________________
536
. न्यायमञ्जरी
[ कारणत्रैविध्यम् ] कथं तहि विभागजत्वं शब्दस्य भाष्यकार उदाहृतवान् ? उच्यतेत्रिविधं कारणं कार्योत्पत्ति 'प्रति विधत्ते-समयायिकारणं, असमवायिकारणं, निमित्त कारणं चेति : तत्र समवायिकारणं तदुच्यते, यत्राश्रित कार्यमुपलभ्यते-यथा पटस्य तन्तवः ॥
असमवायिकारणं तु द्विविधम-कार्यैकार्थसमवायलक्षणया प्रत्यासत्त्या प्रत्यासन्नं, कारणकार्थसमवायलक्षणया "वा संबद्धम् । तत्र कार्यैकार्थसमवायेन प्रत्यासन्नं यथा-पटस्य तन्तुसंयोगः। 'कारणैकार्थसमवायेन तु प्रत्यासन्नं यथा-पटरूपस्य तन्तुरूपमिति ॥
[असमवायिकारणे विशेषः] अवधृतकारणं* च तदसमवायिकारणमाश्रयणीय, अतो बुद्धिजन्मनि सत्यप्येकार्थममवाये नान्येषामात्मगुणानामिच्छादीनासममदायिकारणत्वं,* अपि त्ववघृतसामर्थ्यस्यात्ममनस्संयोगस्यैवेति ॥ ___समवाय्यसमवायिव्यतिरिक्तं तु कार्योत्पत्तौ नितिसामर्थ्यं यत् कारणं तत् निमित्तकारणमुच्यत इति ॥
[विभागस्यावश्यकता] एवं स्थिते शब्दस्य नित्यत्वे निरस्ते, कार्यत्वे च साधिते तदुत्पत्तों आकाशं तावत् समवयिकारणम्। निमित्तकारणानि तु भूयांसि
* कारणत्वेन संप्रतिपन्नमेवेत्यर्थः ॥
* ज्ञानादीनामिच्छाद्यासमवायिकारणत्वपरिहाराय असमवायिकारणसामान्यलक्षणे ज्ञाना-दिभिन्नत्वविशेषणस्यावश्यकत्वात
__1 वि-ख,
५ वा-ख,
कार्यका-च.
श-ख,
