________________
398
न्यायमञ्जरी भूतानि सुखदुःखमोहवन्तीति सुभाषितम्। घटे पटे शकटे च सुखदुःखमोहाः सन्तीति कः प्रतिपद्येत? प्रकाशप्रवृत्तिनियमा अपि चेतनेष्वेव दृश्यन्ते, नाचेतनेष्वित्यसिद्धत्वाद्धेतोर्न प्रधानसिद्धिः॥
[ सत्कार्यवादपरिक्षा] अपि च सत्कार्यवादमूल एष तपस्विनां विभ्रमः सर्व सर्वत्रास्तीति । । ततोऽन्वयसिद्धं बुध्यमानास्ते प्रधान सिद्धावध्यवसिताः । सत्कार्यवादश्च विचार्यमाणः न समस्त्येवेति कुतस्त्या हेतुसिद्धिः ?
[ कार्यकारणभावविषये विप्रतिपत्तिः] ननु ! सत्कार्यवादे कार्यकारणभावो भवति भावानां, नान्यथा । तथा हि-चतुष्टयो गतिरिह स्यात्। घटादिकार्य मृत्पिण्डादिना कारयेन क्रियमाणं' असद्वा क्रियते ? सद्वा? सदसद्वा ? अनुभयस्वभावं वा? इति ॥
[सांख्यैः असत्कार्यवादनिरासः ] तत्रासतः करणे खरविषाणादेपि करणं स्यात्। असत्त्वे हि घटस्य खरविषाणस्य को विशेषः? घटस्यापि प्रभाव प्रध्वंसाभावदशयोः असत्त्वाविशेषात् प्रागभावदशायामिव प्रध्वंसदशायामपि करणं भवेत् ॥
असत्करणे च नियतोपादानग्रहणं न प्राप्नोति। तैलार्थी तिलसर्षपानुपादत्ते, न सिकताः। असत्त्वे* च तैलस्य को विशेषः सर्षपाणां सिकताभ्यः ॥
___* अन्वयदृष्टान्ताभावादिति हेतुः॥
1 णमपि क्रियते-ख,
कू-ख.
