________________
586
[ तर्कस्यातिरिक्तत्व निरूपणम् |
उच्यते- न खलु स्वमतिपरिकल्पित विकल्पवितानेन प्रत्यात्मवेदनीयाः प्रतीतयोऽपनेतुं शक्याः । तथा हि - ' स्थाणुर्वा, पुरुषो वा' इति प्रतीतिरेका, 'पुरुष एवायं' इत्य' न्या ? अन्या च ' 'पुरुषेणानेन भवितव्यं' इति मध्यवर्तिनी तृतीया संभावनाप्रतीतिः, स्वहृदयसाक्षिकैव ॥
साम्येन हि समुल्लेखः संशये पक्षयोर्द्वयोः । निर्णयेत्वितरः पक्षः स्पृश्यते न मनागपि || तर्कस्त्वेकतरं पक्षं विभात्युत्थापयन्निव । 'नर' संभावना बीजवाजिवाहनदर्शनात् ॥
वाहकेलिप्रदेशविशेषदर्शनं हि पुंसि संभावनामात्रमुपजनयितुमलं न तु शिरः पाण्यादिविशेषदर्शनवत् सर्वात्मना स्थाणुपक्षापसारणेन पुरुष' स्य निर्णयाय प्रभवति । अतोऽयमगृहीतविशेषस्यैक भवति प्रत्ययः, न तु
संशयः ; एकतरपक्षानुकूलकारणोपपत्त्यत जायमानत्वात् ॥
[ तर्कस्यानिर्णयरूपत्वम् ]
कथं पुनः पाणिपादादिपुरुषविशेषवत् अश्ववाहनदेशविशेषः विशेषकार्यं न कुर्यात् । 'करणे' वा स्थाणुपक्षोत्सारणात् निर्णय एवायमिति - कस्यैष पर्यनुयोगः - यथा हि शिरः पाण्यादिदर्शने सति पुरुष निर्णयो भवति, न तथा तुरगवहनदर्शने सति । अनुयोज्याश्च पदार्थाः एवं'भवत' ' एवं मा भूत' इति । यथा च * देशान्तरे स्पर्धमान एव स्थाणुपक्ष आस्ते, न तथा वाहकेळिभूमौ, अपि तु शिथिलीभवति । संभव-. त्प्रमादत्वाच्च न सर्वात्मना निवर्तते ॥
* देशान्तरे - अरण्यांदौ । निवर्तते - स्थाणुदक्षः ॥
1
न्या- ख,
न्यायमञ्जरी
2
ननु-ख,
8 नि-ख,
4 करे - ख.
