________________
पञ्चममाह्निकम्
[ व्यक्तेः शब्दवाच्यत्व सिद्धान्तः ]
अत्राभिधीयते न जाति: पदस्यार्थो भवितुमर्हति । पदं हि विभक्त्यन्तो वर्णसमुदायः, न प्रातिपदिकमात्रम् । तत्र च प्रकृतिप्रत्यया वितरेतरान्वितमर्थमभि' दधाते' इति स्थितम् । द्वितीयादिश्च विभक्तिः प्रातिपदिकादुच्चरन्ती प्रातिपदिकार्थगतत्वेन स्वार्थमाचष्टे । युगपच्च त्रितयं विभक्त्यर्थः - कारकं, लिङ्गं, सङख्या च । प्रातिपदिकार्थे जातावन्वेति । न जातिः कारकम् । पुंनपुंसकविभागः । न चास्या द्वित्वादियोग इति ॥
न चैतत्त्रितयं
न च जातेः स्त्री
[ लक्षणया न व्यक्तिबोधनिर्वाह । ]
ननु ! व्यक्तिलक्षणया सर्वमुपपत्स्यते इत्युक्तम् न च युक्तमुक्तम् --- सकृत्प्रयुक्तं पदमंशेन केचिदर्थमभि' वदति' । ततोऽर्थान्तरं लक्षयति । तद्गतत्वेन पुनः लिङगसङल्याद्यभिधत्ते इति न प्रातीतिकोऽयं क्रमः
3
साक्षात्तदन्वितत्वेन कथ्यमानं त्वसङ्गतम् । तद्भवेदग्निना सिंचेत् इत्यादिविधि सन्निभम् ' ।।
[ प्रत्ययार्थस्य द्वारकान्वयनिरासः ]
ननु ! ' पुंसीव' सामान्ये 'कारकत्वं' भविष्यति (p 62)। ' कक्ष्या 'न्तरितमित्येषः युक्तो वैभक्तिकोऽन्वयः ।।
बोधयेत्, न समग्र व्यक्तिम् । 'नील:' इत्युक्ते रूपमात्र, 'महान्' इत्युक्ते परिमाणमात्र बोध्यते । अतः न पदं व्यक्तिवाचकम् ॥
* अपितु पदश्रवणसमनन्तरमेव 'पशुना' इत्यादौ करणत्व पुंस्त्व - एकत्वविशिष्टा व्यक्तिरेवावगम्यत इति शेषः ॥
+ जात्यन्वितस्वेन लिङ्गसंख्या दिबोधनमत्यन्तविरुद्धम् ॥
1 धत्ते - ख.
स्त्रीपुंस -
- क)
2 लिड्डुसंख्ये चक • कथंनैव ख
57
7
3 दधति-ख
व्यत्तय-ख.
|| *
4 मन्त्रितम् - क
