Nyayamanjari Part 02

Author(s): K S Vardacharya
Publisher: Oriental Research Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002266/1

Page #1

YAYAMANJARI
of
JAYANTABH TH IPPANI-NYAYASAURABHA BY THE EDITOR
Vol. II
श्री जयन्तभट्टकृता न्याय मञ्जरी संपादकग्रथितन्यायसौरभाख्यटिप्पणीसमन्विता
भागः २ પૂજ્યપાદ ગુરૂદેવ મુનિરાજ
श्रीgarang भलारातिय
શારd સંગ્રાહક
सदृश
नजानन
VERSI
ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE UNIVERSITY OF MYSORE
MYSORE-5
1983

Page #2

UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES No. 139
मैसूरु विश्वविद्यानिलयः प्राच्याविद्यासंशोधनालयग्रन्थमाला - १३९
NYAYAMANJARI
of
JAYANTABHATTA WITH TIPPANI-NYAYASAURABHA BY THE EDITOR
Vol, II
... श्री जयन्तभट्टकृता न्याय मञ्जरी संपादकथितन्यायसौरभाख्यटिप्पणीसमन्विता
भागः२
NN
ARE
Pary
WYSORS
ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE
MYSORE-5
1933

Page #3

First Edition 1983
Copy Right : Oriental Research Institute, Mysore 1983.
PUBLISHED BY THE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, MYSORE AND PRINTED AT THB-JAYANTAI PRINTERS; MYSORE.

Page #4

- मैसूरु विश्व विद्या नि ल यः प्राच्यविद्यासंशोधानलयग्रन्थमाला-१३९.
श्री जयन्तभट्टकृता ... न्या य मञ्जरी संपादकग्रथितन्यायसौरभाख्यटिप्पणीसमन्विता
भागः २
संपादकः विद्वान् के. एस्. वरदाचार्यः, रीसर्चुअसिस्टेन्टू, प्राच्यविद्यासंशोधनालयः, मैंसुरु.
CRITICALLY EDITED BY
Vidwan K. S. VARADACHARYA
Research Assistant I Oriental Research Institute, Mysore
प्राच्यविद्यासंशोधनालयः मैसूरुविश्वविद्यानिलयः
मैसूर
१९८३

Page #5

प्रथममुद्रणम्-१९८३६
आरक्षिताः सवंऽप्यस्याधिकाराः
मैसूरुविश्वविद्यानिलयप्राच्यविद्यासंशोधनालयद्वारा
प्रकाशितम्
मैसूरु जयन्ती मुद्रणालये मुद्रितम्

Page #6

UNIVERSITY OF MYSORE
ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES-139
मैसूरु विश्वविद्यानिलयः प्राच्यविद्यासंशोधनालयग्रन्थमाला-१३९
GENERAL EDITOR Vidwan Dr. H. P. MALLEDEVARU M.A., Ph.D.
Dip.-in-Indology Director, Oriental Research Institute
University of Mysore, Mysore. .
प्रधानसम्पादक: विद्वान् डा. हेच्. पि. मल्लेदेवरु, एम्.ए., पिहेच.डि.
निर्देशकः, प्राच्यविद्यासंशोधनालयः स्नातकोत्तरसंस्कृताध्ययनसंशोधनविभागस्य प्राध्यापकः, मुख्यश्च
मानसगङगोत्री, मैसूरुविश्वविद्यानिलयः, मैसूरु
Published by Oriental Research Institute University of Mysore
Mysore-5

Page #7


Page #8

PREFACE
After the Publication of the I Volume of Jayanta Bhatta's Nyāyamanjari by the Oriental Research Institute, Mysore, there has been a persistant demand from scholarly quarters of many countries of the world for the publication of its 11 Volume, though there were already two other editions of this work. This proves the inherent merit of this great and unique work of Nyāya Philosophy as well as the quality of the new edition. Therefore it was our solemn duty to meet the demand of scholars for the II Volume and I feel extremely happy that we are able to present it now, with notes etc.
Jayanta Bhatta :
Kashmir was the cradle of Sanskrit literyar activity during three centuries (ECC-1100) and produced many illustrious writers. Not only belles letters and thetoric, but many śastraic treatises were composed in this period. Jayanta was one of the brightest stars that illumined the firmament of such activity, both poetic and sastraic during that period. There are five works of Jayanta known to us viz., Nyāya kalikā, Nyāyapallava, Nyāyamañjarī, Āgamadambara (an allegorical drama) and a Vritti on Astādhyāyi. The first three are works on Nyāya Philosophy, while the fourth belongs to the domain of pure literature. The Nyāyakalikā is a direct and brief commentary on

Page #9

the Nyāyasūtras of Gautama while the Nyāyamañjari, the magnum opus of Jayanta, is an independent treatise, based on the Nyāyasūtras. It elucidates all the important tenets of Nyāyaśāstra.
Date and Life of the Author :
Though there are disputes about the date of Jayanta, it is possible to arrive at a difinite conclusion at least regarding the century in which he lived. Some clues given by the author himself come to our aid in this regard. They are
यदपूर्वमिति विदित्वा निवारयामास धर्मतत्त्वज्ञः। राजा शंकरवर्मा न पुनर्जनादिमतमेवम् ॥
___Nyayamanjari (P. 649)
राज्ञा तु गह्वरेऽस्मिन् अशब्दके बन्धने विनिहितोऽहम् । ग्रन्थरचनाविनोदादिह हि मया वत्सरा गमिताः ॥ तथा ह्यस्मप्त्पितामह एव ग्रामकामः सांग्रहिणीं कृतवान् । स इष्टिसमाप्तिसमनन्तरमेव गौरमूलकं ग्राममवाप ॥
Nyayamanjari (P.653) एतेन शब्दसामर्थ्यमहिम्ना सोऽपि वारितः। यमन्यः पण्डितंमन्यः प्रपेदे कंचन ध्वनिम् ॥
Nyayamanjari (P. 129)
From the above, it becomes clear that Jayanta lived during the reign of King sankarayarman, and it is said that the latter put our author behind the bars for some reason not known to us. Sankaravarman

Page #10

ruled over Kashmir during the last quarter of the ninth century (883-902) A.D. Hence we may surmise that Jayanta's period was also the same. His allusion to Dhvani and the disparaging manner, in which he refers to Anandavardhana indicate that either he was a contemporary of that famous poetician or came just after him. Hence it won't be wrong to ascribe Jayanta 't the last quarter of the 9th Century A.D.
About the personal life of Jayanta, we have some information in the 'Kādambarikathāsāra’ of Abł i nanda, son of Jayanta. According to that sakti of Bhāradvāja Gotra, who hailed from Bengal migrated to Kashmir. His son Mitra had a son by name 'sakti swamin' who was a minister of King Muktāpidaśaktisvāmin's son was Kalyāṇasvāmin who was wellversed in Yoga. He had a son named Candra, well was the father of our author Jayanta.
From the verses quoted above, another interesting factor comes to light. It is that Jayanta wrote his Nyāyamañjari' while he was in prison. Most proba. bly King Sankaravarman had thrown him into prison. Dr. J. V. Bhattacharya suggests that the King might have imprisoned Jayanta when this scholar protested against the lootings of the temples by that King. If this is true, then it is a good proof of the indepen dent spirit of our author Jayanta Bhațța.
Merit of Nyāyamañjari :
In the circle of scholars, there is little doubt regarding the pre-eminence of Jayanta's Nyāyamañjari,

Page #11

-
iv
A4
among works on Nyāyaśāstra. The names of our author's own works on Nyāya viz-Nāyyakalikā, Nyāyapallava aird Nyāyamañjari-point to the relative merit of the works. With superb mastery over Vedas, Mimāmsā, Vyākaraṇa, Nyāya and Buddhistic works combined with poetic abilities, Jayanta has produced this wonderful book. The author's poetic excellence, sense of humour and vast vocabulary are evident every where in this work. The literary finesse and śāstraic vepth of this work are best summed up in the following verses
...
न्यायौषधिवनेभ्योऽयमाहृतः परमो रसः। इदमान्वीक्षिकीक्षीरान्नवनीतमिवोद्धृतम् ॥
Nyāyamaň jari Introductory Verse 7
सरसाः सदलङकाराः प्रसादमधुरा गिरः। कान्तास्तातजयन्तस्य जयन्ति जगतां गुरोः ।
Kādambarikathāsāra Verse 2
Nyāyamañjari attracted the attention of many ancient scholars very early. The commentary called “Nyāyamañjarigranthibhanga" by Cakradhara (published by L. D. Institute of Indology, Ahmedabad) bears testimony to this. Cakradhara often says—'anye vyacakṣate' and sometimes even gives the different readings acepc ted by other commentators. However, the only commentary available now is the above cited Nyāyamañjarī granthibhanga. In spite of the sweetness of language and lucidity of diction, Nyāyamañjari has a good many knotty passages as noted by Cakradhara

Page #12

मधुरासु प्रसन्न सु ग्रन्थयोऽतिरसास्वपि । जयन्तोक्तिषु दृश्यन्ते क्वचिदिक्षुलतास्विव ॥
We hope that the tippaņi provided in this edition will help in solving many problems of interpretation.
It must however be mentioned here that a Nyāyamañjari praised by. Vācaspatimiśra in the following verse
‘अज्ञानतिमिरशमनी परदमनी न्यायमञ्जरी रुचिराम् । प्रसवित्रे प्रभवित्रे विद्यातरवे नमो गुरवे ॥
(Nyāyakalikā)
is a different work. The reference to Nyāyamañjarī by Vācaspati here'is, to a work of that name on Mīmāmsa by Trilocana. Hence, the surmise that Jyanta might be Vācaspati's teacher as made by some scholars lacks 'proof. Most probably, these two gaints of Indian Philo. sophy did not know each other ,in spite of the proximity in time.
Jayanta's contribution to Nyāyaśāstra :
Among the three works by Jayanta on nyāya the first: one, viz, Nyayakalika is just introductory work on the subject. As Jayanta himself says -
अजातरसनिष्यन्दमनभिव्यक्तसौरभम् । न्यायस्य कलिकामात्रं जयन्तः पर्यदीदृशत् ॥

Page #13

Nyāyapallava, as the title suggests, can be expected to be an advanced work. However, it is not possible to say anything about it since it is not available now. Nyāyamañjari exhibits the intellectual maturity of the author. It shows his grasp of the subject as well as his originality of thinking A few points which would invite the attention of the scholars are as follows:
1) Jayanta accepts Sankhyā in the qualities
(contrary to the dictum that a quality can not possess another quality).
::
2) He accepts bliss (ānanda) in Išvara.
3) Super-sensory relation (alaukika sannika. : rşa) is not accepted by Jayanta.
4) In egoistic knowledge (aham); what appe ars is only the body according to the author.
5) Jayanta asserts that even . Mādhyamikas accept jñāna as a reality (tattva).
6) Authority (Prāmānya) of āgamas (including those of Buddhists is accepted) by Jayanta.
The above points show that Jayanta had an independent mind unfettered by dogma. If reason demanded, he never hesitated to accept any new idea or to reject any old idea. Hence, more investigation into the rich material in the Nyāyamañjari will certainly yield very interesting and useful results.

Page #14

Panditaratnam K.S. Varadacharya not only edited this work but also has written valuable commentary on this work, while he was in service as the Senior Research Assistant in the Oriental Research Institute, Mysore. Even after retirement, he has been kind enough to fill up the lucunae by way of seeing the work through the press. The Institute is grateful to him for the noble and valuable service.
• While bringing out the present critical edition
of Jayantabhattas' 'Nyāyamañjari' in addition to the manuscripts reserved in the Oriental Research Institute, we have also made use of the manuscripts kindly lent by Vidwan Athmakur Dikshacharya, Retd. professor of vedanta, Maharajas Sanskrit College Mysore, the authorities of the Government Manuscript Oriental Library Madras and Ganganatha Jha Research Institute Allahabad. I acknowledge with thanks the help rendered by these scholars and Institutions;
Prof. K.S: Hegde, Vice-Chancellor of the Mysore University and Sri N. R. Venkatesh, I.A.S., Registrar, University of Mysore have given their full support to our efforts in publishing Sanskrit classics. I am very grateful to them and covet their help in future also.
It is a pleasent duty to acknowledgement the kind co-operation of the members of the syndicate of the university of Mysore, and the Advisory commi ttee of the Oriental Research Institute in publishing rare Sanskrit works.

Page #15

Viji
The authorities of the Mysore University Printing Press have extended their kind co-operation in this publication. I sincerely thank them and look forward to their continued co-operation in our effort to bring Out other books.
M/s Jayanti Printers, Mysore, have printed - this work in a short time. The neat printing and the nice get-up have made this volume more attractive. I wish to express my sincere thanks to them. :
I hope that the scholarly world will receive this volume with delight.
MALLEDEVARU
Mysore 30-5-1983

Page #16

भूमि का दर्शनानि
न केवलं भारतीयवाङ्मये, विश्ववाङ्मय एव भारतीयदर्शनग्रन्थानां स्थानमानादिकं अतीवाभिनन्दनाहमिति जानन्त्येव निर्मत्सरा विश्वविद्वांसः । तदेतद्भारतीयदर्शनस्वरूपविभागादिविषये पराक्रान्तमेव बहुधा बहुभिस्सूरिभि-रिति नात्र तदधिकृत्य बहु वितन्यते । सारतस्तु-आस्तिक (वैदिक नास्तिक(अवैदिक)भेदेन दर्शनानि द्वेधा। आस्तिकदर्शनानि तार्किक. सांख्य-मीमांसाभेदेन त्रेधा । तत्र न्यायवैशेषिकभेदेन तार्किकदर्शनम्, निरीश्वरसेश्वर(योग)भेदेन सांख्यदर्शनम्, पूर्वोत्तरभेदेन मीमांसादर्शनं च प्रत्येकं द्विविधम् । एवं नास्तिकदर्शनेषु बौद्धदर्शनं वैभाषिकसौत्रान्तिक योगाचारमाध्यमिकभेदेन चतुर्विधम् । · आहत्य आस्तिकदर्शनानि षट्, नास्तिकदर्शनानि षडिति संक्षेपः॥
विद्यास्थानानि--
जयन्तभट्टस्तु'अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसान्यायविस्तारः। पुराणं धर्मशात्रं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश ।।' 'पुराणतर्कमीमांसाधर्मशास्त्राङ्गमिश्रिताः।
वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मम्य च चतुर्दश ।।' इति प्राचीनमार्षक्रममनुसरन् विद्यास्थानानि चतुर्दशेति वर्णयित्वा वेदप्रामाण्यसंक्षरणार्थ न्यायविस्तरः प्रवृत्त इति वर्णयति ग्रन्थोपक्रमे ।।

Page #17

न्यायविस्तर:
- स चायं न्यायविस्तरः ग्रन्थदृष्टया महर्षिगौतमोपज्ञः वात्स्यायनोद्यो. तकरादिपोषितः, वाचस्पत्युदयनादिपरिरक्षितः सर्वेषपिव शास्त्रेषु स्वप्रभाव प्रदर्शयन् सर्व व्याप्य महान् वृक्ष इव विराजते एतद्दर्शनस्य स्वरूपवैशिष्टयादिकमधिकृत्यापि बहुभिर्बहुधा प्रपञ्चितमेव ॥
न्यायमंजरी
सूत्रभाष्यकारैः गौतमवात्स्यायनमहर्षिभिः प्रदर्शिते तर्कमार्गे, प्रमाणसमुच्चयकारेण दिडूनागेन दूषिते, तदुद्धाराय भारद्वाजेनोद्योतक रेण वार्तिकं व्यधायि । परन्तु उद्योतकरानन्तरं प्रमाणवार्तिकक; धर्मकीर्तिना वैदिकमार्गे सर्वेऽपि दूषिते, तत्परिहाराय पूर्वमीमांसाप्रक्रियामवलम्ब्य कुमारिलैः वार्तिकं यधा यि । परन्तु तत्रापर्याप्तिं न्यूननाञ्च पश्यता जयन्तेनेयं न्यायमञ्जरी व्यधायि : अत एवास्मिन् ग्रन्थे आन्तं धर्मकीर्तिप्रक्रिया खण्ड्यते तत्र तत्र, प्रदर्श्यते च न्यूनता कुमरिलवार्तिकग्रन्थे॥ जयन्तभट्टः
अप्रतिमप्रतिभाशालिन स्वायत्तसर्ववाङ्मयं जयन्तभट्ट, अथवा भट्टजयन्तं अधिकृत्य नाधिक साक्ष्यादिकं लभ्यते। यल्लभ्यते तदपि बहुभिरेतावतैव संगृहीतम्। तदीयकृतिरत्नरूपेयं. न्यायमञ्जरी स्वसौरभ सर्वत्र प्रसारयन्ती तस्य कीर्ति विस्तारयति दिगन्तेषु इति तु सन्तोषस्य स्थानम् ।।
स्वपाण्डित्येन, प्रतिभया, वश्यवाचा, धीरतादिनाऽयं ग्रन्थकारः सर्वानप्यतिशेत इति नात्युक्तिः स्यादेतद्न्थपरिशीलनरसिकानाम् । परन्तु इदमेवात्र खेदस्थानं यत्, अयं स्वस्वरूपानुगुणां कीर्ति नावहति भारतीय दर्शनक्षेत्रे, यादृर्शी वहन्ति कुमारिलोदयनवाचस्पत्यादय इति। 'पुण्य

Page #18

यशो लभ्यते' इत्येवोत्तरं वक्तव्यमत्र । अथाप्यागच्छता कालेन विद्वल्लोकः इम ज्ञातुं प्रयतमानो दृश्यत इत्याप्याप्यायते मनः । एतद्ग्रन्थस्थविषयमधिकृत्य यद्यपि बहु वक्तव्यम् । सारतस्तु कश्ने विलक्षण एवायं रन्थः । यथा हि नवीनशास्त्रग्रन्थेषु इतरसर्वशास्त्राणां उच्चावचं खण्डनं दृश्यते, न तथात्र पश्यामः । प्रत्युत परस्परपोषणं क्रियते ?. व्याकरणशास्त्रवैफल्यमाशंक्य, विस्तरेण तत्सार्थक्यं वर्णयति जयन्तः । 'पृथक्प्रस्थाना हीमा विद्याः। प्रमाणविद्या चेयमान्वीक्षकी, न वाक्यार्थविद्या' इति न्यायमीमांसास्त्रयोः विषयभेदं स्पष्टं प्रदर्य शास्त्रमर्यादां संरक्षति जयन्त इति आश्चर्यावहम् । वाक्यशास्त्रं हि मीमांसा । ‘पदवाक्यप्रमाण' इति व्याकरणमीमांसान्यायशास्त्राणां यथासंख्यं विषयव्यवस्था । इमा मर्यादा कति वा पालयन्ति ! परस्परमर्यादामतीत्य परस्परखण्डनमेव हि मण्डनं मन्यन्ते बहवः॥
मीमांसा शास्त्रं तकरूपम्.. अत्र प्रसङ्गे इदमप्यवधेयं विमर्शकैः । पूर्वमी मांसोत्तरमीमांसा.
सूत्राणि हि नयसूत्राणि इति सर्वसंप्रतिपन्नत् । तथा च तान्यपि न्यायरूपाण्येव। एवं तर्हि कथं शास्त्रभेद इति ॥ . - सत्यम् ! वाक्यसंबन्धिन्यायानामिति विपुलत्वात् तस्य भिन्न. शास्त्रत्वमनुमतं महर्षिभिः । अपि च 'वाक्यसंबन्धिन्यायाः' इत्यत्र वाक्यं.. वेदवाक्यमेव । स न्याय: लोकेऽज्युपयुयता कामम् । शास्त्रं तु वेदवाक्यानामर्थावधारणयैव प्रवृत्तम् । भारतीयाना वेदे गौरवातिशयः सुप्रसिद्धः। एतादृशगौरवभावनया मीमांसाशास्त्रं न्यायशास्त्ररूपमपि पृथस्कृतम् । एवं शास्त्रविषयमर्यादां प्रदर्य शास्त्राणां सौहार्द संरक्षत्ययं जयन्त इत्ययमपि विशेषोऽस्य तद्ग्रन्थस्य ।।

Page #19

एतत्प्रसङ्गे एतद्ग्रन्थस्थैकेकविषयविमर्शनापेक्षया एतदर्शनक्षेत्रमधिकृत्य विमर्शनं ततोऽप्यत्यन्तं कुतूहलावहं स्यादिति भावनया कति चन विषयाः प्रस्तूयन्ते ॥ न्यायवैशेषिकदर्शने पदार्थाः ?
सप्तपदार्थवादिनः वैशेषिकाः, षोडशपदार्थवादिनः नैय्यायिका इति प्रसिद्धिः। 'द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायानां पदार्थानां साधर्म्यवैधर्म्यतत्त्वज्ञानानिःश्रेयसाधिगमः' इति कणादसूत्रे द्रव्यादीनां पदार्थत्वं स्पष्ट मुक्तम् । युक्तं चैतत्-पदानि हि द्रव्यगुणक्रियाजातिवाचीनीति चतुर्विधानि महाभाष्यादिप्रसिद्धानि । एतन्मूलक एव बौद्धानां विकल्पचातुर्विध्यवादोऽपि । 'घटः' इत्यादीनि पदानि द्रव्यवाचीनि। 'नीलः' इत्यादीनि गुणवाचीनि । 'पाचकः' इत्यादीनी क्रियावाचीनि। 'गौः' इत्यादीनि जातिवाचीनि । एवञ्च द्रव्यादीनां पदार्थत्वं सर्वसम्मतम् ॥
न्यायसूत्रे तु 'प्रमाणप्रमेय-निग्रहस्थानानां तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाधिगमः' इत्येव वर्तते । एतेषां पदार्थत्वं वा, प्रमाणत्वादीनां पदार्थविभाजकत्वं न कस्यापि सम्मतं, प्रसिद्ध वा। मुमुक्षुभिः प्रकर्षण मेयानीमानीनि प्रमेयसूत्रभाष्ये द्वादशानां प्रमेयत्वं प्रादर्शि । एवं सति 'नैयायिकाः षोडश पदार्थवादिनः, वैशेषिकाः सप्तपदार्थवादिनः' इति प्रसिद्धिः कथमायाता ? इति कुतुहलमेव ॥ प्रमाणानि कति ? ___एवमेव 'प्रमाणचतुष्टयवादिनः नैयायिकाः, प्रमाणद्वयवादिनःः वैशेषिकाः' इति प्रवादोऽपि । न्यायसूत्रे यद्यपि 'प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणानि' इति सूत्रे स्पष्टं प्रमाणगणना दृश्यते, परं तु नैवं वैशेषिकसूत्रे दृश्यत इत्यपि कुतुहलावहमेव । न्यायशात्रस्य हि 'प्रमाणशास्त्रम्' इति

Page #20

प्रसिद्धिः। वैशेषिकशास्त्रं तु पदार्थशास्त्रम्--प्रमेयशानं। पदार्थधर्मसंग्रहः प्रवक्ष्यते' इति हि प्रशस्तपादचार्यप्रतिज्ञापि वैशेषिकसूत्रभाष्यस्था स्पष्टयतीमयर्थम् ॥
पदार्थाः सप्त ? षड्वा ? ... वैशेषिकाः सप्तपदार्थवादिनो वा, षट्रपदार्थवादिनो वेत्येतदप्यत्यन्त कुतूहलायैव । सूत्रे षण्णामेव ग्रहणात् षट्पदार्थवाद एव प्रामाणिक इति केचित् । आमावस्योत्तरत्र निरूपणात्सोऽपि सूत्रकारसम्मत ऐवेत्यपरे । सम्मतश्चत् कुतः पूर्वमेव न परिगणित इति पूर्वे । असम्मतश्चत् कुतः अनन्तरं निरूप्यत इति अपरे ॥
अभावः पदार्थो वा?
परन्त्विदमत्र चिन्त्यम्। अभावः सप्तमः पदार्थः सूत्रकारसंमतश्चत् षष्ठपदार्थस्य समवायस्य निरूपणानन्तरमेव निरूपणीयः। परन्तु न तथा : निरूप्यते, किन्तु प्रसङ्गान्मध्य एव निरूप्यते । · अतः क आशयः स्यात् सूत्रकर्तुः ? एवं स्याद्वा। द्रव्यादयः पदार्थाः, पदस्य अर्थाः। पदानि किल चतुर्विधानि। तदर्थाश्च चतुर्विधाः। एवं द्रव्यगुणादीनां भेद एव एतत्सिद्धान्तप्राणभूतो विषयः। स च 'भेद'सिद्धयधीनः : भेदसिद्धयर्थमेव विशेषाख्यः पदार्थः स्वीकरणीयः संवृत्तः। एवं भेदे सिद्धे तयोस्संबन्धानुपपत्तेः बौद्धापाटितायाः परिहाराय समवायः स्वीकरणीयः संवृत्तः। एवं षट्रपदार्थाः समाया ताः। अभावः एषु कुत्रान्तर्भवेत् । अनन्तभूतश्चेत् पदानि पञ्चविधानि वक्तव्यानि, वा ? नोच्यते केनापि । एवं सति अभावः कथं 'पदार्थः' ?

Page #21

किं बहुना ! 'अभावः' इति न पदम् , अपि तु न-भावः-अभावः इति समस्तपदम् , वाक्यम् । अतश्च अभावः न अखण्डः पदार्थः, किन्तु वाक्यार्थः -
___ यद्यपि नञः अभावः अर्थः, अथापि सः नियतसापेक्षः, प्रत्येकं प्रयोगानहः। द्रव्यगुणक्रियाजातिवाचिपदेषु हि स नान्तर्भूतः । वाददृष्टया - बहु वक्तुं शक्यं पक्षद्वयेऽपि । प्रमेयदृष्टया तु अभावः न पदार्थः, नीलघटा. दिवत्। 'अभावः अखण्डपदार्थः' 'अभावत्वं अखण्डोपाधिः' इत्यादिकं तु. भाणितिमात्रम् । एवञ्चाभावस्य कथं पदार्थगणनायां पठनप्रसङ्गः ? दुःखध्वंसरूपत्वं मोक्षास्याचक्षाण तस्य पदार्थत्वसंपादनायानन्तरकाल एवा भावस्यातिरिक्तत्वं समर्थितमिति विमर्शकाः। वस्तुतस्तुं अभावस्वरूपं तु . कुतूहलकार्येव ॥
तत्त्वज्ञानोपायः कः?
एवमेव 'तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाधिगमः' इत्यत्र तत्त्वज्ञानं ग्रन्थपठनरूपं, अथवा तच्चिन्तनापरपर्याययुक्तिपरिशीलनजन्यमित्येव बहवो मन्यन्ते । 'प्रत्यक्षपरिकलितमप्यर्थ अनुपानेन बुभुत्सन्ते तर्करसिकाः' इति हि प्रसिद्धम् । परन्तु द्रष्टव्यानीमानि गौतमसूत्राणि (अ ४. २-आह्नि.) ..
'दोषनिमित्तानां तत्त्वज्ञानादहङ्कारनिवृत्तिः' (१) 'समाधिविशेषाभ्यासात्' (३७) 'अरण्यगुहापुलिनादिषु योगाभ्यासोपदेशः' (४२) 'तदर्थ यमनियमाभ्यामात्मसंस्कारो योगाच्चाध्यात्मविध्युपायैः' (४६) 'ज्ञानग्रहणाभ्यासस्तद्विद्यैश्च सह संवादः' (४७) तं शिष्यगुरुसंब्रह्मचारिविशिष्टश्रेयोऽर्थिभिरनसूयुभिरभ्युपेयात्' (४८)

Page #22

vii .
आपाततो दर्शने इमानि कस्यचन योगशास्त्रस्य सूत्राणीव प्रतीयन्ते । परन्तु न्यायशास्त्रममि तत्त्वज्ञानाय योगशास्त्रमेवोपदिशति इति कुतूहलावहमेव ॥ तर्कस्य स्थानं कीदृशम् ?
.. एवं तर्हि तकस्य क्योपयोग इति प्रश्नः स्यात् । इदमत्रोत्तरं चिन्तनीयम्-तर्को हि नाम न स्वतन्त्रं प्रमाणम् , न वा कस्य चनार्थस्य साधकम् ; किन्तु प्रमाणानुग्राहकमात्रम्; प्रत्यक्षादिना गृहीतेऽपि प्रमेये ग्रहणस्याभासताज्ञानादिना बुद्धौ कलुषितायां समीचीने विषये प्रमाणं प्रतिष्ठापयति कर्कः ।।
— मानवो हि बुद्धिजीवीति प्रसिद्धम् । सा तु बुद्धिः संशयविपर्ययादि रूपा अनेक विधा । अत एव सर्वानपि विषयान् संशय्य विचाराय प्रवृत्तिः मानवस्य सहजा । विचारः तर्कपरिशीलनरूपः । 'विचारशास्त्र'मिति प्रसिद्धं भीमांसाशास्त्रं तर्कपरिशीलनरूपमिति प्रसिद्धम् । एवञ्च प्रत्यक्ष परोक्षे वा विषयनिर्णये तर्कस्य स्थानं बुद्धिजीवीनः मानवस्य महत्तरमेव वर्तते ॥ तर्कः न स्वतन्त्रं प्रमाणम्- परन्तु तर्कः न प्रमाणम् , किन्तु प्रमाणानुग्राहकमात्रमिति न विस्मतव्यम् । एतदभिप्रायकमेव 'तर्काप्रतिष्ठानात्' (ब्र. सू. २. १. ११) इति व्याससूत्रमपि। परन्तु प्रत्ययक्षदृष्टऽपि विषये कुतूहलात् यथा तर्कविचारे प्रवर्तते, एवं संशयाभावेऽपि स्थूगानिखनन्यायेन दाव्य कविचारे प्रवृत्तिः मानवसहजा । परन्तु स्वतन्त्रः तर्कः नाथनिर्णायकः। अत एत मोक्षसाधनभूतं तत्त्वज्ञानं न तर्कसाध्यम् ; किन्तु समाधिविशेषाभ्यासजन्यं न्याय शास्त्रकारसंमतमिति कौतूहलमेव। साधर्म्यवैधर्म्यतत्वज्ञानं 'धर्मविशेषप्रसूतात्' इति विशिषन् कणादोऽपि एवमेव मनुत इति स्पष्टम् । सन्त्येवमेव बहवो विषयाः कुतूहलकारिणः। निदर्शनमात्रमेतावदुक्तम् ॥

Page #23

viji
विमर्शनमार्गस्यादर्शभूतस्यास्य ग्रन्थस्य कर्ता जयन्तस्तु स्वशास्त्रमर्यादा मनतिवर्तमानः, शास्त्रान्तरमर्यादामपि बहुमन्यमानः अतीवाभिनन्दनीयचरित एव । एनमधिकृत्यान्यत्र प्रस्तुतमिति नाधिकमत्र प्रस्तूयते ॥
एतद्ग्रन्थसंपादनमधिकृत्य--प्रथमसंपुटे सूचितमातृकात्रयेण' १) अडयार् लौबरीस्था 'ध' संज्ञिता २) मद्रासू प्राच्यकोशागारस्था 'ङ' संज्ञिता ३) अलहाबादनगरस्थगङ्गानाथझासंशोधनमन्दिरस्था'च' संज्ञिता
इति तिस्रः मातृकाः अत्र संयोजिताः । अहमदाबादनगरे प्रकाशित : . चक्रधरविरचितः 'न्यायमञ्जरीम्रन्थिभङ्ग'नामा व्याख्याग्रन्थोऽपि एतत्परिष्करणे महत उपकारायाकल्पत इति सकार्तझ्यं स्मयते।
'तदियं वाङ्मयोद्यानलीलाविहरणोद्यमैः । विदग्धैः क्रियतां कर्णे चिराय न्यायमञ्जरी ॥'.
नव्यमङ्गलाभिजनः
वरदाचार्यः (K. S. VARADACHARYA)

Page #24

विषयानुक्रमणिका
पुटसङ्ख्या
1- 47
४d
13
[पंचममाह्निकम्-शब्दपरीक्षा 1-142] जातिवादः
जात्यङ्गीकाराक्षेपः जातेः प्रत्यक्षाधगम्यस्वम् जातेः वृत्त्यनुपपत्तिः जातिव्यक्त्योः संवन्धानुपपत्तिः बौद्धः भट्टोक्तजातिवादनिरासः अपोहसाधनम् . भट्टोक्तमपोहदूषणम् बौद्धैः भट्ठोक्तदूषणोद्धारः . सिद्धान्ते अपोहनिरासः
वृत्यनुपपत्त्यादिपरिहारेण जातिसाधनम् पदशक्तिवाद:-..
जात्याकृत्योर्भेदः भाकृतिशक्तिनिरासः व्यक्तौ शक्तिसाधनम्
जात्याकृत्योरपि शब्दवाच्यत्वम् । वाक्यार्थवादः
वाक्यस्यार्थविषये विप्रतिपत्ति; ज्ञानस्य वाक्यार्थत्वपक्षः क्रियाया वाक्यार्थत्वपक्षः फलस्य वाक्यार्थत्वपक्षः पुरुषस्य वाक्यार्थत्वपक्षः भावनाया वाक्यार्थत्वपक्षः विधिस्वरूपनिरूपणम् नियोगस्य बाक्यार्थत्वपक्ष:
69-142
69
73
76
92
104

Page #25

निषेधस्थले विध्यर्थः -----फलस्यैव-प्रवर्तकत्वनिरूपणम्
सिद्धान्ते वाक्यार्थनिरूपणम्
पुटसङ्ख्या
114 122 135
.185.
202 .
247
[षष्ठमाह्निकम्-शब्दपरीक्षा 143-262] वाक्यार्थवादः
143-219 स्फोटवादः
.. 143 स्फोटवादनिरासः
159. वाक्यार्थबोधनिरूपणम् .. शाब्दबोधे स्वपक्षः
195. अभिहितान्वयवादः • अन्विताभिधानवादः
205 अन्विताभिधाननिरास:
212 वेदार्थावधारणक्रमः
-219-262 व्याकरणस्य वैय्यर्थशङ्का
222 व्याकरणस्य सार्थक्यमू
[सप्तममाह्निकम् -प्रमेयपरीक्षा 263-359] प्रमेयनिर्देश
263 आत्मपरीक्षा
263-365 मात्मनः महमर्थत्वम्
268 शरीरस्याहमर्थत्वम्
272 आत्मनोऽस्वयंप्रकाशस्वम्
273 आत्मनः ज्ञानरूपत्वाभावः
275 आत्मनः प्रत्यक्षत्वपक्षः
276 आत्मनोऽनुमेयत्वपक्षः
278 केवलब्यतिरेकिसाधनम्
279 पीलुपाकवादः
286 पिठरपाकवाद
287

Page #26

पुटसङ्ख्या
-289
शरीरचैतन्यनिरासः इन्द्रियचैतन्यनिरासः मनश्चैतन्यनिरासः विज्ञानात्मवादः क्षणिकवादः प्रत्यभिज्ञायाः ज्ञानद्वयरूपत्वम् क्षणिकवादनिरासः प्रत्यमिज्ञास्वरूपम् . मात्मनो नित्यत्वम् मात्माद्वैतनिरास; जन्मान्तरसमर्थनम्
290 292 295 295 309 317 329 348 351 355
[अष्टममाकिम्-प्रमेयपरिक्षा 360-429] . शरीरपरीक्षा
360-365 इन्द्रियपरीक्षा
365-381 चक्षुरादिलक्षणम्
366 इन्द्रियाणां भौतिकत्वम्
361 इन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वम्
370 त्वगिन्द्रियैकवादनिरासः
376 कर्मेन्द्रियनिरासः
378 इन्द्रियार्थपरीक्षा
381-386 बुद्धिपरीक्षा
386-408 सांख्यमतम्
- 387 सांख्यमतनिरास
- 394 सत्कार्यवादनिरासः
400 मनःपरीक्षा
408 प्रवृत्तिपरीक्षा
413 दोषपरिक्षा
515

Page #27

iv
पुटसङ्ख्या प्रेत्यभावपरीक्षा
.. 418-424 परमाणुसाधनमू
- 420 जगदारम्भः
421 फलपरीक्षा दुःखपरीक्षा
[नवममाह्निकम्-प्रमेयपरीक्षा 430-522] अपवर्गपरीक्षा
वेदान्तिमतनिरासः बौद्धमतनिरास; . जैनमतनिरासः
439 मोक्षोपायः
440 ज्ञानकर्मसमुच्चयवाद,
455 ब्रह्माद्वैतवादनिरासः
44 शब्दाद्वैतवादनिरास:
477 विज्ञानाद्वैतवादतिरासः
487 भसख्यातिनिरासः
505 भात्मख्यातिनिरास
507 अवयविसमर्थनम् शून्यवादनिरासः .
__[दशममाह्निकम्-संशयादिपरीक्षा 522-583] संशयपरीक्षा
522-540 विभागजविभागः
530 कारणत्रैविध्यमू
536 प्रयोजनपरीक्षा
540 दृष्टान्तदरीक्षा
542 सिद्धान्तपरीक्षा
544 अवयवपयीक्षा
550
515
518
.

Page #28

पुटसङ्ख्या
551 561
567 584-644
584 592 596
599
परार्थानुमानसाधनम् केवलान्वयिनिरूपणम् केवलध्यतिरेकिसाधनम्
[एकादशमाह्निकम्-तर्कादिपरीक्षा] तर्कपरीक्षा निर्णयपरीक्षा वादपरीक्षा . जल्परीक्षा वितण्डापरीक्षा हेत्वभासपरीक्षा
सन्यभिचारः विरुद्ध संप्रतिपक्षः असिद्ध
बाधिता छलपरीक्षा
वाक्छलम् सामान्यच्छलम् उपचारच्छलमू
600 603 605 612 614 622 632
635 637 639 641
... .. द्वादशमाह्निकम्-जात्यादिपरीक्षा 645-718] जातिपरीक्षा
645-677 साधर्म्यवैधर्म्यसमौ
651 उत्कर्षापकर्षवर्ध्यावण्यंविकल्पसाध्यसमाः
653 प्राप्त्यप्राप्तिसमौ
655 प्रसङ्गप्रतिदृष्टान्तसमौ
656 अनुत्पत्तिसंशयसमौ
658 प्रकरणसमाहेतुसमौ
660

Page #29

अर्थापत्यविशेषसमौ उपपत्तिसमः उपलब्ध्यनुपलब्धिसमौ अनिस्यनित्यकार्यसमा
षट्पक्षी निग्रहस्थनपरीक्षा
प्रतिज्ञाहानिः प्रतिज्ञान्तरम् प्रतिज्ञासन्यासः, हेत्वन्तरम् अर्थान्तरमू, निरर्थकम् अविज्ञातार्थम्, अपार्थम् अप्राप्तकालम, न्यनम्, अधिकम पुनरुक्तम् अननुभाषणम् अज्ञानम्, अप्रतिभा पर्यनुयोज्योपेक्षणम् निरनुयोज्यानुयोगः अपसिद्धान्तः ग्रन्थोपसंहारः
पुटसङ्ख्या
662 665
666 669-670
673 • 677-717
681
683. 689-690..
. 692 693-636
: 698. 700-703
706 711 713 714
717

Page #30

न्या य म जरी
[द्वितीयसंपुटः] न्यायसौरभाख्यटिप्पणीसंयुता

Page #31


Page #32

।। श्रीः ।।
श्रीमजयन्तभट्टविरचिता
न्या य म जरी न्यायसौरभाख्यटिप्पणीसंयुता
ञ्चममाह्निकम्—शब्दपरीक्षा
[ जात्यङ्गीकाराक्षेपः ] *प्रपन्नाय विपन्नानां दुःखितानां सुखात्मने ।
संपूर्णाय दृढाशानां नमः कारणबन्धवे ॥ अथ यदुक्तं (प्र. सं. 412 पु.) वास्तवस्य शब्दार्थस्याविद्यमानत्वादर्थासंस्पशिनः शब्दा इति-तत् प्रतिविधीयते ॥
* प्रपन्नायेति । कर्मणि क्तः। विपन्नानामिति कर्तरि शेषे वा षष्ठी। अथवा सर्वत्र ऐकरूप्येण विपन्नानामित्यादौ-निर्धारणे षष्ठी। दृढाशानांअपूर्णानामिति यावत् । आशा हि अपूर्णतैव। विपनानां जीवानां मध्ये तैः रक्षकत्वेन प्रपन्नः। विपन्नकर्तृकप्रपत्तिकर्मीभूत · इत्यर्थः । नित्यापूर्णानामिति यावत् । अपूर्णतैव भाशानिदानम् । विपन्नानां, दुःखिताना, दृढाशानां इतिपदैः जीवानां निर्देशेन-प्रपन्नाय, सुखात्मने, संपूर्णाय इति पदैः परमात्मनश्च निर्देशेन जीवपरमात्मनोश्चेतनत्वेन साम्येऽप्यत्यन्तवैलक्षण्यममिहितम् । जीवानां दृढाशत्वादेव दूःखित्वम्, दुःखित्वादेव विपन्नत्वं च सूचितम् । तथा ईश्वरस्यापि संपूर्णत्वादेव सुखात्मत्वं, तत एव च प्रपनवं च सूचितम् । परमात्मनि सुखसद्भावः जयन्तभट्टसंमतः ॥ कारणबन्धवे-जगत्कारणभूत
1. स-घ

Page #33

न्यायमञ्जरी [ शब्दः द्विविधः ] द्विविधः शब्दः-पदं, वाक्यं च। तत्र पदार्थपूर्वकत्वात् वाक्यार्थस्य प्रथमं पदार्थो निर्दिश्य निरूप्यते ॥
[ पदमपि द्विविधम् ] " पदं च द्विविधं नाम, आख्यातं च। *उपसर्गनिपातकर्मप्रवचनीयानामपि नामस्वेवावन्तर्भावमाचक्षते। तिदुक्तं 'सुप्तिङन्तं पदम्' (पा.सू. 1-4-14) इति। इहापि सूत्रकृदाह 'ते विभक्त्यन्ताः पदम्' (न्या. सू. 2-2-60) इति । तत्र तिङन्तपदार्थचिन्ता वाक्यार्थविचारा'वसर एवकरिष्यते, तदौपयिकत्वात् । सुबन्तानां त्वर्थोऽयमुच्यते ।।...
बन्धवे । अथवा 'समोऽहं सर्वभूतेषु' इति · वदन्नपीश्वरः ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ' इति भक्त्याज्यकारणेन चेतनानां. बन्धुर्भवतीति सः कारणबन्धुः। अन्यथा हि लोकवैय्याकुली। तथोक्त-'सर्वज्ञोऽपि च देवेश: सदा कारुणिकोsपि सन् । संसारतन्त्रवाहित्वाद्रक्षापेक्षा प्रतीक्षते ' इति ॥ _ * उपसर्गाः – क्रियायुक्ताः प्रादयः । निपाताः - चादयः । कर्मप्रव चनीयाः- 'अनुर्लक्षणे' (पा. सू. 1-4-84) इत्याद्युक्ताः ‘अनु' इत्यादयः ।। तथा च पदार्थो द्विविदः-सिद्धः साध्यश्च | तत्र सिद्धार्थवाचकं नामपम्, साध्यार्थ वाचकं आख्यातपदमिति वस्तुस्थितिः। तेन ‘चत्वारि पदजातानि, नामाख्यातोपस निपातभेदेन' इति यास्कवचनमापातत इत्युक्तं भवति ।।
+ पदद्वैविध्ये वृद्धसम्मतिमाह-तदुक्तमिति-तथा च निपातादीनां सुबन्ता परपर्यायनामपदेष्वेवान्तर्भाव इत्याशयः ॥ यद्यपि: 'शक्तं पदम्' इति प्रसिद्धं पदलक्षणम् ; अथापि ते विभक्तयन्ता: पदम्' इति गौतमोक्तेः न तत् प्रत्याख्यातुं शक्यम । अन्यथा 'घटम्' इत्यादीनामपि वाक्यत्वेन व्यवहारप्रसङ्गः। अत: 'शक्तं पदम्' इति परीक्षकानां शास्त्रीय लक्षणम् । 'विभक्त्यन्तं पदम्' इति च लौकिकानां व्यावहारिक लक्षणमिति व्यवस्था ज्ञया ||
तदौपयिकत्वात्-वाक्यार्थोपयुक्तवात् । क्रियायां हि वाक्यं समाप्यते ।
1.
र्था-ग.

Page #34

पञ्चममाह्निकम्
[नामपदानि चतुर्विधानि ] ते च चतुर्विधाः सुबन्ताः पदात्मानः शब्दा भवन्ति–जातिशब्दाः, क्रियाशब्दाः, गुणशब्दाः, *द्रव्यशब्दाः इति ॥
तत्र गवादिजातिशब्दानां गोत्वादिजात्यवच्छिन्नं व्यक्तिमात्रमर्थः, यस्तद्वानिति नैय्यायिकगृहे गीयते ॥
[गवादिपदानां जातिवाचकस्वाक्षेपः] ननु! शुक्लादिगुणाधिकरणं क्रियाश्रयश्च द्रव्यं व्यक्तिः, सास्नाद्यवयवसन्निवेशात्मिका आकृतिः, शाबलेयादिसकलगोपिण्डसाधारणं रूपं जांतिरिति व्यक्त्त्याकृतिजातिसन्निधाने समुच्चारित एष गोशब्दः कथमितरतिरस्कारेण तद्वन्मात्रवचनतामवलम्बेत? .
[जातिविचारोपक्षेपः] .. ' आह-वितता खल्वियं कथा; "चर्चयिष्यते तावत्। इदं तु चिन्त्यताम्-जातेरेव प्रमाणातीतत्वेन शशशृङगवदविद्यमानत्वात् कथं तद्वान् पदार्थो भविष्यति?
-
__* द्रव्यशब्दाः-एत एव संज्ञाशब्दाः यदृच्छा शब्दा इत्युच्यन्ते । यथा प्राचा घटादिशब्दाः। नव्यानां डिस्थादिशब्दाः ।
तद्वान जातिमान् । तथा च अनुगमार्थमेव जात्यपेक्षेति भावः ॥ तथा च जात्यादिवाचकत्वं प्रवृत्तिनिमित्ततया विवक्षितम् । गोशब्दाः जाति, शुक्लशब्दाः गुण, पाचकादिशब्दाः क्रियां, डित्थादिशब्दाः द्रव्यं (संज्ञा) च निमित्तीकृत्य प्रवृत्ताः इत्यर्थः ॥
सन्निधानं–उपस्थापनम् । त्रीणि ह्येतानि पदेन प्रतिपत्तुं शक्यानि ॥ एवं सति कथं पदानि व्यक्तिवचनानीति निष्कर्षः ?
इयं कथा-पदानामर्थः किं व्यक्तिः, उताकृतिः, उत जातिः, उत द्वय, · ऋयं वा इति विचारः॥
. ..
1 न-ग
-घ.
३ वर्त-ख.

Page #35

न्यायमञ्जरी [जाति: न प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धा ] तथाहि-न तावत् सामान्यग्रहणनिपुणमक्षजं* ज्ञानं भवितुमर्हति तस्य पूर्वापराननुस्यूतस्वलक्षणमात्रपरिच्छेदपरिसमाप्तव्यापारत्वात् ॥
समानवृत्तिता नाम सामान्यस्य निजं वपुः । कथं स्पृशति सिापेक्षं अनपेक्षाऽक्षजा मतिः ॥ २॥ ....
___ [जातेः प्रत्यक्षत्वासंभवः] समानेष्वाक लिम्तेषु तवृत्तिसाधारण रूपम वधाय सामान्य गृह्यत इति सापेक्षं तत्स्वरूपग्रहणम् । इयं च प्रथमनयनसन्निपादसमुद्भूता मतिः पूर्वापरानुसन्धानवन्ध्या निरपेक्षा कथं तद्ग्रहणाय प्रभवेत् ? ..
तत्पृष्ठभाविनस्तु विकल्पाः स्वभावत एव वस्तुसंस्पर्शकौशलशून्यात्मान इति तद्विषयीकृतस्यापि सामान्यस्य न परमार्थसत्त्वं भवितुमर्हति ॥
. [अनुमानं, शब्दो वा न जातौ प्रमाणं भवेत् ] न चानुमान, शब्दो वा सामान्यस्वरूपवास्तवत्वव्यवस्थापन सामर्थ्यमश्नुते, शब्दलिङगयो विकल्पविषयत्वेन वस्तुग्राहित्वासंभवात्। तत्प्राप्त्यादिव्यवहारस्तु प्रकारान्तरेण दर्शयिष्यते (पु. 27-32) ॥
* अक्षजमित्यादि-स्वलक्षणापरपर्याय निर्विकल्पकमित्यर्थः । प्रथमसंपुटस्य 236-257 पुटा द्रष्टव्याः ।।
सापेक्षमिति–सामान्यग्रहणं तु त्रैकालिकवस्तुस्फुरणसापेक्षम् । इन्द्रिय वर्तमानकविषयकम् । ततश्च कथं इन्द्रियेण सामान्यग्रहणमिति सारम् । अनपेक्षापूर्वापरवस्तुग्रहणनिरपेक्षा ॥ ·
दर्शयिष्यत इति—अनादरे । वस्तुतस्तु दर्शितमिदं पूर्वमपि ।। (प्र. सं. 62 पु.)
___ 1 णि-ग
म- घ
त-ख
पर- क
वि -क.घ.

Page #36

पञ्चममाह्निकम्
[जतिव्यक्त्योः पृथगनुपलंभाच्चाभेदः] अतश्च न व्यक्तिव्यतिरिक्त सामान्यं, भदेनानुपलं भात्। 'त था हि कुवलयामलकबिल्वादीनि करतलव”नि पृथगवलोक्यन्ते, न जातिव्यक्ती इति न तयोर्भेदः॥
[जतिव्यक्त्योस्समानदेशवाञ्चाभेदः ] *देशभेदस्य चाग्रहणात् । यतः खलु यतोऽतिरिक्तं, तत् तदधिष्ठि. तदेशव्यतिरिक्तदेशाधिष्ठानमवधार्यते, घटादिव पटः; न चैवं जातिव्यक्ती इति न तयोर्भेदः॥
. [जातिव्यक्त्योः भिन्नबुद्धयविषयन्वाञ्चाभेदः ]
अतश्चैवं-तदग्रहे तबुध्यभावात् । यद्धि यतो व्यतिरिक्तं, तत तस्मिन्नगृह्यमाणेऽपि गृह्यते, घटादिव पटः। न च व्यक्तावनुपलभ्य. मानायां जातिरूपलभ्यते। तस्मान्न ततोऽसौ भिद्यते ॥
.. . [जातेः वृत्त्यनुपपत्तिः ]
तवृत्तित्वात्सामान्यस्य तदग्रहे तदनुपलब्धिरिति चेत्-न-वृत्त्यनुपपत्तेः। किं प्रतिपिण्डं कार्येनवर्तते जातिः? उतैकदेशेन? इति । द्वयमपि चानुपपन्नम् ॥
पिण्डे सामान्य'मेकत्र' यदिकात्स्न्येन वर्तते । तत्रैवास्य समाप्तत्वात् न स्यात्पिण्डान्तरे ग्रहः ॥३॥ एकदेशेन वृत्तौ तु गोत्वजातिर्न कुत्रचित् । समग्राऽस्तीति, गोबुद्धिः प्रतिपिण्डं कथं भवेत् ॥४॥
__ * यद्यपि-अवयवावयव्यादिषु नास्ति देशभेदः, तथापि तैरवयवी नाङ्गीक्रियते इति स्मर्तव्यम् ॥
एकत्र-एकस्मिन् पिण्डे इत्यन्वयः। समाप्तिः - अपरिशेषः ।। * पटैकदेशभूततन्तौ न हि पटबुद्धिः प्रामाणिकी | अभ्युपगभ्येदं दूषणम् ॥
1 क्त-क
य-क
3 व्यति-घ
'मन्यत्र-ख
ष्य-घ.

Page #37

न्यायमञ्जरी [जातेः अनुगतत्वानुपपत्तिः ] जातेश्च निरवयवत्वात् न केचिदेकशाः सन्ति, यैरेषा प्रतिपिण्डं वर्तेत न चैकत्र पिण्डे समाप्य वर्तमाना पिण्डान्तरे समा प्यैव' वर्तितुमर्हति समाप्तस्य *पुनरुत्पत्ति विना समाप्त्यन्तरानुपपत्तेः। तथाभूतस्य च वृत्तिप्रकारस्य क्वचिदप्यदर्शनात् ॥
[जातिव्यक्त्योः समवायासंभवः ] या च समवायात्मिका पिण्डेषु वृत्तिः सामान्यस्य औलूक्यैरुच्यते, तामपि न बुध्यामहे वयम् । 'अयुतसिद्धा नामाधार्या धारभूतानां यः । सम्बन्ध इहप्रत्ययहेतुः स समवायः' (प्र. भा. द्रव्य)-इति यदुच्यतेतद्विप्रतिषिद्धम् । अयुतसिद्धता च, सम्बन्धश्चेति कथं सङगच्छेत ? पृथक्सिद्धे हि वस्तुनी कुण्डबदरवत् अन्योन्यं संम्बन्ध्येते, स्त्रीपुंसवद्वा। अयुत सिद्धत्वे तु तदेकत्वात् किं केन सम्बध्ये'त ? न ह्यहं मयैव सम्बध्ये ॥
[द्रव्यगुणयोरपि सम्बन्धासंभवः] द्रव्यगुणयोरपृथक्सिद्धयोरपि सम्बन्धो विद्यत एवेति चेत्, तदिदमुन्मत्तस्योन्मत्तसंवर्णनम्, गुणिनोऽपि गुणव्यतिरिक्तस्यानुपलम्भात् । अयं गुणी रूपादिभ्यो अर्थान्तरत्वेन नात्मानमुपदर्शयति, व्यतिरेक च तेभ्यो वाञ्छतीति चित्रम् ॥
* उत्पत्तिः-स्वरूपावाप्तिः। एकस्मिन् घटे परिसमाप्तं चेत् घटत्वं, नूतनतयोत्पद्यमाने घटे घटत्वं तेनव सह लब्धस्वरूपं सत् तत्र वर्तत इति वक्तव्यम् । ततश्च सामान्यं, अनित्यं अननुगतं च स्यादिति भावः ॥
तदेकत्वादिति-अन्यथा हि युतसिद्धतैव स्यात् कुण्डबदरयोरिव । अयुतसिद्ध हि वस्तुनी समानदेशेसभ्यते। समानदेश समानकाल च सम्मते । - समानदेशकालयोस्तु वस्तुनोः न वास्तविकभेदः, किन्तु शब्दादिभेदमात्रम्। अस्ति हि वस्त्वैक्येपि शब्दभेदः, घटः कुंभ इत्यादि । ततश्च सप्बन्धासंभवः । अधिकमन्यत्र ॥
1 प्त्यैव-
घ
मा -ख
'सिद्धे-क.
ते-ख.

Page #38

पञ्चममाह्निकम्
8-a [ युतसिद्धिशब्दार्थनिर्णयः] - यदपि नित्यानित्यविभागेन 'युत सिद्धेः स्वशास्त्रे परिभाषणं कृतं'नित्यानां परमाणूनां पृथग्गतिमत्त्वं युतसिद्धिः। अनित्यानां तु *युताअन्य समवायित्वम् । विभूनां परस्परमाकाशादीनां सम्बन्ध एव नास्ति, (प्र. भा. गुण) इति तदपि प्रक्रियामात्रम्-नानात्वेन सिद्धिः-निष्पत्तिः, ज्ञप्तिर्वा युतसिद्धि रित्युच्यते। तद्विपर्ययादयुतसिद्धिः-ऐक्येन सिद्धिरवतिष्ठते। तथा च सति सम्बन्धो दुर्वचः॥
. [अवयवावयविनोरपि समवायासंभवः ] · अवयवावयविनोरपि समवायात्मा सम्बन्ध एवमेव परिहर्तव्यः । यथाऽऽह भट्टः-(श्लो. वा. 1-1-4-146) .. 'नानिष्पन्नस्य सम्बन्धः निष्पत्तौ युतसिद्धता' इति ॥ .. परमाण्वाकाशयोः, परमाणुकालयोश्च सम्बन्ध इष्यते, नाकाशकालयोरन्योन्यं - इति प्रक्रिय' वेयमिति' "अल मवान्तरचिन्तनेन । तस्मान्न जातिव्यक्त्योः काचित् वृत्तिरुपपद्यते ॥
[जातिव्यक्त्योः स्वरूपमपि न संबन्धः ] सुशिक्षितास्तु-रूपरूपिलक्षणमाचक्षते जातिव्यक्त्योः सम्बन्धम् -सोऽपि नोपपद्यते। रूपशब्दः किं शुक्लादिवचनः ? आकारवचनः ? स्वभाववचनो वा?
- * युतेति–'युतेष्वाश्रयेषु समवायः' इति कन्दली। तथा च आश्रयमन्तरा पृथगनवस्थानं अयुतसिद्धिरिति भावः ॥
अवयवी यदा न निष्पन्नः तदा संबन्धः कयोः ? यदि निष्पन्नः तर्हि स्वातन्त्र्यमागतमिति तयोर्युतसिद्धिरेव वक्तव्या ।।
* सुशिक्षिताः-प्राभाकरा इति चक्रधरः। परंतु प्रकरणपंचिकादौ समवायोऽङ्गीकृतः। अतः प्राचीनैर्मीमांसकैरतिरिक्ततया स नाङ्गीकृत इति ज्ञेयम् ॥
... 1 अयुत-घ
यि-ख
- घ
ति -ख
कि-क.

Page #39

8-b
न्यायमञ्जरी शुक्लादिवचनत्वे नीरूपाणां पवनमनःप्रभृतीनां द्रव्याणां गुणकर्मणां च सामान्यशून्यता स्यात् ॥
आकारवचनत्वेऽपि अवयवसन्निवेशरहितानां तेषामेव गुणादीनां सामान्यवत्तान प्राप्नोति ॥ *स्वाभाववचनत्वे तु जातिजातिमतोरव्यतिरेक एव भवेत् ॥
अवभाति हि भेदेन स्वभावो 'न* स्वभाविनः। शब्दातिरिक्ततवेयं न तु वस्त्वतिरिक्तता ॥५॥ .
[स्वरूपस्य संबन्धरूपत्वासंभवः] किंचेदं रूपं नाम ? किं वस्त्वेव? वस्तुधर्मः? वस्त्वन्तरं वां? वस्त्वन्तरं तावन्न प्रतिभातीत्युक्तम् ॥
वस्तुधर्मोऽपि तद्व्यतिरिक्तया स्थितः'.न चकास्त्येव । अव्यतिरेके च सम्बन्धवाचोयुक्तिरनुपपन्नेत्युक्तम् ॥
न च रूपरूपित्वलक्षणः सम्बन्धः संयोगसमवायव्यतिरिक्तः कोऽपि श्रोत्रियः विविच्य व्याख्यातुं शक्यते-यथा ईदृगिति। तस्मात् वाचोयुक्तिनूतनतामात्रमि'ह' कृतम्, न त्वर्थः कश्चिदुत्प्रेक्ष्यत इत्यलं प्रसङगेन।
[प्रकारान्तरेण वृत्त्यनुपपत्तिः] . अपि चेयं जातिः
*सर्वसर्वगता वा स्यात् पिण्डसर्वगताऽपि वा । सर्वसर्वगतत्वे स्यात् कर्कादावपि गोमतिः ॥६॥
* संबन्धस्य वस्त्वभिन्नत्वे संबन्धिन्या जातेरपि वस्त्वभित्रत्वमावश्यकमिति जातिरिति, घट: कलशः इत्यादिवत् शब्दभेदमात्रं, न तु तस्या अतिरिक्तत्वसिद्धिः ।। ___+'किं वस्त्वेव' इति कल्पस्योत्तरमिदम् ॥
प्रमाणवार्तिकादौ (1, 40-163 श्लो) विस्तरेणोक्तं संगृह्णाति-सर्वेत्यादि । सर्वसर्वगता-सर्वस्मिन्नपि व्याप्ता | कर्कः-सिताश्वः ॥ शाबलेयः-चित्रगौः ॥
1 त्तां-घ
। हि-घ
' तौ-घ
। दं-घ.

Page #40

8-c
पश्चममाह्निकम्
अश्वधीः शाबलेयादौ उष्ट्रबुद्धिर्गजादिषु । पदार्थसङकरश्चैवं अत्यन्ताय प्रसज्यते ॥७॥
___ [जातेरतिरिक्तत्वे साङ्कय दुर्वारम् ] अथापि *व्यक्तिसामर्थ्यनियमान्नैष सङकरः ।। न हि कर्कादिपिण्डानां गोत्वादि'व्यक्तिकौशलम् ॥ ८॥ मैवं, खण्डाद्यभिव्यक्तमपि गोत्वमनंशकम्।। सर्वत्रैव प्रतीयेत न वा सर्वगतं भवेत् ॥९॥ तद्देशग्रहणे तस्य न हि किञ्चिनियामकम् । दीपवद्व्यंजकः पिण्डः न तु तत्पिण्डवृत्ति तत् ॥१०॥ सर्वत्रागृह्यमाणं च सर्वत्रास्तीति 'को नयः ? सर्वसर्वगतं तस्मात् न गोत्वमुपपद्यते ॥११॥ पिण्डसर्वग तत्वे तु काममेतवदूषणम् । किन्तु नैवाद्य जातायां गवि गोप्रत्ययो भवेत् ॥ १२॥ . [जातौ अनुपपत्यन्तराणि ] पिण्डे नासीदसंजाते जातिः, जाते च विद्यते । संक्रामति न चान्यस्मात् पिण्डादन्यत्र निष्क्रिया ॥ १३ ॥ आयात्यपि न तं पिण्डं अपोज्झति पुरातनम् । न चांशर्वर्तते तत्र कष्टा व्यसनसन्ततिः ॥१४॥
* व्यक्तिसामयं-अभिव्यञ्जनसामर्थ्यम् ||
*खण्डगोपिण्डेन भभिव्यक्तं गोत्वं पूर्णशृङ्गगवि कथं स्यात् ? यदि स्यात् , तर्हि गोभिनेऽपि कुतो न स्यात् ?
न विति-'पिण्डसर्वगतापि वा' इति किल द्वितीयः विकल्पः ॥ 'न तु तस्पिण्डवृत्ति तत्' इत्यत्र सर्वगतत्वमेव हेतुः ||
__ 1 नाशक्यं-घ
'क:-क
मेऽन्वयः-ख
तं तत्र-क.

Page #41

8.d
न्यायमञ्जरी [ भट्टोक्तजातिवादः ] भाट्टास्तु ब्रुवते-भिन्नाभिन्न मेकं वस्तु अनुयायि च व्यावृत्तं च । यत् तस्यानुगामि रूपं, तत् सामान्यम् ; यत् व्यावृत्तं, स विशेषः। तथा हि' (श्लो. वा. 1-1-5-आकृति. 5)
"सर्ववस्तुषु बुद्धिश्च व्यावृत्त्यनुगमात्मिका ।
जायते दव्यात्मकत्वेन विना *सा च न सिध्यति'। __ केवलविशेषात्मकपदार्थपक्षे सामान्यप्रतीतेरनालम्बनत्वं, सामान्यमात्रवादे च विशेषबुद्धेरनुपपत्तिः ।।-(श्लो. वा• 1-1-5-आकृति. 7)
न चाप्यन्यतरा भ्रान्तिः उपचारेण 'वेष्यते ।
दृढत्वात् सर्वदा बुद्धेः भान्तिः स्याद्धान्तिवादिनाम् ॥ न हि मिहिरमरीचिनिचयनीरप्रतीतिवत्], सामान्यप्रत्ययोपमर्दैन 'विशेष'प्रतीतिः, विशेषप्रत्ययोपमर्दैन वा सामान्यप्रतीतिरुदेति; किन्तु अविरोधेनैव युगपदुभयावभासः । अत एव निर्विकल्पबोधेन व्यात्मकस्यापि वस्तुनो ग्रहणमुपेयते ॥
[भट्टोक्तजातिवादविनिरासः] . तदेतदभिधीयमानमेव न मनोज्ञमिवाभाति ।
नानारूपत्वमेकस्या विरुद्धं वदता स्वयम् । दूषणाख्या नमौखर्यमस्माकमपवारितम् ।।
* सा च बुद्धिरित्यनुकर्षः-वस्तुनः यात्मकत्व-अनुवृत्तिव्यावृत्त्यात्मकत्वंसामान्यविशेषात्मकत्वं विना तादृशी बुद्धिः न भवेत् ॥
*अन्यतरा–बुद्धिरित्यनुकर्षः। अनुवृत्तव्यावृत्तबुद्धयोरन्यतरायाः भ्रमत्वं गौणत्वं वा न वक्तुं शक्यं, कदापि बाधकप्रत्ययाद्यभावात् ॥
निविकल्पेति-अयं विषयः पूर्वसंपुटे 252 पुटे द्रष्टव्यः ॥ मौखर्य-मुखरस्य भावः। 'दुर्मुखे मुखराबद्धमुखौ' ।
1 मेक-ख पं त्वयैकस्य-
ख
' वस्तुबुद्धिर्हि सर्वत्र-ख दा -ख.
' गम्यते-ख
विषय-क

Page #42

पञ्चममाह्निकम् ., तदेव सामान्यं, स एव विशेषः, तदेवक, तदेव नाना, तदेव नित्यं, तदेवानित्यं, तदेवास्ति, तदेव नास्ति इति जनोच्छिष्ट मिदमुच्यते । उच्यमानमपि न शोभते
दृष्टत्वान्न विरोधश्चेत् न तथा तदवेदनात् । __ *उक्तं हि नानुवृत्तार्थग्राहिणी नेत्रधीरिति ॥
विचित्र विकल्प प्रबन्धविप्रलुब्धबुद्धयः खल्वेवं मन्यन्ते। भवन्तु ते । न त्वेकं वस्तु बहुरूपं भवितुमर्हति ॥
. [ वस्तूनामद्ध्यात्मकत्वम् ] एकं हि वस्तुनो रूपं, इतरत् कल्पनामयम् । नानुवत्त विकल्पेषु विलंभ उचितः सताम ।। द्रिागितो ह्यन्यसंस्पर्शनरपेक्ष्येण दृश्यते । स्वलक्षणं, अतो भदः तात्त्विकोऽनुगमो मृषा ।। : दृढादृढत्वमक्षुण्णमपरीक्ष्यैव संविदाम् । द्वयप्रतीतिमात्रेण द्वयाऽभ्युपगमो भ्रमः ।। *न नेति प्रत्ययादेव मिथ्यात्वं केवलं धियाम् । किन्तु युक्तिपरीक्षापि कर्तव्या सूक्ष्मदर्शिभिः ।
_[ निर्विकल्पकं न यात्मकंगोचरम् ] न चैकं शबलं वस्तु निर्विकल्पकगोचरः । व्यक्त्यन्तरानुसन्धानाद्विनाऽनुगमधीः कुतः ।।
* उक्तं-पूर्वसंपुटे 251 पुटे द्रष्टव्यम् ।।
इतः-विकल्पात् प्रागेव प्रत्यक्षण व्यावृत्तं स्वलक्षणमात्रं गृह्यते। तदेव तात्त्विकम् । अधिकं पूर्वसंपुट एव द्रष्टव्यम् ॥
* नेति प्रत्ययादेव मिथात्वमिति न। यत्रकस्मात् बाधकप्रत्ययो नोत्पनः, तत्र तस्य सत्यत्वप्रसंगात् ।।
शबलं-संकीर्ण-यात्मकमिति यावत् ॥
1 नेति चादृष्ट-
ख
न- घ3 कल्पन-
खतं-क.

Page #43

10 .
न्यायमञ्जरी येष्वनुगतं, तेषु बुद्धयाऽननुसन्धीयमानेषु तद्वत्तिसामान्यग्रहणासंभवात् । न चानुसन्धानसामर्थ्य बुद्धरस्ति* ||
अत एव न ते सम्यगध्यक्षजज्ञानवेदिनः।
अभेदवृत्ति प्रत्यक्षं आहुरद्वैतवाग्छया || तस्मात् भेदाविषयत्वात् प्रत्यक्षस्य न तद्ग'म्य सामान्यम् ।।
[ अनुवृत्तप्रतीतीनां विकल्परूपत्वम् ] ननु ! एवमपलूयमाने सामान्ये गौगौरिति शाबलेयादिषु योऽयमनु वृत्तः प्रत्ययः, स कथं समर्थयिष्यते ? ___ उक्तमत्र (पूर्वसंपुटे 240 पुटे)-विकल्पमात्रमेष प्रत्ययः। विकल्पाश्च नार्थाधीनजन्मान इति । तथा च परपरिकल्पितेषु सत्तादिसामान्येष्वपि *सामान्यमित्यनुवृत्तविकल्पाः प्रवर्तन्त एव । न च सामान्येषु सामान्यान्तराणि संभवन्ति ; 'निस्सामान्यानि सामान्यानि' इत्यभ्युपगमात् ।।
औपाधिक 'एष सामान्येष्वनुगतविकल्प इति चेत् - आयुप्मन् ! गवादिष्वपि °कं चिदुपाधि'विशेष' मवलम्ब्य गौगौरित्यनुस्यूतबिकल्पो भविष्यति ।।
* ज्ञानस्य स्वलक्षणमात्रग्रहणसमर्थत्वादिति हेतुरूह्यः ।।
ये अद्वैतवान्छया प्रस्यक्षं सामान्यविषयकमाहुः, ते प्रत्यक्षस्वरूपं न सम्यग्जा नन्तीति भावः । अधिकं पूर्वसंपुटे 251 पुटे द्रष्टव्यम् । . सत्ताद्रव्यत्वापृथिवीत्वदिषु, घटत्वादिषु व्याप्यव्यापकभावाना पनेस्षु च जातिषु 'जातिः' इत्यनुगतव्यवहारे सत्यपि न हि तत्र जातित्वं नाम अनुगता काचिजातिरंगीक्रियते ; प्रकृते पि तथैव ॥
६ औंपाधिकः-नित्यत्वे सत्यनेकसमवेतत्वादिरत्र उपाधिः । स च नानुगतः॥ • कं चिदिति-अन्ततः बुद्धि विशेषविषयत्वादिरेव उपाधिः ॥
1 तं-ख
2 सामान्यानि-ख
एषु-ख
लेश-ग.

Page #44

__11
पञ्चममाह्निकम्
[अनुवृत्तबुद्धेरौपाधिकत्वम् ] ' 'कः पुनरसावुपाधिरिति चेत् - एकार्थक्रियाकारित्वमिति ब्रूमः ।।
यदेव वाहदोहादि* कार्यमेकेनं ज न्यते । गोपिण्डेन, तदेवान्यः इति तेष्वनुवृत्तधीः ।।
- [अननुगतस्याप्यनुगतप्रतीतिजनकत्वमस्त्येव ] ननु ! प्रतिव्यक्ति कार्यो भिन्नमेव - सत्यम् - भेद बुध्यभावाच' तदेकमित्युपचर्यते ।।
* कर्कादिकार्यादन्यत्वं यथा ह्येतस्य दृश्यते ।
न तथा खण्डकार्यस्य मुण्डकार्याद्विभिन्नता ।। ननु ! तथा मा भूत। न त्वभिन्न व खण्डमुण्डयोः कार्यम् । 'बाढम्। 'दर्शनमेव तर्हि तयोरेकं भविष्यति; तच्चाभिन्नम् ॥
[ एकाकारानुव्यवसायजनकत्वमेवानुगतव्यवहारनियामकम् ] नन् ! दर्शनमपि प्रतिव्यक्ति भिन्नमेव। सत्यम् ! स्वपृष्ठभावि प्रत्यवमख्यिकार्यक्यादेकमित्युच्यते । यथैव शाबलेयादिपिण्डदर्शने "सति गौरि त्यनन्तरमवमर्शः, तथैव बाहुलेयपिण्डदर्शनेऽपि गौरित्येवा वमर्श इति तदेकत्वमुच्यते । तदुक्तम् (प्र. वा. 1-110)
. . * गोविशेषेण अनडुहा वाहः, धेन्वा दोहः ॥
कार्य भिन्नम्-कार्यस्वरूपं ह्यननुगतमेव । कथं तेनानुगतधीः?
खण्डः - खण्डशृङ्गः गौः, मुण्डः-शृङ्गरहिता गौ:- गवाश्वयोः यथा कार्यभेदः, न तथा खण्डमुण्डयोः ॥
तथा अश्वकार्यात् गोकार्यस्य मा स्वभेदः। खण्डमुण्डयोरपि कार्य भिन्नमेव हि। कथं तबँक्यव्यवहार इत्याक्षेपाशयः ॥
• दर्शनं-ज्ञानं एकरूपमेव खलु ॥
1 यः-घ
- बुद्धिभयात्-ख ३ व न-क
द-ख - sपि-ख 'त्येवा-ख.

Page #45

12
न्यायमञ्जरी 'एकप्रत्यवमर्शस्य हेतुत्वाद्धीरभेदिनी।
एकधीहेतुभावेन व्यक्तीनामप्यभिन्नता' इति ।। तस्मादौपाधिकत्वादनुवृत्तबुद्धः न सामान्यं किंचि वास्तव'म
स्तीति ।।
[अतिरिक्तसामान्याभावेऽप्यनुमानशब्दयोः प्रवृत्तियुज्यते ] .. तत्राह -
अनिष्यमाणे सामान्य ननु शब्दानुमानयोः । कथं प्रवृत्तिः *सम्बन्धग्रहणाधीनजन्मनोः ।। न हि व्यक्तिषु सम्बन्धः गृहीतुमिह शक्यते ।
स हि व्यक्तिषु गृह्येत सर्वास्वेकत्र वा क्वचित् ।। न सर्वासु ; देशकालादिभेदेन तदानन्त्यादशंक्यत्वात्। नैकस्यां; व्यभिचारात्। ततोऽन्यत्रापि स शब्दः प्रवर्तमानो दृश्यते। अगृहीतसम्बन्धे च न शब्दलिङगे प्रतीतिमुत्पादयितुमुत्सहेते।
-उच्यते-स्यादेतदेवं, यदि प्रत्यक्षविषये स्वसक्षणे शब्दलिङगयो प्रवृत्तिः स्यात् ।।
[शब्दानुमानयोरवस्तुविषयत्वम् ] . ननु ! प्रत्यक्षविषये तयोर्वृत्तावनिष्यमाणायां अनवस्थादिदोषोपघातादप्रवृत्तिरेव स्यात् – मैवं वोचः-कथमसकृदभिहितमपि (पूर्वसंपुटे 88 पुटे) न बुद्ध्यसे ?
* सम्बन्धः-अनुमितौ व्याप्त्याख्यः, शब्दे शक्त्याख्यः ।।
। यस्यां व्यक्तौ शक्तिंग्रहः, व्याप्तिग्रहो वा तदितरव्यक्ती वा शब्दानुमानयोः प्रवृत्तिदर्शनात् ।
* अनवस्थादीत्यादिना-तन्मूलकशक्तिग्रहव्याप्तिग्रहासंभवः ग्राह्यः ।।
1 द-घ
३ यादिषु-ध
येन-क.

Page #46

13
पञ्चममाह्निकम्
विकल्पविषये वृत्तिरिष्टा शब्दानुमानयोः । अवस्तुविषयाश्चैते विकल्या इति वणितम् ।।
अपोहेनव शब्दानुमाननिर्वाहः ] ननु ! विकल्पानामपि विषयः यद्यनुगामी कश्चिन्नेष्यते, तदुत्सीदेतामेव शब्दानुमाने-बाढमस्ति विकल्पानामनुस्यूतो विषयः । स तु न - वास्तवः ।
कः पुनरसाविति चेत् ; उच्यते
। अतद्रूपपरावृत्तिस्वभावामबहिर्गतम् । .. बहिस्स्थमिव सामान्यं आलम्बन्ते हि निश्चयाः ।। - या च भूमिविकल्पानां स एव विषयो गिराम |
अत एव हि शब्दार्थ अन्यापोहं प्रचक्षते ।।
[विकल्पानामन्यापाहविषयत्वम् ] तथा हि-न विकल्पा वस्तु स्पृशन्ति । कुतः ? .. 'एकस्यार्थस्वभावस्य प्रत्यक्षस्य सतः स्वयम । कोऽन्यो न दृष्टो भागः स्यात् यः प्रमाणैः परीक्ष्यते ।।'
(प्र. वा. 1-44) तस्मात् भ्रमनिमित्तसमारोपिताकारान्तरनिषेधाय तेषां प्रवृत्तिः । यथा' रूपसाधर्म्यसमारोपितरजताकारनिबारणाय शुक्त्तौ प्रमाणान्तरं प्रवर्तते 'नेदं रजतम्' इति; तथेहापि शाबलेयादिस्वलक्षणे निर्विकल्पेन' सर्वात्मना परिच्छिन्ने कुतश्चिनिमित्तादारोपितमगोरूप मिव व्यवच्छिंतिदं
* अबहिर्गतं-स्वलक्षणाख्यवस्तुनः अनतिरिक्तं । अन्यथा हि अतिरिक्तजातिरिव अतिरिक्तापोहांगीकारः स्यात् । अत एव बहिस्थमिव ॥
। एतस्येत्यादि-अयं विषयः पूर्वसंपुटे 239 पुटे द्रष्टव्यः ।
1. यथार्थ-घ.
2 नापि-घ.
3 मे-घ.

Page #47

14
न्यायमञ्जरी विकल्पाः 'अगौर्न भवति' इति; न तु गोः स्व'लक्षणग्रहणे *तेषां व्यापारः, प्रागेव गृहीतत्वात् ।।
[विकल्पानामपूर्ववस्तुविषयकत्वं न संभवति] . अथ ब्रूयात्-नानाविशेषनिकरकल्माषितवपुषस्तस्यार्थस्य किंचिद्विशेषणं प्रागगृहीतं विकल्पैर्गुह्यत इति तदप्ययुक्तम्-नानाविशेषणनिकररूषितस्यापि वस्तुनः तिद्विशेषणोपकारशक्तिव्यतिरिक्तात्मनोऽनुपलम्भात् । तदभेदे सति तद्विशेषणोपकार्यवस्तुस्वरूपग्रहणवेलायामेव तत्खचितग्रहणसिद्धेः विकल्पान्तराणामानर्थक्यमेव । तदुक्त्तम्
'यस्यापि नानोपाधे/हिकार्थस्य भेदिनः । 'तस्यापि नानोपाध्यात्तशक्तिर्न ह्यतिरिच्यते ।। नानोपाध्युपकाराङगशक्त्यभिन्नात्मनो ग्रहे ।
सर्वात्मनोपकार्यस्य को भेदः स्यादनिश्चितः' इति ।। तस्मादपोहविषयाः शब्दाः विकल्पाश्चेति ।।
[भट्टोक्तं अन्यापोहदूषणम् ] | ननु ! अपोह वादविषये, महती दूषणवृष्टिमुत्ससर्ज भट्टः । तथाहि – अपोहो नाम व्यावृत्तिः-अभाव इष्यते । न चाभावः
* तेषां-विकल्पानाम् । प्रागेव-निर्विकल्पकाल एव ॥
+ तद्विशेषणेत्यादि-विशेषणं हि विशेष्यं इतरस्माब्यावर्तयति। अतश्च विशेष्यस्वरूपमेव विशेषणेन परिवर्त्यत इति वक्तव्यम् । 'उपयन्नपयन् धर्मः विकरोति हि धर्मिणम्' इति हि न्यायः । एवञ्च विशेषणेन विशेष्यस्य कश्चन उपकारः विशेष्येऽतिशयाधानरूपः वक्तव्यः । तेन च विशेषणे तदनुगुणशक्तिः, विशेष्येऽपि अतिशयस्वीकारांनुगुणा शक्तिश्च स्वीकार्या। तथा च विशेषण-उपकारशक्तीनां द्रव्या देऽनवस्था। अभदे पूर्वोत्तरग्रहणयोर्विषयाधिक्यं न स्यात् ।।
1 गोस्व-घ.
2 तस्यापि....क.ख.घ.
3 वि-घ.

Page #48

- 15 पञ्चममाह्निकम् * स्वतन्त्रतया घटवदवगम्यते । तदयमन्याश्रितो वक्तव्यः। कश्च तस्याश्रय इति चिन्त्यम् ।।
__[अपोहस्याश्रयानुपपत्तिः] न तावत् गोस्वलक्षणमाश्रयः, तिस्य 'विकल्पभूमित्वाभावात् । * नाप्यवान्तरसामान्यं शाबलेयत्वादि तदाश्रयः, तस्यापि हि सामान्यात्मत्वेन अपोहस्वभावत्वात् । अभावस्य 'चाभावाश्रयत्वानुपपत्तेः । न च शाबलेयसामान्यमगोनिवृत्तेराश्रयः, तद्धि अशाबलेयनिवृत्तश्रियतां प्रतिपद्येत । न ह्येवमुपपद्यते, अशाबलेयो न भवतीति गौः, किन्तु शाबलेयोऽशाबलेय इति | अशाबलेयव्यावृत्तिर्हि गोष्वपि बाहुलेयादिष्वस्ति ।।
[अपोहस्य स्वलक्षणावृत्तित्वम्] .. अथ शाबलेयादिस्वलक्षणसमुदायं अगोव्यावृत्तेराश्रयं ब्रूयुः । सोऽप्यघटमान एव, समुदायिव्यतिरेकेण तस्यानुपलंभात् । समुदायिनां च
*स्वतन्त्रतयेति । यद्यपि गुणक्रियादीनामपि नियमेन द्रव्याश्रितत्वात् नास्ति स्वातन्त्र्यम् , अथापि नात्र तादृशः स्वातन्त्र्याभावः अभावस्योच्यते। स्वरूपलाभ एव अभावः परतन्त्रः, गुणादिस्तु न तथा। अभावो हि प्रतियोगिनिरूप्यः॥
* तस्येति। नो चेत् स्वलक्षणज्ञानमपि विकल्पः स्यात् ॥ . * अवान्तरत्वं शाबलेयत्वादेः गोत्वापेक्षया व्याप्यत्वात् , व्यक्त्यपेक्षया व्यापकत्वात् ॥
- अभ्युपगमेपि प्रकृते नोपयोग इत्याह-न चेति । तद्धि-शाबलेयत्वं हि। 'गौः अशाबलयो न भवति इति' इत्यन्ययः ।।
अत्रापि 'न भवति' इत्यनुकर्षः। 'गौः अशाबलेयो न भवति' इत्यस्यासम्भवे हेतुमाह-अशाबलेयेत्यादि || बाहुलेयः खलु गौः अशाबलेय एव भवति । अतः तन्निषेधः कथंकारं गवि भवेदित्यर्थः ।।
शाबलेयादि । आदिना बाहुलेयादीनां स्वलक्षणविशेषाणां ग्रहणम् ॥
1 अश्ववि-घ.
2 पि-घ.
3 अ-घ.

Page #49

16
न्यायमञ्जरी
स्वलक्षणानां देशकालादिभेदेनानन्त्या'त्' * वर्गीकरणं पुरुषायुषशतेनापि न शक्यक्रियमिति समुदायोऽपि न तदाश्रयः । तस्मात् सर्वसाधारणं प्रतिपिण्डं परिसमाप्तं किमपि नूतनं अगोव्यावृत्तेरधिकरणं अभिधातव्यम् । तच्च गोत्वमेव, तस्मिन्नङ्गीकृते वा किमगोव्यावृत्तिकल्पनाया' सेन' !
[ प्रतियोग्यग्रहाच अपोहग्रहणासंभवः ]
न च
अपि च न केवलमाश्रयाभावात्तदग्रहणम्, किन्तु य एव ते केचि 'दपोह्या' अगोरूपास्तुरगादयः तदग्रहणेऽपि तदपोहो दुर्ग्रह एव । तेषामानन्त्यात् ग्रहणं संभवति । नापि वर्गीकरणनिमित्तमेषां किञ्चि दस्ति । अश्वादयश्व विधिरूपतया भवन्मते 'न गृह्यन्ते, किन्त्वन्यव्यवच्छेदेनैवेति तेषामपि व्यवच्छेद' ग्रहणे सैव वार्तेति नेदानीं विकल्पैः क्वचिदपोहो विषयीकर्तुं शक्यते । निर्विकल्पेन च न कश्चिद्व्यवहार इति सकल यात्रोत्सादप्रसङ्गः ।।
[ अपोहवादे पदानां पर्यायत्वप्रसङ्गः ]
किंच य एते शाबलेयादिशब्दाः, ते सर्व एवापोह 'वाचित्वा विशेषात् पर्यायाः स्युः | अपोह्यभेदाददोष इति चेत्-न-अपोहानां भेदाभावात् । भिद्यमानत्वे वा स्वलक्षणवदेषां वस्तुत्वप्रसक्तिः ।।
वर्गीकरणं - अनुगमकरणम् । स्वलक्षणानां व्यावृत्तस्वरूपत्वादिति हेतुः ॥ + तदाश्रयः - अगोव्यावृत्तेराश्रयः ॥
*
* एषां -अगोरूपाणां तुरगादीनाम् । समानाकृतिष्वपि गोत्वसामान्यं विना अनुगमस्यासंभवे भिन्नाकृतीनां तुरगमहिषादीनां का वार्तेत्यर्थः ।।
8 विकल्पैः सविकल्पज्ञानैः ॥
• यात्रा - लोकयात्रा - लोकव्यवहारः ॥
॥
अनुवृत्तं अपरमार्थं, व्यावृत्तमेव परमार्थसदिति हि तन्मतम्
4 योग्या - क
1 च-घ ० व्यवच्छेद्य-क
2
न-घ
8
सः-छ
वादित्वा - क.
8
गृ-घ

Page #50

.
17
पञ्चममाह्निकम्
[जातिवादे नोक्तदोषः] भवत्पक्षेऽपि सामान्यमात्रवाचित्वाविशेषात् पर्यायत्वं समानो दोष इति चेत्-न-सामान्यानां विधिरूपत्वात् परस्पर विरहित स्वभावतया नानात्वावगमात् । *अपोहस्तु अभाव मात्ररूपाविशेषात् न परस्परं भिद्यते॥
. [अपोहानामनुगतत्वासंभवः] ___कर्कादिशाब लेयाद्याधारभेदादपोहभेद इति चेत्-न-तेषामाधारत्वस्य निरस्तत्वात् । आधारभेदेन वा तद्भेदाभ्युपगमे प्रतिस्वलक्षणं अपोह'भेद प्रसङगः। ततश्च सामान्यात्मताऽस्य हीयेत ॥ .. [अपोहभेदस्यौपाधिकत्वमेव स्यात् ]
अथ अपोह्यभेदेनापोहभेदमवधार्य पर्यायता पराणुद्यते तदप्यसारम्—'तदाप्यपोह्य- भेदाभेदो' न पर्यायत्वमपहन्ति । भाक्तो ह्यसौ न मुख्यः ॥
. . [अपोह्यभेदेनापोहभेदो दुरुपपादः ] न चापोह्यभेदाढ़ेदोऽपि अपोहस्यावकल्पते। यो हि संभाव्यमानसंसाराधारैरपि न भेत्तुं पार्यते, स दूरवर्तिभिरलब्धसम्बन्धैरति बारि पोह्यः कथं भिद्येत?
* भावो हि स्वस्वरूपेण गृह्येत नाभावः ; प्रतिव्योग्यनुयोगिग्रहणसापेक्षत्वात् .' अवावस्य, तन्मते तुच्छत्वाञ्च ॥
अपोहानां न स्वतो भेदः, किन्त्वपोह्यानां भेदादेवेति कथनात् ॥ अनुपदमेव, (पुट. 15) अपोहानामाश्रयानुपपत्तिः वर्णिता ॥
1 संकरविरहित-क, ' रूपविशेषात्-ख, तद्भद-ख, • भवनपोह्य-ख, भेदाभेदे-क, तेंदो-ख, . बायैः कथं-ख.

Page #51

18
. न्यायमञ्जरी
अभ्युपगम्यापि ब्रूमः - ' यद्यपोह्य भेदात् अपोहभिन्नत्वं अपोक्या तहि तदैक्येनापि भवितव्यम् । अतश्च * गवाश्वयोरन्यापोहेन व्यवस्थाप्यमानयोः अगावोऽनश्वाश्च हस्त्यादयः अपोह्यास्तुल्या भूयांसो भवन्ति । असाधारणस्तु एकः गौरश्वे, गवि चाश्वोऽतिरिच्यते । 'तत्रैका 'पोह्यभदात् गवाश्वयोर्भेदो भवतु ! भूयसामपोह्यानामभेदादभेदो वा भवतु ! इति विचारणायां, 'विप्रतिषिद्ध' धर्म समवाये भूयसां स्यात्सधर्मत्वं' इत्यभेद एवं न्याय्यो भवेत् ॥
[ अपोहानां सांकर्य दुर्वारम् ]
+ अथासाधारण्यात् अश्वापोह' एव 'गोऽपोह' इष्यते स तहि सिहादावप्यस्तीति सोऽपीदानीं गौर्भवेत् ॥
अथाश्वादिविशेषोद्धोषरहित 'मगोरूपं व्यवच्छेद्यमुच्यते, तत् प्रत्येक ग्रहीतुमशक्यं, आनन्त्यात् । वर्गीकरणकारणं च किञ्चिन्नास्त्येव । ह सर्वेषामगवामश्वादीनामेकदेशत्वं, 'एक' कालत्वं वा समस्ति ॥
* गवाश्वयोरित्यादि । गवाश्वोभयविषयकं एकं जानं जदा यातं, तदा तदुभयातिरिक्तं हस्त्यादिकं सर्वं अपो भवति । वस्तुदृष्टया गो: अपोद्यः अश्वः अश्वस्यापोह्यः गौश्च तत्र अपोह्यसमुदायेन निविष्टौ भवतः । एतदुभयापेक्षया अपोह्यानां बहुत्वात् हस्त्याद्यपोहः गवि अश्वे च वर्तमानः एक एव भवेत् । तेन गवाश्वयोरभेदः एकजातीयत्वं सिद्धयेत् इति प्रघट्टकार्थः ॥
+ असाधारण्यं हस्त्याद्य पोहापेक्षया ॥
+ सः - अश्वापोहमात्रम् ॥
8 प्रत्येक मित्यादि । गोभिन्ना हि अश्वगजादयः परस्परं विलक्षणा : अननुगताः ॥
1 यद्यप्यपोक, " तंत्रेहा-ख, साधारणादश्वापोह - ख अथासाधारणाश्वापोह -क, • मागोरूप्यं - ख, 7 सकल-क,
3
4
अथ
स्य - ख, # गोऽपोहेन व्यवस्थाप्य - ख, -

Page #52

19
पञ्चममाहिकम्
[अपोहकल्पनावैय्यर्थ्यम् ] ____ अथ *गोप्रतिषेध एव वर्गीकरणहेतुरिष्यते, हन्त तहिं गौः पूर्वसिद्ध एषितव्यः, यत्प्रतिषेधेनागावः प्रतीयेरन्। पूर्वसिद्धे च गवि लब्धे किमगोभिः, किं वा तदपोहेन प्रयोजनम् ? .
पूर्वसिद्धं गोस्वलक्षणमस्त्येवेति चेत्-न-तेन 'व्यवहाराभावात् । गोसामान्ये तु पूर्वसिद्धे मुधाऽपोहप्रयत्न इत्युक्तम् ॥
- [अपोहवादेऽन्योन्याश्रयः ] . अथ गोसामान्य मगोप्रतिषेधेन सिद्धयति, तदा दुस्तरमितरेतराश्रयम् अंगोनिषेधेन गोसिद्धिः, गोसिद्धया चागोनिषेधसिद्धि रिति। तस्मादपोह्यस्यैव निरूपयितुमशक्यत्वात् न तद्भेदादपोहभेदः सिद्धयति ॥
. [अश्वादीनामपोह्यत्वमप्यसंभवि] अपि चाश्वादयः सामान्यरूपेण वापोह्येरन ? 'तद्विशेषात्मना वा? न विशेषात्मना; तदनन्तत्वात् , अशब्दवाच्यत्वाच्च ॥
सामान्यात्मना तु तेषामप्यपोहरूपत्वादभावरूपत्वम्। कथं चा भावस्यवाभावः "क्रियेत'। करणे वा प्रतिषेधद्वययोगात् विधिरवतिष्ठत इति विधिरूपः शब्दार्थः स्यात् ॥ .
. * गोप्रतिषेधः-गोभिन्नत्वमिति यावत् । अस्यानुगमकत्वं वक्तव्यं चेत् , गवि अश्वादिमिन्नत्वं पूर्वमवगन्तव्यम् । नो चेत् , अश्वोऽपि गौः स्यात् । एवञ्च गवि विलक्षणे प्रथममेव गृहीते अनन्तरं अपोहेन किं साधनीयम् ? ... व्यावृत्तं स्वरूपमेव हि स्वलक्षणमित्युच्यते। तत्र व्यावृत्तत्वज्ञानं तु अपोहेन भवतीति न वैयर्थ्यमिति भावः ॥
प्रतिषेधद्वयेत्यादि-अपोह्यस्य सामान्यरूपत्वे, अतिरिक्तसामान्यानङ्गीकारात् तदपोहरूपमेव स्यात् । तस्य व्यावृत्तिः गवि भासमाना अभावाभावरूपा अर्थात् भावरूपैव स्यादिति सिद्धं भावात्मकं सामान्यम् ॥
1. किं-ख, '. विशेष-ख,
२. व्यवहारात्-क, तदनङ्गत्वात्-ख,
३. मपोह-क, क्रियते-ख.
'. दपोहस्सव-ख,
.

Page #53

20
... न्यायमञ्जरी ___. अपोहात्मनश्च तुरगादेः योऽपोहः, स तस्माद्विलक्षणः? अन्यथा वा? वैलक्षण्ये तस्य भावात्मता भक्ते। अवैलक्षण्य तु, यादृश . वापोह्यः तादृश एव तदपोह इति गौरप्यगौः स्यात् ॥
[अपोहवादे सामानाधिकरण्यानुपपत्तिः]. किंच अपोहशब्दार्थपक्षे नीलमुत्पलमित्यादौ विशेषणविशेष्यभावसामानाधिकरण्यादिव्यवहारा विलुप्येरन् । *न हि एकस्मिन्नर्थे द्वयोरपोहयोवृत्तिरुपपद्यते। न चैकः कश्चिदर्थोऽस्ति, यत्र तयोर्वत्तिः; स्वलक्षणस्याशब्दार्थत्वात् , अन्यस्य चासंभवात्। न च वृत्तिरपि का चिदस्ति ॥
[ सदादिपदानामवाचकत्वप्रसङ्गः ] "सद्ज्ञेयादि शब्दानां "अपोह्यनिरूपणासंभवात् नापोहवाचित्वम् । न ह्यसदज्ञेयं वा किंचिदवगतम् , यत् व्यवच्छिद्येत । ज्ञातं चेत्सदेष तत्, ज्ञेयं चेति। अतः कथं 'सच्छब्देन सदेव, जयशब्देन च ज्ञेयमेवापोह्यते। अज्ञातं तु न नितरा मोहम्। कतिपतं तु तत् ववतुमशवयम् , कल्पनयव सत्त्वात् , ज्ञेयत्वाच्च ॥
[अपोहपदस्यार्थो दुर्वच:] अपोहशब्दस्य किं वाच्यमिति चिन्त्यम् । अनपोहो न भवती
* न होत्यादि-स्वेतरल्यावृत्तिरूपत्वादपोहस्य, स्वेतरत्वेन सर्वस्यापि ग्रहणात् एकस्मिन् अपोहद्वयस्य न संभवः ।
" न चैक इत्यादि-धर्मद्वयाश्रस्यैकस्यिान्ननङ्गीकारत् ।।
* अनपोह इत्यादि-गौरित्युक्ते अगोभिन्नेतिवत्, अपोह इत्युक्ते अनपोह भिन्न इति खलु वक्तव्यम् ॥
-
'अपोह-ख,
व्यवच्छिद्यते-ख,
1 तेन चक:-क, • ज्ञेयं चेच्छब्देन-क,
असदूज्ञेयादि-ग, नितरा-ख.

Page #54

पश्चममाहिकम् त्यपोहः। कश्चायमनपोहः ? कथं वाऽसौ न भवति ? अभवन् वा किमवशिष्यते ? इति सर्वमवाचकम् ॥
[अपोहस्य पदार्थत्वासंभवः ] प्रतिषेधवाचिमां च ननादिपदानां *का वार्ता-अत्र न भवतीति ? नेति कोऽर्थः? उपसर्गनिपातानां च कथमपोहविषयत्वम् ? आख्यातशब्दानां च पचतीत्यादीनामपोहो दुरुपपादः ॥
नाम्नामेव जातिशब्दानां अपोहविषयत्वमिष्यते, येषां भवन्तो जातिवाचित्वं, 'तद्वद्वाचित्व वा प्रतिपद्यन्त इति चेत् ततोऽन्येषां तहि का वार्ता ? बाह्यार्थवाचित्वे जातिशम्देषु को द्वेषः ? निरालम्बनत्वे, ज्ञानांशावलम्बनत्वे वा जातिशब्दानामपि तदेवास्तु, किमयोहवादप्रमादेन ?
यथैव प्रतिमामात्रं वाक्यार्थ इति कल्पितः । पदार्थोऽपि तथैवास्तु 'किमपोहा'ग्रहेण वः॥ इत्यादिदूषणौदार्य अपोहे बहुदर्शितम् । अंतः शब्दार्थतामस्य वदेयुः सौगताः कथम् ?॥
- बौद्धैः भट्टोक्तदूषणोद्धारः --
[अपोहस्य विलक्षणस्वम् ] उच्यते-तदेतदविदितबौद्धसिद्धान्तानामभिधानम् ॥
* का वार्ता स्वय तैः अभावरूपार्थस्यैव बोधनात् ॥ + उपसर्गनिपाताख्यातानि हि अद्व्यवाचीनि । * बाह्यार्थवाचित्वे-विज्ञानातिरिक्तवस्तुवाचित्वे ॥ 8 एतदाह्निकस्यान्ते अयं पक्षः विचारितः ॥
1 तद्वद्वाच्यत्वं-क,
उप-ख,
किमपोह-के.

Page #55

न्यायमञ्जरी . अपोहो यदि भावात्मा बहिरभ्युपगम्यते।
ततो भवति भावत्कं वाग्जालं, न त्वसौ तथा ॥ किन्तु खल्वयमान्तरो ज्ञानात्मा सौगतानामपोहः सम्मतः ।।
* तथाऽभ्युपगमे चेयमपोहवाचोयुक्तिः? स्वांशविषयं पदार्थज्ञानाना मित्येतावदेव वक्तुमुचितम् ॥
एतदपि नास्ति ; नायमान्तरः, न बाह्योऽपोहः। किन्तु ज्ञानार्था० . भ्यामन्य एव ।।
[शब्दार्थस्यावास्तवत्वम् ] . ननु यद्विद्यते नान्तः न बहिः परमार्थतः । तन्न विद्यत एवेति कथं शब्दार्थ उच्यते ।। पारमार्थिकशब्दार्थसमर्थनपिपासिताः। :
नेहागताः स्मों येनैवं अनुयुज्येमहि त्वया ॥ यत एव तन्नान्तर्बहिरस्ति, तत एव मिथ्येति काल्पनिकमिति च गीयते। किं पुनस्तत् ? आरोपितं किंचिदाकारमात्रं विकल्पोपरंजकम् ।।
[अपोहस्यावस्तुत्वम् ] ननु ! बाह्यार्थव्यतिरेकेण किमीय आकारः आन्तरस्य ज्ञानस्यों परंजक उच्यते-"दृश्यच्छायवा नुरंजिका "विकल्पानां, न दृश्योऽर्थः ।
___* तौँ त्यादि-ज्ञानस्य कथमपोहपदवाच्यत्वमित्याक्षेपः। ज्ञानविशेष स इति समाधानम् । वस्तुतस्तु उभयविलक्षणोऽयमिति विवरणम् ॥
तन्नेत्यादि-तृतीयप्रकाराभावादिति हेतुः ॥ * शब्दस्य परमार्थवस्तुबोधकरवं नास्त्येव, शाब्बोधस्तु विकल्परूपः । निर्विकल्पमेव हि वस्तुविषयकम् ॥
• किमीयः-किंसम्बन्धी ।
1. यद्य-घ, . रप्युपगम्यते-क.ध, . मित्येतदेव-ख, 4. न तु-ख, ". आन्तरान्तरस्य-ख, . दृश्यतयैवा-ख, . विकल्पनां नेदृशोऽर्थः-ख.

Page #56

पञ्चममाह्निकम्
23 व्यावृत्तं हि वस्तु दर्शनानां विषयः। तच्च स्प्रष्टुमक्षमा विकल्पा इत्युक्तम् (प्र. सं. 240) ॥ अथ तच्छायामवलम्बमाना विकल्पा व्यावृत्तस्या• ग्रहणात् व्यावृत्तिविषया 'उच्यन्ते ॥
- [विकल्पविषयस्य व्यावृत्तेरवस्तुत्वम् ]
ननु ! व्यावृत्तितद्वतोरभेदात् या व्यावृत्तिः, यच्च व्यावृत्तं स्वलक्षणं तदेकमेवेति व्यावृतिग्राहिभिविकल्पोवृत्तमपि गृहीतं स्यादिति *दर्शनतुल्या एव ते भवेयुः -नैतदेवम्-'न विकल्पैावृत्तं वस्तु . गृह्यते। न च पारमाथिको व्यावृत्तिः; अपि तु कश्चिदारोपित आकारः। वास्तवत्वे हि. व्यावृत्तेः, वस्तुसंस्पशिन' एते दोषाः 'प्रादुष्युः। न त्वसौ तथेत्युक्तम् ॥ .
- [निर्विकल्पविषयस्य वस्तुत्वम् ] . अत एव यत् के चन पर्यचूचुदन किल, व्यावृत्तग्रहणपक्षेत्रितयग्रहणं प्राप्नोति यत् व्यावृत्तं, येन च निमित्तेन व्यावृत्तं, यतश्च व्यावृत्तमिति । न च 'त्रितयग्रहणमस्तोत्यतः कथं व्यावृत्तग्रहणमिति–तदप्यपास्तं भवति -यदि हि व्यावृतं गृह्णीम इत्येवमुल्लेखो भवेत् व्यवहर्तृजनस्य, तदैवमसौ पर्यनुयुज्येत, न त्वेवमस्तोत्यचोधमेतत् ॥
[विकल्पानामारोपिताकारविषयत्वम् ] नन्वेवमारोपिताकार' विषया एव'' विकल्पा "उक्ता भवन्ति । व्यावृत्तिविषयत्ववाचोयुक्ति रनन्विते त्युक्तम्-समाहितमेतत् (प्र-सं). . . * दर्शनं निर्विकल्पः। ते–सविकल्पाः ॥ .
+ 'छिन्नं' इत्युक्त, छेदनक्रिया, तत्कर्म, तत्साधनं इति त्रितयमावश्यकम् ॥
* निर्विकल्पेन गृह्यमाणं वस्तु व्यावृत्तस्वरूपं, न तु तत् तदा व्यावृत्तत्वेन गृह्यते। सविकल्पेनैव तु व्यावृत्ति ह्यते ॥
1 इत्युच्यन्ते-ख, व्यावृत्तिः-ख, ' भवेयुः-ख, विकल्पै-क, " स्पर्शिन-क, " एव-ख, ' प्रादुष्यु:-क, येन-ख, 'त्रितय-ख, 10 विषया-ख, 11 युक्ता-ख, 12 रन्विते-क.

Page #57

न्यायमञ्जरी दर्शनपृष्ठभाविभिः गौरित्यादिविकल्पः *अतत्कार्य परावृत्ता आकारा उल्लिख्यन्ते । न हि गोविकल्परतत्कार्याणामश्वादीनामुल्लेखः, स्वलक्षणं च स्पृश्यते । सामान्यं च वास्तवं नास्ति। तस्मादतत्कार्यपरावृत्तिविषयत्वमेव विकल्पानामवतिष्ठते-इत्येवं युक्त्या तेषामपोहविषयत्वमुच्यते, नि प्रतिपत्तितः॥
[विकल्पनिर्विकल्पवैलक्षण्यम् ] ननु ! अतत्कार्यपरावृत्तमिव सजातीयव्यावृत्तमपि दृश्यस्वरूपम् । तत्र सजातीय विजातीयव्यावृत्तमप्याकारमुल्लिखेयुः। न हि सजातीयविजातीयव्यावृत्ती', स्वलक्षणं चान्यत्। न चैकतराकारोल्लेखननियमन हेतुमुत्पश्यामः ।।
धीमन् ! मैवं मंस्थाः। निश्चयात्मानो निर्विकल्पाः। 'सजातीयविजातीय व्यावृत्ताकारोल्लेखे च सर्वात्मना तन्निश्चयात् विकल्पान्तराणां शब्दान्तराणां चाप्रवृत्तिः स्पात् । तथा च गौरिति शब्दादुत्पद्यमानो विजातीयव्यावृत्ताकारोल्लेख्येव विकल्पः संवेद्यते,* न सजातीयव्यावृत्तोल्लेखो। तुल्यविषयाश्च विकल्पैः शब्दा इत्यन्यापोह विषयास्त' उच्यन्ते॥ ___सोऽयमारोपिताकारो न बहिः, आरोपितत्वादेव । नान्तः, अबोधरूपत्वात्। अतश्चासौ न किंचिदेव। न किंचिदपि भवन् अपोह इति
* अर्थक्रियाकारित्वं हि सत्त्वम् । तञ्च प्रतिवस्तु भिन्नम् ॥ . + प्रतिपत्तितः-स्वरूपप्रतिपत्तित:-विधिमुखप्रतीतितः॥
* न होत्यादि-निर्विकल्पे व्यावृत्तं वस्तु भासते इत्युक्ते; 'गौः' इति निर्विकल्पे, अश्वादिव्यावृत्तिवत्, इतरगोव्यक्तिभ्योऽपि व्यावृत्तिः गृह्यते, तद्व्यक्तिमात्रविषयत्वानिर्विकल्पस्य ।।
• शब्दःखलु सामान्यविषयः, अतस्तेन सजातीयव्यावृत्तिः न बोध्येत ॥
1 परावृत्त आकार उल्लिख्यते-ख, 'नस्पृश्यते-ख, विजातीयव्यावृत्तिः-ख, * सजातीय-क,घ, 'ल्लेखीव-ख, विषया-ख.

Page #58

पश्चममाह्निकम्
___25 *फलत उपचर्यते। अतश्च 'बाह्य मपोहमाश्रित्य दूषणो पन्यासे 'कण्ठ शोष मनुभवन् अस्थाने क्लिष्टो देवानांपियः॥
[बाह्यस्य विकल्पविषयस्य अवस्तुत्वम् ] अपि च विकल्पभूमिः अर्थः विकल्पान्तरसन्निधापितभावा भावाक्षेपी' नियतरूपो बाह्यसदृशश्च प्रतीयते। न चेदं रूपत्रयमपि बाह्ये वस्तुनि युज्यते। बाह्यस्य हि वस्तुनः स्वरूपेणावगतस्य न विकल्पान्तरोपनीतभावसम्बन्ध उपपद्यते, वैयर्थ्यात्। नाप्यभावसम्बन्धः, विप्रतिषेधात् । 'नियतरूपता च विकल्पविषयस्य 'गौरेव, नाश्वः' इत्येवमवगम्यमाना वस्त्वन्तरव्यवच्छेदमन्तरेण नावकल्पत इति बलात् व्यवच्छेदविषयत्वम्। अन्यथा "नियम परिच्छेदासंभवात् । सन्दिग्धं च वस्तु न गृह्यते ॥ ___ एवं बाह्यवस्तुविषयत्वे च निरस्ते विकल्पानां 'एकस्यार्थस्वभावस्य' इति न्यायेन (पु. 14) पौनरुक्त्यादबाह्यविषयत्वं ख्याय्यम्। अबाह्य चारोपित रूपम्। तच्च बाह्यवदवभासते। न च व्यावृत्तिच्छायमपहाय °बाह्यारोपितयोः सादृश्यमन्यदस्तीति व्यावृत्तिविषया एव विकल्पाः फलतो भवन्ति ।
[विकल्पानां व्यावृत्तिविषयत्वम् ] यद्यपि विधिरूपेण गौरश्व इति तेषां प्रवृत्तिः; तथापि नीतिविदोऽन्यापोहविषयानेव तान् व्यवस्थापयन्ति । यथोक्तं 'व्याख्यातारः
* फलतः-अर्थात् व्यवहारतः॥ + त्रिरूपं-भावरूप, अभावरूपं, नियतरूप च ॥ - अबाह्यविषयत्वं-बाह्याविषयत्वम् ॥ • बाह्यारोपितयोः-बाह्यस्य आरोपितस्य च ॥ 0 प्रमाणवार्तिकस्वोपज्ञवृत्तौ ॥ (न्या-म-प्र-भ)
1 बाह्यमभावात्मक-ख, 'दूषणो-ख, ३ कार्यापोह-क, भावापेक्षी-क, * नियत-घ, "अबाह्यान्तरारोपितं-ख.

Page #59

26
न्यायमञ्जरी खल्वेवं 'विवेचयन्ति', न व्यवहारः' इति । सोऽयं नान्तरः, न बाह्यः ; अन्य एव कश्चिदारोपित आकारो व्यावृत्तिच्छायायोगादयोहशब्दर्थ उच्यते -इतीयमसत्ख्यातिवादगी सरणिः ।।
[अपोहस्य ज्ञानकारविशेषत्वपक्षः] अथवा विकल्पप्रतिबिम्बकं ज्ञानाकारमात्रकमेव तदबाह्यमपि विचित्रवासनाभेदोपाहितरूपमेदं बाह्यवदवभासमानं लोकयात्रां बिति । व्यावत्तिच्छायायोगाच्च तदपोह इति व्यवहियते। सेयमात्मख्यातिगर्भा सरणिः ॥
[विकल्पानामवस्तुविषयत्वेऽपि प्रवृत्त्युपपतिः] ननु ! उभयथाऽपि वस्तुविषयत्वाभावे विकल्यानां कथं वस्तुनि *व्यवहारः प्रवर्तन्ते ? * दृष्टेऽपि क्वचिद्वस्तुनि तृगादी प्रवृत्त्यमावात् । अथित्वं तु प्रवृत्तेः कारणम ॥
[अपोहपक्षे प्रवृत्युपपादनम्] ननु ! अथितावत् दर्शनमपि कारणमेव। अथिनोऽप्यपश्यतस्तत्र प्रवृत्त्यभावात् । अपोहपक्षे च प्रवृत्तस्य वस्तुप्राप्तिः कथमिति वक्तव्यम् -उच्यते-प्रवृत्तिस्तावत् दृश्यविकल्प्ययोः 'एकीकरण निबन्धना (प्र-सं. 69)। दृश्यदर्शनानन्तरमुत्पन्ने विकल्पे "विकल्पतया न' प्रतिपद्यते प्रमाता। दर्शनानन्तर्य विप्रलब्धस्तु दृश्यमेव गृहीतं मन्यते। तदभिमानेन च प्रवर्तते। इदं तदेकीकरणमाहुः, दृश्य विकल्पयोर्मे देन वस्तुनो दृश्यात् विकल्पो यन्न गृह्यते' ; न पुनः भिन्नयोरभेदाध्यवसाय एकीकरण
* दृष्टेऽपि–इत्यादिः समाधानग्रन्थः ॥
1 विवेदयन्ति-क-य, व्यावहारा:-ख, • एककारण-ग, विकल्प्य तेन-ख, विप्रलम्भस्तु-ग, ल्पयो मेंदो यन्न (दृश्यते)-ख. .
कथमिति-ख,
विक

Page #60

पञ्चममाह्निकम् मिष्यते। दृश्याद्विभिन्नस्य 'विकल्प्यस्य शुक्तरिव रजतस्य निर्देष्टुमशक्यत्वात् । अभेदाध्यवसाये 'चोपाया भावात्। 'नाभेदाध्यवसाये दर्शनमुपायः, विकल्पाविषयत्वात् । न विकल्पः, 'दृश्यविषयत्वात् । तस्मात् 'भेदानध्यवसायादेव प्रवृत्तिः ॥
. [विकल्पस्य अर्थप्रापकत्वप्रकारः ] .. प्राप्तिरपि दृश्यस्यैवार्थक्रियाकारिणो वस्तुनः, पारंपर्येण तन्मूलत्वाकार्यप्रबन्धस्य। दृश्या दर्शनं, ततो विकल्पः, 'ततः प्रवृत्तिरिति । अर्थ हि मूलवतिनमुपलभ्य प्रवर्तमानस्तमाप्नोति। *अपवरकनिहितमणिप्रसृतायां कुञ्चिकाविवरनिर्गतायामिव प्रभायां मणिबुध्या प्रवर्तमानः । यत्र तु मूलेऽप्यर्थो नास्ति, तत्र व्यामोहात् प्रवर्तमानः 'विप्रलभ्यत एव', दीपप्रभायामिव तथैव मणिबुद्धया प्रवर्तमानः ॥
. [अर्थप्राप्त्यादीनामाभिमानिकत्वम् ] एवं च बाह्यवस्तुसंस्पर्शशून्येष्वपि विकल्पेषु 'समुल्लिखितेषु 'बाह्योऽर्थो मया प्रतिपन्नः', 'तत्र चाहं प्रवृत्तः', 'स च मया प्राप्तः', इत्यभिमानो भवति लौकिकानाम्। न त्वयमर्थाध्यवसायमूलः। तदुक्तं 'यथाऽध्यवसायमतत्त्वात् , यथा तत्त्वं चानध्यवसायात' इति । 'स्वप्रतिभासेऽनर्थेऽ
''ध्यवसायात् प्रवृत्तिः' इत्यत्रापि ग्रन्थे अर्थाध्यवसायः भेदानध्यवसाय एव व्याख्येयः। एवं दृश्य"विकल्प्या"वो एकीकृत्य प्रवर्तते, प्राप्नोति चार्थमिति ॥
___* प्रथमसम्पटस्य ६२ पुटटिप्पणी दृष्टच्या ॥
1 विकल्पस्य-ख, चोभया-ख, न भेदा-ख, ' दृश्याविषयत्वात्-खै, ' भेदाध्यव-क-घ, ' दृर्शनान्तर-क-घ, 'ततोऽपि-क-घ, : विप्रलभ्यते-ख,
समुल्लसितेषु-ख, 10 ध्यवसायेन-क-घ, 11 विकल्पा-खः

Page #61

28
न्यायमञ्जरी तदेवमेव लोकस्य व्यवहारोऽवकल्पते । *"विवेकिनापि वोढव्या लोकयात्रा च लोकवत् ॥
[अपोहवादोपसंहारः] तस्माद्विकल्पप्रतिबिम्बकस्य
शब्दार्थतामाहुरपोहनाम्नः। प्रतीतिमार्गस्त्वविविच्यमानः
जनस्य जातिभ्रममातनोति ॥ यावांश्च कश्चिनियमप्रकार
प्रवर्तते जातिषु वृत्त्यवृत्त्योः । तावानपोहेष्वपि तुल्य एव
भवत्यवस्तुत्वकृतस्तु भेदः ।। तुल्येऽपि भेदे, शमने ज्वरादेः
काश्चि द्यथैवौषधयः समर्थाः । सामान्यशून्या अपि तद्वदेव . स्युर्व्यक्तयः कार्यविशेष'शक्ताः॥ .
* एतत्सर्व जानताऽपि पुरुषेण, लोकवदेव लोकव्यवहारोऽपि निर्वोढव्य, 'सक्ताः कर्मण्यविद्वांसः यथा कुर्वन्ति भारत । कुर्याद्विद्वांस्तथा' (गी .) इतिवत् ॥
+नियमप्रकारः-जातिव्यवस्था, असांकर्यादिकं च ॥
* ज्वरादिशमने काश्चित् सह प्रत्येकमेव वा। दृष्टा यथैवौषधयः भिन्नत्वेऽपि न चापराः' (प्र. वा.)॥ विजातीये वपि हि पदार्थेषु एककार्योपयोगिनी एकशक्तिः वर्तते ॥
_1 विवेकेनापि-क-ख, युक्त :-ख.
बिम्बनस्य-ख,
'यथा वौषधय:-ख,

Page #62

पञ्चममाहिकम्
*विशेषणादिव्यवहारक्लृप्तिः
तुच्छेऽप्यपोहे न न युज्यते नः। अतश्च मा कारि भवद्भिरेषा' जात्याकृतिव्यक्तिपदार्थचिन्ता॥
--- सिद्धान्तः -
[अपोहस्याप्रामाणिकत्वम् ] अत्राभिधीयते-कि जात्यादेर्बाह्यस्य शब्दार्थस्यासत्त्वात अपोहपक्षपातः? उत प्रतीतिबलादेव? इति ॥
प्रतीतिस्तावत् अपोहविषया भवद्भिरेव नाङगीकृतेति किमत्र कलहेन ॥
जातेः प्रत्यक्षसिद्धत्वम् ] नापि जात्यादेरसत्त्वम् , इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नबाधसन्देहरहितप्रत्य यगम्यत्वात् , स्वलक्षणवत् ॥
आद्यमेव हि विज्ञानं अर्थसंस्पशि चाक्षुषम् । न तदुत्तरभावीति किमिदं राजशासनम् ॥
[जातेः निर्विकल्पकविषयत्वे अविरोधः ] तदेवास्तु प्रमाणं वा, तेनापि त्ववगम्यते ।
व्यावृत्तं वस्तुनो रूपं नानुगामीति का प्रमा? तथाहि-निर्विकल्पक कालस्यातिसूक्ष्मत्वात् किं प्रतिभासते? कि न प्रतिभासते ? इति कथमेष कलिरावयोरुपशाम्यतु ! भवान् ब्रूते
. *सामानाधिकरण्यव्यवहारः ॥
+नाङगीकृतेति-प्रमाणतयेति अध्याहायम् ॥ * कालिः–'कालिस्स्त्री कलिकायां, ना शूराजिकलहे युगे' (मेदिनी)॥
1 रेषु-क,
भवद्भिरेवाङ्गीकृतेति-ख,
निर्विकल्प-ख.

Page #63

30
नाम
न्यायमञ्जरी व्यावृत्तमेव भातीति। अहं ब्रुवे-अनुवृत्तमपि प्रतिभातीति । एवं कलहायमानयोरावयोः कः परिच्छेदः? न खलु शपथस्य, 'क्रोशपातस्य वैषविषयः। तस्मात् निर्विकल्पकानन्तरोत्पन्नस्थूलकालकार्यपर्यालोचनया *तद्वयवस्था कर्तव्या ॥
[निर्विकल्पस्य स्वलक्षणविषयत्वासंभवः] तत्र च. भवेद्यदि विशेषकविषयं निर्विकल्पकम् ।
सामान्याध्यवसायोऽयं अकस्मात्कथमुद्भवेत् ॥ शाब्द एष विकल्प इति चेत्-मिवम्
पश्यत्यनुगतं रूपं अविज्ञातेऽपि वाचके।
दाक्षिणात्य इवाकस्मात् पश्यन्नुष्ट्रपरंपराम् ॥ अनवगतशब्दार्थसम्बन्धोऽप्यभिनवानेकपदार्थसन्निधाने तेषामनुगतं च व्यावृत्तं च पश्यत्येव रूपम् ॥
[निर्विकल्पकस्य विशेषमात्रविषयकत्वमनुभवविरुद्धम् ] ' अपि च प्रथमाक्षिसन्निपात एवाङगुलिचतुष्टयमवलोक्यमानं अन्यो न्यगामिना च रूपेणावगम्यते। तत्कथं केवलविशेषावलम्बी चाक्षुष प्रत्ययः ?
[निर्विकल्पकस्य जात्यादिविषयत्वे अनुभव: प्रमाणम् ] अपि च पुराणशाबलेयपिण्डमवलोकयतः कालान्तरे बाहुलेयं पिण्डं पश्यतः पूर्ददृष्टशाबलेयपिण्डविषयं स्मरणमुत्पद्यमानं संवेद्यते। तस्मात्
* तद्वयवस्था-निर्विकल्पकविषयव्यवस्था ॥
+ मैवमित्यादि-अर्थ बुद्ध्वा हि शब्दरचना । यद्यर्थभेद एव पूर्व न गृहीतः, तर्हि शब्दविकल्पस्य को वाऽवसरः। अतश्च विकल्पविषयाणां जात्यादीनामपि निर्विकल्पकविषयत्वमावश्यकम् ॥
1. शपमानस्य-ख, क्रोशमानस्य-क, ' तत्कथं भवेत्-ख, ३. शब्द-ख.

Page #64

31;
पञ्चममाह्निकम् सामान्यानवगमो नोपपद्यते। अन्यस्मिन्नसाधारणे स्वलक्षणे दृष्टेऽन्यरमारणस्य किं वर्तते ? अस्ति 'च तत्। तेन मन्यामहे दृष्टमुभयानुगत रूपमिति ॥
[ अनुवृत्तप्रत्ययोऽपि प्रत्यक्षस्य जात्यादिविषयत्वे प्रमाणम् ] * किंच व्यक्त्यन्तरदर्शनेऽपि स एवायं गौरिति प्रत्यभिज्ञायते। तस्याश्च प्रामाण्यं दर्शितम् ; दर्शयिष्यते च विस्तरतः क्षणभङग भङगे। तस्मात् अनुगतरूपविषयैव सा प्रत्यभिज्ञा, व्यक्तिभेदस्य विस्पष्टसिद्धत्वात् ॥
[राश्यादिदर्शनानां सामान्यविषयकत्वमेव स्वरसम्] यत्र च लघुतरपरिमाणतिलमुद्गादिप्रचयसन्निधाने विच्छिन्न +"सिक्थ स्वलक्षणं नास्ति, तत्रानुवृत्तमेव रूपमिन्द्रियेण गृह्यते। अत निर्विकल्पकवेलायामेव व्यावृत्तवत अनुगतरूपावभासान्न सामान्यापह्नवो युक्तः। प्रथमाक्षसन्निपातेऽपि तुल्यत्वमवगम्यते नानात्वं चेति सामान्य भेदौ 'वावपि वास्तवौ ॥ - [सामान्यग्रहणे तदाश्रयनिखिलव्यक्तिग्रहणमपेक्षितम् ]
सामान्यमिदमित्येवं कुतस्तत्रानुपग्रहः ? ___ व्यावृत्तमिदमित्येवं किं वा बुद्धिः स्वलक्षणे? . * किचेत्यादि-सदृशपिण्डस्मरणं प्रमाणतया पूर्वमुक्तम् । अत्र तु एकपिण्ड. दर्शनसमनन्तरं सजातीयपिण्डान्तरमपि यदा सन्निहितम् , तदा उभयोरपि दर्शने 'अयमपि गौः' इत्येवं रीत्या प्रतिसन्धानं प्रमाणीकृतम् । अत्र हि व्यक्तिद्वयं . प्रत्यक्षमीक्ष्यते, अनुवृत्तप्रत्ययश्च भवति ॥
+ सिक्थं-प्रातिस्विकव्यक्तिः ॥
सामन्य भेदौ-सामान्य विशेषश्च ॥ ६ सामान्य मित्यादि-तत्र-तब्यक्तौ। समानानां भावः किल सामान्यम् ।
। तत्-क, - भङ्गेन-ख, .. सच तत्रा-ख.
स्निग्ध-घ, 'वास्तवौ द्वावपि-ख'

Page #65

32
न्यायमञ्जरी समानवृत्तिसापेक्षं न च सामान्यवेदनम्। तत्र सन्निहितत्वात्तु व्यक्ति वन्ना'नुपग्रहः ।। समानवृत्त्यपेक्षत्वात् सामान्यस्यानुपग्रहे । विशेषोऽपि हि मा ग्राहि व्यावृत्ति 'स ह्यपेक्षते ॥ अनवतिहि येष्वस्य का तेषां ग्रहणे गतिः ? व्यावृत्तिरपि येभ्योऽस्य' या तेषां ग्रहणे गतिः ।।
[व्यावृत्त्यनुवृत्त्यो रुभयोरपि ग्राह्यत्वम् ] अथानुवृत्तिव्यावृत्ति नरपेक्ष्येण' केवलम। वस्त्वेव गृह्यते 'काम', कीदृक् तदिति कथ्यताम् ।। निर्विकल्पकवेलायां निर्देष्टुं तन्न शक्यते। तदुत्यास्तूभयत्रापि साक्ष्यं ददति निश्चयाः ॥ वस्तुनोऽङगीकृता प्राज्ञैः अत एवोभयात्मता। यौ ब्रूतस्त्वेकरूपत्वं तावुभावपि बालिशौ ।।
तस्य स्वतन्त्रवस्तुत्वे एकपिण्डदर्शनेऽपि सामान्यं गृह्येत इत्यापाशयः। व्यावृत्तमित्यादि प्रतिबन्धुत्तरम् । समानेत्यादि समाधान । एकपिण्डदर्शनेऽप सामान्य गृत्यत एवेत्यर्थः। समान्याश्रयनिखिलव्यक्तिदर्शनाभावेऽपि तद्वृतित्वेन तद्ग्रणे न विरोधः। अत एव कालन्तरे सहशव्यक्तयन्तरदर्शने प्रत्यभिज्ञानम् । अन्यथा व्यावृतरपि प्रतियोगितहणसापेक्षत्वात् नि र्वकल्प तदग्रहणप्रसङ्गः । अनुवृत्तिरित्यादिः आक्षेपः। गातेः -उपायः। समाधान-व्यावृत्तिरित्यादि ॥
अथेत्यादि काममि यन्तं परमतानुवादः । इदं समाधानं सिद्धान्तेऽपि सममित्याशयः उत्तरवाक्यानाम् । उभयत्रापि-अनुवृत्तव्यावृत्तयोरुभयोरपि ग्रहणे, यो ब्रूत इत्यत्रापि । अयमंशः प्रथमसम्पुटे (251 पुटे) द्रष्टव्यः। प्राज्ञाःकुमारिलादयः॥
यान्यस्य-ख - निरपेक्षं न-ख,
1 वाचा-ख, • कार्य-ख,
* स हि चेक्षते-ख, तदिह-ख.

Page #66

33
पञ्चममाह्निकम्
[एकत्र सामान्यविशेषयोल्मावेशे विरोधाभावः ] , यदप्यभिहितम्-इतरेतरविरुद्धरूपसमावेश एकत्र वस्तुनि नोपपद्यत इति तदपि न सम्यक् ।।
परस्परविरोधोऽपि नास्तीह *तदवेदनात् ।
एकबाधेन नान्यत्र धीः शुक्तिरजतादिवत् ।। यत्र हि विरोधो भवति, तत्रैकतररूपोपमर्देन रूपान्तरमुपलभ्यते । प्रकृते तु नैवमिति को विरोधार्थः ? . छायातपावपि यद्येकत्रं दृश्यते, कि केन विरुद्धमभिधीयेत? अदर्शनात्तु तद्विरुद्धमुक्तम् । न चैवमिहादर्शनमित्यविरोधः ।। . . [सामान्यविशेषयोस्सत्यत्वम् ]
अत एवेह मिथ्यात्वं एति नान्यतरा मतिः ।
न ह्यन्योन्योपमर्दैन बुद्धिद्वितयसंभवः ।। तथा चाह-(श्लो. वा. 1-1-5, आकृतिवादे, श्लो. 57)
'यथा कल्माषवर्णस्य यथेष्ट वर्ण निश्चयः । चित्रत्वात्, वस्तुनोऽप्येवं भेदाभेदानधारणा' इति ।। इत्येवमविरोधेन भेदाभेदावधारणात ।
उभयात्मकतैवास्तु दस्तूनां भपक्षवत् ।। एतत्तु वृत्तिविकल्पादिभ्यः बिभ्यतेवाभ्य परतं तत्रभवतेति तिष्ठतु तावत् , किमत्र विमर्दैन!
.... सामान्यमेव सत्यं, व्यावृत्तं मिथ्येति वेदान्त्येकदेशिनः । व्यावृत्तमेव सत्य सामान्य मिथ्येति वैभाषिकादयः। उभयं मिथ्येति शून्यवादिनः । उभयं सत्यमिति सिद्धान्तिनः। इदमेव 'यो ब्रूतः' इत्यनुपदमुक्तम् ॥ . * तदवेदनात्-विरोधासंवेदनात् ॥ + 'अस्तु' इत्यभ्युपगमवादसूचकम् । इदमुत्तरत्र स्पष्टम् ॥ तत्रभवता-कुमारिलेन । वृत्तिविक पादिरनुपदं परिहियते ॥
1 एव हि-ख,
निग्रहः ग.
3

Page #67

34
न्यायमञ्जरी [ भावत् न वस्तूनामुभयात्मकत्वम् ] 'व्यक्तिव्यतिरिक्तैव जातिः व्यक्तिषु वर्तत इति ब्रुमः ॥
यच्च वृत्तिविकल्पादिदूषणं तत्र वणितम् । तत् प्रत्यक्षमहिम्नैव सर्व प्रतिहतं भवेत् ॥
[विशेषातिरिक्तसामान्यग्रहणसम्भवः ] यत्तावदवादि-भेदेन कुवलयामलकादिवत् अनवभासनादिति-तत्र प्रतीतिभेदो दर्शित (p. 7) एव ॥
[सामान्यविशेषयोस्समानदेशत्वं नान्यतरापलापकम् ] यत्तु देशभेदेनाग्रहणात्, तदग्रहे तध्यभावादिति' (p.7) तत्र तदा . श्रितत्वं कारणं जातेः, न त्वसत्त्वम् । व्यक्तिवृत्तित्वाजातेः पृथरदेशतयाऽनुपलम्भः, 'तदग्रहे तदग्रहो' वा ; न पुनस्तदतिरिक्ताया अभावादेवेति* ॥
[ जाते...त्यनुपपत्तिपरिहारः], यदप्युक्तं(p. 7) वृत्त्यनुपपत्तेरिति, तत्राप्युच्यते-प्रतिपिण्डएकात्न्येन जातिवर्तत इति। पिण्डान्सरे तदुप सम्भो न स्यादिति चेत्, किं कुर्मः ? कमुपलभामहे ? पिण्डान्तरेऽपि तदुपलम्भोऽस्त्येव। कथं च भवन्तमेनं निह्लमहे ? एकदेशास्तु जातेन सन्त्येव, यैरस्यो वर्तनं ब्रूमः॥
'क्वेदमन्यत्र दृष्टं चेत्, अहो निपुणता तव ! दृष्टान्तं याचसे 'यस्त्वं प्रत्यक्षेऽप्यनुमानवत् ॥
* अन्यथा समानदेशत्वात् किं सामान्यं निषिध्यते, उत विशेषः ? इति विनिगमकाभावात् न त्वदिष्टसिद्धिः ॥ .
भवन्तं-उत्पद्यमान, उपलंभमिति शेषः । गोत्वं हि प्रतिपिण्डं समग्रमेव दृश्यते, न तुलेशतः॥
1 व्यतिरिक्तैव-ख, * क्वेदमन्यत्र चेत्-ख
भवादितः-क-घ, तदग्रहो-क.ख.प; । यस्यात्पक्षेप्रत्यनुमानवत्-क-ग यस्त्वं प्रत्यनुमानवत्-ख.

Page #68

35
पञ्चममाह्निकम्
[सामान्यविषयक वृत्ति'व्यवहारप्रदर्शनम् ] किनामधेयैषा वृत्तिरिति चेत्, *न नामधेयं अस्या जानीमः । पिण्डसमवेता जातिरित्येतावदेव प्रचक्ष्महे ॥
[समवायस्य दुरपह्नवत्वम् ] नन ! अयुतसिद्धयोः सम्बन्धः समवायः। स च विप्रतिषेधादेव निरस्तः (p 8 )-न शक्यते निरसितुम्. प्रतीतिभेदाढ़ेदोऽस्ति देशभेदस्तु नेष्यते।
तेनात्र कल्प्यते वृत्तिः समवायः स उच्यते ॥ . अवयवावयविनोः, गुणगुगिनोश्चेयमेव वृत्तिः। तयोरन्तरत्वमुपरिष्टाद्दर्शयिष्यते। दर्शितं च अमुनैव मार्गेण देशभेदश्च तयोर्नास्तीति विस्पष्टमयुतसिद्धत्वम् ॥
[जातिव्यक्त्योस्सम्बन्धोपपादनम् ] :यदप्युच्यते ( p.-8a). नानिष्पन्नस्य सम्बन्धः, निष्पत्तौ युतसिद्धता' इति तदपि परिहृतमाचार्यैः । 'जातं च सम्बद्धं चेत्येकः कालः' इति वद्धिः । सर्व चैतदबाधितप्रतीतिबलात् कल्प्यते, न स्वशास्त्रपरिभाषया । . . [विभुद्वयसम्बन्धासम्भवः ]
विभूनामपि सम्बन्धः परस्परमसंभवादेव नेष्यते, न 'स्वशास्त्र परिभाषणात्। न संयोगः, तेषामप्राप्तेरभावात् । अप्राप्तिपूर्विका हि प्राप्तिः संयोगः। न समवायः, तदाश्रितस्य तस्यानुपलंभादित्यलं प्रसङगेन !
* न नामधेयमित्यादिरुपहासः॥ । व्योमशिवः इति चक्रधरः ॥
तदाश्रितस्य-विभुद्वयाश्रितस्य । उभयोरपि द्रव्यत्वेन अवयावयविभाव
1 परिभाषगात-ख.

Page #69

36
न्यायमञ्जरी [जातिव्यक्त्योस्सम्बन्धस्य विलक्षणत्वम् ] *ये चेह वृत्ती स्रक्सूत्रभूत कण्ठ गुणादिषु ।
जात्यादीना मलंशत्वात् ताभ्यां वृत्तिविलक्षणा॥ तस्मात् वृत्त्यनुपपत्तेरित्यदूषणम् ॥
. [जातेराश्रयविकल्पानुपपत्तिपरिहारः]
यदपि सर्वगतत्वं पिण्डगतत्वं च विकल्प्य दूषितम् (p. 8b) तदपि ' यत्किञ्चित् । यथा प्रतीतिरादिशति भगवती, तथा वयमभ्युपगच्छामः ॥ .
सर्वसर्वगता जातिरिति तावदपेयते । सर्वत्राग्रहणं तस्याः व्यंज कव्यक्त्यसन्निधेः ॥ व्यक्तिव्यंजकतामेति जातेर्दष्टयैव नान्यथा। दृष्टिर्यत्र यदा व्यक्तेः तदा तत्रैव तन्मतिः॥ सर्वत्र विद्यते जातिः न तु सर्वत्र दृश्यते। , तदभिव्यंजिका यत्र व्यक्तिस्तत्रैव दृश्यते ॥ .
जातेस्सर्वसर्वगतत्वे प्रमाणम्] . व्यक्तेरन्यत्र सत्त्वे 'ऽस्य कि प्रमाणं? तदुच्यते । इहाप्यानीयमानायां गवि गोत्वोपलम्भनम् ।। गोपिण्डेन सहैतस्याः न चागमनसंभवः । देहेनेवात्मनस्तस्मात् इहाष्यस्तित्वमिष्यताम् ।।
-
-
मन्तरा न समवायसंभवः । अस्तु तर्हि तयोरस्वरूपमेव संबन्धः, असंबद्धत्वापेक्षया. ऽस्य वरत्वादिति चेत् , एवमुक्त्या यदि तृप्यसि, उच्यतां कामम् , न नोहानिरिति ।।
* सक्सूत्रकण्ठयोः, द्रव्यगुणयोश्च यादृशी वृत्तिः, तद्विलक्षणैव जातिव्यक्त्योः ।
* देहेनेवेत्यादि-आत्मानो हि विभवः । अथापि तत्तदेहावच्छेदेनैव तस्य तस्य 'अहं' इत्यनुभव:, सुखदुःखाद्यनुभवश्च । एवमेव सर्वजातीनां सर्वत्र सत्त्वेऽपि
1 कण्ठे-क-ग, ३ मनीशत्वात-क-ग, 3 मप्युप-ख, ' स्यात्-क, ख, घ.

Page #70

37
पञ्चममाह्निकम्
[जातेस्सर्वगतत्वेऽपि न सर्वत्र सर्वदा तत्प्रतीतिः ] अभिव्यक्तिस्तु तत्काला यत्कालं व्यक्तिदर्शनम् । तस्मात् सकृदभिव्यक्ता नान्यदाऽपि प्रतीयते ।। अभिव्यक्तिश्च तद्देशा यद्देशा व्यक्तिरीक्ष्यते । तस्मात्तस्मादभिव्यक्ता न देशेऽन्यत्र दृश्यते ।। व्यक्तिसर्वगतत्वेऽपि स्वयूथ्यैः कैश्चिदाश्रिते । भविष्यत्यद्य जातायां गवि गोधीस्तथा ग्रहात् ।। जायमानैव हि व्यक्तिः जायते *प्रतियोगिनी । एक एव हि कालोऽस्याः 'जातेः सम्बन्धजन्मनोः ।। नेह जातेः पुरोऽस्तित्वं न च संक्रान्तिरन्यतः । किन्तु स्वहेतोः सा व्यक्तिः तादृश्येवोपजायते ।।
'न सर्वसायम् , न वा सर्वपलब्प्रिसङ्गः। किन्तु तत्तपिण्ड एव तत्तजातेरुपलब्धिः। वस्तुतस्तु- आत्मनां द्रव्यत्वेन परिमाणस्यावश्यकत्वात् विभुत्वरूप परिमाणस्य सर्वगतत्वपर्यायस्य संभवः । जातेस्तु अद्यत्वेन न तादृशस्यापि सर्वगतत्वस्य संभवः। अद्रव्यत्वादेव जाती वृत्तिप्रश्न एव न घटते। तथा परिमा प्रश्नश्च । निरवयवद्रव्याण्यपि 'अवृत्तिपदार्थाः' इत्युच्यन्ते । द्रव्येष्वेव एवत्वे रूपादीनां गुणानां परिमाणादिप्रश्न; यथा न युज्यते, तथैव अद्रव्यायाः जातेरपि। अतश्च, यथा पटे शौक्लयं दीर्घ वा, हस्वं वा ? इत्यादिप्रभाः इव सर्वेऽपि बालिशप्रश्नाः । तर्हि कथं एते ज्ञेयाः, व्यवहर्तव्याश्च इति चेत्-यथेदानीमपि ज्ञायन्ते, व्यवह्रियन्ते च तथैवेति गृह्यताम् । न हि लोके कस्यापि जातिज्ञानमेव नास्ति, न वा न जातिव्यवहारः। किन्तु व्यवहारविषयभूता जातिः किंरूपा ? किंलक्षणा ? अतिरिक्ता, अनतिरिक्ता वा इति विचार्यते । न तु व्यवहार एव निहनूयते । अतश्च यथानुभवं व्यवहियताम् । अन्यत्र कुत्राप्यदृष्टावपि पावकौडण्यवत् तत्तद्वस्तुस्वभावा धर्मिग्राहकप्रमाणसिद्धा अपर्यनुयोज्याः, यथानुभवं अङ्गीकार्या इति सोपः । अयमर्थः समनन्तरश्लोकेषु स्पष्टः॥ ___ * प्रतियोगिनी-जात्या संबद्वैव ॥
1 जाति-क,घ.

Page #71

38
न्यायमञ्जरी [वस्तूनां स्वरूपस्वभावविशेषाः प्रश्नातीताः] कथमेतदितीदं च 'ये वा पर्यनुयुंजते । इदमप्यपरं, हन्त !" तेन पर्यनुयुज्यताम् ।। वृषः पिशङगो गौः कृष्णा सा च नीलतृणाशिनी । ताश्यामुत्पादितो वत्सः कथं भवति पाण्डरः ? यथा रूपादि सम्बद्धा 'सा व्यक्तिरुपलभ्यते । .. तथैव जातियुक्तेति का ते व्यसनसन्ततिः ? अगोव्यावृत्ततायां वा नैष प्रश्नो निवर्तते ।। *कस्मादगोनिवृत्तं तत् अद्य' जातं स्वलक्षणम् ।। तस्माद्वस्तु स्वभावस्य विदित्वाऽननुयोज्यताम् ।
चोद्यचुन्चुत्वमुत्सृज्य प्रतिपत्तिनिरूप्यताम् ।। प्रतिपत्तिश्च विशेषेष्विव सामान्येषु च निरपवादा दर्शितैव । तस्मात् विशेषवत् अप्रत्याख्येयं सामान्यम् ।।
[ व्यक्तिभिरेवानुवृत्तिज्ञानानिर्वाहः ] 'तत्रैतत्स्यात्-विशेषात्मन एव वस्तुनः सामान्यज्ञानजननशक्तियुक्तत्वात् किं सामान्यकल्पनयेति–तदयुक्तम्-विशेषवत्' प्रत्यक्षत्वात् सामान्यस्य कः कल्पनार्थः ? यदि हि कार्यानुमेयं सामान्यं कल्पयेम, तत
* अद्य जातमपि स्वलक्षण वस्तु गवादि, कस्मात्कारणात् स्वेतरसकलवस्त्वात्मकं न जातं, किन्तु सकलव्यावृत्तमेव । प्रथमं व्यक्तिरुत्पद्यते, अनन्तरमेव इतरव्यावृत्तिर्भवतीति न हि वक्तुं शक्यम् , उत्पत्तिकाले तस्या व्यक्तेः सर्वात्मकत्व प्रसङ्गात् । अत: उत्पद्यमानमेव वस्तु इतरव्यावृत्त्यात्मकधर्मविशिष्टमेव जायत इत्येव तक्तव्यम् । अतः सर्वमुभयोस्समानमेव ।।
सामान्यज्ञानं--अनुवृ त्तत्वज्ञानम् ॥
____ 1 यो वा पर्यनुयुज्यते-ख, * इतरस्य परं हेतु :-ख, संबन्धात्-ध; * न-ख, तदन्य-घ, . ' स्वभावस्य-क, विशेषवत्-ख.

Page #72

39 पञ्चममाह्निकम् एवमनुयुज्येमहि ; कार्यस्याप्यन्यथासिद्धेः किं तत्कल्पनयेति । प्रत्यक्षे तु सामान्य कोऽयमनुयोगः? ____ का चेयमनुवृत्तिज्ञानोत्पादिका *शक्तिः ? विशेषेभ्योऽव्यतिरिक्ता; व्यतिरिक्ता वा? नित्या; अनित्या वा? इति विकल्प्यमाना वाचोयुक्त्य न्तरेण जातिरेव कथिता भवति, न वा किंचिदिति यत्किचिदेतत् ।।
__[व्यक्तिग्रहणवेलायामेव जातेरपि ग्रहणमावश्यकम् ] - ननु! यथा गोत्वादिजातिः ।नियतास्वेव व्यक्तिषु वर्तते, नासामं• जस्येन, तथा काभिश्चिदेव व्यक्तिभिः काचिद्गवादिबुद्धिर्जन्यते इतिनैतदेवम्-विषयातिशयव्यतिरेकेण प्रत्ययातिशयानुपपत्तेः । उपायाति. शये तु प्रत्ययातिशयकारिणीष्यमाणे विषयातिशयं प्रति को द्वेषः? सिद्धे च विषयातिशये दुरपह्नवं सामान्यम् ।। - [गवादिप्रत्ययानां सेनावनादिप्रत्ययवेलक्षण्यम् ] .. · ननु 'च! अनुवृत्तिबुद्धिः विनाऽपि सामान्यान्तरेण सामान्यान्तरेषु दृश्यत एवेति (p. 10) कोऽत्र विस्रभः? उच्यते-न चाशेषेण पंचाशद्भवितुमर्हति । यदि हि "सेनावनादि प्रत्ययाः करितुरगधवखदि. रादिव्यतिरिक्तमर्थमनपेक्ष्य जायमाना मिथ्या भवन्ति, किमतावता घटादि प्रत्ययैरपि मिथ्याभवितव्यम् । बाधक सदसद्भावनिबन्धना हि वैतथ्या __ * शक्तिः,-व्यक्तिचिति शेषः ॥
न हि सर्वत्र जातिव्यवहारो दृश्यते। अतः जातिमन्तरापि व्यवहारो .. . “निर्वहत्येवेत्याक्षेपाशयः। व्यवहारोऽन्यः, ग्रहणमन्यत् । यथापेक्ष हि व्यवहारः ।
यथावस्तु च ग्रहणम् । जातेग्रहण तु वर्तत एव पूर्वमपि। अन्यथा प्रतीत्यवैलक्षण्यप्रसङ्गेन सर्वसाङ्कयं स्यादिति समाधानस्याशयः॥
* उपायातिशयः-सन्निकर्षादिः ॥
६ सेनावनादिप्रत्ययाः किलापेक्षिकाः, न नियतविषया वा । गोघटादिप्रत्ययास्तु नैवमित्यर्थः । अन्यथा सविकल्पदृष्टान्तेन निर्विकल्पमप्यप्रमाणं स्यात् ॥
1 वृत्तिः-ख. संभावनादि-क. सद्भावनिबन्धनं हि वैतथ्य-ख.

Page #73

न्यायमञ्जरी वैतथ्यस्थितिः प्रत्ययानाम् । तत्र सत्तादौ सामान्यान्तरविरहान्मिथ्या प्रत्ययाः, उपाधिना केन चित्प्रवर्तन्ते, न त्वेवं गवादाविति यत्किञ्चिदेतत्। 'तदुक्तम् (श्लो-वा-1-1-5-आकृ-24)
_ 'तस्मादेकस्य भिन्नेबु या वृत्तिस्तन्निबन्धनः । सामान्यराब्दस्तत्तादौ * एकधीकरणेन वा' इति ।।
[अनुगतबुद्दीनामौपाधिकत्वासंभवः ] ननु! इहाप्येक र्थक्रियाक रित्तोपाधिनिबन्धन एकाकारप्रत्ययः सेत्स्यतीत्वतम् (p. 11)-सत्यमुक्तम्-अयुक्तं तु, एकार्थक्रियाकारि.. त्वस्यैवासिद्धेः ॥
[प्रतीतीनां सादृश्यमपि सामान्याधीनम् ] यत्तूक्तं___ 'एकप्रत्यवमर्शस्य हेतुत्वाद्धीरभेदिनी' (p. 12)
इति तदप्यसांप्रतम् ; प्रत्यवमर्शस्याप्यकत्वानुपपत्तेः। न हि बहुभिर्दर्शनैरेको विकल्पः संभूय साध्यते, अपि तु नानादर्शनानन्तरं तत्सामर्थ्यलब्धजन्मानो विकल्पा अपि भेदेनैवोल्लसन्ति । न च तेषां किमपि कार्यान्तरमस्ति, येन ते एकतामधिगच्छेयुः ।।
केन च विकल्पानामेकत्वं गृह्यते ? न दर्शनेन, तस्य दृश्यविषयत्वात्। न विकल्पान्तरेण, सर्व विकल्पाना मारोपितार्थपर्यवसितत्वेन, स्वाकारविषयत्वेन वा परस्परभेदाभेदपरिच्छेदसामर्थ्यासंभवात् ।।
* एकधीकरणं-अनुगतप्रतीत्युत्पादनम् ॥
* असिद्धेः-न हि सर्वासां सजातीयानां व्यक्तीनां समानका कारित्व प्रत्यक्ष. सिद्धम् ॥
*विकल्पा हि शिरूपाः, न दृश्याः । विकल्पविषयकविकल्पान्तराङ्गीकारेऽपि विकल्पानामसद्विषयत्वेन नार्थनिश्चायकत्वम् ॥
1 यदुक्तम्- क,
विषयत्वात्-क,
विकल्पिताना-ख.

Page #74

41
पञ्चममाह्निकम्
[ज्ञानव्यक्तीनां भेदादेकत्वमप्यसंभवि] ब्रूयात् - विकल्पोल्लिख्यमानाकार भेदानवगमाद्विकल्पानामैक्यम् । यादृश एव एकशाबलेयादिस्वलक्षणदर्शनान्तरभुवाऽपि विकल्पेनोल्लिखित आकारः गौरिति, तादृश एव गोपिण्डान्तर'दर्शनान्तर जन्मनापीति "विषया भेदात्तदैक्यमुच्यते । तदुल्लिख्यमाने हि विषये भेदो न प्रति भालते इत्यत एष विकल्पो भिन्नान्यपि दर्शनानि मिश्रीकरोति, 'दर्शनोपा रूढस्य' भेदस्याग्रहणादिति
तदेतदपि न हृदयंगममभिधीयते। विकल्पास्तावद्विज्ञान क्षणस्वभावत्वादन्योन्यं *भिन्ना एव भवन्ति ।।
. [ज्ञानस्य तदकारस्य च भेदः, उताभेदः ?]
यस्तु विकल्पोल्लिखित आकारोऽनुपलभ्यमानभेदः, 'स तेभ्यो' • व्यतिरिक्तः? अव्यतिरिक्तो वा? व्यतिरिक्तश्चेत्, सामान्यमेवेद नामान्तरेणोक्तं भवति । अवास्तवत्वकृतो विशेष इति चेत्-न-अवास्त वत्वे युक्त्यभावात् ।।
अव्यतिरिक्तश्चेत् स आकारः, तहि विकल्पस्वरूपवद्भिद्यत एवेति कथं तदैक्यम् ? कथं वा तदैक्येन भिन्नानामपि दर्शनानां मिश्रीकरणमव कल्पते ?.
* एक एव घटः कालभेदेन यदा द्विवारं ज्ञानेन विषयीक्रयते, तदा विषयस्यैक्येऽपि ज्ञानव्यक्तिमेदः अनिवार्य एव । एवं सति नानाघटविषयकनानाज्ञानानामप्येकत्वं ज्ञानत्वाख्यानुगतजातिमन्तरा कथं व संस्थेत ?
विशेषः ज्ञानस्वरूपादिति शेषः ॥
___1 दर्शनानन्तर-घ, विषय-क, १ बोधो-क, 'दर्शनापोहं च-के, लक्षग-क, आकारोप-क, 'तेभ्यो -ख..

Page #75

42 ।
न्यायमञ्जरी _ [ एकाकारावमर्शहेतुत्वादपि विकल्पैक्यं दुर्वचम् ]
अपि च रे मूढ ! सामान्यानभ्युपगमे कुतस्त्य एकाकारविकल्पोत्पादः ? इति पर्यनुयुक्तेन त्वया, यदि विकल्पैक्यादित्युच्यते-तदेतरेतराश्रयं भवति – कार्यक्याच्च विकल्पैक्यं, विकल्पैक्याच्च कार्यक्य मिति ।।
विकल्पैक्यं कार्येक्यमिति तु सुतरां*, अनन्तरं विकल्पैक्यं विकल्पैक्या'देवेत्युक्तं भवति । कथं चैवमनुन्मतो ब्रूयात् ! तस्मात् -
'एकप्रत्यवमर्शस्य हेतुत्वाद्धीरभेदिनी' ति व्यामूढभाषितम् ।।
__ [विकल्पानामपूर्वविषयकत्वाभावेऽपि प्रामाण्यम् ] यदपि विकल्पानां शब्दानां चान्यापोहविषयत्वसिद्धये प्रलपितम् 'एकस्यार्थस्वभावस्य' इत्यादि (p. 13) तदपि यत्किचिदेतत्
सर्वात्मना हि दृष्टोऽर्थः पुनर्न हि न दृश्यते ! प्रदर्शितं हि प्रामाण्यं गृहीतग्राहिणामपि ।। क्षणभङगे निरस्ते च देशकालादिभेदतः। . गृहितस्यापि भावस्य ग्रहणं न न युज्यते ॥ .
[विकल्पानामपूर्वविषयकत्वसंभवः ] अपि चास्मन्मते भिन्नैः धयुक्तस्य धर्मिणः । 'धर्मोऽस्य केन चित्कश्चित् प्रत्ययेन ग्रहीष्यते ॥
* कार्यमिति विकल्प एवोच्यते यदि, आत्माश्रयः ॥
___1 कायॆक्यादिकल्पैक्या-ख,
धर्मस्य-क'

Page #76

43
पञ्चममाहिकम्
*विचित्रसहकार्यादिशक्तिभेदश्च धर्मिणः। नानोपाध्युपकाराङगशक्त्यभिन्नात्मता कुतः ?
[प्रामाण्यं न प्रयोजनाधीनम् ] यदि च नाम निर्विकल्पकेन सर्वात्मना परिच्छिन्नं वस्तु पुनः परिच्छिन्दन्ति विकल्पान्तराणि वैफल्यमश्नवीरन , किमेतावता तेषामप्रती
यमानार्थग्राहिता कल्पयितुं शक्यते? न हि विरतपिपासस्य हिमकर . पटलमफलमिति, तदेव रजतमिति कल्पयितुं पार्यताम्। तस्मात दुराशामात्रमेतत्॥ .
इत्थं चान्यापोह निषेधात्मनि बाह्ये विकल्पानां शब्दानां च विषय इष्यमाणे भट्टकुमारिलोपन्यस्तदुस्तर दूषणासारवारणकारणं न हि किंचिदुत्पश्यामः॥
। [विकल्पानामारोपितविषयकत्वनिरासः] ..' यदपि तद्रूषणापनिनीषया विकल्पप्रतिबिम्बकमारोपिताकारमात्रव्यावृत्तिच्छायोपरक्तं किमपि परिकल्पितं (p. 32)-तदपि न व्यवहार पदवीमवतरितुमुत्सहते ॥
विकल्पो नाम बोधात्मा स च स्वच्छः स्वभावतः। 'नासा'वितरसंपर्कादृते कलुषतामियात् ॥ नूनमभ्युपगन्तव्यं किंचिदस्योपरंजकम् । आन्तरं वासनारूपं बाह्यं वा विषयात्मकम् ।।
-
-
* सर्वधर्मविशिष्टं वस्तु युगपदेव कुतो न गृह्यत इत्यत्राह-विचित्रेत्यादि । + रजतेन प्रयोजनलाभात् रजतमिति इत्युच्यते ।। 1 श्लोकवार्तिके अपोहवाद इति शेषः॥
___1 निरात्मनि-ख, ३ राना-क.
'दूषणानामुद्भरणकरण-ख, दूषणानां न वारणकरण-ग,

Page #77

44
. न्यायमञ्जरी [अपोहस्य बाह्यान्तरोभयरूपत्वाभावनिरासः] यत्पुनर्विद्यते नान्तः न बहिः, तेन रज्यते । विज्ञानमिति (p. 23) मायैषा महती धूर्तनिर्मिता ॥ विषया एव बुद्धीनां ओजस्येनोपरंजकाः । वासनाविषयज्ञानजन्यत्वान्न तथोदिताः॥
[सामान्यस्य वस्तुत्वमावश्यकम् ] तस्मात् तत्र देशान्तरादौ *वसता केनचिदर्थेन बुद्धयो रज्यन्ताम् ! एकान्तासता तु केनचिदारोपितेन तदुपरंजनमघटमानं मनोरथप्रायम्। न चैकान्तासन्नाकार आरोपयितुमपि शक्यते ॥
___ [विकल्पाना वस्तुसंस्पर्शित्वम् ] अपि च दर्शनपृष्ठभाविनो विकल्पाः तद्व्यापारकारिणः, व्यावृत्तं स्प्रष्टुमसमर्था व्यावृत्तिमात्रमवलम्बन्त इति यदुच्यते-तत्र 'दृश्यस्य सजातीयविजातीय व्यावृत्तत्वात् 'उभयव्यावृत्तिरस्तीति, तां स्पृशन्तो विकल्पाः कथं विजातीयव्यावृत्तिमेव स्पृशेयुः ??
उभयावमर्श सत्येषां पौनरुक्त्यादानर्थक्यमिति चेत्नानर्थक्यम्प्रमाणवर्गे 'निपतन्तः काममनर्थका भवन्तु, अर्थान्तरं वाऽऽलम्बन्ताम्! व्यावृत्ति त्ववलम्बमाना अंशतो नेति नं श्रद्दध्महे ॥
* वसता-इत्यनेन वस्तुत्वं सामान्यस्योच्यते ॥
तां-व्यावृत्तिम् ॥ काममित्यादि-स्वकारणानुरोधि प्रमाणम्, न प्रयोजनानुरोधि ॥
उभयेऽपि व्यावृत्ति.
1 दृश्यस्य सजातीय-क, दृश्यसजातीयविजातीय-ख, मेव स्पृशेयुः-ख, ३ निपतति-क,

Page #78

45
पञ्चममाहिकम्
[विकल्पे सामान्यविषययकत्वमावश्यकम् ] सजातीयविजातियव्यावृत्त्योर्न च भिन्नता।
यतोऽन्यतरसंस्पर्शो 'विकल्पे न प्रकल्पते ॥ सजातीयविजातीयव्यावृत्त्यवमर्श तु दर्शनवदसाधारणग्राहिण एव विकल्पाः स्युरिति सामान्यनिबन्धनसंबन्धग्रहणादिव्यवदाराभावात् शब्दा. नुमाने *प्रलयं प्रतिपद्येयाताम् ॥ .
अपोहस्य बाह्यत्वमान्तरत्वं वाऽऽवश्यकम् ] व्यावृत्तिरपि बाह्या चेत् ; तदवस्था कौमारिलदूषणाशनिः। आन्तरत्वे तु न तया विकल्पोपरागः कर्तुं शक्यः। नान्तः, न बहिरिति तु भिणितिभङगीमात्रम् ॥
[ व्यावृत्तेर्वस्तुत्वमावश्यकम् ] .. 'तत्तादृशं किंचित् ? न किंचिद्वा? न किंचिच्चेत् न- तेन विकल्पा नामनुरंजनस्योपपादयितुमशक्यत्वात्। अत्यन्तमसतश्च खरविषाणादेः व्यवहारविषयत्वाभावात्, असत्ख्यातिनिरसननीतिमेवात्रोत्तरं करिष्यामः॥
किचिच्चे , नूनमन्तः, बहिर्वा तेन भवितव्यमेव । अतः कुमारिला- दिष्टदूषणापनिनीषया योऽयमुत्प्रेक्षितः पन्था नूतनः-सोऽपि सङकटः ।
तस्मात् यथाऽध्यवसाय मेव तत्त्वमिति युक्तम् ॥
* प्रलयमित्यादि-अतः व्यावृत्त्यपेक्षयाऽधिकस्य सामान्यस्य विकल्पविष यत्वमावश्यकम् ॥
भणितिभङगीमात्रं-तृतीयप्रकाराभावात् । *तेन-तुच्छेन ॥
1 विकल्पानां-क,
व्यावृत्तविमर्श-ख,
मेवमिति-ख.

Page #79

46
न्यायमञ्जरी [सामान्यस्य पदार्थान्तरसंसर्गित्वोपपत्तिः ] बाह्ये च वस्तुनि शब्दान्तरोपनीयमानभावाभावसम्बन्धाद्यपि न न युज्यते। सर्वस्य गौरित्यादिशब्दजनितस्य ज्ञानस्यास्तित्वाद्यनपेक्ष्य*
मान्यमात्रविषयत्वात्। आकाङमानिराकरणाय अस्तिनास्तिपदान्तरं प्रयुज्यमान सम्बन्ध्यते। नियतरूपता निश्चितनिजरूपे वस्तुनि वस्त्वन्तरस्य व्यवच्छेदनिबन्ध ना सिध्यत्येव ; घटो घट एव, न पट . इति। नैतापता तदपोह एव' प्रत्याय्यो भवतीत्यलमतिक्षोदेन !
[जातिसमर्थनोपसंहारः] बाह्यार्थविषय एवं व्यवहारो घटत इत्ययं कस्मात् ? दृश्यविकल्प्यावावेकीकृत्य प्रवर्तते पुरुषः ॥ एकीकारश्च कीदृक् ? यदि पृथन रतिः, तहि मूर्छाद्यवस्था
साम्यं, तत्र प्रवृत्तिः कथमथ किमपि 'प्रस्फुरत्यर्थरूपम् । तत् दृश्यं चेत् , अपोहव्यवहतिरफलाऽथ द्वितीयं चकास्ति स्वेनाकारेण तस्मिन् सति सुनिपतिते चेष्टते कः सचेताः ? स्फुरति यदि विकल्प्यं दृश्यरूपेण कामं .
स भवति विपरीतप्रत्ययो नाविवेकः। न वितथमतिबीजं विद्यते चेह किंचित
न च रविकरनीरज्ञप्तिवद्वाधिका धीः ॥
* शब्दानुमाने हि सामान्यमुखेनैव प्रवर्तेते ॥ + निबन्धना नियतरूपता-इत्यन्वयः॥ * एवं कपितेनैवापोहेन ॥
__न युज्यते-ख, ' नमिष्यते एव-ख, " स्यात्प्रवृत्त्यर्थरूपम्-ख.
तदपोय-ख, ' प्रत्ययो-वं,

Page #80

पञ्चममाह्निकम्
अर्थप्राप्तिरतः सदर्थविषयज्ञान प्रबन्धोद्गता
साक्षादेव मणिप्रभामणिमतिन्यायेन किं कथ्यते। प्रामाण्ये सविकल्पकस्य कथिते बाह्यार्थसिद्धिः स्थिता तव्यक्त्याकृतिजातिवाच्यकलने तावत्प्रवर्तामहे ॥
-इत जातिवादः
[पदशक्तिः कुत्र] एवं सिद्धे 'बाह्येऽर्थे', निरस्तेषु तदपहारिषु तथागततस्करेषु अधुना विचार्यते' गोशब्दः किमाकृतेर्वाचकः? 'उत व्यक्तेः? अथ जातेः ? इति ॥
. [आकृतिपदस्यार्थः ] ___ तत्राकृतिपदेनेह संस्थानमभिधीयते।
*सूत्रे पृथगुपादानात् न जातिजैमिनीयवत् ॥ ... जैमिनिहिं 'आकृतिस्तु क्रियार्थत्वात्' (जै. सू. 9-3-33) इत्याकृति
जातिमुपदिशति । भाष्यकारोऽपि 'सास्नादिविशिष्टाऽऽकृतिरिति ब्रूमः' (शा. भा. 1-155) इति ब्रुवाणः तथैव व्यवहरति। वार्तिककृताऽपि व्याख्यातम् (श्लो. वा. 1-1-5, आकृति-वाद 3)
'जातिमेवाकृति प्राहुः व्यक्तिराक्रियते। यया। सामान्यं तच्च पिण्डानां एकबुद्धिनिबन्धनम्' इति ॥
[जात्याकृत्योर्मेंदः] इह तु 'व्यक्त्याकृतिजातयस्तु पदार्थः' (गौ. सू. 2-2-68) इति सूत्र'कारः पृथगा कृति जातेरवोचदिति संस्थानमेवाकृति मन्यते ।
* सूत्रे—'व्यत्याकृतिजातायस्तु पदार्थः' इत्यत्र ॥ * 'आक्रियते-निरूप्यत इत्यर्थः' इति न्यायरत्नाकरः ।
_1 प्रबन्धाद्गता-क, प्रबन्धाहता-घ, * अथ जातेः-ख. 'कारो जाते:-ख.
बाझो-ख, विद्यते-क-घ, कृतिवचो वदति-ख.

Page #81

48
न्यायमञ्जरी लोकोऽपि अवयवसन्निवेशामिलामाकृति व्यपदिशति-'यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति' इति। तस्मादवयवसन्निवेश एव आकृतिरुच्यते ॥
तस्याश्च शब्दार्थतोपपद्यते, न वा? इति परीक्षाहत्वमस्त्येव, न जैमिनीयवदुपेक्षितुं *सा युक्तेति। तद्व्यक्त्याकृतिजातिसन्निधौ प्रयोगात् गोशब्दस्य कोऽर्थ इति विद्यार्यते ॥
[आकृतिशक्तिवादोपक्षेपः] तत्राकृतिवादिनस्तावदाहुः-प्रयोगप्रतिपत्तिभ्यां किल शब्दार्थनिश्चयः। वृद्धाः स्वार्थे तद्व्यवहरन्तः यस्मिन्नर्थे गोशब्दं प्रयुंजते, श्रोतारश्च यमर्थं ततः प्रतिपद्यन्ते, स तस्यार्थः॥
तत्र, यदि गोशब्दः केसरादिमति न प्रयुज्यते, सास्नादिमति च प्रयुज्यते, तदसाधारणसन्निवेश विषय एवावगम्यते । प्रत्यक्षविषये गौरित्यादिपदं प्रयुज्यते। प्रत्यक्षं चाकृतिविषयम्। अश्वपिण्डसन्निवेशाद्विलक्षणो हि गोपिण्डसन्निवेश इन्द्रियेण प्रतीयते। तत्कृतमेव वस्तूनामितरेतरवैलक्षण्यम्। अतः प्रत्यक्षविषये पदं प्रवर्तमानं आकृतावेव वर्तितुमर्हति । प्रेषणादिक्रियायोगश्च व्यक्तिद्वारक आकृतेर्भविष्यतीति यदुक्तं -
[आकृतिशक्तिवादनिरासः ] तदयुक्तं प्रतिव्यक्ति भिन्नसंस्थानदर्शनात् । आनन्त्यव्यभिचाराभ्यां सम्बन्धज्ञप्त्यसंशवात् ॥
___ * सा-अवयवसन्निवेशविशेषात्मिका आकृतिः ।।
1 स्वार्थेन-ख,
'यदेव-घ,
तदुक्त-ख,

Page #82

पञ्चममाह्निकम्
न नियतस्य शाबलेयसन्निवेशस्य गोशब्दो वाचकः, *तदभावेऽपि बाहुलेयसन्निवेशदर्शनात् । न च त्रैलोक्यान्तर्गतसकलगो पिण्डगत'सनिवेशवचनत्व भवगन्तुं शक्यम्, आनन्त्यात्। ततश्च नाकृतिः शब्दार्थः, तस्यां क्रियाऽनुपपत्तेः। न हि प्रेषणादिक्रियांसाधनं सन्निवेशः, अपि तु व्यक्तिः ॥
न च गामानयेत्युक्तः सयामपि तदाकृतौ। चित्र'प्रस्थमयं किंचित्' गामानयति बुद्धिमान् ॥
[आकृतेश्शब्दार्थस्वेऽतिप्रसङ्गः ] ननु ! जातिवाच्यत्वपक्षेऽपि गोत्वजातः सर्वगतत्वात् किमिति मृद्गवानयनं नानुष्ठीयते?—उच्यते-हस्ती तहि कथं नानीयते ? सर्वगतत्वाजातेः।। अथ सर्वत्रास्तित्वेऽपि व्यंजकव्यक्तिनियमेनापयतेहन्त! तहि सास्नादिमत्प्राणी गोत्वजातेरभिव्यंजकः, न मृद्गव इति नातिप्रसङगः। सन्निवेशस्य च तत्र भावात् तद्वाच्यत्ववादिनः नैनमतिप्रसङगमतिकामन्ति ॥
[शब्दानामाकृतिवाचकत्वे शुक्लादिशब्दसामानाधिकरण्यासंभवः ] - किंचाकृतिवचनत्वे गोशब्दस्य शुक्लादिगुणवाचिभिः पदान्तरः सामा नाधिकस्ण्यं न प्राप्नोति । न हि शुक्लादिगुणा आकृति वृत्तयः, अपि तु व्यक्तिवृत्तयः। 'तत्सामा'नाधिकरण्यादिबलवत्तया वरं व्यक्तिः शब्दार्थ इष्यताम् ॥
* तदभावेऽपिशाबलेयसनिवेशाभावेऽपि । अनेन व्यभिचारः प्रदर्शितः । समनन्तरवाक्येनानन्त्यं प्रदर्श्यते ॥
जातेः-गोत्वादिजातेः॥ * आकृतेरपि शौक्लयवत् व्यक्तिविशेषणत्वात् ॥
पिण्ड-ख. ' मनुगत-ख, ५ व्यक्तिः-क, मृत्स्नामयीं कश्चित्-ख, कि--ख, वृत्तयः-ख, ' तस्मात् सामा-क.

Page #83

50
न्यायमञ्जरी [आकृतेश्शब्दार्थत्वं निरर्थकम् ] व्यक्तौ तावत् क्रियायोगः जातौ *सम्वन्धसौष्टवम् । नाकृतौ द्वयमप्येतत् इति तद्वाच्यता कुतः? जातिव्यक्त्योरतः कार्या वाच्यत्वे संप्रधारणा। तत्र व्यक्त्यभिधेयत्ववादिभिस्तावदुच्यते ॥
[व्यक्तेश्शब्दार्थत्वे सौलभ्यम् ] प्रयोगचोदनासामंजस्यात्। व्यक्तिः शब्दार्थः। आलंभनविशनप्रोक्षणादिचोदनाः जातौ न संगता भवन्ति। न हि जातिरालभ्यते विशस्यते, प्रोक्ष्यते वा॥
अपि च षट् देयाः, द्वादश देयाः, चतुर्विशतिर्देया इति न जातिः, षडादिसंख्याभियुज्यते ; अपि तु व्यक्तिः। तस्मात् सैव शब्दार्थः ॥
[जातेश्शब्दार्थत्वेऽनुपपत्तिः] . अपि च 'यदि पशुरुषाकृतः पलायत, अन्यं तद्वण तद्वयसमालभेत' इति यदि जातिः शब्दार्थः स्यात् , अन्यस्यालंभो नावकल्पेत, 'अन्यस्यानीय मानस्य पशुद्रव्यस्य सैव जातिः। तत्रान्यत्वसम्बन्धो व्यक्तेरवकल्पते, न जातेरित्यतोऽपि व्यक्तिः शब्दार्थः॥
[ज्यत्ते.इशब्दार्थत्वं स्वरसम् ] चयापचयसङघातस्वस्वामित्वादिकल्पनाः। यान्ति व्यक्त्यभिधंयत्वपक्षे झाडिति सङगतिम् ॥
* संबन्धः-शब्दार्थसंबन्धः। तत्र सौष्टवं अनुगमसोलभ्यम् ॥ + चोदनायास्सामञ्जस्यमेवानन्तरवाक्येषु वर्ण्यते ॥
1 अन्यस्यापनीय-ख.

Page #84

51
पञ्चममाह्निकम्
न व्यक्तिलक्षणाद्वारं इयत्कार्यं च युज्यते । वक्रः पन्था न गन्तव्यः प्रष्ठे' वहति वर्त्मनि ॥ *उपलक्षणमाश्रित्य जातिसम्बधवेदनम् । प्रसेत्स्यतीति नानन्त्य'व्यभिचारकृतो ज्वरः॥ किंच प्रत्यक्षविषये वृत्तिः पदस्येष्टा परैरपि । निष्कृष्टं न च सामान्यमानं प्रत्यक्षगोचरः॥ व्यक्तेरेव पदार्थत्वं तस्मादभ्युपगम्यताम् । तथाच बुद्धिस्तत्रैव श्रुतशब्दस्य जायते ॥
- [व्यक्तेश्शब्दार्थत्वे मीमांसकाक्षेपः] तदेतज्जैमिनीयैर्न क्षम्यते। तथाहि-व्यक्तिमात्रं वा शब्दार्थ इष्यते? ''विशिष्टा वा व्यक्तिः ? न तावत् व्यक्तिमात्रम् ; न हि यस्यां कस्योचिद्व्यक्तौ गोशब्दं वक्तारः प्रयुंजते। न च यां कांचियक्ति गोशब्दात् श्रोतारः प्रतिपद्यन्ते ॥
अथ गोत्वविशिष्ट व्यक्तिः शब्दार्थ इत्युच्यत, गोत्वमेव हि तहि गोशब्दार्थः, न व्यक्तिः। कथम् ? श्रूयताम-यदि हि व्यक्तिः शब्दार्थो भवेत् , 'व्यक्त्यन्तरेषु न प्रयुज्येत। अथ व्यक्त्यन्तरेऽपि प्रयुज्यते, सर्वव्यक्तिसाधारण स्तहि तस्यार्थः, न व्यक्तिः॥
* केवलव्यक्तेश्शब्दार्थत्वे आनन्त्यं व्यभिचारश्च दुर्वार इत्याशङ्कां परिहरतिउपलक्षणमित्यादिना ॥
+ विशिष्टा-जातिविशिष्टा ॥
नान्त्यस्य-क,
३ व्यक्तयन्तरे-ख,
1 स्पष्टे-क, 4 स्तस्यार्थ-ख.

Page #85

भ्यायमञ्जरी . [जातेरनुगमकत्वमात्रान्न निर्वाहः ] ननु ! व्यक्त्यन्तरमपि व्यक्तिरेव । सोऽयं व्यक्तौ गोशब्दः प्रयुक्तः, न सामान्य-मैवम् –व्यक्तौ चेत् गोशब्दः प्रयुज्यते, कर्कादिव्यक्तावपि प्रयुज्यत। यत्र प्रयोगोऽस्य दृष्टः, तत्र प्रयुज्यत इति चेत्, अद्य जातायां गवि मा प्रयोजि, न हि तत्र प्रयोगोऽस्य दृष्ट इति। तस्मा. *दर्शनमकारणम् , प्रतिव्यक्ति तस्यासंभवात् ॥
. व्यक्तौ शब्दार्थे 'इयं वा गौः, इयं वा गौः' इति प्रतिपत्तिः स्यात् , नि तु 'इयमपि गौः' इति । भवति चैवं प्रतीतिः। न चायमविद्यमाननियन्तृक एव यदृच्छाशब्दप्रयोगः प्रवर्तत इति नियामकमस्य चिन्त्यम् ॥
गोत्वमेव नियामकमिति चेत् , आयुष्मन् ! साधु बुध्यसे। किन्तु तद्गोत्वमवगतमनवगतं वेति वक्तुमर्हसि। नानवगतम् , अतिप्रसङगात् । अवगतं चेत्, कुतस्तदवगच्छामः? शब्दात्, अन्यतो वा? नान्यतः; प्रमाणान्तरासन्निधानात् । शब्दाच्चेत, तहि शब्दः प्रथमतरं गोत्वे वर्तितुमर्हति, 'नागृहीतविशेषणा 'विशिष्टे' बुद्धिः' इति न्यायात् ॥
[जातेर्व्यक्तिविशेषणतया शब्दार्थत्वासंभवः.] .. ननु ! जाति विशेषणत्वेन, व्यक्ति च विश्येष्यत्वेन वक्ष्यति गोशब्दः
___ * दर्शनं—'यत्र प्रयोगोऽस्य दृष्टः' इत्यत्रोक्तं दर्शनम् । असंभवात्-जगति विद्यमानसर्वगवां केनापि द्रष्टुमशक्यत्वात् ॥
न त्वित्यादि। व्यक्तिद्वयानुगमिकायाः जातेइशब्दार्थत्वाभावात् । नियन्तृक:-नियामकः ॥
प्रथमतरं-गो.रुपस्थापनात्प्रागिति थावत् ॥
1 विशेष्ये-क.

Page #86

पञ्चममाह्निकम्
53 न शक्नोति वक्तं, अतिभारप्रसङगात् । न च व्यक्त्यवगतौ गतिरन्या नास्ति, यत इयन्तं शब्दे भारमारोपयेम। न हि वयं व्यक्तिप्रतिपति भवन्तमपनमहे। नापि भवन्ती जातिप्रतिपत्तिमपनमहे, उभयप्रतीतेः प्रत्यात्मवेदनीयत्वात्। उभयत्र चामिधात्री शक्तिरतिभारा शब्दस्य, अन्यतरप्रतीत्या चान्यतरप्रतीतिसिद्धः। तत्र किं जातौ 'वर्तमानः शब्दः' व्यक्ति, आहोस्विद्व्यक्तौ वर्तमानः जातिमाक्षिपत्विति विचारणायां-*जाविशेषणत्वात्पूर्वतरं प्रतिपत्तिरिति सैव शब्दस्याओं • भवितुमर्हति । तस्यां च शब्दादवगतायां तत एव व्यक्त्यवगमः सेत्स्यतीति नोभयत्र शाब्दो व्यापारः ।।
. [गवादिपदानां दण्ड्यदिपदवैलक्षण्यम् ] ननु ! दण्डिशब्दादिव विशेषणं च जाति, विशेष्यां च व्यक्ति गोशब्दादेव प्रतिपत्स्यामहे । कोऽस्यातिभारः?
विषमोऽयं दृष्टान्तः। तत्र हि प्रकृतिप्रत्ययविभागेन द्वयप्रतीतिरवकल्पते। . दण्डशब्दः प्रकृतिविशेषगमभिवदति । मत्वर्थीयप्रत्ययश्च विशेष्यमिति । गोशब्दे तु नैष न्यायः संभवति । तत्र न विशेषणे दण्डिशब्दो वर्तते, न च विशेष्ये दण्डशब्दः । . इह तु गोशब्द एक एव
* जातेरित्यादि-इदमत्र तत्त्वं–प्रत्यक्षं व्यक्तिद्वारा जातिं गृह्णाति । शब्दस्तु जातिद्वारा व्यक्तिम् । तत्र प्रत्यक्षस्थले प्रापकान्तराभावात्, उभयत्रापि सन्निकर्षसत्वाच्च प्रत्यक्षमेव प्रमाणम् । शाब्दस्थले तु लक्षणायाः, अर्थापत्तेर्वा संभवात् न व्यक्तिबोधनव्यापारभारः शब्दस्योपरि निक्षेप्तुं युक्त इति जातिरेव पदार्थः, व्यक्तिस्तु वाक्यार्थः स्यात्कामम् । पदादनुपस्थितस्यापि शाब्दबोधे भानसंभवादिति । ..विशेषणेकेवले इति शेषः । इह त्वित्यादि । 'विशेष्यं नाभिधा गच्छेत् क्षीणशििवशेषणे' इतिवत् , 'विशेष्ये क्षीणशक्तिश्च नैव गच्छेद्विशेषणम्' इत्यपि तुल्यन्यायासमानमिति भावः ॥
1 वर्तमानः-ख.
शब्दार्थो-ख.

Page #87

न्यायमञ्जरी विशेषणे विशेष्ये वा वर्तते । विशेष्ये वर्तमानो विशेषणे प्रमाणान्तरमपेक्षते। विशेषणे तु वर्तमानः तदवगमय्य, विशेष्य मप्याक्षिपतीति न कश्चिद्दोषः॥
[शब्दाब्यक्तिबोधानुभवः अन्यथासिद्धः] तदिदमात्मप्रत्यक्ष*, यत् शब्दे उच्चरिते व्यक्तिरवगम्यत इति। . "सा' किं शब्दात् , उत जातेः ? इति विवेको न प्रत्यक्षः। स युक्त्यावगम्यते। शब्दस्य द्वयाभिधाने यत्नगौरवात्, विरम्यव्यापारस्य चासंवेदानात, अन्तरेणापि च शब्द 'जात्यवगमे व्यक्तिप्रतीतिदर्शनात जातित एवैषा व्यक्तिप्रतीतिः ; जातिप्रतीतिश्च शब्दादिति निश्चीयते। भव- . द्भिरपि च विशेषणज्ञानपूर्विका विशेष्यावगरतिरङगीकृतैव । यथाऽऽह कणवतः–'समवायिनः श्दैत्याच्छवैत्यबुद्धेश्च श्वेते बुद्धिस्ते कार्यकारणभूते' (वै. सू. 8-1-9) इति ॥
[शब्दात् व्यक्तिबोधनयत्यं नास्ति ] यत्पुनरभिहितम्-आलंभनविशसनप्रोक्षणादिक्रियायोगात् व्यक्तिः शब्दार्थ इति तदप्यनैकान्तिकम्-जातावपि क्वचित् क्रियायोगदर्शनात्'श्येनचितं चिन्वीत' इति ||
__ [ध्यक्तेः कुत्रचित् क्रियान्वयायोगः ] ननु ! अत्रापि व्यक्तेरेव कार्याङगता, नामूर्ताया जातेः - मैवम् - न ह्यत्र श्येनः साधनत्वेन निर्दिश्यते पशुना यजेत'
__ * आत्मप्रत्यक्ष-स्वानुभवः। शब्दे श्रुते व्यतिबोधः न निहनूयते । कामनुभवसिद्धं, न कारणमित्यर्थः॥
शब्दं इत्यस्य व्यक्ति–इत्यादिना संबन्धः ।। .
1 वर्तेत-ख.
माक्षिपतीति-ख.
स-ख.
जात्यवगमात-ख.

Page #88

पञ्चममाह्निकम्
55 इतिवत् । *'कर्मण्यग्न्याख्यायाम्' (पा-सू-3-2-92) इति त्वभियुक्तस्मरणात् चयननिर्वर्त्यः श्येन इति शब्दार्थोऽवगम्यते। न च येनव्यक्तिः चयनेन निर्वर्तयितं पार्यते। 'अग्न्याख्यायां' इति हि स्मर्यते। न हीष्टकानिचयेन पतत्री अभिनिवर्तते। तदाकारस्त्वग्निरभिनिर्वय॑त इति अत्र जातेः क्रियाङगत्वं न व्यक्तः ।।
- [सादृश्यं जातिमूलकमेव, न व्यक्तिमूलकम् ] ____ ननु ! व्यक्त्या . सादृश्यं संपादयिष्यते न शक्यते संपादयितुम, व्यक्त्यन्तरवैसादृश्यस्यापि संभवात् । यो ह्येकया व्यक्त्या सदृशः, सोऽन्यविसद्शोऽपि भवति ।।
[ अमूर्तानामपि साधनत्वसंभवः] . यत्तु अमूर्ताया जाते क्रियाङगत्वमिति-नैष दोषः। अमूर्तानामपि गुणकर्मणां 'साधनभावोपपत्तेः'-'अरुगया क्रीणाति' 'अभिकामं जुहोति' इति। व्यक्त्वाक्षेपद्वारेण चालभनविशसनप्रोयोगचोदनासु साधनत्वं जातेरुपपत्स्यते ।।
लक्षितव्यक्तिसाध्यं तु तत्साध्यं कार्यमिष्यते । यथा भूतेन्द्रियोत्पाद्यं आत्मकर्तृकमुच्यते ।।
.
* कर्मणीत्यादि-अनेन अग्न्याधानस्थानवाचकात् चिञ्चयने इति धातोः क्विपू विहिता। श्येन इव चितः श्येनचित् इति दृष्टान्तः। तथा च 'श्येनचित्' इत्यत्र श्येनशब्दः श्येनसदृशे लाक्षणिकः । श्येनाकृतिकमग्न्याधानस्थानमित्यर्थः॥
पशुपदेन लक्षितया व्यक्त्या आलम्भनविशसनाद्युपपत्तिः, यथा हस्तेन कृते कायें 'पुरुषेण कृतं' इति, चक्षुरादौ पश्यति 'पुरुषः पश्यति' इति च व्यवहारः ॥
साधनतयोपपत्तः-ख.

Page #89

56
न्यायमञ्जरी आत्मा तावत् सर्वकर्मस्वधिकृतः, कर्ता च । स चामूर्तत्वात् देहेन्द्रियद्वारेण औदुम्बरीसंमार्जनाज्यावेक्षणादीनि कार्याणि निवर्तयन् कर्ता तेषु भवति। एवं जातिरपि व्यक्तिवर्मना तन्निवर्तयन्ती साधना लप्स्यते ।।
[जात्यादीनां क्रियाङ्गत्वं सद्वारकम् ] अतश्च जातिरेवाङगं इति मीमांसका जगुः । ।
तस्याश्चेदं क्रियाङत्वं अन्यद्वारकमात्मवत् ।। एवं 'षड्देयाः' इति, 'अन्यं तद्वर्णमालभेत' ( p. 50 ) इति च । तद्वारकमेव योज्यम् । एतेनोपचयापचयसंघाताद्यपि 'व्याख्यातम् ।।
सम्बन्धग्रहणादिकार्य व जातिपक्ष एव सूपपादम् , आनन्त्यव्यभिः . चारादिचोद्यानवकाशात् ।। . .
[प्रत्यक्षम्य व्यक्तिविषयकत्वेऽपि न तत्र शब्दशक्त्यावश्यकता
यत्पुनरभ्यधायि (p. 53)-प्रत्यक्षविषये पदं वर्तते। न च प्रत्यक्षस्य सामान्यमानं विषय इति-रिहृतं तत् वातिककृता। प्रत्यक्षस्य हि चित्रात्मकं वस्तु विषयः ॥
'न च तत्तादृशं किंचित् शब्दः शक्नोति भाषितुम् । सामान्यांशानपोद्धृत्य पदं सर्वं प्रवर्तते'.
(श्लो. वा. आकृ: 62) इति ।। न हि नानाधर्मनिचय खचित चित्राकारवस्तुसमर्पणनिपुणमेकं* किमपि पदमुपपद्यते । न च तत्र सम्बन्धग्रहणं सुकरमिति सामान्यांशनिष्ठमेव पदं युक्तम् । तस्माज्जातिरेव शब्दार्थ इति ॥
* एकमिति-व्यक्तिस्तु अनेकधर्मविशिष्टा । पदं तु एकैकधर्मविशिष्टमेव
' इत्यन्तं-क. इत्यन्य-ख.
'वक्तव्यम्-ख.
रचित-ख.

Page #90

पञ्चममाह्निकम्
[ व्यक्तेः शब्दवाच्यत्व सिद्धान्तः ]
अत्राभिधीयते न जाति: पदस्यार्थो भवितुमर्हति । पदं हि विभक्त्यन्तो वर्णसमुदायः, न प्रातिपदिकमात्रम् । तत्र च प्रकृतिप्रत्यया वितरेतरान्वितमर्थमभि' दधाते' इति स्थितम् । द्वितीयादिश्च विभक्तिः प्रातिपदिकादुच्चरन्ती प्रातिपदिकार्थगतत्वेन स्वार्थमाचष्टे । युगपच्च त्रितयं विभक्त्यर्थः - कारकं, लिङ्गं, सङख्या च । प्रातिपदिकार्थे जातावन्वेति । न जातिः कारकम् । पुंनपुंसकविभागः । न चास्या द्वित्वादियोग इति ॥
न चैतत्त्रितयं
न च जातेः स्त्री
[ लक्षणया न व्यक्तिबोधनिर्वाह । ]
ननु ! व्यक्तिलक्षणया सर्वमुपपत्स्यते इत्युक्तम् न च युक्तमुक्तम् --- सकृत्प्रयुक्तं पदमंशेन केचिदर्थमभि' वदति' । ततोऽर्थान्तरं लक्षयति । तद्गतत्वेन पुनः लिङगसङल्याद्यभिधत्ते इति न प्रातीतिकोऽयं क्रमः
3
साक्षात्तदन्वितत्वेन कथ्यमानं त्वसङ्गतम् । तद्भवेदग्निना सिंचेत् इत्यादिविधि सन्निभम् ' ।।
[ प्रत्ययार्थस्य द्वारकान्वयनिरासः ]
ननु ! ' पुंसीव' सामान्ये 'कारकत्वं' भविष्यति (p 62)। ' कक्ष्या 'न्तरितमित्येषः युक्तो वैभक्तिकोऽन्वयः ।।
बोधयेत्, न समग्र व्यक्तिम् । 'नील:' इत्युक्ते रूपमात्र, 'महान्' इत्युक्ते परिमाणमात्र बोध्यते । अतः न पदं व्यक्तिवाचकम् ॥
* अपितु पदश्रवणसमनन्तरमेव 'पशुना' इत्यादौ करणत्व पुंस्त्व - एकत्वविशिष्टा व्यक्तिरेवावगम्यत इति शेषः ॥
+ जात्यन्वितस्वेन लिङ्गसंख्या दिबोधनमत्यन्तविरुद्धम् ॥
1 धत्ते - ख.
स्त्रीपुंस -
- क)
2 लिड्डुसंख्ये चक • कथंनैव ख
57
7
3 दधति-ख
व्यत्तय-ख.
|| *
4 मन्त्रितम् - क

Page #91

58
- न्यायमञ्जरी प्रातिपदिकार्थसामान्यगतत्वेनैव विभक्त्या स्वार्थोऽभिधीयते, न लक्षितव्यक्तिवृत्तित्वेन ; यतोऽभिधानवैषम्यं स्यात् । स तु विभक्त्यर्थो जातौ साक्षादसंभवन् *कक्ष्यान्तरितो भविष्यति नैतत्-'आत्मनो' ज्ञानप्रयत्नादियोगित्वेन कारकत्वोपपत्तेः। जातेस्तु साक्षान्न मनागपि ज्यापारलेशसंस्पर्श इति स्वतो दुर्लभं तस्याः कारकत्वम् । अतः कथं तत्र विभक्त्यर्थान्वयः ?
[संख्यादेर्व्यक्तिगतत्वेनैव लोकानुभव:] यदन्वितं च सङख्यादि, तत्स्थत्वेन न कथ्यते । 'कथ्यते यद्गतत्वेन', न तत्तेन समन्वितम् ।। न च व्यवहितव्यक्तिप्रतीति मन्यते जनः । नान्यथाऽनुपपत्त्याऽपि क्रमसंवेदतं क्वचित् ।।
जनयन्ती च पश्यामः व्यक्ति जात्यनुरंजिताम् । सङख्यादि योगिनी चेति सा वै धत्ते पदर्थताम् ।।
. [आकृतेरपि शब्दवाच्यत्वम् ] . . जातेः कार्यान्वयः श्येनचितमित्यभ्यधायि यत् । तत्र संस्थाननिर्देशात् न जातेः काचिदङगता ।।
* कक्ष्या-व्यक्तिरूपा ॥ * अन्ततः पुरुषाधिष्ठानमन्तरा हि चक्षुः न पश्येत् ।। * पदैरितिशेषः । $ जनयन्ती–बोधयन्तीम् ॥
1 अजन्मनो-क,
" यत्स्थत्वेन तु कथ्येत-क,
योगिनी-ख.

Page #92

59
पञ्चममाह्निकम्
___ श्येनव्यक्त्या चेत् सादृश्यमिष्टकाकूटस्य नास्ति, व्यक्त्यन्तरेण - व्यभिचारात् (p. 55); 'न तरा'ममूर्तया जात्या सादृश्यमाकाशेनेव "तस्या'वकल्पत इति स्पर्धोदाहरणमात्रमेतत् ॥
- [जात्याश्रयव्यक्तेः पदवाच्यत्ववर्णनम् ] अन्येषु तु प्रयोगेषु गां देहीत्येवमादिषु । तद्वतोऽर्थक्रियायोगात् तस्यैवाहुः पदार्थताम् ॥ पदं तद्वन्तमेवार्थ आंजस्येनाभिजल्पति । न च व्यवहिता बुद्धिः, न च *भारस्य गौरवम् ।। सामानाधिकरण्यादिव्यवहारोऽपि मुख्यया ।
वृत्त्योप पाद्यमानः सन् नान्यथा योजयिष्यते ।। तस्मात् तद्वानेव पदार्थः ।।
. [जात्याश्रयनिरूपणम् ] ननु! कोऽयं तद्वान्नाम? तत् अस्यास्तीति तद्वान् इति विशेष एवं सामान्यवानुच्यते ।। - विशेषवाच्यत्वे चानन्त्यव्यभिचारौ तदवस्थौ। सामान्यं तु शब्दे नानुच्यमानं नोपलक्ष्यमाणं भवति। उभयाभिधाने च शब्दस्यातिभार इत्युक्तम् -- उच्यते-- नेदन्तानिर्दिश्यमानः शाबलेयादिविशेषः तद्वान् ।
* भारस्य–यः तादृशविशिष्टबोधनशक्तिमान् , तस्य कथं गौरवम् । अशक्तस्य तु गौरवम् ॥
'नीलो घटः' इत्यादिसामानाधिकरण्यं शब्दस्य व्यक्तिवाचकत्व एव घटेत ॥
1 नितरा-व.
न तस्या-ख.
हारस्य-क,
प-ख.

Page #93

60
न्यायमञ्जरी न च सर्वस्त्रैलोक्यवर्ती व्यक्तिवातस्तद्वान् । किन्तु सामान्याश्रयः कश्चिदनुल्लिखितशाबलेयादिविशेषः तद्वानित्युच्यते । सामान्याश्रयत्वाच्च नानन्त्यव्यभिचारयोस्तत्रावसरः ।।
[ व्यक्तिवाचकत्वेऽपि गौरवाभावः] न च विशेषण मनभिधाय' विशेष्यमभिदधाति शब्द इत्यभ्युप.. गच्छामः, येनैनमतिभारेण 'पीडयेमहि । सामान्याश्रयमात्रे सङकेतग्रहणात् तावन्मानं वदतः शब्दस्य कोऽतिभारः?
एवं*-'तद्वतो नास्वतन्त्रत्वात्' इत्यादिदूषणं परिहृतं भवति ।। किंच
प्रत्यक्षं न हि निष्कृष्टजात्यंशपरिवेष्टितम ।
तद्गोचरप्रवृत्तश्च शब्दस्तं कथयेत् कथम् ? तस्मात् प्रत्यक्षविषये प्रवर्तमानं तत्समानविषयमेव भवितुमर्हति पदम्, न सामान्यमात्रनिष्ठम् ।।
[सामान्यविशेषयोः युगपद्ग्रहणाक्षेपः.] . युगपन्ननु संवित्तिः विशेषणविशेष्ययोः । प्रत्यक्षेऽपि न दृष्टव न च युष्माभिरिष्यते ॥
कार्यकारणभावो हि तद्धियोर्भवतां मते। तस्माद्विशेषणे जातौ पूर्वमिन्द्रियजा मतिः॥
* 'तद्वतो नास्वतन्त्रत्वादुपचारादसंभवात् । वृतिरूपस्य भिन्नत्वात् राज्ञि भृत्योपचारवत्' इति प्रमाणसमुच्चयस्य श्लोकः। शब्दः न जात्याश्रयवाचकः । तत्र हेतुः अस्वतन्त्रत्वादित्यादि ॥
विशिष्टबुद्धिं प्रति विशेषणज्ञानस्य कारणत्वात् प्रथमं विशेषणमात्रविषयक:
1 मभिधाय-क.
वदति-क.
'पीड्यमहि-ख

Page #94

पञ्चममाह्निकम्
पदादपि तदायत्त सम्बन्धज्ञप्त्यपेक्षिणः। तत्रैव बुद्धिरित्येव न व्यक्तेरपि वाच्यता ॥
[प्रत्यक्षस्येव शब्दस्यापि विशिष्टनिष्ठत्वम् ] उच्यते-प्रत्यक्षे तावत् द्वयोरपि विशेषणविशेष्ययोः इन्द्रियविष. यत्वम् । सामान्येऽपि संयुक्तसमवायादिन्द्रियं प्रवर्तमानं विशेषणवत् विशेष्यमपि विषयीकरोति। न हि सामान्यं प्रत्यक्षं, विशेषोऽनुमेय इति व्यवहारः। एवं गुणमात्रग्राहिणीन्द्रिये गुणिनोऽनुमेयत्वं स्वात्। न चैवमस्ति। तस्माद्विशेष्यपर्यन्तं प्रत्यक्षम्। तथा पदमपि तत्तुल्यविषयं, न तु सामान्यमात्रनिष्ठमिति युक्तम् ॥
[व्यक्तिवाचकत्वे मानन्त्यादिपरिहारः] .. यत्तु-'सामान्याशानपोद्धृत्य पदं सर्व प्रवर्तते' (p. 56) इति--- तत् केवलव्यक्त्यभिधाने सति आनन्त्यव्यभिचारभयादुच्यते। तद्वदभिधाने तु तद्भयं नास्तीति न शुद्धजात्यभिध यितया शब्दः संकोचनीयः ।।
[ शब्दप्रत्यक्षयोवैलक्षण्योपपादनम् ] 'ननु ! न सर्वात्मना प्रत्यक्षतुल्यविषयः शब्दः, प्रतिपत्तिसाम्यप्रसंङगात् । न च शब्दात् इन्द्रियाच्च तुल्ये प्रतिपत्ती भवतः। तदुक्तं_ 'अन्यथैवाग्निसम्बन्धात् 'दाहं दग्धोऽभिमन्यते प्र.सं (p. 82) इत्यादि-उच्यते-पूर्वमेवैतत्परिहृतम् । सकलविशेषग्रहणाग्रहणाभ्यां
मेव प्रत्यक्ष सिद्धान्तेऽप्यङ्गीकुतम्-इत्याक्षेपाभिप्रायः । समाधानन्तु-तत्तु विशेषणज्ञानं निर्दिकल्पकं, अतीद्रियम् । सविकल्पके तु जातिविशिष्टमेव वस्तु इन्द्रियेण गृह्यति इति प्रत्यक्ष विशिष्टविषयकवेति ॥
__1 तदा बत्तु-ख.
अस्तीति-क.
न तु-ख. . ' दाहो दग्धोऽय-के.

Page #95

62
न्यायमझरी प्रतिपत्तिविशेषसिद्धः। धर्म्यभिप्रायेण च संप्लवस्योक्तत्वात्। नैतावता सामान्यमाने निष्ठः शब्दो भवति ॥
। [शब्दस्य जातिमातृवाचकत्वानुपपत्तिः] अपि च निष्कृष्टसामान्यांशवचनत्वे पदस्येष्यमाणे गोशब्दात् गोत्वशब्दाच्च तुल्ये प्रतिपत्ती स्याताम् । 'गौः शुक्लः' इतिवच्च 'गोत्वं शुक्लं' इति बुद्धिः स्यात् । चातुर्वर्ष्यादिवच्च स्वार्थ एव गोशब्दात् भावप्रत्ययः त्वतलादिः स्यात् ॥
अथ मन्येथाः-आक्षिप्तव्यवितका जाति गोशब्दो वक्ति। भावप्रत्ययान्तस्तु निष्कृष्टस्वरूपमात्रनिष्ठामिति–तदनुपपन्नम् --अनाक्षिप्तव्यक्तिकाया जातेः कदाचिदप्यदर्शनात् ||
[गो-गोस्वपदयो(लक्षण्यम् ] , अथ गोशब्दश्रवणवेलायां व्यक्तिसंस्पर्श'वती' जातिरवगम्यते । भावप्रत्ययान्ते तु गोशब्दे श्रुते तच्छ्न्याऽसौ प्रतीयत इति - यद्यवं आगतोऽसि मदीयं पन्थानम्-'आश्रयवती चेज्जातिरुच्यते,शब्देन जात्याश्रय उक्त एव भवति। नान्यथा हि साश्रयवत्युक्ता स्यात् । तदाश्रय परिहारेणा श्रयिसामान्यमात्रविवक्षायां त्वतलादयः प्रयुज्यन्ते। • तथा चाहुः-*यस्य गुणस्य हि भावात् द्रव्ये शब्दनिवेशः, तदभिधाने त्वतलादयः' (म-भा-5-1-2-119) इति । 'गुणस्य हि भावात् द्रव्ये शब्द
* गुणं-अप्रधान गुणजातिक्रियादिः। यादृशं प्रवृत्तिनिमित्तमादाय शब्द : प्रवृत्तः, तं भावप्रत्ययः अभिवत्त ।।
आश्रयवत्युक्ता स्यात् तदाश्रय-क.
1 शून्या-क, घ, 3 साश्रयपरिहारेण-क.

Page #96

63
पञ्चममाह्निकम् निवेशः' इति तद्वद्वाच्यत्वपक्षसाक्षीण्यक्षराणि। सामानाधिकरण्यं च तत्रैवोपपद्यत इत्युक्तमेतत् । तस्मात्
*यथा विध्यन्तपर्यन्तो वाक्यव्यावार 'इष्यते।
तथैव व्यक्तिपर्यन्तः शब्दव्यापार इष्यताम् ॥ अनुपरत व्यापारे शब्दे तदवगमात् ॥
[अन्विताभिधानवादे व्यक्तिबोधावश्यकता] येनान्विताभिधानं च पदानामभ्युपेयते। सुतरां तेन वक्तव्या व्यक्त्यन्ता पदतो मतिः ॥ न हि व्यक्त्यनपेक्षाणां जातीनामितरेतरम् । अन्वयोऽनन्वितानां च नाभिधानमिति स्थितिः॥ गङगायां घोष इत्यादौ यथा सामीप्यलक्षणा। नैवं गौः शुक्ल इत्यादौ गम्यते व्यक्तिलक्षणा ॥ प्रयोगप्रतिपत्तिभ्यां वृद्धेभ्योऽध्यवसीयते । तस्मात् गवादिशब्दानां तद्वानर्थ इति स्थितम् ॥
[जात्याकृतिव्यक्तिषु शक्तिवादोपसंहारः] तदिदमुक्तं सूत्रकृता-'व्याक्त्याकृतिजातयस्तु पदार्थः' (p. 47 ) इति । 'तु'शब्दो विशेषणार्थः। किं विशेष्यते ? गुणप्रधान भावस्या नियमेन शब्दार्थत्वम्। स्थितेऽपि तद्वतो वाच्यत्वे क्वचित्प्रयोगे जातेः प्राधान्यं, व्यक्तेरङगभावः-यथा 'गौर्न पदा स्प्रष्टव्या' इति सर्वगवीषु
___ * वाक्यव्यापारः नियोगः विध्यादिः। सः अङ्ग-विध्यन्तं विना न निण्पाद्य इति विध्यन्तविशिष्टस्यैव यथा आत्मलाभः, तथाऽत्रापि ॥
_1 उच्यते-क,
अनवरत-खः
। विशिष्यते-ख,
भावस्य-ख,

Page #97

न्यायमञ्जरी प्रतिषेधोऽवगम्यते। क्वचिद्व्यक्तेः प्राधान्यं, जातेरङगभावः-यथा 'गां मुंच' 'गां बधान' इति नियतां कांचिव्यक्तिमुद्दिश्य प्रयुज्यते। क्यचिदाकृतः प्राधान्यं, व्यक्तरङगभावः, जाति स्त्येव-यथा 'पिष्टमय्यो गावः क्रियन्ताम्' इति सन्निवेशचिकीर्षया प्रयोग इति । सर्वसर्वगतत्वेऽपि जाते *मृदगवादौ विशिष्टा वृत्तिरित्युक्तम् । तदेवं गवाश्वादिशब्दानां तावत् तद्वानर्थ इति सिद्धम् ॥
[जातिरहितपदार्थस्थले गतिप्रदर्शनम् ] येषामर्थेषु सामान्यं न संभवति, तैः पुनः । उच्यते केवला व्यक्तिराकाशादिपदैरिव ॥ एवं डित्यादिशब्दानां संज्ञात्वविवितात्मनाम् ।
अभिधेयस्य सामान्यशून्यत्वाद्व्यक्ति वाचिता ॥ अत एव हि द्रव्यशब्दा इत्युच्यन्ते ॥
ये पुनः कल्पितानेकभेदवृत्ति प्रचक्षते । वाच्यं तत्रापि सामान्यं 'अतीव ग्राहिकास्तु ते ॥ न हि डित्थत्वसामान्यं दृश्यते गगनत्ववत् । कल्पनायास्तु नो भूमिः काचिदस्ति विपश्चिताम् ।।
* मृदा निर्मितगोप्रतिमादौ ।।
| कल्पिता:-अनुमिताः, भेदाः-व्यक्तिभेदाः । कल्पान्तरादिगगनव्यक्ती. रादाय गगनत्वादीनामपि सामान्यत्वसंभवेऽपि डित्थादौ न तथेत्याशयः ॥ ये प्रचक्षते ते अतीव ग्राहिकाः इति नर्भोक्तिः॥
1 प्रतिषेधो-ख,
वाच्यता-क,
दृश्यते गगनत्ववत्-ग.

Page #98

65
पञ्चममाह्निकम्
[ गुणवाचिशब्देषु विशेषः] ___ *गुणशब्दास्तु केचित् स्वजात्यवच्छिन्नं गुणमभिधाय तावत्येव विरमन्ति। केचित्तु गुणमभिधाय 'द्रव्यमप्याक्षिपन्ति, तत्सामानाधिकरण्य प्रयोगदर्शनात् ॥
गुण कनियतास्तावत् गन्धरूपरसादयः। गन्धत्वादिव्यवच्छिन्नगन्धादिगुणवाचिनः ।। तेषां न द्रव्यपर्यन्ता वृत्तिः क्वचन दृश्यते ।
न गन्धः पद्म इत्यस्ति सामानाधिकरण्यधीः ।। .न ह्येवं वक्तारो भवन्ति चन्दनं गन्धः' 'आनं रसः' इति ।
. गुणं शुक्लादिशब्दास्तु कथयन्तस्तदाश्रयम् ।
द्रव्यमप्याक्षिपन्त्येव 'िशुक्लोंऽशुरिति दर्शनात् ॥ . शुक्लादयोऽपि शब्दाः गुणपदोपबन्धसंकोचितशक्तयः भावप्रत्ययान्तपदवत् गुणमात्राभिधान एव पर्यवस्यन्ति–'शुक्लो 'गुणोऽश्वः' 'शौक्लयमश्वः' इति सामानाधिकण्यप्रयोगादर्शनात् ॥
[क्रियावाचिशब्दानां शक्तिप्रकारः] ... क्रियाशब्दाश्च विविधा भवन्ति-केचित् कर्तरि कर्मणि करणे वा प्रयुज्यन्ते, केचिद्भावमात्रवचना एव। कादिवाचिनस्तावन्निमित्तीकृत्य कांचन क्रियां तद्योगिद्रव्ये वर्तन्ते, पाचकादयः ॥
* नीलादिपदानि गुणवाचीनि, गुणिनि लाक्षणिकानि । रूप-गन्धादिपदानि तु केवलगुणवाचकानि॥
+ अंशुः-अंशुकः,तन्त्ववयवः, सूर्यो वा॥
. पद्म-ख,
ओदन-ख,
शुक्ले शुक्ल इति-ख
1 द्रव्यमा-ख. 'गुणोऽश्वे-ख.

Page #99

न्यायमञ्जरी यत्रापि तत्क्रियायोगः तदानों नोपलभ्यते ।
तत्रापि योप्यतां दृष्ट्वा शब्दं तज्ज्ञाः प्रयुंजते । न हि 'पाचकः' 'लावकः' इति प्रवृत्तक्रिय एवोच्यते, अन्यदाऽपि तथा तथा व्यवहारात् ||
*अन्ये पूर्वापरीभूतस्वभावपरिहारतः । - सिद्धरूपतया प्राहुः शब्दाः पाकादयः क्रियाम् ॥ ..
तदुक्तम्-'कृदभिहितो भावः द्रव्यपद्भवति, क्रियावच्च' इति । न चैकान्तेन परिहतसाध्यमानावस्थैव तैः क्रियोच्यते ; यत आह 'क्रियावच्च" इति ॥
[प्रवृत्तिनिमित्ताभिधेययोर्भेदः] अन्यत्प्रवृत्तौ शब्दस्य निमित्तमवगम्यते। ,
अभिधेयं तु तस्यान्यत् इत्ययं प्रथमः क्रमः ॥ पाचकादिब्शदानां हि 'प्रवृत्तौ निमित्तं क्रिया। अभिधेयास्तु कादयः ॥
क्वचित्पनर्यदेपास्य स्यात् प्रवृत्तिनिबन्धनम् । तस्यैव वाच्यता भावप्रत्ययान्तपदेष्विव ॥ इत्येवं लेशतस्तावत् नाम्नां वृत्तिरुदाहृता। आख्यातानां तु वाच्योऽर्थः पुरस्ताच्चर्चयिष्यते ।
* अन्ये पाकादयः शब्दा इत्यन्वयः।। (प्र. सं p.-50) * चकारात् द्रव्यवदित्यस्य ग्रहणम् ॥
1 प्रवृत्तिनिमित्तं-ख.

Page #100

67
पञ्चममाह्निकम्
[उपसर्गादीनां वाच्यार्थनिर्णयः] उपसर्गानिपातानां 'नाम्नामिव विभागतः।।
प्रयोगप्रतिपत्तिभ्यां अनेकार्थोऽवगम्यते ॥ • उपसर्गाः प्राचुर्येण क्रियायोगे वर्तन्ते-'उपसर्गाः क्रियायोगे (पा-सू. 9-8-59) इति स्मारणात् ।। -- केचित्तु नामभिरभिसम्बध्यते-यथा ईषदर्थवाचिनः 'आपिङगः' इत्यादयः। अन्य क्रियागर्भतया नाम्ना सम्बध्यन्ते। यथा-प्रगतं वयः यस्य सः *प्रवया इति ।।
. अन्ये धातोविचित्रार्थतामापादयन्तः 'तद्विशेशणत्वेन' सम्बध्यन्ते । यथोक्तम्
'उपसर्गवशाद्धातुरन्तरविलासकृत् । . प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत्' ।
. [उपसर्गाणां क्वचिद्विरुद्वार्थाभिधायित्वम् ] ननु च! क्वचिदुपसर्गो धात्वर्थमेव बाधमानो दृश्यते। यथा 'प्रस्थितः' इति गतिनिवृत्तिवाची धातुः 'प्रवृत्त गतिवचनतां नीतः प्रशब्देन । न चेदृशं विशेषणं भवितुमर्हति ।। .
यिन स्वार्थाविरोधेन विशेष उपजन्यते । विशेषणं तदेवेष्टं न तु यत् स्वार्थनाशनम् ।। इति ।।
* 'प्रवयाः स्थविरो वृद्धः' इत्यमरः ॥ * विशिनष्टि इति विशेषणं' इति खलुव्युत्पत्तिः ॥
३ तद्विशेषणत्व-ख,
1 नाम्नामप्य-ख 'यथा प्रगत-ख, ' प्रत्युत-घ. प्रतिपद्यते-घ.

Page #101

60
न्यायमञ्जरी ___नैष दोषः-*अर्थान्तराभिधानसामर्थ्यापादनमेव धातोविदधदुपसर्गो विशेषणं भवितुमर्हति । अनेकार्थामिधानशक्तिश्च धातुरुपसर्गेण नियतेऽर्थेऽवस्थाप्यत इति तस्य तद्विशेषणता ।।
[उपसर्गाणां वाचकत्वम् ? उत द्योतकत्वम् ?] उपसर्गाः किमर्थस्य वाचका द्योतका इति । प्रकृतानुपयोगित्वात् इहतन्न विचार्यते ।। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तदर्थो ह्यवधार्यते।
तदागमे तत्प्रतीतेः तदभावे तदग्रहात् ।। ते तु किं वाचकास्सन्तः तदवगतिमुपदधति ? किं वा द्योतकाः ? इति किमनेन ।।
एवं समुच्चयादिवाचिनां चादिनिपातानां, 'वृक्ष प्रति द्योतते' इति कर्मप्रवचनीयानां च अर्थः प्रयोगप्रतिपत्तिभ्यामवधारणीय इत्यलं प्रसङगेन ।
[पदशक्तिविचारोपसंहारः] अयमस्य पदस्यार्थ इति किं चिन्तितेत वा । योऽर्थः प्रतीयते यस्मात् स तस्यार्थ इति स्थितिः' । स्पष्टामपि तु ये बुद्धि निरूपयितुमक्षमाः । तान् बोधयितुमस्माभिः दिङमात्रमुपदर्शितम् ।। इति प्रमाणत्वसमर्थनाय
शब्दस्य किंचिद्वयमुक्तवन्तः ।
* विहरतीत्यादौ न हि धात्वर्थे विशेषः उपसर्गेण बोध्यते, किन्तु विलक्षण एवार्थः। तच्च वैलक्षण्यं क्वचिद्विरोधरूपमप्यस्तु ।
1 के चित्स तेन-ख,
स्मृतिः-ख,

Page #102

69
पञ्चममाह्निकम्
पदाभिधेयार्थनिरूपणं तु __ *शास्त्रान्तरे विस्तरतः प्रणीतम् ।। तत्क्षोदनेन न नः प्रयोजनमतिद्राधीयसी सा हि भूः
अन्यामेव दिशं परीक्षितुमतोऽस्माभिर्गृहीतः क्षणः । जात्याद्यर्थसमर्थनेन कथिता बाह्यार्थसंस्पर्शिता शब्दानामियतैव नन्ववसरेऽमुष्मिन् कृतार्था वयम् ।।
__ [वाक्यार्थविचारोपक्षेपः] एवं पदार्थे निर्णोते वाक्यार्थश्चिन्त्यतेऽधुना ।
तत्र विप्रतिपत्तिश्च बहुरूपा विपश्चिताम् ।। केचिदाचक्षते बाह्यस्य वाक्यार्थस्यासंभवात् पदार्थसंसर्गनिर्भासं ज्ञानमेव वाक्यार्थ इति । - अन्ये तु–वास्तवः पदार्थानां परस्पर संसर्गो' बाह्य एव वाक्यार्थ इत्याहुः ॥ ___ अन्यव्यवच्छेदो वाक्यार्थ इत्यपरे, शुक्लादिपदान्तरोच्चारणे कृष्णादिनिवृत्तेरवगमात् ।। ___ अपरे संगिरन्ते–संसर्गस्य दुरपह्नवत्वात् तस्य च गुणप्रधानभावगर्भत्वात् गुणीभूतकारकनिकरनिर्वा प्रधानभूता क्रिया वाक्यार्थ इति ॥ . अन्ये मन्यन्ते-भाव्यनिष्ठः पुरुषव्यापारः करोत्यर्थो भावनाशब्दवाच्यो वाक्यार्थः। लिङादिशब्द व्यापारवाच्यस्तु' शब्दभावनाख्यः पुरुषस्यार्थभावनानुष्ठाने प्रवर्तकः स विधिरुच्यत इति ॥
* शास्त्रान्तरे-व्याकरणनिरुक्तादौ ॥ * शुक्लो गौः'इत्युक्ते अशुक्लव्यवच्छेदः गवि भासते। स एव वाक्यस्य अर्थः॥ * न हि वाक्यघटकपदानि विशकलितस्वतन्त्रार्थबोधकानि ।।
भाव्यनिष्ठः-भाव्ययागाद्याश्रितः, तद्विषयकः ॥ •भावना-अर्थभावना ॥
1 वाक्यार्थस्य संभवाय-क.
'संस्पर्शो-ख.
३ व्यापारस्तु-ख,

Page #103

70
न्यायमञ्जरी अन्ये बुवते-*द्वयाभिधाने लिडादः प्रत्ययस्य भारगौरव त् विधिरेव वाक्यार्थः, स एवानुष्ठेयः प्रवर्तकश्च ति॥
तत्रापि द्वयो विमतिः-कैश्चित् प्रेषणात्मकत्वं शब्दस्याभ्युपगतम् लिडादिशब्देभ्यस्तथा तदवगमात्, कार्यान्तरानवगमात् , भावार्थमात्रकार्यत्वपक्षस्य चातिदौर्बल्याद्विधिरेवानुष्ठेय इत्यर्थात् तस्य कार्यत्वम्॥
अन्यैस्तु-कार्यत्वेन नियोगप्रतीतेः अर्थात्तस्य प्रेरकत्वमिति संश्रितम् । कार्यमवगतं स्वसिद्धये पुरुषं नियुङक्ते - 'ममेदं कार्य' इत्यवगते हि तत्सिद्धये पुरुषः प्रवर्तत इति ॥
अपरे पुनः-अभिनवं वाक्यार्थं उद्योगं नाम वर्णयांबभूवुः-इत्यः नेकशाखा विप्रतिपत्तिः। तदत्र किं तत्त्वमिति ॥. . .
[ वाक्यार्थस्याबाह्यत्वं, ज्ञानस्यैव वाक्यार्थत्वं इति बौद्धपक्षः]
अत्रैके तावदाहुः-वाक्यार्थो नाम पारमाथिको बहिर्नास्त्येव । स हि पदार्थेभ्यो व्यतिरिक्तो वा स्यात् ? अव्यतिरिक्तो वा ? न व्यति रिक्तः-भेदानुपलम्भात्। 'गौः शुक्ला आनीयतां' इत्यत्र पदग्रामे जातिगणक्रियादि पदार्थव्यतिरेकेण कोऽसौ वाक्यार्थः ? स न दर्शयितुं शक्यते। अव्यतिरेके तु पदार्था एव' वाक्यार्थः प्रत्येकं वा स्यात् ? सामस्त्येन वा? न प्रत्येकं, तथाऽनवगमात ; न हि गौरिति पदार्थ एव वाक्यार्थो भवति ॥
सामस्त्यं तु न तेषामस्ति । तद्धि सत्तया भवेत् प्रतीत्या वा? "सत्तया न सामस्त्यमशेष पदार्थराशेरस्तीति न नियतः कश्चन वाक्यार्थोऽवधार्यते।
_ * द्वयं-पुरुषव्यापाररूपार्थभावना, शब्दव्यापाररूपशब्दभावना च ॥
1 पदार्थ एव-ख,
' सत्तया-घ,
पदार्थ-घ. (cont.).

Page #104

71
पञ्चममाह्निकम् प्रतीत्या तु सामस्त्यमधटमानम्, युगपद्भावित्वेन ज्ञानानां एकपदार्थप्रतीतिसमये पदार्थांन्तरप्रतीत्यसंभवात् । पदार्थ प्रतित्युपायाश्च वर्णाः। तऽपि न युगपद्भाविनः। कुतः प्रतीतिकृतं सामस्त्यम् ? ___ अपि च पदार्थसमुदायः किमितरेतरसंस्ष्टो वाक्यार्थः ? अन्यथा वा? न तावदन्यथा— 'गौरश्वः पुरुषो हस्ती' इत्येवमादावदर्शनात् । संसर्गस्तु दुरुपपादः। स ह्यपेक्षागतो' भवति । न चार्थोऽर्थान्तरमाकाडक्षति, अचेतनत्वात् । बुद्धीनामपि क्षणिकत्वात् अन्योन्यं नाकाङ्क्षा। न च तत्कृतः सम्बन्धः ॥
. . . [पदार्थसंसर्गस्यापि वाक्यार्थत्वासंभवः ]
अत एव न संसर्गो वाक्यार्थः। न ह्यसौ अर्थानां ज्ञानानां वा यथोक्तनीत्याऽवकल्पते ॥
व्यवच्छेदोऽप्येवमेव* निराकार्यः। सोऽपि हि न ज्ञानानामुपपद्यते। तदुक्तम्- ( श्लो. वा. वाक्या-14)
— 'यदि ध्रियेत गोबुद्धिः शुक्लबुद्धिजनिक्षणे ।
ततोऽन्याभ्यो निवर्तेत संसृज्येताथवा तया' इति ।। · न चापेक्षायां सत्यामपि सम्बन्धः कश्चिदुपलभ्यते। यथोक्तम्: (श्लो. वा. वाक्या-22)
* 'अपेक्षणेऽपि सम्बन्धो नैव कश्चित् प्रतीयते । कार्यकारणसंयोगसमवायादिलक्षणः ॥
* पदार्थेम्यः व्यतिरेक व्यतिरेकादिविकल्पदुःस्थत्वादेव ॥
ध्रियत-तिष्ठेत । वस्तूनां क्षणिकत्वादिति हेतुरत्र ॥ * अपेक्षणेऽपीत्यादि-संबन्धस्य अपेक्षामूलत्वात् ॥
1 गर्भो-ख.

Page #105

72
न्यायमञ्जरी . 'एकार्थवृत्तिप्रायस्तु सम्बन्धोऽतिप्रसज्यते इति ।।
अर्थानां तु कचिदपि भवन् सम्बन्धः शब्दरनभिधीयमानत्वात असत्कल्प एव, न च भेद संसर्गयोर्वाचकं किंचित्पदमस्ति, अश्रवणात् । असति च तद्वाचिनि पदे न *तयोः पदार्थत्वम्। अपदार्थस्य च न वाक्यार्थत्वम॥
श्रुतेऽपि तिद्वाचिनि पदे सुतरामसङगतिः-गौः शुक्ल आनीयता संसर्गः' इति कोऽर्थः। तस्मात् बाह्यस्य वाक्यार्थस्य सर्वप्रकारमसंभवात पदार्थसर्गनिर्भासं ज्ञानगात्रं वाक्यार्थः, 'तेनैव लोकव्यवहार इति ॥ ..
[बाझार्थस्यैव वाक्यार्थत्वं, ज्ञानस्य तत्त्वनिरासश्च ] तदिदमनुपपन्नम् बाह्यार्थस्यानन्तरमेव विस्तरेण प्रसाधितत्वात् । च संसर्गनिर्भासं ज्ञानं वाक्यार्थो भवितुमर्हति । स्थापयित्वा हि बाह्यमर्थं वाक्यार्थचिन्तामु पक्र न्तोव तो वयम्। अतः कोऽवसरो विज्ञानमांत्रवाक्यार्थत्ववर्णनस्य ॥
[ पदार्थवाक्यार्थयो(लक्षण्यम्] न च पदार्थव्यतिरिक्तो नास्ति वाक्यार्थः । इदं तावद्भवान् पृष्टो व्याचष्टाम् । किं गौः' इति पदाद्यादृशी प्रतिपत्तिः, तादृश्येव 'गौः' शुक्ल आनीयताम्' ति वाक्यात् ? उत भिन्ने एते प्रतिपत्ती ? इति ||
तत्र तुल्यत्वं तावत्प्रतिपत्त्योरनुभवविरुद्धम्। वैलक्षण्ये तु प्रतीत्योः वषयवैलक्षण्यमपि बलादुपनतम् , असति विषयभेदे प्रतीतिभेदानुपपत्तः ।
* तयोः-भेदसंसर्गयोः ॥ * तद्वाचिनि-भेदसंसर्गवाचिनि ।।
1 एकार्थसमवायोऽपि सर्वेषां व्योम्नि तुल्यता-क, • असति-ख, 'भवितुमर्हति तेनैव-त्र,
न चामेद-का प्रसाधितत्वात्-ख.

Page #106

पञ्चममाह्निकम्
73 यश्च तदतिरिक्तो विषयः, स वाक्यार्थः। एवं केवलगुणक्रियापदोच्चार• णेऽपि योजनीयम् । तदुक्तं यदाधिक्यं स वाक्यार्थः इति ।।
संसर्गोऽपि पदानां न न प्रतीयते । न हि 'गौरश्वः पुरुषो हस्ती' इत्यसंसृष्टपदार्थप्रतीतिवत् 'गौः शुक्ल आनीयताम्' इति प्रतीतिः। यथा च संसर्गः प्रतोयते, यश्च प्रतीत्युपायः, तत्सर्वं विस्तरतो निर्णेष्यते। तस्मात् बाह्य एव वाक्यार्थः॥
[ व्यवच्छेदस्य वाक्यार्थत्वनिराकरणम् ] . 'बाह्य एव भवन् न व्यवच्छेदो वाक्यार्थः, विधिरूपत्वेनावगमात् । संसर्गमन्तरेण चान्यव्यवच्छेदस्यापि दुरुपपादत्वात्। न हि शुक्लपदेनासंसृष्ट:* गोपदार्थ कृष्णादिभ्यो व्यावृत्त इत्यवगम्यते ॥ ... गोशब्दात् सर्वगवीषु बुद्धिरुपसर्पन्ती पदजनिता शुक्ल पद'सन्निधानात् अन्यतः कृष्णादेरपसर्पतीति व्यवच्छेदो वाक्यार्थ इति चेत्-मैवम् -तत्सम्बन्धावगमपूर्वकत्वात् तदितरच्यावृत्तेः। तत्सम्बन्धावबोधेनैव सिद्धे वाक्यस्यार्थवत्त्वे पाश्चात्यः कृष्णादिव्यवच्छेदावगमो यदि भवति, भवतु काम, न त्वसौ वाक्यार्थ इति ॥
[क्रियायाः वाक्यार्थत्वपक्षः] तदेवं विधिरूपे बाह्ये च शब्दार्थेऽवस्थिते सति क्रियामेव केचिद्वाक्याथ वर्णयन्ति। अयमेषामाशयः...
* असंसृष्टः-शुक्लपदार्थेनेति शेषः ॥
अपि तु आर्थिक इत्यर्थः॥
1 बाह्योऽपि-ख,
'शब्द-ख.

Page #107

'न्यायमञ्जरी पदार्थाः किल वाक्यार्थभावमायान्ति संहताः ।
अपेक्षानुगुणान्योन्यव्यतिषङगविशेषतः ॥ न च गुणप्रधानभावमन्तरेण संसर्गः पदार्थानामवकल्पते। न चाख्यातरहितं वाक्यं किंचत्प्रयोगयोग्यम्। अनुच्चारिते तस्मिन् आकाडाक्षाया अनिवृत्तेः। श्रोत्राकाङक्षानिवृत्तये च वाक्यानां लोके प्रयोगः । . लोकवच्च वेदादप्यर्थोऽवसीयते। आख्याताच्च पूर्वापरीभूतः साध्य... रूपोऽर्थोऽवगम्यते, न सिद्धरूपः। सिद्धसाध्यसमुच्चारणे कस्य कितन्त्रतेति चिन्तायां साध्यसिद्धये सिद्धमुपात्तमिति प्रतीयते ।।
साध्यं च साध्यमानत्वात् प्रधानमवगम्यते । तस्मात्तदेव वाक्यार्थः क्रियातो नापरं च यत् ॥
[ सर्वेषां क्रियाप्रधान्ये निदर्शनानि ]. क्रिया हि प्रतीयमाना स्वनिष्पतये साधनान्याक्षिपति, तैश्च योग्यैः संबध्यते। तानि च कानिचित् पदान्तरोपात्तानि भवन्ति । - कानिचित् वाक्यान्तरोपनीतानि । कानिचित् प्रकरणान्तरपाठलभ्यानि। कानिचिदारादुपकारकाणि। कानिचित्सन्निपत्योपकारकाणि, कानिचिद. न्तिकोपनिपतितान्यपि योग्यताविरहात् परिहरति। कानिचिदतिदूर.
* संहताः-क्रियायामिति तात्पर्यम् ॥ * पूर्वोत्तरावधिमानिति यावत् ॥
* साक्षाफलान्वयीनि आरादुपकारकाणि, साधनस्वरूपनिष्पादनद्वारा तादृशानि सन्निपत्योपकारकाणि ॥
पूषानुमन्त्रणादीनि ॥ • यथा प्रकरणान्तरगतान्यपि पूषानुमन्त्रणादिनि पौष्णचरुकर्मणि ॥
1 कैश्चित्-ख.

Page #108

75
पञ्चममाह्निकम् वर्तीन्यपि योग्यानि स्वसंपत्त्यर्थमाहरति । इत्येवं दृष्टादृष्टोपकारकानेक कारककलापसंपाद्यमानस्वरूपा क्रियैव वाक्यार्थः ॥
यजेत दद्याज्जुहुयात् अधीयीतेति चोदितः । क्रियां साध्यतया वेत्ति तां च लोकोऽनुतिष्ठति ॥
क्रिया
- [कतुरपि क्रियाशेषत्वमेव] . अधिकारिपदमपि क्रियापेक्षितकर्तृसमर्पणेन तदुपयोगितामेवाव.
लम्बते-अस्यां क्रियायामयं कर्ता, अनेनेयं क्रिया संपद्यते-इति। तत्र च 'न क्रिया' स्वप्राधान्यमुज्झति। न हि क्रिया कर्बर्था, कर्ता तु क्रियार्थः । स हि ता. निवर्तयन्नुपलभ्यते। शब्दोऽपि तथैवोपदिशति 'एष इदं कुर्यात्' इति ॥
[कर्तुरप्राधान्येऽपि प्रवृत्युपपत्तिः] किमथ पुनरसौ क्रियामनुतिष्ठतीति चेत्, शब्दप्रामाण्यादेवेति ब्रूमः। शब्देन हि चोदितः 'त्वयेदं कर्तव्यम्' इति । स चेन्नियुक्तो नानुतिष्ठन् चोदनामतिकामेत् । शास्त्रप्रत्ययाच्च क्रियामनुतिष्ठति । विरतफ़लाभिलाषः कर्मसंस्कारादेव परिपक्वकषायः स्तोकस्तोकप्रपंचप्रविलापनद्वारेणोत्तमाधिकारमारूढः तत एव *ज्ञातास्वादः तमेव परम
"पुरुषार्थमासाद यतीति दीर्घा सा कथा; तिष्ठतु ! किमनया? सर्वथा .. · क्रियाप्राधान्यात सैव वाक्यार्थ इति। तदुक्तम् 'द्रव्यगुणसंस्कारेषु
बादरिः' (जै-सू. 3-1-3) इति ॥
* प्रपञ्चभ्रमनिवृत्त्या संसारबन्धविगमेन ज्ञातस्वरूपसुखः॥ इदं च कर्मब्रह्म काण्डयोरैकशास्त्र्यवादिप्राचीनवेदान्तिनां मतम् ॥
' कर्ता क्रियासु-ख,
* पुरुषार्थ प्रतिपाद-ख.

Page #109

76
न्यायमञ्जरी - एतदुक्तं भवति-द्रव्यादीनामेव क्रियां प्रति शेषत्वमनुगम्यते, न क्रियाया अन्यशेषत्वमिति* ||
[फलस्यैव वाक्यार्थत्वं युक्तम् ] अत्रोच्यते-कुत इदं क्रियायाः प्राधान्यमुपेयते ? वस्तुवृत्तेन वा? - शब्दप्रत्ययमहिम्ना वा?
फलस्य वस्तुतस्तावत् प्राधान्यमवगम्यते। न सचेताः क्रियां कांचित् अनुतिष्ठति निष्फलाम् ।। वेदाद्गुरुनियोगाद्वा शासनाद्वा महीभुजः । न वै फल'मपश्यन्तः क्रियां विदधते जनाः ।। बालो माणवकोऽप्येषः चपेटामात्रहानये । मोदकाद्याप्तये वाऽपि करोति गुरुशासनम् ।।
[क्रियायां शब्दप्राधान्यस्याप्यसंभवः ] अथोच्यते-न वस्तुतः प्राधान्यमिहाश्रीयते, अपि तु शब्दतः। शब्दप्रमाणका वयम् । यत् शब्द आह, तदेवास्माकं प्रमाणम् । तद्यथा 'राजपुरुषः' इति। वस्तुवृत्ते राजा जगतामोशिता प्रधानम्, पुरुषस्तपस्वी तदिच्छानुवर्तनेन जीवति । शब्दस्तु पुरुषप्राधान्यमाचष्टे, उत्तरपदार्थप्रधानत्वात् तत्पुरुषस्येति । एवमिहापि 'यजेत' दद्यात्' 'जुहुयात्' इति क्रियां प्राधान्येनोपदिशति शब्दः। 'स्वर्गकामः' इत्यपि
* भूत-सिद्ध भव्याय-साध्याय उपदिश्यते इति न्यायः ॥ । तथाचानिष्टपरिहार एत कुत्र चित्फलम् ॥ * वस्तुतः-वस्तुस्वरूपतः ॥
1 न वैफल्य-ख,
. अत्रोच्यते-ख.

Page #110

पञ्चममाहिकम् .
77 क्रियां प्रति *कर्तुरुपदेशः। वस्तुवृत्तेन तु कर्मणि क्रियमाणे कर्म
स्वाभाव्यात' फलं चेद्भवति, भवतु तत्! पुरुषोऽपि 'प्रीयतां नाम ‘फलेन, न तु शब्द: फलोपदेशनिष्ठः। आह च तस्मिस्तु कृते स्वयमेव तद्भवति' (शा-भा-3-1-3) इति। स्वयमेवेति कोऽर्थः ? न शब्दः फलपारतन्त्र्यं क्रियायाः प्रतिपादयतीति ।। .. तदेतदयुक्तं--एवं वर्ण्यमाने 'स्वर्गकामो यजेत' इति स्वर्गकामपदस्यान्वयो दुरुपपादः ।।
[ फलस्य वाक्यार्थत्वे आक्षेपः] · ननु ! कर्तृपदमेतत्। कर्ता च क्रियार्थः, न का क्रियेत्युक्तम्
न कर्तृपदं स्वर्गकाम इति, किन्त्वधिकारिपदमेतत् । न हि जात्यैव कश्चित् स्वर्गकामो नाम कुत्रचित् पुरुषोऽवगम्यते, योऽत्र कर्तृत्वेन नियुज्येत। स्वर्गे कामो यस्यासौ स्वर्गकामः, स्वर्ग वा कामयति स्वर्गकामः । उभयथाऽपि स्वर्गकामनाविशिष्ट: पुरुषस्तस्मात्पदादवगम्यते । तदत्र काम्यमानः स्वर्गः कथं यागक्रियया' संबध्यते ? 'दृष्टेन, अदृष्टेन' वोपकारेण? यदि हि चन्दनं स्वर्गः, षोडशवर्षदेशीया अङगनाः स्वर्गः इति चन्दना डगनादि द्रव्यसामानादिकरण्यप्रयोगात् "द्रव्यवचन: स्वर्गशब्द', तदा 'द्रव्याणां कर्मसंयोगे गुणत्वेनाभिसंबन्धः' (जै-सू-6-1-1) इति दध्यादिवत् साधनत्वेन स्वर्ग उपकरोति 'क्रियायाः। कामनाऽपि
___ * कर्ता नाम क्रियानिर्वर्तकः । अतः सोऽपि क्रियाशेष एव ॥
+ फलस्य कथं क्रियायामुपयोगः ? इत्यत्राह-कामनापीति ॥
· दृष्टादृष्टेन-ख.
। स्वाभाव्यं-ख, 'प्रयततां-ख, ' क्रियया-ख, ' रागादि-ग, द्रव्यशब्द-ख, 'क्रियां-ख. .

Page #111

78
न्यायमञ्जरी द्रव्याहरणाङगत्वादुपकारिणी, यत् तया द्रव्यमानेतुं यतत इति दृष्टोपकारित्वम् ।।
[फलस्य वाक्यार्थत्वसमर्थनम् , स्वर्गपदार्थश्च ] तच्चैतदसारम्-स्वर्गशब्दस्य द्रव्यवाचित्वाभावात्। प्रीतिवचनोोष स्वर्गशब्दः, न द्रव्यवचनः। तदेव चन्दनं शीतातुरेण, 'अग्रीष्मो पहतेन वा 'न स्वर्ग' इति व्यपदिश्यते। सैवाङगना विरतायां सुरततृषि न स्वर्ग इत्युच्यते। तदेवमेष स्वर्गशब्दः प्रीति न व्यभिचरति, द्रव्यं तु व्यभिचरति। एवमद्रव्यत्वात् स्वर्गस्य न क्रियाङगत्वम् ॥
अथापि निरतिशयसुखप्रतीत्यन्यथाऽनुपपत्तितः परिकल्पितः कनक. . गिरिशिखरादिर्देशः स्वर्गः ; सुतरां तस्य न क्रियासाधनत्वमवकल्पते, *दध्यादिवदुपादातुमशक्यत्वात् ॥
अथापि अदृष्टेनव द्वारेण 'समुद्रं 'मनसा ध्यायते' इतिवत स्वर्गकामना तत्रोपकारिणी-तदपि क्लिष्टकल्पनामात्रम्-प्रीतिहिं निरतिशया स्वर्गः। प्रीतेश्चानन्यार्थत्वं युक्तम्। प्रीत्यर्थमन्यत् , नान्यार्था प्रीतिः । तस्मान्न यागाय स्वर्गः, अपितु स्वर्गाय यागः। इत्थं च क्रियासाधनानुपदेशात् न कर्तृसमर्पकत्वेन स्वर्गकामपदं समन्वेति ॥ . ,
[स्वर्गकामादिपदानां अन्वयक्रमः] कथं तमुस्यान्वयः ? अधिकारिवाचित्वेन ब्रूमः। कोऽयमधिकारी नाम ? कर्मणः स्वामी। ईस्वरवचनो ह्यधिकृतशब्दः॥
ननु कर्तव कर्मणः स्वामी, नान्यः-मैवम् – स्वामी सन् कर्ता, न कर्ता सन् स्वामीति ।।
* दध्यादिवत्-इति व्यतिरेकदृष्टान्तः ।
1 न स्वर्ग इति ग्रीष्मो-ख, ' स्वर्ग-ख, ' मेरुः-ख, ' मनो-ख.

Page #112

79
पञ्चममाह्निकम्
ननु क्रियाकारकसम्बन्धव्य तिरिक्तः कोऽन्यः कर्मणः पुरुषस्य च सम्बन्धः ? उच्यते-'ममेदं कर्तव्यम्' 'अहमत्र स्वामी' इति स्वस्वामिभावमवगत्य पाश्चात्यः क्रियाकारकसम्बन्धोऽवगम्यते ॥
[अधिकारिणः कर्तुश्च विशेषः] नन त्वयाऽपि *क्रियाकारकसम्बन्धौ नापहनूयत एव, जातिवादिनेव व्यक्तिप्रतीतिः। स तु पाश्चात्य इन्यत्र किं प्रमाणम् ? उक्तमत्र अनुपादेय विशेषण विशिष्टस्य पुंसः निर्देशादिति । कारकत्वानुगुणविशेषणयोगिनो ह्यस्य कर्तृतया योग्यः संबन्धः। तद्विपर्यये त्वधिकारित्वेनेति । तस्मादधिकृतस्य कर्तृत्वम्, न कर्तुरधिकारः॥ .. इत्थं च स्वर्गकामस्याधिकृतत्वं निर्वहति । 'यदि हि तत्कर्म स्वर्गाय स्यात् , स्वर्गो मे भोग्यो भवेत् । 'कथमहं स्वर्ग प्राप्नुयाम्' इत्येवं साध्यत्वेन स्वर्गमिच्छन् स्वर्गकाम इत्युच्यते। यदि च न स्वर्गसाधनं तत्कर्म, तद्विरुद्धमेवेदमापतति-स्वर्ग कामयते, यागं करोतीति-अन्यदिच्छति, अन्यत् करोतीति हि स्यात् । अतः कर्मणः काम्यमानसाधनतामप्रतिपद्यमानः स्वर्गकामः तत्र नैवाधिक्रियते; न चानधिक्रियमाणस्तत्र संबध्यते ॥
तदेवमधिकृतत्वेन स्वर्गकामस्य कर्मणि संबन्धात् स्वर्गयागयोश्च साध्यसाधनभावावगममन्तरेण तस्याधिकारनिर्वाहासंभवात् अवश्यंक्रियायाः साधनत्वं, स्वर्गस्य च साध्यत्वमभ्युपगन्तव्यम्। अतश्च त्रियायाः फलं प्रति गुणभावान्न प्राधान्यम्। अप्राधान्याच्च न वाक्यार्थत्वम् । तदुक्तम्-'कर्मण्यपि जैमिनिः फलार्थत्वात् (जै-सू-३-१-४) इति ॥
-
* 'अहं इदं एभिस्साधनैः मम सुखाय अस्माद्धतोः अत्रेदानी करोमि' इति व्यवहारे सर्वकारकाणां क्रियाकारकसम्बन्धः प्रतीयते ।
* अनुपादेयविशेषणं स्वर्गः। द्वितीयं तु लोहितोष्णीषादयः ॥
1 विशेषणं-ख.

Page #113

. न्यायमञ्जरी [क्रियाया अपि फलशेषत्वमेव] - का चेयं क्रिया वाक्यार्थ इत्युच्यते ? य एष यागादिः भावार्थे धातुवाच्यः ? उत *प्रत्ययार्थः कश्चित्तदतिरिक्तः ? इति ॥
तत्र भावार्थस्य काम्यमानसाधनत्वात् अप्राधान्यमुक्तमेव । 'प्रत्ययार्थेऽपि काम्यमानभावार्थगतसाधनभावापरित्यागैनैव प्रतीयमानो वाक्यार्थतामेति, नान्यथेति। स चायं परेषामपि पक्षः। तस्मान्न क्रियामात्रपर्यवसायी वाक्यार्थ इति सिद्धम् ।।
[फलस्यापि वाक्यार्थत्वासंभवः, पुरुषस्य वाक्यार्थत्वविमर्शश्च] . किमिदानी फलस्यैव वाक्यार्थत्वं प्रचक्ष्महे ? तद्धि प्रधानं साध्यम्। एतदर्थो ह्यखिल: श्रमः-एतदपि नास्ति-क्रियार्थ एव तावद्वाक्यार्थत्वं कथमुत्सृष्टम् ? अप्राधान्यादिति चेत्-फलेंऽपि समानम्। फलमपि पुरुषार्थत्वादप्रधानम्। न हि 'स्वर्गः स्वतन्त्र एव सत्तां लभतां' इति यतते पुरुषः, किन्तु स्वोपभोग्य तयैव सर्वमभिलषतीत्यतस्तस्यापि तदर्थत्वान्न प्राधान्यम् । आह च 'फलं च पुरुषार्थत्वात्' (जै-सू-3-1-5) इति ।।
हन्त ! तहि पुरुष एव वाक्यार्थो भवतु। स ानन्यनिष्ठः, स्वतन्त्रत्वात्-उच्यते-पुरुषोऽप्यौदुम्बरी'संभारादिषु विनियुज्यत एव । 'यजमानसंमिता औदुम्बरी भवति' इति तस्यापि तदर्थत्वम् । उक्तं च 'पुरुषश्च कर्मार्थत्वात्' (जै-सू-3-1-6) इति ||
* प्रत्ययः-अख्यातम् । तदर्थः पुरुषव्यापारः, भावना वा॥ + नान्यथा स्वतन्त्रतया, स्वयं पुरुषार्थत्वेन ॥
वाक्यार्थत्वं-ख,
योग्य-ख,
वाक्यार्थोऽपि-क, 'संमार्जनादिषु-ख.

Page #114

पञ्चममाह्निकम्
81 यद्येवं, संकटे पतिताः स्मः । न विद्मः किं विदध्महे । क्रिया हि फलार्था, फलं च पुरुषश्च क्रियार्थ इति परिवर्तमाने चक्रे कस्य प्राधान्यं शिष्मः ? कस्य वाक्यार्थत्वम् ? |
. [पुरुषस्यापि वाक्यर्थत्वासंभवः ] उच्यते-पुरुषस्तावन्न वाक्यार्थः; आख्यातवाच्यत्व एव तस्य विवदन्ते, का कथा वाक्यार्थत्वस्य ?
ननु 'कर्तरि लकार:' इति स्मरणात् कथं नाख्यातवाच्यः कर्ता ? कोऽयं लकारो नाम ? स हि 'वर्तमाने लट्'-इति विधाय, 'कर्तरि शप' –'युष्मद्रि मध्यमः'--'अस्मद्युत्तमः'-'शेषे प्रथमः'-'तिप्तस्झि'-इति, बहुषु बहुवचनम्'-'द्वयेकयोद्विवचनैकवचने' - इति वाक्यान्तरैविभज्य विवृतः। तदेतानि कारकसंख्याविभक्तिविधायोनि सूत्राणि एकवाक्यतया व्याख्ययानि, एकार्थविषयत्वात्। एको हि ‘पचति' इत्यादिः शब्दः तैया॑क्रियते। तदेवमेष वाक्यार्थो भवति–कर्तुबहुत्वे वहुव वनं झि इति । सेयं कर्तृसंख्याऽऽख्यातवाच्या भवति, न कर्ता-इति कुतस्तस्य वाक्यार्थत्वम् ? अलं चानया शास्त्रान्तरगर्भया द्राधीयस्या कथया। पुरुष स्तावन्न वाक्यार्थः ।।
[भावनाया वाक्यार्थत्वपक्षः] फलमपि न वाक्यार्थः, सिद्धासिद्धविकल्पानुपपत्तेः। सिद्धस्य तावत् फलस्याभिधानमेव नास्ति, साध्यमानत्वेन' निर्देशात् ॥
* विवदन्ते-भावना, कृतिर्वा आख्यातार्थ इति किल मन्यन्ते ॥ स हीति-एभिस्समिलित्वैव लकारस्वरूपं ज्ञातव्यम् ॥
1 काम्यमान-ख.

Page #115

न्यायमञ्जरी साध्यमानत्वपक्षे तु *साक्षात्तत्सिद्धि'वेदनात् । व्यापार एव तनिष्ठः तद्धि वाक्यार्थ उच्यताम् ।। अत एव हि वाक्यार्थ भावनां प्रतिजानते । यथोचितफलाढयां च त्रयसम्बन्धबन्धुराम् ।।
[ भावनास्वरूपविवरणम् ] केवं भावना नाम? भाव्यनिष्ठो (p. 75) भावकव्यापारो भावना । भाव्यं हि स्वर्गादि फलं, साध्यमानत्वात्। साध्यत्वं चास्य भवनक्रिया: कर्तृत्वात्। भवनक्रियायां च कर्तृत्वं उत्पत्तिधर्मकस्य वस्तुनो दृष्टम् । न नित्यं भूतस्य, नापि नित्यमभूतस्य । यथाऽऽह-(तं. वा. 2-1-1)
'नित्यं न भवनं यस्य यस्य वा नित्यभूतता।
न तस्य क्रियमाणत्वं खपुष्पाकाशयोरिव' इति ॥ स्वर्गादिश्च काम्यरूपोऽर्थः खतत्पुष्पाभ्यां विलक्षण इति भाव्यों भवति । तनिष्ठस्तदुत्पादकश्च पुरुषव्यापारो यः, स भावना। सा ण्यन्तेन भवतिनोच्यते। प्रकृत्यर्थस्य भवतेः कर्ता यः स्वर्गादिः, स एव ण्यन्तस्य तम्य कर्मतां प्रतिपद्यते। "कर्ता त्वस्य प्रयोजकः पुरुषः। णेश्वार्थः प्रयोजकव्यापारः। पुरुषो हि भवन्तं स्वर्गादिमर्थ स्वव्यापारेण भावयतिसंपादयति । स तत्संपादको व्यापारो भावनेत्युच्यते ।।
अतश्चात्र कर्तृस्त्र
* साक्षात–व्यापारान्तरापेक्षा विनैव ॥
+ 'भवति' इत्युक्ते हि फले भवनक्रियाकर्तृत्वं प्रतीयते। आश्रयत्वे, तच्च विषयत्वे, तच्च साध्यत्वे विश्राम्यति ॥
* 'गतिबुद्धि' इत्यादिना अत्र कर्मत्वप्रतीतेः॥
1 त्तसिद्धय-ख,
कर्तृत्वस्य-क,
णेश्चार्थ :णिज्वाच्य:-स.

Page #116

83
पञ्चममाह्निकम्
[ भावना न क्रियारूपा ] ननु व्यापारः क्रियैव, तदतिरिक्तस्य व्यापारस्यासंभवात । क्रिया. वाक्यार्थ पक्षश्च प्रतिक्षिप्तः-उच्यते-न क्रियामात्रं भावना। अपि तु परिदृश्यमानपूर्वापरीभूतयज्यादि भाव स्वरूपातिरिक्तः पुरुषव्यापारः *प्रत्ययात् प्रतीयमानो भावना। यथाऽह
'न सा केनचिदुत्पाद्या जनिका सा न कस्यचित् । ___ केवलं जननी ह्येषा जन्यस्य जनकस्य च' इति ॥ क्रियाकारकादिविलक्षणैव हि सा शब्दात् प्रतीयत इत्यर्थः ।
[भावनायाः आख्यातवाच्यत्वम् ] ननु च 'यजत' इत्यत्र प्रकृत्यर्थो यागादिः किया। प्रत्ययार्थस्तु प्रेरणारूपो विधिः, कर्तृसंख्यादिश्च; न तु धात्वभिधीयमानव्यापारव्यतिरिक्तो भावनाख्यः पुरुषव्यापारः प्रत्ययात् प्रतीयते। न हि भावनावाचिनों कोचिद्विभक्ति स्मरति पाणिनिः, लिङादिमिव विध्यादौ। तस्मान्न भावना वाक्यार्थः-उच्यते-भावनाऽपि प्रतीयत एवाख्यातात् यदि नैपुण्येन शाब्दी प्रमितिरवमृश्यते ॥
___ आस्तां विधिपदं तावद्वर्तमानापदेशिनः ।
शब्दात् यजत इत्यादेः भावना न न गम्यते ॥ . पचति'' गच्छति' इत्यतो यथा पाकादिर्धात्वर्थः प्रतीयते, तथा सर्वानुगतः कर्तृव्यापारोऽपि, पाकाद्युपजननापायेऽपि व्यापारप्रतीतेरन
* धात्वर्थः क्रिया, तदतिरिक्ता भावना अख्यातार्थः॥
भावना धत्वर्थवत् न कारकनि पाद्या, नापि कारकवत् धात्वर्थनिःपादिका । अपि तु उभयोरपि प्राणप्रदात्री ॥
आदिपदेन गमनादिपरिग्रहः। अन धात्वर्थस्तु भिद्यते, न त्वाख्यातार्थः॥
1 व्यापार-ख,
३ भावनार्थ-क,
३ पचति पठति-ख.

Page #117

84
'न्यायमञ्जरी पायात् । यथा हि 'औपगवः' 'कापटवः' 'औपमन्यवः' इत्युपगुप्रभृतीनामुद्धारे च निक्षेपे च प्रत्ययार्थोऽनुवर्तते तद्धि तान्तेषु, तथाऽऽख्यातेष्वपि सोऽनुवर्तमानो दृश्यते ।।
अपि च 'पचति' इत्याख्यातपदस्य यदार्थो। व्याचिख्यासितो भवति, तदा 'पाकं करोति' इति वाक्यं व्याख्यातारः प्रयुंजते-'पचति' . इति कोऽर्थः ? --'पाकं करोति" इति पाकशब्देत द्वितीयान्तेन साध्यं . धात्वर्थं व्याचक्षते। कर्तव्यापारात्मकं प्रत्ययार्थं 'करोति' इतिपदेन ॥
किं च किं करोति देवदत्तः?' इति पृष्टास्सन्तः द्वये वक्तारों . भवन्ति 'करोति पार्क' इति, पचतीतिवत् । तदिदमुभयरूपमप्युत्तर मेकार्थम् ; अन्यथा न तेन प्रष्टा प्रत्याय्यत। तस्मात् पाकं करोतीति । पदद्वयस्य योऽर्थः, स एवार्थः एकस्य पचतीति पदस्य। अत्रापि पच- . त्यर्थादन्यः करोत्यर्थः प्रतीयत एव। योऽसावन्यः करोत्यर्थः, सा भावना ॥
[भावनायाः अतिरिक्तत्वानतिरिक्तत्वे ] आह-न कर्तृसंख्यादिव्यतिरेके ग प्रत्ययात् धात्वर्थातिरिक्तं व्यापार प्रतिपद्यन्ते । प्रतिपद्यरंश्चेत *करोतीत्यतोऽपि शब्दात् प्रतिपद्येरन् । न च करोतीत्यत्र प्रकृतिप्रत्ययवाच्ये क्रिये विभय दर्शयितुं शक्यते-उच्यते -नेदं साधु बुध्यसे ॥
* करोतीति-'पाकं करोति' इति व्यवहारात् यदि भाख्यातार्थविवरण करोतिना क्रियेत, तर्हि 'करोति' इति व्यवहारे व्यापारस्यौव धात्वर्थत्वात् माख्यातार्थः कः अतिरिक्त वक्तव्य इत्याक्षेपार्थः॥
1 यथार्थो-क,
'करोति-ख,

Page #118

85
पञ्चममाह्निकम्
यश्च पाकं करोतीति व्यवहारो *विभागतः। स एव समुदायेन प्रोक्तः पचतिना यथा ॥ तथा कार्य करोतीतिः प्रतीतिर्नास्ति लौकिकी। प्रत्ययार्थः करोत्यर्थं पचत्यादौ तु वर्तते ॥ कर्तृसंख्याप्रतीतौ च न विवादोऽस्ति कस्यचित् ।
तावता निह्नवः कार्यो न तु व्यापारसंषिदः ॥ करोतीत्यादि शब्देभ्यश्च यथा न भवितव्यविशिष्टेभ्यः तत्प्रतीतिरिष्यते, न तथा सर्वेभ्यः ।। . के पुनस्ते विशिष्टाः शब्दाः, ये भावनामभिदधति ? उच्यते
भावार्थाः कर्मशब्दा ये तेभ्यो गम्येत भावना।
यजेतेत्येवमादिभ्यः स एवार्थो विधीयते ॥ • भवन्ति केचित भावार्थाः, न कर्मशब्दाः'–प्रथा-'भावः' 'भवनं' 'भूतिः' इति । · भवन्ति केचित् कर्मशब्दाः, न भावार्थाः-यथा-श्यनैकत्रिकादयः कर्मनामधेयतया प्राक् समथिताः। ये तु भावार्थाः सन्तः कर्मशब्दाः 'यजते' 'ददाति' 'जुहोति' इत्येवमादयः, तेभ्यः भावनाख्या क्रिया गम्यते । तैरेव लिडादिविभक्त्यन्तैः सोऽर्थोऽभिधीयते 'यजेत'
'दद्यात्' 'जुहुयात्' इति । तदुक्तं-'यज्याद्यर्थश्चातो 'ऽवगम्यते भावये.. दिति च' इति (शा.भा-2-1-1) ||
। विधायत॥
___ * पाकः, तदनुकूलव्यापारश्चेति विभागतः। 'पाकं पचति' इति निरर्थकः शब्दः प्रयुज्येत चेत् , न तत् विषयव्यवस्थापकम् ॥
'एकत्रिकेण यजेत' इत्युक्तः यागविशेषः। लोकेऽपि पाकादिशब्दाः केवल धात्वर्थाः। प्रयत्नादिशब्दाः केवलव्यापारवाचिनः। पचतीत्यादयः उभयपराः॥
____ 1 करोतीति-ख. • यद्यर्थःशान्तो-ख.
शब्दाभिधेययाऽनया-ख,
'ये न-ख,

Page #119

86
न्यायमञ्जरी करोतिशब्दादपि केवलात् कर्तृव्यापारो न नासाववगम्यते ; यत्र यागादिकर्मणाऽननुरक्तेन प्रयोगयोग्यतां प्रतिपद्यत इति विशिष्टेभ्य एव यजत्यादिशब्देभ्यो भावनाख्योऽनुष्ठेयः पुरुषव्यापारः प्रतीयत इति सिद्धम् ।।
__ [अख्यातार्थवस्तुस्वरूपे पक्षभेदाः] क्रियाविशेष एवायं व्यापारो ज्ञातुरान्तरः ।
स्पन्दात्मकबहिर्भूतक्रियाक्षण विचक्षणः ॥ इत्येवं केचित् ।।
पुरुषस्य प्रयत्नो वा भावनेत्यभिधीयते । .
औदासीन्य दशापायं पुमान् येन प्रपद्यते ।। स यत्नो यागहोमादित्रियानिवृत्तिकारणम् । ,
तस्य तद्व्यतिरिक्तत्वं प्रायः सर्वेऽनुमन्यते ।। .. स चायमात्मधर्मोऽपि न विभुत्वादिसन्निभः।
साध्यरूपाभिसम्बन्धात् धत्ते विषयतां विधेः ॥ इत्यपरे ।।
[भावनायाः धात्वर्थानुगतत्वपक्षः] अन्य धात्वर्थसामान्यं भावनामभ्युपागमन् । यागदानाद्यनुस्यूतं रूपं गोत्वादिजातिवत् ।।
* दशपायः-दशाविगमः॥ तद्व्यतिरिक्तत्वं-धात्वर्थक्रियावलक्षज्यम् ।
1 विलक्षणः-ख
- विभो:-ख.

Page #120

पञ्चममाहिकम्
___87 यथा हि शाबलेयादिष्वनुगतं च गोरूपमवभासते, व्यावृत्तं च शाबलेयादिरूपं, एवमिहापि यागादिकर्मणामनुगतं च व्यापाररूपं प्रतिभासते परस्परविभक्तं च यागादिरूपम् । यत् तदनुगतं व्यापाररूपं, सा भावना। यथा च शाबलेयाद्यननुरक्तं पृथक्त्वेन गोत्वं दर्शयितुमशक्यम् । . तदुपरक्तत्वेन तस्य सर्वदाऽवगमात् । न चैतावता तस्य नास्तित्वम् , 'सुख-दुःखाद्यवस्थानुगतस्येवात्मनः ।।
तथा च किं करोति, इत्यनवगतविशेषव्यापारसामान्यप्रश्ने सति, 'पचति' 'पठति' इति तद्विशेषोत्तरवचनं अनुगुणं भवतीति। तच्च सामान्यरूपमपि न गोत्वादिवत्, क्रियात्ववद्वा सिद्धतयाऽवभालते, येन विधेरविषयः स्यात् ॥
अंपि च 'यजते' 'दद्यात्' जुहुयात्' इति सर्वत्रापरित्यक्त'पूर्वापरी .. भूतस्वभावं तद्व्यापारसामान्यमवगम्यते। तेन विधेश्च विषयतां प्रति‘पद्यते। तदिदं सकलधात्वर्थसाधारणं साध्यमानावस्थं व्यापारसामान्यं भावनेत्युच्यते । तस्मिश्च पक्षे धातुवाच्यत्वमपि भावनाया वक्तुं शक्यते ।। .
पाकादिशब्देभ्यो धातौ सत्यपि तदप्रतीतेः न धातुवाच्यत्वं भावनाया इति चेत्, भवत्यादौ तहि सत्यति प्रत्यये तदप्रतीतेः प्रत्ययवाच्यत्वमपि न स्यात् । तदलमनेन निर्धारण प्रयत्नेत। सर्वथा धातोर्वा प्रत्ययाद्वा भावनाऽवगम्यत इति सिद्धम् ॥
* भात्मनः सुखादुःखादिसंबन्धमन्तरा प्रत्येकं भानस्य वेदान्तिव्यतिरिक्तैः अनङ्गीकारेऽपि न नास्तित्वं यथा, तथा ॥
धातौ सत्यपि-धात्वर्थे प्रतीयमानेऽपि । 'भवत्यादौ' इत्यत्र आदिना करोत्यादिपरिग्रहः ॥
1 सर्वत्र--ख,
निरिण-क.

Page #121

88
न्यायमञ्जरी [ भावनाया अंशत्र्यविशिष्टत्वम् ] सा धातोः प्रत्ययाद्वाऽपि भावनाऽवगता सती।
अपेक्षतेऽशत्रितयं किं केन कथमित्यदः ॥ 'भावयेत्' इत्यवगते नूनमपेक्षात्रयं भवति–किं भावयेत् ? केन भावयेत् ? कथं भावयेत् ? इति ॥
तत्र किमित्यपेक्षा स्वर्गकामपदेन पूर्यते-किं भावयेत् ? 'स्वर्ग' इति ॥
ननु ! 'स्वर्गकामः' इति पुरुषनिर्देशोऽयं, न फलनिर्देशः-सत्यम् , स्वर्गपरस्त्वयं निर्देशः। उक्तं हि निरतिशयप्रीतिवचनः स्वर्गशब्दः । प्रीतिश्च यान्नार्थेत्यप्युक्तम्। साध्यत्वेन च स्वर्गः काम्यत इति स एव हि किमित्यंशे निपतति 'स्वर्ग भावयेत्' इति । 'स्वर्ग कामयते' इति च व्यत्पत्तौ विस्पष्टमेव तस्य साध्यत्वम् । बहुव्रीहावपि तस्यैव साध्यत्वं विधिवृत्तपर्यालोचनयाऽवधार्यते ॥
[करणाकाङ्क्षाविवरणम्] एवं 'स्वर्ग भावयेत्' इत्यवगते. 'केन भावयेत्' इत्यपेक्षायां, यागे. नेति सम्बध्यते ॥ ___ ननु! 'यागेन' इति न श्रूयते, किन्तु 'यजेत' इति। तच्चाख्यातपदं प्रकृतिप्रत्ययात्मकसमुदायरूपम्। तत्र ङि प्रत्ययस्य' भावना वाच्येत्युक्तम्। 'यज्' इति धातुमात्रमवशिष्टम्। तस्य कृदन्तस्य तृतीयान्तस्य यागेनेति योऽर्थः स कथमेकाकिना *तेन प्रत्याय्यत-उच्यते-भावना चेत्
* तेन-केवलधातुगा ॥
1 इत्यवगम्यते-क,
प्रत्ययार्थस्य-ख,

Page #122

पञ्चममाह्निकम्
89 प्रत्ययार्थ इति सोढमायुष्मता, यागेनेत्यभिसम्बन्धः सोढव्य एव । यो हि तस्यां यथा सम्बद्धं योग्यः तमसौ तथा प्रत्येष्यति', नान्यथेति करणाकाङक्षापरिपूरणेन सम्बन्धयोग्यो यजिरिति तथैवैष भावनयाऽभि सम्बध्यते ॥
[यागस्य करणत्वं शब्दसामर्थ्यलभ्यम् ] अप्रातिपदिकत्वाद्धि तृतीया तत्र मा स्म भूत् ।
शब्दसामर्थ्यलभ्या तु नूनं कारणता यजः ॥ कस्य पनश्शब्दस्य सामर्थ्यमेतत् ? भावनावाचिन इति-ब्रूमः-- तृतीययैव कारणत्वमभिधानीयमिति नेयं राजाज्ञा। ततस्तदवगतेस्तु तथाऽभ्युपगम्यते। एवमिहापि 'स्वर्गकामो यजेत' इति तथाऽवगति. भवन्ती किमिति 'न मृष्यते ?
आख्यातात् साध्यता या च धात्वर्थस्यावगम्यते। . . द्वितीया श्रूयते तत्र किं वा तदभिधायिनी ?
.. [यागस्य करणत्वौचित्यम् ] ननु एवं तर्हि धात्वर्थस्य साध्यताऽवगतः किमित्यंशे यजिना पति. तव्यम्-'कि भावयेत् ?; 'यागम्'। केनेत्यपेक्षिते वाक्यान्तर सम पितं 'बीहिभिः' इत्यादि सम्बध्यताम् ; न पुनर्यजेः साध्यरूपव्यापारा. भिधायिप्रत्ययोपसर्जनीभतकर्मतां अतिप्रत्यासन्नामनारुह्य दरवतिनी करणतामधिरोढुमर्हति–उच्यते-स्यादेतदेवं, यदि हि 'स्वर्गकामः' इति न श्रूयेत। तस्मिस्तु श्रुते नैवं भवितुमर्हति । कुतः ?
* ततः-यत्र तृतीया श्रूयते, ततः ॥
1 प्रतीक्षते-ख,
मृष्यते-क,
समाहित-ख.

Page #123

90
न्यायमञ्जरी . स्वर्गादिसाध्य संबन्धादलब्ध्वा साध्यताऽन्वयम् ।
यजिस्तदानुगुण्येन करणांशेऽवतिष्ठते ॥ स्वर्गस्य हि काम्य'मानत्वेन प्रोत्यात्मकत्वेन चानन्यार्थत्वात् साध्यतायां, योग्यत्वात् किमित्यंशोपनिपाते सिद्ध तत्रालब्धनिवेशो यजिः तदपेक्षितां करणतामेव योग्यत्वादवलम्बते ॥
*सामानाधिकरण्यं च ज्योतिष्टोमादिभिः पदैः ।
एवं सत्युपपद्येत करणत्वानुवादिभिः ।। कर्मनामधेयत्वं च ज्योतिष्टोमादीनां शब्दानामुक्तम् ॥
1..
- [साध्यस्य भागस्य करणत्वसंभवः] ननु साध्यत्वपक्षसाक्षितामपि कर्मनामधेयानि भजन्ते–'अग्निहोत्रं जुहोति' इति नैषदोषः-साध्य एव भवन भावार्थः साधनतामवलम्बते । तत्रापि हि स्वर्गभावनायामग्निहोत्राख्यो होमः करणमेव, अन्यथा स्वर्गकामपदानन्वयप्रसङगात् इत्युक्तम्। नामधेयपदं तु कर्मतामनवदति किंचित् करणताम्; 'अग्निहोत्रं' इत्यादि, 'ज्योतिष्टोमेन' इति। तस्मात् यजेः करण त्वेनैवान्वय इति सिद्धम् ॥ ___ यत्तु प्रत्यासन्नत्वात् साध्यांशोपनिपातितेत्युच्यते-तदयुक्तम्योग्यत्वविरोधिनी 'प्रत्यासत्तिः संबन्ध कारणम्, न तद्विपरिता। योग्यत्वं च स्वर्गस्यैव साध्यतायां, यजेश्च करणतायामित्युक्तम् ॥
* सामानाधिकरण्यं—'ज्योतिष्ठोमेन' इति हि तृतीया स्पष्टं श्रूयते ।। 'अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः' इत्यादौ ॥
३ मानत्वात्-ख.
३ कारण-ख,
1 स्वर्गे साध्यत्व-क. • प्रतिपत्ति-ख,

Page #124

91
पञ्चममाह्निकम्
[कथंभावाकाङ्क्षाविवरणम् एवं 'यागेन भ क्येत्' इत्य वगते , 'व थम्?' इत्यक्ष या इतिकर्तव्यत तद्वाक्यपठिता, वाक्यान्तरनिवेदिता वा संबध्यते ।।
तद्वाक्योपात्ता तावत्-यथा 'एतस्यैव रेवतीषु *वारवन्तीयमग्नि ष्टोम साम कृत्वा पशुकामो ह्येतेन यजेत' इति ।।
वाक्यान्तरोपात्ता:-'वीहीनवहन्ति' 'तण्डुलान् पिनष्टि' 'समिधो पजति' 'बहिर्यजति'' 'तनूनपातं यजति' इति ॥
इतिकर्तव्यता हीष्टा दृष्टादृष्टप्रयोजना। प्रायः सर्वत्र भावार्थे कथमंशोपपादिनी ॥ दृष्टोपकारद्वारेण 'सम्बद्धा पेषणादिका। इतिकर्तव्यता ज्ञेया सन्निपत्योपकारिणी ॥ भावार्थमनुगृह्णाति या त्वदृष्टेन वर्त्मना। समिदाद्यामिकामाहुः तामारादुपकारिणीम् ॥ एवमंशत्रयाश्लेषलब्धानुष्ठानयोग्यताम् ।
भावनामीदृशीं प्राप्य वृत्तिविधिनिषेधयोः॥ ... 'दर्श पूर्णमासाभ्यां यजेत स्वर्गकामः' 'ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत इत्यत्र अनन्तरोक्तरीत्या एष वाक्यार्थो जात:-दर्शपूर्णमासेन यागेन स्वर्ग विवेत् अनयाऽग्न्याधानादिकयेतिकर्तव्यतयेति ॥
*वारवन्तीयसाम करणं उत्पत्तिवाक्य एव शिष्टम् ॥
1 यजति-ख.
संबन्धे-ख.

Page #125

न्यायमञ्जरी [विधिप्रत्ययस्यावश्यकता] *किमर्थं पुनविधिराश्रीयते ? वर्तमानापदेशिष्वप्याख्यातेषु-भावना तीयत इति दर्शितवान् भवान् । अतः किं विधिना? तस्य शीश्चयणं स्वर्गयागयोः साध्य साधनभावबोधनाय; प्रवृत्तिनिवृत्तिलिद्धये वा? साध्यसाधनसम्बन्धस्तावत् आकाडक्षा-सन्निधि-योग्यता-पर्यालोचनया वर्तमानापदेशिनोऽप्याख्यातात् भावनावगमे सति भवत्येवान्तरेणापि . वधिम् ॥
प्रवृत्तिरपि पुरुषेच्छानिबन्धना स्वर्गस्य साध्यत्वे, यागस्य साधनत्वेsवधारिते, यः स्वर्गमिच्छेत् स तसिद्धये प्रवर्तेतैव। यस्तु नेच्छेत् तस्य विधिरपि किंकुर्यात् ? न ह्यप्रवर्तमानस्य पुंसः विधिले पाशं निदधातिः । रज्वा वा बाहू बध्नाति। निषेधाधिकारेऽपि सुरापानब्राह्मणहननादे . प्रत्यवायसाधनत्वावधारणात् तत्परिजिहीर्षया निवृत्तिर्भवति, न विधितः । यस्तु प्रत्यवायान्न बिभेति, स विधावपि श्रुते न निवर्तत एवेति । तस्मात् प्रवत्ति निवृत्त्योर्न कारणं विधिरिति तदर्थमपि तदाश्रयणमसांप्रतम् ॥
[विधिस्वरूपविमर्श:] कश्चायं विधिर्नामेत्येतदपि न विद्मः। ननु चाहुःविधेर्लक्षणमेतावदप्रवृत्तप्रवर्तनम्। अतिप्रसङगदोषण नाज्ञातज्ञापनं विधिः ॥
* यदि भावना आख्यातार्थः पुरुषप्रेरिका, तर्हि 'जुहुयात्' इत्यादि विधिप्रत्ययस्य का आवश्यकता इत्यर्थः॥
लडाख्यातात् ॥ * ज्ञातेऽप्यर्थे राजाज्ञादिना प्रवृत्तिदर्शनात् ॥
1 साधना-ख,
निगडे पदं-ख,
३ पुरुषो निवर्ततेति प्रवृत्ति-ख

Page #126

93
पञ्चममाह्निकम्
बाढं श्रुतोऽयं श्लोकः । किन्तु कोऽसावप्रवृत्तप्रवर्तक इति न जानीमः; प्रवर्तकस्वरूपे हि संशेरते प्रवादुका इति ॥
[प्रवर्तकस्वं कस्येति विमर्शः] कि लिडादिः शब्द एव प्रवर्तकः? तद्व्यपारो वा? तदर्थो वा नियोगः' ? फलं वा स्वर्गादिः ? श्रेयस्साधनत्वं वा?, रागादिर्वा ? प्रवर्तकस्वरूपानवधारणाद्विधेरप्यनधारणमिति ।।
यत्तावदुक्तं कि विध्याश्रयणेनेति-तत्रोच्यते- यदयं साधनत्वेन यजेरभिहितोऽन्वयः ।
. स्वर्गस्य च फलत्वेन स एव महिमा विधेः ।। विधिवचनमन्तरेण हि 'स्वर्गकामो यजेत' इति *पुरुषलक्षणार्थस्वर्गकामशब्दः, शुक्लो होतेतिवत् स्यात् । तदा चैकपदोपादानलक्षण प्रत्यासत्तिसम्बन्धनिसर्गघटितपूर्वापरीभूतस्वभावधात्वर्थसाध्यतातिक्रमण दूरात् स्वर्गस्य साध्यत्वं अन्यत्रोपसर्जनीभूतस्य कथं कल्पयितुं शक्यते ? तस्मादेष विशिष्टः साध्यसाधनसम्बन्धः विधिप्रसादलभ्य एव भवति, नान्यथेति विधिराश्रयणीयः ।।
विधेरावश्यकता .. कथं पुनविधिरप्य, साध्यसाधनभावं बोधयति? इत्थं बोधयति -~स हि सप्रत्ययप्रवर्तकस्वभावः। न चापुरुषार्थरूपे ब्यापारे
* स्वर्गकामपदस्य बहुव्रीहित्वात् लक्षणया पुरुषः अर्थः ॥ * ऋत्विजां मध्ये शुक्लवर्णः होतुः यथा क्वचित् ज्ञापकः, तथा॥ * अन्यत्र-कामनायाम् ॥ 8 सप्रत्ययः-ज्ञानादिमान् ॥
-
1 विनियोगः-ख.
.

Page #127

94
न्यायमञ्जरी पुरुषः प्रयत्नशत प्रेर्यमाणोऽपि सप्रत्ययः प्रवर्तते। प्रवर्तमानेऽपि पुंसि प्रवर्तकत्वाख्यनिजस्वरूप संकोचमाशङकमानः विधिः पुरुषार्यस्वभावं स्वर्ग साध्यतया व्यवस्थापयति, यागं चास्य साधनतयेति । एवं शवबोधयतोऽस्य प्रवर्तकत्वं निर्वहति ।।
__ [ फलोपदेशमात्रान्न प्रवृत्तिः] यत्तु दशितेऽपि स्वर्गादौ फले न प्रवर्तते चेत्पुरुषः किं विधिः कुर्या. . दिति-तदप्युक्तम्-न हि वाय्वादिवत् पुरुषस्य प्रवर्तको विधिः । वाय्वादिः खलु सप्रत्ययमपि तदितरमपि प्रवर्तयति। विधिस्तु सप्रत्ययस्यैव प्रवर्तकः। सप्रत्ययस्य चैतावत् प्रवर्तनं, . यत् . प्रतितोऽहमिति ज्ञानजननम्। न च फलमदर्शयता विधिना 'सप्रत्ययस्यदृशं ज्ञानं जनयितुं शक्यम् । . फले तु दशिते सति तदस्य ज्ञानं जनितमेव। अनेन 'जनितं चेत ज्ञानं प्रमाणवृत्तेन प्रवर्तित एवासौ विधिना पुरुषः। आलस्यादिनानिथित्वेन वा बहिःप्रवृत्ति पर्यन्ततया चेन्न प्रवर्तेत-मा प्रतिष्ट! विधिना तु स्वकर्तव्यं कृतम्, 'प्रवर्तितोऽहमिति ज्ञानजननात्। अन्यो हि प्रवर्तनावगमः, अन्यश्च बाह्यो व्यापारः॥
[विधेरेव साध्यसाधनभावावगमः] एवं विधिवशादेव साध्यसाधनभावधीः । सा हि प्रथमनिर्वृत्तप्रेरणाज्ञानपूर्विका ||
* साध्यसाधनाद्यनवबोधे हि प्रवर्तकत्वं संकुचितमेव भवेत् ॥ + बाह्यः-शारीरकंः॥
' पुरुषः-ख, " प्रवर्तमानेऽपि-ख, ३ सप्रत्ययस्य-ख, ' जनिते ज्ञाने-ख, प्रज्ञप्ति-घ, प्रवर्तितः पुरुषः-क, घ.

Page #128

पञ्चममाह्निकम्
95 'यजेत' इति प्रेरणा प्रतीयमाना साध्यसाधनसम्बन्धमनव बोधयति' विधौ न निर्वहतीति तत्कृतस्तदवबोध उच्यते। निषेधे च 'न हन्यात्' इति निषेध्यमानस्य भावार्थस्यानर्थतामनवबोधयन् विधिः न रागतःप्रवर्तमानं पुमांसं निरोद्धमुत्सहत इति विधेयवनिषेध्येऽपि तस्यैव व्यापार इत्यवश्याश्रयणीयो विधिः ॥
यश्चेष पर्यनुयोग:-किमर्थं विधिराश्रित इति-स तु खलु सरलमतिकृत इव लक्ष्यते। न हि वयमद्यकृतविधिमाश्रयेम, जहीमो वा। प्रतिपत्तारो हि वयं वेदस्य, न कर्तारः। तत्र च सविधिकानि 'यजेत स्वर्गकामः' इति प्रभृतीनि श्रूयन्ते। तेषां मीमांस्यमानोऽर्थ ईदृगवतिष्ठते। स्वर्गः साध्यः, यागः साधनमिति । स चायं विधिसामर्थ्यलभ्य इति युक्तं विधेराश्रयणम* ॥
[कस्य प्रवर्तकत्वं युक्तम् , प.लस्य, तद्ज्ञानस्य धा ? ] यत्तु प्रवर्तकस्वरूपानिश्चयाद्विधेरनिश्चय इति-तत्राप्युच्यते-फलं तावन्न प्रवर्तकम, सिद्धयसिद्धिविकल्पानुपपत्तेः। सिद्धस्य फलस्याप्रवर्तकत्वं सिद्धत्वादेव। न हि यत् यस्यास्ति, स तदर्थं यतते। नाप्यसिद्धस्य खरविषाणप्रख्यस्य फलस्य प्रवर्तकत्वं युक्तम् , अदृष्टत्वात् ।। . अथ कामनाविषयीकृतं फलं प्रवर्तकमिष्यते-सेयं कामनैव प्रतिका . भवति, न फलम् । तस्माद्रागादिः प्रवर्तक इत्याहुः ॥
- * मातापितृसहनेभ्योऽपि हि वत्सलतरं शास्त्र पुरुषं न केदाऽपि विप्रलम्भयेदित्ययमंशः विधिश्रवणेन दृढीक्रियत इति विधिरावश्यक इति सारम् ॥
1 बोधयन्ती-ख.
न फलम्-ख,

Page #129

96
न्यायमञ्जरी
[श्रेयस्साधनत्वस्य प्रवर्तकत्वपक्षः] 'एतदपि न पेशलम् । उपजात प्रवृद्धतररागस्या पि*काम्यमनोपायपरिच्छेदमन्तरेण प्रवृत्त्यनुपपत्तेः न हि स्वर्गकामः सांग्रहिणीमनुतिष्ठति । तद्वरं श्रेय स्साधनत्वं प्रवर्तकम्। लोकेऽपि चैवमेव व्यवहारो दृश्यते । हरीतक्यादीनामारोग्यसाधनतां वैद्याचार्यचोदनातोऽवगत्य तदुपयोगादा वातुरजनः प्रवर्तते। तृप्तिसाधनतामोदनस्य मन्यमानः तद्भक्षणाय बक्षितः प्रवर्तते-इति श्रेयस्साधनत्वमेव प्रवर्तकम् ॥
__ [विधिप्रत्ययादेः प्रवर्तकत्वपक्ष;] एतदपि न चतुरस्रम्-श्रेयस्साधनत्वं ह्यनवगतमवगतं वा प्रवर्तक भवेत् ? नानवगतम् , अव्युत्पन्नस्य प्रवृत्तेरदर्शनात् । यो हि हरीतकीनामारोग्यहेतुतां न कुतश्चिदधिगतवान्, नासौ तदर्थ्यपि तामुपयुङक्ते । तस्मात् तद्वोधहेतुः प्रवर्तकः । स च दृष्ट विषयेऽन्वयव्यतिरेकादेरपिसंभवति, किं तेन ? अदृष्टे तु विषये श्रेयस्साधनाधिगमः शब्दकनिबन्धन इति तदधिगमोपायः "शब्द एव प्रवर्तकः । अत एव' शब्दोऽपि न स्वरूपमात्रेण प्रवर्तकः, वाय्वादितुल्यत्वप्रसङगात्।. यदि हि पवन इव, पिशाच इव, कुनृप इव शब्दः प्रवर्तको भवेत् , अनवगतशब्दार्थसम्बन्धोऽपि श्रवणपरवशः प्रवर्तेत, न चैवमस्ति। तस्मादप्रतीतिमुपजनयतः शब्दस्य प्रवर्तकत्वम् ॥
* अयमेवात्रोपाथ इति निश्चय: उपायपरिच्छेदः ।।
श्रेयस्साधनत्वबोधे हेतुः विधिरूपः शब्दः।। * लडाख्यातादेः॥
1 उपनात-ख, • भुक्त-क,
' स्साधन-ख, शब्द एव-क.
तदुपायादा-ख.

Page #130

97
पञ्चममाह्निकम्
[लिङादेः प्रवर्तकत्वप्रकारः] न च नाम पदप्रतीतौ वर्तमानापदेशकाख्यातात्पदार्थप्रतीतौ च सत्यां सप्रत्ययोऽप्रवर्तमानः कश्चित् दृश्यत इति लिङादिरेव शब्दः प्रवर्तकाभिधानद्वारेण प्रवर्तको भवितुमर्हति । शब्दस्य च ज्ञापकत्वात् चक्षुरादि कारकवैलक्षण्ये सत्यपि प्रतीतिजन्मनि करणत्वमपरिहार्यम्। करणं च कारकं च न निापारं स्वकार्यनिर्वृत्तिक्षममिति व्यापारस्तस्यावश्यंभावी। लिङादेश्च शब्दस्य न प्रतीतिजन्ममात्रे व्यापारः, किन्तु पुरुषप्रवृत्तावपि, तथाऽवगमात् । लिङा अर्था वगमे सति प्रवृत्तिात इति तत्रापि लिङव्यापारः प्रभवति । स चायं लिङादिव्यापारः शदभावनानामधेयो विधिरित्युच्यते । स एव प्रवर्तकः ॥
[ भावनाया द्वैविध्यम् ] .. इह हि लिङादियुक्तेषु वाक्येषु द्वे भावने प्रतीयते-शब्दभावना, अर्थभावना चेति ॥
तत्र अर्थभावना तावत् धात्वर्थातिरिक्तप्रयोजकव्यापारात्मिका दशितव। यो भवनक्रियाकर्तृविषयः प्रयोजकव्यापारः पुरुषस्थः, यत्र भवनक्रियायाः *कर्ता स्वर्गादिः कर्मतामापद्यते, सोऽर्थभावनाशब्देनोच्यते। व्याख्यातश्चासौ॥
.
[भावनाद्वयस्वरूपम्] यस्तु शब्दगतः प्रयोजकव्यापारः, यत्र पुरुषप्रवृत्तिः साध्यतां प्रतिपद्यते, सा शब्दभावना। तथा ह्य क्तम्
___* कर्तृत्वं चानाश्रयत्वरुपम् । स्वर्गो हि यागेन भवति ॥
__1 ननु नाम-खः
लिङर्था-ख.

Page #131

98
न्यायमञ्जरी *'अभिधां भावनामाहुरन्यामेव लिडादयः' इति ॥ लिङन्तशब्दश्रवणे हि यथा यज्याद्यवच्छिन्नं स्वव्यापार पुरुषोऽधिग. च्छति, तथा 'तदनुष्ठाने प्रेरितोऽहम्' इत्यपि 'प्रतिपद्यते । तेनानुष्ठेयार्थप्रतिपादन इव प्रेरणायामपि शब्दस्य सामर्थ्यात् भावनाद्वयप्रतिपादक लिडादियुक्तं वाक्यमिष्यते। ततः पुरुषव्यापारश्वार्थभावना, शब्दव्यापारश्च शब्दभावनाऽवगम्यते । शब्दव्यापारात्मकत्वाच्च शब्दभावनाशब्देनाभिधीयते। अनवगता च सती न कार्याङगमिति शब्देन साऽभि. धीयतेऽपि। तदुक्तं 'अभिधत्ते करोति च' इति ॥ .
[शब्दभाबनाया अंशत्रयवर्णनम् ] ननु ! शब्दभावनाऽपि भावनात्मकत्वादर्थभावनावदंशत्रयमेपक्षत' एवेति तदस्या दर्शयितव्यम-उच्यते-भाव्यांशे तावदस्याः पुरुषप्रवृत्ति रुपनिपतीति उक्तमेव। पुरुषप्रेरणात्मको हि विधिः शब्दभावनेति तत्साध्या पुरुषप्रवृत्तिरेव तत्र भाव्यतां प्रतिपद्यते। करणांशे तु तस्याः नियोज्यविषय समर्पकपद व्यापारो निविशते। यथा हि यज्यादिना स्वर्गादिर्भाव्यः संपद्यत इत्यर्थभावनायामसौ तत्करणतामवलम्बते, एवमिहापि नियोज्यपुरुषप्रवृत्तिविषयाद्यवगमात् संपद्यत इति तदभिधायकशब्द. व्यापारस्तत्र करणतां प्रतिपद्यते । इतिकर्तव्यांशे तु अर्थवादपदव्यापारोऽस्या अवतिष्ठते। केवलं विधिपदश्रवणे हि सति न तथा प्रवर्तयितुमुत्सहन्ते 'श्रोतारः, यथा अर्थवादजनितबहुप्रकारकर्मप्राशस्त्यज्ञानपरिपोषित
* अन्यां-अर्थभावनातो विलक्षणाम् । शब्दव्यापारत्वात् तस्या 'अभिधां' इत्युक्तिः ॥
+ लिङादिपदज्ञानादिरूपः । लिङ्गवणेन हि 'अयं मां प्रेरयति' इति मन्यते पुरुषः॥
1 शब्दस्य-क, 2 भव्यांशे-ख, ३ समर्पक-ख,
अनुष्ठातार:-क.
.

Page #132

99
पश्चममाह्निकम् हृदयाः सन्तः इति अर्थवादाः प्रवृत्त्यतिशयहेतवः। तेन तद्व्यापार इतिकर्तव्यतांशमस्याः पूरयतीति ।। __ एवं नियोज्यव्यापारो भाव्यः, विषयादिसमर्पकपदव्यापारः करणं, अर्थवादपदव्यापारः इतिकर्तव्यतेति सेयं त्र्यंशा शब्दभावना। सैव च विधिः॥
[विधेः भावनायाश्च सम्बन्धवर्णनम्] न च *विधेर्वाक्यार्थानन्धयलक्षणो दोष आशङकनीयः; एकप्रत्ययो पादानलक्षणया प्रत्यासत्या तदन्वितत्वा वगमात्। आहुश्च(श्लो-वा-वाक्य-79)
'विधिभावनयोस्त्वेकप्रत्ययग्राह्यताकृतः ।
धात्वर्थात् प्रथमं तावत् संबन्धो व्यवसीयते' इति ।। विधिर्भावनायां पुरुषं नियुङक्ते । यथाऽऽह. 'स्वव्यापारे हि पुरुषः कर्तृत्वेन नियुज्यते' (तं-बा-2-2-9) इति ॥ तयोः कथमन्वयः स्यात् ?
[विधेः प्रेरकत्वप्रकारः] ननु च त्वयैवोक्तं धात्वर्थात् पूर्वतरं तद्भावनाया विधेश्च संबधोऽव गम्यते । एकपदोपादानेऽपि धात्वर्थस्तावत् प्रकृत्यंशाभिधेयः । विधिभावने तु द्वे अपि प्रत्ययांशेनाभिधीयते इति । अतश्च *स्वच्छैव भावना
. * लिङ्बोध्यविधेः, आख्यातबोध्यभावनायाश्च विशकलिततयैवोपस्थितत्वेन, प्रकृतिप्रत्ययभावाद्यभावात् आकांक्षाविरहेण कथं तयोर्वाक्यार्थेऽन्वय इत्याक्षेपः॥
+ एकेनैव प्रत्ययेन लिङ्त्वेन विधिः, भाख्यातत्वेन भावना चाभिधीयते ॥ स्वच्छा--केवला धात्वार्थाननुरक्ता ।।
1 तकविता ख.

Page #133

100 .
न्यायमञ्जरी विधिना स्पृश्यते, न विषयाद्यनुरक्ता। स्वच्छा च न प्रयोगयोग्या भवति । यथा च फलकरणेतिकर्तव्यतांशपरिपूर्तिप्रस्थिता 'प्रयोग'योग्या, न तां विधिः स्पृष्टवान् । अविधिस्पृष्टेषु च धात्वर्थकारकादिषु किमिति सचेताः' पुरुषः प्रवर्तेतेति-उच्यते यद्यपि विधिः अनधिगतधात्वर्थानुरागतया स्वच्छामेव भावनां एकाभिधानत्वात् प्रथम माक्रामति; तथापि तादृशि तस्यां सप्रत्ययप्रवर्त'नात्मक निजस्वरूपनिर्वहणमलभमानो न तावत्येव विरमति, किन्तु परिणीतबालकन्यको वर इव तावद्विलम्बमानः प्रसारितहस्त आस्ते-यावत् सर्वाङगसुन्दरी प्रयोगयोग्या भावना भवति । आह च-(श्लो.वा. वाक्य-171)
*'यद्यप्यंशैरसंस्पृष्टां विधिः स्पृशति भावनाम् । तथाप्यशक्तितो नासौ तन्मात्रे पर्यवस्यति । अनुष्ठेये हि विषये विधिः पुंसां प्रवर्तकः । . . अंशत्रयेण चापूर्णां नानुतिष्ठति भावनाम् ।। . तस्मात् प्रक्रान्त रूपोऽपि विधिस्तावत् प्रतीक्षते । . यावद्योग्यत्वमापन्ना भावनाऽन्यानपेक्षिणी ।।' इति
[भावनायाः वाक्याथै अन्वयप्रकारः] ' सा हि वाक्यान्तरोपातमप्यपेक्षते, प्रकरणान्तराधीतमपि वांछति । कृतिवद्धावलभ्यमपि याचते । अर्थसामर्थ्य गम्यं प्रमाणमपि' स्पृहयति-'इत्येवं विध एष शब्दप्रमाणमहिमेति ॥
* अंशः-फलकरणेतिकर्तव्यताभिः ।।
* 'सुवेणावद्यति' इत्यत्र अर्थसामर्थ्यात् पुरोडाशायवदानाङ्गत्वं लभ्यते ।। तथा च शब्दार्थानामाकाङ्क्षा बहुप्रकारेण शाम्यति ।।
-
___1 प्रवेश-क, मानात्मक-ख,
स चेत्-ख, 5 सर्वांनु-क, घ,
माक्षिपति तथाहि-ख, गम्यमपि-ख, ' इत्येक-ख,

Page #134

101
पञ्चममाह्निकम्
स चायं व्युत्पादनक्रम ईदृशो व्याख्यातृभिरुपदिश्यते-'इत्थमस्यान्वयः, इत्थमस्येति । वाक्यार्थः पुनर्भावनात्माऽवगम्यमानः एकयैव बुद्धयाऽनेकजातिगुणद्रव्यक्रियाद्यङगकलापकल्माषिततनुरवगम्यते तादृश्यकैवेयं वाक्याद्वाक्यार्थबुद्धिः । यथाह-(श्लो-वा-वाक्य-327)
'भावनैव हि वाक्यार्थः सर्वत्राख्यातवत्तया। अनेकगुणजात्यादिकारकार्थानुरंजिता ।। एकयैव च बुद्धयाऽसौ गृह्यते चित्ररूपया। पदार्थाहितसंस्कारचित्रपिण्डप्रस्तया' इति ।।
- [भावनायाः पूर्णस्वरूपम् ] एक एवायमतिदीर्धः क्रमविकस्वरः सकलाङगपरिपूरितभावनातत्त्व विषयः प्रतिभासः। यथा हि स्थाल्यधिश्रयणात् प्रभृति आ निराकाडक्षौदन निष्पत्तेरे कैवेयं पाकक्रिया-सलिलावसेकतण्डुलावेपनदर्वीविघदृनास्त्रावणाद्यनेकक्षणसमुदायस्वभावा, तथा प्रथमपदज्ञानात् प्रभृति आनिराकाङ्क्षवाक्यार्थपरिच्छेदादेकवेयं शाब्दी प्रमिति: * । आह च
'पदात् प्रमृति या चैषा प्रज्ञा ज्ञातुविजृम्भते । . पुष्पिता सा पदार्थेषु वाक्यार्थेषु फलिष्यति' इति कृतमतिविस्तरेण ।।
सोऽयं वाक्यार्थः भावनानामधेय कर्तृव्यापारः स्वर्गयागादि'रर्थः यस्तु व्यापारः "प्रेष रूपो लिङादेर्वाच्यः कार्ये वा, तं विधि सडिगरन्ते ॥
____ * भावनाया अखण्डत्वसंपादनायायं क्लेशः वणितः ॥
निष्पत्तावे-क.
प्रतीति:-क
रुक्त:-क,
- 1 इत्थमस्येति-ख.
प्रेषग-ख.

Page #135

102
न्यायमञ्जरी _
[शब्दभावनायाः वाक्यार्थत्वविचारः] __ तदेतदननुमन्यमाना अन्ये प्रचक्षते-योऽसौ शब्दभावनाख्यः शब्दव्यापारः शब्दस्य कार्योऽभिधेयश्च, तमभिदधतः कुर्वतो वा शब्दस्य व्यापारान्तरमस्ति, न वा?
यदि तावन्नास्ति, तदेष व्यापारान्तरनिरपेक्षस्वव्यापारमिवार्थमपि वदतु, विश्राम्यतु *व्यापारकल्पना। अस्ति चेदस्य तदभिधाने व्यापा.. रान्तरं, तदाऽनवस्थाप्रतीकारः कश्चिदन्वेषणीयः। न जासौ दूरादपि लभ्यते। भूतपरिस्पन्दव्यतिरिक्तव्यापारनिरासश्च प्रमाणसामान्यलक्षणे विस्तरेण कृतः इत्यसौ मार्गः इहाप्यनुसरणीयः ॥
यश्चासौ व्यापारः क्रियते चाभिधीयते च, स कि पूर्वमभिधीयते, ततः क्रियते? पूर्व वा क्रियते, पश्चादभिधीयते? युगपदेव वा करणा. भिधाने इति ॥ ___ न तावत् पूर्वमभिधीयते ततः क्रियते--अनुत्पन्नस्याभिधानानु. पपत्तेः। न ह्यजाते पुत्रे नामधेयकरणम्। अर्थासंस्पर्शी च तथा सति शब्दः स्यात् ॥
अत एव न युगपदुभयम् , अनुत्पन्नत्वानपांयात् प्रयत्नगौरवप्रसङगाच्च। नापि कृत्वाऽभिधानम्, दिरम्यव्यापारासंवेदनात् ।।
[लिङादिभिः शब्दभावनाप्रतीत्यसंभवः ] अपि चायं तपस्वी लिङादिः प्रत्ययः सत्यपि गोबृन्दारकत्वे कथ. ममुमतिबृहन्तं भारं वक्ष्यति ? कर्तारं च तत्संख्यां चाख्यास्यति ?
* व्यापारः-शब्दभावनाख्यः॥
असौ-अनवस्थापरिहारः ॥ * गोबृन्दारकः-वृषभश्रेष्ठः ॥
। चेद--ख.
धीयते-ख.

Page #136

पञ्चममाह्निकम्
103 भावनामभिधास्यते? शब्दभावनां च करिष्यति ? तां च वदिष्यति ? इति दुर्वहोऽयं भारः ।।
[शब्दभावनायाः वान्यार्थे अन्वयासंभवः ] कश्चायं शब्दभावनानामधेयस्य विधेर्वाक्यार्थे * भावनायामन्वय इति वक्तव्यम् ।।
ननु उक्त एव एकप्रत्ययाभिधेयत्वलक्षणः संबन्ध इति-न बम आभिधानिकः संबन्धो नोक्त इति। किन्तु पुरुषव्यापारात्मिकाया अर्थभावनायाः प्रधानत्वेन वाक्यार्थत्वात, तदपेक्ष्यमाणफलकरणेतिकर्तव्यतांश 'पूरणन' स्वर्गकामादिपदान्तराभिधेयोऽर्थः समन्वेति, गणत्वेन। शब्दव्यापारस्तु तदपेक्षितमन्यतममपि नाशं पूरयितुमलमिति तत्र न गुणतामवलम्बते । न च द्वयोः प्रधानयोः घटः पट इतिवद्वा, पचति पठतीतिवद्वा संबन्ध उपलभ्यते॥
• .
[भावनयोः गुणप्रधानभावसंभवः] अथार्थभावना शब्दभावनाख्यविधेविषयसमर्पणेन गुणतामवलम्बते ; विधिस्तहि वाक्यार्थः, न भावना, तस्या अप्राधान्यात् । अतो भावनाद्वयं प्रत्ययार्थ इति न हृदयंगममेतत् ॥ - एकाभिधानाभिधेयत्वं च न भावनयोरन्योन्यसमन्वये कारणम् ; अक्षा:-पादाः-माषा इत्यादावदर्शनात् ।।
- * विधिवाच्यार्थभावनया साकं कथमन्वयः ? * गुणत्वेन तदङ्गत्वेन ॥ द्वयोः-पुरूषव्यापारशब्दव्यापारयोः ॥
1 प्रधानत्वात्-क,
परिपूरणेन-क.

Page #137

104
न्यायमञ्जरी [भावनाद्वयसद्भावे न प्रमाणमस्ति ] किंच कस्यानुरोधेन द्वे भावने प्रत्ययवाच्ये इष्यते ? -उच्यतेलिङादिशब्दश्रवणे सति कार्ये च, प्रेरणायां च बुद्धिरुत्पद्यत इति ।
यद्येवं एक एव तादृशोऽसौ लिङर्थों भवतु। तदेकत्वाच्च न परस्परसमन्वयः चिन्तयिष्यते । न च प्रत्ययेऽप्यतिभार आरोपयिष्यते॥
[नियोगवाक्यार्थविचारः] ननु ! एकस्यापि लिङर्थस्य यदि शब्द: कार्यत्वं, प्रेरणां च ब्रवीति, ततस्तदवस्थ एवातिभारः। कशासावेकः कार्यात्मा, प्रेरणात्मा च तस्यार्थः ? उच्यते-यो लिडादिप्रत्ययादवगम्यते, यमभिवदतो न तस्यातिभारः, यत्र न तव्यतिरेकेण प्रमाणान्तरं क्रमते, स *नियोगो नामावाक्यार्थः। तथा हि- वृद्ध व्यवहारतः शब्दानामर्थे व्युत्पत्तिरित्यत्र तावदविवाद एव । व्यवहारे च वाक्यार्थे वाक्यस्य व्युत्पत्तिः, वाक्येन सर्वत्र व्यवहारात्। तत्र 'यजेत' इत्यादितिङन्तपदयुक्तेषु पदान्तराणामर्थस्तावदास्ताम् । आख्यातार्थे . ह्यवगते. तदानुगुण्येनासौ स्थास्यति। आख्यातस्य च 'यजेत' इत्येवमादेरर्थः परीक्ष्यमाणः प्रेरणा त्मक एवावतिष्ठते; यतः पदान्तरसन्निधाने सत्यपि न प्रेरणाबुद्धिरुपजायते। आख्यातपदश्रवणे च सति सा जायते। तस्मात् तस्यैव प्रेरणात्मकोऽर्थः । तत्रापि तु जुहोत्यादिधात्वन्तरोपजननापायपर्यालोचनया धातोस्तत्प्रतीतौ व्यभिचारात्, प्रत्ययस्य चाव्यभिचारात् तस्यैव सोऽर्थ इति गम्यते ॥
* तथा च कार्यरूपत्वात् प्रेरणारूपत्वाच्च नियोगस्य न गौरवम् ॥ ,
1 द्विरूत्पद्यते मतिः-ख,
शिष्यते-ख,
३ शब्द-ख.

Page #138

105
पञ्चममाहिकम्
[विधिरूपनियोगस्य लिङर्थत्वम् ] . कः पुनरसावर्थः ? यस्मिन् सति 'नियुक्तोऽहमत्र' इति प्रतिपद्यते पुरुषः, सोऽसावर्थः। स एव विधिरित्युच्यते। विधौ हि लिङादिप्रत्ययं स्मरति पाणिनिः, न धात्वर्थे यागादौ, न कर्तृव्यापारे भावनायाम् । विधिश्च नाम प्रेरणात्मक एव । अत एव वर्तमानापदेशिकाख्यातजनितप्रतीतिविलक्षणेयं प्रतीतिः 'यजेत' इति । अत्र हि प्रैषप्रेष्ययोः संबन्धोऽवगम्यते। 'अन्य एवायं क्रियाकर्तृसंबन्धात् प्रैिषप्रेष्यसंबन्धः ॥
_ [अख्यातेन प्रेरणायाः प्राधान्येनोपस्थितिः ]
नन 'यजेत' इति क्रियाकर्तृसंबन्धो ऽवगम्यते ?-न ब्रमः नाव. गम्यत इति; किन्तु प्रेषप्रैष्यलक्षणोऽपि संबन्धः प्रथममवगम्यते। प्रेषितो हि क्रियां कर्तुमुद्यच्छतीति ॥ .. नन! क्रियासंबन्धितयैवासौ प्रेष्यते 'यजतां भवान्' इति-सत्यम्
क्रियासंबन्धितयैव प्रेष्यते। प्रेष्यते तु सः। प्रेष्यते चेदयमन्यं तहि संबन्धः । क्रियासंबन्धात्तु उभयसंबन्धितामस्य राजगवीक्षीरवत् अवगमिष्यामः। यथा गौः राज्ञा च संबध्यते, क्षीरेण च-या राजसंबन्धिनी, सा क्षीरसंबन्धिनी, या क्षीरसंबन्धिनी; सा राजसंबन्धिनीति। एवमिहापि पुरुषः प्रेषितेन च संभन्त्स्यते, क्रियया च । यः प्रेष्यते स करोति; अथ यः करोति, प्रेष्यते स इति ॥
[प्रेरणाया अतिरिक्तत्वम् ] ____ ननु! नेदमुभयं भवति-प्रेषोऽपि क्रियेव । प्रवर्तनं हि कुर्वन 'प्रवर्तयति' इत्युच्यते। सोऽयं क्रियासम्बन्ध एव भवति । न ततोऽन्यः
प्रेयंप्रेरकभावरूपः संबन्धः।। * प्रेषितं-प्रेषणा॥
1 किमन्यश्चात्र क्रियाकर्तृसंबन्धो-ख.

Page #139

106
न्यायमञ्जरी 'प्रेषप्रैष्य संबन्ध इति-स्यादेतदेवम् , यदि वाय्वादिवत् प्रवर्तने कर्ता लिङादिः स्यात्। 'प्रेरितोऽहमत्र':इति तु ज्ञानजनकत्वं विधेः प्रवर्तकत्वम्। स एष प्रवर्तनं ज्ञापयति, *न करोतीति अन्य एवायं क्रियाकर्तृसंबन्धात् प्रेषप्रैष्यसंबन्धः॥
[ज्ञानस्य क्रियाविलक्षणत्वम् ] ननु ! ज्ञानमपि क्रियैव। तत्करणे च पुनरपि स एवायं क्रिया..' कर्तसंबन्धः-मैवम्-कारकज्ञापकयोर्भेदस्य सुप्रसिद्धत्वात् । इह च योऽयं यागपुरुषयोः क्रियाकर्तृसंबन्धः, ततोऽन्यं प्रेषप्रैष्यसंबन्धमुपदर्शयितुं प्रवृत्ताः स्मः। स ततो विलक्षणः प्रदर्शित एव। वैलक्षण्यऽपि तस्य यथाकथंचित् 'नाम क्रियमाणं न वारयामः ॥
[प्रेरणायाः प्रथम प्रतीतिः] भवत्वयमन्यः प्रैषप्रैष्यसंबन्धः। स तु प्रथममवगम्यत इत्येष कुतो निश्चयः? उक्तमत्र-'प्रेषितोऽहम्' इति हि विदित्वा क्रियायां प्रवर्तते। 'आचार्यचोदितः करोमि' इति हि दृश्यते। 'यजेत' इति श्रुते 'नियुक्तो. ऽहम्' इति प्रथममवगच्छति। ततो यजते। तेनायमाद्यः संबन्धः । पाश्चात्यस्तु क्रियाकर्तृसंबन्धः। तत् योऽयं लिडार्थः प्रथममवगम्यते, प्रैषो नाम, सा प्रेरणा, स नियोगः, स वाक्यार्थः ।।
[विधिनिमन्त्रणादीनां वैलक्षण्यम्] ननु! विधाविव निमन्त्रणादिषु लिङलोटावपि स्मर्येते एव–सत्यम् ते तु प्रेरणाया एवौपाधिका अवान्तरभेदाः। सम-हीन-ज्यायोविषय
* प्रवर्तनमित्यनुवर्तते ॥ + विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाध्येषणानां प्रेरणारूपत्वेऽपि चतुर्णा - पृथगुपादानं
1 प्रेषप्रेष्य-क,
तन्नाम-ख.

Page #140

पञ्चममाह्निकम्
107 एव प्रयोगोपाधिनिबन्धन एष 'प्रेषणा ध्येषणादिभेदव्यवहारः। प्रेषणा तु सर्वत्रानुस्यूताऽवगम्यते। तदुक्तम् 'प्रवर्तकत्वं तु शब्दार्थः, सर्वत्रापरित्यागात्' इति । स चायं लिङादीनामर्थः प्रैषो "णिज विलक्षणः प्रतीयते ॥
[णिजर्थवैलक्षण्य लिङर्थस्य] . नन ! प्रयोजकव्यापारे णिच् विधीयते । प्रयोजकव्यापारश्च प्रैषः। • प्रेषे च लोडादयो विधीयन्ते इति णिजर्थ एव लोडर्थः। तथा च 'कुरु, कुरु' इति यो ब्रूते, स कारयतीत्युच्यते-न-प्रतीतिभेदात् । अन्या हि 'करोतु' 'कुर्यात्' इतिप्रतीतिः, अन्या च "करोति' 'कारयति' इति प्रतीतिः। प्रयोजकव्यापारो हि णिजयः, ज्ञापकव्यापारस्तु लिङर्थः। प्रवृत्तक्रियाविषयश्च प्रयोजकव्यापारो णिजर्थः, इहतु *तद्विपरीतः । तत्र हि कार्य *पश्यतः प्रवर्तनम्, इह तु प्रवतितस्य कार्यदर्शनं इति महान् भेदः॥ ___तत्र यथा कुर्वन्तं कारयति, तथैवेहापि प्रेषः प्रवर्तमानं प्रेरयति, नाप्रवर्तमान स्थावरमिति । न हि वनस्पतिरुच्यते 'यजस्व' इति-न-स्थावरादेरयोग्यत्वात्। ब्राह्मणादिस्तु यः प्रेर्यते, असा, वप्रवृत्तक्रिय एव। न हि यजमान एव 'यजेत' इति चोद्यते, किन्तु अप्रवृत्तक्रिय एवेति सर्वथा णिजाद्विलक्षणो लिङर्थः॥
प्रपञ्चार्थमिति वैय्याकरणा अपि। तत्र विधिः हीने निमन्त्रणं ज्यायसा। आमन्त्रण समे। अध्येषणं ज्यायसि यथासंभवं इत्युत्सर्गः ॥
* अप्रवृत्तप्रवर्तन हि विधिः ॥
न ह्यज्ञातकार्ये णिच्प्रयोगसंभवः॥ * यागे प्रवृत्तः यजमानः, पूर्व तु न यजमानः ॥
_1 प्रेरणा-ख,
'लिङर्थ-ख,
कारयति-ख,

Page #141

108
न्यायमञ्जरी [ नियोगे व्युत्पत्तिप्रदर्शनम् ] आह-भवत्वयं विलक्षणोऽर्थः। स तु प्रमाणान्तरावगम्यश्चेत् , तदुपदर्श्यताम् अयमसावेवंरूप इति । प्रमाणान्तरानवगम्यश्चेत् , कथं शब्दैकगोचरे तत्र संबन्धव्युत्पत्तिः- उच्यते-शब्दैकगोचरस्तु नियोगः, व्युत्पत्तिश्च तत्र सूपपादेव । यो हि 'यजेत' 'दद्यात्' 'जुहुयात्' इति लिङादिभ्यो विधिः प्रतीयते, कथमसौ लिङादी नामगम्य इष्येत ? व्युत्पति- . श्चास्य व्यवहरादवकल्पते। 'गच्छ' 'अधीष्व' इति श्रृण्वन् वृद्धः चेष्ट. मानो दृश्यते। चेष्टा च स्वात्मनि प्रतिकाऽवगमपूर्विका दृष्टा । . प्रत्यक्षदृष्टे चाम्रादौ सुखसाधनतयाऽन्वयव्यतिरेकाभ्यामवगते, तदनु- . स्मरणात् *प्रवर्तमानः कस्मिश्चिदात्माकूते समुपजाते सति भौति कं व्यापार मारभते। स चात्मधर्मः आत्मेव स्वसंवेद्यः ||
[आत्मनः स्वप्रकाशत्वम् ] अहंप्रत्यगम्यो ह्यात्मा; नासौ परस्मै दर्शयितुं शक्यते। न च न 'चर्चयितुं शक्यते । एतावता नानुभूयत इति 'न शक्यते वक्तुम् । परोऽपि टेनमहंप्रत्ययेनानुभवत्येव। तथाऽयमपि भौतिकव्यापारहेतुरात्माकृतविशेषो न प्रमाणान्तरवेद्यो भवति। न च न वेद्यते, तत्संवेदने सति चेष्टाया दृष्टत्वात्। तस्मात्परमपि 'गच्छ' 'अधीष्व' इति शब्दश्रवणे सति चेष्टापन्नं दृष्ट्वा तस्यापि तादृक्प्रेरणावगमोऽनुमीयते । स च शब्दान्तरश्रवणे सत्यप्य दृश्यमानः, लिङादिश्रवणे च सति दृश्य 'मानः तदर्थ एवेत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामवगम्यते इतीयतीयं व्युत्पत्तिः ॥
__ * प्रवर्तमानः-इत्येतदनन्तरं 'प्रथम' इति पूरणीयम् ॥ विशेषः॥
अकूतं-अभिप्राय
दर्शयितु-ग,
'शक्यते-ख,
____1 स तु-ख. • चेष्टा यद्वन्तं-ख, .
' नपास्य दर्यते-घ,
सत्यपि-ख. .

Page #142

पञ्चमामह्निकम्
109 तदेतदात्मप्रत्यक्षम् । लिङादिश्रवणे सति प्रेरणावगतिः भवति, प्रथमश्रुताच्च लिङादेरसौ न भवति । न च प्रमाणान्तरेण सोऽर्थो दर्शयितुं शक्यते, 'कुर्यात' इत्यस्यार्थः कुर्यादित्यनेनैव प्रतिपाद्यते, न 'प्रकारान्तरेणेत्येवं व्युत्पत्तौ संभवन्त्यामपि यैरगृहीतसस्बन्ध एव लिडादिः स्वरूपसामhनैव प्रेरक इष्यते, तेऽत्यन्तभीरव इत्युपेक्षणीयाः॥
[लिङादिनैव नियोगप्रतीतिः] ननु ! यदि लिङादिव्यतिरेकेण नान्यतो नियोगोऽवगम्यते, कथमसौ *नियोगशब्दात प्रतीयते ? कथं वा नियोशब्दस्य नाम्नोऽप्यर्थः प्रमाणान्त र गोचरः स्यात् ? ..
- अयि साधो ! न नियोगः निपूर्वेण युजिना घनतेन बोधयितुं शक्यते । व्यवहारमात्रमेतत्स्वरूपमाख्यातुमाश्रीयते; यथा तु 'यजेत' इत्येवमादिभ्यः शब्देभ्यः सोऽवगम्यते, तथा नान्यता इत्यत एव न प्रमाणान्तर गोचरो धर्म इत्याहुः ।।
"लिङर्थो हि नियोगो वाक्यार्थः। स एव धर्मः। स च न प्रमाणान्तरगम्य इति॥
. . [नियोगस्यैव प्रेरकत्वं,कार्यत्वं च]
'ननु ! लिङर्थः प्रेरणात्मकोऽयं व्याख्यातः कार्यात्मा चायमनुष्टेयो धर्मः। स एव च वाक्यार्थो युक्तः। कार्येऽर्थे वेदस्य प्रामाण्य
* 'नियोगः' इति नामपदात् ॥ + अन्यतः-'यागः' इत्यादिपदेन ॥
1 प्रमाणा-ख, रा-ख, व्यापारः कार्यमाचष्टे यो-ख.
३ लिड्धर्मो हि-ख,
न च-ख,

Page #143

110
. न्यायमञ्जरी मिति हि मीमांसकाः। तस्मात् पुनरपि भाट्टपक्षवत् द्वयमापततिप्रेरकश्च विधिः, कार्यरूपश्चानुष्ठेयोऽर्थ इति-* सुखैधितो' निरनुसन्धान इवायुष्मानेवं व्यवहरति। न ह्यन्यः प्रेरकः, अन्यश्चानुष्ठेय इत्युक्तम् । नियोग एव प्रेरकः, नियोग एव चानुष्ठेयः ॥
[प्रेरकत्वकार्यत्वयोरविरोधः ] *कथं द्वरूप्यमस्य शब्दो वदतीति चेत्-मैवम्-प्रेरकत्वमेवशब्दार्थः; आर्थं तु कार्यत्वम्। यतो विधिरेवानुष्ठेयतयाऽवगम्यते 'आचार्याज्ञां करोमि' 'राजाज्ञां करोमि' इति ॥
किमर्थं तर्हि विषयानुष्ठानमिति चेत्-न ह्याज्ञा घटादिवत् स्वरू-. पेण कर्तुं शक्या, अपि तु विषयद्वारकं तत्संपादनम् । 'कमण्डुलं बिभृहि' इत्याचार्येणाज्ञप्तः कमण्डुलं भृत्वाऽऽचार्याज्ञां कृतां मन्यते। 'कटकं गच्छ' इति राज्ञाऽऽप्तः कटकं गत्वा राजाज्ञां कृतां मन्यते । सोऽयं नियोग', एवानुष्ठेयः ॥
ननु ! 'राजाज्ञया करोमि' इत्यपि व्यपदेशो दृश्यते। सचाननुष्ठेया मेवाज्ञां दर्शयति-मैवम्-तत्राप्याजैवानुष्ठेया। प्रेषाणाभिप्रायेण तृतीयानिर्देश इत्येवं केचित् ॥
[नियोगस्यैव शाब्दस्वम् ] अन्ये तु शाब्दं कार्यत्वं नियोगस्य, प्रेरकत्वं त्वर्थादित्याचक्षते ॥
अनुष्ठेयता हि तस्य निजं रूपम्। स्वसिद्धये स तु नियोज्यं नियुजानः प्रेरक इत्युच्यते। तदिदं कार्यत्वं अपरित्यक्तप्रेरकभावमस्याव
* अशिक्षितः अलस इति नर्मोक्तिः॥ + अननुष्ठेयां-अनुष्ठेयभिन्नाम् ॥
1 सुखशायितो-ख,
कथमस्य द्वरूपमन्ये वदन्तीति-ख,
चानु ठेया-ख'

Page #144

पञ्चममाहिकम्
111 गम्यते । प्रेरकत्वं चापरित्यक्तकार्यभावमित्यन्यतरदत्र शाब्दं रूपं, अन्यतरच्चार्य रूप मिति न भाट्टैरिवास्माभिः प्रत्यये गुरुर्भार आरोपितः॥
[नियोगस्य विषयाधिकारादिकथनम् ] - स चायं नियोगः प्रतीयमानः 'यजेत स्वर्गकामः' इत्यनुबन्धद्वयावच्छिन्नः प्रतीयते । *यज्यादिनास्य विषयानुबन्धो धातुनोच्यते । 'स्वर्गकामः' इत्यधिकारानुबन्धः पदान्तरेणाप्यते। तत्र च स्वर्गकामस्यैवाधिकारो निर्वहति । यदि भावार्थस्य स्वर्ग प्रति साधनत्वमवगम्यते; एवं तहि स्वर्गकामेनवासौ कृतो भवतीति स्वर्गकामपदान्वये प्राक्तन एव मार्गोऽनुमन्तव्यः, न पुनः स्वर्गादिफलप्रदर्शनपूर्वकं विधेः प्रवर्तकत्वम् ,
अस्वातन्त्र्यप्रसङगात्। न हीदृशं शास्त्रस्य दैन्यम्-यत् फलं विना पुंसः प्रवर्तयितुं न शवनोतीति। अन्यथा 'यावज्जीवं यजेत' इत्यादावप्रवर्तकं शास्त्रं स्यात् ।।
- [ नियोगस्य फलशेषत्वाभावः ] कि 'यावज्जीवं' इत्यादिचोदनाः फलशून्या एव ? ओमित्युच्यते । न हि विधिः फलमाकाङक्षति, अपि तु नियोज्यं, विषयं च–कस्य नियोगः ? कुत्र नियोगः? इति। ते एते उभे अप्याकाडाक्षे परिपूर्णे। तत्र-जीवतो नियोगः, यागे च नियोग इति। अतः परं फलकल्पनं. पुरुषबुद्धिप्रभवं भवति, न शास्त्रीयम्। कामाधिकारे तु नियोज्यतैव अन्यथा स्वर्गकामस्य नोपपद्यत इति स्वर्गस्य साध्यत्वमभ्युपगतम्, न
* यज्यादिना धातुना-इत्यन्वयः॥ * अस्वातन्त्र्यं-विधेः फलशेषत्वम् ॥
1 रूप-ख,
परं-क.

Page #145

112
न्यायमञ्जरी पुनर्विधेः फलार्थत्वात्। अत एव न तत्र वैधी प्रवृत्तिः, लिप्सयैव प्रवृत्तत्वात्। आह च *तस्य 'लिप्साऽर्य लक्षणा' (ज. सू. 4-1-2) इति । साध्यसाधनमावप्रतिपादनपर्यवसितो हि तत्र विधिव्यापारः, न प्रयोगपर्यवसित इति ॥
[श्येनादेरधर्मत्वे कारणम् ] अत एव श्येनादेरधर्मत्वम्। तत्र हि 'अभिचरन्' इति शत्रा शत्रं वैदिकेनोपायेन जिघांसुरधिकारी दर्शितः तस्य। न तत्र शास्त्र' प्रवर्तकम्। जानात्येवासौ 'मयैतत् कर्तव्यम् , उपायं तु न वेद' इत्येवम्। उपायमात्रमस्योपदिश्यते श्येनः । 'श्यनं कुरु' इति तु न विधिः प्रभवति, जिघांसाया एव तत्र 'प्रवर्तकत्वात्। अतः श्येनादेरधर्मत्वात् तद्व्युदासार्थपदोपादानं 'चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः' (जै-सू-1-1-2) इति ।।
कामाधिकारेषु हीतिकर्तव्यतांशे शास्त्रीया प्रवृत्तिः। यथोक्तं*'क्रत्वर्थो हि शास्त्रादवगम्यते' (शा-भा-4-1-2) इति । भावार्थमात्रस्य हि करणत्वमवगतम् । इतिकर्तव्यतांशस्तु न करणत्वावगतियेलायामुपनिपतित इति तत्र लिप्साया अभावात् शास्त्रमेव प्रवर्तकम् ।।
* तस्य-स्वर्गादेः लिप्सा अर्थलक्षणा-वस्तुस्वभावनिबन्धना। तस्य किमर्थ विधिरित्यत्राह-साध्येत्यादि । प्रयोगः-प्रवर्तनम् ॥
तूपकारकः अर्थः, इतिकर्तव्यता ॥ शत्रा-शतृप्रत्ययेन ॥ $ अतः-कामनाया अप्रवर्तकस्वात् । न हि श्येनः काम्यकर्म ॥
1 लिप्सा-ख,
शास्त्र-क,
३ दिश्यते-ख,
प्रवृत्तत्वातू-ख..
० कारण-ख,

Page #146

113
पश्चममाह्निकम्
[अग्नीषोमीयादिहिंसाया अधर्मत्वाभाव :] - अत एव अग्नीषोमीहिसाया नाधर्मत्वम्। 'न हिंस्यात् सर्वा भूतानि' इति निषेधः सामान्यशास्त्रम् । सामान्यशास्त्रं च विशेषशास्त्रक्रोडीकृतविषयपरिहारेण प्रवर्तत इति अग्नीषोमीहिंसायाः शास्त्रीयत्वात् न निषेधविधिः अनर्थतां बोधयेदिति ॥ ___ ननु ! श्येनेऽपि शास्त्रीया प्रवृत्तिः। प्रवर्तकत्वं हि विधेः स्वरूपं प्रमाणान्तरविलक्षणम् । नान्वयव्यतिरेकवत्साध्यसाधनप्रतीतिमात्रपर्यन्तो हि विधिव्यापारो भवितुमर्हतीति सर्वत्र विधेः प्रयोक्तृत्वानपायात् । एव मेवचेयं 'प्रवृत्तिः श्येनेन यजेतेति ॥
उच्यते-'प्रवतितोऽहं' इति ज्ञानजननं विधेः प्रेरकत्वम् । तत सत्यं सर्वत्र तुल्यं किरणे च श्येने, इतिकर्तव्यतायां अग्नीषोमीये। बाह्ये तु प्रवृत्तिलक्षणे भौतिके व्यापारे यत्र लिप्सादि प्रकारान्तरमस्ति, तत्र भवत्यपि विधेः प्रयोक्तृशक्तिरुदास्ते, पशुपुरोडाशप्रयाजवत् । तत्रोदासीने विधौ निषेधशास्त्र मवतरति 'न हिंस्यात्' इति ||
[श्येनज्योतिष्टोमादेवैलक्षण्यम्] . यदि तु सर्वत्रैव प्रयोक्तृशक्तिरुदासीना भवेत् , तदा ज्योतिष्टोमान्न विशिष्यत श्येनः; शास्त्रीयायां प्रवृत्ती अग्नीषोमीय 'इव' निषेधशास्त्रस्यानवकाशात् ॥
* तथा च फलभूता हिंसा इयेनादौ। अग्नी पोमीयादौ तु इतिकर्तव्यतायाम् । इतिकर्तव्यताविषयकप्रवृत्तिस्तु शास्त्रादेवेत्युभयोवैलक्षण्यम् ॥
प्रतीते:-क-घ,
मुदाहरति-क.
निषेधवत्-क.

Page #147

114
न्यायमञ्जरी ज्योतिष्टोमेऽनुल्लंघितनिषेधोऽधिकारी, स्वर्गस्यानिषिद्धत्वात् । श्येने तु हिंसायाः प्रतिषिद्धत्वात् उत्क्रान्तनिषेधोऽधिकारीति चेतमैवम्-अधिकारिदशायामपि भवन्मते विधेः प्रयोक्तृत्वानपायात् न निषेधशास्त्रमवकाशं लभत इति श्येनेऽपि नावधीरितनिषेधोऽधिकारी स्यात् ॥ .
ननु ! न विधिः फले प्रयोज्यं प्रेरयति 'फलं कुरु' इति। कर्मणि.. त्वेनं प्रवर्तयति 'यजस्व' इति । तेनाधिकारिदशायामप्रतिहतो निषेध. शास्त्रावकाशः-आयुष्मन् ! . अस्मत्पक्षमेवा' श्रितोऽसि। फले चेन्न प्रवर्तयति विधिः पुरुष, फलाथित्वादेवैनमुपाये प्रवर्तमानं तत्रापि न प्रेरयेत्। उपायानभिज्ञस्य तु उपायमेव दर्शयत् । यावदप्राप्तं हि विधे विषयः। तदुक्तं-'जानात्येवासौ मयैतत् कर्तव्यं, उपायं तु न वेद' इति। प्रतीतिरपीयमीदृशी 'अभिचरन् यजेत्' इति । 'यदि त्वं शास्त्री येनोपायेन वैरिणं हन्तुमुद्यतः, श्येनेन जहि, श्येनस्तवोपायः' इत्यर्थः । तदलमतिप्रसङगेन ॥
कामाधिकारेषु तावत् न फलाकाङक्षी विधिः। फलं त्वधिकारे हेतुरिति स्थितम् ॥
[निषेधस्थले विध्यर्थः] *प्रतिषेधाधिकारेऽपि प्रत्यवायो न कल्पते । निषेध्याद्विष यादेव लब्धत्वादधिकारिणः॥
* श्येनविधिः न प्रत्यवायं बोधयति, 'न हिंस्यात्' इति निषेध एव श्येनस्य प्रत्यवायरूपत्वं वदति ॥
___1 स्थितोऽसि-ख, ४ निषेध्यविष-ख.
त्वशास्त्रीयोपायो न वैरिणं हन्तुमुपायः-ख,

Page #148

115
'पञ्चममाह्निकम्
तत्रासौ कल्प्यमानोऽपि नरकादिफलोदयः। अवैधत्वं प्रपद्येत न ह्याकाङक्षेदृशी विधेः ।। विधेरपेक्षे द्वे एव नियोज्य विषयौ प्रति । तत्पूरणेन तृप्तस्तु न वांछति ततोऽधिकम् ॥ नियोज्यस्ताव देतावान् क्रुद्धोऽरिहननोद्यतः । विषयस्तन्निवृत्तिश्च नियोगो यत्र गम्यते ॥
[निषेधस्थले निर्वाहक्रमः] 'नन ! एतावन्न विबध्यामहे निषेधविधः को विषय इति । 'भावार्थाः कर्मशब्दास्तेभ्यः क्रिया प्रतीयेत' (जै-सू-2-1-1) इति स्थिते नार्थस्तावत्
पूर्वापरीभूतत्वाभावात् न विधेविषयः, अनन्विताभिधानाच्च । न हि नोऽनन्तरं लिङविभक्तिः श्रूयते, अपि तु हन्तेः। हननमपि न विधे. विषयः, तस्य धर्मवप्रसगात् , नञ्प्रयोगस्य वैयर्थ्यप्रसक्तेः। हनने च पुरुषस्य स्वतः प्रवृत्तेश्च। नविशिष्टोऽपि न हन्त्यर्थोऽस्य विषयः, तयोविशेषणविशेष्यभावाभावात् ।।
युक्तं दध्ना जुहोतीति होमे दध्यनुरक्तता।
हन्तेः स्वरूपनाशात्तु न नअर्थानुरक्तता ॥ · पुरुषप्रयलोऽपि न केवलो विधेविषयः, स्वतास्सिद्धत्वात् । नापि नत्रर्थानुरक्तः, 'कुत्रापि नअर्थस्य विशेषणत्वानुपपत्तेः।।
* अधिकं-प्रत्यवायहेतुत्वम् ॥ " यागादिवत् क्रियाप्रतीतेस्तत्राभावात् किं विषयकस्तत्र विधिः ? * धातु विधिप्रत्ययार्थयोर्मध्ये कथं नजर्थस्य निवेशसंभवः?
हननस्य धंसरूपस्य नथै एवान्वये वस्तुन उन्मजनमेव प्राप्नोति ॥
1 विषय-क,
'देवान्यः-क.
' तत्रापि-ख,

Page #149

116
न्यायमञ्जरी [न हिंस्यादित्यस्य पर्युदासत्वासंभवः] अथायमब्राह्मणादिन्यायेन हन्तौ पर्युदस्ते भावार्थान्तरे नियोगः कल्प्यते-'न हन्यात्' इति कोऽर्थः ? अन्यत् किमपि कुर्यादिति; तहि किं तद्भावान्तरमिति न विचारयितुं शक्यम् । यत्किंचिदिति चेत्न-तस्य स्वतस्सिद्धत्वेन 'विध्यनर्हत्वात् । अवश्यं जीवन पुमान् . किंचित करोति, पठति, गच्छति, भङक्ते च ||
अथ विषयांशं परिहृत्य प्रमाणांशे नञ् निविशते, सा हि प्रवर्तमान पुमोसं रुणद्धि, यद्धन्यात् तन्नेति--तदप्यनुपपन्नम्-अन्विताभिधानेन विधिविभक्तेर्हन्तिनाऽवरुद्धत्वात । प्रेरणशक्तिस्वभावो विधिः स्थितः । यस्तु निषेधात्मा नन्' पार्श्वे स्थितः, तत्र न विधिः संक्रामति। संक्रा- . न्तावपि नजश्च संबन्धे सति विधेः स्वरूपनाशोऽवगम्यते। स्वभानो ह्येष नञः, यदयं येन येन संबध्यते तस्य तस्याभावं बोधय तीति। अतो विधिसंबन्धे ना इष्यमाणे एतावान् वाक्यार्थोऽवतिष्ठते हननविधि - स्तीति। ततश्च हननस्य 'विधित्वं च स्यात् ॥
[निषेधवाक्यार्थसिद्धान्तः] अत्रोच्यते— 'दध्ना जुहोति' इति होमस्य वचनान्तरचोदितत्वात् 'विधिविभक्तिशक्ति रुपपदं संकामतीति यथा वणितं, एवमिहापि हनने स्वतः प्रवृत्तत्वेन विधिवैफल्यात् ननश्च श्रूयमाणस्यानर्थक्यप्रसङगात् विधायिका शक्तिः नर्थमेव स्पृशतीति किं नेष्यते?
प्रत्ययानां प्रकृत्या साकमन्वयस्य प्रथममेव प्रतीतेः॥ * हननस्य साक्षाद्विधिनैवान्वयात् ॥
1 विध्यानर्थक्यात्-ख, । निषिद्धत्व-ग, विधि-ख.
तेनेति-क-घ.
त्मनः-क-ध।

Page #150

117
पञ्चममाह्निकम्
ननु ! उक्तमत्त 'भावार्थाः कर्मशब्दाः' इति। तल दध्यनुरक्तो होम एव विधीयत इति फलतो दधि विहितं भवति, न प्रमाणतः। इह तु नअस्तदुपमर्दस्वभावत्वात् संसर्गो दध्यादेरिव कल्पते ।। ___मैवम्-निवृत्तिमेव कुर्वन् विशेषगीभवति । सेयं न पहिते हन्तौ
श्रुते हनननिवृत्तिर्गम्यते । यथा सिद्धरूप'दध्यनुप्रवेशेऽपि न होमस्य साध्यमानाऽवस्था निवर्तते, तथा नजनुविद्धहन्त्यर्थावगतौ न पूर्वापरीभावबुद्धिनिवर्तते। न ह्यब्राह्मणवत् 'न हन्यात्' इति सिद्धरूपबुद्धिः । सोऽयं हनननिवृतिरूपः पूर्वापरीभूतोऽर्थो विधिविषयो भवति ।।
[प्रकारान्तरेण निषेधवाक्यार्थः] अथवा विमत्यर्थेन नन, संभन्स्यति। शुद्धस्य लिङादेरर्थः प्रवर्तकः, न पहितस्य तस्यार्थी निवर्तक इति शब्दशक्तिरेवैषा वाऽपर्यनुयोज्येति ।। . .
यत्तु साक्षात् नमोऽनन्तरं विधिविभक्तिोत्ययते, तत् तस्याधातुत्वात् धातोः परे तिङादयः प्रत्यया भवन्ति, नान्यस्मादिति । योग्यतया तु नअर्थेन तस्य संबन्धः। न च तत्रायमर्थोऽवतिष्ठते हननविधि - स्तीति । किन्तु नझुनहितो विधिरौदासोन्ये पुरुष नियुङस्ते । तदवच्छेदकश्च हन्तिः, अन्यथा सर्वक्रियौदासीन्यं प्रतीयतेत्यलमतिविमर्दैन । निषेधविधेरपि सिद्धोऽनुबन्धद्वययोगः ॥
* प्रवृत्तिवत् निवृत्तरपि क्रियारूपत्वात् ॥ * तत्र पयुदासानाश्रयणादिति हेतुः ।। * हननस्य विधित्वप्रसक्तिं पूर्वोक्तो वारयति-न चेत्यादिना॥ ६ अवछेदकः-अवधिः, औदासीन्यप्रतियोगी॥ विषयानुबन्धः, अधिकारानुबन्धश्च द्वयम् ॥
तयानु-क,
संपत्स्यति-ख,

Page #151

118
न्यायमञ्जरी
[ निषेधस्थले फलविमर्शः एवं नियोगव्यापारे समाप्ते फलकल्पना । नृबुद्धिप्रभवैव स्यात् अतः सापेक्षता भवेत् ।। कथं नरो निवर्तेत 'प्रत्यवायभयाद्विना । मा नितिष्ट विधिना तावदुक्तं निवर्तनम् ।। प्रवृद्धतररागान्धः प्रत्यवायेऽपि कल्पिते । न निवर्तेत इत्येवं किं विधेरप्रमाणता ।। फलं भवतु मा वा भूत् पुरुषोऽपि प्रवर्तताम् ।
मा प्रतिष्ट वा स्वे तु *नास्त्यर्थे खण्डना विधेः ।। प्रवर्तनावगामजनने हि विधिव्यापार इत्यसकृदुक्तम् । तत चास्य म किंचिद्वैकल्यम ।।
[फलाभावेऽपि विधिसंभवः] ननु! विधेः फलापेक्षा नास्ति चेत्, कि तहि अश्रूयमाणफलेषु विश्वजिदादिषु स्वर्गादिफलं कल्प्यते ? अनभिज्ञो देवानांप्रियः-न तत्र विधेः फलापेक्षा। न च फलं तत्र कल्प्यते। . किन्तु अश्रूयमाणत्वा दधिकारानुबन्धस्य, निरधिकारस्य च विविधित्वानिर्वाहात् अधिकारानुबन्धः कल्प्यते। तत्र सर्वान् प्रत्यविशिष्टत्वात् स्वर्गकामः चोदनाशेषभावेन नियोज्यः कल्प्यते। न चेयं पौरुषी कल्पना, श्रुत्येकदेशः स इति हि तद्विदः। तदियमधिकारानुबन्धकल्पना, न फलकल्पना इति सोऽय. मनुबन्धद्वयावच्छिन्नो नियोगो वाक्यार्थः ।।
* विधेः स्वे अर्थे खण्डना तु नास्ति ।।
1 प्रत्ययापायतो विना-क,
क्लल्यम्- के,
किंच-ख,

Page #152

119
पञ्चममाह्निकम्
[नियोगस्यैव प्राधान्यम् ] , वाक्यार्थत्वं चास्य प्रधानत्वात् । अन्यो हि यज्यादिरर्थोऽवगम्यमानः तदनुप्रवेशेन प्रतीयत इति गुणो भवति । नियोगस्तु स्वमहिमाक्षिप्तदृष्टोपकारानेकक्रियाकारककलापोपबंहितस्वरूपः प्रतीयत इति प्राधान्यमवलम्बते। कार्य चेत प्रधानमुच्यते नियोग एव *कार्यम् । फलं चेत् प्रधानमुयते, तदपि न सिद्धम् , अपि तु साध्यम्। साध्यत्वं चास्या नियोगाधीनमिति नियोग एव प्रधानम्। पुरुषस्तु नियोज्यमानवादप्रधानमिति ||
[नियोगस्य चतुर्विधत्वम् ] ___ एवं नियोग एव प्रधानत्वात् वाक्यार्थः। स च प्रतीतिभेदपर्यालोचनया चतुरवस्थ उच्यते। 'उत्पत्तिविधिः, विनियोगविधिः, प्रयोग विधिः, अधिकारिविधिरिति ।।
उत्पत्तिविधिः 'अग्निहोत्रं जुहोति' इति; अग्निहोत्राख्यकर्मस्वरूपोत्पादव्यतिरेकेणार्थान्तरानवगमात् ॥
विनियोगविधिः 'दध्ना जुहोति' इति, उत्पत्तिविधितः प्रतिपन्ने "भावार्थे' तत्र दध्यादिगुणविनियोगावगमात् ।।
___ अधिकारिविधिः 'अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः' इति; निर्जाते कर्मणि तत्राधिकृतस्य पुंसस्ततोऽवगमात् ।।
का। फसपे तोयान त । लोक
*वस्तुतस्तु नियोग एव व्यवहारसिद्ध तु कार्य गौणम् ॥
+ अस्य-फलस्य ॥
1 उत्पत्तिविधि:-ख,
भावेऽर्थे-ख.

Page #153

120
न्यायमञ्जरी प्रयोगविधिस्तु यः क्रमपर्यन्तं प्रयोगे पदार्था नवगमयति । अयं चाधिकारविधेरेव व्यापार विशेष इति तदेवास्योदाहरणम् 'अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः' इति ॥
क्वचिदेकस्मिन्नेव वाक्ये रूपचतुष्टयं विधेरवगम्यते, न तत्र पृथगुदाहरणमपेक्ष्यते। यथा 'एतस्यैव रेवतीषु वारवन्तीयमग्निष्टोम साम कृत्वा । पशुकामो ह्येतेन यजेत' इति॥
___ [नियोगस्य रूपान्तराणि अन्यान्यपि नियोगस्य रूपाणि व्यापारभेदादवगम्यन्ते । स हि भावार्थ.. सिध्यर्थं तत्समर्थमर्थमाक्षिपतीति तत्प्रयोजक उच्यते। यथा माणवकस्थ.. स्याध्ययनस्याचार्यकरणविधिः* ॥
क्वचिदन्याक्षिप्ते वस्तुनि लब्धे सति तत्राप्रयोजको विधिर्भवतियथा क्रयनियुक्तकहायिन्या लाभे सति, न पादपांसुग्रहणार्थ अन्यामेकहायनीमाक्षिपति विधि रिति। प्रकरणपठितपदार्थपटलपरि ग्रहाच ग्राहक इति विधिरुच्यते॥
क्वचित् प्रकरणपठितस्यापि तेनागृहीतस्य द्वादशोपसदादेः प्रकरणादुत्कर्षदर्शनात् अत एव नियोगगर्भो विनियोग इत्याचक्षते॥
-
* 'संमाननोत्सर्जनाचार्यकरण' इत्यादिना आत्मनेपदप्राप्त्या 'अष्टवर्ष बाह्मणमुपनयीत', तमध्यापयीत' इति आचार्यकरणं विहितम् । तञ्चमाणवकस्याध्ययन मन्तरा न संभवतीत्यार्थादध्ययनलाभः ॥
सप्तमं पदमभिगृह्णाति' इति सप्तमपदात्पांसु गृहीत्वा हविर्धानशकटाक्षमाजनं विहितम् ॥
* द्वादशोपसत्ताऽहीनस्येति श्रवणेऽपि, 'तिस्न उपस्रदो भवन्ति' इति वचनेन उपसत्त्रयस्य प्राप्तिः ॥
1 नामवगम इति-ख,
गहश्च-ख.

Page #154

पञ्चममाह्निकम्
121 क्वचिद्विनियोजकश्रुत्यादिप्रमाणविरहेऽपि पश्वेकत्वाद्युपादानं शेषीकुर्वन्नुपादायक इत्युच्यते। 'पशुना यजेत' इति विभक्या हि प्रातिपदिकार्थो विनियुक्तः। तत्स्थं त्वेकत्वं उक्तमेव, न विनियुक्तं, 'एकेन' इत्यश्रवणात् पशुरुपादीयमानो न संख्यारहित उपादातुं शक्यते। श्रुतसंख्यापरित्यागकारणाभावाच्च एकत्वविशिष्टः पशुरुपादीयत इत्युपादानतशेषीकृतमेकत्वम् ॥
[ नियोगवादोपसंहारः] वकृतस्तु सौर्यादिविधिः प्राकृतमितिकर्तव्याताजातमाकर्षश्चो दक इत्युच्यते । तदिदमेकस्यैव भगवतो लिङर्थस्य प्रयोक्तृशक्ति-खचिता'. त्मनः प्रचुरव्यापारवैचित्र्यमुपदर्शितमिति अलमनया महामतिमानसवत्या मीमांसार्थकथया। सोऽयमीदृशो नियोगो वाक्यार्थः ॥ - तस्य द्वादशलक्षण्यां तत्तद्रूपं* प्रकाशितम् । .. तन्नेह लिख्यतेऽस्माभिः ग्रन्थगौरवभीरुभिः ॥
दिङमात्रं त्वेतदाख्यायि नियोगस्य यथाऽऽगमम् । अमुष्मन्नपि वाक्यार्थे विवदन्ते मनीषिणः ॥
__ [नियोगवाक्यार्थनिरासः] लिङादेरवगम्यमानः कार्यरूपः प्रेरणात्मा च वाक्यार्थो नियोग इत्युक्तम्। न चासावेवंरूपोऽपि परिदृश्यमान भावार्थादि व्यतिरिक्तोsवगम्यते ।।
क्रियैव तावत कार्यात्मा, प्रेरणात्मा फलाथिता । प्रतीयते ततोऽन्यस्तु नियोगो नोभयात्मकः ॥
____ * वाक्यशास्त्रं हि मीमांसाशास्त्रं नियोग निरूपण एव पर्यवस्यति ॥
1 वेदिता-ख,
त्मको-क,
भावनादि-ख,

Page #155

122
न्यायमञ्जरी ननु ! अन्य एव क्रियाकर्तृसंबन्धात् प्रेषप्रैष्यसम्बन्धो हि दर्शितः। न युक्तोऽसौ॥
कुर्यादित्यादिशब्देभ्यः क्रियादिव्यतिरेकिणः । नार्थान्तरस्य संवित्तिः कस्य चित् प्रेरणात्मनः ॥
. [नियोगस्यातिरिक्तत्वनिरास:]. किमिदानीं 'करोति' 'कुर्यात्' इत्यादि च तुल्ये एते प्रतिपत्ती ? अभिनवमिदं शब्द'ज्ञत्व'मायुष्मतः। न बमो न भिन्ने एते प्रतिपत्ती इति । 'करोति' इति प्रवृत्तक्रिय उच्यते, वर्तमानकालावच्छिन्नश्च । किं त्वसौ प्रेषः ततोऽवगम्यमानोऽपि प्रेरको न भवति, न च कार्य इति ब्रूमः ॥ .
ननु ! प्रेरकत्वेनैवावगम्यमानः कथं प्रेरको न भवेत्। एतदेवास्य प्रेषत्वम्, यत् प्रेरकत्वम्-सत्यम्-प्रेरकत्वेनैवासौ गम्यते । *न त्वसौ तथा भवति। ज्यवहारमात्रमेतत् 'राजाज्ञया करोमि' इति ! · कार्यत्वमप्यस्य प्रक्रिया मात्र ‘राजाज्ञां करोमि' इति ॥
[ फलस्यैव प्रेरकत्वं, न नियोगस्य ] . . आज्ञा हि नाम नैवान्या' संपाद्यत्वेन गम्यते । । नानुष्ठातुरियं बुद्धिः आज्ञा संपाद्यतामिति ॥ एवं हि यस्य कस्यापि प्रवर्तेत स आज्ञया । न चेह धालोन्मत्तादिवचनात् “फल वर्जितात् ।। सत्यपि प्रेरणाजाने प्रवर्तन्ते सचेतसः । भयं नाशङक्यते यस्मात् फलं वाऽपि समीहितम् ।।
* वास्तविकं प्रेरकत्वं तु तस्य नास्ति ॥
1 व्युत्पत्तिमत्त्व-ख,
क्रिया-ख,
३ न्य-ख,
4 यत्न-ख.

Page #156

123
पञ्चममादिकम्
तथाविधस्य राज्ञोऽपि नाज्ञाऽनुष्ठीयते जनः। *वर्तमानापदेशेऽपि फलं यत्रावगम्यते ।। तत्र प्रवर्तते लोकः लिङादिष्वश्रुतेष्वपि । भवत्यारोग्यसंपत्तिः भुंजानस्य हरीतकीम् ।। तत्कामो भक्षयेच्चेति को विशेषः प्रवर्तने ? अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तदेवमनुमन्यते। प्रेरकत्वं फलस्यैव न नियोगात्मनः पुनः॥
[वेदे फलस्य प्रवर्तकत्वासंभवशंका] - तत्रैतत् स्मात्-लोके भवतु फलार्थित्वात् प्रवर्तनं, आरिराध. यिषते', प्रेर कातिशयानुवर्तने वा तस्य पारंपर्येण फलहेतुत्वात् । वेदे तु वक्तुरभावात् प्रेरणावगमादेव प्रवृत्तिः॥ .' उन्मत्तवाक्यादपि लिङादियुक्तात् न प्रेरणावगमो नास्ति ? भवन्नपि 'दोष'दर्शनात् उपेक्ष्यते, उन्मत्त एवं प्रलपतीति । वेदे पुनः 'यजेत' इत्यत्र प्रेरणावगमात् परित्यागकारणाभावात् तत एव प्रवर्तनम् । प्रवर्त नाभावेऽपि न वेदस्याप्रामाण्यम्, प्रमाणव्यापारस्य तेन 'निर्वति तत्वादित्युक्तम् ॥
. [वेदेऽपि फलस्यैव प्रवर्तकत्वम् ]
उच्यते-वेदेऽपि वक्ताऽस्ति। तदाशयवशेन तत्रापि फलार्थिनां प्रवर्तनमिति संभवदपीदमुत्तरं नाचक्ष्महे, कथान्तरप्रसङगात्। कित्विदं. ब्रूमः-प्रेषणावगमादेव प्रवृत्तिसिद्धौ स्वर्गकामपदं बादरिवदन्यथाव्याख्याय
पम्।
* लडादिप्रयोगेऽपि ॥
* फलस्य कर्मशेषत्वं नास्तीति बादरेर्मतं पूर्वमीमांसायां (3-1-3) निरू पितम् । तेन फलस्य प्राधान्य सिद्ध मिति तज्ज्ञानमेव प्रवर्तकम् ।।
1 आराधयि यते-ख,
का-ख,
३ फला-ख,
प्रवर्ति-का

Page #157

124
न्यायमञ्जरी ताम् । अधिकारानुबन्धाभिधाने पुरुष विशेषणमात्रमेतत् भवतु, किं स्वर्गसाध्यकत्वकल्पनया। *विशेषणत्वमेवान्यथा,न निर्वहतीति चेत् आयातं तहि फलस्य साध्यत्वम् । तच्चेत् साध्यत्वेनावगम्यते, तस्यैव सामर्थ्यसिद्धं लोकानुगुणमव्यभिचारि च प्रवर्तकत्वमुत्सृज्य न प्रेरणावगमस्य तद्वक्तुमर्हसीति ।।
नियोगादथनिष्पत्तिः फलस्येत्यभिधीयते । फलं प्रत्यङगभूतत्वात् अवाक्यार्थत्वमापतेत् ॥
[विध्यर्थस्य फलार्थत्वात् , वाक्यार्थद्वयापत्ति:] ननु ! विध्यर्थो न भावार्थवत् फले करणं, येनास्य तदङगत्वं स्यात्। आक्षेपकत्वात्तु तस्य फलार्थत्वमुच्यते। प्रयोक्तृत्वं हि तस्य निजं रूपम्यद्येवं भावार्थ एव साध्यो भवतु। विध्यर्थस्य तु किंमनुष्ठेयत्वमुच्यते ?
सोऽपि भावार्थसिद्धया संपद्यते, 'कृतो मया स्वामिनियोगः' इति व्यवहारादिति चेत्
भावार्थातहि निष्पत्तिः नियोगस्य फलस्य च । इत्येकत्र पदग्रामे वाक्यार्थद्वयमापतेत् ॥ .
[नियोगस्यापि फलशेषत्वम् ] किंचान्विताभिधानेन विषयत्वावधारणात् । नियोगस्यैव भावार्थनिष्पाद्यत्वं प्रतीयते ॥ स तु भावार्थतः सिद्धः फलाय यदि कल्प्यते । परार्थत्वादवाक्यार्थो भवेदित्युपणितम् ॥
* विशेषणत्वं-पुरुषविशेषणत्वम् ।।
1 त्तस्य-क.

Page #158

125
पञ्चममाहिकम्
भावार्थस्तु *द्वयं कुयात् युगपद्वा क्रमेण वा। युगपन्नास्य सामर्थ्य समत्वं च द्वयोर्भवेत् ॥
[ नियोगसिद्धयसंभवः] नियोगश्च शब्दैकगोचरत्वात् मा दर्शि; फलं तु स्वर्गपश्वादि तिन सह निष्पद्यमानं किमिति न गृह्यते ? क्रमपक्षे पूर्व वा नियोगः, पश्चात् फलम् पूर्व वा फलं पश्चाद्वा विनियोगः सिद्धयेदिति । यदि पूर्व नियोगः, तदा नियोगस्या संपाद्यत्वात् तद्विषयलिप्साया अनुपपत्तेः। करणांशेऽपि 'वैधी प्रवृत्तिस्स्यात् ॥ . . यथा नियोगनिष्पत्तिः प्रयाजादिकृतेन तु ।
'ततः प्रवृत्तिः शास्त्रीया भावार्थेऽपि तथा भवेत् ।। • इष्यत एवेति चेत्... नन्वेवं तस्य लिप्सार्थलक्षणे त्यभ्यधायि यत्' ।
- श्येनादीनामधर्मत्वं वणितं तद्विरुद्धयते ॥
अथ पूर्वं फलसिद्धिः, ततो नियोगसिद्धिः; तहि फलस्य तदानी दर्शनं भवेत् , सिद्धत्वात् ॥
न च भावार्थवेलायां पुत्रपश्वादि दृश्यते। अदृश्यमानमप्येतत् सिद्धविमितिविस्मयः ।।
* द्वयं—नियोग, फलं च ।। + तेन सहेति-उभयोरपि भावार्थसाध्यत्वात् ।। *नियोगस्य स्वतः पुरुषार्थत्वाभावात् असंपाद्यत्वम् ॥
६ इतिकर्तव्यतायामेव विधियुक्ता। धात्वर्थेऽपि विध्यङ्गीकारे श्येनस्यापि विहितत्वप्राप्त्या अधर्मत्वं न स्यात् ।।
1 सिद्धेनिविषयाया अनुपपत्ते-ख, . 'त्यभिधायकम्-क.
धी-ख.
तत्र-ख,

Page #159

126
न्यायमञ्जरी
[फलस्य नियोगशेषत्वनिरासः] अतश्च यत् कैश्चिदुच्चते-*स्वर्गसिद्धिमवान्तरव्यापारीकृत्य नियो गमेव भावार्थः संपादयतीति-तदप्यपास्तम्-अवान्तरव्यापारस्य ज्वल. नादेरिव प्रधानव्यापारात् पूर्व दर्शनप्रसङगादिति ॥
अथोच्यते-स्वर्गकामस्य स्वर्ग साधयितुमुद्यच्छतो यागे नियोगः यः संपाद्यः श्रूयते, स चेत् संपन्नः शब्दवृत्तेन फलमपि संपन्नमेव। आनुभाविकी तु स्वर्गादिसिद्धिः कालान्तरे भविष्यतीति-एतदयक्तम्सिद्धिद्वयानुपलंभात् । न ह्येका शाब्दी सिद्धिः, अन्या चानभाविक्री 'फलसिद्धिः कुतस्त्येति चिन्त्यम् ॥
कालान्तरे च भावार्थः क्षणिकत्वान्न विद्यते ।
शक्त्यादिरूपं चापूर्वं न भवद्भिरुपेयते ॥' भवन्तो ह्यपूर्वशब्देन धर्मशब्देन च नियोग मेवोप'चरन्ति । न च नियोगः शक्तिवत् आत्मसंस्कारवद्वा कालान्तरस्थायो भवती। . स हि प्रेरणात्मकः, कार्यरूपो वा, नोमययाऽपि स्थैर्यमवलम्बते ॥
[नियोगस्य फलाक्षेपकत्वे न संभवति] तत्रैतत् स्यात्-नियोगसिद्धिः आक्षित्तफलसिद्धिर्भवति । विषयाधनुबन्धावच्छिन्नो हसावेवानुष्ठेयः । तत्र यथा तेन तेन कारकचक्रेण
* नियोगः स्वसिद्वये फामपि संपादयति। यागश्च नियोगम् ।।
तथा च स्वर्गस्य पूर्वमेव अनुभवप्रसङ्गः॥ * सः-नियोगः ॥ . प्रयाग नवर्तयन् नियोगश्चरितार्थः। तथा च कालान्तरे कथं फलम् ? 1 नियोगमनेन-ख. 'यागेन योग-ख. सिद्धि-ख, भेवाप-ख.

Page #160

127
पञ्चममाह्निकम् क्रियाकलापेन विना संपत्तिमलभमानः तत्तदाक्षिपति, तथाऽधिकारानुबन्ध वन्ध्यो ऽपि नासौ संपत्तिमधिगच्छतीति *तमप्याक्षिपति | यश्चायमधिकारानुबन्धाक्षेपः, स एवायं फलाक्षे पेण तु विधेः फला क्षेपि' तेत्युक्तम्। एतदयुक्तम्
यो हि येन दिना काम न सिद्धयेत् स तमाक्षिपेत् ।
नियोज्यमात्राक्षेपे तु नियोगी न फलात्मकः॥ नियोज्यः चण्डाल स्पर्शनेनेव स्वर्गकामनोत्पादमात्रेण नियोज्यत प्रतिपन्न इति कथं नियोज्याक्षेप एव फलाक्षेपः॥ ..ननु च स्वर्गकामोऽत्र नियोज्यो नान्यथा भवेत् ।
यदि स्वर्गस्य संपत्ति नाधिगच्छेत् स्वकर्मणः॥ · नैतदेवम्. नरेच्छामात्रमेवेदं न शब्दस्त्वियति क्षमः ।
नियोज्यः स्वर्गकामो हि भवेज्जीवनवानिव॥
[यागस्वर्गयोः साध्यसाधनभावः कथमवगम्यते ?] ननु ! लोके काम्यमानस्य साध्यत्वं दृष्टम् हरीतकी भक्षयेदारोग्य कामः' इति। तेन वेदेऽपि 'यजेत स्वर्गकामः' इति स्वर्गस्य साध्यत्वमव
. * तं-अधिकार-फलम् । तथा च फलसिद्धावेव नियोगसिधिः पूर्णा । अत एव अपूर्ववृद्धि रेव स्वर्गः इत्यप्युच्यते ॥
पुरुषविशेषणस्य चण्डालस्पर्शस्य स्नाने निमित्तत्वमात्रेण यथा चारिताथ्य, तथा स्वर्गस्यापि यागे प्रवर्तनामात्रेण ॥
* स्वकर्मण इति पञ्चमी ॥
। प्रवन्धो-क,
न्धः-ख,
३ क्षेपोत-ख,
पेक्षि-खं,

Page #161

128
न्यायमञ्जरी भोत्स्यामहे । साधो ! लोकेऽपि कय तदवगतम् आयुष्मता ? नियोज्यसमर्पकपदवाच्यपर्यालोचनेन ? विधिवृत्तपरीक्षया वा ?
पदार्थस्तावदेतावान् ? एवं चातो ह्यसाविति । इदं तु सिद्धयत्येतस्मादिति तस्य न गोचरः ॥ विधेरेष स्वभावश्चत् , आयुष्मन् ! साधु बद्धयसे । भाट्टैः किमपराद्धं ते नित्येऽपि फलवादिभिः ॥
नित्येष्वपि फलसद्भावः] अधिकार्यनुपादेयविशेषगविशेषितः । जीवन् वा स्वर्गकामोऽपित्समानः काम्यनित्ययोः॥ विधिवीर्यप्रभावस्तु'द्वयोरपि तथाविधः ।
सप्रत्ययप्रेरकतां विधि!पैति निष्फलः ॥ ननु ! कामनाधिकारे स्वर्गः श्रूयते, नित्याधिकारे त्वसौ* न श्रूयते । आश्रयमाणः कस्यानुरोधेन कल्प्यते ? विधेरेवेति ब्रूमः। स्वर्गण श्रुतेनापि किं करिष्यति, यद्यसौ विधिना 'नापेक्ष्यत', 'घृतकुल्या अस्य भवन्ति' इत्यादिवत् अश्रुतोऽपि चासौ विधिनाऽऽकृष्यत एव। तस्मात् विधिरेवात्रों प्रमाणं, न श्रवणावगे इति काम्वन्नित्येऽपि फलमभ्युपगन्तव्यम् ; न वा क्वचिदपीति ||
[निषेधस्थलेऽपि फलसद्भावः] प्रतिषेधाधिकारेऽपि विधिवृत्तपरीक्षया । एवं नरकपातादिफलयोगो न दुर्भगः॥
* असौ–प्रत्यवायपरिहारः॥
अत्र-फलसाधनत्वे ॥
-
1 कृम-ख.
'नापेक्ष्यते-ख,

Page #162

पश्चममाह्निकम्
129 ___ येन हि दुर्विषहक्लेशद्वेषकलुषितमनसा ब्राह्मणहननं सुखसाधनमिति कर्तव्यमिति गृहीतम् , निरर्गलरागरसिकेन सुरापानं सुखसाधनमिति गृहीतम् , स ततो विधिना 'वार्येत', यदि तदसुखसाधनमिति ज्ञाप्यते । तस्मानित्येषु *प्रत्यवायपरिहार इव, उपात्तदुरितक्षव इव वा प्रतिषिध्यमानेषु कर्मसु नरकपातः फलमित्यभ्युपगमनीयम्। इतरथा ह्यर्थानर्थविवे को न सिद्धयति ॥
एवं च ब्रह्महत्यादेरपि नैवास्त्यधर्मता। किं पुनः श्येनवज्रादेरित्यर्थग्रहणं वृथा ।।
.. [ करणेतिकर्तव्यतयोरविशेषः] करणांशेऽपि लिप्सातः प्रवृत्तिर्यधुपेयते । इतिकतव्यतांशे तु शास्त्राद्यदि तदप्यसत् ॥
न हि तत्करणं शुद्धं स्वफलायोपकल्पते । . . सेतिकर्तव्यताकं हि करणं करणं विदुः ॥
अवान्तरविभाग एवैषः करणेतिकर्तव्यतालक्षणः। सकलाङ गो बंहितस्वरूपस्तु भावार्थः काम्यमानोपायतां प्रतिपद्यते, नैकेनाप्यंशेन न्यूनः। अत एव काम्यानां कर्मणां सर्वाङगोपसंहारेण प्रयोगमिच्छन्ति । तस्मात् करणवदितिकर्तव्यतायामपि लिप्सात एव प्रवृत्तिः स्यात् ॥
उभयत्रापि लिप्सातः सति चैवं प्रवर्तने । अग्नीषोमीहिंसादेः श्येनादिवदधर्मता ||
* प्रत्यवायपरिहारः-अकरणे यो भवेत्तस्य परिहरण-प्रागभावसंरक्षणम् । उपात्तदुरितक्षयः-जातस्य तस्य ध्वंसः॥
* एवं च-विधि सद्भावादेव । वज्र इति च श्येनवत् हिंसाफलको यागविशेषः॥
1 वार्यते-ख.

Page #163

130
न्यायमञ्जरी
[कामाधिकारे विध्यर्थः] ___ यदप्युक्तं-कामाधिकारेषु काम्यमानभावार्थयोरुपायोपेयभावमात्र. प्रतिपादनगर्यवसितो विधिव्यापार इति-तदपि न सम्यक्-विधिपुरुषयोहि प्रेर्यप्रेरकभावलक्षणः संबन्धः। तत्र यागादयो विषयत्वेन प्रतीयन्ते, नेष्यमाणो पायत्वेन। साध्यसाधनमात्रप्रतिपादनपर्यवसितव्यापारस्तु विधिः विनियोगपर एव स्यात्। ततश्चाप्रवृत्तप्रवर्तकं नाम मिजं रूपं जह्यात् ।।
*विधेश्चतुरवस्थत्वं फलतः किल कथ्यते । प्रेरकत्वं च तद्रूपं सर्वावस्थानुगामि यत् ।। कार्यात्मताऽपि विध्यर्थे प्रेरणाज्ञप्तिपूर्विका । प्रेर्येणैव सता पुंसा तत्कार्यमवधार्यते ।। लिङादिश्रुतितश्चादौ प्रेरणव प्रतीयते ।
साध्यसाधनसंबन्धबुद्धिस्तद्बुद्धिपूर्विका ।। . नन्वेवं काम्येष विधितः प्रवृत्ताविष्यमाणायां अप्रवर्तमानः प्रत्यवे. यात्, विध्यतिक्रमात्-भवम्-स्वर्ग सिषाधयिषोः तत्राधिकारात् । अन्यस्त्वनधिकृत एव, क्षत्रियादिरिव वैश्यस्तोमे। नासावकुर्वन् प्रत्यवायमर्हति । स्वर्गार्थी तु विधितः प्रवर्तत एव । लिप्सया तु करणांशे प्रवृत्तिरिष्यमाणा क्रत्वमितिकर्तव्यतांशमपि मैवं स्पृशेता। ऋतूपकारकामो हि तत्र प्रवर्तते इत्येवं सर्वत्र विधिरुत्सीदेदेवेत्यलं प्रसङगेन ॥
* प्रेरकत्वस्य समानत्वेऽपि फलद्वारकमेव चतुरवस्थत्वं नित्यनैमित्तिककाम्यप्रति. षेधस्थलेषु ॥ ___ अतस्साङ्ग एव करणे विध्या प्रवृत्तिः।।
1 पयोगित्वेन-घ,
सैव-ख.

Page #164

131
पञ्चममाह्निकम्
__[ नियोगे व्युत्पत्त्यसंभवः] अपि च
प्रमाणान्तरसंपर्कविकले भवतः कथम् ।
नियोगात्मनि वाक्यार्थे व्युत्पत्तिर्व्यवहारतः? | ननु 'उक्तमा'कूतविशेषपूर्विकां चेष्टामात्मनिष्ठां दृष्ट्वा परत्रापि तथाऽनुमानमिति - अयुक्तमिदम् – स्वात्मन्यपि प्रेरणावगमनिमित्ताभावात्। न ह्यात्मेव, संविदिव प्रेरणावगमनिमित्ताभावात प्रेरणा स्वप्रकाशा। प्रेरणा संवित् स्वप्रकाशेति चेत् तदुत्पादे तहि निमित्तं 'तावत् मृग्यम् । न तावच्छब्दः, तदानीं व्युत्पत्त्यभावात् । स्वात्मनि प्रेरणावंगमपूर्विकां हि चेष्टामुपलब्धवतः ते परत्र चेष्टादर्शनात् तदनुमानं सेत्स्यति। तन्निमित्तं लिङादिश्शब्द इति भोत्स्यते, स पुनव्युत्पत्तिकाले स्वात्मन्येव प्रेरणावगमश्चिन्त्यो वर्तते। प्रमाणान्तरात्तु तदवगम इति चेत्-उत्तिष्ठ, असिद्धं शब्दैकगोचरत्वम् || ___या चेयं पूर्वावधारितसुखसाधनभावे कपित्थादौ स्वात्मनि प्रवृत्ति
रुपलब्धा, तत्र प्रेरकत्वेन फलार्थिता निर्माता, नान्या कचित् प्रेरणा। '. तदुक्तम् (प्र-वा-भा-2-4-183)।
'स्मरणादभिलाषेण व्यवहारः प्रवर्तते' इति । फलविषया होच्छा तत्र स्वसंवेद्या |
अतश्च प्रेरकज्ञानं शब्दादपि परस्य यत् । कल्प्यते कल्प्यतां तत्र प्रेरिका *सैव सुन्दरी ॥
. * सैव-फल विषयकेच्छैव ॥
1 क्रमा-क, अनुक्रमा-घ, * सिद्ध-घ. (in next page)
स्वप्रकाशा प्रेरणा-ख,
३ मृग्यम्-ख.

Page #165

132
न्यायमञ्जरी . चपेटापरिहाराय मोदकप्राप्तयेऽपि वा।
प्रवर्तते वटुर्नासौ जुहुधीति नियोगतः ॥ कथं तद्देवमाचष्टे 'आचार्यचोदितोऽहं जुहोमि' इति ? अस्त्वयं व्यपदेशः । आचार्यचोदना तु न तत्र कारणम् ; अपि तु हिताहितप्राप्ति परिहारार्थित्वमेवेत्यतः फलं प्रवर्तकं युक्तम्, अनुभवसाक्षिकत्वात् ॥
__ [शब्दप्रयोक्त्राशयस्यापि प्रेरकत्वं न युक्तम् ] येऽप्याहुः-प्रयोक्त्राशयस्य प्रवर्तकत्वम् , यतोऽननुविधेयस्य वचनात् न प्रवर्तमानः कश्चिदृश्यते। अनुविधेयस्य पुंसः किंचि'दब्रुवतोऽपि भ्रूभङगादिनाऽऽशयमवगम्य प्रवर्तत इति-एतदप्ययुक्तम्-यतः प्रयोक्त्रा। शयानुमानेन स्वार्थसंभावनया लोकः प्रवर्तते। न पुनः प्रयोक्तव प्रीयता-. मिति। तत्प्रीतिरपि स्वप्रीतिहेतुत्वेनार्थ्यते, न तत्प्रीतित्वेन। बुद्धोऽपि हि नाम सकलसत्त्वहितंप्रतिपन्नः परार्थ स्वप्रयोजनतयैव्र* संपादयति । परार्थसंपादनद्वारकं तु तत् । तस्मात् स्वप्रीतिरेव प्रवर्तिका। प्रयोक्त्रा शयस्य च प्रवर्तकत्वे वेदार्थप्रयोक्त्राशयानवधारणात् अप्रवृत्तिरेव प्राप्नोति। तस्मात् फलमेव प्रवर्तकम् ।।
यत्पुनः फलस्य प्रेरकत्वे दूषणमभ्यधायि–सिद्धयसिद्धविकल्पानुपपत्तेरिति - तदप्ययुक्तम् – इच्छाविषयीकृतस्य प्रवर्तकत्वाभ्युपगमात् । असिद्ध कथं "कामनेति चेत्-असिद्धत्वादेव । इदानीं च तदसिद्धं ; नैकान्तासिद्धस्वरूपमेव, खपुष्पवत् ॥
. 'आकाशस्य स्थितिर्यावत् यावच्च जगत: स्थितिः । तावन्मम स्थितिर्भूयाल्लोकपापानि निघ्नतः'
इति किल बुद्धवाक्यम् ॥ .
___1 दकुर्वतोऽपि-घ,
नेति-ख.

Page #166

133
पञ्चममाह्निकम्
सुखे दुःखनिवृत्तौ वा पुंसां भवति कामना । न पुनर्पोमपुष्पादि कश्चित् कामयते नरः ॥
[ रागादेः प्रवर्तकत्वनिरासः] येऽपि रागादेः प्रवर्तकत्वमभ्युपगतवन्तः, तैरपि कामनाविषयीकृतं फलमेव प्रवर्तकमभ्युपगतम्। *इच्छाविशेषा एव हि रागादयः ।।
यदपि श्रेय स्साधकत्वं' प्रवर्तकमुच्यते, तदपि न चारु; सत्यामपि श्रेयस्साधनतायां अनथित्वेन प्रवृत्त्यभावात् ॥
ननु ! अथिनोऽपि नानियतविषया प्रवृत्तिः, अपितु नितिश्रेयस्सा धन भावे भावार्थे । तस्मात तत्साधनतावगमः प्रवर्तकः-सत्यम्-द्वये सत्यपीच्छैव प्रवर्तिका वक्तुं युक्ता, तस्यां सत्यामेव प्रवृत्तिदर्शनात् । प्रवृत्तिहि नाम प्रयत्नः। प्रयत्नश्चेच्छाकार्य इति काणादाः। विषयनियमे तु श्रेयस्साधनत्वं कारणं, न प्रवृत्त्युत्पादे ||
किंच भावनावगतं श्रेयस्साधनत्वं प्रतर्तकमिष्यते तैः। तच्च न पृथगभिधातुं युक्तम्। भवनायाः त्र्यंशत्वेन तत्स्वरूपानगमसमये एतदंशयोः स्वर्गयागयोः साध्यसाधनभावावगतिसिद्धः। न चांशद्वयावच्छिन्नस्य व्यापारस्य श्रेयस्साधनत्वं रूपं वक्तुमुचितम् , अनिष्पन्नस्य तस्य ताप्याभावात् । न ह्यनिष्पन्ने गवि तदेकदेशसास्नादौ गोत्वरूपं सामान्यं निविशते। न चांशत्रयपूरणमन्तरेण भावनाख्यव्यापारनिष्पत्तिरिति ॥
* फलविषयिणी उत्कटेच्छा रागः ॥ + विषयनियमः-प्रवृत्तिविषयव्यवस्था ॥
1 साधक-ख,
भावेऽर्थे-ख.

Page #167

134
न्यायमञ्जरी. [शब्दस्यापि प्रेरकत्वासंभवः] यत्तु लिङादेश्शब्दस्य तद्व्यापारस्य वा प्रेरकत्वमुच्यते-तत प्रागेव प्रतिक्षिप्तम्। विधिरपि स्वमहिम्ना वा प्रेरकः स्यात् ? साध्यसाधनभावसंबन्धावबोधनेन वा ? स्वमहिम्ना प्रेरकत्वमस्य पूर्वमेव निरस्तम् । साध्यसाधनभावसंबन्धावबोधनपुरस्सरे तु तस्य प्रवर्तकत्वे फलस्यैव । प्रवर्तकत्वमिदमनक्षरमभिहितं भवति ॥
यस्त्वाह प्रेरकत्वं चेत् फलं दर्शयतो विधेः।। प्रत्यक्षादिसमानत्वात् *स्वातन्त्र्यं तस्य हीयते ॥ स वाच्यः फल शून्यत्वे सुतरामस्वतन्त्रता ।
"यद्रिक्त मथं मूढोऽपि न कश्चिदनुतिष्ठति ॥ को हि नाम निष्फलमर्थ प्रेक्षावाननुतिष्ठेत् ? · ..
ननु फलेऽपि दर्शिते केचित्तत्र न प्रवर्तन्त एव । किंचातः ? काम मा प्रवतिषत । न हि कारको विधिः, अपितु ज्ञापक इत्युक्तम् ॥ ___ ननु फलमप्रदर्शयन्नपि ज्ञापयेत्-न ज्ञापयितुमुत्सहते, प्रेक्षावान् हि ज्ञाप्यते, न च फलं विनाऽसौ तथा ज्ञापितो भवति इत्यलं बहुभाषि
कया॥
[ फलस्यैव प्रवर्तकत्वोपसंहारः] फलस्यैवेष्यमाणस्य पश्यन् प्रेरकतामतः ।
यमर्थमधिकृत्येति सूत्रं व्यधित सूत्रकृत् ॥ * प्रत्यक्षं वस्तु प्रदर्शयति । प्रवृत्तिस्तु इच्छयैव । एवं च विधेः स्थानमेवं न लभ्येत ॥
1 न प्रेरक.-ख,
यच्छिष्ट-के-घ.

Page #168

135
पञ्चममाह्निकम्
तस्मात् पुंसः प्रवृत्तौ प्रभवति न विधिः नापि शब्दो लिङादिः
व्यापारोऽप्येतदीयो न हि पटुरभिधा भावनानामधेया। न श्रेयस्साधनत्वं विधिविषयगतं नापि रागादिरेवं तेनाख्यत् काम्यमानं फलममलमतिः प्रेरकं सूत्रकारः ॥
- इति वाक्यार्थविमर्शः -
.
[वाक्यार्थस्वरूपवर्णनम् ]
आह- .
परपक्षान् प्रतिक्षिप्य प्रेरकं कथितं फलम् ।
एवं परमतद्विष्टः वाक्यार्थः स्वयमुच्यताम् ।। उच्यते – 'यमर्थमधिकृत्य पुरुषः प्रवर्तते तत् प्रयोजनम्' (न्या-सू-1-1-24) इति वदता सूत्रकृता फलं प्रवर्तकमिति प्रदर्शितम् । 'प्रमाणेन खल्वयं ज्ञाताऽर्थमुपलभ्य तमीप्सति, जिहासति वा। तस्येप्साजिहासाप्रयुक्तस्य समीहा प्रवृत्तिरुच्यते। सामर्थ्य पुनरस्याः फलेनाभिसंबन्धः' इति च ब्रुवाणो भाष्यकारोऽपि फलेप्सां प्रवर्तिकां प्रादोदृशदिति तदीयां सरणिमनुसरद्भिरस्माभिरपि तथैव तत्कथितम् ॥
[विद्यास्थानानां विविक्तविषयकत्वम् ] - वाक्यार्थस्तु न क्वचिदपि सूत्रकारभाष्यकाराभ्यां सूचित 'इति त शिक्षित्वा वाक्यार्थस्वरूपं वयमाचक्ष्महे। किमिति ताभ्यामसौ न सूचितः
* उपलंभः-ज्ञानं, न तु प्रत्यक्षम् ।
1 इति चेत्-ख. (cont.)

Page #169

136
न्यायमञ्जरी इति चेत्', *पृथक्प्रस्थाना हीमा विद्याः। प्रमाणविद्या चेयमान्वीक्षकी, न वाक्यार्थविद्येति ।।
यद्येवं पदार्थोऽपि कस्मादिह दर्शितः 'व्यक्त्याकृतिजातयस्तु पदार्थः' इति-स्थाने प्रश्नः-स तु शब्दानामसंस्पशितां, वदन्तं रुदन्तं च शमयितुं शब्दप्रामाण्यसिद्धये सूत्र'कृता यत्नः कृतः ॥
[पदार्थानामेव वाक्यार्थत्वम् यद्येवं वाक्यार्थमपि बाह्यं वास्तवमन्तरेण शस्त्रस्य प्रमाणता न . प्रतिष्ठां लभत इति तत्रापि प्रयत्नः कर्तव्य एव-सत्यम्-पदार्थप्रतिपाद- . नयत्नेनैव तु कृतेन तत्र यत्नं कृतं मन्यते सूत्रकारः, यदयं पृथक्पदार्थेभ्यो. न वाक्यार्थमुपदिशति स्म। तस्मादयमस्याशयः-पदार्थ एव वाक्यार्थः . इति ॥
तत्किममुमेव पक्षं अनुमोदामहे पदार्थ एव वाक्यार्थ इति । बाढं ब्रुमः। किंतु नैकः पदार्थो वाक्यार्थः, अनेकस्तु पदार्थो वाक्यार्थः॥
पदार्थवाक्यार्थयोः विशेषः] ननु! अनेकोऽपि भवन् पदार्थ एवासौ । न च पदार्थो वाक्यार्थो भवितुमर्हति । सामान्य हि पदं वर्तते, विशेषे वाक्यम् । अन्यच्च सामान्यम्, अन्यो विशेषः । अन्यत्राप्युक्तम्-'यदत्राधिक्यं स वाक्यार्थः' इति । तस्मादन्यः पदार्थः, अन्यश्च वाक्यार्थः-उच्यते--
* गोपदं गोत्वावच्छिन्नवाचकम् । परन्तु 'गामानय' इति वाक्यस्थं न यत्किञ्चिद्गोवाचकम् । किन्तु विशिष्य किञ्चिद्व्यक्तिवाचकम् ॥
* व्याकरणं पदशास्त्रम् । मीमांसा च वाक्यशास्त्रम् । इदं च प्रमाणशास्त्रम् ॥
1 सूत्र-घ,
एको-ख.

Page #170

137
पञ्चममाह्निकम् यदेतदुक्तमस्माभिः 'अनेक: पदार्थो वाध्यायः, न पुनरेकः' इति, तन्न "होतमायुष्मता ॥
[वाक्यार्थस्यापूर्वत्वम् ] - एतदुक्तं भवति-परस्परसंस्पृष्टपदार्थसमुदायो वाक्यार्थ इति संसर्ग एवाधिक इति 'यदत्राधिक्यं' इत्युच्यते। न चानाक्षित विशेषत्वेन संसर्ग उपपद्यते इति विशेषो वाक्यार्थ इत्युच्यते। संसर्गस्तु स्वरूपतो न वाक्यार्थः, अपदार्थत्वात्। 'गौः शुक्ल आनीयताम्' इति पद ग्रामे संसर्ग 'वादिनः पदस्याश्रवणात्। श्रवणेऽपि सुतरामनन्वयात्। 'गौः शुक्ल अनीयतां संसर्गः' इति कोऽस्यार्थः? तस्मात् संसृष्टो वाक्यार्थः, न संसर्गः। तदुक्तं- 'व्यतिषक्ततोऽवगतेय॑तिषङगस्य' इति । न च तन्तुभिरिव पटः, वीरणैरिव कटः तदतिरिक्तोऽवयविस्थानीयः पदार्थो निर्वय॑मानो वाक्यार्थ उपलभ्यते । जातिगुणक्रियावगमेऽपि अवयविबुद्धेरभावात् । न च पदार्थावयवी वाक्यार्थः। तेन पृथावाक्यार्थं नोपदि. ष्टवानाचार्यः॥
[ वाक्यार्थः न पदार्थातिरिक्तः ] ननु ! गुणप्रधानमावमन्तरेण न संसर्गोऽवकल्पते। न चैकस्मिन् वाक्ये बहूनि प्रधानानि भवन्ति; प्राधान्यमेव हि तथा सति न स्यात् । गुणास्तु बहवो भवन्ति । यदिदमनेकगुणोपरक्तं एक किंचित्प्रधानं, स वाक्यार्थ इति तद्विषयेय मेक स्वभावा बुद्धिः--सत्यम्-तथापि त एव
* संसर्गस्य व्यक्तिविशेषगतत्वात् ॥
_1 विषयत्वेन-क-घ, * मेकगुण-घ.
पदार्थ-ख,
'वाचिनः-ख,

Page #171

138
न्यायमञ्जरी संसृष्टाः पदार्था अवभासन्ते, न तदारब्धः कश्चिदेकः। संसर्गसिद्धिकृतस्तु गुणप्रधानभावोऽभ्युपेयते ॥
स च गुणप्रधानभावो न *नियतः, येन एकमेवेदं प्रधानमिति व्यवस्थाप्यत। क्वचित् कारकं प्रधानम्, क्रिया गुण; द्रव्यस्य चिकीर्षितत्वेनावगमात्–'वीहीन प्रोक्षति' इति ॥
सिद्धतन्त्रं क्वचित साध्यं तत्तन्त्रमितरत् क्वचित् । शब्दप्रयोगतात्पर्यपर्यालोचनया भवेत् ॥
__ [संसर्गविशिष्टपदार्थानां वाक्यार्थत्वम् ] तस्मात् गुणप्रधानभावानियमात् अन्योन्यसंसृष्टः पदार्थसमुदायो वाक्यार्थ इति एतावदेव श्रेयः। संसर्गावग़मे च सर्ववादिनाम विवादः॥
वाक्यार्थ मन्वते येऽपि नियोगं भावनां क्रियाम्।। तैरप्यन्योन्यसंसृष्टः पदार्थग्राम इष्यते ॥
[अन्यव्यवच्छेदः न वाक्यार्थः] ननु संसर्गवदन्यव्यवच्छेदोऽपि गम्यते। गौः शुक्ल आनीयताम्' इति श्रुते कृष्णाश्वादिव्यवच्छेदप्रतीतिदर्शनात्-सत्यम्-संसर्गपूर्वकस्तु व्यवच्छेदः। शुक्लगुणसंसृष्टो हि गौः कृष्णादिभ्यो व्यवच्छिद्यते । अन्यापोहस्तु न 'पदार्थ इत्युक्तम्। तस्मान्न भेदो वाक्यार्थः ॥
* गुणप्रधानभावः आपेक्षिक एव सर्वत्र । अपेक्षा च देशकाल कार्यानुरोधेन बहुप्रकारा। स्वदेशे राजाप्रधामन् । शिशोर्नामकरणे शिशुः प्रधानम् । पाककार्ये पाचकः प्रधानम् ॥
1 क्वचितू-ख,
· श्रुते-ख,
' शब्दार्थ-क.

Page #172

139
पञ्चमामह्निकम्
[ संसर्गस्य अशब्दार्थत्वम् ] ___ननु ! संसर्गोऽपि न शब्दार्थः-सत्यम्-स हि शब्दस्याभिधेयो न भवति, न तु ततो न प्रतीयते। अनभिधेयः कथं प्रतीयत इति चेत्*एतदने निर्णेष्यते। व्यवच्छेदे तु न सा गतिः। तस्मात् संसृष्टाः पदार्थाः वाक्यार्थ इति स्थितम् ॥
[फलरूपप्रधानार्थस्यैव वाक्यार्थत्वम् ] अथवा गुणीभूतेतरपदार्थानुगृहितः एक एव प्रधानभूतः पदार्थों वाक्यार्थ इत्येकाकारप्रतीतिबलादुपेयताम् । एकस्त्वयमसावर्थ इति न निर्णतुं शक्यते। यदि त्ववश्यमेकस्य कस्यचिदभिषेककलशो दातव्यः, तत् फलस्यैव दीयताम्। न हि निष्प्रयोजनं किंचिद्वाक्यमुच्चर्यते ॥
क्वचित् साक्षात्पदोपात्तं क्वचित् प्रकरणागतम् ।
क्वचिदालोचनालभ्यं फलं सर्वत्र गम्यते ॥ सकलेन च कारककलापेन क्रिया निर्वय॑ते। क्रियया च फलम् । न तु फलेनान्यत् किमपि निवर्त्यत इति प्रधानत्वात् फलमेव वाक्यार्थः ॥
[फलस्यैव प्राधान्यपक्षः] ननु ! फलमपि पुरुषार्थमिति पुरुषः प्रधानं स्यात्-नैतदेवम्-फलं सुखात्मकत्वात पुरुषाश्रितं भवति, सुखादीनामात्मगुणत्वात्। न चैता. वता पुरुषः प्रधानम्। सोऽपि हि फलार्थमेव यतते। भावना तावत्
* अग्रे-समनन्तराह्निके॥
+ क्रियामयत्वाल्लोकस्य, फलस्यैव क्रियया सोधनात् तस्यैव लोकदृष्टया प्राधान्यम् । वस्तुदृष्टया तु पुरुषस्य स्यानाम प्राधान्यम् ॥
1 इंति-घः

Page #173

140
न्यायमञ्जरी फलनिष्ठ एव व्यापारः। नियोगस्यापि फलं विना न प्रवर्तकत्वमित्युक्तम्। क्रियाया अपि केवलाया वाक्यार्थत्वमपास्तम् ॥
तस्मात् फलस्य साध्यत्वात् सर्वत्र तदवर्जनात् । क्रियादीनां च तादात् तस्य वाक्यार्थतेष्यते ॥
[क्रयाया अपि फलशेषत्वम् ] ननु ! फलस्य स्वर्गादेः निसर्गत: *सिद्धरूपत्वात् कारकैस्सह संबन्धो प प्रप्नोति। सिद्धस्य च कः संबन्धः ? क्रियागर्भ इति चेत्-तहि फलमपि, कारकाण्यपि-क्रियया संबध्यन्ते, को विशेषः ? सत्यम्-परंतु कारकाणि साधनत्वेन, फलं तु साध्यत्वेन । क्रियया हि फलं साध्यते। न फलेन क्रियेत्यतः फलस्यैव प्राधान्यमिति सिद्धम् ॥ .
अन्योन्यसंगतिविशेषित एव यस्मात् .
वाक्यार्थभावमुपयाति पदार्थपुंजः । एतच्च चेतसि निधाय ततो न भिन्नं · वाक्यार्थमभ्यकधित च कश्चन सूत्रकारः ।। प्राधान्ययोगादथवा फलस्य
वाक्यार्थता तत्र सतां हि यत्नः । प्रयोजनं सूत्रकृता तदेव प्रवर्तकत्वेन किलोपदिष्टम् ।।
[उद्योगस्य वाक्यार्थत्वपक्षः] अपरे पुनः लिङादिशब्दश्रवणे सति समुपजायमानमात्मस्पन्दविशेष उद्योगं नाम वाक्यार्थमाचक्षते । तत्स्वरूपं तु वयं न जानीमः, कोऽयमात्म
* क्रियैव साध्या। स्वर्गश्च न क्रियारूपः। अत: न साध्यः किन्तु सिद्धः, घटादिवत् ॥
1 फलं-.

Page #174

141
पञ्चममाहिकम् स्पन्दो नामेति । बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्कारा हि नव आत्मनो गुणा विशेष गुणा भवन्ति, नान्ये । तत्रायमात्मस्पन्दः बुद्धिर्वा स्यात् , प्रयत्नो वा, इच्छाद्वेषयोरन्यतरो वा? अन्ये तु विकल्प. यितुमपि न युक्ताः। तत्र यदि बुद्धिरात्मस्पन्द उच्यते-तहि प्रतिभा वाक्यार्थ इत्युक्तं भवति; न नूतनं किंचिदुत्प्रेक्षितमेतत् ।।
अथ प्रयत्न आत्मस्पन्दः, तहिं भावनाया नामान्तरकरणमुद्योगइति ॥
अथ इच्छाद्वेषयोरन्यतरोऽसौ-तहि सुखेच्छा, दुःखजिहासा वा . वाक्यार्थ इति अक्षपादपक्ष एवायं, नापूर्वं किचित् ।।
अथापि भापरिकल्पितो व्यापार आत्मास्पन्दः, सोऽपि भावनैव, नार्थान्तरम् ॥
अथानुष्ठेयः प्रेरकः कश्चिदर्थ उद्योगः-स तर्हि नियोग एव; *उपसर्गान्यत्वमिदं, न वस्त्वन्यत् ।। . तस्मादश्रुतपूर्वेण कृतमुद्योगपर्वणा । · स भारतमनुष्याणां गोचरो न तु मादृशाम् ।।
[वाक्यपदीयोक्तः प्रतिभाया वाक्यार्थत्वपक्षः] अन्यस्तु प्रतिभा वाक्यार्थ इष्यते। तत्पक्षस्तु संसर्गनिर्भासज्ञाननिराकरर्णन प्रागेव प्रतिक्षिप्पः ।। ..
प्रतिभा खलु विज्ञानं तच्च शब्देन जन्यते ।
न तु शब्दस्य विषयः रूपधीरिव चक्षुषः ॥ बाह्यस्य विषयस्याभावात् सैव विषय इति चेत् , न तस्य समर्थितत्वात् ॥
* उत् , नि इति उपसर्गभेदमात्रम् ॥ *भारतमनुष्याणां, उद्योगत्यादिः नर्मोक्तिः ॥
1 दय-घ.

Page #175

142
न्यायमञ्जरी . [प्रकृतविचारस्य शब्दप्रामाण्योपयोगित्वम् ]
योऽपि 'व्याघ्र आयातः' इत्युक्ते शूरकातरनराधिकरण नानाकार'. कार्योत्पादः–स बाह्येऽर्थे व्याघ्रागमानादौ प्रतिपन्ने वासनानुसारेण भवन न प्रतिभामात्रहेतुको भवति । तस्य हि ज्ञायमानोऽर्थः करणम् , न तद्ज्ञानमात्रम्। अर्थस्तदानीं* नास्तीति चेत्–विप्रलम्भवाक्यमिदं । असत्यार्थं भविष्यति, न त्वबाह्यविषयं तत् । यथाऽवस्थिते वनितात्मनि । बाह्येऽर्थे वासनानुसारेण कुणप इति, कामिनीति, भक्ष्यमिति प्रतिभा भवन्ति तथा शब्दार्थेऽपि व्याघ्रागमनेऽवगते शूराणामुत्साहः, कातराण भयमित्यादि कार्यं भवति। न त्वेतावता प्रतिभा शब्दार्थो भवितुमर्हति । तस्मात् वाक्यप्रयोजनत्वेन वा यदि प्रतिभा वाक्यार्थः कय्यते; कथ्यतां : नाम, न त्वसौ शब्दस्याभिधेया । अनभिधेयाऽपि संसर्गवत् वाक्यार्थ इति चेत-तत्राप्युक्तम्। संसष्टा वाक्यार्थः, 'न संसर्गः। एवमिहापि प्रतिभावन्तोऽर्था वाक्यार्थः, न प्रतिभेति ॥
शब्दस्य च प्रत्यक्षवत् वर्तमानार्थनिष्ठत्वाभावात् अनागताद्यर्थाभिधायिनोऽर्थासन्निधानेन प्रतिभापरत्वं यदुच्यते तदप्ययुक्तम्-अनागतादिविषयत्वेऽपि तस्यार्थविषयत्वं प्रसाधितमिति कृतं विस्तरेण ॥
वाक्यार्थः परमार्थ एव तदयं नो कल्पनानिमितः
तद्वानप्युदितः पदस्य विषयस्तेनार्थसंस्पशिना । . अप्रामाण्यमतश्च बाह्यविषयाभावेन यद्वय॑ते
तत् , शब्दस्य निरस्तमित्यकलुषं प्रामाण्यमस्य स्थितम् ॥ इति श्रीजयन्तभट्टकृतौ न्यायमञ्जर्यां पञ्चममाह्निकम्
* तदानी-शब्दोच्चारणकाले ॥
1 धिकार-घ,
तथा-क-घ.

Page #176

षष्ठमाहिकम् — शब्दपरीक्षा
[ पदवाक्यस्वरूपविमर्शः] ननु नाद्यापि शब्दस्य निरणायि प्रमाणता। .
*बीजं पदार्थवाक्यार्थबुद्धेर्न हि निरूपितम् ।। — उच्यते - किमत्र निरूपणीयम् ? यदनन्तरं हि यद्भवति तत्तस्य निमित्तम्। पदवाक्यश्रवणे सति पदार्थवाक्यार्थसंप्रत्ययो भवतीति ते एव तत्र निमित्तम् ॥
- किं पुनरिदं पदं नाम ? किच वाक्यमिति। उक्तमत्र वर्गसमूहः पदम् , पदसमूहो वाक्यमिति ॥
[स्फोटवादोपक्षेपः] ननु ! एतदेव न क्षमन्ते। न हि वर्णानां समूहः कश्चिदस्ति वास्तवः। तेन कुतस्तत्समूहः पदं भविष्यति ? तदभावाच्च न 'तरां पदसमूहो वाक्यमवकल्पते। न च वर्णानां व्यस्तसमस्तविकल्पोपहतत्वेन वाचकत्वमुपपद्यते। तस्मादन्य एव स्फोटात्मा शब्दोऽर्थप्रतिपादक इति प्रतिजानते॥
___ * बीज-कारणम् । पदस्वरूपस्य, वाक्यस्वरूपस्य, तेषां अर्थप्रत्याय प्रकारस्य च दुर्निरूपत्वात् शब्दप्रामाण्यं दुरवस्थमेवेत्यर्थः ॥
1 नितरां-क.

Page #177

144
न्यायमञ्जरी [स्कोटवादस्य नैयायिकप्रतिकूलत्वम् ] ननु ! एवमस्तु। स्फोटोऽन्य एवार्थ'प्रतिपादको भवतु । का क्षति यायिकानाम ? कथं न क्षतिः! आप्तप्रणीतत्वेन हि शब्दस्य प्रमाण्यं तैरुक्तम् । स्फोटस्य च नित्यत्वेन नाप्तप्रणीतत्वम। अतश्च यस्यानित्यत्वं वर्णात्मनः शब्दस्य साधितम्, नासावर्थप्रतीतिहेतुः। अतो न प्रमाणम्। यश्चार्थप्रतीतिहेतुः स्फोटात्मा शब्दः, तस्य नानित्यत्वम्, न . 'चाप्त प्रणीतत्वमिति* अस्थाने नैयायिकाः क्लिष्टा भवेयुः। तस्मादनित्यानां वर्णानामेव वाचकत्वं प्रतिष्ठापनीयम्। पराकरणीयश्च स्फोट इति ॥
[वर्णा एवार्थप्रत्यायका इति प्रतिज्ञा ] तदुच्यते – गकार दिवर्णावगमे, संत्यर्थप्रतीते र्भावात, तद भावे चाभावात् तेषामेवार्थप्रत्यायनसामर्थ्यम्। त एव च श्रवणकरणकावगमगोचरतया शब्दव्यपदेशभाज इति न प्रतीत्यनुपारूढः स्फोटो नाम शब्दः कश्चित् प्रत्यक्षानुमानातीतः परिकल्पनीयः ॥
[अनित्यानां वर्णानामर्थप्रत्यायकत्वाक्षेपः ] आह-कथमेवं भविष्यति ? दूरापेता इमे मनोरथाः। कुतो वर्णानामर्थप्रत्याजकत्वम् ? ते हि वर्णा गकारादयः अर्थ प्रतिपादयन्तः समस्ताः प्रतिपादयेयुः ? व्यस्ता वा ? न तावदव्यस्ताः; एकैकवर्णाकर्णने सत्यप्यर्थप्रतीतेरनुत्पादात् । सामस्त्यं वर्णानां नास्त्येव । तद्धि सत्ता.
* शब्दनित्यत्ववत् स्फोटनित्यत्वादिकमपि न वेदप्रामाण्योपपादकम् । इतर व्यावृत्तमीश्वरोपदिष्टत्वमेव तदुपपादकं भवेत् । वेदप्रामाण्य समर्थनमेव हि न्याय शास्त्रस्य परम उद्देशः॥
1 पदार्थ-क.
चेश-क,
'भावा-घ.

Page #178

145
पठमाह्निकम् मात्रेण वा स्यात् ? प्रतीयमानत्वेन वा? नैयायिकपक्षे तावत् सत्तया योगपद्यमविद्यमानम्, आशुविनाशिनः शब्दस्य दर्शितत्वात् ॥
[वर्णानां नित्यत्वेऽपि अर्थप्रत्यायकत्वासंभवः] अथापि मीमांसकमतेन नित्यः शब्द इष्यते, तत्रापि सत्तया योगपद्यस्य सकलवर्णसाधारणत्वात्* केन वर्णसमुदायेन कोऽर्थः प्रत्याय्यतेति नावधार्यते॥
अथोच्यते-न चक्षुरादीनामिव वर्णानां कारकत्वम् , 'येनागही तानामेव सतां यौगपद्यमात्रमर्थप्रत्यायनाङगं स्यात् । ज्ञापकत्वात्तेषां गहीतानां सतां धूमादिवत् प्रत्यायकत्वमिति प्रतीतावेव सामस्त्यमुपयुज्यते इति ॥
एतदप्यघटमानम्। प्रतीतिसामस्त्यं हि किमेकवक्तृप्रयुक्तानां वर्णानाम् ? उत नानापुरुषमाषितानाम् ? तत्र-एकदा अनेकपुरुषभाषितानां कोलाहलस्वभावत्वेन स्वरूपभेद एव दुरवगम इति कस्य साम स्त्यमसामस्त्यं वा चिन्त्येत ? सत्यपि वा तथाविधे सामस्त्ये नास्त्येवार्थप्रतीतिः ॥
एकवक्तृप्रयुक्तानां तु प्रयत्नस्थानकरणक्रमापरित्यागात् अवश्यंभावी क्रमः। क्रमे च सत्येकैकवर्णकरणिकार्थप्रतीतिः प्राप्नोति। न चासौ . दृश्यत इति व्यस्तसमस्तविकल्पानुपपत्तेः न वर्णा वाचकाः ॥
* वर्णानां नित्यत्वं सर्वगतत्वं चात्र हेतुः ॥ . * कारकत्वं-अज्ञातत्वेऽपि स्वरूपत एव कार्य निर्वर्तक त्वम् ॥ ___ + शाब्दबोधस्य ज्ञानरूपस्य आत्ममनस्संये.गादिरेव कारकहेतुः। वर्णस्तु ज्ञातस्सनेव हेतुः ॥
प्रतीतिः-वर्णनां ग्रहणम् ॥
1 येन-घ,
स्त्येनार्थप्रतीतिः-घ.

Page #179

146
न्यायमञ्जरी - वर्णविषया अपि बुद्धयस्तथैव विकल्पनीयाः। ता अपि न युग. पत्संभवन्ति। क्रमे च सति एकैकवर्णबुद्धेरर्थसंप्रत्ययः प्रसज्यतेति ॥
[अन्तिमवर्णस्याप्यर्थप्रत्यायकत्वासंभवः] ____ यदप्युच्यते-पूर्वपूर्ववर्णजनितसंस्कारसहितः - अन्त्यवर्णः प्रत्यायक इति तदप्ययुक्तम्-संस्कारो हि नाम यदनुभवजनितः, तद्विषयमेव स्मरणमुपजनयति, न पुनरर्थान्तरविषयं ज्ञानमिति। स्मृतिद्वारेणासौ तर्वार्थप्रत्यायकोऽसौ भविष्यतीति चेत् एतदपि नास्ति, ज्ञानयोगपद्य प्रसङगात्। अन्त्यवर्णज्ञानानन्तरं हि पूर्ववर्णस्मरणमिव समयस्मरणमपि तदैवापतति । ततश्च ज्ञानयोगपद्यम् ॥
न च क्रमोत्पादे किंचित्कारणमुत्पश्यामः। अथापि तेन क्रमेण भवेताम् , तथापि तदानीमन्त्यवर्णज्ञानमुपरतमिति कस्य साहाय्यक पूर्व वर्णस्मृतिविदधातीति ॥
एतच्चानेकपूर्ववर्णविषयामेकां स्मृतिममभ्युपगम्योक्तम् । न पुन रेका सर्ववर्णगोचरा स्मृतिः। कुतः ?
भिन्नोपलभसंभूत *वासनाभेदनिर्मिताः । . भवेयुः स्मृतयो भिन्नाः न त्वेकाऽनेकगोचराः ॥
[वर्णसंकलनाज्ञानमप्यर्थप्रत्यायकं न ] अथ वदेत् - संक'ल'नाज्ञानमेकं सदसद्वर्णगोचरं भविष्यति । तद्रूपारूढाश्च वर्णाः अर्थ प्रत्याययिष्यन्तीति तदपि दुराशामात्रम्-तथा
___ * वासना-संस्कारः। कारणानां संस्काराणामनेकरवे सति तज्जन्यस्मृतेः एकत्वं कथं संभवेदित्यांशयः॥
__+ संकलनाज्ञानं–तावद्वर्णविषकमेकं समूहालम्बनात्मकं, समुच्चयात्मकं वा ज्ञानम् । सदसत् इति तत्कालदृष्टया ॥
1
ल्प-क.

Page #180

147 षठमाह्निकम् विधज्ञानोत्पत्तौ कारणाभावात्। न चेन्द्रियमतीतवर्णग्रहणसमर्थम्। न संस्कारो वर्तमानग्राही भवति। न च युगपदिन्द्रियं संस्कारश्चेमा बुद्धि जनयतः; संस्कारस्य सहचारदर्शना द्या हितप्रबोधस्य सतः, स्मरणमात्रजन्मनि नितिसामर्थ्यस्येन्द्रियेण सह व्यापाराभावात् । तस्मात् न वर्णा वाचकाः ॥ ____ अतश्चैवम्-यदि ते वाचका भवेयुः, *विपरीतक्रमप्रयुक्ता अप्यर्थं गमयेयुः। क्रमश्चेदपेक्ष्यते, स व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्ततया चिन्तनीयः । अव्यतिरेके त एव ते वर्ण इति कथं न बोधकाः ? व्यतिरेके तु किमप्यधिकं वाचकं अभ्युपगतं भवतीति मत्पक्षमाजिगमिषति भवान् ॥
[ व्युत्पत्तरर्थप्रत्यायकत्वपक्षेपः] .. ननु? व्युत्पत्तिवशेन शब्दः अर्थप्रत्यायकतामुपयाति । व्युत्पत्तौ च यावन्तो यत्क्र'मा वर्णा यदर्थमभिवदन्तो दृष्टाः, ते तावन्तः तत्क्रमकास्तमर्थमभिवदिष्यन्तीति कि विकल्पमालया। तदुक्तम् (श्लो. वा. 1-1-5 स्फोटवाद श्लो 69)
'यावन्तो यादृशा ये च यदर्थप्रतिपादने । वर्णाः प्रज्ञा सामथ्यः ते तथैवावबोधकाः' इति ॥
[व्युत्पत्तिपदार्थः] तदुच्यते-व्युत्पत्तिरेवेयं विचारणीया वर्तते । परावगतिविका हि शब्दात् स्वयमवगतिः। परावगतौ च के कियन्तः कथं कमर्थं
___* विपरीतेत्यादि-विपरीतक्रमेण वर्णानामुच्चारणेऽपि समूहालम्बनात्मकज्ञाने सर्वेषां वर्णानां विषयत्वात् वाचकत्वापत्तिः॥
* प्रयोज्यवृद्धस्य प्रवृत्तिं पश्यन् बालः तस्य प्रवृत्ति प्रयोजकवृद्धवाक्यार्थ ज्ञानमूलिका जानन् हि व्युत्पद्यते ॥
__1 भ्या-क,
व्या-क,
३ मका-घ,
म-घ.

Page #181

148
न्यायमञ्जरी प्रतिपादयन्तोऽनेन दृष्टाः, येभ्यस्तथैव तमर्थं प्रतीयादिति दुरधिगमा हि वर्णवर्तनी ॥
यावन्तो यादशा ये चेत्येवं तावत्प्रभाषसे ।
कियन्तः कीदृशाः केचेत्येवं यावन्न पृच्छ्यसे | तस्मात् सर्वप्रकारमवाचका वर्णाः ॥
[स्फोटवादः ] अस्ति चेयं शब्दादुच्चरितात तदर्थावगतिः। न चेयमकरणिकव भवितुमर्हति । तदस्याः करणं स्फोट' इति *कार्यानुमानमिदमस्तु, परि शेषानुमानं वा, अर्थापत्तिर्वा। सर्वथाऽर्थप्रतीतिलक्षणकार्यवशात् कल्प्य मानं तत् करणं स्फोट इत्युच्यते । स चं निरवयवः, नित्यः, एकः, निष्कारणक' इति न वर्णपक्षक्षेपणदक्षदूषणपात्रता प्रतिपद्यते । अतश्च स्फोटोऽर्थप्रतिपादकः, शब्दादर्थं प्रतिपद्यामह इति व्यवहारात्। भवतो हि वर्णजनितस्संस्कारोऽर्थप्रतिपादकः। तत्र 'शब्दात्' इति प्रातिपदि. कार्थोऽनुपपन्नः ।
अथ वर्णाः शब्दशब्देनोच्यन्ते। ते चार्थप्रतिपादकाः इति-इदमन्यथासिद्धम्-तथापि' शब्दात्' इत्येकत्वं विभक्त्यर्थो न संगच्छते । शब्देभ्यः प्रतिपद्यामह इति व्यवहारः स्यात्। स्फोटात्मनि तु शब्देऽर्थ
* अर्थावगतिरूपात् कार्यात् तत्कारणस्य स्फोटस्यानुमानम् ॥ + वर्णस्यावगतिहेतुत्वपक्षस्य क्षेपणे-निरसने दक्षाणां दूषणानां पात्रताम् ॥
* उपपन्नः-स्फोटस्य शब्दत्वात् । संस्कारस्यार्थप्रतिपादकत्वे विदमनु. पपन्नमेव ॥
$ स्मृतिविषयास्सन्त: ते-इत्यर्थः ।।
1 क्रमक-ख,
तत्र-ख,
तथापि-ख.

Page #182

घठमाह्निकम्
149 प्रतिपादके इष्यमाणे 'शब्दात्' इति प्रातिपादिकार्थः, विभक्त्यर्थश्च द्वयमप्युपपन्नम्* ॥
[वीनामर्थबोधकत्वासंभवः] ननु ! न स्फोटः शब्दशब्देनोच्यते, किन्तु वर्णा एव । श्रोत्रग्रहणे ह्यर्थे शब्दाशब्दः प्रसिद्धः। त एव च श्रोत्रग्रहणा इति–नैतदेवम् - शब्दत्वस्यापि श्रोत्रग्रहणात्मनो भावात्। निर्झर झाङकाररवप्रभृतीनां च सत्यपि श्रोत्रग्रहणत्वे शब्दकार्यनिर्वर्तकत्वानुपपत्तेः। तस्मात् यतोऽर्थप्रतिपत्तिः, स शब्दः । अर्थप्रतिपत्तिश्च स्फोटादेव, न वर्णेभ्य इति स्फोट एव शब्दः ॥
- [स्फोटस्य शब्दात्मकत्वम् ]
ननु ! एवं सति धूमादीनामप्यथप्रतीतिहेतुत्वात् शब्दत्वं प्राप्नोति -मैवं वादी:-'अथ गौः' इत्यत्र श्रोत्रजप्रतिभासे बहवोऽर्थाः प्रतिभासन्ते, तत्र कस्तेषां शब्द:-इत्युपक्रम्प, यतोऽर्थप्रतिपत्तिः स शब्द इयुपसंहृते कुतो धूमादीनां शब्दत्वंशङकावकाशः ॥
ननु चेयमर्थप्रतीतिः वर्णेषु भवत्सु भवन्ती, तेष्वभवत्सु चाभवन्ती तानुत्सृज्य कथं स्फोटकार्यतामुपयायात्-उच्यते-अनन्यथासिद्धं तद्भावभावित्वं तत्कार्यतामवगमयति, नान्यथासिद्धम्। “इदं त्वन्यथासिद्धम ।
. * वाक्यस्फोटस्य एकत्वात् ॥ शब्दकार्य-अर्थप्रतीतिः॥
ति-श्रोत्राग्राह्यत्वेऽपि अर्थप्रतीतिजनकत्वमात्रात् 'शब्द'पद वाच्यत्वे ।।
'अथ गौरित्यत्र कः शब्दः? गकारोत्तरौकारोत्तरविसर्जनीया इत्युपवर्षः' इति शाबरभाष्यम् (1-1-5)॥
• इदं-वर्णानां अर्थप्रत्यायकत्वम् ॥
1 इत्येव-क.

Page #183

150
न्यायमञ्जरी का पुनरन्यथासिद्धिः! स्फोटव्यंजकत्वात् वर्णानां तदानन्तर्यमर्थप्रतीतेरुपप्लवते। वर्णाभिव्यक्तः स्फोटोऽर्थप्रतीति'मादधाति। भ्राम्यति जनः वरियमर्थप्रतीतिरुत्पादितेति ॥
[स्कोटवादे पूर्वोक्तदोषानवकाशः ननु स्फोटव्यक्तावप्रीदानी वर्णानां क्व गतास्ते व्यस्तसमस्त-- विकल्पाः । आह च भट्टः (श्लोवा-11-5-स्फोट-84)
'यस्यानवयवः स्फोटः व्यज्यते वर्णबद्धिभिः ।
सोऽपि पर्यनुयोगेन नैवानेन विमुच्यते' इति ।। भाष्यकृताऽपि-'ननु संस्कारकल्पनायामदृष्टकल्पना' इत्याशक्य. प्रतिविहितं *शब्दकल्पनायां सा च शब्दकल्पना च' (शा-भा-1-1-5) इति-नैषदोषः-न स्फोटव्यक्तौ विकल्पाः प्रभवन्ति । कुतः ?
एके तावदाचक्षते प्रथमवर्णश्रवणवेला यामेव स्फोटोऽभिव्यक्तो भवति । न च द्वितीयादिवर्णवैफल्यम ; तदवगतेरेवातिशयकरणात् । यथा रत्नपरीक्षकाणां प्रथमदर्शने रत्न रूपम मलमप्रकाशमानमपि पुनः पुनः परीक्षमाणानां चरमे चेतसि चकास्ति निरवद्यं रत्नतत्त्वम्-एवमि. हापि प्रथमवर्णश्रुत्या व्यक्तेऽपि स्फोटे स्फुटतरप्रतीत्य वर्णान्तराणि प्रयो'क्ष्यन्त इति ॥
__ * पदस्फोटवाक्यस्फोटाद्यभिव्यक्त्यर्थं श्रुतचराणां तेषां संस्कारस्य हेतुत्वं कल्प. नीयम् । पुनस्तैः स्फोटः, ततः शब्दबोधः । एवंचेत् संस्कारा एव शब्दबोधजनिका भवन्तु, 'तद्धे तोरेव नद्धेतुत्वे मध्ये किं तेन' इतिन्यायात् ॥
+ स्फोटस्य अखण्डत्वात् प्रथममेवामिव्यज्यते ॥
1 तिपनि-ध,
यां-ख,
म-ग,
ज्य-क.

Page #184

. षठमाह्निकम्
151 _ [ध्वनेः स्फोटव्यञ्जकत्ववर्णासत्यस्वपक्षः] अपरे तु वदन्ति-ध्वनय एव स्फोटस्य च व्यंजकाः। तैश्च मरुद्भिः अनवयव एव एष स्फोटोऽभिव्यज्यमानः ताल्वादिस्थानकरणसंयोगोपाधिवशोपप्लवमाननानाकारगकारादिभागयोगीव प्रतिभासते। मरुतां चंचलत्वादुच्चारितप्रध्वंसिनस्ते तं काल्पनिकाकारमवभासयन्ते । दृष्टं चोपाधिवशादसत्यमपि रूपमवभासमानम्। यथा-कृपाणमणिदर्पणादिव्यंजक भेदेन श्यामदीर्वादिरूपं वदनस्य। नादात्मको हि शब्दः वोगावेणुमृदङगपटहादिव्यंजकभेदेन नानात्वमुपगच्छन् दृश्यते। तस्मान पारमाथिका एव ते वर्णाः, न च स्फोटम्य व्यंजका इति क्व समस्त व्यस्तविकल्पाः प्रभवेयुः ॥
उपाधिभेदेन प्रतिभासमाना असत्याकाराश्च तेऽर्थप्रत्ययान्वयव्य ति रेकानुविधायिनो दृश्यन्ते ॥
तेन यदुच्यते शब्दकल्पनायां कल्पनाद्वैगण्यमिति-तत्रैकगुणाऽपि कल्पना नास्ति। का कथा 'द्वैगुण्यस्येति। तस्मात् स्फोटात्मकादेव शब्दादर्थप्रत्ययः । वर्णानुविधायित्वं तु तस्यान्यथासिद्धमिति सिद्धम् ॥ ____ अपि च तार्किकाणमनुमानप्रियत्वात् तत्परितोषायेदमनुमानमभ्यधायि, न परमार्थतः। परमार्थतस्तु श्रौत्रे प्रत्यये प्रतिभासमानः प्रत्यक्ष एव स्फोटः॥
* चकारात् वर्णपरिग्रहः । परन्तु वर्णा: अपरमार्थाः, स्फोटस्तु परमार्थः । मणिकृपाणाधभिव्यङ्गये मुखे सत्यस्वं, श्यामदीर्घतादावसत्यत्वमिति एकामिव्यञ्जकध्ययत्वेऽपि विशेषः स्पष्टः॥
- 1
व-क

Page #185

152
[स्फोटस्य प्रत्यक्षत्वसाधनम् ]
आह— किमिदमपूर्वं तस्कराचरितं वर्तते - वर्णाः प्रत्यक्षमुपलभ्य माना अपि * दुर्भगाः न प्रत्यक्षाः, स्फोट: पुनरनवभासमानोऽपि * सुभगः प्रत्यक्ष इति उच्यते न ब्रूमः वर्णा न प्रत्यक्षा इति । ते पुनरसन्तोऽपि उपाधिवशाद्वदनदैर्घ्यादिवदवभासन्ते । शब्दस्त्वेको निरवयवः प्रतीयते । तथा च पदमिति वाक्यमिति एकाकारा प्रतीतिरस्ति । न च भिन्ना वर्णास्तस्या 'माल' म्बनीभवन्ति । न हि सामान्य ' प्रत्ययः व्यक्त्यालम्बनः, अवयविप्रत्ययो वाऽवयवालम्बनः । न च सेनावनादिबुद्धिवदयथार्था पदवाक्यबुद्धिः, बाधकाभावात् ॥
[ पद वाक्यार्थबुद्धीनामैक्यं नौपाधिकम् ]
एकार्थप्रत्ययवत्त्वोपाधिकृतेयमेकाकारा बुद्धिरिति चेत् — एकार्थ :प्रतीतिरिदानों कुतस्त्या ? पदवाक्यप्रतीतिपूर्विका हि पदार्थवाक्यार्थप्रतीतिः, पदार्थवाक्यार्थप्रतीत्याख्यकार्येक्याच्च पदवाक्य बुद्धिरेकाकारेति दुरुत्त' रमितरेतराश्रयत्वम् ॥
औपाधिकत्वं च सामान्यावयविबुद्धेरपि सुजवम् । बाधसंदेहरहित प्रतीतिदाढर्यात् तत्र परिहार इति चेत् - तदितरत्रापि समानम् । तस्मात् पदबुद्धेः पदस्फोट:, वाक्यबुद्धेव वाक्यस्फोटो विषय इति प्रत्यक्ष एव स्फोटः । तत्र पदस्फोटात् पदार्थप्रतिपत्तिः, वाक्यस्फोटाच्च वाक्यार्थ प्रतिपत्तिः ॥
* दुर्भगाः - दौर्भाग्यवन्तः । सुभागः - सौभाग्यवान् ॥ + पूर्वोक्तप्रत्येक समुदायविकल्पदुष्टत्वात् ॥
2 ल-क,
3 प्र-घ
न्यायमञ्जरी
3
द्ध-क.

Page #186

पठमाह्निकम्
153 [वाक्यस्फोटनिरूपणम् ] . आह-यदि निरवयवः स्फोटात्मा शब्दो भवति, * वाक्यमपि शब्द एव। तस्य पदात्मकास्त्वयवा मा भूवन् । तस्य चेत् पदात्मानोऽवयवा भवन्ति, पदस्यापि तर्हि वर्णात्मा नोऽवयवा भवन्तु-उच्यते-किंचिदुच्छ्वसितमिव मे हृदयम्। मन्ये भविष्यत्यायुष्मतो विवेकालोकः । बोध्यमानो भोत्स्यसे किंचित् । ध्वन्यपाधिभेदप्रवृत्तवर्णभेदावभासविप्रलब्धबुद्धि भवद्विधं बोधयितुं पदस्फोट एष निरवयवोऽस्माभिर्दशितः। परमार्थतस्तु पदस्फोटो वाक्या वयवभूतो नास्त्येव। निरवयवमेव वाक्यं निरवयवस्यैव वाक्यार्थस्य बोधकम्। यथा पदस्यावयवा न सन्ति, तथा वाक्यस्यावयवाः पदानीतिः। तथा चाहुः-वाक्ये पदानाम सत्त्वात् तदर्थे पदार्थानां निरवयवौ वाक्यवाक्यार्थाविति ||
___ अवयवकल्पनायां हि यथा वाक्यस्यावयवाः पदानि, पदानामवयवा वर्णाः, एवं वर्णानावप्यवयवैर्भवितव्यम्। तदवयवानामप्यवयवान्तररित्यानन्त्यात् का व्यवस्था स्यात्। वर्णान् प्राप्य तु यद्यवयवकल्पनातो विरन्तव्यं, तद्ववक्य एव विरम्यताम् ॥
- [वाक्यस्यारुण्डत्वम् ] एकघटनाकारा हि वाक्यार्थबुद्धिः तथाविधादेव वाक्यादुत्पत्तुमर्हति वृद्धव्यवहाराद्धि शब्दार्थे व्युत्पद्यन्ते व्यवहर्तारः । तत्रास्य पदस्य प्रयोग एव न केवलस्य दृश्यते, व्यवहारानङगत्वात् है। वाक्यं तु
- * वाक्यस्फोटः, पदस्फोटः, वर्णस्फोटः इत्यनुक्रमश्चत् वर्णपक्षेऽपि इदं समानमेव । अतश्च पूर्वोक्तकल्पनाद्वयानतिपातः ॥
*'न सन्ति' इत्याकर्षः॥ * न हि पदेन व्यवहरन्ति, अपि तु वाक्येन ॥
1 त्म-ख,
व-घ,
३ सत्त्वं त-ख. .

Page #187

154
न्यायमञ्जरी प्रयोगार्हमिति तत्रैव व्युत्पत्तिः। तत एवार्थसंप्रत्ययः। * अवयवप्रतिभासस्तु भ्रममात्रम्। अर्थोऽपि वाक्यस्य एक एव नरसिंहाकारः । जात्यन्तरं हि नरसिंहो नाम । तत्र न नरार्थः, नापि सिंहार्थः ॥
[वाक्यार्थस्याप्यखण्डत्वम् ] एवं पदार्थेभ्योऽन्य एव वाक्यार्थः, पानकादिवत् । यथा पानकः शर्करानागकेसरमरीच्यादिभ्योऽर्थान्तरमेव, यथा च सिन्दूरहरिताललाक्षादिभ्योऽर्थान्तरमेव चित्रम् , यथा वा षड्जर्षभगान्धारधैवतादिभ्योsर्थान्तरमेव ग्रामरागः; तथा पदेभ्यो वाक्यम् , पदार्थेभ्यो वाक्यार्थः ॥
कथं तहि तदंशावगम इति चेत् ; कल्पनामात्रं तत्, नासौ परमार्थः। तच्छब्दानुगमे तदर्थानुगमदर्शनात् पारमार्थिकत्वं भागानामिति चेत्-न-कूपसूपयूपानामेकाक्षरानुगमेऽप्यनुगमाभावात् ॥ ____ न च केवलानुगममात्रेण तत्कारणभावो वक्तुं शक्यः, रेणुपटलानुगामि तया करितुरगादिवत् पिपीलिकापङक्तेरपि दृश्यमानायास्तत्कारणत्वप्रसङगात्। तस्मात् प्रकृतिप्रत्ययांशवत् असत्पदार्थपरिकल्पनं वाक्यार्था वगमोपायतयाऽऽश्रीयते, न त्वर्थस्तदीयः तत्राश्वकर्णादिवदुपलभ्यते ॥
[असत्यानामपि सत्यप्रत्यायकत्वम् ] . असत्यमपि सत्योपायतां प्रतिपद्यमानं दृश्यते। . अलीकाहिदंशादय: सत्यमरणकारणं भवन्ति । लिप्यक्षराणि चासत्यान्येव सत्यार्थप्रतिपत्तिमादधति ॥
"अवयवः-पदादिरूपः ॥
तदंशावगमः-तदंशतया प्रतीतिः ।।
६ करितुरगादौ गच्छति रेणुरुत्तिष्ठति । तत्रैव मार्गे अकस्मात् पिपीलिकाऽपि गच्छति । अत्र पिपीलिकापि रेणू द्गमहेतुस्स्यात् ।।
1 थे-क,
'मि-क.

Page #188

पठमाह्निकम्
155 स्वरूपसत्यानि* तानीति चेत्-न-रेखारूपतया 'तेषामा प्रति पादकत्वात्। गकारोऽयमित्येवंगृह्यमाणा रेखा अर्थप्रत्ययहेतवः। ता.
येन रूपेण सत्याः, तेन नार्थप्रदिपादकाः ; येन चार्थप्रतिपादकाः, तेन न सत्या इति ॥
[प्रकृतिप्रत्ययादिविभागानामपारमार्थिक त्वम् ] . ननु प्रकृतिप्रत्ययाद्यंशा अपि परमार्थसन्त एवं ; तथा प्रतिभासात्, .अर्थप्रत्ययहेतुत्वाच्च-नैतदेवम् - अन्वाख्यानभेदेन तेषां स्वरूपेणेयत्तानिश्चयानुपपत्तेः । भवतीत्यत्र भूशब्दः प्रकृतिः क्वचिदन्वाख्यायते, क्वचिद्भव शब्दः । प्रत्ययादेशागमगुणवृद्धिवर्णलोपाद्यन्वाख्यानवि संवादात् कः पारमार्थिकः प्रकृतिप्रत्ययविभागः? कल्पनामानं त्वेतत् इयं प्रकृतिः, एष प्रत्यय इति। एवं पदार्थानामपि वाक्यार्थपरिकल्पनयैवापोद्धारः। तदुक्तम् (वाक्य-3-1). .'पदं कैश्चिद्विधा भिन्नं चतुर्धा पंचधाऽपि वा । अपोद्धृत्यैव वाक्येभ्यः प्रकृतिप्रत्ययादिवत्' इति ।
[पदानामपि अपारमार्थिकत्वम् ] अपि च पारमार्थिकत्वे पदानां नियतमविसंवादिरूपं प्रतीयेत विसंवादि तु तत्। नामाख्यातसाधारणवर्णसन्निवेशदर्शनात् न नियत
* अलिदंशभ्रमः खलु सत्य एव । रेखा अपि सत्या एव ॥
येन-रेखात्वेन। येन च-वर्णत्वेन ॥ अलिदंशभ्रभेऽपि, भ्रमत्वेन न तस्य मरणहेतुत्वम्। अपि तु प्रमात्त्वभ्रान्त्यैव ॥
* भव इव आचरति भवति इति क्विप् ॥ 'भवति' इति तिङन्तमपि, भवच्छब्दः सप्तम्यन्तमपि॥
1 तेषां-घ,
द्भाव-फ,
'द-घ.

Page #189

156
न्यायमञ्जरी तेषां रूपम्। अतः काल्पनिकमेव तत, न वास्तवम् । न च निश्चेतुमपि तत् पार्यते । 'कालेनदन्तिनागाः' इत्यत्र कीदृशः पदविभागः ? अर्थ द्वयोपपत्तेः। उभयत्र च वर्णतुल्यत्वात् । किं कालेन-कृष्णेन दन्तिना -हस्तिना 'अगाः-त्वं गतः—इत्मवमेतानि पदानि व्यवस्थाप्यन्ताम् , अथ काले-समये, नदन्ति-शब्दायन्ते - नागा-करिणः फणिनो वेति । तस्मा दनियमात् न पदतदर्थविभागः पारमार्थिकः ॥
अथ प्रथमप्रतिपन्नवाक्यार्थानुसारेण पदतदर्थविभागो व्यवस्थाप्यते, तहि किं तेन तदानी व्यवस्थापितैन ? वाक्यार्थस्य प्रथममेव प्रतिपन्नत्वात् ||
किंच दध्यत्र मध्वत्रेति दधिमधुपदयोरिकारोकारयो रदर्शनेऽपि तदर्थसंप्रत्ययो दृश्यते । तस्मादपि न पारमार्थिकः पदवर्णविभागः । निरस्तावयवं वाक्यं तथाविधस्यैव वाक्यार्थस्य वाचकमिति सिद्धम् ॥
[स्फोटस्य परमतत्त्वरूपत्वम् ] ननु यथा पदेषु वर्णा न सन्ति, वाक्येषु पदानि न सन्ति, तथा महावाक्येष्ववान्तरवक्यान्यपि न स्युः। ततः किम् ? महावाक्यान्यपि प्रकरणापेक्षया न तात्त्विकानि स्युः । ततः किम् ? *प्रकरणान्यपि शास्त्रापेक्षया न स्युः । ततोऽपि किम् ? एकमेवेदं शास्त्रतत्त्वमविभागमद्वयमापतति ॥
उच्यते-यदि तत्त्वं पृच्छसि, बुद्धयसे 'वा–तदा एवमेवैतत्' साधो ! शब्द ब्रह्मैवेदमद्वयमनाद्यविद्यावासनोपप्लवमानभदमर्थभावेन
__ * प्रकरणे निर्दिष्टविषयकम् । शास्त्रं तु समग्रम् ॥
1 अगास्त्वम्-ख, । शास्त्रे-घः
नि-घ,
ई-घ,
वा-ख,

Page #190

माह्निकम्
157
विवर्तते * । न तु वाचकाद्विभक्तं वाच्यमपि नाम किंचिदस्ति । तस्मात् काल्पनिक एव वाच्यवाचक विभागोऽयमविद्यैव विद्योपाय इत्याश्रीयते । वानूपता तत्त्वम्, सर्वत्र प्रत्यये तदनपायात् । यथोक्तम ( वाक्य - 1-125 ) -
“वाग्रूपता चेदुत्क्रामेदवबोधस्य शाश्वती ।
न प्रकाशः प्रकाशेत सा हि प्रत्यवर्माशिनी" इति ॥
[ वाक्तत्वप्रभेदः ]
सा चेयं वाक् त्रैविध्येन व्यवस्थितैवावभासते - वैखरी, मध्यमा, पश्यन्तीति । तत्रेयं स्थानकरणप्रयत्नक्रमव्यज्यमानगकारादिवर्णसमुदायात्मिका या वाक्, सा वैखरीत्युच्यते । विखर इति देहेन्द्रिय सङ्घात उच्यते । तत्र भवा वैखरी । तदुक्तम्
"स्थानेषु विवृते वायौ कृतवर्णपरिग्रहा ।
वैखरी वाक् प्रयोक्तॄणां प्राणवृत्तिनिबन्धना" इति ॥
या पुनरन्तस्संकल्प्यमानक्रमवती श्रोत्रग्राह्यवर्णरूपाभिव्य क्तिरहिता वाक् सा मध्यमोच्यते । तदुक्तम्
* विविध प्रतीयते । विविधं परिणमत इति वा । वाक्यपदीये विवर्तपरिणामशब्द पर्यायता प्रयुक्तौ ॥
+ विद्योपायः - ज्ञानसाधनम् । असत्यात्सत्यसि द्वेरिदं मूलम् ॥
* प्रत्यये प्रतीतौ । 'न सोऽस्तिप्रत्ययो लोके यश्शब्दानुगमादृते' इति
हरिः ॥
$ ज्ञानं जातमपि 'घटोऽयं' इत्यादिप्रत्यवमर्शः यावन्न जात, तावत् अर्थ - प्रकाशात्मकमपि तत् न तथा ज्ञायेत । व्यवहारानुगुण्यापादनमेव ज्ञानकृत्यम् ॥ • परासंज्ञकस्तु शब्दः अनिर्वचनीय इत्यदभिप्रायेणात्र नोक्तः ।।
1 धूं-घ

Page #191

158
न्यायमञ्जरी 'केवलं बुद्धयुपादाना क्रमरूपानुपातिनी ।
प्राणवृत्तिमतिक्रम्य मध्यमा वाक् प्रवर्तते' इति ॥ या तु ग्राह्यभेदक्रमादिरहिता स्वप्रकाशसंविद्रूपा वाक् , सा पश्यन्तीत्युच्यते । तदुक्तम्
.. 'अविभागात्तु पश्यन्ती सर्वतः संहृतक्रमा।
स्वरूपज्योतिरेवान्तः सूक्ष्मा वागनपायिनी' इति ॥ . तदलमतिप्रसक्तानुप्रसक्त्या। द्राधीयसी चर्चेयं प्रकृतान्तरायकारिणीति न प्रतन्यते ॥
. [सर्व व्यवहारमात्रम् ] इह त्वेतावतैव पुनः प्रयोजनं-वर्णपदपूर्वको व्यवहारः न भवतीति । वाक्येन लोके व्यवहारात् , तस्य चावयवावयविव्यवस्थाऽनुपपत्तेः निर्भा. गमेव तत् वाचकं, निर्भागश्च तस्य वाच्यो ऽर्थ इति । अवान्तरवाक्यमपि प्रयोगयोग्यं व्यवहारकारणमिति तन्न नितूयते। अविद्यावस्थेयं वर्तते । तत्रेयं व्यवहारवर्तनी यथादृश्यमानैवास्तु। विद्यायां सर्वमेवे दमसार'. मिति* ||
पदेन तु वर्णेन वा व्यवहाराभावात् , तस्य केवलस्याप्रयोगात तत्स्वरूपमस्यामपि दशायां न वास्तवमिष्यत इति ।।
* शून्यविवर्तवादः, विज्ञानविवर्तवादः, शब्दविवर्तवादः, ब्रह्मविवर्तवादश्चेति चत्वारो विवर्तवादाः प्रायः शब्दभेदमात्रे पर्यवस्यन्ति । निरूपणप्रक्रिया तु समाना ॥
वाक्यमेव कल्पितं चेत् किमु वक्तव्यं प्रत्येकपदानां वर्णानां वा !
___1 द समान-घ.

Page #192

159
षठमाह्निकम्
[स्फोटवादोपसंहारः] तस्मादेकक्रमविरहितः कल्पितासद्विभागः
वाक्यस्फोटो जनयति मति तादृशीं स्वाभिधेये । वर्णास्त्वेते प्रकृतिलघवः कल्पनैकप्रतिष्ठाः। तस्मिन्नर्थे विदधति धियं नेत्यलं तत्कथाभिः ॥
- स्फोटवादोपसंहारः -
[स्फोटवादनिराकरणम् ] अत्राभिधीयते – किमयमनुमानमहिम्ना स्फोटाभ्युपगमः, प्रत्यक्ष. प्रतीतिबलवत्तया वा?
न तावदनुमानतः स्फोटस्वरूपमुपपादयितुं पार्यते। परिदृश्यमानविशिष्टानुपूर्वोकवर्णकलापकरणेन अर्थप्रतीतेर्घटमानत्वात् ॥
वर्णानां वाचकत्वसमर्थनम्] ननु व्यस्तसमस्तादिविकल्पैरुत्सादितं वर्णानां वाचकत्वम्-नैतत्; दुर्विकल्पास्ते-व्यस्तानां तावद्वाचकत्वं नेष्यत एव वर्णानाम् । समस्ता एव ते वाचकाः।। - यत्तु-तत्सामस्त्यं नास्ति, क्रमभावित्वादिति (पुट )-तदसत्क्रमभाविनामपि समस्तानां कार्यकारिणां अनेकशो दर्शनात् । यथा युगपद्धाविनः समस्तास्त्रयो ग्रावाणः कां *नासां धारयन्तो दृश्यन्ते ॥
* 'अधस्तादारुणि शिला, नासा दारूपरि स्थितम्' इत्यमरः (पुट-13) द्वारोपरितनशिला। इतरपार्श्वत्रयस्थितशिलामिः । यते।।
1 विष्टाः -घ.

Page #193

160
न्यायमञ्जरी तथा क्रमभाविनोऽपि समस्ता ग्रासा एकां तृप्तिमुत्पादयन्तो दृश्यन्ते। एकस्मिन्नपि हि ग्रासे हीयमाने न भवति तादृशी तृप्तिः। अतः समस्ता एव ते ग्रासाः तृप्तेः कारणम्। न च समस्ता अपि ते ग्रासा युगपत्प्रयोक्तुं शक्याः॥
तथा एकानुवाकग्रहणे *संस्थानां क्रमभाविनीनामपि सामस्त्ये सति सामर्थ्यम्। एकया संस्थया 'त'दामुखीकरणासंभवात्। एवं तावल्लोके सामस्त्यं क्रमभाविनां दृष्टम् ॥
वेदेऽपि 'दर्शपूर्णमासाभ्यां' इतीतरेतरयोगशंसिना द्वन्द्वन समर्पितसाहित्यानां आग्नेयादियागानां पक्षद्वारे प्रयोज्यत्वेन चापरिहार्यक्रमाणा मेकाधिकारसंपादकत्वं दृष्टम् । तथा 'ऐन्द्रवायवं गृह्णाति' 'आश्विन गृह्णाति' इति सोमग्रहणाभ्यासानां समस्ताना क्रमभाविनां च एकप्रधान निर्वर्तकत्वं दृष्ट मिति । अतश्च नायं विरोधः-सामस्त्यं क्रमभावित्वं चेति ॥
एवं क्रमवतिनोऽपि वर्णा एवार्थाभिधायिनो भविष्यन्ति ।
[वर्णानां क्रमेणार्थप्रत्यायकत्वेऽविरोधः] नन ग्रास संस्थादीनां युक्तं समस्तानां क्रमभावित्वम् । यतः कार्यमपि तदीयं तृप्त्यादि क्रमेण निर्वय॑मानं दृश्यते । वर्णेभ्यस्तु क्रमेण श्रूयमाणेभ्यः न यावती, तावती अर्थावगतिमात्रा निर्वय॑माना दृश्यते ।।
* संस्था-धारणा । प्रकृते तदुपायः ।।
पक्षद्वये-शुक्लपक्षकृष्णपक्षयोः। दर्शयागे त्र्यः, पौर्णमास्यां यश्च विहिताः॥
1 विना त-ग,
इ-क,
म-घ.

Page #194

षष्ठमाह्निकम्
161 यद्येवमाग्नेयादिभ्यस्तहि क्रमेण निर्वय॑मानं कि कार्यमुपलभ्यते ? अवान्तरापूर्वमिति ब्रूमः, शब्दप्रामाण्यात्। परमापूर्वनिर्वृत्तिस्तु तेषां सामस्त्ये सति सेस्यतीति-उच्यते। *अवान्तरापूर्वनिर्वृत्ताविदानी क्रमभाविनामाग्नेयावयवभूतक्रियालगानां किमवान्तरं कार्य का वा तस्य निर्वृत्तिरुपलभ्यते ?
[वर्णानां क्रमेणार्थबोधनसमर्थनम् ] . 'अपि च यथाभिमतं यत् कार्य, तदभिसन्धानेन प्रवृत्तिः । तत सामस्त्यात्पूर्वं न क्वचिदुपलभ्यते । न ह्यवान्तरापूर्वेण
स्वर्गमात्रा काचिदभिनिर्वय॑ते, शास्त्रार्थस्य तदानीमनिष्पन्नत्वात् । अतः किमवान्तरापूर्वेण कृतेनापि। यत्किचित्ववान्तरापूर्वप्रायं कार्य वर्णेष्वपि न न दर्शयितुं शक्यते। किं तदिति चेत् - स्वरूपग्रहणं संस्कारो वा भविष्यति ॥ . तयोः प्रधानकार्यावयवत्वं नास्तीति चेत्—मा भूदनयवत्वम् , तदुपयोगिता तु विद्यत एंव। अवयवावयविव्यवहारस्तु अवान्तरपरमापूर्वयोरपि दुरुपपादः। पदानां तु वाक्यार्थप्रितिपत्तिलक्षणप्रधानकार्यावयवभूतपदार्थज्ञानाख्यकार्यनिर्वर्तकत्वमतिस्पष्टमस्त्येवेति न तेष्वेष दोषः प्रादुष्यात् ॥
* आग्नेयादिमिरवान्तरापूर्वनिर्वृत्तिर्वकव्या चेत् , आग्नेयाङ्गभूतबीयवहननादिक्रियाभिः प्रथमं किं कार्य निर्वयंत इति वक्तव्यम्। आहत्यावान्तरापूर्वनिर्वृत्तिश्चेस्प्रकृतेऽपि समानम् ॥
* स्वर्गसाधनत्वेन ज्ञात्वा तत्र प्रवर्तते, न तु अवान्तरापूर्वसाधनत्वेन | * स्वर्गमात्रा-स्वर्गलेशः॥
एष दोषः-अवान्तरापूर्वपरमापूर्वयोर्लेशतोऽपि संबन्धानवगमरूपः ॥
1 न-ख,
व-च,
11

Page #195

162
• म्याथमञ्जरी
वर्णानामपि, गमनक्रियाक्षणानामिव ग्रामप्राप्तौ ग्रासानामिव तृप्तौ संस्थानामिवामुखीकरणे यद्यपि क्रमोपचीयमानतत्कार्यमात्रसमुत्मेषो नास्ति ; तथापि तदौ' पयि कस्योपलब्धि संस्कारादिकार्यस्य करणात् तत्कार्यावयवस्तावत्कृतो भवतीति न समस्तानां क्रमकारित्वमपहीयते । तत्र पूर्वे वर्णा अतीता अप्युपकरिष्यन्ति *, चरमवर्णस्तु वर्तमान इतीदृश एवायं काल्पनिक क्रियाक्षणसमूह इव वर्णसमूहोऽर्थप्रत्यायकः ॥
[ संकलनाज्ञानस्यापि संभवोपपादनम् ]
अथवा मोपलब्धेष्वपि वर्णेषु मानसमनुव्यवसाय रूपमखिलवर्ण विषयं संकलनाज्ञानं यदुपजायते, तत् अर्थप्रत्यायनाङ्गं भविष्यति । दृश्यते च विनश्वरेष्वपि पदार्थान्तरेषु क्रमानुभूतेषु युगपदनुव्यवसायों' मानसः 'शतमात्राणि भक्षितवान् देवदत्तः' इति । न चायं प्रत्ययो न नास्ति, सन्दिग्धः, बाध्यते वा । अनभ्युपगम्यमाने चेदृशि समुच्चयज्ञाने तन्निबन्धना भूयांसो व्यवहारा उत्सीदेयुः ॥
स चायं संकलनाप्रत्ययः स्मर्यमाणानुभूयमानप्राक्तनान्त्यवर्णविषय तया सदसद्वर्णगोचर चित्ररूप उपेयते । यदि वाऽन्त्यवर्णेऽपि तिरोहिते भवन् असद्वर्णगोचर एव चित्राकारः सोऽर्थप्रतीतिहेतुरेक एवेति निरवकाशा व्यस्तसमस्त विकल्पाः ||
* घण्टाताडनादौ दश, एकादशेत्यादि संख्यागणनायां अयमंशः स्पष्टः । उपरितनग्रन्थे अयमंशः व्यक्तः ॥
+ स्मर्यमाणानुभूयमानवर्णविषयकत्वकल्पनाक्लेशः अस्मिन् कल्पे नास्ति । आहत्य सर्ववर्णविषयकं एक मानसिकं ज्ञानमेव भवतु बोधजनकम् ॥
पाधि-क.

Page #196

163
षष्ठमाह्निकम्
[क्रमविशिष्टतावद्वर्णविषयकं सङ्कलनाज्ञानम् ] , ननु ! संकलनाप्रत्ययेऽपि यदि ते वर्णाः क्रमेणावभासन्ते, तदसावपि पूर्वोत्पन्नैकैकवर्णबुद्धिनिविशेष एव स्यादिति तदुपारूढा अपि वर्णा नार्थप्रतीतिहेतवो भवेयुः। यदि त्वेकसुमनस्तबकाका रवती स प्रत्ययः, तदा तस्मिन् क्रमानवगमात् विपरीतकमा अपि* ते वर्णा अर्थप्रतीतिकारिणः स्युः- उच्यते-विशिष्टानपूर्वोकवर्णमालाऽनुभवसमनन्तरभावी हि संकाल'नाप्रत्ययोऽर्थप्रतीतेर्हतुः, न स्तबकाकारपरिच्छेदमात्रम्। विपरीतक्रमाशङकनं च तदानीं कुतस्त्यम् ? स्तबकावभासे तावत् क्रम एव नास्ति। कस्य वैपरीत्यमवैपरीत्यं वा, यदनन्तरजन्माऽयं समुच्चयप्रत्ययः । ताश्च विशिष्टक्रमावभासिन्य एव पूर्वभाविन्यो वर्णबुद्धय इति कुतो वैप त्यविकल्पः? तस्मात् प्रथमपरिपठन नियतानुपूर्वोकास्ते तदनन्तरभाविसमस्तावभास्सिंकलनाप्रत्ययोपारूढा वर्णा · अर्थप्रतीतिकारिणः स्युरिति न दोषः ।
यथा वा पूर्ववर्णजनितसंस्कारसहितोऽन्त्यवर्ण इति तत्रभवता मीमांसाभाष्यकृतावणितं (शा-भा-1-1-5), तथा वर्णानामर्थप्रत्यायकत्वमस्तु॥
__ [संस्कारस्य गुणत्वं, अर्थप्रतीतिहेतुत्वं च] ननु ! अत्रोक्तं संस्कारस्यार्थप्रतीतिजनकत्वं न दृष्टपूर्व, स्मृतावेव तस्य व्यापार इति - किमियं राजाज्ञा - स्मृतिरेव संस्कारेण कर्तव्येति ॥ - नेयं राजाज्ञा, नयाज्ञात्वेषा। न हि संस्कारो नाम स्वतन्त्रः कोऽपि धर्मों। किन्तु पट्वभ्यासादरप्रत्ययगृहीतेष्वर्थेषु यत् आत्मनः स्मरण
* तावताऽपि तस्य सर्ववर्णविषकत्वात् ॥ * शाब्दबोधात्पूर्वभाविन्यः॥
1 ल्प-च,
रावभास-क,
3 मावगम-ख

Page #197

164
न्यायमञ्जरी
कारणं, स संस्कारः । सा च स्मृत्यैव कार्येण कल्प्यमाना शक्तिः । न च शक्तिरूपस्य संस्कारस्य शक्त्यन्तरमर्थप्रतीतिजन्मनि संभवति । येनैव कार्येण सा शक्तिः कल्पिता, तदपहाय किं कार्यान्तरं कुर्यात् ? स्मरणहेतोश्च संस्कारस्य प्रसवकारणतनुभवः । * अनुभवहेतोस्त्वस्य नूतनचरितस्य संस्कारस्य जन्मनिमित्तमेव नोत्पश्यामः । तस्मान्नासावर्थ प्रतीतिहेतुर्भवति ॥
न
नैतत्सारम् - वर्णानुभवसंस्कृतमतेः पुंसः अर्थप्रतीतिदर्शनात् । हि स्मरणशक्तिः संस्कारः । किन्त्वात्मगुणो वासनाख्यः । स च स्मृतिमिवार्थप्रतीतिमपि जनयितु' मुत्सहते' । सर्वत्र नो दर्शनं प्रमाणम् । स्मरणजननकौशलमपि तस्य तथा दर्शनादवगम्यते । तदिदमनुभवजननमपि ततो दृश्यत एव । वर्णाश्च तदनुभवाश्च व्यतीताः अन्यच्च शब्दतत्त्वं नानुभूयत इति वक्ष्यामः । अस्ति चार्थप्रतीतिः । नासौ निष्करणिका स्यात् । करणव्यतिरेकेण हि सानुद्भवन्ती करणमाक्षिपति । यदस्याः करणं, स संस्कार इति स्मृतिरिवार्थप्रतीतिरपि तत्कार्यत्वात्तदनुमापिका भवत्येव ।।
[ संस्कारस्यानुभवजनकत्वेऽविरोधः ]
यत्तु कुतस्तादृशः संस्कार उदेतीति- जडप्रश्नोऽयम्, अनुभवहेतुकस्य सुप्रसिद्धत्वात् । तथा चाहुः - 'वस्तुधर्मो ह्येषः, यदनुभवः पटीयान् स्मृतिबीज माधत्ते' इति ॥
ननु स्मृतिबीजमिति यदुच्यते, तत् कथमनुभवबीजं स्यात् ? नैष नियम :- स्मृतेरेव बीजमिति । अनुभवस्तावत् तथाविधमात्मधर्ममाधत्ते ।
+ अनुभव:- शाब्दबोधात्मकः ।।
*
तादृशः - अनुभवजन्यस्सन् अनुभवहेतुः ॥
मर्हति च

Page #198

165
षष्ठमाह्निकम् स *कार्यभेदोऽपि नोत्पत्तौ कारणान्तरं मृगयते। कार्यभेदश्चास्य तथा दर्शनादवगम्यत इत्युक्तम् ।।
[ संस्कारस्य स्मृतिमानजनकत्वेऽप्यदोषः] अथवा किमनेन निर्बन्धेन। न साक्षादर्थप्रतीतिकारी संस्कारः । स्मृतिद्वारेण तां करिष्यति। पूर्ववर्णेषु संस्कारात् स्मरणम् , अन्त्यवर्ण श्रोत्रेन्द्रियादनुभव इत्येवं स्मर्यमाणानुभूयमानवर्णकरणकोऽर्थप्रत्ययः - स्यात् । को दोषः ? .
ननु अनुभवक्रमाहितसंस्कारसामर्थ्यमनुरुध्यमानाः स्मृतयोऽपि क्रमणोत्पत्तुमर्हन्ति, न युगपदिति । ततश्च प्राक्तन एव दोषः, सामस्त्या. भावादिति नैष दोषः-नानावर्णविषयैः क्रमभाविभिरनुभवैः क्रमोपचेयात्मा, पुटपाकैरिव कार्तस्वरस्य, एक एवात्मनः संस्कारः तादृगुपाधीयते, येन सर्वानेव पूर्वदृष्टान् वर्णानसौ सकृत् स्मरतीति ॥
संस्कारात् संस्कारोत्पत्तिरलौकिकीति चेत्-नालौकिकी, स्वाध्यायाध्ययने सिद्धत्वात्। उच्चारणक्रियायाः क्षणिकत्वात् तदाहिते संस्का
रान्तरकारिणि संस्कारेऽनिष्यमाणेऽन्त्यमुच्चारणं प्रथमोच्चारणान्न विशि• ष्यतेति। ततः किम् ? पुरुषायुषेणापि नानुवाक एवामुखीक्रियेत ॥
[सिद्धान्त एवं कल्पनालाघवम् ] ननु ! अयमीदृशः प्रकारः एकस्मरणसिद्धये कल्पनीयः, अर्थप्रतीतिहेतुता वा संस्कारस्य कल्पनीयेति सर्वथा चेयमदृष्टकल्पना। अतो न
.. कार्यविशेषः अनुभवरूपः ॥
* प्रथम एकवर्णविषयकः; ततः वर्णद्वयविषयः एवमुपचीयमानः॥
__1 धनेन-ख,
क्रमवि-च.
.

Page #199

166
न्यायमञ्जरी पश्यामहे तत्र कः संस्कार प्रति पक्षपातः? कश्च स्फोट प्रति विद्वेषः ? यदेष* कल्प्यते, नैष इति-उक्तमत्र (पुट-129) तेनैव सुगृहीतनाम्ना भाष्यकारेण 'शब्दकल्पनायां सा च, शब्दकल्पना च' इति ॥
[स्फोटवादे कल्पनागौरववर्णनम् ] ननु नास्ति कल्पनाद्वैगुण्यम् । संस्कारो हि यथाप्रसिद्धि स्थित एव । का तत्र कल्पना? न हि वयं स्मरणककारणत्वं संस्कारधर्ममतिलङधितवन्तः, भवन्त इव ॥
__ कथं न लङधितवन्तो भवन्तः? सर्ववर्णविषयकस्मरण'कारिता भवद्भिरपि कल्पितंव । यैव हि वर्तनी वर्णानामर्थप्रतीतों, सैव स्फोट. व्यक्तावपि। तां च कल्पयित्वा शब्दोऽन्यः कल्पित एवम्। अतश्चसंस्कारस्योभयवादिविदितस्य स्मरणकारित्वंमुल्लङघयं अर्थप्रत्ययकारित्वं केवल म स्माभिरभिहितम्। भवद्भिस्तु मूलत एवारभ्याभिनवं विश्वमुत्थापितम्- अपूर्वस्य शब्दस्य तावदस्ति त्वं, पुनर्वर्णव्यतिरिक्तत्वं, पुनरवयवशहित्यं कल्पितमिति कथं न कल्पनागुरुत्वम् ? तदुक्तम्(श्लो-वा-स्फोट 90)
* एषः-संस्कारः। एषः-स्फोटः ॥ .. * इदं च संस्कारस्यार्थप्रतीतिहेतुत्वकल्पनपक्षाभिप्रायेण ।। * पूर्वपूर्वसंस्कारस्येति शेषः॥
$ सिद्धे वस्तुनि अतिरिक्तधर्ममात्रकल्पनमन, भवतस्तु धार्मिणोऽपि कल्पनम् । इद सर्व संस्कारस्यार्थप्रत्ययहेतुस्वपक्षे। स्मृतिहेतुत्वपक्षे त्वस्यापि नावकाशः॥
• अपूर्वस्य-सूक्ष्मस्य स्फोटाख्यस्य ॥
1 कारणिका-च,
मधिकम-च.

Page #200

167
षष्ठमाहिकम्
'सद्भावव्यतिरेकौ च तथाऽवयववर्जनम् । तवाधिकं भवेत्तस्मात् यत्नोऽसावर्थबुद्धिष' इति ॥
[स्फोटवादे अर्थप्रतीत्यनुपपत्तिः] यत्पुनरवादि-प्रथमवर्णबुद्धिवेलायामेव व्यक्तं स्फोटतत्त्वं उत्तरोत्तरबुद्धिभिरतिशयिततरप्रत्यय विषयता नीयते, रत्नतत्त्ववदिति–स एष विषम उपन्यासः-रत्नस्य हि सावयवत्वात प्रथमप्रत्ययाविषयीकृतसूक्ष्म तरावयवविशेषग्राहिणां उत्तरोत्तर प्रत्य यानामस्ति तत्रावकाशः। स्फोटस्तु वर्णस्वरुपवदनंश इति तत्स्वरूपसर्वस्वमायेनैव वर्णेन व्यक्तम् । किमिदानीमन्ये वर्णाः करिष्यन्ति। एकदेशव्यक्तिस्तु निरवयवस्य*, वर्णस्येवन संभवति। यथोक्तम्-(श्लो-वा-स्फोट-10)
अल्पीयसाऽपि यत्नेन शब्दमुच्चारितं मतिः । • यदि वा नैव गृह्णाति वर्णं वा सकलं स्फुटम्' इति ॥
योऽपि द्वितीयो दृष्टान्त उदाहारि-यथा अनुवाकः श्लोको वा थमसंस्थया गृहीतोऽपि "संस्थान्तराभ्यासैः स्फुटतरं परिच्छिन्नो भवति तथा स्फोटोऽपि प्रथमवर्णान्तरैतिशयिताभिव्यक्तिः भविष्यतीति-सोऽपि
न सदृशो दृष्टान्तः, श्लोकानुवाकयोरनंशत्वानुपपत्तेः। केचिदवयवा . वर्षात्मानः पदात्मानो वा प्रथमायां बुद्धावपरिस्फुरन्तः संस्थाभ्यासलब्धा
. * वाक्यस्येत्यध्याहारः॥
* अल्पीयसा-एकवर्णोच्चारणानुकूलप्रयत्नेनोच्चारितः यदा एको वर्ण तदैव समग्रमपि वाक्यं मतिः गृह्णीयात् , अथवा कदापि वा न गृह्णीयात् , वाक्यस्फोटस्य निरवयवत्वात् ॥
1 तां-ख,
विष-क,
३ संस्थाना-ख.
.

Page #201

168
न्यायमञ्जरी
तिशयायां तस्यां प्रकटीभविष्यन्ति । स्फोटस्तु एकवर्ण इव निरंश इति तत्र को बुद्धेरतिशययोगः तस्मादयमपि न संगतो दृष्टान्तः ॥
[ स्फोटस्य ध्वनिव्यङ्ग्यत्वपक्षनिरासः ]
येsपि च मन्वते - ध्वनिव्यङ्ग्यत्वात् स्फोटस्य न तत्र वर्णविकल्पावसर इति - तेsपि न सम्यग्दर्शिनः - * पराणु'द्य' वर्णप्रतीति ध्वनिभ्यः शब्दप्रतीतेरनुत्पादात् । अतिद्रुतोच्चि चारयिषयाऽनुपलभ्यमानवर्णविभागाच्च शब्दादर्थंप्रत्ययाभावात् ॥
[ वर्णनामसत्यत्वनिरास: ]
अथ ध्वनयः शब्दव्यक्तिमादधानाः स्थानकरणानुरोधेनासत्यमेव वर्णभेदमुपदर्शयन्ति, श्यामादिरूपमिव मुखस्य खङ्गादृय इत्युच्यते - तदप्य सत्-असत्यत्वे निमित्ताभावात् । प्रतीयन्ते हि निर्बाधया बुद्ध या वर्णाः । तदतिरिक्तस्तु शब्दो न प्रतीयते । यश्व न प्रतीयते, सोऽस्ति ; ये च प्रतीयन्ते, ते न सन्तौत्युच्यमाने—शशो नास्ति, विषाणमस्तीति स्यात् । तस्मादयमपि न कल्पनागौरवपरिहारक्षमः पन्थाः । अतः सुष्टूक्तं शब्दकल्पनायां सा च, शब्दकल्पना च' इति ।।
तस्मात् स्फोटप्रतिपत्तौ यः क्रम आस्थेयः सः अर्थप्रतीत (वेवास्थीयतामिति किं तेन स्फोटेन ।।
[ वर्णनां बुद्धिकल्पितत्व पक्षनिरासः ]
अन्ये तु- [- उपलब्ध्यनन्तरसत्ताकानां वर्णानामर्थप्रत्यायकत्वमाचक्षते - तदिह नेष्यते, क्षणिकत्वाद्वर्णानां उपलब्धेरूवं सत्ताऽनुपपत्तेः ।
* पराणु - परित्यज्य ॥
+ उच्चरितस्य वाक्यस्य श्रवणे इति अर्थसिद्धम् ॥
1 भ्य: ख,
2
नाचक्ष-क.

Page #202

169
षष्ठमाह्निकम् सर्वथा व्युत्पत्त्यनुसारेण वर्णानामर्थप्रत्यायकत्वं तद्यथा पुरा दृष्टं, तथाsभ्युपगम्यत इति। तदुक्तं-'यावन्तो यादृशाः' इति ।।
[वर्णानां प्रत्यायकत्वं अनुभवसिद्धम् ] यत्त्वत्र *प्रतीपमुक्तं-'कियन्तः कीदृशाः' इति-तत्र प्रतीतयः प्रष्टव्याः, न तपस्विनो वयमिति यत्किचिदेतत् ।।
- यत्पुनरभ्यधायि (पु. )-क्रमव्यत्यासप्रयुक्ता अपि वर्णा प्रत्यायका भवेयुः। क्रम एव वा स्फोटः स्यात्-इति तदपि न पेशलम्-क्रमो हि नाम कालभेदः। न च काल एव स्फोटो भवितुमर्हति ॥
. [स्फोटकल्पकस्यान्यथासिद्धिः ] क्रमोऽपि च न स्वतन्त्रः प्रतिपादकः, पदार्थान्तरवृत्तिर्वा ; किन्तु वर्णाश्रित एव । तत्र चोक्तम् (श्लो. वा-1-1-8-श्लो-265-266)
द्वये सत्यपि तेनात्र विज्ञेयोऽर्थस्य वाचकः । वर्णाः किन्नु क्रमोपेताः किन्नु वर्णाश्रयः क्रमः ? क्रमः क्रमवतामङगमिति किं युक्तिसाध्यता?
धर्ममात्रमसौ तेषां न वस्त्वन्तरमिष्यते || तस्मात् ये यावत्क्रमका यमर्थं प्रत्यायन्तो दृष्टा वर्णाः, ते तत्क्रमका वर्णास्तमर्थं प्रत्याययिष्यन्तीति न स्फोटादर्थाव गतिः। तदेवं कार्यानुमानं, अर्थापत्तिर्वा न स्फोटसिद्धये प्रभवतीति सिद्धम् ॥
* प्रतीपं—'यावन्तो यादृशाः' इत्यस्य प्रतिकक्ष्यतया ॥
* क्रमविशिष्टा वर्णा वाचकाः ? अथवा वर्णानां क्रमः वाचकः ? इति पक्षद्वये क्रमस्य वर्णाश्रितस्वेनाप्रधानत्वात् प्रथमपक्ष एव साधीयान् ॥
1 गतिरिति-ख.

Page #203

170
'न्यायमञ्जरी यदप्यमाणि-'शब्दादथ प्रतिपद्यामहे' इति व्यवहारः स्फोटपक्षसाक्षितामालम्बत इति तदप्यसारम्-वर्णानां वाचकत्वे यथोक्तनीत्या साधिते तत्पक्षेऽपि तथा व्यवहारोपपत्तेः ॥
[वर्णानां वाचकत्वाक्षेपः] नन् ! कथमुपपत्तिः ? संस्कारस्तावत् न शब्दशब्देनोच्यते। न . हि तथा लोके प्रसिद्धिः। *संस्कारे च वाचके व्युत्पत्तिरपि दुरुपपादा। . परावगतिपूर्विका हि शब्दात् स्वावगतिः। न च परस्थः संस्कारः परस्य प्रतीतिमुपजनयन् ग्रहीतुं शक्यः, परोक्षत्वात् ॥
वर्णेष्वपि शब्दशब्दो वर्तमानः प्रतिवर्णं वा वर्तेत, वर्णसमुदाय वा ? • प्रतिवर्ण वर्तमाने च शब्दशब्दे न शब्दादर्थप्रतिपत्तिः स्यात् ; एकस्य . वर्णस्य वाचकत्वायोगात्। समुदाये तु न वर्तितुमर्हति शब्दशब्दः, जातिशब्दत्वात्। द्विवचनबहुवचनान्तव्यक्तिशब्दप्रयोगे हि तस्मात्सामानाधिकरण्येन न जातिशब्द एकवचनान्तः प्रयुज्यते। न हि भवति 'देवदत्तयज्ञदत्तौ पुरुषः' इति, 'धवखदिरपलाशा वृक्षः' इति–तथा ‘गकारौकार विसर्जनीयाः शब्दः' इत्यपि न ॥
— 'वनं वृक्षाः' इति दनशब्दवत् तहि समुदायवाची भविष्यति शब्द. शब्दः, न जातिशब्दवत् - इति चेत्-न-तत्र समुदायव्यतिरेकनिर्देशदर्शनात्-'आम्राणां वनम्' 'कपित्थानां वनम्' इति । न चैवमिह व्यतिरेकनिर्देशोऽस्ति-'गकारादीनां शब्दः' इत्यदर्शनात् ।।
अथ ब्रूयात्—'आम्रादयो वनम्' इत्यभेदेनापि वनशब्दः प्रयुज्यते । तथेहापि 'गकारादयः शब्दः" इति प्रयोक्ष्यते – एतदपि नास्ति-वनादौ
* शब्दानां नष्टत्वात् , तत्संस्काराणामेव वाचकत्वं सिद्धं भवति ॥ ,
1श-ख,
शब्दा:-च,
युज्यन्ते-च.

Page #204

षष्ठमाह्निकम्
171 भेदव्यपदेशवशेन प्रतिव्यक्ति चाप्रयोग, सिद्धे समुदायशब्दत्वे, 'समुदायसमुदायिनोरभेदोपचारात 'आम्रादयो वनम्' इति युज्यते प्रयोक्तुम् । इह तु 'गकारादीनां शब्दः' इति न कदाचिदपि व्यतिरेकनिर्देशो दृश्यत हात समुदायशब्दत्वमघटमानम्। तत्सर्वथा वर्णशब्दवादिनामनुपपन्नोऽयं व्यपदेशः 'शब्दादथं प्रतिपद्यामहे' इति ॥
[वर्णानां वाचकत्वसमर्थनम् ] उच्यते-किमनेनोपपन्नेनानुपपन्नेन वा कृत्यम्। यद्ययमुपपद्यते, ततः किम् ? अथापि नोपपद्यते, ततोऽपि किम् ? न हि लोकव्यपदेशनिबन्धना वस्तुस्थितिर्भवति ॥
ननु ! शास्त्रकारा अप्येवमेव व्यवहरन्ति-भावमाख्यातेनाचष्टे' इति-न शास्त्रकारव्यवहारा दप्य प्रामाणिकोऽर्थः शक्यतेऽभ्युपगन्तुम् । कतरच्चेदं प्रमाणं-लोकव्यपदेशो नाम। अनुमानं तावत् प्रतिक्षिप्तम् । प्रत्यक्षमपि प्रतिक्षेप्स्यते। न चान्यत् स्फोटसिद्धौ प्रमाणं क्रमते . तदस्थानेऽयं लोकव्यपदेशनिरूपणेन स्फोटाटोपः ॥
[वर्णानामेव अर्थप्रत्यायकत्वं अनुभवानुगुणम् ] . न चात्यन्तमसङगतोऽयं वर्णपक्षे लौकिको व्यपदेशः। पूर्ववर्ण. जनितसंस्कारसहिते तावदन्त्यवर्णे वाचके सुसङगत एवायं व्यपदेशः, तस्य शब्दत्वात, एकत्वाच्च ।।
- * किन्तु प्रमाणाधीनेति शेषः ॥
भवस्पक्षे हि संस्कारेणाचष्टे' इति स्यात् ॥

Page #205

172
न्यायमञ्जरी संकलनाप्रत्ययोपारूढवर्णवाचकत्वपक्षेऽपि न दोषः। न हि भेदशब्दसहित एष शब्दशब्दः प्रयुज्यते-'गकारादिभ्यश्शब्दादथं प्रतिपद्याम'हे' इति । केवलस्तु जातिशब्द एकवचनान्तो बहुष्वपि वर्णेषु न विरुद्धः॥
किंच स्फोटपक्षे सुतरामनुपपन्नोऽयं व्यपदेशः ‘शब्दात्' इति, प्राति. पदिकार्थस्याभावात् । न हि वर्णवत् स्फोटे शब्दश'ब्दं प्रयुंजानो दृश्यते व्यवहर्तृजनः ॥
[स्फोटस्य शब्दरूपत्वमपि न प्रामाणिकम् ] अर्थप्रतिपत्तिहेतुत्वं शब्दलक्षणमसाधु; धूमादिभिर्व्यभिचारात् । अथापि प्रक्रमपर्यालोचनया श्रौत्रग्राह्यत्वविशिष्टमर्थप्रतिपत्तिहेतुत्वं शब्दलक्षणमभिधीयते; तदिदं स्फोटं प्रति न सिद्धम् ; तस्य श्रौत्रप्रत्ययविषयत्वाभावात् । श्रोत्रग्राह्यत्वमेव च तदितरव्ययवच्छेदक्षममिति तदेव युक्तं किमुभयोपादानेन ? श्रोत्रग्राह्यत्वं च वर्णेष्वेव नार्थान्तरस्येति वर्णा एव शब्दाः । तदुक्तम्-(श्लो-वा-स्फोट-9)
'परस्परानपेक्षाश्च श्रौत्रबुद्धया स्वरूपतः। वर्णा एवावसीयन्ते न पूर्वापरवस्तुनी'* इति ।।
[शब्दलक्षणपरिष्कारः] श्रोत्रग्राह्यत्वं शब्दलक्षणं सत्तादावप्यस्तीति चेत्-न-श्रोत्रेणवेत्यवधारणस्य विवक्षितत्वात् ।।
* शब्दहेतुः, तत्कार्याणि वा श्रौत्रबुद्धया न विषयीक्रियन्ते। * सत्ता-शब्दगतसत्तादिः ।।

Page #206

173
पठमाह्निकम्
श्रोत्रमनोभ्यां ग्रहणादसिद्धमवधारणमिति चेत्-न-*'समानजातीयव्यवच्छेदार्थत्वादवधारणस्य चक्षुरादीन्येव तेन व्यवच्छेद्यन्ते, न मनः ॥ . तथापि शब्दत्वे व्यभिचार इति चेत्-न-जातिमत्त्वे सतीति प्रक्रमलभ्यविशेषणापेक्षणात् । स्तनयित्नुनादप्रभृतिभिरपि न व्यभिचारः, तेषां शव्दत्वाभ्युपगमात्।। तदुक्तं भाष्यकृता-'द्विविधश्चायं शब्दःवर्णात्मा ध्वनिमात्रश्च' (न्य-भा-2-2-40) इति ॥
. [परोक्त शब्दलक्षण न सुष्टु] अर्थप्रत्यायकत्वं तु न लक्षणमित्युक्तम् , अगृहीतसंबन्ध. वर्णात्म न्यपि शब्दे तदभावेनाशब्दत्वप्रसङगात् । कालान्तरेण संबन्धबुद्धौ सत्यां च तस्यैव शब्दत्वमिति अव्यवस्थितमिदं लक्षणम् ॥
यदपि शब्दस्वरूपनिरूपणप्रसङगेन तदभिधेयानां जातिगुणक्रियादीनां शब्दताऽऽशङकनं, तत्परिहरणं च-तदपि किमाशयमिति न विद्मः: तेषामतिविभक्तरूपग्रहणात् ।। . अतः श्रोत्रग्राह्यस्य शब्दत्वात् स्फोटस्य च श्रोत्रग्राह्यत्वाभावात् वर्णवादिनामेव - 'शब्दादर्थं प्रतिपद्यामहे' इत्यनुकूलो लोकव्यपदेशः, न स्फोटवादिनामिति स्थितम् ।।
. [स्फोटस्य श्रीऋग्राह्यत्वाभावः ] कथं पुनः श्रोत्रग्रहणत्वं स्फोटस्य न मृष्यते ? यावता पर्द, वाक्यमिति श्रोताकरणकमेकाकारं ज्ञानं प्रत्यात्मवेदनीयमस्ति : न चास्य वर्णा
* समानजातीयत्वं बहिरिन्द्रियस्वेन ॥ मीमांसकैस्तु ध्वनेः वायुधर्मत्वमेव स्वीकृतम् ॥
1 चक्षु-ख.

Page #207

174
न्यायमञ्जरी
आलम्बनीभवेयुरित्युक्तम्। न युक्तमुक्तम्-इह हि शाबलेयादौ प्रतिपिण्डं गौरिति बुद्धिरुपजायमाना सकलपिण्डसाधारणं रूपं विपयीकरोतीति गोत्वसामान्यं तदिष्यते। एवं यदि प्रतिवर्ण* पदं पदंमिति, वाक्यं वाक्यमिति मतिरुपजायेत, जातिवत् , तहि पदं वाक्यं च सर्ववर्णवृत्ति किमपि रूपम व गच्छेम, न त्वेवमस्ति प्रतीतिः । यथा च तन्त्वाद्यवयवपरिघट्टितपटादिकार्यविषयमाद्यनयनसन्निपातसमय एव भेदग्रहरहित मवयविज्ञानमुदेति, तथा क्रमसमुच्चरदेकेकवर्णस्वरूपोपग्रहनिरपेक्षं यदि पदमिति, वाक्यमिति ज्ञानं भवेत् , तत् पदादिकमवयविनमिव पदं वाक्य मेकैकरूपमनुमन्यमहि, न त्वेवमस्ति। न हि तन्तुभिरिव पटः, वीरणरिव कटः, वर्णैः पदमारभ्यते ।।
[ वर्णानां स्वत एव भिन्नत्वम् ] यत्तु गौगौरित्येवंज्ञानमभेदग्राहि दृश्यते-तदेकाजुपाधेः। भिन्ना. जुपश्लेषे तु देवदत्त इत्यादौ नानाक्षरग्रहणमेव विलम्बितमनुभूयते। न चैवं पटादिबुद्धिषु तदवयवाः कदाचित् विच्छेदेनावभासन्ते। तस्मान्नावयवीव, जातिरिव वा पदं वाक्यमभिन्नमवभासते ।। .
[स्फोटस्य सामान्यरूपत्वनिरासः] ननु च याऽसौ शब्दशब्दात् बुद्धिः, सैवेयं स्फोटबुद्धिः ।। किमिदानीम् ?, यदेव शब्दत्वसामान्यं, स एव स्फोटः ?
* न हि प्रत्येकं वर्णेषु पदत्वस्य वाक्यत्वस्य वा प्रतिसन्धानं कस्यापि भवति ॥ + 'शब्दः' इति शब्दः शब्दसामान्यमाचष्टे, तदेव किलशब्दत्वम् ॥
1 भ्युप-ख.

Page #208

माह्निकम्
मैवम् — स्फोट एवासौ न शब्दत्वं सामान्यं तत् । सामान्यं हि तदुच्यते, यत्रैकव्यक्तिदर्शने व्यक्त्यन्तरानुसन्धानम्, शाबलेयग्रहणे बाहुयस्यैव । इहतु न गकारग्रहणे न वकारानुसन्धानमिति नेदं सामान्यम् । एकरूपस्त्वयं प्रतिभासः शब्दतत्त्वविषय एवं । शब्दतत्त्वं च स्फोट इत्युच्यते ॥
175
[ शब्दत्वं न स्फोटरूपम् ]
आ ! ज्ञातम् अमुनैव हि भयेन कैश्चित् स्फोटशकिभिः शब्दत्वसामान्यमपह्नुतम् । अस्थान एव त्वयं संत्रासः । न हि शब्दवं स्फोटः । - प्रतिवर्णं हि शब्दः शब्द इति बुद्धिरस्ति, न च वर्णस्फोटः । तदिदं शब्दत्वसामान्यमेव शब्दबुद्धेरालम्बनम्, न स्फोटः ॥
सामान्य सिद्धौ तु व्यक्त्यन्तरानुसन्धानमकारणमिति प्रागेव निर्णीतम् । तस्मान्नशब्दबुद्धावपि स्फोटोsवभासते, पदवाक्यबुद्धा
विवेति ॥
2 एकच सत्यमाह यदियमेककार्यकारित्व निबन्धना, वनपृतनादि . - बुद्धिसमानयोगक्षेमैव पदवाक्यबुद्धिरिति । न च जात्यादिबुद्धि' व 'समाश्वासः, वैलक्षण्यस्य दर्शितत्वात् ॥
[ पदवाक्यादिष्वेकत्वबुद्धेरुपपादनम् ]
यदपि - एक कार्यकारित्वनिबन्धनायामभेदबुद्धौ इतरेतराश्रयपरि० चोदनं - एकार्थप्रतीतिपूर्विका पदवाक्यबुद्धिः, पदवाक्य बुद्धिपूर्विका चैकार्थ
* प्राभाकरैः ॥
1
तत्त्व - ख.

Page #209

176
न्यायमञ्जरी
प्रतीतिरिति (पु. 140) तदपि न सम्यक्-स्मर्यमाणानुभूयमानवर्णजनि ते वेय'मर्थप्रतीतिरित्यवोचाम, नाभिन्न पदपरिच्छेदपविकेति कुत इतरेतराश्रयत्वय् ?
[बुरेकत्वानेकत्वनिदानम् ]
ब्रूयात्-पदवाक्ययोरेकत्वमन्तरेण कथं पदवाक्यार्थप्रतोतिरेकरूपा भवेदिति-सोऽयमतीव मुग्धालापः-प्रतीतिभेदाभेदौ हि विषयभेदाभेदावनुरुध्येते, नोपायभेदाभेदौ । भिन्नैरपि लोचनालोकान्तःकरणप्रभृतिभिरुपायैरभिन्नार्थग्राहिणी बुद्धिरुपजन्यत एवा। तदिह पदार्थबुद्धेरेका त्वार्त पदार्थ एको भवतु, योऽस्या विषयः। न त्वेकं पदं, यत् कारणमिति । वाक्यार्थबुद्धरप्येकत्वात् एको वाक्यार्थो भवतु, न त्वेकं वाक्यम्। वर्गीकरणकारणं क्रमभाविनां बहूनां वर्णानामेतत् भवति, यत् एकार्थतिपादकत्वं, न त्वभेदमेव पदवाक्ययोर्गमयतीति ॥ .
[शब्दार्थयोरभेदासंभवः] विप्रलब्धा एव च वैयाकरणाः पदवाक्ययोरप्यभेदं मन्यन्ते किल शब्दादनन्यभूत एव शब्दार्थ इति–स पुनरेषां व्यामोह एव', तद्भदस्य दृढप्रमाणसिद्धत्वात् । शब्दाध्यासस्तु प्रतीतिविरुद्धत्वेन नेष्यते-इत्यलं तत्कथया। तस्मात् प्रत्यक्षगम्योऽपि न स्फोट इति सिद्धम्॥ ..
* अभिन्नं-अखण्डम् ॥ + एवं एकेनैव चक्षुषा घटोऽपि गृह्यते, पटोऽपि गृह्यते ॥ * एकत्वं अखण्डत्वम् ॥
शब्दार्थयोरविनाभावात् ॥
1 तेय-ख
हः-ख,

Page #210

177
षष्ठमाह्निकम्
[बुद्धेरैक्येऽपि पदादेः नैक्यम् ] - ननु ! अभिन्नत्वाद्वाक्यार्थबुद्धेः विषयभेदाभेदानुवृत्तित्वाच्च बुद्धि'भेदाभेदयोः अभिन्नो वाक्यार्थः स्यात्-बाढम्-अभिन्नः, न त्वनवयवः; घटादेरभिन्नस्यापि सावयत्वात् ॥
[शब्दानां सांशत्वनिरूपणम् ] .. यत्तु निरवयत्वमुच्यते-तदतीव संवित्परामर्शकैशलशून्यं व्याहृतम्
अंशास्सन्ति न सन्तीति चिन्ताऽत्यन्तमसङगता।
निरंशस्त्वस्ति नास्तीति युक्तं चिन्तयितुं सताम् * || __पदतदर्थभेदस्य प्रतिवाक्यं विस्पष्टमाभासमानत्वात् अनुपगृह्यमाणावयवविमागयोश्च वाक्यवाक्यार्थयोरनवभासमानत्वात् ।।
- [पदवाक्ययोस्सांशस्वं न भ्रमसिद्धम् ]
अस्त्ववंयवप्रतीतिः सा तु भ्रान्तेति चेत्-न-बाधकाभावात् । : भान्तेश्च बीजं किमपि वक्तव्यम्। सादृश्यमिति चेत् ; कस्य केनेति न '. विद्यः। यदि हि क्वचिन्मुख्या अवयवाः प्रसिद्धा भवेयुः, तत्सादृश्यात् इतरत्र तदभावेऽपि भ्रम इति गम्येत-न त्वेवमस्ति-सर्ववाक्यानामप्यमागत्वात्। नरसिंहेऽपि नरावयवाः सिंहावयवाश्च पृथक्पृथक् प्रत्य. मिनायन्ते । तद्वदिहाप्यभ्युपगम्यमाने नूनं क्वचिद्वाक्ये सत्यत्वमवयवा. नामेषितव्यम् ॥
'सावयवस्वं प्रत्यक्षसिद्धम् । निरंशत्वं तु युक्तिसिद्धम् । तत्र तु विप्रतिपत्तिः स्यात् । अतः निरंशस्वं कथमित्येव विचारणीयम् ॥
विन्मत इति शेषः॥
1 द्धय-ख.
12

Page #211

178
न्यायमञ्जरी [चित्रादीनामपि सांशत्वम् ] चित्रेऽपि हरितालसिन्दूरादिरूपं, पानके *त्वगेलादिरसः, ग्रामरागेऽपि षड्जर्षभगान्धारादिस्वरजातं पृथगवगतमिति न ते निर्भागदृष्टान्ताः। चित्रादिबुद्धयस्तहि दृष्टान्ता इति चेत् - बाढम् - वाक्यार्थबुद्धिरपि निर्भागेष्यत एवास्माभिः, बुद्धीनां निरंशत्वेन सर्वासामनवयवत्वात् । बुद्धिविषयीकृतस्त्वर्थो दृष्टान्तदाान्तिकयोः सावयव एव। तस्मान्न निर्भागौ वाक्यवाक्यार्थाविति युक्तम् ॥
[पदशक्तिगहोऽपि वृद्ध व्यवहारादेव ] यदप्यभ्यधायि–वृद्धव्यवहारतः संबन्धबुद्धिः वा' क्यवाक्या र्थयोरेव, न पदतदर्थयोः ; पदेन व्यवहाराभावादिति – तदप्यसाधु - वाक्यादपि व्युत्पत्तिर्भवन्ती पदार्थपर्यन्ता भवति । एवं हि पदतदर्थसंस्कृतमतेर.. भिनवविरचितादपि वाक्यात् वाक्यार्थप्रतीतिरुपपत्स्यते । तदावापोद्वाप'चक्र वैचित्र्येण वाक्यानामानन्त्यात् अशक्या प्रतिवाक्यं व्युत्पत्तिः । सापि नापेक्षिष्यते । इतरथा हि साऽवश्यमपेक्ष्येत ॥
[पदानामपि प्रयोगार्हत्वम् ] . यत्तु-केवलं पदं न प्रयुज्यत इति तदसत्यमिति–तदप्यसत्-महा. वाक्यस्थाने अवान्तरवाक्यं न प्रयुज्यत्त इति तदप्यसत्यं स्यात् । स्वार्थे तत्प्रयुज्यत इति चेत्-पदमपि स्वार्थे क्वचित् प्रयुज्यत एव; यत्र पदा
* 'त्वक' परिकरसुगन्धद्रव्यम् ॥ * वाक्यार्थस्याखण्डस्य खण्डिततत्वादिति हेतुः ॥ वाक्यार्थस्य पदार्थातिरिक्तत्वे, अखण्डत्वे च वाक्यशक्तिग्रहः अशक्य एव ।।
' क्या-ख,
परतन्त्र-ख.

Page #212

षष्ठमाहिकम्
179 न्तराणामर्थोऽर्थप्रकरणादिना लभ्यते, तत्र यावदप्राप्तं तावत्पदमेव केवलं उच्चारयन्ति। ग्रन्थग्रहणावसरेषु च स्वरूपावधारणमपि फलवद्वर्णानाम्। मा वा फलवत्त्वं पदवर्णानां भूत-तथापि रथावयवानामिव रथकार्येष्वपर्याप्तशक्तीनामपि* स्वरूपसत्त्वमनिवार्यम। कार्यान्तराय रथात रथावयवाः प्रभवन्तीति चेत्-पदवर्णा अपि कार्यान्तरे प्रभविष्यन्ति। रथ कार्यकदेशमात्रां कामपि रथावयवाः कुर्वन्तीति यद्युच्येत–पदान्यपिवाक्यकार्यैकदेशं कमपि कुर्वन्त्येव। वर्णा अपि केचिदर्थवन्तो भवन्त्येव । तस्मानासन्तः पदवर्णाः ॥ .
.. [वर्णानां सावयवत्वप्रसङ्गपरिहारः] यत्पुनरवादि-वाक्यस्येव पदानि, पदानामिव वर्णाः, वर्णानामप्यवयवान्तराणि स्युरिति-तदिदमपूर्वं पाण्डित्यम्। न हि घटाः सावयवा इति परमाणुभिरपि सावयवैर्भवितव्यम्। 'परमाणवो वा निरवयवा इति घटेरपि निरवयवैर्भवितव्यम्। उपलब्ध्यनुपलब्धी हि वस्तूनां व्यवस्थापिके। यद्यंथोपलभ्यते, तत्तथा भवति। यद्य था नोपलभ्यते, तत्तथा न भवति। वाक्यपदयोश्च भागा उपलभ्यन्ते, न वर्णानाम् । तथा युक्तमेतत् (श्लो. वा. स्फोट-10)
'अल्पीयसाऽपि यत्नेन शब्दमुच्चारितं मतिः ।
यदि वा नैव गृह्णाति वर्ण वा सकलं स्फुटम्' इति ॥ तस्मात बालिशचोदितमिदं-वर्णस्याप्यवयवा भवन्तु, पदवाक्ययोरपि वा मा भूवन्निति ॥
* प्रत्येकमिति शेषः॥
1 उप-ख.

Page #213

180
न्यायमञ्जरी
- [पदवाक्ययोस्सावयवत्वे युक्त्यन्तरम् ]
इतश्च सावयवौ वाक्यवाक्याथै, *पदोपजननापायाभ्यां तदर्थोपजन नापायदर्शनात्। अनयैव युक्त्या पदभागा अपि प्रकृतिप्रत्ययादयः तात्त्विका इत्यवगन्तव्याः, न कल्पनामात्रप्रतिष्ठाः। वृक्षं, वृक्षणेत्यत्र प्रकृत्यर्थानुगमे प्रत्ययार्थो भिद्यते। वृक्षं, घटमिति प्रत्ययार्थानुगम प्रकृत्यर्थो भिद्यते। तत्र योऽर्थों यं शब्दमनुगच्छति, स तस्यार्थ इत्यबसीयते। तत्कथमसत्या भागाः ?
___ [वर्णानुगममात्रं नार्थानुगमहेतुः] | यत्पुनः-कूपसूपयूपादौ सत्यपि वर्णानुगमेऽर्थानुगमो न दृश्यते । . तेन चाकारणमर्थप्रतीतेवर्णानुगम इत्युक्तम् -- तदयुक्तम् -- यतो .
नान्वयव्यतिरेकाभ्या मनुत्पन्ना प्रतीतिरुत्पाद्यते, येन कूपादौ तदुत्पादन माशङक्येत। प्रसिद्धायां तु प्रतिपत्तौ वाचकभागेयत्तानियमपरिच्छेदेsनयोर्व्यापारः। न चैकत्र वर्णानुग माद ऑनुगमो दृष्ट इत्यन्यत्रादृश्य मानोऽपि हठादापादयितुं युक्तः ॥
रेणुपटलानुगतपिपीलिकापडक्तिद्वारकव्यभिचारोद्भावनमपि न पेशलम्-पांसुपटलविकलपिपीलिकापङक्तिदर्शनेन तस्याः तत्प्रतीतिकारित्वाभावनिश्चयात् । करिकरभतुरगप्रभृतीनां तु प्रत्येकं व्यभिचारेऽपि बहु प्राणिरूपसामान्यानपायात् तत्कारण मेव धूलीपटलमवगम्यते ।।
* पदोपजननापायौ-पदेन साकमन्वयव्यतिरेको ।
+ अन्वयव्यतिरेकौ हि ज्ञापकौ । न तु कारको। अन्वयव्यतिवेकाभ्यां नोत्प धत इत्यन्वयः॥
* अन्यथा करितुरगादीनामपि तद्धेतुत्वं न स्थादित्यर्थः ।।
1 गु-क,
मे-अ-ख मात्दा-घ,
य-च.

Page #214

181
षष्ठमाह्निकम्
[अश्वकादिपदानां गमनिकाप्रदर्शनम् ] — यदपि-अश्वकर्णादौ अवयवार्थलोपात् अन्यत्राप्येवमिति कथितम्तदपि न चतुरश्रम्-अश्वकर्णशब्दो हि *क्वचिदर्थप्रकरणवशात् न्यग्भवदवयवशक्तितया तिरस्कृतावयवार्थवस्त्वन्तरव्यक्तौ न सर्वात्मनाऽवयवार्थाभावः ; व्यस्तत्वेन सामस्त्येन वा पुनः प्रयोगान्तरे तदर्थसंप्रत्ययदर्शनात् । 'अश्वमारोह' 'कणे कुण्डलं' इति व्यस्तयोः प्रयोगः। तुरगश्रोत्रे तु प्रतिपिपादयिषिते 'अश्वकर्णः' इति समस्तप्रयोगोऽपि तदर्था. परित्यागी दृश्यते इति न सर्वात्मना निरर्थका भागाः ।।
.. . [प्रकृतिप्रत्ययादिनिर्णयोपायः ]
यत्पुनः अन्वाख्यानविसंवादात् प्रकृतिप्रत्ययविभागनियमो नावकल्पत इति—एतदपि न युक्तम्-आप्ततरोक्तीनां प्रामाण्यात् । त्रिमुनिव्याकरणमिति पाणिनिमतमेव हि प्रकृतिप्रत्ययविभागं अ'वितथं प्रत्येध्यामः । कियत्यपि चांशे प्रायेण सर्वेषामन्जाख्यातॄणामविवादः। विकरणादिविसंवादमात्रं त्वकिचित्करम् । अतः पारमार्थिकत्वात् प्रकृतिप्रत्ययांशयोः न कल्पनामात्रेण पृथक्करणम् ॥
[पदविभागव्यवस्थोपायः] . यदप्यवणि-वर्णसामान्यात् पदविभागज्ञानं दुर्घट-कालेनदन्ति
नागाः' इति तदप्यसारम-स्वरस्मरणादीनां पदभेदावगमोपायानां ____ संभवात् । *सरामः' इत्याख्यातस्य अन्यत् स्वरादिरूपम् , नाम्नोऽन्यत् ।
* ओषधिविशेषेऽपि अश्वकर्णसादृश्यादेव तत्प्रयोग इति न सर्वथाऽर्थशून्यत्वम् ॥
* सुगतौ इतिधातोः उत्तमपुरुषबहुवचने आख्यानस्यान्तोदात्तत्वम् । बहुव्रीहिरवे आयुदात्तत्वम् । अन्यत्र उदात्तत्वम् ॥
___1 गं-क,
अपि-ख.

Page #215

182
न्यायमञ्जरी नामत्वेऽपि 'स' इति 'राम' इति च द्वे पदे। तयोरन्यद्रूपम् । सह रामेण वर्तत इत्येकपदेऽपि अन्यद्रूपमित्यभियोगविशेषवतां सर्व सुभगमिति नाशक्यः पदविभागपरिच्छेदः ॥
[वर्णविकृतावपि प्रत्यभिज्ञानसंभवः ] यदपि-'दध्यत्र' 'मध्वत्र' इति तथाविधपदरूदादर्शनेऽपि तदर्थसंप्रत्यय इत्युक्तम्-सोऽपि न दोषः-यतः ते एवैते पदे ईषद्विकृते, तत्प्रत्यभिः ज्ञानाच्चेति केचित् ॥
अथवा *इगन्तदधिमधुपदवत् यणन्तयोरपि विषयान्तरे साधुत्वात् , तथैव तद्विधात् व्युत्पत्ते: यणन्ते अपि पदे अर्थप्रतिपादके भविष्यत इत्यल. मेवंप्रायः कदाशाव्या हातैः ॥
[पदानामसत्यस्वानुपपत्तिः] अपि च पदानामसत्यत्वे किमर्थ एष तद्व्युत्पत्तौ इयान् प्रयत्नो वृद्धराधीयते ?
असत्यमपि सत्योपायतां प्रतिपद्यत इति चेत् ,न –अदृष्टत्वात्अलिकाहिदंशादयः सत्यमूर्छाहेतवो येत्रोदाहृताः, ते तथा न भवन्ति, विषाशङकाया अपि तत्कार्यहेतुत्वात् । शङका हि नाम बुद्धिः। बुद्धिश्च न न कारणम्। न चासती बुद्धिः ॥ . .
[असल्यास्सत्यप्रतिपत्तिनिराकरणम् ] यदपि लिप्यक्षराणामसत्यानां सत्यार्थप्रतिपादकत्वमुच्यते-तदप्यनभिज्ञभाषितम् -- रेखास्तावत् स्वरूपतः सत्याः। ताश्च खिण्डिकोपा
+ खण्डिका-वेदभागः, अनुवाकवत् ॥

Page #216

षष्ठमाह्निकम्
ध्य. योपदेश संस्कृतमतेः वर्णानुमापिका भवन्ति । तथा संबन्धग्रहणात् रेखानुमितेभ्यश्च वर्णेभ्यः अर्थप्रतिपत्तिरिति नासत्यास्सत्योपायाः ॥
'अयं गकार: * इति तु सामानाधिकरण्यभ्रमः लिङ्गलिङगिनोरभेदोपचारात् । यथा प्रस्थमिताः सक्तवः प्रस्थशब्देनोच्यन्ते, तथा रेखातोऽपि गकारानुमानात् रेखैव गकार इत्युच्यते । एवमनिष्यमाणे लिप्य - नभिज्ञस्यापि ततोऽर्थप्रतिपत्तिः स्यात्, रेखानामसत्यवर्णानां विद्यमानत्वात् । न चैवमस्ति । तस्मात् वर्णानुमानपुरस्सरैव रेखाभ्योऽर्थावगतिः । अभ्यस्तत्वाद्विषयस्य, सक्ष्मत्वाच्च कालस्य क्रमो न लक्ष्यते, न त्वन्यथा ततोsवगतिः । तस्मात् पारमार्थिकत्वात् पदतदर्थानां न निरवयवौ attaraiविति स्थितम् ॥
यत्पुनः वाक्यभागपदवर्णापह्नववर्त्मना शब्दब्र' ह्येवाद्वयमुप' दर्शयितुमुपक्रम्यते-- तत्र पुरस्तात् सविस्तरं समाधिमभिधास्यामः ||
[ वाचस्त्रैविध्यतात्पर्यम् ]
यत्पुनरवादि वाचस्त्रैविध्यं - तदपि नानमन्यन्ते । : वाग्वागिति प्रसिद्धा हि ॥
183
अन्तरसंजल्पो वर्ण्यते मध्यमा वाक् सेयं बुद्ध्यात्मा नैष वाचः प्रभेदः । बुद्धिर्वाच्यं वाचकं चोल्लिखन्ती रूपं नात्मीयं बोधभावं जहाति ॥
* रेखायामिति शेषः ॥
+ उल्लिखन्ती बुद्धिः इत्यन्वयः ॥
1 हा उ-क.
एकैव वैखरी

Page #217

184
[ स्फोटवादोपसंहारः ] तदास्तामियं ' शब्दब्रह्म' चर्चा । प्रकृतमनुसरामः ॥ इति विततया वर्णा एते धिया विषयीकृता:
दधति पदतां वाक्यत्वं वा त एव च वाचकाः । न च तदपरः स्फोट: श्रोत्रे विभात्यवबोधने
न च $ विधिहतो वाच्ये बुद्धि विधातुमसौ क्षमः ॥
- इति स्फोटनिराकरणम् -
पश्यन्तीति तु निर्विकल्पकमतेर्नामान्तरं कल्पितं । विज्ञानस्य हि न प्रकाशवपुषः वानूपता शाश्वती । * जातेऽस्मिन् विषयावभासिनि ततः स्याद्वाऽवमर्शो गिरः नस्याद्वापि न जातु वाग्विरहितो बोधो जडत्वं स्मृशेत् ॥
न्यायमञ्जरी
* विषयप्रकाशके ज्ञाने जाते, तत्र शब्दस्य परामर्शः स्यात् न वा न तत्र निर्बन्धः | परन्तु शब्दाविषयकत्वमात्रात् विषयाविषयकत्वं न भवेत् । शब्दान मुद्धा प्रतीतिः स्यादेव ||
1
* जडत्वं घटादिवन्निर्विषयत्वम् ॥
+ विततया - एवं विस्तरेण प्रतिपादितया रीत्या वर्णाः धिया विषयीकृताः पदतां वाक्यतां वा दधति । न स्वतिरिक्तं पदं वाक्यं वा । तत् पदतामित्यादेर्विशेषणम् ॥
'कृताम्' इति पाडे
$ विधिहतः - दुर्भगः । असौ - स्फोटः ॥
रे वर्णांक ०
ब्र-ख,

Page #218

185
षमाह्निकम्
- वाक्यार्थबोधविचारः -
[ पदार्थनां वाक्यार्थबोधजनकत्वपक्षः] एवं स्फोटे प्रतिहते, वर्णेषु वाचकेषुः स्थितेषु कश्चिदाह-वाढं वर्णेभ्यः पदार्थप्रतीतिरस्तु । वाक्यार्थप्रतीतौ न तेषां सामर्थ्यम् ॥
कुतस्तहि वाक्यार्थावगतिः ? पदार्थेभ्य इत्याह । - तथा च वर्णानां पदार्थप्रतिपत्तौ चरितार्थत्वात् न वाक्याथै सामर्थम् । • अपरिम्लानसामर्थ्यास्तु पदार्था आसते। ते वाक्यार्थबुद्धेविधातारः ||
*अर्थापत्त्या हि वर्णानां कार्येषु शक्तयः कल्प्यन्ते । तत्र पदार्थबुद्धेरन्यथानुपपन्नत्वात् यथोक्तनीत्या वर्णानां तत्प्रतिपादने शक्तिरवगम्यते। वाक्यार्थप्रतीतिः पुनरन्यथाऽप्युपपद्यमाना 'न तत्र तेषां शक्ति मुपकल्पयितुमर्हति ॥
. [र्णानां वाक्यर्थबोधजनकत्वासंभवः । किच किमेकमेव संस्कारमादधाना वर्णाः पदार्थ वाक्याथ च . बोधयन्ति, भिन्नं वा? तत्र च
एकयैव हि संस्कृत्या कथं कार्यद्वयं भवेत् ।
न चैषां पूर्वसंस्कारात् अन्योऽस्तीति प्रतीयते ॥ . वाक्यार्थप्रतीतेरन्यथापि भावात् न नानासंस्कारकल्पनाबीजमस्ति । - अपि च पदेषु पूर्ववर्णेषु नातिदूरमतिकान्तेषु बुद्धयोपसंहर्तुं शक्येषु घटमानं अन्त्यवर्णवेलायामनुसंधानं वाक्येषु पुनरतिचिरतरतिरोहिताक्षरपर
* अनन्यथासिद्धौ ह्यन्वयव्यतिरेको कार्यकारणभावनिर्णायको॥
1
-क,
तत्र-क.

Page #219

186
'न्यायमञ्जरी परानुसन्धानमतिक्लिष्टमदृष्टपूर्वमिति दुर्घटमेतत् । व्यवहितपदोच्चारणे तु दृश्यते वा वाक्यार्थप्रतीतिः, यत्र पूर्ववर्णानुसन्धानगन्धोऽपि नास्ति । तस्मान्न वर्णा वाक्यार्थबुद्धिहेतवः ॥
[वर्णानां वाक्यार्थबोधजनकत्वानुपपत्तिः] अपि च पदार्थ वाक्यार्थं च प्रतिपादयन्तो वर्णाः-युगपत् प्रतिपादयेयुः, क्रमेण वा ? तत्र सकृदु'च्चारितानां युगप*दुभयकरणमनुपपन्नम् , अशक्यत्वात् ।।
क्रमपक्षेऽपि पूर्व चेत् वाक्यर्थप्रतिपादनं, तदयुक्तम् – अनवगतपदार्थस्य वाक्यार्थप्रत्ययादर्शनात्। अथ पूर्व पदार्थप्रतिपादनं, ततो वाक्यार्थप्रत्यायनं, हन्त तर्हि पदार्थप्रत्ययादेव वाक्यार्थबुद्धः सिद्धत्वात् । किमिति पुनः व्यापारान्तरे श्रम आश्रीयते। तस्मात् पदार्थप्रतिपादनपर्य वसितसामर्थ्यानि पदानि । पदार्थेभ्यस्तु वाक्यार्थप्रत्यय इति सिद्धम् ॥
[वर्णानामनुपस्थितावपि वाक्यार्थज्ञानसंभवः] अपि च अन्वयव्यतिरेकाभ्यामेवं अवगम्यते - यत् पदार्थपूर्वको वाक्यार्थ इति । यो हि मानसादपचारातां श्रुतेष्वपि पदेषु पदार्थान्नावगच्छति, नावगच्छत्येव वाक्यार्थम्। यस्तु अश्रुतेष्वपि पदेषु प्रमाणान्तरतः पदार्थान् जानीयात् , जानात्येवासौ वाक्यार्थम् ॥
'पश्यतः श्वेत मारूपं हेष शब्दं च श्रृण्वतः। खुरविक्षेपशब्दं च श्वेतोऽश्वो धावतीति धीः॥' (श्लो. वा-वाक्य-335)
* उभयं-पदार्थप्रतिपादनं, वाक्यार्थप्रतिदादनं च॥
अपचारः-अनवधानादिः॥ * 'आ'-इति ईषदर्थे । अस्पष्टरूपमिति यावत् ॥
1 चा-ख,
ति-ख.

Page #220

187
षष्ठमाहिकम्
____ 'दृष्टा वाक्यविनिर्मुक्ता न पदार्थविना क्वचित्' इति ॥,
तदेषा वाक्यार्थबुद्धिः पदार्थप्रतीति न व्यभिचरति। व्यभिचरति तु पदप्रतीतिमिति न तत्कार्या भवितुमर्हतीति ॥
... [पदार्थानामेव वाक्यार्थबुद्धिजनकत्वम् ] .. यदप्युच्यते-प्रत्येक व्यभिचारात्, समुदितानामसाधारण्यात्* न पदार्थानां वाक्यार्थावगतिहेतुत्वमिति-तदप्ययुक्तम्-प्रत्येकं तावत् गमकत्वं नेष्यत एव' । समुदितानां त्वसाधारण्यं भवदपि न नः क्षतिकरम् । न होते लिङगवत् संबन्धग्रहणमपेक्षमाणा अवबोधकाः, यदसाधारण्यानावकल्पेत। किन्तु अगृहीतसंबन्धा अपि आकाक्षायोग्यतासन्निधितात्पर्यपर्यालोचनया परस्परं संसृज्यन्ते । स एव वाक्यार्थः, यः सं सृष्टः पदार्थसमुदायः, इतरविशिष्टो वेतर इति।। . नाप्यशाब्दत्वमित्थं वाक्यार्थप्रतीतेराशङकनीयम्, शब्दावगतिमूलत्वेन तस्याः शाब्दत्वात्। शब्दात् पदार्थप्रतिपत्तौ वाक्यार्थप्रतिपत्तिरिति सर्वमनवद्यम् । तदुक्तं--पदानि हि स्वं स्वमर्थमभिधाय निवृत्तव्यापा. राणि। अथेदानीमवगताः पदार्था एवं वाक्यार्थमवगमयन्ति (शा. भाः 1-1-25 ) इति ॥
* तथाच अनुगतरूपमन्तरा न तत्रान्वयव्यतिरेकाधीनकारणत्वं निश्चेतु शक्यम् ॥
* संसृष्टः इति खले कपोतन्यायेन संसर्गस्य वाक्यार्थत्वपक्षे । इतर इत्यादि खण्डवाक्यार्थबोधपूर्वकमहावाक्यार्थबोधपक्षे ।।
एवं-च,
सं-ख.

Page #221

188
न्यायमञ्जरी - [वाक्यैरेव वाक्यार्थबोधपक्षः] अत्राप्यभिधीयते-न पदार्थेभ्यो वाक्यार्थावगतिः, अपि तु वाक्यादेव। तथा चाय वाक्यार्थ इति प्रसिद्धिः, न पदार्थार्थ इति। यथा हि काल्पनिकवर्णसमूहात्मकं पदं पदार्थप्रतिपत्तिमादधाति, तथा काल्पनिकपदसमूहात्मकं वाक्यं वाक्यार्थप्रतिपत्तिमाधास्यति ।।
. ननु ! पदसमूहात्मकं वाक्यमन्यन्नास्ति, किन्तु पदान्येव वाक्यम् । पदानां च स्वार्थे चरितार्थत्वात् न वाक्यार्थसामर्थ्यमित्युक्तम्-नैतद्युक्तम् --पदार्थानामपि चरितार्थत्वात्। क्व तेषां चरितार्थत्वम्-*स्वप्रतिपतौ ॥
[पदार्थानां वाक्यार्थबोधाजनकत्वम् ] ननु ! पदानि स्वप्रतिपत्तौ चरितार्थीभूय पदार्थप्रतिपत्तिमादधति । पुनस्तान्येव कथं वाक्यार्थप्रतिपत्तिमाधास्यन्ति ? पदार्थास्तु स्वावगते. रूवं न क्वचित्परत्रवरितार्था इति वाक्यार्थबुद्धविधातारो भवन्तु-नैत देवम्-अन्त्यपदस्यान्यत्र चरितार्थत्वाभावात् ॥
अन्त्यपदमेव पूर्वपदस्मरणोपकृतं वाक्यमुच्यते । तदर्थश्च पूर्वपदार्थविशिष्टो वाक्यार्थ इत्येके । तस्मात् वाक्यादेव वाक्यार्थप्रत्ययः ।।
[पदानां वाक्यार्थबोधजननप्रकारः] किन्तु–किमेकसंस्कारस्मरणेन कार्यद्वयं पदानि विदधाति विभिन्न संस्कारेण वा ? इति-तत्र कार्यभेदात् कारणभेदानुमानमिति प्रसिद्ध
* स्वविषयकज्ञाचजनने ॥
कार्यद्वयं-पदार्थप्रतिपादनम् , वाक्यार्थप्रतिपादनं च ॥
1 त्रा-ख,
न्तीति-च.

Page #222

षष्ठमाह्निकम्
189 एष पन्थाः। एकोऽप्यतीन्द्रियः संस्कारः कार्यात् कल्प्यते ; बहवोऽपि तत एव कल्पयिष्यन्ते, कार्यस्य भिन्नत्वात् ।। - यदपि चिरतिरोहितवर्णप्रबन्धानुसन्धान दुर्घटमिति कथितं तदपि न चारु-कयाचित्कल्पनया वर्णानामिव पदबुद्धौ, पदानामपि वाक्यबुद्धावुपारोहसंभवात्। एतच्चानन्तरं दर्शयिष्यते ।। ____ यदपि विकल्पितं- युगपद्वा क्रमेण वा वर्णाः पदवाक्यार्थप्रत्यये व्याप्रियेरन् ? इति-तत्राप्युच्यते-योगपद्यं तावदनभ्युपगमादेव प्रत्युक्तम्। क्रमोऽप्येषामीदृशः – यत् प्रथमं पदार्थमवगमयन्ति, ततो वाक्यार्थम्। सोऽयं तहि पदार्थपूर्वक एव वाक्यार्थ उक्तो भवतीति चेत् -- मैवम् -- पदार्थो हि नाम प्रमेयमेव । न ते प्रमाणवर्ग निपतन्ति । न च पदार्थवाक्यार्थयोरत्यन्तं भेदः, येन तयोः धूमाग्न्योरिव संबन्धग्रहणसापेक्षयोः तदनपेक्षयोर्वा रूपदीपयोरिव प्रत्याय्यप्रत्यायकभावः। न हि स्वशरीर एव गम्यगमकवाचोयुक्तिः प्रवर्तते। कथं भवान्' स्वभावहेतुवादिनो · बौद्धस्य शिष्य इव निर्वृत्तः ।।
.. [पदैः व्यक्तिबोधनप्रकारः ] ननु ! सामान्ये हि पदं वर्तते, विशेषे च वाक्यम् । अन्यच्च सामान्यम् , अन्ये च विशेषाः। यदुक्तं
'सामा न्यान्यन्यथासिद्धेः विशेषं गमयन्ति हि' इति व्यतिरेक एवं प्रत्याय्यप्रत्यायकयोः-उच्यते-बाढम् ? अस्त्ययमियान् व्यतिरेकः। किन्तु विरतव्यापारे चक्षुषीव शब्दे, धूमा
* कार्य प्रति विशेषा एव कारणम् , न सामान्यम्। दण्डत्वादिकं हि घटादीन् प्रत्यन्यथासिद्धम् ॥
३ स्वभावात्-खा

Page #223

190
न्यायमञ्जरी दिवत् प्रमेयात् पदार्थात् अग्नेरिव वाक्यार्थस्यावगमो नास्ति । न हि पदार्थाः प्रमेयोभूय धूमवत् पुनः प्रमाणीभवितुमर्हन्ति । किन्तु पदान्येव तत्प्रतिपादनद्वारेण वाक्यार्थप्रतिपत्तौ पर्यवस्यन्ति । कथमात्मीयमेव ग्रन्यं नावबुध्यन्ते भवन्तः ! (श्लो-वा-वाक्य-340)
'वाक्यार्थप्रत्यये तेषां प्रवृत्तौ नान्तरीयकम् ।
पाके ज्वालेव काष्ठानां पदार्थप्रतिपादनम्' इति ॥ अवान्तरव्यापारो हि न कारकस्य प्रधाने व्यापारे कारकतां व्याहन्ति। पदानां हि द्वयी शक्तिः, अभिधात्री तात्पर्यशक्तिश्च । तत्र अभिधात्री शक्तिरेषां पदार्थेषूपयुक्ता। तात्पर्यशक्तिश्च वाक्यार्थे पर्यवस्यतीति ॥
[तात्पर्यवृत्त्या व्यक्तिबोधः] 'भाष्यकारोऽपि 'पदानि हि स्वं स्वमर्थमभिधाय निवृत्तव्यापाराणि' इति वदन् अभिधाव्यापार एव शक्तेः विरतिमाह, न तात्पर्यशक्तेः। अभिधाय निवृत्तव्यापाराणि' पदानि यदर्थपराणि, तत्रानिवृत्तव्यापाराण्येव । एवं हि शाब्दता वाक्यार्थप्रत्ययस्य न हास्यते। सर्वात्मना तु विरत. व्यापारे शब्दे, साऽवश्य हीयते । शब्दावगतिमूलत्वात्तु शाब्दत्वे श्रौत्रत्वमपि स्यात् , श्रोत्रस्य पारंपर्येण तन्मूलत्वात्। शब्दे च विरतव्यापारे कतमत् तत्प्रमाणम् , यस्य वाक्यार्थप्रतीतिः फल मिति न विद्मः ॥ .
न प्रत्यक्षम् , अतीन्द्रियत्वाद्वाक्यार्थस्य। नानुमानम् , 'न चानुमानमेषा धीः' (श्लो-वा-1-1-1-नो-232) इत्यादिना ग्रन्थविस्तरेण स्वयमेव निरस्तत्वात् । न शब्दः, निवृत्तव्यापारत्वात् ।।
* तदा हि शाब्दबोधस्यानुमितित्वं स्यात् ॥ । तेषां-पदानाम् ॥
1 वाच्यम-क, यद्य-ख,
णि-ख,
पदा-क.

Page #224

षष्ठमाह्निकम्
191 'सामान्यान्यन्यथासिद्धेः विशेष गमयन्ति हि' - इति न्यायात्। अर्थापत्तिरिति चेत् , किमिदानीमापत्तिगम्यो *धर्मः? न चैतद्युक्तं, इष्टं वा। तदिदं सप्तमी प्रमाणमवतरति 'पारायं नाम । एतच्चापि' नेष्टम् । अतो न पदार्थनिमित्तकः वाक्यार्थप्रत्ययः ॥
[शाब्दबोधस्य शब्दजन्यस्योपपत्तिः] . यदप्युक्तं-अन्वयव्यतिरेकाभ्यां पदार्थनिमित्तकत्वं वाक्यार्थस्यावगम्यत इति-तत्र पदार्थसंसर्गस्वभावत्वाद्वाक्यार्थस्य सत्यं तत्पूर्वकत्वमिष्यत एव वाक्यप्रतिपत्तेः, न तु तज्जन्यत्वं, शब्दव्यापारानुपरमात् । मानसे चापचारे सति पदानामपि ग्रहणं नास्त्येव, यतः क्षणान्तरे 'समाहितचेताः स वक्ति 'नाहमेतदोषम् , अन्यत्र मे मनोऽभूत्, पुनर्बंहि' इति। इतरथा हि पदानि स्मृत्वा तदर्थमेवावगच्छेत , न पुनः पृच्छेत् । तस्मात् पदानां ग्रहणमेव तत्र वाक्यार्थावगमे निमित्तम् ॥
[प्रमाणान्तरोपस्थितस्य न शाब्दबोधविषयत्वम् ] . यदपि- पश्यतः श्वेत मारूप' इति तदपि न किचित्। कि प्रत्यक्षेण शक्लो गौः गच्छत् दृश्यते । न शक्लो गौः गच्छतीति वाक्यस्याओं न भवति। प्रत्यक्षप्रतिभासात्तु प्रत्यक्षार्थ एवासौ न वाक्यार्य इत्युच्यते । एवं 'श्वेतोऽश्वो धावति' इत्यानमानिकोऽयं प्रत्ययः पर्वतेऽग्निरितिवत् । वाक्यश्रवणात्तु विना न वाक्यार्थो भवितुमर्हतीत्यलं प्रसङगेन ॥
* धर्मे शब्द एव प्रमाणमिति मीसांसकाः ।।
* प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दार्थापत्त्यनुपलब्धय इति प्रमाणषट्कवादिनो हि भाहाः॥
* अपचारः-अनवधानादिः ॥
पदार्थां नामेति तच्च-ख,
दार्थां-ख,
ति-ख.

Page #225

192
न्यायमञ्जरी तस्मात् वर्णेभ्य एव कयाचित्कल्पनया पदवाक्यभावमुपगतेभ्यः पदार्थवाक्यार्थप्रत्यय' इति युक्तम्। तस्मात् पदार्थजन्या न भवति* वाक्यार्थबुद्धिरिति सिद्ध म्। अनुपरतव्यापारात् वाक्यादेवेयमुद्भवति ||
[वर्णानां पदभावोपगमप्रकारनिरूपणम् ] आह-कया पुन: कल्पनाया पदवाक्यभावमुपगता वर्णाः पदार्थ. वाक्यार्थप्रतीतिमादध्युरिति ॥
तत्र आचार्यास्तावदिमां कल्पनामदीदृशन् । प्रथमं वर्णज्ञानं, ततः . स्कारः। ततो द्वितीयवर्णज्ञानं, तेनप्रथमवर्णज्ञानजनितेन च संस्कारेण पटुतरसंस्कारः। ततः तृतीयवर्णज्ञानं, तेन प्राक्तनेन संस्कारेण पटुतरः संस्कारः। एवं यावदन्त्यवर्णज्ञानम्। ,अन्त्यवर्गज्ञानानन्तरं तु ततः संस्कारात् सकलपूर्ववर्णविषयमेकस्मरणम् । तेनान्त्यवर्णज्ञानस्य विनश्यत्ता। विनश्यदवस्थग्रहणस्मरणविषयोकृतो वर्णसंमूह : पदमिति ज्ञायते ॥
[ वाक्यभावप्रदर्शनम् ] . . ततः पदज्ञानात् संस्कारः। ततः तथैव वर्णक्रमेण द्वितीयपदज्ञानम्। तेन प्रथमपदज्ञानजन्मना च संस्कारेण पटुतरसंस्कारो जन्यते । पुनस्तेनैव क्रमेण तृतीयपदज्ञानम्। तेन प्राक्तनेन च संस्कारेण पोवरतरः संस्कारः जन्यते। एवं यावदन्त्यपदज्ञानं अन्तरेण स्थवीयसा संस्कारेण सर्वपदविषयमेकस्मरणमुपजन्यते। संस्कारस्यैवैकत्वात् सोऽयं स्मरणानुभवविषयीकृतवर्णसमूह एव पदम्। पदसमूहो वाक्यमित्युच्यते। ततो
* किन्तु पदजन्यैव ॥
1 ई-ग,
' युक्त-ख.

Page #226

193
पठमाह्निकम् वाक्यार्थप्रतिपत्तिः। संस्कारस्य च संस्कारान्तरकरणकौशलमवश्यमेषि तव्यम् । अन्यथा सर्वत्र क्रियाभ्यासोऽनर्थकः स्यादिति ।।
[वर्णानां पदवाक्यरूपतापत्तिनिराकरणपक्षः] अत्र वदन्ति–नेयं प्रक्रिया साध्वी, ज्ञानयोगपद्यप्रसङगात्। तथा, हि-चरमपदप्रतिभासानन्तरं यथा पूर्वपदस्मरणं, तथा तदैव संकेतस्मरणेनापि भवितव्यम्। अनवगतपदार्थसंबन्धस्य हि न वाक्यार्थप्रतीतिः। अस्मृतसंकेतस्य च न पदार्थप्रतीतिः। यत्राप्यभ्यस्ते विषये संकेतस्मृतिर्न संवेद्यते, तत्राप्यविनाभावस्मतिरेव बलादसौ कल्प्यते, अनवगतपदपदार्थसंबन्धस्य नारिकेलद्वीपवासिन इवार्थप्रत्ययाभावात्। संबन्धानुभवस्य च पूर्ववृत्तत्वेनेदानों स्मरणमुखेनौपकारित्वात्। तस्मादन्त्यपदज्ञानानन्तरं पूर्वपदसमयस्मिरणयोः युगपदुत्पादात् ज्ञानयोगपद्यम् ॥
- [पदैः वाक्यज्ञाने ज्ञानयोगपद्यं दुर्वारम् ] अथ समयस्मरणानन्तरं पूर्वपदस्मरणमुपेयते-तथापि तत्स्मृतिकाले पदार्थज्ञानोपजननात् पुनरपि ज्ञानयोगपद्यन् । न च तदा पदार्थज्ञानं नोदेतीति शक्यते वक्तुम् , अविकलतदुपजननकारगई सामग्रीसन्निधानात् , प्रतिनायकस्य च तदानीमभावात् । पदार्यज्ञानोत्तरकालं तहि पूर्वपदस्मरणमस्त्विति चेत् ; एवं तर्हि चरमपदज्ञानप्रत्यस्तमयात् अन्त्यपद
* वेदग्रहणादौ, लङ्घनाभ्यासादौ वा॥ ___ * समयः-शक्तिः ॥
+ शक्ति ज्ञानादिरूपसामग्यां सत्यां, पदे श्रुतेऽपि पदार्थस्मृतिर्न भवतीति कथ' ज्यते?
1 स्य-ख,
था-ख.

Page #227

194
... न्यायमञ्जरी रहितं वाक्यं स्यात् । अन्त्यपदज्ञानस्य हि सङकेतस्मृतिवेलायां विनश्यत्ता) पदार्थज्ञानवेलायां विनाश एव यतः ॥
[असंवेद्यमानशब्दसत्ताऽसंभवः ] "ब्रूयात्-असंवेद्यमानमपि तदानीमन्त्यपदमस्त्येवेति-स्वस्ति तहि न्यायविस्तराय* ॥
अपिच तदानीमनुपलभ्यमानेनापि सता किमन्त्यपदेन क्रियते ? पुनरवगमोऽस्य भविष्यतीति चेत् ; स कुतस्त्यः ? श्रोत्रस्य विरम्य व्या. पारासंवेदनात्। मनसश्च स्वातन्त्र्ये ग बाह्ये विषये सामर्थ्यासंभवात् । सत्यपि पुनस्तदवगमे ज्ञानयोगपद्यानपायात् ॥
अपिच पूर्वपदैः अर्थशून्यतया शुष्कनीरसतनुभिः अन्त्यपदानुभव . समनन्तरं स्मृतैरपि को गुगः ? न हि तथाविधपदस्मरण मर्यप्रत्याय. नाङगम् ॥
___ अथ सार्थकानि प्रांचि पदानि स्मर्यन्ते, तहि सम स्मरणपदार्थज्ञानादिकार्यसाङकर्यकृतं अनेकशाख प्रतिपदं ज्ञानयोगपद्य नापद्यत इत्यसतीयं
कल्पना।
[वर्णानां पदवाक्यभावे पक्षान्तरम् ] . व्याख्यातारस्तु प्रक्रियान्तरमाचचक्षुः-वर्णानुगमरूपेण तावत् प्रथम
* मीमांसकानां, शब्दविवर्तवादिनां च स सिद्धान्तः । तदङ्गीक्रियते चेत् न्यायशास्त्रस्य वैफल्यमिति नर्मोक्तिः॥
* पदार्थज्ञानाभावादिति हेतुः। मध्ये पदार्थज्ञानाङ्गीकारे तु ज्ञानयोगपद्यम् ॥ *प्रतिपदं-एकैकपदश्रवणवेलायाम् । प्रतिक्षणं वा ॥ ·
1 अवि-च,
ब्र-क.

Page #228

षष्ठमाह्निकम्
195 पदज्ञानमुत्पद्यते। ततः सङकेतस्मरणम् । तेन विनश्यदवस्थेन पदज्ञानेन स्वविषयावच्छेदेन पदार्थज्ञानमाधीयते, यत्र वाचकावच्छिन्नं वाच्यस्वरूप. मवभासते। तथाविधपदार्थज्ञानान संस्कारः। ततः तथैव क्रमेण द्वितीयपदज्ञानम्। तदनु समयस्मरणम्। तेन विनश्यदवस्थेन च द्वितीयपदज्ञानेन तथैव स्वावच्छेदेन स्वार्थज्ञानम्। तेन प्रथमपदार्थज्ञानाहितेन च संस्कारेण दृढतरः संस्कारः। पुनर्वर्णक्रमेण तृतीयपदक्रमेण ततीयपदज्ञानम्। पुनः सङकेतस्मरणम् । सङकेतस्मृतिसहायेन तेन विनश्यदव स्थेन स्वार्थे तथैव स्वावच्छिन्नं ज्ञानम्। तेन प्राच्येन च संस्कारेण दृढतरः संस्कारः । एवं तावत् यावदन्त्यपदज्ञानात् स्वावच्छिन्नार्थप्रतीतिः। ततः पूर्वोप्तचितात् महतः संस्कारात् विशिष्टसर्वविषयमेकं स्मरणम् , यस्य स्वाभिधानावच्छिन्नाः सर्वे पूर्वपदार्था विषयतां प्रतिपद्यन्ते। तस्मिन स्मरणे तथान्त्यपदार्थज्ञानेऽवच्छेदकत्वेन प्रस्फुरत्पदसमूहो वाक्यम् , अवच्छेद्यत्वेन प्रकाशमानोऽर्थसमूहो वाक्यार्थः। एवं स्मर्यमाणानुभूयमानौ पदपदार्थसमूहों वाक्यवाक्यार्थावुक्तौ भवतः ॥
- [पक्षान्तरनिराकरणम् ] . एतदपि न विचारक्षमम्-अन्त्यपदार्थप्रतीतिसम तदवच्छेदकतया प्रतिभासमानं पदं तत्प्रतीतौ तावत् कारणमिति नात्र विमतिः । स्वयं च प्रतिभासमानत्वात् कर्मापि भवत्येव । तस्येदानी कर्मत्वे करणं चिन्त्यम। न श्रोत्रं तावत् करणम्, अन्त्यपदप्रतीत्यनन्तरमेव तव्यापारस्य विरतत्वात् । विरम्य च पुनर्व्याप्रियमाणत्वानुपपत्तेः। मनस्तु बाह्ये विषये स्वातन्त्र्येण प्रवर्तितुमसमर्थम्। तत्प्रवृत्तौ सर्वाण्येव प्रथमपदात्प्रभृति पदानि मानसव्यवसायगो'चराणि भवन्तु; किं स्मर्यमाणत्वमन्येषामुच्यते ?*
___ * मध्ये पदस्मरणं मा स्तु। मनसैव तावद्विषयकं ज्ञान भवतु ॥
1
1 चरचारीणि-ख,
-
-
व
-
ख.

Page #229

196
न्यायमञ्जरी अथ तदन्त्यपदं अर्थ इव आत्मन्यपि तदवच्छेदकत्वप्रतिपत्तेः करणत्वं प्रतिपत्स्यत इति मन्यसे—तदयुक्तम् – स्वप्रतीतौ तस्य कर्मत्वात् । न चैकस्यामेव क्रियायां तदेव कर्म करणं च भवितुमर्हति । विस्तरतश्चायं वाचकावच्छिन्नवाच्यप्रतिभासः प्रत्यक्ष लक्षणे प्रतिक्षिप्त इति अलं पुनस्तद्विमर्दैन ।
[वाक्यार्थबोधप्रकारे पक्षान्तरम् ] ___ अपर आह-प्रथमं पदज्ञानम्। ततः सङकेतस्मरणम् । तत: पदार्थज्ञानम्। पदार्थज्ञानात् पदज्ञानस्य विनश्यत्ता। विनश्यदवस्थपदज्ञानमपेक्षमाणं श्रोत्रं प्रथमपदावच्छेदेन द्वितीयपदे ज्ञानमादधाति । द्वितीयपदज्ञानानन्तरं पुनः संबन्धस्मरणम्। ततः पदार्थज्ञानम्। तेन द्वितीयपदज्ञानस्य विनश्यत्ता। विनश्यदवस्थपदज्ञानसहायात् श्रोत्रात तथैव तदवच्छेदेनोत्तरोत्तरपदज्ञानं तावत् यावदन्त्यपदज्ञानमिति ।।
तदज्ञानानन्तरं च प्राक्तनप्रक्रियावत् नात्र पूर्वपदस्मरणमुपयुज्यते । तत्फलस्य च विनाशदशापतितपदज्ञानकृतावच्छेदमहिम्नैव सिद्धत्वात् । तस्य हि फलमन्त्यपदावगमसमये सकलपूर्वपदोपस्थापनम्। तच्च विनश्यदवस्थपूर्वपूर्वपदज्ञानकृतोत्तरोत्तरपदानुराग*बलादेव लब्धमिति किं तत्स्मरणेन ? तदभावाच्च नात्र ज्ञानयोगपद्यादिचोद्यावसरः समस्ति। यथोपदर्शितान्त्यपदज्ञानमेव च वाक्यार्थज्ञानमिति न तस्य चरितार्थत्वमन्यत्र. इत्येवं वाक्यादेव वाक्यार्थप्रत्ययः सेत्स्यति, न पदार्थेभ्य इति ॥ ..
-
* अनुरागः-अनुरंजनम्। तावत्पदार्थविषयकविशष्टशाब्दबोधप्रयोजकसंस्कार विशेषः ॥
न चरितार्थत्वं-अन्त्यपदत्वादेव ॥
1 आ-ख,
णग्रहण-क.

Page #230

197
षष्ठमाहिकम्
[ उक्तपक्षनिराकरणम् ] : इयमपि न निरवद्या कल्पनेत्यपरे—प्रथमपदोपरागपूर्वकद्वितीयपद'ज्ञानोपजननानुपपत्तेः। प्रथमपदज्ञानानन्तरं हि संबन्धस्मरणम् । तेनैव तस्य विनश्यत्ता। पदार्थप्रतिपत्तिकाले च पदज्ञानं विनष्टमेव। विनश्यदवस्था बुद्धिः बुद्धयन्तरविरोधिनीति सामान्येन श्रवणात् ॥
[ज्ञानविशेषयोयौंगपद्यसंभवपक्षः] . ब्रूयात्-कार्यभूतया बुद्धया कारणभूतबुद्धिः विरुद्धचेत, न बुद्धिमात्रेण* बुद्धिमात्रमिति–एतदयुक्तम्-विशेष प्रमाणाभावात ॥ __ अभ्युपगम्यापि ब्रूमः-विशेषे प्रमाणभूतयोरेव बुद्धयोर्भवतु वध्यविधातभावः। तथापि पदज्ञानं संकार इव समयस्मृतेः कारणमेव, संस्कारेणेव तेनापि विना तदनुत्पादात। संस्कारप्रबोधे तस्य व्यापार इति चेत् तेनापि द्वारेण यत् कारणं, तत् कारणमेव । तदिह पदज्ञानं समयस्मरणं, पदार्थज्ञानमिति त्रीणि ज्ञानानि युगपदवतिष्ठन्त इति परः प्रामदः॥
[ एतत्पक्षेऽपि ज्ञानयोगपद्यं दुरिम् ] अपि च पदज्ञानमुपजायमानं वर्णक्रमेण जायते, न सहसैव; निरंशपदवादस्य व्युदस्तत्वात्। तत्र च द्वित्राणि, त्रिचतुराणि, पंचषाणि वाक्षराणि क्रमेण ग्रहीष्यन्ते। तद्विषया हि क्रममाविन्यः उपजननापायमिका बुद्धयः । अत्रान्तरे विनश्यदवस्थ'माद्यपदज्ञानमासिष्यते, तदुपरागेण द्वितीयपदज्ञान मुत्पत्स्य त इति दुराशैवेयम् ॥
* अदृष्टविशेषोद्भूतसंस्काराधीनस्मरणेन साकम् ॥ + समयस्मृतेरेव-इत्यन्वयः। समयः-संकेतः ॥
1 मन्त्यप-ख,
मुपपद्य-क मुपपत्स्य-ख.

Page #231

198
[ व्यवहितपदोच्चारणेऽपि शाब्दबोधः ]
अपिच व्यवहितोच्चरितेभ्योऽपि पदेभ्यः वाक्यार्थप्रत्ययः दृश्यते । यत्रानेककार्यपर्यालोचनाव्यग्र हृदयः स्वामी 'रे कन्दलक !' इत्युक्त्वा, कार्यान्तरं संविधाय, 'तुर' गं' इति वदति । पुनः प्रयोजनान्तराय व्यवहृत्य, 'कल्पितपर्याणं' इत्यादि रक्ति । पुनरन्यत् किमपि कृत्वा ब्रवीति 'आन' इति । तत्र 'रे कन्दलक ! कल्पितपर्याणं तुरगमानय' इति वाक्यार्थावगमो भवति । भवन्मते चासौ दुरुपपादः । पदानुरागस्य तत्रासंभवात् * | " पूर्व पदस्मरणस्य चानभ्युपगमात् ।
11
न्यायमञ्जरी
[ शङ्करस्वामिपक्षः ]
किंचन प्रवरमतानुसारिणामिव भवतां विशेष्यबुद्धिषु विशेषणंविशेष्ये द्वे वस्तुनी आलम्बनम्, अपि तु विशेष्यमात्रम्, उपायभेदादेव प्रतीत्यतिशय इति । ततश्च सत्यपि पूर्वपदानुरागे तत्प्रतिभासाभावात् शुद्धमेव द्वितीयपदज्ञानं संपन्नमिति किं तदनुरागेण ? अंतश्चेयमनुपपन्ना कल्पना, यतो द्वितीयपदस्य स्वार्थे शुद्धस्यैव सङकेतग्रहणं वृत्तम् । यदा क्वचित् प्रथमं प्रयुक्तमासीत्, अधुना तु तत्पदं पदान्तरोपरक्तं संजातमिति तादृशस्य गृहीत संबन्धत्वादर्थप्रतिपत्तिहेतुवं न स्यादित्यास्तामपूर्वमिदं शङकरस्वामिनः पाण्डित्यम् ॥
[ स्वमतेन वाक्यार्थबोधोपवर्णनम् ]
आह – यदीमाः सर्वा एव सदोषाः तान्त्रिकरचिताः कल्पनाः न साधीयस्यश्चेत्, [तदाssत्मीया का चन निर्दोषा साध्वी कल्पना
* अत्यन्तव्यवहितत्वादेव ॥
+ न तु विषयाधिक्यात् ॥
ॐ अयं न्यायभाष्य टीकाकार इति चक्रधरः ॥
2 सर्व - ख.
1 ग-ख.

Page #232

199
षष्ठमाह्निकम् निवेद्यताम्-उच्यते-न वयमात्मीयामभिनवां कामपि कल्पनामुत्पादयितुं क्षमाः ॥
न हीयं कविभिः पूर्वः अदृष्टा सूक्ष्मदशिभिः । शक्ता तृणमपि द्रष्टुं मतिर्मम तपस्विनी ॥
कस्तहि विद्वन्मतितर्कणीयग्र
न्थोपबन्धे तव दोहदोऽयम् । न दोहदः, पर्यनुयोगभूमिः,
परोपदेशाच्च न तस्य शान्तिः॥ राज्ञा तु गह्वरेऽस्मिन् अशब्दके बन्धने विनिहितोऽहम् । गन्थरचनाविनोदात् इह हि मया वासरा गमिताः॥
.. [स्वमते वर्णभ्य; वाक्यार्थबोधवर्णनम् ] तथापि वक्तव्यं कथं वर्णेभ्यो वाक्यार्थप्रतीतिरिति । उच्यतेचिरातिक्रान्तत्वं अचिरातिक्रान्तत्वं वा न स्मृतिकारणम्। संस्कारकरणकं हि स्मरणं भवति। तच्च सद्यः प्रलीने चिर प्रलीने वा न विशिष्यते इत्येवं पूर्वेषां पदानां चिरतिरोहिलानामपि, व्यवहितोच्चारितानामपि संस्कारात् स्मरणं भविष्यति । अन्त्यपदस्य चानुभूयमानत्वोपगमे ज्ञानयोगपद्यादिप्रमादप्रसङग इति वरमन्त्यपदमपि स्मर्यमाणमस्तु । स्मृत्यारूढान्येव सर्वपदानि वाक्यार्थमवगमयिष्यन्ति ।।
[वाक्यार्थबोधक्रमः] तत्र चेयं कल्पना -- वर्णक्रमेण तावत् प्रथमपदज्ञानम्। ततः सङकेतस्मरणं, संस्कारश्च युगपद्भवतः। ज्ञानयोहि यौगपद्यं शास्त्रे
* कश्मीरे अरण्ये राज्ञा शङ्करवर्मणा चिरमसौ निक्षिप्त इति वार्तेति चक्रधरः॥
1 च-ख.
विरल-घ.

Page #233

200
न्यायमञ्जरी प्रतिषिद्धं, न संस्कारज्ञानयोः। ततः पदार्थज्ञानम् । तेनापि संस्कारः । पुनर्वर्णक्रमेण द्वितीयपदज्ञानम्। ततः सङकेतस्मरणम् । पूर्वसंस्कारसहितेन च तेन पटुतरः संस्कारः। पुनः पूर्ववर्णक्रनेण तृतीयपदज्ञानं, संकेतस्मरणं, पूर्वसंस्कारापेक्षः पदुतरः संस्कार इत्येवं पदज्ञानजनिते पोवरे संस्कारे, पदार्थज्ञाननिते च तादृशि संस्कारे स्थिते अन्त्यपदार्थज्ञानानन्तरं पदसंस्कारात् 'सर्वपदविषयस्मतिः, पदार्थसंस्काराच्च पदार्थविषया स्मृतिरिति संस्कारत्रयात् क्रमेण द्वे स्मृती भवतः । तत्रैकस्या स्मृतावुपारूढः पदसमूहो वाक्यं, इतरस्यामुपारूढः पदार्थसमूहो वाक्यार्थः ॥
[ शाब्दबोधस्य स्मृतिमूलकत्वेऽपि नाप्रामण्यम् ] ननु! स्मृतेरप्रमाणत्वात् अप्रमाणत्वमिदानी वाक्यार्थप्रतीतैःमैवम्-*तथासंबन्धग्रहात्। यत्र ह्यन्यथासंबन्धग्रहणं, अन्यथा च प्रति. पत्तिः, तत्रायं दोषः। यथा धूमे गृहीतसंबन्धे नीहारादहनानुमितौ । इह तु क्रमवतिनां वर्णानां अन्यथा प्रतिपत्त्य संभवात् , यथैव व्युत्पत्तिः तथैव प्रतीतिरिति न किंचिदवद्यम्। अचिरनिर्वृत्तानुभवसमनन्तर भाविनी च स्मृतिरनुभवायते ॥
[पदार्थज्ञानं मानसरूपं वा] . , अथवा कृतं स्मरणकल्पनया। अन्त्यपदार्थज्ञानानन्तरं सकलपद. पदार्थविषयो मानसोऽनुव्यवसायः शतादिप्रत्ययस्थानीयो भविष्यति ।
* स्मृतेः अप्रमात्वं न तदभाववति तत्प्रकारकत्वरूपम् ॥ किन्तु प्रमावाभावमात्ररूपम्। तच्च प्रमालक्षणे अनुभवत्वनिवेशप्रयुक्तम् । अतश्न यथा संबन्धः, तथा ग्रहान्न शाब्दबोधस्याप्रामाण्यम् ॥
तेन तावद्वर्णश्रवणपूर्वक इव बोधः भवति ॥
1 पू-च,
त्मया-ख.

Page #234

· षष्ठमाह्निकम्
201 तदुपारूढानि पदानि वाक्यं, तदुपारूढश्च पदार्थो वाक्यार्थः। तथा विधश्च मानसोऽनुव्यवसायः सकललोकसाक्षिकत्वादप्रत्याख्येयः॥
[अन्तिमतावरूपदार्थस्मरणस्यावश्यकता] ननु ! अन्त्यपदार्थज्ञानानन्तरं किं पूर्वपदतदर्थविषयेन स्मरणेन, अनुव्यवसायेन वा। अन्त्यपदार्यश्चेत ज्ञातः, समाप्तं कर्तव्यं, किमन्यदवशिष्टं, यत् व्यवसायेन, स्मरणेन, 'अनुव्यवसायेन वा करिष्यते-कथं न करिष्यते *एकाकारो हि वाक्यवाक्यार्थप्रत्ययः प्रत्यात्मवेदनीयो न शक्यतेऽपहनोतुम। न चासौ स्मरणादनव्यवसायाद्वा विना संपद्यत इत्यस्ति तदुपयोगः। इत्थं स्मरणारूढं संकलनाज्ञानविषयीकृतं चेदं पदनिकुरुम्बं वाक्यं, तथाविधश्चैष वाक्यार्थः ॥
[संसर्गभासकसामग्रीप्रदर्शनम् ] . ननु! मा भूत् पदस्फोटः वाक्यस्फोटश्च वाचकः ।
मा च भूतामिमौ वाक्यवाक्याथी भागवजितौ ॥ 'वर्णा एव भवन्त्वेते वाचकाः केनचिद्वथा । पदं वर्णसमूहोऽस्तू वाक्यं च पदसंहतिः ॥ भवन्तु भवदाख्याताः पदवाक्यादिकल्पनाः।
पदार्थानां तु संसर्ग मार्गः क इति कथ्यताम् ॥ . असंसृष्टा हि 'गौरश्वः पुरुषो हस्ती' इति पदार्थाः न वाक्यार्थभावमधिरोहन्ति। अन्त्यपदार्थज्ञानानन्तरभाविनां हि स्मरणेन, अनु
* तावद्वर्णविषयक श्रौत्रात्यक्षभिव, तजन्यमिव च ज्ञानम् ॥ । प्रत्तेके अबोधका अपीत्यर्थः ॥
वा-ख,
भवन्तु-ख.

Page #235

202
न्यायमञ्जरी व्यवसायेन वा विषयीक्रियमाणास्तु यथावाता एव विषयीक्रियन्ते । संसर्गावगमस्तु कुतस्त्य इति चिन्त्यम्-उच्यते - अस्त्यत्र विवादः । केचिदाचक्षते अन्विता एव पदार्थाः पदैरभिधीयन्ते, अन्यथा पदानां वाक्यत्वायोगादिति ॥
अन्ये तु मन्यन्ते-शुद्धानामेव पदार्थानां पदैरभिधानम्। ते तु तथाऽभिहिताः सन्तः परस्परमाकाडक्षासन्निधियोग्यत्वपर्यालोचनया संसर्ग मधिगमयन्तीति ॥
[अन्विताभिधानाभिहितान्वयवादी] तत्रेदं विचार्यम्-व्युत्पत्तिबलीयसी, न हि शब्दो व्युत्पत्तिनिरप्रेक्षो ऽर्थमवगमयति'। व्युत्पत्तिश्च किं वाक्यस्य वाक्यार्थे, पदस्य वा पदार्थ इति ॥
*यदि वाक्यस्य वाक्यार्थे व्युत्पत्तिः, तदाऽन्विताभिधानम् । पदस्य पदार्थे व्युत्पत्तौ अभिहितान्वय इति ||
[अभिहितान्वयवादवर्णनम् ] . कि तावत्प्राप्तम् ? अभिहितान्वय इति, पदार्थप्रतिपत्तिपूर्वकत्वाद्वाक्यार्थप्रतिपत्तेः। न नवगतपदार्थस्य वाक्यार्थसंप्रत्ययो दृश्यते, पदार्थविभागश्च गम्यते-अस्य पदस्य जातिरर्थः, अस्य द्रव्यं, अस्य गुणः, अस्य क्रियेति । स चैवमवकल्पते, यदि तावत् सोऽर्थः पदैरभिधीयते । पदान्तौरार्थोपरक्त तु-तस्मिन्नभिधीयमाने तदर्थेयत्तैव नावधार्यते, कदम्बा कारार्थप्रतीतेः ॥
__ * वाक्यघटकसर्वपदानां युगपदन्वितत्वेनैव अभिधाने अन्विताभिधानम् । पदैरर्थाभिधानाननन्तरं अन्वयभाने अन्विताभिधानम् ॥
1 र्थमवगमयति व्युत्पत्तिमन्तरेण-ख

Page #236

षष्ठमाहिकम्
203 [ अन्वितमभिधाने विभक्तपदार्थज्ञानासंभवः ] । . आवापोद्वापाभ्यां तदवधारणमिति चेत् - मैवम् -- आवापोद्वापपरीक्षावसरेऽपि कदम्बप्रतीत्यनपायात्। न ह्येकमेव किंचिद्वाक्यमन्विता भिधायिपदनथितम् , *अन्यत्र तु शुद्ध एव पदानामर्थः ; किन्तु सर्वत्र कदम्बकरूपानुपायात् कदम्बकरूपमुपेयं प्रतीयत इति दुरवगमः पदार्थविभागः ॥
ततश्च पदार्थानामनपेक्षणे गामानयेति वाक्यात् अश्वानयननियोगः 'प्रतीयेत, गां बधानेति वाक्या दश्वबन्धननियोगः प्रतियेता। अपेक्ष्यते तु पदानामर्थः। सोऽपेक्ष्यमाणः इयानिति नियतोऽवधारयितव्यः । तदवधारणं शुद्धाभिधायिषु पदेष्ववकल्पते। तस्मात् 'पदपदार्थयोरौ. त्पत्तिकः संबन्ध इष्यते ॥
[ व्यवहाराच्छक्तिग्रहः पदविषयक एवं] वृद्धव्यवहारेषु च वाक्यादपि भवन्ती व्युत्पत्तिः पदपर्यंन्ता भवति । इतरथा हि प्रतिवाक्यं व्युत्पत्तिरपेक्ष्येत। सा चानत्त्यात् दुरुपपादेति शब्दव्यवहारोच्छेदः स्यात्। दृश्यते च पदार्थविदामभिनवकविश्लोकादपि वाक्यार्थप्रतीतिः। सा पदतदर्थव्युत्पत्त्याऽवकल्पते। वाक्यवाक्यार्थ योस्तु व्युत्पत्तावपेक्षमाणायां सा न स्यादेव । तस्मान्नान्विताभिधानम् ॥
___* अन्यत्र-वाक्यावहिः।।
वाक्यघटकप्रत्येकपदार्थज्ञानानपेक्षणात् , प्रत्येकं पदशक्तिग्रहणा संभवाञ्च वाक्ये सर्वस्मात् पदात् सर्वोऽध्यर्थः प्रतीर येत ॥
* औत्पत्तिकः-सहजः॥
1 वाक्या-ख,
प-ख.

Page #237

204
न्यायमञ्जरी [अन्विताभिधानेऽनुपपत्तिः] अतश्चैवम् , पदान्तरोच्चारणवैफल्यप्रसङगात् । एकस्मादेव पदात् तदुपरंजकद्वितीयपदार्थावगतिः सिद्धैव । तदपि पदमन्यानुरक्तस्वार्थवाचीत्यनेनैव न्यायेन एकमेव पदमखिलपदाभिधेयार्थवाचि संपन्नमिति तेनैव व्यवहारोऽस्तु ॥
न चासौ संपद्यते। गौरित्युक्ते सर्वगुणक्रियाऽवगमात् न ज्ञायते किमुपादीयतामिति। सर्वावगमो ह्यनवगमनिर्विशेष एव, व्यवहारानु- . पपत्तेः। न हि *रसविदां पूर्णोऽप्यब्धिः मेरोरतिरिच्यते, सलिलकार्या- . निर्वृत्तेः। नियतगुणक्रियानुरक्तस्वार्थप्रतिपादने तु गोशब्दस्य न हेतुमुत्प, श्यामः॥
[पदान्तरसन्निधानमात्रानान्वयभानम्] पदान्तरसन्निधानं नियमहेतुरिति चेत्, किं स्वरूपमात्रेण, अर्थ . प्रतिपादनेन वा?
म्वरूपमात्रेण जपमन्त्रपदानामिव सन्निधानं भवदपि असन्निधानान्न विशिष्यते, अनुहीतसंबन्धस्य तत्कृतोपकारादर्शनात् ।।
अर्थप्रतिपादनेन तु पदान्तरं यदि नियमहेतुः, सोऽयमभिहितानामर्थानामन्वय उक्तो भवति । तस्मात् स एव श्रोयान पदेभ्यः प्रतिपन्ना निष्कृष्टास्ता वदर्था आकांक्षासन्निधियोग्यत्ववशेन परस्परमभिसंबध्यन्ते ।
* 'सरसामस्मि सागरः' (गी. 10. 24) इत्यभिप्रायेणेदम् ॥
प्रथममर्थस्यामिधानात् ॥
1 यथाहुः न-
च
स्ता -ख

Page #238

205
षष्ठमाह्निकम् थो येनाकाङक्षितः, यश्च सन्निहितः, यश्च संबद्धं योग्यः, स तेन संबध्यते; नातोऽपरः ।।
। अन्वयशून्यवाक्यनिदर्शनम् ] अत एव 'अङगुल्यने हस्तियूथशतमास्ते' इति नास्ति संबन्धः, योग्यत्वाभावात् । अन्विताभिधानवादिनां तु 'अनन्वितस्यानभिधानात् तत्राप्यन्वयः प्राप्नोति। स च नास्ति। तस्मात् अभिहितानामेव पदार्थानामन्वय इति युक्तम् । तदुक्तं--पदानि हि स्वं स्वमर्थमभिधाय निवृत्तव्यापाराणि। अथेदानीमाः अवगता वाक्याथ संपादयन्ति' इति ॥ . .
[अन्विताभिधानवादिभिः अभिहितान्वयदूषणम् ] एवं प्राप्ते अभिधीयते-न व्युत्पत्ति निरपेक्षो दीप इव* शब्दोऽर्थमंवगमयति! व्युत्पत्तिश्च वृद्धव्यवहारात्। वृद्धानां च व्यवहारो वाक्येन, न पदेन; केवलपदस्याप्रयोगात्॥
अर्थप्रकरणप्राप्यपदार्थान्तरवेदने। पदं प्रयुज्यते यत्तत् वाक्यमेवोदितं भवेत् ॥ ___ वक्ता वाक्यं प्रयुङकते च संसृष्टार्थविवक्षया।
तथैव बुद्धयते श्रोता तथैव च तटस्थितः ।। - - सेयं वाक्यस्य वाक्यार्थे व्युत्पत्तिः ॥
* 'स्यरूपतस्सन्' इति शेषः ॥ + अर्थः-प्रयोजनम् ॥
1 -ख
पक्षे नि-के

Page #239

206
न्यायमञ्जरी [वाक्यस्वरूपम् ] वाक्यं च किमुच्यते ? संहत्यार्थमभिदधन्ति पदानि वाक्यमिति वाक्यविदः। तत्रायं पदसमूह एवार्थो भवति। एवं न संहत्यार्थमभिदध्युः पदानि, यद्येकैकस्य पदस्य सर्वत्र व्यापारः। यथा दि बाह्यानि कारकाणि काष्ठादीनि सर्वाण्येव पाके व्याप्रियन्ते, यथा च शिबिकाया उद्यन्तारः सर्वे शिबिकामुद्यच्छन्ति, यथा त्रयोऽपि ग्रावाण *उखां बिभ्रति -तथा सर्वाण्येव पदानि वाक्यार्थमवबोधयन्ति। तदिदमन्विताभिधानम्। अन्यानन्वितनिष्कृष्टस्वार्थपर्यवसायित्वे हि सति न सर्वेषां वाक्यर्थे व्यापारस्स्यात् ||
[अन्विताभिधानवादे पदान्तरं न व्यर्थम् ] - ननु ! एवमे कैकस्य कृत्स्नकारित्वे सत्येकस्मादेव कृत्स्नसिद्धः पदान्तरोच्चारणं व्यर्थमित्युक्तम्-नैतत्-पदान्तरेण विनैव एकस्मात कृत्स्नकार्यसंपत्त्यभावात्। न तयकं कृत्स्नकारीति चेत्-मैवम् - एकैकस्य कृत्स्नफलपर्यन्तव्यापार पतितत्वात एकैकस्मिन् सति कृत्स्नफलपर्यन्तो व्यापारो निर्वर्तते, एकैकेन विना न निवर्तत इत्येवमेकैकं कृत्स्नकारि भवति ||
ननु ! एवं तहि समुदाय एव कर्ता भवतु, किं समुदायिभिः ? ततश्च तदेवायातं निरवयवौ वाक्यवाक्यार्थाविति–नैतद्युक्तम्-सङघातकार्यवत् स्वकार्यस्यापि दर्शनात् ॥
अर्थ किं सङघातकार्यम् ? किंच तत् स्व कार्यम् ?
'पिठरस्स्थाल्युखा' इस्यमरः॥
1 प-ख,
स्व-ख.

Page #240

माह्निकम्
वाक्यार्थप्रतिपत्तिः सङ्घातकार्यम् । स्वकार्यं तु पदार्थप्रतिपत्तिः । स्वकार्यं ज्वलनभरणादि काष्ठस्थाल्या
यथा पाकः सङघातकार्यम् ।
दीनाम् ॥
[ अन्विताभिधाने दूषणोद्धारः ]
स्वार्थः *
ननु ? यदि पदानां पदार्थप्रतिपादनम् स्वकार्यम्, शुद्धस्तहि पद* न शुद्धः पदार्थः । सघात' कार्यमकुर्वतां शुद्धानां पदानामदृष्टष्वात् । न ह्येषां स्वकार्ये सङघातकार्ये च पृथक् प्रयोगोऽस्ति, सर्वथा संघ कार्य एव प्रयोगात् । तत्र प्रयुक्तानामप्येषां स्वकार्यं न नावगम्यते । अत एव न निरवयवं वाक्यमिष्यते, स्वकार्य' प्रत्यभिज्ञानात् ॥
207
संहतास्ते संघातकार्यं कुर्वन्तो दृश्यन्ते न संघात एव संहतेष्वपि कुर्वत्सु स्वकार्यं पृथक्पृथगुपलभ्यते । यथा शकटांगानां अयमंशीऽनेन कृतः, अयमनेनेति न पृथक्पृथक् प्रयुज्यमानानि शकटांगानि मनागपि racari कुवतीत्येवं न केवलं पदं प्रयुज्यते, प्रयुक्तमपि वा न तत्कार्या ङगम् । पदान्तरेण तु सह व्यापारात् तदन्वितार्थंकार्येव पदमितियुक्तम् । तदिदमुक्तं संहत्यार्थमभिदधन्ति पदानि वाक्यम्, एकार्थः पदसमूहो वाक्यम्' इति ॥
तदेवमवयव कार्योपलम्भात् न वैयाकरणवन्निमित्तान्यपि निनुमहे कृत्स्नफलसिद्ध्यवधि व्यापारपरिनिश्चयाच्च नान्यमीमांसकवत् शुद्ध • पदार्थाभिधानमुपगच्छामह इति ॥
* तथा चाभिहितान्वयवाद एवासौ || १ तत्र - सङ्घातकार्ये ॥ + वाक्यशक्तिवादिनः खलु ते 1 शाब्दबोधे निमित्तत्वाभावः सिद्ध्यति ।।
कार्ये - ख
8 प्रति - ख
तेन वाक्यशक्तिनिर्णय हेतु भूत पदर्श :

Page #241

208
न्यायमञ्जरी [अन्विताभिधानवादे दूषणोद्धारः] ___ यत्पुनरभ्यधायि-प्रतिवाक्यं व्युत्पत्तिरपेक्षणीया, अन्यथा नवकविश्लोकादर्थः पदार्थविदो न प्रतीयतेति-तदिदं व्युत्पत्त्यनभिज्ञस्य चोद्यम्न ह्येवं व्युत्पत्तिः ‘गोशब्दस्य शुक्लान्वितोऽर्थः' इति । स हि व्यभिचरति, कृष्णान्वितस्य दर्शनात् । नापि सर्वान्वितस्तदर्थः, आनन्त्येन दुरवगमात् । किन्त्वाकाडिक्षतयोग्यसन्निहितार्थानुरक्तोऽस्यार्थ इति ।।
एतां च व्युत्पत्ति वाक्यान्यावापोद्वा पाभ्यां र'चनावैचित्र्यभांजि संजनयन्ति। पदार्थपर्यन्तापि भवन्ती व्युत्पत्तिः ईदृशी दृश्यते, न शुद्धः पदार्थविषया, पदेन व्यवहाराभावादित्युक्तम् । तथापि न न ज्ञायतेइयान् पदस्यार्थ इति शकटाङगवदावापोद्वापाभ्यां तत्कार्यभेदस्य दर्शितत्वात् ।।
तदित्थं न प्रतिवाक्यं व्युत्पत्तिरपेक्ष्यते। सन्निहितयोग्याकाडिक्ष. तार्थोपरक्तस्वार्थाभिधायित्वेन हि क्वचिद्गृहीतसंबन्धः सर्वत्र गृहीतो भवति। ततश्च नवकविश्लोकादप्यर्थप्रतिपत्तिरुपपत्स्यते। पदपदार्थयोस्तु न व्युत्पत्तिः, उपायाभावादित्युक्तम् ॥
[अन्विताभिधानेऽपि पदान्तरसार्थक्यम् ] यदपि पदान्तरोच्चारणमफलमिति, तदपि परिहृतम्-पदान्तरसन्निधाने हि सर्वाणि पदानि कृत्स्नकारीणि भवन्तीत्युक्तत्वात् ।
* कार्यान्विते शक्तिः, इतरान्विते शक्तिः, अन्विते शक्तिः इति अन्विताभिधानवादे कक्ष्यायं वर्तते ॥
। अन्वयोपस्थापन इति शेषः ॥
1 पर-ख,
धेय-ख.

Page #242

मषष्ठाह्निकम्
209 पदान्तरसन्निधानेन क्रियत इति चेत् सर्वकारकेश्वपि तुल्योऽयमनुयोगः। संहत्य तु सर्वाणि कारकाणि कुर्वन्तीत्युच्यन्ते । तथा पदान्यपि अर्थाभिधानेनापि चोपकुर्वत्सु पदेषु नाभिहितान्वयः, अनन्वि'ते'ऽर्थे व्युत्पत्त्यभावात्। अनुपगमे वा दुरुपपादः पदार्थानामन्वयः, उपायाभावात् ॥
[अन्वयस्य आकांक्षाद्यधीनत्वासंभवः] . ननु आकांक्षासन्निधियोग्यत्वान्यभ्युपाय इत्युक्तम्-न युक्तमुक्तम् । कस्येयमाकाङक्षा? शब्दस्य, अर्थस्य, प्रमातुर्वा ? शब्दार्थयोस्तावदचेतनत्वात् नाकाङक्षायोगः। फलत इयं तु तत्र तत्र वाचोयुक्तिः 'शब्द: शब्दान्तरमाकांक्षति, अर्थोऽर्थान्तरम्' इति । प्रमातुः पुनः स्वतन्त्रस्वा कांक्षा न प्रमाणम् , पुरुषेच्छया वस्तुस्थितेरघटमानत्वात् । शब्दाख्यप्रमाण पृष्ठभावेन तु पुरुषस्याकाङक्षा भवन्ती भवत्यर्थानां संसर्गहेतुरित्येवं शब्दस्यायभियानिषोरिव दीदी? व्यपारः। उपरतव्यापारे तु शब्दे पुरुषाकाडक्षामात्रं न संबन्धकारणम् ।।
. अशाब्दत्वं च वाक्यार्थप्रतीतेरित्थ मापतेत् ।
व्यवधानमयुक्तं च साक्षाच्छाब्दत्वसंभवे ।। तस्मादन्विताभिधायोनि पदानीति स्थितम् ॥
[भन्विताभिधानवादसमर्थनम् ] एष एव हि संसर्गप्रतीतेः पन्थाः
व्यतिषक्तार्थबुद्धया हि व्यतिषङगोऽवगम्यते । अपरं तु न संसर्गप्रतीतेरस्ति कारणम् ॥
* इत्थं-शाब्दादनुपस्थितस्य शाब्दबोधविषयत्वे ।।
1 ता-ख,
'णं-ख,
क्तो-ग.
4

Page #243

210
न्यायमञ्जरी
न खल्वानय गां शुक्ला संसर्ग इति कथ्यते । व्यवहारे क्वचिवृद्धः, *पदं संसर्गवाचकम् ॥ प्रयुज्यमानमप्येतत् बालिशेन हि केनचित् ।
अनन्वितार्थमेव स्यात् दशदाडिमवाक्यवत् ॥ तस्मादन्वितानामेवाभिधानं युक्तम् ॥
[अनन्वितवाक्ये गतिप्रदर्शनम् ] आह___अडगुलयग्रादिवाक्येषु कथं तव समन्वयः ? उच्यते
उक्तानामपि संसर्गे कथं तव समन्वयः ।। . . आह
नन्वत्र योग्यताभावादसंसर्ग उपेयते ।
आकाङक्षादित्रयाधीनः संसर्गो हि मयेष्यते ।। उच्यते
मयाऽपि योग्यासन्नादिसंसृष्टस्वार्थवाच्यता।
पदानां दर्शिता सा च तेषु नास्तीत्यनन्वयः ।। आह-अन्विताभिधानवादी हि भवान् । ततश्च
भवतोऽन भिधानं स्यादन्वयासंभवादिह ॥
* पदं प्रयुज्यमानमपि–इत्यन्वयः॥ + अनभिधानं वाक्यघटकपदानां प्रत्येकार्थबोधाभावः ।।
1 ना-च.

Page #244

211
षष्ठमाह्निकम्
अहं त्वभिहितान्वयवादी। तेन__मम त्वनमहितत्वेऽपि नाभिधानं विरुध्यते ।। उच्यते
कष्टं' *मीमांसकेनापि भवता सूक्ष्मदर्शिना। नाद्यापि शब्दव्यापार परमार्थोऽवधारितः ।। प्रकाशकत्वं शब्दस्य व्यापारो हि निसर्गतः । पुंसस्तु गुणदोषाभ्यां तस्मिन् सदसदर्थता ।। क्रियाकारकसंसर्गबद्धिरत्रापि शब्दजा।
तादृश्येवायथार्था तु नरबुद्धिप्रमादतः ॥ तदुक्तं-प्रमाणान्तरदर्शनमत्र बाध्यते इति ||
अत एव प्रमाणत्वं शब्दे निष्प्रतिमं स्वतः । शब्दे कर्मणि तत्रापि बाधकानुपसर्पणात् ।। तेनाङगुल्यग्रवाक्येऽपि शाब्दोऽस्त्येव समन्वयः । आधाराधेयक्रियादिनिर्देभानस्यात्र प्रतीयमानत्वात ।। (?) वस्तुतोऽसंभवो यस्तु तुल्य एव स आवयोः । अयोग्यत्वेन संसर्गप्रतीत्यर्थनिबर्हणात् ।।
[अन्वितभानमेवौत्सर्गिकम् ] यदि तु शादोऽन्वयो न भवेत, कचतटपादिवर्णनिर्देशमात्रमिदं स्यात; दशदाडिमादिप्रलापतुल्यं वा स्यात् । अनन्विताभिधानात् वाक्यत्वमेव
* मीमांसकः-विचारकुशलः। 'मानेजिज्ञासायाम्' इति वार्तिकम् ॥ + अत्रापि-अंगुल्यग्रवाक्यादौ ॥ शब्दादर्थतीतिस्तु उभयोस्तुल्या। अन्यथाऽयोग्यत्वज्ञानं वा कथं भवेत् ॥
1 कथ-ख,
सुस्पष्टम-ख
प्रवादवत्र-ख.
.

Page #245

212
न्यायमञ्जरी न भवेत् । अस्ति तु वाक्यत्वम्। तेन मन्यामहे अस्ति शाब्दोऽन्वय इति अत्रापि अन्विताभिधानं न विरुद्धम्। बाधकस्त्वन्यविषय* एव, न शब्दसंसर्गविषय इत्युक्तम् । अत एव स्वसामर्थ्यसिद्ध'निनिबन्धबोधकत्व'व्यापारे शब्दे स्वतो वेदप्रामाण्यमनाकुलं निर्वक्ष्यति, अपौरुषेयतया विप्ल. वासंभवात् । स्वव्यापारस्य च स्वत एव शुद्धत्वमित्यलमतिप्रसङगेन ।।
इत्यन्विताभिधानेन वाक्यार्थज्ञानसंभाधात् । व्युत्पत्तिरहितः प्राज्ञैः प्रहेयोऽभिहितान्वयः ।।
[अन्विताभिधानवादखण्डनम्] तदेतदपि नानुमन्यते--यदुक्तं वृद्धव्यवहारात् व्युत्पत्तिरिति-तत् सत्यम्। वाक्येन व्यवहार इत्येतदपि सत्यम्। . शिबिकोद्यं चन्नुव सर्वाणि पदानि कायें संहत्य व्याप्रियन्त इत्येतदपि सत्यमेव ।।
व्युत्पत्तिश्चिन्त्यताम् -- किमेकघटनाकारसङधातकार्यनिष्ठेव सा? किं वा पदार्थपर्यन्ता ? इति । पूर्वस्मिन् पक्षे प्रतिवाक्यं व्युत्पत्तिरपरि. हार्या। सा च बहुप्रमादेत्युक्तम्। पदार्थपर्यन्तायां तु व्युत्पत्तौ नूनं निर्धारणीयं 'इयान पदस्यार्थः' इति । भवद्भिरपि शकटावयवदृष्टान्तवर्णनेन पदव्यापारनिर्धारणमङगीकृतमेव । इतरथा हि पदार्थनियमानपेक्षणे गामानयेतिविवक्षावान् अश्वपदमपि नित्तितयोपाददीत। न हि भवतामनपेक्षितपदार्थ एव वैयाकरणानामिव, वाक्यार्थप्रत्ययः। तदसौ यावानावापोद्वापपर्यालोचनया गोपदस्यार्थो निर्धार्यते, तावानेव सङघातकार्ये पि व्याप्रियमाणस्य तस्यार्थः ।।
* अन्यविषयः-वस्तुविषयः ।। + आवापोद्वापादिमूलंकशक्ति.ग्रहणासंभवादिति हेतुः ।।
1 निर्विबन्ध-ख.

Page #246

213
षष्ठमाह्निकम्
[ अमिधात्रीशक्तिः पदार्थ एव] * ननु आकाङक्षितयोग्यसन्निहितार्थोपरक्तस्तस्यार्थ इत्युक्तम्-'नैतद्युक्तम्-सर्वदा संहत्यव्याप्रियमाणमेतत्पदं पश्यतस्तवायं भ्रमः। अर्थः तावानस्य, यावत्यभिधात्री तस्य शक्तिः ।।
कियति तस्याभिधात्री शक्तिः? कियति तस्यानभिधात्री शक्तिः? यावत्तमर्थं अन्योन्यमाकाङक्षितैश्च सन्निहितैश्च संयुज्यमानं न मुंचति ॥ कियन्तं च न मुंचति, गोत्वमात्रं, तद्वन्मानं वा? इत्यतस्तावत्येवाभि धात्री शक्तिरन्वयव्यतिरेकाभ्यां अस्य निर्धार्यते ।।
अतः परमेकस्य पदस्याप्रयोगात् सर्वदा सङघातकार्यरहितकेवलस्वकार्यचातुर्यानवधारणात् प्रधानकार्ये *तात्पर्यशक्तिरस्य व्याप्रियते, नाभि धात्री। तां च पृथगविवेचयता भवता अन्विताभिधानमभ्युपगतम् । तच्च न युक्तम्-तर्वत्र अभिधात्र्याः शक्तेरविशेषात् । पदार्थनियमा नव धारणं पदान्तरोच्चारणवैफल्यमित्यादिदोषाणामनपायात् ॥
.. [ अन्विताभिधाने विरोधप्रदर्शनम् ] | येनान्वितमर्थमभिदधाति गोशब्दः, तदनभिधाने, तदन्वितानवगमात् येन सह संसर्गः, स न गृह्यते, तत्संसृष्टश्च गृह्यते इति विप्रतिषिद्धं स्यात् । तदभिधाने वा तद्वत्सर्वाभिधानमिति एकमेव गोपदं सर्वार्थ · भवेत्। तस्मान्न सर्वत्राभिधात्री शक्तिः पदस्योपपद्यते इति नान्विताभिधानम् ॥
- * कार्य-आनयनादि ॥
सर्वत्र-संसर्गाशेऽपि ॥
1 न-ख,
व-क.

Page #247

214
भ्यायमञ्जरी - [भन्वितामिधाने शब्दानामसंस्पर्शिवप्रसंगः ]
अन्विताभिधानपक्षे च कथमङगुल्यग्रवाक्येऽपि नान्वयः स्यात् ? शाब्दोऽस्त्येव समन्वय इति चेत्, अर्थासंस्पर्शी शब्दः प्राप्नोति, बहिरन्वयाभावात् । प्रकाशकत्वमात्रं व्यापार इति चेत्-बाढम्-तत्त्वन्वि. ता'नन्वितविषयं वेदितुं युक्तम् , न पुनरन्वितविषयमेवेति शक्यते नियन्तुम् । दशदाडिमादिवाक्यमनन्वितार्थप्रतिपादकमपि दृश्यते यतः ।. न तत् वाक्यमिति चेत्, अडगुल्यग्रवाक्यमपि न वाक्यमेव । आधाराधेयक्रियासंसर्गप्रतीतिस्तु भ्रममात्रम्। तस्मात् अन्वितमर्थमभिदधति पदानीत्यसमीचीनम् ॥
__ [अभिहितान्वयेऽपि क्लेश:] *त त्किमयश्श लाकाकल्पाः परस्परमसंसृष्टा एव पदार्थाः पदैरुच्य. न्ताम् ? एतदपि नास्ति । तथाविधव्यवहाराभावात्। पश्चादन्वयस्य च दुरवगमत्वात् , विरम्यव्यापारस्य चासंवेदनात्। तस्मात् पक्षद्वयमपि न क्षेमाय । तदुक्तम्
मतद्वयमपीदं तु नास्मभ्यं रोचतेतराम्। कुतोऽन्विताभिधानं वा कुतो वाऽभिहितान्वयः॥
[उक्तोभयवादमध्यस्थी वादः अन्या तु वाचो युक्तिः कैश्चित्कृता-अन्वीयमानाभिधानं, अभिधी. यमानान्वयश्चेति । साऽपि न हृदयङगमा॥
* दारुशलाकाः कदाचित् वज्रलेपसंसृष्टा वा भवेयुः॥ * अन्वयार्हपदार्थाभिधानम्, पदार्थाभिधानेनान्वयाभिधानं च ॥
1 त्त्व-ख,
किं श-ख.

Page #248

215
षष्ठमाह्निकम्
न हि द्वे अनुभूयेते क्रिये एते पृथस्थिते।
अभिधानक्रिया चान्या वाच्यस्था चान्वयक्रिया॥ ते हि क्रमेण वा स्याताम्, युगपद्वा? क्रमपक्षे पूर्वमन्वयक्रिया चेत्, तदिदमन्विताभिधानमेव, नान्वीयमानाभिधानम्। पूर्व चेदभिधा नक्रिया, सोऽयमभिहितान्वय एव, नाभिधीयमानान्वयः। युगपत्तु क्रियाद्वयसंवेदन नास्ति । अर्थगतायः क्रियायाः शब्दप्रयोगकालेऽनुपलम्भात् ॥
अभिधानक्रियैवैका तदभिज्ञैः परीक्ष्यते ।
अन्वीयमानतार्थानां अभिधानाद्विना कुतः॥ ___ गौः शुक्ल इति जातिगुणयोरेकद्रव्यसमवेतयोरपि शब्दमन्तरेण कुतोऽन्वयमवंगच्छामः ॥
उक्ते'नूतनतवेयं न पुनर्वस्तु नूतनम् । — न चात्रापि निवर्तन्ते दोषाः पक्षद्वयस्पृशः ॥
- [अन्विताभिधाने पज्ञान्तरम्] अन्ये मन्यन्ते-*सामान्येनान्विताभिधानम् , विशेषतश्चाभिहितान्वय इति । गोशब्दो हि स्वार्थमनवगतविशेषगुणक्रिया सामान्यान्वितमभिधत्ते. तावत्यन्विताभिधानम्। शुक्लादिगुणविशेषसबन्धस्तु पदान्तरादवगम्यते । सोऽयं विशेषोऽभिहितान्वय इति–एतदपि तादृगेव ॥
दोषोऽन्विताभिधाने यः सामान्येऽपि स तादृशः। दोषस्तुल्यो विशेषेऽपि यश्चोक्तोऽभिहितान्वये ।।
* सामान्येन—सामान्याकायेण-आपाततः॥ + सामान्य-जातिः॥
1 नं-ख,
क्ति-क.

Page #249

न्यायमञ्जरी
न चेदमपूर्ववस्तु वणितम् । अभिहितान्वयवादिनः विशेष एवाभिहितान्वय' मिच्छन्ति । सामान्येऽपि हि पदं वर्तते, विशेषे वाक्यम् । वाक्यार्थप्रतीतये च अभिहितान्वय आ श्रीयते इति प्राक्तन एवेष्टः पन्था वेदितव्यः ॥
216
[ पदानां संहत्य कारित्वम् ]
-
कथं तर्ह्यभिधानिकी व्यवहारः ? सङ्कुलमिवैनं पश्यामः, - सर्वत्र दोषसंभवात् - उच्यते - न कदाचिदत्र सङकुलता ।. संहत्यकारीणि हि पदानीत्युक्तम् । समुदितैः पदैरेको वाक्यार्थः प्रत्याय्यते । स च गुणगुणि भूतेतर पदार्थसंसृष्टः कश्चित्पदार्थ एवेति किमत्र
सङकुलम् ॥
[ पदानामन्वयज्ञापकत्वम् ]
ननु किमयमन्विताभिधानपक्षः पुनरुत्थापयितुमिष्ट: ? मैवम्नेदमन्विताभिधानम् । कथं तहि संहत्यकारिता पदानाम् ? उच्यतेसुहत्यकारिताऽप्यस्ति न चान्विताभिधानम् । * अन्वितमर्थ पदानिसंहत्य संपादयन्ति न त्वन्वितमभिदधति । किमिदानीं कुर्वन्ति वाक्यार्थं पदानि, घटमिव मृदादीनि - एतदपि नास्ति - ज्ञापकत्वात्तेषाम् । का तर्हियं वाचोयुक्तिः, संहत्यकारीणि पदानि न चान्वितमभिद - धतीति ? इयं वाचोयुक्तिः । पदान्यन्वितं प्रत्याययन्ति, नान्वित.
मभिदधति ॥
[ अन्वये शक्त्यसम्भवः ]
नाभिधात्री शक्तिरन्वितविषया, किन्त्वन्वयव्यतिरेकानुगत निष्कृस्वार्थविषयैव । तात्पर्यशक्तिस्तु तेषामन्वितावगमपर्यन्ता सह
*
अन्वितं वस्तुगत्याऽन्वयविशिष्टम् ॥
1 आ-ख
2
ण-ख

Page #250

षष्ठमाह्निकम्
217 ज्यापारात्, व्यापारस्यैतदीयस्य निराकाङ्क्षप्रत्ययोत्पादनपर्यन्तत्वात् । तथा हि
अन्यथैव प्रवर्तन्ते प्रत्यक्षाशुद्भवा धियः। अर्थ पूर्णमपूर्ण वा दर्शयन्त्यः पुरः स्थितम् ॥ अन्यथैव मति'श्शाब्दी' विषयेषु विजृम्भते। प्रतिपत्तुरनाकाडक्षप्रत्ययोत्पादनाविधिः ॥ अत एव पदं लोके केवलं न प्रयुज्यते । न हि तेन निराकाडक्षा श्रोतुराधीयते मतिः ॥
.. [शक्तेरभावेऽपि संसर्गभानसंभवः] नन अभिधानव्यतिरिक्तः कोऽन्यः शब्दस्य कृत्स्नफलपर्यन्तः प्रत्यायनात्मा व्यापारः? अस्ति कश्चित् , यः सर्वैरेव संसर्गवादिभिरप्रत्याख्येयः। न हि संसर्गोऽभिधीयते, प्रतीयते च वाक्यात् ॥
ननु संसृष्टाभिधाने सति संसर्गः प्रतीयेत, नान्यथा नैतदेवम्संहत्यकारित्वादेव संसर्गावगतिसिद्धेः। न हि संहत्यकरणम्, असंसृष्टं च । कार्य क्वचित् दृश्यते ॥
अपि च प्रकृतिप्रत्ययौ परस्परापेक्षमर्थमभिदधाते। न च प्रकृत्या प्रत्ययार्थीऽभिधीयते, नियोग स्या धातुवाच्यत्वात्। न च प्रत्ययेन प्रकृत्यर्थोऽभिधीयते, 'नियोगा देः लिङवाच्यत्वानुपपत्तेः । न च तौ पृथक्पृथक स्वकार्य कुरुतः । एवं पदान्यपि परस्परापेक्षीणि संहत्य कार्य करिष्यन्ति । न च परस्परमर्थमभिधास्यन्ति वाक्यान्यपि प्रकरणपतितान्येवमेव। तदुक्तम्
* परस्परापेक्षितार्थप्रतिपादनात् ॥
1 शब्दे-ख
। स्व-ख
३ यज्या, गागा-ख

Page #251

218
. न्यायमञ्जरी 'प्रकृतिप्रत्ययौ यद्वत् अपेक्षेते परस्परम् ।
पदं पदान्तरं तद्वत् वाक्यं वाक्यान्तरं तथा' इति ॥ अयमेव पक्षः श्रेयान् यत् संहत्यकारित्वं पदानां, असंकीर्णार्थत्वं च ।।
निरपेक्षे प्रयो गे'ऽयश्शलाकाकल्पना भवेत् । तदन्विताभिधाने तु पदान्तरमनर्थकम् ।। संहत्यकारिपक्षे तु दोषो नैकोऽपि विद्यते । तेनायमुपगन्तव्यः मार्गो विगतकण्टकः ।।. अभिधात्री मता शक्तिः पदानां स्वार्थनिष्ठता । तेषां तात्पर्यशक्तिस्तु संसर्गावगमावधिः ।।. तेनान्विताभिधानं हि नास्माभिरिहं मृष्यते ।
*अन्वितप्रतिपत्तिस्तु बाढमभ्युपगभ्यते ।। . संहत्यकारकत्वाच्च पदानां न स्वार्थाभिधित्सयैव समुच्चारणम् , अपितु प्रधान कार्यमेव कर्तुम् । तदुक्तम्
'वाक्यार्थमित ये तेषां प्रवृत्तौ नान्तरीयकम् ।' पाके ज्वालेव काष्ठानां पदार्थप्रतिपादनम्' इति ॥
[वाक्यार्थबोधविचारोपसंहारः] सेयं व्युत्पत्तिमूला पदविसरसमुद्भिद्यमानाङकुरश्रीः संस्कारोदारपत्रा कुसुमचयवती प्रोल्लसद्भिः पदार्थैः ।
* अन्वितेति वस्तुस्थित्यभिधानम् ॥
1 गो-क,
मत-क, प्रत्य-ख.

Page #252

219
पष्ठमाहिकम्
प्रज्ञावल्ली विशाला फलति फलमिदं स्वादु वाक्यार्थतत्त्वं .. .. .
नैराकांक्ष्यं तु सान्द्रे हृदय उपगते यान्ति यस्मिन् पुमांसः ।। आह च
पदात्प्रभृति या चैषा प्रज्ञा ज्ञातुविजृम्भते। पुष्पिता सा पदार्थेषु वाक्यार्थेषु फलिष्यति ।। तस्मादनया नीत्या 'संसर्ग प्रत्ययो भवति साधुः । संसृष्टाश्च पदार्थाः वाक्यार्थ इति न्यवेदि प्राक् ।। यश्चैष लोकव्यवहारसिद्धिः
प्राशि वाक्यार्थमितावुपायः । - स एव वेदेऽप्यवधारणीयः तत्रापि तान्येव पदानि तेर्थाः ॥
-हति वाक्यार्थविचार:
.. [वेदार्थावधारणप्रकारविचारोपक्षेपः ] . आह-लोके प्रमाणान्तरपरिच्छेद्यत्वात् वाक्यार्थस्य तदवगमोपायत्वं शब्दानां योजयितुं शक्यते । वेदार्थस्तु-अतीन्द्रियः। न च रागादिदोषकलुषमनसामस्मदादीनां अतीन्द्रियपदार्थदर्शनकौशलमस्ति। तददर्शने . च तत्र वृद्धव्यवहारात् व्युत्पत्तिरेव न संभवति। सोऽहमद्य वेदार्थ बुभुत्समानो वेदविदं कंचिदाचार्यमभिगच्छेयम्। सोऽप्यतीन्द्रियार्थदर्शी न भवतीति तस्यापि तथैव व्युत्पत्त्यभाव इति तेनाप्यन्यः कश्चिदभिगन्तव्यः । सोऽप्यन्यमित्यन्धपरम्परा प्राप्नोति। न च वेद एव, 'वृद्धिरादैच' इति
* सान्द्रे-संसर्गज्ञानवति॥
-ख,
लसद्भिः -ख,
सं-खे.

Page #253

220
न्यायमञ्जरी पणिनिरिच, 'मस्त्रिगुरुः' इति ब्रुवन् पिङगल इव, 'हस्त कर: पाणिः' इति कथयन्नभिघानमालाकार इव स्वयमुपदिशति-'एषोऽस्य मामकस्य शब्दस्यार्थः' इति । तस्मात्सर्वथा दुरवगमो वेदार्थः तदाह
स्वयं रागादिमानार्थं वेत्ति चेत्तस्य नान्यतः।
न वेदयति वेदोऽपि वेदार्थस्य कुतो गतिः' इति । अथ निगमनिरुक्तव्याकरणवशेन पदार्थकल्पना क्रियते ; तहि नानामतित्वात् उपदेष्ट्रना*, अनेकार्थत्वाच्च 'धातूनां ना'म्नां, उपसर्गनिपातानां च न नियतः कंचिदर्थो व्यवस्थापयितुं शक्यते। अन्यथा तत्कल्पनासंभवात्। आह च-(प्र-वा-1-320)
'तेनाग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकाम इति श्रुतौ। "खादेच्छ्वमांसमित्येषः नार्थ इत्यत्र का प्रमा' इति ॥
[वैदिकशब्पा आपि लौकिका एव ] तदेतत् बघिरस्य रामायणं वणितमस्माभिः, यू एवमपि श्रुत्वा वेदार्थपरिंगमाभ्युपायं मृगयते। अनेन हि पवक्तिन वाक्यार्थपरिगमोपाय प्रकटनेन सर्वमपाकृतं भवति । उक्तं हि-नाभिनवाः केचन वैदिकाः शब्दाः। रचनामात्रं वेदे भिद्यते, न तु पदानि । सर्गात्प्रभृति च प्रवृत्तोऽयं वेदविदांव्यवहारः। तत एव दीर्घप्रबन्धप्रवृत्तात् अद्यत्वे वयसि व्युत्पद्यामहे । व्युत्पद्यमानाश्च तं तमर्थं प्रतिपाद्यामहे ||
[वेदार्थावगमसहकारीणि] किंच वेदार्थस्य परिज्ञानौपयिकानि व्याकरणमीमांसादिशास्त्राणि क्व गतानि ? यदेषु जीवन्मु न वनार्थोऽवधार्यते ॥
___ * प्रसिद्धं हि ' नैको ऋषिर्यस्य मतं प्रमाणम्' इत्याहि ॥
1 ना-ख,
न चे-क.

Page #254

षष्ठमाहिकम्
221 अपि च, रे मूढ ! स्वयं रागादि'मान्नार्थ वेत्ति ? वेदस्य कोऽर्थो रागादिमतः ? प्रत्यक्षमतीन्द्रियेऽर्थे मा प्रवतिष्ट, न तु रागादिमान् 'अग्नि होत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः' इतिवाक्यावपि अग्निहोत्राख्यं कर्म स्वर्गसाधनमिति नावगच्छेत् ॥ ..
अतीन्द्रियेऽर्थे नियता कुतोव्युत्पत्तिरिति चेत्, उक्तमत्र, वेदवत्तद्व्यवहारस्य तदर्थपरिगमोपायस्य सुचिरप्ररूढत्वात्। वेदार्थश्च, तदव. गमश्च, तदुपायश्च, तदनुष्ठ ने च नाद्यत्वे प्रवृत्तानि । त नि केधिनते. ऽनादीन्येव। अस्मन्मते तु जगत्सर्गात्प्रभृति प्रवृत्तानि । कस्तेष्वद्य पर्यनुयोगावसरः? सेयमनेन पापकारिणा 'खादेच्छ्वमांसं' इत्याद्यपभाषणेन केवलमवीचिकेदारकुटुम्बिनमानं *कर्तुं वेदनिन्दैव मन्दमतिना कृता, न दूषणमभिनवं किंचिदुत्प्रेक्षितमिति ||
[वेदार्थव्युत्पत्यसंभवः ] अथापर आह-किमेष तपस्वी पराणुद्यते ? कियनेनापराद्धम् ? किमनेन विरुद्धमभिहितम् ? न हि लोकतो वेदार्थे व्युत्पत्तिरवकल्पते ॥ . कोऽयं लोको नाम ? किं यः कश्चित् प्राकृतः, उत वैयाकरणः संस्कृतमतिः ? इति ॥ - तत्र शाकटिकाः साधुशब्दप्रयोगानभिज्ञमनसो निसर्गत एवाक्षत. कण्ठाः वराकाः संस्कारबा|ः गाव्यादिभिरेव शब्देर्व्यवहरन्ति । तैश्च व्यवहरन्तः कथमिव वैदिकेषु शब्देषु व्युत्पत्तिमवाप्नुयुः ? · · यद्यपि चास्ति 'एषि' 'एमि' इति कश्मीरेषु, 'गच्छ' इति दर्वाभिसारेषु, 'करोमि' इति मद्रेषु कतिपये साधुशब्दा पामरैरपि प्रयुज्यन्ते ;
* अवीची-नरकविशेषः। नरकक्षेत्रस्वामिन मित्यक्रोशोक्तिः। वेद. निन्दायास्तावदेव फल मित्यर्थः ॥
1 मतः-ख,
'क-ख.

Page #255

222
न्यायमञ्जरी तथाप्यतीव प्रविरलसंचारोऽसौ व्यवहार इत्यनुपादेय एव वैदिकशब्द
व्युत्पत्तः ॥
[व्याकरणेनापि वेदार्थावधारणासंभवः] अथ व्याकरणस्य वेदाङगत्वात् ततः साध्वसाधुशब्दप्रविभागमवगच्छन्तः 'साधुभिर्भाषितव्यं, असाधुभिर्न' इति विधिनिषेधनियमितमतयः साधुभिरेव शब्दैर्व्यवहरन्तो विद्वांसः तनीयसैव क्लेशेन वैदिकेष्वपि शब्देषु व्युत्पत्तिमासादयेयुरिति कथ्यते- तदपि न चतुरश्रम् - इतरेतराश्रयप्रसङगात्। वेदे हि सिद्धप्रामाण्ये तदङगभूतव्याकरणाभ्याससमासादितसाध्वसाधुशब्दप्रविवेक वृद्धव्यवहारपरिचयपुरस्सरा वैदिकशब्देषुव्युत्पत्तिः। तद्व्युत्पत्तौ च सत्यां बोधकत्वादप्रतिपादकत्वलक्षणमप्रामाण्यमपोज्झतो वेदस्य प्रामाण्यमिति ||
__ [प्राकृतव्याकरणस्य वेदाङ्गस्वापत्तिः] अथ वेदाङगमिदमिति श्रद्धाम'वधूय यदृच्छाधीतेनैव व्याकरणेन पूर्वोक्तकार्यसिद्धेर्नेतरेतराश्रयमिति वर्ण्यते-किमिदानीं नाटकप्रकरणादि काव्योपयोगिसंस्कृतभाषाविशेषपरिज्ञानायैव प्राकृतलक्षणवव्याकरणमध्येतव्यम् ? तथाऽभ्युपगमेवाऽनङगत्वाविशेषात्-प्राकृतलक्षणप्रसिद्धशब्दव्यवहारानुसारेण वैदिकशब्दव्युत्पत्तिरापाद्यत इति सुतरां दुस्स्थत्वं ॥
अपि च सत्यपि व्याकरणाधिगमे, श्रुतेऽपि 'साधुभिर्भाषितव्यम्' इत्युपदेशे, *सत्यं वदत ! वेदार्थानुष्ठानपरायणोऽपि कृतबुद्धिरपि निषिद्धाचरणपराङमुखोऽपि श्रोत्रियोऽपि श्रद्दधानोऽपि यदि कश्चित् केवलैः
___ * 'सत्यं वदत-इति शपथवाक्यम्। व्याकरणादिपठनमात्रेण न कश्चित्तादृशो दृश्यत इति भावः ॥
1 मन-क,
2 द-घ.

Page #256

षष्ठमाह्निकम्
223 साधुभिरेव शब्दैर्व्यवहरन दृष्ट एकाको ? तैश्च नानार्थक्रियासाधनभूत. भरिव्यवहारं निर्वहन् तदनुचरः परिज्ञातो न भूयः केवलसाधुशब्दप्रयोग. कुशलः कल्पनीयः। कुतश्चासौ लभ्यते ? तस्मान्न वृद्धव्यवहारावेदार्थ व्युत्पत्तिरुपपद्यते ॥
[ व्याकरणस्य वेदार्थानिर्णायकत्वम् ] अथ व्याकरणमेव वेदार्थव्युत्पत्तौ उपायतां प्रतिपत्स्यते इति मन्यसे; तदपि कथमिति चिन्त्यम् । न हि *विवरणकार इव पाणिनिर्वेद व्याचष्टे। व्याचक्षाणो वा परिमितशिनि अस्मादृशे, द्वेषादिदोषकल. षितमनसि तस्मिन् अस्मदादीनां वेदार्थं बुभुत्समानानां किदशी विस्रम्भः ? किं यथैष व्याचष्टे, तथैवं वेदार्थः, अन्यथा वेति ॥
यदि तु साध्वसाधुशब्दविवेककरण द्वारेण व्याकरणं कारणं वेदार्थव्युत्पत्तरित्युच्यते-तत्रापि-स्वातन्त्र्येण वेदस्येव व्याकरणस्य शास्त्रस्वानुपपत्तेः। अङगत्वप्रसिद्धेश्च वैदिकविध्यपेक्षितार्थसंपतित्वमस्य "नूनमेषितव्यम्। 'तत् कस्य विधेः शेषतया व्याकरणमवतिष्ठतेति वाच्यम् । साधुभिर्भाषितव्यं, असाधुभिर्नेत्यनयोरेव विधिनिषेधयोरिति चेत् ; नन्वेतावेव विधिनिषेधौ तावद्विचारयामः। कि क्वचित्प्रकरणे पठितौ? किमनारभ्याधीती? क्लप्ताधिकारी, कल्प्याधिकारी वा? इति ।
[ साध्वसाधुशब्दविभागसंभवाक्षेपः] आस्तां चेदम् ! वितता खल्वियं चिन्ता। साध्वसाधुशब्दस्याप्रसिद्धत्वात् किंविषयाविमौ विधिनिषेधौ स्यातामितीदमेव चिन्त्यताम् ।
* विवरणकार:-व्याख्यानकारः।।
1 क-ख,
नूत-ख,
३ सा-खे.

Page #257

224
न्यायमञ्जरी व्रीहिभिर्यजेत' 'न कलंजं भक्षयेत्' इति व्रीहिकलंजस्वरूपस्य लोकतो. ऽवगतौ तद्विषयविधिनिषेधावबोधो न दुर्घटः। इह तु वाहय इव कलंजमिव न साध्वसाधु'शब्दस्वरूपं लोके प्रसिद्धम् ; प्रत्यक्षादिप्रमाणातीतवात्। प्रत्यक्षं तावत् साध्वसाधुशब्द'प्रविवेकेन लोकतोऽवगम्यते। कृतश्रमश्रवणयुगलकरणिकासु प्रमितिषु शब्दस्वरूपमेव केवलं विषयता मुपयाति । न जातु तद्गतं साधुत्वमसाधुत्वं वा। न हि शब्दत्वादिजातिवत् , उदात्तादिधर्नवच्च साध्वसाधुतायां कस्यचिदपि श्रेत्रः प्रत्ययः प्रसरति । प्रत्यक्षप्रतिषेधे च सति तत्पूर्वकसंबन्धग्रहणासंभवात् अनुमानमपि निरवकाशमेव । शब्दस्तु द्विविधः पुरुषप्रणीतः, वैदिको वा। तत्र पुरुषप्रणीतः प्रत्यक्षानुमानविषयीकृतार्थप्रतिपादनप्रवण एव भवति इति तदपाकरणादेव पराकृतः। वैदिकस्तु संप्रति चिन्त्यो वर्तते। स हि सिद्धे साध्वसाधुत्वे तद्विधिनिषेधे व्याप्रियते। न पुनः तत एव तत्सिद्धिर्युज्यते। तथाऽभ्युपगमे वा दुरुत्तरमितरेतराश्रयत्वमवतरतिविधिनिषेधसिद्धौं साध्वसाधुशब्दसिद्धिः, साध्वसाधुशब्दसिद्धौ च विधिनिषेधसिद्धिरिति ॥
____ [साधुस्वमपि दुर्वचम् ] किंचेदं साधुत्वं नाम ? यदि वाचकत्वम्, गाव्यादयोऽपि सुतरां वाचका इति तेऽपि कथं न साधवः ? अर्थावगतिसाधनाद्धि साधुत्वम् । तच्च यथा गाव्यादिषु झटित्येव भवति, न तथा गवादिष्विति प्रथमं त एव साधवः ॥
एवं च यदाहुः—'असाधुरनुमानेन* वाचकः कैश्चिदिष्यते'
इति; तदत्यन्तमसांप्रतम; सोपानान्तरप्रतीतिप्रसक्तेःविपर्ययस्य च लोके प्रसिद्धत्वात् ॥
-साधुशदानुमानद्वारा ॥
1 शब्द-ख

Page #258

225
षष्ठमाह्निकम्
यस्तावदनधिगतव्याकरणसरणिः पामरादिः, सः गाव्यादिशब्दश्रवणे सति तावत्येव जातसन्तोषः तत एवार्थमवगच्छन् गवादिशब्दानुमान व्यवधानम' नारुह्येव व्यवहरति । हेमगिरिमुत्तरेण यादंशि मादृशैरनुभूतानि तरुकुसुमफलानि, तथाविधास्तस्य साधुशब्दा इति सर्वात्मनाऽनवधारितसंबन्धः स कथं तावदनुमातुं प्रभवेत् ?
येऽपि व्याकरणार्णवकर्णधाराः चिराभ्यस्तसूक्तयः सूरयः, तेऽपि गाव्यादिभिर्व्यवहरन्तोऽनुमानक्रममननुसरन्त एव तेभ्योऽर्थ प्रतिपद्यन्त, इति प्रत्यात्मवेदनीयमेतत् । तस्मात् वाचकत्वमेव साधुत्वम् । "एतच्च गवादिष्विव गाव्यादिषु दृश्यत इति तेऽपि साधवः स्युः ।।
असाधुत्वमप्यवाचकत्वमुच्यते। तच्च वायसवाशितादिषु व्यवस्थित न वर्णात्मकेषु व्यक्तवागुच्चार्यमाणेषु शब्देष्विति न तेऽसाधवः ॥
... [साध्वसाधुशब्दयोः विलक्षणबोधजनकत्वं नास्ति] .
ब्रूयात्-नार्थप्रतीतिसाधनत्वमात्रं साधत्वम , धूमादिभिरतिव्याप्तेः, अपि तु *विशिष्टक्रियाकरणत्वम् । तच्च गवादिष्वेवास्ति, न गाव्यादि ष्विति न ते साधव इति–एतदप्यसमीक्षिताभिधानम्-अभिधानक्रियाकारणत्वं हि वाचकत्वमिति पूर्वमेव सुनिपुणमुपपादितम् । तच्च गवादिषु गाव्यादिषु च समानमिति सर्व एव साधवः ॥
[ साध्वसाधुत्वे न शास्त्रगम्ये ] अथ लक्षणानुगतत्वं, तद्वाह्यत्वं च साधुत्वमसाधुत्वं च वर्ण्यतेतदयुक्तम्-पारिभाषिकत्वप्रसङगात्। न चान्यत्किमपि साध्वसाधु
* विशिष्टेति । विलक्षणेत्यर्थः ॥ + लक्षणं-पाणिन्यादिसूत्रम् । तच्चाग्रेस्पष्टीभविष्यति ॥

Page #259

226
- न्यायमञ्जरी लक्षणमतिसूक्ष्मयाऽपि दृष्टया शक्यमुत्प्रेक्षितुम् । अतो वाचकावाचकावेव साध्वसाधू इति स्थितम् ॥
तेन तयोः प्रवर्तमानौ * विधिनिषेधाविमौ व्यथौ भवेताम् । कथम् (तं-वा-1-3-18)
साधुभिर्भाषणं तावत् प्राप्तत्वान्न विधीयते ।
अवाचकनिषेधश्न नाप्राप्तेरवकल्पते || न हि 'सलिलं पिबेत्' 'अनलं न पिबेत्' इति विधिनिषेधौ संभवतः । सलिलपानस्य स्वत: प्राप्तत्वात् , अप्राप्ते च शास्त्रस्यार्थवत्त्वात् ! ज्वलनपानस्य च कस्यांचिदप्यवस्थायां अप्राप्तेः प्रतिषेधानर्थक्यात् । प्राप्तिपूर्विका हि प्रतिषेधा भवन्ति । न हि ग्रीष्मे ज्वालायमानमारव: मार्गभ्रमणोज्झम्भिततृषातिशयतनूकृततनुरपि तनूनपातं पातुं लवणोप' योगोपनीततृङविकारः करभोऽपि यतेतेति ॥
. [साध्वसाधुशब्दयोः पुण्यपापहेतुत्वमपि दुर्वचम् ]
तत्रैतत्स्यात्-गवादेर्गाव्यादेश्च वाचकत्वाविशेषेऽपि साध्वसाधुशब्दोच्चारणकरणकपुण्यपापप्राप्तिपरिहारप्रयोजननियमविधानाय शास्त्रसाफल्यं भविष्यति। तदुक्तम् (वा-प-3-3-30)
'वाचकत्वाविशेषेऽपि नियमः पुण्यपापयोः' इतिएतदपि दुर्घटम्-'प्रतिपदमशक्यत्वात, वर्गीकरणनिमित्तस्य चासं. भवात् । अवश्यं हि विधि वा निषेधं वा विधित्सतां प्रविषेध्यांश्च निषे०
* विधिनिषेधौ-साधुभिर्भाषितव्यम्, असाधुभिर्नेति ॥ * अवाचकस्वरूपत्वात् असाधुत्वस्य ।।
1 ला-ख,
प्र-ख.

Page #260

षष्ठमाह्निकम्
227 ध्यांश्च शब्दानुपदर्य, नियमो विधातव्यः 'एभिर्भाषतव्यं, एभिन' इति । तत्र यधुभये ते शब्दाः प्रतिव्यक्ति नामग्रहणपरिगणनपुरस्सर. मुपदश्यॆरन्, तदयमर्थः कल्पशतजीविनः भगवतः परमेष्ठिनोऽपि न विषयः, प्रविततव'द'नसहस्रसंकुलमूर्तेरनन्तस्यापि न गोचरः, वाचस्पतेर्न भूमिः, सरस्वत्या अतिभारः, तेषामानन्त्येन दर्शयितुमशक्यत्वात् ॥
[साध्वसाधुशब्दवर्गीकरणासंभवः ] . अथ किंचिदुपलक्षण*मवलम्य तेषां वर्गीकरणमुपेयते – हन्त तहि दृश्यताम् ! न च तत्संभवति ॥
अविभक्ता हि शब्दत्वजातिः शब्दापशब्दयोः ।
न चावान्तरसामान्ये केचिद्वर्गद्वये स्थिते॥ .. न हि साधुत्वसामान्यं इतरेषु व्यवस्थितम् । - इतरेष्वप्यसाधुत्वसामान्यमुपलभ्यते ॥
तदनुपलम्भादसंभवति वर्गीकरणकारणे कथमेष नियमो विधीयतेति नावधारयामः ॥
___ [ साधुशब्दभाषणनियमासंभवः ] - किंच नियमार्थेऽपि शास्त्रे वक्तव्यं-कीदृशो नियमार्थ इति–किं साधुभिरेव भाषितव्यम् , भाषितव्यमेव नाधुभिरिति। उभयथा च प्रमादः। आह हि (त-वा-1-3-18)
* उपलक्षणं-परिचायकम् ॥ + 'न हि' इत्यनुवर्तते ॥
1 च-क,
मेकेष्वेव-ख.

Page #261

228
न्यायमञ्जरी
'यदि साधुभिरेवेति नासाधोरप्रसङगतः ।
नियतं भाषितव्यं चेत् मौने *दोषः प्रसज्यते' इति । न च वाचकत्वादन्यत् साधुत्वमित्युक्तम् , अवाचकस्य प्रयोगप्रसङग एव नास्तीति ॥
. [अपशब्दप्रयोगप्रतिषेधोऽपि न शक्यः ] अथ प्रमादाऽशक्ति कृतापशब्दप्रयोगप्रतिषेधाय नियम आश्रीयतेतत्रापि
प्रमादाऽशक्तिजाः शब्दाः यदि तावदवाचकाः। तेषु प्रसङगो नास्तीति तन्निवृत्तिश्रमेण किम् ॥ अथ वाचकता तेषां अप्रमादोत्थशक्तिवत् ।
न तर्हि प्रतिषेधः स्यात् अप्रमादोत्थ शक्तिवत् ॥ ननु ! अस्ति तावदपशब्दानामशक्यनिह्नवः परिदृश्यमानो लोके प्रयोग इति तन्निवृत्तिफल एष प्रयोगनियमः कथं न भवेत्
यद्येवं अक्षिनिकोचहस्तसंज्ञादेरपि प्रचुरः प्रयोगो दृश्यत इति तद्व्यु दासफलोऽप्येष नियमः स्यात् ||
अपि च विधिफलः सर्वत्र नियमो भवति, 'ऋतावुपेयात्' इत्यादि। निषेधफला तु परिसंख्या 'पंच पंचनखा भक्ष्याः' इति। तदयमपशब्दे प्रयोगप्रतिषेधफलश्च नियमश्चेति व्याहतमभिधीयते ॥
* मौनं खलु शास्त्रविहितम् ॥ * ऋतावेव, उपेयादेवेति नियमस्यं सम्मतत्वात् ॥
1 श-ख,
रक्त-च.

Page #262

229
षष्ठमाह्निकम् .
परिसंख्या तहि भविष्यतीति चेत-न-शब्दापशब्दयोर्युगपत्प्राप्त्यभावात्। 'तत्र चान्यत्र च प्राप्तौ परिसंख्याऽभिधीयते' इति न्यायात् ॥
[साध्वसाधुशब्दयोः पुण्यपापहेतुत्वमपि न ] यदपि पुण्यपापफलत्वं सुशब्दापशब्दयोरिति गीयते - तदपि न पेशलम्-परिदृश्यमानं अविवादसिद्ध अर्थप्रत्ययोपजननमपहाय परोक्षस्यादृष्टस्य पुण्यपापात्मनः कल्पनानुपपत्तेः ॥
- [अर्थवादवाक्यत्वं तद्विधेः] यश्चायं *'स्वर्गे लोके कामधुग्भवति' इति साधुशब्दस्तुत्यर्थवादः, यश्च स वाग्वज्रो यजमानं हिनस्ति' इत्यपशब्दे निन्दार्थवादः, तत्र पदार्थस्य विस्पष्टदृष्टत्वात् अर्थवादमात्रपर्यवसितौ च 'द्रव्यसंस्कारकर्ममु परार्थत्वात् फलश्रुतिरर्थवादः स्यात्' इति न्यायात् न फलार्थतेति ॥
तदेवं 'साधुभिर्भाषितव्यं, असाधुभिर्न' इति विधिनिषेधयोरनारभ्याधीतयोः श्रूयमाणयोरपि दौस्थित्यात् तन्मूलतया लब्धप्रमाणभावा व्याकरणस्मतिः अंगतामेष्यति वेदस्येति दुराशैव। प्रकरणविशेषपाठे तु तयोस्तदुपयोगादेव न सार्वत्रिको नियमार्थतेति सर्वथा न तन्मूलत्वं व्याकरणस्य ॥
[व्याकरणाध्ययनस्य वैफल्यशका] आह-तहि 'निष्कारणः षडङगो वेदोऽध्ये यो ज्ञेयश्च' इति विधेः शिक्षाकल्पसूत्रनिरुक्तच्छन्दोज्योतिश्शास्त्रवत् व्याकरणमपि वेदाङगत्वा.
___ * 'एकश्शब्दः सम्यग्ज्ञात: सुप्रयुक्तः' इत्यादिः।
मन्त्रो हीनः स्वरतो वर्णतो वा मिथ्याप्रयुक्तो न तमर्थमाह। ...... यथेन्द्रशत्र स्वरतोऽपराधात्' इत्याद्यन्ती॥
1 तव्यः -च.

Page #263

230
न्यायमरी
दध्येयमित्यवगम्यते – नैतदप्यस्ति — शिक्षादीनां इतरेतरसाध्यसंकीर्णविविधविध्यपेक्षितवेदोपकार निर्वर्तकत्वेन तदङ्गता सुसंगता । व्याकरतु सुदूरमपि धावनप्लवने विदधतः साधुशब्दप्रयोगनियमद्वारकमेव तदङ्गत्वं संभाव्यते, न मार्गान्तरेण । स च नियमो दुरुपपाद इति दर्शितम् । अतो नांगान्तराणि स्पर्धेतुमर्हति व्याकरणम् ॥
[ व्याकरणं न षडंगान्तर्गतम् ]
निष्कारणषडङ्गवेदाध्ययनविधौ च निष्कारणग्रहणं यथा प्रयोजनः शैथिल्यं सूचयति न तथा प्रयोजनवत्ताम् । श्रुति लिङगाद्यङगत्व प्रमा णापेक्षया षडङ्गता वर्णयिष्यते ॥
[ वाक्यानि च न व्याकरणविषयानि ]
एतेन 'तस्माद्ब्राह्मणेन न म्लेच्छित वे नापभाषित वै, म्लेच्छो ह वा एष 'यद पशब्द:' इति 'एकः शब्दः सम्यक् ज्ञातः सुप्रयुक्तः स्वर्गे लोकें कामधुक् भवति' इति, 'आहिताग्निरपशब्दं प्रयुज्य प्रायश्चित्तीयां सारस्वतीमिष्टि निर्वपेत्' इति 'तस्मादशेषा व्याकृता वागुच्यते' इत्यादिवच' नान्तरमूलताsपि व्याकरणस्मृतेः प्रत्युक्ता* ॥
[ शिष्टस्वमपि दुर्वचम् ]
शिष्टप्रयोगमूला तर्हि व्याकरणस्मृतिरस्तु वैिद्यकस्मृतिरिवान्वयव्यतिरेकमूलेति चेत् — के शिष्टा इति 'पृष्टो' वक्तुमर्हसि । किं तदभिमतग वादिसाधुशब्दव्यवहारिणः, गाव्याद्यशिक्षितापशब्दवादिनाः, द्वये वा ?
* तद्वाक्यानामर्थवादरूपत्वादिति हेतुः ।।
+ अन्वयव्यतिरेकमूला वैद्यकस्मृतिरिवेत्यन्वयः ॥
1515-5
पृथक्–ख•

Page #264

षष्ठमा ह्निकम्
231 ___ आये पक्ष दुरुत्तरमितरेतराश्रयत्वम्-शिष्टप्रयोगमूलं व्याकरणम् , व्याकरणविदश्च शिष्टा इति। न ह्यशिक्षितव्याकरणाः तत्संस्कृतगवादिशब्दप्रयोगकुशला भवन्ति ।
मध्यमपक्षे गाव्यादिव्यवहारिणः शाकटिकाः शिष्टाः, तत्प्रयोगमूलं गवादिशब्दसंकारकारि व्याकरणमिति व्याहतमिव लक्ष्यते ॥
तृतीये तु पक्षे गोगाज्यादिशब्दप्रयोगसांकार्यात् किंफलं व्याकरणं भवेत्। वैद्यस्मृतेस्तु युक्तमन्वयव्यतिरेकमूलत्वं, तथा दर्शनादिति । तदनयाऽपि दिशा न प्रयोजनवत्तामुपयाति व्याकरणम् ॥
· . [व्याकरणस्य फलवत्वं सूत्रे नोक्तम् ] अतश्च निष्प्रयोजनं व्याकरणम्, तत्सूत्रकृता स्वयं प्रयोजनस्यानुक्तत्वात। न हि 'अथातो धर्मजिज्ञासा' 'प्रमाणादिज्ञानात् , साधादिज्ञानद्वा निःश्रेयसा धिगमः, इतिवत् तत्र सूत्रकारः प्रयोजनं प्रत्यपीपदत् ॥ . .
सुज्ञानत्वान्न प्रत्यपादयदिति चेत्–किमुच्यते सुज्ञानत्वम् ? यदद्यापि निपुणमन्वेषमाणा अपि न विद्मः, यत्र चाद्यापि सर्वे विवदन्ते॥
. [व्याकरणाध्ययनस्यापुरुषार्थत्वम् ] किंच धर्मार्थकाममोक्षाश्चत्वारः पुरुषार्थाः। तेषामन्यतमः किल व्याकरणस्य प्रयोजनमाशङकयेत ॥
तत्र न तावद्धर्मस्तस्य प्रयोजनम्। स हि यागदानहोमादिस्वभावः, तज्जनित संस्कारापूर्वरूपो वा वेदादेवावगम्यते। चोदनैव धर्मे प्रमाण
-
__ * संस्कारः-पुरुषगतातिशयः। मतभेदेन विकल्पः ॥
1व-ख.

Page #265

232
न्यायमञ्जरी
मिति हि तद्विदः। चोदनामूलमन्वादिस्मृतिसदाचारपुराणेतिहासगम् यो वा स कामं भवतु। व्याकरणस्य तु स्वतस्तदुपदेशसामर्थ्यासंभवात् अङग समाख्यातत्वाच्च न तत्प्रयोजनता युक्ता ॥
प्रयोगनियमद्वारकस्तु धर्मः तस्याप्रयोजनतया निरस्त एवं॥
अर्थप्रयोजनता तु वार्तादण्डनीत्योः प्रसिद्धा, न व्याकरणस्य । अधीतव्याकरणाः अपि दरिद्राः प्रायशो दृश्यन्ते इति न तस्य अर्थ: प्रयोजनम् ॥
कामस्तु वात्स्यायनप्रणीतकामशास्त्रप्रयोजनतामुपगतः न व्याकरण साध्यतां स्पृशति ॥
मोक्षे तु द्वारमात्मादिपरिज्ञानमाचक्षते क्लेशप्रहाणं चाध्यात्मविदः । षत्वणत्वपरिज्ञानं पुनरपवर्गसाधनमिति न साधोयान वादः। तदेवे धर्मादिचतुर्वर्गादेकोऽपि न व्याकरणसाध्य इति स्थितम् ॥
[व्याकरणं न वेदाङ्गम् ] अथोच्यते-सकलपुरुषार्थसार्थसाधनोपदेश विधेः वेदस्य व्याकरण*मवलग्नकमडगम्। अतस्तत्प्रयोजनेनैव प्रयोजनवदिदमिति न पृथक प्रयोजनान्तरमाकांक्षतीति-तदपि परिहृतम्-'यया हि साधुशब्देतरो'पदेशदिशा तस्य तदङगता, सा व्युदस्तैव। न चाङगस्यापि सतस्तस्य तत्सेवाद्विारमपरमस्तीति नष्प्रयोजन्यमेव । न चेदृशमनुपकारकमप्यङग भवितुमर्हति। न हि तत् प्रधानेनाङगीक्रियते। नियोगगर्भो हि विनियोग इति न्यायविदः ॥
* 'मध्यम चाक्लग्नं च' इत्यमरः । संवा सहकरा:
1 या हि साधुशब्दो-ख

Page #266

माहिकम्
233 रक्षोहादिकमपि न व्याकरणफलम् ] यान्यपि रक्षादीनि प्रयोजनानि व्याकरणस्य व्याख्यातृभिरभि. हितानि, तेषामन्यतोऽपि सिद्धेः न ब्याकरणशरणता मुक्ता ।।
रक्षा तावदध्येतपरम्परात एवं सिद्धा। मनागपि स्वरतो वर्णतो वा प्रमाद्यन्तं कचिदधीयानं अन्येऽध्येतारः 'मा विनीनशः,* श्रुतिमित्थ. मुच्चारय' इत्याचक्षाणाः शिक्षयन्तीति रक्षितो भवति वेदः ॥ - ऊहस्तु विविधः मन्त्रसामसंस्कारविषयः। तत्र सामविषयः 'ऊहः कशास्त्रादवगम्यते, याज्ञिकप्रयोगप्रवाहाद्वा। मन्त्रविषयोऽप्येवम्। प्रोक्षणादिसंस्कारविषये तु तस्मिन् व्याकरणमपि कि कुर्यात् ?
आगमस्त्वनन्तरमेव परीक्षितः। आगमगम्यं च प्रयोजनं भवति, न चागम एव प्रयोजनम् ॥
लाघवंत किमुच्यते ? वाल्यात्प्रभूति बहषु वहत्स्वपि वत्सरेषु यन्नाधिगन्तुं शक्यते व्याकरणम् , स चेल्लघुरुपायः कोऽन्यस्ततो गुरु भविष्यति ॥ . . : सन्देहोऽपि न कश्चिद्वेदार्थे व्याकरणेन पराणुद्यते । प्रतिवाक्यमुपप्लवमाननानाविधसन्देहसहस्रविस्रसनफला मीमांसा हि दृश्यते, न याकरणम् । तेन 'रक्षोहागमलध्वसन्देहाः प्रयोजनम्' इति यदुच्यते तन्न साधु व्याहृतम् ॥
यान्यपि प्रयोजनान्तराणि भूयांसि-'तेऽसुरा हेलयो हेलयः' इत्युदाहरणदिशा दर्शितानि, तान्यपि तुच्छत्वात् आनुषङिगकत्वाच्चोपेक्षणीयानि । तदुक्तम् (त-वा-1-3-18)
. * अपस्वराध्ययने हि महाननर्थ उक्तः ॥
1 यौक्तिक-ख
कल्पा -च

Page #267

234
न्यायमञ्जरी . 'अर्थवत्त्वं न चेज्जातं मुख्य र्यस्य प्रयोजनः । तस्यानुषङिगकेष्वाशा कुशकाशावलम्बिनी' इति ।।
[व्याकरणेन शब्दसंस्कारः न संभवति ] अथ कथ्यते–कि प्रयोजनान्तरपर्येषणया ? शस्दसंस्कार एव व्याकरणस्य प्रयोजनमिति तदपि व्याख्येयम्-कः शब्दस्य संस्कारः ? तेन वा कोऽर्थ इति । न हि वीहीणामिव प्रोक्षणम्, आज्यस्येवावेक्षणम् , अग्नीनामिवाधानं शब्दस्य कश्चन व्याकरणकारितः संस्कारः संभवति ॥
नैयायिकादिपक्षे च क्षणिकाः वर्णाः। तेषामुच्चारितनष्टानां कः . संस्कारः ? शरादेरिव न वेगः, नात्मन इव भावना, न शाखादेरिव स्थितस्थापक इति ॥
. . वर्णानां नित्यत्वपक्षेऽपि क्षणिकाभिव्यक्ति कत्वमपरिहार्यम्। अतस्तेष्वपि कः संस्कारः?
[व्याकरेण वर्णादिसंस्कारासंभवः] संस्कारश्च वर्णस्य वा, पदस्य वा, वाक्यस्य वेति विकल्प्यमानः न कस्यचिद्व्यवस्थापयितुं शक्यः। वैयाकरणानां तु निरवयववाक्यवादिनां* पदवर्णयोः संस्कारः सुतरामनालम्बनः ॥
अपोद्धृत्यैव वाक्येभ्यः प्रकृतिप्रत्ययादिकं अन्यान्येव पदानि संस्करिष्यन्त इति चेत्-न-असतां संस्कार्यत्वानुपपत्ते । आह च
_ * वाक्यं अखण्डमिति ते वदन्ति ॥
1 रपि-ख,
त्व-ख.

Page #268

235
पंष्ठमाह्निकम्
'वाक्येभ्य एव परिकल्पनया विभज्य
संस्कर्तुमिच्छति पदानि महामतिर्यः । उद्धृ'त्य सौरभविभूषितदृशि कस्मात्
आकाश शाखि कुसुमानि न संस्करोति' इति ।
[व्याकरणस्याध्येयत्वं नापि विधिसिद्धम् ] न च शब्दसंस्कारकर्तव्यतोपदेशी कश्चिदनारम्याधीतो वा प्रकरणपठितो वा विधिरुपलभ्यते, यमनुरुध्यमानाः शब्दस्योपयुक्तस्य 'चाव लेकृष्णविषाणं प्रास्यति' इतिवत् उपयोक्ष्यमाणस्य वा, 'वीहीन प्रोक्षति' इतिवत् कंचनसंस्कारमनुतिष्ठेम। 'स्वाध्यायोऽध्येतव्यः' इति तु विधिः अभिमुखीकरणेन माणवकस्य वा ग्रन्थस्य वा *संस्कारमुपदिशतीति महती चर्चेषा तिष्ठतु। सर्वथा नायं व्याकरणनिवर्त्यप्रत्ययागमवर्णलोपादेशादिद्वारकशब्दसंस्कारोपदेशशङकामपि जनयतीत्यास्तामेतत् ॥
न च शब्दप्रयोगोपायस्य स्थानकरणादेः कोष्ठस्य मातरिश्वनो वा श्रोत्रेन्द्रियस्य वा तदुपलब्धिकारणस्य प्रयोक्तुरात्मनो वा बुद्धेर्वा कश्चित् व्याकरणेन संकारलेशः शक्यक्रिय इति तद्वारकेऽपि संस्कारेऽनुपाय एवं व्याकरणम्॥
न च स्थलपषतीत्यादिकतिपयशब्दव्युत्पादनमेव व्याकरणप्रयोजनतया वक्तव्यम् । तस्यापि कल्पसूत्राद्युपायान्तरलभ्यत्वात्॥
[शब्दतत्त्वज्ञानं न व्याकरणाधीनम् ] यश्चाह -'तत्त्वावबोधः शब्दानां नास्ति व्याकरणादृते' (त.वा. 1-3-18) इति तस्य सोपहासमुत्तरं वातिककार एव दर्शितवान् ॥
__ * प्राभाकरभट्टमतभेदेन विकल्पः ॥
1 चि-ख,
२ रूढ-ख.

Page #269

236
... न्यायमञ्जरी 'तत्त्वावबोधः शब्दानां नास्ति श्रोत्रेन्द्रियादृते' (त-वा-1-3-18)
इति
॥
[ सूत्रेऽप्यसंस्कृत शब्दप्रयोगः ] __ अपि च व्याकरणेन कृतेऽपि शब्दसंस्कारे तदुपदिष्ट संस्कारबहिष्कृतशब्दप्रयोगान् विदधतः तत्रतत्र पूर्वेऽपि दृश्यन्ते। सूत्रकारस्तावत् 'जनिकर्तुः प्रकृतिः'तत्प्रयोजको हेतुश्च' इति 'तुजकाभ्यां कर्तरि' इति प्रतिषिद्धं ... षष्ठीसमासं, 'तथा ‘जनिकर्तुः' इति धातुनिर्देशकविषयं जनिशब्दं अर्थनिर्देशेऽपि प्रयुक्तवान् ॥
- [वार्तिकेऽसंस्कृतशब्दप्रयोगः] वातिककारोऽपि 'दम्भेर्हल्गृहणस्य जातिवाचकत्वात् सिद्धम्' इति तथैव प्रयुक्तवान्। 'अन्यभाव्यं तु कालशब्दव्यवायात्' इति च "क्लेशेन' समाससंज्ञया गुणवचनसंज्ञाबाधितत्वात् अगुणवचनत्वात् ब्राह्मणादिगणपठितत्वात् ‘गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः' इत्यप्राप्तमेव ष्यनं कृतवान् ॥
__ [भाष्येऽसंस्कृतशब्दप्रयोगः ] . भाष्यकारोपि 'अविरविकन्यायेन' इति द्वन्द्वगर्भे तत्पुरुषे प्रयुयुक्षिते 'सुपो धातुप्रातिपदिकयोः' इति प्राप्तमपि लोपं न कृतवान् । अन्यथा कृत्वा चोद्यं, अन्यथा कृत्वा परिहार इति चात्रचान्यथैवं कथं प्राप्तमपि णमुलमुपेक्ष्य त्काप्रत्ययं प्रायुङक्त॥
तदिदं त्रिमुनिव्याकरणस्य त्रयोऽपि च मुनयः स्खलन्तीति* कमुपालभेमहि !
* यद्यपीदं सर्व सुपरिहरम् । अथापि व्याकरणप्रणेतार एव एवं क्लिश्यन्ति चेत्, अन्येषां तेन को लाभः ?
_1 ज-ख,
तेन-ख, श्लोकेन-च.

Page #270

237
. षष्ठमाह्निकम्
[मन्वादिस्मृतिभ्वसंस्कृतशब्दप्रयोगः ] मन्वादिग्रन्थेष्यपि कियन्तोऽपशब्दा गण्यन्ते? 'ज्ञातार स्सन्तिमे' इति मनुना, 'अक्षिणी आज्य' इत्याश्वलायनेन, 'मूर्धन्याभिजिघ्रणं' इति गृह्यकारेण, तदनन्तरं 'तुभ्यं च राघवस्य' इति वाल्मीकिना, 'जन्मे जन्मे यदभ्यस्तम्' इति द्वैपायनेन प्रयुच्तम् । __आह च (त-वा-1-3-18)
'अन्तो नास्त्यपशब्दानामितिहासपुराणयोः, *इति । अथवा किमनेन पुराणपुरुषपरिवादेन । सर्वथाऽयं वस्तुसंक्षेपः*क्षामोऽपि कश्चिदुपयोगो न लोके वेदे वा व्याकरणस्य विद्यत इति॥
. [व्याकरणस्य विफलस्वं वैयकरणै रप्युक्तम् ]
किंचान्यत्- 'अथ शब्दानुशासनम्' इत्युपक्रम्य 'केषां शब्दनाम्' इति पृष्ट्वा, 'लौकिकानां वेदिकानां च' इति प्रतिज्ञायन लौकिकास्सर्वे व्याकर्तुं पारिताः शब्दाः। नापि वैदिकाः । तथाहि-तेषां व्याक्रिया प्रतिपदं वा विधीयते ? लक्षणतो वा? प्रतिपदं तावदनुशासनमघटमानं आनन्त्या च्छब्दानाम् । तथा चाहुः-'बृहस्पतिरि द्राय दिव्यं वर्षसहस्र' प्रतिपदं विहितान् शब्दान् प्रोवाच, न चान्तं जगाम' इति ॥
नापि लक्षणतः, तदसंभवात् । न हि सकलसाधुशब्दवर्गानुगतं अपशब्देभ्यश्च व्यावृत्तं गोत्वादिवदिह किंचिल्लक्षणमस्तीत्युक्तम् ॥
___ * इदं सर्व छान्दसमिति यद्यपि परिहरन्ति । परन्तु अपशब्दत्वं समान मेवेति भावः ॥
' स्या-ख,
३ तत्संभो-स्खा

Page #271

238
न्यायमञ्जरी . [सूत्रानुगुणत्वं साधुत्वमित्यपि न युक्तम् ]
तत्रतत्स्यात-न जात्यादिरूपमिह लक्षणमभिधित्सितम्। अपि तु कथमनुशासनमिति प्रश्नपूर्वकमुक्तं प्रकृत्यादिविभागकल्पनया, सामान्यविशेषतता लक्षणेनेति च। तथा हि-'कर्मण्यण' इति सामान्यलक्षणं-कर्मण्युपपदे धातुमात्रादग्प्रत्ययो भवतीति । "आतोऽनुपसर्ग कः' इति विशेषलक्षणम् आकारान्ताद्धातोः उपसर्गरहितात् कर्मण्युपपदे कप्रत्ययो भवतीति । तेनानेन सामान्यविशेषवता लक्षणेन कुम्भकारः नगरकारः इत्यादयः, गोदः कम्बलद इत्यादयो भूयांसः शब्दाः अक्लेशेनैव व्याकरिष्यन्त इत्युच्यते प्रकृत्यादिविभागकल्पनयत्यत्र यद्वक्तव्यं, तत्प्रागेव सविस्तरमभिहितम्। सामान्यविशेषवता लक्षगतेति तु. संप्रतिनिरूप्यते । तदपि व्यवस्थितं लक्षणं न दृश्यते-तथा हि-धातोः परे प्रत्यया भवन्तीति लक्षणं कुर्वता वक्तव्यम्-कः पुनरयं धातुर्नामेति ॥
[धातुस्वरूपमपि दुर्वचम् ] .. ननु 'भूवादयो धातवः' इत्युक्तमेव तत्स्वरूपं–केचन शब्दाः कयाचित्परिपाट्या हिताः, ते धातुसंज्ञया लक्ष्यन्ते । तेभ्यः परे तिङः कृतश्च प्रत्यया भवन्तीति-सत्यमुक्तमेतत्-किन्तु एवं पाठे कृतेऽपि न धातुस्वरुपनिर्णय उपणितो भवति । तथा च गण्डतीत्यपि प्रप्नोति,* धातोस्तिङप्रत्ययविधानात् । 'घट चेष्टायां' इति धातुः अस्ति च घट इति प्रातिपदिकम् । 'अमो रोगे' इति धातुः अनुबन्धत्यागात्। 'अम्' इति भवति; अस्ति च द्वितीयाविभक्तरेकवचनमिति । भू शब्दो धातुः; अस्ति च भूप्रातिपदिकम्। 'यती प्रयत्ने' इति लुप्तानुबन्धः 'यत'
* न चेष्टापत्तिः, नामपदानामपि धातुत्वप्रसङ्गात् ॥ * अनुबन्धः -इत् ॥
__1 ते-ख,
पुरः-ख.

Page #272

षष्ठमाह्निकम्
239 इति धातुः; अस्ति च 'यत्' इति सर्वनाम । तत्र च पाठप्रसिद्धरूपमात्रा विशेषात् अधातोरपि घट-भू-यच्छब्दरूपात् परे तिङप्रत्यया भवेयुः ॥
[क्रियावचनस्वमपिं न धातुलक्षणम् ] क्रियावचनो धातुरिति चेत्—'भवति' 'तिष्ठति' इत्येवमादीनाम'धातु त्वं प्रप्नोति, गण्डे श्वानर्थकः पाठः ॥ - उभयं तहि धातुलक्षणं * पाठः, क्रियावचनता चेति-न भवितुमर्हति । • तदपि हि व्यस्तं वा लक्षणं, समस्तं वा? व्यवस्तपक्षे प्रत्येकमभिहिते दोषस्तदवस्थ एव। समस्तपक्षेऽपि भवत्यादौ क्रियावचनत्वस्य द्वितीय लक्षणस्य चाभावादधातुत्वमेव स्यादिति। एवं धातोः प्रकृतेरनिर्णीतत्वात् कुतः परे तिङश्च कृतश्च प्रत्यया उत्पद्येरन् ||
[तिर्थोऽपि दुर्वचः ] किंच केचन तिङप्रत्ययाः कालाधुपाधयः न तद्वचनाः। अनुक्तेषु च कालादिषु तत्पूर्वकं वर्तमाने लट्, भविष्यति लुट् , भूते लुङ इति नियमनिरूपणमशक्यम् ||
उच्यतां तहि तिडभिः कालादय इति चेत-न-भाष्यविरोधात् । . उक्तं हि भगवता भाष्यकारेण 'भूते धात्वर्थ' इति । न च धात्वर्थेनैव
धात्वर्थो व्यवस्थापयितुं शक्यते । लिङादयश्च सुतरामनधिगम्यमान. विषयाः। ते हि विध्यादावर्थे विधीयन्ते । स च बिधिरूपोऽर्थः स्वरूप तश्च उपाधितश्च न शक्यो निर्णेतुमितिः ॥
* पाठः–तथा परिगणनम् ॥ + विधिनिमन्त्रणादीनां भेदस्यात्यल्पत्वादिति हेतुः॥
1 साधु-ख,
गमे-ख,
क्षे-ख.

Page #273

240
न्यायमञ्जरी [कारकप्रकरणस्य दुःस्थत्वम् ] तथा कारकानुशासनमपि दुस्स्थम्। 'ध्रुवमपाये अपादानम्' इत्युच्यते। तत्र ध्रुवस्य वृक्षादेः-वृक्षात् पतितो देवदत्तः इति पतनक्रियायां अचलतः कृशमपि न कारकत्वमुत्पश्यामः । क्रियायोगि हि कारकम् । सा च वृक्षे नोपलभ्यत इति ॥
'सार्थाद्धीनः' 'रथात्पतितः' इति सार्थरथयोः क्रियोपलभ्यते, म . वृक्षवनिश्चलत्वमिति चेत्-सत्यम्-स्वरसप्रवृत्ता तयोरस्ति क्रिया। हाने याने च पादपनिविशेषावेव सार्थरथौ। न च यदेकस्यां क्रियायां* . कारकं, तत् सर्वासु क्रियासु कारकं भवति, अतिप्रसङगात् ॥ . .
[द्वितीयानुशासने दोषः : 'कर्मणा यमभिप्रेति स संप्रदानम्' इत्यत्र कर्मशब्द: क्रियावचनो वा स्यात्, ईप्सिततमकारकवाची वा? आद्ये पक्षे क्रियया सर्वकारकाण्यभिप्रेयन्त इति क्रियासु कारकाणि संप्रदानतां प्रतिपद्येरन् । न चोपाध्यायस्य किचिदभिप्रीयमाणस्य व्यापारमुत्पश्याम. इत्यसावकारकमेव तत्र स्यात्। प्रतिग्रहस्तु क्रियान्तरमेव। तत्र चोक्तं क्रियया चाभिप्रेयमाणं फलं भवति, न कारकमिति वक्ष्यामः ||
द्वितीयस्तु पक्षः कर्मणा कारकेण गवादिना यमभिप्रेतीति सुतरां संकटः। क्रिया संबन्धितया हि कारक कारकं भवति, न कारकसंबन्धितया, करोतीति कारकमिति व्युत्पत्तेः ॥
* सार्थ-रथयोः चलनवत्त्वेन गमनक्रियायां कारकत्वे पि पतनक्रियायां कथं कारकत्वम्॥
1 अवलग्न-ख
सं-ख
द्वितीयः। कारक-ख

Page #274

241
अष्ठमाह्निकम्
[करणलक्षणमपि न युक्तम् ] 'साधकतमं करणम्' इति तसबनियधारणात् अनुपपन्नम्। अनेक कारकसंदर्भसन्निधाने कार्यमात्मानं लभते। तेषामन्यतमव्यपगमेऽपि न लभ्यत इति ततः किमिव कारकरातिशय खचितवपुरिति, यं तमर्थं मडगलकलशेनाभिषिचामः । प्राचुर्येण हि प्रधानसंपत्तिपर्यन्त व्यापारयोगित्व मित्यादि सर्वसाधारणं न काष्ठकनिष्ठमिति 'काष्ठैः पचति' इति कथं तेषामेव करणत्वम् ?
. [अधिकरणलक्षणे दोषः] 'आधारोऽधिकरणम्' इति यदुच्यते, तत्र वक्तव्यम्। कस्याधार इति; क्रियायाः, कारकस्य वा? यदि क्रियाधारत्वं अधिकरणलक्षणम् अशेषकारकाणामधिकरणसंज्ञा प्रसज्येत, क्रियायोगाविशेषात् ॥ . ____ अथ यत्र स्थाल्यादौ कर्माश्रितं तण्डुलादि तदधिकरणम् ; 'समे देशे पचति' इति न स्यात्, 'अप्सु.पचति' इति स्यात्। 'कटे स्थितो भुडाक्ते' इति चापभ्रंशो भवेत् । कर्तुहि तत् अधिकरणं, न कर्मणः । कर्तृकर्मणोः क्रिया
श्रययोः धारणमधिकरण त्वेन कारक मिति चेत्, उभयधारत्वं न कटस्य, • न स्थाल्या इति द्वयोरप्यधिकरणता हीयेत । एकैकाधारत्वे तु तल्लक्षणे परस्परापेक्षया पुनस्तत्स्वरूपसांकर्यं भवेत् । यदि तु सकलकारकाधारत्वं अधिकरणलक्ष्णं, 'स्थाल्यां ओदलं पचति' इति न स्यात् , सकलकारकानधिकरणत्वात् । स्थाल्या अधिकरणस्य* चाकारकत्वप्रसक्तिः। न ह्यधिकरणमधिकरणाश्रितं भवति । 'मध्याह्ने स्नाति', 'रात्रावश्नाति',
* अधिकरणस्य-अधिकरणभूतायाः स्थाल्याः ॥ । यद्यपि सर्वाधारः काल उच्यते । परन्तु तदेवाक्षिप्यते ॥
1 शबलि-ख,
2 नं कार्य प्रति-ख,
त्वे कारण-ख. .
16

Page #275

242
न्यायमञ्जरी
'पूर्वस्यां दिशि विहरति' इति कालादीनामव्यापार त्वात् अकारकत्वमेव भवेत् । तथा च सति एते प्रयोगा असाधवः स्युः ।।
[कर्मत्वमपि दुर्वचम् ] 'कर्तुरीप्सिततमं कर्म' इति साधकतमवदिहापि न वाचकोऽयमति. शायनः, सर्वकारकाणां क्रियाथितया कर्तुरीप्सिततमत्वात् ॥
अथ यदर्था क्रिया, तदर्थं कर्तुरीप्सिततमं; तदर्थं त्वन्यत् इति तत्र "तमप्प्रत्य इत्युच्यते-तहि तस्य कारकत्वमेव न युक्तम्। क्रियासंपादकं हि कारकमुच्यते, 'न क्रियासंपाद्यम्। क्रि यासंपाद्यं तु फलं भवति, न कारकम् । कारकं च, क्रियया चाप्तुमिष्टतमं इति च विप्रति..
षिद्धम् ॥
[क्रियानिर्वर्तकस्वं न कारकत्वम् ] अथाभिधीयते क्रियोपयोगयोग्यतानिबन्धनोऽयं कारकव्यपदेशः । स च विचित्रः क्रियोपयोगः। अन्यथा करणस्य, अन्यथाsधिकरणस्य, अन्यथा संप्रदानादेः। इह च क्रियासाध्यत्वेऽपि ओदनस्य तत्कियोपयोगि त्वमनिवार्यम्, तमनुद्दिश्य क्रियायाः प्रवृत्त्यभावात्-इतीत्थमनेन रूपेण तस्य क्रियासाधनत्वात् कारकत्वमिति–नैतदेवम्-कारकत्वव्यपदेशो हि न पारिभाषिकः, कितु क्रियासंबन्धनिबन्धनः। क्रियासंबन्धश्च ईदृशःयदुपेया क्रिया, तदुपायः कारकमिसि। विपर्यये तु कीदृशः कारक विः ?
* अतिशायने खलु तमप्॥
1 ररूप-च,
संप्रत्यय-ख,
क्रि-खं.

Page #276

षष्ठमाह्निकम्
: 243 [ कर्मत्वविशेषः ] अस्तु तर्हि 'तण्डुलान् पचति' इति, मा च भूत् 'ओदनं पचति' इति, ओदनस्य फलदशानुप्रवेशादिति–उक्तमत्र-तण्डुलेष्वपि तमबर्थो न वाचकः, तेषामपि फलसाधनोपयोगाविशेषादिति ॥
[ कर्तृत्वमपि दुर्वचम् ] 'स्वतन्त्रः कर्ता' इति किमिदं स्वातन्त्र्यं क्रियासंपाचं ? यदिच्छातः प्रवर्तनमिति चेत् ; 'कूलं पतति' इति चैतन्यशून्यतया कूलस्ये. च्छानुपलम्भात् अकर्तृत्वं भवेत् ॥
[कारकान्तरप्रेरकत्वादिकमपि न कर्तृत्वम् ] अथ यद्व्यापाराधीनः कारकान्तरव्यापारः स कर्तेत्युच्यते, सर्वकारकनिर्वय॑त्वात् क्रियायाः न विद्मः किव्यापाराधीनः कस्य व्यापार इति, समग्रकारकग्रामस्य परस्परसपेक्षत्वात् ॥
अथ यः कारकान्तराणि प्रयङक्ते, तैश्च न प्रयज्यते, स कर्तेतितहि पुनरचेतनानामकर्तृत्वप्रसङगदोषस्तदवस्थ एव ।
अथ धातुनाऽभिधीयमानव्यापारः कर्तेति, तत्रापि न विद्मः कस्य धातुनाऽभिहितो व्यापारः, सकलकारकवाचित्वात् पचेः । अन्यथा हि सकलव्यापारानभिधायिनि धातौ, तदर्थसाधने सर्वेषां सङगतिरेव न स्यात्। तथा च सति सर्वकारकणि कर्तृत्वमेव स्पृशेयुः ॥
* तथा च तत्र प्रथमा न स्यात् ॥
विक्लुप्त्यनुकूलव्यापारः खलु धात्वर्थः। स व्यापारः सकलकारकसाधारण एव ॥
--
1 य-च.

Page #277

244
न्यायमञ्जरी [प्राधान्यमपि न कर्तुः ] ___अथ मतं अगणतो' धातुनाऽभिधीयमानव्यापारः कर्ते ति, तदप्यसत्सकृदुच्चरितो धातुः अनेकस्मित् कारकचके कस्यचिद्गुणत्वेन कस्य चित्प्राधान्येन व्यापारं कथमिव कययितुं शक्ष्यतीति । 'तत्प्रयोजको हेतुश्च' इति प्रयोज्येनैव व्याख्यातम। एवं कारकानुशासनस्याव्यवस्थानात् तदधीनप्रसक्तविभक्तिविधानमपि प्रत्युक्तम्, 'अपादाने पंचमी' 'सप्त. म्यधिकरणे च' इत्यादिविषयनिरूपणपूर्वकत्वात् तद्विधानस्येति ॥
[समासत्वस्य दुर्वचत्वम् ] किच-यदपि कृत्त द्धितसमासानुशासनं, तत् सामर्थ्यनियमपूर्वकम् । 'समर्थानां प्रथमावा' 'समर्थः पदविधिः' इति परिभाषणात् । तदत्रापि वक्तव्यम्-सामर्थ्य नाम किमुच्यत इति। एकार्थान्वयित्वमिति चेत् । तत् कुतोऽवगम्यते ? तद्धितसमासप्रयोगप्रतिपत्तिभ्यामेवेति चेत्, तहि ताभ्यां सामर्थ्यावगमः, सामर्थ्य सति तयोः प्रवृतिरितीतरेतराश्रयम् ॥ __ अपि च सामर्थ्यमन्तरेणापि क्वचित प्रयुंजते समासम्, अश्रद्धभोजी, दधिघटः, गोरथः,* इति । तथा, सत्यपि सामर्थ्य तद्धितप्रयोगं परि हरन्ति' अङगुल्या खनति, वृक्षमूलादागत इति, आङगुलिकः वार्भमूल इति 'न' वक्तारो भवन्तीति एतदप्यसमंजसमनुशासनम्॥
[प्रातिपदिकत्वमपि दुर्वचम् ] . तथा 'अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्' इति संज्ञालक्षणमति. व्यापकम् , वाक्यस्यापि प्रातिपदिकसंज्ञाप्रसंगात् ।।
___* प्रथमे ना सामर्थ्याभावः। समनन्तरयोः अपूर्णार्थत्वात् सामर्थ्या.
भावः ॥
1 गुणो-ख,
'त-ख,
दृश्यन्त-ख,
च-क,

Page #278

245 षष्ठमाह्निकम्
अथ 'कृत्तद्धितसमासाश्च' इति सूत्रान्तरे समासग्रहणम् विधिशेषत्वेन वर्ण्यमानं तदित र प्रतषेध फलं' भवतीति ततो वाक्यनिवृत्तिः सेत्स्यति-यद्येवं 'अधातुरप्रत्ययः' इति न वक्तव्यम् ; धातुप्रत्यपयोरपि तत एव प्रतिषेधसिद्धेः॥
अथ एकार्थतया समानशीलस्य वाक्यस्यैव प्रतिषेधे प्रभवति . समासग्रहणं, न धातुप्रत्यययोरिति - तदपि दुराशामात्रम्; वाक्य
समासयोरपि वावचनानर्थक्यकथनेन 'पार्थगर्थ्य व्यवस्थापनादिति ।। .. तदेवं प्रातिपादिकसंज्ञाविषयस्यानिश्चयात् तत्प्रकृतिकानां 'ड्याप्पातिपदिकात्' इत्यधिकृत्य स्वादिप्रत्ययानां विधानमनुपपन्नमित्यलं प्रसङगेन ॥ __सर्वथा दुर्व्यवस्थितं शब्दानुशासनम् ।।
. [व्याकरणे न्यूनताः] यश्च व्याख्यातॄणां उक्तानुक्तदुरुक्तनिरीक्षणप्रयत्नः, यश्च वाचकमात्रा वार्णाधिक्यमिषपुरस्सरलक्षणपरिचोदनप्रकार:, यच्चेदं व्याख्यातवचनं 'इह न भवत्यनभिधानात्' इति, यच्च पदे पदे बहुलवचनं तत् सर्व सुतरामपरिशुद्धिमनुशासनस्य दर्शयतीति || .
- [अपशब्दभूयिष्ठत्वं व्याकरणस्य ] अन्ये तु, *शोभेति, चीर्णमिति, न याति प्रतिभेत्तुमिति, मातुरनुहरतीति फलिनबहिणं बलवानो 'ह्यद्यासे ति, कांदिशीक इति, भ्र.जिष्णुरिति, गणेय इति, वरेण्य इति लक्ष्यसंग्रहबहिष्कृतस्मृतिसंदेहविपर्ययप्रतिपादकत्वलक्षण
* एते शब्दाः मूलधातुरूपापेक्षयाऽपशब्दा इव । तेषां साधुत्वं महता क्लेशेन संपाद्यते ॥
1 रवाक्य-ख,
'सार्थशक्त्य-ख,
३ घासी-ख. .

Page #279

246
न्यायमञ्जरी स्खलितं विप्लुतं च पाणिनितन्त्रं इति मन्यमानाः तत्र महान्तमाक्षेपमता. निषुः स तु स्थूलोदरप्राय इति इह ग्रन्थगौरवभयान लिख्यते ॥
[व्याकरणस्य शोधनमप्यशक्यम् ] ननु ! यदि लक्षणस्य प्रणेता पाणिनिः असम्यग्दर्शी, तत्र विवरणकाराश्च नातिपुणदृशः, काममन्यः सूत्रकृत् कृतबुद्धितरो भविष्यति, वृत्तिकाराश्च प्रौढतरदृष्टयो भविष्यन्ति । तेभ्यश्च शब्दलक्षणमविप्लुतमवभोत्स्यामह इति-नैतदस्ति-तेषामपि अभियुक्तराः केचिदुत्प्रेक्षन्त एव दोषं, तेषामपरे, तेषामप्यपरे। तदेवमनवस्थ प्रसङगानारित निर्मल. मनुशासनमिति क्लेशायैव ब्याकरणाध्ययनमहाव्रतग्रहणम् । तथा चाह* बृहस्पतिः प्रतिपदमशक्यत्वात्, लक्षणस्याप्यव्यवस्थानात्, तत्रापि स्खलित दर्शनात् अनवस्थाप्रसङगाच्च मरणान्तो व्याधियाकरणमित्यौशनसा इति । इहाप्युक्तम्
'दुष्टग्रहगृहीतो वा भीतो वा राजदण्डतः ।
पितृभ्याभिशप्तो ग कुर्यात् व्याकरणे श्रमम् ॥' अन्यैरप्युक्तम्
'वृत्तिः सूत्रं तिला माषा: कटन्दी कोद्र बोदनः । अजडाय प्रदातव्यं जडीकरणमुत्तमम्' इति ॥ एवं व्याकरणावगाहनकृतोद्योगोऽपि विद्वज्जनः
व्युत्पत्ति लभते न वैदिकपदग्रामे मनुष्योक्तिवत् । अन्यत्किंचन तत्प्रतीतिशरणं नास्तीति च व्याकृतं
तस्मादप्रतिपत्तिमन्थरमुख वेदाः प्रमाणं कथम् || * बृहस्पतिरध्यापयिता। इन्द्रोऽध्येता। दिव्य वर्षसहसमायुः । तथापि नान्तं जगामेति ॥
* कटन्दीति वैशेषिकभाष्यविशेष इति चक्रधरः ।।
1 सूची-क
पदी-क, पी-ख

Page #280

षष्ठमाह्निकम् .
247 [व्याकरणस्यावश्याध्येयत्वम् ] अत्राभिधियते-यत्तावदिदमवादि-गवादिशब्दवत् अनादिप्रबन्धसिद्धमेव गाव्यादेरपि वाचकत्वमिति-तत्रामुं पक्षं संशयदशामेव तावदारोपयापः। पूर्वपाक्षिकोक्तयुक्तिसमुत्थापितस्थिरतरविपर्ययज्ञानसमनन्तरं सहसैव सम्यग्ज्ञानोत्पादनातिभारात् भारैकदेशावतरणन्यायेन संशयस्तावदपपद्यते। ततः तर्कात परिशोधितेऽध्वनि सुगमे सुखं विहरिष्यति सम्यङनिर्णयोपायो न्याय इति तदुच्यते। यदि गाव्यादीनां गवादीनामिव शब्दानां प्रयोग गतिरन्या न काचित् संभावनाभूमिमध्येति, तत् सत्यमादिसत्तायाः कल्पने कोऽवसरः॥
यथाहि स्वाध्यायाध्ययनसमये यादृशमेव शब्द यथोदितमात्रानुस्वारस्वरादिस्वरूपसमुत्थं तमुच्चारयत्याचार्यः, तादृशमेव तं शिष्यः प्रत्युच्चारयति । प्रमाद्यन्तं वा गुरुरेवैनमनुशास्ति। आ तदुच्चारण. सामोपजननं तावत् न मुंचति, शिक्षयति । सोऽपि शिष्टः यदा गुरुर्भवति, तदा स्वशिष्यं तथैव शिक्षयिष्यति। आचार्योऽपि यदा शैशवे शिष्य आसीत् , तदाऽन्येन गुरुणा शिक्षितोऽभूत् । सोऽपि तदन्येन । सोऽपि तदन्येनेत्येवमनादित्वं *जैमिनीयपक्षे, आ जगत्सर्गात्प्रभृति प्रवृत्तत्वं वा नैयायिकपक्षे वेदस्य व्यवस्थितम् ॥ ..
[ साधुशब्दव्यवस्थाप्रदर्शनम् ] इत्थमेव यदि गाव्यादीनां गवादिव'दप्रमादकृतः सुपरिरक्षितःप्रयोगः, तथैव चैतेभ्योऽर्थप्रतिपत्तिपूर्वको व्यवहारः तदाऽनादिगवादिशब्दसमानविषया एव गाव्यादय इति तदा कस्य किं ब्रूमः। अस्ति त्वत्रापरः
* ते हि शब्दनित्यत्ववादिनः ॥
'त् प्रमाद-ख.

Page #281

248
न्यायमञ्जरी प्रकारः। न ह्येकान्तेन यादृर्गव वक्त्रा शब्दः प्रयुज्यते तादृगेव *श्रोत्रा प्रत्युच्चार्यते। किन्तु प्रमादालस्यादिविविधापराधविधुरकरणोच्चार्यमाणोऽपभ्रंशतां स्पृशन् दृश्यत इत्यस्ति संशयावसरः ॥
[ अपभ्रंशोत्पत्तिक्रमः ] अपभ्रंशतयाsपि ये स्थिताः, स्थास्यन्ति वा शाकटिकभाषाशब्दाः, तानपि गोपालबालाबलादिषु प्रयुंजाना जरठपामराः प्रयत्नेनापि न यथोच्चारितानेव तान् पाठयिक्तुं शक्नुवन्तीति अशक्तिजशब्द प्रयोगबाहुल्य. दर्शनात संशयाना कुशाग्रबुद्धेरपि बुद्धिः भवितुमर्हति 'किमेते गवादिशब्दा एवानादिसिद्धवाचकशक्तिभाजः, तेभ्योऽन्ये विगुणकरणप्रयोज्याप्रमादप्रभवाः अपभ्रंशाः ? किंवा सर्व एव तुल्यकक्ष्या इति । षांस तुल्यकक्ष्यत्वे, य एतेऽद्यत्वेऽपि प्रमादतः प्रम दादासदारकादिवदनेष्वपभ्रष्टा अभ्यधिकतरामपभ्रंशदशां स्पृशन्तः तेऽपि तामेव गवादिशब्दधुरामधिरोहेयुः ॥
[ अपभ्रंशानां न साधुशब्दतौल्यम् ] न चैवमस्त्विति शक्यमभ्यनुज्ञातुम् , इदनीमेव भ्रश्यतां तेषां प्रत्यक्षत उपलब्धेरिति । तस्माददश्यं तावत् अद्यत्वे परिदृश्यमानाऽपभ्रंशदृशा दुर्बलबालाबलादिशब्दाः न गवादिशब्दान् स्पधितुर्महन्ति । ते चेन्न स्पर्धन्ते तदधुना गाव्य दयोऽपि प्रकारान्तरोपपत्तिसंभावनाभङगुरप्रभावाः सन्तः न गवादिशब्दसमानविधित्वमध्यवसातुं शक्नुयुविति तर्कयामः ॥
तदुक्तं भगवता जैमिनिना 'शब्दे प्रयत्ननिष्पत्तरपराधस्य भागि. त्वम्' (जै.सू. 1-3-25) इति। भाष्यकारेणापि तद्व्याख्यातम् 'महता
* उच्चारणानूच्चारणवेलायामिदम् ।।
बा-ख
दा-ख

Page #282

249
षष्ठमाह्निकम् प्रयत्नेन शब्द उच्चारितो वायुः नाभेरुत्थितः उरसि विस्तीर्णः कण्ठे विवर्तितः मूर्धानमाहत्य परावृत्तः वक्त्रे चरन विविधान् शब्दानभिव्यनक्ति । तत्रापराध्येताऽप्युच्चारयिता-यथा शुष्के पतिष्यामीति कर्दमे पतति, सदुपस्पृक्ष्यामीति द्विरुपस्पृशति' इत्यादिना ॥
[अपभ्रंशशब्दानामनादित्वासंभवः ] · आह-विशेषे तहि प्रमाणं वक्तव्यं-यदेते गाव्यादयः प्रमादाद्यपराधनिबन्धना एव, न गवादिशब्दसमानविधय इति-उच्यते । भवतु, सिद्धं नस्समीहितं-संशयदशां तावदानीतोऽयं अनादिगाव्यादिशब्दवाची महापुरुषः संबोध्यते 'भो महात्मन! इत्थं पूर्वोक्तनीत्या संशये सति, चिन्त्यताम् ! किमेते गाव्यादयो गवादिसमानयोगक्षेमा एव हस्तः करः पाणिरितिवत् भवन्तु । किंवाऽपराधसंभावनया मार्गान्तरमालाम्बन्तामिति॥
. [ अपभ्रंशपदानां साधुपदपर्यायत्वाभावः ]
तत्रैकस्मिन् वाच्ये बहवस्तुल्यकक्ष्या वाचका इति नैष न्यायः। कथम् ? प्रत्यर्थं शब्दनिवेशात् । तेनैव सम्बन्धकरणसौकर्यात् । अन्यथा च संबन्धे यत्नगौरवप्रसङ्गात् । प्रत्यर्थं शब्दनिवेशे हि सति परस्परमव्यभिचारिणौ शब्दार्थो भवतः, स शब्दः तस्य वाचकः, सोऽर्थः तस्य वाच्य इति । अनेकशब्दवाच्यस्त्वेकोऽर्थः तं वाचकं शब्दं विजह्यादपि, *तमन्तरेण शब्दाभिधेयतामपि प्रतिपद्यते इतिव्य भिचारः ।।
* हस्तः, करः इत्यादिशब्दात्तु सूक्ष्मार्थभेदेन भिन्नधातुनिष्पन्नाः ।गौः, गावि इत्यनयोस्तु न तथास्वमिति ।।

Page #283

250
न्यायमञ्जरी [ गोगाव्यादिपदवैलक्षण्यम् ] अनेकार्थवाचिनि चैकस्मिन् वाचके इष्यमाणे शब्दोऽथ व्यभिचरेत् , तस्येवार्थान्तरस्यापि ततः प्रतिपत्तेरिति इत्थमनियमोऽयमुपप्लवेत। हस्तः करः पाणिरित्यादौ। अक्षाः, पादाः, माषा इत्यादौ तु किं क्रियते ?। गतिरन्या नोपलभ्यते। तेनानेकशब्दत्वं अनेकार्थत्वं दैवबलवत्तयाऽङगी. कृतम् ॥
प्रथमः पुनरेष ऋजुः पन्थाः, यदेकस्य वाचकस्यैको वाच्योऽर्थ इति । इह च गत्यन्तरमतिस्पष्टमस्ति प्रमादप्रभवत्वं नाम। तस्मिन् सति किमिति प्रथमप्राप्तोऽयं प्रतिवाच्यं वाचकनियमक्रमो लङघयते। तेन प्रमादापराधनिबन्धना गाव्यादयः, न गवादिसमानमहिमान इति युक्तम् ॥
[गाव्यादिपदेषु शक्तिग्रहासंभवः] किंच वाचकशक्तिर्नाम सूक्ष्मा परम परोक्षा अर्था पत्तिमात्रशरणावगमा, न तन्मन्दतायां। *अन्यतः कुतश्चिदवगन्तुं पार्यते। सा चेयमन्यथा sप्युपपद्यमाना गवादिभ्योऽर्थप्रत्ययादिव्यवहारे मन्दीभवति । तेषु शक्ति कल्पनायामापत्तिः। एवं च गवादय एव वाचकशक्तेराश्रयाः नगाव्यादयः ।।
[अपभ्रंशैः व्यवहारनिर्वाहक्रमः ] कथं तहि बहूनामनधिगतव्याकरणतन्त्राणामेभिरविच्छिन्नो व्यवहारः ? यथैव म्लेच्छभाषाभिः अक्षिनिकोचहस्तसंज्ञादिव्यवहारिणां वा स्वैः स्वरुपायैः॥
___* तन्मन्दतायां-अर्थापत्तेः दुर्बलत्वे । अन्यथापि कार्य सिद्वौ ॥ "
1 तु-ख,
-ख.

Page #284

251
षष्ठमाह्निकम्
[ अपभ्रंशेषु शक्तिभ्रमादेव बोधः ] - किमक्षिनिकोचादीनां अन्त्यजनपदवाचां नास्ति शक्तिः? ओमित्यच्यते । कथं तहिं तेभ्योऽर्थप्रतिपत्ति सगिकी? तेषां शक्तिर्नास्तीति ब्रूमः। तत्स्वरूपस्याव्यवस्थितत्वेन सांसिद्धिकशक्तिपात्रतानुपपत्तेः। प्रतिपत्तिस्तु स्वकृतसमयमात्रनिबन्धना तेभ्यः ॥
[साधुशव्देषु शक्तिग्रहमूलम् ] • ननु! नैयायिकानां वा न समयः प्रतिपत्त्युपायः ? सत्यम्-स त्वीश्वरप्रणीतः प्रथमसर्गात् प्रभृति प्रवृत्तः मीमांसकाभ्युपगत *नैसर्गिकशक्तिसोदर्य एव ; न मादृशरचितपरिमितविष'यसमय' समानः। स च गवादिशब्देष्वेव प्राप्तप्रतिष्ठः, न गाव्यादिषु। ते तु वर्णसारूप्यच्छायया गवादिशब्दस्मृतिमादधानाः तदर्थप्रतिपत्तिहेतुतामुपगच्छन्ति ॥
[ साध्वसाधुशब्दपरिज्ञानोपायः ] ननु ! अनवधृतस्वरूपाणां कथं गवादिशब्दानां स्मरणम् ? तदवधारणे वा कोऽभ्युपायः ? अभियोगविशेष इति ब्रमः। कः पुनरभियोगः? को वा तस्य विशेषः? व्याकरणाध्ययनं अभियोगः। तदभ्या. सानुसारेण लक्ष्यनिरीक्षणं तस्य विशेषः । व्याकरणेन च प्रतिपदमपर्यवसितमार्यजनप्रयोज्यसाधुशब्दसार्थसङग्रह'तः तद्विसदृशबर्बरपुरन्ध्रिप्रायप्राकृतगोचरापशब्दपरिहारप्रकारव्युत्पादनमुपक्रम्यते, यदानन्त्यात किल कल्पशतैरपि नावकल्पते ॥
___ * मीमांसकाः किलातिरिक्तशक्तिवादिनः॥
* अभियोगः - अनुग्रहः। सहायता ॥
1 य-च
तद्वि-च

Page #285

252
न्यायमञ्जरी किन्तु व्यपनीतातिव्याप्त्यादिदोषोपनिपा'तत्रास त्रिमुनिपरीक्षितलक्षण द्वारकस्तदुपदेशः श्रूयते। तेन च वेदेनेव धर्माधर्मयोः, ब्रह्मावतारेणेव सत्यानृतयोः, नीतिशास्त्रेणेव हिताहितयोः, मन्वादिवचनेनेव भक्ष्याभक्ष्ययोः, दिव्येनेव शुद्धयशद्धयोः सिध्यत्येव साध्वसाधुशब्दयोरधिगम इति सर्वलोकसाक्षिकमेतत् कथमपनीयते ? ____ दृश्यते यद्यत्वेऽपि व्याकरणकोविदानामितरेषां च कृषीवलादीनां अतिमहान ववसि विशेष इत्येवं प्रमादादिमूलगाव्याद्यपशब्दप्रयोगसंभवात् अनेकशब्दगतवाचकशक्तिकल्पनागौरवप्रसङगात् अभियोगविशेषसाध्यमान साध्वसाधुशब्दाधिगमसौकर्याच्च गवादीनामेव वाचकत्वं, न गाव्यादीनामिति स्थिते पूर्वपक्षोपन्यस्तः समस्त एव परीवादः परिहृतो वेदितव्यः॥
[शब्दसाधुत्वस्य प्रमाणगम्यत्वप्रदर्शनम् ] तथाहि । यत्तावदभ्यधायि साधुत्वनिश्चये प्रमाणं नास्तीति__साधुत्वं नेन्द्रियग्राह्य लिङगमस्य न विद्यते ।
. शास्त्रस्य विषयो नैष प्रयोगो नास्त्यसंकरः ॥ इति-तत्रायं प्रतिश्लोकः
साधुत्वमिन्द्रियग्राह्य लिङगमप्यस्य विद्यते । .
शास्त्रस्य विषयो ऽप्येवं प्रयोगोऽप्यस्त्यसंकरः ।। इति। श्रौत्रे हि प्रत्यये *ग्रस्तनिरस्तरोमशाम्बकृतादिदोषरहितोदात्तादिधर्मसंबन्धप्रसिद्धानुपूर्वीकवर्णगणात्मकपदप्रतिभासस्तावदस्ति । स च न संदिग्धः, न बाधकविधूतधैर्यः, नाशुद्धकरणजन्मा, न कल्पनामात्र
* 'लुप्तवर्णपदं ग्रस्तं निरस्त त्वरितोदितम् । अम्बूकृतं सनिष्ठेवम्' इत्यमरः । रोमशः कर्कशः॥
1 त:-ख.

Page #286

षष्ठमाह्निकम्
253 स्वरूप इति तत्र परिस्फुरत्स्फुटक्रमवर्णात्मकपदग्रहणमेव साधुत्वग्रहणम् , तद्विपरीतयथानिर्दिष्टदोषकलुषितशब्दग्रहणमेव च असाधुत्वग्रहणमिति प्रत्यक्षम्ये एव साधुत्वासाधुत्वे इति ॥
[साधुत्वासाधुत्वयोः ऐन्द्रियकत्वम्] - ननु ! यदि श्रोत्रकरणकेनैव प्रत्ययेन साधुत्वासाधुत्वे प्रतिपत्तारः प्रतिपद्यन्ते, व्याकरणाध्ययनवन्ध्यबुद्धयोऽपि प्रतिपद्येरन्। न च प्रतिपद्यन्ते। तस्मान्न ते इन्द्रियविषये इति-नैष दोषः। वैयाकरणोपदेशसहायकोपकृतश्रोत्रेन्द्रियगाह्यत्वाभ्युपगमात् । यथा हि ब्राह्मणत्वादिजातिः उपदेशसव्यपेक्षचक्षुरिन्द्रियग्राह्यापि न प्रत्यक्षगम्यतामपोज्झति । यथाऽऽह 'न हि यत् गिरिशृङगमारुह्य* गृह्यते तदप्रत्यक्षम्' इति । यथा वा सविकल्पकप्रत्यक्षप्रामाण्यसिद्धौ शब्दानुविद्धबोधेऽपि प्रामाण्यमुपपादितमादौ ।।
किल संज्ञोपदेशिना पनसोऽयमिति वृद्धवचसा चक्षुरिन्द्रियेण पनसज्ञानमुत्पद्यते, सङकेतकरणकाले तदुभयजमिति अव्यपदेश्यपदेन व्यपनीतम्। व्यवहारका ले तु पुनः पनसादिज्ञानमुपदेशस्मरणापेक्षचक्षुर्जनित. मपि चाक्षुषमेवेति वर्णितम् । एवमिहापि व्याकरणकोविदोपदेशसचिव श्रवणेन्द्रियग्राह्ये अपि साधुत्वासाधुत्वे न प्रत्यक्षतामतिवर्तेते ॥
.. [ब्राह्मणत्वादेः आचारगम्यत्वेऽपि प्रत्यक्षत्वम् ]
यथा च ब्राह्मणत्वादिजातिप्रतीतौ कारणान्तरमुक्तं-क्वचिदाचारतश्वापि सम्यग्राजानुपालितादिति मन्वादिदशितानवद्य वा नुसरणनिपुण.
_
* उन्नतस्थानस्थितिर्हि क्वचित् प्रत्यक्षकारणं भवति ॥
___1 ले-ख,
धर्मा-च,

Page #287

254
न्यायमञ्जरी तरभूपतिपरिपाल्यमानवर्णाश्रमाणां शङिकतकृतककपटार्यवेषदुष्टशूद्रताव्यभिचारे देशे विशिष्टाचारगम्यापि ब्राह्मणत्वादिजातिर्भवति–एवमि हापि विशिष्टशब्दश्रवणानन्तरकालप्रवृत्तव्यवहारावगमार्थप्रतिपत्तिसहितं शब्दानुशासनशास्त्रोपदिष्टप्रकृतिप्रत्ययविकरणवर्णलोपागमादेशादिलिङगमव्यभिचारि तत्स्वरूपावधारणे कारणं भविष्यति। यदेवलक्षणकमर्थप्रत्यायकं च शब्दस्वरूपं, तत साधुतयाऽवधृतमिति व्याप्तिग्रहणोपपत्तेः ॥
प्रमाणम्
[शब्दसाध्वसाधुत्वयोः शास्त्रमपि प्रमाणम् ] शास्त्रमपि श्रुतिस्मृतिरूपं अदुष्टशब्दप्रयोगोपनतऋतूपकारकरणक. स्वर्गादिफलसंयोगमुपदिशत् अपशब्दभाषणप्रभवप्रत्यवायप्रतिपादकं च 'वाग्योगविदुष्यति चापशब्दैः' इत्यादि साधुत्वेतरपरिच्छेदे प्रमाणतां प्रतिपद्यत एव ॥
[ शास्त्रेण साध्वसाधुशब्दनिर्णयः] ननु !1 व्रीहिकलंजवत् तत्स्वरूपसिद्धौ सत्यां तद्विधिप्रतिषेधयोः शास्त्रं क्रमते ; न तु तत्स्वरूपमेव विधत्ते, स्वरूपस्याभावार्थत्वेन* विधिविषयत्वायोगात् इत्युक्तम्-सत्यम्-किन्तु श्रुतिस्मृतिशास्त्रयोः धर्मोपदेशिनोः यथोपणितेनैव प्रकारेण साध्वसाधुविषयविधिनिषेधपरत्वम् । तत्स्वरूपप्रतिपत्तिाकर्तव्यतापरंतु विध्यपेक्षितव्याकरणस्मृतिरूपमेव शास्त्रं वेदितव्यम्। मूलविध्यपेक्षितसाधुत्वान्वाख्यानपरत्वाच्च व्याकरणस्य मूलशास्त्रमपि तत्र सोपानव्यवहितं प्रमाणीभवत्येव || ..
* अभावार्थत्वेन-धात्वर्थत्वाभावेन ॥ तथा च अधात्वर्थत्वेऽपि प्रतिपत्तिनियमविधिः संभवति ।।
1 आह-च,
तं-ख.

Page #288

255
षष्ठमाह्निकम्
[ साधुत्वासाधुत्वयोः शास्त्रगम्यम् ] यदि वा पाणिन्यादिष्टस्मृतिद्रढिम्ना मूलभूतमाचमनादिविधिवद्वेदिकमपि तथाविधं विधिवाक्यं कल्पयितुं शक्यमिति* शास्त्रस्यापि नाविषयः साधुत्वम् ॥
[वैयाकरणानां प्रयोगस्य उपादेयत्वम् ] शब्दवित्प्रयोगश्च सडकररहित एव। तथा हि-अन्या एव निर. वद्यवर्णक्रमोदीरणोदारगम्भीरगतयः सूक्तयः सूरिजनस्य। अन्या एवं दुःश्रवाः कुस्सितसङकीर्णवर्णविभागविनिहितहृदयोद्वेवाः ग्राम्या :गिरः इति प्रत्यक्षमुपलभ्यते ॥ . __स चायमसङकरः प्रयोगः व्याकरणसहायक प्रतिपद्यमानः साधुत्वावगमोपायतां भजत एवेति सर्वथा नाप्रामाणकः साध्वसधुशब्द विभाग इति ॥
एवं च 'ब्राह्मणेन न म्लेच्छित वै नापभाषित वै' 'म्लेच्छो हवा एष यदपशब्दः' इत्याद्यागमशब्दान्यपि तदुपयोगीनि व्याख्या'तानीव' भवन्तीति ||
[विधेः नियमकरणसंभवः ] ___ यत्पुननियमशास्त्रे 'साधुभिर्भाषितव्यम्, असाधुभिर्न' इत्यस्मिन्नपभाषितं, तदपि न पेशलम्-न हि नीरपानोपदेशवत् कृशानुपाननिषेधवद्वा ऽनवकाशमिदं शास्त्रं; अपशब्दानामनार्यजनववनप्रतिष्ठानां यथातथाऽर्थप्रतीत्युपायत्वदर्शनपूर्वकप्रयोगप्रसङगानपायेन प्राप्तौ सत्यां प्रतिषेधस्याव
* स्मृत्या श्रत्यनुमानस्य संप्रतिपन्नत्वात् ॥
1 तवाक्येन-ख.

Page #289

256
न्यायमञ्जरी काशसंभवात् । साधुभिरेव भाषणस्य *भोजनप्राङमुखतादिवत् नियमादृष्टसाफल्यात् ॥
[साध्वसाधुशब्दोपदेशसंभवः] यदपि साध्वसाधुस्वरूपानवधारणात् प्रतिपदोपदेशाधशक्य वं आशङकितं तदपि प्रतिविहितम्-यादृगिदं प्रत्यक्षानुमानगम्यं साध्वसाधुशब्दस्वरूपं व्याख्यातं, तदवलम्बनपुरस्सरवियल करणस्य सुशकत्वात् ॥
अत एव साधुत्वं नाम किमुच्यते इति यद्विकल्पितं तत् प्रतिविहित मेव भवति । यतः व्याकरणलक्षणानुगविशेषितं वाचत्वं साधुत्पमित्युक्तम् । तच्च सर्वानुगामिगोत्वादिवत्सामान्यं वा भवतु। पाचकत्वादिवत् असत्यपि सामान्येऽवच्छेदकं भवतु। सर्वथा तत्कृतो निर्वहति सर्वो व्यवहारः। वर्गीकरणे हि तदेव कारणनिति ।।
अथवा पुनरस्तु वाचकत्वमेव साधुत्वम् ; तथापि तत्र नियमशास्त्र साधुभिरेव भाषितव्यमिति प्रवर्तितुमहत्येव ॥
_[साधुशब्दभाषणविधेनियमविधित्वसंभवः ] , यद्यप्यसाधोरवाचकत्वात् प्रयोगप्रसङगोनास्ति-तथापि साधुस्मरणसरणिसमुपारूढवाचकत्वशङकोपप्लवमानप्रसङगनिवृत्तये नियमसाफल्य भविष्यति । विधिफलत्वेन नियमस्य फलतः परिसंख्याकार्य असाध शब्दनिवृत्तिः स्थास्यतीति सोऽपि न दोषः ॥
* भोजनस्य रागप्राप्तावपि स्नानादिनियमार्थ विधानवत् नियमविधिरयम् ॥
तत्कृतः-अवच्छेदकत्वकृतः ॥
स्ववर्गा

Page #290

257
सप्तममाह्निकम्
[साध्वसाधुशब्दप्रयोगस्य पुण्यपापहेतुत्वम् ] यदपि *परार्थत्वात् फलश्रुतिमर्थवादीकुर्वता पुण्यपापफलत्वं दूषितम्, तदपि न सांप्रतम्--अर्थप्रतीतिपाराक्षं सत्यपि प्रयोगनियमापूर्वद्वारकपुण्यपापफलत्वसंभवात् । पर्णमय्यादिष्वपि तथा प्रसंग इति चेत्-भवतु को दोषः? नैयायिकैः एकाकार निरवलम्बनार्थवा' दपदोपदेशानभ्युपगमात् शब्दशक्तितात्पर्यपर्यालोचनमपि तैरन्यथा क्रियत इति प्राग्विचारित (आह्निक ४) मिति तिष्ठत्वेषा कथा। तेन 'कामधुग्भवति' इत्यादिवचनान्यपि व्याकरणाध्ययनफलप्रकटनपटूनि तथैव नेतव्यानि ॥
[सूत्रे प्रयोजनाकथननिदानम् ] यदपि सूत्रकृता स्वयं प्रयोजनं किमिति न व्याहृतमिति व्याहृतंतदप्यषणमेव-व्याकरणं हि वेदांगमिति प्रसिद्धमेतत आ हिमवतः, आ च *कुमारीभ्यः। वेदश्च यदि निष्प्रयोजन:-स्वस्ति प्रजाभ्यः, समाप्तानि दृष्टादृष्टफलानि सर्वकर्माणि, जितं चातुर्वर्ण्यबाझैः अन्त्यजनपदवासिभिः म्लेच्छैः ॥ .
अथ सप्रयोजनो वेदः सोऽगवत्त्वात् अंगैः सहैव सप्रयोजनतां भजत इति कोऽर्थः प्रयोजनान्तरचिन्तया। न हि दर्शपूर्णमासप्रयोजनादन्यत् प्रयाजादिप्रयोजनमन्विष्यत इति मन्वानः स्वयं सूत्रकृत् प्रयोजनं नाख्यत् ॥
व्याख्यातारस्तु मुख्यानुषंगिकभेदभिन्नप्रयोजनप्रपंचप्ररोचनातिशयव्युत्पादनद्वारकश्रोतृजनोत्साहपरिपोषसिद्धये दर्शितवन्त इति न कश्चिदुपालभ्यः ॥
* परार्थत्वत्-विधिप्रतिषेधार्थत्वात् ॥ + निरवलम्बनेति । निर्विषयेत्यर्थः ॥ * कुमारी-कन्याकुमारीप्रदेशाः ॥
1 दो-च.

Page #291

258
न्यायमञ्जरी [व्याकरणस्य वेदाङ्गत्वसमर्थनम् ] ___कथं पुनरंगता व्याकरणस्य ? कमुपकारमावहत इति। कस्यैष पर्यनुयोगः ? वेदवत् अंगानामनादित्वात् ईश्वरप्रणीतत्वाद्वा पर्यनुयोजनानुपपत्तेः। संक्षेपविस्तरविवक्षया हि पाणिनिपिंगलपराशरप्रभृतयः तत्र तत्र कर्तारः प्रसिद्धिं गताः । परमार्थतस्तु वेद इव तदर्थोऽपि, तदर्थावग मोपायोऽपि हि सर्व एवानादयः, प्रजापतिनिर्मिता वेत्येवमपर्यनुयोज्या एव। अत एव वेदैस्तदङगैश्च सह चतुर्दश विद्यास्थानानि गण्यन्ते
'अङगानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः । पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश' इति ॥
[भाट्टोक्तशब्दसंस्कारादिपक्षः]. येऽपि शब्दसंस्कारादिविकल्पाः कृताः-तेऽपि बहुभाषित्वापस्मार निर्मिता एव, न वस्तुस्पृशः। शिष्टा 'एवात्र प्रष्टव्याः। . त एव च जानन्ति–के संस्कृताः शब्दाः ? के वा तद्विपरीताः। कश्च तेषां संस्कार इति। न च तावता शिष्टप्रयोगमूलमेव व्याकरणं ब्रूमः, वेदवदनादित्वस्य दर्शितत्वात्। अन्धपरम्पराप्रसङगदोषपरिजिहीर्षया तु शिष्टप्रयोगमूलत्वमभिधीयते। वैद्यकस्मृतेरिव अन्वयव्यतिरेकमूलत्वात् । ये हि व्याकरणस्मृतौ साधव इत्यनुशास्यन्ते शब्दाः ते शिष्टस्तथैव प्रयुज्यमाना दृश्यन्ते, हरीतकीभक्षणादिवारोग्यम् । न तु शिष्टेभ्यः शब्द. समाम्नायमधिगम्य पाणिनिः ग्रन्थं प्रणीतवात्। न चान्वयव्यतिरेकाभ्य द्रव्यशक्तीरवगम्य चरकं *प्रणीतवानिति विद्या नामनादित्वाभिधानात् ॥
____ * किन्तु अनादिकालप्रवृत्तगुरपरम्परोपदेशलब्धज्ञानेन। आदिम, उपदेष्टा तु ईश्वर एव॥
1 मो-ख,
'के-ख,
३ शिष्टा-ख.

Page #292

षष्ठमाह्निकम्
एतेनेतरेतराश्रयमपि प्रत्युक्तम्, न हि शिष्टेभ्यो व्याकरणस्य प्रभव इति ॥
[ शिष्टप्रयुक्तापशब्दानां गमनिका ]
यत्तु शिष्टानामपि प्रमादित्वमुपर्वाणतम् - किल पुराणैर्मुनिभिरपि बहुभिरपशब्दाः प्रयुक्ता इति तत्राभियुक्तैः तदपनयनमार्गः * प्रदर्शित एव । स तु ग्रन्थविस्तरत्र सादिह न प्रतन्यते ॥
259
[ पाणिन्यायुक्तिषु दोषशङ्कापरिहारः ]
यदपि पाणिनितन्त्रे धातुप्रातिपदिककारकाद्यनुशासन विसंष्ठुलत्वमने कशाखमाख्यापितं - तदपि निपुणमतिभिः प्रतिसमाहितमेव । न च तेषामपि दोषोत्प्रेक्षणसंभवादनवस्था, निपुणदर्शितमार्गे विप्लवकारवैतfuse' पण्डित तस्करावकाशानुपपत्तेः ॥
[. शोभादिशब्दानां साधुत्वम् ]
एतेन शोभा - चीर्ण-वर्ण-वरेण्य- गणेय भ्राजिष्णु- कान्दिशीकादिशब्दा. संग्रह स्मृतिसंदेह विपर्ययादिदूषणान्यपि कैश्चिदुत्प्रेक्षितानि प्रतिक्षिप्तानि ' मन्तव्यानि तानि च तैरेव समाहितानीति ॥
[ बृहस्पतिवचनस्य गतिप्रदर्शनम् ]
बार्हस्पत्यमपि सूत्रं असूत्रमेवेत्यलंस्वमनीषिका कल्पितानल्पदुविकल्पडंबरोक्तंभितालीकपाण्डित्य गर्वगलग्रहण गद्गद गिरामुद्वेगकारिणानेन वस्तु
* छान्दसत्वादिरूपः ॥ + पतञ्जलिभर्तृहरिप्रभृतिभिः ॥
1
त - ख.

Page #293

260
न्यायमञ्जरी विचारेण। सर्वथा प्रकृतिनिर्मलमत्युदारं व्याकरणाम्बरमेवंप्रायैः परि. वादपांसुपातैः न मनागपि धूसरीकर्तुं पार्यत* इति सिद्धम् ॥
तस्मात् पवित्रात् सर्वस्मात् पवित्रं आर्यजनबहुमतं अधिगतचतुर्वर्ग अग्राम्यमात्मानं कर्तुं अध्येतव्यं व्याकरणम् ||
. [व्याकरणस्यावश्याध्येयत्वोपसंहारः ] आह च
आपः पवित्रं 'प्रथम पृथिव्यां __ अपां पवित्रं परमा हि मन्त्राः । तेषां च सामय॑जुषां पवित्रं महर्षयो व्याकरणं निराहुः ।।
[व्याकरणाध्ययनप्रशंसा ] इहाप्युक्तम्
रूपान्तरेण देवास्ते विहरन्ति महीतले ।
ये व्याकरणसंस्कारपवित्रितमुखा नराः ।। . किंच
वरं हि जातास्तिमयो गभीर
जलाशये पङिकनि नित्यमूकाः । न मानवा व्याकरणाभियोगप्रबुद्धसंस्कारविहीनवाचः ।।
-
-
* प्रत्युत प्रक्षेप्तुः शिरस्येव ते पतेरन् । * तिमयः-जलचराणिविशेषाः ॥
1 परम-ख.

Page #294

षष्ठमाह्निकम्
261 मनुना च *पङिक्तपावनत्वेनाधिगतव्याकरणः मीमांसकश्च स्वस्मृतौ पठितौ
'यश्च व्याकुरुते वाचं यश्च मीमांसतेऽध्वरम्' इति । पुष्पदन्तो ऽप्याहभ्रष्टः शापेन देव्याः शिवपुरवसतेर्यद्यहं मन्दभाग्यः
भाव्यं वा जन्मना मे यदि मलकलिले मर्त्यलोके सशोके । स्निग्धाभिर्दुग्धधारामलमधुरसुधाबिन्दुनिष्यन्दिनीभिः - कामं जायेय वैयाकरणभणितिभिःतूर्णमापूर्णकर्णः ।।
. [व्याकरणेन वेदसहकारः] . एवं व्याकणाभियोगसुलभप्रौढोक्तिभिः पण्डितः । , अक्लेशेन विचित्रवैदिकपदव्युत्पत्तिरासाद्यते । अन्यैरप्युपबृंहिते दृढत रैरङगैः निरुक्तादिभिः वेदे स्वार्थ धियं वितन्वति कुतः प्रामाण्यभङगो भवेत् ।।
अडगभावनिरपेक्षयैव नः __ प्रत्ययो यदि ह शब्दविद्यया । वैदिकार्थविषयो विधीयते । तत्कुतस्त्य'मितरेतराश्रयम् ।।
* एते पंक्तावुपविश्य भुञ्जानाः तत्रत्यान् सर्वान् पावयन्ति॥ - व्याकरणाध्ययनवेलायां तस्य वेदाङ्गत्वज्ञानस्यानपेक्षितत्वान्नान्योन्याश्रयः॥ * प्रत्ययः-विश्वासः॥
1 रास-ख,
2 परास्त-ख.

Page #295

262
न्यायमनरी
[ पाणिनिव्याकरणवैशिष्टयम् ] आदृतमस्खलितव्यवहारैः __ *भोगिमतं श्रुतसडिगभिरायः । व्याकरणं कथमेतदनादि
प्राकृतलक्षण साम्य'मुपेयात् ।।
[शब्दप्रामाण्यनिगमनम् ] एवं मृषात्वमुदगीयत येन येन
च्छिद्रेण कल्पितपिशाचरवैरनार्यैः । तत्तत्समग्रमपसारितमित्यतश्च प्रामाण्यमप्रतिहतं स्थितमागमानामा ।।
[ प्रमाणविचारनिगमनम् ] इति प्रमाणानि यथोपदेशं
एतानि चत्वारि परीक्षितानि । प्रवन्वतां संव्यवहारमेभिः । सिध्यन्ति' सर्वे पुरुषार्थसार्थाः ॥ .
इति जयन्तभट्टकृतौ न्यायमञ्जर्यां षष्ठमाहिकम्
* भोगी-शेषः-तदंशभूतः पतञ्जलिः ॥ । सर्वमप्येतद्धि वेदप्रमाण्मयसंरक्षणाय ॥
1 तौल्य-ख,
न्तु-ख.

Page #296

सप्तममाह्निकम् -प्रमेयपरीक्षा
[प्रमेयनिर्देशः ] एवं प्रमाणपदार्थे परीक्षिते सति यदर्थ तत्परीक्षणं तत् प्रमेयमिदानी दर्शयितुमाह'आत्मशरीरेन्द्रियार्थबुद्धिमनःप्रवृत्तिदोषप्रेत्यभावफलदुःखा
पवर्गास्तु प्रमेयम् ॥ १-१-९ ॥ प्रमाणवदिहाप्येतत्सूत्रं व्याख्यायि सूरिभिः। एवं विभागसामान्यलक्षणप्रतिपादकम् ॥ . प्रमेयश्रुतिरात्मादिपद पर्यन्तवतिनी।
तेषामेव प्रमेयत्वं नान्यस्येति नियच्छति ॥ यथा 'देवदत्तयज्ञदत्तविण्थुमित्रा भोज्यन्ताम्' इति एवकारादिश्रुतिमन्तरेणापि शब्दसामर्थ्यात् त एव भोजनक्रियायोगिनोऽवगम्यन्ते, नान्ये ; तथेहाप्यात्मादयः प्रमेयमित्युक्ते तथैव तदितरप्रम्यनिषेधोऽवधार्यते ॥
[प्रमेयविभागाक्षेपः] ननु कथं द्वादशविधमेव प्रमेय मवधार्यते', यावता समानतन्त्र पृथिव्यानोनिनव द्रव्याणि' रूपादयश्चतुविशतिगुणाः, उत्क्षेपणादि
... * पद्यते-गम्यते इति पदं-मोक्षः॥
1 मध्याप्यते-क, मुपपद्यते-ख,
सामान्य-ख.

Page #297

264
न्यायमञ्जरी पंचकर्माणि, परापरभेदेन द्विदिधं सामान्यं, नित्यद्रव्यवृतयोऽन्त्या विशेषाः, एकः समवाय इति षट्पदार्थांननुक्रम्य तदवान्तर विशेषैरानन्त्यं प्रमेयस्योपणितमरित ||
उच्यते-कि पुनरिह प्रमेयं विवक्षित मिति तत्सामान्यलक्षणं तावत परीक्ष्यताम्॥
[प्रमेयसामान्यलक्षणम् ] आह-सूक्तमिदं-कस्थापि कर्णे पृष्टः कटिं चालयतीति । द्वादशविधत्वमाक्षिप्तं न प्रतिसमाधते भवान् । प्रयेयस्य सामान्यलक्षगं तु. *परीक्षते इति ॥
उच्यते-अलं केलिना! एतदेवात्र प्रतिसमाधानं भवति। न हि प्रमाणविषयमात्रमिह प्रमेयरू भिमतम् , एवंविधस्य प्रसिद्धत्वेन लक्षगानहत्वात् । प्रमाण एवं ले सहि तद्विषयोऽर्थः प्रमेयमिति प्रज्ञायत एव। कि तेन लक्षितेन? तस्मात् विशिष्टमिह प्रमेयं लक्ष्यते।।
ज्ञातं सम्यग वा यन्मोक्ष.य भवाय ता।
तत्प्रमेयनिहाष्टं न प्रभागार्थमात्र कम् ॥ तच्च द्वादश धमेव भवति, न न्यूनमधिकं वेति समाहितमित्थं भवति विभागाक्षेपः ॥
[ द्वादशानां विशिष्टप्रमेयत्वम् ] कुतः पुनरेषः प्रमेयविशेषो लभ्यते ? निःश्रेयसार्थत्वाच्छास्त्रस्य । प्रमे यज्ञानस्य' प्रमाणज्ञानवदन्यज्ञानोपयोगितामन्तरेण स्वत एव
* भवान् परीक्षते-इत्यन्वयः॥ . - सम्यक ज्ञातं मोक्षाय, असम्यग्दा ज्ञातं भवाय वा-इत्यन्वयः॥
1 परीक्ष्यत एव-क, परीक्षत एव-ख,
यस्य-क-ख-च.

Page #298

सप्तममाह्निकम्
265 मिथ्याज्ञाननिवृत्त्यादिक्रमेण अपवर्गाहेतुत्वप्रतिज्ञानात् । तथाविधस्य चापवर्गोपायत्वस्यात्मादिष्वेव भावात् ॥
[ आत्मादीनां प्रमेयत्वोपपादनम् ] . भवत्वेवम् ! सूत्रस्य तु कथमीदृशप्रमेय विशेषसमर्थने सामर्थ्यम् ? 'विशेषनिर्देशात्तु', शब्दप्रयोगसामर्थ्याच्च ॥
सत्यम् , आकाशकालदिगादि प्रमाणविषयत्वात् प्रमेयं भवति । तत्तु न सप्रयोजनं आत्मशरीरेन्द्रियार्थमनःप्रवृत्तिदोषप्रेत्यभावफलदुःखापवर्गास्तु प्रमेयम् , अस्यैव निःश्रेयसहेतुत्वादित्याशयः ॥
तदित्नमेष तुशब्दः निःश्रेयसा नङगभूतप्रमेयान्तरपरिहारद्वारेणविशिष्टमात्मादि प्रमेयमिह सूचयति ॥ .. तद्वादशविधत्वेऽपि हेयोपादेयभेदतः ।
द्विधोच्यते "मुमुक्षणां तथैव *ध्यानसिद्धये ॥ तत्र देहादि दुःखान्तं हेयमेव व्यवस्थितम्। उपादेयोऽपवर्गस्तु, द्विधाऽवस्थितिरात्मनः ॥ सुखदुःखादिभोक्तृत्वस्वभावो हेय एव सः।
उपादेयस्तु भोगादिव्यवहारपराङमुखः ॥ . [आत्मादिज्ञानस्य मुमुक्षुसंपाद्यत्वम् ] - . आत्मनो हि भोगाधिष्ठानं शरीरम्। भोगसाधनानीन्द्रियाणि । भोक्तव्या इन्द्रियार्थाः। भोगकारणं मन:। प्रवृत्तिः पुण्यपापात्मिका।
* ध्यानं–चिन्तनम् । हेयोपादेययोश्चिन्तनं हानाय, उपादानाय च ॥
1 विशेषात्तु-ख,
-ख,
३ सुसूक्ष्माणां-ख.
.

Page #299

266
न्यायमञ्जरी रागादयश्च दोषाः शरीरादिजन्महेतवः। एतत्कृतश्च शरीरादियो गवियोगाभ्यासः प्रेत्यभावः । *एतत्कृतमेव च संसारे सुखदुःखरूपं फलं । तच्य विविधमेव। विवेकवतः सर्व दुःखमेवेति । एवं शरीरादि दुःखान्तं हेयतयैव भावनीयम्। एददनुपयुक्तश्चात्माऽपि तथैव। एतद्वियुक्त स्त्वात्मैवापवर्ग उच्यते। स चोपादेयतया भावनोयइत्यत एवात्मपदसंगृहीतस्याप्यस्य पुननिर्देशः, स दि परमः पुरुपार्थ इति ॥
[ तत्त्वज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वोपपापनम् ] एवमिदं द्वादश विधं प्रमेयं हेयोपादेयतया तत्त्वज्ञानेन भावयन अभ्यासात् तद्विषयविपरीतग्रहात्मकं मिथ्याज्ञानं क्षिणोति ।।
तत्त्वज्ञानोदय'नास्य मिथ्याज्ञानेऽपबाधिते । रागद्वेषादयो दोषाः तन्मूलात्क्षयमाप्नुयुः ।। क्षीणदोषस्य नोदेति प्रवृत्तिः पुण्यपापिका । सदभावान्न तत्कार्यं शरिरायुपजायते ।।
अशरीरश्च नैवात्मा स्पृश्यते दुःखडम्बरैः । अशेषदुःखोपरमः सोऽपवर्गोऽभिधीयते ।। .
* एतत्कृतं-जननमरणावृत्तिरूपप्रेत्यभावकृतम् ॥
* परिणामतापसंस्कारदुःखैः गुणवृत्तिविरोधाच्च दुःखमेव सर्व विवेकिनः' इति योगसूत्रम् (2-76) ॥
* यद्यपि 'तदत्यन्तविमोक्षोऽपवर्गः' (न्या-सू) इति आत्यन्तिकदुःखनिवृत्तिरेव मोक्ष इत्युक्तम् । परन्तु दु.खास्यन्ताभावस्य स्वतः पुरुषार्थत्वासंभवात् तद्विशिष्ट आत्मैव परमपुरुषार्थः। सूत्रं तु प्राप्ताप्राप्तविवेकन्यायेन प्रवृत्तम् ॥
$ अशरीरं वा व सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः' इति श्रुतिः॥
__1 गा-ख, द्वि-ख. 3 सुख दुःख वेति-ख, 'मु-घ. ' भेद-ख, ... ' ज्ञानेन ते-ख,
प-ध,

Page #300

सप्तममाह्निकम्
267 तदित्थमेव द्वादशविधं प्रमेयं अतिगहनसंसार*मारवस्थलप्रभव' भीम'सन्तापनिर्वापणमहाहदतामुपयातीति तदेवोप देशाहमिति सिद्धम् ॥
[ आत्मविचारोपक्षेपः ] . विरक्तसंकथास्ताव दसतां तापसोदिताः । आत्मैव त्वस्ति नास्तीति कथं न परिचिन्त्यते ।।
[ शरीरात्मवादो पक्षेपः] तथा च लोकायतिकाः परलोकापवादिनः ।
चैतन्यखचितात् कायात् नात्माऽन्योऽस्तीति मन्वते ।। न च तावदात्मा प्रत्यक्षतो गृह्यते, घटादिवत् बाह्येन्द्रियेण, सुखादियन्मनसा वा परिच्छेत्तुमशक्यत्वात् । अनुमानं तु न प्रमाण मेव चार्वाकाणाम्। न चात्मसिद्धौ किंचन लिङगमस्ति। ज्ञानादियोगस्तु भूतानामेव परिणाम विशेषोपपादितशक्त्यतिशयजुषां भविष्यति। यथा गुडपिष्टादयः प्रागसतीमपि मदशक्ति आसादितसुराकारपरिणामाः प्रपद्यन्ते, तथा मृदाद्यवस्थायां अचेतनान्यपि भूतानि शरीराकारपरिणतानि चैतन्यं स्प्रक्ष्यन्ति। कालान्तरे च व्याध्यादिना परिणामविशेषमवजहन्ति तान्येव चैतन्यशून्यतामुपयास्यन्ति। चैतन्य वत्त्वा नपायाच्च तावन्तं कालं तान्येव स्मृत्यनुसन्धानादिव्यवहारनिर्वहणनिपुणतामनुभविष्यन्ति इति किमनुमानक आत्मा स्यात् ?
* मारवं-मरुसंबन्धि ॥ , 'अहं सुखी' इत्यत्रापि शरीरमेव भासत इत्याशयः॥
1 तीव्र-ख, वा-ख, 'वि-ख, 'त्वा-ख, तत्त्वा-घः
दसंजातफलोचिताः-ख.
'न्ते-ख,

Page #301

268
न्यायमञ्जरी आगमास्तु मनोरथाधिरूढप्रामाण्याः कथमात्मानमवबोधयितुं श क्ष्यन्ति। अयमपि चागमोऽस्त्येव 'विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानु विनश्यति न प्रेत्य संज्ञाऽस्ति' इति। तत् आत्मनो नित्यस्य परलोकिनोऽभावात् कृतमेताभिः अपार्थकपरिश्रमकरिणीभिः परलोककथाभिः ॥
[आत्मनः अहमर्थत्वम् ] तत्र प्रत्यक्षमात्मानमौपवर्षाः* प्रपेदिरे।।
अहंप्रत्ययगम्यत्वात् स यूथ्या अपि केचन ।।। अस्त्ययमहंप्रत्ययः कश्चित् शरीरसमानाधिकरणः स्थूलोऽहम्' "क्षामोऽहं' इति । कश्चित् ज्ञातसमानाधिकरणः - 'जानाम्यहम' 'स्मराम्यहम्' इति । तत्र स्थूलादिसमानाधिकरणस्तावदास्तामहं प्रत्ययः॥
ज्ञानेच्छासुखदुःखादिसामानाधिकरण्यभाक् । यस्त्वहंप्रत्ययस्तत्र नात्मनोऽन्यः प्रकाशते ।। . . न हि ज्ञानसुखेच्छादियोगः 'कार्य'न्द्रियादिषु । न च ज्ञानादिशून्येऽर्थं जानामीत्यादिसंविदः ॥
* उपवर्षः पूर्वोत्तरमीमांसावृत्तिकारः। भगवतोपवर्षेण प्रथमे तन्त्र आत्मास्तित्वाभिधानप्रसक्ती 'शारीरके वक्ष्यामः' इत्युद्धारः कृतः' इति शाङ्कर. ब्रह्मसूत्रभाष्यम् (3-3-53)॥
+ प्रत्येकसमुदायादिविकल्पैरसंभवादिति हेतुः॥
1 क्यन्ते-ख,
स्व-ख,
'कृशोऽह-ख.
कर्मे-ख.

Page #302

269
सप्तममाहिक
ज्ञानमात्रावभासोऽपि वारितः प्रत्यभिज्ञया । 'ज्ञातवानह मेवादौ अहमेवाद्य वेद्मि च* ।। नोत्तरस्य च पूर्वस्य न ज्ञानक्षणयोर्द्वयोः । न सन्तानस्य चैतस्मिन् प्रत्ययेऽस्त्यवभासनम् ।। नोत्तरोज्ञानवान् पूर्व पूर्वो जानाति नाधुना ।
न द्वयोर्द्वयमप्यस्ति सन्तानस्तु न वास्तवः ॥ . अवस्तुत्वाच्च नासौ पूर्व किचिज्ज्ञातवान् , न चाद्य किचिज्जाना. तीति। तस्मादहमेव ह्यो ज्ञातवान् , अहमेवाद्य जानामीत्यस्मिन् प्रत्यये ह्यश्चाद्य चानुवर्तमानो ज्ञाता प्रतिभातीति गम्यते ॥
[शरीरं न अहमर्थः ] न चासौ का यः, बालाद्यवस्थाभेदेन नानात्वात् , अचेतनत्वाच्च । एवंच प्रत्यभिज्ञाऽहंप्रत्ययग्राह्ये ज्ञातरि सिद्धे, सोऽयं स्थूलादिसमाना. धिकरणः अहंप्रत्ययः तदभेदोपचारेण शरीरे वर्तमानो मिथ्येति कल्पयिष्यते। न पुनरेतदनुरोधेन ज्ञानादिसमानाधिकरणाहंप्रत्ययमिथ्यात्वकल्पनं युक्तं, अबाधितत्वात्। न खल्वहं जानामीति प्रत्ययः केन चिदल्पीयसा दोषकारणेन कलुषीकर्तुं पार्यते। तत् अस्यात्मैव मुख्यो
. * एतस्मिन् प्रत्यये प्रत्यभिज्ञायां न केवल पूर्वज्ञानक्षणस्य, न केवलं उत्तरस्य तस्य, न द्वयोः ज्ञानक्षणयोस्सन्तानस्य च अवभासन अस्ति । एतदेवोपपादयति अनन्तरवाक्यैः। न वास्तवः, अतिरिक्तसन्तानानङ्गीकारादिति हेतुः॥
। प्रत्यभिज्ञाऽहं प्रत्ययः-प्रत्यभिज्ञारूपः अहंप्रत्ययः॥ मिथ्येति-'न चासौ कायः' इत्याद्युक्तहेतुनेति शेषः॥
1 ज्ञातव्यमह-ख,
व-ख,

Page #303

270
. न्यायमञ्जरी विषयः, तदतिरिक्तं वस्तु *भाक्त इति । तस्मादहंप्रत्ययगम्यत्वादात्मा प्रत्यक्ष इति ।
[आत्मनः अहंप्रतीतिविषयत्वे विवादः] अत्र वदन्ति-शब्दमात्रोच्चारणमेतत् 'अहं जानामि' 'अहमिच्छामि' 'अहंसुखी' 'अहं दुःखो' इति । न तु ज्ञानादिस्वरूपातिरिक्तः तदाश्रयः . कश्चिदेतासु बुद्धिषु परिस्फुरतीति । कथमेकस्यामेव संविदि कर्ता च कर्म . चात्मा भवेत् ॥
ग्राह्यग्राहकतैकस्य ज्ञानस्यापाकरिष्यते ।। त्वयाऽपि नेष्यते चेति तथा नास्त्यात्मनोऽपि सा || ..
[विज्ञानात्मनः ज्ञातृत्वासंभावः ] यच्च अवस्थाकृतं भेदमवलम्ब्य ग्राह्मग्राहकभावसमर्थनभेकस्यैवा. त्मनः कृतं 'किल द्रव्यादि रूप मात्मनो ग्राह्य, ज्ञातृरूपं च ग्राहकमिति' तदनुपपन्नम्—द्रज्यादि रूपे ग्राह्ये न ज्ञातरि 'ग्राह्यता' साधिता स्यात। आत्मवतिनोऽपि द्रव्यादिरूपस्य घटादितुल्यत्वात् ॥..
[व्यवसायानुव्यवसायवेलक्षण्यविमर्श:] यदपि निपुणंमन्यैरुच्यते-भवतु ज्ञातृतेव ग्राहिका। तथापि *विषयोपाधिकृ तोऽस्त्येव भेदः। घटावच्छिन्ना हि हि ज्ञातृता ग्राह्मा, शुद्धव
* भाक्तः विषय इत्यर्थः॥
+ आत्मा अहंप्रत्ययगम्यश्चत् , तत्प्रत्ययविषयोऽप्यात्मा, तादृशप्रत्ययाश्रयोऽप्यात्मेति एकस्यैव कर्तृत्वकरणत्वे विरुद्ध स्याताम् ।।
तथा चात्मनः घटादिवत् पराक्त्वमेव स्यात् ॥
। सत्या-ख,
स्वरूप ख,
३ स्वरूपे-ख,
' ग्राहकता-ख,

Page #304

सप्तममाह्निकम्
271 तु ज्ञातृता ग्राहिकेति। “घटमहं जानामि' इति कोऽर्थः ? कथम् जानन्तमात्मानं 'जानामि' इत्यस्मत्प्रयोगसंभेदाच्चैवमवकल्पते। अन्यत्र तु शुद्धविषयग्रहणमेव भवति 'घटोऽयं' इति तदेतदपि सरलमतिप्रतारणमात्रम –'यथा हि 'घटोऽयं' इत्र घटमात्रप्रवणैव संवित् , एवं अस्मत्प्रयोगभेदेऽपि 'घटमहं जानामि' इत्यत्र घटप्रवणैव बुद्धिः ॥ ___ इयांस्तु विशेषः-पूर्व केवलं घटग्रहणं, अधुंना तु ज्ञानविशिष्टघटावमर्श इति ॥
[विज्ञानस्यात्मत्वे युक्तिः] ननु ! विभज्यमानायां प्रतीतौ 'घटोऽयं' इति तावत् विषयग्रह. णम्। 'जानामि' इति तु ज्ञानग्रहणमपि भवतु नाम। अहमिति तु कस्य ग्रहणम् ? न चैकस्यामेव प्रतीतौ अंशविभागेव प्रामाण्यमप्रामाण्यं च वक्तुं युक्तम्-घटमिति जानामीति च प्रमाणं, अहमिति तु न प्रमाण मिति। तस्मादत्र ज्ञातुरवभासोऽभ्युपेयः ।। उक्तमत्र नैकस्यां प्रतीतावात्मनः कर्तृता कर्मता च स्यातामिति ।।
[ग्राह्यस्यैव न ग्राहकत्वम् ] यस्तूपाधिस्त्वयोन्नेतुमुपक्रान्तः, सोऽयं न घटते, घटप्रवणत्वात् । 'घटं अहं जानामि' इति प्रतीतेविभज्यमानत्वेऽपि घटमिति जानामीति च अंशद्वयं विषयनिष्ठमेव जातम्। अहमिति तु अयमंशः यद्यात्मविषय इष्यते, तर्हि स एव तु शुद्धोऽवशिष्यते ग्राह्यो ग्राहकश्चेति। नावस्था कृतस्तद्भेदः समर्थितः स्यात् ।। भेदाभावेन चैकस्यैव-ग्राह्यग्राहकभाव
* विषयगतः उपाधिः। स चानुपदं प्रदर्शितः ॥
न ह्यात्मनः घटावच्छिन्नत्वं, तदनवच्छिन्नत्वं च कदापि वक्तुं शक्यम् ।।
1 अ-ख,
' तथा-ख, , ३ बुद्धिः -ख.

Page #305

272
. न्यायमञ्जरी मनुपाधिकमभिदधता विज्ञानवादवर्त्म संश्रितं स्यात् । तस्मादहंप्रत्ययस्य ग्राहकाद्भिन्नं ग्राह्यं अभिधित्सता शरीरमेव ग्राह्यमभ्युपगन्तव्यम् । ज्ञानसामानाधिकरण्यानुपपत्तेश्च वरमस्य 'मिथ्यात्वम्, अस्तु ना'मात्मावलम्बनता॥
अत एव कृशश्यामसामानाधिकरण्यधीः । शरीरालम्बनत्वस्य साक्षिणी न विरोत्स्यते ॥
[अहमर्थस्य शरीरातिरिकत्वं नानुभवसिद्धम् ] ननु ! 'ममेदं शरीरं' इति भेदप्रतिभासात् कथमहंप्रत्ययः शरीरालम्बनः स्यात् ? भोः साधो ! नैवंविधेषु विश्वसितुमर्हति । 'ममात्मा, इत्यपि भेदप्रत्ययदर्शनात् ॥ ___ अथावस्थाभेदादिना यथातथा तत्समर्थनमास्थीयते; तदिह शरीरालम्बनत्वेऽपि सैव सरणिरनुसरिष्यते। तरपात् अहंप्रत्ययः शरीरालम्बन एवेति, स च ज्ञानादिसमानाधिकरणो मिथ्या, स्थूलादिसमानाधिकर. णस्तु सम्यगिति॥
['मम शरीरम्' इति प्रतितेर्मिथ्यात्वम् ] , ये तु 'मम शरोरं' 'ममात्मा' इति बुद्धी, ते द्वे अपि मिथ्या ममप्रत्ययस्याहंप्रत्ययवत् आत्मानालम्बनत्वात् , शरीरे च भेदानुपपत्तेः ॥
मम पाणि जो वेति भिन्नत्वादुपपद्यते।
शरीरं तु ममेत्येषा कल्पना राहुमूर्धवत् ।। तस्मादहंकारममकारयोः द्वयोरप्यविषयत्वात्* आत्मा परोक्ष इति सिद्धम् ॥
* आत्मनः इति शेषः॥
1 ना-ख,
सि-ख-च.

Page #306

273
सप्तममाह्निकम्
[आत्मनः स्वयंप्रकाशत्वपक्षः] अपरे पुनराहुः-7 ग्राह्यग्राहकरूपोभयसंपत्तेरेकस्य कर्मत्वं कर्तुत्वं च युगपदात्मनो मन्यामहे ; किन्तु चितिशक्तिस्वभाव मपरसाधनमपरोक्षमात्मतत्त्वं प्रचक्ष्महे । न ह्यात्माऽन्यजन्येन ज्ञानेन घटादिरिव प्रकाश्यते, अपि तु स्वत एव प्रकाश्यते। चेतनत्वमपि तस्य नैसर्गिकमेव, न करणोपनीतचितियोगनिबन्धनम्। चिद्योगाद्धि चेतनत्वे घटादावपि तत्प्रसङगः । न चास्ति नियमहेतुः, अनेककारकनिकरपरिघटिततनुरपि चितिरात्मानमेव ज्ञातारं करोति, न कारकान्तरमिति । तस्मात् स्वत एव चित्स्वभावता तस्य भद्रिका । तदिदमात्मप्रकाशनं संविद्वदवगन्तव्यम् । यंदाहः-संवित संवित्तयैव संवेद्यते, न संवेद्यतयेति । नास्याः कर्मभावो विद्यत इत्यर्थः। एवमात्मा ग्राहकतयैव प्रकाश्यते, न ह्यतयेति तद्वैरुप्य स्यं चोद नमनुपपन्नमिति ॥
- [आत्मनः स्वयंप्रकाशत्वासंभवः ] एतदपि न चतुरश्रम्-अपरसाधनमिति कोऽर्थः ? उपायान्तरनिरपेक्षमेव प्रकाशमानमात्मतत्त्वमास्त इति ; तदयुक्तम् - अकरणिकायाः प्रतीतेरदृष्टत्वात् । अपूर्वं च तत् किमपि यथाभ्युपगतप्रमाणातिरिक्तमेव प्रमाणं स्यात् । न च नियमकारणमत्र पश्यामः, तथा प्रकाशमानः स्व एवात्मा प्रकाशते, न परात्मेति । प्रकाशमानत्वेन चात्मनो 'नूनमनुभूयमानता वाच्या। अनुभूयमानता च अनुभवकर्मत्वम् , इतरथाऽस्याः प्रत्यक्षतैव न स्यात् ॥
* अपरसाधनं-साधनान्तरानधीनप्रकाशम् ॥
+ अस्वयंप्रकाशस्यात्मत्वे चैतन्याश्रयत्वे च घटस्यापि चैतन्याश्रयत्वमस्त्वित्यापादने नोत्तरं वक्तुं शक्यमित्यर्थः ॥
* स्वं प्रतीति शेषः॥
__1 चिन्त-च,
पूर्व-च.
18

Page #307

274
. न्यायमञ्जरी
[आत्मनः अपरोक्षत्वनिराकरणम् ] अथोच्यते-न प्रत्यक्ष आत्मा, किन्त्वपरोक्ष इति ; नेदमर्थान्तर. वचनम् । शिशव एवं प्रतार्यन्ते, न प्रामाणिकाः। प्रत्यक्षश्च न भवति, अपरोक्षश्च भवतीति चित्रम् ||
प्रत्यक्षज्ञानकर्मत्वमस्य नास्तीति चेत्, तपिरोक्षत्वमपि मा भूत् । . प्रकाशत्वादपरोक्षत्वमिति चेत्-न-दीपादेः प्रकाशस्याप्यन्धादिभिरगृह्यमाणस्य प्रकाशमानत्वायोगात्। तस्मात् प्रकाशते चेदात्मा नूनमनुभूयेतापीति बलात् कर्मत्वमपरिहार्यम् । अतश्च तदवस्थैव द्वैरूप्य*. चोदना ॥
[ज्ञानमपि न स्वयंप्रकाशम् ] प्रकाशज्ञानपक्षं च प्रतिक्षेप्स्यामः। . स चात्मन्यपि तुल्यो न्यायः । कल्पनाद्वैरूप्यं च भवतां, आत्मा च स्वप्रकाशः, संविच्च स्वप्रकाशेति । न च निपुणमतिरपि विवेकमीदृशमुपदर्शयितुं शक्नोति भवान् - इयं स्वप्रका'शा फलरूपा संवित्ती, अयं स्वप्रकाशो ज्ञातृरूप आत्मेति। चित्रं चेदं यत्तयोः द्वयोः प्रकाशयोरन्तराले तद्व्यापारः परोक्षः ज्ञानाख्यः संपन्नः इति ॥
[ अहंप्रतीतेः शरीरविषयत्वम् ] ननु 'घटमहं जानामि' इत्यत्र त्रयप्रतिभासः-'' इति विषयः प्रकाशते, 'अहं' इत्यात्मा, 'जानामि' इति संविदिति ||
* द्वैरूप्यं-कतृत्वं, कर्मत्वं च ॥ * संवित्-भात्मधर्मभूता ॥
1 श-ख,
'क्ष-ख.

Page #308

275 * सप्तममाह्निकम्
उक्तमत्र-'घटं जानामि' इति ज्ञानविशेषणविषयप्रतिभासः। 'अहं' इति तु शरीरे ज्ञातृत्वभ्रमः, एकस्यात्मनः ग्राह्यग्राहकभावानुपपत्तेरिति ॥
[आत्मनः चैतन्यरूपत्वासंभवः] यदपि स्वतश्चेतनस्वभावत्वमात्मनः कल्प्यते तदपि न सोपपत्तिकम् ।।
सचेतनश्चिता योगात् तद्योगेन विना जड: । नार्थावभासादन्यद्धि चैतन्यं नाम मन्महे ||
. [ अत्मनः ज्ञानरूपत्वे दोषः ] ___ यदि च स्वत एवार्थावभा'ससामर्थ्यमात्मनः*-तत् किमिन्द्रिय प्रयोजनम् ? मनष्षष्ठेरिन्द्रियनिरपेक्षपदार्थपरिच्छेद सामर्थ्यपक्षे च सर्वसर्वज्ञतापत्तिः। अतोऽवश्यं ज्ञानसमवायिनिबन्धनमेवात्मनश्चेतयितत्वम् ॥ . ... न च घटादिभिरतिप्रसङगः आशङकनीयः। पदार्थस्वभावोपनतस्यैव क्रियावैचित्र्यस्य सर्वलोकप्रसिद्धत्वात्। चेतनादिक्रियाः कर्मसमवायिन्यो न भवन्ति । गमनादिक्रियास्तु कर्तसमवायिन्यः। तदियं ज्ञानक्रियाऽपि कर्तसमवायिन्येव । न च वस्तुशक्तिरनयोज्या भवति ॥
न जडत्वाविशेषेऽपि कर्मादौ समवैति चित् ।
न द्रव्यत्वाविशेषेऽपि गन्धः स्पृशति पावकम् ॥ तस्मान्न प्रत्यक्ष आत्मा, नापि स्वतश्चेतयितेति स्थितम् ॥
* आत्मनः ज्ञानरूपत्वात् , ज्ञानस्य च सविषयत्वनियमात् ॥ + 'चेतयते' इति क्रियाः॥ *कर्म-घटादिः॥
1 स-ख,
न्य एव-ख,
३ चे-ख.

Page #309

276
न्यायमञ्जरी
[मात्मनः मानसप्रत्यक्षगम्यत्वपक्षः] स्वयूथ्यास्तु केचिदाचक्षते-यो'कस्य कर्तृत्वं कर्मत्वं चानुपपन्नमित्यप्रत्यत्यक्ष आत्मा इष्यते ? तदयमनुमानेनापि कथं ग्रहीष्यते ?
आत्मानमात्मनाऽऽत्मैव लिङगादनुमिनोति हि। तत्र नूनमुपेतव्या कर्तृता कर्मताऽस्य च ॥ तत्रानुमानज्ञानस्य यथाऽऽत्मा याति कर्मताम्। .. . तथाऽहंप्रत्ययस्यैषः प्रत्यक्षस्यापि गच्छतु ॥ देहादिव्यतिरिक्तश्च यथा लिङगेन गम्यते। . तथाऽहंप्रत्ययेनापि गम्यतां तद्विलक्षणः ॥
[ अरूपस्याप्यात्मनः प्रत्यक्षत्वम् ] 'ननु ! आत्मनः किं रूपं*, यत् प्रत्यक्षेण साक्षात्क्रियते ?-यद्येवं सुखादेरपि किं रूपं, यन्मानसप्रत्यक्षसमधिगम्यमिष्यते ॥
ननु ! आनन्दादिस्वभावं प्रसिद्धमेव सुखादेः; तर्हि तदाधारत्वमात्मनोऽपि रूपमवगच्छतु भवान् ॥
सुखादि चेत्यमानं हि स्वतन्त्रं नानुभूयते। मतुबर्थानुवेधात्तु सिद्धं ग्रहणमात्मनः ॥
इदं सुखमिति ज्ञानं दृश्यते न घटादिवत् । - अहं सुखीति तु ज्ञप्तिः आत्मनोऽपि प्रकाशिका ॥
* रूपं-आकारः ।
1 दे-ख,
न च-ख.

Page #310

277
सप्तममाह्निकम् _ [आत्मनः प्रत्यक्षत्वमन्तरा सुखादेः प्रत्यक्ष न संभवति ] अपि च
ज्ञातृज्ञानविशिष्टार्थग्रहणं किल भाष्यकृत् । स्वयं प्रादीदृशत्तच्च किं वा युक्तमुपेक्षितुम् ॥ विशेष्यबुद्धिमिच्छन्ति नागृहीतविशेषणाम् । पूर्वं चाननुभूतस्य स्मरणं नावकल्पते ।। न चानुमानतः पूर्व ज्ञात्वाऽऽत्मानं विशेषणम् ।
तद्विशिष्टार्थबुद्धिः स्यात् 'क्रमस्या नवधारणात् ॥ तस्मात प्रत्यक्ष आत्मा ॥ . [आत्मनः प्रत्यक्षत्वाभावे प्रतिसन्धानासंभवः] . 'सामानाधिकरण्यं च स्मरणानुभवादिषु ।
अनुसन्धीयमानं यदृश्यते तत्कथं भवेत् ॥ .. 'पूर्व अहममुमर्थमनुभूतवान् , अहमेवाद्य पुनरनुभवामि' इति तुल्यविषयं तावत्। तुल्यकर्तृकताऽपि तत्र प्रकाशते, इतरथा त्वनुमातुमप्यात्मा न शक्येत ॥
ज्ञानेच्छासुखदुःखादि किलेदं लिङगमात्मनः । एकाश्रयतया ज्ञातं अनुसन्धातृबोधकम् ।। तथात्वेन च तद्ज्ञानं आश्रयज्ञानपूर्वकम् । ज्ञाते तत्राफलं लिङगं अज्ञाते तु न लिङगता ॥
* न्यायभाप्यम् 3-1-15 ॥ न इच्छन्ति–इत्यन्वयः॥
। स्मरणा-ख,
'क्यते-ख.

Page #311

278
न्यायमञ्जरी
तस्मात् प्रत्यक्ष एवात्मा वरमभ्युपगम्यताम् । *वृद्धागमानुसारेण संविदालोकनेन च ॥
[आत्मनः अनुमेयत्वपक्षः] अथवाऽभिनिवेशेन किमनेन प्रयोजनम् ।
अनुमेयत्वमेवास्तु लिङगेनेच्छादिनाऽऽत्मनः ।। तदाह सूत्रकारःइच्छाद्वेषप्रयत्नसुखदुःखज्ञानान्यात्मनो लिङ्गम्
॥ १-१-१० ॥ इच्छा नाम तावदित्थमुपजायते यज्जातीयमर्थ मु' प{जानः पुरुषः पुरा सुखमनुभूतवान् , पुनः कालान्तरे तज्जातीय मर्थमुपलभ्य सुखसाधन तामनुस्मृत्य तदादातुमिच्छति । सेयमनेन क्रमेण समुपजायमानेच्छा पूर्वापरानुसन्धानसमर्थमाश्रयमनुमापयति, कार्यस्य निराधारस्यानुपपत्तेः । आश्रयमात्रप्रतीतौ चायमन्वयव्यतिरेकवानेव हेतुर्भवति । इच्छा धर्मिणी* -आश्रितेति साध्यो धर्मः-कार्यत्वात् , घटादिवत् ; गुणत्वात् , 'रूपा. दिवत् इति वा हेतुर्वक्तव्यः॥
गुणत्वं चेच्छादीनां अचाक्षुषप्रत्यक्षत्वादिना रसादिवद्दर्शितमाचायः॥
[आत्मानुमानप्रकारः] एवमन्वयव्यतिरेकवताऽमुना हेतुना अधिष्ठानमात्रेऽनुमिते, तदधिष्ठानत्वे च देहेन्द्रियादौ प्रसक्ते पूर्वानुभूतसुखसाधनत्वानुसन्धानसव्य___ * धर्मिणी-पक्षः॥
1 मित्थमु ख,
मु-ख,
इ-ख.

Page #312

सप्तममाह्निकम्
279 पेक्षतदुत्पादनपर्यालोचनया तत्कार्यसमानकर्तृकत्वावगमात् शरीरादि. प्रतिषेधे सति, स एव केवलव्यतिरेकिभवने तु विशिष्टमाश्रयमनुमापयति । इच्छा-शरीरादिविलक्षणाश्रया-शरीरादिषु बाधकोपपत्तौ सत्यां कार्यत्वात् । अत्र च साधर्म्यदृष्टान्तो न संभवतीति वेधर्म्यदृष्टान्तः 'प्रदयेते। स च घट एव। योऽभूत् साधर्म्यदृष्टान्तः कार्यत्वे *निर्विशेषणेऽपि घटः, स एव वैधHदृष्टान्तः सविशेषणे। यत्र विलक्षणाश्रितत्वं नास्ति, तत्र सविशेषणं कार्यत्वमपि नास्ति, यथा घटादाविति न न शक्यते वक्तुम् । तत्र कार्य-त्वमा योगेऽपि सविशेषणानां कार्यत्वाभावात् विलक्षणाश्रित त्वमपि तत्र नास्ति, भूताश्रितत्वेन प्रत्यक्षमुपलभ्यमानत्वात् ॥
[ केवलव्यतिरेकिसमर्थनम्] ननु चान्वयदर्शनमन्तरेण केवलो व्यतिरेकः प्रतीयमानः संदिग्धो भवति-किं तत्साध्याभावकृतैव तस्य तस्माद्व्यावृत्तिः, उत निमित्तान्तरकृता? इति । सन्दिग्धव्यतिरेकस्य हेतोरगमकत्वं निश्चितव्यभिचारहेतवदिति तार्किकाः-उच्यते-स्यादेतदेवम, यदि प्रथममनवगतान्वय एवं केवलव्यतिरेकशरणो हेतुः प्रयुज्येत। यत्र त्वन्वयव्यतिरेकवानेव हेतुः कंचन *विशेषमाश्रित्य केवलव्यतिरेकितामवलम्बते, तत्र न ? सन्दिग्ध व्यतिरेकताऽवकाशं लभते। घटो हि भूतलाश्रितत्वेन प्रत्यक्षमुपलभ्यते । तदस्य विलक्षणाश्रयविरहादेव सविशेषणहेतुशन्यता जाता, निविशेषणावस्थायां तद्योगदर्शनादिति न सन्दिग्धो व्यतिरेकः॥
* शरीरादिषु बाधकोत्पत्तौ सत्या' इति विशेषणरहिते कार्यत्वे ।। +विशेषप्रयोगविशेषम् ॥
1 का-ख, शेष-ख.
मा-ख,
त्वं-ख,
य-ख, .

Page #313

280
न्यायमञ्जरी ___ अथवा शरीरत्वं सामान्यमिह वैधर्म्यदृष्टान्तीकर्तव्यम्। तत्र हि सर्वात्मना* कार्यत्वस्य शङका'ऽपि नास्ति । न च तद्विलक्षणाश्रितम्, शरीराश्रितत्वस्य प्रत्यक्षमुपलम्भादिति ।।
[इच्छालिङ्गकात्मानुमानम् ] तदियमिच्छा प्रथमपदार्थदर्शनादिकार्यसमानकर्तृकतयाऽवगम्यमाना शरीरादिविलक्षणमाश्रयमवगमयति, सविशेषणात् कार्यत्वादिति स्थितम्। यश्च स विलक्षण आश्रयः तत्राSSत्मसंज्ञाऽगमिको ॥
. [ द्वेषादिलिङ्ग कात्मानुमानम् ] . एवमेव द्वेषादेरात्मलिङगता वक्तव्या। यज्जातीयस्यार्थस्य सन्नि. धानाददुःखमनुभूतवान पुरुषः, तज्जातीयमर्थं पुनरुपलभमानो दुःखसाधनतामनुसन्धाय तत् द्वेष्टीति। सोऽपि प्रतिसन्धातारमेकमन्तरेण नोपपद्यते॥
.. आभ्यामिच्छाद्वेषाभ्यामनन्तरं प्रयत्नः समुत्पद्यते । सोऽपि यथोक्तेन क्रमेणानुसन्धानपूर्वक एव। प्रयतमानस्य सुखदुःखे भवतः। • ते अपि तथैव द्रष्टव्ये ॥
[ज्ञानस्यात्मानुमानलिङ्गत्वेनाकथने हेतुः] ज्ञानं 'तु यद्यपि प्रथममनुसन्धाननिरपेक्षमपि भवति । तदपि च शक्यत एवात्मलिङगमभिधातुम् ; तथाप्यनुसन्धानपूर्वेच्छादिकार्यप्रकर
* शरीरस्य सर्वैरपि अनित्यत्वाङ्गीकारात् ॥ + प्रथमेति-पूर्वसंजातेत्यर्थः। दर्शनविशेषणम् ।। * आगमिकी-वेदसिद्धा॥
1 स्पर्शो-ख,
ण-च,
य-ख.

Page #314

281
सप्तममाह्निकम् णात् निर्णयात्मकमेव ज्ञानमुदाहर्तव्यम्। तत्र हि बुभुत्साविमर्शादिपूर्वकत्व'मुपलब्धमिति तदेककर्तृकत्वमुपकल्प्यते । तदेवमिच्छादीन्यात्मलिङगानीति स्थितम् ॥
. [अनेकहेतुकथने दोषाभावः ] शास्त्रे चानेकहेतूक्तिः न दोषाय कथास्विवौं ।
शिष्यः कश्चित्क्वचित्किचित् अनुस्मृत्याभिधास्यति ॥ इति कारुणिको हि मुनिरने कमिह हेतुमार्गमुपदिष्टवान् ॥
[आत्मनः अनुमेयत्वेऽपि सुखाद्युपलब्धिसंभवः] ननु ! अत्र चोदितं-अनुसन्धातारमन्तरेण तदेतदिच्छादि कार्य नावकल्पत इति कथं ज्ञायते। एकत्र प्रमातरि तद्दर्शनादिति यदुच्यतेतदिदमेकप्रमातृग्रहणादात्मप्रत्यक्षत्वमङगीकृतं स्यात् इति व्यर्थमनुमानम्। अग्रहणे तु प्रमातुरेकस्य तत्पूर्वकत्वेनेच्छादेः प्रतिबन्धाग्रहणादशक्यमन मानमिति - परिहृतमेतत् - कार्यत्वेनैव लिङगत्वमिच्छादेरुपवणितमस्माभिः, न स्मरणादिसमानाधारतयेति ।।
किमर्थस्तहि प्रतिसन्धानोपन्यासः ? शरीरादिषु तदाश्रयत्वप्रतिषे. धार्थः । न त्वेवं व्याख्यातवन्तो वयम् , एकस्य प्रमातुः इच्छादिकार्याश्रयत्वदर्शनात् एकाश्रयत्वानुमानमिति । तस्मान्न दोषः॥
* कुत्रचित् जिज्ञासापूर्वकत्वात् ज्ञानस्य, इच्छेवादी सूत्रकारै रुपात्तेत्यर्थः ॥ । जल्पादिकथायां खलु द्वितीयहेतुप्रयोगे हेत्वन्तररूप निग्रहस्थानम् ।। * शरीरस्य क्षणिकत्वेन प्रतिसन्धानासंभवात् ।।
1 मु-ख,
प्र-ख.
न्वे-क,

Page #315

282
न्यायमञ्जरी . [आत्मसाधकव्याप्तिग्रहणसमर्थनम् ]
ननु कथं न दोषः ? शरीराद्याश्रयत्वप्रतिषेधसाधनेऽपि हेतोाप्ति ग्रहणासंभवात्। "याव"द्धि दर्शनस्मश्णेच्छादि कार्यजातमे क प्रमातृनियततयाऽनवधारितं, तावत् कथमस्मदवस्थाभिः न शरीराद्याश्रयत्वनिषेधस्य तत्पूर्वकस्य 'चैका माश्रितत्वस्य सिद्धिः ॥ .
क एवमाह-न गृहीतमेककर्तृकतया कार्यमिच्छादीति- यदि गृहीतं तहि वक्तव्यम् , क्व गृहीतम् ? केन वा प्रमाणेन गृहीतमिति। स्वात्मन्येवेति चेत्, सोऽयं प्रत्यक्ष आत्मा भवेत् । एवमनभ्युपगमे वा न व्याप्ति ग्रहणमिति ||
उच्यते-न च प्रत्यक्ष आत्मा, न च व्याप्तेरग्रहणम्। न चैव धर्म्यन्तरे व्याप्तिर्गृह्यते। किन्तु स्वसन्तान एव। तथापि न सिध्यति प्रमातृनियततानुमानम् ? कथमिव सिध्यति? सन्तानान्तरेषु 'एकप्रमातृपूर्वकत्वेन प्रतिसन्धान म्य" दृष्टत्वात् ॥
[ व्याप्तिग्रहणकालासंभवप्रदर्शनम् ] . . 'ननु'! कोऽत्र व्याप्तिग्रहणकालः ? प्रमाणानुमान वद्धि* तद्भेदेन भवितव्यम्। ततः किम् ? इदं ततो भवति। कथं स्वसन्तान एव व्याप्तिर्गृह्यताम् ? कथं वा तत्रैव प्रमातृनियमोऽनुमीयतामिति । सेयसुभयतः पाशा रज्जुः। आत्मा वा प्रत्यक्षः। व्याप्तिर्वा दुरवगमेति ॥ .
* तद्भदेन–कालभेदेन ॥
_1 श-ख, 5 प्र-ख,
' ग्राहकबु-ख, 'कत्र-ख. स्या-च, ' किञ्च-ख, तृ-ख.
वा-ख.

Page #316

283
सप्तममाह्निकम्
[आत्मनः अप्रत्यक्षेऽपि व्याप्तिग्रहणम् ] नैतदेवम्-यथा शाक्यपक्षे–सत्त्वात् क्षणिकत्वानुमाने व्याप्तिग्रहणम् , तथेहापि भविष्यति । तत्र हि यैव क्रमयोगपद्यव्यावृत्त्या सत्त्वस्य नित्येभ्यो व्यावृत्तिः, स एव क्षणिकः अन्वय इति धय॑न्तरनिरपेक्षत'यैव साध्येऽपि धर्मिणि प्रतिबन्धग्रहणं च अनुमानं च दशितम् । तद्वदिहाप्येक प्रमातपूर्वकत्वेन प्रतिसन्धानस्य धर्म्यन्तरे यद्यपि ग्रहणं नास्ति । तथापि सन्तानान्तरभेदे यदस्या दर्शनं, तदेवैककर्तृकत्वदर्शनमिति कोऽन. योर्हेतुत्वं विशेषः?
. [ व्यप्तिग्रहणासंभवाक्षेपपरिहारौ ] ___ ननु ! तत्र नित्येभ्यः क्रमयोगपद्यज्यावृत्त्या व्यावृत्त त्वं* शक्य. ग्रहणम् । इह तु प्रमातृभेदेन प्रति'सन्धानव्यावृत्तिर्दुरवगमा। स्वसन्तानेऽपि ज्ञानक्षणाभिन्ना एव प्रमातारः। न च तेभ्यो ब्यावृत्तं प्रतिसन्धानमिति ॥
तिष्ठत्वन्वयः, व्यतिरेकमुखेनापि कष्टमिदमनुमानं वर्तते। स्वस. न्ताने सन्तानान्तरवत् प्रमातृभेदाग्रहणात् । तद्भेदग्रहे हि स्व परसन्तान विवेको न स्यात् । यद्येवम् , प्रमातृभेदग्रहणाभावात्। पुनरप्यात्मा प्रत्यक्ष आयातः ॥
- मैवम्-नात्मा प्रत्यक्षः। प्रमातृभेदो हि स्वसन्ताने न गृह्यत इत्युक्तम्। 'न पुनस्तदैक्यं गृह्यते । अन्यच्च भेदाग्रहणम्--अन्यच्च तदैक्यग्रहणम्। भेदाग्रहणादेव च व्याप्तिसिद्धेः न कष्टमनुमानम् ॥
* 'सत्त्वस्य इति शेषः ॥ + स्वापरसन्तनविवेकाभावादिति हेतुः ॥
मातृ-ख,
क्ष-च, । स-ख,
स्य-ख, न चै-ख,
३ त स-ख, 'अ-ख,

Page #317

284
न्यायमञ्जरी ननु च स्वसन्ता'नेऽपि प्रमातृभेदाग्रहणं किं प्रमातुरेकत्वात् , उत ज्ञानानां कार्यकारणभावात् ? इति न निश्चीयते। ततश्च संदिग्धो व्यतिरेक:-यथा ज्ञानानां कार्यकारणभावो नास्ति, यथा च न तत्कृतोऽयं व्यवहारः, तथाऽनन्तरमेव सविस्तरं व क्ष्यामः। तस्मादिच्छादिकार्येण युक्तमेकप्रमात्रनुमानम् ॥
[ देहादेः इच्छाद्याश्रयत्वासंभवः ] ननु चाश्रितमिच्छादि देह एव भविष्यति। .
भूतानामेव चैतन्यमिति प्राह बृहस्पतिः ॥ उक्तं च मदशक्तिवद्विज्ञानमिति-उच्यते-शरीरं तावन्नेच्छादेरा श्रयः ; शैशवयौवनवार्धकादिदशाभेदेन भिन्नत्वात् ॥ . .
तथाहि नान्यदृष्टोऽर्थः स्मर्तुमन्येन शक्यते। .. न चान्येन स्मृते तस्मिन् अन्यस्येच्छोपजायते ॥ तेनाद्यादर्थविज्ञानात् *प्रकृत्येच्छासमुद्भवात् ।
एकस्य कार्यचक्रस्य वक्तव्यः कश्चिदाश्रयः ।। . शरीरं च बाल्याद्यवस्थाभेदेन भिन्नम्। अतस्तस्य नाश्रयो भवितुमर्हति, सन्तानान्तरवत । यथा हि देवदत्तदृष्टेऽर्थे 'न यज्ञादत्तस्य स्मरणं, एवं बालशरीरानुभूते युवशरीरस्य तन्न स्यात् ॥
[ शरीरस्यैकत्वनिरासः] ननु अवस्थामात्रमेव भिन्नम् ; अवस्था'तृ शरीरस्वरूपमभिन्नमेव प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययप्रामाण्यादवगम्यते। न चेयं प्रत्यभिज्ञा लूनपुनर्जात
* प्रकृत्य-प्रारभ्य ॥
1 ने-ख,
व-ख,
भृती-ख,
य-ख,
न्य-ख. .

Page #318

सप्तममाह्निकम्
285 केशनखादिप्रत्यभिज्ञावदन्यथासिद्धा, विनाशस्या'नुपलम्भा'त्। स्तम्भा दौ हि क्षणभङगित्वप्रतिषेधः प्रत्यभिज्ञयैव करिष्यते। *सा चेहापि तादृश्येव -तदयुक्तम्-स्तम्भादौ नानात्वकारणाग्रहणात् । इह तु रूपपरिणाम 'सन्निवे'शाद्यन्यत्वदर्शनात् सादृश्यनिबन्धनेयं भ्रान्तिरेव प्रत्यभिज्ञा। न खलु शिशुशरीरे, तरुणशरीरे, जरच्छरीरे च तुल्यमेव परिमाणा'द्युपलभ्यते ॥
[ शरीरभेदसाधनम् ] आहारपरिणामाच्च देहभेदोऽवगम्यते । पाकजोत्पत्तिमार्गेण न जीर्येतान्नमन्यथा ।। न भवेत्परिपोषो हि दधिक्षीरादिभक्षणे । *कांचिका धुपयोगे च न दृश्येतास्य रक्तता ।। क्षीणैरवयवैः कैश्चित् कैश्चिच्चाभिनवोद्गतैः ।
अभिन्न एवावयवी कथं भवितुमर्हति ॥ तथा च केचित पच्यमानस्य घटादेरपि प्रागवस्थाविसदशरूपादियोगिनः पाककारणभूतवेगवदग्निद्रव्यसंयोगपर्यालोचनयैव प्रलयोदयौ कल्पितंवन्तः ॥
* सा-प्रत्यभिज्ञा | एवं च प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्ये स्तम्भादेरपि स्थिरत्वं न सिद्धयेत् ॥
। अन्यथा-शरीरपरिणामाभावे ॥ * 'अवन्तिसोमधान्याम्लकुञ्जलानि च काञ्चिके' इत्यमरः ॥ $ केचित्-पीलुपाकवादिनः ॥
1 सम्भवा-ख, • नमीयते-च,
'म्बा-ख, ३ वे-ख, णामा-ख, चना-ख, 'गेन दृश्यते तस्य रि-ख.

Page #319

286
न्यायमञ्जरी
[पीलुपाकवादवर्णनम्] यद्यपि कन्दुकनिक्षिप्तिा घटादयः तृणपर्णादिपिहितवपुषोऽपि तद्विवरप्रसृतेन नयनरश्मिना न विनष्टा इत्युपलभ्यन्ते। यद्यपि तत्संख्या, तत्परिमाणः, तत्सन्निवेशः, तद्देशाश्च पक्वा अपि दृश्यन्ते, यद्यपि 'पतन्तो न विभाव्यन्ते, यद्यपि च तदा तेषां कादिकारककलापासंभवात् पुनर्घटनमघटमानमिव लक्ष्यते-तथापि तेषामनुमानेन विनाशः परिकल्प्यते। सर्वावयवेष्वन्तर्बहिश्च पाकात् पूर्वरूपादिविलक्षणगुणोपलब्धः अन्तःप्रवेशः कृशानोरनुमीयते। तेन वेगवता वह्निद्रव्येण नोदनात् अभिघाताद्वा नूनं घटाद्यारम्भकेष्ववयवेषु क्रिया जायते, क्रियातः विभागः, विभागात् द्रव्यारम्भकसंयोगविनाशः, तद्विनाशात् द्रव्यविनाश इति ॥.
*अन्प्रवेशपक्षेऽपि सूक्ष्मविवरपरिकल्पनात् अवश्यमवयवसंयोगविघटनं घटादेरिति विनाश एव॥
.
[पीलुपाकवादे युक्त्यन्तरम् ] अपि च पाकानन्तरं कन्दुकादपकृष्यमाणाः पिठारादयः केचित स्फटिताः, केचिद्वक्रतां गताः, केचित् सन्निवेशान्तरमेव प्रतिपन्ना दृश्यन्ते । तस्मादपि पश्यामो नश्यन्तीति ॥
तत्संख्यत्वादिति सर्वमनैकान्तिकं सूच्यग्रविद्धकण्ठकोणैः कुम्मा'दिभिः। अतः पूर्वोक्तनीत्या नष्टषु घटादिकार्यद्रव्येषु परमाणव एव पच्यन्ते। पक्वाश्च श्यामादिगुणानवजहतः रक्तादिगुणान्तरयोगमनु.
* पिठरपाकवादे ॥
। पूर्वस्थितसंख्यासमानसंख्यावत्वात् ऐक्यमिति न । सूक्ष्मावयवविश्लोषस्य ज्ञातुमशक्यत्वात् । तत्रावयविनाशाङ्गीकारात् ॥
1 ततो-ख,
रद्धय-क,
३ मथ्य-ग.
म्बा-ख,
घू-खं

Page #320

287
सप्तममाह्निकम् भवन्तः प्राणिगतसुखदुःखोपभोगसाधनभूतादृष्टप्रेर्यमाणाः परस्परं संयुज्य द्यणुकादिप्रक्रमेण तादृशमेव घटादिकार्यमारभन्ते । तत्रामुष्मिन क्षणेऽमुष्य कार्यस्य प्रसवः, अमुष्य प्रलय इति प्रक्रिया न लिख्यते, ग्रन्थविस्तरभयात् , अप्रयोजनत्वाच्चेति ॥
. [आम्रफलादिष्वपि पीलुपाकः ] एवं तपनातप'पच्य'मानेष्वाम्रादिफलेष्वेष एवं न्यायः। शरीरे ऽप्यौदर्येण तेजसा पच्यमानेष्वन्नपानादिषु रसमलधातुभावेन परिणाममुपगच्छत्सु प्रायेण प्रतिक्षणमुत्पादविनाशौ संभवत इति स्थैर्याभावात् कथमनुसन्धानादिकार्ययोगस्तस्येति ॥
. [पिठरपाकवादसमर्थनम् ] अपरे पुनः प्रत्यक्षबलवत्तया घटादेरविनाशमेव पच्यमानस्य मन्यन्ते। सुषिरद्रव्यारम्भाच्च अन्तर्बहिश्च पाकोऽप्युपपत्स्यते । *दृश्यते च पक्वेऽपि कलशे निषिक्तानामपां बहिः शीतस्पर्शग्रहणम्। अतश्च पाककाले ज्वलदनलशिखाकलापानुप्रवेशकृतविनाश वत् तदापि शिशिर. तरनीरकणनिकरानप्रवेशकृतविनाशप्रसङगः। न चेदशी प्रमाणदृष्टिः । अतः प्रकृतिसुषिरतयैव कार्यद्रव्यस्य घटादेरारम्भात् अन्तरान्तरा तेजःकणानुप्रवेशकृतपाकोपपत्तरलं विनाशकल्पनया। पिठरपाकपक्ष एव पेशलः ॥
यादगेव हि निक्षिप्तः घट: पाकाय कन्दुके। पाकेऽपि तादृगेवासौं उद्ध तो दृश्यते ततः ॥
* अवयविनः सच्छिद्रत्वे युक्तिमाह-दृश्यत इत्यादि ॥ + पिठरः स्थाल्युखा कुण्डम्' इत्यमरः । अवयवीति यावत् ॥
1 दृश्य-ख,
बलादपि-ख.

Page #321

288
न्यायमञ्जरी क्वचित्तु सन्निवेशान्तरदर्शनं काष्ठाद्यभिघातकृतमुपपत्स्यते । पाव. कसंपर्ककारित्वे तु सर्वत्र तथाभावः स्यात् । तस्मादविनष्टा एव घटादयः पच्यन्ते । सोऽयं तु घटादिन्यायः शरीरे नेप्यते ॥
न ह्यन्नपा'क: स्थैर्येऽपि* तत्र कुम्भादिपाकवत् ।
चयापचययुक्तं हि शरीरमुपलभ्यते । तस्मात् परिमाणादिभेददर्शनान्नैकं शरीरं इति ज्वालादिप्रत्यभिज्ञावत्तत्प्रत्यभिज्ञति स्थितम् ।।
_[ अवस्थाऽवस्थावतोर्भेदाभेदविमर्शः ] यदप्युच्यते अवस्थानामेव नानात्वम्, अवस्थाता पुनरेक एव देहाख्यं इति तदप्ययुक्तम भेदाभेदविकल्पानुपपत्तेः। यदि शरीरादव्यतिरिता एव तदवस्थाः, 'तहि तन्नानात्वात् शरीरनानात्वप्रसङगः। एकस्माच्छरीरादप्यनन्यत्वात् अवस्थानामप्यन्योन्यं भेदो न स्यात् ॥
अथ व्यतिरिक्ताः शरीरादवस्थाः, तर्हि भेदेन तदुपग्रहो दर्शयितव्यः । न चासावस्ति । गोत्वादावनुवृत्ता बुद्धिरन्यथाऽसिद्धा सती 'जातितद्वतोर्भेदमापादयन्ती न* केनचित्प्रतिहन्यते ।, इह पुनरवस्थातुरेकत्वग्राहिणी बुद्धि : पूर्वनीत्या प्रमाणबाधितत्वात् भ्रान्तेति । तस्मात् शरीरस्य भिन्नत्वात् सन्तानान्तरवत् स्मृत्यनुसन्धानादिकार्ययोगो दुर्घट इति न तस्येच्छादिकार्याश्रयत्वम् ॥
* शरीरस्येति शेषः ॥ + अनुगमकतया खलु गोत्वादिसिद्धिः ।।
___1 क-ख, कै-ग, के-च,
तदा अ-ख,
न-ख,
4 तू-ख.

Page #322

289
सप्तममाह्निकम्
289 [शरीरचैतन्यवादनिरासः] इवश्न न शरीरस्य ज्ञानादियोगः, परिणामित्वात् , क्षीरवत् ; रूपादिमत्त्वात् , तद्वदेव ; अनेकसमूहस्वभावत्वात् , त्रिदण्डादिवत् ; सान्निवेशविशिष्टाच्च 'भूतत्वात , बा'ह्यभूतवत् ॥ .. चैतन्यशून्यं शरीरं, शरीरत्वात् , भूतशरीरवत्। न शरीरधर्मश्चैतन्यम् , अयावद्रव्यभावित्वात्। न च संयोगा दिभिः व्यभिचारः; तदुपजननापाययोनिमित्तान्तरजन्यत्वदर्शनात् , इह च तदभावात् । विशेषगुणत्वे सतीति वा विशेषणोपादानान्न व्यभिचारः। तद्विशेषगुणत्वे हि चैतन्यस्य रूपादिवत्तदवस्थानादविनाशप्रसङगः ॥
[ किण्वादिदृष्टान्तदौस्थ्यम् ] यत्तु मदशक्तिवदित्युक्तम्-तत्रमदशक्तेदृष्टत्वात् अभ्युपगमः, न तु ज्ञानस्य तंत्र दर्शनम् ॥ ___ ननु ज्ञानमपि *तदन्वयव्यतिरेकानुविधायि प्रायेण दृश्यते । भूते. ध्वन्नपानाधुपयोगपुष्टेषु पटवी चेतना भवति, तद्विपर्यये विपर्ययः । ब्राह्मीघृताधुपयोगसंस्कृते च कुमारशरीरे पटुप्रज्ञता जायते॥
वर्षासु च स्वेदादिनाऽनतिदवीयसैव कालेन दध्याद्यवयवा एव चलन्तः पूतनादिक्रिमिरूपा उपलभ्यन्ते। चैतन्ये च गुरुलाघवव्यवहारोऽपि भूतातिशयसदसत्त्वकृतो भविष्यतीति भूतचैतन्य पक्ष एव युक्तिः युक्तो लक्ष्यते ॥
*तत्-शरीरम् । शरीरप्रेरणादौ शरीरान्तरानपेक्षणात् प्रायेण इति ॥
पूतना-इति क्रि(कृ)मिसंज्ञा ॥
1 बा-ख,
कण्वा -ख,
न्य-ख,
वादपक्ष-ख
19

Page #323

290
न्यायमञ्जरी नैतच्चारु-चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयः शरीरं 'लक्ष्यते। तत्र तदनुप्रहात् इन्द्रियानुग्रहे सति पटुकरणत्वात् विषयग्रहणमपि पटुतरमिवभवति । न च विषयग्रहणादन्यच्चैतन्यं नाम ॥
___ [चेतनानामभौतिकत्वम् ] ___एतेन ब्राह्मीघृतोपयोगोऽपि व्याख्यातः। व्यापकत्वादात्मनः सर्वत्र - भावे सति भोगायतनत्वेन कदाचित भतावयवानां उपादानम्। अतः शुक्रशोणितादिवत दध्यवयवान् विकृतानुपादास्यते। तथा च स्वेदजादिभेदेन बहुभेदो भूतसर्गः प्रवर्तते विचित्रकर्मपरिपाकापेक्षयेति यत्किचिदेतत्। तस्मान्न सर्वथा भूतानां चैतन्यमिति सिद्धम् ।। ..
___[इन्द्रियचैतन्यवाद निरासः] नापीन्द्रियाणि यथोक्तस्य *ज्ञानादेः कार्यस्याश्रयतां प्रतिपद्यन्ते-- दर्शनस्पर्शनाभ्यामेकार्थग्रहणात् ॥ (न्या-सू-३-१-१)
'यमर्थ'महम'द्राक्षं चक्षुषा, तमेवैतहि स्पर्शनेन स्पृशामि', 'यमस्प्राक्षं स्पर्शनेन, तमधुना चक्षुषा पश्यामि' इति कतरदिन्द्रियमेवमनुसन्दधीत ? न चक्षुः, स्पर्शाविषयत्वात् । न त्वगिन्द्रियं, रूपाविषयत्वात् । तस्मादुभयविषय ग्रहणसमर्थः कश्चिदनुसन्धाताऽस्तीति स इन्द्रियव्यतिरिक्तो गम्यते ॥
__ * ज्ञानादेः कार्यस्य-ज्ञानादिरूपकार्यस्य ।
1 व-ख,
पाटवं न हि-ख,
३ व-ख.
म-ख,

Page #324

291
सप्तममाह्निकम्
[ गुणगुणिभेदसिद्धिः] अमुनैव प्रसङगेन रूपादिव्यतिरेकिणः । वक्तव्या गुणिनः सिद्धिरेतबुद्धिनिबन्धना ॥ रूपादिषु स्वतन्त्रेषु* न ह्येषप्रत्ययो भवेत् ।
न रूपमस्य विषयः न स्पर्शो न च तद्वयम् ॥ अतश्च -न गुणव्यतिरिक्तो गुणी, भेदेनाग्रहणात् – इत्यसिद्धः परोक्तो हेतुः, भेदग्रहणस्य दशितत्वात्। वृत्तिविकल्पादीनां तु प्रतिसमाधानं सामान्यसमर्थनावसरे कथितम्, अवयविसिद्धौ वक्ष्यते चेत्यलमवान्तरचिन्तया ॥
. [इन्द्रियाणामनात्मत्वे हेत्वन्तराणि ] इतश्च नेन्द्रियाणां चैतन्यम् , करणत्वात् ; वास्यादिवत्। भौतिकानि चेन्द्रियाणि वर्णयिष्यामः। तेन य एष भूतचैतन्यनिराकरणे न्यायो वर्णितः, स तेष्वपि योजनीयः ॥
अतश्चैवं. इन्द्रियान्तरविकारात् ॥ न्या. सू. ३-१-१२ ॥
आ'ने' हि चक्षुषा दृष्टे रसनिष्यन्दसुन्दरे । रसनस्य विकारः स्यात् न दन्तोदक संप्लवः ।।
* स्वतन्त्रेषु-द्रव्यरूपेषु। यदि रूपं द्रव्यवत् स्वतन्त्रं स्यात् 'दृष्टमेवस्पृशामि' इति न स्यात् ॥
* कथितं-तुल्यव्यायातिदेशात् ॥
* सूत्रगत विकार' पदस्य भाष्योक्त विवरण-दन्तोदकसंप्लवः इति । दन्तोदकं-लालाजल मिति यावत् ॥
1 म्मे-च,
वि-ख.

Page #325

292
न्यायमञ्जरी बहूनामिन्द्रियाणां च भिन्नाभिप्रायता भवेत् ।।
तेनैकत्रैव सन्ताने नानाचेतनता भवेत् ।। अति तुच्छश्चायमिन्द्रियचैतन्यपक्ष इति किमत्र बहु लिख्यते ॥
[मनश्चैतन्यवादनिरासः] ननु ! मनस्तहि इच्छादेरधिष्ठानं भविष्यति । तद्धि नित्यमेक सर्वविषयं, अभौतिकमिति न प्राक्तनदोषैः स्पृश्यते-उच्यते-मनसोऽपि तदाश्रयत्वमनुपन्नम्। कुतः ? ज्ञातुर्ज्ञानसाध'नो'पपत्तेः संज्ञाभेदमात्रम् ॥ न्या. सू...
३-१-१७ ॥ मनसो हीच्छाद्याश्रयत्वे ज्ञानादौ कर्तृत्वात् तस्यापि बाह्यगन्धादि.. विषयज्ञानयोगपद्यानुपपत्तेः तद्ग्रहणकरण घ्राणायधिष्ठानपटुना केन चिदान्तरसुखदुःखादिविषयग्राहिणा स्मृत्यादिक्रियाकारिणा च करणेन भवितव्यमिति तत्रात्मसंज्ञा भवेत् , आत्मनि च कर्तरि मनस्संज्ञेति ॥
[ बाह्यान्तरकरणयोरावश्यकता ] . न चास्य बाह्यकरणः सिध्यन्ति सकलाः क्रियाः । न च स्मृतिसुखेच्छादौ चक्षुरादीनि साधनम् * 11.
तेनेच्छा कृतिसुख दुःखवेदनानां __ आधारो न खलु मनो न चेन्द्रियाणि !
___* रूपादिसाक्षात्कारकरणतयैव चक्षुरादीनां सिद्धेः ॥
ण-ख.
३ शक्तानि च-ख,
नि खे.
1 नत्वानु-च, 5 सुखकृति-ख, मृतिसुख-च.

Page #326

सप्तममाह्निकम्
293
देहोऽपि व्रजति न तत्समाश्रयत्वं तेनान्यं पुरुषमतः प्रकल्पयामः ॥
[ आत्मसाधने हेत्वन्तराणि] दिक्प्रदर्शनमिदं कृतमिच्छा.
द्वेषयत्नसुखदुःखमतीनाम् । लिङगताकथनमात्मनि तत्र
त्वस्ति हेतुनिवहो बहुरन्यः ।। कर्तृप्रयोज्यता खलु दृष्टा दानादिकरणजातस्य । त्वश्रोत्राद्यपि करणं तथैव का प्रयुज्येत ।। हिताहित प्राप्तिविसर्ग'योग्या
देष्टा च दृष्टा नियता शरीरे । तच्चेतनाधिष्ठिसताममुष्य
ग़न्त्रीरथादेरिव कल्पयामः ।। प्राणादिमारुतानामन्तश्चलता चलाचलगतीनाम् । सहजनिजकर्मविकृतौ कारणमनुमीयते किंचित् ।। इदं च देहादितरत्र दुर्लभं
निरीक्ष्य वृद्धि क्षतभग्नरोहणम् । ध्रुवं ग्रहस्येव गतिः प्रकल्पते निजाश्रय क्षेमपरायणो नरः ।।
* इदमेव 'आत्मा इन्द्रियाद्यधिष्ठाता करणं हि सकर्तृकम्' इत्युक्तम् ॥ * प्राप्तिविसर्ग-उपादानहाने |
1 मर्श-ख,
कश्चि-ख,
' भग्न-ख,
म-ख.

Page #327

294
न्यायमञ्जरी
[मनसः ज्ञानसामान्यकरणत्वम्, अनात्मत्वं च ] युक्तं च नैव मनसा ह्यनधिष्ठितानां
स्वार्थप्रमाकरणकौशलमिन्द्रियाणाम् । स्यात् कश्चिदिष्टविषयानुगुणः प्रयत्नः
यत् प्रेरितं समाधितिष्ठति तानि, चेतः । ज्ञानप्रयत्नादिमतोऽथ कस्य
दृष्टान्तता स्यात् करणादिलिङगे। *कार्ये न नः पर्यनुयोग एषः सामान्यमात्रस्य त वापि सिद्धेः ।।
[आत्मनित्यत्वावश्यकता]. प्रत्यक्षादिप्रमाणैर्यः व्यवहारः स चात्मना ! विना नित्येन नेत्येवं ततोऽप्येतस्य कल्पना ।।
यत् प्रत्यक्षं प्रत्यभिज्ञास्वभावं
ज्ञानन्य त्वे तस्य न ह्यात्मलाभः । . ग्राह्यस्यैक्यं यद्वदर्थस्य तस्मात्
सिध्यत्येवं ग्राहकस्यापि पुंसः ॥ अविनाभावग्रहणं लिङगज्ञानं तदन्वयस्मरणम् । लिङगिप्रमितिरितीदं न बोद्धभेदे प्रमाणं' स्यात् ।।
.
* कार्यसामान्य करणजन्यमिति, तञ्च करणं ज्ञानप्रयत्नादिमांस्तु न शरीरादिः किन्त्वतिरिक्तः कश्चित् । स एवात्मा।।
५ था-ख,
1 द-ख, । ऽनुमान-ख.
चैत्-ख,
णात्-क-च,

Page #328

295 सप्तममाह्निकम्
ज्ञाते वनेचरसुखादतिदेशवाक्ये
दृष्ट मृगे विपिनवर्तिनि गोसदृक्षे । तत्संज्ञितामितिफलं लभते प्रमातृ
भेदे न चेदमुपमानमिति प्रतिष्ठम् ॥ वर्णानां श्रवणं क्रमेण समयस्मृत्या पदार्थग्रहः
तत्संस्कारजमन्त्यवर्णकलनाकाले तदालोचनम् । आकांक्षादिनिबन्धनान्वयकृतं वाक्यार्थसंपिण्डनं ज्ञापैकेन विनाऽतिदुर्घटमतो नित्यात्मसिद्धिर्बुवा ।। मयेदं पूर्वेद्युविहितमिदमन्येारपरं
विधातव्यं चेति श्रुतिकृषिवणिज्यादिषु जनाः । यदेवं चेष्टन्ते निपुणमनुसन्धाय तदमी ध्रुवं सर्वावस्थानुगतमवगच्छन्ति पुरुषम् ॥
[आत्मलक्षणज्ञानस्य फलम् ] इत्यात्मलक्षणमवादि यदेतदिच्छा
द्वेषप्रयत्नसुखदु खसमाश्रयत्वम् । *तत्सङिगनं तदिह हेयतया व्यवस्येत् तद्विप्रयुक्तमधिगम्यतया मुमुक्षुः ॥
[विज्ञानात्मवादोपक्षेपः ] अथो तथागताः प्राहुः किं पुंसा कल्पितेन वः । ज्ञानमात्रेण पूर्वोक्तः व्यवहारः प्रसिद्धयति ।
* तत्संगिनं-इच्छाद्वेषप्रयत्नादिमन्तम् । अशेषविशेषगुणोच्छोदो हि मोक्षः सिद्धान्ते ॥
ज्ञानमात्रेण न तु ज्ञानाश्रयेण ॥
1 रोऽवकल्पते-ख.

Page #329

296
न्यायमञ्जरी ज्ञानं किमात्मवन्नित्यं सौगतै रुपगम्यते । प्रारदर्शितानुसन्धान कामना दिक्रियाक्षमम् ।। ज्ञानं बौद्धगृहे तावत् कुतो नित्यं भविष्यति । अन्येऽपि सर्वे संस्काराः क्षणिका इति गृह्यताम् ।। क्षणिकं चेष्यते कार्य न क्वचित् किंचिदाश्रितम् ! स्वतन्त्रं ज्ञानमेवातः नान्यस्तेनानुमीयते ॥
[ इच्छादीनां ज्ञानरूपत्वम् ] ज्ञानस्य च प्रभेदोऽयं इच्छाद्वेषसुखादिकः । न वस्त्वन्तरमित्येवं न ततोऽप्यन्य कल्पनम् ।। गुणत्वमपि नास्त्यस्य यतोऽधिष्ठानकल्पना। न गुणव्यतिरिक्तश्च गुणी नामास्ति कश्चन ॥ ,
[क्षणिकविज्ञानवादे स्मरणाद्युपपत्तिः] निराश्रयेषु विज्ञानस्कन्धेषु* क्षणभङगिषु ।
कथं स्मृत्यादिकार्य वा परलोकोऽपि वा कथंम् ।। सत्यपि परलोके कथमकृताभ्यागमकृतविप्रणाशौं पराक्रियेते ? येन हि ज्ञानेन चैत्यवन्दनादि कर्म कृतं, तस्य विनाशात् न तत्फलोपभोगः । यस्य च फलोपभोगः तेन न तत्कर्म कृतमिति-नैषदोषः-कार्यकारणभावस्य नियामकत्वात्। अनादिप्रबन्धप्रवृत्तो हि ज्ञानानां हेतुफलभाव
* रूपविज्ञानवेदनासंज्ञासंस्काररूपपञ्चस्कन्धात्मको जीवः। तत्र विज्ञानमप्येकः ॥
1 रभ्युपेयते-च,
स्मरणा-ख.
1 नु-ख, च,

Page #330

सप्तममाह्निकम्
251 प्रवाहः। एष एव च सन्तान इत्युच्यते। तत्कृतश्चायं अनुसन्धानादि. कार्यनियमः। सन्तानानादित्वात् , तदविच्छेदाच्च परलोकोऽपि न क्लिष्टकल्पनः ॥
[सन्तानसांकर्यनिरासः]. .. यद्यपि सन्तत्यन्तरपतितज्ञानजन्यमपि सन्तत्यन्तरे ज्ञानं *दृश्यते, तथापि न तादृशकार्यकारणभावेन सन्तानव्यवहारः प्रतिसन्धानादिकार्यनिर्वाहो वा ; किन्तु उपादानरूपतद्विशेषनिबन्धन एवैष निर्वहति नियमः। तस्मिन्नैव सति स्वरूप सन्तानविभागोऽवकल्पते ॥
स्मृतिवत्परिहर्तव्यौ कृतनाशाकृतागमौ ।
तत्सन्तानोपसंक्रान्त्या कुसुमे बीजरागवत् ॥ आह च
'यस्मिन्नव हि सन्ताने आहिता कर्मवासना।
फलं तत्रैव बध्नाति कार्पासे रक्तता 'यथा' ॥ यथा यस्मिन्नेव हि कार्पसबीजे वर्णः रक्तताख्यः कृतः, तस्यैव कुसुममपि रक्तम्, नान्यस्येति ; तथा यस्मिन्नेव ज्ञानसन्ताने यादृशी • कर्मवासना, तादृशं फलं तस्मिन्नेव सन्ताने भवति, नान्यस्मिन् ज्ञान ____ इत्यर्थः। तथा च कृतहानाकृताभ्यागमदोषनिरासः ॥
__ [आत्मनः नित्यत्वासंभवः ] नित्यस्त्वात्माऽभ्युपगम्यमानः यदि सुखादिजन्मना विकृतिमनुभवति तदयं 'अनि त्य एव चर्मादिवदुक्तः स्यात्। निविकारत्वे तु सताs
* मातापितृवासनायाः पुत्रे संक्रमणम् , गुरोः ज्ञानस्य शिष्ये संक्रमणं च दृश्यते। परन्त्वत्र सहकारित्वमेव, न तूपादानत्वम् ॥
1 यथा-ख.
नि-ख,
३ ध-ख.

Page #331

298
... न्यायमञ्जरी सता वा सुखदुःखादिना कर्मफलेन कस्तस्य विशेष इति कर्मवैफल्यमेव । तदुक्तम्
'वर्षातपाभ्यां किं व्योम्नः चर्मण्यस्ति तयोः फलम् ।
चर्मोपमश्चेत् सोऽनित्यः खतुल्यश्चेदसत्फलः' इति॥ तस्मादुत्सृज्यतामेषः मूर्धाभिषिक्तः प्रथमो मोहः आत्मग्रहो नाम । तन्निवृत्त्या चात्मीयग्रहोऽपि विरंस्यति 'अहमेव न, कि मम, इति* . तदिदमहंकारममकारग्रन्थिप्रहाणेन नैरात्म्यदर्शनमेव निर्वाणद्वार मवलम्ब्यताम् ॥
. [ क्षणिकवादोपक्षेपः] तस्य च मार्गः क्षणिकपदार्थनिश्चयः। क्षणिकेषु हि सर्वभावेष निराश्रयेषु ज्ञानस्याप्याश्रयविरहात् कुतस्त्यमांत्मकल्पनमिति ॥
कथं पुनरेषः सकलप्रमाणातीतः क्षणिकपदार्थवादः शक्यते शाक्यरभ्युपगन्तुम् ॥
न खलु क्षणभाङिगत्वे भावानामक्षजा 'मतिः । प्रमाणं, क्षणिकाकारकल्पनोत्पत्यसम्भवात् ।' अथ वाप्यविनाभूतहेतुज्ञानोपपत्तितः । न ग्मिरनुमानस्य विकल्पनियतस्थितेः ॥ स्मरणप्रत्यभिज्ञाने प्रत्युत स्थैर्यसाधके । एवं च वंचनामात्रं आशुनाशित्वदेशनाः॥
* उच्यते किल 'अहमेव न किञ्चिच्चेद्भय कस्य भविष्यति' इति ।
नैरात्म्यदर्शनं-अहमर्थक्षये सति जायमानः अनुभवः ।। -
1 मति:-ख.

Page #332

299 सप्तममाह्निकम
क्षणिकत्वसाधनम् उच्यते-प्रत्यक्षगम्यं क्षणिकत्वं भवति, न भवतीत्येष करिष्यते विचारः । अनुमानं तु संप्रत्येवाभिधीयते-सत्त्वात् क्षणिकाः पदार्था इति। सत्त्वं तावदर्थक्रियाकारित्वमुच्यते। 'यथोक्तम् (प्र वा-1-3-2). 'अर्थक्रियासमर्थं यत् तदेव परमार्थसत्' इति ।
__ [सत्त्वस्वरूप किम् ] सत्प्रत्ययगम्यत्वे हि सत्त्वे, केशोण्डकादेरपि* सत्त्वप्रसङगः। सत्ता सम्बन्धित्वे तु सत्त्वे, सामान्यादीनां तदसम्बन्धादसत्त्वं स्यात्। अर्थक्रियासामर्यसत्त्वानुवर्ती च लौकिको व्यवहारः । सत्यपि पुत्रे तत्कार्यादर्शनात्- 'अपुत्रा वयम्' इति व्यपदिशन्ति लौकिका. । पुत्रादन्यस्मिनपि तत्कार्यकारिणि सति 'सपुत्रा वयम्' इति च ब्रुवते। तस्मादर्थक्रियाकारित्वमेव सत्त्वम् ॥ .
। सत्त्वस्य क्षणिकत्वसाधकत्वम् ।
‘भवत्वेवं, तस्य तु कुत्र कथं वा क्षणिकत्वेन व्याप्तिग्रहणम् ? कुत्रेति यत् पृच्छसि, यत्र रोचते महाभागाय घटे, पटे वा गृह्यतां व्याप्तिः ॥ .. कि साध्यमिण्येव व्याप्तिग्रहणमुपपद्यते ?
धीमन् ! कोऽत्र प्रमादः: ? न हि देवनिर्मितः कश्चित् साध्यधर्मी नाम। ग्रहीतुं शक्यते चेद्व्याप्तिः, यत्र तत्र सा गृह्यतामिति ।
* तत्रापि किल 'अस्ति' इति प्रतीतिस्समाना ॥
1 यथार्थमर्थ क्रियासमर्थं यत्-ख,
धे-ख.

Page #333

300
न्यायमञ्जरी [ सत्वक्षणिकत्वयोः व्याति:] 'यत्तु कथमस्या ग्रहणमिति–'दुच्यते-भावानां हि सत्त्वं 'क्रम - योगपद्याभ्यां व्याप्तम् ॥
नित्येषु च पदार्थेषु* व्यापकानुपलम्भनात् । तद्व्याप्तमपि सत्त्वं हि बलात्तेभ्यो निवर्तते । न च राशिस्तृतीयोऽस्ति तेन गत्यन्तरक्षयात् । क्षणिकानेव तान् भावान् सत्त्वं समवलम्बते ।। तच्च स्वग्राहकाद्वोधात असन्दिग्धं प्रतीयते । ज्ञानोत्पत्त्यैव तद्धेतोः असामर्थे पराकृते ॥ असमर्थात्समुत्पादो दृश्यते न हि कस्यचित् । शक्ताशक्तप्रसूतत्वे न तद्वो धोऽस्ति संशयः ।। अत एव च तज्ज्ञानं प्रमाणं जगदुस्सदा।।
स्वरूपे शक्तिजत्वे तु संशयादेरसंभवात् ।। किमिदं रजतं, उत शुक्तिकेति विशेषांशे संशेरतां नाम प्रमातारः ; न तु सामर्थ्य प्रति दोला काचित संभवति-'किमिदं ज्ञानं समर्थन जनितम् ? उत तदितरेण ?' इति। असमर्थस्य जनकत्वानुपपत्तेः । व्यापकानुपलम्भस्यापि व्याप्तिग्राहिणः स्वत एव प्रामाण्यम् । संशय. विपर्ययोस्तत्राप्यभावात् ॥
* व्यापकं-अर्थक्रियाकारित्वम् ॥ * तृतीयः राशि:-क्रममौगपद्यातिरिक्तः कल्पः ।। * दोला-डोला, संदेहः ॥
क्षण-ख,
3 सक्त-ख,
1 त-ख, 5 ग्रहतः -क.
तत्र बो-ख,

Page #334

सप्तममाह्निकम्
301 [नित्यपदार्थस्यासंभवः] कथं पुननित्येषु पदार्थेषु सत्त्वव्यापकयोः क्रमयोगपद्ययोरनुपलम्भः ? उच्यते-नित्यो हि भावः क्रमेण वा कार्यं कुर्यात् , यौगपद्येन वा ? पर. स्पर परिहार' व्यवस्थितात्मनां तृतीयप्रकारानुपपत्तेः ॥
[क्रमशः कार्योत्पत्तिपक्षदूषणम् ] ___ न तावत् क्रमेण, स हि समर्थो वा स्यात् ? असमर्थो वा स्यात् । समर्थश्चेत् कि क्रमेण ? समर्थस्य कालक्षेपायोगात्। असमर्थस्तु असमर्थत्वादेव न करोति किचिदिति तस्यापि कि क्रमेण ?
[सहकारिसान्निध्याद्यनुपपत्तिः] सहकार्यपेक्षया करोतीति चेत्-न-असमर्थस्य सहकारिणाऽपि सामर्थ्याधानानुपपत्तेः। समर्थस्य स्वत एव सामर्थ्य सति सहकारि वैयर्थ्यात् ॥ ___ सहकारिसन्निधानेऽपि चास्य स्वरूपेण वा कर्तृत्वं स्यात् , पररूपेण वा? स्वरूपस्य च प्रागपि भावात् , तस्य च *कारकत्वात , किं सह— कारिणा। पररूपेण कर्तृत्वे-पूर्वरूपपरित्यागात , तद्रूपान्तरापत्तेश्च : क्षणिकत्वमा पद्यते ॥
[ सहकारित्वमपि दुर्वचम् ] एवं सहकार्यपि समर्थासमर्थतया विकल्पनीयः। स्वतोऽस्य सामर्थ्य • कि परोपकारानुसरणदैन्येन ? असमर्थस्तु सचिवः किमागत्यापि तपस्वी करिष्यति' ॥
___ * 'समर्थत्वेन' इत्यादिः ॥
रित्वं-ख,
रे-खें,
1 विरह-ख, 'क्षे-ख, मुप-ख. क-ख, 'पि-ख.

Page #335

302
न्यायमञ्जरी ___किंच किंचित्करो वा सहकारी स्यात्, अकिंचित्करो वा? अकिंचि करपक्षे सर्वः सर्वस्य सर्वत्र कार्ये साचिव्यमुपगच्छेत । किंचित्करश्चेत् वक्तव्यं, किं करोतीति ।।
उपकारमिति चेत्, स उपक्रियमाणात भिन्नः, अभिन्नो वा? अभिन्न श्चेत्, स एव कृतः स्यात् । भेदे तस्य किमायातम् , यदसौ न पूर्ववदास्ते ॥
कार्यादपि भेदाभेदाभ्यां चिन्त्य उपकारः। न कार्याद्भिन्नः, . अनुपलम्भात् । द्वय करणाभावाच्च । कार्यादव्यतिरेके तूपकारे सहकारिणा क्रियमाणे कार्यमेव तेन कृतं स्यादिति मूलकारणानर्थक्यम् ||
[एकैकस्य कारकत्वासंभवः] ननु च एक एव भावः कारकः। स एव हि समर्थः। तदितरपदार्थसन्निधानं तु स्वहेतुवशादुपनीतमिति नोपालभ्भमर्हति-नैतद्युक्तम् -एकस्य कदाचिदपि कारकत्वानुपलब्धेः तत्सामर्थ्यस्य दुरधिगमत्वात्। एवं ह्यसौ समर्थ उच्यते, यद्येकः कदाचित् कार्यमुत्पादयन दृश्येत, न तु विस्मृत्यापि दृश्यते ॥
___ अथ कार्यस्यायं स्वभावः, यदेकस्मानोत्पद्यते, कारणं तु शक्तमेवेति-तदप्ययुक्तम्-कार्यस्वभावपराधीनत्वेन . कारणस्य सामर्थ्य विरहप्रसङगात् । एवं ह्यसौ समर्थः कथ्येत, यदि कार्यस्वभावमनादृत्य स्वतन्त्र एक एव प्रसह्य कार्य जनयेत्। न चैवं दृश्यते इति यत्किचिदेतत् ।।
* उपकारस्य वस्तुस्वरूपत्वापत्येति हेतुः ।। + कार्य-प्रकृतं फलम् ॥ , 'कार्यस्यायं स्वभावः' इति खलूक्तम् ॥
1 स-ख,
2 का-ख:

Page #336

सप्तममाह्निकम्
303 [ कारणे सामर्थ्य दुरुपपादम् ] अथ समर्थमेव कारणम्। तस्य त्वयं स्वभावः, यत् सहसैव कार्यन करोति, कतिपयक्षणव्यवधाने तु 'कार्यं करोतीति। यद्येवं न कदा. चित् कार्योत्पादः स्यात्। कार्योत्पादसमयेऽपि कतिपयक्षणव्यवहित. कार्यजननस्वभावानपयात् पुनः कतिपयक्षणा वेक्षणं स्यात्। तेष्वपि कतिपयेषु क्षणेष्वतिक्रान्तेषु स एवास्य स्वभावस्तदवस्थ इति पुनरप्येवं भवेदिति क'दा' नाम-कार्य जनयेत् । तदेवमादिदोषोपहतत्वात् न क्रमेण भावानामर्थक्रियासामर्थ्यम् ॥
[ योगपद्यपक्षदूषणम् ] नापि युगपत् ; लोके तथा व्यवहारादर्शनात् । युगपत् कृत कार्य स्यापि स्थिरस्य पुनरकरणे हेत्वभावः । पुनश्च कुर्वलपि भावः कार्य न तदेव कुर्यात् , कृतस्य करणायोगात् । कार्यान्तरकरणे तु स एवायं पुनः क्रमपक्ष आपतेदित्येवं क्रमयोगपद्ये नित्येभ्यः पदार्थेभ्यः निवर्तेते। ते च निवर्तमाने सत्त्वस्य व्यापके इति सत्त्वं तेभ्य आदावेव निवर्तते । तेभ्यः प्रच्युतं सत्त्वं गत्यन्तरविरहात क्षणिकेष्वेव निविशते ॥
[सत्त्वक्षणिकत्वयोाप्तिग्रहणम् ] अतो यद्यपि कार्यहेतौ धूमाग्न्योरिव, स्वभावहेतावपि वा क्वचित् वृक्षत्वशिशपात्वयोरिव पूर्वमिह साध्यसाधनधर्मयोर्ग्रहणं धर्मान्तरे न . वृत्तम्-तथापि साध्यमिण्येव व्याप्तिग्रहणमुपपत्स्यते, विपक्षव्यावृत्तेः
* वस्तुस्वरूपस्य तदानीमपि सत्वात् ।। + साध्यमिणि-साध्यरूपर्मिणि ॥
३ द्यवे-ख,
30-ख,
क-ख,
__
1 क-ख, यै-ग, च.

Page #337

304
न्यायमञ्जरी सुपरिनिश्चितत्वात्। सैव च विपक्षाच्यावृत्तिः। स एव चास्य हेतोः स्वसाध्येनान्वयः। न ह्येवं सम्भवति, नित्येभ्यश्च व्यावृत्तं सत्त्वं, क्षणिकेषु च न निविष्टमिति; तृतीयराश्यभावात् । निराश्रयत्वानुपपत्तेश्च ॥ ___ तदेवं क्वचिमिणि व्याप्तौ गृहीताय-यदि स एव कदाचित् परं प्रति दृष्टान्तीक्रियते, त'दैवं नाम भवतु, को दोष इति ॥ .
[क्षणिकत्वानुमानेऽनवस्थापरिहारः] . ननु व्यापकानुपलब्धिः अनुमानम्। अनुमानेन चानुमानस्य व्याप्तिग्रहणेऽनवस्था ॥
नानवस्था, तावत्येव पर्यवसानात् । न हि व्यापकानुपलब्धेः अनुमानान्तरात् व्याप्तिनिश्चयः, किन्तु प्रत्यक्षविकल्पादेव। तदनया व्याप्तिनिश्चयात् सिद्धमेतत्-यत् सत्, तत् क्षणिकमिति ॥
[क्षणिकत्वसाधकव्याप्तिग्रहणे पक्षान्तरम् ] ' अन्ये तु 'रीत्यन्तरेण व्याप्तिनिश्चयमाचक्षते। विरुद्धयोरेकपरिच्छेदेऽन्यतरनिवृत्तिरवश्यंभाविनी, विरुद्धत्वादेव। विरुद्धे च *सत्त्वनित्यत्वे पूर्वोक्तयैव नीत्या। सत्त्वं च विस्पष्टमुपलभ्यते भावानाम्इति तदुपलम्भान्नित्यत्वनिवृत्तिः। नित्यत्वनिवृत्ति रेव क्षणिकत्व. निश्चयः, प्रकारान्तराभावात् ॥
[नित्यत्वाग्रहणेऽपि व्यावृत्तिसिद्धिः ] ननु ! शीतोष्णयोः पृथगुपलम्भात् विरोधनिश्चये युक्त एकग्रहणे द्वितीयव्युदासः। इह तु सत्त्वमेवोपलभ्यते, न नित्यत्वमिति कथं तद्वि
* सत्त्वनित्यत्वे अर्थक्रियाकारित्वं, स्थिरत्वं च ।।
1 दे-च,
नी-ख,
३त्ते-ख.

Page #338

305
सप्तममाह्निकम् रोधादितरव्यावृत्तिः-नैषदोषः-पृथगुभयानुपलम्भेऽपि सत्त्व'सि' द्धचैव नित्यत्वनिराससिद्धेः॥
[ सत्त्वज्ञानस्य क्षणिकत्वे प्रमाणत्वम् ] कथमन्यषिया बुद्धिः अन्यमुदस्यति-उच्यते
द्विचन्द्रदर्शनस्यैकशशभृद्विम्बवेदिनी । धीरतद्विषयत्वेऽपि यथा मिथ्यात्वकारणम् ॥ तथा स्थैर्यासमाविष्टा सामर्थ्यग्राहिणी मतिः । स्थिरत्वाविषयत्वेऽपि तद्व्यवच्छेदकारिणी || सत्त्वं नानास्वभावत्वं स्थैर्यमेकस्वभावता ।
तयोविरोधो युक्त्याऽपि वक्तुं न हि न शक्यते ॥ तस्मात् सत्त्वप्रतीतिरेव नित्यत्वनिवृत्तिः, सैव च क्षणिकत्वव्याप्तिरिति सिद्धं सत्त्वात् क्षणिकत्वम् ॥
[कारकत्वमेव क्षणिकत्वपर्यवसायि] अपि च सर्वदा कार्यानुत्पादात् कारकावस्था नूनमेकक्षणस्थायिनी भावानामुपगन्तव्या। व्यापारावेशवशेन वा *श्रोत्रियादिपक्षे, सहकार्यादिसन्निधना सादनेन वा नैयायिकपक्षे । कारकत्वं नाम वस्तुनः रूपं एकक्षणवृत्त्येव, कार्योत्पत्त्यैव तत्कल्पनात्। ततः पूर्वमुत्तरकालं वा कारकत्वयोगात् । कारकत्वमेव परमार्थसत् , अकारकस्य ज्ञानजनकत्वाभावात् अस्तित्वमपि दुर्वचम् । अतश्च सर्ववादिभिरेव प्रायेण क्षणि
___* श्रोत्रियपक्षे-अतिरिक्तशक्त्यङ्गीकारपक्षे ॥
1 बु-ख,
त-ख,
३ पा-ख.

Page #339

306
न्यायमञ्जरी कत्वमिदमभ्युपगतमिति यश एव केवलं सौगताः पीतवन्तः। तस्मात् सिद्धं यत् कारकं, यच्च सत्, तत् क्षणिकमिति॥
[ध्वंसस्य हेत्वनपेक्षत्ववादः] अतश्च-क्षणभङिगनो भावाः, प्रलयं प्रति हेत्वनपेक्षत्वात्। भावो हि स्वतो नश्वरात्मा भवेत् , तद्विपरीतो वा ?
विनश्वरस्वभावेऽस्मिन् कृतं प्रलयहेतुभिः।
अनश्वरस्वभावे हि कृतं प्रलयहेतुभिः* ॥ क्व तहि मुद्गरादीनां व्यापारः ? विजातीयसन्ततिजन्मनीति ब्रूमः। .
अभावस्तु तज्जन्यो न संभवत्येव, प्रमाणविरुद्धत्वात्। भावो हि. स्वरूपेण न भवति, न त्वभावो'sप्यस्य भवतीति । · स्वरूपं 'तु तस्य . भवनात्मकं चेत्, सर्वदैव भवेदेव, न न भवेत्। अभवनात्मकं तु तदेव न भवेत् , परापेक्षाया अभावात्। न हि मुद्गरादिकारणान्तरः सापेक्षः कुम्भादेविनाशो भवितुमर्हति ; उत्पत्ताविव नाशेऽपि समर्था. समर्थभिन्नाभिन्नोपकारकारि सहकार्यादिविकल्पकलापानपायात् ॥
[विनाशस्य विलम्बासहत्वम् ] . , ___ अथ कतिपयक्षणव्यवहितविनाशस्वभावो भावः इष्यते -- तहि प्राक्तननयेन कदाचिदपि न विनश्यत् ।विनाशसमयेऽपि तत्स्वभावानपायेन पुनः कतिपयक्षणापेक्षणप्रसङगात् ॥
* एतेन नाशस्य कारणापेक्षा निराकृता ॥
तज्जन्यः-मुद्रादिजन्यः। भावस्य स्वरूपच्युतिः अभावः। तथा चात्रैव मुद्रादिव्यापारः। न त्वभावोत्पत्तौ ॥
*तस्य-अभावस्य ॥
1 फि--ख,
भ-ख
' कारि-ख.

Page #340

सप्तममाह्निकम्
307 अपि च यदाऽपि तेन नष्टव्यं, तदाऽप्यस्य न स्वरूपादतिरिक्तः कश्चन विनाशहेतुरवतरति। तच्च स्वरूपं आयेऽपि क्षणे तस्य तादृशमेवेति तदैव वा नश्येत् , न कदाचिद्वा॥
अप'मृत्योरपक्रान्तः तस्य चेत्प्रथमः क्षणः ।
अविनाशिस्वभावत्वात् आस्तां युगशतान्यपि ॥ न चैवमभ्युपगम्यते। तस्मात् *आत्मलाभाविनाभावी भावानां विनाश इति सिद्धः क्षणभङगः ॥
. [ प्रत्यभिज्ञायाः क्षणिकवादप्रतिकूलत्वनिरासः ] यदपि क्षणभङगसाधकस्य पदार्थस्थैर्यावसायि प्रत्यभिज्ञानविज्ञानं अनुमानस्य बाधकमभिधीयते तदपि न पेशलम-अशिथिलप्रतिबन्धहेतौ बाधकस्य निरवकाशत्वात् । उक्तं हि-बाधाविनाभावयोविरोधान्नैकत्र समावेशः' इति ॥ .
'अनुष्णस्तेजस्वी, कृतकत्वात्' इत्यत्रापि प्रतिबन्धवैधुर्यमेव साध्यसिद्धि निरुणद्धि, नाध्यक्षबाध्यत्वम् ॥ अथवा किमनेन निर्बन्धेन ?
अग्निशैत्यानुमानादौ युक्तं प्रत्यक्षबाधनम् । तस्य ह्यनन्यथासिद्धिः, इह त्वेतन्न युज्यते ॥
- [प्रत्यभिज्ञायाः अन्यथासिद्धत्वम् ] प्रत्यभिज्ञायाः क्षणभङगपक्षेऽपि सदृशपरापरक्षणगणप्रसवप्रतारितमतीनां उप पद्य'मानत्वात् । एवंच सति
* वस्तुनः स्वरूपलाभे, तदविनाभावी विनाशः ॥
1 पाद्यपे-ख,
३ थ-ख,
३ नं-ख,
लभ्य-ख.

Page #341

308
न्यायमञ्जरी यदि हि व्याप्तिशैथिल्यं सिद्धं कि प्रत्यभिज्ञया । __ अथ न व्याप्तिशैथिल्यं सिद्धं कि प्रत्यभिज्ञया* ॥ न चेत्थं प्रत्यभिजैव व्याप्तिविप्लवकारणम्, इतरेतराश्रयप्रसङगात् । व्याप्तिविप्लवेनानुमाने न्यग्भूते प्रत्यभिज्ञा प्रमाणं भवति, तस्यां च प्रमाणीभूतायां व्याप्तिवैधुर्यादनुमा ना'प्रामाण्यम् ॥
अनुमानप्रामाण्येऽपि समानो दोष इति चेत-न-तस्य प्रतिबन्ध- .. महिम्नैव प्रामाण्यसिद्धः । न हि तस्य प्रत्यभिज्ञादौर्बल्यनिबन्धन प्रामाण्यम् ॥
- [प्रत्यभिज्ञास्वरूपविमर्शः ] अपि च केयं प्रत्यभिज्ञा नामेति नैपुण्येन निरूपयितुमर्हन्ति अत्रभवन्तः। किं स एवायं स्तम्भः' इत्येकं ज्ञानम् , उत द्वे एते स्मृत्यनुभवज्ञाने?
यद्येकं, तदस्य कारणं वाच्यम , यत उत्पद्यते। नेन्द्रियम्, 'सः' इत्यस्मिन्नंशे तस्यासामर्थ्यात्। न च संस्कारः, तस्यापि 'अयं' इत्यंशे कौशलाभावात् ॥
उभाभ्यां न च सम्भूय तद्ज्ञानमुपजन्य ते ।
पृथक्पृथक स्वकार्ये हि नितिं कौशलं तयोः ॥ संस्कारस्य स्मृतिरेव कार्यम् , इन्द्रियस्यानुभव एव। सम्भूय तु न ताभ्यामेकं कार्यमारभ्यते । न हि मृत्पिण्डतन्तुनिर्वत्येमेकं घटपटरूप
* पक्षद्वयेऽपि प्रत्यभिज्ञाया अप्रमाणत्वात् ॥ +दोषः-अन्योन्याश्रयः॥ * स्मृतित्वानुभवत्वयोः कदापि सामानाधिकरण्यासंभवात् ।। .
1 नच,
स्तब-क, कुम्भः-ख,
३ धार्य-क, ज.

Page #342

सप्तममाह्निकम्
309 कार्यमुपलब्धम्। न चेन्द्रियं केवलमीदृशि कार्ये समर्थम्। यथासन्निहिताकारमात्रग्राह्यविषय कमिन्द्रियं प्रत्यभिज्ञानमातनोतीति विस्मयः । तस्मात् द्वे एते ज्ञाने, स इति स्मरणम्, अयमित्यनुभवः ॥
[प्रत्यभिज्ञायाः ज्ञानद्वयरूपत्वम् ] स्मृतिः स्मर्तव्यविषया ग्रहणं ग्राह्यगोचरम् । न तदैक्यपरामशि दृश्यते प्रत्ययान्तरम् ॥ यथा निरन्तरोत्पन्ने घटज्ञानपटस्मृती । न तुल्यविषये तद्वत एते अपि भविष्यतः॥
[प्रत्यभिज्ञाया एकज्ञानत्वेऽपि नेष्टसिद्धिः ] यद्वा भवतु नामेदं एकमेव हि वेदनम्। तथापि कीदृशं वस्तु स्पृशतीति परीक्ष्यताम् ॥ अतीतकालयुक्तं चेत् स्मरणान्न विशिष्यते। अनागतविशिष्टं चेत् सङकल्पप्रायमेव तत् ॥ वर्तमानकनिष्ठं चेत् स्थिरत्वं तहि सुस्थितम्* ! कालत्रयपरीतं चेत् विरोधात्तत्तु दुर्लभम् ॥
परस्परपरित्यागव्यवस्थितनिजात्मनाम् । . . . एकत्र न समावेशः कथं चिदुपपद्यते ॥
* इयं परिहासोक्तिः। वर्तमानमात्रविषयकत्वे क्षणिकत्वमेव हि सिद्धयेत् ॥
चार-ख.

Page #343

310
भ्यायमञ्जरी
[वतैमानमात्रग्रहणे क्षणिकत्वसिद्धिः यथा हि
नीलाभावाविनाभूतलोहिताद्यपसारणम् ।
कुर्वता नीलबोधेन नीलं भवति निश्चितम् ॥ तद्वदिहापि
*तदभावाविनाभूत 'भूतका'लाद्यपोहनम् । "विदध द्वर्तमानार्थज्ञानं तद्ग्राहितां व्रजेत् ॥
[प्रत्यभिज्ञायाः अधिकविषयत्वाभावः ] एतेन पूर्वज्ञानविशिष्टार्थग्राहित्वं प्रत्यभिज्ञायाः प्रत्युक्तम् । पूर्व ज्ञानस्येदानीमसत्त्वेन विशेषणत्वानुपपत्तेः। अगृहीतविशेषणायाश्च विशिष्टबुद्धरभावात् ॥
अथ उ पजननापायरहितवस्तुस्वरूपग्राहिणी प्रत्यभिज्ञेत्युच्यतेतदप्ययुक्तम्-वर्तमानकनिष्ठतायाः प्रदर्शितत्वात्। भावानां च विनाशजन्मनोः वर्तमानो वा काल:-स्यात् , अन्यो वा ? तदन्यस्तावत् ग्रहीतु. मशक्य इत्युक्तम्। वर्तमाने तु तदुत्पादविनाशकाले कथ्यमाने तद्ग्रहणाः तदविनाभूतौ भावानामुत्पादविनाशावपि गृहीतौ स्याताम् |
सेयं तपस्विनी स्थैर्य प्रसाधयितुमागता । प्रत्यभिज्ञा विनाशित्वं प्रतिष्ठाप्य गमिष्यति ।
तदभावः-वर्तमानाभावः ॥
-स्थिरस्वविषयकस्वम् ।
1 स्वस्व-ख,
वेदय-ख,
ता भवे-ख,
थों-ख.

Page #344

311
प्तममाह्निकम्
[प्रत्यभिज्ञायाः सादृश्यादिविषयकत्वम् ] अपि च लूनपुनर्जातकेशनखादिषु सादृश्यात्' दृश्यमाना प्रत्यभिज्ञा स्तम्भादिष्वपि तद्वदेव न स्थिरतामुपपादयेत् । तत्र बाधकयोगादिति चेत्-इहाप्युक्त एव बाधकः परस्परविरोधिभूतादिकालसमावेशस्यैकत्र र्घटत्वादिति। तस्मात् प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययस्य बाधकस्याभावात् सिद्धमानुमानिकं भावानां क्षणिकत्वम् ॥
[क्षणिकत्वस्य प्रत्यक्षगम्यत्वपक्षः ] अपरे पुनः प्रत्यक्षगम्यमेव क्षणिकत्वमाचक्षते ॥
नातीतानागतौ कालौ विचारयति चाक्षुषम् ।
वर्तमानः क्षणश्चैकः इति तनिष्ठमेव तत् ॥ यदि च वर्तमानताव्यतिरिक्तग्राहि प्रत्यक्षमिष्यते तद्वक्तव्यम-*कि पूर्व विज्ञानमनागतकालावच्छिन्नपदार्थग्रहणनिपुणम्, उत उत्तर विज्ञान मतोतकालालिङगितभावाकलनकुशलमिति ।।
तत्र आद्यविज्ञानसमुपजननसमये तत्क्षणातिरिक्तभाविकालासन्निधानात् न तेन तद्ग्रहणम् , अनागतग्रहणे वा कथमागामिजन्मग्रहणं स्यात् ?
उत्तरविज्ञानप्रसवसमयेऽपि भूतकालस्य भूतत्वादेव न सन्निधानम् , असन्निहितभूतकालग्रहणे वा पूर्वजन्मग्रहणप्रसङगः* ॥
* कालद्वयविशिष्टवस्तुग्रहणे स्थिरत्वं सिद्धयति । तन्न संभवति। पूर्वकाल. विषयकस्योत्तरकालाविषयकत्वात् । उत्तरकालविषयकस्य पूर्वकालाधिकविषयकत्वात् ।
न चेष्टापत्तिः, ग्रहणस्मरणयोरवैलक्षण्यप्रसंगात् ॥
1 श्य-ख,
ज्ञा-ग,
न स्या-ख.

Page #345

312
न्यायमञ्जरी
कालस्य तत्क्षणमात्ररूपत्वम् ]
अथ वर्तमानानुप्रवेशेन* भूतभाविनोः कालयोः ग्रहणं मन्यसेतहिं वर्तमानानुप्रवेशात् वर्तमान एव स कालः' गृहीतः स्यात् , न भूतः भावी वा ॥ ___ अथ न कश्चिदेव काल: क्वचिद्गृह्यते, अर्थ एव 'केवलः प्रकाशत' इति–तदयुक्तम्-तद'नव'च्छिन्नभावग्रहणस्य भवद्गृहे चान भ्युपगमात् ॥
[ प्रत्यक्षस्य वर्तमानविषयकत्वम् ] ननु कोऽयं कालो नाम शाक्यानां ? न कश्चित् वास्तवः, किन्तु : काल्पनिक एव तव्यवहारः॥
सर्वथेन्द्रियजं ज्ञानं वर्तमानकगोचरम् । .
पूर्वापरदशास्पर्शकौशलं नावलम्बते ॥ वर्तमानश्च कियान कालः? एक एव क्षणस्ततः। पूर्वः क्षणोऽतीतता स्पृशति, उत्तरस्त्वनागतताम् ॥
[वर्तमानकालस्य न विततत्वम् ] , नन च पचति, पठतीति वर्तमानोऽपि हि वितत एव काल: प्रतीयते --नैतत्सारम्
* वर्तमानदिवसप्रतीतो अनेकक्षणानां पूर्वापरभावार नानां एकस्मिन् दिवसें भानात् एवमुक्तम् ।।
। सर्वत्र प्रतीतिषु कालस्य विशेषणतया भानाङ्गीकारात् ॥
1 तत्र
'व-ख, प्रतिभासस्य भवद्भिरेवा-ख,
प्रकाश्य--ख.
व-ख,

Page #346

313
सप्तममाटिकम्
न ह्यस्ति कालावयवी* नानाक्षणगणात्मकः ।
वर्तमानक्षणो दीर्घः इति बालिशभाषितम् ।। क्षणसमुदायात्मकत्वे तु नानारूपत्वमेव तस्य भवेत्। अतीताना गतक्षणा'नुप्रवेशात्। तस्मादेकक्षणो वर्तमानः, संचात्यन्तमल्पीयानित्येवमेकक्षगपरीतार्थदशि चाक्षुषं ततः पूर्वमूवं वा न पदार्थसत्तां गृह्णातीति क्षणिका एव भावाः ॥
[प्रत्यक्षेण क्षणिकत्वग्रहणोपपादनम् ] ननु च वर्तमानक्षणात् पूर्वमूवं वा तदस्तित्ववत् नास्तित्व. मपि न गृहीतमेवेति कथं क्षणिकत्वम् ।
क एवमाह ? न गृहीतं नास्तित्वम् ? अनुपलब्धेरे व नास्तित्व. व्यवहारात्। उपलम्भो हि भावानां सत्ता, अनुपल म्भश्च नास्तित्वम् । दर्शनादर्शने एव सदसत्त्वयोर्लक्षणम् । तस्मात् क्षणान्तरे तदनुपलभ्भात् नास्तित्वमेवेत्येवं क्षणिकत्वग्राहि प्रत्यक्षमिति स्थितम् ।।
[प्रत्यभिज्ञाया विततकालाविषयकत्वम् ] ननु च प्रत्यभिज्ञातो दीर्घकालत्वनिश्चयः । किमद्यापि न मुक्तोऽसि तत्प्रामाण्यकुतृष्णया ।। परीक्षितं हि तस्याः स्वरूपं कार्य च कारणम् । न शक्नोत्येव सा स्थैर्य उपपादयितुं ध्रुवम् ॥ न पूर्व नोत्तरं ज्ञानं ग्राहि कालान्तरस्थितेः । तदिदं बोध्यमानोऽपि रागान्धो नावबुध्यसे ।।
* निरवयवद्रव्यं किल काल'।
1 त्पू-ख. म्भाच-ख.
त्वान्ना ख, कारणं च-ख,
३ब्ध ए-ख, वेणो-च,
भावेन्ना-ख, ते-ख. .

Page #347

314
न्यायमञ्जरी पूर्वं हि ज्ञानं तत्कालमेव, उत्तरमपि स्वकालमेव वस्तु गृह्णाति; तुं नास्त्येव ग्रहणम् । अग्रहणमेव हि मध्यमाहुः ॥
[ धारावाहिज्ञानस्याप्रामाणिकता ] . नन्वविच्छिन्नदृष्टीनां *न हि त्र्युटयदवस्थितिः ।
स्तम्भादिरवभातीति कथमेतस्य भङगिता ।। । नैतदेवम्-तत्राप्येकक्षणवृत्तित्वात् ज्ञानस्य । क्षणान्तरे तु ज्ञानमेव नास्ति तत् । तत् कस्याविच्छिन्नसत्ता? कस्य त्रुटितसत्ता? कस्य वा बाधकम् ?
ननु अस्त्येव क्षणान्तरे विज्ञानम् , अविच्छिन्नत्वाद्दष्टेरिति चेत्मैवम् – बुद्धेरदीर्घकालत्वात् ज्ञानान्तरोत्पाद एवासावित्यवधारयत्वायुष्मान् ॥
तस्माद्यथैव सन्तानवृत्त्या ज्ञानक्षणोदयः। , तथैवो'त्पा'द्यतामेषा स्तम्भक्षणपरम्परा ।। .
[ज्ञानस्य स्थिरत्वेऽपि न वस्तुस्थैर्यग्रहणम् ] . सोऽयं अविच्छिन्नदृष्टीनां अत्रुटितपदार्थसत्ताग्रहणा भिमान इत्थमुत्थितः॥
स्थिरेणापि न बोधेन दीर्घ काल स्थितिग्रहः । न ह्यसन्निहितग्राहि प्रत्यक्षमिति वणितम् ॥
* न हि भातीत्यन्वयः॥ क्षणिकत्वात् ज्ञानानाम् ॥
3
1
----
-च,
-

Page #348

सप्तममाहिकम
315 तत्काले सन्निधिर्नास्ति क्षणयोर्भूतभाविनोः । वर्तमानक्षणश्चैको न दीर्घत्वं प्रपद्यते ॥ तेन बुद्धेस्थिरत्वेऽपि स्थयेमर्थस्य दुर्वचम् ।
न त्वनन्तरया नीत्या *तस्या अपि चिरं स्थिंतिः ॥ साऽपि हि स्वसंवेद्य'त्वात् एकक्षणपरीतैव प्रकाशत इति । तस्मात् क्षणिकग्राहि प्रत्यक्षमिति सिद्धम् ॥
[ क्षणिकवाद प्रत्यनुमान न प्रतिकूलम् ] ननु स्थैर्य पदार्थानामनुमानात्प्रतीयते । . अन्वयव्यतिरेकाभ्यां मुद्गरादिविनाशकः ॥ निश्चीयते घटादीनां तेन पूर्व तदागमात् ।
विनाशरहितत्वेन सिद्धत्येषामवस्थितिः ।। न–अनुपलम्भव्यतिरिक्तस्य हेतुमतः विनाशस्यानुपलब्धेः । उपलम्भ एवास्तित्वं भावानाम् , अनुपलम्भश्च नास्तित्वम् । न च घटानुपलब्धिः मुद्गरादिकार्या, ततः प्रागपि भावात् ॥
[ घटकालेऽपि घटानुपलंभः ] नन दृश्यानुपलब्धः असत्त्वनिश्चयः। स च कपालकाल एव घटस्यावकल्पते। मध्ये त्वदर्शनं अन्यथाऽपि स्यादिति नादर्शनमात्रमेव
* तस्याः-बुद्धेः चिरं स्थितिरपि न इत्यन्वयः॥ + तदागमात्-मुद्रादिनिपातात् ॥ * अनुपदमेव विनाशस्य हेतुज न्यत्वनिरासात् ॥ ६ अन्यथा-देशान्तरनयनादिना, लोकायभावेन वा ।।
द्यमान-ज,
पत्ते-ख,
३ तु-ख.

Page #349

316
भ्यायमञ्जरी नास्तित्वम्-मैवम् स्वदभिमते मध्येऽपि दृश्यस्यैव *घटस्यानुपलम्भ इति तदाऽप्यस्य नास्तित्वमेव ॥
अथापि मध्ये सर्वेषां न घटानुपलम्भन म् । तद्वत्कपालकालेऽपि सर्वेषामिति का प्रमा ।।
[अनुभवस्सर्वेषां नैकरूप: ] यदहं न वेद्मि, तत् परोऽपि न वेदेति चेत् ; तहि मध्येऽपि घटं सर्व · .. एव न पश्येयुरिति नास्त्येवासौ कपालीभूतघटवत् । अपि च
यदि यत्त्वं न जानासि तदन्योऽपि न मन्यते । स्वजायाजघनस्पर्शसुखमप्येष मा ग्रहीत् ॥ यदि वा बुध्यसे यत्त्वं तदन्योऽप्यधिगच्छति ।
'त्वज्जा याजघनस्पर्शसुखमप्यधिगच्छतु ॥ तदलं ते परग्रहवृत्तान्तचिन्तया। यत् पश्यसि तदस्तीति जानीहि यन्न पश्यसि तन्नास्तीति विद्धि । एवमनपलम्भ एव भावानां विनाश इति न तस्य मुद्गरादिकार्यत्वम्। अतोऽनुमानमपि न स्थैर्यसाधकम्। तस्मा० द्यथोक्तक्रमेण प्रत्यक्षमेव क्षणिकपदार्थपरिच्छेदीति स्थितम् ॥
[ क्षणिकवादे दोषोद्धारः] स्मरणप्रत्यभिज्ञानस्वकर्मफलभोक्तृताः । क्षणिकत्वेऽपि कथिताः कार्यकारणभावतः ॥
* पूर्वापरेति शेषः ।।
+ यदि न मन्यते—इत्यन्वयः। भवता ज्ञातमपि अन्यो जानीयात् । भवता ज्ञातमपि अन्यः न जानीयाच्च ।।
न-ख,
ते-ख,
स्वजा-स्त्र.
.

Page #350

317
सप्तममाह्निकम्
तदेवमुपपन्नेयं गृह्यतां क्षणभङगिता। त्यज्यतां दीर्घसंस्कारकारणं स्थिरताग्रहः ॥
__ [क्षणभङ्गनिरासोपक्रमः] अत्राभिधीयते नैव प्रमाणद्वयमप्यदः । भावानां क्षणभङगित्वं उपपादयितुं क्षमम् ॥
[ सत्त्वं नार्थक्रियाकारित्वम् ] . अर्थक्रियासमर्थत्वं सत्त्वं यत्तावदुच्यते । तदसत्कूटहेमादि व्यभिचारावधारणात् ॥ किन्त्वबाधितसबुद्धिगम्यता सत्त्वभिष्यते । सदसव्यपदेशस्तु पुत्रादावौपचारिकः ॥ एवं च बाधकाभावपर्येषणपरायणम् । न सत्त्वग्राहकं ज्ञानं स्वतः प्रामाण्यमर्हति ॥ सत्त्वे च संशयोऽप्यस्ति सकलप्राणिसाक्षिकः । उपलब्ध्य व्यवस्थात इत्येवं वर्णयिष्यते ॥
. [क्षणिकस्यार्थक्रियाकारित्वासंभवः] अर्थक्रियासमर्थत्वं त्वदुक्तं सत्त्वमस्तु वा। तदपि व्याप्तिशून्यत्वान्न हेतुर्गन्धवत्त्ववत् ॥ क्षणिकस्यापि भावस्य सत्त्वं नास्त्येव सोऽपि हि । क्रमेण युगपद्वाऽपि न कार्यकरणक्षमः ॥
* सत्यहेमकूटहेमयोरुभयोरपि एकरूपज्ञानजनकत्वात् सत्त्वं स्यात् (p.300) ॥
1 ब्धि
-ख,
घ.

Page #351

318
न्यायमञ्जरी क्षणिकस्य क्रमः कीदृग्युपत्करणे 'पु'नः। एकवस्तु क्षण स्यापि रूपभेदः प्रसज्यते ॥ कार्याण्यकेन रूपेण भिन्नानि जनयेत्कथम् । रूपभेदविरोधात्तु वस्तुनो नास्तिता भवेत् ॥
[क्षणिकवादस्य दुर्वचत्वम् ] स्थिते च वस्तुसद्धावे* क्षणिकत्वं परीक्ष्यते । तदसत्त्वे तु तच्चिन्ता व्योम्नि रोमन्थकेलिवत् ।। ज्ञाने क्षणिकचिन्ता चेत् किं तस्यापि पराकृतौ । वहन्त्येतानि शास्त्राणि ज्ञेयाभावे च तत्कुतः॥
[क्षणिकवादे कार्यानुपपत्तिा] अपि च-क्षणिकत्वपक्षे किमेकस्मादेकोत्पादः ? , उत बहभ्य एकोत्पत्तिः ? अथैकस्मादनेकनिष्पत्तिः ? आहोस्वित् बहुभ्यो बहुसम्भवः ? इति परीक्षणीयम् ॥
न तावदेकस्मादेकोत्पत्तिः, अलौकिकत्वात् । एकस्मादप्यग्नेः भस्म. धमेन्धनविकाराद्यनेक प्रकारकार्यकलापोत्पाददर्शनात् । कार्यसिद्धये च सर्वत्र सहकारिसन्निधापनप्रयत्नदर्शनात् , 'न वै किंचिदेकं जनकम्' इति ग्रन्थविरोधाच्च ॥
[ एकस्मात्कारणादनेककार्यासंभवः ] एतेन तृतीयः पक्षः निरस्तः एकस्मादनेकोत्पत्तिरिति। एकश्च नक जनयत् क्रमेण जनयत् , युगपद्वा? न क्रमेण, स्थैर्यप्रसङगात् ॥ ___* बाह्यार्थशून्यवादिनः किल ते ॥
1 षु--ख,
क्रम-ख,
३ कार्यकालो-ख.

Page #352

सप्तममाह्निकम्
319 न यगपत्, अदृष्टत्वात् । एकस्य चानेककार्यकरणशक्तियोगेन तद्भदानानात्वप्रसङः ॥
विरुद्धधर्मयोगेऽपि यदि चैकत्वमिष्यते । अनेकक्षणयोगेऽपि भाव एक उपेयताम् * ॥
. [बहुभिः कारणैरेकाका यस्याप्यसंभवः ] अथ बहुभ्य एकोत्पादनमिति पक्ष आश्रीयते तद्वक्तव्यम्-कि तदेकं कार्यम् ? कैर्वा बहुभिरुत्पाद्यते इति । न ह्यस्माकमिव भवतां अने. 'कोपा'यनिवहनिमितं. अवयविस्वरूपं कार्यमस्ति; संचितैः संचिता एव जन्यन्त इत्यभ्युपगमात् ॥ ____ यदि चाने ककारण कार्यमेकमुच्यते तदस्य कारणभेदोपनतस्वभावनानात्वयोगात् एकत्वमेव तावद्विरुध्यते। अन्यथात्वे हि न कारणाधोनं भावानां रूपमित्याकस्मिकत्वप्रसङगः। कारणभेदापादितनानास्वस्यापि यदि चैकत्वं, तदैकस्य नानाकालयोगिनोऽप्येकत्वं स्यात् । असत्त्वं वा भिन्नस्वभावस्य वस्तुन इति पूर्ववत् वक्तव्यम् ।
. [ बौद्धमते ग्राह्यग्राहकभावानुपपत्तिः] . - लोचनालोक मनस्कारादिकारणभेदे कार्यमप्येकरूपं ज्ञानं इति चेन्नतस्य भवन्मते विषयाकारग्राहकत्वस्वसंवेदनरूपभेदात् । निराकारज्ञान. वादिनो हि बौद्धस्य प्रतिकर्मव्यवस्था न सिध्यति', जनकस्य कर्मण
* तथा च वस्तुनां स्थिरत्वसिद्धिः॥ । अयमेव प्रतीत्यसमुदयवादः तदिष्टः ।। * 'चित्ताभोगो मनस्कारः' इत्यमरः॥
1 काव-ख.
२ क-ख,
दोप-ख,
स्थानमिष्यते-स्व.

Page #353

320
न्यायमञ्जरी प्रतिभासे स्थैर्यप्रसङगात् , एकसामग्रयधीनत्वपक्षस्य चासम्भवात् । सम्भवेऽवि वा ग्राह्यनियमनिमित्ताभावादिति।
[बहुभ्यो बहुसंभवदूषणम् ] अथोच्यते-किमनभ्युपगतपक्षोपमर्दनेन । 'ब'हभ्यो बहुसंभव इत्येष एव नः पक्षः। सन्तानवृत्त्या वर्तमाना पूर्वसामग्री सरूपामुत्तरसामग्रीमारभते। विजातीयकारणानुप्रवेशे तु विरूपामिति ॥
अथ केयं सामग्री नाम ? न 'समग्रेभ्यो भिन्ना, पृथगनुपलम्भात् । अव्यतिरेके तु समग्र एव सामग्री। तत्र पूर्वसमुदायेन उत्तरसमुदायारम्भ तदन्तर्गतं समुदायिनमे कमेक' एवोत्पादयेत् , एकं वा सर्वे संभूयेति ॥
तत्र आद्ये पक्षे सैवेयमेकस्मादेकोत्पत्तिरुक्ता स्यात् । सा च . प्रतिषिद्धा ।।
[ कार्यसांकर्यप्रसंगस्तन्मते] अथक क समुदायिनिष्पत्तौ सर्वसमुदायिनां व्यापारः-स तु क्रमेण वा, यैगपद्येन वा ? तत्र क्रमपक्षे क्षणिकत्वहानिः । ये हि तत्र पंचषास्स. मुदायिनः क्षणाः वर्तन्ते, ते एक तमुत्पाद्य पुनरपरमारभेरन्, पुनरन्य. मिति तावत्कालप्रतीक्षणादक्षणिकत्वम् ॥
अथ युगपदेव सर्वनिष्पत्तौ सर्वे व्याप्रियन्ते, तर्हि 'निकुरुम्बरूपमेव कार्यं नि'कुरुम्बरूपादेव कारणादुत्पन्न मिति, कारणविवेकनियमाभावात रूपरसादिप्रविभागो न स्यात्। इदं रूपं, एष रसः इति कथं निश्ची
* तस्यानुपदमेव दूषितत्वात् ।। * क्षणिकवादे नियामकत्वस्य दुर्वचत्वात् ॥
1 न ब-ख,
कं-ख,
कफल-ख.
नि-ख.

Page #354

321 सप्तममाह्निकम् यते? 'चित्रेण चित्रमुत्पादित मिति सर्वं रूपं स्यात्। सर्वो वा रसः । यद्वा न रूपं, न रसः, अन्यदेव किचद्वस्त्वन्तरं तत् स्यात् ।।
[कारणेषु वैलक्षण्यमपि तन्मते दुर्वचम् ] अथोच्यते-यद्यपि रूपरसादिसामग्री तत्सामनया एव जनिका*, तथापि क्वचित् किंचिदुपादानकारणं, इतरत्सहकारि कारणम्। तत्र रूपक्षणनिष्पत्तौ रूपस्योपादानकारणत्वात् इतरेषां च सहकारिकारणत्वात् न पदार्थसङकर इति–तदयुक्तम्-सर्वथा कारणत्वानपायात् ॥
[अस्मिन् पक्षे स्थैर्यापत्तिः] अपि च येन स्वरूपेण रूपस्य रूपं प्रत्युपादानकारणता, तेनैव यदि रसं प्रति सहकारिकारणता तदा पुनरपि रूपरसयोरविशेषः। अथान्येन रूपेण रूपस्य रूपोपादानता, अन्येन च रससहकारितेति, तहि स्वभाव भेदान्नानात्वम् , नानत्वे च स्थैर्यम् , असत्त्वं वेत्युक्तम्
अथ नास्त्यनयोः किंचिद्विरुद्धत्वं स्वभावयोः ।
कथं बौद्धगृहे जातस्त्वमेवमभिभाषसे ॥ भावानां परस्परपरिहारव्यवस्थितरुप त्वाद'स्त्येवैषां लाक्षणिको विरोधः ||
* न तु कार्यस्येति शेषः। अतश्च कार्ये सांकार्य नापादयितुं शक्यमित्य.भिमानः॥
करणाकरणादिविरुद्धधर्मयोगाद्धि क्षणिकत्वं साध्यते ॥ * लाक्षणिक:-तत्तदसाधारणधर्मविशेषकृतः ॥
__1 चि-ख,
2 स्वरू-च,
त्वम-ख.
21

Page #355

322
न्यायमञ्जरी [क्षणिकवादे कारणविशेषव्यवस्थापनं दुष्करम् ] अपि च क्षणिकत्वे पदार्थानां, इदमत्रोपादानकारणं, इदं सहकारिकारणमिति विशेषोऽपि दुरवगमः। तथा हि-किमिदमुपादानं नाम? किं स्वसन्तानविनाशेन बीजादिवत् कार्यजन'क'मुपादानम्, उत स्वविशेषसमर्पणेनोत्पादकमिति । यदि पूर्वः पक्षः, परलोकचर्चा चार्वाकवदुपेक्षिता स्यात् । ज्ञानसन्तानविनाशेन ज्ञानान्तरारभ्भप्र. सङगात् ॥
स्वविशेषार्पणपक्षेऽपि सर्वविशेषार्पणं वा स्यात्, कतिपयविशेषार्पणं वा? सर्वविशेषार्पणे निर्विकल्प ज्ञानं सविकल्पक स्य नोपादानकारण स्यात्।।
[क्षणिकवादे हेतुदर्शनं व्याप्तिस्मारकं न स्यात् ] लिङगदर्शनजन्या च प्रतिबन्धस्मृतिः कथम् । ..
कथं वा रसविज्ञानं रूपज्ञानादनन्तरम् ॥ सन्तान भूयस्त्वाद्भविष्यतीति चेत्-न-एकप्रमात्रधीनप्रतिसन्धानो पनिबन्धनव्यवहारप्रतिबन्धविप्लवप्रसङगात् । नित्यमेकमात्मानमन्तरेण सन्तानकतायामपि तावदसौ व्यवहारो नावकल्पते। . किमुतैकत्रव देवदत्तसन्तानभूयस्त्वे सतीति ॥
* आत्मस्थानापन्नस्य नाशाङ्गीकारात् ॥
+ निर्विशेषण हि ज्ञानं निर्विकल्पकम् । तथा च निर्विकल्पापेक्षयाऽतिरिक्तविषयकत्वं न स्यात् ॥
भूयस्त्वम-एकोपादानकानेकविज्ञानपरम्परारूपम् ॥

Page #356

सप्तममाह्निकम्
323 कतिपयविशेषार्पणेन तु 'यधुपादानता', तदानी रूपमपि ज्ञानोपादान कारणतां प्रतिपद्येत। तस्मान्नोपादानकारणं नाम किंचित् । तन्निरासेन च तद्वलक्षण्यलक्ष्यमाणस्वरूपस्य सहकारिणोऽपि व्युदासो वेदितव्यः ॥
[ सहकार्यधीनत्वे स्थैर्य सिद्धिः] अपि च
प्रतिक्षिपसि म त्पक्षे सर्वथा सहकारिणम् । 'स्वयं चाङगीकरोषीति, भिक्षो! रागीव लक्ष्यसे || भिन्नाभिन्नोपकारादिविकल्पास्त्वत्प्रकल्पिताः । सहकारिप्रतिक्षेपकारिणः क्वाधुना गताः ? ॥ *आ! ज्ञातं युक्तिशक्त्यैषः युष्माभिरुपकल्पितः। दोषो न बाधते युष्मान मन्त्रोत्थापितसर्पवत् ।। .
क्षणिकावादे कार्यकरणभावासिद्धिः] अथवा-तिष्ठतु तावदुपादानसहकारिकारण विवेकः! कार्यकारणभाव एषः भदन्तसिद्धान्ते दुरुपपादः । परोत्पत्तावव्याप्रियमाणमेव यदि कारणमुच्यते सर्व सर्वस्य कारणं स्यात् ॥
न चालब्धात्मनस्तस्य व्यापारः परजन्मनि । लब्धात्मनस्तु व्यापारे स्थितिस्सिद्धा क्षणान्तरे ।।
* बौद्धानां मन्त्रदिसिद्ध पहासोऽयम् ॥
+ आत्मा स्वरूपम् । स्वयं लब्धस्वरूपं चेत् , अनन्तरमन्यमुत्पादयेत् । अतश्चान्ततः क्षणद्वयसिद्धि रनिवार्या ॥
1 रूपोपादानता यदि-च,
त-ख,
मि-ख,
भाव एव-ख:

Page #357

324
न्यायमञ्जरी
. आनन्तर्यमात्रं न कारणत्वगमकम् ] अथ ब्रूयात्-इदं प्रतीत्य इदं प्रतीयते इति इदंप्रत्ययतामात्रमेव* कार्यकारणभाव इति–तथापि लब्धात्मनः क्षणस्य प्रतीतिरिति द्वितीय. क्षणावस्थानमपरिहार्यमेव ।।
न चानन्तर्यमात्रेण कार्यकारणग्रहः । "अहेतुफलभावेऽपि तथाऽनन्तर्यदर्शनात् ।। व्यापारस्तु परोत्पत्तौ नास्त्येव क्षणभङगिनः । न वर्तमानकालस्य न भूतस्य न भाविनः ।।
[ तुलादृष्टान्तवैरूप्यम् ] अथ मन्येथा यथा तुलान्तयो मोन्नामौ. भवतः, एवं पूर्वोत्तरयोः क्षणयोः नाशोत्पादावित्येवं पूर्वक्षणविनाशेनोत्तरक्षणनिवृत्तः इयतैव तौ कार्यकारणभावमश्नुवीयातामिति–एतदप्यमनोरमम्-न ह्ययमायु. मता 'सम्यग'वधृतस्तुलादृष्टान्तः ॥
तत्रान्यदेव हेमादि नामोन्नामनिबन्धनम् ।
"उन्नामो न तु ना मेन तेन वा स विधीयते ।। इह हि न पूर्वेण क्षणेन, नापि तद्विनाशेनोत्तरः क्षण उत्पद्यते । न. च हेमस्थानीयमिहान्यदस्तीत्यनुत्पाद एवावशिष्यते ॥
* पूर्वापरभावमानं कार्यकारणभावप्रयोजकम् ॥ + अन्यथासिद्धवस्तुषु इदं संमतम् ॥ * अन्यतरस्य नमनं अन्यतरस्योन्नमनहेतुः ।।
1 मस्त्यव-ख,
त-ख,
मव-ख,
शेषणो-ख.

Page #358

सप्तममाह्निकम्
325 सर्वथा पर निष्पत्तौ निर्व्यापारं न कारणम् । सव्यापारस्य कर्तृत्वे क्षणिकत्वं तु दुर्घटम् ।। इथं च सत्त्वं व्यावृत्तं क्षणिकेभ्यो विशेषतः । तेनासाधारणत्वेन यायात्संशयहेतुताम् ॥
- [सत्त्वं क्षणिकत्वविरुद्धस्यैव साधकम् ] . अथवा लब्धात्मनः पदार्थस्य परोत्पत्तौ व्याप्रियमाणत्वेन कार*क त्वावधारणात, द्वित्रक्षणस्थायित्वमवश्यमनन्तरनीत्या भवेदिति प्रत्युत सत्त्वादक्षणिकत्वसिद्धेः विरुद्धोऽयं हेतुः ॥
अतश्चैवं, नित्यानामेवार्थक्रियाकारित्वोपपत्तेः समवाय्यसमवायिनिमित्तभेदेन त्रिविधा कार्यकारणसामग्री परस्परसंसर्गमागत्य यथासन्निधानं कार्य प्रसत इति "कृतं क्रमयोगपद्यविकल्पस्तावकः। यदैवाविकलसंसर्गा' सामग्री तदैव कार्योत्पत्तिः ।।
.
[कार्याणां क्रमादेवोत्पत्तिः] *अत एव च कार्याणां युगपन्न समुद्भवः। न चापि कारणं नित्यं सामग्री न हि सर्वदा॥ प्राणि कर्मविपाकोऽपि सामग्यन्तर्गतोऽस्ति नः।
सर्वस्य सुखदुःखादिहेतोस्तदुपपादनात् ॥ न च समग्रव्यतिरेकाव्यतिरेकविकल्पः अस्मत्पक्षे सामग्री अपबा' धते; समग्रधर्मत्वात् सामग्रयाः! समनापेक्षया च सामग्रथा एव च • तमबर्थातिशययोगात् करणमिति प्रमाणसामान्यलक्षणे वणितमेतत् ।।
* अत एव–कार्यस्य सामग्रीमेलनाधीनत्वादेव ॥ * कर्मविपाकः-धर्माधौं कार्यसामान्यकारणभूतौ ॥
रि-च. ल-ख. 'बा-ख.
ण-ख,
३ का-ख,
कुतः-ज,

Page #359

326
न्यायमञ्जरी
[कारणाना प्रत्येकसामर्थप्रश्नोऽपि व्यर्थः]
समर्थत्वासमर्थत्वविकल्पोऽपि न सङगतः। सामग्रया एव सामर्थ्य ततः कार्यस्य दर्शनात् ।।
तदन्तर्गतस्य तु कारकजातस्य शकटाद्यङगस्येव सामर्थ्य यावत्, तावदभ्युपगतमेव तदपेक्षस्य सामग्रयाः साधकतमत्वस्य निर्वहणात् । न हि भवति कृष्णाच्छुक्लतर* इति ।।
अविकलं तु सामप्रथा एवं सामर्थ्य, यदनन्तरं कार्यनिष्पत्तिरिति कार्यनिष्पत्तिदर्शनादेवावगम्यते ॥
[कारकत्वं न क्षणिकम्]
यदपि एकक्षणस्थायि कारकं स्यादित्युद्धोषितं परैः- तदप्यसत्कार्यनिष्पत्तिपर्यन्तत्वादवस्थानस्य । एकेन च क्षणैन' कार्यनिष्पत्तेर. घटमानत्वात् । कार्य निष्प तेरूध्वं तु सामग्री विप्लवते न समग्राणि तेषामेकैकशः क्वचित्क्वचिदुपलम्भात् चक्रसूत्रदण्डादीनाम्। इत्थं स्थिराणामेव पदार्थानां अर्थक्रियासामर्थ्य समथिसमिति न ततः क्षण. भङगसिद्धिः॥
एवंच 'सत्त्वनित्यत्वयोः विरोधात्-सत्त्वप्रतीत्यैव एकचन्द्रबुद्धिवत् तदितरनिराकरणमित्यादि यत् प्रलपितं तत् प्रतिक्षिप्तं भवति ।।
* कृष्णात् कृष्णतरो भवती। प्रत्येकमल्पशक्तिरवेऽपि सामग्रीदशायां मिलिता शक्ततरा भवति सामग्री।
* विप्लवते-रिक्तसामर्थ्या भवति। अन्ततः अदृष्टविशेषस्य गलितस्वात् ।।
1 प्र-ख,
'पक्षेण च तेषामेक-ख,
५ संप-ख,
सत्य-ख,

Page #360

327
सप्तममाह्निकम्
[ध्वंसस्थानपेशत्वनिराकरणम् ] ' यदप्यभाणि नाशं प्रत्यनपेक्षत्वात् क्षणिकाः पदार्था इति–तदपि यत्किचित्-'दण्डा'दिव्यवहारान्वयव्यतिरेकामुविधायिनस्तत्कार्यस्य घटाधभावस्य विस्तरतः प्रमाणचिन्ताऽवसरे प्रसाधितत्वात् । प्रध्वंसाभावश्च विनाश इत्युच्यते ।।
नश्वरानश्वरत्वादिविकल्पास्तु न साधवः ।
सामग्रयधीनः प्रध्वंसः भावानामात्मलाभवत् । मुद्गरादिसामग्रया घटस्य किं क्रियते ? मृत्पिण्डादिसामग्रया किमस्य क्रियते? आत्मलाभ इति चेत्, अनयाऽप्यात्महानं करिष्यते ॥
[भावाभावयोरुभयोरपि हेत्वधीनत्वम् ]
ननु ! नश्वरश्चेत् तत्कारणमफलम् , अनश्वरत्वे त्वशक्तमितिउत्पत्तावपि तुल्योऽयं प्रलापः। भवनस्वभावश्चेत् घटः स्वत एव भवति, किं दण्डादि कारकसामग्रया? अभवनस्वभावस्तु कर्तुमशक्यः, खरविषाणवदिति ॥
कारकव्यापारकार्यत्वदर्शनात् अपर्यनुयोग एष इति चेत् , विनाशे च समः समाधिः, उत्पत्तिवत् विनाशस्यापि कारकान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात् ॥
* भावानां स्वरूपलाभः यथा सामग्र्यधीनः, तथैव तेषां स्वरूपच्युतिरपि सामग्र्यधीना ।।
* घटः इति शेषः। यदि घटः नश्वरस्वभाववान् तर्हि कारकवैयर्थ्यम् । अनश्वरत्वे कारकाणि तदुत्पादनसामर्थ्यशून्यानि भवेयुः॥
द्रुघणा-च, ज.
सा-ख,
त्वम्-ख.

Page #361

328
भ्यायमञ्जरी
तस्मादुत्पन्नमात्रस्य विनाशो नास्ति वस्तुनः । ' आविनाशकसद्भावादवस्थानमिति स्थितिः ।
[घटादीनां नित्यत्वापादनपरिहारः] नन ! सापेक्षाणां *भावानां नावश्यंभाविता भवेदिति घटस्य विनाशहेतुर्नोपनिपतेदपि कदाचित्-इत्येवमसौ कि नित्य एव भवत्विति -अहो ! महान प्रमादः, उत्सन्नाः प्रजाः, पतितो महान् वज्राशनिः, दुष्परिहरोऽयं दोष उत्थितः। यदि घटो नित्यो भवेत् , एष कालाग्निरुद्र इव त्रिभुवनमपि भस्मीकुर्यात् ॥
[घटादीनां सावयवस्वेन नाशावश्यंभावः ] अपि च, रे मूढ ! सावयवस्य, आश्रितस्य कार्यस्य च नूनमवयव. विभागात् - आश्रयविनाशाद्वा यदा कदाचिद्भवितव्यमेव विनाशेनेति कस्तन्नित्यत्वशङकावसरः ? तथा हि न रामाभिषेककलशमद्य यावदनु वर्तमानमीश्वरवेश्म'न्य'पि पश्यति लोक इत्यवश्यंभावी तस्य विनाश हेतुः। तस्मात् सहेतुको विनाश इति न स्वत एव विनश्वरा भावाः॥
[वस्तुस्थैर्य प्रत्यक्षसिद्धम् ] , __ अपि च प्रत्यज्ञिा स्वतेजोविभवविधत' बौद्ध सिद्धान्तध्वान्तसिद्धान्तसंततिरभङगुरमेव भावनिवहमनिशमुपदर्शयन्ती दिनेशदीधितिदशशत
* भावानां-पदार्थानाम् । परापेक्षत्वमेव हेतुः। यथा घटादिः दण्ड. चक्राद्यपेक्षः, कदाचित् सामग्रीवैकल्यान्न भवत्यपि, एवं ध्वंसोऽपि कदाचिन्न भवत्यपि । ततश्च एकोऽपि वा घटः नित्यः स्यादित्याक्षेपः॥
। इत्येव मित्यादि आशयोद्धाटनम् | उपहसति-अहो इत्यादि ।। __1 स्व-ख, 2 बोध ख, द्धिनिर्भ-ख.

Page #362

सप्तममाह्निकम्
329 विभागवती *सर्वतो जाज्वलीतीति कस्तस्य सत्यं क्षणभङगिनो भावा. नभिदध्यात्। यच्च किंचन 'तस्यामप'भाषितं-तत्सर्वमसमंजसम् ॥
[प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यम् ]. यत्तावदिदं विकल्पितं स एवायमिति किमेकं विज्ञानम् , उत द्वे? इति - तत्रोच्यते-सामानाधिकरण्ये नै कविषयावद्योतनाप्रवणकप्रतीतिसंवेदनात् केयं द्वित्वाशङका ? योऽयमयं सः, यः सः सोऽयमित्येकत्वा. वशिनी खल्वियमेका। स्वतस्तु याऽनेकप्रतीतिरनुभूयते घटोऽयमिति 'त'न निरन्तरोत्पन्नघटज्ञानपटस्मरणवत् भिन्नविषयं बुद्धिद्वयमिति ॥
.. [प्रत्यभिज्ञायाः प्रत्यक्षत्वम् ] यत्तु किमेकप्रतीतिजन्मनि करणमिति. कार्य चेदवगम्येत कि कारणपरीक्षया ।
- कार्य चेन्नावगम्येत कि कारणपरीक्षया॥ न च कार्यमकारकं भवितुमर्हति, कार्यत्वस्यैवानुपपत्तेः इति भवि. तव्यमेव तत्र कारणेन। अस्ति च संस्कारसहितर्माि द्रवमस्याः प्रतीतेः कारणं पृथक् । कार्यताऽपि तयोर्दर्शनादेव गभ्यते। तदिह सन्निहितयोरेककार्यजन्मनि व्यापारात तदपि किमिति नेष्यते। मृत्तन्तुकार्यमेकमदर्शनादेवान'भ्युपगतम्। इदं तु दृष्टत्वाद्दुरपह्नवम् ॥
. * सूर्यालोकरहितसमयेऽपि हि प्रत्यभिज्ञा भवति ।। + उच्यतां यत्किञ्चित्कारणम् , आवश्यकत्वात् ॥ * दर्शनं-अन्वयव्यतिरेकानुभवौ ॥
योऽयं समः यः
1 तस्य सम-ख, समो-ख. 'नी-ख,
क-च, 'व-घ,
न नै-ख. 'वा-ख..

Page #363

330
· न्यायमञ्जरी ___*क्वचित्तु केवलेन्द्रियव्यापारादपि-कार्यादर्शनान्न सर्वत्र तथाविधस्यैव तस्य कार्यकारित्वं, सहकार्यपेक्षेण कार्यान्तरजननात् ॥
[प्रत्यभिज्ञाविषयनिर्णयः ] यत्तु उक्तं–कोदृशोऽर्थः प्रत्यभिज्ञायामवभातीति-तत्रते वादिनः शतकृत्वो दत्तोत्तरा अपि यत्पुनरस्माननुयुंजते, तेन बलवदुद्विग्नाः स्मः । उक्तमत्र प्रमितयः प्रष्टव्याः, न तु वादिन इति। अतीतकालविशिष्टो वर्तमानकालावच्छिन्नश्चार्थ एतस्यामवभासते ॥
[ एकस्य कालद्वयसंबन्धः न विरुद्धः ] ननु पूर्वापरौ कालौ परस्परविरोधिनौ ।
नैकत्र विशतस्तेन तद्भदाद्वस्तु भिद्यते ।। नैतदेवम् – केयूरकिरीटकटककुण्डलादिभेदेऽपि देवदत्तस्याभदात् । अवयव्यस्ति, नास्तीति परीक्षणं वादान्तरगमनम्। . अपवर्गानिके च विस्तरेणावयवी साधयिष्यत इत्यास्तामेतत् ॥ .
कुण्डलादीनामविरोधादिति चेत्-न-लाक्षणिकविरोधाभ्युपगमात । परस्पर परिहारव्यवस्थितात्मनो हि सर्वे भावा इति भणद्भिर्भवद्भिरभ्यु - पेयत एषां विरोधः ॥
___* ननु तर्हि इन्द्रियजन्य सर्वमपि प्रत्यभिज्ञा स्यादिस्यत्राह - क्वचि. दित्यादि।
+ भूतभविष्यत्त्वयोस्तु विरोधः स्पष्टः॥ न हि कुण्डलविशिष्टवेषेण केयूरविशिष्टत्वं संभवति ॥
1 व्यव-ख.

Page #364

सप्तममाह्निकम्
331
[ एकस्य कालद्वयसंबन्धो न विरुद्धः] ननु ! केयूरादीनां विरोधेऽपि तदाऽवस्थानादेकदेवदत्तसंबन्धित्वम् भ्युपपद्येतापि। भूतवर्तमानयोस्तु *युगपदसन्निधानात् 'कथं तद्विशिष्टता स्तम्भादेरुच्यते --प्रतीयते च द्वौ कालौ, न च सन्निहिताविति
चित्रम् ॥
- किं भूतोऽपि काल इदानीमस्ति-मैवम्-नासावस्तीत्युच्यते, अपि स्वासो दिति। अस्तीत्युच्यमानः वर्तमान एव स्यात्, न भूतः ॥
हन्त तहि भूतः भूतत्वादेव नेदानीमस्तीति कथं प्रतिभासते? भूतस्वेनैवेति ब्रूमः। भूतः कालो भूततयैव गृह्यते, वर्तमानोऽपि वर्तमानतयैव, अर्थस्तूभयानुगत एक एव, तथा ग्रहणात् ॥
[ भूतकालस्येदानीं भानसंभवः ] ननु भूतकालस्येदानीमभावात् तद्विषयं ज्ञानमनर्थजं स्यात्-नधर्मिणस्तदवच्छिन्नस्य ज्ञानजनक स्य भावात् । भूतः कथमवच्छेदक इति चेत् , तथा प्रतिभासात् । प्रतीतिमवमृशतु भवान् ‘स एवायम्' इति । यः पूर्वमासीत्, स इदानीमप्यस्तीति । सोऽयमतीतकालविशिष्टोऽर्थ एतस्यां बुद्धाववभासते ॥
[प्रत्यभिज्ञाया इन्द्रियजस्वम् ] - ननु । असता भूतकालेन विशेषितमर्थ कथमिन्द्रियजा प्रतीतिरालम्बनीकुर्यात् ? उच्यते
___ * यद्यपि सिद्धान्ते युगपत्सन्निधानं न; किन्त्वेकवस्तुनि । परन्तु क्षणिकवाद.
दृष्टयाऽयमाक्षेपः॥
1 त-ख,
३ द-ख,
स्या-ख.

Page #365

332
न्यायमञ्जरी अन्त्यसंख्येयसंवित्तिकाले प्रागवलोकिताः। यथा *शतादिज्ञानानि जनयन्ति 'पदात यः॥ अतीतकालसंसर्गो भवन्नेवं विशेषणम् । स्तम्भादिप्रत्यभिज्ञायाः कारणत्थं प्रपद्यते ॥
[अविद्यमानस्यापि विशेषणतया भानसंभवः] संख्येयाः "पदात यः सन्ति, अतीतकालस्तु नास्तीति चेत्-कपित्थेषु भक्ष्यमाणेषु किं वक्ष्यति देवानां प्रियः? शतं कपित्थानां भक्षितवान् वा ही क इति प्रतीतिदर्शनात् । न च नवनवतावनुपयुक्तेषु कपित्थेषु गएकत्रैव 'शतं मया भक्षितम्' इति मतिः। अतः यथा तत्रातिक्रान्तान्यपि नवनवतिकपित्थानि शतप्रतीतिहेतुतामुपयान्ति, प्रतिभासोपारूढत्वात् ; एवमतीतकालयोगोऽपि प्रतिभासमानः प्रत्यभिज्ञामाधास्यतीति |
[विकल्पानां प्रामाण्यम् ] . विकल्पमात्रं शतप्रत्यय इति चेत् , भो महात्मन् ! किं वा तव न विकल्पमात्रम्। किन्तु जीवन्त्यमी सविकल्पकप्रामाण्यवादिनः ॥
यश्च सामान्यसंसिद्धौ प्रकारः प्राक प्रदर्शितः ।
योज्यः स एव द्वित्वादिसंख्यासद्भावसिद्धये ॥ इत्यलं कथान्तराक्षे पेण || ..
* शतादिगणनवेलायां अन्तिममेव वस्तु इन्द्रियसन्निकृष्टम् । अथापि शतपदात्यादिज्ञानं प्रत्यक्षमेवेति सर्वे वदन्ति । तद्वदिहापि ॥
* एकत्रैव-हठात् एकक्षणे ॥
* अनेकव्यक्त्यनुगतसामान्यग्रहणन्यायेनैव, अनेककालानुगतव्यक्तेरपि ग्रहणमुपपादनीयमिति भावः ॥
1 घटाद-च, ' पदात-च, ह्री-ज, वत्रैकशततमे । शतमिति भवति-ख, क्षे-ख.

Page #366

सप्तममाह्निकम
333 [प्रत्यभिज्ञायां गतकालस्य विषयत्वम् ] ननु ! अतिक्रान्तग्राहि प्रत्यभिज्ञानं, इन्द्रियार्थसन्निकर्षजं चेति नः : कौतुकमिदम् । किं तत्कौतुकम् ? अर्थस्तावदस्य पुरोऽवस्थितोऽस्त्येवं जनकः स्तम्भादिः॥
ननु ! अस्ति, स तु वर्तमानकाल एव–न केवलं, वर्तमानकालयोगिनाऽर्थेन तत्प्रत्ययजननात्, तस्य वर्तमान इवातीतोऽपि कालः अवच्छेदकता प्रतिपद्यते। स च तदवच्छिन्नोऽर्थः इदं च ज्ञानमादधातीत्यर्थजमेतत् इन्द्रियजमपि भवति, तद्भावाभावानुविधानात् ॥
. [अतीतविषयकस्यापीन्द्रियजन्यस्वम् ] ननु ! अतीतेऽर्थे कथमिन्द्रियं प्रवर्तते ?
कस्यैष पर्यनुयोगः ? नेन्द्रियस्य, अचेतनत्वात्। पुरुषस्तु अवि. फारिताक्षस्तु लभत इति सोऽप्यननुयोज्यः ॥
- [प्रत्यभिज्ञाया अबाधितत्वम् । ननु ! अतीतग्राहित्वात् अप्रामाण्यं कल्पयितुं युक्तमस्या बुद्धः, 'नेन्द्रियस्यातीतेऽपि सामर्थ्य 'दृष्टपूर्व मिति-मैवम्-अप्रामाण्यं नाम बाधकप्रत्ययात् कल्प्यते, न चासावस्ति प्रत्यभिज्ञायाम्। अनुमानं तु "बाधकं प्रतिक्षिप्तम् ॥
[ प्रत्यभिज्ञाया अप्रामाण्ये हेतु स्ति] ननु ! कारणदोषादपि कल्प्यत एवाप्रामाण्यम् ॥
आयुष्मन् ! सोऽप्युच्यताम् ॥
* तथाचार्थजन्यत्वात्तस्य प्रत्यक्षत्वम् ।।
1 दृष्ट-ख,
ताव-ख, घः

Page #367

334
न्यायमञ्जरी __उक्त एवेन्द्रियस्यातीतग्रहणविषये सामर्थ्य विरहः। वत्स ! 'न सम्यगुक्तवानसि। नायमिन्द्रियस्य तिमिरादिरिव दोषः। अतीते काले स्वतन्त्रे त स्या सामर्थ्यम्, न तद्ग्राह्यवर्तमानवस्तुविशेषणीभूते । संस्कारसचिवस्य चास्य सामर्थ्यम्, न केवलस्येत्युक्तम्। तस्मादतीतकालविशेषित पुरोतिवर्तमान स्तम्भादिपदार्थविषयमिन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नमेवेदं प्रत्यभिज्ञाज्ञानमिति सिद्धम् ॥
[प्रत्यभिज्ञाया मानसत्वं वा] अथवा पूर्वविज्ञा'नविशिष्ट ग्राहि मानसम् ।
इष्यतां प्रत्यभिज्ञानं *गन्धवत्कुन्दबुद्धिवत् ॥ यथा हि लोचनगोचरेऽपि कुन्दकुसुमे तदविषयगन्धविशेषिते बाह्यन्द्रियद्वारकं ग्रहणमघटमानमिति मानसमेव सुरभि कुसुममिति ज्ञानं, एवं पूर्वविज्ञानविशेषितस्य स्तम्भादेविशेषणमतीतक्षणविषयं इति मानसी प्रत्यभिज्ञा । पूर्वप्रवृत्तबाह्येन्द्रियोपजनितज्ञानविशिष्टबाह्यविषयग्राहिणि
* इदमत्र तत्त्वम्-लौकिकसन्निकर्षद्वयजन्यमेकं ज्ञानमिव, संरकार-इन्द्रि यजन्यं 'सुरभि कुसुमम्' इत्यादिज्ञानमपि सर्वसंमतम् । कुसुमं तु चाक्षुषम्, सौरभ तु घ्राणग्राह्यम् । इन्द्रिय द्वयं तु युगपन्न प्रसरति। संस्कारस्य इन्द्रियसहकारित्वात् निरंशत्वाच्च प्रत्यभिज्ञायाः प्रत्यक्षमेव तत् । अथवा संस्कारजन्यस्मृत्युपस्थापित विशेषणं भासते। इयमेव ज्ञानलक्षणेत्युच्यते । तथा च लौकिका लौकिकसन्निकर्षद्वय जन्य ज्ञान प्रत्यभिज्ञेति न दोषः। ग्रन्थकारस्तु अलौकिकं सन्निकर्ष नाङ्गीकरोतीति मानसं तदिति वदति। मानसत्वे बाह्यत्वेनानुभवस्यास्वारस्यापत्त्या अनन्तर कालिकैः अलौकिकस्सन्निकर्षः अङ्गीक्रियत इति ज्ञेयम् ।।
स्य-ख.
' पूर्ववर्ति-ख,
वाभिमा-ख, .
___ 1 स-ख, • ग्राममाण-ख.

Page #368

सप्तममाहिकम्
335 चान्तःकरणेऽभ्युपगम्यमाने सति नान्धाद्यभावप्रसङग* इति बहुशः कथितम् ॥
ननु ! कुन्दादेविशेषणं वर्तमानमस्ति सौरभम्। इह त्वतीतं पूर्व. विज्ञानमिति कथं विशेषण'म ? -उक्तमात्र । किं तेन सता करिष्यसि ? शतादिबुद्धिष्वतिक्रान्तस्यापि कपित्थादेः कारणत्वदर्शनादिति॥
. तदेवमन्तःकरणजन्मनाऽपि प्रत्यभिज्ञानेन स्थैर्यमवस्थाप्यत एवं भावानाम् ॥
[ वस्तुस्र्यवादः ] या तु मुण्डितकेशादिप्रत्यभिज्ञानतुल्यता।
स्तम्भादिप्रत्यभिज्ञायाः कथ्यते साऽप्यसङगता ॥ तत्रान्तराले मुण्डितशिरोदर्शनमेव बाधकम् । इह तु न किंचिदस्ति॥
अत एव शब्दे "त देव स्फुरन्त्या विनाशबुद्धया वैधुर्यमुपनीता .प्रत्यभिज्ञा स्थास्नुतामुपस्थापयितुम समर्थत्युक्तम् ॥ : ज्वालादावपि तैलवतिक्षयाद्यनुमानबाधितत्वात् भ्रान्ता प्रत्यभिज्ञा, . न तु तथा स्तम्भादावनुमानमपि बाधकमस्ति । सत्त्वानुमानं तु निरस्तमेव ।।
__* मनसः बाह्ये विषयेऽप्रवृत्त्येति हेतुः। मनः बाह्ये नैव प्रवर्तत इति न । ' स्वातन्त्र्येण न प्रवर्तते इत्येव ॥
लूनपुनर्जातकेशादीत्यर्थः॥ *प्रत्यभिज्ञा-'स एवायं गकारः' इत्यादीति शेषः ॥
1 मख.
स-ख,
'तु न तामव-ख,
तु-खं, .

Page #369

336
. न्यायमञ्जरी
[अनुमानेन प्रत्यक्षबाधेऽपि नात्र तद्युक्तम् ]
यद्यपि नैष नियमः-प्रत्यक्षानुमानयोविरोधे प्रत्यक्षं बलीय इति, त्वरिततरपरिभ्रमितचक्रीभवदलातग्राहिणः प्रत्यक्षस्य अनुमानबाध्यत्वदर्शनादिति–तथापि प्रकृतं क्षणिकत्वानुमानं अन्यथासिद्धं, अनन्यथासिद्धं तु प्रत्यक्षमिति प्रत्यक्षमेव क्षणिकत्वानुमानस्य बाधकम् ॥
न चेतरेतराश्रयत्वम्, अनुमानमिथ्यात्वनिबन्धनप्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षप्रामाण्यानभ्युपगमात्। स्वहेतुबलवत्तयैव प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्ष प्रमाणम् । न- तस्येदं दैन्यम् , यदनुमानमिथ्यात्वे सति *तत्प्रमाणी. भविष्यतीति ॥
[ज्ञानस्य क्षणिकत्वासंभवः] आस्तां वा प्रत्यभिज्ञानं, य एष प्रथमाक्षजः ।,
स्तम्भादिबोधस्तेनापि बाध्यते क्षणभङिगता || तुल्यसामग्रयधीनत्वस्य निराकृतत्वात, निराकारत्वस्य निराकरिष्यमाणत्वात् , अन्वयव्यतिरेकोपकृतमानसप्रत्यक्षनिश्चितजनकत्वस्य चार्थस्यावभास्यत्वनिश्चयात, उत्पन्नोऽर्थो ज्ञानं जनयति, जातेन च तेन ज्ञानेनगृह्यत इति बलात् द्विवक्षणावस्थायित्वम स्या'पद्यत इति कुतः क्षणिकत्वम् ?
* अनुमानमिथ्यात्वाधीनं न प्रत्यक्षप्रामाण्यम्, किन्तु रूकारणादेव ॥
'भयं घटः' इति खलु निषयाभिमुखोऽनुभवः। स च पूर्व विषयस्य ज्ञानाभिमुखत्वकृतः। विषयस्य ज्ञानाभिमुख्यमेव विषयीकरणम् । अतः अन्ततः क्षणद्वयावस्थानं ज्ञानानामावश्यकम् ॥
1 था-ख,
न-ख,
स्यो-ख.

Page #370

337
सप्तममाह्निकम्
[ घटादीनां स्थिरत्वम् ] यदि लब्धस्वरूपोऽपि न नष्टः प्रयमे क्षणे । हेत्वन्तराद्विनाशोऽस्य न स्वरूपनिबन्धनः* || . विचित्रा च पदार्थानां प्रतीतिरिह दृश्यते । चिरन्तनमतिः काचित् काचित्तत्कालजा मतिः॥ सलिलाहरणव्यग्रकुम्भावगतिरन्यथा । तथैव कन्दकाकृष्टकुम्भावगतिरन्यथा ॥
· . [रविगुप्तपक्षनिरासः ]
एतेन रविगुप्तोऽपि परिम्लानमुखः कृतः । .. क्षणिकत्वक्षमा'ध्यक्ष समुत्प्रेक्षगपण्डितः॥ तथा हि-वर्तमानवस्तु विग्रहग्राहिविज्ञानं अनन्तरोक्तनयेन स्वजन कार्थप्रतिभासनात् विक्षणस्थायितामर्थस्य गमयतीत्युक्तम् । आद्यं च किंचिद्विज्ञानं अनागतकालस्पशिः भवति। यथाऽऽह भट्टः. 'रजतं गृह्यमाणं हि चिरस्थायीति गृह्यते'
इति। उत्तरमपि प्रत्यभिज्ञानं अतीतकालावच्छिन्नमर्थमवद्योतयतीति दर्शितम् ॥
* अन्ततः ज्ञानस्य द्विक्षणावस्थानमावश्मकमित्युक्तम् । घटादौ तु वैलक्षण्यात् स्थिस्यस्य सिद्धिः।।
+विग्रहः-स्वरूपम् ॥ न हि समनन्तरे क्षणे सर्व नक्ष्यतीति कस्यापि प्रतीतिः ॥
1 दित्व-ख.
प्र-ख,

Page #371

338
न्यायमञ्जरी . [अतीतकालग्रहणेऽप्युत्पत्तेरग्रहणम् ] न चातीतानागतजन्मग्रहणमाशङकनीयम् , इयति कारणसामर्थ्यनियमात् । न ह्यतीतानागतजन्मग्रहणमशक्यक्रियमिति यदपि दृश्यमानं ग्रहणं, तदप्यपह्नोतुं युक्तम् ॥ .
न चैतावताऽतीतानागतकालावच्छिन्नवर्तमानवस्तुग्रहणमात्रेण सामान्यतोदृष्टेन अदृष्टमप्यतीतानागतज्ञानं कल्प्यम्। यथादर्शनं हि वस्तूनि व्यवस्थाप्यन्ते, न तु किंचिदृष्ट्वाऽन्यदपि कल्प्यते, दृष्टमपि वा नियते इति ॥
[वस्तूनां स्थिरत्वं प्रत्यभिज्ञाग्राह्यम् ]
अपि च अनिमेषदृष्टेररितसताकस्तम्भादिपदार्थग्राहि प्रत्यक्षमुपपद्यते । तत् कथं क्षणिकग्राहि कथ्यते ॥
यच्च तत्र विकल्पितं-अतीतानागतक्षणयोः असन्निहितत्वेन प्रत्यक्ष ग्राह्यताऽनुपपत्तेः वर्तमानक्षणस्य चातिसूक्ष्मत्वात् तत्कालग्राहिणा प्रत्यक्षेण क्षणिकत्वमेव गृहीतं भवतीति-तदुपपन्नग*-मा नामाभूदतोतानागतकालग्रहणं, वर्तवान एव तु तत्रानिमेषदर्शने कियान काल इति चिन्त्यताम्। निमेषकृतस्यापि दर्शनविच्छेदस्यानवकाशात् । यावद्धि दर्शनं न विच्छिन्नं, तावान् वर्तमानः काल इति तद्ग्रहणेन स्थैर्य गृहीतं भवति, न क्षणिकत्वम् ॥
* कालस्यातीन्द्रियत्वेन अंशतस्सत्यत्वात् ॥
1 याव-ख.

Page #372

339
सप्तममाह्निकम्
[वर्तमानकालस्य न क्षणरूपत्वम् ] ननु ! तावानसौं काल: क्षणसमुदायो भवति, न क्षणः। क्षणश्चैक एव वर्तमानो भवति । अतः पूर्वापरौ क्षणावतीतानागतौ भवतः। तयोश्च न ग्रहणमित्युक्तम् ॥ . भो महात्मन् ! सिद्ध क्षणकत्व एव एवं शक्यते वक्तुम् , न तत्साधनावसरे। कालो ह्येको नित्यो विभुरिति साधितोऽनुमानपरीक्षायाम् । न तु क्षणसमुदायात्मा कालः। कालस्य तु भेदाः क्रियोपजननविनाशाधुपाधिनिवन्धनाः कल्प्यन्त इत्यपि तत्रैव परीक्षितम् । तदयमनिमेषदृष्ट:* दर्शन विच्छेिदानुपग्रहात् तावानेकः कालः स इति वर्तवान एव भवति। नानाक्षणसमुदायः। क्षणसमुदायात्मकेऽपि वा काले दर्शनविच्छेदानवधारणात् क्षणसमुदाय एव वर्तमानी भवतु ||
· [ कालस्याप्रामाणिकत्वेऽपि न क्षणिकत्वसिद्धिः ] ननु ! कालो नाम न कश्चित् पारमार्थिकः पदार्थ एव परिदृश्यमानः वर्तमानादिव्यवहारहेतुः । स च न चिरमनुभूयत इति क्षणिक उच्यते__ भिक्षो ! अलमवान्तरगमनेन । मा भूत कालः । पदार्थस्त्वनिमेषदृष्टयविच्छेदान्न नश्यन् दृश्यत इति न क्षणिकग्नाहि प्रत्यक्षम् ॥
* अनिमेषदृष्टि:-परमात्मा ॥
+ तत्तद्वस्तुदृष्व्येति शेषः। तावन्निमेषाः दिनानि वा यत् एवं वर्तते, तावनेक एव सः कालस्तस्य भवति ॥
1 स वर्तमान एव-ख.
दवच्छिन्न पत्ताक एव-ख.

Page #373

340
न्यायमञ्जरी . [ज्ञानस्यास्थिरत्वेऽपि वस्तुस्थैर्योपपत्तिः]
ननु ! भवद्भिरपि न स्थिरं ज्ञानमिष्यते। क्षीणे च ज्ञाने सोऽर्थों द्वितीयक्षणे केन गृह्येत? ज्ञानान्तरेण तु गृह्यमाणः स एवेत्यत्र को निश्चयः ?
अनिमेषदृष्टेनिं न क्षीयत एवेत्येके ॥
अथवा कि न एतेन । न हि विषयप्रतिभासकाले ज्ञानमवभासत* . इति असकृदुक्तं, वक्ष्यते च। तेन तत्कीदशमिति कुतो वयं विद्मः । अर्थस्त्वविच्छिन्नसत्ताक एव गृह्यते। ज्ञानं तु वर्तमानकालमप्यतीता.. नागतकालग्राहि भवति ; स्मरणमिव, भूतभविष्यवृष्टयनुमानमिव । .
[ इन्द्रियस्य, सन्निकर्षस्य, अर्थस्य च स्थिरत्वम् ] ननु ! इन्द्रियव्यापारो न क्षणान्तरस्थायीति तस्मिन्नसति कुतोऽ. र्थस्य विततका लता ग्रहणम् ?
भदन्त !' भवतु, श्रान्तोऽसि । लज्जस्वैवंब्रुवाणः । निमेषकृतोऽपि विच्छेदोऽस्य नास्ति। अथ च न स्थिरः इन्द्रियव्यापार इति "ग्राहिकतामात्रम्। सन्निकर्षश्चास्य विषयग्रहणे व्यापारः। स च स्थिर एव । तस्माद्विततकालस्य वस्तुनः प्रत्यक्षेण ग्रहणमिति स्थितम् ॥
* ज्ञान तु अनुष्यवसायेन मानसेन गृह्यते।
सः-विषयः । इदमत्र तत्त्वम्-काल: अतीन्द्रियः, नित्यः, व्याप. कश्च । परन्तु उपाधिवशात्तत्तद्व्यवहारः। उपाधीनां घटादीनां प्रत्यक्षत्वात् प्रत्यक्ष. स्वेन व्यवहारः। जन्यमानत्य कालोपाधित्वात्, घटः यावत्कालं वर्तते, तावान् एकः घटकाल इत्युच्यते । क्षणोपाधिदृष्टया घटस्य नानाकालसंबन्धेऽपि घटस्य स्वकाल. दृष्टया न नानाकालसंबन्धः, किन्तु एक एव स काल इति न कश्चन विरोधः॥
ल-ख,
___ 1 ने-च, म-ख,
1 स्य-ख, साहसि-ख.
तदलं-ख,

Page #374

341
सप्तममाह्निकम्
[धंसस्य हेतुजन्यत्वाद्वस्तुस्थैर्य सिद्धिः] एवंच स्थिते न स्वरूपमात्र निबन्धन एव भावानां विनाशः, किंतु हेत्वन्तरनिबन्धनो भवति। ततश्च आविनाशहेतूपनिपातात् अवस्थानमेव भावानाम्। अविद्यमान विनाशकारणानां च नित्यत्वमेव व्योमादीनामिति सिद्धम् ॥
[सत्त्वासत्त्वयोदर्शनादर्शगरूपत्वाभावः ] . यत्पुनरभाणि-दर्शनादर्शने एव सत्त्वासत्त्वे भावानामिति–तदपि व्यामूढभाषितम्। दर्शनादर्शनाभ्यां भावाभावयोः परिच्छेदः, न पुनः दर्शनादर्शने एव भावाभावौ ॥
अभावश्च विस्तरतः प्राक् प्रसाधितः । स च सहेतुक इति न स्वत एव विशरारवो भावाः ॥
- [क्षणिकवादे व्यवहारानुपपत्तिः ] - एवं त्वनिष्य'माणे पदार्थस्थैर्यपक्षे–ज्ञानजनकस्य नियतस्य वस्तुनो दर्शनम् , दर्शनविषयीकृतेऽस्य प्रवृत्तिः, प्रवृत्तिविषयोकृतस्य प्राप्तिरिति व्यवहारो न स्यात्, अर्थक्षणनानात्वात् ॥
- [क्षणिकवादे बाध्यबाधकभावानुपपत्तिः ] बाध्यबाधकभावश्च क्वचित् ज्ञानानां दृष्टः। स च न स्यात; पूर्वावगतरजतादिविषयाभावग्राहिणो ज्ञानस्य गृहीतमुद्गरदलित श्वघटा भावज्ञानवत् बाधकत्वानुपपत्तेः ॥
* विनाशकारणानि-असमवायिकारणनाशादीनि ॥
_1 मेव-ख, घ-ख.
वि-ख,
३ दण्डा-ख.
तु निष्प्र-ख,

Page #375

342
भ्यायमञ्जरी पूर्वदृष्टस्य स्मरण, स्मृतस्य कस्य चित् प्रत्यभिज्ञानं, प्रत्यभिज्ञातस्य च गृहादेरेवार्धकृतस्य समापनं इत्यादयश्च व्यवहारा विलुप्येरन् ।
[क्षणिकवादनिराससंग्रहः ] अथ सन्तानमाश्रित्य क्रियते तत्समर्थनम् । न, तस्य भिन्नाभिन्नत्वविकल्पानुपपत्तितः ॥ अभेदपक्षे क्षणवत् व्यवहारो न सिध्यति । व्यतिरेके तु चिन्त्योऽसौ वास्तवोऽवास्तवोऽपि वा ॥ अवास्तवत्वे पूर्वोक्तं कार्य विघटते पुनः । वास्तवत्वे स्थिरो वा स्यात् क्षणिको वेति 'चिन्त्य'ताम् । सन्तानिनिविशेषः स्यात् सन्तानः क्षणभङगुरः । न सिध्यत्पुनरप्येवं व्यवहारः पुरोदितः* || .. अथापि नित्यं परमार्थसन्तं
सन्ताननामानमुपैषि भावम् । उत्तिष्ठ, भिक्षो! फलितास्तवाशाः
सोऽयं समाप्तः क्षणभङगवादः ।। तदेवं सति सन्तानच्छद्मनो विनिवारणात् । . लोकयात्रा स्थिरैरेव पदार्थैरुप पाद्यताम् ॥
[क्षणिकवादे प्रमाणाभावः] एवमनन्तरनिगदितदूषणनिकुरम्बविनिहतप्रसरम्। नाध्यक्षं क्षणिकत्वे, न चानुमानं प्रमाणं स्यात् ॥
* अतश्च सन्तानिनः अंतिरिक्तत्वे, सत्यस्वे च स्थिरत्वसिद्धिः । अयमर्थ समनन्तरश्लोके स्पष्टः॥
1 कथ्य-च.
प-ख,

Page #376

343
सप्तममाह्निकम्
क्षणभङगे निरस्ते च कार्यमाधारवध्रुवम् । अतो ज्ञानादिकार्येण युक्तमाश्रयकल्पनम् ।। सुखादेरपि कार्यस्य विज्ञानाद्व्यतिरिक्तता । प्रागुक्तेति तदप्यन्यद्भवत्यस्यानुमापकम् ||
__ [क्षणिकवादे पारलौकिकविलोपः ] किंच नांगीकरोषि त्वमात्मानं पारलोकिनम् । उपैषि परलोकं च विदितं ते बकवतम् ।। कर्मसन्तानिनाऽन्येन यत्कृतं चैत्यवन्दनम् । ततोऽद्य फलमन्येन भुज्यतेऽकृतकर्मणा ।। न च तिवृत्तिरप्यस्य चैत्ववन्दनकर्मणा' । ज्ञानक्षणेन नैकेन किंचित् कर्म समाप्यते ॥ कार्यकारणभावाश्च यस्त्वयोक्तः स दूषितः। कार्यकारणभावेऽपि न ह्यन्यत्वं निवर्तते । अनैकान्तिकता चास्य सन्मानान्तरबुद्धिभिः। उपादानत्वरूपोऽपि विशेषः प्राङनिराकृतः ॥ कापसिरागसंक्रांन्तिदृष्टान्तो यश्च वर्णितः । सोऽप्ययुक्तः स्वरूपेण तत्रतस्यैव दर्शनात् ॥ य एव रागः कार्पासबोजे समुपकल्पितः । स एव दृश्यते पुष्पे न तु तस्मात्फलान्तरम् ॥ *एवं कर्मानुवृत्तिः स्यात् फलभोगस्तु दुर्घटः ॥
* कथञ्चित्कर्मांनुवृत्तावपि सुखदुःखानुभवस्यान्तिमक्षण एव संभवेन, अन्यः कर्ता, अन्यो भोक्ता इत्यनिवार्यमेव ॥
___ 1 पारलौकिकम्-ख.
2 णः-च,
तत्त्वं-क, न्तत्व-ख.

Page #377

344
न्यायमञ्जरी
[क्षणिकवादे कृतहानादिरनिवार्या ] कर्मानुवृत्तिरप्येषा न चैकस्यास्ति कस्यचित् । कार्यकारणयोर्भेदात् कार्पासकुसुमादिवत् ॥ अन्यत्रैव हि कर्म स्यात् अन्यत्रैव च तत्फलम्। न च सन्तानभोगाय कश्चित्कर्मानुतिष्ठति ॥ फलमस्मान्ममैव म्यात इति सर्वः प्रवर्तते । सर्वथा शाक्यभिक्षूणां परलोको विसंष्ठुलः ।। न तत्प्रसाधने तेषां काचिद्गमनिकाऽस्ति वा॥
[ज्ञानसन्तानस्यांविच्छेदोऽपि दुर्वचः ] गर्भादौ प्रथमं ज्ञानं विज्ञानान्तरपूर्वकम् । ज्ञानत्वादित्ययं हेतुः अप्रयोजको इष्यते ॥ मूर्छाद्यनन्तरोद्भूतज्ञानश्च व्यभिचार्यताम् मूर्छितस्यापि विज्ञानमस्तीत्येतत्तत्तु 'कैतव'म् ॥ न ह्यर्थावगतेरन्यद्रूपं ज्ञानस्य किं चन । मूर्छादिषु कुतस्तत्स्यात् कुतो वा *कललादिषु ।। कललादिदशायां वा यदि विज्ञानमिष्यते । मातापितृस्थयोरस्तु शुक्रशोणितयोरपि । ततश्चैकत्र संताने 'चेतन द्वयमापतेत्। चेतनानां बहुत्वं वा दम्पत्योर्बहुपुत्रयोः॥
* अन्यथा घटादीनामपि तथैवानादित्वं स्यात् ॥ * कललं-गर्भपिण्डावस्थाभेदः॥
1 कौतुक-ख,
चैतन्य-ख,

Page #378

345
सप्तममादिकम्
[ सन्तानानां सौसादृश्यमपि दुर्वचम् ] न चैष नियमो लोके सदृशात्सदृशोद्भवः। वृश्चिकादेस्समुत्पादः गोमयादपि दृश्यते ॥ शरीरान्तरसंचारचातुर्य च धियां कथम् । ज्वालादिवन्न मूर्तत्वं न च ब्यापकताऽत्मवत् ॥
[जननमरणाद्युपपादनमपि क्षणिकवादे दुर्घटम् ] *आतिवादिकदेहेन नीयन्ते चेद्धवान्तरम्।। नन्वातिवाहिकेऽप्यासां कथं संचारसंभवः ॥ आस्तामेवैष वा जीवेद्देहेऽपि पथि गच्छताम्। प्रदेशान्तरसंचारो 'ज्ञानानां भवतां कथम् ॥ म षां भूतधर्मत्वं न स्वतो गतिशक्तिता। न च जात्यादिवद्वृत्तिः न च व्यापकताऽऽत्मवत्॥ एवं यदैव निष्क्रान्तः विहारकुहराद्भवान् । तदा काष्ठी भवेद्देहः ज्ञानसंक्रान्त्य संभवात् ।। तंदयं संक्षेपार्थः त्यक्तव्यो वा निरस्य कौरुकुचीम् । सुरगुरुवत्परलोकः नित्यो वाऽऽत्माऽभ्युपेतव्यः ।।
* आतिवाहिकदेहः-अन्तराभवदेहः ॥ +कौरुकुची-निर्वक्तुमशक्यः उद्वेगविशेषः। शब्दानुकरणमिदम् ।।
1 देशा-ज,
कष्टी-ख,
'न्ति-च.

Page #379

346
न्यायमञ्जरी [आत्मनः ज्ञानसुखाटुपपत्तिः] यत्त्वस्य चर्मगगनोपमतां विकल्प्य
नाशित्वमुक्तमथवा विफलत्वमेव । तन्नैव साधु सुखदुःख'द'शोपभोगयोगेऽपि नाशमधिगच्छति *नायमात्मा।।
विकृतिश्च तस्य सुखदुःखजन्मना
न हि तादृशी भवति लुप्यते यया । सहकारिकारणवशातु जायते तद वश्यमेव समुपैति भोक्तृताम् ।।
[ अवस्थावादः] अथवोपजनव्ययस्वभावः . __ स्वदशाभेदसमन्वये हि पंसः। फणिनः किल कुण्डलाद्यवस्था
नुगतस्येव न भिन्नतेति केचित् ।। अवस्था एवैताः प्रसभविलयातङकविधराः । __ अवस्थाता त्वेकः स्फुरति निरपायस्थिरवपुः । असत्यस्मिन् पूर्वावगतविषयाऽनुस्मृतिभुवां न सिद्धिः कार्याणामिति निपुणमावेदितमिदम्॥
___ * सिद्धान्ते आकाशस्य तुच्छत्वानङ्गीकारात्, विशिष्टरूपेण विकारित्वेऽपि स्वरूपप्रच्युतेरभावाच न हानिः ॥
। तथोक्तं भट्टेन- विक्रियामानवाचित्वे न हयुच्छेदोऽस्ति तावता' इति ॥
___1 दृ-ख,
मुष्य येन-ख.

Page #380

347
सप्तममाटिकम्
[ आत्मनः स्थिरत्वज्ञानेन लाभः ] - ननु *विमृशति भोगे कर्म नित्योऽपि नात्मा
न हि नरकनिमग्नो मन्यते कश्चिदेवम् । किल यद हमकार्ष प्राग्भवे कर्म पापं
फलमुपनतमस्माद्भुज्यते तन्मयेति ।। कार्योपभोगसमये किमनेनों कृत्यं
नास्य प्रवृत्तिरधुना न निवृत्तिरस्मात् । यस्स्वप्रवृत्तिजननौपयिकोऽवमर्शः . शास्त्रादसौ भवति शास्त्रविदामवश्यम् ।। विमर्शोऽयं पश्चादपि भवतु दृष्टे तु विषये ___मया यूना यत्तत्किमपि सदसद्वा कृतमभूत् ।
ततो वृद्धीऽद्याहं फलमनभवामीति तदयं । - पुमानस्ति स्थायी सुकृतफलभोगादिनिपुणः ।।
[क्षणिकवादिना क्रियावैरूप्यम् ] नास्त्यात्मा फलभोगमात्रमथ च स्वर्गाय चैत्यार्चनं ___ संस्काराः क्षणिकाः युगस्थितिभतश्चैते विहाराः कृताः। सर्व शून्यमिदं वसूनि गुरवे देहीति चादिश्यते बौद्धानां चरितं किमन्यदियती दम्भस्य भूमिः परा ॥
- * नित्योऽप्यात्मा सुखदुःखभोगे तद्धेतुभूतं कर्म न हि विमृशति। अतः की लाभ इत्याक्षेपः। विमृशस्येव, कार्यसामान्यस्य सहेतुकत्वज्ञानादिति समाधानम् ॥
+ अनेन-पूर्वोक्तज्ञानेन | कार्यस्य निरोद्धुमशक्यत्वादिति हेतुः। उत्तरस्वप्रवृत्तिशिक्षण भविष्यतीति न वैफल्यमिति सारम् ॥
य-ख,
ति-ख.

Page #381

348
न्यायमञ्जरी . [अर्वाचीनचार्वाकमतम् ] अत्र सुशिक्षितचार्वाक आह—यावच्छारीरमवस्थितमेकं प्रमातृतत्त्वं अनुसन्धानादिव्यवहारसमर्थमस्तु नाम, कस्तत्र कलहायते। शरीरावं तु तदस्तीति किमत्र प्रमाणम् ? न च पूर्वशरीरमपहाय शरीरान्तरं संक्रमति प्रमाता ॥
[पारलौकिकात्मा नास्ति] यदि ह्येवं भवेत् , तदिह शरीरे शैशवदशानुभूतपदार्थस्मरणवत अतीतजन्मानुभूतपदार्थस्मरणमपि तस्य भवेत्। न हि तस्य नित्यत्वाविशेषे च, शरीरभेदाविशेषे च स्मरणविशेष कारणविशेषमुत्पश्यामः, यदिह जन्मन्येवानुभूतं स्मरति, नान्यजन्मानुभूतमिति। तस्मादूर्व देहात् नास्त्येव प्रमातेति नित्यात्मवादमूलपरलोककथा'कौरुकुची' मपास्य यथासुखमास्यताम् ॥ यथाऽऽह
यावज्जीवं सुखं जीवेन्नास्ति मृत्योरगोचरः। भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः ॥ इति ॥
[आत्मनः स्थिरत्वस्यौत्सर्गिकत्वम् ] अत्रोच्यते-न खलु निपुणमिव सुशिक्षितमायुष्मता चार्वाकांचार्यचातुर्यम्। यावच्छरीरमेकम नुया'यि प्रमातृतत्त्वमस्तीति यदुक्तवानसि तन्न विस्मर्तुमर्हसि* । न चास्तित्वाविनाभावी भावानां विनाशः स्वाभाविकः, किन्तु हेत्वन्तरनिमित्तक इति सौगतैस्सह कलहमतिमात्रमधनव
* यावच्छरीरमवस्थितिरङ्गीकृता चेत् , तेनैव न्यायेन निस्यत्वमिति भवेदेव ।।
1 कुरुकुओं-ख,
वेत्-ज,
3 शान्तस्य-ख,
नपा-च.

Page #382

सप्तममाह्निकम्
349 कृत्वा समर्थितोऽयमर्थः । न च विनाशहेतुः प्रमा'तुरति चिरमपि विचार्यमाणः कश्चित् कुतश्चित् अवाप्यते । न चानुपलभ्यमानोऽप्यसौ कल्पयितुं पार्यते ॥
[ आत्मनो विनाश हेतुर्नास्ति ]
__न ह्यात्मा पटदिरिव सावयव उपलभ्यते, यदवयवविभागादिना नक्ष्यतीसि गम्यते। उत्पत्ति रपि ना त्मनो दृष्टा, यतस्तद विना• भाविनः निरवयवस्थापि कर्मादेरिव विनाशः प्रतीयते। न चैष कस्ययिदात्मागुणः, यैनाश्रयविनाशाद्वा विरोधिगुणान्तरप्रादुर्भावाद्वा प्रध्वंसमा
सादयेत् ॥ .
न चैवं शक्यते वक्तुम-कि विनाशहेत्वनमानेन ? प्रत्यक्ष एवास्य विनाशो दृश्यत इति । यतो न शरीरवदसौ दह्यमानः, शकुनिभि*रव. लुप्यमानो वा कदाचिदुलब्ध इति। तस्माद्विनाशादर्शनात् विनाशहेत्वनमानासंभवाच्च अस्ति चेदात्मा नित्य एवेत्यवधार्यताम् ॥
तस्मात् भूतचैतन्यमेव चिरन्तनचार्वाकाचार्यवत् परलोकापलापपरितोषालम्बनयत्किचित्कारित्वसुलभसुखा सिकास क्तहृदयैर्वरमाश्रितुम्। आशरीरमवस्थिते तु प्रमातृतत्त्वे सति न फलन्त्येते परलोकापलापमनोरथाः। भूतचैतन्यपक्षोऽपि च पुरा पराकृत एव। तस्मादस्ति नित्यः परलोकी प्रमातेति ॥
नित्यत्वे सति पूर्वदेहसंबन्धः, भविष्यदेहान्तरसंबन्धश्चास्य ने दुरुपपादः ॥
* शकुनिः-मांसादनः गृघ्रादिः॥
तरि-ख,
2 र्नामा-ख.
स-च.

Page #383

350
न्यायमञ्जरी [आत्मनः विभुत्वेऽपि शरीरान्तरप्राप्त्यादि युज्यते · शरीरान्तरसंचारस्त्वस्य नास्तीति यदुक्तं तद्युक्तमेव। व्यापिनः सर्वत्र विद्यमानस्यात्मनः कः संचारार्थः ?
व्यापित्व एव किं प्रमाणमिति चेत्-सर्वत्रैव कार्योपलम्भः प्रमाणम् । इतो वाराणसीमपि गतस्य मे भवत्येव स्मरणेच्छादिकार्ययोगः। स चात्मकप्रभवः। आत्मनश्च शरीरस्येव न तत्र गमनम्, अमूर्तत्वात् । न शरीरगुणवत्, *तदनाश्रितत्वात् । न प्राणादिवत् , अन्तश्शरीरवृत्तित्वाभावात् ॥
[आत्मनः न शरीरान्तर्वतित्वम् ] अन्तश्शरीरवृत्तित्वाभाव एव किं प्रमाणमिति चेत्-उच्यते-अन्तश्शरीरवृत्तित्वे हि द्वयो गतीः, एकदेशवृत्तित्वं, सर्वशरीरापूरकत्वं' वा ॥
तत्र सर्वशरीरापूरकत्वे शरीरपरिमाणानुविधायित्वात् बालयुव. स्थाविरशरीरवत् पूर्वनीत्या परिमाणान्यत्वेन तदन्यत्वात् पुनरपि प्रति. सन्धानादिकार्यवैधुर्यप्रसङगः। करिमशकशरीरयोगे च कर्मपरिणामो. पनते तस्य संकोचविकासौ प्राप्नुतः । तौ च नित्यस्य विरुध्यते ॥
एकदेशवृत्तित्वे तु तदनधिष्ठिातानामवयवानामनात्मकत्वात् मृतशरीरावयवत् अयथेष्टविनियोज्यता-"काष्ठी भावः स्यात् ॥
_ [आत्मनो न स्त्रज्ञानेन सर्वशरीरव्यापकत्वं ] प्रदोपवदे कदे शवृत्तेरप्यात्मनः सकलशरीराधिष्ठातृत्वमिति चेत्वर्तिप्रदेशोपचिततेजःपिण्डवदेकत्र शरीरावयवे सविशेषचैतन्यसंवित्तिः स्यात्॥
* तत्-शरीरम् ॥
1 रमापूर्य-ख,
षय-ख,
कष्टी-ख,
तद्दे-खे.

Page #384

सप्तममा ह्निकम्
351 अस्त्येव हृदयदेशे तदतिशय इति चेत्-न-अनुपलम्भात्। दहनहिमकृपाणादिस्पर्शेषु न हृदयस्य, प्रदेशान्तरस्य वा शरीरे वेदनाविशेष पश्यामः। तस्मान्न हृत्पुण्डरीके 'दीप'वदवस्थानमात्मनः ॥
[ आत्मनोऽविभुत्वपरवचनगतिः] अत एव- 'अङगुष्ठमात्रं पुरुषं निश्चकर्ष 'यमो बलात् इति व्यासवचनमनेवंपर मवगन्तव्यम् ॥
यदि तु मनोवदेकदेशवृत्तेरणुपरिमाणस्याशु संचरतः शरीराधिष्ठातृ. त्वमात्मनः कथ्यते-तथापि सहसैव चिरप्रोषि तागतदयितजनदर्शनो द्भ तसकलशरीरध्यापिस्वेदरोमांचादिदर्शनं विरुध्यते। न च द्वयोरण्वोरात्म. मनसोः कर्तृकरणव्यवस्थाऽपि निर्वहत्तीति । तस्मानाणुरात्मा, न च शरीरमात्र परिमाण इति व्यापक एवावशिष्यते। तदेवं वाराणस्या मपि अयमात्मा विद्यत एवेति तत्र तत्कार्यदर्शनमवकल्पते, नान्येन गमनाप्रिकारेणेति ॥
[ ऐकात्म्यवादनिरासः] ननु ! सर्वत्र सुखदुःखज्ञानादिकार्यदर्शनात् सर्वप्राणिनामेक एवात्म भवेत्-न-सुखदुःखव्यवस्थादर्शनात्, बन्धमुक्त व्यवस्थोपपत्तेश्चात्मभेदस्य दर्शयिष्यमाणत्वात् ॥
___ * औपाधिकपरिमितत्वपरमित्यर्थः। अन्यथा परमात्मनोऽपि तथाश्रवणात् विभुत्वं न स्यात् ॥
___1 या-ख, 2 बलाद्यमः-ख, . र-ख. विभागो-ख,
तगता-ख,
-ख,

Page #385

352
न्यायमञ्जरी
[विभोरपि कर्तृत्वोपपत्तिः] व्यापिनः तथं कर्तृत्वमिति चेत्, ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नसमवाय एवास्य कर्तृ त्वम्, न व्यापारयोग इति निर्णीतमेतत् ॥
नन ! व्यापिन्यात्मनि कथं शरीराबहिरण्वपि तत्कार्य न दृश्यतेकर्माक्षिप्तशरीरेन्द्रियादिसहकारिसन्निधाननिबन्धनो हि तत्कार्योत्पादः । स कथं ततो बहिर्भवेत् इति ||
तस्मादनन्तरोक्तेन प्रकारेणोपपादितम् । नित्यत्वाद्व्यापकत्वाच्च परलोकित्वमात्मनः॥
[ आत्मनः देहातिरिक्तत्वे हेत्वन्तराणि ] सूत्रकारस्तु पारलौकिकत्वसिद्धये हेत्वन्तराणि प्रत्यपादयत् । सद्योजातस्य बालस्य विदनविकासरोदनाद्यनुमितो हर्षशोक दियोगस्तोत्रदस्ति । युवशरीरादौ रोदनादि शोकादिकारणकमवगतम्। आननविकासादि हर्षहेतुकम्। एवं शिशोरपि तन्निबन्धनः तदुत्पादः। तौ च हर्षशोको सुखदुःखसाधनाधिगमतदनुस्मरणान्यतरकारणको भवितुमर्हतः, तथा दृष्ट. त्वात्। इह चास्य न सुखदुःखसाधनपदार्थानुभंवस्तादनीमस्ति-इति तदनुस्मरणमेव हर्षशोकहेतुर्भवेत् ॥
'तदनुस्मरणपि तदनुभवप्रभवम् । अनुभवश्चेह जन्मनि सद्योजातस्य न समस्तीति जन्मान्तरान भूत सुखदुःखसाधनानुस्मरणनिमित्तक एवास्य हर्षशोकसमुत्पाद इति जन्मान्तरानुगमान्नित्य आत्मा ॥
* विभोश्चलनाद्यसंभवादिति हेतुः॥ निद्रादिष्धपीति शेषः॥
___1 म-च,
2 ब-ख,
क्रमे-ख.
रम-ख,

Page #386

353
सप्तममाह्निकम्
[शिशोस्सुखदुःखानुस्मरणम् ] - ननु ! अभिनवजीवलोकावलोकनालादनिबन्धन एवास्य मुखविकासः, तथा योनिद्वारनिर्गमनोद्गतनिरर्गलक्लेशपीडितस्य तस्य रोदनमिति न जन्मान्तरानुभूतस्मरणं कल्पयितुं युक्तम्, अतिप्रसङगात्-मैवम्सुखदुःखहेतुमीदृशमननुभवतोऽप्यकस्मादेव* हर्षशोकदर्शनात् ॥ ___ [शिशोर्मुखविकासादेरहेतुकत्वनिरासः ]
· ननु ! कमलमुकुलविकासादिवत् स्वाभाविकमेव शिशोर्मुखविकासादिकार्य स्यात्-स्वाभाविक नाम किमुच्यते, किमहेतुकम् , अविज्ञातहेतुकम् , अंनियतहेतुकं वा?
न तावदहेतुकं कार्य संभवति, कार्यत्वहानिप्रसङगात् ॥
नाप्यविज्ञातहेतुकं तद्भवितुं युक्तम् – कार्यमुपलभ्यते। तद्धेतुपरिज्ञाने यततां भवान् ; किमुदास्ते ? न चासौ ज्ञातुमशक्यः, कार्यस्यैव तत्र ज्ञापकत्वात् ॥ .
नाप्यनियतहेतुकं कार्य किंचिदस्ति। कार्योत्पादननियमेनैव हेतुनियमसिद्धः। अत एव तत्कार्यमुपपादयितुकामाः तन्नियतमेव कारणमुपाददते लौकिकाः॥
[गोमयवृश्चिकादेरुपपत्तिप्रदर्शनम्] __... यत्राप्यनियतो हेतुः वृश्चिके गोमयादिकः ।
अभियुक्त स्तु तत्रापि विशेषं न न मन्वते ।।
सुषुप्त्यादौ इति शेषः॥ अन्यथा मृदः कुतो न वृश्चिकोत्पत्तिरिति प्रश्नः दुरुत्तरः स्यात् ।।
1 भावयि-ख,
स्तद-ख,

Page #387

354
न्यायमञ्जरी तदेव कारणनियमोऽपि कार्यविशेषद'र्शनाद्दुरपह्नव इति मुखविकासस्य हर्ष एव कारणमवगम्यते, सहस्रकृत्वस्तथा दर्शनात् ।।
अचेतनानां तु तामरसादीनां विकासकारणं तरणिकिरणनिकरपरि ध्वङगाद्युपलब्धमिति तदपि न स्वाभाविकम् ।।
तस्मान्मुखविकासस्य हर्षः, हर्षस्य च स्मृतिः । स्मृतेरनुभवो हेतुः स च जन्मान्तरे शिशोः ।। .
[जन्मान्तरानुभूतानां न सर्वेषां स्मरणम् ] ननु ! शिशोर्जन्मान्तरानुभूतस्मरणे सर्वदा सर्वस्मरणप्रसङगः-न-. यावत्कार्य कारणकल्पनात्। न हि सर्वदा सर्वानु स्मरणं संवेद्यते ! न च तत्कल्पनायां कारणमुपलभ्यते। न चैकदर्शनात् सर्वं कल्प्यं, दृष्टमपि वा निह्नोतव्यमिति परीक्षकाणामुचित एष पन्था इत्यसकृदुक्तम् ॥
__ [शिशोस्तन्यपानप्रवृत्त्या जन्मान्तरसिद्धिः ] , अपि च पयसस्तृप्तिहेतुतामनुस्मरन् बालकः स्तन्याभिलाषेण मातुस्तनतटे दृष्टि निदधाति। न चाद्य तेन तस्य तत्साधनत्वमवगतमिति जन्मान्तरे सम्बन्धग्रहणमस्य वृत्तमिति मन्यामहे ॥
न चायस्कान्तदृष्टान्तसमाश्रयण स्वाभाविकमेव तत् बालकस्य कुच. कलशनि कटोपसर्पणमिति वक्तुमुचितम , अनन्तरमेव निरस्तत्वात् ॥
[गर्भस्थशिशोः पोषणकारणम् ] ननु च गर्भशय्याशायिनोऽपि परि पोषदर्शनात् तत्साधनोपादाने तदनुस्मरणमेव प्राप्नोति-यदि कार्यमवगम्यते तत्रापि तत्कारणमवगम्य
___ * एतजन्मन्यप्यनुभूतं सर्वं न हि स्मयते। अदृष्टमेवात्र नियामकम् ॥ ___ 1 शिनां दु-क, व-ख, मित्तो-ख, प्य-ख, 5 तो-ख, घ, ण कल्प्य -ख.
।

Page #388

355
सप्तममाह्निकम् ताम् , को दोषः ? तत्र तु जनयित्रीजठरपतितानपानपरिपाकसंक्रान्त्या तत्परिपोषमायुर्वेदविदो वदन्तीति कथं तत्र स्मतणादिकल्पना ||
कल्पनायां वा प्रथमं निषेकानन्तरमेव कललादिशुक्रशोणितविकारसंभवात् तद्दशास्वपि स्मरणकल्पनाप्रसङगः। न च तत्कल्पनायामपि काचिदस्माकं क्षतिः । अयं तु स्तन्याभिलाषेण कुचक्षीरकलशावलोकनोपसर्पणादरो दारकस्य तदनुस्मरणकृत एवेति सर्वथा जन्मान्तरसंबन्धानुमानान्नित्योऽयमात्मेति ॥
. [ जन्मान्तरसमर्थकहेत्वन्तरम् ] अतश्चैवं-. .
वीतरागजन्मादर्शनात् ॥३-१-२५॥ रागादिवासनाभ्यासेन सुदृढप्ररूढेनानादिप्रबन्धप्रवृत्तेन 'अपरित्यज्यमानाः सरागा एव जन्तवो जायन्ते। न खलु लोके कश्चन तादशो
दृश्यते प्राणी, यो जातो वीतरागश्चेति। स एष सरागो जायमानः पूर्वो. . पचिता रागादिवासनामनुसरतीति सिद्धो जन्मान्तरसंबन्धः ॥
[ जगद्वैचित्र्यहेतुतया कर्मपरंपरासिद्धिः ] तथा च केचिज्जजायन्ते लोभमात्रपरायणाः । द्रव्यसङग्रहणैकाग्रमनसो मूषकादयः ।। मनोभवमयाः केचित् सन्ति पारावतादयः । कुजत्प्रियतमाचंचुचुम्बनासक्तचेतसः ।।
* जन्मान्तरसिद्ध रिति शेषः॥
दख.

Page #389

356
न्यायमञ्जरी केचित् क्रोधप्रधानाश्च भवन्ति भुजगादयः॥ ज्वल द्विषानलज्वालाजालपल्लविताननाः। जगतो यच्च वैचित्र्यं सुखदुःखादिभेदतः॥ कृषिसेवा*दिसाम्येऽपि विलक्षणफलोदयः। अकस्मान्निधिलाभश्च विद्युत्पातश्च कस्य चित् ।। क्वचित्फलमयत्नेऽपि यत्नेऽप्यफलता क्वचित् । तदेतदुर्घटं दृष्टात्कारणाद्व्यभिचारिणः ॥ तेनादृष्टमुपेतव्यमस्य किंचन कारणम् ।
[ जगद्वैचित्र्यकारणस्य न भौतिकत्वम् ] अदृश्यो' भूतधर्मस्तु जगद्वैचित्र्यकारणम् ॥ . यदि कश्चिदुपेयेत को दोषः कर्मकल्पने । संज्ञामात्रे विवादश्च तथा सत्यावयोर्भवेत् ॥ भूतवद्भुतधर्मस्य न'चा दृश्यत्वसंभवः।। दृष्टश्च साध्वीसुतयोः, यमयोस्तुल्यजन्मनोः॥ . विशेषो वीर्यविज्ञानसौभाग्यारोग्यसंपदाम् । . स्वाभाविकत्वं कार्याणां अधुनैव निराकृतम् ।। तस्मात् कर्मभ्य एवैष विचित्रजगदुद्भवः ।।
* सेवा-गुरुसेवा । गुरुसेवादीनां समानत्वेऽपि शिष्ययोः ज्ञानसंपत्ती दृश्यते तारतम्यम् ॥
+ अत्तश्चादृष्टस्य भूतधर्मत्वे तस्य प्रत्यक्षत्वापत्तिः ॥ * 'साध्वी' 'यम पदाग्या कारणान्तरनिराकरणम् ॥
1 ष्टो-
ख
च
-ख

Page #390

357
सप्तममाह्निकम्
[कर्मणां शक्तिवैचित्र्यम् ] कर्मणां ननु वैचित्र्यं कर्मान्तरकृतं यदि । अनिष्टं तत्* स्वतस्सिद्धं जगत्येव तदिष्यताम् ॥ कर्मणां शास्त्रतो ज्ञाता विचित्रफलशक्तता। दृष्टार्थेषु च वाक्येषु दृष्टा प्रत्यक्षतोऽपि सा ॥ तस्मादृष्टस्य कार्यस्य युक्ता कारणकल्पना । कारणस्य त्वदृष्टत्वात् किं हेत्वन्तरचिन्तया ॥
. [ कार्यकारणभावपरंपरायां नानवस्था दोषः] 'हेत्वन्तरं तु तद्धेतोः नास्तीत्येतावतैव किम्। दृष्टस्याप्यस्य कार्यस्य युज्यते हेत्वपह्नवः ? ॥ हे'त्वन्तरनिमित्तेऽपि कर्मवैचित्र्यकल्पने। संसारस्य त्वनादित्वात् नानवस्था भयावहा ॥ तथा च पुण्यः पुण्येन पाप: पापेन कर्मणा । जायते जन्तुरित्येवं धर्मशास्त्रेषु पठ्यते ॥ तस्मात् कुतर्क नूले न दृष्टकार्योपपातिना। सर्वलोकविरुद्धेन चोयेन कृतमीदृशा || तस्मात् कल्प्यानि कर्माणि दृष्टकार्योपपत्तये॥
* अनवस्थाप्रसङ्गो हेतुः। यत्र कुत्रचित् स्वभाववादस्यावश्यकत्वादादावेव तच्छरणीति यतामिति भावः । समाधत्ते-कर्मणामित्यादिना ॥
+ सा-विचित्रफलशक्तता। आयुर्वेददास्त्रवाक्येषु हरीतक्यादौ सा दृष्टा॥
1 हे-ख,

Page #391

358
न्यायमञ्जरी
[स्थिरस्थात्मनः आवश्यकत्वम् ] एषां च क्षणभङिगत्वात् संस्कारद्वारिका स्थितिः। स कर्मजन्यसंस्कार:* धर्माधर्मगिरोच्यते ॥ विना च नित्यमात्मानं न धर्माधर्मयोः स्थितिः ॥ नित्यस्तस्माद्भवति पुरुषः स्वप्रणीतानुगच्छ
धर्माधर्मक्रमपरिणतानन्द तापोपभोगः। प्रामाण्यं च स्फुटमभिहितं पूर्वमेवागमानां तेभ्योऽप्यात्मा जनननिधनातीततत्त्वः प्रसिद्धः ।। .
[ आत्मानित्यत्ववचनगमनिका] यद्विज्ञानघनादिवेदवचनं तत्पूर्वपक्षे स्थितं पौर्वापर्यविमर्शशून्यहृदयः सोऽर्थो गृहीतस्तथा । मैत्रेय्या परिचोदितस्तु भगवान् यद्याज्ञवल्क्योऽब्रवीत् *आत्मा नैव विनश्यतीति तदिदं सिद्धान्तसारं वचः ।। तेनात्मनित्यत्वसमर्थनेन ,
सुस्पष्टसिद्धः परलोक मार्गः । य एव देहान्तरसंगमोऽस्य तमेव तद्ज्ञाः परलोकमाहुः ॥
-
-
* संस्कारः-अतिशयः॥
बृहदारण्यकोपनिषदि ६ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ , अविनाशी वा भरे अयमात्मा' इति श्रुतिः॥ ६ परलोकपदेन एतल्लोकमपि क्रोडीकतुं व्याख्याति-देहेत्यादि ।
1 न्त-ख,
2 दा-च,
'वादः-ख,

Page #392

359
सप्तममाह्निकम्
[जन्मान्तरज्ञानप्रयोजनम् ] इति कबलने *iमांस्पाकानां', परस्वपरिग्रहे,
कितवजनतागोष्ठयां, वेश्यामुखाम्बुजचुम्बने । रतमतिरभूद्ध तॊ मत्वा भवान्तरनास्तितां ।
तदयमधुना तत्संसिद्धेरहो बत दूयते ॥ तस्मानित्योऽयमात्मा न च कलुषफलस्तस्य नैसर्गिकोऽयं
रागद्वेषादियोगोऽपि तु सकलगुणापोढमेवास्य रूपम् । तेनानादिप्रबन्धोपचितपरिणमत्कर्मपाकोपनीतं
दुःखं संत्यज्य निःश्रेयसमखिलभयातीतमाप्तुं यतेत ॥
॥ इति श्री भट्टजयन्तकृतौ न्यायमञ्जयां सप्तममाह्निकम् ॥
* मांस्पाकाः-मांसपाकाः ।।
1 मांसादीनां-ज.

Page #393

अष्टममाह्निकम् —प्रमेयपरीक्षा
[शरीरपरीक्षा] आत्मानन्तरं विभागसूत्रे शरीरनिर्देशात् तदनुक्रमेण तत्स्वरूप.. निरूपणार्थमाह
चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयः शरीरम् ॥२-२-३२ ।। शरीरस्य यल्लक्षणं, येन रूपेण विभाव्यमानस्यापवर्गोपयोगिता तदु- . भयमपि प्रतिपाद्यते ।।
शरीरलक्षणम् ] . तत्र शरीरत्वमेव तावत् प्रथमं शरीरस्य लक्षणम्। तेन हि समाना. समानजातीयकेभ्यः तद्व्यवच्छिद्यते। तस्मिन् सत्यपि चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयत्वं यदस्य लक्षणमुच्यते, तत् तेन रूपेणात्मनो भोगायतनं शरीरमिति ज्ञापयितुम् । चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयतया हि शरीरमात्मनों भोगसाधनं भवति । मुमुक्षुणा च *सुखदुःखोपभोगरहितात्मतत्त्वस्वभावनिःश्रेयसाधिगम. विनिहितमन सा तथा भोगाधिष्ठानत्वेन शरीरं भावयता तत्परिहरणे यत्नः कार्य इति आचार्यः चेष्टेन्द्रियाश्रियत्वमस्य लक्षणमुक्तवान् ॥
[ चेष्टास्वरूपम्] ननु! चेष्टा क्रिया। क्रियाश्रयत्वे सत्यपि न वृक्षादीनां शरीरस्वमिति अतिव्यापक लक्षणम्-न-विशिष्टचेष्टाश्रयत्वस्य विशिष्ट
* अशेषविशेषगुणोच्छेदो हि मोक्षः॥
1 झुणां-च,
सां-च,
ता-च.

Page #394

361 अष्टममाह्निकम् प्रमेयलक्षणप्रक्रमतोऽवसीयमानत्वात् । हिताहितप्राप्तिपरिहारयोग्यव्यापाराधिकरणं हि शरीरमुच्यते, न चेष्टामात्रस्याधिष्ठानम्। रथादिनाऽपि नातिव्याप्तिः, यथोक्तप्रक्रमवशादेव 'अन्येन प्रेरणायामसत्याम्' इति विशेष लाभात। आत्मप्रयत्नातिरिक्तप्रेरकनिरपेक्ष हिताहितोपादानपरित्यागोपाधिकचेष्टाविशेषाश्रयः शरीरमित्यर्थः ॥
__ [शरीरलक्षणे दोषपरिहारः] ननु ! पाषाणान्तर्गतमण्डूकशरीरेषु तदाश्रयत्वादर्शनादव्याप्तिःन-योग्यताया-स्तत्रापि भावात्। सत्यामपि क्रियायोग्यतायां सर्वतो निविवरनि'ब्रिड' दृषकपरोपरुद्धावकाशतया चलितुमसौ न प्रभवति भेको वराकः। तथा च स्फुटिते तस्मिन्न श्मनि तत्क्षणमेवासौ चलत् दृश्यते इति निबिडपाशसंयतशरीरवत् तदानीं चेष्टाया अदर्शनेऽपि नाव्याप्तिः॥
.. [मुमुक्षुशरीरनियमाभावः ] मुमुक्षुशरीरमेव लक्ष्यमित्येके । तेन न मण्डूकशरीरादिभिरव्याप्तिः, अलक्षणीयत्वात्तषामिति–तदयुक्तम्-नियतस्य मुमुक्षुशरीरस्याभावात् : तादशि च भेकादिशरीराणि नितरां निर्वेदकारीणि भवन्ति । मुमुक्षुरपि कर्मविपाकमनेकप्रकारमाकलयन् मण्डूकोभावमात्मनोऽपि 'न न' शङकते ॥ - प्रत्यासन्नापवर्गपुरप्रवेशविपश्चित्तममपश्चित्तममपश्चिमजन्मानं मुमुक्षु । प्रति लक्षणाद्युपदेशः क्वोपयुज्यते ? इत्यतः पूर्वोक्त एवाव्याप्तिपरि. हारः श्रेयान् ॥
* 'चेष्टते' इति व्यवहारः खलु यत्नाधीनच्यापार एव स्वरसः ॥
1 चित-ख,
न्वे-ख.
३ न-ख.

Page #395

362
न्यायमञ्जरी [इन्द्रियाश्रयत्वपरीक्षा] भवत्वेवं चेष्टाश्रयत्वं शरीरलक्षणम्। इन्द्रियाश्रयत्वं तु कथम् ? भौतिकानि होद्रियाणि स्नावयवसमाश्रितानि ध्राणरसननयनस्पर्शनानि । श्रोत्रमनसी तु नित्यद्रव्यत्वादनाश्रिते एवेति कथमिन्द्रियाश्रयता शरीरस्येति
उच्यते-नात्र आधाराधेयभाव आश्रयार्थः ; किन्तु तदनग्राह्यत्वात्तदाश्रितानि इन्द्रियाण्युच्यन्ते। देशकालदशानुकूलपथ्यभोजनाभ्यङगव्यायाममर्दनाद्युपचारोपचितशरीरस्य हि पुंसः पदुतराणि स्वविषय ग्रहणे भवन्तीन्द्रियाणि । दीर्घाध्व लङयनकदशनशुष्कजर पुरन्ध्री सेवनादिक्लिष्टशरीरस्य तु पुंसः मन्दशक्तीनि भवन्ति तदनुग्राहकत्वादिन्द्रियाणामाश्रयः शरीरम्॥
[अर्थाश्रयत्वलक्षणपरीक्षा] अर्थानां तु रूपरसगन्ध दीनां केषां चिदाश्रयः शरीरं भवत्येव तत्स. मवायिनाम् । न तु तावता किंचिद्भोगायतनत्वोपयोगि रूपमभिहितं भवति ॥ ___ लक्षणमपि तदतिव्यापक रूपरसादिसमवायस्य वृक्षादावपि भावात् । तस्मात् तदा श्रयत्वमीदृशमत्र विवक्षितम्। य एते परवनितादिशरीरवर्तिनः प्रविकचमुचुकुन्दकुन्द कन्दलकुमुदकुड्म'लादिबाह्यविषयसमवायिनश्च रूपरसादयोऽर्था रमणीयतामादधाना रागवृद्धिहेतवो भवन्ति भोक्तुरात्मनः शरीरे सति, न शरीररहितस्येति अर्थानां भोगसाधनभावा. दाश्रयः। शरीरम्। अतः सुष्ठुक्तं चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयः शरीरमिति ॥
___ * लङवनं–निरशनम् ॥
+ अर्थ:-भोगः। तदाश्रय तदवच्छेदकं शरीरम् ॥
1 यपुरन्नि-ख,
सचन्द्र-ख,
३ र्थभोगा-ख,
कन्दलकम-ख.

Page #396

363
अष्टममाह्निकम्
तदित्थं भोगायतनत्वेन बन्धहेतुत्वाद्धयमित्यर्थः। तदिदानीमस्म. दादिशरीरं किं पर्थिवम् , कि वा नानाभूतनिर्मितमिति परीक्ष्यते ॥
।
[शरीरस्य पार्थिवत्वविचारफलम् ] ननु ! किमनया परीक्षया प्रयोजनम् ?
निःश्रेयसोपयोगो हि यः शरीरस्य दर्शितः ।
'सोs नेकप्रकृतित्वेऽपि न स तस्य विशिष्यते ॥ मैवं वोचः
प्रतिपन्नस्वरूपस्य चिन्त्या कार्यो पयोगिता।
कार्या कार्याथिनोऽप्यादौ यत्नस्तद्रूपनिर्णय ॥ तथा चेन्द्रियाणि भौतिकत्वाहङकारिकत्वादिवेकेन परीक्षिष्यन्ते ॥ अर्था अपि कति, किंगणा इति ॥
बुद्धिरपि किं प्रधानस्य प्रथमो विकारः महच्छब्दवाच्यः, उत आत्मन एव धर्मो ज्ञानाख्यः क्षणिकः ? इत्येवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् ।
. [मानवशरीरस्य पार्थिवत्वादिविकल्पाः] तत्र पाथिवमेवास्मदादिशरीरमिति केचित् । असाधारणो हि धरणिधर्मः गन्धस्तस्मिन्नुपलभ्यत इति ॥
देहेन्द्रियादिविलक्षणत्वज्ञानमात्मन आवश्यकम् । तच्च देहेन्द्रियादीनां स्वरूपनिष्कर्षमन्तरा न संभवति ॥
हि-ख,
___1 ना-ख, • सा-ख.
सत्य-च,
कारो-ख,

Page #397

364
न्यायमञ्जरी पृथिव्युदककारणमित्यन्ये। क्लेदस्यापि तस्मिन् दृर्शनात् । असति हि सलिलसंसर्गे न पार्थिवावयवाः' क्लेदमनुभवन्तीति ॥
क्षितिजलज्वलनजनितमित्यपरे, गन्धक्लेदवदूष्मणोऽपि तत्रोपलंभादिति ॥
वसुमतीसलिल* सितेतर सरणिसमीरणरचितमिति चान्ये, रचना विशेषस्य पवनकार्यस्य तत्रावधारणादिति ।।
अवनिवनदहनपवनगगनविनिर्मितमिति चापरे, गन्धादिवदवकाश. स्याप्याकाशकार्यस्य तत्र दर्शनात् । सुषिरं हि शरीरमुपलभ्यते। अवकाशे चाकाशैकदेशेऽप्यवच्छेदाभिप्रायेण श्रोत्रवत् भक्त्या तत्कार्यत्वव्यपदेश इति॥
[ मानवशरीरस्य पार्थिवस्त्रम्] तदत्र कि तत्वम् ? पार्थिवमेवास्मदादिशरीरमिति, विजातीय . कार्यस्यावयविनोऽनुपपत्तेः । पार्थिवावयवसमवेतशरीरावय विग्राहिणस्त्वभेदप्रत्ययस्य तृणपर्णपाषाणमूलकाद्यभेदप्रत्ययवत् अपवादासंभवात् । न वयमिह भूतान्तराणां कारणभावनिषेधं शिक्ष्मः । केवलपार्थिवतया निर्विवा देऽपि कुम्भादावम्भःप्रभृतीनां. कारणत्वानपायात्। तदव्यतिरेकेण घटादेर्घटयितुमशक्यत्वात् ॥
किन्तु घटादाविव शरीरेऽपि समवायिकारणं पृथिव्यवयवानेवाचक्ष्महे, तदाश्चितत्वस्यास्य प्रत्यक्षेण ग्रहणात्। सहकारिकारणानु
___ * सितेतरसरणिः-कृष्णवर्मा-अग्निः॥
+ इतराणि तु सहकारीणि ॥
_1 वाः-ख, 5 दसिद्धे-ख, घ.
त-च,
३ व-ख,
विद्मःख, घ,

Page #398

अष्टममाह्निकम्
365 प्रविष्टभूतान्तरसंबन्धनबन्धन'स्तु तिस्मन् क्लेदोष्मव्य हावकाशसं प्रत्ययः। - तद्यथाऽऽगमपठितेषु वरुणलोकादौ केवलजलादिजन्येषु शरीरेष सहकारित्वानुप्रविष्टपार्थिवावयवोपष्टम्भवशेन स्थैर्या धुपलंभइति । तस्मादस्मदादिशरीरं पार्थिवम् ॥
. [शरीरस्य पार्थिवत्वं वेदसंमतम् ] वेदे च तथैव व्यवहारो दृश्यते । अग्नीषोमीयादिपशोः प्रलयकाले, यजमानस्य वा प्रेतस्य पात्रचयनकर्मणि 'सूर्य चक्षुर्गमयतात्' इत्यु. पक्रम्य, 'पृथिवी ते शरीरम्' इति पठ्यते । तच्च प्रकृतिगामित्व. वचनम्। यद्यतः प्रकृतेरुत्थितं तत्तस्यामेव लीयतामित्यर्थः। तत्र यथा तेजसं चक्षुरिति सूर्याख्य तेजसि तद्गमनमुपदिष्टम्, एवं पृथिव्यां शरीर.
स्येति॥
लस्मात्पृथिव्यवयवैरयमस्मदादि
देहो निबद्ध इति नात्र सतां विवादः। सोऽयं च दुःखवसतेर्भवमन्दिरस्य । स्तम्भः कठोर इति यत्नत एव हेयः* ॥
[इन्द्रियपरीक्षा] घाणरसनचक्षुस्त्वश्रोत्राणोन्द्रियाणि भूतेभ्यः ॥१-१-१२ ॥
अत्र इन्द्रियाणां विषयोपलब्धिकारणत्वं सामान्यसक्षणं प्रसिद्धमेव । विभागोऽपि पंचबाह्येन्द्रियाणीत्येष सूत्रित एव। स चानन्तरमेव तीर्थान्तरकथितकर्मेन्द्रियानिषेधात् साधयिष्यते ॥
-
-
* भनेन चैतद्ज्ञानस्य प्रयोजनमुक्तम् ॥
1 स्ततः सिद्धः-ख,
घु-ख,
धनु-ख.
द:-ख,

Page #399

366
. न्यायमञ्जरी [ चक्षुरादिलक्षणम् ] विशेषलक्षणानि तु पंचानां पंच समाख्यानिर्वचनसामार्थ्यात् प्रमाण. वदवगन्तव्यानि ॥
जिघ्रत्यनेनेति प्राणं गन्धं गृह्णातोति, गन्धोपलब्धावसाधारण. कारणं घ्राणम् ॥
_ 'रसयत्यनेनेति रसनं, रसं गणातीति रसोपलब्धावसाधारण कारणं रसनम् ॥
चष्टोऽनेनेति चक्षुः, रूपं पश्यतीति रूपोपलब्धावसाधारणं कारणं चक्षुः ईक्षणं लोचनं तदुच्यते ॥
स्पृश्यत्यनेनेति स्पर्शनम्, स्पर्श गृह्णातीति स्पर्शोपलब्धावसाधारणं कारणं स्पर्शनम्॥
स्पर्शनमिति वक्तव्ये त्वग्ग्रहणं *उपचारात् 'मंचाः कोशन्ति' इतिवत् तदधिष्ठानत्वं दर्शयितुम् । यथा त्रिपुटिकाधिष्ठानं घ्राणं, जिह्वाधिष्ठानं रसनम्, गोल काधिष्ठानं चक्षुः, तथा त्वाधिष्ठान स्पर्शनम्, शिरःप्रभृत्यापादाङगुष्ठं स्पर्शोपलम्भात् । त्वगिति च.न बाह्यमेव चर्म केवलमुच्यते, अपि तु सकलशरीरव्यापि; तुहिनकाशि शिरसलिलपान समये अन्तर्हृदयेऽपि शीतस्पर्शोपलम्भादिति ॥
[इन्द्रियाणामाश्रयाः] स्वावयवसमवायित्वेऽपि चेन्द्रियाणां त्रिपुटिकाद्याश्रयत्वं आश्रयत्वमात्रापेक्षयोच्यते, न समवायित्वादिति ||
* 'स्व' पदं इन्द्रियवाचकमपीति केचन।
1 च-
ख
त्
प्रयुक्तं-च,
व-च,
सकलत्व-ख.

Page #400

367
अष्टममाह्निकम्
शृणोत्यनेनेति श्रोत्रं, शब्दं गृह्णातीति "शब्दोपलब्धावसाधारणं कारणं श्रोत्रम् । तच्चाकाशैकदेशत्वादनाश्रितमपि कर्णशष्कुल्यधिष्ठानमुच्यते । तदेवं विशेष लक्षगानि पंच पंचनामुक्तानि भवन्ति ॥
[इन्द्रियाणां बन्धहेतुत्वम् ] .. तानीमानीन्द्रियाणि स्वविषयग्रहणलक्षणानि आत्मनो भोगसाधनत्वात् संसारकारणानीति हेयतया भावयितव्यानि । तथा भाव्यमानानि निर्वेदोत्पादनादिद्वारेण अपवर्गाय कल्पयिष्यन्त इति ॥
. [इन्द्रियाणां भौतिकस्वम् ] 'भूतेभ्यः' इति किमर्थम् ? उक्तं हि इन्द्रियाणां स्वविषयग्रहण लक्षणत्वम्। तत्र न भूतग्रहणं लक्षणार्थम्, अपि तु तद्विनिश्चयार्थम् । यथा 'आप्तोपदेशः शब्दः' इत्यत्राप्तग्रहणं लक्षणविनिश्चयार्थम्। स्वस्वविषयोपलब्धिलक्षणत्वं हीन्द्रियाणां भूतप्रकृतित्वे सति निर्वहति नान्यथेति ॥ . . .
. [इन्द्रियाणां भौतिकत्वं कीदृशम् ? ] . तानि पुनरिन्द्रियाणां कारणानि पृथिव्यप्तेजोवायुराकाशमिति भूतानि । एभ्यः पंचभ्यः-यथासङख्यं घ्राणरसनचक्षुस्त्वक्श्रोत्राणि पंश्चेन्द्रियाणि भवन्ति । भूतप्रकृतित्वमिति भूतस्वभावत्वं व्याख्याय मानं पंच स्वपि संभवति। भूतकारणकत्वं तु अन्येषु* चतुर्ध्वपि तथैव। श्रोत्रे तु कथंचित् कर्णशष्कुल्यवाच्छिन्ननभोभागाभिप्रयेण व्यवहारतः समर्थनीयम्। एवं सति भौतिकानीन्द्रियाणि स्वं स्वं विषयमधिगन्तुमुत्सहन्त इति तल्लक्षणत्वमेषां-सिद्धयतीति । अतो 'भूतेभ्यः' इत्युक्तम् ॥
___ * पृथिव्यप्तेजोवायुषु॥
1 ल-ख.
वसानं दिवादिभ्यो भूतेभ्यः संभवति । तदवनती पंच-ख.

Page #401

368
न्यायमञ्जरी
[इन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वे सांख्यपक्षः ]
ननु ? एतत्परीक्षणीयं वर्तते। किं भौतिकानामिन्द्रियाणां स्वविषयग्रहणकरणत्वं, उतान्यथेति ॥
एवं हि साङख्याः संप्रवदन्ते-आहङ कारिकाणीन्द्रियाणि अर्थ साधयितुमर्हन्ति, नान्यथा। तथा हि-कारकं कारकत्वादेव. प्राप्यकारि भवति। भौतिकानि चेन्द्रियाणि कथं प्राप्यकारीणि दूरवर्तिनि विषये भवेयुः। आहङकारिकाणां तु तेषां व्यापकत्वात्* विषयाकारपरिणामा.. त्मिका वृत्तिवृत्तिमतोऽनन्या सती संभवत्येवेति सुवचं प्राप्यकारित्वम् || .
[इन्द्रियाणामाहंकारिकत्वे युक्तिः] अपि च महदणुग्रहणमाहङकारिकत्वे तेषां कल्पते, न भौतिकत्वे । भौतिकत्वे हि यत्परिमाणं ग्रहणं तत्परिमाणं ग्राह्यं गृह्णीयात् : अस्ति च गोलकादधिकपरिमाणस्य पटपिठरादेब्रहणं, हीनपरिमाणस्य च वटधाना देः। अतोऽपि न भौतिकानीन्द्रियाणि ॥ __ भौतिकानामपि दीपादीनां परं प्रकाशयतां स्वात्मप्रकाशकत्वमपि दृष्टम् । एवमिन्द्रियाण्यपि पटादिस्वरूपं प्रकाशयन्ति स्वरूपमपि "प्रकाशयेयुः। न च प्रकाशयन्तीत्यतोऽपि न भौतिकानि ॥
[इन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वे सिद्धान्तः
अत्राभिधीयते—यत्तावत् प्राप्यकारित्वं भौतिकत्वपक्षे नावकल्पत इति जल्पितवानसि, तन्मन्ये-नूनं त्वया गोलकमेव चक्षुरिति चेतसि
* भूतापेक्षया व्यापकत्वम् ।।
1 प्रामा-क,
च-ख.

Page #402

369 अष्टममाह्निकम् गहीतम; अन्यथा कथमित्थमकथायष्यः। स चायमायुष्मतो महान भ्रमः। न खलु कृष्णसारं चक्षुः; तदधिकरणं तु तेजः चक्षुः । तच्च वेगवद्रव्यत्वात् दूरमपि प्रसरतीति कोऽस्य प्राप्यकारितायां मादः॥
[चक्षुषः गोलकरूपत्वाक्षेपः]
ननु ! गोलकेऽपि चिकिप्सादिप्रयोगात् , गोलकगुणदोषानुवर्तित्वाच्च विषयोपलब्धः गोलकमेव चक्षुः स्यात् । अनुपलभ्यमानं च तेजः कथमिन्द्रियमुच्यते।. कथं च तेजसा वेगवतापि विस्फारिते चक्षुषि सहसैव योजनशतसहस्रव्यवहितसितकरतरणितारकादि ग्रहीतुं शक्येत ? कथं वा तदल्पकं वराकं नायनं तेजः समन्ततः प्रसरता सकलभुवनप्रथितप्रभावेन महीयसाऽपि मिहिरम हप्ता प्रतिहतगति भवेदिति भास्करदर्शनं इत्थं न सम्पद्येत । तेजःपक्षे च काचाभ्रकपट ल स्पटिकान्तरितपदार्थोपलब्धिः कथं समर्खेत । तस्माद्वरं शक्तिविशेषयुक्तं गोलकमेव, साधो ! चक्षुरभ्युपगच्छति ||
__ [चक्षुषः गोलकातिरिक्तत्वम् ] उच्यते न खलु भवदनुशासनेन युक्तिविरुद्ध मर्थ मभ्युपगच्छामः प्राप्यकारि हि कारकं दृष्टम् । कृष्णसारपक्षे च कुतः प्राप्यकारित्वम् ? शक्तिरपि कल्प्यमाना निराश्रया न परिकल्पनीयैवेति तदाश्रयचिन्ताय । न गोलकमात्रमाश्रयो भवितुमर्हति, अप्राप्यकारित्वप्रसंगादिति तदधिकरणं* तेज एव शक्ते राश्रयो भवेत् ॥
* ताधिकरणं-तदाधिकरणकम् ॥
। दयनि-ख,
बाल---रह,
पक्ष-ख,
'योक्ते-ख.
24

Page #403

370
न्यायमञ्जरी [इन्द्रियाणामप्राप्यकारित्वपक्षः] ननु च ! *प्राप्यकारित्वमेव चिन्त्यं वर्तते । तद्धि रसनस्पर्शनयोः केवलमवलोक्यते लोके। चक्षुःश्रोत्रे तु दूरदेशव्यवस्थितविषयग्राहिणी कथं प्राप्यकारिणी स्याताम् ॥ ____घ्राणं तु त्रिपुटिकानिकटनिहितपदार्थगन्धपि गृह्णाति, दूरतोऽपि च प्रचलदनिलबलवेल्लितफुल्लमल्लिकादिसौरभमुपलभते । त्रिपुटितकोप: कण्ठढौकितेनापि द्रव्येण न तस्य सन्निकर्ष इति तदप्यप्राप्यकार्येव तस्माच्छक्तिविशेषणमधिष्ठानमेव तत्तदिन्द्रियमिति गृह्यताम् । उत्सृज्यतां प्राप्यकारित्वपक्षः ॥ चक्षुषि चन्द्रार्कग्रहादिग्राहिणि नितरां प्राप्यकारित्वमित्युक्तमेव ॥
___ [इन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वपक्षः] अत्रोच्यते-न प्राप्यकारित्वमुत्स्रष्टुं शक्नुमः । कारकत्वमेव तथा सत्येषामुत्सृजेम। कारकं च, अप्राप्यकारि चेति चित्रम् ॥
अदृष्टमपि कारणमात्मनो व्यापकत्वात् तद्वत्तिधर्माधिकं 'ना प्राप्य. कारि भवेत् ; किमुत दृष्टं चक्षुरादि कारकमिति ॥
अप्राप्यकारित्वे च शक्तेरविशेषणात् कुड्यादिव्यवहितमपि वस्तु चक्षुषा दृश्येत । तत्र कार्यानुपलम्भान्न शक्तिः कल्प्यत इति चेत्-कि शक्तः कल्प्यताम , किं तेज इति संप्रधारणायां तेजसो द्रव्यत्वात् व्यवधानादि अनुगुणम्, अमूर्तायास्तु शक्तः व्यवधानमबाधकं भवेदिति तेज एवेन्द्रियं कल्पनीयं, न शक्तिः, शक्तिमदधिष्ठानं वा॥ .
* इन्द्रिय स्वसम्बद्ध वस्तु गृह्णातीति पक्षः प्राप्यकारित्वपक्षः । असंबद्धं गृह्णातीति पक्षः विपरीत:.बौद्धानाम् । संबन्धः-सन्निकर्षः ॥
घ्राणेन्द्रियं न द्रव्यग्राहकम् ॥

Page #404

371
अष्टममाह्निकम्
[प्राप्यकारित्वोपपादनम् ] प्राप्यकारिता च श्रोत्र'स्य तावत् 'वीची सन्तानसदृशशब्दपरम्परारम्भणद्वारेण दशिता शब्दाधिकरणे ॥ .
घ्राणस्यापि समीरणान्दोलितकुन्दलतादिप्रसृततत्परिमाणनिकराधिकरणगन्धग्रहणात् प्राप्यकारिता। न च परमाणूनामपसर्पणे द्रव्यपरिक्षयाद्याशंकनीयम् ; भूयस्त्वात्परिमाणूनाम् । अत एव गन्धद्वारकतद्रव्यसम्पर्कदोषनिहरणाय प्रायश्चित्तमशुचिद्रव्यघ्राणे समामनन्ति ॥
चक्षुषस्तेजः प्रसरणात् प्राप्यकारिता। अनुपलभ्यमानं तेज इति चेत् किं चन्द्रमसः परभाग उपलभ्यते, पृथिव्याश्चाधोभागः ? न ख ल प्रत्यक्षकशरणाः पदार्थाः। अनुमानादिभिरप्येषामुपलम्भः सम्भवत्येव । उक्तं चानुमानम्। रूपोपलब्धिकार्येग तैजसमेव चक्षुरनुमोयते । तेजोद्रव्यं हि दीपादि रूपस्य प्रकाशकं दृष्टमिति ॥
.. - [चाक्षुषतेजसः अप्रत्यक्षत्वम् ] . प्रत्यक्षेण तु नायनं तेजः किमिति नोपलभ्यत* इति चेत्-उच्यते • -विचित्रा हि द्रव्यगुणानामुद्भवाभिभवादिवशेन गतयो भवन्ति । तद्यथा
-सर्वतः प्रसरता बहलबहलेन शीतस्पर्शाश्रयेण द्रव्येण व्याप्तौ हेमन्तशिशिरौ ऋतू भवतः । निराधारस्य शीतस्पर्शगुणस्यानुपलब्धः। अथः' सत्यपि तत्र सलिलद्रव्ये तद्गुणस्य शीतस्पर्शस्यैवोपलबिधिः, न शुक्ल. रूपस्येति ॥
तेजोद्रव्येण च निरर्गलं विजृम्भमाणेन भूयसा ग्रीष्पो भवति । तत्र सत्यपि तेजोद्रव्ये तद्गुणस्योष्णस्पर्शस्यैव ग्रहणम् , न भास्वररूपस्येलि ॥
___* तम्य बहिः प्रसराङ्गीकारत् ॥
___ 1 द्योत- ख,
देह-ख,
त:-च.

Page #405

372
... न्यायमञ्जरी भास्वरं च कार्तस्वरादौ तैजसद्रव्य रूपमुपलभ्यते, नोष्णस्पर्शः ॥
उदकान्तर्गते च तेजसि ज्वलनतप्ते जले ज्वलनगुणः उष्णस्पर्शोऽनु भूयते, न भास्वरं रूपमिति ॥ ___ एवमिह नयनरस्पी तेजति द्रव्ये द्वावपि रूपस्पशौं नोपलभ्यते इंति कमुपालभेमहि ॥
उक्तं च *दृष्टानुमितानां च नियोगप्रतिषेधानुपपत्तिः प्रमाणस्य ' तत्त्वविष यत्वा'त्' (न्या. सू - 3-150) इति ॥
[चक्षुस्तेजसः क्वचिदुपलंभः] न च सर्वत्र नयनरश्मेरनुपलम्भः । क्वचिद्धि पृषदंशप्रभृतीनां नक्तंचरणां निशि निबिड तमतमःपंकपटलावलिप्ते वेश्मनि संचरतां चाक्षुषं तेजः भास्वरं रूपं दूरमपि प्रसरदुपलभ्यत एव । अन्यत्र मध्यन्दिनोल्काप्रकाशवदग्रहणमस्मदादिनयनरश्मेः॥ .
अयं तु विशेषः-उल्कारूपस्य दिवाकरकरविभवाभिभूतत्वादग्रहणम्, नयनरश्मिरूपस्य त्वनुद्भूतत्वादेवेति ||
[ काचाद्यान्तरितानां ग्रहणोपपत्तिः ] . , यत्तु काचाभ्रपटलस्फटिकान्तरितपदार्थोपलम्बनं ; तत्र काचादीना केषांचित् अतिस्वच्छत्वात्, केषां चिच्च सुषिरत्वात् चाक्षुषतेजःप्रसर निरोधकौशलं नास्तीति नाप्राप्यकारित्वं चक्षुषस्वावता भवति ।
__* प्रत्यक्षतः, अनुमानतो वा यत् यथा प्रतिपन्नम्, तत्तथैव। तत्र 'एवमेव भवतु', तथा मा भवतु इति विधिनिषेधौ न संभवतः। प्रमाणं खलु तद्विषय ध्यवस्थापक मित्यर्थः॥ .
* पृषदंश:-मार्जाल: ॥
1 या-ख,
त-ख.

Page #406

373
अष्टममाह्निकम्
. [चाक्षुषतेजसः वेगातिशयः] यत्तु-कुतो नयनरश्मेरीदृशी गतिः, गगनमाक्रम्य यद्गभस्तिमालिनं स्पृशति, न प्रतिहन्यते च सावित्रेण वेगवता तेजसेति–उक्तमत्र दृष्टानुमितानां नियोगप्रतिषेधानपपत्तिरिति। कार्य सतया हि तथाविधं कारणं कल्प्यते, यददूरमपि प्रसरति, प्रसरदपि परेण न निरुध्यते। दृष्टश्वानिरोधो भर्जनकपालादौ तेजसः पच्यमानद्रव्यपाकसिद्धेः। कलशे च निषिक्तानां अपां बहिःशीतस्पर्शग्रहणात् अनिरोधः। एवं नयनरश्मेरपि भविष्यति । न तु गोलकस्यैव शक्तिकल्पना लघ्वीति वक्तव्यम, प्राप्यकारिकारकस्वरूपपरित्यागप्रसङगात् । प्राप्यकारीणि चक्षुःश्रोत्रे, त्वगादिवत् इति ॥
[इन्द्रियाणां आश्रयातिरिक्तत्वम् ] अत एव सर्वेन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वम् पश्यद्भिः शास्त्रज्ञैः इन्द्रियार्थसन्निकर्षः षटप्रकारो व्याख्यातः। प्राप्यकारिता च न गोलकस्योपपद्यते, तदप्राप्तस्य पर्वतादेग्रहणात् , प्राप्तस्य च प्रत्युतांजनशलाकादेरग्रहणात् । अतो न गोलकं चक्षुः॥
[गोलकसंस्कारेण चक्षुषः अतिशयलाभः ] *चिकित्सादिप्रयोगस्तु गोलके यः प्रवर्तते । - सोऽयमाधारसंस्कारः आधेयस्योपकारकः ॥ अत एव गोलकगुणदोषानुवतित्वमपि विषयोपलब्धेर्घटमानम्, आधार द्वारकै हि तदाधेयस्यैव तौ गुणदोषाविति । तस्मात् अप्राप्तविषय.
___ * वैद्यकचिकित्सादीनां गोलक एव खलु प्रयोगः, न तु इन्द्रिये; तस्या तीन्द्रियत्वादित्याक्षेपयेयेदं समाधानम् ॥
1 बलव-च
३व्ये प्राप्ता त्वना-ख.

Page #407

374
· भ्यायमञ्जरी ग्रहणानुपपत्तः गोलकचक्षुःपक्षः भिक्षुत्प्रेक्षितः प्रेक्षावतां हृदयेषु न विश्राम्य तीति प्राप्यकारि तेज एव चक्षुरिति स्थितम् ॥
[इन्द्रियाणां आहंकारिकत्वानुपपत्तिः] इत्थं भौतिकेन्द्रियवादेऽपि प्राप्यकारित्वसिद्धः न कापिलकथितः माहङकारिकत्वमिन्द्रियाणामुपपद्यते ॥
ननु ! पक्षद्वयेऽपि प्राप्यकारित्वोपपत्तेः कोऽयं भोतिकत्वं प्रत्यभिनिवेशातिशयो भवतामिति - उच्यते-*एकप्रकृतिकत्वे हीन्द्रियाणां एकमेव सर्वविषयप्रकाशनकुशलमिन्द्रियं भवेत, सर्वाणि वा सर्व विषय ग्राहीणि भवेयुः, कारण स्याविशेषात् । कारणनियमाधीनो हि कार्य-. नियमः। अहङकाराख्यं च कारणं सकलविषयप्रकाशनशक्ति युक्तम् । . इन्द्रियाण्यपि तथा भवेयुः। एकविषयप्रकाशनशक्तियुक्ते तस्मिन् कथमिन्द्रियान्तराणि विषयान्तरग्राहीणि भवेयुः ? भोतिकत्वे तु भूतानां भेदात् नियतगुणोत्कर्षयोगित्वात् नियतविषयग्राहीन्द्रियप्रकृतित्वम् ॥
तथा च प्रदीपादितेज. रूपरसाधनेकविषयसन्निधानेऽपि रूपस्यैव प्रकाशकमुपलब्धम् । अतस्तेजःप्रकृति चक्षुरिन्द्रियमपि रूपस्यैव प्रकाशकं भवितुमर्हति । एवमिन्द्रियान्तरेष्वपि वक्तव्यम। तदेष विषयनियमः प्रकृतिनियमकारित इन्द्रियाणामिति भौतिकानीन्द्रियाणि ||
[चक्षुरादिभिः रूपादिग्रहणोपपत्तिः] यद्येवं तैजसेन चक्षुषा कथं पार्थिवस्य रूपस्य ग्रहणम ? पथिव्या एव वा ? आप्येन च रसनेन पार्थिवस्य रसस्य ; वायवीयेन स्पर्शनेन्द्रियेण
* एकप्रकृतिकत्वम्-एकोपादानकत्वम् । अहंकारतत्त्वात् सर्वेन्द्रियाणां युगपत उत्पत्तिरिति सांख्याः ॥
1 क-ख,
युस्ते-ख
३ शी-ख

Page #408

अष्टममाह्निकम्
375 च पृथिव्यादिस्पर्शस्य ? तदिदं प्रकृतिनियमेऽपि कथं विषयसांकर्यमिति -नैषदोषः-रूपादिविषयविषयोऽपि ह्येषां नियमः न तदाश्रयविषयः । तैजसं हि प्रदीपादि द्रव्यं 'रूप'सेव प्रकाशयदृश्यते, न तेजोवृत्त्येव रूपमा आ प्यमपि द्रव्यं रसमेव व्यनक्ति, न तु सलिलस्थमेवेति। घ्राणे तु न कश्चिद्दोषः, तद्ग्राह्यस्य गन्धप्य पृथिव्येकवृत्तित्वादिति ॥
द्रव्यस्यापि दर्शनस्पर्शन ग्राह्यस्वनविरुद्ध मित्थं भौतिकत्वेऽपीति ॥
[इन्द्रियैः महद्वस्तुग्रहणोपपत्तिः] यतक्तं महदणुग्रहणान्न भौतिका नीन्द्रियाणीति-परिहतं तता गोलकाद्यधिष्ठानातिरिक्तस्येन्द्रियस्य दर्शितत्वात् । तच्च विततत्वद्विततग्राहि भवत्येव। विततेनापि च "तेजसाणद्रव्यं प्रकाश्यमानं दृश्यते दीपादिना तण्डुलादीति । अतोऽपि 'नाहङकारिकत्वम् ॥
[इद्रियैः स्वगुणाग्रहणम् ] यत्पुनरभ्यधायि-भौतिकत्वे परगुणवत् स्वगुणस्यापि प्रकाशक मिन्द्रियं स्यादिति-तदयुक्तम्-सगुणस्येद्रियस्येन्द्रियभावात् । इन्द्रियेण हि सता तेन विषयः परिच्छिद्यते। सगुणस्य चास्येन्द्रियत्वं, स्वगुणरहितं तत् इन्द्रियमेव न स्यात | अनिद्रियं च कथं ग्राहकम? अतः इन्द्रियगुणानां प्रमाणकोटयन्तःपातित्वात् न तत्प्रमेयत्वम् । तस्मा भौतिकानीन्द्रियाणि स्वं स्वं विषयमुपलभन्त इति सिद्धम् ।।
. [इन्द्रियाणां भौतिकत्वसाधकानुमानम् ]
प्रयोगस्तु-पाथिवं घ्राणं, द्रव्यत्वे सति रूपादिमध्ये गन्धस्यैव व्यं चकत्वात् , *गन्धयुक्तिद्रव्यवत् । तत्र व्यंजकत्वमात्रमनैकान्तिक
___ * सुगन्धद्रव्यसजीकरणसंस्कारागुपयोगिद्रव्यम् ॥
1 रस-ख,
'धू-ख,
3 नी-ख,
पि-ख,
अ-ख.

Page #409

376
भ्यायमञ्जरी मिति गन्धस्यैव विशेष्यते। सोऽयमसिद्धो हेतुर्भवेत् , गन्धत्वस्यापि घ्राणव्यङग्यत्वादिति रूपादिमध्य इत्युक्तम् । तथापि सन्निकर्षण व्यभिचार इति तद्व्युदासायं दृश्यत्वे सतीति विशेषणम् ॥
एवं रसनादिष्वपि प्रयोगा रचनीयाः। श्रोत्रं त्वाकाशैकदेश इति शब्दाधिकरणे निर्णीतम्। गन्धादिविषयोपलब्धिनिबन्धनसुखदुःखोपभोगहेतुभूतः धर्माधर्मोपनिबद्धानां चेन्द्रियाणामिन्द्रियत्वमिति तद्वशात् यथा यथा नियत विषयग्रहण'क'रणता घटते, तथा तथा कल्प्यत इति सर्वमनवद्यम् ॥ ...
[स्वगिन्द्रियैकान्तवादः] आह-भवन्तु भौतिकानीन्द्रियाणि ; पंचेति तु न युक्तमुक्तम् । त्वर्गव ।कमिन्द्रियं भवितुमर्हति, सर्वत्रानपायात् ॥
करतलकपोलकण्ठादितिनाऽपि त्वगिन्द्रियेण रूपोपलम्भप्रसङग इति चेत्-न-*अवयव विशेषे शक्तिविशेषनियमात् । न हि पाणिना पादेन वा उपस्थकार्यं कर्तुं शक्यते। अस्ति च अवयर्वविशे षे स्वभाव. विशेषवैचित्र्यम् ॥
तुषारकर्पूरापूर्णवारिण्युत्तरमानसे । यथा च वृषणौ स्नातुः स्फुटतो न तथा स्फिचौ॥ क्लिन्नातणकाष्ठादिधूमेन कटुना यथा ।
मूर्धाक्षिवेदनोदेति न तथाऽवयवान्तरे ॥ तस्मात् अवयवविशेषव्यवस्थितनानाशक्तिखचितं त्वगेवैकमि न्द्रियमिति ।।
* अवयवाः-जिह्वानासिकादयः ॥ । उत्तरमानसम्-मानससरोवरोत्तरक्षेत्रम् ॥

Page #410

अष्टममाहिक
377 [स्वगिन्द्रियैकान्तवादनिरासः उच्यते-कुतोऽयमपूर्व एष महाप्राज्ञो वादी *सरलमतीनस्मान वंचयितुमागतः, योऽत्रयवविशेषे शक्तिविशेषमाश्रयन्नपि एकमिन्द्रिय मन्यते। शक्तिभेदादाश्रयभेदाच्च नानात्वमेवैतदिन्द्रियाणां युक्तमित्यल महात्मभिस्सह कलहेन ॥
मनुष्यस्सह संवादो मादशानां हि शोभते । देवास्तु नररूपेण त इमे भान्ति वादिनः ॥
. [चुक्षुःश्रोत्रयोरेकैकेन्द्रियत्वम् ] ननु ! नानात्वपक्षेऽपि पंचत्वनियमः कथम ।
द्वे श्रोत्रे चझूषी द्वे च कथं ते एकमिन्द्रियम् ।। आह च-सव्यष्टस्यतरेण प्रत्यभिज्ञानात-(गौ, सू. 3-1-7) इति । चक्षुष्ट्वजातेरेकत्वादिति चेत्-त.न्द्रियत्वजातेरेकत्वात् एकमेवेन्द्रियं स्यात-उच्यते-चक्षुस्तावत्तेज इति निर्णीतम। तच्चकमेव, तदधिष्ठा. नमप्येकमेव °घोणा वंशव्यवहितमनेकमिवोपलभ्यते ॥
भिन्नं वा तद्भवतु। तेजस्तत्ककार्यक्यात् आश्रयभेदेऽप्येकमेव श्रोत्र मपि कर्णच्छिद्रद्वयानुस्यूतमेकमेव नभोदेशप्रायं वेदितव्यम् , कार्यक्यस्य तत्रापि भावात् ॥
* एवं सति सर्वप्राणिनां इन्द्रियमेकमेव, शरीरभेदात् कार्यवैलक्षण्य मिति स्यात् । इष्टापत्तौ च सर्वात्मनामैक्यं स्यादिति नर्मोक्त्या समाधत्ते-सरलेत्यादिना ॥ __+ नानात्वम्-इन्द्रियनानात्वम् ।।
1 पंचा-
ख
णामु-च
३ घ्राण-खः

Page #411

378
न्यायमञ्जरी
तेनाधिष्ठानभेदेऽपि कार्यकत्वस्य दर्शनात् ।
तत्सामान्यस्य चैकत्वात एकत्वं श्रोत्रचक्षुषोः ॥ __ न चेन्द्रियजातेरैक्यात् एकमिन्द्रियम् ; कार्यस्योपलब्धिलक्षणस्य कारणस्य गन्धादेः अधिष्ठानस्य त्रिपुटिकादेः गतेश्च 'बहिःप्रसरणात्मिकायाः, आकृतेश्च परिमाणस्वभावाया जातेश्च घ्राणत्वादेः, जातिशब्दवाच्यस्य योनेर्वा पृथिव्यादेः पंदविधत्वात पंवैवेन्द्रियाणि कल्प्यन्ते। यथा परमाणुत्वसामान्याविशेषोऽपि पृथिव्यादिचतुर्विधकार्यदर्शनात् चतुर्विधाः परमाणवः कल्प्यन्त इति ॥
[ कर्मेन्द्रियाणामावश्यकता] ननु ! तयापि न पंचेन्द्रियाणि। 'कथम् ? *बुद्धीन्द्रियवत् कर्मः . न्द्रियाणामपि पंचानामुपसंख्येयत्वात् । तदुक्तम्
'वाक्पाणिपादपायूपस्थाः कर्मेन्द्रियाण्याहुः' ॥ , तेषां च वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दात्मकपंचविधकार्यसाधनादिन्द्रियत्वं, तत्कार्यस्यानितरेतरसाध्यत्वादिति ||
[ अतिरिक्तकर्मेन्द्रियनिरासः] अत्राह-अत्यल्पमिदमुच्यते-पंच कर्मेन्द्रियाणोति । अन्यान्यपि खलु न सन्ति कर्मेन्द्रियाणि? तथा हि-कण्ठोऽन्ननिगरणेन, स्तनकलशालिङगनादिना वक्षः, भारवहनेन चांसद्वयं इन्द्रियमुच्यते न कथम् ? तत्कार्यस्य शरीरावयवान्तरेऽपि दर्शनादिति चेत्-किन्नु भवानन्नपानं
* बुद्धीन्द्रियं-ज्ञानेन्द्रियम्॥
1 श्च-ख
बु-ख.

Page #412

अष्टममाह्निकम्
379 पाणिपादेन निगिरति ? पायुना वा? आदानमपि किमास्यादिना वा न कुर्वते तिर्यंचः मनुष्या अपि हि क्वचित्। असत्स्वपि च भवत्कल्पितेषु-कर्मेन्द्रियेषु तत्कार्य यावत् तावदन्यथापि दृश्यते। न त्वेवं बुद्धी. नियेषु ॥
भवत्युत्पाटिक्षस्य न मनागपि रूपधीः । ईषद्विहारादानादि दृष्टं 'लूनाङघ्रिपाणिषु ॥
[कर्मेद्रियाणामतिप्रसक्तत्वम् ] अपि च विहरणमपि न केवलं चरणयुगलकार्यम् , अपि तु जानूरुजङयादिसहितपादसम्पाद्यमानमाप । आदानमपि बाहुसहिताभ्यां, पाणिभ्यामभिनिर्वय॑ते, न केवलाभ्याम् ॥
वागिन्द्रियं तु नाभेरूवं सर्वमेव स्यात् । एवं ह्या हुः-'वायु भेरुत्थितः उरसि विस्तीर्णः कण्ठे विवर्तितः मूर्धानमभिहत्य परावृत्तः वक्त्रे चरन् विविधान् शब्दानभिव्यनक्ति इति । अस्ति चेदगनुभवः जल्पतां, विशेषतस्त्वखण्डगेयं गायतामिति । एवंच कर्मेन्द्रियमयमेव विश्वमिति .. न शरीरमिन्द्रियव्यतिरिक्तं किंचिद्भवेत्।
अथ शरीरावयवेष्वेव भिन्नकार्यकारिषु कर्मेन्द्रियवहारः, तहि कण्ठादिभिरतिप्रसङग इत्युक्तम्॥
- उपस् िद्रयं च कथमेकं गण्यते, तेनानन्दवत् मूत्रोत्सर्गस्यापि साधनात् ॥
* किंबहुना। वृश्चिकासनाद्यभ्यासवन्तो हि पाणिभ्यामपीषद्विहरन्ति । + अख' कोयं-गानविशेषः, आनाभेरुल्थप्यमानस्वरैर्गेयः ।।
___ 1 यात्रा व
पि-ख, व
त्व-ख. घ
दिलान,

Page #413

380
न्यायमञ्जरी
[ वाचः इन्द्रियत्वानुपपत्तिः] वागिन्द्रियं तु सुतरामहृदयङगमम्। संयोगविभागनिर्वयों बाह्यः शब्द उपलभ्यते। तद्भदा'च्च भिद्यते। यादृशो हि भेरीदण्डसंयोगजः शब्दः, न तादृशः *कूर्मीकोणसंयोगजः। एवं विचित्रस्थानकरणसंयोगात् विचित्रो वर्णात्मकः शब्द उदेतीति न वागिन्द्रियं नाम किंचित् ॥ .
लोकश्च वाक्च्छब्देन वर्णात्मकमेव शब्द व्यपदिशति । शब्दश्चेन्द्रियविषयः, नेन्द्रियम् । तस्मादनेकविधदुःखोपभोगक्षेपक्षमकर्मपरिणामनिर्मितमेतच्छरीरं तैस्तैरवयवैः तं तं कर्भफलोपभोगमात्मनः संपादय. तीत्यलं एवंविधेन्द्रिय कल्पनार्जवेन ||
- [मन एकमेवान्तरिन्द्रियम् ] : अन्तःकरणम्यापि त्रैविध्यामनुपपन्नम् , एकेन मनसैव पर्याप्तेः । बुद्धिस्तु उपलब्धिस्वभावत्वात् करणकार्य, न तु करणम्। अहङकारोऽपि ज्ञानविषय एव, न करणम्। एतच्च सविस्तरं बुद्धिलक्षणे वक्ष्यामः। तस्मात् न त्रयोदशविध, करणमिति सिद्धम् ॥
न्यूनाधिकत्वशमनादत इन्द्रियाणि
पंचैव बाह्यविषयाधिगमक्षमाणि । अन्तस्सुखादिविषयग्रहणोपयोगि षष्ठं मनस्तु कथयिष्यति सूत्रकारः॥
* कूर्मी-वाद्यविशेषः ॥ + मनोबुद्धयहङ्कारभेदेन त्रिविधमन्तःकरणमिति सांख्याः ॥ * पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि, पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, वीण्यन्तःकरणानि ॥
1 श्च विद्यन्ते-ख
- ज-ख.

Page #414

381
अष्टममाहिकम्
'तस्मादिमानि विषयप्रसभोपभोग
लुब्धानि चोरचटुलानि यथेन्द्रियाणि । पुंसो भवाब्धिपतितस्य विवेकरत्नं . आनन्ददायि न हरन्ति तथा विधेयम् ॥
[इन्द्रियार्थपरीक्षा ] गन्धरसरूपस्पर्शशब्दाः पृथिव्यादिगुणास्तदर्थाः ॥
॥ १-१-१४ ॥
'तदर्थाः' इत्यत एवापकृष्य वा, प्रक्रमाद्वा 'अर्थाः' इति लक्ष्यपदं दर्शयितव्यम् । 'तदर्थाः' इति लक्षणम् । तदिति प्रक्रान्तेन्द्रियपरामर्शः। तेषां अर्थाः विषयाः इन्द्रियविषया अर्था इत्यर्थः । एतच्च तेषां सामान्यलक्षणम् । गन्धरसरूपस्पर्शशब्दा इति विभागः ॥
__ [इन्द्रियलक्षणानि ] . विशेष लक्षणं तु पुनः 'तदर्थाः' इत्येवं योजनीयम् । तदिति घ्राणादीनां विशेषसंज्ञानिर्दिष्टानामवमर्शः। एवंच घ्राणस्य विषयों गन्धः) रसनस्य विषयो रसः-इत्यादिविशेषलक्षणमुक्तं भवति। गन्धत्वादीनां तु घ्राणादिग्राह्यत्वादतिव्याप्तिरिति पृथिव्यादिगुणा इति विशेषणोपादानम्। ते चामी गन्धादयः इन्द्रियार्था भोग्यास्सन्तः सक्तिहेतवः संसार
माणमावहन्तीति हेयतया भावयितव्याः* ||
* 'प्रकर्षण मेयम्'-प्रमेयमिति व्युत्पत्त्या हेयतया मुमुक्षुज्ञेयत्वमुक्तम् ।।
1 तानि-ख
३ क्ष्यम्-च, घ
सामान्य-खा

Page #415

382
न्यायमञ्जरी
[गन्धादीनां रागहेतुत्वम् ] ननु एवं गन्धादिगुणाधिकरणस्यावयविनः प्रथमस्य* रागहेतोरसंग्रहः स्यात्। वक्ष्यति च 'तन्निमितं त्ववयव्यभिमानः' इति । संख्या परिमाणादिगुणान्तराणामपि रागहेतुत्वमस्त्येव। यथा हि बहिकलापानुकारिपरिमृदितकुसुमदलपटलशबलविलासिनीकेशपाशवृत्ति रूपं हरति हृदयं यूनां, तथा तद्गता बहुत्वसंख्याऽपि। उत्तप्तकनकशिलानिभनितम्बबिम्बरूपवत् तत्परिमाणमपि। 'हरति' च सरभसमवयवसंयोगविभागाद्यपि ॥ ____तथा कन्दुकादिक्रीडासु किसलयितविलासरसमधुरपरिभ्रमणादि कर्मजातम् ॥ __तथा अन्त्यजात्यादिपरिहारेण स्वानुरूपजातियोगित्वमपीत्यादि सव द्रव्यगुणकर्मादि सक्ति'कारणमनुक्तं स्यात् ।।
[सूत्रयोजनायां पक्षभेदः] तत्र केचित्-पृथिव्यादिगुणा इति द्वन्द्वसमासं व्याचक्षते-पृथिव्यादीनि च गुणाश्चेति । पृथिव्यादिपदेन गुणाधिकरणमवयवि द्रव्यमुक्तम्। आश्रितत्वविशेषणाभ्यां सर्वे गुणा इति । गुणग्रहणेन संख्यापरिमाणादिवत् कर्मसामान्याद्यपि सर्वमुक्तम्। अतो नासंग्रह इति ॥
तदिदमनुपपन्नम-गन्धादिग्रहणस्य हि तदानीमानर्थक्यम , 'गुणाच' इत्यनेनैव गतार्थत्वात् । विशेषख्यापनार्थं तदुपादानमिति चेत् ; तर्हि किं द्वन्द्वसमासवर्णनेन ? अयमेवास्तु समाधिः ॥
* प्रथमस्य-प्रधानस्य । + सक्तिः -आसक्तिः, राग इति यावत् ॥ * विशेषः-गुणेष्ववान्तरविभागः ॥
1 रहसि-
च
न्धि -ख.

Page #416

अष्टममाह्निकम्
383 [रूपरसादीनामिन्द्रियार्थत्वे विशेषः ] यद्यपि द्रव्यकर्मसामान्यानां अन्येषां च संख्यापरिमाणादिगुणानां अस्त्येव सक्तिहेतुता-तथापि प्राधान्येन गन्धादीनामेव सा दृश्यते। न हि रूपादिनिरपेक्षस्य द्रव्य'स्य संख्यादेः सामान्यस्य वा सक्तिहेतुत्वं समतीति रूपादय एव मुख्यं रागकारणम् । तत्र झटिति बुद्धःप्रसरणात् । उक्तं च
तथापि नितरां रागवृद्धय रूपादयो नृणाम् ।
त एव कविभिर्गीताः पंचेषोः पंच सायकाः ॥ तस्मात् पृथिव्यादीनां गुणा इति षष्ठीसमास एव श्रेयान् । गुणव्यतिरिक्तश्च गुणी पूर्वमेव 'साधितः 'यमहमद्राक्ष, तं स्पृशामि' इति प्रत्ययप्रामाण्यात् ॥
- . [ पृथिव्यादीनां गुणविभागः ] पृथिव्यादीनां गुणा इति यदुक्तं, दिदानी विभज्य वर्ण्यते, कस्य कति गुणा इति । तत्र
गन्धादयो नियोक्तव्याः चत्वारः पृथिवीगुणाः । . अप्तेजोमरुतामेकं पूर्वपूर्वमपोह्य तु॥ . गन्धवर्ज रसरूपस्पर्शाः अपाम्, रसवर्ज रूपस्पशौ तेजसः, रूपवर्ज स्पर्श एव वायोः इति । आकाशस्य तु गुणः शब्दः ॥
* शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः पञ्चविषयाः साक्षाद्वन्धहेतवः । एतद्द्वारेव संख्यापरिमाणादीनां बन्धकत्वम् ।।
1 सं-च
समर्थि-ख.

Page #417

384
न्यायमञ्जरी ___ [ भूतानामेकैकगुणवत्त्वनिराकरणम् ] ननु ! नायं गुणविनियोगः साधीयान् । पृथिव्याश्चतुर्गुणत्वे पार्थिवा घ्राणेन्द्रियेण चतुर्णामपि तद्गुणानां ग्रहणं स्यात् । एवमुत्तरेष्वपि वक्तव्यम्। तस्मादेकैकगुणत्वमेव भूतानामुच्यताम्*-नैतदेवम्-न हि गुणाः स्वेच्छया लभ्यन्ते । किन्तु यथोपलभ्यन्ते, तथा व्यवस्थाप्यन्ते । प्रतीतिप्रमाणका हि वयम् । तत्र–पार्थिवे द्रव्ये चतुर्णामपि गुणानां उपलंभात् कथमेकगुणां पृथिवीं ब्रूमः। रूपैकगुणे च तेजसि, पृथिव्युद. कयोः वायुवदरूपत्वादप्रत्यक्षत्वं स्यात्। तस्मात् त्रीणि रूपवन्ति ' व्याणि ॥
[ सर्वस्य सर्वगुणवत्त्वनिराकरणम् ]. यद्येवं सर्वेषां सर्वत्रोपलंभात् सर्वाणि सर्वगुणानि भवन्तु भूतानि । पटपटायते पृथिवी, चलचलायन्ते आपः, धगधगायते तेजः। कथकथायते वायुः इति सर्वेषां गुणः शब्दः स्यात् । उच्यते-न सर्वे गुणाः सर्व. त्रोपलभ्यन्ते। निर्गन्ध नामपां सर्वत्र दर्शनात् । क्लिन्नरूपादौ तु पार्थि वावयव संक्रान्त्या गन्धः पयस्युपलभ्यते ॥ .
_ [शब्दस्याकाशमात्रगुणत्वम् ] एवं सुवर्णे तैजसे व्ये, संयुक्तसमवायात् रसाधुपलब्धिः । शब्दस्तु सर्वकालमाकाशवृत्तिरेव प्रतीयते। पृथिव्याद्यवयवसंयोगविभागप्रभव. स्त्वसाविति तदाश्रितत्वभ्रममावहति, न त्वकाशाद्विना तस्य ग्रहणमिति ।
* इतरत्त् जले. गन्धवदौपाधिकमस्तु । । यस्य कर चित् क्वचिदीपाधिकत्वे हि विनिगमकाभावः ॥ .
1 गं-ख
निष्का-ख

Page #418

अष्टममाह्निकम्
385 आकाशगुण एव शब्द इत्येतच्च प्राङनिर्णीतम् । 'तस्मात् न सर्वेषां सर्वगुणत्वम् ॥
[इन्द्रियाणां विषयनैयत्यम् ] यच्च पृथिव्याश्चतुर्गुणत्वे तद्गुणानां चतुर्णामपि पार्थिवघ्राणेन्द्रिय ग्राह्यत्वं स्यादिति-तन्न-*गुणोत्कर्षस्य नियामकत्वात्। सातिशयगन्ध गुणाधिकरणैविजातीयद्रव्यावयवसंस्पर्शलेशरहितैः केवलपृथिव्यवयवैरदृष्ट सहकारिभिः घटितं घ्राणेन्द्रियमिति गन्धस्यैव ग्राहकम् ॥
. [तत्तदिन्द्रियेषु तत्तद्गुणस्य प्राधान्यम् ] एतदेव च भूयस्त्वमाचक्षते । यथाऽऽह कणवतः-'भूयस्त्वाद्गन्धवत्वाच्च पृथिवो गन्धज्ञाने प्रकृतिः'। इहाप्युक्तं-'तद्व्यवस्थानं तु भूयस्त्वात्' इति । दृश्यन्ते च केवलपृथिव्यवयवोपादानेष्वपि पदार्थेषु व्यवस्थितकार्यनियमाः शक्तयः । यथा
पाथिवत्वाविशेषेऽपि विषं मरणकारणम् ।
अगदव्यमन्यत्तु जीविताय प्रकल्पते ।। तस्मादपर्यनुयोज्योऽयं पार्थिवेन घ्राणेन गन्धवत् तद्रसादयोऽपि कथं न गृह्यन्त इति ॥
__ [इन्द्रियैः स्वगतगुणग्रहणाग्रहणे] सातिशयप्रकृ तिगुण योगेऽपि न च स्वगुणग्रहणनैपुण्यमिन्दियाणामिती न्द्रियचिन्तायां निर्णीतम् । श्रोत्रेण तु स्वगुणस्य शब्दस्य ग्रहणमिति परि.
* गुणः-गन्धः॥ । अगदः-व्याधिः । अन्यत्-हरीतक्यादि ।
1 गु-ख,
'ति-ख,
' णाकाश-ख.
25

Page #419

386
न्यायमञ्जरी शेषानुमानप्रमाणकोऽयमर्थः शब्दपरीक्षायामेव परीक्षित इत्यलमतिप्रसङगेन॥
इति निपुणधियामसम्मतैषा
सकलगुणकगुणत्वकल्पना । तदयमकलुषोऽभ्युपेयतां गुणविनियोगविधिर्यथोदितः ॥
[इन्द्रियाणां विमर्शनस्य फलम् ] | तेऽमी 'जे'याः कृतकमधुरं रूपमादर्शयन्तः
तिक्तोद्गाराः परिणतिविपत्कारिणो हीन्द्रियार्थाः । । त्यक्ताश्चैते व्यपगतमहामोहपडाकेन पुंसा तीर्णश्चायं भवजलनिधिः क्लेशकल्लोलरौद्रः ।
- इतीन्द्रियपरीक्षा -
[ बुद्धिपरीक्षा] बुद्धिरुपलब्धिर्ज्ञानमित्यर्थान्तरम् ॥ १-१-१५ ॥
ननु ! पर्यायोच्चारणमेतत् , न बुद्धलक्षणाभिधानम्-न-पर्यायप्रयोग स्यैव लक्षणक्षमत्वात् । लक्षणं हि तदुच्यते-येन समानेतरजातीयेभ्यः लक्ष्यं व्यवच्छिद्यते। व्यवच्छिद्यते च बुद्धिः बुद्धयादिपर्यायवाच्यतयैव तेभ्य* इति नाभिधानमालामात्रमिदम् ॥
* तेभ्यः-समानेतरजातीयेभ्यः।
+ बुध्युपलब्धिज्ञानानां भिन्नत्वं सांख्या मन्यन्ते। तन्निराकरणार्थ एषामर्थान्तरस्वं निरस्यते सूत्रे । इतरदाकिम् ॥
क्षे-ख,
क्ताहा-ख.

Page #420

387
सप्तममाह्निकम्
[सूत्रस्य लक्षणपरत्वम् ] . ननु ! सामयिकत्वाच्छब्दार्थप्रत्ययस्य, समयस्य च पुरुषेच्छा'नुवति। त्वात् कथमिदं व्यवस्थितं लक्षणं स्यात् ? - मैवम्-सार्वजनीनस्य समयस्य विप्लावयितुमशक्यत्वात्। तद्विशिष्टस्य तद्वाच्यस्य लक्षणत्वात् ॥
· प्रकारान्तरेण लक्षणमस्याः किमिति नोक्तमिति चेत्, शिशपाचोद्य मिदम् । तस्मिन्नप्युक्तेऽनुयुंजीत भवात् 'इत्थं किमिति नोक्तम्' इति ॥
. . [बुद्धिलक्षणविचारः]
अस्ति च प्रयोजनं पर्यायद्वारकलक्षणोपवर्णनस्य, यत् सांख्यानां व्यामोहनिरसनम् । एवं हि साङख्याः संगिरन्ते-बुद्धिरन्या, ज्ञानमन्यत, उपलब्धिरन्येति । तदभ्रयापनयनायेदमुच्यते-बुद्धिरुपलब्धिनिमित्यनर्थान्तरम्-एक एवार्थ इत्यर्थः। इत्थं च स्वरूपतो निर्माता बुद्धि: भोगस्वभावत्वात् तत्साधनंत्वाच्च संसारहेतुरिति हेयत्वेन भाव्यते, सुखादिबुद्धिः भोगः, तत्साधनबुद्धिस्तु भोगसाधनमिति । कथं पुनः पारमर्षाः प्रवन्ति, बुद्धिरन या, ज्ञानमन्यत्, उपलब्धिरन्यति ? नित्यां हि बुद्धि ते मन्यन्ते ॥
[सांख्यसंमतबुद्धिपरीक्षा ] तत् किमात्मैव तैः बद्धिरिति गहीतः?-न-अवेतनायाः भोग्यायाः प्रकृतेः थमा विकृतिः महच्छन्दवाच्या बुद्धिः । पुरुषस्तु चेतनः भोक्ता अन्य
___* बुद्धिस्तु प्रकृतेः परिणामः। ज्ञानं तु पुरुषस्य स्वरुपं मुख्यम् । गोणं तु ज्ञान बुद्धः वृत्तिरेव । तदा तु पुरुषस्य स्वरूपं चैतन्यम् ॥
1 निवर्त्य-ख,
द्वदि-ख,
'न्यो-ख.

Page #421

388
न्यायमञ्जरी एव। ताविमौ प्रकृतिपुरुषौ विवेकेनापश्यतां संसारः। प्रकृतिपुरुषविवेकज्ञानान्मोक्षः इति ॥
[प्रकृतिस्वरूपम् ] का पुनः प्रकृति म? सत्त्वरजस्तमसां त्रयाणां गुणानां साम्या. वस्था प्रकृतिः। प्रधानमव्यक्तं च तदुच्यते, यत्साम्यावस्थागतं गुण. त्रयमिति ॥
ननु! तत्सत्त्वे कि प्रमाणम् ? अनुमानमित्याह । तथा हि चरा. चरमिदं विश्वं सुखदुःखमोहाविनाभूतमुपलभ्यते। न हि ब्रह्मादौ स्तम्ब पर्यन्ते जगति तथाभूतं किमपि भूतमुपलभ्यते, यत् सुखदुःखमोहै विना'. कृतम् ॥
तत्र सुखस्वभावं सत्त्वम् , दुःखस्वभावं रजः, मोहस्वभावं तपः । सर्वत्र च प्रीत्यप्रीतिविषा द'दर्शनात् प्रकाशप्रवृत्तिनियमावगमाच्च सर्व त्रिगुणात्मकं जगत्। कार्य च यत् परस्परान्वितरूपं तदेकरूपात्कारणादु. त्पद्यमानं दृश्यते। मृदन्वितानि हि घटशरावोदंचनप्रभृतीनि कार्यस्यैकस्मान्मृदात्मनः कारणादुद्भवन्ति । तदिदं विश्वं सुखदुःखमोहान्वित. मिति *तदात्मककारणकार्य भवितुमर्हति । यत् सुखदुःखमोहात्मकं कारण सा सत्त्वरजस्तमोरूपा प्रकृतिः ॥
[प्रकृतिसाधकानुमानान्तराणि ] एवमन्वयपुरस्सराः परिमाणादिहेतवोऽपि वक्यव्याः। इयत्तया वा चतुरश्रतादिना वा परिमाणेन तद्वतां कार्याणामेकप्रकृतित्वदर्शनात् ।
* सत्कार्यवादिनः सांख्याः उपादानोपादेययोः अभेदमङ्गीकुर्वन्ति । अतः 'तदात्मक' इत्युक्तम् ।
1 रवि-ख,
दादि-ख.

Page #422

अष्टममाह्निकम्
389 विषमवृत्तयश्चैते गणाः कार्येष दृश्यन्ते। क्वचित्सत्त्वमाधिकम् , ऊने रजस्तमसी। क्वचिद्रजः प्रकृष्टम्, अल्पे सत्त्वतमसी। क्वचित्तमः प्रवृद्धम्, तुच्छे सत्त्वरजसी इति। तदेषां वैषम्यभेदोपदशितविश्वरूपकार्याणां क्वचित् साम्यावस्थया भाव्यम्। सा प्रकृतिरुच्यते। सेयमचेतना भोग्या प्रकृतिः । अस्यास्तु भोक्ता चेतनः पुरुषः ॥
[सांख्योक्तपुरुषानुमानप्रकारः] . पुरुष इदानीं कि'म'नुमान कः ? उक्तमेव भोग्येन भोक्तुरनुमानम् । न ह्यचेतनस्य-भोग्यस्य भोक्तारमन्तरेण भोग्यतैवोपपद्यते। दृष्टा च *सेति भोक्ता कल्प्यते ॥ ___ स च चितिशक्तिस्वभावक एव सर्वप्रकारकर्तृत्वादिव्यहार निवहबहिष्कृतस्वरूपः । द्रष्टुत्वमेव पुरुषस्य स्वरूपमाहुः । यथा भवन्त एनमात्मानमध्यवसायादिधर्मयोगिनं मन्यन्ते, न तथाऽसौ भवितुमर्हति ; अध्यवसायादेबुद्धिधर्मत्वात् ॥
कर्तुं शक्नोति पुरुषः तृणस्यापि न कुब्जताम् । अन्योपनीतमर्थं तु स पश्यत्येव केवलम् ॥
[प्रकृतेरेव सर्वकर्तृत्वम् ] - प्रकृतिरेवैनं भोगापवर्गाभ्यां संयुनक्ति। न च निर्विकारा सती भोगसंपादनसमर्थाऽसौं भवतीति महदादिविकृतीः प्रतिपद्यते। पङग्वन्धन्यायेन प्रकृतिपुरुषौ संयुज्यते। प्रकृतिरचेतना दृश्या भोग्या द्रष्टारं
* सा-भोग्यता॥ * यतः स्वतः निर्गुणः निर्विकारश्च ॥
1 मा-च,
नि-च.

Page #423

390
भ्यायमञ्जरी भोक्तारं पुरुषमपेक्षते । पुरुषोऽपि द्रष्टा भोक्ता दृश्यं भोग्यमपेक्षते । इत्येवं तयोः पङग्वन्धवत् संयोगो भवति । दर्शनशक्त्या पङगोः, गमनशक्त्या चान्धस्य एकत्र मेलनात् कार्यसिद्धिः। एवं प्रकृतिपुरुषसंयोगात् सर्गः प्रवर्तते तदुक्तम्
पुरुषस्य दर्शनार्थः कैवल्यार्थः तथा प्रधानस्य । . पडग्वन्धवदुभयोरपि संयोगः, तत्कृतः सर्गः ॥ (सां-का-11)
[ बुद्धेः परिणामभेदाः ] यच्चेत्थं प्रधानान्महत्तत्त्वमुत्पद्यते, सा बुद्धिरध्यवसायात्मिका धर्मज्ञानवैराग्येश्यर्य तद्विपर्य यरूपवृत्ति योगिनी महत्तत्त्वमुच्यते ॥ .
बुद्धेरहडकार उदेति । स चाभिमानस्वभावः ॥
"अहंकारात्तु 'ब्रा'णादीनि पंच बुद्धीन्द्रियाणि, वागादीनि पंच कर्मः न्द्रियाणि, सङकल्पकमेकादशं मनः गन्धादितन्मात्राणि च पंचेति षोडशको गणः प्रभवति ॥
ततो गन्धादितन्मात्रपंचकात् पंच पृथिव्यादीनि महाभूतानि जायन्त इति। आह च
'प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङकारः तस्माद्गणश्च षोडशकः ।
तस्मादपि षोडशकात् पंचभ्यः पंच भूताति ॥ (सां का.. 22) तानीमानि पंचविंशतितत्त्वानि संचक्षते। प्रधान प्रकृतिरेव, न विकृतिः। महदहङकारतन्मात्राणि सप्त पूर्वपूर्वापेक्षया विकृतयः, उत्तरो.
* तद्विर्ययः-अधर्माज्ञानावैराग्यानैश्वर्यरूपः ॥ * सात्त्विकाहंकारादेकादशेन्द्रियाणि, तामसाहंकारात्पञ्चतन्मात्राणि जायन्ते।
1 य-च,
प्रा-ख.

Page #424

अष्टममाह्निकम्
391 वोत्तरकार्यापेक्षया प्रकृतयः। एकादशेन्द्रियाणि, पंचभूतानि विकृतय एव । - अप्रकृतिविकृतिरूपस्तु शुद्धः पुरुष इति । तदाह
'मूलप्रकृत्विरविकृतिर्महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त । षोडशकस्तु विकारः न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः ॥ (सां का 3)
[प्रकृतेबंधकत्वप्रकारः] .. एवं महादिविकारवती प्रकृतिरात्मनो भोगं साधयति। कश्चास्य भोगः? बुद्धिवृत्त्यनुपातित्वम्। विषयाकारपरिणतेन्द्रियवृत्त्यनुरक्तां बुद्धिवृति ज्ञानात्मिकां पुरुषः पश्यति। दर्शनेऽपि न *तस्य किंचिदन्यत्वम् । तदेव दर्शनं यत् तत्र प्रतिबिम्बनमिति। इत्थं तयोः बुद्धिपुंसोः संयोगे सति 'पुरुष' धनश्चेतयितृत्वलक्षणः बुद्धावसन्नपि सन्निव लक्ष्यते । बुद्धिधर्मश्च कर्तृत्वादिः आत्मनि साक्षिस्थानीयेऽसन्नपि सन्निव विभाव्यते । त दाह
'तत्स्मात्तत्संयोगादचेतनं चेतनावदिव लिङगम् । गुणकर्तृत्वेऽपि तथा कर्तेव भवत्युदासीनः ॥ (सां.का. 20)
[प्रकृतेर्मोचकत्वप्रकारः ] - अथ अपवर्गाय कथमात्मनः प्रकृतिरवकल्पते? स्वरूपं प्रकाशयती त्याचक्षते । अनवधृतप्रकृतिस्वरूपः पुमान् स्वरूपनिष्ठ एव प्रकृतिकृतमखिलं आत्मकृतमिति मन्यमानः तदुपाजितं भुङक्ते। यदा तु पृथग्थता. मेनां मन्यते, तदा भवत्वियमायासहेतुरेव मम, इति बुद्धयमानः तत्कतमनुप जानः स्वरूपनिष्ठ एवावतिष्ठते । प्रकृतिरपि भवतु ! दृष्टाहमनेन, पृथङमामेष मन्यते' इति न तदभिमुखीभवितुमुत्सहते।
तदाह
* तस्य-पुरुषस्य । अन्यत्वम्-रूपान्तरापत्तिः ।
1 बुद्धि-ख,
त-ख,
प्र-ख.

Page #425

392
न्यायमञ्जरी प्रकृतेस्सुकुमारतरं न किंचिदस्तीति मे मतिर्भवति । या दृष्टाऽस्मीति पुनर्नदर्शनमुपैति पुरुषस्य || (सां-का-16)
[प्रकृतिपुरुषविवेकः ] परस्परं च भग्नरसयोः प्रकृतिपुरुषयोः व्यापकत्वात्* सत्यपि संयोगे 'सर्गो न प्रवर्तत एवेत्याह
दृष्टा मयेत्युपेक्षक एकः दृष्टाऽहमस्मीत्युपरः, त्यन्या ।
सति संयोगेऽपि तयोः प्रयोजनं नास्ति सर्गस्य ॥ अपरिम्लानकुतूहलो हि पुमान् वंचयितुं शक्यते, न दृष्टतत्त्व इति मत्वा सत्यामपि योग्यतायां निवर्तते प्रकृतिः नटीव रङगभूमौ प्रदर्शित निखिलनिजनृत्तवृत्तान्तनपुणा तत इत्याह
रङगस्य दर्शयित्वा निवर्तते नर्तकी यथा नृत्यात् । पुरुषस्य तथाऽऽत्मानं प्रकाश्य विनिवर्तते प्रकृतिः ॥ (सां-का-61)
[प्रकृतेरेव बन्धमोक्षौ] तदेवं प्रकृतिरेव संसारे प्रवर्तते, प्रकृतिरेव मोक्षमनुभवतीत्याह
तस्मान्न बध्यतेऽद्धा नापि मुच्यते नापि संसरति कश्चित् ।
संसरति बध्यते मुच्यते च नानाश्रया प्रकृतिः ।। (सां-का-62) किमर्थं पुनरसा वेवं चेष्टते प्रकृतिरिति चेत् - किं क्रियते ? *स्वभाव एवैष दैवहतिकायास्तस्याः
* असौ-जडा.
व्यापकत्वात्-विभुत्वात् ।।
1 सा-ज,
'त्येका-ख,
प्र-ख.

Page #426

393
· अष्टममाहिक
नानाविधैरुपायैरुपकारिण्यनुपकारिणः पुंसः । गुणवत्यगुणस्य सतः तस्यार्थमपार्थकं चरति ॥
[अचेतनाया अपि प्रकृतेः कर्तृत्वादि ] अचेतनत्वादस्याः कथमेवंकारित्वमिति चेत्-उक्तमत्र
वत्सविवद्धिनिमित्तं क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य । - पुरुषविमोक्षनिमित्तं तथा प्रवृत्तिः प्रधानस्य ॥ (सां का-57)
ननु ! उत्पन्नतत्त्वज्ञाने 'पुंसि प्रकृतेर्भो गानुकूलमहदादिकार्यारम्भपराङमुखत्वात् एकस्मिस्तत्त्वविदि मुक्ते सति सर्वे मुक्ताः स्युः-नैषं दोषः-तत्त्वविदमेव पुमांसं प्रति तस्या औदासीन्यात् । अन्यसाधारणवेन तत्कार्यानपायात्। तथा च पातजलि:-'कृतार्थं प्रति नष्टमप्यनष्ट तद त्यसाधारणत्वात्' (यो-सू-2--22) ॥
... [सदेहमुक्तिः, विदेहमुक्तिचे ]
ननु एवं यदैव तत्त्वज्ञानमुत्पन्नम्, तदैव प्रकृत्युपाजितकर्मफलो- पभोगपरिहा रिणः पुंसः शरीरपातः स्यात्-नेत्याह
तिष्ठति संस्कारवंशाच्चक्रभ्रमिवद्धृतशरीरः ॥ ततः संस्कारविरतौ सत्यां
प्राप्ते शरीरभेदे चरितार्थत्वात्प्रधानविनिवृत्तौ। ऐकान्तिकमात्यन्तिकमुभयं कैवल्यमाप्नोति-इति ॥
* स्वभावो दुरतिक्रमः' इति हि न्यायः ॥ +क्षीरं किल शिशु स्वयं पोषयति ॥ * अन्य-अतत्त्वविदः ॥
। भो-ख,
अ-च,
नित:-च,
सा-खे

Page #427

394
न्यायमञ्जरी
[बुद्धि-ज्ञान-उपलब्धिपदानामपर्यायत्वम् ] अहो नु खलु का'पिल कविकथारसा क्षिप्तहृदयः अतिबहु प्रसक्ता. नुप्रसक्त्या लिखितमस्माभिः। तदियं प्रधान विकृतिः प्रथमा महच्छब्दवाच्या सा बुद्धिः तत्त्वविदं प्रति नष्टाऽपि अन्यसाधारणत्वादनष्टवेति नित्या। नित्यत्वाच्च प्रत्यभिज्ञासनुसन्धानादिव्यवहार प्रबन्धनिर्वहण क्षमा बुद्धिः। *ज्ञानं तु तस्याः वृत्तिः। उपलब्धिस्तु पुंसो वृत्तिमद... बुद्धिदर्शनमिति नैषां पर्यायशब्दत्वमिति॥
[सांक्यप्रक्रिया निरासः] अत्र प्रतिविधीयते-आत्मन्येव नित्ये व्यापिनि बोद्धरि ज्ञातर्यध्यः वसातरि धर्माधर्मादियोगिनि प्रत्यभिज्ञानादिकार्याणां कर्तरि सेयं बुद्धिः असंज्ञा सांख्यैः कल्पिता। चेतनत्वं तु ज्ञानादियोगिन्या अपि यत्त्वस्या नाभ्युपगतं, सोऽयमतीव तमस्विनां भ्रमः। य एव बुध्यते, जानाति, अध्यवस्यति-स एव पश्यति, चेतयते च। न खल्वत्र वस्तुस्वरूपभेदं पश्यामः । तत्र बुद्धिर्बुध्यते, जानाति, अध्यवस्यति-पुरुषस्तु पश्यति, चेतयते चेति वंचनायैवमुच्यते, मुग्धतया वा॥ .
आत्मनः द्रष्टत्वादिकं स्वाभाविकम् ] यच्चेदमुच्यते-बुध्याध्यवसितमर्थं पुरुषः पश्यतीति–तद्व्याख्येयम्-किमिदं तस्य द्रष्ट्टत्वमिति । प्रतिबिम्बनमिति चेत्; कि स्वच्छे पुंसि वृत्तिमती बुद्धिः संक्रामति, उत वृत्तिमत्यां बुद्धौ पुमानिति। तत्र चतिशक्तिरपरिणामिनी अप्रतिसंक्रमेति न बुद्धौ पुरुषस्य संक्रमणम् । बुद्धौ तु पुंसि संक्रान्तायामपि पुंसः किं वृत्तम्*, येन द्रष्टा संपन्नः ||
* ज्ञानम-गौणम् बुद्धिः, तस्याः वृत्तिः। तस्याः फलं उपलब्धिः॥
1 क-ख
कथा-ख
३ प्र-ख.

Page #428

. अष्टममाह्निकम्
393 द्रष्टुत्वं स्वभाव एवास्येति चेत् ; कि बुद्धौ प्रतिबिम्बनेन । विशिष्टविषयावच्छेद इति चेत् । ततः पूर्वमनालम्बनं द्रष्ट्टत्वमघटमानमिति न नैसर्गिकं द्रष्टरूपत्वं पुंसः स्यात् ॥
[बुद्धि-पुरुषधर्मविभागानुपपत्तिः] दर्शनशक्तिः स्वाभाविकीति चेत्-न-तस्या भेदाभेदाभ्यां निरूपयिः तुमशक्यत्वात् । प्रतिबिम्बपक्षे च परस्परानुरागस्य तुल्यत्वात् अवियोगाच्च कथमिदं निर्धार्यताम्-अमी 'बुद्धिधर्माः, अमी पुं'धर्मा इति । न हि तयो पार्थगर्थ्येन कदाचित् स्वरूपावधारणं वृत्तम् ॥
- [बुद्धि पुरुषयोरवैलक्षण्यप्रसङ्गः ] अनवधारितकार्यभेदत्वाच्च नानात्वमपि तयोर्दुवचम्। चेतना. चेतनत्वात् भोक्तृभोग्यत्वाच्च विस्पष्टं तयोर्नानात्वमिति चेत्-न-ज्ञानादियोगित्वं बुद्धेः. अचेतनत्वं चेति चित्रम् ॥ ____ अपि च कल्पयित्वाऽपि बुद्धिपुंसो नात्वं बुद्धिधर्माः पुंसि, पुंधर्माश्च बुद्धावारोपणीयाः इति किं भेदेन ! भेदे च बुद्धर्ज्ञानादियोगित्वेन चेतन त्वापत्तेः एकत्र कार्यकारणसंघाते चेतनद्वयमनिष्टं प्रसज्येत ॥
[बुद्धेरावश्यकत्वाभावः] नित्यमन्तःकरणमन्तरेण पुंसः उपलब्धिर्न भवेदिति बुद्धेः कल्पना चेत्-अस्त्येव नित्यमन्तःकरणं मनः। तेन करणेन कर्तुरात्मनः विषयो
. नित्य
. * यतः पुरुषः अपरिणामी अप्रतिसंक्रमश्च ॥
। न तु दर्शनम् ॥
-
। पुं-ख,
भेदधर्म-ख.

Page #429

396
न्यायमञ्जरी पलब्धिक्रिया निर्वय॑ते । सैव च बुद्धिरित्याख्यायते, न त्वन्या नित्या बुद्धिरस्तीति ||
[ब्रुद्धः कर्तृत्वाचनुपपत्तिः] किंच कस्य कृते परिदृश्यमानमात्मनो ज्ञानादिकर्तृत्वं उत्सृज्य बुद्धर. दृश्यमानं तदुपेयते। कोऽत्रा'तिशयः ?
ननु ! पुरुषस्य स्वातन्त्र्यात्मक कर्तृत्वे* सति स्वकृतकर्मफलोपभोगानन्त्यादनिर्मोक्षः स्यात् । न हि कर्मणां परिक्षयः जन्मकोटिशतैरपि शक्य. क्रियः। यदा त्वकर्तारं उदासीनमेवं प्रकृतिर्बध्नाति, तदा सैव ज्ञाता सती मोक्ष्यतीति न दूरं मोक्षवम भविष्यतीति |
[पुरुषस्यानिर्मोक्षप्रसङ्गः ] . अहो बत! निखिलमेव मौयं सांख्यहृदयेष्वेव प्रतिष्ठितमिति कथ मन्यो जन इदानी मूर्यो भविष्यति ! अचेतने हि निरङकुशे प्रधाने बन्धयितरि सुतरामनिर्णोक्षः स्यात्। तत्त्वविदमपि पुमांसं न बध्नाति प्रकृति रिति कोऽस्या नियन्ता ? पङग्वन्धन्यायेन संयोगस्य तदाऽपि तुल्यत्वात् । निवृत्तकुतूहलः पुमानिति चेत्-प्रकृतिरनिर्मुक्तकौतुकाऽभिनववधूरिवस्थितैव ॥
अपि च, रे मूढ ! पूर्वमपि तपस्विना पुंसा कि कृतम्, यदाऽसौ बद्धोऽभूत् ? द्रष्टुत्वं तु तस्य रूपं तदविनाभूतमिति कैवल्यदशायामपि तन्न नश्यत्येवेति तदाऽपि तस्य बन्धनाय कथं न प्रवर्तेत निर्मर्यादा प्रकृतिः ?
* स्वाभाविके इति शेषः ।।
स्वतः परिणामस्वभावा हि प्रकृतिः ।।
1 श-ख,
त्-च.

Page #430

अष्टममाह्निकम्
397 दृष्टाऽस्मीति विरमतीति चेत-मैवम्-न ह्यसौ एकपत्नीव्रतदुर्ग्रहगृहिता। निस्सङख्यपुरुषोपभोगसौभाग्या *पण्यवनितेव, न वाऽसौ नियमेन व्यवहर्तुमर्हतीत्यास्तामेतत् ॥
[ महदादिसृष्टिक्रमनिराकरणम् ] • यच्च सत्त्वरजस्तमोभिः त्रिभिर्गुणैः समावस्थायाः प्रधानशब्द. व्यपदेशभा'जः प्रकृतेः' महानाम बुद्धिरुत्पद्यते इत्यादि प्रक्रियाजालमाल. पितम् - तत्सर्वं महान्धपरम्परान्यायप्रवृत्तगुरु पाठ क्रमोपनतमेव, न प्रमा. णमूलम् । कार्याद्धि कारणमल्पपरिमाणमुपलभ्यते; न तु विपर्ययः । स्वावयवाश्रितस्य घटपटादेर्दर्शनात् । तदवयवानां तदपेक्षयाऽल्पत्वात् । अन्यस्या मृदः महापरिमाणत्वमप्रयोजकम ॥
- [अहंकारादिसृष्टयनुपपत्तिः] अपि च-बुद्धिर्नाम विषयोपलंभः। अहङकारोऽप्यहंप्रत्ययरूपोs भिमानः बुद्धिविशेष एव । · तेन बाह्यानीन्द्रियाणि जन्यन्ते, गन्धादयश्च गुणाः, गुणैश्च पृथिव्यादीनि भूतानीति महाव्यामोहः। इदं च चित्रम्विषयजन्या हि सुखादयः प्रसिद्धाः। तेऽद्य सुखादिजन्या विषयाःसंवृत्ता • इति नवेयं विश्वामित्रस्येव सांख्यमुनेः सृष्टिः ॥
[प्रकृतिसद्भावे प्रमाणाभावः] - न च प्रधानास्तित्वमपि प्रमाणवत, अन्वयादिहेतूनामसाधनत्वात् । चेतनानामपि हि कामं भवेदपि सुखदुःखमोहान्वितत्वम्। अचेतनानि
* प्रकृतिः किल सर्व रणी एका ।। * सुखदुःखमोहात्मिका हि प्रकृतिरुच्यते ॥
1 ग्भिः -ख,
पर्व-च.

Page #431

398
न्यायमञ्जरी भूतानि सुखदुःखमोहवन्तीति सुभाषितम्। घटे पटे शकटे च सुखदुःखमोहाः सन्तीति कः प्रतिपद्येत? प्रकाशप्रवृत्तिनियमा अपि चेतनेष्वेव दृश्यन्ते, नाचेतनेष्वित्यसिद्धत्वाद्धेतोर्न प्रधानसिद्धिः॥
[ सत्कार्यवादपरिक्षा] अपि च सत्कार्यवादमूल एष तपस्विनां विभ्रमः सर्व सर्वत्रास्तीति । । ततोऽन्वयसिद्धं बुध्यमानास्ते प्रधान सिद्धावध्यवसिताः । सत्कार्यवादश्च विचार्यमाणः न समस्त्येवेति कुतस्त्या हेतुसिद्धिः ?
[ कार्यकारणभावविषये विप्रतिपत्तिः] ननु ! सत्कार्यवादे कार्यकारणभावो भवति भावानां, नान्यथा । तथा हि-चतुष्टयो गतिरिह स्यात्। घटादिकार्य मृत्पिण्डादिना कारयेन क्रियमाणं' असद्वा क्रियते ? सद्वा? सदसद्वा ? अनुभयस्वभावं वा? इति ॥
[सांख्यैः असत्कार्यवादनिरासः ] तत्रासतः करणे खरविषाणादेपि करणं स्यात्। असत्त्वे हि घटस्य खरविषाणस्य को विशेषः? घटस्यापि प्रभाव प्रध्वंसाभावदशयोः असत्त्वाविशेषात् प्रागभावदशायामिव प्रध्वंसदशायामपि करणं भवेत् ॥
असत्करणे च नियतोपादानग्रहणं न प्राप्नोति। तैलार्थी तिलसर्षपानुपादत्ते, न सिकताः। असत्त्वे* च तैलस्य को विशेषः सर्षपाणां सिकताभ्यः ॥
___* अन्वयदृष्टान्ताभावादिति हेतुः॥
1 णमपि क्रियते-ख,
कू-ख.

Page #432

अष्टममाह्निकम्
399 असति च कार्ये, निरालम्बनः कारकव्यापारी भवेत् , न ह्यसौ मृत्पिण्डादिविषयो भवितुमर्हति । कार्य चासत् ॥
[ उपादानोपादेययोर्भेदानुपपत्तिः] अपि चाविद्यमाने कारणव्यतिरिक्ते च कार्ये जन्ये तत्कारणस्य मृत्पि. ण्डादेः घटादिकार्य जनितवतः किमिति न स्वरूपमुपलभ्यते ।
___ अथ स्वविनाशेन कारणं कार्यस्य जनकमिष्यते, तदियमभावाद्भावोत्पत्तिर्भवेत् । तस्यां च कुतोऽयं नियमः, यदनन्तरवृत्त एव मृत्पिण्डाभावः कुम्भनभिनिवर्तयति, न चिरातिक्रान्त इति। अतश्च परुत्मृत्पिण्डे नष्टे एषमः कुम्भोत्पादः स्यात् ॥
अथ स्वाव्यतिरिक्तमेव कारणेन कार्य जन्यते, तहि कारणस्य सत्त्वात् तदव्यतिरिक्तं कार्यं सदेवेति नासतः करणम् ॥
.. [कार्यस्य सदसद्रूपवनिरासः ]
सदसदपि न कार्य वक्तुं युक्तम्-सदसतोविप्रतिषेधेन एकत्र समावेशायोगात् । रूपभेदादविरोध इति चेत्-न-कार्यस्य विचार्यमाणस्यैकत्वात । तच्च तेनैव स्वेन कार्येण रूपेण सच्चेत , नासद्भवेत् । असच्चेत्, न सत् इति पररूपेण त्वसत्त्वं सर्वभावानामस्त्येव ॥ - अनुभयात्मकं तु वस्तु नास्त्येवेति तत्पारिशेष्यात् सदेव कार्यम् ॥
. . . * तिलेविति शेषः॥
। तदा हि 'मृदं करोति' इति व्यवहारःस्यात् । न तु 'घटं करोति इति ॥
* मृत्पिण्डघटयोरत्यन्तं भेदात् द्वयोरप्युपलब्धिः स्यात् ॥ 5 परत-यस्मिन् कस्मिंश्चित् ॥
1 चरन्-
ख
व
-ख.

Page #433

400
न्यायमञ्जरी किमिति च तदा' नोपलभ्यत इति चेत्–अनुमानेनापि यदुपलब्धं तत् किमनुपलब्धं भवति ? प्रत्यक्षेण तु तदनीमनुपलम्भोऽनभिव्यक्त. त्वात्। अभिव्यतिसम्पादन एव च कारकप्रयत्नसाफल्यम्। कार्य तु सदेवेति ।।
[कार्यस्वरूपसिद्धान्तः सत्कार्यवादनिरासश्च ] अत्राभिधीयते-केन तु रूपेण तदानी कार्य सदिति मन्यसे ? यदि कारकव्यापाराभिनिर्व]न सलिलाहरणाद्यर्थक्रियासमर्थन पृथुबुध्नोदराकारवता रूपेण चक्रमूर्धनि घटोऽस्तीति-तदाऽभिव्यक्तेनापि रूपेण सत्त्वात् अत्यन्ताय कारकव्यापारवैफल्यम्। इत्यमपि च कारकप्रवृत्तौ तद्व्यापा. ' रानुपरमप्रसङगः । किं हि तदोपलभ्य कारकाणि निवर्तेरन् , कार्यस्य प्रागुपलब्धत्वात् ॥
__ [घटस्य पूर्वं सत्त्वासंभवः] अथ मृत्पिण्डरूपेण तदानी घटोऽस्तीति कथ्यते, न तह्यसौ तदानी घटोऽस्ति, मृपिण्ड एव. सावस्ति । न ह्यन्यरूपेणान्योऽस्तीति शक्यते वक्तुम्। उष्ट्रोऽप्यसन मृत्पिण्डरूपेणास्तीति स्यात् ॥ '
अथोष्ट्र रूपमुत्तरकालमपि न निवर्त्यते, घटस्तु ततो निर्वय॑तेयद्येवं यदैवासौ निर्वय॑ते, तदैवास्ति, न ततः पूर्वमिति ॥
__ अथ पूर्व शक्तयात्मना तस्यास्तित्वं, इदीनी अभिव्यक्त्यात्मना क्रियते इनि-तदप्यनुपपन्नम्-अभिव्यक्तिरपि तत्स्वरूपादिन्ना, अभिन्ना वा? सती, असती वा ? इति विकल्प्यमाना न पूर्वोक्तं दोषमतिवर्तते ॥
* कार्यनिष्पत्तिर्हि कारकव्यापारावधिः ॥
1 च-ख,
वदो न स्व-ख.

Page #434

अष्टममाह्निकम्
401
[अभिव्यक्तिस्वरूपविमर्शः] का चेयमभिव्यक्तिः ? किं कार्यात्मनाऽवस्थानम्, अथ. संस्थानविशेषः, उत प्रतीतिः ? इति ॥ .. यदि कार्यात्मनाऽवस्थानं, तत्पूर्व नाभूत्, तदधुना भूतमित्यसत्कार्यम्। पूर्वमपि वा यदि तदासीत् , तदा पुनः कारकवैफल्यम् ॥
. संस्थानमपि अवयवसन्निवेशविशेषः। स 'चासन्नेव क्रियते । अवयवास्तु सन्तीति कस्यात्र विवादः ? * न हि परमाणवोऽस्माभिर्नाङगीकृताः || . . .
प्रतीतिस्तु घटस्य चक्षुरादिकारकसामग्रयधीना, न मृत्पिण्डदण्ड. चक्रादिकारकचक्रलाध्येति, सा चक्रमूर्धनि घटस्य नास्त्येवेति असन् घटः ॥ .
दर्शनादर्शनाधीने सदसत्त्वे हि वस्तुनः ।
दृश्यम्यादर्शनात्तेन चक्रे कुम्भस्य नास्तिता ।। . चक्रमूर्धवत् प्रध्वंसदशायामप्यनुपलम्भात् घटस्य नास्तित्वमेवेति । अतश्च
'नासतो विद्यते भावः नाभावो विद्यते सतः' (गी. 2-16) इत्यप्रमाणकम, पूर्वापरान्तयोर्भावस्वरूपादर्शनात् ॥
* तावत्यर्थे सत्कार्यवादश्चेत्, इष्टापत्तिः ॥ + दृश्यस्यादर्शनम-योग्यानुपलब्धिः ॥
* भवदभिमतार्थ' इति शेषः। शशशृङ्गदितौल्यनिराकरणमात्रे तापर्यादिति हेतुः । पूर्वापरान्तौ-पूर्वोत्तरावधी॥
___1 न्नेव ते-ख,
म-ख.

Page #435

402
न्यायमञ्जरी [शक्त्यात्मनापि कार्यस्य न सत्त्वम् ] शक्त्यात्मनाऽपि यदस्तित्वमस्योच्यते - अत्रापि चिन्त्यम् – केयं शक्ति नेति। यदि घटस्वरूपाद्भिन्नाऽसौ, तहि पररूपेण घटोऽस्ति, स्वरूपेण च नास्तीत्यसत् कार्यमुक्तं स्यात् । घटादभिन्नत्वे तु शक्तेः शक्तिरूपेण घटोऽस्ती'ति स्वरूपेणैव घटास्तित्वमुक्तं भवेत् । तच्च प्रत्यक्षविरोधानिरस्तम् ॥
[ असत्कार्यवादे दूषणोद्धारः] असत्करणपक्षे च यच्चोदितं-शशविषाणाद्यपि क्रियतेति-तत्तु वचनव्यक्त्यपरिज्ञानात्। 'यदसत्, तत् क्रियते' इति नेयं. वचन व्यक्तिः , अपि तु 'यत् क्रियते, तदसत्' इति ||
- [असतः कार्यस्य शशशृङ्गादिलक्षण्यम् ] स्वरूपसहकार्यादिहेतवो यद्विधायिनः । .. दृश्यन्ते, जन्यते तद्धि न व्योमकुसुमादिकम् ॥ *प्रागभावदशायां च हेतुव्यापारदर्शनम् । न तु प्रध्वंसवेलायां अतः कमनुयुंज्महे ।। ' उपादानं तु सर्वस्य यन्न सर्वत्र दृश्यते । तन्न कार्यस्य सद्भावात् , अपि त्वेवं निरीक्षणात् ॥ अद्यत्वे व्यवहारोऽपि मैवापूर्वः प्रवर्तते । यथोपलब्धो वृद्धेभ्यः स तथैवानुगम्यते ।।
* प्रागसत्त्वमा कार्यस्वप्रयोजकम्, न त्वसत्त्वमात्रमित्यर्थः ।।
1 स्ति-ख,
न-ख.
|-ख,

Page #436

403
• अष्टममाह्निकम्
तैलार्थी सिकताः कश्चिदाददानो न दृश्यते । अदृष्ट्वा चाद्य नान्योऽपि तदर्थी तासु धावति ।। अन्वयव्यतिरेकौ च गोते व्यवहारतः । अनादिश्चैष संसारः इति कस्यानुयोज्यता ।।
[ कारणस्य कार्यानुकूलशक्तिमत्त्वम् ] अथवा शक्तिनियमादेवोपादाननियम उपपत्स्यते ॥
शक्तिस्तु नित्या सूक्ष्मा च नेह काचिदुपेयते ।
तदभ्युपगमे नित्यं कार्योत्पत्तिप्रसक्तितः* ॥ किन्तु योग्यतावच्छिन्नस्वरूपसहकारिसन्निधानमेव शक्तिः। सैवेयं द्विविधा शक्तिरुच्यते- अवस्थिता, आगन्तुको च। मृत्त्वाद्यवच्छिन्नं स्वरूपं अवस्थिता शक्तिः । आगन्तुकी च, दण्डचक्रादिसंगरूपा । शक्तियकृता च कार्यनिष्पत्तिरसकृद्दृष्टेति तदर्थभिस्तु तदुपादानम् ||
- योग्यताऽपि नार्थान्तरं किंचित् , किन्तु वस्तुविशेष एवेत्येवं 'वस्तुविशेष नियमात् उपादाननियमसिद्धेः न सत् कार्यम् ॥
[ योग्यता न कार्यस्वरूपा ] न च शक्तिरेव कार्यमिति वक्तव्यम्। कार्यस्वरूपस्य ततः पृथ ग्भतस्य प्रतीत्या व्यवस्थापनात् । शक्तेश्च कार्यत्वे कार्यादेव कार्योत्पादोऽ
* अकरणवेलायामपि तत्र शक्तिरस्तीति कथं वक्तुं शक्यम् ॥
+ वस्तुस्वरूपसिद्धार्हतारूपा। न हि दण्डचक्रादिभिरपि पाषाणात् घटः कर्तुं शक्यः॥
1 सद्वि-ख.

Page #437

404
भ्याथमञ्जरी ङगीकृतः स्यात् । न च घटात् 'घट उत्पत्तुमर्हति। शक्तेश्च कार्यमुत्पद्यत इत्यभ्युपगतम्। अतोऽन्यत् कार्यम् , अन्या च शक्तिः ॥
[ योग्यताया अद्विष्ठत्वम् ] "ननु ! वाच्य वाचक योश्शब्दार्थयोः', व्यङगयव्यंजल्योश्च दोपघटयोः उभयाश्रिता शक्तिर्दष्टेति कार्यकारणयोर प्यसाचु भवाधिष्ठाना* भवितुमर्हति। असति द्वितीये कार्याख्ये तदाश्रये कथमियमुभयाश्रिता स्यादिति ॥
नैतदेवम-यथादर्शनं शक्तेरभ्युपगमात। न चैकत्र दष्टं रूपमन्यत्रापि मृग्यते। वाच्यवाचकयोः व्यङगय व्यंजकयोश्च द्वयोः पृथक्त्वेन दर्शनादुभयाश्रिता शक्तिरङगीकृतेति हेतुद्वयस्यानपलम्भात् केव कारण वत्तिरेव शक्तिः। तत्कृतश्चोपादाननियम इति सिद्धम् ॥ ...
[असत्कार्यवादे स्वारस्यम् ] असत्कार्यपक्ष एवोपादाननियमविचारो युक्तः ।।
उत्पत्तौ खलु सिद्धायां उपादानं विचार्यते ।
सतस्तु नैव नास्तीति किमुपादानचिन्तया ।। ___ सत्कार्यवादे च सुतरामुपादाननियमो दुर्घटः; सर्वस्य सर्वत्र भावात् । सिकतातिलसरित्तीरकेदारव्यप्तबीजनियताङकुरादिक्रमो. त्पद्यमानतिलस्वरूपपर्यालोचनया तिलेष्विव सिकतास्वपि तैलसंभवात् ।
* आधाराधेयाभावादिवदिति शेषः । " 'असत्' इस्यस्य 'कारणे' इत्यादिः । तेन शशशृङ्गादिव्यावृत्तिः ।। * प्रकृतेरेकस्या एव सर्वोपादानत्वात् ॥ ६ सरित्तीरसिकताभ्यः तिलसस्यस्योत्पत्त्या सिकतानां तिलोपादानत्वात् ।।
1 प-च, स-ख,
. अनुवाद्य-ख, वि-ख.
'योः-ख,
पि सा नथमनु-ख,

Page #438

405
अष्ठममाह्निकम् -सर्वस्य सर्वत्र चास्तित्वे नियतपदार्थप्रतिष्ठितहानोपादानादिव्यवहार सकल एव विप्लवेत ॥
- [सत्कार्यवादे असामञ्जस्यम् ] __ अपि च प्रायश्चित्तमेष तपस्वी तप्तकृच्छमतिकष्टं कथं चरिष्यतीति मह'न्मम मन सि कारुण्यम् । अन्नं च तावदयमश्नाति, अन्ने च *व!sस्तीति विड्भक्षणात् प्रायश्चित्तीयत एवायमिति अलं सत्कार्यवादप्रमादेन ॥
_ [ असत्कार्यवादे दोषोद्धारः] यत्पुनरभाणि-कारणानुपमर्दैन कार्यानुत्पादात् अभावाद्भावोत्पत्तिभवेत् । तत्र चानन्तरवृत्त्युत्पत्तिनियमो न स्यात् इति–तदप्ययुक्तम्मूर्तानां समानदेशविरोधात् कार्यकारणयोरेकदेशत्वं नेष्यते। नैतावता भावोत्पत्तिरभावाद्भवितुमर्हति, कार णाधी नतदुत्पाददर्शनात् । अत एवानन्तर्यनियमोऽप्युपपन्नः। न च कार्यकारणयोरभेदात् सत् कार्यमिति वक्तव्यम्। तयोः प्रत्यक्षसिद्धभिन्नस्वरूपत्वात् ॥
_ [ असंबद्धात्कार्योत्पत्तिनिरासः ] यत्तु निरलम्बना कारकप्रवृत्तिरिति चोदितम्-परिहृतं तत् भाष्यकारेण 'बुद्धिसिद्धं तु तदसत्' इति। वृद्धव्यवहारतः कार्यकारणभावा
... * 'तेज:पुरीषयोर्वचः' इत्यमरः ।।
+ ननु तत्तत्प्रागभावस्य तत्तत्कार्य प्रति कारणत्वाङ्गीकारात् अभावात् भावो. स्पत्तिर्दुर्वारेति चेत्, हेतौ पञ्चम्या अपि साधुत्वात् । अन्यथा तन्मते 'घटः मृत्पिण्ड एव वर्तते; न तु दण्डादिषु' इति निरूपणासंभवप्रसङ्गः ।।
1 न गतो-ख,
न्ते-ख,
णपदे-ख.

Page #439

406
.. न्यायमञ्जरी मवगम्य अमुष्मात कारणात् इदमीदर्श कार्यभुत्पद्यत इति बुद्धौ निर्धार्य *कारकाणि कर्ता नियुङक्त इति न निविषयः कारकव्यापारः॥
तदेवं सत्कार्यवादस्य निष्प्रमाणकत्वात् तन्मूला'न्वयादिहेतुसिध्य भावात् न प्रधानास्तित्वसिद्धिः। तदभावाच्च न तद्वितिः नित्याबुद्धिः। अपि तु ज्ञानोपलब्धिरूपैवेति सम्यक् सूत्रितं 'बुद्धिशलब्धि निमित्यनर्थान्तरम्' इति ॥
[बुझेरनित्यत्वम् ] इतश्चानित्या बुद्धिः-जानामि, ज्ञाप्यापि, अजासिषमिति उपजननापायधर्मतया पाकादिवत् कालत्रयेऽपि प्रकाशमानत्वात्। ज्ञान: व्यतिरिक्तायाश्च बुद्धरप्रतिभासात् ॥
अयं तु विशेषः। पाकादिक्रियाणां ओदनादिफलावच्छे इद्वारकं कालवैतत्यमपि भवति। उपलब्धस्तु वस्तुस्वरूपप्रकाशनमा परिसमाप्तप्रयोजनायाः कालवैतत्यं नास्त्येव। अत एवानित्यत्वेऽपि उत्पन्नापव. गिणीमेव बुद्धिमाचक्षते, शब्दवत् ; न घटादिवत् कालान्तरस्था यिनीमिति ॥
[बुद्धरात्मगुणत्वम् ] सा चेयं बुद्धिः आत्मान्तःकरणशब्ददीपेन्द्रियार्थाद्यनेककारककलाप. कार्याऽपि सती न बाह्येन बाह्यकर्मणि समवैति । न बाह्यकरणे चक्षुरादौ। नान्तःकरणे मनसि। किन्तु कर्तर्येव । कर्ताऽपि च नित्यः
* 'मृदं घटं करोति' इत्येव ध्यवहारात्, उपादानकारणेनेतरकारकसंबन्धात म दोष इति भावः ॥
1 लाद-च,
तृ-ख.

Page #440

407
अष्टममाह्निकम् विभुरात्मा, न भूतसङघातस्वभावः कार्यस्तस्या आश्रय इत्यात्मपरीक्षायां निर्णीतम्। गुणत्वमपि चास्यास्तत्रैव दर्शितम् ॥
___[बुद्धे राशुतरविनाशित्वे हेतुः] ननु एवं तहि न बुद्धरनित्यत्वम् , विनाशकारणाभावात् । द्विविधो हि गुणानां विनाशहेतुः-आश्रयविनाशः, विरोधिगुणप्रादुर्भावो वा। नेहाश्रयविनाश, नित्यत्वादात्मनः । न च विरोधिनमस्याः कं चिद्रुणमुपलभामहे-न-शब्दवदाशुविनाशित्वात्। नित्याकाशगुणोऽपि शब्दः शब्दान्तरमारभ्य यथा विनश्यति, तथा बुद्धिः बुद्धचन्तरमारभ्य विनश्यतीति तथा दर्शनात् कल्प्यते। यावांश्च कश्चन विनाशदर्शनभेदोपलम्भादिः शब्दस्यानित्यतायां न्याय उक्तः, स सर्वोऽपि बुद्धावपि योजनीयः ॥
[ज्ञानानामयोगपद्यकारणम्] अत एव न बुद्धीनामेकप्रमातृवृत्तीनां योगपद्य विद्यते, "वर्णानामिवैकवक्तप्रयुक्तानाम् । 'विनश्यविनश्यद्दशयोस्तु बुद्धयोराशु विनाशित्वेऽपि योगपद्यमनुभवादभ्युपेयत* इत्यलमतिविस्तरेण ॥
- बुद्धरनित्यतायां च प्रायेण सर्ववादिनामविवादः। तथा चाह जैमिनिः 'सत्संप्रयोगे पुरुषस्यन्द्रियाणां बुद्धिजन्म तत् प्रत्यक्षम्' इति ॥
[बुद्धेरपि हेयत्वम्] अचिररुचिवत्तस्मात् बुद्धिनिसर्गविनश्वरी__भवति जनकः स्वात्मा तस्याः स एव समाश्रयः ।
* अन्यथा कार्यकारणयोरसमानकालिकत्वापत्त्या क्षणिकवादतौल्यप्रसङ्गः ॥
1 यां-ख,
शब्दा-ख,
' कथमा-ख.

Page #441

468
न्यायमञ्जरी
भवमरुभवस्तापैः 'या जा तमेव युनक्ति साव्यसनजननी जह्यादेनां परमार्थवित् ॥
- इति बुद्धि परीक्षा --
[ मनःपरीक्षा] युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गम् ॥ १-१-१२ ।
मनसो यदेव सत्त्वे प्रमाणं, तद्गम्यत्वमेवास्य लक्षणम् , समानेतर: जातीयव्यवच्छेदकारित्वात् ॥
[ मनसः प्रत्येकगणनायां हेतुः] ननु ! मनस इन्द्रियत्वात् तद्वर्ग एव . पठनं युक्तम्। किमर्थोऽये पृथङनिर्देशः ?-न-धर्मभेदात्। भौतिकानीन्द्रियाणि नियतविषयाणि । सगुणानां चैषामिन्द्रियभावः । मनस्तु न भौतिकम् , न नियतविषयम् । न चास्य *सगुणस्येन्द्रियभावः इति ॥
[मनसः अभौतिकस्वम् ] , तच्च न भौतिकम् , अकार्यत्वात्। अत एव न तद्गुणयोगि। न च नियतविषयम्। सर्वविषयत्वं त्वस्य सकलबाह्येन्द्रियाणामधिष्ठात. त्वत। तदनांधगम्यसुखादिविषयग्राहित्वाच्च । बाह्येन्द्रियाणि हि मनोs धिष्ठितानि स्वविषयेषु प्रवर्तितुमुत्सहन्ते चक्षुरादीनि, नान्यथा ॥
* गुणाः-गन्धरसरूपस्पशशब्दाः॥
1 पापा-ख,
'नामतः-ख.

Page #442

अष्ठममाह्निकम
409 कस्मादेवमिति चेत्-युगपत् ज्ञानानुत्पत्तेः। उत्तरकालं च बाह्ये न्द्रियव्यापारविरहेऽपि तदर्थावमर्शात्
— अस्त्येकेद्रियगम्येषु क्वचिज्जातिगुणादिषु ।
विज्ञानायौगपद्यं यत् मनसस्तन्न साधनम् ॥ तत्र विषयादिदोषेण दूरत्वादिना जात्यादेः युगपत् गृहीतुमशक्यस्वान् ॥
[ ज्ञानायगपञ्चस्य मनस्साधकत्वम् ] यत्तु-नानेन्द्रियंग्राह्येषु युगपत्सन्निहितेष्वपि गन्धरसरूपादिषु विषयेषु तद्ग्रहणेषु च स्वकार्यानुमितसन्निधानेषु, सत्स्व प्यविकले'षु कारणेषु युग. पदुपलब्धयो न भवन्ति, ततोऽवसीयते-ननं कारणान्दर मेभिरपेक्ष्यते । तच्च मन इत्याख्यायते ॥
ज्ञानायौगपद्ये कारणम् ]
ननु च! . सुगन्धि शीतला दीर्घा अश्नन्तः शुष्क शष्कुलीम् ।
कपिलब्राह्मणास्सन्ति युगपत् पंचबुद्धयः॥ अपि च अयं खल्वध्यापक: अधीते, व्रजति, कमण्डलुं धारयति, पन्थानं पश्यति, शृणोत्यरण्यजान् शब्दान् , बिभ्यत् व्याललिङगानि बुभुत्सत इति क्रमाग्रहणात् युगपदेता बुद्धयोऽस्य भवन्तीति-न-आशूत्पत्तेः
* अत्र हेतुः अनन्तरवाक्येनोच्यते॥
___ 1 प्य... ते-ख,
धर्मेषु करणेषु युगपदुपलब्धयो न भवन्ति परी-ख,
पूप-ख.

Page #443

410
न्यायमञ्जरी सूच्यभिद्यमानकोकनददळकदम्बकालवदतिसूक्ष्मत्वात् कालस्य क्रमस्तत्र न विभाव्यते। भवितव्यं* तु तेनेति ॥
[स्मृतिकारणतयाऽपि मनस्सिद्धिः] यदि कारणान्तरनिरपेक्षचक्षुरादिकरणसाध्या एव रूपादिविषयोपलब्धयः, तदुत्तरकालमुपहतकरणानामपि कथं स्मरणादिरूपस्तदवमर्शः? . अतो ननं नयनादिवत् करणान्त रमविकलं तद्ग्राहि विद्यते ॥
[ मनसः अणुत्वादिः] अध्यापकं च तत् । व्यापित्वे न हि बद्धीनां योगपद्यं निवर्तते । । अस्ति चायं व्यवहारः उक्तेऽपि क्यचिद्वचसि कश्चिदाह, 'नाहमेतदोषम, अन्यत्र मे मनोऽभूत्' इति । तस्मान्न व्यापकं मनः ।।
प्रतिशरीरमेकं च, तदनेकत्वे पुनरपि ज्ञानयोगपद्यानपायात् ॥ कियावच्च तत्, निष्क्रियेणेन्द्रियाणामधिष्ठातुमशक्यत्वात् ।। मूर्त च तत् , अमूर्तस्य क्रियानुपपत्तेः ॥
मूर्तत्वे सति नित्यं च तत् निरवयवत्त्वात् , अनाश्रितत्वाच्च मुर्तत्वं त्वनित्यतायामप्रयोजकमिति वक्ष्यामः ॥
निरवयवं च, तदवयवकल्पनायां प्रमाणाभावात् ।।
वेगवच्च, तदाशुसंचारात्। आशुसंचारमन्तरेणोपलधि शैघ्रय स्य दृष्टस्यानुपपत्तेः ।।
इन्द्रियसंयोगि च तत् , द्रव्यत्वात् ।।
*प्रथमदलभेदनस्य द्वितीयदलभेदनस्य च हि कालभेदः अवर्जनीयः ॥,
1 ह-ख,
रं-ख
देय-ख-घ.

Page #444

अममाह्निकम
द्रव्यं च तत् , वेगादिगुणयोगात् ; क्रियाव त्वाद' नाश्रितत्वाच्च ।।
अचेतनं च तत् , कारणत्वात्, इत रथा' ह्येकत्र शरीरे चेतनद्वय समावेशात् अव्यवहारः स्यादिति । तस्मादेवंरूपं मनः ॥
साङख्योक्तं सु तस्य रूपमयुक्तमिति तत्प्रक्रियानिषेधादेव व्याख्यातम् ।।
[ मनस्साधकहेत्वन्तराणि ] ___ अन्यान्यपि स्मृत्यनुमानागमसंशयप्रतिभास्वप्नोहज्ञानानि, आन्तरसुखदुःखेच्छाद्वेषादिविषयग्राहीणि च ज्ञानानि मनसो लिङगानि सन्त्येव । तेषां बाह्यन्द्रियव्यापारसाध्यत्वासंभवात् करणरहितायाश्च क्रियाभिनिवृत्तेरदर्शनादिति ।।
. मानसानि ज्ञानानि ] स्मृतिस्तावन्मनोजन्यैव । अनुमानागयज्ञानं तु परोक्षार्थविषय स्वात मानसम्। संशयस्तु मानसोऽपि कश्चिद्वक्ष्यते। प्रतिभा मनासी दशितैव-'श्वो मे भ्राताऽऽगन्ता' इति। स्वप्नज्ञानमुपरतेन्द्रियग्रामस्य भवत् कथं नाम न मानसम् ||
तर्कोऽपि संशयवत् क्वचिद्विषये मानसो भवत्येव । सुखादीनां तु ज्ञप्तिवत् उत्पत्तिरपि मनोनिबन्धनैव। कार्यणामात्मगुणानामुत्पत्तौं प्रत्यासन्नकारणान्तरसंभवेऽपि आत्ममनस्संयोगस्यावधृतसामर्थ्यस्यासम.
* मनसः तत्रात्यन्त अपेक्षितत्वात मानसभित्युच्यते । कारणं तु व्याप्तिज्ञानम् शब्दश्च यथासंख्यम् ॥
२ रेषां-ख-घ,
३
अन-ख.

Page #445

412
न्यायमञ्जरी वायिकारणत्वात्। अतश्च विषयानुभवजन्येऽपि सुखादौ मनस्संयोगः कारणम् ॥
सुखादीनां च *बोधस्वरूपत्वं स्वसंवेद्यत्वं च निरस्तम् । अतस्तदुपलब्धौ मनस एव कारणता ।।
[मनसः संस्कारविशेषवत्वम्, हेयत्वं च] तदिदं मनः पूर्वकृतशुभाशुभकर्म संकारवताऽऽत्मना तद्वशादेव शरीरदेशे संयोगं प्रतिपद्यते। तत्रैव च जीवनव्यवहारः। विपच्यमानकर्माशयसहि'तः आत्ममनस्संयोगो जीवनमिति हि वदन्ति। संयुक्तं. चात्मना मनः तेषु तेषूपपत्तिस्थानेषु नानाविधभोगसाधनतया संसार: कारणं भवति। नित्यत्वादात्ममनसोः अनादित्वाच्च संसारस्य नेदं चोदनीयं-प्रथममेव कथं आत्ममनसोस्सं योग इति। न हि प्रथमो नाम कश्चित् काल: समस्ति ; आदिसर्गस्यापि पूर्वसर्गसापेक्षत्वात् ।। ईश्वरोऽपि हि कर्मापेक्ष एव विचित्रस्य जगतः स्रष्टेति निर्णोतमेतदिति कृतं विस्तरेण ॥
विदधत्सुखादिभोगं वहच्च तरलैन्द्रियाश्व सारथिताम् । बन्धनिमित्तं मन इति मनस्विना यत्नतो हेयम् ॥
- इति बुद्धि परीक्षा -
* बौद्धादिसंमतमिदम् ।। * संस्कार:-भावनातिरिक्तः संस्कारविशेषः ।।
प्रथममेव-प्राथमिक एवेत्यर्थः ।। $ 'इन्द्रियाणि हयानाहुः' इति श्रुतिः ।।
1 तस्य-च,
सं-ख.

Page #446

413
अष्टममा हिकम्
[प्रवृत्तिपरीक्षा प्रवृत्तिबुद्धिशरीरारभ्भः ॥ १-२-२७॥ वागिति वर्णात्मकशब्दकारणसंयोगायुच्यते, नेन्द्रियमिति* व्याख्यातम्। बुद्धि रिति भन इहोच्यते, नोपलब्धिः। शरीरं प्रसिद्धम् । तेषां आरम्भः व्यापारः, 'ते' आरम्भ इति सर्वथा तदीयक्रिया प्रवृत्तिरित्युच्यते ॥
[पापरूपा प्रवृत्तिः] सात दिविधा पुण्या पापिका च। तत्र पापिका वाचा चतुविधा, मनसा त्रिविधा, शरीरेण त्रिविधैवेति दशविधा ॥
वाचा प्रवृत्तिस्तत्र अनूतपरुषसूचनासम्बद्धवचनल्या चतुविधा ॥
परद्रोहपरद्रव्याभिलाषनास्तिक्यानुध्यानरूपा त्रिविधा मनसा प्रवृत्तिः ॥
- हिंसास्ले प्रतिषिद्ध मैथुनाचरणरूपा त्रिविधा शरीरेण प्रवृत्तिः। मैथन ग्रहणं एवं त्रकारसुरापाना'धुपलक्षणार्थम्। सेयं दशविधा प्रवृत्तिः अनवरतमभिज्वलतो निरतिशयदुःखवेदनादायिनो नरकानलस्येन्धनम ॥
[पुण्यरूपा प्रवृत्तिः] पुण्याऽपि सत्यप्रियहितवचनस्वाध्यायाध्ययनरूपा चतुविधा वाचा प्रवृत्तिः। जपयज्ञे हि स्वाध्यायपाठ एवोपांशुना, अन्तस्संजल्पेन वा ॥
अस्पृहाऽनुकम्पापरलोकश्रद्धात्मिका त्रिविधा मनसा प्रवृत्तिः॥
* वागिन्द्रिय पूर्वमेव निरस्तम् ॥
1 सैव-ख.
खा-ख,

Page #447

414
न्यायमञ्जरी दानपरित्राणपरिचरणरूपा त्रिविधा शरीरेण प्रवृत्तिरितीयमपि दर्शावधव। एषा च स्वर्गसदनद्वारसोपानकल्पा॥
[ प्रवृत्तेः द्विविधत्वम् ] सेयमुभयतो वितिभंदा प्रवृत्तिः संक्षेपतो द्विविधैव, विधिनिषेधात्मकतदवगमोपायदात्। विधिनिषेधा'वगमशरण एव हि सदस- . कर्मावगमः। तत्र विहितानुष्ठानं स्वर्गाय, निषिद्धाचरणं नरकायेत्येवं सुखदुःखोपभोगस्थानशरीरेन्द्रियाद्य भि'सम्बधनिबन्धनमेषा प्रवृत्तिर्भवन्ती संसारस्य परमं कारणं भवति ॥
[प्रवृत्तर्धर्माधर्भहेतुत्वम् ] | यो ह्ययं देवमनुष्यतिर्यग्योनिषु शरीरसंसर्गः, यश्च प्रतिविषयं बुद्धि- . संसर्गः, यश्चात्मना सह मनसस्संसर्गः स सर्वः प्रवृत्तेरेव परिणामविभवः । वत्तेश्च सर्वस्याः क्रियात्वात् क्षणिकत्वेऽपि तदुप'ग'तो धर्माधर्मशब्दवाच्यः आत्मसंस्कारः कर्मफलोपभोगपर्यन्तस्थितिरस्त्येव । न च फल. मदत्त्वा धर्माधमौं क्षीयते । अन्त्यसुखदुःखसंविद्विरोधिनौ हि धर्माधर्मावदाहरन्ति । न च जगति तथाविधं किमपि कार्यमस्ति वस्तु, यन्न धर्माधर्माभ्यामना क्षिप्तसंभवमिति तदुच्छेदे मुमुक्षुणा यत्न आस्थेयः॥
इति वितनुतः पुण्यापुण्यप्रवृत्तिसमुद्भवौ
निगल वदिमौ धर्माधमौ रुजं भवबन्धने । यदि निरवधेर्युःखस्यान्तं चिकीर्षसि सर्वथा परिहर मनोवाक्कायानां प्रवृत्तिमनर्गलाम् ॥
* सुखदुःखयोरुभयोरपि हेयत्वात् , तद्धेतुभूतौ धर्माधर्मावपि हेयावेव ।। __1 धका-ख. ' नमि-ख, ३ भूमि-ख-घ, हि-ख, मा-ख, म-ख.

Page #448

415
अष्टममाह्निकम्
[ दोषपरीक्षा]
, प्रवर्तनालक्षणा दोषाः ॥२-२-२७ ॥
प्रवर्तना प्रवृत्ति प्रति प्रयोजकता' । सा लक्षणं येषामिति प्रवर्तनालक्षणा दोषाः। दोषप्रयुक्तो हि पुरुषः पुण्ये कर्मणि, पापे वा प्रवर्तते ॥
[ दोषस्यानुपदेश्यत्वशङ्कापरिहारौ ] • ननु ! प्रत्यात्मवेदनीयतया दोषाणां स्वरूपमपरोक्षमेव। तत् किमर्थमे षां लक्षणतो रूपं निरूप्यते-सत्यम्-प्रत्यात्मवेहनीयत्वेऽपि यदेष प्रवर्तनालंक्षणत्वमुपदिश्यते, तदनेन रूपेण संसारकारणत्वज्ञापनार्थम्। धर्माधर्म निर्मि तो हि शरीरादिदुःखाधिष्ठानसंबन्धः। तद्वीजस्य च कर्मणः कारणं दोषाः कर्मणि पुमांसं प्रवर्तयन्तो भवन्तीति प्रवर्तनालक्षणा इत्युक्ताः ।
परसन्तान वतिना दोषाणां अप्रत्यक्षत्वात् तत्प्रतीतये प्रवर्तनालक्षणत्वकथनमिति त्वपव्याख्यानम्-अल्पप्रयोजनकत्वादिति ॥
[दोषाणां विभागः] तेषां दोषाणां त्रयो राशयो भवन्ति, रागः द्वषः मोहः इति। तत्रानुकुलेष्वर्थेषु अभिलाषलक्षणो रागः। प्रतिकूलेष्वसहनलक्षणः द्वेषः। वस्तुपारमार्थ्यापरिच्छेदलक्षणो मिथ्याध्यवसायो मोहः॥
* सन्तानः-आत्मा। बौद्धप्रभावात्प्रयुक्तः शब्दः ॥
1 त्तिः-ख,
य-ख,
' तत्किमेते-ख,
विहि-ख-घ.

Page #449

416
न्यायमञ्जरी .. . [ईर्ष्यादीनां क्लुप्तेष्वेवान्तर्भावः]
ननु च! ईर्ष्यासूयालोभमानमदमत्सरादिदोषान्तरसंभवात् कथं त्रय एव दोषाः?-न-ईर्ष्यादीनां यथानिर्दिष्टेष्वेवान्तर्भावात् ॥ .
[रागप्रभेदाः] कामः, मत्सरः, स्पृहा, तृष्णा, लोभ इति पंचप्रकारो रामपक्षः । . स्त्रीसंयोगेच्छा कामः । यदन्यस्मै निवेद्यमानमपि वस्तु धनवन्न क्षीयते, तदपरित्यागेच्छा मत्सरः। अनात्मीयवस्त्वादित्सा स्पृहा। पुनर्भवप्रति सन्धानहेतुभूतेच्छा तृष्णा। निषिद्धद्रव्यग्रहणेच्छा लोभ इत्यभिलाषप्रकारभेदात राग पक्ष एवा'यम् ॥
[ दोषप्रभेदाः] ' द्वेषपक्षोऽपि पंचविधः, क्रोधेासूया द्रोहोऽमर्ष इति 1 अक्षिन्नादि विकारहेतुः प्रज्वलनात्मकः क्रोधः। साधारणेऽपि वस्तुनि परस्य दर्शनाद्यसहनं ईर्ष्या । परगुणेष्वक्षमा असूया। परापकारः द्रोहः । अदशितमुखादिविकारः परं प्रति मन्युः अमर्षः इति असहनप्रकारभेदादेष द्वषपक्षः ॥
[ मोहप्रभेदाः] मोहपक्षस्तु चतुर्विधः - मिथ्याज्ञानं, विचिकित्सा, मानः, प्रमाद इति । अस्मिस्तदिति ज्ञानं मिथ्याज्ञानम्। कि स्विदिति विमर्शो
* यद्यपि इन्द्रियसुखसामान्यं कामः, तथापि तीव्रत्वादस्य प्रयोगप्राचुर्याच्च एवं व्याख्यानम् ॥
1 लक्षणो-च.

Page #450

418
भ्यायमञ्जरी वर्गानिके परीक्ष्यते। मिथ्याज्ञाननिमिताः खल्वेते दोषाः। तस्मिन् सम्यग्ज्ञानप्रभावनिहते हेतोरभावान्न भवन्त्येवेति ।।
[दोषस्य एकत्वशङ्कापरिहारौ ] ननु! एवं प्रसवविनाशकारणयोरेकत्वात* एक एव दोषो भवेदिति त्रित्वं हीयेत-न-अनुभवसिद्ध'भेदत्वात्। अनुभूयते हि रागद्वेषमोहाना. मितरेतरविभक्तं स्वरूपम्। कारण झत्वं तु न प्रयोजकम् , एकस्मादेव ज्वलनसंयोगात् उत्पद्यमानानां विनश्यतां च पार्थिवपदार्थवृत्तीनां गन्धरस रूपस्पर्शानां नानात्वदर्शनात् । अतः सूक्तं दोषणां त्रैराश्यमिति ।
संसारकाराभवनप्रवेश__ मार्गास्त एते त्रय एव दोषाः । एषां प्रहाणोद्यममादधानः. . न जन्ममृत्यू पुनरभ्युपैति ।।
[प्रेत्यभावपरीक्षा ] पुनरुत्पत्तिः प्रेत्यभावः ॥ १-१-१९ ।। कस्येयं पुनरुत्पत्तिरुच्यते, आत्मनः शरीरस्य वा ? तत्रात्मनो नित्य त्वादुत्पत्तिरेव नास्ति, का कथा पुनश्शब्दार्थस्य? शरीरस्य तु उत्पत्ति रस्ति, न तु पौनःपुन्येन । न हि मृतं शरीरं तदेव पुनरुत्पद्यते । तस्मात् पुनरुत्पत्तिः प्रेत्यभाव इत्यवाचकं सूत्रम्-उच्यते-पुनश्शब्दार्थस्य यत्नत उपदिष्ट स्य परिहर्तुमशक्यत्वात्। तस्यैव निर्वेदोत्पादद्वारकापवर्गोपयोगयोग्योपदेशत्वात् । आत्मनश्च स्थायित्वेन क्रियाभ्या
* मिथ्याज्ञानस्यैव हेतुत्वं, तदभावस्य च विनाशकत्वम् ॥
1 त्वा-ज,
देष्टव्य-च,
आ-ख.

Page #451

418
भ्यायमञ्जरी वर्गानिके परीक्ष्यते। मिथ्याज्ञाननिनिताः खल्वेते दोषाः। तस्मिन सम्यग्ज्ञानप्रभावनिहते हेतोरभावान्न भवन्त्येवेति ।।
. [दोषस्य एकत्वशङ्कापरिहारौ] ___ ननु ! एवं प्रसवविनाशकारणयोरेकत्वात* एक एव दोषो भवेदिति त्रित्वं हीयेत-न-अनुभवसिद्ध'भेदत्वात्। अनुभूयते हि रागद्वेषमोहाना. मितरेतरविभक्तं स्वरूपम्। कारण त्वं तु न प्रयोजकम् , एकस्मादेव ज्वलनसंयोगात् उत्पद्यमानानां विनश्यतां च पार्थिवपदार्थवृत्तीनां गन्धरस रूपस्पर्शानां नानात्वदर्शनात् । अतः सूक्तं दोषणां त्रैराश्यमिति ।
संसारकाराभवनप्रवेश
मार्गास्त एते त्रय एव दोषाः । एषां प्रहाणोद्यममादधानः. ' न जन्ममृत्यू पुनरभ्युपैति ।।
[प्रेत्यभावपरीक्षा ] पुनरुत्पत्तिः प्रेत्यभावः ॥ १-१-१९॥ कस्येयं पुनरुत्पत्तिरुच्यते, आत्मनः शरीरस्य वा ? तत्रात्मनो नित्य त्वादुत्पत्तिरेव नास्ति, का कथा पुनश्शब्दार्थस्य ? शरीरस्य तु उत्पत्ति रस्ति, न तु पौनःपुन्येन । न हि मृतं शरीरं तदेव पुनरुत्पद्यते । तस्मात् पुनरुत्पत्तिः प्रेत्यभाव इत्यवाचकं सूत्रम्-उच्यते-पुनश्शब्दार्थस्य यत्नत उपदिष्ट स्य परिहर्तुमशक्यत्वात् । तस्यैव निर्वेदोत्पादद्वारकापवर्गोपयोगयोग्योपदेशत्वात् । आत्मनश्च स्थायित्वेन क्रियाभ्या
___* मिथ्याज्ञानस्यैव हेतुत्वं, तदभावस्य च विनाशकत्वम् ॥
1 त्वा-ज,
' देष्ठव्य-च,
आ-ख.

Page #452

अष्टममाह्निकम्
419 वृत्तिसंभवात् , तस्यैव पुनः पुनरुत्पत्ति ब्रूमः । उत्पत्तिवन्मरणमपि । सोऽयमात्मन एव मृत्वा पुनर्जन्म प्रेत्यभाव इति ॥
[ नित्यस्याप्यात्मनः जन्ममर गोपपादनम् ] नन् ! जन्ममरणे उभे अपि नित्यत्वादात्मनः न संस्तः इत्युक्तम्सत्यम् – शरीरादिसंयोगवियोगयोस्तु तथाभिधानान्न दोषः। मरणंआत्मनः भोगायतनदेहेन्द्रियादिवियोग उच्यते। जन्म तु तत्संबन्धः। ते एते विपच्यमानकर्माशयानुरूपेण देहेन्द्रियादित्यागोपादाने एव मरणजन्मनी क्रियाभ्यावृत्त्या भवन्ती प्रेत्यभाव इत्युच्यते। स एव च संसारः । तदित्थमनुध्यायतः कस्य सचेतसो निर्वेदो नोदियात् । तदुक्म्... जरावियोगमरणव्याधयस्तावदासताम् ।
जन्मैव किं न धीरस्य भूयो भूयस्त्रपाकरम् ।।
. [ देहेन्द्रियादिरचनाप्रकारः] . अथ यरुत्पद्यमानैर्देहेन्द्रियादिभिरात्मनः संबन्धः, तेषां कथमुत्पत्तिरित्युक्तं सूत्रकृता - 'व्यक्तात् व्यक्तानामुत्पत्ति, प्रत्यक्षप्रामाण्यात्' (न्या-सू-4-1-11) इति। व्यक्तादिति 'का'पिलाभ्युपगतत्रिगुणात्मकाव्यक्तरूपकारणनिषेधेन* परमाणूनां शरीरादौ कार्ये कारणत्वमाह ॥
तथा हि-पार्थिवं, आप्यं, तैजसं, वायवीयमिति चतुर्विधमिदं कार्य स्वावयवाश्रितमुपलभ्यते । तत्र यथा घट: सावयवः कपालेष्वाश्रितः, एवं कपालान्यपि सावयवत्वात्तदवयवेषु, तदवयवा अपि तदवयवान्तरेषु
* व्यक्तादेव व्यक्तानामुत्पत्तिः, न तु अव्यक्तादिति सूचनेनेत्यर्थः ।।
1 सारे-ख,
क-ख.

Page #453

420
न्यायमञ्जरी इत्येवं तावत् , यावत् परमाणवो निरवयवा इति। यत्र यावतः कार्यजातस्य स्वावयवाश्रितस्य प्रत्यक्षेण ग्रहणं तत्र तदेव प्रमाणम्। 'तत ऊर्ध्वमनुमानम् ॥
[ परमाणुसाधकानुमानम् ] तदपि हि कार्य स्वावय वाश्रितम् , सावयव त्वात् , परिदृश्यमानकार्यवत् । निरवयत्वे तु तस्य परमाणुत्वमेव । परमाणुषु च सावयव... त्वस्य च हेतोरसिद्धत्वान्नावयवान्तरकल्पना। तेषां हि सावयवत्वे तदव. यवाः परमाणवो भवेयुः। न ते उत्पत्तिक्रमवत् विनाशक्रमेणापि पर... माणवोऽनुमीयन्ते। लोष्टस्य प्रविभज्यमानस्य भागाः, तद्भागानां च . भागान्तराणीत्येवं तावत यावदशक्यभङगत्वम दर्शनविषय त्वं च भवति। तद्यतः परमवयवविभागो न संभवति, ते परमाणव उच्यन्ते । तेष्वपि हि विभज्यमानेषु तदवयवाः परमाणवो भवेयुन ते । तदेतदेवं उत्पत्तिक्रमवत्" विनाशक्रमस्यदृशो दर्शनात् सन्ति परमाणवः ॥
. [परमाणूनामावश्यकता ]
अत्र हि त्रयो गतिः। अस्य घटादेः कार्यस्य निरवयवत्वमेव वा, अवयवानन्त्यं वा, परमाण्वन्तता वा ? तत्र निरवयवत्वमनुपपन्नम्, अव. यवानां पटे तन्तूनां, घटे च कपालानां प्रत्यक्षमुपलम्भात् । अनन्तावयव योगित्वमपि न युक्तम् , मेरुसर्षपयोरनन्तावयवयोगित्वाविशेषेण *तुल्य. परिमाणत्वप्रसङगात्। तस्मात्परमाण्वन्ततैव युक्तिमती॥
* अवयवपरंपरायाः कुत्रचिद्विश्रान्तौ सत्यां अधिकावयवत्वान्महत्वम्, न्यूनावयवत्वात् अल्पत्वं च वक्तुं शक्यम् ।
व-ख,
1 त-ख, 5 तदेवमुत्पत्ति-ख.
नु-ख,
दृश्य-ख,

Page #454

अष्टममाह्निकम्
421 त इमे परमाणवः चेतनेच्छाप्रेरणमन्तरेण विशिष्टक्रमकमितरेतर सङघटनमलभमानाः कार्यसिद्धये न पर्याप्नुयुः, अचेतनत्वादिति चेतन एषामधिष्ठाना सकलभुवननिर्माण निपुणम तिरीश्वरोऽभ्युपगतः। तत्सि द्धये च सकलकुतर्कतिमिर तिरस्कारपूर्वकं पूर्वमेव निरवद्यमनुमानमुपपादितम् ॥
ईश्वरोऽपि नानेकात्मवृत्तिविपाकोन्मुखधर्माधर्मसंस्कारवैचित्र्यमननुरुध्यमानः विचित्रस्य जगतो जन्म निर्मातुमर्हती त्येतदपि दर्शितम् ॥
.. [परमाणुभिः जगदारम्भक्रमः]
न च. सकृदेव सर्वे निर्वय॑मानकार्यपरिमाणानुगुणसङख्याः परमाणवः एकत्र संयोज्य कार्यमारभन्ते, किन्तु द्वयणुकादिप्रक्रमेण । सकृदारम्भे हि कुम्भे भज्यमाने कपालशर्कराकणचूर्णादिक्रममपहाय प्रथममेव परमाण्वन्तता भवेत् ; सर्वसंयोगस्य सर्वविभागेन सहसैव विनाशात् । अतश्च कर्परादिक्रमदर्शनं विरुध्येत । अविनष्टऽपि पटादौ तन्त्वाद्यवयवाश्रितत्वमुपलभ्यमानं कथं वा समयत ? परमाणूनामप्रत्यक्षत्वेन तदाश्रितत्व'स्य ग्रहीतुमशक्यत्वात् । परमाणनां घटस्य च मध्ये कार्यान्तरानारम्भादिति। तस्मात् व्यणुकादिप्रक्रमेण परमाणवः कार्यमारभन्ते ॥
[ द्वयणुकोत्पत्तिः] ननु ! द्वाद्वेव परमाणू प्रथमं संघटेते इत्यत्र का युक्तिरुच्यते ? बहुत्वसंख्यायाः महत्परिमाणकारणत्वदर्शनात, त्रिषु परमाणुषु प्रथम
* तदा हीश्वरस्य पक्षपातप्रसङ्गः॥
1 म-ख,
सं-ख,
३ त्व-ख.

Page #455

422
भ्यायमञ्जरी मिलत्सु तत्कायें बहुत्वसंख्यायाः महत्त्वारम्भकत्वात् तत्प्रत्यक्षत्वं प्रसज्येत । न च तत्प्रत्यक्षत्वम् , अतिसूक्ष्मत्वात् । अतो द्वाभ्यां परमाणुभ्यां व्यणुकमादावुत्पद्यते ॥
[ द्यणुकस्थाप्रत्यक्षत्त्वम्, त्र्यणुकोत्पत्तिश्च ]
तच्च परमाणुवदप्रत्यक्षमेव, महत्त्वानुत्पादात्। ब्यणुकद्वयेन तु कार्यारम्भ इष्यमाणे तविशेषप्रसङगः व्यणुक इव तत्रापि महत्त्वो-' त्पत्तौ कारणाभावात्। अतः त्रिभिद्वर्यणुकः व्यणुकमारभ्यते। तत्र च बहुत्वसंख्यया महत्त्वमप्यारप्स्यते, प्रत्यक्षत्वं च भविष्यति । ततः परं. तु क्रमसामान्ये* प्रमाणमस्ति, लोष्टादि भङगे स्वा'वयवखण्डावयवदर्श नम्। क्रविशेष तु प्रमाणं नास्ति इत्थमारम्भ इति। यत्र वा दर्शन' मस्ति तत्र तदस्तु क्रमविशेषे प्रमाण मिति ॥ ..
[अन्त्यावयविनिरूपणम् ]
आरभ्यारम्भकत्वं नेष्यते, मूर्तानां समानदेशत्वविरोधात् । न हि परमाणवः प्रथमं कार्यमारभ्य, तदनु त एवोत्तरोत्तरकालं कार्याण्यार भन्ते। किन्तु यत्परमाणुनिवृत्तं कार्य व्यणुकं, तत् कार्यान्तरस्यारम्भकम तदप्यन्यस्य कार्यण्यत्येवं तावत्, यावत् परिपूर्णावयविनिष्पत्तिः॥
* समान्यतः अल्पपरिमाणात् महत्परिमाणः अवयवी भवतीति नियमः। न त्ववयवसंख्यादिनियमः॥
* आरभ्यस्य-कार्यस्य आरंभकत्वं-उत्तरोपादानत्वम्। कापालिकापेक्षया कपल: अवयवी। अयं च घटस्य उपादानम्। एवं च घटः कपालश्च द्वाववयवी समकाली स्याताम् । अतः घटावस्थितिवेलायां पूर्वावयविनो नाशः, अवयवानाभेवावस्थानं वक्तव्यमिति भावः ॥
1.भक्तेः सा-ख
मा-ख.

Page #456

अष्टममाह्निकम्
423 - इत्थं च तन्तुभिः पटः क्रियते, न तन्त्ववयवरंशुभिः* ; इतरथा ह्युत्तरोत्तरकार्यारम्भेऽपि पूर्वपूर्वकारणानपायात् मूर्तानामेकदेशत्वं स्यात्। न च तददृश्यत इति यथोक्त एव क्रमः श्रेयान् ॥
तदेवमनेकात्मसमवेतधर्माधर्मसंस्कारपरिपाकानुरूपप्रसरदीश्वरेच्छाप्रेर्यमाणपरमाणुक्रियानुपूर्वीनिर्वत्यमानद्व्यणुकादिकार्यप्रक्रमेण शरीराद्यवयविनिवृत्तिरिति स्थितम् ॥
[शरीरविषये पक्षान्तराणि ] एतद्विपरीतानि तु मतान्तराणि प्रमाणविरुद्धानि। तथाहि-नित्यमेव शरीरादि अनुत्पत्तिधर्मकमिति प्रत्यक्षविरुद्धम् । पृथिव्यादेरप्यवयवसन्निवेशविशिष्टत्वात्' कार्य त्वम् ईश्वरसिद्धौ निर्णीतम् ॥
आकस्मिक त्वमपि शरीरादेः कार्यस्य न युक्तम् ; कारणनियमोपलम्भात्, अनिमित्तायाश्च भावोत्पत्तेरनुपपत्तेः ।।
अभावात् भावोत्पत्तिरपि तादृगेव ॥
त्रिगुणात्मकप्रधानविकारमहदहङकारादिकारणकत्वमपि कार्यस्य पृथिव्यादेः प्रागेव प्रतिषिद्धम् ||
__ अनारब्धावयविरूपकार्याः परमाणव एवैते संचयविशिष्टास्सन्तः लोकयात्रां वहन्तीत्येतदपि न समीचीनम् ; संचयस्य भेदाभेदविकल्पाभ्यां अनुपपद्यमानत्वात् , परमाणूनां चातिसौम्यादप्रत्यक्षत्वात् ॥
*पौदगलिककार्यपक्षेऽपिप र्यायान्तरेण परमाणूनां कथनम्, अप्रमाणकत्वं वा॥
* न हि तन्तुर्नामावयवी पटकाले तिष्ठति ॥ + संचयविशिष्टाः–सङ्घातरूपा इत्यर्थः। इदं बौद्धानां मतम् ॥ * इदं जैनानाम् ॥
1 ष्ट-ख,
त्वात्-ख.

Page #457

424
- भ्यायमञ्जरी शब्दविवर्तत्वं *तदनुगमाग्रहणादनुपपन्नम् ।।
परमात्मोपादानत्वमपि न संभवति, तस्यैव निष्प्रमाणकत्वात् ॥
न च 'न कदाचिदनीदृशं जगत्' (पू.सं. 491) इति पादप्रसारिकामात्रं कर्तुमुचितम् ; सर्गप्रलयप्रबन्धस्य सथितत्वादिति ॥
अतश्चे पक्षान्तरदुर्बलत्वात
यथोदितः सिद्धयति भूत सर्गः । तं यस्तु पश्यन्नपि निह्लवीत
तस्मै नमः पण्डितशेखराय ।। अनादौ संसारे स्थितमिदमहो मूढमनसा
जनित्वा जन्तूनां मरणमथ मृत्वापि जननम् । इयं सा दुःखानां सरणिरिति संचित्त्य कृतिना निधातव्यं चेतो जननमरणोंच्छेदिनि पदे ।।
[ फलपरीक्षा] प्रवृत्तिदोषजनितोऽर्थः फलम् ॥ १-१-२० ॥ प्रवत्तिदोषास्तु व्याख्याताः। तज्जनितोऽर्थः फलमित्युच्यते । अर्थ पदग्रहणं गौणमुख्यभेदप्रदर्शनार्थम्। सुखदुःखे मुख्यं फलम् । तत्साधनं तु शरीरेन्द्रियविषयादि गौणम्। सर्व होदं प्रवृत्तिदोषाक्षिप्त
* अनुगमः-कारणस्य कार्येऽनुवृत्तिः ॥ * भर्तृप्रपञ्चादीनां ब्रह्मपरिणामवादिनां मतमिदम् ॥ * कदाप्यनीदृशं न, किन्तु अनादिकालादेवमेवेति स्वभाववादिनः ॥
1
-ख,
प्र-ख.

Page #458

अष्टममाह्निकम्
425 फलमित्युक्तम्। तदिदमनादिना प्रबन्धेन प्रवर्तमानं फलं 'पुनः पुनरुपभुज्यत इति महत: खेदस्य हेतुरिति भाव्यमानं निर्वेदवैराग्यादिमार्गेणापवर्गोपयोगितां प्रतिपद्यते ॥
आत्तमात्तं विजहतः त्यक्तं त्यक्तं च गृह्णतः । पुंसः फल'घ'टीयन्त्रं अहो कष्टः परिश्रमः॥
'] फलद्वैविध्यम् ) 'तत्पुनः फलं कर्मणा कि सद्य एवं संपद्यते, सालान्तरेण वा ? उच्यते-द्विविध कर्म-विहितं निषिद्धं च। तत्र विधिफलानां कालनियमो नास्ति। क्रियाफलं हि 'दोग्धि' 'पचति' इति समनन्तरमुत्पद्यमानं दृश्यते । विधिफलानां तु नैव नियम इति शब्दपरीक्षायां चित्रा. क्षेपपरिहारावसरे (पू-सं-657 निरूपितमेतत् ॥
. . .[विधिकले विशेषः ] विधिफलमपिःच किंचन चोदनावचनपर्यालोचनया सद्य इति निश्ची. यते, वृष्टिरिव कारीर्याः। किंचित् ऐहिकफलमपि कर्म वस्तुबलात् कालान्तरापेक्षं भवति, पुढेष्टयादि। न हि सहसैव निधिलाभवत् पुत्रलाभः संभवति, गर्भसंभवहेतुभूतभार्यापरिरम्भणादिक्रमापेक्षत्वात् ॥
ज्योतिष्टोमादि तु स्वर्गफलं कर्मफलस्वरूपमहिम्नव पारलौकिक. फलमवतिष्ठते । स्वर्गो हि निरतिशया प्रीतिः, तदन्यथानुपपत्तिपरिकल्पितः, कनकगिरिशिखरादि भोगदे।"शः। उभयथाऽपि नैतदेहो
* यद्यपि कृप्यादीनां क्रियाणामपि सद्यः फलं न दृश्यत इति शङ्का स्यात् परन्तु फलपर्यन्ततावत्क्रियाया एव पाकादिवदेकक्रियारूपत्वात् कृषः सद्य फलस्वम् ।।
1 पु
-ख, युज्यते पुनस्त्य-ख,
'प-ख.
दे-ख.

Page #459

426
न्यायमञ्जरी पभोगयोग्य'तां प्रतिपद्यते। अनियतफलं तु चित्रादि कैश्चिदुक्तम् । तच्च युक्तमयुक्तमिति वा तत्रैव परीक्षितम् ॥
[निषिद्धफलविचारः] निषिद्धस्य तु कर्मणः सर्वस्यैव प्रायेण परलोक एव फलम् । परदाराभिमर्षणादौ हि क्रियाफलं सुरतसुखादि सद्यः फलम्। निषेधविधिफलं तु नरकपतनं पारलौकिकम्। स्वर्गवन्नरकस्यापि निरतिशयदुःखा- . त्मनः, तदन्यथाऽनुपपत्तिपरिकल्पितदेशस्त्रमावस्य वा एतच्छरोरानुप भोगयोग्यत्वात्॥
तीव्र वेगनिर्वृत्तं तु कर्म विहितं इतरद्वा प्रत्यासन्नविपाकं इहैव. भवति, *नन्दीश्वरनहुषयोरिवेत्यागमविदः ॥
चोरब्रह्मघ्नादयश्च केचित् प्रत्यासन्नप्रत्यवायाः प्रायेण दृश्यन्त एवे. त्येवमेषां विचित्रः कर्मणां विपाकः ॥
[कर्मणां फलप्रदत्वप्रकारः] | यदपि चोच्यते-कर्मकाले फलं नास्ति, फलकाले कर्म नास्ति । कालान्तरे च फलस्यान्यत् प्रत्यक्षं कारणमुपलभ्यते सेवादिकमिति–तदपि पूर्व परिहृतम्। कर्मणां विनाशेऽपि तज्जनितस्य आत्मसंस्कारस्य धर्माधर्मशब्दवाच्यस्य भावात्। दृष्टस्य च सेवादेः कारणस्य व्यभिचारात अदृष्टकल्पनाया अवश्यंभावित्वात् ॥
* नन्दी नामकः तीव्रतपःफलतया तदैव गाणापस्यस्थानमवाप। एवं नहुषः तीव्रपापफलतया क्षणादेव स्वर्गाद्रष्टः। तथा हि श्रूयते-'अत्युत्कटः पुण्यपापैरिहैव फलमश्नुते' इति ॥
1 ग्य-ख.
यो-ख.

Page #460

अष्टममाह्निकम्
427 धर्मादेरात्मनि'स'मवायात् , फलस्य च पुत्रपश्वादेः अन्यत्र समवेत. त्वात् भिन्नाधिकरणत्वं कर्मफलयोरित्यपि न चोद्यम् ; मुख्यस्य सुखदुःखात्मनः फलस्य भिन्नाश्रयत्वानुपपत्तेः। सुखदुःखे ह्यात्मनि वर्तेते, धर्मा. अमौ च तत्स्थावेवेति ॥
*'दृष्टं नैव सुखस्य कारणमतस्तद्धतुरागेण किं ? ___ दुःखस्यापि न तन्निबन्धनमिति द्वेषस्तदर्थेष कः? तस्मात्कर्मनिमित्तकं फल मिति ध्यायन्न कुर्यात कृती सङर्ग कर्मणि येन दुस्तरमसौ संसारमापद्यते ॥
. [दुःखपरीक्षा ] बाधनालक्षणं दुःखम् ॥१-१-२१॥ बाधना पीडनं-सन्तापनम्। सा लक्षणमस्येति बाधनालक्षणं दुःखम् । तत्र मुख्ये दुःखे लक्ष्ये, लक्षणशब्दो यथाश्रुत एव । बाधनयव हि दुःखस्वरूपं लक्ष्यते--बाधयति दुःख यतीति । गौणे तु दुःखे शरीरादौ लक्ष्ये, 'बाधनालक्षणं-बाधनानुषक्तमिति ब्याख्येयम् ॥
[प्रत्येक दुःखलक्षणकथनाक्षेपः] ननु ! पूर्वसूत्रव्याख्यातेन फलग्रहणेनैव दुःखस्योपदिष्टत्वात् किमर्थं पुनरुपदेशः ? सुखप्रत्याख्यनार्थ इति चेत्-न-पूर्वापरविरोधात् । सकलप्राणभृदनुभवसाक्षिकत्वेन च सुखस्य प्रत्याख्यातुमशक्यत्वात् । तत्प्रत्याख्याने च विवक्षिते किमर्थं प्रमेयसूत्रे फलपदो पादानम् ? फले खलु सुख
* फलपरीक्षाया. प्रयोजनमाह-दृष्टमित्यादिना ।।
1 फलस-ख, घ, लो-ख.
'ष्टे-ख.
पीड-ख,
'बा-ख.

Page #461

428
___ न्यायमञ्जरी दुःखे इति व्याख्यातम्। ततश्च सुखे प्रत्याख्याते दुःखमेवावशिष्यते । तच्चानेन दुःखशब्देनैव निर्दिष्टमिति किं फलग्रहणेन ?
__ [उक्ताक्षेपपरिहारः ] उच्यते-न सुखलेशस्य संसारे जन्तुभिरन्तराऽन्तराऽनुभूयमानस्य प्रत्याख्यानाय दुःखग्रहणम् । किन्तु सर्वत्र तथात्वभावनोपदेशार्थम् ।' 'सोऽपि हि सुखलवः दुःखमेवेति भावयितव्यः, तत्साधनमपि सर्व . दुःखमेवेति मन्तव्यम् ॥
न तद्व्यवसितं पुंसां न तत्कर्म न तद्वचः। न तद्भोग्यं समस्तीह यन्न दुःखाय जायते ।।
[ दुःखे तारतम्यम् ] तदित्थं दुःखं उत्कृष्टं तिरश्चाम् , मध्यमं मनुष्याणाम् । होनं देवानाम् । हीनतरं वीतरागाणामित्यागमविदः। वीतरागाणां दुःखतानवं युक्तितोऽप्यवगम्यते, दुःखस्य रागनिबन्धनत्वात् ॥
तत्त्वतश्चिन्त्यमानं हि ? सर्व दुःखं विवेकिनः। विषसंपृक्त मधु वत् सुखं दुःखीभवत्यदः ॥ सुखाधिगमलोभेन यतमानो हि पूरुषः । सहस्रशाखमाप्नोति दुःखमेव तदर्जने ॥ एवं सर्वमिदं दुःखं इति भावयतोऽनिशम् । सर्वोपपत्तिस्थानेषु निर्वेदोऽस्य प्रवर्तते ॥
* संसारे सुखमेव नास्ति, सर्व दुःखमेवेति बौद्धाः। सिद्धान्तिनां पु अस्ति संसारे सुखलेशः। अन्यथा गुणगणनायां सुखस्य पाठो न स्यात् ॥
1 सन्न-ख,
स-ख,
घृत-चः

Page #462

अष्टममाह्निकम्
429 निविण्णस्य च वैराग्यं विरक्तस्य च देहिनः। क्लेशकर्मप्रहाणादिद्वारो निःश्रेयसोदयः॥
[ दुःखस्य फलरूपत्ववर्णनफलम् ] . ननु ! एवं तहि फलग्रहणं न कर्तव्यम् , दुःखपदे' नैवं गतार्थत्वादित्युक्तम्-मैवम्-तस्यान्यप्रयोजनत्वात् । प्रवृत्तिदोषजनितत्वेन "सुखदुःखे भावयितव्ये अभ्यासेन च वर्तमाने इति। कर्मदोषजनितत्वेन हि फलमनुचिन्तयतः तत्कारणयोरनुकूलप्रतिकूलयोरस्य रागद्वेषौ मा भूताम् । अभ्यावृत्त्या च ससाधनस्य फलस्य हानोपादानस्रोतसोह्यमानः तत्रात्यन्ताय निविद्यतामिति फलग्रहणम्। तदेवं अन्यथा फलस्य निःश्रेयसोपयोगित्वम् , अन्यथा तु फलत्वे सत्यपि दुःखस्येति ॥
[ दुःखस्वरूपनिगमनम् ] दीर्घस्य दुःखस्य निमित्तभूतं __ सुखं च दुःखात्मकमेव सर्वम् । मुमुक्षुणा हेयतया विचिन्त्यं : *देहादि दुःखान्तमिदं प्रमेयम् ।। इति निपुणमतिर्यो दुखमेवेति सर्व
परिहरति शरीरे क्लेशकर्मादिजालम् । अजमजरमनन्तं चिन्तयन्नात्मतत्त्वं ।
गतभयमपवर्ग शाश्वतं सोऽभ्युपैति || ॥ इति श्री भट्टजयन्तकृतौ न्यायमञ्जयां अष्टममाह्निकम् ॥
* द्वादशविधप्रभेयेषु आयन्तवर्जम् ॥
1 खोपदेशे-च,
हि-ख,
'त-ख,
तत्त्व-ख.

Page #463

नवममाह्निकम् – प्रमेयपरीक्षा
[अपवर्गपरीक्षा] एवं शरीरादौ दुःखपर्यन्ते हेये प्रमेये निर्णीते, यदर्थ एतदुपदेशः यत्प. रमुपादेयं प्रमेयं, यदर्थः शास्त्रारम्भः तमपवर्ग लक्षयितुमाह
तदत्यन्तविमोक्षोऽपवर्गः ॥ १-१-२२॥ - तदिति प्रक्रान्तस्य दुःखस्यावमर्शः । न च मुख्यमेव दुःखं बांधनास्वभावमवमृश्यते, किन्तु तत्साधनं तदनुषक्तं च सर्वमेव। तेन दुःखेन वियोगोऽपवर्गः॥
अस्ति *प्रलयवेलाया मप्या त्मनो दुःखवियोगः । स त्वपवर्गो न भवति, सर्गसमये पुनरक्षीणकर्मा शयानुरूपशरीरादिसंबन्धे सति दुखसंभवात् । अतः तद्व्यावृत्त्यर्थमत्यन्तग्रहणम् ॥
[अशेषविशेषगुणोच्छेद एव मोक्षः]' आत्यन्तिको दुःखनिवृत्तिरपवर्गः, न सावधिका। द्विविधदुःखावमशिना सर्वनाम्ना सर्वेषामात्मगुणानां दुःखवदवमर्शात, अत्यन्तग्रहणेन च सर्वात्मना तद्वियोगाभिधानात् नवानामात्मगुणानां बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्काराणां निर्मूलोच्छेदः अपवर्ग इयुक्तं भवति ॥
* प्रलयेति.सुषुप्त्यादीनामुपलक्षकम् ॥
1 मा-ख,
नु-ग,

Page #464

431
नेवममाह्निकम्
[विशेषगुणानां मुक्तौ नाशस्यावश्यकता] यावदात्मगुणास्सर्वे नोच्छिन्ना वासनादयः । तावदात्यन्तिको दुःखव्यावृत्ति वकल्पते ॥ धर्माधर्मनिमित्तो हि संभवः सुखदुःखयोः । मूलभूतौ च तावेव स्तम्भौ संसारसद्मनः॥ तदुच्छेदे 'तु' तत्कार्यशरीराद्यनुपप्लवात् । नात्मनः सुखदुःखे स्तः इत्यसौ मुक्त उच्यते ।। . इच्छाद्वेषप्रयत्नादि भोगायतनबन्धनम् । उच्छिन्नभोगायतनः नात्मा तैरपि युज्यते ॥ प्राणस्य क्षप्पिपासे द्वे लोभमोहौ च चेतसः।
शीतातपौ शरीरस्य षडूमिरहितः शिवः ॥ तदेवं नवानामात्म विशेषगणानां निर्मूलोच्छेदोऽपवर्ग इति यदुच्यते, तदेवेदमुक्तं भवति तदत्यन्तवि मोक्षो'sपवर्ग इति ॥
[मुक्तिकालिकात्मस्वरूपम् ] ननु ! तस्यामवस्थायां कीदृगात्माऽवशिष्यते ? स्वरूपैकप्रतिष्ठानः परित्यक्तोऽखिलैर्गुणैः ।। *उमिषटकातिगं रूपं तदस्याहर्मनीषिणः ।
संसारबन्धनाधीनदुःखक्लेशाद्यदूषितम् ।। - [वेदान्तिसंमतमोक्षनिरासः ]
अत्र तावत् वेदान्तिन आहुः-नायमिदृशो मोक्षः प्रेक्षावतां प्रयत्नभूमिर्भवितुमर्हति। को हि नाम शिलाशकलकल्पं अपगतसकलसुख
* ऊर्मिषटकमनुपदमुक्त क्षुत्पिपासालोभमोहशीतातपा इति ॥ 1 हि-च, ते-ज, गु-ख, * योगो-ख.

Page #465

432
न्यायमञ्जरी *संवेदनसंस्पर्श आत्मानमुपपादयितुं यतेत ? सोपाधिसावधिकपरिमिता. नन्दनिष्यन्दात् स्वर्गादप्यधिकं अनवधिकनिरतिशयनैसर्गिकानन्दसुन्दरं अपरिम्लानतत्संवेदनसामर्थ्य चतुर्थ पुरुषार्थमाचक्षन्ते विचक्षणाः ॥
[मुक्तेरपि संसार एव वरम् ] यदि तु जडः पाषाणनिविशेष एव तस्यामवस्थायामात्मा भवेत,। तत्कृतं अपवर्गेण ! संसार एव वरम' स्तु! यत्र तावदन्तराऽन्तराऽपि दुःखकलुषितमपि स्वल्पमपि सुखमुपभुज्यते । चिन्त्यतां तावदिदं, किमल्पसुखानुभवो भद्रकः, उत सर्वसुखोच्छेद एव। तस्मानित्यसुख मात्मनो महत्त्ववदस्तीति आगमप्रामाण्यादभ्युपगम्यताम् । तच्च संसारदशायां अविद्यावरणवशेन नानुभूयते। तत्त्वज्ञानाभ्यासभावनाभिभूतनिरन्तराविद्यावरणस्त्वात्मा तस्यामवस्थायां तदनुभवतीति ॥
[ सिद्धान्ते मुक्तौ सुखाभावे प्रमाणम् ] , . तदिदमनपपन्नम - आत्मनो नित्यसुखसत्तायां प्रमाणाभावात । प्रत्यक्षं तावन्नास्मदादीनामन्येषां वा केषांचिदस्मिन्नर्थे प्रभविष्यतीति केयं कथा? अनुमानमपि न संभवति, लिङगलेशानवलोकनादिति ॥
[ नित्यसुखसद्भावे अनुमानं न प्रमाणम् ] ननु ! उक्तमेवानुमानणपवर्गाय, यत्र' प्रेक्षावतां प्रयत्नः। सुख सिद्धये हि बुद्धि मन्तो यतन्ते, नाश्मकल्पमात्मानं कर्तुमिति। तदयं इष्टाधिगमार्थः मुमुक्षोः प्रयत्नः, प्रेक्षापूर्वकारिप्रयत्नत्वात , कृष्यादिप्रयत्न वदिति ॥
* संवेदनम्-अनुभवः ॥
1वस्था-ख
व-ख,
३ यः-ख.

Page #466

433 नवममाह्निकम्
*नानिष्टोपरमार्थत्वात; अनिष्टस्यापि शान्तये ।
सन्तः प्रयतमाना हि दृश्यन्ते व्याधिखेदिताः ।। अतिदुर्वहश्चायं संसारदुःखभार इति तदुपशमाय व्यवस्यन्तः सन्तः न निष्प्रयोजनप्रयत्ना भवन्तीति अनैकान्तिको हेतुः ॥
[नित्यसुखसद्भावे आगमाः न प्रमाणम् ] • अथ आगमादवगम्यते-बिभुत्वेनेव, नित्यन सुखेनाविनाकृतः 'स्वात्मेति। तथा च पठ्यते-'विज्ञानमानन्दं ब्रह्म' इति
स्यादेतदेवम्-यद्येतदेव केवलं आगमवचनमश्रोष्यत । वचनान्तरमपि तु श्रूयते-'न ह वै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरुपहतिरस्ति। अशरीरं वा व सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः' इति ॥
[आगमवाक्यानामन्यथासिद्धत्वम् ] ननु ! भवत्पठितमागमवचनं अन्यथापि व्याख्यातं शक्यते । 'सशरीरस्य' इति प्रक्रमात् सांसारिके सुखदुःखे अनुकूलेतरविषयोपलंभसंभवे तदानी मशरीरमात्मानं न स्पृशत इत्यर्थः ॥ ___ हन्त ! तहि त्वदधीतमपि वेदवचनं 'आनन्दं ब्रह्म' इति संसारदुःखपरिहारप्रकरणादेव तद दुःखापायविषयं व्याख्यास्यते। न खलु व्याख्यानस्य भगवतः काचिदभूमिरस्ति । दृष्टाश्च दुःखोपरमे सुखशब्दप्रयोगाः ॥
चिरज्वरशिरो.दिव्याधिदुःखेन खेदिताः । सुखिनो वयमद्येति तदपाये प्रयुंजते ।।
* न-इत्यादि समाधानम् । इष्टप्राप्तिवदनिष्टनिवृत्तिरपि पुरुषार्थ एव ॥
1
आ-ख,
२
मा-ख.

Page #467

434
न्यायमञ्जरी . [मुक्तौ शरीरादीनामप्यङ्गीकारप्रसङ्गः]
यदि च 'आनन्दम्' इति वचनात् नित्यं सुखमात्मन इष्यते, तर्हि ब्रह्म' इति वचनात् व्यापकत्वमिव, 'विज्ञानम्'* इति वचनात् ज्ञानमपि नित्यमस्याभ्युपगन्तव्यम् । अतश्च सुखवत् ज्ञानस्यापि नित्यत्वात् संसारेऽपि नित्यसुखोपलब्धिः स्यात्। ततश्च धर्माधर्मफलाभ्यां सुखदुःखाभ्यामस्य नित्यस्य सुखस्य साहचर्यमनुभूयेत । अपि च
सुखवत ज्ञानवच्चास्य काम देहेन्द्रियाद्यपि ।
नित्यं प्रकल्प्यतामित्थं मोक्षो रम्यतरो भवेत् ।। अथ कार्य सुखज्ञानम्, हेतुस्तस्य विचिन्तनीयः- यत उत्पद्यत . इति । धर्माच्चेत् , सोऽपि किंप्रभव इति वाच्यम् । योगसमाधिज इति चेत् , तस्य स्वकार्यत्वात् स्वकार्यसुखसंवेदनावसानत्वान्न शाश्वतिकत्वं स्यात्। अप्रक्षयश्च धर्मस्य निरनुमानकः। न हि योगसमाधिजो धर्मः न क्षीयत इत्यत्र च किंचिदनुमानमस्ति । विपर्यये तु प्रसिद्धमनुमानम्, सर्वस्य कृतकस्यानित्यत्वदर्शनादिति। क्षीगे च धर्मे तत्कार्यज्ञानाभावात सदपि सुखमनुपलभ्यमान असतो न विशिष्यते ॥
[मात्मसुखस्य स्वप्रकाशत्वनिराकरणम् ] स्वप्रकाशं तत् सुखमिति चेत-न-संसारेऽपि तदुपलब्धिप्रसङगात् । शरीरादिसंबन्धः प्रतिबन्धहेतुरिति चेत-न-शरीरादीनामुपभोगार्थत्वात् । भोगार्थाः शरीरादयस्ते भोग प्रतिबन्धं विदधतीति न साध्वी कल्पना ॥ .
* विज्ञानम्-इत्याद्यजन्तम् । 'आनन्दम्' इतिपदममभिव्याहारात आनन्दपदस्य स्वतः पुंलिङ्गत्वेनाधिजन्तत्वावश्यकत्वात् ॥
+ सुख ज्ञानम्-सुखानुभवः ॥
1 तथा-च,
ति-ख,
३ ग-ख.

Page #468

435 नवममाह्निकम्
[सुखस्यावरणासंभवः] अविद्यावरणात् संसारे स्वप्रकाशसुखानुपलम्भ इति चेत्-न-प्रकाशस्य तुच्छेनावरितुमशक्यत्वात्। न च प्रकाशरूपं पारमार्थिकमात्मनः सुखं तद्विपरीततुच्छस्वभावे यमविद्या न परीतुमर्हति, मेघादिना दिनकरकिरणा वरणावधारणात् ॥ .
अविरलगवलमलीमसं बलाहकव्यूहपिहितरविबिम्बम् । . तदपि न रजनीसदृशं दिनमिति सहसा मोहमहिमा ।।
*मेघा अपि रवेरन्ये स्वरूपेण च वास्तवाः ।
तत्त्वान्यत्वादचिन्त्या तु नाविद्याऽवरणक्षमा ।। तस्मान्न नित्यानन्दत्वमात्मनः सुवचम ॥
[ मोक्षस्य नित्यसुखरूपत्वे मुक्त्यसंभवः ] अपि च मोक्षे नित्यानन्दस्वभावे तद्रागेण प्रयतमानो मुमुक्षुः न मोक्षमधिगच्छेत् । न हिरागिणां मोक्षोऽस्तीति मोक्षविदः ॥
दुःखनिवृत्त्यात्मकेऽपि मोक्षे दुःखद्वेषात् प्रयतमानस्य समानो दोष इति चेत्-न-मुमुक्षोद्वेषाभावात्। रागद्वेषौ हि संसारकारणमिति च जानाति मुमुक्षुः, द्वेष्टि च दुःखमिति कथं संगच्छते ॥ .
सुखेऽप्यस्य रागो नास्त्येवेति चेत-न-स्वर्गनिविशेषेऽपवर्गे स्वर्गव द्वागस्य संभाव्यमानत्वात्। दुःखेन तु निविण्णस्य मुमुक्षोर्वैराग्यं जायते न दुःखविषयो द्वेषः। विरक्तस्य चास्य मोक्ष प्रति यत्नो भवति, न दुखं द्विषत इति न स मानो न्यायः ॥
* समाधानम्-मेघा इत्यादि । तत्त्वेत्यादि-मिथाभूता सदसदनिर्वचनीय! अविद्येति हि तन्मतम् ॥
+ दुःखकारणस्य रागस्य निवृत्त्या दुःखनिवृत्ति :। सुखे रागे तु नैवं वक्तुं शक्यम् ॥
1 य-
ख
स
-ख

Page #469

436
न्यायमञ्जरी [ केवलदुःखनिवृत्तरपि पुरुषार्थत्वम् ] यदुक्तं 'तादृशो मोक्षः प्रेक्षावतां प्रयत्नविषयो न भवतीति-तदपि न सांप्रतम्-प्रयोजनानुसारेण प्रमाणव्यवस्थानुपपत्तेः । न हि प्रयोजनानुवति प्रमाणं भवितुमर्हति ॥
यदि निरानन्दो मोक्षः प्रेक्षावतां न हचिरः-काम मा भूत -न .. स्वप्रमाणकमानन्दं त्वत्र कल्पयितुं शक्नुमः ॥
[ सुखरहितस्यापि मोक्षस्योपादेयत्वम् ] न च सत्मिना साधूनामनभिमत एव तथाविधो मोक्षः। न च. तदवाप्तये न प्रयतन्ते । ते ह्येवं विवेचयन्ति । दुःख संस्पर्शशून्य शाश्वतिक सुखसंभोगासंभवात्, दुःखस्य चावस्य हातंव्यत्वात् , विवेकहानस्य चाशक्यत्वात्, विषमधुनी इवैकपात्रे पतिते उभे अपि सुखदुःखे त्यज्यतामिति । अतश्च संसारान्मोक्षः श्रेयान , यत्रायमियान तिदुस्सहो' दुःखप्रबन्धोऽवलुप्यते, वरमियती कादाचित्को सुखकणिका त्यक्ता, न तस्याः कृते दुःखभार इयानूढ इति । तस्मान्न सुखोपभोगात्मको मोक्ष* इति ॥
[जागति सुखमेव भारतीति बौद्धपक्षः ] ___ अन्यस्त्वाह-तिष्ठतु तावन्मोक्षः! संसारेऽपि न सुखं नाम किंचि. दस्तीति सर्व एवायं दुखाभावमात्रे सुःखव्यवहारः। तथा हि
तृषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं स्वादु सुरभि
क्षुधार्तस्मन् शालीन् कबलयति 'मांस्पा कवलितान् ।
*अन्यथा मोक्षोऽपि स्वर्गादिवत् भोगरूपः स्यात् ॥
1 निरान दो-ख
शे-ख
३ ति-ख
संपा-ख

Page #470

437
सितार
नवममाह्निकम्
प्रदीप्ते रागाग्नौ घननिबिडमाश्लिष्यति वधू प्रतीकारे व्याधेः सुखमिति विपर्यस्यति जनः ॥
[संसारे सुखसद्भावसिद्धान्तः] उच्यते-तदिदमति कृतकवैराग्यप्रकटनकोरुकुचोकौशलम्, आनन्दात्मनः प्रतिप्राणिसंवेद्यस्य सुखस्य निनोतुमशक्यत्वात् । अनिवृत्तेऽपि दुःख क्वचित् सुखसंवेदनात न दुःखाभावः सुखम्। निरभिलाषस्याप्यतकितोपनतसुखसाधनविषयसंपर्के सति 'सुखसंवेददर्शनात् ॥
- अभिलाषात्मकदु:खाभावः सुखमित्यपि न मनोज्ञम् । यस्तु दुःखाभावे क्वचित् सुखमित्यपि व्यपदेशः प्रशान्तरोगाणामिव पूर्व दर्शितः, स भाक्त इति न तावता स्वसंवेदनसाक्षिकसुखापह्नवः कर्तुमुचितः। मोक्ष तु नित्यसुख नसंभवत्प्रमाणत्वात् नाभ्युपगम्यते ॥
.
चम्
[ मोक्षस्य आत्मस्वरूपात्मकत्वम् ] अपि च मोक्षे सुखनस्ति न वेति विचार एष न प्रामाणिकजनोचितः। स्वरूपेण व्यवस्थानमात्मनो मोक्ष इति मोक्षविदः । तत्र आत्मस्वरूपमेव कीदमिति चिन्त्यय , न पृथङमोक्षस्वरूपम्। आत्मनश्च सुखदुःखबुध्यादयः आगन्तुका गुणाः, न महत्त्ववत् सांसिद्धिका इति निर्णीतमेतदात्मलक्षणे, सुखादिकार्येण चात्मनोऽनुमानादिति ॥
-
अत एव मात्मनः ॥
[आत्मनः चैतन्यरूपत्वनिरासः ] का पिलकथितचितिशक्तिस्वभावत्वमपि न युक्त
* अन्यथा हि अनुकूलत्वप्रतिकूलस्वादिज्ञानानां भ्रमत्वप्रसङ्गः। सर्व भ्रम एवेति वादस्तु असकृन्निरस्त एव ।
1 मतीव-ख,
नि-ख, ' दुः-ख, घ,
णं-ख.
क-ख.

Page #471

438
न्यायमञ्जरी स चेतनश्चिता योगात् तद्योगेन विना जडः । *चितिर्नामार्थविज्ञानं कादाचित्कं तु तस्य तत् ॥ नार्थसंवेनादन्यत् चैतन्यं नाम विद्यते। तच्च सामग्रयधीनत्वात् कथं मोक्षे भविष्यति ।। जाग्रतः स्वप्नवृत्तेर्वा सुषुप्तस्यापि वाऽऽत्मनः । ज्ञानमुत्पद्यतेऽन्या तु चतुर्थी नास्ति तादृशी ॥ जाग्रद्दशायां स्वप्ने च बुद्धेः प्रत्यात्मवेद्यता। सुखं सुप्तोऽहमद्येति पश्चात्प्रत्यवमर्शनाती। तदा त्व वेद्य मानाऽपि सुषुप्ते धीः प्रकल्प्यते । तुर्यावस्था तु संवित्तिशून्यस्य स्थितिरात्मनः ।। तुर्यावस्थातिगं रूपं यदाहुः केचिदात्मनः । । प्रमाणागोचरत्वेन कल्पनामात्रमेव तत् ॥ .. संवित्प्रसवसामर्थ्य सामग्रीसन्निधानतः । यदि नामात्मनोऽस्त्यस्य तावता न चिदात्मता ॥
[ज्ञानोत्पत्त्यर्हत्वरूपचैतन्यरूपत्वेऽविरोधः] यदि तु दर्शनशक्तियोग्यतामात्रमेव पुंसश्चैतन्यमुच्यते-तहि तथा विधस्य तस्य कैवल्यस्यास्माकीनमोक्षसदृशत्वमेव । सत्संवित्प्रसवयोग्य तामात्रसंभवेऽपि दृश्येन्द्रियसंप्रयोगादिसामग्रीवैकल्या त् कैवल्याव स्थाया
* न हि चेतन-चैतन्यशब्दो पर्यायरूपी ।।
+ 'सुखमहमस्वाप्सम्' इति प्रत्यवमर्शः । तदा ज्ञानाभाववचनं तु विषयानवभासादित्याशयः ॥
-
1 तदभावादचेतनः-ख,
चेत्य-ख,
'यो-ख.
ब-ख,

Page #472

439
नवममाह्निकम् मात्मनो द्रष्टत्वासंभवात्। दर्शनशून्यस्य चान्यस्य चैतन्यस्य निरस्तत्वादिति ॥
[बौद्धसंमतमोक्षविमर्श:] निर्वाणादिपदाधेयमपवर्ग तु सौगताः । *सन्तत्युच्छेदमिच्छन्ति, स्वच्छां वा ज्ञानसन्ततिम् ।। मतद्वितयमप्येतत् प्रत्युक्तं पूर्वमेव यत् । ध्वस्तश्च ज्ञानसन्तानः नित्यश्चात्मा समथितः ।। सन्तत्युच्छेदपक्षस्तु नैयायिकमतादपि । शोच्यो यत्राश्मकल्पोऽपि न कश्चिदवशिष्यते ।।
[जैनसंमतमोक्षविमर्श:] अर्हत्यक्षेऽपि यद्रूपं अन्यसापेक्षमात्मनः । • न केवलस्य 'ताद्रप्यम्' इत्यस्मन्मततुल्यता ।। विकारित्वं तु जीवानां अत्यन्तमसमंजसम् । शब्दपुद्गलवच्चैतत्प्रत्याख्येयमसंभवात् ।। तस्मान वेदान्तविदो वदन्ति
मोक्षं न साङख्या न च सौगताद्याः । इत्यक्षपादाभिहितोऽपवर्गः श्रीयांस्तदत्यन्तविमोक्ष एव ।।
* माधः माध्यमिकानाम् । अन्यस्तु इतरेषां त्रयाणाम् ॥
शरीरानुगुणपरिमाणवानात्मेति हि तन्मतम् ॥ * सिद्धान्तेऽपि घटाकाशवत् शरीरौपाधिकः परिमाणोऽविरुद्धः । $ सम्यगिति शेषः ॥
। तद्रूपं-ख.

Page #473

440.
न्यायमञ्जरी
[ मोक्षोपायविचारः] आह-भवत्वयमीदृगपवर्गः। स तु कथमधिगम्यत इत्युच्यताम् । उक्तमेव भगवता सूत्र कारेणदुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरोत्तरापाये
तदनन्तरापायादपवर्गः ॥ १-१-२॥ दुःखोच्छेदस्तावदपवर्ग इति कथितम् । कार्यत्वाच्च दुःखस्य कारणोच्छेदात्तदुच्छेदः। कारणं चास्य जन्म। जन्मनि सति हि दुःखं भवति । जायते इति हि जन्म देहेन्द्रियादिसंबन्धः आत्मनः। तदपि जन्मकारणोच्छेदादेवोच्छेद्यम्। अतस्तत्कारणं प्रवृत्तिरुच्छेद्या। तस्या . अपि हेतूच्छेदात् उच्छेद इति तद्धतयो दोषाः उच्छेद्याः। तेषां तु 'नमित्तं मिथ्याज्ञानम्। तस्मिन्नुच्छिन्ने दोषा उच्छिन्ना भवन्तीति मिथ्या ज्ञानमुच्छेद्यम्। तदुच्छेदे च तत्त्वज्ञानमुपायः। प्रसिद्धो ह्ययमर्थः' समर्थितश्च पूर्व विस्तरतः तत्त्वज्ञानं मिथ्याज्ञानस्य बाधकमिति। तस्मा तत्त्वज्ञानान्मिथ्याज्ञानदोषप्रवृत्तिजन्मदुःखनिवृत्तिक्रमेणापवर्ग इति॥
[ तत्त्वज्ञानस्य मिथ्याज्ञाननिवर्तकत्वम् ] . , यद्यपि मिथ्याज्ञानमपि जन्मकार्यम*, अशरीरस्यात्मनो मिथ्याज्ञाना. नुपपत्तेः । इतरेतरकार्यकारणभावेन बीजाङकुरवदनादिप्रबन्धप्रवृत्तेन वर्तमाना मिथ्याज्ञानादयो भावाः संसार इत्याख्यायते-तथापि तत्का रणोच छेदचिन्तायां कुतः प्रभृत्युच्छेद उपक्रम्यतामिति विचार्यमाणे विशेषनिय माभावात यतः कुतश्चिदिति प्राप्ते, मिथ्याज्ञानस्य प्रतिकूलमुच्छेद.
_* अयं प्रायोवादः, तत्त्वज्ञानस्यापि शरीराधीनत्वात् ॥
1 दि-ख.
.न्मि-ख,

Page #474

441
. नवममाह्निकम् कारणं तत्त्वज्ञानमुपलब्धमिति विशेष प्रमाणाभवात् तदुच्छद एवोपकम्यते ॥
अत एव मिथ्याज्ञानमूलः संसार उच्यते। तस्मिन् उच्छिन्ने तदुच्छेदसंभवात, न ततः प्रभृति संसारः प्र'वर्ततं' इति निपुणमतिभिरपि निर्धारयितुं शक्यम्, अनादित्वात्तस्येति ॥
तदेवं तत्त्वज्ञानान्मिथ्याज्ञानापाये तत्कार्यदोषापायः, दोषापाये प्रवृ. त्यपायः, प्रवृत्त्यपाये जन्मापायः, जन्मापाये दुःखापायः- स एवापवर्ग इति । तदिदमुक्तं 'उत्तरोत्तरापाये तदनन्तरा पाया त' इति ॥
_[ मोक्षस्य दुरधिगमत्वशंका] आह-विदितोऽयं सूत्रार्थः ; किन्त्वघटमानमनोरथविडम्बनामात्रमिदम् अलीकश्रद्दधानताप्रकटनं वा। दुरधिगमस्तु संकटो मोक्षमार्गः ॥
'. साध्यस्त्रिवर्ग एवैषः धर्मकर्मार्थलक्षणः ।
चतुर्थः पुरुषार्थस्तु कथास्वेव विराजते । यदा प्रियवियोगादि भवत्युद्वेगकारणम् ।
तदा मोक्षकथाः कामं क्रियन्तां शोकशान्तये ॥ न! तूद्यमसमये* तदधिगमसमर्थामुपलभामहे सरणिम् , ऋणक्लेशप्रवृत्त्यनुबन्धस्य दुस्तरत्वात् ॥ ..
[ ऋणत्रयस्य दुस्तरत्वम् ] . ऋणानुबन्धस्तावत्-'जायमानो ह वै ब्राह्मणः त्रिभिर्ऋणैर्ऋणवा
। ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यः यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः' इतीदं हि * अभाववैराग्यवतामुपदिश्यताम्, न तूत्साहवतामित्यर्थः ॥
1वृत्त-ख
भाव-ख

Page #475

442
न्यायमञ्जरी
वेदे पठ्यते। तत्र प्रथमं 'ऋषीणामनणः स्याम्' इति ब्रह्मचर्यमाचरति। ततः 'पितृणामनृणः स्याम्' इति कृतदारसङग्रहः प्रजोत्पादनाय व्यवहरति । तदनु गृहस्थ एव दर्शपूर्णमासादिषु सहस्रसंवत्सरपर्यन्तेषु कर्मस्वधिकृतः क्रतूननुतिष्ठतीति 'देवानामनणः स्याम्' इति । कोऽस्य मोक्षव्यवसायावसरः?
[ मोक्षस्य श्रुतिविरुद्धत्वम् ननु च!
'ऋणाणि त्रीण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत्'इति मन्वादिस्मरणात अस्त्येव तदवसरः-ज-श्रुतिवाक्यविरोधात् ।' एवं हि श्रूयते *जरामयं वा एतत्सत्रं यदग्निहोत्रं दर्शपूर्णमासौ च जरया : ह वा एष एतस्मान्मुच्यते मृत्युना वा' इति । न च कर्मप्रयोगाशक्त्या कर्मभ्यो विरन्तुं शक्यते ; स्वयमशक्तस्य बाह्यशक्त्युपदेशात् । अन्तेवासी वा जुहुयात, ब्रह्मगा हि स परिक्रीतः। क्रीतो वा जुहुयात' 'धनेन हि स परिक्रीतः। अशक्तस्य च मोक्षोपायानुष्ठानेऽप्यस्य कथं शक्तिः ?
[ रागादीनां अवर्जनीयस्वम् ] . क्लेशानुबन्धादप्यपवर्गाभावः
ये हि रागादयो दोषाः आत्मनश्चिरसंभृताः। कस्तान शमयितुं शक्तः पुनरावृत्तिध मकान ॥
* जरामर्यम्-जरामरणावधिकम् ॥ + ब्रह्म-वेदः॥
1 लभ्य -ख,
क्षीरहोता-ख,
' घृतेन-ख.

Page #476

नवममाह्निकम्
443 कामं चिरं विजित्यापि क्रोधं वा लोभमेव वा ।
पुनर्गच्छन् व शे तेषां लोकः प्रायेण दृश्यते ॥ तथाहि-चिरमपि त पसि नियमितमतिरपि अविजितविषमशरविकृतिः तनुपवनापनीतवसनकामिनीस्तनजघनदर्शनादेव वशं विश्वामित्रः कुसुमधन्वनो गत इति श्रूयते ॥
[रागविवृद्धि हेतव एवाधिकाः ] . अलमाख्यायिकया। अद्यत्वेऽप्येवं शतशो दृश्यत इति दुरुच्छेदा दोषाः। 'वीतरागजन्मादर्शनात' इति च विचारितमात्मपरीक्षायाम् । अवियुक्त एव दोषैर्जन्तुर्जायत इति दोषविवृद्धिहेतवश्च रूपादयो विषयाः। ते कथमिव स्वकर्मण्युदासते ॥ .. ताम्बूलं कुसुमसुगन्धयस्समोराः
सौधेष प्रतिफलिताः शशाङकभासः। .. बाचश्च प्रणयनवामृतद्रवाः
दूतीनां दधति न कस्य रागवृद्धिम् ॥ .. अपि च
मुग्धस्मितसुघाधौतमधुरालापशालिना।
मुखेन 'क्ष्मलाक्षीनां कस्य नाक्षिप्यते मनः ॥ . इत्येवं *निद तानुपशमादपि स्थित एवं क्लेशानुबन्धः ॥
[प्रवृत्तेरपि दुस्त्यजस्वम् ] प्रवृत्त्यनुबन्धः खल्वपि
* निदानम्- विषयवासनाः ॥
1 श-
ख
म
-च

Page #477

444
न्यायमञ्जरी रागादिप्रेर्यमाणो हि कर्माण्यारभते नरः । दीर्घदीर्घाः प्रतायन्ते यैर्धर्माधर्मवासनाः ॥ यः प्रवृत्त्यनुबन्धश्च हेतुरन्यस्य जन्मनः । 'तेन जन्मान्तरेगान्या जन्यते कर्मवासना ।। *ए'कमेवेदृशं कर्म कर्तुमापतति क्वचित् । जन्मायुतशतेनापि यत्फलं भुज्यते न वा ॥ क्लेशकर्मानुबन्धोत्था जन्मदुःखादिशृङखला। . पुनरावर्तमानैषा केनोपायेन भज्यताम् ? *विना फलोपभोगेन न विनाशोऽस्ति कर्मणाम् । तेषां ज्ञानाग्निना दाह इति श्रद्धाविज़म्भितम् । कार्यकारणभावो हि शास्त्रादेवावधारितः । . कर्मणां च फलानां च स कथं वा निवर्तताम || , न च प्य ज्ञानसापेक्षं कर्मेष्टं बन्धकारणम्।
येनात्मज्ञानयुक्तानां तदुदासीत तान् प्रति ॥ अज्ञाननरपेक्ष्यण कर्मणां स्वभाव एवैषः, यत् फलाविनाभावि. त्वमिति ॥
तस्मादित्थमृणक्लेशप्रवृत्त्याद्यनुबन्धतः । न मोक्षसिद्धिरस्तीति तदर्थो विफलः श्रमः ॥
* एकमेव कम निकजन्मारंभकमपि भवति ॥ + 'नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि' इति हि वचनम् ॥
1 ए-ख
भु-ख
'न्य-ख

Page #478

445
नवममाह्निकम्
अशक्येऽर्थे वृथा 'यत्न इति मत्वा मनीषिभिः । ___ मोक्षचर्चाः परित्यज्य स्वे गृहे सुखमास्यताम् ॥
[ मोक्षस्य दुरधिगमत्वशङ्कानिरासः ] - अत्राभिधीयते—यत्तावदुक्तं 'ऋणानुबन्धात्' इति-तदयुक्तम्विधिपदाश्रवणात् औपचारिकम् ऋणशब्दं जायमानशब्दं च प्रयुज्य कर्म. स्तुतिरिय क्रियते 'जायमानो ह वै बाह्मण' इति । न तव्यतिरिक्त पुरुषार्थविषयप्रयत्नप्रतिषेधो विधीयते ॥
तथा हिं-ऋणशब्दोऽयं विषयान्तरे मुख्यार्थः प्रसिद्धः, यत्रोत्तमः सलाभममुतः प्रतिग्रहीष्यामि' इति धनमधमर्णाय प्रयच्छति। अधम:ोऽपि 'सलाभमस्मै प्रदास्यामि' इति मत्वा गृह्णाति। सोऽयं ऋणसब्दस्य मुख्यो* विषयः इह नास्त्येव ॥
जायमानोऽपि मुख्यः उत्पद्यमानो हि मातुः कुक्षिकुहारान्निस्सरन्नभि धीयते । न चासौ तपस्वी बालः कर्मभिरभिसंबध्यते। तस्मात् ह्मचर्यम्, अपत्योत्पादनम्, अध्वरप्रयोग इति त्रितयमिदम् , ऋणवदवश्यकर्तव्यमिति कर्मस्तुतिरियमौपचारिक पदप्रयोगादगम्यते। न चैतावता मोक्षव्यवसायावसरविरह इति परिशङकनीयम् , आश्रमान्तरस्य तदोपयि कस्य दर्शनात् ॥
[ कर्मणां विरतिः आवश्यकी] ननु! मरणावधि दर्शपूर्णमासादिधर्मोपदेशात् कथमाश्रमान्तरग्रहणम्-न-जरामर्यवादस्याप्यपरित्यागप्रतिपादनाय कर्मप्रशंसार्थत्वात् ।
-
* जन्मान्तरीय ऋणविषयत्वे लोकव्यवहारवैयाकुली दृढा ॥
.
___1 यासंपरित्यज्य-
च
बा -ख
: मृणवप-च

Page #479

446
न्यायमञ्जरी 'ये चत्वारः पथयो देवयानाः' इत्यादयो हि चतुर्थाश्रमशंसिनः भूयांसः सन्ति मन्त्रार्थवादाः । मन्वादिस्मृतिवचनानि चतुर्थाश्रमोपदेशीनि चतुर्था. श्रमोचितशौचाचारादीतिकर्तव्यता वितानविधानपराणि च प्रबन्धेनैव दृश्यन्ते
'एवं गृहाश्रमे स्थित्वा विधिवत् स्नातको द्विजः । - वने वसेत्सु नियतः भैक्षभुग्विजितेन्द्रियः ॥' इत्युपक्रम्य चतुर्थाश्रमोचितमोक्षोपायानुष्ठानोपदेशाय षष्ठोऽध्यायः समस्त एव मनुनाऽनुक्रान्तः ॥
[सन्यासाश्रमः स्पष्टश्रुतिसिद्धः ] जाबालश्रुतौ च विधायकेनैव ब्राह्मणवाव्येन *प्रतिपदमाश्रमचतुष्टय मुपदिष्टम् 'ब्रह्मचारी भूत्वा गृही भवेत्, गृही भूत्वा वनी भवेत् , वनी भूत्वा प्रव्रजेत्' इति ॥
अग्निसमारोपणविधानोपदेशश्च प्रत्यक्षश्रुतः कथमपतूयते । 'आत्मन्यग्नीन् समारोप्य ब्राह्मणः प्रव्रजेद्गृहात्' इति |
अपि च उपनिषदामध्ययनं असति मोक्षोपायप्रयोगसमर्थे चतुर्थाश्रमे निरर्थकमेव प्राप्नोति। क्रियाकाण्डानुष्ठाननिष्ठत्वे हि वेदस्य ज्ञानकाण्डो. पदेशः किंप्रयोजनः स्यात् ॥
[ चतुर्थाश्रमकालः ] त देवं वर्णवत् आश्रमाणामपि चतुर्णा प्रत्यक्षोपदेशसिद्धत्वाच्चतुर्थाश्रमिणां च मोक्षाधिगमोपायतत्त्वज्ञानभावनाभ्यासावसरसंभवात् सोऽयं
* प्रतिपदम्-स्वपदेनैवेति यावत् ॥ । वि-
च तु -ख प-ख

Page #480

नवममाह्निकम
447 जरामर्यवादः प्रशंसामात्रपर एवावतिष्ठते। 'जरया है वा एष एतस्मान्मुच्यते मृत्युना वा' इति च वचनात् जरसा कर्मत्यागानुज्ञानात् स एव चतुर्थाश्रमावसर इति गम्यते। तदुक्तम्-.
'गृहस्थस्तु यदा पश्यत् वलीपलितमात्मनः । अपत्यस्यैव चापत्यं तदाऽरण्यं समाश्रयेत् ॥
___(म.स्मृ.6.2) इति ॥ इतर था हि 'मृत्युनैव च तस्मान्मुच्यते' इत्यवक्ष्यत, च त्वेवमब्रवीत्। तस्मात् वार्धकदशोचितं चतुर्थमाश्रममनुमन्यन्ते ॥
_ . [ विरक्तस्य सर्वस्य सन्यासाधिकारः] तिष्ठतु वा वार्धकदशा। यूनोऽपि परिपक्वकाषायस्याश्रमचतुष्टय क्रममनपेक्ष्यव मोक्षाधिकार आख्यातः । यथोक्यं 'ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेत्' इति । अत एव द्विविधो ब्रह्मचारि भवति-उपकुर्वाणः नैष्ठिकश्च । तत्र उपकुर्वाणकः यो ब्रह्मचर्यमनुभूय गृहस्थाश्रममनुभवति। स चापरि पक्वकषायः, अनुषशान्त'रागः । तमेव प्रतीदमुच्यते
'अनधीत्य द्विजो वेद न अनुत्पाद्य च सन्ततिम् । अनिष्टवा चैव यज्ञैश्च मोक्षमिच्छन्* व्रजत्यधः'
(म स्मृ.6,37) इति॥ यस्तु परिपक्वकषायः स नैष्ठिक एव ब्रह्मचारी भवति, न गृहस्थामें प्रतिएहते। गृहस्थोऽपि परिपक्वक्षायः वानप्रस्थाश्रममुल्लङघ्य यतित्वेऽधिक्रियते। यथोक्तम्-'गृहाद्वा वनाद्वा प्रव्रजेत्' इति ॥
* 'पतत्यधः' इति प्रसिद्धः पाठः ॥
___1 गार्हस्थ्यरा-ख.

Page #481

448
न्यायमञ्जरी
[गृहस्थस्यापि मोक्षः] केचित्तु-कर्मफलाभिसन्धिरहितस्य, कर्तव्यमिति कर्म कुर्वतः क्षीणरागस्यात्मविदः गृहस्थस्यापि * मोक्षमाचक्षते । यथाऽऽह याज्ञवल्क्यः
'न्यायाजितधनस्तत्त्वज्ञाननिष्ठोऽतिथिप्रियः ।
श्राद्धकृद्वेदविद्यावित् गृहस्थोऽपि विमुच्यते' इति । तस्मादृणानुबन्धादपवर्गाभाव इत्ययुक्तम् ॥
__ [क्लेशानां परिहारोपायः] यत्तु क्लेशानुबन्धादिति-तदप्यनध्यवसायमात्रम् । प्रतिपक्ष- . भावनादिना क्लेशोपशमस्य सुशकत्वात् । यदि हि दोषा नित्या भवेयुः, . अनित्यत्वेऽप्याकस्मिका वा, सहेतुत्वेऽपि य येषां नित्यो हेतुर्भवेत् । कार्यो ऽपि वा यद्यसौ न ज्ञायत', ज्ञातस्य वाऽस्य शमनोपायो न ज्ञायत, ज्ञातोऽपि वाऽनुष्ठातुमसौ न शक्येत, तदा क एवैनमुच्छिन्द्यात् । किन्तु
नाकस्मिका न नित्यास्ते न नित्याज्ञातहेतुकाः ।
नाज्ञातशमनोपायाः न चाशक्यप्रतिक्रियाः ॥ न हि दोषाणां आत्मस्वरूपवन्नित्यत्वं, उपजननापायधर्मकत्वेन ग्रहणात् मिथ्याज्ञानं च प्रसवकारणमेषामवधृतमिति नाकस्मिकत्वम् , अविनाशिहेतुकत्वम् , अज्ञातहेतुकत्वं वा ॥
* 'भवेत्सरागस्य तपोवनं गृहं निवृत्तरागस्य गृहं तपोवनम्' इति हि प्रसिद्धम् ॥
+ प्रतिपक्षभावनाः - अविद्यादिविरोधिनः ज्ञानाभ्यासादयः प्रतिपक्षभावनाः , 'अहिंसाप्रतिष्ठायां वैरत्यागः' इत्यादियोगशास्त्रोक्ताः ॥ .
1
यो-ख,
३ य-ख,
ॐ ज्ञा-ख.

Page #482

449
· नवममाह्निकम्
[प्रतिपक्षभावनया क्लेशक्षयः] मिथ्याज्ञानस्य च सम्यग्ज्ञानम् प्रतिपक्षभावनाभ्यासेन च समूलमुन्मीलयितुं शक्यन्ते दोषाः इति नाज्ञातप्रतीकारत्वं तेषाम्। उक्तं च केन चित् (प्र-वा. 3-220)
*सर्वेषां सविपक्षत्वात् नि सातिशयाश्रितात् ।
सात्मीभावात्तदभ्यासात् हीयेरना स्रवाः कवचित् ॥ ___ इति। विषयदोषदर्शनेन हि तेषु सक्तिलक्षणो रागः शाम्यति । यदा ह्येष चिन्तयति विवेकी
असौ तरलताराक्षी पीनोन्नतधनस्तनी। विलुप्यमाना कान्तारे विहगैरद्य दृश्यते ॥ विभाति बहिरेवास्याः पद्मगन्धनिभं वपुः । अन्तर्मज्जास्थिविण्मूत्रमेदःक्रिमिकुलाकुलम् ॥ अस्थीनि पित्तमुच्चाराः क्लिन्नान्यान्त्राणि शोणितम् । होत चर्मपिनद्धं तत् कामिनीत्यभिधीयते ॥ मेदोग्रन्थी स्तनौ नाम तौ स्वर्णकलशौ कथम् । विष्ठादृतौ नितम्बे च कोऽयं हेमशिलाभ्रमः॥ मूत्रासृग्द्वारमशुचि च्छिद्रं क्लेदि जुगुप्सितम् । तदेव हि रतिस्थानं अहो पुंसां विडम्बना ॥ प्रीतिर्यथा निजास्योत्थं लिहतः शोणितं शुनः ।। शुष्केऽस्थिनि तथा पुंसः स्वधातुस्यन्दिनः स्त्रियाम् ॥
* द्वन्द्वरूपत्वात् जगति सर्वस्य, तत्तद्विरोधिगुणानामभ्यासात् आस्रवाःदोषाः हीयेरन् । सात्मीभावः-आत्मना समरसभावः ॥
1 ल-च,
ता:-ख,
३ मुना-ख
-ख.
29

Page #483

450
भ्याथमञ्जरी व्यात्तानना विवृत्ताक्षी विवर्णा श्वासघुर्घरा। कथमद्य न रागाय म्रियमाणा तपस्विनी ॥ अहो 'बत' वराकोऽयं अकाले तृषितः फणी। प्रसारितमुखोऽस्माकं शोणितं पातुमागतः ।। *किमनेनापराद्धं नः स्वभावो वस्तुनः स्वयम् । स्पृश्यमानो दहत्यग्निः इति कस्मै प्रकुप्यति ।। नानुकूल प्रिये हेतुः प्रतिकूलो न विप्रिये।
स्वकर्मफलमश्नामि कः सुहृत्कश्च मे रिपुः ॥ एवमहानिशं चिन्तयतो नितान्तं "शान्तस्य मनसः' समचिंत्तता सर्वत्र समुद्भवतीति विलीयन्ते दोषग्रन्थयः ॥
अत एवोपदिश्यन्ते मोक्षशास्त्रेष्वनेकशः । . . तस्यं तस्योपघाताय तास्ताः प्रत्यूहभावनाः॥
[प्रतिपक्षभावनया दोषक्षयः ] ननु च प्रतिपक्षभावनेऽपि न सर्वात्मना 'दोष पक्षः क्षयमुपयाति । निम्बाभ्युपयोग इव क्रियमाणे कफधातुरिति-नैतदेवम-तत्र निम्बोपयों गवत् तदनुकूलस्या नपाना देरुपयोगदर्शनात् । अपि च
धमिलोपभयात्तत्र नेष्टः सर्वात्मना क्षयः । कफाधिक्यं तु हन्तव्यं धातुसाम्यस्य सिद्धये ॥
* विरोधिदर्शनेऽपि द्वेषाभावाभ्यासायोज्यते-किमित्यादि ।
धर्मी-शरीरम् ॥
1 व्रणे-ख, प्यास्ते-खः । मूल-च, 'तपा-ख.
दिवं-ख,
मन:-ख,

Page #484

नवममाह्निकम्
451 इह सर्वात्मनोच्छेद्याः क्लेशाः संसारकारिणः ।
छेदश्चैकान्ततस्तेषां प्रतिपक्षोपसेवया ।। न च प्रतिपक्षमावनाभ्यासमेकं अस्त्रमपास्य तदुपशमे निमित्तान्तरं किमपि क्रमते ||
[ भोगानां नोपभेगेन क्षयः] न हि विषयाभिलाषस्तदुपभोगेन विरंस्यति। यथाऽऽह
'न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति ।
हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाभिवर्धते ।।' (म-भा-मा-85-12) अन्यत्राप्युक्तम्-'भोगाभ्यासमनु विवर्धन्ते रागा', कौशलानि चेन्द्रियाणाम्' इति ॥ पाराशर्योऽपाह
'तृष्णाखनिरगाधेयं दुष्पूरा केन पूर्यते । ___ या महद्भिरपि क्षिप्तैः पूरणेनैव खन्यते' इति ।।
तस्मात् प्रतिपक्षभावनैव भगवती भीमकान्तिः अन्तःकरणकान्तारे निरन्तरमभिज्वलन्ती दावदहनदीधितिरिव दहति दोषविटपकानिति । तदेवं दोषानुबन्धविध्वंसोपायसंभवान्न तत्कृतो मोक्षमार्गनिरोधोsभिधातव्यः ॥
- [क्लेशाद्यनुबन्धनिवृत्तिमात्रं साध्यम् ] . अत एव केचन चेतनस्य प्रकृत्या निर्मलत्वात् मलानामागन्तुकत्वात् , मलनिबर्हणहेतोश्च यथोक्तस्य संभवात् , तदा चरणात्तद पाये सति स्वत. स्सकलपदार्थदर्शनसामर्थ्यस्वभावचित्तत्त्वावस्थानात सर्वज्ञसिद्धिमदूरवति. नीमेव मन्यन्ते ॥
1
ते-ख,
वरणा-ख.

Page #485

452
भ्यायमञ्जरी
[सुषुप्त्यादौ शुद्धस्यात्मनो लेशतो भानम् ]
यदप्युक्तं क्लेशशून्यत्वमात्मनो न कदाचिदपि दृष्टम् , अनुबन्धवृत्तित्वात् क्वेशानामिति-तदप्यसत्यम्-सुषुप्तावस्थायामस्पृष्टस्य दोषैरात्मनः प्रत्यहमुपलम्भात्। जाग्रतोऽपि का चन तादृशी दशा दृश्यत एव। यस्यामसावात्मस्वरूप एवात्मा निर्मलोऽवतिष्ठते। यथोक्तं 'अहरहर्ब्रह्म.. लोकं यान्ति' इति । तदलमनेन दोषानुबन्धकथानुबन्धेन ।
__[प्रवृत्तीनां विरतिसंभवः ] यदपि प्रवृत्त्यनुबन्धादि ति प्रत्यपादि-तदपि सूत्रकृता समाहितम् -'न प्रवृत्तिः प्रतिसन्धानाय हीनक्लेशस्य (न्या-सू. 4-1-64) इति । दोषेषु बन्धहेतुषु विगलितेषु प्रवृत्तिरपि न देहेन्द्रियादिजन्मने प्रभव. तीति ॥
[ कर्मक्षयप्रकारवर्णनम् ] ननु दोषक्षयान्मा भूत् उत्तरः कर्मसङग्रहः । ,
कथं फलमदत्त्वा तु प्राक्तनं कर्म शाम्यति ।। अत्र केचिदाहुः-ददत्येव कर्माणि, 'नादत्त्वा शाम्यन्ति ; तथापि बन्धहेतवो न भवन्ति । यतः शमसन्तोषादिजनितं योगिनः सुखमुत्पाद्य धर्मो विनङक्ष्यति, अधर्मश्च शीतातपक्लेशादिद्वारकं दुःखं दत्त्वेति ||
* तर्हि किमर्थो मोक्षार्थप्रयत्नः इति चेत्-जाग्रतः पूर्ववत् क्येशानुवृत्तरवर्जनीयस्वात् । तदानीमपि पूर्णस्य स्वरूपस्य भानाभावात् ॥
ति-ख.
द-ख.

Page #486

.. नवममाह्निकम्
453 [कर्मणां फलनैयत्येऽपि न हानिरिति पक्षः] ननु ! अमुष्मात्कर्मणः इदं फलं भवतीति* कर्मफलानां कार्यकारण भावनियमात , कथमियता कर्मफलोपभोगो भवेदित्यन्यथा तदुपभोगमपरे वर्णयन्ति। योगी हि यो गधि सिद्धया विहितनिखिलनिजधर्माधर्मकर्मा निर्माय तदुपभोगयोग्यानि तेषु तेषूपपत्तिस्थानेषु तानि तानि सेन्द्रियाणि शरीराणि', रण्डान्तःकरणानि च मुक्तैरात्मभिरुपेक्षितानि गृहीत्वा *सदेव सकलकर्मफलमनुमति प्राप्तश्वर्य इतोत्थमुपभोगेन कर्मणां क्षयः ॥
- [तत्त्वज्ञानेन कर्मणां नाशपक्षः ] अन्ये त्वाचक्षते-किमनेन भोगायासेन, अदत्तफलान्येव कर्माणि योगिनो नङक्ष्यन्ति । तत्त्वज्ञानस्यैव भगवत इयान् प्रभावः, यदस्मिन्नुत्पन्ने चिरसंचितान्यपि कर्माणि सहसैव प्रलयमुपयान्ति। भोगादपि तेषां प्रायः शास्त्रप्रामाण्यादेवावगतः। तथा तत्प्रामाण्यादेव तत्त्वज्ञाना दपि तत्प्रक्षयं प्रतिपत्स्यामहे। तथा चाह
'यथैधांसि समिद्धोऽग्निः भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा'
(गी.4-37) इति ।। न चेदं श्रद्धामात्रम् , वेदविदामग्रण्या व्यासमुनिनैव समभिधानात् , अवेदार्थं हि नासावभिदधीतेति ॥
* न तु शीतातपादिरूपम् ॥ + परकायप्रवेशादिना। रण्डेत्यादि-तत्स्वामिनोऽभावात् ॥ * सौभर्यादिः दृष्टान्तः॥

Page #487

454
भ्यायमञ्जरी [कर्मणां फलजननशक्तिनाशपक्षः] तमन्ये न मन्यन्ते। न सर्वामना कर्मणां दाहः। किन्तु स्वरूपेण सतामपि सहकारिवैकल्यात् स्वकार्यकरणोदासीनता तेषां भवति, भ्रष्टा. नामिव बीजानामङकुरकरणकौशलहानिः । यतः सामग्री कार्यस्य जनिका, 'न' केवलं कारकम् । अतो न कर्माण्येवकेवलानि फलोपभोगयोग्यशरीरेन्द्रियादिजन्मनिमित्ततामुपयान्ति। किन्तु मिथ्याज्ञानेन दोषैश्च सहि तानि । तदुक्तं 'अविद्या तृष्णे धर्माधमौं च जन्मकारणम्' इति ॥
तत्त्वविदश्च तत्त्ववित्त्वादेव नाविद्या मिथ्याज्ञानात्मिका भवति । दोषाणां तु प्रथमे दर्शित एव क्रमः। तदभावे भवन्तावपि धर्माधमौं न बधाय कल्पेते। न हि स्वकार्यमङकुरादि कुसूलवर्तीनि बीजानि जनयितुमुत्सहन्ते ॥
भ्रष्ट बीजानामपि स्वरूपशक्तिरपि *तानवं गता। तद्वत् कर्मणां स्वरूपशक्तिशैथिल्यं मा नाम भत् । तथापि कुसूलवति बीजवत् सहकारि वैधुर्यात् कार्यानारम्भ इति । तदिदसुक्तं न प्रवृत्तिः प्रतिसन्धानाय हीनक्लेशस्य' (न्या-सू-4-1-64) इति || . ..
[धर्माधर्थयोः न संपूर्णनाशः] ननु स्वरूपसत्तायां धर्माधर्मयोः कथमिदमुक्तं नवानामात्मगुणानां निर्मूलीच्छेदोऽपवर्ग इति–नैष दोषः-मनस्संयोगवदकिंचित्करयोरवस्था नमपि उच्छेदान्न विशिष्यते। मुक्तस्यात्मनः विभुत्वादपरिहार्यो मन
-
* तानवं-तनुताम् । न तु संपूर्णनाशः ॥
। हीनक्लेशस्य-नष्टदोषस्य प्रवृत्तिः, प्रतिसन्धानाय-वासनायनुवृत्तये न-न प्रभवति ।
1 न कर्माण्येव-च,

Page #488

नवममाह्निकम्
455 स्संयोगः। न च तदानीमसौ सन्नपि सुखदुःखजानादिजन्मनि व्याप्रियते । एवं धर्माधमौं सन्तावपि फलपनाक्षिपन्तौ किं करिष्यत इति फलत उच्छिन्नीवेव भवतः। तस्मानवानामात्मगुणानामुच्छेदोऽपवर्ग इत्यविरुद्धम् ॥
एवं प्रवृत्त्यनुबन्धस्यापि बन्धहेतोरभावान्न दुर्गमोऽपवर्गः ॥
[ज्ञानकर्मसमुच्चयवादः] .. अपरे पुनराहुः-कर्मफलानां शास्त्रतः कार्यकारणभावनियमावगते: शमसन्तोषशीतातपादिद्वारकसुखदुःखमात्रोपपादनेन कर्मपरिक्षयानुपपत्तेः, योगद्धर्या च. दीर्घकालावधिसुखदुःखोपभोगस्य सकृदेव संपादयितुमशक्य त्वात् · ज्ञानाग्निना च दाहे तत्कर्मोपदेशिवैदिकवचनसार्था नर्थक्यप्रसङगात्, अदत्तफलस्य कर्मणोऽनुपरमात् , अवस्थानपक्षे चिरमप्युषित्वा कुसूलावस्थितबीजवत् कालान्तरेणापि तत्फलाक्षेपप्रसङगात् अवश्यं स्वफलोपभोगद्वारक एव कर्मक्षयो वाच्यः ॥ . न चानिर्मोक्ष आंशङालनीयः, 'ततश्चि रादपि तत्सिद्धिसंभवात् । तथा च मुमुक्षुनित्यनैमित्तिकं कर्मावश्यमनुतिष्ठेत् , अननुतिष्ठन् प्रत्यवेयादिति तत्कुतोऽस्य बन्धः स्यात् । काम्यं निषिद्धं च कर्म स्वर्गनरककारि विस्पष्टमेव बन्धसाधनमिति तत्परिहरेदेवेत्येवं तावदुत्तरोऽयं न कर्म संचयः प्रवर्तते । तदाह
..'नित्यनैमित्तिके कुर्यात् प्रत्यवायजिहासया । . .. मोक्षार्थी न प्रवर्तेत तत्र काम्यनिषिद्धयोः' इति ॥
___ * अयमेव सिद्धान्त इति वक्ष्यति। वस्तुतस्तु, फलादानस्य पक्षद्वयेऽपि समानस्वात् , धर्माधर्मयोस्तथैवावस्थानकथनमर्थहीनम् ॥
-
1 मा -च,
2 श्चि-ख,
३ सं-च,
क्षयसं-च.

Page #489

556
न्यायमञ्जरी [ नित्यकाम्यकर्मविभागः] प्राक्तनस्य तु कर्मसंचयस्य भोगादेव क्षयः । आत्मविदश्च मुमः क्षोरयमनुष्ठानक्रमो भवति, नेतरस्येति स एवेत्थमपवृज्यत इति । आह च
'आत्मज्ञे चैतदस्तीति तद्ज्ञानमुपयुज्यते । तत्र ज्ञातात्मतत्त्वानां भोगात्पूर्वक्रियाक्षये ॥
उत्तरप्रचयासत्त्वात्* देहो नोत्पद्यते पुनः ॥' ननु ! नित्यकर्मनुष्ठानपक्षे नास्त्येव मोक्षः। यान्येव हि नित्यानि दर्शपौर्णमासादिकर्माणि 'यावज्जीवं दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत' इत्यादि. चोदनोपदिष्टानि, तान्येव फलवन्ति श्रूयन्त इति काम्यान्यपि भवितुम हन्ति 'दर्शपौर्णमासाभ्यां स्वर्गकालो यजेत' 'अग्निहोत्रं जुहुयान्स्वर्गकामः' इति-न-फलाभिसन्धानपूर्वकत्वेनाप्रयोगात् । तथाऽऽह- ,
'प्रार्थ्यमानं फलं ज्ञातं नानिच्छोस्तद्भविष्यति' इति । सोऽयं प्रवृत्तौ विशेषः। प्रयोगेऽपि विशेषः। काम्यं कर्म सर्वाङगोपसंहारेण प्रयुज्यमानं फलसाधनमिति न यथाशक्ति तया तथा प्रयोक्तव्यमिति । नित्यकर्मणः अकरणात् प्रत्यवाय इति यथाशक्त्यपि तत् प्रयोक्तव्यम्। अननुष्ठितात् 'यादृक् , तादृक् अनुष्ठितश्रेयःप्रत्यवायपरिहारोपपत्तेः ॥
काम्ये तु सर्वाण्यङगानि यद्यसावुपसंहर्तुं न शक्नुयात् , मा प्रवतिष्टा न ह्यप्रवर्तमानः प्रत्यवेयादिति ॥
* तथा च 'नाभुक्तम्' इत्यादिवचनं प्रारब्धकर्मविषयम्। 'यथैधांसि' इत्यादि संचितकर्मविषयमित्यविरोधः ॥
1 य-ख,
स-खः

Page #490

नवममाह्निकम्
457 एवंच तदेव दापौर्णमासादिकर्म 'यावज्जीवं' इति चोदनयोपदिष्टं नित्यं सत् तत्फलान भसन्धानात् प्रयुक्तं न बन्धाय कल्पते। क्व सा स्वर्गसाधनत्वशक्ति अस्य गतेति चेत-न-न वयं कर्मणां शक्तिमशक्ति वा प्रत्यक्षतः प्रपश्यामः। शास्त्रकशरणास्तु श्रोत्रिया वयम् । चोदनैव धर्मे प्रमाणमिलि नः कुलव्रतमेतत्। सा च चोदना एकत्र कामिनमधिकारिणमाश्रित्य प्रवृत्ता। तदधिकारश्च फलनिवृत्तेविना न स्यादिति फलपर्यन्ततां प्रतिपद्यते ||
अन्यत्र तु यावत्पदोपबद्धजीवनपदार्थांवच्छिन्नाधिकारिलाभेन प्रवर्तः माना न फलाय प्रभवति । अक्रियमाणे तु शास्त्रार्थे प्रत्यवा'याय' भवति अधिकृतेन सता शास्त्रार्थस्त्यक्त इति। काम्ये त्वनुत्पन्नकामोऽधिकृत एव न भवतीति नाधिकृतेन सता विधिस्त्यक्त इति न प्रत्यवतीति । उपक्रम्य त्वन्तराले त्यक्तुं न लभत एव । वीतायां फलेच्छायां, आवाप्ते वा फले तत्कर्मसमापन वदवश्यकर्तव्यमेव तदित्यलं शास्त्रान्तरगर्भेण भूयसा कथाविस्तरेण ॥
सर्वथा सुष्टूक्तं नित्यनैमित्तिकै कुर्यात्' इति ॥
[ मोक्षस्य दुर्लभत्वम् ननु ! भोगात् प्राक्तनकर्मक्षयपक्षे दीर्घकालापेक्षणात् अप्रत्यासन्न इव मोक्षो लक्ष्यते-कि त्वया ज्ञातमधुनैव। हुंकृत्वा* निविलम्बमेव मोक्षमाप्नुयादिति। न खलु सुलभोऽयं पुरुषार्थः। किं न श्रुतमिदमायुष्मता क्यासवचनम्
* भर्त्सनादिनेति यावत् | नर्मोक्तिरियम् ॥
1 यो-च,
म-ख,
न-ख.

Page #491

458
. . न्यायमञ्जरी 'अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्' (गी-6 45) इति ॥ ज्ञानाग्निदाहवचनं तु ज्ञानप्रशंसार्थमेव । सोऽयं ज्ञानकर्मसमुच्चयान्मोक्ष उच्यत इति ॥
__ [ज्ञानकर्मसमुच्चयवादनिरासारम्भः] अत्राभिधीयते-न खल फलोपभोगद्वारकः कर्मणां परिक्षयः जन्मकोटिशतैरपि शक्यक्रियः। उक्तं हि
'एकमेवेदृशं कर्म कर्तुमापतति क्वचित् । . .. . जन्मायुतशतेनापि यत्फलं भुज्यते न वा ॥ देहैस्तत्कर्मभोगाथैः कर्मान्यन्न करिष्यते ।
देहबन्ध नमित्येषा दुराशैव तपस्विनाम् ॥' तदीदृशमेनं मोक्षपथमुपदिशद्भिर्याज्ञिकः,मोक्षोपेक्षणमनक्षरमुपदिष्टं भवतीति। तस्मात् पूर्वोक्तनोत्यैव कर्मणो बन्धहेतुत्वमपाकरणीयम् ॥
[कर्मनाशस्वरूपनिश्चयः] . ननु ! पक्षचतुष्टयेऽपि दोष उक्तः*-न-चतुर्थपक्षस्य निरवद्यत्वात्। सहकारिवैकल्यात् कुसूलावस्थितबीजवत् कर्मणामनारम्भकत्वे सति न कश्चिद्दोषः। एष एव च तेषां दाहः, यत् कार्यानारम्भक
त्वम् ॥
[ कर्मणां फलादानम् ] . ननु ! अविनष्टस्वरूपाणि कुसूलबीजवदेव कदा चिरादारप्स्यन्ते कार्यम्। तस्माद्वरमुच्छिद्यन्तामेव। किमिदानी नित्यमात्मानमप्युच्छेत्तुं
* 'अपरे' इत्यादिना 455 पुटे उक्तः । चतुर्थः पक्षः 454 पुटे उक्तः ॥
1 श-ख,
कर्मसाध-ख.

Page #492

439
नवममाह्निकम् यतामहे । स हि पुरा भोक्ताऽभूदिति मुक्तोऽपि पुनर्भोक्तृतां प्रतिपद्येतेति वरमुच्छिद्यन्तामेव ॥
सामग्रयभावात क'थमसौ पुनः भोक्तृतां गच्छेत् ? इति चेत्कर्माण्यपि सहकार्यभावात् कथं कार्यमारभेरन ? न च कर्मणां बन्धकरणे रागादयो न सहकारिण इति वक्तुं शक्यते ; 'वीतरागस्य जत्मादर्शनात्' इत्यसकृदुक्तत्वात्। तस्मादयमेव सूत्रकारोपदिष्टः पन्थाः पेशल: 'न प्रवृत्तिः प्रतिसन्धानाय हीनक्लेशस्य' इति ॥
- [ज्ञानकर्मसमुच्चयवादखण्डनम् ] यच्चेदमुच्यते ज्ञानकर्मसमुच्चयान्मोक्ष इति-तत्रेदं वक्तव्यम् । कर्मणां कीदृशो मोक्षं प्रत्यङगभावः ? न हि तत्सा'ध्यो मोक्षः; स्वर्गा दिवदनित्यत्वप्रसङगात् । ____ अपि च-आत्मैव स्वरूपावस्थितो मोक्ष इत्युच्यते ; न चात्मस्वरूपं कर्मसाध्यम् , अनादिनिधनत्वेन सिद्धत्वात् ॥
[कर्मणां चित्तकषायनिवर्तकत्वम् ] ननु ! नित्यकर्माननुष्ठाने प्रत्यवेयादिति तद्वारकबन्धपरिहारोपायत्वात् कर्मापि मोक्षाङगं स्यात-न-सन्यासविधानस्य प्रत्यक्षोपदेशादि त्युक्तत्वात्। अपरिपक्वकषायाणां शनैश्शनस्तत्परिपाकौपयिकत्वेन कर्मानुष्ठानं पारम्पर्येणापवर्गोपाय इति तु बाढमभ्युपगम्यते । यथाऽऽहं मनुः
____ 'महायज्ञैश्च यज्ञैश्च *ब्राह्मीयं क्रियते तनुः' इति ॥
* ब्राह्मी-ब्रह्मप्राप्त्यहाँ ॥
1-ख
कर्मसा-ख

Page #493

460
न्यायमञ्जरी ___ अध्यात्मविदश्च ज्ञानकाण्डौंपयिकमेव क्रियाकाण्डं मन्यन्ते। साक्षात्तु कर्मसाध्येऽपवर्गे स्वर्गवदपायित्वप्रसङगात कृतकस्य सर्वस्यानित्यत्वात् तत्त्वज्ञानमेव मोक्षोपाय इत्युक्तम् ॥
... [यमनियमादीनामपि ज्ञानाङ्गत्वम् ] यदपि यमनियमा'दि साध्य मङगभूतं कर्मजातम्, तदपि तदङगता गच्छन्न वार्यते। *तत्कार्यत्वेऽपि-यावद्गुणप्रध्वंसाभावस्वभावत्वात मोक्षस्य न क्षयित्वं स्वर्गवत् । अन्यस्तु न मोक्ष इत्युक्तम् ॥ .
तत्पूर्वोक्तप्रक्रमेणापवर्ग
प्राप्तेस्तत्त्वज्ञानमेवाभ्युपायः । कर्म त्वङगं तत्र शौचादि किंचित् किंचित्तत्स्या दात्मसंस्कारपूर्वम् ।
[मोक्षहेतुतत्त्वज्ञानस्वरूपविचारः] आह-तत्त्वज्ञानमिदानी विचिन्त्यताम् - किंविषयं तदपवर्गाय कल्पते ? कुतो वा तस्य निःश्रेयससाधनत्वमवगतमिति ||
नन ! आत्मज्ञानमपवर्गहेतुरिति बहुशः कथितमेवैतदिति कोऽयं प्रश्नः ?-न-विप्रतिपत्तेः। विप्रवदन्ते ह्यत्र वादिनः ॥
[ मोक्षहेतुज्ञानविषये पक्षभेदाः] एक एवायम्। अविद्यापरिकल्पितः जीवात्म परमात्मविभागः । प रमात्मतत्त्वज्ञानादविद्यापाय मोक्ष इति ब्रह्मवादिनः ।।
* अङ्गिनः यत् फलम् तदेव किलाङ्गस्यापि ॥
1 दिषु-ख,
'भूत-ख,
द्वा स्या-च,
प-ख.

Page #494

461
नवममाह्निकम्
शब्दाद्वैतनिश्चयादिति वैयाकरणाः ॥ विज्ञानाद्वैतदर्शनादिति शाक्यभिक्षवः ॥ प्रकृतिपुरुषविवेकविज्ञानादिति पारमर्षाः ॥ ईश्वरप्रणिधानादिति चान्ये* || तदेवं कस्मै तत्त्वज्ञानाय स्पृहयन्तु मुमुक्षवः इति वाच्यम् ॥
.. [आत्मतत्त्वज्ञानस्यैवापवर्गोपायस्वम् ]
उच्यते-भिन्नास्तावदात्मान इति गृह्यतामात्मज्ञानमेव निःश्रेय. साङगमिति ॥
यत्तु-कुतस्तस्य निःश्रेयससाधनत्वमवगतमिति ; अक्षपादवचनादिति ब्रूमः। अक्षपादस्ताव'देव'मुपदिष्टवान् 'आत्मज्ञानान्निःश्रेयसाधिगमः' इति। न च निष्प्रमाणकमर्थमेष ऋषिरुपादिशदिति भवित. व्यमत्र प्रमाणेन । तत्तु वैदिकं विधिवाक्यं आत्मा ज्ञातव्यः' इति ॥ - स एष तावन्न निरधिकारः विधिः; अधिकाररहितस्य च विधेः प्रयोगयोग्यत्वाभावात् । अधिकारान्वेषणमुपक्रमणीयम्। परप्रकरणपरिपठनविरहाच्च नास्य समिदाधिविधिवत् प्रधानाधिकारनिवेशित्वम् । अतः विश्वजिदधिकरणन्यायेन स्वर्गकाममधिकारिणमिह यावदुपा दातु.मध्यवस्यामः, तदैव 'न स पुनरावर्तते' इत्यर्थवादसपितेयमपुनरावृत्तिरेव हृदयपथमवतरति, रात्रिसत्र इव प्रतिष्ठेति तामेवास्य फलत्वेन तिपद्यामहे ॥
* पातञ्जलाः॥ * 'आस्मा वारे द्रष्टव्यः' इत्यस्यार्थानुवादोऽयम् ॥
1 दिद-ख,
वत्-ख,
३ त्त-ख.

Page #495

462
न्यायमञ्जरी सा चेयं साध्यमानाऽपि *रूपादेव हि शाश्वती। चकास्त्यपुनरावृत्तिः न स्वर्गवदपायिनी ॥
_[आत्मज्ञानस्य न दृष्टफलसंभवः ] ननु ! दृष्टप्रयोजनालाभे सति अदृष्टप्रयोजनपरिकल्पनावसरः । इह च दृष्टमेव प्रयोजनमात्मज्ञानस्य कर्मप्रवृत्तिहेतुत्वमुपलभ्यते। नित्येनात्मना विना भूतेष्वेवाचेतनेषु श्मशा नावधिषु बहुवित्तव्ययायास. साध्यानि को नाम ज्योतिष्टोमादिकर्माण्यनुतिष्ठेदिति नित्य एवात्मा परलोको ज्ञातव्यः । एवं हि निर्विशङकः कर्मसु प्रवर्तेतेति ॥ .
तदिदमनुपपन्नम्-अन्यत एव सिद्धत्वात् । प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्ष प्रत्यः येन जैमिनीयः, अनुमानमहिम्ना च नैयायिकादिभिः आत्मा नित्य इति निश्चित एव। किमत्र विधिः करिष्यति। इतिकर्तव्यताकलापोपदेशश्च तदानीमत्यन्तनिष्प्रयोजनः स्यात् ॥
[वेदस्य फलवत्त्वम् ] अमी च तथा' नामातिमहान्तो वेदग्रन्था इयत्येव पर्यवसन्ना इति ?-तदिदमुपनतम्-सेयं महतो वंशस्तम्बात् ल ट्वाऽऽकृष्यत इति। तस्मादर्थवादसमर्पितमपुनरावृत्तिरूपमेव फलमात्मज्ञानविधिरवलम्बत इत्येवं केचित् ॥
* रूपं-स्वरूपम् । ध्वंसरूपा हि सा ॥ + 'कीदृशं पापं मया जन्मान्तरे कृतम्' इत्यादिप्रत्यभिज्ञयेत्यर्थः ॥ * लट्वा-सूक्ष्मशलाका.॥
1 नाशा-ख,
थ्य-ख,
३ ड्रवा-च:

Page #496

463
नबममाह्निकम्
__ [ आत्मज्ञानस्य मोक्षसाधनत्वं विधिसिद्धम् ] सूक्ष्मदर्शिनस्त्वाहुः-इयमपि महती दुर्गतिः, यत् अर्थवादमुखप्रेक्षिस्वमस्यो'क्तम धिकारविधेः। विश्वजिति रात्रिसत्रे वा किमन्यत क्रियः ताम्। न हि विश्वजिद्रूपपर्यालोचनतः कश्चिदधिकारी लभ्यत इति बलात स्वर्गकामादिः कल्प्यते वा, अर्थवादसमपितो वावलम्ब्यते । यत्र तु विधिस्वरूपमहिम्नैव तदुपलम्भः, तत्र कि कल्पनया, किमर्थवाद. वदनावलोकनदैन्येन वा ॥
'इह च 'स्वाध्यायोsध्येतव्यः' इतिवत 'अग्नीनादधीत' इतिवद्वा कृत्ये न द्वितोयया वा ईप्सिततमत्व निर्देशात तन्निष्ठत्वमेवावतिष्ठते । तत्र यथाऽग्न्यर्थतयाऽऽधानविधिरवगम्यमानः अग्नीनामनेकविधपुरुषाथौंपयिककर्मकलापोपयोगात् तदार्जनेनैव कृतार्थत्वमुपगत इति न फलान्तरमपेक्षते, यथा वा स्वाध्यायोऽध्येतव्यः' इत्यक्षरग्रहणार्थत्वात् अस्य विधेः अक्षरग्रहणस्य च फलवकर्मावबोधद्वारेण परमपुरुषार्थापायत्वावधारणान्न तदतिरिक्तघृतमधुकुल्यादिफलान्तरापेक्षित्वम्। न चाध्यापनविध्यङगत्वं, स्वमहिम्नवेप्सिततमसंस्कारद्वारकाधिकारलाभात् एवमिहाप्यपहतपाप्माद्यात्मस्वरूपपरिज्ञानमेव तस्य परम'पुरुषार्थतामवबोधयन्नस्य विधेरन्यप्रयोजनतामापादयति ॥ __ *कश्चित् किल संस्कारविधिः संस्क्रियमाणनिष्ठोऽपि संस्क्रियमाणप्रयोजनापेक्षया परमुखप्रेक्षी भवति-'ब्रीहीन प्रोक्षति' इतिवत् । कश्चित्तु संस्क्रियमाणप्रयोजनमलभमानः तदीप्सिततमत्वानिर्वहणात्-संस्कारविधित्वमेव जहाति 'सक्तून् जुहोति' इतिवत्। यथोक्तम्--
* व्रीहीणां प्रोक्षणसंस्कृतानां पुरोडाशाद्युपयुक्तत्वात्तथात्वम्। सक्तूनां तु न तथोपयोगः, होमेन भस्मीभावात् ॥
1 त्तमा-ख,
घिस्वरू-ख,
द्वाक्यत्वे-च,
र-ख.

Page #497

464
न्यायमञ्जरी 'भूतभाव्युपयोगं हि द्रव्यं संस्कार्यमिष्यते । सक्तवो नोपयोक्ष्यन्ते नोपयुक्ताश्च ते क्वचित्'
(तं. वा. 2-1-4-12) इति ॥ [स्वतः पुरुषार्थानां न फलान्तरम् ] यस्य तु संस्कार्यमनर्घमिव रत्नम् अपर्युषितमिवामृतम्, अनस्त. मितविव चन्द्रबिम्बम , अपरिम्लानमिव शतपत्रमस्ति, कस्तहि प्रकरण
पाठा पेक्षायां अर्थवादमुखप्रेक्षणेन फलकल्पनायां वाऽभिलाषः ? अत एव न कामश्रुतिप्रयुक्तत्वमाधानस्य, न चाचार्यकरणविधिप्रयुक्तत्वमध्ययनस्येति ॥
तस्मात् स्वाध्यायाध्ययनान्माधानविधिसमानयोगक्षेमत्वात् आत्म. ज्ञानविधेः, तत्कृतमात्मज्ञानमपवर्गार्थमवगम्यते। तथाविधस्वरूप आत्मैव परोपाधिजनितधर्मरहितः अपवर्ग इत्युच्यते। यतः तदिदमित्थमात्मज्ञान मेव निःश्रेयससाधनं, अनन्यलभ्यमिति तदेवोपदिष्टवानांचार्योऽक्षपादः !! __ यत्तु विज्ञानसत्तात्मशब्दाद्यद्वैतदर्शनं–तत मिथ्याज्ञानमेवेति न निःश्रेयससाधनमिति ||
[ब्रह्माद्वैतवादनिरासः] ननु कथमद्वैतदर्शनं मिथ्या कथ्यते तत्। प्रत्युत 'द्वैत दर्शनमविद्या मायाऽपि, मिथ्याज्ञानमिति युक्तम् । तथा हि-प्रत्यक्षमेव तावत् निपुणं निरूपयतु भवान्। तत्र हि यदन्यानपेक्षतया झगिति पदार्थस्वरूपमवभासते*, तत् पारमाथिकम , इतरत् काल्पनिकमिति गम्यते। सद्रूपमेव च
_ * परमुखनिरीक्षणं हि स्वप्राधान्यं निवर्तयति ॥
1 सं-ख,
' योगा-च,
. भेद-च.

Page #498

465 नवममाह्निकम् च तत्राभिन्नमन्यनिरपेक्षमवभाति । भेदस्त्वन्यापेक्ष* इति नाक्षजविज्ञानविषयतामुपयाति ॥
[ कारणस्यैव सत्यत्वम्, कार्यस्य मिथ्यात्वम् ] तत्र यथा मृद्रूपतातः प्रभृति यावत्कुम्भावस्थेत्यस्मिन्नन्तराळे आविर्भवतां तिरोभवतां च घटकपालशकलशर्कराकणादीनां कार्याणां रूपमपरमार्थसदेव व्यवहारपदवीमवतरति । परमार्थतस्तु मृत्तिकैव । यथाऽऽहुः 'मृत्तिकेत्येव सत्यम्' (छां. 6-1-4) इति । एवं तदपि मृत्तिकारूपं सत्तापेक्षया न परमार्थसदिति सत्तैव सर्वत्र परमार्था। तदेव सल्लक्षणं ब्रह्मेत्याहुः ॥
आगमश्च 'एकमेवाद्वितीयं' (छो. 6-2-1) इत्यादिः अभेदमेव दर्शयति 'नेह नानास्ति किंवन। मृत्योस्त मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति' इति च ॥ .
[प्रत्यक्षस्य शात्राविरोधित्वम् ] न च प्रत्यक्षविरुद्धत्वमभेदशंसिनो वक्तुं शक्यमागमस्य। न ह्यन्यनिषेधे प्रत्यक्ष प्रभवति, स्वरूपमात्रग्रहणे परिसमाप्तव्यापारत्वात् । पररूप निषेधमन्तरेण च भेदस्य दुरुपपादत्वात् भेदे कुण्ठमेव प्रत्यक्षमिति कथमभेदग्राहिणं आगमं विरुन्ध्यात् । तदुक्तं
'आहुविधातृ प्रत्यक्षा न निषेधृ विपश्चितः । नैकत्व आगमस्तेन प्रत्यक्षेण विरुध्यते ॥'
* प्रतियोगिस्मरणादिसापेक्षः ॥
* प्रत्यक्षं विधायकम्, न निषेधकम्, प्रतियोगिनः तेन उपस्थापयितुमशक्यत्वात् ॥
1 च-ख,
रू-ख,
'म-ख.
30

Page #499

466
भ्यायमञ्जरी [बन्धमोक्षव्यवस्था ] ननु यद्ये'कमेव ब्रह्म, न द्वितीयं किंचिदस्ति, तहि तद्ब्रह्म नित्य शुद्धबुद्धस्वभावत्वात् मुक्तमेवास्ते। केन तद्वद्ध मिति किमर्थोऽयं मुमुक्षुणी प्रयत्नः । कुतस्त्यो वाऽयं विचित्र जगदवभासः - अविद्योच्छेदार्थों मुमुक्षुप्रयत्न इति ब्रूमः। ततस्त्य एवाय विचित्रजागदवभासः ॥ ..
[ अविद्यास्वरूपम् ] केयमविद्या ? ब्रह्मणो व्यतिरिक्ता चेत् नाद्वैतम् । . अन्यतिरेके तु. ब्रह्मव सा, ततो नान्याऽस्त्येषेति कथमुच्छिद्यत-मैवम्-वस्तुमीदंशि कुताकिकचोद्यानि क्रमन्ते । अविद्या त्वियमवस्तुरूपा, माया, मिथ्यावभासस्वभावाऽभिधीयते। तत्त्वाग्रहणमविद्या। अग्रहणं च नाम कथं वस्तुध'मैं विकल्प्यते ?
[अविद्याश्रयः ] ननु ! तत्त्वाग्रहणरूपाsपि कस्येयमविद्या। न हि ब्रह्मणो नित्य 'बुद्धस्वभावत्वादविद्या भवति। अन्यस्तु नास्त्येव तदाश्रयः। न च निरधिकरणमेव मिथ्याज्ञानं भवितुमर्हति-उच्यते-*जीवात्मनामविद्यार न ब्रह्मणः ॥
नन् ! के ते जीवात्मानः ? तेऽपि ब्रह्मणोऽन्यानन्यतया चिन्त्या एवआः ! क्षुद्रतार्किक ! सर्वत्रानभिज्ञोऽसि। ब्रह्मव जीवात्मानः, न ततोऽन्ये । न हि दहनपिण्डाद्भदेनापि भान्तः स्फुलिङगाः अग्निस्वरूपा ने भवन्ति ॥
___ * भामतीकारपक्षोऽयम् । विवरणकारस्तु ब्रह्माज्ञानवादी ॥ "
ए-ख,
घिन-ख,
५ म-ख, घ,
प्रबु-खः

Page #500

467
नवममाह्निकम्
[जीवाज्ञानवादः] तत् किं ब्रह्मण एवाविद्या? -न च ब्रह्मणोऽविद्या। यथा टेकमेव घटाद्यावरणोपहितभेदतया भिन्नमिव विभाति नभः-पटाकाशं घटाकाश मिति, तदावरणवशादेव च रजोधूमादिकलुषितमपि भवति, तदावरणविरतौ तु गळितकालुष्यमले तत्रैव परमे व्योम्नि लीयते तथै व 'जीवा' त्मानोऽपि अविद्याकल्पितभेदाः तत्कृतमनेकप्रकारकालुष्यमनुभवन्ति । तदुपरमे च परे ब्रह्मणि लीयन्ते इति ॥
. [अन्योन्याश्रयपरिहारः] ननु ! एवं सत्यप्पविद्यापरिकल्पित एष ब्रह्मजीवात्मविभागः । सा च जीवात्मनामविद्येत्युच्यते। तदेतदितरेतराश्रयमापद्यते-अविद्याकल्पनायां सत्यां जीवात्मानः, जीवात्मसु च सत्सु अविद्येति-भवत्वितरेतराश्रयम्। अविद्याप्रपंच एवायमशेषः। कस्यैष दोषः ?
यदि वाऽनादित्वमस्य परिहारो बीजाङकुरवद्भविष्यति। भव. द्भिरपि चायमनादिरेव संसारोऽभ्युपगतः। अविद्ययैव च संसार इत्युच्यते ॥
[ अविद्यानिवृत्त्युपायः] ननु! अनादेरविद्यायाः कथमुच्छेदः ? 'कि'मनादेरुच्छेदो न भवति • *भूमे रूपस्य। भवद्भिर्वा कथमनादिस्संसार उच्छेद्यते ?
ननु ! उपाये सत्यनादिरप्युच्छिद्यते। अद्वैतिनां कस्तदुच्छेदोपायः? अविद्यैवेति ब्रूमः। श्रवणमनन निध्या नादिरप्यविद्यैव । सा त्वभ्यस्य
*अनादेः कालात्-मृदि विद्यमान रूपं पाकानश्यति किल ॥
1 चा-ख,
वस-ख,
३ कथ-च
ध्या-ख.

Page #501

468
न्यायमञ्जरी माना सती अविद्यान्तरमुत्सादयति, स्वयमप्युत्सीदति । यथा पयःपयों जरयति, स्वयं च जीर्यति। विषं विषान्तरं शमयति, स्वयं च शाम्यति । यथा वा द्रव्यान्तररजः क्षिप्तं रजःकलुषितेऽम्भसि तच्चात्मानं संहृत्य स्वच्छमम्बु करोति। एवमियमविद्येवाविद्यान्तरमुच्छिन्दन्ती विद्योपायतां प्रतिपद्यते ॥
[ असत्यादपि सत्य सिद्धिः] ननु ! स्वरूपेणासत्यैवेयमविद्या कथं सत्यकार्यं कुर्यात् ? उच्यते--
असत्यादपि सत्यार्थसम्पत्तिरुपपत्स्यते ।
मायासदियो दृष्टाः सत्य प्र'लय'हेतवः ।। रेखागकारादयश्चासत्याः सत्यार्थप्रतीत्युपाया दृश्यन्ते। स्वरूपेण सत्यास्त इति चेत्–किं तेन क्रियते। गकारादित्वेन हिं ते प्रति. पादकाः। तच्चैषामसत्यमिति |
[शुद्धस्यापि ब्रह्मणोऽविद्ययाऽऽवरणम् ] . . ननु ! ब्रह्मणो नित्यशुद्धत्वात् जीवानां च ततोऽनन्य त्वात् कथं तेष्वविद्याऽवकाशं लभते-परिहृतमेतत् घटाकाशदृष्टान्तोपवर्णनेन ॥
अपि च यथा विशुद्धमपि वदनबिम्बं अम्बुमणिकृपाणदर्पणाधुपाधिवशेन श्यामदीर्घस्थूलादिरूपमपारमार्थिकमेव दर्शयति, तथा ब्रह्मणस्तदः भावेऽपि जीवेषु सदवकाश इति ।।
*प्रलय:-मरणम् ॥
1 मय-ख, मिति-च,
न्य-ख,

Page #502

469
नवनमाह्निकम्
[बद्धमुक्तव्यवस्थोपपत्तिः] ननु!, परमात्मनो नित्यत्वात् जीवानामप्यन्योन्य'म'नन्यत्वमित्येक स्मिन् बद्धे, मुक्ते वा सर्वे बद्धाः मुक्ता वा स्युः-अयि कुतर्ककलुषितमते कथं बोध्यमानोऽपि न बुध्यसे। घटाकाशे हि घटभङगात् परमाकाशप्रतिष्ठे जाते, 'न पटाकाशोऽपि तथा भवति। एकस्यापि जीवात्मनः उपाधिभेदात् सुखदुःखानुभवभेदो दृश्यते-पादे मे वेदना' 'शिरसि मे 'वेदना' इति । तीव्रतरतरणितापोपनतात नुतर क्लमस्य च यत्रैव च शरिरावयवे शिशिरहरिचन्दन*स्थासकमुपरचयति परिजनः, तत्रैव तद्दुःखोपरमानुभवः नान्यत्रेति, एवमेकस्मिन्नपि परमात्मनि कल्पनामात्र प्रतिष्ठेष्वपि जीवात्मसु बद्धमुक्तव्यवस्था सिद्धयत्येवेति एकात्मवाद एवायमागमानुगुणः 'उपगन्तुं युक्तः, नानन्त्यमात्मनाम् ॥
ब्रह्मदर्शनमेवातः निःश्रेयसनिबन्धनम् । भेददर्शनमूढानां संसारविरतिः कुतः-इति ||
- [ब्रह्माद्वैतवादनिराकरणम् ] ___ अत्राभिधीयते-कपटनाटकरहस्यप्रक्रियाकू!परचने तदनुगुणदृष्टान्तपरम्परोप पादने च किमुच्यते परं कौशलं भवताम् ! प्रमाणवृत्तनिरू‘पणे तु तपस्विन एव भवन्तः। तथा हि-भेदस्य प्रमाणबाधितत्वात् किमयमभेदाभ्युपगमः भवताम्, उत स्वित् अभेदस्यैव प्रमाणसिद्धत्वा. दिति । द्वयमपि नास्ति । प्रत्यक्षादीनि हि सर्वाण्येव भेदप्रतिष्ठानि · प्रमाणानि ॥
*स्थासक-चन्दनादिलेपगम् ॥
1 मप्य-च. 2 ऽपि-ख, 'नु-ख, म्ला-ख, 'यु-ख,
प-ख, सुख, वे-ख,
दर्श-च.

Page #503

470
भ्यायमञ्जरी [ भैदस्य प्रत्यक्षत्वम् ] यत्तावत् भेदस्य 'परापेक्षत्वात् अक्षजज्ञानगम्यता नास्तीति-तदयुक्तम्-अभेदस्य सुतरां परापेक्षत्वात् । मृत्पिण्डात्प्रभृति घटकर्परचूर्णपर्यन्तकार्यपरम्परापरिच्छेदे तदनुगतमृदूपताग्रहणे च सति मृदस्तदभिन्न रूपत्वमवधा र्येत, नान्यथा ॥
"भिक्षवस्त्वाचक्षते चाक्षुषं व्यावृत्तस्वलक्षगग्राहि, नाभेदविषये, अभेदस्य परापेक्षत्वादिति ||
[अभेदस्य भेदाधीनत्वम् ] अयमस्मादन्य इतीयं परापेक्षा प्रतीतिरिति चेत्-अयमस्मिन्ननुस्यूत इतीयमपि परापेक्षव॥ . . .
तदत्र भवान् भिक्षवश्च द्वापि दुर्ग्रहोपहतौ। भेदाभेद ग्रहणनिपुण मक्षजमिति परिक्षितमेतद्विस्तरतः सामान्यचिन्तायाम्। अङगुलिचतुष्टयं हि प्रतिभासमानमितरेतरविविक्तरूपमप्यनुगतरूपमपि प्रकाशत इत्युक्तम् ॥
व्यावृत्तिर नुवृत्तिर्वा परापेक्षाऽस्तु वस्तुषु । असङकीर्णस्वभावास्तु भावा भान्त्यक्षबुद्धिषु ।।
*अभेदो हि भेदनिराकरणरूपः ॥ + भिक्षवः-बौद्धाः॥ * देशान्तरकालान्तरव्यक्तीनां भानस्यावश्यकत्वात् ।। $ स्वरूपेण भासमाना इति यावत् ॥
1 प-ख.
ता-ख,
३ भेदस्य-च,
भ-खः

Page #504

471
नवममाह्निकम्
[प्रत्यक्षं भेदाभेदोभयविषयकम् ] यदप्युक्तं 'आहुविधातृ प्रत्यक्षं, न निषेद्धृ' इति–तदप्यसाधु'विधातृ' इति कोऽर्थः ? इदमपि
वस्तुस्वरूपं गृह्णाति नान्यरूपं निषेधति।
प्रत्यक्षमिति चेत्-मैव म्-ज्ञानं तहि न तद्भवेत् ॥ - अन्यरूपनिषेधमन्तरेण तत्स्वरूपपरिच्छेदस्याप्यसम्पत्तेः। पीता दिव्यवच्छिन्नं हि नीलं नीलमिति गृहीतं भवति, नेतरथा। तथा चाह 'तत् परिच्छि नत्ति, अन्यव्यवच्छिनत्ति' इति ॥
भाववदभावमपि गृहीतुं प्रभवति प्रत्यक्षमिति च साधितमस्माभिरेवैतत् । · तस्मादितरेतरविविक्तपदार्थस्वरूपग्राहित्वान्नाभेदविषयंप्रत्यक्षम् ॥
. [शब्दानुमानयोः भेदावलम्बनत्वम् ] शब्दानुमानयोस्तु संबन्धग्रहणाधीनस्वविषयव्यापारयोः भेदमन्तरेण* स्वरूपमेव नावकल्पत इति तावुभावपि भेदविषयावेव। विशेष.विषयत्वाभावेऽपि लिङगसामान्यस्य तदितरविलक्षणस्य परिच्छेदात् भेदविषयमनुमानम् ॥
शब्दस्य तु पदात्मनः तद्वदादिवाच्यभेदरूपस्य तु परस्परोपरक्तपदार्थपुंजस्वभावः, इतरपदार्थविशेषितान्यतमपदार्थरूपो वा वाक्यार्थी विषय इति पूर्वमेव निरूपितम्। अतः सर्वथा न भेदस्य प्रमाण'- बाधितत्वम् ॥ ___नाप्यभेदग्राहिी किंचन प्रमाणमस्ति यथोक्तेनैव न्यायेन ॥ .
* संबन्धः किल व्यत्योरेव, न सामान्ययोः ॥ * अभेदेत्यत्र केवलेत्यादिः ॥
म्-ख,
न त्व-ख,
३ दादिवा-ख,
णा-ख.

Page #505

472
न्यायमञ्जरी [अभेदे न श्रुतिः प्रमाणम् ] . यस्तु आगमः पठितः ‘एकमेवाद्वितीयम्' 'नेह नानास्ति किंचन इत्यादिः-*तस्यार्थवादत्वान्न यथाश्रुत एवार्थो ग्रहीतव्यः ॥
[अर्थवादानां सर्वेषां न स्वार्थे प्रामाण्यम् ] . ननु ! सिद्धेऽप्यर्थे वेदस्य प्रामाण्यमभ्युपगतमेव भवद्भिः-बाढमभ्युपगतम्। किन्तु 'धूम एवाग्नेदिवा ददृशे नाचिः' इत्येवमादीनां प्रत्यक्षा. दिविरुद्धार्थाभिधायिनामर्थवादानां मुख्या वृत्तिमपहाय गौण्यापि वृत्त्या व्याख्यानमाश्रितम् । एवमि द'मपि वचनं इतरप्रमाण विरुद्धमर्थम भिदधत् अन्यथा व्याख्यायते ॥ .
ये तु प्रमाणान्तर विरुद्धार्थानुवादिनो न भवन्ति अर्थवादाः, तेषामस्तु स्वरूपे प्रामाण्यं 'वायुर्वं क्षेपिष्ठा देवता' इत्येवमादीनाम् ॥
तस्मात् सुखदुःखावस्थाभेदेऽपि नावस्थातुरात्मनो भेदः, देहेन्द्रियादि नानात्वेऽपि वा न तस्य नानात्वमित्येवं यथाकथंचिदयमर्थवादो योज. नीयः। अभेदोपदेशी तु तत्परः शब्दः विधिरूप इह नास्त्येव। एव. मागमबलादपि नाद्वैतसिद्धिः ।।
[अविद्यास्वरूपाचनुपपत्तिः] यत्पुनः अविद्यादिभेदचोद्यमाशङकयाशङकयपरिहृतम्-तत्राशङका साधीयसी। समाधानं तु न पेशलम् । तत्त्वान्यत्वाभ्यामनिर्वचनीयेयः मविद्येति कोऽर्थः ?
* जीवे परमात्मतौल्यबोधनायार्थवादः । तौल्यं च स्वतः निर्दु:खत्वादिना ।। + पूर्वसंपुटे 676तमपुटे ॥
1 दं विरुद्ध-च,
णा-ख,
वा-ख.

Page #506

473
नवममाह्निकम् - अनादिना प्रबन्धन प्रवृत्ताऽऽवरणक्षमा।
यात्नो'च्छेद्याप्यविद्येयं असती कथ्यते कथम् ॥ अस्तित्वे क एनामुच्छिन्द्यादिति चेत्-कातरसन्त्रासोऽयम् । सता मेव हि वृक्षादीनां उच्छेदो दृश्यते, नासतां शशविषाणादीनाम्। तदियमुच्छेद्यत्वादविद्या नित्या मा भूत् , सती तु भवत्येव ॥
नित्यं न शक्यमुच्छेत्तुं सदनित्यं तु शक्यते । असत्त्वमन्यत् , अन्या च पदार्थानामनित्यता ॥
- [अविद्या भावरूपापि ] ने च तत्त्वाग्रहणमात्रमविद्या, संशयविपर्ययावप्यविद्यैव । तौं च भावस्वभावत्वात् कथमसन्तौ भवेताम् ? ग्रहणप्रागभावोऽपि नास निति शक्यते वक्तुम् , अभावस्याप्यस्तित्वसमर्थनादिति सर्वथा नासती अविद्या॥
असत्त्वे च निषिद्धेऽस्याः सत्त्वमेव बलाद्भवेत् ।
सदसद्व्यतिरिक्तो हि राशिरत्यन्तदुर्लभः ॥ '. सत्त्वे च द्वितीयाया* अविद्याया भावान्नाद्वैतम् ॥
_
[जीवस्य कल्पितत्वासंभवः ] - यत्तु ब्रह्मणः सततप्रबुद्धत्वात् अविद्याक्षेवता नेति जीवानामविद्या. स्पदत्वमभिहितम्, अविद्योपरमे ब्रह्मणि परमे त एव घटाकाशवल्लीयन्त
* परब्रह्मापेक्षयेति शेषः ॥
1 त्रो-ख.

Page #507

474
न्यायमञ्जरी इति च तदपि न चतुरश्रम्-आकाशावच्छेदहेतोः 'घटादेर्घटमानत्वात् । अविद्यायास्त्वसत्त्वात् तत्कृतः परमात्मनोऽवच्छेद इति विषमो दृष्टान्तः । अवच्छेद का भावाच्च जीवविभागकल्पनाऽपि निरवकाशैव ||
पासमवः]
.. [अदिद्याया अनादित्वासंभवः ] यच्च इतरेतराश्रयत्वं परिहर्तुमनादित्वमावेदितं अविद्यायाः-तत्र बीजाङकुरवत् , वाद्यन्तरोपगतसंसारवच्च तस्याः सत्यत्वमेव स्यात् । अनादिप्रबन्धप्रवृत्तत्वे 'सत्त्वे चा रयाः प्रतिकूलहेत्वन्तरोपनिपातकृतमपाकरणमुचितम्। एकात्मवादिनां तु तदतिदुर्घटमित्यनिर्मोक्ष एव स्यात् । यथाऽऽह भट्टः
'स्वाभाविकीमविद्यां च नोच्छेत्तुं कश्चिदर्हति। . विलक्षणोपपाते हि नश्यत् स्वाभाबिक *क्वचित् ।। न त्वेकात्माऽभ्युपा या ना हेतुरस्ति विलक्षणः'
(श्लो. वा. 1-1-5 संब 86) इति ॥
[अविद्याया न बन्धनिवर्तकत्वसंभवः ] यत्पुनः अविद्यैव विद्योपाय इत्यत्र दृष्टान्तपरम्परोद्घाटनं कृतंतदपि क्लेशाय, नार्थसिद्धये। सर्वत्रोपायस्य स्वरूपेण सत्त्वात् । असतः खपुष्पादेरुपायत्वाभावात्। रेखागकारादीनां तु वर्णरूपतया सत्त्वं यद्यपि नास्ति ; तथापि स्वरूपतः सत्त्वं विद्यत एव ।।
* सत्येनातपादिना हि सत्यस्य शैत्यादेनिवृत्तिसंभवः ॥ * अभ्युपायः-अभ्युपगमः ॥
1-ख धी-ख.
कित्वा-ख, घ,
द्वेद्या-ख, दभ्य-च,
चा-ख,

Page #508

475 नवममाह्निकम्
. [सत्यस्यैव सर्वत्र निवर्तकत्वम् ] ननु ! गकारोऽयमिति गृह्यमाणः स रेखासन्निवेशः अर्थप्रत्यायको भवति, न चासौ तेन रूपेणास्ति-मैवम्-स्वरूपेण' सतोऽर्थस्य रूपान्त रेणापि गृह्यमाणस्य कूटकार्षापणादेरिव व्यवहारहेतुता दृश्यते च, युक्ता च*। यस्तु स्वरूपत एव नास्ति, 'न, तस्य स्वात्मना परात्मना वा व्यवहाराङगता समस्ति। रेखासनिवेशश्च स्वरूपेण सन्निति वर्णात्मत्वे. नासन्नपि तत्कार्याय पर्याप्नुयात् । न त्वयम् अविद्यायां न्यायः, स्वरूपा. सत्त्वात्तस्याः ॥
सर्पादौ तु सर्पादिस्वरूपवत् तद्ज्ञानस्यापि तत्कार्यत्वमवगतम् ॥ अतएव शङकाविषस्यापि स्वशास्त्रेषु चिकित्सामुपदिशन्ति ॥
एवं "वन गुहाकुहरदेशा देष निस्सृतः केसरी सरोषमित एवाभिव. तते' इत्यसत्येऽप्युक्ते यद्भीरूणां पलायनादि, शूराणां च सोत्साहमायुधोधमनादि सत्यं कार्य'मुपलभ्यते, तत्र सिंहज्ञानस्य तत्कार्यत्वात् नासत एवोपायत्वम् ॥ . .
___ एतेन प्रतिबिम्बदृष्टान्तोऽपि प्रत्याख्यातः, खड्गादेः मुखादिकालुष्य कल्पनाकारणस्य तत्र सद्भावात् । इह तु तदभावादिति ॥
[ एकात्मवादे बद्धमुक्तादिष्यवस्थानुपपत्तिः ] यदपि बद्धमुक्तव्यवस्थासिद्धये पादवेदनाद्युदाहृतम्-तदप्येवमपाकृतम्-अवच्छेदकस्य पादादेः तत्र तात्त्विकत्वात्। इह तु भेदकल्पनाबीजमद्वैतवादिनां दुर्घटमिति बहुशः प्रदर्शितम् ||
___* रजी हि सर्पभानम् , न तु शून्ये । तथाङ्गीकारे तु निरधिष्ठानभ्रमवादः स्यात् ॥
1 णा-ख, नव-ख,
व-ख, स्वस्ख-च, रा-ख ' रूपमु-ख.
त-ख,

Page #509

476
न्यायमञ्जरी तदत्रायं वस्तुसङक्षेपः-अविद्यायामसत्यां सर्व एवायं यथोदाहृतो व्यवहारप्रकारः तत्कृत इति नावतिष्ठते । सत्यां तु तस्यां नाद्वैत मिति । अत एवाह सूत्रकारः सङखचैकान्तासिद्धिः प्रमाणोपपत्यनु. पपत्तिभ्याम्' (न्या. सू. 4-1-4) इति ॥
[मात्माद्वैतवादनिराकरणोपसंहारः] यदि तावदद्वैतसिद्धौ प्रमाणमस्ति. तहि तदेव द्वितीयमिति नाद्वैतम्। अथ नास्ति प्रमाणम्, न तरामद्वैतम्, अप्रामाणिकायाः सिद्धरभावादिति ॥
*मन्त्रार्थवादोत्यविकल्पमूल
मद्वैतवादं परिहृत्य तस्मात् । उपेयतामेष पदार्थभेदः । प्रत्यक्षलिङगागमगम्यमानः ॥
[शब्दाद्वैतवादनिराकरणम् ] एतेन शब्दाद्वैतवदोऽपि प्रत्युक्तः
'अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम्। विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः'
. (वा.प.1-1) इति II . 'उच्यते-तत्र अनादिनिधनपदनिवेदितापूर्वापरान्तरहिता वस्तु. सत्ता नित्यत्वम्, ब्रह्मपदप्रतिपादितं च व्यापित्वमित्युभयमपि शब्दस्य प्रागेव निरस्तम्। निरवयवश्व स्फोटात्मा शब्दः प्रतिक्षिप्त एव ।
___ * 'नेह नानास्ति' इत्यादयः मन्त्राः। 'एकमेवाद्वितीयम्' इत्यादयः भर्थवादाः ॥ ____ र:-च, एकमेव सं-च, ' यदु-च.

Page #510

477
नवममाह्निकम्
[ शब्दविवर्तवादोपन्यासः] यत्तु नित्यं 'व्यापि च 1 किचिदुच्यते, तत् शब्दतत्त्वमित्यत्र का युक्तिः। आह-शब्दोपग्राह्यतया च शब्दतत्त्वम् ।। __तथा हि सर्वप्रत्यय उपजायमानः नानल्लिखितशब्दः उपजायते । तदुल्लेखविरहिणः अनासादितप्रकाशस्वभावस्य प्रत्ययस्यानुत्पन्ननिर्विशेषत्वात्। एवमोदृशमित्यादिपरामर्शप्रमुषितवपुषि वेदने वेदनात्म. कतैव न भवेत् ॥
[ सर्वप्रत्यथाना शब्दानुविद्धवम् ] येऽपि वृद्धव्यवहारोपयोगवैर्यादनवाप्तशब्दार्थसंबन्धविशेषव्युत्पतयः बालदारकप्रायाः प्रमातारः, तेऽऽपि नूनं 'यत्' 'सत्' 'तत्' 'किम्' इत्यादिशब्दजातमनुल्लिखन्तो नं प्रतियन्ति किमपि प्रमेयम्। अत: शब्दोन्मेष प्रभावप्राप्तप्रकाशस्वभावत्वात* सर्वप्रत्यया नां शब्दानुविद्धं बोधकत्वमिति सर्व शब्दतत्त्वमित्यवधार्यताम्। (व. 4. 1.134) तदाह'
'न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यश्शब्दानुगमादृते।
अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्व शब्देन गम्यते' इति ॥ एवमनभ्युपगमे तु संविदः प्रकाशशून्यतया अनधिगतविषयः सर्व एवान्धमूकप्रायो लोकः स्यात् । आह च (वा. प. 1-125)
'वाग्रुपता चेदुत्क्रामेदवबोधस्य शाश्वती। . .. न प्रकाशः प्रकाशेत सा हि प्रत्यवशिनी' इति ॥ .
अतः 'क्र मेण तावदेवं बोध्यसे, शब्दाख्यविशेषणानुवेधविशेषा भवात् सर्वं निर्विकल्पकन इन्द्रियजं स विकल्पकं वा ज्ञानं शब्दविशिष्ट
* शब्दार्थयोरविनाभावादिति यावत् ॥
1 वा-ख,
2 मिषित-च, ' नाम्-ख
- प्रक्र-ख,
अखं,

Page #511

478
न्यायमञ्जरी मर्थमवद्योतयति गौः शुक्लो गच्छतीति, जातिगुणक्रियावच्छिन्नविषयाव भासिनि प्रत्यये शब्दविशिष्ट एवार्थः स्फुरतीति बुध्यस्व ॥
[अर्थानां शब्दात्मकत्वसमर्थनम् ] एवं चेद्बोद्ध मवतीर्णोऽसि शब्दाख्यविशेषणानुरक्तस्य तस्य विशेष्यस्य स्वरूपं पृष्टः शब्देनैव दर्शयसि, शब्दापरित्यागलब्धप्रकाशस्वरूपयैव वाऽनुभूत्याऽनुभवसीति सोऽपि विशेष्यः शब्दरूप एवेति जानीहि । तदेव शब्द एवार्थोपारूढः प्रतिभातीति व्यवतिष्ठते ।
इत्थमियन्तमध्वानं चेत्प्राप्तोऽपि तदधुना यदुपारूढः शब्दः प्रकाशते, तस्य पृथक् प्रदर्शयितुमनुभवितुं चाशक्यत्वात् शब्द एव 'तथा तथा प्रतिभातीति शब्दविवर्त एवायमर्थः, नान्यः कश्चिदिति प्रतिपत्तुम हसि ॥
यथा चायमिन्द्रियजेषु प्रतिभासेषु प्रक्रमः, तथा शाब्देष्वपि प्रत्ययेषु शब्दविशिष्टो वाऽर्थः प्रविभाति, शब्दो वाऽर्थारूढः, शब्द एवार्थरूपेण विवर्तत इति गृह्यताम् ॥
अतश्च शब्दब्रह्मदमेकम अविद्योपाधिशितविचित्रभेदम, अविद्योपरमे यथावस्थित स्वरूपं प्रकाशत इति युक्तम् ॥ .
[शब्दविवर्तवादनिरासः ] अत्राभिधीयते-न खलु* प्रकारत्रयमपीदमुपपद्यते, पदपदार्थसंबन्ध. व्युत्पत्तिविरहिणाम् अनवाप्तशब्दयोजना वैरूप्य स्वरूप मात्रप्रतिष्ठ'
* शब्दस्य सूक्ष्मस्वादन्यथासिद्धयसंभवादिति हेतुः॥
1 त-ख,
'रू-ख,
'ब्दोपजनित-च,
सारूप्य-ख.

Page #512

नवममाह्निकम्
479 विशुद्धवस्तुग्रहणप्रवणेन्द्रियजप्रत्ययदर्शनात् । वृद्धव्यवहारपरिचयाधि. गतशब्दार्थसंबन्धसंस्कृत धियामपि शब्दस्मरणसंस्कारप्रबोधहेतुभूतप्रथमोदभूतविशुद्धवस्त्ववभासस्यापरिहार्यत्वात् । यत्रं हि वस्तुनि निविशमानः शब्दः शब्दविद्व्यवहारेषु योऽवधृतस्तद्दर्शने तत्संस्कारप्रबोधात् स हि स्मृतिपथमेति, नान्यथेति ॥
[प्रत्ययानो न शब्दानुविद्धत्वम् ] ____सामान्यशब्देष्वपि 'यत्' 'तत्' 'कि' इत्यादिषु विशेषशब्देष्विव सैव वार्ता। तेषामपि व्युत्पत्त्युपयोगविरहे विविधवनविहारि विहङगकूजितादिवदर्थप्रतीतिहेतुत्वानुपपत्तेः ॥
सविकल्पकदशायामपि न वाचकविशिष्टं वाच्यं मैचकगुणखचितमिव कुवलयमवलोकयति लोक इति विस्तरशः प्रत्यक्ष लक्षणे परीक्षितमेतत् । आह च (श्लो. वा. प्रत्यक्ष.172)
'न शब्दाभेदरूपेण बुद्धिरर्थेषु जायते। . प्राक्शब्दाद्याद शी बुद्धिः शब्दादपि हि तादृशी' इति ॥
. [अन साकं शब्दभानासंभवः ] ... संज्ञित्वमात्रमधिकर्मधुना ध्वनिसन्निधाने बुद्धिपधिरोहति, न तद्धि । शिष्टोऽर्थः। तस्य हि न नेत्रेण, न श्रोत्रेण, नोभाभ्यां, न केवलं मनसा वा ग्रहणमुपपद्यते, अतिप्रसङगात् । शब्दी हि अनेकधर्मके धर्मिणि एक
* 'अनादिनिधन 'न सोऽस्ति प्रत्ययः' 'वान पता चेत्' इति श्लोकैरुक्तम्, शब्दस्य तत्त्वरूपत्वम्, सर्वप्रत्ययानां शब्दानुविद्धत्वम्, अर्थस्य शब्दविवर्तवं च ॥
1 स्था-ख,
'ति-ख.

Page #513

480
न्यायमञ्जरी तरधर्मावधारणाभ्युपायो भवति। न तत्रात्मानमारोपयति। न हि दीपेन्द्रियप्रभृतयः प्रतीत्युपायाः तदुपेये रूपादावात्मानमारोपयन्ति । अत एव तदुपायत्वभ्रमकृतस्तदभेदवादोऽपि न युक्तः ॥
न ह्युपायादभिन्नत्वं तदुपेयस्य युज्यते।। रूपस्य न ह्यभिन्नत्वं दीपाद्वा चक्षुषोऽपि वा ॥
[ अर्थस्य शब्दविवर्तत्वाभावः] अपि च यदि शब्दादभिन्नोऽर्थः प्रतिभात्येव, कोऽध्यासार्थः ? . 'अभेदेऽपि शब्दमयमेव विश्वमिति, तत्रापि कोऽध्यासार्थः ? अ'ध्यास भ्रमस्तु वैयाकरणानां *एकाकार निर्देश दोषनिर्मितः । यथाऽऽह (इलो वा. प्रस्यक्ष 182)
'गौरित्येव हि निर्देशः वाच्यस्तबुद्धि वाचि नाम्' इति। 'कस्त्वया दृष्टोऽर्थः' इति पृष्टो वक्ति 'गौः" इति । 'कीदृशं ते ज्ञानमुत्पन्नम्'-'गौः' इति । 'कीदृशं शब्दं प्रयुक्तवानसि''गौः' इति। तत एषा भ्रान्तिः । वस्तुतस्तु विविक्ता एवैते शब्दज्ञानार्थाः। तदुक्तम् (इलो. वा. प्रत्यक्ष 185)
'गवि सास्नादिसद्रपा गादिरूपाभिधायके । निराकारोभयज्ञाने संवित्तिः परमार्थतः' इति ॥
* 'गौः' इति शब्दः, अर्थः, प्रत्ययश्चेति त्र्यमपि हि निर्दिश्यते ॥ + वाच्यम्, तबुद्धिः, वाचकः शब्दश्च ॥
* मीमांसका अपि निराकारज्ञानवादिन इति चक्रधरः। परं तु निराकारज्ञानवादः अन्यः, अन्यश्च निरालम्बनज्ञानवाद इत्यवधेयम् ॥
1 अ-ख,
नाम्-ख,
गौः-ख,

Page #514

481
नवममाह्निकम्
[ नानार्थकस्थले शब्दार्थयोरभेदासंभवः ] एवं इन्द्रियजेष्विव शान्देष्वपि प्रत्ययेषु न शब्दस्वरूपमध्यस्यतीति युक्तम् । यदि च शब्द: स्वरूपेणार्थं प्रतिपादयति, तदा अ'क्षशब्दस्यक्यात् देवन विभीतकरथाक्षेषु तुल्या प्रतीतिः स्यात् । न चाक्षशब्दाः भिन्ना इति वक्तव्यम् , *स्वरूपप्रत्यभिज्ञानानपायात्। तदुच्चारणे चार्यत्रयां संशयदर्शनात् ॥
भवतिशब्दयोश्च सुप्तिङन्तयोः तुल्य रूयत्वात्। अध्यासपक्षे तुल्या. र्थप्रतीतिहेतुत्वं प्राप्नोति। तथा च * सिद्धसाध्यबुद्धिः संवेद्यमानापि निर्येत । एवमगादित्यश्व इति, अजावय इत्यादावपि द्रष्टव्यम् ॥
[शब्दे अर्थाध्यासः विरुद्धश्व ] शब्दस्य सिद्धरूपत्वात् तदध्यासेनार्थबुद्धाविष्यमाणायां 'यजेत' 'दद्यात्' जुहुयात्' इत्यादौ न क्वचित् साध्यबुद्धिर्भवेत्, सिद्धाध्या. सेन साध्यबुद्धेरननुरूपत्वात् ॥
जातिगणक्रियाशब्दाश्च गौः शक्लो गच्छतीत्यादयः केन कारणेन नियतमध्यासमनुरुन्धत इति नावगच्छामः। शब्दस्यार्थानपेक्षनिसर्गसिद्धवैश्वरूप्यकल्पनाबीजाभावात्। प्रतिनियतशब्दवृत्तेश्च कस्यचि
* विभीतक-फलविशेषः ॥ * उक्तार्थत्रयवाचिनः इति शेषः॥
* तिङन्तस्वे साध्यस्वम्, सुबन्तत्वे सिद्धस्वम् । एवं 'भगात्' इत्यादि सुबन्तं तिङन्तं च ॥
$ न हि तेजसि तमसः, तमसि तेजसो वाऽभ्याससंभवः ॥
12-च,
रू-ख,
३ सा-च,
' भवन्ति-च
31

Page #515

482
भ्यायमञ्जरी ल्लक्षणस्यानुपलक्षणात् । वृक्षप्लक्षशब्दयोश्च घटपटशव्दयोरिव स्वरूपभेदा विशेषात् , अर्थानपेक्षित्वाच्च विशेषणविशेष्यभावसामानाधिकरण्ये शब्दा. ध्यासवादिनो न भवेताम् । न ह्येकत्र वस्तुनि वाच्ये क्वचिदनयोः शब्द. योवृत्तिः॥
एतेन नीलोत्पलमपि प्रत्याख्यातम् ।।
[शब्दविवर्तवादे सामानाधिकरण्यासंभवः ] तत्रैतत्स्यात्-न नीलगुणविशेषि'तमिदं उत्पलं नाम किंचिदस्ति विशेष्यम् , अपि तु तत् निरस्तावयवार्थ अश्वकर्णादिवत् *अर्थान्तर मेवेदं ; व्युत्पत्तिप्रकारमात्रं तु विशेषणविशेष्यभाववर्णनमिति-तदेतदसमीचीनम् - अनुभूयमा नावयवार्थप्रतीतिनिह्नवनिमित्तानुपलम्भात् । अश्वकर्णादौ हि युक्तमर्थान्तरत्वं ; तत्र हि नाश्वार्थः: न कर्णार्थः । निरवयववाक्यार्थवादश्च प्रागेव विस्तरेण निरस्त इत्यलं पुनरुक्तालापेन ॥
- [शब्दविवर्तवादे पर्यायपदानां सामानाधिरकरण्यं स्यात् ] .
अथ शब्दद्वयाध्या समात्र निबन्धनमेव सामानाधिकरण्यं 'वृक्षः' लक्षः' इत्युच्यते तदपि न चार-वृक्षस्तरुरितिपर्याययोरपि तत्संभवे सति सामानाधिकरण्यप्रसङगात् ॥
अपि च पर्यायषु 'हस्तः' 'करः' 'पाणिः' इत्यादिषु शब्दरूपभेदाध्यासपक्षे अर्थबुद्धिभेदः प्राप्नोति । न चासावस्तीति नाध्यासः॥
किंच संबन्धग्रहणनिरपेक्षोऽपि शब्दः स्वसामर्थ्यमनुरुध्यमानः स्वाध्यासेन बुद्धि विदध्यात्। तदपेक्षायां वा कस्य केन संबन्ध इति न
___ * प्रकृते शब्दतत्त्वरूपम् ॥
1 त-ख,
न-च,
स-ख

Page #516

483
‘नवममाह्निकम् बुध्यामहे- शब्दादर्थस्य पृथग्व्यवस्थितात्मनः 'त्व'न्मते दुर्लभत्वात्। शब्दव्यतिरिक्तार्थोपगमे वा किमनेन शब्दाध्याससमर्थनाडम्बरेण? विरम्यताम् अतो मृगतृष्णानुसरणरणिकात् ।।
[शब्दे अर्थाध्यासासंभवः ] अपि चाध्यासः क्वचित्सादृश्याद्भवति, शुक्ताविव रजतस्य । क्वचि दनुरागाद्भवति, लाक्षाया इव स्फटिके। शब्दार्थयोर्मूर्तामूर्ततयाऽतिदूरभिन्नस्वरूपयोः सादृश्यं तावदनुपपन्नम्। अनुरागोऽपि तत एव दुर्घटः, पृथग्देशत्वात् , भिन्नेन्द्रियग्राह्यत्वाच्च ।
. [ शब्दार्थयोबिम्बप्रतिबिम्बभावासंभवः ] प्रतिबिम्बवर्णनमपि न सुन्दरम् , दूरदेशत्वेन शब्दार्थयोः प्राप्त्यभावात्। अप्राप्तयोश्च प्रतिबिम्बे द्वारकोद्याननिवासि वासुदेवसुन्दरीवदनतामरसानि सागरतरङगपवनपरिचयचलदलकलतिकालांच्छितानि स्वच्छेषु ज्योत्स्नावदांतद्युतिषु तुष रगिरिगह्वरगततुहिन शिलाकर्पूरदर्पणेषु प्रतिबिम्बितानि दृश्येरन् ।
अथो सर्वगतत्वेन शब्दानामर्थदेशे प्राप्तिरभिधीयते, तहि सकलशब्दसार्थसाधारण्यात अत्यन्तमध्याससाङकर्यम् अनवधार्यमाणविशेषनियमकारणमापद्यत इत्यलमतिप्रसङगेन। सर्वथा न संबद्धः शब्दाध्यासवादः ॥
* अनुराग:-अनुरञ्जनम् ॥ - तन्ते शब्दस्यैव ब्रह्मस्वात् ॥
___1 तख,
सु-च.

Page #517

484
न्यायमञ्जरी [विवर्तवाद एवासमर्थनीयः ] विवर्तवादोऽपि न समंजसः। तथा हि-*विवर्ततेऽर्थभावेन' इति कोऽर्थः ? न तावदर्थात्मना शब्दः परिणाममुपयाति', क्षीरमिव दधिरूपेण, परिणामित्वेन विकारितया वा क्षीरादेरिवानित्यत्वप्रसङगात् । तथाभावेऽपि च नाद्वैतसिद्धिः दध्न इव क्षीरविकार स्य, शब्दविकार. स्यार्थस्य ततोऽन्यत्वात्। अन्यत्वाच्च बाधकारणकालुष्याद्युपप्लवविर 'ह'प्रतीतिसमर्पितभेदत्वात् ॥
[अर्थप्रतिभासस्यायथार्थत्वपक्षनिरासः] अथार्थप्रतिभासमसत्यमपीन्द्रजालवदुपदर्शयति शब्द इत्ययं विवतॊऽर्थः, सोऽपि न युक्तः । बाह्यस्य वस्तुनः पदाभिधेयस्य जातिव्यक्त्यादेः। वाक्यवाच्यस्यापि भावनादेः पूर्वप्रसाधितत्वात्। अवयवव्यादे. चादूर एवाग्रे समर्थयिष्यमाणत्वात्। न चेन्द्रजालमायादिवदयथार्थतायामिह किमपि कारणमुत्पश्यामः ||
[अर्थानां मिथ्यात्वपक्षनिरासः ] __ अथार्थरूपेण शब्दः शुक्तिरिव रजताकारतयाऽवभासत इतीयं विवर्तवाचो युक्तिः-इयमपि न साधीयसी-शुक्तिका हि. रजतव. त्प्रकाशत इति शक्यं वक्तुम् , शुक्तेराकारसारूप्येण तथाऽवभाससम्भ. वात् । इह तु शब्दार्थयोरत्यन्तविसदशवपुषोराकारसमारोपकारणानवधारणात् कथमितररूपेणेतरस्यावभासः । शुक्तिकारजतादिषु च
___ * वाक्यपदीये हि 'विवर्ततेऽर्थभावेन' 'यत्तस्य परिणामोऽयम्' इति विवर्तपरिणामशब्दौ पर्यायतया बहुलं प्रयुक्तौ ॥
1 ते-ख,
स्या-च,
हितकिसलय-ख,
र्थित-ख.

Page #518

नवममाह्निकम्
485 बाधकवशात् तथात्वमवगतम्। इह तु 'न बाधकं किंचिद्भवति, भविष्यति वेति वणितम् ॥
_ [शब्दानुवेधोऽपि न साधीयः] - अथ स्वानुवेधम'जहत् सत्यामसत्यां वाऽर्थबुद्धिमादधाति शब्द - त्ययं विवर्तार्थः-एषोऽपि संप्रत्येव प्रतिक्षिप्तः। शब्दानुवेधविरहिणीनां प्राचुर्येण प्रतिपत्तीनां प्रदर्शितत्वात्। न चान्यः कश्चि द्विपश्चिच्चेतसि वि'वर्तते विवर्तप्रकारः इत्यवाचकमुच्यते-'विवर्ततेऽर्थभावेन'
इति ॥
[शब्दस्य जगत्स्ष्कृत्वनिरासः ] अथ शब्दब्रह्मैव सृजति जगदित्ययं विवर्तप्रकार उच्यते-सोऽपि न सम्यक-अचेतनत्वेन शब्दस्य ईश्वरस्येव स्रष्तृत्वानुपपत्तेः। न च परमाणुवदस्य कारणत्वम् , अवयवसमवायित्वेन* पृथिव्यादेः कार्यस्य ग्रहणात् || . .
अथ 'विज्ञानमानन्दं ब्रह्म' इत्यागमवचनमनुसरता विभुत्वमिव चेतनत्वमपि शब्दब्रह्मणो वर्ण्यते-तहि ईश्वरस्यैव शब्दब्रह्मेति नाम कृतं • स्यात् ..
[ब्रह्मद्वैविध्यनिरासः] यदप्युच्यते. 'द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये शिब्दब्रह्म, परं च यत् । शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति' .
.
* न तु शब्दसमवायित्वेन ॥ + शब्दब्रह्म-अपरं ब्रह्म । परं ब्रह्म-परमात्मा ॥
2 परिव-ख,
। न्ती-ख.

Page #519

486
- न्यायमञ्जरी इति-तदापि ब्रह्म *सुभिक्षमत्यन्तमलौकिकम्। 'एक'तरस्य ब्रह्मणः काल्पनिकत्वात्। अकाल्पनिकत्वे वा कथमद्वैतवादः । तस्मात् कृत. मनेन शब्दब्रह्मणा । स्वस्ति परस्मै ब्रह्मणे भूयात् ॥
अविद्यामायाविनिर्मितविविध भेदप्रथनकल्पश्च सत्ताद्वैतदूषणावसर एव निवारित इति शब्दाद्वैतमपि तद्वदसमंजस मिति सिद्धम् ॥
[जगतः ब्रह्मोपादानस्वनिरासः] एतेन परमात्मोपादानत्वमपि प्रत्युक्तम्। परमात्मनो निसर्गः निर्मलस्य एवंप्रायकलुषविकारकारणत्वानुपपत्तेः ॥
असत्यमेव विकारजातं अविद्यातः परमात्मनि विभातीत्येतदपि दूषितम्। अतः सर्वथा नाद्वैतपक्षः कश्चिदनवद्यः ॥
[ ऐकात्म्यवादेऽनुपपत्तयः] . अथ सर्वप्राणिनामेक एवात्मा, न नानात्मानः-इतीदृशमुच्यतेतदप्यप्रमाणकम्-एकस्मिन् सुखिनि न सर्वे सुखिनः, एकस्मिन् दुःखिते न सर्वे दुःखिताः इति व्यवस्थादर्शनात् । आत्मपरव्यवहारस्य च सर्वजनप्रतीतिसिद्धस्य दुरपह्नवत्वात् । अन्यदृष्टे च सुखदुःखसाधने वस्तुनि स्मरणानुसन्धानपूर्वकेच्छाद्वेषादिकार्यजातस्यान्य त्रा'नुपलम्भात् । एक स्मिश्च वीतरागे मोक्षमासादितवति संसारिणामन्येषामानन्त्यदर्शनात् ॥
* सुभिक्षम्-इति नर्मोक्तिः ॥
परे ब्रह्म एकमेवेति नाद्वैतहानिः इत्यपि न-तर्हि 'द्वे ब्रह्मणी' इति कथनमयुक्तं स्यात् ॥
* अयमेव ब्रह्मपरिणामवादः भर्तृप्रपञ्चादिसंमतः शंकराचार्यादिदूषितश्च ॥
1 इ-च, घ,
प्र-ख,
३ म-ख,
था-च.

Page #520

नवममाह्निकम्
अहं प्रत्ययस्य प्रत्यगात्मवृत्तेः *परत्रासम्भवात् । जगद्वैचित्र्यस्य च पुरुष भेदनियतधर्मनिबन्धनस्यान्यथानुपपत्तेः । आत्मभेदस्य विस्पष्टसिद्धत्वात् ॥
तप्त लोहस्फुलिङकघटाकाश पादवेदनादिदृष्टान्तकदम्बकस्य च निषेधः कृत एवेति एकात्मवादोsपि न युक्तिमा नित्यलं विस्तरेण ॥
487
[ शब्दविवर्तवादोपसंहार : ]
शब्दस्यायं विवर्तः कथमखिलमिति प्रस्फुरत्तद्विविक्त. स्वाकारोऽर्थप्रपंचः कथमिव विकृतिः ब्रह्मणो वेदृशी स्यात् । तस्मान्नानात्मतत्त्वो परिचितसदसत्कर्मपाकानुसारप्रादुर्भूतेश्वरेच्छावशविचलदणुप्रोद्भवो भूतसर्गः ॥
[विज्ञानाद्वैतवादः ]
एवं स्थितेषु सर्वेषु तूष्णीमद्वैतवादिषु । विद्वानाद्वैतवादी तु पुनः प्रत्यवतिष्ठते ॥
सत्यमनुपजननमनपायमपरिमितमद्वयं ब्रह्मन युक्तिमदिति युक्त एव तदनभ्युपगमः । विज्ञानमेव तु क्षणिकं उपजननापायधर्मकं अनादिसन्तानप्रबन्धप्रवृत्तमिदं तथा तथाऽवभातीति न ततोऽद्वितीयमर्थरूपं नाम किंचिदस्तीति पश्यामः ॥
* ऐकात्म्यवादे हि अहमर्थः न आत्मा, किन्तु अन्तःकरणमेव ॥ + अनेकात्मगर्भ इति भूतसर्गविशेषणम् ॥
1 वे पर - ख.

Page #521

488
न्यायमञ्जरी [ विज्ञानाद्वैतसमर्थनम् ] ननु ! प्रत्यक्षादिना प्रमाणेन परस्परविसदृशपदार्थस्वरूपसंवेदनस्य दशितत्वात् कथं विज्ञानस्यायनवमासः, अर्थाभावे तत्स्वरूपानुपपत्तेः । ग्राह्यग्रहणं हि नाम विज्ञानं भवति, 'न *ग्रहण' ग्रहणमिति ॥
उच्यते-इदं तावत्परीक्ष्यताम् । यदेतत् प्रत्यक्षविज्ञानं 'नीलमिदम्' 'पीतमिदम्' इत्युत्पद्यते, तत्र किमेक आकारः प्रकाशते, उत द्वितयः मिति ॥
[ आकारद्वयानुपलभः] यदि द्वितयमवभाति अयमर्थो नीलम, इदं तज्ज्ञानमिति, तत किमत्र विचार्यते, जितं भवद्भिः। जितस्य यदापद्यते तदस्मासु विधीयताम् ॥
अथ एक एवाय'माकारः प्रथते, तहस्ति विचारावसरः। कस्या यमाकारः, किमर्थस्य, किं ज्ञानस्येति । स चैवं विचार्यमाण. आकार: यद्यर्थस्येति तद्भवन्तो जेष्यन्ति। ज्ञानाकारपक्षे तु वयं जेष्याम इति ॥
[ज्ञानस्यावर्जनीयस्वम् ] किं तावदत्र युक्तम्। ज्ञानस्यायमाकार इति । कुतः ? कल्पना 'तावदिहाल्पीयसीति। अर्थाकारपक्षे हि अर्थस्य जडात्मनः प्रकाशा
* स्वप्रकाशज्ञानमात्रमिस्यर्थः। निर्विषयस्य कथं ज्ञानत्वमित्यर्थः ।।
परन्तु आकारद्वयानुपलंभान भवतां विजयः॥
1 न-ख,
३ व-ख,
३ भवति ह्य-ख.

Page #522

नवममाह्निकम्
489 योगात् ग्राह्यत्व*मन्यथा न स्यादिति ग्राहकान्तरकल्पनाऽवश्यंभाविनीति कल्पनाद्वैगुण्यम् ॥
अथार्थ एव ग्राह्यात्मा यः, स एव ग्राहक इति कथ्यते, सतहि प्रकाश एवेति संज्ञायामेव विवादः स्यात् । बाह्याभ्यन्त रकृती विशेष ईति चेत्, अहो विशेषज्ञो देवानांप्रियः। ग्राहकाद्विच्छिन्नता हि ग्राह्यस्य बाह्यता। नं शरीरापेक्षिणो बाह्यता भवंति। यदा च ग्राह्यादर्थात अव्यतिरिक्त एवं ग्राहक इष्यते, तवाऽस्य न त'तो विच्छिन्नतेति अबाह्यत्वात् ज्ञानमेव तदिति कथं न नाम्नि विवादः ॥
उभयसिद्धत्वात् ज्ञानस्य तस्यायमाकारी भवितुमर्हति। ज्ञाने हिं न केचन विवदन्ते। अतस्तस्यैवायमाकार इति युक्तमनेककल्पनातो ह्येकार्थकल्पना ज्यायसीति ।
[ज्ञानस्यावश्यकत्वे हेत्वन्तरम् ] अतश्च ज्ञानस्यायमाकारः। ज्ञानं हि प्रकाशकम् अप्रकाश स्यार्थस्य भवद्भिरभ्युपगम्य॑ते । ततश्च अर्थात् प्रथमतरमस्य ग्रहणेन भवि. तव्यम्। अगृहीतस्य दीपादेः प्रकाशस्य प्रकाशकत्वादर्शनात्। उत्पनेष्वपि च घटादिष्वर्थेषु प्रकाशवैकल्याद्वा, प्रतिबन्धवैधुर्याद्वा भवत्यग्रहणम्। ज्ञानस्य तूत्पन्नस्य सतः न किंचिद्ग्रहणे प्रतिबन्धकः। न च प्रकाशकान्तरापेक्षणम्, स्वत एवं दोपवत् प्रकाशस्वभावत्वात् ।
.* अन्यथा ज्ञान प्रकाशकमन्तरा ॥ * ज्ञानस्य, अर्थस्येति द्वितयकल्पना ॥ * अन्यथा ग्राहकत्वासंभवः॥ ६ प्रकाशकान्तरापेक्षायामनवस्था ।
1 त-ख,
'न-ख,
ईश:-च,
श्व-च.
वा-खे.

Page #523

490
अतः यदेव तस्योत्पादः, तदैव ग्रहणमवश्यं भवेत् । न स्यात् ॥
[ ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वम् ]
किं हि तस्य कालान्तरे भविष्यति, किं वा तदा नाभूत् ; येन तत् कालान्तरे ग्रहीष्यते, तदा च न गृह्यत इति । ज्ञानान्तरेण कालान्तरे तद्ग्रहीष्यत इति चेत्, तदपि केन ग्राहोज्यते ? अन्येनेति चेत्, तदव्यन्येति कोऽवधिः ? श्रम इति चेत् कामं श्रन्तो विरंस्यति भावन् अर्थं तु न गृहीतवानेव, प्रकाशाग्रहणे तत्प्रकाश्यपरिच्छेदायोगादित्येवं न कदाचिदर्थग्रहणं स्यात् । तस्मादर्यग्रहणवादि' नापि पूर्वं ज्ञानग्रहणमवश्याश्रयणीयम् । यथोक्तं
"
* अप्रत्यक्षोपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिध्यति' इति ॥ [ प्रथमं ज्ञानस्यैव भानम् ]
अतश्चैतदेवम् – ज्ञानपृष्ठेन 'चोत्तरकाल' भाविप्रत्यवम' र्शदर्शनात् । 'ज्ञातो मयाऽयमर्थ:' इति हि प्रत्यवमृशन्तः प्रमातारः प्रथमं ज्ञानग्रहणमनुमोदन्ते । न ह्यगृहीतविशेषणा विशेष्यबुद्धिर्भवति । तस्मादपि पूर्व ज्ञानग्रहणमिति सिद्धम् ॥
ज्ञानं च गृह्यमाणं आकाररहितं ग्रहीतुमशक्यमिति बलात् साकारमेव तत् ग्रहीतव्यम् । साकारे च ज्ञाने गृहीते सति* द्वितीयकारणाभावात् कुतो ज्ञानातिरिक्तो बाह्योऽर्थः ?
न्यायमञ्जरी
न चेत् कालान्तरेsपि
* यस्य ज्ञानं न प्रत्यक्षम् तस्य तद्विषयस्याप्यभानमेव ॥
द्वितीयस्य ग्राह्यस्याभावादिति भावः ॥
1 नां-च,
2
म- ख.

Page #524

नवममाह्निकम्
491 [ ज्ञानस्य विषयसंबन्धासाकारत्वम् ] , इतश्च साकारं ज्ञानम्, आकारवत्तामन्तरेणास्य प्रतिकर्मव्यवस्थानु. पपत्तेः। कल्पयित्वाऽपि बाह्यमर्थम् अवश्यमाकारवत्ता विज्ञानस्य विषयनियमसिद्धये वक्तव्या। नीलज्ञानं हीदं अनेकसन्निधाने समुपजायमानं कथमखिलतदितरपदार्थपरिहारेण केवलनीला लम्बन तामवलम्बेत.? बोधस्वभावतायाः सर्वान प्रत्यविशिष्टत्वात । प्रवत्तिरपि प्रेक्षापूर्वकारिणां कथं तदेकविषयैव स्यात् । न च नीलजनित त्वकृत .एष तदधिगमनियम इति कथयितुमुचितम् , आलोकलोचनादिकारकान्तरजनितत्वस्यापि भावेन तद्विषयत्वप्रसङगात् । अतो *नीलाकारतव नीलविषयत्वव्यवस्थाहेतुः: न निमित्तान्तरम् । आह च
'तंत्रानुभवमात्रेण ज्ञानस्य सदशात्मनः । भाव्यतेऽनात्मना। येन प्रतिकर्म विभज्यते' इति ॥
... [ज्ञानस्यैव प्रमाणत्वं फलत्वं च ]
अत एव आकारग्रहणमेवातिशयमाश्रित्य तमबर्थसमर्थने सति साध. कतमं ज्ञानमेव प्रमाणं भविष्यति। अपरथा कारकातिशयदर्शनाभावे तत्तत्साधकतमत्वस्य दुरुपपादत्वात्। साकारज्ञानसाक्षी च लौकिकोऽपि दृश्यते व्यवहारः । एवं च वक्तारो भवन्ति लौकिकाः, 'नीलोऽर्थोऽयं, यतोऽत्र 'तदा कारं ज्ञानमुत्पन्नम्', इति। तेन प्रतिकर्मनियमान्यथानुपपत्तेः अवश्यं साकारमेव ज्ञानम् ॥
* यदा च ज्ञानमेवार्थाकारं जातम्, तर्हि अर्थः प्रत्येकं मा स्तु ॥ * अनात्मना-ज्ञानातिरिक्तेन ॥
* यद्यपि बौद्धाः निराकारज्ञानवादिनः, परन्तु 'अर्थे सति च साकारं निराकार तदत्यये' इत्युक्तेः, सांख्यमतेऽन्तःकरणस्य विषयाकारप्राप्तिवत्, ज्ञानस्य अर्थाकार
1 नुलग्न-ख,
'त्वेनार्थ-ख,
व्यं ते-ख.
नीला-ग,

Page #525

492
न्यायमञ्जरी इत्थं सत्यपि बाह्येऽर्थे ज्ञानस्याकारकल्पना। भवेदेवेति तत्रैव सन्तुष्य स्थीयतां वरम् ॥
[विज्ञानवादिन सौंत्रान्तिकखण्डनम् ] ये 'तु ब्रुवन्ते-ज्ञानस्य स्वतः स्वच्छस्वभावत्वेन नीलपीताद्यवभासः परोपाधिरेव भवितुमर्हति, स्फटिकस्येव लाक्षादिनाऽरुणिमाद्यनु. वेधः । अतः पृथगननुभूयमानोऽपि बाह्योऽर्थः साकारज्ञानावभासा. न्यथाऽनुपपत्त्याऽनुमीयते। यथोकतं-'बाह्यसिद्धिः स्याद्व्यतिरेकतः' *इति ॥ तदिदमनुपपन्नम्-अन्वयानुपलब्धेः
'अर्थे "हि संति साकारं निराकारं तदत्यये ।
नित्यानुमेयबाह्यार्थवादी ज्ञानं क्व दृष्टवान् ॥' .. लाक्षास्फटिकादौ तु तथा युक्तम्, तदनुरक्तस्फटि कशकला'वलोकनात् । इह पुनः
अर्थेन रज्यमानं हि निराकारं निसर्गतः । ज्ञानं न खलु पश्यामः लाक्षया स्फटिकं यथा ॥
[ आकारद्वयं तु अनुभवविरुद्धम् ] आकारद्वय प्रतिभासो हि नास्तीत्युक्तम् । अभ्युपगमे वा सुदुस्त रमनवस्थादूषणम्। अर्थाकारश्च प्रत्यक्षः, तत्कृतश्च ज्ञानाकारः प्रत्यक्षः
प्राप्तेः साकारज्ञानवादिनस्ते इत्युच्यते । एवं ज्ञानाकाराङ्गीकारादेव विषयस्यापलापः . कर्तुं शक्यते, आकारद्वयानुपलंभादिति । विषयासान्निध्ये तु ज्ञानं निराकारंनिर्विषयम् अवतिष्ठते। ततश्च निराकारज्ञानवादः अन्यः, निरालम्बनज्ञानवाद. पययिः निर्विषयज्ञानवादश्चान्यः ॥
* व्यतिरेकतः-अर्थाभावे ज्ञानाकारासिद्धेः, लाह्यार्थसिद्धिः ॥ .
1 तु-ख, " ज्ञानं हि-ख, ३ का-ख.
प्रतीति:-ख, । दुरुत्तर-ख.

Page #526

नवममाह्निकम्
493 इत्युच्यमाने, अर्थाकारस्तावत् साकारेण ज्ञानेन गृहीतः। स इदानी ज्ञानाकारोऽपि ग्राह्यत्वात् साकारज्ञानान्तरं भवेत्। तदपि साकार ज्ञानान्तरं तथाभूतज्ञानान्तर ग्राह्यमेव स्यादित्यनिष्टम् ॥
अथ स्वप्रकाशं तत् साकारं ज्ञानमिष्यते, तेन ज्ञानान्तरानपेक्षणात् नानवस्थेति ; तहि स्वप्रकाशप्ताकारज्ञानव्यतिरिक्तार्थाकारान. वभासात् तदेवास्तु, कुतो द्वितीय इदानीमर्थाकारः
[विषयमिथ्यात्वेऽपि ज्ञानस्याकारसंभवः ] न चान्यथानुपपत्त्या*sपि तत्कल्पना युक्तिमती। न हि राज. शासनमिदं अर्थेनाकारवता भवितव्यमिति । ज्ञानमेव नीलाद्याकारं यदि भवेत् को दोषः स्यादिति। नीलाद्याकारयोगात् अर्थस्स भवेदिति चेत्, संज्ञायां विवाद इत्युक्तम्। द्वितीयस्याभावात् स्वच्छत्वात् ज्ञानस्य कालुष्यमन्यकृतं युक्त मिति चेत्, अविद्यावासनाकृतं तद्भविष्यति। स्वतः स्वच्छमपि ज्ञानमनाद्यविद्यावासनाविम वोपनतम नेकाकारकालुष्यरूषित. वपुरिव प्रकाशते ॥ ___ ज्ञानवासना दसन्तानयोश्च बीजाङकुरवंदनादित्वान्नात्र पर्यनुयोगस्यावसरः-'कुतो वासना प्रवृत्ता' इति । तस्मादनादिवासनावैचित्र्यरचितज्ञानवैचित्र्योपपत्तेः कृतमनुमेयेनापि बाहोनार्थे नेति ज्ञानस्यैवायमाकार इति सिद्धम् ॥
[ज्ञानातिरिक्तार्थनिराकरणम् ] अतश्च 'ज्ञानस्यैवायमाकारः, ज्ञानेन विना हि न क्वचिदर्थरूपमुपलभ्यते । ज्ञानं त्वर्थरहितमपि गन्धर्वनगरमायादिषु विस्पष्टमुप.
* अन्यथानुपपत्या-विषयमन्तरा स्वतः ज्ञानस्याकारान्यथानुपपत्त्या ॥
1 र-ख,
2 पे-ख,
३ त-खं,
वेन तत्तद-ख,
ज्ञा-ख.

Page #527

न्यायमञ्जरी
लभ्यते इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामपि ज्ञानाकारत्वमवगच्छामः । यदि च ज्ञानादर्थः पृथगवस्थितात्मा भवेत्, ज्ञानमन्तरेणाप्यसावुपलभ्येत ; न चैवमस्ति । तस्मादभेद एव ज्ञानार्थयोः ।
यदाह
'सहोपलम्भानियमादभेदो नीलतद्धियोः' इति ॥
494
[ आकारस्य ज्ञानार्थमेलन कृतस्व निरासः ]
न च * ज्ञानार्थसंसर्गधर्म आकारो भवितुमर्हति । यदि हि पृथगर्थ - मनाकारं, पृथक् ज्ञानमानाकारी उपलभ्य, संसृष्टयोर्ज्ञानयोराकारवत्ता मुपलभेमहि, तत इममाकारं संसगंधर्मं प्रतिपद्येमहि । न त्वयमस्ति क्रमः । अर्थरहितत्वेऽपि च स्मरणस्वप्नादिज्ञानानामाकारवत्त्वमस्तीत्युक्तम् । अतः कथं संसर्गधर्म आकार: ?
[ अर्थाकाराणां कल्पितस्वमावश्यकम् ]
अपि च नक्षत्रं तारका तिष्य इति कथमेकस्मिन्नर्थे परस्परविरुद्धलिङग समावेश: ? ॥
परिव्राजक कामुक कौलेयकानां च कथमेक एव वनितारूपोऽर्थः कुणप इति कामिनीति भक्ष्यम् इति च प्रतिभासत्रितयविषयतामनुभवेत् ? ॥ दारा इति कथमेकैव स्त्रीव्यक्तिः पुंवचनबहुवचनविषयतां यायात् ? ||
षण्णगरीति च कथं बहनामन्य लिङगानामेकता स्त्रीलिङगता च भवेत् ? ॥
*
आकारः ॥
1
ज्ञानस्य,
ना-ख,
अर्थस्य च यः संसर्गः परस्पराभिमुखीभवनम्, तत्कृतः
2
वश्व - ख.
-

Page #528

नवममाह्निकम्
495 *हस्वदीर्घयोश्च कथं परस्परा'पेक्षग्रहणयोरर्थेनैकतर आकारः पारमार्थिकः स्यात् ? ॥
ज्ञानानां तु भिन्नत्वात् विचित्रवासनाभेदसहकारिरूपानुविधानेन जायमानानां न किंचिदपि विरोधः ||
तस्मात् ज्ञानमेवेदं सर्वत्र तथा तथा प्रतिभाति, न तद्व्यतिरिक्तो ऽर्थो नाम किंचिदिति ज्ञान एव चैकत्रायं प्रमाणप्रमेयप्रमितिव्यवहारः परिसमाप्यते। तस्य हि विषयाकारता प्रमेयम् , ग्राहकाकारता प्रामाणम् , स्वसंवित्तिश्च फलमिति। यथोक्तम्--
'यदाभासं प्रमेयं तत् प्रमाणफलते पुनः । 'ग्राहकाकारसंवित्त्योः त्रयं नातः पृथक्कृतम्' इति ॥ तदिदं अनाद्यविद्यावासनाविलासविपर्यासिततत्त्वदर्शनतया ज्ञानमेव प्राग्राहकसंवित्तिभेदवदिव लक्ष्यते। अविद्याविरतौ तु स्वच्छमेव तत्संपद्यते, न किंचिद्वेति ॥ तदुक्तम्
'नान्योऽनुभाव्यो बुद्धयाऽस्ति तस्या नानुभवोऽपरः ।
ग्राह्यवाहकवैधुर्यात् स्वयं सेव प्रकाशते ॥ तथा
'अदिमागोऽपि बुद्धयात्मा विपर्यासितदर्शनैः। ग्राहाग्राहकसंवित्तिभेदवानिव लक्ष्यते ॥'
* ह्रस्वत्वदीर्घत्वादिकं बुद्धि कृतमिति हि सर्वसंमतम् ॥ * बौद्धाः किल नैरात्म्यवादिनः। अतः 'प्रमाता' इति विभागः नास्ति
1 रा-ख,
वै-च,
यमे-ख.

Page #529

496
इत्यर्थरूपरहितं संविन्मात्रं किलेदमिति पश्यन् । परिहृत्य दुःख' सन्तति अभयं निर्वाणमाप्नोति ॥
[विज्ञानाद्वैतनिरास: ]
अत्राभिधीयते - न खल्वेक एव बोधात्मा ग्राग्रह' क्तयो' भयस्वभावो भवितुमर्हति । ग्राह्यग्राहकरूपयोरितरेतरविसदृशत्वेन एकत्र समावेशानुपपत्तेः । तथा हि-नीलज्ञानम्, पीतज्ञानम्, शुक्लज्ञानमिति नीलपीताद्युपजननापायेऽप्यनुवर्तमानबोधरूपतया नीलादिविलक्षणमन्वयव्यतिरेकाभ्यामवधार्यते ॥
अपि च ज्ञानम् अहंकारास्पदम् आनन्दादिस्वभावं * स्वकर्मणि च . सव्यापारमिव भवद्भिरभ्युपगतम् । अर्थस्तु नैवमात्मक इति कथमनयोरभेदः ॥
[ प्रतीयमानः आकार: अर्थस्यैव ]
यद्यपि ज्ञानमिदम्, अयमर्थ इत्येवमाकारद्वयप्रतिभासो नास्ति, पं तथाप्ययमेकोऽप्याकारः प्रतिभासमानः प्रकाश्य* एव प्रतिभाति, न प्रकाशकः । इदं नीलमिति ग्राहकाद्विच्छिन्न एव ग्राह्याकारोऽवभासते, न त्वहं नीलमिति तदैक्येनावभासोऽस्ति इति ॥
. न्यायमञ्जरी
* स्वकर्मणि - स्वस्य स्वेन विषयीकरणे । स्वप्रकाशं हि ज्ञानम् । स्वप्रकाश मित्युक्ते त्रिपुटीरहितमित्येवार्थ: । इतरस्तु व्यावहारिकम् ॥
+ आकारद्वयाप्रतिभासमात्रेण आकारद्वयाभावः न सिद्ध्यति । प्रतीयमानस्वाकारः अर्थस्यैव, बाह्यतयाऽनुभवात् । आन्तरं तु ज्ञानम् अनुव्यवसाय -
गम्यम् ॥
1 संसृ-ख,
2 को - ख,
·
3
णा-ख, घ,
श - ख.

Page #530

नवममाह्निकम्
497 अपि च प्रकाश्यस्य नीलादेः प्रकाशकबोधाधीनं युक्तं नाम ग्रहणम्। बोधस्य तु तद्ग्राहकस्य तदा किंकृतं ग्रहणमिति चिन्त्यम्। न बोधान्तरनिबन्धनम्, अनवस्थाप्रसङगात् । नापि स्वप्रकाशं ज्ञानम्, अहं नीलमित्यप्रतिभासात् ॥
[अर्थस्य प्रकाशसंभवाक्षेपः] ननु ! नैव ग्राह्यग्राहकयोरन्यत्वमिति । योऽयं ग्राहावभास इति भवताऽभ्युपगतः, स एव ग्राहकावभासः । ग्राहकादन्योऽहि ग्राह्यः जडात्मा* भवेत् । ग्राहकस्तु प्रकाशस्वभावः, ग्राहकत्वादेव। द्वय. प्रतिभासश्च नास्तीत्युक्तम् । तत्रान्यतरस्य प्रतिभास ने जडप्रकाशयों कतरस्यावासितुं युक्तमिति चिन्तायां, बलात् प्रकाश एव प्रकाशते, न जंडः। निराकारश्च न प्रकाशः प्रकाशत इति तस्मिन् साकारे प्रकाश्यमाने. कुतो जडात्मा तदतिरिक्तोऽर्थः स्यात् ॥
[अर्थप्रकाशे ज्ञानप्रकाशासंभवप्रदर्शनम् ] तदिदमपेशलम-उयायेनोपेयनिह्नवस्वाशक्यकरणीयत्वात्। रूपस्य हि प्रकाशकं चक्षुः। न चक्षुरेव प्रकाशतामित्युक्त्वा रूपमपनोतुं शक्यते। तदिदमर्थस्य मूर्तिद्रवत्वकाठिन्यादिधर्मविशेषितात्मनः तद्विपरीतस्वच्छस्वभावं ज्ञानं प्रकाशकम्, 'न तदेव चक्षुर्वत् तदाऽवभासित. महति च ॥
[ज्ञानानवभासेऽपि अर्थप्रकाशसंभवः] ननु ! चक्षुर्वत् उपायत्वं ज्ञानस्य प्रकाशस्वभावत्वात्। चक्षुर्जन्यो हि प्रकाशो नाम ज्ञानमुच्यते, न चागृहीतः प्रकाशः प्रकाश्यं
ग्राहकस्याजडत्वात् ॥
1 काश-ख,
श-ख,
स्व-ख.

Page #531

498
भ्यायमञ्जरी प्रकाशयतीति-सत्यम्-चक्षुर्जन्यः प्रकाशः ज्ञानमिष्यते। स तु प्रकाश रूपादिविषयप्रकाशः, न प्रकाशप्रकाशः । न हि चक्षु'षा प्रकाशा प्रकाश्यते, अपि तु रूपं प्रकाश्यते। तत्र यद्रूपमुच्यते, स विषयो ग्राह्यः; यत्तत्प्रकाशते इत्युच्यते, स प्रकाशः ज्ञानं ग्राहकम्। * तदुत्पत्तिमात्रेण च रूपं प्रकाशितं भवतीति न प्रकाशो ग्रहणमपेक्षते ॥
[ज्ञानप्रकाशे बाह्यविषयानवभासप्रसङ्गः] ननु ! उक्तमत्र नानुपलब्धायां बुद्धावर्थः प्रकाशते--
'अप्रत्यक्षोपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिध्यति' इति-तदयुक्तम्-'अप्रत्यक्षोपलम्भस्य च प्रत्युत अर्थदृष्टिः प्रसि. द्वयति। उपलम्भोत्पाद एव अर्थदृष्टिः, न पुनरुपलम्भदृष्टिः ॥
ननु ! उपलब्धेरग्रहणे तदुत्पावनुत्पादयोः अविशेषात्, अनुत्पन्नोपलम्भस्याप्यर्थः प्रत्यक्षः स्यादिति सर्वसर्वज्ञत्वप्रसङगः-तदिदमतिसुभाषि. तम् - अर्थप्रकाशात्मैव खलूपलम्भः। स कथ मुत्पन्ना दनुत्पन्नो न विशिष्येत । तस्मात् अर्थप्रत्यक्षीकरणात्मकत्वात् ज्ञानस्य तदुत्पाद एवार्थप्रत्यक्षता, न तद्ग्रहणमिति अगृहीतमेव ज्ञानमर्थप्रकाशक मिति युक्तमं ॥
[ज्ञानाग्रहण एवार्थग्रहणम् ] यत्तु उपाय त्वात् ज्ञानस्य पूर्व ग्रहणमुच्यते तत्, चक्षुरादिभिरन। कान्तिकमित्युक्तम् ।।
* मात्रेणेति-स्वरूपसदेव ज्ञानमर्थप्रकाशकम्, न तु ज्ञातं सत्,, चक्षुरिन्द्रियवदेव ।
मनु-ख)
___1 षः-ख, । दुत्पन्नेन विशे-ख,
'त-ख, द उ-ख,
अरूप-ख:

Page #532

499
नवममाह्निकम्
गृहीतं यदि च ज्ञानं भवेदर्थप्रकाशकम् । धूमवद्दीपव'द्वेति वक्तव्यं, यदि धूमवत् ॥ भवेदर्थानुमेयत्वं तत्त्वयैव च दूषितम्। आकारद्वयसंवित्तिविरहान्न च दीपवत् ॥ घटं दो पेन पश्यामीत्यस्ति द्वितयवेदनम्। न तु ज्ञानेन विज्ञेयं जानामीति द्वयग्रहः ॥
.
द्वयग्रहः ॥
.
[स्वप्रकावस्त्वसंभवः ] यदपि. प्रकाशत्वात् ज्ञानस्य प्रदीपवत् पूर्व ग्रहणमुक्तम्-तदपिव्याख्येयम्-प्रकाशत्वादिति कोऽर्थः ? प्रकाशयतीति प्रकाशः, तस्य भावः प्रकाशत्वमिति-तत् चक्षुरादिभिरनैकान्तिकमुक्तमेव ॥
अथ प्रकाशन प्रकाशः, तहि प्रकाशत्वादिति असिद्धो हेतुः। न ह्यर्थ ग्रहणकाले बुद्धेः प्रकाशनमस्ति ॥
अथ प्रकाशशब्दो बोधपर्याय एव। प्रकाशत्वात 'बो'धरूपत्वादित्यर्थः, तदा साधन विकलो दृष्टान्तः, प्रदीपस्य बोधरूपत्वा. भावात् । अतश्च स्वसंवेदनपक्षो न युक्तियुक्तः, स्वतः प्रकाशस्य कस्य चिदप्यदृष्टत्वात् ॥
[स्वप्रकाशपदार्थस्वरूपम् ] नन् ! ज्ञानशब्ददीपाः त्रयः 'स्व'परप्रकाशा इत्याहुः-तदयुक्तम्शब्ददीपयोः स्वग्रहणेऽर्थप्रकाशने च सामनयन्तरसव्यपेक्षत्वात्। शब्दः
* अयोधरूपस्याप्यर्थप्रकाशकत्वं दीपादेईष्टम् ॥
पंच-ख,
५ प्र-ख,
न बो-च,
__1 च्चे-ख, । प्रकाशाः स्व-च.

Page #533

500
भ्यायमञ्जरी अर्थप्रकाशने समयग्रहणमपेक्षते, स्वप्रकाशने तु श्रोत्रम्। दीपोऽपि चक्षुराद्यपेक्ष एव गृह्यते, ग्राहयति चार्थम् ॥
इयांस्तु विशेषः - घटादिग्रहणे आलोकसापेक्षं चक्षुः प्रवर्तते । आलोकग्रहणे तु निरपेक्षमिति। नैतावता दीपस्य स्वप्रकाशता स्यात् । *इत्थं च मार्जारादिनक्तंचरचक्षुरपेक्षया सर्व एव घटादयः स्वप्रकाशाः स्युः ॥
ज्ञानस्य परप्रकाशक त्वमेव दृश्यते, न स्वप्रकाशकत्वम्, अर्थप्रकाशकाले तदप्रकाशस्य दर्शितत्वात् ।।
मुधैव नस्मा गणितस्त एते
त्रयः प्रकाशाः स्वपरप्रकाशाः । प्रदीपबोधध्वनिनामधेयाः ।
विभिन्नसामग्रयभिवेद्यवेदकाः ॥ आत्मप्रत्यक्षवादिनां तु अवस्थाभेदेन ग्राह्यग्राहकांशयो/दो विद्यत एवेति सर्वथा न स्वप्रकाशं ज्ञानम् ॥
[अर्थग्रहणवेलायां न ज्ञानग्रहणसंभवः ] . यदप्यभि हितं-उत्पद्यमानमेव ज्ञानं अनपेक्षत्वात', अप्रतिबन्धत्वाच्च तदैव गाते, न वा कदाचिदिति-तदप्यसांप्रतम्-तदानीं तद्ग्रहण. सामग्रयभावात् ॥
* इत्थं च-सामग्रीन्यूनतामात्रेण। मार्जारादीनामालोकापेक्षाया अभावेन, तेषां घटादयोऽपि स्वप्रकाशा भवेयुः॥
+ 'पश्यत्यास्मानमारमना' इत्यादौ हि कर्तृत्वकर्मत्वकरणत्वादिकं उपाधिभेदेन स्पष्टम् ॥
1 त्रादि-ख,च, विज्ञा-ख.
श-ख,
द्-ख,
शाः-ख,

Page #534

नवममाह्निकम्
501 न चा*वि'बन्धमात्रेण प्रतीतिरव'कल्पते । , उपायविरहेणापि तदा ज्ञानस्य न ग्रहः ।।
न च जैमिनीया इव वयं ज्ञानं नित्यपरोक्षमाचक्ष्महे। 'ज्ञातो मयाऽयमर्थः' इति कालान्तरे। तद्विशिष्टार्थग्रहणदर्शनात् ॥
शुक्लः पट इति ज्ञाने यथाऽसौ भाति तद्गुणः । तथा ज्ञातोऽर्थ इत्यत्र भात्यर्थो धीविशेषणः॥ न विशेष्ये च संवित्तिः अगृहीतविशेषणा।
नानु'सायधियं वेत्थं प्रतीयेत 'क'माग्रहात् ॥ न च नित्यपरोक्षा बुद्धिः अनुमातुमपि न शक्यत इति च विचारितमेव ॥ .
तदलमनया कथया। किमिति शाक्यसुत्सृज्य श्रोत्रियमिदानी मनुयुंज्महे ॥
__ • [ज्ञानाग्रहणेऽपि विषयग्रहणम् ] . अतश्च यदुक्तं ज्ञानपृष्ठावमर्शदर्शनात् ज्ञानग्रहणपूर्वकमर्थग्रहणमिति
-तन्न सार्वत्रिकम, अपि तु क्वचि देव ज्ञान विशिष्टार्थसंवेदनात् तथाऽभ्युपगम्यते। तस्मात् अर्थग्रहणात् पूर्व ज्ञानस्यानवभासात् निरा. कारावसायविरहाच्च ज्ञानस्यैवायमाकार इति कदाशाप्रलपितमेतदरुणाम्बराणाम् ॥
* अविबन्धः-अप्रतिबन्धः । प्रतिबन्धकाभावमात्रं न हि कार्यजनकम् ॥ । कालान्तरे-अनुव्यवसायकाले ॥ * अनुसायः-अनुव्यवसायः ।।
मा-ख,
___1 वि-ख, । कश्चि-च,
भ्र-ख,
गम्य-ख, निष्ठा-ख,

Page #535

502
भ्यायमञ्जरी [ अर्थस्य कल्पनीयत्वं न ] यत्पुनरभ्यधायि-ज्ञानाकारपक्षे कल्पनाऽल्पीयसीति-तत्र यथोक्त. नीत्या प्रत्यक्षगम्ये बा' ह्ये ग्राह्येऽर्थाकारे कल्पनोक्तिः कीदृशी। कीदृशं वा तदल्पत्वम्. महत्त्वं वेति ॥
[अर्थापलापे ज्ञानस्याप्यपलापः स्यात् ] उभयसिद्धत्वमपि यदवादि ज्ञानस्य-तत्र यदि प्रमाणायत्ता वस्तु स्थितिः, अर्थोऽप्युभयसिद्ध एव । इच्छाद्वेषनिबन्धनायां तु वस्तुस्थिती ज्ञानमपि कथमुभयसिद्धं* स्यादिति यत्किचिदेतत् ॥
[ ज्ञानाकारमन्तरापि प्रतिकर्मव्यवस्थासिद्धिः ] यत्पुनरिदमभिहितं-अभ्युपगम्यापि बाह्यमर्थं अप्रत्याख्येयः प्रति. कर्मव्यवस्थासिद्धये ज्ञानस्याकारयोग इति तदपि न सांप्रतम्-प्रतिकर्मव्यवस्थायाः प्रकारान्तरेणाप्युपपत्तेः ॥
यद्यपि अनेकसन्निधाने नीलज्ञानमुपजायते। यद्यपि च बोध स्वरूपत्वमशेषसाधारणम् , तथापि नीलेनैव कर्मकारकेण तदुपजनितमिति नीलनिष्ठमेवावतिष्ठते। चक्षुरादिनाऽपि तज्जनितमिति चेत्-सत्यं जनितम्-न तु 'कर्मणा सता। नीलेन तु कर्मभूतेन तदुत्पाद्यत इति तदेकविषयमेव भवति । कुत एष नियम इति चेत्, वस्तुस्वभाव कृत' एव। आकारपक्षेऽपि समानोऽयं पर्यनयोगः ॥
* शून्यवादिना विवाद इति शेषः । न हि विवादाविषयः कश्चिदर्थो वर्तते ॥ + प्रकारान्तरेण-विषयीकरणमात्रेण ॥
1 ह्ये-च,
'द-ख, च, ध,
क-ख,
त-ख. .

Page #536

नवममाह्निकम्
503 · यदुच्यते-किमिति नीलमेव कर्मकारकम्, किमिति वा कर्मविषयमेव ज्ञानमिति-तत्र वस्तुस्वभावैरुत्तरं वाच्यम् ॥
*आकारमपि च ज्ञानमुपाददानं 'कर्मकारक स्यैव कथमुपाददीत, न कारकान्तरस्य? इत्यत्रापि वस्तुस्वभाव एव शरणमिति ॥
[ज्ञान प्रति विषयस्य कारणत्वम् ] अर्थस्य च ज्ञानजनकत्वं अन्वयव्यतिरेकाभ्यामवगम्यते ॥
यदा हि देवदत्तार्थी कश्चिद्वति तद्गृहम् । तत्रासन्निहितं चैनं गत्वाऽपि न स पश्यति ॥ क्षणान्तरे स आयान्तं देवदत्तं निरीक्षते ।
तत्रं तत्सदसत्त्वेन तथात्वं वेत्ति तद्धियः ॥ अनागते देवदत्त न देवदत्तज्ञानमुदपादि, तस्मिन्नागते च तदुत्पन्न. मिति तद्धावभावित्वात् तज्जन्यं तदवसीयते। इत्थं च तज्जन्यत्वेनैव तत्र नियमसिद्धेः अलमाकारकल्पनया ॥ ___ एतेन पुरुषप्रवृत्तिरपि नियतविषया व्याख्याता। साधकतमत्वं तु सामग्रयाः प्रमाणसामान्यलक्षणे निर्णीतमेव ॥ . यस्तु लोकिको व्यपदेश उदाहृतः सोऽपि व्यभिचरति। 'नीलोऽर्थोऽयम् , यतस्तद्विषयं ज्ञानमुत्पन्नम्' इत्यपि न व्यपदिशन्ति लौकिकाः ? तस्मादर्थे सत्यपि साकारं ज्ञानमेषितव्यमिति यदुक्तंतदनुपपन्नम् ॥
* ज्ञानं च आकारम् उपाददानमपि–इत्यन्वयः ।। * ज्ञानं हि गुण । न हि द्रव्यस्येव तस्याकारः संभवतीति सारम् ॥
1 अर्थ-ख,
2 क-ख,
३ न तत्-ख,
न न-च.

Page #537

504
न्यायमञ्जार [ सहोपलभात् न ज्ञानार्थयोरभेदः] यदप्यवणि
सहोपलंभनियमादभेदो नीलतद्धियोः' इति-तदपि बालभाषितमिव नः प्रतिभाति, अभेदे सहार्थानुपपत्तेः ।।
अथ 'एकोपलंभनियमात्' इति हेत्वर्थो विवक्षितः-तदयमसिद्धो. हेतुः, नीलादिग्राह्यग्रहणसमये *तद्ग्राहकानुपलम्भात्। ग्राहकाकारानु वेधरहिततद्विच्छिन्न बाहनामात्रप्रतिभास एवायं 'नीलमिदम् इत्या दिः दर्शितः॥
- [सहोपलंभोऽप्य सिद्धः ] क्वचिच्च ग्राह्याकारानुपश्लिष्टकेवलग्नाहकावमर्शनपि दृश्यते-- 'न स्मरामि, मया कोऽपि गृहीतोऽर्थस्तद्वा' इति। तदेवमितरेतरः विभक्तज्ञानार्थाकारसंवेदनात कथम् ॥
. एकोपलम्भनियमादभेदो नीलतद्धियोः' .
इत्युच्यते। 'नीलतद्धियोः' इति वदता भवताऽध्येष भेद एवं निदिश्यते ॥
परमतानुवादमात्रमेतदिति चेत्-न-अभेदे पृथङनिर्देशस्याप्यघट. मानत्वात् । तस्मादपि न ज्ञानस्यायमाकारः॥
[ज्ञानार्थयोः भेदः अनुभवसिद्धः ] यदप्युक्तं-असत्यपि बाह्येऽर्थे स्वप्नगन्धर्वनगरमायादिषु ज्ञानस्याकारवत्ता दृश्यत इति तस्यैवायमाकारो युक्त इति तदपि दुराशामात्रम -सर्वत्र ज्ञानाद्विच्छिन्नस्व ग्राह्याकारस्य प्रतिभासनात् ॥
* तद्ग्राहकस्य-ज्ञानस्य अनुपलभात् ॥
1 नो-ख,
दि-ख, चः

Page #538

नर्वेममाह्निकम्
505 तथा हि-भ्रमझानेषु चतुष्टयो गतिः-आत्मख्यातिः, असत्ख्यातिः, अख्यातिः, विपरीतख्याति * ||
तत्र 'रजतमिदम्' इति सामानाधिकरण्येनैकार्थप्रतिभासात् , तन्मते च संवित्तेरपरोक्षत्वात् रजताधिगमाभिमानेन तदथिनस्तत्र प्रवृत्तः, बाधकप्रत्ययस्य तथाविधबोधनिषेध'परत्वेन प्रादुर्भावात् न तावदख्या. तिरिति प्रागेव (प्र. सं. 456) प्रासाधितमेतत् ।।
[असत्ख्यातिनिरासः ] असख्यातिरपि नास्ति, एकान्तासतः स्वपुष्पादेः प्रतिभासायोगात् । देशकालव्यवहितानुभूतपूर्वपदार्थविषय एवं भ्रान्तोऽपि प्रत्ययः प्राणभृतां भवति, न त्वत्यन्तासदर्थविषयः ।।
• सर्वेषां भ्रमाणां सालम्बनत्वम् ] तथा हि-द्विविधा भ्रान्तिः- बाह्येन्द्रियजा, मानसी च। तत्रं बाह्येन्द्रियजे भ्रमज्ञाने विषयदोषात् , इन्द्रियदोषाद्वा समुत्पद्यमाने न क्वचित् निरालम्बनता दृश्यते। भास्वररूपसादृश्यन हि विषयदोषेण| शुक्तिका रजतमिति परिस्फुरति। मरुस्थलीपतितो त्फलितंच सावित्रं तेजः तरलतरङगसारूप्येण पय इति चकास्ति । इन्द्रियदोषादपि पित्तोपहतरसनस्य तिक्ततया शर्कराऽवभासते। तिमिरसीमन्तितनयनवृत्त चन्द्रमण्डलमेकमपि द्विधा प्रतिभाति । तिमिरकणनिकरविवरविरचित
* इतरख्यातीनामत्रैवान्तर्भाव इति तात्पर्यम्। वस्तुतस्तु अख्यात्यन्यथाख्या. त्योरेव सर्वेषामन्तर्भावः॥
* भ्रमहेतुस्वात्तस्य दोषत्वेन कथनम् ॥ * तिमिरं-नयनदोषविशेषः। न तु तमः ॥
1 ध-च,
स्थि-चः

Page #539

506
न्यायमञ्जरी प्रसृताश्च नयनरश्मय एव सूर्यांशुसंवलिताः सन्तः सूक्ष्मतया केशकूर्चकाकारा प्रतिभान्तीति ॥
[मानसविभ्रमाणामपि सालम्बनत्वम् ] अन्तःकरणदोषेण विभ्रमो यस्तु जायते।
असत्यपि* महेलादौ पुष्पेषुमुषि'तात्मनाम् ॥ सोऽपि कश्चित् विषयदोष सहायो . भवति। स चालम्बन एव (प्र. सं. 228) ॥
तस्याः पाणिरिति ज्ञानं यथा' भवति कुत्रचित् । कोमलानिलकल्लोलवेल्लिते बालपल्लवे || अनपेक्षिततत्तुल्यपदार्थस्यैव या पुनः।
मानसी मन्मथोन्मादमहिम्ना मानिनीमतिः ॥ तस्यामपि रागादिवासनाब लोपप्लवमान स्मृत्युपस्थापितदेशकालव्यवहितोपलब्ध पुरन्ध्रीरूपादिसमुल्लेखः, न त्वेकान्तासतः खरविषाणादेरिव ॥
प्रतिभानिद्रादिमनोदोषजन्मनि स्वप्नेऽपि दृष्टपूर्वस्यैव तस्याकार.स्योल्लेखः ॥
जा'लज्वलागळवह्निद्रव द्रव्या दिदर्शने । रूपमन्यस्थमन्यत्र वेत्ति न त्वसदेव तत् ।। तदेवं भ्रान्तिबोधेषु नास्त्यत्यन्तासतां प्रथा । देशकालान्यथात्वं तु केवलं भाति वस्तुनः ।।
* महेला–महिला। पुष्पेषुः-कामः ॥ * जालम्-इन्द्रजालम् ॥
1 दि-च, । ज्व-ख,
'हा-ख, ' संवृत्त्याधु-ख, दघ्रा-ख, द्वया-च.
पूर्वपु खः ।

Page #540

507
नवममाह्निकम्
[ असत्ख्यातिवादे विशेषः] ननु ! तत्रासतोऽर्थस्य प्रतिभासे देशान्तरादिषु सत्त्वं क्वोपयुज्यते ? देशान्तरे हि सन् असन् वा तत्र तावन्नास्त्येव सोऽर्थः। न च *द्वयोरस. त्वयोः किचिद्विशेषः । देशकालावपि कि सन्तावसन्तौ वा प्रतिभासेते इति विकल्पनायां तथा तयोरपि तुल्यो दोषः-मैवम-भवतोऽप्यसत्ख्याति. वादिनः कि सर्वत्रैव तदर्थासत्त्वं संमतम, उत तद्देश एव? तत्रासन्नि. धानमात्रेण तावत् क इव तव । स्वार्थ: ? सर्वत्रासतस्तु प्रतिभासे कुतस्त्य एष नियमः-यत् असत्त्वाविशेषेऽपि रजता' घेवासत् प्रतिभा'ति, न खरविषाणादीति ॥
अयं तु द्वयोरसत्त्वयोविशेषः-देशान्तरादिषु सतोऽर्थस्य स्मरणादुपारोहेण प्रतिभासमानता युज्यते, न त्वेकान्तासत इति । एवं देशकालयोरपि सदसत्त्वबिकल्पचोद्यं परिहर्तव्यम् ॥
अतश्च किंचिदपि नात्यन्तासदर्थग्नाहि ज्ञानमस्तीति कि दृष्टान्तबलेन सर्वत्रार्थशून्यता कल्प्येत? तस्मान्नासत्ख्यातिः॥
[आत्मख्यातिनिरासः] ___ आत्मख्यातेस्तु निराकरणाय सोऽयमियान् कलिः वर्तते। तत्र च बहुशः कथितं-ग्राहकाद्विच्छिन्नमेव ग्राह्यमवभासते 'नीलमिदम्' इति, न तु तदभेदेन 'नीलमहम्' इति । भ्रान्तिज्ञानेषु तदर्था सन्निधानात् भान्तत्वमस्तु, नात्मतत्त्वग्रहणमिति ॥
* द्वयोः-तद्देशासत्त्वदेशान्तरासत्वयोः ॥
असख्यातिरूपः॥
1 दि संप्र-ख.
थे-ख,

Page #541

508
यच्चोच्यते
'यदन्तर्ज्ञेयरूपं तत् बहिर्वदवभासते '
इति - सेयं विपरीतख्यातिरेवाङगीकृता स्यात् । तद्वरं सैव तपस्विनी साधीयसी ॥
- न्यायमञ्जरी
[ अर्थस्य ज्ञानरूपत्वासंभव: ]
अथ कथ्यते— ग्रहकात् * सत्यं विच्छिन्नं ग्राह्यं; तत्तु ज्ञान' रूपमेवेति -तत्र विच्छिन्नमिति प्रियमावेदितम् । ज्ञानत्वे तु तस्य का युक्तिः ? न च ज्ञानयोः युगपदुपनयोः क्रमभाविनोर्वा ग्राह्यग्राहकभाव उपपद्यते । यौगपद्ये सव्येतर गोविषाणवत् ग्राह्यग्राहक नियमाभावात् । क्रमपक्षेऽपि पूर्वमुत्तरस्य ग्राहकं * चेत्-तदुत्पत्तितद्ग्रहणकालप्रतीक्षणात् क्षणिकतां जहात् । उत्तरमपि यदि पूर्वस्य ग्राहकं तदांपि सैव वार्ता । तावत्कालमवस्थितिमन्तरेण तद्ग्राह्यतानुपपत्तेः । न च ज्ञानत्वं नाम सामान्यं ग्राहाग्राहकयोरनुगतम्, गोत्वमिव शाबलेयादौ, विभाति । अतो विच्छिन्नश्चेत् ग्राहकात् 'ग्राह्यांशः सोऽर्थ एव भवेदिति न
ज्ञानस्यायमाकारः ॥
[ आकारस्य संसर्गधर्मत्वाभावः ]
यत्तु संसर्गधर्मः आकारो न भवतीति भाषितं, तद्युक्तमेव
न कुण्डदधिवत् कश्चित् संसर्गोऽस्त्यर्थबोधयोः । तत्कृताकारवत्ता वा प्रागनाकारयोस्तयोः ॥
*
सत्यम् – इत्यर्धाङ्गीकारे ॥
** ग्राह्यकस्य ग्राह्यस्य च उभयोः ज्ञानरूपत्वाङ्गीकारात् ज्ञानयोः इति ।।
1 त्वज्ञान- ख,
2 का - ख,
• स्थि - ख.
4 ग्राह्यरत्सोऽन्य - ख.

Page #542

509
नवममाह्निकम्
तदेवं शाक्योक्तयुक्ति'शक'लदौर्बल्यात् सर्वत्र विच्छेदप्रतिभासात् ज्ञानस्य स्दतो वैचित्र्यानुपपत्तः अर्थस्यैवायमाकार इति सिद्धम् ॥
[ एकस्मिन्नर्थे न विरुद्धाकारोलेखः] यत्तु अर्था कारपक्षे चोदितं-एकत्रार्थे नक्षत्रं तारका तिष्य इति परस्परविरूद्धाकारसमावेशो न युक्त इति-तत्रोच्यते--अनुपपन्नमिति नः क्व संप्रत्ययः, यत् न प्रमाणेनावगतं* विरुद्धमपि तदवबुद्धयामहे, यदेकत्र निविशमानं न पश्यामः । तदिह यद्यबाधितेन ज्ञानेन विस्पष्टमाकारत्रयमेकत्र गृह्यते, तत् कथमनुपपन्नं स्यात् ? कथं वा विरुद्धमिति ॥ .
[नानाकारेवन्यतमस्य कल्पितत्वसंभवः । अथैकं सम्यक्प्रमाणपरिनिश्चितरूपं, इतरत् काल्पनिकमिति प्रतीयते -तदेवमस्तु, · को दोषः ? . दृष्टश्च चित्रादावनेक वर्ण समावेशः। न चैकत्र विरोधं अविरोधंवा दुष्टवा सर्वत्र तत्कल्पनमुचितस्। अबा. धितावगतिनिबन्धना हि वस्तुस्थितयो भवन्ति, न कल्पनानिमिताः ।।
[शब्दसाधुस्वं व्याकरणाधीनम् ] अपि वा वस्तुताद्रूप्यसदसत्तानपेक्षया।
शब्दप्रयोगसाधुत्वं अन्वाख्यायेत केवलम् ॥ 'दाराः' इति नैकस्याः स्त्रीव्यक्तेः पुंस्त्वंहवं -त्ब वा विद्यते । शब्दस्त्वेष तत्र प्रयुज्यमानः साधुर्भवति ॥
* पदानां तत्तल्लिङ्गकत्वं व्याकरणशास्त्रसिद्धम् । विरूद्धधर्मवत्त्वं तु भानमात्रम् ; न वस्त्वन्वयि ॥
अर्थेषु व्यक्तिभेदेन
.
कौशल-ख,
आ-ख,
वि-ख,
बल-ख.

Page #543

510
न्यायमञ्जरी
नार्थासंस्पशिता चास्य तावता व्यवतिष्ठते । 'यथै तदात्मकं वस्तु तथा शक्नोति भाषितुम् ॥
[सर्वस्य वस्तुनः अनेकरूपस्वम् ) परिवाटप्रभृतीनां च कुणपादिप्रतीतयः । अर्थस्यानेकशक्तित्वात्* नावहन्त्यर्थशून्यताम् ॥ कि न भक्षयितुं शक्या नारी कौलेयकेन सा । कि वा न शमयत्येषा कामिनो मदनज्वरम् ॥ शवाद्वा केन रूपेण सा विशिष्येत योगिनः ।
धीत्रयं तु न सर्वेषां अभावात् सहकारिणः ।। प्रतिप्राणिनियतानेकविधवासना भेदसहकारिसापेक्षो. हि त'स्य तस्य ज्ञानस्यात्मलाभ इति न सर्वेषां सर्वसारूप्येण ज्ञानम् ॥
.. [अर्थांनां वासनाकल्पितत्वासंभवः ] यद्येवं वासनाभेद एव विविधप्रतिभोद्भवहेतुर्भवति, कि अर्थकल्य नया ? अयि साधो! किमद्यापि न परिहर सौ. सुचिरं 'गुणितां कल्पनावाचोयुक्तिम् । न ह्यर्थः कल्प्यते, अपि तु प्रतिभासत एव । बहुरूपस्य तु तस्य एकतमरूपपरिच्छेदनियमे किमपि वासनादि कारणं क्वचित् कल्प्यते। कस्तावताऽर्थनिह्नवस्याव"सर :॥
* अनेककार्यकारित्वादित्यर्थः॥ * गुणितां-अभ्यस्ताम् ॥
स-ख,
स्य-ख.
1 असौ-ख, 'वा-च, ति-च, काश-ख.

Page #544

नवममाह्निकम
SIL [ वासनाया दुनिरूपत्वम् ] ग्यच्चोक्तं वासनाभेद एव ज्ञानवैचित्र्यकारणम्, इतरेतरकार्यकारणभावप्रबन्धश्च बीजाङकुरवदनादिः ज्ञानयासनयोरिति-तदप्यघट. मानम्-केयं वासना नाम? ज्ञानादव्यतिक्ता चेत्, साऽपि स्वच्छरूपत्वात् न ज्ञानकालुध्य कारणं भवेत् । ज्ञानव्यतिरिक्ता चेद्वासना तद्वैचित्र्यहेतुश्च सोऽर्थ एव पर्यायान्तरेणोक्तः स्यात् ॥
. [वासनायास्संस्काकाररूपस्वम् ] अपि चे वास'ना नाम विषयानुभवसमाहितः संस्कार इिति लोके प्रसिद्धिः। संस्कारश्च यदनुभवघटितः, तत्रैव क्वचिदवसरे स्मरण मुपजनयति। न पुनरसदेव वैचित्र्यमिदमीदृशमावहति ॥ ___किंच भिक्षुपक्षे क्षणिकत्वेन ज्ञानानां ग्राह्यग्राहकभाव इव वास्या वासकभावोऽपि निराकर्तव्यः। स्थायिनो हि भावास्तिलादयः स्थायि• भिरेव चम्पकादिभिः वास्यन्ते । न तत्पद्य सपद्येव विनश्यद्भिः ज्ञानः • तादृश्येव ज्ञानानीति॥ .. निरन्वयविनाशाच्च न तदंशोऽनुवर्तते ।
यतः कथश्चिद्वास्येत पूर्वेण ज्ञानमुत्तरम् ॥ ___
[वासनावादेऽव्यवस्थापत्तिः ] अपि च एकत्र देवदत्तसन्ताने वासनातः सहस्राणि ज्ञानवैचित्र्यंका. रोणि भवेयुः। न हि गोवासनातो हस्तिज्ञानमुदेति ॥
* ज्ञानाव्यतिरिक्तस्वादेव स्वच्छत्वम् ॥
'ज्ञानानि' इति कर्तृ ॥
1 यच्चत्थं-ख,
ना-ख,
मनुभव-खे,

Page #545

512
न्यायमञ्जरी अनन्तत्वेऽपि खल्वासां *आरम्भे नियमः कुतः? असमंजस कारित्वे व्यवहारस्य विप्लवः ॥ धूमज्ञानसमुत्पादे धूमवासनयां कृते। कि तदा न जलज्ञानं जनयेज्जलवासना ॥
वासनाश्च वासनासन्तानारम्भहेतव एवं भवेयुः , न पुनरनुभवज्ञानमाधातुमुद्यच्छेयुः। सदृशात् सदृशोत्पत्तिरिति हि भवतां दर्शनम् ॥
[वासनाया आश्रयानुपपत्तिः] अपि च न निराधारा वासना आसते। न च भवत्पक्षे तदाधार: कश्चन संभवति, भङगुरत्वेन, ज्ञानस्य तदाश्रयत्वानुपपत्तेः। एकज्ञाना. श्रितत्वे सर्वासां वासनानां तद्विनाशे नाशः स्यात् । प्रतिवासनमाश्रयाभेदे तदानन्त्येता नियमश्च शतशाखः ।।
__[मालयविज्ञानप्रवृत्तिविज्ञानभेदनिरासः ] न चालयविज्ञानं नाम किंचिदस्ति। सत्यपि तस्मिन्नशेषवासना. सहस्रसमाश्रये तत्क्षणिकत्वात, सकृदेव तथाविधवासनाकुसूलज्ञानविनाश: स्यात् । पुनरुत्पादेऽपि कथं तथाविधं ज्ञानमेव समुत्पाद्यत। त तु गवाश्वादिज्ञानक्र मनियमो भवेत् इति सर्वथा सङकटोऽयं पन्थाः। तस्मात् मृगतृष्णिकैषा तपस्विनां वासनात एव लोकयात्रालिद्धेः कि बाह्येनार्थे नेति ॥
* आरंभे-उत्तरज्ञानोत्पादने ॥
* वासना अपि बाह्यार्थानालम्ब्यैव हि लब्धस्वरूपाः । वासनापदस्य संस्कारपर्यायत्वे तु न हानिः ।।
स्य-च,
३ इव-च,
त्यम-ख.
1 सा-च, दे-ख,
क्र-ख.

Page #546

513
नवममाह्निकम्
कृतमतिवाचालतया चिरमपि निपुणैनिरूप्यमाणोऽतः । अर्थस्यैव न बुद्धः सिध्यति नीलादिराकारः ॥ एकश्च बोधः प्रमितिप्रमाण
प्रमेयरूपाणि कथं बिभति ? • भिन्न प्रमाणात फलमभ्यधायि
प्रत्यक्षचिन्तावसरे पुरस्तात् ॥
[ शून्यवादिभिः अवयवातिरिक्तावयविखण्डनम् ] ये तु ब्रुवते-तिष्ठतु तावत् प्रमाणमार्ग इति' प्रमेयमेव विकल्पयन्तो न बाह्ममयं कंचन निरपवादं प्रतिपद्यामहे । तथा हि-न तावदयं अवयवी घटादिरवकल्पते, अवयवव्यतिरेकेणावयविनोऽनुपलम्भात् । यो हि यस्माद्व्यतिरिक्तः, सः तदधिष्ठितदेशव्यतिरिक्तदेशाधिष्ठान उपलभ्यते, घटदिव पटः। न चैवमवयवेभ्यः पृथग्देशो दृश्यते 'अवयवी। तदग्रहणे च तबुध्यभावात् । घटाग्रहणेऽपि पटो गृह्यते, न त्ववयवानुपलब्धाववयवीति कथं स तेभ्यो भिद्येत ॥
[ सर्वावयवैर्नेन्द्रियसन्निकर्षः] अवयवग्रहणानुपपत्तेश्च । न हि सर्वे तदवयवाः शक्यन्ते ग्रहीतुंमाग्भागवतिन एव गृह्येरन्, न मध्यपरभागगता इति ॥ - बुध्या 'विभज्यमाने चानुपलम्भात्। यदा हि पटं पाणौ निधाय बुध्या विविनाक्ति, एष तन्तुः एष तन्तुरिति, तदा प्राच्यादंचलात्प्रभृति
। अतिरिक्तावयविनिराकरणेन सर्वापलापस्सुसाध इति भावः ॥
__1 न-ख,
ण-च,
त्रं-ख,
न-ख,
वि-ख.
33

Page #547

514
न्यायमञ्जरी प्रतिचीनमंचलं यावद्विविचयन्नसौ तन्तुसन्ततिमेव केवलामुपलभते, न ततोऽतिरिक्तं पटावयविनम् ॥
[अवयिनः वृत्त्यनुपपत्तिः] वृत्त्यनुपपत्तेश्च । नैकत्रावयवे कात्स्येनावयवी वर्तते, तदन्येष्व. वृत्तिप्रसङात् । नेकदेशेनवर्तते, स्वारम्भावयवव्यतिरिक्तदेशाभावात । अभ्युपगमे वाऽनवस्थाप्रसङात्। यैरप्येकदेशैरवयवेष्वसौवर्तते, तेष्वपि कथं वर्तते अन्यरेकदेशः तेष्वपि अन्यैरिति नास्त्यन्तः। *असंबद्धस्त्वेकदेशैरवयवीतिः कथं तद्वारेण स्वारम्भ कैरपि संबध्येत। तस्मादभय्यपि नास्य वृत्तिरवयवेष्विति ||
[ धारणाकर्षणादिकं नावयविनः, किन्तु संघातस्यैव ] धारणाकर्षणादि तु अनारब्धकार्ये काष्ठमूलककार्पासादावपि दृश्यत इत्यनैकान्तिकम्। एकाकारातु प्रतीतिविकल्पमात्रम्। एकदेशावस्थानादिनिमित्तमाश्रित्य करितुरगपदातिप्रभृतिष्विव सेनेति, धवखदिर. पलाशादिष्विव वनमिति, संचितेष्वभवयवेष्वेव घठ इत्यादि बुद्धि भविष्यती त्येवावयवावयवपर्यालोचनयाऽणुसंचयमात्रमेवावशिष्यते, नान्यत् ॥
[संघातोऽपिनातिरिक्तः] संचयोऽपि च व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्ततया चिन्त्यमानो नास्त्येवेत्यणव एवावशिष्यन्ते। परमाणवोऽपि
* येषु नास्त्यवयवी, तेषां कथं तदवयस्वम् ; अतिप्रसङ्गात् ।। + न हि कार्पासादि अन्त्यावयवि ॥
1 ते-ख,
.र-ख,
३ प्रतीति-ख,

Page #548

नवममाह्निकम्
515 'षट्केन युगपद्योगात्परमाणोष्षडंशता' इत्येवं विकल्प्यमाना विप्लवन्त एव। न च तैरतिसूक्ष्मैरेष व्यवहारोऽभिनिर्वर्त्यत इति । तस्माद्वाह्यस्य प्रमेयस्यैव निरूप्यमाणस्यानुपपत्तेः विज्ञानमात्रमेवेदमित्यभ्युपगमनीयम् ॥
[अवयवातिरिक्तावयविसाधनम् ] तेऽप्येवं वदन्तः प्राक्तनेभ्योऽपि भिक्षुभ्यः* कृपणतरा इव लक्ष्यन्ते। अपूर्व एष तर्कमार्गः, यत्र प्रतीतिमुत्सृज्य तर्जनीविस्फोटनेन वस्तुव्यवस्थाः क्रियन्ते ॥ .. 'दृढेन चेत्प्रमाणेन बाधादिरहितात्मना ।
गृहीत एवावयवी किमेभिर्बालवल्गितैः ॥ .. अथ नास्ति प्रमाणेन केन चित्तदुपग्रहः ।
एतदेवोच्यतां वृत्तिविकल्पैः किं प्रयोजनम् ॥ न च शक्नुयः पढ़े पदे वयमेभिरभिनवमल्पमपि किंचिदपाद्भः तदेव पुनःपुनः पृच्छद्भिः शाक्य हत कैस्सह कलहमतिमात्रं कर्तुम् ।।
__[अवयविनि प्रमाणोपन्यासः ] 'स'विकल्पकं प्रत्यक्ष प्रमाणमिति साधितम् । निविकल्पकेनापि शब्दोल्लेखमात्ररहितं सविकल्पकग्राह्यमेव वस्तु गृह्यत इति च दशितम्। एकाकारविषयव्यतिरेकेण च तद्वद्धेरेककार्यत्वैकदेशाद्यन्यथासिद्धिनिब
* वैभाषिकाः, माध्यमिका वा॥ + एतदेव-अवयवी नास्ति, प्रमाणाभावादिति ॥
1 प्रकुर्व-ख,
2 नर्त-ख,
अ-ख,

Page #549

516
. न्यायमञ्जरी न्धन त्वमपि न किंचिद्वक्तुं शक्यत इत्यपि वणितम्। क्वचिद्वा पृत नावना दो बाधकोपनिपातात् एकावगतिमिथ्यात्वात्, न सर्वत्र मिथ्यात्वकल्पना युक्तेत्यप्युक्तम्। किं वा तदस्ति, यत्सामान्यसमर्थनावमरे नाकथितम् । तस्मात्तयैव नीत्याऽवयव्यपि सिद्ध एव, तद्ग्राहिणः प्रत्यक्षस्य निरपवादत्वात् ॥
[अवयविन्याक्षेपानां परिहारः] यत्तु देशभेदेनाग्रहणात्, *तदग्रहे तदुद्धयभावादिति-तत्रावयवाः श्रितत्वमेव निमित्तं, नासत्त्वम् ॥
देशभेदेन हि ज्ञानं, त द्देश स्य कथं भवेत्। . न हि कश्चित स्वतन्त्रोऽसौ अपि त्ववयवाश्रितः ।। यावतां ग्रहणोऽप्यस्मिन् बुद्धिर्भवति तावताम् । अपेक्षतेऽसौ ग्रहणं न सर्वेषामिति स्थितिः॥ .. विविच्यमानेष्वंशेषु युक्तस्तदनुपग्रहः।
तदावयविनाशो हि बुद्धौ विपरिवर्तते || अवयववविभागो शवयविनो विनाश हेतुः। तस्मिन् बुद्धया समुल्लिख्यमानेऽवयविविनाशोऽपि नानुल्लिखितो भवेदिति कथमवयवी तदानीं गम्यत?
[अवयवेषु अवयविनः व्याप्तज्यवर्तमानत्वम् ] वृत्तिश्चावयवेष्वस्य व्यासज्यवेति गम्यते। न प्रत्यवयवं तस्य समाप्ति य॑क्तिजातिवत् ।।
* तदग्रहे-देशभेदाग्रहे ॥ + तद्देशः-अवयवस्य यो देशः, स एवावयविनोऽपि ॥
-
1 म-ख,
ना-ख,
स्वेत-ख,
" भाग-ख

Page #550

नवममाह्निकम्
517 व्यासज्य वर्तमानो हि न खल्ववयवान्तरैः।
वर्तते, तदसंवित्तेः, किन्तु वर्तत एव सः॥ तथा चाहुः - 'वर्तत 'इति' ब्रूमः, अनाश्रितस्यानुपलंभात् ॥
वृत्तिरेवंविधाऽन्यत्र क्वदृष्टेति यदुच्यते ।
प्रत्यक्षदृष्ट एवार्थे दृष्टान्तान्वेषणेन किम् ॥ तस्मात् प्रत्यक्षत एवावायववृत्तेरवयविनः उपलब्धेः न तद्वत्तौ विकल्पानामवसरः॥
[अवयविग्राहकप्रमाणस्यानन्यथासिद्धत्वम् ] स्रक्सूत्रादिवृत्तिरपि तया दर्शनादभ्युपगता। तदियमवयविवृत्ति. रपोदशी दृश्यमाना किमिति नियते। न चावयविग्राहिणः प्रत्यक्षस्य कश्चिदप वादः समस्ति ॥.
अर्दुष्टकारणोद्भुतं अनाविर्भूतबाधकम् ।
असन्दिग्धं च विज्ञानं कथं मिथ्येति कथ्यते ? न च सेना वन वदवयविग्रहणं अभिधातुमुचितम्, अबाधितत्वात्, सेनादौ बाधकसद्भावात् ?
_[ सेनादिवैलक्षण्यं पटादेरवयविनः] - अपि च गजवाजिपदातिपीलुपलाशशिशपादिदर्शनस्य तत्र घटमानत्वात, तत्समवाये सेना वनादि प्रतीतिरुपपद्येतापि। इह तु किसमुदायविषयः पट प्रत्यय इति चिन्त्यम्। तन्तुससुदायालम्बन इति चेत्, तन्तु
* व्यक्तिषु जातिवत् ॥
1 एव-ख,
राधः-च,
'दि-च.
दि-च.

Page #551

518
भ्यायमञ्जरी प्रत्यय इदानी किमालम्बनः? सोऽपि स्वावयवालम्बन इत्येवमबयवाव. यवनिरूपणे परमाणवः, पत्त्यश्वशमीशिशपादिस्थानीय वक्तव्याः। तेषां च तद्वत् ग्रहणमनुपपन्नं, अतीन्द्रियत्वादिति न तवालम्बनोऽवयविप्रत्ययः । तस्मादवयवी प्रत्यक्षग्राह्योऽस्तीति सिद्धम् ॥
- [परमाणूनां प्रमाणसिद्धत्वम् ] परमाणवोऽपि कार्यानु मानपरिनिश्चितनित्यनिरवयवस्वरूपाः सन्तीति पूर्वमेव समथितम् । अतो न षट्कयोगादिना सावयवत्वमेषाँ उपपादयितुं पार्यते। मूर्तत्वमप्यनित्यतायामप्रयोजकमिति दर्शयिष्यते ॥
__[शून्यवादे प्रमाणाभावः] अतः प्रमेयपर्यालीचनवर्त्मनाऽपि शून्यवादसमर्थने न सुशकम् । प्रमेयः विचारेsपि हि "प्रमाणवृत्तमेव परीक्ष्यते। अतश्च प्रमाणचर्चातों बिभ्यद्भिः प्रपलाय्य या प्रमेयकथावीथी तथागतैवलम्बिता तस्यामपि सैव' भीषणमुखी प्रमाणच चिकै वोपनता* ||
सर्वती विपदा मार्ग आदेशयितुमुद्यते । विधौ विधुरतां याते प्रपलाध्य क्व गम्यते ॥ , तस्मात् प्रमाणतोऽशक्य शक्ये वा वस्तुनिर्णय । एवंप्रायमयुक्तं व कुशकाशावलम्बनम् ॥ "एवं निष्फलमुत्सृथ्य शून्यवादबकव्रतम् । बाह्येनैवार्थजातेन व्यवहारो विधीयतत्म्॥
* प्रमाण तु अबाधित साधितम् । तेन प्रमेयमपि सिद्धत्येवेति नाक्यविनिरी करणसंभवः॥
निरूप्य-ख,
चै-खः
___1 रो-ख, निष्प्र-ख, । यत्-ख, 'तेन-ख,

Page #552

519
नवममाह्निकम्
[वैराग्यजननायापि न क्षणिकवादाद्यावश्यकता] अथ *अस्थाशैथिल्यजननाय 'सर्वं शून्य' 'सर्वं क्षणिक' 'सर्व निरा'लम्बन" इत्युपदिश्यतेतहि किमनेन मषोद्येन ! सत्यप्यात्मनि, सत्स्वपि स्रेषु पदार्थेषु विषयदोषदर्शनद्वारेण भवत्येव विवेकवतां वैराग्यमिति तदुपजननाय शून्यवादादिवर्णनं वक्रः पन्थाः । प्रत्युत प्राज्ञो मुमुक्षुः 'क्षणिकनरात्म्यशून्यतादिवचनं युक्तिबाधितमवबुध्यमानः वंचनामयमिव तदुपदेशमाशङकते ॥
स एष बुद्धिशून्यानां शून्यवादपरिग्रहः । प्रतारणपराणां वा न तु तत्त्वार्थदर्शिनाम् ॥ तस्मात्परीक्ष्यमाणोऽयं शब्दाद्यद्वैतपक्षवत् । विज्ञानाद्वैतपक्षोऽपि गन्धर्वनगरायते ॥
[अपवर्गपरीक्षोपसंहारः] . तदेवमतदृशान दृश्यते ... जनस्य निःश्रेयससंपदागमः । अतो यथोक्तात्मसुतत्त्वचिन्तया
कृती व्यवस्येदपवर्गसिद्धये ॥
[ सांख्योक्तप्रक्रियायाः डपसंहारः] साडखयैर्यस्त्वपवर्गसाधन विधायुक्तःप्रकृत्यात्मनोः अन्यत्वा व गमोऽभ्युपाय इति स प्रागेव निर्वासितः ।
* आस्था-लौकिकवस्तुष्वासक्तिः ॥ + अद्वैतदृशा-विज्ञानाद्वैत-शब्दाद्वैत-ब्रह्माद्वैत-शून्याद्वैतदर्शनैः ॥
1 त्मक-ख,
धि-ख.

Page #553

520
2
अज्ञा शक्तिमति विकारबहुला बनात्यकिंचित्करं भूयो न प्रकृतिः पुमांसमिति वा कस्तां नियन्तुं क्षमः ॥
पुंसा न किंचिदपि बन्धनिधानभूतं अत्यल्पमात्रमपि कर्म कृतं कदाचित् * । मथ्नाति तं प्रकृतिरेव निरङकुशैषा मत्ता करेणुरिव पद्मवनानि भूयः ॥
[ जैनायुक्तप्रक्रियाया उपासंहार : ]
कच निलुंचन दिक्पटधारणक्षिति'ध' राक्रमण क्रमपूर्वकम् । क्षपणकास्त्वपवर्गमुशन्त्यमी
.
तितरां परमार्थविदस्तु ते ॥
लोम्नां नित्यसंभवात् खलतयो मोक्षं क्षणात्प्राप्नुयुः संसारोपरमो दिगम्बरतया सद्यस्तिरश्चां भवेत् । मुक्ताः स्युः गिरिशृङ्गवासिन इमे शश्वत्तदारोहणात् ' जन्तू ' नामपवर्गवर्त्म निकटं केनेदृशं दर्शितम् ॥
· तस्मादात्मज्ञानं सन्तः मोक्षप्राप्तौ हेतुं प्राहुः | $ तीर्थे तीर्थे तच्चाचार्यैः तैस्तैरुक्तं संज्ञाभेदैः ॥
* कर्तृत्वादिकं सर्व प्रकृतेरेवेति वर्णनात् ॥
+ पर्वतशिखरगुहादिवासः । उपहासोक्तिरियम् ॥
+ खलतय: - शिरोरुहव्याधयः ॥
$ सर्वेषु वैदिकशास्त्रेषु ॥
3 बघ्ना-च,
प-ख,
न्यायमञ्जरी
4 यायि - ख,
• जैना
-चः

Page #554

521
नवममाहिक
[पातञ्जलप्रक्रियोपसंहारः] यदपीह केचिद' विकल्प मीश्वर
प्रणिधानमाहुरपवर्ग साधनम् । इदमात्मदर्शनमवादि तैरपि प्रथितो हि पूरषविशेष ईश्वरः ॥
[ गौतमोक्तप्रक्रियैव साधीयसी] दृष्टा वाद्यन्तराणां गतिरियमियती नापवर्गस्य मार्ग
स्प्रष्टुं द्रष्टुं समर्थास्त इति चिरमिह श्वभ्र एव भ्रमन्ति । 'नेदीयानेष तस्माद्भवमरुपतितैः अक्षपादोपदिष्टः
पन्थाः क्षेमाया मोक्षाधिगमसमुचितः क्षिप्रमालम्बनीयः ॥
.. - ॥ इति श्री भट्टजयन्तकृतौ न्यायमार्या नवममाह्निकम् ॥
* 'ईश्वरप्रणिधानाद्वा' इति योगसूत्रम् । अविकल्प-निवींजसमाधिरूपम् ॥ + 'क्लेशकर्मविपाकाशयरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः' इति योगसूत्रम् ॥
धिकंस-चः

Page #555

दशममाह्निकम् -संशयपरीक्षा
[ संशयलक्षणम् ] _संशयादेः पदार्थगणस्य प्रमाणप्रमेयपदसंगृहीतस्यापिन्यायप्रवृत्तिप्रयो जनतया पृथग्व्युत्पादनीयत्वस्य प्रागेव सथितत्वात् , प्रथमसूत्रे च प्रमेया नन्तरं संशयोद्देशात् उद्देशानुक्रमेण तस्य लक्षणं प्रतिपादयितुमाहसमानानेकधर्मोपपत्तेविप्रतिपत्तेरुपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातश्च : विशेषापेक्षो विमर्शः संशयः ॥न्या-सू-१-१-२३ ॥
ननु ! संशयस्य समानधर्मोपपत्त्यादिकारणभेदेन *पंचविधत्वात सामान्यसक्षणम् , विभागः, विशेषलक्षणानि च वक्तव्यानि । तत्र सामान्यलक्षणेविभागे च सूत्रद्वयम, विशेषलक्षणार्थं च पंचानां तत्प्रभे. दानां सूत्रपंचकमित्येवं सप्त सूत्राणि प्रणेतुं युक्तानि। एकं चेदं सूत्रं श्रूयते । तत्कथमेतद्भविष्यति-उच्यते-सत्यमाह भवान्। कि त्वेकमेवेदं सूत्रम् आवृत्तिन्यायमाश्रित्य सप्तधा कल्पयिष्यते ॥ .
[ सूत्रविभागः] तत्र आचार्यास्तावदेवं व्याचक्षते-समानधर्मोपपत्तः, उपलब्ध्यनुपल'ध्य व्यवस्थातो विशेषापेक्षो विमर्शः संशयः, इतीयत्सूत्रं सामान्यलक्षणा
* समानधर्मोपपत्तिः, अनेकधर्मोपपत्तिः, विप्रतिपत्तिः, उपलब्ध्यवस्थ, अनुपलब्ध्यव्यवस्था इति पञ्च ॥
1 ब्धि
-ख.

Page #556

दशममाह्निकम
523 प्रतिपादकम् । समानानेकधर्मोपपत्तः, विप्रतिपत्तः, उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्था तश्चेति विभागसूत्रम् । पुनश्च समानधर्मोपपत्तः उपलब्ध्यनुप. लब्ध्यव्यवस्थातो' विशेषापेक्षोविमर्शः संशय "इत्येतदेव सूत्रं प्रथमस्य संशयस्य विशेषलक्षणप्रतिपादकमिति ॥
[सूत्रस्य सामान्यविशेषलक्षणपरत्वम् ] · ननु ! एतदेव सूत्रं सामान्यलक्षणार्थम्, इयदेव चेदयमन्यूनानतिरिक्तं विशेषलक्षणार्थमिति कथमेतत्-उच्यते-*विशेषस्मरणकारणभूत साधारणधर्मग्रहणात् , विशेषाग्रहणात् , विशेषास्मृतेश्च संशयो भवतीति प्रत्यात्मवेदनीयं तावदेतत् । सूत्रे विशेषापेक्ष इत्यनेन पदेन विशेषस्मरणमुपदिष्टम्। उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थापदेन च विशेषाग्रहणमितीय तावत् द्वयोरणि सामान्यविशेषलक्षणयोः तुल्यम् । समानशब्दस्त्वाक्षिप्तसामान्यवचनः सन् तत्सामान्यलक्षणमाह। अनुगतसामान्य वचनस्तु विशेषलक्षणमिति ॥
. [सामान्यविशेषलक्षणप्रतिपादनप्रकारः] : कथं पुनरयमेवाक्षिप्तसामान्यवचनः, कथंचानुगतसामान्यवचन इति -उच्यते-संशयोत्पत्त्यैव समानधर्यमात्रमाक्षिप्यते, यद्गृह्यमाणं विशेषस्मरणबीजसंस्कारोबोधनिमित्ततां प्रतिपद्यते, तद्व्यतिरेकेण संशयानुत्पादात् ॥
तथा हि--विरुद्ध विशेषावमर्शस्वभाबस्तावत्संशयः। न च विरुद्धविशेषाणां पुरोऽवस्थिते धर्मिणि सन्निहितानाम् अवमर्शनम्, विरुद्ध
* विशेषाः-स्थाणुत्वपुरुषत्वादयः॥
4 तो-ख,
२ इयदस्य-ख,
तत्र-खं,
ता
-ख.

Page #557

524
न्यायमञ्जरी तयैवैकत्र सन्निधानाभावात्। अतः स्मृत्युपारूढानाम् अवमर्शनम् । स्मृतिश्च नाकस्मादुद्भवतीति यत्सहचरितानां तेषां विशेषाणां पूर्वं पर्यायेण ग्रहणं वृत्तम, तद्दर्शनसंस्कारप्रबोधद्वारेण स्मरणकारणमवश्यमेवाश्रयणीयम् । 'तत्तु' अनुगतं वा भवतु, व्यावृत्तं वा, विप्रतिपत्त्यात्मक वा, आन्तरम् उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थारूपं वेत्येवमाक्षिप्तसामान्यवाचिनि समानशष्दे पंचसाधारणरूपावगमात् सामान्यलक्षणार्थता ॥
यदा त्वनुगतमेव धर्मम् आरोहपरिणाहादिस्वभावमाचष्टे समानशब्दः, तदाविशेषलक्षणार्थ इति ॥
[ सूत्रयोजानाप्रदर्शनम् ] तत्र चेत्थं सूत्रयोजना-समानो धर्मः परिणाहादिः। तस्य *गुणत्वेन प्रतिद्रव्यमन्यत्वेऽपि तुल्यरूपावातिविषयी कृतत्वात् । समानत्वमुपपद्यते। तस्योप पत्तिः- उपलब्धिः । अथापि सत्ता उपपत्तिशब्देनोच्यते। साऽप्युपलब्ध्यधीनस्थितिरेव भवतीति सर्वथा समानधर्मोपलब्धेः संशय इत्युक्तं भवति ॥
[संशयस्य धर्मिविषयकस्वम् ] . ननु ! समानधर्मः अर्थान्तरं धर्मिणः। न चार्थान्तरे दृष्टेऽन्यत्र संशयो भवितुमर्हति-न-अर्थान्तरविशेषत्वात । अर्थान्तरविशेषस्तु धर्म्यवोच्यते, अर्थान्तरेण परिणाहादिना विशेष्यत इति तस्मिन्नेव—साधारण धर्माध्यासितवपुषि धमिणि नयनपथवर्तिनि तद्गतविशेषावमर्शात्मा तत्रैव .
* न हि गुणः सामान्यम् ॥ । तथा चा ननुगतस्यापि कुत्रचिदनुगमकत्वमनुभव बलात् ॥
1 तच्च-ख,
लब्धिः -ख, . ' पत्तिः-ख.

Page #558

525
दशममाह्निकम संशयो जायते। योऽयमूर्ध्वत्वविशिष्टो धर्मो दृश्यते, सः स्थाणुर्वास्यात् , पुरुषोवेति नार्थान्तरत्वं दूषणम् ॥
[संशयकारणान्तरम् ] तथापि वक्रकोटरत्वकरचरणादिविशेषदर्शिनः न दृष्टः संशय इति कारणान्तरमुच्यते-उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थात इति । 'विशेषाग्रहणा दित्यर्थः। कथं पुनरुपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थात इत्यनेन' विशेषाग्रहण. मुच्यते-'इत्थमुच्यते-इदन्तयाऽनिदन्तया वा तत्रोपलब्धिः न व्यवतिष्ठते, अनुपलब्धिर्वा-इति। विशेषग्रहणे हि सति तद्व्यवस्थानं संभवतिस्थाणुरयम्, न पुरुष इति वक्रकोटरादियिशेषग्रहणे। शिरःपाण्यादिपरिच्छेदे तु-पुरुषोऽयम्, न स्थाणुरिति ॥
[ संशयकारणान्तस्म् ] एवमनेनं पदेन, विशेषाग्रहणमुक्तम् । तथापि *प्रेडखारूंढस्य साधारणधर्मशिनः विशेषानुपलभमानस्यापि न दृष्टः संशय इति कारणा. न्तरमुच्यते-विशेषापेक्ष इति। विशेषस्मृत्यपेक्ष इत्यर्थः ॥
.
[सौत्रं विशेषपदं विशेषस्मृतिपरम् ] ननु ! विशेषापेक्ष इति श्रूयते, न विशेषस्मृत्यपेक्ष इति-सत्यम्अश्रूयमाणमपि तत्स्मरणं संशयप्रस्तावादवगम्यते। स्मर्यमाणत्वेन हि विशेषाणां संशयोत्पत्तावपेक्षा, नानभूयमानतया; अनुभूयमानेषु हि तेषु संशयच्छेदो भवति, न संशयः ॥
___* डोलायमानास्थितिमारूढस्य ॥
1 अनेन-ख,
ई-च.

Page #559

526
न्यायमञ्जरी अपेक्षाशब्दार्थनिरूपणादेव वा स्मृतिर्लभ्यते। विशेषाणां अपेक्षाआकाङक्षा । ते चानुपलभ्यमानाः पूर्वानुभूताश्च आकाङक्ष्यन्ते इतीयं सा तेषां स्मृतिः। संप्रत्युपलभ्यमानेषु एकान्ताननुभूतेषु वा तेष्वाकाडक्षाऽ. नुपपत्तेः॥
[विशेषाग्रहणस्य संशयकारणस्वम् ] ननु ! समानधर्मोपपत्तेः विशेषस्मृतेश्चेति-कारणद्वयमेवास्तु, किं वशेषाग्रहणेन । अपि च
विशेषस्मरणादेव नन्वाक्षिप्तस्त'दाऽ'ग्रहः ।
ग्रहणं स्मरणं चैव भवेतां युगपत्कथम् ॥ - अस्त्येतत्-किन्तु नातिदूरगतायां निजप्रमदायां अनुरागवतः कामिनः समानधर्मदर्शने, तद्गतविशेषा दर्शने, तदनुस्मरणे च सन्यपि न भवत्येव संशयः। अतः संशयोत्पत्त्यव्यभिचारे देशकालव्यव. हितविशेषाग्रहणसिद्धये पदान्तरमुपादीयते देशान्तरे कालान्तरे वा चिर. दृष्टानां विशेषाणामिदानीमग्रहणं संशयकारणम् , न विशेषाग्रहणमात्रम्। एवममुना पदत्रयेण संशयलक्षणमिदमुक्तम् ।।
[संशयकारणानां मेलनासंभवपरिहारः] ननु च ! संभूय कारकैः कार्यमारभत इति न्यायात् समानधर्मोपलब्धि-विशेषानुपलब्धि-तत्स्मतिलक्षणकारणत्रयजन्ये संशय ज्ञानयोगपद्य मापद्यते। क्रमभावित्वे हि बुद्धीनां नैककार्योत्पत्तौ युगपदव्यापारः समस्ति । विशेषाश्च बहवोऽपि संभवन्तीति तत्स्मरणान्यपि युगपद्भ
ज्ञानानां द्विक्षणाक्स्थायित्वात्, अयोगपद्याच ॥ + विशेषाः-वकोटरत्वादयः॥
1 द-ख,
कि-ख,
त-च.

Page #560

527
दशममाह्निकम् यांसि भवेयुः-नैतदेवम्-समानधर्मग्रहणानन्तरं पूर्वोपजातविविधविशषानुभवपरम्परोपचित पीवरसंस्कार'द्वारकमेक'मेव तद्विषयं स्मरणं भविव्यति-यथा वर्णानामर्थप्रतीतौ वणितम् ।
[विशेषानुपलब्धिः प्रागभावरूपा] उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थासूचिता च विशेषानुपलब्धिः अनुपलब्धिरेव, न सा ज्ञानात्मिका, किन्तु ज्ञानानुत्पाद इति तत् तृतीयं कारणमपि भवन्न ज्ञानात्मकमिति द्वे एव ज्ञानात्मके कारणे-समानधर्मग्रहणम् , विशेषस्मरणं च । तयोः प्रथमं समानधर्मग्रहणं विनश्यदवस्थं, विशे - स्मरणं च. द्वितीयमविनश्यदवस्थं संशयमुपजनयतः। ईदृशयोश्च ज्ञानयोः यौगपद्यमविरुद्धमिति शास्त्रे स्थितम् ||
एवं समानधर्मग्रहणात् विशेषाग्रहणात् विशेषस्मृतेश्च संशय इति पदधयेण संशयलक्षणमनवद्यमुच्यत इति ॥
पक्षान्तरेण संशयसूत्रव्याख्यानम् ] - तदेतदाचार्यव्याख्यानमरोचयन्तः परेऽपरथा व्याचक्षते-सामान्य. लक्षणं तावत् विमर्शपदेनैव प्रतिपाद्यते। न हि पर्यायोच्चारणमात्रमिदं विमर्शः संशयः इति । किन्तु संशय इति लक्ष्यपदम, विमर्श इति लक्षण पदम् । प्रमाणपदवच्च निर्वचनसव्यपेक्षम् एतत्पदं लक्षणप्रति. पादनक्षमं भवति। विरुद्धार्थावमर्शो विमर्शः स्थाणुर्वा, पुरुषो वेति । इयता च सजातीयसंशयपश्चकानुगतं विजातीतेभ्यः प्रमाणादिभ्यो व्यव. च्चिन्नं सामान्यलक्षणमुक्तं भवति। संशयीत्पादककारणपरिगणनं पुन
* भन्यथा तेषां कुत्रापि कारणस्वं न स्यात् ॥ + प्रमीयते अनेनेति किल तत्र निर्वचनम् ॥
___1 ज-ख;
तृ-च,
ज्ञा-ख,
प्रवणप-ख.

Page #561

528
न्यायमञ्जरी रिन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नग्रहणवदिहापि नोपयुज्यते, कारणान्तराणामपि आत्ममनस्यन्त्रिकर्षादीनां अपरिहार्यत्वात् ॥
अथान्या साधारणकारणनिर्देशश्चिकोर्षितः, तेनापि कोऽर्थः ? सामान्यलक्षणस्य प्रतिपिपादयिषितत्वात्, तस्य च विमर्शपदादेव सिद्ध - त्वात् ॥
[व्याख्यानान्तरस्य क्लिष्टस्वम् ] उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थापदप्रतिपाद्यमानविशेषाग्रहणवर्णनं चातीव क्लिष्टमिति, पुनश्च विशेषलक्षणप्रसङगे यथाश्रुतमेव तदव्याख्येयमित्यतिभारः॥
एवं विमर्शपदेन विजातीयव्यवच्छेदकारिणि सामान्य लक्षणे वागते 'समानधर्मोपपत्तेः' इत्येकमेव पदं सजातीयसंशयान्तरव्यवच्छेदकारि विशेषलक्षणक्षमं भवतीति तत्रापि पदत्रययोजनं नोपायुज्यत इति ॥
अत्र व्याख्यानद्वयेऽपि कतरत्साध्विति तद्विदः प्रमाणम् ॥
- [अनेकधर्मोपत्तिपदार्थविवरणम् ] 'अनेकधर्मोपपत्तेः' इत्यत्रापि त्रिपदपरिग्रहणेनैन लक्षणमाचार्या वर्ण. यन्ति। अनेकधर्मोप पत्तेः उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातो विषेषापेक्ष इत्यसाधारणधर्मग्रहणात् 'विशेषग्रहणात् विशेषस्मृतेश्च संशय इत्यर्थः। एकैकपदोपादानफलं च पूर्ववदत्रापि दर्शयितव्यम्। न चेन्द्रियमनस्सं. योगादिकारणान्तरपरिगणनचोदनं युक्तम्, तेषां *सर्वबुद्धिजन्मसुतुल्यत्वात् । इहासाधारणसंशयज्ञानकारणोपदेशप्रस्तावादिति ॥
* ज्ञानसामान्यकारणत्वात्।।
1 त्राप्य-ख.
लब्धे:-च,
वि-ख,

Page #562

दशममाह्निकम्
529 [संशयसूत्रध्याख्याने पक्षान्तरम् ] अन्ये तु सामान्यलक्षणसम्पादिते विजातीयव्यवच्छेदे केवलसजातीयव्यवच्छिन्नलक्षणप्रधितपादननिपुणमनेकधर्मोपपत्ति पद मेव पूर्ववद्वर्णयां.
चक्रुः ॥
ननु! अनेकधर्मशब्देन कथमसाधारणो धर्म उच्यते? — एवमुच्यते -समानजातीयमसमानजातीयं चानेकम् । तस्मात्परावृत्तो धर्मः अनेक धर्म इति ॥
..यद्वा किमनया क्लिष्टकल्पनया! अस्त्ययमेकशब्दः समानपर्यायः । तत्र स्पष्ट एव नसमासेनासमानधर्मः अनेकधर्मः साधारणधर्म उच्यते
एवेति ॥
.
.
[असाधारणधर्मस्य संशयकारणस्वाक्षेपः ] भवत्वेवम् ! असाधारणधर्मस्य तु कथं संशयकारणत्वमिति चिन्त्यम्। विरुद्धविशेषानुस्मरणकारणकं हि संशयमाहुः। विशेषाणां च स्मरणहेतोः संस्कारस्य *तदुद्बोधकं भवति, येन सहते पूर्वं पर्यायणोपलब्धाः । असा. धारणधर्मस्य तु असाधारण धर्मत्वादेव' न केनचित्सह पूर्व ग्रहण मभवत् । भावे तु असाधारणधर्मतैव हीयतेत्यतः कथमसौ तत्स्मृतिहेतुः । व्यावृत्ततयैव तु स्मृतिहेतुत्वेऽस्य त्रैलोक्यस्मरणनिमित्तता प्रसज्येत, ततो. sपि व्यावृत्तत्वादिति ॥
*शब्दस्वादिः नित्यानित्यव्यावृत्तस्वात् उभयकोट्युपस्थापकः इत्युक्तः, न तु . साक्षात् संशयकारणम् ॥
+ स्वध्यतिरिक्तसर्वेभ्योऽपि ॥
1 मुत्पा-ख, रूप-ख, । दर्शन-ख.
स-ख.
त्वादेव-च,
34

Page #563

530
न्यायमञ्जरी [असाधारणधर्मस्य संशयकारणस्वनिरूपणम् ] नैष दोषः-प्रकारान्तरेणास्य स्मृतिहेतुत्वात् । इह हि केषुचित्केषु. चित् असाधारणधर्माधिर्मिषु भवन्तः तद्गतसाधारणध मन्तिरसहचरिता भवन्ति । तद्यथा पृथिवीत्वगन्धत्वादयो धर्माः पृथिव्यामसाधारणास्सन्तः, स्नेहवत्त्वादिधर्माश्च तथैवाप्सु द्रव्य त्वसहचारिणो दृष्टाः। रूपादिष रूपत्वादिधर्माः गुणत्वसहचारिणः, उत्क्षेपणादिषु उत्क्षेपणत्वादिधर्माः कर्मत्वसहचारिणः। एवं प्रकृतेऽपि धर्मिणि कस्मिश्चिदसाधारणो धर्म उपलभ्यमानः केनापि साधारणधर्मान्तरेण सहचरितो भवतीति भवति विशेषानुस्मृतिद्वारेण संशयसाधनम् ॥ [अनेकधर्मस्य समानधर्माद्विशेषः]
. ननु ! एवं तहि व्यावृत्तत्वादेव समानधर्मादेष संशयः, नानेकधर्माः . दिति-मैवम्-अनेकधर्म एवासौ तेन वर्मता विशेषान् स्मारयन् संशयजन्मने कल्पते। 'असति हि तस्मिन् किमालम्बनं व्यावृत्तत्वं स्यादित्यलमति सूक्ष्मेक्षिकया* ॥ ___तस्योदाहरणं भाष्यकारेण दशितं शब्दें विभागजत्वम्। यथा हिं पृथिव्यादौ पृथिवीत्वादिः व्यावृत्तो धर्भः द्रव्यत्वाद्यनुगतधर्मसहचारी दृष्टः एवं शब्दे विभागजत्वं धर्मः के नचित् द्रव्यत्वादीनामन्यतमेन धर्मेण सहचरितः स्यादिति संशयः ॥ शामिति संशयः॥
. [विभागजविभागविमर्शः] - ननु ! विभागजत्वमसाधारणो न भवत्येव शब्दधर्मः, विभागजवि' भागेऽपि भावात्। तथा च प्रयोगः-गुणः शब्दः, विभागजत्वात्'
* मानवबुद्धेरतिविचित्रत्वादेवमपि संभवतीति प्रदर्शनमात्रामिप्रायं तदिति गृह्यतामित्याशयः॥ .
___14-ख,
म-ख,
व-ख, वि-ख,
स-ख,
प्रसंगेन-च-छ,

Page #564

दशममाह्निकम्
विभागजविभागवत् इति- -तत्र केचिदाहुः + सत्यमस्ति विभागेऽपि विभागजत्वम् । शब्दे तु विशेषो विवक्षितः ॥
द्विविधो हि विभागजो विभागः - कारणविभागपूर्वकः, कारणाकारणविभागपूर्वकश्च । कारणं समवायिकारणमत्राभिप्रेतम् । कारणविभागपूर्वकस्तावत् तन्तुविभागात् तन्त्वाकाशविभागः ॥
531
कारणाकारणविभागपूर्वकस्तु अङ्गुल्याकाशविभागात् हस्ताकाशविभागः ; हस्ताकाशविभागादपि शरीराकाशविभाग इति ॥
* शब्दस्तु नियमेनैव कारण विभागपूर्वकविभागप्रभवः - वंशदलविभागात् दलाकार्शविभागः; दलाकाशविभागा'च्चा' समवायिकारणात् शब्दो निष्पद्यत इत्यनेन विशेषेणास्येदृश विभागजत्वस्यासाधारणत्वं शब्दधर्मस्योच्यत इति ॥
[ विभागजविभागानङ्गीकारपक्षः ]
अन्ये तु विभागजं विभागममृष्यमाणाः यथाश्रुतस्यैव शब्दे विभागजत्वस्यासाधारणधर्मतामाचक्षते ॥
ननु ! किमिति विभागजं विभागं ते न सृष्यते ? अस्ति ह्ययं तत्सिद्धौ न्यायः- यदा ह्यवयवे कर्मोत्पन्नं अवयवान्तराद्विभागं करोति, न * तदाकाशादिदेशात् । यदा त्वाकाशादिदेशात्, न तदाऽअयवान्तरादिति स्थितिः ॥
* शब्दः - इत्यस्य विभागजेत्यादिः ॥
* आकाश देशोऽत्र अवयविदेशः विवक्षितः । aar, कदाचिदवयवैकदेशे च जायते ॥
1
2 न्ति - ख.
क्रिया हि कदाचित् पूर्णेsa

Page #565

532
न्यायमञ्जरी [विभागजविभागस्यावश्यकता ] किं कृता पुनरियं* स्थितिरिति चेत-उच्यते-या वयवक्रिया नभोभागविभागकारिणी, नासौ द्रव्यारम्भकसंयोगप्रतिपक्षभूतं विभागमारभमाणा दृश्यते, दिनकरकिरणपरामर्शोपजनितकमलदलविकासकारि. क्रियावत्। तदेव कथमिति चेत्-कमलस्य मुकुलविकासदशयोः प्रत्य. भिज्ञायमानत्वेनाविनाशनिश्चयात्॥
इयं तु पाटयमानबंशदलक्रिया द्रव्यारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विभूत विभागारम्भि'का, द्रव्यानारंभक संयोगप्रतिद्वंद्विविभागजनिको पलभ्यते इति नासौं नभसो विभागमारभेतेत्यत एषा स्थितिरस्तीति विभाग़ज. . विभागकल्पना क्रियते ॥
[विभागस्यैव संयोगनाशकत्वम् ] संयोगान्तं कर्मेति तावत स्थितम् । अन्यथा हि तस्य कालान्तर. स्थायित्वं, नित्यद्रव्यसमवेतस्य च नित्यत्वं स्यात्। तस्मात् कर्मणोऽचिरजीवित्वात् तद्विनाशकेन संयोगेन भवितव्यम्। उत्तरस्तु संयोगः पूर्वसंयोगोपरमे सति जायते, नान्यथा। न च विभागव्यतिरिक्तः कश्चन संयोगस्य हन्ता समस्ति |
कर्म तूत्तरसंयोगजन्मनितिकौशलम् ।
न हि प्राक्तनसंयोगविनाशाय प्रकल्पते ॥ तस्मात् विभागेनैव संयोग विरोधिना भवितव्यम् ॥
आरंभकसंयोगप्रतिद्वंद्वि.
* अनारंभकसंयोगप्रतिद्वंद्विविभागजनिका क्रिया विभागजनिका न भवति इतीयं स्थितिः ॥
+ अन्यथा-पूर्वसंयोगाना ॥
1 को-ख,
नाशकारिणा भाव्य-ख,

Page #566

दशममाह्निकम्
533 यदधिकरणो विभागः तदधिकरणमेव संयोगमुपशमयति, न त्वङगुलिविभागः कुण्डबदरसंयोगोपमय प्रभवतीत्यतः न वंशदलवृत्तिविभागः दलाकाशसंयोगमुपहन्तुमलमिति नूनं दलाकाशसंयोगवैरिणा दलाकाशविभागे'न भवितव्यम् ॥
[विभागजविभागस्यावर्जनीयत्वम् ] - तदिदानीं तस्योत्पत्तिकारणचिन्तायां क्रियायां-वंशदलविभागमात्रो पजनने चरितार्थत्वात् , तं निर्माय विभागान्तरनिर्माणे विरम्य व्यापारासंवेदनात् , अवश्यं वंशदलविभाग एव प्रत्यासन्नतया दलाकाशविभागारम्भकोऽभ्युपगमनीयः। एवमनभ्युपगमे कर्मनित्यत्वप्रसङगादिति ||
. [ विभागजविभागखण्डनम् ] अत्र वदन्ति। *न कर्मनित्यत्वं अनभ्युपगम्यमानेऽपि विभागजे विभागे भविष्यति ; उत्तरसंयोगस्य कर्मविनाशहेतोरस्तित्वात् । पूर्वसंयोगानुपरमे कथं तदुत्पाद इति चेत् ; बाढम् ! उपरत एव पूर्वसंयोगः। कस्तस्योपरमहेतुरिति चेत्'
कर्म ह्युत्तरसंयोगनिमित्तं यदुपेयते । तदेव पूर्वसंयोगध्वंसकारि भविष्यति ॥ न यज्जनने शक्तं अशक्तं तद्विनाशने ।
हेतुर्दहनसंयोगः पाकजोत्पादनाशयोः ॥ यथा च विभागेऽधिकरणनियमः, यदाधारो विभागः, तदाधारमेव संयोगं निरुणद्धि ; तथा कमण्यपि नियमः। कर्मापि स्वाश्रयस्य यदन्य
___ * न भविष्यति–इत्यन्वयः ॥
1 गे-ख.
वि-ख,

Page #567

534
न्यायमञ्जरी दिक'संयोगनिबन्धनं, तत् तद्विरुद्ध दिग्वृत्तेः संयोगस्योपमर्दकमिति नाति. प्रसङगः । एवं कर्माविष्टस्योत्तरसंयोगदर्शनमदूषणं, विगन्तरसंयोगस्य तेनोपमर्दनात् ॥
[ एकस्योभयकारिस्वेऽदोषः] अपि च यदेव कर्म वंशदलनविभागकारि कथ्यते, तदेव दलाकाश: विभागकारि भविष्यति। को दोषः ?
ननु ! व्योमविभागकारि कर्म, न द्रव्यारम्भकसंयोगप्रत्यनीकभूत. विभारम्भकं, अम्भोरह कर्मवत् इत्युक्तम्-सत्यमुक्तम् , अयुक्तं तुशतपत्रपत्रकर्मणोऽपि द्रव्यारम्भकसंयोगप्रतिकूलविभागारम्भकत्वात्। तच कर्म कुड्मलकमलात् विकचकमलस्यान्यत्वनिश्चयानिश्चितम् ॥
[कमलकुड्मलकुसुमयोर्भेदः आवश्यकः ] . ननु ! तदेवेदमरविन्दमिति संदेहविपर्ययरहिततामरसप्रत्यभिज्ञा. दर्शनात् कथं संकोचविकासदशामात्रभेदात् तदन्यत्वमिति कृतमनया दुरा शया*। शरीरेऽपि सुस्पष्टोपलभ्यमानशैशवयौवनवार्धकादिदशाभेदभिन्न स्वरूपे प्रत्यभिज्ञानदर्शनात्। न च शरीरकुशेशययोः विशेषलेश मति. कृशम पि पश्याम इति कुतस्तदेकत्वम् ॥
भवतु वा पुण्डरीकस्याविनाशः ! निदर्शनमात्रमिदं तु वणितम् , न तु प्रतिबद्धः कश्चन हेतुरस्तीत्य भ्यधायि, येन वंशदलकर्मणः कोकनदपल्लवकर्मसाम्यं कल्प्येत। क्रियात्वं त्वप्रयोजकमेव, तत्कर्मणां विचित्र. कार्यहेतुत्वात् ॥
___* अन्यथा हि परिणामवादप्रसरप्रसङ्गः ।।
1 सं-च. : पल्लवक-ख, 'म-ख,
धा-क, ख,घ, .

Page #568

दर्शमयहिकम्
535 [अवयवावयविविभागयोरैक्यम् ] यदि वा मान्यो वंशदलविभागः, 'नान्यश्च तत्कार्यों इलाकाश. विभागः। किन्तु
एक एव विभागोऽयं भेदोऽस्याश्रयभेदतः। एकत्र *देशेऽवस्थानात व्योम्नो वंशदलस्य च ॥ समानदेशे वृत्तित्वं मूर्तानां हि विरुद्धचते। व्योम्नस्सर्वगतत्वात्तु विद्यते तत्र सन्निधिः ॥ एकदेशाश्रयत्वे तु यदेकस्माद्विभागकृत् । तदेवान्यत इत्यस्ति न विभागो विभागजः ॥
. [अतिरिक्तविभागनिराकरणम् ] अपरे पुनः विभागजविभागपराकरणोपारूढरभसाः संगिरन्तेतिष्ठतु तावत् दूरत एव विभागजो विभागः । कर्मजोऽपि न विभागो नाम कश्चिदस्ति । संयोगविरोधिनि तस्मिन्नभ्युपगम्यमाने मुदगरादिवत् पूर्व सिद्धताऽवश्यंभाविनी। ततश्च पूर्वसिद्धो विभागः संयोगमुन्मूलयतीति घटमुद्गरयोरिव संयोगविभागयोरेकत्र युगपदुपलब्धिर्भवेत । न चैवमस्ति । तस्मात् संयोगाभावविषय एव विभक्तप्रत्यय इति न विभागालम्बनतां प्रतिपद्यते ॥
- सत्य पि विभागे तस्मिन् क्षणे संयोगस्याविनाशात् न भवति विभक्तप्रतिभासः । क्षणान्तरे च संयोगविनाशे सति भवतीत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां संयोगाभावविषय एवावसीयते 'इत्यतो न प्रत्यक्षगम्यता निभागस्य । संयोगभङगलिङगेन च तत्परिकल्पनक्रियेव तं हिनस्तीति पुरस्तादुप . पादितम् ॥
* देशः-दिग्देशः। दिगेव हि सर्वत्र मुख्यो देशः॥
- अ-ख
उत्पन्ने-च.
त्ययः-ज,
न-ख,

Page #569

536
. न्यायमञ्जरी
[ कारणत्रैविध्यम् ] कथं तहि विभागजत्वं शब्दस्य भाष्यकार उदाहृतवान् ? उच्यतेत्रिविधं कारणं कार्योत्पत्ति 'प्रति विधत्ते-समयायिकारणं, असमवायिकारणं, निमित्त कारणं चेति : तत्र समवायिकारणं तदुच्यते, यत्राश्रित कार्यमुपलभ्यते-यथा पटस्य तन्तवः ॥
असमवायिकारणं तु द्विविधम-कार्यैकार्थसमवायलक्षणया प्रत्यासत्त्या प्रत्यासन्नं, कारणकार्थसमवायलक्षणया "वा संबद्धम् । तत्र कार्यैकार्थसमवायेन प्रत्यासन्नं यथा-पटस्य तन्तुसंयोगः। 'कारणैकार्थसमवायेन तु प्रत्यासन्नं यथा-पटरूपस्य तन्तुरूपमिति ॥
[असमवायिकारणे विशेषः] अवधृतकारणं* च तदसमवायिकारणमाश्रयणीय, अतो बुद्धिजन्मनि सत्यप्येकार्थममवाये नान्येषामात्मगुणानामिच्छादीनासममदायिकारणत्वं,* अपि त्ववघृतसामर्थ्यस्यात्ममनस्संयोगस्यैवेति ॥ ___समवाय्यसमवायिव्यतिरिक्तं तु कार्योत्पत्तौ नितिसामर्थ्यं यत् कारणं तत् निमित्तकारणमुच्यत इति ॥
[विभागस्यावश्यकता] एवं स्थिते शब्दस्य नित्यत्वे निरस्ते, कार्यत्वे च साधिते तदुत्पत्तों आकाशं तावत् समवयिकारणम्। निमित्तकारणानि तु भूयांसि
* कारणत्वेन संप्रतिपन्नमेवेत्यर्थः ॥
* ज्ञानादीनामिच्छाद्यासमवायिकारणत्वपरिहाराय असमवायिकारणसामान्यलक्षणे ज्ञाना-दिभिन्नत्वविशेषणस्यावश्यकत्वात
__1 वि-ख,
५ वा-ख,
कार्यका-च.
श-ख,

Page #570

दशममाह्निकम
331 सन्त्येव। असमवायिकारणं तु चिन्त्यम्। तच्चाकाशाश्रितमवश्यम्। अन्यथा प्रत्यासत्यभावात् । तद्गुणान्तराणां च विभुत्वादीनां अनवधृतशक्तित्वात्। वंशदलपाटनसमनन्तरं च शब्दोत्पाददर्शनात् एवं मन्यामहे ॥
क्रिया यदैव संयोग हन्ति वंशदलाश्रितम् । तदैव गगने कंचित् करोत्यतिशयं ध्रुवम् ॥ आकाशातिशयो यश्च क्रियाजः श'ब्द कारणम् ।
असौ विभागनामेति शब्दे तज्जन्यतोच्यते ॥ तदेवसेतत् यथागममाचार्यमतमभिहितमस्माभिः ॥ .
[ कीदृशो विभागः शब्दहेतुः] . एतच्च मतिम द्धिविचारणीयम्-किमाकाशातिशयमात्रं किंचित् असमवायिकारणम्, उत यथा 'मुद्गर दण्डसंयोगकार्ये शब्दे भेरीगगनसंयोगस्यासमवायिकारणत्वम् , एवं वंशदलविभागकार्ये तस्मिन् दलगगनविभागस्येति । दलाकाशविभागोऽपि कि दलविभागजः, उत कर्मज एवेति ॥ ___ सर्वथा कश्चिदसाधरणो धर्मः संशयहेतुरुदाहर्तव्य इतीयता न प्रयोजनम् ॥
___ * व्यधिकरणयोः कथ कार्यकारणभावः ॥
शब्दोत्पत्ताविति शेषः ॥ * इदमत्र तत्त्वम्-सिद्धान्ते हि अवयवावयविनावस्यन्तभिन्नौ । संयोगविभागौ च नियमेनाव्याप्यवृत्ती। अतः अवयवसंयोगविभागाभ्यामेवावयविनि तावुपपादनीयौ ॥
1 क्ति-च,
'स-च
अ-ख,
भेरी-ख,
नकार्य-च.

Page #571

538
न्यायमञ्जरी - [विप्रतिपत्तेः संशयजनकत्वम् ] - विरूद्धा प्रतिपत्तिः विप्रतिपत्तिः। अस्त्यात्मेत्येके, नास्त्यात्मेत्यपरे। सेयं विप्रतिपत्तिरूपलभ्यमाना-*विशेषस्मरणद्वारेण संशयमावहति । न चेह कश्चिदनुगतो व्यावृत्तो वा धर्मः संशयकारणं, अपि तु विप्रतिपत्तिरेवेति । किं तत्रापि त्रिपद परिग्रहेण लक्षणवर्णनम्, एकेनैव वा पदेनेति पूर्ववदाचार्यद्वयमतमनुसरणीयम् ॥ [उपव्यब्ध्यलवस्थया संशयः1
.. उपलब्ध्यव्यवस्थातः खल्ववपि भवति संशयः। सच्चोदकमुपलभ्यते यथा हृदादिषु। क्वचिदसच्च भास्करकरनिकरप्रतिफलनतरलितासु मरुस्थालीषु। तदेवमुपलब्धख्यवस्थितत्वात् क्वचिदुपलभ्यमाने भवति संशयः-किमिदं सदुपलभ्यते, किमसदिति ॥ . .
[अनुपलब्ध्यव्यवस्थया संशयः ] अनुपलब्ध्यव्यस्थातश्च भवति संशयः। किंचिदसदेव नोपलभ्यते नभःसमादि। किचित्सदपि नोपलभ्यते मृदन्तरितशङकुमूलजलादि । तदन्यत्रानुपलभ्यमाने संशेते पुमान्, किमिदमसदेव नोपलभ्येते, उत सदिति ॥
[अव्यवस्थायाः स्वरूपम् ] अव्यवस्थशब्देनात्र पूर्व पर्यायेण प्रवृत्तसदसदाश्रितविशेषादर्शनं सूचितम् : इदानों पुनः अर्थक्रियासमर्थतादिविशेषदर्शनशून्यचेतसां
* विशेषस्मरणं-कोटिद्वयस्मरणम् ॥
* उपलब्धेख्यवस्था अनुपलब्धौ, अनुपलब्धेरव्यवस्था उपलब्धौ च विश्राम्यतीति अनयोः को भेद इति शङ्कां वारयति-अव्यवस्थेत्यादिना ॥
अ-ख,
२ रूप-ख,
का-ख;

Page #572

दशममाह्निकम्
539 उपलब्ध्यनुपलब्धि'मात्रोपपत्तेः संशयो भवतीति व य॑ते। न चैवं सति सर्वत्रानाश्वास इति शङकनीयम्, यथानुभवं संशयाभ्युपगमात् । सर्वत्र च तदुत्पादकविशेषाग्रहण तत्स्मरणादिकारणसान्निध्यासंभवादिति ॥ ____ अत्रापि* पदत्रयेण एकेन वा पदेन लक्षणोपपादनं पूर्ववद्रष्टव्यम् ।
[सौन्रपदानां न पौनरूतथम् । ननु च ! उपलब्ध्यनुपलब्धी सदसतो; समान एवं धर्म इति पूर्वेण गतार्थत्वम् - नैतत् - पूर्वनिर्दिष्टस्योर्ध्वत्वादेर्धर्मस्य ज्ञेयस्थत्वात्, उप लब्ध्यनुपलब्ध्योश्च ज्ञातृस्थत्वात् ॥
अत एव च मानसमिम संशयमाचक्ष, न बाह्यर्धामसंबद्धसाधारणोलतादिधर्माधिगमाधीनसंशयवत् बाह्येन्द्रियजम् ॥
- [उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थयोर्विशेषः ] नन च! उपलब्धित्वं अनुपलब्धित्वं वाऽत्र संशयकारणम् । तद्धि' न ज्ञातरि वर्तते, किन्तु बुद्धाविति कथमयं विशेषः-सत्यमेवम्"अस मानधर्मोऽप्युपलब्धितादिकः यदाश्रितः, तद्धि बोद्धरि वर्तते। अतो विशेषात् पृथगेव कथ्यते। यथा ह्यसाधारणतात्रयः, एवंप्रकारमेव च विशेषमाश्रित्य किंचित् पंचविधत्वं विपंच्यते ॥
परमार्ततस्तु सर्वत्रानुगतसंबन्धो दुष्परिहरः, विशेषस्मरणजन्यत्वा. - त्संशयस्य । विशेषाणां च येन सह पूर्व दर्शनमभूत , तस्मिन्ननु पलभ्य
* ध्याख्यान इति शेषः॥
1 ध्यदर्शन-ख, स-ख. 'न्नु-ख.
व-ख,
णात्-ख,
तत्-च.

Page #573

540
न्यायमञ्जरी
माने स्मरणासंभवात् । अतस्तस्यानेकविशेषानुगामित्वात् समानत्वमपरिहार्यम् । अत एव चाक्षिप्तसामान्यवाचिनं समानशब्दं * सामान्यलक्षणे व्याचख्युराचार्या इत्यलमतिविस्तरेण ||
इति पंचविधः प्रपंचितः
मुनिना दर्शित एष संशयः
फलवद्व्यवहारहेतुतां
अनुमानाङगता बिभर्ति यः ॥
अनुमानिरपेक्ष एव वा
किल दृष्टे विषयेऽर्थसंशयः ।
बहति व्यवहारवर्तनीं इति पूर्वं च विचारितं बुधैः ॥
इति संशय परीक्षा
-
[ अथ प्रयोजनपरीक्षा ] यमर्थमधिकृत्य प्रर्वतते तत्प्रयोजनम् ॥ १-१-२४ ।।
यमित्यत्र देशकालपुरुष दशा भेदभिन्नप्रयोजनविशेषव्याप्तये वीप्सा द्रष्टव्या । अर्थ :- अर्थ्यमानः उच्यते, न वस्तुरूप एव, अभावस्यापि प्रयो जनत्वसंभवात् । अधिकार :- अर्थस्य व्यवसायः । यं यमर्थं आप्तव्यं हातव्यं वाऽधिकृत्य व्यवसायः प्रवर्तते, तत्प्राप्तये परिहाराय वा चेष्टते पुरुषः- तत् प्रयोजनमिति ॥
* सामान्यलक्षणे - संशयसामान्यलक्षणे ॥
+ अधिकृत्य - इत्यत्रैकदेशः अधिकारः ॥

Page #574

541
दशममाह्निकम्
[ फलस्य द्विविधत्वम्, आपेक्षिकत्वं च] तच्च गौणमुख्यभेदेन द्विविधम् । मुख्यं सुखप्राप्तिः, दुःखपरिहारश्च । तत्साधनं तु गौणम्। सुखसाधनमपि चन्दनधनसार हारम'हिलादि प्राप्तव्यत्वात् मुख्यत्वेन* यदा विवक्षितं भवति, तदा तदवाप्त्युपाये गौणता द्रष्टव्या ॥
तच्च प्रयोजनं देशकालपुरुषशाभेदादव्यवस्थितं भवति । तद्यथा ग्रीष्मे मरुस्थले निशातमलातकनिकरमिव किरति किरणमिषेण पूषणि, तृषातुरस्य तुषारकणोत्करदन्तुरमम्बु परमं सुखसाधनम्, तदेव शिशिरे सकलजगत्कम्पकारिणि दारुणसमीरणशिथिलीकृतनीरेषु काश्मीरेषु श्लेष्मोपचयजनितजडिमजठरशिखिनः खेदाय जायते। तस्यादनियत एवायं सुखदुःखसाधनभावो भावानाम् ॥
यद्यपि च यदेकदा सुखसाधनमिति विदितमुपयुक्तम् , अतिक्रान्तं वस्तु तत्-तथापि तज्जांतीयत्वलिङगावधृतसुखसाधनभावे भावान्तरेऽदि प्रवर्तन्त एव तदथिनः ।।
[प्रयोजनस्य प्रवर्तकस्वाक्षेपसमाधाने] ननु ! प्रयोजनस्य प्रवर्तकत्वमयुक्तम् , सदसद्विकल्पाभ्यामनुपपत्तेः। सत्त्वे कर्णनासादिवत्-न तदर्था प्रवृत्तिः। असत्त्वे तु खपुष्पा दिवत् न तराम्-नैष दोषः-ईप्साजिहासाविषयीकृतस्य तस्य प्रवर्त
* अर्थकामावपि हि पुरुषार्थवर्गपरिगणितौ ॥
+ प्रयोजनस्य प्रवर्तकत्वं आक्षिप्य सामाधत्ते-यद्यपीत्यादिना। अस्यैव विवरणमुपरिष्टात् ॥
म-ख,
तं-ख,
क-ख,
नु-ख.

Page #575

542
न्यायमञ्जरी कत्वात् । न हि तत् *खपुष्पादिवदसाध्यम्। नापि शिरःपाण्यादिवत् सिद्धमेव। अदि तु साध्यत्वेन बुद्धयुपारूढं तत् प्रवर्तकमि ति सर्वलोकसाक्षिकमेतत् । तस्मात् इच्छाविषयीकृतं तत् प्रवर्तकमिति' युक्तम् ।।
इत्थं प्रवर्तकत्वे प्रयोजनस्योपपदिते मुनिना। भग्ना भवन्ति सर्वे प्रेरकपक्षाः पराभिहिताः II प्रयोजनमतोऽखिलैविधिवचोभिरादिश्यते
प्रयोजननिबन्धनास्तनुभृतामशेषाः क्रियाः । क्रिमेरपि यथा तथा किमपि जीवितं बिभ्रतः
प्रयोजनबहिष्कृतं न खलु चेष्टितं दृश्यते ॥ वैतण्डिकः प्रयतते निजपक्षसिद्धये
"तां चैष वेद परपक्षनिषेधलभ्याम् । तस्मादियं स्वमतसाधनवर्जिताऽपि युक्ता प्रयोजनवती भवितुं वितण्डा ।
- इति प्रयोजनपरिक्षा -
[अथ दृष्टान्तपरीक्षा] लौकिकपरीक्षकानां यस्मिन्नर्थे बुद्धिसाम्यं स दृष्टान्तः
* न हि खपुष्पे कस्यचिदीप्सा भवति । + पूर्व एते पक्षा विचारिता विस्तरेण ||
1 ति-ख,
नन्वेष-चः

Page #576

वशमंमाहिकम
543 लौकिकपरीक्षकौ वादिप्रतिवादिनौ दृष्टान्त लक्षगप्रस्तावा द्वेदितव्यौ। न तु मूर्खपण्डितौ, *प्रकृतासङगतेः। तयोश्च सङगत्यभावात । तयोश्च यस्मिन्नर्थे-भावस्वभावे अभावात्मके वा बुद्धिसाम्य-प्रयोज्यप्रयो. जकभावव्यवस्थितसाध्यसाधनधर्माधिकरणत्वे-साध्यव्यावृत्तिपूर्वकसाधनधर्मव्यावृत्ततायां वा तुल्यरूपा बुद्धिः स दृष्टान्तः। तस्य तथाविधधर्मा. धारत्वं तदेहितत्वं वा 'व क्ष्यमाणादुदाहरणलक्षणान्मन्तव्यम् ॥
। शिष्टमन्यतो ग्राह्यम् ] यथा चानुमानलक्षणे तत्पूर्वक इति प्रतिबन्धग्रहणीपायमात्र प्रतिपादितम् , तत्स्वरूपं तु अवयवलक्षणे निर्णीतं 'उदाहरणसाधात् साध्य साधनं हेतुः' 'तथा वैधात्' इति ; एवमिह वादिप्रतिवादिप्रसिद्धि. मानं दृष्टान्तस्य दशितम्। रूपं तु तस्य द्विविधमपि तत्रैव वक्ष्यते 'साध्यसाधात्तद्धर्म मावी दृष्टान्त उदाहरणम्' 'तद्विपर्ययाद्वा विपरीतम् इति ॥ ___ अनित्यः शब्दः कृतकत्वात् , यत् कृतकं तदनित्यं दृष्टम-यथा घट इति साधर्म्यदृष्टान्तः। यत्पुनरनित्यं न भवति; तत कृतकमपि न भवत्येव
-यथाऽऽकाश इति वैधर्म्यदृष्टान्तः। यथोक्तलक्षणवैकल्यात्तु दृष्टान्ता•भासता भवति॥
आभासभेदविभवः कथयिष्यते तुं
तेषामुदाहरणलक्षणवाक्प्रसङगै । आभासता वचनदोषंकृताऽपि काचित् अस्तीति साऽवयवलक्षण एंव वाच्या ॥
___* प्रकृतं खलु न्यायशास्त्रम्। वस्तुतस्तु लोकस्यैव एतच्छास्त्रलक्ष्यत्वात् दृष्टान्तव्यवहारस्य सर्वत्र दर्शनात् लोकव्यवहारेऽपि दृष्टान्त प्रयोगदर्शनात् ऐहिकामुष्मिकपरौ उत्तानगंभीरप्रज्ञपरौ वा लौकिकपरीक्षकशब्दौ ॥
1 प्रस्तावलक्षणा-ख,
ल-ख,
' णा-खः

Page #577

544
द्विविधोऽपि दृष्टान्तः सुदृष्टिभिर्यत्नतोऽधिगन्तव्यः । स हि निश्चलः फलनिधेः अनुमानमहातरोः स्कन्धः ॥
- इति दृष्टान्तपरीक्षा
[ अथ सिद्धान्तपरीक्षा ] तन्त्राधिकरणाभ्युपगमसंस्थितिः सिद्धान्तः ॥ १-१-२६ ॥
तन्त्र्यतेऽनेन पदार्थस्थितिरिति तन्त्रं प्रमाणमुच्यते । अधिकरणम्. - आश्रयः । तन्त्रम् अधिकरणं यस्य सः, तन्त्राधिकरणः, प्रमाणमूलक इत्यर्थः । अभ्युपगमः - स्वीकारः, तस्य संस्थितिः इत्थंभावव्यवस्था* धर्मनियमः --- इदमित्थमिति' ; इदमिति सामान्यनिर्देशः इत्थमिति विशेषनिर्देशः । एवं च तन्त्राधिकरणाभ्युपगमसंस्थितिः - प्रमाणमूलाभ्युपगमविषयीकृतः सामान्यविशेषवानर्थः सिद्धान्त इति सामान्यलक्षण. मुक्तं भवति ॥
[ सूत्रव्याख्याने पक्षान्तरम् ]
अन्ये तु व्याचक्षते - तन्त्रम् - इतरेतर संबद्धस्यार्थसमूहस्योपदेशः शास्त्रम् । अधिक्रियते इत्यधिकरणं पक्ष उच्यते । अभ्युपगमः, यथोक्त एव । संस्थितिशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते । तन्त्रसंस्थितिः: अधिकरणसंस्थितिः, अभ्युपगमसंस्थितिः इत्यनेन तन्त्रनिर्देशसाम्यात् सर्वतन्त्रप्रति
* संस्थितिः अविचाल्यनिर्णयो वा ॥
* तन्त्राभ्युपगमः — शास्त्राश्रित: निर्णयः इत्यर्थो वा ।।
न्यायमञ्जरी
1
म: -ख.

Page #578

545
दशममाहिकम् तन्त्रसिद्धान्तयोःसूचनम्। इतराभ्यां पदाभ्यां उत्तरयोः अधिकरणभ्यु. पागमसिद्धान्तयोरिति ॥
[एताब्याख्याने न्यूनता]. __एतत्त्तु अपव्याख्यानम्। न ह्येवं सिद्धान्तचतुष्टयानुगतं किचित्सामान्यलक्षणमुक्तं भवति। न चेदं विभागार्थ विशेषसक्षणार्थं वा सूत्रम्, तत्प्रतिपादनस्योत्तरसूत्रः करिष्यमाणत्वात्। उक्तस्य च पुनर्वचने प्रयोजनाभावात्। अतः पूर्वप्रक्रमेणैव सिद्धान्तस्य सामान्यलक्षणवर्णनं श्रेयः॥
' [ सिद्धान्तविभागः, लक्षणानि च] तस्य स्वकण्ठन विभागमाहस चतुर्विधः सर्वतन्त्रप्रतितन्त्राधिकरणाभ्युपगम संस्थि- .
त्यर्थान्तरभावात् ॥ १-१-२६॥ . चतुष्प्रकारो हि सिद्धान्तः-सर्वतन्त्रसिद्धान्तः, प्रतितन्त्रसिद्धान्तः • अधिकरणसिद्धान्तः, अभ्युपगमसिद्धान्त 'इति ॥ .. .तत्र... सर्वतन्त्राविरुद्धः स्वतन्त्रेऽधिकृतोऽर्थः सर्वतन्त्रसिद्धान्तः ॥
___ अत्र तन्त्रशब्देन शास्त्रमुच्चते स्वशास्त्रे य उपदिष्टोऽर्थः, सर्वशास्त्राविरुद्धश्च स सर्वतन्त्रसिद्धान्तः। यथा-चाक्षुषं प्रमाणमिति ॥.
ननु अत्रापि विविदन्ते। ब्रह्मवादिनां हि सर्वैवेयं अविद्या। अविद्या च कथं प्रमाणमिति-न-व्यवहारावस्थायां तैरपि तत्प्रामाण्या
* संस्थितिपई सामान्यलक्षणानुगमसूचकम् ।।
1 तत्र-ख.
35

Page #579

546
न्यायमञ्जरो भ्युपगमात* : संख्यालक्षणविषयविप्रतिपत्तिस्तु प्रतिशास्त्रं भवतु । चाक्षुष प्रमाणं इतीयति सर्ववादिनामविवादः ।।
(प्रतितन्त्रसिद्धान्तलक्षणम् ] तन्त्रे अधिकृतोऽर्थ इति वर्थते। यथाऽस्माकर्माश्वरेच्छाप्रेरितपरमाणुनिमितानि समानतन्त्रे कणव्रतमते तथैव सिद्धानि, परतन्त्रे च संख्या
शास्त्र तथा नाभ्युपगम्यन्त इति । ___ यथा वा गुणत्रयात्मिकायाः प्रकृतेः महदहङकरादिरूपेण भूतसर्ग ति सांख्यानां स्वतन्त्रसिद्धोऽर्थः समानतन्त्रेऽपि पातंजले योगाशात्रे सिद्ध एव, परतत्त्रं तु वैशेषिकादिमते न सिद्ध इति ॥
ननु! अस्य कथं प्रमाणमूलता-स्थाने प्रश्नः, सत्यमेतत्-- आस्माकीने हिं प्रतितन्त्रसिद्धान्ते प्रमाणमूलत्वं यथार्थमेव । सांख्य. सद्धान्तस्य तु प्रमाण
मूलत्वाभावेऽपि परतन्त्रत्वख्यापनायौदाहतः।' तदभिप्रायेण 'वाऽस्य प्रमाणमूलता वक्तव्येति ॥
अधिकरणसिद्धान्तलक्षणम्] यत्सिद्धावन्यप्रकरणसिद्धः साऽधिकरणसिद्धान्तः ॥ १-१-३० ॥
* अयमंशः सपिलपिना माध्यामिकानामपि समानः ।। * तत्तन्त्रदृष्टा इतराण्यप्रामाणिकानि खलु । अतश्च तस्य तन्त्रत्वमेव कथम् !
*. वस्तुतस्तु-सर्वेषामहि शास्त्राणां व्यवस्थितविषयत्वात्, तत्तन्मर्यादानतिक्रमेण तेषां प्रमाणसिद्ध स्वमस्त्येव । सांख्यतन्त्रं हि तत्त्वक्षेत्रनियतम् । न्यायतन्त्र र स्थूलजगद्विषयकम् ।। ।
1 -ख,

Page #580

दशममाह्निकम्
547 प्रक्रियत इति प्रकरणं-पक्ष उच्यते। यस्यार्थस्य सिद्धौ सत्यां प्रकरणान्तरसिद्धिः भवति–सोऽधिकरणसिद्धान्तः, तदधिकरणानामान्तराणां सिद्धः ॥
___ कः पुनः 'यत्सिद्धौ' इति सर्वनाम्ना प्रत्यवमृश्यते, पक्षः हेतुर्वा ?* किंचातः? पक्षः कथं पक्षान्तरसिद्धये कल्पते। हेतुना हि पक्षसिद्धिः क्रियते, न पक्षण हेतोः। हेतोस्त्वधिकरणसिद्धान्तत्वे कथं सिद्धान्ताश्रया न्यायप्रवृत्तिरिति तदुद्देशप्रयोजनं वणितम्। न्यायो हि हेतुरेव । स एव चाधिकरणसिद्धान्तः। न च हेतुर्हत्वाश्रय इति ॥
. [सिद्धसाध्यभाव आपोक्षिक एव] उच्यते-उभयथाऽप्यदोषः ।-हेतुरपि क्वचित् पक्षीभवति, पक्षोsपि हेतूभवत्येव । तत्र तावदांजस्येन हेत्वधीना पक्षसिद्धिरिति हेतरेव सर्वनाम्नाऽवमश्यते । तत्सिद्धावन्यप्रकरणसिद्धेः स एवाधिकरणसिद्धान्तः ॥
कथं तहिं तदाश्रया न्यायप्रवृत्तिः ? – उच्यते-हेतुरपि तदन्यतरा 'सिद्ध' इव साध्यमानत्वात् पक्षीभवन न्यायान्तराश्रयतां प्रतिपत्स्यते ॥
• अपि वा-पक्ष एव सर्वनाम्नाऽवमृश्यमानः भवत्वधिकरणसिद्धान्तः। स च स्पष्ट एव न्यायस्याश्रयः। स च सिध्यन् पक्षान्तराण्याक्षिपन्नेव सिद्धयतीत्यधिकरणसिद्धान्ततां भजते || .. तस्योदाहरणं-इन्द्रियव्यतिरिक्तः ज्ञाता, दर्शनस्पर्शनाभ्यामेकार्थग्रहणादिति। अत्र इन्द्रियव्यतिरिक्ते ज्ञातरि सिद्धयति, तदनुषङगीण्य
* साध्यं तु साध्यत्वादेव न विकल्पितुमर्हति ।।
1 भिन्न-ख.

Page #581

548
भ्यायमञ्जरी र्थान्तराण्यपि सिद्धयन्ति-नाना इन्द्रियाणि, नियतविषयाणि; गुणव्यति रिक्तं द्रव्यं–इत्येवमादीनि ॥
[अभ्युपगमसिद्धान्तनिरूपणम् ] अपरीक्षिताभ्युपगमात् तद्विशेषपरीक्षणं
अभ्युपगमसिद्धान्तः ॥ १-१-३१ ॥
अत्र 'अपरीक्षिताभ्युपगमात्' इति यथाश्रुतपंचमीनिर्देशमनुरुध्यः मानाः, प्रमाणमूलाभ्युपगमविषयीकृतोऽर्थः सिद्धान्तः-इति च सामान्य लक्षणमनुसरन्त:* केचित् एवं ज्याचक्षते-मिणः शब्दादेः 'नित्यानि त्यत्वविचारचर्चायां अपरीक्षितस्यैव-आकाशविशेषगुणत्वादिधर्मपरीक्षा. रहितस्यैवाऽभ्युपगमः कर्तव्यः । ततोऽपरीक्षिताभ्युपगमात् कि सिद्धयति?-उच्यते-तद्विशेषपरीक्षणमिति । तद्गतनित्यानित्वत्वपरीक्षणं हि सामान्येन धर्मिण्युपादीयमाने व्योमविशेषगुणत्वादिधर्मपरीक्षारहिते सत्युपपद्यते। यदि पुनराकाशविशेषगणत्वविशिष्टः शब्दः धमित्वेनोपादीयते परं प्रत्यसिद्धविशेषणः पक्षो भवेदिति ॥
एवमपि कृते यदि पुरोमिणं विकल्पयेत्-कोदृशस्य सतः' शब्दस्य भवता नित्यत्वं साध्यते-द्रव्यस्य, गुणस्य वेति। स एवं विकल्पयन
अर्थान्तरगमनात्तावत् पराजित एव भवति । जितमप्येनं पुनर्जेतुं स्वं बुद्धचतिशयचिख्यापयिषया, परबुद्धचवज्ञया च वादी ब्रवीति-अस्तु द्रव्यं शब्द इति ॥
अर्थान्तररूपनिग्रहस्थान प्राप्स्येति शेषः । * परस्परविरुद्धौ खलु तावुभौ ॥
1 न-च,
नि-ख,
३ मा-ख

Page #582

549
दशममाह्निकम्
[पूर्वोक्तव्याख्याननिराकरणम् ] एतत्तु व्याख्यानं न बुद्धयामहे । एवं व्याचक्षाणानामेषां अभ्युपगमसिद्धान्त इति को नु व्यवसित' इति । यदि तावत् अनित्यः शब्द इति द्रव्यत्वगुणत्वादिविशेषरहितः शब्दाख्यधमि निर्देशो यः प्रथममुपात्तः, स एवाभ्युपगमसिद्धान्तः। तत्र अभ्युपागमार्थः कीदृशः, कश्च प्रतितन्त्रसिद्धान्तादस्य विशेषः ॥ - अथास्तु द्रव्यं शब्द इति स्वबुद्धयतिशयाभिमानेन पश्चादभ्युपगम्यमानद्रव्यत्वविशिष्टशब्दनिर्देशः अभ्युपगमसिद्धान्तः, तहि सूत्रम्, 'अपरी. क्षिताभ्युपगमात्' इति न योजितम् , अन्यत्रैव तैस्सूत्रार्थो नीत इति* ॥
तस्मादेवं व्याख्यायते-अपरीक्षिताभ्युपगम एव स्वमतिकौशल्येन क्रियमाणः अभ्युपगमसिद्धान्तः-अस्तु द्रव्यं शब्द इति। प्रमाणमूलाभ्यु. पगमविषयीकरणं तु सामान्यलक्षणे प्रौढवाद्यभिप्रायेणैव योज्यम्। द्रव्यत्वमपि प्रमाणमूलं शब्दस्य भवतु ; तथापि तस्यानित्यत्वमिति। किल निरवयवं द्रव्यं अनित्य मिति नास्त्येव, शब्दस्य तु तादृशस्याप्यनित्यत्वमहं साधयामीति || . कथं तहि पंचमी ? कि पंचम्या! वस्तु तावदीदृशं यथा व्याख्यतमस्माभिः ||
[ अभ्युपगमात् इत्यत्र पञ्चम्यर्थः] पंचम्यपि चेत्थं योज्यते। किमर्थं पुनरयमपरीक्षित एव शब्द गतद्र' व्यत्वाभ्युपगमः क्रियत इति पृच्छते उत्तरं पंचम्याऽभिधीयते-यस्मादपरी क्षिताभ्युपगमात तद्विशेषानित्यत्वपरीक्षणमवकल्पते, तस्मादपरीक्षिताभ्यु
* 'अपरीक्षितमभ्युपगग्य' इति सूत्रितव्यं स्यात्तदेत्यर्थः ॥
1 स्थि-ख,
2 मिणि-च.
. त्य-ख,
द्र-ख.

Page #583

550
न्यायमञ्जरी पग'मोऽपि अभ्युपगमसिद्धान्त इति। न तु तद्विशेषणपरीक्षणमेव सामा नाधिकरण्यनिर्देशात् अभ्युपगमसिद्धान्त इति मन्तव्यं, परीक्षणस्य सिद्धा. न्ताश्रितत्वात् । तस्मात् तद्वि शेषपरीक्षणार्थ: अपरीक्षिताभ्युपगम' प्रौढवादिना क्रियमाण: अभ्युपगमसिद्धान्त इति सूत्रार्थः । इत्थमेव च तत्र तत्र प्रवादुकानां व्यवहारः॥
इमाश्च सिद्धान्तभिदाश्चतस्रः
न्यायप्रवृत्तेः प्रथमं निमित्तम् । प्रवर्तते नैव परीक्षकाणां अना श्रिता' न्यायकथा कदाचित् ।।
- इति प्रयोजनपरिक्षा -
न्यायावयवपरीक्षा] इह हि स्वयमवगतमर्थ अनुमानेन परस्मै प्रतिपादयता साधनीयस्यार्थस्य यावति शब्दसमूहे सिद्धिः परिसमाप्यते, तावान् प्रयोक्तव्यः । तमेव च परार्थानुमानमाचक्षते नीतिविदः ॥
[ परार्थानुमाननिराकरणपूर्वपक्षः] ननु ! नैव परार्थानुमानं नाम किंचिदस्तिः वक्त्रपेक्षया; श्रोत्रपेक्षया वा तदनुपपत्तेः॥
* तथा च परपक्षाभ्युपगमोऽपि स्वप्रौढिमसूचकः आवश्यक इति प्रयोजकत्व मस्तु पञ्चम्यर्थः।
-
मो-ख,
वि-ख,
श्रया-खः

Page #584

दशममाह्निकम्
551 वक्त्रान्वमायि स ह्यर्थः नेदानीमनुमीयते । श्रो'तुः स्वार्थानुमानं तत् वाक्यावगतिहेतुकम् ॥ यथा प्रत्यक्षतो धूमं दृष्ट्वाऽग्निमवगच्छति । तथा तदीयाद्वचनादिति कस्य परार्थता || आगमस्त्वेष भिद्येत कश्चिदर्थोपदेशकः । कश्चित्तत्प्रत्ययोपायन्यायमार्गोपदेशक:* || इति ॥
[परार्थानुमानसाधनम् ] सत्यम्-न परमार्थतः परार्थमनुमानमुपपद्यते। किन्तु द्विविधः प्रतिपत्ता । स्वयमवगतयथाप्रकृतलिङगव्याप्तिकः, तद्विपरीतश्च । तत्र स्वयमवधृतप्रतिबन्धं प्रति नोपदिश्यत एवम नुमानम् , स्वत एव तस्य
तीत्युपपत्तेः। अनवधृतव्याप्तिकस्य तु व्याप्तिरेव व्युत्पाद्यत इति तं प्रति परार्थमनुमानं तदुपदेशकं वाक्यमेवाख्यायते। तथा हि
वक्त्रा स्वप्रत्ययेनेदं न हि वाक्यं प्रयुज्यते। परो मढचंनादेव तमर्थं बुद्ध्यतामिति || किं त्वेनमनमानेन बोधयामीति मन्यते । सोऽपि तद्वचनान्नैव तमर्थमवबुध्यते ॥ किन्तु व्याप्तिमतो लिङगात् स्वयं तत्तु न पश्यति ।
तत्प्रतीत्यभ्युपायत्वात् परार्थमिदमुच्यते ॥ अतश्च श्रोतुः स्वार्थानुमानमेवेदम्। बक्ता तु तथा परं प्रतिपादयन् परार्थानुमानं प्रयुक्त इत्युच्यते ॥
* अतश्च परार्थानुमान शब्द एवान्तर्भूतम् ॥
* तथा च मानसपरामर्शजनकत्वात्तद्वाक्यसमुदायत्य न तस्य शब्दरूपत्वम् , किन्त्वनुमानरूपत्वम् ॥
1 ज्ञा-च,
. वास्या-च,
' ततः प्र-च,
व-च.

Page #585

552
भ्यायमञ्जरी [ परार्थानुमानस्य प्रमाणत्वम् न चानुवादमात्रं तत् वक्तुरित्युपपद्यते ।
यतो व्याप्रियते सम्यक् परस्य प्रतिपत्तये ॥ तेनानधिगतार्थोपदेशकत्वात् नानुवादमात्रम् । स्वावगमापेक्षया त्वनु वादत्वे नेदानीमाप्तवचनं अननुवादरूपं किंचिद्भवेत् , सर्वस्य स्वोपल. ब्धिपूर्वकत्वादिति ॥
तस्मात् परार्थानुमानवाक्योपपत्तैः तदेकदेशाः अवयवा युक्ता इति लक्ष्यन्ते । प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयननिगमनान्यवयवाः ॥ १-१-३२ ॥
एतच्च सूत्रमेकमेव सामान्यलक्षणमवयवानामभिधत्ते, विभागं च प्रमाणानामिव–'प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणानि' इति । तत्र अवयवाः, भागाः, अंशाः, एकदेशाः इत्येवं अवयवशब्द: साधनीयार्थप्रतिपत्तिपर्यंन्तवचनकलापैकदेशत्वमवयवानां सामान्यलक्षणमाचष्टे ॥
[न्यायस्य वाक्यसमुदायरूपत्वम् ] यद्यपि चैकवदनविनिर्गतानां *निसर्गभङगुराणां अदीर्घायुषां अपरिः हार्यक्रमजन्म नां वर्णानां द्रुमाणामिव पारमार्थिकस्समूहो न समत्त्येव; तथापि सिषाधयिषितार्थप्रतिपादनरूपैककार्योपयोग मूलीकृतात्मनां तेषां काल्पनिकः कलापः पूर्वमेव वाक्यकल्पनावसरे समथित इति तद्भागा अपि संभवन्त्येव ॥
___ * वर्णानां वृक्षाणामिव मेलनासंभवहेतवः-निसर्गेत्यादयः ।
।
1 उंद:-ख,
नां-ख,
हरूप:-च,
चू-च,

Page #586

दशममाह्निकम्
553 [पदानामपि वाक्यत्वम् ] न च पदानामेवानुमानवाक्यावयवत्वम, अपि तु खण्डवाक्यानाम्' ए'कैके'न पदेन प्रतिज्ञोदाहरणादीनामभिधातुमशक्यत्वात् । हेतुवचनं तु एकमपि पदं क्वचिद्भवति-कृतकत्वात्-इति । तदपि वा सविशेषण प्रयुज्यमानं पदस मुदायेनैव । प्रतिपाद्यते-वस्तुत्वे सति कृतकत्वात्इति ॥
. उदाहरणवचनमपि 'घटवत्' इत्यालस्यादेव प्रयुजते । तद्धिं व्यातिप्रदर्शनाय एवं वक्तव्यम्-यत् कृतकं तत् अनित्यं दृष्टं, यथा घट:--- इति ॥ . .
तस्मादवयवानामवयत्वमेव लक्षणं, न पदत्वम् ॥
विभागोऽपि प्रतिज्ञाविपदसन्निधाववयवश्रुतेरेवावगम्यते, प्रतिज्ञादयः पंचावयवाः, न न्यूनाः नातिरिक्ता इति ॥
[भवयवसंख्याविमर्शः]
। ननु अत्र विवदन्ते केिचित् नूनतामवयवानामाचक्षते। व्यवयंवं द्वयवयवं वा साधनवाक्यं वदन्तः ॥ ..
अन्ये तु जिज्ञासा, संशयः, शक्यप्राप्तिः, प्रयोजनम्, संशयव्युदास इति पंचभिस्सह प्रतिज्ञा दोन दशावयवानाहुः ॥
* वर्णसमुदायस्यैव पदत्वेऽपि एकाक्षराणां 'कः' इत्यादीनां यथा पदत्वम्, तथैव संसर्गविशिष्टार्थबोधकत्वे एकस्य पदस्यपि वाक्यस्वमविरूद्धम् ॥
। केचित्-बौद्धाः। अन्ये-भिमांसकाः॥
__1 के-ख,
'मूहैरेव-च.
दिभिः-च,

Page #587

554
[ पक्षान्तरनिराकरणम् ]
उच्यते - न्यूनता यथाऽवसरं प्रतिसमाधास्यते । आधिक्यमप्ययुक्तम्, 'जिज्ञासादीनां अशब्दस्वभावत्वेन वाक्यावयवत्वायोगात् ॥
तथा हि-अप्रतीयमानेऽर्थे प्रतीतिप्रयोजनस्य प्रवर्तिका जिज्ञासा । सा चेच्छास्वभावत्वादान्तरः प्रमातृधर्मः न वाक्यावयवः ॥
अर्थक्रियासाधनेऽर्थे विमर्शः संशयः - किमेवमयम्, अयथैवमिति । सोऽपि ज्ञानात्मकत्वान्न वाक्यावयवः ॥
प्रमातुः प्रमाणानि प्रवर्तमानानि प्रमेयमर्पयितुं पारयन्तीति सम्मावना शक्यप्राप्तिः । साऽपि तथैव न वाक्यावयवः ॥
प्रयोजनं संशयितस्य निर्णयः कथं वाक्यावयवतां स्पृशेत् ॥ संशयव्युदासस्तु प्रत्यक्षोपालम्भः । स च वचनस्वभावत्वेऽपि न साधनवाक्यस्यावयवत्वं प्रतिपद्यते ||
तदिमे संशयादयः प्रकरणप्रवृत्तिहेतवो भवन्ति, न वाक्यावयवा इति सूक्तं 'प्रतिज्ञा हेतूदाहरणोपनयनिगमनान्यवयवाः' इति ॥
[ प्रतिज्ञालक्षणम् ]
तेषाम् -
न्यायमञ्जरी
साध्यनिर्देशः प्रतिज्ञा ॥ १-१-३३ ॥
प्रतिज्ञेति लक्ष्यनिर्देशः । साध्यनिदश इति लक्षणम् । शुद्धस्य धर्मिणो वा, * धर्मस्य वा द्वयोर्वा स्वतन्त्रयोः, धर्मिविशिष्टस्य वा धर्मस्य साध्यत्वानुपपत्तेः धर्मविशिष्टो धर्मी साध्य इत्यनुमानलक्षणे निर्णीतमेतत् । तस्य निर्देश:- परिग्रहवचनं प्रतिज्ञेति ॥
* न हि यत्र कुत्रचित् वह्निः साध्यः ।
ज्ञा-ख,
2
वंख,
किन्तु अधिकरणविशेषे ॥
3 प्र- ख.

Page #588

दशममाह्निकम्
555 [प्रतिज्ञालक्षणस्य दुष्टत्वाक्षेपः ] ननु ! सावधारणत्वाद्वाक्यानां कि साध्यनिर्देश एव प्रतिजेत्यवधारणम् , उत प्रतिजैव साध्यनिर्देश इति ॥
यदि साध्यसिर्देश एव प्रतिज्ञेत्यवधार्यते, तदा यत एक्कारकरणम्, ततोऽन्यत्रावधारणमिति प्रतिज्ञा नियम्यते. साध्यनिर्देशं मा 'हासीरि'ति साध्यनिर्देशस्त्वनियमित इति प्रतिज्ञामपहायापि भवेदित्यतिव्यापक लक्षणभ* ॥
अथ प्रतिजैव साध्यनिर्देश इत्यवधार्यते, ततः साध्यनिर्देशो नियम्यते प्रतिज्ञा मा त्याक्षीदिति। प्रतिज्ञा त्वनियमितेति साध्यनिर्देशमपहायापिभवेदिति साध्यनिर्देशन प्रतिज्ञाया अव्याप्तत्वात् अव्यापकं लक्षणमितिः ॥
[ उक्तदोषपरिहारः ] तदेतदयुक्तम् । न. हि सर्व वाक्यं सावधारणं भवति । यथा एष पन्थाः स्रुघ्नं गच्छति' इति । न हि तत्र-एष एवेति, स्रुघ्नमेवेति वा गच्छत्येवेति वा नियन्तुं शक्यत इति ॥ : अथापि अवधारणममश्याश्रयणीयं, तद्भवतु-साध्यनिर्देश एवं प्रति. ज्ञति । न चातिव्याप्तिः, प्रतिज्ञामपहायान्यत्र साध्यनिर्देशस्यादर्शनात् । अनियमितोऽप्यसावन्यत्र न च दृश्यते एवेति। तस्मात् साध्यतिर्देश एव प्रतिज्ञेति स्थितम्। तद्यथा-अनित्यश्शब्द इति। .
* तथा च 'वह्निमान' इत्यस्यापि प्रतिज्ञात्वं स्यात् ॥ + तथा च ‘पर्वतः' इत्यस्यापि प्रतिज्ञात्वं स्यात् ॥ * किन्तु तथा विवक्षायां सत्यामेव ॥ ६ पक्षमन्तरा कथ्यमानस्य तस्य साध्यत्वाभावात् ॥
1 त्याक्षीदि-ख,
च-च.

Page #589

556
न्यायमञ्जरी [विशेषणस्य स्वविरुद्धधर्ममाव्यावर्तकत्वम् ] ननु ! अत्रापि किमनित्य एव शब्दः', इत्यवधारणम् , उत शब्द एवानित्य इति । तत्र अनित्य एव शब्द इत्युक्ते, तद्गतधर्मान्तरतिरस्कारात्, कृतकत्वमपि तत्र न भवेदित्यसिद्धो हेतुः। शब्द एवानित्यः इति त्ववधार्यमाणे घटादावनित्यत्वप्रतिषेधादन्वयशन्यता हेतोः स्यादिति -नैष दोषः-निरवधारण स्यापि वचनप्रयोगस्य दशितत्वात् । अनित्य एव शब्द इत्यवधारणे वा नानित्यत्वव्यतिरिक्ततदविरुद्धकृतकत्वाद्य शेष धर्मान्तरनिषेधस्तत्र विधीयते। किन्तु, तद्विरुद्धनित्यत्वमात्रनिषेध एव -अनित्य एव शब्दः, न नित्य इत्यर्थः। तदुक्तम् (श्लो.वा अनु-55)- .
नियमस्तद्वि 'रुद्धा'च्च कल्प्यते, नाविरोधिनः' इति ॥ तस्मान्न हेतोरसिद्धत्वम् ||
[प्रतिज्ञावाक्यवैयर्थ्यशङ्का] नन् ! साधनवाक्ये प्रतिज्ञावचनमसमंचतम्, असाधनांगवचनत्वात् । हेतुदृष्टान्तवचनाभ्यां हि साध्यसिद्धेः ते एव वक्तव्ये। न च स्वप्रतिपत्तावुपलब्धं सर्वमेव परस्मै आख्येयम। आख्याने वा धमिमात्रमाख्यायताम्। स्वप्रतिपत्तौ हि पूर्व पर्वतादेः शुद्धस्य धर्मिणो ग्रहणम् । सिषाधयिषितहुतवहादिधर्मविशेष रूषितवपुषः एवमभ्युपगमेऽनुमानवैफल्यप्रसङगात् । अतः कथं प्रथममेव साध्यधर्माध्यासितस्वरूपर्धामनिर्देशकरणम् ॥
* प्रतिज्ञावाक्येनैव पक्षे साध्यसिद्धेः, उपरितनवाक्यानां वैयर्थ्यम् । अयं बौद्धानामाक्षेपः ॥
विशे-च,
पक्षा-च.
1 व-ख, 'पू-च,
यव-च, दू-च.

Page #590

दशमभाहिकम्
539 अपि च विवादादेव प्रतिज्ञार्थों लभ्यते इति किं स्वकण्ठोक्तेन तेन प्रयोजनम् ॥
[प्रतिज्ञावाक्यस्यावश्यकता] उच्यते-स्वप्रतिपत्तिमनुसरता परस्य प्रतिपतिरुत्पादनीयेति स्वप्र. तिपत्तौ प्रथममुपलब्धो धर्मो तावत् आख्येय 'एव। अनुच्य'माने हि धामणि निरधिकरणो हेतुः क्व साध्यं साधयेत्। धमिण्य नवच्छिन्ने च धर्ममात्रेऽनुमानमनर्थकम्, अविवादसिद्धत्वात; अस्ति हि यत्र क्वचित् अनित्यत्वमिति ॥
आश्रयासिद्धश्च धमिनिर्देशाद्विना हेतुर्भवेदिति अवश्यनिर्देश्यो धर्मो ॥
यद्यपि गिमात्रदर्शनमेव प्रथममभूत् ; तथापि कि साधयि तुमेष' हेतुः प्रयुक्तो भवेत् * इत्युपप्लवशमनाय साध्यधर्मनिर्देशोऽपि कर्तव्यः । शब्दः कृतकत्वादिति हि प्रयुज्यमानं तदिदं अन्धपदमि वा साधनं भवेत् ॥
[उदाहरणादिना प्रतिज्ञाया नान्यथासिद्धिः] .. अथ व्याप्तिप्रदर्शन प्रवणेन रत कृतकं. तदनित्यं दृष्टं' इति दृष्टान्त. वचसा, 'तस्मादनित्यः' इति निगमनवचनेन वा विरंस्यति स उपप्लव इति- 'तथापि श्रोतृबुभुत्सोपरमपरिश्रमफले साधनवाक्ये साधनाधिगमाकाडक्षा'संपादनाय साध्यं निर्देष्टव्यम्। न हि शब्द इत्येतावत्युक्ते तत्र साधनमाकाङक्षति कश्चिदिति साधनवचनावसरतत्प्रयोगसाफल्योत्पादना. यैव नूनं 'अनित्यः शब्दः' इति प्रतिज्ञावचनं प्रयोक्तव्यम् ।।
* स्वस्य दर्शनमन्यत्, परव्युत्पादनं चान्यत् इत्यर्थः ॥
1 एवानुद्देश्य-ख, H-ख, ३ मः-ख, । व-ख-च-घ, निपु-ख. ' समुत्पा-ख.
'तु-ख,

Page #591

558
न्यायमञ्जरी [ पक्षप्रतिपक्षपरिग्रह एव प्रतिज्ञा ] यच्च विवादादेव प्रतिज्ञार्थस्य लब्धत्वमभिधीयते; तदभ्युपगमनमेव शब्दान्तरेण प्रतिज्ञायाः। यतः विरुद्धो वादः विवादः। एक आह 'नित्यः शब्दः' ; इतरस्तु 'अनित्यः' इत्याह। सोऽयं पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो विवादः प्रतिजैव। स तु पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहः तदहरेव भवतु, दिनान्तरे वेति किमनेन विशेषेण। अपरिहार्य प्रतिज्ञावचनमिति* ||
[ पक्षाभासानां प्रतिज्ञात्वासंभवः] . प्रतिजैव च पक्ष इत्युच्यते। तदेवंविधे पक्षलक्षणे प्रदशिते बलात् पक्षाभासाः प्रतिक्षिप्ताः भवन्ति । तद्यथा-'अनुष्णोऽग्निः' इति प्रत्यक्ष विरुद्धः पक्षः। 'न रूपग्राहि चक्षुः' इति अनुमानविरुद्धः ॥ .
शब्दविरुद्धस्तु बहुशाखः-'ब्राह्मणेन सुरा पेया' इत्यगामविरुद्धः । 'जनयित्री मे वन्ध्या' 'पिता मे ब्रह्मचारी' इति धमिधर्मपदयोरेद विप्रतिषेधात् स्ववचनविरुद्ध;। 'न चन्द्रः शशी' इति लोकप्रसिद्धि विरुद्धः॥
उपमानविरुद्धस्तु - 'न गवयपदवाच्योऽयं गोसदृशः' इति । अप्रसिद्धविशेषणः 'नभःकुसुमकृतावतंसः चैत्रः' इति । अप्रसिदधविशेष्यः सुगन्धि गगनकमलम्' इति। अप्रसिधोभयः 'खपुष्पकृतशेखरः वन्ध्या "सुतः इति।
* तथा च पर्वतो वह्निमान्' इति वाक्येनैव पर्वते वह्विज्ञानसंभवेऽपि व्याप्तिव्युत्पादनार्थ इतरावयवानां प्रयोगः ।।
1 तीति-च,
सूनुः-च.

Page #592

559
दशममाह्निकम्
[सिद्धसास्य पक्षाभासत यत्रापि विशेष्यण योरुभयोरपि प्रमाणन्तरतः स्वरूपं निश्चित तमेव, तन्निर्देशोऽपि पक्षाभास एव-'शीतं तुहिनं, उष्णोऽग्निः इति' साध्यत्वाभावेन अनुमानप्रयोगावसरविरहादिति। *इयमेव च सा सिद्धसाध्यतोच्यत इति ॥
। सर्वेषामपि हेतुदोषत्वमेव ] ये चैते प्रत्यक्षविरुधतादयः पक्षदोषाः, ये च वक्ष्यमाणाः साधनविकलत्वादयो दृष्टान्तदोषाः, ते वस्तुस्थित्या सर्वे हेतुदोषा एव। प्रपंचमात्रं तु पक्षदृष्टान्तदोषवर्णनम् । तथा चाबाधितत्वं हेतुलक्षणमेवोक्तम्। दृष्टान्तदुष्टतया च हेतोरेव लक्षणं अन्वयव्यतिरेकयोरन्यत् हीयत इति, सर्वे च ते हेतुदोषा एव॥ . अत एव च शास्त्रेऽस्मिन् मुनिना तत्त्वशिना ।
पक्षाभासादयो नोक्ताः हेत्वाभासास्तु दशिताः ॥ कश्चिद्धत्वनपेक्षोऽपि पक्षनात्रप्रतिष्ठितः । बोधोऽनुमाना रूपस्य स्वावाक्यादिकृतो यथा ॥
[ हेतुपरीक्षा ] एवं लक्षणको हेतुरिति तत्स्वरूपावधारण संति तदभिधायकं वचनं । मुखमेव लक्ष्यते इत्यर्थात्मकहेतुलक्षणं तावदुच्यते
* सिद्धसाध्यतेति विशेष्याभिप्रायेण स्त्रीलिङ्गनिर्देशः ॥
+ परं स्वस्यापि तादृशपक्षकत्वात् हेतुदोषत्वमेव । विषयकस्वरूपसंबन्धकल्पनायां विश्रान्तः ।।
अयमर्थः एकज्ञान
--
1 यो:-च,
-ख,
सारूप्य-च.

Page #593

560
न्यायमञ्जरी उदाहरणसाधर्म्यात्साध्यसाधनं हेतुः ॥ १-१-३४॥
-
इति ॥ ननु ! अर्थात्मको हेतुः - अनुमानम्। तच्च लक्षितमेव पूर्वम्'तत्पूर्वकं त्रिविधमनुमानम्' इति-सत्यम्-त'त्र' 'तत्पूर्वक' इति सर्व. नाम्ना परामृष्ट प्रत्यक्षमूलतोपवर्णनेन प्रतिबन्धपरिच्छेदोपायमात्रनिरूपणं कृतम्। इह तु प्रतिबन्धस्वरूपमपि प्रतिपाद्यते ॥
_[ सूत्रे पाठभेदः ] तत्रा हि अर्थात्मके हेतौ लक्ष्य पंचमीमपास्य 'उवाहरणसाधये साध्यसाधनं हेतुः' इति सूत्रं पठन्ति। व्याचक्षते च साधर्म्य हेतुरित्युच्य. माने गन्धवत्त्वादेरसाधारणहेतोः साध्यमिव्यक्तिभेदवृत्तित्वेन साधर्म्य रूपसंभवात्, विरुद्धस्य च पक्षविपक्षवृत्तेः तत्साधर्म्यस्वभावत्त्वात् हेतुत्वं प्रसज्यत इति तन्निवृत्त्यर्थं उदाहरणग्रहणम्। उदाहियतेऽस्मिन् साध्यसाधनयोः प्रयोज्यप्रयोजकभाव इत्युदाहरणं दृष्टान्तः। तेन साधयं कस्येति प्रकृतत्वात् प्रत्यासत्तेश्च साध्य धमिण इत्यवगम्यते। उदाहरण. साधम्र्ये साध्यदृष्टान्तमिसाधारणो धर्मो हेतुरिति नासाधारणादौ तथाविप्रसक्तिरिति ||
[साध्यसाधनदलप्रयोजनम् ] एवमपि प्रमेयत्वादेरनैकान्तिकहेतोः तथा भागासिद्धस्यानित्यत्व. सिद्धये चतुर्विधपरमाणुपक्षीकरणे गन्धवत्त्वादे :प्रकरणसमकालात्ययाप.
* अर्थ:-धूमादिः। लिङ्गमेवानुभितिकरणमिति प्राचीनाः ॥ + पृथिव्यप्तेजोवायुपरमाणवः चतुर्विधाः ॥
1 स्य-ख,
स्य ध-ख.

Page #594

दशममाहिकम्
561 दिष्टयोश्च उदाहरणसाधर्म्यसंभवात हेतत्वं भवेदिति तदव्यवच्छेदाय साध्य साधनग्रहणम्। साध्यदृष्टान्तमिणोश्च समानो धर्म साध्योऽप्यनित्यत्वादिः भवत्येवेति तस्यापि हेतुता मा प्रसाङक्षीदिति साध्यसाधनग्रहणम् । लिङगसामान्यलाभार्थं साध्यसाधनं यदुदाहरणसाधयं स हेतुरिति ॥
साध्यसाधन शब्देन च प्रतिबन्धो लक्ष्यते । स च सव्यभिचारादिष नास्तीति न ते हेतवः। प्रतिबन्धश्च पंच लक्षणक इत्येककलक्षणा'पाय'कृतहेत्वाभासपंचकनिर्देशादेव सूत्रितवानाचार्यः॥
. [उदाहरणसाधर्म्यदलप्रयोजनम् ] ननु! एवं तर्हि साध्यसाधनग्रहणमेव हेतुलक्षणमस्तु । तद्धि सकलहेत्वाभासव्युदाससमर्थमिति किमुदाहरणसाधर्म्यग्रहणेन-न-समानजातीयव्यवच्छेदार्थत्वात् । अहेतवो हि विजातीयाः। तद्व्यवच्छेदः साध्यसाधनग्रहणात् । समानजातीयस्य केवलव्यतिरेकिणः व्यवच्छेदाय उदाहरणसाधर्म्यग्रहणमिति ॥
____ [केवलान्वयिहेतुविमर्शः] तत्कि केवलान्वयी हेतुरिति लक्ष्यत्वेन विवक्षितः-न-तथाविधस्य हेतोरभावात् । अन्वयव्यतिरेक'वानेव लक्ष्यः। तत्रोदाहरणसाधर्म्य वैधभ्यंसंभवे तु सति साधर्म्यमप्यस्त्येवेति । "न सावधारणं वा* विशेष. विधिरूपेणैवेदसुदाहरणसाधर्म्यग्रहणं केवलान्वयिलक्षणं वर्णनीयमिति ||
* एतेन केवलान्वयिनोऽपि क्रोडीकरणम् ॥
भाव-ख,
दाय-च,.
___1 पदे-ख, लक्ष्यम-ख,
क्ष-ख, ना-च.
36

Page #595

562
न्यायमञ्जरी
[ हेतुसामान्यलक्षणम् ] ननु! यदि द्विविधो हेतुरिष्यते, तहि सामान्यलक्षणमादौ वक्तव्यम् ततो विशेषलक्षणमिति-उच्यते-साध्यसाधनग्रहणमेव प्रतिबन्धसूचक सामान्यलक्षणं भविष्यति । उदाहरणसाधर्म्यग्रहणं तु अन्वयव्यतिरेकिणों लक्षणम्। उत्तरसूत्रं च केवलव्यतिरेकिणः। केवलान्वयी हेतुर्नास्त्ये. बेत्येवं पंचमीमुपेक्ष्यार्थात्मकहेतुलक्षणमाचख्युः ||
[प्रसिद्धसौत्रपाठनिर्वाहः ] अपि वा भवतु तत्रापि संशयव्यवच्छेदफलः पंचमीपाठः। कश्चिः देवमभिदधीत 'साध्यसाधनम्' इति पर्यायपठनमात्रमेतत् , न हेतु. लक्षणम्। अपि च यत्रैव वृष्टान्तामणि हेतुधर्मप्रयुक्ततया साध्यधमोऽ. वधारितः, तत्रैव पुनः असावुपलभ्यमानः तमुपस्थापयतु। धर्म्यन्तरे तु तदुपलम्भात् भवतु संशयः, किं तत् साध्याविनाभूतमिह हेतोस्सत्त्वं, उतान्यथेति। तस्येदमुत्तरमुच्यते 'उदाहरणसाधात्' इति ॥
[पञ्चम्यर्थवर्णनम् ] अयमर्थः-देशकालव्यक्तिविशेषाणां व्यभिचारात न तेषु प्रतिबन्धाः बधारणम् , अपि तु सामान्यधर्मयोरेव ॥
व्यक्तिभेदाश्रयत्वे हि नव व्याप्तिग्रहो भवेत् ।
दृष्टान्तेऽप्यभ्यनुज्ञे बं भवता दीयते कथम् ॥ तदभ्यनुज्ञानात्तु सामान्येन व्यप्तिग्रहणमङगीकृतमेव भवति । तस्मिश्च सति उदाहरणसाधात् साध्यसाधनमेव भवति, न संशयः
* प्रातिस्विकव्यक्तिषु व्यप्तिग्रहासंभवात् ॥
1 अ-ख,
ब-च.

Page #596

दशममाहिकम्
563 संशयस्य विशे'षा ग्रहणकारणकत्वात्। इह च उदाहरणसाधयंपदोपात्तं लिङगसामान्यमेव विशेषो गृह्यत इति कुतः संशयः ॥
[हेतोः पञ्चलक्षणकत्वम् ] साध्यसाधनपदमपि न पर्यायमात्रम् , अपि तु पंचलक्षणकप्रतिबन्धसूचनेन हेतोः हेतुत्वसमर्थनार्थमेव । कस्मात् हेतुर्हेतुर्भवति, साध्यसाधनत्वात् , गमकत्वादित्यर्थः। साध्यसाधनता चास्य पंचलक्षणकात् प्रतिबन्धाद्विना न निर्वहतीति असौ साध्यसाधनपदेन लक्ष्यते। सोऽपि च प्रयोज्यप्रयोजकमावगर्भः साधनताङगतामेतीति तथाविध एव सूच्यते ॥ __ *अत एव चाप्रयोजक एवैकः परमार्थतो हेत्वाभास इति वक्ष्यते ॥
तदिदमीदृशं साध्यसाधनत्वं हेतोः कुतो भवतीति–'उदाहरणसाधात्' इति संशयं व्यवच्छिन्दन्त्या पंचम्या कथ्यते ॥
[दिङ्नागोक्तदूषणोद्धारः] अतश्च यदुच्यते परैः. 'साधयं यदि हेतुः स्यात् न वाक्यांशो न पंचमी'
इति-तदिदमनुपपन्नम्-पंचम्या अर्थात्मकत्वे हेतावनुपयोगात् । तत्रापि वा तस्यास्समर्थितत्वात् । वाक्यांशे लक्षणान्तरकरणात् । तच्चेदमिदानीमुच्यते उदाहरणसाधात् साध्यसाधनं हेतुः। यथोक्तादुदाहरणसाधात् विवक्षादिक्रमेण यद्वचनं प्रवर्तते, स हेतुः ॥
* साधकस्यैव हेतुस्वात्, असाधको हेत्वाभास इति स्पष्टम् ॥ + साधर्म्यस्य हेतुस्वे, तस्य वस्तुत्वेन, अवयववाक्यार्थत्वं न स्यात् ॥
1 ष-ख,
. व सूच्यते-च,
' य-ख.

Page #597

564
न्यायमञ्जरी यद्यपि च ज्ञानस्याप्युदाहरणसाधात् कमभूतात् , करणात्मकाद्वा भवत्यभिनिवृत्तिः, तथापि वाक्यावयवकरणसामर्थ्यात् वचनमवसीयते ॥
यदि वाक्यावयवकरणमिदम् , किमर्थ तयर्थव्युत्पादनम् ?-उक्त मत्र, तदोपयिकत्वादिति ||
साध्यसाधनग्रहणं वचनलक्षणे किमर्थम्* ? हेत्वाभासवचननिरः . सनम् अर्थात्मकहेतुनिरसनादेव हि सिद्धम् -न हेत्वाभासवचनव्यवच्छे. दार्थं तत् । किन्तु हेतुवचनविशेषप्रतिपत्त्यर्थम्। न स्वरूपमात्रनिर्देशक वचनम्-'कृतक त्वम्' इत्येवमादि प्रयोक्तव्यम्; अपि तु हेतुविभः क्त्यन्तं 'कृतकत्वात्' इति, 'कृतकत्वेन' इति. कृतकोऽयमस्मात' इति बाऽभिधातव्यम्। एवं हि तत् साध्यसाधनं भवतीति ॥
तथा वैधात् ॥ १-१:३५॥ उदाहरणग्रहणमनुवर्तते, साध्यसाधनमिति च । एतच्च तथाशब्दों पादानसामर्थ्याद्गम्यते-उदाहरण बैधात् साध्यसाधनं हेतुः । अत्रा. प्यर्थात्मकहेतूपूर्वकन्वात् तद्वचनस्यार्थात्मक एव हेतुः प्रथमं 'प्रयुज्यत इति तल्लक्षणाय पूर्ववत् पंचमीपाठशून्यमेव सूत्रं वर्णयन्ति। 'वैधयं हेतुः' इत्युच्यमाने पक्षवैधर्म्यस्यापि विपक्षवृत्तः अशेषाश्वव्यक्तिपक्षी करणे-तुरगा इमे, विषाणित्वात्-इत्येवमादेहेतुत्वं स्यात् इति उदाहरणग्रहणम् ॥
तथाप्यसाधारणादेः उदाहरणवैधय॑स्य हेतुता प्रसज्यत इति पूर्ववत् साध्यसाधनग्रहणं प्रतिबन्धसूचकं सकलहेत्वाभासव्यवच्छेदकं योजनीयम् ।।
तस्मादेव सकलहेत्वाभासव्यवच्छेदसिद्धेः उदाहरणवैधर्म्यग्रहणं समान जातीयान्वयव्यतिरेकिहेतुव्यवच्छे दाय" व्याख्येयम् ।।
* अर्थः खलु साधनम्, न वचनम् ॥ _1 दकं पक्षधर्म-ख, त्वात्-ख, च, घ, 'सा-ख, * लक्ष्य-ख, 'दसिद्धये-ख.

Page #598

565 दशममाह्निकम्
[अन्वयव्यतिरेकिवलक्षण्यं केवलव्यतिरेकिणः ] ननु ! यधर्म्यशब्दः केवलान्वयिनमेव हेतुं अव्यतिरेक व्यवच्छेत्तुमलम् , तस्य वंधम्यंशून्यत्वात् । अन्वयव्यतिरेकिणस्तु हेतोः उदाहरणसाधर्म्यवत् तद्वैधर्म्यस्यापि भावात् कथमनेन व्यावर्तनम् ? उच्यते
वैध→शब्दोपादानात् केवलान्वयिनो यथा । निवृत्तिर्गम्यते तद्वत् अन्वयव्यतिरेकिणः ॥ साध्यसाधनशब्दो हि प्रतिबन्धोपलक्षणः । व्याख्यातः प्रतिबन्धश्च व्यतिरेकान्वयात्मकः ॥ वैधय॑साधनेऽप्यस्मिन स एव यदि वय॑ते । पूर्वत्रकथनाद्व्यर्थं वैधर्म्यग्रहणं भवेत् ॥ केवलव्यतिरेकाख्यप्रतिबन्धाभिधित्सया। वैधर्म्यवचनं तस्मात् सफलं व्यवतिष्ठते ॥ • अध्याहृतवकारं वा तद्व्युदासाय पठ्यताम् । विशेषविधिरूपेण व्याख्यानं वा विधीयताम् ॥ केवलान्वयिहेतुश्व न कश्चिदुपलभ्यते। तेन पूर्वोक्त एवास्य व्यवच्छेद्यो भविष्यति ॥
[ पूर्वसूत्रेऽवधारणाभावः ] ननु ! एवं तहिं अनेनैव न्यायेन पूर्वसूत्रं केवलात्वयिलक्षणार्थ स्यात् यथेह वैधयंग्रहणं साधर्म्यव्यवच्छेदकम्, एवं तत्र साधर्म्यग्रहणं वैधर्म्यव्यवच्छेदाय स्यादिति-उक्तमत्र-न केवलान्वयी नाम हेतुः संभवतीत्यलक्षणीय एवासौ। तदेवमन्वयव्यतिरेकवतो हेतोः लक्षणाय पूर्वसूत्रम्। इदं तु केवलल्यतिरेकिलक्षणायेति स्थितम् ॥
1 स्या-ख.

Page #599

566
न्यायेमञ्जरी [ पञ्चम्यन्तपदपाठपक्षः ] ___अर्थात्मकहेतुलक्षणपक्षेऽपि पंचमीपाठः पूर्ववत् संशयपराकरणफलत्वेन वर्णनीयः। वचनात्मकहेतुलक्षणेऽपि तथैव सूत्रं योज्यम्। यथोक्ता वैधात् प्रवृत्तं वचनं साध्यसाधनं हेतुविभक्त्यन्तं प्रयोक्तव्यमिति' ।
. . [ कैवलव्यतिरेकिनिराकरणम् ]
तदेतदाक्षिपन्ति–लक्ष्ये सति लक्षणं वक्तव्यं भवति । केवलव्यति रेकी तु नाम न समस्त्येव हेतुरिति कस्येदं लक्षणमुच्यते। प्रतिबन्धेन हिं हेतोर्गमकत्वमुक्तम् । प्रतिबन्धश्च पंचलक्षणको व्याख्यातः। एकैकलक्षणविरहनिबन्धनाश्च पंचहेत्वाभासा भविष्यन्ति। तत् पक्षधर्मत्वविरहिण *इवासिद्धस्य हेतोरन्वयशून्यस्यापि न हेतुता युक्ता। केवलव्यतिरेकमात्रशरणेन हेतुना साध्यसिद्धौ तथाविधसिद्धिसुभिक्षसंभवात् यत् यस्मै रोचते, स तत्सर्व साधयेत् । असाधारणस्य वा किमिति हेतुत्वं व्यति रेकवतोऽपि नेष्यते ॥
[ केवलव्यतिरेकव्याप्तेरसाधकत्वम् ] . अपि च
अन्वयस्यापरिच्छेदात् व्यतिरेकेऽपि संशयः ।
साध्याभावकृता तस्मात् व्यावृत्तिरुत वाऽन्यथा ॥ अन्वये हि क्वचिद्गृहीतेऽन्यत्र हेतुव्यावृत्तिरवगम्यमाना साध्यव्या वृत्तिकृतैवेति अवधार्यते, नेतरथा। इत्थमेव च सन्दिग्धव्यतिरेका व्यावर्तते, नान्यथेति ।
* असिद्धस्य हेतोरिवेत्यन्वयः॥
+ घटः नित्यः घटत्वात्, यन्नैवं तन्नैवम्, यथा पट इत्यपि प्रयोक्तुं शक्यः स्वात् ॥
त्यर्थः-ख. 2 सं-ख:

Page #600

567
दशममाह्निकम्
सन्दिग्धव्यतिरेके च साध्यसाधनता कथम् । लक्ष्याभावादतश्चेदं कथ्यते तस्य लक्षणम्॥
[ केवलव्यतिरेक्यभावे सूत्रनिर्वहिः ] तस्मान्न 'साध्यसाधनग्रहणेन हेतुद्वयसामान्यलक्षणमभिधाय, उदा. हरणसाधर्म्यग्रहणेन अन्वयव्यतिरेकिणो लक्षणम्, उदाहरणवैधर्म्यग्रहणेन च केवलव्यतिरेकिणो वर्णनीयम्। अपि तु सूत्रद्वयनै कस्यैवान्वयव्यतिरेकवतो हेतोर्लक्षणं व्याख्येयम्। अन्वयव्यतिरेकयोर्गमकाङगत्वात् एकेनान्वयनिरूपणं, अपरेण च सूत्रेण व्यतिरेकव्युत्पादनम्। अत एव भाष्यकारः किमेतावद्धतुलक्षणम् ? नेत्युच्यते—'तथा वैधात्' इत्येकवाक्यतयैव व्याख्यातवान् । उदाहरणमपि च सूत्रद्वये तुल्यमेव अन्वयव्यतिरेकिहेतोरुक्तवान् 'उत्पत्तिधर्मकत्वात्' इति ॥
.. . [ केवलव्यतिरेकिसाधनम् ]
अत्र वदन्ति-यदि वयं कंचन शुष्कमेव केवलव्यतिरेकिणं हेतुमुप. गच्छेम, तत एवमनुयुज्येमहि । किन्त्वन्वयव्यतिरेकवानेष हेतुः क्वचित साध्यविशेषे विशेषणवशात् केवलब्यतिरेकितामवलम्बत इति ब्रूमः। तद्यथा-इच्छादिगतं कार्यत्वमात्मसिद्धौ। तत्र हि कार्य त्वमानं आश्रितत्वमात्रेण व्याप्तमुपलब्धमन्वयव्यतिरेकयुक्तमेव, घटादेः कार्यस्याश्रितस्य दृष्टत्वात् । यत्र चाश्रितत्वं नास्ति, तत्र कार्यत्वमपि नास्त्येव, व्योमादौ। सोऽयमन्वयव्यतिरेकवानेव हेतुः यदा परिदृश्यमानशरीराद्याश्रयव्यतिरिक्ताश्रयाश्रितत्वे साध्ये 'देहादिषु बाधकोपपत्तौ सत्यां कार्य.
1 सा-ख,
त-ख.
३
त्वं-ख.

Page #601

सापेक्षमस्य भविष्यति"
.
.
668
न्यायमञ्जरी त्वात् इति* सविशेषणः प्रयुज्यते, तदा केवलव्यतिरेकी संपद्यते। देहा. दि यतिरिक्तस्याश्रयस्यात्मनो नित्यपरोक्षत्वेनान्वयानुपलम्भादिति ॥
दृशस्य चान्वयमूलस्य तस्यां दशायों केवलव्यतिरेकितामुपगतस्य हेतु'त्वो'पगमात् न पूर्वोक्तदोषावसरः। न हीदृशा हेतुना सर्वः सर्व साधयितुमुत्सहते। न चासाधारणस्य हेतुत्वं इत्थं स्थिते प्रसज्येत । पं चलक्षणत्वमपि पूर्वाश्रयापेक्षमस्य भविष्यति ॥
__[ केवलध्यतिरेकिणि दोषोद्धारः] यच्च सन्दिग्धव्यतिरेकित्वमाशङिकतं - तदष्यन्वयव्यतिरेकमूले केवलव्यतिरेकिणि निरवकाशम्, कार्यस्याश्रितस्योपलम्भात्, अश्रितत्वव्या. वृत्त्या व्योमादौ च कार्यत्वव्यावृत्तिदर्शनात्। इदानी घटादौं शरीरे वा सविशेषव्यावृत्तिर्दश्यमाना विशिष्टाश्रयव्यावृत्ति कृ तैवावगम्यत इति न सन्दिग्धो व्यतिरेकः । एतच्चात्मसिद्धिप्रसङगे निर्णोतमिति निरपवादः केवलव्यतिरेकी हेतुरस्त्येव लक्ष्य इति तल्लक्षणार्थमुत्तरसूत्रम् । अन्वयव्यतिरेकिहेतुलक्षणार्थ पूर्वसूत्रम्। केवलान्वयी हेतुर्नास्त्येव । सामान्यलक्षणे तु अनुमानलक्षणवत्, साध्यसाधनपदाद्वाऽवगन्तव्यम् ॥
[भाष्यविरोधपरिहारः] - भाष्याक्षराणि तु काममु पेक्षिष्यामहे । अथवा यथा कथंचिद्वा ध्याख्यास्यामः। केवलव्यतिरेकिणं त्वीदृशमात्मादिप्रसाधने परममस्त्रमपेक्षितुं न शक्नुम इति अयथाभाष्यमपि व्याख्यानं श्रेयः ।।
... * इदमेव 'देहा/नाश्रितत्वे सति कार्यत्वात्' इनि नवीनभाषयोच्यते। परि।
शेषानुमानानां सर्वेषामफीयमेव रीतिः ॥
। कानु-ख.
ग-ख,
चं-ख,
कथमप्यु-ख.

Page #602

' देशममाहिका
. [उदाहरणानरूपणम् ] साध्यसाधर्म्यात्तद्धर्मभावी दृष्टान्त उदाहरणम् ॥ १-१-३६॥
यथा तत्पूर्वकमनुमान' इत्यत्र प्रतिबन्धग्रहणोपायमात्रं प्रतिपादितम्, इह तु प्रतिबन्धस्वरूपमुदाहरणसाधर्म्यमुक्तम् । एवं 'लौकिकपरीक्षकाणां यस्मिन्नर्थे बुद्धिसाम्यं स दृष्टान्त;, इत्यत्रं वादिप्रतिवादिप्रतिपन्नत्वं द्विवि धस्यापि दृष्टान्तस्य सामान्यलक्षणमुक्तम्। इह तु प्रयोज्यप्रयोजकभाव. व्यवस्थितसाध्यसाधनधर्माधिकरणत्वमेकस्य, द्वितीयस्य च तद्रहितत्वं लक्षगमुपपाद्यते॥
. [उदाहरणसूत्रविवरणग] तत्र 'साध्यसाधात्तद्धर्मभावी' इति साधर्म्यदृष्टान्तस्य लक्षणम् । *वचनाधिकारे' ऽपि अर्थात्मकदृष्टान्तचिन्तनं तदोपयिकत्यात् हेतुवतं कर्तव्यम् ॥ .
साध्यः-धर्मविशिष्टो धर्मो, तेन साधय- समानो धर्मः-लिङगसामान्यं यत् उदाहरणसाधयं पूर्वमुक्तं, तदेव द्विष्ठत्वादुभाभ्यां व्यपदि. श्यते इति इह च साध्यसाधर्म्यपदेनोक्तम्। तस्मात् साध्यसाधात् यः तद्धर्मभावी-तस्य-साध्यस्य धर्मः-नित्यत्वादि; यस्मिन भवति, सः तद्धर्मभावी। पंचम्या प्रयोजकत्वमुच्यते। हेतु धर्मप्रयुक्तो हि साध्यधर्मः यत्रास्ति, सः साधर्म्यदृष्टान्त इत्यर्थः। स एव च वचसः कर्मतां प्रतिपद्यमानः उदाहरणं भवतीत्यर्थव वनवाचिनोः दृष्टान्तोदाहरणशब्दयों. सामानाधिकरण्यमविरुद्धम् ॥
* न्यायावयवनिरूपणपरं हि प्रकरणम् ॥
1 करणे-ख,
साधन -ख,

Page #603

570
न्यायमञ्जरी दृष्टान्त ए'वा'न्वयख्यापकेन वचनेनोच्यमानः उदाहरणंइत्युक्ते संति तदभिधायकं वचनं उदाहरणं भवत्येव। यद्यत् कृतकं, तत्तदनित्यं दृष्टं-यथा घट इति ||
[कार्येण कारणानुमानस्यापि संग्रहः ] ननु! एवं यत्र हेतुकृता साधर्म्यवत्ता, यथा-जलधरोन्नमनवृष्टयादौ, तादृश एव दृष्टान्त उपदिष्टो भवेत्-न यत्र साध्यधर्मकृता हेतुसत्ता, यथा धूमानुमान इति—अदर्शनज्ञो देवानांप्रियः-नात्रोत्पत्त्यपेक्षया प्रयोज्यप्रयोजकभावो विवक्षितः, किन्तु ज्ञप्त्यभिप्रायेण। ज्ञप्तौ च धुम एवाग्नेः प्रयोजकतां प्रतिपद्यते। न हि धमाग्न्योः कार्यकारणभावेन गभ्यगमकभावः। किन्तु नित्यसाहचर्येणैव नियमनाम्ना संबन्धेनेत्यसकृदुक्तम् ।। .
[ कारक ज्ञापकरूपहेतुद्वैविध्यम् ] धूमः स्वरूपतो नाम जायतां जातवेदसः। , "अग्निस्तु ना क्षिपत्येनं स एव ह्यग्निमाक्षिपेत् ॥ प्रयोजकत्वमग्नेश्च पंचम्या यदि कथ्यते । यत्र यत्राग्निरित्येवं तन्निर्देशः प्रसज्यते ॥ यस्य प्रयोजकत्वं हि चिख्यापयिषितं भवेत् ।' यच्छब्देन च पूर्वत्र स हि निर्देशमर्हति ॥ भवेदेवं च हेतुत्वं *धूमं प्रति विभावसोः । न च तद्युज्यते वक्तुं अनैकान्तिकदोषतः ॥ प्रयोजकत्वमिच्छन्ति तस्मान्नोत्पत्त्यपेक्षया। अपि तु ज्ञप्त्यभिप्रायं हेतोरे वो चितं च तत् ।।
* हेतुत्वं अनुमानविधया ॥
1 का-ख,
नग्निस्तमा-ख,
३ दि-च,

Page #604

दशममाहिक
तस्मात् हेतुधर्मप्रयुक्तः साध्यधर्म: 'यत्र ख्या प्यते, से साधर्म्यदृष्टान्तः। तद्वचनमुदाहरणमिति सिद्धम् ॥
[वैधोदाहरणम् ] . - तद्विपर्ययाहा विपरीतम् ॥ ३-२-३७॥ 'दृष्टान्त उदाहरणं' इति वर्तते । तदिति साध्यसाधर्म्य परामर्शः। तच्च यद्यपि पूर्वसूत्रे लिङगसामान्यं व्याख्यातम्-तथाप्युभयस्य संभवा' दिहानुमेयसामान्यं साध्यसाधम्यं द्रष्टव्यम् । तद्विपर्ययात-साध्याभावात् , तद्विपरीतः-अतद्धर्मभावी-साधनरहितः यो दृष्टान्तः, स वैधHदृष्टान्तः पूर्ववत् वचसः कर्मतामापद्यमानः वैधोदाहरणं भवति । 'विपरीतं' इत्युदाहरणापेक्षया नपुंसकलिङगनिर्देशः ॥
. [वैधय॑दृष्टान्ते विशेषः ] किमर्थं पुनः साध्याभावात् साधनाभावो वैधHदृष्टान्तो वयंते, ने पुनः साधर्म्यदृष्टान्तस्थित्या साधनाभावादेव साध्याभाव इति-उक्तमत्र
व्याप्यव्यापकभावो यः साध्यसाधनधर्मयोः।
स एव वैपरीत्येन मन्तव्यस्तदंभावयोः' इति । - कि कारणम् ? साधनधर्मे हि धूमे साध्यधर्मेणाग्निना व्याप्तेऽन'ग्निः तत्र निवेशमलभमानोऽन्यत्रानवकाशाद धूम एवं निविशते। एवं साध्य. धर्माभावेऽनग्नौ साधनधर्माभावेनाधूमेन व्याप्ते सति धूमस्त त्रालब्धाव. काशः अनन्यगतित्वादग्नावेव निविशत इति ॥
ध्यधर्म-ख,
तथाप्यत्र-ख,
ना-खं
1 य उत्था-ख, तू-ख, 'त्र-ख.

Page #605

572
न्यायमञ्जरी - [साधर्म्यदृष्टान्ताद्वैधय॑दृष्टान्तवैपरीत्यम् ]
यदि तु साधर्म्यदृण्टान्तवत् तथैव व्याप्यव्यापकभावः ख्याप्यतेस्साधनाभावे साध्यं नास्तीति-तदा धूमाभावेनानग्निना व्याप्तेन अग्नि तत्रालब्धनिवेशः धूममेवावलम्बतेति स्यात् । न चैतन्निर्वहति, अधूमेऽपि वह्निदर्शनात् इत्येवं *सपक्षकदेशवृत्तेर्हेतुत्वमपि प्रसिद्ध होरेत, व्याप्तिवैधुर्यादिति ॥
अपि च धुमाभावेनाग्न्यभावे व्याप्ते कथ्यमाने सत्यधुमो नियमितो भवति 'अनग्नि मा हासीत्' इति । अ'ग्निस्त्वनियमित इति स्वात. व्यादधूमवद्धुममपि स्पृशेदिति व्यभिचारात् प्रतिबन्धो विप्लवेत । तदुक्तम्
'यदा तु साध्याभावेन हेत्वभावो विरुद्धयते। 'तदा साध्यं ततो दृष्टं अवतिष्ठेत साधने || एवं नियवितं साध्यं साधने ख्यापितं भवेत्। साधनं तु स्वतन्त्रत्वात् 'साध्याभावेऽपि संभवेत् ॥
[समव्याप्तिकस्थलेऽपि तुल्यो न्यायः ] . , तस्मात यत्रापि समव्याप्तिको साध्यसाधनधर्माविति सपक्षकदेशव. त्तित्वेनाहेतुत्वमाशङकयते, तत्रापि साधनधर्मस्य विपक्षात् ब्यावृत्तिमंभिधित्सता साध्याभावे साधनाभावो दर्शयितव्यः । यत्रानित्यत्वं नास्ति, तत्र कृतकत्वमपि नास्ति, यथाऽऽकाश इति ||
-
* धूमो हि सपकदेशे वह्निमत्ययोगोलके नास्ति ॥ स्वातन्त्र्यं-नियमाभाव एव ॥
1 अन-च,
' सा-ख,
ध्यं पुनः-ख,
“ हेत्व-ख.

Page #606

573 देशममाह्निकम् ___योऽप्यविद्यमानविपक्षी हेतुः, सोऽपि सुतरां ततो व्यावृत्तो भवति, तदभावात्तत्रावृत्तेरिति। अतश्च सर्वपदार्थानित्यत्ववादी एवमपि वैधम्यदृष्टान्तं प्रदर्शयन् न वार्यते-यत्र नित्यत्वं नास्ति, तत्र कृतकत्वमपि नास्ति यथाशशविषाणादाविति ॥
ते एते साधर्म्यवैधर्योदाहरणे अन्वव्ययतिरेकवति हेतावुभे अपि संभवन्ती विक्ल्पेन प्रयोक्तव्ये। एकेनैव व्याप्तेः प्रदर्शनात् किमन्येन कृत्यम् ॥
[ उभयविधव्याप्त्योरावश्यकता] केचिन व्याप्तिसौष्ठवप्रदर्शनाय द्वयोरपि प्रयोगमिच्छन्ति । से भवतु, मा वा भूत् । नेदं महद्विमर्दस्थानम् ॥
ननु ! हेतूदाहरणा'धिकमिति निग्रहस्थानमिदमादिष्टम्-नसमानजातीयाभिप्रायं तद्भविष्यति। साधर्म्यदृष्टन्तानेक त्वे वैधर्म्यदृष्टत्तानेकत्वे वा तन्निग्रहस्थानमित्यास्तामेतत् ॥
[सःध्ययं दृष्टान्ताभासाः ] - इत्थं साधयंवैधर्म्यदृष्टान्तस्वरूपे व्युत्पादिते बसात्तल्लक्षणरहितो दृष्टान्ताभासा भवन्ति । तत्र साध्यविकल:, साधनविकलः, उथयविकल इति वस्तुदोषकृतास्त्रयः साधर्म्यदृष्टान्ताभाः । अनन्वयः, विपरीतान्वय इति द्वौ वचनदोष कृतौ। यथा 'नित्यः शब्दः. अमूर्तत्वात्' इत्यत्रं 'बुद्धिवत्' इति साध्यविकलो दृष्टान्तः। 'परमाणुवत्' इति साधनविकलः 'घटवत्' इति उभयविकलः। व्योम्नि नित्यत्वान्मूर्तत्वं विद्यत इन्य
* पूर्व समयकरणवेलायामेव तथैवकरणेतु अयमपि न दोषः ॥
+ णाभ्याम-ख,
त्वे-ख.

Page #607

574
न्यायमञ्जरी नन्वयः। यदमूर्त तन्नित्यमिति वक्तव्ये, यन्नित्यं तदमूर्तमिति विपरीता. न्वय इति ॥
[वैधर्म्यदृष्टान्ताभासाः] वैधर्म्यदृष्टान्ताभासा अपि पंचैव साध्याव्यावृत्तः, साधनान्यावृत्त उभयायावत्त इति वस्तुदोषास्त्रयः। अव्यतिरेकः विपरीतव्यतिरेक इति वचनदोषौ द्वौ । यथा तत्रैव हेतौ-यत्र नित्यत्वं नास्ति, तत्रा मूर्तत्वमपि नास्ति, यथा परमाणुष्विति साध्याव्यावृत्तः। 'यथा बुद्धाविति साधनाव्यावृत्तः । यथाऽऽकाश इत्युभयाव्यावृत्तः। नित्यत्वामूर्तत्वे घटे न विद्यते इत्यव्य. तिरेकः। 'यत्र नित्यत्वं नास्ति, तत्रामूर्तत्वनपि नास्ति' इति वक्तव्ये, 'यत्रामूर्तत्वं नास्ति तत्र नित्यत्वमपि नास्ति' इति विपरीतव्यतिरेक इति ॥
एते च वस्तुवृत्तेन हेतुदोषा एव, तदनुविधायित्वात् । अत एव हेत्वाभासवत् सूत्रकृता नोपदिष्टाः। अस्माभिस्तु शिष्यहिताय प्रदर्शिता एवम् ॥
[उपनयलक्षणम् ] उदाहरणापेक्षः तथेत्युपसंहासे न तथेति वा .
साध्यस्यापनयः ॥ १-१-३९ ॥ उदाहरणम् आत्मलाभे अपेक्षत इति-उदाहरणापेक्षः पक्षधर्मोपसं. हारः* उपनयः। द्विविधश्चासौ-तथेति, न तथेति वा, उदाहरणद्वै
___* हेतोः पक्षवृत्तित्वोपसंहार इत्यर्थः ।।
___1 त्र-ख,
बु-ख,
'आकाशः-ख,
अ-ख.

Page #608

दशममाह्निकम
575 विध्यात्। तत्र साधोदाहरणापेक्षः तथेत्युदनयः। यत् कृतकं तदनित्यं दृष्ट, यथा 'घटः, न च तथा कृतकः शब्दः इति। वेधर्यो. दाहरणापेक्षस्तु न तथेत्युपनयः-यन्नित्यं, तदकृतकं दृष्टं-यथाऽऽकाशः न च तथा कृतकः शब्द इति। अत्रापि निषेधद्वययोगाद्विधिरेव गम्यते ॥
[ सौत्रपदवैयर्थ्यशङ्कापरिहारौ ] · ननु! 'साध्यस्य' इत्यवाचकः सूत्रावयवः। पक्षधर्मोपसंहारीह्यपनयः, न साध्योपसंहारः। साध्यो हि धर्मः, धर्मी वा स्यात् 'न तोरन्यतरस्याप्ययमुपसंहार इति-उच्यते-साध्यो धर्येव, न धर्म इह विवक्षितः। तत्रायं हेतोरुपसंहारः-तथा च कृतकः शब्दः' इति । सेयं साध्यस्येति सप्तम्यर्थे षष्ठी मन्तव्या। साध्ये मिणि हेतोरुपसंहार, उपनय इति ॥
. . [ षष्ठ्याः सप्तम्यर्थसंभवः ] नन्वाधारविवक्षायामिह प्राप्नोति सप्तमी। संबन्धमात्रे वा वाच्य कथमाधारतोच्यते ॥ नैतत्, संबन्धसामान्येऽप्युक्ते भवति मिणा। योगो विशेषचिन्तायां तस्य त्वाधारता भवेत् ॥ विशेषेऽन्तनि गूढे च प्रायः षष्ठी प्रयुज्यते। शेषो नामाविवव कारकाणामिति स्थितिः ॥
* साध्यविशिष्टपक्षस्य साध्यत्वात् पक्षः साध्यः ॥ * संबन्धत्वसामान्येनाधारत्वमर्थः, न स्वाधारस्वेनेत्यर्थः ।
..
1 आकाश:-ख,
अ-ख,
'षं तन्नि-ख,
नि-खे.

Page #609

576
न्यायमञ्जरी
तथा च राज्ञः पुरुषः ब्राह्मणस्य कमण्डलुः।
तरोः शाति सर्वत्र विशेषोऽन्तर्व्यवस्थितः ॥ अतश्च 'धर्माय जिज्ञासा-धर्मजिज्ञासा। सा हि *तस्य ज्ञातुमिच्छा. (शा-भा-1-1-1) इतिवत् संबन्धमात्रसमपिकाऽपि सेऽयं षष्ठी विशेषयर्य' बसाना भविष्यतीति सूक्तं साध्यस्योपसंहार इति ॥
[उपनयस्य व्यर्थत्वाक्षेपः ] ननु ! उपनयवचनमनर्थकम् । पक्षहेतुदृष्टान्तवचनैः किं न पर्याप्तम् ? यदर्थमुपनयवचनमुच्चार्यते। यदि धर्मिणि हेतोः सत्त्वसिद्धये तदभिधानम्-तदेष वृथैव श्रमः। पक्षधर्मवचनेनैव 'कृतकत्वात्' इत्य. वमादिना सिद्धत्वात्॥
अथ साध्यदृष्टान्तणिणोः सा'म्या'पादनाय तदुच्चारणं, तदपि न चतुरश्रम्-'उदाहरणसाधर्म्यात्' इत्यनेनैव गतार्थत्वात। , उदाहर. णसाधर्म्यवचनं हि हेतुवचनमेव भवेत् ॥
अथ स्वप्रतिपत्तौ तदर्थदर्शनात् परं प्रति तद्वचन-तत्रापि परामर्शज्ञाने विवदन्ते ॥
अपि च स्वयं दधिभक्षणसमनन्तरं यदि कदाचिदनुमेयमतिरुपजायते, तत् किमपरस्मै तदुपदिश्यताम् ||
[प्रतिज्ञादीनां क्रमेऽप्याक्षेपः।
योऽप्ययं प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनप्रयोगक्रम आश्रीयते, सोऽपि स्वप्रक्रियानुरागनिर्मित एव, न वस्तुबलप्रवृत्तः। तथा हि-यद्यत्
* 'तस्य' इति षष्ठीमुक्त्वा 'धर्माय' इति कथनादेवं गम्यत इत्यर्थः ।। * साम्यापादनं-सपक्षवदेवायं पक्षोऽपि इाते प्रदर्शनम् ॥
1 ध्या-ख,
अनु-च.

Page #610

दंशममाह्निकम्
577 कृतकम, तत्तदनित्यं दृष्टम्, कृतकश्च शब्द इतीयतो वननात् को नाम शब्दानित्यतां नावगच्छेत् । त्वमेवात्र सत्यव्रतधनः प्रमाणम्। डिण्डि'क'रागं* परित्यज्याक्षिणीनिमोल्य चिन्तय तावत्, किमियताऽथं वुद्धयसे न वा। तस्मात् स्वप्रक्रियापक्षपातमपास्य पंचावयवमेवं क्रमकं वाक्यं उपेक्ष्य यथोक्तमेवों वाक्यं प्रयुङक्ष्वेति ॥
[उपनयस्यावश्यकतावर्णनम् ] .. अत्रोच्यते-इदं तावत् भवान् पृष्टो व्याचष्टाम् । किं स्वप्रतिपत्तिमनुसरन्तः परप्रतिपादनाय वाक्यरचनां कुर्मः, उत परहृदयानुवर्थनेनेति। तत्र पराभिप्रायस्य वैचित्र्यात् परोक्षत्वाच्च दुरवगमत्वेन न विद्मः किं विदध्महे ? किं भुव मुत्क्षिपामः ? किमरनिना परं पोडयामः ? उत हस्तसंज्ञया व्यवहरामः ? आहो हेतुमात्रमेव केवलं प्रयुज्महे ? किं वा. त्र्यवयवं वाक्यमभिदध्मः ? उत पंचावयवादपि वाक्यादभ्यधिकमाख्यानकमस्मै (वर्णयमः ?) इत्येवमनव स्थितत्वात् पराभिप्रायस्य स्वप्रति पत्तिमेवानुसरता परः प्रत्यायः॥
[प्रतिज्ञादिक्रमस्य युक्तस्त्रम् ] तत्र स्वप्रतिपत्तौ पर्वतादिधर्मी प्रथमं दृष्ट इति स प्रतिज्ञाय कथ्यते । ततोऽपि धूमादिलिङगमपलब्धमिति हेतुवचनेन तदावेद्यते। ततो यत्र धूमस्तत्राग्निः यथा महानसः इति व्याप्तिस्मरणमभवदिति दृष्टान्तवचसा
* डिण्डिका:-क्षपणकाः। तेषां रागः-स्वरविशेष:- 'एवमपि, तथापि' इत्यनिर्णयप्रदर्शक । नर्मोक्तिरियम् ॥
+ यथोक्तं-उदाहरणोपनयरूपम् ॥
1 म-च, परं प्रति-ख.
प्र-ख,
३ भूप-च-घ,
च्छिन्न-च,

Page #611

578
न्यायमञ्जरी
तदभिधीयते । ततः ' तथा चायं धूमः' इति परामर्शज्ञानमुदपादीति तदुपनयवचनेन प्रतिपाद्यते । ततः 'तस्मादत्राग्निः' इत्यनुमेयज्ञानमुपजायते इति निगमनेन तदुच्यते । ततः परप्रतिपत्ति' पर्यवसानात् किमन्य. दुपदिश्यमानमिति । न च दधिथक्षणसदृशं * अतोऽन्यतममपि भवितुम र्हति, अनुमेयप्रतिपत्तावुपा'द'यत्वात् ॥
[ सर्वैरुपनयस्यापरित्याज्यता ]
येषामपि मते परामर्शज्ञानं नाति, तैरप्युपनयवचनमवश्यमेवापरिहार्यम् : अनुमेयप्रतिपत्तये दृष्टान्ते दर्शितशक्तिरेव हेतुः प्रभवति नान्य. थेति । अतो यद्यपि पक्षधर्मवचनेन 'हेतुर्धाम' संबन्धमात्र मुपपादितम् - तथापि अधुना दृष्ठान्ते दर्शितशक्तिधर्मः सः तस्मिन् धर्मिणि तथाविधो हेतुः स्यात्, न वति असिद्धयाशङकाशमनमुपनयवचनमन्तरेण न भवत्येवेत्यवश्यं प्रयोक्तव्यं तदिति । स्वप्रतीत्यनुसरणेन च वाक्यरचनायाः स्थतत्वात् क्रमोऽपि यथोक्त उपयुज्यते ॥
[ अवयवद्वयवादनिरासः ]
अत एव च 'यत् कृतकं, तदनित्यं दृष्टं' इत्यभिधानं अनुपपन्नम्, अनवगते धर्मिणि, तद्वर्तनि च हेतौ प्रथममेव व्याप्तिस्मरणासंभवेन तद्वचनायोगात् । तदिदमवय विविपर्यासवचनं अप्राप्तकालनिग्रहस्थानमुपदेक्ष्यामः ||
अपि च ' यत् कृतके, तदनित्यं दृष्टं कृतकश्र्वशब्द:' इत्येतावदेव प्रयोक्तव्यमिति वदता भवता ' कृतकश्च शब्द:' इतीदमुपनयवचनमनु
* अतः - एषु पञ्चावयशेषु ॥
3 परं प्रति - ख,
2
य-च,
3
हतु - ख.

Page #612

579
दशममाह्निकम् ज्ञातम् कृतकत्वादिति पक्षधर्मवचनं तु निलुतम्। 'कृतकश्च शब्दः' इत्येताव'देव हेतुवचनमिति चेत्-न-प्रयोजकस्य पंचम्या दिना निर्देशा. हत्वादिति यत्किचिदेतत् ॥
_ [एकावयववादनिरासः] यदप्युच्यते (प्र. वा. 3-26).. ........विदुषां वाच्यो हेतुरेव हि केवलः' ' इति तदप्यचारु-विद्वद्भिवित्त्वादेव हेतोरपि प्रज्ञानात् । अपूर्वा इमे विद्वांसः, ये प्रतिज्ञाद्यवयवचतुष्टयस्यार्थं जानन्ति, हेतुवचनस्य तु न विन्दन्तीति । तस्मात् पराशयस्य सर्वथा दुर्बोधत्वात् पूर्वोक्तेनैव क्रमेण स्वानुभवसाक्षिकेण वाक्यरचनां कृत्वा परःप्रत्याय्य इति ॥
[निगमनलक्षणम् । हेत्वपदेशात् प्रतिज्ञायाः पुनर्वचनं निगमनम् ॥१-१ ॥ . हेतुः 'दृष्टान्तधमिणि नितिशक्तिः साध्ये मिणि अपदिश्यतेऽनेनेति हेत्वपदेश-उपनयः। तस्मात-हेत्वपदेशात् प्रवृत्तं प्रतिज्ञायाः पुनर्वचनं निगमनम्। निगम्यतेऽनेने पूर्वोक्ताः अवयवाः-एकत्र साध्येऽर्थे समयन्ते-नियोज्यन्त इति निगमनम्। 'तस्मात् कृतकत्वादनित्यः शब्दः' इति। तदिदं निगमनं साधर्म्यवैधर्म्यभेदेन हेतोः दृष्टान्तस्य च तदपेक्षिणश्च 'तथा' 'न तथा' इत्युपनयस्य द्वैविध्येऽपि प्रतिशावचनव. तुल्यमेव भवति ||
* तथा च हेतुवचनमपि विफलभेवेति भावः ॥
1 त-ख,
2 दि-ख,
'ध-ख,
“ी -ख.

Page #613

580
[ निगमनलक्षणाक्षेप: ]
ननु ! प्रतिज्ञावचनमेव तावत् असाधनाङ्गवचनत्वात् अपार्थकम् । तस्या एव पुनर्वचनं निगमनमधुना सफलं भविष्यतीति केथं कथा ? 'प्रति' ज्ञायाः पुनर्वचनम्' इति च न वाचको ग्रन्थः ; साध्यनिर्देशो हि प्रतिज्ञा सिद्ध निर्देशस्तु निगमनमिति ||
वाचके वा ग्रन्थे, पौनरुक्त्यादेव निगमनस्य वैफल्यम् । स्वप्रतिपत्तौ च परामर्शज्ञानान्तरं साध्यावगतिरेव भवन्ती दृश्यते । सा परस्याप्युपन नयवचनश्रवणसमनन्तरमुपजायत एवेति किं तदुक्त्या प्रयोजनम् ।
[ उक्ताक्षेपपरिहारः ]
उच्यते - प्रतिज्ञायास्तावत् साफल्यं समर्थितमेव । तस्याश्चेदं पुन र्वचनं सिद्धसाध्यभेदे सत्यपि धर्मिधर्मनिर्देशमात्र साम्यादुच्यते । सिद्ध साध्यभेदादेव च न पौनरुक्त्य कृताफल्यम् । स्वप्रतिपत्तये च परामर्शज्ञानानन्तरं साध्यबुद्धिरुत्पन्ना सा परस्मै कथ्यमाना न निष्प्रयोजना भवति ॥
· भ्यायमञ्जरी
'अस्माद्धेतोरिदं साध्यं अहमज्ञासिषं यथा ।
तथा त्वमपि जानीहि मा स्म विघ्नोऽत्र ते भवेत् ॥
एवमुक्ते संशयानस्य संशयः शाभ्यति, विपर्यस्तमतेश्व विपर्ययः । तदर्थश्चायं परार्थानुमानोपन्यासश्रमः । तदिदं - * विपरीत प्रसङ्गप्रतिषेधार्थं निगमनमाहुः ||
* विपरीतप्रसङ्गः - बाधापादनम् ॥
त-ख,
2
द- ख

Page #614

581
दशममाह्निकम्
[असाधारण्यनिरासकत्वपक्षः, तन्निरासश्च ] ये - तु यथाश्रुतसाध्यनिर्देशात्मकप्रतिज्ञापुनर्वचनसमर्थनलोभा दद्यापि प्रतिज्ञायाः सिद्धिमबुध्यमानाः असाधारणाशङकाव्यवच्छेदाय निगमनवचन मिच्छन्ति–ते न सम्यगभ्ययुः-असाधारणाशङकायाः दृष्टान्तवचनेनैव निरस्तत्वात् । *विशेषस्य हि हेतुत्व'संभावना'यामसाधा रणाशङका स्यात् । 'यत् कृतक, तदनित्यं' इति तु दृष्टान्तवचसा सामान्यस्य हेतुत्वे कथिते कथमसाधारणत्वमाङकयेत ?
यदि पुनरुपनयवचनेन साध्ये धमिणि हेतोरुपसंहारात् असाथारणत्वमाशङकयेत, तन्पुनर्दष्टान्तर्धामवृत्तित्वमस्य दर्शयितव्यम् । तस्मिन दशिते पुनः तवृत्तित्वात धर्मिण्यसिद्धत्वमाशङकनीयम्। पुनस्तद्व्यावृत्तये धमिणि हेतोरुपसंहारो विधेय इत्येवमसाधारणा सिद्धायशङकाभ्यां गच्छेदिति न कदाचित् साध्यप्रतीतिर्भवेदिति नासाधारणशङकाव्यवासाय तत्प्रयोगः, किन्तु पूर्वरीत्यैवेति ॥
तस्माद्विवक्षितेऽर्थे यथोदित क्रमनिवेशिनोऽवयवान् । एकत्र संघटयितुं निगमनवचनं प्रयोक्तव्यम् ॥
. [परार्थानुमानपरमफलम् ] त इमे प्रतिज्ञादयो निगमनपर्यन्ताः पंचावयवाः यथासंभवमागमादिप्रमाणानगृहीताः परस्परानुषक्ताश्च स्वार्थ साधयन्ति । तत्र मुख्यया वृत्त्या प्रतिपाद्येनानुमानेनैव सर्वेऽवयवा अनुगृह्यन्ते। प्रपंचाय तु प्रमाणा. न्तरानुग्रह एषामुच्यते ॥
* विशेषस्य--पक्षमात्रवृत्तेः ॥
1 शङ्का-ख,
शङ्का-ख,
उक्त्वा -ख.
.

Page #615

582
न्यायमञ्जरि
प्रतिज्ञायास्तावदागमोऽनुग्राहकः उपेयते, उपदेशस्वभावत्वात् । ' अनित्यः शब्दः' इति 'वक्ता' तु एवंविधे विषये ऋषिवदस्वतन्त्रत्वात् । अनुमानमुपदिशति । प्रतिज्ञावचनं तु तच्छायानुपातित्वात् । शब्दप्रामाण्यसिद्ध्यर्थे वा शास्त्रे तत्प्रतिज्ञायाः शब्दविषयत्वादागमानुगृहीतत्वमुच्यते ॥
हेतुवचनमनुमानेनानुगृह्यते ॥
उदाहरणं तु प्रत्यक्षेण, तन्मूलत्वाद्व्याप्तिपारिच्छेदस्य ॥
'यथा गौः, तथा गवयः' इतिवत् 'यथा घटस्तथा शब्द:' इत्यनया च्छाया उपमानकारणभूत वनेचरादिवचनसदृशत्वात् उपमानं उपनयस्या ग्राहकमभिधीयते ॥
निगमनस्य तु सर्वावयवानामेकत्र नियोजनार्थत्वात् सर्वप्रमाणानुग्राह्यतैव ॥
[ प्रतिज्ञादीनां प्रयोगक्रमः ]
इतरेतरानुषक्त' त्वात्' प्रतिज्ञां विना निराश्रयो हेतुर्भवेदिति सा पूर्व प्रयोक्तव्या 'अनित्यः शब्दः' इति । ततो हेतुं परो जिज्ञासत इति हेतुवचनमुच्चार्यते 'कृतकत्वात् इति । हेतौ श्रुते क्वास्य व्याप्तिरवधृतेति दर्शयितुमुदाहरणमुच्यते 'यत् कृतकं, तदनित्यं दृष्टं - यथा घटः' इति । एवमुक्ते 'ई' दृशो निर्ज्ञातशक्तिरेष हेतुः साध्ये धर्मणि भवेत्, न वेत्य सिद्धताशङामपाकर्तुमुपनयः प्रसज्यते । ततः 'अमुना क्रमेण तवापि साध्यप्रतीति भवतु' इति सर्वावयवानेकत्र साध्येऽर्थे समर्थयितुं निगमनमभिधीयते । अन्यतममवयवमन्तरेण. सकलमिदमनुषक्तार्थवाक्यं स्यादिति पंचावयवमेव यथोपदिष्टक्रमकं वाक्यं प्रयोक्तव्यम् ॥
1
उक्त्वा ख,
2
ता तु-च.
3
था- ख.
4 की - ख.

Page #616

583
दशममाह्निकम्
[अवयवपरीक्षोपसंहारः] इत्यारब्धोपकारः तदनुगुणफलैः आगमादिप्रमाणैः . अत्योन्यापेक्षिणोऽमी नियतमवयवाः साधयन्त्यर्थजातम् । यश्चतेषां प्रमेये वचसि च चतुरस्तस्य जातिप्रयोगप्रायः शक्यो न पक्षः क्षपयितुमिति हि
व्याहरवृत्तिकारः ॥
॥ इत्यवयवपरीक्षा ॥
॥ इति श्री भट्टजयन्तकृतौ न्यायमञ्जर्या दशममाह्निकम् ॥
. * वृत्तिकारः-सूत्रवृत्तिकारः, भाष्यकार इति यावत् ॥ .

Page #617

एकादशमाह्निकम् – तर्कादिपरीक्षा
[ तर्कलक्षणम् ]
1 अवयवानन्तरं प्रथमसूत्रे तर्कस्योद्देशात उद्देशानुक्रमेण तस्य लक्षणमाह
अविज्ञाततत्त्वेऽर्थे कारणोपपतितः तत्त्वज्ञानार्थमूहस्तर्कः
॥ १-१-४
'अ' विज्ञाततत्त्वेऽथ' इति सामानाधिकरण्यनिर्देशात् अर्थ एवं अन्यपदार्थः, न पुरुषः । पुरुषो हि षष्ठ्या निरदेक्ष्यत 'अविज्ञतं तत्त्वं अस्य' इति । तत्त्वपदोपादानेन धर्मिणः सामान्यधर्म मान्न विशिष्टस्य * विज्ञातत्वं सूचयति । 'कारणोपपत्तितः' इति संशयज्ञानोल्लिख्यमान पक्षद्वयान्यतरपक्षोत्थापनानुकूलकारणावलोकनं तर्कस्योत्थापकमाह । अत एव अविज्ञाततत्त्वेऽर्थं भवन्तावपि बुभुत्साविमशौन तर्कतां प्राप्नुतः । 'तत्त्वज्ञानार्थम्' इति साक्षात्प्रमाणतामस्य निरस्यति । प्रमाणानुग्रहं तु वि. ''परिशोधनद्वारेण विदधत् तत्त्वज्ञानाय कल्पते । 'तर्कः, ऊहः' इति पर्यायपदोपादानस्य प्रयोजनं वक्ष्यामः ॥
* सर्वथा अज्ञातत्त्वे विचाराप्रवृत्तेः ॥
2 [त्त्व - ख
०
[ निकृष्ट सूत्रार्थ : ]
तेनायं सूत्रार्थ:- अविज्ञाततत्त्वे - सामान्यतो ज्ञाते धर्मिणि एकपक्षामुकूलकारणदर्शनात् तस्मिन् संभावनाप्रत्ययः भवितव्यतावभासः तदितर पक्षशैथिल्यापादनेन तद्ग्राहकं प्रमाणं अनुगृह्णत् - सुखं प्रवर्तयन् तत्त्व
1 अ - ख
11
3 शेष - ख

Page #618

585
एकादेशमाह्निकम् ज्ञानार्थं ऊहस्तर्क इति। यथा 'वाह'केलिप्रदेशादौ ऊर्ध्वत्वविशिष्टमि दर्शनात् पुरुषेणानेन भवितव्यमिति प्रत्ययः ।।
[ तत्त्वज्ञानार्थदलप्रयोजनम्] ननु ! 'तत्त्वज्ञानार्थम्' इत्युक्ते सति सामादिविज्ञाततत्त्वतालभ्यत एवेति किमर्थं कण्ठेन पुनरनूद्यते-बाढम-किन्तु क्वचिद्विषये ज्ञाततत्त्वेऽपि पूर्वतर्केणावसृष्टे सति, उत्तरकालं 'तकितो मयाऽयमर्थ' इति स्मर्यमाणतर्कविशेषणतया गृह्यमाणः विशेषणीभूतस्तर्कः तत्त्वज्ञानार्थो* भवतीति तद्युदासाय पुनरविज्ञाततत्त्वग्रहणम् । मार्गशोधनद्वारेण तर्कस्य तत्त्वज्ञानार्थत्वमिह विवक्षितम्। तच्च अविज्ञाततत्त्वेऽर्थे संभवतीति ॥
- [तकस्यातिरिक्तस्वाक्षेपः] ननु ! नैव संशयनिर्णयान्तरालदी तर्कप्रत्ययः कश्चिदस्ति । तथा हि-यदि तावादनवगतविशेषस्य संभवत्य सौ प्रत्ययः, तहि संशय एव भवेत् । अवगतविशेषस्य भवन निर्णयतामेव स्पृशेत्। 'पुरुष एवं' इति एवकारार्था समुन्मेषरहितोऽपि प्रत्ययः नानिर्णयो भवितुमर्हति । तुरगपरिसरणसमुचितदेशदर्शनमपि यदि स्थाणुपक्षं स्थगयितुमलमिति मन्यते, तत करचरणादिनरविशेषदर्शनवत तन्निर्णयकारणमेव स्यात् । अथ तस्यामपि तुरगविहरणभुवि 'निशि नि खनति कश्चन स्थाणमिति शङकसे, यद्येवं स्थाणुपक्षानपायात् पुनः संशय एवं स्यात्-इति न तृतीयः पक्षः समस्तीति-लक्ष्या भावात् कस्येदं लक्षणमिति ।।
* तत्त्वज्ञानदाढ्यार्थतर्कचिन्तनरूपः खलु सः न तर्कः ॥ + तर्कप्रत्ययः-तर्करूपं ज्ञानम् ॥
___1 बाह्य-ख, ७ प्रत्ययः-च,
तत्प्र-ख, क्षणा-ख.
३ यु-ख,
नि-ख,

Page #619

586
[ तर्कस्यातिरिक्तत्व निरूपणम् |
उच्यते- न खलु स्वमतिपरिकल्पित विकल्पवितानेन प्रत्यात्मवेदनीयाः प्रतीतयोऽपनेतुं शक्याः । तथा हि - ' स्थाणुर्वा, पुरुषो वा' इति प्रतीतिरेका, 'पुरुष एवायं' इत्य' न्या ? अन्या च ' 'पुरुषेणानेन भवितव्यं' इति मध्यवर्तिनी तृतीया संभावनाप्रतीतिः, स्वहृदयसाक्षिकैव ॥
साम्येन हि समुल्लेखः संशये पक्षयोर्द्वयोः । निर्णयेत्वितरः पक्षः स्पृश्यते न मनागपि || तर्कस्त्वेकतरं पक्षं विभात्युत्थापयन्निव । 'नर' संभावना बीजवाजिवाहनदर्शनात् ॥
वाहकेलिप्रदेशविशेषदर्शनं हि पुंसि संभावनामात्रमुपजनयितुमलं न तु शिरः पाण्यादिविशेषदर्शनवत् सर्वात्मना स्थाणुपक्षापसारणेन पुरुष' स्य निर्णयाय प्रभवति । अतोऽयमगृहीतविशेषस्यैक भवति प्रत्ययः, न तु
संशयः ; एकतरपक्षानुकूलकारणोपपत्त्यत जायमानत्वात् ॥
[ तर्कस्यानिर्णयरूपत्वम् ]
कथं पुनः पाणिपादादिपुरुषविशेषवत् अश्ववाहनदेशविशेषः विशेषकार्यं न कुर्यात् । 'करणे' वा स्थाणुपक्षोत्सारणात् निर्णय एवायमिति - कस्यैष पर्यनुयोगः - यथा हि शिरः पाण्यादिदर्शने सति पुरुष निर्णयो भवति, न तथा तुरगवहनदर्शने सति । अनुयोज्याश्च पदार्थाः एवं'भवत' ' एवं मा भूत' इति । यथा च * देशान्तरे स्पर्धमान एव स्थाणुपक्ष आस्ते, न तथा वाहकेळिभूमौ, अपि तु शिथिलीभवति । संभव-. त्प्रमादत्वाच्च न सर्वात्मना निवर्तते ॥
* देशान्तरे - अरण्यांदौ । निवर्तते - स्थाणुदक्षः ॥
1
न्या- ख,
न्यायमञ्जरी
2
ननु-ख,
8 नि-ख,
4 करे - ख.

Page #620

एकादशंमा ह्निकम् ।
581 [तर्कः न संशयरूपः] ननु ! यदि न निवर्तते, तहि स्पर्धताम्। मा वा स्पधिष्ट । स्थितस्तावत् स्थाणुपक्ष इति सशय एवायमिति-मैवम्-न स्थाणुपक्षः सर्वास्मना निवर्तते, नाप्यास्ते । एवमेवायं त्रिशङकुरिव लम्बमानः *प्रत्या यान्तरनिर्वृत्तये प्रभवतीति 'तथा विध'प्रत्ययानुभवादेव परिकल्प्यते । वाहकेलिप्रदेशदर्शने हि यथा पुरुषविशेषाः स्मरणपथमवतरन्ति, न तथा स्थाणुविशेषाः। उभयविशेषस्मरणजन्मा च संशय इति सोऽयं वाहकेलि प्रदेशविशेषः शिथिलयति स्थाणुपक्षं, न सर्वात्मनोच्छिनत्तीति । तत् 'दर्शनात भवति प्रत्ययान्तरमूहरूपं पुरुषेणानेन भवितव्यम्, इतीत्यल. मतिविस्तरेण ॥
- [भा योक्तोदाहरणविमर्शः ] - यत्तु भाष्यकारेण तर्कोदाहरणमभ्यधायि - जन्मोच्छेददर्शनात् *कृत कतत्कारणप्रत्यय इति-न तद्धृदयङगमम्-तेन क्रमेण निर्णय एवासौ तत्कारणतथात्वं न तर्क इति ॥
अथवा कार्योदाहरणत्वादस्य तत्रापि संशय निर्णयान्तरालवर्ती तर्क . प्रत्ययो द्रष्टव्यः। स उदाहरणं भविष्यति ॥
[ऊहादिपदप्रयोजनम् ] ऊह इति पर्यायाभिधाने किं प्रयोजनम् ? लक्षणप्रतिपादनमेव• तर्कस्य लक्षणम् , यत् ऊहरूपत्वम्। इतरस्तु सूत्रे कारणविशेषा'य
* प्रत्ययान्तरं-विलक्षणप्रत्ययम् ॥
+ तस्करण-जन्मकारणं कृतकमिति प्रत्ययः। तर्क इतिशेषः। अत्मनः जन्मन:-शरीरसंबन्धस्य कारण यदि नित्यं, तर्हि शरीरसंबन्धोऽपि नित्यः । यद्यनित्यः तह नित्यः कदाचिन्निवर्तेत । अयं विचारः प्रथमसूत्रस्थः॥
1 तथा-ख,
द-ख,
कंका-च.
ष-च.

Page #621

न्यायमञ्जरी
'अविज्ञात
फलनिर्देशः । 'कारणोपपत्तितः' इति कारणनिर्देशः । तत्त्वेऽर्थे' इति विषय निर्देशः । 'तत्त्वज्ञानार्थ:' इति फलनिर्देशः ॥
यथा स्मृतिकाराः
588
अपि च तर्कशब्दं केचित् अनुमाने प्रयुंजते । पठन्ति * -
'आषं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राविरोधिना । यस्तर्केणानुसन्धत्ते स धर्मं वेद नेतरः' इति ॥
हापि तर्कोऽनुमानमा विज्ञायीत्यूहग्रणम् । ऊहोऽत्र तर्क उच्यते नानुमानम् । तत्त्वज्ञानार्थताऽप्यस्य प्रमाणानुग्राहकत्वेन, न साक्षात् । तथैव चार्थं साधयितुमेष वादे प्रयुज्यते, हृदयशुद्धिप्रकाशनार्थम् ॥
[ सांख्यपक्षनिराकरणम् ]
कपिलस्तु बुद्धिधर्ममूहमाहुः । सः तत्सिद्धान्तप्रसिद्धसत्त्वरजस्तमोरूपप्रकृतिप्रभवभु वनसर्गादिव्यवहारनिराकरणवर्त्मना पूर्वमेव निरस्तः ॥
[ मीमांससंमतोहप्रदर्शनय ]
इह हि
जैमिनीयास्तु ब्रुवते - युक्त्या प्रयोगनिरूपणमूह इति । fifagपदिष्टदृष्टादृष्टस्वभाव सकलेतिकर्तव्यताकलापं कर्म भवति । यथा 'आग्नेयोऽष्टाकपाल:' इति दर्शपूर्णमासकाण्डे 'पठितम्' । क्वचित् पुनः प्रधानकर्ममात्रमुपदिश्यते इतिकर्तव्यता तु काचन नाम्नायते । यथा 'सौर्यं चरुं निर्वपेद्ब्रह्मवर्चसकामः' इति ॥
* वस्तुतस्तु तस्मिन् लोके तर्कः ऊह एव, न स्वनुमानम् । तर्कानुगृहीतः आगम: सुदृढं प्रमाणं भवतीति । तर्कः खलु प्रमाणानुग्राहकः ॥
1 उद्भ-च,
2 पठति-च.

Page #622

एकादशमाह्निकम् ।
589 - तत्र विचार्यते-किमितिकर्तव्यताविरहितयथाश्रुतप्रधानमात्रसंपादनेन तत्र शास्त्रार्थप्रयोगः परिसमाप्यते, उत तदपि सेतिकर्तव्यताकं प्रधानमनुष्ठे यमिति ॥
तत्र अपूर्वप्रयुक्तत्वेन धर्माणां प्रतिकरणं भेदे स्थिते निरङगस्य प्रधानस्याननुष्ठेयत्वात् विध्यन्ताधिकरणसिद्धान्तन्यायेन 'प्राकृत'वत् वैकृतकर्म कर्तव्यमिति सेतिकर्तव्यताकं तदनुष्ठीयते। एवं सामान्यातिदेशे स्थिते सति कस्य वैकृतस्य कर्मणः कुतः प्रकृतेः धर्मा अधिगन्तव्या इति चिन्तायां, द्रयदेवतादिचोदनासारूप्यपर्यालोचनोपनतहृदयसन्निधानप्राकृतकर्मविशेषसंबन्धिन एव तत्र धर्मा भवितुमर्हन्तीति स्थापिते, युगपदुपनिषतदनर्गलचोदकव्यापारीपनीतनिखिलाखडमण्डलविध्यन्तकाण्डाधिगम्यधर्म-प्रबन्धप्राप्तौ सत्यां ते धर्माः कथं प्रयोक्तव्या इति युक्त्या प्रयोगनिरूपणं ऊह उच्यते, येन इत्थं प्रयोक्तव्या इति धर्मा ब्यव. स्थाप्यन्ते ॥
. . . [ मीमांसकमते तत्रैविध्यम् ] .
स च त्रिविध; मन्त्रसामसंस्कारविषयः । मन्त्रविषयस्तावत् यथाऽत्रैव सौर्ये चरौ प्रकृतिवद्भावेन अग्न्नेयात्, 'अग्नये त्वा जुष्टं निर्वपामिल इति निर्वापमन्त्रः प्राप्तः कथं प्रयोक्तव्य इति विचारणायां-उच्चारणमात्रेण मन्त्राणामनुपयोगात् प्रयोगसमवेतद्रव्यदेवतादिप्रकाशनद्वारेण तदुपः योगस्य व्यवस्थितत्वात, इह न प्राकृत एवायं 'अग्नये जुष्टं' इति प्रयु. • ज्यमानो मन्त्रः प्रयोगसमवेतस्यार्थस्याप्रकाशनात असङगतो भवेत् ।
* प्रतिकरणं-प्रत्यनुष्ठानम् ॥ + विनिगमकाभावात्-प्राप्तिः ।।
1 प्रकृति-च,
सं-ख,
' शेष-च,
हावि-खे.

Page #623

590
न्यायमञ्जरी सर्वात्मना चोत्सृज्यमाने मन्त्र मन्त्रप्रकाशितकर्माननुष्ठानात् न प्रकृतिवत् कृतं भवेदित्यग्निपदोद्धारेण सूर्यपदप्रक्षेपेण मन्त्रः ऊहेनेत्थं प्रयोक्तव्य इति गम्यते 'सूर्याय त्वा जुष्टं निर्वपामि' इति ॥ ___ ननु ! *ऊहप्रवरनामधेयानाममन्त्रत्वादित्थमपि न मन्त्रेण स्मृतं कर्म कृतं स्यात्-नैतत्-'एकदेशविकृतमनन्यवद्भवति' इति न्यायात् ॥
___[सामरूपोहः ] सामविषयस्तु 'गीतयस्सामानि' इति स्थिते क्वचित्कर्मणि 'रथन्तर. मुत्तरयोर्गायति' 'बृहदुत्तरयोर्गायति' इति श्रुतेः सा बृहद्रथन्तरगीति. यस्यामृचि योनिभूतायामुत्थिता, तितोऽन्यस्यामपि प्रयुज्यते। तादृगक्षरापायेऽपि सा गीतिः ऋगन्तराक्षरेण्वपि प्रत्यभिज्ञायते. 'रथन्तरमनेन श्लो'केन गीत म्' इति व्यवहारदर्शनात् ॥ .
[संस्काररूपोहः ] संस्कार : खल्वपि प्राकृतौ 'प्रोक्षिताभ्यामुलखलमुसलाभ्यामवहन्ति' इति संस्कारश्चोदितः क्वचिच्च विकृतौ श्रयते 'नखनिभिन्नश्चरुर्भवति' इति। तत्रोलूखलमुसलयोः प्रकृतौ पुरोडाशापेक्षिततुषकणविप्रमोकपूर्वक. तण्डुलीभावसंपादनद्वारेणोपयोगात् विकृतावपि तत्कार्यापन्नानां नखानां प्रोक्षणाख्यः संस्कारः क्रियत इति । सोऽयं त्रिविध ऊहः॥
[तन्मते ऊहस्य पञ्चविधत्वपक्षः ] केचित्तु पंचविधमूहमाचक्षते । 'धर्मस्यार्थकृतत्वात्,' 'द्रव्यगुणसंस्का. रव्यतिरिक्त क्रमप्रतिषेधे चोदनानुबन्धः समवायात् (जै-मू-9-2-12,40)
-
-
-
-
* ऊहः उक्तः। यागे अध्ययुणा यजमानस्य गोत्रप्रप्रवरनामधेयानि श्रावयिसव्यानि ॥
उक्तत्रयेण सार्क द्रव्योहः, गुणोहः इति द्वयम् ॥
1 क-ख,
रविषय-ख,
३ ति-ख,

Page #624

एकादशमाह्निकम्
591 इति सूत्रमनुसरन्तः। एतत्तु प्रतन्यमानमतिप्रसङगमावहति । त्रिविधमेव चोहं याज्ञिका अनुमन्यन्त इति ॥
[ मीमांसकोक्तोहनिराकरणम् ] अत्र वदन्ति-सोऽयमूहशब्दः श्रोत्रियैरनुमाने प्रयुक्तः । यथा स्मृतिकारैः तत्र तर्कशब्दः 'यस्तर्केणानुसग्धत्तै' इति। तथाहि-वैकृतं कर्म मित-त्समवेतार्थप्रकाशकमन्त्रप्रयोगनिवर्त्यम्-इति-साध्यो धर्मः, कर्मत्वात-प्राकृतकर्मवत् इति । प्राकृतेषु च कर्मसु तथा तथा व्याप्ति. ग्रहणत् सर्वोऽयमनुमानमार्ग. एव। नखाः प्रोक्षणीयाः, प्रयोगोपयोगि तण्डुलनिवर्तकत्वादिति ॥ ___सामसु तु स्पष्टमेव वचनमस्ति 'रथन्तरमुत्तरयोर्गायति' इति । तदभावेऽपि मन्त्रसंस्कारसमानयोगक्षेमत्वमेव ॥
. . [ मीमांसकोक्तोहः शब्द एव वा] अपि च शब्दपृष्ठस्थितन्यायसहस्रव्युत्पादनात्मके मीमांसाशास् तन्यायलभ्योऽर्थः चोदनार्थ एवेति स्थापितम्। अतश्च यथोकतोहलभ्य. स्यार्थस्य चोदनार्थता मा तिवतिष्टेति सोऽयमूहः शब्द एवान्तर्भावणीयः। प्रमाणान्तरगोचरो* वा धर्मः स्यात् । न्यायविशेषात्मकस्तूहः नानुमानादर्थान्तरं स्यात्। 'अग्नये'-इत्यस्य स्थाने 'सूर्याय' इति पदस्य प्रयोग ऊहस्य फलम् ; नो हः। तस्मान्न याज्ञिकः प्रमाणादर्थान्तरमूह उक्तः ॥ ___इह तु पूर्वोक्तया नीत्या प्रमाणव्यतिरिक्त ऊहः उपपादितः । श्रोत्रि यास्तु तदनभिज्ञतया न्याये न्यायफले च ऊहशब्दमुपचरितवन्त इत्यलं शास्त्रन्तरोद्गारगहनाभिः कथाभिः ॥
* सिद्धान्ते धर्मस्यानुमानगम्यस्वाङ्गीकारात् ॥
__1 निर्व-ख,
द्याश्र-च,
३ हः-ख.

Page #625

592
न्यायमञ्जरी
तदेष मीमांसककल्प्यमानः
नोहः प्रमाणव्यतिरेकमेति । प्रमाणसन्देहदशान्तराळवर्ती तु तर्कः कथितोऽत्र शास्त्र ।
- इति तर्कपरीक्षा -
[निर्णयपरीक्षा] तर्कानन्तरं निर्णयो भवति, पठितश्चेति स लक्ष्यतेविमृश्य पक्षप्रतिपक्षाभ्यामर्थावधारणं निर्णयः ॥१-१-४१ :
___ 'अवधारणं निर्णय इत्युच्यमाने मिथ्याव'धारणमपि तथा स्यादित्यर्थग्रहणम् । इन्द्रियादिजनितमपि तत्त्वावधारणमस्त्येव । न्यायोपरमहेतोस्तु निर्णयस्योद्देशात् स एवानुमानजन्यो लक्षणीय इहेति पक्षप्रतिपक्षा भ्यामित्युक्तम् ॥
[ पक्षप्रतिपक्षशब्दार्थः] एकाधिकरणौ धमौं तुल्यकालौ विरोधिनौ ।
पृथक्परिग्रहौ पक्षप्रतिपक्षावुदाहृतौ ॥ न तहि ताभ्यां निर्णयः, तयोरन्यतरविषयो हि भवति निर्णयः', ' न तत्करणक एवेति-सत्यम्-इह तु पक्षप्रतिपक्षशब्दाभ्यां तद्विषयौ साधनतदुपालम्भौ लक्ष्यते। तौ च तस्मिन् करणमेव। किमर्थ पुनः लक्षणाऽऽश्रीयते 'साधनोपालम्भाभ्यां' इत्येव कथं न सूत्रितम् ? , एव.
1 अव-ख,
ति-ख.

Page #626

एकादशमा कम्
मभिधीयमाने पुनस्तयोविषयो मृग्यः । भवेत् । मुख्यमभिधाय तदितरो लक्ष्यते ॥
[ पक्षप्रतिपक्षयोः निर्णयाङ्गत्वम् ]
भवत्वेवम् ! द्वाभ्यां तु कथं निर्णयः, एकमेव हि साधनं निर्णयाय कल्पते - एवमेतत् - न द्वितीयमपि साधनं निर्णयनिमित्तमाचक्ष्महे, किन्तु तदुपालम्भस धनं च, साधनोपालम्भश्व - साधनोपालम्भौ, ताभ्यां
निर्णयः ॥
लक्षणाप्रयोगे तु सोऽप्यवगतो
एतदुक्तं भवति — 1 स्वपक्षे साधनमधिगच्छन्, परपक्षसाधने च दूषणमुत्प्रेक्षमाणः स्व'पक्षं प्रमाता निर्णयतीति ॥
न खल्वेवं न जाने । किन्तु उपालम्भस्य क इव निर्णयजन्मनि व्यापारः । स हि परपक्षसाधनसे वोच्छिन्द्यादिति - अ' स्त्ये' तत् - तदुच्छेद्वारेणापि तु स्वपक्षसाध' नाभि 'मानमादिष्कुर्वन् कल्पत एव निर्णयायेति युक्तः द्वयोरपि कारणभावः ॥
1
593
[ अर्थपदप्रयोजनम् ]
ननु ! इदानीमर्थग्रहणमनर्थकमिव । न ह्येवं ' विधसाधनाधीनजन्मा निर्णयाभासः संभवति * । साधनोपालम्भलक्षणार्थावपि पक्षप्रतिपक्षशब्दों विषयमतुं न शक्नुत इत्युक्तमेवेति कोऽर्थोऽर्थग्रहणेन ? उच्यते - पक्षप्रतिपक्षयोस्तु द्वयोः अन्यतरार्थेऽवधारणं भवति, नोभयत्र । स एवं च परमार्थतोऽर्थः इतरस्तु भ्रान्तिकल्पित इति प्रदर्शनायार्थपदोपादानम्
॥"
* किन्तु, अर्थवानेव भविष्यति ॥
2 स्त्वे-ख,
स्व-ख,
नमहि - ख
4 दं- ख.
38

Page #627

न्यायमञ्जरी
लक्ष्यमाणसाधनोपालम्भनिष्ठत्वात्तु पक्षप्रतिपक्षशब्दयोः विषयनिर्देशार्थं अर्थपदमित्येके ||
594
[ विमृश्येतिपदप्रयोजनम् ]
'विमृश्य' इति किमर्थम् ? वस्तुस्वरूपकथनार्थमेव । अनुमानकारणको हि निर्णयः इह लक्ष्यत इत्युक्तम् । अनुमानं च संशयविषये प्रवर्तत इति तर्कानन्तरमपि । अनेनैवाशयेन अस्योपादानम् । संशयादनन्तरं तर्कः, तर्कादूर्ध्वं च *निर्णयो दृष्टः प्रवर्तमानः । अतस्स तत्पूर्वक इष्यते ॥
[ सूत्रे नियमत्रयविवक्षा ] .
भवत्वेवम्, इदन्तु चिन्त्यताम् - क्व नियमः, किं विमर्श ? कि पक्षप्रतिपक्षयोः ? कि निर्णये ? इति । त्रयेऽपि च नोपपद्यत इति । न विमृश्यैव निर्णयः, अविमृश्यापि भावात् । न पक्षप्रतिपक्षाभ्यामेव, इन्द्रियादेरपि तदुत्पादात् । न निर्णय एव, तर्कस्यापि क्वचिदनिवृत्तेः - उक्तमत्र, उद्देशसूत्रे तत्त्वज्ञानपदोपादानात् प्रमाणपदेन च तत्फला 'क्षेपा'त् न निर्णयमा 'त्रेणो'द्दिष्टेन किमपि प्रयोजनम् । विशिष्टस्तु निर्णयः लक्ष्य' त्वेन विवक्षितः ॥ -
5
निर्णये तु समुत्पन्नेबुभुत्सा विनिवर्तते । अत एव हि मन्यन्ते तदन्तं न्यायचिन्तनम् ॥
परीक्षाविषयो यो हि निर्णयो न्यायनिर्मितः । नियमत्रयमप्येतत् तस्मिन्न हि 'न' युज्यते ॥
* तर्कात् पूर्वं जातस्तु न क्षोदक्षमो भवेदित्याशयः ॥
1क - ख,
क्षण-ख,
2
उच्य - ख,
० नि-च.
पेक्षणाच.
4 त्रो- ख

Page #628

595
एकादशमाह्निकम्
[ संशयाभावेऽपि विचारप्रवृत्तिः ] स हि विमृश्यैव भवति, विमर्शपूर्वकत्वात् परीक्षायाः। अनुमानं च संदिग्धे विषये प्रवर्तत इति प्रायेण तद्व्यवहारः ॥
यद्यपि क्वचिदसंदिग्धेऽपि विषये दृष्टं प्रवर्तमानमनुमानमनलाथिता. यामकितोपनतपर्वतनितम्बनिर्गतधूमदर्शनेन कृशानुकल्पमिव ; तथापि वस्तुयोग्यतावशेन संदिग्धविषयमेवानुमानमिच्छन्ति न्यायविदः। प्रकृतश्च निर्णयः पक्षप्रतिपक्षाभ्यामेव निर्णय एवेति न शक्यते नियन्तुम् , अन्यथा न्यायानुपरमादिति। शास्त्रे तु विनापि संशयादस्ति निर्णयः* ॥
यद्यपि च तत्रापि सूत्रकृता सर्वपरीक्षाणां संशयपूर्वकत्वमुपदेशाति. देशाभ्यामभ्यधायि, तथापि नासौ शास्त्रीयो निर्णयः, परीक्षाकार्यत्वात् ॥
[शास्त्रीयनिर्णयेषु विशेषः ] यस्तु शास्त्रत एव क्वचिद्विषयनिर्णयः, स विमर्शवर्जमुत्पद्यते । वादेऽपि विमर्शरहितो भवति निर्णयः। उभौ निश्चितौ वादं कुरुतः, संदिग्धस्य तत्रानधिकारात्। कथं तोष प्रवाद: 'संशयच्छेदो वादस्य फलम्' इति ? प्रथममुभयोरपि निश्चितयोर्वादप्रवृत्तौ अन्तराले बलादापतति युक्तिद्वयोपनिपात'कृ'तः संशय इति वस्तुनिर्णयावसानत्वाद्वादस्य संशयच्छेदफलत्वमाचक्षते ॥
. [निर्णयपरीक्षोपसंहारः] . यद्यप्यनिश्चितमतिः कुरुते न वादं
श्रुत्वा तथापि परकीयनयप्रयोग म्।
* अन्यथा 'श्रोतव्यो मन्तव्यः' इति श्रवणानन्तरमननं न स्यात् ॥
2 वेश-ख.

Page #629

596
भ्यायमञ्जरी
अन्तर्मतद्वयबलाबलचिन्तनेन संशय्य निर्णयति नूनमसौ स्वपक्षम् ॥
- इति निर्णयपरीक्षा -
[वादपरीक्षा] न्यायपरीक्षाद्वारकवस्तुविचारयोग्याः कथा वादिनां भवन्ति-वादः, जल्पः, वितण्डेति। तत्र वादस्तावदुच्यते
प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः सिद्धान्ताविरुद्धः पञ्चावयवोपपन्नः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः ॥१.२-१॥
पक्षप्रतिपक्षौ व्याख्याती। तयोः परिग्रहः-अभ्युपगमनियमः । ए को वक्ति 'नित्यः शब्दः' इति । अपरस्तु 'अनित्यः शब्दः' इत्याह । सोऽयं पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः । एतच्च रूपं कथात्रयेऽपि साधारणमिति विशेषमाह-प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भ इति । प्रमाणैः. तर्केण च साधनम्, 'उ'पालम्भश्चास्मिन् क्रियते इति प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः । न त्वीदृशी वितण्डा, तस्याः *प्रतिपक्षसाधनोपन्यासशून्यस्वभावत्वात् ॥
. [कथासु परार्थानुमानमेव प्रमाणम् ] ननु ! प्रत्यक्षादेः प्रमाणस्य परप्रतीत्यनुपायत्वात् न तेन वादें साधनोपालम्भौ शक्यक्रियौ। तर्कस्य तु प्रतीतिसाधनत्वमपि तावत् नं .
__* वादिदृष्टया प्रतिपक्ष इत्युच्यते । वैतण्डिकदृष्ट्या तु स्वपक्षः ॥
1 साधनो-ख, च, घ,

Page #630

. एकादशमाह्निकम्
597 संभवति, संभवनाप्रत्ययस्वभावत्वात्। किमुत परप्रत्यायनाङगतेति न तरां तस्य साधनोपालम्भहेतुत्वम् । सत्यमेवम्-इह तु न प्रमाणशब्देन प्रत्यक्षादेर भिधानम् ; अपि तु प्रमाणमूला अवयवाः उच्यन्ते । तैश्च सिद्धथुपालन्धी क्रियते । एवं तर्कस्य तु स्वतः साधनोपालम्भकरणकौशलशून्यात्मनोऽपि प्रमाणानुग्राहकत्वात् पारम्पर्येण तद्धेतोराशयशुद्धिप्रदर्शनार्थमुपादानम् ॥
. [पञ्चावयवोपपनदलप्रयोजनम् ] . यद्येवं प्रमाणपदेनैव तन्मूलावयवप्रतिपादनात पंचावयवोपपन्नग्रहणमतिरिच्यते ॥ .
तत्र के चिदाचक्षे-प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भ इति वादलक्षणे, छल जातिनिग्रहस्थानसाधनोपालम्भ इति च जल्पलक्षणे श्रवणात् , वादे सर्वामना छलादिनिषेधप्रसक्तौ कतिपयनिग्रहस्थानोद्भावनाभ्यनुज्ञानार्थं पंचावयवोपपन्नग्रहणम् ॥ ___ अनेन च हीनं अन्यतमेनाप्यवयवेन न्यूनम्, हेतूदाहरणाभ्याम'धिकं-अधिकमिति न्यूनाधिकयोरुद्भावनमनुज्ञायते। सिद्धान्ताविरुद्धग्रहणेनापि-'सिद्धान्तमभ्युपेत्य तद्विरोधी विरुद्धः' इति विरुद्धाख्यहेत्वाभासोद्भावनमनुज्ञातम् – इत्येवं वादे त्रीगि निग्रहस्थाान्युद्भावनी. यानि ॥
[वादे चोदनीयनिग्रहस्थानानि] ____अन्ये वदन्ति–विरुद्ध एव हेत्वाभासो वादे चोद्यते, नानकान्तिकादि रिति। कथमेतत् युज्यते ? 'निग्रहस्थानेभ्यः पृथगुपदिष्टा हेत्वभासा वादे चोदनीया भविष्यन्ति' इति-भाष्यकारवचनात् प्रमाणपदेन च
1 रनुमा-ख,
णा-ख.

Page #631

598
न्यायमञ्जरी
तन्मूलावयवाक्षेपात् प्रमाणाभासमूलनिरासे सति सकलहेत्वाभासोद्भावनमपि तत्र सिद्धमिति ||
सिद्धान्ताविरुद्धग्रहणेन ‘सिद्धान्तमभ्युपेत्यानियमात कथाप्रसङगः अपसिद्धान्तः' इत्यपसिद्धान्ताख्यनिग्रहस्था'नाभ्यनुज्ञानमित्येवमष्टौ निग्र. हस्थाना'नि वादे उद्भाव्यन्त इति–तदनुपपन्नम्-न हि त्रीणि वा अष्टौ वा वादे निग्रहस्थानानि चोदनीयानीति चोदनादिकी, राजशासनं वा। वस्तुपरिशुद्धिसाधनं सर्वमेव तत्र प्रयोगार्हम्। अयं तु विशेषः जल्पे कस्यांचिदवस्थायां बुद्धिपूर्वकमपि छलादिप्रयोगः क्रियते। . वादे तु न . "त था तेषां प्रयोगः। भ्रान्त्या तु कथंचित्प्रयुक्तानामवश्यमुद्भावनम् ; . अनुद्भावने वस्तुपरिशुद्धेरभावात् ॥
[स्वमतेन दलप्रयोजनम् ] . . कथं त_दं पदद्वयं-सिद्धान्ताविरुद्धः, पंचावयवोपपन्नं इति । अपसिद्धान्तादिसम्यग्दूषणदिक्प्रदर्शनेन एवंप्रकारवस्तुशुद्धयनुगुणंनिग्रहस्थानजाताभ्यनुज्ञानार्थमेवेत्यभियुक्ताः। अप्रतिभाविक्षेपादयो हि न वादे पराजयहेतवः, क्षणान्तरेणा प्यागत्य' अनुस्मृत्य च साधनमुपालम्भं वा तत्र प्रवदन्न पराजीयते। प्रतिज्ञाहान्यादि तु सम्यक्पराजयकारणमखिलमाभ्यां पदाभ्यामभ्यनुज्ञातमत्रेति ॥
[प्रमाणतर्कदलप्रयोजनम् ] ननु ! इदानी प्रमाणतर्कग्रहणमपार्थकम् , पंचावयवोपपन्नपदेनैव प्रमाणमूलावयवोपदेशात्, वस्तुपरिशुद्धयनुगुणनिग्रहस्थानाभ्यनुज्ञानाच्च किमिव नोक्तम्-न-अभिप्रायनर्मल्यनिवेदनद्वारकवादजल्पविवेकप्रतिपादनार्थत्वात्। स्वप्रतिपत्तिसाधनमपि प्रत्यक्षादि वादे प्रयोक्तुमुचितं,
1 ना-ख,
वृ-ख,
' द्य-ख,
• प्यागत्य-ख,

Page #632

एकादशमाह्निकम्
599 आशयशुद्धिमुपदर्शयितुम्। 'अत्र वस्तुनि मम प्रथमं तर्कः इत्थं प्रवृत्त आसीत् , ततः प्रमाणमिदं प्रवृत्तम्' इत्येव'माद्यपि तत्र वक्तव्यम् । अत एव चान्यतरपक्षनिर्णयावसान एव भवति वादः। न जल्पवत् अलीकदूषणाडम्बरविरचितपरपरिभवपर्यवसानोऽपीति तथा बुद्धिपूर्वमाभासा. नामप्रयोग इति निर्मत्सरकथात्वमस्योक्तमिति अकलुषाकूतकथनाय प्रमाण तर्कपदम् ॥
[प्रमाणतर्कदलप्रयोजनान्तरम् ] __अपि च साधनोपालम्भव्यतिषङगप्रतिपादनमपि तस्य फलम् । उभावपि परस्परमनुबन्धेन वादिभ्यां परीक्ष्यमाणौ पक्षप्रतिपक्षौ वादता प्रयोजयतः, न तु स्वगुहे शास्त्रे वा विविच्यमानौ। प्रमाणरेव वादे, छला. दिभिरेव जल्पे व्यवहार इति नियमशडकानिरसनमपि तत्पदोपादानप्रयो. जनमुक्तमन्यैरिति कृतमतिविस्तरेण। सर्वथा वादलक्षणं सुस्थम् ॥
. वादं तु निर्णयफलार्थिभिरेव शिष्य.
संब्रह्मचारिगुरुभिः सहवीतरागैः। न ख्यातिलाभरभसप्रतिवर्धमानस्पर्धानुबन्धविधुरात्मभिरारभेत ॥
-इति वादपरीक्षा
[ जल्पपरीक्षा] यथोक्तोपपन्नः छलजातिनिग्रहस्थानसाधनो
पालम्भः जल्पः ॥ १-२-२॥
1 म-ख,
2 ज-ख.

Page #633

600
न्यायमञ्जरी यथोक्तोपपन्नग्रहणेन सर्वातिदेशे वादजल्पयोरविशेष इति शङकमानाः केचन पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहमात्रातिदेशमेव व्याचक्षते। इयतस्तु पूर्वसूत्रानुवृत्त्यापि सिद्धेः मन्दफलमेव 'यथोक्तोपपन्न'वचनं भवेदिति समस्तादितिदेश एव वरन् । न च तत्रापि वादजल्पयोः साम्यम, गम्य. मानार्थान'तिदेशात । श्रौत एवार्थः अतिदिश्यते, न गम्यमानः । तत्कृत एव च तयोर्भेदः ॥
तथा च प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भ इत्यत्र गम्यमानोऽर्थः अभिप्राय नियमः। स नातिदिश्यते। सिद्धान्ताविरुद्धः पंचावयवोपपन्नः इत्य. त्रापि बुद्धिपूर्वकजात्यादिप्रयोगप्रतिषेधतदुद्धावननियमरूपः गम्यमानोऽर्थः । सोऽपि नातिदिश्यत इति कुतस्तयोरविवेकः। अत एव च बुद्धिपूर्वक प्रयोगानुज्ञानाय छलजातिनिग्रहस्थानसाधनोपालम्भ इत्युक्तम् ॥
___[जल्पे छलादेरभ्यनुज्ञानम् ] भवत्वेवम् ! छलादीनां त्वसत्तरत्वात् कथमिव साधनोपासम्भहेतुत्वम्। परपक्षप्रतिक्षेपद्वारकमिति चेत्-न-असदुत्तरत्वेन प्रति क्षेपे sपि तेषामसामर्थ्यात्। एवमपि च साधनग्रहणमनर्थकमेवेति-सत्य. मेवेदम-किन्तु कस्यांचिदवस्थायां स्वप्रतिपत्तिसाधनोपहिततत्त्वज्ञान. रक्षायै तान्यपि व्याप्रियन्ते। यदा जाननपिपरपक्षशिमानम्, स्वपक्षे द्रढिमानं च क्वचिदवसरे* परप्रयुक्त साधने दूषणं सपदि न पश्यति, स्वपक्षसाधनं च झटिति न स्मरति, तदा छलादिभिरप्युपक्रम्य परमभिभवति, आत्मानं च रक्षतीति ।।
* दौर्भाग्यवशादिति शेषः॥
1 0 अ-ख,
पक्षे-खः
। गि-ख

Page #634

601
- एकादशमाह्निकम्
[ छलादिप्रयोगफलम् ] ननु ! यदि 'परोऽपि छलादीनि जानीयात, तेषु चानुरूपमुत्तरमभिदधीत, कथं जीयेत? प्रत्युत जयत्येव-सत्यम्-तथाप्येकान्तपराजयात् वरं संदेह इति युक्तमेव तत्प्रयोगेण *स्फुटाटोपकरणम् ॥
ननु ! ईदृशि प्रयोजनानि जिगीषतो जनस्य जानपदसदसि भवन्ति । तस्यापि न निपुणमति परिषदि' । मुमुक्षोस्तु दूरापेतैव कथेयमिति कथ. मिह मोक्षशास्त्रे जल्पाद्युपदेशः ? –नैतेदेवम्-मुमुक्षोरपि क्वचित्प्रसङगे तंदुपयोगात्। तथोक्तं ' तत्वाध्यवसायसंरक्षणार्थं जल्पवितण्डे, बीज. प्ररोहसंरक्षणार्थ कण्टकशाखावरणवत्' (न्या-सू-4-5-30) इति ॥
__
[वितण्डादिप्रयोगकालः]
यदि हि क्वचिदाश्रमे सुखमासी'नं अनेकशिष्यगणोपास्यमानं रहस्य. तत्त्वमुपदिशन्तं शान्तमानसमाचार्य अनार्यः कश्चिद्विपश्चिदागत्य दुरधिगतकतिपयाक्षरचयजनितगुरुतरगर्वगद्गदया गिरा 'भोस्तपस्विन् ! किं 'व्याख्यायते ? हं! आन्वीक्षकी ! सरलमतिप्रियेयं विधा । क्व वेदाः! क्व वेदप्रामाण्यम् ! क्वात्मज्ञानम् ? क्वापवर्गः? इत्यादि मन्दं मन्दं विहस्य सहसा दुष्टमेध इव प्रकटिताकाण्डदण्डकाश डम्बर वित्रासिता. श्रममृगवर्गमुद्ग्राहयन् आकुलयति, तदा जगज्जालमिन्द्र जालपण्डितविल. सितमिति जाननप्या'चार्यः' यदि तमुपेक्षते, तिरस्करोति, सद्यः सम्यकसाधनाप्रतिभासेऽपि यदि छलादिभिरेनं न शमयति ; तदा तस्मिन् गते तत उत्थाय शिष्यगणा ब्रयः 'कष्टमस्थाने क्लिष्टाः स्मः ॥
* स्फुटाटोपः-फटाटोपः ॥
आ-ख,
___ 1 पर:-ख, सदसि-ख, सी-ख, 'म-ख. नितम्ब-ख, 'शाभ्यो-ख

Page #635

602
न्यायमञ्जरी
योऽसावस्माकमाचार्यः प्रख्यातो न्यायवित्तमः । अद्य त्वागत्य सोऽन्यन पण्डितेन पराजितः ॥ तच्छत्वा जन इतरोऽपि सत्पथास्था'
शैथिल्यात्सपदि तमेव माऽनुयासीत् । तन्नूनं परिभवभूमिकामसभ्यो
नेतव्यः सदसि स *वावदूकपाशः॥ तद्विधानघटने निरर्गलं
जल्पमस्त्रमुपदिष्टवान् मुनिः। आनुषङिगकमपि प्रयोजनी तस्य रागिजनतासु वर्णितम् ॥
- इति जल्पपरीक्षा -
[वितण्डापरीक्षा] स प्रतिपक्षस्थापनाहीनो वितण्डा ॥ १-२-३ ।। स एव यथोक्तलक्षणकः जल्पः वितण्डा भवति । को विशेष इति चेत्-आह - प्रतिपक्षस्थापनाहीन इति । उत्तरपक्षवादी वैतण्डिकः । प्रथमवा दी प्रथम साध्यमानपक्षापेक्ष या। तत्पक्षः' हस्तिप्रतिहस्तिन्यायेन प्रतिपक्ष इत्युच्यते। तमसावभ्युपगच्छत्येव , न तत्र साधनमुपदिशति,
* वावदूकपाशः-नीचवावदूकः॥
प्रयोजनं-जयादि ॥
1 थस्य-ख - 'दी-ख,
३ या-ख,

Page #636

603
एकादशमा हिकम्
परपक्ष मेवाक्षिपन्नास्ते । तहि साधनाद्वि'ना पक्षोsपि सोऽस्य नास्त्ये वेति ॥ ^
[ स्थापनापदप्रयोजनम् ]
प्रतिपक्षहीनो वितण्डेत्युच्यताम्, कि स्थापनाग्रहणेन ? - न - अभ्युपगममात्रेण तद्भावात् । तमनभ्युपगम्य प्रलपतः कास्तस्य शृणुयात् । औपचारिको वा परमतपराकरणरूप एवास्य पक्षः * । तस्मिन् हि सति स्वपक्षो हि तस्य सिद्धयेदिति । परमताक्षेपप्रवणप्रवृत्तेश्च बलात् द्वितीयक्षवाद्येव वैतण्डिक इति । तदेवं पक्षोऽस्यास्तीति, साधनं तु नास्तीति सम्यक्सूत्रितं 'सं प्रतिपक्षस्थापनाहीनो वितण्डा' इति ॥
इत्युदाहृतमिदं कथात्रयं यत्परस्परविविक्तलक्षणम् ।
प - ख.
स्थूलमप्यनवलोक्य कथ्यते वाद एक इति शाक्यशिष्यकैः ॥
इति वितण्डापरीक्षा
[ हेत्वाभासपरीक्षा ]
पक्षधर्मत्वादीनि पंच लक्षणानि हेतोरुक्तानि । तेषामेकैकापायात् पंच हेत्वाभासा भवन्तीति तान् दर्शयितुमाह
* यथा खण्डनकारस्य, शून्यवादिनो माध्यमिकस्य वा ॥

Page #637

604
न्यायमञ्जरी सव्यभिचारविरुद्धप्रकरणसमसाध्यसमातीतकाला
हेत्वाभासाः ॥ २-२-४॥ अत्र हेत्वाभास*श्रुतिरेव निर्वचनसहिता सामान्यलक्षणं बोधयति'अहेतवः हेतुवदामासन्त इति हेत्वाभासाः' इति। लक्षणैकदेशयोगाच्च हेतुवदामासनं, अहेतोरप्युपपद्यते । सकल लक्षणापायेऽपि पंचमीनिर्देशादिः भ्रमहेतुरित्येके ||
सव्यभिचारादिपदपर्यन्तवतिनी तु सैव श्रुतिः विभागमवगमयति, प्रमाणश्रुतिवदित्युक्तम् । पक्षधर्मतादिलक्षणानां चा क्रमनियमाभावात साध्यसमविरुद्धसव्यभिचारातीतकालप्रकरणसमा हेत्वाभासा इति पाठो नाश्रितः॥
[ हेत्वाभाससंख्याविमर्श:) ननु ! त्रयो एव हेत्वाभासा इति शाक्याः-न-प्रत्यक्षागमबाधि. तस्य च हेतोः पूर्वं प्रदशितत्वात् ॥
नन ! एकस्यैव रूपद्वयवैकल्यात् कथं न षष्ठादयः तत्प्रभेदाः स्युः यथा 'अनित्यः शब्दः चाक्षुषत्वात्' इति । एष हि पक्षे वृत्त्यभावादसिद्ध उच्यताम्, उत सामान्यादेः विपक्षादप्रच्युतः सव्यभिचारः, उत जात्यन्त. रमेव ताभ्यामिति-नैतदेवम्- एकैकरूपापायनिमित्तभेदपंचकप्रतिपादने कृते द्वित्रिरूपापायात न रूपान्तरमवतरति, किन्तु तेषामेव समावेशःस्यात् ।
* श्रुतिः-शब्दः॥ * पक्षसत्त्व-सपक्षसत्त्व-विपक्षासत्त्व अबाधितत्त्व-असत्प्रतिपक्षितत्वक्रमः॥ * बाधसत्प्रतिपक्षी विना त्रयः॥
६ पक्षसत्त्वाद्यकैकवैकल्ये यथा एकैको हेत्वाभासः, तथा द्वयवैकल्ये अन्य, अतिरिक्तः कश्चित् षष्ठो हेत्वाभास इत्येवं त्रयादिवैकल्येऽपि अस्तु ।। .
• दुष्टसंकरेऽपि दोषासंकर इति न्यायात् ॥

Page #638

एकादशमाह्निकम्
605 अपि च प्रथमगृहीतान्यतमरूपवैकल्यलब्धैकहेत्वाभासरूपेऽस्मिन्* कि रूपान्तरनिरूपणेनेत्यास्तामेतत् ॥
[अप्रयोजकहेतोरसिद्धावन्तर्भावः ] .. ननु ! अप्रयोजको नाम षष्ठो हेत्पाभासः समस्तीति न पुनरपि पंचत्वम्-न-तस्यान्यथासिद्ध'त्वेन असिद्ध ए'वान्तर्भावं वक्ष्यामः । अवान्तरभेदविवक्षायां तु हेत्वाभासानामियत्तानिश्चयः न शकपक्रियः, न च सप्रयोजन इति पंचैव हेत्वाभासा इंति सिद्धम् ॥
• . [सव्यभिचारलक्षणम् ] तेषां सव्यभिचारस्तावदुच्यते
अनैकान्तिकः सव्यभिचारः ॥ १-२-५॥ व्यभिचारः एकत्र व्यवस्थाsनियमः। तेन सह वर्तत इति सव्यभिचारः -विपक्षादप्रच्युत इत्यर्थः। एकस्मिन् अन्ते भवन ऐकान्तिकः। तद्विपर्यायादनकान्तिक इति स एवार्थः। एवमिह लक्ष्यलक्षणपदयोः यथाकाम मभ्युपगमः, न प्रत्यक्षादिवत् व्यवस्थया || - सव्यभिचारपदे लक्ष्याभिधायिनि लक्षणवचनमनैकान्तिकपदम् , अनैकान्तिकपदे तु लक्ष्यवाचिनि सव्यभिचारपदं-लक्षणप्रतिपादकं प्रसि. द्धय प्रसिद्धि विभागापेक्षया पिककोकिलवत् द्रष्टव्यम्। 'पिकः कोकिलः इत्युक्ते यस्य पिकशब्दार्थः प्रसिद्धः, स ततः कोकिलशब्दार्थमवभोत्स्यते । प्रसिद्धकोकिलशब्दार्थस्तु पिकशब्दार्थमिति ॥
* तावतैव वादिनो निग्रहादिति भावः ॥
__1 ए-ख,
द्धा-ख,
द्ध-ख.

Page #639

606
न्यायमञ्जरी [अनैकान्तिकपदार्थः ] आह, भवत्वेवम् ! इदं तु चिन्त्यताम् । 'अनैकान्तिकः' इति किमयं पर्युदासः, प्रसज्यप्रतिषेधो वा? किंचातः ? पर्युदासपक्षे स्वपक्ष. नियतादेकान्तिकादन्यः यः, स एवानकान्तिक इति स एवैको हेत्वाभासः स्यात् । प्रसज्यप्रतिषेधे त्वैकान्तिकाभावस्य निवृत्तिरूपस्य हेत्वाभासता भवेत् , न लक्ष्यत्वेनाभिमतस्य विपक्षवृत्तः हेत्वन्तरस्य प्रमेयत्वादेरितिउच्यते-प्रश्न एवायमनुपपन्नः। संशयानो हिपरं पृच्छति । संशय- . श्चोभयथा दर्शनाद्भवति। न च नामपद संबद्धस्य नमः द्वयी वृत्तिर्दष्टा। 'अश्राद्धभोजी' इत्यादौ हि भुजिना नम संबध्यते, 'श्राद्ध न भुङक्ते' इति ; न तु नाम्ना श्राद्धेनेति ॥
[नामपदसंबद्धनञः पर्युदास एवार्थः] आख्यातेनापि प्रयोज्यमानः क्वचित प्रकरणसामर्थ्या'नुरोधात् प्रत्ययार्थसंबन्धमवधूय धात्वर्थमेव केवलमालिङगन पर्युदासवृत्तिर्भवति —'नेक्षतोद्यन्तमादित्यम्' इति । न तु नाम्ना संबध्यमानः क्वचिदपि पर्युदासवृत्तिमुल्लङध्य प्रसज्यप्रतिषेधमात्र परता मवलम्बमानो दृश्यते । अब्राह्मणादौ सर्वत्र तदन्यावगतिदर्शनात् इति कुतस्त्यः संशयः ।।
[पर्युदासपक्षोक्तदोषपरिहारः] अथवा किमनयाऽवान्तरचिन्तया! यथा पृष्टं कृत एवोत्तरमुच्यते। एकस्मिन्ननित्य पक्षे नित्यप क्षे वा नियतः ऐकान्तिकः एकपक्षवृत्तिरुच्यते। ततोऽन्यः *पक्षद्वयवृत्तिः अनेकान्तिको भवति । एवं न सर्वे हेत्वाभासाः पक्षद्वयवृत्तय इति न संख्याहानिः अतः पर्युदासपक्षे तावन्न दोषः ॥
___* पक्षद्वयं-सपक्षविपक्षौ ॥
1 णा-ख,
न प-च,
सा-ख,
प-ख.

Page #640

. एकादशमाह्निकम्
[ प्रतिपेधार्थकत्वेऽपि न दोषः ]
प्रसज्यप्रतिषेधेऽपि - ऐकान्तिको न भवति यः स एवाहेतुरिति न निवृत्तिमात्रपरत्वम् । अश्राद्धभोजीति * कृता पुरुष उच्यते, न श्राद्धभोजनाभावमात्रम् । एवमिहापि तद्धितेनैकान्तनियतताप्रतिषेधविशिष्टः हेतुरेवोच्यते, नाभावमात्रम् - इत्येवमुभयथाऽपि न दोषः ॥
तस्योदाहरणं - नित्यः शब्दः प्रमेयत्वात् - इति । एष हि नित्यानित्यपक्षयोरन्यतरस्मिन्नपि न नियत इति विपक्षवृत्तित्वादनैकान्तिक उक्तो भवति ॥
607
[ परोक्तानैकान्तिकविभागविमर्श: ]
ननु ! षट्प्रकारः परैरनैकान्तिक इष्यते । सपक्षैकदेशवृत्तिः विपक्ष व्यापी, विपक्षैकदेशवृत्तिः सपक्षव्यापी, 'उभय पक्षैकदेशवृत्तिः, उभयपक्षव्यापीति साधारणः चतुष्प्रकारः । असाधारणः विरुद्धाव्यभिचारी चेति । स कथमिह न निर्दिश्यते - उच्यते - सपक्षव्याप्त्यादिभेददर्शनं तावत् अप्रयोजनकम्, अशक्यं च हेत्वाभासानामवान्तरभेदानन्त्यात् 1 विपक्षाद्व्यावृत्तिर्यस्य नास्ति, स सव्यभिचारः - इत्यन्यतम हेतु रूपरहितत्वमनैकान्तिकलक्षणमिह विवक्षितम् । तच्चोक्तमेव । किमवान्तरभेदपरि. गणनेन ||
असाधारणविरुद्धान्यभिचारिणौ तु न संस्त एव हेत्वाभासाविति न
व्याख्यायते ||
* कृता - कृत्प्रत्ययेन ॥ + व्यतिरेकः - विपक्षावृत्तित्वम् ॥
1 वि-च.

Page #641

608
न्यायमञ्जरी . [असाधारणानैकन्तिको नातिरिक्तः ]
ननु ! साधारणवदनाधारणस्यापि गन्धवत्त्वादेः संशयहेतुत्वदर्शनात कथमसंभवः ? अनेकधर्मोपपत्तेश्च संशयः भवद्भिरपि व्याख्यात एव-नैत. देवम्-उभयविशेषसहचरितधर्मदर्शनं हि तदनुस्मरण युक्तेन' संशयमुपजनयति। असाधारणस्तु असाधारणत्वादेव न तत्सहवरः कदाचिदुपलब्ध इति कथं संशयहेतुः ?
कथं तहनेकधर्मोपपत्तेरिति वर्ण्यते ? वणितमेतत्। वस्तुनो हि विशेषधर्मः कश्चिदसाधारणः केनापि धर्मान्तरेण सहचरितो दृष्टः, सोऽय. शब्दे विभागजत्वाख्यो धर्मः केनचिद्धर्मान्तरेण द्रव्यत्वेन गुणत्वेन वा सह- . चरितो भवेदितीत्थमनेकधर्मोपपत्तेः संशयो णितः॥
तदिहापि गन्धवत्त्वमसाधारणमे व यदि संशयहेतुतया वर्ण्यते, तर्हि साधारणात् वस्तुधर्मत्वादेव संशयो भवेत् , नासाधारणात् गन्धवत्त्वात् । न हि तन्नित्यानित्ययोरन्यतरेणापि सहचरितमुपलब्धम्। वस्तुधर्मस्तु धर्मान्तरानुयायी दृश्यत इति वस्तुधर्मत्वमेव तत्कारणम्। अतः 'नित्या भूः, गन्धवत्त्वात्' इत्यसाधारणानकान्तिकः न वक्तव्यः ।।
__ [विरुद्वाव्यभिचारोऽपि नातिरिक्तः ]. विरुद्धाव्यभिचर्यपि न वाच्य एव, एकन मिणि परस्परविरुद्धद्वय. प्रयोजकहेतुद्वयोपनिपातस्यानुपपत्तेः ॥
ननु ! 'प्रत्यक्षो वायुः, स्पर्शवत्त्वात् , घटवत्' 'अप्रत्यक्षो वायुः, अरूपत्वात् , आकाशवत्' इत्यस्ति हेतुद्वयसन्निपातः । त एव च विरुद्धाव्यभिचार्युच्यत इति–अत्र तावत् एतदेव वक्तव्यम्-कोऽयमपूर्वः प्रामा. णिकव्यवहारः ईदृशः, यत् अनुमानेन प्रत्यक्षत्वमप्रत्यक्षत्वं वा साध्यत
1 प्राय-ख,
व-च,
व-ख.

Page #642

609
एकादशमाह्निकम् इति । इन्द्रियजप्रमितिविषयो ह्यर्थः प्रत्यक्षो भवति। स एष वायुः यदीन्द्रियजे प्रत्यये प्रतिभात्येव, 1किमनुमानेन। अथ तत्र न प्रतिभाति तथापि कि'मनुमानेनेति ॥
__ [विरुद्धाव्यभिचारिणोऽप्रयोजकत्वम् ] किंच अनयोरन्यतरो हेतुः अवश्यमप्रयोजकः, वस्तुनः द्वैरूप्यानुपपत्तेः। हेतौ च प्रयुक्ते तद्गुणदोषपरीक्षणमेव प्रतिवादी विधत्ताम्, कोऽवसरः प्रतिहेतूपन्यासस्य। विडम्बनार्थस्तदुपन्यास इति चेत्-न-विडम्बनोपन्यासस्य जात्युत्तरप्रकारत्वात् । इह च हेत्वाभासाः *वास्तवा एवानुमानदोषाः। एकत्र प्रयोजकवृद्धहेतुद्वयसमावेशासंभवस्योक्तत्वात्। कथं तहि प्रकरणसम इति चेत्, तत्रैव विशेषं वक्ष्यामः ॥
[विरुद्धाव्यभिचारिणः विप्रतिपत्तिरूपत्वं वा] अथ हेतुप्रयोगरहितोभयवादिपरिगहीतपक्षप्रतिपक्षोपन्यासीमानं विरुद्धाव्यभिचारिणो रूपमुच्यते, सोऽयं विप्रतिपत्तेः संशयो भवति, न हेत्वाभासादस्मादिति ॥ ___ अपि च, यदि संशयजनकत्वं अनैकान्तिकलक्षणमुच्येत-काममसाधारणस्य वा विरुद्धाव्यभिचारिणो वा यथा तथा संशयहेतुतामधिरोप्य 'कथ्यतामनकान्तिकता, न तु संशयजनकत्वं तल्लक्षणम्, इन्द्रिया देरपि तज्जनकत्वेन तथाभावप्रसक्तेः। अपि तु पक्षद्वयवृत्तित्वमनैकान्ति कलक्षणम् । स तु पक्षद्वयवृत्तित्वात् संशयमपि जनयतीति वस्तुस्वभावो
* वास्तवाः-वस्तुगताः,-हेतुगताः॥ . प्रतिज्ञामात्रमिति यावत् । प्रकरणसमे तु हेतुप्रयोग आवश्यकः॥
1 कि-ख,
सं-ख,
नं-ख,
तन्य-च..
39

Page #643

610
न्यायमरी
ऽयम् । अतः असाधारण विरुद्धाव्यभिचारिणोः कथंचित्संशयहेतुत्वेऽपि पक्षद्वयवृत्त्यभावत् नानैकान्तिकवर्गेऽन्तर्भावः । क्व तर्हि तावन्तर्भविष्यतः ? जात्युत्तराणामानन्त्यात् तेष्विति वक्ष्यामः ॥
तस्मादसाधारणसंज्ञकस्य
तोविरुद्धाव्यभिचारिणो वा ।
विपक्षवृत्तित्वमतर्कयन्तः
वदन्त्यनैकान्तिकतां न तद्ज्ञाः ॥
[ विरुद्ध लक्षणम् ] सिद्धान्तमभ्युपेत्य तद्विरोधी विरुद्धः ॥ १-२-६ ।।
सपक्ष विपक्षयोः वृत्त्यवृत्ती हेतोर्लक्षणम् । ते यस्य विपर्यस्ते दृश्येर्ते, यः सपक्षे न वर्तते, विपक्षे च वर्तते, सः साध्यविपर्ययसाधनात् विरुद्धों भवति ; सोऽयमुच्यते - सिद्धान्तमभ्युपेत्येति ।
*
सिद्धान्तशब्दः यद्यपि धर्मविशिष्टे धर्मिणि व्याख्यातः, अयमित्थ मित्यभ्युपगमविषयीकृतोऽर्थः सिद्धान्त इति - तथापीह तदेकदेशसाध्यधर्मविषयो लक्ष्यते * । तं सिद्धान्तं साध्यधर्ममभ्युपगम्य यो विरुणद्धि - व्याहन्ति' - तद्विपर्ययं साधयति स विरुद्ध इत्यर्थः ॥
[ सूत्रार्थवर्णनम् ]
ननु समानकर्तृकयोः क्त्वाप्रत्ययः स्मर्यते । इह च हेतोर * चेतनस्याभ्यु पगमेन कर्तृत्वासंभवात् पुरुषस्तत्कर्ता भवेत् । 'सिद्धान्तं च विरुणद्धि
वस्तुस्वरूप दृष्ट्या अन्तत्वं सिद्धं विवाक्षितमिति भाव: ॥
1 ब्दोऽपि यदि-ख,
रति - च
2

Page #644

एकादशमाह्निकम्
हेतु:' इति भित्रककतृत्वमुच्य' ते - उच्यते ' समानकर्तृकत्व सिद्धये हेतोरेवाभ्युपगमे कर्तृत्वमुपचाराद्वर्णयिष्यते । हेतुबलात् पुरुषेणाभ्युपगमः क्रियमाणः हेतुनव कृतो भवति । एवं च स एवाभ्युपगन्ता, स एव विरुणद्धीति न भिन्नकर्तृकत्वम् ॥
ननु ! उपचारपरिग्रहश्चेदभिमतः, तदत्र त्रितयं वक्तव्यम् - मुख्ये - sर्थे प्रमाणबाधः, निमित्तम्, प्रयोजनं चेति । 'मुख्ये 'sर्थे प्रमाणबाधः, उक्त एव हेतोरचेतनत्वम् । निमित्तमप्यस्ति हेतुसाधनको ह्यभ्युपगम* इति । प्रयोजनं तु विशेषविरुद्धानां हेत्वाभासत्वनिवारणम् ॥
सिद्धान्तशब्दस्यापि समुदायवाचिनः यदेकदेशेऽवस्थापनं, तस्यापि विशेषविरु द्धव्यवच्छेद एव फलम् ॥
[ विशेषविरुद्धस्य न हेत्वाभासता ]
विशेषविरुद्धानां हि हेत्वाभासत्वाभ्युपगमे सर्वानुमानोच्छेदप्रसङः ग न हि तथाविधो हेतुरिह जगति कश्चिदवाप्यते, यः साध्यसिद्धयेऽभिधीयमानः धर्मस्य वा धर्मिणो वा विशेषं न कंचन बाधते । तथाहि'अनित्यः शब्दः, कृतकत्वात्' इति सकलतार्किकगृहप्रसिद्ध ए'ष' हेतुः अनित्यतां साधयन्नपि 'यद्यत्कृतकम्, तत्तदश्रावणं दृष्टम् । यो यः कृतक स स व्योमविशेषगुणो न भवति इति धर्मिणो विशेषं बाधत एवेत्यहेतुः स्यात् । न चैवं युक्तमिति न विशेषविरुद्धो नाम हेत्वाभासः अभ्युप न्तव्यः; किन्तु साध्यस्वरूपविपर्ययसाधन एवेति ॥
* 'हेतुबलाद्धि पुरुषेणाभ्यपगमः' इत्यनुपदमेवोक्तम् ॥ * विशेषविरुद्धा: - अनुपदं प्रदर्श्यन्ते ॥
* 'कंचन विशेषम्' – इत्यन्वयः ॥
ः साध्ये - ख.
611
1
ते - ख, घ, च,
3
व - ख.

Page #645

612
न्यायमञ्जरी
परोक्तविरुद्ध विभागस्यायुक्तता] अत एवं यथा तीर्थान्तरे वर्ण्यते-विरुद्धश्चतुष्प्रकार;-- *धर्मस्वरू. पविपरीतसाधनः, धमिस्वरूपविपरीतसाधनः, धर्मविशेषविपरीतसाधनः,
मिविशेषविपरीतसाधन इति । तथेह नेष्यते, अतिप्रसङगस्य दर्शित त्वात् इति। अस्योदाहरणं-'नित्यः शब्दः, कृतकत्वात्' इत्यादि ।
[विरुद्धस्य व्यभिचारिवलक्षण्यम् ] ननु ! एक कलक्षणापायात पंच हेत्वाभासा इत्युक्तम्। अस्य च हेतोरुभे लक्षणे न स्तः। यथा ह्यस्य सपक्षे वृत्ति स्ति, तथा विपक्षादपि व्यावत्तिः। यदि हि सपक्षादिव विपक्षादपि व्यावृत्त ए'ष' भवेत् गन्धः वत्त्ववदसाधारण एव स्यादिति-सत्यमेवम् विपक्षादव्यावृत्तिः व्यभिवारं प्रति प्रयोजकता प्रतिपद्यते। प्रतिपक्षगामी हि व्यभिचरित इत्युच्यते । सपक्षे वृत्तिविच्छेदस्तु विपर्ययसिद्धौ प्रयोजक इति सत्यामपि विपक्षवृत्तौं सपक्षवृत्तिविच्छेदनिबन्धनमेवास्य विरुद्धत्वमुच्यते। विपक्षादप्रच्युतः स्वसाध्यमेव न साधयेत् । सपक्षे त्ववर्तमानोऽसौ विपरीतमपि साधयतीति तल्लक्षणापायकृतमेवास्य विरुद्धत्वमाचक्षत इत्यलं सूक्ष्मेक्षिकया। तदि'द मुक्तं 'सिद्धान्तमभ्युपेत्य तद्विरोधी विरुद्धः' इति । '
[अपसिद्धान्तादीनां विरुद्धरूपत्वपक्षः] अन्ये त्वन्यथा व्याचक्षते-किल साध्यधर्मविपर्ययसाधकवत् अप सिद्धान्तप्रतिज्ञाविरोधादयोऽपि सिद्धान्तविरोधिनः संगृहीतुं युक्ता एव ।
* धर्म-साध्यः। धर्मों-पक्षः। + द्वितीयस्य 'शब्दः। गुणः, चाक्षुषत्वादित्यादि।
* व्यभिचारी तु न सपक्षानियमेन घ्यावृत्तः । साधारणः रूलु सः। एवं विरुद्धप्रयोगे अज्ञानातिशयः सूच्यते ॥
'व-ख,
स्थ-खः

Page #646

613
एकादशमाहिकम् ते चैवं व्याख्यायमाने न संगृहीताः स्युः। क्त्वाप्रत्ययसिद्धान्तशब्दौ च न समन्वितौ स्याताम् । तस्मादभ्युपगतसिद्धान्तविरोधी इति सूत्रार्थे वणिते, अभ्युपगतं सिद्धान्तं यो विरुणद्धि, स विरुद्धः। तत्कालोपात्त प्रतिज्ञाविषयीकृतं वाऽवसरान्तरव्यवस्थापितं वेत्ये तत्संग्रहश्च कृतो भविप्यति । सिद्धान्तशब्दश्च न सडकोचितो भविष्यति। क्त्वाप्रत्ययस्तु असङगतत्वादुपेक्ष्यत एव, भिन्नकर्तृकत्वात् आनन्तर्यस्य गम्यमानस्य चानुपयुक्त त्वादिति ॥
[एतस्पक्षस्य भाष्यानुगुणस्वम् ] तथा च भाष्यकारेण अविशेषेग पूर्वाभ्युपगतसिद्धान्तविरुद्ध'. मेवोदाहरणमुक्तं . 'सोऽयं विकारो व्यक्तेरपैति, नित्यत्वप्रतिबंधात् * । अपेतोऽप्यस्ति विनाशप्रतिषेधात्' इति । अत्र हि प्रति षिद्ध नित्यधर्मत्वादित्ययं हेतुः व्यक्तेरपेतोऽपि विकारोऽप्यस्तीत्यमुं सिद्धान्तं विरुगदि अनेन वा विरुद्धयत इति ॥
[ उक्तपक्षेऽस्वारस्यम् ] : एतत्त्वहृदयङगममिव व्याख्यानम् । अपसिदधान्तप्रतिज्ञाविरोधादेः निग्रहस्थानसूत्रे हेत्वाभासेभ्यः पृथगुपदेशात् किमिह तत्सङग्रहेण । प्रत्युत, सङग्रह एव दोषः। यो हि 'मीमांसकोऽहम्' इत्यभ्युपगम्य 'अनित्यः शब्दः, कृतकत्वात् , घटवत्' इति ब्रूयात्, न तस्यायं हेतुः विरुधो भवेत् , अपि तु अपसिद्धान्तनवासौ निगृह्येत। तस्मात्
*नित्यत्वप्रतिषेधे हि विकार आवश्यकः। अत: परस्परविरुद्धं तत् ॥
३ ण-ख;
न्तानुगुण-ख,
1वं त-च, षेधस्या-च,
ज्यमान-च, न्तात्-ख.

Page #647

614
न्यायमञ्जरी साध्यविपर्ययसाधन एव विरुद्ध उच्यते, न तु पूर्वाभ्युपगतस्वसिद्धान्त विरुद्धः* ॥
[ उक्तपक्षस्य सूत्राननुगुणत्वम् ] . न च निरभिप्राय एव सूत्रकृता क्त्वानिर्देशः कृतः, किन्तु ततः प्रतीय. मानमानन्तर्यमप्यपेक्षमाणेन । यो हि सिद्धान्तमभ्युपेत्य प्रतिज्ञाय तत्सिध्ययर्थतयोपादीयमानः तमेव विरुणद्धि, स विरुद्धो हेत्वाभास इति प्राक्तनमेव व्याख्यानमनवद्यम् ॥
अतः प्रतिज्ञाविपरीतसाधनात्
विरुद्धतामेति न हेतुरन्यथा । विशेषबाधादिनिबन्धनं पुनः
बहुप्रकारत्वमसुष्य नेष्यते ! .
[सप्रतिपक्षलक्षणम् ] यस्मात् प्रकरणचिन्ता स निर्णयार्थमुपदिष्टः प्रकरणसमः
___. ॥१-२-७ ॥ एककलक्षणापायनिमित्तहेत्वाभासपंचकप्रतिज्ञानात् , असत्प्रतिपक्ष त्वलक्षणवैकल्यात् किल प्रकरणसमो नाम हेत्वाभासो वक्तव्यः। स च न संभवति, सप्रतिपक्षस्य हेतोरभावात् । अव्यात्मकत्वाद्धि वस्तूनामे कत्र परस्परविरोधिधर्मद्वयप्रयोजकहेतुसमावेशो नास्तीत्यसकृदुक्तम् । अत
___ * भाष्यं तु एतद्विषये तटस्थमिति भावः ॥
1 त-च,
'म-ख.

Page #648

615
'एकादशमाह्निकम् एव हि विरुद्धाव्यभिचारी निरस्तः। अनुमानविरुद्धमनुमानं च नेष्यत एव । तत्कुतः सप्रतिपक्षी हेत्वाभासः? अतश्च लक्ष्याभावात् कस्येदं लक्षणमि त्यत्रा' ह–यस्मादित्यादि ॥
[सूत्रध्याख्यानम् ] . विचार्यमाणौ प्रांगुक्तलक्षणकौं पक्षपतिपक्षी प्रकरणम् । तस्य चिन्ता संशयात् प्रभृत्यानिर्णयात् यद्यपि भवति, तथापीह विमर्शात्मिकैव गृह्यते । सा यस्मात् भवति ॥
___ कस्माच्च सा.भवति ? विशेषानुपलम्भात् । स एव विशेषानुपलम्भः यदि निर्णयार्थमुपदिश्यते, तत्प्रकरणमनतिवर्तमानत्वात् प्रकरणसमो भवति । नित्यः शब्दः, अनित्यधर्मानुपलब्धः, आकाशवत् । अनित्यः शब्दः, नित्यधर्मानुपलब्धेः, घटवत्-इति। सोऽयं सप्रतिपक्षी हेतुरिह लक्ष्यो विद्यते ॥.
. . [ विरुद्वहेतुद्वयासमावेशेऽपि तथा प्रयोगः ] ____ न च द्व्यात्मकानि वस्तूनि, प्रमातारस्तु रूपमेषां नियतमवधारयितु मशक्नुवन्त एवं भ्राम्यन्तीति ॥
तथा हि-ए कस्तद्विशेषानुपलब्धः पक्षधर्मान्वयव्यतिरेकात्पश्यंस्तथेति साध्यं बुध्येत, तथैव परं प्रत्याययेदिति । इतरोऽपि द्वितीय- -
*. उभयोस्तुल्यबलत्वात् । अन्यतरस्याधिकबलत्वे तु, यत्प्रयुक्ता तस्याधिकबलता. तेनैवानुमानबाधो युक्तः ॥
+ नन्वेवं सद्धेतावपि सप्रतिपक्षप्रसङ्ग इति चेत्-सत्यग-तत्र भ्रममूलकत्वोद्भा वनेनैव वादिनो जयः॥
1 त्याशङ्कया-ख,
२ को वि-ख,
3 वय-ख.

Page #649

616
न्यायमञ्जरी विशेषानुपलब्धेः साधनतां बद्ध्वा प्रत्यवस्थानं च करोतीति 'स्व'प्रतिपत्तिसाक्षिक एवैष प्रकरणसमो हेत्वाभासः॥
[सप्रतिपक्षस्य इतरवैलक्षण्यम् ] तथा च न तावदयं सम्यग्घेतुः, प्रतिपक्षोपहतत्वेन स्वसाध्योपस्थान. सामर्थ्यशून्यत्वात्। हेत्वाभासोऽपि भवन् न तावदसिद्धः, साध्ये धमिणि शब्देऽनुपलभ्यमाननित्यधर्मत्वस्य हेतोः सद्भावात् । नापि विरुद्धः, साध्य, विपर्ययसाधननिमित्तभूतसपक्षवृत्त्यवियोगानुपपत्तेः। नाप्यनैकान्तिकःपक्षद्वयसाधारणत्वानवधारणात् । संशयजनकत्वं तु न तस्य लक्षण मित्युक्तमेव ॥
[सप्रतिपक्षस्यानतिरिक्तवाक्षेपः] ननु ! एकस्मिन् पक्षे नियतः ऐकान्तिक, तद्विपर्ययादनकातिकः । स चायं नित्यानित्यपक्षयोरन्यतरत्रापि न नियत इति अनेकान्तिक एव स्यात् । अपि चाहुः'अप्रामाण्यं त्रिधा भिन्नं मिथ्यात्वाज्ञानसंशयैः' ।
(श्लो. वा. 1-1-2 श्लो 54) इति । तत्र यथा इन्दियादेरबोधकत्वाद्वा संशयविपर्ययस्वभावावभा. ससमुत्पादनदौरात्म्याद्वा भवत्यप्रामाण्यव्यवहारः, एवमनुमानमपि 'तेनैव वर्त्मना प्रमाणाभासतामवलम्बते ॥
[हेस्वाभासत्रैविध्याक्षेपः] तत्रासिद्धस्तावदलभमानो धर्मिणि वृत्ति तत्र साध्यधर्मधियमाधातु मनधिकृत इत्यज्ञानफलत्वादप्रामाण्यफलमनुभवति ।।
___1 स-ख,
५ क्ष-ख,
५ एक ए-च,
तथै-ख.

Page #650

611
एकादशमाह्निकम्
विरुद्धस्तु विपर्ययसाधन इति भवन्त एव प्रतिपन्नाः॥
संशयजनकस्त्वनैकान्तिको भवितुमर्हति । न तु पारिभाषिकविपक्ष वृत्तित्वमेव तस्य लक्षणमुचितम्। उभयमपि चान्यतरपक्षनियमविरहिततनुरिति किमिति न भवति विमर्शमुपदधदनैकान्तिक इति त्रय एवं हेत्वाभासाः ॥
[सप्रतिपक्षस्यातिरिक्तत्वसाधनम् ] उच्यते-न फलनियमेन लक्षणनियमः कर्त शक्यते । यद्यपि द्विविधं त्रिविधं भवत्यप्रमाणफलम् ; तथापि न त्रिलक्षणके लिङगेऽविनाभावः परिसमाप्यते,* अपि तु. पंचलक्षणक इति प्रसाधितोऽयमर्थः। तद्वैकल्याच्च हेत्वाभासानामपि पंचत्वमेव । फलं तु द्विविधमस्तु, त्रिविधं वा। न ह्यप्रतिपत्तिजनक किंचिल्लिङगमुपलभामहे । न चाप्रतिपत्तिः प्रयत्नजन्या, प्रागभावस्य निसर्गसिद्धत्वात्-इत्यलमवान्तरचिन्तनेन ॥
[सप्रतिपक्षस्यानेकान्तिकवैलक्षण्यसू] न फलापेक्षः लिङगलक्षणनियमः। तत्र यथा पक्षधर्मरहितत्वम. सिदधल'क्षणम् , एवं व्यतिरेकवैकल्यं अनैकान्तिकलक्षणम्। एष च हेतुः पक्षधर्मान्वयव्यतिरेकाणामन्यतमेनापि रूपेण न विकल इति कथमनै कान्तिकतां प्रतिपद्येत । व्यस्ततायां हि सर्वाण्येतानि सन्ति लक्षणानि । समस्त स्तु नोपन्यस्त एव हेतुत्वेन नित्यानित्यधर्मानुपलब्धेरिति ॥
[सप्रतिपक्षस्य संशयजनकत्वम् ] ननु ! यद्यस्य पक्षधर्मान्वयव्यतिरेका निरपवादाः सन्ति, कथं तहि न हेतुरेवायम्। इतरस्यपि पक्षधर्मान्वयव्यतिरेकाणां निरपवादाना
*तदा हि हेत्वाभासानामैक्यमपि स्यात् विजयरूपैककार्यकारिख्वात् ॥ 1 को वि-ख, वप-ख, स-ख, क्ष-ख.

Page #651

618
न्यायमञ्जरी मसंभवात् सोऽपि न कथं हेतुः ? अस्त्विति चेत्-न-वस्तुनः द्वैरूप्यानुपपत्तेः। एवमिमौ हेतू पक्षद्वयेऽपि बुद्धि जनयन्तौ संशयमावहतः, नानैकान्तिकवत् विपक्षवृत्तित्वेनेति हेत्वाभासान्तरत्वम् ॥
एवंविधस्य चास्य प्रकरणसमस्य विरुद्धाव्यभिचारीति नाम यदि क्रियते तदपि भवतु। न पुनरनकान्तिकप्रभेदतामवलम्बते, तल्लक्षणासंस्पर्शात् । उभयप्रतीतिजनको हीमौ हेतू भवतः, नोभयपक्षवृत्तीति ॥
[सप्रतिपक्षस्य बाधाद्वैलक्षण्यम् ] नाप्ययं कालात्ययापदिष्टः, प्रत्यक्षागमयोरन्यतरस्यापि बाधकस्यानु पलम्भात् । अनुमानं तु नानुमानस्य बाधकं भवितुं क्षममित्युक्तम् । न चेतरेतरवाद्यपेक्षयाउनयोरसिद्धत्वमभिधेयम् , संशयजनकत्वेनभवसिद्धे सति विशेषानुपलब्धरप्रत्याख्येयत्वात् ॥
[ सप्रतिपक्षस्थले परस्परप्रतिघातासंभवः] ननु ! निश्चितस्य साधनप्रयोगाधिकारात् 'कथंचित्तावत्' साधनं प्रयुंजीत। निश्चितत्वे च *तद्धर्मानुपलब्ध्योः परस्परमसिंधत्त्वं स्थितमेव-नैतदेवम् – अन्यतरधर्मानुपलब्धेरेव पक्षधर्मत्वान्वयव्यतिरेकात् पश्यन्नसौ निश्चिततां प्राप्तः, न द्वितीयधर्मानुपलब्धः असिद्धतां बुद्ध्यमानः। अत एव भ्रान्तिमूल एष हेत्वाभासः। द्वितीयधर्मानुपलब्धिसिद्धत्वनिश्चये तु सम्यग्घेतुरेव स्यात् । तदसिध्धत्वानवधारणेऽप्यसौ स्वस्य हेतोस्त्ररूप्यदर्शनात् निश्चितमतिर्भूत्वा साधनं प्रयुंजान इतरेण तथैव
*नित्यधर्मानुपलब्ध्यनित्यधर्मानुपलब्ध्योरित्यर्थः ॥
1 कथं चिन्तावान्-ख,
मां-ख, . ३ ल-ख.

Page #652

एकादशमाह्निकम्
619 निश्चितमतिना प्रतिप्रयोगे कृते, तस्यापि त्रैरूप्यमुपलभमानः संशयमधि गच्छतीत्यलं प्रसङगेन ॥
- तदेवं असिद्धादिलक्षणवपरीत्यात् प्रतीत्यनगंणः प्रकरणसमो नामा' सद्धो हेत्वाभासः ॥
[सप्रतिपक्षविषये पक्षान्तरम् ] अपरे पुनः उदाहरणान्तरमस्य व्याहरन्ति-नित्यः शब्दः, पक्षसपक्ष योरन्यतरत्वात , आकाशवत् । अनित्यः शब्दः, पक्षसपक्षयोरन्यतरत्वा 'देव, घटवदिति ॥
ननु ! पक्षसपक्षयोरन्यतरः पक्षो वा स्यात् , सपक्षो वा स्यात् , नं तृतीयः। न हि मित्रावरुपयोरन्यतरः सोमो भवतुमर्हति । तत्र पक्षेन्यतर शब्दवाच्येऽनन्वयः। न हि शब्दाख्यः पक्षः धर्मी धर्म्यन्तरे वर्तते। सपक्षे स्वन्यतमाभिधेये पक्षधर्मता नास्ति। न ह्याकाशादिः सपक्षः शब्दाख्ये मिणि वर्तते ॥
[ भन्यतरत्वं न प्रत्येकमात्रम् ] .. उच्यते-न पक्षत्वादिति हेतुः प्रयुक्तः, सपक्षत्वादिति वा; येनैवं स्यात् ; पक्षसपक्षपोरन्यतरत्वादिति। तच्च द्वयोरपि किमपि साधा रणं रूपम् । न है 'वरुणो यष्टव्यः' इति यादृशी बुद्धिः, तादृश्येव 'मित्रावरुणयोरन्यतरो यष्टव्यः' इति । विशेषनिष्ठतायां तु बलादापाद्यमानायां सकलानुम् नोच्छेदः। न चान्यतरत्वं शब्दमात्रारोपितं रूपमवास्तवमिति वदितु चितं अिर्थासंस्पशितायाः प्रतिक्षिप्तत्वात् ।।
* उभयानुगतं वल्वन्यतरत्वम् , न प्रत्येकमात्रस्वरूपम् ॥ + अस्य 'शब्दानाम्' इत्यादिः ॥
1 तथश्च-ख

Page #653

620
न्यायमञ्जरी
___ अन्यतरत्वादित्यसिद्धो हेतुरिति चेत्, किल पक्ष एवायं, न पक्षसपक्षयोरन्यतर इति-तदयुक्तं-यत एवायं पक्षः, तत एवायं पक्षसपक्षयोरन्य. तरः। न ह्यपक्षः पक्षसपक्षयोरन्यतरः स्यात् । न ह्यवरुणो मित्रावरुणयोरन्यतर इत्युक्तमेव ॥
पक्षोऽपि च भवन्नेषः न पक्षत्वादित्यनेन रूपेण-हेतूक्रियते, किन्तु अन्यतरत्वादिति । इत्थं च हेतूकरणे नकोऽपि दोष इति ॥
[सप्रतिपक्षोदाहरणान्तरम् ] अपरमुदाहरणम्-'*सन् सर्वज्ञः, इतरतद्विपरीतविनिर्मुक्तत्वात' घटवत्' 'असन् सर्वज्ञः, इतरतद्विपरीतविनिर्मुक्तत्वात् , खरविषाणवत' इति अत्राप्याक्षेपप्रतिसमाधानप्रकारः पूर्ववदनुसरणीयः ॥
धर्म्यसिद्धतादि च यत्नतः परिचिन्तनीयम् ।
एवंजातीयकं तूदाहरणं नानुमोदन्ते मतिमन्तः। यत्र हि हेतुना स्वयमर्थ सम्यगसम्बग्वाऽनुमाय प्रमाता परप्रत्यायनाय 'तमेव' हेतुं प्रयुंजीत, स प्रयुज्यमानः वस्तुबलप्रवृत्ततया हेतूभवति, हेत्वाभासी. भवति वा ॥
[ उक्तानुमानयोः अनुदाहरणस्वम् ] तथा हि-आरोहपरिणाहवति 'पुरोऽवस्थिते धमिणि स्थाणुगत. विशेषानुपलम्भात् एकस्य पुरुष इति भवति प्रतीतिः, इतरस्य तु पुरुषगत विशेषानुपलब्धः स्थाणुरिति भवति मतिः। एवं च यदाऽसावेकः पुरुषत्व
__* सर्वज्ञे सत्त्वं साध्यम् । घटादीनामिव सर्वज्ञास्यापि सत्वमावश्यकम्, स्वभिशस्वविलक्षणविलक्षणत्वादिति हेतुः ॥
1 तं-ख.
१ पुरुषे-ख.

Page #654

एकादशंमाह्निकम्
821 सिद्धये परं प्रति स्थाणुधर्माग्रहणं हेतुत्वेन ब्रूयात् , इतरोऽपि पुरुषधर्माः ग्रहणेन स्थाणुतां प्रतिष्ठापयन् प्रत्यवतिष्ठेत, तदा स्वप्रतीत्यनुसरणपुरस्मरसाधनाभिधानात् भ्रान्तिसंभवाच्च युक्त तथाविधीदाहरणकीर्तनम् । एवं 'नित्यः, शब्दः अनित्यधर्मानुपलब्धेः आकाशवत् ; 'अनित्यः शब्दः, नित्यधर्मानुपलब्धेः, घटवत्' इत्यपि द्रष्टव्यम् ।
_ [सप्रतिपक्षहेत्वोस्तिवत्वावश्यकता) __ यस्तु न वस्तुमूलः केवलोत्प्रेक्षामात्रावलम्बनः स्वप्रतीतिधू न दृष्टपूर्वः, कि तदुपन्यासेन ?
एतेन सद्वितीयप्रयोगा अपि प्रत्युक्ताः। यथा क्वचित् साधनप्रयोग कृते सति तत्रैवं परः प्रत्यवतिष्ठते-प्रस्तुतसाध्यधर्माधिकरणत्वशून्यमिघटान्यतरसद्वितीयो घटः, अनुत्पन्नत्वात्, कुड्यवदिति। यथा प्रस्तुतेन सिषाधपिषितेन धर्मेण शून्यः यः प्रकृतो धर्मी घट"श्च', तयोरन्यतरेण सद्वितीयोऽयं घटाख्यो' धर्मों, तत्रं हेतुः अनुत्पन्नत्वम्, तस्य कुड्यादौ च्याप्तिरिति ।
[ केवलस्वबुद्धिकल्पितत्वस्यासप्रतिपक्षता ] . सत्यं वदन, यद्यस्ति लोके क्वचिदीदशः प्रतीतिक्रमः-घटश्च धर्मों, धमिघटयोरन्यतरेण सद्वितीय इत्यत्र अन्यतरशब्दः सामान्यवचनोऽपि धमिणि व्याख्शयः। न हि घंट एवं घटेन सद्वितीयो भवितुमर्हति इत्यलमलोककल्पनाशलप्रत्याख्यानेन ||
सावा यदि वा अन्यथा विदधते ये हेतवः संविदं
अष्टाः स्वात्मनि ते प्रयोक्तुमुचिताः कामं परज्ञप्तये । ये तु स्वप्रतिपत्तिमेव न तथा कर्तुं क्षमाः कल्पना. सामोत्थितवस्तुशून्यघटनाः किं तत्प्रयोगे फलम् ॥
..
. इति-च,
टरूपो-ख,

Page #655

622
न्यायमञ्जरी [अनुभवासिद्धहेतोः न सप्रतिपक्षस्वम् ] ये तु सूक्ष्मोत्प्रेक्षणक्षमप्रजातिशयाभि'मा'नदुर्विदग्धाः तथाविधानपि प्रयुंजते
कृतक रचनाचातुर्य तैः प्रदशितमात्मनः
भवति न पुनश्शुद्धिः काचित्प्रमेयदिशः कृता। क्वचिदवसरे एवंप्रायाः परभ्रमकारिणः
किल सफलतां दध्युः जल्पे* यथा कथितं पुरा॥ तत्र त्वेतान् कथयति परः प्राज्ञमानी यदा वा
तस्याख्येयो निपुणमतिना पूर्वनीत्या समाधिः । द्राधीयस्या तदलमनया तार्किकम्मन्यगोष्ठया
हेत्वाभासः प्रकरणसमस्त्वेष निर्णीत एव ॥
[असिद्धलक्षणम् ]
साध्याविशिटः साध्यत्वात्साध्यसमः ॥ १-२-८ ॥
अन्यतरवादिप्रसिद्धअन्यतरं प्रति यत् साधयितुमुंपादीयते, तत् साध्यम् । तदविशिष्टो हेतुः साध्यसमः॥ .
कथं साध्येन तुल्यता हेतोरिति चेत्, आह-साध्यत्वादिति । यथा साध्यमसिद्धत्वात् साध्यम्, तथा तसिध्यर्थमुपात्तो हेतुरपि यः असिद्धत्वात् साध्यः, सः साध्याविशिष्टत्वात् साध्यसम उच्यते ।
* जल्पे-इति वितण्डाया अप्युपल झकम् ।।
___1 धा-ख,
व-ख.

Page #656

623 एकादशमाह्निकम्
एतच्चान्यतरासिद्धस्यैव लक्षणम् । यथा मीमांसकं प्रति 'अनित्यः शब्दः कृतकत्वात्, घटवत्' इति । *न चाक्षुषत्वादेरुभयासिद्धस्य साध्यत्वं संभव. तोत्य'त': सकलासिद्धभदसङग्रहाय 'साध्यत्वात्' इत्येतत्पदरहितं 'साध्याविशिष्टः' इत्येवासिद्धलक्षणमुपवर्णनीयम् ॥
. साध्यस्य रूपद्वयम् ] साध्यस्य च रूपद्वयमस्ति, असिद्धत्वं साध्यत्वं च। तत्रासिद्धत्व. में व भवति तदादिशिष्टत्वकारणं इहाश्री यते सर्वासिद्धभेदसाधारणम् न तु साध्यत्वमायतरासिद्धयेकलग्नमिति। एवंचासिद्ध त्वमेवा सिद्धस्य लक्षणमुक्तं भवति। पक्षधर्मत्वं यस्य नास्ति, साध्ये मिणि यो न वर्तते-हेतुः सोऽसिद्ध इति ॥
[असिद्धा अनेकविधाः ] तस्य तु भूयांसो भेदा भवन्ति - हेतुस्वरूपे तावत् अन्यतरस्य वादिनोः, द्वयोर्वा अज्ञानम् संदेहः, विपर्यय इति। तथा तदाश्रयेऽपि धमिणि एकस्य वा, द्वयों तथैवाज्ञानसन्देहविपर्यया इति। भूयसि च पक्षीकृतेऽर्थे तदेकदेशे क्वचिद्वत्तिः, तदितरत्रावृत्तिरिति। एकदेशवृत्तावपि द्वयोरेकस्य वा तथैवाज्ञानसंशयविपर्यया इत्येवं प्रकारभेदोदाहरणवर्णनमल्पप्रयोजनमिति न प्रस्तूयते ॥
. .. [अन्यतरासिद्धेः सर्वसंप्रतिपन्नत्वम् ] - अन्यतरासिद्धे तु न विवदन्ते, प्रमाणस्यापक्षपातित्वात् । यदि तावत् कृतकत्वं शब्दे प्रमाणतो निश्चितं, तहि मीमांसकस्यापि ताकिकस्येव
* न संभवति–इत्यन्वयः॥
1 र्थः-ख,
वं-ख,
त्वं तेन चा-च.

Page #657

624
न्यायमञ्जरी तत्सिद्धमेव। अथ तत्रकृतकत्वनिश्चयनिपुणं नास्त्येव प्रमाणम् , तदा ताकिकोऽपि तूष्णीमास्ताम्। द्वयोरप्यसौ चाक्षुषत्वादिवत् न सिद्धो' हेतुः। वाङमात्रेण त्वसिद्धिकथनमसांप्रतम , अतिप्रसङगादिति ॥
[असिद्धस्यानित्यदोषत्वम् ] सत्यमेवं-न सर्वदाऽन्यतरासिद्धस्य हेत्वाभासत्वं समभिदध्महे । किन्तु किचित्कालमिति। यदैकेन वादिना हेतौ प्रयुक्ते द्वितीयो वदति, 'मां प्रति न सिद्ध एष हेतुः' इति। तदा हेतोः प्रयोक्त्रा तत्साधनमभिधेयम्। अनभिधानात्स पराजीयते। साधने तु तेनोक्ते तदसिद्धतोद्भा वनवादी पराजीयत इति यावत्तत्सिद्धौ नोपन्यस्तं साधनं, तावदेवासौ अन्यत रासिद्धः। अनन्तरं तु सम्यग्घेतुः उभयासिद्धो वा भविष्य. तीति ॥
[व्यधिकरणासिद्धिस्वरूपम् ] .. व्यधिकरणासिद्धिस्तु यथोक्तभेदान्तर्गत एव। यथा 'नित्यः शब्दः काकस्य कार्पोत्' इति ॥
क्वचित्पुनश्च व्यधिकरणासिद्धोऽपि भवति गमक इत्येके। तद्यथा बहलबहलः प्रचलजलधरश्यामलवपुः अम्बरतलमाक्रामन् धूमप्रबन्धः क्षोणी ध्रकन्दरादि प्रदेश धर्मत्वानवधारणेऽपि तत्र गमयितुमलमनलमिति य'दा' वा 'अग्निमानेष देशः, धूमोपलब्धेः' इति प्रयुज्येत, तदा उपलब्धे, रात्मधर्मतया वैयधिकरण्येऽपि गमकत स्तीति* ॥
* यदि 'अन धूमोपलब्धेः' इत्येवात्र हेतुः , तदा चोपलब्धिविषयधूमस्य सामानाधिकरण्यं संभवति ॥
__ 1 द्धयेत-ख,
रसिद्धय नन्तरं-ख,
३ विशेष-ख,
था-ख

Page #658

625
एकादशमाह्निकम्
[अन्यथासिद्धस्य नातिरिक्तत्वम् ] अन्ये तु अन्यथासिद्धत्वं नाम तद्भेदमुदाहरन्ति । यस्य हेतोः मिणि 'वृत्तिर्भवन्त्यपि साध्यधर्मप्रवृत्ता न भवति, सोऽन्यथासिद्धः। यथा-अनित्याः मनःपरमाणवः, मूर्तत्वात् , घटवत्' इति ॥
ननु ! कथमयमन्यथासिद्ध उच्यते ? किमिति सद्धतुरेव न भवति? कि परमाणुषु मूर्तत्वं न वर्तते ? किं घटादावनित्यतया व्याप्तं न दृश्यते? किमाकाशादेः खपुष्पा देर्वा विपक्षान्न प्रच्यवते? कि प्रत्यक्षंणागमेन वा बाध्यते ? किं प्रतिपक्षण प्रबाध्यते? येनाभासतां भजते-न-प्रतिबन्धाभावात् ॥ .
__ [अन्यथासिद्धस्याप्रयोजकत्वम् ] नन! पंचानां प्रतिबन्धलक्षणानां कतमदस्य श्लथीभूतम् ? नान्यतमस्यापि शैथिल्यं ब्रूमः। तत्कि पंचस्वपि लक्षणेषु न परिसमाप्त. प्रतिबन्धः ?. न न परिसमाप्तः। का तोयं विडम्बना-पंचसु लक्षणेषु प्रतिबन्धः परिसमाप्यते, तानि चास्य सन्त्येव । न चैष प्रतिबन्धः इति कैतवम्-उच्यते-प्रयोज्यप्रयोजकभावेन साध्यसाधनधर्मयोः धूमाग्नि. वत् प्रतिबन्धोऽवधार्यते । स चात्र प्रयोज्यप्रयोजकभावो नास्तीति । अत एवायमन्यथासिद्धः अप्रयोजक इति कथ्यते ॥
[अप्रयोजकत्वनिर्णयक्रमः] कथं पुनरस्याप्रयोजकत्वमवगतम्-उच्यते-मूर्तत्वं हि *सर्वगतेतरद्रव्यपरिमाणविशेषादिधर्मः वस्तुस्व भाव मात्रनिबन्धनः न कृतकत्वादि
* सर्वगतद्रव्यं-आकाशादि अमूर्तमुच्यते ॥
1 प्रवृ-च,
दावपि-च,
प्र-ख,
रूप-च.
40

Page #659

626
न्यायमञ्जरी वदनित्यतां प्रयोक्तुमुत्सहते* । तथा हि परमाणुषु सिद्धेषु सत्सु तत्र वर्त मानं मूर्तत्वं अनित्यतां साधयेत्, अन्यथात्वाश्रयासिद्धतामुपेयात् । सिध्यन्त एव च सावयवकार्यानुमानमार्गेण, लोष्टप्रविभंगावभासमान भागपरम्परापरिकल्पनक्रमेण वा परमाणवो निरवयवाः सिध्यन्ति । सावयवत्वे हि तदवयवाः परमाणवो भवेयु, न ते। तेषामप्यवयवान्तर. परिकल्पनायामपि अवयवानामा'नन्त्याविशेषत् सर्षपस्य मेरोश्च साम्य.. मापद्यते। न च तदस्ति। तदेवं निरवयवेषु परमाणुषु निसर्गसिद्धमनाश्रितत्वम्। अतश्च आश्रयविनाशावयवविभागादिविनाशकारणाभावात् , स्वाभाविकविनाशवादनिराकरणाच्च कथं परमाणुन नित्यता' स्पृशेत् । मूर्तत्वं तु वस्तुधर्मत्वाद्भवदपि प्रमेयत्वात न प्रयोजकम् ॥ .
इयांस्तु विशेषः-प्रमेयत्व उभयपक्षस्पर्शादनकान्तिकं भवदप्रयो जकम् । इदं तु मूर्तत्वं अनित्यव्यतिरिक्तस्त्वन्तरपरिचयविरहितमपि न प्रयोजकमिति ॥
. [ मूर्तत्वहेतोरनैकान्किस्वाक्षेपः]
ननु ! इदमपि प्रमेयत्ववत् विपक्षवृत्त्येव मूर्तत्वम् ।, क्व विपक्षे वर्तते ?-परमाणुष्वेव। ननु तेषां पक्षीकृतत्वात् कथं विपक्षता-न पुरुषेच्छानुरोधेन वस्तु विपरिवर्तते। विपक्षो हि नाम स उच्यते, यः सिषाधयिषितधर्मविपरीत धर्माध्यासित त या दृढप्रमाणसिद्धः। पर. माणवश्चैतेऽनन्तरनिर्दिष्टनीतिक्रमेण निर्णीतनित्यत्वाः परमार्थतो विपक्षा
* सावयवस्वमेवानित्य प्रयोजकम् । + अश्रयनाशानाशः रूपादीताम्। स्वाभाविकविनाश वादः बौद्धानाम् ॥
1 वा-ख,
2 नां-ख,
तां-ख,
त-ख,
5 तनुत-च:

Page #660

627
एकादशमाह्निकम् एवानित्यत्ववादिनः। स तु रागद्वेषकलुषितहृदयतया यदि तावत्' पक्षतया ब्रवीति, ब्रवीतु नाम। न तु सुस्पष्टासिद्धनित्यतानां विपक्षभावो निवर्तत इति ॥
[तस्यानैकान्तिकत्वासंभवः] तदिदमनुपपन्नम्-अनेन क्रमेण धूमानुमानस्याप्यनैकान्तिकत्वप्रसहुगात्। धूमो हि महीभृति हुतवहविरहितवपुषि विपक्षे वर्तत एव । न तत्र चित्रभानोरभावो निश्चित इति चेत्–किन्नु खलु सद्भावोऽस्य तत्र गृहीतः, तथा सति वा कृतमनुमानेन ||
अथ सत्त्वमसत्त्वं वा नावधारितमेव धराधरे, धूमकेतोस्तहि सन्दिधा तत्र विपक्षता। निश्चितविपक्षवृत्तिवत् संशयितविपक्षवृत्तिरपि नानकान्तिकतामतिवर्तत इति सर्वानुमानानामेव निवापांजलिर्दत्तः स्यात् ||
[ पक्षस्यापि सपक्षविपक्षत्वाक्षेपपरिहारौ ] - न च वादिहृदयपरिकल्पनोपारूढस्थितिरपि पक्षो नाम नास्ति । तदभावे किमपेक्षः सपक्षविपक्षव्यवहारः। बुद्ध यारूढत्वपक्षेऽपि न सपक्ष विपक्षयोः पक्षत्वम् । न च वस्तूनामुभयात्मकता भवेत् । किन्तु कंचिकालमत्यतरासिद्धिवत् विमतिपथापतितस्य वस्तुनः-पक्षत्वमुपेयते। निर्णयजन्मा तु विमतिविरतौ ननमन्यतरवर्गपतितोऽसौ भविष्यतीति सर्वथा न तस्यां दशायां तेनानैकान्तिकत्वोद्भावनं युक्तम् ॥
- [पक्षे साध्यसिद्धयसंभवाक्षेपपरिहारौ ]
ननु ! अनेन पथा पृथक्कृते सपक्षविपक्षाभ्यां पक्षेन तत्रान्वयव्यतिरेकयोः अन्यतरस्यापि ग्रहणं भवेत्। सपक्षे ह्यन्वयो गृह्यते, विपक्षे च
न्-ख.

Page #661

628
न्यायमञ्जरी व्यतिरेकः । एष तु ताभ्यामर्थान्तरमिति तत्रागृहीतान्वयव्यतिरेकात्म. नियमे हेतुः षण्ढ इव 'सुत'जन्मनि न समर्थ एव साध्योपस्थापने
भवेत्॥
__ अलमनया डिम्भविभीषिकया। न हि स कलसपक्षविपक्षसाक्षा. करणकारणकेको ल्लेख पुरस्सरं व्यप्तिग्रहणमिति पूर्वमेव निर्णोतोऽयमर्थः। न चतर्जमिति च्यातिग्रहणं भवति, येन षाढसुतसाम्य चोदनावकाशः स्यात् । सामान्येन हि व्याप्तिर्गृह्यमाणा तत्रापि गृहीता भवत्येव । तेनापि. च कालान्तरे सपक्षविपक्षान्यतरवर्गानुप्रवेशिना भवितव्यमेव। विमत्यव. स्थायां तु पृथगेव ताभ्यामसाविति न तत्र वर्तमानो हेतुरनैकान्तिको भवति ॥
एतेन ईश्वराद्यनुमानानामप्यनैकान्तिकत्वमपाकृतं वेदितव्यम् । तस्मान्नानकान्तिकत्वेनागमकं मूर्तत्वम्, अपि त्वन्यथासिद्धत्वेनैवेति ॥
. [उक्तहेतोर्बाधितत्वमपि न]
ननु ! एवमपि परमाणुप्रसाधनानुमानमहिमहतशक्तितया मूर्तत्व. मनित्यत्वसिद्धावक्षमं जातमिति* ततश्च कालात्ययापदिष्टत्वात् नान्यथासिद्धतामधिगच्छेत्-नैतदेवम्-कालात्ययापदिष्टो हि प्रत्यक्षाममापहृतविषय उच्यते, 'अनुष्णः कृष्णवा' 'मदिरा द्विजैः पातव्या इत्यादौ। दर्शितः 'यत्पुनरनुनुमानं प्रत्यक्षागमविरुद्धं न्यायाभासः सः' (न्याभा-1-1-1) इति । न च परमाणुषु परमाणुतयैव सततपरोक्षेषु प्रत्यक्षमनित्यता विपर्ययग्राहि प्रवर्तितुं शक्तम्। आगमस्तु नास्त्येवेति कुतः कालात्यया. पदिष्टता ||
-
-
* धर्मिग्राहकप्रमाणबाधितत्वादनित्यत्वस्य ॥
1 पुत्र-ख,
३ ध्यसाध-ख.
लास-ख.

Page #662

629
। एकादशमाह्निकम्
[अनुमानेनानुमानबाधाक्षेपः] ननु ! किमिदमनिपतिवचनम्, उत वैदिकी चोदना, यत प्रत्यक्षागमयोरेव बाधकत्वम् अनुमानं प्रति, नानुमानान्तरस्येति। परमाणु . प्रसाधनानुमानं हि दृढं, अदृढस्य तदनित्यतानुमानस्य मूर्तत्वादेर्यदि बाधकं स्यात् को दोषः स्यादिति ॥
अथ मनुषे-नियम एवैषः, प्रत्यक्षानुमानयोविरोधे प्रत्यक्षमेव बलीय इति तदेवानुमानस्य बाधकमुचितम् , नानुमानान्तरमिति-तदसत्-अलात चक्रादौ प्रत्यक्षमप्यनुमानेनानन्यथासिद्धेन बाध्यत एव ॥
। [अनुमानेन प्रत्यक्षस्यापि बाधः ] ननु ! भ्रमणविरतौ परिमितपरिमाणो'ल्मुक'ग्राहि प्रत्यक्षमेव तत्र प्रत्यक्षस्य बाधकम् , नानुमानमिति-नैवम-अनवरतपरिभ्रमणसमुद्भूत चक्रावभाससमय एव अनुमानेन तत्र भ्रान्ततानिश्चयात् ॥
पूर्वप्रवृत्तं अचक्राकारतदलातपरिछेदि प्रत्यक्षं बाधकमिति चेत्-नपूर्वप्रवृत्तत्वेनैवातिक्रान्तत्वात् । तस्मादनुमानमेव चक्रज्ञानबाधकम् । एवंच अनन्यथासिद्धमनुमानमपि प्रत्यक्षस्य बाधकं भवति ॥ ___ यच्चानन्यथासिद्धतया मूलस्तम्भभूतमखिलानुमानप्रतिष्ठायतनं प्रत्यक्ष मपि बाधते', तत् अनुमानस्य तपस्विनः कथं न बाधकम् ? अतश्च प्रत्यक्षागमग्रहणस्योपलक्षणार्थत्वात् अनुमानबाधितमपि कालात्ययापदि. ष्टमेवेति ॥
माणकोटावपरिगणितत्वान्न बाधकत्वसंभवः ॥
1 लका-च,
द्-ख,
३ धीम्-ख.

Page #663

630
न्यायमञ्जरी [अनुमानेनानुमानबाधासंभवसिद्धान्तः ] तदेतदसमीचीनम् - अनुमानादेर्बाध्यबाधकभावानुपपत्तेः। सर्वत्र खलु"प्रमाण भासरूपं बाध्यते, न तु प्रमाणं नाम शक्यते बाधितुम् । अलातचकादावपि प्रत्यक्षाभासस्य बाधकमनुमानं, न प्रत्यक्षस्य। एव मत्रापि अनुमानाभासस्य बाध्यता, नानुमानस्य ॥ ___तदिदानीमनुमानाभासत्वमस्य किंकृतमिति चिन्त्यताम् । स्वल. क्षणवैधुर्यादिति चेत्, किमनुमानांतरेग बाधकेन । तद्वाध्यतया तु तदा. भासत्वकथनमितरस्यापि तादृशमेव। परमाणु'प्रसाधनानुमानमनन्यथा. सिद्धम्। इदं तु मूर्तत्वमन्यथासिद्धमिति चेत् , आगतोऽसि मदीयं पन्थानम्। अन्यथासिद्धत्वादेव तदप्रामाण्ये सिद्धे कि तद्वाधया।
अन्यथासिद्धत्वमेव कमिति चेत्-न घटादौ मूर्तत्वप्रयुक्तमनित्यत्वम् , अपि तु कार्यत्वप्रयुक्तम्। कार्यस्य हि कारणविभागाद्वा, तद्विनाशाद्वा विनाशोप पत्ते: कार्यत्वमेवानित्यत्वप्रयोजक युक्तम् , न मूर्तत्वम्। मूर्तत्पे त्वनित्यताक्षेपिणि परमाणुतैव हीयेतेत्युक्तम् । तस्मान्न मूर्तत्वमनित्यतायां कारकं ज्ञापकं वेति भव'त्य न्यथासिद्धम् ||
[अप्रयोजकस्यासिद्धावन्तविहेतुः ] . , भवत्वेवम् ; असिद्धवर्गे तु कथमेष हेतुर्गण्यते ? *साध्यधर्मयुक्ता मिणि वृत्तिरस्य नास्तीति चेत्-यद्येवं पंचानामपि तत्प्रयुक्तवृत्तिरहितत्वात् असिद्ध एवंको हेत्वाभासः स्यात् ।।
अथ सत्यपि प्रयोजकत्वे विपक्षवृत्त्याद्यवांतररूपभेदनिबन्धनानका. न्तित्वादिब्यपदेशपंचकभाज इमे हेत्वाभासा इष्यन्ते । हन्त तहि प्रकृ.
* मूर्तत्वसत्वेऽपि अनित्यत्वव्याप्यमूर्तत्वष्य परमाणावभावात् ॥
1 णुषु-ख,
लब्धे-ख,
'त्व-च,
1 पुत्र-ख,
ध्यसाध-ख.
लास-ख.

Page #664

एकादशमाह्निकम्
तोऽयं हेतुः 'मूर्तत्वात्' इति किमनैकान्तिक उच्यताम्, अथ कालात्ययापदिष्टः, - आहोस्विद्विरुद्धः, उत प्रकरणसमः ? इति । नैषामन्यत - मोsपि वक्तुं शक्यते एतल्लक्षणानुपपत्तेरिनि चेत् काममसिद्धोऽपि मा वादि, पक्षे वर्तमानत्वेन तल्लक्षण' स्याप्य' नुपपत्तेरिति ॥
[ अप्रयोजकस्यातिरिक्तत्वमेवास्तु ]
अस्तु तहि षष्ठ एवायं हेत्वाभासः । सम्यग्धेतुतां तावद्यथोक्तनयेन नाश्नुत एव । न चैतेष्वन्तर्भवति इति बलात् षष्ठ एवावतिष्ठते । कथं विभागसूत्रमिति चेत्, अतिक्रमिष्याम इदं सूत्रम् । 'अ'तिक्रामन्तःसुस्पष्टदृष्टमपीमं अप्रयोजकं हेत्वाभासमपह्नवीमहि ? न चैवं युक्तम् । अतो वरं सूत्रातिक्रमः, न वस्त्वतिक्रम इति ॥
2
अथ वा न सूत्रकारनियमोल्लङघनं श्रेयः । प्रमाद्यन् खलु परिमित दर्शी मादृशः अन्यथा ब्रूयात् । न न्यायमहोदधेः पारदृश्वा भगवानक्षपादः । 'त' देनं' हेत्वाभासं असिद्धवर्ग एव निक्षिपामः ॥
1
[ अप्रयोजकस्य | सिद्धत्वमेव ]
ननु ! पक्षे वर्तमानः कथं तत्र निक्षेप्तुं शक्यते ? यथा साध्यधर्मप्रयोजकतया पक्षेsपि वतुं युक्तम्, *तथा न वर्तत एवायं तत्रेत्यदूरविप्रकर्षेण भवत्येवायमसिद्धः । अत एवायमन्यथासिद्ध इत्युच्यते । यथासिद्धः सिद्धो भवति, तथा न सिद्धः; अन्यथा तु सिद्ध इत्यनया नीत्योसानवृत्तिमात्र 'ला' भेऽप्ययमसिद्धः । एवं अन्येषु तु हेत्वाभासेषु 'भङगया 'पि नान्तर्भवतीत्युक्तमेतत् ॥
* साध्यसाधनसमर्थत्वं हि हेतुस्वरूपम् । तस्यासिद्धिः ॥
स्या - ख,
• बाझोs - ख.
2
अन-ख,
631
3
दत्र-च,
4
लं-ख,

Page #665

632
भ्यायमञ्जरी [अप्रयोजकत्वं सर्वानुगतं वा] अथवा सर्वहेत्वाभासानुवृत्तमिदं अन्यथासिद्धत्वं नाम रूपमिति न न षठोऽयं हेत्वाभासः। तत्तु क्वचित् केवलमेव दृश्यते। क्वचिद्व्यभि चारादिरुपान्तरसहचारितम् । अतश्च व्यभिचारादिरूपापेक्षमेव पंचत्व. सुपदिष्टवान् मुनिरिति न विभागसूत्रविरोधइत्यलमतिविस्तरेण ॥
युक्तस्तस्मादन्यथासिद्धनामा
हेत्वाभासः सोऽयमेकप्रकारः। यस्योत्ताना* विद्यमानाऽपि पक्षे
वृत्तिर्न स्यात्साध्यधर्मप्रयुक्ता॥ हेत्वाभासकुदुम्बकस्य तदिदं सर्वस्य साधारणं
रूपं यद्यपि लक्षणान्तरकृतः भेदस्तथा नान्यतः । सामान्यं तु विशेषरूपरहितं नास्ति प्रमाणं यथा
मा भूदत्र तथेति नास्य विषयश्चोद्यस्य वस्तुस्थितिः ।। . - इति असिद्धपरीक्षा -
--
[बाधितलक्षणम् ] कालात्ययापदिष्टः कालातीतः ॥ १-२-२॥ .
यथाप्राप्तं हेतुप्रयोगकालमतीत्य यो हेतुरपदिश्यते, स कालात्ययापदिष्ट:-कालातीत उच्यते ॥
* उत्ताना वृत्तिः इत्यन्वयः ।

Page #666

633
एकीदशमाहिक
[ व्याख्यान्तरम् ] तत्र केचिदाचक्षते। 'प्रतिज्ञानन्तरं हि हेतुः प्रयोक्तुं युक्तः। तत्रं यः प्रतिज्ञायाः पूर्वमेव, दृष्टान्तवचनादेरप्यूज़ वा प्रयुज्यते स कालात्यया पदिष्ट इति–तदनुपपन्नम
· अक्षत प्रतिबन्धस्य साध्यावगतिकारिणः ।
क्रमाति क्रम मात्रेण न हेत्वाभासता भवेत् ॥ कियांश्चैषदोष : , पदान्तरव्यवहितोच्चारणं नाम। व्यवहितमपि येन सह समुचितसमयमन्वेतु म धिकृतं इतरदतिनिकटपठितमपि पराणुद्य दवीयसाऽपि तेनैव संबन्धमनुभवति । यथा
* अयसा पथि गच्छन्ती औषधी दीर्घलोचनाम् ।
दृष्टवानसि ? केदारे यो लुनासि मम प्रियाम्' इति || 'अपि च अप्राप्तकालमेतत् कथितं पृथर्गव निग्रहस्थानम्। तच्च पुनरुच्यमानं न कंचन स्वार्थमावहति तस्मादपव्याख्यानमेतत् ॥
[व्याख्यानान्तरम् ] अपर आह–सविशेषणस्य हेतोः प्रयुज्यमानस्य यस्य विशेषणं कार्यकालमत्येति, न तत्पर्यन्तमवतिष्ठते, स कालात्ययापदिष्ट इति । यथा'कालान्तरस्थायी शब्दः, संयोगव्यङगयत्वात्, रूपवत्' इति। अत्र ने व्यङगयत्वमात्रं हेतुत्वेन विवक्षितम् , अपि तु सविशेषणं संयोगव्यङय. त्वम् । स चायं संयोगः व्यंजकः, दृष्टान्तर्मिणि रूपे तदवंगतिपर्यन्त
* यः केदारे ओषधिं लुनासि-इत्यन्वयः ॥
1 र्थतः-च.
शय-च,
मन-च,
'अ-ख,

Page #667

634
न्यायमञ्जरी स्थितिरुपलभ्यते दीपादिसंयोगः। साध्यमिणि तु शब्दे न तथाऽवस्थान मिति दूरतो हि दारुपरशु संयोगविच्छिन्ने छत्रा पुनरुद्यम्यमाने परश्वथे श्रूयते शब्दः इति तदुपलब्धिकाले तदत्ययात् कालात्ययापदिष्टोऽयं हेतुरिति ॥
[ व्याख्यानान्तरनिरासः, स्वपक्षश्च ] एतदपि न सङगतम्-असिद्धत्वेनास्य हेत्वाभासान्तरत्वानुपपत्तेः । तस्मादयमर्थ हेतोः प्रयोगकालः प्रत्यक्षागमानुपहतपक्षपरिग्रहसमय एव । तमतीत्य प्रयुज्यमानः-प्रत्वक्षागमबाधिते विषये वर्तमानः कालात्यया पदिष्टो भवति । तस्योदाहरणं पूर्वमेव प्रदर्शितम् ॥
उष्णो न तेजोऽवयवी कृतकत्वाद्घटादिवत् । . ब्राह्मणेन सुरा पेया द्रव्यत्वात् क्षीरनीरवत् ॥ .
यच्च किंचिदभिधेयवत्र तत् . सर्वमुक्तमनुमानलक्षणे । अप्रयोजकनिरूपणे पुनः किंचनोदितमतो विरम्यते ॥
[हेत्वाभासपरीक्षोपसंहारः] हेत्वाभासास्त एतेऽवगतिनियमितानन्यसंकीर्णरूपाः निर्णीताः पंचयेऽर्थे विदधति महौं शुद्धिमभ्यस्यमानाः।। पक्षादौ वृत्तिभेदाकलनगुरुतरक्लेशनिष्पाद्यमा'नः' "तैन यता 'त'दीया क्वचन फलवती नादतास्तेन तद्ज्ञैः ।।
-इति हेत्वाभासा:
7.1
___1 ना-ख,
नेय-ख
३ स्वेत-ख.

Page #668

635 एकादशमाह्निकम्
[छलपरीक्षा ] तत्त्वाध्यवसः संरक्षणं जल्पवितण्डयोः प्रयोजनमुक्तम् । तदङग. भूतानि छलजातिहस्थानानि। यद्यपि च वादे केषांचदभ्यनुज्ञानमस्ति। तथापि पवितण्डे एव तेषां प्राचुर्येण क्षेत्रमिति तदौपयिकतया तत्स्वरूपनिरूपणं व 'तमित्युद्देशक्रमेण छलस्य तावल्लक्षगमाहवचनविधातो पविकल्पोपपत्त्या च्छलम् ॥ १-२-१० ॥
छलस्य भेष बात् सामान्य लक्षणं, विभागः, विशेषल'क्षणानि च वक्तव्यानि। तह सर्वाणि स्वकण्ठेन किल 'तत्पूर्वकमनुमानम्' इत्यत्र त्रिचतुराक्षरसमा परिमितविषयवित तानुमानलक्षणलब्धनिरति शयसूत्रकरणकौशल्र. मे किमधुना शिष्यजनमनःक्लेशकारिणा संक्षिप्ता भिधानदोहदेने मानः सूत्रकृदुक्तवान्* ||
सूत्रव्याख्यानम्]
तत्र 'वचन: -- 'तः' इति सूत्रं सामान्यलक्षणप्रतिपादकम् । परस्य वदतः वचनविध ... अभिधाननिरोधः छलम। किमास्यपिधानादिना? नेत्याह-अर्थपित्त्येति। वक्तुः अनभिप्रेतमर्थात्तदुक्ते वचसि समारोप्य तन्निष् - लवादी करोति । कथमर्थान्तरारोपणमिति चेत्'अर्थविकल्पोपत्त: विकल्पमानार्थघटनयेत्यर्थः ।
[निर्विशेषं न सामान्यम् ] किमुदाह: विशेषलक्षणेषु वक्ष्यामः । इहैव कस्मानोच्यते ? असंभवादिति , . न हि निविशेषं सामान्यमुपपद्यत इति । तदुदा. द्वियमाणं बला "नष्ठमेवावतिष्ठते ॥
* विस्तरेणे
॥
_i -ख,
-ख.
1य-वso-
2
टर-=

Page #669

636
न्यायमञ्जरी अन्येष्वपि गौर्न पदा स्प्रष्टव्या' इति सामान्योपदेशेषु नामूर्तायां आकाशनिविशेषवपुषि जातौ स्पर्शप्रसक्तिः, तनिषेधो वाऽवकल्पते। किन्तु व्यक्तिष्वेवेति विशेषविषय एव सर्वत्र क्रियायोग इति तत्रैवोदाहरणवर्णनं युक्तम् ॥
- [विशेषस्यैव सामान्यदृष्टान्ततापि ] कथं तहि सकलहेत्वाभाससार्थसामान्यलक्षणम्, अप्रयोजकत्वम् अन. पेक्षितसव्यभिचारविरुद्धादिविशेषमप्युदाहरणद्वारेण दशितम्– 'अनित्याः परमाणवः, मूर्तत्वात्, घटवत्' इति उच्यते-प्रमाणे तहि प्रत्यक्षादिविशेषनिरपेक्षं प्रमाणसामान्यं नोदाहृतम् * ? ननु ! अयमपरो दोषोऽस्तु। तदप्ययुक्तमेवानुष्ठितम् । किमिति नोदाहृतम् अनपेक्षितप्रत्यक्षा. दिविशेष प्रमाणसामान्यम्-अत्रोच्यते-न शक्यमुदाहर्तुम्, असंभवादिति तन्नोदाहृतम् ; न पुनरालस्यात् प्रमादाद्वा। हेत्वाभाससमूहसाधारण रूपं त्वप्रयोजकत्वं तथा संभवादुदाहृतम् । न च तत्सामान्यात् अत्रापि तथाऽस्त्विति वक्तव्यम्। न हि चाक्षुषेण पंचाशद्भवितुमर्हति। तस्मा नैवं वक्तुं शक्यम् ||
[ सर्वत्र नैको न्यायः संभवति ] . यथा विरुद्धादिविशेषरूपर हितमप्रयोजकत्वं हेत्वाभासेषु सामान्यरूपं दृश्यते, तथा प्रमाणे ष्वपि प्रत्यक्षादिविशेषरूपरहितं तदृश्यताम् । यथा वा प्रमाणेषु तन्न दृश्यते, तथा हेत्वाभासेष्वपि मा दर्शीति वस्तु. स्वभावानामनुयोगक्षेत्रताऽनुपपत्तः॥
* स न्यायः अत्रापि भवत्वित्याशयः। तत्राप्याक्षिपति नन्विति ॥ प्रमाण. लक्षणेऽप्ययमस्तु दोष इत्यर्थः ॥
1 न-ख,
स-च,
३ हेत्वाभासे-च.

Page #670

एकादेशमाह्निकम्
637 - अपि च अप्रयोजकत्वं सामान्य विरुद्धादिविशेषेष्विव तद्रूपरहितेषु तद्विशेषेष्वपि संभवदृश्यते। अत एव तदपि स्वविशेषनिष्ठमेवोदाहृतं'अनित्याः परमाणवः, मूर्तत्वात्' इति। न चाकाशवदनालम्बनमेव किचिदश्योजकत्वसामान्यमिति । तस्मात् सुष्ठूक्तं-'न सामान्यलक्षणे शक्यमुदाहर्तुम्' इति ॥
- [ छलविभागः] एवं सामान्यलक्षणमभिधाय छलस्य विभागमाहतत् त्रिविधं वाक्छलं सामान्यच्छलमुपचारच्छलं च....
॥ १-२-११॥ . *निगदव्याख्यातं सूत्रम् । विभागसामान्यलक्षणयोश्च उपदेशपौर्वापर्यनियमो नास्तीति पूर्वमेवोक्तम् ॥
[वाक्च्छललक्षणम् ] अथ विभागक्रमेण लक्षणान्याह । तत्रआवशेषाभिहितेऽर्थे वक्तुरभिप्रायादर्थान्तरकल्पना वाक्छलम्
॥१-२-१२॥ संभवद्विशे षेऽप्य'विशेषसाधारणार्थसमर्पणकौशलशालिनि श्लेषालङकार वति' शब्दे प्रयुक्ते सति, वक्तुरभिप्रेतमर्थमपह्नत्य ततोऽर्थान्तरं परिकल्प्य, तन्निषेधवचनम्, वाचि निमित्तभूतायां छलं वाक्छलम् ॥
__*निगदः- स्पष्टवचनम् । तेनैव व्याख्यातम् । स्पष्टार्थकमिति यावत् ॥
___. 1
-as
a
2 za-=

Page #671

638
न्यायमञ्जरी
'नवकम्बलोsयं माणवक:' इति 'नवः कम्बलोऽस्य' 'नव कम्बला अस्य' इति विग्रह'द' 'शादृश्यमानविशेषमपि समासपदमिदं अर्थद्वयेऽप्यवि शिष्टम् । तत्र अभिनवकम्बलयोगं वक्तुरभिप्रेतं प्रमाणोपपन्नं च नित्य नवसंख्यासंबन्धमध्यारोप्य तत्प्रतिषेधेन परः प्रत्यवतिष्ठते - 'कुतोऽस्य नवकम्बला: ?' इति । तदेतत् साधारणशब्दे वाचि छलं वाक्छलमिति ॥ .
[ वाक्छल प्रतिसमाधानम् ]
यथा च कस्यचिदवस्थायां जल्पादौ छलादिप्रयोगो युक्त इति तद्व्युत्पादनम्, एवं परप्रयुक्तस्यापि सतः छलादेः प्रतिसमाधानमभिधेयमिति तदपि व्युत्पाद्यते । नव कम्बला अस्येति मम विवक्षितमिति कुतः प्रतिपन्नमायुष्मता ? किमयमभिनवकम्बलयोगप्रतिपादको न भवत्येव बहुव्रीहिः । पक्षद्वयेऽपि च संभवति । यदि तावदर्थप्रकरणादिसामर्थ्य पर्यालोच' नावसित निय'ता' भिधेयवृत्तिशब्दव्यवहाराभिज्ञोऽसि, तदर्थसिद्धमर्थमभिनवकम्बलसम्बन्धमेव बुद्ध्वा तूष्णीमास्व । अथ शुष्कतार्किक कुटुम्ब गर्भदास इव शब्दवृत्तानभिज्ञ एव त्वम् तर्हि पंक्षद्वयसंभ 'वेन' संशयानो मात्र पृच्छ 'कि ते विवक्षितम्' इति । * निषेध कस्सन् वक्तुमुपक्रमसे ॥
[ अर्थद्वयसाधारणपदप्रयोगो न दोषाय ]
ननु !
त्वमप्यर्थप्रात्यादिफलपर्यन्तशब्दप्रयोगप्रवृत्तः किमिति साधारणमिदमन्धपदप्रायं वचः प्रयुङ्क्षे ? अयि बालिश ! तवै' वेहे' -
दमन्धपदम् ॥
* मामपृष्ट्वेत्यादिः ॥
1
ह - ख,
2
नया - ख,
8
मा-च,
4
वे-ख
5
त- ख.

Page #672

639
एकादशमाह्निकम्
अर्थप्रकरणाधीननियतस्वार्थवृत्तिताम्। यो न जनाति शब्दानां स एवमपभाषते ॥ इदमर्थद्वये तावत् साधारणपदं भवेत् । जातिशब्दाः पुनर्व्यक्तिसहस्राक्षेपकारिणः॥ स्पृशन्ति नियतं वाच्यं तेऽपि प्रकरणादिना। ब्राह्मणान् भोजयेत्यादौ तद्वालेन न शिक्षितम् ? ॥ तस्माच्छब्दार्थसन्देहे प्रयोक्ता वा स' पृच्छयते। न त्वर्थान्तरमारोप्य तनिषेधो विधीयते ॥
- [सामान्यच्छललक्षणम् ] संभवतोऽर्थस्यातिसामान्ययोगादसद्भूतार्थकल्पना
सामान्यच्छलम् ॥ १-३-१३॥ अनिव्यापकं सामान्यम्-अतिसामान्यम् । तद्योगात्-तत्संभवात् क्वचिद्व्यक्तार्थस्य कस्य चित्संभवतः संभाव्यमाननिष्पत्तेः वक्त्राऽभिहितस्य सतः या असद्भूतार्थकल्पना-वक्तुरनभिप्रेतातिसामान्यहेतुत्वकल्पना तया च प्रत्यवस्थानं तत्सामान्यनिमित्तं छलं सामान्यच्छलम् ॥ - यथा-क्वचिदुचितोपचारवचनाराध्यमान प्रगुण ब्राह्मणकुले तत्कथा. बहुले राजकुले कश्चित्सुजन्मा कंचिदग्रजन्मानं स्तौति-'अहो नु खल्वसौ ब्राह्मणः विद्या *चरणसंपन्नः' इति । तस्मिन् प्रसङगे तथाविध एवा.. परः तमुत्साहयन् कथयति-संभवति ब्राह्मणे विद्याचरणसंपत्' इति ।
* चरणम् , आचरणमिति वा पदम् । आचार इत्यर्थः ॥
1 वत्स-ख
- गुणवद्-ख.

Page #673

640
न्यायमञ्जरी
तत्र विशुतश्वाद्याह - 'यदि ब्राह्मगे विद्याचरणसंवत् संभवति, तहि व्रात्येsपि ब्राह्मणत्वजात्य' नपायात् सा' भवेत्' इति ॥
तंत्रेदमतिव्यापकं ब्राह्मणत्वसामान्यं यतो विद्याचरणसंपदमत्येति, स्पृशति च तद्योगात् ब्राह्मणव्यक्तौ । संभवतः विद्याचरणसंपद्रूपस्यार्थस्य वक्त्राऽभिहितस्य सतः, तत्र वक्त्रनभिमतामेवातिसामान्यहेतुतामारोप्य च्छलवादी प्रत्यवतिष्ठत इति ॥
[ सामान्यच्छल प्रतिसमाधानम् ]
अत्रोत्तरं - केन ब्राह्मणव' स्यात्र' हेतुत्वमभिहितम्, यदनैकान्तिकीकुर्वन् प्रत्यवस्थितोऽसि । संभावनावचनमिदं स्तुत्यर्थमुपन्यस्तम् । विद्याचरणसंपदां पात्रं हि ब्राह्मणः । सति ब्राह्मणत्वे * पूर्वजन्मोपचित सुकृतपरिणामात् भवति विद्याचरणसंपत् । न च तदैव तस्या हेतुरिति ॥ यथा 'संभवन्त्यस्मिन् क्षेत्रे शालयः इति क्षेत्रप्रशंसापरे वाक्ये प्रयुक्ते, नैव वक्तुमापद्यते 'यदि क्षेत्रमेव शालिसंभवहेतु:, तहि विनाऽपि हलबलीवर्दादिसामग्रीं महत्यवग्रहेऽपि शालयोऽस्मिन् भवेयुः' इति । तदिदमर्थ. वादगत्यनभिज्ञस्य भवतः भाषितमित्यास्तामेतत् । इदं तु भवन्तं पृच्छामि भो महात्मन् !
स्वभावशुद्धा परिनिश्चितार्थ
संस्पर्शनी पुण्यसहस्रलभ्या ।
केनेदृशी सर्वजनानुकूला
कल्याणिनी ते निरमाथि वाणी ||
* गुणदोपयोरुभयोरपि वंश: सहकारीति उत्सर्गसिद्धमिदम् । कदाचित् ब्राह्मणपदं केवल व्यक्तिवाच्यपि ॥
+ स्वभावेत्यादि - परिहासवचनसू ॥
1 पनयनात्सं-ख,
2
स्य - ख,

Page #674

641
एकादशमाह्निकम्
[उपचारच्छललक्षणम् ] - धर्मविकल्पनिर्देशेऽर्थसद्भावप्रतिषेधः उपचारच्छलम्
॥१.२.१४॥
. *अभिधानस्य धर्मः अनेकप्रकारः। मुख्यया वृत्त्या, गौण्या वा, लाक्षणिकया वा यत् अर्थे प्रत्यायनं, तदनेन विकल्पमानेन धर्मेण गौणेन, लाक्षणिकेन वा निर्देशे-प्रयोगे कृते, यः अर्थसद्भावप्रतिषेधः-मुख्यार्थनिषेधः, स उपचारनिमित्तं छलं उपाचारच्छलम् ॥
यथा'मंचाः क्रोशन्ति' इत्युक्ते, छलवाद्याह-'कथमचेतनाः काष्ठरचनात्मानः मंचाः कोशन्ति ? मंचस्थाः पुरुषा एते क्रोशन्ति, न मंचाः' इति ॥
. . .[उपचारच्छलप्रतिसमाधातम् ॥
अत्र समाधिः-वृद्धव्यवहाराच्छब्दार्थब्युत्पत्तिः। तत्र न केवल यव मुख्यया वृत्त्या शब्दाः प्रवर्तवानाः दृश्यन्ते, वृत्त्यन्तरव्यवहारस्यापि सुप्रसिद्धत्वात् । न च निनिमित्तमेव परशब्दं परत्र प्रयुक्तवन्तो वयम्, सहचारणादिसूत्रनिवेदितनिमित्तनिकुरुम्बान्यतमनिमित्तपूर्वकत्वात् अग्य प्रयोगस्य । स्थानादयं तद्वदुपचारः। स त्वं गौणलाक्षणिकादिशब्दप्रयोगा वगतिबाह्य एव, य एवं प्रत्यवतिष्ठते ॥
... * अभिधानं-शब्दव्यापारः ॥
+ सहचरणस्थानतादर्थ्य-(न्या. सू.2-2-64) इत्यादिसूत्रपठितानि उपचार निमित्तानि । प्रकृते 'स्थान' निमित्तम् ॥
1 वर्तित-ख,
41

Page #675

642
[ गौणलक्षिणकयोर्भेदः ]
--
गौणाक्षिणयोः कथं विशेष: ? इति चेत् — उच्यते ' - सत्यं 'गौणेsपि लक्षणा विद्यते । एवं सति गो' शब्दः स्वार्थमभिधाय सास्नादि मन्तं, तदीयान् गुणानेव 'जाड' मौढ चतिष्ठन्मूत्रणादीन् लक्षयति । न तु तावत्येत्व विरमति । स तु सामानाधिकरण्येन वाहीकेsपि प्रवर्तते । 'गौर्वाहीक:' इत्येवं प्रयुज्यमानः स गौणो भवति ॥
यस्तु स्वार्थाभिधानानन्तरं तदितरमर्थं गुणमंगुणं वा लक्षयत्येव, न सामानाधिकरण्येन परत्र प्रयुज्यते शब्दः, स लाक्षणिको भवति 'गङगाय घोषः प्रतिवसति' इति । तथा चोक्तं 'गौणे 'हि' * प्रयोगः", न लक्षण : याम्' इत्यलं शास्त्रान्तरोद्गारगनाभिः कथाभिः ॥
मुख्यमर्थमय लाक्षणिकं वा
गौणमप्यवगमय्य च शब्दः ।
लोकवेदविहितं व्यवहार
Sपि ख,
सन्तनोति तदभिज्ञमतीनाम् ॥
कुर्यादाक्षेपं यश्च भाक्ते प्रयोगे
'मुख्यं मत्वार्थं तत्र वक्तुर्न दोषः । तेन त्वात्मीयं शब्दवृत्तानभिज्ञं
रूपं व्यक्तं स्यादत्र वृद्धाः प्रमाणम् ॥
[ छलभेदाक्षेपपरिहारौ ] एवं छलस्य विशेषलक्षणान्यभिधाय तत्परीक्षार्थमाक्षेपं करोति
* समानाधिकरणेत्यादिः । इदं वाक्यै प्राभाकरस्येति चक्रधरः ॥
1 चेत् कथ्यताम् - खः
6 गे-ख
न्यायमञ्जरी
2 गो-ख,
• वाच्यं - ख.
3
मान्द्या - ख.

Page #676

643
एकादशमाह्निकम्
वाक्च्छलमेवोपचारच्छलं तदविशेषात् ॥१-२-१५॥
न खलु वागुपचारच्छलयोः कश्चिद्विशेषः। अनेकधा शब्दार्थे संभवति वक्त्रभिमतादर्थादन्यस्य कल्पनं, तत्प्रतिषेधनं चोभयत्रापि समानम् । अवान्तरविशेषकृतनानात्वाभ्युपगमे च तदानन्त्यप्रसङगः ॥
अत्र समाधिमाह
. न तदर्थान्तरभावात् ॥ १-२-१६ ॥ - नैतदेवम्-वाक्छलमेवोपचारच्छलमिति, ततोऽर्थान्तरत्वात् । वाक्छले हि 'नवकम्बलः' इति नवसु कम्बलेषु, नवे च कम्बले मुख्यार्थ एव शब्दः *'सरामः' इत्यादिवत् । ततस्त्वेकतरं वक्तुरनभिप्रेतं छलवादिनाऽऽरोप्य निषिध्यते । उपचारच्छले तु काष्ठसन्निवेशे मुख्यार्थे मंचशब्दः पुरुष भक्त्या प्रवृत्तः। मुख्यमभिधाय च गौगः प्रत्या'य्यो भवति। न त्वेष क्रमः साधारणशब्देष्विति महान् भेदः ॥
वाक्च्छले चार्थसत्तैव निषिध्यते 'कुतोऽस्य नव कम्बलाः' इति । इह तु सतो मंचस्य क्रोशनशक्तिनिषिध्यते ॥
समाधिरपि साधारणशब्दानभिज्ञतां परस्य प्रदर्शयता वाक्छले वाच्यः । उपचारच्छले तु गौण शब्दवृत्त्यनभिज्ञतामिति महान् विशेषः ॥
[छलत्रैविध्यसमर्थनम्] . अविशेषे वा किञ्चित्साधादेकच्छलप्रसङ्गः ॥ १-२-१७॥
* सः रामः इति, रामेण, रामया सह वा वर्तत इत्यर्थभेदास्संभवन्ति । परन्तु सर्वेऽपि मुख्याः ॥
1 यको-ख,
णादि-ख.

Page #677

644
न्याट मञ्जरी
छलस्य द्वित्वमभ्यनुज्ञाय त्रित्वं भवता प्रतिषिध्यते, यतः सामान्य. च्छलं पावें कृत्वा वागुपचारच्छलयोरभेदमभिहितवानसि । यथा चायं तदविशेषादिति त्रित्वप्रतिषेधः, तथा द्वित्वस्यापि, किंचित्साधर्म्यस्य सामान्यच्छलेऽपि भावात् ।।
तथा हि-यदि तावद्वाचि निमित्तभूतायां इदं प्रवृत्तं छलम्, इदं चेति तदभेदं मन्यसे, तहि सामान्यच्छलमपि मा 'पृथग्वोचः। तदपि हि न . शरीरे मनसि बुद्धौ वा 'प्रवृत्तम्, अपि तु वाच्येवेति :वाक्छलमेवैकस्यात् ॥
अथवं सत्यपि तद्विशेषो दृश्यमानः न पराणुद्यते, सामान्यच्छलेपि न . शब्दार्थोऽन्यथाकृतः, किन्तु सामान्यस्य हेतुत्वमनुक्तमारोपितमिति पृथ. गिष्यते; तहि वागुपचारच्छले अपि भिद्यते एवेति दशितम् । अतो युक्त "छलत्रित्वम् ॥
न चानन्त्यम्, इयत्तानियमकारिणः निमित्तत्रयस्य दशितत्वात् । भवान्तरभेदकृतं तु तदानन्त्यमिष्यते एव जातिवदित्यलं प्रसङगेन ॥
तस्मात् परस्परविविक्तनिजस्वरूपं
ईदक छलत्रितयमेतदिहोपदिष्टम् । तस्य क्वचित्स्वयमपि क्रियते प्रयोगः .
वाच्यः परैरभिहितस्य तथा समाधिः || ॥ इति श्री भट्टजयन्तकृतौ न्यायमञ्जर्या एकादशमाह्निकम् ॥ .
* वादिनोः परस्पर स्फूर्तिप्रतिभादिपरीक्षणाय, सदस्यानां स्वचातुर्यप्रदर्शनेना, वर्जनाय वा छलस्य प्रयोगः॥
1 वो-ख,
निमित्ते-ख,
' भवस्विद-ख.

Page #678

द्वादशमाह्निकम् –जाति-निग्रहस्थानपरीक्षा
[जातिसामान्यलअंणम्] छलानन्तरं जातेरुद्देशात् तस्यास्सामान्यलक्षणं तावदाहसाधर्म्यवैधाभ्यां प्रत्यवस्थानं जातिः ॥ १.२-१८ ॥
व्यख्यानान्तरम् , तन्निरासश्च ] अत्र त्रैकाल्यसमादिसकलविशेषसंग्रहाय साधर्म्यवैधादिपनि. रपेक्षमेव प्रत्यवस्थानपदं जातिसामान्यलक्षणप्रतिपादकमाहुः ॥
प्रतीपं अवस्थानं प्रत्यवस्थानम्। तावन्मात्रमेव च यत्किचिदुत्तरं परप्रयुक्त हेतौ जायमानत्वाज्जातिरित्यभिधीयते तदनुपपन्नम् - प्रत्यवव स्थानमात्रस्य साधादिनिरपेक्षस्य जातित्वे हेत्वाभासोद्भावनमपि जातितामश्नुवीत ॥ .
अथ तस्य सम्यगुत्तरत्वात् इह च निविशेषणप्रत्यवस्थानमात्रोपपाद. नात् फल्गप्रायमसदुत्तरं जातित्वेन विवक्षितमित्युच्यते-तथापि छलस्य जातित्वप्रसक्तिरपरिहार्यैव। तव्युदासाय तु तदन्यत्वे सति' इत्यादिक यदि किचिदध्याहियते-तदमुष्य श्रूयमाणस्य साधर्म्यवैधर्म्यग्रहणस्यै को दोषः ?
__ [ सौत्रलक्षणस्यादुष्टत्वम् ] - ननु ! काल्यसमादीनामसंग्रहः किं न दोषः ? न हि त्रैकाल्य. समादिषु साधर्म्यण वैधये॒ण वा प्रत्यवस्थानमस्तीति-नैष दोषः
1 ा -च,
2 सा-ख.

Page #679

646
भ्यायमञ्जरी साधर्म्यवैधाभ्यामित्यसमासकरणेन* दिक्प्रदर्शनस्य सूचनात्। साधयेण वैधम्यण वा, कथमेष हेतः हेतुर्भवतीति वा, किमनेन क्रियते इति वा यदेवंप्रकारं प्रत्यवस्था'नं हेतुप्रतिबिम्बवर्त्मना क्रियते, सा 'जातिः इत्युच्यमाने भविष्यति सकलविशेषसङग्रहः। त्रैकाल्यसमादिष्वपि वा यादृशस्य तादृशस्य साधर्म्यवैधर्म्यप्रकारस्य :योजयितुं शक्यत्वात् । न
[दाहरणसाधर्म्य साध्यसाधनमिह विवक्षितम् , तद्वैधयं वा ; साधा दिमात्रं तु। तत्रापि नात्यन्ताय दुरवगममिति यथाश्रुतमेव साधर्म्यवै. धाभ्यां प्रत्यवस्थानं जातिरिति सामान्यलक्षणं युक्तम् ॥
[ जातिविभागः, लक्षणानि च] अथ भेदवत्त्वाजातेः चतुर्विशतिधा विभागमाहसाधर्म्यवैधयोत्कर्षापकर्षवर्ध्यावर्ण्यविकल्पसाध्यप्राप्त्यप्राप्तेि. प्रसङाप्रतिदृष्टान्तानुत्पत्तिसंशयप्रकरणहेत्वर्थापत्त्यविशेषोपपत्त्युपलब्ध्यनुपलब्धिनित्यानित्यकार्यसमाः ॥५-१-१॥
अत्र समा इति स्त्रियां पुंसि च तुल्यत्वान्निदंशस्य, जात्यपेक्षया स्त्री निर्देशो वा प्रतिषेधापेक्षया निर्देशो वा वर्णनीयः। विशेषलक्षणसूत्रेषु पुनः प्रायेण पुल्लिङगनिर्देशो दृश्यते। स तु प्रतिषेधापेक्षया तेषु व्याख्येय इति तद्व्याख्यानावसर एव वक्ष्यामः॥
[ जात्युपदेशाक्षेपः] ननु ! आस्तां तावद्विशेषलक्षणवर्णनम् । इदमेव त्वादौ चिन्त्यताम् । किमर्थमेवंविधमसदुत्तरजातं शास्त्रे व्युत्पाद्यते। एवंप्रकाराणां च धूलि.
* असमासकरणं-प्रत्यवस्थानपदेन ॥
1 नात्-च,
३ भ-ख.

Page #680

647 द्वादशमाहिकम् प्रक्षेपसदृशानां सारेतरपरीक्षणक्षमविचक्षणोपेक्षणीयानामसदुत्तराणां आन. न्त्यात् चर्तुविशतिसंख्यापि कथमिति महान् विस्मयोऽस्माकम् ॥
-
तत्त्वसंरक्षणार्थमुपदेशोऽपि न घटते ] यदपि च तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणं तत्प्रयोजनमभिधीयते तदपि न हृदयङगमम् – असदुत्तरोपन्यासेन तत्त्वाध्यवसायस्य संरक्षितुमशक्य त्वात् ॥ - अथ विकटाटोपप्रकटनपाटवोपहितापरसंमोहनद्वारेण तद्रक्षणमास्थी. यते, तर्हि 'निष्ठीवन'हसिततर्जनांसमदनकौपीनावरणविदारणचरणावस्फोटनाद्यपि व्युत्पाद्यतामिह मोक्षविद्यायाम् ॥
- [जात्युत्तरस्यावसराभावश्च] . अपि चेदं विचार्यताम्-क्व जातिप्रयोगः प्रत्यवस्थेयम्, सम्यक्सा. धने परेण प्रयुक्ते, तदाभासे वा? न तावत्साधनाभासे, तस्य हि येन निमित्तेनासिद्धत्वादिना साधनाभासत्वमुपनतं, तदेव तत्रप्रयोक्तुमुचितम्, न जातयः। तेनैव च परः पराजीयते । नापि सम्यक्साधने, तत्र प्रयुक्तानामपि तासामकिंचित्करत्वात्। न हि जातिप्रयोगकलुषितमपि सम्य. क्साधनमसाधनीभवितुमर्हति ॥
[ परपक्षे संचशयाधानमपि न फलम् ] अथैकान्तपराजयाद्वरं संदेह इति ताभिरुपक म्यते - तत्रापि न तथोपक्रममाणः कमिव प्रत्याययेत् ? 'न नीतिविदः, नीतिविदस्ताव. ज्जानन्त्येव, ‘सोऽयं यथोचितमभिवदितुमपारयन् किमप्यालजालमालपितुं प्रवृत्तः, इति। शाकटिकादिप्रत्यायनं तु प्रत्यन्तगह्वरजनपदेषु ग्राम्य.
1 ष्ठीवित-ख,
'म-ख,
'नी-ख.

Page #681

648
भ्यायमञ्जरी सदसि लाभादिकामस्य कस्यचित् प्रयोजनवद्भवैदपि कदाचित्, न तु मोक्षशास्त्रे तथाविधोपदेशः पेशल इति ॥
[जात्युत्तरस्य जल्पायङ्गतया सार्थक्यम् ] अत्राभिधीयते--समाहितमेतद्भगवता सूत्रकारेणेव तत्वाध्यवसाय संरक्षणार्थ, कण्टकशाखापरिवरणवत्' इति वदता। जल्पवितण्डाङगभूतानि छलजातिनिग्रहस्थाना'नि। तदुक्तं 'छलजातिनिग्रहस्थानसाधनोपालम्भो जल्पः' इति। भाष्यकृदप्याह-'छलजातिनिग्रहस्थानानां पृथगुपदेश उपलक्षणार्थः। उपलक्षितानां स्ववाक्ये परिवर्जनं, परवाक्ये च पर्यनुयोगः। जातेस्तु परेण प्रयुज्यमानायाः सुवचः समाधिः, स्वयं च सुकरः प्रयोगः' इति ॥
[जास्युत्तरप्रयोगकाल:]. यदा हि मुमुक्षोः *आगमाद्वा युक्तितो वा तत्त्वज्ञानमुत्पन्ने, न चाद्यापि भावनाभ्यासप्रसादसमासादिततढिमातिशयः वर्तते, तस्यामवस्थायां यदि केनचित् किमप्यनुमानप्रायमभिधाय तदा कुलीक्रियेत, तदत्ऽसौं विदितयुक्त्यागमगौरवोऽपि सपदि तदुत्पादिते तत्त्वज्ञाने मनागसंभावना. लेशमिवाधिगच्छेत् । तस्मिन् वा दृढप्रत्ययेऽपि तत्पार्श्ववतिनः 'शिष्याः शिथि लितास्था भवेयुः। अतो झटिति स दूषणमपश्यन् प्रतिपक्ष जातिप्रयोगैरप्यसौ शमयेदेव, नोदासीतेत्युक्तं जल्पलक्षणे ॥
[जात्युत्तरस्य तत्वसंरक्षकत्वम् ] परोदिता वा जातीः प्रत्यभिज्ञाय तत्क्षणमेव परिहरेदिति सफ जातिव्युत्पादनम्। यथा क्वचिदचिरव्युप्तसस्य संप्रत्युद्भिद्यमानकोमला.
* आगमाद्वा इति श्रवणम् । युक्तितः इति मननम् ॥ , 1 लादी-ख, व्याकु-ख, शि-ख, ला-ख, गि-ख,

Page #682

649 द्वादशमाह्निकम् ङकुरनिकरदन्तुरितसीमनि केदारे तदुपद्रवः द्रुततरगामिनो यतः कुतश्चन चतुष्प'दाद्विपादाद्वाऽभिशडाक्यत इति तत्परिहाराय समन्ततो निरन्तरकण्टकशाखासन्ततिपरिचरणमाधीयते, एवमिहापि जात्यादिप्रयोगत दु द्धारद्वा रकं तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणं कर्तव्यमितिः ॥
. [जात्युत्तरप्रयोगावकाशः ] यत्तुं विकल्पितं-क्व जातेः प्रयोगः, सम्यक्साधने, तदाभासेवेतितदुच्यते-सम्यग्दूषणमपश्यता किल जात्यादि प्रयोक्तव्यम् । तच्च
सददूषणादर्शनं सम्यक्साधने तदभावादेव भवतु, साधनाभासे वा, प्रमादादिनेवेति कोऽत्र विशेषः ?
मुमुक्षीस्तु ज्ञाततत्त्वस्य तत्प्रतिकूलवादिना केन चिदाक्षिप्तस्य तत्प्रयुक्त तत्त्वप्रति क्षेप बलात् साधनाभा'सविषय एवं सम्यग्दूषणमपश्यतः जातिप्रयोगावसरः। ज्ञात्वाऽपि साधनानामाभासतां यथा तथा सत्वरमेव निर्भयंतामयं दुराचारः' इति पार्श्वस्थितसुकुमारमतिशिष्यजनोत्साहजन नाय जात्याद्याडम्बरविरचमुचितमेव मुमुक्षोः। मुमुक्षु प्रति च शास्त्रारम्भात् आंजस्ये न तदपेक्षया साधनाभासविषय एव जातिप्रयोगः । अत एव च भाष्यकृता प्रथम साधनाभासा एव जात्युदाहरणं दशितम् ।। - लाभादिकामानां तु सम्यक्साधनेऽपि प्रयुक्ते युक्त एव जात्याधुप. क्रमः। इतरथा हि निस्संशय एव पराजयः स्यादित्येतच्च आनुषङिगकं प्रयोजनमित्युक्तम् ॥
[चपेटादिवर्जने हेतुः] यत्पुनरभिहितं-असदुत्तरकथने कथं न चपेटादिकं प्रयुज्यत इतितदप्यसत्-तस्यात्यन्तमलौकिकत्वात् । लोको हि तदैवं मन्येत
1 दो द्विपदो वा-ख, स-ख. आक्रम्ये-ख.
वा-ख,
स-ख,
'पक्षे-ख,

Page #683

650
न्यायमञ्जरी नूनमेष न जानाति वक्तुं सदृशमुत्तरम् । अन्यथा वाचमुत्सृज्य पाणिना प्रहरेत् कथम् ॥ खेदयद्वादिनं यस्तु हस्तपादादिचापलः । स संसद्युच्यते सद्भिः भण्ड एव न पण्डितः॥ जात्योपक्रममाणस्तु न तथैष विहस्यते।
न हि संदूषणच्छाया तत्रात्यन्तमसङगता || तन्न कौपीनवसनापनयादिसाम्यं जात्युत्तराणामिति ॥
[जातिप्रयोगलाभः कस्य ?] . यत्त कस्तः प्रत्याय्यत इति-तन्न-न सर्वः सर्वज्ञकल्पो भवति, न च शाकटिकतुल्यः। सन्ति हि मध्यमदशावर्तिनः जनाः ; त आराध: यिष्यन्त इत्यलं प्रसङगेन ॥
. यत्पुनः असदुत्तराणामानन्त्यात् कथं चतुर्विंशतिसंख्येति-तत्राप्युच्यते-सत्यप्यानन्त्ये जातीनामसंकीर्णोदाहरणविवक्षया चतुर्विशतिप्रकारत्वमुपवणितं, न तु तत्संख्यानियमः कृत इति ॥
[सूत्रपदयोजनाक्रमः ] . , तदत्र साधम्र्येण प्रत्यवस्थानं अविशिष्यमाणं स्थापना हेतोः तत्सा धर्म्यसमा जातिः । सा च साधर्म्यहेतौ वैधर्म्यहेतौ च प्रयुज्यते वैधयेण प्रवर्तमानं 'तथैव वै'धर्म्यसमा जातिः। उत्कर्षापकर्षाभ्यां प्रत्यवस्थानं उत्कर्षापकषंसमे जाती इत्येवं सर्वत्र योज्यम् ॥
स्थापनाहेतुतश्चाविशेष्यमाणत्वं जातिवाद्यभिप्रायेण तासां द्रष्टव्यम्। जातिवादी ह्येवं वदति-यथा भवत्प्रयुक्तं साधनं तथेदमपि किमिति
1 हेतुत:-ख,
वै-ख.

Page #684

द्वादशमा हिकम्
न भवतीति । अत एव हेतुप्रतिबिम्बनद्वारक एवं जात्युपन्यास
इत्युक्तम् ॥
[ साधर्म्य वैधर्म्यसमौ ]
अथ विशेषलक्षणान्याह । तत्र
साधर्म्यवैधर्म्याभ्यामुपसंहारे तद्धर्मविपर्ययोपपत्तेः साधर्म्यवैधर्म्यसौ । ५.१.२ ॥ ।।
651
प्रतिषेधापेक्षया पुंलिङ्गनिर्देश इति तत्र तत्र द्रष्टव्यम् । 'तत्र च साधर्म्येण वैधर्म्येण वा साधनमभिधाय सिषाधयिषितपक्षोपसंहारे साधनवादिना कुंते, साध्यधर्मविपर्ययोपपादनाय साधर्म्येण प्रत्यवस्थानमविशिष्यमाणं स्थापनाहेतुतः - साधर्म्यसमः प्रतिषेधः ॥
[ साधर्म्य समोदाहरणम् ]
उदाहरणं तु - अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्, यत् प्रयत्नानन्तरीयकं तत् अनित्यं दृष्टम्, यथा घटः - इति साधम्र्येण हेतौ प्रयुक्ते, जातिवादी साधर्म्येणैव प्रत्यवतिष्ठते नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात्, निरवयवं द्रव्यं आकाशादि नित्यं दृष्टमिति । न चात्र विशेषहेतुरस्ति, घटसाधर्म्यात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वादनित्यः शब्दः, न पुनः आकाशसाधमर्यान्निरवयवत्वान्नित्यः शब्द इति ॥
1 सा- ख
[ वैधर्म्यसमोदाहरणम् ]
'तथाऽत्रैव वैधम्र्येण । त्यवस्थानं - नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात्, यत् पुनरनित्यं तत् सावयवं दृष्टम्, यथा घटादि द्रव्यमिति ।
न चास्ति

Page #685

652
न्यायमञ्जरी विशेषहेतुः, घटसाधात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् अनित्यः शब्दः, न पुनः घटवैधात् निरवयवत्वात् नित्य इति ||
वैधर्म्यहेतावपि साधनादिना प्रयुक्ते, अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्त. रोयकत्वात् , यदनित्यं न भवति, तत् प्रयत्नानन्तरीयकमपि न भवति , आकाशादिवत्-इत्यत्र एतदेव पूर्वोक्तं साधर्म्यवैध→प्रत्यवस्थानद्वयमुदा. हर्तव्यमिति ॥
यथा क्वचिदवसरे स्वयं प्रयोगो जातीनामुपयुज्यत इति तत्स्वरूप. व्युत्पादनमुपकान्तम् एवं पर प्रयुक्तानां तासां *उत्तरमपि वक्तव्यम् ।अतस्तद्व्युत्पादनार्थमाह
गोत्वाद्गोसिद्धिवत्तत्सिद्धिः ॥ ५.१.३ ॥ साधर्म्यवैधर्म्य समयोरिदमुत्तरम् । यदि साधर्म्यमात्रं वैध Hमात्र वा साध्यसाधनं प्रतिज्ञायेत, स्यादियमनवस्था। भवेच्च भवत्प्रयुक्तानामीदृशामपि स्थापनाहेतोरविशेषः। विशिष्टं तु साधयं वैधयं वा प्रयोजक मुच्यमानं नैवंविधः प्रत्यवस्थानः उपहन्यते। यथा सत्यपि सत्तादिसामान्यसंबन्ध, सत्यपि शुक्लादिगुणसंबन्धे, सत्यपि चलनादिकर्मयोगे न गौः त'थात्वेन तत्साधात् सिद्धयति, अश्वादिवैधाद्वा, किन्तु अव्यभिचारिणः गोत्वादिसंबन्धादेव। तथहाप्यस्खलितनियमं साधयं, वैधयं वा साध्यसिद्धिनिबन्धनम् , न साधादिमात्रमिति ॥
* अन्येनासदुत्तरे दत्ते तत्र समीचीनोत्तरादाने पराजयः॥ + साधर्म्यमात्राद्वस्तुसिद्धिश्चेत्, सत्तासाधात् गौरप्यश्वो भवेत् ॥
* सिद्धिः-ज्ञप्तिः, निष्पत्तिश्च । निष्पत्तिरत्र स्वरूपावाप्तिः। गोः रूपं हि गोत्वादेव सकले तरंव्यावृत्तं सर्वसमानं च सिध्यति । सत्तादिः शुक्लादिवा न तादृशगोत्वस्वरूपसाधक भवति ॥
1वें-ख,
. प्रकार-ख,
को-ख.
था-ख.

Page #686

653
द्वादशमाह्निकम्
[उत्कर्षादिसमाः] साध्यदृष्टान्तयोर्धर्मविकल्पादुभयसाध्यत्वाच्चोत्कर्षा
पकर्षवर्ध्यावर्ण्यविकल्पसाध्यसमाः ।। ५.१.४॥ दृष्टान्तधर्म साध्ये धर्मिणि योजयन्-असन्तमध्यारोपयन् उत्कर्षण प्रत्यवस्थानं यत् करोति, स उत्कर्षसमः प्रतिषेधः । यथा-अनित्यः शब्दः प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् , घटवत्-'इत्युक्ते, अपर आह-यदि प्रयत्ना. नन्तरीयकत्वात् , घटवद नित्यः शब्दः, घटवदेव मूर्तोऽपि भवति। न चेन्मूर्तः, घटवदनित्योऽपि 'मा' भूदिति मूर्तत्वस्य धर्मान्तरस्य प्रसंजनमुत्कर्षसमः ॥ .
[ अपकर्षसमः] दृष्टान्तधर्मविकल्पनेनैव साध्यमिणि सिद्धस्यापि धर्मस्यापकरण प्रत्यवस्थानमपकर्षसमः। पूर्वस्मिन्नेव प्रयोगे, घटः खलु प्रयत्नानन्तरीय. 'कस्सन् अश्रावणो दृष्टः, एवं शब्दोऽपि प्रयत्नानन्तरीयक त्वादश्रावणो. ऽस्तु। न चेदश्रावणः, घटवदनित्योऽपि मा भूदिति सतः श्रावणत्वस्यापसारणमपकर्षसमः ॥
[वर्ण्यसमः, अवर्ण्यसमः] .. ख्यापनीयः-वर्ण्य:/-प्रतिपिपादयिषितः साध्यधर्मः। तद्विपर्य यात अवर्ण्य:-सिद्धः दृष्टान्तधर्मः। तावेतौ 'वावण्यौ विपर्यस्यन्इतरमितरेण समीकुर्वन् प्रत्यवस्थानं यत करोति, तौ वावर्ण्यसमौ
* साधर्म्यमात्राद्वस्तुसिद्धिश्चेत्, सत्तासाधात् गौरप्यश्वो भवेत् ॥ + वर्ण्य:-प्रकृत इति यावत् ॥
1 अ-ख,
' तद्धर्मो मा-ख,
'क-ख,
'व-खे.

Page #687

654
न्यायमञ्जरी प्रतिषेधौ भवतः। यदि शब्दः नित्यत्वेन वर्ण्यते-साध्यते, घटोsपि वर्ण्यतामिति वर्ण्यसमः। घटश्चेन्न वर्ण्यते, शब्दोऽपि मा व त्यवर्ण्यसमः ॥
[विकल्पसमः] धर्मान्तरविकल्पेन प्रत्यवस्थान विकल्पसमः प्रतिषेधः। तत्रैव प्रयो गे'-प्रयत्नानन्तरीयकं किंचिन्मृदु दृष्ट, दुकूलराङकवशय्यादि ; किंचित् कठिनं, कर्परपरश्वधादि। एवं प्रयत्नानन्तरीयकं किंचिदनित्यं भविष्यति घटादि, किंचिन्नित्यं शब्दादीति* ||
[साध्यसमः ] उभयोरपि साध्यदृष्टान्तयोः साध्यत्वापादनेन प्रत्यवस्थानं साध्य समः प्रतिषेधः। यदि यथा घटस्तथा शब्दः, प्राप्तं तहि यथा शब्दः तथा घट इति। शब्दश्च अनित्यतया साध्य इति घटोऽपि साध्य एव . स्यात् । अन्यथा हि न तेन तुल्यो भवेदिति ॥ . __ अत्र पंचानामुत्तरम्किञ्चित्साधादुपसंहारीसवधादप्रतिषेधः ॥५-१-५ ।।
किंचित्साधादुपसंहारः सिद्धयति-'यथा गौः, एवमयं गवयः' इति। न तु सर्वथा रूपाभेदः तयोः "आपादयितुं शक्यः। , प्रमाणावगतस्वभावभेदानां भावानामितरेतररूपसंकरस्य कर्तुमशक्यत्वात् । एवंच स्वप्रतिबन्धसाधर्म्य सुस्थिते स्वसाध्यमुपस्थापयति स्थापनाहेतौ साध्यदृष्टान्तयोधर्मविकल्पमापादयता वैधम्यं च किंचिदभिदधता प्रतिषेधः कर्तुं न लभ्यत इति ॥
* अतो न निर्णयः कर्तुं शक्यत इति ॥ + साधर्म्य, वैधयं वा न स्वेच्छया निणेतुं युक्तमिति सारम् ॥
1 गः-ख,
' कर्तु-ख.
' बिम्बसामर्थे-ख.

Page #688

द्वादशमाह्निकम्
अथ षष्ठस्योत्तरम् -
साध्यातिदेशाच्च दृटान्तोपपत्तेः ॥ ५- १.६ ॥
यदुच्यते घटोsपि शब्दवत् साध्यो भवत्विति - तन्नैवम् - लौकिकपरी intri after बुद्धिसाम्यम्, स दृष्टान्तः । तेनाविपरीततया शब्दे प्रतिदिश्यते । . यथा घटः प्रयत्नानन्तरीयकः सन् अनित्यः, एवं शब्दोऽ पीति । एवं साध्यातिदेशात् दृष्टान्त उपपद्यमाने न तस्य साध्यत्वाभि धनमुपपद्यते * ॥
655
[प्राप्तिसमप्राससमौ ]
प्राप्य साध्यमप्राप्य वा हेतोः प्राप्याविशिष्टत्वादप्राप्या. साधकत्वाच्च प्राप्त्यप्राप्तिसमौ ॥ ५.१.७ ॥
प्राप्त्यप्राप्ति विकल्पन पूर्वकमुभयत्रापि दोषापादनं प्राप्त्यप्राप्तिसमौ. प्रतिषेधौ भवतः । हेतौ साधनवादिना प्रयुक्ते पर आह- 'सोऽयं हेतु प्राप्य वा साध्यं साधयेत्, अप्राप्य वा ?' प्राप्य चेत्, द्वयोर्लब्धस्वरूपयो'रेव' प्राप्तिर्भवतीति । कि कस्य साध्यम्, साधनं वेत्यविशेषः । . अप्राप्य तु साधकत्वमनुपपन्नं, अतिप्रसङ्गात् । न ह्यप्राप्य प्रदीपः प्रकाश्य प्रकाशयेदिति ॥
अनयोरुत्तरम् -
घटादिनिष्पत्तेः पीडने चाभिचारादप्रतिषेधः ॥ ५.१.८ ॥
न दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोरभेदः, अभेदे तदसंभवात् । अतः सर्वत्र संप्रति
पत्तिरावश्यकी ॥
1 र-ख.

Page #689

656
न्यायमञ्जरी नायं प्रतिषेध उपपद्यते, उभयथाऽपि कारणभावस्य दर्शनात् । दण्डचक्रवत्रादिकार'का'नि प्राप्य मृदं घटादिकार्य निष्पादयन्ति दृश्यन्ते । अभिचारकर्मणा च श्येनादिना दूरस्थस्यापि शत्रोः पाटनं संपाद्यते इति ॥
[प्रसङ्ग-समप्रतिदृष्टान्तसमौ] दृष्टान्तस्य कारणानपदेशात् प्रत्यवस्थानाञ्च प्रतिदृष्टान्तेन
प्रसंगप्रतिदृष्टान्तसमौ ॥ ५.१.९॥ अतिप्रसङगापादनेन प्रत्यवस्थानं प्रसङगसमः प्रतिषेधः। पूर्वोदाहृत एव हेतौ यद्यप्यनि त्यत्वे प्रयत्नानन्तरीयकत्वं साधनम् । प्रयत्नानन्तरीयकत्वे इदानी कि साधनम् ? तत्साधने, किम् ? इति दृष्टान्तस्य घटादेरनित्यतायां कारणं 'न कि चिदपदिश्यते। तेन तत्कारणान्वेषणा. तिप्रसङगात् प्रसङगसमोऽयं प्रतिषेधः ॥ .
[प्रतिदृष्टान्तसमः] . प्रतिदृष्टान्तेन प्रत्यवस्थानं प्रतिदृष्टान्तसमः प्रतिषेधः । यथाघटः प्रयत्नानन्तरीय कस्सन् अनित्यो दृष्टः, एवमाकाशं प्रयत्नानन्तरीयक नित्यं दृश्यते, तद्वच्छब्दोऽपि नित्यः स्यादिति। कः पुनराकाशस्य प्रयत्ना मन्तरीयकत्वं वदेत् ? कूपखननादिनाऽऽकाशकरणं मन्वान एवं ब्रूयादपि कश्चित् ॥
* सत्य, साध्यसाधनयोः संबन्ध आवश्यकः । वह्निधूमयोः प्रतिबन्धः, भभिचारादावुद्देश्यस्वं चास्स्येव । न हि एकरूपस्संबन्धः सर्वक्रेत्याशयः ॥ .
1 णा-ख, मा-ख.
पीडन-ख,
नि-ख,
किं-ख,

Page #690

- द्वादशमाह्निकम्
ननु ! एवमपि व्यभिचारोद्भावनमेतत् सम्यगुत्तरम्, नासदुत्तरप्रकारो जातिप्रयोगः - नैतदेवम्-न हि हेतोरनैकान्तिकत्वमुद्भावयन्नसौ साधुरिव जातिवादी प्रत्यवतिष्ठते । अपि तु 'प्रतिदृष्टान्तबलेन नित्यत्वमेव साधयन्नुत्थित इति जातिप्रयोग एवायम् । हेत्वाभासा अपि स्वरूपनि' गूहन' पुरस्सरमपर हेतु प्रतिबिम्बवर्त्मना प्रदर्श्यमाना जातितां प्रतिपद्यन्त एव ॥
अत्र प्रसङ्गसमस्य तावदुत्तरमाह
प्रदीपोपादानप्रसङगविनिवृत्तिवत्तद्विनिवृत्तिः ॥५-१-१० ॥
असिद्धं हि नाम साध्यते, न सिद्धम् ; तत्र प्रयत्नवैफल्यात् । सान्ध कारे हि सद्मनि पिठरादिपदार्थदर्शनाय प्रदीपमुपाददते लौकिकाः, न दीप दर्शनाय दीपान्तरमाहरन्तीति । अन्तरेणापि हि दीपान्तराणि दृश्यत एव प्रदीपः । एवं लौकिकपरीक्षकाणां घटादौ प्रयत्नानन्तरीयकत्वस्य सिद्धत्वात तत्र कारणापदेशो निष्प्रयोजन इति । तस्मान्नायमपितप्रसङगा पादनस्य विषयः ॥
अथ प्रतिदृष्टान्त समस्योत्तरम् -
प्रतिदृष्टान्तहेतुत्वे च नाहेतुई अन्तः ॥ ५- १.११ ॥
न
प्रतिदृष्टान्त एव साधकबुद्धया यदि त्वयोपन्यस्तः तहि विशेषहेतुवक्तव्यः, अनेन हेतुना प्रतिदृष्टान्त एव साधकः, न दृष्टान्त इति । चासौ विशेषे हेतुरुच्यते । तस्मान्न प्रतिदृष्टान्तः * सिद्धि' हेतुरिति दृष्टान्त एव - साधको भवति । प्रतिदृष्टान्तहेतुत्वेऽपि स्थिते सति अहेतु -
सिद्धस्यैव खलु हेतुत्वं दृष्टान्तत्वं वा ॥
5
*
1
द्ध-च.
दृ-ख,
2
ग्रह - ख,
3
प्र-ख,
4 त्वेन - ख,
657
42

Page #691

658
न्यायमञ्जरी दृष्टान्तः न हि साधकः स्यात् । न च तदस्तीत्युक्तम् । अतो 'ना हेतु. दृष्टान्तः ॥
अथ यथा प्रतिदृष्टान्तो न साधकः, एवं दृष्टान्तोऽपि मा भूदित्यनया नीत्या प्रत्यवतिष्ठते, 'स हन्त तहि प्रतिदृष्टान्तस्य तावदहेतुत्वं स्वकण्ठेन कथितमिति तस्मिन्नसाध के सति दृष्टान्त एव साधक इति ||
[अनुत्पत्तिसमः] प्रागुत्पत्तेः कारणाभावादनुत्पत्तिसमः ॥ ५.१.१२ ॥
अनुत्पत्त्या प्रत्यवस्थानम्-अनुत्पत्तिसमः प्रतिषेधः। प्राक्तन एवं प्रयोगे जातिवाद्याह-अनित्य इत्युत्पत्तिधर्मक उच्यते। यश्चोत्पत्ति. धर्मकः, तस्योत्पत्तेः पूर्वमनुत्पत्त्या भवितव्यम् । अनुत्पन्ने च शब्दाख्य धर्मिणि प्रयत्नानन्तरीयकत्वं धर्मः क्व वर्तताम् ? अलब्धपक्षवृत्तिश्च कथ. मनित्यत्वं साधयतु। असिद्धे चानित्यत्वे शब्दस्य बलान्नित्यत्वमेव भवति कारणाभावादिति। अनित्यत्वसिद्धिकारणस्य प्रयत्नानन्तरीयकत्वस्या. भावादित्यर्थः। 'अथवा' शब्दोत्पादककारणाभावादनुत्पन्ने शब्दे निरा. श्रयो हेतुरिति ॥
अस्योत्तरम्तथाभावादुत्पन्नस्य कारणोपपत्तेः न कारणप्रतिषधः
॥५-१-१३।। शब्दाख्यधर्मिणः सिद्धस्य सतः नित्यत्वमनित्यत्वं वा विचार्यते । तदसिद्धौ हि नित्यत्वमपि कस्य भवानभिदधीत? उत्पन्नस्य चास्य तथा
* अन्यथा उत्पत्तिः कथम् ?
1 न-ख,
ह-ख,
के-ख,
तथा च-खं.

Page #692

द्वादशमाह्निकम्
____659 भावो भवति, नानुत्पन्नस्य । उत्पन्नः खल्वयं शब्द इति भवति नानुत्पन्नः। प्रागुत्पत्तेरलब्धात्मनः किमुच्यते ? लब्धस्वरूपस्य पुनः अनित्यत्वकारणप्रयत्नानन्तरीयकत्व'स्य सद्भावादयुक्त एवायं प्रतिषेधः ॥
[संशयसमः] नित्यानित्यत्वसाधर्म्यात्संशयः ॥ ५.१.१४ ॥ नित्य नित्यसाधोपन्यासेन संशयापादनप्रवणं प्रत्यवस्थानं संशयसमः प्रतिषेधः। 'अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्' इत्यस्मिन्नेव हेतौं 'अस्ति शब्दस्यानित्य साधयं प्रयत्नानन्तरीयकत्वम् , अस्ति च नित्येन सामान्येन साधम्र्य ऐन्द्रियकत्वम्। अतः किमनित्यसाधर्म्यात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् अनित्यः शब्दः, उत नित्यसाधात् ऐन्द्रियकत्वानित्यः' इति संशयः-एवं परः प्रत्यवतिष्ठते। न च साधर्म्यसमप्रयोग एवायमाशङकनीयः, संशयापादनप्रवणत्वावस्येति ॥
अस्योत्तरमसाधर्म्यात्संशये न संशयः वैधादुभयथा वा संशयेऽत्यन्त. ... संशयो नित्यत्वानभ्युपगमाच्च सामान्यस्थाप्रतिषेधः
॥५.१.१५॥ - स्थाणुर्वा पुरुषो वेति स्थाणुपुरुषयोस्साधादूर्ध्वत्वादेः संशयो भवति, न तु शिरःपाण्यादिवैधात् । प्रत्युत ततोऽसौ निवर्तते। यदि पुनरुभयथाऽपि साधादिव वैधादपि संशयः स्यात् तथा सत्य'त्यन्त. संशयः* प्राप्नोति । इह चनि विशेषदर्शनस्थानीयमनित्यत्वसाधनं शब्दे प्रयत्नानन्तरीयकत्वमस्तीति नित्यत्वं सामान्यगतं संशयकारणमिति
* सर्वत्र एतादृशसाधर्म्यवैधययोः सुलभत्वेन सर्वत्र सदा संशयः स्वात् ॥
1 स-ख,
वसा-ख.
नन्त-ख,

Page #693

660
न्यायमञ्जरी नाभ्युपगभ्यते। तस्मादप्रतिषेधोऽयं नित्यसामान्यसाधर्म्यनिबन्धनसंशया. पादनरूपः ॥
[प्रकरणसमः ] उभयसाधर्म्यात्प्रक्रियासिद्धेः प्रकरणसमः ॥ ५.१.१६ ॥
पक्षप्रतिपक्षौ निर्णयलक्षणे व्याख्यातौ। तावेव प्रकरणम्। प्रक रणमनतिवर्तमानः प्रकरणसमः प्रतिषेधो भवति । पूर्वस्मिन्नेव प्रयोगे 'नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात् , आकाशवा' इत्येवंजातीयकं प्रतिप्रयोगमुपन्य स्य' स्वपक्षमुत्थापयति जातिवादी। साधर्म्यग्रहणं चोपलक्षणम् । वैधयेणापि प्रतिप्रयोगोपन्या से प्रकरणसम एव प्रतिषेधो भवति। उभयवैधात् प्रक्रियासिद्धेः प्रकरणसम इति । मूलहेतावपि साधर्म्यण वैधhण वा प्रयुक्ते प्रयोगद्वयमेतद्वेदितव्यम् ॥ .
- [प्रकरणसमस्य साधर्म्यवैधर्म्यसमाभ्यां विशेषः ] ननु च ! ते एवैते साधर्म्यवैधर्म्यसमे जाती साधर्म्यहेतौ वैधर्म्यहेतौ वा प्रयुज्यमानत्वाच्चतुर्धा स्थिते इति ताभ्यामेव गतत्वात् नाभिनवोऽयं जाति. प्रयोगः। चतस्रश्चैता जातय इत्येकत्वमपि न सङगतम्-उच्यते-तत्र पर पक्षप्रतिषेधप्रवणतयैव प्रत्यवस्थानमुदाहृतम् , 'इह तु पक्ष साधनच्छाय. येति। अत एव प्रकरणसमोऽयमुच्यते जातिः। अनित्यपक्षवन्नित्य पक्षेऽपि प्रतिक्रियतेऽस्यामिति । उद्धावनभङगिभेदाच्च जातिनानात्वम् । असङकीर्णोदाहरणविवक्षया चतुर्विंशतिभेदत्वम्। वस्तुतस्तु तासामान न्त्यमित्युक्तम् ॥
___ * सर्वत्र एतादृशसाधर्म्यवैधय॑योस्सुलभत्वेन सर्वत्र सदा संशय एव स्यात् ॥
1 स्यन्-ख
सेन-च,
3 च तवोत्थिते-ख,
इहैव-ख,
5
यं-ख.

Page #694

द्वादशमाह्निकम्
अत्रोत्तरम् -
प्रतिपक्षात्प्रकरणसिद्धेः प्रतिषेधानुपपत्तिः प्रतिपक्षोपपत्तेः
।। ५.१.१७ ॥
निर्णयोत्पत्त्या प्रकरणं पर्यवसितं भवति । प्रा'ङ' निर्णयात् तदवस्थमेव । तदिह प्रकरणमुत्थापयता भवता उभयसाधर्म्यं तदुत्थापनकारणमभिहितम् उभयसाधर्म्यात् प्रक्रियासिद्धेरिति ब्रुवता |
भा
1
च - मदुक्तमपि साधर्म्यमस्त्येव, अन्यथा उभयशब्दार्थः कः ? एवं च तदभ्यनुज्ञातं भवतीति तत्प्रतिषेधो नोपपद्यते । प्रतिषेधोपपत्तौ वा नोभयसाधर्म्यं प्रकरणकारणं सिध्यतीति । निर्णयोत्पत्तिनिमित्तं च प्रकरणोपरमाय न किचिदुक्तम् * उभयसाधर्म्याभिधानादिति ॥
[ अहेतुसम: ] त्रैकाल्यानुपपत्तेर्हेतोर हे तुसमः ॥ ५.१.१८ ॥
कालत्रयानुपपत्त्या हेतुमाक्षिप्य क्रियमाणः प्रतिषेधः अहेतुसमो• भवति । हेतुः साधनम् । साधनं च साध्यात् पूर्वं पश्वाद्वा सह वा भवेत् ? यदि पूर्वम्, अ' सति साध्ये तत् कस्य साधनम् ? अथ पश्चात् * साधनं, पूर्वं साध्यम् ; तद' सति साधने कस्येदं साध्यं भवेत् । ' पूर्वसिद्धे वा साध्ये किं साधनेन ? अथ युगपत् साध्यसाधने भवतः, न तहि तयोः सव्येतर गोविषाणयोरिव साध्यसाधनभावो भवेत् — इत्येवमयं हेतुः अहेतोर्न विशिष्यते ॥
* अतश्च त्वया मत्पक्षः न निरस्त एवेति ममैव जयः ॥
1
गुक्त-ख,
2
अ- ख,
साधनं तद - ख,
661
4
अ- ख.

Page #695

662
न्यायमञ्जरी अस्योत्तरम्न हेतुतस्साध्यसिद्धेस्त्रैकाल्यासिद्धिः ॥ ५.१.२० ॥
न काल्यासिद्धिः। कस्मात् ? हेतुतः साध्यसिद्धेः। उत्पत्तौ तावदयं पर्यनुयोगः, पूर्वसिद्धन हेतुना तन्त्वादिना पश्चाद्धाविनोऽसत एव कार्यस्य पटादेः सिद्धिरित्युक्तत्वात्। 'बुद्धिसिद्धं तु तदसत्' (न्या.सू. 4-1-50) इति । ज्ञप्तावपि परिहत एष दोषः, उपलब्धिहेतोः उपलब्धि विषयस्य चार्थस्य पूर्वापरसहभावानियमात् । यथादर्शनं. व्यवस्थेति प्रमाणपरीक्षयामभिधानात्। दृश्यते च निवर्तनहेतुना निर्वर्तनीयनिर्वृत्तिः, उपलब्धिहेतुना च उपलभ्यस्योपलम्भः इति। प्रमाणसिद्धे च वस्तुनि कोऽयमाक्षेपः ?
प्रतिषेधे च तुल्योऽयमनुयोग इत्याह*प्रतिषेधानुपपत्तेश्च प्रतिषेद्धव्याप्रतिषेधः ॥ ५-१-२०॥
प्रतिषेधोऽपि प्रतिषेध्यात् पूर्व, पश्चात् , सह वा भवेत् ? इति विकल्प्यमाने न प्रतिद्धव्यं प्रतिषेधुमुत्सहत इति ॥
[अर्थापत्तिसमः ] . ' अर्थापत्तितः प्रतिपक्षसिद्धरापत्तिसमः ॥ ५-१-२१ ॥
अर्थादापद्यते प्रतिपक्षसिद्धिः-इत्येवं क्रियमाणः प्रतिषेधः अर्थापत्ति समो भवति । पूर्वस्मिन्नेव प्रयोगे-यदि घटसाधात् प्रयत्नानन्तरीय
* 'प्रमाणस्यैव कस्यचिदभावात् 'प्रमाणसिद्ध वस्तुनि' इति कथम् ?' इति यदि प्रत्यवतिष्ठत तदा प्रतिबन्धेवोत्तर मित्यर्थः॥

Page #696

663
' द्वादशमाह्निकम् कत्वात् अनित्यः शब्दः, अर्थादापद्यते आकाशसाधान्नित्य इति । अस्ति चास्य नित्येन साधर्म्यमाकाशादिना द्रव्येण निरवयवत्वमिति । उद्भावन प्रकारभेदाच्च जातिभेद इत्युक्तम् ॥
अस्योत्तरम्अनुक्तस्यार्थादापत्तेः पक्षहानेरुपपत्तिः ॥ ५.१.२२ ॥
अनुपपादितसाधनमनुक्त'मप्यादापद्यत इति वदतः पक्षहानिरप्युपपद्यते। मामकानित्यपक्षसिद्धौ हि सत्याम् , अर्थादापद्यते तावकस्य नित्यपक्षस्य हानि रिति ॥
दोषान्तरमाह- .
अनैकान्तिकत्वाच्चार्थापत्तेः ॥५-१-२३ ॥
उभयपक्षस माने यमर्थापत्तिः, विपर्ययेणापि प्रयोक्तुं शक्यत्वात् । 'नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात्' इत्येवमप्युक्ते शक्यं वक्तुम् , यदि नित्याकाशसाधात निरवयवत्वात् नित्यः शब्दः अर्थादापद्यते, अनित्यघटादिसाधात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वादनित्य इति । न चैवमपि काचिदर्थसिद्धिः। न खलु व घनस्य प्रावणः पतनमित्युक्ते अर्थादापद्यते द्रवस्य वारिणः पतनाभाव इति ॥
[भविशेषसमः] एकधर्मोपपत्तेः क्वचिदनुपपत्ते: प्रतिषेधाभावः ॥५-१-२५॥
* नित्यपक्षस्य हानिः अर्थांदापद्यत इत्यन्वयः॥
घनस्य ग्रावा-करका ॥
1 म-ख,
मर्थे-ख.

Page #697

664
न्यायमञ्जरी अविशेषोपपादनेन प्रत्यवस्थानं अविशेषसमः प्रतिषेधः। यदि शब्दघटयोरेकधर्मः प्रयत्नानन्तरीयकत्वमस्तीति तयोरनित्यत्वाविशेष उच्यते-तहि सर्वभावानामविशेषप्रसङगः। कथम् ? सद्भावोपपत्तेःसत्तासंबन्धादित्यर्थः। सोऽयमविशेषसमः प्रतिषेधः॥
एतस्योत्तरम्क्वचित्तद्धर्मोपपत्तेः क्वचिदनुपपत्तेः प्रतिषधाभावः
॥५-१-२५॥ क्वचिदविशेषापादनहेतुरुपपद्यते धर्मः, क्वचित्तु नोपपद्यत इत्येवमयम प्रतिषेधः। शब्दघटयोरेको धर्मः प्रयत्नानन्ततरीयकत्वमस्ति, येन तयो. धर्मान्तर'मनित्यत्वम विशेषरूपमुपपाद्यते। न तु सर्वभावानामीदृशम विशेषकारणं धर्मजातमस्ति ॥ ____ यत्तु सद्भावोपपत्तेरिति, तेन किं धर्मान्तरमविशेषरूपं साध्येत? अनित्यत्वमेवेति चेत , तीयं प्रतिज्ञार्थो व्यवतिष्ठेत 'अनित्याः सर्वे भावाः, सत्त्वात्' इति । स चायमनुपपन्नः दृष्टान्तानुपपत्तेः। सर्व. भावानां पक्षीकृतत्वात् दृष्टान्तो न कश्चिदवशिष्यते। न च' प्रतिज्ञातकदेश एव दृष्टान्तीकर्तुं शक्यः, सिद्धसाध्यभेदात् । सांध्यः प्रतिज्ञातोऽर्थो भवति, सिद्धश्च दृष्टान्तः। न च दृष्टान्तरहितो हेतुः स्वसाध्योपस्थाप. नसामर्थ्यमश्नुते ॥
न च सौगतोक्तनीत्या नित्येभ्यो व्यापकानपलब्ध्या सत्त्वं व्यावर्तित मनित्येष्वेव प्रतिष्ठां लभते। यैव विपक्षाद्व्यावृत्तिः स एव साध्येनानु: गम इति वक्तव्यम्-तन्नीतेः प्रागेव प्रतिक्षेपात् । प्रत्युक्तं हि विस्तरतः क्षणभङगसाधनमिति ॥
'म-ख.
'प-ख,
न-ख,
'तेः-ख.

Page #698

द्वादशमाह्निकम्
665 किंचिद्धि सत्त्वयोगि भाव'जात'मनित्यं भवति, किंचिन्नित्यमिति नायमेकान्तः-सत्त्वादनित्याः सर्वे भावा इति ।
अपि च सर्वभावानामनित्यत्वे साध्यमाने तदन्तर्गतत्वाच्छब्दस्याप्यनित्यत्वमभ्युपगतं भवेदित्येवमप्ययमप्रतिषेधः ॥
___ [उपपत्तिसमः] उभयकारणोपपत्तेरुपपत्तिसमः ॥ ५.१.२६ ॥ उभयकारणोपपत्त्या पक्षद्वयोपपत्तिवर्णनम्-उपपत्तिसमः प्रतिषेधः ॥
यद्यनित्यत्वकारणं प्रयत्नानन्तरीयकत्वमुपपद्यते शब्दस्येति अनित्यः शब्दः, नित्यत्वकारणमपि निरवयवत्वमस्योपपद्यत इति नित्यः स्यात् । उभयत्रापि कारणोपपत्तेः॥
ननु सैवेयं साधादिसमा प्रकरणसमा वा जातिः, न भेदान्तरम्मैवम्-उद्भावनाप्रकारेण भेदात् । परपक्षोपमर्दबुद्धया साधादिसमा जातिः प्रयुज्यते। पक्षान्तरोत्थापनास्थया प्रकरणसमा। अप्रतिपत्ति. पर्यवसायित्वाशयेनेयमुपपत्तिसमेति ॥
अत्रोत्तरम्
उपपत्तिकारणानुज्ञानादप्रतिषेधः ॥ ५-१-२७ ॥ - 'उभयकारणोपपत्त्या प्रतिषेधमभिदधता पक्षद्वयकारणोपपत्तिः अनु. ज्ञाता भवति। सा चेदनुज्ञाता कथमेकतरपक्षप्रतिषेधः। एकतरपक्षप्रतिषेधश्चेत् कथमुभयकारणोपपत्तिः। उभयपक्षकारणोपपत्तिः एकतरपक्षप्रतिषधश्चेति विप्रतिषिद्धम् । व्याघातादेव ततपक्षप्रतिषेधो ऽवकल्प त
1 रूप-ख
विकल्पयिष्य-ख.

Page #699

666
न्यायमञ्जरी
इति चेत्-समानो व्याघातः । तेन हि परपक्षवत् स्वपक्षोऽपि प्रतिहन्यत *'इति। न हि व्याघात एक पक्षं साधयति, एकं बाधत इति ||
[ उपलब्धिसमः] निर्दिष्टकारणाभावेऽप्युपलम्भादुपलब्धिसमःप्रतिषेधः॥
निर्दिष्टस्य साध्यधर्मसिद्धिकारणस्याभावेऽपि साध्यधर्मोपलब्ध्या प्रत्यवस्थानं-उपलब्धिसमः प्रतिषेधः। यदेतदनित्यतायां शब्दस्य प्रयत्ना नन्तरीयकत्वं कारण मुपदिष्टम्, तस्याभावेऽपि प्रबलप्रभंजनजवभज्य. मानजरत्पादपपातप्रभ वेऽपि' शब्दे दृश्यत एवानित्यत्वम् । अन्यत्रापि विद्यदादौ विनाऽपि प्रयत्नानन्तरीयकत्वमुपलभ्यत एवानित्यतेति ॥. .
अस्योत्तरम् - कारणान्तरादपि तद्धर्मोपपत्तेरप्रतिषेधः ॥५-१-२९ ॥
अत्रंतदेव तावद्वक्तव्यं सपक्षकदेशवृत्तित्वमिदमस्य हेतोरुद्भावितम्। न च सपक्षकदेशवृत्तिरगमकः। प्रयत्नानन्तरीयकत्वमनित्यत्वे प्रतिबद्धम्, न पुनरनित्यं प्रयत्नानन्तरीयकत्वे । 'यत्प्रयत्नानन्तरोयकम्, तदनित्यम्' इति हि व्याप्तिः, न तु 'यदनित्यम्, तत्प्रयत्नानन्तरीयकम्' इति । यथा 'यत्राग्निस्तत्र धूमः' इति न। 'यत्र धूमस्तत्राग्निः' इति ॥ .
एवं प्रयत्नानन्तरीयकत्वमन्तरेण समीरणरयपात्यमानवनस्पत्यादि. शब्दे विद्युदादौ वा येयमनित्यतोपलब्धिः, न सा तस्य हेतुतामपहन्तीति ॥
* इष्टापत्तौ च केवलबैतण्डिकः स्यात् । एतस्य तु वादे नाधिकारः ॥
1 एव-ख,
'य-ख,
म-ख,
वे-ख.

Page #700

द्वादशमाह्निकम्
[ शब्दस्य प्रयत्नाधीनत्वम् ]
अपि च प्रयत्नानन्तरीयकत्वमिति कारणादुत्पत्तिरियमभिधीयते, न तु कारणं नियम्यते प्रयत्न एवेति । तत्र पवननोदन जनिततरुशब्दव' त् असत्यपि प्रयत्ने, कारणान्तरं तदुत्पादकं भविष्यति । कारणान्तरजन्येऽप्यनित्यत्वं शब्दे विद्युदादौ वा न विरुद्धमिति ॥
कथं पुनरिदमेव गम्यते - प्रयत्नादिभिर' सन्नु' त्पाद्यते शब्दः, न पुन. समभिव्यज्यत इति -सतोऽनुपलब्धौ निमित्ताभावात् । आवरणं निमित्तमिति चेत् - न - *मूलोदकादिषु मृद इव शब्दे कस्यचिदावरणस्याग्रहणात् । तस्मान्न मूलोदकादिना तुल्यः शब्दः इत्यसन्नेव प्रयत्नादिना क्रियत इति ॥
[ अनुपलब्धिसमः ] तदनुपलब्धेरनुपलम्भादभावसिद्धौ तद्विपरीतोपपत्तेः अनुपलब्धिसमः || ५-१-३० ।।
-
'अनुपलब्धेरनुपलम्भोपन्यासेन प्रत्यवस्थानम् – अनुपलब्धिसमः प्रतिषेधः । यदुक्तम् - आवरणानुपलम्भादसत्यावरणे प्रागुच्चारणाद" - ग्रहणादस' नेव शब्दः प्रयत्नेनाभिनिर्वर्यत्त इति तदयुक्तम् - आवरणानुपब्धेरप्यनुपलम्भात् तस्याश्चानुपलम्भादभावः, अनुपलब्धेरभावात् उपलब्धिर्भवति, प्रतिषेधद्वयेन विधेरेव प्रतीतेः । आवरणोपलब्धेिश्वावरणसत्ता सिद्धयतीति तत्कृ' तमेव शब्दस्याग्रहणम्, नासत्त्वकृतमित्यभिव्यंजकमेवास्य प्रयत्नादि कारणमिति ॥
* मूलोदकं — भूमेरन्तः, कूपखननादावभिव्यज्यमानं जलम् ॥
1 त्वादि - ख,
6
स- ख,
2
प्रकृ- खः
त्स - ख,
3
667
साधु-च,
"
य - खं,

Page #701

668
न्यायमञ्जरी अस्योत्तरम्अनुपलम्भात्मकत्वादनुपलब्धेरहेतुः ॥ ५.१.३१ ॥
'आवरणानुपलब्धिर्नास्ति, अनुपलब्धेः' इति योऽयं हेतुरुक्तः, स न हेतुः। 'कुतः ? अनुपलम्भस्वभावत्वादनुपलब्धः-उपलम्भप्रतिषेधा"त्मकत्वादित्यर्थः। अस्तित्वनास्तित्वे हि भावानां उपलम्मानुपलम्भाभ्यामवस्थाप्यते यदुपलभ्यते तदस्ति, शशवत् ; यन्नोपलभ्यते तन्नास्ति, तद्विषाणवत्। नोपलभ्यते च शब्दस्यावरणं, मूलोदकादेरिव मृत्तिकाइत्यनुपलम्मानास्तीति गम्यते। अनुपलम्भो ह्ययमावरणविषयः, नानु. पलब्धिविषयः स आवरणस्यैव नास्तितामवंगमयति, नानुपलब्धेरिति अनुपलब्धेर्भावादावरणमेव नास्तीति ॥
[ अनुपलब्धेरनुपलंभासंभवः] . ज्ञानविकल्पानां च भावाभावसेवेदनादध्यात्मम्
॥ १-१-३२॥ ज्ञानविकल्पा:-प्रतीतिप्रकाराः। तेषां भावाभावौ 'प्रतिप्राणिसंवेद्यौ भवतः। 'अस्ति मे ज्ञानम्' इत्येवं सर्वः प्रत्यक्षानुमानागमज्ञानानि प्रमाणफलानि स्मरणसंशयादिज्ञानानि च प्रमाणफलान्यनुभवतीति । सा चेयमावरणानुपलब्धिः उपलब्धिवदध्यात्म* संवेद्यते, 'नोपलभे शब्दस्यावरणं, मृदमिव मूलोदकादेः' इति। तदेवं बाह्यपदार्थभावाभाववत् आन्त
* अध्यात्म-मानसानुभवः। मनो हि सुखादिभावग्राहकमिवाभावग्राहक. मपि भवति ॥
1 अ-ख,
2 र्थ-ख,
' भावं-ख,
'प्रा-ख,
बम्-ख.

Page #702

द्वादशमाह्निकम्
669 रज्ञानभावाभावयोरपि प्रत्यक्षत्वादपर्यनुयोगोऽयं 'अनुपलब्धेर'नुपलम्भा, दावरणमस्ति शब्दस्य' इति। तस्मात् प्रागुच्चार णाद सन्नेव शब्द इति सिद्धम् ।।
__ [अनित्यसमः ] साधर्म्यात्तुल्यधर्मोपपत्तेः सर्वानित्यत्वप्रसङगादनित्यसमः
॥५.१.३३ ॥ सर्वभावानित्यत्वप्रसङगेन प्रत्यवस्थानम्-अनित्यसमः प्रतिषेधः । अनित्येन घटेन साधर्म्यमस्ति शब्दस्येति 'यदि त ग्यानित्यत्वमुच्यते, तहि सर्वभावानामपि घटेन किमपि साधर्म्यमस्तीति सर्व एवानित्याः स्युः॥
अविशेषसमैवेयं जातिरिति चेत्–'न-तत्र हि सत्ताभियोगात् सर्वभावानामविशेष आपादितः, इह तु घटसाधादेवानित्यत्वमापाद्यत इति । उद्भावनभडिगभेदाच्च जातिनानात्वमित्यसकृदुक्तम् ॥
अत्रीत्तरम्साधादप्यसिद्धेः प्रतिषेधासिद्धिः प्रतिषेध्यसाधर्म्यात्
.. ॥ ५.१.३४ ॥ अतिप्रसङगमापादयतो ह्येतद्विवक्षितं भवति' - घटसाधाद. सिद्धिरनित्यत्वस्येति । यदि च घटसाधादनित्यत्वस्यासिद्धिः, तर्हि तावकस्यास्य प्रतिषेधवाक्यस्याप्यसिद्धिः, प्रतिषेध्यवा'क्य'साधर्म्यात् । अस्ति हि प्रतिषेधवाक्यस्य प्रतिषेध्यवाक्येन साधर्म्य प्रतिज्ञाद्यवयव. योगित्वमिति ॥
___ * अन्ततः वाक्यत्वम् अस्ति साधर्म्यम् ॥
1 भावा-च, णम-च. 'त-ख, 'दितं-ख, 'त-ख, 'क्यस्य-च.
'त-ख, 'यो-ख,

Page #703

670
न्यायमञ्जरी किंचदृष्टान्ते साध्यसाधनभावेन प्रतिज्ञातस्य धर्मस्य हेतुत्वात्तस्य
चोभयथा भावान्नविशेषः ॥ ५.१.३५ ॥ न हि साधर्म्यमात्रं साधनं भवनि, अपि तु दृष्टान्तर्धामण्यवधृतसामभ्यं साधभ्यं वैधयं वा। तथाविधं चेत् सर्वभावानामस्ति, भवतु तेषा'मप्य'नित्यत्वम्, को "द्वेषः ? नास्ति चेत्, कोऽयमतिप्रसङगः। न हि दृष्टान्तर्मिणि प्रज्ञातसामर्थ्य साधर्म्यमुभयथा भवति-पक्षान्तरं स्पृशति । तेन साधर्म्यविशेषस्य हेतुत्वात् तस्य च सर्वत्रासंभवात् नं सर्वा नित्यत्वय् । *अविशेषसमायां च जातौ यत् समाधा'नमुक्तं, तदिहापि वक्तव्यमिति ॥
[नित्यसमः] नित्यमनित्यभावादनित्ये नित्यत्वोपपत्तेनित्यसमः ।।५-१-३६॥ ___अनित्य वाख्य साध्य धर्म स्वरूपविकल्पनेन' शब्दनित्य वापादनं नित्यसमः प्रतिषेधः। 'अनित्यः शब्दः' इति प्रतिज्ञाते 'हि' जातिवादी विकल्पयति-'किमिदमनित्यत्वं शब्दस्य नित्यम् , अथानित्यम्' इति ; यदि तावदनित्यम् , तथ् कदाचित् प्रच्यवेत। तत्प्रच्युतेः नित्यः शब्दः । अथ नित्यमनित्यत्वम् ' तहि धर्मस्य नित्यत्वात् , तस्य च निराधारस्यानु. पपत्तेः तदाश्रयस्य शब्दस्यापि निस्य:वम्। अनित्यत्वे हि, शब्दे विनाष्टे तदाधारो धर्मः क्व वर्तेतेति ॥
* प्रकृतस्यानित्यत्वस्य प्रतिषेधासिद्धिरित्यर्थः ॥
___ 1 म-ख, दो-ख, । त्व-ख, . साधर्म्य-ख,
वेत्रा-ख, 'सति-ख.
साध-ख

Page #704

671
द्वादशैमाह्निकम्
अस्योत्तरम्प्रतिषेध्ये नित्यमनित्यभावात् आनित्यत्वोपपत्तेः
प्रतिषेधाभावः ॥५-१.३७ ॥ प्रतिषेध्ये शब्दे नित्यमनित्यत्वस्य भावश्चेदुच्यते, तदनित्य एवासावक्तो भवति । अनित्यत्वोपपतेश्च तत्प्रतिषेधो नोपपद्यते । 'नित्यमनित्यत्वं शब्दस्य' इति च ब्रवीषि, नित्यतां च तद्योगादस्योपपादय. सीति महानयमायुष्मतो भ्रमः ॥
अथ निरधिकरणो धर्मः कथं स्यादिति-तदुच्यते--अनित्यत्वं हि नाम निरोधः, प्रध्वंसः, अभावः इत्यनर्थान्तरम् । अनित्यत्वादभाव इति तु व्यवहारमात्रम् । सा चेयमनित्यता शब्दावच्छिन्ना न, शब्दाधिकरणा। न घटाभावः घटाश्रितो भवितुमर्हति । भावस्वभावा हि धर्माः धर्माश्रिता भवन्ति, नाभावः। अभावस्त्वाश्रितोऽपि न प्रतियोग्याश्रितो भवति' किन्त्वर्थान्तरवृत्तिः भूप्रदेश इव घटाभाव इति ॥
नित्यानित्यत्वविरोधाच्च-नित्यत्वमनित्यत्वं चैकत्र धमिणि विरु ध्यते। तत् कथमभिधीयते नित्यमनित्यत्वस्य भावान्नित्यः शब्द इति ॥
[ कार्यसमः ] प्रयत्नकार्यानेकत्वात्कार्यसमः ॥ ५-१-३८ ॥ . प्रयत्नकार्यनानात्वोपन्यासेन प्रत्यवस्थानं कार्यसमः प्रतिषेधः । 'अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्' इत्युक्ते, अपर आह - प्रयत्नस्य हि कार्यद्वैधमुपलब्धम्, किंचिदसदेव प्रयत्नेन निर्वय॑ते,
____ * न तु नित्यत्वं सिद्धयेत् । निराधारः धमः कथं स्यादिति चेत्, धर्मिणि सिद्धे साधारस्वम्, नेतरदेत्यदोषः । उपरिष्टादिदं स्पष्टम् ॥

Page #705

672
न्यायमञ्जरी यथा घटादि। किंचित् सदेवावरणव्यपनयनादिना प्रयत्नेना. भिव्यज्यते-यथा मृदन्तरितमुदकादि। एवं प्रयत्नकार्यनानात्वात् किं प्रयत्नेनाविद्यमानः शब्दो निर्वय॑ते घटवत् उत विद्यमान एवाभिव्यज्यते मृदन्तरितसलिलवदिति संशयः ॥
न चेयं संशयसमा जातिः, हेत्वर्थविकल्पनेनात्र प्रत्यवस्थानात्। तत्र हि निरवयवत्वाद्याकाशधर्मोपन्यासेन संशय आपादितः; इह तु साधनवाद्युक्तप्रयत्नानन्तरीयकत्वहेत्वर्थनिरूपणेनेति। उद्भावनाप्रकारभेदश्च जातीनां वैचित्र्यकारणमित्युक्तमेव ॥
अत्रोत्तरमकार्यान्यत्वे प्रयत्नाहेतुत्वमनुपलब्धिकारणानुपपत्तेः ।
. ॥५-१-३९॥ यद्यपि प्रयत्नकार्यान्यत्व*मुपलभ्यते ; तथापि प्रकृते शब्दे प्रयत्न स्याभिव्यक्तावहेतुत्वम्। न प्रयत्नतः शब्दमभिव्यनक्ति, किन्त्वभूतप्रादुर्भावमेव विधत्ते। कस्मात् ? 'अनुपलब्धिकारणानुपपत्तेः' । यत्र हि सतः पदार्थस्य प्रत्यत्नोऽभिव्यक्तिहेतुः, तत्र तस्य सतः . सलिलादेरनु पलब्धिकारणमस्ति मृदादिव्यवधानम्। तदपोहमाचरता प्रयत्नेन तदभिव्यक्तिः संपाद्यते। शब्दस्य तु न किंचिदनुपलब्धिनिबन्धनं व्यवधानादि संभवतीति वणितम्। अतस्तस्यासत एवात्मलाभनिमित्तमुच्चारः णादिप्रयत्नः न सतोऽभिव्यक्तिनिमित्तम्। तस्मादनित्यः शब्द इति सिद्धम् ॥ ___ तदेवमनेन चतुर्विशतिविधजात्युदाहरणप्रतिसमाधानोपदेशवम॑ना शब्दानित्यत्वसाधके परकीयमपालम्भजातमेवंप्रायमखिलमपाकृतम्. आम्रसेकपितृतर्पणन्यायेन भवति भगवता सूत्र कारेण ॥
* कार्यान्यत्वं-कार्यविशेषः ॥ * उदाहरणप्रदर्शनव्याजेन स्वसिद्धान्तोऽपि स्थापित इत्यर्थः ।।

Page #706

673
द्वादशमाहिकम्
[षट्पक्षीविवरणम् ] इदमपरमिदानीमुपदिश्यते चतुर्विशतावपि जातिवादिना प्रयुक्तासु मूलसाधनवादी-विस्पष्टानुमानोदन्तपरीक्षणपुरस्सरं सदेवोत्तरं यथोपदिष्टमभिदधीत; न तु जातिप्रयोगानुकारिदुरुत्तरालापचापलेन षट्पक्षी प्रवर्तयेत्। तस्यां हि प्रस्तुतायां उभयोरपि वादिप्रतिवादिनोरसिद्धिः असद्वाचित्वात्। कथं पुनः षट्पक्षी प्रवतंत इति-तत्पथं दर्शयितु. माह
प्रतिषेधे हि समानो दोषः ॥ ५.१.४ ० ॥ स्थापनाहेतुवादिना प्रथमपक्षस्थेन स्थापनाहेतुः प्रयुक्तः, 'अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्' इति ॥
ततो जातिवादी द्वितीयपक्षस्थः 'प्रयत्नकार्यानेकत्वात्' इति 'प्रयत्ना नन्तरीयकत्वं अभिव्यङग्येऽपि शब्दे भवति' इति हेतोरनैकान्तिकत्वमाह ॥
तदधुना तृतीयपक्षस्थः स्थापनाहेतुवादी यदि यथोपदिष्टमावरणा. नुपलब्धिक्रममनुसृत्य विशेषमुपदर्शयन् अनैकान्तिकतामुद्धरति, ततस्ताव'. त्येव पर्यवस्यति कथा-इति चतुर्थादिपक्षावसरविरहात् नावतरत्येव षट्पक्षी॥
यदि तु तं क्रममपहायैव तृतीयपक्षस्थोऽसौ वदति-हेतोश्चेदनकान्ति कत्वमुद्भावयसि, अनैकान्तिकत्वादसाधकः स्यादिति-नन्वयं तावकः प्रतिषेधोऽप्यनैकान्तिकः-किंचित्प्रतिषेधति, किंचिन्नेति-हेतोस्साधकत्वं प्रतिषेधति, न स्वरूपमिति । अत एवेत्थं प्रतिषेधस्यानकान्तिकत्वात् सोऽपि हि नाभिव्यक्तिपक्षमेव साधयेत्, उत्पत्तिपक्षेऽपि प्रयत्नसाफल्योपपत्तः । उभयत्रापि च विशेषहेतोरनपदेशात् । एवमनैकान्तिकत्वमभिहितवति*
- * स्वपक्षे अनैकान्तिकस्वमनुद्धरन्, परपक्षे अनैकान्तिकत्वमापादयति चेदित्यर्थः ॥
43

Page #707

674
भ्यायमञ्जरी साधनवादिनि, भवति प्रतिषधवादिनोऽपि वचनावसर इति अवतरति षट्पक्षी ॥
स हि चतुर्थपक्षस्थ एवं वदतिप्रतिषेधविप्रतिषधे तत्प्रतिषधदोषवद्दोषः ॥ ५-१-४१॥
विविधः प्रतिषेधः-विप्रतिषेध इहोच्यते, न व्याधातः, प्रकृतसङगतेरभावात् । योऽयं प्रतिषेधेऽपि समानोऽनैकान्तिकत्वदोष उच्यते, स प्रतिषेधप्रतिषेधेऽपि भवत्प्रयुक्ते समानः, सोऽपि हि पूर्ववदनैक.न्तिक एवेति ततः पंचमं पक्षमवलम्ब्य मूलसाधनवादी *मतानुज्ञामुद्भावयति ॥
सा च
प्रतिषेधं सदोषमभ्युपेत्य प्रतिषेधविप्रतिषेधे समानदोषप्रसंगो
मतानुज्ञा ॥ ५-१-४२ ॥ प्रतिषेधेऽपि समानो दोष इति समुद्भावितं दोषमनुद्धृत्य तं प्रतिषेधं सदोषमभ्युपेत्य मदुक्ते प्रतिषेधविप्रतिषेधे-समानदोषप्रसङगमापादयतस्ते मतानुज्ञा निग्रहस्थानं भवति । 'चोरो भवान्' इत्युक्तेऽभियुक्तेन चौर्यमात्मनो निराकरणीयम्, न तु 'भवानपि चोरः' इति परः प्रतिपत्तव्यः -इति ॥
एवं पंचमपक्षस्थै मूलसाधनवादिनि कथितवति, परः षष्ठं पक्षमा स्थाय पुनरभिधत्ते-यदि स्वपक्षदोषानुद्धरणपुरस्सरपरपक्षदोषापादनोपनतमतानुज्ञानिग्रहस्थानपात्रमहमादिश्य, हन्त तहि तवापि तदेव निग्रह स्थानमवतरति, त्वमप्येवमकार्षोंः। तथा हि द्वितीयपक्षस्थेन मया 'प्रयत्नकार्यानेकत्वात्' इति यदनकान्तिकत्वमुद्भावितम् , तदनुद्धृत्यैव 'प्रतिषेधेऽपि समानो दोषः' इति मय्येव प्रतीपमापादितम् । तदेवं त्वत्त
* स्वपक्षे दोषमभ्युपगम्य परपक्षे दोषोद्भावनं मतानुज्ञा निग्रहस्थानम् ॥

Page #708

द्वादशमाह्निकम्
675 एव शिक्षित्वाऽहमपि चतुर्थपक्षस्थः तथैव त्वयि दोषमपितवानिति, मम चेन्मतानुज्ञा, प्रथमतरं तवासौ भवेदिति* ||
तदेतदाहस्वपक्षलक्षणापेक्षोपपत्त्युपसंहारहेतुनिर्देशे परपक्षदोषा
भ्युपगमात्समानो दोषः ॥ ५-१-४३ ॥ . स्वपक्षः मूलसाधनवाद्युक्तः–'प्रयत्नानन्तरीयकत्वादनित्यः शब्दः' इति । तल्लक्षणः-तत्समुत्थानः, तद्विषयः 'प्रयत्नकार्यानेकत्वात्' इति प्रतिषेधः। तमपेक्षमाणः, तमनुद्धृत्य-अनुज्ञाय प्रवृत्तः 'प्रतिषेधेऽपि समानो दोषः' इत्युपपद्यमानः, परपक्षेऽनैकान्तिकत्वदोषोपसंहारः। तस्य च हेतुनिर्देश इत्ययमनकान्तिकः प्रतिषेध इति, तस्मिन् सति परपक्षकथितान कान्तिकत्वदोषाभ्युपगमात्, तदनुद्धरणेन तस्यैव प्रतीपदोषोद्भावनात् समानो मतानुज्ञादोष इति षष्ठः पक्षः ॥ .
.. . [ षट्पक्ष्यां पक्षविवेचनम् ] सेयं षट्पक्षी । तस्यां प्रथमतृतीयपंचमाः । स्थापनाहेतुवादिन:
। द्वितीय व तुर्थषष्ठाः प्रतिषेधवादिनः एते च साध्यसाधकत या परीक्ष्यमाणाः पौनरुक्त्यमतानुज्ञादिदोषापहतत्वात् अन्यतरस्यापि वादिनः साध्यसिद्धये न प्रकल्पन्ते ॥
तथा हि-चतुर्थषष्ठयोः पक्षयोः अर्थाविशेषात्पुनरुक्तदोषप्रसङगः । चतुर्थे पक्षे परस्य समानदोषत्वमुच्यते। षष्ठेऽपि तथैव समानः। तृतीय पंचमयोस्तृतीये पक्षे परोक्ष समानदोषत्वमभ्युपगम्यते । पंचमेऽपि मता. नुज्ञामुद्भावयता तदङगीकृतमेव भवति। तृतीयचतुर्थयोश्च परोक्तदोषा
* इयमेव प्रतिबन्दीत्युच्यते। स्वपक्षे दोषमनभ्युपगम्य 'ममाऽयं दोषः इत्यु च्यते, तर्हि तवैवायं प्रथमो दोषः स्यात्' इति ॥
1 तं-ख.

Page #709

676
न्यायमञ्जरी
नुद्धरणात्तुं मतानुज्ञेत्येवं षट्पक्ष्यामुभयोरसिद्धिः । तस्मात् सदुत्तरैरेव दोषचिकित्सा साधीयसी, नासदुत्तरैः, षट्पक्षीप्रसङ्गादिति * ॥
[ षट्पक्ष्यां विश्रान्तौ कारणम् ]
ननु ! असदुत्तरकथनेऽपि कथं षट्पक्ष्यामेव विरामः ? शतपक्षी सहस्रपक्षी वा कथं न प्रवर्तते ? कोऽत्र नियमः ? इति चेत्-उच्यतेइयत्येव निवर्तते वचनावकाश इति नानन्तपक्षता संभवति । तथा हिपूर्वोत्तरपक्षवादिनौ तावत् साधनदूषणवादिनौ भवत एव, कोऽत्र विचारः । तत्र स्थापनाहेतुवादिना तावत् प्रथमं स्वपक्षसाधनेऽभिहिते, दूषणवादिना च तत्र दूषणे वणिते, तृतीये वचसि वर्तमानः साधनवादी सम्यङनीत्योप क्रममाणः तदूषणमुद्धर्तुं शक्नुयान्न वेति तस्यामेव दशायां प्राड्विवाकायतो निर्णयः ॥
असदुत्तरोपन्यासे तु तृतीयवचसा तेन कृते दूषणवाद्यपि लब्धाव काश:, तत एव शिक्षित्वा चतुर्थे वचसि वर्तमानः तत्प्रतीपं योजयति । ततः स्थापनाहेतुवादी प्रतीपयोजनायामफलायां दुरुत्तरायां समव्यय फलाय. अशक्यक्रियायां च निरुद्योग: किंचिदभिनवं दूषणमुत्प्रेक्ष्य पंचमे वचसि स्थितो मतानुज्ञामाह ।
ततस्तामपि परपक्षमनतिवर्तमानां पश्यन् प्रतिषेधवादी षष्ठे वचसि स्थित्वा तां तत्पक्ष एवं योजयति- इत्येवं वृत्ते दूषणान्तरासंभवात्, प्रतीपयोजने च भग्नरसत्वात् तूष्णीमेवासितुमुचितमिति तावत्येव भवति वचनविरतिः, न शतसहस्राद्विपक्षप्रसङ्गः प्रवर्तत इत्यतः षट्पक्षीमेव
तव्यम् ॥
वादिनोऽपि साध्यासिद्धिः स्यात् ।
+ तृतीय कक्ष्यायामित्यर्थः ॥
अतः वादिना सावधानेन भवि

Page #710

677
द्वादशमाहिकम् दशितवानाचार्यः। स चान्तेवासिनं बोधयितुमेवमुपा दिशदनेन पथा प्रवर्तेत भवान , अन्येन मा प्रतिष्टेति ॥
[षट्पक्ष्युपदेशफलम् ] वाच्यमुत्तरमतो निरवा
जातिवादिनमपि प्रति तज्ज्ञः। कश्मलोत्तरगिरा न तु कार्या
पक्षषट्कपरिकल्पनगोष्ठी ॥ यादृग्यज्ञो बलिरपि तथेत्येवमादाय बुद्धौ
यस्तु ब्रूयात्कलुषमफलस्तस्य शुद्धोऽपि हेतुः । 'षट्मक्षादिप्रसरणपरिम्लानकान्तिन बुद्धि शक्तः स्वार्थे जनयितुमसावनतः प्राश्निकानाम् ॥
[ जातिपरीक्षोपसंहारः] इतीदं व्याख्यातं निजसरणिसाङकर्यरहितं
स्वरूपं जातीनां स्फुटमिह चतुविशतिविधम् । अमूषां तत्त्वज्ञः परविरचितानां परिहतौ स्वयं चोपन्यासे न हि सदसि संमुह्यति नरः॥
- - इति जातिपरीक्षा -
- [निग्रहस्थानपरिक्षा ] जात्यनन्तरं निग्रहस्थानोद्देशात् तल्लक्षणप्रतिपादनार्थमाहविप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च निग्रहस्थानम् ॥ १.२.६० ॥

Page #711

678
ध्यायमञ्जरी निग्रहः-पराजयः, तस्य स्थानम्-आश्रयः, कारणमित्यर्थः । किंच पराजयनिमित्तं विप्रतिपत्तिः, अप्रतिपत्तिश्च । विपरीता-कुत्सिता गर्हणीया प्रतिपत्ति:-विप्रतिपत्तिः–साधनाभासे साधनबुद्धिः, दूषणाभासे दूषणबुद्धिः । अप्रतिपत्तिस्तु आरम्भविषयेऽनारम्भः। आरम्भस्य विषय:साधने दूषणं, दूषणे चोद्धारः। तयोरकरणं-अप्रतिपत्तिः ॥
[ जल्पे पराजयकारणे] द्विधा हि वादी पराजीयते-यथाकर्तव्यमनारभमाणः, विपरीत वा प्रतिपाद्यमानः। अत एव न *कर्मकरणयोनिग्रहमादिशन्ति। न हि ताभ्यां किचिदपराद्धम्, स्वविषये प्रयुज्यमानयोः सामर्थ्यानपायात् । कर्ता तु प्रमाद्यन् अप्रयोज्यं प्रयुंजानः, प्रयोज्यमप्रयुंजानो वा निग्रहमर्हति । प्रायेण चातत्त्ववादिनो निगृह्या भवन्ति ॥
तत्त्ववाद्यपि कदाचन जल्पे वितण्डायां वा सम्यक्साधनमप्यपदिश्य प्रतिवादिप्रतिपादितदूषणाभासनिराकरणसरणिमनगणामपश्यन् निगृह्यत एव। अत एव च-भाष्यकृतोक्तम्-'तत्त्ववादिनमतत्त्ववादिनं चाभि . प्लवन्ते निग्रहस्थानानि' (न्या.भा. 5-2-1) इति। असमासकरणमनेक निग्रहस्थानभेदावरोधार्थम् ॥
अत एवानन्तरमाहतद्विकल्पाज्जातिनिग्रहत्थानबहुत्वम् ॥ १-२-६१ ॥
तदिति साधर्म्यवैधाभ्यां प्रत्यवस्थानस्य, विप्रतिपत्त्यप्रतिप. त्योश्च परामर्शः। नानाकल्पो विकल्पः-प्रकारभेद इत्यर्थः। साधर्म्य
* कर्म-विषयः। करणं-न्यायप्रयोगादि । तयोर्न निग्रहः, किन्तु पुरुषस्थव। विषयः न हि केनाप्यन्यथयितुं शक्यः॥
+ पूर्वतनसूत्रद्वये उभयोः प्रस्तुतत्वात् तच्छब्दस्यैवं व्याख्यानम् ॥

Page #712

द्वादशमा
वैधर्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानप्रकारस्य बहुत्वात् जातिबहुत्वम् । तद्व्याख्यातम् । विप्रतिपत्त्यप्रतिपत्तिप्रकार बहुत्वान्निग्रहस्थान बहुत्वम् ॥
[ निग्रहस्थानविभागः ]
679
तद्वाविंशतिधा विभज्य दर्शयति
प्रतिज्ञाहानिः प्रतिज्ञान्तरं प्रतिज्ञाविरोधः प्रतिज्ञासन्नयास : हेत्वन्तरमर्थान्तरं निरर्थकमविज्ञातार्थकमपार्थकमप्राप्तकालं न्यूनमधिकं पुनरुक्तमननुभाषणमज्ञानमप्रतिभा विक्षेपो मतानुज्ञा पर्यनुयोज्योपेक्षणं निरनुयोज्यानुयोगोऽपसिद्धान्तो हेत्वाभासाश्च निग्रहस्थानानि ॥ ५-२-१ ॥
-
अत्र अननुभाषणम्, अज्ञानम्, अप्रतिभा, विक्षेपः, पर्यनुयोज्योपेक्षणम् - इति अप्रतिपत्त्या सङगृहीतानि; शेषाणि विप्रतिपत्त्या | 'पुनरुक्तम्, अधिकम्' इत्यसमासकरणेन विप्रतिपत्त्यैव वाभिमतम् । किमसमासक्लिष्टकल्पनया । साsपि हि कुत्सितैव प्रतिपत्तिः, यत् पुनरुक्तम्, अधिकं वा प्रयुज्यत इति । असङ्कीर्णोदाहरणविवक्षया च द्वाविंशतिभेदसङ्कीर्तनम् । अवान्तरभेदैस्तु जातिवदानन्त्यमेव तेषामिति ॥
[ धर्मकीर्तेराक्षेपः ]
अत्र को तिराह - द्वाविंशतिधा निग्रहस्थानानि विभज्यन्ते । तेषां च प्रतिपदमिदानीं विशेषलक्षणानि वर्ण्यन्त इति न मृष्यामहे । कुतः -
असाधनाङ्गवचनम् अदोषोद्भावनं द्वयोः । निग्रहस्थानमन्यत्तु न युक्तमिति नेष्यते ॥

Page #713

680
भ्यायमञ्जरी ___ वादिना सिषायिषितपक्षसिद्धये साधनमभिधेयम्। स चेदसाधनाङगं ब्रूयात् , निगृह्येत। प्रतिवादिनाऽपि वाद्युक्ते साधने दूषणमुद्भाव. नीयम्। स चेददोषमेव दोषत्वेनोद्भावयेत् , निगृह्येत। ते एव द्वयो
दिप्रतिवादिनोनिग्रहस्थाने। अतोऽन्यथा निग्रहकरणमन्याय्यमेव । प्रतिज्ञाहान्यादिषु तत्प्रभेदेषु च प्रतिपदमयुक्ततां दर्शयिष्यते । कतिच्छात्रशिशुप्रलापप्रायाणि निग्रहस्थानानि निर्दिष्टानि । तादृशि शास्त्र लक्ष्यन्त इति परममप्रतिष्ठानम् ॥
[धर्मकीक्षिपस्य समाधानम् ] अत्रोच्यते-संक्षेपविवक्षया द्वे एव निग्रहस्थाने इति वयमपि कि नोक्तवन्तः-'विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च निग्रहस्थानम्' इति । एतच्च सामान्यलक्षणमखिलभेदसङग्रहक्षमं भवति, न भवदुक्तम् ।।..
तथा हि-उत्तराप्रतिभानेन वादिनोरन्यतरः पराजीयते, न वा ? न पराजीयत इति कथमुच्यते ? तकि मूक 'ए'व जित्वा गच्छतु । निगृह्यते चेत्, किमनेनापराद्धम् , नादोष उद्भावितः ॥
[विप्रतिपत्यप्रतिपत्त्योस्सर्वान्तर्भावः] . अथ प्रसज्यप्रतिषेधेनोद्भावनाभाव एव व्याख्यायते, तर्हि दूषणा. भासोद्भावनमनुमतं स्यात् । अथ दोषानुद्भाव नमादौ व्याख्याय, पुनरदोषोभावनम् आवृत्त्य पर्युदासेन वर्ण्यते, 'हन्त त हि ते एवैते विप्रति. पत्त्यप्रतिपत्ती उक्ते स्याताम् । दोषानुद्भावनमप्रतिपत्तिः, विपरीत. दोषोद्भावनं विप्रतिपत्तिः ॥
एवमसाधनाङगवचनमपि विकल्पनीयम्। प्रसज्यप्रतिषेधवृत्त्या साधनाङगस्यावचनं चेत्-सेयमप्रतिपत्तिः। पर्युदासवृत्त्या साधनाङगा.
1 ई-ख,
व-ख,
त-ख,
'त्तिः-ख.

Page #714

681 द्वादशमाह्निकम् दन्यच्चेत् वचनं, सेयं विप्रतिपत्तिः। अतः शब्दान्तरेणाक्षपादपादेभ्य एव शिक्षित्वा, तदेव निग्रहस्थानद्वयमनेन* श्लो'कद्वयन निबद्धम्, न पुनरभिनवमल्पमपि विचित्प्रेक्षितमिति ||
- [ निग्रहस्थानव्यवस्थापि न युक्ता] न च यथासंख्यनियमेन द्वयोट्टे निग्रहस्थाने वर्णनीये, अपि तु यथा संभवमुभयोरपि यथावसरं तत्तन्निग्रहस्थानमादेष्टव्यम्। द्वाविंशतिभेदत्वं च निग्रहस्थानानामसङकीर्णोदाहरणविवक्षया कथ्यते, न नियमायेत्युक्त. मेव। परस्पर विसदृशं च लक्षणमेषां इदानीमुपदिश्यत एव। तत्रैव चायुक्तत्वमेषाम् , बालिशप्रलापकल्पत्वं वा पराक्रियत एवेत्यलमति. प्रसङगेन ॥
- [प्रतिज्ञाहानिः ] एवं सामान्यलक्षणं विभागं चाभिधाय विशेषलक्षणान्याहप्रतिदृष्टान्तधर्मानुज्ञा स्वदृष्टान्ते प्रतिज्ञाहानिः ॥ ५.२.२ ॥ .. प्रतिज्ञासिद्धये वादिना साधनेऽभिहिते, तत्र प्रतिवादिना च दूषणे उद्भाविते, तृतीये वचसि तु वर्तमानो वादी यदि प्रतिदृष्टान्तधर्म स्वदृष्टान्तेऽनुजानाति, तदस्य प्रतिज्ञा हीयत इति प्रतिज्ञाहा निर्नाम निग्रहस्थानं भवति ॥
तद्यथा-'अनित्यः शब्दः, ऐन्द्रियकत्वात् , घटवत' इत्युक्ते, पर आह–'सामान्यमन्द्रियकमपि नित्यं दृष्टमित्यनैकान्तिको हेतुः' इति ॥
*श्लोकद्वयं-सामान्यलक्षणपरविभागपरसूत्रद्वयम् ॥ + वादिनः विप्रतिपत्तिः, प्रतिवादिनः अप्रतिपत्तिरिति व्यवस्थयो ।
1 के-ख,-
नि-ख.

Page #715

682
न्यायमञ्जरी तत्र साधनायाह – 'सामान्य मन्द्रियकं नित्यम्, तहि तथैव घटो. sपि नित्योऽस्तु' इति। अयमस्यैवंवदतो भ्रमः-किल नित्यानित्यपक्ष. वृत्तिः अनैकान्ति'को भवति हेतुः। घटस्य तु नित्यतायां एकस्मिन्नित्य. पक्ष एव वृत्तः अनैकान्तिक'तामेष विजह्यादिति । तदेवमस्य ब्रुवतः प्रतिज्ञाहानिर्भवति । घटस्य हि नित्यत्वे 'तदृष्टान्तबलादेव शब्दोऽपि नित्यः स्यादिति ॥ .
[ धर्मकी.क्षेपः] अत्र कोतिराह - प्रतिजैव तावदसाधनाङगवचन मिति तदभिधानं निग्रहस्थानं भवितुमर्हति, न तद्धानिः। न च हानिरप्यस्ति। यदि नाम घटस्य दृष्टन्तीकृतस्य प्रतिदृष्टान्तधर्म नित्यत्वमयमभ्युपैति, किमियता शब्दानित्यत्वप्रतिज्ञामवजहाति ॥
अपि च हेत्वाभासा अपि निग्रहस्थानवर्गे गणिता एवं । स चाय. मनकान्तिकहेत्वाभासांप्रयोगादेव पराजीयते, न प्रतिज्ञाहान्येति तस्या विषयान्तरं वक्तव्यम् ॥
[आक्षेपस्य समाधानम् ] अत्रोच्यते-प्रतिज्ञायास्तावदसाधनाङगवचनता नास्तीत्यवयवलक्षणे नर्णीतमेतत् । प्रतिज्ञासिद्धयर्थ एव सर्ववादिनां प्रयासः। अनिर्दिष्टा चसा साधयितुमशक्यैवेति न तद्वचनमसाधनाङगवचनम्। लौकिकेध्वपि ऋणादानादिविवादपदेषु प्रतिज्ञ हानिमेव मुख्यं पराजयकारणमाहुः। यथाऽऽह नारदः
* विजह्यादिति भ्रमः-इत्यन्वयः । अनैकान्तिकता परिहता भवतीति भ्रमः॥ + प्रयोगः-उद्भावनम् । हेत्वाभासस्यापि निग्रहस्थानपरिगणनमस्ति ।
1 क-ख,
न ह-च.
सा-ख.

Page #716

द्वादशमा हिकम्
683 __सारस्तु व्यवहाराणां प्रतिज्ञा समुदाहृता।
तद्धानौ हीयते वादी तरंस्तामुत्तरो भवेत्' इति ॥ प्रतिदृष्टान्तधर्म च स्वदृष्टान्तेऽभ्युपगच्छन् उत्सृजत्येव प्रतिज्ञाम् । नित्यत्वं हि सामान्यवत घटस्यापि सहते। तंदृष्टान्तबाले'न शब्देऽपि सिषाधयिषतीति नूनमिदानी नित्यत्वमेव घटधर्मः शब्दे सिद्धयेदिति कथं तदनित्यत्वप्रतिज्ञाऽस्य न हीयते ॥
[ अकान्तिको द्भावनं नालम् ] यत्तूक्तं हेत्वाभासप्रयोग एव निग्रहनिमित्तम् , न प्रतिज्ञाहानिरितिस्यादेतदेवम् , *यदि द्वितीय वचसि व्यवस्थितेन प्रतिवादिना व्यभिचा. रोद्भावनया प्रत्यवस्थितो वादी तावत्येव विरमेत् । स तु तृतीये वचसि. वर्तमानः तदुद्धरणबुद्धया तथाविधमभिधत्ते, येन प्रतिज्ञां जहाति। अतश्च व्यभिचारपरिहरणलोभ भिहितातिदृष्टान्तधर्माभ्यनज्ञ वचनोप. नततदर्थप्रतिज्ञाहानिनिबन्धन एवास्य निग्रहो युक्तः, न हेत्वाभासप्रयोगकृत इति अयमेव मुख्यः प्रतिज्ञाहानेविषयः॥
[प्रतिज्ञान्तरम् ] प्रतिज्ञातार्थप्रतिषेधे धर्मे विकल्पात्तदनिर्देश:
प्रतिज्ञान्तरम् ॥ ५.२.३ ॥ प्रतिज्ञातार्थप्रतिषेधे परेण कृते, तत्रैव धमिणि धर्मान्तरं साधनीय. वादिनः प्रतिसान्तरं मभिदधतो नाम निग्रहस्थानं भवति ॥
तावत्येव वादी यदि विरमेत , तदा रयादेतदेवम् इत्यन्वयः॥
1 धे-खः

Page #717

684
न्यायमञ्जरी 'अनित्यः शब्दः, ऐन्द्रियकत्वात्' इत्युक्ते, पूर्ववत् सामान्येन व्यभि. चारोद्भावनया प्रत्यवस्थित आह–'सामान्यमैन्द्रियकं यन्नित्यं, तद्युक्तम् । तद्धि सर्वगतम्। असर्वगतस्तु शब्द 'इति नो दर्शनम्' इति। सोऽयं 'अनित्यः शब्दः' इति पूर्वप्रतिज्ञातः अन्यम् 'असर्वगतः शब्दः' इति प्रतिज्ञा कुर्वन् प्रतिज्ञान्तरेण निगृहीतो भवति ॥
[धर्मकीक्षेिपः] अत्राह-नेदमप्रस्तुतप्रतिज्ञान्तरकरणम् , अपितु परोद्भावितव्यभि- . चारनिराकरणविशे षोत्पादनम् ॥
एतदुक्तं भवति-असर्वगतत्वे सत्यन्द्रियकत्वादनित्यः शब्द इति । तदिदमसर्वगतत्वप्रतिज्ञासिद्धयर्थमुपात्तं कथं निग्रहस्थानम्। यो हि । मीमांसकं प्रति 'अनित्यः शब्दः, कृतकत्वात्' इत्युक्तवान् तेन कृतकत्वम. सिद्धमित्युपालब्धः, कृतक त्वसिद्धये यतेत, स किं कृतकत्व प्रतिज्ञान्तरकर णानिगृह्येत॥ ___ यस्तु पूर्वप्रतिज्ञामवधीर्य, तदनौपयिकमकस्मादेव प्रतिज्ञान्तरमारभेत, स तदा उन्मत्त एव भवेत्। न चोन्मत्तप्रलापानां शास्त्रे लक्षणकरणं युक्तम् । स्पष्टे च निग्रहहेतौ हेत्वाभासाभिधाने संभवति किमिति प्रतिज्ञान्तरं निग्रहस्थानमुच्यत इति ॥
[भक्षेपस्य समाधानम् ] अत्रोच्यते-प्रतिज्ञासिद्धये हेतुदृष्टान्तौ प्रयोक्तव्यौ, न पुनः प्रतिज्ञान्तरं करणीयमिति स्थितिः। इह च यो हेतुः अनेनोपात्तः तस्मिन् परेणानकान्तिकीकृते सति, न तत्परिहार प्रकारमनुगुणमयमास्थितवान् । अपि तु असर्वगतत्वप्रतिज्ञामन्यामारूढः॥
1 इ-ख,
५ वा-ख,
गोपादा-ख, * त्वे-ख,
राय-च.

Page #718

द्वादशमाह्निकम् ।
685 ननु ! विशेषणमेतदनेकान्तिकत्वपरिहारार्थम्, न प्रतिज्ञान्तरमित्युक्तम्-न-असिद्धत्वात। *सिद्धं हि विशेषणं भवति। नित्यत्ववादिनं च प्रति शब्दस्यासर्वगतत्वमसिद्धम्। साध्यते चेत् , तहि प्रतिज्ञान्तरमेवेदम् , हेत्वाद्यवयववैलक्षण्यात्, प्रतिज्ञालक्षणस्य च साध्यनिर्देशस्योपपत्तेः। अनैकान्तिकत्वपरिहृतये हि हेतुविशेषणं सिद्धं वाच्यम् , न तु मिविशेषणं साध्यं चेति ॥
- [ हेत्वाभासताऽप्यस्य न युक्ता ] अन्यतरासिद्ध तु हेत्वाभासे तत्समर्थनं प्रक्रमानुरूपमेवेति न प्रति. नान्तरं निग्रहस्थानं भवति। इह तु अनैकान्तिकत्वपरिहाराय यतमानः मार्गमनुगुणमपश्यन् स्खलित इति निगृह्यते । न च हेतूदादरणादिप्रयोगनिपुणमंतेरपि भ्रमादेवंविधमभिधानं न संभवति। न च प्रतिज्ञामात्रेण सिद्धिमिच्छन्नेवं ब्रवीति, अपि तु व्यभिचारं परिजिहीर्षन्निति ॥
[नाप्यस्यासंबद्धत्वम् ] · न चायमुन्मत्तप्रलाप एव, प्रस्तुतानुगुण्यबुद्धया प्रयोगात्। अपि च 'अनित्यः शब्दः, चाक्षुषत्वात्' इत्युभयासिद्धो नाम हेत्वाभासः भवद्भिरपि शास्त्रे लक्षित एव। स उन्मत्तप्रलापो न भवति! यथोदाहृतम तत् प्रतिज्ञान्तरमुन्मत्तप्रलाप इत्यपूर्व एष भिक्षोः स्वदर्शने रागः, परदर्शने द्वषो वा। को हि नाम शिशुरपि शब्दे चाक्षुषतां ब्रूयात् ।
इदं तु संभवत्येवाभिधानम् । केवलं हेतुविशेषणे सिद्ध च बक्तव्ये भ्रमात् धर्मिविशेषणं साध्यं चायमुक्तवानि ति निगृह्यते ॥
* सिद्धत्वे तु हेवन्तररूपं निग्रहस्थानं भवति ॥ + इदं-शब्दः अनित्यः, ऐन्द्रियकवादित्यादि ।
1 प्र-ख,
ति-ख.

Page #719

686
न्यायमञ्जरी तृती'ये वचसि स्थितश्चैवमसावुक्तवानिति' निमित्तान्तरमिदमस्य निग्रहे निरूपितम्। द्वितीय एव तु वचसि कथाविरतौ हेत्वाभासप्रयोगादेव निग्रहमाप्नुयादिति प्रतिज्ञाहानिप्रस्ताव एवोक्तम् ॥
[प्रतिज्ञाविरोधः ] प्रतिज्ञाहेत्वोर्विरोधः प्रतिज्ञाविरोधः ।। ५.२.४ ॥
यत्र प्रतिज्ञा हेतुना विरुद्व यते, हेतु प्रतिजया, सः प्रतिज्ञाविरोधो नाम निग्रहस्थानं भवति। 'गुणव्यतिरिक्तं द्रव्यम्' इसि प्रतिज्ञा; 'रूपादिभ्योऽर्थान्तरस्यानुपलब्धेः' इति हेतुः। सोऽयं प्रतिज्ञाहेत्वोविरोधःयदि गुणव्यतिरिक्तं द्रव्यम्, न तर्हि रूपादिभ्योऽर्थान्तरस्यानुमलब्धिः । अथ रूपादिभ्योऽर्थान्तरस्थानुपलब्धिः, न तहि गुणव्यतिरिक्तं द्रव्यम् । गुणव्यतिरिक्त च, द्रव्यं च, रूपादि व्यतिरिक्त स्यानुपलधेरिति याहतम् ॥
[धर्मकीाक्षेपः ] अत्राह-नेदं प्रतिज्ञाहेत्वोविरोधोदाहरगं भवतुमर्हति, हेतोरसंभ: वात्। संभवन हि हेतुः प्रतिज्ञाया विरुणद्धि । तया वा विरुद्धयते। इह तु उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलब्धिः न समस्त्येव, रूपादिभ्योऽर्थान्तरस्य पृथक्त्वेनोपलब्धियोग्यत्वानुपपत्तः। संभवन्नपि चैवंविधे विषये प्रतिज्ञा. विरोधे हेतुः न द्वयों दोषजातिमतिवर्तते-विरुद्धत्वम् , *असिद्धत्वं वा।
___ * असिद्धत्वं-स्वरूपासिद्धिः॥ .
1 गि-ख,
'रू-ख,
भिश्चार्थांन्तर-ख.

Page #720

687
द्वादशमाह्निकम्
सिद्धत्वे वा
गुणव्यतिरिक्तद्रव्यवादिनो हि भेदेनाग्रहण' मसिद्धो हेतुः । साध्यविपर्ययसाधनत् विरुद्ध इति । अतो हेत्वाभासग्रहणेन गतार्थत्वात् न पृथग्वक्तव्यमिदं निग्रहस्थानम् ॥
[ उदाहरणान्तरस्याप्यसाधुत्वम् ]
यत् अन्यदन्यैरुदाहरणमभाणि 'नित्यः शब्दः सर्वस्यानित्यत्वात् इति तदप्यसाधु- वैधर्म्यदृष्टान्तस्यानेन प्रकारेण कुशिक्षितैरभिधानात् । तथा हि- सर्वशब्दोऽत्र सावयववचन इति निरवयवत्वं हेतुविवक्षितः - 'नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात्' ' इति । तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तः साध्याभावे हेतोरभाव प्रदर्शयता वक्तव्यम् - नित्यः शब्दः, अनित्य सर्वत्वात् - सावयवत्वात् इति । सोऽयमशिक्षितवैधर्म्यदृष्टांत प्रदर्शनप्रक्रमैः विपर्य - येण वैधर्म्यदृष्टान्त एव कथितः 'सर्वस्यानित्यत्वात्' इति । तदुक्तं -
'सहि दुष्टान्त एवोक्तः वैधर्म्येण सुशिक्षितैः' । इति । तस्मान्नेदमपि प्रतिज्ञाहेतुविरोधोदाहरणमिति ॥
[ धर्मकीर्तिदूषणपरिहार : ]
'अत्रोच्यते यदुक्तं - हेतोरसंभवान्नेदं निग्रहस्थानम् - इति - तदचारु - पंचम्यन्तनिर्दिष्टस्य हेतोः प्रदर्शितत्वात् । निरवद्यहेत्वभावात्तु यदि तदसंभव उच्यते, तहि हेत्वाभासव्याकरणमध्यकरणीयं भवेत् । पुरुषबुद्धिप्रमादनिबन्धन हे 'तु' प्रयोगस्तु तथाविधमप्यभिधानं संभवत्येव ॥
[ हेत्वाभासनिग्रहस्थानयो वैलक्षण्यम् ]
यप्पुनरभ्यधायि – संभवन्नपि हेतुरयम् असिद्धविरुद्धयोरन्यतरो भवेत्, न दूषणान्तरमिति - तत्र ब्रूमः - सत्यमेतत् किन्तु हेतुस्वरूप
1
ग-ख,
2
3 मू-ख,
त्वाभास-ख.

Page #721

688
न्यायमञ्जरी निरूपणावसरे स यदि तदातदोषादोषदर्शनात् विरुद्धता तस्याभिधीयते । यथा भवद्भिः 'नित्यः शब्दः, कृतकत्वात्' इति विरुद्धहेतौ वणि ते क्वचित् सिद्ध साध्यस्य दृष्टान्तहीनतादिदोषान्तरसंभवे तदवधीरणया विरुद्धत्वमेव दशितम्। यथा वा हेत्वाभासलक्षणे कथितमस्माभिः 'अनित्यः शब्दः, चाक्षुषत्वात्' इत्यस्यानकान्तिकत्वदोषे सत्यपि प्रथमतरमसिद्धतैव हृदयपथमवतरति, तेनासिद्धोऽयमुच्यते, न सव्यभिचार इति । एवमि. हापि हेतुगुणदोषविचारे क्रियमाणे विरुद्धतादिहेत्वाभासताऽस्य कथ्यते॥
यदा तु परार्थानुमानवाक्यस्य पंचावयवस्य, परमतेन वा व्यवय - वस्य परस्परान्वितपदार्थसमुदायात्मा वाक्यार्थश्चिन्त्यते, तत्र इतरेतर. व्याहतार्थवादिनोः प्रतिज्ञाहेतुपदयोः असंसर्गात् तद्विरोध एव झटिति मनसि विपरिवर्तत* इति स एव निग्रहनिमित्तं भवितुमर्हति, यत इतरे. तरविरोधिनमनन्वितार्थमभि दधति वाक्ये ऽपि विप्रतिएत्तिरप्रति. पत्तिर्वा भवेदित्यद एव निग्रहस्थानम् ॥
. [विरुद्ध प्रतिज्ञाविरोधयोर्विशेषः] . अपि च साध्यविपर्ययसाधक एव विरुद्धहेतुरुच्यते, 'यः प्रतिज्ञा'मेव बाधते। इह तु प्रतितया हेतुर्बाध्यते, प्रतिज्ञा वा हेतुनेति विकल्प्यमानत्वात् निग्रहस्थानान्तरमेवेदम् ॥
इत्थमस्यैवोदाहरणस्योपपत्तेः उदाहरणान्तरनिरूपणं वृथाऽटाट्यैव ॥
* तथाच वस्तुदृष्टया हेत्वाभासः, उक्तिदृष्टया निग्रहस्थानमित्युक्तम् ॥
___1 त-ख, sप्र-ख
तोवण्य-ख हेतु-खः
५ तेव-ख,
'वद-ख,

Page #722

689
द्वादशमाह्निकम्
[ भाट्टोक्तोदाहरणम् ] भाट्टौस्तु *भवदीयं निरालम्बनसाधनं प्रतिज्ञाविरोधोदाहरणं वणितम् -'निरालम्बनाः सर्वे प्रत्ययाः, प्रत्ययत्वात्' इति। यतः प्रत्ययत्वहेतु ग्राहकज्ञानसालम्बनत्वे तेनै वैषा प्रतिज्ञा विरुद्धध्यते । तन्निरालम्बनत्वे तु हेत्वभाव एव स्यादिति। तदुक्तम्
'विस्पष्टश्चाक्षपादोक्तो विरोधो हेतुसाध्ययोः ।
यमदृष्टवा परैरुक्तमदूषणमिदं किल' इति ॥ तत् सर्वथा सुलभोदाहरणमिदं प्रतिज्ञाहेतुविरोधाख्यं निग्रहस्थानमिति स्थितिः ॥
[ प्रतिज्ञासंन्यासः] पक्षप्रतिषेधे प्रतिज्ञातार्थापनयनं प्रतिज्ञासन्न्यासः ॥ ५-२-५ ।।
पक्षसाधने परेण दूषिते तदुद्धारणाशक्त्या प्रतिज्ञामेव निढ्वानस्य प्रतिज्ञासन्न्यासो नाम निग्रहस्थानं भवति ||
'अनित्यः शब्दः, ऐन्द्रियकत्वात्' इत्युक्ते, तथैव सामान्यनानकान्ति. कतायामुद्धा टितायां, यत् प्रतिब्रवीति—'क एवमाहानित्यः शब्द इति. -सोऽयमेवंब्रुवन् प्रतिज्ञासन्न्यासात् पराजीयते ॥
[प्रतिज्ञासंन्यासे धर्मकीक्षेिपः] .. अत्राह-अतिस्थूलः खल्वयं प्रमादः। को हि नाम प्रतिवादी प्राश्निकसन्निधाने प्रतिज्ञां कृत्वा, तदैव तेषामेवाभ्रष्टसंस्काराणां पुरतः अपस्मारकाद्यनुपप्लुतमतिः तामेव निह्नवीत ॥
* भवदीयम्-इत्यत्र भवच्छन्दः बौद्धपरः॥
1व-ख,
टुंकि-ख,
प्र-ख.
44

Page #723

690
भ्यायमञ्जरी अपि च द्यूतपराजितपणरहित'शठ'कितव वदु'दासीनः प्रतिज्ञामजहदपि हेतावनैकान्तिके किमसौ न निगृह्यते । न हि प्रतिज्ञायास्त्यागात्यागौ तदीययोः' निग्रहानिग्रहयोः प्रयोजकौ, अपि तु हेतुगुणदोषावेव। स चायं साधनव्यभिचारादेवा नित्य पक्षः पराजीयत इत्यलं सन्न्यासेनेति ॥
___ [ धर्मकीराक्षेपपरिहारः] अत्रोच्यते-परोद्भावितहेत्वनैकान्तिकत्वदूषणोद्धरणरणरणकतर लितमतेः भवेदप्ययं प्रमादः। एवं ह्यसौ वदति 'मयोक्तं-संयोगवियोग ध्यङगयः शब्दो न भवति, न त्वनित्यः' इति ॥
___ अयमाशयस्त्वेवंदतः-किल संयोगविभागानभिव्यङगयत्वे मया पक्षीकृते, सामान्येन व्यभिचारो न भविष्यतीति । तदपि हि तादृशमेव, . स्वाश्रयव्यङगयत्वादिति मुह्यतः नातिस्थूलममुमीदृशं प्रमादं प्रतिपन्नस्य भवत्येव निग्रहहेतुः । अप्रमादिनोस्तु निग्रहो नाम नास्त्येव कश्चिदिह लोके परलोके वा* ॥
यत्तु तदीययोः प्रतिज्ञात्यागात्यागयोरनैकान्तिकत्वेनैवासौ निगृह्यत इति-स्या देतदेवं, यदि व्यभिचारोद्भावनसमनन्तरमसौ तूष्णीमेवासीत । तथाविधं तु ब्रुवाणस्तस्यैव पराजयहेतोस्सन्निकृष्टत्वात्तेनैव निगृहीतो भवति, नानकान्तिकप्रयोगेणेति ॥
[ हेस्वन्तरम् ] अविशेषोक्ते हेतौ प्रतिषिद्धे विशेषामिच्छतो हेत्वन्तरम्
॥५-२-६॥
___ * 'प्रमादं वै मृत्युमहं ब्रवीमि सदाऽप्रमादममृतत्वं ब्रवीमि' इति वचनम् ॥
यौ-ख,
सिद्ध-ख, '
___1 एव-ख, व-ख, । हः-ख, 'दिति-ख.

Page #724

द्वादशमाह्निकम्
691 अविशेषाभिहिते हेतौ प्रतिषिद्ध तद्विशेषणमभिदधतः हेत्वन्तरं नाम निग्रहस्थानं भवति। यथा सांख्यस्येत्थंवदतः एकप्रकृतीदं *व्यक्तम् परिमाणात्, घटादिवत्' इति । द्विविधं च विकारेषु दृष्टम्-इयत्तालक्षणमङकुरादेः फलान्तरस्य, चतुरश्रता च 'घंटादेः मृत्पूर्वकस्य। तदे तत्परिमितं "नि कारजात मेकप्रकृतिक दृष्टमित्यतः सर्वमिदमेकप्रकृति भवितुमर्हति । या च सैका प्रकृतिः, तत् प्रधानमिति ||
- अस्य हेतोय॑भिचारः, नानाप्रकृतीनामपि परिणामदर्शनादिति । तत्परिजिहीर्षया विशेषणमाह-समन्वयादिति। सुखदुःखमोहसमन्वितं हि सर्व व्यक्तं परिमितं दृश्यत इति। तस्य प्रकृत्यन्तररूपसमन्वयाभावादेकप्रकृतिकवामिति । तदिदं हेत्वन्तरं निग्रहस्थानम् , प्रागुक्ता विशे. षण हेतोः स्वयमेव हेतुत्वामर्षणादिति ॥
[अनेकान्तिकात् हेत्वन्तरस्य विशेषः] अत्राह-किमयं दग्धो दह्यते, मृतो वा मार्यते। अनैकान्तिकहेतू. पन्यासेनैव खल्वयं तपस्वी निगृहीत एव, असाधनाङगवचनादिति कृतं' हेत्वन्तराख्यनिग्रहस्थानान्तरोदीरणेनेति - अत्रोच्यते - युक्तमेव तत् द्वितीये वचसि कथासमाप्तौ यथा तु भवानाह। यदा तु व्यभिचारनिराकरणाय विशेषणमपरमधिकमधुनाऽभिधातुं प्रवृत्तः, तदा तदुपादानादेव निगह्यत इति पिष्टपेषणं संप्रत्येवाय मिष्यते। पुरुषशक्तिपरीक्षात्मके च जल्पे निग्रहस्थानमिदम्। वादे तु विशुद्धाशयतया वस्तुनि परीक्ष्यमाणे विशेषणान्तरोपादानेऽपि तद्विचारः प्रस्तोतव्यः, न निग्रहः कार्य इत्यभि. युक्ताः ॥
* व्यक्तं-महदादिस्थूलजगदन्तम् ।
निरा-ख, घ, च,
क्तस्य-ख,
. 1 तू-ख, " स्य-ख,
प-ख, किं-ख.

Page #725

692
न्यायमञ्जरी [अर्थान्तरम् । प्रकृतादादप्रतिसंबद्धार्थमर्थान्तरम् ॥ ५.२.७ ।।
प्रकृतादर्थादर्थान्तरं तदनौपयिकमभिदधतः अर्थान्तरं नाम निग्रहः स्थानं भवति ॥
यथा कश्चिद्वैयाकरणविटः स्फोटात्मानं शब्द चेतसि निधाय तन्नित्य त्वसिद्धये 'नित्यः शब्दः, निरवंयवस्वात्' इत्यभिधित्सुरेव दुरितकर्मा दिभिः अनैकान्तिकतामाशङकमानः अर्थान्तरं नाम निग्रहस्थानं *जिगमिषुः, तत्रैव वाक्यशेषच्छाययोत्तिष्ठति 'नित्यः शब्दः; निरवयवत्वात् इति वयं पाणिनीयाः प्रतिपन्नाः, ये भगवतः पाणिनेश्छात्रा:. इति। कः पुनर्भगवान् पाणिनिरिति
येनाक्षरसमाम्नायमधिगम्य महेश्वरात ।
कृत्स्नं व्याकरणं प्रोक्तं आचार्यो नस्स पाणिनिः॥ .. कः पुनर्महेश्वरः, यतोऽक्षरसमाम्नायमधिजगाम पाणिनिरिति--
अत्युद्भटजटाजूटकोटिग्रथितचन्द्रमाः।
विश्वस्थिति भवध्वंस हेतुरेको महेश्वरः॥ अपि च
अचिन्त्यवेषाभरणस्य तत्त्वतः __ यदृच्छया यस्य निशासु ताण्डवम् । स भस्मभक्तीनि बिभति मौलिना कृतांजलिः पादरजांसि वासवः ।।
* अवशादेवेति शेषः॥
1 प-च-ज,
लयोत्पाद-ज;

Page #726

693
द्वादशमाह्निकम् कीदृशं पुनस्ताण्डवं तनोति खण्डपरशुरिति
इत्थंचारी क्रमो यस्मिन् इत्थं च करवर्तनाः । - इत्थं यत्र 'कटिगच्छेदाः 'दण्ड पादास्तथेदृशाः ॥
इत्येकैकमुपदेशयन् उत्थाय नृत्यति। तदेतदर्थान्तरं निग्रहस्थान. मसाधनाङग मिति ||
कीर्तिनाऽप्यनुमोदितम्-द्वयोरपि च वादिप्रतिवादिनोः प्रकृताननुगुणमभिदधतोः भवत्यदो निग्रहस्थानम् । यथाक्रममेकस्य साधनमनवद्यमपश्यतो द्वितीयस्य दूषणमिति ||
. [निरर्थकम् ] . . वर्णक्रमनिर्देशवन्निरर्थकम् ॥५.२.८ ॥
अभिधेयरहितवर्णानुपूर्वीप्रयोगमात्रं निरर्थकं नाम निग्रहस्थानं भवति - अनित्यः शब्दः, कचटतपानां गजडदबत्वात् , घझढधभवत्' इत्येवं प्रकारम्। इदमपि वादिप्रतिवादिनोः प्रकृताननुगुणमभिदधतोर्भवत्यदो निग्रहस्थानम् । ययाक्रम साधनं दूषणं च यथोचितमभिधातुमजानतोः पूर्ववदुभयोरपि निग्रहस्थानम् ॥
[निरर्थकनिग्रहस्थानाक्षेपः] __ अत्राह-*सोऽयमुन्मत्तप्रलापमेव शास्त्रे लक्षयितुमुपक्रान्तः। न ह्यनुन्मत्तानामीइंश्यक्षराणि मुखानिर्गच्छन्ति। ईदृशां च निर्देशे कपोल. वादित्रकक्ष्याभिताडनादीन्यपि कामं शास्त्रे निर्दिश्यन्ताम् ॥ ... अपि च वर्णक्रमनिर्देशवदिति मतुपा निर्देश 'एष सूत्रे, 'वदिति वतिप्रयोगो वा? मतुप्पक्षे सर्व वर्णक्रमनिर्देशयुक्तं निग्रहस्थानं भवे. दिति हस्तसंज्ञादिभिरिदानीमुद्ग्राहिणिकाः प्रस्तूयेरन् ॥
* सोऽयं-सूत्रकारः॥ + निर्दुष्टन्यायप्रयोगादिकमपि। तत्राप्यस्ति हि वर्णक्रमनिर्देशः ॥ । घटो-ख, . दात्र-ख, वचनमि-ख, घ, ज, शे-च.

Page #727

न्यायमञ्जरी
पत्तिः ।
अथानर्थकक्रम सिर्देशयुक्तमिति व्याख्यायते, तथाऽपि नियमानुपनार्थरहितवर्णोच्चारणमेव प्रकृतानुपयोगान्निरर्थकमेव ; वर्णक्रम निर्देशस्यापि च क्वचित्प्रकरणे सार्थकता दृश्यत एव प्रत्या हारवत् ॥
वतिपक्षं तु भवति विप्रदर्शनमेतत्; किन्त्वर्थान्तरेणैव गतार्थत्वात् पृथङन वक्तव्यम् 11
694
[ उक्ताक्षेपसमाधानम् ]
अत्रोच्यते - मतुपा, वतिना वाऽभिधेयशून्यत्वमात्रमंत्र विवक्षितम् । अभिधेयशून्यं वचो निरर्थकमित्युक्तमिति भवति । एष एव चार्थान्तरा दस्य विशेषः । तत्राभिधेयस्य भावेऽपि प्रकृतानुपयोगः । इहत्वभिधेयमेव नास्तीति यत्र वचित्प्रकरणवशेन वर्णक्रमनिर्देशस्यापि सार्थकता ; न त दिहोदाहरणम् ॥
उदाहरणं यदि स्फुटं पृच्छसि न कुप्यसि चेत्, तद्भवदीयं सर्वमेव वचनमिहोदाहरणम् । * सौगतदर्शने शब्दानामर्थासंस्पशित्वात्, स्वलक्षणे तेषामप्रवृत्तेः । अपोहस्य चातितुच्छत्वात् सर्वं तदभिधानं नरर्थकम् ॥
›
1
[ बौद्धास्सर्वेऽपि न दूग्या: ]
+अत एव चोन्मत्तप्रलापिनः शाक्यभिक्षवोऽपि परिशुद्ध' वृत्तय: परलोकयाथार्थ्यदर्शिनः शौचाचारव्यवहारेषु अबाह्याः महान्तो विद्वांसस्ते
* नेदं केवलहास्यवचनम्, वस्तुस्थितिकथनमपीति प्रदर्शयति – सौगतदर्शन इत्यादिना ॥
+ अत एव - अस्योन्मत्तप्रलापत्वाभावादेव ॥
1 त-ख, घ, च, ज,
2 बोघिन - ख

Page #728

द्वादशमाह्निकम्
695 काममर्थशून्यमपि कथयन्तः नोन्मत्ता भवितुमर्हन्ति । एवमन्यस्यापि प्रज्ञाप्रमादात् कचटतपादि व्याहरतो नोन्मत्तता ॥
यच्योक्तं-ईदृशां गणने का परिनिष्ठेति-तत् परिहृतमसकृत् असङकीर्णोदाहरणविवक्षया द्वाविंशतिभेदत्वमाश्रितमिति ॥ - कपोलवादनादीनि पुनः अकथास्वभावत्वादचिन्त्यान्येव । यस्य चास्मिन कथाप्रसङगे गण्डवादित्रादि चेतसि स्फुरति, तस्यान्यदतिजघन्यमपि हृदयमवतरेदित्यलं 'कश्मल गोष्ठ्येति ||
[अविज्ञातार्थम् ] पर्षप्रतिवादिभ्यां त्रिराभिहितमप्यविज्ञातमविज्ञातार्थम्
॥५-२-९॥ यत् साधनवार्य, दूषणवाक्यं वा त्रिरभिहितं पर्षदा प्रतिवादिना न विज्ञायते क्लिष्टशब्द प्रयोगम् , अप्रसिद्धप्र योगम् , अतिद्रु'तो'च्चरितमिन्येवंप्रकारमविज्ञातार्थ नाम निग्रहस्थानं भवति । असामर्थ्यसंवरणाय च धूर्तंरिदमाश्रीयते ॥
[निरर्थकाविज्ञातार्थयोर्विशेषः]. अत्राह-अर्थासंप्रत्ययस्य समानत्वात् कोऽस्य निरर्थकाद्धदः। अथ प्रकृतोपयोगयोग्यमर्थमसौ वदति, तदा पर्षत्प्रतिवादिनोरमेधाविता कामं भवेत् ; न तु विदुषः वक्तुं विवदतः पराजयो भवितुमर्हति ॥
किंकृतश्चैष त्रिरुच्चारणनियमः? कि राजाज्ञया, उत स्वाक्येन ? इति न विद्मः॥
* किन्तु भ्रान्ताः। भ्रान्तिः, उन्मादश्च नाविशेषः ॥
1 असंबद्ध-ख.
प्र-ख,
' तीब्रो-ख,

Page #729

696
न्यायमञ्जरी अत्रोच्यते-निरर्थके सर्वेण सर्वार्थशून्यता; इह तु भवन्नप्यर्थो नाव. गम्यते, द्रुततरो'च्चारणादिव्यतिकरवशादिति कथमविशेषः । तत्र च कल्प्यते नूनमसामर्थ्यमा त्मीय मावरीतुमनाः एवमभिधत्ते-न हि समर्थो विद्वान् विस्पष्टं न वक्तीति ॥
[विरमिधाननियमे विशेषः] त्रित्वनियमोऽपि न वेदवचननरपतिशासननिबन्धनः, किन्तु वास्तुस्थित्यु पनत एव। यतः सकृत् , द्विरप्यभिहितमप्यनवधानादिना न गृहीतामति संभाव्यते। त्रिस्तु यदुक्तं न ज्ञायते, तत्र वक्तुरेव जाडयम्। अनेक प्राश्निकादिसमाजे कथितमवश्यं केनाप्यवगम्येत। सवरनवगमात्तु वक्तैव निगृह्यते। चतुर्धा पंचधा वाऽभिधाने त्विष्यमाणे निरवधिताऽ. भिधानस्य प्रसज्यत इति युक्तस्त्रिवचननियम इति ॥
[अपार्थम्] पौर्वापांदियागादप्रतिसंबद्धार्थमपार्थकम् ॥५-२-१० ॥
पूर्वापरासङगतपदकदम्बकोच्चारणादप्रतिष्ठितवाक्यार्थमपार्थकं नाम निग्रहस्थानं भवति। तद्यथा-दशदाडिमानि षडपूपा कुण्डमजाजिनं पललपिण्डः कुमार्याश्चैत्रस्य पिता प्रतिशीन इति ॥
[धर्मकी-क्षेपः, समाधान ध] अत्राह-अप्रति संबद्धवदेवासंबद्धवाक्यं, असंबद्धप्रकरणं च निग्रहस्थानान्तरं कस्मान्नोक्तम् ? एतेनैव गतार्थत्वादिति चेत् , यद्येवमनर्थ
* सभ्यया रीत्या, भाषया च व्यवहरेदिति यावत् । स्वयमतिप्रौढपण्डित. स्यापि लोकोत्तीर्णप्रज्ञस्यापि व्यवहारक्रमातिलखनं पराजयहेतुः॥ .
1 तो-ख,
'स्थित-च.
' स्य्य
द्धत-ख,
'अ-ख,घ,ज,

Page #730

द्वादशमाह्निकम्
697 केनैव गतार्थत्वादपार्थकमपि पृथङन वक्तव्यम्-अत्रोच्यते-निरर्थके न पदार्थः, न वाक्यार्थः; केवलं वर्णा एव शुष्का उच्चार्यन्ते। अर्थान्तरेऽपि सनन्वितपदार्थे व्यवस्थापितवाक्यार्थमनुषकृतं तूच्यते । इह तु पदार्थसंप्रत्ययेऽपि तदन्वयासंभवेन वाक्यार्थानवसाय इति स्पष्टो भेदः॥
प्रकृतविवादास्पदीभूते स्तुनि को वा विशेष इति चेत्*-उक्तमत्र --संक्षेपविवक्षायां द्वे एव निग्रहस्थाने। असंकीर्णोदाहरणविवक्षया तु द्वाविंशतिभेदत्दम्। प्रकृतवस्तुसिद्धिस्तु द्वाविशतावपि तुल्यैव ।।
यत्तु असंबद्ध वाक्यं, असंबद्धप्रकरणं च पृथगुपसंख्येयमिति-तन्न'अप्रति संबधपदार्थेनैव तत्संग्रहात् । यदि त्वसंबद्धवाक्यमसंबद्धप्रकरणं चावश्यं वक्तव्यम, तद्युक्तमेव भवदीयं शास्त्रम्। तथा हि वैभाषिकाणामस्ति बाह्योऽर्थः, स च प्रत्यक्षः। सौत्रान्तिकानां च सन्नप्य सावनुसेयः। योगाचाराणां साकारं ज्ञानमेव, न बाह्योऽर्थः, स च प्रत्यक्षः। माध्यमिकानां आकारशन्यं स्वच्छं ज्ञान मात्रमे व-इत्येवमितरेतरानन्वितवाक्यप्रकरणमिदमशेषमेव शाक्यशास्त्रम्। आह च--
दशदाडिमवाक्यस्य बौद्धशास्त्रस्थ चेदृशः। अन्यस्य चाप्यबद्धस्य प्रतिष्ठा केन लभ्यते ॥
... * वर्णोच्चारणं वा, पदोच्चारणं वा, वाक्यप्रयोगो वा-भवतु, सर्वत्र अर्थ. राहित्यं समानमेव किल ॥
+ यद्यपि 'माध्यमिका: सर्वशून्यवदिनः' इति सर्वत्र सिद्धिः। परन्त्विदमेव प्रामाणिकं वचः। प्रज्ञापारमितादौ हि शून्यस्यापि अनिर्वचनीयतत्त्वरूपत्वं स्पष्टं प्रतिपादितम् । तर्हि विज्ञानवादशून्यवादयोः को विशेष इति चेत्, उक्तमत्रैव 'योगाचाराणां साकार ज्ञानम्, माध्यमिकानां तु आकारशून्यं स्वच्छं ज्ञानम्' इति । तथा च योगाचारैः ज्ञाने कल्पितो वा आकारः अङ्गीक्रियते, माध्यमिकैस्तु सोऽपि नाङ्गीक्रियते इति । परिकल्पितस्वभावं, परिनि पन्नस्वभावं, परतन्त्रस्वभाव चेति
भ-ख, घ, च,
मे-ख.

Page #731

698
न्यायमञ्जरी
[अप्राप्तकालम् ] अवयवाविपर्यासवचनमप्राप्तकालम् ॥५-२-११॥
प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनवचनक्रममतिलङघय-अवयवविपर्या सेन प्रयुज्यमान मनुमानवाक्यम'प्राप्तकालं नाम निग्रहस्थानं भवति ॥
- [पदानां प्रयोगक्रमे धर्मकीत्याक्षेपः] अत्राह-न हि पदानां वाक्येषु नियतः क्रमः कश्चिदस्ति। नियतक्रमका हि वर्णाः पदतामापद्यन्त इति युतम्, तदन्तरेण तदर्थानवग. मात्। न हि टव इत्युक्ते घटावगतिमवति। वाक्येषु तु 'देवदत्त ! गां शुक्लामभ्याज दण्डेन' 'दण्डेन शुक्लां गामभ्याज, देवदत्त!' इति क्रमान्तरेगापि तथैवार्थप्रतिपतेः किं क्रमेण। अनुमानवाक्ये तु 'पंचावयवाः' इत्येतदेव तावत् प्रथममसांप्रता, प्रतिज्ञाद्यवयवानामसाधानाङगवचनत्वात् । तत्र तेषां पंचावयवानामपि प्रयोगः, प्रयोगेऽपि च क्रमो विवक्षितः, तदुल्लङघनं च निग्रहस्थानमिति महती मूर्खप्रक्रियेति ॥
[न्यायाबयवेषु क्रमः नियतः ] __ अत्रोच्यते-वाक्यान्तरेषु क्रमविवक्षा भवतु, मा वा भूत् ; नानेन नः प्रयोजनम्। अनुमानवाक्ये तु आर्थः क्रमः बलादापतति, स्वप्रति पत्त्यनुसारेग परप्रतिपतेरुपादनात् । स्वातिपतौ च निदर्शन-तद्गतहेतुधर्मावधारण-प्रतिबन्धस्मरण-परामर्शज्ञान-साध्यनिश्चयानां क्रमेण दर्शनात् परं प्रति तथैव तदभिधानं कर्तव्यमिति सविस्तरमवयवलक्षणं
वस्तु क्रिविधं बवेत् । तत्र विज्ञानवादिनः परिकल्पितस्वभाववादिनः। इतरौ तु परिनि म्पन्न स्वभाववादि नौ । माध्यमिकास्तु निस्त्वभाववादिनः। अतश्च स्वभावक्रय. शून्यभ्वात्वस्तुनः, ते शून्यवादिन इत्येव तत्वम् ॥
1 म-ख,
' क्रमा-ख,
'मापे-ख,
'माणतय-ख. .

Page #732

द्वादशमाह्निकम
699 निर्णीतमेतत् । असाधनाङगत्वचनत्वमपि, प्रतिज्ञ द्यवयवानां तत्रैव निरस्तम् । अतः क्रमस्येह युक्तियुक्तत्वात्तदतिक्रमो भवत्येव निग्रहस्थानम् ॥
[न्यूनम् ] . . हीनमन्यतमेनाप्यवयवेन न्यूनम् ॥ ५.२.१२ ॥
पंचावयवे वाक्ये प्रयोक्तव्ये स्थिते, तदन्यतमेनाप्यवय बेन हीनं प्रयु. जानस्य न्यूनं नाम निग्रहस्थानं भवति ॥
. [ न्यूनस्यादोषत्वाक्षेपः, समाधानं च ] अत्राह-प्रतिज्ञाद्यवयवजातमसाधनाङगवचन मित्यतः तदनभिदधतो न निग्रहः ; 'प्रत्युत 'द'तो निग्रहो युक्त इतिः-अत्रोच्यते--अनन्तरमेव तत्परिहृतम , विस्तरतश्चावयवलक्षणे। तथा हि-श्रीतुराकाङक्षानिवृ. तयेऽनमानवाक्यं प्रयुज्यत इति प्रथमं तदाकाङक्षाविषयः साध्यधर्मविशिष्टी धर्मो प्रदश्यते। ततः कारणाकाङक्षायां हेतुवचनमभिधीयते। क्वास्य प्रतिबन्धो दृष्ट इति बुभुत्सायां उदाहरणमुपपाद्यते। इत्थमेष सिद्धप्रतिबन्धों हेतुः मिणि भवेत् , न वेति शङकायामुपनयवचनमुच्चार्यते। तदनन्तरं सर्वावयवानामेकत्रे पसंहाराय निगमनं प्रयुज्यत इत्यन्यतमस्याप्रयोगात् निग्रहार्हता भवत्येवेत्यलमत्रैव वस्तुनि पदे पदे कलहप्रस्तावनेनेति ॥
[ अधिकम् ] हेतूदाहरणाधिकमधिकम् ॥५.२.१३ ॥ एकेनैव हेतुना दृष्टान्तेन वा प्रतिपादितेऽर्थे हेत्वन्तरं दृष्टान्तान्तरं वा प्र युजानस्य अधिकं नाम निग्रहस्थानं भवति । एतच्च वादे तावद्वीतराग
* कदाचिस्तु पूर्वसमयबन्धानुरोधेनान्यथापि संभवः ॥ 1 तदू-ख.

Page #733

700
न्यायमञ्जरी कथात्मके वस्तुनिर्गयफले नेष्यत एव। जल्पेऽपि नियमा भ्युपगमेन वदतो वादिनः इदं निग्रहस्थानम्। यो हि न मया, आवाभ्यां वा साधनमधिकमभिधेयम् , उदाहरणं वेति नियम्योद्ग्राहयति, स एव तथा निगृह्यते, नान्य इति ॥
एतच्च कोतिनाऽप्येवमेव कथितम्-*'प्रपंचकथायां तु न दोषः, इति ॥ .
__[ अस्य दोषस्वतदभावपक्षौ ] अपर आह-नियमाभ्युपामेऽपि नायं दोषः, प्रतिपतिढिम्ने तदभि धानादिति-तदयुक्तम्-अभ्युपगतनियमत्यागादसौ निग्रहा) भवेत् । कश्चायं प्रतिपत्तिद्रढिमा ? प्रथमप्रयुक्तस्य हि हेतोः 'मृदुप्रतिपत्तिका रिणः हेतुत्वमेव न स्यात् । उत्पन्नस्य प्रत्ययस्य पुनरुत्पादनं युक्तम् । 'तत्र न पूर्वहेतु रद्र ढिम्ने । नाप्युत्तरो द्रढिम्ने। तस्मानियमाभ्युपगमेऽ. धिकाभिधानं दोष एव ॥
अपरं मतम्-अकृतनियमस्यापि दोष एव। प्रपंचकथायामध्ये केन हेतुना दृष्टान्तेन वा कृते निर्णये द्वितीयस्य वैयर्थ्यात्। निर्णीतस्य निर्णयानुपपत्तेः । अनिर्णयकारिणश्च प्रथमस्य हेतोः प्रयोगानहत्वादिति ॥
[पुनरुक्तम् ] शब्दार्थयोः पुनरुच्चारणं पुनर्वचनमन्यत्रानुवादात्
॥ ५.२.१४ ॥
* पूर्वोक्तरीत्या नियमाद्यकरणेन प्रवृत्ता कथा प्रपंचकथा ॥
1
-ख.
. सा-ख, च,
' अदृढ-ख,
तन्न-ख,

Page #734

द्वादेशमाहिम
701 अर्थादापन्नस्य स्व'कण्ठे'न पुनर्वचनम् , शब्दस्य ! वाऽर्थस्य वाऽभि. हितस्य पुनरभिधानं पुनरुक्तं नाम निग्रहस्थानं भवति, अनुवाद वर्जयित्वा ॥
शब्दपुनरुक्तं तावत् यत्र पूर्वोच्चारित एव शब्दः पुनररचार्यते-यथा -'नित्यः शब्दः, नित्य शब्दः' इति ।।
अर्थपुनरुक्तं तु-यत्र सोऽर्थः पूर्वमन्येन शब्दैनोवतः पर्यायान्तरेण पुनरुच्यते । यथा 'अनित्यः शरदः, निरोधधर्मको ध्वानः' इति ॥
यद्यपि च शब्दपुनरुक्तेऽध्यर्थपौनरुक्त्यमस्त्येव ; तथापि शब्दपूर्व. कत्वादर्थप्रत्यभिज्ञायाः प्रथमतरं शब्दप्रत्यभिज्ञानात् तत्पौनरुक्त्यमेव तदु. च्यते। *जात्यपेक्षश्च शब्दपौ नरुवत्यव्यवहारः, न व्यक्त्यपेक्षः; क्षण भङगित्वाद्वर्णानां पुनः प्रयोगासंभवात् ॥
अनुवादे तु पौनरुक्त्यमदोषः। यथा--'हेत्वपदेशात् प्रतिज्ञायाः पुन वचनं निगमनम्' इति ॥ ____ अर्थादापन्नस्यापि स्वशब्देन पुनर्वचनं भवत्येव पुनरुवतम्। यथा 'असत्सु मेघेषु वृष्टिर्न भवति' इत्युक्ते उदापद्यते 'सत्सु भवति' इति । तत् किमर्थं स्वकण्ठेन पुनरुच्यते। अर्थप्रतीत्यर्थो हि शब्दप्रयोगः । प्रतीतेऽर्थे कि तेनेति ॥
- एतच्च नियमाभ्युपगमे निग्रहस्थानं वेदितव्यम् । अकृतनियमस्थ तु नातीव महानयमपराधः ॥
* जातिः-अरव-कस्वादिः॥ + क्षण:-द्विक्षणम् । एकक्षणमात्रवर्तिनः अभावात् ॥
1 शब्दे-ख,
पौ-च.

Page #735

702
न्यायमञ्जरी
. [शब्दपौनरुत्यस्य दोषत्वाशङ्का ]
अत्राह - नार्थपुनरुत्तादन्यच्छब्दपुनरुक्तमुपपद्यते, शब्दसाम्येऽ. प्यर्थभेददर्शनात् ।* स्मरत गिरिशं गिरि शो "नगरी यस्यासमर. द्वेषस्य क इव यदीयस्य मुदा न गरीयस्या समस्मरद्वेषस्य' इति । तस्मादत एव पौनरुक्त्यं, न शब्दतः॥
। अपि च विस्तरकथासु कदाचन सम्धाश्रवणशङकायां पुनरभिधानं नाम कियान् प्रमादः ? अर्थादापन्नस्य च स्वाशब्देन पुनर्वचनं यदि निग्रहस्थानमुच्यते, तहि प्रतिज्ञावचनमेव प्रथमं निग्रहस्थानम् ॥
अधिकपुनरुक्तयोर्वा को विशेष इति वक्तव्यम्। यादृशं तादृशं च विशेषलेशमाश्रित्य पृथगभिधाने निग्रहस्थानभेदपरिगणनमशक्यक्रिय स्यात् ॥ ___ अनुवादश्वेदुच्यते-हेत्वपदेशात्प्रतिज्ञायाः पुनर्वचनं निगमनमितितत्र प्रतिज्ञैव तावदसाध्वी। तस्याः पुनर्ववतं साधु भविष्यतीति केयं कथा || .
[तेषां दोषत्वसमर्थनम् ] अत्रोच्यते-यदुक्तमर्थपुनरुकाादन्यन्न शब्दपुनरुक्तमिति-तदेवमेव । पृथङनिर्देशस्त्वनया विवक्षया-यो हि शक्त्यतिशयविख्यापयिषया 'सकृत्प्र. "युक्तः शब्दः पुनर्मया न प्रयोक्तव्यः' इति प्रतिज्ञाय जल्पं प्रवर्तयति,
* गिरिशं-ईश्वरं स्मरत । असपस्मरद्वेषस्य-असाधारणकामरियोः यस्य गिरिशः-हिमवान् , नगरी वासभूमिः। क:-चतुर्मुखः गरीयस्या मुदेन यदीयस्य वेषस्य समस्नरत् । 'अधीग त्यादिना षठी ॥
। प्रतिज्ञाया अपि अर्थात् ज्ञातुं शक्यत्वात् ।
1 री-च,
2 गौ-ख,
ई-ख,
प्र-स.

Page #736

703
द्वादशमाहिक स शब्दपुनरुक्तेनापि निगृह्यत इति नियम्यवादिन एव निग्रहात्। ततः अन्यस्य सम्यगश्रवणशङकया पुनर्वदतोऽपि न दोषः। अर्थाक्षिप्तकथन. मपि कृतनियमस्यैव दोषः, नान्यस्येति ॥
अत एव वादे न निग्रहस्थ नमिदम् , अपि तु जल्पवितण्डयोरेव विजिगीषुकथयोः। *तयोश्च सप्रयोजनत्वम्, कथान्तरत्वं च पुरा समथितमेव ॥
यत्तु प्रतिज्ञोच्चारणमाक्षिप्तत्वात , तदनुवादश्च निगमनवचनमफ'लतर मिति–तदवयवलक्षणे विस्तरेण समाहितम् ॥
अधिकपुनरुवतयोस्त्वयं विस्पष्ट एवं विशेषः। अन्यं हेतुम्, अन्यं वा दृष्टान्तं तत्रैव साध्येऽभिदधदधिकवादी भवति, तमेव हेतुं दृष्टान्तं वा पुनर्वदन् पुनरुक्तवादीति ॥
. यत्तु-एवंविधविशेषाश्रयणे परिगणनमधटमानमिति-तत् अवान्त. रविशेषविवक्ष येवमेव । असङकीर्णोदाहरणप्रदर्शनाय तु द्वाविंशतिनिर्देशइत्युक्तम् ॥
[ अननुभाषणम् ] : विज्ञातस्य पर्षदा त्रिरभिहितस्याप्यनुच्चारणमननुभाषणम्
॥५.२.१७ ॥ पर्षदा विदितस्य वादिना त्रिरुच्चारितस्यापि यदप्रत्यच्चारणं-तत् 'अननुभाषणं नाम निग्रहस्थानं भवति। अप्रत्युच्चारयन् किमा स्पदं दूषणमभिदधीत ॥
* तयोः-जल्पविनण्डयोः ॥
.. ल-खः
व-ख,
श्रयं-खे.

Page #737

704
न्यायमञ्जरी ननु ! यद्यननुभाष्यापि तत्रोत्तरं ब्रूयात्, किमिति निगृह्येत। न च योऽभाषितुमसनः स उत्तरमपि दातुमक्षमो भवति ; विचित्रत्वात्पुरुषशक्तीनाम्-नैतदेवम् – अननुभाषणे तदुत्तरविषयापरिज्ञानात् क्वोत्तरं प्रयुज्येत। प्रयुक्तं वा कथमवधार्येत ?
न चवं ब्रूमः यावकिचित् वादिना सविस्तरमभिधीयते, तदखिल. मन्यूना'नतिरिक्तमनुज्झित क्रम के प्रतिवादी तथैवानुभाषेतेति । यस्तु समस्तानुभाषणं तथा कुर्यादपि नाम, तेन स्वकौशलमेव केवलं मुपदशितं भवति, मेधावित्वं वा। न त्वेवमकुर्वन् प्रत्यवेयादिति । स्तोकस्तोक ननुमाषमाणः, तथैव च क्रमेण दूषपन् न निग्रहमाप्नुयादिति ॥
. [धर्मकीक्षिपः ] अत्राह-यदि वादी स्वपक्षमाधनविवरणवर्मना बहुतरम कृतक'. मप्रकृतार्यमुपक्षिपेत् , तत् कि प्रतिवादिना सर्वमनुभाषणीयम्। हेतुमात्रं त्वद्य दूषगनुद्भावधाः नास्य निर हो युक्तः। दूषणविषयं तु हेतुमात्रमपि योऽनुभाषितुमको शलः, स उत्तरविषयापरिज्ञानात् उत्तरमपि प्रतिपत्तुमसमर्थ एवेत्यप्रति मया निगृह्यताम्। किमननुभाषणेन ॥ ___ अपि च, त्रिरभिहितस्येति केयं परिभाषा ? तथा च गदी' पराव. बोधार्थ वाक्यं प्रयुजीत', परोपद्रवार्थ वा ? तत्र परावबोधार्थे वाक्ये परावबोध एवाभिधानविधिः, न द्विस्त्रिर्वा नियमः। यावत्कृत्वः प्रयुक्ते वाक्ये परस्यायबोधो जायते, तावत्कृत्वः प्रयोक्तव्यम् । परोपद्रवायं तु
__ * किन्तु, दूषणं श्रुत्वा वादी न मया तथोक्तमिति यदि अपलपेत् तदा असंबद्धार्थकथनात् प्रतिवादी निगृह्य तापि। तद्वारणाय वादिसंमतस्य दृढीकरणार्थमनुवाद इति भावः ॥
2 कपदे-च,
परख,
1 खिन्ना-ख, ' युक्तं-ख.
दिना-ख,

Page #738

द्वादशंमाह्निकम्
705 वाक्योच्चारणमक्षत एव धर्मः! * प्राश्निकान् यथा तथा सङकेतेनापि बोधयित्वा दुःश्लिष्टकष्टशब्दप्रयोगाद्याडम्बरविरचनयापि आन्ध्यमुत्पाद्य परानुपरुध्यतेति महत् कश्मलमेतत्। न चेदृशं शास्त्रे व्युत्पादनाहम् । तस्मात् बहुकृत्वोऽप्यभिधाय प्रतिवादी बोधयितव्यः। न तु द्विरुच्चारितमप्रत्युच्चरन् निगृहीतव्य इति ॥
[उक्ताक्षेपसमाधानम् ] अनोच्यते-न खलु सकृदेव सकलपरविरचितवचनसंदर्भानुभाषण. मविलम्बितक्रमकमस्माभिरपि कर्तव्यतयोपदिष्टम्। अपि तु यथोचितदूषणविषयानुभाषणमात्रमेव ॥. ____यस्तु स्तोकमप्यनुभाषितुमप्रगल्भः, तस्योत्तरप्रतिभानमपि नास्तीति यदुच्यते- तदसम्यक - अन्यदननुभाषणम् , अन्यदुत्तराप्रतिभानम् । कस्यचिदशेषमनुभाषितवतोऽपि 'उत्तराप्रतिभानदर्शनात् । तदिदं अनुतरविषयानुद्धोषणं निग्रहस्थान मुच्यते, नोत्तराप्रतिभानम् । उत्तरा. प्रतिभानमनन्तरं वक्ष्यते ॥
यत्तु त्रिरुच्चारणपरिभाषा कुतस्त्येति विकल्पितम्-तदविज्ञातार्थ. नाम्नि निग्रहस्थाने प्रतिविहितम्। वीतरागकथात्मके वादे शिष्टादि. भिस्सह क्रियमाणे काममस्तु परावबोधावधि वाक्योच्चारणम् । जल्पे तु विजिगीषुकथायां पुरुषशक्तिपरीक्षणात् अवश्यमुच्चारणनियम आश्रय.
* उपहासवचनमिदम् ॥ + वाद्युक्तस्य ज्ञानमन्यत् , तस्योत्तरदानं चान्यत् ॥
* वायुक्तेषु यावतः अंशस्योत्तरं देयम् , तावदंशस्य सदसि सर्वेषां परिज्ञानायोद्धोषणमकुर्वतः अननुभाषणं दोषः॥
_1 चलि-ख,
न-ख.
45

Page #739

706
न्यायमञ्जरी
णीयः। तत्र सकृद्वा द्विर्वाऽभिहितस्याग्रहणमनवधानादिनापि संभवन न निग्रहाय कल्पते। त्रिरभिहितस्य तु *सर्वैरग्रहणे वक्तुरेवापराधः । अन्यैर्गृहीतस्य प्रतिवादिना त्वग्रहणे तस्य निग्रहः। वारत्रयादूर्ध्वमप्यभि. धाने त्वाश्रीयमाणे जल्पादौ कथासमाप्तिरेव न स्यात् । छात्रशाला ह्यसौ भवेत् , नोद्ग्रा हिणि काभूमिरि ति ॥
[ अज्ञानम्
अविज्ञानं चाज्ञानम् ॥ ५.२.१.८ ॥ परिषदा विज्ञातस्यापि वादिवाक्यस्य प्रतिवादिना यदविज्ञानं, तत, अज्ञानं नाम निग्रहस्थानं भवति। अविदितोत्तरविषयो हि क्वोत्तरं बयादिति ॥
'अज्ञानम्' 'अप्रतिभा' इति नानयोविशेषं पश्यामः-अत्रोच्यतेभिन्नविषयत्वाददोषः। उत्तरविषयाप्रतिपत्तिः अज्ञानम्, उत्तराप्रति पत्तिस्त्वप्रतिभेति ॥
ननु ! उत्तरविर्य यो न जानाति, स उत्तरमपि न जानात्येवमैवम्-उत्तरविषयं जानन्नपि किंचित उत्तरं न जानातीति लोकदृष्टमेतत् । एवं तहि अननुभाषणेन गतार्थमज्ञानम् । अज्ञाते हि परकीये पाक्यार्थे तदनभाषणे सामर्थ्याभावदर्शनात्-सन्ति.हि केचित् , येऽनुभाषितमशक्नुवन्तः, पत्रिकादिलिखितं तदावेदयन्तीति । एवं त्रयाणामपि च न पौनरु. क्त्यम्। उत्तरविषयाप्रतिपत्तिः अज्ञानम् । प्रतिपत्तावपि तदप्रत्युच्चारगं अननुभाषणम् । अनुभाषितेऽप्युत्तराप्रतिपत्तिः अप्रतिभेति ॥
* सर्वः-मध्यस्थैः, सदस्यैश्च ॥
1 के तदि-ख.
. ज्ञानेऽपि-च.

Page #740

द्वादशमाद्दिकम्
ननु ! यद्यज्ञानसाम्येऽपि विषयभेदमाश्रित्य निग्रहस्थाननानात्वमित्यभिधीयते, तर्ह्यज्ञानप्रकारवैचित्र्यात् भेदान्तराण्यपि वक्तव्यानीति - उक्तमत्र सारसंग्रहविवक्षया द्वे एव निग्रहस्थाने - विप्रतिपत्तिः अप्रतिपत्तिश्चेति । इतरेतरविसदृशोदाहरण दिक्प्रदर्शनाय द्वाविंशतिभेदत्वमुच्यते । 'अवान्तर विशेषस्तु तदानन्त्यमभ्युपगम्यत एव । तथा च द्वाविंशतिवर्गे 'हेत्वाभासाश्र्व' इति पठितम् । ते च स्वरूपेणैव तावत्पंच- 'सव्यभिचारविरुद्धप्रकरणसमसाध्यसमातीतकाला हेत्वाभासा' इति । अवान्तरभेदाश्च* तेषामतिबहवः सन्त्येव । इह त्वेकमेव तन्निग्रहस्थानमादिष्टं 'हेत्वाभासाच यथोक्ताः' इति । तस्मादित्थं समासव्यासवर्णनात् अलं पदे पदे पर्यनुयोगेनेति ॥
[ अप्रतिभा ]
उत्तरस्याप्रतिपत्तिरप्रतिभा ॥ ५.२.१९ ॥
परपक्षे गृहोतेऽपि तस्मिन्नुत्तराप्रतिमानमप्रतिभा नाम प्रतिवादिनो निग्रहस्थानं भवति । अज्ञानादिभ्यो भिन्नताऽस्य 'दशि' तैव । रपि चैतदनुमन्यत एव निग्रहस्थानम् ॥
कीर्ति
सदसि प्रतिवादी कथमासीत ?
ननु ! उत्तरमप्रतिपद्यमानः यत्किचिद्विकत्थमानः । तद्यथा
* असिद्धिविशेषा बहवः ॥ + वस्तुतस्त्विमपि अर्थान्तरमेव । मध्यस्थैर्घोषणीया ॥
1
707
वर्ण - ख.
किन्तु स्वेदसंरंभ भूनिरीक्षणादावप्रतिभा

Page #741

708
हृत्पुण्डरीकविकसत्सकलानवद्य
विद्यावदातवदनः क्व जनोऽस्मदादिः । क्वायं वटुः ? कतिपयाक्षर लेश लिप्तजिह्वान्वितः कथमनेन सहाभिदध्मः ॥
दानागन्धगजकुम्भकपाट भेदि
भीमस्फुरन्नखशिखा शिखरः क्व सिंहः । क्वामी समीरण विधुतपुराणपर्ण* पातोद्भवद्भयविलोलदृशः कुरङगाः ॥
इत्यादि यद्वा तद्वा प्रलपन्नास्ते ॥
[ विक्षेप: ] कार्यव्यासंगात्कथाविच्छेदो विक्षेपः ॥ ५.२.२० ॥
उद्ग्राहणिकामुपक्रम्य वा तद्ग्राहयितव्यं मयेति प्रतिश्रत्य वाऽभिमुखं प्रतिवादिनि सन्निहितेषु प्राश्निकेषु कार्यव्यासङ्गं व्यपदिशति 'इदं मे करणीयमपहीयते, गच्छामि' इत्यभिधाय कथां विच्छिनत्ति यः स विक्षेपेण पराजीयते । अन्यतरनिग्रहान्ता हि कथा भवति । सत्थं कथां कुर्वन् - आत्मनैवात्मानं निगृह्णाति । ' प्रतिश्यायेन मे कण्ठोपरोधः उदपादि, पदमपि वक्तुं न युज्यते' । 'जननी मे जीवितं जहाति स्म, तां श्मशानभुवं प्रापय्य वह्निसात्करोमि इति ॥
* पुराणपर्णपातः - पुराणपर्णपातजन्यशब्दः ॥
+ प्राय इति शेषः । कदाचित् जयपराजय निर्णयो न भवेदपि ॥
न्यायमञ्जरी
कायां-च.

Page #742

709
द्वादशमाह्निकम्
[विक्षेपस्यादोषत्वाशङ्का ] अत्राह-यदि तावत् परमार्थत एव मातृमराणादिकार्यमस्योपस्थितं, तत् किमिति तपस्वी पराजीयते ? उद्ग्राहगि का जितो मा भूव मिति किमसौ मृतां मातरमपि मा धाक्षीदिति महत् सुभाषितमिति ॥
पीनसावरुद्धस्थानकरणो वा कथं वाचमदीरयत। अथासामर्थ्यस्थगनाय वितथमपि कथयति तथाविधमसौ कार्यव्यासङगम्, तहि सत्यं निगृह्यते । न तु विक्षेपेण, किन्तु अन्येनैव । वादी तावत् द्रुतकर्तव्यव्याजव्यपदेशात् अर्थान्तरगमनादिना निगृह्यते, प्रतिवादी त्वप्रतिभयैवेति । अतिप्रसङगश्चैवप्रकारणां निर्देशे भवेदिति ॥
- [उक्ताक्षेपसमाधानम् ] अत्रोच्यते-कथामुपक्रम्य, प्रतिज्ञा वा, हेतुमभिधाय तद्विवरणसरणि मिषम वलम्ब्य किचिदर्थान्तरमुपन्यस्यति, यत्, तत् अर्थान्तरमुदाहृतमादावेव। इह तु कथापूर्वरङगे कथायां वा किमपि करणीयनिभमभिधाय संभयमपसरति सदस इति कथमिव तत्तुल्यता भवति ?
अप्रतिभयाऽपि श्रुतपूर्वपक्षः पराजीयते। इह तु पूर्वपक्षमेव न शृणोति वा न करोति वा। प्रथममेव पलायत इति महान विशेषः। अतिप्रसङगस्त्वसकृत्पराकृतः ॥
यत्त-हेत्वाभासेष्वन्तर्भावमस्य कोतिरकीर्तयत्-तदतीव सुभाषितम्-क्व हेत्वाभासः ! क्व कार्यव्यासङग :! संप्रधारणव रमणीये. यम्। 'अ हेतवौं हेतुवदवभासमानाः हेत्वाभासाः: किमस्य कार्य व्यासङगस्याहेतोहेतुबदाभासनं कोतिना दृष्टमिति परं नः कुत हलम् ॥
.
* एतावदपि स कथं न ज्ञातवानिति ॥
1 भूदि--ख,
क-ख,
३ म-च,
अ-ख. .

Page #743

710
[ मतानुज्ञा ]
स्वपक्षे दोषाभ्युपगमात् परपक्षे दोषप्रसंगो मतानुज्ञा
।। ५.२.२२ ।।
स्वदक्षे परापादितदोष मनुद्धृत्य --अभ्युपगम्य * ' तमेव परपक्षे 'प्रतीप' मापादयतः परमतानुज्ञानात् मतानुज्ञा नाम निग्रहस्थानं भवति । यथा चौरो भवान्, पुरुषत्वात्, प्रसिद्धचौरवत्' इत्युक्ते सति आह 'भवानपि चौर: पुरुषत्वात्' इति । सोऽयमेवं वदन् आत्मनः परापादितं दोषमभ्युपगतवानिति मतानुज्ञया निगृह्यते ॥
[ मतानुज्ञाया दोषत्वशंका समाधानं च ]
अत्राह - अनैकान्तिके हेतौ परेणोक्ते तदुद्भावनमनेन प्रकारेण प्रतिवादी करोति - इति 'किमिति' निगृह्यते । वाद्येव हेत्वाभासप्रयोनिगृह्यत इति ॥
अत्रोच्यते — उक्तमादावेव 'स्वपक्षे दोषमनुद्धृत्येति । एवं हि तेन वक्तव्यम् - 'अनैकान्तिकोऽयं हेतुः, अचौरेऽपि पुरुषत्वस्य दर्शनादिति । एवं हि स दोष उद्धृतो भवति । एवं त्वनभिधाय - 'भवानपि चोरः, पुरुषत्वात्' इति वंदन् अनुजानात्येव परमतम् । अतोऽनैकान्तिकत्वे वक्तव्ये, तदुद्भावनानुक्रममवधीर्य 'अतिप्रसङगमापादयन् निग्रहार्हो भवत्येवेति । वादिनश्चानैकान्तिक हेतु प्रयोगेऽपि तदनुद्भावनान्नपराजयः । प्रतिवादिन एव हीदं सन्निकृष्टं निग्रहस्थानमिति ॥
* अनेन प्रतिबन्दीतो वैलक्षण्यम् । गन्तव्यम्' इति प्रदर्शनं प्रतिबन्दी ॥
1 प-ख,
तमेव-ख,
न्यायमञ्जरी
3
'नायं दोषः, यतस्त्वयाऽपि तथाऽभ्युप
न-च,
4
प्र-ख.

Page #744

711
द्वादशमाह्निकम्
[पर्यनुयोज्योपेक्षणम् ] निग्रहप्राप्तस्यानिग्रहः पर्यनुयोज्योपेक्षणम् ॥ ५.२.२२ ॥
पर्यनुयोज्यो नाम निग्रहोपपत्या चोदनीयः 'इदं ते-निग्रहस्थानमुपनतम्, अतो निगृहीतोऽसि' इत्येवं वचनीयः। तं य उपेक्षते-नानुयुङक्ते, स पर्यनुयोज्योपेक्षणान्निगृह्यते ॥
[ धर्मकी.क्षेप! ] अत्राह-कः कस्येदं निग्रहस्थानमापादयति–कि पर्यनुयोज्यः, उत तदुपेक्षकः ? उपेक्षकस्तावदस्य पर्यनुयोज्यतामेव न जानाति । जानन्वा कथमेनमुपेक्षेत।-उपेक्ष्य वा किमात्मन एव निग्रहस्थानमुद्भावयन्नेवमाचष्टां 'एष पर्यनुयोज्योऽपि मयोपेक्षित इति निगृहीतोऽस्मि' इति । पर्यनयोज्योऽपि कथमात्मीयमवयं प्रकाशयेत्-इदं मे* दूषणम् । तच्च भवता नोद्भावितम्। अतो भवान् जित.' इति । स खल्वेवमभिदधत् अमेध्यं पाणौ निधाय परं कलङकयितुकामः परं कलंङकयन्नेवात्मकलङकमनुभवत्येवेति ॥ ... अपि च नेदं निग्रहस्थानान्तरमपदिश्यते किन्त्वप्रतिभवेति। तथा हि-यदि तावदुत्तरपाक्षिकः पूर्वपाक्षिकं साधनाभासमव्याचक्षाणं उपे. क्षेत-तत्र दूषणं नोद्भावयेत् । तदुत्तराप्रतिपत्त्या न निगृह्यते, न पर्यनुयोज्योपेक्षणेन ॥
वस्तुतस्तु द्वयोरपि तत्र जयपराजयनिर्धारणमनुपपन्नम् , एकस्य साधनाभासवादित्वात्, इतरस्य च तदुत्तराप्रतिभानात् ॥
___ * मे–मयि, मत्पक्ष इति यावत् ॥
। प्या-ख,
दू-ख,

Page #745

712
न्यायमञ्जरी अथ पूर्वपाक्षिकः दूषणाभासवादिनं दोषप्राप्तं उत्तरपाक्षिकं न निगृ. ह्णाति-तथापि तस्य दुरुत्तराप्रतिभव। न चान्यतरस्यापि जयः पराजयो वा निर्धार्यते। एकस्य दू'षणाभासवादित्वात् , इतरस्य च तदनु द्भावनात् ॥
__ [उक्ताक्षेपसमाधानम् ] अत्रोच्यते-न-अप्रतिभायाः सम्यक्साधनविषयत्वात्। सम्यक्साधने च प्रयुक्ते तदुत्तरस्याप्रतिपत्तिः अप्रतिभा भवति। साधनाभासे तु प्रयुक्ते तदाभासतानुभावनात् पर्यनयोज्योपेक्षणं भवति। अत्र तु साधनाभासवादी पर्यनुयोज्यः। स उपेक्षितः। तत्र सम्यक्साधनवादी तु अपर्यनुयोज्य एवेति विशेषः॥
यत्तु वस्तुवृत्तेन न कस्यचिदपि जयः पराजयो* वेति-तदेवमेव किन्तु जल्पे पुरुषशक्तिपरीक्षायामिदं निग्रहस्थानमुच्यते ॥
तदुद्धावयितापि यद्विकल्पितः-तत्राप्युच्यते-पूर्वपाक्षिकेण साधना भासे प्रयुक्ते, उत्तरपाक्षिकेण तस्मिस्तथात्वेनानुद्भाविते, प्राश्निकानाम. पृष्टानां वक्तुमवसराभावात्स एव साधनाभासवादी कदाचिद्वयात्यादेवं ब्रूयात्-'मयाऽस्य शक्ति जिज्ञासमानेन साधनाभासप्रयोगः कृतः, एष तु मूर्खः तं न जानाति' इति, तदा कथं न निगृह्यते। एतेन दूषणाभास. वाद्यपि व्याख्यातः॥
अथवा उभयाभ्यथिताः 'सभापति नियुक्ता वा प्राश्निकाः तथा 'कथ' यन्तो निगृह्णन्त्येव पर्यनुयोज्योपेक्षिणम्। साधनाभासवादिनो हि धूर्त.
* कस्यापि पक्षस्याप्रतिष्ठापनात्। ततश्च जयः विषयदृष्टया ॥
1 हू-ख,
ए-ख
३ संभवन्ति-च,
कि-ख

Page #746

713 द्वादशमाह्निकम् तया तदभिधानम्। सम्यक्साधनम जानतः' अर्थसंशयाद्वा संभवति । उत्तर पाक्षिक स्य तु तदनुद्भावनं मोहादेवेति स एव पराजीयते ॥
[निरनुयोज्यानुयोगः] . __ अनिग्रहस्थाने निग्रहस्थानाभियोगः निरनुयोज्यानुयोगः
___ * ॥ ५.२.२३॥ ... अनुज्झितयथोचितक्रम, उपपन्नवादिनं, अप्रमादिनमनिहाहमपि निगृहीतोऽसीति यो ब्रूयात् , स एवाभूतदोषो*द्भावनानिगृह्यते ॥
. [धर्मकीक्षेिपः] __ अत्राह-यदि तावदुत्तरपाक्षिकः पूर्वपाक्षिकमदुष्टसाधन वादिनम'. भूतैरेव दोषरभियुङक्ते, तथा सति भूतदोषोद्भावनस्योत्तरस्याप्रतिपत्तेः अप्रतिभयैव स निगृह्यताम, किं निरनुयोज्यानुयोगाय नूतन निग्रहस्थानपराजीयते । भूतंदोषाभियोगपक्षे तु पूर्वपाक्षिक एव साधनाभासयोगात्
अनुयोज्य एव खल्वसौ न निरनुयोज्यानुयोगस्य विषयो भवितुमर्हति ॥ .. कथनेन।
__ [उक्ताक्षेपसमाधानम् ] अत्रोच्यते-अहो नु खल्वयं तपस्वी पर्युदासस्य, प्रसज्यप्रतिषेधस्य .. च विशेषमपश्यन्नतिमात्रं मुह्यति। भूतदोषाप्रतिभानमन्यत् , अन्यच्चा· भूतदोषप्रतिभानम्। एकत्राप्रतिपत्तिः, इतरत्र विपरीतप्रतिपत्तिः ।
* अभूतेति-भविद्यमानेत्यर्थः ॥
वाक्य-च,
उत्तरा-ख,
1 साधनात्-ख, । न्यूनता-ख.
म-ख,

Page #747

714
न्यायमञ्जरी तत्र भूतदोषाप्रतिपत्तिः अप्रतिमा। अभूतदोषप्रतिपत्तिः अननुयोज्यानुयोगः॥ अपि च
असाधनाङगवचनमदोषोद्भावनं च यत्।
भवता निग्रहस्थानमाख्यातं, 'तत्र कथ्यते॥ तत्र प्रसज्यप्रतिषेध एव केवलमाश्रियमाणे हेत्वाभासा अपि 'न. निग्रहस्थाने भवेयुः ? साधनङगस्यानभिधानं मौक्य मेव केवलं निग्रहस्थानं भवेत्। तस्मादसाधनाङगवचनं अदीषोद्धावनमपि पर्युदासव्याख्यानार्ह भवत्येव। ततश्च भूतदोषानुद्भावनमप्रतिभा, अभुतदोषो द्भावनं च निरनुयोज्यानुयोगः ॥
अथ *अभूतदोषोद्भावनेऽपि भूतदोषाप्रतिभानमस्त्येवेति तदेवास्तु निग्रहस्थानमित्युच्यते-तहि मूकत्वमेवैकं निग्रहस्थानं स्यात्, असाधना. डगवचनेऽप्येवं वक्तुं शक्यत्वादित्युक्तमेव ॥
[अपसिद्धान्तः] सिद्धान्तमभ्युपेत्यानियमात् कथाप्रसङ्गोऽपसिद्धान्तः ।
. ॥ ५.२.२४ ।। यः कंचन प्रथमं सिद्धान्तमभ्युपगम्य कथामुपक्रमते । तथा प्रवृत्तश्च' सिषाधयिषितार्थसमर्थनरभसेन, दूषणोद्धरणश्रद्धया वा सिद्धान्तविरुद्ध
.
* पूर्व नजि पर्युदासः, उत्तरं नञि प्रतिषेधः ।
1 तत्र-ख, घ, च,
'च-ख,
' ख्य-ख,
संगाच-ख,

Page #748

द्वादशमाह्निकम्
715 मभिधत्ते, सः अपसिद्धान्तेन पराजीयते। तद्यथा सांख्यः प्रतिवादिसन्निधाने
नासतो विद्यते भावः नाभावो विद्यते सतः' इति *स्वसिद्धान्तं प्रथमं प्रतिज्ञाय प्रधानसिद्धये साधनप्रयोगं करोति, व्यक्तं विकारजातम्, एकप्रकृति, समन्वयदर्शनात् । मृद न्विता हि मृद्विकाराः कुण्डपिठरशरावप्रभृतय एकप्रकृतिका दृष्टाः; एवमस्यापि गवाश्वादिविकारजातस्य · सुखदुःखमोहान्वयदर्शनात् तदात्मकैकप्रकृति प्रभवत्वेन भवितव्यम् ॥
एवमुक्तवानसौ नैयायिकेनानुयुज्यते-अथ का प्रकृति म, का च विकृतिरिति । अविदितप्रकृतिविकृतिस्वरूपो हि कथं विकृतीनां एकप्रकृतित्वमेकत्वं जानीयादिति । एवमनयुक्तः कापिलः आह-यस्यावस्थितस्य धर्मान्तरनिवृत्तौ धर्मान्तरं प्रवर्तते, सा प्रकृतिः। . यत् तद्ध. मन्तिरं प्रवर्तते सा विकृतिरिति ।।
सोऽयमेवं वदन् प्रागभ्युपगतसद तन्निरोधप्रभवाभावसिद्धान्तविरुद्धाभिधानात् अपसिद्धान्तेन निगृह्यते ॥ .. यदि पूर्वधर्मनिरोधे धर्मान्तरप्रादुर्भावः, तदा
'नासतो विद्यते भावः नाभावो विद्यते सतः'
* यद्यपीदं गीतावचनं सिद्धान्तेऽपि प्रमाणमेव । असतः शशशृङ्गादेः माव:उत्पत्तिः न। सतः घटादेः अभावः-अनुत्पत्तिः न इति च तदर्थः । ततश्चानेन शून्यवाद एव निराकृतः, न सिद्धान्तसंमतः भारम्भवादः। तथापि सांख्यानां अमिमानमङ्गीकृत्यानुवादः क्रियते ।।
+ प्रकृतिविकृत्यादिपदानि हि तन्मते पारिभाषिकाणि ॥
1 स्वय-च.

Page #749

716
न्यायमञ्जरी इति स्वसिद्धान्तो हीयते । अथ सिद्धान्तो न त्यज्यते, तहि प्रकृतिविकारानिश्चयात् हेत्वसिद्धौ साध्याभावः प्रसज्यत इति ॥
[उक्ताप्रसिद्धान्तस्यादोषत्वाशङ्का ] अत्राह हेतुप्रयोगं कृतवति कपिले नैयायिकस्तदसिद्धतोद्भावनया प्रत्यवतिष्ठतां, प्रकृतिविकृतिस्वरूपप्रश्नस्य कोऽवसरः ? तदिदमर्थान्तरगमनमस्य भवेत् । एवं पृच्छतः अर्थान्तरगमनं स्वग्रन्थे निग्रहस्थान 'उच्यते, अथ च अधुना तेनैव व्यवहियत इति कोऽयं नयः ?
यदि तु सांख्यमतं निराचिकोषितं, तदसिद्धतैव हेतोरुद्भाव्यताम् , प्रकृत्यन्वयस्य विकारेषु असंभवादिति। विकारा हि प्रवृत्तिनिवृत्तिधर्मकाः । न चैवंप्रकारमव्यक्तम* , अव्यक्तधर्मान्वये हि विकाराणां प्रवृत्तिनिवृत्त्या. त्मकत्वं हीयतेत्येवमसिद्धत्वाद्धेतोः हेत्वाभासप्रयोगादेव सांख्यो निगृहीत इति न निग्रहस्थानान्तरमपसिद्धान्त इति ॥ . . .
[तस्य दोषत्वसमर्थनम् ] अत्रोच्यते-सत्यमसिद्धो भवत्वयं कापिलकल्पितो हेतुः। प्रकृति. 'वि'कृतिप्रश्नक्रमेणापि तदसिद्धत्वमवधारयितुं शक्यत एक। किन्तु हेतुरूपेऽवधारिते तद्दूषणमभिधानीयम् , अनवधारितस्य दूषयितुमशक्यत्वा. दिति तत्प्रश्नो नार्थान्तरगमनम्। प्रश्नोत्तरमेव भाषमाणः परामर्श निकटतरपरिस्फुरदपसिद्धान्ताभिधाननिबन्धननिग्रहान्तरविषयतां प्रतिपन्ने इति हेत्वाभासवर्त्मनि न दूरं गम्यते ॥
* प्रवृत्तिमात्रधर्मकं, तत् । तस्य कुत्रापि लयाभावात् ॥
* कथयां स्वपक्षमात्रसिद्धपारिभाषिकपदप्रयोगे हि जिज्ञासाऽनिवार्या । अत: नार्थान्तरं दोषः॥
1 लि ड्य -ख,
व्यापि च,
संख, घ, च.
तद्वि-ख.

Page #750

द्वादशमा ह्निकम्
क्वचिदपि परनिग्रहस्य हेतौ हृदयपथं प्रथमं किलावतीर्णे । अपरमपि न कारणं विचिन्त्यं fara फलं खलु पिष्टपेषणस्य ॥
[ हेत्वाभासरूपनिग्रहस्थानम् ] हेत्वाभासाच यथोक्ताः ।। ५-२-२५॥
हेत्वाभासस्तु पूर्वोक्तलक्षणैरेव लक्षिताः । निग्रहस्थानतां यान्ति यथोक्ता इत्यतोऽब्रवीत् ॥
प्रमाणस्य प्रमेयत्वं प्रमेयस्य प्रमाणता । यथा लक्षणभेदेन न तथैतेषु दृश्यते ॥
* भेदेनोक्ताः किमर्थं त इति निगदिता पूर्वमेवात्र युक्तिः वादे प्रयोज्याः प्रगुणनयविदा तत्त्वशुद्धि विधातुम् ।
एतेषां धर्मकीर्तेरपि च न विमतिः निग्रहस्थानतायां इत्थं द्वाविंशतिर्नः गुरुभिरभिहिताः निग्रहस्थानभेदाः ॥
[ ग्रन्थोपसंहारः ]
इत्येवं सूत्रकारागममनुसरताऽनुज्झता भाष्यभूमि
स्थाने स्थाने परेषां मतमतुलगति क्षिण्वता तार्किकाणाम् । कांचिद्वाक्यार्थचर्चामपि विरचयताऽनुक्रमेणावतीर्णा
निर्णीत :: स्वे निबन्धे निपुणमिह मया षोडशैते पदार्थाः ॥
717
* किमर्थं पृथगन हेत्वाभासाः पुनरप्युक्ता इत्याक्षेपः । हेत्वाभासाना परिशीलनं वादेऽप्यावश्यकम् । जल्पे तु ते निग्रहहेतवो भवन्तीति द्विरूपत्वं हेवा - भासानामस्तीति न पौनरुक्त्यमिति समाधानम् ॥

Page #751

718
न्यायमञ्जरी न्यायोद्गारगभीरनिर्मलगिरा गौरीपतिस्तोषितः । __ वादे येन किरीटिनेव समरे देवः किराताकृतिः। प्राप्तोदारवरः ततस्स जयति ज्ञानामृतप्रार्थना
नम्रानेकमहर्षिमस्तक 'वल त्पादोऽक्षपादो मुनिः॥ वादेष्वात्तजयो जयन्त इति यः ख्यातस्सतामग्रणीः ___ अन्वर्थो नववृत्तिकार इति यं शंसन्ति नाम्ना बुधाः । सूनुर्व्याप्तदिगन्तरस्य यशसा चन्द्रस्य चन्द्र त्विषा
चक्रे चन्द्रकलार्धचूड चरणध्यायी स 'धन्यां कृतिम् ॥ नमशशिकलाकोटिकल्प्यमानाङकुरश्रिये । प्रपन्नजनसंकल्पकल्पवृक्षाय शम्भवे ॥
॥ इति श्री भट्टजयन्त कृतायां न्यायमञ्जर्या द्वादशमाह्निकम् ।।
- समाप्ता चेयं न्यायमञ्जरी -
* किरातरूपिणा परमेश्वरेण नियुद्धय अर्जुनः यथा पाशुपतास्त्रं प्राप्तवान् । तथा गौतमः वादे परमेश्वरं संतोष्य न्यायशास्त्रं प्राप्तवानिति कथा 'सूत्रकत भविष्यसि' इत्यादौ पुराणे सूचिता ॥
अनुगृह्णन्तु सद्भावप वित्रितजगत्त्रयाः !
अघ्राय मजुलं न्यायमञ्जर्यास्सौरभ बुधाः ! ॥ इति पण्डितरत्नेन विदुषा घरदार्येण विरचिते न्यायसौरभे द्वादशमाह्निकम् ॥
1 लुठ-च,
वचूल-ख,
एनां-च,
जयन्तभट्ट-ख.

Page #752

अनुबन्धः
i सूत्रसूची ii ग्रन्थ-ग्रन्थकारसूची iii प्रमाणानुक्रमणी iv. श्लोकानुक्रमणी

Page #753


Page #754

मूत्रानुक्रमणी
672
713 663 668
632
654
663
664
381 652 655 365 292
668
भनिग्रहस्थाने अनुक्तस्यार्थ अनुपलंभात्मक अनैकान्तिक अपरीक्षिता अर्धापत्तित अवयवविप अविज्ञाततत्त्वे अविज्ञान च अविशेषामि अविशेषे वा भविशेषोक्ते इच्छाद्वेष भारमशरीर इन्द्रियान्तर उत्तरस्याप्रति उदाहरण उदाहरणापेक्ष उपपत्तिकारण उभयकारणो उभयसाधा एकधर्मोपपत्तः कारणान्तरादपि कार्यव्यासंगात्
548 662 698 584 706 637 643 690 278 263 291 707 560 574 665 665 660 663 666 708
कार्यान्यत्वे कालात्ययाप किंचित्साधर्म्य क्वचित्तद्धर्म गन्धरसरूप गोत्वाद्गोसिद्धि घटादिनिष्पत्तः घ्राणरसन ज्ञातुर्मान ज्ञानविकल्पानां तत् त्रिविध तथाभावात् तथा वैधात् तदत्यन्तविमोक्ष तदनुपलब्धेः तद्विकल्पात् तद्विपर्ययाद्वा तन्त्राधिकरण त्रैकाल्यानुप दर्शनस्पर्शन दुःखजन्म दृष्टान्तस्य कारण दृष्टान्ते साध्य धर्मविकल्प
637 658 564 430 667 678 571 544 661 290 440 656 670
641

Page #755

643
662 711 670 659 666
386 546 599 540
94 408 542 635 693
689
643.
703 677 592.
भ तदर्थान्तर न हेतुस्साध्य निग्रहप्राप्तस्य नित्यमनित्यभावा नित्यानित्यत्व निर्दिष्ट कारणा पक्षप्रतिषेधे पर्षत्प्रतिवादि पुनरुत्पत्ति पौर्वापर्यादयो प्रकृतादर्थात् प्रतिज्ञातार्थप्रति प्रतिज्ञाहानिः प्रतिज्ञाहेतू प्रतिज्ञाहेत्वो प्रतिदृष्टान्तधर्मा प्रतिपक्षात्प्रकरण प्रतिषेधं सदोष प्रतिषेधविप्रति प्रतिषेधानुप प्रतिषेव्ये नित्य प्रतिषेधे हि प्रदीपोपादान प्रमाणतर्क प्रर्वतनालक्षणा प्रवृत्तिर्वाग्बुद्धि प्रतिदृष्टान्तहेतुस्वे प्रयत्नकार्या प्रधृत्तिदोषजनितो प्रागुत्पत्तः कारणा प्राप्य साध्यमप्राप्य वाधनालक्षणं
695 418
7 692 . 683 679 552 686 081 661 674 674 662
355 700
बुद्धि रुपलब्धि यत्सिद्धावन्य यथोक्तोपपन्न यमर्थमधिकृत्य यस्मात् प्रकरणा युगपज्ज्ञाना लौकिकपरिक्ष वचनविधातो वर्णक्रम निर्दै वाक्च्छलमेवोप विज्ञातस्य पर्षदा विप्रतिपत्तिर विमृश्य पक्षं : वीतरागजन्मो शब्दार्थयोः पुन संभवतोऽर्थस्या स चतुर्विधः स प्रतिपक्ष समानानेकधर्मों सर्वतन्त्राविरुद्ध संध्यदृष्टस्येतरेण सध्यभिचार साधर्म्यवैधा साधर्म्यवैधाभ्याम् साधर्म्यवैधोत्कर्षा साधास्तुल्य साधात्संशय साधादनित्यसिद्धेः साध्यदृष्टान्तयो साध्यनिर्देशः साध्यसाधा साध्यातिदेशाच्च
639 545
602 522
671
545 377 .604 645, 65
651 646
669
673 657 596 415 413 657 671 429 658 655 427
659 669 653 554 567 655

Page #756

699
साध्याविशिष्टः सिद्धान्तमभ्यु स्व.क्षलक्षण
622 616, 714
675 710
हीनमन्यतमेन हेतूदाहरणा हेत्वपदेशात् हेत्वाभासाश्च
699 579
स्वपक्षे दोषा
717

Page #757

अन्थ-ग्रन्थकारसूची
अक्षपाद अर्जुन अमर
728
728 151, 185
329 268
उपवर्ष
औपवर्ष कटन्दी कणव्रत कपदी (पा) कपिल कन्दली कन्याकुमारी कापिल
268
416 728 416
47
259 220, 223
451 220 261
नन्दी नववृत्तिकार नहुष न्यायरत्नाकर पतञ्जलि पाणिनि पाराशर्य पिङ्गल पुष्पदन्त प्रकरणपञ्चिका प्रज्ञापारमिता प्रमाणसमुच्चय प्रभाकर प्राभाकर बादरि बृहस्पति बार्हस्पत्य
246
54 246
394
8a
कुमारी
कुमारिल खण्डनकार गीता गौतम चक्रधर
8a 257 394 257
33 603 28,718
718 8a, 25 480,642
__718 47, 248
407 717
697
60 8a,235
642 123 259 259 358
474 235, 337
346
259 425,486
बृहदारण्यक
भट्ट
भाट्ट
जैमिनि
भर्तृहरि भतप्रपञ्च द्वैपायन
धर्मकीर्ति
237

Page #758

वार्तिककृत्
. भदन्त भाट्ट भामतीकार भाष्यकार भाष्यकृत् मनु
62
महाभाष्य माध्यमिक मीमांसा मेदिनी मैत्रैयी याज्ञवल्क्य योगाचार योगसूत्र . रामायण लोकायतिक
323
वाक्यपदीय 8d. वार्तिककार 466 236 विवरणकार. 47
वृत्तिः 442, 459
वृत्तिकार 261 वैभाषिक
व्याकरण 697 -
व्यास 220
शंकरभाष्य 29 शंकराचार्य
358 शंकरस्वामी 448, 388
697 सुशिक्षित 266,521 सौत्रान्तिक 220
स्वयूथ्याः .267 हिमवान्
।
484 235
47 466 246 583 697 220 351 268 486 198 229
8a 697 276 257
शिक्षा

Page #759

प्रमाणानुक्रमणी
42
456 351 447 476 447 458 237
504 230 240
91
55.
79
61 71
131 393
13
अग्निहोत्रं जुहु अङ्गुष्ठमात्र अनधीत्यद्विजः अनादिनिधन अनिष्टा चैव अनेकजन्म अन्तो नास्त्यप अन्यथैवाग्नि अपेक्षणेऽपि अप्रत्यक्षोपलभ अप्रामाण्य त्रिधा अभिधां भावानां अमुना क्रमेण अयुतसिद्धानां अर्थक्रियासमर्थ अर्थवत्त्वं न चेत् अल्पीयसापि असाधुरनुमानेन आकृतिस्तु शब्दाः अन्यभाव्यं तु आहिताग्निरप आहुर्विधातृ उपसर्गाः क्रिया उत्तरोत्तरापाये ऋणानि त्रीणि
490 616 98 582
एकस्यार्थस्वभा एकोपलभ एकश्शब्दः कर्मणा यममि एतस्यैव रेव कर्मण्यग्न्याख्यायां . कर्मण्यपि जैमिनिः कल्प्यते कल्प्यतां कृतार्थ प्रति कोऽन्यो न दृष्टः क्रमः क्रमवतां गवि सास्नादि गुणवचन - गौरित्येव हि ग्राह्यगाहकसं चपेटापरीहा चावाले कृष्ण चित्रत्वाद्वस्तुनः चोदनालशणः जरामर्यव वा जातिमेवाकृति . जायमानो ह वै जायते द्रध्यात्म एकप्रत्यव एकमेवाद्वितीय
8
299
234 167. 179
224
47 236
230 465, 471
169 480 236 480 495. 132 235
33 112 442
47 445
67
8d
441
12 465
442

Page #760

169
576
99
472
441 453
71 471 560 578 601 235 229
56
190
8
82
391
557 98
474 150 477 479
60
477
52
जायमानो ह वै ज्ञानाग्निः सर्व ततोन्याभ्यो तस्परिच्छिचत्ति तत्पूर्वकं विधिध तत्त्ववादिन तत्त्वाध्यवसाय तत्त्वावबोधः तत्र चान्यत्रच तस्मात्तत्संयोगा तथापि श्रोतृषु तदनुष्ठाने तद्वतो नास्वतन्त्र तद्विपर्ययाद्वा तवाधिकं भवेत् तस्मादशेषा. तस्मादेकस्य : तस्मान बध्यते तस्माद्वाह्मणेन तस्मिस्तु कृते तस्यानुषङ्गि तृष्णाखनिरगा ते विभक्त्यन्ताः. दर्शपूर्णभासाभ्यां दृढत्वात् सर्वदा दृष्टा मयेत्युपेक्षक दृष्टा वाक्यविनि द्रव्यगुणसंस्कार द्रव्याणां कर्म द्वये सत्यपि द्वयेकयोर्द्विवे द्वे ब्रह्मणी वेदि
543 167 230 40
धर्ममात्रमसौ धर्माय जिज्ञासा धात्वर्थात्प्रथम धूम एवाग्नेिर्दिवा न च तत्तादृशं न चानुमानमेषा न चाप्यन्यतरा न जातु कामः न तस्य किम न स्वेकात्माऽभ्यु ननु संस्कारकल्पा न प्रकाशः प्रका न शब्दाभेद न सोऽस्ति प्रत्ययो नागृहीतविशेषण नानिष्पन्नस्य नानुकूल: प्रिये नान्योऽनुभाघ्यो नासतो विद्यते नियत्वं न भवन नित्यानां परमाणु नियतं भाषितव्यं नियमस्तद्विरुद्धा निराकारोभयज्ञाने निष्कारण: षडङ्गो नि:सामान्यानि नीलोऽर्थार्थ नेह नानास्ति नैकत्व आगम पदानि हि स्वं पदार्थाहितसंस्कार परस्परानपेक्षाश्च
80, 35
392
450 495
401
230
77 234
82
8
457
4
228 556
91
480
392
187 75, 590
77 169
229
10 491 465 465 187
81
101
485
172

Page #761

पश्यत: श्वेत
पाके ज्वालेव
पुरुषश्च क
पुरुषस्य दर्शनार्थ
प्रकृतेर्मांस्ततो
प्रकृते सुकुमारतरं
प्रतिषेधेऽपि समानो
प्रत्यक्षानुमानोप
प्रमाणेन खल्वयं
प्रमादाऽशक्तिजाः
प्रवर्तते वटुर्ना प्राकूशब्दाचाशी
प्रार्थ्यमानं फलं
प्रोक्षिताभ्यामूलख फलं च पुरुषार्थत्वात्
बुद्धि सिद्ध तु
बुद्धि सिद्ध तु
बुद्धि सिद्धि:
बृहस्पतिरिद्राय
भवन्ति के चित्
भावनैव हि
भावार्थाः कर्म
भूतभाग्युपयोग महायज्ञैश्च
मा विनीनशः
मूलप्रकृतिर
मृत्तिकेत्येव
यजमान संमिता
यज्याद्यर्थश्चातोव
यत्राकृतिस्तत्र
यत्पुनरनुमानं
यथा कल्माष
186
190
80
390
390
392
674
552
135
228
132
479
456
590
80
405
662
492
237
85
101
115
464
459
323
391
465
80
85
48
628
33
Coo
8
सिम
यदन्यरूपं यदि ति गो
यदि वा नैव
यदि साधुभिरेवेति
यमदृष्ट्वा पर
यश्व व्याकुरुते यस्मिन्नेव हि
यस्य गुणस्य
यस्यानवयवः
यावज्जीवं दर्श
यावन्तो यादृशा
रक्षोहागमलध्व
रंगस्य दर्शयित्वा
रजत गृह्यमाण
इन चित
लिप्सा लक्षण
लौकिकपरीक्षकाणां
वर्णा एवावसीयन्ते
वर्णाः किन्नु क्रमों
वर्णाः प्रज्ञासामध्य
वविदृद्धिनिमि
वाक्पाणिपाद वाक्यार्थप्रत्यये
वाग्रूपता चेत्
तदुक्त वाचकत्वाविशेषेऽपि
वायुर्वै क्षेपिष्टा
विज्ञानमानन्द
विदुषां वाच्यो
विधिभावना
विलक्षणोप
453
508
71
167.179
228
689
261
- 297
62
150
456
147
233
392
337
54
112
569
172
169
147
393
398
190
477
157
226
472
485
579
99
80

Page #762

476 689
47
25
449
24 563 226 47 40 56
485
47
दिवततेऽर्थ विस्पष्टश्चाक्ष व्यात्याकृति व्यख्यातारः शब्दब्रह्मणि शब्दे प्रयत्न षट्केन युगपत् संख्यैकान्ता संसरति बध्यते । सक्तवो नोप सद्भावव्यतिरेक समवायिनः सर्ववस्तुषु . . सर्वेषां सवि स संसद्युच्यते स हि दृष्टान्त सहोपलंभ .
189
148 575 476 391 464 167 54 80 449 650 687 494
सात्मीभावात्तु साधकतमं साधयं यदि साधुभिर्भाषणे सामान्य तश्च सामान्यशब्द सामान्यांश सास्नादि सामान्यान्य सुप्तिङन्त सूत्रकर्ता भवि सोऽपि पर्यनु स्मरणादभिषला स्वर्गः स्वतन्त्र स्वव्यापारे हि स्वाध्यायोऽध्ये स्वाभाविकीमविद्यां हविषा कृष्ण
4 718 151 139 80 94 463 474 451

Page #763

श्लोकानुक्रमणिका
594 13
33 . 450
100 177 356 633 385
38 307 446 570 129
.
अंशत्रयेण हि . अंशास्सन्ति अकस्मान्निधि अक्षतप्रतिबन्धस्य अगदद्रव्यमन्यत्रु अगोव्यावृत्ततायां अग्निशैत्यानु अग्निसमारोपण अग्निस्तु नाक्षि अग्नीषोमीय अङ्गभावनिरपेक्ष अङ्गानि वेदा अडगुल्यग्रादि अचिरचिव अजडायनदा अजमजर अत एव कृश अत एव च अत एव च अत एव च शास्त्रे अत एव न ते अत एव पदं अत एव प्रमाणत्वं अत एव हि
261
13 56, 131
424
92 309 .332 343 517 614
अत एव हि अत एव हि शब्दा अत एवेह अत एवोप अतद्रूपपरा अतश्च जाति (प्रेर) अतश्च पक्षान्तर अतिप्रसङ्गदोष अतीतकाल - अतीतकालसं भतो ज्ञानाधि अतो यथोक्ता अतो प्रतिज्ञा अत: शब्दार्थ अत्राभिधीयते अथ स्वागत्य अथ न व्याप्रि अथ नास्ति अथ नास्त्यन योः अथ वाचकता अथवा पूर्व वि अथवाप्यविना अथकोप अथवाभि
258 210 407 246 429 272 300 325 557 ___ 10 217 211 82
21
317 602. 308 515 221 228 334 298
346
278

Page #764

11
342
32 342 316
8c 285 317 217 205 639 517
277 343 596 449 183 480 506 332 246 344 217 217
125
66
अथ सन्तान अथानुवृत्ति अथापि नित्य अथापि मध्ये अथापि व्यक्ति अथो तथागताः अर्थक्रियासमर्थ अर्थपूर्णमपूर्ण अर्थप्रकरण अर्थप्रकरणाधीन .. अदुष्टकारणो अदृश्यमानमपि । अदृश्यो भूत अदृष्ट्वा चाद्य अद्यत्वे व्यव. अधिकार्यनु . अध्याहृतवकार अनन्तस्वेऽपि अनन्वितार्थमेव • अनपेक्षिततत्तुल्य अनागतविशिष्टं . अनादिना प्रब
अनादिश्चैव । • अनादौ संसारे
अनिष्यमाणे अनश्वरस्वभावे अनेकक्षणयोगे अनुमेयत्वमेव अनुमानिरपेक्ष अनिष्ठं तत् अनुवृत्तिहिं अनुष्ये हि ..
356 403
402 . 128
565 572 210 506 309 473 403 424
12 306 319 278 540 357
अनुसन्धीय अनेकान्तिकता अन्तर्मतद्वय अन्तर्मज्जास्थि अन्तस्संजल्पो अन्तस्सुस्वादि अन्त:करण अन्त्यसंख्येय अन्मकिचन अन्यत्रैव वि अन्यथैव प्रव अन्यथैव मति अन्यप्रवृत्ती अन्ये धात्वर्थ अन्येऽपि सर्वे अन्ये पूर्वापरी अन्येषु तु अन्यैरप्युप अन्योन्यसङ्गति अन्योपनीत अन्वयव्यति अन्वयव्यति अन्वयस्यापरि अवियोऽनन्वि अन्वित प्रति अन्विताभि अन्वीयमान अपत्यस्यैव अपमृत्योरप अपरंतु न अपि चास्मन्मते अपितु ज्ञात्य
86 296 66 59 261 140
389 84, 123 315, 403
566
63 218 210 215 447 307 209
42 570
32
100

Page #765

12
509 516
88 155
22 383
89
634 142 218 215 215
66
अपि वा वस्तुत. अपेक्षतेऽसौ अपेक्षतेश अपोद्धृत्यैव अपोहो यदि अप्लेजोमरुतां अप्रातिपदिक अप्रयोजक अप्रामाण्यमतश्च अमिधात्री मता अभिधानक्रिया अभिधानक्रियव अमिधेय तु अभिधेयस्य अभिन्न एवा अभियुक्तैस्तु अभिव्यक्तिस्तु अभिव्यक्तिमत अभेद पक्षे क्षण अभेद त्ति प्रत्यक्ष अमुनव प्रसङ्गेन अनु अन्नपि अमूल तत्त्वज्ञाः अयम य पदस्यार्थ अयस पथि भयोगत्वेन अर्थप्रतिरत: अर्थव धातु अर्थ नेक अर्थस्व न बुद्धेः अर्थेन रज्यमान अर्थ हिसति
439 8b
13 .346 342 454 294 307 277 158 495 435 115 445 . 266
209 "266
64
अर्हत्वक्षेऽपि अवभाति हि अवस्तुविषया अवस्था एवैताः अवास्तवत्त्वे अविद्यातृष्णे अविनाभावग्रहण अविनाशिस्वभाव अविभावता हि अविभागस्य अविभागोऽपि अविरलरावल अवैधत्वं प्रपद्येत अशक्येथें वृथा . अशरीररश्च नैवात्मा अशाब्दत्वं च अशेषदुःखोपरमः अश्वधीः शाबलेयादौ असङ्कीर्णस्वभाव असत्त्वमन्यत् असत्यपि महे असत्यस्मिन् असत्याद्यदि असत्त्वे च नि असन्दिग्धं च असमञ्जस असमर्थात्समु असाधनाङ्ग असौ तरल असौ विभाग अस्त्येकेन्द्रिय अस्थीनि पित्त
285 383
37.
37
8c
342
10 291 121 677
68 633 211 47 244 510 513 492 492
470 473 506 346 468 473 517 512 300
679
449 537 409
449

Page #766

__13
291
8c
अस्मा तोरिद अहंप्रत्ययगम्य अहं सुखीति महरहब्रह्म अहेतुफलभावे महो बत वराको
580 268 276 452 324 450
588 328 336
आने हि चक्षुषा आयात्यपि न त आर्ष धर्मोपदेश अविनाशकद्भाव आस्तां वा प्रत्यभि आस्तां विधिपदे आस्तामेवैष आहारपरिणाम आ ! ज्ञात युक्ति आभासता वचन आभासभेद
83
-
आ
345 285 323 543 543
har
. 431
-
-27
210 295 449 537
89 .66 551 122 345 425 556 446 276 267
29 262
7 129 359
आकांक्षादि आकांक्षादीनि आकारद्वय आकाशातिशयो आख्यातात् साध्यता आख्यातानां तु आगमरत्वेष आज्ञा हि नाम - आतिवाहिक ' . अत्रमाने विज आत्मने चत आत्मन्यग्नीन् आत्मानमात्मना . आस्मैवत्वस्ति आद्यमेव हि आदृतमस्खलित आधाराधेय आधारोधिकरणम् भानन्त्यव्यभि. मानुषङ्गिकानि मान्तरं वासनारुप आपः पवित्र
91 91
इच्छाद्वेष प्रयत्नादि इतरे चप्यसाधुत्व इतिकर्तव्यतांशे इति कबलने इतिकर्तव्यता ज्ञेया इतिकर्तव्यता हीष्टा इति चर्मपिनद्ध इति निपुणधिया इति निपुणमतियों इति प्रमाणत्व इति प्रमाणानि इति विततया इति वितनुतः इतीद व्याख्याते इत्यक्षपादामि इत्यादिदूषणौदार्य इत्थं च (चारी)
449 386 429
68
24
241
48 602
262 184 414 677 439
43
21
260
352,693

Page #767

इथे सत्यपि
इत्यन्विताभिधा
इत्यर्थरूपरहित
इत्यात्मलक्षण
इत्यारब्धोपकारः
इत्युदाहृतमि
इत्येकपद
इदं च देहादित
इदं तु सिद्धयति
इदं सुखमिति
इदमप्यपरं
इदमर्थ
मात्मदर्शन
इमाश्वसिद्धान्त
इयं सा दुःखानां
इयतां प्रत्यभि
इह सर्वात्मनो
इहाण्यानीय
रात्
उक्त हि नानु उक्तानामपि
उक्त ता
उच्छिन्नभोग
उच्यते केवला
उत्तरचया
उ
542
492
212
496
295
583
603
124
293
128
276
38
639
521
550
424
334
451
36
379
9
210
215
431
64
456
14
उत्तिष्ठ भिक्षो
उत्पत्तौ खलु
उद्धृत्य सौरभ उन्नामो न तु
उपलक्षणमभि
उपलब्ध्यव्यव
उपसर्गनिपात
उपसर्गवशात्
उपसर्गाः किं
उपादाने तु
उपादानस्वरूपो
उपादेयस्तु
उपादेयोऽप
उपाय विरहे
उपेयतामेष
उपेषि परलोक
उभयत्रापि
उभाभ्यां न व
उष्णो न तेज:
ऊर्मिषट्क
ऊ
एकच न समा
एकत्र संघट
एकदेशेन
ए
एक हि वस्तुन
एक एव हि कालो
एकत्र देशे
342
404
235
324
51
317
67
67.
68
402
343
265
265
501
476
343
129
308
634
431
9
37
535
309
-581
7

Page #768

15
535
535 33
246 428
90
444 458 185 318 513
एवं व्याकरण एवं सर्वमिद एवं सत्युप एवं स्थितेषु एवं हि यस्थ एवमेशत्रय एवमनन्त एषां च क्षण एषां प्रहरणो
487 122
91 342 358 418
.284
.
ऐकान्तिकमात्य
592 . 277
46 140 515 337 343 446
393
एकदेशाश्रयत्वे एक एव विभागे एकवादेन नान्यत्र एकमेवेश एकमेवेश एकयव हि एकवस्तुक्षणस्य एकश्च बोधः एकस्य कार्य एकाधिकरणो एकाश्रयतया एकीकारश्चं . एतच्च चेतसि । एतदेवोच्यता एतेन रविगुप्तो एवं कर्मावृत्तिः एवं गृहाश्रमें - एवं च बाधकाभाव एवं च ब्रह्म एवं च वंचना एवं डिस्थादि एवं नरकपात एवं नियमित एवं नियोगव्या एवं नि: फल एवं पदार्थे एवं प्रायममु एवं परमत एवं मृषात्वमुद एवं यदैव एवं विधिवशा एवं व्याकरण
औ
औदासीन्य
317
572
129 298
64 . कचनिलंछनदि 128 कथं वारो
कथं प्रवृत्तिः 118
कथं फलमदत्वा कथं बौद्धगृहे
कथ वा रसा 518
__ कथै स्पृशति 138
कथं स्मृत्यादि 262 कथमध न रागाय 345 । कथमेतदिति 375 कथ्यते तद्गत 261 कपिलब्राह्मण
520 118
12 452 321 322
518
69
296 450 ___38
58
409

Page #769

16
450
343
129
444
11 293 242
85
444 357
343 343 344 347 357 363 1443 329 318 343
357
344 389 . 532 460 343 533 344
51
124 512 510
कफाधिक्य तु कारणांशेऽपि कर्कादिकार्या कर्तृप्रयोज्यता कर्तुरीत्सिततम कर्तृसंख्याप्रती कर्मणां च फलानां कर्मणां ननु कर्मणां शास्तो कर्मानुवृत्ति कर्तुं शक्नोति कर्म तूत्तर कर्म त्वंग कर्मसन्तानि कर्म युत्तर कललादिदशायां कल्पनायास्तु कश्चित्प्रत्ययो . कश्चि वेत्तु कश्मलोत्तर कष्ट मीमांस करत हे विद्वन्मति कस्तान् शमयितु कस्म दगोनिवृ कस्यान्तरित कार्यकारणभावो कालान्तरे च कार्यात्मताऽपि कांचिकाधुपयोगे कार्य न नः कालन्यपरीत कार्य चेदवग
कार्यकारणभावो कार्यकारणभावो कार्यकारण कार्पासराग कार्यकारणयो कार्योपभोग कारणस्य कार्या कार्या काम चिरं कार्य चेन्नाव कार्याण्येकेन किंच नांगी किंच प्रत्यक्ष किंचान्विताधी किं तदा न. किं न भक्षयि किं पुनः श्येन किं वा न शम किन्तु नैवाद्य किन्तु युक्तिपरीक्षा किन्तु व्याप्ति किन्तु स्वहेतोः किन्त्वबाधित वियन्तः कीदृशाः कियद्यापि न किभि ज्ञान किमिदमनि किमिदानीम् किमन्तः कीदृशाः किल द्रव्यादि किल यदहम किमनेनापशद्ध
641
129
510
8-e
9
551
37
551 559 677 211 199 442 38 57 60 126 130 285
317 551 313 300 670 147 148
294
270
309
347 450
329

Page #770

17
24
139
493
122
622 139 708 708
34 .343
642 310 355 513 622 692
66 542 346 356 640
503
-
क्वधित् साक्षा क्वचिदपि पर क्वचिदवसरे क्वचिदालोचना क्वार्मा सारण क्वायं वटुः क्वेदमन्यत्र क्षणभङ्गे निरस्ते क्षणान्तरे स क्षणिक बेचेष्यते क्षणिकत्वक्षमा क्षणिकत्वेऽपि क्षणिकत्य क्रमः क्षणिकस्यापि क्षणिकानेव क्षपणकास्त्वप क्षीणदोषस्य क्षीणस्वयवः
.
296 337 316 318
317
कुतोऽन्विताभि कुतो वासना कुर्यादित्यादि कुर्यादाक्षेप कुर्वता नील कूजप्रियत कृतमतिवाचाल कृतकरचना कृत्स्नं ब्याकरणां कृदमिहितो कृमेरषि यथा कृषिसेवादि केचित् क्रोध केनेदृशी केवलं जननी केयल बुद्धयुपाद केवलव्यतिरेका केवलान्वयि · . कोमलानिलक . क्रमातेक्रम फ्रमेण युगपद्वा क्रियां साध्यता क्रियाकारव क्रियादीनां क्रिया यदैव क्रियाविशेष क्रियैव तावत् क्लिनार्दतृण क्लेशकर्मप्रहाणा क्लेशकर्मानुबन्धो क्वचित्पुनर्य क्वचित्फलमयत्ने
83
300 520 266 285
.
खादेन्छ्वमांस खेदयेद्वादिन
220 650
158 565 565 506 663 317
75 211 140 537 .86 121 376 428 444
66 356
63
गङ्गायां घोष गन्धत्वादि गन्धादयो गर्भादौ प्रयम गुण शुक्लादि गुणत्वमपि
65 383 344 65 296
47

Page #771

गुणनियता
गृहस्थ
गृहीतं यदि
गृहीत एव गृहीतस्यापि
गोपिण्डेन तदै
गोपिण्डेन सहै
ग्रन्थरचना
ग्रहणं स्मरण
ग्राहकाकार
ग्राह्यग्राहक
ग्राह्यस्यैक्यं
घट दीपेन
डयाप्रातिपदि
चकास्त्यपुन
चतुर्थ: पुरु
चयापचययुक्तं
चयापचय सं
चर्मोपमश्चेत्
चिकित्सा दि
चितिनमार्थ
चित्रप्रस्थामयं
चिरज्वर शिरो
65 चिरन्तनमति:
447
499
515
42
11
36
199
526
495
270
294
499
245
18
462
441
288
50
298
373
438
49
433
चेतनानां वहुत्वं चैतन्यखचितात्
चोचुव
छेद्यस्यैकान्त
जगतो यच्च
जनयन्तीं च
जन्मे जन्मे
जन्मैव किं न
जन्मात
जरया हवा
जरावियोग
जाग्रत: स्वप्न
जाग्रदशायां
जातिशब्दाः
जातिव्यक्त्योः
जातेऽस्मिन्विषया
जातेः कार्यान्वयः
जात्यादीनां
जात्याद्यर्थ
जात्योपक्रम
जायते जन्तु
जायमानैव
जाल ज्वल गळ
जीवन् वा स्वर्ग
ज्ञातं सम्यग
337
344
267
38
458,
451.
356
7. 58.
237
519
444
447
419.
438
438
639
50
189
58
36
69
650
357
38
506
128
264

Page #772

19
269 227
125 123 315 508
69 262 266 428 648
277 295 501 492 296 296 343 344 294
ज्ञातवानहमेवादौ ज्ञातृज्ञानविशिष्ट ज्ञाते तत्राफले ज्ञाते वनेचर ज्ञातो मया ज्ञानं न खलु ज्ञानं किमात्म ज्ञानं बौद्धगृहे ज्ञानक्षणेन नैकन ज्ञानत्वःदित्यय . ज्ञानप्रयत्नादि . ज्ञानमत्रावभासो ज्ञानमात्रेण पूर्वोक्तः ज्ञानमुत्पद्यते ज्ञानस्य च प्रभेदो ज्ञत्ने क्षणिकचिन्ता ज्ञानेच्छासुख ज्ञानोत्पत्त्यैव . ज्वलद्विषानल : . ज्वालादिवन्न
435
115
269
551
295 538
296
318 268, 277 .
300 356 345
ततः प्रवृत्तिः तत्कामो भक्षये तत्काले सान्निधि तस्कृताकारवत्ता तत्क्षोदनेन तत्तत्समग्र तत्त्वज्ञानोदये तत्त्वतश्चिन्त्यमान तत्त्वाध्यवसाय तत्त्वान्यत्वादचिन्त्या तत्पूरणेनतृप्तस्तु तत्पूर्वोक्तप्रक्र तेत्प्रणीत्यभ्युपाव तत्प्रत्यक्षमहिम्नैव तत्प्रमेय मिहाभीष्टं तत्रज्ञातात्म तत्रतत्सदसत्त्वेन तत्र त्वेतान् तत्र देहादि तत्र नूनमुपेतव्या तत्र प्रत्यक्षमात्मान तत्र प्रवर्तते तनविपतिपत्तिश्च तत्र व्यक्त्यभिधेयत्व तत्र सन्निहितत्वात्तु . तत्र सस्थान तत्राकृतिपदेनेह तत्रानुभवमात्रण तत्रानुमानज्ञानस्य तत्रान्यदेव हेमादि तत्रापि योग्यता तत्र सन्निहित
115
39 264 456 503 622 724 276 298 123
69
50
aw 10
तै यस्तु पश्यन्नपि त एवं कविमि तञ्च सायधी तच्च स्वग्राहका तच्येतनाधिष्ठित तच्छुत्वा जन ततश्चैकता सन्तानो ततोऽद्य फलम ततो भवति भवत्क ततो वृन्द्वोऽद्याह
424 383 438 300 293 602 344 343
22 347
491 276 324
66
503

Page #773

तत्रासौ कल्प्यमानो
तत्रैव बुद्धिरित्येव
तत्रैवास्य समाप्त
तत्सङ्गिनं
तत्संज्ञिता
तत्सन्तानोप
तत्सामान्यस्य
तथा कार्यक
तथा च केचित्
तथा च पुण्यः
तथा
बुद्धि
तथा च राज्ञः
तथा च लोक
तथा ज्ञातोऽर्थ
तथा तदीया
तथा त्वमपि
तथात्वेन च
तथापि कीदृशं
तथाप्यशक्तिः
तथाविधस्य
तथा
तथाऽहं प्रत्यये
तथाहि नान्य
तथैव कन्दुका
तथैव जाति
तथैव बुद्धयते
तथैवोत्पाता
तयैव व्यक्ति
तदन्विताभि तदपि न रजनी
तदपि व्याप्ति
भावान्न
115
61
7
295
295
297
378
85
355
357
51
576
267
501
551
580
277
383,309
100
123
305
276
384
337
38
205
314
63
218
20
435
317
266
तदभावाविना
तदभिव्यञ्जिका
तदभिप्रायेण
तदभ्युपगमे
तदयं संक्षे
तदयमकलुषो
तदसत्कूट
द
तदा भवेत्
तदागमे तत्प्र तदात्ववेद्य
तदा मोक्षकथा:
तदावयविनाशो
तदा साध्यं
तदिदं . ब. ध्य
दुच्छेदे
तदुत्थास्तूभय
तदेतद् दुर्घटं
तदेवं भ्रान्ति
तदेवं सति
तदेव पूर्व
तदेवमद्वैत
तदेवमुप
तदेवमेव
तदेव हि रति
देवान्
तदेवास्तु प्रमाण
दैव
तद्गोचरप्रवृत्त
तद्यं चेत्
देशग्राह
नही
310
36
596
403
345
386
317
318
345
68
438
441
516
572
313
431
32
356
506
342
533
519
317
28
449
535
29
557
60
46
8.c
683

Page #774

21
59
तद्भवेदग्निना तद्वतोर्थक्रिया तद्वरकपालकाले तद्द्वादशविधत्वे तद्विधानघटने तद्विशिष्टार्थ तद्वयाप्तमपि ता कार्यस्य तन्न विद्यत तन्नून परिभव तन्नेह लिख्यते तन्नेह साधु
59 316 265 602 277 300 402
22 . 602
121 .. 346
305 576
586 356, 427
159 357 314 28 581
60 439 407 359 687 354 644 519 135 365 100 278 528
327
तस्मादेकक्रम तस्मदृष्टस्य तस्माद्यथैव तस्याद्रिकल्प तस्मद्विवक्षिते तस्माद्विशेषणे तस्मान्न वेदान्त तस्मानानात्म तस्मान्नित्यो तस्मान्नेदम तस्मान्मुख तस्मात्परस्पर तस्पिरीक्ष्य तस्मात्पुंसः तस्मापृथिव्य तस्मात्प्रक्रान्त तस्मात्प्रत्यक्ष तस्मात्प्रमाणतो तस्मात्फलस्य तस्य क्वचित्स्वय तस्य तद्वयति तस्य तस्योप तस्यद्वादश तस्य ह्यनन्य तस्याश्चदं तस्याः पाणि तस्यैव वाच्यता तादृश्येवाथ तान् बोधयितु ताभ्यामुत्पादितो तांबूलं कुसुम तावता निह्नबः
140
तरोःशाखेति तर्कस्स्वेकतरं तस्मास्कर्म तस्मारकल्प्यानि तस्मात्कुतर्क : तस्मात् गवादि तस्माच्छब्दार्थ . तस्मत्तदेव तस्मत्तरमा तस्मात्सकृद तस्मादनन्तरो तस्मादनया नीत्या तस्मादश्रुत तस्मादात्य तस्मादसाधारण तस्मादित्थमृण. तस्मादिमानि तस्मादियं तस्मादुत्पन्न
357
63 639 74 37
37
352 219 141 520
644
86 450 121 307
56 506 66 211
610
68
444 381 542 328
38 443 85

Page #775

22
28
403 317 386. 293 316 270
ट
401. 697
30.
708 293
121
8c.
444
428
यावदात्यन्तिकी तावानपोहेष्वपि तीर्थे तीर्थे तञ्च तुर्यावस्थातिग तुर्यावस्था तु तुषारकर्पूरापूर्ण तुल्येऽपि भेदे तृषाशुष्यत्यास्ये तेन जन्मान्तवेणा तेन त्वात्मीयं तेन पूर्वोक्त तेन बुद्धःस्थिरत्वे तेनाग्निहोत्रं तेनागुल्यग्रवाक्ये तेनात्यनित्य तेनात्र कल्प्यते तेनादृष्टमुपेत तेनाधादर्च विज्ञान तेनाधिष्टानभेदे तेनानादि प्रबन्धो तेनान्विताभिधानं तेनायमुपगन्तव्य तेनासाधारणत्वेन तेनेच्छाकृति तेनैकत्रैब सन्तति तेऽमी ज्ञेया: तेषां च सामर्थ्य तेषां तात्पर्यशक्ति तेषां न द्रव्यपर्यन्ता . तेषामेव प्रमेयत्व तेषु प्रसङ्गो तैरष्यन्योन्य मंसृष्टः
431 तैलार्थी सिकाता:
त्यज्यतां दीर्घ 520 त्यक्ताश्चैते 439 स्वश्रोत्राद्यपि 438 स्वजायाजधन 376 स्वयापि नेप्यते
28 436
दर्शनादर्शनाधीने .. 444 दशादाडिम 642 दाक्षिणात्य इव 565 दानान्गन्ध 315 दिक्प्रदर्शनमिदं 044
दिङ्मात्र स्वेतदा 211
दीपवद्व्यञ्जकः 357 दीर्घदीर्घाः प्रर्ता 35 दीघस्य दुःखस्य ।
दुष्ट ग्रहगृहीतो .. 284
दूषणाख्यान
दृढादृढत्वमक्षुण्णा 359 दृश्यन्ते जन्यते 218 दृश्यविकल्प्यां ,
दृश्यस्यादर्शनात्
दृष्टनैव सुखस्य 222 .
- दृष्टत्वान्नविरोध 292 दृष्टवानसि 386 दृष्टश्चसाध्वी 260
दृष्टस्याप्यस्य 218 दृष्टान्तं पायसे
दृष्टान्तेऽप्यनु 263
दृष्टार्थेषु च 228 दृष्टा वाद्यन्तराण 138 दृष्टियत्र यदा
356
246
FREE FREE FREE FAAR SARS
8d
378
402
46
218
401
325
427
9
633. 356 357
34
65
562 357
521
36

Page #776

23
91
धूमवद्वीपवत् धूमः स्वरुपतो ध्रुर्व ग्रहस्येव
499 570 293
दृष्टोपकार देवस्तु नर देशकालान्य देशभेदेन हिं देहबन्ध देहादिव्यति देहेनेवात्मनः देहैस्तत्कर्म . देहोपि व्रजति दोपस्तुल्यो दीपो न बाधते दोषोऽन्विताभि द्रव्यमप्यक्षि · . व्यसंग्रहणे द्रागितो ह्यन्य द्राधीयस्या द्वयप्रतीति . . द्विचन्द्रदर्शन . . द्वितीया श्रूयते द्विधोच्यते मुमु . . विविधश्चायं द्विविधोऽपि द्वे श्रोत्रे चक्षुषी
377 506 516 458 276
36 458 293 215 328 215
.
65
355
9 622
508 439 298 210 599
65 296
49 345 268 184 570 343 125 300 58
9
.305
89
न कुण्ड दधिवत् न केवलस्य न खलु क्षण न खल्वानय गां न ख्यातिलाभ न गन्धः पद्म न गुणव्यतिरिक्त न च गामानये न च जात्यादि न च ज्ञानादि न च तदपरः न च तयुज्यते न च निति न च भावार्थ न च राशिस्तृतीयो न च व्यवहित न च व्यवहिता न च सन्ततभोगाय न च सतिसुखे न चांशैर्वर्तते न चात्रापि निवर्त न चानन्तर्य न चानुमानतः न चानुवादमात्र न चान्येन स्मृते न चापि कारणं
265 173 544 377
59
ध
394 292 _8c 215 324 277
431 450
42
धर्माधर्म धर्मिलोपभयात् धर्मोऽस्य केन धीत्र्यं तु न धीरवद्विषयत्वे धूमज्ञानसमु
522
510 305 512
284 325

Page #777

24
323 444 227 501 292 122
118 213 127 143 210 284
315
..
345 185 275
330 345 347
376.. . 431.
11
.452
29 228 125 141 309
314 . 575
533
न चालब्धात्मन न चाप्यज्ञानसा न चावान्तरसा न चाविबन्धमा न चास्य बाह्म न चेह वालो न चै शबल न चैष नियमो न चैषा पूर्व न जडखाविशेष न तथा खण्डकार्यत्य म तदुत्तरभावी न तर्हि प्रतिषेधः । म त्वेवं तत्य न तु शब्दत्य न तदैक्य परामर्श न तुल्यविषये न त्खनन्तरया न तस्य मिन्ना न तत्प्रसाधने म तु प्रध्वस न तद्व्यवसितं न तद्भोग्य सम न त्वर्थान्तर न तु ज्ञानेन म दोहदः पर्यनु न द्वयोर्वयम न द्रव्यत्वाविशेणे म नेति प्रत्यया ननु च योऽसौ ननु यद्यिते ननु पुंसीव
309
म निवर्तते ननु च प्रत्यभिमानो ननु च स्वर्गकामो ननु नाद्यापि . . नन्वत्र योग्यता ननु चाश्रितमि ननु स्थैर्य ननु पूर्यापरौ नत्वतिवाहिके ननु विमृशात मनु नानास्वपक्षे । ननु तस्यामव ननु दोषक्षयान्मा नन्वविछिन्न : मन्वाधार विवक्षा न पुनर्योमपुपादि न पूर्व नेत्तरं न प्रत्यवयव न भवेत्परिपोषो न भूमिरनुमानस्य नमश्शशिकला न मानवा व्याक न मोक्षसिद्धिरस्तीति न यज्जनने न रूपमस्य नरेच्छामात्र न वर्तमानकालत्य न वस्त्वन्तर म वितथमति न विशेष्ये च नरसभावना ननु माऽभूत्
560 566 285 298 718 270
•444 533
315 342 344 302 428 428 639 499 199 269 275
9 174 22 57
291 127 324 296 46
501 .586
201

Page #778

25
220 76
51
448 311 431 211 342
313 135 327
8d
76
433
317 269
9 122 501
. 83
43
342 ___8c
33
58
43
63
64
347 438 510
न वेदयति न वैफलमप न व्यक्तिलक्षणा न शक्नोत्येव न श्रेयसाधन नश्वरानश्वर न सचेताः क्रिया नरूत्वग्राहक न सन्तानस्य न सा केनचिदु नं सिद्धयेत्पुनरत्ये न हि ककीदि । न यन्योन्योप. न हि व्यक्त्यनपे. न हि डित्थत्व न हि तत्करण न हि द्वे अनुभूयेते न हि तेन मिरा. न हि साधुत्व . न हिय कविभिः . न हि ज्ञानसुखे न ह्यास्ति काला न ह्यसन्निहित न ह्यर्थावडते न ह्येषां भूतधर्म न द्व्युपाथाद न हि सदूषणा न हि कश्चित् न हि प्राक्तन न ह्यन्त्र पाक: नाकस्मिका न ना कृतौ गयमप्येतत्
नाज्ञातशमनो नातीतानागतो नास्मनस्सुखदुःखे नाद्यापि शब्दव्यापार नाध्यक्षं क्षणिकत्वे नानारूपत्वमेकस्य नानिष्ट परमार्थ नानुवृत्त विकप्पे नानुष्ठातुरिय नानु साय धिय नानोपाध्युप नान्यथानुप नासाविवर नास्त्यात्मा फल नार्थसंवेदना नार्थासंस्पर्शिता नार्थान्तरस्य नाबिभासा निकटस्थानम निग्रहस्थान नित्यं न शक्य नित्यं प्रकल्प्यता नित्यत्वाद्रव्यापाक नित्यनैमित्तिके नित्यमनित्यत्वं नित्यस्तस्माद्भवति नित्यानुमेय नित्येषु च पदार्थेषु नियमनयमप्येतत् नियोगस्यैव नियोगात्मति नियोगादनिष्पत्ति
129 215
29 277 199 268 313 314 344 345 480 650 516 532 228 448 50
122
275 679 717 473 .434
352 -455 671 358 492 300 594 124 131 124

Page #779

26
न्यायार्जितधन न्यायोङ्गागभीर न्यूनाधिकत्व
448 718 380
127 115 127 177 511 217 296 594 586 439
634 557
59
218
12
205
201
429 565 315 363
.
61
101
.
219
393
नियोज्यमात्राफ नियोज्यस्तावत् नियोज्यःस्वर्ग: निरंशस्त्वस्ति तिरन्वयविना निरपेक्षे प्रयोग निराश्रयेषु निर्णये तु स निर्णये स्वतरः निर्वाणादि-दा निर्विकल्पक निविण्णस्य च निवृत्तिर्गम्यते. निश्चीयले घटा निःश्रेयसोप निषेध्या द्विष. तिप्कृष्ट न च नीलाभावा विना . नील ऽर्थोयं नूनमभ्युपगन्त नून मेष न जानाति. नृबुद्धिप्रभवैव नेदीयानेषु नेह जाते. नेहा गतास्मो नैकन विशत; नैतत् सम्बन्ध नैवं खण्डाय नव गौःशुक्ल नोत्तरस्य च नोत्तो ज्ञानवान् नोपलभे शब्दस्य
210
51 310
69
8c
503
43
पक्षादौ वृत्ति पक्षाभासादयो पदं तद्वन्तमे पदं पदान्तरं पंदं प्रयुज्यते पदं वर्णसम्हो पदादपि तदा पदात् प्रभृति पदात् प्रभृति या पदानां दर्शिता पदाभिधेयार्थ पदार्थसङ्करश्चैव पदार्थस्ताव देता पदार्थानां तु . पदार्थाः किल पदार्थोपि तथैव परपक्षान् प्रति परस्परपरि परस्परविरो परार्थवादवा परिवाटप्रभू परिहत्य दुःख परीक्षाविषयो परीक्षित हि परो मद्चनादेव पश्यतीति तु
128 201
' 14
659 118 521 37
21 135 309
22
..33
330 575
80
124 510 496 594 313
63 269 269 668
551 184

Page #780

27
30
285
363
141 114, 128
35
218 287 22 214 8-c
28
1.0
246
24 381 425
काञ्च
520
पश्यत्यनुगते पाकजोत्पत्ति पाके ज्वालेव पाकेऽपितागे पारमार्थिकश पार्थिवश्वाविशेषे पिण्डसर्वगतत्वे पिण्डे नासीद पिण्डे सामान्य पितृभ्यामभि । पुंसस्तु गुण । पुसो भवाब्धि पुसः फलघटी पुसा न किञ्चि पुनरावर्तमानषा पुनर्गच्छन्वशे पुराण धर्मशास्त्र पुरुषस्य प्रयत्नो पुष्पिता सा. पूर्वं चाननुभूत पूर्वकथना पूर्वापरदशा . पृयक्परिग्रहो पृथक्पृथक्स्व प्रकाशकत्वं शब्दस्य प्रकृतानुपयोगि प्रकृतिप्रत्ययौ प्रज्ञावल्लीविशाला प्रतन्वतां सं प्रतारणपराणां प्रतिक्षिपसि प्रतिपत्तुरना
444 443 258
86 101, 219
प्रतिपशस्वरूषस्य प्रतिभा खलु प्रतिषेधाधि प्रतीतिभेदात् प्रतीतिमार्गस्त्वं प्रतीयते ततो प्रत्यक्षं न हि प्रत्यक्षदृष्ट प्रत्यक्ष मिति प्रत्यक्षेऽपि न प्रत्यक्षादिप्रमा प्रत्यक्षादिसमा प्रत्यभिज्ञा बिना प्रत्ययार्थः करो . प्रदार्शित हि प्रदीपबोध प्रदीप्ते रागाग्नौ प्रदेशान्तर प्रपन्नजन प्रपन्नायविप प्रमाण क्षणिका प्रमाणगोचरत्वेन प्रमाणकदिहा प्रमाणसन्देह प्रमाणस्य प्रमे प्रमाणान्तरदर्शन प्रमत्णान्तरसंपर्क प्रमेयश्रुतिरात्मा प्रयुज्यमानमप्ये प्रयोगप्रतिपत्ति प्रयोजकत्व प्रयोजकत्वमि
•
517 -417
60 294 134 310 85 42 500 437 345 718
3 298 438 '263 592 '717 211 131 262 210
277
565 312 592 308 211 68
218
219 262 519 323 217
63
1570 570

Page #781

28
140 542 550 118
फलवद्व्यवहार फलस्य वस्तु फलस्यैवेष्य
.
540
76 134
450 51
67
412
402
13 .292
343
16
46
प्रयोजनं सूत्र प्रयोजनमतो प्रवर्तते नैव प्रवृद्धतर प्रसारितमुखो प्रसेत्स्यतीति प्रहाराहार प्रागभावदशा प्रागुक्तेति प्राग्दर्शिता नु प्राणादि मारुता प्राणवृत्तिमति प्राणस्य क्षुत्पिपासे प्राणिकर्म प्राधान्ययोगा प्राप्ते शरीर प्राप्तोदारवर प्रामाण्य च प्रामाण्ये सवि प्रायः सर्वत्र प्रीतियथा प्रेरकत्वं च प्रेरकत्वं फल प्रेयणैव सता
296 293 . 155 431 325 140 393 718 358 47 91 449 130 123 130
बन्धनिमित्त मन बहिस्थमिव बहूनामिन्द्रियार्णा बालो माणवको बाह्यार्थविषय बाझेनवार्थ बीज पदार्थ बुद्धिर्वान्यं वाचकं. बोधोनुमाना ब्रह्मचारी भूत्वा ब्राह्मणान् भोज ब्राह्मणेन सुरा ब्रह्मदर्शन
51.8 143 183 559 446 639 634 469
भग्ना भवन्ति भवता निग्रह भवतोऽनभि भवत्युत्पाटि भवन्तु भवदा । भवमरुभवैः भयं नाशयते भवत्यारोग्य भविष्यत्यय भवेदा नु
542. 714 210 379 201 408 122 123
फणिनः किल फलं तव फल प्रत्यक्ष फलं भवतु प.ल्मसात्
346 •297 124 118 344
499

Page #782

29
570 482 30 146
128
317 125 124
भवेदेवं च भवेदेवेति भवेद्यदि भवेयुः स्मृतयः भावनामीदर्शी भाट्टैः किमप भावानां क्षण भावार्थस्तु
भावार्थास्तहि . भावार्थाः कर्म
भाव्यतेऽनात्म. भिन्नप्रमाणात् भिन्नाभिन्नों भिन्नोपलम्भ भूतवद्भूत भूतानामेव भेददर्शन भेदेनोक्ता भ्रष्टः शापेन.
85
491 513
323
मा च सूतामिमी मातापितृस्थ मानसी मन्मथो मा निवर्तिष्ट मा प्रतिष्ठ माया सपदियो मुक्तोःस्युः गिरि मुखेन पक्ष्मला मुख्यमर्थमथ मुग्धास्मित मुधैव तस्मा मुमुक्षुणा हेम मूत्रासृग्द्वार मूलस्वाभावेऽपि मूलभूतौ च मूर्धाक्षिवेदनो मूर्छादिषु मूर्छाद्यनन्तर मूर्छितस्यापि मृत्युनव च मेघा अपि मेदोग्रन्थी मैत्रेय्या परि मोक्षचर्चाः मोक्षार्थी न मोदकाद्याप्तये
261 349 506 118 118 468 520 443 642 443 500 428 449 546 431 376 344 344 344 447 435 449 358 445 455 75
146 356
- 284
469 717 261
मतद्वयमपीदं मतुबर्थी मथ्नाति ते मनुष्यैस्सह मनोभवमया मन्त्रार्थवादो मम स्वभ मम पाणिभुजो मयापि योग्या मयेदं पूर्वे
214 276 520 377 355 476 211 272 210 295
य एव देहान्तर य एव रागः
.
- 358
343

Page #783

30
521
634
34 570
90
75 85
45 552 511 346 473
441 495 503 356 438 414 316 337 316
127
44
308 295
11
यच्यकिञ्जिदभि यच्च वृत्तिविक यच्छब्देन च यजिस्तदानु यजेत दद्याज्जु यजेतेत्येवमादि यतोऽन्यतरसं यतो व्याप्रियते यतः कथञ्चि यत्त्वस्य चर्मग यत्नोच्छेद्याप्य यत्पुनर्विद्यते यत्र यत्राग्नि यत्रापि तक्रिया यत्राप्यनियतो यथा च वृषणौ यथा नियोग यथा निरन्तरो यथा प्रत्यक्षतो यथा भूतेन्द्रि यथा रूपादि यथा लक्षण यथा विध्यन्त यथा शतादि यथैतदात्मकं यथैव प्रतिभा यथोचितफला यथोपलब्धो यदन्वितं च यदयं साधन यदयुक्तं प्रति यदा तु साध्या
. 100 .. 595
यदपीह केचि यदा प्रियवियोगादि यदा भासं प्रमेय वदा हि देवदत्ता यदि क्वश्चिदपे यदि नामात्मो यदि निरवधे यदि यत्त्वं न यदि लब्धस्वरूपो यदि वा बुध्यसे यदि स्वर्गस्य यदि हि व्याप्ति यदेवं चेष्टन्ते यदेवं वाहदोहादि यद्यपश.सं यद्यप्यनिश्चित यद्विक्तमर्थ यद्वा भवतु यद्विज्ञानधना यथार्थमधिकृत्य यमर्थमधिकृत्येति । यमस्प्रा स्पर्श यश्च पाक करोति यश्च सामान्य यश्चतेषां प्रमेये यस्तकैणानु यश्चैष लोक यस्त्वहे प्रत्य यस्त्वाह प्रेरक यस्माद्वस्तु यस्य प्रयोजक यस्यापि नानो
134 309 358
570
66 353 376 125 309 551 55
38 717
63 332 510 21 82 402
135
134 290
85
332
583
588
219
268
58
134
38
93 48
572

Page #784

31
632 347
86
योन्यः स एव यो न जानाति योऽर्थः प्रतीयते योऽसावस्माक यो हि येन यौं बतस्त्वेक यः प्रवृत्त्यनु
332 639
68 602 127
32 444
13 335 287 677
50 451 348 516 431 148 100
28 294
यस्संतानो यस्व प्रवृत्ति यागदानाद्यनु ‘या च भूभिर्विक
या तु मुण्डित यागेव हि यादृग्यज्ञो बलि याशित व्यक्त्यमि या महद्भिरपि यावज्जीवं सुख यावतां ग्रहणो यावदात्मगुण यावतो यादृशा यावद्योग्यत्वमा थावांश्च क्वश्चित युक्तं च नैव युक्तं दधना युक्तस्तस्मात् युगपन्ननु युगपन्नास्य . ये चेह धृत्ती ये चत्वारः ये तु स्वप्रति येन स्वाथ वि येनाक्षर येनारमतान . येनान्वितामि ये पुनः कल्पिता ये व्याकरणसं येषामर्थषु ये हि रागादयो योगो विशेष
रतमतिरभूत् रसनस्य विकार रागद्वेषादयो रागादि प्रेर्यमाणी राजा तु गहरे रुपभेदविरो रुपमन्यस्थ रुपस्य न ह्यमि रुपादिषु स्वत रुपान्तरण
359 291 266 444 199 318 506 480 291 260
165 632
60 125
36 446 621
67
'55
692 444 63 64 260
64 442 575
लक्षितव्यवित लक्ष्याभावाद लब्धात्मनरतु लिङ्गताकथन लिङ्गदर्शन लिङ्गिप्रमिति लिङ्गादि अति लोकयात्रा स्थिरै लोकवेदविहित
567 . 323 293 322 294 130 342 642
.

Page #785

32
लोग्नां नित्य
520
443
64 677 599
. 718
44
342
. . 13
43
439 346
291 205 551 551
51 446 260 201 295 159 517 315 313 123 309 311 298 211
32 471
337 268
44 487,519
वक्तव्या गुणित: वक्ता वाक्यं समु वक्त्रान्वमा यि वक्ता स्वप्रत्यये वफ्रः पन्था न वने वसेत्सुनि वरं हि जातास्ति वर्णा एव भव वर्णानां श्रवणे वस्स्वेिते प्रकृति वर्तते तदसं वित्त वर्तमानक्षण वर्तवान क्षणो वर्तवानापदेश वर्तमानकनिष्ट वर्तमानःक्षण वर्षातपाभ्यां वस्तुतोऽसंभवो वस्तुनोङ्गीकृता वस्तुस्वरूप वस्त्वेव गृद्ध्यचे वहति व्यवहार वहत्येतानि वाक्यार्थ मन्अते. वाक्यार्थभितये वाक्यार्थःपरमार्थ वाक्येभ्य एव वाग्योगावित
वाचश्व प्रणय वाच्य तत्रापि वाच्यमुत्तरमतो वाद तु निर्णय वादेवात्तजयः वासनाविषयज्ञान वास्तवत्त्वे स्थिरो विकल्पविषये विकल्पो नाम विकारित्वं तु विकृतिश्च तस्या विचिसहकार्या विचित्रा च पदार्थां नां विज्ञानधन एवैको विज्ञानमिति . विज्ञानाद्वैत विज्ञानायौगपद्य विदधत्सुरखादि विदधद्गर्तमा विधिवीर्यप्रभा विधेरपेक्षे द्वे विधेरेष स्वभाव । विधेर्लक्षणमेता विधेश्चतुरवस्थत्वे विधौ विधुरतां विनश्वरस्वभावे विना च नित्य विना नित्येन विना फलोप विनाशरहित विपक्षवृत्तित्व भाति बहि
409
412 310 128 115 128
92
130
32
518 306 .
357
540 318
138 • 218 142 235
294 444 -315 610 449
254

Page #786

33
347 257 319 449 516
565 565 562 36
28
67
51
614 526
50
565
277
29 575
32
विमर्शोऽयं पश्चात् विरक्तसंकथा विरुद्धधर्मयोगे विलुप्यमाना विविच्यमाने विवेकिनापि विशेषण तदे विशेषबाध विशेषस्मरणा विशेषविधि विशेष्यबुद्धि । विशेषणादि . विशेषेन्तर्नि । विशेषोऽपि हि विशेषो वीर्य विश्वस्थिति विष्ठाहतो . विषयस्तमि विषया एव . विषसंपृक्त वृत्तिः सूत्रं तिला वृत्तिरेवंविधा वृत्तिश्चावयवे वृत्त्योपपाद्य वृद्धागमानु वृश्चिकादेस्समु वृषः पिशङ्गो बेदाद्गुरुनियोगात् वैखरीवाकू वैदिकार्थविषयो वैतण्डिकः प्रयतते वैधयंकथने
वैधर्म्यशब्दो वैधर्म्यसाधने व्यक्तिभेदाश्र व्यक्तिव्यञ्जक व्यक्त्यन्नरानु व्यक्तिसर्वगत व्यक्तेश्न्यत्र व्यक्तेरेव व्यक्तौ तावत् व्यतिरेके तु व्यतिषक्तार्थ व्यवहारे क्वचित् व्यवधानम व्याकरण कथ व्यक्त्याकृति व्याख्याताप्रति व्यात्तानना व्यापार एव व्यापारस्तु व्याप्यव्यापक व्यावृत्तं वस्तुनो व्यावृत्तमिद व्यावृत्तिरनु व्यावृत्तिरपि व्यासज्यवर्त घ्युत्पत्तिरहितः व्योम्नः सर्वगत
356 692 449 115 44 428 246 515 516
59 278 345
342 209 210 209 262
63 565 450
82 324 571 29
31
470
32 517 512
38
535
76 157 261 542 565
शक्ता तृणमपि शक्ताशक्तप्रसू
199 300

Page #787

34
356 575
126 403 439 138 569
89 487
30
438
418 431 367
8b
219
218
85
शक्त्याविरुष शक्तिस्तु नित्या शब्दपुद्गलवत् शब्दप्रयोगता शब्दप्रयोगसा शब्दसामर्थ्य शब्दस्यायं विवर्तः शब्दात् यजत शब्दातिरिक्त शब्दे कर्मणि शरीरं तु ममे शरीरान्तर शरीरालम्बन शवाद्वा शास्त्रस्य विषयो शास्त्रे चानेक शिष्यः कश्चित् शीतातपौ शरी शुक्ल: पट इति शुष्के स्थिनि शेषो नामाविव श्येनादीनाम् शोच्यो यत्राश्म श्राद्ध कृद्वेद श्रोतुः स्वार्थांनु
211 272 345 272 510
343 219 571 519 358 58
252
संक्रामति न संज्ञामात्रे विवा संबन्धमात्रे संपूर्णीय दृढा संवित्प्रसव संसारकारा संसारबन्धना मंसारस्य स्वनादि संसृष्टाश्च पदा संहत्यकारिपक्षे स एव समुदायेन स एव दृश्यते स एव वेदेऽपि . स एव वैपरीत्ये स एव बुद्धि सकर्मजन्य संख्यादियोगि स चायमात्मधर्मों सचेतनश्चिता सचेतनश्चिता सजातीयविजातीय सतस्तु नैव सति संयोगेऽपि स तु भावार्थतः सत्यपि प्रेरणा सत्त्वं नांना स्वभा सत्त्वे च संशयो सन्तः प्रयतमाना सन्तत्युच्छेद सन्तनि मिविशेषः सदसव्यपदेश
381 281 431 501 449
86
438 275
575
45
404
392
125 439 448 551
124 122 305 317 433 439 342 317 473
पटपक्षादि
677
सदसद्ध्यति

Page #788

35
567 128 603 692 141 326
337 134 325 346 323 428 293 687
544
6 32 32 535 91
12 519
621 86
सन्दिग्धव्यतिरेके सप्रत्ययप्रेरकतां स प्रतिपक्षमापन स भस्मभक्तीनि स भारतमनुष्याणां समर्थत्वासमर्थत्व समग्रास्तीति समानवृत्तिता नाम समानवृत्तिसापेक्ष समानवृत्त्यपेक्ष समानदेशे समिदाद्यात्मक सम्यग्वा यदि स यत्नो यांग सर्वतो विपदां सर्वत्र विद्यते सर्वत्रागृ अमाणं सर्वत्राग्रहणं सर्वव . सर्वथा शाक्य सर्वथा पारे सर्वथेन्द्रिय सर्वलोक बेरु सर्वशून्य मिदं . सर्वसर्वत सर्वसर्वगतत्वे सर्वसर्वगता वा सर्वसर्वर ता जाति सर्वस्य सुखदुःख सर्वात्मनोपकार्य सर्वात्मना हि सर्वोपपत्तिस्थानेषु
518 36 8c 36 8c 344 325 312 357
सलिलाहरण सवाच्यःफल सव्यापारस्य सहकारिकारण सहकारिप्रति सहस्त्रशाख सहजनिजकर्म स हि दृष्टान्त स हि निश्चय स हि व्यक्तिषु साधैयर्यस्त्वप सचेयं साध्य साधनं तु स्वतन्त्र सा धातोः प्रत्ययात् साधुत्वं नेद्रियग्राम्ह्य साधुत्वमिन्द्रिय . साध्यं च साध्यमान साध्यसाधन शब्दो साध्याभावकृता साध्यमानत्वपक्षे साध्यरूणभि साध्यसाधनसम्बन्ध साध्यस्त्रिवर्ग सामग्रया एव सामग्रयधीनः सामान्यं तु विशेष सामानाधिकरण्यं सामान्याधिकरण्य सामानाधिकरण्यादि सामान्य मिद सामान्य शून्या सामान्याध्यव
462 572
88 252 252
74 565 566 82 86 130 441 526 327
347
8c
632
277 90
36
325 14
42
28
428
30

Page #789

36
586 683 94 97 138
साम्येन हि सम सारस्तु व्यवहार सा हि प्रथम साक्षात्तदन्वित सिद्धान्तं क्वचित् सिद्धरूपतया सुख सुप्तो सुखदुःखादि सुखवत् ज्ञान सुखाधिगम सुखादि चैत्य
66
318 305 314 603 261
86 450
68 639
46 316
438
265
सुखादेरपि
298
309
297 354
434 428 276 343 433 133 409
63 345
47 718 129 310 218
स्थिते च वस्तु स्थिरत्वाविषय स्थिरेणपि न स्थूलप्रयत्न स्निग्धाभिदुग्ध स्पन्दामत्क स्पर्शमानो स्पष्टामपि तु स्पृशन्ति नियतं स्फुरति यदि स्मरणप्रत्यभि स्मरणप्रत्यभिज्ञाने स्मृतिः स्मर्त स्मृतिवत्परिहर्त स्मृतेरनुभवो स्यात् कश्चिदिष्ट स्वकर्मफल स्वजायाजधन स्वतन्त्रं ज्ञान स्वभावशुद्ध स्वयं चांगीकारो स्वयं प्रादीदृशत् स्वयं रागादि स्वरूपज्योति स्वरूपसहकार्य स्वरुपे शक्तिजत्वे स्वरूपैकप्रतिष्ठा स्वर्गस्य च फल स्वर्गादि साध्य स्वलक्षणं अतो स्वाभाविकत्वं
कार्याणामधुनैव
294 450
316
296 640
सुखिनो वय सुखे दुःखनिवृत्ती सुगन्धिशीतला सुतरां तेन सुरगुरुवरपर सूत्रे पृथगुपा सूनुप्ति । सेतिकर्तव्यता सेयं तपस्विनी सेयं व्युत्पत्ति सोऽपि तद्वचना सोऽध्ययुक्तः सोऽनेकप्रकृति सोऽयं च दुःख सोऽयमाधार स्तम्भादि प्रत्यामि स्तम्भादिप्रत्यमि स्तम्भादिबोधस्ते स्तम्भादि स्वभा स्थानेषु निवृत्ते
323
551
277 220 158 402 300
431
343 363 365 373 332 .335 336 314 157
356

Page #790

337 -
हिताहित प्राप्ति हेतुर्दहनसंयोग हेस्वान्तरं तु हेत्वन्तरनिमित्ते
293 533 357 357
हेत्वन्तराद्विनाशो हेत्वाभासास्तु हेत्वाभासकदम्ब हृत्पुण्डरीक
634, 717
632 708

Page #791

शोधनिक
अशुद्ध
13
गध्यक्ष च्छिन्दन्ति ज्ञानं यदा जाते.
18
37 46
गध्यक्षज छितिद जानं जदा यातं रीष्यते मान्य तद्वण किंच प्रत्य
रिष्यते
सामान्य
50
तद्द्व
5)
किंच-प्रत्य.
57
रोध
बोध -
66
70
योप्यतां कशाखा
71
संस्ष्टो
72
च संसर्ग दशपायः विवेत् वधिम्
92
119 141
वाद
आत्मास्पन्दः
योग्यता नेकशखा संस्पृष्ठो न च संसर्ग दशापायः भावयेत् विधिम् स्वाद मात्मस्पन्दः पर्वणे तोच्चिचार प्रतिपाद प्राणिरूप भिहित प्रयुक्त स्थैर्य दुर्घट प्रदीप
गर्वे
168 176 180 211 237 305
तोच्चि चार तिपाद णिरूप भहित प्रयुच्त
स्थैर्या
311
350
घंट प्रदोप

Page #792

39
377
11
सव्यष्ट तत्ककायें तन्निमितं ध्याणि थमा
सध्यदृष्ट
तत्काय तन्निमित्त द्रव्याणि
382 384 387
प्रथमा
394
20
चति
चिति
श्रम
19 19
447 461 478 500 518 520
प्रतिपद्या प्राप्तोऽसि तस्मा मुत्सृज्य शक्तिमती
. 1
13
-578 614
स्थित
तिपद्या प्राप्तोऽपि नस्मा मुत्सृथ्य शक्तिमति स्थत मसुष्य सद्धो जनाति अनि
। रवि
4
.
619 639
.12 15 .
ममुष्य सिद्धो जानाति अति। पक्षाः त्तरवि
.675
705
-13.

Page #793

Jayanti Printers, Pampapaty Road, Jayanagar, Mysore-14

Page #794
_