhnikam . [satyasyaiva sarvatra nivartakatvam ] nanu ! gakAro'yamiti gRhyamANaH sa rekhAsannivezaH arthapratyAyako bhavati, na cAsau tena rUpeNAsti-maivam-svarUpeNa' sato'rthasya rUpAnta reNApi gRhyamANasya kUTakArSApaNAderiva vyavahArahetutA dRzyate ca, yuktA c*| yastu svarUpata eva nAsti, 'na, tasya svAtmanA parAtmanA vA vyavahArAGagatA smsti| rekhAsanivezazca svarUpeNa sanniti varNAtmatve. nAsannapi tatkAryAya paryApnuyAt / na tvayam avidyAyAM nyAyaH, svarUpA. sattvAttasyAH // sarpAdau tu sarpAdisvarUpavat tadjJAnasyApi tatkAryatvamavagatam // ataeva zaGakAviSasyApi svazAstreSu cikitsAmupadizanti // evaM "vana guhAkuharadezA deSa nissRtaH kesarI saroSamita evAbhiva. tate' ityasatye'pyukte yadbhIrUNAM palAyanAdi, zUrANAM ca sotsAhamAyudhodhamanAdi satyaM kArya'mupalabhyate, tatra siMhajJAnasya tatkAryatvAt nAsata evopAyatvam // . . ___ etena pratibimbadRSTAnto'pi pratyAkhyAtaH, khaDgAdeH mukhAdikAluSya kalpanAkAraNasya tatra sadbhAvAt / iha tu tadabhAvAditi // [ ekAtmavAde baddhamuktAdiSyavasthAnupapattiH ] yadapi baddhamuktavyavasthAsiddhaye pAdavedanAdyudAhRtam-tadapyevamapAkRtam-avacchedakasya pAdAdeH tatra taattviktvaat| iha tu bhedakalpanAbIjamadvaitavAdinAM durghaTamiti bahuzaH pradarzitam || ___* rajI hi sarpabhAnam , na tu zUnye / tathAGgIkAre tu niradhiSThAnabhramavAdaH syAt // 1 NA-kha, nava-kha, va-kha, svaskha-ca, rA-kha ' rUpamu-kha. ta-kha, Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 nyAyamaJjarI tadatrAyaM vastusaGakSepaH-avidyAyAmasatyAM sarva evAyaM yathodAhRto vyavahAraprakAraH tatkRta iti nAvatiSThate / satyAM tu tasyAM nAdvaita miti / ata evAha sUtrakAraH saGakhacaikAntAsiddhiH pramANopapatyanu. papattibhyAm' (nyA. sU. 4-1-4) iti // [mAtmAdvaitavAdanirAkaraNopasaMhAraH] yadi tAvadadvaitasiddhau pramANamasti. tahi tadeva dvitIyamiti naadvaitm| atha nAsti pramANam, na tarAmadvaitam, aprAmANikAyAH siddharabhAvAditi // *mantrArthavAdotyavikalpamUla madvaitavAdaM parihRtya tasmAt / upeyatAmeSa padArthabhedaH / pratyakSaliGagAgamagamyamAnaH // [zabdAdvaitavAdanirAkaraNam ] etena zabdAdvaitavado'pi pratyuktaH 'anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM ydkssrm| vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH' . (vA.pa.1-1) iti II . 'ucyate-tatra anAdinidhanapadaniveditApUrvAparAntarahitA vastu. sattA nityatvam, brahmapadapratipAditaM ca vyApitvamityubhayamapi zabdasya prAgeva nirstm| niravayavazva sphoTAtmA zabdaH pratikSipta eva / ___ * 'neha nAnAsti' ityAdayaH mntraaH| 'ekamevAdvitIyam' ityAdayaH bharthavAdAH // ____ ra:-ca, ekameva saM-ca, ' yadu-ca. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 navamamAhnikam [ zabdavivartavAdopanyAsaH] yattu nityaM 'vyApi ca 1 kiciducyate, tat zabdatattvamityatra kA yuktiH| Aha-zabdopagrAhyatayA ca zabdatattvam / / __tathA hi sarvapratyaya upajAyamAnaH nAnallikhitazabdaH upajAyate / tadullekhavirahiNaH anAsAditaprakAzasvabhAvasya prtyysyaanutpnnnirvishesstvaat| evamodRzamityAdiparAmarzapramuSitavapuSi vedane vedanAtma. kataiva na bhavet // [ sarvapratyathAnA zabdAnuviddhavam ] ye'pi vRddhavyavahAropayogavairyAdanavAptazabdArthasaMbandhavizeSavyutpatayaH bAladArakaprAyAH pramAtAraH, te''pi nUnaM 'yat' 'sat' 'tat' 'kim' ityAdizabdajAtamanullikhanto naM pratiyanti kimapi prmeym| ata: zabdonmeSa prabhAvaprAptaprakAzasvabhAvatvAta* sarvapratyayA nAM zabdAnuviddhaM bodhakatvamiti sarva shbdtttvmityvdhaarytaam| (va. 4. 1.134) tadAha' 'na so'sti pratyayo loke yshshbdaanugmaadRte| anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena gamyate' iti // evamanabhyupagame tu saMvidaH prakAzazUnyatayA anadhigataviSayaH sarva evAndhamUkaprAyo lokaH syAt / Aha ca (vA. pa. 1-125) 'vAgrupatA cedutkrAmedavabodhasya shaashvtii| . .. na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavazinI' iti // . ataH 'kra meNa tAvadevaM bodhyase, zabdAkhyavizeSaNAnuvedhavizeSA bhavAt sarvaM nirvikalpakana indriyajaM sa vikalpakaM vA jJAnaM zabdaviziSTa * zabdArthayoravinAbhAvAditi yAvat // 1 vA-kha, 2 miSita-ca, ' nAm-kha - prakra-kha, akhaM, Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 nyAyamaJjarI marthamavadyotayati gauH zuklo gacchatIti, jAtiguNakriyAvacchinnaviSayAva bhAsini pratyaye zabdaviziSTa evArthaH sphuratIti budhyasva // [arthAnAM zabdAtmakatvasamarthanam ] evaM cedboddha mavatIrNo'si zabdAkhyavizeSaNAnuraktasya tasya vizeSyasya svarUpaM pRSTaH zabdenaiva darzayasi, zabdAparityAgalabdhaprakAzasvarUpayaiva vA'nubhUtyA'nubhavasIti so'pi vizeSyaH zabdarUpa eveti jAnIhi / tadeva zabda evArthopArUDhaH pratibhAtIti vyavatiSThate / itthamiyantamadhvAnaM cetprApto'pi tadadhunA yadupArUDhaH zabdaH prakAzate, tasya pRthak pradarzayitumanubhavituM cAzakyatvAt zabda eva 'tathA tathA pratibhAtIti zabdavivarta evAyamarthaH, nAnyaH kazciditi pratipattuma hasi // yathA cAyamindriyajeSu pratibhAseSu prakramaH, tathA zAbdeSvapi pratyayeSu zabdaviziSTo vA'rthaH pravibhAti, zabdo vA'rthArUDhaH, zabda evArtharUpeNa vivartata iti gRhyatAm // atazca zabdabrahmadamekama avidyopAdhizitavicitrabhedama, avidyoparame yathAvasthita svarUpaM prakAzata iti yuktam // . [zabdavivartavAdanirAsaH ] atrAbhidhIyate-na khalu* prakAratrayamapIdamupapadyate, padapadArthasaMbandha. vyutpattivirahiNAm anavAptazabdayojanA vairUpya svarUpa mAtrapratiSTha' * zabdasya sUkSmasvAdanyathAsiddhayasaMbhavAditi hetuH|| 1 ta-kha, 'rU-kha, 'bdopajanita-ca, sArUpya-kha. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 479 vizuddhavastugrahaNapravaNendriyajapratyayadarzanAt / vRddhavyavahAraparicayAdhi. gatazabdArthasaMbandhasaMskRta dhiyAmapi zabdasmaraNasaMskAraprabodhahetubhUtaprathamodabhUtavizuddhavastvavabhAsasyAparihAryatvAt / yatraM hi vastuni nivizamAnaH zabdaH zabdavidvyavahAreSu yo'vadhRtastaddarzane tatsaMskAraprabodhAt sa hi smRtipathameti, nAnyatheti // [pratyayAno na zabdAnuviddhatvam ] ____sAmAnyazabdeSvapi 'yat' 'tat' 'ki' ityAdiSu vizeSazabdeSviva saiva vaartaa| teSAmapi vyutpattyupayogavirahe vividhavanavihAri vihaGagakUjitAdivadarthapratItihetutvAnupapatteH // savikalpakadazAyAmapi na vAcakaviziSTaM vAcyaM maicakaguNakhacitamiva kuvalayamavalokayati loka iti vistarazaH pratyakSa lakSaNe parIkSitametat / Aha ca (zlo. vA. pratyakSa.172) 'na zabdAbhedarUpeNa buddhirartheSu jaayte| . prAkzabdAdyAda zI buddhiH zabdAdapi hi tAdRzI' iti // . [ana sAkaM zabdabhAnAsaMbhavaH ] ... saMjJitvamAtramadhikarmadhunA dhvanisannidhAne buddhipadhirohati, na taddhi / shisstto'rthH| tasya hi na netreNa, na zrotreNa, nobhAbhyAM, na kevalaM manasA vA grahaNamupapadyate, atiprasaGagAt / zabdI hi anekadharmake dharmiNi eka * 'anAdinidhana 'na so'sti pratyayaH' 'vAna patA cet' iti zlokairuktam, zabdasya tattvarUpatvam, sarvapratyayAnAM zabdAnuviddhatvam, arthasya zabdavivartavaM ca // 1 sthA-kha, 'ti-kha. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 nyAyamaJjarI taradharmAvadhAraNAbhyupAyo bhvti| na ttraatmaanmaaropyti| na hi dIpendriyaprabhRtayaH pratItyupAyAH tadupeye rUpAdAvAtmAnamAropayanti / ata eva tadupAyatvabhramakRtastadabhedavAdo'pi na yuktaH // na hyupAyAdabhinnatvaM tadupeyasya yujyte|| rUpasya na hyabhinnatvaM dIpAdvA cakSuSo'pi vA // [ arthasya zabdavivartatvAbhAvaH] api ca yadi zabdAdabhinno'rthaH pratibhAtyeva, ko'dhyAsArthaH ? . 'abhede'pi zabdamayameva vizvamiti, tatrApi ko'dhyAsArthaH ? a'dhyAsa bhramastu vaiyAkaraNAnAM *ekAkAra nirdeza doSanirmitaH / yathA''ha (ilo vA. prasyakSa 182) 'gaurityeva hi nirdezaH vAcyastabuddhi vAci nAm' iti| 'kastvayA dRSTo'rthaH' iti pRSTo vakti 'gauH" iti / 'kIdRzaM te jJAnamutpannam'-'gauH' iti / 'kIdRzaM zabdaM prayuktavAnasi''gauH' iti| tata eSA bhrAntiH / vastutastu viviktA evaite shbdjnyaanaarthaaH| taduktam (ilo. vA. pratyakSa 185) 'gavi sAsnAdisadrapA gAdirUpAbhidhAyake / nirAkArobhayajJAne saMvittiH paramArthataH' iti // * 'gauH' iti zabdaH, arthaH, pratyayazceti tryamapi hi nirdizyate // + vAcyam, tabuddhiH, vAcakaH zabdazca // * mImAMsakA api nirAkArajJAnavAdina iti ckrdhrH| paraM tu nirAkArajJAnavAdaH anyaH, anyazca nirAlambanajJAnavAda ityavadheyam // 1 a-kha, nAm-kha, gauH-kha, Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 navamamAhnikam [ nAnArthakasthale zabdArthayorabhedAsaMbhavaH ] evaM indriyajeSviva zAndeSvapi pratyayeSu na zabdasvarUpamadhyasyatIti yuktam / yadi ca zabda: svarUpeNArthaM pratipAdayati, tadA a'kSazabdasyakyAt devana vibhItakarathAkSeSu tulyA pratItiH syAt / na cAkSazabdAH bhinnA iti vaktavyam , *svruupprtybhijnyaanaanpaayaat| taduccAraNe cAryatrayAM saMzayadarzanAt // bhavatizabdayozca suptiGantayoH tulya ruuytvaat| adhyAsapakSe tulyA. rthapratItihetutvaM praapnoti| tathA ca * siddhasAdhyabuddhiH saMvedyamAnApi niryeta / evamagAdityazva iti, ajAvaya ityAdAvapi draSTavyam // [zabde arthAdhyAsaH viruddhazva ] zabdasya siddharUpatvAt tadadhyAsenArthabuddhAviSyamANAyAM 'yajeta' 'dadyAt' juhuyAt' ityAdau na kvacit sAdhyabuddhirbhavet, siddhAdhyA. sena sAdhyabuddherananurUpatvAt // jAtigaNakriyAzabdAzca gauH zaklo gacchatItyAdayaH kena kAraNena niyatamadhyAsamanurundhata iti naavgcchaamH| shbdsyaarthaanpekssnisrgsiddhvaishvruupyklpnaabiijaabhaavaat| pratiniyatazabdavRttezca kasyaci * vibhItaka-phalavizeSaH // * uktArthatrayavAcinaH iti shessH|| * tiGantasve sAdhyasvam, subantatve siddhasvam / evaM 'bhagAt' ityAdi subantaM tiGantaM ca // $ na hi tejasi tamasaH, tamasi tejaso vA'bhyAsasaMbhavaH // 12-ca, rU-kha, 3 sA-ca, ' bhavanti-ca 31 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 bhyAyamaJjarI llakSaNasyAnupalakSaNAt / vRkSaplakSazabdayozca ghaTapaTazavdayoriva svarUpabhedA vizeSAt , arthAnapekSitvAcca vizeSaNavizeSyabhAvasAmAnAdhikaraNye zabdA. dhyAsavAdino na bhavetAm / na hyekatra vastuni vAcye kvacidanayoH zabda. yovRttiH|| etena nIlotpalamapi pratyAkhyAtam / / [zabdavivartavAde sAmAnAdhikaraNyAsaMbhavaH ] tatraitatsyAt-na nIlaguNavizeSi'tamidaM utpalaM nAma kiMcidasti vizeSyam , api tu tat nirastAvayavArtha azvakarNAdivat *arthAntara mevedaM ; vyutpattiprakAramAtraM tu vizeSaNavizeSyabhAvavarNanamiti-tadetadasamIcInam - anubhUyamA nAvayavArthapratItinihnavanimittAnupalambhAt / azvakarNAdau hi yuktamarthAntaratvaM ; tatra hi nAzvArthaH: na karNArthaH / niravayavavAkyArthavAdazca prAgeva vistareNa nirasta ityalaM punaruktAlApena // - [zabdavivartavAde paryAyapadAnAM sAmAnAdhirakaraNyaM syAt ] . atha zabdadvayAdhyA samAtra nibandhanameva sAmAnAdhikaraNyaM 'vRkSaH' lakSaH' ityucyate tadapi na cAra-vRkSastaruritiparyAyayorapi tatsaMbhave sati sAmAnAdhikaraNyaprasaGagAt // api ca paryAyaSu 'hastaH' 'karaH' 'pANiH' ityAdiSu zabdarUpabhedAdhyAsapakSe arthabuddhibhedaH prApnoti / na cAsAvastIti naadhyaasH|| kiMca saMbandhagrahaNanirapekSo'pi zabdaH svasAmarthyamanurudhyamAnaH svAdhyAsena buddhi viddhyaat| tadapekSAyAM vA kasya kena saMbandha iti na ___ * prakRte zabdatattvarUpam // 1 ta-kha, na-ca, sa-kha Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 'navamamAhnikam budhyAmahe- zabdAdarthasya pRthagvyavasthitAtmanaH 'tva'nmate durlbhtvaat| zabdavyatiriktArthopagame vA kimanena zabdAdhyAsasamarthanADambareNa? viramyatAm ato mRgatRSNAnusaraNaraNikAt / / [zabde arthAdhyAsAsaMbhavaH ] api cAdhyAsaH kvacitsAdRzyAdbhavati, zuktAviva rajatasya / kvaci danurAgAdbhavati, lAkSAyA iva sphttike| zabdArthayormUrtAmUrtatayA'tidUrabhinnasvarUpayoH sAdRzyaM taavdnuppnnm| anurAgo'pi tata eva durghaTaH, pRthagdezatvAt , bhinnendriyagrAhyatvAcca / . [ zabdArthayobimbapratibimbabhAvAsaMbhavaH ] pratibimbavarNanamapi na sundaram , dUradezatvena zabdArthayoH praaptybhaavaat| aprAptayozca pratibimbe dvArakodyAnanivAsi vAsudevasundarIvadanatAmarasAni sAgarataraGagapavanaparicayacaladalakalatikAlAMcchitAni svaccheSu jyotsnAvadAMtadyutiSu tuSa ragirigahvaragatatuhina zilAkarpUradarpaNeSu pratibimbitAni dRzyeran / atho sarvagatatvena zabdAnAmarthadeze prAptirabhidhIyate, tahi sakalazabdasArthasAdhAraNyAta atyantamadhyAsasAGakaryam anavadhAryamANavizeSaniyamakAraNamApadyata itylmtiprsnggen| sarvathA na saMbaddhaH zabdAdhyAsavAdaH // * anurAga:-anuraJjanam // - tante zabdasyaiva brahmasvAt // ___1 takha, su-ca. Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 nyAyamaJjarI [vivartavAda evAsamarthanIyaH ] vivartavAdo'pi na smNjsH| tathA hi-*vivartate'rthabhAvena' iti ko'rthaH ? na tAvadarthAtmanA zabdaH pariNAmamupayAti', kSIramiva dadhirUpeNa, pariNAmitvena vikAritayA vA kSIrAderivAnityatvaprasaGagAt / tathAbhAve'pi ca nAdvaitasiddhiH dadhna iva kSIravikAra sya, zabdavikAra. syArthasya tto'nytvaat| anyatvAcca bAdhakAraNakAluSyAdyupaplavavira 'ha'pratItisamarpitabhedatvAt // [arthapratibhAsasyAyathArthatvapakSanirAsaH] athArthapratibhAsamasatyamapIndrajAlavadupadarzayati zabda ityayaM vivto'rthH, so'pi na yuktaH / bAhyasya vastunaH padAbhidheyasya jaativyktyaadeH| vAkyavAcyasyApi bhAvanAdeH puurvprsaadhittvaat| avayavavyAde. cAdUra evAgre smrthyissymaanntvaat| na cendrajAlamAyAdivadayathArthatAyAmiha kimapi kAraNamutpazyAmaH || [arthAnAM mithyAtvapakSanirAsaH ] __ athArtharUpeNa zabdaH zuktiriva rajatAkAratayA'vabhAsata itIyaM vivartavAco yuktiH-iyamapi na sAdhIyasI-zuktikA hi. rajatava. tprakAzata iti zakyaM vaktum , zukterAkArasArUpyeNa tathA'vabhAsasambha. vAt / iha tu zabdArthayoratyantavisadazavapuSorAkArasamAropakAraNAnavadhAraNAt kathamitararUpeNetarasyAvabhAsaH / zuktikArajatAdiSu ca ___ * vAkyapadIye hi 'vivartate'rthabhAvena' 'yattasya pariNAmo'yam' iti vivartapariNAmazabdau paryAyatayA bahulaM prayuktau // 1 te-kha, syA-ca, hitakisalaya-kha, rthita-kha. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 485 bAdhakavazAt tthaatvmvgtm| iha tu 'na bAdhakaM kiMcidbhavati, bhaviSyati veti vaNitam // _ [zabdAnuvedho'pi na sAdhIyaH] - atha svAnuvedhama'jahat satyAmasatyAM vA'rthabuddhimAdadhAti zabda - tyayaM vivartArthaH-eSo'pi saMpratyeva prtikssiptH| zabdAnuvedhavirahiNInAM prAcuryeNa pratipattInAM prdrshittvaat| na cAnyaH kazci dvipazciccetasi vi'vartate vivartaprakAraH ityavAcakamucyate-'vivartate'rthabhAvena' iti // [zabdasya jagatsSkRtvanirAsaH ] atha zabdabrahmaiva sRjati jagadityayaM vivartaprakAra ucyate-so'pi na samyaka-acetanatvena zabdasya Izvarasyeva srsstRtvaanupptteH| na ca paramANuvadasya kAraNatvam , avayavasamavAyitvena* pRthivyAdeH kAryasya grahaNAt || . . atha 'vijJAnamAnandaM brahma' ityAgamavacanamanusaratA vibhutvamiva cetanatvamapi zabdabrahmaNo varNyate-tahi Izvarasyaiva zabdabrahmeti nAma kRtaM * syAt .. [brahmadvaividhyanirAsaH] yadapyucyate. 'dve brahmaNI veditavye zibdabrahma, paraM ca yat / zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati' . . * na tu zabdasamavAyitvena // + zabdabrahma-aparaM brahma / paraM brahma-paramAtmA // 2 pariva-kha, / ntI-kha. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 - nyAyamaJjarI iti-tadApi brahma *subhikssmtyntmlaukikm| 'eka'tarasya brahmaNaH kaalpniktvaat| akAlpanikatve vA kathamadvaitavAdaH / tasmAt kRta. manena zabdabrahmaNA / svasti parasmai brahmaNe bhUyAt // avidyAmAyAvinirmitavividha bhedaprathanakalpazca sattAdvaitadUSaNAvasara eva nivArita iti zabdAdvaitamapi tadvadasamaMjasa miti siddham // [jagataH brahmopAdAnasvanirAsaH] etena paramAtmopAdAnatvamapi prtyuktm| paramAtmano nisargaH nirmalasya evaMprAyakaluSavikArakAraNatvAnupapatteH // asatyameva vikArajAtaM avidyAtaH paramAtmani vibhAtItyetadapi duussitm| ataH sarvathA nAdvaitapakSaH kazcidanavadyaH // [ aikAtmyavAde'nupapattayaH] . atha sarvaprANinAmeka evAtmA, na nAnAtmAnaH-itIdRzamucyatetadapyapramANakam-ekasmin sukhini na sarve sukhinaH, ekasmin duHkhite na sarve duHkhitAH iti vyavasthAdarzanAt / AtmaparavyavahArasya ca sarvajanapratItisiddhasya durapahnavatvAt / anyadRSTe ca sukhaduHkhasAdhane vastuni smaraNAnusandhAnapUrvakecchAdveSAdikAryajAtasyAnya trA'nupalambhAt / eka smizca vItarAge mokSamAsAditavati saMsAriNAmanyeSAmAnantyadarzanAt // * subhikSam-iti narmoktiH // pare brahma ekameveti nAdvaitahAniH ityapi na-tarhi 'dve brahmaNI' iti kathanamayuktaM syAt // * ayameva brahmapariNAmavAdaH bhartRprapaJcAdisaMmataH zaMkarAcAryAdidUSitazca // 1 i-ca, gha, pra-kha, 3 ma-kha, thA-ca. Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam ahaM pratyayasya pratyagAtmavRtteH *paratrAsambhavAt / jagadvaicitryasya ca puruSa bhedaniyatadharmanibandhanasyAnyathAnupapatteH / Atmabhedasya vispaSTasiddhatvAt // tapta lohasphuliGakaghaTAkAza pAdavedanAdidRSTAntakadambakasya ca niSedhaH kRta eveti ekAtmavAdospi na yuktimA nityalaM vistareNa // 487 [ zabdavivartavAdopasaMhAra : ] zabdasyAyaM vivartaH kathamakhilamiti prasphurattadvivikta. svAkAro'rthaprapaMcaH kathamiva vikRtiH brahmaNo vedRzI syAt / tasmAnnAnAtmatattvo paricitasadasatkarmapAkAnusAraprAdurbhUtezvarecchAvazavicaladaNuprodbhavo bhUtasargaH // [vijJAnAdvaitavAdaH ] evaM sthiteSu sarveSu tUSNImadvaitavAdiSu / vidvAnAdvaitavAdI tu punaH pratyavatiSThate // satyamanupajananamanapAyamaparimitamadvayaM brahmana yuktimaditi yukta eva tadanabhyupagamaH / vijJAnameva tu kSaNikaM upajananApAyadharmakaM anAdisantAnaprabandhapravRttamidaM tathA tathA'vabhAtIti na tato'dvitIyamartharUpaM nAma kiMcidastIti pazyAmaH // * aikAtmyavAde hi ahamarthaH na AtmA, kintu antaHkaraNameva // + anekAtmagarbha iti bhUtasargavizeSaNam // 1 ve para - kha. Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 nyAyamaJjarI [ vijJAnAdvaitasamarthanam ] nanu ! pratyakSAdinA pramANena parasparavisadRzapadArthasvarUpasaMvedanasya dazitatvAt kathaM vijJAnasyAyanavamAsaH, arthAbhAve tatsvarUpAnupapatteH / grAhyagrahaNaM hi nAma vijJAnaM bhavati, 'na *grahaNa' grahaNamiti // ucyate-idaM tAvatparIkSyatAm / yadetat pratyakSavijJAnaM 'nIlamidam' 'pItamidam' ityutpadyate, tatra kimeka AkAraH prakAzate, uta dvitayaH miti // [ AkAradvayAnupalabhaH] yadi dvitayamavabhAti ayamartho nIlama, idaM tajjJAnamiti, tata kimatra vicAryate, jitaM bhvdbhiH| jitasya yadApadyate tadasmAsu vidhIyatAm // atha eka evAya'mAkAraH prathate, tahasti vicaaraavsrH| kasyA yamAkAraH, kimarthasya, kiM jJAnasyeti / sa caivaM vicAryamANa. AkAra: yadyarthasyeti tadbhavanto jessynti| jJAnAkArapakSe tu vayaM jeSyAma iti // [jJAnasyAvarjanIyasvam ] kiM tAvadatra yuktm| jJAnasyAyamAkAra iti / kutaH ? kalpanA 'taavdihaalpiiysiiti| arthAkArapakSe hi arthasya jaDAtmanaH prakAzA * svprkaashjnyaanmaatrmisyrthH| nirviSayasya kathaM jJAnatvamityarthaH / / parantu AkAradvayAnupalaMbhAna bhavatAM vijyH|| 1 na-kha, 3 va-kha, 3 bhavati hya-kha. Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 489 yogAt grAhyatva*manyathA na syAditi grAhakAntarakalpanA'vazyaMbhAvinIti kalpanAdvaiguNyam // athArtha eva grAhyAtmA yaH, sa eva grAhaka iti kathyate, satahi prakAza eveti saMjJAyAmeva vivAdaH syAt / bAhyAbhyanta rakRtI vizeSa Iti cet, aho vizeSajJo devaanaaNpriyH| grAhakAdvicchinnatA hi grAhyasya baahytaa| naM zarIrApekSiNo bAhyatA bhvNti| yadA ca grAhyAdarthAta avyatirikta evaM grAhaka iSyate, tavA'sya na ta'to vicchinnateti abAhyatvAt jJAnameva taditi kathaM na nAmni vivAdaH // ubhayasiddhatvAt jJAnasya tasyAyamAkArI bhvitumrhti| jJAne hiM na kecana vivdnte| atastasyaivAyamAkAra iti yuktamanekakalpanAto hyekArthakalpanA jyAyasIti / [jJAnasyAvazyakatve hetvantaram ] atazca jnyaansyaaymaakaarH| jJAnaM hi prakAzakam aprakAza syArthasya bhavadbhirabhyupagamya'te / tatazca arthAt prathamataramasya grahaNena bhavi. tvym| agRhItasya dIpAdeH prakAzasya prkaashktvaadrshnaat| utpaneSvapi ca ghaTAdiSvartheSu prakAzavaikalyAdvA, pratibandhavaidhuryAdvA bhvtygrhnnm| jJAnasya tUtpannasya sataH na kiMcidgrahaNe prtibndhkH| na ca prakAzakAntarApekSaNam, svata evaM dopavat prakAzasvabhAvatvAt / .* anyathA jJAna prakAzakamantarA // * jJAnasya, arthasyeti dvitayakalpanA // * anyathA graahktvaasNbhvH|| 6 prakAzakAntarApekSAyAmanavasthA / 1 ta-kha, 'na-kha, Iza:-ca, zva-ca. vA-khe. Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 ataH yadeva tasyotpAdaH, tadaiva grahaNamavazyaM bhavet / na syAt // [ jJAnasya svaprakAzatvam ] kiM hi tasya kAlAntare bhaviSyati, kiM vA tadA nAbhUt ; yena tat kAlAntare grahISyate, tadA ca na gRhyata iti / jJAnAntareNa kAlAntare tadgrahISyata iti cet, tadapi kena grAhojyate ? anyeneti cet, tadavyanyeti ko'vadhiH ? zrama iti cet kAmaM zranto viraMsyati bhAvan arthaM tu na gRhItavAneva, prakAzAgrahaNe tatprakAzyaparicchedAyogAdityevaM na kadAcidarthagrahaNaM syAt / tasmAdaryagrahaNavAdi' nApi pUrvaM jJAnagrahaNamavazyAzrayaNIyam / yathoktaM " * apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati' iti // [ prathamaM jJAnasyaiva bhAnam ] atazcaitadevam - jJAnapRSThena 'cottarakAla' bhAvipratyavama' rzadarzanAt / 'jJAto mayA'yamartha:' iti hi pratyavamRzantaH pramAtAraH prathamaM jJAnagrahaNamanumodante / na hyagRhItavizeSaNA vizeSyabuddhirbhavati / tasmAdapi pUrva jJAnagrahaNamiti siddham // jJAnaM ca gRhyamANaM AkArarahitaM grahItumazakyamiti balAt sAkArameva tat grahItavyam / sAkAre ca jJAne gRhIte sati* dvitIyakAraNAbhAvAt kuto jJAnAtirikto bAhyo'rthaH ? nyAyamaJjarI na cet kAlAntarespi * yasya jJAnaM na pratyakSam tasya tadviSayasyApyabhAnameva // dvitIyasya grAhyasyAbhAvAditi bhAvaH // 1 nAM-ca, 2 ma- kha. Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 491 [ jJAnasya viSayasaMbandhAsAkAratvam ] , itazca sAkAraM jJAnam, AkAravattAmantareNAsya pratikarmavyavasthAnu. pptteH| kalpayitvA'pi bAhyamartham avazyamAkAravattA vijJAnasya viSayaniyamasiddhaye vktvyaa| nIlajJAnaM hIdaM anekasannidhAne samupajAyamAnaM kathamakhilataditarapadArthaparihAreNa kevalanIlA lambana tAmavalambeta.? bodhasvabhAvatAyAH sarvAna pratyaviziSTatvAta / pravattirapi prekSApUrvakAriNAM kathaM tadekaviSayaiva syAt / na ca nIlajanita tvakRta .eSa tadadhigamaniyama iti kathayitumucitam , AlokalocanAdikArakAntarajanitatvasyApi bhAvena tadviSayatvaprasaGagAt / ato *nIlAkAratava nIlaviSayatvavyavasthAhetuH: na nimittAntaram / Aha ca 'taMtrAnubhavamAtreNa jJAnasya sadazAtmanaH / bhaavyte'naatmnaa| yena pratikarma vibhajyate' iti // ... [jJAnasyaiva pramANatvaM phalatvaM ca ] ata eva AkAragrahaNamevAtizayamAzritya tamabarthasamarthane sati sAdha. katamaM jJAnameva pramANaM bhvissyti| aparathA kArakAtizayadarzanAbhAve tattatsAdhakatamatvasya duruppaadtvaat| sAkArajJAnasAkSI ca laukiko'pi dRzyate vyavahAraH / evaM ca vaktAro bhavanti laukikAH, 'nIlo'rtho'yaM, yato'tra 'tadA kAraM jJAnamutpannam', iti| tena pratikarmaniyamAnyathAnupapatteH avazyaM sAkArameva jJAnam // * yadA ca jJAnamevArthAkAraM jAtam, tarhi arthaH pratyekaM mA stu // * anAtmanA-jJAnAtiriktena // * yadyapi bauddhAH nirAkArajJAnavAdinaH, parantu 'arthe sati ca sAkAraM nirAkAra tadatyaye' ityukteH, sAMkhyamate'ntaHkaraNasya viSayAkAraprAptivat, jJAnasya arthAkAra 1 nulagna-kha, 'tvenArtha-kha, vyaM te-kha. nIlA-ga, Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 nyAyamaJjarI itthaM satyapi bAhye'rthe jnyaansyaakaarklpnaa| bhavedeveti tatraiva santuSya sthIyatAM varam // [vijJAnavAdina sauMtrAntikakhaNDanam ] ye 'tu bruvante-jJAnasya svataH svacchasvabhAvatvena nIlapItAdyavabhAsaH paropAdhireva bhavitumarhati, sphaTikasyeva lAkSAdinA'ruNimAdyanu. vedhaH / ataH pRthagananubhUyamAno'pi bAhyo'rthaH sAkArajJAnAvabhAsA. nythaa'nuppttyaa'numiiyte| yathokataM-'bAhyasiddhiH syAdvyatirekataH' *iti // tadidamanupapannam-anvayAnupalabdheH 'arthe "hi saMti sAkAraM nirAkAraM tadatyaye / nityAnumeyabAhyArthavAdI jJAnaM kva dRSTavAn // ' .. lAkSAsphaTikAdau tu tathA yuktam, tadanuraktasphaTi kazakalA'valokanAt / iha punaH arthena rajyamAnaM hi nirAkAraM nisargataH / jJAnaM na khalu pazyAmaH lAkSayA sphaTikaM yathA // [ AkAradvayaM tu anubhavaviruddham ] AkAradvaya pratibhAso hi nAstItyuktam / abhyupagame vA sudusta rmnvsthaaduussnnm| arthAkArazca pratyakSaH, tatkRtazca jJAnAkAraH pratyakSaH prApteH sAkArajJAnavAdinaste ityucyate / evaM jJAnAkArAGgIkArAdeva viSayasyApalApaH . kartuM zakyate, AkAradvayAnupalaMbhAditi / viSayAsAnnidhye tu jJAnaM nirAkAraMnirviSayam avtisstthte| tatazca nirAkArajJAnavAdaH anyaH, nirAlambanajJAnavAda. payayiH nirviSayajJAnavAdazcAnyaH // * vyatirekataH-arthAbhAve jJAnAkArAsiddheH, lAhyArthasiddhiH // . 1 tu-kha, " jJAnaM hi-kha, 3 kA-kha. pratIti:-kha, / duruttara-kha. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 493 ityucyamAne, arthAkArastAvat sAkAreNa jJAnena gRhiitH| sa idAnI jJAnAkAro'pi grAhyatvAt sAkArajJAnAntaraM bhvet| tadapi sAkAra jJAnAntaraM tathAbhUtajJAnAntara grAhyameva syAdityaniSTam // atha svaprakAzaM tat sAkAraM jJAnamiSyate, tena jJAnAntarAnapekSaNAt nAnavastheti ; tahi svaprakAzaptAkArajJAnavyatiriktArthAkArAna. vabhAsAt tadevAstu, kuto dvitIya idAnImarthAkAraH [viSayamithyAtve'pi jJAnasyAkArasaMbhavaH ] na cAnyathAnupapattyA*spi tatkalpanA yuktimtii| na hi rAja. zAsanamidaM arthenAkAravatA bhavitavyamiti / jJAnameva nIlAdyAkAraM yadi bhavet ko doSaH syaaditi| nIlAdyAkArayogAt arthassa bhavediti cet, saMjJAyAM vivAda ityuktm| dvitIyasyAbhAvAt svacchatvAt jJAnasya kAluSyamanyakRtaM yukta miti cet, avidyAvAsanAkRtaM tdbhvissyti| svataH svacchamapi jJAnamanAdyavidyAvAsanAvima vopanatama nekAkArakAluSyarUSita. vapuriva prakAzate // ___ jJAnavAsanA dasantAnayozca bIjAGakuravaMdanAditvAnnAtra paryanuyogasyAvasaraH-'kuto vAsanA pravRttA' iti / tasmAdanAdivAsanAvaicitryaracitajJAnavaicitryopapatteH kRtamanumeyenApi bAhonArthe neti jJAnasyaivAyamAkAra iti siddham // [jJAnAtiriktArthanirAkaraNam ] atazca 'jJAnasyaivAyamAkAraH, jJAnena vinA hi na kvacidartharUpamupalabhyate / jJAnaM tvartharahitamapi gandharvanagaramAyAdiSu vispaSTamupa. * anyathAnupapatyA-viSayamantarA svataH jJAnasyAkArAnyathAnupapattyA // 1 ra-kha, 2 pe-kha, 3 ta-khaM, vena tattada-kha, jJA-kha. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI labhyate ityanvayavyatirekAbhyAmapi jJAnAkAratvamavagacchAmaH / yadi ca jJAnAdarthaH pRthagavasthitAtmA bhavet, jJAnamantareNApyasAvupalabhyeta ; na caivamasti / tasmAdabheda eva jJAnArthayoH / yadAha 'sahopalambhAniyamAdabhedo nIlataddhiyoH' iti // 494 [ AkArasya jJAnArthamelana kRtasva nirAsaH ] na ca * jJAnArthasaMsargadharma AkAro bhavitumarhati / yadi hi pRthagartha - manAkAraM, pRthak jJAnamAnAkArI upalabhya, saMsRSTayorjJAnayorAkAravattA mupalabhemahi, tata imamAkAraM saMsagaMdharmaM pratipadyemahi / na tvayamasti kramaH / artharahitatve'pi ca smaraNasvapnAdijJAnAnAmAkAravattvamastItyuktam / ataH kathaM saMsargadharma AkAra: ? [ arthAkArANAM kalpitasvamAvazyakam ] api ca nakSatraM tArakA tiSya iti kathamekasminnarthe parasparaviruddhaliGaga samAveza: ? // parivrAjaka kAmuka kauleyakAnAM ca kathameka eva vanitArUpo'rthaH kuNapa iti kAminIti bhakSyam iti ca pratibhAsatritayaviSayatAmanubhavet ? // dArA iti kathamekaiva strIvyaktiH puMvacanabahuvacanaviSayatAM yAyAt ? || SaNNagarIti ca kathaM bahanAmanya liGagAnAmekatA strIliGagatA ca bhavet ? // * AkAraH // 1 jJAnasya, nA-kha, arthasya ca yaH saMsargaH parasparAbhimukhIbhavanam, tatkRtaH 2 vazva - kha. - Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 495 *hasvadIrghayozca kathaM parasparA'pekSagrahaNayorarthenaikatara AkAraH pAramArthikaH syAt ? // jJAnAnAM tu bhinnatvAt vicitravAsanAbhedasahakArirUpAnuvidhAnena jAyamAnAnAM na kiMcidapi virodhaH || tasmAt jJAnamevedaM sarvatra tathA tathA pratibhAti, na tadvyatirikto 'rtho nAma kiMciditi jJAna eva caikatrAyaM pramANaprameyapramitivyavahAraH prismaapyte| tasya hi viSayAkAratA prameyam , grAhakAkAratA prAmANam , svasaMvittizca phlmiti| yathoktam-- 'yadAbhAsaM prameyaM tat pramANaphalate punaH / 'grAhakAkArasaMvittyoH trayaM nAtaH pRthakkRtam' iti // tadidaM anAdyavidyAvAsanAvilAsaviparyAsitatattvadarzanatayA jJAnameva prAgrAhakasaMvittibhedavadiva lkssyte| avidyAviratau tu svacchameva tatsaMpadyate, na kiMcidveti // taduktam 'nAnyo'nubhAvyo buddhayA'sti tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyavAhakavaidhuryAt svayaM seva prakAzate // tathA 'adimAgo'pi buddhayAtmA vipryaasitdrshnaiH| grAhAgrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // ' * hrasvatvadIrghatvAdikaM buddhi kRtamiti hi sarvasaMmatam // * bauddhAH kila nairaatmyvaadinH| ataH 'pramAtA' iti vibhAgaH nAsti 1 rA-kha, vai-ca, yame-kha. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 ityartharUparahitaM saMvinmAtraM kiledamiti pazyan / parihRtya duHkha' santati abhayaM nirvANamApnoti // [vijJAnAdvaitanirAsa: ] atrAbhidhIyate - na khalveka eva bodhAtmA grAgraha' ktayo' bhayasvabhAvo bhavitumarhati / grAhyagrAhakarUpayoritaretaravisadRzatvena ekatra samAvezAnupapatteH / tathA hi-nIlajJAnam, pItajJAnam, zuklajJAnamiti nIlapItAdyupajananApAye'pyanuvartamAnabodharUpatayA nIlAdivilakSaNamanvayavyatirekAbhyAmavadhAryate // api ca jJAnam ahaMkArAspadam AnandAdisvabhAvaM * svakarmaNi ca . savyApAramiva bhavadbhirabhyupagatam / arthastu naivamAtmaka iti kathamanayorabhedaH // [ pratIyamAnaH AkAra: arthasyaiva ] yadyapi jJAnamidam, ayamartha ityevamAkAradvayapratibhAso nAsti, paM tathApyayameko'pyAkAraH pratibhAsamAnaH prakAzya* eva pratibhAti, na prakAzakaH / idaM nIlamiti grAhakAdvicchinna eva grAhyAkAro'vabhAsate, na tvahaM nIlamiti tadaikyenAvabhAso'sti iti // . nyAyamaJjarI * svakarmaNi - svasya svena viSayIkaraNe / svaprakAzaM hi jJAnam / svaprakAza mityukte tripuTIrahitamityevArtha: / itarastu vyAvahArikam // + AkAradvayApratibhAsamAtreNa AkAradvayAbhAvaH na siddhyati / pratIyamAnasvAkAraH arthasyaiva, bAhyatayA'nubhavAt / AntaraM tu jJAnam anuvyavasAya - gamyam // 1 saMsR-kha, 2 ko - kha, * 3 NA-kha, gha, za - kha. Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 497 api ca prakAzyasya nIlAdeH prakAzakabodhAdhInaM yuktaM nAma grhnnm| bodhasya tu tadgrAhakasya tadA kiMkRtaM grahaNamiti cintym| na bodhAntaranibandhanam, anavasthAprasaGagAt / nApi svaprakAzaM jJAnam, ahaM nIlamityapratibhAsAt // [arthasya prakAzasaMbhavAkSepaH] nanu ! naiva grAhyagrAhakayoranyatvamiti / yo'yaM grAhAvabhAsa iti bhavatA'bhyupagataH, sa eva grAhakAvabhAsaH / grAhakAdanyo'hi grAhyaH jaDAtmA* bhavet / grAhakastu prakAzasvabhAvaH, graahktvaadev| dvaya. pratibhAsazca nAstItyuktam / tatrAnyatarasya pratibhAsa ne jaDaprakAzayoM katarasyAvAsituM yuktamiti cintAyAM, balAt prakAza eva prakAzate, na jNddH| nirAkArazca na prakAzaH prakAzata iti tasmin sAkAre prakAzyamAne. kuto jaDAtmA tadatirikto'rthaH syAt // [arthaprakAze jJAnaprakAzAsaMbhavapradarzanam ] tdidmpeshlm-uyaayenopeynihnvsvaashkykrnniiytvaat| rUpasya hi prakAzakaM ckssuH| na cakSureva prakAzatAmityuktvA rUpamapanotuM shkyte| tadidamarthasya mUrtidravatvakAThinyAdidharmavizeSitAtmanaH tadviparItasvacchasvabhAvaM jJAnaM prakAzakam, 'na tadeva cakSurvat tadA'vabhAsita. mahati ca // [jJAnAnavabhAse'pi arthaprakAzasaMbhavaH] nanu ! cakSurvat upAyatvaM jJAnasya prkaashsvbhaavtvaat| cakSurjanyo hi prakAzo nAma jJAnamucyate, na cAgRhItaH prakAzaH prakAzyaM grAhakasyAjaDatvAt // 1 kAza-kha, za-kha, sva-kha. Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 bhyAyamaJjarI prakAzayatIti-satyam-cakSurjanyaH prakAzaH jnyaanmissyte| sa tu prakAza rUpAdiviSayaprakAzaH, na prakAzaprakAzaH / na hi cakSu'SA prakAzA prakAzyate, api tu rUpaM prkaashyte| tatra yadrUpamucyate, sa viSayo grAhyaH; yattatprakAzate ityucyate, sa prakAzaH jJAnaM graahkm| * tadutpattimAtreNa ca rUpaM prakAzitaM bhavatIti na prakAzo grahaNamapekSate // [jJAnaprakAze bAhyaviSayAnavabhAsaprasaGgaH] nanu ! uktamatra nAnupalabdhAyAM buddhAvarthaH prakAzate-- 'apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati' iti-tadayuktam-'apratyakSopalambhasya ca pratyuta arthadRSTiH prasi. dvyti| upalambhotpAda eva arthadRSTiH, na punarupalambhadRSTiH // nanu ! upalabdheragrahaNe tadutpAvanutpAdayoH avizeSAt, anutpannopalambhasyApyarthaH pratyakSaH syAditi sarvasarvajJatvaprasaGagaH-tadidamatisubhASi. tam - arthaprakAzAtmaiva khluuplmbhH| sa katha mutpannA danutpanno na viziSyeta / tasmAt arthapratyakSIkaraNAtmakatvAt jJAnasya tadutpAda evArthapratyakSatA, na tadgrahaNamiti agRhItameva jJAnamarthaprakAzaka miti yuktamaM // [jJAnAgrahaNa evArthagrahaNam ] yattu upAya tvAt jJAnasya pUrva grahaNamucyate tat, ckssuraadibhirn| kAntikamityuktam / / * mAtreNeti-svarUpasadeva jJAnamarthaprakAzakam, na tu jJAtaM sat,, cakSurindriyavadeva / manu-kha) ___1 SaH-kha, / dutpannena vize-kha, 'ta-kha, da u-kha, arUpa-kha: Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 499 navamamAhnikam gRhItaM yadi ca jJAnaM bhavedarthaprakAzakam / dhUmavaddIpava'dveti vaktavyaM, yadi dhUmavat // bhavedarthAnumeyatvaM tattvayaiva ca duussitm| AkAradvayasaMvittivirahAnna ca dIpavat // ghaTaM do pena pazyAmItyasti dvityvednm| na tu jJAnena vijJeyaM jAnAmIti dvayagrahaH // . dvayagrahaH // . [svaprakAvastvasaMbhavaH ] yadapi. prakAzatvAt jJAnasya pradIpavat pUrva grahaNamuktam-tadapivyAkhyeyam-prakAzatvAditi ko'rthaH ? prakAzayatIti prakAzaH, tasya bhAvaH prakAzatvamiti-tat cakSurAdibhiranaikAntikamuktameva // atha prakAzana prakAzaH, tahi prakAzatvAditi asiddho hetuH| na hyartha grahaNakAle buddheH prakAzanamasti // atha prakAzazabdo bodhaparyAya ev| prakAzatvAta 'bo'dharUpatvAdityarthaH, tadA sAdhana vikalo dRSTAntaH, pradIpasya bodharUpatvA. bhAvAt / atazca svasaMvedanapakSo na yuktiyuktaH, svataH prakAzasya kasya cidapyadRSTatvAt // [svaprakAzapadArthasvarUpam ] nan ! jJAnazabdadIpAH trayaH 'sva'paraprakAzA ityAhuH-tadayuktamzabdadIpayoH svagrahaNe'rthaprakAzane ca saamnyntrsvypeksstvaat| zabdaH * ayodharUpasyApyarthaprakAzakatvaM dIpAdeISTam // paMca-kha, 5 pra-kha, na bo-ca, __1 cce-kha, / prakAzAH sva-ca. Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 bhyAyamaJjarI arthaprakAzane samayagrahaNamapekSate, svaprakAzane tu shrotrm| dIpo'pi cakSurAdyapekSa eva gRhyate, grAhayati cArtham // iyAMstu vizeSaH - ghaTAdigrahaNe AlokasApekSaM cakSuH pravartate / AlokagrahaNe tu nirpekssmiti| naitAvatA dIpasya svaprakAzatA syAt / *itthaM ca mArjArAdinaktaMcaracakSurapekSayA sarva eva ghaTAdayaH svaprakAzAH syuH // jJAnasya paraprakAzaka tvameva dRzyate, na svaprakAzakatvam, arthaprakAzakAle tadaprakAzasya darzitatvAt / / mudhaiva nasmA gaNitasta ete trayaH prakAzAH svaparaprakAzAH / pradIpabodhadhvaninAmadheyAH / vibhinnasAmagrayabhivedyavedakAH // AtmapratyakSavAdinAM tu avasthAbhedena grAhyagrAhakAMzayo/do vidyata eveti sarvathA na svaprakAzaM jJAnam // [arthagrahaNavelAyAM na jJAnagrahaNasaMbhavaH ] . yadapyabhi hitaM-utpadyamAnameva jJAnaM anapekSatvAta', apratibandhatvAcca tadaiva gAte, na vA kadAciditi-tadapyasAMpratam-tadAnIM tadgrahaNa. sAmagrayabhAvAt // * itthaM c-saamgriinyuuntaamaatrenn| mArjArAdInAmAlokApekSAyA abhAvena, teSAM ghaTAdayo'pi svaprakAzA bhveyuH|| + 'pazyatyAsmAnamAramanA' ityAdau hi kartRtvakarmatvakaraNatvAdikaM upAdhibhedena spaSTam // 1 trAdi-kha,ca, vijJA-kha. za-kha, d-kha, zAH-kha, Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 501 na cA*vi'bandhamAtreNa pratItirava'kalpate / , upAyaviraheNApi tadA jJAnasya na grahaH / / na ca jaiminIyA iva vayaM jJAnaM nityprokssmaackssmhe| 'jJAto mayA'yamarthaH' iti kaalaantre| tadviziSTArthagrahaNadarzanAt // zuklaH paTa iti jJAne yathA'sau bhAti tadguNaH / tathA jJAto'rtha ityatra bhAtyartho dhiivishessnnH|| na vizeSye ca saMvittiH agRhiitvishessnnaa| nAnu'sAyadhiyaM vetthaM pratIyeta 'ka'mAgrahAt // na ca nityaparokSA buddhiH anumAtumapi na zakyata iti ca vicAritameva // . tadalamanayA kthyaa| kimiti zAkyasutsRjya zrotriyamidAnI manuyuMjmahe // __ * [jJAnAgrahaNe'pi viSayagrahaNam ] . atazca yaduktaM jJAnapRSThAvamarzadarzanAt jJAnagrahaNapUrvakamarthagrahaNamiti -tanna sArvatrikama, api tu kvaci deva jJAna viziSTArthasaMvedanAt tthaa'bhyupgmyte| tasmAt arthagrahaNAt pUrva jJAnasyAnavabhAsAt nirA. kArAvasAyavirahAcca jJAnasyaivAyamAkAra iti kadAzApralapitametadaruNAmbarANAm // * avibandhaH-apratibandhaH / pratibandhakAbhAvamAtraM na hi kAryajanakam // / kAlAntare-anuvyavasAyakAle // * anusAyaH-anuvyavasAyaH / / mA-kha, ___1 vi-kha, / kazci-ca, bhra-kha, gamya-kha, niSThA-kha, Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 bhyAyamaJjarI [ arthasya kalpanIyatvaM na ] yatpunarabhyadhAyi-jJAnAkArapakSe kalpanA'lpIyasIti-tatra yathokta. nItyA pratyakSagamye bA' hye grAhye'rthAkAre kalpanoktiH kiidRshii| kIdRzaM vA tadalpatvam. mahattvaM veti // [arthApalApe jJAnasyApyapalApaH syAt ] ubhayasiddhatvamapi yadavAdi jJAnasya-tatra yadi pramANAyattA vastu sthitiH, artho'pyubhayasiddha eva / icchAdveSanibandhanAyAM tu vastusthitI jJAnamapi kathamubhayasiddhaM* syAditi yatkicidetat // [ jJAnAkAramantarApi pratikarmavyavasthAsiddhiH ] yatpunaridamabhihitaM-abhyupagamyApi bAhyamarthaM apratyAkhyeyaH prati. karmavyavasthAsiddhaye jJAnasyAkArayoga iti tadapi na sAMpratam-pratikarmavyavasthAyAH prakArAntareNApyupapatteH // yadyapi anekasannidhAne niiljnyaanmupjaayte| yadyapi ca bodha svarUpatvamazeSasAdhAraNam , tathApi nIlenaiva karmakArakeNa tadupajanitamiti niilnisstthmevaavtisstthte| cakSurAdinA'pi tajjanitamiti cet-satyaM janitam-na tu 'karmaNA staa| nIlena tu karmabhUtena tadutpAdyata iti tadekaviSayameva bhavati / kuta eSa niyama iti cet, vastusvabhAva kRta' ev| AkArapakSe'pi samAno'yaM paryanayogaH // * zUnyavAdinA vivAda iti zeSaH / na hi vivAdAviSayaH kazcidartho vartate // + prakArAntareNa-viSayIkaraNamAtreNa // 1 hye-ca, 'da-kha, ca, dha, ka-kha, ta-kha. . Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 503 * yaducyate-kimiti nIlameva karmakArakam, kimiti vA karmaviSayameva jJAnamiti-tatra vastusvabhAvairuttaraM vAcyam // *AkAramapi ca jJAnamupAdadAnaM 'karmakAraka syaiva kathamupAdadIta, na kArakAntarasya? ityatrApi vastusvabhAva eva zaraNamiti // [jJAna prati viSayasya kAraNatvam ] arthasya ca jJAnajanakatvaM anvayavyatirekAbhyAmavagamyate // yadA hi devadattArthI kazcidvati tadgRham / tatrAsannihitaM cainaM gatvA'pi na sa pazyati // kSaNAntare sa AyAntaM devadattaM nirIkSate / tatraM tatsadasattvena tathAtvaM vetti taddhiyaH // anAgate devadatta na devadattajJAnamudapAdi, tasminnAgate ca tadutpanna. miti taddhAvabhAvitvAt tajjanyaM tdvsiiyte| itthaM ca tajjanyatvenaiva tatra niyamasiddheH alamAkArakalpanayA // ___ etena puruSapravRttirapi niyataviSayA vyaakhyaataa| sAdhakatamatvaM tu sAmagrayAH pramANasAmAnyalakSaNe nirNItameva // . yastu lokiko vyapadeza udAhRtaH so'pi vybhicrti| 'nIlo'rtho'yam , yatastadviSayaM jJAnamutpannam' ityapi na vyapadizanti laukikAH ? tasmAdarthe satyapi sAkAraM jJAnameSitavyamiti yaduktaMtadanupapannam // * jJAnaM ca AkAram upAdadAnamapi-ityanvayaH / / * jJAnaM hi guNa / na hi dravyasyeva tasyAkAraH saMbhavatIti sAram // 1 artha-kha, 2 ka-kha, 3 na tat-kha, na na-ca. Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 nyAyamaJjAra [ sahopalabhAt na jJAnArthayorabhedaH] yadapyavaNi sahopalaMbhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH' iti-tadapi bAlabhASitamiva naH pratibhAti, abhede sahArthAnupapatteH / / atha 'ekopalaMbhaniyamAt' iti hetvartho vivakSitaH-tadayamasiddho. hetuH, nIlAdigrAhyagrahaNasamaye *tdgraahkaanuplmbhaat| grAhakAkArAnu vedharahitatadvicchinna bAhanAmAtrapratibhAsa evAyaM 'nIlamidam ityA diH drshitH|| - [sahopalaMbho'pya siddhaH ] kvacicca grAhyAkArAnupazliSTakevalagnAhakAvamarzanapi dRzyate-- 'na smarAmi, mayA ko'pi gRhIto'rthastadvA' iti| tadevamitaretaraH vibhaktajJAnArthAkArasaMvedanAta katham // . ekopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH' . ityucyte| 'nIlataddhiyoH' iti vadatA bhavatA'dhyeSa bheda evaM nidizyate // paramatAnuvAdamAtrametaditi cet-na-abhede pRthaGanirdezasyApyaghaTa. mAnatvAt / tasmAdapi na jnyaansyaaymaakaarH|| [jJAnArthayoH bhedaH anubhavasiddhaH ] yadapyuktaM-asatyapi bAhye'rthe svapnagandharvanagaramAyAdiSu jJAnasyAkAravattA dRzyata iti tasyaivAyamAkAro yukta iti tadapi durAzAmAtrama -sarvatra jJAnAdvicchinnasva grAhyAkArasya pratibhAsanAt // * tadgrAhakasya-jJAnasya anupalabhAt // 1 no-kha, di-kha, caH Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narvemamAhnikam 505 tathA hi-bhramajhAneSu catuSTayo gatiH-AtmakhyAtiH, asatkhyAtiH, akhyAtiH, viparItakhyAti * || tatra 'rajatamidam' iti sAmAnAdhikaraNyenaikArthapratibhAsAt , tanmate ca saMvitteraparokSatvAt rajatAdhigamAbhimAnena tadathinastatra pravRttaH, bAdhakapratyayasya tathAvidhabodhaniSedha'paratvena prAdurbhAvAt na tAvadakhyA. tiriti prAgeva (pra. saM. 456) prAsAdhitametat / / [asatkhyAtinirAsaH ] asakhyAtirapi nAsti, ekAntAsataH svapuSpAdeH pratibhAsAyogAt / dezakAlavyavahitAnubhUtapUrvapadArthaviSaya evaM bhrAnto'pi pratyayaH prANabhRtAM bhavati, na tvatyantAsadarthaviSayaH / / * sarveSAM bhramANAM sAlambanatvam ] tathA hi-dvividhA bhrAntiH- bAhyendriyajA, mAnasI c| tatraM bAhyendriyaje bhramajJAne viSayadoSAt , indriyadoSAdvA samutpadyamAne na kvacit nirAlambanatA dRshyte| bhAsvararUpasAdRzyana hi viSayadoSeNa| zuktikA rajatamiti prisphurti| marusthalIpatito tphalitaMca sAvitraM tejaH taralataraGagasArUpyeNa paya iti cakAsti / indriyadoSAdapi pittopahatarasanasya tiktatayA shrkraa'vbhaaste| timirasImantitanayanavRtta candramaNDalamekamapi dvidhA pratibhAti / timirakaNanikaravivaraviracita * itarakhyAtInAmatraivAntarbhAva iti taatprym| vastutastu akhyAtyanyathAkhyA. tyoreva srvessaamntrbhaavH|| * bhramahetusvAttasya doSatvena kathanam // * timirN-nyndossvishessH| na tu tamaH // 1 dha-ca, sthi-caH Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 nyAyamaJjarI prasRtAzca nayanarazmaya eva sUryAMzusaMvalitAH santaH sUkSmatayA kezakUrcakAkArA pratibhAntIti // [mAnasavibhramANAmapi sAlambanatvam ] antaHkaraNadoSeNa vibhramo yastu jaayte| asatyapi* mahelAdau puSpeSumuSi'tAtmanAm // so'pi kazcit viSayadoSa sahAyo . bhvti| sa cAlambana eva (pra. saM. 228) // tasyAH pANiriti jJAnaM yathA' bhavati kutracit / komalAnilakallolavellite bAlapallave || anapekSitatattulyapadArthasyaiva yA punH| mAnasI manmathonmAdamahimnA mAninImatiH // tasyAmapi rAgAdivAsanAba lopaplavamAna smRtyupasthApitadezakAlavyavahitopalabdha purandhrIrUpAdisamullekhaH, na tvekAntAsataH kharaviSANAderiva // pratibhAnidrAdimanodoSajanmani svapne'pi dRSTapUrvasyaiva tasyAkAra.syollekhaH // jA'lajvalAgaLavahnidrava dravyA didarzane / rUpamanyasthamanyatra vetti na tvasadeva tat / / tadevaM bhrAntibodheSu nAstyatyantAsatAM prathA / dezakAlAnyathAtvaM tu kevalaM bhAti vastunaH / / * mhelaa-mhilaa| puSpeSuH-kAmaH // * jAlam-indrajAlam // 1 di-ca, / jva-kha, 'hA-kha, ' saMvRttyAdhu-kha, daghrA-kha, dvayA-ca. pUrvapu khaH / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 navamamAhnikam [ asatkhyAtivAde vizeSaH] nanu ! tatrAsato'rthasya pratibhAse dezAntarAdiSu sattvaM kvopayujyate ? dezAntare hi san asan vA tatra tAvannAstyeva so'rthH| na ca *dvayorasa. tvayoH kicidvizeSaH / dezakAlAvapi ki santAvasantau vA pratibhAsete iti vikalpanAyAM tathA tayorapi tulyo doSaH-maivama-bhavato'pyasatkhyAti. vAdinaH ki sarvatraiva tadarthAsattvaM saMmatama, uta taddeza eva? tatrAsanni. dhAnamAtreNa tAvat ka iva tava / svArtha: ? sarvatrAsatastu pratibhAse kutastya eSa niyamaH-yat asattvAvizeSe'pi rajatA' ghevAsat pratibhA'ti, na kharaviSANAdIti // ayaM tu dvayorasattvayovizeSaH-dezAntarAdiSu sato'rthasya smaraNAdupAroheNa pratibhAsamAnatA yujyate, na tvekAntAsata iti / evaM dezakAlayorapi sadasattvabikalpacodyaM parihartavyam // atazca kiMcidapi nAtyantAsadarthagnAhi jJAnamastIti ki dRSTAntabalena sarvatrArthazUnyatA kalpyeta? tsmaannaastkhyaatiH|| [AtmakhyAtinirAsaH] ___ AtmakhyAtestu nirAkaraNAya so'yamiyAn kaliH vrtte| tatra ca bahuzaH kathitaM-grAhakAdvicchinnameva grAhyamavabhAsate 'nIlamidam' iti, na tu tadabhedena 'nIlamaham' iti / bhrAntijJAneSu tadarthA sannidhAnAt bhAntatvamastu, nAtmatattvagrahaNamiti // * dvayoH-taddezAsattvadezAntarAsatvayoH // askhyaatiruupH|| 1 di saMpra-kha. the-kha, Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 yaccocyate 'yadantarjJeyarUpaM tat bahirvadavabhAsate ' iti - seyaM viparItakhyAtirevAGagIkRtA syAt / tadvaraM saiva tapasvinI sAdhIyasI // - nyAyamaJjarI [ arthasya jJAnarUpatvAsaMbhava: ] atha kathyate-- grahakAt * satyaM vicchinnaM grAhyaM; tattu jJAna' rUpameveti -tatra vicchinnamiti priyamAveditam / jJAnatve tu tasya kA yuktiH ? na ca jJAnayoH yugapadupanayoH kramabhAvinorvA grAhyagrAhakabhAva upapadyate / yaugapadye savyetara goviSANavat grAhyagrAhaka niyamAbhAvAt / kramapakSe'pi pUrvamuttarasya grAhakaM * cet-tadutpattitadgrahaNakAlapratIkSaNAt kSaNikatAM jahAt / uttaramapi yadi pUrvasya grAhakaM tadAMpi saiva vArtA / tAvatkAlamavasthitimantareNa tadgrAhyatAnupapatteH / na ca jJAnatvaM nAma sAmAnyaM grAhAgrAhakayoranugatam, gotvamiva zAbaleyAdau, vibhAti / ato vicchinnazcet grAhakAt 'grAhyAMzaH so'rtha eva bhavediti na jJAnasyAyamAkAraH // [ AkArasya saMsargadharmatvAbhAvaH ] yattu saMsargadharmaH AkAro na bhavatIti bhASitaM, tadyuktameva na kuNDadadhivat kazcit saMsargo'styarthabodhayoH / tatkRtAkAravattA vA prAganAkArayostayoH // * satyam - ityardhAGgIkAre // ** grAhyakasya grAhyasya ca ubhayoH jJAnarUpatvAGgIkArAt jJAnayoH iti / / 1 tvajJAna- kha, 2 kA - kha, * sthi - kha. 4 grAhyaratso'nya - kha. Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 509 navamamAhnikam tadevaM zAkyoktayukti'zaka'ladaurbalyAt sarvatra vicchedapratibhAsAt jJAnasya sdato vaicitryAnupapattaH arthasyaivAyamAkAra iti siddham // [ ekasminnarthe na viruddhAkArolekhaH] yattu arthA kArapakSe coditaM-ekatrArthe nakSatraM tArakA tiSya iti parasparavirUddhAkArasamAvezo na yukta iti-tatrocyate--anupapannamiti naH kva saMpratyayaH, yat na pramANenAvagataM* viruddhamapi tadavabuddhayAmahe, yadekatra nivizamAnaM na pazyAmaH / tadiha yadyabAdhitena jJAnena vispaSTamAkAratrayamekatra gRhyate, tat kathamanupapannaM syAt ? kathaM vA viruddhamiti // . [nAnAkArevanyatamasya kalpitatvasaMbhavaH / athaikaM samyakpramANaparinizcitarUpaM, itarat kAlpanikamiti pratIyate -tadevamastu, * ko doSaH ? . dRSTazca citrAdAvaneka varNa smaaveshH| na caikatra virodhaM avirodhaMvA duSTavA sarvatra ttklpnmucits| abA. dhitAvagatinibandhanA hi vastusthitayo bhavanti, na kalpanAnimitAH / / [zabdasAdhusvaM vyAkaraNAdhInam ] api vA vstutaadruupysdsttaanpekssyaa| zabdaprayogasAdhutvaM anvAkhyAyeta kevalam // 'dArAH' iti naikasyAH strIvyakteH puMstvaMhavaM -tba vA vidyate / zabdastveSa tatra prayujyamAnaH sAdhurbhavati // * padAnAM tattalliGgakatvaM vyAkaraNazAstrasiddham / virUddhadharmavattvaM tu bhAnamAtram ; na vastvanvayi // artheSu vyaktibhedena . kauzala-kha, A-kha, vi-kha, bala-kha. Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 nyAyamaJjarI nArthAsaMspazitA cAsya tAvatA vyavatiSThate / 'yathai tadAtmakaM vastu tathA zaknoti bhASitum // [sarvasya vastunaH anekarUpasvam ) parivATaprabhRtInAM ca kuNapAdipratItayaH / arthasyAnekazaktitvAt* nAvahantyarthazUnyatAm // ki na bhakSayituM zakyA nArI kauleyakena sA / ki vA na zamayatyeSA kAmino madanajvaram // zavAdvA kena rUpeNa sA viziSyeta yoginaH / dhItrayaM tu na sarveSAM abhAvAt sahakAriNaH / / pratiprANiniyatAnekavidhavAsanA bhedasahakArisApekSo. hi ta'sya tasya jJAnasyAtmalAbha iti na sarveSAM sarvasArUpyeNa jJAnam // .. [arthAMnAM vAsanAkalpitatvAsaMbhavaH ] yadyevaM vAsanAbheda eva vividhapratibhodbhavaheturbhavati, ki arthakalya nayA ? ayi sAdho! kimadyApi na parihara sau. suciraM 'guNitAM kalpanAvAcoyuktim / na hyarthaH kalpyate, api tu pratibhAsata eva / bahurUpasya tu tasya ekatamarUpaparicchedaniyame kimapi vAsanAdi kAraNaM kvacit klpyte| kastAvatA'rthanihnavasyAva"sara : // * anekkaarykaaritvaadityrthH|| * guNitAM-abhyastAm // sa-kha, sya-kha. 1 asau-kha, 'vA-ca, ti-ca, kAza-kha. Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikama SIL [ vAsanAyA dunirUpatvam ] gyaccoktaM vAsanAbheda eva jJAnavaicitryakAraNam, itaretarakAryakAraNabhAvaprabandhazca bIjAGakuravadanAdiH jJAnayAsanayoriti-tadapyaghaTa. mAnam-keyaM vAsanA nAma? jJAnAdavyatiktA cet, sA'pi svaccharUpatvAt na jJAnakAludhya kAraNaM bhavet / jJAnavyatiriktA cedvAsanA tadvaicitryahetuzca so'rtha eva paryAyAntareNoktaH syAt // . [vAsanAyAssaMskAkArarUpasvam ] api ce vAsa'nA nAma viSayAnubhavasamAhitaH saMskAra iiti loke prsiddhiH| saMskArazca yadanubhavaghaTitaH, tatraiva kvacidavasare smaraNa mupjnyti| na punarasadeva vaicitryamidamIdRzamAvahati // ___kiMca bhikSupakSe kSaNikatvena jJAnAnAM grAhyagrAhakabhAva iva vAsyA vAsakabhAvo'pi niraakrtvyH| sthAyino hi bhAvAstilAdayaH sthAyi* bhireva campakAdibhiH vAsyante / na tatpadya sapadyeva vinazyadbhiH jJAnaH * tAdRzyeva jnyaanaaniiti|| .. niranvayavinAzAcca na tadaMzo'nuvartate / yataH kathazcidvAsyeta pUrveNa jJAnamuttaram // ___ [vAsanAvAde'vyavasthApattiH ] api ca ekatra devadattasantAne vAsanAtaH sahasrANi jJAnavaicitryaMkA. roNi bhveyuH| na hi govAsanAto hastijJAnamudeti // * jJAnAvyatiriktasvAdeva svacchatvam // 'jJAnAni' iti kartR // 1 yaccatthaM-kha, nA-kha, manubhava-khe, Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 nyAyamaJjarI anantatve'pi khalvAsAM *Arambhe niyamaH kutaH? asamaMjasa kAritve vyavahArasya viplavaH // dhUmajJAnasamutpAde dhUmavAsanayAM kRte| ki tadA na jalajJAnaM janayejjalavAsanA // vAsanAzca vAsanAsantAnArambhahetava evaM bhaveyuH , na punrnubhvjnyaanmaadhaatumudyccheyuH| sadRzAt sadRzotpattiriti hi bhavatAM darzanam // [vAsanAyA AzrayAnupapattiH] api ca na nirAdhArA vAsanA aaste| na ca bhavatpakSe tadAdhAra: kazcana saMbhavati, bhaGaguratvena, jJAnasya tdaashrytvaanupptteH| ekajJAnA. zritatve sarvAsAM vAsanAnAM tadvinAze nAzaH syAt / prativAsanamAzrayAbhede tadAnantyetA niyamazca zatazAkhaH / / __[mAlayavijJAnapravRttivijJAnabhedanirAsaH ] na cAlayavijJAnaM nAma kiNcidsti| satyapi tasminnazeSavAsanA. sahasrasamAzraye tatkSaNikatvAta, sakRdeva tathAvidhavAsanAkusUlajJAnavinAza: syAt / punarutpAde'pi kathaM tathAvidhaM jJAnameva smutpaadyt| ta tu gavAzvAdijJAnakra maniyamo bhavet iti sarvathA saGakaTo'yaM pnthaaH| tasmAt mRgatRSNikaiSA tapasvinAM vAsanAta eva lokayAtrAliddheH ki bAhyenArthe neti // * AraMbhe-uttarajJAnotpAdane // * vAsanA api bAhyArthAnAlambyaiva hi labdhasvarUpAH / vAsanApadasya saMskAraparyAyatve tu na hAniH / / sya-ca, 3 iva-ca, tyama-kha. 1 sA-ca, de-kha, kra-kha. Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 513 navamamAhnikam kRtamativAcAlatayA ciramapi nipuNainirUpyamANo'taH / arthasyaiva na buddhaH sidhyati nIlAdirAkAraH // ekazca bodhaH pramitipramANa prameyarUpANi kathaM bibhati ? * bhinna pramANAta phalamabhyadhAyi pratyakSacintAvasare purastAt // [ zUnyavAdibhiH avayavAtiriktAvayavikhaNDanam ] ye tu bruvate-tiSThatu tAvat pramANamArga iti' prameyameva vikalpayanto na bAhmamayaM kaMcana nirapavAdaM pratipadyAmahe / tathA hi-na tAvadayaM avayavI ghaTAdiravakalpate, avayavavyatirekeNAvayavino'nupalambhAt / yo hi yasmAdvyatiriktaH, saH tadadhiSThitadezavyatiriktadezAdhiSThAna upalabhyate, ghaTadiva pttH| na caivamavayavebhyaH pRthagdezo dRzyate 'avyvii| tadagrahaNe ca tabudhyabhAvAt / ghaTAgrahaNe'pi paTo gRhyate, na tvavayavAnupalabdhAvavayavIti kathaM sa tebhyo bhidyeta // [ sarvAvayavairnendriyasannikarSaH] avayavagrahaNAnupapattezca / na hi sarve tadavayavAH zakyante grahItuMmAgbhAgavatina eva gRhyeran, na madhyaparabhAgagatA iti // - budhyA 'vibhajyamAne caanuplmbhaat| yadA hi paTaM pANau nidhAya budhyA vivinAkti, eSa tantuH eSa tanturiti, tadA prAcyAdaMcalAtprabhRti / atiriktAvayavinirAkaraNena sarvApalApassusAdha iti bhAvaH // __1 na-kha, Na-ca, traM-kha, na-kha, vi-kha. 33 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 nyAyamaJjarI praticInamaMcalaM yAvadvivicayannasau tantusantatimeva kevalAmupalabhate, na tato'tiriktaM paTAvayavinam // [avayinaH vRttyanupapattiH] vRttyanupapattezca / naikatrAvayave kAtsyenAvayavI vartate, tadanyeSva. vRttiprasaGAt / nekadezenavartate, svArambhAvayavavyatiriktadezAbhAvAta / abhyupagame vaa'nvsthaaprsngaat| yairapyekadezairavayaveSvasauvartate, teSvapi kathaM vartate anyarekadezaH teSvapi anyairiti naastyntH| *asaMbaddhastvekadezairavayavItiH kathaM tadvAreNa svArambha kairapi sNbdhyet| tasmAdabhayyapi nAsya vRttiravayaveSviti || [ dhAraNAkarSaNAdikaM nAvayavinaH, kintu saMghAtasyaiva ] dhAraNAkarSaNAdi tu anArabdhakArye kASThamUlakakArpAsAdAvapi dRzyata itynaikaantikm| ekAkArAtu prtiitiviklpmaatrm| ekadezAvasthAnAdinimittamAzritya karituragapadAtiprabhRtiSviva seneti, dhavakhadira. palAzAdiSviva vanamiti, saMciteSvabhavayaveSveva ghaTha ityAdi buddhi bhaviSyatI tyevAvayavAvayavaparyAlocanayA'NusaMcayamAtramevAvaziSyate, nAnyat // [saMghAto'pinAtiriktaH] saMcayo'pi ca vyatiriktAvyatiriktatayA cintyamAno nAstyevetyaNava evaavshissynte| paramANavo'pi * yeSu nAstyavayavI, teSAM kathaM tadavayasvam ; atiprasaGgAt / / + na hi kArpAsAdi antyAvayavi // 1 te-kha, .ra-kha, 3 pratIti-kha, Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 515 'SaTkena yugapadyogAtparamANoSSaDaMzatA' ityevaM vikalpyamAnA viplavanta ev| na ca tairatisUkSmaireSa vyavahAro'bhinirvartyata iti / tasmAdvAhyasya prameyasyaiva nirUpyamANasyAnupapatteH vijJAnamAtramevedamityabhyupagamanIyam // [avayavAtiriktAvayavisAdhanam ] te'pyevaM vadantaH prAktanebhyo'pi bhikSubhyaH* kRpaNatarA iva lkssynte| apUrva eSa tarkamArgaH, yatra pratItimutsRjya tarjanIvisphoTanena vastuvyavasthAH kriyante // .. 'dRDhena cetpramANena bAdhAdirahitAtmanA / gRhIta evAvayavI kimebhirbAlavalgitaiH // .. atha nAsti pramANena kena cittadupagrahaH / etadevocyatAM vRttivikalpaiH kiM prayojanam // na ca zaknuyaH par3he pade vayamebhirabhinavamalpamapi kiMcidapAdbhaH tadeva punaHpunaH pRcchadbhiH zAkya hata kaissaha kalahamatimAtraM kartum / / __[avayavini pramANopanyAsaH ] 'sa'vikalpakaM pratyakSa pramANamiti sAdhitam / nivikalpakenApi zabdollekhamAtrarahitaM savikalpakagrAhyameva vastu gRhyata iti ca dshitm| ekAkAraviSayavyatirekeNa ca tadvaddherekakAryatvaikadezAdyanyathAsiddhiniba * vaibhASikAH, mAdhyamikA vaa|| + etadeva-avayavI nAsti, pramANAbhAvAditi // 1 prakurva-kha, 2 narta-kha, a-kha, Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 . nyAyamaJjarI ndhana tvamapi na kiMcidvaktuM zakyata ityapi vnnitm| kvacidvA pRta nAvanA do bAdhakopanipAtAt ekAvagatimithyAtvAt, na sarvatra mithyAtvakalpanA yuktetypyuktm| kiM vA tadasti, yatsAmAnyasamarthanAvamare nAkathitam / tasmAttayaiva nItyA'vayavyapi siddha eva, tadgrAhiNaH pratyakSasya nirapavAdatvAt // [avayavinyAkSepAnAM parihAraH] yattu dezabhedenAgrahaNAt, *tadagrahe taduddhayabhAvAditi-tatrAvayavAH zritatvameva nimittaM, nAsattvam // dezabhedena hi jJAnaM, ta ddeza sya kathaM bhvet| . na hi kazcita svatantro'sau api tvavayavAzritaH / / yAvatAM grahaNo'pyasmin buddhirbhavati tAvatAm / apekSate'sau grahaNaM na sarveSAmiti sthitiH|| .. vivicyamAneSvaMzeSu yuktstdnupgrhH| tadAvayavinAzo hi buddhau viparivartate || avayavavavibhAgo zavayavino vinAza hetuH| tasmin buddhayA samullikhyamAne'vayavivinAzo'pi nAnullikhito bhavediti kathamavayavI tadAnIM gamyata? [avayaveSu avayavinaH vyAptajyavartamAnatvam ] vRttizcAvayaveSvasya vyAsajyaveti gmyte| na pratyavayavaM tasya samApti ya'ktijAtivat / / * tadagrahe-dezabhedAgrahe // + taddezaH-avayavasya yo dezaH, sa evAvayavino'pi // - 1 ma-kha, nA-kha, sveta-kha, " bhAga-kha Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamamAhnikam 517 vyAsajya vartamAno hi na khlvvyvaantraiH| vartate, tadasaMvitteH, kintu vartata eva sH|| tathA cAhuH - 'vartata 'iti' brUmaH, anAzritasyAnupalaMbhAt // vRttirevaMvidhA'nyatra kvadRSTeti yaducyate / pratyakSadRSTa evArthe dRSTAntAnveSaNena kim // tasmAt pratyakSata evAvAyavavRtteravayavinaH upalabdheH na tadvattau viklpaanaamvsrH|| [avayavigrAhakapramANasyAnanyathAsiddhatvam ] sraksUtrAdivRttirapi tayA drshnaadbhyupgtaa| tadiyamavayavivRtti. rapodazI dRzyamAnA kimiti niyte| na cAvayavigrAhiNaH pratyakSasya kazcidapa vAdaH samasti // . arduSTakAraNodbhutaM anAvirbhUtabAdhakam / asandigdhaM ca vijJAnaM kathaM mithyeti kathyate ? na ca senA vana vadavayavigrahaNaM abhidhAtumucitam, abAdhitatvAt, senAdau bAdhakasadbhAvAt ? _[ senAdivailakSaNyaM paTAderavayavinaH] - api ca gajavAjipadAtipIlupalAzazizapAdidarzanasya tatra ghaTamAnatvAta, tatsamavAye senA vanAdi prtiitiruppdyetaapi| iha tu kisamudAyaviSayaH paTa pratyaya iti cintym| tantusasudAyAlambana iti cet, tantu * vyaktiSu jAtivat // 1 eva-kha, rAdhaH-ca, 'di-ca. di-ca. Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 bhyAyamaJjarI pratyaya idAnI kimAlambanaH? so'pi svAvayavAlambana ityevamabayavAva. yavanirUpaNe paramANavaH, pattyazvazamIzizapAdisthAnIya vktvyaaH| teSAM ca tadvat grahaNamanupapannaM, atIndriyatvAditi na tavAlambano'vayavipratyayaH / tasmAdavayavI pratyakSagrAhyo'stIti siddham // - [paramANUnAM pramANasiddhatvam ] paramANavo'pi kAryAnu mAnaparinizcitanityaniravayavasvarUpAH santIti pUrvameva samathitam / ato na SaTkayogAdinA sAvayavatvameSA~ upapAdayituM paaryte| mUrtatvamapyanityatAyAmaprayojakamiti darzayiSyate // __[zUnyavAde pramANAbhAvaH] ataH prameyaparyAlIcanavartmanA'pi zUnyavAdasamarthane na suzakam / prameyaH vicArespi hi "pramANavRttameva priikssyte| atazca pramANacarcAtoM bibhyadbhiH prapalAyya yA prameyakathAvIthI tathAgataivalambitA tasyAmapi saiva' bhISaNamukhI pramANaca cikai vopanatA* || sarvatI vipadA mArga Adezayitumudyate / vidhau vidhuratAM yAte prapalAdhya kva gamyate // , tasmAt pramANato'zakya zakye vA vastunirNaya / evaMprAyamayuktaM va kuzakAzAvalambanam // "evaM niSphalamutsRthya zUnyavAdabakavratam / bAhyenaivArthajAtena vyavahAro vidhiiyttm|| * pramANa tu abAdhita sAdhitam / tena prameyamapi siddhatyeveti nAkyavinirI krnnsNbhvH|| nirUpya-kha, cai-khaH ___1 ro-kha, niSpra-kha, / yat-kha, 'tena-kha, Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 519 navamamAhnikam [vairAgyajananAyApi na kSaNikavAdAdyAvazyakatA] atha *asthAzaithilyajananAya 'sarvaM zUnya' 'sarvaM kSaNika' 'sarva nirA'lambana" ityupadizyatetahi kimanena maSodyena ! satyapyAtmani, satsvapi sreSu padArtheSu viSayadoSadarzanadvAreNa bhavatyeva vivekavatAM vairAgyamiti tadupajananAya zUnyavAdAdivarNanaM vakraH panthAH / pratyuta prAjJo mumukSuH 'kSaNikanarAtmyazUnyatAdivacanaM yuktibAdhitamavabudhyamAnaH vaMcanAmayamiva tadupadezamAzaGakate // sa eSa buddhizUnyAnAM zUnyavAdaparigrahaH / pratAraNaparANAM vA na tu tattvArthadarzinAm // tasmAtparIkSyamANo'yaM zabdAdyadvaitapakSavat / vijJAnAdvaitapakSo'pi gandharvanagarAyate // [apavargaparIkSopasaMhAraH] . tadevamatadRzAna dRzyate ... janasya niHzreyasasaMpadAgamaH / ato yathoktAtmasutattvacintayA kRtI vyavasyedapavargasiddhaye // [ sAMkhyoktaprakriyAyAH DapasaMhAraH] sADakhayairyastvapavargasAdhana vidhAyuktaHprakRtyAtmanoH anyatvA va gamo'bhyupAya iti sa prAgeva nirvAsitaH / * AsthA-laukikavastuSvAsaktiH // + advaitadRzA-vijJAnAdvaita-zabdAdvaita-brahmAdvaita-zUnyAdvaitadarzanaiH // 1 tmaka-kha, dhi-kha. Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 2 ajJA zaktimati vikArabahulA banAtyakiMcitkaraM bhUyo na prakRtiH pumAMsamiti vA kastAM niyantuM kSamaH // puMsA na kiMcidapi bandhanidhAnabhUtaM atyalpamAtramapi karma kRtaM kadAcit * / mathnAti taM prakRtireva niraGakuzaiSA mattA kareNuriva padmavanAni bhUyaH // [ jainAyuktaprakriyAyA upAsaMhAra : ] kaca niluMcana dikpaTadhAraNakSiti'dha' rAkramaNa kramapUrvakam / kSapaNakAstvapavargamuzantyamI . titarAM paramArthavidastu te // lomnAM nityasaMbhavAt khalatayo mokSaM kSaNAtprApnuyuH saMsAroparamo digambaratayA sadyastirazcAM bhavet / muktAH syuH girizRGgavAsina ime zazvattadArohaNAt ' jantU ' nAmapavargavartma nikaTaM kenedRzaM darzitam // * tasmAdAtmajJAnaM santaH mokSaprAptau hetuM prAhuH | $ tIrthe tIrthe taccAcAryaiH taistairuktaM saMjJAbhedaiH // * kartRtvAdikaM sarva prakRtereveti varNanAt // + parvatazikharaguhAdivAsaH / upahAsoktiriyam // + khalataya: - ziroruhavyAdhayaH // $ sarveSu vaidikazAstreSu // 3 baghnA-ca, pa-kha, nyAyamaJjarI 4 yAyi - kha, * jainA -caH Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 navamamAhika [pAtaJjalaprakriyopasaMhAraH] yadapIha kecida' vikalpa mIzvara praNidhAnamAhurapavarga sAdhanam / idamAtmadarzanamavAdi tairapi prathito hi pUraSavizeSa IzvaraH // [ gautamoktaprakriyaiva sAdhIyasI] dRSTA vAdyantarANAM gatiriyamiyatI nApavargasya mArga spraSTuM draSTuM samarthAsta iti ciramiha zvabhra eva bhramanti / 'nedIyAneSa tasmAdbhavamarupatitaiH akSapAdopadiSTaH panthAH kSemAyA mokSAdhigamasamucitaH kSipramAlambanIyaH // .. - // iti zrI bhaTTajayantakRtau nyAyamAryA navamamAhnikam // * 'IzvarapraNidhAnAdvA' iti yogasUtram / avikalpa-nivIMjasamAdhirUpam // + 'klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH' iti yogasUtram // dhikaMsa-caH Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikam -saMzayaparIkSA [ saMzayalakSaNam ] _saMzayAdeH padArthagaNasya pramANaprameyapadasaMgRhItasyApinyAyapravRttiprayo janatayA pRthagvyutpAdanIyatvasya prAgeva sathitatvAt , prathamasUtre ca prameyA nantaraM saMzayoddezAt uddezAnukrameNa tasya lakSaNaM pratipAdayitumAhasamAnAnekadharmopapattevipratipatterupalabdhyanupalabdhyavyavasthAtazca : vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH ||nyaa-suu-1-1-23 // nanu ! saMzayasya samAnadharmopapattyAdikAraNabhedena *paMcavidhatvAta sAmAnyasakSaNam , vibhAgaH, vizeSalakSaNAni ca vaktavyAni / tatra sAmAnyalakSaNevibhAge ca sUtradvayama, vizeSalakSaNArthaM ca paMcAnAM tatprabhe. dAnAM sUtrapaMcakamityevaM sapta sUtrANi praNetuM yuktaani| ekaM cedaM sUtraM zrUyate / tatkathametadbhaviSyati-ucyate-satyamAha bhvaan| ki tvekamevedaM sUtram AvRttinyAyamAzritya saptadhA kalpayiSyate // . [ sUtravibhAgaH] tatra AcAryAstAvadevaM vyAcakSate-samAnadharmopapattaH, upalabdhyanupala'dhya vyavasthAto vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH, itIyatsUtraM sAmAnyalakSaNA * samAnadharmopapattiH, anekadharmopapattiH, vipratipattiH, upalabdhyavastha, anupalabdhyavyavasthA iti paJca // 1 bdhi -kha. Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikama 523 pratipAdakam / samAnAnekadharmopapattaH, vipratipattaH, upalabdhyanupalabdhyavyavasthA tazceti vibhAgasUtram / punazca samAnadharmopapattaH upalabdhyanupa. labdhyavyavasthAto' vizeSApekSovimarzaH saMzaya "ityetadeva sUtraM prathamasya saMzayasya vizeSalakSaNapratipAdakamiti // [sUtrasya sAmAnyavizeSalakSaNaparatvam ] * nanu ! etadeva sUtraM sAmAnyalakSaNArtham, iyadeva cedayamanyUnAnatiriktaM vizeSalakSaNArthamiti kathametat-ucyate-*vizeSasmaraNakAraNabhUta sAdhAraNadharmagrahaNAt , vizeSAgrahaNAt , vizeSAsmRtezca saMzayo bhavatIti pratyAtmavedanIyaM tAvadetat / sUtre vizeSApekSa ityanena padena vishesssmrnnmupdissttm| upalabdhyanupalabdhyavyavasthApadena ca vizeSAgrahaNamitIya tAvat dvayoraNi sAmAnyavizeSalakSaNayoH tulyam / samAnazabdastvAkSiptasAmAnyavacanaH san ttsaamaanylkssnnmaah| anugatasAmAnya vacanastu vizeSalakSaNamiti // . [sAmAnyavizeSalakSaNapratipAdanaprakAraH] : kathaM punarayamevAkSiptasAmAnyavacanaH, kathaMcAnugatasAmAnyavacana iti -ucyate-saMzayotpattyaiva samAnadharyamAtramAkSipyate, yadgRhyamANaM vizeSasmaraNabIjasaMskArobodhanimittatAM pratipadyate, tadvyatirekeNa saMzayAnutpAdAt // tathA hi--viruddha vishessaavmrshsvbhaabstaavtsNshyH| na ca viruddhavizeSANAM puro'vasthite dharmiNi sannihitAnAm avamarzanam, viruddha * vishessaaH-sthaannutvpurusstvaadyH|| 4 to-kha, 2 iyadasya-kha, tatra-khaM, tA -kha. Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 nyAyamaJjarI tayaivaikatra snnidhaanaabhaavaat| ataH smRtyupArUDhAnAm avamarzanam / smRtizca nAkasmAdudbhavatIti yatsahacaritAnAM teSAM vizeSANAM pUrvaM paryAyeNa grahaNaM vRttama, taddarzanasaMskAraprabodhadvAreNa smaraNakAraNamavazyamevAzrayaNIyam / 'tattu' anugataM vA bhavatu, vyAvRttaM vA, vipratipattyAtmaka vA, Antaram upalabdhyanupalabdhyavyavasthArUpaM vetyevamAkSiptasAmAnyavAcini samAnazaSde paMcasAdhAraNarUpAvagamAt sAmAnyalakSaNArthatA // yadA tvanugatameva dharmam ArohapariNAhAdisvabhAvamAcaSTe samAnazabdaH, tadAvizeSalakSaNArtha iti // [ sUtrayojAnApradarzanam ] tatra cetthaM sUtrayojanA-samAno dharmaH prinnaahaadiH| tasya *guNatvena pratidravyamanyatve'pi tulyarUpAvAtiviSayI kRtatvAt / smaantvmuppdyte| tasyopa pattiH- upalabdhiH / athApi sattA uppttishbdenocyte| sA'pyupalabdhyadhInasthitireva bhavatIti sarvathA samAnadharmopalabdheH saMzaya ityuktaM bhavati // [saMzayasya dharmiviSayakasvam ] . nanu ! samAnadharmaH arthAntaraM dhrminnH| na cArthAntare dRSTe'nyatra saMzayo bhavitumarhati-na-arthAntaravizeSatvAta / arthAntaravizeSastu dharmyavocyate, arthAntareNa pariNAhAdinA vizeSyata iti tasminneva--sAdhAraNa dharmAdhyAsitavapuSi dhamiNi nayanapathavartini tadgatavizeSAvamarzAtmA tatraiva . * na hi guNaH sAmAnyam // / tathA cA nanugatasyApi kutracidanugamakatvamanubhava balAt // 1 tacca-kha, labdhiH -kha, . ' pattiH-kha. Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525 dazamamAhnikama saMzayo jaayte| yo'yamUrdhvatvaviziSTo dharmo dRzyate, saH sthANurvAsyAt , puruSoveti nArthAntaratvaM dUSaNam // [saMzayakAraNAntaram ] tathApi vakrakoTaratvakaracaraNAdivizeSadarzinaH na dRSTaH saMzaya iti kAraNAntaramucyate-upalabdhyanupalabdhyavyavasthAta iti / 'vizeSAgrahaNA dityrthH| kathaM punarupalabdhyanupalabdhyavyavasthAta ityanena' vizeSAgrahaNa. mucyate-'itthamucyate-idantayA'nidantayA vA tatropalabdhiH na vyavatiSThate, anuplbdhirvaa-iti| vizeSagrahaNe hi sati tadvyavasthAnaM saMbhavatisthANurayam, na puruSa iti vkrkottraadiyishessgrhnne| ziraHpANyAdiparicchede tu-puruSo'yam, na sthANuriti // [ saMzayakAraNAntasm ] evamanenaM padena, vizeSAgrahaNamuktam / tathApi *preDakhArUMDhasya sAdhAraNadharmazinaH vizeSAnupalabhamAnasyApi na dRSTaH saMzaya iti kAraNA. ntaramucyate-vizeSApekSa iti| vizeSasmRtyapekSa ityarthaH // . [sautraM vizeSapadaM vizeSasmRtiparam ] nanu ! vizeSApekSa iti zrUyate, na vizeSasmRtyapekSa iti-satyamazrUyamANamapi tatsmaraNaM sNshyprstaavaadvgmyte| smaryamANatvena hi vizeSANAM saMzayotpattAvapekSA, nAnabhUyamAnatayA; anubhUyamAneSu hi teSu saMzayacchedo bhavati, na saMzayaH // ___* DolAyamAnAsthitimArUDhasya // 1 anena-kha, I-ca. Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 nyAyamaJjarI apekSAzabdArthanirUpaNAdeva vA smRtirlbhyte| vizeSANAM apekSAAkAGakSA / te cAnupalabhyamAnAH pUrvAnubhUtAzca AkAGakSyante itIyaM sA teSAM smRtiH| saMpratyupalabhyamAneSu ekAntAnanubhUteSu vA teSvAkADakSA'. nupptteH|| [vizeSAgrahaNasya saMzayakAraNasvam ] nanu ! samAnadharmopapatteH vizeSasmRtezceti-kAraNadvayamevAstu, kiM vazeSAgrahaNena / api ca vizeSasmaraNAdeva nanvAkSiptasta'dA''grahaH / grahaNaM smaraNaM caiva bhavetAM yugapatkatham // - astyetat-kintu nAtidUragatAyAM nijapramadAyAM anurAgavataH kAminaH samAnadharmadarzane, tadgatavizeSA darzane, tadanusmaraNe ca sanyapi na bhavatyeva sNshyH| ataH saMzayotpattyavyabhicAre dezakAlavyava. hitavizeSAgrahaNasiddhaye padAntaramupAdIyate dezAntare kAlAntare vA cira. dRSTAnAM vizeSANAmidAnImagrahaNaM saMzayakAraNam , na vishessaagrhnnmaatrm| evamamunA padatrayeNa saMzayalakSaNamidamuktam / / [saMzayakAraNAnAM melanAsaMbhavaparihAraH] nanu ca ! saMbhUya kArakaiH kAryamArabhata iti nyAyAt samAnadharmopalabdhi-vizeSAnupalabdhi-tatsmatilakSaNakAraNatrayajanye saMzaya jJAnayogapadya maapdyte| kramabhAvitve hi buddhInAM naikakAryotpattau yugapadavyApAraH samasti / vizeSAzca bahavo'pi saMbhavantIti tatsmaraNAnyapi yugapadbha jJAnAnAM dvikSaNAksthAyitvAt, ayogapadyAca // + vishessaaH-vkottrtvaadyH|| 1 da-kha, ki-kha, ta-ca. Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 dazamamAhnikam yAMsi bhaveyuH-naitadevam-samAnadharmagrahaNAnantaraM pUrvopajAtavividhavizaSAnubhavaparamparopacita pIvarasaMskAra'dvArakameka'meva tadviSayaM smaraNaM bhavivyati-yathA varNAnAmarthapratItau vaNitam / [vizeSAnupalabdhiH prAgabhAvarUpA] upalabdhyanupalabdhyavyavasthAsUcitA ca vizeSAnupalabdhiH anupalabdhireva, na sA jJAnAtmikA, kintu jJAnAnutpAda iti tat tRtIyaM kAraNamapi bhavanna jJAnAtmakamiti dve eva jJAnAtmake kAraNe-samAnadharmagrahaNam , vizeSasmaraNaM ca / tayoH prathamaM samAnadharmagrahaNaM vinazyadavasthaM, vize - smaraNaM ca. dvitIyamavinazyadavasthaM sNshymupjnytH| IdRzayozca jJAnayoH yaugapadyamaviruddhamiti zAstre sthitam || evaM samAnadharmagrahaNAt vizeSAgrahaNAt vizeSasmRtezca saMzaya iti padadhayeNa saMzayalakSaNamanavadyamucyata iti // pakSAntareNa saMzayasUtravyAkhyAnam ] - tadetadAcAryavyAkhyAnamarocayantaH pare'parathA vyAcakSate-sAmAnya. lakSaNaM tAvat vimarzapadenaiva prtipaadyte| na hi paryAyoccAraNamAtramidaM vimarzaH saMzayaH iti / kintu saMzaya iti lakSyapadama, vimarza iti lakSaNa padam / pramANapadavacca nirvacanasavyapekSam etatpadaM lakSaNaprati. pAdanakSamaM bhvti| viruddhArthAvamarzo vimarzaH sthANurvA, puruSo veti / iyatA ca sajAtIyasaMzayapazcakAnugataM vijAtItebhyaH pramANAdibhyo vyava. ccinnaM sAmAnyalakSaNamuktaM bhvti| saMzayItpAdakakAraNaparigaNanaM puna * bhanyathA teSAM kutrApi kAraNasvaM na syAt // + pramIyate aneneti kila tatra nirvacanam // ___1 ja-kha; tR-ca, jJA-kha, pravaNapa-kha. Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 nyAyamaJjarI rindriyArthasannikarSotpannagrahaNavadihApi nopayujyate, kAraNAntarANAmapi AtmamanasyantrikarSAdInAM aparihAryatvAt // athAnyA sAdhAraNakAraNanirdezazcikorSitaH, tenApi ko'rthaH ? sAmAnyalakSaNasya pratipipAdayiSitatvAt, tasya ca vimarzapadAdeva siddha - tvAt // [vyAkhyAnAntarasya kliSTasvam ] upalabdhyanupalabdhyavyavasthApadapratipAdyamAnavizeSAgrahaNavarNanaM cAtIva kliSTamiti, punazca vizeSalakSaNaprasaGage yathAzrutameva tdvyaakhyeymitytibhaarH|| evaM vimarzapadena vijAtIyavyavacchedakAriNi sAmAnya lakSaNe vAgate 'samAnadharmopapatteH' ityekameva padaM sajAtIyasaMzayAntaravyavacchedakAri vizeSalakSaNakSamaM bhavatIti tatrApi padatrayayojanaM nopAyujyata iti // atra vyAkhyAnadvaye'pi kataratsAdhviti tadvidaH pramANam // - [anekadharmopattipadArthavivaraNam ] 'anekadharmopapatteH' ityatrApi tripadaparigrahaNenaina lakSaNamAcAryA varNa. ynti| anekadharmopa patteH upalabdhyanupalabdhyavyavasthAto viSeSApekSa ityasAdhAraNadharmagrahaNAt 'vizeSagrahaNAt vizeSasmRtezca saMzaya ityrthH| ekaikapadopAdAnaphalaM ca pUrvavadatrApi drshyitvym| na cendriyamanassaM. yogAdikAraNAntaraparigaNanacodanaM yuktam, teSAM *sarvabuddhijanmasutulyatvAt / ihAsAdhAraNasaMzayajJAnakAraNopadezaprastAvAditi // * jnyaansaamaanykaarnntvaat|| 1 trApya-kha. labdhe:-ca, vi-kha, Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikam 529 [saMzayasUtradhyAkhyAne pakSAntaram ] anye tu sAmAnyalakSaNasampAdite vijAtIyavyavacchede kevalasajAtIyavyavacchinnalakSaNapradhitapAdananipuNamanekadharmopapatti pada meva pUrvavadvarNayAM. cakruH // nanu! anekadharmazabdena kathamasAdhAraNo dharma ucyate? -- evamucyate -samAnajAtIyamasamAnajAtIyaM cAnekam / tasmAtparAvRtto dharmaH aneka dharma iti // ..yadvA kimanayA kliSTakalpanayA! astyayamekazabdaH samAnaparyAyaH / tatra spaSTa eva nasamAsenAsamAnadharmaH anekadharmaH sAdhAraNadharma ucyate eveti // . . [asAdhAraNadharmasya saMzayakAraNasvAkSepaH ] bhavatvevam ! asAdhAraNadharmasya tu kathaM saMzayakAraNatvamiti cintym| viruddhavizeSAnusmaraNakAraNakaM hi sNshymaahuH| vizeSANAM ca smaraNahetoH saMskArasya *tadudbodhakaM bhavati, yena sahate pUrvaM paryAyaNopalabdhAH / asA. dhAraNadharmasya tu asAdhAraNa dharmatvAdeva' na kenacitsaha pUrva grahaNa mabhavat / bhAve tu asAdhAraNadharmataiva hIyatetyataH kathamasau tatsmRtihetuH / vyAvRttatayaiva tu smRtihetutve'sya trailokyasmaraNanimittatA prasajyeta, tato. spi vyAvRttatvAditi // *zabdasvAdiH nityAnityavyAvRttasvAt ubhayakoTyupasthApakaH ityuktaH, na tu . sAkSAt saMzayakAraNam // + svadhyatiriktasarvebhyo'pi // 1 mutpA-kha, rUpa-kha, / darzana-kha. sa-kha. tvAdeva-ca, 34 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 nyAyamaJjarI [asAdhAraNadharmasya saMzayakAraNasvanirUpaNam ] naiSa doSaH-prakArAntareNAsya smRtihetutvAt / iha hi keSucitkeSu. cit asAdhAraNadharmAdhirmiSu bhavantaH tadgatasAdhAraNadha mantirasahacaritA bhavanti / tadyathA pRthivItvagandhatvAdayo dharmAH pRthivyAmasAdhAraNAssantaH, snehavattvAdidharmAzca tathaivApsu dravya tvasahacAriNo dRssttaaH| rUpAdiSa rUpatvAdidharmAH guNatvasahacAriNaH, utkSepaNAdiSu utkSepaNatvAdidharmAH krmtvshcaarinnH| evaM prakRte'pi dharmiNi kasmizcidasAdhAraNo dharma upalabhyamAnaH kenApi sAdhAraNadharmAntareNa sahacarito bhavatIti bhavati vizeSAnusmRtidvAreNa saMzayasAdhanam // [anekadharmasya samAnadharmAdvizeSaH] . nanu ! evaM tahi vyAvRttatvAdeva samAnadharmAdeSa saMzayaH, nAnekadharmAH . diti-maivam-anekadharma evAsau tena varmatA vizeSAn smArayan saMzayajanmane klpte| 'asati hi tasmin kimAlambanaM vyAvRttatvaM syAdityalamati sUkSmekSikayA* // ___tasyodAharaNaM bhASyakAreNa dazitaM zabdeM vibhaagjtvm| yathA hiM pRthivyAdau pRthivItvAdiH vyAvRtto dharbhaH dravyatvAdyanugatadharmasahacArI dRSTaH evaM zabde vibhAgajatvaM dharmaH ke nacit dravyatvAdInAmanyatamena dharmeNa sahacaritaH syAditi saMzayaH // zAmiti sNshyH|| . [vibhAgajavibhAgavimarzaH] - nanu ! vibhAgajatvamasAdhAraNo na bhavatyeva zabdadharmaH, vibhAgajavi' bhAge'pi bhaavaat| tathA ca prayogaH-guNaH zabdaH, vibhAgajatvAt' * mAnavabuddherativicitratvAdevamapi saMbhavatIti pradarzanamAtrAmiprAyaM taditi gRhytaamityaashyH|| . ___14-kha, ma-kha, va-kha, vi-kha, sa-kha, prasaMgena-ca-cha, Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikam vibhAgajavibhAgavat iti- -tatra kecidAhuH + satyamasti vibhAge'pi vibhAgajatvam / zabde tu vizeSo vivakSitaH // dvividho hi vibhAgajo vibhAgaH - kAraNavibhAgapUrvakaH, kAraNAkAraNavibhAgapUrvakazca / kAraNaM samavAyikAraNamatrAbhipretam / kAraNavibhAgapUrvakastAvat tantuvibhAgAt tantvAkAzavibhAgaH // 531 kAraNAkAraNavibhAgapUrvakastu aGgulyAkAzavibhAgAt hastAkAzavibhAgaH ; hastAkAzavibhAgAdapi zarIrAkAzavibhAga iti // * zabdastu niyamenaiva kAraNa vibhAgapUrvakavibhAgaprabhavaH - vaMzadalavibhAgAt dalAkArzavibhAgaH; dalAkAzavibhAgA'ccA' samavAyikAraNAt zabdo niSpadyata ityanena vizeSeNAsyedRza vibhAgajatvasyAsAdhAraNatvaM zabdadharmasyocyata iti // [ vibhAgajavibhAgAnaGgIkArapakSaH ] anye tu vibhAgajaM vibhAgamamRSyamANAH yathAzrutasyaiva zabde vibhAgajatvasyAsAdhAraNadharmatAmAcakSate // nanu ! kimiti vibhAgajaM vibhAgaM te na sRSyate ? asti hyayaM tatsiddhau nyAyaH- yadA hyavayave karmotpannaM avayavAntarAdvibhAgaM karoti, na * tadAkAzAdidezAt / yadA tvAkAzAdidezAt, na tadA'ayavAntarAditi sthitiH // * zabdaH - ityasya vibhAgajetyAdiH // * AkAza dezo'tra avayavidezaH vivakSitaH / aar, kadAcidavayavaikadeze ca jAyate // 1 2 nti - kha. kriyA hi kadAcit pUrNesa Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 nyAyamaJjarI [vibhAgajavibhAgasyAvazyakatA ] kiM kRtA punariyaM* sthitiriti ceta-ucyate-yA vayavakriyA nabhobhAgavibhAgakAriNI, nAsau dravyArambhakasaMyogapratipakSabhUtaM vibhAgamArabhamANA dRzyate, dinakarakiraNaparAmarzopajanitakamaladalavikAsakAri. kriyaavt| tadeva kathamiti cet-kamalasya mukulavikAsadazayoH pratya. bhijnyaaymaantvenaavinaashnishcyaat|| iyaM tu pATayamAnabaMzadalakriyA dravyArambhakasaMyogapratidvandvibhUta vibhAgArambhi'kA, dravyAnAraMbhaka saMyogapratidvaMdvivibhAgajaniko palabhyate iti nAsauM nabhaso vibhAgamArabhetetyata eSA sthitirastIti vibhAg2aja. . vibhAgakalpanA kriyate // [vibhAgasyaiva saMyoganAzakatvam ] saMyogAntaM karmeti tAvata sthitam / anyathA hi tasya kAlAntara. sthAyitvaM, nityadravyasamavetasya ca nityatvaM syaat| tasmAt karmaNo'cirajIvitvAt tadvinAzakena saMyogena bhvitvym| uttarastu saMyogaH pUrvasaMyogoparame sati jAyate, naanythaa| na ca vibhAgavyatiriktaH kazcana saMyogasya hantA samasti | karma tUttarasaMyogajanmanitikauzalam / na hi prAktanasaMyogavinAzAya prakalpate // tasmAt vibhAgenaiva saMyoga virodhinA bhavitavyam // AraMbhakasaMyogapratidvaMdvi. * anAraMbhakasaMyogapratidvaMdvivibhAgajanikA kriyA vibhAgajanikA na bhavati itIyaM sthitiH // + anyathA-pUrvasaMyogAnA // 1 ko-kha, nAzakAriNA bhAvya-kha, Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikam 533 yadadhikaraNo vibhAgaH tadadhikaraNameva saMyogamupazamayati, na tvaGagulivibhAgaH kuNDabadarasaMyogopamaya prabhavatItyataH na vaMzadalavRttivibhAgaH dalAkAzasaMyogamupahantumalamiti nUnaM dalAkAzasaMyogavairiNA dalAkAzavibhAge'na bhavitavyam // [vibhAgajavibhAgasyAvarjanIyatvam ] - tadidAnIM tasyotpattikAraNacintAyAM kriyAyAM-vaMzadalavibhAgamAtro pajanane caritArthatvAt , taM nirmAya vibhAgAntaranirmANe viramya vyApArAsaMvedanAt , avazyaM vaMzadalavibhAga eva pratyAsannatayA dlaakaashvibhaagaarmbhko'bhyupgmniiyH| evamanabhyupagame karmanityatvaprasaGagAditi || . [ vibhAgajavibhAgakhaNDanam ] atra vdnti| *na karmanityatvaM anabhyupagamyamAne'pi vibhAgaje vibhAge bhaviSyati ; uttarasaMyogasya karmavinAzahetorastitvAt / pUrvasaMyogAnuparame kathaM tadutpAda iti cet ; bADham ! uparata eva puurvsNyogH| kastasyoparamaheturiti cet' karma hyuttarasaMyoganimittaM yadupeyate / tadeva pUrvasaMyogadhvaMsakAri bhaviSyati // na yajjanane zaktaM azaktaM tadvinAzane / heturdahanasaMyogaH pAkajotpAdanAzayoH // yathA ca vibhAge'dhikaraNaniyamaH, yadAdhAro vibhAgaH, tadAdhArameva saMyogaM niruNaddhi ; tathA kamaNyapi niymH| karmApi svAzrayasya yadanya ___ * na bhaviSyati-ityanvayaH // 1 ge-kha. vi-kha, Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 nyAyamaJjarI dika'saMyoganibandhanaM, tat tadviruddha digvRtteH saMyogasyopamardakamiti nAti. prasaGagaH / evaM karmAviSTasyottarasaMyogadarzanamadUSaNaM, vigantarasaMyogasya tenopamardanAt // [ ekasyobhayakArisve'doSaH] api ca yadeva karma vaMzadalanavibhAgakAri kathyate, tadeva dalAkAza: vibhAgakAri bhvissyti| ko doSaH ? nanu ! vyomavibhAgakAri karma, na dravyArambhakasaMyogapratyanIkabhUta. vibhArambhakaM, ambhoraha karmavat ityuktam-satyamuktam , ayuktaM tuzatapatrapatrakarmaNo'pi drvyaarmbhksNyogprtikuulvibhaagaarmbhktvaat| taca karma kuDmalakamalAt vikacakamalasyAnyatvanizcayAnizcitam // [kamalakuDmalakusumayorbhedaH AvazyakaH ] . nanu ! tadevedamaravindamiti saMdehaviparyayarahitatAmarasapratyabhijJA. darzanAt kathaM saMkocavikAsadazAmAtrabhedAt tadanyatvamiti kRtamanayA durA shyaa*| zarIre'pi suspaSTopalabhyamAnazaizavayauvanavArdhakAdidazAbhedabhinna svarUpe prtybhijnyaandrshnaat| na ca zarIrakuzezayayoH vizeSaleza mati. kRzama pi pazyAma iti kutastadekatvam // bhavatu vA puNDarIkasyAvinAzaH ! nidarzanamAtramidaM tu vaNitam , na tu pratibaddhaH kazcana heturastItya bhyadhAyi, yena vaMzadalakarmaNaH kokanadapallavakarmasAmyaM klpyet| kriyAtvaM tvaprayojakameva, tatkarmaNAM vicitra. kAryahetutvAt // ___* anyathA hi pariNAmavAdaprasaraprasaGgaH / / 1 saM-ca. : pallavaka-kha, 'ma-kha, dhA-ka, kha,gha, . Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzamayahikam 535 [avayavAvayavivibhAgayoraikyam ] yadi vA mAnyo vaMzadalavibhAgaH, 'nAnyazca tatkAryoM ilAkAza. vibhaagH| kintu eka eva vibhAgo'yaM bhedo'syaashrybhedtH| ekatra *deze'vasthAnAta vyomno vaMzadalasya ca // samAnadeze vRttitvaM mUrtAnAM hi viruddhcte| vyomnassarvagatatvAttu vidyate tatra sannidhiH // ekadezAzrayatve tu yadekasmAdvibhAgakRt / tadevAnyata ityasti na vibhAgo vibhAgajaH // . [atiriktavibhAganirAkaraNam ] apare punaH vibhAgajavibhAgaparAkaraNopArUDharabhasAH saMgirantetiSThatu tAvat dUrata eva vibhAgajo vibhAgaH / karmajo'pi na vibhAgo nAma kazcidasti / saMyogavirodhini tasminnabhyupagamyamAne mudagarAdivat pUrva siddhtaa'vshyNbhaavinii| tatazca pUrvasiddho vibhAgaH saMyogamunmUlayatIti ghaTamudgarayoriva saMyogavibhAgayorekatra yugapadupalabdhirbhaveta / na caivamasti / tasmAt saMyogAbhAvaviSaya eva vibhaktapratyaya iti na vibhAgAlambanatAM pratipadyate // - satya pi vibhAge tasmin kSaNe saMyogasyAvinAzAt na bhavati vibhaktapratibhAsaH / kSaNAntare ca saMyogavinAze sati bhavatItyanvayavyatirekAbhyAM saMyogAbhAvaviSaya evAvasIyate 'ityato na pratyakSagamyatA nibhAgasya / saMyogabhaGagaliGagena ca tatparikalpanakriyeva taM hinastIti purastAdupa . pAditam // * deshH-digdeshH| digeva hi sarvatra mukhyo deshH|| - a-kha utpanne-ca. tyayaH-ja, na-kha, Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 . nyAyamaJjarI [ kAraNatraividhyam ] kathaM tahi vibhAgajatvaM zabdasya bhASyakAra udAhRtavAn ? ucyatetrividhaM kAraNaM kAryotpatti 'prati vidhatte-samayAyikAraNaM, asamavAyikAraNaM, nimitta kAraNaM ceti : tatra samavAyikAraNaM taducyate, yatrAzrita kAryamupalabhyate-yathA paTasya tantavaH // asamavAyikAraNaM tu dvividhama-kAryaikArthasamavAyalakSaNayA pratyAsattyA pratyAsannaM, kAraNakArthasamavAyalakSaNayA "vA saMbaddham / tatra kAryaikArthasamavAyena pratyAsannaM yathA-paTasya tntusNyogH| 'kAraNaikArthasamavAyena tu pratyAsannaM yathA-paTarUpasya tanturUpamiti // [asamavAyikAraNe vizeSaH] avadhRtakAraNaM* ca tadasamavAyikAraNamAzrayaNIya, ato buddhijanmani satyapyekArthamamavAye nAnyeSAmAtmaguNAnAmicchAdInAsamamadAyikAraNatvaM,* api tvavaghRtasAmarthyasyAtmamanassaMyogasyaiveti // ___samavAyyasamavAyivyatiriktaM tu kAryotpattau nitisAmarthyaM yat kAraNaM tat nimittakAraNamucyata iti // [vibhAgasyAvazyakatA] evaM sthite zabdasya nityatve niraste, kAryatve ca sAdhite tadutpattoM AkAzaM tAvat smvyikaarnnm| nimittakAraNAni tu bhUyAMsi * kAraNatvena saMpratipannamevetyarthaH // * jJAnAdInAmicchAdyAsamavAyikAraNatvaparihArAya asamavAyikAraNasAmAnyalakSaNe jJAnA-dibhinnatvavizeSaNasyAvazyakatvAta __1 vi-kha, 5 vA-kha, kAryakA-ca. za-kha, Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikama 331 sntyev| asamavAyikAraNaM tu cintym| tccaakaashaashritmvshym| anyathA pratyAsatyabhAvAt / tadguNAntarANAM ca vibhutvAdInAM anvdhRtshktitvaat| vaMzadalapATanasamanantaraM ca zabdotpAdadarzanAt evaM manyAmahe // kriyA yadaiva saMyoga hanti vaMzadalAzritam / tadaiva gagane kaMcit karotyatizayaM dhruvam // AkAzAtizayo yazca kriyAjaH za'bda kAraNam / asau vibhAganAmeti zabde tajjanyatocyate // tadevasetat yathAgamamAcAryamatamabhihitamasmAbhiH // . [ kIdRzo vibhAgaH zabdahetuH] . etacca matima ddhivicAraNIyam-kimAkAzAtizayamAtraM kiMcit asamavAyikAraNam, uta yathA 'mudgara daNDasaMyogakArye zabde bherIgaganasaMyogasyAsamavAyikAraNatvam , evaM vaMzadalavibhAgakArye tasmin dalagaganavibhAgasyeti / dalAkAzavibhAgo'pi ki dalavibhAgajaH, uta karmaja eveti // ___ sarvathA kazcidasAdharaNo dharmaH saMzayaheturudAhartavya itIyatA na prayojanam // ___ * vyadhikaraNayoH katha kAryakAraNabhAvaH // zabdotpattAviti zeSaH // * idamatra tattvam-siddhAnte hi avayavAvayavinAvasyantabhinnau / saMyogavibhAgau ca niymenaavyaapyvRttii| ataH avayavasaMyogavibhAgAbhyAmevAvayavini tAvupapAdanIyau // 1 kti-ca, 'sa-ca a-kha, bherI-kha, nakArya-ca. Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 nyAyamaJjarI - [vipratipatteH saMzayajanakatvam ] - virUddhA pratipattiH viprtipttiH| astyAtmetyeke, naastyaatmetypre| seyaM vipratipattirUpalabhyamAnA-*vizeSasmaraNadvAreNa saMzayamAvahati / na ceha kazcidanugato vyAvRtto vA dharmaH saMzayakAraNaM, api tu vipratipattireveti / kiM tatrApi tripada parigraheNa lakSaNavarNanam, ekenaiva vA padeneti pUrvavadAcAryadvayamatamanusaraNIyam // [upavyabdhyalavasthayA saMzayaH1 .. upalabdhyavyavasthAtaH khalvavapi bhavati sNshyH| saccodakamupalabhyate yathA hRdaadissu| kvacidasacca bhAskarakaranikarapratiphalanataralitAsu mrusthaaliissu| tadevamupalabdhakhyavasthitatvAt kvacidupalabhyamAne bhavati saMzayaH-kimidaM sadupalabhyate, kimasaditi // . . [anupalabdhyavyavasthayA saMzayaH ] anupalabdhyavyasthAtazca bhavati sNshyH| kiMcidasadeva nopalabhyate nbhHsmaadi| kicitsadapi nopalabhyate mRdantaritazaGakumUlajalAdi / tadanyatrAnupalabhyamAne saMzete pumAn, kimidamasadeva nopalabhyete, uta saditi // [avyavasthAyAH svarUpam ] avyavasthazabdenAtra pUrva paryAyeNa pravRttasadasadAzritavizeSAdarzanaM sUcitam : idAnoM punaH arthakriyAsamarthatAdivizeSadarzanazUnyacetasAM * vizeSasmaraNaM-koTidvayasmaraNam // * upalabdhekhyavasthA anupalabdhau, anupalabdheravyavasthA upalabdhau ca vizrAmyatIti anayoH ko bheda iti zaGkAM vArayati-avyavasthetyAdinA // a-kha, 2 rUpa-kha, kA-kha; Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikam 539 upalabdhyanupalabdhi'mAtropapatteH saMzayo bhavatIti va y'te| na caivaM sati sarvatrAnAzvAsa iti zaGakanIyam, yathAnubhavaM saMzayAbhyupagamAt / sarvatra ca tadutpAdakavizeSAgrahaNa tatsmaraNAdikAraNasAnnidhyAsaMbhavAditi // ____ atrApi* padatrayeNa ekena vA padena lakSaNopapAdanaM pUrvavadraSTavyam / [saunrapadAnAM na paunarUtatham / nanu ca ! upalabdhyanupalabdhI sadasato; samAna evaM dharma iti pUrveNa gatArthatvam - naitat - pUrvanirdiSTasyordhvatvAderdharmasya jJeyasthatvAt, upa labdhyanupalabdhyozca jJAtRsthatvAt // ata eva ca mAnasamima saMzayamAcakSa, na bAhyardhAmasaMbaddhasAdhAraNolatAdidharmAdhigamAdhInasaMzayavat bAhyendriyajam // - [upalabdhyanupalabdhyavyavasthayorvizeSaH ] nana ca! upalabdhitvaM anupalabdhitvaM vA'tra saMzayakAraNam / taddhi' na jJAtari vartate, kintu buddhAviti kathamayaM vizeSaH-satyamevam"asa mAnadharmo'pyupalabdhitAdikaH yadAzritaH, taddhi boddhari vrtte| ato vizeSAt pRthageva kthyte| yathA hyasAdhAraNatAtrayaH, evaMprakArameva ca vizeSamAzritya kiMcit paMcavidhatvaM vipaMcyate // paramArtatastu sarvatrAnugatasaMbandho duSpariharaH, vizeSasmaraNajanyatvA. - tsaMzayasya / vizeSANAM ca yena saha pUrva darzanamabhUta , tasminnanu palabhya * dhyAkhyAna iti shessH|| 1 dhyadarzana-kha, sa-kha. 'nnu-kha. va-kha, NAt-kha, tat-ca. Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 nyAyamaJjarI mAne smaraNAsaMbhavAt / atastasyAnekavizeSAnugAmitvAt samAnatvamaparihAryam / ata eva cAkSiptasAmAnyavAcinaM samAnazabdaM * sAmAnyalakSaNe vyAcakhyurAcAryA ityalamativistareNa || iti paMcavidhaH prapaMcitaH muninA darzita eSa saMzayaH phalavadvyavahArahetutAM anumAnAGagatA bibharti yaH // anumAnirapekSa eva vA kila dRSTe viSaye'rthasaMzayaH / bahati vyavahAravartanIM iti pUrvaM ca vicAritaM budhaiH // iti saMzaya parIkSA - [ atha prayojanaparIkSA ] yamarthamadhikRtya prarvatate tatprayojanam // 1-1-24 / / yamityatra dezakAlapuruSa dazA bhedabhinnaprayojanavizeSavyAptaye vIpsA draSTavyA / artha :- arthyamAnaH ucyate, na vasturUpa eva, abhAvasyApi prayo janatvasaMbhavAt / adhikAra :- arthasya vyavasAyaH / yaM yamarthaM AptavyaM hAtavyaM vA'dhikRtya vyavasAyaH pravartate, tatprAptaye parihArAya vA ceSTate puruSaH- tat prayojanamiti // * sAmAnyalakSaNe - saMzayasAmAnyalakSaNe // + adhikRtya - ityatraikadezaH adhikAraH // Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 dazamamAhnikam [ phalasya dvividhatvam, ApekSikatvaM ca] tacca gauNamukhyabhedena dvividham / mukhyaM sukhaprAptiH, duHkhaparihArazca / tatsAdhanaM tu gaunnm| sukhasAdhanamapi candanadhanasAra hArama'hilAdi prAptavyatvAt mukhyatvena* yadA vivakSitaM bhavati, tadA tadavAptyupAye gauNatA draSTavyA // tacca prayojanaM dezakAlapuruSazAbhedAdavyavasthitaM bhavati / tadyathA grISme marusthale nizAtamalAtakanikaramiva kirati kiraNamiSeNa pUSaNi, tRSAturasya tuSArakaNotkaradanturamambu paramaM sukhasAdhanam, tadeva zizire sakalajagatkampakAriNi dAruNasamIraNazithilIkRtanIreSu kAzmIreSu zleSmopacayajanitajaDimajaTharazikhinaH khedAya jaayte| tasyAdaniyata evAyaM sukhaduHkhasAdhanabhAvo bhAvAnAm // yadyapi ca yadekadA sukhasAdhanamiti viditamupayuktam , atikrAntaM vastu tat-tathApi tajjAMtIyatvaliGagAvadhRtasukhasAdhanabhAve bhAvAntare'di pravartanta eva tadathinaH / / [prayojanasya pravartakasvAkSepasamAdhAne] nanu ! prayojanasya pravartakatvamayuktam , sdsdviklpaabhyaamnupptteH| sattve karNanAsAdivat-na tadarthA prvRttiH| asattve tu khapuSpA divat na tarAm-naiSa doSaH-IpsAjihAsAviSayIkRtasya tasya pravarta * arthakAmAvapi hi puruSArthavargaparigaNitau // + prayojanasya pravartakatvaM AkSipya saamaadhtte-ydypiityaadinaa| asyaiva vivaraNamupariSTAt // ma-kha, taM-kha, ka-kha, nu-kha. Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 nyAyamaJjarI katvAt / na hi tat *khpusspaadivdsaadhym| nApi ziraHpANyAdivat siddhmev| adi tu sAdhyatvena buddhayupArUDhaM tat pravartakami ti sarvalokasAkSikametat / tasmAt icchAviSayIkRtaM tat pravartakamiti' yuktam / / itthaM pravartakatve prayojanasyopapadite muninaa| bhagnA bhavanti sarve prerakapakSAH parAbhihitAH II prayojanamato'khilaividhivacobhirAdizyate prayojananibandhanAstanubhRtAmazeSAH kriyAH / krimerapi yathA tathA kimapi jIvitaM bibhrataH prayojanabahiSkRtaM na khalu ceSTitaM dRzyate // vaitaNDikaH prayatate nijapakSasiddhaye "tAM caiSa veda parapakSaniSedhalabhyAm / tasmAdiyaM svamatasAdhanavarjitA'pi yuktA prayojanavatI bhavituM vitaNDA / - iti prayojanaparikSA - [atha dRSTAntaparIkSA] laukikaparIkSakAnAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH * na hi khapuSpe kasyacidIpsA bhavati / + pUrva ete pakSA vicAritA vistareNa || 1 ti-kha, nanveSa-caH Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vazamaMmAhikama 543 laukikaparIkSakau vAdiprativAdinau dRSTAnta lakSagaprastAvA dveditvyau| na tu mUrkhapaNDitau, *prkRtaasnggteH| tayozca saGagatyabhAvAta / tayozca yasminnarthe-bhAvasvabhAve abhAvAtmake vA buddhisAmya-prayojyaprayo. jakabhAvavyavasthitasAdhyasAdhanadharmAdhikaraNatve-sAdhyavyAvRttipUrvakasAdhanadharmavyAvRttatAyAM vA tulyarUpA buddhiH sa dRssttaantH| tasya tathAvidhadharmA. dhAratvaM tadehitatvaM vA 'va kSyamANAdudAharaNalakSaNAnmantavyam // / ziSTamanyato grAhyam ] yathA cAnumAnalakSaNe tatpUrvaka iti pratibandhagrahaNIpAyamAtra pratipAditam , tatsvarUpaM tu avayavalakSaNe nirNItaM 'udAharaNasAdhAt sAdhya sAdhanaM hetuH' 'tathA vaidhAt' iti ; evamiha vAdiprativAdiprasiddhi. mAnaM dRSTAntasya dshitm| rUpaM tu tasya dvividhamapi tatraiva vakSyate 'sAdhyasAdhAttaddharma mAvI dRSTAnta udAharaNam' 'tadviparyayAdvA viparItam iti // ___ anityaH zabdaH kRtakatvAt , yat kRtakaM tadanityaM dRSTama-yathA ghaTa iti saadhrmydRssttaantH| yatpunaranityaM na bhavati; tata kRtakamapi na bhavatyeva -yathA''kAza iti vaidhrmydRssttaantH| yathoktalakSaNavaikalyAttu dRSTAntA*bhAsatA bhvti|| AbhAsabhedavibhavaH kathayiSyate tuM teSAmudAharaNalakSaNavAkprasaGagai / AbhAsatA vacanadoSaMkRtA'pi kAcit astIti sA'vayavalakSaNa eMva vAcyA // ___* prakRtaM khalu nyaayshaastrm| vastutastu lokasyaiva etacchAstralakSyatvAt dRSTAntavyavahArasya sarvatra darzanAt lokavyavahAre'pi dRSTAnta prayogadarzanAt aihikAmuSmikaparau uttAnagaMbhIraprajJaparau vA laukikaparIkSakazabdau // 1 prastAvalakSaNA-kha, la-kha, ' NA-khaH Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 dvividho'pi dRSTAntaH sudRSTibhiryatnato'dhigantavyaH / sa hi nizcalaH phalanidheH anumAnamahAtaroH skandhaH // - iti dRSTAntaparIkSA [ atha siddhAntaparIkSA ] tantrAdhikaraNAbhyupagamasaMsthitiH siddhAntaH // 1-1-26 // tantryate'nena padArthasthitiriti tantraM pramANamucyate / adhikaraNam. - AzrayaH / tantram adhikaraNaM yasya saH, tantrAdhikaraNaH, pramANamUlaka ityarthaH / abhyupagamaH - svIkAraH, tasya saMsthitiH itthaMbhAvavyavasthA* dharmaniyamaH --- idamitthamiti' ; idamiti sAmAnyanirdezaH itthamiti vizeSanirdezaH / evaM ca tantrAdhikaraNAbhyupagamasaMsthitiH - pramANamUlAbhyupagamaviSayIkRtaH sAmAnyavizeSavAnarthaH siddhAnta iti sAmAnyalakSaNa. muktaM bhavati // [ sUtravyAkhyAne pakSAntaram ] anye tu vyAcakSate - tantram - itaretara saMbaddhasyArthasamUhasyopadezaH zAstram / adhikriyate ityadhikaraNaM pakSa ucyate / abhyupagamaH, yathokta eva / saMsthitizabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / tantrasaMsthitiH: adhikaraNasaMsthitiH, abhyupagamasaMsthitiH ityanena tantranirdezasAmyAt sarvatantraprati * saMsthitiH avicAlyanirNayo vA // * tantrAbhyupagamaH -- zAstrAzrita: nirNayaH ityartho vA / / nyAyamaJjarI 1 ma: -kha. Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545 dazamamAhikam tntrsiddhaantyoHsuucnm| itarAbhyAM padAbhyAM uttarayoH adhikaraNabhyu. pAgamasiddhAntayoriti // [etAbyAkhyAne nyUnatA]. __etatttu apvyaakhyaanm| na hyevaM siddhAntacatuSTayAnugataM kicitsAmAnyalakSaNamuktaM bhvti| na cedaM vibhAgArtha vizeSasakSaNArthaM vA sUtram, tatpratipAdanasyottarasUtraH krissymaanntvaat| uktasya ca punarvacane pryojnaabhaavaat| ataH pUrvaprakrameNaiva siddhAntasya sAmAnyalakSaNavarNanaM shreyH|| ' [ siddhAntavibhAgaH, lakSaNAni ca] tasya svakaNThana vibhAgamAhasa caturvidhaH sarvatantrapratitantrAdhikaraNAbhyupagama saMsthi- . tyarthAntarabhAvAt // 1-1-26 // . catuSprakAro hi siddhAntaH-sarvatantrasiddhAntaH, pratitantrasiddhAntaH * adhikaraNasiddhAntaH, abhyupagamasiddhAnta 'iti // .. .tatra... sarvatantrAviruddhaH svatantre'dhikRto'rthaH sarvatantrasiddhAntaH // ___ atra tantrazabdena zAstramuccate svazAstre ya upadiSTo'rthaH, sarvazAstrAviruddhazca sa srvtntrsiddhaantH| yathA-cAkSuSaM pramANamiti // . nanu atrApi vividnte| brahmavAdinAM hi sarvaiveyaM avidyaa| avidyA ca kathaM pramANamiti-na-vyavahArAvasthAyAM tairapi tatprAmANyA * saMsthitipaI sAmAnyalakSaNAnugamasUcakam / / 1 tatra-kha. 35 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 nyAyamaJjaro bhyupagamAta* : saMkhyAlakSaNaviSayavipratipattistu pratizAstraM bhavatu / cAkSuSa pramANaM itIyati sarvavAdinAmavivAdaH / / (pratitantrasiddhAntalakSaNam ] tantre adhikRto'rtha iti vrthte| yathA'smAkarmAzvarecchApreritaparamANunimitAni samAnatantre kaNavratamate tathaiva siddhAni, paratantre ca saMkhyA zAstra tathA nAbhyupagamyanta iti / ___ yathA vA guNatrayAtmikAyAH prakRteH mahadahaGakarAdirUpeNa bhUtasarga ti sAMkhyAnAM svatantrasiddho'rthaH samAnatantre'pi pAtaMjale yogAzAtre siddha eva, paratattraM tu vaizeSikAdimate na siddha iti // nanu! asya kathaM pramANamUlatA-sthAne praznaH, satyametat-- AsmAkIne hiM pratitantrasiddhAnte pramANamUlatvaM yathArthameva / sAMkhya. saddhAntasya tu pramANa mUlatvAbhAve'pi prtntrtvkhyaapnaayaudaahtH|' tadabhiprAyeNa 'vA'sya pramANamUlatA vaktavyeti // adhikaraNasiddhAntalakSaNam] yatsiddhAvanyaprakaraNasiddhaH sA'dhikaraNasiddhAntaH // 1-1-30 // * ayamaMzaH sapilapinA mAdhyAmikAnAmapi samAnaH / / * tattantradRSTA itarANyaprAmANikAni khalu / atazca tasya tantratvameva katham ! *. vastutastu-sarveSAmahi zAstrANAM vyavasthitaviSayatvAt, tattanmaryAdAnatikrameNa teSAM pramANasiddha svamastyeva / sAMkhyatantraM hi tattvakSetraniyatam / nyAyatantra ra sthUlajagadviSayakam / / / 1 -kha, Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikam 547 prakriyata iti prakaraNaM-pakSa ucyte| yasyArthasya siddhau satyAM prakaraNAntarasiddhiH bhavati-so'dhikaraNasiddhAntaH, tadadhikaraNAnAmAntarANAM siddhaH // ___ kaH punaH 'yatsiddhau' iti sarvanAmnA pratyavamRzyate, pakSaH heturvA ?* kiMcAtaH? pakSaH kathaM pakSAntarasiddhaye klpte| hetunA hi pakSasiddhiH kriyate, na pakSaNa hetoH| hetostvadhikaraNasiddhAntatve kathaM siddhAntAzrayA nyAyapravRttiriti taduddezaprayojanaM vnnitm| nyAyo hi hetureva / sa eva caadhikrnnsiddhaantH| na ca heturhatvAzraya iti // . [siddhasAdhyabhAva ApokSika eva] ucyate-ubhayathA'pyadoSaH |-heturpi kvacit pakSIbhavati, pakSospi hetUbhavatyeva / tatra tAvadAMjasyena hetvadhInA pakSasiddhiriti hetareva sarvanAmnA'vamazyate / tatsiddhAvanyaprakaraNasiddheH sa evAdhikaraNasiddhAntaH // kathaM tahiM tadAzrayA nyAyapravRttiH ? - ucyate-heturapi tadanyatarA 'siddha' iva sAdhyamAnatvAt pakSIbhavana nyAyAntarAzrayatAM pratipatsyate // * api vA-pakSa eva sarvanAmnA'vamRzyamAnaH bhvtvdhikrnnsiddhaantH| sa ca spaSTa eva nyaaysyaashryH| sa ca sidhyan pakSAntarANyAkSipanneva siddhayatItyadhikaraNasiddhAntatAM bhajate || .. tasyodAharaNaM-indriyavyatiriktaH jJAtA, drshnsprshnaabhyaamekaarthgrhnnaaditi| atra indriyavyatirikte jJAtari siddhayati, tadanuSaGagINya * sAdhyaM tu sAdhyatvAdeva na vikalpitumarhati / / 1 bhinna-kha. Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 bhyAyamaJjarI rthAntarANyapi siddhayanti-nAnA indriyANi, niyataviSayANi; guNavyati riktaM dravyaM-ityevamAdIni // [abhyupagamasiddhAntanirUpaNam ] aparIkSitAbhyupagamAt tadvizeSaparIkSaNaM abhyupagamasiddhAntaH // 1-1-31 // atra 'aparIkSitAbhyupagamAt' iti yathAzrutapaMcamInirdezamanurudhyaH mAnAH, pramANamUlAbhyupagamaviSayIkRto'rthaH siddhAntaH-iti ca sAmAnya lakSaNamanusaranta:* kecit evaM jyAcakSate-miNaH zabdAdeH 'nityAni tyatvavicAracarcAyAM aparIkSitasyaiva-AkAzavizeSaguNatvAdidharmaparIkSA. rahitasyaivA'bhyupagamaH kartavyaH / tato'parIkSitAbhyupagamAt ki siddhayati?-ucyate-tadvizeSaparIkSaNamiti / tadgatanityAnitvatvaparIkSaNaM hi sAmAnyena dharmiNyupAdIyamAne vyomavizeSaguNatvAdidharmaparIkSArahite styuppdyte| yadi punarAkAzavizeSagaNatvaviziSTaH zabdaH dhamitvenopAdIyate paraM pratyasiddhavizeSaNaH pakSo bhavediti // evamapi kRte yadi puromiNaM vikalpayet-kodRzasya sataH' zabdasya bhavatA nityatvaM sAdhyate-dravyasya, guNasya veti| sa evaM vikalpayana arthAntaragamanAttAvat parAjita eva bhavati / jitamapyenaM punarjetuM svaM buddhacatizayacikhyApayiSayA, parabuddhacavajJayA ca vAdI bravIti-astu dravyaM zabda iti // arthAntararUpanigrahasthAna prApsyeti zeSaH / * parasparaviruddhau khalu tAvubhau // 1 na-ca, ni-kha, 3 mA-kha Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 dazamamAhnikam [pUrvoktavyAkhyAnanirAkaraNam ] etattu vyAkhyAnaM na buddhayAmahe / evaM vyAcakSANAnAmeSAM abhyupagamasiddhAnta iti ko nu vyavasita' iti / yadi tAvat anityaH zabda iti dravyatvaguNatvAdivizeSarahitaH zabdAkhyadhami nirdezo yaH prathamamupAttaH, sa evaabhyupgmsiddhaantH| tatra abhyupAgamArthaH kIdRzaH, kazca pratitantrasiddhAntAdasya vizeSaH // - athAstu dravyaM zabda iti svabuddhayatizayAbhimAnena pazcAdabhyupagamyamAnadravyatvaviziSTazabdanirdezaH abhyupagamasiddhAntaH, tahi sUtram, 'aparI. kSitAbhyupagamAt' iti na yojitam , anyatraiva taissUtrArtho nIta iti* // tasmAdevaM vyAkhyAyate-aparIkSitAbhyupagama eva svamatikauzalyena kriyamANaH abhyupagamasiddhAntaH-astu dravyaM zabda iti| pramANamUlAbhyu. pagamaviSayIkaraNaM tu sAmAnyalakSaNe prauDhavAdyabhiprAyeNaiva yojym| dravyatvamapi pramANamUlaM zabdasya bhavatu ; tathApi tsyaanitytvmiti| kila niravayavaM dravyaM anitya miti nAstyeva, zabdasya tu tAdRzasyApyanityatvamahaM sAdhayAmIti || . kathaM tahi paMcamI ? ki paMcamyA! vastu tAvadIdRzaM yathA vyAkhyatamasmAbhiH || [ abhyupagamAt ityatra paJcamyarthaH] paMcamyapi cetthaM yojyte| kimarthaM punarayamaparIkSita eva zabda gatadra' vyatvAbhyupagamaH kriyata iti pRcchate uttaraM paMcamyA'bhidhIyate-yasmAdaparI kSitAbhyupagamAta tadvizeSAnityatvaparIkSaNamavakalpate, tasmAdaparIkSitAbhyu * 'aparIkSitamabhyupagagya' iti sUtritavyaM syAttadetyarthaH // 1 sthi-kha, 2 miNi-ca. . tya-kha, dra-kha. Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 nyAyamaJjarI paga'mo'pi abhyupagamasiddhAnta iti| na tu tadvizeSaNaparIkSaNameva sAmA nAdhikaraNyanirdezAt abhyupagamasiddhAnta iti mantavyaM, parIkSaNasya siddhA. ntAzritatvAt / tasmAt tadvi zeSaparIkSaNArtha: aparIkSitAbhyupagama' prauDhavAdinA kriyamANa: abhyupagamasiddhAnta iti sUtrArthaH / itthameva ca tatra tatra pravAdukAnAM vyvhaarH|| imAzca siddhAntabhidAzcatasraH nyAyapravRtteH prathamaM nimittam / pravartate naiva parIkSakANAM anA zritA' nyAyakathA kadAcit / / - iti prayojanaparikSA - nyAyAvayavaparIkSA] iha hi svayamavagatamartha anumAnena parasmai pratipAdayatA sAdhanIyasyArthasya yAvati zabdasamUhe siddhiH parisamApyate, tAvAn prayoktavyaH / tameva ca parArthAnumAnamAcakSate nItividaH // [ parArthAnumAnanirAkaraNapUrvapakSaH] nanu ! naiva parArthAnumAnaM nAma kiMcidastiH vaktrapekSayA; zrotrapekSayA vA tdnupptteH|| * tathA ca parapakSAbhyupagamo'pi svaprauDhimasUcakaH Avazyaka iti prayojakatva mastu pnycmyrthH| - mo-kha, vi-kha, zrayA-khaH Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikam 551 vaktrAnvamAyi sa hyarthaH nedAnImanumIyate / zro'tuH svArthAnumAnaM tat vAkyAvagatihetukam // yathA pratyakSato dhUmaM dRSTvA'gnimavagacchati / tathA tadIyAdvacanAditi kasya parArthatA || AgamastveSa bhidyeta kazcidarthopadezakaH / kazcittatpratyayopAyanyAyamArgopadezaka:* || iti // [parArthAnumAnasAdhanam ] satyam-na paramArthataH praarthmnumaanmuppdyte| kintu dvividhaH pratipattA / svayamavagatayathAprakRtaliGagavyAptikaH, tadviparItazca / tatra svayamavadhRtapratibandhaM prati nopadizyata evama numAnam , svata eva tasya tiityupptteH| anavadhRtavyAptikasya tu vyAptireva vyutpAdyata iti taM prati parArthamanumAnaM tadupadezakaM vaakymevaakhyaayte| tathA hi vaktrA svapratyayenedaM na hi vAkyaM pryujyte| paro maDhacaMnAdeva tamarthaM buddhyatAmiti || kiM tvenamanamAnena bodhayAmIti manyate / so'pi tadvacanAnnaiva tamarthamavabudhyate // kintu vyAptimato liGagAt svayaM tattu na pazyati / tatpratItyabhyupAyatvAt parArthamidamucyate // atazca zrotuH svaarthaanumaanmevedm| baktA tu tathA paraM pratipAdayan parArthAnumAnaM prayukta ityucyate // * atazca parArthAnumAna zabda evAntarbhUtam // * tathA ca mAnasaparAmarzajanakatvAttadvAkyasamudAyatya na tasya zabdarUpatvam , kintvanumAnarUpatvam // 1 jJA-ca, . vAsyA-ca, ' tataH pra-ca, va-ca. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 bhyAyamaJjarI [ parArthAnumAnasya pramANatvam na cAnuvAdamAtraM tat vakturityupapadyate / yato vyApriyate samyak parasya pratipattaye // tenAnadhigatArthopadezakatvAt nAnuvAdamAtram / svAvagamApekSayA tvanu vAdatve nedAnImAptavacanaM ananuvAdarUpaM kiMcidbhavet , sarvasya svopala. bdhipUrvakatvAditi // tasmAt parArthAnumAnavAkyopapattaiH tadekadezAH avayavA yuktA iti lakSyante / pratijJAhetUdAharaNopanayananigamanAnyavayavAH // 1-1-32 // etacca sUtramekameva sAmAnyalakSaNamavayavAnAmabhidhatte, vibhAgaM ca pramANAnAmiva-'pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni' iti / tatra avayavAH, bhAgAH, aMzAH, ekadezAH ityevaM avayavazabda: sAdhanIyArthapratipattiparyaMntavacanakalApaikadezatvamavayavAnAM sAmAnyalakSaNamAcaSTe // [nyAyasya vAkyasamudAyarUpatvam ] yadyapi caikavadanavinirgatAnAM *nisargabhaGagurANAM adIrghAyuSAM apariH hAryakramajanma nAM varNAnAM drumANAmiva pAramArthikassamUho na samattyeva; tathApi siSAdhayiSitArthapratipAdanarUpaikakAryopayoga mUlIkRtAtmanAM teSAM kAlpanikaH kalApaH pUrvameva vAkyakalpanAvasare samathita iti tadbhAgA api saMbhavantyeva // ___ * varNAnAM vRkSANAmiva melanAsaMbhavahetavaH-nisargetyAdayaH / / 1 uMda:-kha, nAM-kha, harUpa:-ca, cU-ca, Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikam 553 [padAnAmapi vAkyatvam ] na ca padAnAmevAnumAnavAkyAvayavatvama, api tu khaNDavAkyAnAm' e'kaike'na padena pratijJodAharaNAdInAmabhidhAtumazakyatvAt / hetuvacanaM tu ekamapi padaM kvacidbhavati-kRtakatvAt-iti / tadapi vA savizeSaNa prayujyamAnaM padasa mudAyenaiva / pratipAdyate-vastutve sati kRtakatvAtiti // . udAharaNavacanamapi 'ghaTavat' ityAlasyAdeva prayujate / taddhiM vyAtipradarzanAya evaM vaktavyam-yat kRtakaM tat anityaM dRSTaM, yathA ghaTa:--- iti // . . tasmAdavayavAnAmavayatvameva lakSaNaM, na padatvam // vibhAgo'pi pratijJAvipadasannidhAvavayavazruterevAvagamyate, pratijJAdayaH paMcAvayavAH, na nyUnAH nAtiriktA iti // [bhavayavasaMkhyAvimarzaH] / nanu atra vivadante keicit nuuntaamvyvaanaamaacksste| vyavayaMvaM dvayavayavaM vA sAdhanavAkyaM vadantaH // .. anye tu jijJAsA, saMzayaH, zakyaprAptiH, prayojanam, saMzayavyudAsa iti paMcabhissaha pratijJA dona dazAvayavAnAhuH // * varNasamudAyasyaiva padatve'pi ekAkSarANAM 'kaH' ityAdInAM yathA padatvam, tathaiva saMsargaviziSTArthabodhakatve ekasya padasyapi vAkyasvamavirUddham // / kecit-bauddhaaH| anye-bhimaaNskaaH|| __1 ke-kha, 'mUhaireva-ca. dibhiH-ca, Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 [ pakSAntaranirAkaraNam ] ucyate - nyUnatA yathA'vasaraM pratisamAdhAsyate / Adhikyamapyayuktam, 'jijJAsAdInAM azabdasvabhAvatvena vAkyAvayavatvAyogAt // tathA hi-apratIyamAne'rthe pratItiprayojanasya pravartikA jijJAsA / sA cecchAsvabhAvatvAdAntaraH pramAtRdharmaH na vAkyAvayavaH // arthakriyAsAdhane'rthe vimarzaH saMzayaH - kimevamayam, ayathaivamiti / so'pi jJAnAtmakatvAnna vAkyAvayavaH // pramAtuH pramANAni pravartamAnAni prameyamarpayituM pArayantIti sammAvanA zakyaprAptiH / sA'pi tathaiva na vAkyAvayavaH // prayojanaM saMzayitasya nirNayaH kathaM vAkyAvayavatAM spRzet // saMzayavyudAsastu pratyakSopAlambhaH / sa ca vacanasvabhAvatve'pi na sAdhanavAkyasyAvayavatvaM pratipadyate || tadime saMzayAdayaH prakaraNapravRttihetavo bhavanti, na vAkyAvayavA iti sUktaM 'pratijJA hetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH' iti // [ pratijJAlakSaNam ] teSAm - nyAyamaJjarI sAdhyanirdezaH pratijJA // 1-1-33 // pratijJeti lakSyanirdezaH / sAdhyanidaza iti lakSaNam / zuddhasya dharmiNo vA, * dharmasya vA dvayorvA svatantrayoH, dharmiviziSTasya vA dharmasya sAdhyatvAnupapatteH dharmaviziSTo dharmI sAdhya ityanumAnalakSaNe nirNItametat / tasya nirdeza:- parigrahavacanaM pratijJeti // * na hi yatra kutracit vahniH sAdhyaH / jJA-kha, 2 vaMkha, kintu adhikaraNavizeSe // 3 pra- kha. Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikam 555 [pratijJAlakSaNasya duSTatvAkSepaH ] nanu ! sAvadhAraNatvAdvAkyAnAM ki sAdhyanirdeza eva pratijetyavadhAraNam , uta pratijaiva sAdhyanirdeza iti // yadi sAdhyasirdeza eva pratijJetyavadhAryate, tadA yata ekkArakaraNam, tato'nyatrAvadhAraNamiti pratijJA niyamyate. sAdhyanirdezaM mA 'hAsIri'ti sAdhyanirdezastvaniyamita iti pratijJAmapahAyApi bhavedityativyApaka lakSaNabha* // atha pratijaiva sAdhyanirdeza ityavadhAryate, tataH sAdhyanirdezo niyamyate pratijJA mA tyaakssiiditi| pratijJA tvaniyamiteti sAdhyanirdezamapahAyApibhavediti sAdhyanirdezana pratijJAyA avyAptatvAt avyApakaM lakSaNamitiH // [ uktadoSaparihAraH ] tadetadayuktam / na. hi sarva vAkyaM sAvadhAraNaM bhavati / yathA eSa panthAH srughnaM gacchati' iti / na hi tatra-eSa eveti, srughnameveti vA gacchatyeveti vA niyantuM zakyata iti // : athApi avadhAraNamamazyAzrayaNIyaM, tadbhavatu-sAdhyanirdeza evaM prati. jJati / na cAtivyAptiH, pratijJAmapahAyAnyatra sAdhyanirdezasyAdarzanAt / aniyamito'pyasAvanyatra na ca dRzyate eveti| tasmAt sAdhyatirdeza eva pratijJeti sthitm| tadyathA-anityazzabda iti| . * tathA ca 'vahnimAna' ityasyApi pratijJAtvaM syAt // + tathA ca 'parvataH' ityasyApi pratijJAtvaM syAt // * kintu tathA vivakSAyAM satyAmeva // 6 pakSamantarA kathyamAnasya tasya sAdhyatvAbhAvAt // 1 tyAkSIdi-kha, ca-ca. Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 nyAyamaJjarI [vizeSaNasya svaviruddhadharmamAvyAvartakatvam ] nanu ! atrApi kimanitya eva zabdaH', ityavadhAraNam , uta zabda evAnitya iti / tatra anitya eva zabda ityukte, tadgatadharmAntaratiraskArAt, kRtakatvamapi tatra na bhavedityasiddho hetuH| zabda evAnityaH iti tvavadhAryamANe ghaTAdAvanityatvapratiSedhAdanvayazanyatA hetoH syAditi -naiSa doSaH-niravadhAraNa syApi vacanaprayogasya dazitatvAt / anitya eva zabda ityavadhAraNe vA nAnityatvavyatiriktatadaviruddhakRtakatvAdya zeSa dharmAntaraniSedhastatra vidhiiyte| kintu, tadviruddhanityatvamAtraniSedha eva -anitya eva zabdaH, na nitya ityrthH| taduktam (zlo.vA anu-55)- . niyamastadvi 'ruddhA'cca kalpyate, nAvirodhinaH' iti // tasmAnna hetorasiddhatvam || [pratijJAvAkyavaiyarthyazaGkA] nan ! sAdhanavAkye pratijJAvacanamasamaMcatam, asAdhanAMgavacanatvAt / hetudRSTAntavacanAbhyAM hi sAdhyasiddheH te eva vktvye| na ca svapratipattAvupalabdhaM sarvameva parasmai aakhyeym| AkhyAne vA dhmimaatrmaakhyaaytaam| svapratipattau hi pUrva parvatAdeH zuddhasya dharmiNo grahaNam / siSAdhayiSitahutavahAdidharmavizeSa rUSitavapuSaH evamabhyupagame'numAnavaiphalyaprasaGagAt / ataH kathaM prathamameva sAdhyadharmAdhyAsitasvarUpardhAmanirdezakaraNam // * pratijJAvAkyenaiva pakSe sAdhyasiddheH, uparitanavAkyAnAM vaiyarthyam / ayaM bauddhAnAmAkSepaH // vize-ca, pakSA-ca. 1 va-kha, 'pU-ca, yava-ca, dU-ca. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamabhAhikam 539 api ca vivAdAdeva pratijJArthoM labhyate iti kiM svakaNThoktena tena prayojanam // [pratijJAvAkyasyAvazyakatA] ucyate-svapratipattimanusaratA parasya pratipatirutpAdanIyeti svapra. tipattau prathamamupalabdho dharmo tAvat Akhyeya 'ev| anucya'mAne hi dhAmaNi niradhikaraNo hetuH kva sAdhyaM saadhyet| dhamiNya navacchinne ca dharmamAtre'numAnamanarthakam, avivAdasiddhatvAta; asti hi yatra kvacit anityatvamiti // AzrayAsiddhazca dhaminirdezAdvinA heturbhavediti avazyanirdezyo dharmo // yadyapi gimAtradarzanameva prathamamabhUt ; tathApi ki sAdhayi tumeSa' hetuH prayukto bhavet * ityupaplavazamanAya sAdhyadharmanirdezo'pi kartavyaH / zabdaH kRtakatvAditi hi prayujyamAnaM tadidaM andhapadami vA sAdhanaM bhavet // [udAharaNAdinA pratijJAyA nAnyathAsiddhiH] .. atha vyAptipradarzana pravaNena rata kRtakaM. tadanityaM dRSTaM' iti dRSTAnta. vacasA, 'tasmAdanityaH' iti nigamanavacanena vA viraMsyati sa upaplava iti- 'tathApi zrotRbubhutsoparamaparizramaphale sAdhanavAkye sAdhanAdhigamAkADakSA'saMpAdanAya sAdhyaM nirdessttvym| na hi zabda ityetAvatyukte tatra sAdhanamAkAGakSati kazciditi sAdhanavacanAvasaratatprayogasAphalyotpAdanA. yaiva nUnaM 'anityaH zabdaH' iti pratijJAvacanaM prayoktavyam / / * svasya darzanamanyat, paravyutpAdanaM cAnyat ityarthaH // 1 evAnuddezya-kha, H-kha, 3 maH-kha, / va-kha-ca-gha, nipu-kha. ' samutpA-kha. 'tu-kha, Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 nyAyamaJjarI [ pakSapratipakSaparigraha eva pratijJA ] yacca vivAdAdeva pratijJArthasya labdhatvamabhidhIyate; tadabhyupagamanameva zabdAntareNa prtijnyaayaaH| yataH viruddho vAdaH vivaadH| eka Aha 'nityaH zabdaH' ; itarastu 'anityaH' ityaah| so'yaM pakSapratipakSaparigraho vivAdaH prtijaiv| sa tu pakSapratipakSaparigrahaH tadahareva bhavatu, dinAntare veti kimanena vishessenn| aparihArya pratijJAvacanamiti* || [ pakSAbhAsAnAM pratijJAtvAsaMbhavaH] . pratijaiva ca pakSa ityucyte| tadevaMvidhe pakSalakSaNe pradazite balAt pakSAbhAsAH pratikSiptAH bhavanti / tadyathA-'anuSNo'gniH' iti pratyakSa viruddhaH pkssH| 'na rUpagrAhi cakSuH' iti anumAnaviruddhaH // . zabdaviruddhastu bahuzAkhaH-'brAhmaNena surA peyA' ityagAmaviruddhaH / 'janayitrI me vandhyA' 'pitA me brahmacArI' iti dhamidharmapadayoreda vipratiSedhAt svvcnviruddh;| 'na candraH zazI' iti lokaprasiddhi viruddhH|| upamAnaviruddhastu - 'na gavayapadavAcyo'yaM gosadRzaH' iti / aprasiddhavizeSaNaH 'nabhaHkusumakRtAvataMsaH caitraH' iti / aprasidadhavizeSyaH sugandhi gaganakamalam' iti| aprasidhobhayaH 'khapuSpakRtazekharaH vandhyA "sutaH iti| * tathA ca parvato vahnimAn' iti vAkyenaiva parvate vahvijJAnasaMbhave'pi vyAptivyutpAdanArtha itarAvayavAnAM prayogaH / / 1 tIti-ca, sUnuH-ca. Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 559 dazamamAhnikam [siddhasAsya pakSAbhAsata yatrApi vizeSyaNa yorubhayorapi pramANantarataH svarUpaM nizcita tameva, tannirdezo'pi pakSAbhAsa eva-'zItaM tuhinaM, uSNo'gniH iti' sAdhyatvAbhAvena anumaanpryogaavsrvirhaaditi| *iyameva ca sA siddhasAdhyatocyata iti // / sarveSAmapi hetudoSatvameva ] ye caite pratyakSavirudhatAdayaH pakSadoSAH, ye ca vakSyamANAH sAdhanavikalatvAdayo dRSTAntadoSAH, te vastusthityA sarve hetudoSA ev| prapaMcamAtraM tu pakSadRSTAntadoSavarNanam / tathA cAbAdhitatvaM hetulkssnnmevoktm| dRSTAntaduSTatayA ca hetoreva lakSaNaM anvayavyatirekayoranyat hIyata iti, sarve ca te hetudoSA ev|| . ata eva ca zAstre'smin muninA tattvazinA / pakSAbhAsAdayo noktAH hetvAbhAsAstu dazitAH // kazciddhatvanapekSo'pi pakSanAtrapratiSThitaH / bodho'numAnA rUpasya svAvAkyAdikRto yathA // [ hetuparIkSA ] evaM lakSaNako heturiti tatsvarUpAvadhAraNa saMti tadabhidhAyakaM vacanaM / mukhameva lakSyate ityarthAtmakahetulakSaNaM tAvaducyate * siddhasAdhyateti vizeSyAbhiprAyeNa strIliGganirdezaH // + paraM svasyApi tAdRzapakSakatvAt hetudoSatvameva / viSayakasvarUpasaMbandhakalpanAyAM vizrAntaH / / ayamarthaH ekajJAna -- 1 yo:-ca, -kha, sArUpya-ca. Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 nyAyamaJjarI udAharaNasAdharmyAtsAdhyasAdhanaM hetuH // 1-1-34 // - iti // nanu ! arthAtmako hetuH - anumaanm| tacca lakSitameva pUrvam'tatpUrvakaM trividhamanumAnam' iti-satyam-ta'tra' 'tatpUrvaka' iti sarva. nAmnA parAmRSTa pratyakSamUlatopavarNanena pratibandhaparicchedopAyamAtranirUpaNaM kRtm| iha tu pratibandhasvarUpamapi pratipAdyate // _[ sUtre pAThabhedaH ] tatrA hi arthAtmake hetau lakSya paMcamImapAsya 'uvAharaNasAdhaye sAdhyasAdhanaM hetuH' iti sUtraM ptthnti| vyAcakSate ca sAdharmya heturityucya. mAne gandhavattvAderasAdhAraNahetoH sAdhyamivyaktibhedavRttitvena sAdharmya rUpasaMbhavAt, viruddhasya ca pakSavipakSavRtteH tatsAdharmyasvabhAvattvAt hetutvaM prasajyata iti tannivRttyarthaM udaahrnngrhnnm| udAhiyate'smin sAdhyasAdhanayoH prayojyaprayojakabhAva ityudAharaNaM dRssttaantH| tena sAdhayaM kasyeti prakRtatvAt pratyAsattezca sAdhya dhamiNa ityvgmyte| udAharaNa. sAdhamrye sAdhyadRSTAntamisAdhAraNo dharmo heturiti nAsAdhAraNAdau tathAviprasaktiriti || [sAdhyasAdhanadalaprayojanam ] evamapi prameyatvAderanaikAntikahetoH tathA bhAgAsiddhasyAnityatva. siddhaye caturvidhaparamANupakSIkaraNe gandhavattvAde :prakaraNasamakAlAtyayApa. * arth:-dhuumaadiH| liGgamevAnubhitikaraNamiti prAcInAH // + pRthivyaptejovAyuparamANavaH caturvidhAH // 1 sya-kha, sya dha-kha. Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhikam 561 diSTayozca udAharaNasAdharmyasaMbhavAta hetatvaM bhavediti tadavyavacchedAya sAdhya saadhngrhnnm| sAdhyadRSTAntamiNozca samAno dharma sAdhyo'pyanityatvAdiH bhavatyeveti tasyApi hetutA mA prasAGakSIditi sAdhyasAdhanagrahaNam / liGagasAmAnyalAbhArthaM sAdhyasAdhanaM yadudAharaNasAdhayaM sa heturiti // sAdhyasAdhana zabdena ca pratibandho lakSyate / sa ca savyabhicArAdiSa nAstIti na te hetvH| pratibandhazca paMca lakSaNaka ityekakalakSaNA'pAya'kRtahetvAbhAsapaMcakanirdezAdeva suutritvaanaacaaryH|| . [udAharaNasAdharmyadalaprayojanam ] nanu! evaM tarhi sAdhyasAdhanagrahaNameva hetulakSaNamastu / taddhi sakalahetvAbhAsavyudAsasamarthamiti kimudAharaNasAdharmyagrahaNena-na-samAnajAtIyavyavacchedArthatvAt / ahetavo hi vijaatiiyaaH| tadvyavacchedaH sAdhyasAdhanagrahaNAt / samAnajAtIyasya kevalavyatirekiNaH vyavacchedAya udAharaNasAdharmyagrahaNamiti // ____ [kevalAnvayihetuvimarzaH] tatki kevalAnvayI heturiti lakSyatvena vivakSitaH-na-tathAvidhasya hetorabhAvAt / anvayavyatireka'vAneva lkssyH| tatrodAharaNasAdharmya vaidhabhyaMsaMbhave tu sati sAdharmyamapyastyeveti / "na sAvadhAraNaM vA* vizeSa. vidhirUpeNaivedasudAharaNasAdharmyagrahaNaM kevalAnvayilakSaNaM varNanIyamiti || * etena kevalAnvayino'pi kroDIkaraNam // bhAva-kha, dAya-ca,. ___1 pade-kha, lakSyama-kha, kSa-kha, nA-ca. 36 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 nyAyamaJjarI [ hetusAmAnyalakSaNam ] nanu! yadi dvividho heturiSyate, tahi sAmAnyalakSaNamAdau vaktavyam tato vizeSalakSaNamiti-ucyate-sAdhyasAdhanagrahaNameva pratibandhasUcaka sAmAnyalakSaNaM bhaviSyati / udAharaNasAdharmyagrahaNaM tu anvayavyatirekiNoM lkssnnm| uttarasUtraM ca kevlvytirekinnH| kevalAnvayI heturnAstye. betyevaM paMcamImupekSyArthAtmakahetulakSaNamAcakhyuH || [prasiddhasautrapAThanirvAhaH ] api vA bhavatu tatrApi saMzayavyavacchedaphalaH pNcmiipaatthH| kazciH devamabhidadhIta 'sAdhyasAdhanam' iti paryAyapaThanamAtrametat , na hetu. lkssnnm| api ca yatraiva vRSTAntAmaNi hetudharmaprayuktatayA sAdhyadhamo'. vadhAritaH, tatraiva punaH asAvupalabhyamAnaH tmupsthaapytu| dharmyantare tu tadupalambhAt bhavatu saMzayaH, kiM tat sAdhyAvinAbhUtamiha hetossattvaM, utaanytheti| tasyedamuttaramucyate 'udAharaNasAdhAt' iti // [paJcamyarthavarNanam ] ayamarthaH-dezakAlavyaktivizeSANAM vyabhicArAta na teSu pratibandhAH badhAraNam , api tu sAmAnyadharmayoreva // vyaktibhedAzrayatve hi nava vyAptigraho bhavet / dRSTAnte'pyabhyanujJe baM bhavatA dIyate katham // tadabhyanujJAnAttu sAmAnyena vyaptigrahaNamaGagIkRtameva bhavati / tasmizca sati udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanameva bhavati, na saMzayaH * prAtisvikavyaktiSu vyaptigrahAsaMbhavAt // 1 a-kha, ba-ca. Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhikam 563 saMzayasya vize'SA grhnnkaarnnktvaat| iha ca udAharaNasAdhayaMpadopAttaM liGagasAmAnyameva vizeSo gRhyata iti kutaH saMzayaH // [hetoH paJcalakSaNakatvam ] sAdhyasAdhanapadamapi na paryAyamAtram , api tu paMcalakSaNakapratibandhasUcanena hetoH hetutvasamarthanArthameva / kasmAt heturheturbhavati, sAdhyasAdhanatvAt , gmktvaadityrthH| sAdhyasAdhanatA cAsya paMcalakSaNakAt pratibandhAdvinA na nirvahatIti asau sAdhyasAdhanapadena lkssyte| so'pi ca prayojyaprayojakamAvagarbhaH sAdhanatAGagatAmetIti tathAvidha eva sUcyate // __ *ata eva cAprayojaka evaikaH paramArthato hetvAbhAsa iti vakSyate // tadidamIdRzaM sAdhyasAdhanatvaM hetoH kuto bhavatIti-'udAharaNasAdhAt' iti saMzayaM vyavacchindantyA paMcamyA kathyate // [diGnAgoktadUSaNoddhAraH] atazca yaducyate paraiH. 'sAdhayaM yadi hetuH syAt na vAkyAMzo na paMcamI' iti-tadidamanupapannam-paMcamyA arthAtmakatve hetAvanupayogAt / tatrApi vA tasyAssamarthitatvAt / vAkyAMze lakSaNAntarakaraNAt / taccedamidAnImucyate udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM hetuH| yathoktAdudAharaNasAdhAt vivakSAdikrameNa yadvacanaM pravartate, sa hetuH // * sAdhakasyaiva hetusvAt, asAdhako hetvAbhAsa iti spaSTam // + sAdharmyasya hetusve, tasya vastutvena, avayavavAkyArthatvaM na syAt // 1 Sa-kha, . va sUcyate-ca, ' ya-kha. Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 nyAyamaJjarI yadyapi ca jJAnasyApyudAharaNasAdhAt kamabhUtAt , karaNAtmakAdvA bhavatyabhinivRttiH, tathApi vAkyAvayavakaraNasAmarthyAt vacanamavasIyate // yadi vAkyAvayavakaraNamidam , kimartha tayarthavyutpAdanam ?-ukta matra, tadopayikatvAditi || sAdhyasAdhanagrahaNaM vacanalakSaNe kimartham* ? hetvAbhAsavacananiraH . sanam arthAtmakahetunirasanAdeva hi siddham -na hetvAbhAsavacanavyavacche. dArthaM tat / kintu hetuvcnvishessprtipttyrthm| na svarUpamAtranirdezaka vacanam-'kRtaka tvam' ityevamAdi prayoktavyam; api tu hetuvibhaH ktyantaM 'kRtakatvAt' iti, 'kRtakatvena' iti. kRtako'yamasmAta' iti baa'bhidhaatvym| evaM hi tat sAdhyasAdhanaM bhavatIti // tathA vaidhAt // 1-1:35 // udAharaNagrahaNamanuvartate, sAdhyasAdhanamiti ca / etacca tathAzabdoM pAdAnasAmarthyAdgamyate-udAharaNa baidhAt sAdhyasAdhanaM hetuH / atrA. pyarthAtmakahetUpUrvakanvAt tadvacanasyArthAtmaka eva hetuH prathamaM 'prayujyata iti tallakSaNAya pUrvavat paMcamIpAThazUnyameva sUtraM vrnnynti| 'vaidhayaM hetuH' ityucyamAne pakSavaidharmyasyApi vipakSavRttaH azeSAzvavyaktipakSI karaNe-turagA ime, viSANitvAt-ityevamAdehetutvaM syAt iti udAharaNagrahaNam // tathApyasAdhAraNAdeH udAharaNavaidhaya'sya hetutA prasajyata iti pUrvavat sAdhyasAdhanagrahaNaM pratibandhasUcakaM sakalahetvAbhAsavyavacchedakaM yojanIyam / / tasmAdeva sakalahetvAbhAsavyavacchedasiddheH udAharaNavaidharmyagrahaNaM samAna jAtIyAnvayavyatirekihetuvyavacche dAya" vyAkhyeyam / / * arthaH khalu sAdhanam, na vacanam // _1 dakaM pakSadharma-kha, tvAt-kha, ca, gha, 'sA-kha, * lakSya-kha, 'dasiddhaye-kha. Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 dazamamAhnikam [anvayavyatirekivalakSaNyaM kevalavyatirekiNaH ] nanu ! yadharmyazabdaH kevalAnvayinameva hetuM avyatireka vyavacchettumalam , tasya vaMdhamyaMzUnyatvAt / anvayavyatirekiNastu hetoH udAharaNasAdharmyavat tadvaidharmyasyApi bhAvAt kathamanena vyAvartanam ? ucyate vaidha-zabdopAdAnAt kevalAnvayino yathA / nivRttirgamyate tadvat anvayavyatirekiNaH // sAdhyasAdhanazabdo hi pratibandhopalakSaNaH / vyAkhyAtaH pratibandhazca vyatirekAnvayAtmakaH // vaidhaya'sAdhane'pyasmina sa eva yadi vaya'te / pUrvatrakathanAdvyarthaM vaidharmyagrahaNaM bhavet // kevlvytirekaakhyprtibndhaabhidhitsyaa| vaidharmyavacanaM tasmAt saphalaM vyavatiSThate // * adhyAhRtavakAraM vA tadvyudAsAya paThyatAm / vizeSavidhirUpeNa vyAkhyAnaM vA vidhIyatAm // kevalAnvayihetuzva na kshciduplbhyte| tena pUrvokta evAsya vyavacchedyo bhaviSyati // [ pUrvasUtre'vadhAraNAbhAvaH ] nanu ! evaM tahiM anenaiva nyAyena pUrvasUtraM kevalAtvayilakSaNArtha syAt yatheha vaidhayaMgrahaNaM sAdharmyavyavacchedakam, evaM tatra sAdharmyagrahaNaM vaidharmyavyavacchedAya syAditi-uktamatra-na kevalAnvayI nAma hetuH saMbhavatItyalakSaNIya evaasau| tadevamanvayavyatirekavato hetoH lakSaNAya puurvsuutrm| idaM tu kevalalyatirekilakSaNAyeti sthitam // 1 syA-kha. Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 nyAyemaJjarI [ paJcamyantapadapAThapakSaH ] ___arthAtmakahetulakSaNapakSe'pi paMcamIpAThaH pUrvavat saMzayaparAkaraNaphalatvena vrnnniiyH| vacanAtmakahetulakSaNe'pi tathaiva sUtraM yojym| yathoktA vaidhAt pravRttaM vacanaM sAdhyasAdhanaM hetuvibhaktyantaM prayoktavyamiti' / . . [ kaivalavyatirekinirAkaraNam ] tadetadAkSipanti-lakSye sati lakSaNaM vaktavyaM bhavati / kevalavyati rekI tu nAma na samastyeva heturiti kasyedaM lkssnnmucyte| pratibandhena hiM hetorgamakatvamuktam / pratibandhazca paMcalakSaNako vyaakhyaatH| ekaikalakSaNavirahanibandhanAzca paMcahetvAbhAsA bhvissynti| tat pakSadharmatvavirahiNa *ivAsiddhasya hetoranvayazUnyasyApi na hetutA yuktaa| kevalavyatirekamAtrazaraNena hetunA sAdhyasiddhau tathAvidhasiddhisubhikSasaMbhavAt yat yasmai rocate, sa tatsarva sAdhayet / asAdhAraNasya vA kimiti hetutvaM vyati rekavato'pi neSyate // [ kevalavyatirekavyApterasAdhakatvam ] . api ca anvayasyAparicchedAt vyatireke'pi saMzayaH / sAdhyAbhAvakRtA tasmAt vyAvRttiruta vA'nyathA // anvaye hi kvacidgRhIte'nyatra hetuvyAvRttiravagamyamAnA sAdhyavyA vRttikRtaiveti avadhAryate, netrthaa| itthameva ca sandigdhavyatirekA vyAvartate, nAnyatheti / * asiddhasya hetorivetynvyH|| + ghaTaH nityaH ghaTatvAt, yannaivaM tannaivam, yathA paTa ityapi prayoktuM zakyaH svAt // tyarthaH-kha. 2 saM-kha: Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 dazamamAhnikam sandigdhavyatireke ca sAdhyasAdhanatA katham / lakSyAbhAvAdatazcedaM kathyate tasya lkssnnm|| [ kevalavyatirekyabhAve sUtranirvahiH ] tasmAnna 'sAdhyasAdhanagrahaNena hetudvayasAmAnyalakSaNamabhidhAya, udA. haraNasAdharmyagrahaNena anvayavyatirekiNo lakSaNam, udAharaNavaidharmyagrahaNena ca kevalavyatirekiNo vrnnniiym| api tu sUtradvayanai kasyaivAnvayavyatirekavato hetorlakSaNaM vyaakhyeym| anvayavyatirekayorgamakAGagatvAt ekenAnvayanirUpaNaM, apareNa ca sUtreNa vytirekvyutpaadnm| ata eva bhASyakAraH kimetAvaddhatulakSaNam ? netyucyate--'tathA vaidhAt' ityekavAkyatayaiva vyAkhyAtavAn / udAharaNamapi ca sUtradvaye tulyameva anvayavyatirekihetoruktavAn 'utpattidharmakatvAt' iti // .. . [ kevalavyatirekisAdhanam ] atra vadanti-yadi vayaM kaMcana zuSkameva kevalavyatirekiNaM hetumupa. gacchema, tata evamanuyujyemahi / kintvanvayavyatirekavAneSa hetuH kvacita sAdhyavizeSe vizeSaNavazAt kevalabyatirekitAmavalambata iti bruumH| tadyathA-icchAdigataM kaarytvmaatmsiddhau| tatra hi kArya tvamAnaM AzritatvamAtreNa vyAptamupalabdhamanvayavyatirekayuktameva, ghaTAdeH kAryasyAzritasya dRSTatvAt / yatra cAzritatvaM nAsti, tatra kAryatvamapi nAstyeva, vyomaadau| so'yamanvayavyatirekavAneva hetuH yadA paridRzyamAnazarIrAdyAzrayavyatiriktAzrayAzritatve sAdhye 'dehAdiSu bAdhakopapattau satyAM kArya. 1 sA-kha, ta-kha. 3 tvaM-kha. Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sApekSamasya bhaviSyati" . . 668 nyAyamaJjarI tvAt iti* savizeSaNaH prayujyate, tadA kevalavyatirekI sNpdyte| dehA. di yatiriktasyAzrayasyAtmano nityaparokSatvenAnvayAnupalambhAditi // dRzasya cAnvayamUlasya tasyAM dazAyoM kevalavyatirekitAmupagatasya hetu'tvo'pagamAt na puurvoktdossaavsrH| na hIdRzA hetunA sarvaH sarva saadhyitumutshte| na cAsAdhAraNasya hetutvaM itthaM sthite prasajyeta / paM calakSaNatvamapi pUrvAzrayApekSamasya bhaviSyati // __[ kevaladhyatirekiNi doSoddhAraH] yacca sandigdhavyatirekitvamAzaGikataM - tadaSyanvayavyatirekamUle kevalavyatirekiNi niravakAzam, kAryasyAzritasyopalambhAt, azritatvavyA. vRttyA vyomAdau ca kaarytvvyaavRttidrshnaat| idAnI ghaTAdauM zarIre vA savizeSavyAvRttirdazyamAnA viziSTAzrayavyAvRtti kR taivAvagamyata iti na sandigdho vyatirekaH / etaccAtmasiddhiprasaGage nirNotamiti nirapavAdaH kevalavyatirekI heturastyeva lakSya iti tallakSaNArthamuttarasUtram / anvayavyatirekihetulakSaNArtha puurvsuutrm| kevalAnvayI heturnAstyeva / sAmAnyalakSaNe tu anumAnalakSaNavat, sAdhyasAdhanapadAdvA'vagantavyam // [bhASyavirodhaparihAraH] - bhASyAkSarANi tu kAmamu pekSiSyAmahe / athavA yathA kathaMcidvA dhyaakhyaasyaamH| kevalavyatirekiNaM tvIdRzamAtmAdiprasAdhane paramamastramapekSituM na zaknuma iti ayathAbhASyamapi vyAkhyAnaM zreyaH / / ... * idameva 'dehA/nAzritatve sati kAryatvAt' ini nviinbhaassyocyte| pri| zeSAnumAnAnAM sarveSAmaphIyameva rItiH // / kAnu-kha. ga-kha, caM-kha, kathamapyu-kha. Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' dezamamAhikA . [udAharaNAnarUpaNam ] sAdhyasAdharmyAttaddharmabhAvI dRSTAnta udAharaNam // 1-1-36 // yathA tatpUrvakamanumAna' ityatra pratibandhagrahaNopAyamAtraM pratipAditam, iha tu pratibandhasvarUpamudAharaNasAdharmyamuktam / evaM 'laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAnta;, ityatraM vAdiprativAdipratipannatvaM dvivi dhasyApi dRSTAntasya saamaanylkssnnmuktm| iha tu prayojyaprayojakabhAva. vyavasthitasAdhyasAdhanadharmAdhikaraNatvamekasya, dvitIyasya ca tadrahitatvaM lkssgmuppaadyte|| . [udAharaNasUtravivaraNaga] tatra 'sAdhyasAdhAttaddharmabhAvI' iti sAdharmyadRSTAntasya lakSaNam / *vacanAdhikAre' 'pi arthAtmakadRSTAntacintanaM tadopayikatyAt hetuvataM kartavyam // . sAdhyaH-dharmaviziSTo dharmo, tena sAdhaya- samAno dharmaH-liGagasAmAnyaM yat udAharaNasAdhayaM pUrvamuktaM, tadeva dviSThatvAdubhAbhyAM vyapadi. zyate iti iha ca saadhysaadhrmypdenoktm| tasmAt sAdhyasAdhAt yaH taddharmabhAvI-tasya-sAdhyasya dharmaH-nityatvAdi; yasmina bhavati, saH tddhrmbhaavii| paMcamyA pryojktvmucyte| hetu dharmaprayukto hi sAdhyadharmaH yatrAsti, saH sAdharmyadRSTAnta ityrthH| sa eva ca vacasaH karmatAM pratipadyamAnaH udAharaNaM bhavatItyarthava vanavAcinoH dRSTAntodAharaNazabdayoM. sAmAnAdhikaraNyamaviruddham // * nyAyAvayavanirUpaNaparaM hi prakaraNam // 1 karaNe-kha, sAdhana -kha, Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 nyAyamaJjarI dRSTAnta e'vA'nvayakhyApakena vacanenocyamAnaH udAharaNaMityukte saMti tadabhidhAyakaM vacanaM udAharaNaM bhvtyev| yadyat kRtakaM, tattadanityaM dRSTaM-yathA ghaTa iti || [kAryeNa kAraNAnumAnasyApi saMgrahaH ] nanu! evaM yatra hetukRtA sAdharmyavattA, yathA-jaladharonnamanavRSTayAdau, tAdRza eva dRSTAnta upadiSTo bhavet-na yatra sAdhyadharmakRtA hetusattA, yathA dhUmAnumAna iti--adarzanajJo devAnAMpriyaH-nAtrotpattyapekSayA prayojyaprayojakabhAvo vivakSitaH, kintu jnyptybhipraayenn| jJaptau ca dhuma evAgneH prayojakatAM prtipdyte| na hi dhamAgnyoH kAryakAraNabhAvena gbhygmkbhaavH| kintu nityasAhacaryeNaiva niyamanAmnA saMbandhenetyasakRduktam / / . [ kAraka jJApakarUpahetudvaividhyam ] dhUmaH svarUpato nAma jAyatAM jaatvedsH| , "agnistu nA kSipatyenaM sa eva hyagnimAkSipet // prayojakatvamagnezca paMcamyA yadi kathyate / yatra yatrAgnirityevaM tannirdezaH prasajyate // yasya prayojakatvaM hi cikhyApayiSitaM bhavet / ' yacchabdena ca pUrvatra sa hi nirdezamarhati // bhavedevaM ca hetutvaM *dhUmaM prati vibhAvasoH / na ca tadyujyate vaktuM anaikAntikadoSataH // prayojakatvamicchanti tsmaannotpttypekssyaa| api tu jJaptyabhiprAyaM hetore vo citaM ca tat / / * hetutvaM anumAnavidhayA // 1 kA-kha, nagnistamA-kha, 3 di-ca, Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhika tasmAt hetudharmaprayuktaH sAdhyadharma: 'yatra khyA pyate, se saadhrmydRssttaantH| tadvacanamudAharaNamiti siddham // [vaidhodAharaNam ] . - tadviparyayAhA viparItam // 3-2-37 // 'dRSTAnta udAharaNaM' iti vartate / taditi sAdhyasAdharmya praamrshH| tacca yadyapi pUrvasUtre liGagasAmAnyaM vyAkhyAtam-tathApyubhayasya saMbhavA' dihAnumeyasAmAnyaM sAdhyasAdhamyaM draSTavyam / tadviparyayAta-sAdhyAbhAvAt , tadviparItaH-ataddharmabhAvI-sAdhanarahitaH yo dRSTAntaH, sa vaidhaHdRSTAntaH pUrvavat vacasaH karmatAmApadyamAnaH vaidhodAharaNaM bhavati / 'viparItaM' ityudAharaNApekSayA napuMsakaliGaganirdezaH // . [vaidhaya'dRSTAnte vizeSaH ] kimarthaM punaH sAdhyAbhAvAt sAdhanAbhAvo vaidhaHdRSTAnto vayaMte, ne punaH sAdharmyadRSTAntasthityA sAdhanAbhAvAdeva sAdhyAbhAva iti-uktamatra vyApyavyApakabhAvo yaH saadhysaadhndhrmyoH| sa eva vaiparItyena mantavyastadaMbhAvayoH' iti / - ki kAraNam ? sAdhanadharme hi dhUme sAdhyadharmeNAgninA vyApte'na'gniH tatra nivezamalabhamAno'nyatrAnavakAzAda dhUma evaM nivishte| evaM sAdhya. dharmAbhAve'nagnau sAdhanadharmAbhAvenAdhUmena vyApte sati dhUmasta trAlabdhAva. kAzaH ananyagatitvAdagnAveva nivizata iti // dhyadharma-kha, tathApyatra-kha, nA-khaM 1 ya utthA-kha, tU-kha, 'tra-kha. Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 nyAyamaJjarI - [sAdharmyadRSTAntAdvaidhaya'dRSTAntavaiparItyam ] yadi tu sAdharmyadRNTAntavat tathaiva vyApyavyApakabhAvaH khyApyatessAdhanAbhAve sAdhyaM nAstIti-tadA dhUmAbhAvenAnagninA vyAptena agni tatrAlabdhanivezaH dhUmamevAvalambateti syAt / na caitannirvahati, adhUme'pi vahnidarzanAt ityevaM *sapakSakadezavRtterhetutvamapi prasiddha horeta, vyAptivaidhuryAditi // api ca dhumAbhAvenAgnyabhAve vyApte kathyamAne satyadhumo niyamito bhavati 'anagni mA hAsIt' iti / a'gnistvaniyamita iti svAta. vyAdadhUmavaddhumamapi spRzediti vyabhicArAt pratibandho viplaveta / taduktam 'yadA tu sAdhyAbhAvena hetvabhAvo viruddhyte| 'tadA sAdhyaM tato dRSTaM avatiSTheta sAdhane || evaM niyavitaM sAdhyaM sAdhane khyApitaM bhvet| sAdhanaM tu svatantratvAt 'sAdhyAbhAve'pi saMbhavet // [samavyAptikasthale'pi tulyo nyAyaH ] . , tasmAta yatrApi samavyAptiko sAdhyasAdhanadharmAviti sapakSakadezava. ttitvenAhetutvamAzaGakayate, tatrApi sAdhanadharmasya vipakSAt byAvRttimaMbhidhitsatA sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo darzayitavyaH / yatrAnityatvaM nAsti, tatra kRtakatvamapi nAsti, yathA''kAza iti || - * dhUmo hi sapakadeze vahnimatyayogolake nAsti // svAtantryaM-niyamAbhAva eva // 1 ana-ca, ' sA-kha, dhyaM punaH-kha, " hetva-kha. Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573 dezamamAhnikam ___yo'pyavidyamAnavipakSI hetuH, so'pi sutarAM tato vyAvRtto bhavati, tdbhaavaatttraavRtteriti| atazca sarvapadArthAnityatvavAdI evamapi vaidhamyadRSTAntaM pradarzayan na vAryate-yatra nityatvaM nAsti, tatra kRtakatvamapi nAsti yathAzazaviSANAdAviti // te ete sAdharmyavaidharyodAharaNe anvavyayatirekavati hetAvubhe api saMbhavantI viklpena pryoktvye| ekenaiva vyApteH pradarzanAt kimanyena kRtyam // [ ubhayavidhavyAptyorAvazyakatA] kecina vyAptisauSThavapradarzanAya dvayorapi prayogamicchanti / se bhavatu, mA vA bhUt / nedaM mahadvimardasthAnam // nanu ! hetUdAharaNA'dhikamiti nigrahasthAnamidamAdiSTam-nasamAnajAtIyAbhiprAyaM tdbhvissyti| sAdharmyadRSTantAneka tve vaidharmyadRSTattAnekatve vA tannigrahasthAnamityAstAmetat // [saHdhyayaM dRSTAntAbhAsAH ] - itthaM sAdhayaMvaidharmyadRSTAntasvarUpe vyutpAdite basAttallakSaNarahito dRSTAntAbhAsA bhavanti / tatra sAdhyavikala:, sAdhanavikalaH, uthayavikala iti vastudoSakRtAstrayaH sAdharmyadRSTAntAbhAH / ananvayaH, viparItAnvaya iti dvau vacanadoSa kRtau| yathA 'nityaH zabdaH. amUrtatvAt' ityatraM 'buddhivat' iti sAdhyavikalo dRssttaantH| 'paramANuvat' iti sAdhanavikalaH 'ghaTavat' iti ubhyviklH| vyomni nityatvAnmUrtatvaM vidyata inya * pUrva samayakaraNavelAyAmeva tathaivakaraNetu ayamapi na doSaH // + NAbhyAma-kha, tve-kha. Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 nyAyamaJjarI nnvyH| yadamUrta tannityamiti vaktavye, yannityaM tadamUrtamiti viparItA. nvaya iti // [vaidharmyadRSTAntAbhAsAH] vaidharmyadRSTAntAbhAsA api paMcaiva sAdhyAvyAvRttaH, sAdhanAnyAvRtta ubhayAyAvatta iti vstudossaastryH| avyatirekaH viparItavyatireka iti vacanadoSau dvau / yathA tatraiva hetau-yatra nityatvaM nAsti, tatrA mUrtatvamapi nAsti, yathA paramANuSviti saadhyaavyaavRttH| 'yathA buddhAviti sAdhanAvyAvRttaH / yathA''kAza ityubhyaavyaavRttH| nityatvAmUrtatve ghaTe na vidyate ityavya. tirekH| 'yatra nityatvaM nAsti, tatrAmUrtatvanapi nAsti' iti vaktavye, 'yatrAmUrtatvaM nAsti tatra nityatvamapi nAsti' iti viparItavyatireka iti // ete ca vastuvRttena hetudoSA eva, tadanuvidhAyitvAt / ata eva hetvAbhAsavat sUtrakRtA nopdissttaaH| asmAbhistu ziSyahitAya pradarzitA evam // [upanayalakSaNam ] udAharaNApekSaH tathetyupasaMhAse na tatheti vA . sAdhyasyApanayaH // 1-1-39 // udAharaNam AtmalAbhe apekSata iti-udAharaNApekSaH pakSadharmopasaM. hAraH* upnyH| dvividhazcAsau-tatheti, na tatheti vA, udAharaNadvai ___* hetoH pakSavRttitvopasaMhAra ityarthaH / / ___1 tra-kha, bu-kha, 'AkAzaH-kha, a-kha. Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamamAhnikama 575 vidhyaat| tatra sAdhodAharaNApekSaH tthetyudnyH| yat kRtakaM tadanityaM dRSTa, yathA 'ghaTaH, na ca tathA kRtakaH zabdaH iti| vedharyo. dAharaNApekSastu na tathetyupanayaH-yannityaM, tadakRtakaM dRSTaM-yathA''kAzaH na ca tathA kRtakaH zabda iti| atrApi niSedhadvayayogAdvidhireva gamyate // [ sautrapadavaiyarthyazaGkAparihArau ] * nanu! 'sAdhyasya' ityavAcakaH suutraavyvH| pakSadharmopasaMhArIhyapanayaH, na saadhyopsNhaarH| sAdhyo hi dharmaH, dharmI vA syAt 'na toranyatarasyApyayamupasaMhAra iti-ucyate-sAdhyo dharyeva, na dharma iha vivkssitH| tatrAyaM hetorupasaMhAraH-tathA ca kRtakaH zabdaH' iti / seyaM sAdhyasyeti saptamyarthe SaSThI mntvyaa| sAdhye miNi hetorupasaMhAra, upanaya iti // . . [ SaSThyAH saptamyarthasaMbhavaH ] nanvAdhAravivakSAyAmiha prApnoti sptmii| saMbandhamAtre vA vAcya kathamAdhAratocyate // naitat, saMbandhasAmAnye'pyukte bhavati minnaa| yogo vizeSacintAyAM tasya tvAdhAratA bhavet // vizeSe'ntani gUDhe ca prAyaH SaSThI pryujyte| zeSo nAmAvivava kArakANAmiti sthitiH // * sAdhyaviziSTapakSasya sAdhyatvAt pakSaH sAdhyaH // * saMbandhatvasAmAnyenAdhAratvamarthaH, na svAdhArasvenetyarthaH / .. 1 AkAza:-kha, a-kha, 'SaM tanni-kha, ni-khe. Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 nyAyamaJjarI tathA ca rAjJaH puruSaH brAhmaNasya kmnnddluH| taroH zAti sarvatra vizeSo'ntarvyavasthitaH // atazca 'dharmAya jijnyaasaa-dhrmjijnyaasaa| sA hi *tasya jJAtumicchA. (zA-bhA-1-1-1) itivat saMbandhamAtrasamapikA'pi se'yaM SaSThI vizeSayarya' basAnA bhaviSyatIti sUktaM sAdhyasyopasaMhAra iti // [upanayasya vyarthatvAkSepaH ] nanu ! upanayavacanamanarthakam / pakSahetudRSTAntavacanaiH kiM na paryAptam ? ydrthmupnyvcnmuccaaryte| yadi dharmiNi hetoH sattvasiddhaye tadabhidhAnam-tadeSa vRthaiva shrmH| pakSadharmavacanenaiva 'kRtakatvAt' itya. vamAdinA siddhtvaat|| atha sAdhyadRSTAntaNiNoH sA'myA'pAdanAya taduccAraNaM, tadapi na caturazram-'udAharaNasAdharmyAt' ityanenaiva gtaarthtvaat| , udAhara. NasAdharmyavacanaM hi hetuvacanameva bhavet // atha svapratipattau tadarthadarzanAt paraM prati tadvacana-tatrApi parAmarzajJAne vivadante // api ca svayaM dadhibhakSaNasamanantaraM yadi kadAcidanumeyamatirupajAyate, tat kimaparasmai tadupadizyatAm || [pratijJAdInAM krme'pyaakssepH| yo'pyayaM pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanaprayogakrama AzrIyate, so'pi svaprakriyAnurAganirmita eva, na vstublprvRttH| tathA hi-yadyat * 'tasya' iti SaSThImuktvA 'dharmAya' iti kathanAdevaM gamyata ityarthaH / / * sAmyApAdanaM-sapakSavadevAyaM pakSo'pi iAte pradarzanam // 1 dhyA-kha, anu-ca. Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daMzamamAhnikam 577 kRtakama, tattadanityaM dRSTam, kRtakazca zabda itIyato vananAt ko nAma zabdAnityatAM nAvagacchet / tvamevAtra satyavratadhanaH prmaannm| DiNDi'ka'rAgaM* parityajyAkSiNInimolya cintaya tAvat, kimiyatA'thaM vuddhayase na vaa| tasmAt svaprakriyApakSapAtamapAsya paMcAvayavamevaM kramakaM vAkyaM upekSya yathoktamevoM vAkyaM prayuGakSveti // [upanayasyAvazyakatAvarNanam ] .. atrocyate-idaM tAvat bhavAn pRSTo vyAcaSTAm / kiM svapratipattimanusarantaH parapratipAdanAya vAkyaracanAM kurmaH, uta prhRdyaanuvrthneneti| tatra parAbhiprAyasya vaicitryAt parokSatvAcca duravagamatvena na vidmaH kiM vidadhmahe ? kiM bhuva mutkSipAmaH ? kimaraninA paraM poDayAmaH ? uta hastasaMjJayA vyavaharAmaH ? Aho hetumAtrameva kevalaM prayujmahe ? kiM vA. tryavayavaM vAkyamabhidadhmaH ? uta paMcAvayavAdapi vAkyAdabhyadhikamAkhyAnakamasmai (varNayamaH ?) ityevamanava sthitatvAt parAbhiprAyasya svaprati pattimevAnusaratA paraH prtyaayH|| [pratijJAdikramasya yuktastram ] tatra svapratipattau parvatAdidharmI prathamaM dRSTa iti sa pratijJAya kathyate / tato'pi dhUmAdiliGagamapalabdhamiti hetuvacanena tdaavedyte| tato yatra dhUmastatrAgniH yathA mahAnasaH iti vyAptismaraNamabhavaditi dRSTAntavacasA * ddinnddikaa:-ksspnnkaaH| teSAM rAgaH-svaravizeSa:- 'evamapi, tathApi' ityanirNayapradarzaka / narmoktiriyam // + yathoktaM-udAharaNopanayarUpam // 1 ma-ca, paraM prati-kha. pra-kha, 3 bhUpa-ca-gha, cchinna-ca, Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 nyAyamaJjarI tadabhidhIyate / tataH ' tathA cAyaM dhUmaH' iti parAmarzajJAnamudapAdIti tadupanayavacanena pratipAdyate / tataH 'tasmAdatrAgniH' ityanumeyajJAnamupajAyate iti nigamanena taducyate / tataH parapratipatti' paryavasAnAt kimanya. dupadizyamAnamiti / na ca dadhithakSaNasadRzaM * ato'nyatamamapi bhavituma rhati, anumeyapratipattAvupA'da'yatvAt // [ sarvairupanayasyAparityAjyatA ] yeSAmapi mate parAmarzajJAnaM nAti, tairapyupanayavacanamavazyamevAparihAryam : anumeyapratipattaye dRSTAnte darzitazaktireva hetuH prabhavati nAnya. theti / ato yadyapi pakSadharmavacanena 'heturdhAma' saMbandhamAtra mupapAditam - tathApi adhunA dRSThAnte darzitazaktidharmaH saH tasmin dharmiNi tathAvidho hetuH syAt, na vati asiddhayAzaGakAzamanamupanayavacanamantareNa na bhavatyevetyavazyaM prayoktavyaM taditi / svapratItyanusaraNena ca vAkyaracanAyAH sthatatvAt kramo'pi yathokta upayujyate // [ avayavadvayavAdanirAsaH ] ata eva ca 'yat kRtakaM, tadanityaM dRSTaM' ityabhidhAnaM anupapannam, anavagate dharmiNi, tadvartani ca hetau prathamameva vyAptismaraNAsaMbhavena tadvacanAyogAt / tadidamavaya viviparyAsavacanaM aprAptakAlanigrahasthAnamupadekSyAmaH || api ca ' yat kRtake, tadanityaM dRSTaM kRtakazrvazabda:' ityetAvadeva prayoktavyamiti vadatA bhavatA ' kRtakazca zabda:' itIdamupanayavacanamanu * ataH - eSu paJcAvayazeSu // 3 paraM prati - kha, 2 ya-ca, 3 hatu - kha. Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 579 dazamamAhnikam jJAtam kRtakatvAditi pakSadharmavacanaM tu nilutm| 'kRtakazca zabdaH' ityetAva'deva hetuvacanamiti cet-na-prayojakasya paMcamyA dinA nirdezA. hatvAditi yatkicidetat // _ [ekAvayavavAdanirAsaH] yadapyucyate (pra. vA. 3-26).. ........viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH' ' iti tadapyacAru-vidvadbhivittvAdeva hetorapi prajJAnAt / apUrvA ime vidvAMsaH, ye pratijJAdyavayavacatuSTayasyArthaM jAnanti, hetuvacanasya tu na vindantIti / tasmAt parAzayasya sarvathA durbodhatvAt pUrvoktenaiva krameNa svAnubhavasAkSikeNa vAkyaracanAM kRtvA paraHpratyAyya iti // [nigamanalakSaNam / hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam // 1-1 // . hetuH 'dRSTAntadhamiNi nitizaktiH sAdhye miNi apadizyate'neneti hetvpdesh-upnyH| tasmAta-hetvapadezAt pravRttaM pratijJAyAH punarvacanaM nigmnm| nigamyate'nene pUrvoktAH avayavAH-ekatra sAdhye'rthe samayante-niyojyanta iti nigmnm| 'tasmAt kRtakatvAdanityaH zabdaH' iti| tadidaM nigamanaM sAdharmyavaidharmyabhedena hetoH dRSTAntasya ca tadapekSiNazca 'tathA' 'na tathA' ityupanayasya dvaividhye'pi pratizAvacanava. tulyameva bhavati || * tathA ca hetuvacanamapi viphalabheveti bhAvaH // 1 ta-kha, 2 di-kha, 'dha-kha, "ii -kha. Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 [ nigamanalakSaNAkSepa: ] nanu ! pratijJAvacanameva tAvat asAdhanAGgavacanatvAt apArthakam / tasyA eva punarvacanaM nigamanamadhunA saphalaM bhaviSyatIti kethaM kathA ? 'prati' jJAyAH punarvacanam' iti ca na vAcako granthaH ; sAdhyanirdezo hi pratijJA siddha nirdezastu nigamanamiti || vAcake vA granthe, paunaruktyAdeva nigamanasya vaiphalyam / svapratipattau ca parAmarzajJAnAntaraM sAdhyAvagatireva bhavantI dRzyate / sA parasyApyupana nayavacanazravaNasamanantaramupajAyata eveti kiM taduktyA prayojanam / [ uktAkSepaparihAraH ] ucyate - pratijJAyAstAvat sAphalyaM samarthitameva / tasyAzcedaM puna rvacanaM siddhasAdhyabhede satyapi dharmidharmanirdezamAtra sAmyAducyate / siddha sAdhyabhedAdeva ca na paunaruktya kRtAphalyam / svapratipattaye ca parAmarzajJAnAnantaraM sAdhyabuddhirutpannA sA parasmai kathyamAnA na niSprayojanA bhavati // * bhyAyamaJjarI 'asmAddhetoridaM sAdhyaM ahamajJAsiSaM yathA / tathA tvamapi jAnIhi mA sma vighno'tra te bhavet // evamukte saMzayAnasya saMzayaH zAbhyati, viparyastamatezva viparyayaH / tadarthazcAyaM parArthAnumAnopanyAsazramaH / tadidaM - * viparIta prasaGgapratiSedhArthaM nigamanamAhuH || * viparItaprasaGgaH - bAdhApAdanam // ta-kha, 2 da- kha Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 dazamamAhnikam [asAdhAraNyanirAsakatvapakSaH, tannirAsazca ] ye - tu yathAzrutasAdhyanirdezAtmakapratijJApunarvacanasamarthanalobhA dadyApi pratijJAyAH siddhimabudhyamAnAH asAdhAraNAzaGakAvyavacchedAya nigamanavacana micchanti-te na samyagabhyayuH-asAdhAraNAzaGakAyAH dRSTAntavacanenaiva nirastatvAt / *vizeSasya hi hetutva'saMbhAvanA'yAmasAdhA raNAzaGakA syAt / 'yat kRtaka, tadanityaM' iti tu dRSTAntavacasA sAmAnyasya hetutve kathite kathamasAdhAraNatvamAGakayeta ? yadi punarupanayavacanena sAdhye dhamiNi hetorupasaMhArAt asAthAraNatvamAzaGakayeta, tanpunardaSTAntardhAmavRttitvamasya darzayitavyam / tasmina dazite punaH tavRttitvAta dhrminnysiddhtvmaashngkniiym| punastadvyAvRttaye dhamiNi hetorupasaMhAro vidheya ityevamasAdhAraNA siddhAyazaGakAbhyAM gacchediti na kadAcit sAdhyapratItirbhavediti nAsAdhAraNazaGakAvyavAsAya tatprayogaH, kintu pUrvarItyaiveti // tasmAdvivakSite'rthe yathodita kramanivezino'vayavAn / ekatra saMghaTayituM nigamanavacanaM prayoktavyam // . [parArthAnumAnaparamaphalam ] ta ime pratijJAdayo nigamanaparyantAH paMcAvayavAH yathAsaMbhavamAgamAdipramANAnagRhItAH parasparAnuSaktAzca svArtha sAdhayanti / tatra mukhyayA vRttyA pratipAdyenAnumAnenaiva sarve'vayavA anugRhynte| prapaMcAya tu pramANA. ntarAnugraha eSAmucyate // * vizeSasya--pakSamAtravRtteH // 1 zaGkA-kha, zaGkA-kha, uktvA -kha. . Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 nyAyamaJjari pratijJAyAstAvadAgamo'nugrAhakaH upeyate, upadezasvabhAvatvAt / ' anityaH zabdaH' iti 'vaktA' tu evaMvidhe viSaye RSivadasvatantratvAt / anumAnamupadizati / pratijJAvacanaM tu tacchAyAnupAtitvAt / zabdaprAmANyasiddhyarthe vA zAstre tatpratijJAyAH zabdaviSayatvAdAgamAnugRhItatvamucyate // hetuvacanamanumAnenAnugRhyate // udAharaNaM tu pratyakSeNa, tanmUlatvAdvyAptipAricchedasya // 'yathA gauH, tathA gavayaH' itivat 'yathA ghaTastathA zabda:' ityanayA cchAyA upamAnakAraNabhUta vanecarAdivacanasadRzatvAt upamAnaM upanayasyA grAhakamabhidhIyate // nigamanasya tu sarvAvayavAnAmekatra niyojanArthatvAt sarvapramANAnugrAhyataiva // [ pratijJAdInAM prayogakramaH ] itaretarAnuSakta' tvAt' pratijJAM vinA nirAzrayo heturbhavediti sA pUrva prayoktavyA 'anityaH zabdaH' iti / tato hetuM paro jijJAsata iti hetuvacanamuccAryate 'kRtakatvAt iti / hetau zrute kvAsya vyAptiravadhRteti darzayitumudAharaNamucyate 'yat kRtakaM, tadanityaM dRSTaM - yathA ghaTaH' iti / evamukte 'I' dRzo nirjJAtazaktireSa hetuH sAdhye dharmaNi bhavet, na vetya siddhatAzaGAmapAkartumupanayaH prasajyate / tataH 'amunA krameNa tavApi sAdhyapratIti bhavatu' iti sarvAvayavAnekatra sAdhye'rthe samarthayituM nigamanamabhidhIyate / anyatamamavayavamantareNa. sakalamidamanuSaktArthavAkyaM syAditi paMcAvayavameva yathopadiSTakramakaM vAkyaM prayoktavyam // 1 uktvA kha, 2 tA tu-ca. 3 thA- kha. 4 kI - kha. Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 dazamamAhnikam [avayavaparIkSopasaMhAraH] ityArabdhopakAraH tadanuguNaphalaiH AgamAdipramANaiH . atyonyApekSiNo'mI niyatamavayavAH sAdhayantyarthajAtam / yazcateSAM prameye vacasi ca caturastasya jAtiprayogaprAyaH zakyo na pakSaH kSapayitumiti hi vyAharavRttikAraH // // ityavayavaparIkSA // // iti zrI bhaTTajayantakRtau nyAyamaJjaryA dazamamAhnikam // . * vRttikAraH-sUtravRttikAraH, bhASyakAra iti yAvat // . Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazamAhnikam - tarkAdiparIkSA [ tarkalakSaNam ] 1 avayavAnantaraM prathamasUtre tarkasyoddezAta uddezAnukrameNa tasya lakSaNamAha avijJAtatattve'rthe kAraNopapatitaH tattvajJAnArthamUhastarkaH // 1-1-4 'a' vijJAtatattve'tha' iti sAmAnAdhikaraNyanirdezAt artha evaM anyapadArthaH, na puruSaH / puruSo hi SaSThyA niradekSyata 'avijJataM tattvaM asya' iti / tattvapadopAdAnena dharmiNaH sAmAnyadharma mAnna viziSTasya * vijJAtatvaM sUcayati / 'kAraNopapattitaH' iti saMzayajJAnollikhyamAna pakSadvayAnyatarapakSotthApanAnukUlakAraNAvalokanaM tarkasyotthApakamAha / ata eva avijJAtatattve'rthaM bhavantAvapi bubhutsAvimazauna tarkatAM prApnutaH / 'tattvajJAnArtham' iti sAkSAtpramANatAmasya nirasyati / pramANAnugrahaM tu vi. ''parizodhanadvAreNa vidadhat tattvajJAnAya kalpate / 'tarkaH, UhaH' iti paryAyapadopAdAnasya prayojanaM vakSyAmaH // * sarvathA ajJAtattve vicArApravRtteH // 2 [ttva - kha 0 [ nikRSTa sUtrArtha : ] tenAyaM sUtrArtha:- avijJAtatattve - sAmAnyato jJAte dharmiNi ekapakSAmukUlakAraNadarzanAt tasmin saMbhAvanApratyayaH bhavitavyatAvabhAsaH taditara pakSazaithilyApAdanena tadgrAhakaM pramANaM anugRhNat - sukhaM pravartayan tattva 1 a - kha 11 3 zeSa - kha Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 585 ekAdezamAhnikam jJAnArthaM Uhastarka iti| yathA 'vAha'kelipradezAdau UrdhvatvaviziSTami darzanAt puruSeNAnena bhavitavyamiti pratyayaH / / [ tattvajJAnArthadalaprayojanam] nanu ! 'tattvajJAnArtham' ityukte sati sAmAdivijJAtatattvatAlabhyata eveti kimarthaM kaNThena punaranUdyate-bADhama-kintu kvacidviSaye jJAtatattve'pi pUrvatarkeNAvasRSTe sati, uttarakAlaM 'takito mayA'yamartha' iti smaryamANatarkavizeSaNatayA gRhyamANaH vizeSaNIbhUtastarkaH tattvajJAnArtho* bhavatIti tadyudAsAya punaravijJAtatattvagrahaNam / mArgazodhanadvAreNa tarkasya tattvajJAnArthatvamiha vivkssitm| tacca avijJAtatattve'rthe saMbhavatIti // - [takasyAtiriktasvAkSepaH] nanu ! naiva saMzayanirNayAntarAladI tarkapratyayaH kazcidasti / tathA hi-yadi tAvAdanavagatavizeSasya saMbhavatya sau pratyayaH, tahi saMzaya eva bhavet / avagatavizeSasya bhavana nirNayatAmeva spRshet| 'puruSa evaM' iti evakArArthA samunmeSarahito'pi pratyayaH nAnirNayo bhavitumarhati / turagaparisaraNasamucitadezadarzanamapi yadi sthANupakSaM sthagayitumalamiti manyate, tata karacaraNAdinaravizeSadarzanavata tannirNayakAraNameva syAt / atha tasyAmapi turagaviharaNabhuvi 'nizi ni khanati kazcana sthANamiti zaGakase, yadyevaM sthANupakSAnapAyAt punaH saMzaya evaM syAt-iti na tRtIyaH pakSaH samastIti-lakSyA bhAvAt kasyedaM lakSaNamiti / / * tattvajJAnadADhyArthatarkacintanarUpaH khalu saH na tarkaH // + tarkapratyayaH-tarkarUpaM jJAnam // ___1 bAhya-kha, 7 pratyayaH-ca, tatpra-kha, kSaNA-kha. 3 yu-kha, ni-kha, Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 [ tarkasyAtiriktatva nirUpaNam | ucyate- na khalu svamatiparikalpita vikalpavitAnena pratyAtmavedanIyAH pratItayo'panetuM zakyAH / tathA hi - ' sthANurvA, puruSo vA' iti pratItirekA, 'puruSa evAyaM' itya' nyA ? anyA ca ' 'puruSeNAnena bhavitavyaM' iti madhyavartinI tRtIyA saMbhAvanApratItiH, svahRdayasAkSikaiva // sAmyena hi samullekhaH saMzaye pakSayordvayoH / nirNayetvitaraH pakSaH spRzyate na manAgapi || tarkastvekataraM pakSaM vibhAtyutthApayanniva / 'nara' saMbhAvanA bIjavAjivAhanadarzanAt // vAhakelipradezavizeSadarzanaM hi puMsi saMbhAvanAmAtramupajanayitumalaM na tu ziraH pANyAdivizeSadarzanavat sarvAtmanA sthANupakSApasAraNena puruSa' sya nirNayAya prabhavati / ato'yamagRhItavizeSasyaika bhavati pratyayaH, na tu saMzayaH ; ekatarapakSAnukUlakAraNopapattyata jAyamAnatvAt // [ tarkasyAnirNayarUpatvam ] kathaM punaH pANipAdAdipuruSavizeSavat azvavAhanadezavizeSaH vizeSakAryaM na kuryAt / 'karaNe' vA sthANupakSotsAraNAt nirNaya evAyamiti - kasyaiSa paryanuyogaH - yathA hi ziraH pANyAdidarzane sati puruSa nirNayo bhavati, na tathA turagavahanadarzane sati / anuyojyAzca padArthAH evaM'bhavata' ' evaM mA bhUta' iti / yathA ca * dezAntare spardhamAna eva sthANupakSa Aste, na tathA vAhakeLibhUmau, api tu zithilIbhavati / saMbhava-. tpramAdatvAcca na sarvAtmanA nivartate // * dezAntare - araNyAMdau / nivartate - sthANudakSaH // 1 nyA- kha, nyAyamaJjarI 2 nanu-kha, 8 ni-kha, 4 kare - kha. Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaMmA hnikam / 581 [tarkaH na saMzayarUpaH] nanu ! yadi na nivartate, tahi sprdhtaam| mA vA spadhiSTa / sthitastAvat sthANupakSa iti sazaya evAyamiti-maivam-na sthANupakSaH sarvAsmanA nivartate, nApyAste / evamevAyaM trizaGakuriva lambamAnaH *pratyA yAntaranirvRttaye prabhavatIti 'tathA vidha'pratyayAnubhavAdeva parikalpyate / vAhakelipradezadarzane hi yathA puruSavizeSAH smaraNapathamavataranti, na tathA sthaannuvishessaaH| ubhayavizeSasmaraNajanmA ca saMzaya iti so'yaM vAhakeli pradezavizeSaH zithilayati sthANupakSaM, na sarvAtmanocchinattIti / tat 'darzanAta bhavati pratyayAntaramUharUpaM puruSeNAnena bhavitavyam, itItyala. mativistareNa // - [bhA yoktodAharaNavimarzaH ] - yattu bhASyakAreNa tarkodAharaNamabhyadhAyi - janmocchedadarzanAt *kRta katatkAraNapratyaya iti-na taddhRdayaGagamam-tena krameNa nirNaya evAsau tatkAraNatathAtvaM na tarka iti // athavA kAryodAharaNatvAdasya tatrApi saMzaya nirNayAntarAlavartI tarka . pratyayo drssttvyH| sa udAharaNaM bhaviSyati // [UhAdipadaprayojanam ] Uha iti paryAyAbhidhAne kiM prayojanam ? lakSaNapratipAdanameva* tarkasya lakSaNam , yat uuhruuptvm| itarastu sUtre kAraNavizeSA'ya * pratyayAntaraM-vilakSaNapratyayam // + taskaraNa-janmakAraNaM kRtakamiti prtyyH| tarka itishessH| atmanaH janmana:-zarIrasaMbandhasya kAraNa yadi nityaM, tarhi zarIrasaMbandho'pi nityaH / yadyanityaH taha nityaH kadAcinnivarteta / ayaM vicAraH prthmsuutrsthH|| 1 tathA-kha, da-kha, kaMkA-ca. Sa-ca. Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI 'avijJAta phalanirdezaH / 'kAraNopapattitaH' iti kAraNanirdezaH / tattve'rthe' iti viSaya nirdezaH / 'tattvajJAnArtha:' iti phalanirdezaH // yathA smRtikArAH 588 api ca tarkazabdaM kecit anumAne prayuMjate / paThanti * - 'ASaM dharmopadezaM ca vedazAstrAvirodhinA / yastarkeNAnusandhatte sa dharmaM veda netaraH' iti // hApi tarko'numAnamA vijJAyItyUhagraNam / Uho'tra tarka ucyate nAnumAnam / tattvajJAnArthatA'pyasya pramANAnugrAhakatvena, na sAkSAt / tathaiva cArthaM sAdhayitumeSa vAde prayujyate, hRdayazuddhiprakAzanArtham // [ sAMkhyapakSanirAkaraNam ] kapilastu buddhidharmamUhamAhuH / saH tatsiddhAntaprasiddhasattvarajastamorUpaprakRtiprabhavabhu vanasargAdivyavahAranirAkaraNavartmanA pUrvameva nirastaH // [ mImAMsasaMmatohapradarzanaya ] iha hi jaiminIyAstu bruvate - yuktyA prayoganirUpaNamUha iti / fifagpadiSTadRSTAdRSTasvabhAva sakaletikartavyatAkalApaM karma bhavati / yathA 'Agneyo'STAkapAla:' iti darzapUrNamAsakANDe 'paThitam' / kvacit punaH pradhAnakarmamAtramupadizyate itikartavyatA tu kAcana nAmnAyate / yathA 'sauryaM caruM nirvapedbrahmavarcasakAmaH' iti // * vastutastu tasmin loke tarkaH Uha eva, na svanumAnam / tarkAnugRhItaH Agama: sudRDhaM pramANaM bhavatIti / tarkaH khalu pramANAnugrAhakaH // 1 udbha-ca, 2 paThati-ca. Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazamAhnikam / 589 - tatra vicAryate-kimitikartavyatAvirahitayathAzrutapradhAnamAtrasaMpAdanena tatra zAstrArthaprayogaH parisamApyate, uta tadapi setikartavyatAkaM pradhAnamanuSThe yamiti // tatra apUrvaprayuktatvena dharmANAM pratikaraNaM bhede sthite niraGagasya pradhAnasyAnanuSTheyatvAt vidhyantAdhikaraNasiddhAntanyAyena 'prAkRta'vat vaikRtakarma kartavyamiti setikartavyatAkaM tdnusstthiiyte| evaM sAmAnyAtideze sthite sati kasya vaikRtasya karmaNaH kutaH prakRteH dharmA adhigantavyA iti cintAyAM, drayadevatAdicodanAsArUpyaparyAlocanopanatahRdayasannidhAnaprAkRtakarmavizeSasaMbandhina eva tatra dharmA bhavitumarhantIti sthApite, yugapadupaniSatadanargalacodakavyApArIpanItanikhilAkhaDamaNDalavidhyantakANDAdhigamyadharma-prabandhaprAptau satyAM te dharmAH kathaM prayoktavyA iti yuktyA prayoganirUpaNaM Uha ucyate, yena itthaM prayoktavyA iti dharmA byava. sthApyante // . . . [ mImAMsakamate tatraividhyam ] . sa ca trividha; mantrasAmasaMskAraviSayaH / mantraviSayastAvat yathA'traiva saurye carau prakRtivadbhAvena agnneyAt, 'agnaye tvA juSTaM nirvapAmila iti nirvApamantraH prAptaH kathaM prayoktavya iti vicAraNAyAM-uccAraNamAtreNa mantrANAmanupayogAt prayogasamavetadravyadevatAdiprakAzanadvAreNa tadupaH yogasya vyavasthitatvAta, iha na prAkRta evAyaM 'agnaye juSTaM' iti prayu. * jyamAno mantraH prayogasamavetasyArthasyAprakAzanAta asaGagato bhavet / * pratikaraNaM-pratyanuSThAnam // + vinigamakAbhAvAt-prAptiH / / 1 prakRti-ca, saM-kha, ' zeSa-ca, hAvi-khe. Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 nyAyamaJjarI sarvAtmanA cotsRjyamAne mantra mantraprakAzitakarmAnanuSThAnAt na prakRtivat kRtaM bhavedityagnipadoddhAreNa sUryapadaprakSepeNa mantraH UhenetthaM prayoktavya iti gamyate 'sUryAya tvA juSTaM nirvapAmi' iti // ___ nanu ! *UhapravaranAmadheyAnAmamantratvAditthamapi na mantreNa smRtaM karma kRtaM syAt-naitat-'ekadezavikRtamananyavadbhavati' iti nyAyAt // ___[sAmarUpohaH ] sAmaviSayastu 'gItayassAmAni' iti sthite kvacitkarmaNi 'rathantara. muttarayorgAyati' 'bRhaduttarayorgAyati' iti zruteH sA bRhadrathantaragIti. yasyAmRci yonibhUtAyAmutthitA, tito'nyasyAmapi pryujyte| tAdRgakSarApAye'pi sA gItiH RgantarAkSareNvapi pratyabhijJAyate. 'rathantaramanena zlo'kena gIta m' iti vyavahAradarzanAt // . [saMskArarUpohaH ] saMskAra : khalvapi prAkRtau 'prokSitAbhyAmulakhalamusalAbhyAmavahanti' iti saMskArazcoditaH kvacicca vikRtau zrayate 'nakhanibhinnazcarurbhavati' iti| tatrolUkhalamusalayoH prakRtau puroDAzApekSitatuSakaNavipramokapUrvaka. taNDulIbhAvasaMpAdanadvAreNopayogAt vikRtAvapi tatkAryApannAnAM nakhAnAM prokSaNAkhyaH saMskAraH kriyata iti / so'yaM trividha uuhH|| [tanmate Uhasya paJcavidhatvapakSaH ] kecittu paMcavidhamUhamAcakSate / 'dharmasyArthakRtatvAt,' 'dravyaguNasaMskA. ravyatirikta kramapratiSedhe codanAnubandhaH samavAyAt (jai-mU-9-2-12,40) - - - - * UhaH uktH| yAge adhyayuNA yajamAnasya gotraprapravaranAmadheyAni zrAvayisavyAni // uktatrayeNa sArka dravyohaH, guNohaH iti dvayam // 1 ka-kha, raviSaya-kha, 3 ti-kha, Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazamAhnikam 591 iti suutrmnusrntH| etattu pratanyamAnamatiprasaGagamAvahati / trividhameva cohaM yAjJikA anumanyanta iti // [ mImAMsakoktohanirAkaraNam ] atra vadanti-so'yamUhazabdaH zrotriyairanumAne prayuktaH / yathA smRtikAraiH tatra tarkazabdaH 'yastarkeNAnusagdhattai' iti| tathAhi-vaikRtaM karma mita-tsamavetArthaprakAzakamantraprayoganivartyam-iti-sAdhyo dharmaH, karmatvAta-prAkRtakarmavat iti / prAkRteSu ca karmasu tathA tathA vyApti. grahaNat sarvo'yamanumAnamArga. ev| nakhAH prokSaNIyAH, prayogopayogi taNDulanivartakatvAditi // ___sAmasu tu spaSTameva vacanamasti 'rathantaramuttarayorgAyati' iti / tadabhAve'pi mantrasaMskArasamAnayogakSematvameva // . . [ mImAMsakoktohaH zabda eva vA] api ca zabdapRSThasthitanyAyasahasravyutpAdanAtmake mImAMsAzAs tanyAyalabhyo'rthaH codanArtha eveti sthaapitm| atazca yathokatohalabhya. syArthasya codanArthatA mA tivatiSTeti so'yamUhaH zabda evaantrbhaavnniiyH| pramANAntaragocaro* vA dharmaH syAt / nyAyavizeSAtmakastUhaH nAnumAnAdarthAntaraM syaat| 'agnaye'-ityasya sthAne 'sUryAya' iti padasya prayoga Uhasya phalam ; no hH| tasmAnna yAjJikaH pramANAdarthAntaramUha uktaH // ___iha tu pUrvoktayA nItyA pramANavyatirikta UhaH upapAditaH / zrotri yAstu tadanabhijJatayA nyAye nyAyaphale ca Uhazabdamupacaritavanta ityalaM zAstrantarodgAragahanAbhiH kathAbhiH // * siddhAnte dharmasyAnumAnagamyasvAGgIkArAt // __1 nirva-kha, dyAzra-ca, 3 haH-kha. Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 nyAyamaJjarI tadeSa mImAMsakakalpyamAnaH nohaH pramANavyatirekameti / pramANasandehadazAntarALavartI tu tarkaH kathito'tra zAstra / - iti tarkaparIkSA - [nirNayaparIkSA] tarkAnantaraM nirNayo bhavati, paThitazceti sa lakSyatevimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH // 1-1-41 : ___ 'avadhAraNaM nirNaya ityucyamAne mithyAva'dhAraNamapi tathA syAdityarthagrahaNam / indriyAdijanitamapi tattvAvadhAraNamastyeva / nyAyoparamahetostu nirNayasyoddezAt sa evAnumAnajanyo lakSaNIya iheti pakSapratipakSA bhyAmityuktam // [ pakSapratipakSazabdArthaH] ekAdhikaraNau dhamauM tulyakAlau virodhinau / pRthakparigrahau pakSapratipakSAvudAhRtau // na tahi tAbhyAM nirNayaH, tayoranyataraviSayo hi bhavati nirNayaH', ' na tatkaraNaka eveti-satyam-iha tu pakSapratipakSazabdAbhyAM tadviSayau sAdhanatadupAlambhau lkssyte| tau ca tasmin krnnmev| kimartha punaH lakSaNA''zrIyate 'sAdhanopAlambhAbhyAM' ityeva kathaM na sUtritam ? , eva. 1 ava-kha, ti-kha. Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazamA kam mabhidhIyamAne punastayoviSayo mRgyaH / bhavet / mukhyamabhidhAya taditaro lakSyate // [ pakSapratipakSayoH nirNayAGgatvam ] bhavatvevam ! dvAbhyAM tu kathaM nirNayaH, ekameva hi sAdhanaM nirNayAya kalpate - evametat - na dvitIyamapi sAdhanaM nirNayanimittamAcakSmahe, kintu tadupAlambhasa dhanaM ca, sAdhanopAlambhazva - sAdhanopAlambhau, tAbhyAM nirNayaH // lakSaNAprayoge tu so'pyavagato etaduktaM bhavati -- 1 svapakSe sAdhanamadhigacchan, parapakSasAdhane ca dUSaNamutprekSamANaH sva'pakSaM pramAtA nirNayatIti // na khalvevaM na jAne / kintu upAlambhasya ka iva nirNayajanmani vyApAraH / sa hi parapakSasAdhanase vocchindyAditi - a' stye' tat - taducchedvAreNApi tu svapakSasAdha' nAbhi 'mAnamAdiSkurvan kalpata eva nirNayAyeti yuktaH dvayorapi kAraNabhAvaH // 1 593 [ arthapadaprayojanam ] nanu ! idAnImarthagrahaNamanarthakamiva / na hyevaM ' vidhasAdhanAdhInajanmA nirNayAbhAsaH saMbhavati * / sAdhanopAlambhalakSaNArthAvapi pakSapratipakSazabdoM viSayamatuM na zaknuta ityuktameveti ko'rtho'rthagrahaNena ? ucyate - pakSapratipakSayostu dvayoH anyatarArthe'vadhAraNaM bhavati, nobhayatra / sa evaM ca paramArthato'rthaH itarastu bhrAntikalpita iti pradarzanAyArthapadopAdAnam // " * kintu, arthavAneva bhaviSyati // 2 stve-kha, sva-kha, namahi - kha 4 daM- kha. 38 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI lakSyamANasAdhanopAlambhaniSThatvAttu pakSapratipakSazabdayoH viSayanirdezArthaM arthapadamityeke || 594 [ vimRzyetipadaprayojanam ] 'vimRzya' iti kimartham ? vastusvarUpakathanArthameva / anumAnakAraNako hi nirNayaH iha lakSyata ityuktam / anumAnaM ca saMzayaviSaye pravartata iti tarkAnantaramapi / anenaivAzayena asyopAdAnam / saMzayAdanantaraM tarkaH, tarkAdUrdhvaM ca *nirNayo dRSTaH pravartamAnaH / atassa tatpUrvaka iSyate // [ sUtre niyamatrayavivakSA ] . bhavatvevam, idantu cintyatAm - kva niyamaH, kiM vimarza ? ki pakSapratipakSayoH ? ki nirNaye ? iti / traye'pi ca nopapadyata iti / na vimRzyaiva nirNayaH, avimRzyApi bhAvAt / na pakSapratipakSAbhyAmeva, indriyAderapi tadutpAdAt / na nirNaya eva, tarkasyApi kvacidanivRtteH - uktamatra, uddezasUtre tattvajJAnapadopAdAnAt pramANapadena ca tatphalA 'kSepA't na nirNayamA 'treNo'ddiSTena kimapi prayojanam / viziSTastu nirNayaH lakSya' tvena vivakSitaH // - 5 nirNaye tu samutpannebubhutsA vinivartate / ata eva hi manyante tadantaM nyAyacintanam // parIkSAviSayo yo hi nirNayo nyAyanirmitaH / niyamatrayamapyetat tasminna hi 'na' yujyate // * tarkAt pUrvaM jAtastu na kSodakSamo bhavedityAzayaH // 1ka - kha, kSaNa-kha, 2 ucya - kha, 0 ni-ca. pekSaNAca. 4 tro- kha Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 595 ekAdazamAhnikam [ saMzayAbhAve'pi vicArapravRttiH ] sa hi vimRzyaiva bhavati, vimarzapUrvakatvAt priikssaayaaH| anumAnaM ca saMdigdhe viSaye pravartata iti prAyeNa tadvyavahAraH // yadyapi kvacidasaMdigdhe'pi viSaye dRSTaM pravartamAnamanumAnamanalAthitA. yAmakitopanataparvatanitambanirgatadhUmadarzanena kRzAnukalpamiva ; tathApi vastuyogyatAvazena saMdigdhaviSayamevAnumAnamicchanti nyaayvidH| prakRtazca nirNayaH pakSapratipakSAbhyAmeva nirNaya eveti na zakyate niyantum , anyathA nyaayaanuprmaaditi| zAstre tu vinApi saMzayAdasti nirNayaH* // yadyapi ca tatrApi sUtrakRtA sarvaparIkSANAM saMzayapUrvakatvamupadezAti. dezAbhyAmabhyadhAyi, tathApi nAsau zAstrIyo nirNayaH, parIkSAkAryatvAt // [zAstrIyanirNayeSu vizeSaH ] yastu zAstrata eva kvacidviSayanirNayaH, sa vimarzavarjamutpadyate / vAde'pi vimarzarahito bhavati nirnnyH| ubhau nizcitau vAdaM kurutaH, saMdigdhasya ttraandhikaaraat| kathaM toSa pravAda: 'saMzayacchedo vAdasya phalam' iti ? prathamamubhayorapi nizcitayorvAdapravRttau antarAle balAdApatati yuktidvayopanipAta'kR'taH saMzaya iti vastunirNayAvasAnatvAdvAdasya saMzayacchedaphalatvamAcakSate // . [nirNayaparIkSopasaMhAraH] . yadyapyanizcitamatiH kurute na vAdaM zrutvA tathApi parakIyanayaprayoga m| * anyathA 'zrotavyo mantavyaH' iti zravaNAnantaramananaM na syAt // 2 veza-kha. Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 bhyAyamaJjarI antarmatadvayabalAbalacintanena saMzayya nirNayati nUnamasau svapakSam // - iti nirNayaparIkSA - [vAdaparIkSA] nyAyaparIkSAdvArakavastuvicArayogyAH kathA vAdinAM bhavanti-vAdaH, jalpaH, vitnnddeti| tatra vAdastAvaducyate pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH // 1.2-1 // pakSapratipakSau vyaakhyaatii| tayoH parigrahaH-abhyupagamaniyamaH / e ko vakti 'nityaH zabdaH' iti / aparastu 'anityaH zabdaH' ityAha / so'yaM pakSapratipakSaparigraho vAdaH / etacca rUpaM kathAtraye'pi sAdhAraNamiti vizeSamAha-pramANatarkasAdhanopAlambha iti / pramANaiH. tarkeNa ca sAdhanam, 'u'pAlambhazcAsmin kriyate iti pramANatarkasAdhanopAlambhaH / na tvIdRzI vitaNDA, tasyAH *pratipakSasAdhanopanyAsazUnyasvabhAvatvAt // . [kathAsu parArthAnumAnameva pramANam ] nanu ! pratyakSAdeH pramANasya parapratItyanupAyatvAt na tena vAdeM sAdhanopAlambhau shkykriyau| tarkasya tu pratItisAdhanatvamapi tAvat naM . __* vAdidRSTayA pratipakSa ityucyate / vaitaNDikadRSTyA tu svapakSaH // 1 sAdhano-kha, ca, gha, Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ekAdazamAhnikam 597 saMbhavati, sNbhvnaaprtyysvbhaavtvaat| kimuta parapratyAyanAGagateti na tarAM tasya sAdhanopAlambhahetutvam / satyamevam-iha tu na pramANazabdena pratyakSAdera bhidhAnam ; api tu pramANamUlA avayavAH ucyante / taizca siddhathupAlandhI kriyate / evaM tarkasya tu svataH sAdhanopAlambhakaraNakauzalazUnyAtmano'pi pramANAnugrAhakatvAt pAramparyeNa taddhetorAzayazuddhipradarzanArthamupAdAnam // . [paJcAvayavopapanadalaprayojanam ] . yadyevaM pramANapadenaiva tanmUlAvayavapratipAdanAta paMcAvayavopapannagrahaNamatiricyate // . tatra ke cidAcakSe-pramANatarkasAdhanopAlambha iti vAdalakSaNe, chala jAtinigrahasthAnasAdhanopAlambha iti ca jalpalakSaNe zravaNAt , vAde sarvAmanA chalAdiniSedhaprasaktau katipayanigrahasthAnodbhAvanAbhyanujJAnArthaM paMcAvayavopapannagrahaNam // ___ anena ca hInaM anyatamenApyavayavena nyUnam, hetUdAharaNAbhyAma'dhikaM-adhikamiti nyuunaadhikyorudbhaavnmnujnyaayte| siddhAntAviruddhagrahaNenApi-'siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH' iti viruddhAkhyahetvAbhAsodbhAvanamanujJAtam - ityevaM vAde trIgi nigrahasthAAnyudbhAvanI. yAni // [vAde codanIyanigrahasthAnAni] ____anye vadanti-viruddha eva hetvAbhAso vAde codyate, nAnakAntikAdi riti| kathametat yujyate ? 'nigrahasthAnebhyaH pRthagupadiSTA hetvabhAsA vAde codanIyA bhaviSyanti' iti-bhASyakAravacanAt pramANapadena ca 1 ranumA-kha, NA-kha. Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 nyAyamaJjarI tanmUlAvayavAkSepAt pramANAbhAsamUlanirAse sati sakalahetvAbhAsodbhAvanamapi tatra siddhamiti || siddhAntAviruddhagrahaNena 'siddhAntamabhyupetyAniyamAta kathAprasaGagaH apasiddhAntaH' ityapasiddhAntAkhyanigrahasthA'nAbhyanujJAnamityevamaSTau nigra. hasthAnA'ni vAde udbhAvyanta iti-tadanupapannam-na hi trINi vA aSTau vA vAde nigrahasthAnAni codanIyAnIti codanAdikI, rAjazAsanaM vaa| vastuparizuddhisAdhanaM sarvameva tatra pryogaarhm| ayaM tu vizeSaH jalpe kasyAMcidavasthAyAM buddhipUrvakamapi chalAdiprayogaH kriyte| . vAde tu na . "ta thA teSAM pryogH| bhrAntyA tu kathaMcitprayuktAnAmavazyamudbhAvanam ; . anudbhAvane vastuparizuddherabhAvAt // [svamatena dalaprayojanam ] . . kathaM ta_daM padadvayaM-siddhAntAviruddhaH, paMcAvayavopapannaM iti / apasiddhAntAdisamyagdUSaNadikpradarzanena evNprkaarvstushuddhynugunnNnigrhsthaanjaataabhynujnyaanaarthmevetybhiyuktaaH| apratibhAvikSepAdayo hi na vAde parAjayahetavaH, kSaNAntareNA pyAgatya' anusmRtya ca sAdhanamupAlambhaM vA tatra pravadanna praajiiyte| pratijJAhAnyAdi tu samyakparAjayakAraNamakhilamAbhyAM padAbhyAmabhyanujJAtamatreti // [pramANatarkadalaprayojanam ] nanu ! idAnI pramANatarkagrahaNamapArthakam , paMcAvayavopapannapadenaiva pramANamUlAvayavopadezAt, vastuparizuddhayanuguNanigrahasthAnAbhyanujJAnAcca kimiva noktm-n-abhipraaynrmlynivedndvaarkvaadjlpvivekprtipaadnaarthtvaat| svapratipattisAdhanamapi pratyakSAdi vAde prayoktumucitaM, 1 nA-kha, vR-kha, ' dya-kha, * pyAgatya-kha, Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazamAhnikam 599 aashyshuddhimupdrshyitum| 'atra vastuni mama prathamaM tarkaH itthaM pravRtta AsIt , tataH pramANamidaM pravRttam' ityeva'mAdyapi tatra vaktavyam / ata eva cAnyatarapakSanirNayAvasAna eva bhavati vaadH| na jalpavat alIkadUSaNADambaraviracitaparaparibhavaparyavasAno'pIti tathA buddhipUrvamAbhAsA. nAmaprayoga iti nirmatsarakathAtvamasyoktamiti akaluSAkUtakathanAya pramANa tarkapadam // [pramANatarkadalaprayojanAntaram ] __api ca sAdhanopAlambhavyatiSaGagapratipAdanamapi tasya phalam / ubhAvapi parasparamanubandhena vAdibhyAM parIkSyamANau pakSapratipakSau vAdatA prayojayataH, na tu svaguhe zAstre vA vivicymaanau| pramANareva vAde, chalA. dibhireva jalpe vyavahAra iti niyamazaDakAnirasanamapi tatpadopAdAnaprayo. janamuktamanyairiti kRtmtivistrenn| sarvathA vAdalakSaNaM sustham // . vAdaM tu nirNayaphalArthibhireva ziSya. saMbrahmacArigurubhiH shviitraagaiH| na khyAtilAbharabhasaprativardhamAnaspardhAnubandhavidhurAtmabhirArabheta // -iti vAdaparIkSA [ jalpaparIkSA] yathoktopapannaH chalajAtinigrahasthAnasAdhano pAlambhaH jalpaH // 1-2-2 // 1 ma-kha, 2 ja-kha. Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 nyAyamaJjarI yathoktopapannagrahaNena sarvAtideze vAdajalpayoravizeSa iti zaGakamAnAH kecana pakSapratipakSaparigrahamAtrAtidezameva vyaacksste| iyatastu pUrvasUtrAnuvRttyApi siddheH mandaphalameva 'yathoktopapanna'vacanaM bhavediti samastAditideza eva varan / na ca tatrApi vAdajalpayoH sAmyama, gamya. mAnArthAna'tidezAta / zrauta evArthaH atidizyate, na gamyamAnaH / tatkRta eva ca tayorbhedaH // tathA ca pramANatarkasAdhanopAlambha ityatra gamyamAno'rthaH abhiprAya niymH| sa naatidishyte| siddhAntAviruddhaH paMcAvayavopapannaH itya. trApi buddhipUrvakajAtyAdiprayogapratiSedhataduddhAvananiyamarUpaH gamyamAno'rthaH / so'pi nAtidizyata iti kutstyorvivekH| ata eva ca buddhipUrvaka prayogAnujJAnAya chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambha ityuktam // ___[jalpe chalAderabhyanujJAnam ] bhavatvevam ! chalAdInAM tvasattaratvAt kathamiva saadhnopaasmbhhetutvm| parapakSapratikSepadvArakamiti cet-na-asaduttaratvena prati kSepe spi tessaamsaamrthyaat| evamapi ca sAdhanagrahaNamanarthakameveti-satya. mevedama-kintu kasyAMcidavasthAyAM svapratipattisAdhanopahitatattvajJAna. rakSAyai tAnyapi vyaapriynte| yadA jAnanapiparapakSazimAnam, svapakSe draDhimAnaM ca kvacidavasare* paraprayukta sAdhane dUSaNaM sapadi na pazyati, svapakSasAdhanaM ca jhaTiti na smarati, tadA chalAdibhirapyupakramya paramabhibhavati, AtmAnaM ca rakSatIti / / * daurbhAgyavazAditi shessH|| 1 0 a-kha, pakSe-khaH / gi-kha Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 601 - ekAdazamAhnikam [ chalAdiprayogaphalam ] nanu ! yadi 'paro'pi chalAdIni jAnIyAta, teSu cAnurUpamuttaramabhidadhIta, kathaM jIyeta? pratyuta jayatyeva-satyam-tathApyekAntaparAjayAt varaM saMdeha iti yuktameva tatprayogeNa *sphuTATopakaraNam // nanu ! IdRzi prayojanAni jigISato janasya jAnapadasadasi bhavanti / tasyApi na nipuNamati pariSadi' / mumukSostu dUrApetaiva katheyamiti katha. miha mokSazAstre jalpAdyupadezaH ? -naitedevam-mumukSorapi kvacitprasaGage tNdupyogaat| tathoktaM ' tatvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaM jalpavitaNDe, bIja. prarohasaMrakSaNArtha kaNTakazAkhAvaraNavat' (nyA-sU-4-5-30) iti // __ [vitaNDAdiprayogakAlaH] yadi hi kvacidAzrame sukhamAsI'naM anekaziSyagaNopAsyamAnaM rahasya. tattvamupadizantaM zAntamAnasamAcArya anAryaH kazcidvipazcidAgatya duradhigatakatipayAkSaracayajanitagurutaragarvagadgadayA girA 'bhostapasvin ! kiM 'vyAkhyAyate ? haM! AnvIkSakI ! saralamatipriyeyaM vidhA / kva vedAH! kva vedaprAmANyam ! kvAtmajJAnam ? kvApavargaH? ityAdi mandaM mandaM vihasya sahasA duSTamedha iva prakaTitAkANDadaNDakAza Dambara vitrAsitA. zramamRgavargamudgrAhayan Akulayati, tadA jagajjAlamindra jAlapaNDitavila. sitamiti jAnanapyA'cAryaH' yadi tamupekSate, tiraskaroti, sadyaH samyakasAdhanApratibhAse'pi yadi chalAdibhirenaM na zamayati ; tadA tasmin gate tata utthAya ziSyagaNA brayaH 'kaSTamasthAne kliSTAH smaH // * sphuTATopaH-phaTATopaH // A-kha, ___ 1 para:-kha, sadasi-kha, sI-kha, 'ma-kha. nitamba-kha, 'zAbhyo-kha Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 nyAyamaJjarI yo'sAvasmAkamAcAryaH prakhyAto nyAyavittamaH / adya tvAgatya so'nyana paNDitena parAjitaH // tacchatvA jana itaro'pi satpathAsthA' zaithilyAtsapadi tameva mA'nuyAsIt / tannUnaM paribhavabhUmikAmasabhyo netavyaH sadasi sa *vaavduukpaashH|| tadvidhAnaghaTane nirargalaM jalpamastramupadiSTavAn muniH| AnuSaGigakamapi prayojanI tasya rAgijanatAsu varNitam // - iti jalpaparIkSA - [vitaNDAparIkSA] sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA // 1-2-3 / / sa eva yathoktalakSaNakaH jalpaH vitaNDA bhavati / ko vizeSa iti cet-Aha - pratipakSasthApanAhIna iti / uttarapakSavAdI vaitaNDikaH / prathamavA dI prathama sAdhyamAnapakSApekSa yaa| tatpakSaH' hastipratihastinyAyena pratipakSa ityucyte| tamasAvabhyupagacchatyeva , na tatra sAdhanamupadizati, * vaavduukpaashH-niicvaavduukH|| prayojanaM-jayAdi // 1 thasya-kha - 'dI-kha, 3 yA-kha, Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 603 ekAdazamA hikam parapakSa mevAkSipannAste / tahi sAdhanAdvi'nA pakSospi so'sya nAstye veti // ^ [ sthApanApadaprayojanam ] pratipakSahIno vitaNDetyucyatAm, ki sthApanAgrahaNena ? - na - abhyupagamamAtreNa tadbhAvAt / tamanabhyupagamya pralapataH kAstasya zRNuyAt / aupacAriko vA paramataparAkaraNarUpa evAsya pakSaH * / tasmin hi sati svapakSo hi tasya siddhayediti / paramatAkSepapravaNapravRttezca balAt dvitIyakSavAdyeva vaitaNDika iti / tadevaM pakSo'syAstIti, sAdhanaM tu nAstIti samyaksUtritaM 'saM pratipakSasthApanAhIno vitaNDA' iti // ityudAhRtamidaM kathAtrayaM yatparasparaviviktalakSaNam / pa - kha. sthUlamapyanavalokya kathyate vAda eka iti zAkyaziSyakaiH // iti vitaNDAparIkSA [ hetvAbhAsaparIkSA ] pakSadharmatvAdIni paMca lakSaNAni hetoruktAni / teSAmekaikApAyAt paMca hetvAbhAsA bhavantIti tAn darzayitumAha * yathA khaNDanakArasya, zUnyavAdino mAdhyamikasya vA // Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 nyAyamaJjarI savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhyasamAtItakAlA hetvAbhAsAH // 2-2-4 // atra hetvAbhAsa*zrutireva nirvacanasahitA sAmAnyalakSaNaM bodhayati'ahetavaH hetuvadAmAsanta iti hetvAbhAsAH' iti| lakSaNaikadezayogAcca hetuvadAmAsanaM, ahetorapyupapadyate / sakala lakSaNApAye'pi paMcamInirdezAdiH bhramaheturityeke || savyabhicArAdipadaparyantavatinI tu saiva zrutiH vibhAgamavagamayati, pramANazrutivadityuktam / pakSadharmatAdilakSaNAnAM cA kramaniyamAbhAvAta sAdhyasamaviruddhasavyabhicArAtItakAlaprakaraNasamA hetvAbhAsA iti pATho naashritH|| [ hetvAbhAsasaMkhyAvimarza:) nanu ! trayo eva hetvAbhAsA iti zAkyAH-na-pratyakSAgamabAdhi. tasya ca hetoH pUrvaM pradazitatvAt // nana ! ekasyaiva rUpadvayavaikalyAt kathaM na SaSThAdayaH tatprabhedAH syuH yathA 'anityaH zabdaH cAkSuSatvAt' iti / eSa hi pakSe vRttyabhAvAdasiddha ucyatAm, uta sAmAnyAdeH vipakSAdapracyutaH savyabhicAraH, uta jAtyanta. rameva tAbhyAmiti-naitadevam- ekaikarUpApAyanimittabhedapaMcakapratipAdane kRte dvitrirUpApAyAta na rUpAntaramavatarati, kintu teSAmeva samAvezaHsyAt / * shrutiH-shbdH|| * pakSasattva-sapakSasattva-vipakSAsattva abaadhitttv-astprtipkssittvkrmH|| * bAdhasatpratipakSI vinA tryH|| 6 pakSasattvAdyakaikavaikalye yathA ekaiko hetvAbhAsaH, tathA dvayavaikalye anya, atiriktaH kazcit SaSTho hetvAbhAsa ityevaM trayAdivaikalye'pi astu / / . * duSTasaMkare'pi doSAsaMkara iti nyAyAt // Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazamAhnikam 605 api ca prathamagRhItAnyatamarUpavaikalyalabdhaikahetvAbhAsarUpe'smin* ki rUpAntaranirUpaNenetyAstAmetat // [aprayojakahetorasiddhAvantarbhAvaH ] .. nanu ! aprayojako nAma SaSTho hetpAbhAsaH samastIti na punarapi paMcatvam-na-tasyAnyathAsiddha'tvena asiddha e'vAntarbhAvaM vakSyAmaH / avAntarabhedavivakSAyAM tu hetvAbhAsAnAmiyattAnizcayaH na zakapakriyaH, na ca saprayojana iti paMcaiva hetvAbhAsA iMti siddham // * . [savyabhicAralakSaNam ] teSAM savyabhicArastAvaducyate anaikAntikaH savyabhicAraH // 1-2-5 // vyabhicAraH ekatra vyvsthaasniymH| tena saha vartata iti savyabhicAraH -vipakSAdapracyuta ityrthH| ekasmin ante bhavana aikaantikH| tadviparyAyAdanakAntika iti sa evaarthH| evamiha lakSyalakSaNapadayoH yathAkAma mabhyupagamaH, na pratyakSAdivat vyavasthayA || - savyabhicArapade lakSyAbhidhAyini lakSaNavacanamanaikAntikapadam , anaikAntikapade tu lakSyavAcini savyabhicArapadaM-lakSaNapratipAdakaM prasi. ddhaya prasiddhi vibhAgApekSayA pikakokilavat drssttvym| 'pikaH kokilaH ityukte yasya pikazabdArthaH prasiddhaH, sa tataH kokilazabdArthamavabhotsyate / prasiddhakokilazabdArthastu pikazabdArthamiti // * tAvataiva vAdino nigrahAditi bhAvaH // __1 e-kha, ddhA-kha, ddha-kha. Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 nyAyamaJjarI [anaikAntikapadArthaH ] Aha, bhavatvevam ! idaM tu cintyatAm / 'anaikAntikaH' iti kimayaM paryudAsaH, prasajyapratiSedho vA? kiMcAtaH ? paryudAsapakSe svapakSa. niyatAdekAntikAdanyaH yaH, sa evAnakAntika iti sa evaiko hetvAbhAsaH syAt / prasajyapratiSedhe tvaikAntikAbhAvasya nivRttirUpasya hetvAbhAsatA bhavet , na lakSyatvenAbhimatasya vipakSavRttaH hetvantarasya prameyatvAderitiucyate-prazna evaaymnuppnnH| saMzayAno hiparaM pRcchati / saMzaya- . zcobhayathA drshnaadbhvti| na ca nAmapada saMbaddhasya namaH dvayI vRttirdssttaa| 'azrAddhabhojI' ityAdau hi bhujinA nama saMbadhyate, 'zrAddha na bhuGakte' iti ; na tu nAmnA zrAddheneti // [nAmapadasaMbaddhanaJaH paryudAsa evArthaH] AkhyAtenApi prayojyamAnaH kvacita prakaraNasAmarthyA'nurodhAt pratyayArthasaMbandhamavadhUya dhAtvarthameva kevalamAliGagana paryudAsavRttirbhavati --'nekSatodyantamAdityam' iti / na tu nAmnA saMbadhyamAnaH kvacidapi paryudAsavRttimullaGadhya prasajyapratiSedhamAtra paratA mavalambamAno dRzyate / abrAhmaNAdau sarvatra tadanyAvagatidarzanAt iti kutastyaH saMzayaH / / [paryudAsapakSoktadoSaparihAraH] athavA kimanayA'vAntaracintayA! yathA pRSTaM kRta evottrmucyte| ekasminnanitya pakSe nityapa kSe vA niyataH aikAntikaH ekpkssvRttirucyte| tato'nyaH *pakSadvayavRttiH anekAntiko bhavati / evaM na sarve hetvAbhAsAH pakSadvayavRttaya iti na saMkhyAhAniH ataH paryudAsapakSe tAvanna doSaH // ___* pakSadvayaM-sapakSavipakSau // 1 NA-kha, na pa-ca, sA-kha, pa-kha. Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ekAdazamAhnikam [ pratipedhArthakatve'pi na doSaH ] prasajyapratiSedhe'pi - aikAntiko na bhavati yaH sa evAheturiti na nivRttimAtraparatvam / azrAddhabhojIti * kRtA puruSa ucyate, na zrAddhabhojanAbhAvamAtram / evamihApi taddhitenaikAntaniyatatApratiSedhaviziSTaH heturevocyate, nAbhAvamAtram - ityevamubhayathA'pi na doSaH // tasyodAharaNaM - nityaH zabdaH prameyatvAt - iti / eSa hi nityAnityapakSayoranyatarasminnapi na niyata iti vipakSavRttitvAdanaikAntika ukto bhavati // 607 [ paroktAnaikAntikavibhAgavimarza: ] nanu ! SaTprakAraH parairanaikAntika iSyate / sapakSaikadezavRttiH vipakSa vyApI, vipakSaikadezavRttiH sapakSavyApI, 'ubhaya pakSaikadezavRttiH, ubhayapakSavyApIti sAdhAraNaH catuSprakAraH / asAdhAraNaH viruddhAvyabhicArI ceti / sa kathamiha na nirdizyate - ucyate - sapakSavyAptyAdibhedadarzanaM tAvat aprayojanakam, azakyaM ca hetvAbhAsAnAmavAntarabhedAnantyAt 1 vipakSAdvyAvRttiryasya nAsti, sa savyabhicAraH - ityanyatama hetu rUparahitatvamanaikAntikalakSaNamiha vivakSitam / taccoktameva / kimavAntarabhedapari. gaNanena || asAdhAraNaviruddhAnyabhicAriNau tu na saMsta eva hetvAbhAsAviti na vyAkhyAyate || * kRtA - kRtpratyayena // + vyatirekaH - vipakSAvRttitvam // 1 vi-ca. Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 nyAyamaJjarI . [asAdhAraNAnaikantiko nAtiriktaH ] nanu ! sAdhAraNavadanAdhAraNasyApi gandhavattvAdeH saMzayahetutvadarzanAta kathamasaMbhavaH ? anekadharmopapattezca saMzayaH bhavadbhirapi vyAkhyAta eva-naita. devam-ubhayavizeSasahacaritadharmadarzanaM hi tadanusmaraNa yuktena' sNshymupjnyti| asAdhAraNastu asAdhAraNatvAdeva na tatsahavaraH kadAcidupalabdha iti kathaM saMzayahetuH ? kathaM tahanekadharmopapatteriti varNyate ? vnnitmett| vastuno hi vizeSadharmaH kazcidasAdhAraNaH kenApi dharmAntareNa sahacarito dRSTaH, so'ya. zabde vibhAgajatvAkhyo dharmaH kenaciddharmAntareNa dravyatvena guNatvena vA saha- . carito bhaveditItthamanekadharmopapatteH saMzayo nnitH|| tadihApi gandhavattvamasAdhAraName va yadi saMzayahetutayA varNyate, tarhi sAdhAraNAt vastudharmatvAdeva saMzayo bhavet , nAsAdhAraNAt gandhavattvAt / na hi tannityAnityayoranyatareNApi shcritmuplbdhm| vastudharmastu dharmAntarAnuyAyI dRzyata iti vastudharmatvameva ttkaarnnm| ataH 'nityA bhUH, gandhavattvAt' ityasAdhAraNAnakAntikaH na vaktavyaH / / __ [virudvAvyabhicAro'pi nAtiriktaH ]. viruddhAvyabhicaryapi na vAcya eva, ekana miNi parasparaviruddhadvaya. prayojakahetudvayopanipAtasyAnupapatteH // nanu ! 'pratyakSo vAyuH, sparzavattvAt , ghaTavat' 'apratyakSo vAyuH, arUpatvAt , AkAzavat' ityasti hetudvayasannipAtaH / ta eva ca viruddhAvyabhicAryucyata iti-atra tAvat etadeva vaktavyam-ko'yamapUrvaH prAmA. NikavyavahAraH IdRzaH, yat anumAnena pratyakSatvamapratyakSatvaM vA sAdhyata 1 prAya-kha, va-ca, va-kha. Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 609 ekAdazamAhnikam iti / indriyajapramitiviSayo hyarthaH pratyakSo bhvti| sa eSa vAyuH yadIndriyaje pratyaye pratibhAtyeva, 1kimnumaanen| atha tatra na pratibhAti tathApi ki'manumAneneti // __ [viruddhAvyabhicAriNo'prayojakatvam ] kiMca anayoranyataro hetuH avazyamaprayojakaH, vastunaH dvairuupyaanupptteH| hetau ca prayukte tadguNadoSaparIkSaNameva prativAdI vidhattAm, ko'vasaraH prtihetuupnyaassy| viDambanArthastadupanyAsa iti cet-na-viDambanopanyAsasya jAtyuttaraprakAratvAt / iha ca hetvAbhAsAH *vAstavA evaanumaandossaaH| ekatra pryojkvRddhhetudvysmaaveshaasNbhvsyokttvaat| kathaM tahi prakaraNasama iti cet, tatraiva vizeSaM vakSyAmaH // [viruddhAvyabhicAriNaH vipratipattirUpatvaM vA] atha hetuprayogarahitobhayavAdiparigahItapakSapratipakSopanyAsImAnaM viruddhAvyabhicAriNo rUpamucyate, so'yaM vipratipatteH saMzayo bhavati, na hetvAbhAsAdasmAditi // ___ api ca, yadi saMzayajanakatvaM anaikAntikalakSaNamucyeta-kAmamasAdhAraNasya vA viruddhAvyabhicAriNo vA yathA tathA saMzayahetutAmadhiropya 'kathyatAmanakAntikatA, na tu saMzayajanakatvaM tallakSaNam, indriyA derapi tajjanakatvena tthaabhaavprskteH| api tu pakSadvayavRttitvamanaikAnti kalakSaNam / sa tu pakSadvayavRttitvAt saMzayamapi janayatIti vastusvabhAvo * vaastvaaH-vstugtaaH,-hetugtaaH|| . pratijJAmAtramiti yAvat / prakaraNasame tu hetuprayoga aavshykH|| 1 ki-kha, saM-kha, naM-kha, tanya-ca.. 39 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 nyAyamarI 'yam / ataH asAdhAraNa viruddhAvyabhicAriNoH kathaMcitsaMzayahetutve'pi pakSadvayavRttyabhAvat nAnaikAntikavarge'ntarbhAvaH / kva tarhi tAvantarbhaviSyataH ? jAtyuttarANAmAnantyAt teSviti vakSyAmaH // tasmAdasAdhAraNasaMjJakasya toviruddhAvyabhicAriNo vA / vipakSavRttitvamatarkayantaH vadantyanaikAntikatAM na tadjJAH // [ viruddha lakSaNam ] siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH // 1-2-6 / / sapakSa vipakSayoH vRttyavRttI hetorlakSaNam / te yasya viparyaste dRzyerte, yaH sapakSe na vartate, vipakSe ca vartate, saH sAdhyaviparyayasAdhanAt viruddhoM bhavati ; so'yamucyate - siddhAntamabhyupetyeti / * siddhAntazabdaH yadyapi dharmaviziSTe dharmiNi vyAkhyAtaH, ayamittha mityabhyupagamaviSayIkRto'rthaH siddhAnta iti - tathApIha tadekadezasAdhyadharmaviSayo lakSyate * / taM siddhAntaM sAdhyadharmamabhyupagamya yo viruNaddhi - vyAhanti' - tadviparyayaM sAdhayati sa viruddha ityarthaH // [ sUtrArthavarNanam ] nanu samAnakartRkayoH ktvApratyayaH smaryate / iha ca hetora * cetanasyAbhyu pagamena kartRtvAsaMbhavAt puruSastatkartA bhavet / 'siddhAntaM ca viruNaddhi vastusvarUpa dRSTyA antatvaM siddhaM vivAkSitamiti bhAva: // 1 bdo'pi yadi-kha, rati - ca 2 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazamAhnikam hetu:' iti bhitrakakatRtvamucya' te - ucyate ' samAnakartRkatva siddhaye hetorevAbhyupagame kartRtvamupacArAdvarNayiSyate / hetubalAt puruSeNAbhyupagamaH kriyamANaH hetunava kRto bhavati / evaM ca sa evAbhyupagantA, sa eva viruNaddhIti na bhinnakartRkatvam // nanu ! upacAraparigrahazcedabhimataH, tadatra tritayaM vaktavyam - mukhye - srthe pramANabAdhaH, nimittam, prayojanaM ceti / 'mukhye 'srthe pramANabAdhaH, ukta eva hetoracetanatvam / nimittamapyasti hetusAdhanako hyabhyupagama* iti / prayojanaM tu vizeSaviruddhAnAM hetvAbhAsatvanivAraNam // siddhAntazabdasyApi samudAyavAcinaH yadekadeze'vasthApanaM, tasyApi vizeSaviru ddhavyavaccheda eva phalam // [ vizeSaviruddhasya na hetvAbhAsatA ] vizeSaviruddhAnAM hi hetvAbhAsatvAbhyupagame sarvAnumAnocchedaprasaGaH ga na hi tathAvidho heturiha jagati kazcidavApyate, yaH sAdhyasiddhaye'bhidhIyamAnaH dharmasya vA dharmiNo vA vizeSaM na kaMcana bAdhate / tathAhi'anityaH zabdaH, kRtakatvAt' iti sakalatArkikagRhaprasiddha e'Sa' hetuH anityatAM sAdhayannapi 'yadyatkRtakam, tattadazrAvaNaM dRSTam / yo yaH kRtaka sa sa vyomavizeSaguNo na bhavati iti dharmiNo vizeSaM bAdhata evetyahetuH syAt / na caivaM yuktamiti na vizeSaviruddho nAma hetvAbhAsaH abhyupa ntavyaH; kintu sAdhyasvarUpaviparyayasAdhana eveti // * 'hetubalAddhi puruSeNAbhyapagamaH' ityanupadamevoktam // * vizeSaviruddhA: - anupadaM pradarzyante // * 'kaMcana vizeSam' - ityanvayaH // H sAdhye - kha. 611 1 te - kha, gha, ca, 3 va - kha. Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 nyAyamaJjarI paroktaviruddha vibhAgasyAyuktatA] ata evaM yathA tIrthAntare varNyate-viruddhazcatuSprakAra;-- *dharmasvarU. paviparItasAdhanaH, dhamisvarUpaviparItasAdhanaH, dharmavizeSaviparItasAdhanaH, mivizeSaviparItasAdhana iti / tatheha neSyate, atiprasaGagasya darzita tvAt iti| asyodAharaNaM-'nityaH zabdaH, kRtakatvAt' ityAdi / [viruddhasya vyabhicArivalakSaNyam ] nanu ! eka kalakSaNApAyAta paMca hetvAbhAsA ityuktm| asya ca hetorubhe lakSaNe na stH| yathA hyasya sapakSe vRtti sti, tathA vipakSAdapi vyaavttiH| yadi hi sapakSAdiva vipakSAdapi vyAvRtta e'Sa' bhavet gandhaH vattvavadasAdhAraNa eva syAditi-satyamevam vipakSAdavyAvRttiH vyabhivAraM prati prayojakatA prtipdyte| pratipakSagAmI hi vyabhicarita ityucyate / sapakSe vRttivicchedastu viparyayasiddhau prayojaka iti satyAmapi vipakSavRttauM sapakSavRttivicchedanibandhanamevAsya viruddhtvmucyte| vipakSAdapracyutaH svasAdhyameva na sAdhayet / sapakSe tvavartamAno'sau viparItamapi sAdhayatIti tallakSaNApAyakRtamevAsya viruddhatvamAcakSata ityalaM suukssmekssikyaa| tadi'da muktaM 'siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH' iti / ' [apasiddhAntAdInAM viruddharUpatvapakSaH] anye tvanyathA vyAcakSate-kila sAdhyadharmaviparyayasAdhakavat apa siddhAntapratijJAvirodhAdayo'pi siddhAntavirodhinaH saMgRhItuM yuktA eva / * dhrm-saadhyH| dhrmoN-pkssH| + dvitIyasya 'shbdH| guNaH, caakssusstvaadityaadi| * vyabhicArI tu na sapakSAniyamena ghyAvRttaH / sAdhAraNaH rUlu sH| evaM viruddhaprayoge ajJAnAtizayaH sUcyate // 'va-kha, stha-khaH Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 613 ekAdazamAhikam te caivaM vyAkhyAyamAne na saMgRhItAH syuH| ktvApratyayasiddhAntazabdau ca na samanvitau syAtAm / tasmAdabhyupagatasiddhAntavirodhI iti sUtrArthe vaNite, abhyupagataM siddhAntaM yo viruNaddhi, sa viruddhH| tatkAlopAtta pratijJAviSayIkRtaM vA'vasarAntaravyavasthApitaM vetye tatsaMgrahazca kRto bhavipyati / siddhAntazabdazca na saDakocito bhvissyti| ktvApratyayastu asaGagatatvAdupekSyata eva, bhinnakartRkatvAt Anantaryasya gamyamAnasya cAnupayukta tvAditi // [etaspakSasya bhASyAnuguNasvam ] tathA ca bhASyakAreNa avizeSega pUrvAbhyupagatasiddhAntaviruddha'. mevodAharaNamuktaM . 'so'yaM vikAro vyakterapaiti, nityatvapratibaMdhAt * / apeto'pyasti vinAzapratiSedhAt' iti / atra hi prati Siddha nityadharmatvAdityayaM hetuH vyakterapeto'pi vikAro'pyastItyamuM siddhAntaM virugadi anena vA viruddhayata iti // [ uktapakSe'svArasyam ] : etattvahRdayaGagamamiva vyAkhyAnam / apasidadhAntapratijJAvirodhAdeH nigrahasthAnasUtre hetvAbhAsebhyaH pRthagupadezAt kimiha tatsaGagraheNa / pratyuta, saGagraha eva dossH| yo hi 'mImAMsako'ham' ityabhyupagamya 'anityaH zabdaH, kRtakatvAt , ghaTavat' iti brUyAt, na tasyAyaM hetuH virudho bhavet , api tu apasiddhAntanavAsau nigRhyet| tasmAt *nityatvapratiSedhe hi vikAra aavshykH| ata: parasparaviruddhaM tat // 3 Na-kha; ntAnuguNa-kha, 1vaM ta-ca, SedhasyA-ca, jyamAna-ca, ntAt-kha. Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 nyAyamaJjarI sAdhyaviparyayasAdhana eva viruddha ucyate, na tu pUrvAbhyupagatasvasiddhAnta viruddhaH* // [ uktapakSasya sUtrAnanuguNatvam ] . na ca nirabhiprAya eva sUtrakRtA ktvAnirdezaH kRtaH, kintu tataH pratIya. mAnamAnantaryamapyapekSamANena / yo hi siddhAntamabhyupetya pratijJAya tatsidhyayarthatayopAdIyamAnaH tameva viruNaddhi, sa viruddho hetvAbhAsa iti prAktanameva vyAkhyAnamanavadyam // ataH pratijJAviparItasAdhanAt viruddhatAmeti na heturanyathA / vizeSabAdhAdinibandhanaM punaH bahuprakAratvamasuSya neSyate ! . [sapratipakSalakSaNam ] yasmAt prakaraNacintA sa nirNayArthamupadiSTaH prakaraNasamaH ___. // 1-2-7 // ekakalakSaNApAyanimittahetvAbhAsapaMcakapratijJAnAt , asatpratipakSa tvalakSaNavaikalyAt kila prakaraNasamo nAma hetvAbhAso vktvyH| sa ca na saMbhavati, sapratipakSasya hetorabhAvAt / avyAtmakatvAddhi vastUnAme katra parasparavirodhidharmadvayaprayojakahetusamAvezo nAstItyasakRduktam / ata ___ * bhASyaM tu etadviSaye taTasthamiti bhAvaH // 1 ta-ca, 'ma-kha. Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 615 'ekAdazamAhnikam eva hi viruddhAvyabhicArI nirstH| anumAnaviruddhamanumAnaM ca neSyata eva / tatkutaH sapratipakSI hetvAbhAsaH? atazca lakSyAbhAvAt kasyedaM lakSaNami tyatrA' ha-yasmAdityAdi // [sUtradhyAkhyAnam ] . vicAryamANau prAMguktalakSaNakauM pakSapatipakSI prakaraNam / tasya cintA saMzayAt prabhRtyAnirNayAt yadyapi bhavati, tathApIha vimarzAtmikaiva gRhyate / sA yasmAt bhavati // ___ kasmAcca sA.bhavati ? vizeSAnupalambhAt / sa eva vizeSAnupalambhaH yadi nirNayArthamupadizyate, tatprakaraNamanativartamAnatvAt prakaraNasamo bhavati / nityaH zabdaH, anityadharmAnupalabdhaH, AkAzavat / anityaH zabdaH, nityadharmAnupalabdheH, ghttvt-iti| so'yaM sapratipakSI heturiha lakSyo vidyate // . . . [ virudvahetudvayAsamAveze'pi tathA prayogaH ] ____ na ca dvyAtmakAni vastUni, pramAtArastu rUpameSAM niyatamavadhArayitu mazaknuvanta evaM bhrAmyantIti // tathA hi-e kastadvizeSAnupalabdhaH pakSadharmAnvayavyatirekAtpazyaMstatheti sAdhyaM budhyeta, tathaiva paraM pratyAyayediti / itaro'pi dvitIya- - *. ubhayostulyabalatvAt / anyatarasyAdhikabalatve tu, yatprayuktA tasyAdhikabalatA. tenaivAnumAnabAdho yuktaH // + nanvevaM saddhetAvapi sapratipakSaprasaGga iti cet-satyaga-tatra bhramamUlakatvodbhA vanenaiva vAdino jyH|| 1 tyAzaGkayA-kha, 2 ko vi-kha, 3 vaya-kha. Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 nyAyamaJjarI vizeSAnupalabdheH sAdhanatAM baddhvA pratyavasthAnaM ca karotIti 'sva'pratipattisAkSika evaiSa prakaraNasamo hetvaabhaasH|| [sapratipakSasya itaravailakSaNyam ] tathA ca na tAvadayaM samyagghetuH, pratipakSopahatatvena svasAdhyopasthAna. saamrthyshuunytvaat| hetvAbhAso'pi bhavan na tAvadasiddhaH, sAdhye dhamiNi zabde'nupalabhyamAnanityadharmatvasya hetoH sadbhAvAt / nApi viruddhaH, sAdhya, vipryysaadhnnimittbhuutspkssvRttyviyogaanupptteH| nApyanaikAntikaHpakSadvayasAdhAraNatvAnavadhAraNAt / saMzayajanakatvaM tu na tasya lakSaNa mityuktameva // [sapratipakSasyAnatiriktavAkSepaH] nanu ! ekasmin pakSe niyataH aikAntika, tadviparyayAdanakAtikaH / sa cAyaM nityAnityapakSayoranyataratrApi na niyata iti anekAntika eva syAt / api cAhuH'aprAmANyaM tridhA bhinnaM mithyAtvAjJAnasaMzayaiH' / (zlo. vA. 1-1-2 zlo 54) iti / tatra yathA indiyAderabodhakatvAdvA saMzayaviparyayasvabhAvAvabhA. sasamutpAdanadaurAtmyAdvA bhavatyaprAmANyavyavahAraH, evamanumAnamapi 'tenaiva vartmanA pramANAbhAsatAmavalambate // [hesvAbhAsatraividhyAkSepaH] tatrAsiddhastAvadalabhamAno dharmiNi vRtti tatra sAdhyadharmadhiyamAdhAtu manadhikRta ityajJAnaphalatvAdaprAmANyaphalamanubhavati / / ___1 sa-kha, 5 kSa-kha, 5 eka e-ca, tathai-kha. Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 611 ekAdazamAhnikam viruddhastu viparyayasAdhana iti bhavanta eva prtipnnaaH|| saMzayajanakastvanaikAntiko bhavitumarhati / na tu pAribhASikavipakSa vRttitvameva tasya lkssnnmucitm| ubhayamapi cAnyatarapakSaniyamavirahitatanuriti kimiti na bhavati vimarzamupadadhadanaikAntika iti traya evaM hetvAbhAsAH // [sapratipakSasyAtiriktatvasAdhanam ] ucyate-na phalaniyamena lakSaNaniyamaH karta zakyate / yadyapi dvividhaM trividhaM bhavatyapramANaphalam ; tathApi na trilakSaNake liGage'vinAbhAvaH parisamApyate,* api tu. paMcalakSaNaka iti prsaadhito'ymrthH| tadvaikalyAcca hetvAbhAsAnAmapi paMcatvameva / phalaM tu dvividhamastu, trividhaM vaa| na hyapratipattijanaka kiMcilliGagamupalabhAmahe / na cApratipattiH prayatnajanyA, prAgabhAvasya nisargasiddhatvAt-ityalamavAntaracintanena // [sapratipakSasyAnekAntikavailakSaNyasU] na phalApekSaH lingglkssnnniymH| tatra yathA pakSadharmarahitatvama. sidadhala'kSaNam , evaM vyatirekavaikalyaM anaikaantiklkssnnm| eSa ca hetuH pakSadharmAnvayavyatirekANAmanyatamenApi rUpeNa na vikala iti kathamanai kAntikatAM pratipadyeta / vyastatAyAM hi sarvANyetAni santi lakSaNAni / samasta stu nopanyasta eva hetutvena nityAnityadharmAnupalabdheriti // [sapratipakSasya saMzayajanakatvam ] nanu ! yadyasya pakSadharmAnvayavyatirekA nirapavAdAH santi, kathaM tahi na heturevaaym| itarasyapi pakSadharmAnvayavyatirekANAM nirapavAdAnA *tadA hi hetvAbhAsAnAmaikyamapi syAt vijayarUpaikakAryakArikhvAt // 1 ko vi-kha, vapa-kha, sa-kha, kSa-kha. Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 nyAyamaJjarI masaMbhavAt so'pi na kathaM hetuH ? astviti cet-na-vastunaH dvairuupyaanupptteH| evamimau hetU pakSadvaye'pi buddhi janayantau saMzayamAvahataH, nAnaikAntikavat vipakSavRttitveneti hetvAbhAsAntaratvam // evaMvidhasya cAsya prakaraNasamasya viruddhAvyabhicArIti nAma yadi kriyate tadapi bhvtu| na punaranakAntikaprabhedatAmavalambate, tallakSaNAsaMsparzAt / ubhayapratItijanako hImau hetU bhavataH, nobhayapakSavRttIti // [sapratipakSasya bAdhAdvailakSaNyam ] nApyayaM kAlAtyayApadiSTaH, pratyakSAgamayoranyatarasyApi bAdhakasyAnu palambhAt / anumAnaM tu nAnumAnasya bAdhakaM bhavituM kSamamityuktam / na cetaretaravAdyapekSayAunayorasiddhatvamabhidheyam , saMzayajanakatvenabhavasiddhe sati vizeSAnupalabdharapratyAkhyeyatvAt // [ sapratipakSasthale parasparapratighAtAsaMbhavaH] nanu ! nizcitasya sAdhanaprayogAdhikArAt 'kathaMcittAvat' sAdhanaM pryuNjiit| nizcitatve ca *taddharmAnupalabdhyoH parasparamasiMdhattvaM sthitameva-naitadevam - anyataradharmAnupalabdhereva pakSadharmatvAnvayavyatirekAt pazyannasau nizcitatAM prAptaH, na dvitIyadharmAnupalabdhaH asiddhatAM buddhymaanH| ata eva bhrAntimUla eSa hetvaabhaasH| dvitIyadharmAnupalabdhisiddhatvanizcaye tu samyagghetureva syAt / tadasidhdhatvAnavadhAraNe'pyasau svasya hetostrarUpyadarzanAt nizcitamatirbhUtvA sAdhanaM prayuMjAna itareNa tathaiva *nityadharmAnupalabdhyanityadharmAnupalabdhyorityarthaH // 1 kathaM cintAvAn-kha, mAM-kha, . 3 la-kha. Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazamAhnikam 619 nizcitamatinA pratiprayoge kRte, tasyApi trairUpyamupalabhamAnaH saMzayamadhi gacchatItyalaM prasaGagena // - tadevaM asiddhAdilakSaNavaparItyAt pratItyanagaMNaH prakaraNasamo nAmA' saddho hetvAbhAsaH // [sapratipakSaviSaye pakSAntaram ] apare punaH udAharaNAntaramasya vyAharanti-nityaH zabdaH, pakSasapakSa yoranyataratvAta , AkAzavat / anityaH zabdaH, pakSasapakSayoranyataratvA 'deva, ghaTavaditi // nanu ! pakSasapakSayoranyataraH pakSo vA syAt , sapakSo vA syAt , naM tRtiiyH| na hi mitrAvarupayoranyataraH somo bhavatumarhati / tatra pakSenyatara shbdvaacye'nnvyH| na hi zabdAkhyaH pakSaH dharmI dharmyantare vrtte| sapakSe svanyatamAbhidheye pakSadharmatA naasti| na hyAkAzAdiH sapakSaH zabdAkhye miNi vartate // [ bhanyataratvaM na pratyekamAtram ] .. ucyate-na pakSatvAditi hetuH prayuktaH, sapakSatvAditi vA; yenaivaM syAt ; pkssspksspornytrtvaaditi| tacca dvayorapi kimapi sAdhA raNaM rUpam / na hai 'varuNo yaSTavyaH' iti yAdRzI buddhiH, tAdRzyeva 'mitrAvaruNayoranyataro yaSTavyaH' iti / vizeSaniSThatAyAM tu balAdApAdyamAnAyAM sakalAnum nocchedH| na cAnyataratvaM zabdamAtrAropitaM rUpamavAstavamiti vaditu citaM airthAsaMspazitAyAH pratikSiptatvAt / / * ubhayAnugataM valvanyataratvam , na pratyekamAtrasvarUpam // + asya 'zabdAnAm' ityAdiH // 1 tathazca-kha Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 nyAyamaJjarI ___ anyataratvAdityasiddho heturiti cet, kila pakSa evAyaM, na pakSasapakSayoranyatara iti-tadayuktaM-yata evAyaM pakSaH, tata evAyaM pakSasapakSayoranya. trH| na hyapakSaH pakSasapakSayoranyataraH syAt / na hyavaruNo mitrAvaruNayoranyatara ityuktameva // pakSo'pi ca bhavanneSaH na pakSatvAdityanena rUpeNa-hetUkriyate, kintu anyataratvAditi / itthaM ca hetUkaraNe nako'pi doSa iti // [sapratipakSodAharaNAntaram ] aparamudAharaNam-'*san sarvajJaH, itaratadviparItavinirmuktatvAta' ghaTavat' 'asan sarvajJaH, itaratadviparItavinirmuktatvAt , kharaviSANavata' iti atrApyAkSepapratisamAdhAnaprakAraH pUrvavadanusaraNIyaH // dharmyasiddhatAdi ca yatnataH paricintanIyam / evaMjAtIyakaM tUdAharaNaM nAnumodante mtimntH| yatra hi hetunA svayamartha samyagasambagvA'numAya pramAtA parapratyAyanAya 'tameva' hetuM prayuMjIta, sa prayujyamAnaH vastubalapravRttatayA hetUbhavati, hetvAbhAsI. bhavati vA // [ uktAnumAnayoH anudAharaNasvam ] tathA hi-ArohapariNAhavati 'puro'vasthite dhamiNi sthANugata. vizeSAnupalambhAt ekasya puruSa iti bhavati pratItiH, itarasya tu puruSagata vizeSAnupalabdhaH sthANuriti bhavati mtiH| evaM ca yadA'sAvekaH puruSatva __* sarvajJe sattvaM sAdhyam / ghaTAdInAmiva sarvajJAsyApi satvamAvazyakam, svabhizasvavilakSaNavilakSaNatvAditi hetuH // 1 taM-kha. 1 puruSe-kha. Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaMmAhnikam 821 siddhaye paraM prati sthANudharmAgrahaNaM hetutvena brUyAt , itaro'pi puruSadharmAH grahaNena sthANutAM pratiSThApayan pratyavatiSTheta, tadA svapratItyanusaraNapurasmarasAdhanAbhidhAnAt bhrAntisaMbhavAcca yukta tathAvidhIdAharaNakIrtanam / evaM 'nityaH, zabdaH anityadharmAnupalabdheH AkAzavat ; 'anityaH zabdaH, nityadharmAnupalabdheH, ghaTavat' ityapi draSTavyam / _ [sapratipakSahetvostivatvAvazyakatA) __ yastu na vastumUlaH kevalotprekSAmAtrAvalambanaH svapratItidhU na dRSTapUrvaH, ki tadupanyAsena ? etena sadvitIyaprayogA api prtyuktaaH| yathA kvacit sAdhanaprayoga kRte sati tatraivaM paraH pratyavatiSThate-prastutasAdhyadharmAdhikaraNatvazUnyamighaTAnyatarasadvitIyo ghaTaH, anutpannatvAt, kuddyvditi| yathA prastutena siSAdhapiSitena dharmeNa zUnyaH yaH prakRto dharmI ghaTa"zca', tayoranyatareNa sadvitIyo'yaM ghaTAkhyo' dharmoM, tatraM hetuH anutpannatvam, tasya kuDyAdau cyAptiriti / [ kevalasvabuddhikalpitatvasyAsapratipakSatA ] . satyaM vadana, yadyasti loke kvacidIdazaH pratItikramaH-ghaTazca dharmoM, dhamighaTayoranyatareNa sadvitIya ityatra anyatarazabdaH sAmAnyavacano'pi dhamiNi vyaakhshyH| na hi ghaMTa evaM ghaTena sadvitIyo bhavitumarhati ityalamalokakalpanAzalapratyAkhyAnena || sAvA yadi vA anyathA vidadhate ye hetavaH saMvidaM aSTAH svAtmani te prayoktumucitAH kAmaM parajJaptaye / ye tu svapratipattimeva na tathA kartuM kSamAH kalpanA. sAmotthitavastuzUnyaghaTanAH kiM tatprayoge phalam // .. . iti-ca, TarUpo-kha, Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 nyAyamaJjarI [anubhavAsiddhahetoH na sapratipakSasvam ] ye tu sUkSmotprekSaNakSamaprajAtizayAbhi'mA'nadurvidagdhAH tathAvidhAnapi prayuMjate kRtaka racanAcAturya taiH pradazitamAtmanaH bhavati na punazzuddhiH kAcitprameyadizaH kRtaa| kvacidavasare evaMprAyAH parabhramakAriNaH kila saphalatAM dadhyuH jalpe* yathA kathitaM puraa|| tatra tvetAn kathayati paraH prAjJamAnI yadA vA tasyAkhyeyo nipuNamatinA pUrvanItyA samAdhiH / drAdhIyasyA tadalamanayA tArkikammanyagoSThayA hetvAbhAsaH prakaraNasamastveSa nirNIta eva // [asiddhalakSaNam ] sAdhyAviziTaH sAdhyatvAtsAdhyasamaH // 1-2-8 // anyataravAdiprasiddhaanyataraM prati yat sAdhayitumuMpAdIyate, tat sAdhyam / tadaviziSTo hetuH saadhysmH|| . kathaM sAdhyena tulyatA hetoriti cet, Aha-sAdhyatvAditi / yathA sAdhyamasiddhatvAt sAdhyam, tathA tasidhyarthamupAtto heturapi yaH asiddhatvAt sAdhyaH, saH sAdhyAviziSTatvAt sAdhyasama ucyate / * jalpe-iti vitaNDAyA apyupala jhakam / / ___1 dhA-kha, va-kha. Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 ekAdazamAhnikam etaccAnyatarAsiddhasyaiva lakSaNam / yathA mImAMsakaM prati 'anityaH zabdaH kRtakatvAt, ghaTavat' iti / *na cAkSuSatvAderubhayAsiddhasya sAdhyatvaM saMbhava. totya'ta': sakalAsiddhabhadasaGagrahAya 'sAdhyatvAt' ityetatpadarahitaM 'sAdhyAviziSTaH' ityevAsiddhalakSaNamupavarNanIyam // . sAdhyasya rUpadvayam ] sAdhyasya ca rUpadvayamasti, asiddhatvaM sAdhyatvaM c| tatrAsiddhatva. meM va bhavati tadAdiziSTatvakAraNaM ihAzrI yate sarvAsiddhabhedasAdhAraNam na tu saadhytvmaaytraasiddhyeklgnmiti| evaMcAsiddha tvamevA siddhasya lakSaNamuktaM bhvti| pakSadharmatvaM yasya nAsti, sAdhye miNi yo na vartate-hetuH so'siddha iti // [asiddhA anekavidhAH ] tasya tu bhUyAMso bhedA bhavanti - hetusvarUpe tAvat anyatarasya vAdinoH, dvayorvA ajJAnam saMdehaH, viparyaya iti| tathA tadAzraye'pi dhamiNi ekasya vA, dvayoM tathaivAjJAnasandehaviparyayA iti| bhUyasi ca pakSIkRte'rthe tadekadeze kvacidvattiH, tditrtraavRttiriti| ekadezavRttAvapi dvayorekasya vA tathaivAjJAnasaMzayaviparyayA ityevaM prakArabhedodAharaNavarNanamalpaprayojanamiti na prastUyate // . .. [anyatarAsiddheH sarvasaMpratipannatvam ] - anyatarAsiddhe tu na vivadante, pramANasyApakSapAtitvAt / yadi tAvat kRtakatvaM zabde pramANato nizcitaM, tahi mImAMsakasyApi tAkikasyeva * na sNbhvti-itynvyH|| 1 rthaH-kha, vaM-kha, tvaM tena cA-ca. Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 nyAyamaJjarI ttsiddhmev| atha tatrakRtakatvanizcayanipuNaM nAstyeva pramANam , tadA tAkiko'pi tuussnniimaastaam| dvayorapyasau cAkSuSatvAdivat na siddho' hetuH| vAGamAtreNa tvasiddhikathanamasAMpratama , atiprasaGagAditi // [asiddhasyAnityadoSatvam ] satyamevaM-na sarvadA'nyatarAsiddhasya hetvAbhAsatvaM samabhidadhmahe / kintu kicitkaalmiti| yadaikena vAdinA hetau prayukte dvitIyo vadati, 'mAM prati na siddha eSa hetuH' iti| tadA hetoH prayoktrA ttsaadhnmbhidheym| anabhidhAnAtsa praajiiyte| sAdhane tu tenokte tadasiddhatodbhA vanavAdI parAjIyata iti yAvattatsiddhau nopanyastaM sAdhanaM, tAvadevAsau anyata raasiddhH| anantaraM tu samyagghetuH ubhayAsiddho vA bhaviSya. tIti // [vyadhikaraNAsiddhisvarUpam ] .. vyadhikaraNAsiddhistu yathoktabhedAntargata ev| yathA 'nityaH zabdaH kAkasya kArpot' iti // kvacitpunazca vyadhikaraNAsiddho'pi bhavati gamaka ityeke| tadyathA bahalabahalaH pracalajaladharazyAmalavapuH ambaratalamAkrAman dhUmaprabandhaH kSoNI dhrakandarAdi pradeza dharmatvAnavadhAraNe'pi tatra gamayitumalamanalamiti ya'dA' vA 'agnimAneSa dezaH, dhUmopalabdheH' iti prayujyeta, tadA upalabdhe, rAtmadharmatayA vaiyadhikaraNye'pi gamakata stIti* // * yadi 'ana dhUmopalabdheH' ityevAtra hetuH , tadA copalabdhiviSayadhUmasya sAmAnAdhikaraNyaM saMbhavati // __ 1 ddhayeta-kha, rasiddhaya nantaraM-kha, 3 vizeSa-kha, thA-kha Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 625 ekAdazamAhnikam [anyathAsiddhasya nAtiriktatvam ] anye tu anyathAsiddhatvaM nAma tadbhedamudAharanti / yasya hetoH miNi 'vRttirbhavantyapi sAdhyadharmapravRttA na bhavati, so'nythaasiddhH| yathA-anityAH manaHparamANavaH, mUrtatvAt , ghaTavat' iti // nanu ! kathamayamanyathAsiddha ucyate ? kimiti saddhatureva na bhavati? ki paramANuSu mUrtatvaM na vartate ? kiM ghaTAdAvanityatayA vyAptaM na dRzyate? kimAkAzAdeH khapuSpA dervA vipakSAnna pracyavate? ki pratyakSaMNAgamena vA bAdhyate ? kiM pratipakSaNa prabAdhyate? yenAbhAsatAM bhajate-na-pratibandhAbhAvAt // . __ [anyathAsiddhasyAprayojakatvam ] nana! paMcAnAM pratibandhalakSaNAnAM katamadasya zlathIbhUtam ? nAnyatamasyApi zaithilyaM bruumH| tatki paMcasvapi lakSaNeSu na parisamApta. pratibandhaH ?. na na prismaaptH| kA toyaM viDambanA-paMcasu lakSaNeSu pratibandhaH parisamApyate, tAni cAsya santyeva / na caiSa pratibandhaH iti kaitavam-ucyate-prayojyaprayojakabhAvena sAdhyasAdhanadharmayoH dhUmAgni. vat pratibandho'vadhAryate / sa cAtra prayojyaprayojakabhAvo nAstIti / ata evAyamanyathAsiddhaH aprayojaka iti kathyate // [aprayojakatvanirNayakramaH] kathaM punarasyAprayojakatvamavagatam-ucyate-mUrtatvaM hi *sarvagatetaradravyaparimANavizeSAdidharmaH vastusva bhAva mAtranibandhanaH na kRtakatvAdi * sarvagatadravyaM-AkAzAdi amUrtamucyate // 1 pravR-ca, dAvapi-ca, pra-kha, rUpa-ca. 40 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 nyAyamaJjarI vadanityatAM prayoktumutsahate* / tathA hi paramANuSu siddheSu satsu tatra varta mAnaM mUrtatvaM anityatAM sAdhayet, anyathAtvAzrayAsiddhatAmupeyAt / sidhyanta eva ca sAvayavakAryAnumAnamArgeNa, loSTapravibhaMgAvabhAsamAna bhAgaparamparAparikalpanakrameNa vA paramANavo niravayavAH sidhyanti / sAvayavatve hi tadavayavAH paramANavo bhaveyu, na te| teSAmapyavayavAntara. parikalpanAyAmapi avayavAnAmA'nantyAvizeSat sarSapasya merozca sAmya.. maapdyte| na ca tdsti| tadevaM niravayaveSu paramANuSu nisrgsiddhmnaashrittvm| atazca AzrayavinAzAvayavavibhAgAdivinAzakAraNAbhAvAt , svAbhAvikavinAzavAdanirAkaraNAcca kathaM paramANuna nityatA' spRzet / mUrtatvaM tu vastudharmatvAdbhavadapi prameyatvAta na prayojakam // . iyAMstu vizeSaH-prameyatva ubhayapakSasparzAdanakAntikaM bhavadaprayo jakam / idaM tu mUrtatvaM anityavyatiriktastvantaraparicayavirahitamapi na prayojakamiti // . [ mUrtatvahetoranaikAnkisvAkSepaH] nanu ! idamapi prameyatvavat vipakSavRttyeva mUrtatvam / , kva vipakSe vartate ?-prmaannussvev| nanu teSAM pakSIkRtatvAt kathaM vipakSatA-na puruSecchAnurodhena vastu viprivrtte| vipakSo hi nAma sa ucyate, yaH siSAdhayiSitadharmaviparIta dharmAdhyAsita ta yA dRddhprmaannsiddhH| para. mANavazcaite'nantaranirdiSTanItikrameNa nirNItanityatvAH paramArthato vipakSA * sAvayavasvamevAnitya prayojakam / + azrayanAzAnAzaH ruupaadiitaam| svAbhAvikavinAza vAdaH bauddhAnAm // 1 vA-kha, 2 nAM-kha, tAM-kha, ta-kha, 5 tanuta-ca: Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 ekAdazamAhnikam evaanitytvvaadinH| sa tu rAgadveSakaluSitahRdayatayA yadi tAvat' pakSatayA bravIti, bravItu naam| na tu suspaSTAsiddhanityatAnAM vipakSabhAvo nivartata iti // [tasyAnaikAntikatvAsaMbhavaH] tadidamanupapannam-anena krameNa dhuumaanumaansyaapynaikaantiktvprshugaat| dhUmo hi mahIbhRti hutavahavirahitavapuSi vipakSe vartata eva / na tatra citrabhAnorabhAvo nizcita iti cet-kinnu khalu sadbhAvo'sya tatra gRhItaH, tathA sati vA kRtamanumAnena || atha sattvamasattvaM vA nAvadhAritameva dharAdhare, dhUmaketostahi sandidhA tatra vipksstaa| nizcitavipakSavRttivat saMzayitavipakSavRttirapi nAnakAntikatAmativartata iti sarvAnumAnAnAmeva nivApAMjalirdattaH syAt || [ pakSasyApi sapakSavipakSatvAkSepaparihArau ] - na ca vAdihRdayaparikalpanopArUDhasthitirapi pakSo nAma nAsti / tadabhAve kimapekSaH spkssvipkssvyvhaarH| buddha yArUDhatvapakSe'pi na sapakSa vipakSayoH pakSatvam / na ca vastUnAmubhayAtmakatA bhavet / kintu kaMcikAlamatyatarAsiddhivat vimatipathApatitasya vstunH-pksstvmupeyte| nirNayajanmA tu vimativiratau nanamanyataravargapatito'sau bhaviSyatIti sarvathA na tasyAM dazAyAM tenAnaikAntikatvodbhAvanaM yuktam // - [pakSe sAdhyasiddhayasaMbhavAkSepaparihArau ] nanu ! anena pathA pRthakkRte sapakSavipakSAbhyAM pakSena tatrAnvayavyatirekayoH anyatarasyApi grahaNaM bhvet| sapakSe hyanvayo gRhyate, vipakSe ca n-kha. Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 nyAyamaJjarI vyatirekaH / eSa tu tAbhyAmarthAntaramiti tatrAgRhItAnvayavyatirekAtma. niyame hetuH SaNDha iva 'suta'janmani na samartha eva sAdhyopasthApane bhvet|| __ alamanayA ddimbhvibhiissikyaa| na hi sa kalasapakSavipakSasAkSA. karaNakAraNakeko llekha purassaraM vyaptigrahaNamiti pUrvameva nirnnoto'ymrthH| na catarjamiti cyAtigrahaNaM bhavati, yena SADhasutasAmya codanAvakAzaH syAt / sAmAnyena hi vyAptirgRhyamANA tatrApi gRhItA bhavatyeva / tenApi. ca kAlAntare sapakSavipakSAnyataravargAnupravezinA bhvitvymev| vimatyava. sthAyAM tu pRthageva tAbhyAmasAviti na tatra vartamAno heturanaikAntiko bhavati // etena IzvarAdyanumAnAnAmapyanaikAntikatvamapAkRtaM veditavyam / tasmAnnAnakAntikatvenAgamakaM mUrtatvam, api tvanyathAsiddhatvenaiveti // . [uktahetorbAdhitatvamapi na] nanu ! evamapi paramANuprasAdhanAnumAnamahimahatazaktitayA mUrtatva. manityatvasiddhAvakSamaM jAtamiti* tatazca kAlAtyayApadiSTatvAt nAnyathAsiddhatAmadhigacchet-naitadevam-kAlAtyayApadiSTo hi pratyakSAmamApahRtaviSaya ucyate, 'anuSNaH kRSNavA' 'madirA dvijaiH pAtavyA ityaadau| darzitaH 'yatpunaranunumAnaM pratyakSAgamaviruddhaM nyAyAbhAsaH saH' (nyAbhA-1-1-1) iti / na ca paramANuSu paramANutayaiva satataparokSeSu pratyakSamanityatA viparyayagrAhi pravartituM shktm| Agamastu nAstyeveti kutaH kAlAtyayA. padiSTatA || - - * dharmigrAhakapramANabAdhitatvAdanityatvasya // 1 putra-kha, 3 dhyasAdha-kha. lAsa-kha. Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 629 / ekAdazamAhnikam [anumAnenAnumAnabAdhAkSepaH] nanu ! kimidamanipativacanam, uta vaidikI codanA, yata pratyakSAgamayoreva bAdhakatvam anumAnaM prati, naanumaanaantrsyeti| paramANu . prasAdhanAnumAnaM hi dRDhaM, adRDhasya tadanityatAnumAnasya mUrtatvAderyadi bAdhakaM syAt ko doSaH syAditi // atha manuSe-niyama evaiSaH, pratyakSAnumAnayovirodhe pratyakSameva balIya iti tadevAnumAnasya bAdhakamucitam , nAnumAnAntaramiti-tadasat-alAta cakrAdau pratyakSamapyanumAnenAnanyathAsiddhena bAdhyata eva // / [anumAnena pratyakSasyApi bAdhaH ] nanu ! bhramaNaviratau parimitaparimANo'lmuka'grAhi pratyakSameva tatra pratyakSasya bAdhakam , nAnumAnamiti-naivama-anavarataparibhramaNasamudbhUta cakrAvabhAsasamaya eva anumAnena tatra bhrAntatAnizcayAt // pUrvapravRttaM acakrAkAratadalAtaparichedi pratyakSaM bAdhakamiti cet-napUrvapravRttatvenaivAtikrAntatvAt / tasmAdanumAnameva cakrajJAnabAdhakam / evaMca ananyathAsiddhamanumAnamapi pratyakSasya bAdhakaM bhavati // ___ yaccAnanyathAsiddhatayA mUlastambhabhUtamakhilAnumAnapratiSThAyatanaM pratyakSa mapi bAdhate', tat anumAnasya tapasvinaH kathaM na bAdhakam ? atazca pratyakSAgamagrahaNasyopalakSaNArthatvAt anumAnabAdhitamapi kAlAtyayApadi. STameveti // mANakoTAvaparigaNitatvAnna bAdhakatvasaMbhavaH // 1 lakA-ca, d-kha, 3 dhIm-kha. Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 nyAyamaJjarI [anumAnenAnumAnabAdhAsaMbhavasiddhAntaH ] tadetadasamIcInam - anumaanaaderbaadhybaadhkbhaavaanupptteH| sarvatra khalu"pramANa bhAsarUpaM bAdhyate, na tu pramANaM nAma zakyate bAdhitum / alAtacakAdAvapi pratyakSAbhAsasya bAdhakamanumAnaM, na prtyksssy| eva matrApi anumAnAbhAsasya bAdhyatA, nAnumAnasya // ___tadidAnImanumAnAbhAsatvamasya kiMkRtamiti cintyatAm / svala. kSaNavaidhuryAditi cet, kimanumAnAMtarega bAdhakena / tadvAdhyatayA tu tadA. bhAsatvakathanamitarasyApi taadRshmev| paramANu'prasAdhanAnumAnamananyathA. siddhm| idaM tu mUrtatvamanyathAsiddhamiti cet , Agato'si madIyaM pnthaanm| anyathAsiddhatvAdeva tadaprAmANye siddhe ki tdvaadhyaa| anyathAsiddhatvameva kamiti cet-na ghaTAdau mUrtatvaprayuktamanityatvam , api tu kaarytvpryuktm| kAryasya hi kAraNavibhAgAdvA, tadvinAzAdvA vinAzopa patte: kAryatvamevAnityatvaprayojaka yuktam , na muurttvm| mUrtatpe tvanityatAkSepiNi paramANutaiva hIyetetyuktam / tasmAnna mUrtatvamanityatAyAM kArakaM jJApakaM veti bhava'tya nyathAsiddham || [aprayojakasyAsiddhAvantavihetuH ] . , bhavatvevam ; asiddhavarge tu kathameSa heturgaNyate ? *sAdhyadharmayuktA miNi vRttirasya nAstIti cet-yadyevaM paMcAnAmapi tatprayuktavRttirahitatvAt asiddha evaMko hetvAbhAsaH syAt / / atha satyapi prayojakatve vipakSavRttyAdyavAMtararUpabhedanibandhanAnakA. ntitvAdibyapadezapaMcakabhAja ime hetvAbhAsA iSyante / hanta tahi prakR. * mUrtatvasatve'pi anityatvavyApyamUrtatvaSya paramANAvabhAvAt // 1 NuSu-kha, labdhe-kha, 'tva-ca, 1 putra-kha, dhyasAdha-kha. lAsa-kha. Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazamAhnikam to'yaM hetuH 'mUrtatvAt' iti kimanaikAntika ucyatAm, atha kAlAtyayApadiSTaH, - AhosvidviruddhaH, uta prakaraNasamaH ? iti / naiSAmanyata - mospi vaktuM zakyate etallakSaNAnupapatterini cet kAmamasiddho'pi mA vAdi, pakSe vartamAnatvena tallakSaNa' syApya' nupapatteriti // [ aprayojakasyAtiriktatvamevAstu ] astu tahi SaSTha evAyaM hetvAbhAsaH / samyagdhetutAM tAvadyathoktanayena nAznuta eva / na caiteSvantarbhavati iti balAt SaSTha evAvatiSThate / kathaM vibhAgasUtramiti cet, atikramiSyAma idaM sUtram / 'a'tikrAmantaHsuspaSTadRSTamapImaM aprayojakaM hetvAbhAsamapahnavImahi ? na caivaM yuktam / ato varaM sUtrAtikramaH, na vastvatikrama iti // 2 atha vA na sUtrakAraniyamollaGaghanaM zreyaH / pramAdyan khalu parimita darzI mAdRzaH anyathA brUyAt / na nyAyamahodadheH pAradRzvA bhagavAnakSapAdaH / 'ta' denaM' hetvAbhAsaM asiddhavarga eva nikSipAmaH // 1 [ aprayojakasya | siddhatvameva ] nanu ! pakSe vartamAnaH kathaM tatra nikSeptuM zakyate ? yathA sAdhyadharmaprayojakatayA pakSespi vatuM yuktam, *tathA na vartata evAyaM tatretyadUraviprakarSeNa bhavatyevAyamasiddhaH / ata evAyamanyathAsiddha ityucyate / yathAsiddhaH siddho bhavati, tathA na siddhaH; anyathA tu siddha ityanayA nItyosAnavRttimAtra 'lA' bhe'pyayamasiddhaH / evaM anyeSu tu hetvAbhAseSu 'bhaGagayA 'pi nAntarbhavatItyuktametat // * sAdhyasAdhanasamarthatvaM hi hetusvarUpam / tasyAsiddhiH // syA - kha, * bAjhos - kha. 2 ana-kha, 631 3 datra-ca, 4 laM-kha, Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 bhyAyamaJjarI [aprayojakatvaM sarvAnugataM vA] athavA sarvahetvAbhAsAnuvRttamidaM anyathAsiddhatvaM nAma rUpamiti na na SaTho'yaM hetvaabhaasH| tattu kvacit kevalameva dRshyte| kvacidvyabhi cArAdirupAntarasahacAritam / atazca vyabhicArAdirUpApekSameva paMcatva. supadiSTavAn muniriti na vibhAgasUtravirodhaityalamativistareNa // yuktastasmAdanyathAsiddhanAmA hetvAbhAsaH so'ymekprkaarH| yasyottAnA* vidyamAnA'pi pakSe vRttirna syaatsaadhydhrmpryuktaa|| hetvAbhAsakudumbakasya tadidaM sarvasya sAdhAraNaM rUpaM yadyapi lakSaNAntarakRtaH bhedastathA nAnyataH / sAmAnyaM tu vizeSarUparahitaM nAsti pramANaM yathA mA bhUdatra tatheti nAsya viSayazcodyasya vastusthitiH / / . - iti asiddhaparIkSA - -- [bAdhitalakSaNam ] kAlAtyayApadiSTaH kAlAtItaH // 1-2-2 // . yathAprAptaM hetuprayogakAlamatItya yo heturapadizyate, sa kAlAtyayApadiSTa:-kAlAtIta ucyate // * uttAnA vRttiH ityanvayaH / Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 633 ekIdazamAhika [ vyAkhyAntaram ] tatra kecidaacksste| 'pratijJAnantaraM hi hetuH prayoktuM yuktH| tatraM yaH pratijJAyAH pUrvameva, dRSTAntavacanAderapyUz2a vA prayujyate sa kAlAtyayA padiSTa iti-tadanupapannama * akSata pratibandhasya sAdhyAvagatikAriNaH / kramAti krama mAtreNa na hetvAbhAsatA bhavet // kiyAMzcaiSadoSa : , padAntaravyavahitoccAraNaM naam| vyavahitamapi yena saha samucitasamayamanvetu ma dhikRtaM itaradatinikaTapaThitamapi parANudya davIyasA'pi tenaiva saMbandhamanubhavati / yathA * ayasA pathi gacchantI auSadhI dIrghalocanAm / dRSTavAnasi ? kedAre yo lunAsi mama priyAm' iti || 'api ca aprAptakAlametat kathitaM pRthargava nigrhsthaanm| tacca punarucyamAnaM na kaMcana svArthamAvahati tasmAdapavyAkhyAnametat // [vyAkhyAnAntaram ] apara Aha-savizeSaNasya hetoH prayujyamAnasya yasya vizeSaNaM kAryakAlamatyeti, na tatparyantamavatiSThate, sa kAlAtyayApadiSTa iti / yathA'kAlAntarasthAyI zabdaH, saMyogavyaGagayatvAt, rUpavat' iti| atra ne vyaGagayatvamAtraM hetutvena vivakSitam , api tu savizeSaNaM saMyogavyaGaya. tvam / sa cAyaM saMyogaH vyaMjakaH, dRSTAntarmiNi rUpe tadavaMgatiparyanta * yaH kedAre oSadhiM lunAsi-ityanvayaH // 1 rthataH-ca. zaya-ca, mana-ca, 'a-kha, Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 nyAyamaJjarI sthitirupalabhyate diipaadisNyogH| sAdhyamiNi tu zabde na tathA'vasthAna miti dUrato hi dAruparazu saMyogavicchinne chatrA punarudyamyamAne parazvathe zrUyate zabdaH iti tadupalabdhikAle tadatyayAt kAlAtyayApadiSTo'yaM heturiti // [ vyAkhyAnAntaranirAsaH, svapakSazca ] etadapi na saGagatam-asiddhatvenAsya hetvAbhAsAntaratvAnupapatteH / tasmAdayamartha hetoH prayogakAlaH pratyakSAgamAnupahatapakSaparigrahasamaya eva / tamatItya prayujyamAnaH-pratvakSAgamabAdhite viSaye vartamAnaH kAlAtyayA padiSTo bhavati / tasyodAharaNaM pUrvameva pradarzitam // uSNo na tejo'vayavI kRtakatvAdghaTAdivat / . brAhmaNena surA peyA dravyatvAt kSIranIravat // . yacca kiMcidabhidheyavatra tat . sarvamuktamanumAnalakSaNe / aprayojakanirUpaNe punaH kiMcanoditamato viramyate // [hetvAbhAsaparIkSopasaMhAraH] hetvAbhAsAsta ete'vagatiniyamitAnanyasaMkIrNarUpAH nirNItAH paMcaye'rthe vidadhati mahauM shuddhimbhysymaanaaH|| pakSAdau vRttibhedAkalanagurutaraklezaniSpAdyamA'naH' "taina yatA 'ta'dIyA kvacana phalavatI nAdatAstena tadjJaiH / / -iti hetvAbhAsA: 7.1 ___1 nA-kha, neya-kha 3 sveta-kha. Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 635 ekAdazamAhnikam [chalaparIkSA ] tattvAdhyavasaH saMrakSaNaM jalpavitaNDayoH prayojanamuktam / tadaGaga. bhUtAni chljaatihsthaanaani| yadyapi ca vAde kessaaNcdbhynujnyaanmsti| tathApi pavitaNDe eva teSAM prAcuryeNa kSetramiti tadaupayikatayA tatsvarUpanirUpaNaM va 'tamityuddezakrameNa chalasya tAvallakSagamAhavacanavidhAto pavikalpopapattyA cchalam // 1-2-10 // chalasya bheSa bAt sAmAnya lakSaNaM, vibhAgaH, vizeSala'kSaNAni ca vktvyaani| taha sarvANi svakaNThena kila 'tatpUrvakamanumAnam' ityatra tricaturAkSarasamA parimitaviSayavita tAnumAnalakSaNalabdhanirati zayasUtrakaraNakauzalra. me kimadhunA ziSyajanamanaHklezakAriNA saMkSiptA bhidhAnadohadene mAnaH sUtrakRduktavAn* || sUtravyAkhyAnam] tatra 'vacana: -- 'taH' iti sUtraM sAmAnyalakSaNapratipAdakam / parasya vadataH vacanavidha ... abhidhAnanirodhaH chlm| kimAsyapidhAnAdinA? netyaah-arthpittyeti| vaktuH anabhipretamarthAttadukte vacasi samAropya tanniS - lavAdI karoti / kathamarthAntarAropaNamiti cet'arthavikalpopatta: vikalpamAnArthaghaTanayetyarthaH / [nirvizeSaM na sAmAnyam ] kimudAha: vizeSalakSaNeSu vakSyAmaH / ihaiva kasmAnocyate ? asaMbhavAditi , . na hi nivizeSaM sAmAnyamupapadyata iti / tadudA. dviyamANaM balA "naSThamevAvatiSThate // * vistareNe // _i -kha, -kha. 1ya-vaso- 2 Tara-= Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 nyAyamaJjarI anyeSvapi gaurna padA spraSTavyA' iti sAmAnyopadezeSu nAmUrtAyAM AkAzanivizeSavapuSi jAtau sparzaprasaktiH, taniSedho vaa'vklpte| kintu vyaktiSveveti vizeSaviSaya eva sarvatra kriyAyoga iti tatraivodAharaNavarNanaM yuktam // - [vizeSasyaiva sAmAnyadRSTAntatApi ] kathaM tahi sakalahetvAbhAsasArthasAmAnyalakSaNam, aprayojakatvam ana. pekSitasavyabhicAraviruddhAdivizeSamapyudAharaNadvAreNa dazitam- 'anityAH paramANavaH, mUrtatvAt, ghaTavat' iti ucyate-pramANe tahi pratyakSAdivizeSanirapekSaM pramANasAmAnyaM nodAhRtam * ? nanu ! ayamaparo dosso'stu| tadapyayuktamevAnuSThitam / kimiti nodAhRtam anapekSitapratyakSA. divizeSa pramANasAmAnyam-atrocyate-na zakyamudAhartum, asaMbhavAditi tannodAhRtam ; na punarAlasyAt prmaadaadvaa| hetvAbhAsasamUhasAdhAraNa rUpaM tvaprayojakatvaM tathA saMbhavAdudAhRtam / na ca tatsAmAnyAt atrApi tathA'stviti vktvym| na hi cAkSuSeNa pNcaashdbhvitumrhti| tasmA naivaM vaktuM zakyam || [ sarvatra naiko nyAyaH saMbhavati ] . yathA viruddhAdivizeSarUpara hitamaprayojakatvaM hetvAbhAseSu sAmAnyarUpaM dRzyate, tathA pramANe Svapi pratyakSAdivizeSarUparahitaM tadRzyatAm / yathA vA pramANeSu tanna dRzyate, tathA hetvAbhAseSvapi mA darzIti vastu. svbhaavaanaamnuyogkssetrtaa'nuppttH|| * sa nyAyaH atrApi bhvtvityaashyH| tatrApyAkSipati nanviti // pramANa. lakSaNe'pyayamastu doSa ityarthaH // 1 na-kha, sa-ca, 3 hetvAbhAse-ca. Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdezamAhnikam 637 - api ca aprayojakatvaM sAmAnya viruddhAdivizeSeSviva tadrUparahiteSu tadvizeSeSvapi sNbhvdRshyte| ata eva tadapi svavizeSaniSThamevodAhRtaM'anityAH paramANavaH, mUrtatvAt' iti| na cAkAzavadanAlambanameva kicidazyojakatvasAmAnyamiti / tasmAt suSThUktaM-'na sAmAnyalakSaNe zakyamudAhartum' iti // - [ chalavibhAgaH] evaM sAmAnyalakSaNamabhidhAya chalasya vibhAgamAhatat trividhaM vAkchalaM sAmAnyacchalamupacAracchalaM ca.... // 1-2-11 // . *nigadavyAkhyAtaM sUtram / vibhAgasAmAnyalakSaNayozca upadezapaurvAparyaniyamo nAstIti pUrvamevoktam // [vAkcchalalakSaNam ] atha vibhAgakrameNa lakSaNAnyAha / tatraAvazeSAbhihite'rthe vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalam // 1-2-12 // saMbhavadvize Se'pya'vizeSasAdhAraNArthasamarpaNakauzalazAlini zleSAlaGakAra vati' zabde prayukte sati, vakturabhipretamarthamapahnatya tato'rthAntaraM parikalpya, tanniSedhavacanam, vAci nimittabhUtAyAM chalaM vAkchalam // __*nigadaH- spaSTavacanam / tenaiva vyAkhyAtam / spaSTArthakamiti yAvat // ___. 1 -as a 2 za-= Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 nyAyamaJjarI 'navakambalosyaM mANavaka:' iti 'navaH kambalo'sya' 'nava kambalA asya' iti vigraha'da' 'zAdRzyamAnavizeSamapi samAsapadamidaM arthadvaye'pyavi ziSTam / tatra abhinavakambalayogaM vakturabhipretaM pramANopapannaM ca nitya navasaMkhyAsaMbandhamadhyAropya tatpratiSedhena paraH pratyavatiSThate - 'kuto'sya navakambalA: ?' iti / tadetat sAdhAraNazabde vAci chalaM vAkchalamiti // . [ vAkchala pratisamAdhAnam ] yathA ca kasyacidavasthAyAM jalpAdau chalAdiprayogo yukta iti tadvyutpAdanam, evaM paraprayuktasyApi sataH chalAdeH pratisamAdhAnamabhidheyamiti tadapi vyutpAdyate / nava kambalA asyeti mama vivakSitamiti kutaH pratipannamAyuSmatA ? kimayamabhinavakambalayogapratipAdako na bhavatyeva bahuvrIhiH / pakSadvaye'pi ca saMbhavati / yadi tAvadarthaprakaraNAdisAmarthya paryAloca' nAvasita niya'tA' bhidheyavRttizabdavyavahArAbhijJo'si, tadarthasiddhamarthamabhinavakambalasambandhameva buddhvA tUSNImAsva / atha zuSkatArkika kuTumba garbhadAsa iva zabdavRttAnabhijJa eva tvam tarhi paMkSadvayasaMbha 'vena' saMzayAno mAtra pRccha 'ki te vivakSitam' iti / * niSedha kassan vaktumupakramase // [ arthadvayasAdhAraNapadaprayogo na doSAya ] nanu ! tvamapyarthaprAtyAdiphalaparyantazabdaprayogapravRttaH kimiti sAdhAraNamidamandhapadaprAyaM vacaH prayuGkSe ? ayi bAliza ! tavai' vehe' - damandhapadam // * mAmapRSTvetyAdiH // 1 ha - kha, 2 nayA - kha, 8 mA-ca, 4 ve-kha 5 ta- kha. Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 639 ekAdazamAhnikam arthprkrnnaadhiinniytsvaarthvRttitaam| yo na janAti zabdAnAM sa evamapabhASate // idamarthadvaye tAvat sAdhAraNapadaM bhavet / jAtizabdAH punrvyktishsraakssepkaarinnH|| spRzanti niyataM vAcyaM te'pi prkrnnaadinaa| brAhmaNAn bhojayetyAdau tadvAlena na zikSitam ? // tasmAcchabdArthasandehe prayoktA vA sa' pRcchyte| na tvarthAntaramAropya taniSedho vidhIyate // - [sAmAnyacchalalakSaNam ] saMbhavato'rthasyAtisAmAnyayogAdasadbhUtArthakalpanA sAmAnyacchalam // 1-3-13 // anivyApakaM sAmAnyam-atisAmAnyam / tadyogAt-tatsaMbhavAt kvacidvyaktArthasya kasya citsaMbhavataH saMbhAvyamAnaniSpatteH vaktrA'bhihitasya sataH yA asadbhUtArthakalpanA-vakturanabhipretAtisAmAnyahetutvakalpanA tayA ca pratyavasthAnaM tatsAmAnyanimittaM chalaM sAmAnyacchalam // - yathA-kvaciducitopacAravacanArAdhyamAna praguNa brAhmaNakule tatkathA. bahule rAjakule kazcitsujanmA kaMcidagrajanmAnaM stauti-'aho nu khalvasau brAhmaNaH vidyA *caraNasaMpannaH' iti / tasmin prasaGage tathAvidha evA.. paraH tamutsAhayan kathayati-saMbhavati brAhmaNe vidyAcaraNasaMpat' iti / * caraNam , AcaraNamiti vA padam / AcAra ityarthaH // 1 vatsa-kha - guNavad-kha. Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 nyAyamaJjarI tatra vizutazvAdyAha - 'yadi brAhmage vidyAcaraNasaMvat saMbhavati, tahi vrAtyespi brAhmaNatvajAtya' napAyAt sA' bhavet' iti // taMtredamativyApakaM brAhmaNatvasAmAnyaM yato vidyAcaraNasaMpadamatyeti, spRzati ca tadyogAt brAhmaNavyaktau / saMbhavataH vidyAcaraNasaMpadrUpasyArthasya vaktrA'bhihitasya sataH, tatra vaktranabhimatAmevAtisAmAnyahetutAmAropya cchalavAdI pratyavatiSThata iti // [ sAmAnyacchala pratisamAdhAnam ] atrottaraM - kena brAhmaNava' syAtra' hetutvamabhihitam, yadanaikAntikIkurvan pratyavasthito'si / saMbhAvanAvacanamidaM stutyarthamupanyastam / vidyAcaraNasaMpadAM pAtraM hi brAhmaNaH / sati brAhmaNatve * pUrvajanmopacita sukRtapariNAmAt bhavati vidyAcaraNasaMpat / na ca tadaiva tasyA heturiti // yathA 'saMbhavantyasmin kSetre zAlayaH iti kSetraprazaMsApare vAkye prayukte, naiva vaktumApadyate 'yadi kSetrameva zAlisaMbhavahetu:, tahi vinA'pi halabalIvardAdisAmagrIM mahatyavagrahe'pi zAlayo'smin bhaveyuH' iti / tadidamartha. vAdagatyanabhijJasya bhavataH bhASitamityAstAmetat / idaM tu bhavantaM pRcchAmi bho mahAtman ! svabhAvazuddhA parinizcitArtha saMsparzanI puNyasahasralabhyA / kenedRzI sarvajanAnukUlA kalyANinI te niramAthi vANI || * guNadopayorubhayorapi vaMza: sahakArIti utsargasiddhamidam / kadAcit brAhmaNapadaM kevala vyaktivAcyapi // + svabhAvetyAdi - parihAsavacanasU // 1 panayanAtsaM-kha, 2 sya - kha, Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 641 ekAdazamAhnikam [upacAracchalalakSaNam ] - dharmavikalpanirdeze'rthasadbhAvapratiSedhaH upacAracchalam // 1.2.14 // . *abhidhAnasya dharmaH anekprkaarH| mukhyayA vRttyA, gauNyA vA, lAkSaNikayA vA yat arthe pratyAyanaM, tadanena vikalpamAnena dharmeNa gauNena, lAkSaNikena vA nirdeze-prayoge kRte, yaH arthasadbhAvapratiSedhaH-mukhyArthaniSedhaH, sa upacAranimittaM chalaM upAcAracchalam // yathA'maMcAH krozanti' ityukte, chalavAdyAha-'kathamacetanAH kASTharacanAtmAnaH maMcAH kozanti ? maMcasthAH puruSA ete krozanti, na maMcAH' iti // . . .[upacAracchalapratisamAdhAtam // atra smaadhiH-vRddhvyvhaaraacchbdaarthbyutpttiH| tatra na kevala yava mukhyayA vRttyA zabdAH pravartavAnAH dRzyante, vRttyantaravyavahArasyApi suprasiddhatvAt / na ca ninimittameva parazabdaM paratra prayuktavanto vayam, sahacAraNAdisUtraniveditanimittanikurumbAnyatamanimittapUrvakatvAt agya prayogasya / sthAnAdayaM tdvdupcaarH| sa tvaM gauNalAkSaNikAdizabdaprayogA vagatibAhya eva, ya evaM pratyavatiSThate // ... * abhidhAnaM-zabdavyApAraH // + sahacaraNasthAnatAdarthya-(nyA. sU.2-2-64) ityAdisUtrapaThitAni upacAra nimittAni / prakRte 'sthAna' nimittam // 1 vartita-kha, 41 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 [ gauNalakSiNakayorbhedaH ] -- gauNAkSiNayoH kathaM vizeSa: ? iti cet -- ucyate ' - satyaM 'gauNespi lakSaNA vidyate / evaM sati go' zabdaH svArthamabhidhAya sAsnAdi mantaM, tadIyAn guNAneva 'jADa' mauDha catiSThanmUtraNAdIn lakSayati / na tu tAvatyetva viramati / sa tu sAmAnAdhikaraNyena vAhIkespi pravartate / 'gaurvAhIka:' ityevaM prayujyamAnaH sa gauNo bhavati // yastu svArthAbhidhAnAnantaraM taditaramarthaM guNamaMguNaM vA lakSayatyeva, na sAmAnAdhikaraNyena paratra prayujyate zabdaH, sa lAkSaNiko bhavati 'gaGagAya ghoSaH prativasati' iti / tathA coktaM 'gauNe 'hi' * prayogaH", na lakSaNa : yAm' ityalaM zAstrAntarodgAraganAbhiH kathAbhiH // mukhyamarthamaya lAkSaNikaM vA gauNamapyavagamayya ca zabdaH / lokavedavihitaM vyavahAra Spi kha, santanoti tadabhijJamatInAm // kuryAdAkSepaM yazca bhAkte prayoge 'mukhyaM matvArthaM tatra vakturna doSaH / tena tvAtmIyaM zabdavRttAnabhijJaM rUpaM vyaktaM syAdatra vRddhAH pramANam // [ chalabhedAkSepaparihArau ] evaM chalasya vizeSalakSaNAnyabhidhAya tatparIkSArthamAkSepaM karoti * samAnAdhikaraNetyAdiH / idaM vAkyai prAbhAkarasyeti cakradharaH // 1 cet kathyatAm - khaH 6 ge-kha nyAyamaJjarI 2 go-kha, * vAcyaM - kha. 3 mAndyA - kha. Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 643 ekAdazamAhnikam vAkcchalamevopacAracchalaM tadavizeSAt // 1-2-15 // na khalu vAgupacAracchalayoH kshcidvishessH| anekadhA zabdArthe saMbhavati vaktrabhimatAdarthAdanyasya kalpanaM, tatpratiSedhanaM cobhayatrApi samAnam / avAntaravizeSakRtanAnAtvAbhyupagame ca tadAnantyaprasaGagaH // atra samAdhimAha . na tadarthAntarabhAvAt // 1-2-16 // - naitadevam-vAkchalamevopacAracchalamiti, tato'rthAntaratvAt / vAkchale hi 'navakambalaH' iti navasu kambaleSu, nave ca kambale mukhyArtha eva zabdaH *'sarAmaH' ityAdivat / tatastvekataraM vakturanabhipretaM chalavAdinA''ropya niSidhyate / upacAracchale tu kASThasanniveze mukhyArthe maMcazabdaH puruSa bhaktyA prvRttH| mukhyamabhidhAya ca gaugaH pratyA'yyo bhvti| na tveSa kramaH sAdhAraNazabdeSviti mahAn bhedaH // vAkcchale cArthasattaiva niSidhyate 'kuto'sya nava kambalAH' iti / iha tu sato maMcasya krozanazaktiniSidhyate // samAdhirapi sAdhAraNazabdAnabhijJatAM parasya pradarzayatA vAkchale vAcyaH / upacAracchale tu gauNa zabdavRttyanabhijJatAmiti mahAn vizeSaH // [chalatraividhyasamarthanam] . avizeSe vA kiJcitsAdhAdekacchalaprasaGgaH // 1-2-17 // * saH rAmaH iti, rAmeNa, rAmayA saha vA vartata ityarthabhedAssaMbhavanti / parantu sarve'pi mukhyAH // 1 yako-kha, NAdi-kha. Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 nyATa maJjarI chalasya dvitvamabhyanujJAya tritvaM bhavatA pratiSidhyate, yataH sAmAnya. cchalaM pAveM kRtvA vAgupacAracchalayorabhedamabhihitavAnasi / yathA cAyaM tadavizeSAditi tritvapratiSedhaH, tathA dvitvasyApi, kiMcitsAdharmyasya sAmAnyacchale'pi bhAvAt / / tathA hi-yadi tAvadvAci nimittabhUtAyAM idaM pravRttaM chalam, idaM ceti tadabhedaM manyase, tahi sAmAnyacchalamapi mA 'pRthgvocH| tadapi hi na . zarIre manasi buddhau vA 'pravRttam, api tu vAcyeveti :vAkchalamevaikasyAt // athavaM satyapi tadvizeSo dRzyamAnaH na parANudyate, sAmAnyacchalepi na . zabdArtho'nyathAkRtaH, kintu sAmAnyasya hetutvamanuktamAropitamiti pRtha. giSyate; tahi vAgupacAracchale api bhidyate eveti dazitam / ato yukta "chalatritvam // na cAnantyam, iyattAniyamakAriNaH nimittatrayasya dazitatvAt / bhavAntarabhedakRtaM tu tadAnantyamiSyate eva jAtivadityalaM prasaGagena // tasmAt parasparaviviktanijasvarUpaM Idaka chalatritayametadihopadiSTam / tasya kvacitsvayamapi kriyate prayogaH . vAcyaH parairabhihitasya tathA samAdhiH || // iti zrI bhaTTajayantakRtau nyAyamaJjaryA ekAdazamAhnikam // . * vAdinoH paraspara sphUrtipratibhAdiparIkSaNAya, sadasyAnAM svacAturyapradarzanenA, varjanAya vA chalasya pryogH|| 1 vo-kha, nimitte-kha, ' bhavasvida-kha. Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam -jAti-nigrahasthAnaparIkSA [jAtisAmAnyalaaMNam] chalAnantaraM jAteruddezAt tasyAssAmAnyalakSaNaM tAvadAhasAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH // 1.2-18 // vyakhyAnAntaram , tannirAsazca ] atra traikAlyasamAdisakalavizeSasaMgrahAya sAdharmyavaidhAdipani. rapekSameva pratyavasthAnapadaM jAtisAmAnyalakSaNapratipAdakamAhuH // pratIpaM avasthAnaM prtyvsthaanm| tAvanmAtrameva ca yatkiciduttaraM paraprayukta hetau jAyamAnatvAjjAtirityabhidhIyate tadanupapannam - pratyavava sthAnamAtrasya sAdhAdinirapekSasya jAtitve hetvAbhAsodbhAvanamapi jAtitAmaznuvIta // . atha tasya samyaguttaratvAt iha ca nivizeSaNapratyavasthAnamAtropapAda. nAt phalgaprAyamasaduttaraM jAtitvena vivakSitamityucyate-tathApi chalasya jaatitvprsktirprihaaryaiv| tavyudAsAya tu tadanyatve sati' ityAdika yadi kicidadhyAhiyate-tadamuSya zrUyamANasya sAdharmyavaidharmyagrahaNasyai ko doSaH ? __ [ sautralakSaNasyAduSTatvam ] - nanu ! kAlyasamAdInAmasaMgrahaH kiM na doSaH ? na hi traikAlya. samAdiSu sAdharmyaNa vaidhaye'Na vA pratyavasthAnamastIti-naiSa doSaH 1 aa -ca, 2 sA-kha. Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 bhyAyamaJjarI sAdharmyavaidhAbhyAmityasamAsakaraNena* dikpradarzanasya suucnaat| sAdhayeNa vaidhamyaNa vA, kathameSa hetaH heturbhavatIti vA, kimanena kriyate iti vA yadevaMprakAraM pratyavasthA'naM hetupratibimbavartmanA kriyate, sA 'jAtiH ityucyamAne bhaviSyati sklvishesssnggrhH| traikAlyasamAdiSvapi vA yAdRzasya tAdRzasya sAdharmyavaidharmyaprakArasya :yojayituM zakyatvAt / na [dAharaNasAdharmya sAdhyasAdhanamiha vivakSitam , tadvaidhayaM vA ; sAdhA dimAtraM tu| tatrApi nAtyantAya duravagamamiti yathAzrutameva sAdharmyavai. dhAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiriti sAmAnyalakSaNaM yuktam // [ jAtivibhAgaH, lakSaNAni ca] atha bhedavattvAjAteH caturvizatidhA vibhAgamAhasAdharmyavaidhayotkarSApakarSavardhyAvarNyavikalpasAdhyaprAptyaprAptei. prasaGApratidRSTAntAnutpattisaMzayaprakaraNahetvarthApattyavizeSopapattyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasamAH // 5-1-1 // atra samA iti striyAM puMsi ca tulyatvAnnidaMzasya, jAtyapekSayA strI nirdezo vA pratiSedhApekSayA nirdezo vA vrnnniiyH| vizeSalakSaNasUtreSu punaH prAyeNa pulliGaganirdezo dRshyte| sa tu pratiSedhApekSayA teSu vyAkhyeya iti tadvyAkhyAnAvasara eva vkssyaamH|| [ jAtyupadezAkSepaH] nanu ! AstAM tAvadvizeSalakSaNavarNanam / idameva tvAdau cintyatAm / kimarthamevaMvidhamasaduttarajAtaM zAstre vyutpaadyte| evaMprakArANAM ca dhUli. * asamAsakaraNaM-pratyavasthAnapadena // 1 nAt-ca, 3 bha-kha. Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 647 dvAdazamAhikam prakSepasadRzAnAM sAretaraparIkSaNakSamavicakSaNopekSaNIyAnAmasaduttarANAM Ana. ntyAt cartuvizatisaMkhyApi kathamiti mahAn vismayo'smAkam // - tattvasaMrakSaNArthamupadezo'pi na ghaTate ] yadapi ca tattvAdhyavasAyasaMrakSaNaM tatprayojanamabhidhIyate tadapi na hRdayaGagamam - asaduttaropanyAsena tattvAdhyavasAyasya saMrakSitumazakya tvAt // - atha vikaTATopaprakaTanapATavopahitAparasaMmohanadvAreNa tadrakSaNamAsthI. yate, tarhi 'niSThIvana'hasitatarjanAMsamadanakaupInAvaraNavidAraNacaraNAvasphoTanAdyapi vyutpAdyatAmiha mokSavidyAyAm // - [jAtyuttarasyAvasarAbhAvazca] . api cedaM vicAryatAm-kva jAtiprayogaH pratyavastheyam, samyaksA. dhane pareNa prayukte, tadAbhAse vA? na tAvatsAdhanAbhAse, tasya hi yena nimittenAsiddhatvAdinA sAdhanAbhAsatvamupanataM, tadeva tatraprayoktumucitam, na jaatyH| tenaiva ca paraH parAjIyate / nApi samyaksAdhane, tatra prayuktAnAmapi taasaamkiNcitkrtvaat| na hi jAtiprayogakaluSitamapi samya. ksAdhanamasAdhanIbhavitumarhati // [ parapakSe saMcazayAdhAnamapi na phalam ] athaikAntaparAjayAdvaraM saMdeha iti tAbhirupaka myate - tatrApi na tathopakramamANaH kamiva pratyAyayet ? 'na nItividaH, nItividastAva. jjAnantyeva, 'so'yaM yathocitamabhivaditumapArayan kimapyAlajAlamAlapituM pravRttaH, iti| zAkaTikAdipratyAyanaM tu pratyantagahvarajanapadeSu grAmya. 1 SThIvita-kha, 'ma-kha, 'nI-kha. Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 bhyAyamaJjarI sadasi lAbhAdikAmasya kasyacit prayojanavadbhavaidapi kadAcit, na tu mokSazAstre tathAvidhopadezaH pezala iti // [jAtyuttarasya jalpAyaGgatayA sArthakyam ] atrAbhidhIyate--samAhitametadbhagavatA sUtrakAreNeva tatvAdhyavasAya saMrakSaNArtha, kaNTakazAkhAparivaraNavat' iti vdtaa| jalpavitaNDAGagabhUtAni chljaatinigrhsthaanaa'ni| taduktaM 'chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH' iti| bhASyakRdapyAha-'chalajAtinigrahasthAnAnAM pRthagupadeza uplkssnnaarthH| upalakSitAnAM svavAkye parivarjanaM, paravAkye ca prynuyogH| jAtestu pareNa prayujyamAnAyAH suvacaH samAdhiH, svayaM ca sukaraH prayogaH' iti // [jAsyuttaraprayogakAla:]. yadA hi mumukSoH *AgamAdvA yuktito vA tattvajJAnamutpanne, na cAdyApi bhAvanAbhyAsaprasAdasamAsAditataDhimAtizayaH vartate, tasyAmavasthAyAM yadi kenacit kimapyanumAnaprAyamabhidhAya tadA kulIkriyeta, tadat'sauM viditayuktyAgamagauravo'pi sapadi tadutpAdite tattvajJAne manAgasaMbhAvanA. lezamivAdhigacchet / tasmin vA dRDhapratyaye'pi tatpArzvavatinaH 'ziSyAH zithi litAsthA bhveyuH| ato jhaTiti sa dUSaNamapazyan pratipakSa jAtiprayogairapyasau zamayedeva, nodAsItetyuktaM jalpalakSaNe // [jAtyuttarasya tatvasaMrakSakatvam ] paroditA vA jAtIH pratyabhijJAya tatkSaNameva pariharediti sapha jaativyutpaadnm| yathA kvacidaciravyuptasasya saMpratyudbhidyamAnakomalA. * AgamAdvA iti zravaNam / yuktitaH iti mananam // , 1 lAdI-kha, vyAku-kha, zi-kha, lA-kha, gi-kha, Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 649 dvAdazamAhnikam GakuranikaradanturitasImani kedAre tadupadravaH drutataragAmino yataH kutazcana catuSpa'dAdvipAdAdvA'bhizaDAkyata iti tatparihArAya samantato nirantarakaNTakazAkhAsantatiparicaraNamAdhIyate, evamihApi jAtyAdiprayogata du ddhAradvA rakaM tattvAdhyavasAyasaMrakSaNaM kartavyamitiH // . [jAtyuttaraprayogAvakAzaH ] yattuM vikalpitaM-kva jAteH prayogaH, samyaksAdhane, tadAbhAsevetitaducyate-samyagdUSaNamapazyatA kila jAtyAdi prayoktavyam / tacca sadadUSaNAdarzanaM samyaksAdhane tadabhAvAdeva bhavatu, sAdhanAbhAse vA, pramAdAdineveti ko'tra vizeSaH ? mumukSIstu jJAtatattvasya tatpratikUlavAdinA kena cidAkSiptasya tatprayukta tattvaprati kSepa balAt sAdhanAbhA'saviSaya evaM samyagdUSaNamapazyataH jaatipryogaavsrH| jJAtvA'pi sAdhanAnAmAbhAsatAM yathA tathA satvarameva nirbhayaMtAmayaM durAcAraH' iti pArzvasthitasukumAramatiziSyajanotsAhajana nAya jAtyAdyADambaraviracamucitameva mumukssoH| mumukSu prati ca zAstrArambhAt AMjasye na tadapekSayA sAdhanAbhAsaviSaya eva jAtiprayogaH / ata eva ca bhASyakRtA prathama sAdhanAbhAsA eva jAtyudAharaNaM dazitam / / - lAbhAdikAmAnAM tu samyaksAdhane'pi prayukte yukta eva jAtyAdhupa. krmH| itarathA hi nissaMzaya eva parAjayaH syAdityetacca AnuSaGigakaM prayojanamityuktam // [capeTAdivarjane hetuH] yatpunarabhihitaM-asaduttarakathane kathaM na capeTAdikaM prayujyata ititadapyasat-tasyAtyantamalaukikatvAt / loko hi tadaivaM manyeta 1 do dvipado vA-kha, sa-kha. Akramye-kha. vA-kha, sa-kha, 'pakSe-kha, Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 nyAyamaJjarI nUnameSa na jAnAti vaktuM sadRzamuttaram / anyathA vAcamutsRjya pANinA praharet katham // khedayadvAdinaM yastu hastapAdAdicApalaH / sa saMsadyucyate sadbhiH bhaNDa eva na pnndditH|| jAtyopakramamANastu na tathaiSa vihsyte| na hi saMdUSaNacchAyA tatrAtyantamasaGagatA || tanna kaupInavasanApanayAdisAmyaM jAtyuttarANAmiti // [jAtiprayogalAbhaH kasya ?] . yatta kastaH pratyAyyata iti-tanna-na sarvaH sarvajJakalpo bhavati, na ca shaakttiktulyH| santi hi madhyamadazAvartinaH janAH ; ta ArAdha: yiSyanta ityalaM prasaGagena // . yatpunaH asaduttarANAmAnantyAt kathaM caturviMzatisaMkhyeti-tatrApyucyate-satyapyAnantye jAtInAmasaMkIrNodAharaNavivakSayA caturvizatiprakAratvamupavaNitaM, na tu tatsaMkhyAniyamaH kRta iti // [sUtrapadayojanAkramaH ] . , tadatra sAdhamryeNa pratyavasthAnaM aviziSyamANaM sthApanA hetoH tatsA dharmyasamA jAtiH / sA ca sAdharmyahetau vaidharmyahetau ca prayujyate vaidhayeNa pravartamAnaM 'tathaiva vai'dharmyasamA jaatiH| utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnaM utkarSApakaSaMsame jAtI ityevaM sarvatra yojyam // sthApanAhetutazcAvizeSyamANatvaM jAtivAdyabhiprAyeNa tAsAM drssttvym| jAtivAdI hyevaM vadati-yathA bhavatprayuktaM sAdhanaM tathedamapi kimiti 1 hetuta:-kha, vai-kha. Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamA hikam na bhavatIti / ata eva hetupratibimbanadvAraka evaM jAtyupanyAsa ityuktam // [ sAdharmya vaidharmyasamau ] atha vizeSalakSaNAnyAha / tatra sAdharmyavaidharmyAbhyAmupasaMhAre taddharmaviparyayopapatteH sAdharmyavaidharmyasau / 5.1.2 // / / 651 pratiSedhApekSayA puMliGganirdeza iti tatra tatra draSTavyam / 'tatra ca sAdharmyeNa vaidharmyeNa vA sAdhanamabhidhAya siSAdhayiSitapakSopasaMhAre sAdhanavAdinA kuMte, sAdhyadharmaviparyayopapAdanAya sAdharmyeNa pratyavasthAnamaviziSyamANaM sthApanAhetutaH - sAdharmyasamaH pratiSedhaH // [ sAdharmya samodAharaNam ] udAharaNaM tu - anityaH zabdaH, prayatnAnantarIyakatvAt, yat prayatnAnantarIyakaM tat anityaM dRSTam, yathA ghaTaH - iti sAdhamryeNa hetau prayukte, jAtivAdI sAdharmyeNaiva pratyavatiSThate nityaH zabdaH, niravayavatvAt, niravayavaM dravyaM AkAzAdi nityaM dRSTamiti / na cAtra vizeSaheturasti, ghaTasAdharmyAt prayatnAnantarIyakatvAdanityaH zabdaH, na punaH AkAzasAdhamaryAnniravayavatvAnnityaH zabda iti // 1 sA- kha [ vaidharmyasamodAharaNam ] 'tathA'traiva vaidhamryeNa / tyavasthAnaM - nityaH zabdaH, niravayavatvAt, yat punaranityaM tat sAvayavaM dRSTam, yathA ghaTAdi dravyamiti / na cAsti Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 nyAyamaJjarI vizeSahetuH, ghaTasAdhAt prayatnAnantarIyakatvAt anityaH zabdaH, na punaH ghaTavaidhAt niravayavatvAt nitya iti || vaidharmyahetAvapi sAdhanAdinA prayukte, anityaH zabdaH, prayatnAnanta. royakatvAt , yadanityaM na bhavati, tat prayatnAnantarIyakamapi na bhavati , AkAzAdivat-ityatra etadeva pUrvoktaM sAdharmyavaidha-pratyavasthAnadvayamudA. hartavyamiti // yathA kvacidavasare svayaM prayogo jAtInAmupayujyata iti tatsvarUpa. vyutpAdanamupakAntam evaM para prayuktAnAM tAsAM *uttaramapi vaktavyam |atstdvyutpaadnaarthmaah gotvAdgosiddhivattatsiddhiH // 5.1.3 // sAdharmyavaidharmya samayoridamuttaram / yadi sAdharmyamAtraM vaidha HmAtra vA sAdhyasAdhanaM pratijJAyeta, syaadiymnvsthaa| bhavecca bhavatprayuktAnAmIdRzAmapi sthaapnaahetorvishessH| viziSTaM tu sAdhayaM vaidhayaM vA prayojaka mucyamAnaM naivaMvidhaH pratyavasthAnaH uphnyte| yathA satyapi sattAdisAmAnyasaMbandha, satyapi zuklAdiguNasaMbandhe, satyapi calanAdikarmayoge na gauH ta'thAtvena tatsAdhAt siddhayati, azvAdivaidhAdvA, kintu avyabhicAriNaH gotvaadisNbndhaadev| tathahApyaskhalitaniyamaM sAdhayaM, vaidhayaM vA sAdhyasiddhinibandhanam , na sAdhAdimAtramiti // * anyenAsaduttare datte tatra samIcInottarAdAne praajyH|| + sAdharmyamAtrAdvastusiddhizcet, sattAsAdhAt gaurapyazvo bhavet // * siddhiH-jJaptiH, niSpattizca / niSpattiratra svruupaavaaptiH| goH rUpaM hi gotvAdeva sakale taraMvyAvRttaM sarvasamAnaM ca sidhyati / sattAdiH zuklAdivA na tAdRzagotvasvarUpasAdhaka bhavati // 1veM-kha, . prakAra-kha, ko-kha. thA-kha. Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 653 dvAdazamAhnikam [utkarSAdisamAH] sAdhyadRSTAntayordharmavikalpAdubhayasAdhyatvAccotkarSA pakarSavardhyAvarNyavikalpasAdhyasamAH / / 5.1.4 // dRSTAntadharma sAdhye dharmiNi yojayan-asantamadhyAropayan utkarSaNa pratyavasthAnaM yat karoti, sa utkarSasamaH pratiSedhaH / yathA-anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt , ghaTavat-'ityukte, apara Aha-yadi prayatnA. nantarIyakatvAt , ghaTavada nityaH zabdaH, ghaTavadeva mUrto'pi bhvti| na cenmUrtaH, ghaTavadanityo'pi 'mA' bhUditi mUrtatvasya dharmAntarasya prasaMjanamutkarSasamaH // . [ apakarSasamaH] dRSTAntadharmavikalpanenaiva sAdhyamiNi siddhasyApi dharmasyApakaraNa prtyvsthaanmpkrsssmH| pUrvasminneva prayoge, ghaTaH khalu prayatnAnantarIya. 'kassan azrAvaNo dRSTaH, evaM zabdo'pi prayatnAnantarIyaka tvAdazrAvaNo. 'stu| na cedazrAvaNaH, ghaTavadanityo'pi mA bhUditi sataH zrAvaNatvasyApasAraNamapakarSasamaH // [varNyasamaH, avarNyasamaH] .. khyApanIyaH-varNya:/-pratipipAdayiSitaH saadhydhrmH| tadviparya yAta avarNya:-siddhaH dRssttaantdhrmH| tAvetau 'vAvaNyau viparyasyanitaramitareNa samIkurvan pratyavasthAnaM yata karoti, tau vAvarNyasamau * sAdharmyamAtrAdvastusiddhizcet, sattAsAdhAt gaurapyazvo bhavet // + varNya:-prakRta iti yAvat // 1 a-kha, ' taddharmo mA-kha, 'ka-kha, 'va-khe. Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 nyAyamaJjarI pratiSedhau bhvtH| yadi zabdaH nityatvena varNyate-sAdhyate, ghaTospi varNyatAmiti vrnnysmH| ghaTazcenna varNyate, zabdo'pi mA va tyavarNyasamaH // [vikalpasamaH] dharmAntaravikalpena pratyavasthAna vikalpasamaH prtissedhH| tatraiva prayo ge'-prayatnAnantarIyakaM kiMcinmRdu dRSTa, dukUlarAGakavazayyAdi ; kiMcit kaThinaM, krprprshvdhaadi| evaM prayatnAnantarIyakaM kiMcidanityaM bhaviSyati ghaTAdi, kiMcinnityaM zabdAdIti* || [sAdhyasamaH ] ubhayorapi sAdhyadRSTAntayoH sAdhyatvApAdanena pratyavasthAnaM sAdhya samaH prtissedhH| yadi yathA ghaTastathA zabdaH, prAptaM tahi yathA zabdaH tathA ghaTa iti| zabdazca anityatayA sAdhya iti ghaTo'pi sAdhya eva . syAt / anyathA hi na tena tulyo bhavediti // . __ atra paMcAnAmuttaramkiJcitsAdhAdupasaMhArIsavadhAdapratiSedhaH // 5-1-5 / / kiMcitsAdhAdupasaMhAraH siddhayati-'yathA gauH, evamayaM gavayaH' iti| na tu sarvathA rUpAbhedaH tayoH "ApAdayituM shkyH| , pramANAvagatasvabhAvabhedAnAM bhAvAnAmitaretararUpasaMkarasya kartumazakyatvAt / evaMca svapratibandhasAdharmya susthite svasAdhyamupasthApayati sthApanAhetau sAdhyadRSTAntayodharmavikalpamApAdayatA vaidhamyaM ca kiMcidabhidadhatA pratiSedhaH kartuM na labhyata iti // * ato na nirNayaH kartuM zakyata iti // + sAdharmya, vaidhayaM vA na svecchayA niNetuM yuktamiti sAram // 1 gaH-kha, ' kartu-kha. ' bimbasAmarthe-kha. Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam atha SaSThasyottaram - sAdhyAtidezAcca dRTAntopapatteH // 5- 1.6 // yaducyate ghaTospi zabdavat sAdhyo bhavatviti - tannaivam - laukikaparI intri after buddhisAmyam, sa dRSTAntaH / tenAviparItatayA zabde pratidizyate / . yathA ghaTaH prayatnAnantarIyakaH san anityaH, evaM zabdo' pIti / evaM sAdhyAtidezAt dRSTAnta upapadyamAne na tasya sAdhyatvAbhi dhanamupapadyate * // 655 [prAptisamaprAsasamau ] prApya sAdhyamaprApya vA hetoH prApyAviziSTatvAdaprApyA. sAdhakatvAcca prAptyaprAptisamau // 5.1.7 // prAptyaprApti vikalpana pUrvakamubhayatrApi doSApAdanaM prAptyaprAptisamau. pratiSedhau bhavataH / hetau sAdhanavAdinA prayukte para Aha- 'so'yaM hetu prApya vA sAdhyaM sAdhayet, aprApya vA ?' prApya cet, dvayorlabdhasvarUpayo'reva' prAptirbhavatIti / ki kasya sAdhyam, sAdhanaM vetyavizeSaH / . aprApya tu sAdhakatvamanupapannaM, atiprasaGgAt / na hyaprApya pradIpaH prakAzya prakAzayediti // anayoruttaram - ghaTAdiniSpatteH pIDane cAbhicArAdapratiSedhaH // 5.1.8 // na dRSTAntadASTantikayorabhedaH, abhede tadasaMbhavAt / ataH sarvatra saMprati pattirAvazyakI // 1 ra-kha. Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 nyAyamaJjarI nAyaM pratiSedha upapadyate, ubhayathA'pi kAraNabhAvasya darzanAt / daNDacakravatrAdikAra'kA'ni prApya mRdaM ghaTAdikArya niSpAdayanti dRzyante / abhicArakarmaNA ca zyenAdinA dUrasthasyApi zatroH pATanaM saMpAdyate iti // [prasaGga-samapratidRSTAntasamau] dRSTAntasya kAraNAnapadezAt pratyavasthAnAJca pratidRSTAntena prasaMgapratidRSTAntasamau // 5.1.9 // atiprasaGagApAdanena pratyavasthAnaM prasaGagasamaH prtissedhH| pUrvodAhRta eva hetau yadyapyani tyatve prayatnAnantarIyakatvaM sAdhanam / prayatnAnantarIyakatve idAnI ki sAdhanam ? tatsAdhane, kim ? iti dRSTAntasya ghaTAderanityatAyAM kAraNaM 'na ki cidpdishyte| tena tatkAraNAnveSaNA. tiprasaGagAt prasaGagasamo'yaM pratiSedhaH // . [pratidRSTAntasamaH] . pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamaH pratiSedhaH / yathAghaTaH prayatnAnantarIya kassan anityo dRSTaH, evamAkAzaM prayatnAnantarIyaka nityaM dRzyate, tadvacchabdo'pi nityaH syaaditi| kaH punarAkAzasya prayatnA mantarIyakatvaM vadet ? kUpakhananAdinA''kAzakaraNaM manvAna evaM brUyAdapi kazcit // * satya, sAdhyasAdhanayoH saMbandha AvazyakaH / vahnidhUmayoH pratibandhaH, bhabhicArAdAvuddezyasvaM cAssyeva / na hi ekarUpassaMbandhaH sarvakretyAzayaH // . 1 NA-kha, mA-kha. pIDana-kha, ni-kha, kiM-kha, Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dvAdazamAhnikam nanu ! evamapi vyabhicArodbhAvanametat samyaguttaram, nAsaduttaraprakAro jAtiprayogaH - naitadevam-na hi hetoranaikAntikatvamudbhAvayannasau sAdhuriva jAtivAdI pratyavatiSThate / api tu 'pratidRSTAntabalena nityatvameva sAdhayannutthita iti jAtiprayoga evAyam / hetvAbhAsA api svarUpani' gUhana' purassaramapara hetu pratibimbavartmanA pradarzyamAnA jAtitAM pratipadyanta eva // atra prasaGgasamasya tAvaduttaramAha pradIpopAdAnaprasaGagavinivRttivattadvinivRttiH // 5-1-10 // asiddhaM hi nAma sAdhyate, na siddham ; tatra prayatnavaiphalyAt / sAndha kAre hi sadmani piTharAdipadArthadarzanAya pradIpamupAdadate laukikAH, na dIpa darzanAya dIpAntaramAharantIti / antareNApi hi dIpAntarANi dRzyata eva pradIpaH / evaM laukikaparIkSakANAM ghaTAdau prayatnAnantarIyakatvasya siddhatvAta tatra kAraNApadezo niSprayojana iti / tasmAnnAyamapitaprasaGagA pAdanasya viSayaH // atha pratidRSTAnta samasyottaram - pratidRSTAntahetutve ca nAhetuI antaH // 5- 1.11 // na pratidRSTAnta eva sAdhakabuddhayA yadi tvayopanyastaH tahi vizeSahetuvaktavyaH, anena hetunA pratidRSTAnta eva sAdhakaH, na dRSTAnta iti / cAsau vizeSe heturucyate / tasmAnna pratidRSTAntaH * siddhi' heturiti dRSTAnta eva - sAdhako bhavati / pratidRSTAntahetutve'pi sthite sati ahetu - siddhasyaiva khalu hetutvaM dRSTAntatvaM vA // 5 * 1 ddha-ca. dR-kha, 2 graha - kha, 3 pra-kha, 4 tvena - kha, 657 42 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 nyAyamaJjarI dRSTAntaH na hi sAdhakaH syAt / na ca tadastItyuktam / ato 'nA hetu. dRSTAntaH // atha yathA pratidRSTAnto na sAdhakaH, evaM dRSTAnto'pi mA bhUdityanayA nItyA pratyavatiSThate, 'sa hanta tahi pratidRSTAntasya tAvadahetutvaM svakaNThena kathitamiti tasminnasAdha ke sati dRSTAnta eva sAdhaka iti || [anutpattisamaH] prAgutpatteH kAraNAbhAvAdanutpattisamaH // 5.1.12 // anutpattyA pratyavasthAnam-anutpattisamaH prtissedhH| prAktana evaM prayoge jAtivAdyAha-anitya ityutpattidharmaka ucyte| yazcotpatti. dharmakaH, tasyotpatteH pUrvamanutpattyA bhavitavyam / anutpanne ca zabdAkhya dharmiNi prayatnAnantarIyakatvaM dharmaH kva vartatAm ? alabdhapakSavRttizca katha. manityatvaM saadhytu| asiddhe cAnityatve zabdasya balAnnityatvameva bhavati kaarnnaabhaavaaditi| anityatvasiddhikAraNasya prayatnAnantarIyakatvasyA. bhaavaadityrthH| 'athavA' zabdotpAdakakAraNAbhAvAdanutpanne zabde nirA. zrayo heturiti // asyottaramtathAbhAvAdutpannasya kAraNopapatteH na kAraNapratiSadhaH // 5-1-13 / / zabdAkhyadharmiNaH siddhasya sataH nityatvamanityatvaM vA vicAryate / tadasiddhau hi nityatvamapi kasya bhavAnabhidadhIta? utpannasya cAsya tathA * anyathA utpattiH katham ? 1 na-kha, ha-kha, ke-kha, tathA ca-khaM. Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam ____659 bhAvo bhavati, nAnutpannasya / utpannaH khalvayaM zabda iti bhavati naanutpnnH| prAgutpatteralabdhAtmanaH kimucyate ? labdhasvarUpasya punaH anityatvakAraNaprayatnAnantarIyakatva'sya sadbhAvAdayukta evAyaM pratiSedhaH // [saMzayasamaH] nityAnityatvasAdharmyAtsaMzayaH // 5.1.14 // nitya nityasAdhopanyAsena saMzayApAdanapravaNaM pratyavasthAnaM saMzayasamaH prtissedhH| 'anityaH zabdaH, prayatnAnantarIyakatvAt' ityasminneva hetauM 'asti zabdasyAnitya sAdhayaM prayatnAnantarIyakatvam , asti ca nityena sAmAnyena sAdhamrya aindriyktvm| ataH kimanityasAdharmyAt prayatnAnantarIyakatvAt anityaH zabdaH, uta nityasAdhAt aindriyakatvAnityaH' iti saMzayaH-evaM paraH prtyvtisstthte| na ca sAdharmyasamaprayoga evAyamAzaGakanIyaH, saMzayApAdanapravaNatvAvasyeti // asyottaramasAdharmyAtsaMzaye na saMzayaH vaidhAdubhayathA vA saMzaye'tyanta. ... saMzayo nityatvAnabhyupagamAcca sAmAnyasthApratiSedhaH // 5.1.15 // - sthANurvA puruSo veti sthANupuruSayossAdhAdUrdhvatvAdeH saMzayo bhavati, na tu ziraHpANyAdivaidhAt / pratyuta tato'sau nivrtte| yadi punarubhayathA'pi sAdhAdiva vaidhAdapi saMzayaH syAt tathA satya'tyanta. saMzayaH* prApnoti / iha cani vizeSadarzanasthAnIyamanityatvasAdhanaM zabde prayatnAnantarIyakatvamastIti nityatvaM sAmAnyagataM saMzayakAraNamiti * sarvatra etAdRzasAdharmyavaidhayayoH sulabhatvena sarvatra sadA saMzayaH svAt // 1 sa-kha, vasA-kha. nanta-kha, Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 nyAyamaJjarI naabhyupgbhyte| tasmAdapratiSedho'yaM nityasAmAnyasAdharmyanibandhanasaMzayA. pAdanarUpaH // [prakaraNasamaH ] ubhayasAdharmyAtprakriyAsiddheH prakaraNasamaH // 5.1.16 // pakSapratipakSau nirNayalakSaNe vyaakhyaatau| tAveva prkrnnm| praka raNamanativartamAnaH prakaraNasamaH pratiSedho bhavati / pUrvasminneva prayoge 'nityaH zabdaH, niravayavatvAt , AkAzavA' ityevaMjAtIyakaM pratiprayogamupanya sya' svapakSamutthApayati jaativaadii| sAdharmyagrahaNaM copalakSaNam / vaidhayeNApi pratiprayogopanyA se prakaraNasama eva pratiSedho bhvti| ubhayavaidhAt prakriyAsiddheH prakaraNasama iti / mUlahetAvapi sAdharmyaNa vaidhahNa vA prayukte prayogadvayametadveditavyam // . - [prakaraNasamasya sAdharmyavaidharmyasamAbhyAM vizeSaH ] nanu ca ! te evaite sAdharmyavaidharmyasame jAtI sAdharmyahetau vaidharmyahetau vA prayujyamAnatvAccaturdhA sthite iti tAbhyAmeva gatatvAt nAbhinavo'yaM jAti. pryogH| catasrazcaitA jAtaya ityekatvamapi na saGagatam-ucyate-tatra para pakSapratiSedhapravaNatayaiva pratyavasthAnamudAhRtam , 'iha tu pakSa sAdhanacchAya. yeti| ata eva prakaraNasamo'yamucyate jaatiH| anityapakSavannitya pakSe'pi pratikriyate'syAmiti / uddhAvanabhaGagibhedAcca jAtinAnAtvam / asaGakIrNodAharaNavivakSayA cturviNshtibhedtvm| vastutastu tAsAmAna ntyamityuktam // ___ * sarvatra etAdRzasAdharmyavaidhaya'yossulabhatvena sarvatra sadA saMzaya eva syAt // 1 syan-kha sena-ca, 3 ca tavotthite-kha, ihaiva-kha, 5 yaM-kha. Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam atrottaram - pratipakSAtprakaraNasiddheH pratiSedhAnupapattiH pratipakSopapatteH / / 5.1.17 // nirNayotpattyA prakaraNaM paryavasitaM bhavati / prA'Ga' nirNayAt tadavasthameva / tadiha prakaraNamutthApayatA bhavatA ubhayasAdharmyaM tadutthApanakAraNamabhihitam ubhayasAdharmyAt prakriyAsiddheriti bruvatA | bhA 1 ca - maduktamapi sAdharmyamastyeva, anyathA ubhayazabdArthaH kaH ? evaM ca tadabhyanujJAtaM bhavatIti tatpratiSedho nopapadyate / pratiSedhopapattau vA nobhayasAdharmyaM prakaraNakAraNaM sidhyatIti / nirNayotpattinimittaM ca prakaraNoparamAya na kiciduktam * ubhayasAdharmyAbhidhAnAditi // [ ahetusama: ] traikAlyAnupapatterhetora he tusamaH // 5.1.18 // kAlatrayAnupapattyA hetumAkSipya kriyamANaH pratiSedhaH ahetusamo* bhavati / hetuH sAdhanam / sAdhanaM ca sAdhyAt pUrvaM pazvAdvA saha vA bhavet ? yadi pUrvam, a' sati sAdhye tat kasya sAdhanam ? atha pazcAt * sAdhanaM, pUrvaM sAdhyam ; tada' sati sAdhane kasyedaM sAdhyaM bhavet / ' pUrvasiddhe vA sAdhye kiM sAdhanena ? atha yugapat sAdhyasAdhane bhavataH, na tahi tayoH savyetara goviSANayoriva sAdhyasAdhanabhAvo bhavet -- ityevamayaM hetuH ahetorna viziSyate // * atazca tvayA matpakSaH na nirasta eveti mamaiva jayaH // 1 gukta-kha, 2 a- kha, sAdhanaM tada - kha, 661 4 a- kha. Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 nyAyamaJjarI asyottaramna hetutassAdhyasiddhestraikAlyAsiddhiH // 5.1.20 // na kaalyaasiddhiH| kasmAt ? hetutaH saadhysiddheH| utpattau tAvadayaM paryanuyogaH, pUrvasiddhana hetunA tantvAdinA pazcAddhAvino'sata eva kAryasya paTAdeH siddhirityukttvaat| 'buddhisiddhaM tu tadasat' (nyA.sU. 4-1-50) iti / jJaptAvapi parihata eSa doSaH, upalabdhihetoH upalabdhi viSayasya cArthasya pUrvAparasahabhAvAniyamAt / yathAdarzanaM. vyavastheti prmaannpriikssyaambhidhaanaat| dRzyate ca nivartanahetunA nirvartanIyanirvRttiH, upalabdhihetunA ca upalabhyasyopalambhaH iti| pramANasiddhe ca vastuni ko'yamAkSepaH ? pratiSedhe ca tulyo'yamanuyoga ityAha*pratiSedhAnupapattezca pratiSeddhavyApratiSedhaH // 5-1-20 // pratiSedho'pi pratiSedhyAt pUrva, pazcAt , saha vA bhavet ? iti vikalpyamAne na pratiddhavyaM pratiSedhumutsahata iti // [arthApattisamaH ] . ' arthApattitaH pratipakSasiddharApattisamaH // 5-1-21 // arthAdApadyate pratipakSasiddhiH-ityevaM kriyamANaH pratiSedhaH arthApatti samo bhavati / pUrvasminneva prayoge-yadi ghaTasAdhAt prayatnAnantarIya * 'pramANasyaiva kasyacidabhAvAt 'pramANasiddha vastuni' iti katham ?' iti yadi pratyavatiSThata tadA pratibandhevottara mityrthH|| Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 663 ' dvAdazamAhnikam katvAt anityaH zabdaH, arthAdApadyate AkAzasAdhAnnitya iti / asti cAsya nityena sAdharmyamAkAzAdinA dravyeNa niravayavatvamiti / udbhAvana prakArabhedAcca jAtibheda ityuktam // asyottaramanuktasyArthAdApatteH pakSahAnerupapattiH // 5.1.22 // anupapAditasAdhanamanukta'mapyAdApadyata iti vadataH pksshaanirpyuppdyte| mAmakAnityapakSasiddhau hi satyAm , arthAdApadyate tAvakasya nityapakSasya hAni riti // doSAntaramAha- . anaikAntikatvAccArthApatteH // 5-1-23 // ubhayapakSasa mAne yamarthApattiH, viparyayeNApi prayoktuM zakyatvAt / 'nityaH zabdaH, niravayavatvAt' ityevamapyukte zakyaM vaktum , yadi nityAkAzasAdhAta niravayavatvAt nityaH zabdaH arthAdApadyate, anityaghaTAdisAdhAt prayatnAnantarIyakatvAdanitya iti / na caivamapi kaacidrthsiddhiH| na khalu va ghanasya prAvaNaH patanamityukte arthAdApadyate dravasya vAriNaH patanAbhAva iti // [bhavizeSasamaH] ekadharmopapatteH kvacidanupapatte: pratiSedhAbhAvaH // 5-1-25 // * nityapakSasya hAniH arthAMdApadyata itynvyH|| ghanasya grAvA-karakA // 1 ma-kha, marthe-kha. Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 nyAyamaJjarI avizeSopapAdanena pratyavasthAnaM avizeSasamaH prtissedhH| yadi zabdaghaTayorekadharmaH prayatnAnantarIyakatvamastIti tayoranityatvAvizeSa ucyate-tahi srvbhaavaanaamvishessprsnggH| katham ? sdbhaavopptteHsttaasNbndhaadityrthH| so'yamavizeSasamaH prtissedhH|| etasyottaramkvacittaddharmopapatteH kvacidanupapatteH pratiSadhAbhAvaH // 5-1-25 // kvacidavizeSApAdanaheturupapadyate dharmaH, kvacittu nopapadyata ityevamayama prtissedhH| zabdaghaTayoreko dharmaH prayatnAnantatarIyakatvamasti, yena tayo. dharmAntara'manityatvama vishessruupmuppaadyte| na tu sarvabhAvAnAmIdRzama vizeSakAraNaM dharmajAtamasti // ____ yattu sadbhAvopapatteriti, tena kiM dharmAntaramavizeSarUpaM sAdhyeta? anityatvameveti ceta , tIyaM pratijJArtho vyavatiSTheta 'anityAH sarve bhAvAH, sattvAt' iti / sa cAyamanupapannaH dRssttaantaanupptteH| sarva. bhAvAnAM pakSIkRtatvAt dRSTAnto na kshcidvshissyte| na ca' pratijJAtakadeza eva dRSTAntIkartuM zakyaH, siddhasAdhyabhedAt / sAMdhyaH pratijJAto'rtho bhavati, siddhazca dRssttaantH| na ca dRSTAntarahito hetuH svasAdhyopasthApa. nasAmarthyamaznute // na ca saugatoktanItyA nityebhyo vyApakAnapalabdhyA sattvaM vyAvartita manityeSveva pratiSThAM lbhte| yaiva vipakSAdvyAvRttiH sa eva sAdhyenAnu: gama iti vaktavyam-tannIteH prAgeva pratikSepAt / pratyuktaM hi vistarataH kSaNabhaGagasAdhanamiti // 'ma-kha. 'pa-kha, na-kha, 'teH-kha. Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam 665 kiMciddhi sattvayogi bhAva'jAta'manityaM bhavati, kiMcinnityamiti nAyamekAntaH-sattvAdanityAH sarve bhAvA iti / api ca sarvabhAvAnAmanityatve sAdhyamAne tadantargatatvAcchabdasyApyanityatvamabhyupagataM bhavedityevamapyayamapratiSedhaH // ___ [upapattisamaH] ubhayakAraNopapatterupapattisamaH // 5.1.26 // ubhayakAraNopapattyA pakSadvayopapattivarNanam-upapattisamaH pratiSedhaH // yadyanityatvakAraNaM prayatnAnantarIyakatvamupapadyate zabdasyeti anityaH zabdaH, nityatvakAraNamapi niravayavatvamasyopapadyata iti nityaH syAt / ubhayatrApi kaarnnopptteH|| nanu saiveyaM sAdhAdisamA prakaraNasamA vA jAtiH, na bhedAntarammaivam-udbhAvanAprakAreNa bhedAt / parapakSopamardabuddhayA sAdhAdisamA jAtiH pryujyte| pakSAntarotthApanAsthayA prkrnnsmaa| apratipatti. paryavasAyitvAzayeneyamupapattisameti // atrottaram upapattikAraNAnujJAnAdapratiSedhaH // 5-1-27 // - 'ubhayakAraNopapattyA pratiSedhamabhidadhatA pakSadvayakAraNopapattiH anu. jJAtA bhvti| sA cedanujJAtA kthmektrpkssprtissedhH| ekatarapakSapratiSedhazcet kthmubhykaarnnoppttiH| ubhayapakSakAraNopapattiH ekatarapakSapratiSadhazceti vipratiSiddham / vyAghAtAdeva tatapakSapratiSedho 'vakalpa ta 1 rUpa-kha vikalpayiSya-kha. Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 nyAyamaJjarI iti cet-samAno vyAghAtaH / tena hi parapakSavat svapakSo'pi pratihanyata *'iti| na hi vyAghAta eka pakSaM sAdhayati, ekaM bAdhata iti || [ upalabdhisamaH] nirdissttkaarnnaabhaave'pyuplmbhaaduplbdhismHprtissedhH|| nirdiSTasya sAdhyadharmasiddhikAraNasyAbhAve'pi sAdhyadharmopalabdhyA pratyavasthAnaM-upalabdhisamaH prtissedhH| yadetadanityatAyAM zabdasya prayatnA nantarIyakatvaM kAraNa mupadiSTam, tasyAbhAve'pi prabalaprabhaMjanajavabhajya. mAnajaratpAdapapAtaprabha ve'pi' zabde dRzyata evAnityatvam / anyatrApi vidyadAdau vinA'pi prayatnAnantarIyakatvamupalabhyata evAnityateti // . . asyottaram - kAraNAntarAdapi taddharmopapatterapratiSedhaH // 5-1-29 // atraMtadeva tAvadvaktavyaM sapakSakadezavRttitvamidamasya hetorudbhaavitm| na ca spksskdeshvRttirgmkH| prayatnAnantarIyakatvamanityatve pratibaddham, na punaranityaM prayatnAnantarIyakatve / 'yatprayatnAnantaroyakam, tadanityam' iti hi vyAptiH, na tu 'yadanityam, tatprayatnAnantarIyakam' iti / yathA 'yatrAgnistatra dhUmaH' iti n| 'yatra dhUmastatrAgniH' iti // . evaM prayatnAnantarIyakatvamantareNa samIraNarayapAtyamAnavanaspatyAdi. zabde vidyudAdau vA yeyamanityatopalabdhiH, na sA tasya hetutAmapahantIti // * iSTApattau ca kevalabaitaNDikaH syAt / etasya tu vAde nAdhikAraH // 1 eva-kha, 'ya-kha, ma-kha, ve-kha. Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam [ zabdasya prayatnAdhInatvam ] api ca prayatnAnantarIyakatvamiti kAraNAdutpattiriyamabhidhIyate, na tu kAraNaM niyamyate prayatna eveti / tatra pavananodana janitataruzabdava' t asatyapi prayatne, kAraNAntaraM tadutpAdakaM bhaviSyati / kAraNAntarajanye'pyanityatvaM zabde vidyudAdau vA na viruddhamiti // kathaM punaridameva gamyate - prayatnAdibhira' sannu' tpAdyate zabdaH, na puna. samabhivyajyata iti -sato'nupalabdhau nimittAbhAvAt / AvaraNaM nimittamiti cet - na - *mUlodakAdiSu mRda iva zabde kasyacidAvaraNasyAgrahaNAt / tasmAnna mUlodakAdinA tulyaH zabdaH ityasanneva prayatnAdinA kriyata iti // [ anupalabdhisamaH ] tadanupalabdheranupalambhAdabhAvasiddhau tadviparItopapatteH anupalabdhisamaH || 5-1-30 / / - 'anupalabdheranupalambhopanyAsena pratyavasthAnam - anupalabdhisamaH pratiSedhaH / yaduktam - AvaraNAnupalambhAdasatyAvaraNe prAguccAraNAda" - grahaNAdasa' neva zabdaH prayatnenAbhinirvaryatta iti tadayuktam - AvaraNAnupabdherapyanupalambhAt tasyAzcAnupalambhAdabhAvaH, anupalabdherabhAvAt upalabdhirbhavati, pratiSedhadvayena vidhereva pratIteH / AvaraNopalabdheizvAvaraNasattA siddhayatIti tatkR' tameva zabdasyAgrahaNam, nAsattvakRtamityabhivyaMjakamevAsya prayatnAdi kAraNamiti // * mUlodakaM -- bhUmerantaH, kUpakhananAdAvabhivyajyamAnaM jalam // 1 tvAdi - kha, 6 sa- kha, 2 prakR- khaH tsa - kha, 3 667 sAdhu-ca, " ya - khaM, Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 nyAyamaJjarI asyottaramanupalambhAtmakatvAdanupalabdherahetuH // 5.1.31 // 'AvaraNAnupalabdhirnAsti, anupalabdheH' iti yo'yaM heturuktaH, sa na hetuH| 'kutaH ? anuplmbhsvbhaavtvaadnuplbdhH-uplmbhprtissedhaa"tmktvaadityrthH| astitvanAstitve hi bhAvAnAM upalammAnupalambhAbhyAmavasthApyate yadupalabhyate tadasti, zazavat ; yannopalabhyate tannAsti, tdvissaannvt| nopalabhyate ca zabdasyAvaraNaM, mUlodakAderiva mRttikAityanupalammAnAstIti gmyte| anupalambho hyayamAvaraNaviSayaH, nAnu. palabdhiviSayaH sa AvaraNasyaiva nAstitAmavaMgamayati, nAnupalabdheriti anupalabdherbhAvAdAvaraNameva nAstIti // [ anupalabdheranupalaMbhAsaMbhavaH] . jJAnavikalpAnAM ca bhAvAbhAvasevedanAdadhyAtmam // 1-1-32 // jnyaanviklpaa:-prtiitiprkaaraaH| teSAM bhAvAbhAvau 'pratiprANisaMvedyau bhvtH| 'asti me jJAnam' ityevaM sarvaH pratyakSAnumAnAgamajJAnAni pramANaphalAni smaraNasaMzayAdijJAnAni ca pramANaphalAnyanubhavatIti / sA ceyamAvaraNAnupalabdhiH upalabdhivadadhyAtma* saMvedyate, 'nopalabhe zabdasyAvaraNaM, mRdamiva mUlodakAdeH' iti| tadevaM bAhyapadArthabhAvAbhAvavat Anta * adhyaatm-maansaanubhvH| mano hi sukhAdibhAvagrAhakamivAbhAvagrAhaka. mapi bhavati // 1 a-kha, 2 rtha-kha, ' bhAvaM-kha, 'prA-kha, bam-kha. Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam 669 rajJAnabhAvAbhAvayorapi pratyakSatvAdaparyanuyogo'yaM 'anupalabdhera'nupalambhA, dAvaraNamasti zabdasya' iti| tasmAt prAguccAra NAda sanneva zabda iti siddham / / __ [anityasamaH ] sAdharmyAttulyadharmopapatteH sarvAnityatvaprasaGagAdanityasamaH // 5.1.33 // sarvabhAvAnityatvaprasaGagena pratyavasthAnam-anityasamaH pratiSedhaH / anityena ghaTena sAdharmyamasti zabdasyeti 'yadi ta gyAnityatvamucyate, tahi sarvabhAvAnAmapi ghaTena kimapi sAdharmyamastIti sarva evAnityAH syuH|| avizeSasamaiveyaM jAtiriti cet-'na-tatra hi sattAbhiyogAt sarvabhAvAnAmavizeSa ApAditaH, iha tu ghaTasAdhAdevAnityatvamApAdyata iti / udbhAvanabhaDigabhedAcca jAtinAnAtvamityasakRduktam // atrIttaramsAdhAdapyasiddheH pratiSedhAsiddhiH pratiSedhyasAdharmyAt .. // 5.1.34 // atiprasaGagamApAdayato hyetadvivakSitaM bhavati' - ghaTasAdhAda. siddhiranityatvasyeti / yadi ca ghaTasAdhAdanityatvasyAsiddhiH, tarhi tAvakasyAsya pratiSedhavAkyasyApyasiddhiH, pratiSedhyavA'kya'sAdharmyAt / asti hi pratiSedhavAkyasya pratiSedhyavAkyena sAdharmya pratijJAdyavayava. yogitvamiti // ___ * antataH vAkyatvam asti sAdharmyam // 1 bhAvA-ca, Nama-ca. 'ta-kha, 'ditaM-kha, 'ta-kha, 'kyasya-ca. 'ta-kha, 'yo-kha, Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 nyAyamaJjarI kiMcadRSTAnte sAdhyasAdhanabhAvena pratijJAtasya dharmasya hetutvAttasya cobhayathA bhAvAnnavizeSaH // 5.1.35 // na hi sAdharmyamAtraM sAdhanaM bhavani, api tu dRSTAntardhAmaNyavadhRtasAmabhyaM sAdhabhyaM vaidhayaM vaa| tathAvidhaM cet sarvabhAvAnAmasti, bhavatu teSA'mapya'nityatvam, ko "dveSaH ? nAsti cet, ko'ymtiprsnggH| na hi dRSTAntarmiNi prajJAtasAmarthya sAdharmyamubhayathA bhavati-pakSAntaraM spRzati / tena sAdharmyavizeSasya hetutvAt tasya ca sarvatrAsaMbhavAt naM sarvA nityatvay / *avizeSasamAyAM ca jAtau yat samAdhA'namuktaM, tadihApi vaktavyamiti // [nityasamaH] nityamanityabhAvAdanitye nityatvopapattenityasamaH / / 5-1-36 // ___anitya vAkhya sAdhya dharma svarUpavikalpanena' zabdanitya vApAdanaM nityasamaH prtissedhH| 'anityaH zabdaH' iti pratijJAte 'hi' jAtivAdI vikalpayati-'kimidamanityatvaM zabdasya nityam , athAnityam' iti ; yadi tAvadanityam , tath kadAcit prcyvet| tatpracyuteH nityaH zabdaH / atha nityamanityatvam ' tahi dharmasya nityatvAt , tasya ca nirAdhArasyAnu. papatteH tadAzrayasya zabdasyApi nisy:vm| anityatve hi, zabde vinASTe tadAdhAro dharmaH kva varteteti // * prakRtasyAnityatvasya pratiSedhAsiddhirityarthaH // ___ 1 ma-kha, do-kha, / tva-kha, . sAdharmya-kha, vetrA-kha, 'sati-kha. sAdha-kha Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 671 dvAdazaimAhnikam asyottarampratiSedhye nityamanityabhAvAt AnityatvopapatteH pratiSedhAbhAvaH // 5-1.37 // pratiSedhye zabde nityamanityatvasya bhAvazceducyate, tadanitya evAsAvakto bhavati / anityatvopapatezca tatpratiSedho nopapadyate / 'nityamanityatvaM zabdasya' iti ca bravISi, nityatAM ca tadyogAdasyopapAdaya. sIti mahAnayamAyuSmato bhramaH // atha niradhikaraNo dharmaH kathaM syAditi-taducyate--anityatvaM hi nAma nirodhaH, pradhvaMsaH, abhAvaH ityanarthAntaram / anityatvAdabhAva iti tu vyavahAramAtram / sA ceyamanityatA zabdAvacchinnA na, shbdaadhikrnnaa| na ghaTAbhAvaH ghaTAzrito bhavitumarhati / bhAvasvabhAvA hi dharmAH dharmAzritA bhavanti, naabhaavH| abhAvastvAzrito'pi na pratiyogyAzrito bhavati' kintvarthAntaravRttiH bhUpradeza iva ghaTAbhAva iti // nityAnityatvavirodhAcca-nityatvamanityatvaM caikatra dhamiNi viru dhyte| tat kathamabhidhIyate nityamanityatvasya bhAvAnnityaH zabda iti // [ kAryasamaH ] prayatnakAryAnekatvAtkAryasamaH // 5-1-38 // . prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kAryasamaH pratiSedhaH / 'anityaH zabdaH, prayatnAnantarIyakatvAt' ityukte, apara Aha - prayatnasya hi kAryadvaidhamupalabdham, kiMcidasadeva prayatnena nirvaya'te, ____ * na tu nityatvaM siddhayet / nirAdhAraH dhamaH kathaM syAditi cet, dharmiNi siddhe sAdhArasvam, netaradetyadoSaH / upariSTAdidaM spaSTam // Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 nyAyamaJjarI yathA ghttaadi| kiMcit sadevAvaraNavyapanayanAdinA prayatnenA. bhivyajyate-yathA mRdntritmudkaadi| evaM prayatnakAryanAnAtvAt kiM prayatnenAvidyamAnaH zabdo nirvaya'te ghaTavat uta vidyamAna evAbhivyajyate mRdantaritasalilavaditi saMzayaH // na ceyaM saMzayasamA jAtiH, hetvarthavikalpanenAtra prtyvsthaanaat| tatra hi niravayavatvAdyAkAzadharmopanyAsena saMzaya ApAditaH; iha tu saadhnvaadyuktprytnaanntriiyktvhetvrthniruupnneneti| udbhAvanAprakArabhedazca jAtInAM vaicitryakAraNamityuktameva // atrottaramakAryAnyatve prayatnAhetutvamanupalabdhikAraNAnupapatteH / . // 5-1-39 // yadyapi prayatnakAryAnyatva*mupalabhyate ; tathApi prakRte zabde prayatna syaabhivyktaavhetutvm| na prayatnataH zabdamabhivyanakti, kintvabhUtaprAdurbhAvameva vidhtte| kasmAt ? 'anupalabdhikAraNAnupapatteH' / yatra hi sataH padArthasya pratyatno'bhivyaktihetuH, tatra tasya sataH . salilAderanu palabdhikAraNamasti mRdaadivyvdhaanm| tadapohamAcaratA prayatnena tadabhivyaktiH sNpaadyte| zabdasya tu na kiMcidanupalabdhinibandhanaM vyavadhAnAdi saMbhavatIti vnnitm| atastasyAsata evAtmalAbhanimittamuccAraH NAdiprayatnaH na sto'bhivyktinimittm| tasmAdanityaH zabda iti siddham // ___ tadevamanena caturvizatividhajAtyudAharaNapratisamAdhAnopadezavama'nA zabdAnityatvasAdhake parakIyamapAlambhajAtamevaMprAyamakhilamapAkRtam. AmrasekapitRtarpaNanyAyena bhavati bhagavatA sUtra kAreNa // * kAryAnyatvaM-kAryavizeSaH // * udAharaNapradarzanavyAjena svasiddhAnto'pi sthApita ityarthaH / / Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 673 dvAdazamAhikam [SaTpakSIvivaraNam ] idamaparamidAnImupadizyate caturvizatAvapi jAtivAdinA prayuktAsu mUlasAdhanavAdI-vispaSTAnumAnodantaparIkSaNapurassaraM sadevottaraM yathopadiSTamabhidadhIta; na tu jAtiprayogAnukAriduruttarAlApacApalena SaTpakSI prvrtyet| tasyAM hi prastutAyAM ubhayorapi vAdiprativAdinorasiddhiH asdvaacitvaat| kathaM punaH SaTpakSI pravataMta iti-tatpathaM darzayitu. mAha pratiSedhe hi samAno doSaH // 5.1.4 0 // sthApanAhetuvAdinA prathamapakSasthena sthApanAhetuH prayuktaH, 'anityaH zabdaH, prayatnAnantarIyakatvAt' iti // tato jAtivAdI dvitIyapakSasthaH 'prayatnakAryAnekatvAt' iti 'prayatnA nantarIyakatvaM abhivyaGagye'pi zabde bhavati' iti hetoranaikAntikatvamAha // tadadhunA tRtIyapakSasthaH sthApanAhetuvAdI yadi yathopadiSTamAvaraNA. nupalabdhikramamanusRtya vizeSamupadarzayan anaikAntikatAmuddharati, tatastAva'. tyeva paryavasyati kathA-iti caturthAdipakSAvasaravirahAt nAvataratyeva ssttpkssii|| yadi tu taM kramamapahAyaiva tRtIyapakSastho'sau vadati-hetozcedanakAnti katvamudbhAvayasi, anaikAntikatvAdasAdhakaH syAditi-nanvayaM tAvakaH pratiSedho'pyanaikAntikaH-kiMcitpratiSedhati, kiMcinneti-hetossAdhakatvaM pratiSedhati, na svarUpamiti / ata evetthaM pratiSedhasyAnakAntikatvAt so'pi hi nAbhivyaktipakSameva sAdhayet, utpattipakSe'pi prayatnasAphalyopapattaH / ubhayatrApi ca vizeSahetoranapadezAt / evamanaikAntikatvamabhihitavati* - * svapakSe anaikAntikasvamanuddharan, parapakSe anaikAntikatvamApAdayati cedityarthaH // 43 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 bhyAyamaJjarI sAdhanavAdini, bhavati pratiSadhavAdino'pi vacanAvasara iti avatarati SaTpakSI // sa hi caturthapakSastha evaM vadatipratiSedhavipratiSadhe tatpratiSadhadoSavaddoSaH // 5-1-41 // vividhaH pratiSedhaH-vipratiSedha ihocyate, na vyAdhAtaH, prakRtasaGagaterabhAvAt / yo'yaM pratiSedhe'pi samAno'naikAntikatvadoSa ucyate, sa pratiSedhapratiSedhe'pi bhavatprayukte samAnaH, so'pi hi pUrvavadanaika.ntika eveti tataH paMcamaM pakSamavalambya mUlasAdhanavAdI *matAnujJAmudbhAvayati // sA ca pratiSedhaM sadoSamabhyupetya pratiSedhavipratiSedhe samAnadoSaprasaMgo matAnujJA // 5-1-42 // pratiSedhe'pi samAno doSa iti samudbhAvitaM doSamanuddhRtya taM pratiSedhaM sadoSamabhyupetya madukte pratiSedhavipratiSedhe-samAnadoSaprasaGagamApAdayataste matAnujJA nigrahasthAnaM bhavati / 'coro bhavAn' ityukte'bhiyuktena cauryamAtmano nirAkaraNIyam, na tu 'bhavAnapi coraH' iti paraH pratipattavyaH -iti // evaM paMcamapakSasthai mUlasAdhanavAdini kathitavati, paraH SaSThaM pakSamA sthAya punarabhidhatte-yadi svapakSadoSAnuddharaNapurassaraparapakSadoSApAdanopanatamatAnujJAnigrahasthAnapAtramahamAdizya, hanta tahi tavApi tadeva nigraha sthAnamavatarati, tvmpyevmkaarssoNH| tathA hi dvitIyapakSasthena mayA 'prayatnakAryAnekatvAt' iti yadanakAntikatvamudbhAvitam , tadanuddhRtyaiva 'pratiSedhe'pi samAno doSaH' iti mayyeva pratIpamApAditam / tadevaM tvatta * svapakSe doSamabhyupagamya parapakSe doSodbhAvanaM matAnujJA nigrahasthAnam // Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam 675 eva zikSitvA'hamapi caturthapakSasthaH tathaiva tvayi doSamapitavAniti, mama cenmatAnujJA, prathamataraM tavAsau bhavediti* || tadetadAhasvapakSalakSaNApekSopapattyupasaMhArahetunirdeze parapakSadoSA bhyupagamAtsamAno doSaH // 5-1-43 // . svapakSaH mUlasAdhanavAdyuktaH-'prayatnAnantarIyakatvAdanityaH zabdaH' iti / tallakSaNaH-tatsamutthAnaH, tadviSayaH 'prayatnakAryAnekatvAt' iti prtissedhH| tamapekSamANaH, tamanuddhRtya-anujJAya pravRttaH 'pratiSedhe'pi samAno doSaH' ityupapadyamAnaH, prpksse'naikaantiktvdossopsNhaarH| tasya ca hetunirdeza ityayamanakAntikaH pratiSedha iti, tasmin sati parapakSakathitAna kAntikatvadoSAbhyupagamAt, tadanuddharaNena tasyaiva pratIpadoSodbhAvanAt samAno matAnujJAdoSa iti SaSThaH pakSaH // . .. . [ SaTpakSyAM pakSavivecanam ] seyaM SaTpakSI / tasyAM prathamatRtIyapaMcamAH / sthApanAhetuvAdina: / dvitIya va turthaSaSThAH pratiSedhavAdinaH ete ca sAdhyasAdhakata yA parIkSyamANAH paunaruktyamatAnujJAdidoSApahatatvAt anyatarasyApi vAdinaH sAdhyasiddhaye na prakalpante // tathA hi-caturthaSaSThayoH pakSayoH arthAvizeSAtpunaruktadoSaprasaGagaH / caturthe pakSe parasya smaandosstvmucyte| SaSThe'pi tathaiva smaanH| tRtIya paMcamayostRtIye pakSe parokSa samAnadoSatvamabhyupagamyate / paMcame'pi matA. nujJAmudbhAvayatA tadaGagIkRtameva bhvti| tRtIyacaturthayozca paroktadoSA * iyameva prtibndiityucyte| svapakSe doSamanabhyupagamya 'mamA'yaM doSaH ityu cyate, tarhi tavaivAyaM prathamo doSaH syAt' iti // 1 taM-kha. Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 nyAyamaJjarI nuddharaNAttuM matAnujJetyevaM SaTpakSyAmubhayorasiddhiH / tasmAt saduttaraireva doSacikitsA sAdhIyasI, nAsaduttaraiH, SaTpakSIprasaGgAditi * // [ SaTpakSyAM vizrAntau kAraNam ] nanu ! asaduttarakathane'pi kathaM SaTpakSyAmeva virAmaH ? zatapakSI sahasrapakSI vA kathaM na pravartate ? ko'tra niyamaH ? iti cet-ucyateiyatyeva nivartate vacanAvakAza iti nAnantapakSatA saMbhavati / tathA hipUrvottarapakSavAdinau tAvat sAdhanadUSaNavAdinau bhavata eva, ko'tra vicAraH / tatra sthApanAhetuvAdinA tAvat prathamaM svapakSasAdhane'bhihite, dUSaNavAdinA ca tatra dUSaNe vaNite, tRtIye vacasi vartamAnaH sAdhanavAdI samyaGanItyopa kramamANaH tadUSaNamuddhartuM zaknuyAnna veti tasyAmeva dazAyAM prADvivAkAyato nirNayaH // asaduttaropanyAse tu tRtIyavacasA tena kRte dUSaNavAdyapi labdhAva kAza:, tata eva zikSitvA caturthe vacasi vartamAnaH tatpratIpaM yojayati / tataH sthApanAhetuvAdI pratIpayojanAyAmaphalAyAM duruttarAyAM samavyaya phalAya. azakyakriyAyAM ca nirudyoga: kiMcidabhinavaM dUSaNamutprekSya paMcame vacasi sthito matAnujJAmAha / tatastAmapi parapakSamanativartamAnAM pazyan pratiSedhavAdI SaSThe vacasi sthitvA tAM tatpakSa evaM yojayati- ityevaM vRtte dUSaNAntarAsaMbhavAt, pratIpayojane ca bhagnarasatvAt tUSNImevAsitumucitamiti tAvatyeva bhavati vacanaviratiH, na zatasahasrAdvipakSaprasaGgaH pravartata ityataH SaTpakSImeva tavyam // vAdino'pi sAdhyAsiddhiH syAt / + tRtIya kakSyAyAmityarthaH // ataH vAdinA sAvadhAnena bhavi Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 677 dvAdazamAhikam dshitvaanaacaaryH| sa cAntevAsinaM bodhayitumevamupA dizadanena pathA pravarteta bhavAna , anyena mA pratiSTeti // [SaTpakSyupadezaphalam ] vAcyamuttaramato niravA jAtivAdinamapi prati tjjnyH| kazmalottaragirA na tu kAryA pakSaSaTkaparikalpanagoSThI // yAdRgyajJo balirapi tathetyevamAdAya buddhau yastu brUyAtkaluSamaphalastasya zuddho'pi hetuH / 'SaTmakSAdiprasaraNaparimlAnakAntina buddhi zaktaH svArthe janayitumasAvanataH prAznikAnAm // [ jAtiparIkSopasaMhAraH] itIdaM vyAkhyAtaM nijasaraNisAGakaryarahitaM svarUpaM jAtInAM sphuTamiha catuvizatividham / amUSAM tattvajJaH paraviracitAnAM parihatau svayaM copanyAse na hi sadasi saMmuhyati nrH|| - - iti jAtiparIkSA - - [nigrahasthAnaparikSA ] jAtyanantaraM nigrahasthAnoddezAt tallakSaNapratipAdanArthamAhavipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam // 1.2.60 // Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 dhyAyamaJjarI nigrahaH-parAjayaH, tasya sthAnam-AzrayaH, kAraNamityarthaH / kiMca parAjayanimittaM vipratipattiH, apratipattizca / viparItA-kutsitA garhaNIyA pratipatti:-vipratipattiH-sAdhanAbhAse sAdhanabuddhiH, dUSaNAbhAse dUSaNabuddhiH / apratipattistu aarmbhvissye'naarmbhH| Arambhasya viSaya:sAdhane dUSaNaM, dUSaNe coddhaarH| tayorakaraNaM-apratipattiH // [ jalpe parAjayakAraNe] dvidhA hi vAdI parAjIyate-yathAkartavyamanArabhamANaH, viparIta vA prtipaadymaanH| ata eva na *krmkrnnyonigrhmaadishnti| na hi tAbhyAM kicidaparAddham, svaviSaye prayujyamAnayoH sAmarthyAnapAyAt / kartA tu pramAdyan aprayojyaM prayuMjAnaH, prayojyamaprayuMjAno vA nigrahamarhati / prAyeNa cAtattvavAdino nigRhyA bhavanti // tattvavAdyapi kadAcana jalpe vitaNDAyAM vA samyaksAdhanamapyapadizya prativAdipratipAditadUSaNAbhAsanirAkaraNasaraNimanagaNAmapazyan nigRhyata ev| ata eva ca-bhASyakRtoktam-'tattvavAdinamatattvavAdinaM cAbhi . plavante nigrahasthAnAni' (nyA.bhA. 5-2-1) iti| asamAsakaraNamaneka nigrahasthAnabhedAvarodhArtham // ata evAnantaramAhatadvikalpAjjAtinigrahatthAnabahutvam // 1-2-61 // taditi sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnasya, vipratipattyapratipa. tyozca praamrshH| nAnAkalpo vikalpaH-prakArabheda ityrthH| sAdharmya * krm-vissyH| karaNaM-nyAyaprayogAdi / tayorna nigrahaH, kintu purusssthv| viSayaH na hi kenApyanyathayituM shkyH|| + pUrvatanasUtradvaye ubhayoH prastutatvAt tacchabdasyaivaM vyAkhyAnam // Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamA vaidharmyAbhyAM pratyavasthAnaprakArasya bahutvAt jAtibahutvam / tadvyAkhyAtam / vipratipattyapratipattiprakAra bahutvAnnigrahasthAna bahutvam // [ nigrahasthAnavibhAgaH ] 679 tadvAviMzatidhA vibhajya darzayati pratijJAhAniH pratijJAntaraM pratijJAvirodhaH pratijJAsannayAsa : hetvantaramarthAntaraM nirarthakamavijJAtArthakamapArthakamaprAptakAlaM nyUnamadhikaM punaruktamananubhASaNamajJAnamapratibhA vikSepo matAnujJA paryanuyojyopekSaNaM niranuyojyAnuyogo'pasiddhAnto hetvAbhAsAzca nigrahasthAnAni // 5-2-1 // - atra ananubhASaNam, ajJAnam, apratibhA, vikSepaH, paryanuyojyopekSaNam - iti apratipattyA saGagRhItAni; zeSANi vipratipattyA | 'punaruktam, adhikam' ityasamAsakaraNena vipratipattyaiva vAbhimatam / kimasamAsakliSTakalpanayA / sAspi hi kutsitaiva pratipattiH, yat punaruktam, adhikaM vA prayujyata iti / asaGkIrNodAharaNavivakSayA ca dvAviMzatibhedasaGkIrtanam / avAntarabhedaistu jAtivadAnantyameva teSAmiti // [ dharmakIrterAkSepaH ] atra ko tirAha - dvAviMzatidhA nigrahasthAnAni vibhajyante / teSAM ca pratipadamidAnIM vizeSalakSaNAni varNyanta iti na mRSyAmahe / kutaH - asAdhanAGgavacanam adoSodbhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamanyattu na yuktamiti neSyate // Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 bhyAyamaJjarI ___ vAdinA siSAyiSitapakSasiddhaye saadhnmbhidheym| sa cedasAdhanAGagaM brUyAt , nigRhyet| prativAdinA'pi vAdyukte sAdhane dUSaNamudbhAva. niiym| sa cedadoSameva doSatvenodbhAvayet , nigRhyet| te eva dvayo diprtivaadinonigrhsthaane| ato'nyathA nigrahakaraNamanyAyyameva / pratijJAhAnyAdiSu tatprabhedeSu ca pratipadamayuktatAM darzayiSyate / katicchAtrazizupralApaprAyANi nigrahasthAnAni nirdiSTAni / tAdRzi zAstra lakSyanta iti paramamapratiSThAnam // [dharmakIkSipasya samAdhAnam ] atrocyate-saMkSepavivakSayA dve eva nigrahasthAne iti vayamapi ki noktavantaH-'vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam' iti / etacca sAmAnyalakSaNamakhilabhedasaGagrahakSamaM bhavati, na bhavaduktam / / .. tathA hi-uttarApratibhAnena vAdinoranyataraH parAjIyate, na vA ? na parAjIyata iti kathamucyate ? taki mUka 'e'va jitvA gacchatu / nigRhyate cet, kimanenAparAddham , nAdoSa udbhAvitaH // [vipratipatyapratipattyossarvAntarbhAvaH] . atha prasajyapratiSedhenodbhAvanAbhAva eva vyAkhyAyate, tarhi dUSaNA. bhAsodbhAvanamanumataM syAt / atha doSAnudbhAva namAdau vyAkhyAya, punaradoSobhAvanam AvRttya paryudAsena varNyate, 'hanta ta hi te evaite viprati. pattyapratipattI ukte syAtAm / doSAnudbhAvanamapratipattiH, viparIta. doSodbhAvanaM vipratipattiH // evamasAdhanAGagavacanamapi viklpniiym| prasajyapratiSedhavRttyA sAdhanAGagasyAvacanaM cet-seymprtipttiH| paryudAsavRttyA sAdhanAGagA. 1 I-kha, va-kha, ta-kha, 'ttiH-kha. Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 681 dvAdazamAhnikam danyaccet vacanaM, seyaM viprtipttiH| ataH zabdAntareNAkSapAdapAdebhya eva zikSitvA, tadeva nigrahasthAnadvayamanena* zlo'kadvayana nibaddham, na punarabhinavamalpamapi vicitprekSitamiti || - [ nigrahasthAnavyavasthApi na yuktA] na ca yathAsaMkhyaniyamena dvayoTTe nigrahasthAne varNanIye, api tu yathA saMbhavamubhayorapi yathAvasaraM tttnnigrhsthaanmaadessttvym| dvAviMzatibhedatvaM ca nigrahasthAnAnAmasaGakIrNodAharaNavivakSayA kathyate, na niyamAyetyukta. mev| paraspara visadRzaM ca lakSaNameSAM idAnImupadizyata ev| tatraiva cAyuktatvameSAm , bAlizapralApakalpatvaM vA parAkriyata evetyalamati. prasaGagena // - [pratijJAhAniH ] evaM sAmAnyalakSaNaM vibhAgaM cAbhidhAya vizeSalakSaNAnyAhapratidRSTAntadharmAnujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH // 5.2.2 // .. pratijJAsiddhaye vAdinA sAdhane'bhihite, tatra prativAdinA ca dUSaNe udbhAvite, tRtIye vacasi tu vartamAno vAdI yadi pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'nujAnAti, tadasya pratijJA hIyata iti pratijJAhA nirnAma nigrahasthAnaM bhavati // tadyathA-'anityaH zabdaH, aindriyakatvAt , ghaTavata' ityukte, para Aha-'sAmAnyamandriyakamapi nityaM dRSTamityanaikAntiko hetuH' iti // *zlokadvayaM-sAmAnyalakSaNaparavibhAgaparasUtradvayam // + vAdinaH vipratipattiH, prativAdinaH apratipattiriti vyavasthayo / 1 ke-kha,- ni-kha. Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 nyAyamaJjarI tatra sAdhanAyAha - 'sAmAnya mandriyakaM nityam, tahi tathaiva ghaTo. spi nityo'stu' iti| ayamasyaivaMvadato bhramaH-kila nityAnityapakSa. vRttiH anaikAnti'ko bhavati hetuH| ghaTasya tu nityatAyAM ekasminnitya. pakSa eva vRttaH anaikAntika'tAmeSa vijahyAditi / tadevamasya bruvataH pratijJAhAnirbhavati / ghaTasya hi nityatve 'tadRSTAntabalAdeva zabdo'pi nityaH syAditi // . [ dharmakI.kSepaH] atra kotirAha - pratijaiva tAvadasAdhanAGagavacana miti tadabhidhAnaM nigrahasthAnaM bhavitumarhati, na tddhaaniH| na ca haanirpysti| yadi nAma ghaTasya dRSTantIkRtasya pratidRSTAntadharma nityatvamayamabhyupaiti, kimiyatA zabdAnityatvapratijJAmavajahAti // api ca hetvAbhAsA api nigrahasthAnavarge gaNitA evaM / sa cAya. manakAntikahetvAbhAsAMprayogAdeva parAjIyate, na pratijJAhAnyeti tasyA viSayAntaraM vaktavyam // [AkSepasya samAdhAnam ] atrocyate-pratijJAyAstAvadasAdhanAGagavacanatA nAstItyavayavalakSaNe narNItametat / pratijJAsiddhayartha eva sarvavAdinAM pryaasH| anirdiSTA casA sAdhayitumazakyaiveti na tdvcnmsaadhnaanggvcnm| laukikedhvapi RNAdAnAdivivAdapadeSu pratijJa hAnimeva mukhyaM praajykaarnnmaahuH| yathA''ha nAradaH * vijahyAditi bhramaH-ityanvayaH / anaikAntikatA parihatA bhavatIti bhrmH|| + prayogaH-udbhAvanam / hetvAbhAsasyApi nigrahasthAnaparigaNanamasti / 1 ka-kha, na ha-ca. sA-kha. Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamA hikam 683 __sArastu vyavahArANAM pratijJA smudaahRtaa| taddhAnau hIyate vAdI taraMstAmuttaro bhavet' iti // pratidRSTAntadharma ca svadRSTAnte'bhyupagacchan utsRjatyeva pratijJAm / nityatvaM hi sAmAnyavata ghaTasyApi shte| taMdRSTAntabAle'na zabde'pi siSAdhayiSatIti nUnamidAnI nityatvameva ghaTadharmaH zabde siddhayediti kathaM tadanityatvapratijJA'sya na hIyate // [ akAntiko dbhAvanaM nAlam ] yattUktaM hetvAbhAsaprayoga eva nigrahanimittam , na pratijJAhAniritisyAdetadevam , *yadi dvitIya vacasi vyavasthitena prativAdinA vyabhicA. rodbhAvanayA pratyavasthito vAdI tAvatyeva viramet / sa tu tRtIye vacasi. vartamAnaH taduddharaNabuddhayA tathAvidhamabhidhatte, yena pratijJAM jhaati| atazca vyabhicArapariharaNalobha bhihitAtidRSTAntadharmAbhyanajJa vacanopa. natatadarthapratijJAhAninibandhana evAsya nigraho yuktaH, na hetvAbhAsaprayogakRta iti ayameva mukhyaH prtijnyaahaanevissyH|| [pratijJAntaram ] pratijJAtArthapratiSedhe dharme vikalpAttadanirdeza: pratijJAntaram // 5.2.3 // pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte, tatraiva dhamiNi dharmAntaraM sAdhanIya. vAdinaH pratisAntaraM mabhidadhato nAma nigrahasthAnaM bhavati // tAvatyeva vAdI yadi virameta , tadA rayAdetadevam itynvyH|| 1 dhe-khaH Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 nyAyamaJjarI 'anityaH zabdaH, aindriyakatvAt' ityukte, pUrvavat sAmAnyena vyabhi. cArodbhAvanayA pratyavasthita Aha-'sAmAnyamaindriyakaM yannityaM, tadyuktam / taddhi srvgtm| asarvagatastu zabda 'iti no darzanam' iti| so'yaM 'anityaH zabdaH' iti pUrvapratijJAtaH anyam 'asarvagataH zabdaH' iti pratijJA kurvan pratijJAntareNa nigRhIto bhavati // [dharmakIkSeipaH] atrAha-nedamaprastutapratijJAntarakaraNam , apitu parodbhAvitavyabhi- . cAranirAkaraNavize SotpAdanam // etaduktaM bhavati-asarvagatatve satyandriyakatvAdanityaH zabda iti / tadidamasarvagatatvapratijJAsiddhayarthamupAttaM kathaM nigrhsthaanm| yo hi / mImAMsakaM prati 'anityaH zabdaH, kRtakatvAt' ityuktavAn tena kRtakatvama. siddhamityupAlabdhaH, kRtaka tvasiddhaye yateta, sa kiM kRtakatva pratijJAntarakara nnaanigRhyet|| ___ yastu pUrvapratijJAmavadhIrya, tadanaupayikamakasmAdeva pratijJAntaramArabheta, sa tadA unmatta eva bhvet| na conmattapralApAnAM zAstre lakSaNakaraNaM yuktam / spaSTe ca nigrahahetau hetvAbhAsAbhidhAne saMbhavati kimiti pratijJAntaraM nigrahasthAnamucyata iti // [bhakSepasya samAdhAnam ] atrocyate-pratijJAsiddhaye hetudRSTAntau prayoktavyau, na punaH pratijJAntaraM karaNIyamiti sthitiH| iha ca yo hetuH anenopAttaH tasmin pareNAnakAntikIkRte sati, na tatparihAra prakAramanuguNamayamAsthitavAn / api tu asrvgttvprtijnyaamnyaamaaruuddhH|| 1 i-kha, 5 vA-kha, gopAdA-kha, * tve-kha, rAya-ca. Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam / 685 nanu ! vizeSaNametadanekAntikatvaparihArArtham, na prtijnyaantrmityuktm-n-asiddhtvaat| *siddhaM hi vizeSaNaM bhvti| nityatvavAdinaM ca prati shbdsyaasrvgttvmsiddhm| sAdhyate cet , tahi pratijJAntaramevedam , hetvAdyavayavavailakSaNyAt, pratijJAlakSaNasya ca saadhynirdeshsyopptteH| anaikAntikatvaparihRtaye hi hetuvizeSaNaM siddhaM vAcyam , na tu mivizeSaNaM sAdhyaM ceti // - [ hetvAbhAsatA'pyasya na yuktA ] anyatarAsiddha tu hetvAbhAse tatsamarthanaM prakramAnurUpameveti na prati. nAntaraM nigrahasthAnaM bhvti| iha tu anaikAntikatvaparihArAya yatamAnaH mArgamanuguNamapazyan skhalita iti nigRhyate / na ca hetUdAdaraNAdiprayoganipuNamaMterapi bhramAdevaMvidhamabhidhAnaM na sNbhvti| na ca pratijJAmAtreNa siddhimicchannevaM bravIti, api tu vyabhicAraM parijihIrSanniti // [nApyasyAsaMbaddhatvam ] * na cAyamunmattapralApa eva, prastutAnuguNyabuddhayA pryogaat| api ca 'anityaH zabdaH, cAkSuSatvAt' ityubhayAsiddho nAma hetvAbhAsaH bhavadbhirapi zAstre lakSita ev| sa unmattapralApo na bhavati! yathodAhRtama tat pratijJAntaramunmattapralApa ityapUrva eSa bhikSoH svadarzane rAgaH, paradarzane dvaSo vaa| ko hi nAma zizurapi zabde cAkSuSatAM brUyAt / idaM tu saMbhavatyevAbhidhAnam / kevalaM hetuvizeSaNe siddha ca baktavye bhramAt dharmivizeSaNaM sAdhyaM cAyamuktavAni ti nigRhyate // * siddhatve tu hevantararUpaM nigrahasthAnaM bhavati // + idaM-zabdaH anityaH, aindriyakavAdityAdi / 1 pra-kha, ti-kha. Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 nyAyamaJjarI tRtI'ye vacasi sthitazcaivamasAvuktavAniti' nimittAntaramidamasya nigrahe niruupitm| dvitIya eva tu vacasi kathAviratau hetvAbhAsaprayogAdeva nigrahamApnuyAditi pratijJAhAniprastAva evoktam // [pratijJAvirodhaH ] pratijJAhetvorvirodhaH pratijJAvirodhaH / / 5.2.4 // yatra pratijJA hetunA virudva yate, hetu pratijayA, saH pratijJAvirodho nAma nigrahasthAnaM bhvti| 'guNavyatiriktaM dravyam' isi pratijJA; 'rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheH' iti hetuH| so'yaM pratijJAhetvovirodhaHyadi guNavyatiriktaM dravyam, na tarhi rUpAdibhyo'rthAntarasyAnumalabdhiH / atha rUpAdibhyo'rthAntarasthAnupalabdhiH, na tahi guNavyatiriktaM dravyam / guNavyatirikta ca, dravyaM ca, rUpAdi vyatirikta syAnupaladheriti yAhatam // [dharmakIAkSepaH ] atrAha-nedaM pratijJAhetvovirodhodAharagaM bhavatumarhati, hetorasaMbha: vaat| saMbhavana hi hetuH pratijJAyA viruNaddhi / tayA vA viruddhyte| iha tu upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhiH na samastyeva, rUpAdibhyo'rthAntarasya pRthktvenoplbdhiyogytvaanuppttH| saMbhavannapi caivaMvidhe viSaye pratijJA. virodhe hetuH na dvayoM doSajAtimativartate-viruddhatvam , *asiddhatvaM vaa| ___ * asiddhtvN-svruupaasiddhiH|| . 1 gi-kha, 'rU-kha, bhizcArthAMntara-kha. Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 687 dvAdazamAhnikam siddhatve vA guNavyatiriktadravyavAdino hi bhedenAgrahaNa' masiddho hetuH / sAdhyaviparyayasAdhanat viruddha iti / ato hetvAbhAsagrahaNena gatArthatvAt na pRthagvaktavyamidaM nigrahasthAnam // [ udAharaNAntarasyApyasAdhutvam ] yat anyadanyairudAharaNamabhANi 'nityaH zabdaH sarvasyAnityatvAt iti tadapyasAdhu- vaidharmyadRSTAntasyAnena prakAreNa kuzikSitairabhidhAnAt / tathA hi- sarvazabdo'tra sAvayavavacana iti niravayavatvaM hetuvivakSitaH - 'nityaH zabdaH, niravayavatvAt' ' iti / tatra vaidharmyadRSTAntaH sAdhyAbhAve hetorabhAva pradarzayatA vaktavyam - nityaH zabdaH, anitya sarvatvAt - sAvayavatvAt iti / so'yamazikSitavaidharmyadRSTAMta pradarzanaprakramaiH viparya - yeNa vaidharmyadRSTAnta eva kathitaH 'sarvasyAnityatvAt' iti / taduktaM - 'sahi duSTAnta evoktaH vaidharmyeNa suzikSitaiH' / iti / tasmAnnedamapi pratijJAhetuvirodhodAharaNamiti // [ dharmakIrtidUSaNaparihAra : ] 'atrocyate yaduktaM - hetorasaMbhavAnnedaM nigrahasthAnam - iti - tadacAru - paMcamyantanirdiSTasya hetoH pradarzitatvAt / niravadyahetvabhAvAttu yadi tadasaMbhava ucyate, tahi hetvAbhAsavyAkaraNamadhyakaraNIyaM bhavet / puruSabuddhipramAdanibandhana he 'tu' prayogastu tathAvidhamapyabhidhAnaM saMbhavatyeva // [ hetvAbhAsanigrahasthAnayo vailakSaNyam ] yappunarabhyadhAyi - saMbhavannapi heturayam asiddhaviruddhayoranyataro bhavet, na dUSaNAntaramiti - tatra brUmaH - satyametat kintu hetusvarUpa 1 ga-kha, 2 3 mU-kha, tvAbhAsa-kha. Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 nyAyamaJjarI nirUpaNAvasare sa yadi tadAtadoSAdoSadarzanAt viruddhatA tasyAbhidhIyate / yathA bhavadbhiH 'nityaH zabdaH, kRtakatvAt' iti viruddhahetau vaNi te kvacit siddha sAdhyasya dRSTAntahInatAdidoSAntarasaMbhave tadavadhIraNayA viruddhatvameva dshitm| yathA vA hetvAbhAsalakSaNe kathitamasmAbhiH 'anityaH zabdaH, cAkSuSatvAt' ityasyAnakAntikatvadoSe satyapi prathamataramasiddhataiva hRdayapathamavatarati, tenAsiddho'yamucyate, na savyabhicAra iti / evami. hApi hetuguNadoSavicAre kriyamANe viruddhatAdihetvAbhAsatA'sya kthyte|| yadA tu parArthAnumAnavAkyasya paMcAvayavasya, paramatena vA vyavaya - vasya parasparAnvitapadArthasamudAyAtmA vAkyArthazcintyate, tatra itaretara. vyAhatArthavAdinoH pratijJAhetupadayoH asaMsargAt tadvirodha eva jhaTiti manasi viparivartata* iti sa eva nigrahanimittaM bhavitumarhati, yata itare. taravirodhinamananvitArthamabhi dadhati vAkye 'pi vipratiettiraprati. pattirvA bhavedityada eva nigrahasthAnam // . [viruddha pratijJAvirodhayorvizeSaH] . api ca sAdhyaviparyayasAdhaka eva viruddhaheturucyate, 'yaH pratijJA'meva baadhte| iha tu pratitayA heturbAdhyate, pratijJA vA hetuneti vikalpyamAnatvAt nigrahasthAnAntaramevedam // itthamasyaivodAharaNasyopapatteH udAharaNAntaranirUpaNaM vRthA'TATyaiva // * tathAca vastudRSTayA hetvAbhAsaH, uktidRSTayA nigrahasthAnamityuktam // ___1 ta-kha, spra-kha tovaNya-kha hetu-khaH 5 teva-kha, 'vada-kha, Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 689 dvAdazamAhnikam [ bhATToktodAharaNam ] bhATTaustu *bhavadIyaM nirAlambanasAdhanaM pratijJAvirodhodAharaNaM vaNitam -'nirAlambanAH sarve pratyayAH, pratyayatvAt' iti| yataH pratyayatvahetu grAhakajJAnasAlambanatve tenai vaiSA pratijJA viruddhadhyate / tannirAlambanatve tu hetvabhAva eva syaaditi| taduktam 'vispaSTazcAkSapAdokto virodho hetusAdhyayoH / yamadRSTavA parairuktamadUSaNamidaM kila' iti // tat sarvathA sulabhodAharaNamidaM pratijJAhetuvirodhAkhyaM nigrahasthAnamiti sthitiH // [ pratijJAsaMnyAsaH] pakSapratiSedhe pratijJAtArthApanayanaM pratijJAsannyAsaH // 5-2-5 / / pakSasAdhane pareNa dUSite taduddhAraNAzaktyA pratijJAmeva niDhvAnasya pratijJAsannyAso nAma nigrahasthAnaM bhavati || 'anityaH zabdaH, aindriyakatvAt' ityukte, tathaiva sAmAnyanAnakAnti. katAyAmuddhA TitAyAM, yat pratibravIti--'ka evamAhAnityaH zabda iti. -so'yamevaMbruvan pratijJAsannyAsAt parAjIyate // [pratijJAsaMnyAse dharmakIkSeipaH] .. atrAha-atisthUlaH khalvayaM prmaadH| ko hi nAma prativAdI prAznikasannidhAne pratijJAM kRtvA, tadaiva teSAmevAbhraSTasaMskArANAM purataH apasmArakAdyanupaplutamatiH tAmeva nihnavIta // * bhavadIyam-ityatra bhavacchandaH bauddhprH|| 1va-kha, TuMki-kha, pra-kha. 44 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 bhyAyamaJjarI api ca dyUtaparAjitapaNarahita'zaTha'kitava vadu'dAsInaH pratijJAmajahadapi hetAvanaikAntike kimasau na nigRhyate / na hi pratijJAyAstyAgAtyAgau tadIyayoH' nigrahAnigrahayoH prayojakau, api tu hetugunndossaavev| sa cAyaM sAdhanavyabhicArAdevA nitya pakSaH parAjIyata ityalaM sannyAseneti // ___ [ dharmakIrAkSepaparihAraH] atrocyate-parodbhAvitahetvanaikAntikatvadUSaNoddharaNaraNaraNakatara litamateH bhavedapyayaM prmaadH| evaM hyasau vadati 'mayoktaM-saMyogaviyoga dhyaGagayaH zabdo na bhavati, na tvanityaH' iti // ___ ayamAzayastvevaMdataH-kila saMyogavibhAgAnabhivyaGagayatve mayA pakSIkRte, sAmAnyena vyabhicAro na bhaviSyatIti / tadapi hi tAdRzameva, . svAzrayavyaGagayatvAditi muhyataH nAtisthUlamamumIdRzaM pramAdaM pratipannasya bhavatyeva nigrahahetuH / apramAdinostu nigraho nAma nAstyeva kazcidiha loke paraloke vA* // yattu tadIyayoH pratijJAtyAgAtyAgayoranaikAntikatvenaivAsau nigRhyata iti-syA detadevaM, yadi vyabhicArodbhAvanasamanantaramasau tUSNImevAsIta / tathAvidhaM tu bruvANastasyaiva parAjayahetossannikRSTatvAttenaiva nigRhIto bhavati, nAnakAntikaprayogeNeti // [ hesvantaram ] avizeSokte hetau pratiSiddhe vizeSAmicchato hetvantaram // 5-2-6 // ___ * 'pramAdaM vai mRtyumahaM bravImi sadA'pramAdamamRtatvaM bravImi' iti vacanam // yau-kha, siddha-kha, ' ___1 eva-kha, va-kha, / haH-kha, 'diti-kha. Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam 691 avizeSAbhihite hetau pratiSiddha tadvizeSaNamabhidadhataH hetvantaraM nAma nigrahasthAnaM bhvti| yathA sAMkhyasyetthaMvadataH ekaprakRtIdaM *vyaktam parimANAt, ghaTAdivat' iti / dvividhaM ca vikAreSu dRSTam-iyattAlakSaNamaGakurAdeH phalAntarasya, caturazratA ca 'ghaMTAdeH mRtpuurvksy| tade tatparimitaM "ni kArajAta mekaprakRtika dRSTamityataH sarvamidamekaprakRti bhavitumarhati / yA ca saikA prakRtiH, tat pradhAnamiti || - asya hetoya'bhicAraH, nAnAprakRtInAmapi pariNAmadarzanAditi / tatparijihIrSayA vishessnnmaah-smnvyaaditi| sukhaduHkhamohasamanvitaM hi sarva vyaktaM parimitaM dRzyata iti| tasya prakRtyantararUpasamanvayAbhAvAdekaprakRtikavAmiti / tadidaM hetvantaraM nigrahasthAnam , prAguktA vize. SaNa hetoH svayameva hetutvAmarSaNAditi // [anekAntikAt hetvantarasya vizeSaH] atrAha-kimayaM dagdho dahyate, mRto vA maaryte| anaikAntikahetU. panyAsenaiva khalvayaM tapasvI nigRhIta eva, asAdhanAGagavacanAditi kRtaM' hetvantarAkhyanigrahasthAnAntarodIraNeneti - atrocyate - yuktameva tat dvitIye vacasi kathAsamAptau yathA tu bhvaanaah| yadA tu vyabhicAranirAkaraNAya vizeSaNamaparamadhikamadhunA'bhidhAtuM pravRttaH, tadA tadupAdAnAdeva nigahyata iti piSTapeSaNaM saMpratyevAya missyte| puruSazaktiparIkSAtmake ca jalpe nigrhsthaanmidm| vAde tu vizuddhAzayatayA vastuni parIkSyamANe vizeSaNAntaropAdAne'pi tadvicAraH prastotavyaH, na nigrahaH kArya ityabhi. yuktAH // * vyaktaM-mahadAdisthUlajagadantam / nirA-kha, gha, ca, ktasya-kha, . 1 tU-kha, " sya-kha, pa-kha, kiM-kha. Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 nyAyamaJjarI [arthAntaram / prakRtAdAdapratisaMbaddhArthamarthAntaram // 5.2.7 / / prakRtAdarthAdarthAntaraM tadanaupayikamabhidadhataH arthAntaraM nAma nigrahaH sthAnaM bhavati // yathA kazcidvaiyAkaraNaviTaH sphoTAtmAnaM zabda cetasi nidhAya tannitya tvasiddhaye 'nityaH zabdaH, niravaMyavasvAt' ityabhidhitsureva duritakarmA dibhiH anaikAntikatAmAzaGakamAnaH arthAntaraM nAma nigrahasthAnaM *jigamiSuH, tatraiva vAkyazeSacchAyayottiSThati 'nityaH zabdaH; niravayavatvAt iti vayaM pANinIyAH pratipannAH, ye bhagavataH pANinezchAtrA:. iti| kaH punarbhagavAn pANiniriti yenAkSarasamAmnAyamadhigamya mahezvarAta / kRtsnaM vyAkaraNaM proktaM AcAryo nassa paanniniH|| .. kaH punarmahezvaraH, yato'kSarasamAmnAyamadhijagAma pANiniriti-- atyudbhttjttaajuuttkottigrthitcndrmaaH| vizvasthiti bhavadhvaMsa hetureko mheshvrH|| api ca acintyaveSAbharaNasya tattvataH __ yadRcchayA yasya nizAsu tANDavam / sa bhasmabhaktIni bibhati maulinA kRtAMjaliH pAdarajAMsi vAsavaH / / * avazAdeveti shessH|| 1 pa-ca-ja, layotpAda-ja; Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 693 dvAdazamAhnikam kIdRzaM punastANDavaM tanoti khaNDaparazuriti itthaMcArI kramo yasmin itthaM ca karavartanAH / - itthaM yatra 'kaTigacchedAH 'daNDa pAdAstathedRzAH // ityekaikamupadezayan utthAya nRtyti| tadetadarthAntaraM nigrahasthAna. masAdhanAGaga miti || kIrtinA'pyanumoditam-dvayorapi ca vAdiprativAdinoH prakRtAnanuguNamabhidadhatoH bhavatyado nigrahasthAnam / yathAkramamekasya sAdhanamanavadyamapazyato dvitIyasya dUSaNamiti || . [nirarthakam ] . . varNakramanirdezavannirarthakam // 5.2.8 // abhidheyarahitavarNAnupUrvIprayogamAtraM nirarthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati - anityaH zabdaH, kacaTatapAnAM gajaDadabatvAt , ghajhaDhadhabhavat' ityevaM prkaarm| idamapi vAdiprativAdinoH prakRtAnanuguNamabhidadhatorbhavatyado nigrahasthAnam / yayAkrama sAdhanaM dUSaNaM ca yathocitamabhidhAtumajAnatoH pUrvavadubhayorapi nigrahasthAnam // [nirarthakanigrahasthAnAkSepaH] __ atrAha-*so'yamunmattapralApameva zAstre lkssyitumupkraantH| na hyanunmattAnAmIiMzyakSarANi mukhaanirgcchnti| IdRzAM ca nirdeze kapola. vAditrakakSyAbhitADanAdInyapi kAmaM zAstre nirdizyantAm // ... api ca varNakramanirdezavaditi matupA nirdeza 'eSa sUtre, 'vaditi vatiprayogo vA? matuppakSe sarva varNakramanirdezayuktaM nigrahasthAnaM bhave. diti hastasaMjJAdibhiridAnImudgrAhiNikAH prastUyeran // * so'yN-suutrkaarH|| + nirdussttnyaaypryogaadikmpi| tatrApyasti hi varNakramanirdezaH // / ghaTo-kha, . dAtra-kha, vacanami-kha, gha, ja, ze-ca. Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI pattiH / athAnarthakakrama sirdezayuktamiti vyAkhyAyate, tathA'pi niyamAnupanArtharahitavarNoccAraNameva prakRtAnupayogAnnirarthakameva ; varNakrama nirdezasyApi ca kvacitprakaraNe sArthakatA dRzyata eva pratyA hAravat // vatipakSaM tu bhavati vipradarzanametat; kintvarthAntareNaiva gatArthatvAt pRthaGana vaktavyam 11 694 [ uktAkSepasamAdhAnam ] atrocyate - matupA, vatinA vA'bhidheyazUnyatvamAtramaMtra vivakSitam / abhidheyazUnyaM vaco nirarthakamityuktamiti bhavati / eSa eva cArthAntarA dasya vizeSaH / tatrAbhidheyasya bhAve'pi prakRtAnupayogaH / ihatvabhidheyameva nAstIti yatra vacitprakaraNavazena varNakramanirdezasyApi sArthakatA ; na ta dihodAharaNam // udAharaNaM yadi sphuTaM pRcchasi na kupyasi cet, tadbhavadIyaM sarvameva vacanamihodAharaNam / * saugatadarzane zabdAnAmarthAsaMspazitvAt, svalakSaNe teSAmapravRtteH / apohasya cAtitucchatvAt sarvaM tadabhidhAnaM nararthakam // > 1 [ bauddhAssarve'pi na dUgyA: ] +ata eva conmattapralApinaH zAkyabhikSavo'pi parizuddha' vRttaya: paralokayAthArthyadarzinaH zaucAcAravyavahAreSu abAhyAH mahAnto vidvAMsaste * nedaM kevalahAsyavacanam, vastusthitikathanamapIti pradarzayati - saugatadarzana ityAdinA // + ata eva - asyonmattapralApatvAbhAvAdeva // 1 ta-kha, gha, ca, ja, 2 boghina - kha Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam 695 kAmamarthazUnyamapi kathayantaH nonmattA bhavitumarhanti / evamanyasyApi prajJApramAdAt kacaTatapAdi vyAharato nonmattatA // yacyoktaM-IdRzAM gaNane kA pariniSTheti-tat parihRtamasakRt asaGakIrNodAharaNavivakSayA dvAviMzatibhedatvamAzritamiti // - kapolavAdanAdIni punaH akathAsvabhAvatvAdacintyAnyeva / yasya cAsmina kathAprasaGage gaNDavAditrAdi cetasi sphurati, tasyAnyadatijaghanyamapi hRdayamavataredityalaM 'kazmala goSThyeti || [avijJAtArtham ] parSaprativAdibhyAM trirAbhihitamapyavijJAtamavijJAtArtham // 5-2-9 // yat sAdhanavArya, dUSaNavAkyaM vA trirabhihitaM parSadA prativAdinA na vijJAyate kliSTazabda prayogam , aprasiddhapra yogam , atidru'to'ccaritaminyevaMprakAramavijJAtArtha nAma nigrahasthAnaM bhavati / asAmarthyasaMvaraNAya ca dhUrtaMridamAzrIyate // [nirarthakAvijJAtArthayorvizeSaH]. atrAha-arthAsaMpratyayasya samAnatvAt ko'sya nirrthkaaddhdH| atha prakRtopayogayogyamarthamasau vadati, tadA parSatprativAdinoramedhAvitA kAmaM bhavet ; na tu viduSaH vaktuM vivadataH parAjayo bhavitumarhati // kiMkRtazcaiSa triruccAraNaniyamaH? ki rAjAjJayA, uta svAkyena ? iti na vidmH|| * kintu bhraantaaH| bhrAntiH, unmAdazca nAvizeSaH // 1 asaMbaddha-kha. pra-kha, ' tIbro-kha, Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 nyAyamaJjarI atrocyate-nirarthake sarveNa sarvArthazUnyatA; iha tu bhavannapyartho nAva. gamyate, drutataro'ccAraNAdivyatikaravazAditi kathamavizeSaH / tatra ca kalpyate nUnamasAmarthyamA tmIya mAvarItumanAH evamabhidhatte-na hi samartho vidvAn vispaSTaM na vaktIti // [viramidhAnaniyame vizeSaH] tritvaniyamo'pi na vedavacananarapatizAsananibandhanaH, kintu vAstusthityu panata ev| yataH sakRt , dvirapyabhihitamapyanavadhAnAdinA na gRhItAmati sNbhaavyte| tristu yaduktaM na jJAyate, tatra vaktureva jaaddym| aneka prAznikAdisamAje kathitamavazyaM kenaapyvgmyet| savaranavagamAttu vaktaiva nigRhyte| caturdhA paMcadhA vA'bhidhAne tviSyamANe niravadhitA'. bhidhAnasya prasajyata iti yuktastrivacananiyama iti // [apArtham] paurvApAMdiyAgAdapratisaMbaddhArthamapArthakam // 5-2-10 // pUrvAparAsaGagatapadakadambakoccAraNAdapratiSThitavAkyArthamapArthakaM nAma nigrahasthAnaM bhvti| tadyathA-dazadADimAni SaDapUpA kuNDamajAjinaM palalapiNDaH kumAryAzcaitrasya pitA pratizIna iti // [dharmakI-kSepaH, samAdhAna dha] atrAha-aprati saMbaddhavadevAsaMbaddhavAkyaM, asaMbaddhaprakaraNaM ca nigrahasthAnAntaraM kasmAnnoktam ? etenaiva gatArthatvAditi cet , yadyevamanartha * sabhyayA rItyA, bhASayA ca vyavaharediti yAvat / svayamatiprauDhapaNDita. syApi lokottIrNaprajJasyApi vyavahArakramAtilakhanaM praajyhetuH|| . 1 to-kha, 'sthita-ca. ' syya ddhata-kha, 'a-kha,gha,ja, Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam 697 kenaiva gatArthatvAdapArthakamapi pRthaGana vaktavyam-atrocyate-nirarthake na padArthaH, na vAkyArthaH; kevalaM varNA eva zuSkA uccaarynte| arthAntare'pi sananvitapadArthe vyavasthApitavAkyArthamanuSakRtaM tUcyate / iha tu padArthasaMpratyaye'pi tadanvayAsaMbhavena vAkyArthAnavasAya iti spaSTo bhedH|| prakRtavivAdAspadIbhUte stuni ko vA vizeSa iti cet*-uktamatra --saMkSepavivakSAyAM dve eva nigrhsthaane| asaMkIrNodAharaNavivakSayA tu dvaaviNshtibhedtdm| prakRtavastusiddhistu dvAvizatAvapi tulyaiva / / yattu asaMbaddha vAkyaM, asaMbaddhaprakaraNaM ca pRthagupasaMkhyeyamiti-tanna'aprati saMbadhapadArthenaiva tatsaMgrahAt / yadi tvasaMbaddhavAkyamasaMbaddhaprakaraNaM cAvazyaM vaktavyama, tadyuktameva bhavadIyaM shaastrm| tathA hi vaibhASikANAmasti bAhyo'rthaH, sa ca prtykssH| sautrAntikAnAM ca sannapya saavnuseyH| yogAcArANAM sAkAraM jJAnameva, na bAhyo'rthaH, sa ca prtykssH| mAdhyamikAnAM AkArazanyaM svacchaM jJAna mAtrame va-ityevamitaretarAnanvitavAkyaprakaraNamidamazeSameva shaakyshaastrm| Aha ca-- dazadADimavAkyasya bauddhazAstrastha cedRshH| anyasya cApyabaddhasya pratiSThA kena labhyate // ... * varNoccAraNaM vA, padoccAraNaM vA, vAkyaprayogo vA-bhavatu, sarvatra artha. rAhityaM samAnameva kila // + yadyapi 'mAdhyamikA: sarvazUnyavadinaH' iti sarvatra siddhiH| parantvidameva prAmANikaM vcH| prajJApAramitAdau hi zUnyasyApi anirvacanIyatattvarUpatvaM spaSTaM pratipAditam / tarhi vijJAnavAdazUnyavAdayoH ko vizeSa iti cet, uktamatraiva 'yogAcArANAM sAkAra jJAnam, mAdhyamikAnAM tu AkArazUnyaM svacchaM jJAnam' iti / tathA ca yogAcAraiH jJAne kalpito vA AkAraH aGgIkriyate, mAdhyamikaistu so'pi nAGgIkriyate iti / parikalpitasvabhAvaM, parini pannasvabhAvaM, paratantrasvabhAva ceti bha-kha, gha, ca, me-kha. Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 nyAyamaJjarI [aprAptakAlam ] avayavAviparyAsavacanamaprAptakAlam // 5-2-11 // pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanavacanakramamatilaGaghaya-avayavaviparyA sena prayujyamAna manumAnavAkyama'prAptakAlaM nAma nigrahasthAnaM bhavati // - [padAnAM prayogakrame dharmakItyAkSepaH] atrAha-na hi padAnAM vAkyeSu niyataH kramaH kshcidsti| niyatakramakA hi varNAH padatAmApadyanta iti yutam, tadantareNa tadarthAnavaga. maat| na hi Tava ityukte ghttaavgtimvti| vAkyeSu tu 'devadatta ! gAM zuklAmabhyAja daNDena' 'daNDena zuklAM gAmabhyAja, devadatta!' iti kramAntaregApi tathaivArthapratipateH kiM krmenn| anumAnavAkye tu 'paMcAvayavAH' ityetadeva tAvat prathamamasAMpratA, pratijJAdyavayavAnAmasAdhAnAGagavacanatvAt / tatra teSAM paMcAvayavAnAmapi prayogaH, prayoge'pi ca kramo vivakSitaH, tadullaGaghanaM ca nigrahasthAnamiti mahatI mUrkhaprakriyeti // [nyAyAbayaveSu kramaH niyataH ] __ atrocyate-vAkyAntareSu kramavivakSA bhavatu, mA vA bhUt ; nAnena naH pryojnm| anumAnavAkye tu ArthaH kramaH balAdApatati, svaprati pattyanusArega parapratipaterupAdanAt / svAtipatau ca nidarzana-tadgatahetudharmAvadhAraNa-pratibandhasmaraNa-parAmarzajJAna-sAdhyanizcayAnAM krameNa darzanAt paraM prati tathaiva tadabhidhAnaM kartavyamiti savistaramavayavalakSaNaM vastu krividhaM bavet / tatra vijJAnavAdinaH priklpitsvbhaavvaadinH| itarau tu parini mpanna svabhAvavAdi nau / mAdhyamikAstu nistvbhaavvaadinH| atazca svabhAvakraya. zUnyabhvAtvastunaH, te zUnyavAdina ityeva tatvam // 1 ma-kha, ' kramA-kha, 'mApe-kha, 'mANataya-kha. . Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikama 699 nirNItametat / asAdhanAGagatvacanatvamapi, pratijJa dyavayavAnAM tatraiva nirastam / ataH kramasyeha yuktiyuktatvAttadatikramo bhavatyeva nigrahasthAnam // [nyUnam ] . . hInamanyatamenApyavayavena nyUnam // 5.2.12 // paMcAvayave vAkye prayoktavye sthite, tadanyatamenApyavaya bena hInaM prayu. jAnasya nyUnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati // . [ nyUnasyAdoSatvAkSepaH, samAdhAnaM ca ] atrAha-pratijJAdyavayavajAtamasAdhanAGagavacana mityataH tadanabhidadhato na nigrahaH ; 'pratyuta 'da'to nigraho yukta itiH-atrocyate--anantarameva tatparihRtama , vistrtshcaavyvlkssnne| tathA hi-zrIturAkAGakSAnivR. taye'namAnavAkyaM prayujyata iti prathamaM tadAkAGakSAviSayaH sAdhyadharmaviziSTI dharmo prdshyte| tataH kAraNAkAGakSAyAM hetuvcnmbhidhiiyte| kvAsya pratibandho dRSTa iti bubhutsAyAM udaahrnnmuppaadyte| itthameSa siddhapratibandhoM hetuH miNi bhavet , na veti shngkaayaamupnyvcnmuccaaryte| tadanantaraM sarvAvayavAnAmekatre pasaMhArAya nigamanaM prayujyata ityanyatamasyAprayogAt nigrahArhatA bhavatyevetyalamatraiva vastuni pade pade kalahaprastAvaneneti // [ adhikam ] hetUdAharaNAdhikamadhikam // 5.2.13 // ekenaiva hetunA dRSTAntena vA pratipAdite'rthe hetvantaraM dRSTAntAntaraM vA pra yujAnasya adhikaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / etacca vAde tAvadvItarAga * kadAcistu pUrvasamayabandhAnurodhenAnyathApi saMbhavaH // 1 tadU-kha. Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 nyAyamaJjarI kathAtmake vastunirgayaphale neSyata ev| jalpe'pi niyamA bhyupagamena vadato vAdinaH idaM nigrhsthaanm| yo hi na mayA, AvAbhyAM vA sAdhanamadhikamabhidheyam , udAharaNaM veti niyamyodgrAhayati, sa eva tathA nigRhyate, nAnya iti // etacca kotinA'pyevameva kathitam-*'prapaMcakathAyAM tu na doSaH, iti // . __[ asya doSasvatadabhAvapakSau ] apara Aha-niyamAbhyupAme'pi nAyaM doSaH, pratipatiDhimne tadabhi dhAnAditi-tadayuktam-abhyupagataniyamatyAgAdasau nigrahA) bhavet / kazcAyaM pratipattidraDhimA ? prathamaprayuktasya hi hetoH 'mRdupratipattikA riNaH hetutvameva na syAt / utpannasya pratyayasya punarutpAdanaM yuktam / 'tatra na pUrvahetu radra Dhimne / nApyuttaro drddhimne| tasmAniyamAbhyupagame'. dhikAbhidhAnaM doSa eva // aparaM matam-akRtaniyamasyApi doSa ev| prapaMcakathAyAmadhye kena hetunA dRSTAntena vA kRte nirNaye dvitIyasya vaiyrthyaat| nirNItasya nirNayAnupapatteH / anirNayakAriNazca prathamasya hetoH prayogAnahatvAditi // [punaruktam ] zabdArthayoH punaruccAraNaM punarvacanamanyatrAnuvAdAt // 5.2.14 // * pUrvoktarItyA niyamAdyakaraNena pravRttA kathA prapaMcakathA // 1 -kha. . sA-kha, ca, ' adRDha-kha, tanna-kha, Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdezamAhima 701 arthAdApannasya sva'kaNThe'na punarvacanam , zabdasya ! vA'rthasya vA'bhi. hitasya punarabhidhAnaM punaruktaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, anuvAda varjayitvA // zabdapunaruktaM tAvat yatra pUrvoccArita eva zabdaH punararacAryate-yathA -'nityaH zabdaH, nitya zabdaH' iti / / arthapunaruktaM tu-yatra so'rthaH pUrvamanyena zabdainovataH paryAyAntareNa punarucyate / yathA 'anityaH zaradaH, nirodhadharmako dhvAnaH' iti // yadyapi ca zabdapunarukte'dhyarthapaunaruktyamastyeva ; tathApi zabdapUrva. katvAdarthapratyabhijJAyAH prathamataraM zabdapratyabhijJAnAt tatpaunaruktyameva tadu. cyte| *jAtyapekSazca zabdapau naruvatyavyavahAraH, na vyaktyapekSaH; kSaNa bhaGagitvAdvarNAnAM punaH prayogAsaMbhavAt // anuvAde tu paunruktymdossH| yathA--'hetvapadezAt pratijJAyAH puna vacanaM nigamanam' iti // ____ arthAdApannasyApi svazabdena punarvacanaM bhavatyeva punruvtm| yathA 'asatsu megheSu vRSTirna bhavati' ityukte udApadyate 'satsu bhavati' iti / tat kimarthaM svakaNThena punrucyte| arthapratItyartho hi zabdaprayogaH / pratIte'rthe ki teneti // - etacca niyamAbhyupagame nigrahasthAnaM veditavyam / akRtaniyamastha tu nAtIva mahAnayamaparAdhaH // * jaatiH-arv-ksvaadiH|| + kSaNa:-dvikSaNam / ekakSaNamAtravartinaH abhAvAt // 1 zabde-kha, pau-ca. Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 nyAyamaJjarI . [zabdapaunarutyasya doSatvAzaGkA ] atrAha - nArthapunaruttAdanyacchabdapunaruktamupapadyate, zabdasAmye'. pyarthabhedadarzanAt / * smarata girizaM giri zo "nagarI yasyAsamara. dveSasya ka iva yadIyasya mudA na garIyasyA samasmaradveSasya' iti / tasmAdata eva paunaruktyaM, na shbdtH|| / api ca vistarakathAsu kadAcana samdhAzravaNazaGakAyAM punarabhidhAnaM nAma kiyAn pramAdaH ? arthAdApannasya ca svAzabdena punarvacanaM yadi nigrahasthAnamucyate, tahi pratijJAvacanameva prathamaM nigrahasthAnam // adhikapunaruktayorvA ko vizeSa iti vktvym| yAdRzaM tAdRzaM ca vizeSalezamAzritya pRthagabhidhAne nigrahasthAnabhedaparigaNanamazakyakriya syAt // ___ anuvAdazveducyate-hetvapadezAtpratijJAyAH punarvacanaM nigamanamititatra pratijJaiva taavdsaadhvii| tasyAH punarvavataM sAdhu bhaviSyatIti keyaM kathA || . [teSAM doSatvasamarthanam ] atrocyate-yaduktamarthapunarukAAdanyanna zabdapunaruktamiti-tadevameva / pRthaGanirdezastvanayA vivakSayA-yo hi zaktyatizayavikhyApayiSayA 'sakRtpra. "yuktaH zabdaH punarmayA na prayoktavyaH' iti pratijJAya jalpaM pravartayati, * girizaM-IzvaraM smarata / asapasmaradveSasya-asAdhAraNakAmariyoH yasya girizaH-himavAn , nagarI vaasbhuumiH| ka:-caturmukhaH garIyasyA mudena yadIyasya veSasya samasnarat / 'adhIga tyAdinA SaThI // / pratijJAyA api arthAt jJAtuM zakyatvAt / 1 rI-ca, 2 gau-kha, I-kha, pra-sa. Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 703 dvAdazamAhika sa zabdapunaruktenApi nigRhyata iti niyamyavAdina eva nigrhaat| tataH anyasya samyagazravaNazaGakayA punarvadato'pi na dossH| arthAkSiptakathana. mapi kRtaniyamasyaiva doSaH, nAnyasyeti // ata eva vAde na nigrahastha namidam , api tu jalpavitaNDayoreva vijigiissukthyoH| *tayozca saprayojanatvam, kathAntaratvaM ca purA samathitameva // yattu pratijJoccAraNamAkSiptatvAta , tadanuvAdazca nigamanavacanamapha'latara miti-tadavayavalakSaNe vistareNa samAhitam // adhikapunaruvatayostvayaM vispaSTa evaM vishessH| anyaM hetum, anyaM vA dRSTAntaM tatraiva sAdhye'bhidadhadadhikavAdI bhavati, tameva hetuM dRSTAntaM vA punarvadan punaruktavAdIti // . yattu-evaMvidhavizeSAzrayaNe parigaNanamadhaTamAnamiti-tat avAnta. ravizeSavivakSa yevameva / asaGakIrNodAharaNapradarzanAya tu dvAviMzatinirdezaityuktam // [ ananubhASaNam ] : vijJAtasya parSadA trirabhihitasyApyanuccAraNamananubhASaNam // 5.2.17 // parSadA viditasya vAdinA triruccAritasyApi yadapratyaccAraNaM-tat 'ananubhASaNaM nAma nigrahasthAnaM bhvti| apratyuccArayan kimA spadaM dUSaNamabhidadhIta // * tayoH-jalpavinaNDayoH // .. la-khaH va-kha, zrayaM-khe. Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 nyAyamaJjarI nanu ! yadyananubhASyApi tatrottaraM brUyAt, kimiti nigRhyet| na ca yo'bhASitumasanaH sa uttaramapi dAtumakSamo bhavati ; vicitratvAtpuruSazaktInAm-naitadevam - ananubhASaNe taduttaraviSayAparijJAnAt kvottaraM pryujyet| prayuktaM vA kathamavadhAryeta ? na cavaM brUmaH yAvakicit vAdinA savistaramabhidhIyate, tadakhila. manyUnA'natiriktamanujjhita krama ke prativAdI tathaivAnubhASeteti / yastu samastAnubhASaNaM tathA kuryAdapi nAma, tena svakauzalameva kevalaM mupadazitaM bhavati, medhAvitvaM vaa| na tvevamakurvan pratyaveyAditi / stokastoka nanumASamANaH, tathaiva ca krameNa dUSapan na nigrahamApnuyAditi // . [dharmakIkSipaH ] atrAha-yadi vAdI svapakSamAdhanavivaraNavarmanA bahutarama kRtaka'. maprakRtAryamupakSipet , tat ki prativAdinA srvmnubhaassnniiym| hetumAtraM tvadya dUSaganudbhAvadhAH nAsya nira ho yuktH| dUSaNaviSayaM tu hetumAtramapi yo'nubhASitumako zalaH, sa uttaraviSayAparijJAnAt uttaramapi pratipattumasamartha evetyaprati mayA nigRhytaam| kimananubhASaNena // ___ api ca, trirabhihitasyeti keyaM paribhASA ? tathA ca gadI' parAva. bodhArtha vAkyaM prayujIta', paropadravArtha vA ? tatra parAvabodhArthe vAkye parAvabodha evAbhidhAnavidhiH, na dvistrirvA niymH| yAvatkRtvaH prayukte vAkye parasyAyabodho jAyate, tAvatkRtvaH prayoktavyam / paropadravAyaM tu __ * kintu, dUSaNaM zrutvA vAdI na mayA tathoktamiti yadi apalapet tadA asaMbaddhArthakathanAt prativAdI nigRhya taapi| tadvAraNAya vAdisaMmatasya dRDhIkaraNArthamanuvAda iti bhAvaH // 2 kapade-ca, parakha, 1 khinnA-kha, ' yuktaM-kha. dinA-kha, Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaMmAhnikam 705 vAkyoccAraNamakSata eva dharmaH! * prAznikAn yathA tathA saGaketenApi bodhayitvA duHzliSTakaSTazabdaprayogAdyADambaraviracanayApi AndhyamutpAdya parAnuparudhyateti mahat kshmlmett| na cedRzaM zAstre vyutpAdanAham / tasmAt bahukRtvo'pyabhidhAya prativAdI bodhyitvyH| na tu dviruccAritamapratyuccaran nigRhItavya iti // [uktAkSepasamAdhAnam ] anocyate-na khalu sakRdeva sakalaparaviracitavacanasaMdarbhAnubhASaNa. mavilambitakramakamasmAbhirapi krtvytyopdissttm| api tu yathocitadUSaNaviSayAnubhASaNamAtrameva // . ____yastu stokamapyanubhASitumapragalbhaH, tasyottarapratibhAnamapi nAstIti yaducyate- tadasamyaka - anyadananubhASaNam , anyaduttarApratibhAnam / kasyacidazeSamanubhASitavato'pi 'uttarApratibhAnadarzanAt / tadidaM anutaraviSayAnuddhoSaNaM nigrahasthAna mucyate, nottarApratibhAnam / uttarA. pratibhAnamanantaraM vakSyate // yattu triruccAraNaparibhASA kutastyeti vikalpitam-tadavijJAtArtha. nAmni nigrahasthAne prtivihitm| vItarAgakathAtmake vAde ziSTAdi. bhissaha kriyamANe kAmamastu parAvabodhAvadhi vAkyoccAraNam / jalpe tu vijigISukathAyAM puruSazaktiparIkSaNAt avazyamuccAraNaniyama Azraya. * upahAsavacanamidam // + vAdyuktasya jJAnamanyat , tasyottaradAnaM cAnyat // * vAyukteSu yAvataH aMzasyottaraM deyam , tAvadaMzasya sadasi sarveSAM parijJAnAyoddhoSaNamakurvataH ananubhASaNaM dossH|| _1 cali-kha, na-kha. 45 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 nyAyamaJjarI nniiyH| tatra sakRdvA dvirvA'bhihitasyAgrahaNamanavadhAnAdinApi saMbhavana na nigrahAya klpte| trirabhihitasya tu *sarvairagrahaNe vakturevAparAdhaH / anyairgRhItasya prativAdinA tvagrahaNe tasya nigrhH| vAratrayAdUrdhvamapyabhi. dhAne tvAzrIyamANe jalpAdau kathAsamAptireva na syAt / chAtrazAlA hyasau bhavet , nodgrA hiNi kAbhUmiri ti // [ ajJAnam avijJAnaM cAjJAnam // 5.2.1.8 // pariSadA vijJAtasyApi vAdivAkyasya prativAdinA yadavijJAnaM, tata, ajJAnaM nAma nigrahasthAnaM bhvti| aviditottaraviSayo hi kvottaraM bayAditi // 'ajJAnam' 'apratibhA' iti nAnayovizeSaM pshyaamH-atrocytebhinnvissytvaaddossH| uttaraviSayApratipattiH ajJAnam, uttarAprati pattistvapratibheti // nanu ! uttaravirya yo na jAnAti, sa uttaramapi na jAnAtyevamaivam-uttaraviSayaM jAnannapi kiMcita uttaraM na jAnAtIti lokadRSTametat / evaM tahi ananubhASaNena gatArthamajJAnam / ajJAte hi parakIye pAkyArthe tadanabhASaNe sAmarthyAbhAvadarzanAt-santi.hi kecit , ye'nubhASitamazaknuvantaH, patrikAdilikhitaM tadAvedayantIti / evaM trayANAmapi ca na paunaru. ktym| uttaraviSayApratipattiH ajJAnam / pratipattAvapi tadapratyuccAragaM ananubhASaNam / anubhASite'pyuttarApratipattiH apratibheti // * sarvaH-madhyasthaiH, sadasyaizca // 1 ke tadi-kha. . jJAne'pi-ca. Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAddikam nanu ! yadyajJAnasAmye'pi viSayabhedamAzritya nigrahasthAnanAnAtvamityabhidhIyate, tarhyajJAnaprakAravaicitryAt bhedAntarANyapi vaktavyAnIti - uktamatra sArasaMgrahavivakSayA dve eva nigrahasthAne - vipratipattiH apratipattizceti / itaretaravisadRzodAharaNa dikpradarzanAya dvAviMzatibhedatvamucyate / 'avAntara vizeSastu tadAnantyamabhyupagamyata eva / tathA ca dvAviMzativarge 'hetvAbhAsAzrva' iti paThitam / te ca svarUpeNaiva tAvatpaMca- 'savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhyasamAtItakAlA hetvAbhAsA' iti / avAntarabhedAzca* teSAmatibahavaH santyeva / iha tvekameva tannigrahasthAnamAdiSTaM 'hetvAbhAsAca yathoktAH' iti / tasmAditthaM samAsavyAsavarNanAt alaM pade pade paryanuyogeneti // [ apratibhA ] uttarasyApratipattirapratibhA // 5.2.19 // parapakSe gRhote'pi tasminnuttarApratimAnamapratibhA nAma prativAdino nigrahasthAnaM bhavati / ajJAnAdibhyo bhinnatA'sya 'dazi' taiva / rapi caitadanumanyata eva nigrahasthAnam // kIrti sadasi prativAdI kathamAsIta ? nanu ! uttaramapratipadyamAnaH yatkicidvikatthamAnaH / tadyathA * asiddhivizeSA bahavaH // + vastutastvimapi arthAntarameva / madhyasthairghoSaNIyA // 1 707 varNa - kha. kintu svedasaMraMbha bhUnirIkSaNAdAvapratibhA Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 hRtpuNDarIkavikasatsakalAnavadya vidyAvadAtavadanaH kva jano'smadAdiH / kvAyaM vaTuH ? katipayAkSara leza liptajihvAnvitaH kathamanena sahAbhidadhmaH // dAnAgandhagajakumbhakapATa bhedi bhImasphurannakhazikhA zikharaH kva siMhaH / kvAmI samIraNa vidhutapurANaparNa* pAtodbhavadbhayaviloladRzaH kuraGagAH // ityAdi yadvA tadvA pralapannAste // [ vikSepa: ] kAryavyAsaMgAtkathAvicchedo vikSepaH // 5.2.20 // udgrAhaNikAmupakramya vA tadgrAhayitavyaM mayeti pratizratya vA'bhimukhaM prativAdini sannihiteSu prAznikeSu kAryavyAsaGgaM vyapadizati 'idaM me karaNIyamapahIyate, gacchAmi' ityabhidhAya kathAM vicchinatti yaH sa vikSepeNa parAjIyate / anyataranigrahAntA hi kathA bhavati / satthaM kathAM kurvan - AtmanaivAtmAnaM nigRhNAti / ' pratizyAyena me kaNThoparodhaH udapAdi, padamapi vaktuM na yujyate' / 'jananI me jIvitaM jahAti sma, tAM zmazAnabhuvaM prApayya vahnisAtkaromi iti // * purANaparNapAtaH - purANaparNapAtajanyazabdaH // + prAya iti zeSaH / kadAcit jayaparAjaya nirNayo na bhavedapi // nyAyamaJjarI kAyAM-ca. Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 709 dvAdazamAhnikam [vikSepasyAdoSatvAzaGkA ] atrAha-yadi tAvat paramArthata eva mAtRmarANAdikAryamasyopasthitaM, tat kimiti tapasvI parAjIyate ? udgrAhagi kA jito mA bhUva miti kimasau mRtAM mAtaramapi mA dhAkSIditi mahat subhASitamiti // pInasAvaruddhasthAnakaraNo vA kathaM vaacmdiiryt| athAsAmarthyasthaganAya vitathamapi kathayati tathAvidhamasau kAryavyAsaGagam, tahi satyaM nigRhyate / na tu vikSepeNa, kintu anyenaiva / vAdI tAvat drutakartavyavyAjavyapadezAt arthAntaragamanAdinA nigRhyate, prativAdI tvapratibhayaiveti / atiprasaGagazcaivaprakAraNAM nirdeze bhavediti // - [uktAkSepasamAdhAnam ] atrocyate-kathAmupakramya, pratijJA vA, hetumabhidhAya tadvivaraNasaraNi miSama valambya kicidarthAntaramupanyasyati, yat, tat arthaantrmudaahRtmaadaavev| iha tu kathApUrvaraGage kathAyAM vA kimapi karaNIyanibhamabhidhAya saMbhayamapasarati sadasa iti kathamiva tattulyatA bhavati ? apratibhayA'pi zrutapUrvapakSaH praajiiyte| iha tu pUrvapakSameva na zRNoti vA na karoti vaa| prathamameva palAyata iti mahAna vishessH| atiprasaGagastvasakRtparAkRtaH // yatta-hetvAbhAseSvantarbhAvamasya kotirakIrtayat-tadatIva subhASitam-kva hetvAbhAsaH ! kva kAryavyAsaGaga :! saMpradhAraNava ramaNIye. ym| 'a hetavauM hetuvadavabhAsamAnAH hetvAbhAsAH: kimasya kArya vyAsaGagasyAhetohetubadAbhAsanaM kotinA dRSTamiti paraM naH kuta halam // . * etAvadapi sa kathaM na jJAtavAniti // 1 bhUdi--kha, ka-kha, 3 ma-ca, a-kha. . Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 [ matAnujJA ] svapakSe doSAbhyupagamAt parapakSe doSaprasaMgo matAnujJA / / 5.2.22 / / svadakSe parApAditadoSa manuddhRtya --abhyupagamya * ' tameva parapakSe 'pratIpa' mApAdayataH paramatAnujJAnAt matAnujJA nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA cauro bhavAn, puruSatvAt, prasiddhacauravat' ityukte sati Aha 'bhavAnapi caura: puruSatvAt' iti / so'yamevaM vadan AtmanaH parApAditaM doSamabhyupagatavAniti matAnujJayA nigRhyate // [ matAnujJAyA doSatvazaMkA samAdhAnaM ca ] atrAha - anaikAntike hetau pareNokte tadudbhAvanamanena prakAreNa prativAdI karoti - iti 'kimiti' nigRhyate / vAdyeva hetvAbhAsaprayonigRhyata iti // atrocyate -- uktamAdAveva 'svapakSe doSamanuddhRtyeti / evaM hi tena vaktavyam - 'anaikAntiko'yaM hetuH, acaure'pi puruSatvasya darzanAditi / evaM hi sa doSa uddhRto bhavati / evaM tvanabhidhAya - 'bhavAnapi coraH, puruSatvAt' iti vaMdan anujAnAtyeva paramatam / ato'naikAntikatve vaktavye, tadudbhAvanAnukramamavadhIrya 'atiprasaGagamApAdayan nigrahArho bhavatyeveti / vAdinazcAnaikAntika hetu prayoge'pi tadanudbhAvanAnnaparAjayaH / prativAdina eva hIdaM sannikRSTaM nigrahasthAnamiti // * anena pratibandIto vailakSaNyam / gantavyam' iti pradarzanaM pratibandI // 1 pa-kha, tameva-kha, nyAyamaJjarI 3 'nAyaM doSaH, yatastvayA'pi tathA'bhyupa na-ca, 4 pra-kha. Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 711 dvAdazamAhnikam [paryanuyojyopekSaNam ] nigrahaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyopekSaNam // 5.2.22 // paryanuyojyo nAma nigrahopapatyA codanIyaH 'idaM te-nigrahasthAnamupanatam, ato nigRhIto'si' ityevaM vcniiyH| taM ya upekSate-nAnuyuGakte, sa paryanuyojyopekSaNAnnigRhyate // [ dharmakI.kSepa! ] atrAha-kaH kasyedaM nigrahasthAnamApAdayati-ki paryanuyojyaH, uta tadupekSakaH ? upekSakastAvadasya paryanuyojyatAmeva na jAnAti / jAnanvA kthmenmupeksset|-upekssy vA kimAtmana eva nigrahasthAnamudbhAvayannevamAcaSTAM 'eSa paryanuyojyo'pi mayopekSita iti nigRhIto'smi' iti / paryanayojyo'pi kathamAtmIyamavayaM prakAzayet-idaM me* dUSaNam / tacca bhavatA nodbhaavitm| ato bhavAn jita.' iti / sa khalvevamabhidadhat amedhyaM pANau nidhAya paraM kalaGakayitukAmaH paraM kalaMGakayannevAtmakalaGakamanubhavatyeveti // ... api ca nedaM nigrahasthAnAntaramapadizyate kintvprtibhveti| tathA hi-yadi tAvaduttarapAkSikaH pUrvapAkSikaM sAdhanAbhAsamavyAcakSANaM upe. kSeta-tatra dUSaNaM nodbhAvayet / taduttarApratipattyA na nigRhyate, na paryanuyojyopekSaNena // vastutastu dvayorapi tatra jayaparAjayanirdhAraNamanupapannam , ekasya sAdhanAbhAsavAditvAt, itarasya ca taduttarApratibhAnAt // ___ * me-mayi, matpakSa iti yAvat // / pyA-kha, dU-kha, Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 nyAyamaJjarI atha pUrvapAkSikaH dUSaNAbhAsavAdinaM doSaprAptaM uttarapAkSikaM na nigR. hNAti-tathApi tasya duruttraaprtibhv| na cAnyatarasyApi jayaH parAjayo vA nirdhaaryte| ekasya dU'SaNAbhAsavAditvAt , itarasya ca tadanu dbhAvanAt // __ [uktAkSepasamAdhAnam ] atrocyate-na-apratibhAyAH smyksaadhnvissytvaat| samyaksAdhane ca prayukte taduttarasyApratipattiH apratibhA bhvti| sAdhanAbhAse tu prayukte tadAbhAsatAnubhAvanAt paryanayojyopekSaNaM bhvti| atra tu sAdhanAbhAsavAdI prynuyojyH| sa upekssitH| tatra samyaksAdhanavAdI tu aparyanuyojya eveti vishessH|| yattu vastuvRttena na kasyacidapi jayaH parAjayo* veti-tadevameva kintu jalpe puruSazaktiparIkSAyAmidaM nigrahasthAnamucyate // taduddhAvayitApi yadvikalpitaH-tatrApyucyate-pUrvapAkSikeNa sAdhanA bhAse prayukte, uttarapAkSikeNa tasmistathAtvenAnudbhAvite, prAznikAnAma. pRSTAnAM vaktumavasarAbhAvAtsa eva sAdhanAbhAsavAdI kadAcidvayAtyAdevaM brUyAt-'mayA'sya zakti jijJAsamAnena sAdhanAbhAsaprayogaH kRtaH, eSa tu mUrkhaH taM na jAnAti' iti, tadA kathaM na nigRhyte| etena dUSaNAbhAsa. vAdyapi vyaakhyaatH|| athavA ubhayAbhyathitAH 'sabhApati niyuktA vA prAznikAH tathA 'katha' yanto nigRhNantyeva prynuyojyopekssinnm| sAdhanAbhAsavAdino hi dhUrta. * kasyApi pksssyaaprtisstthaapnaat| tatazca jayaH viSayadRSTayA // 1 hU-kha, e-kha 3 saMbhavanti-ca, ki-kha Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 713 dvAdazamAhnikam tayA tdbhidhaanm| samyaksAdhanama jAnataH' arthasaMzayAdvA saMbhavati / uttara pAkSika sya tu tadanudbhAvanaM mohAdeveti sa eva parAjIyate // [niranuyojyAnuyogaH] . __ anigrahasthAne nigrahasthAnAbhiyogaH niranuyojyAnuyogaH ___ * // 5.2.23 // ... anujjhitayathocitakrama, upapannavAdinaM, apramAdinamanihAhamapi nigRhIto'sIti yo brUyAt , sa evAbhUtadoSo*dbhAvanAnigRhyate // . [dharmakIkSeipaH] __ atrAha-yadi tAvaduttarapAkSikaH pUrvapAkSikamaduSTasAdhana vAdinama'. bhUtaireva doSarabhiyuGakte, tathA sati bhUtadoSodbhAvanasyottarasyApratipatteH apratibhayaiva sa nigRhyatAma, kiM niranuyojyAnuyogAya nUtana nigrahasthAnaparAjIyate / bhUtaMdoSAbhiyogapakSe tu pUrvapAkSika eva sAdhanAbhAsayogAt anuyojya eva khalvasau na niranuyojyAnuyogasya viSayo bhavitumarhati // .. kthnen| __ [uktAkSepasamAdhAnam ] atrocyate-aho nu khalvayaM tapasvI paryudAsasya, prasajyapratiSedhasya .. ca vizeSamapazyannatimAtraM muhyti| bhUtadoSApratibhAnamanyat , anyaccA* bhuutdossprtibhaanm| ekatrApratipattiH, itaratra viparItapratipattiH / * abhUteti-bhavidyamAnetyarthaH // vAkya-ca, uttarA-kha, 1 sAdhanAt-kha, / nyUnatA-kha. ma-kha, Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 nyAyamaJjarI tatra bhUtadoSApratipattiH aprtimaa| abhUtadoSapratipattiH annuyojyaanuyogH|| api ca asAdhanAGagavacanamadoSodbhAvanaM ca yt| bhavatA nigrahasthAnamAkhyAtaM, 'tatra kthyte|| tatra prasajyapratiSedha eva kevalamAzriyamANe hetvAbhAsA api 'na. nigrahasthAne bhaveyuH ? sAdhanaGagasyAnabhidhAnaM maukya meva kevalaM nigrahasthAnaM bhvet| tasmAdasAdhanAGagavacanaM adISoddhAvanamapi paryudAsavyAkhyAnArha bhvtyev| tatazca bhUtadoSAnudbhAvanamapratibhA, abhutadoSo dbhAvanaM ca niranuyojyAnuyogaH // atha *abhUtadoSodbhAvane'pi bhUtadoSApratibhAnamastyeveti tadevAstu nigrahasthAnamityucyate-tahi mUkatvamevaikaM nigrahasthAnaM syAt, asAdhanA. Dagavacane'pyevaM vaktuM zakyatvAdityuktameva // [apasiddhAntaH] siddhAntamabhyupetyAniyamAt kathAprasaGgo'pasiddhAntaH / . // 5.2.24 / / yaH kaMcana prathamaM siddhAntamabhyupagamya kathAmupakramate / tathA pravRttazca' siSAdhayiSitArthasamarthanarabhasena, dUSaNoddharaNazraddhayA vA siddhAntaviruddha . * pUrva naji paryudAsaH, uttaraM naJi pratiSedhaH / 1 tatra-kha, gha, ca, 'ca-kha, ' khya-kha, saMgAca-kha, Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamAhnikam 715 mabhidhatte, saH apasiddhAntena praajiiyte| tadyathA sAMkhyaH prativAdisannidhAne nAsato vidyate bhAvaH nAbhAvo vidyate sataH' iti *svasiddhAntaM prathamaM pratijJAya pradhAnasiddhaye sAdhanaprayogaM karoti, vyaktaM vikArajAtam, ekaprakRti, samanvayadarzanAt / mRda nvitA hi mRdvikArAH kuNDapiTharazarAvaprabhRtaya ekaprakRtikA dRSTAH; evamasyApi gavAzvAdivikArajAtasya * sukhaduHkhamohAnvayadarzanAt tadAtmakaikaprakRti prabhavatvena bhavitavyam // evamuktavAnasau naiyAyikenAnuyujyate-atha kA prakRti ma, kA ca vikRtiriti / aviditaprakRtivikRtisvarUpo hi kathaM vikRtInAM ekaprakRtitvamekatvaM jAnIyAditi / evamanayuktaH kApilaH Aha-yasyAvasthitasya dharmAntaranivRttau dharmAntaraM pravartate, sA prkRtiH| . yat taddha. mantiraM pravartate sA vikRtiriti / / so'yamevaM vadan prAgabhyupagatasada tannirodhaprabhavAbhAvasiddhAntaviruddhAbhidhAnAt apasiddhAntena nigRhyate // .. yadi pUrvadharmanirodhe dharmAntaraprAdurbhAvaH, tadA 'nAsato vidyate bhAvaH nAbhAvo vidyate sataH' * yadyapIdaM gItAvacanaM siddhAnte'pi pramANameva / asataH zazazRGgAdeH mAva:utpattiH n| sataH ghaTAdeH abhAvaH-anutpattiH na iti ca tadarthaH / tatazcAnena zUnyavAda eva nirAkRtaH, na siddhAntasaMmataH bhaarmbhvaadH| tathApi sAMkhyAnAM amimAnamaGgIkRtyAnuvAdaH kriyate / / + prakRtivikRtyAdipadAni hi tanmate pAribhASikANi // 1 svaya-ca. Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 nyAyamaJjarI iti svasiddhAnto hIyate / atha siddhAnto na tyajyate, tahi prakRtivikArAnizcayAt hetvasiddhau sAdhyAbhAvaH prasajyata iti // [uktAprasiddhAntasyAdoSatvAzaGkA ] atrAha hetuprayogaM kRtavati kapile naiyAyikastadasiddhatodbhAvanayA pratyavatiSThatAM, prakRtivikRtisvarUpapraznasya ko'vasaraH ? tadidamarthAntaragamanamasya bhavet / evaM pRcchataH arthAntaragamanaM svagranthe nigrahasthAna 'ucyate, atha ca adhunA tenaiva vyavahiyata iti ko'yaM nayaH ? yadi tu sAMkhyamataM nirAcikoSitaM, tadasiddhataiva hetorudbhAvyatAm , prakRtyanvayasya vikAreSu asNbhvaaditi| vikArA hi pravRttinivRttidharmakAH / na caivaMprakAramavyaktama* , avyaktadharmAnvaye hi vikArANAM pravRttinivRttyA. tmakatvaM hIyatetyevamasiddhatvAddhetoH hetvAbhAsaprayogAdeva sAMkhyo nigRhIta iti na nigrahasthAnAntaramapasiddhAnta iti // . . . [tasya doSatvasamarthanam ] atrocyate-satyamasiddho bhavatvayaM kApilakalpito hetuH| prakRti. 'vi'kRtipraznakrameNApi tadasiddhatvamavadhArayituM zakyata ek| kintu heturUpe'vadhArite taddUSaNamabhidhAnIyam , anavadhAritasya dUSayitumazakyatvA. diti tatprazno naarthaantrgmnm| praznottarameva bhASamANaH parAmarza nikaTataraparisphuradapasiddhAntAbhidhAnanibandhananigrahAntaraviSayatAM pratipanne iti hetvAbhAsavartmani na dUraM gamyate // * pravRttimAtradharmakaM, tat / tasya kutrApi layAbhAvAt // * kathayAM svapakSamAtrasiddhapAribhASikapadaprayoge hi jijJAsA'nivAryA / ata: nArthAntaraM dossH|| 1 li Dya -kha, vyApi ca, saMkha, gha, ca. tadvi-kha. Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazamA hnikam kvacidapi paranigrahasya hetau hRdayapathaM prathamaM kilAvatIrNe / aparamapi na kAraNaM vicintyaM fara phalaM khalu piSTapeSaNasya // [ hetvAbhAsarUpanigrahasthAnam ] hetvAbhAsAca yathoktAH / / 5-2-25 // hetvAbhAsastu pUrvoktalakSaNaireva lakSitAH / nigrahasthAnatAM yAnti yathoktA ityato'bravIt // pramANasya prameyatvaM prameyasya pramANatA / yathA lakSaNabhedena na tathaiteSu dRzyate // * bhedenoktAH kimarthaM ta iti nigaditA pUrvamevAtra yuktiH vAde prayojyAH praguNanayavidA tattvazuddhi vidhAtum / eteSAM dharmakIrterapi ca na vimatiH nigrahasthAnatAyAM itthaM dvAviMzatirnaH gurubhirabhihitAH nigrahasthAnabhedAH // [ granthopasaMhAraH ] ityevaM sUtrakArAgamamanusaratA'nujjhatA bhASyabhUmi sthAne sthAne pareSAM matamatulagati kSiNvatA tArkikANAm / kAMcidvAkyArthacarcAmapi viracayatA'nukrameNAvatIrNA nirNIta :: sve nibandhe nipuNamiha mayA SoDazaite padArthAH // 717 * kimarthaM pRthagana hetvAbhAsAH punarapyuktA ityAkSepaH / hetvAbhAsAnA parizIlanaM vAde'pyAvazyakam / jalpe tu te nigrahahetavo bhavantIti dvirUpatvaM hevA - bhAsAnAmastIti na paunaruktyamiti samAdhAnam // Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 nyAyamaJjarI nyAyodgAragabhIranirmalagirA gaurIpatistoSitaH / __ vAde yena kirITineva samare devaH kiraataakRtiH| prAptodAravaraH tatassa jayati jJAnAmRtaprArthanA namrAnekamaharSimastaka 'vala tpAdo'kSapAdo muniH|| vAdeSvAttajayo jayanta iti yaH khyAtassatAmagraNIH ___ anvartho navavRttikAra iti yaM zaMsanti nAmnA budhAH / sUnurvyAptadigantarasya yazasA candrasya candra tviSA cakre candrakalArdhacUDa caraNadhyAyI sa 'dhanyAM kRtim // namazazikalAkoTikalpyamAnAGakurazriye / prapannajanasaMkalpakalpavRkSAya zambhave // // iti zrI bhaTTajayanta kRtAyAM nyAyamaJjaryA dvAdazamAhnikam / / - samAptA ceyaM nyAyamaJjarI - * kirAtarUpiNA paramezvareNa niyuddhaya arjunaH yathA pAzupatAstraM prAptavAn / tathA gautamaH vAde paramezvaraM saMtoSya nyAyazAstraM prAptavAniti kathA 'sUtrakata bhaviSyasi' ityAdau purANe sUcitA // anugRhNantu sadbhAvapa vitritajagattrayAH ! aghrAya majulaM nyAyamaJjaryAssaurabha budhAH ! // iti paNDitaratnena viduSA gharadAryeNa viracite nyAyasaurabhe dvAdazamAhnikam // 1 luTha-ca, vacUla-kha, enAM-ca, jayantabhaTTa-kha. Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH i sUtrasUcI ii grantha-granthakArasUcI iii pramANAnukramaNI iv. zlokAnukramaNI Page #753 -------------------------------------------------------------------------- Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUtrAnukramaNI 672 713 663 668 632 654 663 664 381 652 655 365 292 668 bhanigrahasthAne anuktasyArtha anupalaMbhAtmaka anaikAntika aparIkSitA ardhApattita avayavavipa avijJAtatattve avijJAna ca avizeSAmi avizeSe vA bhavizeSokte icchAdveSa bhAramazarIra indriyAntara uttarasyAprati udAharaNa udAharaNApekSa upapattikAraNa ubhayakAraNo ubhayasAdhA ekadharmopapattaH kAraNAntarAdapi kAryavyAsaMgAt 548 662 698 584 706 637 643 690 278 263 291 707 560 574 665 665 660 663 666 708 kAryAnyatve kAlAtyayApa kiMcitsAdharmya kvacittaddharma gandharasarUpa gotvAdgosiddhi ghaTAdiniSpattaH ghrANarasana jJAturmAna jJAnavikalpAnAM tat trividha tathAbhAvAt tathA vaidhAt tadatyantavimokSa tadanupalabdheH tadvikalpAt tadviparyayAdvA tantrAdhikaraNa traikAlyAnupa darzanasparzana duHkhajanma dRSTAntasya kAraNa dRSTAnte sAdhya dharmavikalpa 637 658 564 430 667 678 571 544 661 290 440 656 670 641 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 643 662 711 670 659 666 386 546 599 540 94 408 542 635 693 689 643. 703 677 592. bha tadarthAntara na hetussAdhya nigrahaprAptasya nityamanityabhAvA nityAnityatva nirdiSTa kAraNA pakSapratiSedhe parSatprativAdi punarutpatti paurvAparyAdayo prakRtAdarthAt pratijJAtArthaprati pratijJAhAniH pratijJAhetU pratijJAhetvo pratidRSTAntadharmA pratipakSAtprakaraNa pratiSedhaM sadoSa pratiSedhaviprati pratiSedhAnupa pratiSevye nitya pratiSedhe hi pradIpopAdAna pramANatarka prarvatanAlakSaNA pravRttirvAgbuddhi pratidRSTAntahetusve prayatnakAryA pradhRttidoSajanito prAgutpattaH kAraNA prApya sAdhyamaprApya vAdhanAlakSaNaM 695 418 7 692 . 683 679 552 686 081 661 674 674 662 355 700 buddhi rupalabdhi yatsiddhAvanya yathoktopapanna yamarthamadhikRtya yasmAt prakaraNA yugapajjJAnA laukikaparikSa vacanavidhAto varNakrama nirdai vAkcchalamevopa vijJAtasya parSadA vipratipattira vimRzya pakSaM : vItarAgajanmo zabdArthayoH puna saMbhavato'rthasyA sa caturvidhaH sa pratipakSa samAnAnekadharmoM sarvatantrAviruddha saMdhyadRSTasyetareNa sadhyabhicAra sAdharmyavaidhA sAdharmyavaidhAbhyAm sAdharmyavaidhotkarSA sAdhAstulya sAdhAtsaMzaya sAdhAdanityasiddheH sAdhyadRSTAntayo sAdhyanirdezaH sAdhyasAdhA sAdhyAtidezAcca 639 545 602 522 671 545 377 .604 645, 65 651 646 669 673 657 596 415 413 657 671 429 658 655 427 659 669 653 554 567 655 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 699 sAdhyAviziSTaH siddhAntamabhyu sva.kSalakSaNa 622 616, 714 675 710 hInamanyatamena hetUdAharaNA hetvapadezAt hetvAbhAsAzca 699 579 svapakSe doSA 717 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antha-granthakArasUcI akSapAda arjuna amara 728 728 151, 185 329 268 upavarSa aupavarSa kaTandI kaNavrata kapadI (pA) kapila kandalI kanyAkumArI kApila 268 416 728 416 47 259 220, 223 451 220 261 nandI navavRttikAra nahuSa nyAyaratnAkara pataJjali pANini pArAzarya piGgala puSpadanta prakaraNapaJcikA prajJApAramitA pramANasamuccaya prabhAkara prAbhAkara bAdari bRhaspati bArhaspatya 246 54 246 394 8a kumArI kumArila khaNDanakAra gItA gautama cakradhara 8a 257 394 257 33 603 28,718 718 8a, 25 480,642 __718 47, 248 407 717 697 60 8a,235 642 123 259 259 358 474 235, 337 346 259 425,486 bRhadAraNyaka bhaTTa bhATTa jaimini bhartRhari bhataprapaJca dvaipAyana dharmakIrti 237 Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtikakRt . bhadanta bhATTa bhAmatIkAra bhASyakAra bhASyakRt manu 62 mahAbhASya mAdhyamika mImAMsA medinI maitraiyI yAjJavalkya yogAcAra yogasUtra . rAmAyaNa lokAyatika 323 vAkyapadIya 8d. vArtikakAra 466 236 vivaraNakAra. 47 vRttiH 442, 459 vRttikAra 261 vaibhASika vyAkaraNa 697 - vyAsa 220 zaMkarabhASya 29 zaMkarAcArya 358 zaMkarasvAmI 448, 388 697 suzikSita 266,521 sautrAntika 220 svayUthyAH .267 himavAn / 484 235 47 466 246 583 697 220 351 268 486 198 229 8a 697 276 257 zikSA Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAnukramaNI 42 456 351 447 476 447 458 237 504 230 240 91 55. 79 61 71 131 393 13 agnihotraM juhu aGguSThamAtra anadhItyadvijaH anAdinidhana aniSTA caiva anekajanma anto nAstyapa anyathaivAgni apekSaNe'pi apratyakSopalabha aprAmANya tridhA abhidhAM bhAvAnAM amunA krameNa ayutasiddhAnAM arthakriyAsamartha arthavattvaM na cet alpIyasApi asAdhuranumAnena AkRtistu zabdAH anyabhAvyaM tu AhitAgnirapa AhurvidhAtR upasargAH kriyA uttarottarApAye RNAni trINi 490 616 98 582 ekasyArthasvabhA ekopalabha ekazzabdaH karmaNA yamami etasyaiva reva karmaNyagnyAkhyAyAM . karmaNyapi jaiminiH kalpyate kalpyatAM kRtArtha prati ko'nyo na dRSTaH kramaH kramavatAM gavi sAsnAdi guNavacana - gaurityeva hi grAhyagAhakasaM capeTAparIhA cAvAle kRSNa citratvAdvastunaH codanAlazaNaH jarAmaryava vA jAtimevAkRti . jAyamAno ha vai jAyate dradhyAtma ekapratyava ekamevAdvitIya 8 299 234 167. 179 224 47 236 230 465, 471 169 480 236 480 495. 132 235 33 112 442 47 445 67 8d 441 12 465 442 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 576 99 472 441 453 71 471 560 578 601 235 229 56 190 8 82 391 557 98 474 150 477 479 60 477 52 jAyamAno ha vai jJAnAgniH sarva tatonyAbhyo tasparicchicatti tatpUrvakaM vidhidha tattvavAdina tattvAdhyavasAya tattvAvabodhaH tatra cAnyatraca tasmAttatsaMyogA tathApi zrotRSu tadanuSThAne tadvato nAsvatantra tadviparyayAdvA tavAdhikaM bhavet tasmAdazeSA. tasmAdekasya : tasmAna badhyate tasmAdvAhmaNena tasmistu kRte tasyAnuSaGgi tRSNAkhaniragA te vibhaktyantAH. darzapUrNabhAsAbhyAM dRDhatvAt sarvadA dRSTA mayetyupekSaka dRSTA vAkyavini dravyaguNasaMskAra dravyANAM karma dvaye satyapi dvayekayordvive dve brahmaNI vedi 543 167 230 40 dharmamAtramasau dharmAya jijJAsA dhAtvarthAtprathama dhUma evAgneirdivA na ca tattAdRzaM na cAnumAnameSA na cApyanyatarA na jAtu kAmaH na tasya kima na svekAtmA'bhyu nanu saMskArakalpA na prakAzaH prakA na zabdAbheda na so'sti pratyayo nAgRhItavizeSaNa nAniSpannasya nAnukUla: priye nAnyo'nubhAghyo nAsato vidyate niyatvaM na bhavana nityAnAM paramANu niyataM bhASitavyaM niyamastadviruddhA nirAkArobhayajJAne niSkAraNa: SaDaGgo ni:sAmAnyAni nIlo'rthArtha neha nAnAsti naikatva Agama padAni hi svaM padArthAhitasaMskAra parasparAnapekSAzca 80, 35 392 450 495 401 230 77 234 82 8 457 4 228 556 91 480 392 187 75, 590 77 169 229 10 491 465 465 187 81 101 485 172 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazyata: zveta pAke jvAleva puruSazca ka puruSasya darzanArtha prakRtermAMstato prakRte sukumArataraM pratiSedhe'pi samAno pratyakSAnumAnopa pramANena khalvayaM pramAdA'zaktijAH pravartate vaTurnA prAkUzabdAcAzI prArthyamAnaM phalaM prokSitAbhyAmUlakha phalaM ca puruSArthatvAt buddhi siddha tu buddhi siddha tu buddhi siddhi: bRhaspatiridrAya bhavanti ke cit bhAvanaiva hi bhAvArthAH karma bhUtabhAgyupayoga mahAyajJaizca mA vinInazaH mUlaprakRtira mRttiketyeva yajamAna saMmitA yajyAdyarthazcAtova yatrAkRtistatra yatpunaranumAnaM yathA kalmASa 186 190 80 390 390 392 674 552 135 228 132 479 456 590 80 405 662 492 237 85 101 115 464 459 323 391 465 80 85 48 628 33 Coo 8 sima yadanyarUpaM yadi ti go yadi vA naiva yadi sAdhubhireveti yamadRSTvA para yazva vyAkurute yasminneva hi yasya guNasya yasyAnavayavaH yAvajjIvaM darza yAvanto yAdRzA rakSohAgamaladhva raMgasya darzayitvA rajata gRhyamANa ina cita lipsA lakSaNa laukikaparIkSakANAM varNA evAvasIyante varNAH kinnu kramoM varNAH prajJAsAmadhya vavidRddhinimi vAkpANipAda vAkyArthapratyaye vAgrUpatA cet tadukta vAcakatvAvizeSe'pi vAyurvai kSepiSTA vijJAnamAnanda viduSAM vAcyo vidhibhAvanA vilakSaNopa 453 508 71 167.179 228 689 261 - 297 62 150 456 147 233 392 337 54 112 569 172 169 147 393 398 190 477 157 226 472 485 579 99 80 Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 689 47 25 449 24 563 226 47 40 56 485 47 divatate'rtha vispaSTazcAkSa vyAtyAkRti vyakhyAtAraH zabdabrahmaNi zabde prayatna SaTkena yugapat saMkhyaikAntA saMsarati badhyate / saktavo nopa sadbhAvavyatireka samavAyinaH sarvavastuSu . . sarveSAM savi sa saMsadyucyate sa hi dRSTAnta sahopalaMbha . 189 148 575 476 391 464 167 54 80 449 650 687 494 sAtmIbhAvAttu sAdhakatamaM sAdhayaM yadi sAdhubhirbhASaNe sAmAnya tazca sAmAnyazabda sAmAnyAMza sAsnAdi sAmAnyAnya suptiGanta sUtrakartA bhavi so'pi paryanu smaraNAdabhiSalA svargaH svatantra svavyApAre hi svAdhyAyo'dhye svAbhAvikImavidyAM haviSA kRSNa 4 718 151 139 80 94 463 474 451 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA 594 13 33 . 450 100 177 356 633 385 38 307 446 570 129 . aMzatrayeNa hi . aMzAssanti akasmAnnidhi akSatapratibandhasya agadadravyamanyatru agovyAvRttatAyAM agnizaityAnu agnisamAropaNa agnistu nAkSi agnISomIya aGgabhAvanirapekSa aGgAni vedA aDagulyagrAdi aciraciva ajaDAyanadA ajamajara ata eva kRza ata eva ca ata eva ca ata eva ca zAstre ata eva na te ata eva padaM ata eva pramANatvaM ata eva hi 261 13 56, 131 424 92 309 .332 343 517 614 ata eva hi ata eva hi zabdA ata eveha ata evopa atadrUpaparA atazca jAti (prera) atazca pakSAntara atiprasaGgadoSa atItakAla - atItakAlasaM bhato jJAnAdhi ato yathoktA ato pratijJA ata: zabdArtha atrAbhidhIyate atha svAgatya atha na vyApri atha nAsti atha nAstyana yoH atha vAcakatA athavA pUrva vi athavApyavinA athakopa athavAbhi 258 210 407 246 429 272 300 325 557 ___ 10 217 211 82 21 317 602. 308 515 221 228 334 298 346 278 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 342 32 342 316 8c 285 317 217 205 639 517 277 343 596 449 183 480 506 332 246 344 217 217 125 66 atha santAna athAnuvRtti athApi nitya athApi madhye athApi vyakti atho tathAgatAH arthakriyAsamartha arthapUrNamapUrNa arthaprakaraNa arthaprakaraNAdhIna .. aduSTakAraNo adRzyamAnamapi / adRzyo bhUta adRSTvA cAdya adyatve vyava. adhikAryanu . adhyAhRtavakAra anantasve'pi ananvitArthameva * anapekSitatattulya anAgataviziSTaM . anAdinA praba anAdizcaiva / * anAdau saMsAre aniSyamANe anazvarasvabhAve anekakSaNayoge anumeyatvameva anumAnirapekSa aniSThaM tat anuvRttihiM anuSye hi .. 356 403 402 . 128 565 572 210 506 309 473 403 424 12 306 319 278 540 357 anusandhIya anekAntikatA antarmatadvaya antarmajjAsthi antassaMjalpo antassusvAdi anta:karaNa antyasaMkhyeya anmakicana anyatraiva vi anyathaiva prava anyathaiva mati anyapravRttI anye dhAtvartha anye'pi sarve anye pUrvAparI anyeSu tu anyairapyupa anyonyasaGgati anyopanIta anvayavyati anvayavyati anvayasyApari aviyo'nanvi anvita prati anvitAbhi anvIyamAna apatyasyaiva apamRtyorapa aparaMtu na api cAsmanmate apitu jJAtya 86 296 66 59 261 140 389 84, 123 315, 403 566 63 218 210 215 447 307 209 42 570 32 100 Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 509 516 88 155 22 383 89 634 142 218 215 215 66 api vA vastuta. apekSate'sau apekSateza apoddhRtyaiva apoho yadi aplejomarutAM aprAtipadika aprayojaka aprAmANyamatazca amidhAtrI matA abhidhAnakriyA abhidhAnakriyava amidheya tu abhidheyasya abhinna evA abhiyuktaistu abhivyaktistu abhivyaktimata abheda pakSe kSaNa abheda tti pratyakSa amunava prasaGgena anu annapi amUla tattvajJAH ayama ya padasyArtha ayasa pathi bhayogatvena arthapratirata: arthava dhAtu artha neka arthasva na buddheH arthena rajyamAna artha hisati 439 8b 13 .346 342 454 294 307 277 158 495 435 115 445 . 266 209 "266 64 arhatvakSe'pi avabhAti hi avastuviSayA avasthA evaitAH avAstavattve avidyAtRSNe avinAbhAvagrahaNa avinAzisvabhAva avibhAvatA hi avibhAgasya avibhAgo'pi aviralarAvala avaidhatvaM prapadyeta azakyetheM vRthA . azarIrarazca naivAtmA azAbdatvaM ca azeSaduHkhoparamaH azvadhIH zAbaleyAdau asaGkIrNasvabhAva asattvamanyat asatyapi mahe asatyasmin asatyAdyadi asattve ca ni asandigdhaM ca asamaJjasa asamarthAtsamu asAdhanAGga asau tarala asau vibhAga astyekendriya asthIni pitta 285 383 37. 37 8c 342 10 291 121 677 68 633 211 47 244 510 513 492 492 470 473 506 346 468 473 517 512 300 679 449 537 409 449 Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __13 291 8c asmA torida ahaMpratyayagamya ahaM sukhIti maharahabrahma ahetuphalabhAve maho bata varAko 580 268 276 452 324 450 588 328 336 Ane hi cakSuSA AyAtyapi na ta ArSa dharmopadeza avinAzakadbhAva AstAM vA pratyabhi AstAM vidhipade AstAmevaiSa AhArapariNAma A ! jJAta yukti AbhAsatA vacana AbhAsabheda 83 - A 345 285 323 543 543 har . 431 - -27 210 295 449 537 89 .66 551 122 345 425 556 446 276 267 29 262 7 129 359 AkAMkSAdi AkAMkSAdIni AkAradvaya AkAzAtizayo AkhyAtAt sAdhyatA AkhyAtAnAM tu AgamaratveSa AjJA hi nAma - AtivAhika ' . atramAne vija Atmane cata AtmanyagnIn AtmAnamAtmanA . Asmaivatvasti Adyameva hi AdRtamaskhalita AdhArAdheya AdhArodhikaraNam bhAnantyavyabhi. mAnuSaGgikAni mAntaraM vAsanArupa ApaH pavitra 91 91 icchAdveSa prayatnAdi itare capyasAdhutva itikartavyatAMze iti kabalane itikartavyatA jJeyA itikartavyatA hISTA iti carmapinaddha iti nipuNadhiyA iti nipuNamatiyoM iti pramANatva iti pramANAni iti vitatayA iti vitanutaH itIda vyAkhyAte ityakSapAdAmi ityAdidUSaNaudArya itthaM ca (cArI) 449 386 429 68 24 241 48 602 262 184 414 677 439 43 21 260 352,693 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ithe satyapi ityanvitAbhidhA ityartharUparahita ityAtmalakSaNa ityArabdhopakAraH ityudAhRtami ityekapada idaM ca dehAdita idaM tu siddhayati idaM sukhamiti idamapyaparaM idamartha mAtmadarzana imAzvasiddhAnta iyaM sA duHkhAnAM iyatAM pratyabhi iha sarvAtmano ihANyAnIya rAt ukta hi nAnu uktAnAmapi ukta tA ucchinnabhoga ucyate kevalA uttaracayA u 542 492 212 496 295 583 603 124 293 128 276 38 639 521 550 424 334 451 36 379 9 210 215 431 64 456 14 uttiSTha bhikSo utpattau khalu uddhRtya saurabha unnAmo na tu upalakSaNamabhi upalabdhyavyava upasarganipAta upasargavazAt upasargAH kiM upAdAne tu upAdAnasvarUpo upAdeyastu upAdeyo'pa upAya virahe upeyatAmeSa upeSi paraloka ubhayatrApi ubhAbhyAM na va uSNo na teja: UrmiSaTka U ekaca na samA ekatra saMghaTa ekadezena e eka hi vastuna eka eva hi kAlo ekatra deze 342 404 235 324 51 317 67 67. 68 402 343 265 265 501 476 343 129 308 634 431 9 37 535 309 -581 7 Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 535 535 33 246 428 90 444 458 185 318 513 evaM vyAkaraNa evaM sarvamida evaM satyupa evaM sthiteSu evaM hi yastha evamezatraya evamananta eSAM ca kSaNa eSAM praharaNo 487 122 91 342 358 418 .284 . aikAntikamAtya 592 . 277 46 140 515 337 343 446 393 ekadezAzrayatve eka eva vibhAge ekavAdena nAnyatra ekameveza ekameveza ekayava hi ekavastukSaNasya ekazca bodhaH ekasya kArya ekAdhikaraNo ekAzrayatayA ekIkArazcaM . etacca cetasi / etadevocyatA etena ravigupto evaM karmAvRttiH evaM gRhAzrameM - evaM ca bAdhakAbhAva evaM ca brahma evaM ca vaMcanA evaM DisthAdi evaM narakapAta evaM niyamita evaM niyogavyA evaM ni: phala evaM padArthe evaM prAyamamu evaM paramata evaM mRSAtvamuda evaM yadaiva evaM vidhivazA evaM vyAkaraNa au audAsInya 317 572 129 298 64 . kacanilaMchanadi 128 kathaM vAro kathaM pravRttiH 118 kathaM phalamadatvA kathaM bauddhagRhe katha vA rasA 518 __ kathai spRzati 138 kathaM smRtyAdi 262 kathamadha na rAgAya 345 / kathametaditi 375 kathyate tadgata 261 kapilabrAhmaNa 520 118 12 452 321 322 518 69 296 450 ___38 58 409 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 450 343 129 444 11 293 242 85 444 357 343 343 344 347 357 363 1443 329 318 343 357 344 389 . 532 460 343 533 344 51 124 512 510 kaphAdhikya tu kAraNAMze'pi karkAdikAryA kartRprayojyatA karturItsitatama kartRsaMkhyApratI karmaNAM ca phalAnAM karmaNAM nanu karmaNAM zAsto karmAnuvRtti kartuM zaknoti karma tUttara karma tvaMga karmasantAni karma yuttara kalalAdidazAyAM kalpanAyAstu kazcitpratyayo . kazci vettu kazmalottara kaSTa mImAMsa karata he vidvanmati kastAn zamayitu kasma dagonivR kasyAntarita kAryakAraNabhAvo kAlAntare ca kAryAtmatA'pi kAMcikAdhupayoge kArya na naH kAlanyaparIta kArya cedavaga kAryakAraNabhAvo kAryakAraNabhAvo kAryakAraNa kArpAsarAga kAryakAraNayo kAryopabhoga kAraNasya kAryA kAryA kAma ciraM kArya cennAva kAryANyekena kiMca nAMgI kiMca pratyakSa kiMcAnvitAdhI kiM tadA na. kiM na bhakSayi kiM punaH zyena kiM vA na zama kintu naivAdya kintu yuktiparIkSA kintu vyApti kintu svahetoH kintvabAdhita viyantaH kIdRzAH kiyadyApi na kibhi jJAna kimidamani kimidAnIm kimantaH kIdRzAH kila dravyAdi kila yadahama kimanenApazaddha 641 129 510 8-e 9 551 37 551 559 677 211 199 442 38 57 60 126 130 285 317 551 313 300 670 147 148 294 270 309 347 450 329 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 24 139 493 122 622 139 708 708 34 .343 642 310 355 513 622 692 66 542 346 356 640 503 - kvadhit sAkSA kvacidapi para kvacidavasare kvacidAlocanA kvArmA sAraNa kvAyaM vaTuH kvedamanyatra kSaNabhaGge niraste kSaNAntare sa kSaNika beceSyate kSaNikatvakSamA kSaNikatve'pi kSaNikatya kramaH kSaNikasyApi kSaNikAneva kSapaNakAstvapa kSINadoSasya kSINasvayavaH . 296 337 316 318 317 kuto'nvitAbhi kuto vAsanA kuryAdityAdi kuryAdAkSepa kurvatA nIla kUjapriyata kRtamativAcAla kRtakaracanA kRtsnaM byAkaraNAM kRdamihito kRmeraSi yathA kRSisevAdi kecit krodha kenedRzI kevalaM jananI keyala buddhayupAda kevalavyatirekA kevalAnvayi * . komalAnilaka . kramAtekrama phrameNa yugapadvA kriyAM sAdhyatA kriyAkArava kriyAdInAM kriyA yadaiva kriyAvizeSa kriyaiva tAvat klinArdatRNa klezakarmaprahANA klezakarmAnubandho kvacitpunarya kvacitphalamayatne 83 300 520 266 285 . khAdenchvamAMsa khedayedvAdina 220 650 158 565 565 506 663 317 75 211 140 537 .86 121 376 428 444 66 356 63 gaGgAyAM ghoSa gandhatvAdi gandhAdayo garbhAdau prayama guNa zuklAdi guNatvamapi 65 383 344 65 296 47 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNaniyatA gRhastha gRhItaM yadi gRhIta eva gRhItasyApi gopiNDena tadai gopiNDena sahai grantharacanA grahaNaM smaraNa grAhakAkAra grAhyagrAhaka grAhyasyaikyaM ghaTa dIpena DayAprAtipadi cakAstyapuna caturtha: puru cayApacayayuktaM cayApacaya saM carmopamazcet cikitsA di citinamArtha citraprasthAmayaM cirajvara ziro 65 cirantanamati: 447 499 515 42 11 36 199 526 495 270 294 499 245 18 462 441 288 50 298 373 438 49 433 cetanAnAM vahutvaM caitanyakhacitAt cocuva chedyasyaikAnta jagato yacca janayantIM ca janme janme janmaiva kiM na janmAta jarayA havA jarAviyoga jAgrata: svapna jAgradazAyAM jAtizabdAH jAtivyaktyoH jAte'sminviSayA jAteH kAryAnvayaH jAtyAdInAM jAtyAdyartha jAtyopakrama jAyate jantu jAyamAnaiva jAla jvala gaLa jIvan vA svarga jJAtaM samyaga 337 344 267 38 458, 451. 356 7. 58. 237 519 444 447 419. 438 438 639 50 189 58 36 69 650 357 38 506 128 264 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 269 227 125 123 315 508 69 262 266 428 648 277 295 501 492 296 296 343 344 294 jJAtavAnahamevAdau jJAtRjJAnaviziSTa jJAte tatrAphale jJAte vanecara jJAto mayA jJAnaM na khalu jJAnaM kimAtma jJAnaM bauddhagRhe jJAnakSaNena naikana jJAnatvaHdityaya . jJAnaprayatnAdi . jJAnamatrAvabhAso jJAnamAtreNa pUrvoktaH jJAnamutpadyate jJAnasya ca prabhedo jJatne kSaNikacintA jJAnecchAsukha jJAnotpattyaiva . jvaladviSAnala : . jvAlAdivanna 435 115 269 551 295 538 296 318 268, 277 . 300 356 345 tataH pravRttiH tatkAmo bhakSaye tatkAle sAnnidhi taskRtAkAravattA tatkSodanena tattatsamagra tattvajJAnodaye tattvatazcintyamAna tattvAdhyavasAya tattvAnyatvAdacintyA tatpUraNenatRptastu tatpUrvoktaprakra tetpraNItyabhyupAva tatpratyakSamahimnaiva tatprameya mihAbhISTaM tatrajJAtAtma tatratatsadasattvena tatra tvetAn tatra dehAdi tatra nUnamupetavyA tatra pratyakSamAtmAna tatra pravartate tanavipatipattizca tatra vyaktyabhidheyatva tatra sannihitatvAttu . tatra sasthAna tatrAkRtipadeneha tatrAnubhavamAtraNa tatrAnumAnajJAnasya tatrAnyadeva hemAdi tatrApi yogyatA tatra sannihita 115 39 264 456 503 622 724 276 298 123 69 50 aw 10 tai yastu pazyannapi ta evaM kavimi taJca sAyadhI tacca svagrAhakA tacyetanAdhiSThita tacchutvA jana tatazcaikatA santAno tato'dya phalama tato bhavati bhavatka tato vRndvo'dyAha 424 383 438 300 293 602 344 343 22 347 491 276 324 66 503 Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatrAsau kalpyamAno tatraiva buddhirityeva tatraivAsya samApta tatsaGginaM tatsaMjJitA tatsantAnopa tatsAmAnyasya tathA kAryaka tathA ca kecit tathA ca puNyaH tathA buddhi tathA ca rAjJaH tathA ca loka tathA jJAto'rtha tathA tadIyA tathA tvamapi tathAtvena ca tathApi kIdRzaM tathApyazaktiH tathAvidhasya tathA tathA'haM pratyaye tathAhi nAnya tathaiva kandukA tathaiva jAti tathaiva buddhayate tathaivotpAtA tayaiva vyakti tadanvitAbhi tadapi na rajanI tadapi vyApti bhAvAnna 115 61 7 295 295 297 378 85 355 357 51 576 267 501 551 580 277 383,309 100 123 305 276 384 337 38 205 314 63 218 20 435 317 266 tadabhAvAvinA tadabhivyaJjikA tadabhiprAyeNa tadabhyupagame tadayaM saMkSe tadayamakaluSo tadasatkUTa da tadA bhavet tadAgame tatpra tadAtvavedya tadA mokSakathA: tadAvayavinAzo tadA sAdhyaM tadidaM . ba. dhya ducchede tadutthAstUbhaya tadetad durghaTaM tadevaM bhrAnti tadevaM sati tadeva pUrva tadevamadvaita tadevamupa tadevameva tadeva hi rati devAn tadevAstu pramANa daiva tadgocarapravRtta tadyaM cet dezagrAha nahI 310 36 596 403 345 386 317 318 345 68 438 441 516 572 313 431 32 356 506 342 533 519 317 28 449 535 29 557 60 46 8.c 683 Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 59 tadbhavedagninA tadvatorthakriyA tadvarakapAlakAle taddvAdazavidhatve tadvidhAnaghaTane tadviziSTArtha tadvayAptamapi tA kAryasya tanna vidyata tannUna paribhava tanneha likhyate tanneha sAdhu 59 316 265 602 277 300 402 22 . 602 121 .. 346 305 576 586 356, 427 159 357 314 28 581 60 439 407 359 687 354 644 519 135 365 100 278 528 327 tasmAdekakrama tasmadRSTasya tasmAdyathaiva tasyAdrikalpa tasmadvivakSite tasmAdvizeSaNe tasmAnna vedAnta tasmAnAnAtma tasmAnnityo tasmAnnedama tasmAnmukha tasmAtparaspara taspirIkSya tasmAtpuMsaH tasmApRthivya tasmAtprakrAnta tasmAtpratyakSa tasmAtpramANato tasmAtphalasya tasya kvacitsvaya tasya tadvayati tasya tasyopa tasyadvAdaza tasya hyananya tasyAzcadaM tasyAH pANi tasyaiva vAcyatA tAdRzyevAtha tAn bodhayitu tAbhyAmutpAdito tAMbUlaM kusuma tAvatA nihnabaH 140 taroHzAkheti tarkassvekataraM tasmAskarma tasmArakalpyAni tasmAtkutarka : tasmAt gavAdi tasmAcchabdArtha . tasmattadeva tasmattaramA tasmAtsakRda tasmAdanantaro tasmAdanayA nItyA tasmAdazruta tasmAdAtya tasmAdasAdhAraNa tasmAditthamRNa. tasmAdimAni tasmAdiyaM tasmAdutpanna 357 63 639 74 37 37 352 219 141 520 644 86 450 121 307 56 506 66 211 610 68 444 381 542 328 38 443 85 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 28 403 317 386. 293 316 270 Ta 401. 697 30. 708 293 121 8c. 444 428 yAvadAtyantikI tAvAnapoheSvapi tIrthe tIrthe taJca turyAvasthAtiga turyAvasthA tu tuSArakarpUrApUrNa tulye'pi bhede tRSAzuSyatyAsye tena janmAntaveNA tena tvAtmIyaM tena pUrvokta tena buddhaHsthiratve tenAgnihotraM tenAgulyagravAkye tenAtyanitya tenAtra kalpyate tenAdRSTamupeta tenAdhAdarca vijJAna tenAdhiSTAnabhede tenAnAdi prabandho tenAnvitAbhidhAnaM tenAyamupagantavya tenAsAdhAraNatvena tenecchAkRti tenaikatraiba santati te'mI jJeyA: teSAM ca sAmarthya teSAM tAtparyazakti teSAM na dravyaparyantA . teSAmeva prameyatva teSu prasaGgo tairaSyanyonya maMsRSTaH 431 tailArthI sikAtA: tyajyatAM dIrgha 520 tyaktAzcaite 439 svazrotrAdyapi 438 svajAyAjadhana 376 svayApi nepyate 28 436 darzanAdarzanAdhIne .. 444 dazAdADima 642 dAkSiNAtya iva 565 dAnAngandha 315 dikpradarzanamidaM 044 diGmAtra svetadA 211 dIpavadvyaJjakaH 357 dIrghadIrghAH prartA 35 dIghasya duHkhasya / duSTa grahagRhIto .. 284 dUSaNAkhyAna dRDhAdRDhatvamakSuNNA 359 dRzyante janyate 218 dRzyavikalpyAM , dRzyasyAdarzanAt dRSTanaiva sukhasya 222 . - dRSTatvAnnavirodha 292 dRSTavAnasi 386 dRSTazcasAdhvI 260 dRSTasyApyasya 218 dRSTAntaM pAyase dRSTAnte'pyanu 263 dRSTArtheSu ca 228 dRSTA vAdyantarANa 138 dRSTiyatra yadA 356 246 FREE FREE FREE FAAR SARS 8d 378 402 46 218 401 325 427 9 633. 356 357 34 65 562 357 521 36 Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 91 dhUmavadvIpavat dhUmaH svarupato dhrurva grahasyeva 499 570 293 dRSTopakAra devastu nara dezakAlAnya dezabhedena hiM dehabandha dehAdivyati dehenevAtmanaH dehaistatkarma . dehopi vrajati dopastulyo dIpo na bAdhate doSo'nvitAbhi dravyamapyakSi * . vyasaMgrahaNe drAgito hyanya drAdhIyasyA dvayapratIti . . dvicandradarzana . . dvitIyA zrUyate dvidhocyate mumu . . vividhazcAyaM dvividho'pi dve zrotre cakSuSI 377 506 516 458 276 36 458 293 215 328 215 . 65 355 9 622 508 439 298 210 599 65 296 49 345 268 184 570 343 125 300 58 9 .305 89 na kuNDa dadhivat na kevalasya na khalu kSaNa na khalvAnaya gAM na khyAtilAbha na gandhaH padma na guNavyatirikta na ca gAmAnaye na ca jAtyAdi na ca jJAnAdi na ca tadaparaH na ca tayujyate na ca niti na ca bhAvArtha na ca rAzistRtIyo na ca vyavahita na ca vyavahitA na ca santatabhogAya na ca satisukhe na cAMzairvartate na cAtrApi nivarta na cAnantarya na cAnumAnataH na cAnuvAdamAtra na cAnyena smRte na cApi kAraNaM 265 173 544 377 59 dha 394 292 _8c 215 324 277 431 450 42 dharmAdharma dharmilopabhayAt dharmo'sya kena dhItryaM tu na dhIravadviSayatve dhUmajJAnasamu 522 510 305 512 284 325 Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 323 444 227 501 292 122 118 213 127 143 210 284 315 .. 345 185 275 330 345 347 376.. . 431. 11 .452 29 228 125 141 309 314 . 575 533 na cAlabdhAtmana na cApyajJAnasA na cAvAntarasA na cAvibandhamA na cAsya bAhma na ceha vAlo na cai zabala na caiSa niyamo na caiSA pUrva na jaDakhAvizeSa na tathA khaNDakAryatya ma taduttarabhAvI na tarhi pratiSedhaH / ma tvevaM tatya na tu zabdatya na tadaikya parAmarza na tulyaviSaye na tkhanantarayA na tasya minnA na tatprasAdhane ma tu pradhvasa na tadvyavasitaM na tadbhogya sama na tvarthAntara na tu jJAnena ma dohadaH paryanu na dvayorvayama na dravyatvAvizeNe ma neti pratyayA nanu ca yo'sau nanu yadyite nanu puMsIva 309 ma nivartate nanu ca pratyabhimAno nanu ca svargakAmo nanu nAdyApi . . nanvatra yogyatA nanu cAzritami nanu sthairya nanu pUryAparau natvativAhike nanu vimRzAta manu nAnAsvapakSe / nanu tasyAmava nanu doSakSayAnmA nanvavichinna : manvAdhAra vivakSA na punaryomapupAdi na pUrva nettaraM na pratyavayava na bhavetparipoSo na bhUmiranumAnasya namazzazikalA na mAnavA vyAka na mokSasiddhirastIti na yajjanane na rUpamasya narecchAmAtra na vartamAnakAlatya na vastvantara ma vitathamati na vizeSye ca narasabhAvanA nanu mA'bhUt 560 566 285 298 718 270 *444 533 315 342 344 302 428 428 639 499 199 269 275 9 174 22 57 291 127 324 296 46 501 .586 201 Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 220 76 51 448 311 431 211 342 313 135 327 8d 76 433 317 269 9 122 501 . 83 43 342 ___8c 33 58 43 63 64 347 438 510 na vedayati na vaiphalamapa na vyaktilakSaNA na zaknotyeva na zreyasAdhana nazvarAnazvara na sacetAH kriyA narUtvagrAhaka na santAnasya na sA kenacidu naM siddhayetpunaratye na hi kakIdi / na yanyonyopa. na hi vyaktyanape. na hi Ditthatva na hi tatkaraNa na hi dve anubhUyete na hi tena mirA. na hi sAdhutva . na hiya kavibhiH . na hi jJAnasukhe na hyAsti kAlA na hyasannihita na hyarthAvaDate na hyeSAM bhUtadharma na dvyupAthAda na hi sadUSaNA na hi kazcit na hi prAktana na hyantra pAka: nAkasmikA na nA kRtau gayamapyetat nAjJAtazamano nAtItAnAgato nAsmanassukhaduHkhe nAdyApi zabdavyApAra nAdhyakSaM kSaNikatve nAnArUpatvamekasya nAniSTa paramArtha nAnuvRtta vikappe nAnuSThAturiya nAnu sAya dhiya nAnopAdhyupa nAnyathAnupa nAsAvivara nAstyAtmA phala nArthasaMvedanA nArthAsaMsparzitA nArthAntarasya nAbibhAsA nikaTasthAnama nigrahasthAna nityaM na zakya nityaM prakalpyatA nityatvAdravyApAka nityanaimittike nityamanityatvaM nityastasmAdbhavati nityAnumeya nityeSu ca padArtheSu niyamanayamapyetat niyogasyaiva niyogAtmati niyogAdaniSpatti 129 215 29 277 199 268 313 314 344 345 480 650 516 532 228 448 50 122 275 679 717 473 .434 352 -455 671 358 492 300 594 124 131 124 Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nyAyArjitadhana nyAyoGgAgabhIra nyUnAdhikatva 448 718 380 127 115 127 177 511 217 296 594 586 439 634 557 59 218 12 205 201 429 565 315 363 . 61 101 . 219 393 niyojyamAtrApha niyojyastAvat niyojyaHsvarga: niraMzastvasti tiranvayavinA nirapekSe prayoga nirAzrayeSu nirNaye tu sa nirNaye svataraH nirvANAdi-dA nirvikalpaka niviNNasya ca nivRttirgamyate. nizcIyale ghaTA niHzreyasopa niSedhyA dviSa. tipkRSTa na ca nIlAbhAvA vinA . nIla 'rthoyaM nUnamabhyupaganta nUna meSa na jAnAti. nRbuddhiprabhavaiva nedIyAneSu neha jAte. nehA gatAsmo naikana vizata; naitat sambandha naivaM khaNDAya nava gauHzukla nottarasya ca notto jJAnavAn nopalabhe zabdasya 210 51 310 69 8c 503 43 pakSAdau vRtti pakSAbhAsAdayo padaM tadvantame padaM padAntaraM paMdaM prayujyate padaM varNasamho padAdapi tadA padAt prabhRti padAt prabhRti yA padAnAM darzitA padAbhidheyArtha padArthasaGkarazcaiva padArthastAva detA padArthAnAM tu . padArthAH kila padArthopi tathaiva parapakSAn prati parasparapari parasparaviro parArthavAdavA parivATaprabhU parihatya duHkha parIkSAviSayo parIkSita hi paro madcanAdeva pazyatIti tu 128 201 ' 14 659 118 521 37 21 135 309 22 ..33 330 575 80 124 510 496 594 313 63 269 269 668 551 184 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 30 285 363 141 114, 128 35 218 287 22 214 8-c 28 1.0 246 24 381 425 kAJca 520 pazyatyanugate pAkajotpatti pAke jvAleva pAke'pitAge pAramArthikaza pArthivazvAvizeSe piNDasarvagatatve piNDe nAsIda piNDe sAmAnya pitRbhyAmabhi / puMsastu guNa / puso bhavAbdhi pusaH phalaghaTI pusA na kiJci punarAvartamAnaSA punargacchanvaze purANa dharmazAstra puruSasya prayatno puSpitA sA. pUrvaM cAnanubhUta pUrvakathanA pUrvAparadazA . pRyakparigraho pRthakpRthaksva prakAzakatvaM zabdasya prakRtAnupayogi prakRtipratyayau prajJAvallIvizAlA pratanvatAM saM pratAraNaparANAM pratikSipasi pratipatturanA 444 443 258 86 101, 219 pratipazasvarUSasya pratibhA khalu pratiSedhAdhi pratItibhedAt pratItimArgastvaM pratIyate tato pratyakSaM na hi pratyakSadRSTa pratyakSa miti pratyakSe'pi na pratyakSAdipramA pratyakSAdisamA pratyabhijJA binA pratyayArthaH karo . pradArzita hi pradIpabodha pradIpte rAgAgnau pradezAntara prapannajana prapannAyavipa pramANa kSaNikA pramANagocaratvena pramANakadihA pramANasandeha pramANasya prame pramANAntaradarzana pramatNAntarasaMparka prameyazrutirAtmA prayujyamAnamapye prayogapratipatti prayojakatva prayojakatvami * 517 -417 60 294 134 310 85 42 500 437 345 718 3 298 438 '263 592 '717 211 131 262 210 277 565 312 592 308 211 68 218 219 262 519 323 217 63 1570 570 Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 140 542 550 118 phalavadvyavahAra phalasya vastu phalasyaiveSya . 540 76 134 450 51 67 412 402 13 .292 343 16 46 prayojanaM sUtra prayojanamato pravartate naiva pravRddhatara prasAritamukho prasetsyatIti prahArAhAra prAgabhAvadazA prAgukteti prAgdarzitA nu prANAdi mArutA prANavRttimati prANasya kSutpipAse prANikarma prAdhAnyayogA prApte zarIra prAptodAravara prAmANya ca prAmANye savi prAyaH sarvatra prItiyathA prerakatvaM ca prerakatvaM phala preyaNaiva satA 296 293 . 155 431 325 140 393 718 358 47 91 449 130 123 130 bandhanimitta mana bahisthamiva bahUnAmindriyArNA bAlo mANavako bAhyArthaviSaya bAjhenavArtha bIja padArtha buddhirvAnyaM vAcakaM. bodhonumAnA brahmacArI bhUtvA brAhmaNAn bhoja brAhmaNena surA brahmadarzana 51.8 143 183 559 446 639 634 469 bhagnA bhavanti bhavatA nigraha bhavato'nabhi bhavatyutpATi bhavantu bhavadA / bhavamarubhavaiH bhayaM nAzayate bhavatyArogya bhaviSyatyaya bhavedA nu 542. 714 210 379 201 408 122 123 phaNinaH kila phalaM tava phala pratyakSa phalaM bhavatu pa.lmasAt 346 *297 124 118 344 499 Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 570 482 30 146 128 317 125 124 bhavedevaM ca bhavedeveti bhavedyadi bhaveyuH smRtayaH bhAvanAmIdarzI bhATTaiH kimapa bhAvAnAM kSaNa bhAvArthastu bhAvArthAstahi . bhAvArthAH karma bhAvyate'nAtma. bhinnapramANAt bhinnAbhinnoM bhinnopalambha bhUtavadbhUta bhUtAnAmeva bhedadarzana bhedenoktA bhraSTaH zApena. 85 491 513 323 mA ca sUtAmimI mAtApitRstha mAnasI manmatho mA nivartiSTa mA pratiSTha mAyA sapadiyo muktoHsyuH giri mukhena pakSmalA mukhyamarthamatha mugdhAsmita mudhaiva tasmA mumukSuNA hema mUtrAsRgdvAra mUlasvAbhAve'pi mUlabhUtau ca mUrdhAkSivedano mUrchAdiSu mUrchAdyanantara mUrchitasyApi mRtyunava ca meghA api medogranthI maitreyyA pari mokSacarcAH mokSArthI na modakAdyAptaye 261 349 506 118 118 468 520 443 642 443 500 428 449 546 431 376 344 344 344 447 435 449 358 445 455 75 146 356 - 284 469 717 261 matadvayamapIdaM matubarthI mathnAti te manuSyaissaha manobhavamayA mantrArthavAdo mama svabha mama pANibhujo mayApi yogyA mayedaM pUrve 214 276 520 377 355 476 211 272 210 295 ya eva dehAntara ya eva rAgaH . - 358 343 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 521 634 34 570 90 75 85 45 552 511 346 473 441 495 503 356 438 414 316 337 316 127 44 308 295 11 yacyakiJjidabhi yacca vRttivika yacchabdena ca yajistadAnu yajeta dadyAjju yajetetyevamAdi yato'nyatarasaM yato vyApriyate yataH kathaJci yattvasya carmaga yatnocchedyApya yatpunarvidyate yatra yatrAgni yatrApi takriyA yatrApyaniyato yathA ca vRSaNau yathA niyoga yathA nirantaro yathA pratyakSato yathA bhUtendri yathA rUpAdi yathA lakSaNa yathA vidhyanta yathA zatAdi yathaitadAtmakaM yathaiva pratibhA yathocitaphalA yathopalabdho yadanvitaM ca yadayaM sAdhana yadayuktaM prati yadA tu sAdhyA . 100 .. 595 yadapIha keci yadA priyaviyogAdi yadA bhAsaM prameya vadA hi devadattA yadi kvazcidape yadi nAmAtmo yadi niravadhe yadi yattvaM na yadi labdhasvarUpo yadi vA budhyase yadi svargasya yadi hi vyApti yadevaM ceSTante yadevaM vAhadohAdi yadyapaza.saM yadyapyanizcita yadviktamartha yadvA bhavatu yadvijJAnadhanA yathArthamadhikRtya yamarthamadhikRtyeti / yamasprA sparza yazca pAka karoti yazca sAmAnya yazcateSAM prameye yastakaiNAnu yazcaiSa loka yastvahe pratya yastvAha preraka yasmAdvastu yasya prayojaka yasyApi nAno 134 309 358 570 66 353 376 125 309 551 55 38 717 63 332 510 21 82 402 135 134 290 85 332 583 588 219 268 58 134 38 93 48 572 Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 632 347 86 yonyaH sa eva yo na jAnAti yo'rthaH pratIyate yo'sAvasmAka yo hi yena yauM batastveka yaH pravRttyanu 332 639 68 602 127 32 444 13 335 287 677 50 451 348 516 431 148 100 28 294 yassaMtAno yasva pravRtti yAgadAnAdyanu 'yA ca bhUbhirvika yA tu muNDita yAgeva hi yAdRgyajJo bali yAzita vyaktyami yA mahadbhirapi yAvajjIvaM sukha yAvatAM grahaNo yAvadAtmaguNa yAvato yAdRzA yAvadyogyatvamA thAvAMzca kvazcita yuktaM ca naiva yuktaM dadhanA yuktastasmAt yugapannanu yugapannAsya . ye ceha dhRttI ye catvAraH ye tu svaprati yena svAtha vi yenAkSara yenAramatAna . yenAnvitAmi ye punaH kalpitA ye vyAkaraNasaM yeSAmarthaSu ye hi rAgAdayo yogo vizeSa ratamatirabhUt rasanasya vikAra rAgadveSAdayo rAgAdi preryamANI rAjA tu gahare rupabhedaviro rupamanyastha rupasya na hyami rupAdiSu svata rupAntaraNa 359 291 266 444 199 318 506 480 291 260 165 632 60 125 36 446 621 67 '55 692 444 63 64 260 64 442 575 lakSitavyavita lakSyAbhAvAda labdhAtmanaratu liGgatAkathana liGgadarzana liGgipramiti liGgAdi ati lokayAtrA sthirai lokavedavihita 567 . 323 293 322 294 130 342 642 . Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 lognAM nitya 520 443 64 677 599 . 718 44 342 . . 13 43 439 346 291 205 551 551 51 446 260 201 295 159 517 315 313 123 309 311 298 211 32 471 337 268 44 487,519 vaktavyA guNita: vaktA vAkyaM samu vaktrAnvamA yi vaktA svapratyaye vaphraH panthA na vane vasetsuni varaM hi jAtAsti varNA eva bhava varNAnAM zravaNe vassveite prakRti vartate tadasaM vitta vartamAnakSaNa vartavAna kSaNo vartavAnApadeza vartamAnakaniSTa vartamAnaHkSaNa varSAtapAbhyAM vastuto'saMbhavo vastunoGgIkRtA vastusvarUpa vastveva gRddhyace vahati vyavahAra vahatyetAni vAkyArtha manate. vAkyArthabhitaye vAkyArthaHparamArtha vAkyebhya eva vAgyogAvita vAcazva praNaya vAcya tatrApi vAcyamuttaramato vAda tu nirNaya vAdevAttajayaH vAsanAviSayajJAna vAstavattve sthiro vikalpaviSaye vikalpo nAma vikAritvaM tu vikRtizca tasyA vicisahakAryA vicitrA ca padArthAM nAM vijJAnadhana evaiko vijJAnamiti . vijJAnAdvaita vijJAnAyaugapadya vidadhatsurakhAdi vidadhadgartamA vidhivIryaprabhA vidherapekSe dve vidhereSa svabhAva / vidherlakSaNametA vidhezcaturavasthatve vidhau vidhuratAM vinazvarasvabhAve vinA ca nitya vinA nityena vinA phalopa vinAzarahita vipakSavRttitva bhAti bahi 409 412 310 128 115 128 92 130 32 518 306 . 357 540 318 138 * 218 142 235 294 444 -315 610 449 254 Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 347 257 319 449 516 565 565 562 36 28 67 51 614 526 50 565 277 29 575 32 vimarzo'yaM pazcAt viraktasaMkathA viruddhadharmayoge vilupyamAnA vivicyamAne vivekinApi vizeSaNa tade vizeSabAdha vizeSasmaraNA vizeSavidhi vizeSyabuddhi / vizeSaNAdi . vizeSentarni / vizeSo'pi hi vizeSo vIrya vizvasthiti viSThAhato . viSayastami viSayA eva . viSasaMpRkta vRttiH sUtraM tilA vRttirevaMvidhA vRttizcAvayave vRttyopapAdya vRddhAgamAnu vRzcikAdessamu vRSaH pizaGgo bedAdguruniyogAt vaikharIvAkU vaidikArthaviSayo vaitaNDikaH prayatate vaidhayaMkathane vaidharmyazabdo vaidharmyasAdhane vyaktibhedAzra vyaktivyaJjaka vyaktyannarAnu vyaktisarvagata vyakteznyatra vyaktereva vyaktau tAvat vyatireke tu vyatiSaktArtha vyavahAre kvacit vyavadhAnama vyAkaraNa katha vyaktyAkRti vyAkhyAtAprati vyAttAnanA vyApAra eva vyApArastu vyApyavyApaka vyAvRttaM vastuno vyAvRttamida vyAvRttiranu vyAvRttirapi vyAsajyavarta ghyutpattirahitaH vyomnaH sarvagata 356 692 449 115 44 428 246 515 516 59 278 345 342 209 210 209 262 63 565 450 82 324 571 29 31 470 32 517 512 38 535 76 157 261 542 565 zaktA tRNamapi zaktAzaktaprasU 199 300 Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 356 575 126 403 439 138 569 89 487 30 438 418 431 367 8b 219 218 85 zaktyAviruSa zaktistu nityA zabdapudgalavat zabdaprayogatA zabdaprayogasA zabdasAmarthya zabdasyAyaM vivartaH zabdAt yajata zabdAtirikta zabde karmaNi zarIraM tu mame zarIrAntara zarIrAlambana zavAdvA zAstrasya viSayo zAstre cAneka ziSyaH kazcit zItAtapau zarI zukla: paTa iti zuSke sthini zeSo nAmAviva zyenAdInAm zocyo yatrAzma zrAddha kRdveda zrotuH svArthAMnu 211 272 345 272 510 343 219 571 519 358 58 252 saMkrAmati na saMjJAmAtre vivA saMbandhamAtre saMpUrNIya dRDhA saMvitprasava saMsArakArA saMsArabandhanA maMsArasya svanAdi saMsRSTAzca padA saMhatyakAripakSe sa eva samudAyena sa eva dRzyate sa eva vede'pi . sa eva vaiparItye sa eva buddhi sakarmajanya saMkhyAdiyogi sa cAyamAtmadharmoM sacetanazcitA sacetanazcitA sajAtIyavijAtIya satastu naiva sati saMyoge'pi sa tu bhAvArthataH satyapi preraNA sattvaM nAMnA svabhA sattve ca saMzayo santaH prayatamAnA santatyuccheda santani mivizeSaH sadasavyapadeza 381 281 431 501 449 86 438 275 575 45 404 392 125 439 448 551 124 122 305 317 433 439 342 317 473 paTapakSAdi 677 sadasaddhyati Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 567 128 603 692 141 326 337 134 325 346 323 428 293 687 544 6 32 32 535 91 12 519 621 86 sandigdhavyatireke sapratyayaprerakatAM sa pratipakSamApana sa bhasmabhaktIni sa bhAratamanuSyANAM samarthatvAsamarthatva samagrAstIti samAnavRttitA nAma samAnavRttisApekSa samAnavRttyapekSa samAnadeze samidAdyAtmaka samyagvA yadi sa yatno yAMga sarvato vipadAM sarvatra vidyate sarvatrAgR amANaM sarvatrAgrahaNaM sarvava . sarvathA zAkya sarvathA pAre sarvathendriya sarvaloka beru sarvazUnya midaM . sarvasarvata sarvasarvagatatve sarvasarvagatA vA sarvasarvara tA jAti sarvasya sukhaduHkha sarvAtmanopakArya sarvAtmanA hi sarvopapattisthAneSu 518 36 8c 36 8c 344 325 312 357 salilAharaNa savAcyaHphala savyApArasya sahakArikAraNa sahakAriprati sahastrazAkha sahajanijakarma sa hi dRSTAnta sa hi nizcaya sa hi vyaktiSu sAdhaiyaryastvapa saceyaM sAdhya sAdhanaM tu svatantra sA dhAtoH pratyayAt sAdhutvaM nedriyagrAmhya sAdhutvamindriya . sAdhyaM ca sAdhyamAna sAdhyasAdhana zabdo sAdhyAbhAvakRtA sAdhyamAnatvapakSe sAdhyarUNabhi sAdhyasAdhanasambandha sAdhyastrivarga sAmagrayA eva sAmagrayadhInaH sAmAnyaM tu vizeSa sAmAnAdhikaraNyaM sAmAnyAdhikaraNya sAmAnAdhikaraNyAdi sAmAnya mida sAmAnya zUnyA sAmAnyAdhyava 462 572 88 252 252 74 565 566 82 86 130 441 526 327 347 8c 632 277 90 36 325 14 42 28 428 30 Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 586 683 94 97 138 sAmyena hi sama sArastu vyavahAra sA hi prathama sAkSAttadanvita siddhAntaM kvacit siddharUpatayA sukha supto sukhaduHkhAdi sukhavat jJAna sukhAdhigama sukhAdi caitya 66 318 305 314 603 261 86 450 68 639 46 316 438 265 sukhAderapi 298 309 297 354 434 428 276 343 433 133 409 63 345 47 718 129 310 218 sthite ca vastu sthiratvAviSaya sthireNapi na sthUlaprayatna snigdhAbhidugdha spandAmatka sparzamAno spaSTAmapi tu spRzanti niyataM sphurati yadi smaraNapratyabhi smaraNapratyabhijJAne smRtiH smarta smRtivatpariharta smRteranubhavo syAt kazcidiSTa svakarmaphala svajAyAjadhana svatantraM jJAna svabhAvazuddha svayaM cAMgIkAro svayaM prAdIdRzat svayaM rAgAdi svarUpajyoti svarUpasahakArya svarupe zaktijatve svarUpaikapratiSThA svargasya ca phala svargAdi sAdhya svalakSaNaM ato svAbhAvikatvaM kAryANAmadhunaiva 294 450 316 296 640 sukhino vaya sukhe duHkhanivRttI sugandhizItalA sutarAM tena suraguruvarapara sUtre pRthagupA sUnupti / setikartavyatA seyaM tapasvinI seyaM vyutpatti so'pi tadvacanA so'dhyayuktaH so'nekaprakRti so'yaM ca duHkha so'yamAdhAra stambhAdi pratyAmi stambhAdipratyami stambhAdibodhaste stambhAdi svabhA sthAneSu nivRtte 323 551 277 220 158 402 300 431 343 363 365 373 332 .335 336 314 157 356 Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 - hitAhita prApti heturdahanasaMyoga hesvAntaraM tu hetvantaranimitte 293 533 357 357 hetvantarAdvinAzo hetvAbhAsAstu hetvAbhAsakadamba hRtpuNDarIka 634, 717 632 708 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhanika azuddha 13 gadhyakSa cchindanti jJAnaM yadA jAte. 18 37 46 gadhyakSaja chitida jAnaM jadA yAtaM rISyate mAnya tadvaNa kiMca pratya riSyate sAmAnya 50 taddva 5) kiMca-pratya. 57 rodha bodha - 66 70 yopyatAM kazAkhA 71 saMsSTo 72 ca saMsarga dazapAyaH vivet vadhim 92 119 141 vAda AtmAspandaH yogyatA nekazakhA saMspRSTho na ca saMsarga dazApAyaH bhAvayet vidhim svAda mAtmaspandaH parvaNe toccicAra pratipAda prANirUpa bhihita prayukta sthairya durghaTa pradIpa garve 168 176 180 211 237 305 tocci cAra tipAda NirUpa bhahita prayucta sthairyA 311 350 ghaMTa pradopa Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 377 11 savyaSTa tatkakAyeM tannimitaM dhyANi thamA sadhyadRSTa tatkAya tannimitta dravyANi 382 384 387 prathamA 394 20 cati citi zrama 19 19 447 461 478 500 518 520 pratipadyA prApto'si tasmA mutsRjya zaktimatI . 1 13 -578 614 sthita tipadyA prApto'pi nasmA mutsRthya zaktimati sthata masuSya saddho janAti ani / ravi 4 . 619 639 .12 15 . mamuSya siddho jAnAti ati| pakSAH ttaravi .675 705 -13. Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jayanti Printers, Pampapaty Road, Jayanagar, Mysore-14 Page #794 -------------------------------------------------------------------------- _