Book Title: Nyayamanjari Part 01
Author(s): K S Vardacharya
Publisher: Oriental Research Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002265/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyA ya ma arI (prathamasaMpuTaH) himAna nanasa VERS OF MYSORE prAcya vidyA saMzodhanAlaya: maisUruvizvavidyAnilayaH, maisUru Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI NYAYAMANJARI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES GENERAL EDITOR Dr. G. MARULASIDDAIAH, M.A., Ph.D. Director, Oriental Research Institute University of Mysore. Mysore. Published by "The Oriental Research Institute University of Mysore Mysore-5 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES No. 116 NYA YAMANJARI OF JAYANTABHATTA WITH TIPPANI-NYAYASAURABHA BY THE EDITOR Vol. 1 . CRITICALLY EDITED BY Vidvan, K. S. VARADACHARYA Research Assistant Oriental Research Institute, Mysore ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, MYSORE 1969 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ First Edition 1969 Copyright : The Oriental Research Institute, Mysore, 1969, Price: Rs. 42-00 PUBLISHED AT THE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, MYSORE BY THE DIRECTOR AND PRINTED BY THE SUPERINTENDENT AT THE GOVERNMENT TEXT-BOOK PRESS, MYSORE. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgyavidhAsaMzodhanAlayagranthamAlA 116 zrI jayantamakatA nyA ya ma arI saMpAdakaprathitanyAyasaurabhAkhyaTippaNIsamanvitA mAga 1 saMpAdakaH vidvAn ke. es. varadAcAryaH, risaasisTenT, prAcyavidyA saMzodhanAkhyaH, maika. prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH maisaruvizvavidyAniLayA maisUra Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamamudaNam -1969 bhArakSitAH sarve'pyasyAdhikArAH mUlyam-ru. 42-07 maisUra prAdhyavidyA saMzodhamAlayAta prakAzitam maisUhAjakIyapaThyapustakamudraNAlaye tadadhikAribhirmudritam 1969 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE We are happy to place before the world of scholars, the present critical edition of Nyayamanjari of Jayantabhatta, who, as an intellectual titan of the Nyaya Philosophy occupies the foremost position along with Dharmakirti Kumarila, and Vacaspatimisra. The editions of the text of the work published in the * Vijayanagaram Sanskrit Series in 1895 and the other in the Chowkhamba Sanskrit Series in 1936, do not fulfil the needs of the students of Nyaya. The condition of the two.editions referred to above are subjected to the non-availability of more manuscripts. Hence with the object of providing a critical edition of the work based on manuscripts that were not available to the earlier editors, the present edition has been taken ap in the Oriental Research Institute Sanskrit Series. This new edition is based upon the two manuscripts of the text, one acquired by the Oriental Research Institute, Mysore, and the other kindly lent by the late Mahavidwan Atmakur Diksacarya, Retired Professor of Vedanta, Maharaja's Sanskrit College, Mysore, with a comparative method along with the above printed texts. The two manuscripts, on scrutiny, found to contain some unknown passages of the text, that are highly valuable for a clear understanding of some doubtful points in Nyaya Philosophy. A brief tippani also has been provided for clear understanding of the difficult points in the text as desired by the soholars. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (viii) Jayantabhatta's scholastic and cultural heritage is very great. His great-grandfather Saktisvamin who was the minister of king Muktapida of Kashmir, performed a Vedic sacrifice called 'Sangrahani' and got the village Gauremulke as a gift. (Ref. p. 653). His son Kalyanas vamin, a master of yogic practices was the father of Candra, who is the father of our author. Jayantabhatta was also a staunch heliever in the Vedas and was a versatile scholar in Karmamimnazisa. He bore the title Vrttikara' (commentatur on Nyaya) and was a devotee of Siva for he makes obeisance to God Siva in the beginning and in the end of the work. Regarding the date of Jayantabbatta, fortunately we have some definite information. Jayantabbatta's acquintance with Dhvani Theory as systematised by Ananda vardhana who flourished in the days of Avantivarman (ruled Kashmir between 855-883 A.D.), his mention of Sankaravarman (Ref.p.649-IV Anbika) who ruled Kashmir between 883 to 902 A.D. proves that he lived after that date. Jayantabhatta may therefore be assigned to the beginning of the 10th Century A.D. In this connection, the circumstances under which Jayantabhatta wrote this masterpiece is worth noting. While Dharmakirti Kumarila and Vacaspatimiara received royal patronage, Jayantabhatta was a victim of the cruel tyranny of a royal despot whose name is not mentioned in the text. Jayantabbatta was imprisoned by this royal despot and he wrote Nyayamanjari as a diversion (VI Adhika).in prison. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (is) His innate charity and goodness is so great that he has not a harsh word against the royal tyrant. We are thankful to the authorities of the Ganganatha Jha Research Institute, Allahabad, for their valuable help in permitting us to take a microfilm copy of the manuscript of Nyayamanjari in their collection for collation purposes. We express our deep sense of gratitude to the late Mahavidwan Atmakur Diksacarya for his kind help. Vidwan K. S. Varadacharya, the editor of the work has done a great service in providing the Tippani on all difficult points or portions of the text. We are also thankful to the Superintendent, Mysore Government Text-Book Press, for the nice printing and co-operation. MYSORE Dated 30th July 1969 G. MARUL ASIDDAIAH Director Oriental Research Institute Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA _ 'aksspaadmtaambhodhiprimrshrsotsukaam| ' vigAhantAmimAM santaH prasarantIM sarasvatIm // ' -nyAyamaJjarI, upoddhAtazlo. 5 iti zrI jayanmabhaTTavacanenaiva AhvayAmaH darzanavimarzanarasikAn paNDitapravarAn imAM prasannasalilAM-samyakaparizodhitAM, pariSkRtataTAM-viSayavibhAgAdisahitAM, parikarmitasopAnAvatArA-TippaNena saMyojitAM zrIjayantamukhaprasRtAM sarasvatImavagAhya pramodantAmiti // yadyapyayaM granthaH 1895 vatsare vijayanagarasaMskRtagranthamAlAyAM, 1936 vatsare kAzIcaukhAmbAsaMskRtagranthamAlAyAM ca prakaTitapUrva ev| athApi lamI vInamAtRkA'lAbhAditaH, anyato vA kutazci-kAraNAt ayaM granthaH atIva zodhanapariSkaraNAdyapekSa eva vartata iti etadadhyayanAdhyApananiratAnAM paNDitapravarANAmatirohitameva // bahuSu sthaleSvapratipattivipratipattyanyathApratipattyAdibhiH ayaM pranthaH viduSAmatIva klezAvaha evaM vrtte| granthastu na kevalaM nyAyadarzane, saMskRtadarzanavAGmaya evAsAdhAraNaM sthAnaM vahate // etAdRzasyAsya punaH pariSkaraNAya tadA tadA sahRdayA mitrabhUnA vidvAMsaH prerayanta evAsan / ataH dvivAraM mudritasyApyasya punasaMskaraNe Adaro nibaddhaH anena sNshodhnaalyen| evaM saMzodhanAya pravRttAnAmasmAkaM asminnevAlaye upalabdhA mAtRkA prAyaH zuddhA'tIvottambhayAmAsAsmadutsAham // evaM mAtRkAntarAnveSaNAya pravRttAnAmasmAkaM, 'mahIzUrapura. virAjamAnazrIparakAlamaThe ekA mAtRkA vartane' iti zrutavatAM, tatsaMgrahaNAyopasarpitavatAM sA mAtRkA marumarIcikeva hastApacayamaprAptA'tIva khedayAmAsa mnH| parantu tanmAtRkAmUlataH saMzodhitaH kazcana granthaH idAnIM kIrtimUrtInAM AsthAnamahAviduSAM Atmakaru zrIdIkSAcAryavaryANAM sannidhau vartata iti zAsva kiJcidiva samAzvasitamabhUnmanaH // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etAdRzamAtRkAdvayAvalambanenAya pranthaH saMzodhitaH / yadyapi madrapurIyalikhitagranthabhaNDAragataH kozaH, aDayAprenthabhaNDAragatazcAparaH kozo'pi parizIlito'smAbhiH / athApi sadanthayoH ArambhabhAgAlAMbhAt etatsampuTasajIkaraNe nopakAra: alAmi // pranthazcAyaM saralazailyA prathito'pi viSayagAMbhIryataH amegha iva vartate mdhymaadhikaarinnaam| ataH paNDitAnAmAptAnAmAdezAnuguNaM laghuTippaNyA ca samayoji // yadyapi granyaratnamidaM, etatkartAraM jayantabhaTTa cAyikRtya vistareNa. vaktavyaM vartate, athApi tatla dvitIyasampuTe nivedayAmaH // atra ca(1) etatsaMzodhanAlayasthaH kAgadapatrAtmakaH kozaH 'ka' saMkSayA yojitH| (2) mudritakoza eva tulanAtmakasaMzodhanopayogArtha 'kha' saMkSayA yojitH| (3) mahAviduSAM zrI Atmakaru dIkSAcAryANAM sakAzAllabdhaH 'ga' saMzayA saMyojitaH / / evamayaM pariSkRto granthaH kiyAnupakArako darzanavimarzanarasikAnAmityatra ta eva prmaannm| adhikaM ca pazcAvicArayAma iti viramyate // 'tadiyaM vAGmayodyAnalIlAviharaNodhamaiH . vidagdhaiH kriyatAM karNe cirAya nyAyamaJjarI // '. -nyA. ma. upo. " mamyamAlAmiMjana:, gharadAcAryaH (K. 8. VARADACHARYA) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA puTamA ... [prathamamAhnikam-pramANasAmAnyaparIkSA 1-10] upoddhAtaprakaraNam 1-11 maGgalAcaraNam granthAvataraNam zAstrANAmAvazyakasvam canudaMzavidyAsthAnAni vidyAsthAneSu nyAyazAstrasya sthAnam / 'vidyAsthAna 'zabdArthaH nyAyazAstre gautamIyanyAyazAstrasya sthAnam bhAnvIkSakIzabdArthaH mImAMsAzAstrato nyAyazAstrasya vaiziSTayam . zAstrAdhikArinirUpaNam uddezasUtravivaraNam ..12-29 SoDazapadArthoddezaH 12 anubandhacatuSTayakathanam 13 anubandhakathane pakSabhedAH SoDazapadArthAnAM svarUpakathanam .... 17 uddezasUtre samAsaviSayakavicAraH .... SoDazapadArthatattvajJAnasya niHzreyasopAyasvopapAdanam sautra tatvajJAna padavicAraH zAstrapravRttiprakAraH pramANasAmAnyaparIkSA pramANasAmAnyalakSaNam 31 sAmagrayAH karaNatvanirUpaNam pramAtRprameyayoH karaNavAbhAve hetuH .... sAmaprayAH pratyekApekSayA'tirikaravAnatirikatvavicAraH (iii) . 15 19 22 25 .....29-30 34 84 85 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 42. 43 44 51 puTasadhyA karaNasvarUpaviSaye pakSAntaram .... 37 bauddhasammatapramANasvarUpaparizIlanam bauddhakadezisammatapramANasvarUpaparizIlanama bAbaikadezyanta ramataparizIlanam .... mImAMsakasammatapramANasvarUpavivAra mImAMsakaiH jJAtatA(prAkavya samarthanama jJAtatAnirAsaH jJAnasya kriyArUpatvAbhAvaH jJAnasya nityAnumeyatvanirAsA .... phalanirvartakatvameva kArakaravaM, na tu kriyAnivartakaravamiti * samarthanam pAkAdikriyAsvarUpanirUpaNam .... kriyA-phalayorbhedaH mAtmanaH niSkriyatvam bhAvanAyAH puruSavyApArasvanirAsaH jJAnasya dhA varthatve'pi kriyArUpatvAbhAvaH prAkaTyasvarUpaparizIlanam gRhItagrAhiNo'pi jJAnasya prAmANyam dhArAvAhijJAnasvarUpa vicAra: smRteH pramAtvAbhAve hetuH smRteH arthAjanyatvanirUpaNam .... pratibhAzaH smRtito vailakSaNyam .... dharmakIryuktapamANasAmAnyalakSaNavicAraH sAMkhyAmimatapramANasAmAnyalakSaNavicAraH pramANavibhAgaH .....71-74 pramANasya caturvidhasvam .... 71 sUtrasya lakSaNa-vibhAgaparatvam .... 72 sUtrasyobhayaparatve'pi vAkyabhedadoSAbhAva: .... 74 . 52 AO KA 69 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75-87 .... 75 76 81 .... 87 .... 87-93 R 88 91 92 94-130 pramANasahayAvicAraH pramANasaMkhyAviSaye vipatipatti: bauddhaiH pramANadvaividhyasamarthanam .... bauddhoktapramANadvaividhyanirAsaH / viSayabhAnakAle jJAnAbhAnasamarthanam .... sAMsyasammanapramANatritvanirApta: .... pramANasaplavasAdhanam pramANasaMplavasyAdoSatvam cauddhoktapramANaviSayavyavasthAnirAmaH.... pramANasaMplagabhAve anumAnApravRttivarNanam pramANasaMplavasyAvazyakasvam pramANasaMplo'pi pramANasvarUpanyavasthA mApattiprakaraNam pramANasaGkhyAviSaye pakSabhedAH arthApatteH pramANAntaratvapUrvapakSa: .... arthApatteH SaT prabhedAH arthApatteranumAne'ntarbhAvAsaMbhavaH .... zrutArthApattiH bharthApatteH pramANAntarasvanirAsaH ..... prasaGgAt zakteratiriktatvasAdhananirAsI zakteratiriktatve bAdhakapradarzanam .... atiriktazaktayanaGgIkAre hAnyabhAvaH .... bhApattAnumAnarUpatvopasaMhAraH .... arthApattiviSaye prAbhAkaramatanirUpaNam prAbhAkaramataprakSepa: arthApattisthale vyAptayupapAdanam .... bhratArthApatterapyanumAnAntarbhAva: .... mAmAkarokazrutArthApattinirAsaprakAra: 94 94 95 97 101 106 107 111 113 114 117 118 119 121 124 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAbhAkaraiH arthAdhyAhArasamarthanam .... dhvaninirAkaraNam anuglabdhiprakaraNam anupalabdheH pramANAntaratvAkSepaH .... mImAMsakaiH abhAvasyaindriyakaravanirAsaH bhabhAvasyAnumAnAgamyatvam anupalabdheH pramANAntaratvanirAsaH .... amAvasyaindriyakatvasamarthanam abhAvasyendriya sannikarSanirUpaNam yogyatAtirikta sannikarSAvazyakatA .... abhAvasyApratyakSatvanirAsaH abhAvaprakaraNam bauddhaiH abhAvanirAkaraNam bhabhAvagrahaNe sannikarSAsaMbhavakathanam .... pariNAmavAdyaktAbhAvasvarUpanirAkaraNam abhAvasvarUpAnupapattiH abhAvasyAnAvazyakatA abhAvAnabhyupagamepye kAdazavidhAnupalabdhisaMbhavaH / anupalabdheH svabhAvahetAvantarbhAvaH .... bhabhAvasyAtiriktatvasAdhanama ..... abhAvapratItepramAtvam bhabhAvasya nirupAkhyatvanirAsaH abhAvagrahaNe sannikarSasamarthanam bhabhAvasya vastusvam mAbhAkaroktAbhAvanirAkaraNanirAsa: bhabhAvasyAvazyakatA bhabhAvaprabhedAH saMbhavaitihyaprakaraNam pramANaviSaye cArvAkamatavicAra: puTaramA ... 125 .... 129 130-115 130 133. 135. 136 138. ... 140 .... 141 .... 142 145-167 .... 145 .. 145 ... 147 ... 148 148 150 152 154 166 157 159 161 163 .... 165 166 -167-168 168-170. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rii [dvitIyamAhnikam-pratyakSAdiparIkSA 171-395] puTamA svapakSaH 171-234 300 .... .... .... 171 171 174 175 181 184 180. 189 .... .... .... .... 190 191 pratyakSalakSaNam pratyakSalakSaNasUtrArthayojanA pratyakSasya pravRttyAdihe nusvAkSepaH pratyakSasya pravRttihetutvavarNanaM pakSabhedena pratyakSeNApi sukhasAdhanasvanizcayaH .... pramANaphalayorabhedanirAsaH .... pramANatrameyAmityabhedanirAsaH 'indriyArthasannikarSAtpara 'padaprayojanam indriyArthapadavivaraNam sannikarSabhedAH sanikAMsaddhAre pramANam mukhAdInAM mAnasatvam 'jJAna.'padaprayojanam sukhAdInAM jJAnaminnatvam jJAnasukhAdInAM svaprakAzavAbhAvaH jJAnasukhayoH bhinnakAraNajanyasvam .... sukhasyApi vyabhicArasamarthanam ... "bhavyapadezya 'padaprayojanam .... zabdAnuviddhapratyakSanirAsaH .... * aindriyakapratyakSe'pi zabdabhAnasaMbhavaH.... nirvikalpakasavikalpakavalakSaNyam .... 'bhanyapadezya 'padaprayojane pakSabhedAH .... 'bhanyabhicAri 'padaprayojanam ... bhrame bhAlambanaparIkSA 191 193 .... 194 195 196 198 .... 200 202 209 212 216 2:20 225 226 228 mAnasabhramAH Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viii nirAkambanabhramA 'vyavasAyAtmaka 'padaprayojanama 'pratyakSa 'padavyAkhyAnam puTasadhyA 228 280 233 -282 235 236 238 239 240 ..... 240 - 241. 243 pratyakSalakSaNe parapakSaH dhamakIyuktapratyakSalakSaNam vikalpAnAmaprAmANyam vikalpAnAmanindriyajanyatvam vikalpadvaividhyam vikalpAnAmarthAsaMsparzitvam vipaNabhedAH vikalpAnAM viparyavalakSaNyam dharmakIryuktapratyakSalakSaNadUSaNam vikalpAnAmaprAmANyanirAsa: nirvikalpavadvikalpAnAmapi svAtantryam nirvikalpaviSayavastuvicAraH svalakSaNamAtrasya nirvikalpaviSayatvanirAsa: sanmAtrasya nirvikalpaviSayatvanirAsa: nirvikalpe sUkSmazabdAnuvedhanirAsaH .... zabalitasya nirvikalpaviSayatvanirAsaH sAMkhyoktapratyakSalakSaNadUSaNam .... mImAMsakoktapratyakSalakSaNadUSaNa m..... yogipratyakSasamarthanam prAti bhajJAnaprAmANyam bhASajJAnAdibhyaH pratibhAyA vailamaNyam yoginAM sarvajJasvasaMbhavAsaMbhavavicAraH vaizeSikoktapratyakSalakSaNanirAsA | sAMkhyoktapratyakSalakSaNanirAsa: 244 250 250 253 254 254 255 259 259 268 274 276 277 280 281 . Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 296 puTasAyA anumAnaparIkSA 282-312 bhanumAnalakSaNam hetoH paJcalakSaNasvam 283 hetudoSAH 283 hetoH bauddhoktavilakSaNasvanirAsaH .. 284 pakSasamarthanam 289 vyAtaH svarUpam bauddhaH vyApteH sadAmyatadurapattirUpatvavarNanaM, samirAkaraNa ca 296 vyAteradviSThatvam 299 kaarylinggkaanumaansmrthnm| 306 bauddhamate.anumAnAsaMbhavApAdanam .... 308 gyAlessahajatvam 308 gyAptismRterevAnumitihetutvam / 308 'anumiteH smRtirUpatvapakSaH 309 anumeyaviSayanirNayaH 309 anumAnaprAmANyaparIkSA 312-327 manumAnaprAmANyAkSepaH 312 vyApterdurgrahatvam 318 manumAnaprAmANyasya nirUpatvam 316 bhanumAnaprAmANyasamarthanam 317 jyApssumahatyavarNanam 319 vyAptigrahaNaprakAre pakSabhedAH .... 320 vyatirekanizcayasyApi vyAptinizzyopayogaH pakSadharmatAsvarUpama 324 bhanumAnaprAmANyadUSaNoddhAraH 324 bhanumAnadvaividhyapakSaH, tamirAsasa .... anumAnalakSaNAdivicAraH 27-373 anumAnalakSaNasUtrArthavicAraH 321 326 827 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 361 puTaracyA pUrvavadanumAnam 335 bauddhoktakAryAnumAnAt pUrvavadanumAnasya lakSaNyam 336 zeSavadanumAnam 341 sAmAnyatodRSTAnumAnam 344 prakArAntareNa pUrvavadAdyanumAnanirUpaNam 346 prAbhAkaroktapAmAnyatodRSTAnumAnam , nirAkaraNaM ca 351 :: kriyAyAH pratyakSatvam 353 kriyAyA atiriktatvam 354. parasammatAnumAnalakSaNanirAsaH / 358 anumAnasya kAlatrayaviSayatvam kAlapratyakSasvapakSaH kAlAnumeyatvapakSaH 364 kAlasyAtirikatvam 365 kAlopAdhiH 369 dizo'tiriktasvam upamAnaparIkSA 373-395 upamAnalakSaNam 373 upamAnasya zabdAniriktasvam . .... 374 . upamAnaviSaye diGnAgAdyAkSepaH, samAdhAna ca upamAnasya pratyakSAdvailakSaNyam . 380 upamAnasya manumAnAdvalakSaNyam .... 381 upamAnaprayojanama 383 mImAMsakoktopamAnasvarUpam 384 mImAMsakottopamAnanirAsaH 386 [tRtIyamAhnikama-zabdArIkSA 396-572] . zabdalakSaNavicAraH 396-400 zandalakSaNam .... 396 372 377 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puTasAyA .... 398 .... 399 401-411 .... 401 .... 404 407 ... 411 412-419 upadezapadArthaH mAptasvarUpam zabdasyAtiriktapramANatvata zabdasyAnumAnarUpatAkSepaH zabdasyAnumAnAdvelanaNyam zabdAnumAnayoH sAmagrImedaH zabdAnumAnayorviSayabhedaH zabdaprAmANyaparIkSA bandamAmANyAkSepaH / zabdAnAmarthAsaMsparzitvam zabdArthayorasambandhAnupapattyAdiH zabdAnAmarthAsaMsparzitvanirAsaH arthAsaMsparzasyAprAmANyAsAdhakatvam ... prAmANyasvatastvaparatastvaparIkSA .... prAmANyavicAropakSepaH prAmANyasvatastvaparatassve pakSabhedAH .... prAmANyasvatastvapakSaH prAmANya prati doSAbhAvasyAhetusvata .... prAmANye kAraNAntarAnapekSatvam guNajJAnAsaMbhavaH prAmANyasya svatastvaM anivAryam prAmANyanizcayasya pravRtyanajatvam prAmANyanizcayasya paratastvAsaMbhavaH aprAmANyasya tu paratastvam aprAmANyahetuH bhamamAhetvabhAvamAtrAta prAmANyam .... paratA mAmANyasAdhanam 412 412 413 416 .... 418 419-454 419 420 423 423 424 425 126 428 429 430 431 432 435 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puTasahavA ___436 436 412 .... . 443 .... 445 450 450 454-48 454 . prAmANyanizcayastha pravRtyA tvama .... prAmANyajJaptau svatassvAsaMbhavaH .... prAmANyotpattau svatastvAsaMbhavaH .... prAmANyahetoguNasya sanAve pramANam prAmANyasya paratastve'navasthAparihAra: prAmANyAvAmAgyayoH paratastvam prAmANyagrahe jainamatanirAsaH / gurumatarItyA prAmANyasvatasvam jJAnasya sarvasyApi pramAsvameva jJAnasya bAdhAsaMbhavaH khyAtivAdaH akhyAtivAdaH bhramasvarUpaviSaye pakSabhedAH asatkhyAtiH, tannirAsazca bhAramakhyAtiH, tannirAsazca akhyAtinirAkaraNapUrvakaviparItakhyAtisamarthanama akhyAte1rugpAdatvam viparItakhyAtyupapAdanam svapnAdInAM viparItakhyAtitvama viparItakhyAteH amarakhyAtivilakSaNatvam bAdhapadArthaH bhrame alaukikavastumAnapakSanirAsaH .... vedaprAmANyasyApi paratastvam zAbdajJAnaprAmANyasya svatasvAsaMbhavaH vedAnAM IzvarapraNItatvam IzvaravAdaH IzvAsadbhAvAkSepa IzvarasajAve pramANAbhAvaH .... 456 158 160 465 466 468 469 472 476 478 ... 481 482 484 C ,484-512 ...... 484. .. ... ..... 484 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purasatrayA .... 484 .... 486 487 488 489 490 491 401 501 502 502 504 505 IzvarAnumAnanirAsaH Izvarasya sraSTatvAsaMbhavaH Izvarasya vyApArAsaMbhavaH sRTerdayAmUlakatvanirAsaH lIlayA jagatsRSTiritivAdanirAsaH sRSTipralayayoH IzvarakRtasthAsaMbhavaH zrutyApi nezvarasAdhanam IzvarAnumAnasthApanam . IzvarAnumAne doSoddhAraH IzvarAnumAnAntare . Izcare itaravalakSaNyasiddhiprakAraH Izvarasya sarvajJatvam jIvAnAmajJatve nidAnam - IzvarajJAnasyaikaravaM, nityatvaM ca IzvarecchAyA nityatve'pi sargapralayAdyupapatti: IzvaraH mazarIro'pi sraSTA Izvarasya sRSTiprayojana sRSTipralayayoruddeza: sRSTipralayayorupapatti: karmaNAmAvazyakatvam zabdAnityatvasAdhanam ghedapauruSeyatvAkSepaH zabdasyAnityasve pramANAbhAvaH, nityatve pramANaM ca zabdAnityatvahetavaH, tamirAsazca .... zabdanityatve hetuH vadhAraNakramaH zabdAnityatve sambandhagrahaNAsaMbhavaH .... gatvAdijAtinirAsa: 505 506 507 508 509 510 512 513-572 .... ... 513 513 514 517 517 518 Fon Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv * i... 535 536 541 : 558 puTasadhyA zabdasya miravayavasvAdi 524 zabdanityatve'pi grahaNaniyamAsaMbhavAkSepaH, tatparihAraca 527 zabdanityatvAnityatvapakSayoASavavimarzaH 5:33 naiyAyikoktazabda prahaNaprakAranirAsaH .... 534. zabdasya dravyatvam / sAMkhyoktazabdagrahaNaprakAradUSaNam .... jainoktazabdagrahaNaprakAradUSaNam 536 bauddhoktazabdagrahaNaprakAradUSaNam 5.7 sidvAnte zabdanityatvanirAsaH gasvAdijAtisAdhanam 542 zabdanityatvayuktInAM nirAsaH 552 zabdekyapratyabhijJAyA: sAjAtyAlambanavam 551 pratyamijJAsvarUpam 555 zabdanityatve grahaNaniyamasya durupapAdatvam tIvratvAdInAM zabdadharmasvam 561 siddhAnta eva zabdagrahaNasaMbhavopapAdanam 564 zabdasya guNatvam 566.. zabdAnityatve sautrahetavaH 569 vArtikoktazabdAnityatvasAdhanaprakAraH..... 570 caturthamAhnikam-zabdaparIkSA 573-703] vedapauruSeyatvasAdhanam 573-590 vedapauruSeyatvAnumAnam .573 vedapauruSeyatvAkSepaH, tamirAsazca 576 vedapauruSeyatvAnumAne doSoddhAraH 578 vedapauruSeyatvasya durapahavatvam 581 jagatkartureva vedopadeSTutvam 587 vedAnAmekakartRkatvam 587bedAnAmIzvaropadezarUpatvam 590 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xv puTAyA 591-603 591 591 592 595 595 603-614 603 604 605 605 610 .... 613 zabdArthasambandhanirUpaNam zabdArthayoH sambandhAkSepaH zabdArthayoH sambandhe vikalpAH zabdArthayoravinAbhAvasambandhapakSaH .... samayasyaiva zabdArthasambandhatvasiddhAntaH avinAbhAvAdeH zabdArthasambandhatvanirAsa: vedaprAmANyanirdhAraNakramaH vedaprAmANyahetorAtoktatvasyAsaMbhavazaGkA anumAnenAsoktatvanizcayasamarthanam .... AyurvedAdidRSTAntAdvedaprAmANyanirUpaNam mAyurvedamAmANye hetuH mImAMsakotavedaprAmANyasAdhanaprakriyA vedAnAM pravAhato'nAditvam atharvavedaprAmANyanirUpaNam bhatharvavedasya vedatvAkSepaH vedAnAM trayIrUpatvam bhaTToktA'tharvavedasya vedatvasAdhanaprakriyA siddhAntoktA'tharvavedasya vedasva sAdhanaprakriyA . matharvavedasya vedatvaM zrutyAdisiddham .... atharvaNo vedatvaM smRtikArasammatam .... atharvaNo vedasvaM zAstrakArasammatam .... atharvaNasnayyanantargatatve'pi mAvedatvam matharvaNasyIrUpatvam atharvaNo brahmavedatvam atharvaNo RgvedasvapakSaH atharvavedazreSThayam mAgamaprAmANyam bhAgamaprAmANyAkSepaH .... 614.629 .... 614 614 615 615 617 618 619 620 621 623 625 .... 626 629-649 .... 629 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi purasahayA 630 631 631 632 633 6:34. 6365 6:36 .. manvAgrAgamaprAmANyam zrutismRtyorvirodhe zrutiprAvasyapakSaH .... zratismRtyorvirodhe samaprAmANyapakSaH manvAdismRtInoM bAhyasmRtivailakSaNyam vedAnAM smRtInAM ca vailakSaNyam itihAsapurANaprAmANyam zaivAgamaprAmANyam paJcarAtraprAmANyam bhAgamadharmANAM vaidikaratram mahAjanAparigrahAta bauddhaHgamAmAmANyam maha janazabdArthaH adhikAribhena sarvAgamaprAmANyapakSaH sarvAgamAnAmIzvarakRtatvapakSaH buddhasya bhagavadavatArasvam . sargagamAnAM vedamUlakatvapakSaH lokAyatasthAnupAdeyatvam kalpitAgamAnAmaprAmANyam anRtAdibhiH vedaprAmANyAkSepaH, parihAraza veda anRtAdidoSApAdanam vede anRtadoSaparihAraH kriyAphalavidhiphalayorvizeSaH mImAMsakoktaH bhanRtadoSaparihArakramaH mImAMsakokta: karmatraividhyapakSaH mImAMsakapakSanirAsaH dharmAdharmayo: svarUpam itaradArzanikasammatadharmAdharmasvarUpam / dhede vyAghAtadoSaparihAra: vede punaruktadoSaparihAra 640. 644 644 645 617 648 , 655 656 656 658 663 661 665 668 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvii puTasaGkhyA 667-678 667 668 671 674 675 677 679-686 arthavAdAnAM prAmANyam marthavAdaprAmANyAkSepaH arthavAdAprAmANyApAdanam arthavAdAnAM vidhyekavAkyatvAtprAmANyam / arthavAdAprAmANyahetUnAM nirAsaH siddhAnte arthavAdeSvarthAbAdhaH marthavAdabhedAH mantrANAM prAmANyam gasvarUpavicAra: mantrANAmarthapratyAyakatvam mantraiH arthapratyAyanakramaH nAmadheyAnAM prAmANyama nAmadheyaprAmANyAkSepaH nAmadheyaprAmANyasamarthanam siddha vyutpattipratipAdanam kArya eva nyutpattiriti pUrvapakSaH siddha'pi gyutpattisAdhanam vaktatAtparyAnumAnapakSa:, tannirAsaca sarvatra na kriyAdhyAhArasaMbhava: sarveSAM padAnAM na kriyAnvayaniyamaH siddhasya sAdhyazeSatvanibandhAbhAvaH .... mAtmajJAnaphalanirUpaNam sarvakarmaNAM AtmajJAnAGgatvam sarvavidhInAM AtmAvAptau paryavasAnam .... .... 679 681 .... 684 686-690 .... 686 .... 689 691-702 691 692 695 697 699 700 700 702 702 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii avadheyam 211-18 paGkto-'sanniprakAzaH' ityatra prakAza iti prAhyam / 484-21 paGktI-nAtratyAdi-nAtra kazcit viziSya puurvpshnii| kintu mImAMsaH yogAyikAdInAiti paThanIyam / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjayantabhana vinAritAni nyAyasUtrANi (1-4 ahAni) 1 pramANaprameyamazayaprayojanadRSTAntasiddhAnta yavatarka nirNayagadajalpavitaNDAhetvAbhAparachala jAtini graha-yAnAnAM tatvajJAnAnizreyasAdhigamaH .... 1-1-1 12 2. pratyakSa numAnopamAnazabdA: pramANa ni .... 1-1-131,71 3. idriyArthamanikoM pacaM jJAnamadhyapadezyamanyamicari vyavasAyAtmakaM pratyakSam 1-1-1 171 4. tatpUrvaka vividhamanuma naM pUrvavat zeSavat sAmAnyato. 1-1-5 282 5. prasiddhamAArasAdhyasAdhanamupamAnam .... 1-1-6 373 6. mAtopadezaH kAmdaH .... --- 396 7. 'mAdimaragadaindriyakatvAtkRtakavadupacArAcAnityaH zabdaH .. .... 2-2-1 569 8. prAgU vaMmudhAraNAdanuglamdheH bhAvaraNAnuparamdhezca 2-2-18 569 9. sadvividho dRSTAdRSTArthamvAta . ... 1-1-8 609 10. . mantrAyurvedaprAmANyavaJca tatprAmaNyamAtaprAmANyAta 2-1-69 609 11. tadaprAmANyamanamagyAghAtapunaruktadoSebhyaH putrakAmeSTihavanAbhyAseSu .... -2-56 652 12. nakarmakartRsAdhanavaiguNyAt / .... 1-2-50 652 (xix) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGketAkSaravivaraNam atha. saM.-atharvasaMhitA mA. zrI. sU.-bhApastambazrautasUtram kra. saM.-RksaMhitA kaTha.-kaThopaniSat ka. sU. kalpasUtram kalpasU. pasUtram kumArasaM.-kumArasaMbhava: kaustuma.-mImAMsAkaustubhaH gI.-gItA go. nA.--gopathabrAhmaNam gau. dha. sU.-gautamadharmasUtram chA. u.-chAndogyopaniSat jai. sU. jaiminisUtram taM. vA.-tantravArtikam tA. brA,- tANDyabrAhmaNam . tai. saM.-taittirIyasaMhitA te. bhA.-taittirIyAraNyakam tai: u. taittirIyopaniSat nA. hai-taittirIyanArAyaNIyam nArA. te. grA.-taittirIyabrAhmaNam nyA. bi.-nyAyavinduH yeSAM granthAnAM pUrNa nAmoddhataM, na te atra kroDIkRtAH / (4) . Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxi nyA. vi. TI.-- nyAyabinduTIkA nyA. bhA. nyAyabhASyam gyA. ra. sphoTa. nyAyaravAkara:-skoTavAdaH nyA. ra. myA. vA. nyAyavArtikam nyA. sU.-nyAyasUtram pA. sU.-pANinIyasUtram pra. pa. naya.-prakaraNapazcikAnayavIthI pra. bhA.-prazastapAdabhASyam . pra. bhA. karma.-prazastapAdabhASyam - karmamakaraNam pra. bhA. dravya.-prazastapAdabhASyam-dravyaprakaraNam pra. vA.-pramANavArtikam pra. sa.-pramANasamuccayaH vR.-bRhadAraNyakopaniSat bodhi. prajJApAra.-bodhicaryAvatAra-prajJApAramitA a. sU.-brahmasUtram manu. smR.-manusmRtiH ma. bhA. anu.-mahAbhAratam-anuzAsanaparva ma. bhA. bhA.-mahAbhAratam-Adiparva ma. bhA. vana.-mahAbhAratam-vanaparva ma. bhA. zA.-mahAbhAratam-zAntiparva mu.-muNDakopaniSat yAjJa. smR.-yAjJavalkyasmRtiH mo. sU. yogasUtram rA. bhara.--AmAyaNam-maraNyakANDaH rA. bA.-rAmAyaNam-bAlakANDaH rA.ma.-rAmAyaNam-sundarakANDa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii bA. saM.-vAjasaneyasaMhitA vi. pU.-viSNupurANam vai. ma.-vaizeSikasUtram zata. prA.-sAtapayana maNam zA. dI.-zAstradIpikA bhA. bhA.-za:barabhASyam lo. vA.-zlokavArtikama lo. ga. anu.-zlokavArtike-anumaganaprakaraNam zlo. vA. mI.---zlokavArtika-marthApattiprakaraNam . lo. vA. upa.-zlokArti-upamAnaprakaraNam zlo. vA. citrA. pari.-zlokavArtika-citrAkSepaparihAraH bho. vA. coda.-zlokavArtika - codanAsUtram zlo. vA. niga.-zlokavArtika-nirAlambanavAdaH lo. vA. nyA. sphoTa - zlokavArtikaNyAcyA sphoTavAdaH / lo vA. zabda.-zlokavArtika-zadaprakaraNam lo. vA. samba. pari.-zlokavA ke sambandhAkSepaparihAraH lo. vA. sphoTa..-zlokavArtika-sphoTagadaH the.-tAzvataropaniSat pati prA.-SaDaviMzavAhmaNam sA.prA.-sAmagrAmaNam Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI (prathamA saMpuTa) nyAyasauramAkhyATippaNIsamanvitA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH zrImajayantabhaTTaviracitA nyAyamaJjarI nyAyasaurabhAkhyaTippaNIsaMyutA [prathamamAhnikam-pramANasAmAnyaparIkSaNam] [maGgalAcaraNam] * namaH shaashvtikaanndjnyaaneshvrymyaatmne| saGkalpasaphalabrahma'stambA'rambhAya zambhave // 1 // vizvaM sRjan karuNayA paripAlayan yaH vizvakriyAsu yamayatya khilaantraatmaa| . vidyAsvayaMvarapatirvidadhAtu so'yaM .. vizvasya mngglmmeymhaavibhuutiH|| anugRhNantu sadbhAvapavitritajagatrayAH / mAghrAya maJjalaM nyAyamaJjaryAH saurabhaM budhAH // iha khalvananyasAdhAraNazemuSIvibhavasamAkRSTasakalasudhIjanahRdayaH zrImAna jayantabhaTTaH prArIpsitaprabandhasya nirvighnaparisamAptipracayagamanAyathaM sveSTadevatAnamaskArarUpaM maGgalamAracayati-nama ityAdi / nAtra vikArArthe mayaT , brahmaNo nirvikArasvAt ; kintu prAcuryArthe / nanu tarhi brahmaNyajJAnAdayo'pi prasajyeran / sukhapracurajIvanatAtparyeNa prayukte hi 'sukhamayaM jIvanam ' ityAdI 'stambhA-kha. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAvataraNam nyAyamacarI namAmi yAminInAthalekhA'laGkata kuntlaam| bhavAnI bhavasantApanirvApaNasudhInadIm // 2 // surAsura shirortnmriicikhcitaaye| vinAndhakArasUryAya gaNAdhipataye namaH // 3 // jayanti purajiddattasAdhuvAdapavitritAH / nidAnaM nyAyaratnAnAM akSapAdamunegiraH // 4 // [granthAvataraNam] akSapAdamatAmbhodhi primrssrsotsukaam| vigAhantAmimAM santaH prasarantIM sarasvatIm // 5 // nAnAguNarasAsvAdakhinnA'pi viduSAM mtiH| AlokamAtrakeNemamanugRhNAtu naHzramama // 6 // duHkhApekSayaiva prAcuryasya sukhe bodhanAt-ucyate-prAcurya hi dvividhaM - svasamAnAdhikaraNavijAtIyAlpatvasApekSaM, svavyadhikaraNasajAtIyAlpatvasApekSaM ceti| bhAyaM sukhamayaM jiivnmityaadau| tattu na prkRte| dvitIyaM ca sUryaprakAzaprAcuryatAtparyake 'pracuraprakAzaH savitA' ityaadau| na hi tatra sUryagatAprakAzAMzApekSayA sUryagataprakAzAMzaprAcurya bodhyate ; sUrye aprakAzAMzasyAsambhavAt / kintu sUryavyatiriktalaukikasarvatejogataprakAzApekSayA sUryaprakAzaprAcuryameva / prakRte'pi jIvagatAnandAdyapekSayA brahmAnandasya prAcuryameva mayaDA bodhyata iti na dossH| nanu bhoH ! siddhAnte, brahmaNyAnandasyApyanaGgIkArAta kathamidam ? atyalpametat - kiM 'Anando brahma' ityAdizrutireva saiddhAntikairna zrutA ? zrRMtApi na pramANaM vA? yukta eva tathA vypdeshH| nirvAhastu svAyasare bhaviSyati // 1 // yAminInAthetyAdi / IzvarasyArdhanArItvAt , pArvatyAH bhavAnItvAdvA tathA vrnnnm| candrakalAyAH vAmabhAga evaM sattvena ardhanArImUtauM pArvatyA vAmArdhagatatvena vA tathoktiH // 2 // jayantItyAdi / etacchalokArthaH granthakAreNaiva pranthAnte 'nyAyodgAragabhIranirmalagirA gaurIpatistoSito vAde yena' ityAdizlokena kiJcidiva vivRtH| tathoktaM zaivapurANe umAsaMhitAyAM dvitIyAdhyAyegautamamadhikRtya--'tutoSa, bhagavAnAha, granthakartA bhaviSyasi / vatsAkSayyA kuNDalAm-ka. parizarma-ka. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvikam 1] granthAvataraNam nyAyauSadhivanebhyo'yamAhRtaH paramo rsH|| idamAnvIkSakIkSIrAt navanItamivoddhatam // 7 // kuto vA nUtanaM vastu vayamutprekSituM kSamAH / vacovinyAsavaicitryamAtra'matra' vicAryatAm / 8 // taireva kusumaiH puurvmskRtkRtshekhraaH| apUrvaracane dAmni dadhatyeva kutUhalam // 9 // yadvA nirguNamapyarthe abhinandanti sAdhavaH / praNayiprArthanAbhaGga saMvidhAnama zikSitAH // 10 // tadiyaM vAGmayodyAnalIlAviharaNodyataiH / vidagdheH kriyatAM karNe cirAya nyAyamaJjarI // 11 // akSapAdapraNIto hi vitato nyAyapAdapaH / sAndrAmRtarasasyandaphalasandarbhanirbharaH // 12 // ca te kIrtiH trailokye prabhaviSyati / akSayaM ca kulaM te'stu maharSimiralakRtam / bhaviSyasi RSizreSTha sUtrakartA tatastataH / ityevaM zaGkarAt prApa varaM munivarassa vai / trailokye vitatazcAsIt pUjyazca ydunndn|' iti // 4 // nyaayaussdhiityaadi| pUrvottarArdhe minnvaakye||7|| pUrvazlokoktameva samarthayati-kuto vetyAdi / / 8 // anapUrvatve'nupAdeyatA syAdityatrAha--tairevetyAdi // 9 // yadvetyAdi / 'sAdhavaH-susaMskRtamanaskAH nirguNamapyarthamabhinandanti / azikSitAstuasaMskRtamanasaH praNayiprArthanAbhaGgasaMvidhAnamevAminandantItyarthaH / atha vA praNayiprArthanAbhaGgasaMvidhAnamityatra viSayatvarUpaM karmatvaM dvitiiyaarthH| praNayinAM prArthanAyA bhaGgAcaraNaviSaye azikSitA:-anabhijJA iti sAdhavo vizeSyante sAmiprAyam / yatastAdRzAH sAdhava: ato nirguNamapyabhinandantyeveti // 50 // evaM sAdhUnabhinandya svaprArthanAM kathayati--tadiyamityAdinA // 11 // mAkSapAdIyeSu katipayasUtreSveva kuta: pakSapAta: ? pratisUtraM kuto na vyAkhyAti bhavAn ? ityAzaGkAmapanudati-akSapAdetyAditribhiH shlokaiH| gabhIraM nyAyapAdapaM paGgurahamAroDhuM kathaM prabhaveyam / tadvaibhavaprAgbhAgagatAtizayaM draSTumapi 1 metava-ka. saMvidhAnAma-khA. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrANAmavazyAdhyeyatvam nyAyamacarI vayaM mRduparispandAH tadArohaNapaGgavaH / na tadvibhUtiprAgbhAramAlokayitumapyalam // 13 // tadekadezaleze tu kRto'yaM vivRtishrmH| tameva cAnugRhNantu santaH praNayavatsalAH // 14 // asaGkhayairapi nAtmIyaiH alpairapi prsthitaiH| guNaissantaH prahRSyanti citrameSAM viceSTitam // 15 // prmaarthbhaavnaakrmsmunmisstpulklaanychitkpolm| svakRtIH prakAzayantaH pazyanti satAM mukhaM dhanyAH // 16 // . [zAstrANAmavazyAdhyeyatvam] iha prekSApUrvakAriNaH puruSArthasaMpadamabhivAJchantaH tatsAdhanAdhi: gamopAyamantareNa tadavAptimamanyamAnAH, tadupAyAva'gama nimittameva prthmmnvessnte| dRSTAdRSTabhedena ca dvividhaH puruSArthasya pnthaaH| 'tatra' dRSTa viSaye 'sucira prarUDhavRddhavyavahArasiddhAnvayavyatirekAdhigatasAdhanabhAve bhojanAdAvanapekSitazAstrasyaiva bhavati pravRttiH / na hi 'malinaH snAyAt' 'bubhukSito vA'znIyAt' iti zAstramupayujyate / adRSTe tu svargApavargamAtre naisargikamohAndhatamasaviluptAlokasya lokasya zAstrameva prkaashH| tadeva sakalasadupAyadarzane divyaM cakSurasmadAdeH, na yoginAmiva yogsmaadhijshaanaadhupaayaantrmpiiti| tasmAdasmadAdeH zAstramevAdhigantavyam // . nAlamaham / atastadekadeza eva mama sarvo'pi parizramo vizrAmyati iti samuditArthaH // 14 // paramArthatyAdi / paramArthabhAvanAkramasamunmivatpulakalAnchitakapola satAM mukhaM svakRtI: prakAzayanto dhanyAH pazyanti / ye tu pranthakartAraH, svagranthoktatattvArthaparizIlanavikasitaM satAM nirmatsarANAM mukhaM pazyanti, ta eca dhanyA ityaashyH| nimatsarA vidvAMsassudurlabhA iti yAvat // 16 // upayujyata iti / svaviSayapravartanAyeti zeSaH / sAnabhojanAdeH rAgaprAptatvAditi heturuuhyH| yogasamAdhijetyAdi / yogino yatIndriya 1gata-kha. tahividhiH-kha. 3 tasya-kha. ruci-kha. 'jJAnAbhyu-ka. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] caturdazavidyAsthAnAni vidyAsthAnAni taca 'caturdazavidhaM, yAni vidvAMsaH caturdazavidyAsthAnAnyAcakSate // vedAH] tatra vedaashctvaarH| prathamo'tharvavedaH, dvitIya RgvedaH, tRtIyo yajurvedaH, caturthaH saamvedH| ete catvAro vedAH sAkSAdeva puruSArthasAdhanopadezasvabhAvAH, 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' 'AtmA jJAtavyaH' ityaadishruteH|| . dharmazAstrANi smRti zAstramapi manvAdyupanibaddha aSTakAzikhAkarmaprapApravartanAdipuruSArthasAdhanopade zyeva dRzyate / azrUyamANaphalAnAmapi karmaNAM phalavattA vidhivRttaparIkSAgaM vakSyate-sarvo hi zAstrArthaH puruSArthaparyavasAyI na svarUpaniSTha iti // dharmAdharmAdikamapi pazyantIti shaastrmryaadaa| na tathA vayamayoginaH zakkama ityasmadAdeH zAstrameva cakSurityarthaH // . vidyaasthaanaaniiti| sAkSAt paraMparayA vA puruSArthopakArakANi vidhAsthAnAnItyarthaH / vidyAsthAnapadArthaH granthakRtA'nupadameva pradaryate // atharvavedasya prAthamyaM granthakRtaiva zabdaparIkSAyAM sthApayiSyate / agnihotramityAdi tu anumitazrutivAkyam, arthAnukaraNaM vaa| pUrvottarakANDayo. ravizeSeNa prAmANyajJApanAya vAkyadvayamupAttam // - smRtizAstraM-dharmazAstram / vidhivRttaparIkSAyAmiti / paJcamAlike vidhyarthavicArAvasare azrRmANaphalAnAmapi nityakarmaNAM antata: pratyavAyAdiparihAro vA phalaM vartata eveti saadhyissyte| ataH zAstrArthassarvo'pi na svarUpataH puruSArthaH, kintu puruSArthaparyavasAyyeveti // .. 1 caturvidha-ka. zAstraM-ka. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazavidyAsthAnAne [bhyAyamacarI [purANetihAsau ... itihAsapurANAbhyAmapi 'upAkhyAnAdi'varNanena vaidika evArthaH 'prAyaH pratanyate / yathoktam-(ma. bhA. A. 1-265) 'itihAsapurANAbhyAM vedaM samupabRMhayet / bibhetyalpazrutAdvedaH 'mAmayaM pratariSyati' iti / tadevaM vedapurANadharmazAstrANAM svata eva puruSArthasAdhanopadeza- . svabhAvatvAdvidyAsthAnatvam // .. [aGgAni aGgAni vyAkaraNa'kalpajyoti zikSAchandoniruktAni vedArthoH . payogipadAdivyutpAdanadvAreNa vidyA sthAnatvaM pratipadyante / teSA maGgasamAkhyaiva tadanugAmitAM prakaTayati // . [mImAMsA vicAramantareNAvyavasthitavedavAkyA navadhAraNAt mImAMsA vedavAkyArthavicArAtmikA vedAkarasyetikartavyatArUpa'manubhavantI' vidyAsthAnatAM prtipdyte| tathA ca bhaTTaH--- . , ___ itihaaspuraannaabhyaamiti| upAkhyAnAdivarNanamukhena vaidikArthapratipAdakatvarUpArthasAmAnyAt 'purANatarkamImAMsA' 'purANaM dharmazAstraM ca' ityAdau purANapaI itihAsamapi saMgRhNAnAti bhaavH| upAkhyAnavarNanopayogitayA itaravarNanAdInAmapi prasaktatvAta prAya ityuktam // . nanu vyAkaraNAdInAmapi dharmazAstrAdInAmiva svata eva puruSArthopadezitvaM kuto na syAditi zaGkAyAmAha-teSAmiti // - avyvsthiteti| 'udite juhoti' 'bhanudite juhoti' 'sadeva saumyedamagra AsIt ' "asadvA idamana AsIt' ityAdivAkyAnAmityarthaH / 1 upAdhyAya-ka. prAyeNa kha. ' mamAyaM-kha. 'jyoti-kha. 5 sthAnaM-ka. sthitavAkyA-kha. 'manubibhratIti-kha. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtikam 1] vidyAsthAnapadArthaH 'dharme pramIyamANe tu vedena kara tminaa| itikartavyatAmAgaM mImAMsA pUrayiSyati' iti // / ata eva saptamamaGgamiti na gaNyate mImAMsA ; pratyAsannatvena vedaikdeshbhuuttvaat| vicArasahAyo hi zabdaH svArtha 'nirAkAkSaM prabodhayituM kssmH|| nyAyavistara: nyAyavistarastu mUlastambhabhUtaH sarvavidyAnAM, vedaprAmANya'rakSAhetutvAt / vedeSu hi dustArkikaracitakutarkaviplAvitaprAmANyeSu * 'zithilitAsthAH kathamiva bahuvittavyayAyAsAdisAdhyaM vedArthAnuSThAnamAdri yeran sAdhayaH / kiM vA svAmini parimlAne tadanuyAyinA mImAMsAdividyAsthAnaparijanena kRtymiti| tasmAdazeSaduSTatArkikopamardadvArakadRDhataravedaprAmANyapratyayAdhAyinyAyopadeza -- kSamamakSapAdopadiSTamidaM nyAyavistarAkhyaM zAstraM 'zAstrapratiSThAna'nibandhanaM iti dhurya vidyAsthAnam // [kiM nAma vidyAsthAnatvam vidyAsthAnatvaM nAma caturdazAnAM shaastraannaaN-purussaarthsaadhnmaanopaaytvmeyocyte| "vedanaM -vidyA, tacca na ghaTAdivedanaM, apitu dharma ityaadi| dharmapramitau vedA: karaNam / karaNasya itikartavyatAprakAra mImAMsA bodhayati / udyamananipAtanAdItikartavyatAnabhijJasya vAsyAdikaraNaM na hi phalAya klpet| evaM vedArthanirNAyakatvAdeva tasyA vedaikadezatvamanupadamucyate // vedaprAmANyazaithilyena mImAMsAdInAM kimAgatamityatrAha-kiM vA svaaminiiti| svAmI-aGgI vedaH / zAstrapratiSThAnanibandhanaM- svetarasarvazAsajIvanAdhArabhUtam / dhurya-tatkAryanirvAhAt agrayam // na ghttaadivednmiti| etat jJAnamiti proktaM ajJAnaM yadato'nyathA' (gI.), 'tat jJAnamajJAnamato'nyaduktam' (vi. pu.) ityAdau puruSArthasAdhana 'prabo-ka. hetutvAt-sva. zikSitAsthA:-ka. pratiSThAna-kha. 'iti padaM-kha. 'yato vedanaM-ka. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyapadArtha: nyAyamacArI puruSArthasAdhanavedanaM ; vidyAyAH sthAnaM AzrayaH-upAya ityarthaH / tazca puruSArthasAdhanaparijJAnopAyatvaM kasyacit sAkSAt , kasyaci. dupAyadvAreNa / tAnImAni caturdaza vidyAsthAnAnItyAcakSate / yathoktam-(yA-smR. 1-3) 'purANatarkamImAMsAdharmazAstrAGgamizritAH / vedAH sthAnAni vidyAnAM dharmasya ca caturdaza' iti / anyatrApyuktam 'aGgAni vedAzcatvAro mImAMsA nyAyavistaraH / purANaM dharmazAstraM ca vidyA hyetAzcaturdaza' iti / / _[gautamapraNItanyAyazAstrameva vidyAsthAnagaNaparigaNitam | pUrvatra tarkazabdenopAttaM uttaratra ca nyAyavistarazabdenaitadeva' shaastrmucyte| nyAyaH-tarkaH-anumAnam, so'sminneva zAstre vyutpAdyate // yataH-sAGkhyAhatAnAM tAvat kSapaNakAnAM kIdRzamanumAnopadezakauzalaM? 'kiyadeva tattaNa' vedaprAmANyaM 'rakSyata iti 'nAsAviha' gnnnaahH|| bAdAstu yadyapi anumAnamArgAvagAhana naipuNoddharAM 'kandharAmudvahanti' ; tathA'pi vedaviruddhatvAttattarkasya kathaM vedAdividyAjJAnasyaiva jJAnatvena, tadatiriktasyAjJAnatvena ca vrnnnaadityaashyH| loke'pi hi tattadasAdhAraNakAryanirvAhakasyaiva tattadvastutvena nirdeshH| yathA satputraH, asatputra ityAdAviti bhaavH| dharmasya ceti / dharmasya ca sthaanaaniitynvyH|| pUrvatra-purANatarketyAdizloke / pUrvatra tarkazabdenopAtta etadeva zAstram / uttaratra ca nyAyavistarazabdenocyata ityanvayaH // . nanu tarkAvalambiSu sAMkhyAhatabauddhacArvAkavaizeSikanaiyyAyikeSu SaTsu ghaTatarkIti prasiddheSu satsu, nyAyazAstrameva purANatatyAdau parigaNyata ityatra kiM vinigamakam ? ityatrAha-yata ityaadi| iha-vidyAsthAneSu // naipuNoddharAM kndhraamityaadi| svasyaiva mahAtArkikatvAbhimAnena uddhRtagrIvA gacchantIti hAsyoktiriyam // 1 kiyadiva takeMNa-ka. nehAsau-ka. anumAnAvagAhana-ka. 'udhanti-ka. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] AnvIkSikIpadavyutpattiH sthAnamadhye paatthH| anumAnakauzalamapi kIdRzaM zAkyAnAmiti pade pade drshyissyaamH|| - cArvAkAstu varAkAH pratikSeptavyA eva; kaH kSudratarkasya tadIyasyeha gaNanAvasaraH? / vaizeSikAH punarasmadanuyAyina evetyevamasyAM janatAsu prasiddhAyAmapi SadatakyoM idameva tarkanyAyavistarazabdAbhyAM zAstramuktam // iyamevAnvIkSikI catasRNAM vidyAnAM madhye nyAyavidyA gaNyate.. 'AnvIkSikI trayI vArtA daNDanItizca zAzvatI' iti // AnvIkSikIzabdanyutpattiH pratyakSAgamAbhyAmIkSitasya anvIkSaNa-anvIkSA : anumAnamityarthaH ; tadvayutpAdakaM zAstraM AnvIkSikI // nanu catasrazcedvidyAH tatkathaM caturdaza darzitAH-naiSa virodhaH -vArtAdaNDanItyoITekaprayojanatvena sarvapuruSArthopadezividyAvarge gaNanAnarhatvAt , trayyAnvIkSikyozca tatra nirdezAzcaturdazaiva vidyAH // yadyapi cArvAkA: pratyakSAtiriktaM pramANa nAbhyupagacchantIti prasiddhaM, tathApi svapakSanirdhAraNAya tairapyaparityAjya eva trkH| amumAzayaM sUcayati 'parAka' shbdH| vastutastu suzikSitacArvAkA anumAnamapi pramANamurarIkurvantIti svAvasare prakAzayiSyate // asmadanuyAyina iti| tathA ca te'pyatra kroddiikRt| eveti bhAvaH // nanu 'AnvIkSikI yI vArtA daNDanItizca shaashvtii| vidyAzcatasra evaitAH' ityAdivacane AnvIkSikyA eva gaNanAt kathaM nyAyavistarasya vidyAsvamiti zAyAM, tayoH padayoH paryAyatvaM savyutpattipradarzanaM drshyti--iymevetyaadinaa| manvIkSikyaminnA iyaM nyAyavidyaiva catasRNAM vidyAnAM madhye gaNyate ityanvayaH // .. kthmiti| catasra iti khalu vaktavyamityarthaH / dRssttaikpryojntveneti| bokasya jIvanahetupratipAdikA hi vArtA, 'vArtA tu jIvanam' iti - bhAnvIkSakam-kha. 'kathaM-la. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamImAMsayoH pravRttimeda: nyAyamacarI mImAMsAzAstreNa nedaM zAstraM caritArtham / ___ nanu vedaprAmANyanirNayaprayojanazcennayAyavistaraH kRtamanena, mImAMsAta eva ttsiddheH| tatra hyarthavicAravat prAmANyavicAro'pi kRta eva-satyama-sa tvaanussnggikH| tatra mukhyastvarthavicAra eva / pRthak prasthAnA hImA vidyaaH| sA ca vAkyArthavidyA, na 'pramANa'vidyeti / na ca mImAMsakAH samyak vedaprAmANyarakSaNakSamAM saraNimavalokayituM kushlaaH| kutarkakaNTakanikaraniruddhasaJcAramArgAbhAsaparibhrAntAH khalu te iti vkssyaamH| na hi pramANAntarasaMvAdadADhyamantareNa pratyakSAdInyapi pramANabhAvaM bhajante, kimuta tadadhInavRttireSa zabdaH ? zabdasya hi samayopakRtasya bodhakatvamAtraM svAdhInaM, arthatathAtvetaratvaparinizcaye tu puruSamukhaprekSitvamasyAparihAryam / kaamndkokteH| tadvighnanivAraNArthA ca dnnddniitiH| evaJcAnayoH dRSTArthatvaM / spaSTam / vidyAsthAnAni tu sarvapuruSArthasAdhanopadezIni iti bhAvaH // AnuSaGgika iti| pratyakSAdipramANaireva dharmasvarUpAdinirNayasambhave kiM vedArthavicAreNetizaGkAyAM tadvayudasanAya pramANasvarUpavicAraM saMkSepataH kRtvA vedaikasamadhigamyo dharmaH ityetAvanmAtraM tatra prAdhAnyena vivakSitam , na svtiriktmpi| evaJca jaiminisUtreSu pramANasvarUpAdikathanaM etacchAstrasiddhArthAnuvAdamAtramiti bhAvaH / vAkyArthavidyeti / padazAstraM vyAkaraNaM, vAkyazAstra mImAMsA, pramANazAstra nyAya iti hi prAmANikI prasiddhi riti bhaavH| na ca mImAMsakA ityaadi| kutarkakuzalavedAprAmANyavAdipuruSavyAghrabhItAH khalu mImAMsakamRgAH kiMkartavyatAmUDhAH svarakSaNAya drAviDaprANAyAmAdikamAracayantIti 'aho bata ime zrotriyAH' ityAdinA tatra tatra nirUpayiSyata iti bhAvaH / kimuteti| sarvapramANAgraNItvena prasiddhamapi pratyakSaM zuktirajatAdijJAne artha vyabhicarat svapramANye tarkameva sahAyamapekSate cet vipralambhakAdibhUyiSThe jagati sulabhapramAdasya zabdasya viSaye hi sutarAM trkaapekssaa| tacca zabdaprAmANyaM yakSAnurUpo bali:' itinyAyena kutarkanirAkaraNakSamamahAtArkikaikasaMrakSyaM, na kevalasAMpradAyikeneti vedaprAmANyaM tarkazAsAdhInameveti / samayaH-saGketaH, zaktiriti yaavt| arthtthaatvetrtve---ythaarthtvaaythaarthtve|| 'purANa-ka. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] zAstrAdhikArinirUpaNam 11 tasmAdAptoktatvAdeva zabdaH pramANIbhavati, nAnyathetyetazcAsminneva zAstre vyutpAdayiSya te|| ' nanu akSapAdAt pUrva kuto vedaprAmANyanizcaya AsIt ? atyalpamidamucyate-jaimineH pUrva kena * vedArtho vyAkhyAtaH ? pANineH pUrva kena padAni vyutpAditAni? piGgalAt pUrva kena chandAMsi 'racitAni' ? AdisargAtprabhRti vedavadimA vidyAH pravRttAH / saMkSepavistaravivakSayA tu tAMstAn tatra tatra kartRnAcakSate // [zAstrAdhikAriNa: nanu vedaprAmANyaM nirvicArasiddhameva sAdhavo manyante-iti kimatra vicArayatnena ? na sNshyvipryaasniraasaarthtvaat| yasya hi vedaprAmANye saMzayAnA viparyastA vA matiH, taM prati shaastraarmbhH| na hi viditavedArtha prati mImAMsA prastUyate / taduktam 'nAnyato vedavidbhayazca sUtravRttikriyeSyate' iti // nnvityaadi| akSapAdaistarkazAstrapraNayanAtpUrva parIkSakAH vedaprAmANyAdikaM kathamarakSan ? vinavAkSapAdazAstraM taiH vedaprAmANyasaMrakSaNe saiva rItiridAnImapyanusriyatA, kimAkSapAdena zAstreNeti praznAzayaH / evaM dhASTaryAtpRcchantaM prati prtibndimaah-jaiminerityaadi| Rju samAdhAnamAha -aadisrgaadityaadi| nirvicArasiddhameveti / ye tu sAdhavazzatazazcAlane'pi zraddhAdAAta vedaprAmANye na saMzerate, tAn prati tatprAmANyasAdhanaprayAso vyartha eva / ye ca mUrkhAzzatazo bodhane'pi nAstikyAt vedaprAmANye na zraddadhate, tAn pratyapi tasprayAso vyartha evetyadhikAriNo'bhAvAdanAraMmaNIya zAstramityAkSepAzayaH / satyaM munirasau nizcitArthebhyaH nopadizati ; kintu viparyastAn zikSayati yuktyA, majJasandihAnAvuddharatIti samAdhAnAzayaH // taduktamiti / zlokavArtike (1-4-43) maTTapAdairiti zeSaH / vaartiksthaaymrthH| anyata:-prakArAntareNa vedavidyaH-vedArthamavagatavajhyaH / .... viracitAni-ka. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrAdhikArinirUpaNam [ nyAyamazvarI bhavati ca catuSprakAraH puruSaH ; ajJaH, sandigdhaH, viparyastaH, nizcitamatizceti / tatra nizcitamatireSa muniH amunA zAstreNa akSasya jJAnamupajanayati, saMzayAnasya saMzayamupahanti, 'viparyasyato' viparyAsaM vyudasyatIti tAn prati yuktaH zAstrArambhaH // kutaH punarasya 'muneH' nizcitamatitvaM jAtam ? ucyate bhavati tAvadeSa nizcitamatiH ; sa tu tapaHprabhAvAdvA devatArAdhanAdvA 'zAstrAntarAbhyAsAdvA' bhavatu / kimanena ? tatraitat syAt, tata eva zAstrAntarAdasmadAderapi tattvAdhigamo bhaviSyatIti kimakSapAdapraNItena zAstreNa ? - parihRtametat -. saGkSepavistaravivakSayA zAstrapraNayanasya sAphalyAt / vicitracetasazca bhavanti puruSA ityuktam / yeSAmita evAjJAnasaMzayaviparyayA vinivartante, tAn pratyetatpraNayanaM saphala mitIdaM praNItavAnAcAryaH || tatredamAdimaM sUtram -- pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDA hetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnnizreyasAdhigamaH // 11 9-9-9 11 12 3 sUtrasya tadvattervA praNayanaM neSyate, kintu tadvyatiriktAn pratyeveti / bhavati ceti / udyotakArairapyuktaM vArtike - 'puruSaH punazcaturdhA midyate--pratipanno'pratipadmaH sandigdho viparyastazca' iti // kimaneneti / kimanena kAkadantaparIkSaNenetyarthaH / nanu nedaM kAkadanta parIkSaNa api tu yenopAyena sa muninizcitamatirAsIttamevopAyaM vayamapyAzrayemahIti kimanenazAstreNa iti praznAzayaM sphuTayati - tatraitatsyAditi / petyAdi / tAvattattvajJAnotpAdanakSamaH tapaHprabhAvo devatArAdhanaM vA na 1. sarveSAM suzakaM ; tadapekSayA parakalpitataDAkopajIvananyAyenaitacchAstrAdhyayanameva varaM, ko hi sumatiH siddhamannaM parityajya mikSAmaTet -- ityapyupalakSaNam // 1 viparyastasya ka. 2 RSerapi - ka. 3 zAstra (ntarAdvA - ka. 4 tasvAvagamo - ka. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ADikam 1] bhanubandhanirUpaNam [zAbArambhe gamidheyaprayojanakathanamAvazyakam ] nanu kimartho'yamAdivAkyAranbhaH? ko'yaM praznaH? zAstraM cedArambhaNIya kramavRttitvAdvAcaH prathamamavazyaM kimapi vAkyaM pryoktvym| na hyAdivAkyamakRtvA dvitIyAdivAkyapraNayanamupapadyata iti granthakaraNamevAghaTamAnaM syAt // . Aha-na khalvevaM na jAne ! kintu yadeva zAstre vyutpAdyatvena sthitaM tadeva vyutpAdyatAm / kimAdau tadabhidheyaprayojanakIrtanena? ucyate--AdivAkyaM pryoktvymbhidheypryojne| pratipAdayituM zrotRpravAhotsAhasiddhaye // 17 // abhidheyphljnyaanvirhaastmitodymaaH| zrotumalpamapi grantha mAdriyeran' na sUrayaH // 18 // ko hi nAma vidvAn aviditaviSaye niSprayojane ca karmaNi pravarteta / Aha ca bhaTTaH-(zlo. vA. 1-1-12). . 'sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo vA'pi kasyacit / yAvat prayojanaM noktaM tAvat tat kena gRhyate ' iti // [prayojanaparijJAnasaMbhavAkSepaparihArau] nanu prayojana parijJAna'mAdau zrotRNAM kutassyama? iti cintyam-kimasmAdeva vAkyAt ? uta yuktitaH? .. praSTurAzayamajAnanniva pRcchti-ko'ymiti| praSTurAzayaM udghATayati aaheti| pramANazAstraM khalvidamityuktaM, tarhi 'pratyakSAnumAna ....' iti sUtreNaiva prathamato bhAvyaM, kuto'tra ni:zreyasAdiphalopadezasya prsktirityaakssepaashyH| samAdhatte-ucyata iti / abhidheyaprayojane pratipAdayituM itynvyH| virahAt astamitA udyamA yeSAM te tthaa| uktArthe'miyuktoktiM saMvAdayatimAheti / zlokavArtikAraMbha iti zeSaH / idaM copalakSaNam-'bhamidheyasambandha prayojanapratipAdanArthatvaM prathamasUtrasya' iti tAtparyaTIkAyA bhapi // 1 mAdriyante-kha. pratipAdana-ka. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 uddezasUtravivaraNam nyAyamaJjarI ___ 'vAkyaM tAvadanizcitaprAmANyaM kathaM prayojananizcayAya prbhvti| saMzayAdvA pravRttI vedArthe'pi tathaiva syAditi zAstramanArabdhavyaM syAt // yuktitaH prayojanAvagamaH zAstre sarvasminnadhIte sati sambhavati, netaratheti tadavagamapUrvikAyAM pravRttau itaretarAzrayaH-zAstrAdhigamAt / prayojanaparijJAnaM, prayojanaparijJAnAcca 'zAstrazravaNe pravRttiH-- ucyate-bhAdivAkyAdeva zrotuH zAstraprayojanaparikSAnaM; arthasaMzayAJca zravaNe prvRttiH| ghede hAsiddhaprAmANye mahAklezeSu karmasu / nAnarthazaGkayA yuktaM anuSThAnapravartanam // 19 // anishcitpraamaannymiti| 'na hi pramANAntarasaMvAdadADharthamantareNa pratyakSAdInyapi pramANabhAvaM bhajante, kimuta tadadhInavRttireSa zabdaH' iti khalUktam / to bhAdivAkyazravaNamAtrAt na prayojananirNayo bhavedityarthaH / vedArthe'pi tathaiva syAditi / vedaprAmANyanizcaya etacchAstrAdhIna iti. pUrvamuktam / etacchAstre prAmANyasaMzaye'pi yadi kazcidadhIyItema zAstraM, tarhi vede prAmANyanizcayAbhAvepi tadarthAnuSThAnAyaiva yatatAm, madhye kimanena saMzayagrahaprastaprAmANyena shaastrennetyaashyH| sarvasminnadhIta iti / na hyAdimavAkyArthajJAnamAtrAt yuktInAM avagamaH saMbhavati, kintu zAstrAdhyayanAnantarameva yuktiparijJAnaM bhavediti / vede hIti / yadyapi zAstrAdhyayanAraMbhakAle prayojanajJAnaM nirvicikitsaM na jAtameva ; athApyApAtataH prayojanajJAne jAte pravRttAH puruSAH prAmANyaM tadvaiparItyaM vA svayameva jAnanti / vedArthAnuSThAnasya tu atiklezasAdhyatvAt na kevalamatyAyAsasAdhye tAdRze karmaNi ApAtapratItyA buddhimAn pravarteta iti tatra prAmANyanizcayaH prathamamAvazyakaH / sukare tu zAstrAdhyayane sAmAnyata: prayojanaparijJAnAdapi pravRttiyuktaiveti samAdhAna grnthaashyH| vede prAmANye asiddhe sati mahAklezamayeSu karmasu, niSprayojanasvazaGkAyAM anuSThAne pravRttirna yuktetyrthH| mahAklezeSviti bahuvrIhiH // 1 vAkyAva-ka. zAstrAdhigame-kha. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 mAdvikam 1] bhanubandhanirUpaNam bahuvittavyayAyAsaviyogasugame'dhvani / pravRttirucinodAraphale laghuparizrame // 20 // zRNvanta eva jAnanti santaH katipayairdinaiH / kimetatsaphalaM zAstraM uta mandaprayojanam // 21 // sUkSmekSikA tu yadyatra kriyate prathamodyame / asau sakalakartavyavipralopAya kalpate // 22 // aato hi bhiSajaM pRSTvA tduktmnutisstthte| tasmin savicikitsastu vyAdherAdhikyamAmuyAt // 23 // tenAdivAkyAdvikSAya sAbhidheyaM prayojanam / tatsambhAvanayA kAryaH tacchAstrazravaNAdaraH // 24 // [upAdeyatAjJAnajanakamAdimavAkyamiti pakSaH] yerapyAdivAkyamitthaM vyAkhyAyate kila-'ananvitapadArthaka vAkyamanupAdeyaM- dazadADimAdivAkyavat / anvitapadArthakamapi bhuvittetyaadi| bahuvittavyayAyAsarahitatvAtsugame, laghuparizrame, athApi udAraphale'dhvani zAstrAbhyAse prvRttirucitaa| ApAtapratItyA pravRtteranaGgIkAre bAdhakamAha-sUkSmekSikA tviti / pravRttyArambhakAla eva idaM saphalameveti sUkSmavicAraNApUrvakanirNayaH yadi sarvatrApekSyeta tadA jagati kicidapi kArya na nivrtet| viprlopH-vinaashH| isamevArtha dRSTAntena vizadayati-A? hIti / bhiSajA auSadhe upadiSTe prathamameva vyAdhinizzeSa vinazyatyeveti na sarve pravartante / api tu idamapi bhuJjAma ityeva / roganivRttau ca prAmANyanizcaya ityanubhavaH / vaidya eva saMzayIta cet byAdhireva vrdhet| evaM loko nirvyApAraH prsjyet| ataH phalasaMbhAvanayA'pi pravRttiraGgIkAryaiveti / prakArAntareNa bhAdimavAkyaM vyAkurvatA matamupanyasya smaadhtteyairpiiti| vyaapkaanuplbdhyeti| yadupAdeyaM tat saprayojanamiti Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddezasUtravivaraNam nyAyamacarI niSprayojanamanupAdeyameva - sadasadvAyasadazana vimarzavAkyamiva / tadiha upAdeyatAvyApakaprayojanAdyanupalambhAdanAdaraNIyamiti vyApa- . kAnupalabdhyA 'pratyavatiSThamAnaH paraH' prayojanA dyabhidhAyinA' AdivAkyena nivRttAzaGkaH kriyata iti-tairapi prayojanapratipAdanamevAdivAkyasyArtha ityuktaM bhavati / tatpratipAdanenaiva vyApakAnupalabdhiparihArAdAzaGkA nivAritA bhavatIti / / [arthasaMzAyakatayA pravartakatvamAdivAkyasyeti pakSAntaram] . - yadapi pravRttihetorarthasaMzayasya, toparanAmna aucityasya vA : samutpAdanamAdivAkyena kriyata iti kecidAcakSate--tadapi pryojnaabhidhaandvaarkmev| prayojana viSayo hi saMzayo vA saMbhAvanApratyayo vA pravRttyaGgabhUtastenotpAdanIya iti tadutpattI prayojanAbhidhAnamevAdivAkyasya vyaapaarH| saMzayastu vastuvRttopanata eva, puruSavacasA dvaividhyadarzanAt / zaucasamAcArasAdhutAdinA tu tasmin sambhAvanApratyayo'pi lokasya bhvtiiti| tasmAt prayojanapratipAdanArthamevAdivAkyamiti sUktam // vyAptI vyApakasya prayojanasyAbhAve vyApyasyopAdeyatvasyApi nivRttirAvazyakI, vyApakAbhAve vyApyAbhAvAditi / / sandigdha evArthe vicArAvatArAt, etacchAstrapratipAdyArthaH pUrvameva nirNItazcetpravRttinaM bhavet / AdyavAkyena arthe pradarzite tena tadarthe sandihAnA: tanirNayAya, zAstre pravartante iti arthasaMzaya evAdivAkya kRtyamiti manyatA matamAha--yadapIti / AdivAkyazravaNasamanantaraM na saMzayanaiyyatyam ; tasya kottidvyopsthitydhiintvaadityt:---trketyaadi| tathA ca saMzayAbhAve'pi saMbhAvanApratyayo bhavitumarhatIti bhAvaH / vastuvRttopanata iti / na tu bhAdivAkyAdhIna iti yAvat / smaacaarH-sdaacaarH| apizabdastasya sNbhaavnaadyotk:|| ____1 pratyavatiSThamAna:-kha.midhAyinA-sa. 3 saMbhAvanApriyo loko-ka. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mAhikam 1] SoDazapadArthoddeza: yazca zrotRpravRttyaGgaM tadvaktuM yuktmaaditH| na ca prayojanazAnAdanyadasti pravartakam // 25 // abhidheyakathanamapi tatsAdhyaprayojanopapAdanAya zrotabuddhisamAghAnAya ca kartavyameva // arthAkSiptastu sambandhaH phalazAstrAbhidheyagaH / tannirdezena siddhatvAt na svakaNThena kathyate // 26 // abhidheyasya zAstrasya ca vAcyavAcaka'bhAvalakSaNa sambandhaH, zAstrArthasya niHzreyasasya ca sAdhyasAdhanabhAvalakSaNaH sambandhaH tadAzrayanirdezAdeva siddhaH // . . SoDazapadArthoddezaH] abhidheyAstu pramANAdayo nigrahasthAnaparyantAH SoDaza padArthAH prathamasUtre nirdiSTAH; teSAM svarUpamupariSTAvakSyate // arthaparicchittisAdhanAni pratyakSAdIni prmaannaani| ____ bhaadimvaakypryojnvicaarmupsNhrti-ycceti| zrotRpravRtyaGgaM yat tadevAdito vaktuM yuktaM, na ca prayojanajJAnApekSayA'tiriktaM kiJcit zrotRpravartakaM vartate; ata: prayojanakathanaparameva pradhAnata AdimavAkyamiti nirNaya iti / namvevamastu, athApi 'amiveyaprayojane pratipAdayitumAdivAkyam' iti kthmitytraah-abhidheykthnmpiiti| tatsAdhyaM-abhidheyasAdhyaM yat prayojanaM tduppaadnaay| nanvevaM sambandho'pi prathamaM vaktavya evetyatrAhaakSiptastviti / svknntthen-spssttoktyaa| tadAzrayeti / vAdazAviSayetyarthaH // . vakSyata iti| parIkSyata ityrthH| tena pramANAdisvarUpapratipAdanaparANAM uttaravAkyAnAM na virodhH| atha vA-upariSTAta' ityanenottaravAkyasandarbha eva vivkssitH| tathA ca pramANAdInAM svarUpamAtramidAnI kathyate, tasparIkSaNaM ca pazcAditi bhaavH| arthasvarUpaniSkarSa:-arthaparicchittiH / bhAva:-kha. NYAYAMANJABI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. udezasUtravivaraNam myAyamacarI tatparicchedya'mAtmAdi prameyam / nAnArthAvamarzaH sNshyH| hitAhitaprAtiparihArau, tatsAdhanaM ca pryojnm| hetoH pratibandhAvadhAraNaM dRssttaantH| pramANato'bhyupagamyamAnaH sAmAnyavizeSavAnarthaH siddhAntaH / parArthAnumAnavAkyaikadezabhUtAH pratikSAdayo'vayavAH / .. sandigdhe'rthe'nyatarapakSAnukUlakAraNadarzanAt tasmin sambhA vnaaprtyystrkH| sAdhanopalambhajanmA tattvAvabodho nirnnyH| vItarAgakathA vastunirNaya'phalA' vaadH| vijigISukathA tu puruSazaktiparIkSaNaphalA jalpaH / tadvizeSo vitnnddaa| ahetavo hetuvadAbhAsamAnAH hetvaabhaasaaH| . arthavikalpairvacanavighAtaH chalam / hetupratibimbanaprAya pratyavasthAnaM jaatiH| satyavastvapratibhAsaH viparItapratibhAsazca nigrahasthAnam // tatparicchedya-pramANe: pricchedy-nirnneym| pratibandhaH-vyAptiH / yasminadhikaraNe hetoAptirnizcIyate sa dRSTAnta ityarthaH / sAmAnyavizeSavAniti / 'sAmAnyavizeSavadarthAbhyanujJA siddhAntaH' iti vArtikamanusRtyedamuktam / pratyekamapyavayavavyavahArasatvAt--ekadezabhUtA ityuktam / sarkaphalabhUto nirnnyH| vitarAgakathA iti lakSaNat / vastunirNayaphala iti prayojanavAkyam / na hi jalpe vastunirNayo niyamena sambhavati ; prAmANiko'pi san akasmAdapratyavasthAne jalpe nigRhyate, ata evoktaM puruSazaktiparIkSaNaphalA iti / vijigISukathA iti vishessyvaackm| tadvizeSa:-jalpavizeSaH, vijigISukathAtvAt purussshktipriikssnnphltvaac| svapakSasthApanAhImA vitaNDeti tu vizeSaH // mAtmAdi-kha. rAga-kha. 'phalo-kha. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhnikam 1] satvazAnapadavigrahaH [sautrasamAsakathanam] tatra vakSyamANalakSaNasUtranirdezAnusAreNa kAnicit 'ekapacanAntAni, kAnicibahuvacanAntAni padAni vigRhItavyAni / pramANAvayavahetvAbhAsAnAM bahuvacanena vigraho darzayitavyaH, zeSANAmekavacanena; lakSaNasUtraSu tathA nirdezAt / evaJco dezalakSaNayorekaviSayatA nitarAM darzitA bhvti| itaretarayoge dvndvssmaasH| pramANAdInAM tattvamiti sambandhamAtre sssstthii| tattvasya jJAna, niHzreyasasyAdhigama iti karmaNi paSThayo, tattvasya zAyamAnatvena niHzreyasasya cAdhigamyamAnatvena krmtvaat|| . [sUtre samAsAsambhavAzaGkA] nanvevaM vyAkhyAyamAne 'tattvapadasya pramANAdipadasApekSatvenAsamarthatvAt asamAsaH praapnoti| sApekSamasamartha bhavatItyAhuH / na cedaM pradhAnaM sApekSam , yena bhavati vai pradhAnasya sApekSasyApi . kaaniciditi| pramANaprameyetyAdisUtre vigrahakAle pramANAvayavahetvAbhAsapadAni bahuvacanAntAni, itarANi tu ekavacanAntAni ca grAhyAni, uttaratra sUtrakRtA tathA nirdezAt / sUtre kutastathA nirdeza iti cet, tattattadavasare spaSTIbhaviSyati / evaM ca-lakSaNasUtrAnuguNavacanamahaNena ca / uddezalakSaNayoH-uddezalakSaNavAkyayoH / . nanu tatvajJAnAditi samAso na sambhavati / tattvapadasya pramANAdipadena sAkaM sApekSatvena samAsAsambhavAt / 'samartha: padavidhiH' iti khalu pANinIyaM suutrm| tatra sAmarthya nAma nirAkAMkSArthapratipAdanakSamatvam / 'tattvajJAnAt' iti padaM ca sAkAMkSatattvapadaghaTitasvena na nirAkAMkSabodhajananakSamam / mataH 'pramANa....nigrahasthAnatattvajJAnAt' iti 'pramANa....nigrahasthAnAnAM tattvAnAM jJAnAt' iti vA vaktavyam / na hi rAjanyanvayatAtparyeNa Rddhasya rAjamAtaGgAH iti prayoktuM yuktamiti zaGkate-nanviti / nanu vRttighaTake'pi puruSe'nvayatAtparyeNa rAjapuruSaH zobhana iti prayogAt prakRte'pi tathA'stviti zaGkatena cedmiti| idaM tasvapadaM sApekSamapi pradhAnamiti ca na ityarthaH / tena prakRte ko lAbha itytraah-yeneti| yena-evamaGgIkAreNa sApekSasyApi 1 ekavacanAntAni padAni vigrahe grahItavyAni-kha. tasvasya-kaH tasva-kha. 2* Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 . uddezasUtravivaraNam nyAyamacarI samAsa iti rAjapuruSaH zobhana itivat samasyate; uttarapadArthapradhAnatvAt SaSThItatpuruSasya / jJAnamevAtra pradhAna, tattvamupasarjanam ; atazca Rddhasya rAjJaH puruSa itivadasamAsa eva yuktH|| nanu jJAnamapi pramANAdisApekSa bhavatyeva, tadviSayaM hi taditi-- na-tattvapadenAsya nirAkAGkSIkRtatvAt-, tattvasya zAnamiti / tadi dAnI tattvameva sApekSaM vartate-kasya tattvamiti / tasmAttattvasyopasarjanasya sataH sApekSatvAdasamAsa eva // [atra keSAJcitsamAdhAnam, taddaSaNaM ca] ityevamabhizaGkamAnA. kecana-tattvaM ca tat zAnaM ca iti karmadhArayaM vyAcavakSire-tatpunarayuktam-jJAnasya svatastatvAtatvavibhAgAbhAvAt / viSayakRto hi jJAnAnAM tathAbhAvo'tathAbhAvo vaa| tadetat tattvaviSayajJAnaM bhavati, na svatastattvasvabhAvam // [svamatarItyA samAsasamarthanam / kiM punaridaM tattvaM nAma ? sato'sato vA vastunaH pramANaparinizcitasvarUpaM zabdapravRttinimittaM tadityucyate / tasya bhaavstttvmiti| tacca jJAnena nizcIyate / tat paricchindyat zAnaM pradhAnasya samAso bhavatyeveti / tatpuruSazcottarapadArthapra / ate uttarapadArthabhUtapuruSe'nvayatAtparyeNa tathA prayogo yujyate, na tvprdhaanbhuutpuurvpdaarthaanvytaatpryennetyrthH| dRSTAntaM svayaM pradarya samAdhatte-rAjapuruSa iti / puruSapadArthe zobhanAnvayatAtparyeNa yukto'yaM prayogaH / rAjani vizeSaNAntarAnvayatAtparyeNa tu na yuktH| yathA Rddhasya rAjJaH puruSaH iti bodhatAtparyeNa Rddhasya rAjapuruSa iti prayogaH iti bhAvaH // tttvmev| apradhAnabhUtamiti shessH|| - tadetaditi / tasmAt etat tattvajJAnaM tattvaviSayajJAnameva bhavatIti ghaTTakuTyAM prabhAtamityarthaH // . sata ityAdi / tathA ca bhASyaM, 'kiM punastattvam ? saMtazca samAvaH, asatazcAsadAva:' iti / paricchindyat-viSayIkurvat-niSkarSayaditi yaavt| nanu viSayaparicchedakaM cet jJAnaM, tajjJAnaM kena paricchita ? yavanyena, tiinvsthaa| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pADikam 1] tattvajJAnapadavigraha: 21 tattvajJAnamityucyate / jJAnasyApi tadvapaM jJAnAntaraparicchedyameva bhavati / nirNIta tatvAzca pramANAdaya iti vyatirekanirdeza eva yuktH| na cAsamAsaprasaGgamAtrAt anyathA varNanamucitam / IdRzAnAM samAsAnAM sAmarthyAnapAyena bahuzo dRSTatvAt-devadattasya gurukulamiti / upasarjanaM nopasarjanamiti na kAraNametat samAse / vigrahavAkyasamAnArthatayA samAso bhavati, sA ceha vidyata eva / vaiyyAkaraNA api Izi padAni samasyantyeva / 'atha zabdAnuzAsanaM, keSAM zabdAnAm ? laukikAnAM vaidikAnAM ca' iti / tasmAdyathAbhASyameva SaSThItrayavyAkhyAnamanavadyam // yadi na kenApi, tAI viSayo'pi tathaiva bhvtu| evaJca jJAnasya viSayanaiyatyAbhAvAt tasya tattvabhAvaH svata eveti tattvaviSayakameva jJAnaM tattvajJAnamiti ma yuktamiti zaGkAyAmAha-jJAnasyApIti / nirAkariSyate nirviSayakaM jJAnaM, parihariSyate cAnavasthA uttaratreti bhAvaH / upasarjanamityAdi / pradhAnamapradhAnaM vetyrthH| vaiTayAraNA apiityaadi| laukikAnAM vaidikAnAM ca zabdAnuzAsanamiti khalvanvayo vaktavyaH , ataH sati tAtparya naikadezAnvayo doSa ityrthH| yadi ca keSAM zabdAnAmityatraiva vyastAnuzAsanapadAntarAdhyAhAreNa laukikAnAM vaidikAnAmityAdeH vyastAbhyAM 'zabdAnAM' 'anuzAsanaM' iti padAbhyAmanvayAnaiSa dossH| uktaM ca tathA bhASyapradIpe kaiyyaTena-'uttarapadArthAntargatasyApi pUrvapadArthasya budhyA pravibhAgAt pratyavamarzaH' iti cet ; tAhi kiM tatraivAdhyAhAraH kartuM zakyata iti vicArayatu bhvaan| zrutAnAM zabdAnAM gatirasmAmiruktA / adhyAhArastu sarvatra sulabha iti bhAvaH / atredamavadheyampramANAdInAM tatvAnAM jJAnAdityatra pramANAdInAM tatvAnAmiti na samAnAdhikaraNe pade; yena samAsAnupapattiH syAt, parasparaM tayorananvayazca / kintu pramANAdigataM yat tattvaM yAthAtmya, tasya jJAnAta ityartho vivakSitaH / na hi yathA kathaJcit pramANAdijJAnaM niHzreyasAyAlam , kintu prmaannaadivstuyaathaatmyjnyaanmev| evaJca 'caitrasya gurukulaM' 'zaraiH zAtitapatro'yaM' ityAdAviva ekadezAnvayo na doSAya / samAsaghaTakApradhAnArthenAbhedAnvaya eva viruddhaH, 'Rddhasya rAjamAtaGgAH' ityaprayogAt / na tu bhedasambandhenAnvayo'pi / atazca prakRte na ko'pi dossH| evaM sAmAnAdhikaraNyabhramavyudAsAyaiva ca bhASyakAreNa 'pramANAdInAM tattvasya ityekavacanAntatattvapadaM prayuktaM iti / SaSThItrayeti-pramANIdInAM tattvasya tadrUpaM tat-ka. nirNeya-kha. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddezastravivaraNam nyAyamajarI SoDazapadArthatattvajJAnAniHzreyasAdhigamopapAdanam ] nanu SoDazapadArthatattvajJAnasya kathaM nizreyasAdhigamahetutvamiti vktvym| vedaprAmANyasiddhayartha 'cedaM zAstramiti' tAvanmAtrameva vyutpAdyatAM, kiM SoDazapadArthakanthAgranthanena-ucyate - 1. AtmApavargaparyantadvAdazavidhaprameyajJAnaM tAvat anyazAnA naupayikameva sAkSAdapavargasAdhanamiti vkssyaamH| tatvajJAnAnmithyAjJAnanirAse sati tanmUlaH saMsAro nivartata iti prameyaM tAvadavazyopAdeyam // 2. tasya tu prameyasyAtmAderapavargasAdhanatvAdhigama Agamaika nibndhnH|| tasya prAmANyanirNItiranumAna nibndhnaa| AptoktatvaM ca talliGgamavinAbhAvi vakSyate // 27 // pratibandhagrahe tasya prtykssmupyujyte|| ko'nyassantaraNe heturanavasthAmahodatheH // 28 // AyurvedAdivAkyeSu dRSTvA pratyakSataH phlm| vacaH pramANamAptoktamiti 'nirNIyate' yataH // 29 // upamAnaM tu kvacit karmaNi sopayogaM-ityevaM catuSprakAramapi pramANaM prameyavadupadeSTavyam // jJAnaM, ni:zreyasasyAdhigamaH' iti bhASyoktarItyeti zeSaH // aatmeti| yadyapi pramANAnyeva prathama upAdeyAni, athApi pramANAnAM prameyasiddhayarthamevopAdeyatvena prameyazeSatvAt prathama prameyamevopAttam // anyajJAnAnopayikameva-advArakameveti yAvat // tsy-vedsy| anumaannibndhneti| prAmANyasya paratastvAditi zeSaH / talliGgaM-prAmANyaliGgam / avinAbhAvi-gyAtaM, praamaannyvyaaptmityrthH| ko'nya ityaadi| 'parazzataparikSodAt parastAdapi vAdibhiH / upalambhabale stheyam ' iti hybhiyuktaaH| evaM uttarottaropajIvyatvena zabdAnumAnapratyakSANAmupAdeyatve'pi upamAnaphalaM kimitytraah-kciditi| gavayAlambhAdicodanArthAnuSThAna iti granthakAra eva vakSyati / zAstramiti-kha. tAvajjJAnA-ka. udaSTaM-ka. 'niNIyatA-kha. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 pAtikam 1] SoDazapadArthatasvajJAnasyopayogaH 3. saMzayAdayastu padArthA yathAsambhavaM pramANeSu 'prameyeSu' cAntarbhavanto'pi nyAyapravRttihetutvAt pRthgupdishynte| nyAyazca vedaprAmANyapratiSThApanapUrvakatvena puruSArthopayogitvamupayAtIti darzitam // tatra nAnupalabdhe'thai na nirNIte prvrtte| kintu saMzayite nyAyaH, tadaGgaM tena saMzayaH // 30 // 4. prayojanamanuddizya na ca nyAyaM pryunyjte| 5.. dRSTAntaH punaretasya smbndhgrhnnaaspdm||31|| 6. siddhAnto'pi dharmi prApaNenAzrayAsiddhitAmapoddharat nyAyaM pravartayati nanu saMzayapadena nyAyaviSayaM sandigdhaM dharmiNamabhidadhatA AzrayAsiddhirapoddhataiva-satyam-kvacittu viSaye saMzayamantareNApi nyAyapravRttidarzayiSyata iti saMzayitaikaviSayanyAya niyamAbhAvAt siddhAnto'pi vktvyH|| 7. nyAyAbhidhAne'vayavAH paraM prtyupyoginH| . parArthamanumAnaM ca tadAhuAyavAdinaH // 32 // ythaasNbhvmiti| tatra saMzayasya buddhau, prayojanasya phale, dRSTAntasya yathAyathamAramAdiSu, kvacit pramANeSvapi, siddhAntasyApi tathaiva, avayavasya zabdapramANe, tarkanirNayayoH buddhau, vAdajalpavitaNDAnAM zabde, hetvAbhAsAnAM yathAsaMbhavaM, chalajAtyo: zabde, nigrahasthAnAnAM yathAsaMbhavaM caantrbhaavH| tathA ca padArtho dvividhaH, pramANaM prameyaM ceti| ata: itareSAM pRthak grahaNamayuktamityA. mepaashyH| satyam ; phalavizeSAmiprAyeNa pRthakkathanamiti samAdhAnAzaya: // tatretyAdi / sarvathA bhagRhIte, nirNIte cArthe nyAya: na pravartate, kintu saMzayita evArthe nyAyaH prvrtte| tena hetunA saMzaya: tadaGga-nyAyAGgam / / siddhAntasya pRthak nirdezamAkSipati--nanviti / kvciditi| zrotriyo'pi san zrutyuktArthadAAya vicAre pravartata ev| na hi tasya zrutyuktArthe saMzayo'stIti vakSyate / nyAyAbhidhAna iti| nyAyAmidhAne prasakta iti yAvat // 'prameye-kha. dharma-kha. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 uddezasUtravivaraNam nyAyamacarI . nanu pratizodAharaNAbhyAM tadabhidheyo siddhAntadRSTAntau gamyete eva; kiM pRthagupAdAnena ? -'na-yadyevaM' hetvAkhyenAvayavena tadabhidheyasiddharanumAnamapi pRthak na vaktavyaM syAt / evaM bhavatu kiM nazchinnam-maivama-abhidheye nyAye nirUpaNIye tadabhidhAyinAmavayavAnAmavasara iti tadarthaH pRthak pratipAdanArho bhavati / itarathA avayavamAtropadeza eva zAstraM samApyeta // . . .. 8. tarkaH-saMzayavijJAnaviSayIkRtatulyakalpapakSadvaye'nyatarapakSazaithilyasamutpAdanena taditarapakSaviSayaM pramANa aklezasaMpadyamAnaprati-. pakSavyudAsamanugRhNAti mArgazuddhimAdadhAna iti pRthgupdishyte| . pratizodAharaNAbhyAM siddhAntadRSTAntAvisyatra yathAsaGghayamanvayaH / tdbhidheysiddhriti| vyAptasyaiva hetutvAditi bhaavH| iSTApattireva tatrAsmAkamityAha--evaM bhavatviti / 'nyAye. nirUpaNIye-nyAye nirUpaNIyatvena prApte tadAnImavayavAH prayoktavyAH; siddhAntAdyadhInapravRttikatvAca nyAyasya siddhAntAdayaH pRthagvaktavyA ityarthaH / tadabhidhAyinAMtaspratipAdakAnAm / pRthakpratipAdanAha ityasya pratijJAdiriti zeSaH / avayavamAtropadeza iti| sarvasyApi zAstrArthasya nyAyavAkya evaM parisamAptatvAditi bhAvaH // ___ aklezasaMpadyamAnapratipakSavyudAsaM iti kriyAvizeSaNaM vidheyavizeSaNaM vaa| maargshuddhimiti| pratibandhAdinirasane pramANapravRttiM sulabhAM karoti tarka ityarthaH / yathA-mAtmA nityaH? utAnityaH ? iti saMzaye 'prajApati: prajA asRjata' 'na jAyate mriyate vA' ityAdyAgamAnAmubhayapakSAnuguNyAdAgamenApyanirNaye, hetoranupalabhenAnumAnasyApyapravRttI, pratyakSasya sutarAmapravRttau ca tarka eva pramANe pravartayati-yadyAtmA'nitya: syAt tarhi kRtahAnAkRtAbhyAgamaprasaGgaH, yadi nityaH tarhi svakRtaM svayamupabhuJjayAditi tarkAnugRhItamanumAnaM-AtmA nitya: vicitranignataphalabhoktRtvAt-ityevaMvidhaM prvrtte| tarkAnanugRhItaM tu durblmev| bhatazca tarkaH svayaM pramANamabhavadapi pramANAnugrAhakaH / yAva-kha. prathamaM vyutpAdanAhoM-kha. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 pAtikam 1] SoDazapadArthatattvajJAnasyopayogaH sa cAzayazuddhimupadarzayituM vAde 'prayokSyate // . ___9. anyatarAdhikaraNanirNaya mantareNa na paryavasyati nyAya iti nyAyo paramakAraNatvena tasya pravartako nirnnyH| itarathA niravasAnamanAsAditaphalaM ko nAma nyAyamArabheta // titvajJAnapadena na nirNayalAbha: nanu tattvajJAnapadena gatArthatvAnna pRthak vaktavyo nirNayaH / nirNayo hi tattvajJAnameva-astyetat-kintu SoDazapadArthatattvazAnaM pramANAntarakaraNakamapi bhavati / na tasya nyAyoparamahetutvam / eSa tu sAdhanadUSaNasaraNikSodajanmA nirNayaH taduparamahetuH pRthagupAdAnamantareNa na labhyate // nanu yadi na tarka: svatantraM pramANa tarhi 'pramANatarkasAdhanopAlaMbhaH' iti pAdalakSaNe kathaM vishessnndaanm| pramANaiH tazca svapakSasAdhanaM parapakSopAlaMbhazceti khalu tdrthH| atazca tarko'pi svatantraM pramANameveti cet tatrAhasa ceti|. viSayazuddhayarthameva trkaapekssaa| na tu sa svatantraM pramANam / prAdhAnyAttu tasyApi shpaatthH| yadi tarko'pi pramANa, tarhi sUtrakAraH pramANa varkaza kathaM pRthak nirdishet| ata: vAde'pi viSayazuddhayarthameva trkH| vAdasUtravArtike'pyayamarthaH spaSTIkRtaH udyotakAreNa // anytraadhikrnnnirnny-anytrsiddhaantnirnnym| tasya-nyAyasya / / pramANAntarakaraNakaM-AptavAkyajanyam / zrutyAdivAkyairapi tasvajJAnaM jAtameva, tahAAya khalu nyAyamapekSate puruSa iti nyAyenaivAvikampyo nirNayo bhavitumarhati / uktaM ca 'bhASa dharmopadezaM ca vedshaastraavirodhinaa| yasta*NAnusandhatte sa dharma veda netaraH' iti| tduprmhetu:-nyaayoprmhetuH| padArthatattvajJAnAta padArthatattvanirNayaH kiJcidviziSyata iti pRthanirdeza Avazyaka ityrthH|| mantareNa na paryavasyati nyAyo-kha. mantareNa paryavasyati 'prayokSyata iti-sva. nyAya iti nyAyo-ka, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - maddezasUtravivaraNam nyAyamacarI [anumAnapadenApi na nirNayalAbhaH] nanu anumAnapadAdeSa tarhi yathAbhilaSito lapsyate 'nirnnyH| pratibaddhAlliGgAlliGgini jJAnamanumAnaM, sa eva na nirNayaHtadayuktam-anumAnaphalaM nirNayaH, naanumaanm| karaNasya pramANatvAnnirNayopAdAnamantareNa tadanumAna maphalamaparyavasitaM syAt // [tatvajJAnAnumAnapadAbhyAmapi na nirNayalAbha: ubhAbhyAM tarhi tattvajJAnAnumAnapadAbhyAM ayamAkSepsyate nirNayaH; anumAnasya tattvajJAnAntatvAt-na-nirNayopAdAnAdvinA tadantatvAsiddhaH; linggaabhaassmutthtttvjnyaanaabhaassmbhvaat.|| . [tattvajJAnAnumAnasaMzayapadairapi na nirNayalAbhaH! ___ nanu saMzayapUrvakatvAdanumAnasya 'sAmarthyAt nirNayAntataiSa bhaviSyati iti saMzayAnumAnatattvajJAnapadairgatArtho . nirNayaHmaivam-saMzayapUrvakatve'pyanumAnasya tadAbhAsopajanitanirNayAbhAsasambhavAt // naiSa niymH-sNshypuurvkmnumaanmiti| tasmAdanumAnasya 'viziSTanirNayAvasAnatvalAbhAya nirNayapadamupAdeyamityalaM prasaGgena / ___anumaanphlmiti| anumitirhi bhnumaanphlN| bhanumitireva nirNayarUpaH, pratyakSAnumityupamitizAbdajJAnAnAmeva nirNayapadArthatvAditi // gatArtho nirNaya iti| saMzayAnantaraM tarkAdijanmA hi nirNayaH ma sAbhAsarUpaH syaaditybhimaanH| tAdRzamabhimAnamevApanudati-maivamiti // tadAbhAsaH-anumAnAbhAsaH ; vyAptibhrama iti yAvat // naiSa niyama iti| 'zrotavyo mantavyaH' ityuktazravaNAnantarabhAvimananasyAnumAnAtmakasya sNshypuurvktvaabhaavaadityrthH| vishissttti| ukttttvjnyaanvilkssnnetyrthH|| Sato-ka. nirNaya:-kha. phaLa-ka. 'nirNayA-ka. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtikam 1] SoDazapadArthatattvajJAnasyopayogaH 27 10. vAde ta vicAryamANo nyAyaH saMzayacchedanenAdhya'vasitAvodhaM adhyavasitAbhyanujJA' ca vidadhat tattvaparizuddhimAdadhAtIti vItarAgaiH ziprAsabrahmacAribhissaha vAdaH prayoktavyaH // 11-12. jalpavitaNDe tu duSTatArkikoparacitakapaTadUSaNADambarasantrAsyamAnasaralamatisamAzvAsanena taddhadayasthatattvajJAnasaMrakSaNAya kvacidavasare vItarAgasyApyupa'yujyate' iti vakSyAmaH / 13. hetvAbhAsAH samyanyAyapravivekopakAradvAreNa tdupyoginH| hetvAbhAsasvarUpAvadhAraNe hi sati tadvilakSaNatayA hetavassukhamavagamyante // nanvatra viparyayo dRzyate ; hetvavagame sati taditarahetvAbhAsa vyavasthApanAt--satyamevam-tathA'pi prayoktuM parihartuM ca dvayamapi ksseym| hetavaH prayujyante, hetvAbhAsAzca parihriyanta iti // ___ yacca nigrahasthAnaparigaNitA api hetvAbhAsAH punarupadizyante, tat vAde codanIyA bhaviSyantItyAzayena // vAdasya svarUpaM / tadAvazyakatopapAdanadvArA saMkSipya kathayati-vAde viti| adhyavasitAvabodhaM-adhvavasitarUpaM avayodhaM-saMzayottarasatvanirNayamiti yAvat / adhyavasitAbhyanujJAM-pUrvamavagatArthasaMvAdam / dhakAro vA'rthe / nanu vAdasya kathaJcidvItarAgaiH parigrahe'pi vijigIpukathArUpasya jarUpasya, svapakSasthApanAhInaparapakSadUSaNarUpavitaNDAyAzca kathaM vItarAgaparigrAhyasvamityatrAha-jalpavitaNDe viti / tathoktaM-' tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha jalpavitaNDe bIjaprarohasaMrakSaNArtha kaNTakazAkhAvaraNavat' (4-2-50) iti| taddhadayastheti / saralamatihRdayasthetyarthaH / tadupayoginaH-sampaGgyAyopayoginaH, tatvajJAnopayogino vA // . hetvH-sddhtvH| codanIyAH-udbhAvanIyAH // madhya-ka. 'bhyanujJAtaM-kha. 'yujyante-kha. vicAryamANe-kha. prayoktuM ca-sa. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9.8 uddezastravivaraNam nyAyamacarI 14-16. chalajAtinigrahasthAnAni jalpavitaNDopakaraNAni / teSAmavadhRtasvarUpANAM svavAkye parivarjanaM, kvacidavasare prayogaH, paraprayuktAnAM ca pratisamAdhAnaM, ityAdi zakyakriyam / atastAnyapi jalpavitaNDAGgatvAt jJAtavyAnIti pRthagupadizyante // dushikssitkutkaaNshleshvaacaalitaannaaH| zakyAH kimanyathA jetuM vitnnddaattoppnndditaaH|| 33 // gatAnugatiko lokaH kumArga ttprtaaritH| mA gAditi chalAdIni prAha kAruNiko muniH // 34 // tadevamupadeSTavyAH padArthAH saMzayAdayaH / tanmUlanyAyanirNeyavedaprAmANya siddhaye // 35 // tenaagmprmaanntvdvaaraa'khilphlprdaa| iyamAnvIkSikI vidyA vidyAsthAneSu gaNyate // 36 // mAha ca bhASyakAra: 'pradIpaH sarvavidyAnAmupAyaH sarvakarmaNAm / AzrayassarvadharmANAM vidyoddeze priikssitaa||' jlpvitnnddopkrnnaani-jlpvitnnddyorupkrnnaani| kvaciditi / sa cAvasaraH 'duSTatArkika' ityAdinA anupdmevoktH| jalpavitaNDayorAvazyakatAmupapAdayati-duzzikSitetyAdi / suzikSita itivat duzikSita iti / duzikSitAnAM kutArkikAnAM ye kutakAMzalezAH, tai: vAcAlitAni 'vAcAlo bahugarhavAk ', bhAnanAni yeSAM tAdRzAH. vitaNDATopapaNDitAH bhanyathAjalpavitaNDe vinA jetuM zakyA: kim ? na kthnycidpiityrthH| ttprtaaritHvitnnddaattoppnndditvnycitH| tenetyaadi| sarvapuruSArtharatnAkare vede prAmANyasthApanAt iyamapi vidyA akhilapuruSArthasAdhanamiti bhAvaH // pradIpa ityAdi / pramANameva khalu parIkSakANAM cakSuH / pramANazAstraM cedaM sarvavidyAnAM bhavati pradIpatulyam / evaM aharaha:pravRttInAM sarvAsAmapi anumAnamUlatvAt sarvakarmaNAmupAya: / bhojanAdAvapi hi hyodRSTeSTasAdhanatvanizcayAtpravartante srve| ata eva sarvadharmANAM mAzraya:-AdhAra:-- 1 saMvide-kha. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 pAtikam 1] asssmuulisaa: ityeSa SoDazapadArthanibandhanena niHzreyasasya muninA niradezi panthAH / anyastu sannapi padArthagaNo'pavargamArgopayogavirahAdiha nopdissttH||37|| iti uddezasUtravivaraNam [tredhA zAstra pravartate] trividhA cAsya zAstrasya pravRttiH- uddezaH, lakSaNaM, 'parIkSA ti'| 'nAmadheyena pdaarthaabhidhaanmuddeshH| uddiSTasya tattvavyavasthApako dharmo lkssnnm| lakSitasya tallakSaNamupapadyate na veti vicAraH parIkSA [caturtho'pi prakAro'traivAntarbhavati nanu ca vibhAgalakSaNA caturthyapi pravRtti'rastyeva / medavatsu pramANasiddhAntacchalAdiSu tathA vyavahArAt-satyama-prathamasUtro'ddiSTe' bhedavati padArthe bhavatyeva vibhAgaH; uddezarUpAnapAyAttu uddeza evaasau| sAmAnyasaMzayA kIrtanamuddezaH, prakArabhedasaMzayA kIrtanaM vibhAga iti / tathA coddezatayaiva tatra tatra bhASyakAro vyavaharati 'ayathArthaH pramANoddezaH'-ityAkSepe-'tasmAdyathArtha eva pramANoddezaH' iti samAdhAnamabhidadhAnaH / tasmAt trividhaiva pravRttiH // sanyAyagyutpAdanAt / tathoktaM-'bhASa dharmopadezaM ca vedazAstrAvirodhinA / pastakeMNAnusandhatte sa dharma veda netaraH' iti| ata iyaM bhAnvIkSikI vidyAsthAneSu gaNyata iti / prakIrtitA iti prAyaH pAThaH / nyAkhyAbhedAstu vArtika-TIkAdiSu anyaH-dravyaguNakarmAdiH // stymityaadi| ayaM bhAva:--sAvAntarabhedo hi padArtha uddezasUtre udiSTaH / ata: uddeze vibhAgo'pyantarbhUta eva / kiJca nirvizeSaM na sAmAnyamiti nyAyAt bhedavAneva padArtho nirdishyte| tdevoppaadyti-saamaanyetyaadi| vibhAgasyApyuddezarUpatve bhASyasammatimAha-tathA ceti / ayathArtha ityaadi| parIkSeti-kha. 'nAmadheya-ka. bhavatyeva-ka. 'padiSTe-ba.. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zAsapravRttiprakAraH (nyAyamacarI [uddezAdInAM kramaH] tatroddezaH prathamamavazyaM krtvyH| anuddiSTasya lkssnnpriikssaanupptteH| sAmAnyavizeSalakSaNayorapi, paurvAparyaniyamo'styeva / alakSite sAmAnye vishesslkssnnaavsraabhaavaat| 'parIkSA tu' lakSaNottarakAlabhAvinIti tatsvarUpanirUpaNAdeva gmyte| vibhAgasAmAnyalakSaNayostu nAsti paurvaapryniymH| pUrva vA sAmAnya- . lakSaNaM tato vibhAgaH, pUrva vA vibhAgaH tatassAmAnyalakSaNamucyata.. iti| tdihodeshstaavdvyaakhyaatH| asmAbhistu lakSaNasUtrANyeva vyaakhyaasynte| parIkSAsUtrasUcitaM tu vastu sopayogalakSaNavarNanAvasara eva yathAbuddhi darzayiSyate; na pRthak parIkSAsUtravivaraNazramaH krissyte| ata eva prathama sUtrAnantaraM 'duHkhajanma-' ityAdi. dvitIyasUtraM lakSaNAnaupayikatvAnneha vivRtm| apavargaparIkSAzeSabhUtatvAttu tadavasara eva nirNayiSyate // dvitIyAdhyAyadvitIyAhikopakramabhASyamidam / ayamarthaH--'na catuSTamaitihyArthApattisaMbhavAbhAvaprAmANyAt' itisUtramavatArayati bhASyakAra:-ayathArtha iti / 'pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni' iti nirdezo na yuktaH, aitihyAdInAM pramANAnAM bahUnAM sttvaat| ataH pUrvamukta: pramANoddezaH ayathArtha:--- na vastusthityanuguNa iti bhASyasyArtha: / evamAkSepe kRpteSveva teSAmantarbhAvamuktA upasaMharati bhASyakAraH --tsmaaditi| atra bahUnAM pramANAnAM satvAta catvAri pramANAnIti vibhAgo na yukta iti vaktavye 'pramANoddezeH' iti kathanena, upasaMhAre'pi tathaiva kathanena ca vibhAgo'pyuddezavizeSa eveti bhASyakArAzaya spaSTa iti bhAvaH // naastiityaadi| AdyasyodAharaNaM-'AptopadezaH zabdaH ''sa dvividho dRSTAdRSTArthatvAt ' ityaadi| dvitIyasyodAharaNaM--'pratyukSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni' iti| anena sUtreNa vibhAge pratipAdite sAmAnyalakSaNajijJAsAyo pramANapadAvRttyA tatpadaM pramANasAmAnyaparaM vyAkhyAtaM bhASye // ___asmaabhistvityaadi| ata evoktamupakrame-'tadekadezaleze tu kRto'ya vivRtizramaH' iti| nirNayiSyate-Nayadhoto rUpamidam // . 1 parIkSA-ka. pUrva-ka. prathama-kha. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtikam 1] pramANasAmAnya lakSaNam pramANasAmAnya lakSaNa vibhAga sUtraM tvayasaraprAptatvAdidAnImeva viviyate pratyakSAnumAnopamAnazabdAH prmaannaani||1-1-3|| . pramANasAmAnyasvarUpalakSaNAkSepaH] ___ atredaM tAvadvicAryate-kiM pramANaM nAma? kimasya svarUpam? kiM vA lakSaNamiti ? tataH sUtraM yojayiSyate // [pramANasvarUpalakSaNakathanam ] taducyate-avyabhicAriNImasandigdhAmarthopalabdhi vidadhatI bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramANam / bodhAbodhasvabhAvA 'sAmagrI hiM tasya svarUpam / avyabhicArAdivizeSaNArthopalabdhisAdhanatvaM lakSaNam // sAmagrayA: pramANatvAkSepa:] * * nanu ca pramIyate yena, tat pramANamiti karaNasAdhano'yaM prmaannshbdH| karaNaM ca sAdhakatamam / tmbrthshcaatishyH| sa caapekssikH| sAdhakAntarasaMbhave hi tadapekSayA'tizayayogAt kiJcitsAdhakatamamucyate / sAmagrayAzcaikatvAt tadatiriktasAdhakAntarAnupalambhAt kimapekSamasyA atizayaM bruumH|| pramANetyAdi / sAmAnyalakSaNaM vibhAgaM ca pratipAdayat sUtramityarthaH / / avybhicaarinniimityaadi| bhavyabhicAriNImiti bhramanyAvRttyartham / asandigdhAmiti saMzayavyAvRtyartham / arthopalabdhi vidadhatIti ghaTAdivyAvRtyartham / bodhaabodhsvbhaaveti| abodharUpaM hIndriyaM pratyakSe karaNam / bodharUpANi hi anumAnopamAnazabdajJAnAni bhanumityupamitizAbdeSu yathAsaMkhyaM karaNAni / kavAkyaM vivecayati-bodhetyAdi / ___ 'sAmagrI pramANam' ityuktimaakssipti-nnviti| sAmagranyAce ktvaaditi| nikhilakArakasamudAyasyaiva sAmagrIpadArthatvAt sadatirikasya lakSaNaM-kha. sUtre-sva. 'hi-kha. 'masyAti-ka. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pramANaparIkSA [nyAyamacarI api ca kasmin viSaye sAmagrayAH pramANatvam ? pramIyamANo hi karmabhUto viSayaH sAmagraya'ntarbhUtatvAt sAmagrayeveti karaNatAmeva yAyAt / nirAlambanAzcedAnI sarvapramitayo bhaveyuH, AlambanakArakasya cakSurAdivat pramANAntaHpAtitvAt // kazca sAmagrayA prameyaM pramimIte ? pramAtA'pi tasyAmeva liinH| evaJca yaducyate 'pramAtA pramANaM prameyaM pramitiriti catasRSu vidhAsu tattvaM parisamApyate' iti, tadyAhanyate / na ca lokopi sAmagrathAH karaNabhAvamanumanyate tasyAM krnnvibhktimpryunyjaanH| na hyevaM vaktAro bhavanti laukikAH, sAmagrathA pazyAma iti ; kintu dIpena pazyAmaH, cakSuSA nirIkSAmaha ityaacksste| tasmAnna sAmagrI kAraNam , akAraNatvAJca na pramANamiti nedaM sAdhu pramANasvarUpam // [sAmagrayAH karaNatvasiddhAnta:] atrocyate yata eva sAdhakatamaM karaNaM, karaNasAdhanazca pramANazabdaH, tata eva sAmagrayAH pramANatvaM yuktam ; tayatirekeNa kArakAntare kacidapi tmbrthsNsprshaanupptteH| anekakArakasannidhAne tatkAraNatvaprasakterevAbhAve na hyatizaya upapAdayituM shkyet| viduSohi dvayoH kazcanAtizete, na tu vidvdvidussoH| pratyekaM tu kAraNAnAM sAdhakatvameva nAsti iti bhAvaH // .. nirAlambanA iti| karmakArakasyApi sAmagrIgoSTIniviSTatvena sAmagrathAH karaNatve karmaNo'pi karaNatvaprAptayA kathaM jJAnaM karaNaviSayakaM syAditi jJAnaM nirAlambanaM prasajyetetyarthaH // tsyaamev-saamgryaamev| tathA ca pramAturapi karaNatvameva, na tu kartRtvamiti bhAvaH / yaducyata iti / upodghAtabhASyArthAnuvAdo'yam / atha pratItivirodhamapyAha--na ca loko'pIti / akAraNatvAditi / kAraNatvasyaivAbhAve kimuta karaNatvamiti bhaavH| karaNaM, bhakaraNatvAdityeva vA pAThaH // tayatirekeNa-sAmagrIvyatirekeNa / kArakAntare- pratyekaM kArake / bhatizayapadArtha vivRNvan sAmagrayA eva sAdhakatamatvamupapAdayati-aneketi / nikhiletyarthaH / yasmin sati kArya niSpadyate, yasminasati na, tadeva sAdhakatamaM bhavati / pratyekaM kArakANAM satve'pi kArya na hi niSpayate / ntarIbhUtatvAt-kha. 'sAmagrayA:-ka. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasAmAnyalakSaNam Ahnikam 1] 33 kArya ghaTamAnaM anyataravyapagame ca vighaTamAnaM kasmai atizayaM prayacchet ? na cAtizayaH kAryajanmani kasyacidavadhAryate, sarveSAM tatra vyApriyamANatvAt // sannipatyajanakatvamatizaya iti cenna-ArAdupakArakANAmapi kArakatvAnapAyAt / jJAne ca janye kimasannipatyajanakam? sarveSAmindriyamano'rthAdInAmitaretarasaMsarge sati jJAnaniSpatteH // atha sahasaiva kAryajanana matizayaH; so'pi kasyAzcidavasthAyAM karaNasyeva karmaNo'pi zakyate vaktuM-yathA aviralajaladharadhArAprabandhabaddhAndhakAranivahe bahulanizIthe sahasaiva sphuratA vidyullatAsslokena kAminIjJAnamAdadhAnena tajanmani sAtizayatvamavApyate, evaM mitarakArakakadambasannidhAna satyapi sImantinImantareNa tadarzanaM na saMpadyate, AgatamAtrAyAmeva tasyAM bhavatIti tadapi karmakArakamatizayayogitvAt karaNaM syAt // kArakrANAM samagrabhAve ca niSpadyate kAryam, ata: kArakasAkalyAparaparyAyasAmagrayeva karaNamiti yuktam / pratyekaM kArakANi kAraNAni, tatsamudAyazca karaNamiti tu sAram / kasmA iti| sakalakAraNasamavAyAntarA'nyasmai kasmai ityarthaH / ksyciditi| pratyekaM tu nApi kAraNena kArya na janyate, sarvamelane sati janyate ; tadA atizayaH pratyekaM kiMniSTha iti na hi nirNetuM zakyata ityarthaH // sannipattya-vyApAropari bhAraM nidhAya, vyavadhAneneti yAvat / aaraadupkaarkaannaaN-advaarkaarnnaanaa| avAntarApUrvadvArA paramApUrvaphalakaM hi prokSaNAdi pannipatyorakArakaM, sAkSAtparamA pUrvaphalakaM ca prayAjAdi ArAdupakArakam / ayaM bhAvaH- vyApAravatkAraNasyeva karaNatvAt vyApArarUpAtizaya eva tamabarthaH iti na yuktama ; kArakatvaM hi kriyAvezamantarA na saMbhavatIti sarvatreda smaanm| cakrabhramaNAdInAM tu vyApArANAM sAkSAt ghaTAdijanakAnAmapi kArakatvamaviziSTamini vyApArAvezamAdAya vailakSaNyaM durvacameveti / jJAne tu sutarAM tadurvacaM vailakSaNyamityAha -zAne cati / itretreti| saMyogarUpavyApArasya dviniSThatvena indriyameva karaNaM, ghaTAdi ca karma iti niyamAsaMbhava iti bhAvaH // karaNasya--karaNatvena tvtsmmtsy| AdadhAneneti / vidyu latA lokenetyasyedaM vizeSaNam / tajjanmani-kAminIpratyakSotpattau // game-ka. 'mitatara-ka. NYAYAMANJARI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pramANaparIkSA nyAyamaJjarI tasmAt phalotpAdAvinAbhAvisvabhAvatvamavazyatayA kaaryjnktvmtishyH| sa ca sAmagrayantargatasya na kasyacidekasya kArakasya kathayituM paaryte| sAmagraghAstu so'tizayaH suvcH| sannihitAcet sAmagrI saMpannameva phala miti saivaatishyvtii|| [pramAtRprameyayoH sAdhakatamatvAbhAvAna karaNatvam | nanu mukhyayoH pramAtRprameyayorapi tadavinAbhAvitvamatizayo'. styeva, pramitisambandhamantareNa tyostthaatvaabhaavaat| pramiNotIti 'pramAtA bhavati, pramIyata iti ca prameyam-satyametat-kintu sAkalyaprasAdalabdhapramitisambandhanibandhanaH prmaatRprmeyyormukhysvruuplaabhH| sAkalyApavaye pramityabhAvAt gauNe pramAtRprameye / sNpdyte| evaJca sAkalyamantareNa yadi pramitiravakalpeta bhavedya bhicAraH, na tvasau tathA dRzyate iti pramityanyabhicArAt sAkalyameva sAtizayamiti tamabarthayogAt tadeva karaNam // ___niSkRSTamatizayasvarUpaM pradarzayati-phalotpAdeti / phalotpAdAvinAbhAvisvabhAvatvaM yat avazyatayA kAryajanakatvaM, tadevAtizaya ityrthH| ekasya kArakasyeti / ekasyaiva kArakasyetyarthaH / saivAtizayavatIti / sAmagrathA eva phalotpAdAvinAbhAvisvabhAvatvAdityarthaH // ' tadavinAbhAvitvamiti / pramitirUpaphalAvinAbhAvitvamityarthaH / pramAtuH pramAtRtvaM, prameyasya prameyatvaM ca pramitisambandhanibandhanamevetyetadupapAdayati-pramiNotItIti / tathA ca pramAtRprameyayorapi sAdhakatamatvAt karaNatvamApannamiti pramANaprameyAdivibhAgaH kathamityarthaH / sAkalyasyasAmagryAH prasAdAt-sAmarthyAt lbdhetyrthH| gauNe iti| pramityAzrayaH pramAtRpadasya mukhyaarthH| yadA ca pramitireva notpamA tadA pramityAzrayatvam Atmano na saMbhavati; yathA sussuptyaadau| tatra ca bhUtapUrvagatyAdyAzrayaNena pramAtRtvaM gauNameva vaktavyam , apacatyapi devadatte 'pAcako'yam ' ityAdivaditi // pramAtA-ka. pramititamabarthayogAt-kha. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] sAmagrayAH pramANatvasamarthanama 35 [sAmagrathAH sAdhakatamatvopapAdanam] yattu 'kimapekSaM sAmagrayAH karaNatvamiti-tat antargatakArakApekSamiti bruumH| kArakANAM dharmaH sAmagrI na svarUpahAnAya teSAM kalpate ; sAkalyadazAyAmapi tatsvarUpa pratyabhijJAnAt // pratyekApekSayA sAmagrI bhinnA ? utAbhinnA?] nanu samagrebhyaH' sAmagrI bhinnA cet kathaM pRthaGnopalabhyate ? abhede tu sarvakArakANi karaNIbhUtAnyeveti kartRkarmavyavahArocchedaprasaGgaH-maivam-samagrasannidhAnAkhyadharmasya pratyakSamupalambhAt / ___ karaNatvaM-sAdhakatamatvam / antargateti / sAmagrI nAma yaavrkaarnnsmudaayH| karaNatvaM ca tdntrgtprtyekkaarkaapekssmityrthH| nanu anvayavyatirekavazAt sAmagrayA: karaNatvAvadhAraNe'pi pratyekakArakasatve kAryAnutpAdena vyamicArAt pratyekaM kArakANAM kAraNatvAsaMbhavena na tadapekSaH atizayaH sAmagrayA vaktaM zakya itytraahkaarkaannaamiti| ayaM bhAvaH samagrANAM bhAvaH balu saamgrii| evaJca kArakANAM samudAyavizeSaH saamgrii| samudAyazca smudaayyntiriktH| tatazca samudAyeSu vidyamAno dharmaH na hi samudAyinAM kAraNatvaM hanti / tathA sati pratyekaM kAraNatvAbhAvena samuditasyApi kAraNatvaM na syAt / kiJca pratyekaM kAraNatvasyaivAbhAve teSAM kArakatvameva na syAt, kAryanirvartakasyaiva kArakatvAt / nanu pratyeka kArakANAM kAryavyabhicArAt kathaM teSAM kAraNatvAvadhAraNamiti cet, loka eva prssttvyH| pAmaro'pi hi tantUnAM pratyekaM satAmapi paTakAraNatvaM prtyeti| atazca yatsattve yatsatvaM, yadabhAve yadabhAvaH iti sahacAragrahaH srvaanubhvsiddhH| na hi tatra yanmAtrasatve ytstvmitynvyH| ataH pratyekamapi kAraNatvaM vartata eveti|| . . samudAyasamudAyinArbhedAbhedaM vikalpya dUSayati-nanviti / karaNIbhUtAnyeveti / sAmagrayAH karaNatvasyopapAditatvAt kArakANAM tadaminnatve kartRkarmakArakAdInAmapi karaNakArakatvApattiritItarakArakocchedaprasaGga ityrthH| samudAyasamudAyino_lakSaNyaM vartata evetyabhiprAyeNa samAdhattemaivamityAdi / nanu tarhi tantupaTayoriva yadi bhedastadA'pasiddhAnta ityAzaGkAyAM HALHAREL ___1kimapekSya-ka. tatvarUpa-kha. asamagrebhya:-ka. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaparIkSA nyAyamaJjarI pRthagavasthiteSu hi 'sthAlIjalajvalana'taNDulAdiSu na samagratApratyayaH; samuditeSu tu bhavatItyataH tantupaTalaparighaTita paTAdyavayavivat kArakakalApaniSpAdyadravyAntagabhAve'pi samudAyAtmikA sAmagrI vidyata eveti samudAyyapekSayA karaNatAM prtipdyte| tasmAnna paricodanIyamidaM kasmin karmaNi sAmagrI karaNamiti / samudAyinAM sAmagrayavasthAyAmapi svarUpAnapAyAt samudAyivizeSe karmaNi sAmagrI karaNam / ata eva pramiterna nirAlambanatvam // etena 'pramAtrAdiH pRthagupadarzita iti vidhAcatuSTayamapi samAhitam // yattvabhyadhAyi sAmagrayAH karaNavibhaktinirdezo na dRzyata ititatrocyate-sAmagrI hi sNhtiH| sA hi. saMhanyamAnavyatirekeNa na vyavahArapadavImavatarati tena 'sAmagrayA pazyAmIti na vypdeshH|| -na tathA'tra, kintu senAvananyAyena bhedavyavahAra ityAha - tantviti / drvyaantraabhaave'pi---saamgriiruupaavyvyntaaraabhaave'pi| tathA ca pratyekavivakSayA ime vRkSA iti vyavahAre'pi buddhivizeSaviSayatvakRtaH idaM vanamiti yathA, tathA prakRte'pi pratyekavivakSayA karmAdi kArakatAM pramitI bhajate / samudAyApekSayA tu sAmagrayeva pramitikaraNamiti bhaavH| samudAyivizeSesamudAyaghaTakakArakavizeSe // etena-pratyekaM karmakArakatAdhanapAyena / vidhAcatuSTayam | pramANa, pramAtA, prameyaM, pramitiriti catuSTayam // krnnvibhktiiti| sAmagrayA pazyAmIti nirdeza ityarthaH / tenetyaadi| sAmagrayAkhyAtiriktapadArthasyAbhAvena na tathA nirdeza iti bhAvaH // . nanvabhyupagacchAmaH-sAmagrayA: pratyekAnatirekAt sAmagrathA pazyAmIti na nirdeza iti ; kintu- sAmagrayAH karaNatvamuktaM, mAmagrI ca prtyekaaminnaa| tatazca sAmagrayantargatAMnAM sarveSAmapi karaNatvaM prAptam / evaJca cakSuSA pazyAmItivat ghaTena 'ghaTA-kha. sAmagrI-kha. 'pramAtA-kha. __1 sthAlAjvalanajala-kha. 5 sAmagrI-kha. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasvarUpe ekadezimatam [keSAJcideva karaNatvavyavahAre hetuH / yastu dIpendriyANAM tRtIyAnirdezaH, sa phalopajananAvinAbhAvisvabhAvatvAkhyasAmagrIsarUpa samAropaNanibandhanaH / anyatrApi ca tadrUpasamAropeNa sthAlyA 'pacatIti vyapadezo hRdayate eva / tasmAdantargatakArakApekSayA labdhakaraNabhAvA (sAmagrI pramANam // Ahnikam 1] 37 [ prakArAntareNa karaNasvarUpanirUpaNam ] * apare punarAcakSate sAmagrI nAma samuditAni kArakANi / teSAM dvairUpyamahRdayaGgamam / 2 'atha ca tAnyeva' pRthagavasthitAni karmAdibhAvaM bhajante, atha ca 'tAnyeva samuditAni' karaNI bhavantIti ko'yaM nayaH ? tasmAt kartRkarmavyatiriktam avyabhicArAdivizeSaNakArthapramAjanakaM kArakaM karaNamucyate / tadeva tRtIyayA vyapadizantidIpena pazyAmi cakSuSA nirIkSe, liGgena buddhathe, zabdena jAnAmi, manasA nizcinomIti / nanu trINyeva kArakANyasmin pakSe bhaveyuH - jJAnakriyAyAM tAvat evamevaitat yathA bhavAnAha / pAkAdikriyAsu kriyAzraya pazyAmi ityapi vyavahAraH kuto na ? ityAzaGkaya pariharati -- yastvityAdi / phalopajananAvinAbhAvitvAkhyaH tamabarthaH yaH atizaya taM dIpAdAvabhyarhitatamatvAt bhAropya loke dIpena pazyAmItyAdivyapadezaH ; viSaye satyapyandhakArAdau pratyakSAnutpasyA tantrAlokasyAbhyarhitatamatvAt / evaM bhAloke satyapi cakSuSo nimIlane na pratyakSamiti cakSuSo'bhyarhitatamatvapratItyA cakSuSA pazyAmIti vyavahAraH / ata eva sthAlyAM pacatItyatra sthAlI sauSTavAdivivakSAyAM satyAM sthAlyA paMcati, sthAlI pacati iAta, kASThasauSThavavivakSAyAM kASThaM pacatItyAdizca prayogaH / . ato na doSa iti parihArAzayaH // teSAM samudAyAbhinnAnAM samudAyinAm / dvairUpyamevopapAdayati - atha ceti / atha ceti virodhadyotakam || trINyeveti / apAdAnAdInAmapi vartRkArakeNaiva kroDIkArApatterityarthaH / tathA ca kartRkarma karaNamiti trINyeva kArakANi bhaveyuriti / jJAnakriyAyAM - ' pacantIti-ka. 2 atha tAnyeva - ka. atha ca tAni - kha. 3 samuditAni - ka. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pramANarIkSA [nyAyamaJjarI dhAraNAdyupakAra bhedaparyA locanayA bhvtvdhikrnnaadikaarkaantrvyvhaarH| pramito tu manodIpacakSurAdeH na lakSyate vizeSa iti 'tatsarva' karaNatvena sammatam // kasteSu tamabartha iti cet ? asti kazcit--yadayaM lokaH 'ahaM mayA jAnAmi' 'ghaTena ghaTaM jAnAmi' iti na kartRkarmaNI vismRtyApi karaNatvena vyapadizati, nayanamanodIpazabdaliGgAni tu. tathA vyapadizati ; so'yameSAM pazyati kartRkarmavailakSaNyaM ckssuraadiinaam| tadvai lakSaNyameva ca teSAmatizaya iti tadayamiha pramANaM, pramAtA, prameyaM, pramitiriti caturvarga' eva vyavahAraH prismaapyte| tasmAt kartRkarmavilakSaNA saMzayaviparyayarahitArthabodhavidhAyinI bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramANamiti yuktam // [bauddhasammatapramANasvarUpanirAkaraNam ] ya tu bodhasyaiva pramANatvamAcakSate-na sUkSma drshinste'| bodhaH khalu pramANasya phalaM, na saakssaatprmaannm| karaNArthAbhidhAno hi pramANazabdaH, mamIyate aneneti pramANam / pramIyata iti ko'rthaH ? pramA janyata iti / pramANAdavagacchAma iti vadanto laukikAH jJAnarUpakriyAyAm / yadyapi jJAnaM guNaH, athApi jAnAmItyAdidhAtuvAcyatvAt kriyaatvoktiH| jJAnasthale hi Atmana evopAdAnatvena, phalitvena, adhikaraNatvena ca karmakaraNakArakavyatiriktasarvakArakatvamAtmana eva / teSu-manodIpacakSurAdiSu / . kartRkarmakArakAtiriktatvAt karaNasya, sajAtIyavastvapekSayaiva tamabarthasyopapAdanIyatvAdityarthaH / anubhavasAkSiko'yaM vizeSa ityabhiprAyeNAha- yadayamityAdi // bodhasyaiveti / pramA pramANamiti paryAyatayA loke prayogAt jJAnasya prAmANyamityAdivyavahArAJca jJAnarUpameva pramANam / tathA ca bodhAbodhasvabhAvetyasaGgatamityAzayaH / uttaratra pramAyA api pramANapadavAcyatvakathanAdatra saakssaadityuktm| adhikamuttaratra spaSTIbhaviSyati // sarva-kha. vargeNaiva-kha. darzanAste-kha. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 Ahnikam 1] bauddhAmimatapramANasvarUpanirAsaH karaNasyaiva praamaannymnumnynte| yastu pramA pramANamiti pramANazabdaH, sa pramANaphale drssttvyH| tathA ca saMzayaviparyayAtmakaM 'apramANaphalamapi jJAnaM Atmamano'numAne tadvizeSaNArthaparicchede vA viziSTapramA jananAt pramANatAM prtipdyte| avyabhicArAdivizeSaNopapannamapi jJAnamaphalajanakaM aprmaannmev| kevalapramAsvabhAvaM pramANAdviminnaM phalamiti pratyakSalakSaNe vkssyaamH|| . . atha vyatiriktaphalajanakamapi bodharUpameva pramANa'mucyate-- * tadayuktam - sakalajagadviditabodhetarasvabhAvazabda liGgadIpendriyAdi parihAraprasaGgAt / tasmAt sAmagrayanu praviSTo' bodhaH vizeSaNajJAnamiva kvacitpratyakSe, liGgajJAnamiva liGgi pramitau, sArUpyadarzanamiyo ystviti| kutracit prayujyata iti shessH| pramANaphala iti / tathA ca annaM prANA itivat pramANajanyAyAM pramAyAM pramANavyapadeza upacArAditi bhaavH| , asya vyavahArasya mukhyatve bAdhakamapyAha-tathA ceti / jJAnecchAdInAmAtmaliGgatvena, tatra saMzayaviparyayajJAnayorapyAtmAnumitisAdhanatvena tayorapi pramAkaraNatvAt pramANatvaprasaGgaH, siddhAnte tu tadubhayavyatiriktatvasya pramANalakSaNe nivezitatvAna hAniriti bhaavH| jJAnaM ityasya pramANatAM pratipadyata .itynenaanvyH| nanu yadi pramAkaraNameva pramANa, tadA kadAcidanumityAdyanupadhAya'kasya nyAptijJAnAdeH pramANatvaM na syAt , tena pramAyA ajananAdityAzaGkAmiSTApatyA pariharati-- avyabhicArAdItyAdinA // * vyatiriktati / prmaannvytiriktnyrthH| anumityAdisthale pramANapramityo: bodharUpatvaM bhavanAmapi sammatamiti bhaavH| parihAra prasaGgAditi / zabdaliGgAdInAM jJAnarUpatvAbhAvena pramANapadavAcyatvAbhAvaprasaGga iti yAvat / sAmagrayanupraviSTa iti / bodhAbodhAtmakatvAt sAmagrayA: bodho'pi pramANatAM pratipadyate, na bodhamAtramiti / bodha iti| asya pramANatAM pratipadyata itygrimennaanvyH| kvacit - viziSTapratyakSe // 'pramANaphalamiti-kha. 'pramANa-kha. pramANa-kha. praviSTa-kha. 'pratItau-kha. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 pramANaparIkSA [nyAyamaJjarI pamAne, zabdazravaNamiva tadarthajJAne pramANatAM prtipdyte| ata eva bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramANamityuktam // [bauddhaikadezimatanirAkaraNam anye tu tulyasAmagrayadhInayoH jJAnArthayoH grAhyagAhakabhAvaM vadantaH bodhaM pramANamabhyupAgaman / kSaNabhagiSu padArtheSu sahakAryupAdAnakAraNApekSa'zraNAntara'santatijananena ca lokayAtrAmudhatsu. .. jJAnajanmani jJAnamupAdAnakAraNam , arthaH sahakArikAraNama; arthajanmani ca arthaH upAdAnakAraNaM, jJAnaM ca sahakArikAraNamiti-jJAnaM . ca jJAnArthajanyam , arthazca arthajJAnajanyo bhavatItyevamekasAmagranya. dhInatayA tamarthamavyabhicarato jJAnasya tatra prAmANyamiti / tadidamanupapannam -- aphalajanakasya pramANatvAnupapattarityuktatvAt / api ca karmaNi jJAnaM prmaannmissyte| yathoktam 'savyApAramivAbhAti vyApAreNa svakarmaNi' iti / sa cAyamarthakSaNo jJAnasamakAlaH tataHpUrvAbhyAM jJAnArthalakSaNAbhyAm upajanita iti tatkarmatAM pratipadyatAM, na punaH svasamAnakAlaprasUtazAnakSaNakarmatAmiti // nanu ca tulyasAmagrayadhInatayA mamAnakAlatayA ca tadavyabhicAra siddhau satyAM kva' karmatvamupayujyate ? hanta tarhi sahotpannayoH samAnasAmagrIkayoH prAgrAhakaniyamaH kiMkRta iti vaktavya ? krmnniiti| jJAnasya hi prAmANyam viSayayAthAyeM paryavasyatItyarthaH / ythoktmiti| bhavataiva pramANasamuccaye iti zeSaH / tatkarmatA-- pUrvakSaNagatArthakSaNakarmakatAm / kAraNasya pUrvavartitvameva, na samAnakAlikatvaM iti bhaavH|| kvopayujyata iti| jJAnArthayostu anyabhicAraH siddhaH, tulyakAlatvAt tulyasAmagrayadhInatvAcca / karmatvaM yatkiJcinniSThaM bhavatu, kimanayA kAkadantaparIkSayeti bhAvaH / siddhAntI parIkSAyA. phalaM vizadayani-hanta tIti / 'kSaNAntaraM-ka. cArato-ka. vakarmaNA-kha. 'siddhoM ka-kha. vartavya-kha. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] bauddhAbhimatapramANasvarUpanirAsa: 41 zAnaM 'svaprakAza svabhAvamiti grAham, artho jaDAtmeti grAhyamiti cet-ayamapi vizeSastulya kAlayoH kutastyaH ? upAdAnasahakArikAraNabhedAditi cet, na-tasya kSaNabhaGgabhaGge nirAkariSyamANatvAt // bauddhakadezimatAntaranirAkaraNam ] ye'pi nirAkArasya bodha svarUpasya' nIlapItAdyanekaviSayasAdhAraNatvAt , janakatvasya ca cakSurAdAvapi bhAvenAtiprasaGgAt, 'tadAkAratvakRtameva jJAnakarmaniyamamavagacchantaH "sAkAraM jJAnaM pramANamiti pratipedire teti vijJAnAdvaitasiSAdhayiSayevamamidadhAnAH tannirAsaprasaGga eva nirasiSyante / na hokameva sAkAraM zAnaM grAhya grAhakaM ca bhavitumarhatIti vakSyate // arthastu sAkArajJAnavAdino na samastyevaH sa hanumeyo vA syAt ? pratyakSo vA ? nAnumeyaH; sambandhagrahaNAbhAvAt / arthe hi sati sAkAraM nirAkAraM tdtyye| 'nityAnumeya' bAhyArthavAdI jJAnaM ka dRSTavAn // 38 // punshshngkte-jnyaanmiti,| ayamapi vizeSa iti| tulyakAlasAmagrathomadhye jJAnameva svaprakAzam arthastu jaDa iti kathaM nirNaya iti bhaavH| nanvasti vailakSaNya, jJAnamupAdAnam, artha: sahakArIti zaGkata --upAdAneti / .. tdaakaartveti| jJAnaM yadAkAraM bhavati, sa eva tatra viSayaH, jJAnasya hi bhAkAro viSayAdhIna iti karmatvavyavasthA bhvtiityaashyH| vijnyaanaadvaitsissaadhyissyeti| jJAnAkArAnyathAnupapatyA'rthAkArasya karmaNaH siddhiriti vadatAM hi aymaashyH| arthasya pratyakSatvanirAkaraNapUrvakamanumeyatvasamarthanena loke'nAsthAyAM jAtAyAm, anantaraM sambandhAnupapattyAdibhiH arthasyApahnave vijJAnamekamevAvaziSyateni bhikSupAdaprasaraNanyAyena vijJAnAdvaita eva hArdo'bhimAna iti / vakSyata iti / navamAhnika iti zeSaH / / . smbndhgrhnnN-vyaaptigrhnnm| uktamarthamupapAdayati - artha iti / artho hi nityAnumeyaH, evaM tarhi jJAnasya arthasya ca kutra vyAptigrahaNaM smbhvedityrthH| sati-gRhIte sati // 'prakAza-kha. kAraNayo:-kha. ye hi-kha. 'rUpasya-kha. tadAkAra-ka. sAkAravijJAnaM-kha. ' nityAnumeye-ka. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa parIkSA [nyAyamaJjarI nApi pratyakSo'rthaH; aakaardvyaanuplmbhaat| abhyupagame caanvsthaaprsnggaat| arthAkAge hi nirAkArajJAnagamyo na bhavatIti jJAnenAkAravatA gRhyate ; so'yamidAnI jJAnAkAro'pi grAhyatyAt anyenAkAra' vatA' gRhyate, so'pyanyeneti // atha vA agoM nirAkAra jJAnagrAhyatAM nopayAtIti svagrAhake jJAnAtmani samarpitAtmA bhavatIti' sAkAraM jJAnamevedaM saMpannamiti punarartho'nyaH kalpanIyaH, so'pi grAhyatvAta svagrAhakasya sAkAratvasiddhaye tatraiva lIyata iti sAkAraM jJAnamevAvaziSyata iti 'punaranyo'rtha iti' itthmgvsthaa| pratikarmavyavasthA tu janakatvanibandhanA bhaviSyati, vastusvabhAvasyAparyanuyojyatvAt / sAkArapakSe'pi paryanuyogasAmyamityAdi sarva upariSTAt svistrmbhidhaasyte| sAkArapakSe'pi ca na pramANAt vyatirikta phalamupadarzitami tyasatyakSa' evAyam // . prAkaTyaliGgena jJAnamanumIyata] , zAbarAstu bruvate- ya ete bodhaprAmANyavAdino vijJAnAdabhinnameva phalamabhidadhati, te bADhaM nirasanIyA bhavantyeva ; vayaM tu vijJAnAt bhinnameva phalaM dRSTatAkhyam abhyupagacchAmaH / tenaiva tadanumIyate AkAradvayaM-ayamarthAkAraH, ayaM jJAnAkAra iti viSayaM viSayiNaM ca na hi kazcit pRthagupalabhata ityrthH| anavasthAmevopapAdayati--arthAkAro hIti // prakArAntareNAnavasthAmupapAdayati--atha veti // nirasanIyA iti| vijJAnAdvaitamataM tvasmAkamapi nirasanIyameva, kriyArUpasya bodhasyaiva phalatvaM tu na sNbhvtiityrthH| dRSTatA-jJAtatA prAkaTayAdyaparaparyAyA vstuvRttidhrmH| tena-vijJAnaphalena prAkaTyena ttvijnyaanmnumiiyte| kAryeNa kaarnnaanumaanaadityrthH| nanu jJAnasya phalarUpatvena ____vattA-kha. * bhavati-ka. 5 arthadRSTatAkhyaM-kha. tenaitadevAnu-ka. punarartho'nya iti-kha. 'tyasmatpakSa-ka. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] mImAMsakaH zAtatAsamardhanam jJAnaM hi nAma kiyAtmakaM, kriyA ca phalAnumeyA; jJAtRvyApAramantareNa phalAniSpatteH // 43 saMsargo'pi kArakANAM kriyAgarbha eva bhavati / tadanabhyupagame kimadhikRtya kArakANi saMsRjyeran / na cAsaMsRSTAni tAni phalavanti / kriyAzavazAcca kArakaM kArakaM bhavati / aparathA' hi tat vastusvarUpamAtrameva syAt, na kArakam / tatazca na phalArthibhitpAdIyeteti vyavahAravilopaH / tasmAt yathA hi kArakANi taNDulasalilAnalasthAyAdI siddhasvabhAvAni sAdhyaM dhAtvarthamekaM pAkalakSaNamurarIkRtya saMsRjyante, saMsRSTAni ca hiyAmutpAdayanti tathA''tmendriya'mano'rthasannikarSe sati jJAnAkhyo vyApAra upajAyate / sa ca na pratyakSaH ; arthasyaiva bahirdezasambaddhasya grahaNAt, AkAradvayaprati tadbhinnatvaM phalasya kathamityatrAha - jJAnaM hIti / kriyAtmakamiti / dhAtvarthatvAditi bhAvaH / pacatItivat khalu jAnAtIti vyapadezaH / phalAnumeyeti / cetanasyaindriyakatvAbhAvena tatkriyAyA api aindriyakatvaM na saMbhavati / phalenaivAnumeyA jJAnarUpA cetanakriyeti kriyArUpaM jJAnaM na phalaM ityarthaH // tathA ca prakArAntareNApi jJAnasya kriyArUpatvamupapAdayati- saMsargo'pIti / kriyAgarbhaH kriyAdvAraka iti yAvat / nAnAvidhAnAM hi kArakANAM kArakatvaM - kriyA veza mantarA na saMbhavati, svarUpasya pUrvameva siddhatvAt / tatrApi kartRkarma - karaNAdikArakANAM hi kArakatvam eka kriyo ddezamantarA na saMbhavati / evameva AtmendriyamanaHprabhRtInAM kArakatvam ekakriyAvasAnakameva vAcyaM, saiva kriyA jJAnamityucyata iti samuditArthaH / tatazca - kArakANAM kriyAvezAbhAvena kArakatvasyaiMarera | astu jJAnasya kriyAtvaM, tataH kimityannAha - sa ceti / artho hi bAhyaH, jJAnaM cAntaraM, tatkathamubhayorekadA grahaNaM syAt / kiJca jJAnaM khalu saviSayam / bhUtale ghaTa ityAdyanubhavakAle, ayaM jJAnAMzaH, ayaM viSayAMzaH iti AkAradvayApratibhAsAt pratIyamAnaH AkAraH ghaTAdiH bAhya eva syAt, bahiSThatvena bhAsamAnatvAt iti / nanu jJAtatA nAma jJAnaviSayatA evaM ca jJAnarUpo vyApAro 1 " tathendriya-ka. 'aparathA-ka. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 pramANaparIkSA nyAyamaJjarI bhAsAbhAvAt , agRhItasyApi tasya cakSurAdivadupAyatvAt parokSo'pi cAso viSayaprakAzatAlakSaNena phalena kalpyate / tadAha bhASyakAraH 'na hyajJAte'rthe kazciduddhimupalabhate, jJAte tvanumAnAdavagacchati' iti / vArtikakRtA'pyuktam-... 'nAnyathA hyarthasadbhAvo dRSTassannupapadyata / jJAnaM cennatyataH pazcAta pramANa'mupakalpyate // iti / tadeSa phalAnumeyo 'jJAta vyApAro jJAnAdizabdavAcyaH pramANam / / indriyAdInAM tu tadutpAdakatayA indriyavyApAre' jJAnamupacarati, na sAkSAditi // jJAnasya nityaparokSatvanirAsaH] atra pratividhIyate--aho bata ime kebhyo bibhyataH zrotriyAH paraM kimapi vaiklavyamupAgatAH ! na khalu nityaM parokSaM jJAnaM yadi pratyakSato na gRhyeta kathaM tena vyApAreNArthe jJAtatA'khya pratyakSaM phalamupajAyetetyAzaGkAM prihrti--agRhiitsyaapiiti| ayaM bhAva:- jJAtatA na jJAnaviSayatvarUpA, kintu jJAnajanya: viSayaniSThaH atishyvishessH| tathA ca jJAnasyAtIndriyatve'pi tajanyajJAta tAyAH pratyakSatvaM yujyata eva, yathA'tIndriyeNApi cakSaSA ghaTAdicAkSuSamiti / nana sa vyApAraH yadi sadA parokSaH. tarhi tatsadbhAva eva kiM mAnamityatrAha--- proksso'piiti| nityaparokSo'pItyarthaH / nIlo ghaTa ityAdipratyayAdyathA nailyAdirghaTadharmaH siddhayati, tathA ghaTo jJAta iti pratyayAt ghaTe jJAtatvarUpa: kazcanAtirikto dharma: siddhH| sa ca jJAnaviSayatvanivandhana iti kAryabhUtayA jJAtatayA kAraNabhUtaM jnyaanmnmiiyte| jJAtatA prAkaTayaM, prakAza ityavamAdiH paryAya iti / bhaassykaar:-shbrH| otpattikasUtrabhASye zUnyavAdagatamidam / vArtikakRtA-kumArilena / naanythetyaadi| jJAnaM na syAcceta dRSTassannarthasadbhAvo bhanyathA-jJAnAbhAve nopapadyate, ityataH pazcAt- arthaprakAzAnantarameva jJAne pramANaM - - prAkaTayAkhyamupakalpata itynvyH| arthaprakAzAnyathA'nu pattyA jJAnaM siddhayatItyarthaH // bibhyata iti / bhayaM 'kazvAmiyAn saMtrAsaH' ityatra sUcayati / 'ayaM ghaTaH' ityAdau AkAradvayAnupalaMbhAt jJAnAkArasyobhayasammatatvAta 1 mupajAyate-ka. jJAna-kha. 3 utpAdakatayA-ka. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] zAtatAnirAkaraNam 45 bhavitumarhati, jJAto'rtha iti kvacittaddiziSTArthapratyavamarzadarzanAt ; vizeSaNAgrahaNe zuklaH paTa iAtevata viziSTapratIteranutpAdAt // "kazcAyamiyAn saMtrAsaH! viSayagrahaNakAle vijJAnAgrahaNamAtrakeNa bAhyArtha nihnavavAdinaH zAkyAH zakyAH zamayitum // [jJAnaM na kriyArUpam] yattu 'kriyA svabhAvatvAttasya parokSatvaM tadayuktam-na hi kriyA svabhAvaM jJAnam api tu phalasvabhAvameva // [kriyArUpamapi jJAnaM na nityaparokSama api ca kriyA'pi pratyakSadravyavartinI pratyakSava . bhATTAnAM' pratyakSazcAtmA; tat kimanenAparAddhaM, yadetadIyakriyAyA apratyakSatvamucyate / na cotkSepaNAdibheda bhinnaparispandAtmakavyApAravyatirekeNa bAhyakArakeSvapi sUkSmA nAma kAcidasti kiyaa| sA hi yadi nityA jAtivat, athAnityA rUpavat vastudharma 'idhyet| tAvataiva vyavahAropapattau kalpita evArthakAro na vAstava iti bAhyArthamapalapantaM pratyuttarayituM khalu --'satyameka evAkAra upalabhyate, parantu sa AkAro'rthasyaiva, bahiSThatvena pratIteH ; . na tAvatA jJAnApalApaH, tsyaanntrmnumeytvaatitycyte| kimarthanetAvatA jJAnasya nityAnumeyatvAGgokaraNam, arthagrahaNakAle jJAnaM ne gRhyata ityuktimAtreNaiva tatpakSanirAsAt / tarhi jJAnaM dA gRhyate iti cedanuvyavasAyakAle itynydett| ataH bAhyArthasAdhanabaddhakacchai TaiH saMbhramAdeva jJAnasya nityaparokSatvamaGgIkRtamiti narmoktigarbhadUSaNasaMpiNDitArthaH / vizeSaNAgrahaNe-jJAnarUpavizeSaNabuddherabhAve // zAkyAH - bauddhAH // phalasvabhAvamiti / indriyavyApArAdinirvAtmagataguNarUpatvAditi bhaavH|| kriyArUpatve'pi na parokSatvaM jJAnasyetyAha-api ceti| pratyakSa iti| autpattikasUtrazlokavArtike AtmavAde ahaMpratyayavijJayo jJAtA na: sarvadaiva hi' ityAdau AtmanaH mAnasapratyakSaviSayatvokteriti bhAva: / anen-jnyaanen| vastudharma ityetat jAtivadityatrApi sambadhyate / 1 akriyA-ka. 2 svabhAvazAnamapi-ka. bhaTTAnAM-kha. iSyate-ka. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 pramANaparIkSA [nyAyamaJjarI tatra yadi nityA, tarhi sarvadA vastunaH kriyAyogAt sarvadA phlnisspttiprsnggH| atha kAraka nirvA kriyA, sA'pIdAnI kAryatvAt savyApArakArakakAryA bhveditynvsthaa| niSkriyakArakakAryave tu 'kriyAmiva phalamapi niSkriyANyeva kArakANa kuryuriti kiM kriyayA ? nanu karotIti kaarkm| kriyAs:vezamantareNa ca kArakatvAnupa- ' pattiH--satyaM, karotIti kArakaM, tattu phalameva karoti, na kriyAma || -' nanu karotIti yadSe seyamuktava kriyA' bhvti| 'caitraH kaTaM karotIti caitrasyeva' kaTasyeva karotyarthasyApratyAkhyayatvAt . tatkRtameva caitrAdInAM kArakatvam-ucyate-nAtIndriyakriyAyoganibandhanaH kArakabhAvaH, kriyAyA atIndriyatvena tadyogakRtakArakatvAnadhigame vyvhaarviprlopprsnggaan| kriyA''vezakRtaM hi tatkArakatva manava'gacchantaH kathaM phalArthinastadupAdadIran / anvsthti| sUkSmAyAH kriyAyA anityatvena, hetvapekSaMNAt ; hetAvapi atIndriyasUkSmakriyAyA aNgiikaarsyaavshykonaanvsthaaprsnggH| niSkriyeti / upalabhyamAnakriyA'tiriktasUkSmakriyAzUnyetyadhaH // kriyaa''veshmiti| na hi tUSNoM sthita: caitrAdiH ghaTAdinivartako bhvti| na hi svayaM kriyAzUnyasya kriyAnirvartakatvarUpaM kArakatvaM saMbhavatItyarthaH // nanu phalaM karotIti satyaM, parantu karotyartha: yA kriyA, tamAzrayatvaM kArakasyAvarjanIyaM khalu, kartari lakArAdityabhiprAyeNa punshshngkte-nnvityaadi| uktaiv--ammduktaiv| caitrsyeveti| etasmin hi vAkye caitrapadasya kaTapadasya ca yathA yaH kazcanArtho vartate, tathA karotipadasyApi kazcanArtho vartata eveti tAdRzakriyAnirvartakatvAt kArakatvamiti siddhmeveti| ttkRtN-krotyrthbhuutkriyaanivrtktvkRtm| tathA ca viSayatvAt karmatvaM yathA, tathA tAdRzakriyAkartatvAt caitro'pi kartA bhavati / kriyA''vezAbhAve niratizayatvena kartRkarmavyavahAraH kathaM syAdityAzayaH // 1 akriyAmiva -ka. 'kriyaiva-ka. caitrasyaiva-ka. manadhi-ka. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] zAtatAnirAkaraNam matpakSe kArakatvaM hi nAsti kiJcidatIndriyam / kArakatvaM svarUpasya sahakAryAdisannidhiH // 39 // * tAvadeva vinizcitya tdupaadiiyte'rthibhiH| tadevApAdadAnazca phalamapyadhigamyate // 40 // nirvyApArasya sattvasya ko guNaH sahakAribhiH / 'savyApArasya sattvasya ko guNaH sahakAribhiH / 41 // atha' vyApAra evaiSa sarvaissambhUya sAdhyate / kiM phalenAparAddhaM vaH taddhi sambhUya sAdhyatAm // 42 // bhautikakriyaiva karotyarthaH] yattu 'karotyarthasyA pratyAkhyeyatvAdityuktaM-tatrocyate--pari spanda evaM bhautiko vyApAraH krotyrthH| na hi vayaM parispandAtmakaM paridRzyamAnaM vyApAramapadmahe, pratikArakaM vicitrasya jvalanAde ApArasya pratyakSamupalambhAt / atIndrayastu vyApAro nAstIti ghUmahe // . [bhautikakriyAtiriktakiyAsadbhAvatadabhAvau] nanu pAko nAma dhAtvarthaH paridRzyamAna jvalanAdivyApAravyatirikta 'eSitavya eva', tamantareNa phalaniSpatterabhAvAt / ____ sattvasyeti / kArakasyetyarthaH ; 'dravyAsuvyavasAyeSu stvm| kiM sahakArisAnnidhyAhito vyApAraH kArakeSvatirikto'sti ? uta na? Aye pUrva vyApArasyAsarave sahakAribhirvA kiM kriyeta ? yadi svataH savyApAra:, tadA sahakArimi: kiM kartavyam / atha sarvaissaMbhUya vyApAramAtraM janyate, tarhi * phalameva janayantu te, kimantargaDunA'tIndriyeNa vyApAreNetyarthaH // .. karotyartha iti / prayatnaviSaye tu vktvymnupdmevocyte| atIndriyastu bhUtaniSThaH cetana'naSTho vA vyApArastu nAstyevetyetAvadana vaktavyam / atIndriyastviti / aindriyikavastuvRttiriti zeSaH // - 1 atha-ka. karotyarthasya-ka. 3 pari-ka. eSitavyaH-ka.. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pramANa parIkSA nyAyamacarI asati ca tasmin kimadhikRtya kArakANi saMpajyerannityuktamtadayuktam -yaM tamekaM dhAtvartha sAdhyaM budhyase, sa kiM samuditasakalakArakasampAdyaH? ekaikakArakanirvayoM vA? tatrAdyapakSa ekaikaM bhavetkArakamakriyam / ekaikaniSkriyatve 'ca' sAkalye 'pi kutaH kriyA // 43 // . uttarasmin pakSe pratyekamapi pAkakriyAyogAt kArakAntaranirapekSAdekasmAt kArakAta phalaniSpattiprasaGgaH / na ca tathAvidha dhAtvarthapurassaraH kArakANAM saMsargaH // kriyAnimittasaMsargavAdino hi dvayI gtiH| satyAM kriyAyAM sambandhaH? sambandhe sati vA kriyA // 44 // 'melanAt pUrva siddhAyAM kriyAyAM mela nena kima ? tathA ca janyeta phalaM vibhaktairapi kArakaiH // 45 // kimadhikRtyeti / pAkarUpaikakriyoddezena hi kASThAdInAM jvalanAdIti bhaavH| tatrAdyapakSa ityaadi| pAkAdirUpAyAH kriyAyA hi kArakasamudAyasaMpAdyatvamuktam, evaM tarhi pratyekaM syAt / kriyAzUnyatvenAkArakatve samuditairapi kriyA na nirva]ta ; na hi zatamapyandhAH panthAnaM pazyantIti bhAvaH // uttarasmin pakSe pratyekameva kArakaiH pAkAdinirvartyata iti pakSe / tthaavidheti| kASThAdigatajvalanAdyatirikta: atIndriyaH pAkAdirUpaH ityarthaH // pAkAdikriyAnimitta eva kArakANAM melanamiti pakSe, kiM siddhayA pAkAdikriyayA kArakANi saMsRjyante, uta asiddhayA-sAdhyayA kriyayeti vikalpya dUSayati--kriyAnimittatyAdi / melnaaditi| Aye pakSe pAkAdikriyAyAH kArakamelanAtpUrva siddhatvAt melanavaiyarthyam / tathA ca nikhilaMkArakamelanA tpUrvameva kriyAyA: siddhayA pratyekaM kArakai: kriyAsiddhiH svIkRtA bhavet / 1spi-ka. mIla-kha. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 Ahnikam 1] zAtatAnirAkaraNam 'mela'nAta kriyAsiddhau pnrekaikmkriym| nathA sati na kASThAni jvaleyuH piTharAdvinA // 46 // 'nanu piTharAdvinA kASThAni jvalanti, na tu pacanti-maivam -satyapi piThare jvalantyeva kASThAni, nAnyat kurvanti dRzyante / tasmAt kriyAntarAbhAvAta phalamevorarIkRtya kArakANi saMsRjyante // [phalamanyat , kriyA cAnyA] nanu phalamapi siddhaM cet kaH sarveSAM siddhasvabhAvAnAM dvitIyaM vikalpaM pratyAha-melanAttviti / melanAnantaramiti yAvata / na jvaleyuriti / taNDulasalilAnalasthAlyAdIni hi militAnyeva kriyAnirvartakatvAtkArakANi bhaveyuriti pratyekaM sattve kArakatvAbhAvAt kriyAzUnyatvApattyA vinA taNDulAdikaM kASThaM na jvaledityarthaH // nanu pAkakriyA anyA, anyA ca jvalanakriyA, tathA ca pratyeka kASThAdi pAkanirUpitakArakatvazUnyamapi, jvalananirUpitakArakatvaviziSTatvAt pratyeka jvalananirvartane na kA'pyanupapattiriti zaGkate- nanviti / maivamiti ! pAkAdikriyAnivartanakAle'pi hi kASThAnAM pratyekaM satAM yAdRzI jvalanakriyA, na tato vilakSaNA dRzyata iti atiriktAtIndriyakriyAsiddhirna bhavatyeveti // nanviti / ayaM bhAvaH----kArakaiH phalameva nirvaya'te, na kriyeti / * siddhAnte'pi siddhayasiddhibhyAM vyAghAtaH samAnaH-kiM siddhana phalena kArakANAM sambandha: ? utAsiddhena ! Aye phalasya siddhatvAt kArakavyApAravaiyyarthyam / antye'smatpakSAdavizeSaH, pratyekaM kArakaiH phalaniSpattyabhAvena kArakatvAsaMbhavAt / ataH ubhayoH samAno'yaM doSa iti cet-- satyaM-parantu doSasya samAnatve'pyatiriktAtIndriyakriyAGgIkaraNa kimarthamiti vaktavyam ? yadi ca tAdRzakriyAGgIkAre sarvo'pi doSaH supariharaH syAt, aGgIkurmastadA tAdRzIM kriyAm / 'bhakSite'pi lazune na zAnto vyAdhiH' iti nyAyena tadaGgIkAre'pi doSasAmye phalazUnyaM tat parityajyatAm , kluptenaiva yathA nirvAho bhavet tathA upAya ubhAvapyAvAmanviSyAvaH / ko'yamupAya iti cet ? pratyekasya samudAyAnati 1 mila-kha. kASThAni-kha. NYAYAMANJARI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaparIkSA nyAyamacarI sambandhaH? phalaM siddhaM, kArakANi siddhAnIti sambandhAbhAvaH / sAdhyaM cet phalaM, saiva kriyA parispandavyatiriktati-maivaM vAcaHphalasya kriyaatvaanuppttH| odanaM hi phalaM', na kriyA; kriyAnAni tu kriyamANe na vivadAmahe : [pacatItyAdau pAkazabdArtha:] nanu pAka idAnIM kaH? na ca pacervAcyazUnyataiva yuktAMucyate - samuditadevarattAdisakalakArakanikaraparispanda eva viziSTaphalAvacchinnaH pAka ityucyate : sa eva hi pacerarthaH / tA eva kASThapiThagadikriyA jvalanabharaNAdisvabhAvAH pRthaktayA. vyavasthita: 'tathAtvenaivAvabhAsante; samuditAstu satyaH phalAntagavacchedAt rUpAntareNa pAkA danA parisphuranti, vyapadizyante c| tathA ca devadataH pacatItivat kASThAni pacanti, sthAlI rekeNa samudAyena phalanirvartane pratyekamapi tat kArakaM bhavedeveti / atiriktA tu kriyA na siddhaa| yadi sindA syAt tadA kathaMcinnirvAho vaacyH| "taddheto. reva taddhetutve madhye kiM tena ?" iti nyAyena kArakaiH phalanirvatanamityaMgIkAra eva yuktaH, na tu madhye atiriktAyA atIndriyAyAzca kriyAyAH siddhau pramANa pazyAma iti / nanu kArakaiH sAdhyaM tu kiJcidubhayasammatam / tat phalamiti bhavanto bruvate, kriyeti tu vayam / ata: kuto'smAsu pradveSaH iti cet, naivaM sati vayaM vivadAmahe / kArakasya phalasya ca madhye'prAmANikI atiriktAM tu kriyAM nAnumanyAmaha iti / sambandhAbhAva iti| siddhAni vastUni niraakaaNkssaanni| sAdhyAnAM hi siddhakArakApekSetyarthaH / / / idAnI-jvalanAdyapekSayA'tiriktakriyAyA annggiikaare| pAkaH ka iti| pAkazabdArtha: ka ityarthaH / pceH-pcdhaatoH| viziSTaphalAvacchinnaHviklapsayAdirUpavilakSaNaphalodRzyakaH / nanu yadi pacadhAtoratirikto'rtho na syAt tadA devadattaH pacatIti pAkasya devadattakriyAtvena vyavahAraH katham ? kASThAdi kriyAtvaM pAkasya kuto na syAditi zaGkAyAM ubhayostaulyamevAGgIkaroti-- tathA ceti| nanu devadatta: kAraiH sthAlyAM taNDulaM pacati iti prayogAt na phala-ka. ' tathaivA-ka. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] jJAtatAnirAkaraNam pacatIti vyapadezo dRshyte| devadattasyApi dIvighaTTanAdireva paridRzyamAnastatra 'vyApAraH, na tato'nyaH sUkSmaH // Atmano na kriyA] 'nanu devadattAdeautiko vyApAraH Atma'vyApArapUrvako bhavitumarhati naitadevam-na hyAtmano vyApAraH kazcidasti / icchAdveSapUrvaka prayatnavazAdeva sa bhautikavyApArakaraNatAM pratipadyate // tasmAt kArakacakreNa calatA janyate phalam / na punazcalanAdanyo vyApAra upalabhyate // 47 // calanto devadattAdyAH tadanantaramodanaH / etAvaddezyate tvatra na tvanyA kAcana kriyA // 48 // ~~..i mar. kASThAdInAM karaNatvAdika sarvasammatam, vivakSAbhedena tu kASTAni pacantItyAdi prayoga iti pUrvamevoktam / ata eva vivicya prazne kASThAni jvalanti, na tu pacantI syevocyate, na tu kadA'pi devadatta: na pctiityaashNkaayaamaah-devdttsyaapiiti| ayaM bhAvaH-devadattaH pacatItyukte devadatto vA kiM karoti ? darvI vighaTTayati, kASThAni cAlayati, agniM jvAlayati ; na tvebhyo vilakSaNaM pAkAkhyaM kiJcitkarma kroti| 'svatantraH kartA' itarakArakANAM kadhInatvena kartuH prAdhAnyAt devadattaniSThatvena pAkasya vyvhaarH| ata eva yatra kartavaiziSTayaM vinA sAmagrIvaiziSTyAdeva phalaniSpatti:, tAdRzasthale karaNAdInAmapi prAdhAnyavivakSayA kASThAni pacanti, asiH chinatti, cakSu: pazyati ityaadivyvhaarH| atazca pAkAdirnAtiriktA sukSmA kriyeti // bhautikH-shaariirkH| acetanavyApArasya cetanavyApArapUrvakatvAt mAtmavyatirikto'tIndriyo vyApAraH siddha evetyarthaH / na hiiti| vibhorAtmanaH parispandalakSaNakriyAyA asaMbhavAditi shessH| sH-aatmaa| calanaM kriyA // 1 nyApAraH-kha. - labhyate-ka. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 pramANaparIkSA nyAyamaJjarI bhAvanA'pi na puruSavyApAraH etena bhAvanAkhyaH kagetyarthaH puruSavyApAro vAkyArtha iti yo'bhyupagataH so'pi pratyukto veditavyaH ! na hi puruSavyApAraH kshciduplbhyte| viziSTaguNasamavAya evAsya kartRtvam / na ca jhAnAdayo guNA eva vyApAra saMjJAvAcyAH, siddhasvabhAvatvAt / [jJAnaM na kriyArUpam nanu kriyAvacano dhAturiti jAnAterapi kriyaiva vAcyA syaat| sA ca kriyA jJAnAtmA puruSavyApAraH - nAyaM niyamaH kriyAvacano . dhAturiti / 'gaDi vadanaikadeze' ityapi darzanAt / / ___ api ca 'ghaTamahaM jAnAmi' ityatra bhavataH kiM prati bhaaste| ghaTamiti tAvadviSayaH', ahamityAtmA; jAnAmIti tu cintyaMkrimatra prakAzana iti / na vyApAraH, parojhatvAt / phalaM yadyatraM prakAzata'-- tadeva tarhi dhAtuvAcyamabhyupagataM bhavati / tasmAnna kriyAtmakaM jnyaanm|| etena - atIndriyapuruSavyApAranirAkaraNena / abhyupagataH-bhATTairiti shNssH| pacatItyasya khalu pAkaM karotIti vivrnnm| tena AkhyAtaM karotisamAnArthakamuktam / pAkhyAnasya ca arthabhAvanAkhyaH purussvyaapaaro'rthH| sa ca na prayanapadavAcyaH guNaH, kintu kriyA iti teSAM mtm| viziSTaguNasamavAya eveti / 'prayate' ityanunyavasAniyAmakAkAravizeSaviziSTaprayatnAkhyaguNavattvameva puruSamya kartRtvam / prayatnazca na kriyArUpaH, kintu guNa iti na puruSavyApAraH atiriktaH sidhyatIti / siddhsvbhaavtvaaditi| kriyA hi saadhysvruupaa| jJAnAdayastu ghaTAdivat siddhapadArthasvarUpAH / ataH yatnaH na kriyA, kintu guNa eva // gaDi vadanaikadeza iti| yadyapi badanaikadezakriyeva dhAtvartha ityuktaM vaiyAkaraNaiH; athApi 'bhU sattAyAM', 'asa bhuvi' ityAdau sattAdInAM siddhasvarUpANAM dhAtvarthatAyAH avazyavaktavyatvena prakRte'pi tathaivAstvityAzayaH // kriyAyA eva dhAtvarthatvamityatra bAdhakamapyAha-api cetyAdi / parokSatvAditi / bhavata iti vartate // pratya-kha. 'ghaTamiti viSayaH-ka. prakAzyate-ka. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 Ahnikam 1] zAtatAnirAkaraNam yadi ca kriyAtmakaM jJAnamabhaviSyata , na bhASyakAraH kriyAtaH pRthagenaM 'niradekSyata'; nirdizati ca 'buddhikarmaNI api hi pratyamizAyete, te api nitye prAmutaH ' iti tasmAt anyat jJAnaM, anyA ca kriyeti na kriyAsvabhAvatvAnnityaM parokSaM jJAnam // [nityaparokSasya jJAnasyAnumeyatvamapi na saMbhavati] yadi ca nitya parokSo 'jJAta'vyApAraH, sa tarhi pratibandhA. grahaNAdanumAtumapi na shkyH| kriyAviziSTabAhyakArakasiddhAntasya nirastatvAt // AtmAdyanumAne kA vArtA? iti cet-na tatra sAmAnyato vyAptigrahaNasya saMbhavAditi vakSyAmaH / iha tu bAhyakArakeSvapi na tatpUrvakaM phalaM dRSTamityuktam // na cArthApattirapi jJAtRvyApArakalpanAyava prabhavati ; indriyArthasannikarSavazAdevArthadRStAyA ghaTamAnatvAt // prAkaTyasvarUpaparizIlanam * kA ceyamarthasya dRStA nAma ? kiM darzanakarmatA? kiMvA prakAzasvabhAvateti ? tatra darzanasya parokSatvAt kathaM tatkarmatA-- arthasya dRSTatA gRhyet| vizeSaNAgrahaNe viziSTapratIteranutpAdAt / arthaprakAzatAyAstu sarvAn pratyavizeSAt sarve marvajJAH syuH // __ prtibndhaagrhnnaaditi| nyAptigrahaNAsaMbhavAditi yaavt| nanu kuto'saMbhavaH, vizeSato dRSTasyAnumAnasyAbhAve'pi sAmAnyatodRSTAnumAnasya sNbhvaaditytraah-kriyegi| jvalanabharaNAdyatiriktAyAH pAkAdikiyAyA nirastatvAt tadRSTAntena sAmAnyatodRSTAnumAnenApi na sAdhanasambhava iti bhAvaH / . vakSyAmaH-saptamAhnika iti she3H| tatpUrvakam-atIndriyakriyApUrvakam // yaJcokta-'nAnyathA hyarthasadbhAvaH' ityAdi / tatrAha-na ceti // vizeSaNAgrahaNe vizeSaNasya-darzanasya matIndriyatvena agrahaNe / sarvAn pratyavizeSAditi / nIlAdayo yarthadharmAH sarvasamAnAH, na hi niradekSyat-ka. nityaparokSa-kha. martha-kha. dRSTasvAt-kha. nityo-ka. bAna-kha, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pramANaparIkSA nyAyamaJjarI - na syuH, sambandhitayotpAdAditi cet - akAraNametat'arthasyaiva hi' prakAzatvamatizayaH dIpAderiva', na puruSaniyamena vyavatiSThate // na ca dvitvAdinA sAmyaM tasmin niyamadarzanAt / prakAza tu na dIpAdau sambandha niyamaH kvacit // 49 // yadapekSA dhiyA jAtaM 'dvitvaM tasyaiva tdhH| saMvedanamapi prAjJaiH kasyAtizaya ucyate // 50 // 'jJAtuzcadantarA'nyena vyApAreNAsya ko guNaH / nanu naiva kriyAzUnyaM kArakaM phalasiddhaye // 51 // uktamatra kriyA hyaSA yathAdarzana missytaam| jJAnaM saMvedanaM 'ceti' vidmaH paryAyazabdatAm / 52 // . saMvedanaM tu jJAnasya phalatvena na mnmhe| arthAtizayapakSe ca sarvasarvajJatA punaH // 53 // nIlo ghaTa: kaMcitprati nIlaH, anyaM pratyanIlo bhavet ; tadvat prakAzasyApyarthadharmatve sarvAn pratyavizeSaprasaMgena sarve sarvajJAH syuH // sarvasarvajJatApattiM parijihIrSati-na syuriti| sambandhitayotpAdAditi / prakAzasya sapratiyogikapadArthatvAt, prakAzate ityukte ke prati, ki prakAzate iti sambandhAkAGkSAyA niyatatvena sarvAn prati naavishessprsnggH| yathA khalu padArthadharmo'pi dvitvAdiH na sadhairgRhyate tathetyarthaH / na vyavatiSThata iti| na hi dIpa: ekaM prati prakAzate, tadaivAnyaM prati na prakAzata ityarthaH / dvitvAdisAmyaM prakAzasya pariharati-na cetyaadi| ayaM bhAvaHdvitvAdikaM tu apekSAbuddhijanyaM vymicchaamH| atasteSAM padArthadharmatve'pi prakAzarUpatvAbhAvAt na sarvasAdhAraNyam / prakAzAkhyastu dharma: yadi vastunaH syAt sa kathamanyasyAprakAzarUpaH syAt iti // ___ kecittu prakAzasthAne sNvednaakhymnggiikurvnti| tamapi pakSaM pUrvavadeva vikalpya dUSayati : saMvedanamapIti / antarA'nye neti| puruSasaMvedanayormadhye jJAnAkhyAtiriktavyApAreNa kiM prayojanamityartha. // __arthasyaiva-ka. dIpAdiriva-ka. 3 sambandhi-ka. dhiyA jJAtaM-kaH dhiyo jAtaM-kha. 5 dvitvamasyaiva-ka.. jJAtuzcadantara-ka. 'veti-kha. tu-kha. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhikam 1] zAtatAnirAkaraNam 55 bhaTTapakSAt vizeSazca na kazcit kathito bhavet / nobhayAtizayo'pyeSaH doSadvitayasambhavAt // 54 // saMvedanaM ca tat kena grAhya jJAnAnumApakam / anavasthA bhavedasya jJAne saMvedanAntarAt // 55 // svasaMvedyA ca saMvittiH upariSTAnniSatsyate / smRtipramoSa'vAde ca' rajatasmaraNAtmikA // 56 // kathaM te phalasaMvittiH svaprakAzA bhaviSyati / nAbhAti smRtirUpeNa na cApyanubhavAtmanA // 57 // na tRtIyaH prakAge'sti tat kathaM sA prakAzatAm / na ca kvacidanAkArA saMviniranubhUyate // 5 // iyaM saMvidayaM cArtha iti 'nAsti hi meddhii| arthAkArAnuraktA tu yadi saMvit prakAzate // 59 // bhttttpkssaaditi| saMvedanasyArthagatAtizayarUpatvAt bhAsammata. prAkaTayasthAne saMvedanaM mUrdhAbhiSikta nAnyo vizeSa ityarthaH / ubhayaM-jJAtA, viSayazca / - dUSaNAntaramAha -saMvedana miti / jJAnAnumApakaM taJca saMvedanaM kena grAhya itynvyH| yadi na kenApi, tarhi linggjnyaanaabhaavaannaanumaanodyH| yadyanyena, tInavasthA / yadi ca svaprakAzaM, tattRttaratra dUSyate iti dUSaNAzayaH / upariSTAt-vijJAnAdvaitanirAsAvasare prAmANyasvatastvanirAkaraNAvasare ca / jJAnAnAM svaprakAzatve bAdhakamapyAha - smRtIti / bhramasthale akhyAtivAdinaste evaM vadanti-zuktipratyakSaM rajatasmaraNaM ceti jJAnadvayarUpameva idaM rajatamiti jJApam / tatra rajatasmaraNaM na smRtitvena gRhyate ityakhyAtirupapadyata iti / etasman vAde smRtitvasyAgrahaNaM katham ? jJAnaM khalu svaprakAzam / yadi ca jJAragrahaNe'pi tadgataM smRtitvaM na gRhItaM, tarhi prAmANyamapi tatheni yuktam / nanu smRtatvAkArAgrahaNe'pi sa svaprakAzA bhavatyeveti cet--na--nirdharmakasya jJAnasya bhAgasaMbhavAt / smRtitvaM na gRhItaM, anubhavatvamapi na gRhItaM, taI kenakAreNa tajjJAnaM bhAsate? yadi jJAnatvamAtreNa, tadA prAmANyamapi na bhaart| kiJca jJAnasya sAmAnyato bhAnaM tu na saMbhavati / nirAkArajJAnabhAnAsaMbhavAt / viSayoparAge ca tadadhInaM smRtitvapratyakSatvAdikamapi bhaaset|| nanu viSayoparAgAtiriktaH jJAnAkAra eva naasti| ato viSayAkAreNaiva vAde'pi-ka. nAsti ca-ka. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 pramANaparIkSA [nyAyamajarI bAhyArthanirastA tvayA saugatavat kRtH| svaprakAzamate yuktaM na phalaM saMvidAtmakam / tasmAt phalAnumeyasya vyApArasya na mAnatA // 60 // [gRhItagrahaNe'pi prAmANyaM vartata eva] yadapi pramANavizeSaNamanadhigataHrthagrAhitvamabhidhIyate paraiHtadapi na sAMpratam -pramANasya gRhItatadinaraviSayapravRttasya prAmANye. vizeSAbhAvAt // nanu 'gRhIta'viSaye pravRttaM 'pramANaM kiM kuryAt ? agRhIte'pi kiM kuryAt ' ? 'pramAmiti cet; gRhIte'pi tAmeva 'vidhattAm / kRtAyAM karaNAyogAditi cet-na -pramAntara kara nnaat| pramAntarakaraNe kiM phalamiti cet-pramAntara karaNameva phalama naca phalasya phalaM mRgyama / na ca prayojanAnuvarti pramANaM bhvti| . jJAnasyApi bhaanm| atazca na smRtitvabhAnApAdanaprasaktiriti cet saugatasandarzito'yaM panthAH na vaidikaadrnnmrhti| arthAkArAtirikta; jJAnAkAro yataH nopalabhyate, ata: jJAnAkArArthAkArayoraikyaM siddhayet / tena ca mithupAdaprasaraNanyAyena sarvasaMpratipannajJAnAkAreNaiva nirvAhe arthAkAraH kalpito'pyupapadyata iti bAhyArthanihnava eva taduktadizA siddhyet| mata: arthAkArAtiriktaH smRtitvAdyAkAra: eSitavya eva / jJAnAnAM svaprakAzatve ca smRtitvasyApi grahaNAvazyaMbhAvena akhyAti(smRtipramoSa)vAda eva navatiSTheteti jJAnAnAM na svaprakAzatvaM yuktam / na yuktaM ca saMvedanaprAkaTyAunu meyasya jJAnasya kriyAtmakateti // paraiH bhaattttaiH| tathoktam-'tasmAt dRDhaM yadutpannaM na ca sNvaadmRcchte| jJAnAntareNa vijJAnaM tatpramANaM pratIyatAm ' // (zlo. vA. 1-1-2 zlo. 10) iti / taditareti / agRhItetyarthaH / nanvasti vizeSa. prayojanatadabhAvarUpa iti zaGkate- nanviti / naca prayojanAnuvarti pramANamiti / tathA ca na paryanuyogAvakAza ityarthaH / gRhIte-ka. pravRttaM pramANa-kha. kuryAt-kha. pramANamiti ka. vidadhAtum -kha. pramANAntara-ka, Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] pramANe agRhItArthamAtraviSayatAnirAsa: 57 'kasya caiSa' paryanuyogaH ? na pramANasya, acetanatvAt / puMsastu sannihite viSaye karaNe ca saMbhavanti jJAnAnIti so'pi krimanuyojyatAm ! kimakSiNI nimIlya nAsse, kasmAt dRSTaM viSayaM pazyasIti ? pramANasya tu na kiJcidvAdhaM pazyAmaH, yena tadapramANamiti vyvsthaapyaamH| na ca sarvAtmanA vaiphalyaM, heye ahikaNTakavRkamakaraviSadharAdau viSaye punaHpunarupalabhyamAne manassantApAt satvaraM tadapahAnAya pravRttiH; upAdeye''pi' candanadhanasArahAramahilAdau paridRzyamAne prItyatizayaH svasaMvedya eva bhavati // dhArAvAhivijJAnAni samAnaviSayANyeva yaJcedamucyate yatrApi syAt paricchedaH pramANairuttaraiH punaH / * . nUnaM tatrApi pUrveNa so'rtho nAvadhRtastathA // (zlo. vA. 1-1-2. zlo. 74) iti tadapi na hRdayaGgamam / yataHwww.rr praznAnavasaramevopapAdayati-kasya ceti / kimakSiNI nimIlya.... pazyasIti anuyojyatAM kim ? itynvyH| bAdhaH-nedaM rajatamityAdivaduttarakAlikaH / etaduktaM bhavati -jJAnaM na puruSatantram, api tu karaNatantram / tathA ca dRSTe'pyarthe cakSuH punaH jJAnamutpAdayatyeva / tasya ca bAdhAdyadarzanAta nAprAmANyaM vaktuM zakyam / anyathA dhArAvAhivijJAnasya prAmANyaM na syAt iti| adhikamanyatra // gRhItagrAhiNo'pi prayojanamupapAdayati-na cetyaadinaa| 'janmamRtyujarAnyAdhiduHkhadoSAnudarzanam' ityAdinA doSAnudarzanasya vairAgyahetutvaM bhagavatokam / paridRzyamAna iti| punaHpunariti bhAvartate / tathA cokta bhagavatA-- 'dhyAyato viSayAn puMpa: saGgasteSUpajAyate' iti / svasaMvedyaH-- bhAtmasAkSikaH // ____ ytraapiiti| yasmin viSaye uttaraiH pramANaiH puna: paricchedaHviSayIkaraNaM syAzcet , tatrApi pUrveNa jJAnena tathA-antata: tatkAlavRttitvAdinA vA nUnaM naavhtH| uttarajJAnaviSayaH kAlAdiH pUrvajJAne na viSayo bhavatItyanavagatArthagantRtvaM dhArAvAhijJAnasya vartata evetyAzayaH // 'kasyaiSa-ka. sannihite-kha. kitridRzya-ka. hi-ka. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaparIkSA [nyAyamacarI naivAdhikaparicchedaH pramANairuttara vam / dhArAvAhikabodheSu ko'dhiko'rthaH prakAzate // 61 // . na hi svahaste zatakRtvo'pi 'paridRzyamAne kecana vizeSAH parisphuranti // nanu gRhIte'pi viSaye pravartamAna pramANaM kadA viramet ? na hi tasya virato "kshcidvdhimdhigcchaamH| pramo. tpAdastvavadhiranena lajita eva-ucyate--viSayAntarasamparkAtA zramAdvA' upAyasaJjayAdvA virAmo bhaviSyati // anavasthApi ceyaM na muulghaatinii| na hAttarottaravijJAnopajananaM vinA prathamajJAnotpAdo vihanyate // mUlakSatikarImAhuranavasthAM hi dUSaNam / mUlasiddhau tvarucyA'pi nAnavasthA nivAryate // 62 // yadi cAnupalabdhArthagrAhi mAnamupeyate / tadayaM pratyAnijJAyAH spaSTa eva jlaaNjliH||13|| naivetyaadi| kAlasyAtIndriyatvasya sAdhayiSyamANatvAt tattatkAlAdiviSayatvena bhedopapAdanaM na saMbhavatyeva / kecaneti apUrvA iti zeSaH / lakhita eveti / ekadA pramotpAdanenaiva karaNAni hi caritArthAni / punaHpunarutpAdane tu avasAnameva na syAditi bhAvaH // / nanu etAvatparyantaM pramA'nuvartata iti yadi na niyamaH, kathaM tarhi vyavasthA iti zaGkAyAM etAdRza vyavasthAbhAvo na doSAyeti samAdhatteanavasthApIti / upajananaM vinaa-upjnnaabhaave| utpannaM hi jJAnamutpannameva, na tasyottaratrAnuvRttyA'nanuvRttyA vA vighaatsNbhvH| yAvatkAraNamanuvartatAm , kA hAniriti bhaavH| na hIti / yogyavibhuvizeSaguNA hi svAnantarotpannavizeSaguNanAzyA ityarthaH // jalAaliriti / tattAMze gRhItagrAhitvAt iti bhaavH| tathA ca kSaNabhaGga eva siddhyedityaashyH| viziSTaveSeNAnadhigatArthaviSayakatvamapi na-kha. tasya-ka. kizci-kha. dRzyamAne-kha. 5 pramAdAdA-kha, na-ka Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANe agRhItArthamAtra veSayatAnirAsaH dAnIntanAstitvaprameyAdhikyalipsayA / tasyAH pramANatAmAha so'pi vaJcayatIva naH // 64 // 'AvinAzaka' sadbhAvAt astitvaM pUrvayA dhiyA / spaSTameva, tathA cAha cirasthAyIti gRhyate // 65 // tasmAdanupalabdhArthagrAhitve tyajyatAM grahaH / Ahnikam [1] [smRteH prAmANyavAraNam ] nanvetasmin parityakte prAmANyaM syAt smRterapi // 66 // na smRterapramANatvaM gRhItagrAhitAkRnam / api tvanarthajanyatvaM tadaprAmANyakAraNam // 67 // [smRteranarthajatvopapAdanam ] nanu kathamanarthajA smRtiH ? tadArUDhasya vastunaH tadAnImasattvAta / kathaM tarhi bhUtavRSyanumAnaM nAnarthajam; tatra dharmiNo'numeyatvAt tasya ca jJAnajanakasya tatra bhAvAt / nadyAkhya eva dharmI vRSTimaduparitana dezasaMsargalakSaNena dharmeNa tadvAnanumIyate viziSTasalilapUrayogitvAt / sa cAnumAnagrAhyo dharmI vidyata eveti nAnarthajamanumAnam // " 59 nopapAdayituM zakyamityAha yazceti / Aheti / loka iti zeSaH / itiH mivakramaH // etasmin - anadhigatArthagantRtvarUpe vizeSaNe / samAdhatte neti // apavarakanihitaM ghaTaM smRtvA pravartamAnasyArthalAbhAt kathamanarthajatvaM smRterityAzaGkate / navati / samAdhatte - tadArUDhasyeti / smRtau viSayIbhUtasyetyarthaH / tadAnIM smaraNakAle / tadvAn -dharmavAn - vRSTi - maduparitanadeza saMsargavAn iti yAvat / iyaM nadI vRSTimaduparitana deza saMsargavatI, kaluSAtyanta vegavatparipUrNa pravAhavattvAt -- ityanumAnAkAro bodhyaH // 1 avinAzaka- ka. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaparIkSA nyAyamacarI prAtibhaM jJAnaM arthajanyameva kathaM tarhi prAtibhaM anAgatArthagrAhi 'zvo me bhrAtA''gantA' iti pratyakSamarthajamiSyate bhavadbhiH ? tatra dezAntare vartamAnasya bhrAtuH zvobhAvyAgamanavizeSi'tasyaiva tathaiva grahaNam ; tena ca rUpeNa gRhyamANasya satastasya jJAnajanakatvamiti arthajameva prAtibham / smaraNaM tu nirdagdhapitrAdi vaSayamanapekSitArthameva jAyamAnaM dRSTamiti 'anyatra dezAntarasthitArthasmaraNe tadarthasattvamakAraNameva // tasmAdanarthajatvena smRtiprAmANyavAraNAt / agRhItArthagantRtvaM na pramANavizeSaNam // 68 // samAnatantroktatvAt-bhavadbhiriti / tathA ca kANAdaM sUtram- 'Apa siddhadarzanaM ca vedebhyaH' (1-2) iti / atra bhASyam - 'AmnAyavidhAtRNAmRSINAM atItAnAgatavartamAneSvatIndriyeSvartheSu dharmAdiSu ...dharmavizeSavazAdyat prAtibhaM yathArthanivedanaM jJAnamutpadyata tat aarssmityaacksste| tatta prastAreNa (bAhulyena) devarSINAm / kadAcideva laukikAnAm- yathA "kanyakA bravIti 'zvo me bhrAtA''ganteti hRdayaM me kathayati' iti " iti| prAtibhaM ca jJAnaM 'praNidhAnaliGgAdijJAnAnA....' (nyA. sU. 3-2-33) iti sUtrabhASyadarzanena naiyyAyikAnAmapi sammatameva // tathaiva grhnnmiti| zvobhAbyAgamanaviziSTatvenaiva devadattasya grahaNAt arthajameva tjjnyaanmiti| nanvevaM smRterapi atItakAlAdiviziSTaghaTAdireva viSaya iti tasyAH kathamanarthajatvamiti shngkaayaamaah-smrnnntviti| tathA ca viziSTasyaivAnumAnam ; tatra ca dharmiNaH tadAnImapi sattvAt nAnarthajaM tat / smRtisthale tu dharmyapi na tadAnImastIti asti mahAn bheda iti bhAvaH / nanu pratyakSamapyasadarthaviSayakaM dRzyata eva zuktau idaM rajatamityAdi / ataH kvacit arthajanyatvAbhAvamAtreNa sarvatrAprAmANyasAdhane pratyakSAdInAmapi bhaprAmANyaM syAt / nirdagdhapitRsmaraNe'pi pitA bhUtakAlavRttitvenaiva smryte| tatkAle ca pitA AsIdeva / ataH kathaM smRteranarthajatvaM tadAnIM pitrabhAvamAtreNa iti zaGkAyAmAha--anyatreti / bhayaM bhAva:---zuktirajatAdibhramANAmapi 'pa:-kha. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikama 1] dharmakIya'mimatapramANalakSaNazodhanam 61 [bhanadhigatArthagantRtvaM prAmANyasvarUpaM na jaiminisammatam ] zabdasyAnupalabdhe'thai prAmANyaM cAha jaiminiH / sarvapramANaviSayaM bhavadbhirvarNya'te' katham // 19 // [dharmakIryuktapramANasAmAnyalakSaNapariSkaraNam ] . apare punaH- avisaMvAdakatvaM prmaannsaamaanylkssnnmaacksste| taduktam--pramANamavisaMvAdi jJAnam' iti // __ avisaMvAdakatvaM ca prApakatvamucyate / jJAnasya prApakatvaM-- sukhaduHkhasAdhanasamarthapadArthaprAptiparihAra hetubhUtAyAH' pravRttarnimi'tta pradarzakatvameva ; jJAnapradarzite hi viSaye pravRttI satyAM prApti arthajatvaM granthakRtaivottaratra niruupyte| ato na tattaulyaM smRteH| bhatredamavadheyam-- pUrvAnubhavamantarA smRti: kadApi na jAyata iti saMpratipanaM sarveSAm / mataH paramukhanirIkSaNAna smRtaH pramAtvam / yadyapyanumAnAdInAmapi pUrvAnubhavApekSA'styeva ; athApi apUrvAdhaviSayakatvAt na smRtitaulym| evaM tarhi apUrvArthaviSayakatvameva pramAtvamityaGgIkriyatAmiti tu na yuktam---dhArAvAhivijJAnAnAmapramAtvaprasaGgAt / vastutastu pramANalakSaNe 'arthopalabdhi vidadhatI' iti vizeSaNadAnenaiva smRtiheto: prmaanntvvyaavRttiH| ata eva prmaalkssnne'pynubhvpdniveshH| atazca smRteranubhavatvAbhAvAdeva na pramAtvam / kiM bahunA ! zAbdajJAnasya sambandhagrahaNapUrvakatvena sambandhagrahaNakAle pratibhAtAnA.meva zAbdabodhe bhAnAt anadhigatArthagantRtvaM zAbdabodhAdau durupapAdameva // : nanu 'arthe'nupalabdhe tatpramANam' iti jaiminibhiH sUtraNAt anavagatArthagantRtvameva prAmANyaM jaiminisammatamityAzaGkAM vArayati-zabdasyeti / vedAkhyasya zabdapramANasya hi prAmANyaM tAdRzaM yuktameva, tattu na sarvapramANAnugatam / zabdasUtra eva zravaNAditi bhAvaH // . dharmakIrtinA pramANavArtike 'pramANamavisaMvAdi jJAnam ; arthakriyAsthitiH / avisaMvAdanam' iti kathitam / dharmottarAcAryaizca nyAyabinduTIkAyAM cedaM lakSaNaM samyak samarthitam / tatsarvamAnoDya svayaM tat ativizadayatiapare punarityAdi // sukhduHkhetyaadi| sukhaduHkhasAdhanasamarthetyasya yathAsaMkhyaM padArthaprAptiparihArayoranvayaH / nimittasya pradarzakatvamityarthaH / arthapradarzakatvamevopapAdayati-- jnyaaneti| nanvidamasambaddhamucyate-'pramANasya pradarzakatvameva 1 tAM-ka. pramANamavisaMvAdakatvaM-kha. bhUtAyA:-kha. 'taM-kha. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaparIkSA nyAyamacarI rbhavatItiprAptiM prati pramANasya pradarzakatvameva vyApAraH / pradarzayatA hi tena so'rthaH prApito bhavati, yathA 'hantavyaM prati rAjJAmAjJAdAnameva 'hantRtvam / taduktaM "prApaNa zaktiH prAmANyam' iti| loke'pi ca pradarzitaM 'vastu prApayataH pramANatvavyavahAraH // ___ tacca prApakatvaM 'pratyakSAnumAnayorubhayorapyastIti pramANasAmAnyalakSaNam / tatra pratyakSasya vastusvalakSaNaviSayatvAt tasya ca kSaNikatvena prAptayasambhave'pi tatsantAnaprApteH santAnAdhyavasAyajananameva praapktvm| anumAnasya tvAropitArthaviSayatve'pi mUlabhUtavastukSaNapAramparyaprabhavatvAt maNiprabhAmaNibuddhivat tatprAptayA prApakatvam / nyApAra:' 'arthaprApakatvaM prAmANyamiti ca' ityatrAha-pradarzayatA hIti / loke'piiti| zuktau rajatajJAnaM hi pradarzitaM rajataM na prApayatIti aprametyucyata iti zeSaH // kSaNikavAde pradarzitasya prAptina saMbhavatyeveti zaGkAyAmAha taMtrati / sntaanaadhyvsaayeti| jJAnasya svalakSaNamAtraviSayakasyaiva pramAtvAt / arthasya kSaNikatvena prAptikAle dRSTasya naSTatvena dRSTasya prAptyasaMbhave'pi tatsantAnaghaTakavastuprAptaH ekasantAnaviSayakAdhyavasAyajananenaiva prApakatva. mityrthH| Aropiteti / dharmaH dharmiNo bhinnazcet himavadvindhyayoriva sambandhAnupapattiH / abhinnazcetsutarAM sambandhAnupapattiH, ' sambandhasya dviniSThasvAt / ato dharmadharmirUpavastudvayaM naastyev| kintu vastusvarUpaM dharmadharmibhAvAdikalpanAhInameva / tadeva svlkssnnmityucyte| prathamAkSapAtasamanantaraM yat jJAnaM prAthamikaM tat svalakSaNamAtraviSayakaM nirvikalpaM pramANaJca / anantaraM ca ekasyAM pramadAtanau kAminItvAdikamiva vAsanayA AkArAH kalpyante / vAsanAdhInatvAdeva AkArA: mithyAH / tadviSayatvAcca savikalpakamapramANam / anumAnamapi savikalparUpatvAdAropitArthaviSayakamapramANaM ca iti teSAM matam / mnniprbheti| tathoktaM pramANavArtike 'maNipradIpaprabhayoH maNibuddhayA'bhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati // yathA, tathA'yathArthatve'pyanumAnatadAbhayoH / ' arthakriyA'nurodhena pramANatvaM vyavasthitam // ' iti // hartavyaM-kha. hartRtva-kha. pramANa-ka. "prApayataH-ka. pramANA-ka. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] dharmakIrtyabhimatapramANalakSaNazodhanam tadidamadhyavasitaprApakatvaM prAmANya adhyavasitasyAvastutve'pi tanmUlavastuprAptayA nirvahati, yathA'dhyavasita prApakaM ca pramANamiti matam / atazca pItazaGkhAdigrAhiNAM zaGkhAdimAtraprAptI satyAmapi na prAmANyam , 'yathA'dhyavasita syaapraaptH| avagato hi pItazzaGkhaH, prApyate ca zveta iti / tasmAdyathA'vaganArthaprApakatvaM-avisaMvAdakatvaM prAmANyamiti // [dharmakIryuktapramANasAmAnyalakSaNadUSaNam] ___ tadetadanupapannam - idameva tAvadbhavAn byAcaSTAm! kiM pradarzitaprApakaM pramANam ? utAdhyavasitaprApakam ? tatrAnumAne 'pradarzanameva' nAsti, kA kathA tatprApaNasya pratyakSetu bADhaM pradarzanamasti, na tu pradarzitaM prApyate; kSaNikatvenAtikAntatvAt // adhyavasita prApakatvamapi durghttm| adhyavasAyasya bhavanmate vastuviSayatvAbhAvAt; avastunazca prApnumazakyatvAt / taduktaM bhavadbhiH - "yathA'dhyavasAyama tatvatvAt', yathAtattvaM cAnadhyavasAyAt" iti // . * mUlabhUtavastuprAnistu kaaktaaliiym| na tu tadanyatareNApi pramANenApi spRSTam , yadgatvA prApyate // vyaacssttaam| cakSiG byaktAyAM vAci, loTi prathamaikavacanam // pradarzanameva naastiiti| anumeyasya vastunaH parokSatvAditi bhAvaH // atikrAntatvAditi / nirvikalpakasya pramAtve'pi, na hi dRSTameva prAptuM zakyate, kSaNikavAdvastUnAmityarthaH / vastuviSayatvAbhAvAditi / tanmate hi savikalpakagRhyamANaM vastu na stym| vikalpasyApramAtvAt / yathetyAdi / madhyavasAyagRhItaprakAreNa hi vastu mithyA, yathAbhUtaM ca vastu na vikalpe bhAsata ityarthaH // * nanu tarhi vikalpAdhInapravRttAvapi phalaM labhyata eveti zaGkAyAmAhamUleti / anyatareNa-pratyakSeNa, anumAnena vA // . 1 pramANa-ka. 'pradarzitameva-ka. prApakatvaM ca prAmANyamiti-ka. 3 yathA'vagata-kha. adhyavasitA-ka. prApaNa-kha. 'tattvAt-ka. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaparIkSA nyAyamacarI santAnaprAptayA tatprAptirityapi na yuktam-santAnasya medAbhedavikalpAbhyAmanupapannatvAt / etaJca savistaraM kSaNabhaGgabhaGge niruupyissyte|| [pramANasya sAMvRtasatyatvanirAsaH] nanu kAlpanike'pi santAne sati saMvRttyA pramANalakSaNamidaM 'nirvakSyate'; yathoktaM.---'sAMvyavahArikasyaitatpramANasya lakSaNam , ayaM bhAvaH-prabhAyAM maNibuddhivat vikalpAnAmarthaprApakatvena yadi prAmANyamupapAdyate, tarhi prabhAyAM maNibuddharapi prmaatvprsnggH| na ceSTApattiH ; tarhi zuktau rajatamitibuddheH atasmiMstadviSayAyAH prmaatvprsnggH| na ca . zuktirajatabuddheH arthaprApakatvAbhAvAnna pramAtvamiti vaktuM zakyama ; 'raGgarajatayorime rajataraGge' ityAdibhramasthale rajataprApteH sattvena prmaatvprsnggH| na ca yat dRSTvA rajatamiti pravartate tatprAptI na rajataprApti;, raGgasyaiva prApteH / rajataprAptistu rajatasyAkasmAttatra sannidhAnAdAkasmikIti nArthaprApakatvaM raGge rajatabuddheriti vAcyam ; prakRte'pi yAM prabhAM dRSTvA maNiriti pravRttaH, tatra tatprAptiH-prabhAyAH prAptiH, na tu maNiprAptiH ; maNiprAptistvAkasmikyeveti tulyama / na ca prabhAmaNibuddhagrthaprApakatva niyatameveti AkasmikatvaM kathamiti zaMkyam ; avinAbhAvakRta tannaiyyatyama , na tu prabhAjJAnAdhInaM tat / astu sa eva vizeSa iti ceta, pItazaGkhabhramAt pravRttI zastrasya prAptayA kathaM tasya bhramatvamucyate? nanUktaM tatra kAraNaM yathAdhyavasitA'prApakatvAt , madhyavasita: pIta: zaMkhaH, prApyate tu zvetaH zaMkha iti cet, prakRte'pi maNiprabhAyAM maNibuddhI mahattvAdiviziSTaH adhvavasyane, prApyate caannurmnniH| na hi maNitatprabhayorAkArabheda eva nAsti, anubhavavirodhAt / atazca yathAdhyavasitArthaprApakatvaM kasyApi vikalpasya nAstyeveti bhramapramAvibhAga eva na nirvoDhuM zakya iti // bhedAbhedeti / santAnaH kiM santAnino bhinnaH? utAbhinnaH iti viklpaabhyaamityrthH| atrAye'pasiddhAntaH ; antye doSAparihArazca jJayaH // nanu pramANAnAM paramArthasatyatvAbhAve'pi sAMvRtasatyatvaM vartate / dvividhaM hi satyam / tathoktaM bodhicaryAvatAre--'saMvRtiH pasmArthazca satyadvayamidaM matam ' (bodhi. prajJApAra. 1) ityAdi, ityAzaGkate-nanviti // . nirvakSyati-kha. 'saMvyava-ka. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] zAkhAdhikArinirUpaNam 65 vastutastvanAdyavidyAvAsanA''ropitagrAhyagrAhakAdibhedaprapaJca zAnamAtramevedamiti kiM prApyate? ko vA prApayati'-iti // ' so'yaM palAyanaprakAra iva prastUyate-keyaM saMvRtinAma ? sA'pi satI, asatI veti vikalpyamAnA naiva vyvhaarheturbhvti|| ___avidyAvAsanAkRtazca na bhedavyavahAraH, kintu pAramArthika eveti saadhyissyte|| 'sAMvRta'santAnakalpanAyAM vA jAtyavayaviprabhRtayo'pi sAMvRtAH kimiti neSyante? vRttivikalpAdibAdhakopahatatvAditi cet, santAne'pi samAnaH panthA iti kadAzAlambanametat / tasmAdasambhavi darzitaprApakatvamityalakSaNametat // * . [avyAptaM ca dharmakIyukta pramANalakSaNam] avyApakaM cedaM lakSaNam / upekSaNIyaviSayabodhasyAvyabhicArAdivizeSaNayogena labdhapramANabhAvasthApyanenAsaGgrahAt // palAyaneti / vAdAhavAdItasyeti shessH| yastu vAstavikaM pramANamapi nAbhyupagacchati sa. hi vaade'ndhikRtH| tathoktam-'sarvathA sadupAyAnAM vAdamArgaH prvrtte| adhikAro'nupAyatvAnna vAde zUnyavAdinaH' (zlo. vA. 1-1-5 nirA. 128) iti ! atra upAyaH-svapakSasAdhakaM pramANam / tathA ca vAstavikapramANAnabhyupagamaprakaTanaM vAdAnivRttIcchAsUcakamiti bhAvaH // sAdhayiSyate-navamAhnike // .. upekSaNIyetyAdi / jJAnaM hAnopAdAnAnyataraparyavasAyyeveti na niyamaH / sAmagrayadhInaM hi jJAnaM kadAcita pravRttinivRttyaparyavasAyi bhavatyeva ; tadeva udAsInavastuviSayakabodha ityucyate / tacca nApramANa-vyabhicArAdyabhAvAt, kAraNadoSAbhAvAcca / atastat prmaannmev| tatra ca arthaprApakatvAparaparyAyamarthakriyAkAritvarUpAvisaMvAdAbhAvAdavyAptiriti // . nanu heyaH, upAdeyazceti viSayo dvividha eva / 'parasparavirodhe tu na prakArAntarasthitiH' iti nyAyena, anupAdeyatve heyatvameva syAt / atazca 1saMvRta-ka. kiM-ka. ceta-ka. .. NYAYAMANJARI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI nyAyamImAMsayoH pravRttibheda: - nanu ko'yamupekSaNIyo nAma viSayaH? sa epekSaNIyatvAdeva nopAdIyate cet , sa tarhi heya eva, anupAdeyatvAditi-naitadyuktama --upekSaNIyaviSayasya svasaMvedyatvenApratyAkhyeyatvAt / / heyopAdeyayorasti duHkhaprItinimittatA / yatnena hAnopAdAne bhavatastatra dehinAma yatnasAdhyadvayAbhAvAt 'ubhayasyApya'sAdhanAt tAbhyAM visadRzaM vastu svasaMvidina masti naH // upAdeye ca viSaye dRSTe rAgaH prvrtte| itaratra tu vidveSaH, tatrobhAvapi durlabho / / [anupAdeyatvamAtrAnna heyatvam yattu anupAdeyatvAt heya eveti-tadaprayojakam / na hyevaM bhavati ; yadetannapuMsakaM, sa pumAn , astrItvAt ; strI vA napuMsakaM, apuMstvAditi / strIbhyAmanyadeva napuMsaka, nathopala mbhAt / 'evamupekSaNIyo'pi viSayo heyopAdayAbhyAmarthAntaraM, tathopalambhAditi // udAsInaH kazcana viSayo heyAtirikto nAstyeveti shngkte-nnvityaadinaa| evaM vAdino mukhmnubhvprdrshnenaacchaadyti-naitdyuktmityaadinaa| vasaMvadyatvena-svAnubhavasiddhatvena // ubhayasya-hAnasya, upAdAnasya c| tAbhyAM heyopAdeyAbhyAm / itrtr-heye| vidvaSaH-pravartata ityAkarSaH / tatra-upekSaNIye-udAsIne / ubhAvapi-rAgaH dveSazca / pathi gacchataH yat tRNaparNAdiviSayakaM jJAnaM jAyane, na tatra narasyepsA jihAsA vA bhavatItyanubhavasiddhamidam // __ yttviti| pathigataM tRNaparNAdikaM hi puruSo nopAdatte, kintu jahAtyeva / ato'nupAdeyatvaM heyatvarUpamevetyarthaH / arthAntaramiti / upAditsayA yathopAdAnaM tathA jihAsayA hAnaM syAt / udAsIne jihAsAyA abhAvAt na tatra haanpdpryogH| na hi parIkSAyAmanupaviSTaH anuttIrNatvena vyavahiyate // ubhayasyApi-kha. 'labhyamAnatvAt-kha. yadetat-ka. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahikam 1) granthAvataraNam yadetat tRNaparNAdi cakAsti pathi gcchtH| na dhIzchatrAdivat tatra na ca kAkodarAdivat // * tasmAdupekSaNIyajJAnasya tamaprApayato'pi prAmANyadarzanAt na prApakatvaM tallakSaNam // [arthapradarzakatvamAtraparyavasitaM arthaprApakatvaM tu jJAnasya vyamicaritam nanu yAvAn 'pramANasya vyApAraH prApaNaM prati / tAvAn 'upekSaNIye'pi viSaye tena sAdhitaH / / uktaM hi-rAkSAmAdeSThatvameva hantRtvaM, pradarzakatvameva jJAnasya mApakatvamiti-maivam -- evaM pradarzakatvaM syAt kevalaM tasya lakSaNam / . . tacca pracaladAMzujalajJAne'pi dRzyate // upekSaNIye viSaye dRSTAntaM pradarzayati--yadetadityAdi / chatrAdivatpathi gacchataH chatraM upAdeyaM hi bhvti| kAkodara:- prpH| taMupekSaNIyaM viSayam / tallakSaNaM--pramANalakSaNam / / nnvityaadi| pramANabhUtasya saMpratipakSasyApi jJAnasya arthaprApakatvaMarthapradarzakatvameva / puruSastu svaprayatnAdartha prApnoti / evaJca upekSaNIyajJAnasyApi svaviSayapradarzakatvaM vartata eveti nAvyAptiH pramANalakSaNasyeti mAkSepAzaya: / pramANasya arthaprApaNaM prati yAvAn pradarzanarUpaH vyApAraH tAvAn vyApAraH upekSaNIye'pi viSaye tena upekSaNIyajJAnena sAdhita itynvyH| daNDayitari rAjani aparAdhipuruSahantRtvaM nAma vadhAdeSTutvamAtraM, na tu sAkSAt intRtvam / tathA pramANasya prApakatvaM arthapradarzakatvamAtramevetyarthaH // ___evamityAdi / evaM sati tasya-pramANasya pradarzakatvaM kevalaM lakSaNaM syaat| na tvarthasatyatAyAM nirbandhaH syaat| tacca lakSaNaM marIcikAjalajJAnessadarthaviSaye'pi samAnamiti tatrAtivyApti: syAt / yadi ca paraMparayA'rthaprAptihetutvamapi vivakSitaM, tadA upekssnniiyjnyaane'myaatiH| seyamubhayataHpAzA rajjurityarthaH // prAmANyasya-kha. upekSaNIyajJAnasya tamaprApayato'pi prAmANya-kha. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 granthAvataraNam [nyAyamaJjarA [antataH svalakSaNajJAnasyApi prAmANyaM durupapAdama] nanu tatra viparItAdhyavasAyajananAdaprAmANyam / darzanaM hi marIcisvalakSaNaviSayameva salilAdhyavasAyaM tu janayadapramANIbhavati / tathA hakameva darzanaM anukUletaravikalpopajanana tada nutpAdabhedAt tridhA kathyate pramANa, apramANaM, pramANaM ca na bhavatIti / nIlajJAnaM hi nIlaM prati pramANam ; nIlamida mityanukUlavikalpopa: jananAt / nIlAvyatireki kSaNikatvamapi tena gRhItameva / tatra' tu pramANa na bhavati, anukUletara vikalpAnutpAdAt / sthairya tu tadapramANa, viparItA'dhyavasAya kaluSitatvAditi // . yadyevamasmin prakrame sutarAmidaM pramANalakSaNaM dussthamasantAnAdhyavAyaH prApaNaM prati prANasya vyApAra iti ca vrnnitNvaansi| atazca yathA marIcisvalakSaNadarzanamudasAdhyaghasAyajana: nAdapramANam , evaM svalakSaNadarzanamapi tdvipriitsntaanaadhyvsaay'jnnaadprmaanniibhvediti| santAne ca kAlpanike vyavasite dRzyAbhimukhaH kimiti pravartate ? nanu svalakSaNaviSayaM darzana pramANabhUtaM kathapapramANaM ca bhavatItyAzaMkAyAM Aha-tathA hiiti| anukuulte| anukUlavikalpaH, itaravikalpazcetyarthaH / hAnopAdAnaprayojakavikalpa ityrthH| nIlaM pratIti / * svalakSaNAMza iti yaavt| tanmate svarUpAtiriktadharmAnaGgIkArAna nIlAvyatirekI ti , anukaletareti / asthiramapyanukUlaM bhavati, sthiramapi pratikUlaM. bhavati / atazca kSaNikatvaM nAnukUlapratikUlavikalpaprayojakamiti bhAvaH / viparIteti / kssnniktvvipriinetyrthH| kSaNikatvameva vastUnAM svarUpam / tathA ca ekameva svalakSaNadarzanaM svalakSaNAMze pramANaM, sthairyAMze'pramANaM, kSaNikatvAMze tUdAsInamiti aMzabhedAtprAmANyAprAmANyayorna virodha ityuktaM bhavati // prakramaH--prayatna iti yAvat dRzyAbhimukha iti / svalakSaNaM vastu dRzyaM, vikalpaviSayabhUtaM tu vikalpyam / AdyaM satyaM, dvitIyaM mithyaa| evaJca vikalpaviSayasya santAnasya mithyAtvAta, dRzyasya ca 'kSaNikatvenAti 1 ni-ka. 'na-ka. anukUla-kha. 'vasAya-kha. darzanA-ka. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 Ahnikam 1] anubandhanirUpaNam dRzyavikalpyAvAvekIkRtya pravartate yadi vaa| avivekAt prAptiH syAt , pramANamapi dUratastasyAH // tasmAnna prApakaM pramANam // [bauddhAmimatapramANalakSaNadUSaNopasaMhAraH] api ca prAptyaprAptI puruSecchA'mAtrahetuke' bhvtH| arthapratItireva pramANakAryA'vadhAryate tasmAt // mAnasya lakSaNamataH kathayadbhistadvizeSaNaM vAcyam / na punaH prApaNazaktiH prAmANyaM kathayituM yuktam // sAGkhyAmimatapramANalakSaNam] sAGkhyAstu'- buddhivRttiH pramANaM iti 'prtipnnaaH| viSayAkArapariNatendriyAdivRttyanupAtinI buddhivRttireva puruSamuparaJjayantI prmaannm| taduparakto hi puruSaH pratiniyataviSayadraSTA saMpadyate // krAntatvAt dRzyavastUddezena pravRttiH kathaM ghaTatAm / yadi ca dRzyasya svalakSaNasya, vikalpyasya santAnasya ca bhedAgrahAt puruSaH pravartata ityucyate, tadA ajJAnAt pravRttiruktA bhvti| na cessttaapttiH| jJAnasyaiva pravRttihetusvena tasyAprAmANikatvAditi / tasyAH -avivekAtprApteH pramANamapi dUrataH // ___api cetyaadi| jJAnaM hyartha pradarzayati, na tu prApayati / prAptyaprAptI tu puruSecchAdimUlakaprayatnamUlake bhaktaH / atastAvanmAnaM lakSaNaM vaktavyam / evaM sati asadarthaprakAzakasyApi marIcikAjalajJAnAdeH prAmANyaM syAdityukte tadvAraNamAtraM vaktavyam--uktazca krama: avyabhicAriNImarthopalabdhi vidadhatI pramANamiti / etatparityajya prApaNazakti: prAmANyamityAdikaM kathayituM na yuktam / uktadUSaNajAlAvatArAditi saGkepaH // buddhivRttItyAdi / sAmyAvasthApannaM guNatrayameva prkRtiH| tadvikArabhUtaM mahattattvameva purusssNsaaraapvrgoNdihetuH| tacca mahattattvaM sAttvikarAjasatAmasabhedAt trividham / tatra yadA sattvasamudrekastadA buddhitattvasaMjJAM labhate 'mAtrake-ka. yete-kha. sAMkhyastu-kha. ' pratipanna: kha. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 uddezasUtra vivaraNam [tannirAsa: ] tadetadahRdayaGgamam -- yo hi jAnAti, budhyate, adhyavasyati, na tasya tatphalamarthadarzanaM, acetanatvAnmahataH / yasya cArthadarzanaM na sa jAnAti, na budhyate, nAdhyavasyati iti bhinnAdhikaraNatvaM pramANaphalayoH / jJAnAdidharmayogaH pramANaM puMsi na vidyate, tatphalamarthadarzanaM buddhau nAstIti // atha svacchatayA puMso buddhivRttyanupAtinaH / buddhervA cetanAkArasaMsparza iva lakSyate // evaM sati svavAcaiva mithyAtvaM kathitaM bhavet / ciddharmo hi mRSA buddhau, buddhidharmazcitau mRSA // sAkArajJAna' vAdAcca' nAtIvaiSa viziSyate / tvatpakSa ityato'muSya tanniSedhanniSedhanam // nirasiSyate ca sakalaH kapilamuniprakriyAprapaJco'yam / tasmAnna tanmate'pi pramANamavakalpate kiJcit // [ nyAyamarI prakAzahetutvAta sattvasya ; jJAnasyApi tAdRzatvAt / idaM ca buddhitatvaM indriyadvArA bahirnirgatya viSayamupasarpat, viSayamAvRNvat viSayAkArapariNataM bhavati / evaM viSayAkArapariNatendriyavRtyanusAriNI buddhivRttiH sannihite svacche puruSe pratiphalitA bhavati / evaM pratiphalitA buddhivRttiH pramANam / idameva pratiphalanaM cicchAyApattiH, puruSoparAga ityAdizabdairvyavahiyate / evaM pratiphalane sati puruSa: pramAtetyucyate iti tanmatasaMkSepaH // pramANaphalayorvyadhikaraNatvAt ayaH piNDauSNyavat pramAtRtvaM mRSaiva syAditi dUSayati-yo hItyAdinA / ya:- mahAnU - mahattattvamiti yAvat / tatphalaM - adhyavasAyaphalam / nAdhyavasyatItyanantaraM - nirliptatvAtpuruSasya, adhyavasAyAdayo hi mahadaparaparyAyAyA buddhereva dharmA iti zeSaH // sAkArajJAnavAdaH - 41-42 puTayoH nirUpitaH // vAdavi-kha. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] vidyAsthAnapadArthaH 71 [pramANasAmAnyalakSaNaparIkSopasaMhAraH] tIrthAntarAbhihitarUpamataH pramANaM naivApavAdarahitaM pratitarkayAmaH / tenAmalapramitisAdhana mindriyAdi. sAkalyameva niravadyamuzanti mAnam // iti pramANasAmAnyalakSaNaparIkSA [pramANavibhAgaH] . taccaturvidhaM pramANam / tadAha 'sUtra'kAra: pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni // iha hi bhedavataH prathama sUtroddiSTasya trayaM vaktavyaM sAmAnyalakSaNaM, vibhAgaH, vizeSalakSaNaM ca / tatra vizeSalakSaNapratipAdakAni catvAri sUtrANi bhaviSyanti--'indriyArthasannikarSotpannam....' ityAdIni / iha tu vibhAgasAmAnyalakSaNe pratipAdyate // ekenAnena sUtreNa dvayaM cAha mahAmuniH / pramANeSu catuslaGkhyaM tathA sAmAnyalakSaNam // - [pramANeyattAnirNaya: : pratyakSAnumAnopamAnazabdasannidhAne pramANazrutiruJcarantI catvAyeva pramANAnIti darzayati / tiirth-shaastrm| apavAdarahitamityanantaraM itikaraNaM draSTavyam , vidheyavizeSaNaM vaa| prtitrkyaamaa-vibhaavyaamH| amalapramitisAdhanaM-avyabhicAryasandigdhArthapramitisAdhanaM indriyAdisAkalyameva niravA mAnamiti // iha--asmin sUtre // pratyakSAnamAnopamAnazabdasannidhAne - pratyakSAnumAnopamAnazabda - vAcakapadasamudAyasannidhAne // bhASya-ka. prathama-kha. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 caturdazavidyAsthAnAni nyAyamaJjarI nanu na 'catvAri pramANAni' iti saGkhyAvacanaH zabdaH zrUyate; nApi pratyakSAdInyevetyavadhAraNazrutirasti / tatkuta iyattAniyamAvagamaH? zabdazakti svabhAvAditi brmH| gargAn bhojaya, yazadattadevadattAvAnaya iti vinA saGkhyA zabdamekavAraM ca bhavatyeva dvitvaadiniymaavgmH| evamihApi 'pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni' ityukte sAmarthyAt nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedo'dhadhAryate-- ityevaM. tAvat vibhAgAvagamaH // ___sAmAnyalakSaNantu pramANapadAdeva samAkhyAnirvacanasAmarthyasahitAdavagamyate // pramIyate yena tat pramANamiti karaNArthAbhidhAyanaHpramANazabdAt pramAkaraNaM pramANa mityava'gamyate / tacca prAgeva darzitam // 'prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam' iti ca madhye sAdhyasAdhanagrahaNamupAdadAnaH sUtrakAraH sarvapramANasAdhAraNaM rUpamidaM paribhASate-yatsAdhyasAdhanasya pramAkaraNasya pramANatvamiti // na zrUyate itynvyH|| shbdshktisvaabhaavyaaditi| asati bAdhake sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti hi laukikAH parIkSakAzca / yadi cAtiriktaM pramANamabhimataM syAt tadA 'Adi'prabhRtipadaM prayujyateti bhAvaH / gargAn---gargagotrodbhavAn / kapiJcalAdhikaraNanyAyena trayANAmeva buddhau sannidhAnAdityarthaH // evmityaadi| nanu pramANAnIti bahuvacanaM paJcatvAdInAmapi vAcakam / utsargatastu tritvaM prAptam / evaM sati kathaM catuSTaniyama: ? iti cet-uktamatra pratyakSAdipramANacatuSTayavAcakapadacatuSTayasannidhAnAt bahutvaM catuSTe vizrAmyatIti // samAkhyAnirvacanam-yogavyutpattinirvacanam / / pUrvoktapramANasAmAnyalakSaNasyotsUtratvazaGkAM nirAkaroti --- pramIyata ityAdinA // . srveti| upamAnaprakaraNe'pi vakSyati-'sAdhyasAdhanazabdena karaNasya prmaanntaam| bravIti, etacca mantavyaM sarvatra paribhASitam' iti // 1 svAbhAvyAva-ka. gargAstrIn-ka. kha. 'vacana-ka. 'mava-kha. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] pramANasAmAnyalakSaNam __78 azuddhapramitividhAyinastu prAmANyaM prasajyata iti 'smRtisaMzaya viparyayajanakavyavacchedAya pratyakSasUtrAt arthotpannamiti avyabhicArIti vyavasAyAtmakamiti ca padatrayamAkRSyate, taddhi pramANacatuSTaya sAdhAraNam / 'arthotpanna padena phalavizeSaNena smRtijanakam , avyabhicAripadena viparyayAdhAyi, vyavasAyAtmakapadena saMzayajanaka pramANaM vyudasyate // atazcaivamuktaM bhavati-arthaviSayamasandigdhaM avyabhicAri ca jJAnaM yena janyate tat pramANaM---ityevamekasmAdeva sUtrAt sAmAnya lakSaNaM vibhAgazcAvagamyate // - [ekasyaiva sUtrasya vibhAga-sAmAnyalakSaNaparatvaM yujyata evaM] nanu ! ekasya sUtrasya vibhAgasAmAnyalakSaNaparatvena vAkyabhedaH / athaikatvAccaikaM vAkyaM yuktam ? ucyate zrutyarthadvArakAnekavastusUcanazAliSu / sUtreSvanekArthavidheH vAkyamedo na dUSaNam // . . pramANAntarasaMsparzazUnye zabdaikagocare / nanu pratyakSalakSaNasUtroktAnAM kathaM itara sAdhAraNyam ? ityaashngkaayaamaahtddhiiti| phalaM-jJAnam // . nanu sUtramidaM phalabhUtajJAnalakSaNaparam / evaJcaiSAM vizeSaNAnAM pramANaparatvaM kathaM vyAkhyAyate- avyabhicAriNIM-arthopalabdhi vidadhatIti-iti zaGkAyAmAha-atazceti / evaJca yenetipadAdhyAhAreNAyamoM labdha ityarthaH // ... vaakybhedH| vibhAgArthamekavAraM paThanIyaM, sAmAnyalakSaNArthaM ca pramANapadaM punariti vaakybhedH| tathoktaM jaimininA---' arthaikatvAdekaM vAkyaM sAkAGkSa cedvimAge syAt' (jai. sU. 2-1-16) iti / prakRte ca pratyakSAnumAnopamAnazabdAH; pramANAni iti vibhAge pUrvavAkyasyottarapadAkAGkSA niyataiveti ekavAkyataiva yukteti // zrutItyAdi / sUtrANi khalu zrutyuktArthaviSayANi ; na tvapUrva kiJciddhodhayituM pravRttAni / atazca sUtrANi zrutipratipannArthopasthApanadvArA nAnArthasUcakAni bhavantyeva / atazca zrutAveva vAkyabhedAdi dUSaNaM, na sUtre // 'saMzaya-ka.. sAdhanam-ka. arthotpatti-ka. . . . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddezasUtravivaraNam nyAyamarI prameye vAkyamedAdidUSaNaM kila dUSaNam / arthadvayavidhAnaM hi tatraikasya na yujyate / [sUtre vAkyabhedadoSAbhAvopapAdanam ] 'rAjA svArAjyakAmo vAjapeyena yajeta' iti guNavidhipakSe--- svArAjyaM prati yAgo vidhAtavyaH, yAgaM prati ca vAjapeyaguNo vidhAtavyaH-ityekasya vAkyasya parasparaviruddhavidhyanuvAdAdirUpApatteH arthdvyvidhaantidurghttm|| iha punaHpramANAntaraparinizcitArtha'sUcanacAturyamahAgheSu' sUtreSu nAnArthavidhAnaM bhUSaNaM bhavati, na dUSaNam / anekArthasUcanAdeva suutrmucyte| etadeva sUtrakArANAM paraM kauzalaM, yat ekenaiva vAkyena svalparevAkSaraiH anekvstusmrpnnm| adhyAhAreNa vA tantreNa vA AvRttyA vA tamartha pratyAyayiSyati sUtramidamiti na dossH| [vibhAgasAmAnyalakSaNayo: kathane na paurvAparyaniyamaH] vibhAgasAmAnyalakSaNayorvidhAne paurvAparyaniyamo 'vizeSalakSaNava nAstIti tantreNa 'yugapadubhayAbhidhAnamapi na viruddhyte| vizeSalakSaNaM anukte sAmAnya lakSaNe vaktumayuktamiti tatraiSa niyamaH / sAmAnyalakSaNavibhAgayostu yathAruci pratipAdanam---Adau vibhAgaH, tataH sAmAnyalakSaNam ; AdI vA sAmAnyalakSaNaM, tato vibhAgaH / nanu kutastatraiva vAkyabhedo doSa ityAzaMkAyAmAha arthdvyvidhaanmiti| yatra zabdenaivArthadvayamavagantavyaM tatra sakRducaritaH zabdaH sakRdevArtha gamayatIti nyAyAt ekenaiva zabdena ucaritena yugapata arthadvayabodhanaM na bhaveta, ata: arthAntarabodhanAya vAkyamAvartanIyamiti bhavati vAkyabhedaH / prakRte tu sUtrapadaiH pramANAntarAvagatArthasUcanameva, na vidhAnamiti na vAkyabheda iti bhAvaH // nanu sAmAnyalakSaNakathanAnantarameva vibhAgo vktnyH| sAmAnyato vidite hi vibhaagshngkaa| evaJca ekana sUtreNobhayamekadA kathamavagantuM zakyate ? ityatrAha-vibhAgetyAdi / samAnyalakSaNavizeSalakSaNayorevAyaM niyamaH | mahAgheSu-ka. 2 vizeSaNalakSava-kha. 'yugapadabhi-ka. ' lakSaNavibhAgayostu-kha. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 'Ahnikam 1] SoDazapadArthatattvajJAnasyopayogaH siddhAntacchalavadubhayaM vA yugapadeva pratipAdyate-iti tantreNa AvRttyA vA tadupapAdane na kazciddoSa iti // [pramANasaGkhyAviSayavipratipatti: AstAM tAvadidaM sUtre tantrAvRttyAdicintanam / catussaGkhyA pramANeSu nanu na kSamyate praiH|| nyUnAdhikasaGkhyApratiSedhena hi catvAri pramANAni pratiSThA. pyeran ; sa ca duruppaadH| tathA hi--pratyakSamevaikaM pramANamiti caarvaakaaH| pratyakSAtumAne dve eveti bauddhaaH| pratyakSamanumAnamAptavacanaM ceti 'trINi pramANAnIti saangkhyaaH'| Adhikyamapi pramANAnAM mImAMsakaprabhRtayaH prtipnnvntH| tatkathaM catvAryeva pramANAnIti vibhAganiyamaH? [samAdhAnam] ucyate--anumAnaprAmANyaM varNayantaH bArhaspatyaM tAvat upariSTAt pratikSepsyAmaH / zabdasya cAnumAnavailakSaNyaM tallakSaNAvasara eva vakSyata iti zAkyapatho'pi na yuktH|| na tu sAmAnyalakSaNavibhAgayorityarthaH / tatra maharSisaMvAdamevAha-siddhAntachalavaditi / siddhAntasya chalasya ca svarUpalakSaNaparasUtre yathA tathetyarthaH / vyaktIbhaviSyatIdaM tatprakaraNe / / aastaamityaadi| idaM tntraavRttyaadicintnmitynvyH| dve eveti bauddhA iti| yadyapi vaizeSikA api kakSIkartavyAH, tathApi nyAyavaizeSikayossamAnatantratvasya smmttvaatprityaagH| mImAMsakaprabhRtaya iti / pratyakSAnumAnopamAnazabdArthApattayaH paJceti praabhaakraaH| taissahAnupasandhirapIti SaDiti bhaattttaaH| evaM brahmavivartavAdipramukhAH prabhRtipadena gRhyante // - anumAneti / upariSTAttAvadanumAnaprAmANyaM varNayantaH vayaM bAIspatyaM pratikSepsyAma ityrthH| upariSTAt anumAnaprAmANyasamarthanena cArvAkamataM nirastaM bhaviSyatIti bhaavH| tallakSaNAvasare-zabdalakSaNavicArAvasare // sAMkhyA :-ka. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 uddezasUtravivaraNam nyAyamakSarI [atra bauddhAnAmAkSepaH, pramANadvaividhyanidAnam nanvetat bhikSavo na kSamante te hi prameyadvaividhyAt pramANaM dvividhaM jaguH / nAnyaH pramANabhedasya heturvissymedtH|| viSayazca pratyakSaparokSabhedena svalakSaNa sAmAnyabhedena vA dvividha ev| parasparaparihAravyavasthitAtmasu padArthaSu tRtIyarAzyanu pravezAbhAvAt // __tRtIyaviSayAsattvapariccheda eva kutastya iti cet-pratyakSamahimna eveti brUmaH / nIle pravartamAnaM pratyakSaM nIlaM nIlatayA paricchinattIti tAvadavivAda eva / tadeva pratyakSamanIlamapi vyavacchinatti, nIlasaMvidi tasyApratibhAsAt / nIlajJAnapratibhAsya hi nIlaM-iti taditaradanIla meva bhavati // . . __ tRtIyamapi rAzi ata eva tadapAko ta / so'pi hi rAziH nIlasaMvidi bhAti ? na vA ? te hItyAdi / tathoktaM pramANavArtike 'mAnaM dvividhaM viSayadvaividhyAt, shktyshktitH| arthakriyAyAm ' iti 'arthakriyAsamartha grat tadana paramArthasat / anyat saMvRtisat proktaM, te svasAmAnyalakSaNe ' iti ca / svasAmAnyalakSaNesvalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM cetyarthaH / svalakSaNaM-pratyakSasya, sAmAnyaM-- anumAnasya ca vissyH| sAmAnyameva sAmAnyalakSaNamityapyucyate // paricchedaH-nirNayaH / tsy-aniilsy| jJAnaM hi viSaya taditaravyAvRttameva gRhNAti, viSayaparicchedarUpatvAt jJAnasya / evaJca yAni vastUni purato bhAsante tAni sarvANi pratyakSANi, itarANi tu parIkSANi jagadantargataM sarvamapi ekasya pratyakSa vA syAt parokSaM vaa| etadrAzidvayAnantarbhUtaM hi kiMJcidapi na vaktuM zakyamiti pratyakSaparokSarUpadvaividhyaM susthiramiti sngghH| nIlamityamilApasokryAta sarvapradarzanArtham // . 'sAmAnyabhede vA-kha yetAva-ka. miva--kha. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] tattvajJAnapadavigrahaH 77 bhAti cennIlameva syAt na prakArAntaraM tu tat / no cet tathA'pyanIlaM syAt na prakArAntaraM hi tat // idameva hi nIlAnIlayorlakSaNam-yat nIlajJAnAvabhAsyatvAnavabhAsyatve nAma // evaM ca pratyakSaM svaviSaye pravRttaM taM pratyakSatayA vyavasthApayati, tatrApratibhAsamAnaM parokSatayA, tRtIyamapi prakAraM pUrvavadeva pratikSipatIti // . evaM svalakSaNasAmAnyavyatiriktaviSayaniSedhe'pyeSa eva maargosnugntvyH| evaM hi pratyakSeNa svaviSayaH parinizcito bhavati / taduktaM--"tat paricchinatti, anyat vyavacchinatti, tRtIyaprakArAbhAvaM ca sUcayatItyekapramANavyApAraH" iti // anyathA viSayasyaiva svarUpAparinizcayAt / kopAdAnaparityAgau kuryurarthakriyArthinaH // taduktam-'analArthyanalaM pazyannapi na tiSThenna pratiSThata' iti // bhaatiityaadi| mIlamityAkAre yadyat bhAsate tatsarva nIlameva khalu syAt / anIlatve nIlamityAkArAsaMbhavAt / dharmadharmibhedastu nAstyeva / yacca tasmin na bhAsate tadanIlameveti na prakArAntarasambhavaH / prakArAntaraM'nIlAnIlAbhyAmanyaH prakAraH / idameveti / viSayAkAra: khalu jJAnAkArAnu meyH|| .. eSa evetyAdi / pratyakSeNa hi svalakSaNamAtraM gRhyate, sAmAnya svnumaanvissyH| evaJca kecit svalakSaNarUpA:, kecicca sAmAnyarUpA iti tRtIyA vidhA vastuSu durniruupetyrthH| atazcaikasyaiva pramANasya pravRttiH trimukhA bhvti| nirUpitaM cedaM pUrvameva / tattadvastusvarUpaM svalakSaNazabdArthaH / vastu yAdyanugatAkAraH saamaanyshbdaarthH| anyathA-evameksyaiva pramANasya tathA vyvcchedktvaannggiikaare| kva-kimadhikRtya heyopAdAnanyavahArau kuryuH ityrthH| arthakriyArthinaH iti kartRvAcakaM padama // uktamartha sadRSTAntaM saMvAdayati---- taduktamiti / na tiSThedityAdi / arthaparicchedAbhAvena na nivarteta; nApi prvrtetetyrthH|| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 uddezastravivaraNama (nyAyamacarI [nirvikalpasya trimukhatvAbhAve'pi na doSaH] yadyapi nirvikalpakaM pratyakSa puro'vasthita'vastusvalakSaNa pradarzanamAtraniSThitalyApAraM avicArakameva- tathApi tatpRSThabhAvinAM vikalpAnAmeva ca darzanaviSaye kRtapariccheda-taditaraviSayavyavacchedatRtIyaprakArAbhAvavyavasthApanaparyantavyApArapATavamavagantavyam , itarathA vyavahArAbhAvAt // ___ [uktArthe'numAnopanyAsaH evaM ca paraspara parihAravyavasthitasvarUpapadArthavyavacchedipratyakSa prabhAvAvagatavirodhitvAt pratyakSetaraviSayayoH tRtIyaviSayAsattvapari nizcaye'numAnamapi pravartitumutsahate viruddhayorekataraparicchedasamaye dvitIyanirasanamavazyaM bhAti, viruddhatvAdeva, zItoSNavat / tRtIyaviSayo'pi tadviruddha eva, tadddhAvapratibhAsamAnatvAt // nanu nirvikalpe svarUpamAtrameva bhAsate, tatkathaM tena itaravyavacchedAdikaM kartuM zakyamityAzaMkate --ydypiityaadi| avicArakameva--avimarzAtmakameva, prkaarbhaanaabhaavaadityaashyH| vyavahArAbhAvAt --- vyvhaaraabhaavprsnggaat| vyavahAraH khalu jJAnAdhInaH / . jJAnaM ca jJeyaparicchedaH / paricchedazca niyamena trimukhaH // evaJcetyAdi / parasparAbhAvarUpatayA vyavasthitasvarUpANAM padArthAnAM nyavacchedakasya pratyakSasya prabhAvAt avagatavirodhayoH pratyakSaparokSaviSayayoH, tRtIyaviSayAsatvanizcaye sati vakSyamANadizA anumAnamapi pravartitamutsahata ityarthaH / tadviruddha eveti / zItamiti buddhau yat bhAsate tat zItameva, yanna bhAsate tat tadvirundvameva, taccoSNaM vA syAt, anyadvA syAt, parantu tat, tadviruddhaM cetyetadapekSayA tRtIyA koTistu nAstyevetyarthaH // . 1 varti-ka. lakSaNaM-kha. parasparaM-kha. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazapadArthasya prayogaH [tasvatadanyatvAbhyAM tRtIyo rAzirnAstyeva ] nanu na tvaM dvitIyamiva tRtIyaM kadAcidapi viSayamagrahIH ? grahaNe hi viSayadvayavat' tasyApi satvaM syAt / agRhItasya ca 'virodhamavirodhaM' vA kathaM nizcetumarhasIti // bhoH sAdho ! nAtra pRthak grahaNamupayujyate, tadbuddhayanavabhAsa'mAtreNaiva' tadvirodhasiddheH / viruddhaM hi taducyate, yat tasmin gRhyamANena gRhyate / tadidamagrahaNameva virodhAvahamiti na pRthaggrahaNamanveSaNIyam // Ahnikam 1] evaM itaretaraparihAra vyavasthitAnAmarthAnAM na tRtIyo rAzi - rastIti sarvathA siddhaM viSayadvaividhyam // 'evameva sadasa nityAnityakramayaugapadyAdiSu prakArAntaraparAkaraNa 79 mavagantavyam // tatra pratyakSe svalakSaNAtmani viSaye pratyakSaM pravartate ; parokSe tu sAmAnyAkAre'numAnamiti - tRtIyarAzindhavaccheda iti na vaktuM zakyate, siddhyasiddhibhyAM vyAghAtAditi zaGka- nanviti / tvaM dvitIyamiva tRtIyaM viSayaM kadAcidapi nAgrahIH kim ? evaJca - agRhItasya virodhamavirodhaM vA kathaM nizcetumarhasi / yadi ca tRtIyaM kadAcidagrahI tarhi grahaNe viSayadvayavat tRtIyamapyaGgIkartavyameva, gRhItasya niSedhAyogAt ityAzaGkAmiprAya: || samAdhatte - bhoH ! sAdho iti / pRthaggrahaNaM svAtantryeNa pratiyogividha. yAnuyogividhayA vA grahaNam / viziSyAgrahaNe'pi tadviruddhatvena tadvyatiriktaM sarva kroDIkriyata ityarthaH / tathA ca tRtIyo rAzirnAstItyukte sarva rAzidvayAntarbhUtamityetAvanmAtraM vivakSitamiti na doSa iti bhAvaH // iti viSayadvayavedane pramANadvayasiddhe ityuttarazlokenaikaM vAkyam / ' viSayavat-ka. 2 virodhaM bAka. 3 mAtreNa - ka.. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrapravRttiprakAraH [nyAyamajarI pramANadvayasiddhe ca viSayadvayavedane / vada kasyAnurodhena tRtIyaM mAnamiSyatAm / parokSe zabdAdInAM nAvakAzaH na cAsminneva parokSe 'sAmAnyAtmani viSaye''numAnamiva zabdAdyapi pramANAntaraM pravartate iti vaktuM yuktam, 'ekasmin viSaye virodhaviphalatvAbhyAM anekprmaannprvRttynupptteH| pUrvapramANAvagatarUpayogitayA tasmin vastuni punaH paricchidyamAne pramANamuttara'maphalameva syaat| evaM hyAhuH-'adhigatamarthamadhigamayatA pramANena piSTaM piSTaM syAt' iti / anyarUpatayA tu tadgahaNaM uttarapramANena 'duzzakama, Adya'pramANaviruddhatvAditi // ata eva na saMplavamabhyupagacchanti niitividH| ekasmin viSaye anekapramANapravRttiH sNplvH| sa ca tathAvidhaviSayanirAsAdeva nirstH| na ca pratyakSAnumAne parasparamapi saMplavete; svalakSaNe - numAnasya sAmAnye pratyakSasya ca pravRttyabhAvAt / / ' pramANeti / evaM viSayadvaividhyAnurodhena pramANadvaye siddhe sati, tRtIyaviSayasyAbhAvena kIdRzaviSayAnurodhena tRtIyaM pramANamaGgIkartavyamityadhikSepe // ___ nanvAstAM vi shydvaividhym| athApi prAmANyadvaividhyaM kutaH? parokSameva viSayamadhikRtyAnumA syeva zabdasyApi pravRttisaMbhavAditi zaGkate-na ceti / samAdhatte--- ekasminniti / vaiphalyamupapAdayati- pUrvetyAdi / tasminekarUpavattayA pUrvameva paricchinne vastuni pUrvapramANAvagatarUpayogitayA punaH paricchidyamAne sati uttaraM pramANamaphalaM syAt pricchegaabhaavaadityrthH| nanu pUrvapramANAvagatarUpavattvena grahaNe khalu vaiphalyaM, anyarUpatayA grahaNe ko doSa iti shngkaayaamaah-anyruuptyeti| kSaNabhaGgavAdinAmayaM siddhAnta: smatavyaH // ekatra pramANadvayapravRttau virodhamupapAdayati-ata eveti / tathA. vidheti / pramANadvayapravRttiyogyetyarthaH // ekatra-kha. maphalama-kha. 'duzzakyam , Adi-kha. -viSaye-ka. mAne eva-ka. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- Ahnikam 1] saugatasAdhitapramANadvaividhyam 81 sambandhagrahaNApeznamanumAnaM svalakSaNe / sajAtIya vijAtIyavyAvRtta vartatAM katham // 80 // pratyakSamapi sdvstusNsprshniytvrtm| vikalpAropitAkArasAmAnyagrAhakaM katham // 81 // yacca zabdopamAnAdi pramANAntaramiSyate / tadevaM sati kutrAMze pratiSThAmadhigacchatu // 82 // vastu skhalakSaNaM tAvat pratyakSeNeva mudritam / tato'nyadanumAnena sambandhApekSavRttinA // 83 // nAnApramANagamyazca viSayo nAsti vAstavaH / tadvAnavayavI jAniriti vAkabhadrikA // 8 // yadi ca pratyakSa veSaye zabdAnumAnayorapi vRttiripyate tarhi pratyakSasaMvitsadRzImeva 'te api' buddhiM 'vidadhAtAm / na caivamasti / tadAhuH samAnaviSayatve ca jAyate sadRzI mtiH| na cAdhyakSadhiyA sAmyaM eti shbdaanumaandhiiH|| uktamarthamupapAdayati-sambandhetyAdi / sambandhagrahaNApekSamanumAnaM : sAtIyavijAtIyavyAvRtte svalakSaNe kathaM vartatAM-pravartatAm ? sadara saMsparzaniyatavataM-sanmAtragrAhi pratyakSamapi kathaM vikalpAropitAkAramAmAnyagrAhakam ? evaM sati, yaJca zabdopamAnAdi pramANAntaramiSyate, tat-pramANAntaraM kutrAMze viSaye pratiSThAmadhigacchatu itynvyH| mudritamiti uttarArdhe'pyanveti, pricchinnmityrthH| nanu anyarUpatayA tu tadgahaNaM uttarapramAgena duzzakaM, AdyapramANavirudvatvAt ' ityuphina yuktA ; kAlabhedena virodhaparihArAta / dRzyate khalu bhavayavijAtiprabhRtayaH padArthA: kAladvayasambandhinaH ekadA pratyakSAH, anyadA cAnumAnikA: iti zaGkAyAM tAdRzaM vastveva naastiityaa:-naanetyaadi| tadvAn-nAnApramANasambandhI, kAladvayasambandhI vaa|| pratyakSasaMvitsadRzImeva buddhi te api-zabdAnumAne bhapi vidadhAtAmityanvayaH / 1te-ka. vidadhyAtAm-kha. NYAYAMANJARI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 pramANasaM khyAvicAraH tejo'nyadeva nakSatrazazAGkazakalAdiSu / udghATitajagatkozamanyadeva ravermahaH // Aha ca [ nyAyamaJjarI anyadevendriyagrAhyamanyaH zabdasya gocaraH / zabdAt 'pratyeti' bhinnAkSo na tu pratyakSa'mIkSate // api ca anyathaivAgnisambandhAt dAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH saMpratIyate // tasmAduktena vartmanA viSayadvaividhyanizcayAt na tRtIyaM pramANa -- masti, na ca saMplava iti // pratyakSAnumAnayoH pramANatvAvizeSe'ni mahAn vizeSo vartata ityAhateja iti / nakSatrAditejaH anumAnasya, ravermahaH pratyakSasya ca dRSTAntaH / sUryA lokamadhyavartinaM hi aprasaktasaMzayaM gRhNAti / " evaM pratyakSeNa gRhIte svalakSaNe na sandehAvakAzaH, prakArANAmabhAnAt / nakSatrAlokamadhyavarti tu vikalpitameva gRhyeteti bhAvaH // bhinnAH - andhaH zabdAta artha yadyapi avagacchati, parantu tamartha pratyakSatayA nekSate / ato parokSo'rthaH parokSa eva, 'pratyakSazca pratyakSa eveti ekasminnarthe na pramANasaMplava iti / anyathaivetyAdi 1 agnisambandhAt dagdhaH puruSaH dAI anyathaiva kevaladAizabdArthApekSayA vilakSaNatayaiva / mimanyate / dAhazabdena tu dAharUpaH arthaH anyathaiva saMpratIyate / dAdazabdAdupasthita: dAharUpaH arthaH na zarIravyathAdikaM karoti, agnisambandhAdanubhUtastu dAharUpaH arthaH zarIramatIva vvathayatIti mahAn bhedaH pratyakSaparokSayoriti bhAvaH / dagdhaH puruSa: dAhaM anyathaivAmimanyate, dAhazabdena dAharUpArthastu agnisambandhApekSayA anyathaiva saMpratIyata iti vA anvayaH / tasmAditi / pratyakSatvaM parokSatvaM cAdhama / pratyakSaH sadA sarvasya pratyakSa eva / evaM parokSo'pi / yathA nIla: sadA sarvAn prati nIla eva / bhato viSayadvaividhyAt pramANaM dvividhameveti // 2mIkSyate - ka. ' pratIti-ka. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 Ahnikam 1] pramANavaividhyanirAsaH [siddhAntaH atrAbhidhIyateyattAvadidamAkhyAyi rAzyantaranigakRtau / pratyakSasyaiva sAmarthI ityetannopapadyate // 85 // pUrvAparAnusandhAnasAmarthyarahitAtmanA / bhAraH kathamayaM voDhuM avikalpena pAryate / 86 // vikalpAH punrutprekssaamaatrnisstthitshktyH| tebhyo vastuvyavasthAyAH kA kathA ? bhavatAM mate // 87 // athavA bhavatu nAma nIlAdAvuktena prakAreNa rAzyantaranirAkaraNam / pratyakSaparokSa'bhAvanirNaye tu naMSa prakAra yojayituM shkyte| viSaye hi pravRttaM pratyakSaM viSayasvarUpameva paricchinatti, na punastasya prtyksstaampi| nIlamida miti hi saMvedyate, na punaH pratyakSabhida miti| tathA hi-kimidaM vigyasya pratyakSatvaM nAma ? kimakSaviSayatvam ? uta akSajajJAnaviSayatvamiti ? tatrAkSaviSayatvaM tAvadanvayavyatirekasamadhigamyameva, na pratyakSagamyam / tathA''ha bhaTTaH (autpattikasUtre anumAnaprakaraNe zlo. vA. 60) ___ yadyapItyAdinA (pu.78) pradarzite samAdhAne vidyamAnaM daurbalyaM prdrshtiyttaavdityaadinaa| bhavatAM hi mate nirvikalpakaM asamarthameva itrvyvcchede| sarvamapi savikalAkantu apramANameveti kena vastuvyavasthA ? iti sAram / avikalpena-nirvikalpakena- svalakSaNapratyakSeNeti yAvat // vaibhavenApyAha-athaveti / ayaM pratyakSaH, ayaM parokSaH iti viSayayo: pratyakSasvaparokSatve anuvyavasAyaikagamye ; na tu pratyakSatvaparokSatve viSayAsAdhAraNadhauM / evaJca aSayatvaM akSajanyajJAnaviSayatvaM vA pratyakSasvaM, tadvilakSaNa ca parokSatvamiti vaktavyam / tadviSayakahAnopAdAnAdyanvayavyatirekavazAdeva indriyaviSayatvaM nizcetuM zakyam / evaJca akSaviSayatvaM viSayapratibhAsakAle na gRhItuM zakyeta / akSajanyajJAnaviSayatvamapi viSayapratibhAsakAle na gRhItuM zakyeta, viSayapratibhAsakAle jJAnasyApratibhApAt / jJAnasya svaprakAzatva - 1nirNaye-kha. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyAvicAraH [nyAyamaJjarI 'na hi 'zrAvaNatA' nAma prtykssennaavgmyte| 'sA'nvayavyatirekAbhyAM jJAyate badhirAdiSu' iti // akSajajJAnakarmatvamapi pratyakSatvaM tadAnIM paricchettamazakyameva, viSayapratibhAsakAle ttprtibhaassyaaprtibhaasaat| tadgahaNamantareNa ca tatkarmatAgrahaNAsaMbhavAt // [viSayabhAnadazAyAM jJAnaM na bhAti] kathaM punarviSayagrahaNakAle 'tatpratibhAsasyApratibhAsaH'? naiva yugapadAkAradvitayaM pratibhAsate ; idaM jJAnaM, ayaM cArthaH iti bhedaanupgrhaat| ekazcAyamAkAraH pratibhAsyamAnaH grAhyasyaiva bhavitumarhati; na grAhakasyeti vakSyate // [jJAnApratibhAse'pi viSayapratibhAso yujyata eva] . nanu ca nAgRhItaM jJAnamarthaprakAzanakuzalaM bhavati / AhuH__ 'apratyakSopalaMbhasya nArthadRSTiH prasiddhayati, iti / nirApapUrvakaM anuvyavasAyavedyatvaM sthaapyinyte| evaJca pratyakSatvaparokSatvayo. viSayadharmasvAbhAvAt tadAdAya pramANavaividhyasthApanaM na zakyamiti saMpiNDitArthaH / sA-zrAvaNatA / zrotreNa zabde gRhyamANe tadgataM zrAvaNatvaM na gRhItuM zakyate / kintu ayaM zabdaH zruto na vA ? iti saMzaye anvayavyatirekAbhyA va nirnnyH| anvyvytireko-prvRttyprvRttii| badhirAdItyAdinA anvhitcittprigrhH| tatpratibhAsasya-jJAnapratibhAsasya / tadgrahaNaM - jJAnagrahaNam // kthmiti| viSayapratibhAsakAle vidyamAnasya jJAnasya kuto na bhaanmityrthH| anubhavAbhAvAditi samAdhatte-naiveti / astu AkAradvayAgrahaNaM, sa arthasyaiveti kathamityatrAha-na graahksyeti| vakSyatevijJAnavAdanirAsAvasare // aprtyksstyaadi| pratyakSaH upalaMbha: yasyeti bahuvrIhiH, anantaraM njsmaas:| ghaTAdiviSayakopalambhaH yasya na pratyakSaH tasyArthadarzanamiti na siddhyatyeva / jJAnasyaivAnavabhAse jJAnabhAsyasya viSayasya pratibhAsAsaMbhavAdi. pramANatA-ka. nA-kha. tajjJAnasyAnavabhAsa:-kha. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 Ahnikam 1] pramANadvaividhyanirAsa: 'tadayuktam / apratyakSopalaMbhasyaivArthadRSTiH prsiddhyti| pratyakSopalambhasya 'tu naarthdRssttiH| upa'lambha eva pratyakSa iti, dvitIyAkArAnavabhAsAt kuto'rthadRSTiH? ___yadi ca gRhItaM jJAnaM artha prakAzayet na dvayIM gatimativartata / taddhi jJAnaM . jJAnAntaragrAhya vA bhavet , svaprakAzaM vaa| jJAnAntaragrAhyatve tvanavasthA, mUlakSatikarI ceyamityandhamUkaM jagat syAt upalambhapratyakSatApUrvakArthapratyakSavAdinaH / nApi svaprakAzaM jJAnaM, zeyatvAtu, niilpiitaadivt| vistaratastu svaprakAzaM vijJAna vijJAnavAdinirAkaraNe niraakrissyaamH| na ca jJAnasyApratyakSatAyAM tadutpAdAnutpAdayoravizeSAt ajJatvaM sarvajJatvaM vA parizaGkanIyam; vijJAnotpAdamAtreNa jJAtuH jnyaatRtvsiddheH| viSayaprakAzanasvabhAvameva jJAnamutpadyata iti kathamutpannamanutpannAnna viziSyate ? yathA ca nIlAdiviSayajJAnotpattyA asya jJAtRtvaM tathA sukhAdiviSayajJAnotpattyA bhoktRtvamiti tatrApi nAtiprasaGgaH // tyarthaH / tadayukta mtyaadi| AkAradvayAnanubhavAt yadi bhAsamAnaH AkAra: jJAnasya, tarhi arthapratibhAto na syaadev| ataH jJAnabhAnazUnyanAdazAyAmevAthabhAnaM bhavediti suSTuktaM 'apratyakSopalaMbhasyaivArthadRSTiH prasiddhayati' iti / anyathA doSamAha--yadi cetyaadi| prAmANikyA anavasthAyA adoSatvAt muulksstikriiti| vyavahArapravRttirUpamUlasyaiva kSatikarItyarthaH / nanu kathaM jJAnasya jJeyatvam ? jJAnaviSayatvaM hi jJeyatvam ! evaJca mAtmAzrayAdiH iti zaGkAyAmAha-vistarastviti // -viSayeti / tathA ca viSayaprakAzasadbhAvAbAvizeSaprasaGga ityarthaH / nanu tarhi sukhAderapi svaprakAzatvaM na syaat| sukhAdikaM jhutpannaM sat svayaM bhAsata ityanubhavasiddhamiti zaGkAyAM tatrApi sukhAdijJAnotpattyaiva sukhAdiprakAzaH iti samAdhatte-yathA ceti // / pratyakSo-kha. upa-ga. ze-ka. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyAvicAra: [nyAyamArI tasmAt viSayavijJAnakAle tadvizA'nA'grahaNAt na tatkarmatvakRtaM viSayapratyakSatvamavabhAsate, tadapratibhAse ca na parokSavyavacchedaH, na ca tRtIyaprakArAsattvasUcanamiti kathaM pratyakSaM viSayadvitvasiddhau pramANam ? [viSayadvaividhyasAdhakAnumAnadUSaNam] yaccAnumAnamapyuktaM vissydvysiddhye| tat pratyakSaparicchinnatadvirodhanibandhanam // 88 // . . vigedhavodhasAmarthya pratyakSasya ca dUSitam / . tadagrahe ca tanmUlamanumAnaM na siddhayati / / 89 // evaJca vissydvitvsaadhnaanuppttitH| tatkRtastyajyatAmeSa pramANadvitvadohadaH // 90 // .. * [viSayadvaividhyamapi na pramANadvaividhyaniyAmakam ] atha vA satyapi viSayadvaividhye, 'sAmagrIbhedAt phalabhedAcca pramANabhedo bhavan kathamapAkriyate ! anye eva hi sAmagrIphale pratyakSa linggyoH| anye eva ca sAmagrIphale zabdopamAnayoH // 21 // iti vakSyAmaH / tena tadbhedAdapi pramANabheda siddhaH na dve eva pramANe // tadvijJAnAgrahaNAt-viSayaviSayakavijJAnAgrahaNAt / tatkarmatvakRtaMtAdRzavijJAnaviSayatvakRtam // ___ yaccAnumAnamiti / 'viruddhayorekataraparicchedasamaye dvitIyanirasanaM avazyaM bhAti, virudatvAdeva' ityanumAnamityarthaH prtyksspricchinnetyaadi| tena saha virodhaH yatra pratyakSeNaiva paricchinnaH, yathA vahni jalAdau, tatraiva bhvduktriityaa'nytrprishessH| prakRte tu viSayagrahaNakAle pratyakSatvAdidharmANAmagrahaNAt tayorvirodho'pi na gRhIta iti nAnumAnapravRttirityarthaH // punarapi vaibhavenAha-atha veti / pratyakSaliGgayoH-pratyakSAnumAnayoH / prAcInamate jJAyamAna liGgasyaivAnumitikaraNatvAt tathoktiH / yathA pratyakSAnumAnayoH pramANatvAvizeSe'pi sAmagrIphalayorbhedAt bhedaH, tathA zabdopamAne api sAmagrIphalabhedAt bhidyate eveti vakSyata ityarthaH // 'na-kha. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 ADhikam 1] pramANasaMplavasAdhanam [sAGkhyasammatapramANatritvanirAsaH] etena trINi pramANAnIti sAGkhyavyAkhyAtA'pi tatsaGkhyA pratyAkhyAtA; sAmagrIphala bhedena upamAnasya caturthapramANasya pratipAdayiSyamANatvAt // . [pramANasaMplavo na doSaH] yatpunaH ekasmin viSaye anekapramANaprasaraM nirasyatA saugatena saMplavaparAkaraNamakAri-tadapi matimohavilasitam ; asati saMplave anumaanpraamaannyprtisstthaapnaanupptteH|| na hyavijJAtasambandhaM liGgaM gamakamiSyate / sambandhadhIzca sambandhi'dvayAvagatipUrvikA // 92 // sAmAnyAtmakasambandhigrahaNaM' caanumaantH| tasmAdeva yadISyeta vyaktamanyonyasaMzrayam // 93 // anumAnAntarAdhInA smbndhigrhpuurvikaa| sambandhAdhigatirna syAt manvantarazatairapi // 94 // ... tena dUre'pi sambandhagrAhakaM liGgaliGginoH / pratyakSamupagantavyaM tathA ca sati saMplavaH // 95 // sAlayavyAkhyAtA-sAGkhayAbhihiteti yAvat // na hItyAdi / sambandha:-vyAptirUpa: anaupAdhikaH saMbandhaH / ayamartha:gyApyatvena jJAyamAnaM liGgaM hi anumi tkrnnm| vyAptizca sambandharUpA ityuktam / sA ca dvinisstthaa| evaM tAdRzasambandharUpaprakAraviziSTatvAt tat sAmAnyarUpameva, na tu svalakSaNarUpam / sAmAnyaM cAnumAnasyaiva viSayaH / - etAdRzasambandhidvayajJAnaM kiM anenaivAnumAnena gRhyate ? uta anumAnAntareNa ? uta pratyakSeNa? Aye - anyonyAzrayaH, anenAnubhAnena sambandhigrahaNe stynumaanprvRttiH| anumAnapravRttyanantarameva ca sambandhijJAnaM iti / dvitiiye-anvsthaa| tRtIye - pramANasaMplavaH / yaH sambandhI anumAnena gRhyate sa eva pratyakSeNApi grAhya iti pratyakSAnumAnayorekaviSayatvAt iti // - 'grahaNaM-ka. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyAvicAra: nyAyamajarI [caudvamate anumAnopapattivarNanam, tannirAkaraNaM ca] tatraitatsyAt - aviditasaugatakRtAnta nAmetaccodya, / 'te'hivikalpaviSaye vRttimAhuH zabdAnumAnayoH / / tebhyaH saMbandhasiddhau ca nAnavasthA, na saMplavaH // 96 // tathA hi -darzanamamanantarotpattyavAptadarzanacchAyA',rajya. mAnava vikalyAH prtykssaaynte| tadullakhitakAlpanikatadinaraparAvRtta svabhAva mAmAnyAkArapraniTo'yamanumAna vyavahAraH pAramparyeNa maNiprabhAmaNibuddhi t tanmUla iti tatprAptaye'vakalpate, na punaH pratyakSakasamadhigamyaM vastu spRzati kutaH saMplava ? kuto vA'navasthA? tdetdvnycnaamaatrm| yo hi tAdAmyatadutpattisvabhAva pratibandha iSyate sa kiM vastudharmaH ? vikalpAge patAkAradharmo vA? tatra na yamAgepitadharmo bhavitumarhati / vastu vastunA janyate, vastuca etacca dyama-asati -saMplave anumAnAnutthityAkSepaH / tebhyaHvikalpemya / darzanatyAdi / pratyakSaM nirviklpsviklpbhedbhinnm| tatra prathamAkSasannipAtajanyaM yat nirvikalpakAdipadavAcyaM svalakSaNa vaSayakaM jJAnaM. tadeva mukhya pratyakSaM, pramANabhUta c| tadanantarakSaNAdiSu / jAyamAnaM vilpizabdavAcya sAmAnyaviSayakaM jJAnaM tu, pratyakSapadAcyasvalakSaNajJAnAnuvizayitvAt pratyakSapadavAcyaM na pramANam kina vikalparUpaM tat anumAnAdikamapi vikalparUpameva / athApi- maNiprabhAyAM maNibuddhayA pravRttasya paraMparayA yathA maNilAbha:- tathA vikalpAt pravartamAna: puruSa tanmUlabhUtasvalakSaNajJAnaviSaya vasprApnoti paraMpagyA, iti anumAnasya pratyakSasya ca viSayabhedAt na pramANasaMplava iti bhAvaH / / vnycnaamaatrmiti| tAdAtmyatadutpattirUpA vyAptiH kiM vastuna eva dharma: ? uta vikalpaviSayasyAvastunaH ? nAntya:-kSaNikaparaMparAyA: satyatvena vAyakAraNabhAvAderavastudharmatvAsaM - vAt / avasno hi kuta: kAraNApekSA ? na hi rajusarpa: kaargjnyH| evaJca vyApti: vastudharma eveti vaktavyam / tathA ca vastu vikalpaviSayo na bhavati, taddharmaH pratibandhaH paraM vikalpena gRhyata iti Dimbhapralo- namiti // ___ tathA-ka. tti-kha. 'tu-kha. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 Ahnikam 1] pramANasaMplavasAdhanam vastumvabhAvaM bhavet / tasmAdvastudharmaH pratibandhaH / vikalpaizca vastu na spRzyate, tatpratibandhazca nizcIyata iti citram // - idaM ca 'su'bhASitam ! vastunoH pratibandhaH tAdAtmyAdi:, gamyagamakatvaM ca vikalpAropitayorapohayo; tadevaM anyatra pratibandhaH anyatra tadhaNopAyaH ; 'anyatra pratItiH, anyatra' pravRttiprAptI iti sarva ketvm| na ca dRzyasaMsparzazUnyAtmanAM vikalpAnAM darzanacchAyA kAcana saMbhavati / idantAna hitva'saMspaSTatvAdyapi vastusaMsparzarahitama kizcitkaraM apramANatvAnapAyAt // apramANaparicchinnaH pratibandhazca, tatvataH / na paricchinna eveti tato mithyA'numeyadhIH // 97 // ' athAbhimatamevedaM buddhayArUDhatvavarNanAt / hantaM ! tAttvikasaMbandhasAdhanavyasanena kim ? // 98 . uktamartha sopAlambhaM prakaTayani-idaM ti| idamiti kim ? ityatrAI -vstunonityaadi| apohyoriti| vikalpo hi sAmAnyaviSayakaH, sAmAnyaM cApoharUpamityata evamuktam / anyatra prtivndhHvstunotiH| anyatra tadhaNopAyaH - avastuno apohyorgnygmkbhaavH| anyatra pratItiH- avastuviSayaH vikalpaH / anyatra pravRttiprAptI-avastu(sAmAnya )viSayiNI pravRttiH / pratistu vastu. vissyinniiti| vikalpAnAM darzanacchAyAnuraJjanAt darzanapadavAcyatvamityazaM dUSayati-na ceti| japAkusumAdihi svasaMbaddha eva sphaTike lauhitymaapaadyti| vikalpAnAM tu darza-viSayavastusambandha eva nAsti / yadi syAt tadA pramANasaMplavo jAgarUkaH / evaJca vindhyahimAcalayoriva sarvathA saMmbandhazUnyayoH kathaM chAyAnuvRtiriti / nanu vikalpe prakArabhAne'pi nirvikalpaviSayasya vizeSyasyApi bhAnAt-asta drshncchaayaapttirviklpsyetytraahidntti| idantAyA. vikale kaluSitatvena vasturUpatvaM nAstyavetyarthaH // bhantata: anumAnopapAdanameva na zakyamityupasaMharati-apramANeti // 'ma-kha. naH-ka. di-kha. 'anyatra-ga. spa-khaM. ta-ka. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 pramANasaMkhyAvicAra: [anumAne pramANasaMplavaH sarvathA durvAra: ] yathA ca sAmAnyaviSaye pratyakSAbhyupagamamantareNa sambandhagrahaNa - maramAnamiti visaMSTulamanumAnaM, evaM avagatasambandhasya dvitIyaliGgadarzanamapi durupapAdamiti tato'pi saMplavApalAvinAmanumAnamutsIdet // na hyasAdhAraNAMzasya liGgatvamupapadyate / vinA na cAnumAnena sAmAnyamavagamyate // 99 // [ nyAyamazvarI saivAvasthA tatrApi sa evAnyo'nyasaMzrayaH / sa eva ca vikalpAnAM sAmarthyazamanakramaH // 100 // ataH sambandha vijJAnaliGgagrahaNapUrvakam / anumAnamanihatya kathaM saMplavanihnavaH // 101 // [viSayadvaividhyAGgIkAre'pi pramANa saMplavaH durvAraH ] api ca viSaya dvaividhyasiddhAvapi pratyakSAnumAne eva parasparamapi saMplaveyAtAm / yataH -, pratyakSatvaM parokSo'pi pratyakSo'pi parokSatAm / dezakAlAdibhedena viSayaH pratipadyate // 102 // dvitIyeti / mahAnasAdau vyAptigrahaNakAle prathamaM liGgadarzanam / tataH parvatAdau tAdRzavyAptiviziSTadhUmadarzanaM dvitIyamAvazyakam / vyAptirUpaprakAra zUnyo hi kevaladhUmaH na bahimanumApayet / atazca punarapi pramANasaMplavo durvAra iti bhAvaH // 6 etadevopapAdayati--na hyasAdhAraNetyAdi / asAdhAraNAMza:svalakSaNamAtram / sAmAnyaM -- vyApyatvAdirUpam / na hi mahAnasadRSTa eva dhUmaH parvate vayanumitiheturbhavitumalamiti yAvat / sevetyAdi / nAvajJAtasambandhaM' ityAdinA'bhihitA ityarthaH / atazcAnumAnamAmANyavAdinAM prANavarjanIya ityupasaMdarati- -ata iti / sambandhavijJAnaliGga. grahageti dvaMdvaH / adhikaM pUrvabheva nirUpitam / anihRtya - aGgIkRtyeti yAvat // pratyakSatvamityAdi / parokSo'pi viSayaH pratyakSatvaM pratyakSo'pi viSayaH parokSatAM dezakAlAdibhedena pratipadyate / dUrAt dhUmena vahnimanumAya Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] pramANasaMplava sAdhanam kSaNabhaGgaM niSetsyAmaH santAno yazca kalpitaH / darzitaprAptisiyAdau saMplave'pi sa tAdRzaH // 103 // 91 [jAtyavayaviprabhRtInAM sthirANAM satvAtmamANasaMlatraH durvAraH ] yadapi jAtyAdiviSayaniSe 'gha' manorathaiH saMplavaparAkaraNamadhyavasitaM - tatra jAtyAdisamarthana mevottarI kariSyati / tAvakairdUSaNagaNaiH kAluSyama panIyate / tadvAnavayavI jAtiriti vArtai' va' bhadrikA // 104 // [gRhItagrAhitve'pi nAprAmANyam ] yadapi virodhavaiphalyAbhyAM na saMplava ityuktaM -- tatra vaiphalyaM, anadhigatArtha gantRtva vizeSaNanivAraNenaiva pratisamAhitam / virodho'pi nAsti ; pUrvajJAnopama'daina' 'nedaM rajatam' itivat uttaravijJAnAnutpAdAt / anekadharmavisaravizeSitavapuSi dharmiNi kadAcit kenacit kazcinnizcIyate dharmavizeSa iti ko virodhArthaH ? parvataM gacchan tameva vahniM pratyakSIkaroti / evaM jalAntasthaH sphaTikaH parokSaH sa eva bahiHsthaH pratyakSa, iti / nanu vastunaH pratikSaNaM bhaGgAt anumAnaviSaya: anyaH, anya eva ca pratyakSasyeti kathaM dezakAlAdibhedena saMplavaH ? ityatrAha - kSaNabhaGgamiti / kiJca darzitaprAptisiddhInAM nirvAhAya yadA santAnaH kalpitaH, - tadA tenaiva pramANa saMplavaH siddha ityAha- santAna iti // 'avayavI jAtiriti vArtaikabhadrikA' ityuktaM nirAkaroti - yadapIti / tadvAn- nAnApramANagamyatvenApanItadoSaH / avayavI jAtizceti vArtA sAdhIyasyevetyarthaH // pratisamAhitamiti / anadhigatArthagantRtvasya pramANalakSaNatve hi taca lakSaNaM nAsmAka , ekena pramANenAvagate pramANAntarapravRttirviphaleti doSaH miti na doSa iti bhAvaH / upamardaH - bAdhaH / visaraH - samudAyaH / anekadharmaviziSTo hi dharmI / sa ca kadAcidekAkAreNa, kadAciccAkArAntareNa gRhyata iti na virodha ityarthaH // 1 dhana- kha. ka-kha. 3 deM-ka. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 pramANasaMkhyAvicAra: nyAyamarI [samAnaviSayatve'pi zabdaliGgayo: vilakSaNapratItijanakatvam ] yadapi pratyakSasya zabda liGgayozca samAnaviSayatve sati sadRzapratItijanakatvamAzaGkitam-tatra kecidAcakSate-viSayasAmye'pyupAyabhedAt pratItibhedo bhavatyeva ; dUrAvidUradezavyavasthita padArthapratItivat // ___ anye tu manyante-nopAyabhedAt pratItibhedo bhavati, api tu vissybhedaadev| sannikRSTaviprakRSTagrahaNe'pi viSayau bhidyate / durAt sAmAnyadharmamAtravi ziSTasya dharmiNo grahaNam : adUrAttu skl'tdtvishess'saakssaatkrnnm| 'dimAH pratyakSAnumAnazabda. pramitayaH pra'meya bhedAt bhidyante // vizeSadharmasaMvaddhaM vastu spezati netrdhiiH| vyAptabodhAnusAreNa tanmAtraM tu laiGgikI / 105 // . zabdAt tattadavacchinnA' vAcye saJjAyate matiH / zabdAnuvedhazUnyA hi na zabdArthe matibhavet // 106 // ___ 'samAna viSayatve ca jAyate sadRzI mati:' ityuktaM pratisamAdhatteyadapIti / upAyabhadAt indriya-vyAptijJAna-sAdRzyajJAna-zabdarUpopAyabhedAdityartha // nanu ekasyaiva sataH vAtuna: kathaM sannikarSaviprakarSabhedAt bhedaH ityatrAha-- duuraaditi| sakalota / yogyasakaletyarthaH // pratyakSAnumAnAdInAM vivicya viSayAn darzayati ---vizeSeti / tadvanmAtraM - vyAptyavagatadharmamAtra viziSTadharmiNa laiGgikI mati. spRzatItya vayaH / tattadacchinnA - tttdvaackshbdaavcchinn|| zabdenArthopasthitivelAyAM tattadarthasya tattacchabdavAcyatayopasthitiriti bhaavH| etadevopapAdayati -- zabdeti / zabdArtha-zabdopasthApite'rthe // nanu dvitIye'smin pakSe kathaM saMplavaH ? pratyakSAdInAM viSayavyavasthAyA / vizeSa-kha. ya-kha. ' tIti-ka. ' vadavacchinnA-kha. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 03 Ahnikam 1] pramANasaMplavavyavasthe [pratyakSAdInAM viSayavailakSaNye'pi saMplavo'pyastyeva] kathaM tarhi teSAM saMplavaH ? sarvatra viSaya bhedasya darzitatvAtsatyam-dharmyabhiprAyeNa saMplavaH kathyate / imo tu pakSI pratyakSalakSaNe vistarazo vicaaryissyte| sarvathA tAvadasti pramANAnAM saMplava iti siddham // ... [bhASyoktapramANasaMplavodAharaNam tadudAharaNaM tu bhASyakAra: pradarzitavAn-'agnirAptopadezAt pratIyate, amutreti ; pratyAsIdatA dhUmadarzanenAnu'mIyate ; pratyAsannatareNa upalabhyate' ityAdi // . [bhASyoktapramANavyavasthodAharaNam ] kvacittu . vyavasthA dRzyate-yathA "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' ityasmadAdegimAdeva jJAnaM, na pratyakSAnumAnAbhyAm / stanayitnuzabdazravaNAt taddhetuparijJAnamanumAnAdeva, na pratyakSAgamAbhyAm / 'svahastAdau pratyakSAdeva pratItiH, na zabdAnumAnAbhyAm" iti / tasmAt sthitametat-prAyeNa pramANAni prameyamabhisaMplavante, kacittu prameye vyavatiSThante'pIti || .[pramANasaMplavopasaMhAraH] ityuddhatAkhilapageditadoSajAta. saMpAtabhItiriha saMplava eSa siddhaH / sarvAzca saugatamanamsu viraprarUDhAH bhagnAH pramANaviSayadvayasiddhivAJchAH // 107 // uktatmAt, iti zaGkate kthmiti| dhrmybhipraayenneti| dharmabhedena viSayavyavasthAyAmapi tattat mANagamyadharmaviziSTadharmiNaH sarvatrAnugatatvAdastyeva saMplava ityarthaH / imo pakSau-kecitpakSaH, anye tu pakSazca // - agnirityAdyarthAnuvAdamAtram // vyavatiSThanta iti gandhAdI viSaye draSTavyam , ghrANaikagrAhyatvAt gndhsy|| saMpAta:--'dhArA saMpAta aasaarH'| iha-asmin saharzane / pramANeti / pratyakSAnumAnarUpapramANadvaya-svalakSaNasAmAnyarUpaviSayadvayasiddhI vAmchA yeSAM te tathA // 1 teSAM-ka. vicArayiSyete-kha. mimI-kha. svahastau dvauitita-kha Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 pramANasaMkhyAvicAraH nyAyamajarI [pramANasaMkhyAdhikyaparIkSA evaM tAvat nyUnatvaM saGkhyAyAH parIkSitam, Adhikya midAnIM parIkSyate // tatra arthApatyA saha pratyakSAdIni paJca pramANAnIti 'prAbhAkaraH // abhAvena saha SaDiti bhaattttH|| saMbhavaitihyAbhyAmaSTAviti kecit // azakya eva pramANasaGkhyA niyama iti suzikSitacArvAkAH // [arthApatteratiriktapramANatvam / tatra bhATTAstAvaditthamarthApattimAcakSate dRSTaH zruto vA'rthosnyathA nopapadyata ityarthAntarakalpanA arthaapttiH| dRSTa iti--pratyakSAdibhiH paJcabhiH pramANaiH, zruta iti-kutazcana laukikAdvaidikAdvA shbdaadvgto'rthH| tato'nyathA'nupapadyamAnArthAntarakalpanA'rthApattiH-ityevaM SaTpramANaprabhavatvena SavedhA'sau bhavati // pshceti| tathA''ha zAlikanAthaH prakaraNapaJcikAyAm -- 'tatra paJcavidhaM mAnaM pratyakSamanumA tathA / zAstraM tathopamAnArthApattI iti gugermatam' iti // ___ abhAvaH-anupalabdhiH / SaDiti / 'pratyakSAdezca SaTkasya ' 'pramANaSaTakavijJAta: ' ityAdi vArtikam // sushkssiteti| prathA ca 'pratyakSamekaM cArvAkA:' iti pUrva muktaM tu azikSitacArvAkaviSaya miti bhAvaH // dRSTa ityAdi-'yadyapi dRSTaH zruto vA' ityAdiH bhASye dRzyate / bhASya ca bhATTA bhAkarasAdhAraNam / ataH 'bhAH' ityullekha : na yujyata iva / athApi bhaTTAnuya yimiH pArthasArathimitrai: viracitAyAM zAstradIpikAyAM bhASyAnupUrvItaulyadarzana t etatprakaraNe zakti nirAkaraNaraMbhasya darzanAJca pArthasArathyAdi. matamevAtra dUSitamiti pratibhAti / ataeva 'bhATTAH' ityuktaM, na tu 'bhaTTaH' iti / gurumataM tu pratyekaM vicAryate / nopapadyata iti / itizabdaH hetuvacanaH / dRSTaH zruto vA ityuktaM vivRNoti---dRSTa iti / tataH-zrutAt arthAt / bhasya kalpanA' itytraanvyH| SaTpramANeti-pratyakSAnumAnopamAnazabdArthApatyanupalabdhirUpeti zeSaH // prabhAkaraH-stra. 'mAnAda-kha. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] arthApattaratiriktapramANatvam 95 [zrutArthApatteH vailakSaNyam ] dRSTavacanenopalabdhivAcinA gatArthatve'pi zrutArthApatteH 'pRthagabhidhAnaM pramANaikadezaviSayatvena prameyaviSayArthApattipaJcakavilakSaNatvAt // [pramANaSaTkapUrvikAH SaDApattayaH] ___ tatra pratyakSapUrvikA tAvadarzapattiH-pratyakSAvagatadahanasaMsargodgatadAhAkhyakAryAnyathA'nupapattyA vaDherdAhazaktikalpanA // anumAnapUrvikA--dezAntaraprAptiliGgAnumitamarIcimAligatyanyathA'nupapattyA tasya gamanazaktikalpanA / / / ___ upamAnapUrvikA--upamAnajJAnAvagata goriNDAdisArUpyaviziSTa gavayAdiprameyA'nyathA'nupapattyA tasya tajjJAnagrAhyatva'zaktikalpanA' iti|| _ nanu dRSTa ityatra darzanapadaM na pratyakSamAtraparam , anumAnAdiparatvasyAnupadameva varNitatvAt ; kintu pramANasAmAnyaparam / evaJca zabdasyApi tenaiva gatArthatvAt dRSTaH zruto vA iti vibhAgaH kiM nibandhana ityAzaGkaya samAdhattedRSTeti / pramANakadezaviSayatveneti / itaratra arthakalpanam, atra tu pramANasya zabdasya kalpanamityarthaH / spaSTIkariSyate cedamupariSTAt // 'tatra pratyakSato jnyaataahaahaahhnshkttaa| vahneH-' iti zloka vArtikoktaM manasi kRtvA''ha - pratyakSAvagateti / asya dAhAkhyakArye anvyH| ata evAsyAH pratyakSapUrvakatvam // '.. anumitAt sUrye yAnAta tacchaktiyogyatA' ityuktaM smRtvA''ha --- dezAntareti / dezAntaraprAptirUpAt liGgAt anumitA yA marIcimAle:sUryasya gati:, tdnythaanuppttyetynvyH| tasya-sUryasya / - 'gavayopamitAyA goH tajjJAnagrAhyatA matA' (zlo-vA-arthA.) ityukta smaramAha-upamAne ti| upamAnajJAnAvagataM yat gopiNDasArUpyaM, tadviziSTagavayetyanvayaH / tasya-gavayasya / tajjJAnagrAhyatveti / gavayapadajanyajJAnaviSayatvetyarthaH // - pRthagvi-kha. nyagatya-ka. gavayasArUpyaviziSTagopiNDAdiprameyA'-kha. 'kalpanA-ka. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 arthApattiprakaraNam [nyAyamaJjarI tadimAstAvadatIndriyazaktiviSayatvAdApattayaH pramANAntaram / zakteH pratyakSaparicchedyatvA'nupapatteH tadadhInapratibandhAdhi'gama'vaidhuyeNAnumAnaviSayatvAyogAt // anvayavyatireko hi dravyarUpAnuvartinau / zaktistu tadgatA sUkSmA na tAbhyAmavagamyate // 108 // zabdopamAnayostu atra saMbhAvanaiva nAratati arthApattere vaiSa vissyH|| arthApattipUrvikA yathA'-zabdakaraNikArthapratItyanyathA'nupa pattyA zabdasya vAvakazaktimavagatya tadanyathA'nupapattyA tasya nitytvklpnaa| sA ceyaM zabdaparIkSAyAM vakSyate // abhAva pUrvikA' tu bhASyakAreNodAhRtA-jIvatazcaitrasya gRhAbhAvamavasAya tadanyathA'nupapattyA bahirbhAvakalpanA-iti // nanu kAryadarzanAdarzanAbhyAM zakteranumeyatvasaMbhave kathamanumAnAviSayatvam ? itytraah-anvyeti| ayamarthaH-anvayavyatirekadarzanaM ca na zakti kAryayoH sNbhvti| kintu dranyasvarUpakAryayoreva / na hi vahnizaktisatve dAhaH, tadabhAve tadabhAva: iti vaktuM zakyate ; shktertiindriytvaat| atazca yathA pratyakSeNa na zaktisiddhi' tathA'numAnenApi ; kinvarthApattyaiveti / atrshktisiddhau|| 'abhidhAnaprasiddhayarthamarthApattyAvabodhitAt / zabde bodhakasAmarthyAta tannityatvaprakalpanam' iti vArtikamanusandadhannAha - arthaapttiiti| tadanyathAnupapattyA-vAcakatvazaktimattvAnyathA'nupapattyA / zabde'nitye tannAze zaktarapi nAzAt kAlAntare tatpadAt zAbdabodhAnupapattirityAdikaM zabdanityatvAdhikaraNe'bhidhAsyata - iti vArtikoktaM svayamapyanusaran mAha-sA ceymiti|| bhASyakAreNa - zabarasvAminA // 1 gata-ka. ' tvAt-ka. kA-ka. 'parIkSaH-ka. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 11 arthApatteratiriktapramANatvam 97 [arthApatti: nAnumAnam] nanu dRSTena 'adRSTasiddha'ranumAnamevedaM syAt-na numAnaM-sAmagrayabhAvAt / pakSadharmatAdi sAmagrayA yajJAna'mutpadyate tadanumAnamiti taarkiksthitiH| sA ceha naasti| baharbhAvaviziSTe caitre, 'catraviziSTe' bahirbhAve vA'numeye kasya liGgatvamiti cintyam / gRhAbhAvaviziSTasya vA caitrasya? caitrAbhAvaviziSTasya vA gRhamya! gRhe caitrAbhAvasya vA? 'tatra caitrAdarzanasya vA? na caiSAmanyatamasyApi pkssdhrmtvmsti| na hi gRhaM vA, caitro vA, tadabhAvo vA, tadadarzanaM vA caitrasya dharmaH, tahirbhAvasya vetyapakSadharmatvAdanyatamasyApi na liGgatvam // .. [prameyAnupravezAca arthApattirnAnumAnam ] api ca prameyAnupravezaprasaGgAdapi nedamanumAnam / tathA hiAgamAvagatajIvanasya gRhAbhAvena caitrasya bahirbhAvaH parikalpyate, itarathA mRtenAnaikAntiko hetuH syAt / abhAvazca gRhItaH san bahirbhAvamavagamayati, nAgRhItaH; dhUmavat / abhAvagrahaNaM ca ___ 'jJAtasambandhasyaikadezadarzanAt ekadezAntare'sannikRSTe'rthe buddhiranumAna' iti mImAMsakairlakSaNAt taarkiketyuktm| 'bahirdezaviziSTe'rthe deze vA tadvizeSite / prameye, yo gRhAbhAva: pakSadharmasvasau ktham ? tadabhAvaviziSTaM tu gRhaM dharmo na kasyacit ' - itivArtikoktamupapAdayati-bahi vetyAdi / yadyapyarthApattisAmAnyasyaivAnumAnAnantarbhAvo varNanIyaH, athApi abhAvapUrvikAM dRSTAntIkRtya zAvarabhASye'tiriktatvasAdhanAt sa eva kramo'trApyAdRta: / bahirbhAvacaitrayo: pakSasAdhyayorvizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNAnumAnadvayamupanyastam / evamuttaraprakaraNaM sarva zlokavArtikamanusRtyaiva varNitamiti pRthakpRthak na vArtikaM sarvatra pradarzyate, granthavistaramiyetyavagantavyam // ___'jIvatazca gRhAbhAvaH pakSadharmo'tra klpyte| tatsaMvittirbahirbhAvaM na cAbudhvopajAyate'-ityAdivArtikoktamanuvadati-api cetyaadinaa| prameyAnupravezo nAma pramANena gamyasya prameyasya pramANa eva kroDIkaraNam / caitraH, siddhasiddhe-kha. 'sAmagrayA hi-ka. mupajanyate-kha. 'vatrAbhAvaviziSTe-sva. caitrA-kha. ta5 kha. NYAYAMANJARI Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 arthApattiprakaraNama nyAyamaJjarI sakalasadupalambhakapramANapratyastamayapUrvakam / iha tu sadupalambhaka mastyeva jIvanagrAhi pramANam / jIvanaM hi kvavidastitvamucyate / apratyastamite tu sadupalambhake pramANe kathamabhAvaH pravarteta ?' iti pravAmAna evAsau sadupalambhakaM pramANaM pRthagviSayamupasthApayati---- yahirasya bhAvaH, gRhe tyabhAva iti / tena jIvato bahirbhAvavyavasthApanapUrvakagRhAbhAvagrahaNopapatteH prmeyaanuprveshH|| ___ anumAne tu dhUmAdi liGgagrahaNasamaye na manAgapi tadanumeyadahanaliGgayanupravezasparzo vidyata iti // nanu arthApattAvapi kiM prameyAnupravezo na doSaH ?-na doSa iti brUmaH--pramANadvayasamarpitaikavastuviSayAbhAvabhAvasamarthanArthamarthApattiH pravartamAnA prameyadvayaM parAmRzatyeva, anyathA taddhaTanAyogAt / bahirvartate, gRhe'satvAdityukte mRte vyabhicArAta, zAstrAdyavagatajIvanasya gRhe'satvAdityeva heturvaacyH| gRhe abhAvagrahazca pratiyogigrAhakasarvapramANApravRttAveva saMbhavet / bhAgamAthavagatatvAt caitrasadbhAvasya pratiyogigrAhakapramANapravRttyA abhAvAgrahaNe prasakte, gRhe caitre pravartamAnaM anupalabdhirUpaM pramANaM, sattvagrAhaka pramANaM anyaviSayaM niyojayati, sattvasya bahirviSayatvAditi / evaJca anumAnena nirNeyaH yaH bahiHsadbhAvarUpo'rthaH sa liGgajJAna evaM viSayo bhvtyev| AgamAttu sattvaM gRhItaM, anupalabdhyA tvasatvaM ; na yubhayamekasya saMbhava ; nApyanyatarAprAmANyaM, tulyatvAta, ataH idaM pramANadvayaM viSayabhedena parasparavirodhaM vyavasthApayati-gRhe'bhAvaH, bahiHsattvamiti / evaJca hetujJAnakAla eva sAdhyasyApi svayaM vyavasthApanAt na pramANAntarApekSA'stIti arthApattirnAnumAnamiti / na hyevamanumAne liGgajJAnakAla eva sAdhyasyApi bhAnam / mato vilakSaNeyamApattiH // 'bhanyathAnupapattau tu' ityAdinA vArtikoktaM vailakSaNyamupapAdayituM svayamAkSipati, nnviti| tatrApi hi pramANapravRttikAla eva prameyanirNayaH uktarItyA'varjanIyaH / tatazca arthApattyA gamyaM kimnydstiityrthH| pramANadvayaMbhAvAbhAvaprAhaka pramANadvayam / parAmRzatyeveti / etaduktaM bhavati -ayameva 1rtate-kha. talliAta-kha. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Alikama 1] arthApattaratiriktapramANatvama atazca yeyamAgamAdaniyatadezatayA kvacidastIti saMvittirabhUt , saiveyaM gRhAbhAve gRhIte bahirastIti saMvitira dhunA sNvRttaa| tAto vailakSaNyAt naanumaanmrthaapttiH|| [arthApattisthale vyAptigrahaNamapi na saMbhavati] atazcaiva-sambandhagrahaNAbhAvAtbhAvAbhAvI hi naikena yugapadvahnidhUmavat / pratibaddha'tayA 'borbu zakyau gRhaba haiHsthitau // 109 // anyathA'nupapattyA ca prathamaM prtibndhdhiiH| pazcAdyadyanumAnatvaM ucyate, kAmamucyatAm // 11 // nanvastyeva gRhadvAre vartinaH snggtigrhH| . bhAvenA bhAvasiddhau tu kathameSa bhaviSyati // 111 // yatra gRhe caitrasya bhAvamavagamya tadanyathA'nupapatyA tadanyadezeSu nAstitvamavagamyate-tatra dezAnAmAnantyAt duradhigamaH pratibandhaH / / pravRttikramaH apattipramANasya / ayameva ca vizeSo'syetarapramANebhyaH / mata eveyamaMtiriktaM pramANamucyate'smAmiH / ato'yamaparyanuyojyaH- vyAptyAdikamantarA'pi indriyaM kathamarthamavagamayatItyAdivat / tattatpramANAnAmasAdhAraNyaM tu sarvasammatamiti / / sambandhagrahaNAbhAvAt ityasya ' pratibaddhatayA boddhaM na hi zakyau' ityanenAnvayaH / anythetyaadi| yadi ca, pratibandha (sambadhaH-jyAptiH)grahaNaM prathamataH arthApattyaiva, tatazcAnumAnaM pravartata ityucyate--- tadA siddhmrthaapttertirikttvmityrthH| tadetaduktaM vArtika--'tena sambandhavelAyAM sambandhyanyataro dhruvam / arthApattyA'vagantavyaH pazcAdastvanumAnatA' iti // nanu sambandhagrahaH arthApattyaiva saMbhavediti nAyaM nirbandhaH / gRhadvAre sthitaH puruSaH bahirgacchantaM devadattaM pazyan yugapadeva devadatte bahirbhAvaM gRhe'bhAvaM ca pratyakSeNaiva gRhNAti yadA tadA tayoH pratyakSeNaiva sAtigrahaH sulabha iti zaGkatenanviti / samAdhatte -bhAveneti / eSa.--saGgatigrahaH // ___ uktameopapAdayati-yoti / evaJcoktasthale'rthApattimantarA nirvAhe'pi bhAvenAbhAvanirNayasthale arthApattireva zaraNIkaraNIyeti bhaavH|| 1-kha. 'da-kha. dha-kha. roDaM-kha. na-kha. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 arthApattiprakaraNam nyAyamajarI anagnivyatire'kasya' nizcaye dhUmasya kA vArteti cet-ucyatetatra dhUmajvalanayoH anvayagrahaNasaMbhavAt na vyatirekagrahaNamAdriyeran / bhUyodarzana sulabhaniyamajJAnasaMpAdyamAnasAdhyAdhigama nirvRttamanasAM kimanagnivyatirekanizcayena ? iha punaranvayAvasAyasamaya eva gamyadharmasya duravagamatvamuktaM, anantadezavRttitvAt // anupalabdhyA tannizcaya iti cet-na-mandiravyatiriktasakalabhuvanatalagatatadabhAvanizcayasya niyatadezayA'nupalabdhyA kartumazakyatvAt / teSu teSu dezAntareSu paribhraman anupalabdhyA tadabhAvaM nizceSyAmIti cet --maivam -- gatvA gatvA'pi tAn dezAn nAsya jAnAmi nAstitAm / kauzAmbyAstvayi niSkrAnte tatpravezAdizaGkayA // 112 // tasmAdabhUmiriyamasarvajJAnAmityarthApattyaiva tnnishcyH|| nanu itthamamumarthamanumAnAnnizceSyAmaH-dezAntarANi, caitrazUnyAni, caitrAdhiSThita dezavyatiriktatvAt , tatsamIpadezavaditi -na-pratyanumAnopahatatvAt-dezAntarANi, caitrAvyatiriktAni, tatsamIpadezavyatiriktatvAt , caitrAdhiSThitadezavat iti| tasmAniyatadezopalabhyamAnaparimitaparimANapuruSazarIrAnyathA'nupapattyaiva taditarasakaladezanAstitvAvadhAraNaM tasyeti siddham // anagnIti / na hmanagniH sarvo dezaH sugama: / agnizUnyadezavyAvRttatAjJAnAbhAve ca dhUme vyabhicArasaMzayaH syAdeveti shessH| tatra vyatirekavyApteranvayavyAptyupaSTaMbhakatvameva, na svAtantryeNa vastusAdhakatvamiti samAdhattetatreti // tnnishcyH--deshaantraasttvnishcyH| tatpravezaH--kauzAmbIpravezaH / na hi sakalaM bhuvanatalaM yugapadevanAmAdRzenopalabdhaM zakyamiti bhAvaH / iyaM-bhAvenAbhAvasiddhiH / ___ tatsamIpadezavyatirikatvAditi / caitrazUnyatvenAsmadindriyAdigocaradezavyatiriktatvAdityarthaH // ka-kha. mana-kha. nya-kha. iti-ka. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutArthApattinirUpaNam [ zrutArthApatti: ] pIno divA ca nAtIti sAkAGkSavacanazruteH / tadekadezavijJAnaM zrutArthApattirucyate // 113 // ihaivaMvidhAkAGkSavacanazravaNe sati saMmupajAyamAnaM rajanIbhojana vijJAnaM pramANAntarakaraNakaM bhavitumarhati pratyakSAderasannidhAnAt / na pratyakSaM kSapAbhakSaNapratItikSamam, parokSatvAt / nAnumAnaM, anavagatasambandhasyApi tatpratIteH / upamAnAdestu zava nodeti / tasmAt zAbda eva rAtribhojanapratyayaH // kim 1] atra zabdazca na zrUyamANa imamarthamamivaditumalam, ekasya vAkyasya vidhiniSedharUpArthadvaya samarthana zUnyatvAt / rAjyAdipadAnAmazravaNAt apadArthasya vAkyArthatvAnupapattaH / na ca vibhAvarIbhojanalakSaNo'rthaH divAvAkyapadArthAnAM bhedaH saMsarge vA ; yenAyamapadArtho'pi pratIyeta // 1 101 ; pIna ityAdi / kumArilo'pyAha - 'pIno divA na bhuGkte cetyevamAdivacaH zrutau / rAtribhojanavijJAnaM zrutArthApattirucyate ' iti / parantu prameyamarmavijJAna caturo granthakAraH zrutArthApattipravRttimUlaM sUcayituM pUrvapakSamalaGkRtya kiJcidanyathA vyAcakhyAviti boddhavyam / AkAGkSA cAtra arthaviSayiNI / kSapAbhakSaNaM - rAtribhojanam / sambandhaH - vyAptiH / zaGkava notIti / upamAnasya zaktimAtra grAhakatvAditi zeSaH / zAbda eveti / tasmAt vAkyAntareNAyaM buddhisthena pratIyate iti vArtikamapi smartavyam // Na-kha. nanu padAdanuvasthitasyApi saMsargAdeH vAkyArthatvaM siddhAnte'GgIkriyate, evaM prakRte'pyastu zAbda eva bodhaH ityAzaGkaya samAdhatte - na cetyAdinA / apadArtho'pi bhedaH, saMsarge vA vAkyArtho bhavitumarhati na tadatiriktaH rAtribhojanAdirityarthaH / bhedaH - vizeSaH, vyaktivizeSa iti yAvat / ghaTatvAdizaktAnAM ghaTAdipadAnAM 'ghaTamAnaya' ityAdau vyaktivizeSa bodhakatvaM tAtparyavazAt iti vyaktivizeSaH parasparasaMsargazca vAzyArthaH sarvairabhyupeyaH / prakRte ca rAtribhojanAdimanyatararUpa iti na zabdastadbodhaka iti bhAvaH // 2 nAM- ka. ca Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ardhApattiprakaraNam nyAyamajarI tasmAt kalpyAgamakRtaM nakamattIti vedanam / tadvAkyakalpanAyAM 'ca' pramANaM paricintyatAm // 114 // nA'dhyakSamanabhivyaktazabdagrahaNazaktimat / na liGgam ; agRhItvA'pi vyAptiM tadavadhAraNAt // 115 // kvabinityaparokSatvAt vyAptibodho'pi durghaTaH / viniyokI zrutiryatra' kalpyA prakaraNAdibhiH // 116 // viniyokrI hi zrutiH' sarvatra prakaraNAdau vAkyavidbhirabhyupa.. gmyte| yathoktam 'viniyokI zrutistAvat sarveSveteSu sammatA' iti / tasyAzca nityaparokSatvAt duradhigamastatra liGgasya prtibndhH| na ca nizApadavacanasya sattA'numAtumapi zakyA, tasyAM sAdhyAyAM bhAvAna bhAvobhayadharmakasya hetorasiddhAvaruddhAnaikAntikatvenAhetutvAt / na cAtra dharma:' kazcidupalabhyate; yastena tadvAn , parvata ivAgnimAn anumIyate // 'tasmAt vAkyAntareNAyaM buddhisthena prtiiyte| tasya cAgamikatve'pi yattadvAkyaM pratIyate / pramANaM tasya vaktavyaM pratyakSAdiSu yadbhavet / na hyanucArite vAkye pratyakSaM taavdissyte| nAnumAnaM na cedaM hi dRSTaM tena saha kvacit ' ityAdivArtikoktaM prisskRtyaanuvdti-tsmaadityaadi| tasmAt ... bhedasaMsargAtiriktaviSayakazAbdabodhaM prati padajanyapadArthopasthiteH kAraNatvAt / adhyakSa anamivyaktazabdagrahaNazaktimat na ityanvayaH / mImAMsakamate zabdasya nityatvAt abhivyaktasyaiva zrotreNa grahaNAt tthoktiH| na liGgaM - nAnumAnam / prAcInamate jJAyamAnaliGgasyaiva anumitikaraNatvenAnumAnazabdavAcyatvam / atra hetuH-agRhiitveti| vyaaptimgRhiitvaa'piitynvyH| kalpyatAM vyAptijJAnamityatrAha-kaciditi // ___zabdasya kutracit nityproksstvmevoppaadyti-viniyokriityaadinaa| ytr-ydvissye| prakaraNAdibhiH yadviSayiNI viniyAkI zruti: kalpyA, tasyAH zruternityaparokSavaM siddhmevetyrthH| prakaraNAdibhirityAdinA liGgavAkyasthAnasamAkhyAnAM grahaNam / uktamarthamupapAdayati -viniyokrI hiityaadi| vaakyvidbhiH-miimaaNskaiH| viniyokriityaadi| "zrutiliGgavAkya tu-kha. spa-ka. hi-ka. mI-kha. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] bhratArthApattinirUpaNam 103 na ca divAvAkyaM, tadartho vA' nizAvacanAnumAne liGgatAM pratipattumarhati azrate hi nizAvAkye kathaM tddhrmtaagrhH| zrute tu tasmin taddharmagrahaNe kiM prayojanam ? // 117 // divAvAkyapadArthAnAM tiSThatu liGgatvaM, anupapadyamAnatayA'pi na nizAvAkyapratyAyakatvamavakalpate / padArthAnAM hi sAmAnyAtmakatvAt vizeSamantareNAnupapattiH syAt , na vAkyAntaramantareNa / tasmAt zrUyamANaM vAkyameva tadekadezamantareNa nirAkAGkSapratyayotpAdakasvavyApAranirvahaNa sandhimanadhigacchat tadekadezamAkSipatIti seyaM pramANaikadezaviSayA zrutArthApattiH // prakaraNasthAnasamAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyamarthaviprakarSAt ' (jai. sU. 3-3-14) ini sUtravArtikastho'yaM shlokH| eteSu prakaraNAdiSu sarveSvapi sthaleSu zrutistAvat viniyokrI-viniyojikA sammatA ityanvayArthaH / ayaM bhAvaH / viniyojakapramANeSu zrutyAdiSu madhye pUrvapUrva prblm| uttarottaraM durbalama / liGgAdIni hi na sAkSAdviniyojakAni, kintu zrutikalpanayaiva / dharmasya codanAlakSaNatvena zrutyekasamadhigamyatvAt / evaJca sarvatrApi liGgAdiSu zrutikalpanaiva / sA ca zrutinityAnumeyaiveti tadviSayakacyAptigrahaNaM durghaTameva / atra vArtike sarve veteSviti dRSTayA 'sarvatra prakaraNAdau' ityuktam / yadyapi liGgAdigvityeva vaktavyaM, prAthamyAt ; athApi prakaraNasamAkhyayoH balAbalavicAraprakaraNasthatvAt asya vArtikasya, 'prakaraNAdau' ityuktam / / divAvAsyaM, tadartho vA nizAvAkyAnumAne liGgamiti vikalpya duussytincetyaadinaa| divAvAkya-divA na bhuGkta iti vAkyam / taddharmatAgrahaHnizAvAkyadharmatvena jJAnaM divAvAzya ya katham ? ityrthH| dharma:-liGgam / yadi ca nizAbhojanavAkyaM zrutam , tAI tadanumAnaM nottiSTatyeveti // ____tadartho vA? iti dvitIyakalpaM prtivkti-divaavaakypdaarthaanaamiti| sAmAnyaM hi padArtha: / vizeSazca vaakyaarthH| sAmAnyAnAM vizeSa vinA'nupapadyamAnatvAt vizeSapratyAyanAyAlaM bhavedA tatpadArthaH, na tu vAkyApasthApanAya / matamAtra nizAvAsyopasthiti: prmaannaantraadhiinaivetyrthaapttisiddhirityrthH|| ''pi-kha. 'NaM-kha. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 arthApattiprakaraNam [nyAyamaJjarI [zrutArthApattisthale arthAnumAnamapi na saMbhavati] nanu ! arthAdeva kathamarthAntaraM na kalpyate? pIvaratvaM hi nAma bhojanakAryamupalabhyamAnaM svakAraNa bhojanaM, analamiva dhUmaH samupasthA'payatu tacca vacasA kAlavizeSe niSiddhaM taditarakAlavizeSaviSayaM bhaviSyatIti kiM vacanAnumAnena ? vacanamapi nAdRSTArtha, api tu arthgtyrthmev| tat asya sAkSAdarthasyaiva kalpyamAnabhya ko doSaH? yadyavadhAnamAzrIyate-ucyate zabdapramANamArge'smin anabhijJo'si bAlaka! pramANataiva na hyasya sAkAGkSajJAnakAriNaH // 118 / puro'vsthitvstvNshdrshnpraaptinirvRti| pratyakSAdi yathA mAnaM na tathA zAbdamiSyate // 119 // . vAkyArthe hi samagrAGgaparipUraNa susthita / vidhAya dhiyaM nAsya vyApAraH paryavasyati / 120 // . tAvanta bodhamAdhAya prAmANyaM labhata vcH| tadarthavAcakatvAJca tadvAkyaM vAkya miSyate // 121 // taJca-bhojanaM c| kAlavizeSe-divA / taditarakAlaH-rAtriH / arthgtiH-arthaavgtiH| vacanaM khalu arthAvagatyarthamevApekSaNIyaM, arthAvagaterevAnumAnataH siddhau madhye kiM tena ?. ityrthH| tat-tasmAt / asyaanumitena zabdenAbhidheyasya // samAdhatte - ucyata iti / . na hiityaadi| nirAkAMkSabodhajanakaM vAkyameva pramANam / na tu yathAkathaJcidyatkiJcidarthopasthApakam, unmattavAkyAnAmapi praamaannyaaptteH| pratyakSaM tu purovasthitavastuni sAzAnavagAhane'pi yAvadgahaNa pramANaM bhavitumarhati / na tathA shbdH| zabdasya vyApAro hi yAvatA'rthaparisamAptiH tAvatparyantaM bhavasyeva, evaM ca zrRtArthApattisthale, zrutena vAkyena pUrNasya bodhasyAnirvAhAt , tadvAkyasya prAmAgyarakSaNAyaiva vA vAkyAntarameva kalpanIyaM, na svarthamAtraM yathAkathaJcit / evaJca vAkyAntarakalpanasyaivAva paraprAptatve madhye ta pUrva athakalpanAyAH kA prasaktiH? iti samuditArthaH / tthA-ka. du-ka. bhi-kha. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 Ahnikam 1] zrutArthApatterAvazyakatA zabdaikadezazrutyA'taH tadaMzaparipUraNam / kalpyaM, prathamamarthasya kutastena vinA gatiH ? // 122 // prAyaH zrutArthApatyA ca vedaH kAryeSu pUryate / tatrArthaH kalpyamAnastu na bhavedeva vaidikaH // 123 // yo mantrairaSTakAliGgaiH tadvidhiH' parikalpyate / zrutirliGgAdibhiryA ca kalpyate viniyojikA / / 124 // vizvajityadhikArazca yAgakartavyatAzruteH / utpattivAkyaM sauryAdAvadhikAravidhizruteH // 125 // tdNsheti| azrutAMzetyarthaH / kalpyamityetadanantaraM evaJceti zeSaH / tena vinA-zabdana vinA arthasya prathamaM kutaH-kena pramANena gatiH-avagati:nizcaya iti yAvat / nanu zrutArthApattisthale kalpyamAnasyArthasya zAbdarUpatvAnaGgIkAre kA hAni:? iti zaGkAyAM 'prAyazazcAnayA vede vyavahAro vyavasthitaH / so'vaidikaH prasajyeta yatheSA midyate tataH' iti vArtikoktameva samAdhAnamAhaprAya ityAdi / vArtikasyAyamarthaH-anayA-zrutArthApatyaiva prAyaH sarvo'pi vyavahAro vede vrtte| kevalazrotArthApekSayA zrutyarthApattisiddhArthA eva vedeSu bahavaH / evaM sthite te'rthA yadi anumAnagamyAH, tarhi vedagamyA na syuH; tathA ca teSAM dharmatvamapi na syAt / codanAlakSaNatvAddharmasyeti / vaidika:vedaikagamyaH // pUrva kAryeSu ' ityuktArthe nidarzanAnyAha-yo mntrrityaadi| aSTakAzrAddhaliGgabhUtaiH mantraiH aSTakAzrAddha vidhi: klpniiyaa| tathA ca smRtyadhikaraNazAbarabhASyam-'aSTakAliGgAzca mantrA vede dRzyante-teSu vaidikazabdAnumAnamiti' iti| shrutirityaadiH| ayamaMza: pUrvameva 'viniyokI zrutistAvat' ityatra vivRtH| vishvjitiityaadiH| vizvajidadhikaraNe (4-3-5) 'tasmAt zrutyekadezaH saH' itizrutikhaNDabhASyAyukto'yamarthaH / bhdhikaarH-phlsmbndhH| phalamantarA kartavyatvavidhirna saMbhavatIti phala vidhiranumeyeti yAvat / sauryAdAviti / 'saurya caLaM nirvapet brahmavarcasakAmaH' ityasya karmasvarUpabodhakotpattividhyabhAve vaiyarthya miti darzapUrNamAsAdividhe dha:-sva.. li-ka. kha. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 [nyAyamajarI arthApattiprakaraNam aindrAnAdivikAreSu kaarymaatropdeshtH| yazca prakRtivadbhAvo vidhyanta upapAdyate // 126 // tadevamAdau sambandhagrahaNAnupapattitaH / zrutArthApattirevaiSA nissapatnaM vijRmbhate // 127 // 'tayA' zrutyaikadezazca sarvatra parikalpyate / arthakalpanapakSe tu na syAdvedaikagamyatA // 128 // . ityarthApatti'rukkai pA SaTpramANasamudbhavA / [arthApatti: na pramANAntaram , kintu anumAnameva] eSA vicAryamANA tu bhidyate nAnumAnataH " 129 // .. pratibandhAdvinA vastu na vastvantarabodhakam / yaM kazcidarthamAlokya na yaH kazcit pratIyate // 130 // pratibandho'pi nAzAtaH prayAti matihetutAm / na sadyojAtabAlAdeH udbhavanti tathA dhiyaH // 131 // ratidazena kalpanamityuktaM sptmcturthpaade| aindrAgnetyAdi / 'aindrAgnamekA. dazakapAlaM nirvapet prajAkAmaH' iti vihitAyA iSTeH darzapUrNamAsokAGgAtideza iti 'iSTiSu darzapUrNamAsayoH pravRttiH syAt ' (8-2-5) ityatroktam / prakRtivadbhAva:-prakRtivat bhAvaH svarUpAvAptirityarthaH / vidhyantazabdastvevaM bhASita: zabarasvAmibhi:-'darzapUrNamAsAbhyAM yajeta' iti vidhyaadiH| vidhyanto'pi 'pradhAnavidhivarjitaM kRtsnaM pauroDAzikaM brAhmaNam' iti (7-4-20) / marthApattipUrvapakSamupasaMharati --ityarthApattiriti // 'bhidyate nAnumAnataH' ityuktamAkSipati- pratibandhAdityAdi / yaH kazcit artha iti zeSaH / na hi ghaTaM pazcan paTaM kazcinizcinotItyarthaH / sadyojAteti / na hi sadyo jAto bAlaH dhUmAt vahni pratipattamalam / ataH ajJAta: pratibandha: na nirNaya heturityrthH| tathA ca pUrvodAhRtasthale caitrasya bahirbhAvAdeH pUrvamanavagatatvena kathaM vyAptigraha ityrthH| uktamartha 'tathA-ka. revai ka. 3 yatki-kha. 'vya-ka. ca-kha. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikama 1] arthApatteranumAne'ntarbhAvaH 107 na vizeSAtmanA yatra saMbandhamAnasaMbhavaH / tatrApyastyeva sAmAnyarUpeNa tadupagrahaH // 132 // api ca-tena vinA nopapadyata iti 'kalpanamapattiH / tena vinA nopapadyata iti ca vytirekbhnnitiriym| vyatirekazca pratItaH, tasmin satyupapadyate itynvymaakssipti| anvayavyatireko ca gamakasya liGgasya dharma iti kathamapattiH nAnumAnam ? kevalavyatirekI heturanvayamUla eva gamaka iti vkssyaamH|| [zaktikalpakArthApattinirAkaraNam] yAzca pratyakSAdi pUrvikAH zaktikalpanAyAmarthApattaya udAhRtAH tAzca zakteratIndriyAyA abhAvAt nirviSayA eva // svarUpAdudbhavat kArya sahakAryupavRhmitAt / na hi kalpayituM zaktaM zakimanyAmatIndriyAm // 133 // [atiriktazaktisAdhanam] nanu zaktimantareNa kArakaM kA'rakameva na bhavet / yathA pAdapaM chattamanasA parazurudyamyate, tathA pAdukAdyapyudyamyeta / prativakti-na vishessaatmneti| yadviSaye vizeSato dRSTaM jina saMbhavati, tatrA'pi sAmAnyato dRSTeneva tduppttirityrthH| 'pratibandhAdvinA' ityArabhyaiva siddhAntopapAdanaM vaa| saMbandhavAnaM-vyAptijJAnam // yadyapyarthApattau nAnvayanyAptisaMbhavaH, athApi nyatirekacyAptiriyamityAhaapi cetyaadi| nanu abhAvayoreva parasparaM vyAptiH, tena ca pratiyoginaH kathaM siddhiH? na hyanyatra vyAptiH, manyasya siddhirityupapadyate iti shngkaayaamaahvytirekshceti| tathA ca vyatirekanyAptirapyanvayadAyAyaiveti / tathaivoktaM kusumAJjalI udayanAcAryairapi // - svruupaadityaadi| sahakAryupabRmitAta svarUpAt-kAraNavastunaH unnavat kArya anyAM atIndriyAM zaktiM kalpayituM na hi zaktamityanvayaH // 'ca-kha. kSa-ka. 'kA-kha. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 arthApattiprakaraNam [nyAyamaJjarI zakteranabhyupagame hi dravyasvarUpAvizeSAt sarvasmAt sarvadA srvkaaryodyprsnggH| tathA hi-viSadahanayormAraNe dAhe ca zaktAvaniSyamANAyAM mantrapratibaddhAyAM svarUpapratyabhijJAyAM satyAmapi 'svakAya? dAsInyaM yat dRzyate, tatra kA yuktiH ? na hi mantreNa svarUpasahakArisAnnidhyaM prativadhyate tasya prtybhijnyaaymaantvaat| zaktistu yatibadhyata iti satyapi svarUpe satsvapi sahakAriSu kAryAnutpAdo yuktaH // kiJca sevAdhyayanAdisAmye'pi phalavaicitryadarzanAt / atIndriyaM kimapi kAraNaM kalilatameva dharmAdi bhvdbhiH| ataH zaktiratIndriyA tathA'bhyupagamyatAmiti // zakteratiriktatvanirAkaraNam ] tadetadanupapannam-yattAvadupAdAna niymaadityuktN-ttrocyte| na hi vayamadya kizcidabhinavaM bhAvAnAM kAryakAraNabhAvamutthApayituM pAdapacchedAya kathaM pAdukodyamaprasaktiriti zaGkAyAmAha-zaktarityAdi / parazugadukayorubhayorapi pAdapacchedanAnuguNazaktizUnyatvAvizeSe kutaH pAdukA nodyamyate pAdapacchedAya? ata: zaktimattvatadabhAvAbhyAmeva nirvAho vAcya ityrthH| mantreNa pratibaddhaM viSadahanayo: svarUpameva pUrvasvarUpApekSayA mitraM kuto na syAditi zaGkAyAmAha-svarUpapratyabhijJAyAM satyAmapIti / svruupetyaadi| svarUpasya sahakAriNo vA sAnnidhyamityarthaH / pUrva yAdRzaM svarUpaM yAdRzasahakArisahakRtaM dAhAdijanakamAsIta, mantrAdiprayogAnantaraM tatra svarUpe mahakAriSu vA sannihitAnAM 'tadevedaM' iti pratyabhijJAsatvAt zaktinAzamantarA kAryAnudayo na nirvoDhuM zakya iti bhaavH| atiriktazaktyaGgIkAre vA kathaM pratIkAra: ? ityatrAha-zaktistviti // sevaa-gurushushruussaa| phalavaicitryaM-jJAnatAratamya, ziSyasyeti zeSaH / ataH-- uktanyAyAt / tatheti / yathA cetane dharmaH atIndriyaH aGgIkRtaH, tathA acetane'pi kAryAnukUla: kazcanAGgIkArya eva / anyathA dharmAdharmAvapi na siddhayetAM ityarthaH // upAdAnaniyamaH pAdapacchedanAya parazurevopAdIyate, na pAdukAdIti niymH| upAdAnaM-grahaNam / na hiityaadi| ayaM bhAvaH-anvayamyatireko . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam / zaratiriktapadArthatvanirAsaH 109 zaknumaH, kintu yathApravRttamanusaranto vyvhraamH| na hyasmadicchayA ApaH zItaM zamayanti, kRzAnurvA pipAsAm // tatra chedanAdAvanvayavyatirekAbhyAM vA vRddha'vyavahArAdvA parazvadhAdereva kAraNatvamadhyavagacchAma iti tadeva tadarthana upAinahe, na pAdukAdIti // [sarvasmAt sarvadA sarvotpattiprasaGgavAraNam ] na ca parazvadhAdeH svarUpasannidhAne satyapi sarvadA kAryodayaH, svarUpavat sahakAriNAmapyapekSaNIyatvAt , 'sahakArisannidhAnasya srvdaa'nuppttH| sahakArivarge ca dharmAdikamapi nipatati; tadapekSe kAryotpAde kathaM sarvadA tatsaMbhavaH? dharmAdharmayozca 'jagadvaicitryakAryabalena kalpanamaparihAryam / tayozca na zaktitvAdatIndriyatvam ; api tu svarUpamahinaiva; mnHprmaannvaadivt|| hi kAryakAraNabhAvajJApakau, na tu kaarykaarnnbhaavklpko| yathAnubhavaM loka: prvrtte| evaJca zakterabhAve'pi parazureva chedanAyopAdIyate, tathAnubhavAt / bhanyathA chedanAnuguNA zaktiH parazumevAzrayate, na pAdukAmiti kuta: avagatam ? bhanubhavAttatheti cet . senaivAnubhavenopAdAnAdikamapyastu, madhye kiM zaktikalpanayeti // .. azaktatvAvizeSAt sarvasmAt sarvadA kAryotpattiprasanna iti doSaM pariharati-na ceti / nanu yAdRzAdvaH dAhaH, tAdRzAdeva mantrAdipratibaddhAt na dAhaH / tadAnIM ca svarUpaM sahakArisAnnidhyaM ca tadavasthameveti kathaM na dAha iti zaGkAyAM, sahakAriSu kAlezvarAdRSTAnAmatIndriyANAmapyantarbhAvAt, tadanyatamalopaH saMbhAvanAI iti na tena zaktisiddhirityAha-sahakArivagai ceti // - nanvaGgIkRtaH atirikta: atIndriyaH pdaarthH| tasya zaktiriti vA dharma iti vA yathecchaM nAma kriyatAm / na haaniritytraah-dhrmaadhrmyoshceti| dharmAdhauM hi cetanagatAvatizayau jagadvaicitryAnyathA'nupapattyA sarvairapyavazyakalpyau / tenaiva cetanagatAtizayena dAhAdiprakRtakAryotpatternirvAhe bhUtadharmaH zaktyAkhyaH bhapUrva: na kalpya iti bhaavH| nanu vayamapyatIndriyaM sahakArivizeSameva zakti dhUmaH! ko vizeSaH / ityatrAha-tayozceti // 1vRddha-kha. sahakAryAdi-kha. vai-stra. . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 arthApattiprakaraNam nyAyamajarI yadapi viSadahanasannidhAne satyapi mantraprayogAt tatkAryAdarzanam ,-tadapi na zaktipratibandhananivandhanam ; api tu sAmagradhantarAnupravezahetukam // nanu mantraNa' pravizatA tatra kiM kRtam ? na kiJcit kRtam : sAmagrayantaraM tu saMpAditam / kAciddhi sAmagrI kasyacit kAryasya hetuH|| svarUpaM tadavasthameveti cet ; yadyevaM abhakSitamapi viSaM kathaM na hanyAt ? tatrA''syasaMyogAdyapekSaNIyamastIti cet, mantrAbhAvo'. pyapekSyatAm / divyakaraNakAle dharma iva mantro'pyanupraviSTaH kArya pratihanti // zaktipakSe'pi vA mantrasya ko vyApAraH 1 mantreNa hi zakta zo vA kriyate? pratibandho vA ? na tAvat nAMzaH; . mantrApagame punastatkAryadarzanAt // . sAmagrathantaraM-- viparItA sAmagrI // ttr-kaarnnsvruupe| kaaciditi| kAcideva mantrAdyaghaTitA sAmagrI dAhAdikAryasya hetuH / mantraghaTane ca mantrAdyaghaTitasAmagrI zithilA, mantrAdighaTitasAmagrayantaraM cApatitam , ato na dAha ityarthaH // tdvsthmeveti| na hi mantreNa pUrvatanasAmagrIsvarUpe vaikalyAdikamApAditam / evaJca kuto na dAiH ityaashyH| abhkssitmiti| viSasya hi vinAzahetutvaM svarUpam , evaM na abhakSitaM viSaM kuto na hanti ? yadi abhakSite hananazakti sti, tarhi zaktireva na siddhayet, ataH tatra AsyasaMyogo'pi sahakArisamudAyagatamaGgIkartavyam / evaM prakRte'pi mantrAbhAvaH shkaarismdaayghttkH| mantrasannidhAne ca mantrAbhAvarUpasahakAriNa: vaikalyaM jaatm| evaJca pUrvatanasAmagrI naSTeti na dAhaH / evamevopapattau kiM bhtiindriyshktiklpnenetyrthH| evamanaGgIkAre zaktayaGgIkAre'pi na nirvRtirityAha-zaktipakSe'pIti / punariti / ayaM bhAva:-nanu mantrApagame zaktiH punrutpnaa| evaM copapadyate kAryadarzanamiti cet - pUrva pratibandhena naSTAyAH zakteH mantriNA-kha. kA-ka. ro-ka. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] zaMkara tiriktapadArthatvanirAsa: pratibandhastu svarUpasyaiva zakterivAstu // svarUpasya kiM 'jAtam ? zakterapi kiM jAtam ? kAryoMdAsInyamiti cet, taditaratrApi samAnam // svarUpamastyeva, dRzyamAnatvAt iti ceta ; zakti' rapyastyeva', punaH kAryadarzanenAnumIyamAnatvAditi // [zakteH nityatvAnityatvavikalpanena dUSaNam ] kiJca zaktirabhyupagamyamAnA padArthasvarUpa vannityA abhyupagamyeta ? kAryA vA ? nityatve --sarvadA kAryodayaprasaGgaH / sahakAryapekSAyAM tu svarUpasyaiva tadapekSA'stu, kiM zaktayA ? kAryatve tu - zakteH padArthasvarUpamAtra kAryatvaM vA syAt ? sahakAryAdisAmagrI kAryatvaM vA ? 111 punastatrotpAde hetu: vaktavyaH / yadi kAraNasvarUpamAtraM zakterhetuH ; tarhi pratibandhakakAle'pi kAraNasvarUpasya zaktihetoH sacce kathaM tannAzaH / yadi ca pratibandhakAbhAvaviziSTaM svarUpameva zakterhetuH tarhi pratibandhakAbhAva viziSTaM svarUpaM kAryasyaiva heturaGgIkriyatAM kimantargaDunA zaktayA ? iti // pratibandhakena zaktirna nAzyate, kintu tasyAH kAryo mukhyamAtraM vAryate iti dvitIyakalpaM prativakti - pratibandha iti / kAraNasvarUpameva pratibandhakasamavahitaM cet kAryavimukhaM bhavatIti kalpyatAm / kimantargaDunA zaktyA ? iti bhAvaH // nanu svarUpaM pratibandhena nAzayituM na zakyam evaJca svarUpaM pratyakiJciskAriNA pratibandhena kathaM kAryanirodha iti zaGkate - svarUpasyeti / evamAkSepaparihArau zaktipakSe'pi tulyAvityAha zakterapIti / bhatiriktAtIndriyazaktikalpanAgaurava paramavaziSyata iti zeSaH // anumIyamAnatvAditi / zaktinAzapakSasvanupadameva pratikSipta ityarthaH // nityetyAdi / atra nityatvaM na sadAtanatvaM, asaMbhavAt / kintu yAvatsvarUpabhAvitvameva / ' padArtha svarUpavat' ityanenAyamarthaH sUcitaH / sahakArya pekSAyAmiti / nityAyA api zakteH kAryakaraNArtha sahakAryantarApekSAyAmityarthaH / padArthasvarUpamAtreti / zaktyutpattau kiM padArthasvarUpa 1 jAtam - kha. , 2 tor3a-kha. 'rapyasti - kha. 4 darzanenAnumeyatvAda - ka. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 arthApattiprakaraNam [nyAyamaJjarI svarUpamAtrakAryatve-punarapi sarvadA kAryotpAdaprasaGgaH; sarvadA shrutpaadaat| sAmagrIkAryatve tu 'kAryameva sAmagrIkAryamastu kiM antarAlavartinyA zaktayA? [atiriktazaktyaGgIkAre anavasthA'pyaparihAryA] azaktAta kArakAt kArya na niSpadyata iti cet ; zaktirapi kArya, tadutpattAvapyevaM zaktayantarakalpanAdanavasthA // ... bhanavasthAparihArazaGkA] Aha-dRSTasiddhaye hyadRSTaM kalpyate, na tu dRSTavighAtAya / zaktayantarakalpanAyAM zaktizreNInirmANa eva kSINatvAt kArakANAM kAyevighAtaH syAditi ekaiva zaktiH kalpyate ; tat kuto'navasthA ? [evamapi aktiranyathAsidaiva atrocyate-yadyadRSTamantareNa dRSTaM na siddhayati, kAmamaSTaM kalpyatAm / anyathA'pi tadupapattau kiM tadupakalpanena? darzitA cAnya thaa'pyu'ppttiH|| mAnaM kAraNam ? uta tadatiriktA sahakArisAmagrI? Aye, yAvatsvarUpaM kAryodayaprasaGgaH / sahakAryantarApekSAyAM pratibandhakAbhAvaviziSTaM svarUpaM zakti prati kAraNamiti khalu vaktavyam / tat kArya pratyevaM kAraNamityaGgIkAreNaivopapattau madhye kiM zaktikalpanayetyarthaH // . zaktirapIti / zakterapi kAraNAdhInatvena tAdRzakAraNasyApi zaktimatvAvazyaMbhAva iti krameNAnavasthetyarthaH // anavasthAM parijihIrSani-dRSTasiddhaya iti| kAryanirvahaNAyaiva kalpyamAnA zaktistadanurUpaiva siddharyAta / anavasthAyAM tu kathaM tayA kArya niruhyeteti dharmigrAhakapramANAdevAnavasthAparihAra iti bhAvaH / / darzitA ceti| 'mantrAbhAvo'pyapekSyatAm' ityAdinetyAzayaH // 've-ka. kArya-kha. taska-ka. tho-kha. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1 | zakteratiriktapadArthatvanirAsa: 113 kalpyamAnamapi cAdRSTaM tat kalpyatAM yat anavasthAM nAva 'heta' ; dharmAdivat // api ca vyApAro'pyatIndriyaH zaktivadiSyate bhavadbhiH ; anyatarakalpanayaiva kAryopapatteH kimubhayakalpanA gauraveNa // * [zaktyanaGgIkAre'pi kArakANAM kArakatvaM nirvahatyeva ] zaktamavyApriyamANaM na kArakaM kArakamiti cet ; tacchatamiti 'tadA' kathaM jAnAmi ? kAryadarzanAt jJAsyAmIti cet; vyApArAdeva kArya setsyati // pAdukAdervyApriyamANAdapi na pAdapacchedo dRzyata iti cet; pratyakSastarhi vyApAraH, nAtIndriyaH ; yataH kAryadarzanAtpUrvamapi tat - tAdRzam / yathA kalpane anavasthA nApAdayituM zakyA tathetyarthaH // nanUktaM tathaiva dharmigrAhaka mAnAditi - ityatrAha - api ceti / upapAditametat pUrvameva // 9 nanU bhayamapyAvazyakameva / na hi zaktamapi kArakaM kriyA vezamantarA kAryanirvartakam | chedanazakto'pi parazurudyamanAdiriktaM kathaM chedakam ? ata ubhayamadhyAvazyakameveti zaGkate -- zaktamiti / jAnAmi -- jAnIyAM - zraddadhyAmiti yAvat / tat kArakaM, athavA tasmin kArye zaktamityarthaH / kArakam' iti pUrvavAkyAdAkRSTavyan / zaktamanyApriyamANamityAdyAstAm / prathamaM 'zaktaM ' iti siddhau uparitanaM setsyati / atastadeva prathamaM vaktavyaM ityarthaH // I vyApArAdeveti / kAryadarzanAt vyApAra evAnumIyatAm / kathaM tAvatA zaktisiddhirityarthaH // vyApRtAdapyazaktAt pAdu nanu vyApArAdeva kAryasiddhiranubhavaviruddhA / kAdeH chedanAsaMbhavAt / ata: zaktirapyAvazyakIti zaGkate - pAdukAderiti / na dRzyata ityanvayaH / tathA ca pAdapacchedAnuguNazaktiH parazvadhAdau vartate, na pAdukAdAviti kalpyamityarthaH / evaM tarhi atIndriyA atiriktA ca zaktiH vyApArazcetyubhayaM na siddhaye devetyAha- pratyakSastadati / vyApriyamANatvaM hi udyamananipAtanAdikriyAnvayitvam / taca pratyakSameva / chedanarUpakAryasyaiva 1 hate ka. NYAYAMANJARI 2 tathA - kha. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 aApattiprakaraNam nyAyamaJjarI vyApriyamANatvaM shaatmaayussmtaa| kAryAnumeyo hi vyApAra: 'kaary| vinA na shaayetaiv| kArya tvanyatarasmAdapi ghaTamAnaM nobhayaM kalpayituM prabhavati-ityalaM prsnggen| prkRtmnusraamH| tasmAdatIndriyAyAH zaktarabhAvAt nirviSayA yathodAhRtAH tA arthApattayo bhavanti // [siddhayantyapi zaktiH anumAnenaiva, na svarthApatyA] api vA zaktiratIndriyA anumAnasyaiva viSayaH / kAryasya kAraNapUrvakatvena vyAptigrahaNAt, svarUpamAtrasya ca kAraNatvAnihaNAt adhikaM kimapyanumAsyate; sA zaktiriti // zabdanityatvasiddhau tu yaa'rthaapttirudaahRtaa| . . tasyAH zabdaparIkSAyAM samAdhirabhidhAsyate // 134 // [bhabhAvapUrvikAyA arthApattarapyanumAnAntarbhAva:) abhAvapUrvikA'pyarthApattignumAnameva / jIvato gRhAbhAvena liGgabhUtena bahirbhAvAvagamAt / caitrasya gRhAbhAvoM dharmI, bahirbhAvena tatrAniSpatyA chedanena na hi tadanumeyam / evaJca kAryAnumeyaH atIndriyo vyApArI naastyev| paridRzyamAnAdapyatirikta 'tIndriyo vyApAraH asti cet , malaM shktiklpnyaa| kAryAnurodhena kalpanAyAM anyatareNeva kAryasyopapattaH bhanyataradeva siddhayet , nobhayamapIti / siddhAnte ca atIndriyeNAdRSTAdineva sarvanirvAhAt shktirnupyuktaiveti|| zaktisAdhanAyArthApattirapi nAvazyakItyAha-api veti / kAraNatvAnirvahaNAditi / pratibandhakasamavadhAnakAle svarUpamAtreNa kAryAnudayAditi bhaavH|| udaahRteti| arthApattipUrvakArthApattinirUpaNaprakaraNe (16 pu.) ityrthH| tasyAH smaadhiritynvyH|| gRhAbhAvaH-gRhe abhAva ityrthH| caitrapratiyogikaH gRhAnuyogika: mabhAva iti yAvat / evamuttaratra manuSyagRhAbhAvatvAdityAdAvapi bodhyam / dhrmii-pkssH| tathA ca caitrapratiyogikagRhAnuyogika: abhAva:, bahirgata / kAryAt-ka. vAhAt-ka. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] arthApatteranumAne'ntarbhAvaH 115 tadvAn iti 'sAdhyo dharmaH'; jIvanmanuSyagRhAbhAvatvAt, pUrvopalabdhavaM vidhagRhAbhAvavat / yathA dhUmo dharmI, vahnimAniti sAdhyo dharmaH ; dhUmatvAt , pUrvopalabdhadhUmavaditi // atazca gRhAdInAM liGgatvAzaGkanaM, apAkaraNaM ca aaddmbrmaatrm|| . [prameyAnupravezadoSaparihAraH]] yatpunaH prameyA'nupravezadUSaNamabhyadhAyi--tadapi na sAMpratam // 'kiM prameyamabhimatamatrabhavatAm ? kiM sattAmAtram ? uta bahirdezavizaSitaM sattvam ? . sattAmAtra tAvadAgamAdevAvagatamiti na pramANAntaraprameyatAmavalambate / bahirdezavizeSitaM tu sattvaM bhavati prameyam / tasya tu tadAnImanupravezaH kutastyaH ? gRhAbhAvagrAhakaM hi pramANaM gRha eva sadupalambhakapramANAvakAzamapAkaroti, na bahissadasattvacintAM prastauti // mRtasya jIvato dUre tiSThataH prAGgaNe'pi vaa| . gRhAbhAvaparicchede na vizeSo'sti kazcana // 135 // caitrapatiyogikaH, jIvanmanuSyapratiyogikagRhAnayogikAbhAvatvAt, yatra jIvanmanuSyapratiyogikagRhAnuyogikAbhAvatvaM tatra bahirgatamanuSyapratiyogikatvaM, yathA jIvanmaitrapratiyogikagRhAnuyogikAbhAve iti anumAnAkAra niSkarSaH // AgamAt jyotizzAstrAdirUpAt , laukikAdvA mAtozcaritAt / evaJca sattvapAmAnyaM na punaranumIyate, yena prameyAnupravezaH aapaayte| bahirdeze sattvaM svanumeyaM bhvti| asya tvanumAnakAle kathamanupravezaH ? ityarthaH / gRhAbhAvagrAhakamiti / gRhe abhAvagrahaNaM prati jIvanagrAhi pramANa na hi bAdhakam / gRhe'bhAvagrAhakasya gRhe sattvagrAhakeNaiva virodhH| ataH gRhe'bhAvagrahaNakAle bahissattvarUpasya prameyasya nAnumavezamasaGga iti bhAva: // gRhe'bhAvagrahaNakAle bahissadasattvasyAsaMbandhaM uppaadyti-mRtsyeti| mRtasya vA dUre-dezAntare jIvato vA mAgaNe-bahiH yatra kutracit tiSThato'pi vA 'sAdhyo'rtha:-kha. dharmI-kha. pravezA-kha. sAM-ka. vRttasya-kha. . ... . + Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 arthApattiprakaraNam nyAyamacarI jIvana viziSTastvasau gRhyamANo liGgatAmaznute, vybhicaarniraasaat| na ca vizeSaNagrahaNameva prmeygrhnnm| jIvanamanyat , anyaJca bahirbhAvAkhyaM prameyam // [jIvanamanyat, anyazca bahirbhAva:] nanu jIvanaviziSTagRhAbhAvapratItireva bhirbhaavprtiitiH| naitadevam - jIvanaviziSTagRhAbhAvapratIteH bahirbhAvasya pratItiH', na tatpratItireva bahirbhAvapratItiH / na hi dahanAdhikaraNe dhUmapratItireva dahanapratItiH // 'nanu' dhUmAdanya eva dahanaH / ihApi gRhAbhAvajIvanAbhyAmanya eva bhirbhaavH|| ___parvatahutavahayoH siddhatvAt mattvarthamAtraM tatrApUrvamanumeyama : eva mahApi bahirdezayogamAtramapUrvamanu'meyam // yadi tu tadadhikaM prameya miha neSyate, tadA gRhAbhAvajIvanayoH svprmaannaabhyaamvdhaarnnaadaanrthkymrthaapttH| tasmAt prameyAntarasadbhAvAta tasya ca tadAnImananupravezAt na prameyAnupravezo dossH|| gRhe'bhAvaparicchede na kazcana vizeSo'stIti / gRhe abhAvagrAhakeNa naiteSAM grahaNasaMbhavaH, pramANAntarAvaseyAni tAnIti bhAvaH / / prameyAnanumavezameva spaSTayati-jIvaneti // nnviti| tathA ca jIvanaviziSTagRhAbhAvabahirbhAvayora vizeSAt jIvanagrahaNakAle bahirbhAvasyApi grahaNAt prameyAnupavezo durvAra iti bhAvaH : ubhayamapi naikaM, kintu jJApyajJApakabhAvApane te ityAha jIvaneti // __ nanu vahnidhUmayoH bhedasattvAt dhUmamatItireva na dhnprtiitiruupaa| prakRte tu jIvanaviziSTagRhAbhAva bahirbhAvayorna vizeSo'stIti zakkate --- nnviti| mamAdhatte-ihApIti // punaH shngkte-prvteti| samAdhatte-evamihApIti // ubhayorabhede arthApattirapi nirarthiketyAha-yadi 'tviti / yadi 1va: pratIta:-kha. kintu-kha. 'mAnam-ka. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAbhAkaramatam mAhikam 1] 117 arthApattAvapi ca tulya pavAyaM doSaH, tatrApyarthAt arthaantrklpnaa'bhyupgmaat| 'dRSTaH zruto pA'rtho'nyathA nopapadyate ityarthakalpanA' (zA. bhA. 1-1-5) (zA. dI. 1-1-5) ityevaM' granthopanibandhAt / tasya tasmAt pratItiriti yatra vyavahAraH, tatrA'vazyaM tatpratItau tadanupravezo doSa eva / svabhAvahetAviva tadbuddhisiddhaghA tatsiddhaH pramANAntaravaiphalyAditi / / - [prabhAkarokta: arthApattaratiriktatvasAdhanaprakAraH] prabhAkarAstu prkaaraantrennaanumaanaadbhedmtraacksste| anumAne gamakavizeSaNamanyathA'nupapa'nama', analaM vinA dhUmo hi nopapadyate; iha tu viparyayaH, gamyo gamaphena vinA noppdyte| gamyaH--. bahirbhAvaH, sa jIvato gRhAbhAvaM vinA nopapadyate, gRhAnirgato jIvan bahirbhavatIti // jIvato gRhAbhAvapratItireva bahirbhAvamanItiH syAt, tarhi vyathaivArthApattiH jIvanasya zAstraNa gRhAbhAvasyAnupalabdhyA ca grahaNAt, tadatiriktasya ca prAzasya mameyasyAnaGgIkArAt ityarthaH // nanu vahidhUmau vilakSaNau svatantrau padAthauM, prakRte tu dhamyakyamevetyasti vizeSa iti cet ttraah-arthaapttaavpiiti| ayaM-prameyAnumavezaH / arthaadityaadi| yadi cobhayorabhedaH tadA svavacanavirodha: arthAdarthAntarakalpaneti lakSaNakathanAt / atazvobhagorAntarasvApalapane'pasiddhAnta eveti / doSa eveti| tasmAt yasya pratAtiH, tat kAraNabhUtaM tadeva kathaM syaadityaashyH| svbhaavhetaaviveti| idamuttaratra vyktiibhvissyti| tadddhIti / hetujJAne jAte tadeva yadi sAdhyajJAnarU syAt tadA sAdhyasya hetujJAnakAla eva siddhatvAt kuta: pramANAntaragaveSaNamityarthaH // gamakavizeSaNa-gamakaM-jJApakaM tadrUpaM vizeSaNa-dharmaH hetuH-jJApako heturiti yAvat / anyathA-sAdhyaM vinA! gRhAbhAva miti / gamakamiti zeSaH / nopapadyata iti / dhUmaH khalu gamakamAtraM, na tu dhUmAdhIno vahiH, tatra-kha.. 'vAcya-kha. pratvam-kha. . gRhA-ka. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . mAkSapaH] 118 arthApattiprakaraNam nyAyamajarI - bhASyApapyevaM yojayanti-dRSTaH zruto vArthaH arthakalpanA; arthAntaraM 'klp'ytiityrthH| yataH sA kalpanA prameyadvArikA'nyathA papadyata ityrthH| evaM gamyagamakayoranupapadyamAnatvaviparyayAt bhumAnAt pramANAntaramiyamarthApattiriti bahirbhAvo'nyathAnopapadyate', sa ca gamya iti // [prabhAkarapakSapratikSepa:] etadapi granthaveSamyopapAdanamAtra, na tu nUtanavizeSotprekSaNama gamye tAvadagRhIte sati tadtamanupapadyamAnatvaM kathamavadhAryata? gRhIte tu gamye kiM tadtAnupapadyamAnatvagrahaNena ? sAdhyasya siddhtvaat|| purA tadtamanyathA'nupapadyamAnatvaM gRhItamAsIditi cet - aho ! mhaannmaanaavishessH| idaM hi pUrva pratibandhagrahaNamukta syAt // ayogolake vyabhicArAt prakRte tu jIvato gRhe'bhAvaH na kevalaM gamakaM, api tu etadadhIna eva bahirbhAva iti anumAnAdvizeSaH // yojayantIti / tathA ca bRhatI -" nanu ca dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyate iti gamakasyAnyathA'nupapadyamAnatAM darzayati / agranthajJo devAnAM priyaH / dRSTa zruto vA'rtho'rthakalpanA / kimidamarthakalpaneti ? dRSTaH zruto vA'rtho'rthAntarasya prmaannmityrthH| anyathA nopapadyata iti kena sambadhyate ? pramityeti vadAmaH; anyathA'nupapadyamAnatvamApAdayan arthAntaraM gamayati " iti| atra nanvityAdirAkSepaH, . bhagranthajJa ityAdiH samAdhAna m| kalAnAzabdo'tra pramitiparaH' iti RjuvimalAyAM zAlikanAthaH / kalpanA- kalpakaH ; pramitireva hi klpnaapdaarthH| prameyadvArikA--- jIvato gRhe'bhAvAdhInA / / etadapItyAdi / bahirbhAva: jIvato gRhe'bhAvaM vinA nopapadyate iti kathane hi bahirbhAvajJAnamapyAvazyakameva prathamam, dharmiNa evAjJAne ttraanuppdymaansvruupdhrmgrhnnaasNbhvaat| pUrva tadhaNe tu antata: vyAptigrahaNa eva paryavasyatIti nAstyanumAnAdvizeSa ityarthaH // jana-ka. nopamabate kakpyamAnA'rtho'nyathA nopAcate-kha. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] arthApattisthale byAptayupapAdanam 119 api ca bahirbhAvasya gRhAbhAvaM vinA'nupapattirityukte tasmin sati tsyoppttirvktvyaa| sA ca kA? kimutpattiH? jhaptirvA ? yadi zaptiH, sA caanumaane'pi| 'gamyaM gamakaM vinA' nAsti, tasmin satyastIti samAnaH pnthaaH|| . utpattistu gRhAbhAvAt bahirbhAvasya 'durbhnnaa| prAksiddha hi gRhAbhAve tadutpAdaH kSaNAntare // 136 // kAraNaM pUrvasiddhaM hi kAryotpAdAya kalpate / tenekatra kSaNe jIvan na gRhe na bahirbhavet // 137 // tasmAdyatkiJcidetat // [arthApattau heto: kArakatvamapIti pakSAntaranirAkaraNam ] evaJca yadeke zaptyutpattikRtamiha vailakSaNyamutprekSitavantaHdhUmenAgnirgamyata eva, gRhAbhAvena bahirbhAvo janyate'pIti-tadapi pratyuktaM bhavati / [arthApattisthale vyAptyuparAdanam ] yasu sambandhagrahaNAbhAvAdityuktaM tadapi na sundarammandiradvAra vartinastadutpatteH / / 'yata: sA kalpanA prameyadvArikA' ityaMzaM dUSayati-api ceti / sA ca-upapattizca // sammatamartha duussyti-utpttiriti| kArakahetuhetumadbhAvasthale hi pUrvakSaNe kAraNam, anantarakSaNa eva ca kAryamiti sNprtipnnm| prakRte tu ekasmimeva kAle gRhAvacchedena abhAvaH, bahiravacchedena bhAva iti bhAvAbhAvayoH na kAlabhedaH / ataH ekasminneva kSage anayo: na utpAdyotpAdakabhAvasaMbhava ityrthH| teneti / gRhe'bhAvasya pUrvasiddhatvAbhAvAt tena bahirbhAvaH nosyeteti // ____zaptIti / jJaptyutpattibhyAM kRtmityrthH| prAbhAkaraiH sammugdhatayA uktArthasyaiva svena vikalpya dUSaNAt asya rakSasya svata eva nirAsa iti bhAvaH / / ___ uktamiti / pUrva 99 puTe draSTavyam ! tadutpatteH -smbndhgrhnnosptteH|| / gamyasya gamakaM-ka. durvalA-ka. rAzuddhaM dvArA-kha. . Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 arthApantiprakaraNam nyAyamaJjarI pataJca svayamAzaGkaya na taiH pratisamAhitam / udAharaNamanyattu vyatyayena pradarzitam // 138 // gRhabhAvena bahirabhAvakalpanamiti, 'tatraitadeva vaktavyam / iyamabhAvapUrthikA na bhvtyevaarthaapttiH| SaDApattIH pratijJAya imAmabhAvapUrvikA arthApattimuktA upanaiyyAyika kesarikaTAkSapAtabhItAM iha gahane hariNImiva yadupekSya gamyate- tadatyantamatrabhavatAmanAryajanocitaM ceSTitam // tvadekazaraNAM bAlAmimAmutsRjya gcchtH| kathaM te tarkayiSyanti mukhamanyA api striyH!|| 139 / / bhAvenAbhAvaka lpanA tu prtyksspuurvikaivaarthaapttiH| tasyA api ca na duravagamaH sambandhaH / asarvagatasya dravyasya niyatadezavRtte'klezana taditaradezanAstitvAvadhAraNAt / anagnivyatirekanizcaye ca dhUmasya bhavatAM kA gatiH ? yA tatra vArtA saivedApi no bhaviSyati // na ca bhUgedarzanAvagamyamAnAnvayamAtraikazaraNatayA-- svayamAzaGkayeti / 'gRhadvAri sthito yastu bahirbhAvaM prakalpayet' ityAdinA vaartikkRtetyrthH| vytyyeneti| 'yadaikasminnayaM deze na tadAnyatra vidyate' itIti zeSaH / avatAritaM cedaM bhaTTombekena-'udAharaNAntaraparigraheNa parihAramAi' iti / iymityaadi| kintu bhAvapUrvikaiveti shessH| evaM pratijJAtadRSTAntaparityAginaM sopahAsamupAlabhate -upnaiyyaayiketyaadi| gautamAdimaharSibhyastu bhItiH nyAyyeti uphaasH|| prtyksspuurvikaiveti| gRhe vidyamAnatvasya prtyksstvaadityrthH| iyamapi nArthApattiH, api tu anumAnamevetyAha-tasyA apiiti| tditreti| tAdRzadrampadezetaretyarthaH / angnoti| angney'tirekH| vyatirekavyAptirhi prakRtahetorevopodvalakaH / tathA ca vahnayabhAvavato vyAvRtyavagamarUpanyatirekavyApterapi bhavadRSTayA'rthApattirUpatvena anumAnasyApyarthApattAvevAntarbhAvaH syAditi // anvayasahacAradarzanamAtreNAnumAnamavRtteH vyatirekavyAptayabhAve'pi na kSatiriti zakte-na neti| asya kathayitumucitamityanenAnvayaH / tatraiva-kha. kaTAkSa-sva. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] bhratArthApattirapyanumAnameva 121 "yasya vastvantarAbhAvo gamyastasyaiva dussyti| mama tvadRSTimAtreNa gamakAH shcaarinnH||" (zlo.vA.) iti kthyitumucitm| anizcitavyatirekasya sAdhyanizcayAbhAvAditi drshyissyaamH|| ___ pakSadharmAnva'yavat' vyatireko'pi 'nA'gRhIto'numAnAGgam / bahirbhAvasiddho cAnumAnaprayogaH sa eva, yastvayA drshitH| tasya tu prati prayogaH pratyakSAdiviruddhatvAt hetvAbhAsa evetyalaM prasaGgena // [zratArthApattirapyanumAnameva zrutArthApattirapi varAkI nAnumAnAt bhidyte| vacanaikadezakalpanAyA anupapannatvAt , arthasya ca 'kAryaliGgagamyasya sattvAt / yathA kSitidharakandharAdhikaraNaM dhUmamavalokya tatkAraNamanalamanuminoti bhavAn , evamAgamAt pInatvAkhyaM kAryamavadhArya tatkAraNamaribhojanamanuminotu / ko'tra vizeSaH / tatkAryatayA bhUyodarzanataH prtipnntvaat| liGgasya tu kvacit pratyakSeNa grahaNam, kvavit vacanataH pratipattiriti naiSa mahAna bhedH|| darzayiSyAma iti| anumAnasUtra iti shessH|| .. nanu vyatirekavyAptiH svarUpasatyevAlamityatrAha-pakSadharmeti / anyathA pakSadharmatAyA api jJAnamanapekSitaM syAditi bhaavH| sa pavetyAdi / pUrvapakSakAle bhavatA pradarzita evAsmarasammata: dUSaNoddhArAt niravadyaH sthApitaH / bhatastasya pratiprayoga: niravakAza iti bhAvaH // - dRSTArthApatterevAnumAnAntarbhAve kimuta zrutArthApattarityamiprAyeNa aahevraakiiti| arthasya ceti / kAryarUpaliGgAmyasya arthasya -- pInatvAkhyasya / vizeSa iti / anumAnAditi zeSaH / nanu tatra dhUmasya darzanameva, atra tu pInasvasya pratItiH zabdAdityasti vizeSaH iti zaGkAM vArayati-liGgasyeti // pratipakSa-kha. kAryaliGgasya-kha. 'yAda, ya-kha. 'na-ka. pIvara-ka. ko-ka. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 'arthApattiprakaraNama nyAyamajarI [zrutArthApatterAvazyakatvAkSepaparihAga] nanu vacanamaparipUrNamiti pratItimeva yathocitAM janayitumasamarthama kiM pIno devadatto divA na bhuGkte' ityato na bhavati tatpInatApratItiH? nana bhavati, sAkAGkSA tu bhvti| na ca sAkAGkSapratItikAriNastasya prAmANyam ---iti tadeva tAvat pUrayituM yuktam // ... tadasat--kasyAtra sAkAGkSatvam ? kiM zabdasya? kiM vA tadarthasya ? uta vittadavagamasya : iti // zabdasya tAvadartha nirapekSasya na kAcidAkAGkSA, anabhivyakta-. zabdavat // arthastu sAkAGkSassan arthAntaramupakalpayatu ; ko'vasaro vacanakalpanAyAH? avagamo''pyarthaviSaya eva sAkAGkho bhavati, na zabdaviSayaH / shrotrkrnnkH| tasmAdavagamanairAkAlayasiddhaye , tadarthakalpanameva 'pramANataiva na hyasya sAkAGkSajJAnakAriNaH' (104 pu.) ityuktaM smaarytinnviti| asamartha miti| tathA ca nirAkAsabodhasiddhayartha vAkyAntarApekSavAsti, padajanyapadArthopasthitereva zAbdabodhaM prati kAraNatvAditi vizeSaH / siddhAntI zodhanAya pRcchati-kimiti / pUrvapakSI samAdhatte-na na bhvtiiti| bhvtyevetyrthH| astu nirAkAGkSabodha: anyasApekSaH, athApi so'rthaH zabdAdevo. pasthApayitavya iti kuta itytraah-tdeveti| vacanamevetyarthaH / padajanyapadArthopasthitereva zAbdabodhajanakatvAt / na cAyaM zAbdabodha eva neti vAcyam ; pInatvAdyarthAnAM zabdata evopasthitatvAditi bhAvaH / / samAdhatte --tadasaditi avagamasya-jJAnasya // tadavagama ityatra tRtIyakalpe tacchabdArtha: kim arthaH ? uta zabda ? iti vikalpya duussyti-avgmo'piiti| zabdaviSayaH---zabdaviSayakaH / indriyaM khalu vidyamAnayathAbhUtArthagrAhi nAdhikamarthamapekSata iti bhAvaH / tsmaadityaadi| na ca padajanyapadArthopasthityabhAve kathaM tasya pIno devadattaH ' gamyo -kha. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] zrutArthApattigamyArthAnAM vaidikatvopapAdanam yuktama | | vacanaikadezakalpanamapi arthAvagatisiddhayarthameveti tatkalpanamevAstu kiM sopAnAntareNa ? [zrutArthApatteranumAnatve'pi tadgamyArthAnAM nAvaidikatvam ] yattu kalpyamAnasyArthasyAvaidikatvaM prApnotIti- -tatra vacanakalpanApakSe sutarAmarvedikaH so'rthaH syAt : kalpyamAnasya vacanasya vedAdanyatvAt // zrutaH, anumitadvividhaH sa veda eveti cet; zrItArthaH, zrItArthAnumitaH dvividhaH sa vedArtha eva bhaviSyatIti kiM vacanasopAnAntarakalpanayA ? tena zrUyamANavedavacanapratipAdyArtha sAmarthyalabhyatvA'deva tasya' vedArthatA bhaviSyati / sarvathA na vacanaikadezaviSayA zrutArthApattiH zreyasI / zrutyeka dezakalpanApakSapratikSepAcca // [arthasyAtIndriyatve'pi vyAptigrahaH saMbhavatyeva ] tadatIndriyatayA sambandhagrahaNamaghaTamAnamiti yaduktaM - tadapi pratyuktama - arthe tu sAmAnyena sambandhagrahaNamapi sUpapAdam / tatra tatra jyAderarthasyAdhikArAdyarthAntara' sambaddhasya dRSTatvAditi // 123 ityAdizabdajanyajJAne bhAnamiti zaGkayam - ka evamAha, tasminneva bodhe rAtribhojanabhAnamiti / pANikastu sa bodhaH, na zAbda iti / zrutArthApattikalpika bhItimapanudati yatvityAdi / vedAdanyatvAditi / vedasyApauruSeyatvena kalpayitumazakyatvAditi bhAvaH // zaGkate - zruta iti / prakRte'pIdaM tulyamityAha - zrautArthetyAdi / 'tenetyAdi / bhavatA kalpitena zabdena pratipAdyatvApekSayA'pi sAkSAdvedapratipAdyArtha sAmarthya labhyatvameva arthasya vaidikatvaM prApayediti bhAvaH // sAmAnyenetyAdi / vizeSato dRSTA'numAnAbhAve'pi sAmAnyatodRSTAnumAnaM vartata eva / anyathA 'vizvajitA yajeta ' ityAdau adhikAravidhi - kalpanaiva na syAt iti bhAva // 1 devadattasya ka. 2 rA-kha. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 arthApattiprakaraNam nyAyamajarI [mAbhAkaroktazrutArthApattinirAkaraNaprakAraH] bhAkarAstu dRSTaH zruto vA' itibhASyaM 'laukikamabhidhAnAntaramevedamupalabdhivacanam' iti gharNayantaH zrutArthApatti pratyAcakSate / zrUyamANasyaiva zabdasya tAvatyarthe sAmarthya mupagacchantaH tamartha zAbdameva prtijaante| vAkyasya dUrAvidUravyavasthitaguNAguNakriyAdyanekakArakakalApoparaktakAryAtmakavAkyArthapratItau iSoriva 'dIrghadI?' vyaapaarH| aviratavyApAre ca zabde sA pratItirudeti, tadyApAraviratau nodeti| tadutpAdakakArakAbhAvAt / vRddhavyavahAratazca zabdeSu vyutpadyamAno lokaH tathAbhUtavAkyavyavahAriNo vRddhAn pazyan vAkya'syaiva' tAdRzavAkyArthe sAmarthyamavadhArayati / / tadanuvartIni tu padAni tasminnamittike nimittAni bhavanti // . zrutArthApattigamyasyArthasya sAkSAdeva vaidikatvaM vadatAM prAbhAkarAMNAM matamupanyasyati-prAbhAkarAstvityAdi / tathA.hi bRhatI- 'dRSTaH zruto veti darzanazravaNopanyAsaH kiM kAraNAntaravyudAsAya.? neti vadAmaH, upalabdho'rtha ityarthaH / zrutagrahaNamidAnI kimartham ? dRSTa ityeva vaktavyamaucyate-amidhAnAntaramevedamupalabdhervAcakam' iti / atra zAlikanAtha. mizrA:-'asyArthaH-dRSTazabdamAtreNa na sarvaparigraha , kintu zrutazabdasahitena ; tena zrutagrahaNaM nAnarthakam / kathaM punaH zrutagrahaNarahitena dRSTazabdenopalabdhaM nocyate-zrUyatAm ---dRSTazabdena yadyapyupalabdhimAtramucyate ; tathA'pi zrutazabdasannidhAnAt gobalIvardanyAyena shbdprmitvytiriktmucyte| nanvetasya gobalIvardanyAyasyAzrayaNe kiM prayojanam ? ucyate - laukikA vayam / lokazvetthamapi vyavaharamANo dRshyte| na ca loke paryanuyogAvakAzo'sti anAditvAt' iti / laukikA hi na mayedaM dRSTaM zrutaM vA' iti vyavaharanti, na tvavagatipadaprayogamAtreNa tRpyanti ityaashyH| nanu zrayamANasyaiva zabdasya kathaM tato'pyadhikabodhajanakatvam ? ityatrAha vAkyasyeti / tathAvidheti / . dUrAdUragyavasthitapadArthabodhaketyarthaH / tadanuvartIni-tAdRzasAmarthyAvadhAraNAnuyAyIni / tasminnityAdi / arthAvagatyartho hi zabdaH / atazca pradhAnabhUtArthAvagatau apradhAnaM zabdaH pradhAnAnurodhyeva bhavedityarthaH // ___ dIghoM-ka. 'myutpAdyamAno-kha. 'sya ca-kha. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 Ahnikam 1] prAbhAkareNa zrutArthApattinirasanam naimittikAnukUlyaparyAlocanayA kvacidathyamANAnyapi tAni nimittatAM bhajante-vizvajidAdI svargakAmAdipadavat // kvacit zrUyamANAnyapi tadananukUlatvAt parityajyante" yasyobhayaM havirArtimAchet" itivat // kvacidanyathAsthitAni tadanurodhAdanyathaiva sthApyante"prayAjazeSeNa havIMSyamidhArayati" itivat // tasmAt prathamAvagataikaghanAkAravAkyArthAnusAreNa satAmasatAM vA padAnAM nimittabhAvavyavasthApanAt athrayamANatathAvidhaikadezAdapi vAkyAt tadarthAvaganisaMbhavAt kiM zrutArthApattyA? ata eva na sopAnavyavahitaM tasyArthasya zAbdatvam , sAkSAdeva tatsiddhaH // . padAzravaNe'pi arthopasthityupapAdanam ] nanu athrayamANeSu nimittaSu kutastadarthamavagacchAmaH ? anavagacchantazca kIdRzaM naimittikamavakalpayAmaH ?-ucyate-zruteSvapi padeSu teSAM nimittabhAvo na svamahimnA'vakalpate, kintu naimitta. naimittikasya * yat AnukUlyaM, tatparyAlocanayA-kIdRzena vyApAravatA naimittikaM pradhAnaM anukUlitaM syAditi paryAlocanayetyarthaH // . yasyobhayamiti / zrutasya vidhipratyayasyArtha: tyajyata ityasyodAharaNamidam // pryaajshessenneti| vidhipratyayAzravaNe'pi taskalpanAyA udAharaNamidam // - tasmAt-zabdasya arthazeSatvAt / ekghneti| zruteSu padeSu bhayamaMzaH anena padena pratyAyyate - iti vivecanamantarA zAbdabodhasya Ahatya tAvatpadajAtatvAt tAvAnapyarthaH tacchandagamya eva, na tu kalpitapadAntaragamya ityarthaH / sopAnaM-kalpitazabdaH // kIdRzAmiti / nimittabhedAt khalu pratyakSAdinaimittikabhedaH siddhayati / prakRte ca nimittasyaivAbhAve naimittikaM zAbdamiti kathaM nirNayetetyarthaH / svamahimnA- svarUpata iti yaavt| naimittika-padArthasmaraNAdi / eva-ka. na ca-kha. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 arthApatiprakaraNam [nyAyamaJjarI kAnusAradvAraka ityuktam / evamazruteSvapi bhaviSyati / na yajau karaNavibhaktiM zRNumaH : na svarga 'karma'vibhaktim ; nAgnacidAdiSu kkippratyayam ; nAdhunAdiSu prakRtim ; na samAsataddhiteSu yathocitAM vibhaktim api ca pratIma eva tadarthama / __evaM vizvajidAdAvapi 'yajeta' iti naimittikabalAdeva svargakAmAdipadArtha prtyessyaamH| niyogagarbhatvAcca viniyogasya liGgAdIni zrutikalpanAmantareNApi niyoga vyApAraM parigRhya tena' vastuni viniyojakatAM pratipatsyante // etanmate mukhyagauNAdinyavahAranirvAhaH) nanvevaM sati sarvatra zabdavyApArasaMbhavAt / / mukhyasyApi bhavet sAmyaM gauNalAkSaNikAdibhiH // 140 // evmityaadi| padAzravaNe'pi prakArAntareNa upasthitasyArthasya zAbdabodhe bhAnasaMbhavAditi bhaavH| atra dRSTAntAnyAha-na, yjaavityaadi| zRNuma ityuttaravAkyeSvapyanveti / 'svargakAmo yajeta' ityAdau hi yAgasya karaNatvAvagamakatRtIyAbhAve'pi karaNatvaM bodhyata eva ; yAgasvargayoH sAdhyasAdhanabhAvasya vedaikagamyatvAt / evaM svargasya bhAvyatvamapi tatraiva bodhyate / 'agnicit' ityAdau ca ' agnau ce:' iti kvibo vidhAne'pi na zRNuma eva prtyym| 'adhunA' ityatra ca 'adhunA' iti nipAtanAt pratyayamAtrameva shissyte| kiM bahunA lokikeSvapi samAsAdiSu rAjapuruSa ityAdau rAjAdipadAt SaSThayAdyabhAve'pi tadarthapratItiH paraM vartata ev| ataH padAdanupasthitasyApi zAbde bhAnaM yujyata eveti praghaTTakArthaH // evaM sati--padAdanurasthitasyApi zAbdabodhaviSayatve / zabdavyApAra : ----arthopsthitiH| evaJca gauNasya lAkSaNikasyApyarthasya zAbdabodhaviSayatvena mukhyApekSayA ko vishessstyoH| evaM zrutiliGgAdInAmaGgatAgrAhakANAM pramANAnAM parasparavirodhe pUrvapUrvaprAbalyaM yat bhavadbhivaNyate tadapi na syaat| tatra arthopasthitiM prati zrutikalpanAyA mAvazyakatvena pUrvapUrvapramANamuttarottaraM kalpayitvA krameNa zrutiM kalpayatIti vktvym| evaJca yAvat anantara karaNa-ka. 'vyApAraparigRhIte-ka. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] prAbhAkaraNa zrutArthApattinirasanam 127 zratiliGgAdimAnAnAM virodhe yacca vrnnyte| pUrvapUrvabalIyastvaM, tat kathaM vA bhaviSyati ? // 141 // - ucyate-satyapi sarvatra zabdavyApAre tatprakArabhedopapattereSa 'na doSaH / na hi padAnAM sarvAtmanA nimittabhAvamapahAyava naimittikapratItirupaplavate / tadaparityAgAcca tatsvarUpavaicitryamanuvartata eva // anyathA siMhazabdena matiH kesariNIsute / anyathA devadattAdau pratItirupajanyate // 142 / / gaGgAyAM majatItyatra gaGgAzabdo nimittatAm / / upayAti yathA, naivaM ghoSAdivasatau tathA // 143 // zrutiliGgavAkyaprakaraNasthAnasamAkhyAnAmapi arthasanikarSaviprakarSakRto'styeva vizeSa iti tatrApi na viniyogasAmyam / zrRMti liGgAdimiryo'pi klpyedviniyojikaam| tasyApi tasyAstulyatvAt bAdhyabAdhakatA katham ? // 144 // pramANaM zruti kalpayituM parvartate, tAvatyeva pUrvapramANena zruteH kalpitatvAt anantaramapramANaM iti hi sthitiH| evaJca vAkyakalpanAM vinaivArthopasthitimAtrameva yadi zAbdabodhahetuH, tarhi kathaM prAbalyadaurbalye varNayituM zakyatetyAkSepAzayaH // ____ tatprakArabhedeti / shbdvyaapaarmkaarvishessetyrthH| vishessshcaanupdmevoppaadyte| na hItyAdi / na hi vayaM sarveSAmapi zAbdabodhaviSayANAmarthAnAM yathAkathaJcidupasthitiM brUmaH / kintvathaikadezasyaiva / lakSaNAsthale hi bhavAcyAnAmapyarthAnAM bodhaviSayatvaM sarvasammataM, na tAvatA zaktereva lopaH / bodhasyAnubhavasiddhatve tadanuguNA sAmagrI yathAkathaJcidupapAdanIyA paraM, na tuutpaadniiyaa| evaJca na ko'pi doSa iti // - mukhylaakssnnikbodhyorvishessmaah-anythetyaadi| 'siMho'yama' ityatra siMhapadena, 'siMho devadattaH' ityatra ca tatpadena vilakSaNau bodhau sarvAnubhavasiddhau, evaM gaGgAyAM majati' 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau gaGgApadAbhyAm / vailakSaNyaniyAmakaM ca mAnabhAvikasmArakazaktibhedo vA anyadvetyanyadetaditi // . evameva zrutiliGgAdiSvapyUhyam / anyathA bhavanmate vA kathaM nirvAha isyAha-- shrutiityaadi| tsyaapi-linggaaderpi| tasyAH-zrutikalpanAyA. sarvairapi zrutireva kalpyate cet kathaM prAbalyadaurbalyanirNayaH ? vilambA tho yazca-kha. doSa:-ka.. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 arthApattiprakaraNam nyAyamaJjarI atha tatkalpane teSAM viduraantikvRttitaa| sa evArthagato nyAya iti tatkalpanena kim ? // 14 // pendrAmAdiSu vaikRteSu karmasu na prAkRtavidhyantavacanAnumAnam , api tu codakavyApAreNa tasyaiva praaptiH| vaikRtasya vidheH 'kA'cidAkAGkSA codaka ityucyate // arthAdhyAhAre'pi upadezAtidezayobelakSaNyam ] nanvevamubhayatra tadavagamAvizeSAt upadezAtidezayoH ko vizeSaH ? na niyogAvagame kazcidvizeSaH ; kintUpadeze yathopadezaM. kAryam , ati deze tu yathAkAryamupadeza ityetayorvizeSaH // nanu yathAkAryamupadeze'nupayujyamAnakRSNalacarvavaghAtAdeH prAptireva na bhavediti ko bAdhArthaH?-na akhaNDamaNDalavidhyantavilambAbhyAM nirNayazcat prakRte'pi tathA'stu / zrutyA hi zIghramevAmimatArthopasthiti:, liGgena tu vimarzapUrvakatvAt tata: kiJcidvilambana, vAkyena tu tato'dhikavimarzasApekSatvAt tata: kiJcidvilambanetyevaMrItyA'rthopasthitau vilamba. syAnubhavasiddhatvAt / evaM vikRtiSu prakRtyaGgAti dezasthale'pyaGgAnAmevAtidezaH, na tu tadvidhAyakavAkyAnAM, vaiyyrthyaat| agnividhihi svayamevAGgAnevAkSipati, na tu tadvAkyAn / ataH sarvatrArthasyaivopasthitiH, na tu zabdasyeti // ___ ko vizeSa iti / ubhayatrApi paramukhanirIkSAyA anAvazyakatvAditi bhAvaH / niyogAvagame-vidhirUpArthAvagatAviti yAvat / na hi sAbhyAgantari gRhiNi bhuJjati ubhayoH bhojanaphale vaiSamyamiti / upadezasthale upadezAnurodhena kAryatvAvagatiH, ati dezasthale tu vidhyA kAryatvAvagato satyAM kathaMbhAvAkAGkSayA aGgaprAptiriti vizeSa: / / nanvevaM sati-dazame bAdhAdhyAye atidezaprAptakRSNalacarvapayogyavaghAtAdeH anupayogAt bAdha ityuktirna sNgcchte| atidezAdvAkyaprAptI satyAM khalu avahananaprAptiriti tadvAdhavarNanamAvazyakaM, yadi ca kAryAnuguNaivopadezakalpanA tarhi kRSNalacarSavahananasya kAryAnuguNyaM nAstIti svayamevAprAptau kuto bAdhAvatAraH ? iti shngkte-nnviti| samAdhatte-- neti / akhaNDe. tyAdi / akhaNDaM maNDalaM yeSAM vidhyantAnAmiti vigrahaH / vidhyantaH -- 1 kadA-kha. dezenu-ka. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 Adikam 1] caneratiriktavanirAsaH kaannddpraapteH| na maMzAMzikayA codaka: pravartata ityalamanayA prasaktAnuprasaktathAgatazAstrAntaragarbhakathAvistaraprastAvanayA // [evaM zrutArthApattipratikSemRprabhAkarapakSopasaMhAraH] iti prasaGgADyAkhyAtaM lezato vAkyavinmatam / etasya yuktAyuktatvaparicchede tu ke vayama'! // 146 // zrutArthApattirasmAkaM dUSaNIyatayA sthitaa|| taddaSaNaM ca pUrvoktavIthyA'nena pathA'stu vA // 147 // [mAlakArikapakSapatikSepaH] etena zabdasAmarthyamahimA so'pi vaaritH| yamanyaH paNDitaMmanyaH prapede kaMcana dhvanim // 148 // * vidhernissedhaavgtividhibuddhinissedhtH| yathA-- bhava dhammiya vIsattho mA sma pAna tha! gRhaM Tiza | 19 // mAnAntaraparicchedyavasturUpopadezinAm / ., zabdAnAmeva sAmarthya tatra tatra tathA tathA // 250 // bhaGga ityuktam / kRtsnAGgasamudAyasyaiva prApterityarthaH / aMzAMzikayAekaikadezena / tathA cAtidezakAle kRtvamapi prApnuyAdava ; prAptayanantarameva ca upayogAnupayogacintayA badhAdyavatAraH, na tu pUrvameveti // : zrutArthApatte nirasanIyatvenaitatpakSasyAyuktatAvicAre audAsInyAdAhake vayamiti // so'pi-dhvanirapi / vidheniSedhAvagaterudAharaNam-bhava dhammiyeti / bhatra 'siMhastatrAsti, vinabdho mA bhava' iti dhvanyate / 'bhava dhammiya vIsattho so suNo maja mArio denn| golANaI kacchakuDaGgavAsiNA darimasIheNa // ' [chAyA-bhava dhArmika ! visrabdhaH sa zunako'dya mAritastena / godAvarInadIkUlalatAgahanavAsinA dRpsasijhena // ] niSedhata: vidhibuddherudAharaNaMmA sma pAntheti / 'na ko'pyasti gRhe, rAtririyaM gADhA ca vArSikI / ekAkinyahamapyasmi' ityAdyapAdatrayam / atra : gRhaM viza' ityarthaH dhvanyate / dhvane: pArthakyAbhAve hetumAha-mAnAntareti / zAbdabodhe hi tAtparya - - - kevalama-kha. NYAYAMANJARI Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anupalabdhiprakaraNam (nyAyamaJjarI athavA nehazI carcA kavibhiH saha zobhate / / vidvAMso'pi vimuhyanti vAkyArthagahane'dhvani // 151 // tadalamanayA goSThayA vidvajanocitayA ciraM paramagahanastarkajJAnAmabhUmirayaM nyH| prakRtamadhunA tasmAt brUmo na bhAtyanumAnataH / tanurapi satAmarthApattarvizeSa iti sthitam // 152 // . . [anupalabdheH pramANAntaratvAkSepaH] Aha-abhAvastarhi pramANAntaramastu :satparicchedakaM yatra na pramANaM pravartate / tadabhAvamitI mAnaM pramANAbhAva ucyate // 153 // . jJAnameva mukhya kAraNam / tAtparyanirNayavelAyAmeva artho nirNIta eva / tatpratipAdanAJca zabdAnAM tAvadarthabodhakatvaM zaktyA lakSaNayA vA aGgIkaraNIyameveti kuptazabdavRttibhyAmeva bodhanirvAha iti bhaavH| nanu yadi mAnAntara. paricchedyavastusvarUpopadezakatvaM zabdAnAM tarhi smRteriva zAbdabodhasyApi pramAtvaM na syAditi cet-tulyamidamanumitAvapi / tatra nyAptigrahaNavelAyAmeva dhUmatvasAmAnyAt vahnitvasAmAnyasyApi nizcitatvAvazyaMbhAvAt / yadi ca sAmAnyAtmanA nizcaye'pi vizeSAmanA'nizcayAt pakSadharmatAjJAnAt vyaktivizeSe vizrAmyantI anumiti: na smRtirUpA bhavitumarhatItyucyate, tarhi prakRte'pi saiva riitiH| na hi pramANAntarasaMvAdadAya'mantareNa pratyakSAdInyapi pramANabhAvaM bhajante' (pu. 10) iti kathitamapyatrAnusandheyam / etadvicArasya prakRte'natiprayojanakatvAt sophaasmupsNhrti-athveti| tdlmityaadi| ayaM paramagahano viSayaH tarkajJAnAmapi dunirNeya eva / anubhavazaraNAstu vayaM arthApatteranumAnAt tanumapi vizeSaM na pratIma ityarthaH // __ abhAvaH-upabhAbhAvaH-- anupalabdhiriti yaavt| yatra bhUtalAdau sato ghaTAdeH paricchedakaM - jJApakaM pramANaM na pravartate tatra tAdRzaghaTAbhAvapramitau pramANAbhAvaH --- upalaMbhAbhAvaH mAnam / pratiyogya nupalambha eva abhAvopalambhe kAraNamiti yAvata / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] anupalabdharatiriktapramANatvam 131 . iha ghaTo nAstIti ghaTaM prati sadupalambhakapramANapravRttirnAstIti asau pramANAbhAvaH ghaTAbhAvaM parinchinatti // _ 'tatra ca ghaTaviSayajJAtRvyApArAnutpAda eva dRzyAdarzana'vAcyaH' pramANaM, nAstIti buddhiH phalama // atha vA ghaTAbhAvagrAhI grahItRvyApAra sadupalambhakapramANAbhAvajanito nAstIti 'pratyayasvabhAvaH pramANam , phalaM tu hAnAdazAnaM bhaviSyati / taduktam 'pratyakSAdaranutpattiH pramANAbhAva ucyte| sA''ma pariNa mo vA vijJAnaM vA'nyavastuni' iti / anyavastuzabdana ghaTAbhAva evoktH| svayaM vyAkaroti - ihetyAdi / pramANaphale vivicya darzayati-tatra ceti / jJAtRvyApAra jJAnam / andhakAra vaTAbhA pratyakSAnudayAta yogyAnupalabdhereva kAraNatvena dRz tyuktam / dRzyAdarzana- yogyaanuplbdhiH|| hApAdAnayoreva mukhyaphalatvAt 'nAstIti buddhiH phana ma' iti na svarasamityata Ara-atha veti| ghaTAbhAvaviSayakaH pratiyogyanupalabdhijanya: nAstIti pratyayAtmaka: yaH jJa tRvyApAra. sa eva pramANam , hAnopAdAna sAdhanatvAt ityarthaH / . prtykssaaderiti| pratyakSAnumAnopamAnazabdArthApattInAmanutpattireva abhAvAkhyaM pramANa mucyate : pramANAbhAvaH-pramANarUpa abhAva: upalaMbhAbhAvo vaa| nanu AtmanaH sarvapramANAnutpatti. kiMrUpA ? itgatrAha-seti / bhAH mAtmano nitya ra pi savikAratvamaGgIkRtam / tathoktaM 'vikriyA jJAnarUpA'sya na nityatve viromyate' iti ; 'nAnityazabdavAcyatvamAtmano vinivAryate / vikriyAmAnavAcitve na jhucchedo'sya tAvatA' iti c| etaca ghaTAdijJAne jAte Atmano'pi ghaTajJAtRrUpatayA pariNAmaH ghaTAdijJAnAnutpatto ca tajjJAtRrUpapariNAmo nAstIti apariNAmI AtmA'vatiSThate iti| nanu tarhi suSuptireva syAt : jAgrahazAyAM yatkiJcidviSayabhAnasya niyatatvena Atmana pariNAmAbhAvo na vaktuM zakya iti cedAha-vijJAnaM veti| na sarvathA pariNAmAbhAvaH / kintu yatkiJcidvastu bhAsata eva / kiM tadanyavastvityatrAha-anyavastuzabdeneti // zabda:-ka. pratIti-ka. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anupalabdhiprakaraNam ( nyAyamaJjarI tatra tAvadidaM nAstIti jJAnaM na pratyakSajanitam, indriyArthasannikarSAbhAvAt / sannikarSo hi saMyogasamavAyasvabhAvaH, tatpra'bhava' medo vA 'saMyuktasamavAyAdiriha nAstyeva / saMyuktaM vizeSaNabhAvo'pi na saMbhavati, kumbhAbhAvasya bhUpradezavizeSaNatvAbhAvAt / na hyasaMyuktasamavetaM vA kiJcidvizeSaNaM bhavati / saMyuktasya daNDAdeH samavetasya zuklaguNAdeH tathAbhAvadarzanAt / abhAvazca na kenacitsaMyujyate, adravyabhAvAt / na kacit 'sa'mavaiti guNAdivailakSaNyAditi // 132 yadi ca saMyukavizeSaNabhAvasannikapakRtaM cakSurabhAvaM gRhNAti, tarhi tadavizeSAt saMyuktadravya 'vRttIn' rasAdInapi gRhNIyAt // 'ayogyarara gRhNAtIti cet tadabhAvamapi mA grahIt, ayogyatvAvizet | yogyAyogyatvakRtagrahaNAgrahaNaniyamavAde vA abhAvasya pratyakSAdyagamyatvamupapAdayati-tatra tAvaditi / saMyuktasamavAyAdirityAdinA avaziSTayaparigrahaH / nAstIti / asaMbhavAdevetyarthaH / vizeSaNatAyA: sannikarSatvaM nirAkaroti - saMyuktavizeSaNabhAva iti / adravyabhAvAt dravyarUpatvAbhAvAt / dravyayoreva khalu saMyogaH // bAdhakamapyAha-yadi ceti / rasAdInapIti / ghaTAbhAvasya cakSusaMyukta bhUtalavizeSaNatvAt cakSuSA grahaNaM cet cakSussaMyuktakhaNDazarkarAdivizeSaNatvAt rasAderapi cakSuSA grahaNaM kuto na syAdityarthaH // ayogyatvAvizeSAditi / rasAdivat cakSurbrahaNAyogyatvAdityarthaH / nanu yogyatvA yogyatve kAryAnumeye / evaM cAnubhavAnurodhAt abhAvaH cakSuryogya eva, rasAdizva tadayogya iti kalpayAma ityatrAha - yogyAyogyatveti / kim ? ityadhipe / 'yogyaM gRhyate, ayogyaM na gRhyate ' ityevaM mukhapidhAne 1 bhAva - kha. bhavo - ga. ' tadabhAva - kha. 2 saMyoga- ka. 3 sa sa-kha. 4 vartIn - kha. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1] anupalabdhera tiri ktapramANatvam yogyataiva sannikarSo bhavatu kiM SaTkaghoSeNa ? tasmAnna ghaTAbhAvajJAnaM cAkSuSam // [ abhAvasyaindriyakatvanirAsa: ] nanu bhUpradezaM ca ghaTAbhAvaM ca viSphArite cakSuSi nirIkSAmahe ; nimIlite tu tasmiMstayoranyataramapi na pazyAmaH / tatra samAne ca tadbhAvabhAvitve bhUpradezajJAnaM cAkSuSam, abhAvajJAnaM tu na cAkSuSamiti kuto vizeSamavagacchAmaH ? sannikarSAbhAvAdeva | na hyasannikRSTaM bADhamavagacchAmaH cakSuravagatijanmane prabhavati // tadbhAvabhAvatvaM' tvidamanyathA siddham ; vidUradeza'vyavasthitasthUlajvAlAvalIjaTilajvalanagatabhAsvararUpopalambhAnuvartinagoSNasparzajJAnatrat / tatra yathA rUpAnupIyamAnasparzavedane nayanAnvayavyatirekA'nu' vidhAnamanyathAsiddham, evamihApi bhUpredezopalambhAvinAbhAvini kumbhAbhAvagrahaNe 'tatkRta' mindriyAnvayavyatirekA'nu'vidhAnamiti na cApa ghaTAbhAvapratibhAsaH / taduktam 'gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA ' iti // 133 saMyuktavizevaNatAdiSaDidhasannikarSavarNanaM kimarthamityarthaH / tasmAt - yogyatvAyogyatvakRta vaiSamyasya durvacatvAt // tadbhAvabhAvitve tasya bhAve sati bhAvitvaM ityanvayaH, avadhAraNavivakSayA ca tasyAbhAve satyabhAvitvamiti vyatirekazca labhyate, tathA cacakSussaMyogAnvayavyatirekAnuvidhAyitva iti yAvat // avagatijanmane - jJAnotpAdanAya // vidUretyAdi / vidUradezavyavasthitaH sthUlajvAlAvalIjaTilazca yaH jvalanaH tadgatabhAsvararUpopalaMbhAnuvarti yat tadgatoSNasparzajJAnaM tadvadityarthaH / tAdRzajvalanadarzanakAle eva tadgatoSNasparzajJAnaM jAyata evaM, athApi na taccAkSuSaM, evameva bhUtaladarzane sati ghaTAbhAvajJAnamityarthaH / tatkRtaM - avinAbhAvakRtam // svoktArthe bhaTTAcAryasammatimAha - taduktamiti / vastu-abhAvAdhi 1 taM-kha. 2 zekha. 3 vaya -kha. 4 avinAbhAvakRta - ga. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 anupalabdhiprakaraNam nyAyamajarI atazcaiva prasannahitasyApi kvcidghnnm'| svarUpamAtra keNa gauramUlaka,palabdhavAH tato dezAntaraM gatasya tatra kenacit gargo'sti va ? nAsta vA? i ta pRSTasya sata svarUpamAtraM gRhItama / gauramUlakamanusmarataH tadAnImasannikRSTa'pi gagamya bhAve tadaiva tamya jnyaanmudeti| tatra indriyakathApa nAstIti na tasya pratyakSa tvm'| [bhabhAvasyAnumAnAgamyatvam] na cAnumAnagamyo'yamabhAvaH; bhUpradezasya, tadgataghaTAdarzanasya vA linggmaanaapttH| na bhUpradezo liGgam ; agRhItasambandhamyApi natpranItaH, anekAntikatvAta , apakSadhamatvAt , tadavikaraNAbhAvAnantyena smbndhgrhnnaasNbhvaac| nApi ghaTAdarzanaM liGgam ; karaNabhUtaM vastu / evaJca prAnaya gismANalInAdhikaraNadarzanAvinAbhUtamapi agnyuSNaspazajJAnavat naindriyikamabhAvajJAnaM, api tu mAnasameveti // evaM tanAvabhAvitvamabhyupagamya tasyAnyathAsidviruktA ; vastutastu tadbhAvabhAvitvameva tasya nAstaM tyAha atazcati / yata abhAvajJAnamadhikaraNa jJAnaM ca minapramANajanyam , ata eva kutracit adhikaraNagrahaNavyavadhAnenApyabhAva. grahaNaM dRzyata ityarthaH / atra vArtiko tArthe svayaM dRSTAntamAha- svarUpamAtraNetyA di| abhAvarUpavizeSaNagrahaNaM vinetyarthaH gauramUlakamini svapitAmahagrAmasya nAma -tathA ca vakSyati - 'asmapitAmaha eva grAmakA-: sAMgrahaNIM kRtavAn ; sa iSTisamAptisamanantaraneva gaugmUlakaM grAmamavApa' iti / tatradezAntare gargo'sti veti gauramUlakagrAma iti shessH| asanikRSTa iti / indriyeNeti shessH| tsy-grgaabhaavsy| na ca prAtaravagato'bhAvastadA smayaMta iti vAcyam, pratiyoginastadAnIM kathaMcidapi buddhAvanArohAt ' iti zAstradIpikAvacanamapIha yojanIyam // nanu asakRt ghaTayuktaM bhUtalaM, tadrahitaM ca tat pazyan yadA zuddhaM bhUtalaM pazyati tadA ghaTAbhAvamanuminoti bhUyodarzanavazAditi zaGkate-na ceti / liGgaM zikalpya dUSayati-bhUpradezasyeti / agRhiit| vyAptijJAnazUnyasyetyarthaH / tadabhavahetumAha-anaikAntikatvAditi / ghana sAkamapi bhUtalasya bahuzassahacAradarzanAditi shessH| apakSadharmatvAtbhU 'lasya bhUtaladharmasvAbhAvAt / tadadhikaraNeti / ghaTAbhAvAdhikaraNetyarthaH / 'gadarzanAva-kha. na-ka. m-ka. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikama 1] anupalabdheratiriktapramANatvam 135 apakSadharmatvAt / ghaTAdarzanaM ghaTasya dharmaH, na tadabhAvasya / ghaTAbhAvapratItiM prati vyA priyamANatvAt taddharmatvamasyeti cet -naitaretarAzrayaprasaGgAt / taddharmatve sati liGgapratItijanakatvaM, pratItijanmani sati 'taddharmatvamiti / asiddhAyAM ca ghaTAbhAvapratItau taddharmatA jJAnamadarzanasya durghaTameva / siddhAyAM tu kiM pakSadharmatAzAnena? sAdhyapratIteH siddhatvAt / / ____ api cedamadarzanAkhyaM liGgamAvaditavyApti kathamabhAvasyAnu mApakaM bhavet ? vyAptigrahaNaM ca dhUmAgnavat ubhayadharmi grahaNapUrvakam / tatra vyAptigrahaNavelAyAmeva tAvat kutastyamabhAvAkhyadharmihaNamiti cintyam // ___ tata evAnumAnAditi yadyucyate, taditaretarAzrayam / anumAnAntaranivandhane' tu tadhaNe'navasthA // ghaTasya dharma iti / ghaTasya darzanamityukte hi darzane ghaTadharmatvaM viSayIkriyate, ghaTasya rUpamitivat / evaM adarzanamapi tathaiva viSayIkriyata ityanubhavasiddhametat / nanu dharmatvaM, bahuvidhaM, yathA hi Atmadharmo'pi jJAna sambandhAntareNa ghaTadharmoM bhavati, yathA vA vahnivyApyo dhUmaH vahnidharmo'pi bhavati tathA ghaTAbhAvapratItijanakatvAdeva adarzanaM ghaTAbhAvadharmo'pi bhavitumarhatyeveti zaGkate-ghaTAbhAveti // ubhayadharmIti / vyApyavyApakarUpadharmItyarthaH / evaJca ghaTAbhAvarUpasya gyApakasya ghaTAdarzanarUpasya vyApyasya ca prathamaM svarUpadrahaNamantarA vyAptigrahaNameva na sNbhvet| prAthamikaM ca tat ghaTAbhAvajJAnaM kena pramANena jAyata iti vaktavyam / yadi tenaivAnumAnena, tarhi, anumAnena dharmigrahaNaM, dharmimhaNe caanumaanprvRttiritynyo'nyaashryH| yadi cAnumAnAntareNa targhanavasthA / pratyakSasya ca prasaktiritaiveti // - kiJca ghaTAdarzanamapi ghaTadarzanAbhAvarUpaM, sa ca hetubhUtaH darzanAbhAva: kena gRhyata iti yathoktadoSAnatipAtaH // na cedaM zAbdAdirUpaM, tannimittAnAM zabdAdInAM sarvathA'pravRttaH / ataH abhAva: mabhAvAkhyena pramANAntareNaiva gamya iti praghaTTakArthaH // tivyA-ka tadarmatA-kha. dhe-ka. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 anupalabdhiprakaraNam [nyAyamaJjarI - adarzanAkhyaM liGgamapi darzanAbhAvasvabhAvamiti tatsvarUpaparicchedacintAyAmapyayameva panthAH / ato dUramapi gatvA tadavagamasiddhaye pramANAntaramabhAvaparicchedanipuNamavagantavyaniti tata eva tadavagamasiddherna tasyAnumeyatvam // na cedaM 'iha ghaTo nAsti' iti zAnaM zabdopamAnArthApattyanyatamani managAzaGkitamapi yuktamiti sadupalambhakapramANAtItatvAdabhAvasyaiva bhUmirabhAva iti yuktam // api ca prameyaM anurUpeNa pramANena pramAtumuvitam - bhAvAtmake 'prameya hi nAbhAvasya pramANatA / abhAve'pi prameya syAt na bhAvasya pramANatA // 154 // . na prameyamabhAvAkhyaM nihataM 'bauddhavat tvayA / pramANamapi tenedaM abhAvAtmakamiSyatAm // 15 // [bhabhAvAkhyAtiriktapramANanirAkaraNam ] atrAbhidhIyate-satyabhAvaH prameyamabhyupagamyate, pratyakSAdhavasIyamAnasvarUpatvAttu na prANAntaramAtmaparicchittara mRgyte| adaramedinIdezavartinastasya ckssussaa'| paricchedaH parokSasya kAvanmAnAntarairapi // 156 // bhAvAtmaka ityAdi / prameye bhAvarUpe pramANo'pi bhAvarUpa eva syAt / abhAva: yadA prameyaH, tadA pramANamapyabhAvarUpam / gandhAdigrAhakrANAmindriyANAM gandhavattvAdinA''nurUpyasya sammatatvAt / abhAvAkhyaM prameyaM svatiriktamaGgIkRtam , evaM sati tena sahAtiriktaM pramANamapyaGgIkAryameva / du:khaM mA'stu, sukha paraM bhavatviti ko'yaM nyAya iti bhAvaH // stymityaadi| na vayaM pramANaM vinA prameyamAtramaGgIkurmaH, parantu pramANena klRptAtiriktenaiva bhAvyamiti kuto bhartsa yati bhaMvAn ? samIpasthasyAbhAvasyendriyeNa grahaNa, parokSasya tu yathAsaMbhavamanumAnAdinA'pi iti nAtiriktapramANApekSeti // 'sya-kha. pramANe-ka. - bodhayat-kha. -kha. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atikam 1] anupalabdheratiriktapramANasvanirAsa: 137 tathA ca 'iha ghaTo nAsti' iti jJAnamekamevedam 'iha kuNDe dadhi' iti jJAnavat , ubhayAlambanamanuparatanayanavyApArasya bhavati / tatra bhUpradezamAtra eva nayanajaM jJAnama, itaratra pramANAntarajanitamiti kutastyo'yaM vibhAgaH? atrAgniriti yukto'yaM anakSajaH prtibhaasH| dhUmagrahaNAnantaraM avinAbhAvasmaraNAdibuddhayantaravyavadhAnasaMbhavAt / iha tu tathA nAstyeva / avyavahitaiva hi bhUpradezavat ghttnaastitaa'vgtirvicchedenaanubhuuyte| na ca kSitidharAdhikaraNaparokSAzuzukSaNivadanIkSaNaviSayatA bhava'tya'bhAvasya : tadyApArAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt ttprtiiteH| tatra hi vyApRtAkSo'pi na parvatavartinamanalamavalokayitumunsahate; iha tu ghaTAbhAvamaparimlAnanayanavyApAra eva pazyatIti cAkSuSamabhAvazAnam , tadbhAvabhAvi'tvAnuvidhAnAt // abhAvAdhikaraNayorekapramANagamyatvamupapAdayati-tathA cetyaadinaa| 'iha kuNDe dadhi' iti jJAnaM hi vizeSyavizeSaNobhayaviSayakaM cAkSuSameva / evaM bhUnale ghaTAbhAvaH ityatrApi ubhayorapyekena pramAgena grahaNaM yuktam / na jhekameva jJAnaM vizeSyAMze cAkSuSaM vizeSaNAMze mAnasamiti saMbhavet, pramANabhede pramitibhedAvazyaMbhAvAt / na vedaM vibhinnameva jJAnadvayam, ananubhavAt / bhata: jJAnekye anubhavasiddhe pramANaparizIlanAyAM vizeSyagrahaNArthamAvazya kena cakSuSaiva vizeSaNagrahaNamakAmenApi vAcyamiti // nanu yokasminneva jJAne ekAMze parokSatvaM aparAMze'parokSatvaM ca nAGgIkriyeta tarhi 'parvato vahimAn' iti jJAnaM katham ? tatra hi parvataH aparokSaH, vahizca parokSaH / evaM prakRte'pi bhUtalAMze aindriyikam , abhAvAMze anaindriyikamiti kuto na syAditi zaGkAyAM, 'parvato vahnigan' iti viziSTamekaM jJAnaM parokSameva , parvato dhUmavAn iti pakSadharmatAjJAnaM paramaparokSam / ato nAnupapattirityAha-atrAgnirityAdi / iha-- bhUtalaM ghaTAbhAvavadityatra : tathAbuddha yntrvyvdhaanm| anIkSaNaviSayatA-- ckssurindriyaagraahytaa| aparimlAneti / anuparatetyarthaH / tadbhAvabhAvitveti / asya ananyathAsiddhetyAdiH / ti-kha. vidhAnAva-kha. svavi-kha.. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 anupalabdhiprakaraNam nyAyamajarI - naca'durasthita'hutavaharUpadarzanapUrvakasparzAnumAnavadidamanyathAsiddha tadbhAvabhAvitvam / tatra hi bahuzaH sparzadarzanakauzalazUnyatvamavadhAritaM cakSuSaH, sparzaparicchedi ca kAraNAntaraM tvagindriyamavagatam // ____ avinAbhAvitA ca purA tathAvidhayo rUpasparzayorupalabdhetyanumeya evAsau sparza iti yuktaM tatrAnyathAsiddhatvaM cakSurvyApArasya | prakRte tu nedRzaH prakAraH smsti| na cekatra tadbhAvabhAvitvamanyathAsiddha mati sarvatra tathA kalpyate / evaM hi rUpamapi cAkSupatAmavajahyAt // [vaibhavena abhAvasya cAkSuSatvasamarthanam ] nanunIrUpasyAsaMbaddhasya ca cAkSuSatvamabhAvasya kathamabhidhIyate? cakSurjanitajJAnavavAddhi cAkSuSatvam, na rUpavattvena / rUpavatAmapi paramANUnAma cAkSuSatvAt / nIrUpasyApi rUpasya cAkSuSatvAcca / / saMbaddhamapi na sarva cAkSuzma, AkAzasya tathAtve'pi tadabhAvAt / / ananyathAsiddhatvamevAzaMkyopapAdayati-na ceti| sparzadarzanakauzalaM sparzaviSayakapratyakSa jananasAmarthyam || tathAvidhayo:-jvAlAvalIjaTiletyAdyaktavidhayoH // evamiti / paramANau rUpasatve'pi cakSuSA'grahaNAt rUpaM cAkSuSe kAraNaM na syAt / yadi tatrAgrahaNamanyathAsiddhaM prakRte'pi tthaa| tasmAdakaiva rItiH sarvatra vaktumazakyeti bhAvaH // asambaddhasyeti / cakSuSeti zeSaH / evamuttAtra sarvatrApi // cakSurjanitetyAdi / cakSuSA gRhyata ityasminnarthe 'zeSe' iti sUtrAt zaiSike'Npratyaye khalu 'cAkSuSam ' iti padaniSpatti: / evaJca cakSurindriyajanyajJAnaviSayatvaM cAkSuSapadapravRttinimittam / na tu rUpavattvam , anvayato myatireka zca nyabhicArAt ityarthaH // evaM nIrUpasya, asambaddhasya-ityuktayo: nIrUpatvasyAnyathAsiddhi muktA dvitIyasya tAmAha-sambaddhamapIti / vibhoH khalvAkAzasya cakSussambandha avarjanIya iti bhAvaH // daramyavasthita:-kha. svAcA-kha. cAkSuSatvAta-kha. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] abhAvasya cAkSuSatvopapAdanam nanu asambaddhaspa cakSuSA grahaNe dUravyavahitasya vibhISaNAderavi cAkSuSatyaprasaGgaH - ucyate bhAve khalvayaM niyamaH, yat asambaddhasya cakSuSA'grahaNam, abhA vastvasambaddho'pi cakSuSA gRhISyate // prakArasannikarSavarNanamapi bhAvAbhiprAyameva, sambaddha hi yat gRhyate tat paNAM sannikarmaNAmanyatamena sannikarSeNe te // prApyakAritvamapIndriyANAM vastvabhiprAyamevocyate / tasmAdavastutvAdabhAvasya tena sannikarSamalabhamAnamapi nayanamupajanayati tadviSayamavagamamiti na doSaH // na cAsambaddhatvAvizeSat dezAntarAdiSu sarvAnAvagrahaNamAzaGkanIyam, AzrayagrahaNasApekSatvAdabhAvapratItaH; Azrayasya ca sannahitasyaiva pratyakSatvAt // 139 [ svapakSena abhAvasya pratyakSatvopapAdanam ] athavA saMyukta vizeSaNa' bhAvAkhyasannikarSopakRtaM cakSurabhAvaM grahISyati / yathA samavAya pratyakSatvavAdinAM pakSe samavAyamiti // vibhISaNasyedAnImapi laGkAyAM rAjyakaraNasya purANaprasiddhyA vibhISaNAderityuktam / yadvA dUramyavadhAnaM kAlato deza tazceti kRtvA tathokam / indriyasambandhaM vinA'pi cAkSutratve dezAntarakAlAntaravyavahitasyApi cAkSuSatvaM syAdityarthaH // nanu yadi abhAvaH indriyasannikarSaM vinA'pi gRhyeta tarhi vizeSaNatAkhyasannikarSaH kimarthamiti zaGkAyAM samavAyapratyakSe tadupayokSyate, evaJca SaDvidha. sannikarSo'pi bhAvaviSayaka evetyAha - SaTprakAreti / sambaddhamiti / indriyeNeti zeSa // nanu tarhi indriyANAM prApyakAritvaM bhajyeteti kathaM bauddhaparAkaraNam ? iti zaGkAyAmAha - prApyakAritvamiti / vastviti / bhAvarUpetyAdiH / bhavati, asti iti pratItiviSayatvamiti yAvat / vastutvAditi / bhabhAvarUpatvAdityarthaH / tena - abhAvena || dezAntarAdiSvityAdinA kAlAntaraparigrahaH / Azrayeti / niSpratiyogikaH yathA vAbhAvo nAsti, tathA niranuyogiko'pi nAstIti bhAvaH // . evaM vaibhavenoktvA vastugatyA''dda -- athaveti / tathA ca pratyakSalakSaNasUtra nyAyavArtikam - 'samavAye'bhAve ca vizeSaNavizeSyabhAvAt' iti / samarthitaM caitat tAtparyaTIkAyAM vAcaspati mizraH // pakSe-naiyAyikapakSe | Sa-ka. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anupalabdhiprakaraNam [nyAyamaJjarI saMyuktavizeSaNanAsannikarSamyAvazyakatvam nanu 'tadi'damasiddhamasiddhasya dRSTAntIkriyate-maivambhavatA'pi dravyaguNayovRttaraparihAryatvAt / medabuddhayA siddha medayoH asambaddhayozca dravyaguNayoradarzanAt avazyaM kAciddhattireSitavyeti alamarthAntaracintanena // ___ [abhAvasya sambandhopapAdanam] yattRktaM saMyogasamavAyayorabhAvAt abhAvo na bhUpradezasya vizeSaNamiti-tadapyasAdhu-saMyogasamavAyAbhyAmanyasyeva vizeSaNavizeSyabhAvanAnaH sambandhasya adUra eva pratItibalena dayiSyamANatvAt // [saMyuktavizeSaNatAyAH sannikarSatve uktAtiprasaGgaparihAraH] yastu saMyuktavizeSaNabhAve sannikarSe rasAdibhiratiprasaGga udbhAvitaH, so'yaM saMyuktasamavAyAkhye cakSUrUpasannikarSe'pi samAno : dossH|| saMyuktasamavAyo'pi tarhi mA bhRt sannikarSaH ; kiM nazchinnam ? taki asambaddhameva rUpaM gRhNAtu cakSuH! na hi saMyuktasamavAyAdanyaH cakSurUpayoH smpndhH|| asiddha miti / samavAyasyaiva tanmate'siddhatvAt / vRttaH-sambandhasya / nanu bhAhAnAmasmAkaM dravyaguNayo tyantabhedaH, kintu bhedAbhede eveti zaGkAyAM, tasyAH parihArasya bahugranthasAdhyatvena saMkSepAt 'parihAramAha--bhedabuddhayati / 'ghaTa: rUpavAn , na tu rUpam' iti prtiiterityrthH|| . adUra iti / boddhAkSepaprativacanAvasara ityarthaH // AMtaprasaGga iti / cakSussaMyuktarasakhaNDAdau rasasya vizeSaNatvAdityarthaH / cakSurUpeti / cakSuSa: rUpeNa shetyrthH| cakSussaMyuktaghaTAdisamavAyaH rUpe rase cAviziSTaH, athApi cakSuSA rUpameva gRhyate na rasa iti yathA, tathA prkRtepystvityrthH|| . nanu ke pratyucyate, na vayaM saMyuktasamavAyamabhyupagacchAmaH-- iti bhAvena vakti -saMyukteti / prativakti -- tatkimiti / nanvastu sambandhaH, sa bhavadukta eveti kathamityatrAha---na hIti // 'taDI-kha. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 Ahnikam 1] sannikarSANAmAvazyakatvam [sannikarSANAmAvazyakatA nanu ! arthagrahaNAtpako vyApAra eva cakSuSaH sannikarSoM yogyatA vaa| tadvazAdeva rUpasya tat grAha'ka'mupeyate, na ca saMyuktasamavAyAdineti-sa tarhi vyApAraH, sA vA yogyatA kathamabhAvamapi prati tasya na syAt / prApyakArINi cendriyANi kArakatvAdiSyante, sannikarSazca niyate iti vipratiSiddham // tasmAt SaTprakArA santrikarSAnugAminI yogyatA vaktavyA, na yogyatAmAtra eva vizramya sthaatvym| yatra yogyatA tatra sannikarSo'pyasti, na tu yatra sannikarSaH tatrAvazyaM yogyatetyevamabhyupagacchatAM na rasAdhatiprasaGgacodanA dhunoti mnH| rasAdeH satyapi sannikarSe yogyatvAbhAvAdagrahaNam // yogyatAmAtravAde'pi nAbhAvasyAstyayogyatA / bhavadbhirvastudharmo'sya ko vA nAbhyupagamyate ? // 157 // sarvopAkhyaviyuktatvAt nAstyevetyeSa vocyatAm / abhAvazcAkSuSazAnaviSayo vA'bhyupeyatAm // // 158 // ___ nanu idamasaGgatam, anyasyaiva sannikarSatvAt / tathoktaM ---'vyApAro na yadA teSAM tadA notpadyate phalam" iti / uktaM cAtraiva bhaTTombekena-'yogyatAlakSaNa eva sannikarSaH, yogyatA va kAryAnumeyA' iti / tadidaM zaGkate-nanviti / samAdhatte - sa thiini| tasya-indriyasya / prApyakArINItyAdi / 'sasaMprayoge puruSasyendriyANAM' ityanena khalu indriyasaMyogaH vastUnAmucyate, saMyogazcAnekavidha iti sUcanAya 'saMprayoga' iti ca ; evaM sati kathaM sannikarSoM niyata iti bhAvaH // . SaTprakArA yogyatA itynvyH||| * evaM sannikarSeNaiva yogyatAyA upapAdanIyatvena sagnikarSAvazyakatvamuktvA kevalayogyatApakSe'pi nAnupapattirityAha-yogyatAmAtravAde'pIti / ghaTAdariva sarvo'pi dharmaH tairbhaavsyaanggiikriyte| evaJca abhAvasyaitAn dharmAn pratiSidhya zazazazAdivat nirupAkhyatvarUpAvastutvamevAGgIkriyatAM, cAkSuSatvaM vA'GgIkriyatAm ; na tu abhAvaM vasturUpamaGgIkRtya tasyAnendriyikatvAGgIkaraNaM yuktamityarthaH // katva-kha. 'prati-ka. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anupalagdhiprakaraNam nyAyamadharI [bhabhAvasyApratyakSatve pUrvoktayuktinirAkaraNam ] yadapi"kharUpamAtraM 'dRSvA'pi' pazcAt kiJcit smarannapi / tatrAmyanAstitAM pRSTaH tadaiva pratipadyate // " ityuktaM tadapi na yuktam-vastvantaraviviktagauramUlakasvarupagrahaNa samaya eva tatrAsannihitasakalapadArthAbhAvagrahaNasya mecakabuddhayA siddhatvAt idAnIM tadtagargAbhAvasmaraNaM na tasya parokSasyAnubhavaH / tathA hi-'tadAnI gargastatra nAsIt ' ityevaM asau smRtvA satyavAdI vadati', idAnImastitvanAstitve prati saMzeta evAsI'; gargasya kutazcidAgatasyedAnIM tatrAstitvasaMbhavAt // nanu ! na pUrva sarvAbhAvagrahaNamanubhUtavAnasau gaura'mUlake iti cet'-ananubhUyamAnamapi tadasya balAt kalpyate'bhyastaviSaye'vinAbhAvasmaraNavat / tathA hi-tena tenAnuyuktaH tasya tamyAbhAvaM. smRtvottaramasau sarvebhya AcaSTe / svruupmaatrmityaadi| etattAtparya pUrvameva (134 puTe) vivRtam / inyuktmiti| kumArilabhaTTapAdaiH zlokavArtika iti shessH| vastvantaravivikteti / ' svarUpamA ' iti zlokakhaNDAnuvAdaH / meckbuddhyaaapraatisvikbuddhyaa| evaJjJa sAmAnyato gauramUlake nikhilAbhAvagrahaNaM pUrvameva jAtam , yadA ca pratiyogivizeSopasthiti tadA viziSya tadabhAvasmaraNam / 'nirvizeSaM na sAmAnyam ' iti nyAyAt / pUrva gauramUlakagatatvena khalu abhAvamayaM vyavaharati, na tu nyavahArakAle'pi tatra gargasyAsatvaM pratijJa tuM prabhavati / evaJca pUrvagRhItAbhAvasmaraNamevedamityarthaH // na pUrvamanubhUtavAniti / pUrva gauramUlake na hi sarvAbhAvapratyakSaM jAtamityarthaH / ananubhUyamAnaM-anuvyavasAyAgamyam / tat-sarvAbhAvagrahaNam / kathaM ananubhUtasya kalpanaM, na hi tadA nirvikalpakamAsIt / tasya saMskArAhetutvAt ityatrAha-abhyasteti / anabhyastaviSaye vyAptismaraNa smarati-kha. evAsya-ka. 'mUlake-kha., dRSTvA ca-ga. mubake iti cetra-ka. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atikam 1] abhAvasya cAkSuSatvasamarthanam 143 nanu ! mecakavuddhayA sakalAbhAvagrahaNe sahasaiva 'sakalAbhAva'smRtirupajAyeta-maivam-yatraiva praznAdismaraNakAraNamasya bhavati tadeva smarati, na sarvamavidyamAnasmaraNanimittam / 'kramopalabdheSyapi vaNeSu yugapadantyavarNAnubhavasamanantaraM smaraNama, anyatra tu yugapadupalabdhe'pi krameNa smaraNaM bhaviSyatIti na mecakabuddhAvayaM doSaH // kizca svarUpamAtraM dRSTamiti vadatA bhavatA'pi mecakajJAnamabhyupagatameva ; mAtragrahaNena tadanyA bhaavgrhnnsiddhH| evaM hi bhavAnevA. bhyadhAt 'ayameveti yo hyeSa bhAve bhavati nirnnyH| naiSa vastvantarAbhAvasaMvittyanugamAdRte' iti // tasmAt gauramUlakA vagama samaya eva tatrAsannihitasya gargAderabhAvagrahaNAt nedAnIM parokSAbhAvagrahaNamabhAvakAra Naka mabhyupa. gantavyamiti pratyakSagamya evAyamabhAvaH / / parizIlanAdimiH vilamba saMbhAgyeta / asakRdabhyastaviSaye hi anumitirapi pratyakSavadeva zIghraM jAyate / evaM prakRte'pi pUrvajJAnasya zIghramupajAsatvena nAnubhavaH / yathA hi bhAvaviSaye'pi kadAcit rathyAyAM gacchan garga pazyannapi tadAnImeva nAsya tajjJAnAnubhava:, dezAntare ca puruSAntareNa 'kiM gargaH ito'gacchat ? ' iti pRSTaH tadAnI garga kiJciJcintanayA pratisandhAya 'mA: satyaM gataH' iti prativadati / tadAnI gargasmaraNameva, na tvapUrvAnubhava iti srvairaastheymev| evaM ayaM nyAyaH tulyaH abhAvaviSaye'pi iti // .. ytrtyaadi| bhUtale yadA ghaTo gRhyate, tadA taditarayAvatpratiyogikAbhAvaH sAmAnyato gRhyata eva / ata eva kAlAntare tatra paTa mAsIdveti prazne tadA paTasya viziSya pratiyogina upasthityA viziSya paTAbhAvaH smaryate itIdaM sarvAnubhavasiddhameveti / atra dRSTAntamAha -krameti / vyatirekadRSTAnto'yam // . idaM tessaampyprihaarymityaah-kishceti| ayameveti / ayameveti yaH bhAvaviSayaka eSa nirNayaH bhavati, eSa nirNayaH evakArArthatvena gargAbhAva-ka. * meva tayoSa-ka. anyatra tu yugapadupa-kha. veza-kha. Na-kha. tadanyathA-ka. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 anupalabdhiprakaraNam nyAyamadharI cajhavAta nishcyH| [abhAvasyAnumeyatvAbhAvaH kutracitsammata eva] yatpunarananumeyatvaM 'iha ghaTo nAsti' iti prakRtAbhAvaviSayama yAyi-tat asmAkamami'matameva' . kazcitpunarasannikRSTadezavRttiranumeyo'pi bhavatyabhAvaH -yathA santama se saliladhArAvisarasikta sasyamUlamabhivati deve dhanapavanasaMyogAbhAgo'numIyate; yathA vA arthApattAbudAhRtaM gRhAbhAvena. caitrasya bAherabhAvakalpana miti // AgamAdapyabhAvasya kacidbhavati nishcyH| corAdinAstitAzAnaM adhvagAnAmivAptataH // 159 // pramANaprameyayorAnurUpyaM na niyatam ] yatpunaH -anurUpeNa pramANena prameyaM pramIyate, prameyatvAt, bhAvAtmakaprameyavaditi-etadapyaprayojaka saadhnm|| abhAvaH paTalAdInAM pratyakSasya prpdyte| . vipakSavRttyabhAvazca liGgasya sahakAritAm // 160 // puruSoktiSu doSANAmabhAvazcopayujyate / sAma prayantargatAt tasmAt abhAvAdapi bhAvadhIH // 16 // vastvantarAbhAvagrahaNamantarA naiva bhavati ityarthaH / evaJca svarUpamAtraM gRhyate cet itarat kiJcidapi vizeSaNaM na gRhItameveti mecakabuddhayA yAvadabhAvaH gRhyata eveti // ___ keSAJcidabhAvAnAmanumeyatvasyApyuttaratra vakSyamANatvAt sAmAnyataH abhAvAnule gatvanirAsaH nAbhyupagantuM zakya itytH-prkRteti| abhimatameveti / " iha ghaTo nAsti' iti pratIte: pratyakSatvAdityarthaH // sarvathA'numeyatvasUcanAya-santamasa iti // paTalaH-- netrrogvishessH| pratyakSasyeti / uttarArdhagataM 'sahakAritA' iti padamatrApyAkarSaNIyam / vipakSa iti / vipakSAvRttitvaM hi .linggsyaanggm| vede doSAprasakte: ---puruSoktiviti / laukikpurussoktigvityrthH| doSANAM-vipralambhakatvAdInAm / tasmAt__ matam-kha. sa-ka. 'ktasya, ktasa-ka. 'prayakSa pratipayate-kha. kSe va-kha. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 * Ahnikam / amAvanirAkaraNam abhAvazca kvaciliGgamiSyate bhaavsNvidH| vRSTayabhAvo'pi vAyvabhrasaMyogasyAnumApakaH // 162 // * tasmAdyuktamabhAvasya nAbhAvenaiva vedanam / na nAma yAdRzo yakSo balirapyasya tAdRzaH // 163 // iti abhAvAsyapramANa narasanam [bauddhoktAbhAvanirAkaraNaprakAraH] atra raktapaTAH prAhuH prameye sati cintanam / yuktaM nAma pramANasya, tadeva tvatidurlabham // 164 // abhAvo nAma pratIyamAno na tvatantratayA 'ghaTAdibhAvasvarUpavadamubhUyate, api tu dezakAlapratiyogiviziSTatvena / tathA hyevaM pratItiH 'idamidAnI miha nAsti' iti / sa cetthamavagamyamAno'pi yadi taiH sambaddha eva bhavedabhAvaH, ka enaM dviSyAt / na tvasau ttsNbddhH| na hi dezena kAlena pratiyoginA sahAsya kazcit sambandhaH, sNyogsmvaayaadernuppttH| na ca sambandharahitameva vizeSaNaM bhavati // . vizeSaNavizeSyabhAvasya sambandhatvanirAkaraNam]. . nanu! vizeSaNavizeSyabhAva eva sambandhaH, kiM sambandhAntarApaMkSayA ?-maivam -sambandhAntaramUlakatvena tdvgmaat| saMyuktaM kAraNAt / abhAvena bhAvAnumitI dRssttaantmaah-vRssttiiti| atra gaganaM, vAvabhrasaMyogavat, atra vRSTyabhAvAditi / na nAmeti / sarvatreti zeSaH // rktpttaa:-baudvaaH| pramANasya cintnmitynvyH| tadevaabhAvarUpaM prameyameva / antritayA- svtntrtyaa| idamiti pratiyogi, idAnImiti kAlaH, ihetyanuyogi cocyate / taiH-dezakAlapratiyogimiH / saMyogeti / dravyayoreva saMyogAta, avayavAvayavyAdInAmeva samavAyAdityarthaH / / tadavagamAt-vizeSaNavizeSyabhAvAvagamAt // ... ......... ghaTAbhAna-kha..... NYAYAMANJARI Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAvaprakaraNa 146 nyAyamacarI samaveta vA vizaSaNa bhavati / daNDI devadattaH, niilmutplmiti| atazca na vAstavaH svatantra eva vizeSaNavizeSyabhAvaH sambandhaH // puruSecchayA viparyasyantamapyenaM pshyaamH| vizeSaNamapi vizeSyIbhavati, vizeSyamapi vizeSaNIbhavatIti kAlpanika evAyaM sambandhaH, na vstudhrmH|| bhibhAvapratiyoginoH pratiyogitvaM na sambandhaH] pratiyoginA saha natarAmabhAvasya sambandhaH, asmaankaaltvaat| yadA hi ghaTaH, na tadA tadabhAvaH ; yaMdA vA tadabhAvaH, na tadA ghaTa iti|| virodhA'khyaH sambandho bhaviSyatIti cet , ko virodhArthaH? yadi hi prAk siddho ghaTAbhAvaH Agatya ghaTaM virundhyAt bhavedapi tadvirodhI, 'ghaTamudrayoriva; na tvevamasti, tayorasamAnakAlatvAt / abhyupagame vA ghaTatadabhAvayoH ghaTamudgarayoriva vadhyaghAtukayoH sAhacaryamanubhUyeta / ghaTAbhAvaH kiM kurvan ghaTaM vindhyAt? akiJcitkarasya virodhitva'tiprasaktiH / . abhAvAntarakaraNe tv'nvsthaa| mudrAdayo 'ghaTAbhAvasya hetavo na bhavitumarhanti / bhAvasya svata eva bhaGgaratvena vinAzahetvanapekSatvAt // ena-vizeSaNavizeSyabhAvam / ghaTavat bhUtalamityatra hi ghaTo vizeSaNaM, bhUtalaM vizeSyaM ; bhUnale ghaTa ityatra tu ghaTo vizeSyaH, bhUtalaM vizeSaNamiti viparyAso dRshyte| evaM ghaTAbhAvavat bhUtalamityAdAvapItyarthaH // vigedhH-prtiyogitaa'prpryaayH| abhyupagama iti / samAnakAlikatvetyAdiH / ataprasaktiH-paTAbhAvasyApi ghaTena sAkaM virodhaapttiH| nanu abhAvaM bhAvaM karoti cedupalaMbhAyApattiH, abhAvakaraNe tu ko doSaH ? ityatra ha --abhaavaantrti| nanu mudreNa khalu ghaTadhvaMso janyate, tena ghaTadhvaMsamudrayoH kAryakAraNabhAvo vaacyH| asambaddhayozca kAryakAraNabhAvo na syAt / evaJca bhAvAbhAvayoH sambandhaH siddha eva / atha tayoH kAryakAraNabhAva eva sambandha:, nAtirikta iti cet - pratiyogyabhAvayorapi nirUpakanirUpyabhAvAdireva yaH kazcitsambandho'stu / bhAvAbhAvayostu sambandhaH abhyupagata eva iti zaGkayAM tayoH kAryakaraNabhAva eva nAstIti, na pratiyogyabhAvayo. sambandho yujyata ityAha-mudrAdaya iti / bhaGguratvena-pratikSaNaM nazyamAnatvena // sya-kha. na-ga Natve-kha. 'ghaTasya nAmAvahetavo bhavatu-kha. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] amAvo na mAvAntara heraH 14 bhAvo vinazvagatmA cet , kRtaM prlyhetumiH| athApyanazvarAtmA cet , kRtaM pralayahetubhiH // 165 // tasmAdvijAtIyakapAlAdisantatijanana eva mudrAdikArakavyApAraH; sAmagrayantarAnupraveze sati santatyantagatpAdaH, na punarabhAvasya tato nisspttiH| sa hi ghaTAt vastvantaraM cet kimAyAtam ? yadasau na pUrvavadupalabhyate / tadvirodhitvAditi cet , pratyuktametat / ananta'ratve tu ghaTasyaiva mudgarakAryatvaM syAt // pariNAmavAdyuktAbhAvasvarUpanirAkaraNam ] . nanu ! yAni mudreNa kapAlAni janyante, sa eva ghaTAbhAvaH / hanta tarhi kAlA sphoTane sati ghaTAbhAvasya vinaSTatvAt ghaTasyonmajanaM prApnoti / / ___kiJca akiJcitkarANi kapAlAni ghaTasyAbhAva iti yadhucyate, paTasyApi tathocyeran / "kiJcitkArakatvaM teSAM pUrvavat pratikSeptavyam // bhAva iti| ghaTAdiH yadyanityasvabhAvaH, tarhi nAzo'pi svato bhaviSyatyeva / * yadyavinAzasvabhAvaH, tadA mudrAdayo vA kiM kuryuH? mata ubhayathA'pi na vinAzakAraNApekSetyarthaH // . tarhi mudreNa kiM kriyata ityatrAha-tasmAditi / vijAtIyeti / ghaTasantAnAt vilakSaNasya kapAlasantAnasya janana eva mudropayoga ityarthaH / sA-ghaTanAzaH / kimAyAtamiti / ghaTavat ghaTanAzAkhyaM svatantraM vastvantaraM jAtaM cet , ubhayamapyupalabhyatAM kAmam / virodhitvAnnobhayopalabdhiriti cet . saH anupadameva nirst:| ghaTanAzasya ghaTAdanantaratve ghaTanAzako mudgaro ghaTahetuH syAt / ato nAzaH na svatantraH kazcitpadArthaH // - nanu ghaTasya dhvaMso nAma kapAlAvasthAprAptireva / sA ca bhavadbhirapyaGgIkRtA, evaJca kuto vivAda: ? ityAzaGkate-- nanviti // samAdhatte--hanteti / kapAlAvasthaiva yadi gharadhvaMsarUpA, tarhi kapAlasya nAze ghaTadhvaMsasyApi nAzAta punarghaTonmajanaM syAt / vayaM tu dhvaMsameva nAGgIkurma iti nAsmAkaM doSa ityarthaH // .. akiJcitkarANi----anirUpakANIti yaavt| tathA-nAzatvena / / re-ka. sa-kha kina kA-kha. .... ___10* Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhabhAvaprakaraNam nyAyamarI [bhabhAvasvarUpAnupapattiH api cAyamabhAvo bhavanadharmA vA syAt ? abhavanadharmA vA? bhavanadharmatve bhAvo'sau bhavet , ghaTAdivat / abhavanadharmA tu yadyabhAvo'sti, sa nitya evAsau tarhi bhavet // [bhabhAvasya sapratiyogikatvanirAsaH] sa cAyamekapadArthasambandhI vA syAt ? sarvapadArthasambandhI vA? tatra ekabhAvasambandhitve na tasya niyamakAraNamutpazyAmaH / sarvabhAvasambandhitve tu sarvapadArthapratikUlasyAbhAvasya nityatvAt 'nityasannihitatvAt sakRdeva trailokylopprsnggH| tasmAt na nityo'nityo vA kazci'dabhAvo nAmAsti // [bhabhAvAnabhyupagame'pi na sAkaryam] . nanu ! abhAvAnabhyupagame bhAvAnAmitaretarasaGkarAt akhilavyavahAraviplavaH prApnoti / yadAha 'kSIre dadhi bhavedevaM danni kSIraM ghaTe pttH| zaze zRGgaM pRthivyAdau caitanyaM mUrti rAtmani // iti // prakArAntareNAbhAvaM nirAkaroti-sa ceti| abhAvaH kiM ekapratiyogikaH ? uta sarvapratiyogikaH? Aye-vinigamanAvirahaH, dvitIye-sakRdeva sarvAbhAvasya siddhyA trailokyanivRttiprasaGga iti bhaavH| anityo veti| anityatve hi sArvatrikasya abhAvavyavahArasya vilopaprasaGga iti bhAvaH // ____ itaretarasAkaryamevAha-kSIra ityAdi / zlokavArtiko'yam / atiriktAbhAvavAdizAntarakSitaviracitatattvasaGgrahe'pi ayamarthaH prakArAntareNa dRshyte| yadyabhAvAkhyaH kazcana padArtho na syAt tadA jagati virodha evopapAdayitumazakyaH / virodhasyAbhAvarUpatvAt / evaJca virodhAbhAve ca sarva sarvarUpaM syAt / kSIre hi danaH prAgabhAvo vartate, yadi prAgabhAvo na syAt, kSIre dadhi syAt / evaM dadhi kSIradhvaMso vartane, yadi dhvaMso na syAt, tarhi danyapi kSIraM syAt / evaM ghaTe paTAnyonyAbhAvo vartate, yadi anyonyAbhAvo na syAt, tarhi ghaTo'pi paTaH syAt / evaM zaze zRGgAbhAvo vartate, yadyatyantAbhAvo na syAt, tarhi zaze'pi zRGgaM syaat| ataH bhAvAnAM sAryavAraNAyAbhAvaH avazyamaGgIkaraNIyaH iti // 1 niyassannityo vA kani-kha. satve sati-ka. 3 mA-ka. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] / abhAvAnabhyupagame'pi na kSatiH 149 abhAvAbhyupagame tu bhAvAnAmitaretarAbhAvAt asaGkIrNatA setsyati-tadetadasAdhu-svata eva bhAvAnAmasaGkIrNa svbhaavtvaat|| abhAvakAraNakasaGkaraparihArakathane tu sutarAM viplavaHbhAvo bhAvAdivAnyasmAt abhAvAMzApi dhruvam / asaGkIrNo'bhyupetavyaH sa kathaM vA bhaviSyati? // 166 // anyonya madhya bhAvAnAM yadyasaGkIrNatA svtH| bhAvaiH kimaparAddhaM 'va', paratazcet , kuto nu saa?||167|| bhAvebhyo yadyapeyeta bhavedanyonyasaMzrayam / abhAvAntarajanyA cet anavasthA duruttarA // 168 // abhAvasvabhAvatAyAzca sarvAn pratyavizeSAt pratiSedhya nibandhana eva tadbhedaH / pratiSedhyAzca bhAvAH paraspareNa bhidyamAnAstaM mindantItiM pratyuta bhAvAdhInamabhAvAnAmasArya vaktumucitam, natu viparyayo yuktH| tat akhilapadArthavyavasthAvisaMSThulIbhAvabhayAdapi nAbhAyAbhyupagamo yuktaH // bhAva ityAdi / ghaTAdirbhAva: anyasmAt paTAdibhAvAt midyate, tathA abhAvAdapi sa miyata eveti vaktavyama , anyathA bhAvAbhAvayoH saangkryprsnggH| abhAvapratiyogiMkAnyonyAbhAvAGgIkAre tvanavasthA kiJca ghaTAbhAvaH paTAbhAvAdbhidyata ev| tyornyonyaabhaavaanggiikaaraadnvsthaa| yadi abhAvasthale bhanyonyAbhAvamantarA svata eva bhedabhyavahAranirvAha', tarhi bhAvayogapi tathaiva svata: asaGkIrNavyavahAro'stu / yadyabhAvaya: parasparabhedaH pratiyogibhUtaghaTapaTAdibhedAdevaM siddhayatItyugyate-tAnyonyAzrayaH bhAvayoH ghaTapaTayoH bhedo hi abhAvAt siddhati, abhAvayostu bhAvAt siddhytiiti| ata: svalakSaNasvabhAvAnAM bhAvAnAM bhedaH svata evAstviti nAtiriktAbhAvasiddhiH ityarthaH / - pratyuta viparyaya evetyaah-abhaaveti| pratiyoginirUpyA prabhAvAH pratiyogibhedAdeva parasparavilakSaNA vAcyAH, abhAvAnAM nirAkAratvAt / pratiyoginastu ghaTapaTAdayo vilakSaNA: svata: pratyakSata eva siddhA / ataH abhAvAnAM sAryavAraNAya bhAvA aGgIkAryA iti kathanaM yujyetApi, na tu bhAvAnAM bhasAkaryAya abhAvo'GgIkArya iti bhAvaH // 1 bhAvAdasaGkIrNa-kha. mApa-kha. vA-kha. .." Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 abhAvaprakaraNama [nyAyamabharI [atiriktAbhAvAnabhyupagamapakSe namarthaH] nanvabhAvapratikSepe namaH kiMdhAcyaM ? ucyatAm ! naiva zabdAnusAreNa vAcyasthitirupeyate // 169 // bauddhAH khalu vayaM loke sarvatra khyaatkiirtyH| vikalpamAtrazabdArthaparikalpanapaNDitAH // 170 // . kvacinnAmapadaprAptavRttinA janyate ntraa| niSedhaparyudastA'nya viSayollekhinI matiH // 17 // ... kvacittvAkhyAtasambandhamupetya vidadhAtyasau / taduttakriyA''raMbhanivRttyullekhamAtrakam / / 72 // abhAvAnabhyupagame'pyekAdazavidhAnupalabdhinirvAhaH] . nanu ! cAnena mArgeNa yadyabhAvo nirsyte| ekAdazaprakAraipA'nupalabdhiH kva gacchatu // 173 // 1. svabhAvAnupalabdhiyathA-neha ghaTaH, anupalabdheH- iti // bauddhAH khalu vaya miti / buddhyA parikalpitena vastunaiva vyavahAra nirvahAmaH / ato vayaM bauddhAH / ata: sarvasyApi zabdasyArthaH vAstavika eveti na niyamaH / evaJca abha vAkhyavastuna abhAve'pi navyavahAro yujyata evetyarthaH / etdevaah-kcidityaadi| najoM hi dvividhaH; paryudAsaH, pratiSedhazca / taMtra paryudAse -'na ghaTaH paTaH' ityAdau hi anyonyAbhAvo bhaaste| sa ca parasparApoharUpa eveti nAtiriktaH / pratiSedhe-caitraH kaTaM na karoti ityAdau ca kriyAnivRttireva bodhyate / sA ca svarUpameva kutracita, kutraciJca vastvantararUpeti na tato'pyabhAvasiddhiriti // ekaadshprkaati| nyAyabindvAdau dharma phiiaaNdyuktetyrthH| dharmottarA. cArya zcemA anupalabdhayaH vizadaM vyAkhyAtA: // atra 'svabhAva' ityAdau 'pratiSedhyasya' ityaadiH| pratiSedhyasya yaH / svabhAva iti / . evamevottaratrApi / iha iti pakSaH, na ghaTa iti sAdhyaH, anupalabdheriti hetu: / dhUmavahnayoriva ghaTasya svena sAkaM kAryakAraNabhAvAbhAvAt svabhAvAnupalabdhiH // smi -kha. 2 adi-sa Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti|| bhADikam 1] abhAvAnabhyupagame'pi na kSati: 161 ___2. kAraNAnupalabdhiryathA-nAtra dhUmaH, dahanAnupalabdheH-iti / 3 vyApakAnupalabdhiryathA-'nAtra ziMzapA, vRkSAnupalabdheH 4. kAryAnupalabdhiryathA-nAtra nirapavAdA dhUmahetavaH santi, dhUmAnupalabdheH-iti // 5. svabhAvaviruddhopalabdhiyathA-nAtra zItasparzaH, pAvakopalabdheH iti // ___6. svabhAvaviruddhakAryopalabdhiryathA - nAtra zItasparzaH, dhUmopalabdheH-iti // ____7. viruddhavyAptopalabdhiyathA - na 'dhruva'bhAvI bhUtasyApi bhAvasya vinAzaH, hetvantarApekSaNAt iti // 8. kAryaviruddhopalabdhiryathA--nAtra zItakAraNamapratibaddhasAmarthyamasti, jvalanopalabdheH-iti // ___9. vyApakaviruddhopalabdhiryathA-nAtra tuhinasparzaH, kRzAnudarzanAt iti // dvitIye-dhUmaM prati dahanasya kAraNatvAt kAraNAnupalabdhiH // __ tRtIye-ziMzapApekSayA vRkSa: vyApakaH // .. caturthe-dhUmakAraNAnAM dhUmaH kAryaH / kAraNe sati kAryeNa bhavitavyameveti na nibandhaH, pratibandhakAdyapavAde sati kAryAnutpatteH / ata: 'apratibaddhasAmarthyAni ' iti nyAyabindUktameva 'nirapavAdAH' ityuktam // paJcame-zItasparzaviruddhatvaM pAvakasya // SaSThe-svabhAvaviruddhasya vahne kArya: dhUmaH // saptame-dhruvabhAvitvavirudvena adhruvabhAvitvena hetvantarApekSaNaM vyaaptm| etadvicAraH kSaNabhaGge bhaviSyati // aSTame - zItakAraNasya yat kArya zItasparzAdi, tadviruddhaH jvalanaH // navame-tuhinasparzavyApakazItasparzaviruddhaH kRshaanuH|| nAtra zItasparzaH pAvakopa-kha. 'dhUmopalabve:-ka. dhruva-..' Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1152 abhAvaprakaraNam . nyAvamajarI . 20. kAraNaviruddhopalabdhiryathA-naitasya romaharSadantavINAdi. vizeSAH santi, sannihitahuta'vaha'vizeSAt-iti // 11. kAraNaviruddhakAryopalabdhirya thA-pravRttadantavINAdi vizeSapuruSAdhiSThita 'eSa' dezo na bhavati, dhUmavattvAt iti / / __satyam , ekAdazavidhA'nupalabdhirihe Syate / -: sA tvasahyavahArasya hetuH nAbhAvasavidaH // 174 / / __ [anupalabdheH svabhAvahetAvanna vo yujyate] nanu ! anupalabdheH svabhAvahetAvantarbhAva uktaH, svabhAvahetau ca sAdhyasAdhanayora vyatireka issyte| asadyavahArazca jJAnAbhidhAnAtmakatvAt tata eva pRthagiti kathaM tadviSayatAM yAyAt - satyamevam-. kintu nAsadyavahAra stayA sAdhyate', api tu tdyogytaa| yogyatA ca na tato'ntaramiti na svabhAvahetutnahAniH // .. dazame-romaharSAdikAraNazItasparzaviruddhaH hutavahaH // .. ekAdaze--dantavINAdikAraNaviruddhasya vahnaH kAryabhUtaH dhUmaH // ekAdazavidhAnupara bdhi: asadvyavahArasya heturiSyata itynvyH| abhAvasaMvidA-abhAvAkhyaprameyanirNayasya / bauddhamate asadvyavahArasyeSTatvAt vyavahAramAtrAt nArthasiddhirityarthaH // antarbhAva iti / yadyapi dharmakIrtinA hetubindau 'bINyeva ca liGgAni, anupalabdhiH svabhAvakArye ceti' iti anupalabdhiH pRthaguktA; athApi uttaratra tatraiva 'atra dvau vastusAdhanau, ekaH pratiSedhahetuH' ityuktam / tenaiva pramANavAti ke'pi 'svabhAvakAryasiddhayarthaM ' ityAdinA hetudvaividhyaM pratipAdya 'hetusvabhAva. nyAvRttyaivArthacyAvRttivarNanAt / siddhodAharaNetyuktA'nupalabdhi: pRthak na tu' ityuktam / tadanuyAyinA mokSAkaraguptenA'pi tarkabhASAyAM ; prathama liGgatraividhyamuktvA 'nanu ! yadyanupalabdherapi tAdAtmyatadutpattI eva sambandhI, kathaM tarhi kAryasvabhAvAbhyAmanupalabdherbhedaH ? pratiSedhasAdhanAt bhedaH, na vastutaH' ityuktvA pUrvoktadharmakIrtivAkyameva pramANatayopanyastamiti jJeyam / tdyogytaa-vyvhaaryogytaa| tataH --vastusvabhAvAt // vahAdhiSThita-kha. ' SatvAta-ka. 3 eva-ka. vA-ka.. 5 ssAdhyate-ka. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahikam 1] abhAvAnabhyupagame'pi bhyavahAranirvAha: 153 nanu ! yogyatA bhAvAtmikA, anupalabdhistvabhAvasvabhAveti kathamanarthAntaratvam ?-naitadevam-na hyupalabdhipratiSedhAtmikAmabhAvasvabhAvAmanupalabdhimanupalabdhivido 'vadanti', kintu pratiSedhaparyudasta vastvantaropalabdhimevArthAbhAvasvabhAvAmiti // __ata evedamapi na codyam-anupalabdherabhAvAtmakatvAt anupalabdhyantaraparicchedyatvAdanavastheti ; yasmAt vastvantaropalaMbhAtmikA'nupalabdhiH svasaMvedyaiveti // - [anupalaMbhamAtrAt na atIndriyANAM abhAvacyavahAraH siddhayet nanu! anupalabdhaH asadyavahArasiddhau adRzya sthApi tathAtvaM siddhayet-na-dRzyatvadhizeSaNogadAnAdupalabdhilakSaNa prAptasyAnupalabdherasadyavahAraH, na yasya kasya ciditi| tatra ghaTAdeH pUrvadRSTasya dRzyatvaparinizcayAt / asattvavyavahAro hi siddhayatyanupalabdhitaH // 17 // ekAntAnupalabdheSu vihAyaHkusumAdiSu / . 'dRzyatvayogyatA'yogAt asattva parinizcayaH // 176 // anantaratvaM-bhAvarUpAyA yogyatAyA iti shessH| prtissedhetyaadi| pratiSedhena paryudastaM vyAvartitaM yat vastvantaraM tadupalabdhimeva pUrvavastvabhAvasvabhAvAmityarthaH / kevalabhUtalopalaMbha eva abhAvopalaMbha iti bhAvaH // svasaMvedyaveti / upalambhasya jJAnarUpatvena tasya svaprakAzatvAdityarthaH / adRzyasya -atIndriyasya pishaacaadeH| dRzyatvavizeSaNeti / tathoktaM hetubindau 'pratiSedhasidvirapi yathoktAyA evAnupalabdheH' iti / vyAkhyAtaM ca dharmottarAcAryeNa-pratiSedhavyavahArasya siddhiH yathoktA yAdRzyanupalabdhiH tata eva bhavati' iti // ___ tadAnImadRzyatvAvizeSe'pi ghaTagaganakusumapizAcAdyabhAvAnAM vishessaanaah--ghttaaderityaadi| kAlAntare dRSTasyaiva ghaTAdeH idAnImanupalaMbhAdidAnI masattvamAtraM nizcIyate, na tu srvdaa'sttvm| gaganakusumAdestu 1 jAnanti-ka. 3 adRSTa-kha. 3 'navadhAraNAt-kha. (uttarapuTe). " svA-ga. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 abhAvaprakaraNam nyAyamacarI pizAcAdestu dRzyatvanizcayo'navadhAraNAt / na zakyo'nupalambhena kartuM nAstitvanizcayaH // 177 // tatrApi tvapizAco'yaM caitra ityevamAdiSu / tAdAtmyapratiSedheSu dRzyatvaM nopayujyate // 178 // pizAcetararUpo hi caitraH prtykssgaacrH|| tApyanizcaye tasya kiM phalaM tadvizeSaNam // 179 // ityasadyavahArasya siddhrnuplbdhitH| na bhAvavadabhAvAkhyaM prameyamavakalpate // 180 // bauddhamatapratikSepaH] atrAbhidhIyate-haH tAvatsakalaprANisAkSika saMvedanadvayamupajAyamAnaM dRSTaM 'iha ghaTo'sti' 'iha nAsta' iti| tatraH vikalpamAtra saMvedanamanAlambanam? AtAMzAvalambanaM vA ? ityAdi yadabhilapyate, tat nAstita jJAna 'ica' antatAjJAne'pi samAnam / ato dvayorapi prAmANyaM bhavatu ! 'dvayorapi vA mA bhRt ! yattu-astI te jJAnaM pramANam itarattvaramANamiti kathyate - tadicchAmAtram / astItijJAnasamAnayogakSematve ca nAstItijJAnasya viSayazcintanIyaH / / sarvadA'nupalambhAt sarvadA'sattvaM nishciiyte| vizAcAdestu asmAdRzairanupalaMbhe'pi mAMtrikayogiprabhRtibhirupalaM bhAta . anupalaMbha mAtrAna nAstitvaM nizcetuM zakyam / evamatyantAbhAvasthala eva pratiyogidRzyatvamapekSitam , anyonyAbhAvasthale tuanuyogiyogyatvameva / yathA 'caitra: pizAco na' ityAdau hi pizAcasyAdRzyatve'pi tadbhedaH caitre sarvaiH gRhyata eveti sngkepH|| vikalpetyAdi / anAlambana eva vikalpaH sarvo'pIti mAdhyamikAH, AtmAvalambana iti yogaacaaraaH| AtmazabdaH svazabdaparyAyaH, nairAtmyavAdino hi te| svazabdazca sNvednpraamrshii| viSayasya bAhyatvAt aatmaaNshetyuktm| parantu 'asti' 'nAsti' iti jJAnadvayamapi vikalparUpameva / evaM sati 'asti' iti pratItiviSayaH kalpito vAbhAvaH aGgIkriyate, 'naasti| iti pratItiviSaya bhabhAvaH paraM netyativicitrametaditi // * . (pUrvapuTAt ). ! iha-ka... iyamapi-ka. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikaraNamAtra nAbhAvaH [na bhUtalamA abhAva: ] nanu ! ghaTaviviktabhUtalopalambhabhAve ghaTAnupalambha ityuktamtadayuktam- - keyaM ghaTavivikatA ? sA bhUpradezAdabhinnA ? bhinnA vA ? abhede bhUpradezAvizeSAt ghaTasannidhAne'pi 'ghaTo nAsti' iti pratipattirjAyeta / mede'pi nAmni vivAdaH syAt // ADikam 1] bhedAbhedena cintyA ca ghaTAdapi viviktatA / abhede ghaTa eva syAt bhede cAbhAva eMva sA // 181 // tat' iha ghaTo nAnti' iti ghaTaviviktabhUtalAlambanatAyAsaMvidaH, 'iha' iti tAvadasmin saMvidaMze 'deza A'lambanamityavivAda eva ' iha ghaTossti' iti bhAvapratItisamaye'pi tatra tadavabhAsAbhyupagamAt / 'ghaTo nAsti' ityatra tu yadavabhAsate, tat na bhUtalamAtrameva; 'bhAvapratIti'sama'yavat' tadatirikta pratibhAsa pUrvoktaM ( 153 puTe) bhakSipati - nanviti / viviktatA, rAhityaM, kaivalyaM vA / gharaviviktaM bhUtalamityatra ghaTaviviktatAkhyaH kazcana dharmaH bhUtale aGgIkriyate uta neti vikalpya, dvitIye ubhayorabhede ghaTakAle'pi ghaTaviviktatAbhUlatvAt 'ghaTo nAsti' iti vyavahArApattiH; yadi ca sa atirikto dharmaH tarhi siddhaH bhUtAtiriktaH abhAva ityAha- keyamityAdinA // prakArAntareNApi vikalpya dUSayati-- bhedAbhedene te / ghaTAtU, tadviviktatA, atiriktA ? na vA ? Adhe abhAvasiddhiH / dvitIye ghaTa eva ghaTAbhAvarUpaH syAt / na ceSTApatti:; tarhi ghaTe satyeva ghaTAbhAvapratItyApattiH / bhedAbhedapakSastu vyAhata evetyAzayaH // 'iha ghaTo nAsti ' ityasyAH saMvidaH ghaTaviviktabhUtalAlambanatAyAM siddhAyAmityanvayaH / ityasya dezAlambanatve pramANaM darzayatiiha ghaTo'stIti / tadavabhAseti / dezapratibhA netyarthaH / bhAvapratItisamayavaditi 'iha ghaTa: ' ityatra yathA ihazabdArthApekSayA ghaTazabdArthaH pRthagbhUtaH, tathA 'ii na ghaTa: ' ityatrApi iddazabdArthApekSayA na ghara ityaMzaH atirikta eveti bhAvaH // , 2 pratIti-ka. 1 A-ka. 165 6 ha 3 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 abhAvaprakaraNam . . nyAyamajarI syaavshybhaavitvaat| tadatiriktaM tu pratibhAsamAnaM ghaTaviviktateti vA kathyatAM, ghaTAbhAva iti vA! nAtra vastuni vizeSaH // [abhAvapratItirna mithyA] nanu ! 'ghaTo nAsti' iti vikalpamAtrametat-na-darzanAnantarapravRttatvena vidhivikalAtulyatvAt // yathA'nubhavamutpattumarhanti kila kalpanAH / / pratiSedhavikalpastu na vidhyanubhavocitaH // 1.2 // [abhAvavikalpAH bhAvavikalpatulyA eva] nanu ! naiva vikalpAnAM vayaM praamaannyvaadinH| 'kAma' vidhivikalpAnAmapi mA bhUt pramANatA // 183 / / prAmApaM danAnAM cet tvviklpaanusaartH| 'ihApi teSAmevAsti tvadhikalpAnusArataH // 18 // vastuprAptayA vidhivikalpAnAM pramANavyavahAra iti ceta , ihApi tatpraptayava niSedhavikalAnAmastu praamaannyvyvhaarH| kimatra vastu prApyata ? iti cet , tatrApi - kiM prApyate? nIlamiti cet ! pravRttatvena- utpannatvena / nanu kathamubhayostaulyam ? ghaTo'stIti vikalpa: anya ; anyazca ghaTo nAstIti - iti zaGkAyAmAha-'yatheti / yadyapi pratiSedhavikalpaH, vidhivikalpazca viSayato vilakSaNa ev| athA'pi ghaTapaTavikalayoriva anubhavatvena taulyamapyanubhavasiddhamevApalapitumazakyamiti bhAvaH // nanviti / tathA ca pratiSedhavikalpA: arthazUnyA ityarthaH / samAdhatte-- kAmamiti / tathA ca nIlAdikamapi na siddhayedityarthaH / shngkte--praamaannymiti| nirvikalpapRSTabhAvitvAt vidhivikalpAnAM na pratiSetra vikalpataulyamiti cet - prakRte'pi sa samAdhi: kuto na syAditi samAdhatte-ihApI ta // ___ nanu vidhivikalpaiH pravartamAnaH ghaTAdikaM vastu prAmotIti yuktaM vidhivikalpAnAM prAmANyamiti zaGkate-vastuprAptayeti / tat prakRte'pi tulya. mityAha-iheti / atr--abhaavviklpaadhiinprvRttisthle| tatra - bhaavviklpaadhiinprvRttisthle| nIlaM-ghaTAdi / nanu keyamabhAvaprAptiH? ko vA 1kathaM-ka. tadi-ga. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] abhAvaH na nirupAkhya: 'seya' bhavasyApi prAptirbhavatyeva / nIlaM hi prApyamANaM tadabhAvAvinAbhUtapItAdivyavacchinnarUpaM prApyate / sA ceyaM tathAbhUtanIlaprAptibhavantI itarAbhAvAptirapi bhavati, anyathA hi nIlagatareva na syAditi / etacca lAkSaNika virodhamAcakSANarbhavadbhirevopagatam // sukhaduHkhasamutpattirabhAve zatru mitrayoH / kaNTakAbhAvamAlakSya padaM pathi nidhIyate // 185 // prAgutpatterghaTa bhAvaM buddhA tatkAraNAdaraH / vyAdhyabhAvaparicchedAt bhaiSajyavinivartanam // 186 // 157 hA bhAva taSThAnavyavahAraparamparAm / pazyan abhAva ko nAma tihnavIta sacetanaH // 187 / / [ abhAvaH na nirupAkhyaH ] naMnu ! nAjanaka mAlambanaM bhavati jJAnasya / abhAvastu sakalopAkhyavinirmuktasvarUpa iti na jJAnajananapaTuH / ataH kathaM tadAlambanam ? ucyate--- saugatAnAM tAvat na kizcijanakaM vastu pratibhAsate / dvitrikSaNAvasthitiprasaGgena kSaNabhaGgavratavilopaprasaGgAt / abhAvaprAptaye. yatate ? ityatrAnubhavaM pramANayati -- nIlaM hIti / anyathA - yadi nIlaprAptiH pItAdyabhAvaprAptirUpA na syAt, tarhi nIlArtha pravRttaH pItaprAptAvapi tRpyetetyarthaH / lAkSaNikaM virodhamiti / lakSaNavAkyeSvapi hi 'kalpanApoDhaM ' 'abhrAntaM ' ityAdipadaiH lakSaNamapAtaravyAvRttirUpamamyupagatameva / evaJca siddhaH itaretarAbhAva ityarthaH // abhAvAnAM bhAvavadevArthakriyAkAritvamapyanubhavasiddha mityAha - sukhetyAdi / zavabhAva: sukhakAraNaM mitrAbhAva: duHkhakAraNamityanvayaH / sacetanaH - vivekI // nanu ! lakSaNaM itaravyAvRttirUpameva / parantu vyAvRtteH tuccha cena na padArthatvamiti zaGkate nanviti / jJAnasya ajanakaM jJAnasyAlaMbanaM na bhavatItyanvayaH / adhipati ma~ha kAryAlambanamamanantarapratyayeSu AlambanapratyayaH viSaya:, sa eva jJAnajanaka iti tanmatam / kSaNikavAde janyajanakabhAva evAnupapanna iti, kathaM jJAnajanakatvamarthAnAmityAha -- ucyata ityAdinA / dvitrIti / kAryakSage kAraNasatvasyAvazyakatvAditi bhAvaH / upatyapekSayA dvikSaNatvaM, 1 a Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 abhAvaprakaraNam [ nyAyamaJjarI utpadyate ca, arthajJAnaM ca janayati, jAtena tena gRhyate ca-- ityAsAM kriyANAmekakAlatvAbhAvAt / tasmAt akAraka evaM bhAvaH pratibhAsate // AkArArpaNapakSaM ca pratikSepsyAmaH / evaM bhAvavadabhAvo'pyajanaka: pratibhAsatAm // asmAbhistu bhAvavadabhAvo'pi jJAnajanana samartha iyate / na hi . nizzeSasAmathyarahitatvamabhAvalakSaNama; api tu nAstItijJAnaM, gamyatvam / satpratyayagabhyo hi bhAva iyate, asatpratyayagamyastvabhAva iti / tadidamuktam- 'sadasatI tasvam' iti // [[ bhAvAbhAvayorvizeSaH ] ! nanu ! bhAvavadeSa jJAnajanakassan abhAvo na bhaavaadvishissyte"| aho nipuNadarzI devAnAMpriyaH ! pratItibhedazcAsti ? 'na ca' pratIyamAnau bhAvAbhAvau bhidyete' iti kathamevaM bhavet ? ape re mUDha jJAnajanakatvAvizeSe'pi rUparasau kathaM bhidyete ? pratItibhedAditi cet; bhAvAbhAvAvapi janakatvadharma sAmAnye'pi pratIti bhedAdeva bhidyeyAtAm / na hi pratibhaH syabhedamantareNa pratibhAsabhedo bhavatIti bhavatA'pyabhyupagatam / yathoktam' - jJAnApekSayA tu trikSaNatvamityAha - utpadyate cetyAdi / akAraka:akiJcitkArI / kAraNatArahita iti yAvat // nanu samAhito'yaM doSaH dharmakIrtinA pramANavArtike --' bhinnakAlaM kathaM grA ? iti cet grAhyatAM viduH / hetutvameva yuktijJA: jJAtAkArArpaNakSamam' iti - ityatrAha - AkArArpaNapakSa miti // - ukta miti / nyAyabhASya iti zeSaH // na viziSyata iti / ubhayorapi jJAnajanakatvAvizeSAdityarthaH samAdhane - aho iti / devAnAMpreiya iti / 'devAnAMpriya iti ca mUrkhe' iti vArtikAdaluk / na ceti / na miyate iti ca kathamityanvayaH / nIlapratIteH pItAdyabhAvapratItirUAtAyA uktatvena pItAbhAvamyaiva nIlarUpatyena bhAvAtiriktaH abhAvo nAstyeva tanmate / parantu viSayabhedamantarA pratItibhedasya sarvathA durnirUpa 3 na bhidyete - kha. 1 prayeta ka. tatra - kha. 4 gatamUkha. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAvasya sambandhopapAdanam prAmANyaM vastuviSayaM dvayorarthamidAM jagau / pratibhAsasya citratvAt, ekasmitta yogataH // iti // 'tasmAt 'asti' iti 'pratIteriva' bhAvaH, 'nAsti' iti pratIterabhAvo 'bhUmirityabhyupagamyatAm // athavA vijJAnavAda eva sumpaTamAsthIyatApa / antarAvasthAnaM tu na sAMpratam / arthakriyAsAmarthyamapi tasya darzitameva // svajJAnAkhya kriyAzaktiramuSya durapahnavA / arthakiyAsnyajanyA tu na bhAvenApi janyate // 188 // evaM ca sati yaH pUrva zaktivAdo'tra varNitaH / sa pratyakSavirudvatvAt kaNThazoSAya kevalam // 189 // [ abhAvasya sambandhopapAdanam ] tathA, sambandhAbhAvAditi yaduktam-tatra dezena saha tAvat abhAvasya vizeSaNavizeSyabhAvaH sambandhaH / sa tu sambandhAntaramUla iti bhAve'yaM niyamaH, nAbhAve // Ahnikam 1] * . 159 zvena, yadi bhAvAbhAvapratItyorbhedaH tarhi bhAvAbhAvayorapi bhedaH durnivAra' eveti siddhAntyAzayaH // prAmANyamiti / vastuviSayaM prAmANyaM dvayorarthayorbhidAM jagau - nyarUpayat / kutaH pratibhAsasya citratvAt iti / pratIterbhAvaH bhUmiriva ityanvayaH / bhUmiH viSayaH // vijJAnAtiriktabhAvapadArthamaGgIkurvato vaibhASikasya tavaM pratIti sAmye abhAvAnaGgIkaraNamayuktamityAha --- athaveti / tasya- abhAvasya / darzitamiti / ' sukhaduHkhasamutpatti:' ityAdinA (pu. 157) pUrvamityartha: // nanu na sarveSAmabhAvAnAM sukhaduHkhAdyarthakriyAkAritvamanubhavasiddhaM -- iti zaGkAyAM svaviSayaka jJAnAkhyArtha kriyAkAritvamantataH sarveSAmabhAvAnAM vartata eva / bhAvAnAmapi SAJcidevameva bhavatA'pi vaktavyamityAha - svajJAneti / anyajanyA - jJAnAtirikayapa gyaa| evamatirikto'bhAva, tasya kAraNatvamapi yadA viddhaM tadA pratibandhakA bhAvasya abhAvarUpatvena kAraNatvAsaMbhavAt zaktisiddhirityapi na yujyata iti smArayati - evazceti // 1 'pratInereva ka. pratItireva-kha. 'bhUdi. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 abhAvaprakaraNam nyAyamacarI yadvA' bhAve'pyeSa 'na niymH| na hyayaM bhavati ---'yat' sambaddhaM 'tat vizeSaNameva / pAdapIDite, zirasi vA dhAryamANe daNDe, 'daNDI' iti pratyayAnutpAdAt / nApyevam, yat vizeSaNaM tat sambandhameti; samavAyasya satyapi vizeSaNatve sambandhAntarAbhAvAt / tasmAt sambandhAntararahito'pi, pratibandha iva, vAcyavAcakabhAva iva, vizeSaNavizeSyabhAvaH svatantra eva' sambandhaH tathApratIteravadhAryate // ubhayorubhayAtmakatvAt kadAcit kasyacit tathA pratibhAsAt puruSecchAnuvartanena vyatyayapratyaya sattve'pi na dossH| tasmAt vizeSaNavizeSyabhAva eva sambandho 'dezena' bhUtalAdinA sahAbhAvasya // evaM kAlenApi saha sa eva veditvyH| kriyayA kartR'sthayA vA gamanAdikayA, karmasthayA' vA medanAdikayA saha saMyogAdya'bhAve'pi vizeSaNavizeSyabhAva eva sambandhaH, tadvadabhAvasyApi bhaviSyatIti // pratiyoginA tu saha virodho'sya sambandhaH / ayameva ca virodhArthaH, yadekatrobha'yora"samAvezaH / atazcaikavinAze na sarvavinAzaH ; ghaTAbhAvasya ghaTekapratiyogikatvAt // . pAdapIDite ityasya daNDe ityanenAnvayaH / tasmAta-vizeSaNavizeSyabhAvasya sambandhAntarAnadhInatve'pi svatassambandhatvasambhavAt / atra dRSTAntamAha--pratibandha iti| vahnidhUmayoryathAvyApyavyApakabhAvaH tathA prakRte'pi / vahnidhUmayoH yadyapi saMyogo'sti tathApi sa na vyApyavyApakabhAvaprayojakaH / tAdRzo'pi sambandhaH zabdArthayornAstIti vizeSaH // 'puruSecchayA viparyasyantamapyenaM pazyAma: ' (pu. 146) ityetatsamAdhatte-- ubhyoriti| kimuta ! puruSApekSA daNDo vizeSaNaM, rUpAdyapekSayA tu tadaiva daNDo vizeSya:-'nIladaNDavAn puruSaH' ityAdI ityapyUhyam // ___149 puTe uktaM samAdhatte atazceti // na caM, yazca-ka. ni-ka. tat-ka. 'yat-ka. eva-ka. skhe-kha. ' deze-kha. bhAvasma sambandhaH-kha. ' ssayA-kha. 10 di-ga. " yo:-ka. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 pAtikam 1] amAvasya vastutvam bhivanadhamaivAbhAvaH ___yatta-bhavanadharmA ? abhavanadhA vA ? iti vikalpitam-tatra bhvndhrmevaabhaavo'bhyupgmyte| bhavanadharmatve'pi cAbhAvo na bhAvAna bhidyate ; pratibhAsabhedasya ruuprsaadi''pdrshittvaat| bhavanadharmatvaM cAsya hetvanvayavyatirekitvAt bhvti| ghaTo hi mRtpiNDadaNDAdI'niva janmani, vinAze'pi mudrAdInanuvartate hetUn / - vijAtIyasantatijananapakSe'pi sazasantAnajanikAyAH zakterabhAvaH kriyata eva / anyathA mudrA panipAte'pi vijAtIyeva sajAtIya santatirapi jAyeta / sajAtIyavijAtIyobhayasantatijanana* zaktiyukto ghaTa iti cet ; mudrAdiyogAt pUrvamapi kapAlasantati. jananam , tadyoge'pi vA sati ghaTasantatijananamaniyamena dRzyateti / vijAtIya kSaNotpAdanasvabhAve ca ghaTe mudgarAdivaiyyarthyameva syAt // ___ hetvanvayavyatirekitvAt-hetusattve abhAvasattvaM, hetvabhAve bhabhAvasyApyabhAva ityanvayanyatirekavattvAt / evaJca kAraNAdhInatvAt 'bhavati' iti pratItiviSayatvamapyastyabhAve, ' idAnIM ghaTadhvaMsa utpannaH' iti pratIteriti // nanu! mudrAdInAM abhAvajanakatvaM nAsti, kintu vijAtIyasantAnajanakatvameveti pUrvamava (147 pu.) uktam / evaJcAbhAvaH na hetujanyaH ityatrAhavijAtIyeti / sarvasyApi bhAvasya svasadRzasantAnArambhakazaktimatvameva vaktavyam / anyathA ghaTasantAnAt pttsntaansyaapyutpttyaapttiH| evaJca ghaTasantAnajanakazaktimata: ghaTakSaNAt kapAlarUpavijAtIyasantAnotpattikAle pUrvavidyamAnAyAH zaktarupamardaH avazyaM vaacyH| evaJca zaktinAzasya mudgarahetukatvaM sidvamiti siddhamabhAvasya hetujanyatvam / na ca sajAtIyavijAtIyobhayasantAna. jananazaktirvartata eva ghaTAdikSaNasyeti ubhaya vedhazaktisatvAdubhayaM upapadyate, na tadartha anyatarazaktinAza: apekSaNIyaH iti vAcyam ; evaM tarhi pUrva ghaTaparaMparA, manantaraM mudgaranipAtAtparameva kapAlaparaMpareti vyavasthaiva durvcaa| na ca mudgaranipAtApagmeveti na, kintu kSaNasyaiva evaM svabhAva iti zavayam ; evaM tarhi mudrAdInAM vaigyaapaat:| saMpUrNasvabhAvavAde ca pUrvottarakSaNayorapi kAryakAraNabhAvo na syAditi aghahakArthaH // NYAYAMANJANI 11 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1162 abhAvaprakaraNam .. nyAyamaJjarI tadutpAdasvabhAve hi na kizcinmudrAdinA / atadutpAdakatve'pi na kiJcinmudrAdinA // 190 // mudropanipAtAcca yAtpannaM kSaNAntaram / ghaTakSaNasya kiM vRttaM? yena nAbhAti pUrvavat // 191 // nanvasyAbhavanaM vRttaM, sa evArtho'yamucyate / ghanA kimaparAddhaM 'vaH' kiM vA'pyupakRtaM byuTA // 192 // nanu! uktaM na tasya kiJcidbhavati, na bhavatyeva kevalamiti--- tadayuktam-yadaso na bhavati sa evaasyaabhaavH|| .. 1 . - nanu! sa na, na tu tasyAbhAvaH-maivam-sa netizabdayoniyozca vissybhedaat| sa iti jJAnasya smaryamANo ghaTAdiviSayaH neti tu jJAnasya abhAvo bhUmirityalamalIka vidagdhaviracitaviphalavakravacanavimardaina / tadutpAda:-vijAtIyasantatyutpAdakatvam / atadutpAdakatve'pivijAtIyasantatyanutpAdakasvabhAvavattve'pi / . ubhayathA ca mudravyApAro vyartha evetyarthaH / mudretyAdi / nanu mudreNa kapAlarUpakSaNAntaraM nUtana mutpAditam ; na tu pUrvakSaNasya, tacchaktervA nAzaH anena kRtaH iti cet ? tarhi ghaTakSaNaH kutra gata:? na kutrApIti cet, pUrvavat kuto nopalabhyate ? nanu ghaTa etAvatparyantaM bhavanAsIt , idAnImasya abhavanameva saMvRttaM, ato nopalabhyata iti cet, aho medhAvin ! ghaTTakuTyAM prabhAtam !! 'abhAvaH' iti ghajantena yaM vayaM abrama, sa eva abhavanam' iti lyuDantena tvayocyata iti mahAn bhedaH ! iti bhaavH|| ... na tsyeti| ghaTasya na kiJcidbhavati ; ghaTo na bhavatItyetAvanmAtramityarthaH // nanviti / sa netyetAvadevocyate / na tu kiJcidastIti / ataH kathamabhAvasiddhirityarthaH / saiva pratItirabhAvasAdhiketyAha-sa netIti / jJAnabhedasAdhakaH zabdabhedaH iti sUcanAya, dRSTAntAya ca-zabdayoriti // evamabhAvAkhyamatiriktaM prameyaM prasAdhitam / ... atha tatpramANabhUtAyA anupalabdheranumAne'ntarbhAvaH na saMbhavatyeva, kintu anupalabdhisahakRtandriya bA-kha. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 1] prAbhAkaramatanirAsaH [bauddha matanirAsopasaMhAraH ] tasmAditthamabhAvasya prameyatvopapAdanAt / na hyayavahArAya kalpante 'nupalabdhayaH // 193 // na svabhAvAnumAne ca tadantarbhAvasambhavaH / meyaM pRthagabhAvAkhyaM amUSAmupapAditam // 194 // kAraNAnupalabdhyAdeH bADhamastvanumAnatA / svabhAvAnupalabdhistu pratyakSamiti sAdhitam // 195 // 163 yA ceyamekAdazAnupalabdhivadhUzuddhAntamadhye viruddhavyAptopalabdhirudAhRtA - "na dhruvabhAvI bhUtasyApi bhAvasya vinAzaH, hetvantarApe'kSaNAt' iti -- seyaM idAnImeva sAdhvI dUSitA; vistarastu kSaNabhaGgapakSe dUSayiSyate // [prAbhAkaramata parizIlanam ] yaistu mImAMsakaiH sadbhirabhAvo nAbhyupeyate / pramAdenAmunA teSAM vayamapyadya lajjitAH // 196 // ghaTo hi na pratIyate, na tu tadabhAvaH pratIyate ityevaMvadadbhirebhidarzanAdarzane eva padArthAnAM sadasattve iti kathitaM syAt / etaccA grAhyatvAdabhAvasya pratyakSatvamevetyAha-na svabhAvAnumAna iti / tatra hetumAha - meyamiti / amUSAM - anupalabdhInAm / keSAJcitvabhAvAnAmanumeyatvamiSTamevetyAha- kAraNeti // rUpatvasya evaM kAraNAnupalabdhyAdeH anumAne'ntarbhAvasya svabhAvAnupalabdheH pratyakSaca kathanena pUrvoktaikAdaza / nupalabdhInAM sammatatvaM siddhamiva / evaM sati viruddhavyAptopalabdhyA kSaNikatvamapi bhAvAnAM siddhayet iti cet . tatrAha - yA ceti / seyaM sAdhvI idAnImegha dUSitA ityanvayaH / 1 dhvaMsasya mudgarAdisApekSatvasya sthApitatvAditi zeSaH / / yaiH prabhAkarAdyaiH / teSAM vaidikamUrdhanyatvAt sadbhiriti // darzanAdarzane iti / 'na tu tadabhAvaH pratIyate ' ityanena hi abhAvApratipattimAtrAt abhAvApalApaH pratIyate taccAyuktamiti bhAvaH // 2 nape - kha. nAdhu-kha. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 abhAvaprakaraNam nyAyamaJjarI yuktam-darzanAdarzanAbhyAM hi sadasattve nizcIyete, na tu danAdarzane eva sadasattve // na cApratInimAtreNa tadabhAva nabandhanAH / vyavahArAH prakalapanta, mRdAna rita yavat // 10.7 // khapuSasya pizAcasya mRdantarita gaNa / na khalva palabhyatve ziH pratibhAti naH // 198 // marvadA'palambho hi kurvannAstitvanizcayam / viziSyate mRdantassthasalilAnupalabdhitaH // 109 // agamAyuktitazcApi matsva saMbhAvanAM gtH| savadA'nupalabbo'pi na pizAcaH khapuSpavat // 200 // [anupalabdhaH svatassiddhatvanirAkaraNam ] atazca yaducyate - anupalabdheH puna: anupalabdhirevAnupalabdhiriti tadgaNitimAtram / vapuSpAdestu savizeSaNatayA 'nupalabdhyA'. bhAva eva nizcIpate, na tasyAnupalabdhamAtra / tadapratItimAtra na tadabhAvamavagamayitumalamitImamartha sadRSTAntamupa. pAdayati-na cetyaadi| nanu tarhi apratIyamAnatvAvizeSAt vapuSpamapi siddhayet ityatrAha --khapuSpetyAdi / 'na: na khalu pratibhAti !' iti kaakH| khapuSpasya, pizAcasya, mRdantaritajasya cApratIyamAnatvAvizeSe'pi pratItiSu vizeSaH anubhavasiddha evetyAha - sarvadetyAdi kha puSpAdayo hi parvadA'nupalabhyamAnAH santaH nAstItipratItiviSayA bhvnti| mRdantaritatoyAnupalabdhistu na tatheti anubhavasidvo vizeSa ityarthaH sarvadA'nupalambhI hi nAstitvanizcayaM kurvan , mRdantaritasalilAnupalabdhita: viziSyata ityanvayaH / evaM zabdAdinA'vagatasadbhAva: pizAvAdiH sarvadA cakSurAdibhiranupalabdho'pi na khpussptulyH| ataH apratInisAmye'pi nAvizeSa. eteSAmiti // nanu ! 'ghaTasyavAnupalabdhiH , na tu tadabhAvasyopalabdhi:' iti vadatA anupalabdhi: gRhyata ini. vaktavyama; evaJca abhAva: sidaH, anupalabdherabhAva rUpatvAt / yadyanupalabdhireva na kanApi pramANena siddhaH, tahi ghaTAnupalabdharagrahaNe ghaTopalambhaprasaGga . ini zaGkAyAM anupalabdhe svata eva siddhiriti yaduktaM tatprativadati-atazcati / savizeSaNatayA-viziSTatvena / AkAzaM, puSpaM ca pratyekaM prasiddhameva, viziSTa svaprasiddha misyarthaH // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhADikam 1] bhabhAvAnabhyupagame pApakakapanam 166 [abhAvAnabhyupagame bAdhakam ] aniSyamANe cAbhAve bhAvAnAM pratiyogini / nityataiSAM prasajyeta na hyete kSaNikAstava // 201 // mudrAdezca kiM kArya ? kapAlapaMTalIti cet / ghaTamta_vinaSTatvAt svakArya na ka oti kim ? // 20 // adarzanAditi cet; tadAnImeva dRSTasya sthirasyAmuSya kiM kRtam ? sarvendrayAdimAmagrIsannidhAne'pyadarzanam // 203 // tasmAt tadabhAvakRtameva tadAnIM tasyAdarzanam // svaprakAzA ca nAstIti saMiittarbhavatAM mte| na.nirAlambanA ceyaM astIti pratipattivat // 204 // vikalpaviSayAH zabdA yathA shauddhodnegRhe| . gIyante bhavatA naivamiti naJ cyamucyatAm // 205 // prtiyogini-virodhini| eSAM-bhAvAnAm / prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayoreva. pUrvatarAvadhirUpatvena, tayorabhAve pUrvottarAvadhyabhAvasiddhayA bhAvAnAM nityatvameva syAditi / nanu abhAvAnabhyupagame'pi bauddhayathA bhAvAnAM nityatva vArita, tathA vayamapi / prAbhAkarA:) vArayAmaH ityatra, narhi tahadeva bhAvAnAM kSaNikatvamabhyupagantavyam / ne hi ahetuvinAzavAdinaH vastUnAM kSaNikatvaM svabhAva iti vadanti ityAha-na hyata iti // . adrshnaaditi| vidyamAno'pi ghaTa na kiJcitkaroti, tatkAryasyAdarzanAdini bhAvaH / adarzanaM kiNkRtmitynvyH| tathA ca tatsattve kiM pramANamiti bhAvaH // svaprakAzA cet| 'nAsti' iti saMvittirityanvayaH / gurumiH jJAnasya svprkaashsvmucyte| 'bhasti iti pratipattiH yathA na nirAlambanA, tathA 'nAsti' iti pratItirapi na niraalmbnaa| atazca viSayo vktvy:| na ca bauddhavat asadviSayatvaM vaktuM zakyam , tarhi vedajanyajJAnasyApi nirviSayatvasaMbhavAt vedasyaivAprAmANyApatteH / ataH namvAcyaM kim ? ujyatAm // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 abhAvaprakaraNam prasiddhizva parityaktA, na cAbhAvaH parAkRtaH / upekSitazca bhASyArthaH ityaho nayanaipuNam // 206 // alaM ca bahunoktena vimardo'tra na zobhate / mahAtmanAM pramAdo'pi marSaNIyo hi mAdRzaiH // 207 // tasmAt 'nAsti' iti pratyayagamyo'bhAva iti siddham // [abhAvaprabhedAH ] caturvidha sa ca dvividhaH - prAgabhAvaH, pradhvaMsAbhAvazceti / ityanye itaretarAbhAvaH, atyantAbhAvaH, tau ca dvAviti / SaTprakAra ityanye - apekSAbhAvaH, sAmarthyAbhAvaH, te ca catvAra iti // [prAgabhAvAdInAM svarUpANi ] ------ [ nyAyama tatra ca - prAgAtmalAbhAnnAstitvaM prAgabhAvo'bhidhIyate / utpannasyAtmahAnaM tu pradhvaMsa iti kathyate // 208 // prAgabhAvAdanye tu bhidyante paramArthataH / sa hi vastvantaropAdhiranyo'nyAbhAva ucyate // 209 // " * prasiddhizva parityakteti / tathA ca bRhatI asti ceyaM prasiddhiH mImAMsakAnAM SaSThaM kiledaM pramANam' iti / na cAsya granthato lokatazva pramANatA'vasIyate / ato na vidmaH prasiddheH kiM bIjamiti... vaTayakSaprasiddhivat " iti / 'vayakSaprasiddhivaditi / vyAmohapUrvikeyaM prasiddhiriti yAvat' iti ca paJcikA / 'alaM' ityAdirUpahAsoktiH // dvividhaH - iti svamatena / anupadametadvivriyate itaretarAbhAvaHanyonyAbhAvaH // apekSAbhAvaH - idAnImatra ghaTo'sti, tatra tu nAsti ityevaM dezakAlApekSayA pratIyamAnaH / etatprakSe vAyA~ rUpAbhAvAdireva atyantAbhAvaH / sAmarthyA: - bIjAdau aGkarakaraNAkaraNayornirvAhAya / tena ca kurvadrUpatvanirAkaraNam / evaM bahrau dAhatadabhAvanirvAhAya ca / tena ca zaktinirAkaraNam // bhAvaH AtmalAbhAt prAk ityanvayaH / anye - pradhvaMsAtyantAnyonyApekSAsAmarthyAbhAvA: / uktamarthamupapAdayati sa hIti / ' atra na' iti Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paatikm| saMbhavaiti yayoH pramANAntaratvAbhAvaH JAST se evAdhizUnyatvAt atyantAbhAvatAM gataH / apekSAbhAvatA tasya dezopAdhinibandhanA / 210 // .. - sAmarthya pUrvasiddhaM cet pradhvaMse tadabhAvadhIH / no cet tarhi vizeSo'sya durlabhaH prAgabhAvataH // 211 // utpannasya vinAzo vA tadanutpAda eMva vaa| abhAvastattvataH, anye tu bhedAstvopAdhikA matAH // 212 // tasmAdabhAvAkhya midaM prameyaM, tasyendriyeNa grahaNaM ca siddham / ataH pramANeSu jagAda yuktaM catuSTame'SAM' munirakSapAdaH // 213 // [saMbhavaitirthI pramANAntare nanu ! nAdyApi catuSTumeM SA'mavatiSThate ; saMbhavainiho iti dvayoH pramANAntara bhAvAt // saMbhavoM nAma-samudAyena samudAyino'vagamaH ; saMbhavati khAdroNaH, saMbhavati zate sahasramiti // pratItiH prAgabhAvaH, 'ayaM na' iti pratItizca anyonyAbhAvaH itIyAneva vizeSaH / avadhizUnyaH--kAlAdhavadhizUnyaH / samavAyikAraNe prAgabhAvapradhvaMsayoH pratIti:, itaratra ca atyantAbhAvapratIti: iti khalu vivekaH / tatra samavAyikAraNe AgAmitAyAH, gatatAyAzca pratItyA tAvubhAvabhAvau avadhimantau / atyantAbhAvastu na tathA, na hi bhUtale ghaTo na' ityatra bhUtale. ghaTotpattiH, tatpradhvaMso vA; tayorupAdAnagatatvAt / ataH avadhizUnyaH - atyantAbhAvaH / aMta evemaM traikAlikAbhAvaM vyavaharanti / yadyapyevaM eSAM asti sUkSmo bhedaH, athApi niSedhAdhikaraNabhedAdeva tadupapattI vyarthaH pArthakyakalpanamiti bhAvaH / prAgabhAvapradhvaMsApekSayA'tyantAbhAvavailakSaNyarakSaNAyaiva 'dhvaMsaprAgabhAvAdhikaraNe nAtyantAbhAvaH' iti prAcInA: / 'tayovirodhe mAnAbhAvaH' iti:ca nviinaaH| eSAM dRSTayaiva trayANAmekajAtIyatAsaMbhavo jJeyaH / : apekssaabhaavshcaanupdmevoppaaditH| tasya -prAgabhAvasya, atyantAbhAvAtmakaprAgabhAvasva vaa| niSkRSya vdti-utpnnsyetyaadi| prameyaM-siddhaM ityAkarSaH // .. samudAyeneti-bhanenAsyAnumAnAdvailakSaNyasiddhiH / anumAna hi kAryAt kAraNAdeH / na hyana tathA samudAyasamudApino: vaktuM zakyamityabhimAnaH // tata-kha. va-kha. rA-ka. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 (nyAyamadharI manirdiSTapravaktRkaprapAdaparaMparA caitikham ; 'paTe pakSaH prativasati' iti| na cAyamAgamaH ; AptasyopadeSTuranizcayAditi // [saMbhavaitiho bhanumAnarUpe eva] 'tadidamanu'papannambhinnaH saMbhava eSa na hyanumiterAkhyAyi khAryAM khalu' droNaH saMbhavatIti seyamavinAbhAvAt mtilaiNgikii| aitihya tu na satyamatra hi vaTe yakSo'sti vA neti vA. ko jAnAti? kadA? 'ka'? kena kalitaM ? yakSasya kiidRgvpuH?|| satyamapi cAgamAt pRthaGnaitihyam , upadezarUpatvAt / Apta'grahaNaM sUtre na lakSaNAyeti vakSyAmaH // ... [pramANasaGkhyAviSaye cArvAkamatam ] : cArvAkadhUrtastu-'athAtastattvaM vyAkhyAsyAmaH' iti pratijJAya pramANaprameyasaGkhyAlakSaNaniyamAzakyakaraNIyatvameva tattvaM vyAkhyAtavAn / pramANasaGkhyAniyamAzakyakaraNIyatvasiddhaye ca pramitimedAn pratyakSAdipramANAnupajanyAnIdRzAnupAdarzayat anirdissttti| 'mAtopadezaH zabdaH' iti hi lakSaNam / aitihasya ca bhanirdiSTapravaktakatvAt na mAtopadezarUpazabdapramANatetyamimAnaH / / bhinna iti / ayaM bhAvaH - na hi sarvatra kAraNAt kAryAnumAnameva ; idaM danyaM pRthivItvAta, rUpavAn rasAta-ityAdyanumAnAnAmapi darzanAt / bhavinA bhuutyoaaptiH| avinAbhAvazca kAryakAraNabhAvato vA niyatasAmAnAdhikaraNyAvA, ghaTakaghaTitabhAvAdinevetyanyadetat / atazca saMbhavo'pyanumAnameva // aitiyasthale'pi tAdRzavAkyasya arthasAhitya zabda evAntarbhA, rAhilye cana pramANatevetyAha-aitihyamityAdi / bhanirdiSTapravaktakasya aitihyasya kathaM AptopadezarUpazabdatvam' ityatrAha - AptagrahaNa biti / uttaratra zabdanirUpaNopakrama evedaM spaSTIbhaviSyati // prmaannnyaadi| pramANAnAM prameyANAM ca saMkhyAniyamasya lakSaNaniyamasya cnshkykrnniiysvmityrthH| pramANAnupajIvyAn-pramANAnadhInAn / tadanu-kha. ataH-kha. 'ca-kha. 'grahaNamatra-ka. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kim 1)] viyamA mAtaM bAGgali: praviralAkulireSa pANiH isya sta dhIH tamasi mIlitacakSuSo vA / neyaM tvagindriyakRtA, na hi tatkarasthaM tatraiva hi praminimindriyamAdadhAti // 215 // dUrAtkaroni nizi 'dIpa' zikhA ca 'dRSTA' paryantadezavistRtAsu marta prabhAsu ! dhaM dhiyaM pavanakampitapuNDarIka 'De' vA bhuvi dUte'pi gandhe / 216 // sa evaMprAya saMvittisamutprekSaNapaNDitaH / rUpaM tapasvI jAnAti na pratyakSAnumAnayoH / 217 // cAkSuSapratyakSAnupajIvyatvabodhanAya - tamasi lirityAdi / mIlitacakSuSo vA iti / vAkAraH kiM tama: paryantAnudhAvanena iti ryArthaH / / astu ghIH kiM tena ? ityatrAha neyamiti / atra hetumAha - na hIti / tatkarasthaM indriyaM tatraiva pramiti na hyAdadhAti - ityanvayaH / etaduktaM bhavati - nimIlitacakSuSAmapyasmAkaM ' mama aGguliH vakra: ', 'mamAGgulI viralau' ityAdipratItiranubhavasiddhA / daNDAdiSu hi hastasparzavazAta vakratvAdikaM vandriyagrAhma bhavedapi / aGguliH svagataM vakatvaM kathaM svayaM gRhNIyAt / na hi cakSurindriyaM Atmana bhAzrayaM golakaM gRhNAti / ata iyaM pratItirdurnirUpaiva / evaM 'viglau aGgulI' ityatrApi / varalyaM ca hastAntareNa sparzamanta'pi svayameva bhAsata eva / etadapi durnirU | meveti // 169 evaM nizi dUrAt dRSTA dIpazikhA ca paryanta dezavisRtAsu prabhAsu - viSayasaptamI, matiM karoti 'aho paryantaprasRnaprabhAbhAgyaM dIpazikhA' iti / tatra paryantadezasya akAzarUpasya dUrAdagrahaNe'pi tatra prasRmaratvaM tu daiva gRhyate / iyaM ca pratItiH nAnumAnarUpA ; hetujJAnAdInAmadarzanAt / ata idamapi vilakSaNa pratyakSam / evaM gandhe prANendriyeNa gRhIte dUragane'pi vAyvanukUla pradezavartini pavanakampitapuNDarIkavane --tadviSaye dhiyaM dhatta, puruSa iti zeSaH / nAtra prANena puNDarIkavanagrahaNaM saMbhavItyarthaH / ' surami* 1 dI- kha. 3 dRSTvAka, paNDo-kha. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 [ nyAyama pramANasam [ cArvAkamatanirAsaH ] pratyakSAdvirala karAGgulapratItiH vyApitvAda kuzalamindriyaM na tasyAm / AnA mestuhinajalaM janaiH pibadbhiH tatsparzaH zizirataro'nubhUyate 'ntaH // 218 // saMyogabuddhizva yathA tadutthA tathaiva tajjA tadabhAvabuddhiH / kriyAvizeSagrahaNAcca tasmAt AkuJcitatvAvagamo 'GgulInAm // padmamodavidUradIpaka vibhAbuddhiH punalaiGgikI vyAptijJAnakRteti kA khalu matirmAnAntarApekSiNI / saGkhyAyA niyamaH pramANaviSaye nAstItyato nAstikaiH tatsAmarthyavivekazUnyamatibhiH mithyaiva visphUrjitam ||220|| iyattvamavilakSaNaM niyatamasti mAneSu naH prameyamapi lakSaNAdiniyamAnvitaM vakSyate / azakyakaraNIyatAM kathayatA tu tattvaM, satAM samakSamamunASStmano jaDamatitvamuktaM bhavet // 221 // iti jayantabhaTTakRtau nyAyamaJjaya prathamamAhnikam candanam ' ityevamAdijJAnAnAmapIdamupalakSaNam / evaJca jJAnajJeyayorvyavasthaiva durvaceti pramANaprameyasaMGkhyA niyamaH azakyakaraNIya eveti // etatsarvaM samAdhatte -- pratyakSAditi / indriyaM akuzalaM na kintu samarthamevetyarthaH / cakSurindriyeNa svAzrayagataguNAdyagrahaNe'pi svagindriyaM svAzrayagatajalAdisaMyogaM gRhNAtItyanubhavasiddham / taccendriyaM zarIravyApakam / atazca aGguligatavairalyaM taddvatatvamindriyaM gRhItaM samarthameva / tvaco vyApakatvaM sAkSAtsvasaMyuktagrAhakatvaM copapAdayati- AnAbheriti // tadutthA - tvagindriyajanyA / ' yenendriyeNa yo gRhyate teneva tadabhAvo'pi gRhyate ' iti svAzrayagatasaMyogAbhAvo'pi tvacaiva gRhyate / evaM tvacA svAzrayagatakriyAgrahaNasyApi saMbhavAt AkuJcitatvagrahaNamapi svacaivetyarthaH // tatsAmarthya --pramANasaGkhyAniyamanizcayasAmarthyam // avilakSaNaM - sarvasammatam / satAM samakSamityanvayaH // iti prathamamAhnikam Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAhnikam 2] pratyakSalakSaNasUtravyAkhyAnam 171 dvitIyamAhnikam-pratyakSaparIkSA [pratyakSalakSaNam evaM pramANAnAM sAmAnyalakSaNe, vibhAge ca nirNIte sati, adhunA vizeSalakSaNavarNAvasara iti, sakalapramANa mUlabhUtatvena pUrvapaThitatvena jyaiSThayAt prathama pratyakSasya lakSaNaM pratipAdAyatumAhaindriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapade zyAmavyabhi cAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam // 1.1.4 // pratyakSamiti lakSyanirdezaH; itarallakSaNam / samAnAsamAnajAtIyavyavacchedo lakSaNArthaH / samAnajAtIyaM pramANatayA'numAnAdi, vijAtIyaM prameyAdi / tato vyavacchinnaM pratyakSasya lakSaNamanena sUtreNopapAdyate / / [sUtrasyAyuktatA''kSepaH] . atra codayanti-indriyArthasannikarSotpannatvAdivizeSaNaH svarUpaM vA vizeSyate ? sAmagrI vA ? phalaM vA? vibhAge-catuSTayatveneti zeSaH // samAneti / sajAtIyavijAtIyavyAvRttiH lakSaNasya prayojanamityarthaH / / - codayantIti / aymaashyH| asmin sUtre 'pratyakSa' iti padaM lakSyavAcakam , ata eva vizeSyam / pratyakSazabdazca aphalarUpe akaraNarUpe ca kaMvalajJAne, tAdRzajJAnakaraNe indriyAdau, phalarUpe jJAne ca vartate / tadatra pratyakSapadaM ki kevalajJAnasvarUpamAtraparam ? uta jJAnakaraNaparam ? uta phalabhUtajJAnaparam ? tatrAdye pakSe'vyAptirativyAptizca / tadA hi akaraNasyAphalasyaiva ca lakSaNamidamiti bhvti| tathA ca phalarUpajJAne, indriye ca pramANatvena varNanIye lakSaNA 1 pUrva-ka. pratya-ka. za-kha. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 pratyakSalakSaNam myAbamadharI tatra svarUpavizeSaNapakSe, yat evaMsvarUpaM jJAnaM tata pratyakSamiti tatsvarUpasya vizeSatatvAt , 'phalavi'zaraNAnupAdAnAcca lakSaNamavyAptayativyAptibhyAmupadataM syAt : avyAptistA bata-atathAvidhasvarUpasya bodhamya, indragArezca nilaphalajanakatayA labdhapramANabhAvasyApi prAmANa nokta bhvet| ativyA tazca-tathA vidhamba rUpamyApi jJAnasyAkArakA vA saMskArakAriNo vA smRti janayato vA saMzayamAda nasya vA vipI yamutpAdaya ge vA pra Natva prApnati, phalamyAvizeSitatvAt / / tadvizeSaNAbhidhAne punaH azratasUtrAntagadhyAhAraprasaktiH, avyAptizca nadava theti na svruupvishrnnpshnH|| nApa sAmagrIvizeSaNapakSa-tatraha- indriyArthasannikaSoMtpannama ina indriyApannitpinnaM magamagrayaM ina vyaakhyaanvym| jJa naM, adhyapazyama a0 bhacAri, vyavasAyAma kamiti ca tajanaka svAdupacAreNa tathA mAkalyaM varNanIya mati kliSTa phlaanaa.|| smnvyH| tathA cAnena mUtreNa saMgrAhyAnAmapyasaMgrahaprasaGga / evaM pramAjanakasya yathA'saMgrA: tathA pramA jana 5 navyApta / maskAgadInAM pramAsvAbhAvena tajanakaM hi na pra rANa-vena grAhya / / evaM yana kara ga na kiJcidapi pharamAdadhAni tadapi na pramANavena saMgrAhya ra uktaM tu mvarUAla aga tatra vartata ra tynivyaaptiH|| sAmagra mani / kAgazabdAya kArya madata, sAmagrIzabdasya sAmagrayazabdaH prati TibhUta etaduktaM bhavani pratyakSapadaM yadyapi karaNavyutpattyA sAmagrIparaM vakta zakyam, parantu sAmagrayA: indriyArthasannikarSAdirUpAyA tajanyatvAmabhavena jJAnarUpatvAbhAvena ca indriyArthasA . ka pannajJAnaniSTakAryatAnirUpakamiti vyAkhyeyamita / / bi-ka upapAda-ka. patram-kha. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhikam 2) pratyakSalakSaNasUtrArthaH 113 phalavizeSaNapakSo'pi na saGgacchate-jJAnapratyakSa zabdayoH phalakaraNavAcinI: sAmAnAdhikaraNyaprasaGgAt ammAna dhikaraNa mANalakSaNaprastAvAt pratyakSa prmaannmucyte| tacca karaNa mntm| jJAnaM tu tadupaja nata phalaH ti kathamakAdhi rayama? tasmAt paznatrayamyA8. yukta tvAt pakSAna sthApyasaMbhavAda ktaM natra ma ta // __ [sUtrArthapamarthanam ] atrocyate-svarUpasAmI vazaSaNapanI nAvata yathoktadoSopahatatvAta nAbhyupagamyate / phala vazeSaNapakSameva manya mahe tatra ca yat vaiyya dhikaraNaM nAdita, nat 'yataH 'zabdAdhyAhAreNa paraharipyAma ataH evaM vizaraNa vazi, jJAna ra pha bhani, tat pratyamita svArthaH itthaM ca na kavitavyA tara tavyAptiA. na kAvita kliSTa lapanA / yataH ' zabdAdhyAhAramANa iravadyalakSaNopavarNanasamarthasUtrapadamaGgatisaMbhavAt // - sAmAnA karaNyaprasaGgAditi / phalavizeSaNapakSe jJAnapadaM pratyakSapadaM ca sAmAnyavizeSabha vApannaM, ata eva vizeNavizeyabhAvApanna vAcyamityarthaH / astu tathaiva, kA hAni: ? ityatrAha amamAna dhikaraNe te / pUrva * pratya tAnumAnopamAna zabdA: pramANAni' ityuddiSTa nAM gvalu lakSaNamucyate / tatra ca sUtre kAgavAcyanumAnAdipadasanabhipAhata pratyakSapadamapi karaNaparameva / evaM ca phalabAcino jJAnapadasya, karaNavAcina pratyakSapadasya ca 3thaM vizeSaNavizeSyabhAvarUpasAmAnAdhi haraNyasaMbhava iti bhAvaH // . . yatazzabdAdhyAhAreNeti / evameva vAca pani mizrA api-" atra 'yata:' ityadhyAhRtya yattadonityAbhiSambandhAta 'tat pratyakSam' iti pramANavAcipratyakSapadaM yojanIyam" iti AhuH tAtparyaTIkAyAm / niravadyalakSaNopavarNanasamarthAni yAni sUtraghaTakapadAni teSAM saGgatisambhavAt nAsAGgasyamityarthaH // yo:-. iviyuka-kha. yadi-kha. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 pratyakSalakSaNam [nyAyamacarI [svavyAkhyAne bIjavarNanam ] nanu samAnAdhikaraNe eva jJAnapratyakSapade kathaM na vyAkhyAyete! kiM yataH' zabdAdhyAhAreNa ? uktamatra-karaNasya pramANatvAt jJAnasya ca tatphalatvAt phalakaraNayozca svarUpabhedasya siddhatvAt // pramANatAyAM sAmagrathAH tajjJAnaM phalamiSyate / tasya pramANabhAve tu phalaM haanaadibuddhyH|| [pratyakSasya pravRttinivRtti hetutvAkSepa:] nanu smRtyAdyanekavudvivyavadhAnasaMbhavAt kathamindriyArtha: sannikarSotpannamAlocanAzAnaM hAnAdiphalaM bhavet ? tathA hikapitthAdijAtIyamartha indriyAdisannikarSAdisAmagrIta upala'bhya' tadgataM sukhasAdhanatvamanusmarati--'evaMjAtIyakena mama pUrva sukhamupajanitamabhUt' iti / tataH smRtyanantaraM parAmarzajJAnamasyopajAyate'ayaM sa kapitthajAtIyaH' iti / tata upAdeyatAjJAnamutpadyate'yata eSa sukhasAdhanaM kapi sthAdijAtIyaH padArthaH, tasmAdupAdeyaH' iti| atrAntare prathamasyendriyasannikarSajanmanaH kapitthAlocanAjJAnasya nAmApi nAvaziSyata iti kathamasya tatphalatvamiti // nnviti| idaM karaNalakSaNaparamiti vismRtya etatsUtramAtradraSTuriyamAzaGkA // prmaanntaayaamityaadi| pramANapadaM karaNArthakatve sAmagrIparam / bhAvArthakatve pramitiparam / tatrAye jJAnameva phalam / dvitIye pravRttinivRttyAdinizcayaH phalamityarthaH / / AlocanAzAnama-sAkSAtkArarUpaM sviklpkjnyaanm| hAnAdiphalaMhAnAdiphalakam / upalabhyeti / iyamupalabdhireba AlocanAjJAnam / tadgataMkapitthagatam / 'tata:' ityasya vivaraNam-smRtyanantaramiti / parAmarzazAnamiti / idameva zAstre kutracit vikalpa ityucyate / eSa kapityAdijAtIya itynvyH| kathamiti / hAnopAdAnAderanumAnamUlakatvAt ityarthaH // 1 bhyate-ka. tya-ka. ta-ka. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 Ahnikam 2] pratyakSasya pravRttyAdihetutvopapAdanam . .. [pratyakSasya pravRttihetutve vAcaspatimatam ] , atrAcAryAstAvadAcakSate-sAdhu coditm| satyam , IdRza evAyaM jJAnAnAM kramaH / na vayaM prathamamAlocanAjJAnasya upAdAnAdiSu pramANatAM brUmaH / tathA hi-prathama mindriyArthasannikarSotpannamAlocanAzAnaM indriyArthasannikarSAdisAmagrIsvabhAvasya pratyakSasya pramANasya phalameva, na tu svayaM pramANatAM pratilabhate ; smRtijanakatvAt / tadanantaraM hi sukhasAdhana tvAnusmRtirbhavatIti seyamanusmRtirapramANaphalamapi satI pratyakSaM pramANaM saMpadyate, 'tathA'yaM kapitthAdijAtIyaH' itIndriyaviSaya parAmarzotpattau indriyArthasannikarSeNa saha vyApriyamANatvAt // sa punaH parAmarzapratyayaH pratyakSajanitaH dhUmajJAnavat anumAnaM pramANamucyate,parokSasyAgneriva sukhasAdhanasAmarthyasya tataH avgteH|| pramANatAM-karaNatAm / pratyakSasya pramANasya-indriyAkhyasya / smRtijnknvaaditi| pramANaM hyanubhavajanakam / evaJca smRtijanakatvAt AlocanAjJAnaM indriyAkhyapramANasya phalameva, na tu pramANamityarthaH / apramANaphalamapi satI-pramANaphalaM abhvtypi| sAkSAt indriyaadyjnympiityrthH| nanu pUrvAnabhavajanitasaMskArAdutpannAyA sukhasAdhanatvAnusmRteH kathaM pratyakSapramANatvam ? iti zaGkAyAmAha - tatheti / nAtra smRteH pratyakSapramANatvamuktaM, kinta anusmRteH / idantAMze tasyAH pratyakSatvaM vartata eva indriyasApekSatvAt / pratyabhijJA hyanusmRti: / pratyabhijJA ca pratyakSamevetyarthaH / indriyetyAdi / indriyaviSayavastuviSayakaparAmarzetyarthaH // - sa punarityAdi / dhUmajJAnaM yathA vahayanumitihetuH, tathA 'so'yaM kapitthajAtIyaH' iti parAmarza: sukhasAdhanasAmarthyAnumitiheturbhavatItyarthaH / pratyakSajanitaH- sukhsaadhntvaanusmRtijnitH| paraMparayA pratyakSa nanito vaa| svAnubhavajanita iti yAvat / tathA ca upAdAnAdiSu sukhasAdhanatvAnusmRti: pratyakSaM pramANa, parAmarzazcAnumAnarUpaM pramANamiti vivekH| prakRte upAdeyaM vastu aindriyikaM, anumAnasthale tu tat parokSamiti vizeSaH anantaravAkyeSu spssttH|| tva-kha. zeSa-kha. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 pramAlakSaNam [myAyamacarI ____ yadyapi na kAcidatIndriyA zaktirasmanmate vidyate; tathA'pi svarUpasahakAryAdiprAiSTakAraNasamUhasannidhAnasvabhAvamapi sAmarthyamatIndriyameva // ___tammA karithAdi jAtIyo'rthaH sukhasAdhana miti vahnima-parvata. pratI vat najAtIyaliGgakamAnumAnikamidaM jJAnama tadidamanumAnaphalamapi sukhasAdhanatva nizcayAtmakaM jJAnaM indriya viSaye kapitthAdA. . vupAdeyajJAnaM indriyArthasannikarSeNa saha janayat pratyakSaM pramANaM bhvti| . tadeva ca hRdi vyavasthApya bhASyakRt babhASe- 'yadA jJAnaM vRttiH tadA hAno pAdAnopekSA'buddhaya. prami taH' iti // [AlocanAjJAna mukhya pramANameva] vyAkhyAtArastu dhruvane-nAyamIdRzo jJAnAnAM kramaH; AdyamAlocanAjJAna sukhamAdhanatvAnusmRti upajanayatIti-satyam .. smRtyA ca tasya nizyattA ; vinazyadavastha cendriyaviSaye kavitthAdau sukha mAdhanatvanizcayamAdadhAti, sukhamAdhanatvajJAnameva copAdeyatAjJAnamucyate, nAnyat / parAmarzastu na kazcidantarAle 'saMvedyate / nanu kathaM sumbasAdhanasAmarthya bhavantrate'numeyam ? atIndriyasya zaktyaparaparyAyasya sAmarthyasyAnabhyupagamAditi AzaGkaya samAdhatte- yadyapItyAdi / atIndriyadharmAdharmAdighaTitatvAt sAmagryA. atIndriyameva sAmarthyamityarthaH // nanu tarhi pravRttihetu: anumAnameveti pratyakSasya pravRttihetutvaM na siddhmevetytraah-t.ddmiti| asya jJAne'nvayaH / indrayaviSaya iti idaM mamopAdeyamiti hi upAdayatAjJAnaM ; tacca pratyakSakapitthaviSayameveti indriyArthasannikarSApekSA vartata eve ta hAnopAdAnayoH indriyaM pramANaM bhavatyeveti / babhASa iti| pramANavibhAgasUtra iti shessH| vRttiH vyApAraH // smRtyA - sukhsaadhntvaanusmRtyaa| tasya - AlocanAjJAnasya / vinazyattA yogyavibhuvizeSaguNAnAM svottara pannaguNanAiyatvaniyamAdityarthaH / para:marzaH-'so'ya kapitthajAtIyaH' ityevaMrUpaH puurvoktH| antarAleAlocanAjJAna-upAdeyatAjJAnayormadhye // 1pekSe-ca. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikama 2] pratyakSasya pravRttinivRttihetutve matabhedaH 177 tadeva sAdhyaM drshitm| indriyArthasannikarSajanitamupAdeyatAjJAnaphalakaM avakalpate-iti' kimasaMvedyamAna jJAnakanthA kalpaneneti // nanu ! parAmarzo'nubhUyata eva, na tu klpyte| dhUmajJAnAnantaramavinAbhAvaM yatra dhUmastatrAgniH' ityanusmRtya parAmRzata 'tathA cAyaM dhUmaH' iti / asati tu parAmarze na liGgajJAnaM ligini pramANatAM pratipadyeta ; smaraNajanakaM hi tat / na ca smRtijanakaM pramANa miSyate / smaraNAnantaraM ca liGgapratItirbhavantI nopalabhyAnuvAdena bhavet'ayamagnimAn' iti // api ca tathA va kRtakaH zabdaH' iti yat upanayavacanamavaya. veSu paThyate, tasya kiM vAcyaM bhaviSyati parAmarzApalApavAdinAm / svapratipattiyacca para pratipattiravayavarjanyate iti vkssyaamH| tasmAdapratyAkhyeyaH parAmarza iti // kalpanAyAM khalu doSaH / anubhavAt siddhau na vayaM aparAdhina ityAzayavAn shkte-nnviti| kutaH pramANatAM na pratipadyatetyatra hetuH-smaraNajanakamiti / tat-liGgajJAnam / liGgajJAnaM hi 'ekasambandhijJAnamaparasambandhismArakam ' itirItyA svavyApakatvarUpasambandhinaH vaH smRtijanaka sat vyAptismRtijanakam / smRtijanakaM ca liGgajJAnaM na pramANaM bhavitumarhati, bhanubhavajanakasyaiva prmaanntvaat| vivecitaM caitat pUrvameva / ataH pUrvotpanaM liGgajJAnaM na prmaannm| kintu vyAptismaraNAnantarameva liGgasya pratItiH klpniiyaa| saiva liGgaparAmarza ityucyata iti madhye parAmarzakalpanamAvazyakameveti / uplbhyeti| liGgapratIti: 'ayamagnimAn' itirItyA anumeyaM vastu pUrvameva pradarzayantI na bhavet, kintu 'vadvijAtIyavyApyadhUmajAtIyavAnayaM' ityevaM bhavet / na ca tAvatA prakRteSTasiddhi riti bhAvaH // nanu parArthAnumAnamidamucyate bhAdbhiH / vayaM tu svArthAnumAne brUmaH iti cet tatrAha-svapratipattivacceti // 'iti-kha. (pUrvapuTAta) jJAna-ka. mazAnam-kha. 'parA-kha. NYAYAMANJARI 12 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [nyAyamabharI 178 pratyakSalakSaNam [parAmarzasya anapekSatA] atra yadanti-- na tAyadantarA kazcita parAmarzo'nubhUyate / anumeyamiteH pUrva UrdhvaM ca niya'ma'smRteH // 2 // ata epArthamAlokya vinaiva hi dviiysaa| vilambena vyavasyanti grahaNAdiSu laukikAH // 3 // liGgamAnaM ca vinazyadavasthamanumeyapratIto vyApriyamANaM pramANatAM pratipatsyate / tatkRtavopalabhyAnuvAdena linggvuddhirbhvissyaate| tasmAt kapityAdipadArthadarzanasya parAmarzasopAnamanArohata evopAdeyajJAnaphalatA vaktuM yukteti // ___ api ca anumeyaviSaye ghavayAdau sukhasAdhanatvAnusmRtikRtamupAdeyatAzAnaM tava na samasyeva / tatazca tatrApi tathA cAyaM jvalanajAtIyaH' itiparAmarzo bhavatA'bhyupeya ev| sa ca kiMkaraNakaH? iti niruupnniiym| na nAdindriyadvArakaH, pAva kasya priiksstvaat| zabdopamAne tvAzaditumapi tatra na yukte| ... anumeyamitiH-anumeyaviSaye mini:, anumitiriti yaavt| davIyasA-adhirena vilambena vinaiva-vilamba vinaiva grahaNAdiSu--- upAdAnAdipu, bhAdinA hAnaparigrahaH / tathA ca pratyanasthale . anumAnasthala iva na vilambo'nubhUyata ini aindriyikamevopAdeyatAjJAnam / anyathA anumityadhInopAdeyatAjJAnAt pratyakSasthale vailakSaNyaM durvaca syAditi // tatkRtaiva-tAzazmANasvakRtakA na samastyeveti / pratyakSe prathamaM vastugrahaNamAtraM, sukhasAdhanasvanirNayana parAmarzAdhIna iti yathocyate, tathA anumitisthale'pi bhanumAnena dharmimAtraM gRhyte| iSTasAdhanatvanirNayazca pAzcAtya iti khalu vktvym| evaJcAnumityA hAnopAdAnAdikaM na syAdeveti / manvaMtadiSTameva, yataH tatrAnumAnAntaradvaurava pravRtyAdirityatrAha .tatazceti / na yukte iti| zabdasyopasthityabhAvena, upamAnasya zaktigrAhakatvena ceti shessH| nanu agneH parokSatve'pi pratyakSo dhUma eva prathamaM vahi, tatastasya sukhasAdhanatvaM cAvagamayatIti na doSa iti zaMkate--- me-kha. zAna-ka. tathA ca-kha. ya:-ka. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] pratyakSasyaiva sAkSAt pravRttinivRttihetutvam 179 dhUmAkhyAlliGgAdeva sa utpadyata iti cet-na-liGgasya parAmarzAviSayIkRta syAnumeyamitijanananaipuNyAnabhyuggamAt / dhUmAvamarzasya tadAnImatikrAntatvAt / tathA hi-prathamaM liGgajJAnaM, tato vyAptismaraNam , tato dhUmaparAmarzaH, tato vahnijJAnama, tena dhUmaparAmarzasya vinazyattA, tato'gnau sukhasAdhanatvAnusmaraNam / tadA ca dhUmaparAmarzasya vinAza eveti tasmin vinaTe na kevalo dhUmastadAnImanalaparAmarza jnyitumutshte|| agnau ra khasAdhanatyAnusmaraNAnantaraM punaH dhUmajJAnaM indriyAdutpadyata iti cet--maivam -- ananubhavAt / bhavatu vA dhUmajJAnam , tathA'pi dhUmajJAnAnantaraM punAtismRtiH, punaH dhUmaparAmarzazcAvazyaM bhavet, ityatrAntare hutabhuji sukhasAdhanatvAnusmRtiratikrAnneti tatsahAyaparAmarzajanya sukhasAdhanatva nizcayotpAdo na syAt / sukhasAdhanatvAnusmaraNena hi vinazyavasthena janyamAnaH pratyakSaviSayo'sau dRSTa iti // dhuumeti| liGgasya --liGgasvarUpasya / anabhyupagamAt / parAmRzyamAna. liGgasyavAnumitikaraNatvAt ityrthH| nanu prathamameva parAmarzasya niSpannatvena pararAmRzyamAnaM liGgamastyeveti kA haaniritytraah--dhuumaaghmrshsyeti| tadA-- sukhsaadhntvaanusmrnnkaale| kevalaH- praamrshaavissyH| analaparAmarza'tathA cAyaM jvalanajAtIyaH' iti parAmarza upAdeyatvahetubhUtam // nanu pUrvadhUmajJAnasya nAro'pi jJAnAntaraM kalpyata iti shngkteagnaaviti| indriyaaditi| na hi smaraNasya madhye saMbhavaH, tasyododhakAdyapekSatvAdi tyAzayaH / ananubhavAt punaH jJAnAntarasyAnanubhavAt / nanu phalabalena kalpyatAm , anubhavastvatisUkSmaH vinA zapathaM na hi nirasituM zakya ityatrAi-bhavatu veti / vyAptismRtiriti / sukhasAdhanatvAkAra. viziSTavahnivyAptismRtirityarthaH / atikrAnte ta-sukhasAdhanatvAnusmRtyanantaraM khalu punaH dhUmajJAnAdiparaMparA kalpiteti parAmarzakAle tAdRzAnusmRtinAzo'nivArya eveti bhAvaH // 1 mazina-kha. nyA-ga. ye-kha. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pratyakSalakSaNam nyAyamajarI [parAmarzasya avasaro'pi naasti| atha manyase 'na tadAnIM' punadhUmajJAnavyAptismaraNatatparAmarzIsdAdijJAnazRGkhalA'bhyupeyate, kintu prAktana eva dhUmaparAmarzaH kRzAnau sukhasAdhanatvAnusmaraNAnantaraM smariSyate ; tena smRti viSayavartinA satA 'tathA cAyanijAtIyaH' iti jvalanaparAmarzo janayiSyate iti-etadapyayukta - agnizAnAnantaraM yugapatsmaraNa- . dvayodayaprasaGgAt-tadaiva sukhasAdhanatA'nusmRtiH, tadaiva dhUmaparAmarzasmRtiriti / na hi kramotpAde kinycitkaarnnmsti| jJAnayogapadhaM ca zAstre pratiSiddham // [parAmarzasya durghaTatA bhavatu vA kramotpAdaH; tathA'pi smaraNadvayasamanantaramupajAyamAnaH pAvakaparAmoM nopalabhyAnuvAdena jaayte| kramAkSe'pi ca vahnizAnAnantaraM tadgatasukhasAdhanatvAnusmaraNameva pUrva bhavet , tato dhUmaparAmarzasmaraNam, tena tasya vinazyattA, tato'gmai tajAtIyatvaparAmarzaH, tena sukhasAdhanatvasmRtarvinAza eveti punarapi sA vinaSTA smRtiviSayavartineti / sukhasAdhanasvAkAraviziSTena cetyrthH| smaraNadvayamityuktaM ; kiM tat dvayam ? ityatrAha-tadaiveti ! agnijJAnAnantarakSaNa evetyrthH| astu tarhi krameNaiva smaraNa-gotpattirityatrAha - na hItyAdi / agnijJAnAnantarakSaNe sukhasAdhanatvasmRtistu sammata eva, dhUmaparAmarzasaMskArasya satvena dhUmaparAmarzasmRtirapi tadaiva bhavediti kathaM kramaH niyamyata iti| nanu bhastu yogapadyaM smRtidvysyetyvaah--shaaneti| etattatvaM ca manaHprakaraNe spaSTIbhaviSyati // __nanu saMskArasya sasvamAtrAnna smaraNotpattiH ; kintu udyodhakasamavadhAnAdeva / madRSTAdInAmapyuddhodhakakoTipraviSTatvena tatsamavadhAnA'pamavadhAne kAryAnumeye iti zaGkAyAmAha-bhavatu veti| upalabhyeti / anumitavahivyaktayantabhAvene. syrthH| pUrva bhavediti / analArthinaH khalu dhUmadarzanAt vayanumitiH / tasya ca prathamaM sukhasAdhanatvasmaraNameva jaayet| evaJca na prakRteSTasiddhiriti / nedAnI-ka. 'dita-ka. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] mukhasAdhanatvamapi pratyakSeNaiva gRhyo 181 satI sukhasAdhanatva nizcayajanmani na vyaapriyeteti| na ca dhUma. liGgAnumitavajijJAnAnantaraM dhUmasmaraNamucitam, analamupalabhya hi tadgatasukhasAdhanatvamanusmarati lokaH, na dhUmamiti / tenAnumAnavipaye parAmo'tidurghaTaH / pratyakSaviSaye'pyevaM, kimanena shikhnnddinaa?||4|| [upanayavAkyasya sArthakyam yatpunaH-upanayavacanamabhidheyarahitamaprayojyaM prasajyata iti paricoditam---tat - avaviprasaGga eva (10 bhAti ke) niruupyissyaamH| tasmAdantarAvartinaH parAmarzajJAnasyAbhAvAt AdyamAlocanAjJAnameva heyAdijJAnaphalaM yathokarItyA bhaviSyatIti // * [sukhapAdhanatvanizcayaH pratyakSarUpo'pi bhavatyeva nanu ca! pratyakSaphalamiha mImAMsyaM vartate, sa cAyaM sukhasAdhanasvAlliGgAdudgamyamAnaH AnumAnika ite na pratyakSaphalatAmavalambatesatyametat-kintu sambandhagrahaNasamaye sukhasAdhanavanizcayaH pratyakSa janito'pi samasti, yato'numAna pravartate ; mahAnasAdau dhUmAgninizcayajanmani --nishcyotyttau| vasturastu vahninizcayAnantaraM punaH dhUmasmaraNakalpanamadhyayuktamityAha-na ceti / upsNhrti-teneti| evamiti / anumAnasthale madhye parAmarzamantarA'pi pravRttinirvAhe pratyakSale'pi kiM parAmarzakalpanayeti bhAvaH / zikhaNDinA-napakena-prayojanarahiteneti yAvat / parAmarzegeti shessH|| aprayojyaM-prayoktunanarham // nanu anumAnasthale yathA tathA vA'stu, pratyakSe tu na tathA vaktuM zakyamiti zakate.- nanviti / pratyakSasya phalamini vigrhH| na hi su vasAdhanatvaM pratyakSagrAhyo dhrmH| pratipuruSaM sukhasya vaicitryeNa, tasya vastudharmasvAsaMbhavAt / ataH pUrva tajAtIyaM vastu sukhasAdhanatvenAnubhUya tajAtIyatvaliGgAta khalu purovartini sukhasAdhanatvaM nizcinoti / atastatra parAmarzAdikamAvazyakameveti shngkaashyH| stymiti| ayamAzayaH--kutracit pratyakSasthale'numAnAtsukhasAdhanasvanizca ye'pi sarvatrApyevamiti na nirbandhaH / anyathA tAdRzAnumitihetubhUtasya vyAptigrahaNasyaiva durghaTatvAt / mahAnasAdau pratyakSataH Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 pratyakSalakSaNam [ nyAyamaJjarI darzanavat / ataH sambandha' grahaNakAla 'bhAvinaM sukhasAdhanatvanizcayaM cetasi vidhAya bhASyakAra statphalatvaM' pratyakSajJAnasya varNitavaH n iti // [pratyakSeNa sukhamAdhanatvanizvayAkSepaH, samAdhAnaM ca] nanu ! sambandhagrahaNakAle'pi sukhasAdhanatvazakteratIndriyatvAt kathaM pratyakSagamyatA ? tajjAtIyatvAlliGgAdeva tadA'pi tadguhaNe iSyamANe tataH punaH sambandhagrahaNAdanavasthA / sukhAdeva kAryAt tadA tadavagama iti cet, tadA'pi nAjJAtasambandhamavagatijananasamarthamiti tatsaMbandhagrahaNavelAyAmapi zaktigrahaNe pratyakSasyAkSamatvAt anumAnAntarApekSAyAmanavasthA tadavasthA - ucyate-na khalvatIndriyA zaktiH asmAbhirupagamyate / yayA saha na kAryasya sambandhajJAna saMbhavaH // 5 // svarUpa sahakArisannidhAnameva zaktiH, sA ca sugamaiva // + [ siddhAnte zakteraindriyakatvasaMbhavaH ] nanu ! sahakAriNAM madhye adRSTamapyanupraviSTam / na ca tat pratyakSagasyama atIndriyatvAddharmasyeti sA'pana suraMgamA zaktiH-naitat - 'na dharmAdi zaktitvAdatIndriyama; api tu tat naisargikameva / jaga haicitryeNa tadanumAnaM vakSyAmaH / tadevaM taditarasahakArisvarUpa gRhItavyAptisyaiva parvatAdau vahnayanumitisaMbhavaH / yadi vyAptigrahaNamapyanumAnAt tarhyanavasthA / ataH yatrakutracit sukhasAdhanatvaM pratyakSeNa gRhyata eveta vaktavyam / tadabhiprAyeNa bhASyaM pravRttamiti // vyAptayAkhyasambandhagrahaNakAle'pi yadyanumAnAdeva sambandhagrahaNaM, tarhyanavastheti dUSaNaM na yuktam, yataH pratyakSeNa sambandhagrahaNameva na saMbhavatIti zaGkate - nanviti / tadApi sambandhagrahaNakAle'pi / nanu tajjAnIyatvAlliGgAnna sukhasAdhanatvazaktyanumAnaM, kintu sukharUpakAryAdeva tatkAraNabhUtazakteranumAnaM ghUma iti zaGkate - sukhAdeveti / akSamatvAt - zakteratIndriyatveneti zeSaH // sA'pi - anatiriktA'pi / asya zaktirityatrAnvayaH / taditareti / adRSTAdikaM kAryasAmAnyakAraNam / na tasya pratyekAnumAnena kAraNatvaM grAhyam, dha-ka. 3 su-ka. ' kAla - ka. 2 statphalaM - kha. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Ahnikam 2] sukhasAdhanatvanizcaya: mAnasa: 183. sannidhAnAtmikAyAH zakteH pratyakSagrAhyatvasaMbhavAt upapannaM tajAtIyatva liGgasya saMbandhagrahaNam // [mAnasapratyakSeNa sukhasAdhanasvanizzrayasaMbhavaH] nanu ! kapitthAdikAryasya sukhasyedAnIM na cakSuhyatvamiti 'tatsambandhagrahaNAbhAvAt kathaM cAkSuSapratyayagamyaH sambandhaH? na cAkSupagamyaH sambandhaH, kintu mAnasapratyakSa gmyH| sukhAdi manasA budhdA kapitthAdi ca cakSuSA / tasya kAraNatA tatra manasavAvagamyate // 6 // manasA sukhasAdhanatvagrahaNe'tiprasaGgaparihAra:] nanu.ca! manasA kapitthAdeH sukhasAdhanatvagrahaNAbhyupagame pAhyaviSayapramitiSu mana eva niraGkA karaNamidAnI saMvRttamiti kRtaM cakSurAdibhiH / atazca na kazcidandho vA badhiro yA syAtnaiSa doSaH--prathamapravRttasamanaskava hondriya janitavijJAnaviSayIkRtavapuNe vAhyasya vastuno manogrAhyatmAbhyupagamAt, tasyaiva niyAmakasvAt 'noccha salamantaHkaraNaM vAhyaviSaye pravartate // dhrmigraahkaanumaangraahysvaat| ataH tadyatiriktasahakArisannidhAnamevAtra graahym| tasya ca pratyakSavaM saMbhavatyeveti ! smbndhgrhnnmiti| pratyakSegeti shessH|| .. nanu kapitthaM hi cAkSutraM, sukha tvacAkSuSam ' kathamubhayoH kAryakAraNabhAvarUpasambandhaH cakSurgamyaH ? sambandhinoggrahage ca kathaM sambandhagrahaNamiti zakte - nnviti| nanu mAnasatvaM vA katham ? sukhasya mAnasasve'pi kapitthasya mAnasatvAbhAvAt, ityatrAha--sukhAdIti karitthAdeH-pityAdiniSTasya / kRtamityAdi / sukhasAdhanatvaM hi kapitthadharmaH, ata eva bAhya iti tamya manasA grahaNe, tadvadeva sarvamapi bAjhaM manasA gRhyeta cet bAhyendriyANi gyrthaanyevote| atshceti| cakSurendriyavinAze'pi manasA rUpamANe ko vA'ndhaH syAdityarthaH / samanasketi / manassahakRtetyarthaH / ayaM bhAvaH-manaH sarvathA na bAjhe viSaye sa-kha. ya-ka. nAza-kha. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 pratyakSalakSaNam [sarvatra sukhasAdhanatvaM na mAnasaM bhavitumarhati ] nanu ca ! sambandhagrahaNakAle yadi mAnasena pratyakSeNa sukhasAdhanatvAvadhAraNaM, tarhi tatkAla iva vyavahArakAle'pi mAnasapratyakSa eva sukhasAdhanatvanizcayo'stu, kiM tajjAtIyatva liGgApekSaNeneti - maitram - zabda liGgendriyAdyuparatau kevalamantaHkaraNaM karaNaM kalpyate, paridRzyamAnAyAH pratIterapahnotumazakyatvAt / liGgAdyupAyAntarasaMbhave tu yadi mana eva kevalaM kAraNamucyate tanmAnasamevaikaM pramANaM syAt, na catvAri pramANAni bhaveyurityalaM prasaGgena // tasmAt sambandhagrahaNakAle yattatkapitthAdiviSayamakSajaM jJAnaM tat udeyAdijJAnaphalaniti bhASyakRtazcetasi sthitam / sukhasAdhanatvajJAna mevopAdeyAdijJAnamityuktam // [ nyAyamaJjarI [pramANa- phala yorabhedavAdimatam ] Aha- kimarthamayamIdRzaH kleza AzrIyate ? pramANAdabhinnameva phalamastu ! tadeva cakSurAdijanitaM kapitthAdipadArthadarzanaM viSayaprakAzena vyApriyamANamivAbhAtIti karaNamucyatAm, tadeva viSayAnu bhavasvabhAvatvAt phalamiti kathyatAm / itthaM ca pramANaphale na bhinnAdhikaraNe bhaviSyataH, anyatra pramANaM, anyatra phalamiti / taduktam (pramANasamuccaye--9)-- 'savyApArapratItitvAt pramANaM phalameva sat' iti // pravartata iti na vaktuM zakyam, ghaTAdiviSayaka smaraNAdInAmanupapatteH / ata: prAthamikagrahaNameva kevalena manasA na saMbhavatIti vaktavyamiti prakRte na doSa iti // vyavahArakAle -- hAnopAdAnAdivyavahArakAle / gatyantarAsaMbhava evAyaM nyAya ityAha- maivamiti / indriyAdItyAdinA upamAnaparigrahaH // upAdeyAdijJAnaM : -- upAdeyatva - heyatvaprakArakajJAnam // diGnAgoktamanuvadati - Aheti / nanu pramANaM ca siddharUpaM phalaM tu sAdhyasvarUpam / tadubhayamekaM kathaM bhavet ? ityatrAha - tadeveti / asya darzanamityanenAnvayaH / viSayamukhataH darzanaM karaNaM, svarUpatastu phalaM bhavatItyarthaH / savyApAreti / 'pramANatvopacArastu nirvyApAre na vidyate ' Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikam 2] pramANaphalayomaidaH 185 tadidamanupapannam-pramANasya svarUpahAniprasaGgAt karaNaM hi pramANamucyate-pramIyate caaneneti| na ca kriyaiva kacit karaNaM bhavati / kriyAyAM sAdhyAyAM kArakaM kimapi krnnmucyte| tatra yathA 'dA'treNa caitraH zAlistamlu nAti' iti kartRkarmakaraNAni kAto minnAnyupalabhyante, tathehApi 'cakSupA ghaTaM pazyati' iti dazana krayAtaH pRthagbhAva eva teSAM yuktaH, na darzanaM krnnmeveti| pramA, pramANamiti tu phale pramANazabdasya sAdhutvAkhyAnamAtra ; kRtiH, karaNa itivat // [pramANaphalayoH sAmAnAdhikaraNyaM nAma kim / yatta-na bhinnAdhikaraNe pramANaphale itthaM bhaviSyataH itiseympuurvvaacoyuktiH| kimatrAdhikaraNaM vivakSita ? yadi tAvaityuttarArdha jJeyam / atraivaM vRtti:--'vyApAreNa saha pratItatva dityarthaH / atra pramANatvopacAranimittaM pramANaphalameva bhavatIti pramANapratIti. phalam / atra bAhyAnAM yathA pramANAt phalaM arthAntaraM tathA na bhavati' iti / jJAna vinA'rthasya, artha vinA jJAnasya cAnanubhagat anyatarapArizaMdhye Avazyake antaraGgena jJAnenaiva sarvanirvAhe, SiyAbhimukhaM tadeva pramANaM, svAbhimukha tu phalamiti hArda aashyH|| . - pramANaphalayo meM sanidarzanamupapAdayati --tdidmityaadi| tri.yaatHruuvnruupkriyaatH| teSAM- kartRkarmaka NAnAm / nanu tarhi karaNArthavyutpazvasya pramANapadasya pramApadasya ca pamAno nirdeza kamityatrAha- prmni| sAdhusvAkhyAnamAtramiti / phale'pi pramANazabdaH prayuktaH saadhutv| na tAvatA phalakaraNayorabhedasambhavaH / vyutpattivaicitryeNa ehasya padasyArthadvayasAdhAraNye'pi mArthadvayaikyaM saMbhavati / yathA- 'striyAM ktin ' iti sUtreNa bhAvArthaktinantaH kRtizabdaH, 'tyuda ca' itivi hetabhAvArthakalyuDantakaraNazabdana samAnArthako'pi karaNArthakalyuDantakaraNazabdena sAnArtho na hi bhvti| tathA prakRte'pi bhAvArthakalyuDantapramANazabdasya bhAvArthakAGantapramAzabdasya ca samAnatve'pi karaNArthakalyuDantapramANazabdasya na samAnatvamiti bhAvaH / ___yattvityAdi uktiduussnnm| ayaM saGgahaH phalaM karaNaM ca bhinnaviSayaka ma bhavatItyarthaH ? uta bhinnAlayaM na saMbhavatItyarthaH ? bhAye iSTApattiH / ___1-ka. sambhaM-ka. mi-ka. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 pratyakSalakSaNam [nyAyamaJjarI dviSayaH? tdstyevaikvissytvm| yadviSayaM hi darzanam, sa eva cakSurAdeH karaNasya vissyH| Azrayo'stvadhikaraNamiti bauddhagRhe tAvadavAcako grnthH| kSaNikatvena sarvakAryANAM nirAdhAratvAt // ___ asmatpakSe tu bhinnAzrayayorapi phalakaraNabhAvaH pAkakASThayo. dRssttH| tathA cakSurmAnayorapi bhaviSyatIti / kvacitta bhinna yorapi jJAnayoH pha'la'karaNatvena sthitayoH liGgaliGgijJAnayoriva vizeSaNa vizaSyajJAnayoriva caikaatmyaashrytvmsti| na tvanena samAnAzrayasvena prayojanama, cakSurAdAva narvahaNAt // __ atha ekaphalaniSpattI vyApAra'samAnAzrayatvamucyate, tadapi bhavatu kAra kAntarANAM ; na tu phalasvabhAvasya jJAnasya phalaniSpattI vyApAraH saMbhavati // yadapi savyApArapratInitvAdityucyate tadapi pramANaphalayonitAmeva suucyti| na hi svarUpaniSpatto' savyApAratvamupapayate ; api tu pRthagbhUtaphalani vRttAveveti // indriyasya jJAnasya ca ekaviSayatvAt / na dvitIyaH, bauddhamate ubhayAzrayasya ekasya vastunaH anaGgIkArAt iti // nanu vyadhikaraNayoH pramApramANayorvA sAdhyasAdhanabhAvaH yathamityatrAha--- asmatpakSa viti / eta minnAzrayayo: sAdhyasAdhanabhAvamuktA bhinnaviSayayo samAnAzrayayorapi tmaah-kniditi| ekAtmyeti / ekAtmavRttisvamiti yAvat / kintu etAdRzaM samAnAzrayatvaM nirupayogItyAha-- na tvnnetiH| ckssuraadaapiti| minnAdhikaraNakayoH cakSurdarzanayoH saadhnsaadhybhaavdrshnaadityrthH|| vyaapaarmmaanaashrytvmiti| cakSurdarzanayoH bhinnAdhikaraNatve'pi tayorvyApArasya viSaye samAnatvAta taskRtaM saamaanaadhikrnnymstyev| darzanasya tu viSayatvaM sambandhaH, cakSuSastu saMyogassambandha iti vizeSaH // bhinnatAmeveti / - savyApArasvanirvyApAratvavailakSaNyasya bhavataivokta. svaadityHshyH|| 1lA-ka. :-kha. nighatau-kha. , -ka. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAhnikam 2] pramANaphalayoramedaH anubhavavirata: 187 [pramANaphalayorabhedaH anubhavaviruddhaH] nanu ! vastusthityA phalameva 'jJAnaM, phalamapitu bhava / viSayAnubhavaM prati vyaapRtmiti| ayi 'mugdha vuddhe ! viSayAnubhava eva zAna'. mucyate, na tu viSayAnubhavaH siSayAnubhave sanyApAro bhavati // atha manuSe ? viSayAdhigamAbhimAnaH ta sman sati bhavatIti ? ko'yamabhimAno nAma? viSayAnubhavAt bhinnaH? abhinno vA? abhede sati, tasmin sati bhavatItyasaGgatA vAco yuktiH| bhede tvasmanmatAnupravezaH // * api ca jJAna viSayAdhigame vyApRtamiti 'kRtyA viSayAdhigamAbhimAnamupajanayati ? uta viSayAdhigamasvabhAvatvA deva' ? iti vicAre viSayAdhigamAt pRthagbhUtasya tatra vyApriyamANasyAnupalabhAt viSayAdhigamasvabhAvameva jnyaanmvdhaayte| tatkRtazcAnimAna ita phalameva jJAnamavakalpate na krnnmiti| tathA ca loka phanatyameva zAnasyAnumanyate, na krnntvm| tathA hyA vada te, cakSuSA pazyAmi, liGgana jAnAmI ta; na tu mAnena jAnAmIti vyapa dazana kazcidazyate // viSayAnubhava eti| na hi nirviSayaM kiJcit jJAnaM kvacidRSTamityarthaH // . viSayAdhigama-paviSayatvam / tasmin mati--saviSayatAdazAyAm / saviSayatvaM khalu jJAnasya jJAnasvavat kazcana dhrmH| evaJca saviSayatvAbhAve'pi jJAnatvaM kuto nivrtet| nailyAbhAve'pi ghaTe ghaTatvavat atazca saviSayatvakRtaM pramANatvaM, jJAnatvakRtaM phalatvamiti siddhaM sAmAnAdhikaraNyamiti bauddhAzayaH / siddhAnte tu saviSayaM vastu karaNaM, tadamimAnaH phalaM iti ceta, siddha karaNaphalatvayoH vaiyadhikaraNyamityAzayaH // bhapi ca saviSayasvaM naiyAdivat na nirUpitasvarUpavizeSaNadharmaH, kinna kamyugrIvAdivat svruupniruupkdhnH| atastadabhAve tat jJAna meva na syAt / bhataH phalakaraNayorakyaM na saMbhavatyeveti cAha-api cetyaadinaa|| zAna-kha. mUDha-ka. vi-ka. diva-ka. . . Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 pratyakSalakSaNam nyAyamarI nanu ! sasvapi cakSurAdiSu viSayajJAna'manu'pajanayatsu na karaNa vyapadizati lokaH, janayatsu ca vyapadizatIti loke karaNo. tpAdakatvAdeva teSAM kara NatvavyapadezaH, na sAkSAt karaNatvAditi - tadayuktam-cakSurAdyeva karaNaM, na tu tenAnyat krnnmupjnyte| kiM hi tadanyat karaNam ? jJAnamiti cet-kasyAM kriyAyAM tat karaNaniti parIkSyatAmetat / na hyAtmanyeva kiJcitkaraNaM karaNaM bhvtiiti|| ___yatu jJAna manujanayati cakSugadauna karaNatAmAcaSTe lokaHnayukta meva / na hi kriyotpattAvacyAriyamANaM karaNaM kArakaM bhavati / tena cakSurAdenikriyAmupajanayataH karaNatvama, jJAnasya tu phalavameveti yuktastathA vypdeshH|| pramANamya pramANatvaM tasmAdabhyupagacchatAm / bhinnaM phalamupetavyaM eka tve' tadasaMbhavAt // 7 // nanu 'cakSuSA pazyAmi' iti vyavahAra: ghaTAdyanubhavavelAyAmeva / atazca cakSuSa karaNa ghaTAdidarzanAdhInaM jAtamityaupAdhikameva cakSurAdaH karaNasvamiti zaGkane... nanviti / yadyapi jJAnajanakatvakRtaM cakSurAdeH karaNatvaM jJAnazevatvAt jJAnAdhInaM, tathApi nedamaupAdhikam / sAdhanaM hi svata: sAdhya. zaMSabhUtam / daNDAdInAmapi hi ghaTakaraNatvaM ghaTAdhInameva, na tAvatA daNDAdeH karaNavova aupAdhi miti vaktu za iyAzayavAn samAdhatte -tadayukamiti na haati| karaNaM kiJcit Atmanyeva na hi karaNaM bhavati ityanvayaH / anumitidRSTayA karaNabhUtamapi liGgajJAnAdikaM cakSurAdidRSTayA na karaNaM bhavati, api tu cakSuSaH phalameva dhUmaH zanam / ata: svasmin svaM karaNaM na bhavasyevetyarthaH // nanu tarhi jJAnamajana pana: cakSurAdeH kANatvaM na syAt / kAryajanaka hi karaNamiti zaGkAmiSTApatyA pariharati-yattvityAdi / pAkakriyAM varvati rUti pAcaka 'yamiti vyavahAraH itarakAle tathA vyavahArastu upalakSaNatazA, svarUpayogyatayA vA neya iti bhavaH // 'mu-ka. 'mupa-ka., ma-kha. sya-kha. 'vaM-ka. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 Ahnikam 2] indriyArthasatrikarSAtpannapadaprayojanam [pramANaprameyapramitInAmabhedanirAsa:] ___ yastu mUDhataraH pramANaprameyaphalavyavahAramekatraiva jJAnAnmani nirvAhayitu mudyacchati (pramANasamuccaye 11) 'yadAbhAsaM prameyaM tat pramANapharate punaH / grAhakAkArasaMbittyoH trayaM, nAtaH pRthaka kRtama // ' iti - tamapavAhike jJAnAdvaitadalanaprasaGgana dugavAraM nirbhapyiA maha ityalaM vistrenn| tasmAt suSThaktaM - 'yadA jJAnaM pramANa tadA hAnAdivuddhayaH phalam' iti // [pratyakSalakSaNaparIkSopasaMhAraH] tadevaM 'phalavizeSaNapakSe yataH' zabdAdhyAhAreNa vAcakaM sUtra-- yata indriyArthasannikarpotpannatvAdivizeSaNavizeSitaM jhAnAkhyaM phalaM bhavati, tat pratyakSamiti // . [ indriyArthasannikarSotpannam ' itipadasya prayojanam ] tatra indriyArthasannikarpotpannapadaM arthAnapekSajanmanaH smRtyA da. jJAnasya, arthajanitasyApi ca parokSaviSayasyAnumAnAdijJAnasya vyavacchedArtham / ataH tajanakasya na pratyakSatA prasajyate / nanu indriyArthasannikarSItpannamindriyagatyanumAnamapyasti / taddhi indriyArthasannikaNa liGgabhUtena janyate, dezAntarapraptayeva tapanagamanAnumAna miti kathamanena padenAnumAnamapAki ta- yastu muuddhtrH-dingnaagaadiH| yadAbhAsami te| agra vRtti:-'yogAcArAstu bAhyArthamapalapantaH jJAnasyaivAnAdivAsanopapla vita: nIlapItAdiviSayAkAraH prameyam , svAkAraH pramANam , svasaMvittiH phala miti manyante / yathA''hu:--' yadAbhAsaM.......pRthakkRtam' iti // tajanakasya- smRtyAdijanakasya / pratakSatA-pratyakSapramANatA // liGgabhRteneti / liGgasyAnumitikaraNasyAdityarthaH / madIyaM cakSuH, gamanazAli, dUrasthena ghaTena saMyu karavAta , itynumaanaakaarH| atra ca numAne __vi-ka. 'nAnu-ka. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 pratyakSalakSaNaghaTakadalakazyam [ nyAyamaJjarI naitadevam - indriyeNa svaviSayasannikRSTena satA tatraiva yadvijJAnamutpadyate tat indriyArthasannikarSotpannamiha grUmahe / na ceharAmindriyagatyanumAnam // kuto vizeSapratilambha iti cet utpannagrahaNAditi brUmaH / utpannagrahaNena hi sannikarSasya kArakatvaM khyApyate / taccApIndriyaforest jJAnamulAdayato nirvahati / indriyagatyanumAne tu na sanika kArakamAhuH, api tu jJApakam / ata eva svagrahaNasApekSaH tadanumane vyapriyate, na rUpAdipramitA 'viva tamnirapekSa iti // [indriyArthapadavivaraNam ] indriyANi ghrANarasananayanasparzana zrotrANi pRthivyAdibhUtapaJcakaprakRtIni vakSyante ( 8 a hnike)| arthAstu gandharUparasasparzazabdAH " gandhatvAdisvajAtyavacchinnAH, tadadhikaraNAni pRthivyatejAMsi dravyANi, tadadhiSThAnAH saGkhyAdayo guNAH, utkSepaNAdIni karmANi tadvRttIni indriyArthasannikarSa eva heturiti liGgavidhayA indriyArthasannikarSajanyatvaM etadanumAne vartata ityarthaH / tatraiveti / yatra indriyaM saMyuktaM, tadviSayakaM jJAnaM ana vivakSitam / uktAnumAne tu indriyArthayoH sannikarSeNa indriyagateranumAnaM na tu sannikarSaviSayasyeti / tathA ca indriyArthasannikarSaniSThakAraNatAnirUpitaM yat svaviSayaviSayaka niSTaM kAryasvaM tadvadityarthaH // vizeSeti / kAryatAvizeSa ityarthaH / indriyArthasannikarSaniSThakAraNatAnirUpita kAryatAditi sAmAnyato'rthastatpadAdbhavati / tat kathaM kAryaMtAyAM indriyaviSayaviSaya kaniSTatvaM labhyate ? iti zaGka zayaH / khyApyata iti / utpattizabdasya tAdRzakArya eva mukhyatvAt / jJApakamiti / hetuH dvividhaH kArakaH, jJApatrazca / AdyaH mukhyaH, daNDAt ghaTaH ityAdau / dvitIyaH gauNaH, dhUmAt vahnimAn ityAdau / evaJca indriyArthasannikarSasya mukhyaM hetutvaM kArakatvarUpaM svataH prAptamiti / ata eva jJApakatvAdeva / asau - iMndriyArthasannikarSaH // bhUtapaJcaka prakRtIni bhUtapaJcakasamavAyikAraNakAni / arthA - indriyaviSayAH / pRthivyatejAMsIti / vAyo: sparzAnumeyatvAdevamuktiH / tadvRttIni 1 1 vivetarani- kha. 2 gda- kha. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] sannikarSanirUpaNam 191 sAmAnyAni, yeSAM sarzanena cakSuSA grahaNaM kaNavratamate nirUpitaM te'rthaaH| prAguktazcAbhAvo'pyartha eva ; vicArya gamyamAnatvAta // [satrikarSabhedaH] sannikarSastvindriyANAmarthaiH saha pttykaarH| tatra dravyaM cakSuSA tvagindriyeNa vA saMyogAt gRhyata / tadto rUpAnirguNaH sNyuktsmvaayaat| rUpatvAdisAmAnyAni saMyuktasamavetasamavAyAt gRhynte| cakSuNa saMyuktaM dravyaM, tatra samavetaM rUpaM, rUpe ca samavetaM ruuptvmiti| samavAyAcchando gRhyt| zrotramAkAzadravyama, tatra samavetaH zabdaH / zabdatvaM samavetasamavAyAta gRhyate; zrotrAkAzasamavete zabde taddhi samavetamiti / saMyuna vizeSaNabhAvAbhAvagrahaNaM vyAkhyAtam (pu. 150) / iha ghaTo nAsta licakSuSA saMyukto bhUpradezaH, tadvizeSaNIbhUnazcAbhAva iti // _[satrikarSasatve pramANam ] nanu ! sannikarSAvagame kiM pramANam ? vyavahitAnupalabdhiriti gramaH / yadi hyasanikRSTamapi cakSarAdIndriyaM artha gRhNIyAt ; vyavahito'pi tato'rtha upalabhyeta, na copalabhyate ; tasmAdasti sanniH pH|| : bhagyavadhAnamAtraM na pratyakSaprayojakam ] nanu! avyavadhAnamevAstu, kiM sannikarSaNa?--maivamdravyANakarmavRttIni / sparzanena-vagindriyeNa / vicArya gamyamAnatyAditi-ghaTo'sti na veti saMzaye nirNayArtha pravartamAnaH ghaTaM tadabhAvaM vA nizcinoti / atra yathA ghaTaH padArthaH, tathA ghaTAbhAvo'pi padArtha evetyarthaH // AkAzadravyaM-AkAzarUpaM dravyam / evaM 'zrotrAkAza' ityatrApi // dhyvhitaanuplbdhiH-kuddyaadigyvhitvssvnuplbdhiH| sannikarSAbhAve kuDyagyavahitasyApyupalabdhiprasaMgaH / vyavahitaH-kuDyAdineti zeSaH // manu tarhi agyavadhAnameva pratyakSasvaprayojakaM karupyatAM, kiM sannikaNa ? na ca kuDyAdivyavadhAnAbhAve'pi cakSurnimIlanadazAyAM pratyakSApattiriti zaGkayam ; pakSmacarmaNa eva tatra vyavadhAnatvAt iti shngkte-nmviti| cakSurunmIlanadazAyAM anavadhAnAt pratyakSAmAvastu matadame'pi samAna iti bhAvaH / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 pratyakSalakSaNaghaTakadalakRtyam nyAyamaJjarI indriyANAM kArakatvena prApya kAritvAt / saMsRSTaM ca kArakaM phalAya kalpata iti kahAnIyaH sNmH| pataJca indriyaparIkSAyAM nipuNaM nirNedhyate (8 zrAhrike) i.na neha vivicyate / rasasparzanayozca spaeM prApya. kArita mupalabhyate initammAmAnyAdindriyAntareSvapi klpniiymiti|| nanu evaM matyAkSiptaH kArakatvAdeva mannikarSa iti svakaNThena kasmAducyate? par3adhatvajJApanArthImata ktam // 'utpannagrahaNena indriyArthayoni janakatvaM darzayati / tatraM , indriya karaNatvena janavam, arthastu' karmatvena // nanu ! asya zAnajanakatvaM kuto'vagamyate ? tadviSa yazAnotpAdAdeva / svatassAkAratvasya nirAkRtanvAt (41-42 pu.)| prakArAntareNa pratikarmavyavasthAyA asiddheH // nanu! 'prayojanametat, pramANa pRSTo'si, tabahi-ucyateetadeva pramANam-anyamyApi vIraNAdeH karmakArakasya kaTAdi. kAryottAtto pratyakSAnupalaMbhapratipannAbhyAMmanvayavyatirekAbhyAM yathA kArakatveneti na hi kriyAvezamantarA kArakatvaM nirvhtiityrthH| saMsRSTasvaviSayegeti shessH| __nanu mannikarSamantarA indriyANAM kArakatvameva yadi na bhavati, tarhi 'indriyotpannam' ityevAlaM, kimartha 'indriyArthasannikarSotpannam' iti-iti shngkte-nnvit| sannikarSaH arthAkSipta itynvyH| arthAkSiptaHarthAdava sidaH-anyathA'nupapattyA siddha iti yAvat / svknntthensvvaackshbdn| atra svazabdaH snnikrssprH| padhivetyAdi / prameyAnurodhAta khalu indriyaSaTakakalpanamiti bhAvaH // atha utpnnpdpryojnmaah-utpnngrhnneneti| tadanantaratvAdika vihAyeti zeSaH / etena arthAnAM kAlpanikatvaM nirastamityAzayaH // zaGkate viti| kutaH- katham? tdvissyeti| arthvissyketyrthH| pratikarmavyavasthA pratiniyataviSayavyavasthA / etadvistarasta navamAhnike drssttvyH|| pramANaM pRsstto'siiti| na tu prayojana miti shessH|, viirnnNsRnnvishessH| pratyakSAnupalaM meti / drshnaadrshnesyrthH| svAnubhavaikavedhatve. arthastu-kha. yo-ka. mapra-ka. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] 'sukhAde: mAnasa pratyakSaviSayatvam 193 kAraNatvamavadhAryate, tathA'rtha 'syApi jJAnotpattau / yathA hi devadattArthI kazcit gRhaM gataH, tatrAsannihitaM na pazyati devadattam, kSaNAntare cainamAyAntaM pazyati, tatrAnvayavyatirekAbhyAM devadattasadasatvAnuvartinI jJAnotpAdAnutpAdAvavadhArya mAnasena pratyakSeNa candana sukhadasya' tatkAraNatAM pratipadyate // nanu ! vIraNakaTayoH pRthagupalaMbhAt yukta eSa nyAyaH, 'arthastu ' jJAnAt pRthak na kadAcidupalabhyata iti 'duradhigamau ' tatrAnvayavyatirekau - ucyate-ayameva pRthagupalaMbhaH, yadasannihite'rthe na dviSayamabAdhitaM jJAnamutpadyata iti / tadalamasminnavasare jJAnavAdagarbhacodyodvibhAvaviSayA; bhaviSyatyetadavasare (9 Ahnike) iti // [' utpanna' padaprayojanam ] yathA cendriyANAM karaNAnAM anvayavyatirekAbhyAM jJAnakAraNatvaM, evamarthasya karmaNo'pItyutpannagrahaNena darzitam // [sukhAdayo'pi mAnasapratyakSaviSayAH ] nanu ! indriyArthasannikarSotpannapadena sukhAdiviSayaM pratyakSa na saGgRhItam - na na saGgRhItam - - manasa indriyatvAt sukhAderarthasya , candana sukhadRSTAntaH / asya viSayasya / yathA candanasukhaM mAnasapratyakSavedyaM, tathA viSayasya pratyakSa kAraNatvaM svAnubhavasiddha mityarthaH // 'sahopalaM bhaniyamAt abhedo nIlatadviyo:' iti vadan pRcchati - nanviti / vIraNaM - tRNavizeSaH / yadi jJAnArthayorbhedaH, tarhi kutracit jJAnaM jAtaM artha vyabhicarediti bhAvena - abAdhitamiti / yathA cetyAdi / arthasya jJAnajanakatvaM kathamavagamyate ? iti pRcchatA hi, indriyANAM jJAnajanakatvaM saMbhavati ityaGgIkRtam / tatra yat pramANaM tadevAtrApIti bhAvaH // na saGgRhItamiti / sUtre ' ghrANarasanacakSustvakchrogrANi bhUtebhyaH' iti kathanAt ebhirindriyaiH sukhAderagrahaNAt 'indriyArthasannikarSajanyasvaM ' sukha5 karaNe - kha. ' sya ka. t-ka. 3 artha:- kha. + durgamau - kha. NYAYAMANJARI B Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 pratyakSalakSaNaghaTakadalakRtyam nyAyamaJjarI tadbhAhyatvAt / bhautikaghrANAdIndriyadharmavailakSaNyAntu manasastadvarge parigaNanaM na kRtamiti // [sanikarSANAmupayogaprakAraH ] tazcedaM pratyakSaM catuSTaya-traya-dvayasannikarSAt pravartata / tatra bA rUrAdau viSaye catuSTayasannikarSAt jJAnamutpadyata - AtmA manasA saMyujyate, mana indriyeNa indriyamartheneti / sukhAdau tu sannikarSAt jJAnamutpadyate, tatra cakSurAdivyApArAbhAvAt / Atmani tu.. yoginaH dvayorAtmamanasoreva saMyogAt jJAnamupajAyate; tRtIyasya grAhyasya 'grAhakasya vA natrAbhAvAt / tasmAt sukhAdijJAnasaGgahAt indriyArthasannikarSotpannamiti yuktamuktam / Atmamanasostu sadapi jJAnajanakatvamiha na sUktim, sarvapramANasAdhAraNatvAt // [' jJAna 'padaprayojanam ] jJAnagrahaNaM vizeSya nirdezArtham / tasya hi indriyArthasanni karSotpannatvAdIni vizeSaNAni / tAnyasati vizeSye kasya vizeSaNAni syugita // athavA sukhAdivyAvRttyartha jJAnapadam / indriyArthasannikarSotpannaM sukhamapi bhavati / tatra tajjanakaM kArakacakraM pramANaM mA bhUta, jJAnajanakameva pramANaM yathA syAditi jJAnagrahaNam // pratyakSe nAstItyavyAptirityarthaH / nanu yadi manaH indriyaM tarhi indriyasUtre kutaH na paThitamityatrAha --- bhautiketi / vailakSaNyopapAdakatayA bhautikepadam // Atmeti / AtmamanaindriyArthAnAM caturNAmatra sannikarSaH / trayeti / pratye AtmA, manaH, sukhAdiriti trayaM bodhyam / yogina iti / sarveSAmapi svAtmA viSayIbhavatyeva, athApi yathA'vasthitAtmasAkSAtkAraH yoginAmeva / anyathA sarveSAmapi tasvajJAnitvaprasaGgaH // > avyAptyativyAptyasaMbhavAnyatamatrAraNAyaiva padaprayogaH lakSaNavAkye yukta ityAzayenAha - athaveti / sukhamapi bhavatIti / antataH tasyApi manassannikarSa janyatvAdityarthaH // bA-ka. 2- kha. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 20 jJAnapadaprayojanama 195 [sukhAdInAM jJAnarUpatvAkSepaH atra zAkyAzcodayanti-na jJAnapadena sukhAdivyavacchedaH kartu yuktaH, zakyo vA ; sukhAdInAmapi jJAnasvabhAvatvAt / jJAnasyaivAmI bhedAH, sukha duHkhaM icchA dveSaH prayatna iti| kAraNAdhIno hi bhAvAnAM medo bhaci tumrhti| samAnakAraNAnAmapi tu bhede'bhidhIyamAne 'na kAraNakRtaM padArthAnAM niyataM rUpamiti tdaaksmiktvprsnggH| taduktam (pramANavArtika-3-251) 'tadatapiNo bhAvAH tdtdruuphetujaaH| tatsukhAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam' iti / tasmAt , jJAna rUpA:-sukhAdayaH -tadabhinnahetujatvAt--iti // . . sukhAdInAM jJAnarUpatvanirAkaraNam] tdidmnuppnnm-prtykssviruddhtvaaddhetoH| sukhAdi saMvedyamAnamAnandAdirUpatayA'nubhUyate, jJAnaM viSayAnubhavasvabhAvatayeti pratyakSasiddhabhedatvAt kathamamede anumAnaM kramate ? sukhAdikaM jJAnasyaivAkAravizeSa iti vAdino bauddhasya matamupakSipatiatreti / jJAnasyaivAmI medA iti / tathA ca pramANavArtika-- 'sukhaduHkhAmilASAdibhedA buddhaya eva tAH' (3-449) iti / atra yuktimAha- kAraNAdhIna iti| niyataM rUpaM-tattadvastupratiniyata: bhAkAraH / tadAkasmikatvaprasaGgaHkAryavailakSaNyasya nirhetuktvaapttiH| tadataditi / yathAsaMkhyamanvayaH / tadrUpahetujAH tapiNo bhAvAH, atadrUpahetujAH atapiNo bhAvAzca bhavanti / mRtpiNDa jAtIyAdutpannaM mRjAtIya, tadvijAtIyAcotpanna kArya tadvijAtIyameva bhvti| evaJca yAdRzena kAraNena AtmamanassaMyogAdinA jJAnamutpadyate, tAdRzenaiva kAraNenotpadyamAnaM sukhAdi ajJAnaM--jJAnavilakSaNaM bhavati kim ? tadabhinnahetujatvAt-jJAnena sArka abhinnahetujatvAta ; jJAnahetujAtIyahetujanyatvAditi yAvat // kAryayoH vailakSaNyasyAnubhavasiddhatvAt tadaminahetujatvaM nAstItyupapAdayati-sukhAdIti / jJAnaM hi bAhya viSayamapi koDIkaroti, na tathA sukham // kA-ka. rUpA:-ka. ve-ka. 139 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 pratyakSalakSagaghaTakadalakRtyam nyAyamacarI ata evedamapi na vacanIyam-ekamevedaM saMvidrapaM harSaviSAdAdhanekAkAravivarta pazyAmaH, tatra yatheSTaM saMkSAH kriyantAmitisaMghido viSayAnubhavasvabhAvatayaiva pratibhAsAt, sukhAdezca viSayAnubha'vasvabhAvasyAnusyUtasyA prtibhaasaat| zAnameva viSayagrahaNarUpaM prakAzate; na mukhaM, duHkhaM vA // yastu sukhakSAnaM duHkhazAnamiti pratibhAsaH, saH jJAnasvabhAva. medakRta eva, saMzayajJAnaM viparyayajJAmamitivana --uktamatrasaMzayaviparyayAdI vissyaanubhvsvbhaavtvmnusyuutmvbhaati| saMzayo hi viSayagrahaNAtmako'nubhUyate, anizcitaM tu viSayaM gRhnnaati| viparyayo'pi viSayagrahaNAtmaka eva, viparItama santaM vA viSayaM gRhaati| na tu viSayagrahaNasvabhAvaM sukhaM duHkhaM cAnubhUyate / ataH anya evAyaM grAhakasvabhAvaH Antaro dharmaH sukhaduHkhAdiriti ghaTajJAnava. dviSayatayaiva jJAnaM minatti, na svabhAvabhedena saMzayazAnavaditi // jJAnasukhAdayaH na svaprakAzA:] tatraitat syAt-svaprakAzatvAt sukhAdeH na grAha|kasvabhAvatvam / atazca grAhyagrahaNobhayadhabhAvatvAt mAnameva taditi--maivaM vocaH-svaprakAzanvaM zAne'pi pratikSiptam (pu. 11), 'pratikSepsyate (9 bhAhike) c| tata kutaH sukhAdI bhvissyti| na hi grahaNasvabhAvaM kazcit sukhamanubhavati jnyaanvditi|| ata eva-jJAnasukhayoH sarvathA vilakSaNatvAdeva / nanu na jJAnameva sukhaM, kintu jJAnasyAkArabhedaH; ata: pratibhAsabhedo yukta ityatrAha-sukhAderiti / yathA hi mRdAkAravizeve ghaTe 'mRdayam' iti pratibhAsaH, tathA jJAnasya AkArabhUtaM yadi sukhaM, tahiM viSayAnubhavasvabhAvaM pratIyetetyarthaH / anusyUtAkArapratibhAsaM zaGkane - yastviti / samAdhatte uktamiti / grAhIkasvabhAvaH-viSayamAtrarUpaH : avadhAraNena jJAnavat viSayitvaM vyvcchidyte| ghttjnyaanvditi| sukhajJAnamiti hi ghaTajJAnamitivyavahAratulyamityarthaH / / svaprakAzavasyaiva nirvacanaM ..grAhyagrahaNobhayasvabhAvatvAditi / viSayANAM ghaTAdInAM jJAnenaiva bhAnam / jJAnasya tu svata eva / ataH jJAnaM bAnusyUtasyA-kha. 'sA-ka, vAda-ka. 'ze-ka. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikam 2] jJAnamukhAdInAM svaprakAzasvAbhAvaH 197 [sukhAdayaH jJAnenaiva gRNante nanu ! 'asya' prakAzatvAnabhyupagame sukhAderutpAdAnutpAdayauravizeSAt sarvadA mukhitvaM, na kadAcidvA syAta--iti naitadevam --utpannameva sapadi sukhaM gRhyate jJAneneti kathamanuH tpannAnna viziSyate / pratyuta svaprakAzasukhavAdinAmeSa doSaH, svaprakAzasukhotpAdAta tenaiva svaprakAzena 'sukhenAnyo'pi 'sukhI syAt, svaprakAzasya dIpAdeH savAn pratyaviziSTatvAt / kvacit santAne svaprakAzasukhotpAdAt tenaiva svaprakAzena anyo'pi sukhI syAt', yasyApi sukhaM notpanna miti // kiJca kimekaM evaM jJAnaM sarvasukhaduHkhAdyazeSAkArabhUSitamiSyate ? uta kiJcitsukhAtmakaM, kizcidukhAtmakamiti ? ___ Adhe pakSe, sarvAkArakhacitajJAnopajananAdekasminneva kSaNe parasparaviruddhasukhaduHkhAdidharmaprabandha saMvedanaprasannaH // ... uttarasmistu, kiJcitsukhajJAnaM, kiJcidaHkhacAna miti yatkizcidasukhaduHkhakhacitaM viSayAnubhavasvabhAvamapi zAnamanubhUyamAnameSitavya. viSayamiva AtmAnamapi viSayIkaroti / idameva svaprakAzatvam / utpalaM hi sukhaM svayaM gRhyata eva / ___avizeSAditi / utpannasya hi sukhAdeH svato bhAna na saMbhavati, bhasvaprakAzatvAt / jJAnena grahaNAGgIkAre tasyApi jJAnasya-asvaprakAzatvena jJAnAnta. ragaveSaNAt anvsthaa| mataH utpAdAnutgasyoravizeSa eyeti| susvitvamiti / 'syAt' ityaakrssH| kadAcidvA ityanagaraM 'sukhitvaM' itynussnggH| tathA ca saMdaikarUpatvamevAtmana: syAdityarthaH // ... nanu dvitvAdivadbhavatu, kA hAniH ? ityatrAha-kiJceti // Adya ityaadi| AdyapakSe ekava jJAnaM ; dvitIye tu nAnAjJAmam / kiJcita jJAnaM sukhAtmakaM, anyazca kiMcit jJAnaM duHkhAtmakamityarthaH // ___ asukha duHkhakhacita-sukhaduHkhAkhacitaM-udAsInasvabhAvam / eSita. vyameveti / sarvamapi sukhaduHkhAnyataroparakameva bhavatIti na hi pratijJA sva-ka. a-ka. svAta-ka. 've-kha. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaSaTakadalakRtyam 198 nyAyamaJjarI mev| tazca na svacchamaH api tu kenacidghaTAdinA viSayeNoparaktaM, anvayavyatirekAbhyAM ca ghaTAdhupajananApAye'pi bodhasvabhAvamanuvartamAnaM prtiiyte| tadidAnIM suvajJAnamapyanubhUyamAnaM sukhena viSayabhAvajuSA ghaTAdinevoparajyate iti gamyate, na svarUpeNaiva sukhAtmakam / tato bhinnarUpasya bodhamAtrasvabhAvasya jJAnasyAnyadA dRSTatvAditi / tasmAt na bodharUpAH sukhaadyH|| jJAnasukhayo: sajAtIyakAraNajanyatvaM nAstyeva abhinnahetujatvAditi cAyamasiddho hetuH; samavAyikAraNasyAtmanaH, asamavAyikaraNasya cAtmamanassaMyogasya cAbhede'pi nimitta kAraNasya sukhatvajJAnatvAderbhinnatvAt // nanu 'sukhotpAdAtpUrvamanAzrayaM sukhatva sAmAnyaM kathaM tatra syAt ? kazcA'sya' sukhahatubhiH kArakaiH saMsargaH? asaMsRSTa 'vA' kathaM kArakaM syAt ?--ucyate--sarvagatAni sAmAnyAgi sAdhayiSyanta (5 Ahni ke) iti santi tatrApi sukhtvaadiini| yogyatAlakSaNa eva caiSAM sukhahetubhiH kArakaiH saMsargaH, dhrmaadhrmvt| dharmAdharmo hi sarvasya prANinAM sukhaduHkhahetoH jAyamAnasya zAlyAdeH kAryasya kAraNam / zakyamiti bhaavH| svcchN--vissyaanuprktm| viSayAnuparaktasya jJAnatvAsaMbhavAditi heturuhyH| api svityAdi / etaduktaM bhavati / jJAnaM hi ghaTAdinA viSayeNoparaktaM ghaTajJAnaM, parajJAnaM ityAdinA vyvhiyte| ghaTajJAne paTasya paTajJAne ghaTasya cAviSayIkaraNenAnvayavyatirekAbhyAM hi ghaTasya jJAnasya ca bhedaH siddhayatyeva / evameva hi sukhAdyuparaktaM jJAnaM sukhjnyaanmitynubhuuyte| tatrApi ghaTa-jJAnayoriva sukha-jJAnayorbheda Avazyaka eva, sukhadu:khAnuparaktasya jnyaansyaanubhvaaditi| anyadA-sukhaduHkhAnuparAgakAle // sukhatvajJAnatvAderiti / ayabhAzayaH-daNDacakrasalilakulAlamRdAdibhissajAtIyaireva kAraNairupajAyamAno'pi eko ghaTo bhavati, aparaH maNikaH, anyaH shraavH| tatra hi svarUpabhedApAdaka: jAtibheda eva kAryabhedaniyAmakaH / tdvdtraapi| na ca tatra mRdayamityekAkArAnuvRttiH dRzyata eveti vAcyam / danyasamavAyikAraNake guNe tAdRzadanyatvAnuvRtteradarzanAt iti // sukhatvasAmAnya-sukhatvarUpA jAti: / tatra-sukharUpakAryotpattisthale eSAM-sukhasvAdijAtInAm / sukhaduHkhahetoH zAlyAderjAyamAnasyatyanvayaH / 1 asu-ka. kha-ka. pi-kha. 'ca-kha. hetau-ka. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahikam 2] jJAnamukhayoH bhinna kAraNajanyatvam 199 tayozca tatkAraNaiH bIjakSitijalAdibhissaha yogyataiva saMsargaH / evaM mukhatvAdInAmapi syAt / tasmAt nimittakAraNamedAt bhinnAni jAnasukhAdIni kAryANi // nimittakAraNAnyatvamapi kAryasya medakam / vilakSaNA hi dRzyante ghaTAdI pAkajA guNAH // 8 // api ca jJAnamicchanti na sarve jJAnapUrvakam / sukhaduHkhAdi sarva tu viSayajJAnapUrvakama // 9 // . viSayAnubhavotpAdyAH yatrApi na sukhaadyH| tatrApi teSAmutpattI kAraNaM viSayasmRtiH // 10 // ___kvacitta saGkalpo'pi sukhasya kAraNatAM prtipdyte| tasmAt 'sarva sukhAdi jJAnapUrvakameva // tAdRzazAlyAdyutpattyarthamiti bhaavH| yadvA sukhaduHkhahetoriti paJcamyantam / tayoH-dharmAdharmayoH // ghaTAdAviti / pAkajaguNAn prati ghaTo hi samavAyikAraNam / api cetyaadi| jJAnaM hi svotpattau pUrva ghaTAdiviSayamapekSate, na jJAnAntaram / sukhamapi yadi jJAnarUpaM tarhi svotpattau viSayamapekSeta / loke tu sukha pUrva anukuultvjnyaanmevaapeksste| evaJca sukhaM, na jJAnarUpaM, jJAnajanyatvAditi / nanu viSayajJAne jAte'pi kutracit sukhAnutpattyA na tayoH kAryakAraNabhAva iti cet--- sukhAdInAM jhutpattau na viSayajJAnamAtraM hetuH, kintvanukUlatvasmaraNamapi / etadabhAvAca na. viSayajJAnamAtrAt sukhAdyutpaniriti / yadyapi siddhAnte jJAnAta jnyaanaantrotpttirissyte| athApi na sarva jJAnaM jJAnasApekSaM, anuSyavasAya eka eva jnyaanaapekssH| sukhaM tu sarva jJAnApekSamevetyasti jJAnasukhayorvizeSaH / nanvevamapi jJAnAnAM dvikSaNAvasthAyitvaniyana sarvatrApi pUrvajJAnApekSA uttarajJAnasya vartata eveti cet -- idamapi dhAgavAhijJAnasthala ev| na hi tatrApi bauddhamata iva jJAnAt jJAnAntarotpattiH ; kinnu svakAraNAdeva / evaJca jJAnasya na niyamena jJAnAntarApekSA, sukhasya tvastyeveti jnyaansukhyo|lkssnnyN durapahnavamiti / anupadameva ca spaSTIkRtaM idaM granthakAreNa // __ saGkalpaH-manovRttiH, amimAna iti yAvat / sAnapUrvakameva, na tu viSayapUrvakamiti evakArArthaH // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaghaTakadalakRtyam [ nyAyamaJjarI jJAnamapi jJAnapUrvakameveti cet na - upariSTAnnirAkariSyamANatvAt / na hi garbhAdau madamUrchAdyanantaraM vA jJAnamupajAyamAnaM jJAnAntarapUrvakaM bhavatIti vakSyAmaH (7 Ahnike) / tena 'jJAnasukhAatri vailakSaNyopapAdanAt 'sukhAdinivRttyartha jJAnagrahaNamarthavat // 200 [avyamicAripadena na jJAnapadavaiyyarthyam ] nanu ! evamapi na jJAnagrahaNena kRtyam, avyabhicAripadAdeva sukhAdi' vyavacchedasya siddhatvAt / vyabhicArAvyabhicArau hi jJAnasya dharmo na sukhAdeH / atastadupAdAnAt taddharmayogi jJAnaM labhyata eva / kiM jJAnagrahaNena ? naitadevam-sukhasyApi savyabhicArasya dRSTatvAt / kiM punassukhaM vyabhicAravat dRSTam ? yadetat paradArAbhimarzAdiniSiddhAcaraNasaMbhavaM sukhaM tadyabhicAri // [ jJAnavat sukhamapi vyabhicaritaM astyeva ] nanu ! sukhasya kIdRzo vyabhicAraH ? jJAnasyApi kIdRzo vyabhicAraH 1 atasmiMstathAbhAvaH -- sukhasyApi atasmiMstathAbhAva eva // kiM parapurandhrIpariraMbha saMbhavaM sukhaM sukhaM na bhavati ? kiM zuktikAyAM rajatajJAnaM jJAnaM na bhavati ? jJAnaM bhavati, kintu mithyA - idamapi sukhaM bhavati, kintu mithyA // jJAnamapIti / bauddhamate uttarajJAnaM prati pUrvakSaNika vijJAnasya kAraNatvAt, siddhAnte'pi kutracittathA'GgIkArAditi bhAvaH // taddharmayogi- vyabhicArAgyabhicAradharmayogi / kiM- kIdRzam // lo hyanubhUyamAnaM sukhaM kadApyasukhaM na bhavatIti kathaM sukhasya vyabhicAra iti zaMkAM jJAnapratibandidAnena nirAkaroti - nanvityAdinA / atra pUrvavAkyaM AkSepa :- uttaravAkyaM samAdhAnam / evamuttaratrApi // ' sarva sukhAdi jJAnapUrvakameveti ceva - ka. ( pUrva puTAva) 3 sukhAdi - kha. "sukhAdInAM - kha. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhasyApi vyabhicAritvApapAdanam Ahnikam / 201 nanu ! na sukhaM mithyA, tadapi hyAnandasvabhAvameva-yayevaM zuktikAyAM rajatajJAnamapi na mithyA, tadapi hi viSayAnubhavasvabhAvameva // nanu! viSayAnubhavasvabhAvamapi tajjJAnaM viSayaM vyabhicatisukhamapi tahIMdamAnandasvabhAvamapi svahetuM viSayaM vyabhicaratyeva // kimasukhasAdhanena tajanitam ? jJAnamapi kiM ajJAnasAdhanena janitam ? nanu ! jJAna jJAnasAdhanena janitaM asatyena pratya bAdhitena rajatAdinA-sukhamApa sukhasAdhanena janitaM asatyena tu zAstra. bAdhitena paravanitAdinA // kiM paravanitAdi na satyam ? tatrApi jJAnajanakaM 'na satyam ? asatyaM, pratyakSabAdhitatvAt ; paravanitAdyapi sukhasAdhanamasatyaM, zAstravAdhitatvAt / / nanu! zAstreNa kimatra bAdhyate ? jJAne'pi pratyakSeNa kiM bAdhyate ? viSayo mithyeti khyApyate; zAstreNApi sukhasya heturmithyeti khyaapyte|| kiM sa viSayasmukhaheturna bhavati ? yathA tveSa viSayaH kaluSasya jJAnasya hetuH, tathA so'pi kaluSasya kaTuvapAkasya sukhasya heturiti tathAvidhaM sukhamapi vyabhicAri bhavatyevetyalamatikelinA // . tasmAt samAnanyAyatvAt sukha vyabhicAratA'stIti avyabhicAripadAt jJAnaM na labhyate // __ tadapi--paradAropabhogajasukhamapi jJAnasAdhanene tyasya vizeSaNaM asatyenetyAdi / evaM sukhasAdhanenetyatrApi // jJAnajanakaM-zuktikAdi / niradhiSThAnastu bhramaH nAstyeva // alamiti / ayamatra saar:| anyathAkhyAtireva siddhAnte, na tvasatkhyAtiH / evaja zuktau idaM rajatamityAdau rajataM na sarvathA mithyA, ApaNe satvAt / kintu tAdAtvikapratyakSajanakatva viziSTaveSeNaiva mithyAtvam / evaJca paradArAderapi balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTasukhapAdhanasvaviziSTayeSeNApi tathAtvameveti // satyam-kha. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pratyakSalakSaNayaTakadala kRtyam nyAyamarI 'vyavasAyAtmaka iti padena sukhAdivyAvRttizaGkA] apara Aha-kimanena Dimbhakalahena' mA bhUdavyabhicAripadAt / sya lAbhaH! tathA'pi vyavasAyAtmakapadAt labhyata eva jJAnam / na hi sukhaduHkhAdayo vyavasAyAtmakAH bhavanti', kintu jJAnameva tathAvidhamiti // __ saMzayavyavacchedArtha tatpadamiti cet-satyam-sukhAdivyavacchedamapi kartumalameva bhavati, vyavasAyAtmakatvasya sukhAdiSva saMbhavAditi // [jJAnapadaprayojananigamanam] tadevaM siddha'pi sukhAdivyavacchede kartavyameva jJAnagrahaNam, vizeSya nirdezArthatvAt tasya hi sarvANyamUni vizeSaNAnyupAstAni tadanupAdAne nirAlambanAni bhaveyuH / zrotuzca buddhirna samAdhIye teti / tena balAdgamyamAnameva kartavyAmeva jnyaangrhnnm| arthAkSiptasyAvacane . pratyakSa pratyakSamityetAvanmAtramabhidheyaM syAta; anyadathollabhyata eva / tasmAta dharmi nirdezArtha yuktaM jJAnapadam // . bhagyapadezyapadaprayojanam / zabdAnAmarthasaMsparzi zAkyamatanirAlena sAdhayigata (3 bhAhike) iti zabdAnupravezavazena vyapadezya ,nAma jJAnamupapadyata hate tayavacchedArtha madhyAdezya padam // . tathAvidhaM-vyavasAyAtmakam / ttpdN-nyvmaayaatmkpdm| 230 puTe etduppaadyte| tatazca prayojanAntarAya tadupAtaM, na tu sukhavyAvRttaye iti bhAva: / astu tat tenaivedamapi nirastaM bhavatvityAha -- stymiti| kamala bhiti-tatpadamityAkarSaH / upAttAni sarvANyamUni vizeSaNAnItyanvayaH / balAdeva gmymaanmitynvyH| na tu svarasato jhaTiti pratIyata iti bhAvaH / evakAra: apyarthako vaa| yathAkathaJcidarthAtprAptimAtreNa vaiyapiAdane aniSTaprasaGgamAha - arthAkSiptasyeti / avacane ApAdyamAne iti SaH // 1 tuccha saMbhavanti -ka. madhyapadeza--kha. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyapadezyapadaprayojanam [ bhASyoktaM avyapadezyapadaprayojanam ] tatra vRddhanaiyAyikAstAvadAcakSate - vyapadizyata iti vyapadezyaM zabdakarmatApanaM jJAnamucyate / yat indriyArthasannikarSAdutpanna sat viSayanAmadheyena vyapadizyate rUpajJAnaM rasajJAnamiti, tat vyapadezyaM jJAnaM pratyakSaphalaM pratyakSaM mA bhUditi avyapadezya grahaNamtadidamanupapannam na hi nAmadheyavyapadezyatvamaprAmANya kAraNaM bhavati / yadi hi tat rUpajJAnaM rasajJAnaM' ca viSayAvyabhicAri, nissaMzayaM ca tat kathamapramANaphalamucyate / vyabhicArAdidoSayoge vA padAntareNa tatpratikSepAt kimavyapadezyapadena ? Ahnikam 2 ] , pramANaphalaM ca tadvijJAnaM idAnIM kiMpramANaprabhavaM bhavatu' ? na pratyakSaphalam etatpadaM pratikSiptatvAt / nAnumAnAdijanyam, tadvailakSaNyAt / nAsti kiJcit paJcamaM pramANam / asaGgUho'sya lakSyasya lakSaNeneti prajJApramAdaH / tasyAkhyAnametana // vRddhanaiyAyikAH- vAtsyAyana maharSayaH / zabdakarmatApannaM - nAmadheya - zabdenAbhilapyamAnam / avyapadezyagrahaNaM ityanantaraM itikaraNaM draSTavyam / tathA ca zabdAnuviddhasya pratyakSasya vAraNAya 'avyapadezya 'padamiti bhAvaH / padAntareNa - avyabhicAripardena || nanu na tasyAprAmANyamuktaM, kintu tasyAtrA lakSyatvamAtraM cet tatrAha-pramANaphalamiti / kiM pramANeti / ayamartha: - yadi catat jJAnaM mavyapadezyapadena vyAvartyate, tahIMde jJAnaM kiM rUpamiti vaktavyam / pratyakSarUpatvaM tu nirAkRtameva anumAnAdirUpatvaM tu sutarAM na saMbhavati / ataH jJAnalakSaNApratyAsattivazAt zabdasya pratyakSe bhAnaM tatra vaktavyam / evaJca 'surabhi candanaM ' itivat alokika lokikasannikarSAbhyAmutpannaM ekaM jJAnaM taditi vaktavyam / tathA tadapi lakSyameva anyatra kutrApyanantarbhAvAt // bhASyakRtastu -- sUtre indriyArthasannikarSa padopAdAnena idaM sUtraM kevalalaukikasannikarSajanyapratyakSalakSaNaparameva / na laukikaH sannikarSaH indriyArtha - sambandharUpaH / atazva laukikAlaukikasannikarSa dvayajanyasya zabdAnuviddha - 1 203 rUpajJAnaM-ka. 2 bhavat bhavati - kha. 3 pra-kha. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 pratyakSalakSaNaghaTakailakRtyam nyAyamacarI [avyapadezyapadasya matAntareNa prayojanavarNanam] vyavacchedyAntaramapadezyapadasya vrnnyaanyckraacaaryaaH| zabdA. theSu 'sthaviravyavahArataH' vyutpadyamAno janaH saMzayAvagama samaye saMjJopadezakAdayaM panasa ucyata iti vRddhodIritAt vAkyAt purovasthitazAkhAdimantamartha panasazabdavAcyatayA jAnAti / tadasya jJAnamindriyajamapi na kevalendriyakaraNakaM bhavitumucitam , asati saMjJopadezini zabde tadanutpAdAta / tena zabdendriyAbhyAM saMbhUya janitatvAt ubhayajamida jJAnaM vyapadezAjAtamiti vypdeshymucyte| tat avyapadezyapadena vyudasyate // na cedaM paJcamaM pramANamavatarati, kintu zAbdamivaitadanumanyate lokaH tathA ca-kathaM punarjAnIte bhavAn panaso'yamiti ? iti pRSTaH prativakta--'mama devadattenAkhyAtaM, palaso'yamiti' iti / na punarevaM vismRtyApi bravIti 'cakSuSA prayA yatipannaM panaso'yamucyata iti' pratyakSasya pramANatve'pi vA nAtra lakSyatvamiti tasya bhavyapadezyapadenaiva myAvRttirvaktavyetyAzayaH / nanu tarhi tasya kutrAntarbhAva iti cet , yatra kutrApi vA yathA vaM bhavatu / anyathA hi IzvarapratyakSasya nityasya indriyArthasanikarSajanyatvAbhAvenAnyAptathApatyA tamyAlakSyatAyAM vAcyAyAM, tasya kutrAntarbhAva ityapi praznaH smudetyev| samAdhistu tulyaiva--'ityAzayaH // sthaviraH-vRddhaH / saMzopadezAt-saMjJAsaMjJisambandhajJApakAt ! asya vaakyaaditytraanvyH| ayamatra bhAva:-zrutapanasapadena puruSeNa vRkSasAmAnye pratyakSato gRhIte ko'yaM vRkSaH iti saMzaye sati vizeSasaMjJAyodhakazabdazravaNavazAt panasazabdavAcyatvaprakArakaM purovartivRkSavizeSyakaM ca 'ayaM panasaH' iti jJAnaM jaayte| nedaM kevalaM pratyakSaM, shbdshrvnnsyaapypekssnnaat| ata: zabda-indriyobhaya jajJAnagyAvRtyarthaM anyapadezyapadamiti // nanu indriya-saMskArAbhyAM jAtaM pratyamijJAnaM yathA pratyakSa, tathedamapi kuto na syAt ? yadidaM jJAnaM na pratyakSaM tarhi kutrAntarbhAva iti bhAzaya zAbda'. ntarbhAvaM vadati-na cetyAdi / tathA ca prativakti ityanvayaH / 1vyavahArataH-ka. saMzayApagama-ga. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANikama 2 ] iti / karaNam // ata eva sUtrakRtA zabdalakSaNaM varNayatA nendriyAnupravezaprati dhAya kimapi vizeSaNamuparacitam ; 'upadezaH zabdaH' ityetAvadeva lakSaNamabhihitam / atazcendriyAnupraveze'pi zAbdatAmasya manyate avyapadezyapadaprayojanam 205 tat indriyAnvayavyatirekAnuvidhAne satyapi zabda evAtra sUtrakAraH // iha punaH avyapadezyavizeSaNapadopAdAnena zabdAnupravezapratipedhAt na pratyakSametat jJAnam / tasmAdevaMvidhavyapadezya jJAnavyavacchedArthamavyapadezya padamiti // [uktamatanirAkaraNam ] tadetat vyAkhyAtAro nAnumanyante - yadyubhayajaM jJAnaM avyapa dezya padena vyudasyate, tadapi nApramANam, apramANalakSaNAtItatvAditi, pramANaM bhavat kasmin anuvizatAmiti cintyam- " nanu ! zAbdamidaM jJAnaM tadbhAvAnuvidhAnataH / bhavatvakSajamapyetat tadbhAvAnuvidhAnataH // 11 // zAbdaM cobhayajaM ceti viruddhamabhidhIyate / pramANAntarameva syAt itthaM tadapi pUrvavat // 12 // tat tasmAt / zabda eveti / pratyabhijJAyAM hi saMskArasaha kRtamindriyaM 'karaNamiti tat pratyakSa mucyate / tathA'trApi indriyasahakRtaH zabda eva karaNamiti zAbda evAyam // ata eva - kutracit zAbdabodhavizeSe aMzataH indriyasyApyapekSaNAdeva || zabdandriyo bhayajanyaM pradarzita jJAnaM kathaM zAbdam ? evaM sati tasya pratyakSatvamapi yadi nirAkriyate tarhi paJcamameva jJAnametat syAt / ata idaM pratyakSameveti na tadvyAvRttyarthaM avyapadezyapadopAdAnamiti yuktamiti samAdhatte --- tadetaditi / avyapadezyapadeneti / anyabhicAripadena vAraNe hi tasya myabhicAritvAt aprAmANyamiti syAt / nedAnIM tasyAvyabhicaritatvAt // purvotamanuvadati--nanviti / tadbhAvaH - indriyasadbhAvaH / pUrvavatbhASyakArapakSoktazabdAnuviddha pratyayavat // bhaka. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 pratyakSalakSaNaghaTakadalakRtyam [nyAyamacarI nanu! lokaH zAbdatAmasya vyapadizati--'devadattenAkhyAtaM panaso'yamiAta' iti vyvhaaraadityuktm| aho ! loka'vatsalaH' zraddadhAno mahAnubhAvaH! na khalu lokasya vyapadezaikazaraNA vastusthitayo bhavanti / loko hi yathAruci vyapadizati / nAnAmunijanasAdhAraNamapi tIrtha nandikuNDapiti kiM na 'zrutavAn bharAn ? hanta ! tarhi sUtrakArAzaramanusarantaH zAbdamidaM jJAna prati- . padyAmahe ; yadayaM sUtrakAraH pratyakSa zabdAnupravezavyavacchedAya vizeSaNa. midamuradizAti, zabde tu nendriyadAsAya kiJcidvizeSaNamupAdatta,sa pazyati 'kAraNAntarAnupraveze'pi zAbdametat jJAnamiti / ucyate manuvat sUtrakAro'pa na dhrmmyopdeshkH| . ye tadanurodhena tasya brUyAma zAbdatAm // 13 // : vastusthityA tu nirUpyamANa mindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyi.. tvAdidaM vijJAnaM na pratyakSaphalatAmativarmate / tatazca vyudasyamAnaM pramANAntaratAmeva spRzat // svimatena bhavyapadezyapadaprayojanakathanam | tsmaadubhyjjnyaanvyudaasaanuppttitH| vyAkhyA bhaGgayantareNAsya padasyayaM vidhIyate // 14 // asambhavadoSavyavacchedArthamavyapate zyapadopAdAnam / evaM hi paro manyate - sati lakSye lakSaNavarNanamucitam / iha tu aho ityaadi| tena hi vyavahAreNa saMjJAsaMjJisambandhanizcayamAtraM, na tu panasapratyakSa tajanyamityavadheyam / idaM ca uttaratra (220 pu.) spssttiibhvissyti|| sUtrambArasyAnurodhenAsya zAbdatvaM brUma iti puurvoktmevaanuvdtihntetyaadi| saH-evaM vadan suutrkaarH| pazyati-abhipraitIti yAvat / manuvadityAdi / ayaM bhAvaH---zabdaikasamadhigamye dharmAdau zabdena yathA bodhyate, tathaiva pratipattavyam / pratyakSaviSayavastuviSayakavicAre tu yathApramANaM zabdo neya iAta / vyudasyamAnaM pratyakSe'nantarbhAvyamAnam / / 'vatsaH-kha. ' zrutavAniti-ka. 'zAnaM iti-kha. ' karaNA-kha. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] anyapadezyapadaprayojanam 207 lakSyamANaM pratyakSamindriyArthasannikarSotpannaM nAma na kinycidsti| gaurityA di'jhAnAnAM zabdAcchinnavAcyaviSayatvena zAbdatvAt / iha hi viSayavya tirekeNa jJAnAnAmatizayo durupapAdaH, bodhasvabhAvasya sarvAn pratya viziSTatvAt / tatra .yathA daNDIti zukla iti vA pratyayo vizeSaNAvacchinnavizeSyaviSayatA sAtizayatvamaznate, tathA gaurityAdipratyayo'pi vAcakAvacchinnavAcyaviSayatvAt sAtizayatvaM bhajate; zabdAvacchinnavAcyaviSayatvAca zAbda eSa pratyayaH, tadyatiriktakaraNakAryatvAnupapattaH // na hIndriyakaraNakamidaM jJAnaM bhavitumarhati, cakSuNe vipaNAviSayatvAt , vizeSye ca zrotrasyAsAmarthyAt / na ca yugapadindriyadvayadvArakamekamutpadyamAnaM jJAnaM kvacit dRSTam // 'tattatsyAt-mAnasamidaMzAnaM sugndhibndhuukbodhvdbhvissyti| uktamatra--zabdaliGgAdikaraNAntaravyApAravirato kAryamupajAyamAnaM kevalamanaHkaraNamiti kalpyate, na ttsNbhve'pi| tathA hi sati ____ atishyH-vishessH| vizeSaNetyAdi / daNDinaM zuklaM ca puruSaM dRSTA kadAcit daNDIti, kadAcittu zukla iti buddhirjAyate / tatra budrayorbhedaH na mvarUpataH, ubhayorapi jJAnasvAt / nApi vizeSyabhedAt ; tadabhAvAt / ata vizepaNabhedAdeva / zabdazca sarvatra vizeSaNatayA bhAsata eva / evaJca zabdAvacchinnaviSayatvAta jJAnAnAM zabdaireva sAtizayatvaM vaktavyamiti zAbdameva sarva jJAnam iti // * nanu pratyakSe viSayasyApi bhAnAta, tadaMze indriyApekSaNAt pratyakSaM tat kuto na syAt ityatrAha-na hiityaadi| vizeSaNAviSayatvAtazabdAgrAhakatvAt / vishessye-ghttaadau| nanu evamapi vizeSaNavizeSyayorubhayorapi indriyagrAhyatvamastyeveti indriyadvayajanyaM tat jJAnaM kutaH pratyakSaM na bhavatItyatrAha-na ceti / yugapadindriyadvayena manasassannikarSAsaMbhavAdityarthaH / 'yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam' iti hi sUtram // __zakate -- tatreti / mAnasamiti / surabhi candanamityAdipratItirapi dRSTAntatayA bodhyaa| smaadhtte-uktmiti| tatsaMbhave-zabdAdikaraNAmtarasaMbhave / tathA hi sati-zabdAdikaraNAntarasannidhAne'pi kevalamAnasa dInA-ka. nai-ka. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 pratyakSalakSaNaghaTakada lakRtyam [nyAyamaJjarI mAnasa mevaikaM pramANaM syAditi / asti cAtra zabda eva karaNam / sa hi sahasrakiraNavadAtmAnaM ca viSayaM ca prakAzayati' iti / tasmAdindriyaviSaye'pi gaurityAdijJAnamutpadyamAnaM zAbdamevetyavacAryate // [atIto'pi zabdaH jJAnagocaro bhavedeva ] nanu ! saGketAvagamamamaye gaurityAdizabdaH zruta AsIt / sa idAnInta iti kathaM tatkRta eSa pratyayaH syAt - ucyate'tAnI' mazrUyamANasya zabdasya smRtyArUDhasya tatpratyaya hetutvAt // tacchrutAvapi kiM sarve varNAH pratyakSagocarAH / vizeSaH ko'ntyavarNena gRhItena smRtena vA // 15 // tadevaM smRtiviSayIkRtazabdajanita eSa pratyaya ityabhyupetavyaH / 'yathA parokSe'pi zabda uccarita AtmAnaM prakAzayati, artha ca ; tathA pratyakSe viSaye sa eva smaryamANaH AtmAnamarthaM ca prakAzayatIti : vAcakAvacchinnavAcya pratibhAsazcaivaMvidhAsu buddhiSu nUnameSitavyaH / yathASSha 'bhaTTaH ' - 'saMjJitvaM kevalaM param' iti // bhAvapratyayaH saMjJitvamiti matvarthIya' pratyayAntAdutpannaH sNbndhmaacsstte| saMjJAsaMjJisaMbandhaH saMzitvamiti / ' kRttaddhitasamAseSu svAGgIkAre / nanu vizeSyAMze indriyasyApekSaNAt kathaM itItyatrAha - sa hIti / etaduktaM bhavati / zabdo hi zrUyamANa: arthamapyupasthApayedeva | na tathA cakSuH arthena sAkaM zabdamupasthApayet / evaJca zabdenaiva viSayabhAnasyApi nirvAhe mAsstvindriyApekSA | zabdavivartA eva zade-kha. iti // tatkRtaH zabdajanyaH / smRtena zabdena jJAnajanane mAnasa mevedaM saMvRttamityatrAi - tacchrutAvapItyAdi / ayamarthaH - zabdA hi dvikSaNAsthAyina: / antimavarNazravaNakAle pUrvapUrvavarNA naSTA eva / evaJca naSTAnAM varNAnAM smaraNAdeva bodhaH sarvatra anekavarNakapadasthale vAcya iti nAyaM doSa iti / parokSe'pIti / viSaya iti zeSaH // 2 idAnI ka. zabda eva parokSo'pi ka.. , " 'vRddha:- kha. 'pratyayAdu-ka. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAhikam 2] a bsyjn 209 sambandhAbhidhAnaM bhAvapratyayena' (hariTIkA) ityabhiyuktasmaraNAt / saMjJA ca zabdaH / so'yaM zabdaviziSTArthapratibhAsa ukto bhavati // na ca zabdAnusandhAnarahitaH kazcit pratyayo dRzyate , anullikhita'zabdakeSvapi' pratyayepvantataH sAmAnyazabdasamunmeSasaMbhapAt, tadullakhavyatirekeNa prakAzAtmikAyAH pratIteranutpAdAt / tathA''ha bhartRhari: na so'sti pratyayo loke yazzabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jAnaM sarva zabdena gRhyate // ' (vAkyapadIya--1-24) iti| tasmAt pratyakSasya 'lakSyasyAbhAvAt kasyedaM lakSaNamupakAntamiti asaMbhavadoSamAzaGkayAha sUtrakAraH-avyapadezyamiti // ___ - [bhavyapadezyapadena zabdAnuvedhapakSanirAsaprakAra:] yadidaM aviditapadapadArthasambandhasya jJAnamutpadyate, viditasambandhasyApi vA yat prathamAkSasannipAtasamaya eva jJAnamanullikhitazabdakaM zabdAnusmaraNe hetubhUtamupajAyate, tat azabdama--azabdAvacchinnaviSayamavyapadezyamindriyArthasannikarSakakaraNamavikalpaM prtykssm| na ca zabdakRtA buddhInAM prakA'zasvabhAvatA', svata eva ___ nanu bhajJAtavAcakapadAnAM bAlAnAmapi ghaTAdipratyakSaM jAyata eva / tat kathaM sarvatra zabdAnuvedha: ? ityatrAha-na cetyAdi / sAmAnyati / mantata: vastvAdizabdAnAM bhaanaadityrthH| nanu vastvAdipadamapyajAnAnAM stanandhayAnA, pazvAdInAM ca pratyakSe kA gatiriti cet , tatrApi sUkSmaH zabdaH bhAyAt . kAmam / athavA teSAM bhramAdInAmiva lakSyataiva mA bhUt / parIkSakapratyakSasyaiva lakSyatvAt / adhikamanyatra // aviditapadapadArthasambandhasyeti / stnndhyaaderityrthH| pUrvoktadizA parIkSakANAM pratyakSameva lakSyabhUtamityaGgIkAre'pyAha-viditasambandha. sthApIti / azabdAvacchinnaviSayaM-zabdAnavacchinnavastuviSayakam / ata ev-indriyaarthsnnikrssekkrnnmiti| svata eva-zabdAnuvedha zamdeSvapi-ka. garma vinA-ka. sadA-kha. 'tA-ka. NYAYAMANJARI 14 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 pratyakSarUbhaNaSaTakadalakRtyam nyAyamaca tAsAmerUpatvAt / na ca nirvikalpakasamaye yatkiJcididamityAdisAmAnya zabdolakhaH ko'pi' keshcidnubhuuyte| tasmAt gaurityAdijJAnAnAM zAdatve'pi tathAvidhasya jJAnasya lakSyasya 'sadbhAvAt na vyartha lakSaNamityevamasaMbhavadoSa nirAkaraNArthamavyapadezyapadamiti // gaurisyAdijJAnAnAM na zAgdatvam] tadetadAcAryA na kssmnte| na gaurityAdijJAna mindriyArthasannikarpotpannamapi idaM zAmiti vaktuM yuktm| na cAtra zabdAvacchinnArthaH prakAzate, tathAvidhArthagrahaNe kAraNAbhAvAt / vizeSyArthapramito tAvat zabdaH krnnm| vizeSaNI bhUtasya tu zabdasya grahaNe kiM karaNamiti niruupytaar| na thotram, virasyavyApArAsaMvedanAt / sambandhagrahaNAdurgha ca smaryamANazabdayojanayA jAyamAne gaurityAdijJAne zrotraM karaNamAzaGkitumapi na yuktm| nApi mAnaH bAhyakaraNanirapekSaM bAhya viSaye dhiyamAdhAtumalam , andhAdhabhAvaprasaGgAt // nanu zabda eva karaNamityuktam, tat kimphska raNAzaGkanena ? maivama - ekasya kArakasya ekasyAmeva kriyAyAM krmkrnnbhaavaanupptteH| savitaprakAzayat iti cet , na, kriyA medAt / mantarA'pi / evaMrUpatvAt-- prakAzarUrUpatvAt / 'anullikhitazabdakeSvapi' ityukta prativakti --na ceti / tathAvidhasya-- zabdAnanuviddhasya pratyakSasya // 'gaurityAdijJAnAnAM zAgdatvAta ' ityuktirevAyuktativAdino matamAha--- tdetditi| na yuktaM itynvyH| dirmyeti| vizeSyagrahaNAya pravRttasya indriyAntagvyApArasya vicchitti vinA zrotrendriyavyApAro na hi bhaveta, vicchittistu nAnubhUyata ityrthH| aashngkitumpiiti| zabdamaraNe sarvathA shrotraanpekssnnaadityrthH| andhAdIti / vinaiva cakSuH manaseva rUpAdigrahaNasaMbhavAditi hetuH // krmkrnnbhaavetyaadi| zabdo hi pratItau vizeSaNatayA bhAsate iti karmasva siddham , tarhi tasyaiva karaNasvaM' kathamityarthaH / svitriti| sUrya zabdo ra kazcita-ka. bhA-ka. pA-kha. 'ga-kha. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] abhyapadezyapadaprayojanama 211 yatrAsau karaNaM, na tatra karma ; yatra vA karma, na tatra karaNamiti / ghaTAdiviSayaH mitijanmani karaNameva taraNiprakAzaH, na karma; tadhaNakAle tu karmavAsI, na karaNam // kiM tarhi tatra karaNamiti cet , kevalameva cakSuriti ghUmaH / AlokagrahaNe cakSuSaH prakAzAntaranirapekSatvAt kathamevamiti cet , aparyanuyojyA hi vstushktiH| ghaTAdigrahaNe cakSurudyota. mapekSate, nodyotagrahaNa iti kmnuyunyjnhe| so'yaM sUryaprakAzaH prakAzAntaranirapekSacakSurindriyaprathama gRhItaH ciramavatiSThamAnaH tadindriyagrAhya eva' viSaye gRhyamANe karaNatAmupayAtIti yuktam // zabdastu kSaNikaH zrotrandriyagrAhyaH taditaraparicchedya viSaye tadavagamakriyAyAM karaNIbhUya, bhUyastasyAmeva kriyAyAM kathamiva karmabhAvamanubhavet / zabdohi dhRmAdivadupAya eva, nopeyaH / sa upAyatvAt prathamaM gRhyatAM nAma ; nopeyagrahaNakAle punargrahaNamarhati--- dhUmavadeveti / evaM smaryamANo'pi zabdo yatrArthapratItikAraNaM tatrApi prathamaM zabdasmaraNaM, tataH zabdArthasampratyayo bhavati / na tarAM tatrArthapratItivelAyAM zabdagrahaNaM sNbhaavyte| tasmAt nAsti vaackvishessitghaacyprtibhaasH|| sanniprakAzo hi svapratyakSe svayameva hetuH, evaJca svasya karmatvaM karaNasvaM ca 'siddhameveti / kriyAbhedamupapAdayati- ytretyaadi| tdhnnkaale-prkaashgrhnnkaale| ghaTAdigrahaNakAle tu karaNamevetyarthaH // tatra-prakAzagrahaNe / kevalaM-prakAzanirapekSam / kathamevaM--ghaTAdayo hi prakAzasApekSeNendriyeNa gRhyante, prakAzastu prakAzanirapekSeNaivendriyeNa gRhyata iti kathamityarthaH / nanvathA'pi svagrahaNakAle karmaNaH prakAzasya ghaTAdigrahaNaM prati vA kathaM karaNatvama? gharagrahaNakAla eva prkaashgrhnnsyaavshyksvaat| evaJca prakAzaghaTayoH ekadaiva grahaNena prakAzasya tadaiva karmasvaM karaNatvaM cAvarjanIyamiti zaGkAM, kAlabhedana kriyAbhedamupapAdayannapAkaroti-prathamagRhIta ityAdi / zabda tu na tathA kAlabhedena kriyAbhedopapAdanaM saMbhavatItyAha-zabdastu kSaNika iti // / eka-va. de-kha. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 pratyakSalakSaNaghaTakadalakRtyam (nyAyamajarI api ca gaurityAdikSAnaM indriyArthasannikarSAnvayavyatirekAnuvidhAyi prasabhaM tatkathaM zAbdamityucyate // zabdasmaraNasApekSaM yasyotpAdakamindriyam / tadeva yadi te zAbdaM aho naiyAyiko bhavAn ! // 16 // aindriyikapratyakSe'pi zabdabhAnasaMbhava:] nanu ! zabdAvacchinnamartha na cakSuHzrotrayoH anyataradapi karaNaM prhiitumlmityuktm| bhoHsAdho! cakSurevainaM grahISyatIti kathaM na zrUSe ? nanu ! nAviSaye yuktamindriyasya prvrtnm| .. sena zabdaviziSTAkSAnaM nendriyajaM ve // 17 // marIciSu jalajJAnaM kathamindriyajaM tava? tatrApi hi na toyena sannikarSo'sti cakSuSaH // 18 // nanu ! ca smRtyupArUDhaM udakaM tatra gRhyate / 'ihApi' smRtyupArUDhaH zabdaH kasmAnna gRhyate ! // 19 // nanu ! zabdona netrasya kadAcidapi gocaraH / prasabhamucyate ityanvayaH / zabdasmaraNasApekSamindriyaM yasyotpAdaka mitynvyH| naiyAyika iti| vicAracara iti yaavt| athavA ekadezibhiH pUrva 'gaurityAdijJAnAnAM zAbdarave'pi' ityanena zabdAnuvedhasya kutracidaGgIkArAdekadezI vA naiyAyikaH / pUrva 'na hIndriyakaraNakanidaM' ityAdinoktamAzaya samAdhattenanvityAdinA // ___aviSaye-svAviSaye-svena gRhItumazakya iti yAvat / vizeSya. vizeSaNayorubhayorapi indriyeNa, tatrApi ekenaiva grahaNamiti nAyaM niyama iti sphuTayituM siddhAntI pRcchti-mriicissviti| pUrvapakSI samAdhatte-- nanviti / mamApi tthaivetyaah-ttraapiiti| smRtyupArUDhaM-- smRtyupasthApitam / kadAcidapIti / marIcirhi cakSuryogyaH, zabdastu na tathetyasti vaiSamyamityarthaH / idaM vaiSamyamaprayojakaM, cakSuryogyamapi sarva sarvatra na hi bhAsate, tatra asato'pi ghaTasya tatra bhAnaprasaGgAt / ata: indriya 'tatrApi-ka. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mADikam 2] amyapadezyapadaprayojanam 213 asannihitamapyambu kiM yA mavati gocaraH // 20 // nanu ! ekendriyavAdaH zat cakSuSA shbdvedne| atrApi sarvabodhaH syAt asanihitavedane // 21 // [pratyakSaM indriyAsanikRSTavastuviSayakamapi bhavati] nanu ca ! marIvijalajJAna bhrAntamiti 'katha'miha dRSTAntIkriyate / kathamasya bhrAntatvam ? kimanindriyajatvAt ? uta vyabhicAritvAt ? tatrAnindriyajatvenAsya bhrAntatAyAM indriyArthasannikarSonpannapadenaiva nirAsAt avyabhicAripadamanupAdeyamiti / tadupAdAnAt vyabhicAritvenAsya bhrAntatvamiti nUnamidamindriyaja. masannihitasalilajJAnamabhyupagantavyam // yathA cAviSaye tasmin nAre nynjaamtiH| tathA vAcakasaMspRSTe vAcye kimiti neSyate ? // 22 // yathA ca tava kAlAdi nIrUpamapi cAkSapam / tathA zabdAnurakto'pi kimityartho na cAkSuSaH 1 // 23 // evaM hi indriyavyatirekAnuvidhAnamatra na bAdhitaM bhaviSyati / nanu! cAkSuSatAM zabde na jIvan vktumutshe| tyajanaM yAcakopetavAcyAvagamadurgraham // 24 // sanikRSTameva bhAsata iti vaktavyam / tacca marIciSu zabde ca samAnam / ata: zAnalakSaNApratyAsattyaivobhayamapi nirvAhmamiti na paryanuyogAvakAza iti samAdhatte -asannihitamityAdinA // - avissye-indriyaasnnikRsstte| tasmin nIre -marIcikAjale / kAlAdIti / idAnI ghaTa ityAdAviti zeSaH / indriyetyAdi / indriyAbhAve'pi jAyamAnatvaM na pratyakSatvabAdhakam / vizeSyendriyasanikagara pratyakSasvanirvAhAt , pratyamijJAvaditi / evaJca bhrAntijJAnasya, indriyA. sanikRSTabhAnAMzamAne prakRtodAharaNamiti bhaavH| 'prasabhamucyate' iti svoki satyApayati-namviti / smaadhtte-syjeti| durgrahaH-durAgrahaH / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 pratyakSalakSaNaghaTaka dala kRtyam [ nyAyamabharI [' gauravam' ityAdijJAnAnAM zAbdatvAsaMbhavaH ] api cAmuSya zAbdatve sambandhagrahaNaM katham ? na cAgRhItasambandhaH zabdo bhavati vAcakaH // 25 // nirvikalpaka vijJAnaviSaye na ca tadguhaH / zAbdapakSe tu nikSiptaM bhavatA savikalpakam // 26 // sambandhaH zakyate boddhuM na ca mAnAntarAdvinA / zAbdajJAnena tadbodhe bhavedanyonyasaMzrayaH // 27 // na ca zabdoparakte'rthe sambandhaM buddhayate janaH / gozabdavAcyo gozabda iti hi grahaNaM bhavet // 28 // vAcyasya hi gavAdeH gozabdavizeSitasya vAcyatvAt vAcyo'rtha : iva gozabdo'pi vAcyatAmavalambate // yadi ca svAnurAgeNa vAcakAt vAcyavedanam / liGgAdapi bhavet buddhiH svAvacchedena liGgini // 29 // atha dhUmAnvitatyena na vahniravagamyate / ihApi zabdayogena gavAdinaiva gamyate // 30 // sambandhaH - zaktiH / nirvikalpetyAdi / bhayaM bhAvaH - savikalpakaH sarvo'pi hi bhavatAM zabdAnuviddha eva / tatra zabdasya zaktigrahapAM na nirvikalpakena, tasya bAlamUkAdivijJAnasadRzatvAt / nApi savikalpakAntareNa, anavasthAnAt / nApi taMnaitra, AtmAzrayAt / nApi vAkyAdinA sambandhabodhaH, sambandhajJAne jAte vAkyaprayogaH, vAkyaprayoge sati sambandhajJAnamityanyonyAzrayAt / ata: ' gaurayaM' ityAdiH na zAbdapratyaya iti / anubhavavirodhazca; vAcyasya - arthasya hi gozabdavizeSitasyaiva bhAnamiti gozabdaviziSTasya gozabdavAcyatve vizeSaNasya gozabdasyApi gozabdavAcyatvaprasaGga iti // yadi cetyAdi / vAcakAt - zabdAt vAcyasya vedanaM - bodhanaM svAnurAgeNa - svoparakatvena - svAvacchinnatvenaiva yadi ityanvayaH / zabdaH svAvacchinnamevArtha bodhayedyadIti zaGkArthaH / pratibandhA samAdhatte - liGgAndapIti / zaGkate -- atheti / samAdhatte - ihApIti / nanu vAdhyatvaM hi vastudharmaH, vastuno vAyyatvAt / ataH vastuno bhAne taddharmasyApi bhAnaM yuktamiti neyaM, Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhADikam 2] madhyapadezyapadaprayojanam na cAsti vastuno dharmo 'vAcyatA' nAma kazcana / yadi syAt, nirvikalpe'pi pratibhAseta rUpavat // 31 // arthAsaMsparzinaH zabdAn kathayan duSTasaugataH / pratyakSAtreNa bhettavyaH sa kathaM hanyate svayA // 32 // pratyakSaviSaye vRttiH zabdAnAM bhavataH kutaH ? teSAM yadviSaye vRttiH taddhi zAbdIkRtaM tvayA // 33 // [sarvatra vAcakabhAnAGgIkAre zabdavivartavAdAvatAraH syAt ] api ca viSayabhedena pratibhAsamedo bhavatIti durAzayA zabda vizimartha nirvikalpAt savikalpasya viSayamadhikaM pazyati bhavAn ! anenaiva ca vartmanA'vataran paraM zabdAbhyAsaM na pazyatIti ko'yaM vyAmohaH 1 sa tvaM vacanIyo'si saMvRttaH durbuddhe ! prapAtaM naiva pazyasi " iti // (6 'madhu pazyasi tasmAt gauriti vijJAnaM pratyakSamavadhAryatAm / . zabdasmaraNa sApekSacakSurindriyanirmitam // 34 // pratibandI yuktetizaGkAM pariharati na cetyAdinA / rUpavat vastusvarUpavat / athavA, viziSTabuddhiM prati vizeSagajJAnasya kAraNatvAt prAthamika nirvikalpa ke nIlarUpAdigrahaNAnantarameva 'nIlo ghaTaH ' iti pratItyA, rUpapadaM nIlAdiparaM vA / atha zabdAnuviddhasarva pratyayavAde bAdhakamAha - artheti / arthazUnyasyApi zazazRGgAdizabdasya darzanAta, sarvo'pi zabdaH tathA kuto na syAt iti vAdI bauddha: - zabda vinA'pi ghaTAdyarthAnAM pratyakSasiddhatvAt arthAH nApalapituM zakyAH iti khalu niprAhyaH / evaJca pratyakSa siddhaM kaJcanArtha prasAdhya tatra zabdapravRttirUpavarNanIyA pratyakSasyApi bhavatA zAbdatvaM yadyaGgIkriyate, tarhi zabdapratItirevArtha pratItirjAteti zabdAtiriktArtha sadbhAve bhavatA pramANaM durupadaM syAt // 1 215 anenaiveti / yadi savikalpakaM sarvamapi vAkyapadIyo dizA zabdAdhyAsaprasaGga / tyarthaH / ' yogyatA - ka. ' yaH-ka. zabdAnuviddhameva sa tathaiva prapAta:--' prapAtastu taTo Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pratyakSalakSaNaSaTakadala kRtyama nyAyamavara mAnasatvaM tu yadyasya neSyate yuktameva tat / tadbhAvAnuvidhAyitvAt bAhyendriyajameva tat // 35 // [savikalpake zabdAnuvedhAbhAve nirvikalpakAdavalakSaNyApAdanam atra punaH pravarAH prAhuH--nanu ! evaM gaoNrityAdigodheSu vAcakAvacchinnavAcyapratibhAse sarvaprakAramapAkriyamANe prathamAkSasannipAtasamayasamAsAditasadbhAvanirvikalpAvedanavailakSaNyaM kathameSAM bhvet| na hi viSayAtizayamantareNa pratibhAsAtizayo bhavitumarhati / daNDIti daNDaviziSTaH puruSaH pratibhAsate, itarathA na kevalapuruSapratItereSA prtiitivishissyt| ubhayapratibhAse'pi na daNDapuruSAviti prtii'teH'| vizeSaNavizeSyabhAvasya niyAmakatvAt // puurvaaprcirkssiprkrmaadyvgmessvpi| dikAlAdiviziSTo'rthaH sphuratyatizayagrahAt // 36 // . pratyakSaH kiM sa kAlAdiH ? pratItiM pRccha, kiM mayA? gRhyate tadviziSTo'rthaH, sa ca netyetadadbhutam // 37 // bhRguH'| madhugrahaNalobhAt adhassthitaM mahAgartamapi na jAnAsItyupahAsaH / tdbhaavH-baadhendriysdbhaavH|| sarvaprakAraM iti kriyaavishessnnm| viSayAtizayaH--viSayavailakSaNyam / eSA-daNDaviziSTapuruSaviSayiNI / ma viziSyatetyanvayaH / daNDapuruSobhayaviSayatvameva pratyekaviSayakapratItelakSaNyamityapi na yuktamityAha- ubhayeti / daNDapuruSAviti pratIteH daNDIti pratIni viziSyatetyanvayaH / kiM tarhi tatra niyAmakamityatrAha-vizeSaNetyAdi / / pUrvAparazabdo daishikprtvaapaasvprau| cirakSiprazammI kaalikprtvaaprtvpraa| RmaH -- kaarnnkaayeN| dikAlamamavAyAnAM yathAsaMkhya nidarzanam / etAdRzapratyayevapi antataH tattakAlAdInAM vA vizeSaNatayA bhAnAdastyeva vissylkssnnymiti| mayeti / pRSTeneti shessH| kAlAdiviziSTo'rthaH gRhyate, sa tu kAlAdiH na gRhyata ityetdtydbhutm| vizeSaNAgrahaNe kathaM tadviziSTabuddhiH syaadityaashyH| dikAlayoH pratyakSatvaM vakSyati anumAnaparIkSAyAm // / yattasya-kha. 'dhyate-kha. ti:-ka. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikam 2] adhyAdezyapadaprayojanam 217 kAlavat samavAyo'pi prasyazaH] , etena samavAye'pi pratyakSatvaM prakA itm| iheti tantusambaddhapaTapratyayadarzanAt // 38 // ayaM paTa iti pratyayAt iha tantuSu paTa iti vilakSaNa eSa prtyyH| tantupaTasambandhasya vizeSaNasyApratyakSatAyAM na kevalapaTa pratyayAt viziSyateti // [sAmagrobhedamAtrAna pratItibhedaH] atha mataM--upAyabhedAt pratItibhedo bhavati; durAghidUradezavyavasthitasthANyAdipadArthapratInivat , saMskRtAsaMskRtAza karaNaviSa'yabodha'vadvati-tadasAMpratam- upAyabhede'pi tadbhadAsiddhaH / upAyo vuddhAvatizayamAdadhAti, na viSaye // viSayAvagatisamaye ca na buddhiravabhAtIti naiyAyikAH / tadayamatizayaH yadadhikaraNaH, sA na pratibhAsate buddhiH / yacca tadAnImavabhAsate viSayaH, tatrAtizayo nAsti; dRzyate cAtizayasaMvedanamiti saGkaTaH pnthaaH| na ca dUrAvidUradezavartini padArthe pratI tirupAyabhedAt bhidyate / sA'siha viSayabhedAdeva bhidyate // kevala pttprtyyaaditi| eSa pratyaya itynukrssH|| siddhAnticchAyayA zaGkate-atha matami t| dezasyApi pratItyupAya. svaat-duuretyaadi| bhedAsiddhimupapAdayati-upAya i ta / vahniviSayakameva pratyakSamanumAnaM ca, na hi tatra viSaye vizeSaH ityarthaH // nanu buddhyadhInameva vizeSa- antataH pratyakSatvaparokSatvAdirUpa --viSaye . maH-iti cet-ttraah-vissyeni| na kasminneva samaye jJAnArthayo: pratibhAsa: saMbhavI, ananubhavAt / loke bhayaM ghaTa ityAdipratibhAsakAle, bhayaM arthasya bhAkAraH, ayaM jJAnasyeti na vivicyAnubhUyate / mato'yamanyatarapratibhAsa eveti, arthapratItikAle na jJAnapratItiH, jJAnapratItikAle ca nArthapratIti:, bhAkAradvayApratIteriti abhyupagantamyamityarthaH / idaM sarvamabhyupagamyoktamityAhana ceti // ___ya-ka. 'ma-ka. kAza-ka. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaSaTakadakakRtyam 218 nyAyamadharI dUra ddhi vastusAmAnyaM dharmamAtropalakSitam / adUratastu visparavizeSamavasIyate // 39 // yathA mAghena varNitam (zizupAlavadhe 1-3) "cayastviSAmityavadhAritaM purA tataH zarIrIti vibhAvitAkRtim / vibhurvibhaktAvayavaM pumAniti kramAdamuM nArada ityabodhi saH" iti / kriyAntarANAM vaicitrye yadvA tadvA'stu kAraNam / medo jJAnakriyAyAstu karmabhedanibandhanaH // 40 // [upAyabhedAdeva nirvikalpakasavikalpaka_lakSaNyam ] . . tadetadAcAryAH pratasamAdadhate --na viSayabhedAdeva pratibhAsabhedaH, kintu upAyabhedAt bhavatyava // yazca coditam-viSayapratibhAsakAle tatpratibhAsApratibhAsAt atizayavacane saGkaTaH panthA iti-taviditanaiyAyikadarzanamyava codym| jJAnotpAda eva viSayasya pratyakSateta no darzana, na jJAnagrahaNa miti| tatra yathA puruSa iti niratizayajJAnamAtrotpAde tAvanmAviSayapratyakSatA bhavati, na tatra jJAna prakAzate, agRhyamANe'pi zAne viSaya evaM pratibhAsate; evaM daNDIti, zukla vAsA iti vizeSaNazAnAbhyupAyavazAt sAtizaya pratyayajanane tadagrahaNe sa eva viSayo'vabhAsate iti kiyAneSa saGkaTaH panthAH ! tathA ca dhrmmaatreti| dhrmsaamaanyetyrthH| nanu chedanabhedanAdikriyAsu upAyAdhIna evaM bhedo dRSTa iti zaGkAyAmAha-kriyAntarANAmiti // upAyabhedAdeva ityanvayaH / / ttprtibhaaseti| arthvissykjnyaanprtibhaasetyrthH| na jnyaaneti| jJAnaM svayaM gRhItamevArtha pratyAyayatIti netyarthaH / evaJca jJAnApratibhA'pi viSayapratibhAsAGgIkAre na baadhkmityrthH| tadevopapAdayati-tatreti ! nirnishyeti| daNDI puruSa iti jnyaanaapekssyetyrthH| taavnmaatreti| purussmaatretyrthH| tadgrahaNe-pratyayAgrahaNe / sa eva-sAtizaya eva-daNDoparakta Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikam 2] bhavyapadezyapadaprayojanam 219 daNDIti puruSapravaNaiva mtiH| ko daNDI puruSaH? kaH puruSo daNDI ? iti 'sAmAnAdhikaraNyena' nissandigdhasya puMsa eva pratibhAsAt / evaM daNDinaM bhojaya, daNDine dehIti bhojanAdikAryayogitvaM na daNDe dRzyate, api tu puMsyeva // [viziSTabuddheH vizeSyapravaNatvam nanu ! daNDI parvatamArohati daNDe'pi kAryAnvayo dRzyate loke vede'pi 'daNDI maitrAvaruNaH praiSAnanyAha' iti praiSAnuvacanasya vacanAntarataH prApteH 'daNDa vidhAnArthametadvAkyaM bhavati / yathA 'lohitoSNISA RtvijaH pracaranti' iti zyenAdau RtvijAM prakRtibadbhAvena prAptAnAM lohitoSNISavidhAnamAtrametat bhavati ucyatebhavatvevaM, kintu, daNDamavalambya puruSaH parvatamAgehati, na daNDo nishcetnH| vede'pi daNDapANiH puruSaH preSAnanubhASata, na daNDaH na lohitA uSNIpAzcaranti, kintu anyapadArthIbhRtA Rtvija eveti sarvatra vizeSyapravaNaiva mtiH| ubhayapratipAdane tu daNDapuruSAviti syAt, na daNDIti // vizeSaNaviMzaSyabhAvasya niyAmakatvAditi cet , seyaM vizeSyapravaNA maMtiruktaiva bhavati, vizeSaNasya vizeSaNatvenaivopasarjanatvAt / daNDaH asya astIti puruSa eghocyate, na dnnddpurusso|| ___ evaM pUrvAparAdipratyayAH, cirakSiprAdipratyayAH, iha tantuSu paTa ityAdipratyayAzca dikkaalsmvaaygraahinnH| ta ime dikAlasamavAyAHsAmagrayantargatAssantaHpratyayAtizayamAdadhati, na tadviSayIbhavanti paTAdidravyavat / / . daNDayeveti yaavt| puruSapravaNaveti / na tu daNDapravaNetyarthaH / tatra . pramANamAha-ko daNDItyAdi / . . lohitoSNISA ityasya bahuvrIhitvAt- anyapadArthIbhUtA iti / ubhayapratipAdane-vizeSaNavizeSyayorubhayorapi samamAdhAnyena pratipAdane // dik-kAla-samavAMgAH yathAsaMkhya uktprtiititryvissyaaH| sAmagrayantargatA iti| teSAM tantra viSayatvAdityarthaH / na tadviSayIbhavanti -- kevalaghaTapratItyapekSayA 'iha idAnI ghaTaH' iti pratItelakSaNyAt // 1sAmAnyAdhikaraNasya-ka. daNDi-kha. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaghaTakadalakulam [nyAyamaJjarI evaM patanAdyatume gurutvAdikAraNabhedajanitAH 'guruH pASANaH ityAdipratyayAH parokSavizeSaNaM vizeSyamavalambante ityalaM vistareNa // tasmAt gaurityAdijJAnaM na vAcakAvacchinnavAvyaviSayam / atazca na zAbdaM tat / api tu suspaSTaM pratyakSameva / tasmiMzca 'lakSye' sani lakSaNavaiyarthyazaGkAkaraNAbhAvAt nAsaMbhava zeSa nirAkaraNArthamadhyapadezyapadam // 220 [ svamatena 'agyapadezya 'padaprayojanavarNanam ] kimarthaM taddadamastu ? uktamAcA:- -ubhayajajJAnavyavacchedArtha miti // [ vAcakAvacchinatrAvyaviSayakaM jJAnaM zAbdameva ] nanu ! tadapi pratyakSameveti ; anapohyamuktam / purovasthitagavAdapadArthasvarUpamAtragrahaNa niSThitasAmarthyamaMtra pratyakSam / gozabdavAgyatAyAM tu saMjJAkarmopadezI zabda eva pramANam // yadyapi zabdArtha sambandhaparicchede gatyantaramapi saMbhavati ; tathApi yatra tAt saMjJitaM nirdizya saMjJA vRdvairupadizyate gozabdavAcyo'yaM, panasazabdavAcyo'yamiti taMtra tadvAcyatA paricchede sa eva karaNam // * ata eva ca loko'pi zAbdatva miha' manyate / zabdo paracitA pUrvazA nAtizayatoSitaH // 41 // atIndriyasyApi anumitasya vizeSaNatayA bhAnaM yuktamityAha - evamiti / pakSavipaNamiti bahuvIhiH / parokSArthasya pratyakSe bhAnaM tu jJAnalakSaNayA pratyAsattyA, manasA veti vakSyate // ubhayajaM - zabdendriyajaM pUrvamupapAditaM 'ayaM panasaH' iti jJAnam // anapohA-nihnotumazakyam / anapohyatvaM viSayAMza evetyAha--pura iti / padAthasvarUpeti vizeSyasvarUpeti yAvat // i gatyantaram - jJAnalakSaNapratyAsattirUpam, mana eva vA / saH zabdaH // ubhayajajJAnaM yadi na pratyakSaM, tarhi kiMrUpamityagrAha - ata ityAdi / zAbdatve hetu: - zabdoparacitetyAdi / idaM ca lokasya vizeSaNam / 1 kSite - kha. 3 mabhi- kha. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhADikam 2] avyapadezyapadaprayojanam 221 tacchandavAcyatAnaptiH vinA saMzopadezinaH / zabdAnneti sa evAtra satyapyakSe prakarSabhAk // 42 // ataH sUtrakRtA'pyatra shbdaatishyd'shinaa'| vyadhAyi tadyavacchedaH na tu dharmopadezinA // 43 // tasmAt ubhayajazAnavyavacchedArthamevedaM padamiti // . [bhApyoktasya 'avyapadezya 'padaprayojanasya samarthanam] . anye tu manyante-yadi saGketagrahaNakAle bhAvinaHsaMzopadezakavacanajanitasyobhaya jamAnasya vyavacchedakamidaM varNyate padama, tadA tadyavahAra kAle'pi yat 'ayaM gauH' iti saGketagrahaNakAlAnubhUtadevadattAdhudIritasaMjJopadezakavavanasmaraNapUrvakaM vijJAnamutpadyate, tadapyubhayajameveti kathamanena na vyudasyate // nanu! tatra zabdasmaraNaM kAraNaM, na shbdH| saGketakAle'pi zabdasmaraNameva kaarnnm| na hi kramabhAvino varNA yugapadanubhavituM paarynte| etadevopapAdayati-taditi / saMjJopadezina:- vRddhasya zamdAdvinA tacchabdavAcyatAjJaptiH zabdAt na, iti-iti hetoritynvyH| prakarSa iti| prakarSoM hi kAladezapuruSavizeSAdyapekSaka ityarthaH / tathA cAyaM zAbda eveti bhaavH| na tu dhrmopdeshineti| dharmo hi na ta nirNeyaH / matastatra yathAzAstrajJavacanaM aGgIkAra eva yuktaH / ' ayaM tu na tAdRzaH, ato'sti vicArasyAvakAza iti pUrva (pu. 206) uktasyottaramidam // . nanvevaM sati, jJAnalakSaNapratyAsatyA zabdopasthitau tadviziSTaM yat 'gaurayam' ityAdijJAnaM tadapi zAbdameva syAt / na anupadamuktAt vRddho. dIritavAkyavizeSaNakAdasya vizeSaH ! ataH tasyavacchedArthamevedaM lakSaNamityucyatAmityAzaGkatAM matamAha-anye viti| tdyvhaarH-sngketvyvhaarH|| na zabda iti / prakRte tu zrUyamANa eva zabdo vizeSaNatAmabhute, satra nu smRta ityasti vizeSa ityAzayaH / punarapyavailakSaNya mevopapAdayati...saGketeti / na hi pAryanta iti / zabdAnAM dvikSaNAvasthAyitvAdityAzayaH / nAva-stra. mavahAra-ka.. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 pratyakSalakSaNaghaTakadalakRtyam nyAyamacarI antyavaNe tu 'gRhyamANe smaryamANe vA kiM zabda'vyApAro viziSyate? nanu ! vyavahArakAle gavAdinAmadheyapadamAtrameva smaryamANa. mindriyeNa saha savikalpapratyayodaye vyApriyate / saGketakAle tu saMjJopadezivRddhavAkyaM-iti ceta-maivam--vyavahArakAle'pi saMzo. padezakaM vRddhavAkyameva smayate, tadasmaraNe tcchbdvaacytaa'nvgmaat| 'asya gauriti nAma devadattanopadiSTamAsIt' ityevamanu.. smRtya * gozabdavAcyatayaivaM vyavaharatIti vAkyasmaraNaja'mevedaM' jJAnam tasmAdasyApi tadvAkyaM saMzAkarmopadezakam / hetutAmugyAtIti zAbdametadapIpyatAm // 44 // evamastviti cet zAntamevaM sati tapasvinAm / naiyAyikAnAmutpannaM pratyakSaM savikalpakam // 45 // yatra mArgAntareNApi sngketjnyaansbhvH| tatrApyanena nyAyena zAbdatA na nivartate // 46 // naiyAyikAnAM ca savikalpapratyakSamayAH praannaaH| tasmAnnobhayajasya zAbdatvaM jJAnasya vaktavyam // nanu vyavahArakAle kRtsrasyApi zabdasya smaraNaM, prakRne tu antimavarNo'nubhUyata evetyAzaGkAyAmAha-antyavarNe viti / kiM viziSyata iti / na hi antimavarNagrahaNamAnaM bodhajanakaM, kiM tu tena kRtsnavarNasmaragena padopasthityA khalu bodho nirvaahyH| tathA ca ko vizeSa ityaashyH|| punarapi siddhAntI vailakSaNyamupapAdayati nnviti| tdsmrnnevRddhvaashyaasmrge| asya-pratyayasya / iSTApattau bAdhakamAha -zAntamiti / savikalpaka pratyakSaM zAntamityarthaH / kuta ityatrAha - yatretyAdi / vAcyatvaM hi kevalAnvayi / ataH savikalara sarva vAcakAvacchinnameveti zAbdameva syAt / sravikalpakapratyakSahAnI ca naiyAyikamatamevocchidyeta / neyAyikAH khalu bhedavAdinaH / gRkhamANe vA zaha-ka. -ka. meva-ka. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikam 2] avyapadezyapadaprayojanama 223 ___ sambanyAdhigamastu naanaaprmaannkH| tatra sve mve viSaye sattatpramANaM prvrtte| yathA''ha bhaTTaH 'sambandhaH tripramANakaH' (zlo. vA. samba. pari-141) iti| tasmAnnaikasya zabdasya bhAraH aaropnniiyH| pratyakSaM tu saGketagrahaNakAle'pi svaviSaya grAhakamiti nobhayaja'zAna'vyavacchedapakSo nirvdyH| tasmAdvaraM jaranaiyAyikakathitazabdakamatApanazAnavyavacchedapakSa ini sa evaashriiytaam| tatra sAvat karmaNi kRtye kRte vyapadezyazabdo yathArthataro bhavati // . [zabdandriyajajJAnasya na paJcamapramANatvama] manu tatra nodinaM ; na tAdRzaM zAnamapramANaM, na paJcamaM pramANa miti ...satyam ayantu tpaamaashyH| rUpA deviSayagrahaNAbhimuha bhedazca savikalpaviSayaH / nirvikalpasya vstudvyvissykvaabhaavaat| bhatazca savikalpapratyakSahAnau bhedavAdino naiyAyikasya prANoccheda eveti // nAnApramANakaH -prtykssaanumaanaadiprmaannkH| nanu kathamekasminneva viSaye ekadeva nAnApramANapravRttirityatrAha-sve sve iti / sambandha iti / marthAnuvAdo'yam / vRddhvyvhaaraacchktigrhnnoppaadnprkrnngtmidm| tathA hi-- 'zabdavRddhAbhidheyAMzca pratyakSeNAtra pazyati / zrotuzca pratipannatvamanumAnena cessttyaa| anyathA'nupapattyA . budyacchakti dvayAzritAm / arthApattyA'va. budhante saMbandhaM nipramANakam' iti vaartikm| bhayamartha:--myutpitsu laH, vAcakaM zabda, tatprayoktAraM prayojakavRddha, tadarthaM ca gavAdikaM pratyakSeNeva jAnAti ; taya zaThaI zrotreNa, itarI cakSuSeti vishessH| anantaraM sa eva myutpitsuH gavAnayanAdau pravartamAnasya zrotu:-prayojyavRddhasya arthajJAnaM gavAnayanAdivyApAreNAnuminoti / tataH asya zabdasyAsminnarthe zaktimantarA arthajJAnameva na syAdisyApattyA vAcyavAcakabhAvarUpA zaktiM gRhnnaani| evaM zaktijJAnasya pratyakSaanumAna-arthApattyadhInasve'pi arthApattirabhyarhitatama upaayH| na hi hetUnAM sarveSAM daNDacakranamaNAdInAmekalpameva hetunvaM saMbhavati / ata eva 'tripramANakam ' ityuktam / atra yadyapi arthApattirnAtiriktaM pramANa, athApi pramANameveti na virodhH| bhAraH- shktigraahktvm| jrnaiyaayikaa:bhaassykaaraaH| kRtye 'ahe kRtyatRcazca' ityuktkRtyprtyye| yathArthatarA-zabdakarmakatvAdanvarthaH // teSAM ---bhASyakArANAm // 'vAnapakSa-ka. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 pratyakSalakSaNama kadalasyam [ nyAyamaJcarI tadakSajaM jJAnaM 'pramANa' phalaM ghocyate / yadA tu tadeva zabdenocyate rUpajJAnaM rasajJAnamiti, tadA rUpAdijJAnaviSayagrahaNavyApAralabhyAM pramANatAmapahAya zabdakarmatApattikRtAM prameyatAmevAvalambata iti na tasyAM dazAyAM tatpramANamiti kutaH paJcamapramANaprasaGga iti // [ matAntareNa 'avyapadezya 'padaprayojanavarNanam ] apara Aha-- savikalpakasya zabdasaGkalpakasya zabdasaMsargasApekSa janmanaH pratyakSajJAnasya zAbdatAM pUrvavadAzaGkaya tasyaivazAbdata darzayatyavyapadezyapadena sUtrakAraH / pratyakSameva tat jJAnama, indriyAsvayavyatirekAnuvidhAyitvAt, avyapadezyaM - agAbdamityarthaH // spaSTatvAt vAcakAbhAvAt indriyAnuvidhAnataH / lokasya sammatatvAcca pratyakSamidamiSyate // 47 // zabdAnusmRtijanve'pi na zAbdaM jJAnamIdRzam / zabdasmRtiH sahAyaH syAt indriyasya pradIpavat // 48 // [nirvikalpakasya sUtrArUDhatvopapAdanam ]. nanvevaM savikalpasya pratyakSatve prasAdhite / nedAnIM sagRhItaM syAt pratyakSa nirvikalpakam // 49 // 'yastu' zabdAnuvedhena zAbdatvaM savikalpake | kazcidAzaGkate, tasya pratizabdo'yamucyate // 50 // yatra zabdAnuvedhe'pi pratyakSaM jJAnamiSyate / tatra tatsparzazUnyasya tatha tve kA vicAraNA // 51 // nirvikalpakavattasmAt pratyakSaM savikalpakam / samagrahIcca tadidaM padenAnena sUtrakRt // 52 // , I spaSTatvAt - itara pramANApekSayA saMzayAvakAzaviradatvAt spaSTatvam / vAcakAbhAvAt - vAcakabhAnarahitatvAt / yastviti / asya ' AzaGkate ityanenAnvayaH / pratizabdaH - pratyuttaram / savikalpakasyaiva pratyakSatve nirvikarUpakasya pratyakSatvaM kaimutika siddhamityAha yatreti / yatra - sviklpke| tatranirvikalpa / tatsparza:- zabdabhAnam / nirvikalpakasya pratyakSatvaM kaimutikasiddhamiti tasya dRSTAntatvAbhidhAnam // 1 pramANaM bA-kha. ' zabdasaM-ka. ga. mar yatra - ka. yatu-kha. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 Ahnikam 2] avyabhicAridalaprayojanam ityAcAryamatAnIha darzitAni yathA''gamam / yadebhyaH satyamAbhAti sabhyAstadavalambyatAm // 53 // 'thamyamicAri padaprayojanam] . bhanyamicArigrahaNaM vyabhicArizAnavyavacchedArtham / yathAgrISme tapati lalATantape tapane tanmarIciSu caturamUSarabhuvamabhihasya samutphaliteSu taraGgAkAradhAriSu yat 'vArizAnaM, sat atasmistaditigrahaNAt vyabhicAri bhvti| tat anena padena vyavacchidyate, na tat pratyakSamiti // tatra nirvikalpakamapi prathamanayanasannipAta jJAnamudaka'savikalpakacAnajanakaM udakagrAhyeva' na yathA, 'tathA tathA gatAH kathayanti / marIciviSayamavikalpakaM jJAnaM udakavikalpakajananAt aprmaannmiti| nirvikalpAvasthAyAmavicAra yata eva prathamo. nmIlitacakSuSo jhaTiti salilapratibhAsAt // caturaM iti pratiphalanakriyAgaH vizeSaNam, bhabhihananasya vaa| na tat pratyakSamiti / pratyakSapramANasya khalu lakSaNamudhyata ityarthaH / / . nanu marIciSu prathamAkSapAtajaM hi jJAnaM nirvikalparUpaM pramANameveti : kathamucyate tasya vyAvRttyarthaM bhavyabhicArItivizeSaNamityatrAha-tatreti / prthmnynsnnipaatjmpiitynvyH| udakagrAhyeva neti| na hyadakena sAkaM cakSuSassannikarSaH, kintu marIcimireveti hetuH| nanu tarhi marIciviSayakaM tajjJAnaM kthmprmaannmitytraah-mriiciityaadi| anyathA hi udakasannikarSajodakajJAnasya marIcisannikarSajodakajJAnasya ca vailakSaNyameva durvaca syaadityaashyH| vastutastatra nirvikalpamapi na marIciviSayakamityAhanirvikalpeti / avicArayata iti prathamAkSasannipAtajatvopapAdanAya / / bAridhi-kha. ja-kha. grAhyeva-ka. tathA-ka. sAva-kha. vana-ka. NYAYAMANJARI Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaghaTakadalakulyam 228 nyAyamagarI - athavA yAcakollekhapUrSikA api saMvidaH naivendriyArthajanyatvaM jahati ityugpAditam / tasmAt savikalpakamavikalpakaM vA yat atasmistaditi jJAnamutpadyata tat vyabhicAri / naJcaha vyAvartyamiti // (indriyArthasannikarpotpannapadenaiva bhramavyAvRttizaGkA, samAdhAnaM ca] nanu! marIciSu 'jalajJAna'mavidyamAnasa lilAvabhAsitvAt anindriyArthasannikarSajam / atazcandriyArthamannikarSe tpannapadena tayadAsa siddhaH kimavyabhicArapadena ? naitadevara-- tasyendriyArthajanyatvaM siddhaM tadbhAvabhAvataH / na hyanunmIlitAkSasya marau ma la lavedana // 54 artho'pi janakastasya, vidyata nAsataH prthaa| [bhramasthale viSayabhAnaprakAra cintA] / tadAlambanacintAM tu tridhA''cAryAH pracAkare // 5 // kaizcidAlambanaM tammin raktaM mUryamarIcayaH / nigUhitanijAkArAH salilAkAradhAriNaH // 56 // __ tuSyatvityAdinyAyenAha -- athaveti / vAcakollakhetyAdi : marIcikA pazyapi bhrAnta. 'udakamida ' iti gkhalu jAnAti / ataH atasbhistadpanvaM durapahnava nevetyAzayaH // tadbhava vitaH--indriyArthasannikarSe satyevotpAdAt / kiM tataH? ityatrAha -- a'piiti| asadarthaviSayakatvameva kuto na syAdityatrAhabidyata iti / prathA-prakAza , pratItiriti yAvat / uktaM iti vidheyaprAdhAnyAtkathanam // nanu svAsAdhAraNAkAratirobhAvamAtreNAnyAkArasya kathaM tatra bhAnam ? na hi salilendriya sannikarSastatropapAdayituM zakya iti zaGkAyAmAha mAna-ka. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2 ] tatra taraGgAdisAmAnyadharmagrahaNe sati na sthANupuruSavat ubhayavizeSAH smaraNapathamavataranti / na ca sannihitamarIcivizeSAH smaraNapathamavataranti / kintu pUrvopalabdhaviruddha salilavartino vizeSaH / tatsmaraNAcca sthagiteSu stravizeSeSu marIcayaH svarUpamupadarzayitumazaknuvantaH toyarUpeNAvabhAsante // bhramasvarUpe pakSabhedA: [ matAntareNa bhramopapAdanam ] anye tvAlambanaM prAhuH puro'vasthitadharmiNaH / sAdRzyadarzanodbhUtasmRtyupasthApitaM payaH // 57 // 227 . yatra kila jJAne yat rUpamupaplavate, tat tasyAlambanamucyate, na 'sannihitam ; bhUpradezasya tadAraMbhakANAM ca paramANUnAM tadAlambanatvaprasaGgAt / idaM ca salilAvabhAsi vijJAnam / atastadevAsyA - lambanam / tacca neha sannihitam' / na caikAntAsataH khapuSpAdeH khyAtiravakalpata iti dezAntarAdau vidyamAnameva salilaM sadRzadarzanaprabuddhasaMskAropajanitasmaraNopArUDha mahAvalambanIbhavati // tatretyAdi / taraGgAdIti / taralatvAdIti yAvat / nanu tarhi saMzayarUpatvaM kuto na ? ityatrAha - na sthApivati / atra namaH smaraNapathamavatarantItyanenAnvayaH / marIcestathaiva kuto na bhAnam ? ityatrAha - na ceti / pUrvopalabdhaM yat marIcitvaM, tadvirudvA ye salilavartino vizeSAH salilatvAdaya: te na smaraNapathamavatarantItyanvayaH / tatsmaraNAt salilatvAdismaraNAt / sthagiteSu - AcchAditeSu / svavizeSeSu - marIcitvAdiSu // dharmiNaH ityasya sAdRzya padArthenAnvayaH / nanu indriyasannikarSastu marIce, AlambanakhaM tu payasa iti kathaM ghaTatAmityatrAha--yatretyAdi / ayaM bhAva: - indriyasannikarSamAtraM na jJAnaviSayatAprayojakam purovartidharmyatiriktAnAM bhUpradeza- tadupAdAnaparamANUnAM ca indriyasannikarSe satyapi jJAnAviSayatvAt / ' idaM jalam ' ityeva khalu jJAnasyAkAraH / atra ' ayaM dezo jalavAn' iti dezasyApyAlambanatvaM kadAcita saMbhavet, paramANUnAM tu tadapi 1 sannihitam - jJa 15* Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSalakSaNaghaTakadala kRtyam 228 nyAyamarI (tatraiva pakSAntaropapAdanam] anyadAlambanaM cAnyat pratibhAtIti kecana / AlambanaM dIdhitayaH toyaM ca pratibhAsate // 58 // kartRkaraNavyatiriktaM jJAnajanakamAlambanamucyata iti na paramANvAdau prsktiriti| tadidaM pakSatrayamapi upariSTAnipuNataraM nirUpa. yiSyate (3 Ahnike) // tadevaM bAhyendriyArthAnvayavyatirekAnuvidhAyinAM vibhramANAmindriyArtha sannikarpotpannapadena nirasitumazakyatvAt yuktamavyabhi caaripdopaadaanm|| [mAnasavibhramAH] 'ye tu'-mAnasAH vibhramAH bAhyendriyAnapekSajanmAnaH---teSAmiSyata evendriyArthasannikarSaparena paryudasanamiti na tadarthamavyabhi-. caaripdopaadaanm| sadyathA ghirahoddIpitoddAmakAmAkulitadRSTayaH / . dUrasthAmapi pazyanti kAntAmantikavartinIm // 59 // [mAnasavibhramahetavaH] - nanu! evaMprAyeSu nirAlambaneSu vibhrameSu kutastyaH AkAraH pratibhAti? ucyateneti / ato yat prakAzate tadevAlambanam / prakRte ca salilameva prakAzata iti tadevAlambanam / evamAlambanatve siddhe tasyopasthitiyathAkathaJcita vaktavyeti smaraNamevopasthApakaM kalpyata iti // kartRkaraNeti / evaJcAsmin mate yat prakAzate tadevAlambanamiti na niymH| evaJcAtra prathamapakSe marIcInAmeva viSayatvaM, toyabhAnaM tu jnyaanaakhyprtyaastyaa| dvitIyapakSe tayaiva pratyAsatyA toyAnAmeva vissytvm| tRtIyapakSe tu viSayatvaM anyasya, bhAnaM cAnyasyeti nAyaM doSa iti vishessH|| nirAlambaneSviti --marIcijalajJAnAdau hi purovasthitAsu marIciSu jalapratibhAsa iti sAdhiSTAnako'yaM bhrmH| kAmukakAntAdarzanAdau kasmin purovartini kaantaaprtiiti:| na hi niradhiSThAnako bhramaH siddhAnte'GgIkartuM zakyate / zUnyavAdAvatAraprasaGgAt iti bhAvaH // yatta-kha. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhalikam 2] bhramahetava: AkAraH smRtyupArUDhaH prAyeNa sphurati bhrame / smRtestu kAraNaM kiJcit kadAcit bhavati kvacit // 60 // kvacit sadRzavijJAnaM kAmazokAdayaH kvacit / 'kvacittu' darzanAbhyAsaH timiraM cakSupaH kvacit // 61 // cinidrA kacicintA dhAtUnAM vikRtiH kvacit / alakSyamANe taddhetau adRSTaM smRtikAraNam // 62 // bAlasyendudvayajJAnamasti nAstIti vette kaH / astitve'pi smRnau hetumadRSTuM tasya manyate // 63 // nUnaM niyamasiddhayarthaM janakasyAvabhAsanam / na caikAntAsato dRSTA jJAnotpAdanayogyatA // 64 // 'na ca sannihitaM vastu tatrAsti vanitAdikam / tenedaM smRtyupArUDhaM avabhAtIti manvate // 65 // tatrAdyena padenaitAH svAntaHkaraNasaM bhavAH / nirastA bhrAntayo'kSAdisaMsargarahitodayAH // 66 // 'yAH punaH piitshngkhaadimrunii| dibuddhayaH / jAstadAsAya sUtre padamidaM kRtam // 67 // 229 smRtyurUDha iti / evaJca purovartitvAMze paraM bhrama iti bhAva: / alakSyamANa iti / taddhetau bhramahetau alakSyamANe- pratyakSato'gRhyamANe maSTaM vA smRtikAraNaM kalpanIyamityarthaH / nanu bAlasya kathaM pUrvoktadoSANAM prasaGgaH ? kathaM vA tasya bhramotpattiH ? ityatrAha - bAlasyeti / smRtAviti / 'AkAra: smRtyupArUDhaH' ityatroktAyAM bhramahetubhUtAyAM smRtau ityarthaH / niyamasiddhayartha - kAryakAraNayorvyAptisiddhayarthaM atrApi janakasya - bhramahetoH avabhAsanaM nUnamaGgIkartavyam / anyathA kutrApi kAryAt kAraNAnumAnaM na syAdityarthaH / namu niradhiSThAna eva vanitAdibhramaH kuto na syAdityatrAha - -na ceti / Adyena padena - indriyArthasannikarSotpapadena / padam / evaJca bhramaH dvividhaH - amtargatAkAre eva vastuni AkArAntaraviSayaka iti sarvo'pi bhramaH sAlambana eveti || 1 kacizva - kha. idaM padaM - avyabhicAribahiSTatvaviSayakaH, bahirgata Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 pratyakSalakSaNayaTakadalakRtyam nyAyamaJjarI [vyavasAyAtmaka'dalaprayojanam durAta sthANupuruSasAdhAraNaM dharmamArohapariNAharUpaM upalabhamAnasya tayoranyataratra vartamAnAn vakrakoTagadIn kara'caraNAdIn' vA vizezanapazyataH samAnadharmaprabuddhasaMskAratayA cobhayavartino'pi vizeSAnanusmarataH puro'vasthitArthaviSayaM sthANurvA puruSo veti saMzayajJAnamupajAyata / tat indriyArthasannikarSotAnatvAdivizeSaNayuktApa na prtykssphlm| atastadyavacchedAya vyavasAyAtmaka grahaNam // ['indriyArthasannikarSotpanna'padena na saMzayavyudAsasaMbhava: nanu! mAnasatvAt saMzayajJAnasya indriyArthasannikarSItpannagrahaNena nirAsaH siddhayatyeva ; kiM padAntareNa ? tathA ca bhASyakAra:'smRtyanumAnAgamasaMzayapratibhAsvapnajJAnohasukhAdipratyakSaM icchA dayazca manaso liGgAni' (nyA. bhA. 1-1-16) iti vakSyati / maivam-sthANvAdisaMzayasya bAhyendriyAnvayavya tirekAnuvidhA. yitvaat| kazciddhi mAnasaH saMzayaH samastyeva; yathA---- daizikasya jyoti NakAdeH ekadA'nyadA cAsamyagAdizya tRtIya pade punarAdizataH saMzayo bhavati--kimayamammadAdezaH saMvadet ? uta visaMvadet?' iti| sa bhASyakRtazcetasi tyoH-sthaannupurussyoH| ubhayavartino'pi vizeSAnanusmarata ityanena bhramavailakSaNyamuktam // maanstvaaditi| indriyeNa dharmiNi gRhItAyAM sAdhAraNadharmayoH smaraNe ca pazcAjAyamAnaH saMzayo mAnasika ev| na hi tatra vastudvayena sAkamindriyasannikarSoM vartata ityrthH| saMzayasya mAnasatve saMvAdamAha- tathA ceti| kAryAt khalu kAraNAnumAnamidam / tena ca saMzayasya manaHkAraNakatvamuktaM bhavatItyarthaH / bAhyandriyeti / tathA ca cAkSuSa evAyaM sthANupuruSasaMzaya ityarthaH / nanu tarhi mAnasa: sazaya eva nAsti kim ? itytraahkshciditi| daishikH-graamiinnH| bhASyamapyetadviSayamityAha - sa bhASyakRta 1 caraNAn-kha. bakSyate -ka. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAThikam 2] vyavasAyAtmakadalaprayojanam 231 kevalamanaHkaraNa iti sthitH| yastu viSphAritAkSasya 'sthANurvA ? puruSo vA ? ' ityAdiH saMpadyate saMzayaH tamanindriyArthasannikarSajaM ko nAmAcakSIta! [avyabhicAri padenApi na saMzayavyudAsasaMbhavaH] nanu! atasmiMstaditi jJAnaM vyabhicAri vyAkhyAtam / ekarUpaM ca puge'vasthitanartha anekarUpatayA spRzati saMzayaH-'sthANurvA ? puruSo vA?' iti / so'yamatasmiMstathAbhAvAt viparyaya eveti pUrvapadavyudastatvAt na padAntaravyavacchedyatAmahatIti / naitadevamsvarUpabhedAt 'kAraNa medaacc| 'ekameva viruddhamAkAramullikhan viparyayo jAyate-sthANau puruSa iti, puMsi vA sthaannuriti| aniyatAkAradvayolekhI tu saMzayo bhavati-sthANurvA syAt ? puruSo veti / so'yaM svarUpabhedaH prtyaatmsNvedyH|| ___ kAraNa bhedazca'-viruddhavizeSasmaraNaprabhavo viparyayaH-zuktikAyAM sannihitAyAM rajatavizeSAn , mIciSu sannahiteSu salilagatavizezananusmarataH viparyayo bhavati ; ubhayavizeSasmaraNajanmA tu saMzaya iti-padAntaranirasanIya evAyam // iti| evaM mAnasasaMzayasatve'pi saMzayasAmAnyasya mAnasatvAbhAvAt indriyArthasannikarSotpannapadena na vyudAsaH // . nanvidaM atasmiMstaditi jJAnaM kathaM bhavet / tatra hi purovartini sthANutvaM puruSatvaM vA vartata evaM khalvityatrAha- eketi| sthANutvapuruSatvAnyataravat tadanyatarAbhAvo'pi tatra vartata eva, tayovirudvasvAdityatasmiMstaditi jJAnameva taditi / svarUpabhedAditi / viparyayApekSayeti zeSaH / ekameveti AkAravizeSaNam // pdaantretyaadi| avyabhicAripadena na maMzayavyudAsa ityarthaH / etaduktaM bhvni| pratItaH AkAro yadi dharmiNi nAsti, tadA tat jJAnaM gyamicaritamityucyate / saMzayasthale tu pratItaH ekaH bhAkAraH dharmiNyastyeveti saMzayaH vyabhicarita iti na vaktuM zakyata iti // 1 karaNa-ka. 'evameva-kha. medasta-sa. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 pratyakSalakSaNaghaTakadakakRtya ['avyapadezya' padenaiva 'vyavasAyAtmaka' padaM na caritArtham ] nanu ! saMzayaviparyayayorapi nirvikalpayorasaMbhavAt avyapadezyapadenaiva pravarapakSe pratikSepaH siddhayet / puro'vasthita sthANvAdidharmidarzanamAtrameva nirvikalpaka mindriyavyApArajam / anantarantu ubhayAnyatara' vizeSaNasmaraNajanmano rullikhita zabdayoreva saMzaya viparya.. yayorutpAdaH / tatra vizeSasmRtyaiva zabdAnuvedhasyAkSepAt / ataH padadvayamapi tadvyudAsAya na kartavyam // [ nyAyamaJjarI - 'deva' tAvadvaktavyam / pragharapakSaH pratikSipta eva yataH zabdAnuvedhajAtamapi pratyakSamupapAditam // [' indriyArthasannikarSotpanna' padenApi na saMzayaviparyayavyudAsasaMbhavaH ] nanu ! bhavatu pravarapakSaH pratikSiptaH / sadRzadarzana niSThite tu nayanavyApAre, vizeSasmRte rUrdhvamupajAyamAnau saMzayaviparyayau nendriyajAviti prathamapadenaiva nirastau bhavataH - sadasat - smRte rUrdhvamapI nirvikarUpayo: --- zabdAnanuviddhayoH / pravaraH- bhASyakAraH / ' yakSapAdaH pravaro munInAM' iti vArtikokteH tathA nirdezaH / asaMbhavadoSanirAsakatayA adhyapadezyapadasya svena vyAkhyAtasvAt ' pravarapakSe' ityuktam / avyapadezyapadena tayornirAsamevopapAdayati-- puro'vasthitetyAdi / ubhayAnyatare ti yathAkramaM saMzayaviparyayAbhiprAyam / avyapadezyapadena saMzayaviparyayagyudAsasUcanAya - ullikhitazabdayoriti / ullikhita zabdayorisya pramANamAha-- tatreti / upapAditaM - ( pUrva 205, 215 puTe) : tathA ca nAnena saMzayavyAvRttiH // 2 atra tadeva sva navina - - yadyapyanupadameva saMzayaviparyayayoraudrayikatvamuktaM, tathA'pi tadevAkSipyata iti mantavyam / pUrvaM hi indriyAnvayavyatirekAnuvidhAnAt aindriyakatvamuktam / indriya vyApArastu sadRzadarzane paryavasyatItyAkSepaH / sadRzadarzana niSThite - sahagadarzana evaM vizrAnte / evaJcAnantaramindriya vyApArAbhAvAt kathaM tayorindriyArthasannikarSaM janyatvam ? na hi saMzayaviparyayayoH ' janmano-ka Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlikam 2] pratyakSapadanirvacanam 233 ndriyavyApArAnuvRttarityuktatvAt / etacAmvayavyatirekAbhyAmava. gamyate, nimIlitacakSuSastadanutpAdAt / na ca tadAnImanta:saGkalparUpeNApi zabdollekhaH / utpanne tu saMzaye viparyaye ca vAcakasmaraNaM bhaviSyatIti samyagjJAnavat saMzayaviparyayAvapi zabdollakha. zUnyau saMvedyate / vizeSasmRtistu vizeSaviSayatvAt tAnevAkSipatu / zabdasya kiM vartate? vAcakazabdasmRtistu zabdamupasthApayati / sA ca na taav'dutpnneti|| . samyakpratyayavattasmAt vaackollekhvrjitau| akSa'vyApArajau na staH na saMzayaviparyayau // 68 // IzayoH kathamanayorAdyapadavyudasanIyatA? tasmAt / sadapAkRtaye yuktaM padadvayasyApyupAdAnam // 69 // * ["pratyakSaM ' iti padamyAkhyAnam ] evaM lakSaNapadAni / lakSyapadaM tu 'pratyakSam' iti jJAnavizeSa rUlyaiva pravartate; yogasya vyabhicArAt / prati gatamazaM prtykssmitykssraarthH| sa cAyaM sukhAdAvapi saMbhavatIti rUDhireva saadhiiysii|| prakAratayA bhAsamAne vastuni indriyasambandho'sti / anyathA myAptigrahaNakAle baDherendriyikatvAt anumAne'pi vaDheraindriyikatvaM syAditi bhaavH| smRteranantara. mapi kutaH indriyavyApArApekSesyatra anubhavaM pRccheti vdti-etcceti| tadanutpAdAta--saMzayaviparyayayoranutpAdAt / tayoH prakArAMze indriyasavikarSAbhAve'pi, vizeSyAMze assyeva sH| tatazca pratyabhijJAvat tAvapi pratyakSAveveti ma niraassNbhvH| samyagnAnaM-zabdAnanuviddhapramAtmakasavikalpakajJAnam / taanev--vishessaanev| evakAreNa shbdnyvcchedH| akSavyApArajau na sta iti na ityanvayaH // jyabhicAramevopapAdayati-prati gtmiti| indriyasambaddhamityarthaH / sambandhazca jnyjnkbhaavH| evaJca sukhAdInAmapi mAmasatvAdatimyAptiH / bAyendriyamAtravivakSAyAmAtmapratyakSAdAvagyAptiprasAH / / 1 dupapanneti-kha. vyApArajanmAnau tasa:-kha. ..' Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 984 pratyakSalakSaNavicAranigamanama nyAcamArI __ [sUtre 'pratyakSa padaM yaugikamapi syAt ] athavA jJAnapadasya sUtra nirdezAt yogpksso'pystu| na cAsau dRzyamAno nihotuM yuktH| yogarUDhistu nAma na sAtaiva vidussaam| yatrApi hi dvayaM dRzyate tatrApi zabdapravRttau prayojakameva bhavati // kathaM punaH akSaM prati gataM jJAnamipyate ? na saMyogitvena; aJjanAdeH pratyakSaprasaGgAt / na samavAyitvena ; akSavartinAM rUpAdInAM . tathAtvaprasaGgAt / na janakatvena; akSAraMbhakANAM paramANUnAmapi ..thaabhaavprskteH| tasmAta janyatvenaiva jJAnamakSaM prati gatamiti vyAkhyeyam // avyayI vivyAkhyAnaM tu na yuktam / pratyakSaH puruSaH, pratyakSA strI, ityAdivyavahAradarzanAt -- ityalamatiprasaGgena ) . . arthapoSkalye saMbhavati DisthAdiNdava valasAGketikatvaM na yuktamityata bhAha- athaveti / tarhi sukhAdau kathaM vyabhicAravAraNamityatrAha -- jhaanpdsyti| dRzyamAnaH- prtiiymaanH| nanu kuta. yogarUDhayorvikaraNadaraNaM, astu tayossamuccayena bodha itytraah--yogruuddhistviti| etattattvaM zabdaprakaraNe spaSTIbhaviSyati / dvayaM--yoga: rUTizca / prayojakameveti / anyataraditi zeSaH / paGkaja nakartRtvasAmyAta bhekAdiSu paGkajapadaprayogavAraNAya paraM rUbyapekSA, na tvarthabodhAyeti / prata ityasya vivaraNaM gatamiti // pratyakSaprasaGgAt- prara kSatvaprasaGgAt / pratyakSapadavAcyatvamasaGgAditi vaa|| na yuktamiti / atra-yadyapi bhASye ' akSasyAkSasya prativiSayaM vRtti: pratyakSam' iti karthanAdabyayIbhAvapakSaH bhAnyokta iti granthakRdabhipretIva ; parantu vArtike, 'nAyaM samApaH, kintu svarUpakathanamAtram / samAse khalu dvitIyaiva syAt , ma sssstthii| bhataH pratigatamakSaM pratyakSamiti prAdisamAso draSTavyaH'' ityuktamatra smaraNIyam / pratyakSasUtre yataH'zabdAdhyAhAraH pUrvameyoktaH // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] bauddhasammata pratyakSalakSaNavicAra : tenendriyArthajatvAdivizeSaNagaNAnvitam / yato bhavati vijJAnaM tat pratyakSamiti sthitam // 70 // iti vigatakalaGkamasya dhImAn akuruta lakSaNametadakSapAdaH / na tu pararacitAni lakSaNAni kSaNamapi sUkSmadRzAM vizanti cetaH // 71 // iti pratyakSasUtravyAkhyAnaprakaraNam [parasammata pratyakSalakSaNaparIkSA] [ tatra dharmakayukta pratyakSalakSaNavicAraH ] yattAvat kalpanApoDhamabhrAntamiti lakSaNam / pratyakSasya jaga bhikSuH tadatyantamasAMpratam // 72 // zabdasaMsargayogyArthapratItiH kila kalpanA / asyAzca kena doSeNa prAmANyaM na vipAne // 73 // 235 'na tu pararacitAni lakSaNAni ' ityuktameva vivRNoti - yadityAdi / yadyapi dina 'pratyakSa kalpanApoDhaM ' itimAtramuktam / parantu evaM sati * timirAdidoSadUSitacakSutraH prathamasannikarSajanmanAM zuktirajatAdijJAnAnAM kalpanApoDhatvAdativyAptirityAlocya dharmakIrtiH abhrAntapa yojayAmAsa / zuktirajatajJAnasya bhrAntatvAt nirAsaH / abhrAntatvamAtrokta anumAnAdAvativyAptiH teSAM bhramatvavyavahArAbhAvAt / ata: kalpanApoDha nati / teSAM panArUpatvena vyudAsaH / 'svalakSaNameva paramArthasat / tadeva pratyakSe viSayaH / sAmAnyalakSaNa tu aparamArthasat, taccAnumAnasya viSayaH' iti nyAyabinduH / dharmottaracAryastu 'asatyabhrAntagrahaNe gacchadRkSadarzanAdi kalpanApoDhatvAt pratyakSa syAt' ityAha // 7 bhikSuH - bauddhabhikSuH dharmakIrtiH / jagAviti / nyAyabindAviti (1-4) zeSaH / zabdetyAdi / ' amilApasaMsargayogyapratibhAsA pranIti: kalpanA ' (1-5) iti myAyabinduvAkyAmuvAdo'yam / idaM ca nyAyabinduvacanamevaM vyAkhyAtaM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nyAyamacArI bauddhasammatapratyakSakSaNavicAra: [vikalpAnAmaprAmANyopapAdanam] nanu ! amilApasaMsargayogyapratibhAsatvAdapi kamanyaM doSa mRgayate bhavAn ! asadartha viSayatvamevedamuktaM' bhavati, zabdArthasya vAstavasyAbhAvAt / svalakSaNasya sajAtIyetaravyAvRttAtmanaH sambandhAdhigamasavyapekSapravRttinA zabdena viSayIkartumazakyatvAt / tayatiriktasya vastuno'nupalambhAt // dharmottarAcAryeNa --' abhilapyate'nenetyabhilApa:- vAcakaH shbdH| abhilApena . saMsarga: abhilApasaMsarga:-ekasmin jJAne'bhidheyAkArasyAbhidhAnAkAreNa saha . grAhyAkAratayA milanam / tato yadaikasmin jJAne'bhidheyAbhidhAnayoH kAro sanniviSTau bhavataH, tadA saMsRSTe abhidhAnAbhidheye bhavataH / (tathA ca vAcyavAcaka- ' yorekajJAnaviSayatvaM saMsarga ityuktaM bhvti)| amilApasaMsargAya yogya: abhidheyAkArapratibhAsaH- yasyAM pratIto sA tathoktA iti| adhikaM tatraiva draSTagyam // kuta: uktasya doSasvamityatrAha-asadarthe tyaadi| svalakSaNajJAnasyAto vailkssnnymaah-svlkssnnsyeti| nirvikalpaviSayo vastusvarUpamAtraMsvalakSaNam / tadyatiriktasya-svalakSaNavyatiriktasya / vastunaH-paramArtha. bhuutsy| bhatra 'yasyArthasya savidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tat skhalakSaNam / tadeva paramArthasat' (1-13) iti nyAyabindUktaM smartavyam / etadukta bhvti| purovartini vastuni prathamAkSasannipAtasamanantaraM yat vastusvarUpamAtraviSayakaM jJAnaM tadeva nirvikalpaM pramANam / anantaraM bhAsamAnAnAM dharmANAM vAsanAdhInatvena tadviSayakaM jJAnaM savikalpamapramANameva, kalpitAkAraviSayatvAt / tathoktam-'parivATakAmukazunAmekasyAM pramadAtanau / kuNapaH kAminI bhakSyamiti timro vikalpanAH' iti / evaJa yanirvikalpaM nAmajAtyAyagocaraM tadeva pramANa yet nAmajAtyAdigocara savikalpamapramANameveti kalpanApoDaM pratyakSamiti / ziSTadalaprayojanaM tu spaSTIbhaviSyati / 1viSayasyAge tasvamutA-ba. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhnikam 2) bojhaiH vikalAnAM aprAmANyopapAdanam 237 na cendriyArthasannikarSAnvayavyatirekAnuvidhAyinI kalpanA buddhiH; tamantareNApi bhAvAt , tasmin satyapi ca pUrvAnubhUtavAcakazabdayojanaM vinA'nutpAdAt / yadi ca indriyArthasatrikarSaH tajjanako bhavet , prathamameva tathAvidhAM dhiyaM janayet , na ca jnyti| tadayaM zabdasmRtervamapi na janaka iti manyAmahe // taduktam"yaH prAgajanako buddheH, upyogaavishesstH| sa pazcAdapi, tena syAdApAye'pi netrdhiiH||" iti // api ca-satyapIndriyArthasaMsarge 'smRtyapekSAyAM' so'rthastayaiva vyavahitaH syaat| Aha ca "arthopayoge'pi punaH smAta zabdAnuyojanam / akSadhIyadyapekSeta so'thoM vyavahito bhavet // " iti / - bhaavaaditi| shuktirjtaadiviklpaanaamutpserityrthH| tsminindriyaarthsnikrsse| prathamameva-nirvikalpakakAla eva / zabdamyutpatte: pUrvameveti vA / tathAvidhAM-bhamilApasaMsargAdivatIm // . yaH praagityaadi| ya: indriyasanikarSaH prA-vAcakazabdopasthiteH pUrva buddheH-vikalpAsmikAyA bhajanakaH-jananAsamartha iti yAvat ; sa: samikarSaH pazcAdapi-zabdasmRtyanantaramapi upayogAvizeSataH tadadhInopayoge vizeSAbhAvAt ajanaka ev| ata: arthamantarA'pi vikalpa udetuM prbhvtyeveti| upayogaH-upakAraH // - tayaiva-smRtyaiva / arthopayoge'pIti / akSadhI:-pratyakSa artheviSaye upayoge'pi - arthagrahaNaNyApUtAvapi, yadi madhye smArta zabdasmRtyadhInaM zabdAnuyojana-abhilApasaMparga yadyapekSeta, tarhi arthaH tayA smRtyA gyavahito bhvediti| tathA ca zabdasmRtyA vyavadhAnAt indriyaM kathaM savikalpaM janayet / smRtyadhInaM ca savikalpaM kathaM vA pramANa myAditi bhAvaH // smatyapekSayA-kha. svathaiva-ka. . Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 bauddhasammatapratyakSalakSaNavicAra: nyAyamacArI [vikalpAnAmanindriyajasvam saGketasmaraNasahakArisavyapekSamakSamIdRzIM vuddhiM janayatIti cet-na-vyatiriktAvyatiriktopakArAdivikalpaiH sahakAriNo nirsaatvaat| kiJca daNDItyAdivikalpavijJAnaM nendriyApAtavelAyAmeva jAyate ; kintu bhuprkriyaapekssm| yadAha-(pra. vA. 3-1-15) "vizeSaNaM vizeSyaM ca saMbandhaM laukikI sthitima / / gRhItvA 'sakalaM caitat tathA pratyeti nAnyathA // " iti // nanu zabdasmaraNasya svAtantryeNa pratyakSakaraNatvaM nAstyeva, kintu samikarSavat indriyasahakAryeveti na tena vyavadhAnamiti zaGkate-- saGketeti / vytirikttyaadi| vastUnAM kSaNikatvasAdhanAvasare kathito'yaM vicAroM bauddhaiH| kusUlasthatrIjaiH aMkurAkaraNAta kSetrasthatrIjairakurakaraNAca karaNAkaraNayorekatra virodhAt kusUlasthavIjamanyata, kSetrasthavIjaM cAnyaditi vktvym| sahakArisamavadhAnavazAt kusUlasthaM bIjamevAra janayatIti tu na vaktuM yuktam / sahakAriNa: kiM bIjasyopakurvanti? uta svAtantryeNAGkaraM janayanti ? uta kiJcidapi na kurvanti ? na tRtIyaH, sahakAritvAsaMbhavAt / na madhyamaH, bIjasyAkaraNatvaM tadA hyApadyeta / na prathamaH, sahakAribhiH saMpAdyamAna upakAraH kiM bIjasvarUpAdatirikta: ? uta na ? yadi na, tarhi bIjasvarUpAtiriktopakArAkaraNAt vyarthAH sahakAriNaH, bIjasvarUpaM hi pUrvameva siddhm| yadi cAtiriktaH, tarhi ye mahakAriNaH bIjAtiriktamupagAramatizayaM vA saMpAdayanti te svAtantryeNa kArya meva nirvatayantu, kiM madhye bIjena kartavyam / 'taddhetoreva taddhetutve madhye kiM tena' iti nyAyAt / tathA cAnvayavyatirekavazAt sahakAritvenAbhimatAnAmeva karaNatvaM samAyAsyatIti / ayaM ca nyAyaH prakRte'pi tulya iti vikalpA: nendriyajanyA iti / indriyaapaat:--prthmaaksssnnipaat:| laukikI sthiti miti| pAdAdisuMyukte sati daNDe daNDIti vyavahArAmAvAta, yAdRzarItyA sambandhe viziSTavyavahAraH lokasammata: tAdRzavailakSaNyaM ceti tAtparyam / tathA--- daNDItyAdirItyA // saMkanamtava iti prmaannvaatikpaatthH| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvikam 2] baurota kaspAIviSyam 239 nayatI prakriyAM prathamanayanopanipAtajAtamavikalpa zAnamudrodu namamityAha-(pra. vA. 3-174) '" saGketasmANopAyaM dRSTasaGkalanAtmakam / . pUrvAparaparAmarza'zUnye tavAkSure' katham" iti // [vikalpadvaividhyam] tatraitat syAt dvividhA vikaruNA, chAtramanorathaviracitAH, idantAgrAhiNazca niilmityaadyH| tatra pUrva mA bhUvan pramANam / kasteSvarthanirapekSajanAsu prAmANye'bhi nivizeta' ! idantAgrAhiNAM tvAMvinAmRtatvAt kathaM na prAmANyama ? iti-- ucyate-sarva evAmI vAlAH paramArthato'rtha na spRzantyeva / sa hi nirvikalpakenaiva sarvAtmanA pricchinnH| taduktam "ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH svayam / ko'nyo nadRSTo bhAgaH sthAt yaH pramANaiH parIkSyate" iti // iyatI prakriyAmiti / vilambahe miti yAvat / saMketetyAdi / nAmavikalpAbhiprAyeNa saMve.tasmANamatroktam / savikalpakaM hi saMketasmaraNAgrupAyajanyam / cAkSuSaM tu purovRttisvalakSaNavastumAtraviSayakaM, indriyasannikarSaH tAvasyeva khalu vizrAntaH / ata: nAmAdikalpanAnAM cAkSuSe nirvikalpake kathabhavakAza ityrthH| upAyapadaM napuMsakaliGge'pi bauddhasammatam // - chAtrA:-bAlA iti yAvat / amI vikalpAH -chAtramanorathakalpitAH idantAgrAhiNazca / saH- paramArthabhUta: arthH| sarvAtmaneti / svarUpasya nirvikalpenaiva gRhItatvAt svarUpAtiriktasya ca dharmAdeH kalpitatvAta na hi jJAtavyAntaramavaziSyata iti bhAvaH / eksyetyaadi| vastUnAM svarUpaM tvekarUpameva, tacca svarUpaM pratyakSeNa gRhItam / svarUpAtiriktaM tu kiJcidapi nAstyeva / atazca pratyakSeNAgRhItasyAMzasya svarUpe'saMbhavAt kutaH prmaannaantrgvessnnmityrthH| nadRSTaH ityeka padam // zUnyaM tazcAnuSaM-la. niveza:-. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 bAdhasammatapratyakSalakSaNavicAra: nyAyamarA karupanAnAmAMsaMsparzisvam / ... ___ yattu keSAMJcidvakalpAnAmidantAgrAhitvaspaSTatvAdi rUpaM tat arthAvinAbhAvinirvikalpakadarzana pRSThabhAvitvAvAptatacchAyAsaMsargaja - nitaM, na tu teSAmarthasparzaH kazcidasti / arthAtmano nirvikalpenaiva mudritatvAt // tasmAdatAsvikAkArasamullakhapurassagaH / na yathAvastu jAyante kadAcidapi kalpanAH // 74 // . kalpanAbhedAH paJca caite kalpanA bhavanti-jAtikalpanA, guNakalpanA, kriyAkalpanA, nAmakalpanA, dravyakalpanA ceti| tAzca kvacidabhede'pi bhedakalpanAt , kacicca mede'pyabhedakalpanAt kalpanA ucyante // jAtijAtimatomaidona kshcitprmaarthtH|| bhedAgepaNarUpA ca jAyate jAtikalpanA // 75 // idamasya gorgotvamiti na hi kazcidbhedaM pazyati / senAmede medklpnev|| etayA sadRzamyAyAnmantavyA gunnklpnaa| tatrApyabhinnayobhaidaH kalpyate guNatadvatoH // 76 // tathA cAhuH eSa guNI rUpAdibhyo'rthAntaratvena 'nAsmAnaM no darza'yati ; tebhyazca vyatirekaM vAJchasIti citram // ___ pRSThabhAvitveti / nirvikalpakeNa svarUpe gRhIte hi vikalpAnAmavasaraH / svarUpasyaivAgrahaNe AkArANAM kuna kalpanA ? niradhiSThAnasya bhramasyAsaMbhavAt / mAdhyamikAtirikkaiH bauddhaiH niradhiSThAno bhramo nAGgIkriyata iti smartavyam // asya goH idaM gotvaM itynvyH| na hi kazcidbhadaM pazyatIti / ghaTapaTayoriveti bhaavH| yadyapi bhedaM vyavaharati. tathApi na pazyati / vyavahArastvanyathAsiddha iti bhAva: / evamuttaratrApi // tebhyH--ruupaadibhyH| vyatirakaM-svasya guNina iti zeSaH // nAramAtnaM daze-na. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Advikam 2) kalpanAmedAH 241 medAropaNarUpaiva gunnvtkrmklpnaa| tatsvarUpAtiriktA hi na kriyA nAma kAcana // 77 // 'gacchati devadatta iti devadattasyaivAnyUnAnatiriktasya pratibhAsAt // vibhinnayostvabhedena pravRttA nAmakalpanA / caitro'yamityabhedena nizcayo nAmanAminoH // 78 // catra ityayaM zabdaH, ayamityarthaH ; kIdRzamanayossAmAnAdhikaraNyam // evaM daNDyayamityAdimantavyA dravyakalpanA / sAmAnAdhikaraNyena bhedinograhaNAttayoH // 79 // [viparyagra iva bAdhakapratyayAbhAve'pi kalpanAnAM mithyAtvam ] nanu! yadyabhede medaM, bhede cAbhedaM AropayantyaH kalpanAH pravartante-tatkathamAsu bAdhakaH pratyayo na jAyate, 'zuktikA rajata buddhivat ucyate-yatra vastu vastvantarAtmanA'vabhAsate tatra . tatsvarUpeti / krmvdvstusvruupetyrthH| anyUnAnatiriktasyeti / na hi tiSThato devadattAt gacchan devadattaH nyUnaH, atirikto vA dRzyate / 'sa evAyaM devadattaH iti pratyabhijJA hi bhavatAM pramA iti bhAvaH // - vibhinnayoH ityatrApi naamnaaminoritysyaakrssH| kIdRzaM ityadhikSepe // ... evamiti / yadyapyatra daNDo'yamiti na pratItiH, kintvayaM daNDIti / athApi daNDa eva khalu vizeSaNaM, ato'sti bheda itybhimaan:| imamevottaratra (pu. 249) nirAkaroti // ytretyaadi| ayaM bhAva: --vyavahAradRSTayA bhramo hi dvividha:--- ekaHpurovatyaiva ekaM vastu vastvantarAtmanA'vabhAsate. yathA zuktiH rajatatayA / bhaparastu- avidyamAna evaM vidyamAna iv| yathA vezoNDakAdi / tatrAdyaH dharmAdhyAsa:, dvitIyastu dharmiNa eva / tatrAdye bAdhako yuktaH - nedaM rajataM, zuktirvA-ka. .... NYAYAMANJARI Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 bauddhasammatapratyakSalakSaNavicAraH nyAyamaJjarI bAdhako bhavati, marIciSviva jalavuddhau / iha tu na jAtyAdi vasvantaramasti, yato vastvantarAtmanA'sya graho bhvet| vyaktiviSayA evaite 'sAmAnyAdi viklpaaH| tasmAdvastvatarAnavabhAsipveSu na bAdhakaH pratyayo jAyate / tasmAnna viparyayAtmAno vikalpAH // viparyayAdvailakSaNye'pi vikalpAnAmaprAmANyameva] na caite pramANam, etadulikhyamAnasya jaatyaaderpaarmaarthiktvaat| ata evaM pramANaviparyayAbhyAmayamanya eva ciAlpa ityAcakSata ityalaM vistareNa // evametAH pravartante vaasnaamaanirmitaaH| . . kalpitAlIkabhedAdiprapaJcAH paJcakalpanAH // 8 // evaM ca pazyatA tAsAM prAmANyA moda mandatAm / bhikSuNA lakSaNagranthe tadapoDhapadaM kRtam // 81 kintu zukiriti ! dvitIye na tathA jJAtuM zakyate kasyApyAkAralyAparizeSAt / yadA ca sarvavikalpanivRtti:, tadA tvasau parinivRtta eva ; na tadA'pi bAdhakapratyayAvakAza iti| vyaktiviSayAH-- svarUpaviSayAH / viparyayaHviparItabhAnam / tathA ca ekatra vidymaanmnythaavbhaaste| anyatra tu avidyamAnameva bhAsata iti na tayossAmyamiti // ___na caitAvatA vikalpA: pramANAni- - taulyaniSedhastu bAdhakapratyayavAraNA. tyAi nacata iti / ayamAzayaH -yatra bAdhakapratyayodayaH tatraivAprAmANyamiti na nirbndhH| yAdRzabhramavizeSasthale kAntAramadhyasakRddaSTarajjusAdAbAdhakapratyaya eva nodati teSAM bhramatvAbhAvaprasaGgAt / atazca asadarthaviSayatvameva bhramatvamiti vaktavyam / tacca prakRte'pi tulyamiti / pramANa-- svalakSaNaM nirvikalpAtmakam / tathA savikalpakaM- zuktirajatajJAna lyaM, na vA svalakSaNajJAnatulyan / kintu ubhayavilakSaNameti / bhedAdItyAdinA abhedprigrhH| tadapoDhapada-kalpanApoDhapadam / tathA ca pratyakSapramANa sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikara05-kha. bheda-kha. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] bauddhasammatapratyakSalakSaNanirAkaraNam 243 ---dharmakIyuktapratyakSalakSaNanirAkaraNam [ savikalpakAnAM prAmANyasAdhanam ] atra pratividhIyate-tadidaM saMkIrNaprAyamatibaddha vilapatA bhavatA na niyataM kimapi vikalpAnAmaprAmANya'kAraNa miti spssttmaaveditm| taducyatAm. kiM zabdArthAvabhAsitvagIkRtamasadarthavAcitvaM tadaprAmANyakAraNamabhimataya ? uta saMGkatasmRtyapekSopanatamanindriyArthasannikarSajatvam ? 'uta vizeSa grahaNAdyapekSAvAptaM bahuprayAsasAdhyatvam ? uta pUrvAparaparAmarzazUnyacAkSupavailakSaNyavAcoyuktisamarpita vicArakatvam ? uta nirvikalpakaparicchinnavastugrAhitAnibandhanamadhigatAdhigantRtvam ? uta bhedAbheda samAropabhaNitamatasmiMstaditigrAhityam ? ___uta vRttivikalpAdivAdhitasAmAnyagrahaNasUcitaM bAdhyatvameveti // lakSaNe vikalpavAraNAya kalpanApoDhapadam / viparyayavAraNAya abhrAntapadaM i bhikSuNA dharmakIrtinA kRtamiti // saMkIrNeti / pramANabhUtanirvikalpakalakSaNyamucyate, ucyate cApramANabhUtabhramabailakSaNyamiti vikalpAnAM prAmANyAprAgaNyasAMkaryamuktaM bhavatItyarthaH / puurvaapreti| pUrvAparaparAmarza zUnyaM yat cAkSupaM svalakSaNamAtrAviSayaka nirvikalpa pramANabhUtaM jJAnaM tadvalakSaNyopapAdanasAmarthyAt prAptaM yat vicArakatvamityarthaH / vRttiviklyeti| ayamarthaH - sAmAnya svAzraye kiM kAsnthena vartata? utaikadezena ? Aye ghaTatvasya ekasyAmeva ghaTavyaktau parisamAptayA baTAntaraM ghaTatvaM na syAt / nAntyaH, sAmAnyasya niravayavatvAta / pratyekaM ghaTe ghaTatvajAtyakadezasyaiva sattvena yAvaddhaTatvajAterasattvena ca tasya 1 karaNa-kha. vizeSaNa la. 16* Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 bauddhasammatapratyakSalakSaNanirAkaraNam nyAyamaJjarI vikalpAprAmANyApAdakaprathamahetunirAsa: tatra tAvanna zabdasaMsargayogyArthagrahaNadvArakamasadarthagrAhitvameSAmaprAmANyakAraNamabhidhAtuM yuktam , zabdArthasya vAstavasya (3 bhAhike) samarthayiSyamANatvAt // kaH punarasAviti cet ? ya eva nirvikalpake pratibhAsate // kiM nirvikalpake sAmAnyAdikamavabhAsate ? bADhamavabhAsata . iti (5 Ahnike) vakSyAmaH // ata eva bAdhyatvamapi na prAmANyApahArakAraNameSAM vaktavyama: vRttivikalpAde'barbAdhaka'sya (5 Ahnike) parihariSyamANatvAt / bAdhakAntarasya ca neda miti pratyayasya zuktikArajatajJAnAdivat . bhavataivAnabhyupagamAt // [tatraiva dvitIyakalpanirAsaH nApya nandriyArthasannikarSajanyatvaM / saGkataMgrahaNakAlAnubhUtazabdasmaraNApekSaNAdasya vaktavyam : sahakAryapekSAyAmapi tdvyaapaaraavirteH|| ghaTapadArthataiva na syAt / na hi paTekadezabhUtatantumati puruSe paTavAniti pratItiH mamA bhavet / ata: sAmAnyasyaiva durnirUpatvenAvastutvAt tadviSayako vikalpa: bhrAntireveti / vRttivikalpAdItyatrAdipadArthaH sAmAnyaprakaraNa eva draSTavyaH // asau-shbdaarthH|| ekoktyA saptamakalpo'pi dUSita evetyAha / ata eveti / yato nirvikalpe'pi sAmAnyAdikamavabhAsate tata eva savikalpasyApi nirvikalpavadeva bAdhyatvamapi na bhavedeveti / vRttiviklpaaderiti| kAtsyena vartate ? utaikadezena vartate ? ityAdipUrvoktavikalpasyetyarthaH // __ dvitIyaM dUSayati-- nApIni / sahakArI shbdsmrnnaadiruupH| tyaapaarH-indriyvyaapaarH| pUrvokta(pu. 237)zloko vipariNamaya paThanIya dhi-kha. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2 ] vikalpAnAM prAmANyasamarthanam yaH prAgajanako buddheH sa labdhvA sahakAriNam / kAlAntareNa tAM buddhiM vidadhat kena vAryate ? // 82 // vyatiriktAvyatiriktopakArakaraNAdivikalpAstu ( 7 Ahnike) nirAkariSyante // rUpagrahaNe ca cakSuSaH pradIpAdya'pekSAyAM duSparihArAste . vikalpAH / 'na vai kiJcidekaM janakam' iti bhavanto'pi paThanti ! iti bhavatpakSe'pi tulyAste / yadyubhayordoSaH, na tenaikazcodyo bhavati / tasmAt ' upayogA vizeSataH' ityasiddho hetuH / ayamevopayogavizeSa:, yat indriyA' lokamanaskAra' viSayava'dvAcakasmaraNamapi sAmagraya'ntara 'metatpratyayajanmani vyApriyata iti na vAcakasmaraNajanitatvena smArtatvAdapramANaM vikalpaH / rUpasmRtyAkhya samanantarapratyayanirmitasya nirvikalpasya rUpajJAnasyApi tathAtvaprasaGgAt // ityAha - ya iti / yaH - hetuH prAk - sahakArisamavadhAnAt prAk buddherajanaka AsIt sa eva hetu: sahakAriNaM kAlAntareNa labdhvA tAmeva buddhiM vidadhat kena vArayituM zakyata ityarthaH // nanu sahakAriNo'pyasaMbhava upapAditaH -- ityatrAha - vyatiriktAvyatirikteti / idaM upakAravizeSaNam || 1 dera-kha. 245 kSaNabhaGgabhaGge jJAna sahakAryapekSaNamAtrAt karaNatvaM nApaitItyatra nidarzana pratibandI cAha ---- rupetyAdi / adhipatisahakArisamanantarAlambanapratyayAzcatvAryapi sAdhanAnIti khalu tairucyante / tatra dIpAdaya: sahakAripratyayAH bhavanmate kathaM sahakAriNo bhaveyuH iti / kizcidekaM na vai janakaM ityanvayaH / ekameva phalopadhAyakaM na bhavati, kintu militamevetyarthaH / te - ukta vikalpAH / indriyetyAdi / adhipatyAdInAM yathAsaMkhyaM anvayaH / tatra prakRte manaskAraH samanantarapratyayaH rUpAdyAlocanAjJAne / rUpasmRtIti / na hi rUpAviSayakaM cAkSuSaM kiJcidudetumadhyalam / rUpApratItau hi vastu kathaM pratIyeta / atazca rUpasmRtyAkhya samanantarapratyayaM vinA nirvikalpo'pi na bhavedavetyAzayaH // 2 vizeSAdindriyA - kha. 3 viSayatvava- kha. 4 ntargata-kha. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 bauddhasammatapratyakSalakSaNanirAkaraNam nyAyamaJjarI [indriyasanikarSasya phalenAvyavadhAnopapAdanama] yaccedamucyate--so'rtho vyavahito bhavet' iti - tanna vidmaH, kIdRzaM vyavadhAnamarthasyeti / na hi dIpena vA manasA vA vijJAnahetunA kadAcidartho vyvdhiiyte| manovaJca' vAcakasmRti rapi sAmaprayantargatA satI tatpratIto vyApriyata iti kathamartha vyavadadhIta // smRtiviSayIkRtaH zabdaH tamartha vyavadhatta iti cet--nazabdasya tatprakAzakatvena jJAnavat dIpavatA vyavadhAyakatvAbhAvAt / na cendriyavyApAratirodhAnaM vyvdhaanm| tasyAdhunApyanuvartamAnatvAt // yathA tadbhAvabhAvitvAdAdyaM vijnyaanmkssjm| . . tathA tadbhAvabhAvitvAduttaraM jJAnamakSajam // 83 // na hi vAcakasmaraNAnantaraM akSiNI nimIlya vikalpayatipaTo'yamiti // atha. yAvadvAcakavijJAnaM hRdayapathamavatarati tAvatso'rthaH kSaNikatvAdatikrAnta iti vyavahita ucyate -- tadapi durAzAmAtram / kSaNabhaGgasyopariTAnirAkariSyamANatvAt (7 Alike) // ttprtiito--arthprtiito| vyApriyata iti / tathA ca zabdasmaraNasyApi sAmagrathantargatatvena tasya vyavadhAyakatvaM na saMbhavatItyarthaH / / vyavadhatta iti / indriyasannikarSAderiti zeSaH / anupadoktamajAnAnaM prati tadeva spaSTayati-zabdasyeti / tatprakAzakatvena-arthaprakAzakatvena / avyavadhAyakatve dRSTAntaH - jAnavadIpavaditi / nanu vyavadhAna indriyavyApAravyavaccheda evetyAzaGkaya samAdhatte na ceti // tadbhAvabhAvitvAt -- indriyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt / AdyaM vijJAna--nirvikalpakam / uttaraM-- savikalpakamapi // hRdgataM prakAzayati --atheti / yAvattAvacchabdau kAlAvadhiparau / 'vat-ka. 'rapyasA-kha. ta-ka. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAMhnikam / vikalpAnAM prAmANyasamarthanama 247 api ca pradarzitaprAptyAdivyavahAravalantAnadvArakamihApi tadhaNaM bhaviSyatI te sarvathA na vyvdhaanm| tadevaM samayasmaraNasApekSatve'pi nendriyArthasalikarpotpannatAmativartate savikalpakaM vijJAna miti kathamapratyakSam ? [ tRtIyavikalpanirAsaH] yApunaH vizeSaNavizeSyagrahaNAdisAmagrayapekSatvena bahuprayAsasAdhyatvamaprAmANyakAraNamabhidhIyate -tadatIva subhASitam ! na hi bahuklezasAdhyatvaM nAma praamaannymuphnti| uktaM ca 'na hi girizTaGgamAruhya yadgRhyate tadapratyakSam' iti| rasAdijJAnApekSayA ca 'rUpAdizA'nasya dIpAdyAlokAharaNaprayAsasAdhyatvAdaprAmANyaM syaat|| .. [caturthavikalpanirAsaH] yadapi pUrvAparaparAmarzarahitacAkSuSavijJAnavaiparItyena vikalpajJAnAnAM vicAra katvAdaprAmANyamucyate--- tadapi na samyaka / sarvatra jJAnastha vicaarktvaanuppttH| vicArako hi prmaataa| sa hi pazyati, smarati, anusandhatte, vicArayati, icchati, dveSTi, yatate. gRhNAti, jahAni, vastramanubhavatIti vkssyaamH| artha ca spRzato vijJAnasya vicArayato'pi kathanaprAmANyaM syAt // pradarzitati / indriyAdineti shessH| loke hyabhimatamartha pazyana pravRttastameva prAmonIta sarvasiddham / kSaNabhaGge ca tatsantAnakyAnnirvAhyam / tatra dRSTasyAtikAntatye'pi yathA saMtAnakyAt dRSTasyaiva prAptirucyate bhavadbhiH, tathA prakRte'pyastviti bhaavH| samayaH- zantiH / vAcakazabda iti yAvata // rsaadiiti| rasAdipratyakSaM hi viSayendriyasambandhAtiriktaM nApekSate, rUpapratyakSaM tu vadatirikAlo kAdisaMpAdanamapekSata iti tasyAprAmANyaM syAditi // sarvatreti / jJAnaM hi vicArAtmakaM, na tu vicArakam ; vicArakastu puruSa evetyrthH| astu tauMpacArikameva jJAnasya vicArakatvam -- ityatrApyAha-- artha spRzata iti| arthajanyasyeti yAvat / rUpakSA- kha mAtA-kha. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 bauddhasammatapratyakSalakSaNanirAkaraNam nyAyamaJjarI paJcamavikalpanirAsa: ] athAsya nirvikalpenaiva sarvAtmanA spRSTatvAt piSTapeSaNamayukta. miti savikalpa'madhi'gatArthagrAhitvAdapramANamiti manyase, tadapi na sAdhu -pUrvameva (pu. 56) parihatatvAt / na hyanadhigatAdhigantRtvaM praamaannymityuktm| gRhItagrahaNe'pi pramANasya pramANatvAnanivRttaH // [SaSThavikalpanirAsa:] yattvabhyadhAyi-bhinneSyabhedaM abhinneSu ca bhedaM kalpayantyaH kalpanAH, atasmista'dhaNe prAmANyamavahajatIti-tadyuktam atasmi'stadgaho' bhavatyapramANatva'kAraNam ; tattviha nAsti / tasya hi bAdhakapratyayo pasannipAtAnnizcayaH / na ca bhavadupavarNitAsu paJcasvapi jAtyAdikalpanAsu bAdhakaM kiJcidastIti nAtasmistadgAhiNyaH kalpanA bhavanti // jAtirjAtimato bhinnA guNI guNagaNAt pRthak / tathaiva tatpratItezca kalpanoktirabAdhikA // 84 // etaccopariSTAnniNepyate // dravyanAnotu bhinnayobhaidenaiva pratItiH, naabhedklpnaa| na hi 'devadattazabdo'yam' ityevaM tadvAcyaH pratIyate // nanu 'devadatto'yaM' iti saMjJAsaMzyabhedavyavahAro dRzyata eveti cetna, zabdaviziSTatadvAcyA vagatireSA, * na shbdo'syaamrthaaruuddho'vbhaaste| na zabdavivartarUpeNArthaH parisphuratiH kiM tarhi ? kathamatrAprAmANya kAraNAbhAvanizcaya ityatrAha-tasyeti / tsy---apraamaannysy|| tathaiva-pRthakvenaiva / abAdhiketi / prAmANyaM pratIti shessH|| ghaTamya rUpaM, gavi gotvamityAdau guNaguNinoH bhedapratItAvapi, nIlo ghaTaH, gauH ityadisAmAnAdhikaraNyapratItirapyasti / dravyanAmnostu tadapi nAstIti kathaM tatra abhedakalpaneti 'tu'zabdena sUcitam / dRzyata iti| devadattapadaM hi tatra mapi-kha. ' dhe-kha. stadhaNe-kha. Na-ka. pani-kha. 'ityevaM tadvAcyA-kha. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] vikalpAnAM prAmANyasamarthanama 249 shbdsmRtyaakhysaamgrysaamrthyaatishyodbhvH| pratyayAtizayaH mo'yaM ityevaM prAk prasAdhitam // 85 // daNDayaya miti dravyAbhedakalpanA tu mndmtibhirevodaahRtaa| na hi daNDo'yamiti devadatte pratItiH, apitu daNDIti / tatra ca prakRtipratyayau pRthagevopalabhyete-daNDo'syAstIti 'dnnddiiti| tadiha yathaiva vastu tathaiva tadavasAya iti naabhedaaropH|| karmaNi 'tu dvayamapi nAsti; 'nAbhinne bhedakalpanA ; na ca bhinne'pya bhedklpnaa|| kriyA hi "tadvano' bhinnA bhedenaiva ca gRhyate / calatItyAdibodheSu tatsvarUpAvabhAsanAt // 86 // tena kriyAMguNadravyanAmajAtyuparaJjitam / viSayaM darzayannati vikalpo nApramANatAm // 87 // viparyayAtsamuttIrNa iti sAdhu shaamhe| pramANAttu bAharbhUtaM vikalpaM na kSamAmahe // 18 // kvacidvAdhakayogena yadi tasyApramANatA / nirvikalpe'pi tulyA'sau dvicandrAdyavabhAsini // 89 // sNjnyaabodhkm| prAk-avyapadezyapadakRtyavicArAvasare // prtiityolkssnnymupaadyti-ttreti| tadavasAyaH-- tajjJAnam / / karmaNi viti| ayaM gauH, nIlo'yamityAdau sAmAnAdhikaraNyapratItirvA vartate, karmaNi tu tadapi nAstIti sUcanAya tu zabdaH // ... ttsvruupeti| aashryaatiriktkriyaasvruupetyrthH| dhAtoH kriyA arthaH, AkhyAtasya Azraya: / na hi calatIti pratyayaH sadA'stIti kriyAtadvatobhaiMda ityrthH| viSayaM darzayan vikalpa: aprANatAM naiti ityanvagaH / vipryyaaditi| vikalpo'yaM viparyayavilakSaNa iti sammatameva, aprAmANyaM tu netyrthH| dvicndreti| tasyApi prthmaaksspaatjtvaadityrthH| nanu tarhi ' daNDI-kha. tat-kha. nAbhede-ka. tasvato-kha. -ka. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 bauddhasammatapratyakSalakSaNanirAkaraNam nyAyamaJjarI manorAjyavikAratAnA kaammstvprmaanntaa| yathAsnu pratAnAM na tyasAvakSajanmanAm // 10 // vikalpA api svatantrAH] na ca nirvikalpapRSTabhAvitvakRtameSAmetadrapam ; 'viSayasaMsparza'mantareNa svatassvaccharUpANAM jJAnAnAmevamAkAratvAnupapattaH ki nirvikalpapRSThabhAvitA kariSyati ? tadanantarabhAvinI hi smRtirapi kvacidRzyata pava; na ca sA tacchAyAvatI iti durAzAmAtra metat // nanu nirvikalpakenaiva vastusarvasvaM gRhItaM ekasyArthasvabhAvasyeti carNitam prativihitametat-gRhItagrahaNe'pi prAmANyAnapAyAt / / . nirvikalpaviSayavastuni vipratipattayaH] . . 'kiJca kiM' nirvikalpake na gRhyata ityetadeva na jAnImaH / / bhavanto nirvikalpasya viSayaM saMpracakSate / sajAtIyavijAtIyaparAvRtta svalakSaNama // 9 // bhrAntijJAnameva nAstItyatrAha-manorAjoti! kAkasya sarvatra kaaminiidrshnruupaannaamityrthH| evaM pAJcit svapnAnAM ca / yathAvastu-vastvanatikramya / asau--apramANatA // nirvikAsamanantarabhAvitvakRtameva vikalpAnAM iMdantAgrAhitvAdIti yaduktaM tatpratyAha---na ceti / paSA-savikalpAnAM / etan-spaSTatvaM idntaagraahisvaadi| vissyeti| ayamarthaH ... tanmate hi jJAnaM svato nirAkAram / viSayolekhavazAdeva saakaarjnyaanaanubhvH| evaJca vikalpAnAM nirvikalpAdhInatve'pi sAkAratvaM viSaya bandhAdhInameva vaktavyamiti nirvikalpapRSTabhAvitvaM kiM vA tatra kariSyatIti vikalpAnAM viSayasaMsparzoGgIkaraNIya eveti / nirvikalpa pRSThabhAvinISu smRtiSu idantAgrAhitvaspaSTatvAderabhAvAta vyabhicarita cedmityaah-tdnntreti| kvciditi| yathA vizeSAnavagAhi svarUpamAtrAvagAhi nirvikalpaM prathamaM jAyate, tatazca tatra vizeSabhAnAdikaM ; evaM smaraNasthale'pi kadAcit prathamaM svarUpamAtrasmaraNaM, tatastatra vizeSacintana 1 vidhA-ka. kizca-ka. 'kica-ka Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] nirvikalpaviSayavicAra: 251 mahAsAmAnyamanye tu sattAM tadviSayaM viduH / vAgrUpamapare tattvaM prameyaM tasya manvate // 22 // mityanubhUyata eva tathA ca nirvikalpAnubhavAjAyamAnApi smRtiH na spaSTa rUpA vA idamiti grAhiNI vopalabhyata iti na nirvikalpRSThabhAvitvakRtaM taditi // anye viti| brahmavivartavAdina ityarthaH / zlokavArtike pratyakSasUtre bhaTTapAdaiH---'asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam' ityArabhya 'mahAsAmAnyamanyaistu dravyaM saditi cocyte| sAmAnyaviSayatvaM ca pratyakSasyaivamAzritam / vizeSAstu pratIyante savikalpakabuddhibhiH' ityAdinoktAnyapakSapratyabhijJAnAyaivAtrApi ' mahAsAmAnyamanye tu' ityuktam // tacca vArtikaM . nyAyaratnAkare pArthasArathimitraiH evamavatAritam'vedAntinastu mahAsAmAnyameva sattA-dravyazabdAbhilapyaM nirvikalpasya viSayamAhuH' iti // bhaTTombekaizca tAtparyaTakApAM-'vedAntavAdinastu mahAsAmAnyaM nirvikalpasya vissymaahuH| tacca kecit sattAmAhuH, apare dravyamityetaddarzayati' ityavatAritam / kAzikAyAM sucaritamitraizca 'advaitavAdinastu sanmAtraviSayaM nirvikalpaka pratyakSamityAcakSate, tadetadupanyasyati' iti spaSTamevAbhihitam // ___ayaJca pakSaH maNDanamizrakRtabrahmasi dvau tarkakANDAnte 'yathAnuvRttavyavahArasiddhiM yathA'va bhAsa kathayanti bAhyA: / tathaiva bhedavyavahArayogaM vadanti vedAntavivekabhAja:' ityatra varNita: / bAhyAH bauddhA: sakalavyAvRttaM vastveva nirvikalpapratyakSaviSaya iti vdnti| vayantu sakalAnuvRttaM sattAmAtrameva tadviSaya iti vadAmaH iti tadarthaH // surezvarAcAryaiH bRhadAraNyakasambandhavAta : (918) 'vastusvarUpasaMsparzicakSurAdibhya usthitam / bhedaspRk nAkSajAdi ......' ityatrAyamartha ukta: / etadvistarazca saMkSepazArIrakAdvaita siddhayAdiSu draSTavyaH / / ayaM ca pakSaH prathamaM hariNA vAkyapadIye upakSiptaH / apare--zabdavivartavAdinaH / tathA hyaktaM hariNA vAkyapadIye--.'anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaraM / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH' iti / evaJca pUrvoktA: brhmvivrtvaadinH| haristu zabdavivartavAdItyetAvAne va vizeSaH / itaratsarvamapi prAyaH tayostulyam / / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 bauddhasammatapratyakSalakSaNanirAkaraNam nyAyamadharI kecidgunnkriyaadrvyjaatibhedaadi'ruussitm| zabalaM vastu manyante nirvikalpakagocaram // 93 // pratyakSaviSaye'pyetAH citraM viprtipttyH| parokSArthe hi vimatiH pratyakSeNopazAmyati // 94 // pratyakSe hi mamutpannA vimatiH kena zAmyati ? idaM bhAti na bhAtIti sNvidviprtipttissu|| parapratyAyane puMsAM zaraNaM shpthaaktyH||95|| kecit -bhATTAH / tathA ca bArtikam-'nirvikalpakabodhe'pi yAtmaka- ' syaitra vstunH| grahaNaM' iti (prtykss-118)| atra nyAyaratnAkaraH'byAtmakasya --sAmAnyavizeSAtmakasyetyarthaH / sAmAnyAvabhAso'pi. pratItisiddha ev| na hi nirvikalpakenAgRhItasya savikalpakenApi grahaNaM saMbhavati / na vA'gRhIte sAmAnye vyaktyantare pratyabhijJA sNbhvti| tasmAt sAmAnya vizeSazca nirvikalpe'pi prakAzata eva' iti.|| .. evamAkRtivAde ca -' yadA tu zabalaM vastu yugapat pratipadyate / tadA'nyAnanyabhedAdi sarvameva pralIyate' ityuktam / etacca nirvikalpaviSayamiti tayAkhyAyAM uktam / etacchalokapratyabhijJApanAyaivAtrApi zloke 'zabala' zabdaprayogaH / adhikamuttaratra draSTavyam // evaJca bhATTaiH jAtivyatyorguNaguNinozca bhedAbhedAparaparyAyasya tAdAtmyasyaivAMgIkArAt nirvikalpe sAmAnyavizeSobhayAtmakaM vastu bhAsata ityaGgIkriyate / tathoktamAkRtivAde--- 'tena nAtyantabhedo'pi syAtsAmAnyavizeSayoH' iti / ata eva zatadUSiNyAM nirvizeSaviSayanirvikalpabhagavAde-'jAtiguNAdiviziSTameva dravyaM nirvikalpe bhaaste| parantu jAtiguNAdyAtmakamapi vastu na tathA nirvikalpe vivicyte| vikalpe tu tadeva jAtiguNAdyAtmanA vikalpyate' iti abhihitam / idaM ca mataM kaumArilAnAmiti tayAkhyAyAM caNDamArute mahAcAyaruktam / adhikamanyatra grAhyam // pareti / evaM vAdiSu vipratipadyamAneSu anubhave zaraNIkaraNIye sarve'pi vAdinaH svAnubhavamapi tathA tathA mAcakSata iti antataH zapathakaraNamevAvaziSyata dUSitam-kha. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Advikam 2] nirvikalpaviSayavicAra: 253 na tu zapathazaraNA eva nirudymmaasmhe| mArgAntareNApi tatprameyaM nizcinumaH // nirvikalpAnusAreNa savikalpakasaMbhavAt / 'grAhyaM tadAnuguNyena nirvikalpasya manmahe // 96 // [svalakSaNamAtraM na nirvikalpaviSayaH] tatra na tAvatsakalasajAtIyavyAvRttaM skhalakSaNaM pratyakSasya vissyH|| gRhIte nirvikalpena vyAvRtte hi svalakSaNe / akasmAdeva sAmAnyavikalpollasanaM katham // 97 // nirvikalpAnusAreNa hi vikalpAH prAdurbhavitumarhanti / api ca -- vijAtIyaparAvRttaviSayA yadi klpnaa| vyAvRttirUpaM sAmAnyaM gRhItaM hanta ! darzanaiH // 98 // iti / zapatho'pi yadi kriyeta tadA kA gatiriti cet tatrAha-na svityAdi / sakaletaravyAvRttaM svarUpameva nirvikalpe bhAsate ityukte tatra itarapadArtha:sajAtIyo vijAtIyazca / tatra sajAtIyavyAvRttAkArabhAne bAdhakamAha-- sajAtIyeti / gRhIta ityaadi| ayamarthaH / nirvikalpena sakaletaravyAvRttaM rUpameva gRhyate, sAmAnyaM tu vikalpasyaiva viSaya iti khalu tava matam / atredaM pRcchAmaH-sAmAnya anyatra kadApi gRhItaM ana vikalpe bhAsate? uta kutrApi na? kutrApyabhAtasya bhAnaM tu na saMbhavatyeva, na hi zazazRGgAdiH kutrcidbhaaste| anyatra bhAtaM cet , kiM vikalpe? uta nirvikalpe? yadi vikalpe tarhi punrnvsthaa| yadi nirvikalpe tarhi siddha naH samIhitamiti / 'vyAvRtte svalakSaNamAtre nirvikalpena gRhIte sati sAmAnyaviSayavikalpaH Akasmika eva kathaM syAt ' ityarthaH / / atha vijAtIyavyAvRttAkArabhAne dossmaah-vijaatiiyeti| sAmAnya hi bhavanmate anyApoharUpam / tathA ca nirvikalpe saamaanybhaanmNgiikRtmeveti| nanu 'prAyAntarA-ka. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 bauddhasammatapratyakSalakSaNanirAkaraNam [nyAyamaJja vyAvRtAnnanu naivAnyA vyAvRttiH prmaarthtH| pAvRttagrahaNenaiva sutarAM tadgaho bhavet // 99 / ' sAmAnya grahaNe'pyevaM tadvayA'pAgava'kalpanAt / svalakSaNapariccheda niSThaM tnnaavtisstthte||:00 // nApi sanmAnaM nirvikalpasya viSayaH] nApi sattAdvaitavAdisammatasattAkhyo nirvikalpasya viSayo yuktaH // sattAgrahaNapakSe'pi vizeSAvagatiH kutH| sA bhAti bheda spRSTA cet siddhamadvaitadarzanam // 12 // na ca bhedaM vinA sattA gRhItumapi shkyte| nAvidyAmAtrameveda miti ca sthApayi pyate // 102 // . nirvikalpe sUkSmazabdAnuvedho'pyayukta:] vAktattvapratibhAlo'pi pratikSipto'nayA dishaa| vastunaH sakalataravyAvRttatvepi tenAkAreNa vastu na gRhyate, kintu vyAvRttyAzrayaM vastumAtramiti cet ttraah-vyaavRttaaditi| na hi svarUpAtirikto dharmo nAmAsti bhvtaamityrthH| evaM cAsmin mate'pi sAmAnyagrahaNe'pi nirvikalpapravRttisaMbhavAt svala jhagamAtraviSayakaM nirvikalpakamiti na kSodakSamamiti / / vizeSetyAdi / nirvikalpena sAmAnyaM na gRhyata evetiM pakSe---ajJAtasya sAmAnyasya vikalpe'pi bhAnAsaMbhavAdiyo doSa uktaH, tAdRzaH prakRte'pi jaagruukH| nirvikalpena vizeSAgrahaNe tarhi kena vizeSo gRhyata iti vaktavyam / na nApIti cet bhAnaseva na syAt / vikalpenaiveti cednvsthaa| nirvikalpenaiveti cet bhedaviSayo nirvikalpa: mida iti advaitaasiddhiH| 'siddhamatadarzana' ini noktiH| kiJca samAnAnAM bhAvasyaiva sAmAnyarUpatvAt vyaktivizeSANAmagrahaNe tadAzrita sAmAnyamapi na gRhyeta / na ca bhedAH santyeva, parantu kalpitAste--- iti cet , tadetat navammAlika nigakariSyate / / anayA disheti| brahmavivartavAdAbhyupagatabrahmApara paryAyamahAmAnya sthAnApannamava zabdatattvamiti puurvmevottm| evaJca zabdatattvamekameva sarvAnugataM satyaM nirviklpvissyH| vyaktayastu mithyA evetyuktam / 1 pAravi-kha. 'saMspRSTA-ka. ti-ka. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahnikam 2 nirvikalpaviSayavicAraH 255 kathaM ca cAkSuSe jJAne vAktattvamavabhAsate // 103 // agRhIte tu sambandhe gRhIte vA'pi vismRte / Tagspi saMskAre vAcakAvagatiH kutaH 1 // 104 // [jAtyAdiza calitamapi na nirvikalpasya viSayaH ] citratA'pi pRthagbhUtairtha maistatsamavAyibhiH / jAtyAdibhiryadISyeta dharmiNaH kAmamastu sA // 105 // tadAtmatA tu naikasya nityaM tavAnupagrahAt / aMza niSkarSapakSe tu dharma medo valAdbhavet // 106 tathoktaM ca - (vAkyapadIyo 3-32) 'satyAsatyoM tu yau bhAvoM pratibhAvaM vyavasthitau / satyaM yat tatra sA jAtirasatyA vyaktayaH smRtAH / sambandhibhedAtsatvabhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH / sAniyA sA mahAnAtmA' iti / evaJca brahmavivartavAde pradarzitA doSA atrApi samAnAH | kathamiti / zabdo hi zrAvaNa iti bhAvaH / nanu jJAnalakSaNA pratyAsatyA zabdabhAnaM bhavatApyaGgIkRtaM, kaH pradveSo'smAsu / ityatrAha - agRhIta iti / satyamaGgIkRtamasmAbhiH, vikalpasthale pUrvameva gRhItazaktikasya tadyujyate / na tu prAthamikapratyaye / vikalpasthale'pi vAcakavAvdasyAjJAne, jJAte'pi saMskAramovazAsaraNe, satyapi saMskAre udbodhakAsamadhAne vA kathaM zabdabhAnaM syAt / sUkSmazabdabhAnAdikaM tu sphoTavAde vicAryate // , citratetyAdi / ayamarthaH / ekasmin dharmiNi vidyamAnAH jAtiguNakivAtmakA dharmAH prathamagrahaNe'pi gRhyanta eva / parantvarya dharmI, ayaM guNaH, iyaM jAti, iya kriyAMta vivicya na bhAsate / atastannirvikalpa mityucyate / dharmadharmiNozca bhedAbhedaviveti pUrvamevoktam / tatra nirvikalpe'bhedAMzasyaiyau skaTayam / tadanantaraM ca puruSApekSAnuguNaM jAtiH guNo vA dharmiNaH pRthaguddhataM sat gRhyate / prayoktA kutibAre bhedebhyo'nanyarUpeNa sAmAnyaM gRhyate yadA / mAtreNa vastu pratyavabhAsate / tadudbhUtyA ca sAmAnya tadbhAvAnuguNaM sthitam / sadapyagrAhyarUpatvAdasadvatpratibhAti na / vizedhAnapi sAmAnyAcadA bhedana budhyate / tadA sAmAnyamAtratvamevameva pratIyate / yadA tu zabalaM vastu yugapatpadyate / tadAnyAnanya bhedAdi sarvameva pralIyate' iti // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 bauddhasammatapratyakSalakSaNanirAkaraNam nyaaymcr| 'yatra' yatra yadodbhUtiH jighRkSA ceti kathyate / tadAtmakatyaM dharmANAmucyate cetyasaGgatam // 107 // dezabhedastu dharmANAM asmAbhirapi neSyate / dharmI hi teSAmAdhAro na punassa tadAtmakaH // 108 // [nirvikalpakavicAropasaMhAraH] tasmAdya eva vastvAtmA savikalpasya gocrH| . sa eva nirvikalpasya zabdollekhavivarjitaH // 189 // atraivaM pRcchayate-nAmajAtyAdizavalaM vastu nirvikalpe bhAsata ityatra, kiM. dharmiNo'tyantaM bhinnaiH dharmiNi vartamAnairnAmajAtyAdibhiH zabalitaM vastu ? utAtyantAbhinnaiH tAdRzaiH? uta bhinnAbhinnaiH ? aaye'smdissttaapttiH| dvitIye tu . abhinnayodharmadharmibhAvaH katham ? na hi svayameva dharmaH dharmI ca bhavitumarhati / evaM ca ekasyaiva dharmiNaH tatvena-dharmAtmakatvenAgrahaNAt dharmANAM dhAtmakatvaM. dharmiNo dharmAtmakatvaM vA kthm| nAntyaH--bhedAbhedayoH parasparaviruddhatvenaikatrAsaMbhavAt / nanu upapAdakAMzabhedAdvirodhaM pariharAma:-- tathoktaM - 'evaJca parihartavyaH bhinnAbhinnatvakalpanA / kenacit syAtmanaikatvaM nAnAtvaM cAsya kenacit ' iti // atra nyAyaratnAkaraH- 'yattu anyAnanyataiva kathamekasyetyuktaM tatrAhaevaJceti / etadeva darzayati-kanaciditi / gotvaM hi zAbaleyAtmanA bAhuleyAdbhidyate, svarUpeNa ca na bhidyte| tathA vyaktirapi guNakarmajAtyantarAtmanA gotvAdbhidyate, svarUpeNa ca na bhidyte| tathA vyaktayantagadapi vyaktirjAtyAtmanA na bhidyate, svarUpeNa ca bhidyata / apekSAbhedAccAvirodhaH ' ityAdi / tathA ca ko doSa.? iti cet -- evaM tarhi anuvRttAMzavyAvRttAMzabhedasya siddhatvAddharmadharmibheda eva dRDhIkRto bhvti| apekSAvazAt yatra yasya dharmasya upAditsA tasya tatrodbhavaH grahaNaM cetyucyate, abhedazca tayorucyata iti vicitramidam / ato'yamapi pakSo na yuktaH // yasya-kha. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] abhrAntapadavaiyarthyAMpapAdanam kimAtmako'sAviti cedyadyadA pratibhAsate / vastupramitayazcaiva praSTavyA na tu vAdinaH // 110 // kacijAtiH kaciddavyaM kacitkarma kacidguNaH / deva savikalpena tadevAnena gRhyate // 111 // iha zabdAnusandhAnamAtramabhyadhikaM param / 'viSaye na tu bhedo'sti savikalpA vikalpayoH // 112 // ataH zabdAnusandhAnavandhyaM tadanubandhi vA / jAtyAdiviSayagrAhi sarva pratyakSamiSyate // 113 // tasmAdyatkalpanApoDhapadaM pratyakSalakSaNe / bhikSuNA paThitaM tasya vyavacchedyaM na vidyata // 114 // [' abhrAnta' padaprayojanadUSaNam ] abhrAntapadasyApi vyAvartya na kiMcana' tanmate ' pazyAmaH // nanu ! timira-AzubhramaNa - nauyAna-saMkSobhAdyAhitavibhramaM dvicandraalAtacakra calatpAdapAdidarzanama pohyamasya parairuktama - satyamuktam, nanu zabdAnule khinI pratItiH kIdRzI syAdityatra - anubhavaM pazyeti vadati - vastvityAdi // * 257 iha - savikalpe / zabdaH-vAcakazabdaH / tasmAditi - nAmajAtyAdi viSaya pratyakSasyApi pratyakSapramANatvena tadvyAvRtyarthaM kalpanApoDhapadamiti na yujyata ityarthaH // 'timirAzubhramaNanauyAna saMkSobhAdyanAhitavibhramaM jJAnaM pratyakSam ' iti nyAyabinduH | atra 'saMkSobhaH - vAtapittazleSmaNAm / tena jvalitastaMbhAdibhrAnti : ' iti dharmottaraTIkA / saMkSobha : - cittasaMkSobha iti yAvat / dvicandra - ityAdInAM yathAsaMkhyamanvaya: / alAtaM ardhadagdhakASThaH / tasyAzubhramaNena cakAra bhrAntiviSayaH cakraM alAtacakramucyate / evaJca dvicandrabhrame timiraM doSa:, alAtacakrabhrame AzubhramaNaM, calatpAdapabhrame nauyAnaM doSa:, AdipadagrAhyapizAcabhramAdau saMkSobhAdiriti grAhyam || 2 sanmatena - kha. 1 vidheye-ka NYAYAMANJARI 17 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 bauddhasammatapratyakSalakSaNanirAkaraNam nyAyamaarA ayuktaM tu-kalpanA'poDhapadenaiva tyudaassiddhH| tatrApi nirvikalpakaM jJAnaM ekacandrAdiviSayameva, vikalpAstu viparItAkAragrAhiNo bhavanti ; yathA marIcigrAhiNi nirvikalpake salilAvasAyI vikalpa iti // [abhrAntapadaprayojanasamarthanaM - tannirAkaraNaM ca] nanu ! timireNa dvidhAkRtaM cakSurekatayA na zaknoti zazinaH . grahItuM iti nirvikalpakamapi 'dvicandrAdi'jJAnam-yadyevaM tarala taraGgAdi sAdRzyarUSitaM Upare marIcicakraM cakSuSA paricchettumazakyamiti tatrApi nirvikalpakamudakagrAhi vijJAnaM kimiti naSyate ? . abhyupagame vA sadasatkalpanotpAtAdikRtaH pramANetaravyavahAro na syAt // [jJAnAnAM bhramatvanidAnam] api ca na bAdhakopanipAtamantareNa * bhrAntatA'vakalpate jJAnAnAm / na ca kSaNikavAdimate bAdhyabAdhakabhAvo buddhInAmupapadyata ityalaM vimardaina / ____ pUrvoktaM (pR. 235) dalakRtyaM zaGkate-nanvityAdi / timirAdidoSaduSTamapi cakSuH prathamasannikRSTaM candraM gRhNAti / doSavazAt nayanadvayagatarazmidvayaM svatantraM candrasaMyuktaM pRthakpRthak candraM gRhNAti / ataH dvitvapratibhAsaH / parantu pratyekaM pratyekaM yathAvasthitavastugrahaNAt na tatra kalpanAvakAzaH / atazca kalpanApoDhatvAt dvicndrbhrme'tivyaaptiH| ataH abhrAntapadam / yadyapi zuktirajatAdijJAne'pyativyAptirvaktuM zakyA, parantu kalpanApoDhapadenaiva taibhirikajJAnasya spaSTanirasyatvapratItaye dvicndrjnyaanmupaattm| samAdhatte-yadyevamiti / marIcijJAnamapi abhrAntapadenaiva vArayAma iti cettatrAha--abhyupagama iti / tathA ca abhrAntapadenApi vyAvRttirduvacaiva syAt / prathamAkSasannipAtaprabhavatvena nirvikalpavadeva hi teSAmapi prAmANyameva vaktavyaM syAdityAzayaH // na ceti / jJAnAnAM kSaNikatvena bAdhakajJAnakAle bAdhyaM jJAnaM svayameva naSTamiti kathamanayorbAdhyabAdhakabhAva iti bhAvaH // 1dvicandra-kha. taraGgAdi-kha. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] sAMkhyamImAMsakapratyakSalakSaNanirAsa: iti sunipuNa buddhirlakSaNaM vaktukAmaH padayugalamapIdaM nirmame nAnavadyam / bhavatu, matimahimnazceSTitaM dRSTametat jagadabhibhavadhIraM dhImato dharmakIrteH // 115 // [sAMkhyoktapratyakSalakSaNadUSaNam ] zrotrAdivRttiraparaira vikalpaketi pratyakSalakSaNamavarNi tadapyapAstam / 'sAmyAnna' yasya, na ca siddhayati buddhivRtyA draSTRtvamAtmana iti pratipAditaM prAk // 116 // [jaiminyuktapratyakSalakSaNadUSaNam ] 'satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSamanimittaM vidyamAnopalaMbhanatvAt' ityetatsUtraM jaiminIyai: 'sAkSAtpratyakSalakSaNa diGnAgastu 'pratyakSaM kalpanApoDhaM ' ( pramANasamuccaye) ityetAvanmAtraM lakSaNamuktavAn / tatra doSaM pazyan abhrAntapadena tat pariSkRtavAn dharmakIrti - riti nipuNabuddhiriti narmoktiH / nAyaM tadaparAdha:, kintu mativaibhavayetyAha-- bhavatviti // 259 zrotrAdIti / yuktidIpikAyAM zrotrAdivRtteH pratyakSapramANatvamupapAditam / sRSTiprakriyAyAM zrotrendriyasyAdyatvAt tasyotkIrtanam / pramANabhUtapratyakSabodhanAya avikalpakapadam / nayasya sAmyAt--' na tu pararacitAni lakSaNAni kSaNamapi sUkSmadRzAM vizanti ceta:' iti nyAyasya sAmyAt / doSamapyAha - na cetyAdi / prAk 69-70 puTayoridaM draSTavyam // 2 . sadityAdi / atra ' tatpratyakSaM ' ityantaM lakSaNavAkyam / etAdRzaM * pratyakSaM dharmaM prati animittam - apramANam - pratyakSeNa dharmaH grahItuM na zakyata ityarthaH / tatra hetuH - vidyamAneti / pratyakSa khalu vartamAnamAtra grAhakam dharmastu atItaH anAgatazca vartate / tayoH kathaM pratyakSeNa grahaNaM syAt / ataH vidhireva (veda eva) dharme pramANaM ; nAnyadityarthaH // mAdhyAtra ka. sAkSAlakSaNa- kha. 17 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 mImAMsakasammatapratyakSalakSaNanirAsa: nyAyamaJjarI paratvena na vyAkhyAtam ; 'codanAlakSaNo'rtho dharmaH' iti prakRtapratijJAsaGgatyabhAvAt / api tu-dharma prati pratyakSamanimitaM, evaM lakSaNakatvAditi 'anuvAdabhaGgayA lakSaNe yojitam / yathoktam___ evaM satyanuvAdatya' lakSaNasyApi saMbhavet' iti| (zlo. vA. 1-1-4-39) tadetallakSaNavarNane sUtrayojanamasamIcInam ; ativyAptidoSAnativRtteH! . tathA hi -indriyANAM 'sati saMprayoge puruSasya jAyamAnA buddhiH pratyakSamiti sUtrArthaH / tathA cAtivyAptiH--saMzayaviparyayabuddhayorapi indriyasaMyogajatvena pratyakSatyaprasaGgAt // snggtybhaavaaditi| idaM naikaM sUtraM, kintu tat pratyakSamityekaM lakSaNa- . paraM-- anyacca bhinnaM sUtramiti vyAkhyAtavantaM bhavadAsaM dUSayadbhiH bhaTTapAdairapi 'varNyate sUtrabhedena yena prtyksslkssnnm| tena sUtrasya sambandho vAcyaH pUrvapratijJayA' iti saGgatyabhAva eva duussnnmuktm| dharmavicAra: khalu pratijJAta:, tasya nedaM pratyakSalakSaNaM sAkSAtsaMgatamiti / / evaM lakSaNakatvAditi--pratyakSasyeti shessH| evmiti| asya lakSaNavAkyasya anuvAdarUpatvamapi saMbhavet / lokasiddhalakSaNAnuvAdena dharme pratyakSasya pramANatvamucyata ityrthH| anativRttariti / pArthasArathimitraiH nyAyaratnAkare 'bhavadAsena hi satA saMprayoga ityuktaM, saMprayogazabdazca sakalasambandhavacano vyaakhyaatH| atastasyAnumAnAdiSu AbhAseSu cAtivyAptirbhavati, nAsmadhyAkhyAne ityuktaM ' na yuktamityanena sUcitam // . satItyAdi / 'sati indriyArthasambandhe' iti zAbaraM bhASyam / yadyapi atra-idaM vAkyaM na vigrahaparaM, kintu vyAkhyAnamAtram / vigrahastu saMzcAsau saMprayogazca hatyeveti 'avidyamAnasaMyogAta pratyakSatvanirAkRtiH' (1-1-1, 36) iti vArtike, tadvyAkhyAsu cAbhihitam , parantu granthakRtAM saptamItatpuruSa evAtra bhASyakArasammata iti abhipraayH| 'saptamIpakSa eva na tyajyate' ityanupadaM vadanti ca / ayamAzayo granthakRtAm- idaM ca sUtraM na pratyakSalakSaNaparaM, kintu dharme pratyakSApravRttinirUpaNaparamiti smmtmey| dharma anuvAdatvaM--kha. satsaMprayoge sati -kha. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] jeminayukta pratyakSalakSaNanirAsaH atha satsaMprayoga iti satAM saMprayoga iti vyAkhyA 'syate'tathA'pi nirAlambanavibhramA evArthanirapekSajanmAno nirastA bhaveyuH, na sAlambanau saMzayaviparyayau // atha sati saMprayoga iti saptamIpasa eva na tyajyate ; saMzayaviparyayacchedI ca saMprayoga ityupasargo varNyate / yathoktam- 'samyagarthe ca saMzabdo duSprayoganivAraNaH / duSTatvAcchuktikAyago vAryatAmakSajekSaNAt // ' iti / (zlo. vA. 1-1-4-39) tathA'pi prayogasamyak syAtIndriyatvena pratyakSAnavagamyatvAt kAryato'vagatirvaktavyA / kArya tra jJAnam / na ca tadavizeSitameva prayogasya samyaktAmavagamayati / na ca tadvizeSaNaparamiha padamapi, 261 pratyakSApravRttau hetuH vidyamAnopalaMbhanatvAditi / pratyakSasya vidyamAnopalaMbhanatvamevA siddhamityAzaMkA 'satsaMprayoge' ityanena vAryata iti kathanameva sundaram idaM ca karmadhArayAzrayaNe kathaM vA sidhyet ? ArthikaM taditi cet, tato varaM zAbdasvakalpanam / asatAM saMprayogasyAsaMbhavAt saditi vyarthamiti dharmakIrtidUSaNabhItyA karmadhArayAzrayaNamapi na yuktam, sUtrasyAnuvAdakatvena lakSaNa - paratvAbhAvenaiva tanmukhapidhAnAt / karmadhArayAzrayaNe'pi hi satpadaM vyarthameva / saMprayoge' ityasya nimitta saptamItvena vidyamAnasyaiva nimittatvasaMbhavAt tenaiva vidyamAnatvaM labhyeta / paramate avidyamAna saMprayogajanyayogipratyakSavAraNAya taditi varNanamapi na cArutaram / paramatadRSTyA lakSage vizeSaNadAnasyAsaMbhavAt / ataH prakRtAtyantopayuktatatpuruSAzrayaNameva varam // 1 saMzayaviparyayAviti / etayoH indriyArthasannikarSajanyatvaM pUrva (pu. 232-233) upapAditam // duSprayogaH --asatsannikarSaH / atIndriyatveneti / zuktirajatasatyarajatasannikarSayorhi vailakSaNyaM na tadAnIbhanubhavasiddham / avizeSitaM - duSTajJAnavArakavizeSaNAsahitaM, tat jJAnam / jJAnaM samyak cet kAraNamapi samyaka, no cenna - ityeva vaktavyamityarthaH // 1 yate-kha. 2 satsa- kha. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsakasammata pratyakSalakSaNanirAsa: [nyAyamaJjarI akSaramapi mAtrAmapi vA sUtre pazyAmaH / satAM saMprayoga iti ca 'pada' nirAlambana' jJAna nivRttaye varNitam / saptamyaiva gatArthatvAdanarthakam // 'sati' iti tu 'sati 262 lokata eva kAryavizeSAvagamAt prayogasamyaktamavagamiSyAmaH iti cet-lokata eva pratyakSasya siddhatvAt kiM talakSaNe sUtra - sAmarthya yojanAklezena // [upavarSo ktapratyakSalakSaNavarNanam ] yadapyatra 'bhagavAn' vRttikAraH prAha-yat pratyakSaM na tadyabhi carati, ''yat vyabhicAri na tatpratyakSam / kiM tarhi pratyakSam ? tatsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma sat pratyakSam / yadviSayaM jJAnaM tenaiva saMprayoge indriyANAM puruSasya buddhijanma satpratyakSam / yat anyaviSayakaM jJAnamanyasaMprayoge bhavati na tat pratyakSamiti ' ityevaM tatsatorvyatyayena lakSaNamanapavAdamavakalpata iti - tadapi vRthA'TATyAmAtram ; saMzayajJAnena vyabhicArAnativRtteH / tatra hi yadviSayaM jJAnaM tena saMprayoga indriyANAmastyeva // * nanu jJAnaM na tathA vizeSyate / athApi arthaprAptayaprAptayo:, lokasiddhatvAt tadAdAyaiva sannikarSasadasattvaM nirNeSyAma iti zaGkate - lokata eveti / tarhi pratyakSasvarUpAdikamapi lokata eva pratipadyatAM, kiM talakSaNAdyabhidhAneneti samAdhAnagranthAzayaH // anapavAdaM - asadviSayaka bhramavyAvRttam / vRthA'TATyA vRthAbhramaNam // 1 paraM - kha. , 2 vijJAna - kra. 3 saptamyaiva - kha. 4 bhavAn ka, kha. 5 yadvyabhicAri na tatpratyakSaM yat pratyakSaM na tadvyabhicarani / tatsaMprayoge(ziSTaM yathAnivezitameva ) - ka. yadvyabhicAri na tat pratyakSaM yat pratyakSaM, yadviSayaM jJAnamanyasaMprayoge bhavati na tatpratyakSaM ityevaM - kha. 6 saMprayoge indriyANAM buddhijanma satpratyajJaM tadanyaviSayaM jJAnaM anyasaMprayoge bhavati na tat pratyakSamastyeva - kha. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] jaiminyuktapratyakSalakSaNanirAsa: 263 [saMzayasyendriyajanyatvopapAdanam ] nanu ! ubhayaviSayaM jJAnam ; na cobhAbhyAM saMprayuktamindriyam --- maivam na hi dhavakhadiravat dvAvapi saMzayasaMvidi prtibhaasete| kiM tu sthANurvA puruSo veti anirdhAritaikatarapadArthatattvAvamarzI saMzayo jAyate / nUnaM ca tayoranya'tareNendriyaM saMprayuktameveti / ubhayAvamarzitvAcca saMzayasya yena saMprayuktaM cakSuH tadviSayamapi tajjJAnaM * bhavatyeveti nAtivyAptiH parihRtA bhavati // [sUtrasyAnuvAdakatvopapAdanaM paraiH] atha vrayuH-kimanena pariklezena ? 'na lakSaNa varNanamasmAkamabhimatam , anuvAdapakSanikSiptatvAt / api tu lokaprasiddhapratyakSAnuvAdena dharma pratyAnimittatvameva vidhIyate ! na dharma prati pramANaM pratyakSaM, vidyamAnopalaMbhanatvAt-vidyamAnArthagrAhitvAdityarthaH / dharmazca na vartamAnaH ; trikAlAnavacchinnasya tasya 'yajeta' 'dadyAt' 'juhuyAt ' ityAdizabdebhyaH pratIteH / / tarhi 'satsaM'prayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSam' iti kimartho grantha iti 'cet-n-vidymaanoplNbhnsmrthnaathetvaat| yadi vidyamAno palaMbhanatvamasiddha miti paro yAt-sa vaktavyaH-vidyamAnopalaMbhanaM pratyakSaM, satsaMprayogajatvAditi // : nanu yAvadviSayasaMyoga eva vivkssnniiyH| anyathA hi bhrame'pi dhayaMze sannikarSasattvAt kathaM vAraNam ! tathA ca saMzayavyudAsa iti zaGkate.-. nanviti / jJAnaM- sNshyH| dhavakhadiravaditi / samuccayAtmakajJAna iva iti yAvat / tadviSayamapIti / anyatarasyaiva prakAratvena tadaMze indriyasannikarSo'styeva / anyathA pratyabhijJAdyapi na pratyakSaM syAdityarthaH // ___ yathArthamAzayamanuvadati- atheti| trikaaleti| na hi kAlavizeSa eva vidhAyako vidhirityarthaH / bhUto bhaviSyaMzca dharmoM vartata eva // kimartha iti / 'pratyakSamanimittaM, vidyamAnopalaMbhanatvAt' ityetAvataivoktArthalAbhAdityarthaH // 1 tareNa-ka. - lakSaNa-kha. mapi-ka. tatsaM-ka. cenna vidyamAno-kha. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 mImAMsakasammatapratyakSalakSaNanirAsaH nyAyamaJjarI - pratyakSagrahaNamapi hetunirdeshaarthmev| satsaMprayogasyAsiddhatAM bruvannanena pratyAkhyAyate satsaMprayogajaM pratyakSaM pratyakSatvAditi / taduktam (zlo. vA 1-1-4-21) 'pratyakSatva'madohe 'tuH zeSaM hetuprasiddhaye' iti / svAtantryeNApi pratyakSatvaM dharmagrAhakatvaniSedhAya vaktavyam / na. dharmagrAhi pratyakSaM, pratyakSatvAt , asmadAdipratyakSavat ityevamanyatraiva sUtra tAtparyAt nAtivyAptyAdidoSAvasara iheti / / [anuvAdakatve'pi sUtrasya doSakathanam ] .. .. tadetadapi na praamaannikmno'nukuulm| katarasya pratyakSasya dharma pratyanimittatvaM pratipAdyate? kimasmadAdipratyakSasya ? yogipratyakSasya vA? tatra asmadAdipratyakSasya tathAtve sarveSAmavivAda eveti kiM tatreyatA zrameNa ! yogipratyakSasya tu bhavatAmasiddhatvAt kasya dharma 'pratyanimittatva' pratipAdanam ? prtyksseti| tadanimittam' ityevAlamityarthaH / adohetu -satsaMprayogajatve hetuH| tathA hi vyAkhyAtaM mitraiH-'satsaMprayogajatvasyaiva kuta: siddhirityata Aha-pratyakSatvamiti / tadete trayaH prayogAH, pratyakSamanimittaM, vidyamAnopalaMbhanatvAt ; vidyamAnopalaMbhanatvaM ca satsaMprayogajatvAt ; satsaM. prayogajatvaM ca pratyakSatvAditi' iti / zeSaM sUtraM vidyamAnopalaMbhanatvarUpahetorasiddhayAzaMkAyAM hetusiddhayartha pravRttamityarthaH / pratyakSatvaM-pratyakSalakSaNam / pratyakSaM na dharmagrAhaka iti vaktavye, kuta iti prazne, pratyakSasyaivaMrUpatvAditi khalu vaktavyamityarthaH / anyatraiva-lakSaNAdanyasminnanuvAda eva / / tathAtve-pratyakSaM prtyprmaanntve| yogiiti| tathoktaM vArtike'asmadAdI prasiddhatvAyogyarthamabhidhIyate' (1-1-1-21) iti // 'mato he-ka, kha. 2 zeSahetu-ka. ' manyasUtra-ka. 'pratyapramANatA-kha. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yukta pratyakSalakSaNa nirAsa: evaM ca dharmiNo'bhAvAdAzrayAsiddhatAM spRzet / vidyamAnopalabhatvapratyakSatvAdisAdhanam // 117 // Ahnikam 2 ] paraprasiddhA tatsiddhiriti cet-keyaM prasiddhirnAma ? pramANamUlA ? tadviparItA vA? Adhe pakSe pramANasyApakSapAtitvAt parasyeva tavApi siddhirbhavatu / apramANamUlatve tuna kasyacidapyasau prasiddhiH // yogajJAnaM pareSAM yat siddhaM tadanubhASaNe / . pratijJApadayoreva vyAghAtaste prasajyate // 118 // parairhi dharmagrAhi yogijJAnamabhyupagatam / atastadanubhASaNe dharmagrAhakaM na dharmagrAhakamityuktaM syAt // parasaMsiddhamUlaM ca nAnumAnaM prakalpate / uktaM bhavadbhirevedaM nirAlambana' dUSaNe // 119 // dharmiNaH - ubhayasaMpratipannasya pakSasya / laukikapratyakSasya dharmaM pratyapramANatvasAdhane siddhasAdhanam ; yogipratyakSasya bhavadanabhimatatvAt pakSatvameva na saMbhavatItyubhayathApi sUtraM vyarthamityarthaH // 265 * tavApIti / na hi pramANasiddhasyApahnavaH kenApi kartuM zakya ityarthaH // vyAghAta iti / parasammataM hi yogipratyakSa dharmagrahaNazaktam, tatkathaM paraMsammataM siddhavatkRtya tasya dharmagrAhakatvamAtraM nAGgIkriyata ityardhajaratItyarthaH / etadevopapAdayati - paraihatyAdi / tathoktaM ' atItAnAgate'pyarthe sUkSme vyavahite'pi ca / pratyakSa yoginAmiSTaM kaizcit (zlo. vA. 1-1-4-26) ityAdi / pare - zAkyA rhatAdayaH // para saMsiddhamUlaM - paramatamAtra siddha pakSakabhU / uktamiti / tathA hi vArtikam (zlo. vA. 1-1-5- nirA. 45 ) 'athApi rUDhirUpeNa pratyayaH syAt tathApi tu / prAkaM vastu siddhaM naH pratyayo'nyasya vastunaH / tamabhyupetya pakSazcet abhyupetaM virudhyate ' ityAdi / ayaM bhAvaH / sarvospi pratyayaH mithyA, 2 mANale - ka. 1 pramANapakSa-kra. 3 dUSaNama - kha. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 mImAMsakasammatapratyakSalakSaNanirAsa: nyAyamarI sAdhyasiddhiryathA nAsti parasiddhana hetunaa| tathaiva dharmisiddhatva parasiddhayA na yujyate // 120 // [sUtrasya tarkarUpatvopapAdanaM, tannirAkaraNaJca tatraitatsyAt-prasaGgasAdhana midam / prasaGgazca nAma parasiddhana prsyaanissttaapaadnmucyte| parasya ca vidyamAnopalaMbhanaM satsaMprayogajanyaM ca pratyakSaM siddham / atastenaiva hetunA dharmAnimittatvaM tasyopapAdyata iti ko doSaH?-naitadevam prasaGgasAdhanaM nAma nAstyeva paramArthataH / taddhi kuDyaM vinA tatra citrakarmeva lakSyate // 121 // na hi nabhaHkusumasya saurabhAsaurabhavicAro yuktaH // . athApi 'kiM na etena'! bhavatvevaM prasaGga sAdhanam / tadapi tu . vyAptimUlaM bhavati // na ca saMbhavati' vyAptipratItiriha mAdRzAm / .. na dharmagrAhi sarveSAM pratyakSamiti vetti kaH? / 122 / / pratyayatvAt , ityanumAne pakSatvena lokaprasiddhaH pratyaya eva vivakSita iti kathane'pi anyasya grAhakAt jJAnAta bhinnasya vastunaH. grAhakaM AtmadharmabhUtaM vastveva pratyayazabdArtha iti asmAkaM prsiddhm| tasyaiva pakSIkaraNe ca abhyupagamavirodha:--asmAbhiH arthagrAhakatvena pramANatvena cAbhimata pratyaya pakSatvenAMgIkRtya punastasya arthAviSayasvAdaprAmANyasAdhanaM vyAhatamiti / evaJca parapakSasiddhasya pakSIkaraNaM na yujyata iti bhavadbhireva kathitamiti prakRte paramatasiddhasya yogipratyakSasya pakSIkaraNaM na yuktam / dharmI-pakSa: / / prsnggetyaadi| kandalyAmapyayaM pakSaH prastutya nirastaH / / mAdRzAM-asarvajJAnAm / pratyakSaM hi jJAnaM tattadAtmamAtrasAkSikama / evaM sthite sarveSAmapi pratyakSaM na dharmagrAhIti ko vA vetti ? yadi kazcit vetti tarDi sa eva sarvajJaH yogipadavAcyaH sNjaatH| sarvazena ca tena dharmo'pi tathaiva gRhyeta // / kiM tena-ka. vidaM-kha, sAdhanam-kha. 4 tadatrApi na tu--kha. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] jaiminyuktapratyakSalakSaNanirAsa: 267 matpratyakSamakSamaM dharmagrahaNa iti bhavAnna jAnIte, tvatpratyakSamapi na dharmagrAhIti nAhaM jAne, anyasya pratyakSamIdRzameveti ubhAvaNyAvAM na jAnIvahe // tvayA tu yadi sarveSAM pratyakSaM jJAtamIdRzam / tarhi tvameva yogIti yogino dvekSi kiM vRthA ? // 123 // prAmANikasthitiM tasmAditthaM zrotriya ! budhya se ! parokte'tIndriye hyathai mA vAdIrdUSaNaM punaH / / 124 // pramANa siddha hatazakti dUSaNaM pramANazUnye'pi vRthA taduktayaH / nirasya codyavyasanaM tu mRgyatAM atIndriye vastuni sAdhanaM punaH // 125 // sa cet paryanuyuktaH san vaktuM zaknoti saadhnm| omiti pratipattavyaM no cennAstyeva tasya tat // 126 // uktameva vivRNoti-matpratyakSeti / ubhAviti / svapratyakSasya dharmagrahaNAsAmarthyAt taddRSTAntena itareSAmapi pratyakSa tAdRzamevetyanuminumaH-iti cet svenAvagatamevAnyenApyavagamyeteti vA, svenAnavagatamanyasyApyanavagatameveti vA na vaktaM zakyamiti granthakRdeva saptamAhnike kSaNabhaGge vakSyati / yathA--' yadahaM na vedmi tat paro'pi na vedeti cet' ityAdinA / vudhyase iti / avagaccheti yAvat // . sarveSAM pratyakSa IdRzamiti tvayA yadi jJAtaM ityanvayaH // . pramANasiddhe'rthe dUSaNamakiJcitkara, pramANazUnye'pi tathetyarthaH / ayaM bhAvaH-- atIndriyaM tu vastu bhavatAmapi smmtm| tatra ca pramANaM kevalaM mRgym| na ravanyenokte pramANe kevaladUSaNakathanaM yuktam / zabdo'pi hi lokAvagatasAmarthyaH atyantalokavilakSaNe'tIndriye vastuni kathaM pramANa syAditi // scediti| atIndriyasAdhakaM pramANamavagantumazaktena tvayA pRSTaH saHyaH kazcit tatsAdhanaM vakti cet, sUSNImabhyupagamya sntossttvymaayussmtaa| yadi nAMgIkaroSi tarhi atIndriyasAdhanaM na zakyameva // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 mImAMmakasammatapratyakSalakSaNanirAma: nyAyamaJjarI yogipratyakSe pramANam] ___ Aha-zikSitAH smaH praamaannikvRttm| na dUSaNaM bruumH| bhavantamevAnuyujmahe ; tadetarhi kathyatAm-dharmAdhigamanipuNayogipratyakSasiddhau kiM pramANamiti-idamucyate-darzanAtizaya eva pramANam / tathA hyasmadAdirapekSitAloko'valokayati nikaTasthitamarthavRndam / / unduru'vairiNastu sAndratamatamaHpaGkapaTala viliptadezapatitamapi sNpshynti| saMpAtinAmA ca gRdhrarAjo yojanazatavyavahitAmapi dazarathanandanasundarIM dadarzeti zrUyate raamaaynne| so'yaM darzanAtizayaH zuklAdiguNAtizaya iva tAratamyasamanvita iti 'gama yati paramapi niratizayamatizayam / atazca yatrAsya paraH prakarSaH, te yogino. gIyante / darzanasya ca paro'tizayaH sUkSmavyavahitaviprakRSTabhUta.. bhaviSyadAdiviSayatvam / svayamajJazcat paroktameva zaraNIkartavyamityukto vAdI sAvahelanamadhikSipati --zikSitAH sma ityaadinaa| apekSitAlokaH-AlokarUpasahakAriviziSTaH asmdaadirityrthH| unduruvairinnH--maarjaaraaH| tatsuravairiNa iti pAThe -rAkSasAH-ityarthaH / nizAcarA hi te| , paraM-sarvApekSayA antimasImavartinam / nanvastu tathA / tathA'pi sarvadarzitvaM kathaM siddhamityatrAha-darzanasyeti / etaduktaM bhavati / loke kazcidekaM pazyati, anyastato'dhikaM, aparazca tato'pyadhikamiti darzanaM loke taratamabhAvApanna dRSTam / tasya ca tAratamyasya kutrcidvishraantirvaacyaa| katipayadarzitvaM tu sarvasamAnam / ataH tAdRzo'tizayo niratizayo na syAt / ApekSikakatipayadarzitvapratikoTi tu sarvadarzisvameva / tatra yadi sarvazabde saMkoco'GgIkriyate tarhi punassaiva gtiH| ataH dezataH kAlata: svarUpatazca saMkocarahitasarvadarzitvameva vaktavyamiti siddhaM sUkSmatrikAlavartisarvadarzitvaM keSAJciditi // 1 tatsura-ka. katha-ka. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] yA gipratyakSasamarthanam [dayospi yogipratyakSa viSayAH ] nanu ! svaviSayAnatikrameNa bhavatu tadatizayakalpanA / dharmastu cakSuSo na viSaya eva / taduktam- (lo. vA-1-1-2-114) 'yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaGghanAt / dUra sUkSmAdidRSTau syAt na rUpe zrotravRttitA // api ca- ' ye'pi cAtizayA dRSTAH prajJAmedhAbalai' nRNAm' | stokastokAntaratvena na tvatIndriyadarzanAt ' // iti / etadayuktam-yataH, yadyapi nAsmadAdinayanaviSayo dharmaH --- tathApi yogIndriyagamyo bhaviSyati / tathA hi-yojanazatavyavahitaM, andhakArAntaritaM vA nAsmadAdilocanagocaratAmupayAti, saMpAtipRSadaMzadRzostu viSayo bhavatyeva // [ cakSuSaiva yoginAM dharmagrahaNam ] nanvevamaviSaye pravRttaM yoginAM cakSurgandharasAdInapi gRhNIyAt / yathoktam- (. vA. 1-1-2-112) 'ekena tu pramANena sarvajJo yena kalpyate / nUnaM 'sa' cakSuSA sarvAn rasAdIn pratipadyaMta ' iti // svaM tattadindriyANi / zrotravRttitA - zrotrasya vRttiH - yasmin tat zrotravRtti, tasya bhAvaH / yadviSayakapravRttimat zrotraM tattetyarthaH / zrotragrAhyateti yAvat // 269 stokastokAntaratveneti / ekApekSayA'nyasya puruSasyendriyANAM sannapyatizayaH kiJcitkiJcidantaravAneva syAt, na tu atIndriyArthagrahaNarUpAdatiyo mahadantaro dRSTa ityarthaH / vyavahitaM ityasya 'vastu' iti vizeSyam, evamuttaratrApi // 1 narA:-ka. ----! pramANena--pramAkaraNenendriyeNeti yAvat / cakSuSaiva yadi sarvaM jAnIyAt tarhi rasAdigrAhakatvamapi cakSuSa eva syAditi indriyavyavasthaiva na syAditi // 2 jaiva-ka. 7 ca - kha. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 mImAMsakasammatapratyakSalakSaNanirAsaH nyAyamaJjarI naitadevam - rasAdigrAhINyapi yoginAmindriyANi cakSurvadatizayavantyeveti na rasAdipu cakSurvyApAraH parikalpyate / dharme'pi na tarhi' kalpanIya iti cet-na-tasya rasAdivat tadaviSayatvAbhAvAt // api ca yogIndriyAviSayatvaM dharmasya kathamavagatavAn bhavAn ? aviSayatvaM tadbhAve'pi tadanavagamAdavagamyate-yathA nayanasadbhA: ve'pi zabdAzravaNAt tadaviSayatA zabdasyAvasIyate-na caivaM yogicakSuSi satyapi dharmasyAgrahaNaM avagantuM zaknoti bhavAn , ubhayasyApi bhavataH parokSatvAt itya viSayassa 'tasyeti na te vaktuM yukta miti // [dharmaH yogipratyakSaviSaya eva] nanu ! kartavyatArUpaH trikAlasparzavarjitaH / cakSurviSayatAmeti dharma ityatisAhasam // 127 // naitditi| ayaM bhAva:--cakSuSaiva rasAdigrahaNApAdanaM, yoginAM rasanendriyAdInAmabhAvAducyate ? uta satAmapi tAdRzazaktyabhAvAt / nAMdya:, indriyANAM sadbhAvAt / antye kiM rasAdigrahaNazaktiH pUrva vidyamAnA yoginAM naSTA ? utAtIndriyarasAdigrahaNazaktirnAstIti ? prathame asmAdRzAmayoginAmindriyasya vidyamAnaM sAmarthyamapi yoginAmindriyasya nAstIti citramidam / dvitIye cakSurvadeva rasanAdikamapi yogaprabhAvAdatIndriyarasAdigrahaNazaktaM vartata eveti kiM cakSuSa upari bhArAropageneti / tIti / yathA loke rasasya cakSuSA kutrApyagrahaNAt yogicakSuSo'pi tatrAsAmarthya kalpanA, tathaiva dharmasya kutrApi cAkSuSatvAdarzanAt dharme'pi asAmarthyakalpanameva nyAyyamityarthaH / samAdhatte--tasyeti / taviSayatveti / cakSuraviSayatvasyAsiddherini bhaavH|| nanu cakSurviSayatvaM vA kathaM siddhamityAzaGkAyAM bAdhakAmAvAdeva siddhamityAha-api ceti / ubhayasya ----yogicakSuSaH dharmasya ca // trikaaleti| tathAktaM (zlo.vA. 1-1-2-1:3) 'zreyassAdhanatA hyeSAM nitya vedAt prtiiyte| tAdRpyeNa ca dharmatvaM tasmAnnendriyagocaraH' iti // 1 pi tarhi-ka. yatA zabdasyA-kha. iti-kha. "tasya neti naiva-kha. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2 ] dharmAdInAM yogipratyakSaviSayatvasamarthanam satyaM sAhasameta mama vA carmacakSuSaH / na tveSa durgamaH panthA yoginAM sarvadarzinAm // 128 // [trikAlAnavacchinno'pi dharmaH pratyakSa eva ] * yacca trikAlAnavacchinno yajetetyAdiliGAdiyuktazabdekazaraNAgamo dharmaH kathaM tato'nyena pramANena paricchidyatAmityucyatetadapi prakriyAmAtram / kimiva hi trikAlasparzAsparzAbhyAM kRtyam ? yathA vayaM gamanAdikriyA'NAM' dezAntaraprAptyAdiprayojanatAM jAnImaH - tathA agnihotrAdikriyANAM svargAdiphalatAM jJAsyanti yogina iti kimatra sAhasam ? [ antata: dharmAdayo manasA vA gRhyanta eva bhAvanAbalajapratyakSavat ] yadi hi bAhyendriyeSvamarSaH, na teSvatizayo viSahyate, tadalamanubandhena // ' manaHkaraNakaM jJAnaM bhAvanAbhyAsasaMbhavam / bhavati dhyAyatAM dharme kAntAdAviva kAminAm // 129 // na hi sarvaviSayaM na tasyAviSayaH kazcidasti / abhyAsavazAccAtIndriyeSvapyartheSu parisphuTAH pratibhAsAH prAdurbhavanto dRzyante / yathA' ss: (pra. vA. 3-282). kozaH // 'kAmazokAmayonmAdacorasvamA' yupadrutAH ' abhUtAnapi pazyanti purato'vasthitAniva // zaraNaM - upAyaH / tataH - zabdAt / yadyapi atra trikAlAnavacchinnatvamAtraM na dharmasya zabdai gamyatve hetu:, anumAnasyApi kAlatrayaviSayatvAt kintu . pratyakSAgamyatva eva / athApi sarvathA'pratyakSe nAnumAnamapi pravartetetyAzayaH / prakriyA --- upapAdanaprakAraH || anubandha: - doSotpAdanam | 271 'yAM- ka. 2 mano hi - ka. , 'doSotpAde'nubandha: syAt 4 iti 3 yadA - ka. 'dyupaplutA - iti pramANavArtikapAThaH / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 mImAMsakasammatapratyakSalakSaNanirAsa: nyAyama jarI [bhAvanAvala japratyakSa dharmapratyakSe dRSTAnto bhavatyeva] nanu ! eteSAM mithyAjJAnanvAt na yogivijJAne dRSTAntatvaM yuktam-na-'sphuTAvabhAsamAtra tayA dRssttaanttvopptteH| na hi zabdaghaTayorapi srvaatmnaa'tulytvm| tatra kAmazokAdibhAvanAbhyAsabhuvAM pratibhAsAnAM bAdhakavaidhuryAdaprAmANyaM bhaviSyati, netareSAma, tadabhAvAt / 'sphuTAbhAsatva tUbhayatrApi tulyam // [patyakSasyAtiza. atIndriyArthaviSayatvarUpo yukta eva] nanu ! abhyAso'pi' kriyamANo nAtyantamapUrvamatizayamAvahati, . laGghanAbhyAsavat / 'yo'pi hi' pratidinamananyakarmA laGghanamabhyasyati so'pi katipayapadaparimitamavanitalamabhila vayati; na tu parvata mambudhiM veti-ucyate laGghanaM deha dharmatvAt kaphajADyAdisaMbhavAt / mA gAt prakarSa, jJAne tu tasya kA pratibandhakaH 131 // laGghanAdau tu pUrveyuH prayatnasamupArjitaH / na dehe'tizayaH kazcidanyedyaravatiSThate // 132 // tatra kevalamabhyAsAt prakSaye kaphamedasoH / zarIralAghavaM labdhvA layanti yathocitam // 133 // eteSAM kAmazokAdipIDitapuruSadarzanAnAm / nanu parasparamatyantavilakSaNayoryatkiJcitmAmyamAtreNa yadi dRSTAntatvaM, tarhi zabdaghaTayorapi yatkiJcidaMze dRSTAntatvaprasaGga iti zaGkAmiSTApattyA pariharati-na hIti / yathA ghaTaH bhanityaH tathA zabdo'pyanitya iti pratItissaMbhavatyevetyarthaH / bAdhakavaidhuryAt-- bAdhakapratyayApahRtaviSayatvAt // tasya -- prakarSasya / jJAnasya mahimA tu niravadhirityarthaH // laGghanAbhyAmasya dRSTAntatva peva na saMbhavanItyAha -- laGghanAdAviti / ayaM bhAvaH / laGghanAbhyAsena khalu zarIre nAtiriktaH atizaya utpaadyte| kintu 1 sphuTAmAmAtra-ka. 2 sphuTAbhatva-ka. 3 abhyAsa:-ka. 4 yo hi-ka. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2 dhamAdInAM yogipratyakSaviSayatvasamarthanam 273 iha vijJAnajanyastu saMskAro vyavatiSThate / kramopIyamAno'sau patizayakAraNam // 134 // yathA'nuvAkAhaNe saMsthA''bhyasana'kalpitaH / sthiraH karoti saMskAraH pAThasmRtyAdipATavam // 135 // yathA kA puTapAkena zodhyamAnaM zanaizzanaiH / hema niSprati kAzaM tadyAti kalyANatAM parAm // 136 // nathaiva bhAvanAbhyAsAt yoginAmapi mAnasam / jJAnaM sakalavijJayasAkSAtkArakSama bhaveta // 137 // asmadA dezca rAgAdimalAvaraNadhUsarama / manoM na labhate jJAna prakarSapadavIM parAm // 138 // 'pratyahaM bhAvanAbhyAsakSapitAzeSakalmaSam / yoginAM tu manaH zuddhaM kamavA na pazyati // 139 // yathA ca tezaM rAgAdiprahA Namavakalpate / tathA'pava cintAyAM vistareNAbhidhAsyate // 140 // tadeva kSINadogaNI dhyAnAvahitacetasAm / nirma savi gyaM jJAnaM bhavati yoginAm // 141 // zarIralAghavapratibandhakakaphADi parihAramAtraM tena kriyate / prakRte tu nididhyAsanavazAdapUrva evaM saMskArAtizaya Atmanyutpadyate / yathA vedamadhIyAno vaTuH puna punarAvRtyA sthirataraM saMskAraM saMpAdayati tatheti / vijJAneti / viziSTaM jJAnaM vijJAnam / ytheti| sNsthaa-dhaarnnaa| anuvAkagrahaNe sati dhAraNAbhyAsana sthirIkRta saMskAra: pArasmRtyAdiSu pATavaM yathA karotItyarthaH / nimpratikAza nimsamam / niSpratIkAza miti vaktavye 'api mA maSaM kuryAt chandAbhaoNna kArayet ' iti nyAyAttathoktam // zAne-kha. . 4.re-kha. .. jJAna-ka. 'bhyAsena- ka. kAze-ka.. " pratyUha -kha. 'mA-kha. NYAYAMANJARI 18 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 mImAMsakasammata pratyakSalakSaNanirAsa: [nyAyamaJjarI [astyevAsmadAdInAmapi bhaviSyadviSayaM prAtibhaM jJAnam ) api cAnA'gata'jJAnamasmadAderapi kvacit / pramANaM prAtibhaM, vo me bhrAtA''ganteti dRzyate // 142 // nAnarthajaM, na sandigdhaM, na bAdhavidhurIkRtam / na duSTakAraNaM ceti pramANamidamiSyatAm // 143 // kacidvAdhaka yogazcet astu tasyApramANatA / yatrAparedyurabhyeti bhrAtA tatra kimucyatAm // 144 // kAkatAlIyamiti cet, na pramANapradarzitam / vastu tatkAkatAlIyamiti zaGkitumarhati // 145 // [prAtibhaM jJAnaM pramANametra ] nanu ! anartha jamidaM jJAnaM bhrAtustajanakamya tadAnImasatvAt / syAdetadevaM - yadi tadA'stitvena bhrAtaraM gRhNIyAt / kintu bhavana'naM gRhNAti / bhAvitvaM ca tadA'syAstyeveti kathamanarthajaM tajjJAnam // prazastapAdabhASyAdiSUktaM kAlatrayaviSayakaM prAtibhaM jJAnaM pramANabhUtamiti, tadetadAha-api ceti / tattu prastAreNa devarSINAM kadAcideva laukikAnAM ' iti bhASyAt kvacidityuktiH / anarthajaM - arthAjanyam / bAdhetyAdi / bAdhajJAnApahRta viSayakamiti yAvat / evamapi yasmin zuktirajatajJAne kAraNAntaravazAt bAgha eva nopannaH tattauvaM kuto na syAdityata: -- na duSTetyAdi / prAtibhAnuvidhAyibhrAtrAgamanAdirUpaM vastu pramANapradarzitamapi kAkatAlIyamiti zaGkamapi nArhatItyanvayaH / evaM sati sarveSAmapi pramANAnAM evaM zaGkitumarhatvAt zUnyavAda eva pariziSyetetyarthaH // tajjanakasya -- prAtibhajJAnajanakasya / tathA ca bhrAntirUpamevedaM prAtibhaM jJAnamiti bhAva: / yadItyAdi / anyathA bhUtavastuviSayakAnumAnamapi tadAnImanarthajanyameva syAt, evaM zabdo'pIti / atazca prAtibhamarthajanyameveti na doSaH // 1 gataM - kha. 3 taye-ka. 2 yaM bhavi - ka, yamiti bhavi - kha. kSa-ka. nta-ka. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] pratibhAyA pratyakSatvopapAdanam 275 nanu ! bhAvitayA grahaNamaghaTamAnam / bhAvitvaM hi nAma sAvadhiH prAgabhAvaH / ' abhAvasya ca bhAvena' bhrAtrA saha kaH sambandhaH ? vastvavastunorvirodhAt tadetadasamyak taddezasambandhasya tatra prAgabhAvaH, na tu dharmiNaH / sa hi vidyata eva praag'vgtH| sa ca kutazcit bhojanotkaNThAdeH kAraNAt smaraNapadavImupArUDhaH zvastanAgamanaviziSTatvena pratibhAtIti prAtibhasya sa eva janaka iti / * tasmAdanarthajatvAbhAvAt pramANaM prAtibham / pramANaM ca sat pratyakSameva, na pramANAntaram ; zabdaliGgasArUpyanimittAnapekSatvAt // [prAtibhaM pratyakSameva ] - manasa nanu ! pratyakSamapi mA bhUta, indriyAnapekSatvAtmaivam - eva taMtrandriyatvAt / pUrvotpannavAkSuSa vijJAnavizeSaNasya bAhyasya aghaTamAnaM bhavatIti zeSaH / ayaM bhAvaH - prAgabhAvaH khalu bhaviSyatIti pratItigamyaH / evaM ca bhrAturbhaviSyattvena grahaNe bhrAtRprAgabhAva eva sidhyati / tathA ca bhrAtA tadAnIM nAstItyanarthajatvaM siddhaM prAtibhasyeti / sAvadhiH jJAtottarAvadhiriti yAvat / kassambandha iti / pratiyogitvaM tu nAtra vaktuM zakyam, abhAvagrahaNakAle pratiyoginassattvA'saMbhavena vivakSitArthAsiddheH / pratiyogitA'nvaye hi pratyakSA prAgabhAvapratItiH, na tu prAtibhaM tat / vizeSaNavizeSyabhAvena khalvatropasthitirAvazyakI / tadA cobhayorapi sattvamAvazyakam / tacca na vaTata eva pratiyogitayA'nvaye / prAk pUrvakAle / ayamartha:- na hyatra bhrAtA bhaviSyati iti pratItiH, kintu AgamiSyati iti - bhrAturAgamanaM bhaviSyatItyarthaH / evaJca nAyaM bhrAtRprAgabhAvaH, kintu bhrAtrAgamanaprAgabhAvaH / tathA ca etaddezasambandhaprAgabhAvaviziSTasya bhrAtureva grahaNAt, vizeSaNavizeSyayozca tadAnIM satvAnnAnarthajaM prAtibhamiti // anyathA indriyeti / bAhyendriyetyarthaH / vizeSaNavizeSyayostve'pi na hi cakSurusannikarSo vartata ityarthaH / nanu manaH bAhyaviSaye na svatantram / andho'pi rUpaM gRhNIyAdityatrAha pUrveti / na hi manaH apUrvaM bAhya gRhNAti, ! abhAvena-ka. 2 prAka. ; bhAva-kha. 18* Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 mImAMsakasammatapratyakSalakSaNanirAmaH nyAyamaJjarI vastuno mano 'grAhaka miti nAndhAdyabhAva ityuktam / zabdAdyapAyAntaraviratau ca jAyamAnamanavA jJAnaM mAnasaM pratyakSaM bhavati / surabhi ketakakusumam , madhurA zarkareti jJAnavadityapyuktam / ata eva nAniyatanimittakaM jJAnaM pratibheti vktvym| pratyakSanimittatvAt // [bhASajJAnamanyata, anyA ca pratibhA] na cArSa nAma jJAnaM pratibhA ; pratyakSAtiriktasyArpanAmnaH pratyayasyAbhAvAt / 'RSINAmapi yajjJAnaM tadapyAgamapUrvakam' iti kintu pUrvAvagatijasaMskArasacivaM sat vastUpasthApayatIti noktadoSa ityarthaH / prAtibhasya prAmANye siddhe, itarAnantarbhAvAJca tasya pratyakSatvaM svtssidmeveti| / pratyakSanimittatvAditi bahuvrIhiH // 'ArSa siddhadarzanaM ca dharmebhyaH' (ka. sU..9-2) iti mAharSasUtram / atra prazastapAdAcAryAH 'AmnAyavidhA tRNAMmRSINAM aMtItAnAgatavartamAnedhvatIndriyeSvartheSu dharmAdiSu granthopanibaddhe gvanupanibaddheSu cAtmamanasossaMyogAt dharmavizeSAJca yat prAtibhaM yathArthanivedanaM jJAnamutpadyate tadArSamityAcakSate / tattu prastAreNa devarSINAM, kadAcideva laukikAnAM- yathA kanyakA bravIti-- 'zvo me bhrAtA'ganteti hRdayaM me kathayati' iti, iti / atra 'siddhadarzanaM na jJAnAntaraM' ityAdinA siddhadarzana pratyakSAnumAnAnyatarAntarbhatameveti vadatAM prazastapAdAnAM ArSa atiriktaM pramANamiti sammata miva bhAti / nyAyakandalyAM zrIdharAcAryAzca ana 'tat pratyakSArSayoranyatarasminnantarbhUtaM ' iti vadanta imamartha draDhayanti / tadetannirAkaroti-na cetyAdi / ayaM bhAvaH 'ArSa siddhadarzana ca dharmebhyaH' ityatrAeM jJAnaM prAtibhamiti yaduktaM tadiSTameva / parantu na tadatirikta pramANam / ekasUtranirdiSTayoH cakAreNa samuJcitayorubhayormadhya ekasyAtiriktatve'nyasyAnatiArektatve ca na sautraM vinigamakaM pshyaamH| atassarvo'pyayaM pratyakSavizeSa eveti / RSINAma pIti / tathA ca ArSajJAnasya zabdAdyadhInatve'pi zAbdatvaM tu na saMbhavatyaveti antataH tat mAnasapratyakSarUpameva vaktavyam / atazca ArSa prAtibhaM ca pratyakSaprabheda ityarthaH // nagrAhaka-ka. 'zAnaM-kha. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhnikam 2] pratyakSasya kAlatrayaviSayatvasamarthanam 27 hi badanti / AgamagrahaNaM ca nidrshnaarthm| anupAyasya jJAnasya teSAmasattvAt // [siddhadarzanamapi na pratibhA na ca siddhadarzanaM pratibhA; asmadAderapi bhAvAt / tasmAnna pramANAntaraM prAtibham , api tu pratyakSameva / / [pratyakSamapi kAlatrayaviSayakamaratyeva] nanu ! pratyakSamapi nedaM bhavati / taddhi vartamAnakaviSayam / yathoktam-(zlo. vA. 1-1-4-84) 'saMbaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA' iti / ___ tathA -'eSa pratyakSadharmazca vartamAnArtha taiva yat' iti c| maivamanAgatagrAhiNaH pratyakSasya pradezAntare svayamevoktatvAt // 'rajataM gRhyamANaM hi cirasthAyIti gRhyate ' ' iti ca' bhavAnevAvocat / tasmAt pratyakSamanAgatagrAhi 'zvo me bhrAtA''gantA' iti siddham // evaJcAsmadAdInAmivAnAgate bhrAtari, yoginAM bhaviSyati dharme pratyakSaM pravatsya'tIti / tasmAt yat sarvazaniSadhAya kathyate 'yajAtIyaiH pramANaistu yajAtIyArthadarzanam / . bhavedidAnI lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt // ' (zlo. vA 1-1-3-113) iti tadapAstaM bhavati // yoginAM sarvajJatvasaMbhavAkSepaparihArau] tatraitatsyAt-sarvajJatA yoginAM kimekena jJAnena ? bahubhirvA ? kathyata iti / rUpagrAhakajAtIyaiH cakSurAdibhi: yajAtIyasya vastuna idAnIM grahaNaM kAlAntare'pi tattathaiva syaat| pramANasvabhAvaH sarvakarUpa eva iti vaartikaarthH| atazcAtIndriyArthadarzanaM yoginAmapi na syAditi bhAvaH / / tatra- srvjnysiddhau| etat--AkSepajAlam / yadyapIti zeSaH / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 mImAMsakasamma pratyakSalakSaNanirAma: [nyAyamaJjarI na tAvadena na hyekasmin jJAne parasparavirodhino'rthAH zItoSNavadavabhAsante // : nApi bahubhi -- tAni hi krameNa vA bhaveyuH ? yugapadvA ? na yugapajjJAnAni saMbhavanti sUkSmAntaHkaraNasApekSatvAt / kramabhAvi bhistu jJAnairazeSa tribhuvana kuhara nihita nikhilapadArtha sArtha sAkSAtkaraNameSAM manvantarakoTibhirapi durghaTamiti kathaM sarvajJA yoginaH ? ucyate yugapadekayaiva buddhayA sarvatra sarvAnarthAn drakSyanti yoginaH / yattu viruddhatvA diti, tadaprayojakam - viruddhAnAmapi nIlapI tAdInAmekatra citra pratyayeva bhAsanAt / ekatra ca mecakapratyaye sannihitapadArthavyatiriktasakalavastvabhAva' grahaNasya pUrva' (pu. 143) darzitatvAt / zItoSNayorapi kvacidavamare bhavati yugapadupalaMbhaH - tadyathApratapati hutavahavisphuliGga nikarAnukArikiraNe taruNomaNi grISme himazakala zizirapayasi sarasi nimagnana bhinnadehasya puMsaH yugapadeva sarassalilasUryAtapavartinau zItoSNasparzAvanubhavapathamavatarataH / nahIti / na hi nIlo ghaTaH saMbhavatItyarthaH // pI: paTa itivat nIlapIto ghaTa iti pratItiH sUkSmeti / 'yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam ' iti hi vakSyata ityarthaH / krametyAdi / idamupalakSaNam - abhyupagame vA etAdRzaM sarvajJatvaM sarveSAmapi saMbhavedeva // viruddhAnAmiti / vastunorhi nIlapItayorvirodhaH, na tu jJAmena sAkaM tayoH / samUhAlambane atyantaviruddhAnAmapi bhAnAt anyathA 'nIlapIta iti vaktumapyasaMbhavAt / ataH jJAne na kasyApi viSayasya virodha ityapyUhyam / yugapaditi / yadyapi yugapat jJAnadvayaM nAGgIkriyata eva, athApi atyanta - viruddhatvena jJAyamAnayoH zItoSNayorubhayorapi ekajJAnaviSayatvaM na kevalaM zAbdA dighImAdAyaivopapAdanIyaM, aindriyakAnubhavamAdAyApati pratipAdanArthamidam / zItoSNayorubhayorapi tvagindriyagrAhyatvAt yugapadubhayaviSayAnubhavaH saMbhavatyeva // 1 pratyaye - kha. grahaNapUrvasya--kha. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] mImAMmakamammalaprayakSalakSaNanirAmopasaMhAraH 279 yoginAM sarvajJatye'pIzvarAdvizeSaH] nanu ! ekena jJAnena sarvAnAn bhUtabhAvinaH parokSAnapi pazyanto yoginaH kathamakhilatrailokyavRttAntadarzinaH skljgdguroriishvraadvishissyern| asti vizeSaH - Izvarasya tathAvidhaM nityameva zAnaM, yoginAM tu yogabhAvanAbhyAsaprabhavamiti // apUrvamapi vastu bhAvanAvazAt yogipratyakSaviSayaH] . nanu ! nAdRSTapUrve'rthe kvavidbhavati bhAvanA / AgamAttu paricchinne dharme bhAvanayA'pi kim ? // 146 // codanaiva dharma pramANamiti sAvadhAraNapratijJArthaH, prathamamAgamAdavagatadharmasvarUpeSu satsvapi yogiSu na viplavata eveti--ucyateyogiSvastyevAyaM prkaarH| pazcAdapi pravartamAne dharmagrAhiNi pratyakSe codanaivetyavadhAraNaM shithiliibhvtyev| api cezvarajJAnaM sAMsiddhikameva viziSyeran - miceran , vilakSaNA bhveyuH| astiiti| evaJca IzvarajJAnaM nityaM, svAbhAvikaM ca ; yogijJAnaM tu anityaM, naimittikaM ceti vizeSa iti bhAvaH // * nnvityaadi| bhAvanA nAma anubhavajanyA smRtihetushc| evaJcAtIndriyavastuviSayakAnubhavasya pUrvamasaMbhavena kathaM tadbhAvanA ? kathaM vA tato yoginAmapUrvavastupratyakSam ? yadi ca vedAdatIndriyArthajJAnAdhInA bhAvanetyucyate, tarhi dharmAdiH vedAdeva nirNItasvarUpa iti tato bhAvanayA kiM prayojanam ? ityarthaH / na viplavata eveti / etAdRzayogiSvaGgIkRteSvapi codanaiva dharma pramANamiti pratijJAyA noparodhaH ! yogibhirhi prathamAvagataye veda eva zaraNIkaraNIyaH saMpanna ityarthaH / zithilIbhavatyeveti / gRhItagrAhitvaM na prAmANyaM vyAhantItyuktaM pUrvameva / evaJca vedAdhInatve'pi yogipratyakSasya dharma prAmANyaM vartata eveti codanaiva pramANamiti bhavadavadhAraNa vyAhatameveti / nanu prAmANyamatra svAtantryeNa vivakSitam / yoginAM dharmapratyakSaprAmANyaM tu vedAdhInameveti na doSa iti zaGkAyAmAha-api ceti / sAMsiddhikamiti / tasya nityasarvajJatvamanyathA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 vaizeSikasammata pratyakSalakSaNanirAmaH kAraNabhUtaM vakSyAmaH / dharmaviSayaM vedasya codanaivetyavadhAraNArtha siddhiH // (nyAyamaJjarI tasminnapi sati na [jaiminisUtra nirAkaraNopasaMhAraH) tasmAt 'na dharmagrAhakaM yogipratyakSaM vidyamAnopalambhanatvAt, satsaMprayogajatvAt ityAdisAdhanamaprayojakam // pramANAntaravijJAtaprameyapratipAdakaH / dharmopadezakaH zabdaH zabdatvAt ghaTazabdavat // 147 // pratyakSaH kasyaciddharmaH prameyatvAt ghaTAdivat / ityAdayazca sulabhAH santyeva pratihetavaH // 148 // pratiyuktisAdhitAM yogabuddhima khilArthadarzinIm / kiM vimucyate sudhA duSTahetunikurumbarAmbaram // taditthamapi jaiminIyaM sUtramasaGgatArtham / lakSaNaparatvaM tvasya. nirastameva // [vaizeSikasammata pratyakSalakSaNa nirAsaH ] yadapi kaizcit pratyakSalakSaNamukta - 'Atmendriyamano'rthasanni karSAdutpadyate jJAnaM tadanyadanumAnAdibhyaH pratyakSama' iti -- tadapi yadvayasannikarSajanmanAM sukhAtmAdijJAnAnAM avyApakaM, ativyApakaM ca vyabhicAryAdibodhAnAmityupekSaNIyam // na syAdityarthaH / nanu Izvaro nAsmAbhiraGgIkriyata iti anabhyupagatadUSaNamityatrAha - vakSyAma iti // pramANAntaretyAdi / 'artha' buDhA zabdaracanA' ni khalu nyAya iti bhAvaH / nanu tarhi yadi zabdaH pramANAntarAvagatamevArthaM bodhayet tahiM tasya smRtitaulyameveti kathaM tasyAtiriktapramANatvamiti cet tadetat zabdaparIkSAyAM vyaktIbhaviSyati || mapItyarthaH // sUtramapi ityanvayaH / nAsya lakSaNaparatvAsaMbhavamAtraM, asaMgatArthakatva AtmetyAdi / AtmA manasA saMyujyate, mana indriyeNa, indriyamarthena, tataH pratyakSam -- iti kramAdityAzayaH / trayadvayeti / arthasannikarSa varjayitvA trayaM sukhapratyakSe, arthendriyadvayaM varjayitvA dvayaM AtmapratyakSe kAraNam / yabhicAryAdItyAdinA saMzayaparigrahaH / teSAmapIndriyajanyatvamuktameva // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] sAMkhyasammatapratyakSalakSaNanirAsa: 281 [sAyAbhimatapratyakSalakSaNadUSaNam ] IzvarakRSNastu 'prativiSayAdhyavasAyo dRSTam' iti pratyakSalakSaNamavovat / tadapi na manojJam-anumAnAdijJAnAnAmapi vissyaadhyvsaaysvbhaavtvenaativyaapteH|| . [yuktidIpikAkAra pradarzitavyAkhyAnAsAmaJjasyam ] yatta rAjA vyAkhyAnavAn .. 'pratirAbhimukhye vartate, tenAbhiH mukhyena viSayAdhyavasAya: pratyakSama' iti / tadapyanumAnAdAvastyeva / ghaTo'yamitivat agnimAna parvata ityAbhimukhyenaiva prtiiteH| spaSTatA 'tu sarvasaMvidA svaviSaye vidyata eva // [indriyasannikarSajanyatvamantarA nAnyat pratyakSalakSaNam ] atha manyase ! sAmAnya thihitasya vizeSeNa bAdhAt anumAnAdivyAvRttiH setsyati / sAmAnyenAdhyavasAya utsRSTaH, sa liGgazabdAbhyAM vizeSitaH iti taditaro'dhyavasAyaH pratyakSamiti sthAsyati / yadyevaM pratyakSalakSaNa midAna mvyaakrnniiymev| zabda liGgagrahaNe varNite sati tadvailakSaNyAdeva pratyakSa jJAsyata iti| tasmAdindriyArthasannikarSapado. pAdAnamantareNa 'nAnumAnAdivyavaccheda upapadyata iti idamapi na pratyakSalakSaNamanavadyam / / vissyeti| adhyava pAyo hi nirnnyH| tadrUpatvaM cAnumAnAderapyastItyarthaH / prtiriti| na jhanumAnAdikaM viSayamabhimukhIkRtya pravartate, kintu parokSaM viSayamadhikRtyeti bhaavH| aabhimukhynaiveti| jJAnasyAbhimukhyaM nAmaviSayIkaraNameva / tacca sarvatra vartata eSati bhaavH|| ... utsRssttH-utsrgpraaptH| tathA ca---pratyakSalakSaNe 'dRSTa' iti, anumAnalakSaNa 'liGga' iti, zabdalakSA 'zabdaH' iti ca vizeSyavAcakaM padam / liGgazabdAbhyAM anumAnazabdayoH nirdezAt dRSTasya pratyakSasya vailakSaNyaM siddhamevetyarthaH / ydiityaadi| dRSTAdipadaiva tadvyAvRttivarNane tAvadeva lakSaNamalaM, prativiSayetyAdivivaraNamanapekSitameva / yadi teSAM padAnAM lakSyamAtraparatvAt 1 ana-ka. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 anumAna parIkSopakrama 'alamativistareNa paradarzana gItamataH vigatakalaGkamasti na hi lakSaNamakSadhiyaH / tadalamakSapAdamuninaiva nibaddhamidaM harati manAMsi lakSaNamudAradhiyAm // 150 // iti pratyakSam nyAyamaJjarI [ athAnumAnam ] tatpUrvakaM ca trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavatsAmA nyato dRSTaM ca // 5 // evaM pramANjyeSThe'smin pratyakSe lakSite sati / kathyate'vasara prAptamanumAnasya lakSaNam // 151 // tatrAnumAnasvarUpaM brUmahe / tatastatra sUtraM yojayiSyAmaH // paJcalakSaNakA liGgAt gRhItAnniya' ma' smRteH / parokSe liGgini jJAnaM anumAnaM pracakSate // 152 // atrApi liGgaviSayaM jJAnaM jJAnaviSayIkRtaM vA liGga pratibandhasmaraNasahitaM pramANam ; 'liGgijJAnaM phalam, liGgijJAnasya vA pramANatAyAM pUrvavadupAdAnAdijJAnaM phalamupavarNanIyam;. karaNasya hi pramANatvamiti sthitamevaitat // itarat lakSaNapratipAdakaM Avazyakamevetyucyate, tarhi lakSaNamativyAptameva / ataH indriyajanyatvAdikaM nivezanIyameva // viSayazuddhimantarA paThyamAnaM vAkyaM viparItamadhyarthaM bodhayediti matvA''ha-tatreti / paJcati / pakSasatvAdIni paJcaliGgAnyanupadameva vakSyante / gRhItAditi liGgavizeSaNam / liGgAt -- liGgajJApyAyAH niyamasmRterityarthaH / niyamasmRtisahakRtAt liGgAditi vA / liGgI -- avinAbhAva ( vyAptAkhya ) sambandhena liGgaviziSTa:-- sAdhya ityarthaH // * atrApIti / pratyakSalakSaNe yathA, tathA'trApi pramANaphale jJeye // 1 me - kha. 2 liGga-kha. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ahnikam 2 heto: palakSaNatvanirUpaNam [liGgazabdanirvacanaM, tasya paJcalakSaNatvaM ca ] tatra parokSo'rtho liGgayate-- gamyate'neneti liGgam / tacca paJcalakSaNam / kAni punaH paJcalakSaNAni ? pakSadharmatvam, sapakSadharma'tvam vipakSAdhyAvRttiH, abAdhitaviSayatvam asatpratipakSatvaM ceti // siSAdhayiSita dharmaviziSTa dharmI pakSaH, taddharmatvaM tadAzritatvamityarthaH // sAdhyadharmayogena nitiM dharmyantaraM sapakSaH, tatrAstitvam // sAdhyasaMsparzazUnyo dharmI vipakSaH, tato vyAvRttiH // anumeyasyArthasya pratyakSeNA''gamena vA'napaharaNaM abAdhita viSayatvam // 283 saMzaya bIjabhUtenArthena pratyanumAnatayA prayujyamAnenAnupahatatvasatpratipakSatvam // etaiH paJcabhirlakSaNairupapannaM liGgaM anumApakaM bhavati // [hetudoSAH ] eteSAmeva lakSaNAnAM ekaikApAyAt paJca hetvAbhAsA vakSyante // pUrvavaditi pramANatAyAM sAmaprayAH ' ityAdinA pUrva (pu. 174 ) 'upapAditadizetyarthaH // ligi- gatAviti dhAtuH / gatyarthAzca jJAnArthakAH // . siSAdhayiSito yo dharmaH -- vahnayAdi:, tadviziSTa ityarthaH // sAdhyarUpadharmavatvena nirNItamityarthaH // apaharaNamiti / viSayApahAro hi bAdhaH // pratyanumAnatayA prayujyamAnena saMzayabIjabhUtenArthena - ( sAdhyatadabhAvasAdhAraNatvAt) anupahatasvamityarthaH / tulyabala pratyanumAnAbhAvaH / a 'saMzaya ' padaprayogena abAdhitatvavailakSaNyam // 1 kSe sa-ka. 2 vaM- ka. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 hetusvarUpavicAraH nyAyamaJjarI ' yasya pakSadharmatA nAsti---asAvasiddho hetvaabhaasH| yathAnityaH zabdaH, cAkSuSatvAt // __ sAdhyaviparyayavyAptastu viruddhH| sa yathA--nityaH zabdaH, kRtakatvAt , AkAzavat // 'vipakSe'sattvaM yasya nAsti so'naikaantikH| yathA-nityaH zabdaH, prameyatvAditi // yasyAbAdhitaviSayatvaM nAsti sa kaalaatyyaapdissttH| yathAanuSNaH, tejo'vayavI, kRtakatvAt, ghaTavaditi // yasya niSpratipakSatA nAsti sa prkrnnsmH| yathA-- anityaH, zabdaH, nityadharmAnupalabdheH, ghaTavata; nityaH, zabdaH, anityadharmAnupalabdheH, aakaashvditi| so'yaM eteSu paJcasu lakSaNeSvavinAbhAvo liGgasya parisamApyate // [abAdhitatvasya pRthak hetulakSaNatA''kSepaH] . nanu ! trilakSaNake hetAvavinAbhAvaH prismaapyte| na ca tathAvidhe bAdhA saMbhavati ; bAdhAvinAbhAvayorvirodhAt // sAdhyaviparyaya iti| sapakSaH sAdhyavAn - tatra sattvasya viruddhasAdhyAbhAvavatyeva sttvmityrthH| naiyatyavivakSaNAdanakAntavyAvRttiH / anena hetoH niyamena sAdhyAbhAvavyAptereva sattvena sapakSasattvaM nAstItyuktam / avinAbhAvaH - vyaaptiH| parisamApyate--nirNIyata iti yAvat / prakaraNasamaprabhRtizabdAn tadavasare nirvakSyAmaH // 'trirUpAlliGgAt yadanumeye jJAnaM tadanumAnaM ' (3-3), 'trairUpyaM punarligasyAnumeye sattvameva, sapakSa eva sattvaM, asapakSe cAsattvameva nizcitam' (3-5) ityAdinA nyAyabindau dharmakIryuktaM upakSipati-nanviti / virodhAditi / bAdhAyAM satyAM trilakSaNakatvasyaivAsaMbhavAdityarthaH // sa-ka, kha, Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikama 21 hatuSAH 285 bAdhitatvaM pakSasyeva, na hetoH] yaJcedamagnyanuSNatvasAdhane kRtakatvaM trilakSaNamapi bAdhakavidhuritaviSayamityudAhRtam-tat asamIkSitAbhidhAnam ; atra trailakSaNyAnupapatteH / pakSadharma eva tAvadayaM na bhavati / pratyakSAdyanirAkRto hi pakSa ucyate / na cAyamIdRza ityapakSa ev| to hetuH kathaM pakSadharmaH syAt // nApyayamanvayI hetuH; anvayagrahaNasamaya eva tadviplavAvadhAraNAt / anvayo hi gRhyamANaH sakSipeNa --yadyat kRtakaM, tattadanuSNam -ityavaM gRhyte| tatazca tadgahaNasamaya eva - ayamuSNo'pi kRtaka iti hRdayapathamavatarati tanUnapAt - iti kathamanyaya. grahaNam? . ___ nanu kRtakatvasya vahI sattvAt kathamatra pakSadharmatAvirahaH? ityAzaMkya vahnaH pakSatvameva na saMbhavatIti hetoH pakSavRttitvaM nAstyevetyupapAdayati-- yccdmityaadi| pakSadharmaH pakSavRttiriti yAvat / pratyakSAdIti / tathoktaM nyAyabindau-- 'svarUpeNaiva svayamiSTo'nirAkRta: pakSaH' (3-38) iti / vyAkhyAtaM ca grantha kAreNaiva-- ya: sAdhayi numiSTo'pyarthaH pratyakSAnumAnapratItisvavacanairnirAkriyate, na sa pakSa: ' (18) iti / dharmottarAcAryo'pyAha ... ' pratyakSAdibhiranirAkRtaH iti / apakSa iti / sAdhyavattayA gRhIte pakSe satvaM hi lakSaNam / prakRte ca vahvA anuSNatvaM pratyakSabAdhitameveti kathaM tatya pksstvmityrthH| tathA ca ayaM bAdha: pakSadoSa eva, na tu hetudoSaH, hetostu pakSadharmatvAbhAva eva doSaH, na bAdha iti // . nanu pakSe sAdhyasyAsi dvayA naivaM dUpayituM zakyamiti zaGkAyAm - tAtra bAdhAbhAve'sya prasajyamAnaM hetutvaM kimanvayarUpam ? uta vyatirakarUpam ' iti vikalpya dUSayAMta - naapiityaadinaa| sarvAkSepeNa--- utsargata:-- sarva kroDIkRtyeti yAvat / ayaM tanUna pAt ityanvayaH / ayaM bhAva:----yadyat kRtakaM tattadanuSNaM yathA ghaTAdi--iti khalu vyaaptigraahyaa| tatra kRtakasAmAnyasyaiva vyAptau bhAnamanubhavasiddham / kRtakasAmAnyAntargate ca vahnAvanupNavaM pratyakSabAdhitameveti yadyat kRtakaM tattadanuSNamiti vyApte runmeSa eva nAsti / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 hetusvarUpavicAra: nyAyamaJjarI yadi tvanalamutsRjya ghaTAdAvandhayagrahaH / - nAntarvyAptihItA syAt sAdhyasAdhanadharmayoH // 153 // tatazcaivaMvidhAtoH svsaadhyniymoyitaan|| sAdhyAbhilASa ityevaM SaNDAnunayadohadaH // 154 // anvayapUrvakatvAcca vyatirekagrahaNasya tannirAkaraNe tadapAkaraNamavagantavyam // api ca siSAdhayitadharmavaiparItyena vahnaH pratyakSato nizcayAt vastuvRttana sa eva vipakSa iti na tato vyatirekaH kRtakatyasyeti / tasmAt lakSaNyApAyAdeva hetvAbhAso'yamiti na rUpAntara. mabAdhitAvaSayatvamapekSate / / hetorabAdhitatvamapi duradhigamam] kathaM cedamabAdhitatvaM nizcIyate ? na hyadarzanamAtreNa bAdhAvirahanizcayaH / sarvAtmanA hi nAstitvaM vidyaH kathamayoginaH // 155 // anizcine tadaGga ca na hetohetutA bhavet / yathaiva pakSadharmAdirUpANAmanupagrahe // 156 // tasmAdabAdhitatvaM rUpAntaramavacanI yamini // anumitentu na tarAm / evaM sthite kasyAhatotutvavAraNAyAbAdhitatvaM pRthaka sNpaadniiymiti|| nanu pakSAntarbhAveNa kathaM vyabhicArApAdana ? iti zaGkAyAmAha---. ydiiti| antaaptiriti| pakSe sAdhyasidhyanukUlA vyAptiH ityarthaH / yo hetumAn sa sAdhyavAn iti vyAptau yadi pakSaH sAmAnyato vA kadAcidapi dharmitayA na bhAseta, tarhi prakRtasAdhyanirUpitavyAptayabhAvana pajhe sAdhyasAdhanAsamarthAddhetoH sAdhyasAdhanaprayAsaH putrAvAptaye SaNDAnunayaprAyAsAyeteti / anvayeti / vyatirekavyAptirapi anvayavyAptipoSaNAyeva / vastunaH vRtta-zIlaM svabhAva iti yAvat // nAstitva bAdhAbhAvaH / ayoginaH- asarvajJAH / tadaGga---hato. rnggbhuute'baadhittve| yathA hetoH pakSavRttitvAdijJAnavirahe sa heturasAdhakaH, evaM sarvo'pi hetu: abAdhitatvasya grahItumazakyatayA asAdhaka eva syAditi // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Ahnikam 2] avyapadezyapadaprayojanam [abAdhitatvaM hetvaGgameva atrAbhidhIyate yaduktaM --anvayagrahaNaM sarvAkSepeNeti tadrUhaNavelAyAmeva siSAdhayiSita dharmaviparyayAdhyAsita hutavahasvarUpaparisphuraNAdanvayazUnyo'yaM heturiti-tadahRdayaGgamam / anvayaH satyaM sarvAkSepeNa gRhyate, na punaH ekaikadharmisamullekhena / evaM hi tadAnantyAt anvayo gRhItumeva na zakyeta / anumAnasya ca vaiphalya mitthaM bhavet, agnitAM dhUmavatAM sarvadharmANAM anvayAvagamakAla eva gRhItatvAt // 287 dhUmo hi yatra yatreti sAmAnyenaiva gRhyate / na punaH parvate'raNye gRhe vetyevamiSyate // 157 // evaJca satyAkSepavAcoyuktirupapannA bhaviSyati / na caivaM sati vaktavyaM SaNDAnunaya mArgaNam / na hi tadvamityevaM vyAptigrahaNamiSyate // 158 // tadAnantyAt-- dharmiNAmAnantyAt / tadguhaNaM- anvayagrahaNam / na zakyeteti / vahnidhUmayorvyAptirhi - yo dhUmavAn sa vahnimAn iti sAmAnyata eva gRhyate, na tu dhUmavat mahAnasaM vahnimat, dhUmavAn parvato vahnimAn iti pratyekaM dharmivyaktInAM bhAnapUrvakam, vyaktInAmAnantyena vyAptigrahaNasya durlabhatvApatteH / evaM parvatAdeH prAtivikatvena grahaNe tatra - vahnimattAyA. tadaiva siddhyA'numAnavaiyarthyaM ca / kintu parvatAdikaM vyAptau sAmAnyataH - dhUmavasyena vahnimattvenaiva ca kroDIkriyate / vyAptirhi sAdhyasAdhanayoreva, na tatrAdhikaraNavyaktivizeSabhAna nirbandhaH / evaJca prakRte'pi yadyat kRtakaM tatsarvamanuSNaM dRSTamiti vyAptau na kiJcidapi bAdhakamiti / itthaM - bhavaduktAvevAnumAnavaiyarthya, nAsmaduttarItAvityarthaH // evaJcetyAdi / evaM sati cetyanvayaH / pakSAdInAM sAmAnyAkAreNa vyAptau bhAnenaiva sarvAkSepeNa vyAptirgRhyata ityuktirnirUDhaiveti ko doSaH ityarthaH / tadvarja - pakSavarjam // nanu yadyapi vyAptiH grahaNakAle parvatAdigkSavarja na gRhyate / athApi 'yo dhUmavAn sa vahnimAn' iti sAmAnyato vyAptigrahaNe kathaM parvatAdyadhikaraNavizeSe vahnivizeSasya siddhistayA vyAptathA vaktuM zakyeta, tathA'grahaNAditi Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 hetusvarUvicAraH nyAyamaJjarI sAmAnyena ca vyAptihItA satI sipAdhayiSitadharmya'pekSayA saivAntAtirucyate yaiva ca nagalagnAmyanumAnasamadhe tadyatiriktakAntArAdipradezavartinI bahiyAtirabhUt saiva kAlAntare kAntAravartini vahnAvanumIyamAne 'ntrvyaaptirvtissttte| tadihApi yat kRtakaM tadanuSNamiti sAmAnyataH paricchedAt na tadAnImanalonmeSa iti siddho'nvyH|| vyatireko'pi kArya tejo'vayavini pakSIkRte kRtakatvasya tejHprmaannubhyH|| zaGkAyAmAha-sAmAnyeneti / ayaM bhAvaH--- yadyapi vyAptissAmAnyata eva gRhyate, athApi 'parvato dhUmavAn' iti pakSadharmatAjJAnAnantaraM khalu eMka- . sambandhijJAnavidhayA vyAptismaraNaM jaayte| tathA ca smaraNakAle sAmAnyataH smRtA'pi vyApti: pakSadharmatAjJAnabalAt prakRtapakSAdiviSayiNI vizrAmyatIti saiva vizeSavyAptirUpA'pi paryavasyatIti adhikaraNavizeSe sAdhyavizeSanirNayo bhavatyeveti / antarvyApti:-santaraGgabhUtA vyAptiH -vizeSacyAptiriti yAvat / vahiAptiH -- bahiraGgabhUtA vyAptiH---sAmAnyayAptiriti yAvat / tadAnIM-sAmAnyato vyaaptigrhkaale| analonmeSaH - vahnaH praatisviktyopsthitiH| tathA ca vyAptigrahaNakAla eva . vahnivizeSAbhAnAta pratyakSabAdha: pUrvoktarItyA na vaktuM zakya ityarthaH // . . . 'anvayapUrvakatvAcca vyatirekagrahaNasya' ityaadypaakroti-vytireko'piiti| 'kRtakatvasya vyatireko'pi siddhaH' ityandayaH // nanu nityasya teja:paramAgorubhayavAdisaMpratipannatve tatra kRtakRtvasya vyatirakA siddhayet, ye tu nityaM paramANu nAbhyupagacchanti vedAntiprabhRtayaH tessaha vivAda kaH pratIkAra iti cet, tarhi candre, tArakAsu vA jyotiSu vyatireko grahIyate, zAstrata: teSAM tejogavyatvasya nirnniittvaat| atha yadi bidhutAra kAdayo na tejAMsi, api tu sahastrakaraNamarIciniphalanavAdAloda niyucyeta, tarhi mA bhavantu tAni tejaali| athApi na no hAni: : tadA hi vipakSa iti kazcideva nAstItyuktaM bhvti| tathA ca vipakSAvRttitvaM hetossiddharbhavetyAha--- pekSAyAM-kha. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] pakSasyAnAvazyakatvAzaGkA 289 vidhutArakaparamANvanabhyupagame tu vipakSa eva nAstIti tadabhAvAt sutarAM ttraavRttirbhvtiiti| na hi sapakSa iva vipakSe vRttiriSyate, yena yatnataH tatsiddhaye ytet| agnireva vipakSa iti cet-maivamna hi pakSa eva vipakSo bhavitumarhati // [pakSa iti kazcana nAstyevetyAkSepaH] nanu ! vastUnAmadvirUpatvAt pakSo nAma paramArthato nAstyeva / sAdhyadharmAdhikaraNabhUtazcet mo'rthaH, tatsapakSa eva; viparyaye tu na. vipakSatAmativartate / na ca kramadvayayogitvaM rUpadvayarahitatvaM vA vastunaH samastIti // . vidhvityaadi| * atredamavadheyam - yAdRzapuruSavizeSeNaitAvatA uSNasparza evaM nAnubhUta: * tAdRzena purovartivahnimadhikRtyaivaM prayoge vipakSa eva aprasiddhaH / parantvasmin prayoge anuSNatvaM--sparzagata jAtivizeSa eva, na tUSNatvAbhAvarUpam , uSNasparzasyaiva tenAnanubhUtatvAt / yastu candratArakAdiSu paramANo vA zAstrAccoSNasparza nizcinvanneva purovartibhaumavahnimadhikRtya tathA prayukte, tadA paramANvAdikameva vipakSa iti| nanu yadi vipakSa eva nAsti tarhi vipakSA. vRttitvaM vA kathaM prasiddhayet ?. ityatrAha-na hiiti| duSTahetuSu yat prasiddhaM vipakSavRttitvaM tadabhAvaH prasiddhayedeveti bhaavH| nanu anuSNatvasAdhane tadabhAvavAnagnireva vipakSa iti, tasmAt vyAvRttiH hetoH kRtakatvasya nAstIti kathaM vyatirekaH ? ityatrAha---agnireveti / vyAptijJAnakAle na tatra tadabhAvanirNayasaMbhava ityanupadamevoktam // nanu loke hi vastu koTidvayAntargataM, ghttH--tdbhinnshcetyevNriityaa| tathA ca prakRte vastusAmAnyaM sAdhyavadvA bhavet , saadhyaabhaavvdvaa| etadanyatarakoTAveva sarvamapi vstvntrbhuutm| tatra sAdhyavAMzcet saH sapakSa eva, sAdhyAbhAvAMzcet sa vipakSa ev| ko hi nAmedAnI pakSaH tRtIyaH pariziSyata iti zaGkate -- nnviti| nanu kazcana sAdhyavAneva, anyazca sAdhyAbhAvavAneva, ebhyastRtIya ubhayavAn kazcana kuto na syaaditytroktN-vstuunaamdviruuptvaaditi| tt-tsmaat| tathA cobhayAtmakamekaM na syAditi tRtIyo rAzi - styev| nanUbhayAtmakatvasya virodhena tRtIyarAzyasaMbhave'pi ubhayAnAtmakatyenaiva eko rAzirastu ; athavA kAlabhedena tattadabhAvavadvastveko rAzirastyeveti kathaM rAzidvayamevetyatrAha-na ceti| bhayaM bhAva:--astu kAlabhedenobhayAtmakatvo NYAYAMANJARI 19 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 hetusvarUpavicAra: nyAyamaJjarI [pakSaH kazcidastyeva] tadayuktam-anumAgecchedaprasaGgAt / advirUpatve'pi vastUnAM nisargaviSayIkRtaH arthaH kazcit pakSa essitvyH| tadabhAve tadapekSasvarUpayoH sapakSavipakSayorapyabhAvaH syAt / tadasya pakSasya sato 'vi'pakSatvamAropya yattena vyabhicAracodanaM tenAnadhanumAnamapi viplaveta // [parvate vahnayanumAnasya vahnayanuSNatvAnumAnasya ca vailakSaNyazaGkAparihArau nanu ! parvatAdirdhI na jvalanAkhyasAdhyadharmazUnyatayA tatra nishcitH| tejo'vayavI tu anuSNatvavaiparItyena pratyakSato nizcita : iti-taskimidAnI parvatAdiH agnimattayA nizcitaH? tathAbhyupagame / vA kimanumAnena ? ppaadnm| athApi naiSaH tRtIyo rAziH; tatkAle tu prathamarAzi:, tadabhAvakAle tu dvitIyo rAziriti kuta issttsiddhiH| ubhaya nAtmakatvaM tu zazazRGgAdivattuSchatve vizrAmyeteti smartumapyayogyam / tathA ca dvairAzyameva supratiSThitamiti pakSo nAma kazcinnAstyeveti // anumAnocchedamevopAdayati tadabhAva iti / pakSasyaivAbhAva ityarthaH / spshetyaadi| pakSa padRzaH khalu sapakSaH, pakSaviruddhazca vipkssH| etadubhayaM pakSasyaivAbhAve kathaM prtitisstthetetyrthH| agnynumaanmpiiti| parvato vahnimAn dhUmAdityAdAvapi pakSasyaivAbhAve tadanumAnamapi nAvatiSThatetyarthaH // nanu vaDheranuSNatvaM pratyakSabAdhita, parvate vahnistu na tatheti vailakSaNyamastyeva / tathA cAdyAnumAnataulyaM na vahnayanumAnAdInAmiti zaGkate-- nanviti / smaadhtte-ttkimiti| parvato vahnizUnyatayA na nizcita iti cet , tarhi parvato vahnimatvena nizcita ityAyAtam / tathA ca siddhasAdhanam ityrthH| tathA--bhagnimatvena nizcita iti // 1'pi sa-kha. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2 / pakSasyAvazyakatvasamarthanam 291 [pakSAnaGgIkAre anumAnocchedaH syAt ] nanu ! na parvato'gnimattayA nizcitaH; nApi tadvaiparItyena / kintu sandigdha evaaste| yadyevaM sandigdhe'pi vipakSe vartamAno dhUmAdirahetureva syAt / nizcitavipakSavRttivat sandigdhavipakSavRttarapi ahetutvAt sarvamanumAnamutsIdet / tasmAt pakSeNa vyabhicAracodanamanucitamiti vyatirekavAnevAyaM hetuH // [bAdhaH na pakSamAtradoSaH, kintu hetorapi] - yatpunarabhihitaM - anirAkRtapakSavRttitvamasya nAstIti - tatsatyam-vayamapyamuM pakSaM adhyakSabAdhitamicchAma ev| 'sa tu na pakSamAtraparyavasito bAdhaH, kintu hetumapi spRzati // ____ AstaM iti| prakRte tu vahniH uSNatvena nizcita iti zeSaH / samAdhatte ydyvmiti| sAdhyatadabhAvavattvena sandigdhazcet saH pakSo'pi bhavitumarhati, tathA sandigdhavipakSo'pi bhavitumarhati / hetostadvattitvajJAnaM ca-. "hetuH kiM sAdhyavadvatti: ? uta sAdhyAbhAvavadvattiH' ityevaMrUpaM paryavasyati / ayaM ca vyabhicArasaMzaya eva / tathA cedRzadoSasya sarvatra saMbhavAta anumAnamevocchiyeteti // nanu pakSe sAdhyasya sandigdhatve'pi na tasya sandigdhavipakSatvaM saMbhavati, yata: sarvamapyanumAnamucchedyeta / sandigdhasAdhyavAn khalu pkssH| sa ca saMzayaH sarvatra sulabha ev| pakSAntarbhAveNa vyabhicArasaMzaya: sAdhyasaMzaya eva pryvsyet| dhUmaH kiM vahnimatparvate vartate? uta vahvayabhAvavatparvate ? iti saMzaye parvate vahnisattve AdyaH pakSaH, vaDherasattve dvitIyaH pakSaH pratyavatiSTeta / tathA ca parbato vahnimAna? utana? ityAkAraH paryavasannaH / sa ca pakSatArUpa iti pakSAntarbhAveNa vyabhicArasaMzayaH guNa eva, na doSa iti cet, prakRte'pi imaM 'nyAyaM pazyatu bhavAniti / pakSaNa-pakSAntarbhAve // anirAkateti / pratyakSAdyabAdhitetyarthaH / tathA ca pakSe sAdhyaH pratyakSabAdhita:, na tu heturiti bAdhaH na hetudoSa iti bhAvaH / satyaM ityrdhaanggiikaare| ayaM pakSadoSa ityabhyupagacchAmaH, hetudoSo na bhavatIti tu nAbhyupagacchAmaH / pakSaniSTho'pi doSaH hetumapi dUSayedeveti / sa tu bAdhaH itynvyH|| 1 yattu-ka. 19* Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamajata 292 hetusvarUpavicAraH na hetunirapekSAtmA pakSo nAmAsti kazca / / prasAdhayitumiSTo hi hetunA pakSa ucyate // 159 // sa na sAdhayituM zakyaH pratyakSe pratiyogini / sAdhyApahAradvAreNa heturbhavati bAdhitaH // 160 / / abAdhitAnumeyatvamata evAsya lkssnnm| na tu heturasiddho'yaM jvalane vRttisaMbhavAt // 162 // ..' abAdhitatvaM na duravagamam ] 'yattvabAdhitatA jJAtuM zakyA neti viklpitm|| pakSasyApi mahAbhAga! kathaM tAM pratipasyase // 162 . prayatne kriyamANe'pi yadi bAdhA na dRshyte| nAstyevetyavagantavyaM vyavahAro hi nAnyathA // 163 // . atastrilakSaNe'pi hetau bAdhasaMbhavAdabAdhitatvaM rUpAntara vaktavyam // etadevopapAzyati-na hetvityaadi| ayamarthaH- vahniranuHNaH kRtaka svAdityAdau yadyapi pakSe sAdhyavattvameva pratyakSabAdhitaM, na tadAnIM hetorullakhaH / athApi pakSasAdhyAyallekha zvAnumitisthala ev| anumi tazca hetuzaraNaiva / hetau pratiSThite sarva pratiSTeta, tasminnapratiSThite na kinycitprtisstthet| kenaciddhe gunA kutracidadhikaraNe kasyacitsAdhyasya sAdhane'bhimate khalu tatra bhavatA pratyakSabAdhAdyutkIrtanam ! tAdRzadoSotkIrtane ca sa doSaH bAdhitasAdhyakatvAdirUpaH spRzatyeva hetum / anyathA khalu ayaM sadvetunyapadezAha eva syaat| na hi etadapekSayA'tiriktaH asiddhayAdistatra hetau vrtte| ataH abAdhitamAdhyakatvaM saddha torAvazyakameveti // pksssyaapiiti| na hi bAdhasya doSatvaM nAstIti bhavAnapyavocat, kintu pakSasyAyaM doSa ityev| tathA ca pakSe abAdhitatvajJAnaM bhavatA'pi saMpAdanIyam / tathA ca 'yazcobhayo: samo doSa: tameva tvaM brISi mAm / tattvajijJAsu pratyAha-prayatna iti / naanytheti| sarvatraivaM saMzaye puruSapravRttireva na syaat| atazca saMzayAtmA vinazyati' iti satyamukam // / yattu bA-kha. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikama 2] hetadoSA: 293 evaJca yaducyate-bAdhAvinAbhAvayorvirodhAditi-tatkathaJcizuktaM, kathaJcidayuktam / paJcalakSaNake liGge yaH parisamApto'vinAbhAvaH tatra nAstyeva bAdha ityevaM yuktmett| trilakSaNakaliGgAbhiprAyeNa tvayuktamiti // [bhAgamabAdhito hetuH] * evamAgamabAdhito'pi heturdrssttvyH| yathA-brAhmaNena surA peyA aduSTatvAt , kSIravaditi // [anumAnenAnumAnasya virodhAsaMbhava:] nanu! pratyakSAgamaviruddhavadanumAnaviruddhamanumAnaM kasmAnodAhiyate ? asambhavAditi brUmaH-na hanumAnaviruddhamanumAnamavakalpate / anumAnayohi tulyabalayorbAdhyabAdhakabhAvaH ? atulyabalayo ? tatra tulyabalayostulyabalatvAdeva na baadhybaadhkbhaavH| samAne hi vIrya kiM kasya bAdhakam ? bAdhyaM vA ? atulyabalatvapakSe'pi- yatkRtamalpabalatvamanyatarasya tata eva tadaprAmANyasiddhaH kimanumAnabAdhayA ? tasmAnnAnumAnaviruddhamanumAnaM buddhayAmahe // ata evAnumAna viruddhamanumAnamapazyatA bhASyakAreNoktam'yatpunaranumAnaM pratyakSAgamaviruddha nyAyAbhAsassaH' (nyA. bhA. 1-1) iti // kthNcidityaadi| 'bAdhAvinAbhAvayorvirodhaH' iti sAmAnyata uktirna duSyati ; paJcalakSaNake hetAvubhayomelanAsaMbhavAt ; trilakSaNaka hetvamiprAyeNocyate cet vahvayanuSNatvAnumAnAdAvubhayaM saMbhavatIti na virodha ityarthaH // AgamaH-'brAhmaNo na surAM pibet ' ityAdiH // ytkRtmiti| pratyakSeNAgamena vopodalitatvAdevAnumAnasya prAbalyaM vktvym| daurbalyaM ca pratyakSAgamavirodhAdeva / tathA ca pratyakSavirodhAt bhAgamavirodhAcca prAthamikamanumAnaM mRtamiti tena kiM kartuM zakyam ? * etadArabhya 295 puTe * aGkitamAgaparyantaM kha pustake nAsti // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 hetusvarUpavicAra: nyAyamakSarI asatpratipakSatvamapi hetvaGgameva] yatra tu tulyabale dve anumAne nipatataH sa satpratipakSasya viSayaH iti| asatpratipakSatvaM paJcamaM liGgalakSaNamupadizyate // [parasparaviruddhahetudvayasamAvezo bhavatyeva ] nanu ! vastUnAmadvirUpatvAt kathamekatra dharmiNi parasparaviruddha- . dharmadvayAkSepiprayojakahetudvayasannipAto bhavet / ata eva viruddhAvyabhicArI nAma na hetvAbhAsa ihessyte| tadatidurlabhaH satpratipakSI heturiti kamapahartuM paJcama midaM hetulakSaNamupadizyata iti-- . satyamevam-kintu saMzayabIjaM yat vizeSAgrahaNaM, tadanyataranirNayAya bhrAntyA prayujyamAnaM satpratipadyate -sthANurayaM puruSadharmAnupalabdheH, ' puruSo'yaM sthANudharmAnupalabdheriti / anyataraviSayAnupalaMbha evAyaM . yatreti / nanvanupadamevoktaM tulyabalAnumAnadvayAmelanaM, idAnImasti tadityucyata iti kathamidam ? ucyate-anumAnayostulyabalatve. bAdhyabAdhakabhAvo nAstItyetAvadevoktam , na tu taadRshaanumaanaasNbhvH| nanu ubhayomalane parasparabAdhaH kathaM na syAditi cet-na tatra parasparabAdhaH---kintvanirNaya eva / bhASyakAro'pyAha-'ubhayapakSasAmyAt prakaraNasamo nirNayAya na prakalpate' (nyA. bhA. 1-2-7) iti // dharmadvayAkSepi-sAdhyadvayasAdhanam / ata eva-tAdRza hetudvymelnaasNbhvaadev| prAcInabaudvaiH diGnAgAdibhiH saMzAyakatayA viruddhAvyabhicAriNo'GgIkAre'pi, dharma kIrtyAdibhireva tannirAsAt (nyA. bi. 3-110) sarvasaMpratipannametaditi bhAvaH / viruddhAvyabhicArizabdazca evaM niruktaH dharmottareNa-'viruddha na vyabhicaratIti viruddhaavybhicaarii| viruddhazcAsau avyabhicArI ceti vA' (nyA. bi. 3-110) iti / kandalIkAro'pi 'viruddhaM pratyanumAnaM na vyabhicarati---- nAtivartate' (243 pu.) ityAha / svasAdhyabiruddhasAdhakahetumAniti phalitArthaH / idaM vistarazaH kandalyAM draSTavyam / kamapahartu-kaM doSaM vArayitum / bhraantyeti| anyataradharmasya sadbhAvAvazyakAt dharmadvayasyApyanupalaMbha: doSamUlatvAt bhrAntirityucyate / tathA ca vastuna: adhyAtmakatve'pi anupa- . laMbhasya saMbhavAt , vizeSAdarzanAt saMzayAdiprasaktiriti bhaavH| astu sarva / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikam 2] hetoH paJcalakSaNakatvopasaMhAra: 295 saMzayAdhAyI pakSadharmAnvayavyatirekopapattibhrameNa heturiti prayujyamAnaH satpratipakSo bhavatIti prakaraNasamahetvAbhAsacintAyAM vistareNa niruupyissyte| puruSaprazApramAdamUlatvAJca vastuno yAtmakatvamiti tatraiva vakSyate // lakSaNAntaramataH kathanIyam pratyanekavikalatvamavazyam / tena liGgamanumAnapathakSAH paJcalakSaNakamabhyupajagmuH // 163 // . paJcalakSaNakAlliGgAt' itipadyastha gRhItAt 'itipadavyAkhyAnam ] paJcalakSakAlliGgAditi vyaakhyaatm| vyAptigrahaNasamayasamadhigatasvarUpasyApi liGgasya punarmiNi kvacidanavadhRtavapuge nAsyAdhyavasAMyasAdhanatvamiti dvitIyaM liGgadarzanapevApekSaNIyamiti gRhiitaadityuktm| liGgaM hi jJApakaM ; na cakSurAdivat kArakam / zApakasya cAyaM svabhAvaH, yat zataM anu jnyaapytiiti| vyAptagrahaNakAlagRhItameva vyAptivat smaryamANatayaiva liGgaM liGginaM gamayiSyatIti cenna-grahaNamantareNa vyAptismRterapyabhAvAt *'ityalaM' prasaGgena // vastunaH kathaM yAtmakatvam ? ityatrAha-puruSeti / vastunaH ekAtmakasyaiva puruSabuddhidoSavazAt yaatmktvprtibhaasmaatrmityrthH| tatraiva-hetvAbhAsacintAyAmeva (11 bhaaddhike)| lakSaNAntaraM-asatpratipakSasvarUpam // vyAptItyAdi / mahAnasAdau vahnivyApyatvena gRhIta syApi dhUmasya, punaH kAlAntare parvatAdau grahaNamantarA na vahnayanumApakatvaM, jJAyamAnaM hi liGgamanumitikaraNam , na svarUpasat- ityato gRhItAt ityuktmityrthH| kvacit dhrminni-pksse| anavadhRtavapuSaH-anavagatasyeti yAvat / adhyvsaayHanumitiH| dvitIyaM-vyAptigrahaNakAlikaM prathama, pakSadharmatAjJAnakAlikaM dvitiiymityrthH| apekSaNIyameva itynvyH| yathA mahAnasAdau gRhItA vyAptiH kAlAntare smRtaivAnumitihetuH, tathA dhUmo'pi smRta evAnumitihetuH kuto na syAdityAkSipati-vyAptIti / smaadhtte-grhnnmiti| pUrva * 293 puTe draSTavyam / trilakSaNakalikAvinAmAvAmiprAyeNa svaduktametadityala-kha. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 myAptisvarUpaparIkSA nyAyamabharI ['niyamasmRteH' ityasya vyAkhyAnam ] niymsmRteriti| viviyatAM! ko'yaM niyamo nAma ? vyApti:-avinAbhAvaH-nityasAhacaryamityarthaH // niyamo nAma ka:? Aha - naitAvatyeva virntumucitm| tasya tadavinAbhAvitvamityatra hi nimittamanveSaNIyaM tArkikaiH // [tAdAtmyatadutpattibhyAM vyAptinirUpaNam ] tacca tAdAtmyatadutpattirUpamIkSitavanto bhikssvH| yo hi . yadAtmA bhAvaH sa kathaM tamutsRjati ? vRkSAtmikaiva hi ziMzapA tena vRkssvmnumaapyti| so'yaM svabhAvaheturucyate, vRkSo'yaM zizapA- . tvAt iti| tatra tAdAtmyaM pratibandhaH // . gRhItAyAH vyApteH smRtau udbodhakaM khalu vaktavyam / 'ekasambandhijJAnamaparasambandhismArakam' itividhayA dhUmajJAnaM svAvinAbhAvasambandhinaH vahaH smArakaM bhavatIti khalu vyaaptismRtirvktvyaa| tatra yadi dhUmajJAnameva smRtirUpaM, tarhi vahnijJAnamapi tAdRzameva syAt / tathA ca anumiti: smRtirUpA vakravyA taJca na yuktmev| parvate vaDheH pUrvamananubhUtatvenedAnIM smRterayogAt / ata: dhUmasmaraNAn na parvate vahnayanumitinirvAhaH // etAvatyeva evamuttaradAna ev| taarkikairiti| na hi zraddhAjaDAstArkikA iti bhAvaH // bhikssvH-dhrmkiirtyaadyH| tathoktaM pramANavAti ke dharmakIrtinA..... 'kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamA, darzanAnna nadarzanAt' iti| ayamartha:--avinAbhAvasya niyamaH-nirNayaH, niyatAvinAbhAvo vA, niyAmakAt-tAdRzaniyamahetubhUtAt kAryakAraNabhAvAt svabhAvAdvA bhvti| na tu kadApi anvayadarzanAt vyatirekadarzanAdvA bhavati / vyaktInAmanantatvena asarvajJadujJeyatvena anvayavyatirekasahacAragrahasyAsaMbhavAditi bhaavH| yo hi bhAvaH-padArthaH yadAtmA-yAdRzasvabhAvakaH / taM--- . svabhAvam / tAdAtmyaM pratibandhaH-'dravyaM ghaTaH' ityAdI sAmAnya Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] tAdAlyatadutpatyoAptigamakatvaM na saMbhavati 297 kArya nAma kAraNAdhInAtmalAbhameva bhavati, na kAraNAnapekSamiti / tadupalabhyamAnaM tadanumApayati-agniratra dhUmAt-iti kAryahetau tadutpattiH prtibndhH| evaM hi dvividhaM pratibandhamanumeyAvyabhicAranibandhanamanuktA kevalasAhacaryaniyamamAtravarNanaM yat 'pAdaprasArikA saiveti // ucyate-pAdaprasArikaiva sAdhIyasI sthUladRSTibhiravalambitA gharaM, na sUkSmadRSTibhiH utprekSitAH taadaatmyaadiprtibndhaaH|| tAdAtmye tAvadgamakAGge hetusAdhyayoravyatireke gamyagamakabhAva eva duruppaadH| na khalvagRhItaM liGgaM liGgipratItimAdhAtumarhati / tatra liGgabuddhau liGgI pratibhAsate? na vA? apratibhAse tadbaddhayA tadagrahaNAt kathaM tasya tadAtmakatvam ? pratibhAse tu liGgavat pratyakSa eva so'rtha iti kimanumAnena ? viparItasamAropavyavacchedArthamanumAnamiti cet-tatsvarUpagrahaNe viparItAropaNAvasarAbhAvAt / na hi ziraHpANyAdivizeSadarzane sati sthANusamAropaH prvrtte| tatra tadbhedAdupapadyetAgi / vizeSayoH tAdAtmyaM srvsmmtm| vizeSa sati sAmAnyaM yatra ghaTatvaM, tatra drvytvmiti| iyaM vyaaptidhrmyoH| evaM dharmiNorvyAptistu tAdAtmyamUlaiva / yo ghaTaH sa dravyameveti / yo vizeSAtmA sa sAmAnyAtmA'pi bhavatIti yAvat // tat-kAryam / tat-kAraNam / pAdaprasArikaivetyAdiH narmoktiH // gamakAGge-vyAptinizcAyakAGgabhUte sati / avyatireke-sati ceti zeSaH / uktamevopapAdayati-na khalviti / tadagrahaNAt-liGgina:-sAdhyasyAviSayIkaraNAt / pratyakSa eveti| ubhayorabhedAdityarthaH / etaduktaM bhavatihetusAdhyayorabhede, pakSe hetudarzanadazAyAmeva hetvabhinnaM sAdhyamapi siddhameva / tayorbhede ca tAdAtmyAdhyAptiriti bhagnameveti // viparIteti / avRkSatvavyavacchedArthamityarthaH / nanu tatra avRkSatvamasti cet tanna niSeDhuM zakyam , nAsti cet niSedho vyartha iti cettatroktam - samAropeti / aropitaM tat gyavacchidyata ityarthaH / abhAvasthale sarvatreya ttipa-va. pra-kha. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 vyAptisvarUpaparIkSA nyAyamaJjarI na hi ziraHpANyAdaya eva puruSa iti tadhaNe'pyapuruSAropaH kAmaM bhvet| iha vRkSatvaziMzapAtvayorabhedAt ziMzapAtvagrahaNe sati kA kathA vRkSetarasamAropasya! api ca vRkSatvagrahaNe sati sAmAnyadharmagrahaNAt vizeSAnadhyavasAyAt kadAcidarzi'zapAgepaH syAt / na tu ziMzapAtvagrahaNe sati avRkSatvasamAropo yuktH|| pramAtuH ziMzapAtvaM hi yasya prtykssgocrH| parokSaM tasya vRkSatvamiti nAtIva laukikam // 164 // kiJca sAdhyasAdhanayoravyatirekAt yathA ziMzapAtve ca vRkSatvamanumIyate tathA vRkSatvenApi ziMzapAtvamanumIyeta, tAdAtmyAvizeSAt / tathA ca prayatnAnantarIyakatvenAnityatvaM sAdhyate, tadvadanitya- ' meva gtiH| bhUtale ghaTo'sti cet tanna niSedhyam, nAsti cet niSedho vyarthaH, atazca bhUtale ghaTo nAstIti pratItiprayogAdayo vilupyeran / ataH niSedhasthale sarvatra pratiyogiprasaktiH aropaatmikaiv| vastutaH vayamapi dRSTAnta: prakRtAnanuguNa ityaah-ttreti| abhedaaditi| yadyapi siddhAnte vRkSatvaM parA jAti:, pRthivItvavat ; ziMzapAtvaM cAparA, ghaTatvavat iti tayo bhedaH ; tathApi jAti manaGgIkurvatAM svalakSaNamAtraM vastusvarUpamabhidadhatAM vRkSatvaziMzapAtvayorubhayorapi svarUpAnatirekAttayorabheda eva / * ata eva svarUpasya tAdAtmyaheturiti vyavahAraH // __ syaat-sNbhaabyet| nanu ghRtAdau ghRtatve gRhIte'pi iyaM pRthivI ? uta jalam ? iti saMzayadarzanAt vizeSagrahaNe'pi saMzayo yujyata evetytraahprmaaturiti| nAtIva laukikmiti| atyantaM lokaviruddhamityarthaH / ghRtAdau kadAciddhanIbhAvasya, kadAciddavatvasya ca darzanAyujyate saMzayaH iyaM pRthivI? uta jalaM iti| prakRte tu ziMzapAM pazyan ko vA tana vRkSatve sNshyiitetyrthH|| zikSakapuruSapramAdAt kadAcit kasyacit sAmAnyamanavagatamapi syAdityata bhaah-kishceti| tAdAmyahetuH khalu ayam / prayatnAnantarIyakatvam-- 1 cidapi ziM-ka. nanA-kha. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 Ahnikam 2] tAdAtmyatadutpattyoH niyame paryavasAnam venApi ttsaadhyet| tatazca sapazavyAptayavyAptibhyAM kRtakatvapra'yatnAnantarIya'katvayoryo bhedaH uktaH sa hIyeta // [vyAteradviSThatvam , tAdAtmyasya niyame paryavasAnaM ca] nanu ca! anyaH saMbandhaH, anyazca prtibndhH| dviSThaH saMbandhaH, pratibandhastu praaytttvlkssnnH| tatra ziMzapAtvaM vRkSatve pratibaddhama, na vRkSatvaM ziMzapAtve / prayatnAna'ntarIyakatvamapi anityatve niyatam, na tvanityatvaM tatreti / tathA dhUmasyAgnau pratibandhaH, na tvamedhUme / satyamevam - kintvevamucyamAne. niyama evAGgIkRto bhavet , na tAdAtmyam / tAdAtmye hi yathA ziMzapA ziMzapAM vinA na dRzyate tathA vRkSatvamapi ziMzapArahitaM na dRzyeta', dRzyate ca khadirAdau ziMzapArahitaM vRkSatvaM, vidyudAdau ca prayatnAna'ntarIyakatvarahitamanityatvamupalabhyata iti kathamabhedaH ? (4-201) prayatnAnantarakAlotpannatvam / asya svabhAvAnumAnarUpatvaM pramANavArtikadharmottaraTIkAdau (nyA. bi. TI. 2-21 ) upapAditam / kRtktvetyaadi| zabde anityatvena kRtakRtvasAdhane sapakSavyAptaM, tatraiva prayatnAnantarIyakatvasAdhane tata sapakSe vidyudAdau avyAtaM iti bhedaH tatra tatroktaH // - nanu ! ekasambandhijJAnavidhayA hetossAdhyopasthApakatve'pi hetusAdhyayo. vartamAnaH sambandhaH na saMyogAditulyaH; yena hastidarzane hastipasmaraNavat, hastipadarzane hastismaraNavacca, dhUmadarzanena vayapasthitivat, vadvidarzanena dhUmopasthitirAzaGkayeta / kintu dhUmAdeva vahnayanumitiH, na tu vaDhedhUmAnumiti. riti sNprtipnnm| evaJca prakRte'pi ziMzapAtvena vRkSatvamAtrameva siddhayet, na tu vaiparItyenApIti shngkte-nnviti| na viti| vidyudAdau vyabhicArAta iti hetu: / pUrvapakSyuktaM vyApteH sNyogaadivlkssnnymnggiikroti-stymiti| ziMzapArahita-ziMzapAvaM vineti yAvat // lanA-kha. ' dRzyate-kha. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 vyAptisvarUpaparIkSA nyAyamacarI vinA sAdhanadharmeNa sAdhya'dharmo 'yamasti hi / dRSTastayatirekeNa tadAtmA ceti kaitavam // 165 // atha vidyudAdyanityatvAdanyadeva ghaTAdyanityatvaM, yat prayatnAnantarIyakatvAbhinnamucyate; tarhi dharmibhedena dharmANAM bhede'nvayagrahaNAnupapatteH sarvamanumAnamutsIdet / dhUmAgnyostu kAryakAraNayorbhedAt yuktaM vaktum-dhUmasyAgnau pratibandhaH, na tvgnedhuume| iha tu sAdhyasAdhanayoravyatirekAt na tathA zakyate vaktum / tathA'bhidhAne vA naavytirekH| sarvathA tAdAtmyaM vA tyajyatAma , vRkSatvAnityatvAbhyAM ziMzapAtvaprayatnAnantarIyakatve vA anumIyatAm', nAntarA'vasthAtuM shkyte|| [svabhAvahetukAnumAnAntaranirAkaraNam yazcAyaM-anityaH zabdaH kRtakatvAditi svabhAvaheturudAhRtaHsa kathaM svabhAvahetuH? idaM hi cintytaam| * anityatvaM nAma sAdhyahetvoH pakSavizeSaNatvAt 'dharmeNa' ityutkIrtanam / hi-yasmAt sAdhanaM vinApi sAdhyaM kutracidvartate tatassAdhananyatirekeNa vartamAna: sAdhanasvarUpa iti vacanAmAtramityarthaH / anvayaH-yatra dhUmastatrAgniritirUpaH / anupapatteH-vyaktInAM vyAptau bhAnAsaMbhavena sAmAnyata eva vyAptigrahaNaM vaktavyam / na hi parvatIyadhUmavayoH vyAptigrahaNasaMbhavaH / utsIdet / ayogolakAdau dhUmavyabhicAritve'pi vaDheH, tadatiriktavaDhereva vyAptirityapi vaktuM zakyatayA sadasaddhetuvibhAgasya durvacatvAdapyanumAnaprAmANyamutsIdedityapi bodhyam / dhUme ityanantaraM itikaraNaM draSTavyam // __udAhRtaH-nyAyavindvAdau (3-11) iti shessH| nanu anityatvAdayo hi svarUparUpAH / ataH tasya svabhAvahetutvamiti cet-tatrAha-idaM hIti / kthmiti| dharmANAM svarUparUpatve'pi tannirUpakabhedAdvA'vazyaM bhedaH eSitavyaH, no cet sarvapadAnAM paryAyataiva syAditi bhAvaH // - dharmA-kha. snanA-kha. yetAm-kha. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] bauddhoktasvabhAvAnumAnanirAsa: kimucyate ? kiM ca kRtakatvam ? iti / tatrAnityatvaM vinAzayogaH, utpatti yogazca kRtakatvam / utpannasya ca bhAvasya vinAzaH; na tUtpAda eva vinAza iti kathaM sAdhyasAdhanayoravyatirekaH ? 301 [paraiH svabhAvahetukAnumAnasaMbhavasamarthanam ] atra codayanti - vinAzayoge hyanityatve 'vinAzI' zabda iti zikhariNa buddhi: syAt, nAnitya iti / eSyA ca sA mithyA buddhiH, 'iva' kRzAnuvizeSitasya vinAzavataH zabdasya gRhItumazakyatvAt // abhAvena hi dharmeNa tadvattA' dharmiNaH katham ? abhAvagrahavelAyAM dharmiNo'nupalambhanAt // 166 // anityatvamiti ca bhAvapratyayaH kathamabhAve bhavet ? viruddhatvAt / tasmAdubhayAntaparicchinnA vastusattA'nityatvamucyatAm / kRtakatvamapi satva, kAraNotpAditA dhArA satI kathyata iti / evaJca satteva sAdhyaM sAdhanaM ceti siddhaM svabhAvahetutvam // [siddhAntinA tannirAkaraNam ] tadidamanupapannam / sAdhyasAdhanayostathAtvenAnavabhAsanAt / evaM hyucyamAne zabdaH sattAvAn sattAvattvAditi pratItiH syAt / na caivaM dRzyate / api tu - anityaH zabdaH, kRtakatvAditi / 11 vinAzeti / anityatvasya vinAzayogarUpatva iti yAvat / sA buddhiH mithyA ityanvayaH / tatra hetuM sadRSTAntamAha - zikhariNa iti / yathA vA vahnirUpavizeSaNaviziSTaH parvataH dRzyate, tathA vinAzaviziSTaH zabdaH na hi gRhyate, vizeSyasya naSTatvAt / ata: abhAvagrahavelAyAM dharmiNaH zabdasya naSTatvena dharmiNaH abhAvAkhyena dharmeNa kathaM vaiziSTayam ? vizeSaNavizeSyayoH samakAlatvAbhAvAt / nikAlayorapi vizeSaNavizeSyabhAve vyavahArasAmAnyamucchRGkhalaM syAditi / viruddhatvAditi / abhAve bhAvasattAyA iti zeSaH / antaH - avadhiH / pUrvottarAvadhidvayamiti yAvat / vastusAmAnyasya kSaNikatvAt-dhArA ityuktam // tathAtvena - abhinnatvena yadvA, sattArUpatvena // 3 tato- kha. 1 vinAze - kha. 2 eva- kha. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 vyAptisvarUpaparIkSA [nyAyamarI ___athobhayAntaparicchinnA sattA sAdhyA, kAraNa nirvA''zrayasamavAyinI ca sAdhanamucyate-tadetadaghaTamAnam-vinAzarUpasyAntasya tadAnImavidyamAnatvena sattAparicchedakatvAbhAvAt // buddhisthenAtha tenAsyAH paricchedo'bhyupeyate / zabdasyaiva paricchado vinAzenAstu tAdRzA // 167 // dharmaH samAnakAlo'pi buddhayaiva vissyiikRtH| tadvizeSaNatAM yAti tathA bhAvyapi yAsyati // 168 // tadevaM vinAzI zabda iti vizeSaNavizeSyabhAvasiddheH kiM . sattAsAdhyakalpanayA // [abhAvapadAdapi bhAvapratyayo yujyata eva] yatpunarabhihitam -abhAve bhAvapratyayastva'talAdina syAditi tadatyantAnabhijJasya codyam / zabdapravRttinimittasya tatra bhAva smvaayiniiti| satteti AkRSyate / ayaM bhAvaH-sattAyA aikye'pi avcchedkbhedaabhedvyvhaarH| pUrvottarAvadhyavacchinnA sattA anityatvam / madhyakAlAvacchinnA sattA kRtakatvamiti / tadAnIM- vstusttaakaale| utpattiyadyapi vastunyanveti / AdyakSaNasambandhasyaivotpattipadArthatvAt / sambandhasya ca vastuniSThatvAt / vinAzastu vastukAle nAstyeveti tasya kathaM sattAparicchedakatvam ? zaGkate-buddhistheneti / samAdhatte-zabdasyaiveti / tadAnI. masatA'pi vuddhisthena sattvena yadi vinAzasya saMsparzaH, tarhi tAdRzenaiva zabdena vinAzasya sambandho'stu; kiM bakabandhanaprayAsena ? 'atItena dharmiNA dharmasya yathA yogaH, tathA bhaviSyatA'pi dharmeNa dharmiNo'pi sambandho'pi yujyata eveti / evaJcAsamAnakAlikayorapi vizeSaNavizeSyabhAvasambhavena sattAnveSaNaprayAso viphala evetyarthaH // tAdi-kha. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Abikam 2 bauddhoktasvabhAvAnumAnanirAsaH 303 pratyayenAbhidhAnAt-tasya guNasya hi bhAvAt dravye tacchabdaniveza iti / abhAve'pi abhAvatvamiti darzanAt / tasmAt buddhisthavinAzayoga evAnityatvam / kRtakatvamapyutpattiyoga eva, na sattA / kAraNotpAditAzrayAvacchede tu tasyA iSyamANe dharmiNa eva tadavacchedo bhavatviti kiM sopAnAntareNa // [vastubhedena dharmA api bhiyanta evetyAkSepaH] .. nanUtpAdavinAzAkhyaM na dharmadvayamanvayi / yaddhaTe, nAsti tacchabde ; yacca zabde, na taddhaTe // 169 // guNasya-dharmasya / drvye-vstuni| vastuni vidyamAnaM kaJcana dharma nimittIkRtya zabdasya pravRttyA-sa dharmaH prvRttinimittmityucyte| abhAve ca abhAvatvadharmamAdAya abhAvazabdasya pravRttiriti ko doSa ityrthH|| . kAraNetyAdi / kRtakatvaM hi nityAt dharmiNa vyaavrtyti| tatra dharminiSThAyAH . sattAyAH kAraNotpAditaghaTAdiniSTatvamupapAdya, tAdRzavilakSaNasya sattAyAH nityebhyaH vyAvartakatvApekSayA kRtakatvaM sAkSAddharmiNameva nityebhyo vyAvartayatu, na tu tdvcchinnsttaavcchedaat-ityrthH| yuktaM caitat-nailyapadena nIlavRttidharmabodhane prApte, nIle ghaTe vidyamAnaH gandhAdirUpaH dharmaH na hinIlapadena bodhayituM shkyH| bhavadRSTayA tu kAraNo pannaghaTavRttisattAyAH kRtakatvapadArtha ve hi nIlavRttigandhadharmamapi nIlatvapadaM bodhytu| ata: tattacchabdapravRttinimittabhedanirvAhAya dharmANAM sAkSAdeva vyAvartakatvaM eSitavyam // nnvityaadi| kRtakatvAdInAM sAkSAt vyAvartakatvaM durvacameva / sarvAnugataM sattAdidharma nyAvartya, tasyAH sattAyAH viziSTaveSeNetaraNyAvartakatvAnaGgIkAre, kRtakatvaM hi kRtake taTe paryAptam / evaM anitytvmpi| tathA ca yat kRtakaM, tadanityaM iti sAmAnyavyAptirna syAt / vyaktibhedena dhrmbhedaat| sattA tu srvaanugtaa|| ____ yadi ca-kRtakatvamapi kRtakeSu sarveSu anugataM ekameva / kRtakasya vastunaH yo bhAvaH taddhi kRtakatvaM ; taca kRtakeSu sarveSu syaadev| sarveSu teSu kRtakazabdaprayoge hi pravRttinimittamapi sarvatra syAdeveti byAsayupapadyata ityucyate Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 vyAptisvarUpaparIkSA nyAyamakSarI - athaika eva dharmaH sarvabhAvasaMbandhI idhyeta, tarhi ekabhAvasamutpAde sarvotpAdaH prasajyate / ekapralayakAle ca sakalapralayo bhavet / 170 // tasmAt sattApakSa eva varam // [dharmibhede'pi dharmANAmanugatatvaM yuktam ] naitadevam-dharmibhede'pi dharmANAM tulyarUpANAM avabhAsAt // na ghaTAdisvarUpaM hi nAza ityvklpte| yenAnanvayadoSaH syAt tadbhadopanibandhanaH // 171 // ekatvamapi dharmasya nAsti sarveSu dhrmissu| yenaikadhvaMsasamaye skldhvNssngkrH|| 172 // bhinnatve'pi ca dharmANAM samAnarUpatvenAvabhAsamAnatvAt anvayagrahaNAdi kaaryaa'virodhH| ata eva sAmAnyamantareNApi ---tarhi ghaTapaTAdiSu sarvatra vidyamAnaM kRtakatvaM ekameveti, ghaTe utpanne ghaTagatakRtakatvasya utpattyA, paTagatakRtakatvasya tasya cAbhedAt paTagatakRtakatvamapyutpannameveti, ekasya utpAde srvotpaadH| evaM vinAze'pi / yadyapi kevalasya satvasya sarvatraikyAta vyAvartakatvaM na saMbhavati, athApi tatsAmaayadhInasvarUpavizeSaNabhedAta viziSTaveSeNa vyaavrtktvsNbhvH| vyAptistu' sAmAnyAtmaneti gatyantarAbhAvAdaGgIkriyate- iti AityArthaH // tdbhedH---dhrmibhedH| ekatvamapi neti| 'tulyarUpANAM dharmANAM' iti hyanupadamuktam / etdevoppaadyti-bhinntve'piityaadi| ayaM bhAva:yadyapi kRtakatvAdayo dharmAH Azrayabhedena bhiyanta eva, ataH na ekasyotpanI srvotpttiprsnggaadiH| vyAptistu sarveSAM kRtakatvAnAM anugateka rUpeNa saMbhavaH / anugatarUpaM tu sarvatra jAtireveti na nibndhH| ghaMTavattvena rUpeNa nikhilAnAM ghaTavadbhUtalAnAmupasthitau hi ghaTavattvamevAnugataM rUpaM, tacca na jAtirUpam / evaM prakRte'pi yatra yatra kRtakapadaM prayujyate, tatra sarvatrApi na kRtakapadabhedaH / sarvathA bhede sati kakArAdInAmapyAnantyAt, sarvo vyavahAraH ucchiNdyet| yadA kArya-va Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhokta kAryAnumAnanirAsa: 305 samAnadharmamUlAnvayAdivyavahAropapatteH tatra na sUtrakAreNa sAmAnyagrahaNaM kRtm| api tu sAdhamyagrahaNamupAttam -" udAharaNasAdharmyAt sAdhyasAdhanaM hetuH 39 66 'sAdhyasAdharmyAt taddharmabhAvI dRSTAnta udAharaNam " iti / tena vinAzotpAdadharmayoH sAdhyasAdhanabhAvAt, tayozca bhedAt anityaH zabdaH kRtakatvAditi na svabhAvaheturiti siddham // kim 2] , [ kAryAnumAnamapi na saMbhavati ] kAryaheturapi na saMbhavati / bhavatAM hi pakSe kSaNayorvA kAryakAraNabhAvo bhavet ? santAnayorvA 1 kSaNayorneti vakSyAmaH kSaNabhaGganirAkRtau / saMbhavannapi 'durlakSa:' sUkSmatvAcca tayorasau // 173 // dhUmAgnisantAnayostu avAstavatvAdeva nAsti kAryakAraNabhAvaH / arthakriyAkAritvameva vastutvam / yadi dhUmaH kAryatvAdanalamanumApayet -- kaTumalinagaganagAmitvAdidharmairapi tasya gamako bhavet / ca padAni abhinnAni, uccAraNabhedamAtraM, tadA pravRttinimittamapi tadanurUpameva vaktavyam / tadAdAya vyApyupapattiH / sattAdvArakapakSe ca yasyA anugatatvaM tasyAH na vyAvartakatvaM yasyAzca vyAvartakatvaM na tasyA anugatatvamiti doSa: 'durvAra eva / sopAnAntarakalpanaM paramavaziSyata iti // saMbhavannapIti / pUrvottarArdhayoH kAryakAraNabhAva iti vartate / athavA 'asau' iti dharmI / tayoH - kSaNayoH // " 'dhUmAgnisantAnayoH - dhUmasantAnasyAgnisantAnasya ca / avAstavatvAtmithyAtvAt / atiriktasya vAstavasya santAnasyAbhAvAditi bhAvaH / athaiti / nyAyabinda svalakSaNasvarUpamabhidhAya ' tadeva ( svalakSaNameva ) paramArthasat 'arthakriyAsAmarthya lakSaNatvAdvastunaH ' iti khaluktam / santAnazca na svalakSaNarUpaH / kaTutvaM- zvAsarodhakatvam / dharmairiti -- vaiziSTayaM tRtIyArthaH / tasya - vahneH / kArya yAdRzaM dRSTaM, tAdRzameva kAraNaM hi tadanumApayet / yathA nIla: paTo nIka 1 durlakSya:- kha. NYAYAMANJARI 20 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 vyAptisvarUpaparIkSA [nyAyamaJjarI na ca kathaJcit tatkAryatvaM kathaJcidatatkAryatvaM ca dhUmasyopapannam / sarvAtmakasya tadanvayavyatirekAnuvidhAyi'prabhavatvAt // atha sarvAtmanA'pi tatkAryatve dhUmatvamAtramevAgnisahacArIti manyase / sahacAritvamevAstu tadutpattikathA vRthA // 174 // siddhAnte kAryaliGgakAnumAnamupapadyata eva] nanu bhavaddhirapi kAryAnumAnamaGgIkRtameva / yathA zeSavat' iti vyAkhyAsyate / yathA''ha kaNavataH-'kArya kAraNa saMyogi samavAyi virodhi ceti laiGgikam' (vai.sU. 9-2-1) iti-n-saahcryoplkssnnaarthtvaat| dhUmAgnyornadIpUrayorvA na kAryakAraNabhAvAt gamakatvaM yathoktanyAyena ; api tu nityasAhacaryAnniyamAdeveti // . tntumityrthH| sarvAtmakasya-yAvadvastusvarUpasya / - dhUmasvarUpameva sarva anvayavyatirekAdhInavahnihetukam / na tatrAMzabhedo dRzyate // . . apiH bhinnakramaH ; tatkAryatve'pItyanvayaH / dhuumtvetyaadi| ayamarthaH--- dhUmasvarUpamAtrasyaiva vahvayadhInatve'pi dhUmatvAkAramAnaM vahisahacaritaM, na kaTutvAdyAkAro'pi / yasminnaMze sahacarito gRhyate, tadaMzamAtramya kArya siddhiH, nAtiriktasyeti cet evaM sati sAhacaryaniyama evaM zaraMNIkartavya iti tenaiva vyaaptinishcyH| kAryakAraNabhAvanirNayArtha bhavatA'pi tasyAvazyApekSaNIyasvAditi bhAvaH // kaNavataH-kaNAdaH / anena samAnatantrasaMvAdaH pradarzitaH / saahcryeti| yadyapi kAryAnumAnamastyasmAkaM vstusvruuppryaalocnyaa| gamakatvaM tu na kAryakAraNabhAvasya, kintu tayossAhacaryasyaiveti na virodha ityarthaH // uparyuktakaNAdasUtre virodhino'pi liGgatvamuktam / tat kathaM ghaTatAm ? virodhinossAhacaryAsaMbhavAditi zaGkate-virodhinoriti / uktamevopapAdayati-vigedhinoriti / 'parasparavirodhe hi na prakArAntarasthiti:' iti nyaayaadityrthH| tayoH bhAvAbhAvayoH ityanvayaH // 1prasa-ka. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhacaryasyaiva vyAptigamakatvam [kaNAdasUtra samarthanam ] virodhinoH kathaM sAhacaryamiti cet; sadasatorgamyagamakabhAvAt, virodhinorekataradarzanAt anyatarasyAbhAvo'numIyate / bhAvAbhAvayozca sAhacarya tayorastyeva / kaNAdasUtre kAryAdigrahaNaM copalakSaNam // Ahnikam 2] anyeSAmapi hetUnAM bhUmnAM jagati darzanAt / sUryAstamayamAlokya kalpyate tArakodayaH // 175 // pUrNacandrodayAdbuddhirambudhera vagamyate / uditenAnumIyante saritaH kumbha' yoninA' // 176 // zuSyatpulina paryantavizrAntakhagapaGktayaH / pipIlikANDasaJcAraceSTAnumitavRSTayaH // 977 // bhavanti pathikAH parNakuTIra karaNodyatAH / anye'pi 'saugatagIta pratibandhadrayojjhitAH // 178 // kiyanto bata! gaNyante hetavaH sAdhyabodhakAH / lokaprasiddhAH tAdAtmyatadutpacyavadhIraNAt // 179 // DimbhavAkasadRzaM svamatyA tatsamarthanam / atazca -- tatsvabhAvastatkAryamityAdi vyasanamAtrakam // 180 // 307 keSAmupalakSaNamityatrAha -anyeSAmiti / anyeSAM - kArakahetubhAvarahitAnAmapi hetUnAM jJApaka hetUnAm / zupyatpulina .... paGktayaH iti vidheyavizeSaNam / agastyodaye jalAzayAH prasannA bhavantIti prasiddham / prasAdazca jalasyAnAvilatvaM, tacca vRSTizAntau bhavet / ataH agastyodaye sati vRSTayu paratinumIyata iti tAtparyam // saJcArarUpA ceSTA ityarthaH / anye'pIti / kiM bahunA ! tAdAtmyatadutpattirahitAH kevalasAhacaryamAtrazAlino hetavo bahavo vartanta eva / kRttiko dayA hiNyudayAdirUpA iti tAdAtmyatadutpattibhyAmeva vyAptisiddhiriti na yuktamiti sAram / upasaMharati - atazceti // 1 yoninaH - kha. 2 nyo'pi - ka. 20* Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 vyAptisvarUpaparIkSA nyAyamaarI (bauddhamate sarvathA vyAptigrahaH na saMbhavati] api ca-vyAvRttyoliGgaliGgitvaM, pratibandhazca vastunoH / vikalpairgrahaNaM tasya, kathaM saGgacchatAmidam ? // 181 // uktaM caitat prathama evAhike (pu. 88-89) ityalaM prasaGgena / tasmAdanumitihetuH sambandhaH sAhacaryamiti siddhm| na tu zauddhodaniziSyaparikalpitamubhayamapyetat // [sAhacarya tu sahajameva] yattvabhyadhIyata paraiH kimadhInamasya tatsAhacaryamiti tatra vidhiHprmaannm| tAdAtmyatajananagarapi caiSa teSAM / tulyo'nuyoga iti kiM viphalaiH pralApaiH 182 // [anumitikAle vyApte: smaraNameva, na tvanubhavaH] niyamo vyaakhyaatH| smRteriti ko'rthaH ? ucyateniyamo hi gRhIto'GgaM anumeyapramA prati / na nArikeladvIpastho dhUmAdagniM prapadyate // 183 // sAdhyAnumitivelAyAM na cAsti niymgrhH| , niyamagrahakAle ca na sAdhyamanumIyate // 184 // sAhacarya. sAhacaryarUpaH sambandha itynvyH| vidhiH-niyatiH / vaDheroSNyaM, na jalasyeti kutaH ? ityAkSepatulyo'yamiti bhAvaH / anyathA--- anayoreva tAdAtmyatadutpattI, nAnyayoriti katham? ityeSaH anuyoga: teSAmapi tulya eveti-'yazcobhayossamo doSaH' itinyAyaH smartavya iti bhAvaH // - nArikeladvIpastha iti / sarvathA'nanubhUta vahnidhUmasvarUpa iti yAvat / astu vyApteH jJAtAyA evAnumitijanakatvam / vyAptijJAnaM smaraNarUpameveti kuto'yaM nirbandhaH? ityatrAha-sAdhyeti / na nAstIti / na hi tadAnIM vyApaka: vahvayAdiH prtykssH| yatra ca mahAnasAdau vyAplegrahaNaM, tatra na vyaadynumitiH| ato'gatyA parvate vayanumitikAle vyAH smaraNameveti // Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Alikam 2] ___ vyAH smRtirevAnumitihetuH 309 tena pUrvagRhItassan idAnIM smRtigocaraH / niyamaH pratipattyaGgaM, tathA'vagatidarzanAt // 185 // - dvitIyaliGgadarzane satyapi niyamasmaraNamantareNa sAdhyapramite. ranutpAdAt // yatrApi viSaye'bhyaste naiva saJcetyate smRtiH| tatrApyanena nyAyena balAt sA parikalpyate // 186 // [anumitiH smRtirUpeti pakSa:] ata eva kecana pratyutpanna kAraNajanyAM smRtimevAnumAnamukta vantaH // [parokSe liGginItipadaprayojanam] pratyutpannaM ca kAraNaM kutracini*Ni dharmAntarasahacarita liGgadarzana miti parokSe liGginItyuktam // - [sAdhyaviziSTapakSa evAnumeyaH, na sAdhyamAtram ] taMtra liGgI tAvaducyate-dharmaviziSTo dharmI sAdhyaH, sa eva linggiiti| na dharmimAtra sAdhyam ; parvatAdidharmiNaH siddhtvaat| na ___ 'tathA'vagatidarzanAta' ityetadvivRNoti-dvitIyeti / nanu asakRdabhyastaviSaye linggdrshnaadevaanumitiH| yathA bhojanasya tRptisAdhanatvAnumitiH / bubhukSitaH anna pazyanneva bhoktumaarbhte| na hi tatra madhye pUrvAnubhUtAna grupasthitipUrvakaM vyAptismaraNamanubhavasiddhaM iti cedAha -ytraapiiti| snyctytespssttmnubhuuyte| evaJca abhyAsabalAt jAyamAnaM jJAnaM suzIghra jAtatvAt anumitivana bhaaste| vastutastu sa nirNayaH anumitirUpa evetyarthaH // kecneti| 'eke tAvadvarNayanti, liGgaliGgisambandhasmRtiranumAnamiti' iti nyAyavArtikaM, vAcaspatinA 'AcAryadezIyamatamAha-eke tAvaditi' ityava. tAritaM draSTavyam // ttreti| liGgI ityetayAkhyAyate ityrthH| dharma:--sAdhyaH, dharmI * etadArabhya 312 puTe * evaMcihnitAnto bhAgaH stra pustake luptaH / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 vyAptisvarUpaparIkSA nyAyamacarI dharmamAtram ; agnerapi yatra tatra siddhatvAt / na ca dvayossAdhyatvam ; svatantrayostayorapi siddhatvAdeva / tasmAdekasya dvayorvA svAtantryeNAnumeyatA nAvakalpate ityavazyamanyataraviziSTo'nyataraH sAdhyo vaktavyaH // [pakSavizeSyakAnumitireva svArasikI] tatrApi tu dharma viziSTo dharmI sAdhyo yuktaH, na dharmiviziSTo dhrmH| tathA hi-dezaviziSTe vahnau sAdhye SoDazavikalpAH sNbhveyuH| (1) sarva evAgniH sarvadezaviziSTaH? (2) anirdhAritadezavizeSaviziSTaH ? (3) pUrvAnubhUtamahAnasAdidezaviziSTaH ? (4) saMpratyupalabhyamAnaparvatAdi dezaviziSTo vA? anumeyaH syAt ? (5) anirdhAritavizeSo vA kazcidagniH sarvadezaviziSTaH ? (6) anirdhAritadezaviziSTaH? (7) pUrvAnubhUtadezaviziSTaH? (8) paridRzyamAnadezaviziSTo vA'numeyaH syAt.? (9) pUrvAnubhUto vAgniH sarvadezaviziSTaH ? (10) anirdhAritadezaviziSTaH ? (11) prAdRSTadeza viziSTaH ? (12) upalabhyamAnadezaviziSTaH anumeyaH syAt ? (13) evaM sipAdhayiSito vA'gniH sarvadezaviziSTaH ? (14) prAganubhUtadezaviziSTaH? (15) idAnI nubhUyamAnadezaviziSTo vA'numeyaH? iti // tatraite paJcadazapakSAH pratyakSavirodhasiddhasAdhanatvAdidoSopahatA ityanAdaraNIyA eva / / pkssH| anyataretiH parvate vahniH, parvato vahnimAn ---iti dvedhA'pyanumiteH sammatatvAdityarthaH // 'sarva evAgniH'. ityetaduttaravikalpanaye'pi yojyam // anirdhAritavizeSa iti / vizeSazcAtra tANatvAdiH, mahAnasIyatvAdiH, tavyaktitvAdikaM vaa| idaM uttaravikalpavaye'pi saMbadhyate // prtykssetyaadi| atra AdinA vyAghAtagrahaNam / tatrAdyapakSapaJcake Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' Ahnikam 2] sAdhyaviziSTapakSasyaivAnumeyatvam 311 yazca SoDazaH pakSaH (16) etaddezaviziSTa eSo'gniriti tatrApi dezavizeSAvacchedamantareNaiva vahviriti gRhItumeva na zakyata eveti prathamaM deza eva gmyte| tasya ca pUrvapratipannatvAt idAnImanavagatadahanaviziSTasyAnumAtuM yogyatvAt sa eva sAdhyo yuktaH // api cAgneH sAdhyatAyAM anupalabdhataddharmaH kathamanumApakaH syAt ? anupalabdhe tu jvalane na taddharmatayA dhUmo gRhItuM pAryate / upalabdhe tu hutabhuji bhavadapi niSphalameva dhUmasa taddharmatAgrahaNam / anumeyasya tadAnImabhAvAt / tasmAdagniviziSTaH paridRzyamAno deza eva sAdhyaH / sa ca svarUpataH pratyakSo'da parokSadharmaviziSTatayA anumeya iti dhUmadharmayogAt agnidharmavAn sa evaanumiiyte| so'numAnasya viSayo linggiityucyte| parokSagrahaNaM caitdbhipraaymev|| ['parokSe' iti vizeSaNamAvazyakam] kvacittu vyAptismaraNasamanantarameva pratyAsIdataH pramAtuH jhaTiti samunmiSannakasmAdeva pratyakSIbhavati vibhAvasurini na tadviziSTa pratyakSavirodha: spssttH| sarvadezavRttitvatya ekasmin vahau, sarveSu vA vadviSu bAdhitatvAt / SaSThe siddhasAdhanam / saptame aSTame ca vyaaghaatH| navame baadhH| dazame vyaahtiH| ekAdaze siddhasAdhanam / dvAdaze vyAhatiH / trayodaze caturdaze ca baadhH| paJcadaze'siddhiH // . na zakyata iti| viziSTavaiziSTayAvagAhibuddhau vizeSaNatAvacchedakanirNayasya kAraNatvAditi bhaavH| evaJca deza eva prathamamavagataH, takSa ca vahni navagata iti avagatasya dezaya vizeSyatvaM anavagatasya vahnavidheyatvameva ca yuktamiti // anumeyasyAbhAvAt anumeyatvaviziSTavaDherabhAvAt / tadAnIM bar3eH siddhatvAdityarthaH / nanu paridRzyamAnasya dezasya kathamanumeyatvamityata Aha ...sa ceti| 'arogo'yaM niSpannaH' ityAdau tathA vyavahArAditi bhAvaH / etadabhiprAya - vizeSaNasya parokSatvAt viziSTasyApi parokSatvatAtparyakam // tdvishisstttyaa-saadhyvishisstttyaa| yatra yavanikAdyantaritaH yaH puruSaH dhUmaM pazyan yAvat gyAptiM smarati, tAvadeva yavanikApagamAdinA vahIndriya Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 anumAnaprAmANyAkSepaH [ nyAyamakSarI tayA'pi dharmiNaH parokSatvamavakalpata iti tadvadyAvRttaye parokSagrahaNam / nitya* parokSasyApi cezvarAhaaindriyAderanumeyatAM vkssyaamH|| tasmAdyathocitAlliGgAt yathokta niyamasmRteH / yathoktaliGgivijJAnamanumAnamiti sthitam // 187 // [ anumAnaprAmANyAkSepaH ] nanu ! satyanumAnasya prAmANye, lakSaNAzrayaH / kAryo vicAraH, na punaH prAmANyaM tasya yujyate // 188 // tathA cAhuH - prAmANyasyAgauNatvAt anumAnAdarthaM nizcayo durlabhaH / pakSadharmAdirUpaM hi liGgasya balAdgauNyA vRttyA darzayitavyam / dharme hi sAdhyena hetoH pakSadharmatvam, agnidharmatvAt dhUmasya / dharmiNi. sAdhye hetorananvayitvam, na hi yatra dhUmaH tatra parvata ityanvayaH / dvaye tu sAdhye dvayamapi nAsti / na hi dahanamahIdhayoH dhUmo dharmaH // saMyogAt vahnipratyakSaM tatra tasya jAyate / tatrAMvyavahitapUrvakSaNe vyAptismRtessasvena tajjJAnasyAnu mAnatvavAraNAya parokSapadamityarthaH / nanu parokSatvaM cAnumitikAlikameva vaktavyam / anyathA vyAptismaraNasyaivAsaMbhavAt / evaJcAtIndriyavastunaH kadA'pyananubhavena tatra vyAptismaraNameva kathamiti cet tatrAha - nityeti / prasaktamupasaMharati -- yathocitAditi // lakSaNAzrayaH - lakSaNaviSayakaH vicAraH kAryaH -- kartumardaH / agauNatvAt-yata agaNaM tadeva kila pramANam, anyathA laukikalipipatratAmra zAsanAdInAmapi pramANatvaprasaGgaH / pramANajJApakatvamAtrAt khalu teSAM pramANatvam / anyathA pramANeyattaiva durvacA syAditi bhAvaH / anumAnasya gauNatvameva vistarazaH upapAdayati-- pakSadharmetyAdi / dharme - kevalavahnayAdau / agnidharmatvAditi / ekasambandhividhayA hyanumAnapravRttiH / tatra vahnivyApyatvAt dhUmasya vyAptayAkhyasambandhAnuyogitvAt vahnidharmaH dhUma ityuktiH / dharmiNi - kevalaparvatAdau / na hItyAdi / vahnivyApyo hi dhUmaH, na tu parvatavyApyaH / saMyogasambandhamAtraM tu gagane'pyastItyaprayojakam // * 309 puTe draSTavyam / 1 rya:- ka. 2 nArtha - kha. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] vyApte?hasvarAzA 313 nApyevamanvayaH-yatra dhUmaH tatra parvatAgnI iti / dharmaviziSTe dharmiNi sAdhye, tadubhayamaghaTamAnameva // - nApyagniviziSTadharAdharadharmatayA dhUmaH prathamamupalabdhuM zakyate // na cApyevamanvayaH-yatra dhUmaH tatrAgnimAn parvata iti| tasmAdavazyaM pakSadharmatvAnvayavyavahArasiddhaye dharmaviziSTe dharmiNi rUDhaH pakSazabdaH tadekadeze dharmiNi goNyA vRttyA vrnnniiyH| anvayapradarzanasamaye ca tadekadeze tathaiva yojane'tigauNalakSaNatvAdindriyArthasannikarSajanvAdivadagauNalakSaNatvAbhAvAdanumAnamapramANam // . nyAptirapi durgrahA api cavizeSe'nugamAbhAvAt sAmAnye siddhasAdhanAt / tadvato'nupapannatvAt anumAnakathA kutaH ? // 189 // [sAhacaryamapi na vyAptigrAhakam ] . sAhacarye ca sambandhe vinambha iti mugdhtaa| zatakRtvo'pi tadRSTau vyabhicArasya saMbhavAt // 19 // aghaTamAnamiti / vaiziSTayAbhAnAt iti hetuH // prathama-etadanumAnAta vahrau parvatIyatvanirNayAt pUrvam // na cetyaadi| tatra agnimAn parvata ityukte hi parvatasyApyadhikaraNabhUtamanyat bhaaset| sa caanubhvviruddhH| anvayaH- yatra dhUmaH ttraagniriti| pakSazabda eva gauNazcet , tamAdAya heto: pakSadharmatvaM tu tato'pi gauNamApanamiti bhaavH| etAdRzapamadharmatvAdi(pu. 282)viziSTaliGgasyAnumAnarUpatve tu gauNameva pramANa tat // vizeSa ityAdi / parvatIyavahnidhUmayorna vyaaptigrhsNbhvH| sAmAnyata: yat dhUmavat , tat vahnimaditi tu mahAnasAdau siddhmev| ata: etAdRzavalimyApyadhUmavAn parvata iti parAmarzo'pi na ghaTata eveti anumAnakathaiva galahastitA // mugdhtaa-maukhym| saMbhavAt-pArthivasvalohalekhyatvayoH zatazaH sahacAradarzane'pi vajramaNau vybhicaaraat| ukkArthe pUrvapakSisammatimAha Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 anumAnaprAmANyAkSepaH nyAyamArI dezakAladazAbhedavicitrAtmasu vstussu| avinAbhAvaniyamo na zakyo 'vaktuM', Aha ca // 191 // avasthAdezakAlAdimedAdbhinnAsu shktissu| . bhAvAnAmanumAnena prasiddhirati durlbhaa|| 192 // [vyAptiH asarvajJairna gRhItuM zakyA bhavannapyavinAbhAvaH paricchettuM na shkyte| jgtrygtaashesspdaarthaalocnaaduinaa| 193 // na pratyakSIkRtA yaavddhmaagnivyktyo'khilaaH| tAvatsyAdapi dhUmo'sau yo'nagneriti zaGkayate // 194 / / [savajJAnAM tu nAnumAnApekSA] ye tu pratyakSato vizvaM pazyanti hi bhavAdRzAH / kiM divyacakSuSAmeSAmanumAnaprayojana'ma // 195 // [sAmAnyadvArA'pi na vyAptigrahasaMbhavaH]. sAmAnyadvArako'pyasti naavinaabhaavnishcyH| vAstavaM hi na sAmAnya nAma kiJcana vidyate // 196 // Aha ceti| deza-kAla-avasthAbhedaiH ekameva vastu vividhaviruddhavicitrazaktiyuktaM dRshyte| evaM vastusvarUpe aniyate niyamarUpavyAptiH katham ? tena bhAvAnAM-vastUnAM siddhizca kathama ? uktamevopapAdayati-na prtykssiikRteti| yathA agnimatsu bahuSu sadhUmeSu satsvapi ayogolake vyabhicAraH, tathA dhUmvati kutracit vahnirapi vyabhicaritaH syAditi bhAvaH // bhavAdRzA iti nrmoktiH| anumAnena prayojanaM kim ? itynvyH|| nanu vyaktInAmanantatve'pi sarvavyaktyanugatasAmAnyasyaikasya sattvena yatra dhUmatvaviziSTaM, tatra vahnitvaviziSTamitirItyA sAmAnya dvAraiva vyAptigrahISyate iti cet tatrAha---sAmAnyeti / tatra hetumaah-vstvmiti| etattattvaM sAmAnyaprakaraNe vyaktIbhaviSyati // 1 vastuM-kha. za:-kha. ka-ka Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ahnikam 2] bhUyodarzanAdInAM nyAnigamakatvAsaMbhavaH 315 [bhUyodarzanenApi na vyAptinizcayaH bhUyodarzanagamyA'pi na vyAptiravakalpate / sahasrazo'pi tadR'yau' vyabhicArAvadhAraNAt // 12.7 / / bahukRtvo'pi vastvAtmA tatheti prinishciNtH| dezakAlAdibhedana dRzyate punaranyathA // 198 // bhUyo dRSTayA' ca dhUmo'gnisahacArIti gamyatAm / anagnau tu sa nAstIti na bhUyodarzanAdgatiH // 199 // [sAhacaryaniyamo'pi durgrahaH] na cApi dRSTimAtreNa gamakAH sahacAriNaH / tatraiva niyatatvaM hi tadanyAbhAvapUrvakam // 200 / niyamazcAnumAnAGgaM gRhItaH pratipadyate / grahaNaM cAsya nAnyatra nAstitAnizcayaM vinA // 201 // . vybhicaareti| pArthivatvalohalekhyatvayoH zatazassahacAradarzane'pi vajramaNo vyabhicArAt / pUrva(zlo. 190) kvacitsahacAradarzana dUSitaM, bhaya tu bhUyodarzanamiti na paunaruktayam / vastUnAmasthiratvAdapi bhUyodarzana vyabhicaratyeghetyapyAha-bahukRtva iti| bahuzaH tatheti--tAdRzazaktiviziSTo'yamitirItyA parinizcitaH // evaM vyatirekasahacAro'pi na bhUyodarzanenAvagantuM zakya ityAhaanagnAviti / gatiH-avagatiH // ___ bahuSu ubhayavyatirekadarzane'pi yatra kutracit vyabhicAre, bhUyodarzanaM nirupyogmev| yAvatsaMbhavaM grahaNaM tvanupayuktamityAha-na cApIti / vAstavikasahacAravato: kutracittathA jJAnamAtrAnna vyaaptinishcyH| na hi sAhacaryamAnaM vyApti:, kintu niyatasAhacaryamevaH niyamazca jJAta evAnumitihetuH, na tu svruuptH| niyamajJAnaM ca sAdhyAbhAvavati sarvatra hetorbhaavjnyaanaadev| atazca pUrvoktadoSo duratikrama ev| nanu vahnimati mahAnasAdau dhUmadarzanAt valyabhAvavati hRdAdau dhUmAdarzanAt 'Te-kha. dRSTvA-kha. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 anumAnaprAmANyasamarthanam nyAyamakharI darzanAdarzanAbhyAM hi niyamagrahaNaM yadi / tadapyasat , anano hi dhUmasyeSTamadarzanam // 202 // anagnizca kiyAn ? sarva jagajalanavarjitam / . tatra dhUmasya nAstitvaM naiva 'pazyantya yoginH|| 203 // tadevaM niyamAbhAvAt sati vA zaptathasaMbhavAt / anumAnapramANatva durAzA parimucyatAm // 204 // [anumAnAnAM prAmANyaM durnirUpameva] anumAnavirodho'pi yakceizavighAtakRt / . viruddhAvyabhicAro vA sarvatra sulabhodayaH // 205 // .. ata evAnumAnAnAmapazyantaH pramANatAm / tadvitaMbhaniSedhArtha idamAhurmanISiNaH // 203 // hastasparzAdinAndhena viSame pathi dhaavtaa| anumAnapradhAnena vinipAto na durlbhH||.207 // api cayatnenAnumito'pyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate // 208 // [anumAnaprAmANyasamarthanam] atrAbhidhIyate-kimayamanumAnasvarUpAkSepa eva kriyate ? uta 'tattattArkikopalakSitatallakSaNAkSepaH ? - iti // . vahnimatyeva dhUmo vartata iti niyamaH jJAyata evetytraah-drshneti| kiyAnanavadhika ityrthH| tadeva vitriyate'nantarapAdena / naiveti / na hi tatra sAmAnya mukhenApi grahaNaM bhavet / na hi anagnitvaM nAma kazcanAnugatadharmo'sti, yena tatpuraskAreNa vA niyamo gRhItaH syAdityarthaH // evamanumAnasyAsAdhakatvamuktvA, bAdhakatvamapi tasya na saMbhavatItyAhaanumAnavirodha iti| anumAnasyAnumAnAdvigedhAGgIkAre tu tAdRzapratyanumAnaM sarvatra sulabha iti pUrvamevoktam (293 pu.)| anumAnapradhAnenaandhavizeSaNamidam / ytntyaadi| atra 'naiSA tarkeNa matirApaneyA' (kaTha. 2-9) 'tarkApratiSThAnAt ' (a.sU. 2-1-16) ityAdikamapyanusandheyam // 1 pazyanti-ka. vA-ka. tA-ka. . Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnasya durapahnavatvakathanam 317 ADikam 2] tatrAnumAnasvarUpaM cAzakyanihnavameva, sarvalokaprasiddhatvAt // abalAbAlagopAlahAlikapramukhA api| buddhayante niyatAdarthAt arthAntaramasaMzayam // 209 // anumAnApalApe tu pratyakSAdapi durlabhA / lokayAtreti lokAH syuH likhitA iva nizcalAH // 210 // pratyakSadRSTamapi padArthajAtaM tajjAtIyatvaliGgavyApAreNa sukhasAdhanaM itarakAraNamiti vA nizcitya tadupAdadate, jahati vA laukikaaH|| - [anumAnalakSaNAkSepasamAdhAnam ] athAvicAritaramaNIyataiva tattvaM, na tu lakSaNaniyamaH zakyakriyastasyeti lkssnnaakssepo'ymucyte-so'pyyuktH| yataH yaM kaJcidarthamAlokya yaH kazcinnAvagamyate / kazcidevAkSipatyarthamarthaH kazciditi sthitiH||211 // tatra vastusvabhAvo'yamiti paadprsaarikaa| dRzyate hyavinAbhUtAdarthAdarthAntare matiH // 212 / / ato yaharzanAdhaMtra pratItirupajAyate / tayorastyarthayoH kazcit sambandha iti manmahe // 213 // tadAtmatAtadutpattI na zraddadhati tdvidH| sAhacarya tu sambandha iti no hRdayaGgamam // 214 // hAlikaH - halaM vahatItyarthe tthk| kRSIvala:-pAmara iti yAvat / anumAnamantarA kevalAt pratyakSAt lokyaatraa'nirvaahmevoppaadyti-prtyksseti| itarakAraNaM-- duHkhasAdhanam / na hi puratovaya'nasya tRptisAdhanatvaM tadAnIM pratyakSamiti shessH|| astyanumAnaM loke, parantu tatsvarUpahetvAdikaM tvanirvacanIyamiti vikalpaM dvitIyaM prativakti --atheti| yaM knyciditi| na hi ghaTaM dRSTvA paTaM pratyeti manujaH, dhUmaM dRSTA tu vahni sarvo'pi pratyetyeva / ato'styanayo vizeSaH / sa evAvinAbhAva iti myAptiriti cocyata iti bhAvaH / tadvidaH-tayossambandha Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 anumAnaprAmANyasamardhanam nyAyamaJjarI tasmin satyeva 'bhavanaM na vinA bhavanaM tataH / ayamevAvinAbhAvo niyamaH sahacAritA // 215 // kiMkRto niyamo'syAsminniti cedevamuttaram / tadAtmatAdipakSe'pi naiSa prazno nivartate // 216 // jvalanAjAyate dhUmaH na jalAditi kA gatiH ? evamevaitaditi cet, sAhacarye'pi tatsamam // 217 // . tarkasya yAvAn viSayaH sa tAvati niruupyte| vastukhabhAvabhede tu na tasya prabhaviSNutA // 218 // ayaM ca viSayo yuktaH, yaduktaM niyamAdvinA / nArthAdarthAntare jJAnaM atastasya prakalpanam // 219 // tataH paraM tu niyamo'pyeSa kiMkRtaH? iti na yuktiH prbhvti| tAdAtmyatadutpattyoranupapannatvAt / ato niyama eva vira'myate // na ca pratibhAmAtramAnumAnikI pramitiriti vaktuM yuktam ; vidH| sAhacaryameva vizinaSTi - tsminniti| tato vinA-ityanvayaH / eSa prazna:--kiMkRtastayoreva tAdAtmyaM tadutpattizceti praznaH / pratipakSI uttaraM vadati-evamiti / tathAnubhavAditi bhaavH| tulyo'yaM smaadhirsmaakmpiityaah-saahcry'piiti| nanu anumAnaprAmANyaM . tarkaviruddhaM, tAzca pUrvamupapAditAH; ityatrAha-tarkasyeti / svabhAvabheda:--svabhAvavizeSaH / tarko'pi sarvatra naikarUpaH pravarteta, na hi 'yadi vahnidravyaM tarhi pRthivyAdivanna dahet' iti tarkaH pravartitumalam / dharmigrAhakapramANAt tattadasAdhAraNadharmaviziSTadharmisiddhiM tarko na nivArayet / niyamamantarA ekajJAnAt anyasya jJAnaM na bhavatIti yaduktaM, ayamava yuktaH-- tarkasya vissyH| vidheyaprAdhAnyAt pullinggtvm| tathA ca na tarkasya niravakAzatvamityarthaH / / tataH paraM--evamanubhavAnniyamasiddhayanantaram // nanu bhojanotkaNThAdaH bhaviSyadrAtrAgamanajJAnaM pUrvamuktama , na hi tatra niyatasAhacarya zapathamantareNa zakyam , evasavAnumAnamapyanirvacanIyahetukameva kuto na syAdityatrAha--na ceti / pratibhAsthale'thasatyatvanirbandho nAsti 1 bhavane-kha. mo-kha. jyate-kha. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] vyApteH sugrahatvavarNanam 319 niyatAt kutazcideva vastuni pratItidarzanAdityuktatvAt : niyamazca yadyagRhIta eva pratItyaGgaM bhavet , nArikeladvIpavAsibhirapi dhUmadarzanAt kRshaanurnupiiyet| na caivamastIti niyamagrahaNa'mapekSaNIyam // [mAnasa vyAptyavadhAraNam yaJca vikalpitaM azakyaM tadgrahaNamiti-tatra kecidAcakSate--.. mAnase pratyakSa prtivndhgraahiiti| pratyakSAnupalaMbhAbhyAM analasahacaritamanagnazca vyAvatamAnaM dhUmamupalabhya vibhAvaso niyato dhUma iti lanasA pratipadyate // manazca sarvaviSayaM kena vA nAbhyupeyate / asannihitamapyartha mavadhArayituM kSamam // 220 // . sAmAnyadvArA vyAptiH] na ca sakalatribhuvanaviraniruddhadhUmAgnivyaktisArthasAkSAtkaraNamupayujyate, jvalanatvAdisAmAnyapurassaratayA vyAptigrahaNAt // - yattaktaM-sAmAnyaM vAstavaM nAstIti tat zabdArthacintAprasaGge pratisamAdhAsyate (4 Ahnike) atra vastIti prtibhaato'numaanmtyntvilkssnnmityrthH| nArikeladvIpavAsimi:- kadApyadRSTavahnidhUmasvarUpaiH // pratyakSAnupalaMbhAbhyAM -vahnimatyeva dazanena vahnayabhAvavatyadarzanena ca / uttaratra yathAsaMkhyamidamanveti / analasahacaritaM-ityasya dhUmaM itynenaanvyH| vibhAvasau niytH-vhniniruupitniymvaan| nanu manasaH bahirviSaye'svAtantryAt kathaM pratibandhagrahaNaM mAnasamityatrAha-manazceti / vahidhUmayoH bAhyatve'pi tayorniyasa jJAna Antarameveti bhAvaH / / niruddhati / antargatetyarthaH // 1mapI-kha. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 anumAnaprAmANyasamarthanam [nyAyamacarI [yauktikapratyakSAt vyAptayavadhAraNarUpapakSaH ! apare punaH yogipratyakSakasaM yauktikaM sambandhagrAhi pratyakSaM pratipedire kila / dhUmatvAgnitvasAmAnyapuraskAreNa vyApyavyApakayoranvayo nAma gRhyatAm , vyatirekastvanagnibhya: dhUmasya grahItavyaH / anagnayazcAti vittaaH| na ca teSvanagnitvaM nAma sAmAnyamasti / tena samastatrailokyAntargatAgnyanagnigatAnvayavyatirekagrAhipratyakSavyatirekeNa na pratibandho'vadhRto bhavet / anavavRtazca na pramAGgam / asti ca prameti 'yukti balAt pratibandhagrAhakamekasmin kSaNe pratyakSamidamazeSavyaktiviSayamasaMvedyamAnamapi kalpitamiti yauktikmucyte|| [vyatirekasahacAranizcayaM vinApi vyAptinirNIyate anye punaH ata eva tatkalpanAbhayAt bhUyodarzanaparicchinnasAmAnyapurassarAnvayamanapekSitavyatirekanizcayameva liGgaM gamakamabhyu. pAgaman / yathoktam-(zloka. vA. 1-1-5, anu. 134-137) 'mama tvadRSTimAtreNa gamakAH sahacAriNaH' iti // yogIti / yogino hi sarva sAkSAtkurvantIti shruuyte| indriyAsamikRSTasya kathaM pratyakSatvamiti zaGkAyAM, kAryAnurodhena kAraNasya kalpanIyatayA yogaprabhAvajanitamadRSTavizeSa kAraNamAmananti / evamevAtrApi yatra dhUmastatrAgniH iti vyAptiH srvaanubhvsiddhaa| anvayagrahaNaM yadyapi sAmAnyadvArA bhavet / anagniSvanugatasAmAnyAbhAvAt vyatirekagrahaNaM tu na tathA bhvet| dRzyate tvnumitiH| vyAptigrahaNasyAnumitimUlakatve tvnvsthaa| ata: gatyantarAbhAvAt phalabalena yuktimUlakameva vyAptipratyakSaM prathamataH klpniiym| na caikasminneva kSaNe yuktivazAdvA sarvavyaktipratyakSaM nAnubhavasiddha miti zaGkayam / jJAnasyAtisUkSmatvena durvijJeyatvAdajJAtataulyaM bhavet / jJAnadvayAdanumitisthale yathA vA viziSTaM jJAnaM phalabalena kalpyate tathAtrApyupapadyate / ato yauktikapratyakSagamya: pratibandha iti // ata evetyasyaivaM prapaJcaH --tatkalpanAbhayAditi / bhUgedarzanaparicchinna: sAmAnyapurassaraH anvayaH yasyeti bhuvriihiH| adRSTimAtreNa yukta-kha. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyatirekasahacAragrahasthAvazyakatvam ADhakam 2] 821 ayamAzayaH-bhUyodarzanatastAvat udeti matirIdRzI / __ niyato'yamaneneti 'sakala'prANisAkSikA // 221 // tAvatA ca gamakatvamautsargikaM siddhati / .mImAMsakAnAM tu vipakSa darzanaM bAdhakaH prtyyH| na ca so'sti, nAdya yAvadanagnau dhUmo dRssttH| anutpanne'pi bAdhake tadAzaGkanamayuktamityuktaM taiH-- ... 'doSajJAne tvanutpanne na zaGkayA niSpramANatA' iti // (zlo. vA. 1-2-60) [vyatirekanizcaya: Avazyaka: etatta na cAru / vyatirekanizcayamantareNa prtibndhgrhnnaanuppttrityukttvaat| jJApakatvAddhi niyamaH svagrahaNamapekSate / niyamazcAyamucyate yat tasmin sati bhavanaM, tato binA na bhavanamiti / bhUyodarzanatazca' tasmin sati bhavanamityanvayamAtraparicchedAdardhagRhIto niyamaH syAt , tato binA na bhavanamityasyArthasyAparicchedAditi // yatra kutracidvahnidhUmayoradarzanata eva; na tu avahniSu sarvatra tannirNayaH apekSita ityarthaH / sahacAriNaH--nirNItasAhacaryamAtravantaH // * nanu vyatirekAnizcaye kathaM niyatasAhacarya gRhyeta / na hi sAhacaryamAnaM * gyAptiH, vybhicaaraat| ata: anvayagrahaNamAtrAnna pratibandhAvadhAraNamityatrAha ---ayamAzaya iti / autsargikamiti / etaduktaM bhavati / managnInAM sarveSAM dujJeyatve'pi kutrAceddhadAdau vyabhicArAdarzanAt tAvanmAtragyatirekagrahasahakRtAdanvayagrahAdeva vyAptiH yAvadvAdhaM nirNeSyata ev| bAdhasya kutrApyadarzanAt gRhItA vyAptistAvatparyantaM tathaivAvatiSThata iti / ayamevArtha: viviyate - anantaravAkyaiH // ukkamevopapAdayati-jJApakatvAditi / jJApakatvaM - ekasambadhijJAnavidhayA itarajJAnajanakAnAM ayaM svabhAva:- svayaM jJAtAnAmeva jJApakatvamiti ityarthaH // makalA-ka. na tacca-kha. NYAYAMANJARI 21 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 anumAnaprAmANyasamarthanam nyApamacArI [myatireko'pi gRhItuM zakyata eva] apare punaH anagnitvasAmAnyamantareNApi yogipratyakSakalpanAmakurvanta eva maansprtykssgmymnvyvytirekmaahuH| dhUmAgnisAmAnye tAvatsahacarite upalabdhe, tadvattadabhAvAvapi sahacaritAvupalabhyete ev| dhUpatvasAmAnyasyAnagnau jalAdAvadarzanAt / sarvagatatve'pi sAmAnyAnAM vRttibhedo niyAmaka iti vakSyate // .. __yadyapi cAnagni'tvAdyabhAva'sAmAnyaM nAsti; tathA'pi pratiSe- ' dhyAgnitvasAmAnyAnugamasiddhathaiva tadabhAvAnugamagrahaNaM siddhayati / [svapakSeNa nyAptigrahasamarthanam] sakalavyaktivijJAnamanaGgaM vyaaptinishcye| bhAvasAmAnyayoryadvat tathaiva tadabhAvayoMH // 222 // . pUrvokta(320 pu.)pakSAt vailakSaNyasUcanAya--yogipratyakSetyAdi / dhUmAgnisAmAnye-dhUmAgyoH saamaanye| tadvat-dhUmatvavatitvadvAraiva / vahnayabhAvo nAma vadvitvAvacchinnapratiyogikAbhAvaH, evaM dhuumaabhaavH-dhuumtvaavcchinnprtiyogikH| evaJca bhAvayorivAbhAvayorapi dhUmatvAdikamevAnugamakaM bhvitumrhti| anagnau jalAdau dhUmatvAvacchinnasyAdarza ne sa vyatirekaH anvayavadeva vahnayabhAvadhUmAbhAgadikaM sAmAnyadvArA kroDIkuryAdeveti, / nanu dhUmatvAdikaM sarvagatamiti bhavatA siddhAntaH / atazca jalAdau kathaM tadabhAva:, tadavacchinnAbhAvo vA? itytraah-srvgttve'piiti| jAte: sarvagatatve'pi samavAyena sA yatra vartate tatraiva svAbhAvapratIti niruNaddhi, na tu svarUpato yatra vartate tatra / samavAyena jAti: vyaktiSveva vrtte| atastatra tatpratItiH vykterjaativynyjktvaat| anyatra tu vyaJjikAyA vyakterabhAvena tadabhAvapratItirityAdikaM tatprakaraNe vakSyata (4 Ahnike) ityarthaH // tadvadityAdyanupadoktaM sphuTayati--yadyapItyAdinA // bhAvayoriti vaktavye, vyApssAmAnyapradhAnakatvena bhaavsaamaanyyorityuktm| yathA anvayagrahaNakAle vyaktInAM prAtisvikabhAnaM nopayuktaM tathA Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ahnikam 2] vyApteH suprahasva nirUpaNa nigamanam bhAvayoH sAhacarya yat anvayaM tat pracakSate / vyatirekaM tu mabhyante sAhityaM tadabhAvayoH // 223 // sAdhyasAdhanabhAvastu bhavedyatrApyabhAvayoH / tayorevAnvayastatra vyatirekastu bhAvayoH // 224 // tadevamabhAvAnvayavadbhAvayatireko'pi pratyakSagamyo bhavatyeva // iyAneva vizeSastu bhAvayoryAdRzI yayoH / vyApyavyApakatA saiva vyatyastA tadabhAvayoH // 225 // abhAvayostu gamyagamakabhAve bhAvayorvyAptivyatyayo draSTavyaH / evaJca pratiSedhyAM 'nugamapUrvaka sAmAnyAbhAvadvayAnugamapratyayopapatteH anvayavyatirekanizcaye 'pi na yogipratyakSamupayujyate ; bhAvAbhAvasAhacaryamavadhArya manasA niyamajJAnasiddherityalaM nirbandhena // tasmAt niyamavat tadgRhaNopAyo'pyastIti siddham // vyatirekagrahaNakAle'pi tadanupayuktamityarthaH / nanu 'bhAvayossAhacaryamanvaya:, abhAvayorasAhacarya vyatirekaH ' iti na yuktaM ; abhAvasAdhyakasthale vaiparItyavyavahArAditi zaGkAyAM AI - sAdhyeti / tathA ca bhAvapadaM sAdhyahetuparaM, abhAvapadaM ca tadabhAvaparamiti bhAvaH / dhUmAbhAvavAn vahnayabhAvAt ityAdau patra- vahnayabhAvaH tatra dhUmAbhAvaH ityanvayaH, yatra dhUmaH tatra vahniriti vyatirekaH ; dhUmAbhAvAbhAvAdeH dhUmAdirUpatvAt / abhAvAnvayavadbhAvavyatireko'pi ityetat abhAva sAdhyahetukasthalAbhiprAyeNoktam // 323 yayorbhAvayoH ityanvayaH / vyatyasteti / anvayasthale hetuH vyApyaH, sAdhya: vyApakaH / vyatirekavyAptau sAdhyAbhAvaH vyApyaH, hetvabhAvaH vyApakaH, vyApakAbhAvAt khalu vyApyAbhAva ityarthaH / etadevopapAdyate'nantaravAkyena / pratiSedhyeti / pratiyoginoH vahnidhUmayoH anugamAt tatpratiyogi kayorabhAvayorapyanugatatvasiddhayA anvayavyatirekanizcayaH sulabha eva / paraM tu vyatirekasAhacaryasya prakRte AropAtmakatvasvArasyAt tadaMze mAnasameva jJAnaM vivakSitam // dhA-ka. 2 'nya-kha. 3 taba-kha. 21* Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 anumAnaprAmANyatamarthanam - nyAyabhArI (pakSadharmatAjJAnasyAvazyakatvam] . gRhIne niyame yAvatpunaH kvaciddharmiNi dhUmAdeliGgasya grahaNaM na vRttaM, tAvanna bhavati linino'vagatiriti sambandhagrahaNakAlApekSayA dvitIyaM talliGgadarzanamapekSitavyam / saiveyaM pakSadharmatocyate / pakSadharmAnvayavyatirekanizcaye 'satyapi pratyakSAgamavirodhena pratipakSopanipAtena vA na gamakatvamiti tadaparaM lakSaNadvayamupadiSTaM-. abAdhita vapayatvaM asatpratipakSatvaM ceti| tadevamanubhavasiddhatvAt anumAnasvarUpamiva tasya lakSaNamapi tAntrika kathita mprtyaakhyeym|| api ca yadi tAntrikaviracita'mavAcakaM lakSaNaM tat svayamana- . vadyamAvedyatAm / na tu taddeSeNa lakSyamapyanumAnaM nihnotuM yuktam // (pakSapadasya gauNatve'pi pramANasya na gauNatvam ] yatpunarabhANi (312 pu.) pramANa'syA gauNatvAdanumAnAdarthanizcayo durlabha iti-tanna buddhyAmahe-na hi pramANasya kizcigauNatvamiha pazyAmaH / pakSadharmAdipadAni yadi nAma vyAkhyAtabhiH gauNAna prayuktAni kimetAvatA pramANaM gauNIbhavet ! . zabdAntareNa hi tallakSaNAbhidhAne na kshcidgaunntaadiprmaadH|| kciddhrminni-prvtaadau| dvitIyaM--prathama kevaladhUmadarzana, tata: vyAptismRtiH, tata: vyApyasya hetoH prakRtapakSavRttitvAnusandhAna vahivyApyadhUmavAMzcAyaM ityevaMrUpaM dvitiiym| na gamakatvaM-nAnumApakatvaM, liGgasyeti shessH| tAntrikaH - tantraM zAstraM siddhAntaM vA vettiiti| tAntriko jJAtasiddhAntaH' itymrH|| siddhAnta ktalakSaNasya duSTatvamabhyupetyAha-api ceti| avAcaka-- vivakSitArthabodhanAya naalm| pUrvamukta(316 puTe)vikalpa: atra smartavyaH // tanna budhyAmaha iti| gauNatvaM mukhyatvaM vA zabdagatAvalizayo, na svarthaniSThau tau| ata: arthasya gauNatvaM nAma ko doSa iti na jAnIma ityarthaH // nanu 'gaugArthaH, mukhyArthaH' ityAdivyavahArAt zabdavat arthe'pi gaunntvmstyevetytraah-shbdaantrenneti| gauNavRttyA yodhitaH arthaH gauNaH, 'ca-7. 2 vicita-kha. taM lakSaNa-ga. 'sya--kha. re-ka. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaktik 2] / dhyAptigrahavirodhinirasanam 325 anumAnaprAmANyadUSaNaprativacanam ] yadapyavAdi (pu. 313)-'vizeSe'nugamAbhAvAt sAmAnye siddhamAdhanAt' iti tadapyasAdhu-sAdhyasya matvarthasya dArzatatvAt // yadapi 'avasthAdezakAlAdibhedAt' ityabhyadhAyi (314 -- pu.) tadapi na bhagavaham--samyagavadhUtAyAM vyAptau viplavAbhAvAt / pramAtureva tatra tatrAparAdhaH, nAnumAnasyeti // yadapi vyAhAri (316 pu.)-viruddhAnumAnavirodhayoH sarvatra saMbhavAt kutracica viruddhAvyabhicAriNa iSTavighAtakRtazca sulabhatvAditi-tadapyAlajAlama-prayojakahetau prayukte satyevaMprAyANAmanavakAzatvAt // sadvitIyaprayogAstu na bhavanti pryojkaaH| utprekSAmAtramUlatvAddhatvAbhAsA bhavanti te-iti vakSyAmaH // mukhyavRttyA bodhitaH mukhyArtha iti zAstrakAraiH upacArAt saGketAdvA ucyate, na tu gaunntvaadirrthdhrmH| 'gaGgAyAM ghoSaH' ityukte gauNyA yo'rthaH gaGgAtIrAdirbodhyate sa evArthaH 'gaGgAtIre ghoSaH' ityatra mukhyo bhvti| ata: gauNatvamukhyatve nArthadharmoM, kintu shbddhrmaavev| evaM prakRte'pi pakSapadasthAne sAdhyaviziSTadharmipadaprayoge pramANamagauNaM bhavati / ataH kimidaM dUSaNam ! saadhysyeti| yadyapi dhUmasAmAnyAvahnisAmAnyaM yatra kutracisiddham , bhathApi prakRtapakSe vahnisambandhaH asiddha iti tatsAdhanamavaziSyata eveti / ayameva sambandhaH 'vahvimAn' ityatra matubA bodhyate // viruddheti / yadyapyayaM pUrva noktaH, athApi so'pi tatra arthasiddha iti bhaavH| AlajAlaM-ativArajAlamiti yAvat / prayojakahetau-- aprayojaka zaMkAyAM tdvaarksttrkvishissttsaadhkhetaavityrthH| sadvitIya prayogAH samAnadvitIyahetuprayogamAtram / aprayojakatve hetuH-utpreksseti| na hi dvitIyahetuprayogamAtreNa hetossapratipakSatvaM, saddhetAvapi taadRshhetvaabhaaspryogsNbhvaat| kintu tulyabalamba ev| utprekSAmAtramUlatvAt pratihetoH aprayojakazaMkAvArakatarkAsaMbhavena na te pryojkhetvH|| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 anumAnaprAmANyasamarthanam nyAyamaJjarI [viruddhAvyabhicArI na sarvatra sulabhaH] na vizeSaviruddhazca na cAstISTavighAtakRt / hetau supratibaddha hi naitAH santi viDambanAH // 227 // tAdRzA cAnumAnena puNso'rthmdhigcchtH| nAndhena tulyatA hastasparzAnumitavarmanA // 228 // yatnenAnumito yo'rthaH kushlairnumaatRbhiH| .. abhiyogazatenApi so'nyathA nopapAdyate // 229 // __ [matAntareNAnumAnadvaividhyavarNanam] suzikSitatarAH prAhuH--dvividhamanumAnam; kiJcidutpannaprIti, kizcidutpAdyapratIti / IzvarAdyanumAnaM tUtpAdyapratIti // tatra dhUmAnumAnAdeH prAmANyaM kena neSyate? ato hi sAdhyaM buddhayante tArkikairakSatA api // 230 // yttvaatmeshvrsrvshprlokaadigocrm| anumAnaM na tasyeeM prAmANyaM tattvadarzibhiH // 231 // - hetau samIcAnavyAptiviziSTe sati etA viDambanA na santi--na sNbhvnti| atazca 'hastasparzAdinAndhena' (316 pu.) ityuktirna yuktimtii| atazca 'yatnenAnumitaH' (316 pu.) ityAdizloko'pi kiJciyaMtyastha paThanIya ityaahyneneti| abhiyoga :-kalahAhvAnam // . dvividhamityAdi / ayamartha:- kAnicidanumAnAni svatassarveSAmanubhavasiddhAni-yathA dhUmAdvayanumAnam / kAnicittu anyenopadiSTa evamidaM syAditi pravRttyA bhavanti- ytheshvraadynumaanaani| na hIzvarAnumAnaM AbAlagopAla. siddham ; ata idaM utpAdyapratItikam / mAdyaM tu utpannapratItikaM pramANameva / dvitIyaM tu na prmaannm| etadevAnantarazlokairupapAdyate / kena-puruSeNa, hetunA vaa| ataH-dhUmAdeH / asyAnumAnasyotpannapratItikatvamupapAdayati-tArkikairiti / akSatAH- apiidditaaH| 'patiM vizvasyAtmezvaraM ', 'yaH sarvajJaH' iti zruti smrnnaah-aatmeshvretyaadi| yattu IzvaraparalokAdigocaraM anumAnaM, tasya prAmANyaM tattvadarzimirneSTam / yatastadviSaye duSTatArkikakuzikSaNamantarA RjumatInAM anumitina jAyate // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 Adikam 2] vaSaTakatatpUrvakapadavyAkhyAnam RjUnAM jAyate tasmAt na tAvadanumeyadhIH / yAvatkuTilitaM ceto na teSAM viTatArkikaiH // 232 // [uktapakSanirAkaraNam] . evaM tu kathayadbhistaiH paraM naastiphymaatmnH|| khyApyate sma, jaDatvaM vA, nAnumAnApramANatA // 233 // na hi sambandhagrahaNopAyavaicitryAdapramANatA bhavitumarhati / AgamenAnumAnena tarkavyutpAdanena vaa| pratyakSeNa gRhIto vA sambandho na viziSyate // 234 // IzvarAdyanumAnAnAM tatprasaGge svistrm| draDhimAnaM ca vakSyAmaH, ityalaM bahubhASitaiH // 235 // pramANamupagamyatAM tadanumAnamevaMvidhaiH ... aviplutaparAkramaM bhvdudiiritairduussnnaiH| anabhyupagame punarvigataceSTitAH prANinaH bhaveyurupalopamA iti hi pUrvamAveditam // 236 // [anumAnalakSaNaparasUtravyAkhyAnam ] - athedAnI suutrmnusraamH| ttpuurvkmityaadi| anumAnamiti lkssynirdeshH| tatpUrvakamiti lakSaNam / taditi sarvanAmnA prakrAntaM prtykssmvmRshyte| tat pUrva-kAraNa yasya tat ttpuurvkm|| nAstikyaM IzvaraparalokAnumAnanirAkaraNAt / teSAmanumAnaikagagyavaM svAvasare niruupyte| upAyavaicitrya -- ekatra svayaMgrahAt, anyatra tArkiko. padezAcca / upaayvaicitrymevaah-aagmenetyaadi| bhAgama:-'vahivyApyo dhUmaH' ityAptavAkyarUpaH, nyAyAvayavarUpo vaa| anumAnaM-dhUmaH vahivyApya: paavdvydhikrnnvRttitvaadityaadiH| tarka:- yadi dhUmaH vahigyApyo na syAt tarhi vahayabhAvavadvatti: syAt ityaadiruupH| evaMvidhaSaNaH ityanvayaH / pUrva-317 pure // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 anumAnasya pratyakSapUrvakatvanirUpaNam nyAyamaJjarI - etAvatyucyamAne nirNayopamAnAdI tatpUrva ke prasaGgo na vyAvartata iti tadyAvRttaye dvivacanAntena vigrahaH pradarzayitavyaH, te-dve pratyakSe pUrva ysyeti| yadekaM avinAbhAvipratyakSa vyAkhyAtaM, yaJca dvitIya liGgadarzana, te dve pratyakSe anumAnasyaiva kAraNam , nopmaanaadeH| tatra pratibandhamA he pratyakSaM smaraNadvAreNa tatkAraNam, liGgadarzanaM tu svata ev|| nanu ! pratyakSamAtrasya prakRtatvAt prakRtAvamarzitvA sarvanAmnaH kuto'yaM vizeSapratilAbhaH ? ucyate--udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM heturiti vakSyate / hetureva cAnumAna-yadiha lakSyaM nirdissttm| na cAgRhIta nudAharaNasAdharmya tadvaidharmya vA sAdhyasAdhanaM bhavatIti tdhnnopaayo'pekssitvyH| pratyakSavyatiriktatadavagamopAyaparikalpate cAnavasthAdUSaNamasakRdabhihitamiti pratyakSasyaiva tadupAyatvam / ato'jumAnakAraNabhUtapratyakSApekSayA pratyakSamAtraprakrame'pi sarvanAmnA tadvizeSa AkSipyate yat pratibandhagrAhi. pratyakSam, yacca dvitIyaM liGgadarzana miti // nedaM lakSaNamatighyAptam] - nanu! pratyakSavizeSadvayapUrvakatvAnumAnAbhAseSvapi savyabhicAraviruddhAdiSu saMbhavatItyativyAptiH - maivam - hetulakSaNe(na) sAdhyasAdhanagrahaNena tatpratikSepAt / pratibandhasvarUpaM hi tatraiva nirNayopamA neti| dUrAt kiJcitpazyan sAmAnyatastadavagavya samIpaM gatastannirdhArayati / tadetannirdhAraNaM pratyakSapUrvakameva / evamupamAnamapi sAdRzyadarzanamUlakameva / prasaMgaH-lakSaNasyeti zeSaH, atiprasaGga iti yAvat / te iti / vArtike'pyevameva vigRhItam // vizeSaH-vailakSaNyaM etaadRshvilkssnnprtykssdvypuurvktvruupm| hetureveti-parAmRzyamAnaM liGgaM hi krnnm| tadavagamaH-- sAdharmyavaidhAvagamaH / ata:-prakRtatvAt buddhisthatvAcca // . hetulakSaNa ini| 'udAharaNasAdhAsAdhyasAdhanaM hetuH' itisUtrokta ityrthH| hetvAbhAsAnAM sAdhyasAdhakatvaM nAstyeveti bhaavH| tatra--- hetusUtravyAkhyAnAvasare / vastutastvativyAptikathanasyAvakAza eva nAstItyAha Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] sautrAnumAnalakSaNasya nirduSTatvasamarthanam 329 nipuNamabhidhAsyate ; iha tu tdhnnopaaymaatrmucyte| samyakpravRtta ca pratibandhagrAhiNi pratyakSa vyAptiviplavAbhAvAnnAnumAnAbhAsaprasaGgaH / sAmAnyalakSaNAnuvAdena ca vizeSalakSaNe varNyamAne tata eva pramANAbhAsayudAsasiddhaH kevalamidAnI samAnajAtIyopamAnAdivyavacchedo vacanIya iti sa eva ttpuurvkpdenopaattH| 'arthotpannamavyabhicAri vyavasAyAtmakam' iti phalavizeSaNAnAM sarvapramANeSvanuvRteH // yugapaJca kvacinnAsti vyApAraH zabdaliGgayoH / ase nAvyapade'zyatva'vizeSaNamihArthavat // 237 // dvayorapi ca zabdaliGgayoH jJApakatvena svarUpagrahaNApekSatvAt , jJAnAyogapadyena ca yugapadrahaNAsaMbhavAt // . [nApyavyAptamidaM lakSaNam ] nanu! evaM nirasya tAmativyAptiH ; avyAptistu kathaM nirasiSyate ? AgamAdipUrvakANAM anumAnAnAmasaGgrahAt // sAmAnyeti / tata eva sAmAnyalakSaNAnAkrAntatvAdeva / vyavaccheda: kevlmitynvyH|| . nanu 'avyapadezya' ityasya kuto'tra naanuvRttiritytraah--yugpditi| ukkameva vivRNoti-dvayoriti / ayamarthaH--pratyakSasthale indriyaM karaNaM, indriyaM ca na jJAtaM sat karaNaM, kintu svarUpasadeva / tathA ca nAmasmaraNaindriyarUpasAmagrIdvayamelanaM tatra saMbhavatIti 'panaso'yaM' ityAdizabdavizeSaNa pratyakSaM yujyata iti tadvAraNAyAvyapadezyapadaM pratyakSalakSaNe aavshykm| anumitizAbdasthale tu liGgasya zabdasya cobhayo: jJAtayoreva karaNatvam / tadA ca nAmasmaraNarUpaM jJAnaM na bhavitumarhati, yugapat jJAnadvayAnutpatte: iti tAdRzajJAnameva notpadyata iti tadvizeSaNAnuvRttirmAstu // AgamAdItyAdinA anumaanprigrhH| na hi tatsthale pratyakSadvayapUrvaka va. manumAne'stItyartha: // 1 zatva-ta. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 anumAnasya pratyakSapUrvakasvanirUpaNam nyAyamadharI teSvapi mUlabhUtaM pratyakSameva kAraNamiti kecidAhuH / yathoktama (zlo.vA. 1-1-5, anu. 170) 'yatrApyanumitAlliGgAlliGgini grahaNaM bhavet / tatrApi maulikaM liGgaM pratyakSAdeva gamyate' iti // yadvA prAdhAnyAbhiprAyeNa pratyakSapUrvakatvamucyate, na niyamArthamiti naavyaaptiH|| [pratyakSAnumAnAgamapUrvakANyapyanumAnAni santi] tAnIti vA punaH tAvadavabodhAya vigrahaH krtvyH| tAnipratyakSAdIni pUrva yasyeti / yadyapi pratyakSameva lakSyanvena prstutm| tathApi vyavacchedyatayA'numAnAdInAmapi prakRtatvaM na vAryate // . tatpUrvaka 'padArthazodhanam] atra codayanti / taditi karaNAvamarzo vA syAt , phalAvamarzo vaa| karaNAvamarza indriyAdikaraNapUrvakaM jJAnaM tatphalaM tatpUrvaka cAnumAnamiti pUrvazabdasya dviH pAThaH syAt / sa cAca'ta: maulika-mUle bhava, prAthamikamiti yAvat // nanu yathAkathaJcitpratyakSamUlakatvaM sarvapramANasAdhAraNam ; pratyakSaM hi sarvajyeSTham / ato nedamanumAnAsAdhAraNamityata Aha-yadveti / ayamAzayaHtatpadaM yadyapi pratyakSaparaM, athApi itarapramANAnAmapi tadupalakSaka, prAdhAnyAttu tadupAttam / nAtra tasya lakSaNe'pi prveshH|| lakSaNavAkyaghaTakasya lakSaNaghaTanameva varamityata aah-taaniiti| tAvadavabodhAya-tAvadvivakSitArthalAbhAya / ydypiiti| tatpadaM prakRtapagamarzitantra lakSyatvena pratyakSaM prakRtaM, indriyArthasannikarSapadavyavacchedyatayA'numAnaM prakRtaM, bhavyapadezyapadavyavacchedyatayA zabdo'pi prakRta iti tatpadena teSAM grahaNaM bhavatyeveti / tathA ca tatpadaM budhyA prakRtasya parAmarzakamityuktaM bhavati // karaNetyAdi-pratyakSapadaM hi karaNavAci, phalavAci ceti pUrvamevoktaM, prakRtatvamapyubhayorasti / atastatpadagrAhya kimiti bhavatyeva sNshyH| dviH pATha iti / anumAnaM hi vyAptijJAnaM, tazca indriyapUrvakaliGgadarzanapUrvakam , ma svindriypuurvkm| evaM ca indriyapUrvakapUrvakamiti 'pUrvaka' padasya dviH pATha svA-kha. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] sautrAnumAnalakSaNasya nirduSTatvasamarthanam 331 kalpanIyaH / phalAvamarze tu pratyakSaphalapUrvakamanumAna' phalaM bhavet, nAnumAnamiti' tatpUrvakazabdasya phalavacanasyAnumAnazabdena karaNavAcinA saha sAmAnAdhikaraNyaM na syAt - tatpUrvakamanumAnamiti / pratyakSaphalena hi liGgadarzanena parokSArthapratipattirupajanyate ; sA cAnumAnaphalaM nAnumAnamiti - ucyate - ubhayathA'pi na doSaH / 'ka'raNAvamarze tAvat indriyAdikaraNapUrvakaM tatphalaM liGgadarzanaM yat tadeva parokSArthapratipattau karaNamanumAnamiti na dviH pUrvakazabdasya pATha upayujyate / phale'pyavamRzyamAne pratyakSaphalaliGgadarzanapUrvakaM yat avinAbhAvasmaraNaM tadanumAnaM karaNameva, tataH parokSArthapratipatteH // yaduktaM ( 309 pu. ) - pratyutpannakAraNajanyA smRtiranumAnamiti, tatra spaSTameva sAmAnAdhikaraNyam // . [sautraM anumAnapadaM anumitiparaM vA ] phale vA'numAnazabdaM varNayiSyAmaH - anumitiH anumAnamiti // Avazyaka iti / anumAnaphalaM - anumitiH / anumiteH pratyakSapUrvakatvavyapadeza: sarvasaMpratipannaH / ataH anumAnaM pratyakSapUrvakapUrvakaM iti kathane sAmAnAdhikaraNyamabAdhitam / pratyakSapadasya phaLaparatve liGgadarzanasyaiva pratyakSapadArthatvaM vaktavyaM - tatpUrvikA cAnumitireva, nAnumAnabhiti ' tatpUrvakamanumAnaM ' iti. bAdhitamiti // ubhayathApIti / ayamarthaH -- tatpadasyendriyaparatve anumAnapadaM liGgadarzanaparaM, jJAyamAnaliGgasyAnumitikaraNatvena liGgajJAnasyApyanumitikaraNatvAnapAyAt / uktaM ca tathA (pu. 282 ) / tatpadasya pratyakSajJAnaparatve liGgadarzanaM tatpadArthaH, tatpUrvakaM ca vyAptismaraNaM, tadevAnumAnapadavAcyamiti na kazciddoSaH || spaSTameveti / smRteH pratyakSajJAnapUrvakatvAt // vyAptismRteH karaNatvasya 'anye tu 'pakSa evoktatvAt, svamate parAmRzyamAnaliGgasyaiva karaNatvAt pratyakSapadasya jJAnaparatve ' tatpUrvakamanumAnaM ' iti sAmAnAdhikaraNyahAniH svapakSe - ityata Aha-phale veti / bhAvArthakapratya - 1 miti - kha. 2 syAt - ka. 3 'kA-kha. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 anumAnasya pratyakSapUrvakasvanirUpaNam nyAyamaarI .. yatazzabdaM vA'dhyAhariSyAmaH--pratyakSaphalapUrvakaM parokSArtha. pratipattirUpaM phalaM yato bhavati tadanumAnamiti // ['tatpUrvakaM' ityetAvadeva lakSaNaparam ] atra hi prathamaM liGgadarzanaM, tataH pratibandhasmaraNaM, tataH keSAcinmate parAmarzajJAnaM, tataH sAdhyArthapratItiH, tataH pratyakSalakSaNAvasaravarNitena krameNa heyAdijJAnamitIyati pratItikalApe yathopapatti kAryakAraNabhAvo vaktavya ityevaM tatpUrvakapadameva kevalaM anumAnalakSaNakSamamiti guravo vrnnyaanyckruH|| . sarva sUtraM lakSaNaparamiti anye] anye punaH upamAnAdyativyAptivyudAsAya trividhagrahaNaM vyaakhyaatvntH| 'tatpUrvakamanumAnam' ityucyamAne sati upamAnAdau prasaGga iti trividhagrahaNam // liGgaM vakSyamANakAryAdibhedAdvA trividhaM, pakSadharmAdirUpatrayayogAdvA trirUpaM trividhmucyte| liGge ca trividhe sati tadAlambana jJAnamupacArAt trividhamabhidhIyate / tena pratyakSapUrvakaM trividhaliGgAlambanajJAtamanumAnamityukte sati nAtivyAptiH // . . yAntasve'numAnapadamevAnumitiparamiti sAmAnAdhikaraNyamupapadyata iti // anumAnapadasya karaNe prasiddhayanurodhAdAha-yata iti // _ 'liGgaviSayaM jJAnaM, jJAnaviSayIkRtaM vA liGgaM pramANaM' (pu. 282) iti svena kathanAt -keSAJcit iti / guravaH-~bhASyakArAdayaH // prsngg:--atiprsnggH| teSAmapi sAdRzyadarzanamUlakatvAdityarthaH // kaaryaadiiti| kAryAnumAnaM, kAraNAnumAnaM, saamaanytodRssttaanumaanmityrthH| pakSadharmetyAdi / pakSe satvaM, sapakSe sattvaM, vipakSe'sattvamityarthaH / nanvanena liGge vidhya uktaM, na svanumAne - iti cedAha--liGge ceti| tadAlambanaM-tadviSayakam / jJAyamAnaliGgasyAnumAnatve tu nAyaM klezaH / naativyaaptiH| upamAnasya liGgAviSayakatvAt // Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ahnikam 2] sautrAnumAnalakSaNasya nirduSTatvasamarthanam 333 [sUtrAdeva hetosvividhatvalAbhaH] nanu ! pUrvavadAdibhiH zabdaiH kAryAdibhedavarNanaM jnyaasyaamH| pakSadharmAdirUpatrayaM tu kathabhebhiH zabdaiH pratipAdyata iti| atrAhu:vAdAdikathAtraye'pi pUrvamupAdIyamAnatvAt pakSaH pUrvazabdenocyate; so'syAstyAzrayatveneti pUrvavat liGgamityevamanena padena pakSadharmatvamuktaM bhvti| pakSe upayukte sati zeSaH sapakSo bhvti| so'syAstyAzrayatveneti zeSavat / evamanena rUpakSe vRttiruktA bhavati / sAmAnyatodRSTamityanena vipakSAt vyAvRttaM linggmucyte| katham ? akAraprazlaSAt sAmAnyataH adRssttmiti| tiSThatu tAvadvizeSaH, sAmAnyato'pi na dRSTam / keti ? pakSapakSayovRttaruktatvAt parizepAt vipakSe sAmAnyato'pi na dRSTamityavatiSThate / itthaM trirUpaM liGgaM pabhiH zabdairuktaM bhavati / tadAlambanaM jJAnamanumAnam // sUtrasya sarvasyApi lakSaNaparatvaM na yuktam] tadevaM lakSaNe kazcit sarva sUtramayojayat / . evaM tu khyApitaM na syAt sUtrakArasya kauzalam // 238 // kiJca pazcalakSaNAmiha zAstre abhyupagamyate iti trirUpe tasmin varNyamAne kAlAtyayApadiSTaprakaraNasamayoH prasaGgo na vyAvartata iti / tasmAt tatpUrvakapadameva lakSaNapratipAdanArthamanavadyam // zAsyAma iti| pUrvavaditi kAraNena kAryAnumAnaM, zeSavaditi kAryeNa kAraNAnumAna, evaM kAryakAraNabhAvarahitasthale rUpeNa rasAnumAnAdi sAmAnyatodRSTaM--ityAdirItyA bhASyAdiSu tathA varNitam / kathAtraya iti / vAdaH, jalpaH, vitaNDA ceti kathA trividhA vkssyte| upyukte-niruupite| uktAdanyaH khalu zeSaH / tadarthalAbhaprakAramAha-tiSThatvityAdi / vizeSaH ... pakSavRttitvAdiH // sarva sUtra lakSaNe ayojayat itynvyH| evaM tvityaadi| anumAnaprabhedAdInAM vaktavye, upamAnAdivyAvRtteH asmadukkadizA sulabhatve ca tadartha etAvatpadaprayoga: sUtrakArasya na yukta ityarthaH / / na vyAvartata iti| yadyapi vAcaspatimitraiH-tAtparyaTIkAyAM vipakSamyatirekAt asatpatipakSatvAbAdhitaviSayatvayoH saMgraho varNitaH, bhathApi Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 anumAnatraividhyam [nyAyamacarI trividhagrahaNaM tasya vibhAgapratipAdakam / bhedAH pUrvavadityAdigranthena kthitaastryH|| 239 // tatpUrvaka'padodIta nirmlnyaaylkssnnH| parimlAnAdaro'nyatra sUtrakRdvAkyalAghave // 240 // 'trividhaM' ityuktistadA viruddhayetaiva, paJcavidhatvAt hetoH| vidhAzabdazva vibhAga eva svrsH| pUrvoktadoSastu vartata evedAnImapi ityupekSitam // evaM lakSaNaparaM ' tatpUrvaka 'padaM byAkhyAtam / atha ziSTe sUtre 'trividha'. padaM vibhAgapratijJAparaM, ziSTaM vibhAgaparamityAcaSTe-trividheti / trayaH bhedAH kathitA itynvyH|| atra bhASya -- 'vibhAgavacanAdeva trividhamiti siddhe trividhavacanaM mahato mahAviSayasya nyAyasya laghIyasA sUtreNopadezAt paraM vAkyalAghavaM manvAnasyAnyasmin vaakylaaghve'naadrH| tathA cAyamitthaMbhUtena vAkyavikalpena pravRttaH siddhAnte chale zabdAdiSu ca bahulaM samAcAraH zAstra iti / ayamarthaH-'pUrvavat zeSavat sAmAnyato dRSTaM ca' iti vibhAgavAkyAdeva 'anumAnaM trividhaM' iti spaSTamavagamyamAne 'trividhaM' iti saMkhyAvAcakazabdagrahaNapUrvakamabhidhAnaM kimartham ? iti cet--atikliSTasyAnumAnalakSaNasya 'tatpUrvakaM' iti sUkSmapadena lakSaNAt tatsmaraNajaharSavazAt idamatyalpaM gauravaM gauravatvena na mene suutrkaarH| etAdRzena vAkyavinyAsenaivAsmin zAstre siddhAntAdilakSaNapareSu samAcAra:-vicArarIti: bahulaM pravRtto dRzyate iti / etatsarvamabhipretyAha--tatpUrvaketyAdi / 'tatpUrSaka' ityekenaiva padena kathitaM nirmalaM-nirdoSa yat mahato nyAyasya-anumAnAkhyasya lakSaNaM yena, sa: sUtrakRt anyasmin vAkyalAghave parimlapnAdaraH ityrthH|| etena - pUrvavadAdivAkyamabhyupetya trividhapadaparityAgalAghavApekSayA trividhapadenaiva vivakSitArthalAbhe pUrvavadAdipadaparityAgalAghavasya mahattvAt, tatparaM bhASyaM byAcalyurvAcaspatimizrA:-'trividhamiti vibhAgavacanAdeva trividhe pUrvavadAdau siddhe kimartha pUrvavadAdyupAdAnam' iti tadetadnthakAreNopekSitaM mntvym| 'trividhaM' ityetAvanmAtrAt nArthapUrtirbhavet-vibhAgajijJAsAyA bhazAntatvAt / nApi 'trividhaM ' itipadaM vibhAgavAkyaM, kintu tatpratijJAparam / mato nedaM bhaassyaanugunnmpi-ityaadiheturtrodyH| evaM vaibhavena pravRttaM bhASyaM 1 dAdIta-ka. NA:-ka. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsikam 2] - pUrvavadanumAnam 335 vibhAgavacanAtsiddhaM traividhyaM svagirA bhavet / tathA ca zabdasiddhAntacchaleSvevamadIzat // 241 // ___[pUrvavadanumAnam] puurvvditi| yatra kAraNena kAryamanumIyate-yathA jaladharonnatyA bhaviSyati vRSTiriti // [pUrvavat padasya kAraNaparatvAkSepaH] atra codayaryA ta-pUrva hi kAraNamucyate / pUrvamasyAstIti pUrvavat kArya 'vaktuM yuktam / tena kAryAt kAraNAnumAnamihodAhartavyama, na kAraNAt kAryAnumAnam // kAraNena kAryamanumAtumapyazakyam ] na ca kAraNena kAryamanumAtumapi pAryate / kAryasya tAvat pakSatvamayuktam ; siddhytiddhiviklpaanuvRtteH| siddha hi kArye kimanyadanumeyam ! asiddha khapuSpavanna pakSatvam // __api ca asti-kArya-kAraNasyAstitvAt iti vyadhikaraNo hetuH; anityaH zabdaH kAkasya kAAditivat // uktA hArda bhaavmaah--vibhaageti| vibhAgavacanAt siddhameva traividhyaM svagirA kaNThata uktaM bhavet-anyathA 'ito'pi vibhAgAntaraM syAdvA' iti sNshyaantivRttH| tathaiva sUtrakArazailyapi dRzyate-'Aptopadeza: zabdaH' 'sa dvividhaH dRSTAdRSTArthatvAt ', 'tantrAdhikaraNAbhyupagamasaMsthitiH siddhAntaH' 'sa ca turvidhaH sarvatantrapratitantrAdhikaraNAbhyupagamasaMsthityarthAntarabhAvAt ', 'vacanavighAtaH arthavikalpotpattyA chalam' 'tat trividhaM vAkchalaM sAmAnyacchalamupacAracchalaM ceti' ityAdau niyamArtha trividhAdigrahaNam // meghasyaunatyaM nAma kAryAvyavahitaprAkkAlInAvasthAvizeSa eva // pUrva- pUrvapadArthaH / kArya anantaraM, kAraNaM hi pUrva bhavatIti bhAva : // 'bhatra kAraNasya sattvAt kAryeNApi bhAvya ' iti khalu vaktavyam / ata: kArya-astitvavat kAraNasya sattvAditi vaktavyaM, tadapi na saMbhavatItyAha-- api ceti // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 bhanumAnauviSyam nyAyamaJjarI sattAyAM ca sAdhyAyAM bhAvadharmasya hetorasiddhatvam , abhAva. dharmasya viruddhatvam, ubhayadharmasyAnaikAntikatvamiti kathaM sAdhayituM zakyate? taduktam.. 'nAsiddhe bhAvadharmo'sti, vybhicaaryubhyaashryH| dharmo viruddho'bhAvasya, sA sattA sAdhyate katham ? ' iti // na ca kAraNamAtrasya hetutvaM yuktam, vinA ca pratibandhAdinA vybhicaarsmbhvaat| kAraNavizeSazca na kazcidvipazcitA'pi nizcetuM shkyH| caladacalavipulavapuSAmutpaladalamalImasatviSAmapi payomucAmamuktapayasAmuparamadarzanAt // yadi tvantyadazAvarti kAraNaM linggmissyte| vyAptismaraNavelAyAM kAryapratyakSatA bhavet // 242 // ' [saugatamate kAraNAtkAryAnumAnasaMbhavaH] nanu ! saugatairapi kAraNAt kAryAnumAnamaGgIkRtameva / 'hetunA yaH samagreNa kaaryotpaado'numiiyte| ' arthAntarAnapekSitvAt sa khbhaavo'nuvrnnitH|| iti (pra.vA. 1-8) // atha hetudoSAnAha-sattAyAmityAdi / sattAyAH sAdhyatvenAsiddhatvAt sattAyAH hetorapi sattArUpatvAt svruupaasiddhiH| . abhAvadharmatve tu sAdhyAbhAvavyAptatvAdviruddhaH / ubhayadharmatve sAdhAraNAnaikAntyam // hetubhUtaM kAraNamapi na nirvaktuM zakyamityAha-na ceti| na hi mRtpiNDavatsu dezeSu sarvatra ghaTasyotpattiH sNbhaavyte| nizcetumazakyatva vAI-- clditi| caladacalavat vipulapariNAmavatAM nIlarociSAmapi meghAnAM amuktapayasAM satAmevoparamadarzanAt / uprmH--avrssnnm| tathA hyAbhANako'pi-'azvaplutaM vAsavarjitaM ca strINAM ca cittaM puruSasya bhAgyam / avarSaNaM cApyativarSaNaM ca devo na jAnAti kuto manuSyaH' iti // nanu kAryAvyavahitaprAkkAle kAraNaM yAdRgrUpaviziSTaM syAt , tApaviziSTasyaiva kAraNasya kAryAnumApakatvamiSTamiti cet-tatrAha--yadi viti / pratyakSatA bhavet -tadAnIM kAryasyotpannatvAt // samagreNeti / samagrAt khalu hetoranantarasminneva kSaNe kAryo'varjanIyaH, kAraNAntarAnapekSaNAt / kAraNAntarApekSAyAM hi samagratvameva na syAt // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] pUrvabadanumAnam 337 'agrantha'zo devAnAM priyaH ! utpAdyate'smAdityutpAdo yogyatA kthyte| sA cAtrAnumeyA; ata eva tasyAH vastuno'nanyatvAt svabhAvAnumAnamidamiSyate 'sa svabhAvo'nuvarNitaH' iti // [siddhAnte kAraNAt kAryAnumAnasamarthanam] atrAhuH--sarvamidamaviditAnumAnaprayogakramasya durmatezvodyam / na kAryamatra pkssiikriyte| na sattA saadhyte| na vyadhikaraNo hetuH prayujyate / api tu payodharA eva dharmiNaH adarakAlabhAvinyA vRSTayA tadvantaH sAdhyante viziSTonnatirUpadharmAdiyogeneti na puurvkthitdossaavsrH|| yathA agnimAnayaM dhUmaH bahulapANDutAdidharmayogitvAtmahAnasAvadhRtadhUmavaditi dhUma evaagnimttyaa'numiiyte| evaM samanantarotpAditavRSTayo'mI jImUtAH, sAtizayonnatyAdidharmayogitvAt, pUrvopalabdhaparjanyavat iti jaladharA eva bhaviSyadRSTimattayA'numIyante / yathA''ha bhaTTaH-(zlo. vA. 1-1-5-47) 'tasmAddharmaviziSTasya dharmiNaH syAt prmeytaa| sA dezasyAniyuktasya, dhUmasyAnyaizca kalpitA' iti // devAnAMpriyaH- devAnAMpriya iti mUrkhe' iti nipaat:| devAnAM krIDAsaktatvena mUrkhatvAt tatpriyasyApi mUrkhatvamiti kaiyyaTaH / devAnAM priyasya chAgasyAjJatvAdvA tthaa| yogyatA-sAmarthyam / tasyAH-yogyatAyAH // tadvantaH - vRSTimanta:, kIdRzavRSTimanta:--adUrakAlabhAvinyA vRSTayA vaSTimantaH / anumAnAkArastvanupadamucyate // kAryasya siddhaprAyatvAt-samanantarotpAditeti / pUrvopalabdheti / ettpuurvmnubhuutetyrthH| sA dezasyeti / atra nyAyaratnAkaraH-'sA ca dezasyaiva, dharmitvAdityAha---sA deshsyeti| naiyyAyikAstu dhUmameva dharmIkRtya tasyaivAgniviziSTasyAnumeyatAmAhurityAi-dhUmasyeti // grantha-kha. di-ka. 3 sasya-kha. NYAYAMANJARI Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 anumAnatraivizvam nyAyamacarI kAraNAt kAryAnumAnopapAdanam] yattu-pUrva kAraNamucyata iti-ttstym| pUrvamasyAstIti pUrvavat kAraNagatamunnatatvAdidharmajAtamucyate; tadeva liGgamiti pranthadoSo'pi na kazcit / na ca kAraNamAtrasya hetutvaM brUmaH, yenAsya vidhu'pratyayopanipAtAdikRtaH vyabhicAraH syAt / api ca viziSTameva kAraNaM hetuH| na ca kAraNavizeSo duravagamaH ; . gmbhiirgrjitaarmbhnirbhinngirighvraaH| rolambagavalavyAlatamAlamalinatviSaH // 243 // 'tunggttttilltaasnggpishnggottunggvigrhaaH| varSi vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH // 244 // anabhyupagame caiva'ma'numAnasya jIvitam / na syAt dhUmavizeSANAmapi boddhamazaktitaH // 245 // kaarnngtetyaadi| 'pUrvamasyAsti' ityatra SaSThyAH sambandhasAmAnya. marthaH-sambandhazca dhrmdhrminnoH| atazca dharmasambandhI yathA dharmI, tathA dharmisambandhI dharmo bhavati / tathA ca vizeSyatayA dharmiviziSTaH dharmaH pUrvavatpadArtha iti bhAvaH / grantha shessH-shbddossH| vidhugprtyyH--virodhisaamgrii| svarUpamAtrasya kAraNatve hi virodhisAmagrIkAle'pi tasmAt kArya syAt / vayaM tu na tathA bramaH / kAraNamAtraM na phalopadhAyaka, api tu kiJcidrapaviziSTamevetyarthaH / api ca-api tu|| __vizeSasya sugamatvamevAha --gNbhiiretyaadi| AraMbhaH-upakramaH / kArye dRssttaantaa:-rolmbaadyH| gvl:-mhissshRnggH| tuGgat iti kvibanta:, viz2ubhantya ityarthaH / asya sarvasyApi payomucaH iti vizeSyam / na syAdityAdi / dhUmAvahnayanumAnaM sarvAnubhavasiddham / dhUmotpatyanantarakSaNe vanirvANe'pi uparideze dhUmopalaMbhAt vahnayanumitau jAtAyAM tatra vanaSTatvena vyabhicArAt dhUmAdvaDhyanumitirvA kathaM bhavet / ataH kAraNAntaramUlakaH kvAciskavyamicAraH na doSAvaha iti kAraNAt kAryAnumAnamapi bhavatyeva // tyA-kha. naiva prAya:-kha. 'mA-ka. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAhnikam 2] pUrvavadanumAnam 339. * [anumeyasya parokSatvam ] yadapi kAryapratyakSatvamAzaGkitam (pu. 359)-tadapyayuktamna hi vRSTayanumAnasamaya eva zirasi salilakaNAH patantaH payodamuktA dRzyante // 'parokSe liGgini jJAnamanumAnam' iti ca vizeSaNopAdAnAt yatra tatra na tadAnImeva vRSTiH pratyakSIbhavati, tadudAharaNaM bhvissyti|| api ca anu'pa'jAtAvayavakriyatayA'nAzaGkayamAnavinAze'ntyatantau jAtayA kriyayA paTaniSpattyanumAne kriyamANe 'na paTa'pratyakSatA; kaal'vyvdhaansmbhvaat| tathA hi-ekatastAvadantyatantau kriyA payodamuktAH salilakaNAH itynvyH| kAlasyAtisUkSmatvAt kiJcidiva vyavadhAnamapi saMbhAvyameveti bhaavH|| vastutastvetadAzaGkAyA avasara eva nAstItyAha-parokSa iti / yatra tatra-yatra kvcit| yadvA-'yatra na tadAnImeva vRSTiH pratyakSIbhavati tatra' itynvyH| ayamarthaH --na hi svazIrSopari meghaM pazyata evedamanumAnaM-- anumAnasya parokSaviSayakatvena dUroMttAdRzamedhaM dRSTvA vRSTayanumAnAt / atazcAnumitikAle na vRSTipratyakSam // nanu svazIrSopari meghaM pshyto'pynumaanmnubhvsiddhm| mArge gacchan svopari kRSNamegha pazyan , acirAgaviSyadRSTimanumimAnaH zIghraM gacchati, nivartate vaa| anumAnakAle vRSTerabhAvAt tadAnIM parokSaviSayakatvaM nirbhadham / atazca anumAnakAle kAryapratyakSApattirUpo doSo durapahnava eva / na caitadoSaH prathamakalpe'nupadamukte nAstIti sa evAstviti vaktuM zakyaM ; kAryasamarthasya kAraNasya kaalkssepaayogaat| yadA sAmagrI saMpUrNA tadA tadanantarakSaNe kArya bhavedeva yAvatparyantaM kArya na dRzyate tAvat sAmagrI na militetyeva vaktavyam / tatazca vyavadhAnapakSo'pi na sAdhIyAn iti zaGkAyAM sadRSTAntaM taM sAdhayatiapi cetyaadinaa| antyatantau kriyotpattAvapi avayavyantare paTanAzakakriyotpadyeta cet paTasyaiva nAzaH syAdityata:-anupajAte tyAdi / ekataH 'mAna-ka. paTa-kha. kAle-kha. 22* Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anumAnauviSyam nyAyamaJjarI darzanam , avinAbhAvasmaraNam , parAmarzajJAnam , anumeyapratItiriti tricatvAraH kssnnaaH| anyatastu-kriyA, kriyAto vibhAgaH, vibhAgAtpUrvasaMyoganivRttiH, tata uttarasaMyogotpAdaH, tataH paTa. nisspttiH| niSpanne paTe kSaNAntare rUpAdiguNAraMbhaH-rUpAdijanmani paTasya samavAyikAraNatvAt kAraNasya kAryAdavazyaM pUrvakAlabhAvitvam , ato niSpanno'pi nUnamekasmin kSaNe nIrUpaH paTo bhavatIti na tadaiva pratyakSa:-tataH kSaNAntare rUpotpAdAt rUpavaddavyamindriya sannikarSAt pratyakSaM bhaviSyatIti atibahava ene kssnnaaH| ato na kAryapratyakSatvam // anumityutpttau| madhye parAmarzAGgIkArapakSe catvAraH kSaNAH, tadanaGgIkAre tu pryH| anyataH-paTapratyakSotpattau / niSpanna iti / paTasya niSpattimAtrAdapi na tatpratyakSaM, cAkSuSapratyakSe rUpasya kAraNatvena tatra rUpotpAdasyAvazyakatvAt ityrthH| kssnnaantre-pttotpttynntrkssnne| nanu nedamanubhavasiddham , paraH utpannaH, tatra rUpaM svaniSpannamiti / tAdRzasya paTasya kenApi kutrApyadarzanAt / utpanna: khalu paTaH paTatvaviziSTa iva rUpAdi vaziSTa evotpadyeta / ata: paTotpattyanantarakSaNa eva rUpotpattirna yuktetyatrAha-rUpAdijanmanIti / ayaM bhAva:-kAryasAmAnyaM prati dravyaM samavAyikAraNaM, atazca paTagatarUpaM prati paTa eva samavAyikAraNam / kAraNatvaM ca niyatapUrvavRttilvam / tatazca paTarUpotpatteH pUrvakSage paTena bhAvyameva / tAdRzasya parasya kutrApyadarzanAta' ityuktiratiramaNIyA! rUpazUnyaM paTaM ko vA pazyet ? nanu pUrvakSaNe tantava: anantaraM eTaH, anantaraM paTe rUpaM, anantaraM paTendriyasannikarSaH, anantaraM paTapratyakSa itIyati krame tantukAlAnantaraM madhyakAle paTasyApratyakSatve''pAdite kaH samAdhiH / na hi madhye kiJcitkAlaM paTa eva na dRzyata ityanubhavasiddhametaditi cet ; ekasmin kSaNe utpalapatrazatabhedana iva kAlasyAtisUkSmatvena madhye'ntarAlAgrahaNa pptteH| ata: 'utpannaM dravyaM kSaNamaguNaM niSkriyaM ca tiSThati' iti suSTakam / atibahavaH -- assttau| evaJca anumitizcaturthakSaNe * jAyate, pratyastu aSTamakSaNe jAyate / anumitikSaNe paTasyAbhAvAca na tatpratyakSApattiH / ayameva nyAyaH kAryasthale sarvatra draSTavya iti // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Alikam 2] zeSavadanumAnam 311 nApi vidhurapratyayAdinA kaaryaanutpttiH| anutpannAvayavakriyatvavizeSaNopAdAnena tdvinaashaashngknaat| kriyAtazcottarottarakANAmavazyaM bhAvitvAt // kAraNAt yogyatAnumAnaM na sAdhu] yadapi 'hetunA ya: samagreNa' ityAdinA yogyatA'numAna vyAkhyAtam-tadapyasAdhu-svabhAvAnumAnasya nirastatvAt / lokazca kAraNAdavikalAt kAryameva kalpayati, na yogyatAmityalaM prasaGgena // . [ 'zeSavat 'padavyAkhyAnam zeSavaditi-yatra kAryeNa kAraNamanumIyate-yathA nadIpUreNoparitane deze vRssttiridi| atrApi vRSTimaduparitanadezasaMsargalakSaNo nadIdharma: taddharmeNaiva viziSTana puurnntaadinaa'numiiyte| vRSTimatpRSTha dezasaMsRSTA iyaM nadI - phenila kaluSatvAdiviziSTapUropetatvAtpUrvopalabdhaivaMvidhadhunIvat // ayaM dezo vA vRSTiviziSTadezAntarasaMsRSTaH viziSTanadIpUravattvenAnumIyata iti prAktanacaiyadhikaraNyAdivodyacakrasyehApi nAsti prsrH|| .. tadvinAzAzaGkanAditi / tena hi vizeSaNena virodhisAmagrayabhAvaH pradarzita: ityrthH| nanu bhavatA vizeSaNadAne kiM virodhisAmagrI bibhyeta ? ityatrAha-kriyAta iti| kriyAyAH kSaNacatuSTayAvasthAnaniyamena svakAryasya cAvazyanirvartanIyatvena madhye kriyAntaraM na prvishet| ekasyAM hi zAkhAyAM kriyAyAmutpannAyAM kriyAyAzcalanarUpatvena vibhAgapUrvasaMyoganAzottarasaMyogA: anatikramaNIyA eva / nanu takriyAyA avyavahitapUrvakSaNe virodhikriyAyAM satyAM kaH pratIkAraH ? iti cet, viroSikriyAyA bhapi kSaNacatuSTayAvasthAnena uktayuktInAM tulyatvAt // anumIyate / ityanantaraM tat zeSavaditi puurnniiym| 'siddhe hi kAraNe nAnumeyaM, asiddhe khapuSpavanAnumeyaM' ityAdidUSaNAbhAsaM smrnaah-atraapiiti| taddharmeNaiva-nadIdharmeNaiva // vishisstteti| phenilakaluSatvAdiviziSTetyarthaH // Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 anumAnatraiviNyama [nyAyamacarI phalatastviyaM vAco yuktiH-kAryeNa kAraNamanumIyate 'kAraNena kAryamanamIyata iti: paramArthatastu dharmI dharmavattvena dharmavAnanumIyata iti sthitiH| yadAha bhaTTaH (zlo. vA. 1-1-5 anu. 24) 'sa eva cobhayAtmA'yaM gamyo gamaka eva ca / asiddhenaikadezena gamyaH siddhana bodhakaH' iti // nanu sUtrabhASyAdau, 'kAraNAt kAryAnumAnaM pUrvavat, kAryAt kAraNAnumAnaM zeSavat' iti kathyate ; bhavatA tattaddharmaviziSTasya dharmiNaH, dezatya vA'numAnaM tadityucyata iti kathamidamiti zaGkAyAmAha--phalata iti| dharmItyAdi / kazciddharmI kenaciddharmeNa kiJciddharmavAnanumIyata ityarthaH / sa evetyAdi / so'yaM pakSa eva ubhayAtmAhetuviziSTasvarUpaH sAdhyavatsvarUpazceti sa eva gamyaH gamakazca / ekasyaiva kthmubhymitytraah-asiddhneti| asiddhenaikadezena---dharmeNa, viziSTavastuna ekadezo hi vizeSaNam , saH gamyaH-sAdhyaH, siddhena caikadezena-dharmeNa saH bodhkH-gmkH| atazca 'ekadezaviziSTazca dharkhevAvAnumIyate ' (27 shlo.)|| atra 'rodhopaghAtasAdRzyebhyo vyabhicArAdanumAnamapramANam ' (2-2-37) 'naikadezavAsasAdRzyebhyo'rthAntarabhAvAt ' (37) ityatra maharSiNA adanumAnaparIkSaNaM kRtaM tadatraiva prasaktatvAtpradaryate, na hi granthakAreNa sUtrakrama Adriyate-- sUtrayozcAyamarthaH-kAryAt kAraNAnumAnaM na ghaTate / taddhi, nadIpUreNa, pipIlikANDasaMcAreNa mayUrarutena vA vRSTayanumAnam / etatsarva vyabhicaritameva / nadIpravAhasyopari deze setubandhAdinirodhAdapi vRSTizUnyakAle pravat ndii| nIDopaghAtAdapi pipIlikANDasaMcAro dRshyte| mayUravat manuSyeNa kUjanamapi saMbhavet / ato vyabhicaritatvAt kAryeNa kAraNAnumAnaM na saMbhavatIti prathamasUtrArthaH // atra pratividhIyate dvitIyasUtreNa-neti / kutaH ? prakRtAnumAnahetubhUtasya nadIpUrasya, pipIlikANDasaMcArasya, mayUravAzitasya ca vyabhicAribhyaH eka dezavAsasAdRzyebhyo vilakSaNatvAt / rodhopaghAtAjAtaH khalu pravAha: ekadezaH-alpaH, yAvAn yathA ca prabhUtavarSAt nadI pravahati na tathA rodhena / vRSTe: prAk pipIlikANDasaMcAra: yAdRzaH na tAdRzaH sArvatrikaH trAsAt bhavati / iti-kha. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADikam 2] zeSaSadanumAnam 348 [kAryAnumAne doSoddhAraH] yattu setubhaGgahimavilayanAdinA'pi nadIpUropapattidRSTetitatrApyucyate AvartavartanAzAlivizAlakaluSodakaH / kallolavikaTAsphAlasphuratpheTacchaTAzcitaH // 246 // vhdbhlshaivaalvnshaadvlsngklH| nadIpUravizeSo'pi zakyeta na 'na' veditum // 247 / / pramAturaparAdho'yaM vizeSa yo na pazyati / nAnumAnasya doSo'sti prameyAvyabhicAriNaH // 248 // rodhopghaatsaadRshyvybhicaarnibndhnm| anumAnApramANatvamato vaktumasAMpratam // 249 // pAraMparyeNa vRSTizca nadIpUrasya kaarnnm| pataddhanapayobindusandohasyandanakramAt // 250 // yAdRzaM mayUravAzitaM, na tAdRzaM puruSasya / mandamatibhireSAM vailakSaNyAgrahaNe puruSasyAparAdho'yaM na hetoH / ata: vilakSaNAt kAryAt kAraNAnumAna yuktameveti dvitIyasUtrArthaH // - tadetatsarva saMgRhNAti-yattvityAdi / pratiruddhasya jalasya pravahaNahetuH uktaH-setubhaGgaH / evamanyadapyUhyamityAha-himetyAdi / setubhaMgaprAvAhApekSayA pravarSajavRSTe_lakSaNyamAha-AvartetyAdi / vartanA--sthitiH / nanu vRSTeH pravAhasya ca kAryakAraNabhAvo naastyev| varSaNaM nAma mAkAzAt jalakaNikApatanam / tasya ca kathaM mhaaprvaahhetutvm| vRSTiH khalu bhuuprdeshe| tasmAtprasUtAnAM kulyAdInAM nayAM patane nadI prvhte| ata: ubhayoH kAryakAraNabhAvAbhAvAt kathametadanumAnam ? ityatrAha-pAraMparyeNeti / pAraMparikatvamAtrAma kAraNatvahAniH, vyavahArAdhInatvAt kAryakAraNabhAvasya / myavaharati ca tathaiva sarvo'pi loka ityarthaH // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 anumAnatraividhvam [nyAyamacArI [sAmAnyatodRSTa' padavyAkhyAnam] - sAmAnyatodRSTaM tu-yat akAryakAraNabhUtAlliGgAt 'tAdRzasyaiva liGgino'numAnam-yathA kapitthAdau rUpeNa rasAnumAnam / rUparasayoH samavAyikAraNamekaM kapitthAdidravyam , na tu tayoranyonyaM kaarykaarnnbhaavH|| zAkyadRSTayA'pi vartamAnayoH kSaNayoH itaretara kAryakAraNatA na sambhavatyeva // dharmiNazca rUpavattvena rasavattA'numAnAt asiddhayAdicodyAnAM pUrvavadanavakAzo vaktavyaH // [bhASyamadarzitasAmAnyatodRSTAnumAnavimarzaH] yanpunarbhASyakAreNa bhAskarasya dezAntaraprAptayA gatyanumAnamudA. hRtaM-tadayuktam-dezAntaramArgati'kAryatvAt kAryeNa' kAraNAnumAnaM zeSavadevedaM syAt // tAdRzasya kAryakAraNabhAvazUnyasya // zAkyetyAdi / dharmadharmibhAvamanabhyupagacchato'pi bauddhasya rUpakSaNarasakSaNayoH parasparaM kAryakAraNabhAvo na sammata iti ceta,' dharmyatirikta dharmamabhyupagacchatAM saiddhAntikAnAM kA katheti bhaavH|| dharmiNa ityaadi| kazciddharmI kenaciddharmeNa kiJciddharmavAnevAnumIyata ityAdi pUrvamevoktam // gatyanumAnaM-- ekasmin deze dRSTasya dezAntare darzanaM tadvastunaH kriyA. manumApayati / prAta: pUrvadizi dRSTasya sUryasya sAyaM pazcimadizi darzanaM sUryasya dezAntaramAptimUlakaM, tacca gatipUrvaka miti-sUryaH gatimAn pUrvakAlikadarzanAvacchedakadezaminadezAvacchedena darzanaviSayatvAt -- ityanumAnaM bhASye uktam // 1 talli-ka. kAraNatA-ka, pau-ka. kAryeNa-ka. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 Ahnikama 2 sAmAnyatodRSTAnumAnam api ca deshaantrpraaptirdeshaantrsNyogH| na ca dazazatAMzodezAntareNa zailAdinA saMyogaH sNbhvti| nabhalA tu bhavannapi dizA vA durlakSyaH, pratyakSetaravRttitvAt ; pavanavanaspatisaMyogavat maatRgrbhsNyogvdvaa|| ____ atha dezAnta're' taraNidarzanaM heturucyate, tasyApi gatikAryatA pAramparyeNa vidyata eva-gatyA prAptiH, prAptayA ca tatra darzana miti // atha dezAntare tapana darzanaM pakSIkRtya darzanatvena ca, darzanazabdavAcyatvena 'vA tasya gatipUrvakatvamanumIyate-dezAntare divAkaradarzanaM gatipUrvakama, dezAntaradarzanatvAt-tacchabdavAcyatvAdvA, devadattadezAntaradarzanavaditi ; tathApi pAramparyeNa gatikAryatA na nivartata eva / na hi darzanatvaM gotvAdivat sAmAnyamasti; kintu bhAvapratyayenAtra darzanotpAdikA shktirucyte| sA ca nAtIndriyA vastuta: sUryasya dezavizeSaprAptehetutvamevAsaMbhavItyAha-api ceti / dazazatAMzuH-sahasrakiraNaH suuryH| udyaaclaaybhipraayenn-shailaadinetyutm| ayamarthaH ---atra dezapadArthaH bhUvizeSaH? utAkAzaH ? uta dik ? nAya: taposambandhAbhAvAt / nAntyau, AkAzadizoratIndriyatna saMyoginoranyatarasyAtIndriyatve tatsaMyogasyApyatIndriyatvAt / vAyuvRkSasaMyogavat , maatRgrbhsNyogvdvaa| tathA ca dezAntaraprApteratIndriyatvena na tena sUryagatyanumAnaM saMbhavet / nabhasA dizA vA tu-ityanvayaH // atheti / dezapadArthaH yaH ko'pi bhavatu, dezAntare dRSTasya dezAntare darzanaM tu durapahnavamityarthaH // pUrvoktadizA dezAntarasyaivAtIndriyatve deshaantrdrshnmpysNbhviityt:drshnshbdvaacytveneti| na hyatra gatipUrvakasvasya darzanasya ca kAryakAraNabhAvo'sti, darzanaM pratIndriyAdereva kAraNasvAditi bhAvaH / gatikAryateti / hetubhUtasya darzanatvasyeti zeSaH / pAraMparyeNa gatikAryatvaM darzanatvasyopapAdayati-. na hiiti| darzanatvaM-dezAntare dinakaradarzanam / tathA ca jJAnatvaM pratyakSatvaM vA jAtirUpaM bhavedapi, dezAntarAdhikaraNakadinakaraviSayakacAkSuSasvarUpaM 'ra-ka. upavane-kha, tapa-ka. ca vA-kha. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 prakArAntareNa anumAnatraividhyama nyAyamaJjarI nityA kAcit ; api tu svarUpasahakArisvabhAvaiveti 'dRzyamAnaM svarUpamapi zakti varga patati / dRzyamAnaM ca dezAntaraprAptayAtmakamiti gatikAryam // ___ evaM darzanazabdavAcyatve'pi hetUkRte vaktavyam / gatyA dezAntaraprAptirjanyate, tayA tatra darzanam , tena zabdaprayogaH, sa eva vAcyatvamiti bhaavprtyyenoktH| tasmAt sarvathA gatikAryatvAnapAyAt shessvdevedmnumaanm|| tadetadbhASyakArIyamudAharaNamIdRzam / .. rUpAdrasAnumAnaM tu tasmAdyuktamudAhRtam // 251 // akAryakAraNaprAyahetUnAM ca prdrshitH| bhadantakalahe'smAbhirudAharaNavistaraH / / 252 // [prakArAntareNa sUtravyAkhyAnam ] evaM tAvanmatubbyAkhyayA traividhyamanumAnasya vrnnitm| etatta phalguNAya miva manyante / niyamAtmakasambandhabalAdeva liGgasya gamakatvamuktama , na kAryAdisvarUpeNa / tatkimIzatraividhyena darziteneti vatipratyayamAzrityAnyathA vyAcakSate // tAdRzadarzanatvaM tu nIlaghaTasvAdivat na jAti:, anyathA devadattadezAntaradarzanasvAdInAmapi jAtirUpatAprasaGgaH // zeSavadeveti / vAcaspatimizno'pyevamevAha / parantu sUryagateH nityAtIndriyatvena na kadApi tatra gatidezAntaraprAptayAdInAM kAryakAraNabhAvaH gRhItuM zakya ityetAvanmAtreNa tasya sAmAnyatodRSTatvamuktaM bhaassye| uttaratrApi (pu. 348) idaM draSTavyam // bhadantakalahe-bauddhamatanirAkaraNe (pu. 307) // na kAryAdIti / tAdAtmyatadutpattibhyAmanumAna bauddhAnAmeva, tattu khaNDitameveti vastugatyA pannapi kAryakAraNabhAvaH prakRte'nupayukta evetyarthaH // 1dRzyamAnaM-kha. ka-ka. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2 ] prakArAntareNa pUrvavadAvanumAnam 347 pUrvavaditi / atra sambandhagrahaNakAle liGgaliGginoH pratyakSataH svarUpamavadhArya punastAdRzaiva liGgena tAdRgeva liGgI gamyate, tat pUrveNa tulyaM vartata iti pUrva' vadanumAnam / yathA - mahAnase dhUmAnI sahacaritau dRSTvA punaH parvate // dhUmAgnayanumAnam [' pUrvavat' ityatra ' vati' pratyayopapAdanam ] nanu ! pratyakSa pratItyA viSayagata sakala vizeSa sAkSAtkaraNakSamayA tulyA nAnumAnikI matiriti kathaM kriyAtulyatvam ? tadabhAvAt kathaM vatiH ? satyamevama - tathA'pi bahereva tAdRzasya vailakSaNyApAdaka. vizeSAvacchinnasya liGgena grahaNAt adUraviprakarSeNa kriyAtulyatvamupapatsyate // . pUrveNeti- -- tathA ca ' tena tulyaM kriyA cedvatiH' iti hi vatiH // nanu 'kriyA cet' iti sUtraNAt kriyAprayuktataulyameva tatra vivakSitam / prakRte ca pratyakSasya viSayaprakAzanakriyA yAdRzI na tAdRzI anumAnasya / pratyakSa hi svaviSayaM vizadattamamupasthApayeta, anumAnaM tu vizadatarameva / pratyakSasyAparokSajJAnatvAt pratyakSeNa vahnigrahaNakAle tadgataparimANarUpasparzasaMkhyAdiviziSTa bhAsate, na tathA'numAne / anumAnaM hi parokSapramitijanakam / atastulyakriyatvAbhAvAnna tulyArthe vatiH prakRte yujyate iti zaGkate -- nanviti / satyamiti / ayaM bhAvaH -! - purovasthitadharmiNi yAvanto dharmA vartante te sarve'pi na pratyakSespi bhAsante / atIndriyANAM gurutvAdInAM tatra bhAnAsaMbhavAt / aindriyakeSvapi na sarve bhAsante, kintu puruSApekSAnuguNameva / na hi vahnipratyakSatvasthale sarvatra tadgatatArNatvAdikamapi bhAsate / evaJca yAvadapekSitadharmaviziSTa dharmI pratyakSe bhAsate / anumitAvapi tAdRza eva bhAsate / pratyakSadRSTavahnisajAtIyavahniH khalvanumeyaH / evaJca pratyakSAnumAnayoridamekameva paraM vailakSaNyaM, AdyaM aparokSajanaka, dvitIyaM parokSa janakam / evaM svarUpavailakSaNye satyapi viSayaprakAzanAMdo nAtyantavailakSaNyam, saMzayaviparyayAdyatItaprArUpatvAdubhayorapi / atazca pratyakSAnumAnayo: viprakarSaH - vailakSaNyaM viSayaprakAzana - nAtI vartata iti pUrvavat - pratyakSatulyaM anumAnaM bhavatyeva // ' pUrva-ka. 2 kSAtkA - ka. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 anumAnatraividhyam nyAyamArI [' zeSavat 'padavyAkhyAnam ] zeSavanAma prishessH| sa ca prasaktapratiSedhe anyatrAprasaGgAta ziSyamANe sNprtyyH| yathA-kvacitpradeze dhUmenAgnimAtre'numite, kimindhano'yamagniH iti vimarza prasaktAnAM tRNaparNakASThAdInAM agrasaGgAcca gomayendhano'gniH priklpyte| yathA vA-zabde dravyakarmatvapratiSedhAta sAmAnyAdAvaprasaGgAcca guNatvAnumAnaM vakSyate // .. [sAmAnyatodRSTa' padavyAkhyAnam] - sAmAnyatodRSTaM tu-yatra sambandhakAle'pi 'liGgi'svarUpamapratyakSaM-nityaparokSameva sAmAnyato vyAptigrahaNAdanumIyate- yathA zabdAdhupalabdhyA zrotrAdi krnnm| indriyANAmIndriyatvAta na kadAcit pratyakSagamyatvam / atha ca chedanAdikriyANAM parazvadhAdikaraNapUrvakatvena vyAptigrahaNAt zabdAdyupalabdhikriyANAM 'karaNapUrvakatvamanumIyate // [anumAnAnAM pratyakSapUrvakatve'pi trividhatvopapAdanam ] atra 'vati 'vyAkhyAne codayanti / pUrvavadevamekamanumAnamuktaM syAt, na trividham / yato na tAvadanavagatavyAptikaM liGgaM agnimAtre--- agnisAmAnye / gomaya --- 'gozca purISe' iti mayaT / prakRte zuSkaM gomayaM -- karISo vivakSitaH / ayaM parizeSaH pratyakSamUlaka eva bahula ityato dRSTAntAntaramAha-dravyetyAdi / zabdo guNaH dravyAdiSaTkAnAtmakatve sati padArthatvAt iti prishessaanumaanm| tatra, zabdo na dravyaM, ekadravyasamavetatvAt ; na karma svasajAtIyazabdAntarajanakatvAt ; na sAmAnyAdi: jAtimatvAt ityanumAna jJeyam / vistarastu tatprakaraNe vakSyate // sambandhakAle -- smbndhgrhnnkaale| smbndhH-dhyaaptiH| kdaacit-kdaacidpi| chedanAdi parazvadhAdi iti nidarzanArtham / tathA ca kriyANAM krnnpuurvktvniymaadityrthH| kriyA-dhAsvarthaH // evaM-'pUrvavat 'padasya evaM vyAkhyAne / pUrvoktaM sarvamapyanumAna liGga-kha. 'karaNapUrvakatvena vyAptigrahaNAt zamdAdhupalagdhikriyANAM karaNa-ka. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] anumAnatraividhyAkSepaparihArau gamakaM bhavati / vizeSANAmanantatvena ca tadanvayavyatirekayorduravagamatvAt sarvatra sAmAnyenaiva vyAptigrahaNam / yaccetthaM vyAptijJAnaM tattulyaM tritaye'pi / ataH sarva pUrvavadeva syAt ; vateH sarvatra saMbhavAt // tadetadayuktam - avAntara vizeSasya suspaSTasya bhAvAt / 'vyAptipUrvakamanumAnam' ityetAvatA yadyekavidhamucyate - tatsatyamevaM prakAramevedam / tasmin satyapi tu sAmye bhedAntarasaMbhavAt vaividhyamasya pratipAdyate // 349 tathA hi-dhUmajvalanayoH pUrva pratyakSeNa grahaNAt idAnIM tenaiva dhUmena sa evAgniranumIyata iti pUrvavadidamanumAnamucyate - yat pratyakSa pUrvakamiti prasiddham // pratyakSapU.kameva, dRSTam, pUrvadarzanAnurodhenaivAnumAnapravRtteH sarvaM pUrvavadeveti ita anumAne nAvaziSyete ityarthaH / nanu pUrvavadanumAnaM vahnidhUmAdivyaktiviSayakaM, sAmAnyatodRSTaM tu na vyaktyAzritaM, kintu sAmAnyAzritamityasti vizeSa iti cet tatrAha - vizeSANAmini / vahnidhUmavyaktInAma sarvajJadurvijJeyatvena tatrApi vyAptiH sAmAnyAzritaivopapAditA pUrvameva // avAntaretyAdi / ayaM bhAvaH - ' / pUrvavat' padena pratyakSa pUrva katvamAtraM nocyate ; tasya sAmAnyalakSaNarUpatvena anumAnatrayAnugatatvAt / kintu pratyakSapUrvakatve'pi kiJcitkiJcidvailakSaNyAt vibhAgaH pradarzitaH / vibhAgasthale sarvatrApi khalvevameva / tatra yajjAtIyayorvyAptidarzanaM tajjJAtIyasyaiva sAdhyasya siddhi: pUrvavadityucyate / mahAnase dRSTajAtIyasyaiva vahneH parvate'numAnAt / nAtra sAdhyaM sarvadA'tIndriyam ; vyAptigrahaNavelAyAM, parvatasamIpagamane vA pratyakSameva tat / * sAmAnyatodRSTAnumAne tu sAdhyaM sarvadA'tIndriyameva, dRSTasajAtIyamapi na / na hi yAdInAM chedana karaNatvaM yAdRzaM tAdRzameva upalabdhikaraNatvaM zrotrasya / chedanakriyAto'tyantavilakSaNA hi jJAnarUpakriyA / atastatra dRSTasajAtIyatvaM nAstyeva / nadiyo dhUmavAn sa vahnimAn itivat yaH zabdasAkSAtkAra: sa: zrotrakaraNakaH iti hetusAdhyavyaktayorvyAptiravagantuM zakyate zrotrendriyasyAtIndriyatvAt / tathA ca pUrvavadanumAne vyaktayoreva vyAptiH, anugamakatayA tu sAmAnyaM pravizate / sAmAnyatodRSTAnumAne tu sAmAnyameva purato bhAti, AzrayatayA paraM vyaktibhAnamiti anubhavavailakSaNyamastIti / parizeSAnumAnasya vailakSaNyaM tu spaSTameva // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 anumAnatraividhyam ( nyAyamabharI * nanu ! dhUmAntareNa vahnayantarAnumAnaM kiM na pratyakSapUrvakam ? ka ekamAha-na pUrvavaditi / kathaM tahIMdamucyate - tenaiva dhUmeneti ? jAtyabhiprAyametaducyate, na vyaktayabhiprAyam // nanu ! sAmAnyatastarhi tatparicchedAt sAmAnyatodRSTamevedaM syAt na-- sAmAnyatodRSTasya nityaparokSAnumeyaika viSayatvAt // prasaktapratiSedhAdinA ca niyatasAdhyaparicchedahetuH parizeSAnu-mAnamucyate - yathA gomayendhanadahanAnumAnamudAhRtam, zabde vA guNatvakalpanam // sAmAnyatohaM tu nityaparokSa viSayamudAhRtameva zrotrAdyanumAnam / tadevaM bhedasaMbhavAt trividhamanumAnamiti yuktam // [ ekasminnapi viSaye trividhAnumAnasaMbhavaH ] AstAM vA udAharaNabhedaH / ekatrApyudAharaNe vaividhyamabhidhAtuM zakyate / yathA - icchAdikArya-Azritam kAryatvAt ghaTavat ityAzrayamAtre sAdhye pUrvavadanumAnam ! prasaktazarIrendriyAdyAzrayaprati ' tenaiva dhUmena' ityAdestadvyaktiparatvaM bhrAmyan pRcchati - nanviti // atra Adipadena anyatrAprasaGgasya grahaNam, pratiSedhamAtraM tu tucchasyApi vartate / yathetyAdi / ayaM vahniH gomayendhana tRNAdyajanyatve sati indhanajanyatvAt ; zabdaH, guNaH, dravyAyanAtmakatve sati prameyatvAt ityAdau hi hetu mAdhyavyaktyorvyAptireva nAsti, nApi atIndriyasAdhyakatvam / parizeSasvarUpaM tu tatprakaraNe (10 Ahnike) parIkSyate // icchAdIti / icchAdikaM AtmAzritaM AtmavyatiriktAnAzritatve sati AzritatvAt iti parizeSAnumAne vizeSyAsiddhivAraNAya - icchAdi, AzritaM, kAryatvAt ghaTavat iti prayoge idaM pUrvavadanumAnam / atra - -yaditarAnAzrayatve sati AzritatvaM yatraM tatra tadAzritatvaM, kapAletarAnAzritaH Azritazca ghaTaH kapAlAzritaH iti vyApteH prayogAt sAmAnyatodRSTamapi bhavati, vizeSavyAptedurvacatvAt sAdhyaniviSTaH AtmA hi atIndriyaH / yadyapi tattadAtmA tasya tasya pratyakSaH, athApi bhAtmasAmAnyasyaiva sAdhye niviSTatvAttadatI Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] prabhAkaroktasAmAnyatAdRSTAnumAnam 361 Sedhena viziSTAzrayakalpane tadeva prishessaanumaanm| anumeyasya nityaparokSatvAt tadeva sAmAnyato'dRSTaM ca // taha parizeSAnumAnasya sAmAnyatodRSTasya ca ko vizeSaH ? ucyate --parizeSAnumAnapravRttAvanyaH panthAH; sAmAnyatodRSTasyAnyaH / icchAdikArya dehAdivilakSaNAzrayam - zarIrAdiSu bAdhakapramANopapattau satyAM kAryatvAditi sAmAnyatodRSTasya krmH| parizeSAnupAnasya vitthaM pravRttiH--icchAderAzrayatvena prasaktAni zarIrendriyamanAMsi niSidhyante, dikkAlAdau ca tatprasaGgo nAsti, tatpArizeSyAdAtmaiva tadAzraya iti| parizeSAnumAne ca sarvatra naidha niyamaH-- sAdhyasyAtiparokSatvamiti; gomayAgnikalpanAdidarzanAt / sAmA. nyatodRSTaM tu nityaparokSaviSayameveti sUktaM vaividhyam // __ . [prabhAkaroktasAmAnyatodRSTAnumAnam ] apare punaH adRSyasvalakSaNaviSayaM zaktikiyAnumAnaM sAmAnyatodRSTamudAharanti; devadattAdAvapi kriyAyAH parokSatvAt / ndriyatvam / viziSTAzrayaH-AtmarUpaH // ko vizeSa iti / hetumAdhyavyaktyoAptayagrahaNena pUrvavato vailakSaNyasatve'pi sAmAntodRSTAnna vizeSaH, atIndriyasAdhyakasya taulyAdityarthaH / anyaH panthA ityaadi| prasaktapratiSedhaH parizeSAnumAnasyAsAdhAraNaM kRtyam / '. tena ziSyamANe saMpratyayazca / sAmAnyatodRSTe tu anyaprasaktireva na iti vizeSaH // zabarasvAminA--'tattu dvividha ; pratyakSato dRSTasambandhaM, sAmAnyato dRSTasambandhaM ca' ityukta bhASye / etayAkhyAtRbhiH prabhAkaramitraiH bRhatyA-'adRSTasvalakSaNaviSayamanuma namasti kriyAdiSu' ityuktam / bRhatIvyAkhyAtRbhiH zAlikanAthazca'kriyAdiSu kriyAyo zaktau ca ityanena bRhatyuktena 'Adi padena zaktessaMgrahaH prdrshitH| prakaraNapaJcikAyAM ca ayamartha: vistareNa nirUpitaH / etatsarvamAloDyAha -apare punariti / svalakSaNa-svAsAdhAraNaM svarUpam / nanu bhASye 'sAmAnyatodRSTasambandhaM yathA-- devadattasya gatipUrvikA dezAntaraprAptimupalabhyAdityagatismaraNam' iti kathanAt devadattakriyAyAH pratyakSatvamuktam , tata kathaM kriyAyA anumeyatvam ? ityatrAha-devadattAdAvapIti / 'saMkhya, 'dRSTamucyate-ka. nanu parizeSasya-kha. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 anumAnatraividhyam [nyAyamaJjarI calatIti pratyaye hi na devadattasvarUpAtiriktakriyAtatvapratibhAsaH // ya eva devadattAtmA tisstthtprtyygocrH| calatItyapi saMvittau sa eva pratibhAsate // 253 // aviralasamullasatsaMyogavibhAgaprabandhaviSayatvAJcalatItipratya - yasya na sarvadA tadutpAdaH // __ kathaM tarhi nityaparokSe kriyAsvalakSaNe'numAnaM kramata iti cet ? kAryasya kAdAcitkatvena kAraNapUrvakatvAt paridRzyamAnasya dravya svarUpasya kAraNatve sarvadA kAryotpAdanaprasaGgAt sarvadA tatsvarUpasadbhAvAt , na ca sarvadA kAryamutpadyata iti tdtiriktkriyaanumaanm|| bhAvAt ' (1-1-20) iti sUtrabhASye 'buddhikarmaNI' iti prakRtya na hi te pratyakSe' iti spaSTaM buddheriva karmaNo'pyapratyakSatvamuktam / bhASyakAro'pi AdyAnumAne 'pratyakSata' iti vizeSayannidaM draDhayati / atazca prakRte devadattakriyA'pyanumeyaiva bhASyakArasammatA : loke savainizcitatvAt tasyA dRSTAntatvenopAdAnam / atra ca ' upalabhya' iti padaM dezAntaraprAptimAtre'ndheti / 'dhUmAvahnimupalabhya' ityAdAvivAnubhavasAmAnyaparaM vA / ata: karmApratyakSamityeva bhASyakArasammatamiti / nanu loke kriyAviSayiNI calatItyAdipratItirdRzyate / bhASyakAro vA anubhavaviruddhaM kathaM brayAdityatra-karmapratyakSatvaM yuktiviruddhaminyAha-- cltiityaadi| na hi calatIti pratyayamAMtreNa devadatte upacayo vA'pacayo vA kazcana atirikto vizeSo dRzyate / ataH. devadatte karma na pratyakSam / kintu tasya taddhastAdervA dezAntaraprAptiH pratyakSA, tayA ca kriyA'numIyata iti // nanu yadi tiSThaJcaladevadattayorna ko'pi vizeSaH tarhi tiSTatyapi devadatte calatIti pratyayApattiH---ityatrAha -- aviraleti / ekasyAM kriyAyAmutpannAyAM hi kriyA, kriyAto vibhAgaH, tata: pUrvasaMgoganAza:, tata uttaradezasaMyoga iti shRNkhlaa'vrjniiyaa| ata uktaM aviraleti prbndhetic| evaJca vibhAgottaradezasaMyogAdikaM paraM pratyakSaM na tu tadatiriktA kAcitkriyA pratyakSA / uttaradezasaMyogazca uttaradezaprAptireva / atassuSTuktaM dezAntaraprAptayA kriyA'numIyata iti / nityaM parokSe ityarthaH / evaM tarhi kriyAyA anaGgIkAre vA kA hAniH iti bhaavH| smaadhtte--kaarysyetyaadi| dezAntaraprApti- . rUpasyeti zeSaH / dravyasvarUpasya-dravyasvarUpamAtrasya / tathA ca uttaradeza Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhikam 2] kriyAyAH pralakSatvasamarthanam 363 evaM zaktAvapi drssttvym| kriyAzaktisvarUpasya ca nityaparo. kSatvAt tadadRSTasvalakSaNaviSayamanumAnamucyate, na tu vizeSaviSayama; vizeSavyAptagrahaNasyAsaMbhavAditi // [kriyAyAH pratyakSatvam ] tadidamanurapannam-parispandarUpasyotkSepaNAdibhedavataH karmaNazcalatyAdipratItau prakAzamAnatvena pratyakSatvAn na tasya nityaanumeytvm| saMyogavibhAgAlambanatve tu saMyujyate, vibhajyate, iti pratItiH syAt , na calatIti; yathAviSayaM pratyayotpAdAt / saMvedanAnusAriNI ca vissyvyvsthaa| anyathA ghaTapratyaye'pi 'paTa'syAlambanatA syAt / saMyogavibhAgAlamdhanatve sati tiSThatyapi calatpratyayaH prApnoti; tatrApi sNyogvibhaagsNbhvaat| sthANI ca zyena saMyogavibhAgavati calatItipratibhAso bhvet| aviralatadupajananapravandhe'pi bhUtabhAvinoH saMyogAvabhAgayoH parokSatvAt saMyogavibhAgAdihetutayaiva kriyA siddhayatIti bhAvaH / kriyAzakti- ityatra dRSTAntatayA kriyopAdAnam // ___evaM kriyAyA atIndriyatvaM prAbhAkarAnusAreNa pUrvapakSitam / kumArilabhaTTaistu --.' pratyakSadRSTaH sambandhaH gatiprAptyostathaiva hi ' (138 zlo.) ityAdinA kriyAyA: pratyakSatva ktm| tatra sucaritamitrairbahvathA yuktayaH pradarzitAH / tadrIsyaiva siddhAnte'pi kriyAyAH pratyakSatvaM saadhyitumupkrste-tdidaaNmtyaadi| calatyAdipratIto- cltiityaadiprtiitau| saMyogavibhAgAlambanatve-- calatItipratyayasyeti shessH| ghttprtyye-ghttolekhiprtyye| tatrApIti / tiSThatyapi vastuni bhUtakAlikayoH sNyogvibhaagyossttvaadityrthH| nanu tayorvartamAnatvamAvazyakamiti cet tadApyAha- sthaannaaviti| nanu sakRttayorutpattimAtrAna calatItipratItiH, kintu nirantaratatparaMparotpattAvevaiti cet ttraah-avirleti| tAdRzaprabandhe calatipratyayaviSayatvenAMgIkRte'pItyartha / athavA aviralaH tAdRzaprabandhaH- anuvRtti: yasmiH iti bhuvriihiH| vastuni tayossaMbhave'pi atItAnAgatayorgrahaNaM na saMbhavatIti bhAvaH / etAdRzAviralasaMyogAdyutpattirapi sarvatra zapathamAtraniNeyeti sUcanAya-api 1 para-kha. NYAYANANJARI 23 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anumAnatraividhyam [myAyamaJjarI vartamAnayorgrahaNam / tau ca nalitvA'pi sthite devadatte sta iti tatrApi kathaM na calatIti pratyayaH // nirantaraM ca saMyogavibhAgazreNidarzanAt / bhUmAvapi bhavedvaddhiH calatIti manuSyavat // 254 // [kriyA na saMyogavibhAgarUpA] atha manuSe yatkriyAjanyatvaM saMyogavibhAgayoH - tatraiva calatItyAdibuddhiH, nAnyatra / devadattakriyayA ca tau janyete, na niSkriyayA bhUmyeti na tasyAM tathA pratyayaH / yadyevaM-kriyAnvayavyatirekAnuvidhAnAt kriyAlambana evAyaM pratyayaH, na saMyogavibhAgAlambanaH / tadAlambananve hi tayordvayavRttitvAvizeSAt vizeSe kAraNaM vAcyam / yena puruSa evAyaM pratyayaH, na bhUmAviti / devadattakriyAjanyatvena tu na vizeSaH, yataH kriyAyAH parokSatve sati tadeva na vidmaH-kimasau devadattAzrayA kriyA ? kiM vA bhUmyAzriteti ? saMyogavibhAgakAryAnumAnasyobhayatrApi tulyatvAt / na ca devadatte gacchati bhUmau, anavaratavaha'dahala'saMyogavibhAgavatyapi vA taraGgiNItIrapASANe zabdaH / AstAM vartamAnayorevetyAdi / tathA ca kiM prakRte ? ityatrAha- tau ceti| pUrva 'api 'zabdena sarvatra tadasaMbhave sUcite, yatra saMbhavettatra tathAstu iti vadantaM pratyAha-nirantaramiti / asaMkhyeyajaGgamavargasaMkule bhUtale na taharlabhaM, calatIti pratItistu nAsti / atastAvanmAtraviSayatvaM na tatpratIteriti // prANisaMyogAdinA bhUmyAdau calatItimatyayAbhAvaM samarthayati- athetyA. dinaa| yatkriyeti- yadIyakriyetyarthaH / samAdhane-yadyavamiti / dvyeti| saMyogavibhAgau hi dviniSThau / vizeSe-devadatta eva calatipratyayaH, na bhUmAvityatra / nanUktaM yadIyA kriyA, tatraiva calatipratItiritIti cet tatrAhadevadattati / ayaM bhAvaH-kriyA hyatIndriyA tava, sA ca sNyogvibhaagaanmeyaa| saMyogavibhAgau tu dvinisstthau| hetubhUtau tau ekatraiva kriyAmanumApayataH, na tUbhayatretyatra na kiJcidvinigamakam / kriyAyAstvanumeyatvAnna vinigamakatvam / ato'gatyA kriyAyAH pratyakSatvamevAGgIkaraNIyamiti / 'na vidmaH' ityatroktaM vedanaM vivRNoti-kimasAviti / trngginniityaadi| nadIpravAhAdhInajala dAta-kha. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] kriyAyA atiriktatvasAdhanam calatIti pratyayo dRSTaH / tasmAt kriyAviSaya eva calatItipratyayaH, na saMyogavibhAgAlambanaH // saMyogavibhAgAgrahaNe'pi ca nirAlambe vihAyasi viharati vihaGgame calatIti saMvedanaM dRzyate / na ca gaMganasaMyogaH pratyakSaH, pratyakSetaravRttitvAt gandhavaha mahIruhasaMyogavat // vitatAlokAvayavyAkAzaH, tatsaMyogazca patriNaH pratyakSa iti cet-naitadevam 355 tamAlanIlajImUtasamUha pihitAmbare / nizIthe sAndhakArespi calatkhadyotadarzanAt // 255 // na tatrAlokAvayavI 'kazcana' timirAvayavI vA vidyate iti kena saMyogo-gRhyate ? vibhAgo vA ? saMyogavibhAgA hi anavarataM tattIragate pASANe vartante // atha calatIti pratyayasya saMyogavibhAgAlambanatvamapi na saMbhavatItyAha-saMyogeti / saMyogavibhAgayorhriniSTatvena tatra dvitIyaM vastvevaindviyikaM nAstIti sUcanAya -- nirAlamba ityuktam // nanu tatra pakSiNi kriyA hi bhavato'pi sammatA / kriyAyAM jAtAyAM hi vibhAgasaMyogAvavarjanIyAviti pUrva bhavataivoktam / tathA ca tatra saMyogavibhAga* yorabhAvo na vaktuM zakyate / evaM sati ' nirAlambe ' iti kathamiti cet-asti tatra saMyogAdiH AkAzapradezena saha / parantvAkAzasyAtIndriyatvena saMyogapratyakSAsaMbhavAt saMyogapratyakSahetubhUtasya saMyogAdhArasya pratyakSadravyasyAbhAvAt nirAlambatvam / tathA ca tatra kriyAtaH saMyogavibhAgAnumAnam, na tu saMyogavibhAgAbhyAM kriyAnumAnamiti draSTavyam / etadevocyate - na cetyAdinA / nanvasti tatrApyAlokaH pratyakSaH iti zaGkate - vitateti / mAlokAnAmatIndriyatvena -- avayavItyuktam / nakSatrAlokasyApyasaMbhavadyotanAya - tamAletyAdi / AlokAvayavI - calatkhadyotAloka saMyogAzrayaH / nanu timireNa sahAsti saMyoga: khadyotaprakAzasyeti cet tatrAha -- - timireti / timiraM khalvabhAvarUpamityarthaH // paramANurUpANA na ca kathana- kha. 23* Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA / 356 anumAnaviSyam nyAyamacarI . bhUkampotpAte ca jAne calati vasumatIti matirasti ; na tatra saMyogavibhAgau gRhyeta, bahulanizIthe ca na tagam / tasmAnna saMyogAdyAlambanA calatIti matiH, api tu kriyAlambanaiveti // na ca nityaparokSA kriyA'numAtumapi zakyA, kAryasya kAraNapUrvakatvena bhavanmate sambandhagrahaNAnupapatteH / na hi te dravyasvarUpaM kAraNam ; api tu kriyaavishissttm| kriyAyAzca parokSatvAnna tadAviSTadravya grahaNaM sughaTamiti kAraNatvAgrahaNAt ghaTAdAvapi durghaTA. . vyaaptiprtiitiH|| AtmA'numAne tu nAyaM doSaH; ghaTAdeH kAryasyAzritasya pratyakSamupalambhAt / tasmAnna kAryAnumeyA kriyA // [saMyogenApi kriyA nAnumAtuM zakyA] na ca saMyogAnumeyA; 'saMyogAntaM karma' itinyAyAt / vartamAnAyAH kriyAyAstenAnumAtumazakyatvAt / kriyA'numAna nanu AlokAdInAM rUpAdivat svaparanirvAhakatvaM sarvasammatam / na hi dIpapratyakSe diipaantrmpekssym| ata: khadyotAlokasyApi svaparanirvAhakatvamastIti upapadyate tatpratyakSaM iti cet tatrAha--bhUkampeti / bhUkamparUpa: utpaat:---mhaabhuutvikaarH| nanu tatrApi gRhamahIruhabhedanAdidarzanAt saMyogavibhAgapratyakSaM zasyazaGkamityatrAha- bahulanizItha iti / kRSNapakSarAtrau, ghanAndhakAre vetyrthH|| __ tanmate kriyA'numAnamapyasaMbhavItyAha na ceti / 'bhavanmate' ityanena sacitaM vizeSa vizadayati-na hIti / 'dravyasvarUpasya kAraNasve sarvadA tadutpAdaprasaGgaH' ityAdi (puTa 352) khluuktmityrthH| nana tarhi nityAtIndriyasyAtmanaH kathamanumAnaM bhavanmate ? ityatrAha -- AtmAnumAna iti| na hi tatra hetusaadhyyoaaptirdRssttaa| AzritatvasAmAnyasya sAdhyatvena kAryatvasAmAnyasya ca hetutvena tayoH ghaTAdau pratyakSatassahacAradarzanAt yujyata AtmAnumAnamiti // saMyogavibhAgAtmaka dezAntaramAptyA kriyAnumAnaM nirasya kevalasaMyogena kriyAnumAnaM dUSayati-na ceti| saMyogAntaM kti| uttaradezasaMyogospattyAM satyAM kriyAkArya nivRttamiti kriyoparamaH sammata: ityrthH| saMyogAnanumeyatve hetu:---vartamAnAyA iti / kriyA hi saMyogotparayA uparatA / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 Ahnikam 2] anumAnatraividhyavicAropasaMhAraH vAdazca sAmAnyalakSaNe (pu. 45) vistareNa nirastaH // atIndriyazaktyanumAnamapi na samIcInam ] etena zaktayanumAnamapi vyudastaM veditavyam / purA ca savistaramatIndriyazaktinirAkaraNaM (. 107-114) kRtameva / / tenAdRSTakriyAzaktikhalakSaNamiti 'kSamam' / nedaM sAmAnyatodRSTaM iti pUrvoktameva sat // 256 // iti matupi vatau vA pratyaye 'varNya mAne trividhamida mihoktaM yuktamevAnumAnam // parakaviracitAnAM lakSaNAnAM tvamuSmin sati na bhavati zobhA bhAsvatIvendubhAsAm // 257 // saMyogadarzanakAle tu kiyA nAstyeva / pranItistu 'calati' iti vartamAnakAlikI kriyAM pradarzayatIti bhaavH| tathA ca kriyAkAle saMyogasyAnutpattaH saMyogakAle kriyAyA nAzAcca vartamAnakAlikakriyAnumAna durghaTam // etena---calatIti pratIti: kriyAviSayiNyeva, na saMyogavibhAgaviSayiNI / atazca na pUrvokta (puTa. 353) dossaavkaash:| jJAnAnumeyatvavAdinA bhATTAnAM mate 'ahaM jJAnavAn' iti pratItiryathA'numitirUpA tathA calatIti pratItirapyanumitirUpaiva / ' atazca 'saMyujyate' ityAdipratItito vailakSaNyaM uktapratIte. ssulabhamiti na ko'pi doSa iti-nirastama ; kriyAyA anumeyatve calatIti vartamAnatApratIterdurghaTatvAt // - etena--nityAtIndriyAnumAnAsaMbhavopapAdanena kSamam- samartha - niravayaM-kSodakSamamiti yAvat / matupIti--sUtraghaTakapUrvavatpada ityUhyam / lakSaNAnAM zobhA - ityanvayaH // etAvatA sautramanumAnalakSaNaM sAGgamupavarNitam / atha pratyakSaparIkSAyAmipAtrApi parasammatAnyanumAnalakSaNAni kuto na dUSyante ? iti zaGkAyAM Aha---- 'kramam-ka. tat-kha. varta-kha. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 parasammatAnumAnalakSaNanirAsa: nyAyamajarI bauddhoktapratibandhadUSaNadizA tallakSaNaM dUSitam bhUyodRSTamitAnvayaikazaraNaM zocyaM punaH zAbaram / sAGkhyAnAM tu kuto'numAnaghaTanopAdAnarUpA yataH - teSAM jAtirasau ca tadvikRtivadbhinneti duHstho'nvayaH // bauddhtyaadi| 'nAntarIyakArthadarzanaM tadvido'numAnam' iti dingnaagH| yamantarA yo na bhavati sa nAntarIyakaH, tAdRzArthavijJAnaM tadvidaH- tAdRzanAntarIyakatvajJAnavataH yajAyate tadanumAna metyarthaH / 'trirUpAliGgAt yat anumeye jJAnaM tadanumAnam' (nyA. bi.) iti dharmakIrtiH / pakSasattvAdikaM trairUpyaM pUrvameva varNitam / etallakSaNadvayamapi avinaabhaavgrbhitm| sa ca tAdAtmya- . tadutpattibhyAM uktaH / tAdAtmyatadutpatti nibandhanAvinAbhAvasya nirastatvAdeva tanmUlakaM tadIyalakSaNamapi nirastameva, pRthak na dUSyata ityrthH| bhuuyodRssttbhuuyodrshnm| shaabrmiti| 'anumAnaM jJAtasambandhasya ekadezadarzanAt ekadezAntare'sannikRSTe'rthe buddhiH' iti zAbaraMbhASyam / atra sambandhazca nyaaptiruupaa| 'bhUyodarzanagamyA ca nyAptiH' (zlo. vaa.)| evaM satyanvayavyAptimAtra muktaM syAt / na cAnvayamAtrAbyAptayavadhAraNaM saMbhavati kintu vyatirekopodalitAdanvayAt ityuktam (321-pu.)| atazcaitadapi na samIcInam / siddhAnte tu tatpUrva ke ' iti sAmAnyata uktam / tena cAnvayavyatirekadazane kroDIkRte iti na dossH| sAMkhyAnAmiti / anumAnaghaTanA kuta: ?. sarvathA na sNbhvtiityrthH| tatra hetuH-yataH teSAM jAtiH upAdAnarUpA iti| astu tthaa| tataH kimityatrAha-asau jAti: tadvikRtivat upAdAnajanyavikRtivat bhinneti anvayaH-vyAptyanugamaH dussthH| etaduktaM bhavati - vyaktInAmananugatatvena byApterdurgrahatve prApte jAtirevAnugamikA vktvyaa| nirUpitaM caitatpurastAdeva / sAMkhyamate ca jAti ma na kaacidtiriktaa'sti| anugatavyavahArazca upAdAnadravyanibandhanaH tanmate // nanUpAdAnasya mRdaH aikye'pi ghaTazarAvAdinAnAvidhakAryadarzanAt ghaTazarAvAdiSu eka evAnugatadharmaH syAt / tathA ca ayaM ghaTaH, ayaM zarAva iti viviktapratItiH kathamiti cet ; atiriktajAtivAde vA ekamRtpiNDArabdhe ghaTe zarAve ca ghaTatvazarAvatvayoH pratiniyamaH kathamiti vaktavyam / AkRtibhedAditi . cet ; AkRti: kiM karoti ? iti vaktavyam / kAryabhedamiti cet tadasmAkamapi Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADikam 2] anumAnasya kAlatrayaviSayakatvam 359 [anumAnaM kAlatrayaviSayam idamidAnI cintyte| yadetadindriyAdisannikarSajatvAdinA lakSitamasmadAdipratyakSaM tatkila prAyazo vartamAna kAlaviziSTavastuviSayam / evamidamanumAnamapi kiM tadgocarameva? kiM vA kAlAntaraparicchede'pi kSamam ? iti| taducyate-trikAlaviSayama maanmiti| kasmAt ? traikAlyagrahaNAt / trikAlayuktA arthA anumAnena gRhyante / bhUtA nadIpUreNa vRSTiranumIyate ; saiva bhaviSyantI meghonnatyA; dhUmena vartamAno'gniriti // . atazca yanmImAMsakairucyate-codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSma vyavahitaM viprakRSTamityevaMjAtIyakamarthaM zaknotyavagamayituM, nAnyat kiJca iti-tadayuktam-codanAvat pramANAntarasyApyevaM jAtIyakaviSayatvopapatteH / pratyakSamapi yoginAM trikAla viSayamuktam / asmadAdInAmapi kvacit- iti // tulyam / sukhadu:khamohAtmakaM hi jagat AharaNadhAraNAdikAryabhedaviziSTameva dRzyate |taadRshkaaryaanugmaanyc anugatavyavahAro nirvahatIti na kApi hAniriti // evaJcaitasmin mate * sukhaduHkhamohAtmakopAdAnadravyameva jAtisthAnApannaM vaktavyam / sukhaduHkhAdikAryANAM taddhetubhUtasatvAdiguNAnAM ca tattadvayaktAveva paryAptatvena vikRtivat nAnAtvameveti nAnugamakatvaM teSAM saMbhavatIti anugata. nyAptigrahaH sarvathA na saMbhavatyeveti // 'sadviSayaM pratyakSaM, sadasadviSayaM caanumaan| kasmAt ? traikAlyagrahaNAt' iti bhASyaM smaran priikssaamupkrmte-idmityaadi| yogipratyakSasya pratibhAyAzca trikAlaviSayatvasya pUrva (277 pu.) sthApitatvAt ---prAyaza iti // evamanumAnasya trikAlaviSayatvena codanAsUtrazAbarabhASyaM svayaM glitmityaah-atshceti| zAbarabhASye uparitanavAkyAnantaraM 'nendriyam ' iti vartate / tacca 'nAnyatkiJca ityasyaiva sanidarzanavivaraNaparaM vyAkhyAtaM pradarzanArthamatroktamindriyaM' ityanena bhaTTapAdaiH / tadapi na yuktmityaah-prtykssmpiiti| atazca 'atItAnAgate'pyarthe sUkSme vyavahite'pi ca / pratyakSaM yoginAmiSTaM kaizcita' iti pUrvapakSavArtikoktameva sAdhIya ityuktaM bhavati / kacit----pratibhAyAm // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 kAlaparIkSA [nyAyamaarI kAlasajAvAkSepaH] atra codynti| kAle sati traikAlyagrahaNaM cintyam / sa eva tu duruppaadH| tadabhAve kasya vartamAnAdi vibhAgo nirupyate ? * na tAvadgRhyate kAlaH pratyakSeNa ghaTAdivat / virakSimA diyodho'pi kAryamAtrAvalambanaH // 252 // na cAmunaiva liGgena kAlasya priklpnaa| pratibandho hi dRSTo'tra na dhUmajvalanAdivat // 260 // / pratibhAsAtirekastu kathaJcipapatsyate / pracitAM kAzcidAzritya kriyAkSaNaparamparAm // 261 // . na caiSa grahanakSatraparispandasvabhAvakaH / kAlaH kalpayituM yuktaH kriyAto nAparo hyasau // 262 // tdbhaave--kaalsyaivaabhaave| nanu * cirakSiprAdipratItireva kAle pramANamityatrAha na taavdini| rUpavato ghaTAdeH pratyakSatvaM yujyate, na svarUpasya kAlasya / uktapratItistu kAlopAdhitvena bhvtsmmtkaaryvstuvissytyaa'nythaasiddhH| kAlAGgIkartRmate'pi vibhoH kAlasyAkhaNDatvena upAdhimantarA kSaNAdivyavahAro na nirvaheta / tatazca taddhetoreva taddhetutve madhye kiM tena? nanu kAryasvarUpasya bhAnakAle sarvatra kAlavyavahArAbhAvAn tato'tiriktaM kiJcit tAdRzavyavahAraniyAmakamanumAsyAmaH ityatrAha-na cAmuneti / cira kSiprAdivyavahAraH kAlaviSayakaH, kAlAtiriktAviSayakatve sati saviSayatvAt / sa vyavahAra: kAlAtiriktadravyasvarUpAdyaviSayakaH, parasparavilakSaNapratItiviSayatvAt-ityAdyanamAnamatra grAhyam / dhuumeti-nityaatiindriye'numaanaaprvRttrityrthH| pratItistvanyathAsiddhetyuktam / nanu svarUpa kAlapratItyovailakSaNyamanubhavamiddhamityatrAha - pratibhAseti / tattadvizeSaNabhedAt yathA eka eva ghaTa: nIlaH, mahAn , eka: ityAdipratibhAsaheturbhavati tathA prakRte'pi yujyte| nanu ko'yaM vizeSaNabhedaH prakRte iti ceta--sUkSmA kriyaiv| uktaM khalvanupadameva-'taddhe toreva taddhetutve madhye kiM tena kAlena' iti / nanu kriyA kSagaca dussttymaaghrprimitaa| tato'dhikamyavahAraH kathamiti cet , pratikSaNamupacIyamAnakriyAparaMparayeveti gRhytaam| kAla iti| atirikta iti Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlasya pratyakSatvapakSa: 361 mAhnikam 2] muhuurtyaamaahoraatrmaasrvynvtsraiH| loke kAlpanikaireva vyavahAro bhaviSyati // 263 // yadi tveko vibhurnityaH kAlo dravyAtmako mataH / atItavartamAnAdibhedavyavahRtiH kutaH? // 264 // [kAla: pratyakSagamyaH iti pakSaH] evamAkSipte sati pratyakSagamyatAmeva kecit kAlasya manvate / vizeSaNatayA kAryapratyaye pratibhAsanAt // 265 // kameNa, yugapat , kSipraM, cirAt kRtmitiidRshaaH| pratyayA nAvakalpante kAryamAtrAvalambanAH // 266 // na hi viSayAtizayamantareNa pratibhAsAtizayo'vakalpate / zeSaH / sUryAdigrahANAM azvinyAdinakSatrANAM parispandAdhInaH dinAdivyavahAraH / teSAM parispando nAma kriyaiv| tatazcAtiriktaH kAlaH kutra siddha iti / atiriktakAlAGgIkAre'pi mUhUrtA divyavahArasya pUrvavadeva nirvAhyatvena bhakSite'pi lasune na zAnto vyAdhirityAha -- yadi vitiH kAlasyAvibhutve'nekatve'nityatve ca tadaGgIkaraNameva nirarthakamiti bhaavH| kuta iti / yadyapAdhimiH, tamuktaH 'bhakSite'pi' iti nyAyaH / / keciditi / 'kAlazcaiko vibhurnitya pravibhakto'pi gmyte| varNavat sarvabhAveSu vyajyate kenacita kvacit' iti (zlo. vA. 1-1-6 zabda 303) kumArilaH / atra pArthasArathiH - ' nanu nAyaM kAlaH svAtantryeNa gamyate / tata: kimasya sadAve pramANam ? ata Aha-sarveti / bhAveSu gRhyamANeSu tadvizeSaNatayA kenacitpUrvatvenAparatvena vA gRhyte| idaM pUrva, idamuttaraM iti pratyayaH bhAvamAtramanAlambamAnaH vassvantaramavasthApayati, sa eva kAlaH // viSayeti--kriyAdInAM tadviSayatvaM tUttaratra nirAkriyate // . Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 kAlaparIkSA nyAyamajarI [arUpasyApi kAlasya pratyakSatvam ] arUpo nanvayaM kAlaH kathaM gRhyeta cakSuSA? rUpameva 'tavA'rUpaM kathaM gRhyeta cakSuSA ? // 267 // kathaM vA rUpavanto'pi parokSAH paramANavaH ? tasmAt pratItiranveSyA kiM nimittaparIkSayA ? // 268 // nanu ! dravye'yaM niyamaH, na ruupaadau| dravye'pi nAyaM niyamaH . yat rUpavat tat pratyakSamiti-yena paramANUnAM tathAbhAvaH syAt / kintu yat pratyakSaM, tat rUpavaditi / taduktam-'trayANAM pratyakSatvarUpavattvadvatvAdIni' (praza-bhA-dravya) iti // nedaM daivikaM vcnN-ydntikrmnniiym| na ca vacanena / pratyakSatvamapratyakSatvaM vA vyavasthApyate / pratyakSatvaM hi aindriyikprtiitivissytvmucyte| taccedasti kAlasya, nIrUpasyApi pratyakSatA kena vAryate ! rUpavattvaM tadravyANAmastu, tathA darzanAta // aruupmiti| na hi rUpe rUpAntaraM vrtte| athApi tat pratyakSameva / rUpavatAmapi paramANvAdInAM apratyakSatvena, arUpANAmapi rUpa-saMkhyAdInAM pratyakSatvena pratyakSatvApratyakSatvayoH pratItireva zaraNIkartavyA // ' dragyacAkSuSa eva rUpaM kAraNaM, na tu rUpAdiguNacAkSuSe iti zakate --- nanviti / paramAvAdyapratyakSatvaM samarthayati - dravye'pIti / 'dhUmavAn vahnimAniti kathite-na hi vahnimAn dhUmavAn ityapi saMbhavatIti bhAvaH / uktArthe prazastapAdAcAryasammatimAha-taduktamiti / atra pRthivyaptejasAmeva pratyakSatvakathanAt kAlAdInAmapratyakSatvaM siddham / atra cAtmAdiSu vAraNAya pratyakSapadaM bAhyapratyakSaparaM vyAkhyAtaM kandalyAM zrIdhareNa / / - idaM--prAzastapAdikam / tadvyANAM- rUpavadravyANAM / kAryakAraNabhAvanirNaye anubhava eva hi pramANamityarthaH / kAlasya pratyakSatve'nubhava tathA-ka. pi-kha. -ka. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . Ahnikam 2] kAlasya pratyakSavapakSaH 363 na cAnudghATitAkSasya kSiprAdipratyayodayaH / tadbhAvAnuvidhAnena tammAt kAlastu cAkSuSaH // 269 // khatantra eva tarhi ghaTAdivat kasmAnna gRhyate kAla iti cet -- vastusvabhAva eSa na prynuyogaarhH| rUpidravyavizeSaNatAM gatasya 'tasya grahaNam, na daNDAdivat svatantrasyApIti / gaganAdestvanyavizeSaNatayA'pi na grahaNamastIti tasyApratyakSatvam , na tvruuptvaat|| [pratyakSa rUpaM aprayojakam] .. atha vadet-vizeSaNasyApi rUpavata eva daNDAdeH cakSuSA grahaNama , na kAlAderiti-tadayuktam-arUpasyApi sAmAnyAdeH vizaSaNasya cakSuSA grahaNAt / dravye niyama iti cet ; uktamatra, yadeva nayanakaraNakAvagamagocare saMcarati tadeva cAkSuSa rUpavadarUpaM vA, dravyamadravyaM veti // mAha-na ceti| tadbhAvaH --ckssurindriysdbhaavH| tathA ca kAlo yadi na cAkSuSastarhi nimIlitAkSasyApi cirakSiprAdipratyayApattiH // ____nanu yadi kAla: pratyakSaH tadA svAtantryeNa tatpratyakSaM syAt pratyakSadravyatvAt, ghaTAdivat / na ca bhUtalaM ghaTavadityAdau ghaTAderapi vizeSaNatayaiva bhAnamastIti zaMkyam ; sarvatra bhUtalabhAnAniyamAt ! bhUtalabhAne'pi ghaTapratyakSaM prati tadbhAnasyAprayojakatvAt / kAlastu kadA'pi na svatantraH pratyakSo dRSTa iti kAlo na pratyakSadravyamiti zaGkate--svatantra iti / nanu arUpavatAmapi pratyakSatve gaganasyApi pratyakSatvApattiriti zaGkAyAM, bhavanmate rUpavatAM paramANvAdInAmapratyakSatvAdrUpavatvamAnaM yathA na pratyakSaprayojaka tathAsmAkaM arUpavattvamapi na pratyakSaprayojakam / pratItireva pratyakSatvApratyakSatve pramANamiti vadatigaganAdestviti // uktmiti| ayaM bhAva:-cAkSuSapratyakSa prati rUpaM kAraNamityukte sAmAnye vyabhicAre ApAdite 'dravyacAkSuSaM prati' iti saMkoce kiM pramANam ? yadyanubhavaH, tarhi kAlapratyakSatvasyApyanubhavAt 'kAlabhinnadravyacAkSuSaM prati' iti saMkocaH kriyatAm, na hi bhavadicchaiva niyAmiketi // graha-ka. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 [ nyAyamarI evaM 'guru dravyam' iti kArtasvarAdau pratibhAsAt gurutvamapi pratyakSaM na patanAnumeyameva // kALaparIkSA tasmAt svatantrabhAvena vizeSaNatayA'pi vA / cAkSuSajJAnagamyaM yat tatpratyakSamupeyatAm // 270 // ata eva pratyakSaH kAlaH / evaM samAnanyAyatvAt pUrvAparAdipratyayagamyA digapi pratyakSA veditavyeti // [kAlasyAnumeyatvapakSa:] anye manyante - daNDI devadattaH, nIlamutpalaM iti' va 'dviSayAtirekasyAgrahaNAt pratyayAtizayasya ca parokSakAlapakSe'pi tatkAraNakasyopapatteranumeya eva kAlaH // nanu pratIti mAtrAdyadi pratyakSatvaM tarhi 'guru dravyam' ityAdipratyayAt gurutvamapi pratyakSa syAt iti zaGkAmiSTApattyA pariharati- evamiti / evakAreNa pratyakSatvamapi kutraciditi sUcitam / atazca prAthamikagurutvagrahaNasyAnumAnAdhInatve'pi asakRdanubhUtasthale tatpratyakSamapi bhavatIti sUcitam / uktanyAyaM dizyabhyatidizati - evamiti / 'pUrvasyAM ghaTaH' ityAdipratItessatvAditi zeSaH // svasiddhAntamAha- anya iti / viSayAtireka iti / kevaladevadattapratItyapekSayA daNDI devadatta ityAdau devadattasvarUpAtirikto viSayaH daNDAdiryathA spaSTabhA tathA kAlAdirnAtiriktaH spaSTamavabhAsata iti kAlo na pratyakSa ityarthaH / nanu ciraciprAdipratItissarvasiddhA / neyaM pratItiH svarUpamAtrAlambanA, svarUpabhAnakAle sarvatra tathA'navabhAsAt / atazcAtiriktakAlaviSayakatvaM tAdRzapratItInAM siddhamiti ceta ; tatrAha - pratyayeti / ayaM bhAvaH / asti cirakSiprAdipratItiviSayaH dravyasvarUpAtiriktaH kAlaH / na hi vayaM kAlameva niSedhayAmaH, kintu tatpratyakSatAmeva / sa ca kAla: anumeyo'pi pratItAvavasitumaSTa eva / na hi pratyayaviSayaH sarvo'pi pratyakSaviSaya: / 'jJAto ghaTa: ityAdiSu anumitasyApi jJAnasya mAnadarzanAt / ataH kAlo'sti, parantvanumessa iti / tatkAraNakasya - parokSakAlakAraNakasya / idaM pratyayAtizayavizeSaNam // ta-ka. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] kAlasyAnumeyatvapakSaH 365 apratyakSatvamAtreNa na ca kAlasya naastitaa| yuktA pRthivyadhobhAgacandramAparabhAgavat // 271 // ___ apratibhAsamAno'pi kAlaH saMskAra ivendriyasahacaritaH pratyabhijJAM kSiprAdipratIti jnyissyti| kRtazca pratyakSalakSaNe (pu. 217-218) mahAn kali:- kiM viSayamedAdeva pratibhAsamedaH? utopAyamedAdapi ? iti| tadalaM punastadvimardaina / [ kAlasyAtiriktatvasAdhanam] pramANa miti nirNItaM pratyakSaM savikalpakam / tasmAnna kalpanAmAtraM cirakSiprAdisaMvidaH // 272 // 'navAsAM paridRzyamAnakAraNavinirmitatvamupapadyate ; kriyamANasya paTAdeH kAryasya, tadutpAdakasya ca tantuturIvemazalAkAkuvindAdikAraNavRndasya sAmye'pi kvacittUrNa kRtama , kvaciJcireNa kRtamiti pratibhAsabhedadarzanAt nimittAntaraM cintanIyam // nanu ekasminneva pratyaye vizeSyasya dravyasya pratyakSatvaM, vizeSaNasya kAlasyAnumeyatvamiti 'kathaM ghaTatAmityatrAha- apratibhAsamAna iti / indriyasahacaritaH saMskAraH pratyabhijJAmiva ityanvayaH / idamuktaM bhavati-kSipraM gacchIti jJAnaM na sAMzaM, yena vizeSyAMza: vizeSaNAMza iti vyavahiyeta ; kintu saMskAra-indriya janyapratyabhijJeva viziSTamekaM jJAnam / sAmagrIdvayajanyaM jJAnaM kathamekaM bhavatItyAdikaM tu pUrva (puTa. 218) meva vicAritam kli:-klhH|| * dravyakalpanAvat kAlakalpanAyA api apramANatvena kAlAsiddhiM bruvantaM saugataM prtyaah-prmaannmiti| AsAM-cirakSiprAdisaMvidAm / paridRzyamAnakAraNaM-kriyAdirUpam / cirakSipanivartyamAnayo: paTayo: na hi kriyAvarge nyUnAdhikabhAva: vaktuM zakyaH, sAmagrItaulyAt / ata: cirakSiprAdipratIti: kriyAtiriktanibandhanaiva vAcyati // na ca saMpari-kha. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 kAlaparIkSA [nyAyamacarI [na devadattAdikriyAlambanA: calatItyAdipratyayAH] nanu! parispandAdikriyAbheda evAtra nimittam / kazcitparispandazcaturaH, kazcinmanthara iti kvacit kSiprabuddhiH, kvaciccirabuddhiritinaitacAru - parispandagatayorapi cAturyamAntharyayonimittAntarakAryatvAt / parispande'pi-cireNa gacchati, zIghraM dhAvatIti cirakSiprAdipratItidRzyate // [na sUryAdiparispandAlambanAH calatItyAdipratyayAH] Aha-na devadattAdiparispandanibandhanAH kramAkramAdipratyayAH, kintu grhnksstraadiprispndnibndhnaaH| sa eva ca grahatArAdiparispandaH kAla ityucyte| tatkRta evAyaM yAmAhorAtramAsAdivyava. haarH| tasya svata eva bhedAdIpAdhikabhedakalpanAklezo na bhaviSyati / bhedaparicchede nAlikA'praha'rAdirupAyaH-iyatI nAlikA, iya nanu kriyAvargasAmye'pi kriyAsvarUpe'stiM vizeSaH pratyakSasiddhaH iti shrte-nnviti| kriyyorvishessmuppaadyti-kshciditi| alasaH puruSaH yAvadekavAraM hastaM cAlayati tAvatyeva catura: catuHpaJcavAraM hastaM caalyti| atazca kriyAsAmye'pi caturAlasapuruSAdhIna: kSipracirAdivyavahAra iti naatiriktkaalsiddhirityrthH| prispndetyaadi| ayamartha:-satyaM puruSAdhInaH cirakSiprAdibheda iti / parantvidamatra vadatu bhavAn / ' catura: alasa iti puruSabhedaH kimadhIna iti| yAvadekavAraM padaM nikSipatyalasa:, tAvaJcatu:paJcavAraM padaM nikSipati catura iti svalu tanirUpaNIyam / atra yAvattAvacchabdArthaH kaH ? yadi svarUpAtirikta: kAlo nAma na syAt parimitakAle catuHpaJcapadanikSepAta zaighrayaM, tAvatyeva ca kAle ekapadanikSepAta ciratvaM copapAdanIyaM kathamupapAyeta ? ataH kriyAtirikto'sti kAla iti // nanu bhAvAnamijJo bhavAn / cirakSiprAdipratItAnAM na paridRzyamAnakriyAviSayatvaM bruumH| kintu sUryAdiparispandAdiviSayattvama / ekasmAddezAta dezAntaraM gacchati savitari, tadaiva kazcit krozamekaM gcchti| anyastu kozadvayamiti cirakSiprapratyayo syAtAmiti zaGkate- Aheti / nanu tarhi kutaH 1prahA-kha. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] kAlasyAtiriktatvasamarthanam 367 , muhUrtam iyAn praharaiti / tatraikasmin muhUrte prahare vA nirvartya - mAneSu bahuSu kAryeSu yugapaditi bhavati matiH; muhUrtAntarApekSeSu krameNeti / tasmAt grahAdiparispanda eva taistairnimittairupalakSyamANapramANaH kAla iti / kAlavidazca jyotirgaNakAsta evainaM budhyante // tadasAMpratam candrAdigrahaparicchede'pi kramAdi' pratItidarza naat|| cireNAstaM gato bhAnuH zItAMzuH zIghramudgataH / uditAviva dRzyete yugapaddhaumabhArgavau // 273 // iti dRzyate pratibhAsaH / na ca grahAntaraparispandakAraNaka eSa zakyate vaktuM ; anavasthAprasaGgAt / tasmAnna grahAdiparispandaH kAlaH, kintu vastvantaram, yatkRto'yaM kramAkramAdivyavahAraH // [kAla: svaparanirvAhakaH ] aa ! bhavatkalpito'pi kAlaH kiM svata eva 'kramAkrama' svabhAvaH ? hetvantarAdvA ? svatastasya tatsvabhAvatve kAryasyaiva paTAdeH paridRzyamAnasya tatsvAbhAvyaM bhavatu ! kiM kAlena ? hetvantarapakSe vanavasthA, tasyApi hetvantarApekSatvAditi kospi kriyAkAlapadau paryAyeNa na vyavaharati ? iti zaGkAyAmAha - testairityAdi / ekasyaiva pradezasya puruSabuddhikalpitopAdhibhedaiH nalvakroza* gavyUtyAdi vilakSaNavyavahAravaditi zeSaH / nanu kAni tAni nimittAnyupAdhi'bhUtAnItyatrAha - kAlavida iti // cireNeti / vasanta ahaH pramANAdhikyAta cireNa sUryAstamayaH / hemanta rAtripramANAdhikyAt zIghraM candrodayaH // atha 'idAnImeka kSaNa: gata: ' ityAdau kAlasyApi kAlAntarasambandhaH pratIyate / tathA cAnavasthA / ekasyaiva svaparanirvAhakatve tat kriyAdInAmevAstviti zaGkate - nanviti // 1 kriyA- kha. 2 kramAdi - tra. krama-kha. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 kALaparIkSA nyAyamacarI tadetadvAlizacodyam-zuklaguNAdAvapyevaM vaktuM zakyatvAt / guNasya svataH zuklasvabhAvatve dravyasyaiva tadbhavatu ! kiM guNena ? guNAntarakalpane tvanavastheti // ___ atha tatra tathA darzanAt nedaM codyam ; tadihApi samAnam / kAryeSu paTAdiSu nimittAntarakRtaH kramAdivyavahAraH, 'nimittAntare nimittAntaraM na mRgymit| tasmAdasti yugapadAdivyavahArahetuH . kaalH|| atazcaivam dRSTaH parAparatvasya dikkRtasya vipryyH| yuvasthavirayoH so'pi vinA kAlaM na siddhayati / 274 // .. dUrataradigavacchinno devadattAdiH para iti pratibhAsate, nikaTadigavacchinnastu apara iti| te ete dikte paratvAparatve viparivartamAne dRshyete| dUrastho hi yuvA apara ityucyate, nikaTastho'pi sthaviraH para iti| tadatra na kAlavyatiriktaM kAraNamupapadyate ityato'numIyate kaalH|| tathA darzanAt-dravyasvarUpAtiriktatayA darzanAt / kAryasyaiva svaparanirvAhakatve hetumaah---kaaryessviti| darzanasyAnyathA'nupapattyA tadupapAdakapadArthAntaranirNayasamaye nirNIyamAnaH sa padArthaH sarvAkSepasamAdhAnasamarthazakti vizeSaviziSTa eva nirNIyeta / vinigamanAvighAt dRSTeSu vastuSu atizayAGgIkArAsaMbhavAca paridRzyamAnAnAM tadupapAdakatvaM na saMbhavati / yathA IzvarAnu. maanaadau| ataH kAryANAM svaparanirvAhakatvaM na sNbhvti| sidhyastu kAla: tAdRza eva sidhyati // ___ kAlasadbhAve pramANAntaramapyAha --- dRSTa iti / dikRtasya parAparatvasya viparyayaH yuvasthavirayodRSTa itynvyH| vipryymevoppaadyti-durtretyaadinaa| dUrastha ityaadi| dezApekSayA paraH yuvA kAlApekSayA aparaH / dezApekSayA aparo'pi sthaviraH kAlApekSayA paraH / ata: vastusvarUpAyati. riktaH kAla eSitanya eva // ni-ka. tadatra-ca. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdikam 2] kAlasya ekatve'pi vartamAnAdimyavahAropapattiH 360 kAlaH eka eva] sa cAyamAkAzavat sarvatraikaH kaalH| yathA''kAzaliGgasya zabdasya sarvatrAvizeSAt vizeSaliGgAbhAvAzcaikaH, tathA // sarvatra tyvhaaraadvibhuH| avayavAzrayAnupalaMbhAt niravayavaH, anaadhitshc| anAzritatvAdeva drvym| ata evAvayavavibhAgAdinAzakAraNAnupapattanitya iti !! . [ekasyApi kAlasya vartamAnAdibhedopapattiH) nanu ! evazcaikatvAt kAlasya kuto vartamAnAdivibhAgaH? tadabhAvAt kathaM trikAlaviSayamanumAnamucyate ? -- ucyate -na tAtvikaH kAlasya bhedo vrtmaanaadiH| kintvasanapyaso vyavahArasiddhaye kenacidupAdhinA kalpyate // kAlopAdhiH] kaH punarasAvupAdhiH? kripati bamaH / nanu tamyA api na svato vartamAnAdibhedaH; tadbhAve vA saiva tathA bhavatu ! ki kAlena?mevam --utpattisthiti narodhayogiphalAvacchedena nAnAkSaNaparamparAmikA kriyetyucyate, 'sA varta'mAnAdibhedavatI c| tathA histhAlyadhizrayaNAt prabhRti AtadavataraNAdutpadyamAnaudanAkhyaphalA eka iti / kAryAnurodhAdanumAne ekatve'pi kAryopapatte iti heturUyaH // . avayavAzrayaH-avayavarUpaH aashryH| ata eva avayavAnAzritasvAdava / vibhAgAdi-AdinA nAzapariprahaH // - tadabhAvAt-vibhAgAbhAvAt / tAttvikaH tttvkRt:| eka eva kSaNaH svapUrvakSaNApekSayA bhaviSyanniti, svApekSayA vartamAna iti, anantarakSaNApekSayA bhUta iti ca vyvhiyte| ato bhUtatvAdiH na sthiro dharmaH, kintu budhyapekSa eveti na kAle bhedH|| tathA bhvdbhimtkaalsthaanaapnnH| utpttiityaadi| kriyAyAmapi asti sUkSmo bhedaH / ekA hyutpamA kriyA dvitIyakSaNe vibhAgaM, tata: pUrvasaMyoganAza, tata: uttaradezasaMyogaM cotpAdya paJcame kSaNe nshyti| nete vanya varta-ka. NYAYAMANJARI Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37C kAlaparIkSA [ nyAyama ; cacchedAt kiyA vartamAnocyate ' pacati' iti tadavacchedAt ghaTAkAzavat kAlo'pi tAvAn vartamAna ityucyate / abhinirvRttaphalAvacchedAtmA parispandasantatira tItA bhavati - 'apAkSIt ' iti tadavacchedAt kAlo'pyatIta ucyate / cchedAt bhaviSyantI kriyocyate 'pakSyati' iti ; tathA kAlo'pI tyeva' maupAdhikaH kAle' vartamAnAditrayavyavahAraH // anArabdhaphalAva [ vartamAnakAlasamarthanam ] , atazca yaducyate - vRkSAt patataH parNasya bhUtabhaviSyantAvadhvAnoM dRzyete na vartamAnaH / tasmAdvartamAnaH kAlo nAstIti -- tadasamba ddham -- adhvavyaGgayatvAbhAvAt kAlasya / na hyadhvavyaGgyaH kAlabhedaH / kintu yathoktakrameNa kriyAvyaGgaya eveti / kriyAparikalpitabheda-: nibandhanazcAyaM kSaNalavakASThA kalAnAlikAmuhUrta yAmAhorAtramA sava -. yana saMvatsarayuga manvantarakalyavyavahAra ityalaM prasaGgena // tamaM parityaktuM zakyam / evaJca ekasyA eva kriyAyAH sthitikAle madhye bhavAntara sUkSmabhedAt, tataH - tataH iti asti bhedaH / ata etAvatI dIrghazarIrA kriyA na kSaNopAdhirbhavitumaIti / tatrApyavAntarabhedAt atItAdibheda. sahajaH / ataH tatrAtItA divyavahAraH upAdhyantareNa cedanavasthA / yena upA dhinA paricchinnA kriyetyucyeta tatsthAne kAla eva bhavatu / ataH sarvatra etAzavyavahArAya kalpyaH kAlaH akhaNDaH kalpayituM zakyaH / kriyAyAstu akhaNDatvaM anubhavaviruddham / ataH sArvadika sArvatrika vyavahArahetuH kAlaH atirikta eva // " atha 'vartamAnAbhAvaH patataH patitapatitanyakAlopapatteH' (nyA- sU-2 1 40 ) itisUtroktaM vicAraM pradarzayati - atazcetyAdi / 'vRkSAt' ityasya sthAne 'vRntAt ' iti bhASye kvacit pAThaH / vRntAtpracyutasya bhUmiM pratyAsIdataH phalasya vRkSasya ca madhye yo deza :- adhvA saH bhUtaH phalasya bhUmezca madhye yo dezaH - adhvA sa bhaviSyan, etadatiriktaH dezo na hi kazcit tRtIya upalabhyate / ataH vartamAnakAla iti kazcinnAstyeveti pUrvapakSyAzayaH / nAdhvavyaGgayaH kAlaH, kiM tarhi ? kriyAnyaMgyaH' iti bhASyamanusRtyAha - adhveti / bhUtabhaviSyannirdezazca * 1 sopAdhikaH kAla eva - kha. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAkam 2] kAlopASayaH 371 [kAlabhedaparijJAnasya prayojanam] tithyAdibhedAvadhAraNaM ca vaidikakarmaprayogAGgam , 'paurNamAsyAM paurNamAsyAM yajeta' 'amAvAsyAyAmamAvAsyAyAM ca' iti / evaM vasantAdhatubhedo'pi tadaGgam ; 'vasante brAhmaNo'gnInAdadhIta , grISme rAjanyaH, zaradi vaizyaH, varSAsu rathakAraH' iti // - [RtvAdibhedaH sa cAyamRtutithyAdivibhAgaH kriyayeca jyotizzAstropadiSTaviziSTarAzisaMsRSTacandrAdigrahagatayA lakSyate, laukikena ca lakSmaNA tena teneti / tadyathA caJcanacumbitAtAmracUtAGkarakadambakaiH / kathyate kokilaireva madhurmadhurakUjitaH // 275 // divAkarakarAlAtapAtanirdagdhavIrudhaH / mArgAssamallikAmodA bhavanti grISmazaMsinaH // 276 // zikhaNDimaNDa'lArabdhacaNDatANDavaDambaraiH / prAvRDAkhyAyate meghamedurairmedinIdharaiH // 277 // mauktikAkAravistAritArAnikaracitritam / zaratpizunatAM yAti yamunAmbhonibhaM namaH // 278 // aayaamyaaminiibhogsphlaabhogvibhrmaaH| hemantama bhinandanti soSmANastaruNIstanAH // 279 // mdhysthvrtmaanaapekssyaiv| tathA ca tAdRzaphalasya yo deza: tadapekSayaiva vartamAnakAlasidviH / anyathA vartamAnakAlasyApyabhAve tayorapyabhAva eva / na ca tarhi mA stAM tau iti zaMkyam-kSaNabhaGgabhaGgena vartamAnamAtrasyAsiddheH // medinIdharAH-- parvatAH / . zaratpizunatAM -zaratkAlasUcakatvam / aayaameti| hemantau hi rAtriparimANaH ahaHparimANApekSayA'dhikaH / aabhogH-pripuurnntaa|| nArambhodaNDa-kha. 242 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 [ nyAyamazvarI diza: atirikta svasamarthanam AskandanadalatkundakalikotkaradanturAH / vadanti ziziraM vAtAH tuSArakaNakarkazAH // 280 // tasmAdeko'vyayaM kAlaH kriyA bhedAdvibhidyate / etena sadRzanyAyAt mantavyA dik samarthitA // 289 // [[dizo 'tiriktatvam ] pUrvapazcimAdipratyayAnAM kevalavRkSAdipratyayavailakSaNyena kAraNAntarAnumAnAt / digliGgAvazeSAdekatve'pi dizo dazavidhAH / pradakSaNAvarta parivartamAnamArtaNDamaNDalamarIcinicayacumnyamAnakAJcaH nAcalakaTaka saMyogopAdhikRtaH pUrvapazcimAdibhedaH kalyate - pUrvA, pUrvadakSiNA, dakSiNA, dakSiNapazcimA, pazcimA, pazcimottarA, uttarI, uttarapUrvA, adhastanI, UrdhvA ceti / devatAparigrahavazAcca punareSaiva dik dazavocyate - aindrI, AgneyI, yAmyA, nairRtI, vAruNI, vAyavyA, kauberI, aizAnI, nAgIyA, brAhmI ceti // * [ dikAlayorekatve pramANam ] nanu ca ! yenaiva pratyayena pratyakSeNa liGgena vA satA dikkAlAvavagamyete tenaiva tayorbhedagrahaNAtkathamekatvam ? tadavagamasamaya eva tathA bhedapratibhAsAt - uktamatra - sarvatra tatpratyayAvizeSAditi // vyatyayadarzanAcca yaikatra pUrvA dik, saivAnyatra dakSiNeti gRhyate - ' prAgbhAgo yaH surASTrANAM, mAlavAnAM sa dakSiNaH -- iti // kAle'pi cirakSiprAdivibhAgazcAvyavasthita eva dRzyate--yo hi anAgata iti parisphurati kAlaH, sa eva vartamAno bhavati, bhUto digliGgeti / sarvatra hi prAcyAdivyavahAra ekarUpa eva dRzyata ityarthaH / nAgIyA- nAgasambandhinI / brAhmI brahmasambandhinI / nAgaloko hi sarvAdhastAdvartate brahmalokazca sarvopariSTAditi purANaprasiddhiH // kAladizo rekatvaM dharmigrAhakapramANaviruddhamiti zaGkate - nanviti / sarvatrati / na hi digvyavahAre dezabhedena vailakSaNyaM dRSTamityarthaH // vyatyayeti / tathA ca prAkkAdikasya pratiniyatatvAbhAvo'pi divaikyagamakaH // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahikam 2) sapamAnalakSaNam 373 bhavati c| tathA ca ciramapi zIghrIbhavati, zIghramapi cirIbhavati / tasmAttadbhado'pyaupAdhika iti siddham // , samAnatantre dikkAlau vaitatyana vicintitau / / tanneha likhyate, loke dveSyA hi bahubhASiNaH // *82 // siddhaH kAlazcAkSuSo laiGgiko vA tannAnAtvaM siddhaupAdhikaM ca / tasmAdyuktaM nizcikAya trikAlaprAhItyevaM sUtrakAro'numAnam // 283 // ityanumAnaparIkSA __athopamAnam [upamAnalakSaNam ] anumAnAnantaramupamAnaM vibhAgasUtre paThita miti tatkrameNa tasya lakSaNamucyateprasiddha sAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam // 1-1-6 // cirmiti| caturapuruSasya gamana kriyApekSayA manda kriyAyAzviratve'pi iyaM mandatarapuruSakriyApekSayA zIghrA bhavatIti ciratvazIghratvAdi vA bhatItAnAgatatvAdi vA na pratiniyatamiti dikkAlAvekaikAveva // samAnatantre-vaizeSikadarzane // .. vibhAgasatra iti / tatra vA upamAnasya zabdAtprathama nirdeze kiM bIjamiti cet --- atra kecit-sUcIkaTAinyAyena alpagranthatvAdupamAnasya prAthamyam / na ca tAvatA pratyakSApekSayA'pi prathama nirdezApattizaGkAsaMbhavaH; pratyakSAnumAnayo: sarvapramANamUrdhanyatvAt , bahuvAdisammatatvAcca na tatra krame vivAdaH iti vadanti / vastutastu pratyakSAnumAnayoryathopajIvyopajIvakabhAvaH kramaniyAmakaH sa eva pratyakSopamAnayoH, zabdopamAnayorapi / upamAnaM hi zaktigrAhaka pramANam , na hi zakti jJAnamantaga zAbdabodhasaMbhavaH / ataH zandArapUrva tanirdeza: / evaM upamAnapravRtteH sAdRzyadarzanAdimUlakatvAt pratyakSAnumAnopajIvakatvamapyastIti badanantaraM upamAnanirdeza: // Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 upamAnaparIkSA / nyAyamaJjarI ___ . atra vRddhanaiyAyikAstAvadevamupamAnasvarUpamAcakSate-saMzAsaMzisambandhapratItiphalaM prasiddhatarayoH sArUpyapratipAdakamatidezavAkyamevopamAnam / gavayArthI hi nAgariko'navagatagavayasvarUpastadabhijJamAraNyakaM pRcchati 'kIhak gavayaH? ' iti| sa tamAha 'yAdRzo gaustAdRzo gavayaH' iti / tadetadvAkyamaprasiddhasya 'prasiddhana gavA sAdRzyamabhidadhattadvArakamaprasiddhasya gavaya'saMzAbhidheyatvaM jJApayatItyupamAnamucyate // [upamAnasya zabdapramANAtiriktatvam | nanu ! zabdasvabhAvatvAdasya 'AptopadezaH zabdaH' ityanena gatArthatvAnnedaM pramANAntaraM bhavet / na ca saMjJAsaMzisambandhaparicchedaphalatvena pramANAntaratA vaktavyA; phalavaividhyeNa pramANAnantyaprasaGgAt / laukikAni hi vacanAni vaidikAni ca vidhiniSedhabodha-. kAni nAnAphalAnyapi bhavanti, na zabda tAmatikAmanti -- ucyate-yatra zabdapratyayAdeva, * tatpraNetRpuruSapratyayAdeva vA arthatathAtvamupAyAntarAnapekSamavagamyate, sa Agama eva ; 'tata evaM . vRddhnaiyaayikaaH-bhaassykaaraaH| prasiddhatarayo:-prasiddhasya go:, aprasiddhasya gavayasya c| taddArakaM- sAdRzyajJAnotpAdanadvAretyarthaH // 'tadvAraka' ityanena sUcitamarthamajAnAnA: 'tasyAgamAbahirbhAvAt' (zlo.vA.upa.2.) ityAhuH / tadalakaroti-nanviti / asya -arthabodhanasya / pramANAnantyaprasaGgamevopapAdayati - laukikaaniiti| hAnopAdAnAdinAnAphalakAni khalu vaakyaani| ata: phalabhedAna pramANabhedaH // ucyata ityaadi| satyaM atidezavAkyasmaraNAta yA sAdRzyapratItiH sa shaabdH| upamitistu taduttarodbhavA tAdRzasAdRzyaviziSTagavayapiNDaviSayiNI pratItiH / gavayapiNDasyAnanubhUtatvAt neyaM smRtiH| tadviSaye zabdasyAvyApRte: na shaabdii| zabda: khalu sAdRzyodbodhanamAtre vizrAmyati / ata: iyaM pramitiratiriktaveti pramANamapyatiriktameveti sAram / zabdapratyayAditi svata:prAmANyapakSe / tatpraNetRpuruSapratyayAditi svpksse| praNetA .. uccaaryitaa|| . 1gavaya-ka. 2 tata:-kha. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] upamAnasya zamdAtiriktatvam 375 tdrthprtiiteH| yatra tu puruSaH pratItyupAyamaparamupadizati, tatra tata evopAyAttadarthAvadhAraNam / upAyamAtrAvagame tu shbdvyaapaarH|| yathA parArthAnumAne-agnimAnayaM parvataH, dhUmavattvAt mhaansvditi| atra hi na puruSopadezavizvAsAdeva zailasya kRzAnumattAM pratipattA nimittAntaranirapekSaH pratipadyate ; api tu tdvbodhkdhuumaakhylinggsaamthyaadev| tadiha yadyATaviko nAgarikAya gavayArthine tadavagamopAyaM prasiddhasAdharmya nAbhyadhAsyat , tarhi tadupadeza Agama evAntarabhaviSyat / tadupadezAtta tata eva tadarthAvagama iti satyapi zabdasvabhAvatve pramANAntaramevedam / pratipattA'pi nAgariko nAraNyakavAkyAdeva taM prANinaM gavayazabdavAcyatayA buddhayate; kintu sArUpyaM prasiddhana gavA tasya pazyati // ___kimAraNyakavAkyena na saMpratyayo nAgarakasya-na mo na saMpratyaya iti ; kintu sArUpyamupAyAntaraM tadavagatAvasAvupadiSTavAniti tato'vagatirbhavantI na nihotuM zakyata iti na zAbdI sA pratItiH, api tvaupamAnikIti vacanamapi bhavadidamupamAnaM pramANAntaramiti yuktm| bhASyAkSarANyapi caitatpakSasAkSyacchAyAmiva vadanti lkssynte| tAni tu granthagauravabhayAna yojyante-ityalaM prasaGgena // nimittAntaraM-parAmarzAdikam / nAbhyadhAsyat, kintu vinA sAdRzyopadezaM 'ayaM gavayapadavAcyaH' ityabhyadhAsyat- iti zeSaH // 'nAraNyakavAkyAdeva' ityuktaM zRNvan pRcchati--kimityAdi / tadevagatau-saMjJAsaMjJisambandhAvagatau-- gavayAvagatau vaa| tataH-sArUpya rUpAdupAyAntarAt shbdvilkssnnaat| vadantIva lakSyante ityanvayaH / yathA gaurevaM gavayaH ityupamAne prayukta' ityAdibhASyamatra draSTavyam // ayaM ca bhASyakArapakSa: kumArilai:-'kIdRggavaya ityevaM pRSTo nAgarikairyadi / bravItyAraNyako vAkyaM yathA gaurgvystthaa| etasminnupamAnatvaM prasiddham ' (zlo. vA. 1-1-5 upa. 1) itytroppaaditH| anupadamucyamAnaH vArtikapakSastu-'zrutAtidezavAkyAnAmAraNye gavaye mtiH| yA sopamAna keSAJcita gosAdRzyAnuraJjitA' (6) ityatroktaH // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 rUpamAnaparIkSA [upamAnasvarUpe vArtikapakSaH ] adyatanAstu vyAcakSate - zrutAtidezavAkyasya pramAtura ' prasiddhe' piNDe prasiddhapiNDasArUpyajJAnamindriyajaM saMjJAsaMjJisambandhatipattiphalamupamAnam / taddhIndriyajanitamapi dhUmajJAnamiva tadagocaraprameyapramiti sAdhanAt pramANAntarama / zrutAtidezavAkyo hi nAgarakaH kAnane paribhraman gosadRzaM prANitamavagacchati / tato vanecarapuruSakathitaM yathA gaustathA gavayaH' itivacanamanusmarati ; smRtvA ca pratipadyate -' ayaM gavayazabdavAcyaH' iti / tadetatsaMjJAsaMjJisambandha jJAnaM tajjanya' mityupamAnaphalamityucyate // * [ nyAyamaJcarI pratyakSaM tAvade tasmin viSaye na kRtazramama / vanasthagavayAkAraparicchedaphalaM hi tat // 1 // anumAnaM punarnAtra zaGkAmapyadhirohati / ka liGgaliGgisambandhaH ? ka saMjJAsaMjJitA matiH // 2 // AgamAdapi tatsiddhiH na vanecarabhASitAt / tatkAla saMjJinoM nAsti gavayasya hi darzanam // 3 // nyAyavArtike taTTIkAyAM coktaM bhaTTAnUditapakSamupakSipati - adyatanAstviti / atidezavAkyArtha smaraNamakRtaM purovartini gavaye yatsAdRzyapratyakSa tadupamAnamityarthaH / nanu tarhi tat sAdRzyadarzana pramANaphalaM, na tu pramANaM, indriyajanyatva dityatrAha - taddhIti / tadgocareti / dhUmajJAnAviSaye tyarthaH / tathA ca dhUmapratyakSaM svaviSayApekSayA phalarUpamapi svAviSayavahnipratipattau yathA pramANaM tathA prakRte 'pItyuktaM bhavati // asmin pakSe - ' pratyakSo gavayastAvat sAdRzyasmRtiratra tu' ityanena bhaTTapAdoktaM bauddhoktaM ca dUSaNaM pratyAha- pratyakSamiti / na hi vayapramiti phalaM vadAmaH / vanasthagatrayapramitistu pratyakSarUpA / saMjJAsaMjJisambandha paricchedaphalaM tUpamAnamucyate / ato nedaM pratyakSamityarthaH / tat-pratyakSam / vanecarabhASitAta AgamAdityanvayaH / tatkAlaM vanecarabhASaNakAle / saMzino gavayasyetyanvayaH // 1 siddhe - kha. 2 jJAnajanya--ka. avaitam - kha. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsikam 2] bauddhokoSamAnanirAsAnuvAdaH 377 saMjJAsaMjhinozca paricchede sati tatsambandhaH suzako bhavati naanythaa| ata eva pratyakSapUrvakaM saMzAkarmatyAcakSate // (upamAnaviSaye diGnAgAdibauddhAnAmAkSepa:] etadAkSiti - nanu! nAgarakapraznamanurudhya vnecrH| brUte 'tidezaka vAkyaM yathA gaurgavayastathA // 4 // asyAyamarthaH, yasya tvaM gosAdRzyaM niriikssse| tameva gavayaM vidyAH sa cAyaM saMzino grahaH // 5 // sampandhakaraNaM ceha vizeSeSu na yujyate / AnantyAt , kintu sAmAnye, tazvatthamavadhAritam // 6 // pratyakSapUrvakaM saMjJAkameti na hi vaidikI / codanA, kiM tyavacchedaH saMjhino'tra vivkssitH|| 7 // ___nanu vanecarabhASaNakAle saMjJino gavaya syApratyakSatve'pi gavayapadagavayayoH saMjJAsaMjJiparijJAnaM kuto na bhavati ? atIndriyArthaviSayakazabdaprayogaH zAndabodhazca srvaanubhvsiddhH| ata: upamAnanamAgena kiM phalaM sAdhanIyamavaziSyate ? ityAzaGkAyAmAha -- sNjnyetyaadi| paricchede - pratyakSataH pricchede| etattatvaM tu uttaratra (359) puTe) vyktiibhvissyti| AcakSatetathA ca vAcaspatimizrAH-yAvadayamaso gayaya iti sAkSAtpratIte sambandhini saMjJAM na nivezayati tAvadayaM pariplatamati: mAtA kazcit khalu drakSyAmi tArazaM piNDaM, yatra gavaya saMjJA pratipatsye' iti pramotsuka evodIkSate' iti / ___ pramANasamuccaye diGnAgotaM anuvadati---ta dAkSiratIti / asyavanecaravAzyasya / sa caaymiti| tathA cAptavAkyasyApi zaktigrAhakatvAt siddhaH shktigrhH| zaktireva ca smbndhH| ata upamAnasya kRtyameva nAmtItyartha / nanu vanecareNa sAmAnyataH kathane'pi gavayavizeSa sambandhagrahaNa gavayadarzanakAla evAnubhavapiDhe, tadetadupamAnaphalamiti ceta, ttraahsmbndhkrnnmiti| vizeSeSu vyaktiSuH AnantyAt-vyaktInAmiti zeSaH / itthaM-'yasya gosAdRzyaM nirIkSase tvaM tameva gavaya vidyAH' ityarthakArayakavAjhyAt / vaidikI codanA itynvyH| avaccheda:--avadhAraNaM, Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 upamAnaparIkSA nyAyamabharI sa tu pratyakSato vA'stu, pramANAntarato'pi vaa| smarya'mANe'pi cArthe ''sti saGketakaraNaM kvacit // 8 // yo'sau tatra tvayA dRSTaH prANI sa rururucyate / kvacittu kaizcinirdizya parokSamupalakSaNaiH // 9 // saMjhinaM vyahAraH tatra saMjJAM niyuJjate / danturo romazaH zyAmo vAmanaH pRthulocanaH // 10 // yastatra cipiTagrIvastaM caitramavadhArayaH / evamatrApi gopiNDasArUpyeNopalakSite // 11 // vAcye vAcakasambandhabodhanaM naiva durghaTam / atha sopaplavA vAkyAt buddhirityabhidhIyate // 12 // upaplavo'pi sambandhe na kshcidnubhuuyte| yastvasti gavayAkAraM prati kIdRgasAviti // 13 // so'pi pratyakSato dRSTe gavaye vinivrtte|' pratyakSAgamasiddhe'rthe tasmAnmAnAntareNa kim ? // 14 // pUrva gRhItasyaiva dRDhIkaraNamiti yAvat / kiM bahunA ? pramANakovyapraviSTayA smRtyA'pi sambandhadRDhIkaraNaM dRzyata ityAha-smaryamANo'pIti / ruru:kRSNasAramRgaH / ucyate ityanantaraM 'ityAdau' iti zeSaH / evaM 'avadhArayeH' ityanantaramapi / sarvathA'dRSTacare'pi sambandhanirNayo yujyata evetyAhakvaciditi / danturaH-unnatadantaH / cipiTagrIvaH-natanAsAviziSTagrIvaH / bhAraNyakavAkyAt sopaplavA buddhiH, upamAnAttu nirupaplavA bhavatItyetadapi na yuktamityAha-atheti / yastviti / mAraNyakavAkyazravaNAt jAte'pi saMjJAsaMjJinirNaye gavayAkAraM prati ya upaplava:-'kIdRgasau syAt' ityupaplavo'sti, saH na smbndhvissykH| kintu vismyhetukdrshnautsukymuulkH| taccautsukyaM gavayadarzane nivrtte| ato'tra upamAnasyAtiriktasyAvasara eva nAstItyarthaH // mANo'pi cArtho-kha. te kA-stra. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] bauddhAMtAkSepasamAdhAnam 379 - [uktAkSepasamAdhAnam , upamAnasya zabdAtiriktatvaM ca] atraahuH-naattvikrtti'taat| vAkyAt vispaSTaH saMjJAsaMzisambandhapratyayo bhavitumarhati, saMjJinastadAnImapratyakSatvAt / yadyapi gosArUpyaviziSTatayA tadavagama upapAditaH; tathA'pi sopala veva bhavati tadAnIM buddhiH // na nirAkAGkSatAbuddhistadAnImupajAyate / tadutpAdanaparyantaH zabdavyApAra iSyate // 15 // na cAsau nirvahatyatra vAcyasaMvittyapekSaNAt / zabdena tadanirvAhAt na svakArya kRtaM bhavet // 16 // sambandhapratipattizca sAmAnye 'yadyapISyate / tadapyaviditavyakti na samyagavadhAritam // 27 // gavayAkAravRttizca tadAnIM buddhayupaplavaH / sambandhe'pi dyadhiSThAne dadhAti zyAmalAM dhiyam // 18 // ATavikaH -aarnnykH| vispssttH--nirupplvH| upapAdita:--- bhAraNyakavAkyAditi zeSaH // nirAkAGkSateti / vAkyajanyajAne nirAkAGkSatAbuddhirna jAyata ityarthaH / tadutpAdanaM-nirAkAGkSatAbuddhayatpAdanam / zyAmalAM-sakalAM, sopalavAmiti yAvat // ayamatra praghaTTakArthaH--AraNyakavAkyAta sAmAnyataH arthapratipattAvapi bhAkAraviSayakajijJAsAyAH sattvAt nirAkAGkSaH pratyayo na bhvet| gavayadarzanAnantaraM jAyate ca sH| sa ca na zabdakaraNakaH, zabdavyApAraH khalu pUrva mevoparataH / naindriyikaH, gavayasyaindriyikatve'pi sambandhanirNayasyAnendriyikatvAt / bhAdau sAmAnyata: zaktiprade'pi na sa nirupaplavaH / sAmAnyasyAkAravyaGgayatvena AkArajijJAsAyAM satyAM tadabhivyaGgayasAmAnyasyApi spaSTaM prtiitysNbhvaat| sAmAnyasyAspaSTatvena ca dviniSThaH saMjJAsaMjisambandho'pyaspaSTa eva syAt / ata: gavayapratyakSAnantarameva nirupaplava: sambandhanirNayaH zakyaH / ta-kha. veva-kha. yadi veSyate-kha. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 upamAnaparIkSA nyAyamacarI pratyakSapUrvakaM tasmAt saMjJAkarmeti gIyate / kacittadeva pratyakSaM smRtidvAreNa kAraNam // 19 // pUrvadRSTe kuraGgAdI sambandho darzito ythaa| catre pratyakSavat siddhiH danturAdivizeSaNaiH // 20 // iha punaratidezavacanasamaye gomAdRzyamAtropa'dezye' satyapi saMkSini na nivartata evopaplavaH, pramANAntaraparicchedasApekSakasaMjJirUpopadezAta // [upamAnasya pratyakSa dvailakSaNyam] yatra gosAdRzyaM pazyasIti pratyakSAdeva tahasa upa'playo viraMsyatIti cet-na-pratyakSamyendriya sannikarSAdisvabhAvasya saMjJAsaMjJisambandhabodhakaraNAsamarthatvAt // pratyakSaphalametana samartha, stymissyte| tasyaiva ca vayaM cUma upamAnapramANatAm / 21 / yathA pratyakSaphalamapi dharaNidharakuharaMbhuvi dhUmadarzanAna'ndriyaviSaya vibhAva'subodhasAdhanatvAdanumAnam , evaM gosArUpya-. vizeSitavipinagatagavayapiNDadarzanamadhyakSaphalamapi tadanayagatasaMjJA ataH pratyakSapUrvaka eva sarvatra nirupaplavaH smbndhnirnnyH| pratyakSA mitipUrvakatvAt na prtyksstvm| pratyakSapUrvakaM hyanumAnAdi na hi pratyakSam / ataH pratyakSAgamAbhyAM vilakSaNamupamAnam // prakRte uktasthaladvayavailakSaNyamAha-iheti / . gosAdRzyetyAdi / gosAdRzyamAnaM upadezyaM yasya tAvanmAtraparijJeye pani vastunItyarthaH // pazyatIti - etadarthakatvAt atidezavAkyasyetyarthaH / / nanu yadyapi indriyasannikarSAdirUpaM pratyakSaM na sambandhabodhane samartha, athApi tatphalabhUtaM (tajanya) yat sAdRzyadarzanaM-sAdRzya viziSTapiNDadarzana vA tat saMjJAkaraNasamartha-- upaplavanirAkaraNasamartha---bhaviSyatIti zaGkane--pratyakSeti / pratyakSaphalaM tvityanvayaH / tatreSTApattimAha - stymiti| viziSTamekaM vAkya vaa| stymityrdhaanggiikaare| sAdhyamaMzamAha - tasyave ta // sarvAze anumAnaM dRSTAntayan atiriktapramANatAmupamAnasyAha-yathetyAdinA / tdnvgteti| uktapiNDadarzanAnavagatetyarthaH // 'deze-kha. upa-kha. 'ndriya -sva. 'subodha-ka. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bADikan 2] upamAnasya pratyakSAnumAnAbhyAM vailakSaNyam 381 sNshismbndhbodhvidhaanaadupmaanmucyte| yathA ca tatra pUrvAvagatadhUmAgnipratibandhasmaraNaM sahakAritAmupaiti, tathehApi puurvshrutaarnnykvaakyaarthsmrnnm| yathA ca tatra vyAptivelAyAmanAlIDhavizeSA buddhiradhunA pakSadharmatAvalAdvizeSe vyavatiSThate --atrAgni reti, tathA'trApyanavagatavAcyavizeSAt vAkyAt buddhiridAnI vAcyavizeSe dRSTe nirupaplayA jAyate-ayaM sa gavayazabdAbhidheya iti // . [upamAnasyAnumAnAdvailakSaNyam] naitAvatA'numAnamevedamityAzaGkanIyam; anapekSita pakSadharmA'nvayavyatirekAdisAmagrIkasya tatpratyayotpAdAt // ' tasmAdayaM sa gavayo nAmetyevaMvidhA matiH / upamAnaikajanyaiva, na pramANAntarodbhavA // 22 // . na caiSA nAsti, sandigdhA, bAdhyate, kalpanAmAtraM veti / sarvathaitasyAH pramiteH sAdhanamummAnaM pramANaniti siddham // - tadidamAha, prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam // evaM sarvAtmanA'numAnasAmye tadyanumAnamevedamiti 'pratyakSeNApratyakSasiddheH' ityaadisuutroktaamaashngkaamupkssipti-naitaavteti| 'nApratyakSe gavaye pramANArthamupamAnasya pazyAmaH' itisUtroktaM siddhaantmaah--pkssetyaadi| pakSadharmatAjJAnaM, anvayanyatirekanyAptijJAnaM cetyarthaH / uktaM bhaTTapAdairapi na caitasyAnumAnatvaM pakSadharmAdyasaMbhavAt' iti / uktasUtrasya cAyamarthaH---upamAnasya pramANArtha --- pramANaprayojanaM saMjJAsaMjJisambandhaparicchedarUpaM apratyakSe gavaye na pazyAma iti / evaja pakSadharmatAjJAnAbhAva ukto bhavati // nanu vAkyazravaNakAle gavayasyApratyakSatve'pi gavayadarzanakAle pakSadharmatAjJAnaM bhavediti cet-tatroktaM -jyaaptijnyaanaabhaavaaditi| na hi tadAnIM liGgapratyakSamastIti bhAvaH // dharmA-kha. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 upamAnaparIkSA (nyAyamacarI [sUtrArthavarNanam] prasiddhasAdhAditi karmadhArayaH, tRtIyAsamAsaH, bhuvriihirvaa| prasiddhaM ca tat sAdharmya, prasiddhana gavA vA sAdharmya gavayasya, prasiddha vA sAdharmya yasya saH prasiddhasAdho gavayaH-tasmAt prasiddhasAdhAt saadhysaadhnmupmaanm| sAdhyaH-'saMjJAsaMjJi'sambandhaH, tasya sAdhanaM bodhanam ; saMjJAsaMjJisambandhajJAnaM vA sAdhyaM, tasya sAdhanaM jananamityarthaH / evaM prasiddhasAdharmyajJAnamupamAnaM, phalaM saMjJAsaMjhisambandhajJAnamityuktaM bhavati // sAdhyasAdhanazabdena karaNasya pramANatAm / bravIti, etacca mantavyaM sarvatra paribhASitam // 23 // ata eva madhye likhitamidaM -yadubhayataH pramANalakSaNAni vyApsyatIti // karmadhAraya iti / bhASye tRtIyAsamAsaH pradarzitaH, vArtike bhuvriihiH| vArtike tRtIyAsamAsasyAniSedhAt so'pISTa eva vArtikakRta iti ttiikaa| evaM samAsadvayena sAkaM svAmimataH karmadhArayo'pi kroddiikRtH| sAdhya iti / sAdhyapadasya saMjJAsaMjJisambandhaparatve vasya sAdhanaM-bodhanam ; saMjJAsaMjisambandhajJAnaparatve tasya sAdhanaM-jananamityarthaH // padAntaraM vihAya sAdhyasAdhanapadaprayogaphalamAha--sAdhyati / sAdhakatama hi karaNamiti bhaavH| nanu tarhi itarapramANalakSaNasUtreSvevamanirdezAt teSAM pramANatvaM na syAditi zaGkAyAM idaM padaM itarasUtreSvapi sambadhyata iti maharSiNo matamityAha --etccti| kathamidamavagamyata ityatrAha --- ata eveti / caturyu pramANeSu madhyagatamanumAnaM, upamAnaM ca / anumAnasya pramANatve zAkyAnAM na vipratipattiriti upamAnasUtre tatpadaM niveshitm| tacca dehalIdIpanyAyena pUrvottarata: sambadhyata iti bhAvaH // / saMjJi-kha. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] upamAnaprayojanakathanam 383 atyantaprAyasAdharmyavikalpAdinibandhanaH / kSiptaH sUtra'kRtA' sAkSAdupamAnasya viplavaH // 24 // yena sadRzapratItijanyate tatsAdRzya miti kimtyntsaadRshyaadiviklpaiH|| [sAmAnyameva na sAdRzyam / abhinnapratyaye heturyathA sAmAnyamucyate / sadRzapratyaye hetuH tathA sAdRzyamucyate // 25 // [upamAnapramANaprayojanAkSepa:] . nanu ! upamAnalakSaNamasmin mokSazAstre kopayujyate ? AgamA tAvata AtmajJAnaM mokSasAdhanaM setikartavyatAkamavagamyate, anumAnAdAgamaprAmANyanizcayaH, pratyakSAdanumAnasya vyAptipariccheda iti trayamevopadeSTavyam // adhikaM sUtrabhASyayorvyaktamityAha-atyanteti / atra bhAdinA ekadezasAdharmya viklpprigrhH| tathA ca sUtraM 'atyantaprAyaikadezasAdhAdupamAnAsiddhiH' iti / atra bhASyam-'atyantasAdhAdupamAnaM na sidhyati, na caivaM bhavati--yathA gaurevaM gauriti / prAyasAdhAdupamAnaM na sidhyati, na hi bhavati yathA'naDAnevaM mahiSa iti| ekadezasAdhAdupamAnaM na sidhyatina hi sarveNa sarvamupamIyate, yatkiJcitsAdharmyasya sarvatra sattvAt ' iti / atazca sAdhayaM nirvastumazakyamiti bhAvaH / atra prativakti-'prasiddhasAdhAdupamAnasiddheH yathoktadoSAnupapattiH' iti / bhASyam- ' na sAdharmyasya kRtsnaprAyAlpabhAvamAzrityopamAnaM prvrtte| kiM tarhi ? prasiddhasAdharmyAta sAdhyasAdhanabhAvamAzritya prvrtte| yatra caitadasti, na tatropamAna pratiSeddhaM zakyam / tasmAdyathoktadoSo nopapadyata iti' iti / tathA ca saadhyeyttaayaaN loka eva pramANamiti bhAvaH // - sAmAnyameva na sAdRzyam , vijAtIyayorapi mukhcndryossaadRshydrshnaat| na ca tatrAntato davyatvAdikameva sAmAnyamastIti zaMkyama , mukhaghaTayo ssAdRzyAdarzanAdityAha-abhineti / bhinnayoriti zeSaH sadRzeti / na hi sAdRzyapratItisthale samAnajAtimattvanirbandha ityarthaH // tatsadRza-kha. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 pamAna parIkSA [ upamAnapramANaprayojanam ] satyamevam / upamAnamapi kvacit gavayAlambhAdicodanArthAnuSTAne sopayogam | anavagatagavayasvarUpe tadAlambhAbhAvAt / yathA mustambhaH tathA mudgaparNIti mudraparNyAdyauSadhiparijJAne'pi tadupayogi bhavati // [bhyAyamadhArI sarvAnugrahabudvadhA ca karuNArdramatirmuniH / mokSopayogAbhAve'pi tasya lakSaNamuktavAn // 26 // nanu ! evaM sati yAgauSadhAdyupayogi anyadapi bahupadeSTavyaM syAt--na- pramANazAstratvAdasya; pramANamevArthaparicchittisAdhana mihopadizyate / taccaturvidhameva, na nyUnam adhikaM veti nirNItam / prameyaM tu mokSAGgamevopadizyata ityalaM prasaGgena // [mImAMsakasammatopamAna svarUpam ] jaiminIyAstvanyathopamAna svarUpaM varNayanti - 'yada' zrutAtidezavAkyasya vane gavayapiNDadarzanAnantaraM nagaraM gataM gopiNDamanusmarata etena sadRzo gauriti jJAnaM tadupamAnam / tasya viSayaH 'saMpratyavagamyamAna gavayasAdRzyaviziSTaH parokSo gauH, tadvati vA bhASyasUcitaM prayojanamAha-yathA mudga iti / mokSopayogAbhAve'-pIti / sAkSAditi zeSaH / ata evAnupadaM yAgauSadhAdi ityAzaGkAsaMgatiH // evaM sati sAkSAt mokSopayogAbhAve'pyupadeze / prameyaM tviti / tathA cAsti vyavahAraH nyAyazAstraM pramANazAstram, vaizeSikaM prameyazAstram' iti ata evAnayoH samAnatantratvam // * d jaiminIyA iti / atredaM zAvara bhASyaM - upamAnamapi sAdRzyaM asami kRSTe'rthe buddhimutpAdayati, yathA gavayadarzana gosmaraNasya ' iti / azrutAtidezavAkyasya azrutAtidezavAkyasyApi / ata evetthaM vArtikaM zrutAtidezavAkyatvaM na cAtIvopayujyate / ye'pi zrutadvAkyAH teSAmeva bhavatyayam / pratyakSaSTagotvAnAM vane gavayadarzinAm' iti / atazca atidezavAkyaM na niyatamityarthaH / etenetyAdi -- tathA ca vArtikaM / tasmAdyasmaryate tatsyAt 1 yadA-- kha. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ahnikam 2] upamAnasyAnumAnavailakSaNyamU 385 gvysaadRshym| ata eva na tajjJAnaM pratyakSajanyam ; prokssgopinnddvissytvaat| azrutAtidezavAkyasya bhAvAna zAbdam // na ca smaraNamevedaM prameyAdhikyasaMbhavAt / gavayena hi sAdRzyaM na pUrvamavadhAritam // 27 // bhUyo'vayavasAmAnyayogo yadyapi mnmte| . sAdRzyaM, tasya tu jJaptiH gRhI te pratiyogine // 28 // [upamAnaM nAnumAnam] na cAnumAnikamidaM jJAnam ; anapekSitapakSAdidharmakasya bhAvAt / na ca gavayagataM sArUpyaM tatra liGgam , apakSadharmatvAt / sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam' iti / ana nyAyaratnAkara:-'yasmAdeva pratyakSe gavaye na kiJcidupamAnasya prameyamasti, tasmAtsmaryamANaiva gaurgavayasAdRzyaviziSTA, tadviziSTaM vA sAdRzyaM upamAnasya prameyam' iti! tathA ca gosadRzo gavaya iti jJAnaM upamAnaM siddhAnte / mImAMsakamate tu gavayasadRzo gauriti jJAnamiti bodhyam / 'ata eva' ityasyaiva prapaJca:-parokSetyAdi / bhaavaat-utptteH|| . prmeyaadhikymevaah-gvyeneti| gavayanirUpitasAdRzyaviziSTagoreva smaraNam / tatra gavayasya pUrvamadRSTatvena tatsAdRzyaviziSTatvenApUrvatvaM vartata eva / tathoktaM 'viziSTasyAnyato'siddharupamAnapramANatA' iti / nanu kathaM pUrva sAdRzyAjJAnam ? bhavanmate hi sAdRzyaM 'bhUyo'vayavasAmAnyayogaH' (zlo. vA. upa. 18) / taJca goH pratyakSakAle gRhItamevetyatrAha --bhUya ityAdi / tsyeti| tAdRzAvayavasanniveza: gRhIta eva pUrva, athApi sAdRzyasya sapratiyogikatvena gavayAparijJAne gavayasAdRzyaM kathamiva gRhItaM syAdityarthaH // ... bauddhAH puna: upamAnamanumAne'ntarbhAvayanti / tadetanmataM vArtikakAra:'na caitasyAnumAnatvaM pakSadharmAdyasaMbhavAt' ityAdinA niraackaar| tadetadanuvadati-na ceti / yadyapi upamAnasyAtiriktatvaM pUrvameva prasAdhitam / athApi prkaarbhedsttvaatpunrpyaah-anpekssitetyaadi| pakSadharmatAjJAnAdirahitasyeti yAvat / apkssdhrmtvaaditi| gavayagataM hi sAdRzyaM gavaye syAt , / etA-kha. syA-kha. NYAYAMANJARI 25 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 [ nyAyamaJjarI " nApi gogatam asiddhatvAt pratijJArthaikadezatvAcca / viSAgAvavayavajAtamapi na gogataM liGgam; idAnIM vanasthasya tadgrahaNAbhAvAt / agRhItasya ca liGgatvAnupapatteH / gavayagatamapi tadaliGgameva pUrvacadapakSadharmatvAt / tasmAdbhavayasAdRzyavizeSitanagaragata parokSagopiNDajJAnaM kAnanavartinaH pramAtuH pramANAntaraM bhavatIti abhyupagantavyam // / upamAnaparIkSA [mImAMsakasammatopamAnaparizIlanam ] tadidamanupapannam evaMvidhapratItyabhAvAt // prasiddhena hi sAdRzyaM aprasiddhasya gamyate / gavA gavayapiNDasya, na tu yukto viparyayaH // 29 // tathA hi---azrutAtidezako nAgarakaH kAnane paribhramena pUrva gorza prANinamupalabhamAna evaM buddhayate ; bravIti ca - 'aho nu T na tu gavItyarthaH / asiddhatvAt - upamAnAtpUrvamiti zeSaH / kathamasiddhatvaM, asardarata sAdRzyasya siddhatvAdityavAha - pratijJati / gauH - purovRttipiNDazA -- etannirUpittasAdRzyavattvAdityukte, sAdRzyasya bhUyo'vayavasAmAnyayogarUpasya siddhatvespi gavayanirUpittatvasyAsiddhatvena hetutvaM na saMbhavatIti / pratijJAyaikadezatvAditi bahuvrIhigarbhaH / nanu tarhi vizeSaNaM tyaktA viSANAdibhUyo'-. vayava sAmAnyavatvameva heturastu / purovartini piNDe dRSTe nagarasthe gavi viSANAdyaaratmaraNe ca jAte hi sAdRzyapratItiranubhavasiddhA / na ca viSANAdyavayaveSu gakyayAvayavasArUpyapratItimantarA kathaM gavaye sAdRzyadhIjanakatvaM bhUyovayava jJAnasveti vAcyam - satyamastyavayaveSu sArUpyabuddhi: / naitatsAdhyam, avayavigataM hi tat sAdhyam / tathA ca gavayavAvayavasadRzAvayavavattvAdgavayavasAdRzyamanumIyata iti na kApi hAnirityatrAha - viSANAdIti / tadgrahaNAbhAvAtvanasthasya khalu gau: parokSaH / upamAnasya svArthatvena parArthAnumAnarUpatvaM tu na saMbhavatyevetyatra zeSaH // gavayapiNDasya gavA sAdRzyaM loke prasiddham / na tu gavayena sAdRzyaM goriti viparyayoM na yuktaH / zrutAtidezavAkyasya 'kazcana prANI' ityanirdhAritavizeSa: pratyayo na bhavati, kintu 'gavayo'yaM ' ityevetyataH - azrutetyAdi // . 1 aprasi-kha. Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] mImAMsakasammatopamAnasvarUpanirAsa: 387 gavA sadRza eSa kazcana prANI' iti| na tvanena sadRzo gauriti jJAnamabhidhAnaM vA kasya cidmtiiti| ataH pramiterevAbhAvAt kiM pramANacintayA? ____ bhavatu vaiSA buddhiH--'anena sadRzo gauH'. iti; tathA'pi smRtitvAnna pramANaphalam // [mImAMsakasammatamupamAnaM smaraNarUpameva] 'nanu'! gopiNDamAtre satyaM smRtirevaissaa| saMpratyavagatagavayasAdRzyaviziSTatvaM tu tasya pUrvamanupalabdhamadhunaiva gamyate iti na tasminneSA smRtiH-maivam -- gavayasAdRzyasyApi tatra pUrva grahaNAt // nanu ! anavagatagavayena. gavi gavayasAdRzyamavagatamiti 'citram - na citram - vyaktitiraskRtasya grahaNAt // nanu ! idamapi citrataram / gRhItaM ca vyaktitiraskRtaM ceti / vyaktirhi grahaNameva, tattiraskAre ca nAstyeva grahaNam- ucyate--.. ___ gopiNDamAtre-vizeSyAMzamAtre / tathoktaM vArtike-'pratyaneNAvabuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte| viziSTasyAnyato'siddharupamAnapramANatA' iti / pUrva grahaNAditi / 'pratyakSeNAvabuddhe'pi sAdRzye' iti vadatA sAdRzyagrahaNamaGgIkRtameveti bhAvaH // nanu gavayagataM gosAdRzyaM pratyakSamityuktam / gogataM gavayasAdRzya tu upamAnaviSaya ityAha-nanviti / vyaktIti / tadvyaktyA tiraskRtasyetyarthaH / ayaM bhAva: -- sAdRzyaM nAma bhUyo'vayavasAmAnyayoga iti bhavanmataM, tabhinnatve sati tdgtbhuuyodhrmvttvmitysmaakm| ubhayathApi vastugrahaNakAle svarUpataH sAdRzyaM gRhItameva / parantu tadhaNasya vyaktivizrAntatvena sAdRzya pratyayo na jAyate / sAdRzyapratItirhi prtiyogigrhnnsaapekssaa| evaM tadA sAdRzyapratItyabhAvAt sAdRzyaM vyktitirskRtmityucyte| yathA tamasaH tejo'bhAvarUpatve'pi tejorUpapratiyogyupasthityapekSayA'bhAvarUpaH prakAzate, nAnyathetyucyate, tathA prakRte'pi gRhItamapi sAdRzyaM pratiyogyupasthityapekSayA tathA vyvhiyte| anyadA tu svarUpata iti sAdRzyamapi pUrva gRhItameveti // nanvatra-kha. 'citram-kha. 25* Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 upamAnaparIkSA nyAyamacarI naitadapi citrtrm| tathA hi-vane gayayamAlokya nAgariko na kareNumanusmarati, na karabhama , na turaGgam ; api tu viziSTameSa piNDam / na ca nirnibandhanamevedaM viziSTaviSayasmaraNamutpattumarhati / tasmAt yatraiva paridRzyamAnapiNDasAdRzyaM pUrvamavagataM sa evaM 'piNDo''smin dRzyamAne smaraNapathamavatarati, netara iti| sAdRzyagrahaNamasaMvedyamAnamapyabhyastaviSayAvinAbhAvasmRtivat blaatpriklpyte| pUrva ca gavayagrahaNAdvinA gavayasadRzIyaM gauriti prAmINasyAnubhavo na bhavatIti vyaktitiraskRtaM tatsAdRzyagrahaNamukhyata iti na kinycicitrm| tasmAt smRtireveyam tathA hi pratItiH 'anena sadRzo gaurmayA nagare dRSTaH' iti / na tu 'adyaita. sahazo gauzyate' iti buddhiH|| pratiyogyagrahaNe'pi sAdRzyaprahaNasaMbhavaH] nanu ! pratiyogigrahaNAdvinA kathaM grAMnyasya . sAzyagrahaNam ? atra bhavatevAtmanaH pratikUlamamihitam (zlo. vA. upa. 35) -- sAmAnyavaJca sAdRzyaM ekaikatra smaapyte| . pratiyoginyadRSTe'pi tasmAttadupalabhyate // 30 // sa va bhUyo'SayavasAmAnyayogo'gRhItagavayavenApi nAgarakeNa prahItuM zakyate // nAgarika:-- aSTapUrvagavaya iti yAvat / evaM sarvatra / vishissttmiti| vikSaNAvayavasanivezaviziSTamityarthaH / yatraiva-piNDa iti zeSa: / manu vyaktigrahaNe'pi sAdRzyapratItirna dRzyata ityatrAha-- sAdRzyeti / bhaavstvnupdmevokH| pratItiH- smRtiriti yAvat // kimamihitaM pratikUlamityatrAha-sAmAnyavaditi / evaJca pratiyogyajJAne'pi sAzyagrahaNaM bhvtaivoppaaditmityrthH| atiriktAbhAvAnaGgIkartamate anyomyAbhAvarUpA jAtiH, pratiyogigrahaNe satyanyonyAbhAvarUpatayA, tadabhAve va svarUpato gRhyata ityucyte| so'yaM nyAya: atrApi smartavyaH / / 1 piNDe-ka. pati-sa. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] mImAMsakasammatopamAnaM neSTamApakam 389 - atha tadA tadagrahaNe'pi sati na tasya sadRzapratyayaH--na tarhi bhUyo'vayavasAmAnyayogaH sAdRzyam ; kintu sahazapratyayahetuH sAdRzyam' / yathoktam -'sAdRzyaM sahazapratyaya hetutvameva ' / bhUyo'vayavasAmAnyayoge ca tallakSaNe citraadaavvyaaptiH| ativyAptizca, prANyantareSu visadRzeSyapi tadavayavasAmAnyAnAM khurAdInAM bhAvAt / bhUyastvaM tu kiyatteSAmiti na vinH| yAvatA sAdRzyapratyayotpattiriti cet , tarhi sahazapratyayahetutvameva sAhazyamastviti yuktam / tasmAt gavayadarzanAtpUrvamapi gavyanamivyaktasAhazyagrahaNopapattaH smRtireveyam // mImAMsakasammatopamAnasya phalAbhAva:] atha mataM yathA naiyAyikAnAM atidezavAkyavelAyAM sopaplavA saMzAsaMjhisambandhabuddhiH upa'mAnAni rupAlavIbhavati, evamiyamapi-- yo'sau pUrva * vyaktitiraskRtA gavi gavaya sAdRzyabuddhirabhUta , sedAnI upamAnAdyaktIbhaviSyatIti // netadasti--gavayagrAhiNA pratyakSeNaiva ttspsstttaasiddhH| yathA bhaginaiyAyikA uktAH (zlo. vA. upa. 9)-- 'atha tvadhikatA kAcit pratyakSAdeva sA bhavet iti tathA naiyAyikA api yuSmAna vakSyanti // : sAdRzyasyAmyAdRzasve'pi nAsmAkaM hAnirityAha-atheti / avyaaptiriti| gogavayayornirucyamAnasAdRzyApekSayA abhyApyatimyAsI zeye / tasmAt-evaM pratiyogismaraNamantarApi sAdRzyapratIte: saMbhavAt // . nanu svarUpata. sAdRzyaM yadyapi gRhyatAm / pratiyogismaraNaghelAyAmeva sAdRzyAmibhyaktirbhavatIti bhavatevoktam / tarhi tadevopamAnaprayojanamasthiti zakate-atheti / sopaalvaa-gyktivishessaaprijnyaanaat| spaSTatAsiddha:-.. nyaktivizeSasya dRssttsvaadityrthH| tathetyAdi / 'pUrvavAkyArthavijJAnAnAdhisvaM gavaye ydi| smaraNAdaviziSTatvAt saGgatena pramANatA' iti pUrvatanavAsikam / saMgati:-saMvAdaH -- anuvaadH| atidezavAkyAdanadhikAryasve anuvAdarUpasvAda sAdRzyam -kha. hetutvameva sAdRzyam -kha. mAnaM ni-kha. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 upamAnaparIkSA nyAyamajarI nanu ! vanasthapramAturgavayaviSayaM pratyakSaM kathaM grAmavartini gavi sArazyabuddheH spaSTatAmAdadhIta ? kiM kurmaH ? tadarzanAnantaraM suspaSTatatsAdRzyaviziSTagopiNDasmaraNAt // mImAMsakoktopamAnasya pramANAntaratvAsaMbhavaH] nanu ! ata evedamupamAnaM pramANAntaramucyate, pratyakSasya sannihitagavayasvarUpamAtraniSThatvAt / parokSe ca 'gavi gavaya'sAdRzyapratyayasya vispaSTasyAnyato'siddheriti / uktamatra-smRtireveyam , tthaa'vbhaasnaat| anadhigatArthagrAhi ca pramANamupagacchanti bhvntH|| mImAMsakoktamupamAnamantato'numAnameva] . bhavatu vA smRtivilakSaNeyaM prtiitiH| tathA'pyanumAnajanyatvAt na prmaannaantrmaavishti| smaryamANo gauH dharmI, etatsadRza iti sAdhyo dharmaH, etadavayavasAmAnyayogitvAt , sannihitadvitIyagavayapiNDavat / tadasannidhAne sAmAnyena vyAptidarzayitavyA --- yatra yadavayavasAmAnyayogitvaM tatra tatsAdRzyam , yathA yamayoriti / viziSTasya tadyogasya hetutvAnnAnaikAntikatvam / sAmAnyayogo'nyaH, pramANamupamAna, adhikArthatve prtykssmityrthH| ayaM doSaH bhavatA'pi smartavya ityarthaH // sAdRzyabuddhaH-pUrva gavi svarUpato'vaMgatAyA iti shessH| kathaM AdadhIta ityanvayaH / tathA ca idAnI gorapratyakSatve'pi tatsmaraNAdeva pUrva gRhItaM sAdRzyaM spaSTIkRtaM bhavatIti // mata evetyasyaiva vivaraNam --pratyakSasyetyAdi / iyaM pratItiH- anena sadRzo gauriti prtiitiH| sannihiteti / saMpratipanneti yAvat / tat iti dvitIyapiNDaparam / ymyoH--ymlyordhaatroH| nanu gavayagatapAdazRGgAdyavayavasAmAnyayogo mahiSAdAvapyastIti vyamicarito'yaM heturiti zaGkAyAM, asya doSasya sarvamatasAdhAraNyena vilakSaNasyAvayavasAmAnyayogasyaiva vivakSaNIyatayA na vyabhicAra ityAha-viziSTasyeti / nanvevamapi hetusAdhyayoraikyAdasiddhissiddhasAdhanaM vetyatrAha-sAmAnyeti / tAdRza 1 gavaya -kha. bhavatu-kha. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] mImAMsakoktaM upamAnaphalam anyazca sAdRzyamityuktatvAt na pratijJArthakadezo hetuH / abhyutpannasya' nArikeladvIpavAsinaH, bAlasya vA tatpratyayAnutpAdAt na vyAptinairapekSyeNa sA pratItiriti vaktavyam / tasmAdityamanumAnajanyatvAt smRtitvAdvA pUrvoktAdasaMbhavAdeva vA neyamavagatirupamAnakAryeti siddham // [mImAMsakasyopamAnaprayojanasyAnuvAdaH ] kazcAsya bhavadupamAnasya svatantropayogaH ? evaM hyAhurbhavantaH-(lo. vA. zabda. 7) 'aparIkSAmiSeNApi lakSaNAni vadannayam / " na svatantropayogitvanirapekSA Ni jalpati // d 391 pratItervyAptijanyatve pramANamAha abhyutpannasyeti / vRddho'pyanyutpanna: kazcit vyutpanno'pi gavayagandharahitadezAntaravAsI kazcit etadezavApi bAla: kazcit / eSAM tAdRzapratItyanuyAt na zabdaM na pratyakSa, kintvanumAnamevedamityarthaH // svatantraH--vedaH / ka evamAha ? vedopayogyevAtra nirUpyata iti / atrAha - aparIkSeti / atra svatantra padArthaH veda iti pArthasArathimizraiH sucaritamizraizcAmihitam / atredamitivRttam- 'codanAlakSaNo'rtho dharmaH ' ityanena dharmasya zrutyekasamadhigamyatve kathite, pratyakSAdInAM kutastatra pramANatvAsaMbhava iti zaGkAyAM pratyakSAdInAmevaMlakSaNakatvAnna tAni dharme pramANIbhavitumarhantIti sthApanAya pratyakSAdInAM lakSaNAni kathanIyAnyApatitAni / tatra pratyakSasyAnumAnasya ca lakSaNaM kathitam / zabdasya lakSaNaM vaktavye bhASyakArastu zabdasAmAnyasya lakSaNamanukkA zabdavizeSasya zAstrasyaiva lakSaNaM vadati -- zAstraM ca zabdavijJAnAsanikRSTe'rthe vijJAnam iti / tadidamasaGgatam, zabda sAmAnyalakSaNasyaiva vanyatvAt / naca vAcyaM - bhASyakAraH aidamparyeNa na pramANavicAre prvRtvaan| zrutereva prakRtavacAraNIyatva sthApanAya pratyakSAdInAmaparIkSaNIyatvaM kathanIyaM saMvRttamiti pramANanirUpaNadamparyAbhAvAt nArya mahAn doSa iti iti zaGkAyAmAha -- aparItyAdi / yadyapyaparIkSaNIyatvArthameva pratyakSAdIni lakSitAni / athApi nabhAkAraH svairaM vdti| kintu vedavicArasya prakRtatvAt tadupayobhyeva viSaya nirUpaNIya:, nAnupayogIti zAstralakSaNamuktavAna iti / eAna ' Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 upamAnaparIkSA nyAyamaJjarI mImAMsakoktaprayojanavarNanam] nanu ! ukta evopayogaH saurye carau dravyadevatAsArUpyAdAgneyavidhyantalAbhaH / 'Agneyo'STAkapAlaH' ityupa'diSTadRSTAdRSTeti'kartavyatAkalApatayA nirAkAGkSo vidhiH| 'saurya caLaM nirvapet brahmavarcasakAmaH' ityatra pradhAnamAtropadezAdvidhyAdirasti, na tu vidhyantaH - itikrtvytaa'bhidhaanm| na cAnitikartavyatAkaM karma pryogyogym| ata: kimiyamitikartavyatAjAtamiha gRhyatAmityapekSAyAM carupuroDAzayo/hyAdyauSadha sAdhya tvena dravyasAdRzyAtsUryAgnyozca tejasvitayA devatayoH sArUpyAdAgneyetikartavyatA saurya kriyata ityupamAnAdgamyate // __api ca kvaciccoditadravyAdAvalabhyamAne pratinidhyupAdAnena. karmasamApanAt pratinidhimAtropAdAne prApta vrIhisadRzanIvAropAvedopayogyeva nirUpyata iti pratijJAtam / tathA copamAnasya kaH vedopayogaH? iti vaktavyam // ___ vidhyantaH- aGgam / karmasvarUpa medhaka: utpattividhiH vidhyAdiH / saca aGgavidhau nirAkAGkSaH / ataH aGgavidhiH vidhyantaH / jaiminisUtre 'vidhyanto vA prakRtivat' ityAdAvayaM zabdaH pryuktH| adhikaM bhASye draSTavyam / iti vidhiH itynvyH| saaruupyaaditi| 'yasya . liGgamarthasaMyogAt' 'aikAr2yAMdvA niyamyeta' (jai. sU. 8-1-28) iti sUtrabhASyayoH ayaM nyAyaH prdrshitH| pArthasArathimitraiH zAstradIpikAyAM 'sAdRzyavizeSAttvekadevatye sauryAdau ekadevatyasyAgnayasya pravRttiH' ityuktam / khaNDadevenApi bhAdIpikAyAM sauryAdiSu auSadhadravyakatvaviziSTaikadevatAkatvarUpavizeSasAdRzyAdAmeyavikAratvam ' ityupapAditam // __ prayojanAntaramapyAha-api ceti / kvcit-drshpuurnnmaasaadau| coditadravyaM-bIhyAdi / pratinidhiH nIvArAdiH / pratinidhimAtraM-pratinidhisAmAnyam / ayaM ca nyAyaH-'sAmAnya taccikIrSA hi' (jai.sU. 6-3-7) ityatra drshitH| ayamarthaH - vihitasya vrIhyAderalAbhe tatpratinidhitvena svairaM yatkiJcit gRhItuM zakyaM, niyAmakAbhAvAt iti cet-na-sAmAnya 1diSTAdRSTeti-kha. sAdhana-sva. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] mImAMsako kopamAnaphalasyAsAmanjasyam 393 dAnamupamAnAtpratIyata iti| tadAha (zlo. vA. upa. 52, 53)---- 'bhinnAnumAnAdupameyamuktA - sauryAdivAkyaina sahAyi dRSTam / sAdRzyato'gnyAdiyutaM kathaM nu pratyAyayedityupayujyate naH / pratinidhirapi caivaM vrIhisAdRzyayogAt bhavati tadapacAre yatra niivaarjaatii| tadapi phalamabhISTaM lakSaNasyopamAyA: 'prakRtirapi ca gauNairbAdhyate yatra cAnyaiH // ' mImAMsakoktopamAnaprayojanaparAkaraNam ] tadetadasamaJjasama-- prasiddhanAprasiddhasya sAdRzyamavagamyate' ityeSabhavadbhirutsRSTaH pnthaaH| vipryystvaashritH|| __ yadapyadRSTena nUtanenAprasiddhana gavayena vAkyasiddhasya goH sAdRzyamupamAnAt pratIyata iti--tadihApi nizAtetikartavyatAkena govatprasiddhanAgneyena sauryasya gavayavadaprasiddhasya sAdRzyamavagamyate; mAdRzyameva niyAmakaM tatra, yatassAmAnyaviSayiNI hi cikIrSA / sarveSAM zabdAnAmAkRtiparatvAt / AkRteramUrtatvena kriyAnvayAnahatvena tadAzrayasya vIhyAdidravyasya grahaNam / tatra pUrNAvayavasAmAnyayogaH brIhI, tataH kiJcinnayUnatadyogaH niivaare| itaratra ca tato'pi nyUnasAmAnyayogaH / evazva nIvArANAM sadRzatamatvAt teSAmeva grahaNam / adhikamanyatra // .. utArthadvayaM zlokavArtikena sNvaadyti-tdaaheti| utsRssttH-prityktH| athavA utsargeNa prApita:- upadiSTaH / aprasiddhagavayasAdRzyaM gavi gRhyate iti khalUpamAnaphalaM bhavadbhiruktam / idAnIM ca prasiddhAgneyasAdRzyaM saurye varNyata iti viparyayaH // vipryymevoppaadyti-yditi| uktamiti shessH| yat iti yathetyarthakaM vaa| evaM uttaratra 'tat itytraapi| gavayena asya saadRshyenaanvyH| evamuttaratra 'Agneyena' ityatrApi / nirmAteti / samyak kha pustake nAsti / ta-ka. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 upamAnaparIkSA [ nyAyamaarI na tu gavayena goH - sauryeNAgneyasya / tadiha yasya 'vidhyantArthatA na tatropamAnAtsAdRzyAvagamaH ; yatra vA tadavagamaH, na tatretikartavyatA'rthitvam // [ antata: mImAMsakoktamupamAnaM smRtireva ] nanu ! saurye vidhyantArthini pratIyamAne dravyadevatAsArUpyAderAgnayaH smaraNapathamavataratIti tata evAsau vidhyantamadhigacchatIti- evamapi smaraNamAtrAt siddhe'rthe kimupamAnena ? AgneyasmaraNAdeva' taditikartavyatA saurye upAdAsyate / smRtivizeSa eMva viSayAdhikyAdupamAnamucyate iti cet, prativihitametadityalaM prasaGgena // [ mImAMsakasammatopamAnasya vaiyarthyam ] kiJcopamAnapratipAditArthaH na codanAlakSaNatAM bibharti / . tasmAnna yujyeta tato'dhigantuM AgneyavidhyantavizeSalAbhaH // 31 // pratinidhirapi caivaM nAsti nIvArajAteH na hi bhavadupamAnAt brIhisAdRzyabuddhiH / jJAtetyarthaH / na tu' ityanantaraM 'bhavanmate ' iti zeSaH / prakRte kA hAniH ? ityatrAha - tadityAdi / aGgApekSA hi sauryeSTe :grahaNaM tu Agneye, aprasiddha sAdRzyaM khalu prasiddhe gRhyata iti bhavanmatam // nanu tAvatA :- sAdRzya nanu sauryasAdRzyasyAgneye pratItau tulyavittivedyatayA AgneyasAdRzyaM saurye upasthApyata eveti bhaGgalAbhaH saMbhavatIti zaGkate nanviti / viSayAdhikyAditi / upapAditamidaM pUrva (384-385 puDhe ) prativihitamiti / pUrvaM (puTa. 385) iti zeSaH // prathamadRSTAnte .bAdhakamapyAha - kiJcati / upamAnapramANAdeva vidhyantalAbhe tasya kathaM codanai kagamyatvamityarthaH ! tataH -- upamAnAt // dvitIyadRSTAntasyApyasAMgatyamAha - pratinidhiriti / pratinidhitva mi-. na hIti / aprasiddhasAdRzyaM khalu prasiddhe grAhyaM bhavatAm / tyarthaH / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] upamAnaparIkSopasaMhAraH 395 bhavati tu matireSA brIhayastatsadRkSAH iti, na ca phalamasyAH kiJcidasti pratIteH // 32 // svamatopasaMhAraH] bhavatyaGgaM yAge vacana gavayA'lambhana mataH tadAkAramAne pratinidhiviveke ca kRtinAm / upAyatvaM yuSmatkathitamupamAnaM na bhajate; parigrAhya tasmAt pravaramunigItaM sumatibhiH // 33 // ityupamAnama // iti dvitIyamAhnikam // ttsdRkssaa.-niivaarsdRshaaH| nIvArasAdRzyaM vrIhiSu gRhyate cet nIvAraprati nidhitvena vrIhi t| adhikAvayavasAmAnyayoga: vrIhiSu, tato nyUna: nIvAreSu ityucyate / evaM sati vrIhisAdRzyameva nIvAreSu gRhyet| varNyate ca bhavadbhirupamAna vaiparItyeneti // atazca prasiddhasAdRzyamaprasiddha upapAdayatAM saiddhAntikAnAM mata eva pratinidhigrahaNAdikaM sUpapAdamityupasaMharati--bhavatItyAdi / lambana-ka. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 zabdaparIkSA tRtIyamAhnikam - - zabda parIkSA [zabdalakSaNam ] upamAnAnantaraM zabdasya vibhAgasUtre nirdezAttasya lakSaNaM pratipAdayitumAha - [ nyAyamaJjarI AptopadezaH zabdaH | 1-1-7 // upadezaH zabdaH ityucyamAne paryAyamAtroccAraNAt akArake zabdamAtre pramANyaprasaktiriti / tadvinivRttaye pUrvasUtrAt sAdhyasAdhanapadamAkRSyate / tathA'pi zabdAntara janake prasaktiriti pratyakSasUtrAt jJAnapadasya, smRtijanakasya vyavacchedArthe cArthagrahaNasya, saMzaya viparyayajanakanirAkaraNAya ca vyavasAyAtmakAvyabhicAripadayo-. ranuvRttirityevamavyabhicArAdivizeSaNArthapratItijanaka upadezaH zabda 8 1 ityuktaM bhavati // tadevaM paryAya mevopadezazabdaM zabdalakSaNamapekSitapUrvasUtropAntavizeSaNapadaM kecidyAcakSate / AptagrahaNaM ca lakSaNanizcayArthamAhuH / 'prANarasanatvakcakSuH zrotrANIndriyANi bhUtebhyaH' ityatra bhUtagrahaNaM vakSyate / evaM tihyasya na pramANAntaratA bhaviSyati, upadezarUpatvAvizeSAditi // kSuNNaM kiJcijjayantasya vartma cetAvataiva naH / sudUramasti gantavyaM gacchAmaH svaritaM tataH // akArake - bodhAjanake ghaTa, kalaza, kumbha, ityAdirUpe / zabdAntarajanake - vIcItaraGganyAyena zabdAntarajanake pUrvazabde / jJAnapadasyeti / evaM pratyakSasUtra iva 'yata: ' zabdo'pyadhyAhartavyaH / etAdRzaM jJAnaM yata:, sa zabda ityarthaH // evaM paryAya - uktArthakam / lakSaNanizvayArtha - uktArthasya paricAyayAvat / vakSyate iti / aSTamAhike tatsUtravivaraNavelAyAM kamiti " 'bhUta' grahaNaM spaSTArthamiti sahetukamuktam / evaM evaM satyeva / anyathA 1 pratyakSa sUtrAt- kha. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] sUtroktazabda lakSaNavicAra: 397 [strayojanAyAM pakSAntaram anye tu bruvate-yuktamupadezapadameva zabdalakSaNam / yuktaM ca tnnishcyaarthmaaptgrhnnm| pUrvasUtropAttavizeSaNapadAnuvRttistu nopayujyate, sAmAnyalakSaNAnantaraM vizeSalakSaNaprakramAt / sAmAnyalakSaNena ca smRtyAdijanakasakalapramANAbhAsavyudAse kRte sajAtIyapratyakSAdivyadaccheda eva kevalamidAnI vktvyH| tatra ca paryAya'tayA paryAptamupadezapadameva buddhayAdipadavaditi kiM vizeSaNAnuvRttiklezena ? iti // [mAptapadamapi lakSaNaghaTakamiti pakSa:] ___ apara Aha-anavalambitasAmAnyalakSaNAnusaraNadainyamanadhyAhRtaprAktanavizeSaNapadamAptopadezazzabdalakSaNam / na cAkArakeNa zabdAntarakAriNA vA smRtijanakena vA saMzayAdhAyinA vA zabdena kiJcidupadizyata iti nirvacanasavyapekSAt upadezagrahaNAdeva tannivRttiH siddhaa| mithyopadeze tu rathyApuruSAdivacasi viparItapratItikAriNi prasaGgo na nivartata iti tatpratikSepArthamAptagrahaNam / aitihya yathArthapratItihetAvAtAnumAnAna pramANAntaratva'miti tasmAdyathAzrutameva sUtra zabdalakSaNArtha yuktam / / aitihyasya ajJAtapravaktRkatvena AptopadezarUpatvAbhAvAt atiriktprmaanntaaspttiH| sUtre tu catvAryeva pramANAni nirdiSTAni / tena gamyate AptapadaM na lakSapaghaTakabhimataM sUtrakarturiti bhAvaH // . . anye tvityaadi| pramANasAmAnyalakSaNenaiva akArakazabdAdAvatiprasaGgavAraNAt na sAdhyasAdhanAdipadAnAmAkarSa ityaashyH| paryAyapadanirdezena kathaM lakSaNaprAptiH? iti zaGkAyAM, satrakArasyeyaM zailItyatra nidarzanamAha -budhyAdIti / 'buddhirupalabdhinimityanAntaram' itivdisyrthH| ziSTaM buddhiparIkSAyAmeva dAgyam // ___ anavalambita-ityAdinA'nupadoktapakSavailakSaNyaM, anadhyAhRta-ityAdinA prathamamupapAditapakSavailakSaNyam / na ca upadizyate ityanvayaH / prasaMgaH- atiprsnggH| aaptaanumaanaaditi| ata eva khalu vedopa tA-kha. aitihya-ka. 3ra-ka. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 zabdaparIkSA nyAyamaarI [upadezapadasyArthAnupapattiH] bhavatvevama ! upadizyata iti ko'rthaH ? abhidhAnakriyA kriyte| keyamabhidhAnakriyA nAma ? pratItiriti cet ; cakSurAderapi ttkrnntvaadupdeshtvprsnggH|| svAvagatipUrvikA pratItiriti cet, dhuumaaderpyupdeshtaaprsnggH| cakSurAderapi tatkaraNatvAt updeshtvprsnggH| svasAdRzyena pratItiriti cet, bimbasyApi pAdAdyanu- ' mitAvupadezatvaprasaGgaH, zabde ca tadabhAvAdanupadezatvaM syAt / zabdAvacchinnA pratIti riti cet, zrotrasya tajanakatvAdupadezatvaprasaGgaH, zabdasya ca svAvacchedena pratItijanakatvaniSedhAdanupadeza tvaMbhavet / nApi zabdakaraNikA pratItiH ; * abhiH dhAnakriyAvivakSAyAM, AkAzAnumAne vA tasyopadezatvaprasaGgA'. dityabhidhAnakriyAsvarUpAnizcayAt na tasyAH krnnmupdeshH|| . deSTatayA iishvrsaadhnm| aitihye'pi yathArthe sAmAnyata bhaatmuulktvaanumaanaalkssnnoppttiH| ayathArthasya tu na lakSyateveti zeSaH // . tatkaraNavAt-pratItikaraNatvAt / svAvagatIti / zabdaH kila jJAta. sanneva pratItikaraNaM, indriyaM tu ajJAtameva svarUpasat / upadezapadaM ca etAdRzavilakSaNArthakaM, prayogarUkhyA ityarthaH / dhuumaaderiti| jJAyamAnameva khalu liGgaM anumitikaraNam / svsaadRshyeneti| anumitau karaNaM dhUmaH, pramitistu tdvijaatiiyvhnivissyinnii| zabde tu yadviSayako bodhaH, tadviSayaka eva zabdo'. pIti amimaanH| bimbsyeti| prtibimbsyetyrthH| pUrNapratibimbasthale anumaansyaaprsraat| 'yatra pAdAdibimbena gatAnAmanumIyate' iti (zabda-28) kumArilavacanaM ca smaran Aha-pAdAdIti / pratyutAsaMbhava evetyAha-- zabde ceti / bodhastu ghaTasvAvacchinnasya / karaNe tu zabde, zabdajJAne vA na hi ghaTatvaM sthAtumalam / ataH bhatrApi na sAdRzyaleza iti bhAvaH / zabdAvacchinnati / ayaM pakSaH pratyakSaparIkSAyAM vrnnitH| pratyuta asaMbhava evetyAha-zabdasya ceti| idamapi pratyakSalakSaNe avyapadezyapadaprayojana. vicArAvasare pratipAditam / abhidhaanetyaadi| abhidhAnakriyAM pratyapi. 1 svasAdRzyena-kha. vaprasaGgA-kha. . Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] AptalakSaNavicAra: 399 [upadezapadasyArthaH] ucyate-zrotragrAhyavastukaraNikA tadarthapratItiramidhAnakriyA, itthaM loke vyavahArAt / uktaH, abhihitazca sa evArthoM loke vyapadizyate, yastu tathAvidhapratItiviSayatAM pratipannaH / zrotragrAhyasya varNarAzerevArthapratItikaraNatvAt ; na tu zrotrapratyaya viSayaH sphoTatmA shbdH| zrotragrahaNe hyarthe zabdazabdaH prsiddhH| varNA eva ca shrotrgrhnnaaH| yato'rthapratItiH sa zabda iti tUcyamAne dhUmAdirapi zabdaH syAt / agRhItasambandhazca zabdaH zabdatvaM jahyAt , arthapratipatterakaraNAt // keyaM abhidhAnakriyA nAma nanu ! pratIteH saMvidAtmakatvAt nAbhidhAnakriyA nAma kAcidapUrvA saMvidanyA vidyte| tatkaraNasya copadezatAyAmatiprasaGga ityuktam ---satyama- saMvidAtmaiva sarvatra prtiitiH| sA cakSurAdikaraNikA pratyakSaphalam , 'liGgakaraNikA'numAnaphalam / zrotragrAhyakaraNikA shbdphlm| na hi-dRzyate, anumIyate, abhidhIyata iti paryAya shbdaaH| tatpratItivizeSajanane ca shbdsyopdeshtvmucyte| AkAzAnumAnavivakSAdau tu tasya liGgatvamevetyalaM prasaGgena // [AptasvarUpam] .. Apto bhASyakRtA vyAkhyAtaH- 'AptaH khalu sAkSAtkRtadharmA yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSAprayukta upadeSTA ca' iti // zabdasya updeshruuptvprsnggH| zabdAzrayatvena AkAzAnumAne, tatra karaNasya zabdasya updeshruuptvprsnggH|| zrotragrahaNe-zrotragrAhya iti yAvat / zabdazabda:-zabda iti shbdH|| linggtvmeveti| zabdakaraNakapratItitve'pi tasya, na hi 'abhidhIyate' iti tatra vyavahAraH // nanu 'sAkSAtkRtadharmA' iti padena dharmopadeSTureva AptatvaM bhaati| evaM sati laukikaM vAkyaM srvmprmaannmaaptti| evaM anumAnAdinA nirNItArthavaktari ' viSayavizeSaH-kha. zrotragrAhyakaraNikA-kha. zabdaH-kha. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 zabdaparIkSA [nyAyamaJjarI dharma ityupadeSTavyaH kazcidartho vivkssitH| sAkSAtkaraNametasya yathArthamupalambhanam // 1 // na tu pratyakSeNaiva grahaNamiti niyamaH, anumAnAdi nizcitArthopa. dezino'pyAptatvAnapAyAt // cikhyApayiSayA yukta ityuktA vItarAgatA / upadeSTetyanenoktaM pratipAdanakauzalam // 2 // . vItarAgo'pi mUkAdirupadeSTumazaktaH kiM kuryAt ? vaktuM zakto'pi sAkSAtkRtadharmA'pyavItarAgo na vakti, tUSNImAsta iti // tasya ca pratipAdye'rthe dhiitraagtvmissyte| sarvathA vItarAgastu puruSaH kutra labhyate // 3 // . .. RSyAryalmecchasAmAnyaM vaktavyaM caaptlkssnnm| evaM hi loke'pyAptoktathA vyavahAro na natyati // 4 // [ doSakSaya: AptatvaM' iti pakSavimarza:] ye'pyAptiM doSakSayamAcakSate-- tairapi doSakSayaH pratipAdyAtheSveva varNanIyaH ; anyathA lIke dRzyamAnasyAptoktinibandhanasya vyavahArasya nihavaH syaat|| AptatvaM na syAt iti zaMkAyAmAha--- dharma iti / dharmapadaM upadeSTavyapadArthasAmAnyopalakSakam / evaM sAkSAtkArapadaM sudRDhapramANasAmAnyopalakSakamiti bhAvaH / vAcaspatistu 'dharmA:-padArthAH' ityeva vyaakhyaatvaan| vItarAgateti icchAyAmupAdhyantarAnukteH / avItarAgaH-cikhyApayiSAzUnyaH // itIti / etadubhayamapi Aptatvaprayojakam / pratipAdye'rtha iti / pratipAdyamAnenArthena svAniSTAdikaM jJAtvA, yadyanyathA vadet , sa kathaM AptaH / ataH pratipAdyaviSaye nirmatsaratvaM vivakSitam / na tu rAgasAmAnyAmAva:, tAdRzasya zabdaprayogasyApyasaMbhavAt / antataH lokAnugraheccha: vA astyeveti bhAvaH / vastutastu-icchA anyA, anyazca raagH| tatra rAga eva kAluNyApAdaka iti pUrNavItarAgANAmapi icchayA upadepasaMbhava ityanyatra vistrH|| pratipAdyeSvartheSu pratipAdyArthaviSayakapakSapAtAdirUpadoSakSayaH iti bhAvaH // Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zamdasyAnumAnarUpatvAzA 401 athavA vedaprAmANyasiddhayarthatvAcchAstrasya tatpraNeturAptasyezvarasya yathAzrutamevedaM lakSaNam , sa sAkSAtkRtadharmeva, dharmasyezvarapratyakSagocaratvAt // [kRpayaiva bhagavatA vedAnAmupadezaH] cikhyApayiSAprayukta iti / kAruNika eva bhagavAniti vkssyte| upadeSTA ca, vedAdyAgamAnAM tatpraNItatvasya (4 ADhike) samarthayiSyamANatvAt // [zabdasyAnumAne'ntarbhAvAzaGkA] * Aha--AstAM tAvadetat ! idaM tu cintyatAm ! kimarthamidaM punazzabdasya pRthaglakSaNa'mupadizyate' ? zabdasya khalu pazyAmo nAnumAnAdvibhinnatAm / atastallakSaNAkSepAt na vAcyaM lakSaNAntaram // 5 // parokSaviSayatvaM hi tulyaM tAvaddayorapi / sAmAnyaviSayatvaM ca sambandhApekSaNAddayoH // 6 // agRhIte'pi sambandhe naikasyApi pravartanam / sambandhazca vizeSANAmAnantyAdati durgamaH // 7 // athavetyAdi / granthArambha eva nyAyazAstrasya paramaM prayojanaM vedaprAmANyasaMrakSaNamevetyuktatvAt , imamarthamavismaran bhASyakAra: prakRtAnuguNatayA''ptaM lilakSayiSuH 'dharma' padaM prayuktavAnitIyaM carcA vRthaiveti bhAvaH // pramANasamuccaya vArtikAdau diGnAgadharmakIAdyuktaM sNklyyaanuvdtiaaheti| tallakSaNAkSepAt-anumAnalakSaNenaiva AkSepAt-svataH praapte| proksseti| ekapambandhijJAnavidhayaiva hi anumAnasya prvRtti:| zAbde'pi ayaM krama eva siddhaante| vAcyavAcakabhAvAkhyavRttaH sambandharUpatA sammataiva / sAmAnyeti / vyApti: zaktigrahazcetyubhayaM sAmAnyadvAraiveti hi siddhaant:| nanu avinAbhAvarUpasambandhaH vyApti:, vAcyavAcakabhAvalakSaNazca sambandha: shktiH| evaM vilakSaNasambandhamUlayoH kathamakyamiti shNkaayaamaahsmbndhshceti| sambandhazca sarvatra naikarUpo bhvtumrhti| antataH 'mupavarNyate-kha. NYAYAMANJARI 26 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 zabdasyAtiriktapramANatvaparIkSA | nyAyamajarI yathA pratyakSato dhUmaM dRSTvA'gniranumIyate / tathaiva zabdamAkarNya tadartho'pyavagamyate // 8 // anvayavyatirekau ca bhavato'trApi liGgavat / yo yatra dRzyate zabdaH sa tasyArthasya vAcakaH / 9 // pakSadharmatvamapyasti zabda eva yato'rthavAn / prakalpayiSyate pakSo dhUmo dahanavAniva // 10 // 'tatra dhUmatvasAmAnyaM yathA vahati hetutAm / gotvAdizabdasAmAnyaM tadvadatrApi vakSyati // 26 evaM viSayasAmagrIsAbhyAdekatvanizcaye / na vilakSaNatAmAtraM kiJcidanyatvakAraNam // 62 // pUrvavarNakramodbhUtasaMskAra sahakAritA / puruSApekSavRttitvaM vivakSAnusRtikramaH // 13 // ityAdinA vizeSeNa na pramANAntaraM bhavet / kAryakAraNadharmAdivizeSo'trApi nAsti kim ? // 14 // yatheSTaviniyojyatvamapi nAnyatvakAraNam / hastasaMjJAdiliGge'pi tathAbhAvasya darzanAt // 15 // * anvayavyatirekAdibhedAt vyApterapi yathA bhedaH, tathA'yamadhyekaH sambandhavizeSo'stu / pratyAyana kramastu tulya eva / ayamevArtha: anantarazlokaiH upapAdyate / gotvAdIti / gakArottaratvAdirUpaM sAmAnyaM nikhilagozabdeSuastyeva // vilakSaNatA - anuminomi, zAbdayAmi ityAdyanubhavarUpaM vailakSaNyam / tathA sati hi hastaceSTAdInAM arthasUcakAnAmapi pramANAntaratvaprasaGgaH / shbd| pramANavailakSaNyamevAha -- pUrvetyAdi / evaM sAlakSaNyamapyAha -- kAryetyAdi / yatheSTetyAdi / dhUmAt vahnayanumAnAdikaM na puruSatantra, zabdastu puruSatantraH / 'svAyate zabdaprayoge ityAdirhi nyAyaH / tathAbhAvasya svAyattastrasya nanu anumAne mahAnasAdidRSTAntApekSA niyatA, na tathA zAbdabodhe iti zaGkAyAM asakRdabhyastaviSaye anumAne'pi na dRSTAntApekSA niyatA / anabhyastu sA - tatra ghUmatvasAmAnya - kha. 2 vakSyate - kha. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 Ahnikam 3] zamdasyAnumAnarUpatvaM vaizeSikasyApi sammatam dRSTAntanirapekSattvamabhyaste viSaye smm| anabhyaste tu sambandhasmRtisApekSatA dvyoH||16|| anekapratibhotpattihetutvamapi vidyate / aspaSTali) kasmiMzcidazva ityAdizabdavat // 17 // sphuTArthAnavasAyAzca pramANAbhAsato yathA / liGge tathaiva zabde'pi nAnArthabhramakAriNi // 18 // api ca pratimAmAtre zabdAjAne'pi kutracit / AptavAdatvaliGgena janyate nizcitA matiH // 19 // [zabdasyAnumAnarUpatA samAnatantrAnumatA] ata eva hi manyante zabdasyApi vipazcitaH / AptavAdAvisaMvAdasAmAnyAdanumAnatAm // 20 // smaanvetyaah-dRssttaanteti| nanu eka eva azvAdizabdaH, zrotRpratibhAnuguNaM, mRgavizeSa-zvo'bhavitrAdyarthAn bahUn pratyAyayati, na tathA dhUmaH nAnA'rthAn pratyAyayati kintu vhnimekN| evaM sphuTArthatvAsphuTArthatvAdibhedaH zabde dRzyate, na dhuumaadau| ataH asti mahadantaraM iti zaMkAyAmAha -- aneketyAdi / aspaSTaliGga iti| dhUmadhUlIpaTalasAdhAraNAkArajJAnAt, ekasya vayanumitiH, aparasya senAdyanumitiriti dRzyata eva anumitAvapi prtipttibhedH| idaM ca vaibhavena, spaSTaliGgake'pi vivakSAnuguNaM pratipattibhedaH dRzyata eva / yathA dhUmAt . vahnayanumitiH, tathaiva kadAcit tRNAdeH, manuSyasadbhAvasya vA'numAnaM yathA'pekSaM bhvtyev| evaM spaSTAspaSTapratItyAdikamapi yathA'nubhavaM tulymev| anumAnApekSatvasya zabde'varjanIyatayA, tato'pi tasya na svtntrprmaanntetyaahapiceti|| vipshcit:-knnaadprshstpaadaadyH| etena zAbdaM vyAkhyAtam' (9.2-3) ityAdisUtrabhASya-kandalyAdiSu asya vistaro draSTavyaH / 'pramANamavisaMvAdi jJAnaM' iti kathanAta, zabdasya prAmANyaM yat avisaMvAdarUpaM, tat AptatvamUlameva vaktavyam / tatparityajya zabdo na pramANameva iti kathaM yujyeta ? evaJca anumAnavat zabdo'pi svaprAmANye paramukhameva nirIkSata iti idamanumAnamevetyarthaH / yadyapIyaM prakriyA auddhAnAm , 'AptavAdAvisaMvAdAta ' ityAyadhaM ca dRzyate pramANavArtike (1-225-228); athApi viSayataulyaM vaizeSikabauddhayorasmin / athavA vipazcita iti dharmakIrtyAdaya eva ucyante // 26* Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 zabdasyAtiriktapramANasvaparIkSA nyAyamaJjarI [zabdasyAnumAnAntarbhAve yuktayantaram kiJca zabdo vivakSAyAmeva prAmANyamaznute / na bAho; vyabhicAritvAt tasyAM caitasya liGgatA // 21 // [zabdasyAtiriktapramANatvasAdhanam ] 'ttraabhidhiiyte| dvividhaH zabdaH, padAtmA vAphyAtmA ceti / tatra vAkyamanavagatasambandhameva vAkyArthamavagamayitumalam / abhinava-.. viracitazlokazravaNe sati padasaMskRtamatInAM tadarthAvagamadarzanAt / ataH sambadhAdhigamamUlapravRttinA'numAnena tasya kathaM sAmya- . saMbhAvanA // padasya tu sambandhAdhigamasApekSatve satyapi sAmagrIbhedAt : vissybhedaaccaanumaanaadbhinntvm| viSayastAvadvisadRza evaM pdlinggyoH| tadvanmAtraM padasthArtha iti ca sthApayiSyate (5 Ahnike) / / anumAnaM tu vAkyArthaviSayam ---atrAgniH, agnimAn parvata iti tataH prtiptteH| uktaM ca (pu. 311) tatra dharmaviziSTo dharmI sAdhya iti / / kinyctyaadi| 'etadarthazedhecchayA bhayaM zabdaH prayuktaH ' iti khalu jAnAti lokaH zabdazravaNasamanantaram / anena zabdasya vaktRgatecchAvizeSAnumApakatvaM spaSTam / ataH tAdRzecchAyAM zabdaH liGgam / na tu bAho .... ghttaadau| atadbodhecchayA uccaritena zabdena tadbodhasyApi jananAt / ataH icchAnumAnamantarA zabdo na bodhamitumalam / icchAyo cAnumitAyAM tadviSayatayA'rthapratIti: / ataH zabdaH nArthAze prmaannm| icchAyA AntarasvAt bAjhA'. iti padam // anavagatasambandhameveti, vAkye zatyanaGgIkArAt / tasya- vAkyasyaH tadvanmAtraM --jAtiviziSTavyaktimAtram / mAtracA parasparAnvayavyudAsaH / sa tu saMsargamaryAdAlabhya iti vakSyate / evaJca vAkyAta arthapratItau tAvati zaktarabhAvAt smbndhaabhaavaamaanumaanprsrH| padena tu vyaktimAtra bodhyate, naanvyaadiH| atastatrApi padasya vAkyArthasya ca ca kazcana sambandha iti nAnumAnaprasara ityarthaH // 1 atrA -ka. -gamana-kha. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 Ahnikam 3] zabdasyAnumAnadvailakSaNyavarNanam [padAnAmanvayabodhakatvavicAra nanu padAnyapi vAkyArthavRttIni santi--gomAna , aupagayA. kumbhakAra iti--satyam-phintu teSvapi sAkAGkSatA'styeva : padAntaramantareNa niraakaangkss'prtyyaanutpaadaat| gomAn kaH? ityAkAGkSAyA anivRtteH // api ca parvatAdivizeSyapratipattipUrvikA pAvakAdivizeSaNAva gtirlinggaadudeti| padAttu vizaSaNAvagatipUrvikA vizeSyAvagatirini viSayabhedaH // [zabda: hetureva, na pakSaH) nanu ! uktaM- yathA'numAne dharmaviziSTo dharmI sAdhyaH, eva. mihArthaviziSTaH zabdaH sAdhyo bhavatu- maivam-zabdasya hetutvAt / / na ca heturevaM pakSo bhavitumarhatIti // [zabdasya hetutve'pi anumAnAsaMbhavaH] nanu ! yathA'gnimAnayaM dhUmaH, dhUmatvAt mahAnasadhUmavadityuktaM.. pdaaniiti| gomAn iti padena hi gosvAmirUpaH goviziSTapuruSarUpa: viziSTo'rthaH prtiiyte| tatraM gopadArthasya puruSasya ca svatvasvAmisvAdikamapi nenaiva padena pratyAyyam / ataH padamapi anvitamevArtha vAkyArtharUpaM bodhayatyeva / tatazca 'tadvanmAtra' padasyArtha, anumAna tu vAkyArthaviSakaM' iti gatamevetyAzayaH / idaM ca 'suptiGantaM padaM' iti pdlkssnnaamipraayenn| 'zaktaM padaM iti, siddhAnte tu 'gomAn' iti viziSTe naikA zaktiH, atazca yodhakatvamapi na viziSTasyeti nAyamAkSepaH // __ anivRttariti / tatazca na tAvanmAnaM zabdapramANaM, vicArastu tddhikRtyaiv| 'gomAn' ityatra prakRtipratyayabhAvAt kathaJcit viziSTabodhajanane'pi, anumite: pakSasAdhyAdiviziSTapratItirUpatvAt , tAdRza: bodhaH na ekena padena saMbhavati, vAkye tu zaktirnAstIti pUrvokta yuktameveti bhAvaH // vishessnneti| pArNika eva khalu vishissttbodhH|| agnimA niti / vyApteH sambandharUpatvAt evaM vyavahAraH pUrva (pu-311) mpyuppaaditH| naiyyAyikAstu dhUmameva dharmIkRtya tasyaivAgniviziSTatA ' sAkAItA-kha, maIti-sva. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 zabdasyAtiriktapamANatvaparIkSA nyAyamaJjarI 'sA dezasyAgniyuktasya, dhUmasyAnyaizcakalpitA' (zlo-vA-anu-48) iti / evaM gozabda evArthavatvena sAdhyatAma! 'gozabdatvAdityAdi sAmAnyaM ca hetUkriyatAm ! iti-etadapi durghaTam-zabdasya dharmiNaH kiM arthaviziSTatvaM vA sAdhyate ? pratyAyanazaktiviziSTatvaM vA? arthapratItiviziSTatvaM vA? na tAvadarthaviziSTatvaM sAdhyam ; zailajvalanayoriva zabdArthayoH dharmadharmabhAvAbhAvAt / / athArtha viSayatvAcchabdasyArthaviziSTatetyucyate / tdpyyuktm| tatpratItijananamantareNa tdvissytvaanupptteH| pratItau tu siddhAyAM kiM tadviSayatvadvArakeNa taddharmatvena? yadi tu tadviSayatvamUlA taddharmatva* pUrvikA'rthapratItiH, arthapratItimUla tadviSayatvama, tditretraashrym|| tasmAnArthaviziSTaH zabdaH sAdhyaH // nApyarthapratyAyanazaktiviziSTaH ; tadarthitayA shbdpryogaabhaavaat|| na zakti siddhaye zabdaH kathyate zrUyate'pi vaa| . arthagatyarthamevAmuM zRNvanti ca vadanti ca // 22 // nApyarthapratItiviziSTaH zabdaH pakSatAmanubhavitumarhati ; siddhysiddhiviklpaanupptteH|| asiddhayA'pi tadvattvaM zabdasthArthaghiyA kathama? siddhAyAM tatpratItau vA kimanyadanumIyate // 23 // manumeyAmAhurityAha -dhUmasyeti" iti nyaayrtnaakrH| antareNeti na hi zabdaH budhyAdivat saviSaya: padArthaH / siddhaayaamiti| tadeva khalvadya vicAryate / ataH tathA vivakSA na sNbhvti| vivakSAyAM ca anyonyAzrayo jaagruukH| arthasya zabdadharmatvasiddhau, bodhsNbhvH| bodhe jAta eva tanni bandhanatadvarmatvasiddhiH iti / tadarthitayA- tadapekSayA-tadicchayA // viziSTa iti| vaiziSTayaM cAtra na janyajanakabhAvarUpaM, kintu pUrvottarakAlasambandhitvamAtram / tena anupadoktAt itaretarAzrayagrastapakSAta vishessH|| 1 gotvAdi-ka. yathArtha-ka. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdAnumAnayoH sAmagrIbhedAdapi bhedaH 407 jvalanAdAvapi tulyo vikalpa iti cet / na hi tatrAgnidhUmena janyate, api tu gamyate / iyaM tvarthapratItirjanyate zabdenetyasyAmeva siddhaasiddhtvviklpaavsrH| tasmAt vidhA'pi na zanasya pakSatvam // zabdasya pakSasvamasammavi ca] api ca gozabde dharmiNi gatvAdisAmAnyAtmakasya hetograhaNaM, tato vyAptismaraNam, tataH parAmarzaH, tato'rthapratipattiriti kAladAghIyastvAt dharmI tirohito bhvet| na parvatavadavasthitiH tsy'| api tUcaritapradhvaMsi tvaM shbdsy| na ca zabdamarthavatvena lokaH pratipadyate, kintu zabdAt pRthagevArthamiti na sarvathA zabdaH pakSaH / ato dharmaviziSTasya dharmiNaH sAdhyasyehAsaMbhavAcchabda liGgayormahAn vissybhedH|| [zabdAnumAnayoH sAmagrIbhedAdapi vailakSaNyam] sAmagrImedaH khalvapi- --pakSadharmAnvayAdirUpasApekSamanumAna vyAkhyAtaM, zabde tu na tAni santi rUpANi / tathA ca zabdasya jvlnaadaaviti| - agniviziSTadhUmasya pakSatvAt sAdhyasya pakSe'ntarbhAvaH samAna ev| na hiiti| agnivaiziSTyaM ca dhUme vyApyanyApaka. bhAvataH, na tu janya jnkbhaavtH| tAdRzaM ca liGgaM agnergamakamiti na bhanyonyAzrayasya, sidhyasiddhivikalpasya vA prsktiH| prakRte tu zabdAdhInabodhasya zadavizeSaNatvAt doSa eva / ata eva vAcyavAcakabhAvasambandhAta arthaviziSTaH zabdaH arthasya g2amako bhavasviti zaMkA'pi nirstaa| vAcyavAcakamAvasyaiva gamakatvarUpatvAt, tasyaiva vicAryamANatvAt // ... gatvAdi-atra AdinA taduttara'otva'mAdigrahaNam / dhrmii-shbd|| nanu tarhi zabdasya pakSatvaM kutrApi na syAt, tatazca zabdAnityatvAdyanumAnAnAmapi jalAalirityataH anubhavavirodhamAha-na ceti / yadyapi loke'pi arthavAnayaM zabdaH, nirarthako'yaM zabda ityAdirasti vyavahAraH, athApIdamabhyuccayadRSaNaM bhavatu, mukhyadUSaNaM tu AdAvevoktam // 1 tasyA:-ga. 2 tvAcchazabdasya-ka. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 zabdasyAtiriktapramANatvaparIkSA nyAyamaJjarI pakSatvapratikSepAnna taddharmatayA gatvAdisAmAnyasya linggtaa| na cArthasya dharmitvama: siddhysiddhiviklpaanupptteH| na ca taddharmatvaM zabdasya zakyate vaktum / tatra vRttyabhAvAt / pratItijanakatvena taddharmatAyAmucyamAnAyAM pUrvavaditaretarAzrayaH; pakSadharmAdivalena pratItiH, pratItau ca satyAM pakSadharmAdirUpalAbhaH // zabda: na sarvathA'rthadharmaH] api ca yadyarthadharmatayA zabdasya pakSadharmatvaM bhavet, tadA'navagatadhUmAgnisambandho'pi yathA dhUmasya parvatadharmatAM gRhNAtyeva, tathA'navagatazabdArthasambandho'pi arthadharmatAM zabdasya gRhNIyAt . na ca gRhNAtItyato nAsti pakSadharmatvaM zabdasyeti // [anumAnasAmagrIrUpatvamapi durvacam anvayavyatirekAvapi tasya durupapAdau ; deze kAle ca shbdaathNyornugmaabhaavaat| na hi yatra deze zabdaH ttraarthH| yathoktaM zrotriyaiH--'mukhe hi zabdamupalabhAmahe, bhUmAvartham' iti| vayaM tu karNAkAze zrotramupalabhAmahe-ityAstAmetat // nApi yatra kAle zabdaH tatrArthaH ; idAnIM yudhiSThirArthAbhAve'pi 'yudhiSThirazabdasadbhAvAt / arthazabdArthayoH anvayAbhAve'pi tadvaddhayo'ranvayo grahISyate ityucyate / tarhi vaktavyaM- kiM arthabuddhAvutpannAyAmanyayo gRhyate? anutpanAyAM vA? anutpannAyAM tAvat ___nanu 'gopadavAcyaH kaH ?' iti tAtparyeNa 'kaH.gauH?' iti prazna:, 'ayaM gauH' ityuttaraM ca srvaanubhvsiddhm| ataH kathaJcit zabdArthayo: sambandha upapAdanIyaH / tamAdAyaiva arthasya pakSatvamupapAdayAmaH-iti zaMkAyAM Aha-- api ceti / uktapraznagatagavAdipadAni vAcyaparyantaM upacaritAni / anyathA vyAptimajAnato'pi, prathamaM vA dhUmavAn parvata itivat vAcyavAcakanAmajAnato'pi 'ayaM gauH' iti pratyayaH syAt / ataH zabdaH nArthadharmaH // cakAraH ghA'rthe / vayaM tvityAdi / 'bhUmAvartham' iti tu sthitameva / 1 tabuddhayo-kha. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3) zamdasAmagrayA: anumAnasAmagrIvalakSaNyam 409 kharUpAsattvAt kuto'nvayagrahaNam ? utpannAyAM tvarthabuddhau kimanvayagrahaNeneti naissphlym| tatpUrvakatve tu puurvvditretraashrym| etena vyatirekagrahaNamapi vyAkhyAtam // [zabdArthayoranvayavyatirekasamarthanaM, tahaSaNaM ca] nanu ! AvApodvApadvAreNa zabdArthasambandhe nizcIyamAne upayujyate evaanvyvytireko| yathoktam (zlo. vA. 1-1-7-160) 'yatra yo'nveti yaM zabdamarthastasya bhavedasau' itisatyametat-kintu samayabalena siddhAyAmarthabuddhau samayaniyamArthAvanvayavyatireko zabde ; nAnvayavyatire'kakRtA' ca dhUmAderivAgneH tto'rthbuddhiH|| api ca dhUmAdibhyaH pratItizca naivaavgtipuurvikaa| ... ihAvagatipUrvava zabdAdutpadyate matiH // 24 // aavaavetyaadi| AvApodvApAbhyAM zaktigraha iti siddhAnte'pi sammatam / zaktigraho nAma ayaM zabdaH etadarthavAcItyevaMrUpaH vAcyavAcakabhAvagraha ev| tathA ca tatra zabdArthayoranvayavyatireko dRSTAvevetyarthaH / samayabaleneti / 'gAmAnaya' itivAkyazravaNapamanantaraM gavAnayane pravRti pazyataH sAmAnyataH 'idaM gavAnayanaM etacchabdamUlaM' iti zaktigrahe siddha 'kasya padasya gauH arthaH ? kasya Anayanam.' ityanavagame,-'ghaTaM Anaya' 'azvaM badhAna' ityAdyAvApodvApAbhyAM sAmAnyato gRhItAM zaktiM viziSya jAnAti baalH| nAtra zaktigrahaH bhAvApodvApAt, kintu tena niyamamAtramiti nAnumAna rUpamiti bhAvaH // nanu sAmAnyazaktirapi anvayavyatirekAdhInakAryakAraNabhAvagrahamUlaiva vaktavyeti cet -tarhi anumAnAsAmAnyazaktigrahaH, tato niyamajJAnaM, tatazaktinizcayaH, tataH zAbdabodhaH kAlAntare'pi-iti anumAnapUrvako'yaM zAbdabodha: nAnumAnaM bhavitumarhatItyAha-api ceti // 1kAkRtA-ka. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 zabdasyAtiriktapramANatvaparIkSA nyAyamajarI sthaviravyavahAre hi bAlaH zabdAt kutazcana / dRSTvA'rthamavagacchan / svayamapyavagacchati // 25 // yatrA'pyevaM samayaH kriyate, etasmAcchabdAdayamarthastvayA prati pattavya iti-tatrApi pratItireva kAraNatvena nirdiSTA drssttvyaa| tasmAdanyo liGgaliGginoravinAbhAvo nAma sambandhaH, anyazca zabdArthayoH samayAparanAmA vAcyavAcakabhAvaH sambandhaH 'pratI.. tyaGgam / evaMvidhaviSayabhedAt sAmagrIbhedAcca pratyakSavadanumAnAdanyaH / zabda iti siddham // zabdAnumAnayonavilakSaNyam ] yatta pUrvavarNakramApakSaNAdivalakSaNyamAzaya dUSitama (pu. 402) -kastatra phalguNAye nirbndhH|| nanu jJAyamAno dhUma eva karaNamityuktam ? iti zaGkAyAM svAzayaM vivRNonisthaviretyAdi kutazcana shbdaat-itynvyH| vyavahArAcchaktigrahasyAnumAnikatvaM srvsmmtmev| tathA ca dhUmAvahnayanumAnasthale mahAnasAdau pratyakSAdeva dhUmavayoH avinAbhAvarUpasambandhanirNaya: prakRte tu vRddhavyavahArakAle 'numAnAta vAcyavAcakabhAvarUpasambandhanirNayaH / tatazcAnumAnAdhInapravRttikaH zabdaH kathaM anumAna syAt ? nanu anumAnapUrvakamapyanumAnaM bhavitumarhati, dhUmAta vahnanumAne, tena tatra puruSAnumAnAt iti cet ; tathApi anumAnAt vAcyavAcakabhAvasyaivAvagamaH / vAcyavAcakabhAvazca nAvinAbhAvarUpaH / zabdArthayoravinAbhAva: nirAkriyata eveti / kiJca dhUmavahnayoH sambandhaH na saGketamUlakaH, kintu svAbhAvikaH // pratItiH --tAdRzapratipattavyatvaviSayakapratItiH / anyaH-vilakSaNaH / pratyakSavaditi / yatkiJcitsambandhamUlakatvamAtrAt kroDIkAre indriyArthasambandhamUlakaM pratyakSamapi anumAna syAdityAzayaH // 'ityAdinA vizeSeNa ' (pu. 402) iti pUrvapakSiNaiva vailakSaNyakathanAt nAsmAmi: vaktavyamavaziSyata ityabhiprAyeNAha-phalguprAya iti // / tatrA-kha. avinAbhAvo nAma sambandhaH anyazca zabdArthayo: " samayAparanAmA vAcyavAcakabhAva: sambandha: kAraNatvena nirdiSTA draSTavyA tasmAdanyo lilininoravinA-. bhAvAt-kha. 'sa vAcyavAcakabhAvaH sambandhapratItyaGgam-ka. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ablikama 3] zamdAnumAnayoviSayameda: 411 [zabdAnumAnayorviSayabhedAdapi bhedaH] yatpunarabhihitam (pu. 403) (zlo. vA.-1-3-5. zabda. 23)'AptavAdAvisaMvAdasAmAnyAdanumAnatA'. iti-tadatIva subhASitam ! viSayabhedAt / AptavAdatvahetunA hi zabdArthabuddhaH prAmANyaM sAdhyate ; na tu saiva jnyte| yadAha (zlo. bA. 1-1-7-244, 246) .. 'anyadeva hi satyatvamAptavAdatvahetukam / vAkyArtha'zcAnya' eveha jJAtaH pUrvataraM ca saH // tatazcedAptavAdena satyatvamanumIyate / vAkyArthapratyayasyAtra kathaM syAdanumAnatA // janma tulyaM hi buddhInAmAptAnAptagirAM zrutau / janmAdhikopayogI ca nAnumAyAM trilakSaNaH' iti // na ca prAmANya nizcayAdvinA pratibhAmAtraM taditi vaktavyam / zabdArthasaMpratyayasyAnubhavasiddhatvAt // saadhytenishciiyte| saiv-arthvisskbudvirev| uktameva upapAdayati kumArilavAkyaiH yadAheti / 'idaM vAkyaM satyam ? uta na?' iti saMzaye bhAptoktatvanizcaye styrvnishcyH| tadvAkyAt prathamaM arthapratItirjAtaiva / ataH mAptoktatvaM prAmANyanizcayahetuH, na tu shaadvodhhetuH| AptAnAM anAptAnAM vA vAkye zrute zAbdabodhaH bhavizeSeNa jAyata ev| ataH AptatvasaMvAdAt na bodhajananam / 'anumAyAM ca trilakSaNo hetu: janmAdhikopayogIna' ityanvayaH / tathA ca bodhajananaM na tvaduktahetujanyamiti zabdo nAnumAnam / pUrvapakSiNaH bauddhasya dRSTayA 'vilakSaNaH' iti / tat-zAbdAnubhavarUpaM jJAnam / prAmANyanizcayAta pUrva jAtaM jJAnaM kevala bhAnamAtraM, na tu vAstavikamiti vaktuM na zakyaM, anubhavaviruddhatvAt // zvAnya-ka. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 zabdaprAmANyaparIkSA nyAyamaJjarI [zabdaH na vivakSAmAtrAnumApakaH] etena vivakSAviSayatvamapi (pu. 404) pratyuktam / na hi vivakSA nAma zabdasya vAcyo viSayaH, kintvartha eva tathA // vivakSAyAM hi zabdasya liGgatvamiha dRzyate / AkAza iva kAryatvAt na vAcakatayA punaH // 26 // zabdAduccaritAcca vAcyaviSayA tAvatsamutpadyate saMvittistadanantaraM tu gamayekAmaM vivakSAmasau / arthopagraha varjitAttu' niyamAnsiddhavamA jIvatA tadvAcyArtha vizeSitA tvavidite naiSA tadarthe bhavet // 27 // . [zabdaprAmANyAkSepaH] nanu ! siddhe pramANattve bhedaabhedpriikssnnm| kriyate, na tu zabdasya prAmANyamavakalpate // 28 // [zabdAnAM arthAsaMsparzitvam / arthapratItijanakaM pramANamiti varNitam / vikalpamAtramUlatvAta nAtha zabdAH spRzantyamI // 29 // navAcyaH viSayaH--vAcyatayA na viSaya iti bhAvaH / vivakSAyA. mityAdi / zabdasya kAryatvAt samavAyikAraNatayA yathA zabdaH AkAzAnumAne heturbhavati, tathA icchAmantaga zabdaprayogAsaMbhavAt tacchandoccAraNecchAmanumApayeta zabdaH, na tvartham / zabdAdarthapratIterevAbhAve 'etadarthabodhecchayA uccaritaH' iti kathaM vaktuM zakyam / nAnArthakasthale'pi bodhA: prathamaM jAyanta ev| eSu kA prayokturabhimataH iti saMzaye paraM tAtparyAparanAmikA icchA'nveSaNIya prakaraNAdibhiH / atazca Aptoktatvavat idamapi na zAbdabodhahetuH / zAbdabodhajananAnantaramapekSaNIyamastu kAmam // vikalpeti / niyamena pravRttinimittapUrvikA zabdapravRttiH / tena nAmajAtyAdikalpanAmUlakatvamanivAryamiti zabdAnAM yathArthaviSayatvaM nAstyeva // 1 varjitA tu-kha. 2jIvitA-kha. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhnikam 3] zabdaprAmANyAkSepaH 413 413 [jAtyAdInAM zabdArthatvAnupapattiH] artho nirUpyamANazca ko vA zabdasya zakyate? vaktuM, na jAtina vyaktiH na tadvAnnAma kazcana // 30 // zabdArthayoH saMbandho'pi durvaca:] sambandho'pyasya nArthena nityo'sti samayo'tha vA? zakyaH, sannapi vA boddhamarthe kathamatIndriye? // 31 // vAkyAnAmarthapratyAyayakatvaM durvacam vAkyArtho'pi na nirNetuM pAryate pAramArthikaH / niyogabhAvanAmedasaMsargAdisvabhAvakaH // 32 // tatpratItyabhyupAyazca kiM 'padArthaH' padAni vA ? vAkyaM vA vyatipaktArtha sphoTo beti na lakSyate // 33 // siddhAyAmapi tadbuddhau tasyA DhimakAraNam / nityatvamAptoktatvaM vA na samyagavatiSThate // 34 // na jAtiriti / jAtimAtrasya zabdArthatve, vyaktibodho na syAt / myaktimAtrasya tathAtve'nanugamAta vyatyantarabodhanaM na syAt / jAtimAn padArthastu kazcana nAstyeva, kRtsnaikadezAdivikalpadussthatvAt // samayaH-saMketaH shktyprpryaayH| sa nityazcet zabdasyApi nityatvaprasaGgaH / anityshcednvsthaadussthitiH| atIndriye'rthe ca tAdRzasambandhagrahaNaM katham ? kutrApi kenApi 'ayamasyArthaH' iti pradarzayitumazakyatvAt // -- evaM pratyeka padAnAM bodhakatvAsaMbhave, viziSTavAkyArthaH niyogAdirapi na sNbhvtiityaah-vaakyaartho'piiti| niyogaH vAkyasyArtha iti prAcInamImAMsakAH, bhAvaneti navInAH / parantu padairvA, padavAcyairathairvA, vAkyAdvA, sphoTena vA tAdRzArtha: na kasyApyanubhavasiddhaH / kathaJciTThodhane'pi tAdRzavAjhyArthe prAmANyaM katham ? nityatvAdikRtaM tu durvcmevetyrthH|| 1padArthAH-ka. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 zamdaprAmANyaparIkSA nyAyamaJjarI [vedAnAM prAptoktatvakRtaM prAmANyamapi durvacam ] pade nitye'pi vaidikyo racanAH kartRpUrvikAH? nityA vA? kRtakatve'pi kRtAH keneti durgamam // 35 // kartA'sti sa ca nirdvandvaH sa caikaH sa ca sarvavit / sa ca kAruNiko veti pratipattuM na zakyate // 36 // . [vyAghAtAdibhiH na vedA: pramANam ] parasparaviruddhAzca santi bhUyAMsa aagmaaH| teSAM kasyezvaraH kartA kasya neti na manmahe // 37 / / vede doSAzva vidyante vyAghAtaH punrukttaa| phalasyAnupalabhazca tathA phalaviparyayaH // 38 // . . kIdRzazvArthavAdAnAM viruddhArthAbhidhAyinAm / mantrANAM nAmadheyAdipadAnAM vA samanvayaH // 3 // [vede vyutpattirapi dussthitA siddhakAryopadezAcca vede saMzerate jnaaH| kimasya kArye prAmANyaM siddhe'rthe yobhayatra vA ? // 40 // tena vedapramANatvaM viSame pathi vrtte| jIvikopAyabuddhayA vA zraddhayA vA'bhyupeyatAm // 41 // pada iti / padAnAM nityatve'pi tadracanAvizeSarUpANAM vedavAkyAnA kathaM nitytvm|| ____ 'tadaprAmANyaM manRtavyAghAtapunaruktebhyaH' (nyA. sU. 2-1-58) ityuktaM saMgRhNAti-paraspareti / 'udite juhoni' 'anudite juhoti' iti viruddhayormadhye kasya Izvara: kartA ? kasya na ? anyatarAprAmANye tadRSTAntenetarAprAmANyaM jAgatyeva / evaM putreSTau kRtAyAmapi kadAcitphalaM vyabhicarati ityanRtatvam / 'tri:prathamAmanyAha' ityAdi: punaruktiH // siddha ini| vaidikeSvevAsti vivAdaH, kiM vedAnAM siddhaparatvam ? uta kAryaparatvam ? iti / etAdRzAnavasthAdussthatvAt zabda: na pramANam / yadyapi zabdasAmAnyAprAmANyasAdhana evopakramaH, athApi vedaprAmANyarakSaNa eva zabda. prAmANyasamarthanasya paramoddezyateti jJeyam // Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Advikam 3] zabdaprAmANyasamarthanam 415 [vedaprAmANyasthApanam] atrAbhidhIyate-sarva evaite doSA yathAkrama parihariSyanta 'itylms'maashvaasen| supratiSThameva vedaprAmANyamavagacchatvAyuSmAn // [zabdasAmAnyasyApyarthAjanyatvaM svabhAvaH] nanu! arthAsaMsparzitvameva tAvatkathaM prihiyte| na hi bAhye'rthe zabdAH prtiitimaaddhti| te hi durlabhavastusaMparkavikalpamAtrAdhInajanmAnaH svamahimAnamanuvartamAnAstiraskRtabAhyArthasamanvayAn vikalpaprAyAn pratyayAnutpAdayanto dRzyante-'amulyagre hastiyUthazatamAste' itItisvabhAva eva zabdAnAmarthAsaMsparzitvam // - . [zabdasya cakSurAdivailakSaNyam] cakSurAdInAmapi alIkakacakUrcakAdipratItikAraNatvamasti, na ca te gamarthAsaMsparzitvamiti cet : 'na; tegaM hi timirAdidoSakaluSitavapuSAM tathAvidhavibhramakAraNatvama, na tu svamahimneva / ihApi puruSadoSANAmeSa mahimA, na zabdAnAmiti ceta, maivama ; doSavato'pi puruSasya mukAderanucAritazabdasyezaviplavotpAdanapATavAbhAvAt / asatyapi va puruSahRdayakAluSye yathAprayujyamAnAnyaGgulya grAdivAkyAni viplavamAvahantyeveti zabdAnAmevaipa svabhAvaH, na vaktadosaNAm / . addlygrityaadi| na hyasmAt vAkyAt bodha eva na bhavatIti vaktaM zayama , vyutpannAnAM tasyAnivAryatvAt / kintu jAto bodhaH pramA vA ? iti vicAraH syAt / sa banyo viSayaH / zabdAstu asatyapi arthe bodhamutpAdayitumala miti tu durapahnavam / / ___ nanu cakSurAdikamapi kadAcidalIkarajatAdau pravartata eveti pratyakSamapi na pramA syAdityAzaMzya, zabda-cakSuSovailakSaNyamAha cakSurAdInAmiti / yathA prmujymaaneti| lIlayA, yadRcchayA, pramAdAdveti hetuH| tathAcAnvaya isyataM sa-kha. 2 teSAM-kha. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 zabdaprAmANyaparIkSA nyAyamacarI [bAdhakajJAne satyapi zabdaH pravartate] ____ api ca na cakSurAdi vAdhakajJAnodaye 'sati na' viramati: vipriitvednjnmnHshuktikaarjtaadibuddhissuvibhrmsyaapaaydrshnaat| zabdastu zatakRtvo'pi vAdhyamAno yathaivoccaritaH 'karazAkhA zikhare kareNuzatamAste' iti tathaiva tathAbhUtaM bhUyo'pi vikalpamayathArthamutpAdayatyeveti vikalpAdhInajanmatvAcchabdAnAmevedaM rUpaM yat arthA- . saMsparzitvaM nAmeti / taduktam 'vikalpayonayaH zabdAH vikalpAH shbdyonyH| teSAmanyonyasambandhe nArtha zabdAH spRzantyamI' iti // .. [zabdAnAM arthAsaMsparzitvaM na svabhAva iti siddhAntaH] atrAbhidhIyate-bhavedetadevaM ; yadi na kadAcidapi yathArtha zabdaH pratyayamupajanayet, arthA saMsparziyamevAsya svabhAva iti gmyet| bhavati tu guNavatpuruSabhASitAt 'nadyAstIre phalAni santi' iti vAkyAt atiraskRtavAhyArthoM yathArthaH pratyayaH; tataH pravRttasya tadarthaprApteH / na ceyamarthaprAptirarthasparzazUnyAdapi zabdavikalpAt pAraMparyeNa maNiprabhAmaNibuddhivadavakalpata ityupariSTAt vkssyaamH|| nanu ! guNavadvaktakAdagulyAdivAkyAt dRSTa evAsamIcInaH pratyayaH-maivama-guNavatAmevaMvidhavAkyoccAraNacapalAbhAvAta // vyatirekataH zabdAnAmayaM svabhAvaH, arthamantarApi pravRttiH iti / zuktirajatAdau adhiSThAnatayA vA'rthasaMspo'stiIti alIkakezAdinaH niradhiSThAnabhramaviSayatvenAvagatasya kathanam // na na virmti-itynvyH| apAyaH-nivRttiH // gunnvditi| guNAH-pramAdapratAraNAdyabhAvarUpAH / / aGgalyAdivAkyAt-aGgulyame hastiyUthazatamAste ityAdivAkyAt / 1 satI--ga. artha-kha. avagamyate-kha Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bADikam 3) zabdAnAmosaMsparzitvaM na svAbhAva: 417 [bhapramANavAkyAnuvAdakavAkyaM nApramANam ] yatta Apto'pi kaM cidanuzAsti ...'mA bhavAnabhUtA) vAkyaM dhAdIH aGgalikoTI karighaTAzatamAste iti' ini, tatretikaraNAva. cchinnasya dRSTAntatayA zabdaparatvenopAdAnAtmatiSedhaikavAkyatayA yathArthameva / arthaparatve tu niSedhakavAkyataiva na syAditi / tasmAdAtavAkyAnAmayathArthatvAbhAvAna svato'rthAsaMsparzinaH zabdAH puruSa doSAnupaGgakRta evAyaM viplavaH // [vaktRguNadoSAveva zabdasyArthasaMspazatadabhAvayomalam ) * nanu ! AptairevaMvidhavAkyAprayoge'pi sandigdho vyatirekaHkiM zamdAnAM tadRzasvabhAvAbhAvAdayathArthapratyayAnutpAdaH? uta vaktadoSAbhAvAditi / naitadevama-- anuzcaritazabdo'pi puruSo viprlNbhkH| hastasaMjJAdyupAyena janayatyeva viplavam // 42 // [ceSTayA zabdAnumAnAsaMbhavaH ] na ca hastasaMjJAdinA zabdAnumAnam , tatkRtazca viplava iti pakavyam / itthmprtiiteH| utpanne sa kvacinnayAdivAkyAdvijJAne taraGgiNItIramanusarannanAsAditaphalaH pravRttabAdhakapratyayaH puruSamevA . dRSTAntatayeti--nirarthakavAkyadRSTAntatayA'nuvAdamAtramityarthaH / na syAditi-- arthaparatve siddha nirarthakavAkyaniSedhanadRSTAntatA kthmityrthH| bhUtale po nAstItyAdAvapi khalu 'bhUtale ghaTaH' ityetAvAn bhAgaH na svaparaH, kintu nissedhymmrpnnprH|| pUrva (415 pu) 'doSavato'pi puruSasya mUkAdeH' ityuktaM anyathayan puruSaguNadoSayoreva zabdAnAM arthAnyamicAravyabhicArayornidAnamityAha---- anuccaritetyAdi / satkRtaH-zabdakRtaH / tathA ca zabdasyaivAya doSaH, na puruSasyeti bhAvaH / itthmprtiiteH| ceSTAtaH zabdAnumAnAnanubhavAt / taddhetorevataddhe turave madhye kiM tena, iti nyAyena arthAnumAnasyaiva nyAyyatvAt / athavA hastha ... zabdadoSatvenetyarthaH / asminnarthe anubhavamAha---utpannapIti / / NYAYAMANJARI 27 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 zadhaprAmANyaparIkSA nyAyamacarI vikSipati--dhika ! hA! tena durAtmanA vilabdho'smi' iti / ma shbdm| prAptaphalazca pumAMsameva dayAdhate 'sAdhu sAdhunA tenopadiSTam' iti| ataH puruSadoSAnvayAnuvidhAnAt puruSadoSakRta eva zabdAdviplavaH, na svruupnibndhnH| tadabhAvakRta eva ApteSu tUSNImA mIneSu vibhramAnutpAda iti na sandigdho vyatirekaH // arthAsaMsparza: nApyaprAmANyasAdhakaH] nanu! puruSadoSAstatra kiM kuryuH! puruSasya hi 'guNavato doSavato vA zabdoccAraNamAtra eva vyaapaarH| tataH paraM tu kArya zadhdAyattameveti tatsvarUpakRta evAyaM vibhramaH // hamta! tarhi vaktari guNavati sati 'saritastIre phalAni santi' iti samyakpratyaye'pi zabdasyaiva vyApArAt puruSasyoJcAraNamAtra caritArthatvAkAntataH zabdasyArthAsaMsparzitvameva svbhaavH| yuktacaitadeva-yadIpavatprakAzatvamAtrameva zannasya svarUpam ; na yathArthatva. mayathArthatvaM dhaa| viparIte'pyarthe dIpasya prakAzatvAnativRttaH / ayaM tu vizeSa:-pradIpe vyutpattinirapekSameva prakAzatvam, zabdasya tu vyutpsypekssmiti| prakAzAtmanastu zabdasya vaktaguNadoSAdhIne sAdhuH---ajumatiH / ApteSu tUSNImAsIneSu iti zabdaSyati rekopapAdanArtham // 'kiM kuryuH?' ityasyaiva vivrnn-purusssyetyaadi| jJAnA pramAvatadabhAvoM hi krnnsvruupaadhiinau| zAbdabodheca karaNaM zabda evaM / tata prabhAsvatadabhAvau tadadhInAveva vktvyo| puruSaguNadoSau tatra kiM kuryAstAm ? nahi dAhaheturamiH prayojakapuruSAnuguNaM vyasyasyati iti bhAvaH // dhktriityaadi| ayamAzayaH -- satyaM karaNAdhInAveva tau / parantu puruSadoSAt karaNamapi duSTaM bhavatyeva / na hi etAni karaNAni svatantrANi / cakSurAdAvapi hi tulyaiva rItiH / ataH bodhajanane zabdAnAM sAmye'pi, pramAvatabhASI amvayavyatirekAmyA vaktRguNadoSAdhInI iti zabdAnA bhAryA saMsparzitvaM na svabhAvakRtam / / pApavato-ka. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 Adikam 3} prAmANyasvatassvaparatastvavicAropakSepaH ythaarthetrve| ata evAlizikharAdhikaraNakareNuzatavacasi pAdhite'pi punaH punaruzcAryamANe bhavati vibhramaH, prakAzatvarUpAna. paayaat| na tveSa zabdasya doSaH / / / padArthAnAM tu saMsargamasamIkSya prajalpataH / vaktureva pramAdo'yaM na zabdo'trAparAdhyati // 43 // taduktam --pramANAntaradarzanamatra bAdhyate, na punahastiyUthazatamiti shaabdo'nvyH| puruSo hi svadarzanaM zabdena pareSAM prakAzayati / tatra tadarzana 'ca iSTa, duSTaH shaabdprtyyH| aduSTaM cet, aduSTa iti guNavataH puruSasyAduSTaM darzanaM bhavati, doSavato duSTamiti / adRSTA'pi vastu yadupadizyate so'pi buddhidoSa. eva / tasmAt puruSagataguNadoSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt tatkRte eva shaabdythaarthtvaaythaarthsve| taduktam-'tattvamapi bhavati vitathamapi bhavati' iti // . [upasaMhAraH] tenaabhidhaatRdauraatmykRteymythaarthtaa| pratyayasyeti zabdAnAM nArthAsaMsarzitA svataH // 4 // yA tu jAtyAdizabdArthaparAkaraNavarmanA / arthAsaM sparzitA proktA', sA purastAniSetsyate // 45 // [mAmANyasvatastvaparatastvavicAropakSepaH] . pramANatvaM tu zabdasya kathamityatra vastuni / jaiminIyairayaM tAvatpIThabandho vidhIyate // 46 // prAmANyamaprAmANyaM vA srvvijnyaan'gocrH| svato vA parato veti prathamaM pravivicyatAm // 47 // pramANAntaraM-zabdaprayogahetubhUtaM prtykssaadi| artha budhyA hi zabdaracanA // niSetsyate-paJcamAra ke jAtisamarthanAdibhiH / / zabdasya vastuni prmaanntvN--isynvyH| athavA, ityatra vastunihasyasmin vissye| prAmANyamiti / 'sarvavijJAna viSayaM idaM tAvatparIkSyatAm / ceta-ka. pazritocyeta-ka. gocaram-ka. 27* Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 prAmANyasvatastvaratatvavicAra: nyAyamarA praamaannyvicaarprsnggsmrthnm| tatra pakSabhedAca] manu ! zabdaprAmANya cintAvasara sAlapramAprAmANya vicArasya kA prasaGgaH na svAtandhyeNa parIkSaNa, apitu tadartha meSa, smaanmaargtvaat| gathA'nyeSA svataH parato vA prAmaNyaM, tathA zabdasyApi bhvissytiiti| na hi tasya svarUpamiva prAmANyamapi tadvisahazAmiti // taducyate---kiM vijJAnAnAM prAmANyaprAmANyaM ceti dvayamapi svataH uta tadubhaya'mapi paratA? AhosvidaprAmANyaM svataH, prAmANyaM tu parataH? una svit prAmANyaM svataH, aprAmANyaM tu prtH| ini tatra sokhyamatadUSaNam tatra drayamapi svata iti tAvada sAMpratama', pravRttasya visNvaadnaa| yti cui maamaatyninaa kr e phlaah yaan, tahi zuktI rajatajJAna pramANatayA yA pratipannam ? anyathA vA ? pramANatvApramANasye svataH kiM parato'thA ?' iti (zlo. vA-moda-33) mahavAkya atra smaraNIyam // tdrthmeveti| vedaprAmANyasaMrakSaNamevAsya zAstrasya paramaM prayojanAmiti upakrame(pu. 7) ikkamapi smartavyam / kimityaadi| mAdhaH pakSa sAMsyAnAm / dvitIya siddhAntinAM / tRtIyaH saugatAnAm / caturthaH mImAMsakAnAm / prAmANyasya svatamtvaparasasvakoTayoH utpattijJaptibheda nApi bhavaH / prAmANyaM svata: utpadyate, svata: jJAyate ca; evaM parata: utpadyate, parata: jJAyate // iti / jJAnotpAdakasAmagrathaiva prAmANyamapi jJAre utpadyate iti satI svatasvara / jJAnaprAhakasAmanayaiva prAmANyamapi gRhyate iti jJaptI svatastvam / evaM jhAnasAmAnyasAmAgyapekSayA vizisAmagrathA prAmANya utpadyate iti unI paratasvan , jJAnagrAhakasAmanayatiriktasAmagrava prAmANyaM gRhyata iti paratastvam // . dvayamapi svata iti| ayaM bhAvaH sAMkhyAno --vRttareva viSayAkAra pAraNAmAt tasya ca bhramapramAsthale tulyatvAt ubhayApa svata eveti // . 'athA-kha. 'ubhaya-kha. 'zAzvatam-ka. Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThikama 3] sAMsyAdipakSanirAsa: 421 pramANasvaparicchittau visaMvadati tatkatham ? aprAmANya gRhItI yA tasmin kasmAt pravartate ? // 48 (tanabauddhamatadUSaNam patena tRtIyo'pi pakSaH pratyuktaH -- yadapramANyaM svataH, 'prAmANyaM tu' parata iti| svato hyaprAmANye nizcite pravRttina prApnotIti ! kina apAmANyamutpattI karaNadoSApekSam / nizcaye bAdhakajJAnA pekssbh| sat kathaM svatobhavitumaIti? prAmANyasyAvastusvanirAsaH] .. yaza ''aprAmANya'mavastutvAnna syAt kAraNa doSataH ' (lopA / 2.89) iti kaizciducyate, tadapi yatkiJcit / saMzayaviparyayAtmanaH 'pramANasya' vastutvAsadtamaprAmANyamapi vastre gheti / paratastu prAmANyaM yathA nAvakAte, tathA vistareNocyate / [prAmANyApAmANyayoH paratastvA'saMbhavAkSepaH evaJcAyaM tummapi parata iti dvitIyapakSapratikSepo'pi bhaviSyati / atathAtvaprakAzakaM hi pramANa mityuktam / tasya svaprameyAdhyabhicAritvaM nAma praamaannym| atazca parApekSAyAM sasyAM hi parata iti kazayitu citam / na cAsya parApekSA kacidvidyate / sA hi bhavantI utpatto vA syAt ? svakAryakaraNe ghA? prAmANyAMnazcaye vA? utpattIkArakasvarUpamAtrApekSA? ___ aprAmANyaM svataH - bhaprAmANyaM hi prAmANyAbhAvaH abhAvastu nirupANyaH na kaarnnjny.| prAmANyaM guNa-saMvAda-akriyAyadhImamiti yuktaM prtH| 'etena ' ityasyaiva vivaraNaM svato hItyAdi ucyate---anUyate paratasttvi te / gatasammatamiti zeSaH / mImAMsakaH pratyavatiSThate - evaJcati / svakArya ---- arthaprakA gamarUpa pramANaphalam / prathamakarUpe'pi vikalpa pradarzayati kAraketyAdi / kinnaka. gRhI. ka. mAmA-kha. 'smA-ka. karA-kha 'bhaprAmANyasya -kha. 'bhapramANa-pA. *sa cAya-ka. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 prAmANyasvatastvaparatastvavicAraH nyAyamajarI tadatiriktatadgataguNA'pekSA vA ?' kArakasvarUpamAtrApekSAyAM siddha. sAdhyatvam / asatsu kArakeSu kAryasya jJAnasyAtmalAbhAbhAvAt kasya prAmANyamaprAmANyaM vA vintyate? - [guNAnAM sadbhAve na kiJcirapramANam ] - kArakAtiriktatadadhikaraNaguNApekSaNaM tu durghaTam / aprAmANikatvena kAraNaguNAnAmAkAzakuzezayasahazavapuSAM apekSaNIyatvA.. bhAvAta na kAraNaguNagrAhi prtykssmuppdyte| cakSurAdeH parokSatvAt pratyakSAstaguNAH kathama // 49 / liGgaM cAdRSTasambandhaM na sepAmanumApakam / yathA'rthabuddhisiddhistu nirdoSAdeva kArakAt // 50 // jJAnasAmAnyasAmaprayAH anyatararUpatvaM avarjanIyam ] yadi hi yathA'rthatvAyathA'rthatyarUpadvayarahitaM kiJcita upalabdhyAkhyaM kArya bhavet , tataH kAryatraividhyAt kAraNatraividhya mavazyamavasIyeta-yathA'rthopalabdheH guNavatkArakaM kArakaM, ayathA' aeNpalabdheH doSakaluSaM kArakaM kArakam, ubhayarahitAyAstu tasyAH svarUpAvasthitameva kArakaM kAraka miti / ma tvevmsti| dvividhaiva khalviyamupalabdhiH --yathA'rthatvayathA'rthatvabhedena // siddha sAdhyatvaM-asyaivAsmarasammatasvatastvarUpatvAt / AtmAlAmaHutpattiH // parokSatvAt-atIndriyatvAt / nanu jJAnasAmAnyasAmagrImAtrAdhInaM yadi prAmANyaM, tarhi apramAyAmapi sAmAnyasAmagrayAH satvAt tadapi svata evaM sthaaditytraah-ythaarthti| tathA ca doSAH aprAmANyajJAne vizeSasAmagrI, bhato na tat svataH / doSAbhAvamAtrAdeva sAmAnyasAmagrI pramAjaniveti na doSaH / / kAryatraividhyaM vishdyti----ythaarthoplbdherityaadi| . 1pekSA-ka. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtikam 3] prAmANyaM svataH, aprAmANyaM parata iti pakSa: 23 [prAmANyasya svatasvaM, aprAmANyasya paratasva. ca] tatrAyathA'rthopalabdhistAvaddaSTakArakakAyaiva dRSTA / 'dRSTaH kuTilakumbhAdisaMbhavo duSTakAraNAt / tathA mAnAntara'zAtA ttimirAdevicandradhIH // 1 // ayathA'rthopa labdhA ca duSTakArakakAryatvena siddhAyAmidAnI tRtIyakAryAbhAvAta yathA'pilabdhiH svarUpAvasthitebhya patha kArakebhyo'vakalpata iti na guNakalpanAya prabhavati // anumAne ca yava pakSadharmAnvayAdisAmagrI jJAnasya janikA saiva prAmANyakAraNatvena dRssttaa| naMca svarUpasthitAni kAraNAni kAryajanmanyudAsata eva, yena yathA'palabdhijanena nepA' guNakAritA 'kalpyete tyato na santi kAraNaguNAH / / doSAbhAvaH na kArakakoTauniviSTaH marmalyavyapadezastu locanAdaH kAcakAmalAdidoSApAyaniyandhana eSa, na svarUpAtiriktaguNakutaH / aanAthupayogo'pi doSaniharaNAyeva, na guNajanmane / tasmAdavitathA saMvit svruupsthithetujaa| doSAdhikaistu taireva janyate viparItadhIH // 52 // : manu jJAna vaividhyAt sAmagrodvaividhyamAvazyakameveti, bhasmadiSTasiddhireveti zaMkAyAM mAha-tatreti / duSTakAraNAt---kulAlahastadoSAdirUpAta / guNasabhAve pramANAbhAvasyopapAditatvAt, tadvailakSaNyArya mAnAntarakSAtAditi // guNakalpanAye - yathArthopalabdhikAraNatvena guNarUpasyAtirijakAraNAmumAnAya / guNakAritA---guNakAryatA // __manu nirmalaM cakSureva pramAjanakaM dRSTam / atazca doSAbhAva evaM pramAyA atiriktA sAmagrI siddhetyatrAha - narmalyeti / sathA ca doSAbhAvAdiH karaNasvarUpasaMrakSaNamAtropayogI, ma svatirikAtizayajamana iti guNAnAM ma prmaahetusthsiddhiH| mitA-kha. 'yeSA-ka. Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 prAmANyasvatarasvaparatastvavicAra: ata evApramANatvaM parato'bhyupagamyate / janmanyapekSate doSAn bAdhakaM ca svanizvaye // 53 // tasmAnnotpattau guNApekSaM pramANam // [svAyamajarI [kArye'pi na kArakAmvarApekSA ] , nApi svakAryakaraNe kiJcidapekSate arthaprakAzanasvabhAvasyaiSa tasya svahetorutpAdAt / arthaprakAzanameva ca pramANakAryama pravRtyAde:puruSecchAnibandhanatvAt // tathA coktama naiva vA jAyate jJAnaM jAyate yA prkaashkm| arthaprakAzane kiJcit na tutpannamapekSate // 54 // 'mRddaNDacakrasUtrAdi ghaTo janmanyapekSate / udAharaNe tvasya tadapekSA na vidyate ' iti // athavA - sApekSatvaM ghaTasyApi salilAharaNaM prati / yatkiJcidasti, na tvevaM pramANasyopapadyate // 55 // mantra svagrahaNApekSaM jJAnamarthaprakAzakam / tasminnanavabuddhe'pi tatsiddhezcakSurAdivat // 56 // apekSate / pramANajJAnamiti zeSaH / jJAnasya svarUpameva hi tAdRzaM ataH tatra na kAraNAntarApekSA // nanu jJAnasya paramaM phalaM pravRttirvA nivRttirvA / tacca pramANenaiva bhavitumarhati / na hi jJAnapAmAnyAt puruSaH pravartate iti asti doSAbhAvasyApyapekSetyatrAha--pravRttyAderiti / naiveti / jAtaM jJAnaM arthaprakAza rUpameva jAyeta, athavA na jAyate / tasmAdutpannaM jJAnamarthaprakAzane ma svarUpasAmaprayatirikta kAraNAntaramapekSate / sadapekSA- kArakAntarApekSA // nanu tarhi puruSavyApAramantarA'pi ghaTaH udakamAharet iti zaGkAyAmAha -- athaveti / ghaTasya jaDatvAt asti jalAharaNe puruSAdyapekSA / jJAnaM tu svataH arthaprakAzanasamarthaM tatra na kAraNAntaramapekSate / na cAntataH jJAnaM svayaM gRhIta meva arthaprakAzakamiti, tatrAsti kAraNAntarApekSeti vAcyam, jJAnagrahaNamantarA'vi vijayabhAnopapatteH / bhAdvaitayAGgIkArAt / prakaraNaM sarvamidaM zlokavArtika Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhnikam 3) mImAMsakoktaM prAmANyanizcayasya svatastvama 425 uktaM ca -'na hyajJAte'theM kazcidbuddhimupalabhate jAte svanu. mAnAdavagacchati' (zA-bhA-1-1-5) iti / tasmAt svakAryakaraNe'pi ma svagrahaNApekSaM pramANama // [prAmANyanizcayaH na svarUpasAmagrayatiriktakAraNAdhIna: nApi prAmANya nizcaye kizcidapekSate; apekSaNIyAbhAyAt / tathA hi-asya kAraNaguNajJAnAdvA prAmAgyanizcayo bhavet ? bAdhakAmAvajJAnAdvA? saMvAdAdvA? ma tAvatkAraNaguNajJAnAt / kAraNaguNAnAmidAnImeva nirastabhvAt // [guNajJAnasyAsaMbhAvaH] api ca na'kAraNa'guNajJAna mindriya krnn'km| atIndriyakArakAdhikaraNatvena parokSatvAdguNAnAm / apitUpalavyAkhyakAryaparizuddhisamadhigamyaM gunnsvruupm| apravRttasya ca pramAturna kAryapari zuddhirbhaya ta 'tanne'dAnI prAmANya nizcayapUrvakA pravRtirbhavet / anyathA vA'ni zcataprAmANyAdeva jJAnAt pravRtti siddhau kiM pazcAsa. nizcayena prayojanam ? . nizcitaprAmANyAta pravRttI dutikramaH cakakakrakacapAtaH-prabhRttau satyAM kAryaparizuddhigrahaNama , kAparizuddhigrahaNAt kAraNaguNAvagatiH, kAraNaguNAvagateH prAmANyanizcayaH, prAmANyanizcayAta pravRttiriti // vivaraNarUpaM bhavagantavyam / vistara bhayAt zlokA nodAhniyante / ajJAte'rtha iti| tathAca jJAnAprahe'pi arthagraho bhavitumarha yeva // kArya zuddhisamadhigamya jnyaanpraamaannynishcyaanumeym| aprvRttsyeti| saphalapravRttijanakatvAt khalu prAmANya nizcayaH / idniimrthprkaashaadhiinprvRttismye| etatmavRtyanantaraM, phalaprApsyA jJAnasya prAmANyamanumAya, saddhetutayA guNaH anumeya iti guNajJAnaM kutra upayujyata iti bhaavH| anyathA vA ityasyaivavivaraNaM anizcitetyAdi / 'kAraka-kha. 'kAraNa-kha. to-ka. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 prAmANyasvatatvaparatastvavicAra: [nyAyamarI [bAdhakAmAvajJAnaM tu asaMbhava nApi bAdhakAbhAvaparicchedAta praamaannynishcyH| sa hi nAtkAliko pA syAt ? kAlAntarabhAvI ghA? sAtkAliko na paryAptaH praamaannyprinishcye| kUTakArSApaNAdau kiJcitkAlamanumpannabAdhake'pi kAlAntare tadutpAdadarzanAta // sarvadA sadabhAvastu nAsarvakSasya gocaraH // 17 // saMvAdAdapi na prAmANyanizrayaH atha saMvAdAtprAmANyanizcaya ucyate? sahAcyatAm - ko'yaM saMvAdo nAma ? kiM uttaraM tadviSayaM jJAnamAtrama? utArthAntarakSAnama' Aho svidarthakriyAjJAnamiti ? ___ Aye pakSe kaH pUrvottarajJAnayorvizeSaH, yata usarajJAnasaMvAdAt pUrva 'pUrva jJAna prAmANya manavIta? . yatra kutra vA prAmANyaM svata ityAstheyameva] .. api cottarasaMvAdAta pUrvapUrvapramANatAm / badanto nAdhigaccheyurantaM yugazatarapi / 50 // sudUramapi gatvA tu prAmANyaM yadi kasya cit| svata evAbhidhIyeta ko dveSaH prathamaM prati // 55 // yadAha--- kasya cittu yadISyeta svata eva prmaanntaa| prathamasya tathAbhAve vidvaSaH kiNnibndhnH| (zlo. vA. coda-76) iti / [samAnaviSayasyaiva saMvAdakatvam athAnyaviSayajJAna manyasya' saMvAda ucyate--tadayuktama- adshnaat| na hi stambhajJAnaM kumbhajJAnasya sNghaadH|| kAlAntara iti / tathAcetAdRzamAdhakajJAnAbhAvaH aprayojana / kA vizeSa iti| tadidaM andhenAdhAya mArgadarzanatulyamiti bhAvaH // zAnaM-ka. mapyasya-kha. Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtikam 3] saMvAdAt prAmANyanizcayaH na saMbhavati 427 saMvAdaH duradhigamazca athArthakriyAjJAnasaMvAdAtprathamasya pravartakasya jJAnasya prAmANyamiSyate tadapi dhanvasitaprAmANyaM kathamAdimasya' prAmANyamavagamayet ? kazcArtha krayAzAnasya pUrvasmAdvizeSaH, . yadeta dAyattastasya praamaannyaadhigmH| athakriyAzAnatvameva vizeSa iti cet, kila salilajJAnamAdyamavidyamAne'pi payasi pUSa dIdhitiSu pravartakaM raemiti na bhavati vinaMbhabhUmiH / / bhapramAyA bhapi pravartakatvAdi samam . idaM punarartha kayAsaMvedanaM ambumadhyavartinaH pAnAvagAhanAdiviSaya mudetI'tyanavadhAritavyaminAra'tayA tatprAmANya nizcayAya karata iti tadasat-svapne pAnAvagAhanasthApi vyabhicAropalabdheH / / [bhapramAyA api arthakriyAkAritvaM dRzyate) kiJca caramadhAtuviso'pi svapne sImantitImantareNa bhavatIti mahAneSa vybhicaarH|| ___ atha rAgodrekanimittatvena pittAdidhAtuvikRtinibanyanatvena yA tadvisargasya na svasAdhanavyabhicAra ityucyate tadasamaJjasam---- masakRdanubhUtayuvatiparirIbhAdyanvayavyatirekAnuvidhA yatvena tatkAryasvAvadhAraNAt // . arthkriyetyaadi| vastunaH athakriyAkAritvaM svarUpata: na prAmANyanizcayahetuH, kintu tannizcaya eva / tatra 'dha prAmANya kena nirNItam ? vizeSaH--mAmANyasvarUpAMza / etadAyattaH --arthakriyAjJAnAdhInaH / kila iti granthakArazailI pratikAmAta / jJAnasya phalaM pravRttirityanupadamuktam / / dRzamarthakriyAkAritvaM vivakSitamiti zaGkate---idaM punriti| etAzasvityarthaH // nanu bhavaduktaM pAnAdipratimAsamAtraM, na tu pAnAdikam / na hi svApnaalAvagAhanena zarIraM AI bhavatItizaGkAyAM, tatrApi dRSTAntamAha-kiJcati stkaarytvN-yuvtiprirNbhkaarysvm| caramadhAtu nisargabhyeti koSaH / 'mAghasya ka. dadhIna-ka. pIyUSa ka. *mapI-kha. cAra-kha. 'vastrAmANya-ka. 'navadhAraNAva-ka. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 prAmANyasvatastvaparatastvavicAraH nyAyama tasmAdarthakriyAjJAnavyabhicArAvadhAraNAt / satprAmANyaparIkSAyAmanavasthA na zAmyati // 6 // [prAmANyanizcayaH ma pravRtyaGgam ] athavA''ptaphalatvena kiM tatprAmANyacintayA? prathame'pi pravRttatvAt kiM tatprAmANyacintayA?' // 11 // na cedamarthakriyAkSAnamapravRttasya pusaslamuGgavati / matra prAmA NyAvadhAraNapUrvikAyAM pravRttI kAraNaguNanizcayaprAmANyacarcAbaddhacakrakakakacacodyaprasaGgastadayastha eva ___anizcitaprAmANyasya tu pravRttI pazcAttAnarNayo bhavannapi kRtakSaurasya nakSatraparIkSAvat aphala pavetyuktam / - [prAmANyanizcayasya mAdyapravRttI mahasvAkSepaH] sataimAsyAt-dvividhA hi pravRtti:-AdhA ca, AbhyAsikI c| salAdyA yathA - vinihitasalilAvasikamasRNamRdi zarAve zAlyAdivIjazakti parIkSaNAya katipaya bIja knnaavaaprupaa| natastatra teSAmaGkarakaraNa kauzalamabikalamavalokayantaH kInAzA digaI kedAreSu tAni bIjAnyAvapantIti seyamAbhyAsakI pravRtiH / evamihApi prathamaparIkSitapaNa bhAvA deva hA kulazcikAcitipazcidapi vyavaharaMsta yavahAra para statta phala jJAne tasya prAyamaya gacchan punastathAvidhe jAte sati sakhameva pravRtyAdi ke bahAramazaGkitakAlapyaH kariSyatIti na satminA yyti|| Alaphalatvena ... phalama prayanantaraM prAmANyavicAraNena ki sAdhya miti. gheta prAthamikajJAnena pravRtte ne apanatvena anantaraM vA tadvicAraki sAdhya ? mataH prAmANyasya paratastvaM nisvakAzam / etadevopapAdayati --na theda mityaadinaa|| . AdyA---prAthamikI kInAzAH karSakA // kiM tatprAmANyacimnayA- kha rasvapha-ka. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANyasya parasta avasthA yA 429 [bhAdhapravRttAvapi prAmANyanikSamA mAGgam | ucyate dhiSamo'yaM dRSTAnta sajjAtIyatayA bIjaM zakyate yadi veditum / satra tanizcayAdhuktaM nirvizaGka pravartanam // 12 // jAne tathAvidhavaM tu bodhruupaavishesstH| kAryAdA kAragAvA'pi jJAtavyaM na svarUpataH 63 // iti / {prAmANyanizcayasya pramANAntareNa dussaMpAdatvam / kAraNAnAM parokSatvAt na taddArA sadAgatiH / 'kArya tu nApravRttasya bhavatItyupavarNitama // 64 A . tasmAdvaiyarthyacodyasya nAyaM paritikramaH / pavaM nArthakriyAjJAnAta kI prAmANyanizcayaH // 15 // amarthakAraNajJAnasyApi na prAmANyanizcAyakatvam / .. samarthakAraNAnAt yo'pi prAmANyanizcayam / - ghUte so'pi kRtoddhAhastatra lagnaM parIkSate ! 66 5 kilAti kasitaMkusamamakaranda pAnamuditamadhukarakule kasmizcidudhAne dhAdhamAnAyAM vINAyAM nirantaralatAsantAnAntaritavapuSi vidUrAdanavalokyamAne vAra ke vINAvanisaMdhidi rolambanAdasandeha. dUSitAyAM tadamipukhameva pratiSThamAnaH zrotA parivAda ke darzanapathamapatINe svarAnukUlakAraNanizcayAt tanAtIto saMzayanivRteH prAmANyaM nizcinotItyeSa sarathakAraNajJAnakanaH prANyanizcayaH / .. tathAvidhatvaM- ythaarthtvm| kAryAta - phalaprApayAdirUpAt / kAragAta duSTendriyAdirUpAt / / tadA - maadyprvRksso| caiyarthya coya ca prAmANyaviSayakam / samarthakAraNazAnAdityAdikaM vivRNoti-Atavikasiteti / idaM ca rolambanAisandehA. pAdanAya / parivAdake-dhINAvAda / samartha --- sarakAryAnukUlasAmadhyaviziSTa kAryAtu-kha. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 pramANyasvatastvaparatastvavicAra: [nyAyamacarI tatrApi nApravRttasya hetusaamrthydrshnm| evameva pravRttI tu nizcitenApi tena kim // 67 // tannizcayAt pravRttau vA punaranyonyasaMghaTam / tannizcayAt pravRttiH syAt pravRttestadvinizcayaH // 68 // [prAmANyasvatastvopasaMhAraH] tadevaM 'na kutazcidapi prAmANyanizcayaH cakraketaretarAzrayAnaghasthAvaiyAdidUSaNAtItasthitirastItyataH prAmANyanizcaye'pi na kiJcidapekSate pramANam / 'atazcotpattI, svakArya karaNe, svaprAmANyanizcaye ca nirapekSatyAdapekSAtrayarahitatvAtsvataHprAmANyamiti siddhm| taduktam (zlo. vA. coda-47)--- 'svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gRhyatAm / na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate' / [aprAmANyaparatastvopasaMhAraH] . aprAmANyaM tUtpattau doSApekSatvAt, svanizcaye bAdhakapratyayAdisApekSatvAt ubhayatrApi parata ityuktmev| tasmAt pakSa trayasyA. unupapatezcaturtha evAyaM pakSaH zreyAn-prAmANyaM svAH, aprAmANyaM parata iti / [mAmANyAprAmANyayoH paratastvazaGkA manu! cotpattivelAyAM na vishesso'vdhaaryte| pramANetarayostena balAdbhavati saMzayaH / 69 // patkAraNa, tadanumAnAt prAmANyamavyabhicaritaM nizcIyata iti bhAvaH / pavameva-prAmANyanizcayAt pUrvameva // prAmANyanizcaye'pIti / yadA kutazcidapi prAmANyanizcayaH asaMbhavI, bhanubhUyate ca prAmANyaM, sataH tasya svatastvaM arthavalAdeva siddhamityarthaH // pramANetarayoH--prAmANyAprAmANyayoH vizeSaH ityambayaH / uttamupa 'kuta-ka. tata-kha. trayasyAnu-kha. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' ADikama pAmANyasya svatastve'pyaprAmANyasya parataratvama -181 paricchittimAtra pramANakAryama! saca yathA'rthetarapramitisAdhAraNaM ruupN| sAdhAraNadharmagrahaNaM ca saMzayakAraNamiti prasiddhaH pnthaaH| evaM sthite - pramANAntarasaMvAdavisaMvAdI vinA kathama ? pramANetaranirNItiH, atazca parato dvayam // 70 // [prAmANyAprAmANyayoH paratastvAsaMbhavaH] .. tdetdctursrm| satyaM, paricchittireva pramANakAryam / mA punarupajAyamAnava na sandehAdidUSitatanurupalabhyate ityotsargika prAmANyameva sA bhajate / arthaparicchedAca pravartamAnaH pramAtA pramANenaiva pravartito bhavati na sNshyaatprvRttH| sthite caiva sautsargike prAmANye, yatra tasyApavAdaH kvacidbhavati tatrApAmANyam // [aprAmANyahetuH ___apramANye caavshyNbhaavypvaadH| dvividha evApavAdA-bAdhakapratyayA, kAraNadoSajJAnaM c| taduktaM bhASyakRtA (zAva. mA. 1-1-5) 'yatra dueM karaNam , yatra ca mithyeti pratyayaH, sa evAsamIcIna: pratyayaH; mAH ' iti| vArtikakAro'vAha - (lo. vA. coda. 533; 'tasmAdvAdhAtmakatvena prAptA buddhaH prmaanntaa| arthAnyathAtvahetUtthadoSazAnAdapodyate' iti / tatra bAdhakazAnaM pUrvajJAnopadvAreNeva tasmin viSaye jAyata iti samAnaviNyatvAt sapTameva bAdhakam // pAdayati-paricchittIti / zeyapariccheda eva hi jJAnasya kRtyam / zeyaM satra savet pramA, no kSet aprameti // sNdehetyaadi| ma hi puruSaH sarvatra 'mamorapatraM jJAnaM pramA? mavA?' iti vicikitsata ityanubhavasiddhameva / pramANenaiva-prAmANyaviziSTajJAnenaiva / sthitizcava-kha. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 pAmANyasvatasthaparatastvavicAra: [nyAyamarI [asamAnaviSayatve'pi karaNadoSajJAnasya bAdhakaravam ] karaNadoSajJAnaM tu bhinnaviSayamapi kAryakyAdvAdhakatA prtipdyte| yathA 'camasenApaH praNayati' iti darzapUrNamAsAGgatvAt tvrthshcmmH| 'godohanena zukAmamya praNayet' iti kAmyamAnapazunirdezAta 'puruSArtho godohanamityevaM matvarthapuruSArthatayA bhinnaviSyasve'pi camasagodohanayoH praNayana khyakAryamekamiti godohanena nivRtte sasmiMzcamalo nivrtte| evAmaha kAraNadoSajJAnaM doSaviSayamapi dogA.' NAmayathA'rthazAnajananasvabhAvatvAttasya jJAnasya prAmANyaM bAdhate / taduktam (zlo. vA. coda. 58) 'duSTakAraNabodhe tu 'jAte'pi vissyaantre| arthAttulyArthatAM prApya bAdho godohanAdivat' iti // . [bAdhakAbhAvamAtrameva prAmANyAvadhAraNe alam ] yatra punaridamapavAdadvayamapi meM dRzyate, tatra sadotsargika prAmANyamanamoditamAsta iti na mithyAtvAzaGkAyAM nimittaM kizcit / yadAha (zlo. vA. coda. 60)--- 'doSazAne svanutpanne nAzavadhA niSpramANatA' iti / tathA hi ... kazcidutpanna eveha svasaMvedyo'sti sNshyH| sthANurvA puruSo veti ko nAmApavIta tama // 79 // kAryakyAta--yajjJAna prAmANyaM gRhItaM ta smanneva bhaprAmANyanizcayA. ghaanaat| ythetyaadi| pUrvamImAMsAyAM tRtIyasya SaSThe tRtIyAdhikaraNe vicAritamidam / nivRtte iti| praNayana iti zeSaH // mithyAtvaM maprAmANyam / svasaMvedya iti| utpanna: saMzayaH svayaM jJAyata eva saH coro vA ? sthANurga? ' iti sandihAna: na hi upari gacchatiH ataH tatra saMzayatvaM svasaMvedyameva / tadvat jJAnAt pravRtterdarzanena prAmANyamapi gRhItamityeva vaktavyam / manu saIi paprAmANyamapi svata spardhagodohanena-kha 'siddhe'pi-- ti mImAMsakapAThaH / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahikam 3] kutracita saMzayotpatti: na prAmANyasvatastyabAdhikA 433 haThAdutpAdyamAnastu hinasti sakalAH kriyaaH| svabhAryApariraMme'pi bhavenmAtari saMzayaH // 72 // vinAzI saMzayAtmeti paaraashryo'nybhaasst| 'nAyaM loko'sti kaunteya ! na paraH saMzayAtmanaH // 73 // iti // [sthalavizeSe saMzayotpattAvapi na prAmANyasvatastvahAniH yatrApi ca kacidvAdhakapratyaye saMzayo jAyate tatrApi tRtiiymaanaapekssnnaannaanvsthaa| na ca tAvatA svtHpraamaannyhaaniH| yatra prathamavijJAnasaMvAdi tRtIyajJAna'mutpadyate tatra prathamasya prAmANyamautsargikaM sthitameva / dvitIyavijJAnAropitAlIkakAluSyazaGkAnirAkaraNaM tvatya tRtIyena kriyate ; na tvasya saMvAdAt prAmANyam // itsyAyAsyatIti cet , saMzayatvaM-apramAtvamiti na paryAyaH / ato na doSa iti bhaavH| nanu sAmAnyata utpanne'pi jJAne 'idaM jJAnaM pramA ? na vA ? ' iti saMzayasya kutracit darzanAt , pramAtve gRhIte tAdRzasaMzayAnutpAdAt , sarvatra saMzayaH kalpanIya iti zaGkAM tIkSNoktibhiH samAdhatte-- htthaaditi| atra saMzaya ityAkarSaH / maatri---vissysptmii| bhAryAyAmiti zeSaH / paaraashyH-gyaasH| 'saMzayAtmA vinazyati' (gI. 4-40) iti kramaH / naaymiti| 'nAyaM loko'sti na paraH na sukha saMzayAtmanaH' (gI. 4-40) iti prAyaH pAThaH // ___ bAdhakapratyaye iti nimittsptmii| tena prAmANyasyaivautsargikasvamuktam / kuto na hAniH ? itytraah-yoti| Adya rajatajJAnaM, dvitIyaM'mamotpanna jJAnaM pramA? na vA ? ' iti saMzayarUpam, tRtIyaM AdyajJAnasaMvAdi 'rajatamevedam' iti / anena dvitIyajJAnAropitAprAmANyAzaGkAnivartanamAnaM kriyate, na tu nUtanatayA praamaannygrhH| yadA ca tRtIyaM jJAnaM 'nedaM rajataM' ityevaMrUpaM, tadA tat bAdhakajJAnarUpameveti tenAprAmANyameva gRhyate / aprAmANyasya paratastvavAdinAM tu tadiSTameva // 'mutpAdyate-ka. NYAYAMANJARI Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 prAmANyasvatastvaparatastvavicAraH nyAyamaJjarI - yaditu dvitIyajJAnasaMvAdi tRtIyaM zAnaM tadA prathamasyAprAmANyam / taJca parata iSTameva / dvitIyasya tu jJAnasya na tRtIyasaMvAdakRtaM prAmANyam ; api tu saMkalpyamAnakuzaGkA''camanamAtre tasya vyaapaarH| uktaM ca (zlo. vA. 1-1-2-61)-- 'evaM tricaturajJAnajanmano nAdhikA mtiH| prArthyate, tAvata'vaikaM' svata:prAmANyamaznute' iti // .. [zabdasyApi svata:prAmANyam] tadevaM sarvapramANAnAM svataHprAmANye siddha samAnanyAyatayA zabdasyApi tathaiva prAmANyaM bhvti| na ca naisargikamarthAsaMsparzitvameva zabdasya svarUpamiti parIkSitametat (pu. 416) / kintvarthabodhajanakatvAttasya naisargike prAmANye sati puruSadoSAnupravezakAritaH kvaciddhi viplvH| taduktam (zlo. vA. 1:1-2-62)'zabde doSodbhavastAvadvaktadhIna iti sthitam' iti // laukikavaidikazabdAnAM sarveSAM svataH prAmANyam] tatra paureSeye vacasi guNavati vaktari tadguNApasAritadoSatayA tatprAmANyamautsargikamanapoditaM bhvti| na tu guNakRtaM tatprAmANyama , anaGgatvAtprAmANye guNAnAm / bodhakatvanibandhanameva tadityuktam / nanu tRtIyajJAnena AyajJAne'prAmANye gRhIte tena dvitIyaM jJAnaM prametyA veditaM bhavatyeva / tatazca prAmANyamapi parata evetyatrAha-dvitIyasya viti / prathamajJAnArthamevotpannaM tRtIyajJAnaM dvitIyajJAne na vyApArayediti bhAvaH / janmanaH iti pnycmii| tRtIyajJAnaM nirduSTa cet tAvataiva AdyajJAne prAmANyanirNayaH / yadi ca tRtIyajJAne'pi doSazaGkA, tadA caturthajJAnena dvitIyaM jJAnaM saMrakSyate iti tadapari saMvAdApekSA nAstyeva. yataH paJcamajJAnena sAdhyaM dvitIyenaiva sAdhyate / naisargike--autsargike // tat-prAmANyam / arthaprakAzakatve prAte prAmANyamapi prApyata evetyukta 1vaike-ka. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 Ahnikam 3] parataHprAmANyasAdhanopakramaH vede tu praNetuH puruSasyAbhAvAt doSAzaGkeva na pravartate, vktdhiintvaadossaannaan| na ca bAdhakapratyayo'dya yAyavedArthe kasya cidutpanna iti nirapavAdaM vedpraamaannym| Aha ca (zlo. vA. 1-1-2-68) 'ttraapvaadnirmuktirvktrbhaavaalldhiiyNsii| vede tenApramANatvaM na zaGkAmadhigacchati' iti|| tadidamuktam-'tatpramANaM bAdarAyaNasyAnapekSatvAt ' (jai. sU. 1-1-5) iti // [doSAbhAvamAtraM prAmANyaprayojaka, na guNo'pi] girAM mithyAtvahetUnAM doSANAM purussaashryaat| . apauruSeyaM satyArthamiti yuktaM pracakSate // 74 // girAM satyatvahetUnAM guNAnAM puruSAzrayAt / pauruSeyaM tu satyArthamityayuktaM tu manyate // 75 // . na hi puruSaguNAnAM satyatAsAdhanatvaM vacasi khalu nisargAdeva satyatvasiddhiH / guNamapi naravAcAM viplavAdhAyidoSaprazamanacaritArtha saGgirante guNajJAH // 76 // --parataH prAmANyasAdhanopakramaH [vede prAmANyanizcayasyAvazyakatA] atrAbhidhIyate-pratyakSAdiSu dRSTArtheSupramANeSu prAmANyanizcayamantareNaiva vyavahArasiddhastatra kiM svataH prAmANyam ? uta parataH ? iti vicAreNa na naH prayojanam ; anirNaya eva tatra zreyAn / adRSTa pUrvam (pu. 424) / anapekSatvAt -svaprAmANye parApekSAbhAvAt // kutastathA manvate ? ityatrAha - na hIti / guNamiti / kvaciditi shessH|| 1 pauruSeyaM tu-ga. 28* Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 parata. prAmANyasamarthanam [ nyAyamarI tu viSaye vaidikeSvagaNitadraviNavitaraNAdiklezasAdhyeSu karmasu tatprAmANyAvadhAraNamantareNa prekSAvatAM pravartanamanucitamiti tasya prAmANyanizcayo'vazyakartavyaH / tattra parata eva vedasya prAmANyamiti vakSyAmaH // [ pratyakSAdAvapi svataH prAmANyaM kiM utpattau ? uta jJaptau ?] 'yacceda'miyatA vistareNa svataH prAmANyamupapAditaM, tat vyAkhyeyam / svataH prAmANyamiti ko'rthaH ? kiM svata eva pramANasya prAmANyaM bhavati uta svayameva tat pramANamAtmanaH prAmANyaM gRhAti ? iti // [ jJAtau prAmANyasya svatastvaM na saMbhavati ] na tAvat svayameva prAmANyagrahaNamupapannam ; aprAmANikatvAt / tathA hi-yadetannIlaprakAzane pravRttaM pratyakSaM tannIlaM prati tAvat pratyakSa, pramANaM tAvadindriyArthasannikarSotpannamiti jAnrIma evaitat; kimatra vicAryate ? prAmANyaparicchede tu kiM tat pramANamiti cintyatAm / pratyakSam ? anumAnaM vA ? pramANAntarANAmanAzaGkanIyatvAt // vakSyAma iti / atraivAhnike viparItakhyAtisamarthanAnantaraM vakSyati // , nIlaM pratIti / viSayaM prati prakAzarUpaM tat nAtmAnaM pratItyarthaH / jJAnAnumeyatAvAdinAM bhATTAnAmevAtra pUrvapakSitvamiti smartavyam / jJAnasvaprakAzatvavAdastu navamAhnike parIkSyate / indriyArthasannikarSotpannatvAt svarUpataH pramANam / etadubhayAMze na carcA / prAmANyaM utpattAvapi parata eveti Adya: kalpaH upariSTAt vicAryate / grahaNasyaiva mukhyatvAt budhyA sannihitatvAdvA etatkalpasya prathamaM vicAraH // pramANAntarANAmityAdi / upamAnaM zaktigrAhakaM pramANam, atidezavAkyamUlakaM ca / zAbdasthale tu parata eva prAmANyamityanupadamuktam // 1 taccada-ka. 2 cintyam-ka. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] prAmANyasvatastvasAdhakapramANa nAyaka 4:37 [pratyakSeNa svagataprAmANyagrahaNAsaMbhavaH | na tAvat svaprAmANyaparicchede natpratyakSa pramANam, taddhi jJAnamya vA prAmANyaM gRhNIyAt tatphalasya vA tatra jJAtRvyApArAtmano zAnasya bhavanmate nityaparokSatvAna , pratyakSamya mvataH paricchedAnupapattau tatprAmANyasyApi kathaM pratyakSeNa grahaNama // phalasyApyarthaprakAzanAkhyasya saMvedanAtmano nandrasaMsargayogyatA vidyate, yena tadgatamapi yathA'thatvalakSaNaM prAmANya mindriyavyApAralabdhajanmanA pratyakSeNa paricchita // na ca mAnasamapi pratyakSaM phalagatayathA'rthatAvasAyasamarthamiti kathanIyam , tadAnImananubhUyamAnatvAt / na hi nIlasaMvitprasavasamanantaraM yathA'rtheyaM nIlasaMvittiriti saMvedanAntaramutpadyamAnamanubhUyate / anubhave vA tato dvitIyAtprathamotpannanIlajJAnayAthArthyagrahaNAnna svataHprAmANyanizcayaH syAt / tasmAnna pratyakSasyaiSa vissyH|| [anumAnena svagataprAmANyagrahaNAsaMbhavaH] anumAnenApi kasya prAmANyaM nizcIyate? jJAnasya ? phalasya vA ? iti pUrvava'dvAcyam / phalasya tAvattannizcaye liGgatvameva tAvanna ksycitpshyaamH| jJAtRvyAparAtmano jJAnasya tu svakArya bhavedapi liGgama , phalasya kriyAmAtravyAptigrahaNAtsvarUpasattAmAtra - bhavanmate - bhttttmte| jJAnasAmAnyaM atIndriyaM, jJAtatAliGgakAnumitigrAmiti mate pratyakSaM AtmAnamapyagRhNat svagataM prAmANyaM kathaM svayaM gRhNIyAt ? . ananubhUyamAnatvAt / jnyaanaanaamyogpdyaat| nanu jJAnAyogapadya'pi tadgatvAduttarasya mAnasapratyakSasya tadgata prAmANyaM gRhyata eveti cet, tarhi parata: prAmANyamevAgatamityAha --- anubhave veti // phalasya tAvaditi / phalaM hi svakAraNAnumAne li. bhavitumarhati, kAryeNa kAraNAnumAnAt / na tu phalasyAnumAne'nyaliGgaM, bhavet / svakAryauktajJAnaphalam / kriyAmAtrati / phalena hi tadvetubhUta narUpakriyAmAtra 1 dvAtham-kha. 2 tAvatunizcaye-ka. 3 bhavadapi-ka. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 parataHprAmANyasamarthanam nyAyamaJjarI . manumApayitumunsahate, na yathA'rthatvalakSaNaM praamaannym| taddhi phalaM nirvizeSaNaM vA svakAraNasya 'jJAtR'vyApArasya prAmANyanumApayet ? yathArthatvaviziSTaM vA ? Aye pakSe yataH kutazcana phalAt tatprAmANyAnumAne nedAni kizcidapramANaM bhavet / uttaro'pi nAsti pakSaH, phalagatayAthA'rthyaparicchedopAyAbhAvAdityuktam // . [pramANyasya svatastve yathArthAyathArthajJAnayoravizeSApattiH] .. nanu ! 'svAnubhava evaatropaayH| taddhi nIlasaMvedanatayA phalaM svata eva prakAzate / nIlasaMvedanatvameva cAsya yathA'rthatva, nAnyat-yadyevaM zuktikAyAmapi rajatasaMvedane samAno nyAyaH / na hi rajatasaMvedanAdanyA yathA'rthatvasaMvittiriti // [prAmANyagrahasyautsargikatvaM na yuktam] nanu! tatra bAdhakapratyayopanipAte'nAyathA''rthatvamupanIyate / nUnaM cAsya mithyAdarzaneSu dezAntare vA zuktikArajatAdikSAne, kAlAntare kUTakArSApaNAdipratIto, puruSAntare vA jAtataimirike dvicandrapratIto, avasthAntare pItazaGkhAdipratibhAse bhavati bAdhaka prtyyH| tadasatve na tacchaGkA yuktimatItyuktameva // mevAnumAtuM zakyaM, na tu tadgataprAmANyamapi / etadeva vizadayati-taddhIti / nirvizeSaNaM phalaM-yatkiJcitphalam / yataHkutazca neti / bhramAtmakajJAnasyApi tadanuguNaM phalaM astyeva / uktaM, anupdmev|| nIlasaMvedanatayeti / na hi saMvedanamAtraM phalaM ; asaMbhavAt , aprayo jktvaac| shuktikaayaampiiti| na hi zuktirajatajJAnasatyarajatajJAnayoratpattikAle kazcana vizeSa: anubhavasiddha ityarthaH // nanu yatrAnantaraM bAdhakajJAnamanutpannaM tatrAprAmANyagrahaH katham ? iti zaklAyAM, dezAntare, kAlAntare, puruSAntare, avasthAntare vA bAdhakapratyayaH syAdevetyAha--nUnaM ceti / uktameva-'doSajJAne svanne' (pu-432.) ityAdi / zAna-ka. so'nubhava-kha. na yathA-ka. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] prAmANyasaMzayaH na pravRttipratibandhaka: 439 satyamuktamayuktaM tu| evaM hi vadatA bAdhakAbhAvajJAnAdhInaM prAmANyamabhihitaM bhvti| tacca tAtkAlika ? kAlAntarabhAvI vA? iti kalpyamAnaM nopapadyata iti darzitama (pu-426)| tasmAdutpadyamAnameva pramANamAtmanaH prAmANyaM nizcinotIti na yuktametat / / [prAmANyasaMzayAdeva pravRttiyujyate ] ... yadi tu prasavasamaya eva jJAnasya prAmANyaM nizcinuyAmaH, tarhi tataH pravartamAnA na kvacidapi vipralabhye mahi'; vipralabhyAmahe tu / tena manyAmahe - na nizcitaM tatprAmANyaM, saMzayAdeva vyavaharAma iti // [prAthamikajJAnaM ekatarakoTikasaMzayarUpameva] nanu ! saMzayo'pi tadA nAnubhUyata eva 'kimidaM rajatam ? uta na rajatam ? ' iti ; api tu rajatamityeva prtiitiH| na hi saMzayAnAH pravartante laukikAH; kintu nizcinvanta eva viSayamiti kimananubhUyamAna evAropyate saMzayaH? ekataragrAhyapyayaM pratyayaH, tanizcayopAyavirahAta saMzayakoTipatita eva balAdbhavati, yathA- asti kUpe jalamiti bhikSavo prasavasamayaH-utpattikSaNaH / pUrva hi prAmANya nizcayasya pravRttyamagatvaM sAdhitameva / tatraivaM pravRtyarthamapi prAmANyanizcayAnapekSaNAt, pravRttyanantaraM tu sutarA tadanapekSaNAta, jJAnotpattikAla eva yadi na gRhItaM prAmANya, tarhi kadApi grahaNaM na syAdityataH prAmANyaM svata iti siddhaM-iti khalu teSAM vAdaH / evaJca prAmANyanizcayasya pravRttyanaGgatvAt, tadAnIM tadaprahaNamapi yujyata eva / tarhi kadApi tadhaNa na syAdityetattu pRthagvidhArayAmaH / parantu jJAnotpattikAle prAmANyAgrahaNamityeva yuktamiti bhAvaH // rajatamityeveti ! na hi tatra koTyantaropasthitidRzyate // saMzayakoTipatita eveti / ayamatra niSkarSaH - 'evaM bhikSavo manyante !' iti kathane, vAkyAt koThyantarAnullekha ne'pi assyeva mAnasikI kotthyntropsthitiH| kutracit anyatarakoTeH autkaTayAdapi koTyantarAnu / vipralamemahi-ka. 2 rajatam-kha. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 parataH prAmANyasamarthanam [ nyAyamarI manyante - iti / evaM rajatamidamityeka pakSagrAhyapi tadAnIM pratibhAsaH vastuvRttena saMzaya eva / yadi hi pramANatayA'sau gRhyeta, kathaM kvacidvisaMvadet ? apramANatayA tu gRhyamANaH kathaM pumAMsaM pravartayet ? ubhAbhyAmapi rUpAbhyAM atha tasyAnupagrahaH / so'yaM saMzaya eva syAt iti kiM naH prakupyasi ? / / 77 / / [ prAthamika jJAnasya saMzayAtmakA paryavasAnam ] yattu nAnubhUyate saMzaya iti - satyam - ananubhUyamAno'pi nyAyAdabhyaste viSaye'vinAbhAvasmaraNAt sa parikalpyate ; nizcayanimittasya tadAnImavidyamAnatvAt / saMzayajananahetozca sAmagrayAH sannihitatvAt / tathA hi-yathA'rthetarArthasAdhAraNo dharmo bodharUpatvamUrdhvatvAdivat tadA prakAzata eva / na ca prAmANyAvinAbhAvI vizeSaH kazcana tadAnImavabhAti / tadagrahaNe ca samAnadharmAdhigamaprabodhyamAna' vAsanAdhInA' tatsahacaritaparyAyAnubhUtavizeSasmRtirapi saMbhavatyevetIyatIyaM sA saMzayajananI sAmagrI sannihitaiveti kathaM tajjanyaH saMzayaH na syAt ? [prAthamikajJAne tatkAle tatra vizeSagrahaNAsaMbhavaH ) nanu ! pramANabhUte pratyaye jAyamAna eva tadvato vizeSaH parisphuratIti kathaM vizeSAgrahaNamucyate ? lekhaH, kutracittu koTayantarAnullekhaH bhavasarAbhAvAdapi / idameva jJAnaM saMzayakSamaM avadhAraNAtmakaM prAthamikapravRttihetuH / na 'koTidvayAnavamarzAt ' ( pu - 441 ) iti vakSyamANena na virodhaH / 442 puTo'pi draSTavyaH // ubhAbhyAM prAmANyAprAmANyAbhyAm // saMzayaH saMzayarUpaH / abhyaste - asakRdanubhUte / itarasthaleSu tathAnubhavAt ityarthaH / itarArthaH bhayathArthaH // jAyamAna eveti / ayamarthaH ( 430 pu) pUrvamupapAditaH // 1 vAsanA - ka. etAzeSu Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahikam 3] prAthAmekaM jJAnaM anavadhAraNarUpam 441 bho mahAtman ! kathyatAM saH vishessH| na hi taM vayamanupadiSTa kRzamatayo jaaniimH| yadi tAvat spaSTatA vizeSaH / zuktikAyAmapi rajatAvabhAsaH spaSTa eva! na hi tatrAnadhyavasAyakAluSyaM kiJcidasti // atha niSkampatA, zuktikAyAmapi rajatAvabhAso niSkampa eva / na hyasau jAyamAna evAmulyagrAdivAkyakaraNabodhavatkampamAno jAyate // ___ atha nirvicikitsatA, zuktikAyAmapi rajatAvabhAso nirvicikitsa eva, kiMsviditi koTi dvayAnavamarzAt // atha yasmin sati bAdhA na dRzyate so'sya vizeSa iti, nanvetadeva pRcchAmi- kasmin sati bAdhA na dRzyata iti; sarvAvasthasya bAMdhadarzanAt / na cAso ciramapi cintayitvA 'vizeSo darzayituM zakyaH // atha svaviSayAvyabhicAritvameva vizeSaH; sa tadAnIM nAvamAlata ityuktam (pu 427) / api ca yadi tathAvidho'pi vizeSaH samasti, tarhi yatra jJAne'sau na dRzyate, tataH kimiti pravartate ? tadvizeSadarzI vA pravartamAnaH kathaM vipralabhyetetyuktam // prAthamikajJAnasyAnirNayAtmakatve'pi na pravRttyAdivirodhaH] yadayaM sthANupuruSa saMzaya vadasaMvedyamAno'pi tadAnImastyeva bodhe yathA'rthataratvasaMzayaH // spaSTa eveti / na hi viSayaprakAzanAMze vailakSaNyaM dRzyate // niSkampatA--viSayAcAJcalyam , niSkampapravRttyaGgatopayuktam // nirvicikitsatA - asaMzayarUpatA, iyaM ca pravRttyoka vyapratibandhikA / yasmannityAdi-bAdhadarzanAnahateti yAvat / srvaavsthsyti| vastutaH pramAtmakamapi jJAnaM kadAcit vipralaMbhakavAkyAdibhi: agRhItadoSaiH bAdhyata eva // kimiti--katham ? bhAdyajJAnaviSaye (439 puTe TIkA) pUrvoktaM abhisandhAyAha-sthANupuruSetyAdi / / vizeSayitu-kha. 2 sthANurnapuruSa:-kha. (anantarapuTAnuvarti) nizcaya-ga. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 parata:prAmANyasamarthanam nyAyamaJjarI na cAsau kalpyamAno'pi vyavahArasya lopakaH / tenaiva vyavahArasya siddhatvAtsarvadehinAm // 78 // atazca saMzayAdeva vyavahAraM vitanvatAm / laukikAnAM prayoktavyAH nAbhizApaparaMmparAH // 79 // prAthamikajJAnaM anavadhAraNarUpam ] na ca sarvathA sNshysmrthne'smaakmbhiniveshH| prAmANyaM tu jJAnotpattikAle gRhItumazakyamiti naH pkssH| prAmANyAgrahaNamevAnadhyavasAyasvabhAvaM saMzayazabdeneha vypdekssyaamH| prAmANyAgrahaNaM ca prdrshitm| pratyakSeNAnumAnena vA satA pramANenAtmanaH pramANatvaparicchedAyogAt / tasmAt svayaM prAmANyaM gRhyata ityeSa durghaTaH pakSaH // prAmANyaM svata utpadyata iti pakSo'pi na yuktaH] atha svataH prAmANyaM bhavatItyeSa pakSa AzrIyate, so'pyayuktaH / kAryANAM kAraNAdhInajanmatvAt , prAmANyasya ca kAryatvAt / asti ca prAmANyam , vastu ca tat , na ca nityam, iti kAryameva tat / kArya ca kAryatvAdeva na svato bhavitumarhati iti // [pramANajJAnaM na jJAnasAmAnyasAmagrIjanyam ) athotpattau svakArakAtiriktaguNAnapekSitvameva prAmANyasya svatobhavanamucyate, na punarakAryatvameveti- tadapyasamyak samyagrUpasya kAryasya gunnvtkaarkvytirekennaanisspttH| dvividhaM kArya nanu saMzayAt pravRttiH kathamityatrAha-na cetyAdi / tenaivaanavadhAraNAtmakajJAnenaiva / kvacidanadhikavyayAyAsasAdhye, matAdRze'pi utsAhAcatizaye sati vA, saMzayAdapi pravRtti: loke dRzyata ityapyavadheyam // kaaryaannaamityaadi| 'svata utpadyate' ityukte zabdataH kAraNasAmAnyApekSAbhAvaH pratIyate iti idaM dUSaNamuktam // ____ 'svata utpadyate' ityasya tarasammatamarthamanUya dUSayati-atheti / svaM-jJAnam // Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] prAmANyasya guNAdhInatvam 443 bhavati, smygsmygvaa| tatra guNavatA kAraNena samyakkAryamutpadyate, doSavatA tvasamyagiti // [sAmAnyasAmagrIjanyaM tu kArya kutrApi na bhavati nirdoSaM nirguNaM dhA'pi na samasyeva kAraNam / ata eva tRtIyasya na kAryasyAsti saMbhavaH // 8 // samyajjJAnotpAdakaM 'kArakaM dharmi svarUpAtiriktasvagatadharmasApekSa kAryanirtakamiti sAdhyo dharmaH, kArakatvAt , mithyAzAnotpAdakakArakavat / samyajjJAnaM vA dharmi, svarUpAtiriktadharma sambaddha kAraka niSpAdyamiti sAdhyo dharmaH, kAryatvAt , mithyAjJAnavat // pramAhetoH guNasya sadbhAve pramANam ] AyurvedAgamAccendriyaguNAn pratipadyAmahe / yadagI vaidyAH svasthavRttaroSadhopayogamupadizanti, tat guNopayogAyaiva; na doSazAntaye / dRzyate ca tdupdissttaussdhopyogaadindriyaatishyH| tadviSaya nirdoSamityAdi / 'nirvizeSa na sAmAnyam' iti hi nyaayH| nIlapItAdiyAvaddhaTavizeSA eva hi ghaTasAmAnya naam| nIlapItAdivizeSarahitaM ghaTo nAma sAmAnya kinycinnaastyev| ata eva ghaTotpattisthale nIlAyanyataravizeSasAmagrI aavshykii| tatparityajya ghaTasAmAnyasAmagrIti na kaacid'sti| yadyapi sAmAnyakAryakAraNabhAva: vizeSakAryakAraNabhAva: ityAdivyavahArosti, parantu idaM nirUpaNamAtram / viSayadRSTayA tu vizeSasAmagrImantarA sAmAnyasAmagrI na tisstthedev| na hi nIrUpaH kazcitkapAlaH tisstthet| evaM jJAnaM pramAbhramabhedaminnaM ceta , tayossAmagrIbhedo'pi durphnvH| atazca jJAnasAmAnyasAmagrayaiva pramAyA utpattiriti bAlizabhASitam // smyjnyaanetyaadi| AdyaM anumAna sAmagrIpakSakaM, dvitIyaM sAmagrya (kArya) pakSakam // AyurvedapadaM sNjnyaa'tr| nanu AyurvedaH rogarUpadoSanivRttimeva vakti, na tu guNamapIti cettatrAha-svasthavRtteriti / roganivRttyanantaramapi hi puSTayAdiguNalAbhAyApyauSadhamupadizyata eva // kArakarmi-kha. sambandhavatkAraka-kha. vedAcca-kha.. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 parataH prAmANmasamarthana m [ nyAyamaJjarI eva ca loke nairmalayavyapadezaH, na doSAbhAvamAtrapratiSTha ityalaM vimardena / tasmAdutpattau guNAnapekSatvAt svataHprAmANyamiti yaduktaM tadayuktam // [kevalasya pramANasya svakArye na parAnapekSatvam ] yadapi ca svakAryakaraNe pramANasya parAnapekSatvamucyate - tadapi vyAkhyeyam / kiM pramANaM svakAryakaraNe nirapekSam ? sAmagrI vA ? tadekadezo vA ? tajanyaM vA jJAnamiti // tatra sAmagrayAH satyaM svakAryajanmani nairapekSyamasti / na tu tAvatA svataH prAmANyam, tatparicchedasya parAyattatvAt // sAmagrathantargata kArakasya svakArye parApekSatvamaparihAryam ; ekasmAt kArakAtkAryanirvRttyabhAvAt // jJAnaM phalameva na pramANamityuktam (pu. 182 ) / na ca phalAtmanastasya svakArya kiJcidasti, yatra sApekSatvamanapekSatvaM vA'sya cintyeta / puruSapravRtyAdau tu tadicchAdyapekSatvaM vidyata eveti yatiJcidetat // [prAmANyanizcayasya parAdhInatvam ] yadapi prAmANyanizraye nairapekSyamabhyadhAyi (pu. 425 ) - tadapi na sAMpratam / prAmANyanizcayasya hi dvayI gatiH, nAstitvam, kAraNA'pekSitA vA' ; na punarasti ca prAmANyanizcayaH, kAraNAnapekSazceti kiM pramANamiti / pramANapadaM hi pramAyAM tatkaraNe ca vartate / pramAkaraNamapi yAvatsAmagrIrUpaM, pratyekazo'pi pratyekamapi karaNatvAnapAyAt / tathA ca sAmagrayAH svakAryakaraNe nairapekSyamucyate ? uta pratyekaM karaNasya tattvamucyate ? uta phalarUpapramAyAH tattvamucyate iti vikalpaH // satyaM nairapekSyamiti / itarApekSAyAM hi sAmagrIvaikalyaM siddhameva / na viti / pramAsAmI hi pramAM janayet na tu pramAtvamavagamayet // 6 pUrvaM tasya pramANabhAve tu phalaM hAnAdibuddhayaH' (pu. 171 ) ityuktaM smaraMnnAha-- puruSeti // dvayI gatiriti / tRtIyA tu gatiH sadAtanatvarUpA'nanubhavaparAhatA / pekSitA-ka. 2 kAraNatA - ka. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] parataHprAmANye nAnyonyAzrayAdidoSAH 445 zakyate vaktum / tatra prathamapravartakapratibhAsaprasavasamaye tAvannAstyeva prAmANyanizcaya ityuktam (pu. 140) / na hi nIlagrAhiNA pramANena 'nIla'svarUpamiva svaprAmANyamapi tadAnIM nizcatuM zakyata iti / kAlAntare tatprAmANyanizcayaH satyamasti, na tu tatra nairapekSyam , pravRttisAmarthyAdhInatvAttannizcayasya / / jJAnAnAmasthiratve'pi prAmANyaM paratograhItuM zakyam ] nnu| kSaNikatvAkAlAntare jJAnameva nAsti, kasya prAmANyaM nizcinumaH ? zizucodyametat-aprAmANyamapi bAdhakapratyayAdinA kAlAntare kasya nizcinumaH? kSaNikatvena jJAnasyAtItatvAt / atikrAntasyApi smaryamANasya jJAnasya', 'tadutpAdakasya vA vartamAnasya kArakacakrasyeti cet ---prAmANyanizcaye'pi samAno'yaM panthAH // . [prAmANyasya paratograhaNe'pi nAnyonyAzrayAdiH] yatpunaH kAlAntare tannizcayakaraNe dRSaNam --itaretarAzrayatvaM vA? muNDitazironakSatrAnveSaNavadvaiyarthya veti varNitam (pu. 428)tatrAdRSTe viSaye prAmANyanizcayapUrvikAyAH pravRttarabhyupagamAnnetaretarAzrayaM cakrakaM vaa| dRSTe viSaye hyanirNItaprAmANya evArthasaMzayAt pravRttirUpama, anarthasaMzayAcca nivRttyAtmakaM vyavahAramArabhamANo dRzyate lokH| etadeva yuktamityuktaM (pu. 139) na prAmANyanizcayapurassaraM pravartanamiti kuta itaretArazrayam // prvRttiityaadi| na hi kAlAntare'pi pUrvotpannamamANasAmagrI avtisstthet|| - aprAmANyamapIti / aprAmANyaM parata iti hi tanmatam / pUrNasAmagrayAH sattve kAryAvazyaMbhavAt , kAryasya pUrvameva niSpannatvAt vartamAnasya kArakaca. kasyetyuktam // anarthasaMzayAt- balavadaniSTAnubandhitvasaMzayAt / pravartanaM noktaM ityanvayaH // 3 lIna-kha. / smaryamANasya-ka. kha. tadutpAdasya-kha. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 parataHprAmANya samarthanam nyAyamajarI - vaiyarthaM tu dRSTe viSaye satya miSyate, kintu tatra pravRttisAmarthyena prAmANyaM nizcinvan Aptoktatvasya hetoH prAmANyena vyAptimavagacchatIti adRSTaviSayopayogivedAdipramANaprAmANyaparicchede pAraMparyeNopAyatyAt svaviSaye vyartho'pyasau tatra sArthakatAmavalambata isydossH|| [pravRttisAmarthya nAma arthakriyAjJAnameva] .. . ki punaridaM pravRttisAmarthya nAma ? yataH prAmANyanizcayamAcakSate naiyyAyikAH--ucyate-pUrvapratyayApekSottarA saMvit pravRttisAmarthya, vizeSadarzanaM veti puurvaacaaryaisttsvruupmuktm| tatpunarnAtIva hRdayaGgamamiti bhASyakRtaiva-'samIhA pravRttirityucyate, sAmarthya punarasyAH phalenAbhisambandhaH' iti vadatA'rthakriyAkhyaphalajJAnameva pravRttisAmarthyamiti nitim // __ [arthakriyAjJAne prAmANyagaveSaNamanapekSitama] __ yatpunaH arthakriyAjJAnasyApi pUrvasmAt ko vizeSaH ? tasyApi 'cAnyata: prAmANyanizcayApekSAyAnavasthetyuktam (pu. 427)--- tadapi sakalaprANabhRtpratItisAkSikavyavahAravirodhitvAdasambaddhAbhi nanu tarhi loko'pi kutracit dRzyamAnAyAH prAmANyanizcayArthapravRttaH kA gatiH? iti cet, na sarvathA vaiyyarthyamityAha-kintviti / AptoktatvasyabhAloktatvarUpasya // AcakSate-'pravRttisAmarthyAdarthavat pramANam ' iti upakramabhASyam / pUrvapratyayetyAdi / saMvAdarUpeti yAvat puurv| (pu. 427) upapAditadizA saMvAdAt prAmANyagrahaH durghaTa ityataH-vizeSadarzanaM veti| artha,krayAjJAnasyApi vizeSadarzanavizeSatvAt tAdRzaM svasammatameva / parantu saMzayottarastale saMzayanivartakaM yat vizeSadharmadarzanaM, tatta na sAkSAt prAmANyanizcAyakam , apitu arthakriyAjJAnadvAraiveti bhasyaiva prAmANyanizcAyakatvaM yuktmitybhipraayenn-atiiveti|| nAmyantaH-ka. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] parataHprAmANye nAnavakhAdiH 447 dhAnam ; aparIkSaNIyaprAmANyatvAdarthakriyAzAnasya / pravartaka na sarvajJAna pravRttisiddhaye parIkSaNIyaprAmANyaM vartate / phalajJAne tu siddhaprayojanatvAt prAmANyaerIkSApekSaiva nAstIti kuto'navasthA? [arthakriyAjJAnasya sAkSAdanubhavarUpatvena prAmANyanizcayAnapekSatvam ] saMzayAbhAvAdvA ttpraamaannyvicaaraabhaavH| pravartakaM hi prathamamudakajJAnamavidyamAne'pi nIre mihiramarIciSu dRSTamiti tatra saMzerate jnaaH| arthakriyAzAnaM tu salilamadhyatinAM bhavat tadavinAbhUtameva bhavatIti na tatra sNshyH| tadabhAvAnna tatra prAmANyavicAraH, vicArasya saMzayapUrvakatvAt // bhirthakriyAjJAna vizeSadarzanarUpaM ca __vizeSadarzanAdvA phalajJAne prAmANya nishcyH| kaH punarayaM vizeSa iti cet, yo'yaM zaucAcamanamajanAmarapitRtarpaNapaTakSAlanazramatApanodanavinodanAdyanekaprakAranIraparyAlocanaprabandhaH, na hyayamiyAn kAryakalApo mithyAzAnAtpravRttasya kvacidapi dRssttH|| [svApnikArthakriyAjJAnAt jAgradarthakriyAjJAnaM vilakSaNam | svapne'pyasya prabandhasya darzanamastIti cet-na-svamadazAvisadRzavispaSTajAgradavasthApratyayasya sNvedytvaat| eSo'smi, - prAmANyApekSAnapekSayoH saMbhAvitaM vinigamakamAha-pravartakamiti / bahuvittavyayAyAsasAdhye yAgAdau pravartakajJAnaM prAmANyamapekSata evetynupdmukttvaat-srvpdm| siddhaprayojanatvAt-pipAsAzAntyAdoH spaSTa anubhavAt // pravartaka-phalajJAnayovaiSamyamevopapAdayati prakArAntareNa-saMzayAbhAvAdveti / tadavinAbhUtaM-avinAbhUtaM ; na hi marIcikAjalena pipAsAzAnti:, zarIrakledo vA saMbhAvyatetyAzayaH // svpndshaavisdRsheti| svAmikajalAdinA svAmikazarIrakledAdiranubhUyata ev| jAgratkAlikazarIrakledastu nAstyeveti asti mahat vailakSaNyam / yadyapi 'caramadhAtuvisargo'pi svapne sImantinImantareNa bhavati' ityuktam (pu. 427); athApi, adhIraprakRtInAM rajau sarpajJAnameva yathA bhaya-kampa Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 parata:pramANyasamarthanam [nyAyamacarI jAgarmi, na svapimi-iti svapnavilakSaNamanidrAya'mANamAnasaH pratyakSameva jAgratsamaya sakalo janazcetayate / na ca tasminnavasare salilamantareNaitAH kriyAH 'pavartamAnA' dRzyanta iti tadvizeSadarzanAt sujJAnamarthakriyAjJAnaprAmANyama // kAraNadoSAbhAvAcca arthakriyAjJAne prAmANyam / kAraNaparIkSAto vA tasmin prAmANyaM nishcessyaamH| yathoktaM bhavadbhireva-'prayatnenAnvicchanto na ceddoSamavagacchema tatpramANAbhAvAt , adumiti manyemahi ' (zA.bhA ]-1-5) iti / tathA hi --- viSayasya calatvasAdRzyAdidoSavirahaH, Alokasya bhalImasatvAdikAraNavaikalyaM, antaHkaraNasya nidrAdyadUSitatvam , AtmanaH kSutprakopAdyanAkulatvama , IkSaNayugalasya timirapaTalAdivikalatvamityAdi svayaM ca kAryadvAreNa, paropadezena ca sarva sujJAnam / ato niravadyakAraNajanyatvAt pramANamarthakriyAjJAnamiti vidmaH // prAthamikajJAne'pi kAraNadoSAbhAvanizcaye prAmANyaM gRhyata eva] yadyevaM prathame pravartaka eva pratyaye kasmAt kAraNaparIkSaveyaM na kriyate? kimartha kriyAjJAne ? na -AyuSman ! Adye'pi jhAne kAraNaparIkSAyAM kriyamANAyAM kaH pramAdaH? kimevaM sati svataH prAmANyaM siddhayati tava ? mama vA parataH prAmANyamapahIyate? kintu lokaH pravartakajJAnAnantaraM phalaprApti prati yathA sodyamo dRzyate, na maraNAdiheturbhavati, tathA'trApi tAdRzAnubhava eva tatkAraNam / anubhavazva satya ev| na hi kazcit 'mama sarpajJAnameva na jAtam' iti manute ; kintu bhakANDa eva tajjJAnaM jAtam' ityeva / atazca jJAnameva sthalavizeSe arthakriyAkArIti na dossH| adhikaM 9 Ahnike // ___ kAraNadoSAnevAha tathA hIti / apragalbhAnAM--paropadezena ceti| cakAraH vA'rthe / kriyaajnyaane-'arthkriyaajnyaane| astu parataH prAmANyaM, tathA'pi prAthamikajJAne kAraNadoSAbhAvanizcayenA'pi prAmANyanizcayasya pratiddhamazAkyatve 'mANaH-kha. vartamAnA-kha, Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAMDikam :) parataHprAmANye'nakkhAparihAra: 449 tathA tatkAraNaparIkSA prti| phalajJAnamevetthaM parIkSyate / Adyasya hi jJAnasya phalajJAnAdeva praamaannysiddhiH| kazca nAma nikaTamupAyamupekSya dUraM gacchediti ! [prakArAntareNa prAthamikajJAne prAmANyanizcayopapAdanam ] atha vA saMzayotpattisAmaryAdeva yathArthetaratvanizcayaH phalazAnena lpsyte| saMzayo hi nAma dvaividhyadarzanAdvinA na bhavatyeva / ma hi sthANupuruSasAhacaryamUrkhatAkhyasya dharmasya yo na jAnAti, sa taM dRSTvA 'sthANurvA syAt ? puruSo vA ?' ita saMzete / evamUrdhvasvava'dvodha rUpatvasya vyabhicAritvAvyabhicArityAbhyAM sahadarzanamavazyamAzrayaNIyam, anyathA tadviSayasaMzayAnutpAdAt / ataH pUrvamavyabhicAritvadarzane siddhe yastadA tatparicchedopAyaH, sa pazcAdapi bhaviSyatIti sarvathA siddhayatyavyabhivAritvanizcayaH // 'phalajJAnAdeva' iti zapathaH kuta:? ityatrAha--kazceti / yadyapyasmatsiddhAtabhaGgabhItyA 'phalajJAnAdeva' iAte na vadAmaH / kintu tasvasthitimanurudhyaiva / purovartivastuni dRSTe, manuSyasya pravRtti: prathamaM jaayte| phalapAptyaprAptibhyAM tu utpannajJAne prAmANyatadabhAvau nizcinoti ityutsrgH| prAthamikajJAne DolAyamAnarUpe sati yadi tantra prAmANyanizcayamapekSate, tadA'pi, 'kiM carcayA? samIpamupasapyaiva niNe yAmaH' iti arthakriyAjJAnArthameva pravartate, na tu klezasAdhye doSAbhAvanizcaye ityapyutsarga eva ityaashyH| gatyantaravirahe tu astu tathaiva / parata: prAmANyaM tu anapohyameveti ca bhAvaH // saMzayotpattisAmarthyAt-prAthamikajJAne 'idaM pramA? na vA!' iti saMzayotpAdanakSamatvAt iti yAvata / sAhacarya-sAdhAraNyam / sahadarzanaM sAdhAraNyajJAnam / ayaM bhAvaH--prAthamikaM jJAnaM tu saMzayakSamamiti anubhavasiddham / saMzayazca koTidvayasAdhAraNadharmajJAnAt / pramAtvatadabhAvarUpakoTidvayasAdhAraNabodhatvarUpadharmajJAnameva tatra saMzayahetuH vaacyH| sena ca pUrva kadAcit bodhatvasya vyabhicaritajJAne, bhavyabhicaritajJAne ca paricayaH bhaavshykH| tadA ca bhanavasthAdibhiyA phalajJAnamUla eva avyabhicaritasva NYAYAMANJARI 29 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 btmaalaa (shaamjaa - minizcitaprAmANyamapi phalajJAnaM bhAvajJAne prAmANyanidhAyakam ] anizcitaprAmANyAdapi vA phalajJAnAt pravartakasya prAmANyanizcayo yuktaH, na tu svataH ; utpattI pramANatadAbhAsayo vizeSA'prahaNAt / phalakSAne ca tadvizeSapratibhAsAt // (parataH prAmANye anaghasthAdoSaparihAraH yatta--vizeSajJAnaM nizcitaprAmANyamanizcitaprAmANyaM veti vikabhanyAnavasthApAdanaM, apratipatti prahatatA kathanaM vA (434-436 pu.)-- tat dRSTaviruddhatvAt pralApamAtramityalamalIkoktavikalpakalApanirmathanoditadurAmodAkhAdanena // __ [mAmANyAprAmANyayoH paratastvopasaMhAraH] sthitametat arthakriyAzAnAtprAmANyanizcaya iti / tadida. . muktam-- 'pramANato'rthapratipattau pravRttisAmarthyAdarthavatpramANam (myA. bhA. 1-1-1) iti| tasmAdaprAmANyavatprAmANyamapi' 'parApekSAmityato dvayamapi parata ityeSa eva pakSaH zreyAn // (prAmANyagrahaNaviSaye jainamatapratikSepaH) __ yattu kazcitprAjJamAnI vadati--- abhyaste viSaye svataHprAmANyama, anabhyaste tu parata:---iti, so'yaM abhyaste viSaye' iti ca pravIti, nizcayo vaagyH| evaJca pUrva phalajJAnenaiva abhyabhicaritatvarUpaprAmANyanizcayasya anubhavasiddhatvAta sarvatrApi tathaiva prAmANyanizcaya iti sidhyatIti // : ___ anishciteti| agRhItAprAmANyAdapIti bodhyam / pravartakasya, jJAnasyeti zeSaH / idaM rajataM iti prAthamikAnubhavo hi zukkirajatasatyarajatasthale ca ekarUpa evopalabhyate / phalajJAne, satIpti zeSaH tdvishessH-prmaatvtdbhaavruupH|| vidyAnandinA tattvArthavArtike ' tatrAbhyAsAta pramANatvaM nizcita svata evaM nH| manabhyAse tu parataH' (1-10-125) ityuktam / * sadanusRtyAnye'pi maannikynndiprbhRtyH| tadetadanya dUSayati yatviti / vizeSa-ca paryantatA-ka. 'prAmANyamapi-kha. parokSa-kha. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam / parataHprAmANyasAdhanopasaMhAraH 451 svatazca prAmANyaM manyata iti svayamevAtmAnaM 'vazcayamAnaM na cetyte| abhyAso hi nAma punaHpunaH prayogaH kriyAyA abhyAvRttiH, viSayasya cAbhyastatA bhUyobhUyaH prvRttiH| atazca svazarIragrahe, nijagRhakuDyastambhAdipratibhAse vA sahasrakRtvaH 'pravRtta'saMvAdazAnajanmanA prAmANya nizcaya ukto bhavati / svataH abhyastatvaM cAnyathA na bhavediti yatkiJcidetat / tasmAt parataH prAmANyamiti siddhm|| [prAmANyavicArasyAnupayuktasvanirAsaH yatpunaH kaizcicodyate-pramANAnAM na priikssnnmuppdyte| taddhi pramANaiH kriyeta? apramANairvA ? pramANairapi parIkSitaiH ? aparIkSitairvA ? natrana nAma 'apramANaH pramANa parIkSaNaM zakyakriyam // pramANairapyaparIkSitaiH tatkaraNe, varaM vyavahAra eva tAdRzaiH kriyatAm ! ki parIkSaNena ? | parIkSitaistu ttpriikssaakrnnmpryvsitm| anavasthAprasaGgAt ityAdi // . tadapyuktena nyAyena parihRtaM bhavati / dRSTe viSaye pramANaparIkSA vinaiva vyavahArAt / adRSTe tu parIkSAyA avazyakartavyatvAdupa. pattezcati // tasmAdadRSTapuruSArthapadopadezi . mAna manISibhiravazyaparIkSaNIyam / prAmANyamasya parato niraNAyi ceti ghetaHpramAthibhiralaM kuvikalpajAlaiH / / 81 // akhyAtisAdhanopakramaH] suzikSitAstvAcakSate-yuktaM, yadamI mImAMsakapAzAH kAzakusumarAzaya iva zaradi marudbhiratidurAtsamutsAyante duSTatArkikaiH / sushikssitaaH-gurvH| amI miimaaNskaa:-bhaattttaaH| ke te mImAMsakAH ? ityatrAha-ye hiiti| bhakhyAtivAdino hi guravaH 'yathArtha 'vAcyamAnaM-kha. 'nAsahasa-ka. 'pravRtti-kha. 'pramANaH pramANa-ka. * pramANa-kha. 29* Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 gurumatoktasvataHpramANyaparIkSA nyAyamadharI ye hi kilAbhyupayanti ca viparItakhyAtivAda akRtAstrAH, prAmANyaM va svata iti ca vadanti, teSAM kutaH kauzalam viparItakhyAtAvabhyupagamyamAnAyAM bAdhyabodhasandarbhasubhikSe sati tatvAdhAdanutpannabAdhake'pi bodhe duSpariharaH sNshyH| saMzaye ca 'saMvAdAdyanveSaNamapi dhruvamavataratIti parataH prAmANyamanivAryam / [bAdhyasya jJAnasyaivAnaGgIkAre tu prAmANyaM svata eva syAta ] ___yadAtuna bAdhyo nAma jagati kazcidapi bodhaH, tadA kiMsAdhayAt saMzeratAM pramAtAra: ? asaMzayAnAzca kimiti paramapekSantAm ! anapekSamANAH kathaM parataH prAmANyaM pratipadyantAmiti nizcalaM svata para. praamaannymvtisstthte|| kathaM punarbAdhyo nAma nAsti bodhaH? zukikAdau rajatAdipratyayAH prAcuryeNa bAdhyamAnA dRzyante--anamino bhavAna bAdhasya- nadi meM bAdhyAH prtyyaaH|| [bAdhapadArthaH] idaM hi nirUpapyatAm ka ivottarazAnena pUrvajJAnasya yAcA? bAdhArthameva na vidmH| yadi tAvannAza eva bAdhaH, sa na teSAmeva / buddharbuddhayantarAdvirodha iti sakalabodhasAdhAraNatvAta / / sarvameveha vijJAnaM ' (pra.pa.naya--) iti vadanti / atastammate bodhaya pramApramAsAdhAraNaM vaktumazakyamiti tajjJAnAt saMzayo duruppaadH| anyathAkhyAni pAdinaH bhaTTasya mate tu bAdhasya bAdhyAbAdhyajJAnasAdhAraNatvAt saMzayaH anivArya iti, tatparihArAya parata eva mAmANyaM balAdaGgIkartavyam / akRtAstrAH --azikSitatarkAH, tarkAkuzalA iti yAvat / / . bhahamatAta sva(guru)matavailakSaNyamAha-yadA viti| kiMsAdhAtakI zasAdhAraNadharmajJAnAt / paraM--prAmANyanizcAyakapramANAntaram / svarayA gacchataH kvacidrathyAdRSTazuktirajatajJAnasya bAdhA'prasastayA prAcuryaNeti / bAghasya anabhijJa:---bAdhapadArthAnamijJaH // teSAM---zuktirajatajJAnAnAm / buddhriti| yogyavibhuvizeSaguNA hi svottarotpannatAhazagumanAzyAH !! saMvAdA-ka. Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdhasvarUpavicAra: Dikam 3] abAdhitAnAmapi atha sahAnavasthAnama. jJAnAnAM sahAvasthAnAsaMbhavAt // atha saMskArocchedo bAdhaH, so'pi tAdRgeSa; saMmyakpratyayopa janita saMskArasyApyucchedadarzanAt / kaJcidbhavadabhimatabAdhya ' bodhA''hito'pi saMskAraH satyapi bAdhakapratyaye nocchedamupagacchati ; kAlAntare tatkAraNatadviSayasmaraNadarzanAt // 453 tadapi samAnam : atha viSayA'pahAro bAdhaH, so'pi durghaTaH / pratibhAta 'sthena viSayasyApahartumazakyatvAt / na hi bAdhakaM jJAnamityamuttiSThati -- yasa pratibhAta tanna pratibhAtamiti // atha tadabhAvagraho bAdhaH-sa tAtkAlikaH ? kAlAntarabhAvI vA ? kAlAntarabhAvitadbhAvagrahaNasya bAdhakatve prAgavagatamuGgaradalitaghaTA grAhiNospi vijJAnasya tadvAdhakatvaprasaGgaH / tadaiva tu tadabhAva grahaNe pratyayadvaya samarpita rUpa dvitayayogAdubhayAtmakameva tadastu vastu ! kiM kasya bAdhyaM bAdhakaM vA ? atha phalApahAro bAdhaH, so'pi na saMbhavati, saMvidaH pramANa: phalasya utpannatvenAnapaharaNIyatvAt / na hi yadutpannaM tadanutpannamiti vadati bAdhakaH // atha hAnAdiphalApahAro bAdhaH, na tasya pramANaphalatvAbhAvAt // hAnAdivyavahAro hi puruSecchA nibandhanaH / na senApatenApi pramANaM bAdhitaM bhavet // 82 / tasmAnna bAdho nAma kazcit // sahAnavasthAnAsaMbhavAt atra yugapat jJAnadvayasya utpAdAsaMbhavaH hetuH // tAha - sakalabodhasAdhAraNaH / vastutastu sospi nAsti mama pUrva zuka rajatajJAnaM jAtaM ityevaM kAlAntare smaraNadarzanAdityAha - kazciditi / asya' saMskAraH ityanenAnvayaH // : ma hItyAdi / rajatasya tatrAbhAvAt na svamyAdRza: apahAra: vaktuM zakyaH // ghaTAbhAvasaMpAdanAya - mudgaradaliteti / tadvAdhakatvaM ghaTavatAbuddhibAdhakatvam kimiti / anyathA kathamubhayorekadA grahaNam ? abhimataM phalapadArtha sphuTayati hAnAdIti / puruSeccheti / ' Asa-kha. pratyaya-ka... bodhAbhi-ka. ' viSayasyA - va. yadyapi pate-ka Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 bhramasvarUpaparizIlanama nyAyamacarI [prakArAntareNApi bAdhyajJAnAsaMbhavopapAdanam ] itazca naasti| sa hi samAna viSayayorvA jJAnayoriSyate ? bhinna viSayayorvA ? na samAnaviSayayoH, dhArAvAhijJAnezvadRpatvAta / nApi bhinnaviSayayoH, stmbhkumbhoplmbhyostdnuplmbhaat| yadi cottareNa jJAnena pUrva'jJAna'gRhItAdarthAdartho'nya idAnIM gRhItaH, tatpUrvajJAnaM kimiti bAdhitamucyate? ___api ca pUrvasmin pratyaye prAptapratiSThe sati AganturuttaraH pratyayaH bAdhituM yuktaH, na puurvH| na caiva dRshyte| tasmAnna yAdhyaM nAma vijJAnamasti / tadabhAvAnna tatsAdharmya nibandhanaH sNshyH| tadabhASAsaMvAdAdyananveSaNAnna parataH prAmANyam / [bhakhyAtyavatAra: nanu ! evaM bAdhe nirAkriyamANe kimamI zuktikArajatAdigrAhiNo viparItapratyayA abAdhitA evAsatAm ?-- AH kumate ! nAmI vipriitprtyyaaH| na hIdRzAnAM viparyayANAmutpattau kimapi kaarnnmutpshyaamH|| pUrva (pu 174) -- tasya pramANabhAve tu phalaM hAnAdibuddhayaH' ityunam , athApi hAnAdipravRttiH puruSecchAmantarA na bhavatyeva / yadi ca puruSaH udAsInaH, tadA hAnasya vA, upAdAnasya asaMbhavena tadadhIna: bAdho'pi durupapAdaH / saH-bAdhya bAdhakabhAvaH / tadanupalaMbhAt-bAdhyabAdhakabhAvAdarzanAt // prAptapratiSTha iti / pUrva hi jJAnaM tadutpattikAle kasyApi bAdhakasyAbhAvAta utpasameva / dvitIyaM tu jJAnaM sajAtavirodhitvAt utpattameva nAlam / na cottaratvameva bAdhakaravaprayojakam , tadA uttarasvAvizeSAt sarva sarvatra bAdhaka bhavediti na kimapi pratiSThitaM bhvet| uttarajJAnasya pramAtvaM na sArvatrikam / bhataH pUrvajJAnamevottaraM. prati bAdhakaM bhavet / tatsAdharmyanibandhanaH-bAdhyajJAnema saha yat sAdhaya bodhasvAdi, tskRtH|| zAnena-kha. bAdhe'pi-kha. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhADhikam / asyAtivAda: 455 na sAvadindriyamevaMvidhabodhavidhAyi bhavitumaIti, sarvadA tadutpAdaprasaGgAt / / nApi doSakaluSita, duSTaM hi kAraNaM svakAryakaraNa eva kuNThitazakti jAta miti tadeva mA jIjanat , viparItakAryakaraNasya kiM vartate? na hi duSTAni zAlibIjAni yavAkurakaraNakozalamavalamberan / tasmAt kAraNAmAvAdapi na viparItapratyayAste // - [bhramasthale jJAnadvayameva, naikaM jJAnam tarika samyakpratyaya eva zuktikAyaryA rajatapratibhAsaH?--ayi mUDha ! nAyamekaH pratyayaH--idaM rajatamiti ; kintu dve pate grahaNa smrnne| idamiti puro'vasthitabhAsvarAkAradharmipratibhAsaH, rajata. miti tu bhAsvararUpadarzanaprabodhyamAnasaMskArakAraNakaM tatsAhavaryAdavagatarajatasmaraNam // .. [bhramasthale dharmajJAnasya smRtirUpatve yuktiH atazcedaM smaraNaM-yataH prAganavagatarajatasya na jAyate, vidita. rajatasyApi rajanyAmanyadA vA sAdRzyadarzanA'dvinA na bhavatIti / na taavdityaadi| viparItapratyayotpAdanamevendriyasya svabhAvazcet, kadA'pi satyapramitirna syAt // doSakaluSitaM, indriyamiti vrtte| duSTAni- svAGkarajanana evAsamaryAni // Dhe iti / indriyasaMyogastu zuktyA saha / jJAnaM tu rajataviSayakam / kathamidaM pratyakSarUpa ekaM jJAnaM syAt ! ataH vidoSyAMze indriyameva kAraNa, vizeSaNAMzastu smRtyaivopasthApanIya iti balAta vaktavyam / tatasa pratyakSasmaraNarUpaM jJAnadvayameva 'idaM rajatam iti / manu satya rajataM dRSTvA yAdRzaH pratyayaH tadutpattikAle anubhUyate, tadavizeSameva zukkiM dRSTvA jAto'pi bhanubhUyata iti kathaM rajatasmaraNamujyate? ityatrAha Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 bhramasvarUpaparizIlanam nyAyamaJjarI [dharmasmaraNasya smRtitvena khyAti sti] smaraNamapi bhavadidamAtmAnaM tathA na prakaTayatIti pramuSitamucyate / svarUpeNa cApratibhAsamAnAyAM smRtAvanubhavasmaraNayoviveko na gRhIto bhavatItyagrahaNamakhyAtirucyate // [bhramasthale vAdivipratipattayaH sathA hi bhrAntabodheSu prasphuradvastusaMbhavAt / catuSprakArA vimati'rudapadyata vAdinAm // 3 // - viparItakhyAtiH, asatkhyAtiH, AtmakhyAtiH, akhyAtiriti / [bhanyathAkhyAteH asarakhyAtAveva paryavasAnopapAdanopakramaH] tatra viparItakhyAtistAvatkAraNAbhAvAdeva nirstaa| api vaM viparItakhyAto trayI gati:-rajataM vA'nyadezakAlamatrAlambanam? zuktikA vA nigRhitanijAkArA satI parigRhItarajatAkArA cha ? athavA anyadAlambanaM anyacca pratibhAti? [zuktirajatajJAnaM na rajataviSayakam] .. tatra yadi rajatamAlambanaM, tadiyamasatkhyAtireva ; na viparItakhyAtiH, asatastatra rajatasya pratibhAsAt // . athAnyadezakAlaM tat astyvetybhidhiiyte| , ihAsannihitasyAsya tena sattvena ko gunnH?|| 84 // smaraNamiti / bhavadapi ityanvayaH / viparItaNyAtipakSe'pi hi smaraNameva rajatopasthApakaM iSTaM ; na hi etat anubhavasiddham / yadi ca smaraNaM viSayamAtraM samarpayati, na svAtmAnamapi smaraNatvena prakAzayati-ityucyate; tarhi asmanmatameva tat / kutastarhi etatsopAnamatItya viparItakhyAtikalpanam ? tthaahiityaadi| bhrAntisthale iyamatra samasyA-indriyAnvayavyatirekAnuvidhAnAt. sAkSAtkaromItyanuvyavasAyadarzanAJca zuktirajatajJAnasya pratyakSatvaM vaktavyam / indriyazuktisannikarSastu vartate. jJAnaM tu rajataviSayakaM jAyate ! kathamidam ? bhanyena sannikarSaH, anyasya jJAnam ? 1 rupapadyeta-kha. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrAdvikam 3] parItasyAtinirAsa: 457 api ca-dezakAlAvapi ki santo pratibhAsete? utAsanto? iti / yadi santo, tarhi 'taddeza'kAlamevedaM rajatamavabhAtamiti na bhrAntireSA syAt / asantau tUbhAvapi rajatavat nAlambanaM bhvitumiitH|| smRtyAkhyasannikarSeNaiva rajatabhAnaM tu ma saMbhavati atha smRtyArUDhaM rajatamasyAM pratItau parisphuratItyucyate, sahi smRtyupArUDhamiti ko'rthaH? smaraNamami jJAnameva, tadapi katha. masadarthaviSayaM syaat| smRteranarthajasvameva svarUpamiti ceta ; astu kAmam ! tatsAmAnyAdatrApyevaM prayoga ityetadapi tAvanna dhuumH| tathA tvanarthajanyayA smRtyA so'rthaH kathamiha sannidhApayituM paaryte| sA hi na spRzatyevA'rtham / tasmAdasannihitarajatAlambanA viparItakhyAtirasatkhyAtene viziSyata eva // [zuktirajatajJAnaM na zuktiviSayakam / atha sthagitanijavapuruSagRhItarajatarUpA zuktikA'tra prakAzata iti neyamasakhyAtirucyate: tadidamapUrva kimapi nATakaM, iyamasmina kRtyA sItA pravRtteti / tathA hi-kimatra'zuktiriti pratItiH? uta rajata miti? zuktikApratIto tu'zuktau zuktireva pratIyate', na 'rajataM iti bhramArthaH kaH? rajatapratItau tu zuktirasAvityatra kiM . etarasamasyAparihArAya dArzanikAH yathAyathaM prayatante----purovarti zuktisaMyuktaM cakSuH rajatasmaraNasahakRtaM sat 'idaM rajataM' iti viziSTavaiziSTyAvagAhijJAnaM janayatIti viparItakhyAtivAdinaH naiyyAyikAH, bhATTAzca / 'viparItameva mayA gRhItam' iti bAdhAnantaraM anusandhAnAta tathA vyavahAraH // ... tthaatviti| svayaM madhasaMsparzazUnyA kathaM tadA arthamupasthApayedityarthaH // kRtyA sItA-mAyA sIteti yaavt| zrImadrAmAyaNe yuddhakANDe indrajitA mAyAsItApradarzanaM kRtaM, tadvadatra kimidaM kApavyamityarthaH / asauviSayaH / kiMpramANamiti / yadA rajataM pratIyate, tadA rajataviSayakaM jJAnamitya . 'uddeza-ka. 'zuktIti-va. 'zaktireva-ka. kha. ' rajatabhramArtha:-ka, rajatamatra-kha. . Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 pramasvarUpaparizIlanam nyAyamajarI pramANam ? bAdhakapratyayAdevamavagataM iti cet, mevam-na hi zAnAntareNAsyAH pratIteviSayo vyavasthApayituM yuktH| bAdhakena hi jJAnena pUrvajJAnagRhItasya vastuno'lattvaM nAma khyApyatAm , na tu tasya viSayo niruupyte| anarthitvAdvA, kadAcidapravRttasya puMso bAdhakAnuspattI vA ko'syAH pratIteviSayaM vyvsthaapyissyti| tasmAdyadevAsyAM cakAsti, sadeva rajatamasyA viSaya iti yuktaM vaktum / zuktistu nigRhitanijavapuriti durvidagdhapAcoyuktiriyam // .. [zuktiH viSayaH, rajatasya pratItiriti tu upahAsyam ye tvAlambanatAM zukteH rajatasyAvabhAsanam / vadantyasmina bhramazAne teSAmatitarAM bhramaH // 85 // ma hyAlambanatA yuktA sannidhAnanibandhanA / satraiva bhUpradezasya tathAbhAvaprasaGgataH // 8 // nadevAlambanaM buddhrydsyaamvbhaaste| . anyadAlambanaM cAnyadbhAtIti bhaNitine vA? // 87 // ato rajatamevaitadvaddhigrAhyamasaca tat / evaM viparyayakhyAtirasatkhyAtana bhidyate // 88 // [asarakhyAtinirAsaH satkimasakhyAtireva sAdhIyasI? tAmevAbhyupagacchAmaHmaivama--sA'pi nopapadyata eva / asatkhyAtiriti ko'rthaH ? prakampyam / tatazca tasya zuktiviSayatvaM katham ? zuktayA sahaiva hi indriyaM saMyukta iti cet, na hi tadA shukterbhaann| bAdhAnantaraM sat jJAyeteti cet---yaH pratIyate sa eva tatra viSayaH ityeva loko manyate / na tu bhatra prmaannaantraapekssaa| bAdhAdarzanasthale tu zuktareva viSayasve pramANa durvacameva sraaN| ato rajata. viSayakasve siddhe natrAsataH rajatasya bhAnAt masarakhyAtAveva vizrAntiH / bhanArthatvAta---jJAnasyaM svaviSayanirNaye jJAnAmtarAnapekSaNAt / apravRttasya---- udAsInasya // tathAbhAvaprasaGgata:----AlambanavaprasaGgataH / tdeveti| gata bhAsate tadevAlambanaM yukt| na sumanyadAsambana, anyasya pratimAsa iti // Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhnikam 3 asatkhyAtinirAsa: 459 kimekAntAsana evArthasya prathanam ? atha dezAntarAdau vidyamAnasyeti? uttAsmin pakSa viparItakhyAtirevaiSA, parairapi tatra rajatasya 'stvaanbhyupgmaat| dezAntarAdau tu tatsattAyAstvayA'pi prtipnntvaat| ekAntAsatastvasya khyAtiriti na pezalama: aakaashnliniipllvaaderprtibhaasnaat| vAsanAbhyAsAdasatAmapi pratibhAsA bhaviSyantIti cet, na, arthamantareNa vAsanAyA apyanupapatteH / arthAnubhavasamAhito hi saMskAro vAsanA kthyte| sA kathamasadarthapratibhAsahetuH syAt / / bhavatvanyA vA bhavada bhimatA kAcana vAsanA, sA'pi svasasvA vizeSa kimiti rajata'mati'mupajanayati, nagagananalinapratIti. miti kutastyo niyamaH? tadalamanayA ! nAtyantamasato'rthasya sAmarthyamavakalpate / vyavahAradhuraM vodumiyatImanupaplutAm // 82 // ___ api ca sattvena pratibhAtIti asakhyAtirapi na viparItakhyAtimativartate // ekAntAsataH---zazazRGgAditulyasya / nanu dezakAlAntaravartitve'pipurato'bhAvAt asarakhyAtirevaiSA, na tu viparItakhyAtiriti zaGkAyAmAhaparairiti / nirupAvikatayA asata: khyAtiriti vaktumakyatvAt , na sarvathAs. sarakhyAti: saMbhavati / nanu taIi zazazRGgAdipratItervA asarakhyAtitvamaGgIkaraNIyamiti cet-tAdRzasyAnubhavasya kasyApyadarzanAt / yatra kacana dRSTasyAmyatra kutracidAnasyaiva sarvAnubhavasiddhatvAt // asatAM-sarvathA'satA kezoNDakAdInAm / tathoktaM bhavedyavedakA. kArA yathA bhraantairniriikssyte| tathA kRtavyavastheya kezAdijJAnabhedavat ' (pra.vA 3.331) iti| - anupalatA-asaMkIrNA iyatI vyavahAradhuraM vornu atyantAsato'rthasya sAmadhye nAvakalpate // vastutastviyamasarakhyAtiH viparItakhyAtireyesyAha --- api ceti / savena, purata iti zeSaH // _ 'sasvAbhyu-ka. vAsanA'pi-kha sattA-ka. miti- ka.kha. asatvena-ka. aLyAti-kha. Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 bhramasvarUpaparizIlanama nyAyamadharI [AtmakhyAtyupapAdanam tasmAdvaramAtmakhyAtirastu--- vijJAnameva khalvetat gRhNAtyAtmAnamAtmanA / bahinirUpyamANasya grAhyasyAnupapattitaH // 90 // buddhiH prakAzamAnA ca tena tenAtmanA bahiH / 'udvaha'tyarthazUnyAMpi lokayAtrAmihedazIma // 21 // [bhAramakhyAtinirAsaH] ucyate-nAtmakhyAtirapi yuktimtii| vijJAnAtmano hi pratibhAse 'ahaM rajatama' iti pratItiH syAt, na 'idaM rajatam' iti / . kiJca-..' yadantaIyarUpaM hi bahirvadavabhAsate' (pra-sa) ityabhyupa-: gamAdiyamapi viparItakhyAtireva syAt / asatkhyAtirapi ceya bhavatyeva, bahirbuddharasattvAt / buddhirastyeveti cet , bahiSTa tAI / cintya---'sata asatA? iti / na tAvat sat, buddhe brbaahytvaabhaapaat| asatve tvasatkhyAtirityuktam // tasmAt khyAtipraye'pyasmina anyo'nyAnupravezini / yuktathA virudhyamAne ca zreyasyakhyAtireva sA // 12 // akhyAtiH sarvairvAdimirapratyAkhyeyA] khyAtitrayavAdibhirapi ceyamapratyAkhyeyA 'nUnamakhyAtiH / AtmakhyAto tAvat AtmatayA vijJAnasya khyAti sti, vicchedapratibhAsAdityuktatvAt // tasmAta-viparItakhyAteH, asarakhyAtezca parasparasAMkaryAdibhiH durniruuptvaat| ahmiti| AtmA hi ahaMprasyayagocara iti sarveSAmanubhavaH / vijJAnarUpasya tasyeva rajatAtmanA mAne tatra Aramana evAdhiSThAnasthAt 'ahaM rajataM isyevAnubhavaH syAt / manu pratyaktAMzasyApi saMvRsyA''varaNAta 'idaM ' iti parAkkena bhAnamityatrAha-kiJcati / bahiSTvaM--parAktam // aatmtyaa---prtyktyaa| vicchedaH - vischittivizeSaH : hadaM' iti parAktamiti yAvat // taha-kha. sadasatvAditi-kha Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 2] akhyAtera varjanIyatvopapAdanam asatyAtAvapi satvamarthasya naiva pratibhAsate, pravRtyAdivyavahArocchedaprasaGgAt // viparItakhyAtAvapi rajatasya sannihitasya jJAnajanakaravam, ajanakasya ca pratibhAso neSyata ev| ataH taMtra rajatasmRtyupasthApitaM rajatamavagatijanakamupagatam / atazca rajatasmRtiraparihAryA / sA ca rajatasmRtirna tadA svena rUpeNa prakAzate, 'smarAmi' iti pratyayAbhAvAt // tasmAt pramuSitAmenAM smRtimicchanti tArkikAH / abhyaste 'viSaye' liGga' pratibandha' smRtiM yathA // 93 // so'yaM smRtipramoSaH tattvAgrahaNaM akhyAtirucyate // evaM satIyamakhyAtiriSyate sarvavAdimiH / tathA prakaTayadbhistu pItaM prAbhAkarairyazaH // 94 // jJAnajanakatvaM neSyata eva ityanvayaH / asannihitatvameva hetuH / sanihitatvAta jJAnajanakarave asaMbhAvite sati, jJAnAjanakatvAt rajatasya pratibhAso'pi na syAt / pratibhAsate su rajataM / atastatra rajatasya sAnnidhya upapAdanIyam / taJca tatra smRsyaivopapAdanIyamiti bhAvaH / svena rUpeNasmRtitvena rUpeNa / / enAM rajatabhAsanAM / pramuSitAM agRhItasmRtisvadharmikA smRti - smRtirUpa icchanti tArkikAH varkakuzalAH / na tu naiyyAyikAH / mayameva smRtipramoSavAdaH / tatra dRSTAnta: ----abhyasta iti / asakRdabhyaste bhojanAdau tRptisAdhanatvaM purata modanadarzanamAtreNaiva pUrveyuranu bhUteSTasAdhanatvanizvayAt purovartinyapi iSTasAdhanatvaM pratyakSeNaiva gRhItamiva bhAsate / athApi satra iSTasAdhanatvasmRtirevAsti / smRtitvaM tu asakRdabhyAsAt tirohitamabhUt / tAdRzasmRtimivetyarthaH / tattvAgrahaNaM smRtisvAgrahaNam // asarakhyA tipadaM bhakhyAtipadamapi ' viSaye-kha. 461 yathA sarvathA'sadarthakhyAtiparaM vyAkhyAtaM, sarvathA khyAtyabhAvaparameveti 'pratibandha - kha. manyAna tatha bhAkSipati Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 bhramasvarUpaparizIlanam nyAyamajharI aikhyAtipadArthaH nanu ! rajatamiti smRteH svarUpollekho mA bhUt ! idamityatra puro'vasthitarmiprItabhAsAt kthmkhyaatiH| ucyate-na puro'vasthitadharmo zukti keyamiti spaSTatayA gRhyate, tathAcAbhyupagame bhramAbhAvaprasaGgAta / kintu tejasvitAdiviparItaM dhrmimaatrmvbhaaste| dharmasArUpyAca tadAnI rajataM smyte| te ete grahaNasmaraNe vivikte api viviktatayA na gRhyate iti vivekAgrahaNamakhyAtiH; na tu'sarveNa sarvAtmanA''prati pattireva / vyadhikaraNayozca grahaNasmaraNayovaiyadhikaraNyaM 'cenna' gRhItaM, kimanyadastu saamaanaadhikrnnym|| na tu yadevedaM, tadeva rajatamiti sAmAnAdhikaraNyena grhnnmsti| sA hi viparItakhyAtireva syAt-vaiyyadhikaraNyAnupagrahAdeva pramAtuH prvRttiH| avivekAtsAdhAraNyAbhimAnena pravRttiriti phalata iyaM vaacoyuktiH|| sAmAnAdhikaraNyena kecittatpRSThabhAvinam / parAmarzamapIcchanti tanna zraddadhmahe vayam // 95 // akhyAtipakSa evaM hi hIyetaikatvavedanAt / pakaizca vitathAkhyAtiH akSaraH kathitA bhavet // 96 // nnviti| svarUpollekhaH-smRtitvAgrahaNam / vivikte' smuccyaanaatmke| dhyadhikaraNayoH --minnvissykyoH| nanu tayoH vizeSaNavizeSyayoH na vaiyadhikaraNyAgrahaNamAtraM, sAmAnAdhikaraNyamapi gRhyata eveti cettatrAha-na viti| __ vaiyyadhikaraNyetyAdi / yadyapi sAmAnAdhikaraNyamapi bhAsata ivaivAnubhavaH, parantu saH vaiyadhikaraNyAgrahaNakRta eva; bhArApagame 'suruSaham' ityAdau duHkhApagamamAtrAt sustrItivaditi bhAvaH // kecit -- ekadezinaH / tatpRSThabhAvinaM. ....- smRtipramoSAnanta. rabhavaM parAmarzaH - viziSTavaiziSTayAvagAhijJAnam / ekatvavedanAt-- zAnadvaya iti zeSaH / dhanaH akssraiH--pryaayshbdaiH| vitathAkhyAtiH-- bhanyathAkhyAtiH sarveNa sarvA-kha. pacA eva-pA, cetika karaNyAva-ka. kha. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akhyAtyaiva sarvavidhabhramanirvAha: [ akhyAtipakSe bAdhakajJAnakRtyam ] nanu / evamakhyAtipakSe pratiSThApyamAne 'nedaM rajatam iti pUrvAvagataraMjana' pratiSedha' bodhI vAdhakapratyayo dRzyamAnaH kathaM samartha'yiSyate ? apratItijJo devAnAM priyaH / na hyanena rajataniSedho vidhIyate kintu prAgagRhIto viSekaH prakhyApyate / na idaM rajataH yadevedaM tadeva rajatamityetannaH idamidaM rajataM iti // Ahnikam 3] 463 etadukaM bhavati - idamanyat, rajatamanyaditi so'yaM vivekaH 'pito' bhavati // [ svAmAnubhavasyApi grahaNasmaraNAtmakatvam ] ; manu ! evaM, ' idaM rajatam' ityAdI smaraNAnubhavayorbhavatu vivekAgrahaNam khame tu kathametadbhaviSyati / bhIge ! kiM jAtaM svapne ? vivekena na gRhyete smaraNAnubhavau kacit / svapne tu smRtirevaikA tathAtvena na gRhAte // 97 // sahazadarzanAdvinA smRtireva kutastyeti cet-na- nAnAkAraNavAtsmaraNasya nidrAkaSAyitamapyantaHkaraNaM smaraNakAraNaM bhavatyeva // * candramAdInAmapi khyAtirUpatvam ] yadyevaM dvicandratiktazarkarAdipratyayeSu kathaM smRtipramoSaH ? A. kuNDazekhara ! kathamasakRdabhihitamapi na budhyase svatviti / jAgradavasthAyAM satyarajatamithyArajatayoranubhava: uktayA yujyate / svamastu sarvo'pi bhrama eva / tatra svapradarzana kimadhiSThAnakam ? kiviSayakam ? kathamakhyAtiH ? iti praznArthaH / samAdhatte - vivekeneti kacitapratkAle / smRtirekaiveti / svapne ekaiva smRti: smRtitvena na gRhyate / adRSTavizeSavazAt darzanasamAnAkAratAM caapdyte| atazcAkhyAtireva / svAmAnubhavasya smRtirUpatve smRtihetoH saMskArasyodbodhakaM kimiti pRcchati --- sadRzeti / nAneti / antataH adRSTAdikameva udbodhakam // kuNDazekhara - 'amRte jArajaH kuNDa, jArajApazadeti yAvat / ' pratibodha-sva iSyate-kha. khyAtitA-kha. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 bhramasvarUpaparizIlanam nyAyamacarI na sarvatra smRtereva prmosso'bhyupgmyte| kintvakhyAtiH, atazcAsau kathaJcitkasya citkacit // 98 // bhavati, anubhavasmRtyovivekAgrahaNaM kacit / kacittu smaryamANasya tathAtvenAnupagrahaH // 99 // dvidhA kRtA kvacidvattirnetrasya timirAdinA / na hi grahItumaikyena zaknoti ziziratviSam // 100 / .. kvacidrasanasaMpRkte pitte tikttvvednaat| . paricchettuM na zaknoti mAdhuryaM zarkarAgatam // 101 / gRhNAti yattu tiktatvaM vastutaH pittavati tat / tathA tu na vijAnAti nigiranneSa zarkarAma // 102 // etena pItazaGkhAdikhyAtayo'pi vyAkhyAtAH // [akhyAtivAdopasaMhAraH tatprayojanakathanena tadevaM sati sarvatra samyagagrahaNa bhrmH| .. na mithyApratyayaH kazcidasti zaGkAnibandhanam // 103 // ajAtamithyAzaGkazca na saMvAdamapekSate / tasmAnna kazcit parataH prAmANyamadhigacchati // 104 // evaM svataH pramANatve siddhe vede'pi sA gatiH / apavAdadvayAbhAvaH vaktavyazcAtra pUrvavat // 105 // kacita-zuktirajatabhramAdau / kacitta-svapme tu / tathAtvena-smaryamANatvena / nhiiti| ekazcandra iti jJAnavatAmapi aGgalyavaSTaMbhAdinA dvau candrau' iti prniitidurtikrmaa| ata: dvicandrajJAne antataH bhinna deshtvaabhaavaamde|| pittepittdosse| tathAcAtra tiktasbe pittavRttitvAgrahaH sarveSAmapi pItaH zaGkhaH'. ityatrApi pItima pittagataM, tadgatatvena na gRhyate // smygiti| samyaktvaM yathAvasthitatvam / evamakhyAtivAdAkIkArasya mUlahetuM prakaTayati---na mithyetyAdi / zaGkAnibandhana-idaM pramA? navA? itishngkaanidaanm| apavAdadvayaM--pUrva (pU. 431) pratipAditam // Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] akhyAtinirAsa: . 465 [akhyAtinirAkaraNam [zuktirajatajJAnaM na jJAnadvayarUpam ] atra pratividhIyate / yaduktaM-idaM rajatamitismaraNAnubhavasvabhAve vivekenAgRhyamANe dve ete zAne iti-tadasAMpratampratyamizAvadekatvenaiva saMvedyamAnatvAt / yadevedaM puro'vasthitaM bhAsvararUpAdyadhikaraNaM dharmisAmAnyaM, tadeva rajatamiti vizeSataH pratipAdyate; yadidamagrataH sthitaM, tadrajatamiti styrjtprtiitivt| anubhUtatayA hi na rajatamatra prakAzate, kintvanubhUyamAnatayA / bhanubhUtatAgrahaNaM ca smaraNamucyate, nAnubhUyamAnatAgrahaNam // [bhakhyAtirapi viparItakhyAtau paryavasthati] svaprakAzA ca saMvittiriti bhavatAM drshnm| tatraiSA rajatasaMvittiH kena rUpeNa prakAzatAmiti cintyam / yadi smaraNAtmanA, kaH pramoSArthaH? athAnubhavAtmanA, tadiyaM viparItakhyAtireva / smRteranubhavatvena, 'zukteriva rajatatvena pratibhAsAt // .. [akhyAtiH durupapAdA ca] atha saMvinmAtratayaiva prakAzate, tadapi na yuktam rajataviSayollekhAt / smaraNAnubhavavizeSarahitAyAzca viSayasaMvitteranu pratyabhijJAvaditi / pratyabhijJAyA bhapi grahaNasmaraNAtmakatve kSaNikavAdAvatAramasaGga iti tatprakaraNe (7 mAhnike) vizadIbhaviSyati / / . naanubhuuymaantaagrhnnm| na ca tatra anubhUtatvAgrahaNamAtraM, tAvateva bhanubhUyamAnatAgrahaNamiva bhavatIti vaktuM zakyam ; satyarajatapratItyapekSayA velkssnnyaannubhvaat| tatrApi vartamAnatAyAmagRhItAyAM pravRttireva na syAt / bhavartamAnatvAgrahaNamAtrAtpravRtyupapAdane ca, antata: bhramapramAvibhAgo'pi durvaca evaM syAt // prakAzatAM-iti tiGantam / kaH ityadhikSepe // - nanu na kevalaM saMvinmAtratayA prakAzate, api tu rjtsNvittvenesytraahsmrnneti| 'nirvizeSaM na hi saamaanym'| nanu purovartitvAMze pratyakSatvaM 1pratibhAsAda-kha. NYAYAMANJARI 30 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 amasvarUpaparizIlanama nyAyamacarI ppttH| na ceyamapratipattireveti vaktumucitama ; madamurchAdidazA visahazasvaprakAzasaMvedanAnubhavAta / yathA idamityaMze svaprakAza saMvedanaM, tathaiva rajatamityatrApi // [idamaMzastha pratyakSatvaM rajAMzasya smRtitvaM ca durvacam ] api ca dvayozcaziyoH samAne saMvedane tatraikaM pratyakSalabdhaM, aparaM smaraNaphalamini 'kutastyo' vibhAgaH? idamityatra ca kimavA bhAmata iti niruupytaam| yadi zuktikAzakalaM, sakalasvagata. vizeSakhacitamavabhAti, tadA taddarzane sati rajatasmaraNasya ko'vasaraH? bhavadapi vA sAdRzyakRtaM smaraNaM na tadavivekAya kalpate, devadattadarzanAnantarodgatatatsadRzapuruSAntarasmaraNavata // . . atha dharmimAtra idamitipratyaye pratibhAti, na shktishaal| . tdvaamissyte| tadeva cedaM sAmAnyadharmagrahaNavazaviruddhasaMskAropanibandhanaviruddha vizeSasmaraNakAraNakaM idaM rajatamiti sAmAnyopakrame vizeSaparyavasAnaM jJAnam / yadidaM tadrajatamiti sAmAnAdhikaraNyAdhamarzAt / rajatAnubhavAbhimAnenaiva ca rajatArthI tatra pravartate // bhakhyAtivAdaH bauddhamatamUlakaH] nanu ! smaraNAnubhavayorvivakamapratipadyamAnaH pravartata ityuktam-.. zrutamidam , yadatra bhavadbhiH dharmakIrtigRhAdAhRtam--'dRdayavikalpAvarthAvekIkRtya pravartate' hati // gRhyata eveti, taduparAgamAtrAta rajatAMze'pi smRtitvAgrahaNe'pi divelakSaNyaM siddhamityatrAha-yatheti // sAmAnyadharmetyAdi / sAmAnyadharmagrahasya vaza:-- adhInaM ; taduvuddhaH ityarthaH; yaH viruddha saMskAraH, tadupanibandhanaM yat viruddhavizeSasmaraNaM tatkAraNakaM jnyaanmitynvyH| virodhazcAtra bhasAmAnAdhikaraNyam / rajatAnubhavAbhimAnenaiva, ma tu zuktitvAjJAnamAtrAt / / 'kutaste-kha. Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtikam 3) akhyAminirAsa: 467 kica cauryamapIda na kathaJcana svArtha pussnnaati| yAvaddhi 'dRzyaM gRhItam' iti na jAtaH pratyayaH, tAvat kathaM dRzyArthinastatra prvRtiH| evamihApi yAvat 'rajataM gRhItam' iti na jAtA pratyayaH, tAvat kutastadathinAM pravRttiH? tasmAdasti rjtgrhnnm| na tu tatsmaraNapramoSamAtram // rajatasmaraNa ca rajatatayA grahaNArthamapekSitam ] nanu ! rajatasmaraNaM vipriitkhyaativaadibhirpynggiikRtmityuktm| satyam-rajatagatavizeSasmaraNamabhyupagatam / yathA hi puro'vasthite dharmiNyU'yatvA disAdhAraNadharmagrahaNAt sthANupuruSagatavizeSAnahaNAdubhayavizeSasmRteH saMzayo bhavati, evamihApi tejasvitAdisAmAnyadharmagrahaNAdvizeSAgrahaNAt rajatagatavizeSasmRtezca tasmin dharmiNi rajatapratyayo bhavati vipryyaatmkH| saMzaye hyabhayavizeSa. smaraNaM kAraNam / iha tvanyataravizeSasmaraNamiti vishessH| ata eva ghAgRhItarajatasyedaM zAnaM notpadyate, sadRzAgrahaNe vA nizIthAdAviti / rajatasmaraNamAtrAt na zuktirajatapratItiH na tvetAvatA smaraNamAtramevedamitIyati sthaatvym| smaraNaanyasya viparyayapratyayasyApi saMvedanAt / ata egha tatpRSTabhAvi kAraNakAryayovivekamajAnAna: pRcchti-nnviti| satyamityAdi / purata: zuktereva satvAt vizeSopasthApanAya rajatasmRtirapekSyate / neyaM smRtireva bhramapadavAcyaH, kintu bhrmkaarnnm| evaM rajatasvopasthityA purovartinamapi tArazaM vizvasiti puruSaH / nAtra smRtipramoSaH, smRteH kAraNAvasthAyAM viramAta , 'idaM rajataM' iti jJAnasya tato bhinnatvAt / agRhiiteti--puurvmpricitetyrthH| nizIthAdI tejasvitAdyagrahaNAt sadRzAgrahaNe tAdRzaH bhramaH notpadyate // evaM kAraNabhUtA smRtiH, na kAryabhUtaviparyayapadavAcyA ityanupadoktamevopapAdayati--na viti| tatpRSThabhAviparAmarzaH--- tAdRzasmRtijanyaviziSTa - tA-ka, Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amasvarUpaparizIlanam [ nyAyamarI parAmarzavAdino varaM satyavAcaH / te hi pratibhAsaM na nihnuvate // [ anyathAkhyAtau kAraNopapAdanam ] yattu viparyayAvagateH kAraNaM vikalpitam, tatroktameva prAmA 468 NikaiH 6 kArya cedavagamyeta kiM kAraNaparIkSayA ? kArya nAgasyeta kiM kAraNaparIkSayA ?' iti // kAryAkasmikatA'nupapattezca kalpyatAM kAraNam ! tacca klRptameva dopasahitamindriyam- - yathA saMskAra sahakAri pratyabhijJAyAmiti // [duSTaM indriyameva bhramakAraNam ] suvate zAlayeo duSTA na yadyapi yavAGkuram / zAlikArya tvapUpAdi janayantyeva kalmaSam // 106 // tasmAddoSa kalitAdindriyAt puro'vasthitadharmigatatrikoNatvAdivizeSAvamarza kauzalazUnyAt sAmAnyadharmasahacarita padArthAntaragatavizeSasmaraNopakRtAdbhavati viparItapratyayaH / samyajjJAnApekSayA ca tadduSTamucyate / svakArye tu viparyayajJAne tatkAraNameva na duSTam / tasmAt rajatamityanubhava eva, na pramuSitasmRtiH // vaiziSTayAvagAhi jJAnam / varaM zreSThAH / atra hetu: --- satyavAca iti / pratibhAsaM - rajatabhAnam // kAryamityAdi / anubhavasiddhe kiM vRthA carcayA ? tadanuguNaM samarthakAraNaM kalpatAmiti bhAvaH / AkasmikatA - hetvanadhInatA / saMskArasahakAri, indriyamityanukarSaH // ' na hi duSTAni ' ityAdyuktaM (pu. 455) samAdhatte - suvata iti / kalmaSaM bIjAnarUpaM kAryamityarthaH / bIjaM hyaGkurajananAya kRptam / trikoNatvAdidharmAH zuktigatAH / nanu kAcAdiduSTaM cakSurna svakAryakSamaM dRSTaM tat kathaM duSTaM indriyaM bhramahetuH ? iti zaGkAM - doSavaicitryAt pariharati- samyagiti / tadeva kAraNaM ityanvayaH / evaM smRtyapekSAyAmapi pratyabhijJAvat bhramaH pratyakSAnubhava eveti nigamayati - tasmAditi // Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3) anyathAkhyAkhyAtisamarthanam 469 [bAdhasvarUpaparyAlocanayA zuktirajatabhrame rajatabhAnopapAdanam ] api ca, nedaM rajatamiti bAdhakajJAnaM pUrvAnubhavaviSayIkRtarajataniSedhamadhigamaya dutpadyate / nedaM rajatamiti- yadahamadrAkSaM tadrajataM na bhavati' iti / prasaktasya cAyaM nissedhH| ananubhUtaM tvaprasaktamapi pratiSidhyamAnaM, rajatamiva 'kanakamapi kimiti na pratiSibhyate ? akhyAtavAdyuktasya bAdhajJAnakRtyasya nirasanam) yattu vyAkhyAtam (pu. 463)-prAganavagatasmaraNAnubhavavivekapratipAdakaM bAdhakajJAnamiti--tat vyAkhyAnamAtrameva, tathA'nanubhavAt / na hyevaM bAdhaka'mutpadyate 'yadaviviktaM tadviviktaM ' iti / ato ytkinycidett| tasmAnna rajata'smaraNaM, rajate vA kadAcidanubhavo'bhUditi smaraNamabhidhIyamAnaM nAtyantamalaukikam // [svamAnubhavasya akhyAtirUpatvAsaMbhavaH] svapne tu svaziracchedAdeH atyantAnanubhUtasya smRtiriti kathyamAnameva pAkaram / janmAntare nijamastakalavanamanubhUtamaneneti cet, idamapi 'subhASitataram-yat janmAntarAnubhUtaM smaryate / tatra ca kutastya eSa niyamaH --yat kadAcideva smaryate, na sarvadA sarvamiti // [svapno'pi nAsadviSayaka:] nanu ! bhavatA'pi asatkhyAti nirasyatA svapnajJAneSu tAdRkSu kiM vaktam ? yadvaktavyaM, 'tat tatraiva zroSyasi (9 Ahnike) / asanna pratibhAtItyucyate, na tvananubhUtamiti // _ 'nedaM rajatam' ityasyaiva vivaraNaM, tadpAnubhavo vA-yadahamityAdi / apiH ydyrthkH| athavA-pratiSidhyamAnaM-pratiSidhyate cet // 'prAganavagata' ityasya viveke'nvyH| rajate iti viSayasaptamI / malaukikaM neti na--lokAnubhavaviruddhamevetyarthaH / / 1 kamapi-ka. muddhATyate-kha. rajatamiti-ka. sva-kha. 'masAram-kha. 'tatraiva-kha.... ...... Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 bhramasvarUpaparizIlanam myAyamacarI [svenAnanubhUtasyApi vastunaH sattvaM yuktameva] nanu ! ananubhUtaM sat kathaM jAnIye? saditi cet zAnaM ; tada. nubhUtamiti-cama-mayA tannAnubhUtaM, anyenAnubhaviSyate / parAnubhUtaM ca saditi zakyate vaktum / parAnubhUte tu smaraNamaghaTamAnamiti nAvayoratra 'vastuni' samAnayogakSematvama // svimasya viparItalyAtirUpatvaM anivAryam / ___ api ca bhavanmate svamasmRteH smRtitvenAgrahaNe, kena rUpeNa grahaNamiti cintym| rUpAntareNa grahaNe vipriitkhyaatiH| sarvAtmanA tvagrahaNe svpnsupuptyorvishessprsnggH| anubhavapratyayazca svapne saMvedyane, na smaraNAnullekhamAtramiti durabhiniveza eva smRti: pramoSasamarthanaM nAmeti // [dvicandrajJAnAdInAM aNyAtirUpatvAsaMbhavaH] dvicandrAdipratyayeSu kathamakhyAtiH / nanu ! uktaM (pu. 464)-'timirasImantitA nayanavRttiH ekatvena gRhItuM na zaknoti zazAGka---iti / bhoH zrotriya! tAdRzI zo vRttiH ekatvamindormA grahIt ; dvinyAnubhavaM tu bhAntaM' va prcchaadyaamH|| nanu cakSurvRttau tadvitvaM, tadgatatvena tu yattasyAgrahaNaM sa eva bhrama:-naitadevam-netravRtteH sarvatra parokSatvAt / / kimekacandrabodhe'pi vRttyekatvaM pratIyate ? iyaM hyagRhyamANaiva cakSuttiH prakAzikA // 107 // nanviti / yadyananubhUtaM bhAti, tarhi kathaM tasya sattvamavagatam ? yadi ca satvajJAnaM tadA, tanubhUtameva tat, mAnanubhUtamityubhayathA'pi doSa ityarthaH / smaraNaM, svasyeti shessH| vastuni-viSayadRSTayeti yAvat // api cetyAdi / saMvinmAtratayA bhAnaM tu pUrvabheva (pu. 465) nirastram // timirasImantitA-timireNa doSeNa pratyekaM kRtamaryAdA // vastuni-ka. sapirabhitrA-sva. prAntaM-kha. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mADikam 3 anyathAkhyAterevAvarjanIyatvam 471 evamucyamAne ca ekacandragrahaNe'pi vRtyekatvAgrahaNAdakhyAtireva bhavet // tiktazarkarApratyayasyApyakhyAtirUpatvAsaMbhavaH] yadapi---tiktazarkarAdipratyayezvakhyAtisamarthanakadAzayA pitavRttastiktatvasya saMvedyamAnasya tatsthatvenAgrahaNamupavarNitam tadadhi kuzakAzAvalambanaprAyam // mohAta pittagatatvena tiktatA cenna gRhyate / mA grAhi, zarkarAyAM tu kiMkRtA tiktatAmatiH? 108 // 'sAmAnAdhikaraNyena hi 'tiktA zarkarA' iti tadadhikaraNA tikttaaprtiitirupjaayte| pittaM tvindriyasthaM timiravadagRhyamANamapi bhramamupajanayati, . zarIrasthamiva jvaraM ziro'tyAdirogamityalaM prsnggen.|| akhyAtisAdhanamAtreNa na svata:prAmANyasiddhi:) evaM sarvatra nAkhyAtinirvahantIva lakSyate / na caitayA'pi parataHprAmANyamupa hanyate // 109 / rajate'nubhavaH kiM syAt ? uta pramuSitA matiH ? dvaividhyadarzanAdevaM bhavettatrApi saMzayaH // 11 // nanu mata evaM dvitvaM tadtatvena na gRhyata iti vadAma iti kheta, naI etAdRzyakhyAtiH pramAyAmapi sulabhetyAha-evamiti // zarkarAyAM - zarkarAgatatveneti bhaavH| tddhikrnnaatirikttaapittminnshrkraavRttitaa| zarIrasthaM jvaraM yathA zirovedanAmupajanayati tthetyrthH| padyapi jvaraM sarva na sarvathA'tIndriyaM, athApi asti sAzamapi jvaraM kacit // rajate----rajatatriSayiNI matirityanvayaH / sarvasyApi jJAnasya vastugatyA pathArthatve'pi, zuktirajatAdyanubhavasya sastharajatAnubhavApekSayA lakSaNayaM vaktavyameva / evaJcAnubhavavaividhyadarzanAta, pramAbhramapadArthatvasya yAza vAdazatve'pi saMzayaH anatikamaNIya eva ataH saMvAdAthapekSAyAH maravela parataH prAmANya duSpariharam / pitta vindriyastha-kha. bhapa-ba. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 bhramasvarUparizIlanam [nyAyamArI saMzayAnazca saMvAdaM nUnamanveSate jnH| tadapekSAkRtaM tasmAt prAmANyaM parato dhruvam // 111 // [ zUnyavAda ne rAsAya sarveSAM jJAnAnAM yathArthatvaM na vaktavyam ] na caiSa zUnyavAdasya prtiikaarkriyaakrmH| anarthajA hi nirdagdhapitrAdau bhavati smRtiH // 112 // dRSTAntIkRtya tAmeva zUnya vAdI smutthitH| bhramApahnavamAtreNa pratihantuM na zakyate // 113 // [evaM parataHprAmANyakhaNDanena zUnyavAdinirAso na bhavati athAsti kAcitparataH prAmANyasya niSedhikA / zUnyavAdasya yA yuktiH saiva 'vAcyA kimetayA ? // 114 / / tasmAdyathArthamasyAH saMzrayaNaM 'tanna' nissiddhmkhyaateH|| saMvidvirodha eva prakaTita iti dhik pramAditvam // 115 // taduktam 'kRtazca , 'zIla vidhvaMsaH na cAnaGgazca snggtH| AtmA ca lAghavaM nItaH tacca kArya na sAdhitam' iti // [anyathAkhyAteH asatkhyAtAvaparyavasAnam ] ... yatpunarviparIta khyAtI pakSatrayamAzaya dUSitam. (pu. 456)tadapi na yuktam-astu tAvadayameva AdyaH pakSaH 'rajatamAlambanaM, tadeva cAsyAM pratIto parisphurati' iti // . ... nanu purataH avidyamAnasyaiva rajatAde nAGgIkAre, evaM arthamantaraiva sarvo'pi pratyaya utpanno bhavatIti vadan zUnyavAdI kathaM nirasituM zakyaH ? ityatrAha--na ceti| zuktirajatabhramamAdAyaiva na zUnyavAdaH prasaJjitaH / kintu arthamantarA'pi smRterdarzanAt tadRSTAntenaiva / adhikaM parastAt (9 mAhike) ata: zUnyavAdino bhItyA nAkhyAtiraGgIkaraNIyA // ____ atheti / zUnyavAdasya nissedhiketynukrssH| yadi parataH prAmANyaniSedhena zUnyavAdo nirasyaH, tadA saphala: pryaasH| tattu na | ataH kimetayA carcayA // ___ vAde-kha. vAnyA-ka. 3 tat-kha. zUla-kha. 5 parItA-ka. Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] anyathAkhyAteH asatkhyAti rUpatvAbhAvaH 473 nanu ! atra coditaM (pu. 456) 'asatkhyAtireva sA bhavet ' iti naitat sAdhu / dezAntarAdau rajatasya vidyamAnatvAt / 'asatkhyAtipakSe hi ekAntAsato'rthasya pratibhAnamaGgIkriyate / iha tu dezAntarAdau vidyamAnasyeti mahAn bhedaH // 'nu ! tatrAsatosrthasya kiM dezAntaracintayA ? kiM kurmaH ? tAdRzasyaiva vastunaH khyAtidarzanAt // 116 // yastu dezAntare'pyarthI nAsti kAlAntare'pi vA / na tasya grahaNaM dRSTuM gaganendIvarAdivat // 117 // ayameva ca dvayorasattvayorvizeSaH, yat ekasya grahaNaM dRSTaM, itarasya na dRSTamiti // [ tatrAsato'pi bhAnasaMbhavopapAdanam | nanu ! uktaM (pu. 459 ) tatra asato'rthasya kathaM jJAnajanakatvam ? ajanakasya vA kathaM pratibhAsaH ? uktamatra (pu. 457 ) sadRzapadArthadarzanodbhUtasmRtyupasthApitasya rajatasyAtra pratibhAsanamiti / na cAsyopasthApanaM pazoriva rajvA saMyamya Dhaukanam api tu hRdaye parisphurato'rthasya bahiravabhAsanam / na caitAvateyamAtmakhyAtiH, asatkhyAtirveti vaktavyam ; vijJAnAt vicchedapratIte:, atyantAsadarthapratibhAsAbhAvAcceti // r [zuktirajatabhrame zuktarAlambanatve'pi na kSati: ] ' athavA ' pihitasvAkArA parigRhItaparAkArA zuktikaivAtra pratibhAtIti bhavatu dvitIyaH (pu. 457 ) pakSaH // tatrAsata iti / tatra yadi nAsti, tarhi dezAntarasthitiH kutropayujyate / tatrAsattu bhAsata eveti pUrvArdhasya bhAvaH / sarvathA'sataH kutrApyabhAnAt dezAntarAvasthitireva prakRtabhAnaprayo jiveti samAdhAnam / tatrAsataH / grahaNaM, anyatreti zeSaH / na dReM, kApIti zeSaH // DhaukanaM - DhaugatAviti dhAtuH / vicchedapratIte:--- jJAnaM tu antamukhatayA bhAti, viSayastu bahiSTrena // ekasya asatkhyAtipakSe hi kha. 2 tatraikAntA - kha 3 ata eva kha. Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 bhramasvarUpaparizIlanama [nyAyamanarI nanu ! uktaM (pu. 457) kRtyAsItAvat kimidaM vezabhASAparivartanam ? kathaM ca rajatakSAne zuktikAvabhAsitumarhatItizrutamidaM nATakam-na tu vymtrophaaspaatrm| zuktiketi yastusthitireSA kathyate / paro'vasthitaM dharmimA bhAsvararUpAdisAdRzyopajanitarajatavizeSasmaraNamatra pratibhAtIti bramaH-'yadetatpuraH kimapi vartate tadrajatam ityanubhavAt / vastusthityA tu zuktireva sA trikoNatvAdivizeSagrahaNAbhAvAca nigRhitanijAkAretyucyate, rajanavizeSasmaraNAzca parigRhItarajatAkAreti // bhramadvaividhyam] etacca viSayendriyAdidoSa'prabhaveSu zuktikArajatAvabhAsabhAskarakiraNajalAvagamajaladagandharvanagaranirvarNanarajjubhujagagrahaNa -- rohiNIramaNadvayadarzana-zaGkhazarkarApItatiktatAvasAya keshkuuckaaloknaadivibhrmessvbhyupgmyte| manodoSanibandhaneSu tu mithyApratyayeSu nirAlamyaneSu smRtyullikhita 'eva AkAra prakAzata iti // zuktirAlambanaM, bhAnaM tu rajatasyeti pakSe'pi na doSaH yastu tRtIyaH pakSaH (pu. 458) 'anyadAlambanaM, anyaca pratibhAti' iti kaizcidAzritaH tatrApi na sannihitasyAlambanatvamucyate, yena bhUpradezasyApi tathAtvamAzaGkatheta // . nApi 'janakasyAlambanatvam, yazcakSurAdAvapi prasajyeta / kintu idamityaGgulyA nirdizyamAnaM karmatayA yajJAnasya anakaM, tadAlambanamityucyamAne na kazciddoSaH // [dezakUrcAdibhrameSu Alambana vyanam]. nanu ! kezoNDUkazAne kimAlambanakAraNam ? kiJcitta timiraM romarAjiriva nayanadhAmno madhya evAste / tena dvidhAkRtA nayanavRttiH puro'vaasthnmiti| yadavalambya jJAnamupadyate, tadevAlambanamiti zukAvaSTambhenaiva rajatamAnAt zuktirevAlambanaM vAdhyamityarthaH / / nigalambaneSu-bAbAlambanazUnyeSu // kizcittu --vilakSaNaM, yAdRzaM timiraM cAkSuSapratyakSavarodhi pa ma syAta mapu-ka. nirAkAra:-. 'AlambanasthAjanakatvam-kha. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 Ahnikam 3) bhramazAnAlambanakathanam dvitvena candramasaM gRhNAti / kizcinu timiraM tatra vivaravadantarA'ntarA tiSThati cakSuSaH / tena viralaprasRtA nayanAzmayaH sUkSmAH sUryAMzubhihAhanyamAnAH zakUrcakAkArA bhavantIti tadevAlambanam / anudite'stamite yA savitari kezoNDUkapratyayasyAnutpAdAt / / gandhardhanagarakSAne jaladAH pANDuratvipaH / AlamranaM gRhAlaprakArAkAradhAriNaH // 118 // tasmAna niparItakhyAtI panatrayamapi niravadyama // . khyAtisAGkaryaparihAra: yaH punaH itaretarasaGkaraH khyAtInAmudAhAri (pu. 400)-tatra AtmakhyAtyakhyAtI apavargAhnike (9tame) vayamapi vijJAnadvita. mapAkariSyantaH parAkariSyAma iti kiM tazcintayA ? 'viparIta khyAtI tu tatsAGkaya parihatam / . (akhyAte: viparItakhyAtihetutvam ] yatpunaravAdi- 'sarvavAdibhiH smRtipramoSo'bhyupagata eva / prAbhAkaraistu yazaH pItam" iti (pu. 460)-tatra vAdyantarANi tAvat yathA bhavanti, tathA bhavantu / vayaM tu smRtyupArUDharajatAdyAkAraprati * bhAsamabhivadanto bADhaM smRtiprmopmbhyupgtvntH| kintu na tAvatyeva vizrAmyati mtiH| api tu rajatAdyanubhavo'pi saMvedyata iti * na smRtipramopamAtra eva ghirantavyam / ato viparItakhyAtipakSa eva niravadya iti sthitm|| niravadya iti / yadyapi 'taddhetoreva taddhetutve madhye kiM tena ?' iti myAyAta viparItakhyAtihetunaiva akhyAtyA bhramanirvAhe sopAnAntarArohaNaM gauravaprastam -- parantu rajatapratIteranubhavasiddhatvena na gauravalAghavacarcAyA avakAzaH / yathoktamamiyukta :-- 'svArasyamanyayAvyAtAvakhyAto chAghavaM sthitm'| (nyA. pa. 1-1) iti|| viparItA-ka. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 bhrama svarUpaparizIlanam nyAyamaJjarI [viSayApahArasyaiva bAdharUpatvam ] yastu bAdhaprakAraHprAgvikalpitaH -- tatra sahAnavasthAnasaMskArocchedAdipakSA anabhyupagamenaiva nirastA ityasthAne kaNThazoSa aayussmtaa'nubhuutH| viSayApahArastAvadastu baadhH| viSayasya ca na pratibhAtatvamapahriyate, kintu pratibhAtasyAsattvaM khyApyata ityphaaraarthH| asatyamapi nedAnImupanatasya khyApyate, yena 'pUrvadRSTa drughaNabhagnakumbhAbhAvapratibhAsavadabAdhaH syAt / na ca tadAnImapyabhAvagrahaNe vastuno yAtmakatvamAzaGkanIyam ; pUrvAvagatAkAropamardadvAreNa bAdhakapratyayotpAdAt ; yanmayA tadA rajatamiti gRhItaM tadrajataM na bhavati, anyadeva tadvastviti // [pratItayaH na vartamAnamAtra viSayiNya:] nanu ! svakAlaniyatatvAt jJAnAnAM kathamuttarasya jJAnasya pUrvajJAnotpAdakAlAvacchinnatadviSayAbhAvagrahaNasAmarthyama?-kiM kurmaH? tathA pratyayotpAdAt / na bhannaghaTavadidAnI tannAstitA gRhyate, api tu tadaiva tadasaditi prtiitiH| yathA ca na vartamAnakaniSThA eva viSayapratItayastathA kSaNabhaGgabhaGge (9 Ahnika) vakSyAmaH // [phalApahArasya bAdhatvapakSo'pi yuktaH] athavA phalApahAro bhavatu bAdhaH / pramANaphalatvaM ca hAnAdibuddhInAM pratyakSalakSaNe varNitamiti (pu. 174) tadapaharaNAt pramANa bAdhitaM bhvtyev| kiMkurvatA bAdhakena pramANaphalamapahRtamiti cet idAnIM-bAdhapratyayakAle upanatasya, asattvasyeti zeSaH / na hi kAlabhedena satvAsatvayorvirodhaH / tadAnIM bhrmkaale| dyAtmakatvamiti / bhramakAle sattvenaiva bhAnAt , tadAnImevAsattvasyApi bhAnAJceti bhAvaH / pUrvetyAdi / tadAnImasatvaM na hi tadAnImeva bhAtam , yena yAtmakatA syAt iti bhAvaH // __svkaaletyaadi.| jJAnaM hi vartamAnakaviSayaM, pratyuta aindriyikam / atItAdiviSayakaM tu smRtireva / atazca pratyakSaM vartamAnaikagrAhIti anantara kAlikaH bAdhapratyayaH pUrvakAlikAsattvaM kathamavagamayedityarthaH // 1 dRSTapUrva-kha. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] siddhAnte bAdhasvarUpam 477 gAyatA nRtyatA vA'pi japatA juhvatA'pi vaa| taccat kArya kRtaM tena kimavAntarakarmaNA? // 119 // . ' tadabhyupagame vA'pi tatkiM vidadhatA kRtam ? ' tacca kiM kurvatetyevamavadhiH ko bhaviSyati ? // 120 // tadalamamunA'vAntarapraznena / 'sarvathA' bAdhakapratyayopajanane sati hAnAdirUpaM pUrvapramANaphalaM nivartata iti tena tadvAghitamucyate / / [bAdhakajJAnasya viSayakathanam ] samAnAsamAnaviSayavikalpo'pi (pu. 454) na pezala:- ekasmin viSaye viruddhaakaargraahinnoniyobaadhybaadhkbhaavaabhyupgmaat| citrAdipratyaye kathaM na bAdha iti cet ; pUrvajJAnopamardanottaravijJAnAnutpAdAt // __ata eva ekaMtrApi dharmiNi bahUnAM dharmANAmitaretarAnupamardaina vedyamAnAnAmastyeva samAvezaH // - pUrvajJAnenottarajJAnasya na bAdhasaMbhavaH] pUrvopamarde'nottara vijJAna janmatazca etadapi pratyuktaM bhavati, yaduktaM (pu. 454)-'pUrvasmin pratyaye prAptapratiSThe satyAgantu jJAnamuttaraM vAdhyatAm' iti--yataH pUrvopamardenaiva taduttaraM jJAnamudeti ; viSaya. sahAyatvAt , pramANAntarAnugRhyamANatvAcca uttarameva jJAnaM bAdhaka bAdhakaM jJAnaM kiM karoti ? iti prazna:-'gAti' ityukte, tatra kiM kRtvA gAtIti praznatulya ityAha -- gaayteti| uttarottaratra kriyAntarAnveSaNe bhnvsthaaprsnggH| - ata eva-parasparAnupamardainottaravijJAnotpAdAdeva / ektraapiityaadi| 'ghaTo'yaM nIlaH, mahAn , ekaH, paTasaMyuktazca ityAdipratIti: atra pramANam // yata ityaadi| pUrvajJAnaM asaJjAtavirodhitvAt prabalamiti cet , stym| parantu jJAnasya karaNAdhInatvena puruSatantratvAbhAvAt jAyamAnaM jJAnaM pUrvamupamRdyaiva jAtamiti tato'pi uttaraM jJAnameva prabalam / anyathAsiddhAt pUrvAt parameva dhananyathAsiddhaM prabalam / aGgaguNavirodhanyAyasyAsanAtavirodhanyA___ marvatra -kha. 2 nivartayata-ka. netara-kha. 'nAjananAccaitadapi-kha.. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 bhramarUparizIlanam [ nyAyamaJjarI miti yuktam / tasmAdasti jJAnAnAM vAdhyabAdhakabhAvaH / sa cAyaM bAdhavyavahAro viparItakhyAtipakSa eva sAmarthyamaskhalitaM dadhAtIti sa eva jyAyAn // [ bhrame alaukikarajatAdibhAnapakSaH ] akSaH ko'pi nAma mImAMsakastvAha yeyaM zuktikAyAM rajatapratItirviparItakhyAtiriti tadvAdinAmabhimatA, sA tathA na bhavatauti, satyarajata pratItivadatrApyavabhAsyarajatasadbhAvAt / laukikAlaukikatve tu vizeSaH / rajatajJAnAvabhAsyaM hi rajatamucyate, tatha kiJcit vyavahArapravartakaM kiJcinneti / tatra vyavahArapravartakaM laukikamucyate, tato'nyadalaukikamiti / yacca zuktikAzakalamiti bhavanto vadanti tadalaukikaM rajatam / rajatajJAnAvabhAsyatvAt ' rajataM tat vyavahArApravRteralaukikamiti // -- [ bhrame alaukika rajata bhAnapakSa nirAsa: ] tadetadaparAmRSTasaMvedanetivRttasyAbhinayapadArthasargaprajApaterabhidhAnam / bAdhakapratyayena tatra rajatAbhAvasya khyApanAt / nedaM rajatamiti hi rajataM pratiSedhatyeSa pratyayaH, na vidyamAnarajatasyAlIkikatvamavadyotayati iti // atha nedaM laukikamiti vyAkhyAyate ; hanta ! vAkyazeSaH kriyatAM 'saMyajaraGgAni' itivt| so'yaM zrotriyaH svazAstra vartanIpApavAdatvaM mImAMsakai (kaustu. 3-3-1 ) rapyaGgIkRtameva / viparItakhyAtipakSa eveti / bhakhyAtipakSe jJAnadvayasyApi yathArthatvena nedRzaM bAdhanaM svarasato varNituM zakyamityarthaH // kiM nAma laukikatvamalaukikatvaM ca ? kazca tayossAdhAraNAM dharma: : ityAharajatajJAnetyAdi / vyavahAraH kaTakanirmANAdiH / vadanti ityatra kAla iti zeSaH / pratItikAle tu rajatamityeva bhAnAva rajatajJAnAvabhAsyatva - rUpaM rajatatvasAmAnyaM tatrAstyeva / nyAyakandalyAmapyayaM pakSaH ( pu 181 ) pradarzitaH // rajataM --- rajatasAmAnyam / vidyamAnasya tadAnIM bhAtasyeti bhAvaH // vyAkhyAyate, bAdhakapratyaya iti zeSaH / saMyajatrairityAdi / ananuSaGgAdhikaraNa (2-1-49) viSayo'yam / 'saM te prANo vAyunA gacchatAM Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pADikam / bhramaviSayasyAlaukikasvanirAkaraNam 479 mihApi 'nanA tyajati ; na tu tasyA aymvsrH| agRhyamANe tu rajatAkhye'nyadharmiNi kathaM taddharmatvena laukikatvaM gRhyate? rajatAbhAvagrahaNenveSa na dossH| bhAvatadabhAvayoH dhrmrmibhaavaabhaavaat| smayamANapratiyogyavacchinno hi abhAvo gRhyata ev| tasmAdatra nAstyeva rajataM, na punaralaikikaM tadasti / laukikAlaukikarajatasAmAnya na prAmANikam ] ___na va rajatajJAnAvabhAsyatvamA rajatalakSaNam ; api tu abAdhitarajatajJAnagamyatvam // vastuni laukikAlaukikavibhAgo'pyaprAmANika api ca laukikAlaukikapravibhAgaH pratibhAsanibandhano dhA syaat| vyavahArasadasadbhAvanibandhano vA ? na tAvat pratibhAsanipandhanaH. 'tathA prtiity'bhaavaat| kvaviddhi rajataM, kvaviJca tadbhAvaH pratIyate ; na tu laukikatvamalaukikatvaM vaa| atha vyavahArapravRttyapravRttibhyAM laukikAlaukikatve vyavasthA pyete. tadvaktavyaM ko'ya vyavahAro nAmeti / jJAnAbhidhAnasvabhAvo hi vyavahAraH; 'saca' tadvipayo naastiityuktm| tadarthakriyAnisaMyajatrairaGgAni' ityatra 'he pazo' te prANo vAyunA saMgacchatA, aGgA ni yajatrai:---- yAgavizeSaiH saMgacchantAm ' ityarthe varNanIye 'gacchatAM ' ityasyaivAnuSaGgaH vacanavipariNAmena yuktaH --iti pUrvapakSe, 'gacchatA' ityasyaikavacanAntatvena zrauta padaM nAnuSaktuM zakyaM, kintu 'gacchantAM' iti laukiko vAkyazeSaH kartavyaH iti siddhAntitam / laukikatvaM kathaM gRhyate. agrahaNe kathaM tasya niSedhaH? iti tAtparyam / nanu bhavanmate vA rajataniSedhaH katham? pUrva rajataM na gRhItameva, dhasatvAt / bhagRhItasya ca niSedho na bhavatyevetyatrAha --bhAvatadabhAvayori ti| niSedhastu avidyamAnasyaiva, nAgRhItasyeti sAram na punaH-na tarAm // tathA-lo.kakatvenAlaukikatvena vaa|| jJAnAbhidhAne--jJAnaM vyavahArazca tadviSayaH- rajatAdiviSayaH / tadarthakriyati / tatsaMpAdyArthakriyetyarthaH / arthkriyaayaaH-jlaahrnnaadiruupaayaa| naka veva-ka yathApratIti-kha. 'sa-kha . .. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 bhramasvarUpaparizIlanam - [nyAyamaJjarI vartanaM vyavahAra iti cet, tarhi svapne parirabhyamANAyA yoSitaH, kuTakArSApaNasya ca laukikatvaM prApnoti / utpadya naSTe ghaTe arthakriyAyA nivRtteralaukikatvaM syaat|| ___ api ca yaH zuktikAyAM rajatavyavahAraM na karoti, sa rajatAbhAvameva buddhA; na rajatasya satastasyAlaukikatAm // [alaukikarajatabhAnamate'pi anyathAkhyAtiravarjanIyA] - yadi cedamalaukikaM rajataM tat kimartha miha tadarthakriyA pravartate? alaukikaM laukikatvena gRhItveti cet-saiveyaM tapasvinI vipriitkhyaatiraayaataa| tasmAt viparItakhyAtidvaSeNa kRtmiidRshaa| atrApi lokasiddhaiva pratItiranugamyatAm // svita:prAmANyasAdhanAyAkhyAtivAdaH na paryAptaH ] na vA mImAMsakA ete svabhAryAmapi vezmataH / nissArayitumicchanti svataHprAmANyatRSNayA // 121 // na caivamapi tatsiddhiH buddhidvaividhyadarzanAt / saMzaye sati saMvAdasApekSatvaM tathaiva tat // 122 // klezena tadamunA'pi svArthasteSAM prasiddhayati na kazcit / yadbhavati 'daiva'gatyA rAjapathenaiva tadbhavatu // 123 // api cetyAdi / bhrAntaH yAM zuktiM dRSTvA rajataM jAnAti, tadaiva tAM abhrAnto rajatatayA na vyavaharatItyatra, tena tathA'jJAnameva hi heturvAcyaH, na tu tatrAlaukikarajatasattAM jAnaneva laukikarajatAbhAvaM nizcitya tAM zuktikA nyavaharati! ata: alaukikarajatabhAnaM anubhavaviruddham // IzA dveSeNa kRtaM-- alamityarthaH // na vA icchanti iti kAkuH / svataHprAmANyavyAmohena alaukikameva vyavaharantIti kRtyAkRtyamapi na jAnantIti vA uphaasH| vuddhidvaividhyaM pramAbhramabhedena / - svArtha:-svAmimatam / ydbhvtiityaadi| yatta sarvathA'nivArya, tat hArdameva sviikurmH| na tu daurbalyena apathe gantavyamiti bhAvaH // 1 caiva-kha. Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] vedAnAM parata eva prAmANyam 481 [khyAtivAdopasaMhAraH] nAtmakhyAtirbAhyatayA'rthapratibhAsAt nAsatkhyAtinaM hyasatAM dhIviSayatvama / ukto'khyAto dUSaNamArgo viparItakhyAtistasmAdAzrayaNIyA mtimdbhiH|| 124 // [ vedAnAM prAmANyaM parata eva] sthite ca tasmin viparItavedane ___ tadIyasAdharmyakRto'sti sNshyH| tadA ca saMvAdamukhapratIkSaNAt bhajanti 'vodhAH parataH pramANatAm // 125 // 'pratyakSAdipramANAnAM tadyathA'stu tathA'stu vaa| zabdasya hi pramANatvaM parato muktasaMzayam // 126 // .[vede prAmANyanizcayamantarA tadvihiteSu na pravRttisaMbhava:] dRSTe hi viSaye prAmANya nizcayamantareNaiva laghuparizrameSu karmasu pravRttiriti tadupayogipratyakSAdipramANaprAmANya nizcaye durupapAde ko'bhinivezaH ? zabde punaH adRSTapuruSArthapathopadezini prAmANyamaninizcatya mahAprayatnanirvAni jyotiSTomAdIni na prekSApUrvakAriNo yajvAnaH prayuJjIrannityavazyaM nizcetavyaM tatra praamaannym| tacca parata eveti bruumH|| - [zabdAnAM parata:prAmANye hetuH] zabdasya vRddhavyavahArAdhigatasambandhopakRtasya sataH pratItijanakatvaM nAma ruupmvdhRtm| tattu naisargikazaktathAtmakasambandha asti saMzayaH- bodhasvarUpasAdhAraNadharmakRtaH sarvatrApi jJAne 'idaM pramANa na vA?' iti bhvtyev| muktasaMzayaM iti kriyAvizeSaNam // ___ adRSTapuruSArthopadezini shbde-vede| dRSTArthaviSayakalaukikazabdasya tu anupadoktapratyakSatulyA gatiriti bhAvaH // 'vedA:-kha... NYAYAMANJARI Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 vedAnAM parata etra prAmANyam nyAyamaJjarI mahimnA vA, puruSaghaTitasamayasambandhavalena veti vicArayiSyAmaH (4 Ahnikam ) / prakAzakatvamAnaM tu dIpAderiva tasya rUpam / 'yathA' hi dIpaH prakAzamAnaH zucimazuciM vA yathAsannitahitamarthamavadyotayati, tathA zabdo'pi puruSeNa prayojyamAnaH zravaNapathamupagataH satye'nRte'vA, samanvite'samanvite vA, saphale niSphale vA, siddhe kArye vA'rthe pramitimupajanayatIti tAvadevAsya ruupm| ayaM tu dIpAcchabdasya vizeSaH-yadeSa sambandhavyutpattimapekSamANaH pramAmutpAdayatIti, dIpastu tannirapekSa iti // vaktRguNadoSAdhIne eva zabdaprAmANyAprAmANye] tasyAH' zabdajanitAyAH pramiteH yathArthataratvaM 'puruSadarzanAdhInam'--samyagdarzini zucau puruSa sati satyArthA sA bhavati pratItiH, itarathA tu tdvipriiteti| tatra yathA naisargikamarthasaMsparzitvaM zabdasya rUpaM iti samarthitaM, evamasya svAbhAvikaM satyArthatvamapi na rUpam / evamabhyupagamyamAne vipralambhakavacAsa visaMvAdadarzanaM na bhvet| tasmAtpuruSaguNadoSAdhInAveva zAbde pratyaye saMvAdavisaMvAdau // [zabde guNadoSayoH saulabhyam ] na cendriyAdAviva tatra durbhaNA guNA:--rAgAdayo doSAH, karuNAdayo guNAH puruSANAmatiprasiddhA ev| puruSaguNA eva zabdasya guNAH na svazarIrasaMsthAH ckssuraaderiveti| tatra yadi puruSaguNAnAM prAmANyakAraNatA neSyate, doSANAmapi viplavahetutA mA bhUt // __ayaM tu vizeSa iti| idamupalakSaNam-pratyakSe cakSureva karaNam , dIpastu shkaarii| atra zabda eva karaNam , zAbdabodhaH khalvayam // . - puruSadarzanAdhInaM - zabdaprayoktRpuruSadarzanAnuguNam / shucauviprlmbhktvaadidossrhite| evamabhyupagamyamAne yathArthatvamapi zabdasya svAbhAvikamityaGgIkriyasANe sati // pUrva (422 pu.) uktaM smaran samAdhatte---na cetyaadinaa| svazarIra saMsthAH -shbdsvruupnisstthaaH| durbhaNA:-durvacAH // 1 tathA-kha. satyo'nRto-kha. tasyAstu-ka. 4 puruSAdhInaM-kha. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] vede'pi prAmANyaM guNAdhInameva 483 [guNajJAnaM doSAbhAvanizcayAyaivetyapyayuktam ] yatta doSaprazamanacaritArthA eva puruSaguNAH prAmANyahetavastu na bhavantIti (pu. 435)---atra zapathazaraNA eva shrotriyaaH| na ca bAdhAnutpattimAtreNa vaidikyAH pratIteH prAmANyaM bhavitumarhati, 'pakSmalAkSIlakSamabhiramayet vidyAdharapadakAmaH' ityAdAvapi praamaanny'prsnggaat| uktaM ca kena cit "yathA hi svapnadRSTo'rthaH kazcidvIpAntarAdiSu / asaMbhavadvisaMvAdaH zraddhAtuM naiva zakyate // tathA codanayA'pyartha bodhymaanmtiindriym| 'asaMbhavadvisaMvAdaM na zraddadhati ke cana" iti // tatra svapnajJAne hetuH nidrAdidoSo'stIti duSTakAraNazAnAdaprAmANyamiti cet-lolAkSIlakSavAkye kiM vakSyasi? prabhavastasya na zAyata iti cet-na tarAmasau vede'pi tvanmate jJAyata iti ko vizeSaH? mahAjanAdiparigraho'sya nAstIti cet-anveSaNIyaM tarhi prAmANyakAraNam , na buddha yatpAdakatvAdevautsargikaM prAmANyamiti yuktam // sAkSAddaSTanaroktatvaM zabde yAvanna nizcitam / bAdhAnutpattimAtreNa na tAvattatpramANatA // 127 // [apauruSeyatvAdvedasya doSAbhAvaprAptyA svata: prAmANyamityapi na] yadapi vede kAraNadoSanirAkaraNAya kathyate (zlo. vA 1-2-63) 'yadvA vakturabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH' iti-tadapyasAMpratam-asati vaktari prAmANyahetUnAM guNAnAmapyabhAvena tatprAmANyasyApyabhAvAt / na ca vede vakturabhAvaH suvacaH-tathA hyetadeva tAvadvicArayAmaH, kiM vede vaktA vidyate na veti // asNbhvdvisNvaadH-apraaptvisNvaado'pi| tasya prabhavaH-tadvAkyasya mUlam / tvanmate-apauruSeyaH khalu vedastava // 1 darzanAt-.. asaMvAda vi-kha. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 IzvarasadbhAvAkSepaH [nyAyamaarI [vedAnAM paramezvarapraNItatvam ] nanu vede pramANAntarasaMsparzarahitavicitrakarmaphalagatasAdhyasAdhanabhAvopadezini kathaM tadarthasAkSAhI puruSa upadeSTA bhavet ? ucyate vedasya puruSa: kartA na hi yaadRshtaadRshH| kintu trailokyanirmANanipuNaH paramezvaraH // 128 // sa devaH paramo jJAtA nityAnandaH kRpaanvitH| klezakarmavipAkAdiparAmarzavivarjitaH // 129 // . IzvarasadbhAvAkSepaH] atrAha-kiM brUSe ? trailokyanirmANanipuNamatiriti ! aho tava saralamatitvam ! na hi tathAvidhapuruSasadbhAve kiJcana pramANamasti // (IzvaraH na pratyakSaH] . tathA hIzvarasadbhAvo na prtykssprmaannkH| na hyasAvakSavijJAne rUpAdiriva bhAsate // 130 // na ca mAnalavijJAnasaMvedyo'yaM sukhAdivat / yoginAmaprasiddhatvAt na tatpratyakSagocaraH // 131 // [IzvaraH nAnumAnikaH] pratyakSapratiSedhena tatpUrvakamapAkRtam / / anumAna, 'anirmAte tasmin vyAptyanupagrahAt // 132 // yAdRzatAdRzaH- yaH kazcitsAmAnyazaktimAn // atraaheti| nAtra viziSya kazcit pUrvapakSI, pramANacatuSTayopanyAsAt / kintu mImAMsakaiH IzvaranirAkartRNAM cArvAkabauddhajainanaiyAyikAdInAM vAdAna saMgRhya upanyasta: pUrvapakSa: prakRtAnuguNamanUditaH // ___ sukhAdivaditi / svAtma-tatsamavetaguNA eva hi manogrAhyA iti bhAvaH / yoginaamiti| yadyapi yogipratyakSaM pUrva (du. 268) prasAdhitam ; tdnbhyupgmenaatraakssepH|| 1 avijJAte-kha. Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 Ahnikam 3] anumAnenezvarasAdhanAsaMbhavaH [ghaTAdidRSTAntena jagata: sakartRkatvaM nAnumAtuM zakyam] na ca sAmAnyato dRSTaM liGgamasyAsti kiJcana / kSityAdInAM tu kAryatvamasiddha sudhiyaH prati // 133 // zailAdisannivezo'pi naiSa knumaapkH| kartRpUrvakakumbhAdisannivezavilakSaNaH // 134 / / dRSTaH karSavinAbhAvI sannivezo hi yaadRshH| tAdRGnagAdau nAstIti kAryatvavadasiddhatA // 135 // [sakartRkatvasAdhakakAryatvahetu: tRNAdau vyabhicaritaH] siddhatve'pi 'na hetutvaM' anaikAntyAttaNAdimiH / akRSTajAtaiH, kartAramantareNAptajanmabhiH // 136 // teSAmutpatti samayapratyakSatvena labhyate / karturdazyatva'mapi, evaM' abhAvo'nupalabdhitaH / / 137 // [dRSTAtiriktaM kAraNaM kutrApi kalpayituM na zakyam ] na ca kssitijlpraaydRsstthetvtirekinnH| kasyApi kalpanaM teSu yujyate'tiprasaMGgataH // 138 // 'naiSa karcanumApakaH' ityatra sAbhiprAyavizeSaNaM zailasannivezasya krtRpuurvketyaadi| sanivezaH-avayavasaMsthAnam / vailakSaNyamevopapAdayati-dRSTa ityaadi| tathA ca ghaTAdisannivezasAmyasyaiva nagAdAvasidhyA, tena kAryatvamapi na sidhyti|| akRSTajAtaiH-karSaNamantarApi jAtaiH / teSAM-sakartRkANAM kumbhAdInAm / teSAM sakartRkatvaM yadA yena pramANenAvagataM, tadA tenaiva karturdazyatvamapi / prakRte tathA'nupalabdhe: karturabhAva evetyrthH| athavA teSAM-tRNAdInAM utpattisamayapratyakSatvaM yato na lakSyate, tathA karturapi dRzyatvaM na lakSyata iti anupalabdheH karturabhAva: / 495 puTo drssttvyH|| kssitijleti| tRNAdInAM kAraNaM hi kSetra, jalaM ityAdi yat dRSTaM tadevAlaM hetutve / anyathA kutrApi kAryakAraNabhAvAnirNayaH, pratyakSasya 1 na siddhatvaM-kha. samaye pratyakSatvaM-kha. 3 lakSyate-kha. 'mityevaM-ka Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 IzvarasadbhAvAkSepaH nyAyamaJjarI tena karturabhAve'pi sannivezAdidarzanAt / anaikAntikatA hetoH vipratve puruSatvavat // 139 / / [ghaTAdidRSTAntena kulAlatulya evezvaraH syAt kiJca vyAptyanusAreNa kalpyamAnaH prasiddhayati / kulAlatulyaH karteti syAdvizeSaviruddhatA // 140 // vyApAravAnasarvajJaH zarIrI kleshsNkulH| ghaTasya yAdRzaH kartA tADageva bhavedbhavaH // 141 // vizeSasAdhyatAyAM vA sAdhyahInaM nidarzanam / kartRsAmAnyasiddhau tu vizeSAvagatiH kutaH ? // 142 // [IzvaraH sazarIraH? utAzarIraH1] api ca sazarIro vA jaganti racayedIzvaraH? zarIrarahito vA? 'zarIramapi ca tadIyaM kArya ? nityaM vA bhavet ? sarvathA'nupapattiH // azarIrasya kartRtvaM dRzyate na hi kasya cit / deho'pyutpattimAnasya dehatvAJcaitradehavat // 143 / / duuriikRttvaadityrthH| tena-etAdRzAkartRkatRNAdidRSTAntena / avine puruSatvavaditi akartRke kAryatvasya dRSTAntaH // vizeSaviruddhateti / vizeSaH--sAdhya heturvA sAdhyaM heturvA yAdRzaM loke dRSTaM, tAdRzameva pakSe tena hetunA tAdRzaM siddhayet / no cet taadRshvishessviruddhtaa| tatazca ghaTAdau yAdRzaM sakartRkatvaM dRSTaM, tAdRzameva nagAdAvapi siddhayet / anyathA tu virodha eva / yadyapi vizeSaviruddhatAyA hetvAbhAsatA nirAkariSyate (11 Ahnike), anumAnasAmAnyocchedaprasaGgAditi ; athApi pUrvapakSiNastasyeSTatvAt sa doSastasya smmtH| 'klezakarmavipAkAzayAparAmRSTaH' iti pUrva (484 pu) kathanAta zarIraklezasaMkulaH ityuktm| vizeSasAdhyatAyAM-- tAdRzakartRvizeSasya saadhne| vizeSaH -keshaaypraamrshH|| azarIrasyeti / tathAca anityazarIravatvapakSa eva ziSTaH / sa 1 tadIyaM zarIraM-kha. Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] Izvarasya jagatssraSTatvAsaMbhavaH 487 kAryamapIzvarazarIraM 'tatkartRkaM vA syAt ? IzvarAntarakartRkaM vA? tatra- svayaM nijazarIramya nirmANamiti saahsm| karvantarakRte tasminnIzvarAnantyamApatet // 144 // . bhavatu, ko doSaH ? iti cet -pramANAbhAva eva doSaH / ekasyApi tAvadIzvasya sAdhane paryAkulatAM gatAH; kiM punaranantA nAma ? [IzvaraH savyApAraH ? uta nirvyApAraH ?] . kiJca vyApAreNa vA kulAlAdiriva kAryANi sRjedIzvaraH ? icchAmAtreNa vA ? dvayamapi durghaTam vyApAreNa jagatsRSTiH kuto yugazatairapi / tadicchAM cAnuvartante na jaDAH paramANavaH // 145 // [IzvaraH prayojanamuddizya jagatsRjati ? uta anuddizya ?] api ca kiM kimapi prayojanamanusandhAya jagatsarge pravartate prajApatiH? evameva vA? niSprayojanAyAM pravRttAvaprekSApUrvakAritvAdunmattatulyo'sau bhavet / pUrvo'pi nAsti pakSaH avAptasarbAnandasya rAgAdirahitAtmanaH / jagadArabhamANasya na vidmaH kiM prayojanam // 146 // evAnantaraM nirsyte| tatkartRkaM-taccharIrasvAmIzvarakartRkam / IzvarAntareti na hi Izvarasya zarIraM mAdRzaiH kartuM zakyamiti bhAvaH // sAhasaM-sazarIra: svazarIraM sRjati ? utAzarIraH ? Aye aatmaashryaadiH| antye pUrvoktadoSANAM punaH prAptiH // kuta iti| sRjyAnAmAnantyaM hetu: / jaDA:---na vA paramANavaH IzvarazarIraM ityarthaH / / ___ evameva vA iti / sRSTenAnena jagatA yathA na kiJcitprayojana bhavadIzvarasyedAnI pazyAmaH, tathaiva sRSTayAdAvapi vetyarthaH // ka. 2 evameva-ka. uttaro'pi-ka. Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasadbhAvAkSepa: nyAyamaJjarI [dayayA jagatsRjatIzvara ityapyayuktam ] anukampayA pravartata iti cet-maivam sargAt pUrva hi nishshesskleshsNsprshvrjitaaH| nAsya muktA ivAtmAno bhavanti karuNAspadam // 147 // paramakAruNikAnAmapi dussahaduHkhadahanadandahyamAnamanaso jantUnavalokayatAmudeti dayA, na punarapavargadazA'vat ashess'duHkhshuunyaaniti|| karuNAmRtasaMsiktahRdayo vA jagatsRjan / . kathaM sRjati durvAraduHkhaprAgbhAradAruNam // 148 // [sarvajJasya sarvazaktasyezvarasya karuNayA sukhamayajagatsRSTireva yuktA] atha kevalaM sukhopabhogaprAyaM jagat sraSTumeva na jAnAti, sRSTamapi' vA na ciramavatiSThate -- ityucyate -tadapyacAru ---niratizayasvAtantryasImani vartamAnasya svecchAnuvarnisakalapadArthasthiteH paramezvarasya kimasAdhyaM nAma bhavet ? karmaNAM vaiSamyAdikAraNatve Izvara eva mA'stu] nAnAtmagatazubhAzubhakarmakalApApekSaH sraSTA prajApatiriti cet ; karmANyeva hi tarhi sRjantu jaganti, kiM prajApatinA! karmapreraNArthamapi nezvarApekSA] . . athAcetanAnAM cetanAnadhiSThitAnAM sraSTatvamaghaTamAnamiti teSAmadhiSThAtA cetanaH kalpyata iti cet-na-tadAzrayANAmAtmanAmeva cetanatvAt ta evAdhiSThAtAro bhaviSyanti, kimadhiSThAtrantareNezvareNa? sargAtpUrvamiti / 'yathA sudIptAt pAvakAt viSphuliGgAH sahasrazaH prabhavante sruupaaH| tathA'kSarAt vividhA: somya! bhAvAH prajAyante tatra caivApiyanti' (muNDaka-2-1-1) iti hi sRSTyAdau IzvarasakAzAt tatsadRzAnAmeva sRSTirukteti bhAvaH // darzanamAtreNaiva duHkhAvahatvasUcanAya--prArabhAra iti // 1vadeSA-kha. ace-ka. Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 489 Ahnikam 3] Izvarasya jagatsaMhartRtvamapi na saMbhavati jIvakarmAnurodhenaiva jagatsRSTau Izvarasya svAtantryabhaGgaH] tasyApi tAdRzA parakIyakarmAntarApekSAsaGkocitasvAtantryeNa kimaizvaryeNa kAryam ? rAjyamiva mantriparavazamaizvarya kopayujyate tAik ? yatrAparanirapekSa rucyaiva na racyate'mimatam / anyenApyuktam-'kimIzvaratayezvaro yadi na vartate svecchayA na hi prabhavatAM kriyAvidhiSu heturanviSyate' iti / [lIlayA jagatsRjatIzvara iti na tarAmayuktam ] atha krIDArthA jagasagai bhagavataHpravRttiH, IdRzA ca zubhAzubharUpeNa jagatA sRSTena krIDati paramezvara ityucyate-tarhi krIDAsAdhyasukharahitatvena sRSTeH pUrvaM avAptasakalAnandatvaM nAma tasya rUpa'mapa' hIyeta // na ca krIDA'pi nishshessjntaa''tngkkaarinnii| AyAsabahulA ceyaM kartuM yuktA mahAtmanaH // 149 // tasmAnna jagatAM nAtha IzvaraH sraSTA saMhartA'pi bhavati // . . [Izvarasya jagatsaMhartRtvamapi na ghaTate] na hyasya dhriyamANeSu pUryate jantukarmasu / sakRt samastatrailokyanirmUlanamanorathaH // 150 // nanu ajJAnAM jIvAnAM svIyakarmajJAnasyAsaMbhavena, na tatprerakatvaM teSAM saMbhavIti cet-ttraah-tsyeti| tsy-iishvrsy| prabhavatAM sarvazaktAnAm // pareSAmAtaGkakAritve'pi svasya kimAyAtamityata:- aayaaseti| anantakoTiyugakAlaM anantasAdhanagI krIDAmavicchedena ko vA kuryAt ? dhriyamANeSu-anuvartamAneviti yAvat / asya manoratha ityatrAnvayaH / karmaphalopabhAgasyApi sRSTayaddezyatvAt vicitrakarmaNAM yugapaduparamAsaMbhavAditi bhAvaH // 'mava-kha. pUryante-kha. rathA-kha. Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 IzvarasadbhAvAkSepaH nyAyamaarI karmoparamapakSe tu punaH sRSTirna yujyate / na karmanirapekSo hi sargavaicitryasaMbhavaH // 151 // [sRSTimalayayo: IzvarakRtatvAsaMbhavaH] atha brAhmaNa mAnena saMvatsarazataniSThAmadhitiSThati parameSThini mahezvarasya saMjihIrSA jAyate / tayA tirohitasvaphalArambhazaktIni karmANi saMbhavantIti saMpadyate sklbhuvnprlyH| punazca tAvatyeva rAtriprAye kAle vyatIte sisRkSA bhavati bhgvtH| tayA'bhivyaktazaktIni karmANi kAryamAranbhate iti tadapyayuktam udbhavAbhibhavau teSAM syAtAM cedIzvarecchayA / tarhi saivAstu jagatAM 'sarga saMhArakAraNam // 152 // . . kiM karmabhiH ? evamastviti cet--na-IzvarecchAvazitvapakSe hi trayo duratikramA dossaaH| tasyaiva tAkmahAtmano niSkaruNatvaMakAraNameva daarunnsrgkaarinnH| tathA vaidikInAM vidhiniSedhacodanAnAmAnarthakyam-IzvarecchAta eva shubhaashubhphlopbhogsNbhvaat| anirmokSaprasaGgazca--muktA api pralayasamaya iva jIvAH punarIzva. recchayA sNsreyuH| tasmAnnezvarAdhIno jagatAM sargaH, saMhAro vA / / [upamAnaM tu nezvarasAdhakam] . . ityanantaragItena nayenezvarasAdhane / nAnumAnasya sAmarthyamupamAne tu kA kathA? // 153 // . saMvatsarazateti / 'sahasrayugaparyantamaharyat brahmaNo viduH| rAtriM yugasahasrAntAM te'horAtravido janAH ' (8-17) iti gItA // muktA apiiti| icchAyAM karmAdyapAdheranaGgIkArAt IzaH muktAn saMsAreNa na yojayet, kintu saMsArijIvAneveti vinigamakasya durvacatvAditi hetuH|| kA ktheti| upamAnaM hi kevalaM zaktigrAhakaM pramANam // 'sarva-ka. cet-ka. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Adikam 3] Izvare pramANopapAdanam 491 [veho'pi IzvarasadbhAvaM bodhayituM nAlam ] agamasyApi nityasya ttaartvmsaaNprtm| ' tatpraNIte tu vibhaH kathaM bhavatu mAdRzAm ? // 154 / / kiJcAgamasya prAmANyaM ttprnniittvhetukm| tatprAmANyAcca tatsiddhirityanyonyAzrayaM bhavet // 155 / / anyathA'nupapattyA tu na zakyo labdhumIzvaraH / na hi taddazyate kArya taM vinA yanna siddhayati // 156 / / tasmAt sarvasadviSayapramANAnavagamyamAnasvarUpatvAdabhAvaevezvarasyeti siddham // [lokavyavahAramAnAnnezvarasiddhiH na ca prasiddhimAtreNa yuktametasya kalpanam / nirmUlatvAttathA coktaM prasiddhirvaTayakSavat // 157 // ata eva nirIkSya durghaTa jagato janmavinAzaDambaram / na kadAcidanIdRza jagat kathitaM nItirahasyavedibhiH / / 158 // Izvare pramANopapAdanam [anumAnamevezvare pramANam] : atra vadAmaH-yattAvadida'magAdi-nagAdi nirmANanipuNapuruSaparicchedadakSaM pratyakSaM na bhavatIti-tadevameva / pratyakSapUrvaka manumAna nityasya-apauruSeyasya / zabdaprAmANyaM vatkRpAmANyAdhInamityuktaM prAk (pu. 482) / maashaaN-iishvrmevaanbhyupgcchtaam| anyathA'nupapattyAtharbhApatyA-tAdRgrupatarkeNeti vaa'rthH| yogyAnupapareva IzvArAsatve pramANatvAt yogyatopapAdanAya sarvasa dvissyetyaadi| anIza-yAdRzaM dRzyate, tadvilakSaNaM- IzvarakartRkamiti yAvat / nItiH-cArvAkatantram , nIti:--nayaH trkH| brahmaNastarkAgocaratvarUparahasyasUcanAya vA evamukti: // 'magAdi-ka. pU-ka. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 IzvarasadbhAvasamarthanam [nyAyamaJjarI mapi tenaiva pathA pratiSThitamiti tadapyAstAm / sAmAnyatodRSTaM tu liGgamIzvarasattAyAmidaM ghUmahe-pRthivyAdikArtha dharmi, tadutpattiprakAraprayojanAdyabhijJakartRpUrvakamiti sAdhyo dharmaH, kAryatvAt ghaTAdivat // pRthivyAdInAM kAryatvam durapahnavam ] nanu! kaarytvmsiddhmityuktm| ka evamAcaSTe ? cArvAkaH ? zAkyaH? mImAMsako vA ? | __ cArvAkastAvat vedaracanAyA racanAntaravilakSaNAyA api kAryatvamabhyupagacchati yaH, sa kathaM pRthvyAdiracanAyAH kAryatvamapaDavIta? ____ mImAMsako'pi na kAryatvamapotumarhati, yata evamAha-. 'yeSAmapyanavagatotpattInAM rUpamupalabhyate, tantuvyatiSaktajanito'yaM paTaH, tadvyatiSaGgavimocanAt tantuvinAzAdvA naGkhyatIti kalpyate' iti / evamavayavasathoganirvaya'mAnavapuSaH kSitidharAderapi nAzasaMpratyayaH saMbhavatyeva / dRzyate ca kvacidvinAzapratItiH, prAvRSeNyajaladharadhArAsAraniluThita eva parvataikadeze 'parvatasya khaNDaH patitaH' iti / vastugatayozca kAryatvavinAzitvayoH samavyAptikatA vArtikakRtA'pyuktaiva (zlo. vA. 1-1-5 anu. 9)-- 'tena yatrApyubhI dharmoM vyaapyvyaapksmmtau| tatrApi vyApyataiva syAdaGgaM na vyApitAmatiH' iti vdtaa| tasmAdvinAzitvenApi kAryatvAnumAnAttanmate'pi na kaarytvmsiddhm|| zAkyo'pi kAryatvasya kathamasiddhatAmabhidadhIta? yena nityo nAma padArthaH praNayakeliSvapi na visshyte| tasmAt sarvavAdibhiH apraNodyaM pRthivyAdeH kAryatvam / IzvaranirAkAraH trividhA:-pratyakSAtiriktapramANAbhAvAttannirAsavAdinaH, vedaprAmANyAnabhyupagamAttadasidvivAdinaH, vedaprAmANyAbhyupagame'pi yuktayA tagnirAmavAdinazca iti matvA''ha-ka evamityAdi / / tenetyAdi / ubhayossamanyAtatve'pi hetau vyApyatvameva gamakaM, na tu nyApakatvamityarthaH // nityo nAmeti / yadyapi nityavastuvAdino'pe kecit bauddhAssantIti Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavam Ahnikam 3] IzvarasAdhakAnumAnasya nirduSTatvam 493 [sannivezavizeSavatvAdvA pRthivyAdInAM kAryatvam ] athavA sannivezaviziSTatvameva hetumabhidadhmahe; yasmin pratyakSata upalabhyamAne sarvApalApalampaTA api na kecana vipratipattumutsahante / tasmAnnAsiddho hetuH / / (ghaTabhUdharayoH sannivezabhedAt tena kAryatvAnumAnAkSepaH] nanu ! katravinAbhAvitayA yathAvidhasya sannivezasya zarAvAdiSu darzanaM, tAdazameva sannivezaM upalabhya kvacidanupalabhyamAnakartRke kalazAdau katranumAnamiti yuktm| ayaM tvanya eva kalazAdisannivezAt prvtaadisnniveshH| nAtra sannivezasAmAnyaM kizcidupalabhante laukikaaH| sannivezazabdameva sAdhAraNaM prayuJjate / na ca vastunoratyantabhede sati zabdalAdhAraNatAmAtreNa tdnumaanmuppdyte| na hi pANDutAmAtrasAdhAraNatvena 'dhUmAdiva kakola rajorAzerapi kRzAnuranumAtuM zakyata iti / taduktam (pra-vA-2-11, 12) 'siddhaM yAdRgadhiSThAtR bhAvAbhAvAnuvRttimat / sannivezAdi tattasmAt yuktaM yadanumIyate // vastu bhede prasiddhasya zabdasAmyAdabhedinaH / na yuktA'numitiH pANDudravyAdiva 'hutAzane ' iti // sarvArthasidhyAditaH (1-8) avagamyate, tathApi bauddhairevAsya pakSasya khaNDitatvAt na gnnnaa| tathA yuktaM zAntarakSitena-'kecitta saugataMmanyA bhapyAtmAnaM pracakSate' (zlo. 336) ityaadinaa| kamalazIlo'pi ttpnyjikaayaaN'kecit-vaatsiiputriiyaaH| te hi sugatasutamAtmAnaM manyamAnA api.... vitathA''tmadRSTimabhiniviSTAH' ityAdyAha // kakkoleti / kinycitpiitshvetvrnnvtphlvishessH| 'pANDudravyAdiva' iti pramANavArtikoktasya vivaraNatayedamuktam / zabdasAmyAditi / yena kenApisAmyaM paryAptaM cet , rUpasAmyamAdAyAtiprasaGga iti bhAvaH // 1 dhUmAdivanmukula-kha. bheda-kha. hutAzanaH-ka. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 IzvarasadbhAvasamarthanam [nyAyamaJjarI [ghaTabhUdharayo: sannivezagataM sAmAnyamastyeva] ucyate-yAgiti na buddhyaamhe| dhUmo hi mahAnase kumbhadAsIphUtkAramArutasandhukSyamANamandajvalanajanmA kRshpraayprkRtiruplbdhH| sa yadi parvate prabalasamIraNollasitadbhutavahaplaSyamANamahAmahI. ruhaskandhendhanaprabhavo bahulabahulaH khamaNDalamakhilamAkrAman upalabhyate, tatkimidAnImanalapramitiM mA kArSIt // __ [hetau vidyamAnavizeSAkAraNAM na gamakAGgatvam ] atha vizeSarahitaM dhUmamAtramagnimAtreNa vyAptamavagatamiti tatastadanumAna ; ihApi sannivezamAtraM kartRmAtrega vyAptamiti tato'pi tadanumIyatAm // [ghaTabhUdharasannivezayoH na zabdasAmyamAtram ] nanu! sannivezazabdamAtrasAdhAraNyamatra, na vastusAmAnya kizcidasti -bhikSo! dhUmo'pi bhavadarzane kiM 'vastusAmAnya masti / mA bhUdvastusAmAnyam, 'AkAzakAlAdi vyAvRttirUpaM tu saMvyavahArakAraNamastyeva - hanta ! tarhi prakRte'pi asannivezavyAvRttirUpaM bhavatu sAmAnyam , AkAzakAlAdivilakSaNarUpatvAt pRthivyAdeH // kumbhadAsI- pricaarikaa| 'dAsI tu ceTikA ceTA vaDabA kumbhadhArikA' iti vaijyntii| kumbhadhArikaiva kumbhadAsI / tatkimiti / asti mahadantaraM maahaansaagniprbhvdhuumdaavaagniprbhvdhuumyoH| athApi anumitirnubhvsiddhaa| tathA ghaTabhUdharasannivezayoratyantAntaravatve'pi kAryatvAnumAna yujyata eva // vizeSarahitaM-alpatvabahalatvAdirahitam // bhavadarzana iti / sAmAnyaniSedhakAH khalu bauddhAH // AkAzeti / AkAzaH, kAlazca yathA tucchaH, na tathA dhuumaadiH| ataH dhUmAdiviSayakaH vyvhaarH-sNvyvhaarH| * AkAzAdinyAvRttatvameva sattvAdi. rUpaM sAmAnyamityarthaH / 'anyavyAvRtti' iti pATe tu sulabho'rthaH // 1 vastumAtra-ka. anya-ka, Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3]] IzvarAnumAnasya nirduSTatvam 495 [dhUmatvAdivat sannivezatvasAmAnyamapyastyeva] nanu ! tatra dhUmo dhUma ityanuvRttavikalpabalena kalpitamapohasvabhAvaM. sAmAnyamabhyupagatam-ihApi sannivezavikalpAnuvRtteH 'tvatpraka'lpitamapoharUpameva sAmAnya miSyatAm ! [gopurAdiSu ghaTadRSTAntena sakartRkatvasAdhakasannivezatvaM sarvasammatam ] apica, sakartRkatvAbhimateSvapi saMsthAneSu na sarvAtmanA tulyatvaM prtiiyte| na hi ghaTasaMsthAnaM catuzzAlasaMsthAnaM ca susamiti / saMsthAnasAmAnya tu parvatAdAvapi vidyata eveti sarvathA yAdRgityavAcako grnthH|| [tRNAdikamapi sakartRkameva] yadapi vyabhicArodbhAvanaM akRSTajAtaiH sthAvarAdibhirakAri (pu. 485) tadapi na cAru-teSAM pakSIkRtatvAt / pakSeNa ca vyabhicAracodanAyAM sarvAnumAnocchedaprasaGgaH // . [tRNAdInAM sakartRkatvaM anupalabdhihatamityAkSepaH] nanu ca pRthivyAderutpattikAlasya parokSatvAt kartA na dRzyata iti (pu. 485) tadanupalabdhyA tadasattvanizcayAnupapatteH kAmaM saMzayo'stu ! vanaspatiprabhRtInAM tu prasavakAla madyatvena vymevprshyaamH| na ca yatnato'pyanveSamANAH kartArameSAmupalabhAmahe / tasmAdasau dRzyAnupalabdhenAstyevetyavagacchAmaH // _ tRNAdInAM pakSakoTipravezanamapyayuktam ] api ca yena yena vayaM vyabhicAramudbhAvayiSyAmaH taM taM cetpakSI. kariSyati bhavAn sutarAmanumAnocchedaH, savyabhicArANAmapyevamanumAnatvAnapAyAt // asau-tRnnaadikrtaa| dRshyaanuplbdheH-yogyaanupbdheH|| savyabhicArANAM-ayaM vipraH puMstvAt ; ghaTa: nityaH prameyasvAt 1tvatka-kha. maghatve-ka. 3 mAna-kha. Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 IzvarasadbhAvasamarthanam [nyAyamaJjarI [yogyAnupalabdhyabhAvAt tRNAdInAM sakartRkatvAbhAvaH na sidhyati] ucyate-sthAvarANA'mutpattikAla'pratyakSatve'pi karturadRzyatvameva, azarIratvanizcayAt / 'azarIrasya tarhi tadutpattAvavyApriyamANatvAt kartRtvamapi kathamiti cet ; etadagrato niNaSyate (pu. 507) / adRzyasya ca karturanupalabdhito nAstitvanizcayAnupapatteH nAkRSTajAtavanaspatInAmakartRkatvamiti 'na vipksstaa|| [dRSTakAraNaireva tRNAdyutpattyasaMbhavaH] yattuktaM paridRzyamAnakSitisalilAdikAraNakAryatvAt sthAvarANAM kimadRzyamAnakartRkalpanayeti--tadapezalam -paralokavAdibhiradRzyamAnAnAM karmaNAmapi kAraNatvAbhyupagamAt / bArhaspatyAnAM tu tatsamarthanameva samAdhiH // [karmaNAmadhiSThAtRtayezvarasiddhiH] atha jagadvaicitryaM karmavyatirekeNa na ghaTata iti karmaNAmadRzyamAnAnAmapi kAraNatvaM kalpyate tatra ; yadyevamacetanebhyaH kArakebhyazcatanAnAdhiSThitebhyaH kAryotpAdAnupapattaH kartA'pi cetanasteSAmadhiSThAtA kalpyatAm / tasmAt sthAvarANAmakartRkatvAbhAvAt na vipakSateti na tairvyabhicAraH // [tRNAdInAM pakSatvAGgIkAre nAnumAnocchedaH] / yadapyuktam-yena yena vyabhicAra udbhAvyate, sa cetpakSe'ntaviyiSyate, ka idAnImanumAnasya niyama iti etadapi na sAdhuyadi hi bhavAn nizcite vipakSe vRttimupadarzayet kastaM pakSe'ntarbhAvayet / na hi vipratve puMstvasya, nityatAyAM vA prameyatvasya vyabhicAre ityukte abipre, aghaTe vA vyabhicArApAdane kRte, yadi tayorapi pakSatvamucyeta td| kaH samAdhiriti bhAvaH // tatsamarthana - prloksmrthnm| idaM ca 7 Ahni ke spaSTIbhaviSyati // ttr-jgtsRssttau| kArakebhyaH-tAdRzakarmabhyaH // 1mutpatti-kha. zarIrasya-ka. 3 vipakSatA-kha. Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] tRNAdInAmapIzvarasRtvasamarthanam 197 codyamAne vedhasA'pi vipakSaH pakSIkartuM zakyaH, vAdIcchayA vastuvyavasthAyA abhAvAt / iha tu sthAvarAdau karbabhAvanizcayo nAstItyuktam // [prasaGgAt sapakSavipakSAtiriktasya pakSasyAvazyakatvakathanam ] nanu ! sthAvareSu pakSIkRteSvapi vyabhicAro na nivartata eva / na hi 'sapakSavipakSa vyatirekeNa tAttvikaH pakSo nAma kazcidasti, vastuno dvairuupyaanupptteH| vastusthityA sakartRkAzcedvanaspatiprabhRtayaH sapakSA eva te| 'no cettarhi vipakSA eva / na rAzyantaraM samastItiucyate--pakSAbhAve sapakSavipakSavAcoyuktireva tAvatkimapekSA ? pakSAnukUlo hi sapakSa ucyate, tatpratikUlazca vipakSa iti // . . [pakSasapakSavipakSANAM svarUpam ] yadyevaM, vaktavyaM tarhi ko'yaM pakSo nAmetisAdhyadharmAnvitatvena dvaabhyaampyvdhaaritH| sapakSaH, tadabhAvena nizcitasya vipakSatA // 159 // vimato yatra tu tayoH taM pakSaM saMpracakSmahe / vastuno yAtmakatvaM tu nAnumanyAmahe vayam // 160 // vAdibuddhayanusAreNa sthitiH pakSasya yadyapi / tathA'pi vyavahAro'sti vastutastannibandhanaH // 161 // pakSIkRteSu-pakSatvenAbhimateviti bhaavH| na hiityaadi| sapakSazva nizcitasAdhyavAn / tRNAdiSu akartRkatvavat sakartRkatvamapi na nizcitam / matazca teSAM sapakSatvAsaMbhave, tRtIyarAzyabhAvAt vipakSavaM siddhameveti vyabhicAra: vartata evetyrthH|| dvAbhyAM-vAdiprativAdibhyAm / nanu vastuno'dhyAtmakatvAt , 'vimataH pakSaH' ityukte sAdhyavatvena sa vAdino nizcita iti sapakSa ev| prativAdinazca sAdhyAbhAvavattvenaiva nizcitatvAt vipakSa ev| tatazca pakSaH kutrAvaziSyate iti cet tatrAha - vaadiityaadi| yadyapi vAdyuktamevAntataH paryavasyati, vastuna-kha. 1 sapakSa-ka. 'na-kha. NYAYAMANJARI Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 IzvarasadbhAvasamarthanam nyAyamaJjarI __ sandigdhe hi nyAyaH pravartate, nAnupalabdhe na nirNIta ityuktametat / sandihyamAna eva cArthaH pakSa ucyte| kiJcitkAlaM tasya pakSatvaM, yAvannirNayo notpnnH| tadutpAde tu nUnaM spkssvipkssyornytrtraanuprvekssytysau| atazca pakSAvasthAyAM tena vyabhicArodbhAvanamasamIcInam // vyabhicArasaMzayasyAdoSatvam ] nanu ! nizcitavipakSavRttiriva sandigdhavipakSavRttirapi na hetu. reva / tadevaM vIrudhAdiSu sandigdhe'pi kartari sanivezasya darzanAdahetutvama-naitatsAram-sada satpAvakatayA parvate sandigdhe vipakSe vartamAnasya dhUmasyAhetutvaprasaGgAt / sarva eva ca sAdhyAMzasaMzayAdvipakSA eva jAtA iti pakSavRttayo hetava idAnIM vipakSagAmino bhveyuritynumaanocchedH|| [sapakSe vyAptinizcaya eva anumAnAGgam ] atha pakSIkRte'pi dharmiNi sadasatsAdhyadharmatayA 'sandigdhe'pi vartamAno dhUmAdiH anyatra vyAptinizcayAt gamaka iSyate, tarhi sadasatkartRkatayA sandigdhe'pi vasundharAvanaspatyAdau vartamAna kAryatvamanyatra vyAptinizcayAt gamakamiSyatAm / vizeSo vA vaktavyaH // [bhUdharAdInAM akartRkatvaM nyAptigrahaNavelAyAmeva siddhamityAkSepaH] anye manyante-kimakRSTajAtasthAvarAdivyabhicArasthAnAnveSaNena, pRthivyAdibhirevAtra vyabhicAraH, asya vyAptigrahaNasya pratighAtAt / tathApi vyavahArakAle vAdiprativAdivipratipattinibandhanaH pakSavyavyavahAro'pi vstuto'styev| etadevopapAdayatyanantaravAkyaiH // sandigdhe vipakSe-sandigdhavipakSarUpe parvate / sarva iti| sandigdhe hi nyAyaH pravartata ityanupadamuktam // anyatra-mahAnasAdau / anytr---ghttaadau| vizeSaH-uktAnumAnayo: vailakSaNyam // sandigdhe-kha. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] IzvarAnumAnanirAse'tIndriyavastusAdhanaM duzzakam 499 vyAptirhi gRhyamANA sakalasapakSavipakSakoDIkAreNa gRhyte| itthaM ca tasyAM gRhyamANAyAmeva 'yadyatsannivezaviziSTaM, tattadbuddhimatkartRkaM' ityasminnevAvasare sannivezavanto'pi kartazUnyatayA zailAdayazcetasi sphuranti / yathA kRtakatvena vahneranuSNatA'numAne 'yadyat kRtakaM tattadanuSNam ' iti vyAptiparicchedavelAyAmeva vahni ruSNo'pi' kRtaka iti hRdayapathamavatarati / tadvarja tu vyAptI gRhyamANAyAM to hetoH SaNDAdiva putrajananamaghaTamAnameva sAdhyAnumAnamiti // . vyAptigrahaNe adhikaraNavizeSabhAnAnapekSaNAduktAkSepanirAsaH] . tadetadanupapannam - vizeSollekharahitasAmAnyamAtrapratiSThitasya vyAptiparicchedasyAnumAnalakSaNe nirNItatvAt (pu. 319) / agnyanuSNatA'numAne hi na vyAptigrahaNapratIghAtAdaprAmANyam , api tu pratyakSavirodhAdityuktametat // [pRthivyAdInAM sakartRkatvaM yadi nAnumAtuM zakya, tarhi indriyANAmapyasiddhiH] ___ api cAyaM pRthivyAdau katranumAnanirAsaprakAraH, 'zabdAdyupalabdhayaH, karaNapUrvikAH, kriyAtvAt , chidikriyAvat' ityatra zrotrAdikaraNAnumAne'pi smaanH| pratibandhAvadhAraNavelAyAmeva karaNazUnyAnAM zabdAdhupalabdhikriyANAM avadhAraNAt tAbhireva vyabhicArAt / pakSeNa ca pRthivyAdinAvyabhicAracodanamatyantamalaukikam // karbanumAna karaNAnumAnatulyameva] nanu ! vastusthityA parvatAdayo'pi vipakSA eva; tvayA tu teSAM pakSa iti nAma kRtam / na ca tvadicchayA vastusthitiviparivartate // vipakSeti--vyatirekasahacAragrahaNAya ! idamapi anvayadAAyetyuktam // api viti / vahnau auSNyasya pUrva pratyakSasiddhatvAdeva hi vyAptigrahavelAyAM svayaM tasya varjanam, prakRte tu na tathA bhUdharAdau akartRkatvaM pUrva siddham // 1 ruSNo'-kha. tatra yati-kha. 32* Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 Izvara sadbhAvasamarthanama [nyAyamaJjarI nanvevaM zabdAdyupalabdhayo'pi vastusthityA vipakSA eva; tAsAmapi pakSa iti nAmakaraNameva syAt-na-tAsAM 'karaNAbhAva'nizcayAnutpAdAna vipakSatvam // parvatAdAvapi karbabhAvanizcayAnutpAdAna vipakSatvam // teSu kartA nopalabhyata iti ceta; zabdAdhupalabdhika mapi nopalabhyata ev|| ___ 'karaNa'madRzyamAnatvAdeva nopalabhyate, na nAstitvAt iti cet ; kartA'pyadRzyatvAdeva nopalabhyate, na nAstitvAt / / anumAnAt karaNamupalabhyate, tadvyatirekeNa kriyA'nupapatteriti cet ; kartA'pyanumAnAdupalapsyate, kartAramantareNa kAryAnupapatteH // [pRthvyAdeH sakartRkatvAnumAnaM dhUmAvaDhyanumAnatulyam ] tenAnumAnagamyatvAnna krturnaastitaagrhH| tabhAvAdvipakSatvaM kSityAderapi durbhaNam // 162 // liGgAtpUrva tu sandeho dahane'pi na vAryate / tathA sati prapadyeta dhUmo'pyananumAnatAm // 163 // athAsya liGgAbhAsatvaM kSityAdau ktrdrshnaat|| dhUme'pi liGgAbhAsatvaM tatra deze'gnayadarzanAt / / 164 // nanu taM dezamAsAdya gRhyate dhuumlaanychnH| . anayaiva dhiyA, sAdho! 'vardhasva zaradAM zatam // 165 // yatpazcAddarzanaM tena kiM liGgasya pramANatA ? anarthitvAdadRSTe vA kRzAnau kiM kariSyasi ? // 166 // tasmAtsarvathA nAyamanaikAntiko hetuH // tytirekennkrnnmntraa| kriyA-upalabdhirUpA // liGgaM--anumAnam / tatra deze-dUrAt dhuumdrshndeshe| anayaiveti / kArya pazyan , tatkAraNamanumAya, kAraNadezaM gataH kAraNamupalabhate nrH| evaM jagatkAraNabhUtaM vastu tathaiva taddeze draSTuM anavarataM yatasva / prkRtmnusrtiyditi| pazcAdvahnidarzanenaiva pUrvamutpannamanumAnaM pramANamiti na hi- kasyApi smmtmityrthH| atrApi hetumAha- anrthitvaaditi| vaDhyanapekSatvAdityarthaH / karaNabhAva-kha. kAraNa-kha. carasva-kha, Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] IzvarAnumAne bAdhAdinirAsa: 501 [vizeSaviruddhatvasya hetvAbhAsatvAbhAvaH] yadapi vizeSaviruddhatvamasya pratipAditaM (pu. 486)--tadapya.. samIkSitAbhidhAnam - vizeSaviruddhasya hetvAbhAsasyAbhAvAt (11 aahnike)| abhyupagame vA srvaanumaanocchedprsnggaat| zrotrAdyanumAne'pi yathodAhRte shkymevmbhidhaatum| yAdRgeva lavanakriyAyAM dAtrAdikaraNa kAThinyAdidharmakamavagataM tAdRgeva zrotrAdi syaat| tadvilakSaNakaraNasAdhyatAyAM tu sAdhyavikalo dRSTAntaH, chedanAdikriyANAmatIndriyakaraNakAryatvAdarzanAditi // . yAvadvirodhameva vizeSANAmanugama:] atha kriyAmAtraM karaNamAtreNa vyAptamavagatamiti tAvanmAtramanumApayati, tadihApi sannivezamAtramadhiSThAtRmAtraNa vyAptamupalabdhamiti taavnmaatrmevaanumaapytu| vizeSANAM tu na talliGgaM, asti yatra' bAdhakam / anityaH zabdaH kRtakatvAdityayamapi zrAvaNatvAdi zabdasya vizeSajAtaM bAdhata ev| dhUmo'pi parvatAgnivizeSAn kaaNshcinmhaansaagnaavdRssttaanphntyev| tasmAdyathAnirdiSTasAdhyaviparyayasAdhanameva viruddho hetuH, na hi vishessvipryyaavhH| prakRtahetuzca' sAdhyaviparyayasyAkartRpUrvakatvasya na sAdhakaH, azvo'yaM vissaannitvaaditivt| tasmAt na viruddhH|| [bhUbhUdharAdisakartRkatvAnumAnasya bAdhAbhAvaH] nApi kAlAtyayApadiSTaH, pratyakSAgamayorbAdhakayoradarzanAt / prtyutaagmmnugraahkmihodaahrissyaamH|| [bhUbhUdharAdisakartRkatvAnumAne satpratipakSatvAbhAvaH] nApi satpratipakSo'yaM hetuH, saMzayabIjasya vizeSAgrahaNAderiha hetutvenAnupAdAnAt // . tejasvitvAdivizeSANAM vahnayA samaM bhAnAt-asti yatra baadhkmiti| zrAvaNatvAdIti / na hi dRSTAnte ghaTAdau shraavnntvaadikmsti| parvatAgnivizeSAn-antataH prvtiiytvaadiin| yathAnirdiSTa-vahnitvAvacchinnam / / 1yana-kha. 2 prakRtazca-ka. Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasadbhAvasamarthanam [nApIdamanumAnaM pratitarkaparAhatam ] nAmaprayojako hetuH, yathA paramANUnAmanityatve sati mUrtatvamabhidhAsyate / na hi mUrtatvaprayuktamanityatvam / iha tu kAryatvaprayuktameva kartRkatvaM tatra tatropalabdhamiti / ata evAnumAna - virodhasyeSTravighAtakRtazca na kazcidihAvasaraH / prayojake hetau prayukte tthaavidhpaaNsuprksseppryogaanvkaashaat| tasmAtparodIritA-. zeSadoSavikala kAryAnumAnamahimnA nUnamIzvaraH kalpanIyaH // 502 sakalalokasAkSika'mapi cAnumAna' prAmANyamapIkSaNIyam / anumAnaprAmANyarakSaNe ca kRta eva parikarabandhaH prAgiti (2 Ahnike) siddha evezvaraH // [ IzvarasAdhakAnumAnAntare ] anyadapi tadanumAnamanyairuktam / mahAbhUtAdi vyaktaM cetanAdhiSThitaM sat sukhaduHkhe janayati, rUpAdimattvAt; sUryAdivat / tathA, pRthivyAdIni bhUtAni cetanAdhiSThitAni santi dhAraNAdikriyAM kurvanti yugyAdivaditi / atrApi doSAH pUrvavadeva parihartavyAH || [ nyAyama [AgamAdeva jagatsraSTu itaracetana vailakSaNyasiddhiH ] yatpunaravAdi (pu. 486 ) - - ' kartRsAmAnya siddhau vA vizeSAvagatiH kutaH ?' iti tatra kecidAgamAdvizeSapratipattimAhuH 'vizvatazcakSuruta vizvato mukha vizvato bahuta vizvataspAt | saMvAhubhyAM dhamati saMpatatraiH dyAvAbhUmI janayan deva ekaH' (te. nA - 3-2 ) iti / tathA 'apANipAdo javano gRhItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: / sa vetti sarva na hi tasya vettA tamAhuragrayaM puruSaM mahAntam' (zve-3-19) iti zrutau paThyate / tataH sarvasya kartA sarvajJa Izvaro jJApyate // nahIti / kintu hetvadhInatvaprayuktamiti zeSaH / kalpanIyaH - anumeyaH // 1 manumAna - kha. 2 mati bAhubhyAM - kha Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] Izvarasya jIvavailakSaNyasiddhiprakAraH 503 siddhe'pi vastuni vedAnAM prAmANyam ] na ca kArya evArthe 'vedAH' pramANAta mantrArthavAdAnAmatatparatvamabhidhAtumucitam ; kArya iva siddhe'pyarthe vedaprAmANyasya vakSyamANatvAt (4 aahnike)| na cetaretarAzrayam (pu. 491); AgamaikazaraNatvAbhAvAdIzvarasiddhaH // - [parizeSAnumAnAt IzvarasyetaracetanavailakSaNyasiddhiH] __ anye tu-anvayavyatirekihetumUlakevalavyatirekibalena vizeSasiddhimabhidadhati / dehAdivyatiriktAtmakalpana miva sukhaduHkhAdigatena kAryatvena varNayiSyate-pRthivyAdikArya asmadAdivilakSaNasarvakakartRkam , asmadAdiSu bAdhakotpattau satyAM kAryatvAditi / / [pakSadharmatAbalAttadanuguNavizeSAH Izvare svayaM sidhyanti] apare--pakSadharmatAvalAdeva vishesslaabhmbhyupgcchnti| na hIdRzaM paridRzyamAnamanekarUpamaparimitamanantaprANigatavicitrasukhaduHkhasAdhanaM bhuvanAdikArya anatizayena puMsA kartuM zakyamiti / / yathA candanadhUmamitaradhUmavisadRzamavalokya candana eva vahniranumIyate, tathA vilakSaNAt kAryAt vilakSaNa eva kartA'numAsyate // . kArya eveti--vRddhavyavahArAcchaktigrahe tatra AnayanAdikAryAnvita eva zaktiprahAt , siddhArthabodhakavAkyAnAM na svArthe prAmANyamiti mImAMsakAH / 'ayaM ghaTaH' ityAdisiddhaparavAkyairapi bodhAnubhavAt siddhaparavAkyAnyapi svArthe pramANAnIti siddhAntaH // anye viti| hetvasiddhiparihArAya kAryatvAdInAmapyanumAnena sAdhanIyatvAt , kAryatvAnumAnasyAnvayavyatirekitvAt tanmUlakaM parizeSAnumAnam / sukhduHkhaadiiti| 'icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgam ' (1-1-10) iti sUtram / 7 Ahnike idaM vyAkhyAsyate / asmadAdau bAdhakotpattizca pratyakSAdeva / / vilakSaNa eva krteti| nikhilajagadvetutayA sidhyan hIzvaraH tadanuguNajJAnazaktyAdiviziSTa eva khalu sidhyet / ataH dharmiyAha ke nAnamAnenaiva IzvarasyetaracetanavailakSaNyasiddhiH // - veda:-kha Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 IzvarasadbhAvasamarthanam nyAyamaJjarI __yathA prAvarakebhya' iva tatkuzalaH kuvindaH, yathA ca kulAla: sakalakalazAdikAryakalApotpattisaMvidhAnaprayojanAdyabhijJo bhavaMstasya kAryacakrasya kartA, tatheyatastrailokyasya niravadhiprANisukhaduHkha sAdhanasya sRSTisaMhArasaMvidhAnaM saprayojanaM bahuzAkha jAnaneva sraSTA bhavitumarhati mheshvrH| tsmaatsrvjnyH|| paramAtmanaH sarvajJatvaM svatassiddham ] . api ca yathA niyataviSayavRttInAM cakSurAdIndriyANAmadhiSThAtA kSetrajJaH tadapekSayA sarvajJaH, evaM sakalakSetrajJakarmaviniyogeSu prabhavannIzvaraH tadapekSayA sarvajJaH / tathA cAha vyAsaH (gI. 15-16, 17) 'dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva c| kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'bhara ucyate // uttamaH puruSastvanyaH prmaatmetyudaahRtH| yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH // . mantrazca tadarthAnuvAdI paThyate (mu. 3-1-1) (zve. 4-6)'dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM prisssvjaate| tayoranyaH pippalaM svAdvatti anaznannanyo abhiMcAkazIti' iti // atazca sarvajJa IzvaraH // praavrkN-yvnikaadi| spryojnmiti| vakSyate cAnupadameva prayojanaM sRSTisaMhArAdeH // tdpekssyaa-tcchriiraapekssyaa| dvAvimAvityAdi / 'upadraSTA'numantA ca bhartA bhoktA mahezvaraH / paramAtmeti cApyuktaH dehe'smin puruSaH paraH' (gI-13-22) ityAderapIdamupalakSaNam / tadarthAnuvAdI-tadupabaMhitArthaH / tathA ca vyAsaH-'itihAsapurANAbhyAM vedaM samupabRhayet / bibhetyalpazrRMtAdveda: mAmayaM pratariSyati' (ma-bhA mA. 1-265) iti // 'sucelarakebhya-kha Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ahnikam 3] Izvarasya nityasarvazatvam 505 [jIvAnAmajJatve paramAtmanaH sarvajJatve ca nidAnam ] puMsAmasarvavittvaM hi rAgAdimalabandhanam / na ca rAgAdibhiH spRSTo bhagavAniti sarvavit // 167 // iSTAniSTArthasaMbhoga'prabhavAH khalu dehinAm / rAgAdayaH kathaM te syurnityAnandAtmake zive // 168 // mithyAjJAnamUlAca rAgAdayo doSAH; te kathaM nityanirmalajJAnavatIzvare bhaveyuH? [Izvarasya nityasarvajJatvam ] nityaM tajjJAnaM kathamiti cet tasmin kSaNamapyajJAtari sati tdicchaaprerymaannkrmaadhiinnaanaaprkaarvyvhaarvirmprsnggaat| pralayavelAyAM tarhi kutastannityatvakalpaneti cet-maivam-ApralayAtsiddhe nityatve tadA vinAzakAraNAbhAvAt asya Atmana iva tajjJAnasya nityatvaM setsyati / punazca sargakAle tadutpattikAraNAbhAvAdapi nityaM zAnam // [IzvarajJAnasya ekatve pramANam] evaJca tadatItAnAgatasUkSmavyavahitAdisamastavastuviSayaM, na bhinnama ; krmyogpdyviklpaanupptteH| kramAzrayaNe kacidajJAtRtvaM syAditi vyvhaarlopH| yogapadyena sarvajJAtRtve kutastyo jJAnabhedaH? mithyAjJAnamUlA iti / bhASyamapi 'jJAtAraM hi rAgAdayaH pravartayanti puNye, pApe vaa| yatra mithyAjJAnaM tava rAgadveSo' (1-1-18) iti // . ashaatri-jnyaanshuunye| punazceti / 'dhAtA yathApUrvamakalpayat' (tai-nA-12) ityAdau 'yathApUrva' padAt sRSTipralayo sta eva / yadyapi pralaye karmAdhInanAnAvyavahArAbhAvAt tatpreraNArtha jJAnApekSA'pi na, athApi punaH sRSTyartha teSAM paripAkAdijJAnaM sRSTeH pUrvamevAvazyaka meti pralayakAle'pi IzaH sarvajJa eva // 'prabhavaH-ka. 2 nityatvaM tajjJAnAnAm-kha. Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 IzvarasadbhAvasamarthanam [ IzvarajJAnasya indriyAjanyatve'pi pratyakSatvam ] pratyakSa sAdharmyAcca tajjJAnaM pratyakSamucyate, na punarindriyArtha - sannikarSotpannatvamasyAsti; ajanakAnAmevArthAnAM savitRprakAzeneva 'tena grahaNAt ' // [IzvaraguNAnAM sarveSAM nityatvam ] jJAnavadanye'pyAtmaguNA ye'sya santi, te nityA eva manassaMyogAnapekSajanmatvAt / duHkhadveSAstasya tAvanna santyeva / bhAvanAkhyena saMskAreNApi na prayojanam ; sarvadA sarvArthadarzitvena smRtya - bhAvAt / ata eva na tasyAnumAnikaM jJAnamiSyate / dharmastu bhUtAnugrahavato vastusvAbhAvyAdbhavanna vAryate / tasya ca phalaM parArthaniSpattireva / sukhaM tvasya nityameva, nityAnandatvenAgamAt pratIteH / asukhitasya caivaMvidhakAryArambhayogyatA'bhAvAt // nyAyamaJjarI [IzvarecchAyA nityatve'pi sRSTipralayAdyupapattiH ] 'nanu' jJAnAnandavadicchA'pi nityA cedIzvarasya, tarhi sarvadA tadicchAsambhavAt sarvadA jagadutpattiriti jagadAnantyaprasaGgaH / sargecchAnityatvAcca saMhAro na prApnoti / saMhArecchAyA api nityatvAbhyupagamena naktaMdinaM pralayaprabandho na viramedeva jagatAmiti - punariti / anyathA tasyAnityatvaprasaGgaH / nanu viSayANAM pratyakSakAraNatvAt yadi IzvarajJAnaM saviSayakaM tadA viSayajanyatvamanivAryamityatrAha - ajanakAnAmiti / savitRprakAzeneveti / nUtanatayotpanno'pi ghaTaH yathA sUryaprakAzena kroDIkriyate tathetyarthaH / jJAnaM nAma arthaviSayaka : prakAza ityuktam // na vAryate ityanena tadanabhyupagame hAnyabhAvaH sUcitaH / bhUtAnugrahasya svabhAvatvAt na dharmasya tatrApekSA / AgamAt - 'vijJAnamAnandaM brahma' ityAdeH / evaM vidheti / parArthaikaphaletyarthaH // ' grahaNAta - kha. 2 paramArtha - kha. 'na-ka. Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikam 3] azarIrasyApIzvarasya sraSTatvasaMbhavaH 507 naiSa doSaH- anAtmamanassaMyogajatvAdicchA svarUpamAtreNa nityA'pi kadAcitsargeNa kadAcitsaMhAreNa vA vipyennaanurjyte| sargasaMhArayorantarAle tu jagataH sthityavasthAyAM asmAkarmaNa idamasya saMpadyatAmitIcchA bhavati prjaapteH|| prayatnastasya sakalpavizeSAtmaka ev| tathA cAgama:--'satyakAmaH satyasaGkalpaH" (chA-Da-8-1-5) iti| 'kAmaH' itIcchA ucyate, 'saMkalpaH' iti prytnH| ... Izvarasya AtmavizeSarUpatvam] . tadevaM navabhya AtmaguNebhyaH paJca jJAnasukhecchAprayatnadharmAH sntiishvre| catvArastu duHkhadveSAdharma saMskArA na santItyAtmavizeSa aivezvaro na dravyAntaram / Aha ca pataJjaliH- 'klazakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH' (yo-sU-1-25) iti| so'ya-. mAgamAt, anumAnAt, pakSadharmato vA vizeSalAbha iti sthitam // [azarIra evezvara:] yatpunarvikalpitaM (pu 486)-'sazarIra IzvaraH sRjati jagat ? azarIro vA ? iti-tatrAzarIrasyaiva sraSTatvamabhyupagacchAmaH // . [azarIrasyApIzvarasya kartRtvaM yujyate] : nanu ! kriyA''vezanibandhanaM kartRtvaM, na pAribhASikam / tat azarIrasya kriyAvirahAt kathaM bhavet ? kasya ca kutrAzarIrasya kartRtvaM dRSTamiti-ucyate-zAnacikIrSAprayatnayogitvaM kartRtvamA . anAtmamanassaMyogajatvAt--AtmamanassaMyogAjanyatvAt / anu. rajyate--saMyujyate // saMkalpeti / 'saMkalpa: karma maansm'| yadyapi mano'pekSA nAsti / athApi * idaM kuryAm' ityAkAraka: kazcana dharmaH astyeva, pratyakSavat / mata eva 'vizeSa' padam // aaheti| 'puruSavizeSa' padaM prayuJjAna iti zeSaH // zAneti / yadyapi kRtimatvamAtraM kartRtvam , athApi tAdRzakRtihetutve Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 IzvarasadbhAvasamarthanam [ nyAyamaa cakSate / taJcezvare vidyata evetyuktametat / svazarIrapreraNe ca dRSTamazarIrasyApyAtmanaH kartRtvama || [ jagatsarge Izvarasya kezAbhAvaH ] icchAmAtreNa ca tasya kartRtvAt anekavyApAra nirvartanopAttadurvahaklezakAluSya vikalpo'pi pratyuktaH // [ azIrasyApIzvarasya paramANupreraNaM saGgacchate ] nanu ! atroktam (pu. 487 ) -- 'kulAlavacca naitasya vyApAro yadi kalpyate / acetanaH kathaM bhAvaH tadicchA manuvartate ?' iti // asmAbhirapyuktameva yathA hyacetanaH kAyaH AtmecchAmanuvartate / - tadicchAmanuvante tathaiva paramANavaH / / 169 // [ svaprayojanaM vinA'pi Izvarasya sraSTRtvam ] yastu prayojanavikalpaH- kimarthaM sRjati jaganti bhagavAn ? iti - so'pi na pezalaH / svabhAva evaiSa bhagavataH - yat kadAcit sRjati, kadAcicca saMharati vizvamiti // kathaM punarniyatakAla eSo'sya svabhAva iti cet -- AdityaM pazyatu devAnAMpriyaH ! yo niyatakAlamudetyastameti ca / prANikarmasApekSametadvivasvato rUpamiti cet-Izvare'pi tulyaH samAdhiH // nAvinAbhAvAt jJAnacikIrSe api kroDIkRte / jAnAti, icchati, yatate iti kila kramaH // acetanaH:- jaDaH bhAvaH - padArtha : - paramANuH // prANikarmasApekSamiti / prANinAM tattatkarmAnubhavAya AdityAdayaH svasvakRtyaM kurvanti cet Izvaro'pi tathaiva / etasya phalaM tvanuparda spaSTI bhaviSyati // Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] saMghisaMhArayoH prayojanam 509 [lIlayA'pi jagatsRSTirupapadyate krIDArthe'pi jagatsarge na hIyeta 'kRtArthatA' / pravartamAnA dRzyanta na hi krIDAsu duHkhitAH // 170 // [dayayaiva vA jagatsRSTiH] athavA anukampayaiva sargasaMhArAvArabhatAmIzvaraH // [dayayA jagatsarge'pi sukhaduHkhAdivaiSamyopapattiH] nanvatra coditam (pu. 488) 'na tathAvidhAH prANino'nukampyA bhavanti / kevalasukhasvabhAvA vA sRSTiranukampAvatA kriyetetisatya coditam-anupapannaM tu; anAditvAtsaMsArasya / sRSTisaMhArayoH paramaM phalam] . zubhAzubhasaMskArAnuviddhA evaatmaanH| te ca dharmAdharmanigaDasaMyata tvAdapavargapuradvArapravezamalabhamAnAH kathaM nAnukampyAH1 anupabhuktaphalAnAM karmaNAM na prkssyH| sargamantareNa ca 'tatphalopabhogAsaMbhava iti zubhaphalopabhogAya svargAdisarga, azubhaphalopabhogAya' narakAdisRSTimArabhate dayAlureva bhagavAn / upabhogaprabandhena parizrAntAnAmantarA'ntarA vizrAntaye jantUnAM bhuvanopasaMhAramapi karotIti sarvametatkRpAnibandhanameva / / . kRtaarthtaa-bhvaaptsmstkaamtvm| avAptasamastakAmaireva krIDArasaH anubhavituM shkyte| 'mAyAsabahulA ceya' (pu. 489) ityasyottaraMuttarArdham / 'na ca krIDA'pi nizzeSa' (pu. 489) ityasyottaraM tu sRSTerdayAmUlakatvasAdhanAvasare svayaM prApyeteti atra noktam / / nigaDa:-'atha shRngkhlaa| anduko nigaDo'strI syAt / na prakSaya iti| 'nAbhuktaM kSIyate karma klpkottishtairpi'| yadyapi prAyazcittAdinA'pyasti nAza:, evaM brahmajJAnAdapi ; athApi tadvyatiriktaviSayaM vacanam // 1 kriyArthatA-kha. ' anupapannaM tu-kha. 3 saMvRta-kha. + tatphalabhogAya-kha. Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 IzvaragaddhAvasamarthanam nyAyamarI [sRSTipralayopapatti] nanu ca yugapadeva sakala jagatpralayakaraNamanapapannam, avinAzinAM karmaNAM phalopabhogapratibandhAsaMbhavAditi coditam (pu. 489)-na yuktametat-IzvarecchApratibaddhAnAM karmaNAM stimitazaktInAmavasthAnAt / tadicchApreritAni karmANi phlmaaddhti| tadicchAprativaddhAni ca ttrodaaste| kasmAdevamiti cet-acetanAnAM cetanAnadhiSThitAnAM svkaarykrnnaanuplbdheH|| jIvAnAM karmAdhiSThAtRtvAsaMbhavaH] nanu ! teSAmeva karmaNAM kartAra AtmAnazcetanA adhiSThAtAro. bhvissynti| yathAha bhaTTaH (zlo. vA. 1-1-5 samba-pari 75) 'karmabhiH sarvajIvAnAM tatsiddheH siddhasAdhanam' iti naitadevam--naite'dhiSThAtAro bhavitumarhanti ; bahutvAt, viruddhaabhipraaytvaacc| tathA hyeka eva kazcit sthAvarAdivizeSo rAjAdivizeSo vA prANikoTInAmanekavidhasukhaduHkhopabhogasya hetuH, sa tairbahumiravyavasthitAbhiprAyaiH katha'mArameta? teSAmekatra saMmAnAbhAvAt / maTha pariSado'pi kvacideva sakalasAdhAraNopakAriNi kArya bhavatyaikamatyam , na sarvatra / mahAprAsAdAdyAraMbhe bahUnAM takSAdInAmekasthapatyAzayAnuvartitvaM dRzyate / pipIlikAnAmapi mRtkUTakaraNe tulyaH kazcidupakAraH pravartakaH, sthapativat ekAzayAnuvartitvaM vA kalpyam / iha tu tatsthAvaraM zarIraM kepAzcidupakArakAraNaM, itareSA krmbhirityaadi| sarvajIvAnAmapi tasiddheH jagatkartRtvasiddheH / karmabhiH dvaarbhuutaiH| sammAna--sammati:, aikamatyAbhAvAdityarthaH / maThapariSadaH- mtthiiyprissdH| sarvatra-yaduddezena pravRtto maThaH, pariSadvA, tbytiriktvissye| mRtkuuttN-vlmiikaadiH| sthapativaditi / asti valmIkAdau niyAmakaH kITarAjaH, rAjJI vA; yadadhInAH sarva evetare kITAH svasvakAryeSu asaMkIrNA vyApRNvanti, yasmiMzca mRte sarve svairaM caranta: nazyantIti pratyakSasiddhameva // 1 mArabhyeta-kha. zaTha-kha. Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikama 3] sRSTipralayavat sthiterapIzvarAdhInatvama 511 mapi bhUyasAmapakArakAraNamiti kathaM taiH saMbhUya sRjyate / andhisstthitaanaantvcetnaanaamaarmbhktvmyuktmev| tasmAdavazyamekasteSAM karmaNAmadhiSThAtA kalpanIyaH, yadicchAmantareNa bhavantyapi karmANi na phalajanmane prabhavanti // [Izvarasya ekatvam ] ata evaika Izvara iSyate, na dvau, bahavo vA; bhinnAbhiprAyatayA lokAnugrahopaghAtavaizasaprasaGgAt / icchAvisaMvAdasaMbhavena ca tataH kasya cit saGkalpavighAtadvArakAnaizvaryaprasaGgAt ityeka evezvaraH / tadicchayA karmANi kAryeSu pravartante ityupapannaH srgH| tadicchApratibandhAt stimitazaktIni karmANyudAsata ityupapannaH prlyH|| . . [sargapralayasadbhAva:] evaJca yaduktaM (zlo. vA. 1-1-5 samba-pari 113) 'tasmAdadyavadevAtra sargapralayakalpanA / samastakSayajanmabhyAM na siddhayatyapramANikA' iti-etadapi ' asAMpratam // sRSTipralayAbhAve'pi sthiterapIzvarAyattatvam ] tiSThatu vA sargapralayakAlaH ! adyatve'pi yathoktanayena tadicchA: mantareNa prANinAM karmavipAkAnupapattaravazyamIzvaro'bhyupagantavyaH, itarathA srvvyvhaarviprlopH| taduktam (ma. bhA, vana. 30-28) 'ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH| Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA' iti // bhavanti-vartamAnAni // vaizasaM-vyasanam / sRSTiviSayANAmaniSTamuktA tatkartRNAmapi tadAha-- iccheti // tiSThatu-mA'stviti yaavt| adyatve'pi * idAnImapi / / 1 na sAMpratam-ka. Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 IzvarasadbhAvasamarthanam [nyAyamaJjarI karmaNAmAvazyaka vam] ___ nanu ! evaM tarhi Izvarecchaiva bhavatu kI saMhIM c| kiM karmabhiH!-maivam-karmabhirvinA jagadvaicitryAnupapatteH / karmanarapekSya pakSe'pi trayo doSA darzitA eva (pu. 490)-Izvarasya 'nirdayatvaM, karma'codanAnarthakyam , anirmokssprsnggshcti| tasmAt karmaNAmeva. niyojane svAtantrayamIzvarasya, na tannirapekSam // [karmAnuguNaM jagatsarjane'pi Izvarasya na svAtantrayahAniH] kiM tAdRzaizvaryeNa prayojanamiti cet-na-na prayojanAnurti pramANaM bhavitumarhati / kiM vA bhagavataH karmApekSiNo'pi na prabhutva mityalaM kutarkalavaliptamukhanAstikAlApaparimardaina! IzvaravAdopasaMhAraH] tasmAt kutArkikodgItadUSaNAbhAsavAraNAt / siddhastrailokya nirmANanipuNaH paramezvaraH // 171 // nirIzvaravAdisaMbhASaNasyApi pApatvam ] ' ye tvIzvaraM nirapavAdadRDhapramANa siddhasvarUpamapi nAbhyupayanti muuddhaaH| pApAya taissaha kathA'pi vitanyamAnA jAyeta nUnamiti yuktamato virantum // 172 // yasyecchayaiva bhuvanAni samudbhavanti tiSThanti yAnti ca punarvilayaM yugaante| tasmai samastaphalabhoganibandhanAya nityaprabuddhamuditAya namaH zivAya // 173 // kiM veti| kuto vetyrthH| takSNaH takSaNAdinyApAreSu vAsyAdyapekSAyAH satve'pi na hi svaatntrybhnggH| anyathA takSA kataiva na syAt / svatantraH khalu krtaa| ataH sApekSatnamAtraM na svAtantryabhaJjakam / / evaM nirIzvaravAdibhissaha kathAyAH pApatvena, tatprAyazcittatayA bhagavantaM smarati-yasyeti / nibndhnaay-hetve| nityaprabuddhamuditAyanityajJAnAnandasvarUpAya // 1nirdayakarma-kha. Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdasyAnityatve pramANAbhAva: 513 -vedapauruSeyatvasAdhanaprakaraNam[Izvarasya jagatsraSTatve'pi vedAnAM tatkRtatnAkSepaH) nanu ! trailokyanirmANanipuNe prmeshvre| siddhe'pi tatpraNItatvaM na vedasyAvakalpate // 174 / / pade zabdArthasambandhe vedasya racanAsu vaa| kartRtvamasyAzaGkatheta tacca sarvatra durvacam // 17 // varNarAziH kramavyaktaH padamityabhidhIyate / varNAnAM cAvinAzitvAt kthmiishvrkaarytaa|| 176 // sambandho'pi na tatkAryaH sa hi zaktikhabhAvakaH / zabde vAcakazaktizca nityaivAnnAvivoSNatA // 177 // racanA api vaidikyo naitAH puruSanirmitAH / kavipraNItakAvyAdiracanAbhyo vilakSaNAH // 178 // evaM ca bede svAtantryamIzvarasya na kutracit / / kAmaM tu parvatAneSa vidadhAtu bhinatta vA // 179 // svataHprAmANyasiddhau tu vede vastranapekSatAm / vadAmo na tu sarvatra puruSadveSiNo vayam // 180 // anapekSatvamevAto vedaprAmANyakAraNam / yuktaM, vaktA'pi vedasya kurvannapi karotu kim ? // 181 // [zabdasyAnityatve pramANAbhAvaH, nityatve ca pramANam ] kathaM punaramI varNAH zrutamAtratirohitAH / nityA bhavantu, ko'yaM vA zabdasvAtantryadohadaH? // 182 // sarvatra-triSvapi / varNAnAM nityatvAt --kramavyakta iti| srvtrpaurusseyvaakyessu| anpeksstvmiti| 'tatpramANaM bAdarAyaNasya, anapekSatvAt' (jai. sU. 1-1-5) iti hi sUtram / evaM itarAnapekSatayaiva tena svaprAmANye saMrakSite vedasyezvarakRtatvena kiM saadhniiymityrthH|| siddhaanticchaayyaa''kssipti-kthmiti| zrutamAtratirohitAHzravaNasamanantaraM nshyntH| evaM varNAH puruSaprayatnotpAdyamAnAH zrUyante, prayatnaviratau ca viramante / athApi te na puruSAdhInAH, kintu svatantrA:nityA iti kimidamityAzcaryadyotanAya-zabdasvAtantryadohada iti| NYAYAMANJARI 33 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 mImAMsakaiH zabdanityatvasAdhanam nyAyamArI ucyate zabdasya' na hyanityatve yuktiHsphurati kAcana / pratyakSamApattizca nityatAM tvadhigacchataH // 183 // [zabdasyAnityatvasAdhanAnuvAdaH] tathA hi-anityatvahetava ime kila kathyante, prayatnAnantaramupalabdheH kAryaH zabda iti / kAryatvAnityatvayoH parasparAvinAbhAvAt ekatarasiddhAvanyatarasiddhirbhavatyeveti kvacit kiJcit sAdhanamucyate prayatnapreritakauSThayamArutasaMyogavibhAgAnantaramupalabhyamAnaH zabdastakArya eveti gmyte| uccAraNAdUrdhvamanupalabdheH anityaH shbdH| na hyenamuJcaritaM muhuurtmpyuplbhaamhe| tasmAdvinaSTa ityvgcchaamH|| : vyavahArAdapi zabdaH anityaH] : karotizabdavyapadezAcca kAryaH shbdH| 'zabdaM kuru', 'zabda mA kArSIH' iti vyavahAraH pryunyjte| te nUnamavagacchanti kAryaH zabda iti // [anekadezeSu upalambhAt zabdasya nAnAtvAnityatve] . nAnAdezeSu ca yugapadupalambhAt 'teSu teSu dezeSu zabdena vyavahArAt sarvatra yugapadupalabhyate shbdH| tadekasya nityasya sto'nuppnnm| kAryatve tu bahUnAM nAnAdezeSu 'kriyamANAnAmupapadyate'nekadezasambandha iti // adhigacchata :--adhigmyt:|| pUrvamImAMsAyAH prathamAdhyAyAdyapAde SaSTAdhikaraNoktarItyA zabdanityatvaM nirUpayiSyan pUrvapakSasiddhAntau tadadhikaraNasUtrabhASyavArtikoktau anuvadati tathA hiityaadi| kathyanta iti| 'mAdimattvAdendriyakatvAtkRtakavadupacArAca' (nyA-sU-2-2-13) ityAdiSviti shessH| tAlvAdau koSThe bhavaH-kauSThayaH // eksyeti| yadA nitya: sArvatrikazca zabdaH, tadA gaganAdivadeka eva syAt / nityasya sata: anekatvaM tu anavasthAdigrastam // - 1 na hi-kha. sphuTati-kha. dezatvAcca-ka. 4 teSu teSu dezeSu-kha. Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515 Ahnikam 3] zabdAnityatvahetUnAmaprayojakatvam [vikAritvAcAnityaH zabdaH] zabdAntaravikAryatvAcAnityaH shbdH| dadhyatreti ikAra eva yakArIbhavatIti sAdRzyAt smRteshcaavgmyte| vikAryatvAcca draakssekssursaadivdnitytvmsyeti|| vRddhihAsabhAktvAcAnityaH zabdaH) kAraNavRddhayA ca vardhamAnatvAt / bahubhirmahAprayatnaruccAryamANo mahAn gozabda upalabhyate, alpairalpaprayatnaruccAryamANo'lpa ityetaca tantuvRddhayA vardhamAnaH 'paTa iva zabdo'pi hetuvRddhayA vardhamAnaH kAryo bhavitumarhatIti // . . . [zabdAnityatvahetUnAmasAdhakatvam] . ta ete sarva evAprayojakA hetvH| tathAhi-prAtyabhijJAtaH / siddha nityatve prayatnAnantaramupalabhAt abhivyaktiH prayatnakAryA zabdasya, notpattiriti gmyte| tadevaM vyaGgaye'pi prytnaanntrmuplmbhsNbhvaadnaikaantiktvm| abhivyaJjakAnAM ca pavanasaMyogavibhAgAnAmacirasthAyitvAnna ciramuccAraNAdUrdhvamupalabhyate shbdH|| prayogAbhiprAyazca karoti'zabdavyapadezo'sya bhaviSyati gomayAni kuru, kASThAni kurvitivt| tasmAtso'pi naikaantikH|| nAnAdezeSu yugapadupalambhanaM ekasya sthirasyApi zabdasya vivasvata iva setsyati // smRtiH-vyAkaraNaM 'iko yaNaci' ityAdirUpam / mahAniti / mahatvAlpatve bahudUrazrAvyatvAzrAmyatve // prAtyabhijJAtaH-svArthikaH pratyayaH / sa evAyaM kakAraH iti pratyabhijJA // gomayAni kurviti| gomayairagnimindhayetyarthaH / evamuttaratrApi // naanaadeshessviti| yugapatsarvairanupalambho'pi abhivyktitdbhaavaabhyaamevopnnH|| 1 paTa: zAta:-kha. zamdasya-ka. 33* Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 mImAMsakaiH zabdanityatvasAdhanam nyAyamaJjarI [varNAnAmavikAritvam] vikAryatvaM tvasiddhameva, shbdaantrtvaat| dadhizabda ikArAntaH sNhitaavytiriktvissyvRttiH| yakArastvayamanya eva aci parataH saMhitAviSaye pryujymaanH| na punarikAra evAyaM yakArIbhUtaH kSIramiva ddhibhuutmuplbhyte| na hI yazAstAlavyA iti sthAnasAdRzyamAtreNa tadvikAratvavarNanamucitama, aprakRtivikArayorapi nayanotpalapallavayoH saadRshydrshnaat| 'iko yaNaci' iti pANinismRterapi nAyamarthaH--ikAro yakArIbhavati, kSIramiva dadhI bhvtiiti| kintvasmin viSaye'yaM varNaH prayoktavyaH, asminnayamiti sUtrArthaH / siddha zabde'thai sambandhe ca tacchAstraM pravRttamiti // ___ api ca kSIraM dadhitvamupaiti, na tu dadhi bhIratAm / iha tu yakAro'pi kvacidikAratAmupaiti- vidhyatIti saMprasAraNe sati / tasmAdasiddha eva varNAnAM prakRtivikArabhAvaH / / [vRddhi hAsabhAktamapi zabdasya nAsti] nApi kAraNavRddhayA vardhate shbdH| balavatA'pyuccAryamANAni, bahubhizca, taavntyevaakssraanni| dhvanaya eva tathA tatra pravRddhA upalabhyante, na varNA iti // __anya eva, na tu ikAra eva tathA vikRta ityarthaH / 'nynetyaadi| 'bAle ! tava mukhAmbhoje cakSurindIvaradvayam ' ityAdAvidaM dRssttm| kSIraM dadhIbhavatIva itynvyH| siddha ityaadi| 'siddha zabde'rthe sambandhe ca lokato'rthaprayukta zabdaprayoge zAstreNa dharmaniyamaH' itivArtikasaGgaho'yam / 'arthenAtmapratyAyanAya prayuktaH - arthaprayuktaH' iti prdiipH| 'dharmAya niyamaH, dharmArtho vA niyamaH, dharmaprayojano vA niyama:-dharmaniyamaH' iti bhASyam / dhrmH-vidhiH|| vidhyatIti / 'ahijyAvayivyadhi'--ityAdinA yakArasya saMprasAraNasaMjJAyAM, 'saMprasAraNAca' iti pUrvarUpe vyadhadhAto rUpam // dhvanaya eveti / tathA ca vRddhihAsAdikaM varNena sahagatasya nAda. vikArasya dhvanereva dharmaH // bhavati-kha. zabde -ka. Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdAnAmanityatve zaktimahAsaMbhavopapAdanam 517 [zabdanityatvam] tasmAdanityatA'siddhiH naivaM praayairsaadhnaiH| zabdasya nityatAyAM tu saiSA'rthApattiriSyate // 184 // zabdasyoccAraNaM tAvadarthagatyarthamiSyate / na coccAritanaSTo'yamartha gamayituM kSamaH // 18 // sarveSAmavivAdo'tra zabdArthavyavahAriNAm / 'yada vijJAtasambandhaH zabdo nArthasya vAcakaH // 186 // vedyamAnaH sa sambandhaH sthvirvyvhaartH| drAdhIyasA na kAlena vinA zakyeta veditum // 187 // . [vRddhavyavahArAt zabdArthasambandhAvadhAraNakramaH] tathA hi-'gAM zuklAmAnaya' ityekavRddhaprayuktazabdazravaNe sati ceSTamAnamitaraM vRddhamavalokayan bAlastaTasthaH tasyArthapratIti tAvatkalpayati-Atmani tatpUrvikAyAzceSTAyA dRSTatvAt , pramANAntarAsannidhAnAdetadRddhaprayuktazabdasamanantaraM ca pravRtteH tata eva zabdAt kimapyanena pratipannamiti mnyte| tataH kSaNAntare tamartha tena vRddhenAnIya mAnamupalabhamAna evaM buddhayate-ayamartho'mutazzabdAdanemAvagata iti / sa cArtho'nekaguNakriyAjAtivyaktayAdirUpasaMkula upalabhyate / zabdo'pyanekapadakadambakAtmA shrutH| tatkatamasya vAkyAMzasya katamo'rthAMzo vAcya ityAvApodvApayogena bahukRtvaH ___arthagatiH-arthajJAnam / uccAritanaSTaH-akiJcitkurvanniti yaavt| tarhi zabdaH kiM karotItyatrAha-sarveSAmiti / kutrAvivAda itytraahyditi| evaJca sambandhasmaraNadvArA'rthAvagatiH zabdoccAraNaphalam / / ceSTamAnaM-gavAnayanAya calantam / itaraM-madhyamam / arthapratIticalanahetubhUtaM yatkiJcidarthajJAnam / Atmani-- svasmin / ttpuurvikaayaaHjnyaanpuurvikaayaa:| anena-madhyamavRddhena // 1 yadi-kha. vRddhenAnumIya-ka. Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 mImAMsakaiH zabdanityatvasAdhanam myAyamaarI zRNvan guNakriyAdiparihAreNa gotvasAmAnyamasmanmate, tvanmate vA tadvanmAnaM gozabdasyAbhidheyaM nirdhArayatIti // evaM dIrghAvasApekSasambandhAdhigamAvadhi / zabdasya jIvitaM siddhamiti nAzuvinAzitA // 188 // [zabdanityatvAbhAve zAbdabodha eva na ghaTeta __ bhavatu vA vinazvara'syApi zabdasya sambandhagrahaNam / tathApi . tasmin gRhItasambandhe zabde vinaSTe sati kthmnvgtsmbndhaadbhinvaadidaaniimnysmaacchbdaadrthprtipttiH|| anyasmin jJAtasambandhe yadyanyo vAcako bhvet| vAcakAH sarvazabdAH syurekasmin jJAta saGgatau // 189 // na ca vaktA vyavaharamANaH tadaiva zabdaM coccArayati, sambandha karoti ca, etaM ca vyutpAdayati, paraM ca vyavahArayatIti / na hi yugapadimAH kriyA bhavitumarhanti ; evamadarzanAt // .. [sarveSu zabdeSu sAjAtyAt na zaktigrahaNasaMbhavaH] . atha Adau sambandhagrahaNe vRtte, tasmin vinaSTe'pi gozabde, tatsadRzamabhinavakRtamapi zabdamupazrutyArtha pratipatsyante vyavahAra ityucyate tadapi na caturazram-sAdRzyasyAgrahaNAt / na hi gozabda ivAyamiti pratItidRSTA, api tu gozabda eveti| na ca ___tadvanmAtraM-jAtiviziSTavyaktimAtram / jAtistu anugamikaiveti pakSAbhiprAyeNedam // nanu zabdasya nAze'pi naSTazabdamUlakatvaM tacchabdakAlikavyavahArasya anumAtuM zakyamiti cet, evaM zaktinirdhAre'pi anityAt zabdAta bodha: na bhavatyevetyupapAdayati-bhavatu vetyAdinA / anyasmAt zabdAt-kAlAntarapuruSAntaraprayuktAt -- gAM zuklAmAnaya' ityaadeH| na cetyaadi| ekadaivocaritena zabdena na hi sarve svaparavyavahArAdayaH nirvoduM zakyA ityrthH|| 1 nazvara-kha. jAta-kha. 3 gozabdaH sa eveti-kha. Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdAnAM sAjAtyAt zaktigrahasaMbhavanirAsaH 519 bhUyo'vayavasAmAnyayogarUpaM sAdRzyaM varNAnAmanavayavAnAmupapadyate / abhinavasya zabdasya svayamarthavattvAnavadhAraNAt 'kathamayamamutaH zrotA pratipadyeta' iti zaGkamAno vaktA kathaM prayogaM kuryAt ? [sAdRzyamUlakazaktigrahaNe'tiprasaGgazca ____ atha so'pyarthavatsadRza meva' prayuGkte, nArthavantaM ; tarhi yatsadRzamasau prayuGkte tasyApyanya sAdRzyAdevArthavatteti jagatsargakAlakRtasya mUlabhUtasyArthavataH zabdasya 'smaraNaM syAt, tanmUlatvAdyavahArasya / na caivamasti / na ca tataHprabhRtyadyayAvat sAdRzyamanuvartate ; 'tatsAdRzya kalpanAyAM mUlasAdRzyavinAzAt / vizeSatastu zabdAnAm // _ [varNeSu sAdRzyamevAtiprasaktam] bhinnairvktmukhsthaanprytnkrnnaadibhiH| na nirvahati sAdRzyaM zabdAnAM dUravartinAm // 190 // anvyvaanaamiti| mImAMsakAnAM tu varNA nityAH, siddhAnte tu guNAH / jAtiH khalu aakRtivynggyaa| bhAkRtizcAvayavasaMsthAnameva / yadyapi rUpatvAdi sAmAnya rUpAdyAkRtivyaGgyam ; atazca niravayave'pi saMsthAnamastyeva / anyathA hi AtmatvajAtirapi na syAt---tathA'pi niravayavasya saMsthAnAsaMbhavapakSAbhiprAyeNedam // arthavatsadRzaM-gRhItIrthakazabdatulyam / arthavantaM-gRhItArthakam / mUlasAdRzyavinAzAditi / 'svabhAvavilakSaNeSu vastuSu satyAmapi sAdRzyaparaMparAyAM stokastokabhedenaiva dUramAgatasya mUlasAdRzyamatyantameva nazyet / vizeSatastu zabde-stokavizeSAdevArthAnyatvaM bhavati, svarabhedAdeva bahuvrIhitatpuruSArthabhedAt / kiM punarvyaJjana-mAtrA kramAdibhedAt ' iti pArthasArathiH (1-1-6-268) // bhinnairityaadi| tAlvAdivaicitryAt pratipuruSaM uccariteSu varNeSvapi mahadantaraM pratyakSasiddham ! evaM parasparaM asannihitAnAmapi yatkiJcitsAdRzyamAdAyArthapratItinirvAhe ca nIhArAdapi vahnayanumAnaM pramANaM syAt // 1 stamasau-kha. 2 tasyApyanya-stra. 3 smaraNaM-kha. tatsadRzasadRza-kha, Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 mImAMsakaiH zabdanityatvasAdhanam nyAyamacarI ' sAdRzyajanitatve ca mithyaivArthagatirbhavet / dhUmAnukArinIhArajanyajvalanabuddhivat // 191 // tasmAt sAdRzyanibandhanArthapratItyanupapattaH gozabda eva sthAyItyabhyupagamanIyam // [gakArAdyanugataM gozabdatvAdisAmAnyaM tu nAstyeva] nanu! yathA dhUmavyaktibhede'pi dhUmatvamatimavalambya sambandhagrahaNAdivyavahAranivahanirvahaNaM, evamiha gakArAdivarNavyaktibhede'pi sAmAnyanibandhanastannirvAhaH kariSyata iti-- maivaM tatra hi dhUmatvasAmAnyaM vidyate dhruvam / zabdatvaM vyabhicAryatra gozabdatvaM tu durghaTam // 192 // bhinnarayugapatkAlairasaMsRSTairvinazvaraiH / varNairghaTayituM zakyo gozabdAvayavI katham ? // 193 // anArabdhe ca gozabde gozabdatvaM kva vartatAm ? , paTatvaM nAma sAmAnyaM na hi tantuSu vartate / / 194 // [gatvAdijAtinirAsaH nanu ! mA bhUt gozabdatvaM sAmAnyaM, bhinnAkAragakArAdivyakti'vRttibhireva vA' gatvAdijAtibhiH kArya pUrvoktamupapadyate-etadapi naasti-gtvaadijaatiinaamnuppttH| bhedAbhedapratyayapratiSTho hi vyktijaatiprvibhaagvyvhaarH| iha cAyamabhedapratyayo varNaikya durghaTa-tadA hi nIladhUmatvamapi jAtiH syaat| gotvaM tu vastugataM, na zabdagatam / nanu gozabdatvaM nAma nAkhaNDa: dharma:, kintu gakArAyavayavasamudAyarUpaM tditytraah-bhinnairityaadi| gozabdAvayavI--gozabda. ruupaavyvii| anArabdhe-niravayave // medAbhedeti / bhedapratyayapratiSTo vyaktivyavahAraH, abhedapratyayapratiSTo jaativyvhaarH| abhedapratyazca yadA anyathAsiddhaH, tadA na jAteH siddhiH // 1 vRttibhireva-kha. Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] nibandhana eva, na jAtikRtaH / bhedapratibhAsastu' vyaJjaka' medAdhIna iti kuto jAtivyaktivyavahAraH ? gatvAdijAtinirAsa: [gotvajAte: gatvAdezva vailakSaNyam ] gotvAdijAtinirAkaraNe'pyeSa prakAraH samAna iti cet-navyaktibhedasya suspaSTa siddhatvena vyaJjakAdyupAdhinibandhana' tvAnupapatteH / parasparavibhaktasvarUpatayA hi zAbaleyabAhuleyapiNDAH pratyakSamupalabhyante / sthite ca vyaktibhede sarvatra gauriti tadabhedapratyayasthAnanyaviSayatvAdiSyata eva gotvajAtiH / iha punaH kAravyaktayo bhinnAH zAbaleyAdipiNDavat / ka nAma bhavatA dRSTAH yenAsAM jAtimicchasi ? // 195 // zizau paThati vRddhe vA strIjane vA zuke'pi vA / vaktRbhedaM prapadyante na 'varNa'vyaktibhinnatAm // 196 // tathA ca gargaH paThati, mATharaH paThatItyuccArayitRbheda eva pratIyate, amuM gavizeSameSa paThatIti noccAryamANamedaH // ' va' prayoge'pi tasyaivoccAraNaM punaH / gaGgAgaganagargAdau na rUpAntaradarzanam // 197 // drutAdibhedabodho'pi nAdabheda nibandhanaH / na vyakti meda ' janitaH ' zAbaleyAdi' bodhavat // 198 // 1 [gatvajAtyaGgIkartRbhirapi drutAdibhedAt na gAdibhedaH vaktuM zakyaH ] abhyupagate'pi tvasAmAnye tasya drutAdimedapratibhAse satyapi na bhinnatvameSitavyam / aupAdhika eva tasmin bhedapratibhAso 521 'zAbaleyabAhule yazabdau karburanIlarUpavadvAcako vyaktibhedaparicAyakau // nanu uccArayitRbhedAt gAdibhede, ekozccariteSu gakAreSu bhedapratIti: kathamityAzaGkAM uccAraNabhedabodhanAyaiva uccArayitRbheda ukta iti samAdhatte - eketyAdi // " bhAsasya - kha. 6 'kartR - kha. ' manitA - ka. 2 bhedadhI suspaSTa - kha. 7 bhedavat - kha. 3 khopapatteH - kha. 4 varNa - ka. Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 mImAMsakaiH zabdanityatvasAdhanam [ nyAyamazrI varNanIyaH / so'yaM gakAravyaktAveva kathaM na varNyate - tasyA 'evai-' katvAdekapratyayaH, bhedabhramastu vyaJjakAdhIna iti / evaM hi kalpanA laghIyasI bhavati / tasmAnna nAnAgakAravRttigatvasAmAnyaM nAma kiJcidasti // [gyajanAnAM hrasvadIrgha rUpANAM svaropAdhikabhedavat svarabhedo'pyopAdhika eva] api ca gogurugehAdau bhinAjupazleSakArita eva vyaJjaneSu buddhibhedaH paropAdhiravadhAryate / so'yamakSvapi paropAdhireva bhavitumarhati, varNAzritatvAt vyaJjakabhedapratyayavaditi / tasmAt gatvavat atva sAmAnyamapi nAsti || , [ aSTAdazavidhasvarabhedA aupAdhikA eva ] yatpunaH aSTAdazabhedaM avarNakulamucyate- tadaupAdhikameva : hrasvadIrghaplutasaMvRtavivRtAdibuddhInAM dhvanibhedAnuvidhAyitvAt // vivRtaH saMvRtAdanyo 'na' gakArAdvakAravat / api tvakAra evAsau pratibhAti yathA tathA // 199 // tasyAH - gakAravyakteH / tathA ca jagatyeka eva gakArAdiH, bhedasva pAdhika eva // acU gogurugehAdAviti / ga gA gi gI ityAdiSvityarthaH / bhinnAjupazleSaH - a A i I ityAdisambandhaH / akSu -- akorAdisvareSu / zabdasya supi rUpam / paropAdhiH -- uccAraNabhedAdhInaH / saH -- buddhibhedaH 1 aSTAdazabhedamiti / ekaiko'pi hrasvadIrghaplutabhedena trividhaH / so'pi hasvAdiH pratyekaM udAttAnudAttasvaritasvarabhedena bhinnaH / so'pi punaH anunAsikAnanunAsikabhedena bhinnaH / evaJca eka eva akAraH anunAsikodAtta-' hrasvarUpaH, ananunAsikodAttahasvarUpaH - ityevaM krameNa aSTAdazavidhaH / saMvRtavivRteti / eka eva hrasvaH akAraH prayogakAle saMvRta iti, prakriyAyAM vivRta iti ca saMjJAbhedaM pratipadyata iti saMpratipannatvAt dRSTAntatvenopanyAsaH / idameva spaSTIkaroti - vivRta ityAdi // 1 eva-ka. 2 minnAnyA - ka. 3nA - ka. Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] atvAdijAtinirAsa: 523 [akArayoH dhvanibhedAdevArthabheda:] kathaM tarhi zabdabhedAbhAve bhinne arthapratipattI--araNya AraNyamiti; dhvanikRte eva te bhvissytH| azabdadharmasya dIrghatvAde kathamarthapratItyaGgatvamiti cet ; turagavegavadbhaviSyati // yathA turagadehastho vegaH puNso'rthsiddhye| . paradharmo'pi dIrghAdirevaM tasyopakArakaH // 200 // [atvAdijAtinirAsaH] ___itshcaitdkaarsaamaanymnuppnnm| atvaM hi na dIrghaplatayorenugataM bhavati, 'AtvaM na hrasvakRtayoH, AtvaM' na hrasvadIrghayoriti / tasmAdekatvAdvarNAnAM nAvAntarajAtayaH sNbhvnti| zabdatvaM tu niyatArthapratipattau vyabhicArItyato nAtra dhuumaadinyaayH|| [zabdAdarthabodhAnyathA'nupapattyA zabdanityatvasAdhanam ] tenArthapratyayaH zabdAdanyathA nopapadyate / na cennityatvamityasmin arthApatteH pramANatA // 201 // [arthApatteranumAnarUpatve, anumAnena zabdanityatvasiddhiH] anumAnAdanyathAtvamarthApattena dRshyte| 'tenA'numAnamapyetatprayoktuM na na zakyate // 202 // nanu yadi hasvadIrghAdibhedaH akAre nAsti, tarhi araNya-bhAraNyazabdayo: kathaM vAcyabheda: 1 tAbhyAM bodhabhedo vA iti zaGkate-kathamiti / paradharmaH-- dhvnidhrmH|| . atvN-hsvgtm| AtvaM-bIgatam / AtvaM-plutagatam / nAtra jAtibhedaH, ekasyaiva akArasya aSTAdazabhedavarNanAt / tasmAthasvadIrghAdibheda: dhvanikRta eva, na jAtibhedakRta iti siddhiH| zabdatvamiti / yadyapi zabdasvaM jAti:, parantu tat sarvasAdhAraNa iti na vilakSaNabodhopayogi // teneti / zabdasya nityatvaM na cet, anyathA-prakArAntareNa, gatvAdisAmAnyadvAreNa zabdAdarthapratyayaH nopapadyate ityanvayaH // ____ asva-kha. 2 tato'-ka. Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 mImAMsakai: zabdanityatvasAdhamam [nyAyamaJjarI tadidamucyate-zabdo dharmI, nitya iti sAdhyo dharmaH, sambandhagrahaNasApekSArthapratipAdakatvAt , dhuumaadijaativt| tadidamuktaM 'nityatvaM tu syAdarzanasya parArthatvAt' (jai. sU. 1-1-18) iti / evaM sambandhagrahaNAtprabhRti Arthapratipatteravasthitasya vinAzahetvabhAvAdAtmAdivannityatvam // [niravayavatvAt zabdaH na nazyati na hyayamavayavavinAzAnazyati bdaH, niravayavatvAt / tadeva kathamiti cet - ucyate svalpenApi prayatnena yadi varNaH prayujyate / yadi vA nAnubhUyeta, zakalo nAnubhUyate // 203 // sAvayave hi vastuni dvidhA avayavA dRzyante, ArabdhakAryAzcAnArabdhakAryAzceti / iha punarArabdhakAryA . 'anArabdhakAryA vA nityatvamiti / zabdasyeti shessH| 'darzanaM- uccAraNaM ; tat parArtha --paraM artha pratyAyayitum / uccaritamAtre hi vinaSTe zabde na cAnyo'nyAn artha pratyAyayitu. zaknuyAt ' iti zAbaraM bhASyam / atra 'nityastu' iti bhaassyaadipaatthH| nanu tarhi zabdasyArthabodhanaparyantamavasthAnenApyalaM, kuto nityatvam ? ityatrAha-evamiti / sambandhagrahaNAt prbhRtiiti| ayamAzaya:zaktigrahaNakAle yaH gavAdizabdaH zrutaH sa eva kAlAntare. gavAdibodhaM janayituM zaktaH, na tvanyaH, bhagRhItazaktikatvAt / gatvAdijAtInAM ca nirAsAt na jAtidvArA sarveSu gavAdizabdeSu pUrvameva shktiprhsNbhvH| atazca bodhaparyantamapi sa eva zabdo vartata ityaGgIkAryam / zaktigrahaNakAle zrutasya, madhyakAle azrayamANasyApi gavAdizabdasya bodhakAle puna: zravaNaparyantaM avasthAnaM siddhmev| tena ca bhazrayamANA api zabdAH sadA vartanta eva, tadA tadA tUcAraNAdamivyaktirevetyavazAdaGgIkartavyamiti zabdanityatvasiddhiH // naanubhuuyet| 'yAvatA hi prayatnena eko ghaTo niSpAdyaH, tAvati prayatne akRte na hi ghaTaniSpattiH, darzana vA uplbhyte| nanu sarvathA'nupalabdhi: nApAdayituM zakyA, svalpasya prayatnasya kRtatvAdityatrAha-zakala iti| akSaraikadezaH ityrthH| vA-ka. Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdanityatvahetavaH 525 paTe tantvAdaya iva varNe na kvacidavayavA uplbhynte| na cAnumIyante, liGgAbhAvAt // azrayavinAzAt zabdavinAzAsaMbhavaH] nApyazrayavinAzAdvinAzaH, zabdasya AtmAdivadanAzritatvAt / AkAzAzritapakSe vA tannityatvAt / 'na cAnyaH kazcana zabdanAzasya heturasti / kSayo yathopabhogena zastrAdicchedanena vaa| saMbhAvyate paTAdInAM naivaM zabdasya karhi cit // 204 // tasmAttirohito'pyAste, yadi zabdaH kSaNAntaram / mRtyormukhA dapakrAntaH punaH kenaiSa' hanyate? // 205 // .. [saGkhyAbhAvAcca zabdaH nityaH] itazca nityaH zabdaH-saGkhyAbhAvAt' (jai. s. 1-1-20) / aSTakRtvo gozabda uccArita iti vadanti, na tvaSTau gozabdA iti (zA. bhA. 1-1-20) / tenaikatvamavagamyate / yo'yaM kriyAbhyAvRttigaNane vihitaH kRtvasucpratyayaH, sa kriyAvatAmabhede bhavati / tenoccAraNAvRttimAtram / tadukkama (zlo. vA. 1-1-6-367) 'kriyAvatA mabhede hi kriyA''vRttiSu kRtvasuca / tatprayogAt dhruvaM tasya zabdasyAvatate kriyA' iti // 'kriyAbhyAvRttisattAyAmabhede ca kriyAvatAm' saMkhyAbhidhAyinaH zabdAt kRtvasucpratyayaM viduH // 206 // paTe tantvAdaya iveti / pArthivazarIre jalAdiriveti anArambhakAvayavadRSTAnto'pyUhyaH / ayamaMzaH 8 Ahnike spaSTIbhaviSyati // mImAMsakamate zabdasya niravayavadravyatvAt-AtmAdivadityuktam // tsmaat-ukthetoH| ayamAzaya ityAdinA TIkAyAmanupadamidaM vivRtam // kriyaavtaamiti| 'dazakRtvaH devadatta mAgataH' ityAdAvidaM dRSTam / 'saMkhyAyAH kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc ' (pA. sU. 5-4-17) // 1 na cAnyaH-kha. tasmAttirohito-kha. du:khA-kha. 5 prayukta-kha. mabhedo-kha. 'saMkhyAvatAm-kha. 4 kenaiva-ka. Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 [ nyAyama mImAMsakaiH zabdanityatvasAdhanam [pratyabhijJAbalAdapi zabdanityatvasiddhiH ] tadanena prakAreNa pratyabhijJAnamucyate / pramANaM zabdanityatve sakalazrotRsAkSikam // 207 // tathA hyasti sa evAyaM gozabda iti vedanam / zrautraM karaNakAluSyabAdhasandehavarjitam // 208 // [' so'yaM gakAra: ' ityAdipratyabhijJAyA ananyathAsiddhatvam ] zrotrendriyavyApArAnvayavyatirekAnuvidhAnAt zrautramidaM vijJAnam / na caitajanakasya karaNasya kimapi daurbalyamupalabhyate / na ca kiMkhiditi koTidvaya saMsparzitayA idaM vijJAnamupajAyate / na ca naitadevamiti pratyayAntaramasmin bAdhakamutpazyAmaH / idAnIM tanAstitvaprameyAdhikyagrahaNAzcadamanadhigatArthagrAhyapi bhavitumarhati / bhavanmate ca gRhatagrAhitve'pi pratyabhijJAyAH praamaannymissyte| na hi tadaprAmANyaM vaktuM zakyate ; zAkyairiva bhavadbhiH kSaNika padArthAnabhyupagamAt // [' so'yaM gakAra: ' iti pratyabhijJA na sAjAtyamUlA ] na sAdRzyanimittatvaM vaktuM tasyAzca yujyate / sAmAnyaviSayatvaM vA yasyApi niSedhanAt // 209 // kaizcittirohite bhAvAdityaprAmANyamucyate / tadasattatpratItyaiva tirodhAnaniSedhanAt // 210 // nanu anadhigatArthagantRtvarUpaprAmANyavAdinastava kathaM pratyabhijJAprAmANyaMmityatrAha - idAnIMtaneti / vartamAnakAlasambandha iti yAvat / taduktam 'kAlazcaiko vibhurnityaH pravibhakto'pi gamyate / varNavat, sarvabhAveSu vyajyate kena cikkacit ' ( zlo. vA. 1-1-6-303 ) iti // dvayasya - sAdRzyasya, jAtezca / niSedhanAt, anupadameveti zeSaH / tirohite - vinaSTa iti bhAvaH / jJAnakarmaNoH dvitrakSaNAvasthAne'pi jJAnakriyAntarotpattAvapi pratyabhijJA dRzyata ityarthaH / ' buddhikarmaNI bhapi pratyabhijJAyete' (zA. bhA. 1-1 - 6 ) ityAdyatrAnusandheyam / tatpratItyaiva - tAdRzapratyabhijJayaiva / ayaM bhAvaH - pratyabhijJA hi vastvaikyaviSayiNI jAtyaikyaviSayiNI vAzva / so'yaM gakAraH ityAdau jAtyAdyanAlambanatAyAH uktatvAt, Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 Ahnikam 3] zabdAnAM nityatve'pi grahaNaniyamAkSepaH jIvati tvanmate'pyeSa zabdastricaturAn kSaNAn / pratyabhijJA ca kAlena tAvatA na na siddhayati // 211 // ekakSaNAyuSi tvasmin prtiitirtidurlbhaa| na khalvajanakaM kiJcit vastu jJAnena gRhyate // 212 // iti kSaNabhaGgabhaGge (9 Ahnike) vakSyate // [grahaNAtpUrvamapi zabdA vartanta eva] 'api ca yathA nizIthe rolmbshyaamlaambudddmbre| pratyabhijJAyate kizcit aciradyutidhAmabhiH / 213 // tthaa'virtsNyogvibhaagkrmjnmbhiH| pratyabhijJAyate zabdaH kSaNikairapi mArutaiH // 214 // * [zabdanityatve tasya grhnnniymaasNbhvaakssepH| atrAha (zlo-vA-1-1-6-51)-mArutairityupoddhAtena sAdhu smRtm| tiSThatu tAvatpratyabhijJAnam ! prathamameva zabdasya yanniyatagrahaNaM, tadabhivyaktipakSe durghaTam // nityatvAt vyApakatvAcca sarve sarvatra srvdaa| zandAH santIti bhedena grahaNe kiM niyAmakam ? // 215 // dhvanayo hi nAma saMyogavibhAgavizeSitA vAyavaH, bAdhakAbhAvAcca vastvaikyameva viSayaH / uktapratyamijJAyAH kvacit tvayA'pi vssvaikyaalmbntvmnggiikaarymityaah--jiivtiiti| tricaturAniti / ayaM viSaya: agre siddhAnte spaSTIbhaviSyati / nanu kSaNikavAde sAjAtyAlambanasvameva vktmitytraah-ekkssnneti| jJAnakSaNe viSayasyaivAbhAvAditi hetuH // zabdasya grahaNaprakAra vicArayiSuH, tadupakSepArtha kAdAcitkenApi vyaJjakena pUrvatanasyaiva vyaJjanaM 'medhAndhakArazarvAM vidyujanitadRSTivat' (zlo. vA. 1-1-6-41) ityuktamupapAdayati-api cetyaadinaa| pratyabhijJAyatevidyamAna eva jJAyate-aminyajyata iti yAvat // bhedena kAladezapuruSabhedena minntyaa| dhvnyH-naadaaH| 'saMyoga Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 mImAMsakaiH zabdanityatvasAdhanam [nyAyamarI vAyuvRttayo vA saMyogavibhAgAH / te hi zabdasya vyaJjakA issynte| taizca karaNaM vA saMskriyate ? karma vA? dvayaM vA? sarvathA ca pramAdaH // [amivyaJjakasAmagrayA zrotrasaMskArAsaMbhava:] karaNe saMskRte tAvat sarvazabdazrutirbhavet / gakArAyaiva saMskAra ityeSa niyamaH kutaH? // 216 // apica-stimitasamIraNApasaraNameva karaNasya saMskAraH / sa cAyaM taddezavyavasthitasakalatadviSayasAdhAraNa eva // yathA javanikAprAyaprAptaprasaramIkSaNam / raGgabhUmiSu taddezamazeSaM vastu pazyati / / 217 // tathA prasarasaMrodhisamIrotsAraNe sti| zrotraM taddezaniHzeSazabdagrAhi bhaviSyati // 218 // [zrotrasaMskArapakSe zrotraniyamazvaM durvacaH] AkAzaM ca zrotramAcakSate bhvntH| tacca vibhu niravayavaM ceti kvacideva tasmin saMskRte sati sarve ca tadaiva saMskRtakaraNAH saMpannA iti sarva eva zRNuyuH iti badhiretaravyavasthA dusthitA // vibhAgA: nairantaryeNa kriyamANA: zandamabhivyaJjayantaH nAdazabdavAcyAH' (zA-mA1-1-17), 'vAyavIyA hi dhvanayaH abhigyaJjakAH' (nyaa-raa-1-1-6-41)| sAdhAraNavAyo: dhvanirUpatvAsaMbhavAt vAyuvRttayo veti| karaNaM vetyAdi / vidyamAna eva zabdaH, etAvatA'gRhyamANo'pi idanImeva gRhyata ityanubhavasiddham / tatra etAvatA kAlena tAdRzazabdagrahaNAzaktaM zrotraM, idAnImeva vyaJjakasAmagrIprabhAvAt saMskRtaM sat idAnIM zabdaM grahItuM samarthamabhUdityucyate ?. uta indriyaM tathaivAvatiSThate, kintu zabda eva AropitAtizayaH idAnIM gRhyate ? uta zrotre, zabde ca atizayaH prApayyate ? srvshbdeti| yadA ca zrotraM saMskRtaM, tadA tena gakAra eva gRyeta, na tu cakAra iti kathaM niyamaH? na hi ghaTagrahaNAyonmIlitaM cakSuH paTaM na gRhNIyAt ! nanu saMskAra eva pratyakSaraM bhinnaH syAdityatra, tathA na vaktuM zakyamityAha - api ceti| stimitaH -- nizcalaH-pratibandhakIbhUta iti yAvat (nyA-ra. 1-1-6-123) / idamevopapAdayati-yatheti // Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ahnikam 3] zamdAnAM nityatve tIvratvamandatvAcasaMbhavAkSepaH 529 [zabdasaMskArapakSasyApyayuktatA viSaye tu saMskriyamANe tasyAnavayavasya vyApinazca saMskRtatvAt sarvatra zravaNamiti madraSvabhivyakto gozabdaH kazmIreSvapi zrUyeta / na hi tasyAdhAradvArakaH saMskAraH, aakaashvdnaashrittvaat| AkAzAzritatvapakSe'pi tdektvaat| nApi bhAgazaH saMskriyate gozabdaH, tasya niravayatvAt / uktaM hi (zlo-vA-1-1-5-sphoTa-10) _ 'alpIyasA prayatnena zabda muJcaritaM matiH / . yadi vA naiva gRhNAti varNa yA sakalaM sphuTama' iti|| [zrotra-zabdasaMskArapakSasyApyasaMbhava:] ubhayasaMskArapakSe tu doSadvayasyApyanativRttiH-sarveSAM grahaNaM, sarvatra zravaNamiti / na ca samAnadezAnAM samAnendriyagrAhyANAM ca bhAvAnAM pratiniyatavyaJjakavyaGgayatvamupalabdham // gRhe dadhighaTI draSTuM AnIto gRhmedhinaa| . apUpAnapi taddezAn prakAzayati dIpakaH // 219 // tasmAt kRtakapakSa eva niyatadezaM zabdasya grahaNaM parikalpate, nAbhivyaktipakSa iti // . - zabdanityatvapakSe tIvramandavibhAgAdyasaMbhavazca] : api ca-abhivyaktipakSe tIvramandavibhAgaH, abhibhavazva zabdasya zabdAntareNa na prApnoti / na hi zabdastIvo mando vA kazcit , svatastasya bhedaabhaavaat| saMskArasya ca tadabhivyaktihetoH na kAcana tIvratA, mandatA vA; yadanusAreNa viSaye tathA buddhiH syAt // sarvatreti / vArtikanyAyaratnAkarayo: (1-1-6-51-64) zabdasaMskArapakSe'pi sarvaiH grahaNamapyuktam // svata iti| zabdo hi nityaH, ekaH, vibhuzceti tanmatam / / muccArita-kha. NYAYAMANJARI Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 mImAMsakaH zabdanityatvasAdhanam [tIvratvamandatvAde: vAyudharmatvAsaMbhavaH ] pavanadharmo vA tIvrAdirbhavan kathaM zrotreNa gRhyeta ? sAvayave hi vastuni sakalavizeSagrahaNAgrahaNasaMbhavAt tadapekSayA pratItibhedo bhavet / iha tu niravayave zabde na tathopapadyate iti / tasmAt kRtakapakSa eva zreyAniti // [ nyAyamabharI [zabdanityatve'pi zrotrasaMskArapakSaH yukta eva ] atrocyate - karaNasaMskArapakSa eva tAvadastu / tacca karaNaM kiJcideva marudbhirupA hitasaMskAraM kaJcideva zabdaM gRhNAti // yathA tAvAdisaMyoga vibhAgA bhavatAM mate / utpAdakatayeSyante kecidvarNasya kasyacit // 220 // tathA tadvAyusaMyogavibhAvAH kecideva naH' / kasyacidgrahaNe 'zaktAH zrotraM kurvanti saMskRtam // 229 // yathA ca teSAmutpattau sAmarthya niyamastava / tathaivaiSAmabhivyaktau sAmarthyaniyamo mama // 222 // vyaJjakAnAM niyamo na dRSTa iti cet-ka evamAha sahasrAkSaH ? tathA hi- pRthivyAmeva vartamAno gandhaH samAnadezo bhavati, samAnendriyagrAhyazca vANaikaviSayatvAt / tasya ca niyatavya aka' vyaGgayatA dRzyata eva // kathamiti / pavanadharmA hi tvacA gRhyeran, na zrotreNa / pratItibhedaHkatipaya - yAvadavayagrahaNAnurodhena tIvramandatvAdibhedapratyayaH // tAvAdIti / icuyazAnAM tAlavyatve'pi ikAroccAraNAya pravRttaH na hi cakAra muccArayati / ataH sthAnasAmyaM sthUladRSTyA, bhedastvastyeva sUkSma: / tathA kRte'pi // 'gRhe dadhighaTIM draSTuM' ityAdi samAdhatte - vyaJjakAnAmityAdi / samAnendriyeti / sarveSAmapi hi prAgendrayaM pArthivameva, gandhazca pRthivIniSThaH / athApi grahaNaniyamo'styeva // 1 vibhAgAH kecideva naH - kha. 2 zaktaM- kha. 3 niyatastadvyaJjaka - kha. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ahnikam 3] zabdantyittre'pi grahaNaniyamasamarthanam 531 kvacitpAvakasaMparkAdAMzusparzataH kvacit / kvacitsalilasaMsekAt gandho'bhivyajyate bhuvaH // 223 // na ca stimitapavanApanodanamAtraM karaNasya saMskAra iSyate, yaH sarvasAdhAraNaH syAt / kintu anya evaM niyataH prativiSayaM yogyatAlakSaNaH // [zrotrasyAkAzarUpatve'pi grahaNaniyamaH] yatpunarabhyadhAyi-nabhasi zrotre'bhyupagamyamAne sarvaprANinAmekameva' zrotraM bhavediti-tadapyasAdhu-dharmAdharmayorniyAmakatvAt / AkAzasyApi ghaTAkAzavadanyAvacchedopapattaH dharmAdharmanibandhana eva badhiretaravibhAgaH // [ mImAMsakAnAM AkAza eva na zrotram ] api ca bhavatAmevaiSa doSaH, yeSAmAkAzameva shrotrmitybhyupgmniymH| mImAMsakAnAM tu nAvazyamAkAzameva zrotrama, kAryArthApattikalpitaM tu kimapi karaNamAtraM pratipuruSaniyataM zrotramiti naatiprsnggH| tathA ca bhartRmitraH pavanajanita saMskArameva zrotraM manyate // . kvciditi| sarjarasAdau pAvakasaMyogAt , marIcyAdA sUryamarIcisambandhAt , uzIrAdau sAlelasaMsekAcca gandhAminyakti: dRshyte| anyaHkAryaikonneya: // dharmAdhauM kiM kurutaH ? ityatra, tattatpuruSapratiniyataM karNazaSkulyAdyupAdhimutpAdya viSayavyavasthAM kuruta ityAha - AkAzeti // . nAvazyamiti / 'nAvazyaM zrotramAkAzamasmAmizcAbhyupeyate' (1-16-66) tenAkAzaikadezo vA yadvA vastvantaraM bhavet / kAryArthApattigamyaM naH zrotraM pratinaraM sthitam ' (68) iti vArtikam / kimpiiti| cakSurAdivadatiriktamevetyarthaH / bhartRmitra iti / 'kecittu paNDitammanyAH' (zlo. vA. 1-1-6-131) iti vArtikanyAkhyAne nyAyaratnAkare 'atra bhartRmitro vadati, dhvanijanyaH saMskAraH zrotramiti' ityuktam // 'prANinAmeva-ka. saMskArapakSo bhavatu-kha. (anantarapuTAnuvati). 34* Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 mImAMsakaiH zabdanityatvasAdhanam nyAyamArga [zabdasaMskArapakSo'pi sAdhIyAn ] matha vA viSayasaMskArapakSo bhavatu', tathA'pi nAtiprasaGgaH / niyatadezasyaiva tatra sNskaaraat| na cAsya bhAgazaH saMskAraH niravayavatvAt / tathA'pi jAtivadasya grahaNaniyamo bhaviSyati / tathAca bhavatAmeva pakSe yathA sarvagatA jAti: piNDadezaiva gRhyte| na ca kAyaMgRhItA'pi piNDe'nyatra na dRzyate // 224 // tathA sarvagataH zabdaH nAda dezeSu gRhyate / kAtsnye na ca gRhIto'pi punaranyatra gRhyate // 225 // piNDo'bhivyaJjako jAteH zabdasya vyaJjako dhvaniH / AzritAnAzritatvAdi vizeSaH kvopayujyate // 226 // [tIvratvamandatvAdayaH dhvanidharmAH, na zabdadharmAH] sarvagatatvaniravayatvAvizeSAta tIvramandatvAdayazca dhvanidharmA api bhavantaH zabdavRttitayA'vabhAnti / yathA sthUlatvakRzatvAdayaH piNDadharmA api jAtivRttitvena kvacita gRhyanto dRzyante', agRhItazAbaleyAdivizeSasya 'kRzA gAvaH' ityAdipratibhAsa. darzanAt // pinndddeshH-bhuvriihismaasH| ekasmin ghaTe kAtsnyena gRhItamapi ghaTatvaM ghaTAntare'pyupalabhyata ev| paTAdau tu na gRhyata eva / evamanubhavAnurodhena prakRte'pi grhnnniymaadiH| nAdadezeSviti / tathaiva yatsamIpasthaiH nAdaiH syAdyasya sNskRtiH| taireva zrayate zabdaH' 'nAdA hi prAdezikAH svadezAvacchinnameva tasya vibhorapi saMskAraM kurvanti' iti vArtikaM (1-16-85) vyAkhyA ca / AzritetyAdi / jAtiH kiJcidAzritA, zabdastu svatantraH iti vailakSaNyaM grahaNaviSaye na kiJcitkaram // sarvagatatvAdikaM zabda iva dhvanAvapyaGgIkriyate / evamopAdhikagrahaNe dRssttaantmaah-ytheti| gotvapuraskAreNa vyavahAropapAdanAya --agRhiitetyaadi| / saMskArapakSo bhavatu-kha. (pUrvapuTAt) - zeSeSu-kha. . gRmante-kha. Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] tIvratvamandatvAdInAM dhvanidharmatvam 533 tIvratvamandatvAdayaH buddhikalpitA eva vA] yahA na tIvramandAdeH varNadharmatayA grhH| buddhireva tathodeti vyaJjakAnuvidhAyinI / .227 / / tAvanta eva te varNAH pracayApacayaspRzaH / evaM cAbhibhavo'pyeSAM svato nAsti parasparam // 228 // marudbhirabhibhUyante mArutA iva durblaaH| tejobhiriva dIptAMzoH divA dIpaprabhAdayaH // 221 // [zrotra-zabdasaMskArapakSo'pyaduSTaH ] dvayasaMskArapakSo'pyevaM samAhito bhavati, ubhayeSAmapi doSANA mutsAraNAt / tasmAt pratyabhijJApratyayaprabhAvasiddhanityatvasya zabdasya abhivyaktireva sAdhIyasI // - [zabdanityatvAnityatvapakSayoH gauravalAdhavavimarzaH] idaM cAlocyatAmAryAH! kAryAbhivyaGgyapakSayoH / zabdasya grahaNe gurvI ladhvI vA kutra kalpanA? // 230 // tathA hi bhavantaH, vaizeSikAH, sAMkhyAH; jainAH, saugatAzca kaaryshbdvaadinH| cArvAkAstu varAkAH, kasyaivaMvidhAsu goSThISu smRtipathamupayAnti! 'saMskArAnukRteH so'pi mahattvAdyavabudhyate ' (zlo. vA. 1-1-5. sphoTa. 40) 'yo hi vaizeSika: gakArAdiSu vyakti-jAtibhedamicchati, so'pi zabdeSu mahattvAlpatvayoH guNatAM nAbhyupaiti, nirguNatvAt guNAnAM, zabdasya ca guNatvAt / ataH yathA tatrAvidyamAnameva mahatvAdikaM dhvanisaMskArAnusAriNyA budhyA gRhyate, tathA drutatvAdikamapi ' ityAdivArtikavyAkhyAnayoruktaM smarannAha-yadvetyAdi / vArtike (1-1-8-88) pratipAditaM vicAramupakSipati-ida miti / pakSadvaye pratipAditayoH zabdagrahaNaprakArayoH kutra kalpanAlAghavagaurave? Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 mImAMsakaiH zandanityatvasAdhanam nyAyamaJjarI [naiyyAyikavaizeSikamatayoH zabdagrahaNaprakArAnuvAdaH] tatra bhavatAM, 'vaizeSikANAM ca 'zabdasya zravaNe tAvadeSA tulyaiva klpnaa| 'saMyogAdvA vibhAgAdvA zabda upjaayte| jAtazcAsau tiryagUrvamadhazca sarvatodikkAni kadambagolakAkAreNa sajAtIyanikaTadezAni zamdAntarANyArabhate, tAnyapi tathetyevaM vIcIsantAnavRttyArambhaprabandhaprApto'ntyaH zrotrAkAzajanmA zabdaH tatsamavetastenaiva gRhyate iti // [vIcItaraGganyAyena zabdAt zabdAntarotpattirityasya nirAsa:] tadiyaM tAvadatighargharA kalpanA // zabdaH zabdAntaraM sUta iti tAvadalaukikam / kAryakAraNabhAvo hi na dRSTasteSu buddhibat // 231 // janyante'nantare deze 'zabdAH svasadRzAzca te / tiryagUrdhvamadhazceti keyaM 'vaH zraddadhAnatA ? / / 232 / / zabdAntarANi kurvantaH kathaM ca viramanti te ? ' na hi vegakSayasteSAM marutAmiva kalpyate // 233 / / kuDyAdivyavadhAne ca zabdasyA karaNaM katham ? vyomnaH sarvagatatvAddhi kuDyamadhye vyavasthitiH / / 234 // * bhavatAmiti / 'AdimattvAdaindriyakatvAt' (nyA.sa. 2-2-13) ityAdisUtrabhASyavArtikAdiSvidamupapAditam / vRttyArambhaH-- vistraarmbhH| tatsamavetana-zrotrasamavetena // 'nirastazcAyaM zabdasantAnaH jJAnasantAnanirAkaraNanyAyena' (nyA. ra. 1-1-6-95) ityuktaM smrbaah-buddhivditi| marutAmiveti / vAyovyatvena vegAdikamupapadyate, na tu guNasya zabdasya // saMyogAt-kha. 'zabdai:-kha. vA-kha. 'vaizeSikANAM-kha. kalpate-kha. varaNa--kha. Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdasya dravyatvam 535 athAvaraNAtmakakuDyAdidravyasaMyogarahitamAkAzaM zandajanmani samavAyikAraNamiSyate, tadatra pramANaM vizeSe vaktavyam / tulyArambhe ca tIveNa mandasya jananaM katham? zrUyate cAntikAttIvaH zabdo mandastu dUrataH // 235 // vIcIsantAnatulyatvamapi zabdeSu durvacam / mUrtimattva kriyAyogavegAdirahitAtmasu // 236 // [zabdo dravyameva, na guNaH] * yadapyucyate-sajAtIyajanakaH zabdaH, guNatvAt, rUpAdivaditi--tadidamasiddhamasiddhena sAdhyam, guNatvasyAsiddhatvAt // ___ na zabdaH pAratantryeNa kadAcidupalabhyate / dravyastha iva rUpAdirato'sya guNatA kutaH? / / 237 / / api ca na zabdAntarArambhakaH zabdo guNatvAt rUpavat / zabda nArabhate zabdaH zabdatvAcchotrazabdavat // na saMyogavibhAgau zabdasya janakau, saMyogavibhAgatvAt, anyasaMyogavibhAgabadityAdayaH pratihetavo'pyatra sulabhA iti ytkinycidett|| vizeSe-AkAzamAna na kAraNaM, kintu AkAzavizeSa ityatra / tulyArambha iti / kAraNatulyena hi kAryeNa bhAvyam / kriyAyogaH-kriyAvattvam // paartntryenneti| paratantraikasvabhAvatvaM guNalakSaNam / rUpavaditi / bhArambhavAda eva hi kAraNagatarUpaM kAryagatarUpajanakam / mImAMsakAstu avsthaabhedvaadinH| 'tantuguNA eva hi tantuSu paTIbhUteSu paTaguNatAM bhajante' (nyA-1-1-1-6-103) iti yuktam / ataH rUpamapi na rUpAntarajanakam / tathA ca dRSTAnta evaasiddhH| prtynumaanmpyaah-shbdmiti| 'zabda nArabhate zabda: zabdatvAt antyazabdavat' (1-1-6-106) iti vArtikasadRzaM vAkyamidam / anyasaMyogavibhAgavat-tantvAdisaMyogavibhAgavat // Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 mImAMsakai: zandanityatvasAdhanam nyAyamanjarI [sAGkhayoktazabdagrahaNaprakAradUSaNam ] kApilAstu vate-zrotravRttiH zabdadezaM gacchati, sA zabdena vikriyata iti - tatra zrotrasya vyAmizratvAnnikaTadezenaiva zabdena tadvRttirvikriyate, na dUradezenetyatra ko niyamaH ? niyamAbhAvAca kAnyakubjaprayukto gozabdaH gauramUlake'pi zrUyeta / amUrtA ca zrotravRttiH prasarantI na mUtaiH kuDyAdibhirabhihantuM zakyata iti vyavahitasyApi zabdasya zravaNaM syAt // vAyau zabdAnukUle ca na tasya zravaNaM bhavet / gacchantyAH pratikUlo hi zrotravRtteH sa mArutaH // 238 // re'pi anuvAtaM zabdasya zravaNaM yadRSTaM, prativAtaM ca nikaTe'pi yadazravaNaM, tadasmin pakSe viparItaM syAt // vRttivRttimato do nAstItIndriyavadbhavet / vyApikA vRttirityevaM kathaM sarvatra na zrutiH // 239 // [jainoktazabdagrahaNaprakAradUSaNam] AItAstvAduH---sUkSmaiH zabdapudgalairArabdhazarIraH zabdaH svaprabhavabhUmeH niSkramya pratipuruSaM karNamUlamupasarpatIti--tadetadatisubhASitam varNasyAvayavAH sUkSmAH santi kecana pudglaaH| tairvarNo'vayavI nAma janyate pazya kautukam / / 240 // teSAmadRzyamAnAnAM kIdRzo rcnaakrmH| kena tatsannivezena kaH zabda upajAyatAm / / 241 // saa-shrotrvRttiH| vRtte: viSayasamAnAkAratApattimeva pramANa manvate te|' jyAmizratvAt-sarvasambandvatvAt / AkAzApyAyanakRtaiva hi vRttiH, AkAzazca sarvasambaddha eva / gauramUlakaM-granthakAragrAmanAma / zabdAnukUlezabdagrahaNAyAnukUle / 'uktamupapAdayati-- re'pIti / zabdotpattidezAt puruSadezAbhimukhatayA vAyau Agacchati zabdasya zIghrazravaNaM, viparIte vaiparItya ca dRshyte| yadA ca zrotravRtti: zabdadezaM gacchati, tadA zrotravRtteH tadamimukhatvAt byAhatiH, vilambazca syAdeva / tatazca sarva viparItaM syAt // Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zammanityatvapakSe lAghavavarNanam 537 laghavo'vayavAzcaite nibaddhA na ca kenacit / na cainaM kaThinaM kartuM varNAvayavinaM kSamAH // 24 // kRzazca gacchan sa kathaM na vikSipyeta maarutaiH| dalago vA na bhajyeta vRkSAdyamihaMtaH katham ? // 243 // prayANakAvadhiH kazca gacchato'sya tapasvinaH / ekazrotrapraviSTo vA sa zrUyatAparaiH katham ? // 244 // niSkamya karNAdekasmAt pravezaH zravaNAntare / yadISyeta kathaM tasya yugapadbahubhiH zrutiH // 245 // zrotRsaMkhyAnusAreNa na nAnAvarNasaMbhavaH / vaktustulyaprayatnatvAt 'zrotRbhedatadaikyayoH // 246 // tatalaM parihAsasya mahato hetubhuutyaa| manakSapaNakAcAryaprazAcAturyacarcayA / / 247 // bauddhoktazabdagrahaNaprakAradUSaNam] zAkyaprAyAstvAcakSate-aprApta eva zabdaH zrotrazaktayA gRhyata iti-tadetadativyAmUDhabhASitam-aprApti tulyatAyAM duurvyvhitaadiinaamshrvnnkaarnnaabhaavaat| prApyakAritAkhyakarmadharmAprasaGgAzca / na ca cArvAkavadaparIkSita evAyamartha upekSituM yuktaH // iti kAryatvapakSe'mUH zratAstArkikakalpanAH / athAbhivyaktipakSe'sya zRNu zrotriyakalpanAm // 248 // [zabdanityatvapakSe lAghavavarNanam viSakSApUrvakaprayatnapreryamANastAvadvegavattayA kriyAvattayA ca kauSThayo bahirnissarati samIraNa iti suspaSTametat / pratyakSanikaTa'. pavanavAdinAM pakSe pavanasamaye vaktRvadananikaTa nihitahastasparzenaiva prtykssnikttpvnvaadinaaN-vksnikRssttpvnprtyksstvvaadinaamityrthH|| - zikSA / zrotabhede tadatyave-sva. aprAptavA-kha. pratyakSa-kha. Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 mImAMsakaiH zandanityatvasAdhanam nyAyamarI sa uplbhyte| anumeyamArutapakSe'pi tadAnImAsyasamIpasannidhApitatUlakakarmaNA so'numIyate // sa gacchan sarvatodikaH stimitAnilanodanam / karoti, karNAkAze ca prayAti zrutiyogyatAma // 249 // sa ca prayatnatIvratvamandatvena tadAtmakaH / . zabde tathAvidhajJaptihetutAmavalambate // 250 // sa caiSa gcchnnuddaamvegyogaahitkriyH| zaravadvegazAntyaiva na dUraM gantumarhati // 251 // sa mUrtaH prasaranmUrteH aparaiH pratibadhyate / kuDayAdibhirato nAsya zrutirvyavahitAtmanaH // 252 // : sa vegagatiyogitvAt Agacchati yato yataH / zrotA tatastataH zabdaM AyAntamabhimanyate // 253 // sa tu zaGkhAdisaMyogapreryamANa: samIraNaH / zabdasyAvarNarUpasya bhavati vyaktikAraNam // 254 // zabdo' yadyapi 'varNAtmA zrotragrAhyo na vidyate / tathA'pi tatra zabdatvaM zravaNena grahISyate // 255 // tadiha na kadAvidasmAbhiradhikA kalpanA kRtA, mArutagate. rasyAH sarvalokaprasiddhatvAt / karNAkAzasaMskAramAtramadRSTaM klpitm| tadapi kAryArthApattigamyatvAnnApUrvamiti // tadAtmakaH-tIvramandAtmakaH / mUrta:-zabdo hi dravyam / yato yataH --yadyAddazaH / avarNarUpasya-dhvanirUpasya / zabda iti / dhvanipadavAcyaH nAda eva zrotragrAhyaH / tadArUDhatvAt kauthyamArutAbhivyaktaH varNo'pi zrotragrAhya . ivAbhAti iti vArtikataDyAkhyayoH spaSTam (1-1-6.223-224) / 'dvividho hi zabdaH-varNaH dhvanizca / dvayoranugataM zabdatvam / varNatvaM dhvanitvaM ca tssaamaanye| varNavizeSAH gakArakakArAdayaH, dhvanivizeSAH zaGkhaghoSAdayaH / dhvanyAtmakazca zabdaH vaayugunnH| sa eva ca varNAtmakAnAM kakArAdInAmabhi 1 yadvA-kha. 2 avarNAtmA-ka Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAhnikam 3] zagdaikyapratyabhijJAyA: nirduSTatvam 539 apakSa'pAtinaH' sabhyAH stymutpttypekssyaa| zabdasya kalpanAmAhuH abhivyaktau laghIyasIm // 256 // tadevamabhivyaktipakSe niyatagrahaNopapattaH pratyabhizApratyayaprAmANyAt nityatvamevopagantavyam // so'yaMgakAra ityAdimatyabhijJAyA: ananyathAsiddhatvama] yA tvanaikAntikatvoktiH dhiikrmprtybhijnyyaa| pratyakSe codyamAnA'sau darzayatyatimUDhatAm // 257 // jyAkaH / sa ca kadAcit varNarahitaH kevalo gRyate zaGkhaghoSAdiSu, kadAcit varNAnaminyaJjayan tadupazliSTaH pratIyate' (zlo. vA. vyA. 1-1-5 sphoTa 39) iti pArthasArathivAkyAnyapi atrAvadheyAni // _ 'buddhi-kamarNI api pratyabhijJAyate / te api nitye prApnutaH / naiSa doSaH / na hi te prtyksse| atha pratyakSe nitye eva' (zA. bhA. 1-1-6. 20) ityAyanuvadati-yA tviti| na hi te prtyksse| atha pratyakSe nitye eva' iti siddhAntabhASyasyAzayamAha-pratyakSa iti / zabdastu prtykssH| buddhikarmaNI tvtiindriye| atazca tatra pratyabhijJA na pratyakSarUpA, kintu anumAnarUpaiva vaacyaa| kAladvayaviSayakamanumAnaM bhavitumarhatyeva / tathA ca parokSeyaM pratyabhijJA na svadRSTAntena zabdaviSayapratyabhijJApratyakSaM bAdhituM samartham / zabdavadeva tayorapi yadi syAt pratyabhijJApratyakSaM, tadA syAtAM kAmaM te api nityeiti samAdhAnabhASyAzayaH // ____ kumArilastu-'atha pratyakSe, nitye eva ' iti bhASyaM pratyakSatvamAnaM nityatvApAdanakSamaparaM bhAti / tattu pratyakSe ghaTAdau nityatvAbhAvAt vyabhicaritam / bhato bhASyamidaM yathAzrutatayA'sambaddhamiva - ityAkSipya ; nAtra pratyabhijJayA zabdanityatvaM sAdhyate, yena budvikarmaNoH vyabhicAraH syAt / kintu zabdAnityatve pratyabhijJAvirodha ev| evaJca 'tarhi buddhikarmaNorapi tathA pratyabhijJAnAt anubhavasiddhamanityatvaM vihAya nityatvamevAGgIkartanyaM syAt' iti siddhAntisammatArthantaradUSaNe kRte, 'zabdasya pratyakSatvAt tannityatvamapi pratyakSameva / atastasyAnityatve ukte prtybhijnyaavirodhH| buddhikarmaNI tu patitA:-ka. pratyakSa ka. Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 mImAMsakaiH zabdanityatvasAdhanam [nyAyamajarI tenAnumAnadoSeNa pratyakSaM na hi dRssyte| siddhAntAntaracintA tu bhavet bhRzamasaGgatA // 258 // nirvAdhaM pratyabhijJAnamasti cet buddhikarmaNoH / tayorapyastu nityatvaM no cet kA zabdatulyatA // 2 9 // tasmAnityaH pratyabhijJAprabhAvAt siddhaH zabdaH pazyatAM tArkikANAm / arthApattiH pUrvamuktA ca tasmin asthAyitve yuktayazca vyudstaaH||260|| asti ca vede vacanaM siddhA'manuvadati yaddhRvAM vAcam / talliGgadarzanAdapi nityaH zabdo'bhimantavyaH // 261 // zikSAvidastu pavanAtmakameva zabdaM AcakSate tadasamaJjasamapratIteH / arhanmataprathitapudgalaparyudAsa- . nItyA ca vAyvavayavA api vAraNIyAH // 262 // ye'pi sthUlavinAzadarzanavazAyuH kSaNadhvaMsinaH bhAvAMste'pi na zaknavanti gadituM zabdasya vidhvaMsitAm / ante hi kSayadarzanAt kila tathA teSAM bhramo'smin punaH zabde nAntaparikSayAviti kathaM kumbhAdivadbhaGgitA? // 263 // svruupto'numeye| atazca tayonityatvAnityatve'pi anumAnavicArye eva / atastaddaSTAnto'tra viSamaH' iti siddhAntabhASyAzayaH---iti vyAkhyAtavAn (zla'. vA. 1-1-6-375-378, 389--392) / sa eSa vRthA klezaH, asmaduktarItyA suvyAkhyatvAdityAha-siddhAntAntareti / siddhAntAntaraMsiddhAntisammatamarthAntaramityarthaH / / pazyatAM tArkikANAM ityanAdare SaSThI upahAsArthA / / 'liGgadarzanAca' (jai.sU. 1-1-6-23) iti sUtrabhASyoktamanuvadatiasti ca veda iti| 'vAcA virUpanityayA' iti vacanaM vivakSitam / / 'prakhyAbhAvAcca yogasya' (jai. sU. 1-1-6-22) iti sUtrabhASyoktamanuvadati-zikSAvida iti // / siddha-ka. Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3} zamdAnityatvasamarthanopakramaH 541 - zabdAnityatvasiddhAntaH - zabdanityatve pratyakSArthApatyorapramANatvapratijJA] atra mahe-na khalu bhavadabhihitamet pramANadvayamapi zabdanityatAM prasAdhayitumarhati // [arthApattyA zabdanityasvasiddhidUSaNam ] yAvatA yadarthApattiravAdi(pu. 517)-darzanasya parArthatvAditi-sA kSINaiva, arthapratIteranyathA'pyupapannatvAt // gatvAdijAtidvAraiva zaktigrahaH bodhazca] tatra sAdRzyamaNyanabhyupagatameva dUSita (pu. 518) mityasthAne kliSTA bhavantaH // gatvAdijAtIrAzritya sambandhagrahaNAdikaH / arthAvagatiparyantaH vyavahAraH prasetsyati // 264 // [gatvAdijAtisiddhayasiddhayadhInatvaM zabdAnityatvanityatvayoH] nanu gatve pratikSipta etadeva parIkSyatAm / asmin samApyate vAdaH 'marma sthAnamidaM ca naH // 265 // pratikSipta ca gatvAdau naathsNprtyyo'nythaa| pratyabhijJAnabhUmizca nAnyA'stIti vayaM jitAH // 266 // siddhe tu gatvasAmAnye tata evArthavedanam / tadeva pratyabhijJeyamiti yUyaM parAjitAH // 267 // anyathA-zabdanityatvamantarA'pi / nityatvAGgIkAre'pi hi yAvadvodhaM zabdaH zrotre paricaGkramamANo na hynubhuuyte|| pratikSipta ityaadi| anyasmin gozabde zaktigrahaH, anyasmAca bodha ityanupapattiH gatvAdijAtimUlaiva prihrnniiyaa| tathA 'so'yaM gakAraH' iti pratyabhijJA'pi sAjAtyamUlaiva hi nirvaahyaa| pratyabhijJeyaM-pratyamijJAviSayaH // Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 zamdAnAmanityatvasamarthanama [nyAyamarI tenAnyatsarvamutsRjya vaadsthaankddmbrm| gatvAdijAtisiddhayarthamathAtaH prayatAmahe // 268 // gatvasya jAtitvasAdhane upoddhAtaracanam ] tatredaM vicAryatAm-ya 'eSa' gakArabhedapratibhAsaH, sa kiM vyaJjakabhedakRtaH ? uta varNabhedaviSayaH? iti // vyaJjakabhedakRte tasmin ekatvAdkArasya kiMvRtti gatvasAmAnya syAt ? varNabhedaviSayatve tu tadbhedasiddharabhedapratyayasya viSayo mRgya iti tadgrAhyamaparihArya gatvasAmAnyam // [gakArAdibhedapratibhAsaH na vyaJjakabhedakRta:] taducyate-nAyaM vyaJjakabhedakRtaH gkaarbhedprtyyH| yadi hi vyaJjakabhedAdhIna eSa bhedapratibhAsaH, 'tarhi yaralavAdivarNamedapratyayo'pi tatkRta eva kimiti na bhavati ? tatazca sakalavarNavikalpAtItamekamanavayavaM 'zabdabrahma vaiyAkaraNavadabhyupagantavyam // [yaralavAdibhedavat gakArANAmapyuccAraNabhedAt bheda eva] atha manuSeyaralavAdInAmitaretaravibhaktasvarUpa'paricchedAdviSayabhedakRta eva bhedapratyayaH, nopAdhinibandhana iti-tarhi gaGgAgaganagargAdau gakArabhedapratibhAso'pyeSa na vyaJjakamedAdhIno bhavitumarhati, tatrApi parasparavibhinnagakArasvarUpapratibhAsAt / zukasArikAmanuSyeSu hi vaktRbhede sati vyaJjakanAnAtvasaMbhAvanayA ___ektvaaditi| bahUnAmanugamAya kila jaatiH| ata eva ekanyaktivRttena jAtitvam // tdgraahy-abhedgrhvissyH| 'saiveya dIpajvAlA' ityAdiH dRSTAntaH // nanu uktamevAsakRt 'zabdo yadyapi varNAtmA zvotraprAhyo na vidyate' (pu 538) iti, iticettatrAha-tatazcati / tatazca spoTanirAsastava artharahita ev|| 1 eva-kha. 2 zabdatattvaM-kha. 3 pratibhAsAta-kha. Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 Ahnikam 3) gakArAdibhedasamarthanam varNabhedapratyayasya tatkRtatvaM kaammaashngkyetaapi| vaktrekatve tu gaganAdau kutaH tatkRto bhedaH ? [gakArANAmuccAraNabhedaupAdhika: bheda ityapi na yuktam ] nanu ! tatrApi maruto bhinnA eva vyaJjakAH, mukhaM tvekaM bhavatu ! kiM tena ? tadapi vA bhinnmityeke| ucyate-sa tarhi marutAM bhedaH yaralavAdiSvapi tulya iti mA bhUtteSAmapi medaH // . [yaralavAdibhedAbhAve'pi gakAradvayabhedaH ghaTadvayabhedavat pratyakSasiddhaH] nanu ! yaralavAnAM vizeSapratItirasti, gakAre tu sA nAstItyuktaM, (pu 535) uccAraNasyaiva tatra bhedaH, noccaarysyeti| naitat sAram - mA bhUdeSa vizeSa iti pratItiH, bhedabuddhistu vidyata ev| anyA ca vizeSabuddhirucyate, anyA ca bhedbuddhiriti| vizeSApratibhAse'pi kvacidvicchedapratIti vizeSAt // jAtyaikye'pi vyaktibhedaH gRhyata eva nanu! anocyate (521) dRzyate zAbaleyAdivyaktayantaravilakSaNA / bAhuleyAdigovyaktiH tena bhedo'sti vaastvH||269|| . ggnaadau-ggnpdaadau| tatra hi gakAradvayaM ekenaivoccaritam / tskRt:-vynyjkbhedkRtH|| bhinnA maruta iti| pratyuccAraNa vyaJjakAvAyavAH bhidyanta ev| tdpimukhmpi| yAdRzasannivezavizeSaviziSTo'vayavasamudAyAtmA mukhapadavAcyaH zabda, mabhivyaJjayati, tAdRzasannivezavizeSAH pratyuccAraNaM bhiyanta eva hi // eSa vizeSa iti| gakAradvayazravaNe yaralavAnAM zravaNa iva 'atrAyaM vizeSaH' iti vizeSasya sunirUpatvAbhAve'pi samAnayorghaTayoriva vyaktibhedapratItistu vartata ev| kiJcitsAjAtyaM tu zaSasAnAmapyastyeva / anyeti / vizeSo hi byAvartakAkAraH ghtttvpttsvaadiH| bhedastu ghaTayorapi vidyamAnaH tabyaktitvarUpaH // 1darzanAt-kha. Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnAmanityatvasamarthanam na tu drutAdibhedena niSpannA saMpratIyate / gavyaktayantaravicchinnA gavyaktiraparA sphuTA // 270 // iti naitadyuktam- zAbalaiyAdau prativyakti sAsnAkhurakakudAdyavayavavartino vizeSAH pratibhAsante / te ca sthUlatvAt sugamA bhavanti / yatra tu tilataNDulakulatthAdau pratisikthaM vizeSA na pratibhAsante, tatra vizeSapratItyabhAve'pi vicchedapratibhAso vidyata eva, sikthAt sikthAntaratvena pratibhAsAt / evamihApyeSa gakAravizeSa iti pratibhAsAbhAve'pi vicchedagrahaNAt gakAranAnAtvam // 544 [ vyaktibhedagrahaNe asAdhAraNAkArApekSA'pi nAsti ] nanu ! taNDulAdAvapi sikthAt sikthAntare vizeSAH pratibhAsanta eva / tadapratibhAse bhedasyApi grahItumazakyatvAt - maivaM vAdI :- yatne sati caturazratrikoNavartulatvAdivizeSA apyamutra pratibhAsiSyante / evaM gakAreSvapi / prayatnaM vinA'pi tu 'prathamAkSa'nipAta eva vicchedabuddhirutpadyata iti tayaiva nAnAtvasiddhiH // [asAdhAraNyagrahaNAbhAve'pi bhedagrahaNopapatti: ] nanu ! naivAnadhigatavizeSasya viccheda buddhirutpattamarhatIti vizeSabuddhireva viccheda buddhi: - naitadevam - bhramaNAdikarmakSaNAnAM sUkSmavizeSApratibhAse'pi vicchedapratibhAsAt // [ nyAyamaJjarI gavyaktiH - eko gakAraH / sikthaM apakkaH pulAkaH / ' sthAlIpulAkavat' ityAdau drssttvym| pratisikthaM - taNDulAnAmeva parasparam // vizeSAH -- tattadvyaktayasAdhAraNAH AkArAH / etAzA vizeSAH kAvapi parasparaM santyeva sUkSmamatiprAhyAH / nedAnImasmAbhiridamucyate / taNDulA hi darzanamAtreNaiva pRthakpRthagbhinnA evopalabhyante ; na tu sarve taNDulA ekatveneti samAdhatte yatne satIti // bhramaNAdIti ! 'bhramaNarecanaspandanordhvajvalana tiryakpatananamanoma nAdayaH gamanavizeSAH, na jAtyantarANi ' ( pra bhA - karma ) iti bhramaNAdInAM parasparabhedapratItiH dRSTaiva // 1 prathamAkSara-ka. 12 bheda- ka. Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] gakArAdibhedasyAnopAdhikatvam 545 [tabyaktitvarUpavizeSastu gakAradvaye'pyastyeva] nanu ! tatrApi vizeSagrahaNaM kalpyate, anyathA 'vicched'prtiitynuppttH| yadyevaM varNeSvapi gaganAdau vicchedapratItidarzanAt kalpyatAM vizeSagrahaNam // [gakAradvayagatatavyaktitvasyAnopAdhikatvam nanu! astyeva tat, kintvaupAdhikaM sphaTike raktatApratyayavatviSamo dRssttaantH| sphaTikasya zuddhasya dRSTatvAllAkSAdyupAdhinimittako bhavatu raktatA prtyyH| varNAnAM tu nityamevodAttAdivizeSavatAM pratibhAsAt, tadrahitAnAmanupalabdhezca naisargika evAyaM medH| tadyathA buddhInAM ghaTapaTAdiviSayavizeSazUnyAnAmasaMvedanAt prativiSayaM nAnAtvaM, tathA varNAnAmapi pratyudAttAdivizeSaM naanaatvm| 'naca buddhirekaiva nityA ca, viSayamedopAdhinibandhanastadbheda iti 'sAmpratam'-svayameva 'buddhijanma pratyakSam' (jai. sU. 1-1-5) ityabhidhAnAt / asmAbhizca buddhinityatAyA upariSTAnirAkariSyamANatvAt (8 bhADhike) // viSayamedAzca tadbhedAbhidhAne viSayasyApi kuta idAnIM bhedaH ? buddhimedAditi cet-itretraashryprsnggH| tadimAH svata eva bhedavatyo buddhayaH, viSayANAmapi svata eva bhedo bhavati; 'sa tu buddhibhiH zAyata ityalamarthAntaragamanena // nanu bhramaNarecanayoH gatibhedarUpavizeSagrahaNamastyeveti cet, gakAre'pi . pratyudhAraNaM tathAvizeSaH bhAsata evetyaah-ttraapiityaadi| aupAdhikaM-uccAraNabhedaprayuktavyaJjakavAyubhedAdhInam / asaMvedanAt-ananubhavAt / / __idAnI-viSayabhedasyAnirNayakAle // rakatA-kha. vicchinna-ka. 5sa ca-kha. nanu-ka. zAntam-ka. NYAYAMANJARI 35 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 zabdAnAmanityatvasamarthanam nyAyamajarI [zuklAdiguNabhedavat gakArAdibhedaH] ___ yathA ca zuklaguNasya bhAsvaradhUsarAdimedavato nAnAtvaM, tathA vrnnsyaapyudaattaadimedvtH| zuklaguNo'pyeka eva, AzrayamedAtu tadbheda iti cet ; aho rasasamArUDho bhaTTaH! kamaikaM buddhirapyekA jagatyekaH sito guNaH / 'tacaitannityamityetAH strIgRhe kAmukoktayaH // 271 // . [gakArabhedAbhAve Atmabhedo'pi na syAt ] api ca ekAtmavAdoM'pyevamevAvataret , sukhiduHkhyAdibhedasya / shriirmedenaapyupptteH| advaitasya ca nAtidavIyAneSa panthA ityala.. malIkavikatthanena // tasmAt buddhayAdivat sarvadA savizeSANAmeva varNAnAM grahaNAnAnAtvam // [gaganapadAdiSu ajupazleSabhedAdhIna: gakArabhedaH na vaktaM zakyaH] tavaitatsyAt-gaganAdAvakAropazleSakRta eva bhedapratyayaH, na svarUpameda iti (pu. 522) tadayuktam-akArasyApi bhavanmate . bhaasvrdhuusreti| zuklarUpavatoH dvayoH paTayoH bhede dRSTe tadgatazuklaguNasyApi dRzyamAnaH bhedaH durapahavaH / na ca zuklarUpe bheda eva nAsti; bhantata: dIpa-paTagatayorvA zuklayorbhedAvazyambhAvAt / kaamukoktyHbhsvaadhiinbuddhiksyoktyH| kAmuko hi striyaM vazIkartuM svairaM pralapati puNyapApAdivibhAgAdikamapalapan // api cetyAdi / AtmanAM hi nAnAtvaM nityatvaM ca AtmavAde (zlo. 1-1-5) sthApitaM tairapi / gaganAdau-'gaganaM' ityaadipde| akaarsyaapiiti| gogurugehAdau minnAH svarAH santi, na tu gaganapade iti bhaavH| bhakAropazleSamantarA 1 taizca-kha. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] gakArAdibhedasyopAdhikatve doSa: 547 medAbhAvAt / avidyamAne ca tadupazleSe digajaH, diggaja iti medena pratibhAso bhavatyeva / tathA ca samadaH-sammadaH, paTa:-paTTaH, AsanaMAsannaM, mala:-mallaH, avikaH-avikkaH, patiH-pattiH, patanaMpattanaM ityAdAvapi vrnnbhedprtiitiH| arthapratItimedo'pi digajadiggajAdau zabdAntaranimittako bhavitumarhati, na dviruJcAraNakRtaH / pranthAdhikyAdarthAdhikyam, noccAraNamedAt ; zatakRtvo'pi prayukte gozabde saanaadimdrthvytiriktvaavysNprtyyaabhaavaat| tathA ca diggaja iti dvigakArako nirdeza ityAcakSate zabdavidaH, na dvirgakAra uccArita iti // [gakArAdibhedasyaupAdhikatve ghaTAdibhedasyApyaupAdhikaravApatti:] nanu! gogurugirigehAdAvajmede'pi gakArapratyayAnuvRttereka evAyaM gakAraH-maivaM vocaH-eSa eva hi bhedapratyayaH asmaabhirupdrshitH| vinA'pi ca ajupazleSaM diggajAdo bhedapratyayo varNitaH / na ca vayamamedapratyayamapaGamahe, kintu medapratyayasyApyabAdhitasya bhAvAt , ananyathAsiddhatvAJca gavAdivat sAmAnyavizeSarUpatAM amH| vyaJjakamedanibandhanatvaM tu yaralavAdAvapi vaktuM zakyamityuktameva // . uccAraNameva na bhavatIti netyAha-avidyamAna iti| nanu diggajaH ityAdAvapi gakArasya dviruccAraNAt uccAraNabheda eva, na tu varNabheda iti cet, ttraah-arthprtiitibhedo'piiti| pranthaH -- gakArarUpaH // . go-guru-gehAdipadeSu ajbhedAt bhedasyAnubhavasiddhatvamapi niraakrotinnvityaadinaa| eSa evetyuktaM vivRNoti-vinA'pIti / nanu 'sa evAyaM gakAraH' ityabhedapratyayo'pyastyeveti bheda eva kuto'nyathAsiddho na syAditi zaGkAyAM, asti prtiitidvympi| kintu bhede satyabhedapratIteH sAjAtyAdyAlambanatvenAsti bahulA dRSTAntA: ; na tathA abhede bhedapratyaye / bhanyathA gavAdiSvapi bheda aupAdhikaH syAdityAha-na cetyaadinaa| sAmAnyavizeSaH-sAmAnya bhinnam , vizeSazca mina eva // 35* Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 zabdAnAmanityatvasamarthanam nyAyamaJjarI ...api ca zAbaleyAdibhedapratyayasyApi vyaJjakamedanibandhanatvAt eka 'evAsau syaat|| gotvagatvajAtyoravizeSa:] nanu ! tatra ko vyaJjakaH, yadbhedakRtaH piNDabhedapratyaya iSyate ? Aha ca (zlo. vA. 1-1-5. sphoTa. 36) "na piNDavyatirekeNa vyaJjako'tra dhvnirythaa| piNDavyaGgayaiva gotvAdijAtinityaM pratIyate' iti // ... tadayuktama-gotvajAteH gatvavadidAnIM 'avivaadaaspdiibhuuttvaat| piNDamedapratyayasya ckssurvyaapaarmedaadpyupptteH|| [gakArAdibhedapratIteH gavAdibhedapratIsyavizeSaH] nanu ! sakRdapi vyApRtalocanasya parasparavibhaktapiNDapratibhAso bhavati-maivam tadAnI gomaatrprtiitiH| eSa zAbaleyaH', 'eSa bAhuleyaH' iti tu vizeSagrahaNe ckssurvyaapaarmedo'prihaaryH|| [pratyakSeNaiva gavi gakArAdau ca vizeSasya grahaNam ] - yadi ca AdyagopiNDabhede prathamAkSasannipAtajA buddhiH subhagatAM gatA-gakArabhede tarhi kiM kRtamasyA daurbhAgyama? tatrApi prathamazrotravyApAravelAyAmanavagatavyaJjakavibhAgasyApi . gagana-gaGgAdau gakAramedaH pratibhAsata evetyalaM prasaGgena // vyaJjakaH yathA zabde dhvaniH / na piNDeti / atra-zabde / evaM jAtivyaJjakasya piNDasyApyabhede bhedapratIterAlambanameva durvacam / ata: pinnddaikymsmbhvi| tathA ca zabdanAnAtve piNDanAnAtvaM na dRSTAntIbhavitumarhati iti bhaavH| ubhayorbhedasya pratyakSasiddhatvAt tAvanmAtre dRSTAntatvamityAha-gotvajAteriti / mAtra padena vishessvyaavRttiH| sAmAnyamagRhItvA vizeSaH kathaM gRhyeta // - vstusthitimnusRtyaah--ydiityaadi| subhagatAM-abAdhitatAm // 1 gau:-ka. nA-ka. 3 vivAdA-kha. ... Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 ADikam 3] gasvAdInAM gotvAdivajjAtitvam [gosvAdivat gatvAdisAmAnyasAdhanopasaMhAraH] , tadayaM vastusaMkSepaH-upekSyatAM vA sarvatra sAmAnyavizeSavyavahAraH! iSyatAM vA gotvAdivat gakAramedavRtti gatvasAmAnyam // [asvAdikamapi gatvAdivat jAtireva] atvamapi gatvavadapratyAkhyeyam / itaretaravilakSaNAnAmakArANAM hasvadIrghaplutAdimedena prtibhaasaat| yaH punaH 'AkAre''pyakArapratyamikSAnaM brUyAt, tasya IkArokArapratItidhvapi akArasyaiva prahaNaprasaktiH, actvAvizeSAt // atha tadavizaSe'pi avarNAt ivarNasya medaH iSyate, sa tAkArasya na nihrotvyH| evaJca sati araNyAraNyazabdAbhyAM minnArthapratItirupapatsyate // udAttAnudAttasvaritasaMvRtavivRtAdimedo'pi zabdavidA pratyakSa eva, gItazAnAmiva, svrgraambhaassaavibhaagH| tasmAt aSTAdazamedaM hsvdiirgheti| akArAdayaH pratyekamaSTAdazadhA puurvmuktaaH| yaH 'punariti / ayaM ca bhAkAraH na akAraH dIrghaH, kintu tadatirikta evetyAzaya: vastutastu - yadyapi akArasyaiva prabhedaH bhAkAraH (pu. 522); tathA'pi varNamAlAyAM bhAkArasya pRthagrahaNAt mAtvaM atvAt mishcmityaashyH| iikaareti| akArasyaivAyaM prapaJcaH sarve'pi varNA ityavivAdameva / bhokArAdau akAra-ukAradvayarUpatvaM pratyakSata eva siddham // evaM akAra-AkArayorbhedasAdhanasya phalamAha-evaJca stiiti|| udaatttyaadi| udAttAdibhedAt arthabhedaH 'indrazatra 'padAdiSu spaSTa ev| indrasya zatruriti vivakSAyAM hi antodAttaH, indraH zatruH yasyeti vivakSAyAM tu aadhudaatt:| grAmaH-svarasamUhavizeSaH / / akAre-kha. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 zabdAnAmanityatvasamarthanam nyAyamajarI akaarmaacksste| atvaM ca tatsAmAnya avarNakulazabdena 'vyvhrntiiti|| hisvadIrghatvAdayo varNadharmA eva, na dhvanidharmAH] yattu dhvanidharmasyApi dIrghAdeH arthapratipattyaGgatvaM turagavegavaduktam (pu. 523)-tadapyahRdayaGgamam / zabdAdartha pratipadyante lokAH, na mrudbhyH|| atha marutAmapi tathA vyutpatteH arthapratItihetutvaM, tarhi vyutpattireva pramANaM syAt, na zabdaH, vyutpattaravyabhicArAt, zabdasya ca vyabhicArAt ityAstAmetat // tasmAt gatvAdisAmAnyaiH arthsNprtyyaatmnH| kAryasya pariniSpatteH na varNavyaktinityatA // 272 // [zabdaravajAtyasiddhizaGkA] apara Aha-tiSThatu tAvat dUrata eva gatvAdyaparasAmAnyam, mahAsAmAnyamapi zabdatvaM varNeSu nopapadyate // vyaktayantarAnusandhAnaM yatraikavyaktidarzane / tatraikarUpasAmAnyaM iSyate tatkRtaM ca tat // 273 // gakAracativelAyAM na vakArAvamazanam / bAhuleyaparAmarzaH zAbaleyagrahe ythaa||274|| pramANaM-arthapratItijanakam / arthasaMpratyayAtmanaH kAryasya itynvyH| atra 'asmin samApyate vAdaH marmasthAnamidaM ca naH' ityuktaM (pu. 541) bhanusandheyam // . vyktyntretyaadi| yadA eka ghaTaM pazyati, tadA dezAntarakAlAntaradRSTaM ghaTAntaraM smaret cet, tat kimivandhanam ? iti zaGkAyAM hi anugtdhrmsiddhirvaacyetyrthH| tt-jyktyntraanusndhaanm| taskRtaM-sAmAnyakRtam / 1 vyavaharantIti-kha. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdatvasAmAnyasAdhanam 561 zabdaH zabdo'yamityavaM pratItistvaprayojikA / eSA hi zrotragamyatvaM upAdhimanurudhyate // 275 // [zabdatvajAtisiddhiH] tdetnnirnusndhaansyaabhidhaanm| anusandhAnapratyayasya saamaanysiddhaavpryojktvaat| anusandhAnaM hi sArUpyAt vijAtIyeSvapi bhavati, gavayagrahaNasamaye gopiNDAnusandhAnavat / tasmAt abAdhitaikarUpapratyayapratiSTha eva saamaanyvyvhaarH|| samAnabuddhigrAhye'pi sAmAnye'vasthite, kvacit / bhavatyanyAnusandhAna, kacidvA na bhavatyapi // 276 // tadasti khaNDamuNDAdau pinnddsaaruupykaaritm| . * gakArAdiSu varNeSu tadabhAvAttu nAsti tat // 277 // -na tu sAmAnyAbhAvAt // - [sAmAnyaM na sArUpyamAtram ] na' ca sArUpyameva sAmAnya sAGkhyavadabhidhAtuM yuktam / vijAtIyeSvapi gogavayAdiSu tasya dRSTatvAt // __ yadi ca 'zabdaH zabdaH' ityanuvRttabuddheH zrotragamyatvopAdhikatatvamucyate, tarhi gavAdAvapyekabuddheH vAhadohAghekArthakriyAkAritva. apryojiketi| 'rAmasugrIvayoraikyaM devyevaM samajAyata' (rA.su. 36-52) ityAdau hi aikamatyaprayuktamapi aikyaM dRzyate, tatheti bhAvaH // * niranusandhAnasya-avimarzakasya / sArUpyAt iti / kishidityaadiH| virodhAdinibandhanamapi smaraNaM kaMsasmaraNe kRSNasyeva dRSTamatra prAyam / avasthite'pi itynvyH| anyeti| myaktyantaretyarthaH / tadabhAvAt-sArUpyAbhAvAt // - vijAtIyeSvapIti / ghaTapaTayoH sArUpyAbhAve'pi pRthivItvadragyasvAdisAmAnyaM dRzyata eva / yadi ca tatra tadanuguNaM sArUpyamupapAyate, prakRte'pi tacchakyam / evamanabhyupagame kutrApi sAmAnyaM na sidhyediti bauddhvijyprsnggH|| Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 zamdAnAmanityatvasamarthanam [nyAyamajarI nibandhanatvAt gotvAdijAtinihnavaH bauddhvnmntvyH| na caitadevam ; tat gotvavat zabdatvamapi na pratyAkhyeyam // [brAhmaNatvAdijAtInAM pratyakSagamyatvam ] ... etena brAhmaNatvAdisAmAnyamapi samarthitaM veditavyam , upadezasahAyapratyakSagamyatvAt / na copadezApekSaNAt apratyakSatvaM tasya bhaviturmahati ; gotvAdipratyayasyApi sambandhagrahaNakAle tdpeksstvdrshnaat| uktaM ca 'na hi yat girizRGgamAruhya gRhyate tat apratyakSam' iti // ___ [brAhmaNatvAdikaM na aupAdhikam ] __na caupAdhikaH paiThInasipaippalAdiprabhRtiSu brAhmaNapratyayaH, upAdheragrahaNAt / aupAdhikatvasya gotvAdApi vaktuM zakyatvAt // api ca upadezanirapekSamapi cakSuH kSatriyAdivilakSaNAM saumyAkRrti braahmnnjaatimvgcchti-ityeke| tadalamanayA kathayA // ..[zabdAnityatve'pyarthabodhopapattiH] "prakRtamucyate-gatvAdibhirjAtibhireva arthasaMpratyayopapatteH, yaduktaM 'darzanasya parArthatvAt' iti (pu. 524)-ptdyuktm|| etena sarvatra yogapadyAdityetadapi pratyuktam , sambandhaniyamasya gatvAdibhya eva siddheH // . [zabdabhedapratIti: na uccAraNabhedAvalambanA] . . yadapi saGkhyAbhAvAt kRtvasucaprayogadarzanamudagrAhi-(pu. 525) tadapi vyabhicAri girishRnggeti| tAdRzobhatasthAnArohaNaM hi prtykssshkaari| tadvadevAtropadezo'pItyarthaH // vastutastu brAhmaNatvaM na kevalazarIraniSTham , kartRtvAdInAmapyevaM prasaGgAt / evaM nAtmamAtraniSTham , bhAtmani vizuddha tAdRzajAtyAdInAmasaMbhavAt / - mata ubhayagataM vilakSaNamidaM brAhmaNatvAdikaM AramAparokSajJAnyekagamyamityayaM vicAro'tisUkSma ityAzayenAha-alamiti // Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] gakArAdimedasya pratyakSa siddhatvam ( kRtaM kAntasya tanvaGgayA trirapAGgavilokanam / caturAliGganaM gADhaM aSTakRtvazca cumbanam ' iti-tadbhede'pi darzanAt // atha tatra strIpuMsayorame de cumvanAdikriyAMmAtra bheda evetyucyatetathA'pyapUrveSu brAhmaNeSu bhuktavatsu 'paJcakRtvo brAhmaNA bhuktavantaH ' iti vyavahAro 'dRzyate // [ zabdabhedasya pratyakSasiddhatvam ] evaM zabde'pi tatsaGkhyAvyavahAro hi dRzyate' / kavinA sadanuprAse nibaddhe'kSaraDambare // 278 // gakAro bahavo dRSTAH iti vyavaharanti hi / yadapi pratyabhijJAnaM taddArakamudAhRtam // 279 // tasyApi siddhe prAmANye jAtyAlambanattA bhavet / nRttAbhinayaceSTAdipratyabhijJAnato vayam // 280 // na zabdapratyabhijJAnamuttArayitumIzmahe / vizeSaM pratyabhijJAne na pazyAmo ' manAgapi // 281 // tadbhede'pi - saMkhyAzrayavastubhede'pi / darzanAt kRtvasucpratyayasyeti zeSaH // , 1 nanu uccAraNakarmIbhUtasya zabdasyaikyAt yathA 'aSTakRtva uccaritaH zabdaH iti vyavahAraH, tathA cumbanakarmIbhUtasyaikyA devAtrApi kRtvasucprayoga ityAzaMkya samAdhate - atheti / apUrveSu - prativAraM minneSu // 1 553 tadddvArakaM - aikyadvArakam / 'pUrvamuJcarito gakAra: naSTaH, anyo'yaM punaruzcarita:' ityeva sUkSmamatInAM anubhavAt - siddhe prAmANya iti / 'yo yadauSadhaM dattaM, tadevAdyApi dattam' ityAdau tathA darzanAdityarthaH / ' kaizcittirohite bhAvAt ' (pu. 526) ityAdi samAdhatte - nRtteti / uttArayituM - vivecayitum / atra hetumAha - vizeSamiti / tathA ca zabda- buddhi-kriyANAM pratyabhijJAsu nAsti kazcidvizeSa iti ete'nityA eva / evaM tarhi pratyabhijJA dRzyate - kha. 2 ' manAgapi - kha. ( uttarapuTe'nuvartate ). Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 zabdAnAmanityatvasamarthanam stambhAdipratyabhijJAsu na tadaiva vinAzadhIH / kSaNabhaGgapratIkAraM tena tAH kartumIzate // 282 // zabdasya pratyabhijJAnavelAyAmeva dRzyate / zabdarUpasya vidhvaMsaH iti tannityatA kutaH // 283 // [ stambhAdipratyabhijJAyAH zabdapratyabhijJAyAzca vizeSaH ] yadyapi kSaNabhaGgabhaGge pratyabhijJAprAmANyamasmAbhirapi samarthayiSyate - tathApi stambhAdipratyabhijJAyAH zabdapratyabhijJAyA eSa eva vizeSaH, yadatra ' dhvastaH zabdaH iti tadaiva pratyayoM jAyate / ata eva tirohite'pi bhAvAdiyaM apramANaM pratyabhijJetyAhuH // [zabdapratyabhijJAyAH vastvaikyAlambanatvA saMbhavaH ] yadyapi priyate'smAkaM zabdo dvitrAnapi kSaNAn / pratyabhijJAM tu kAlena tAvatA nAvakalpate // 284 // [ nyAyamaJjarI tathAhi - zabda utpadyate tAvat / tataH svaviSayaM jJAnaM janayati, ajanakasya pratibhAsAyogAt / tataH tena jJAnena zabdo gRhyate / tataH saMskArabodhaH / tataH pUrva jJAtazabda' smaraNam / tatastatsacivaM zrotraM mano vA zabda pratyabhijJAnaM janayiSyati / 'tadA' zabdoM grahISyata U sAmAnyasyApyevaM nirvAhe kathaM kSaNabhaGgabhaGgaH ? ityatrAha - stambhAdIti / tadaiva - pratyabhijJAkAla eva / tena - tasmAt / tathA ca kevalA pratyabhijJA ekasya vastunaH nityatAM, anityatAM vA na sAdhayitumalam / kintvabAdhitaiva / zabdapratyabhijJAyAmasti tadaiva bAdha:, na stambhapratyabhijJAyAm / kSaNabhaGgavAdasyApyavasara iti bhAvaH // evaJca na kSaNabhaGgabhaGge - iti nimittasaptamI / tatprakaraNa iti vA // 'jIvati svanmateMspi' (pu. 527) ityAdi samAdhatte - yadyapIti / dvitrAnapi ityanAsthAyAm // 1 jJAna-ka. 2 tathA - kha. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADikam 3] zakyapratyabhijJAyA: sAjAlyAlambanatvam 555 itIyat kuto'sya dIrghamAyuH ? pratyabhizAprAmANyAdeva tAvadAyustasya kalpyata iti cet ; satyaM kalpyeta, yadi vinAzapratyayaH tadaiva na syAt // ___ api ca 'gozabdo'yam' 'azvazabdo'yam' iti tadabhidhAnavizeSollekhAt nAnAnusmaraNaM tasya tadaivAvazyamApatet / vijJAnAyogapadyAzca kAlo dIrghataro bhavet // 285 / / [grahaNAt pUrva zabdasthityasaMbhavaH] yadapyuditamuddAmameghazyAmAsu raatrissu| sAmyaM saudAminIdhAmajanyayA pratyabhizayA // 286 // * tadasat , kAladairyeNa tadava sthitya'saMbhavAt / vidyuddaSTe ca vRkSAdI nAzasaMvittyasaMbhavAt // 287 // pratyabhijJAyA: aindriyakatvapakSaH] pratyabhijJA nAma smaryamANAnubhUyamAnasAmAnAdhikaraNyagrAhiNI saMskArasacivendriyajanyA pratItiriti kecit // pratyabhijJAyAH kevalamAnasatvapakSaH] ___anye manyante-smaryamANapUrvajJAnavizeSitArthavAhitvAt pratyabhi- zabdapratyamijJAne na kevalamakSaramAtrAnusandhAnApekSA, api tu arthasyApIti, sarvathA tAvatkAlaM zabdAsattvAt pratyamijJA naikyAvagAhinItyAha-api ceti| nAneti / vAcyasambandhAdItyarthaH / vijJAnAyaugapadyAt iti prAyovAdAmiprAyam / smRteH saMbhavAt // 'yathA nizIthe' (pu. 527) ityAdi smaadhtte--ydpiiti| kAladairyeNa - cirakAlaparyantamiti yaavt| tdvsthiti:--shbdsthitiH|| smrymaann-puurvkaaldeshsmbndhaadi| anubhUyamAnaM-etatkAladezasambandhAdi // smrymaannetyaadi| 'so'yaM' ityatra hi tacchandena pUrvakAlaviziSTaM 'sthiti-kha. Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 zamdAnAmanityatvasamarthanam [nyAyamacarI zAyAH, tadvizeSaNasya ca arthasya bAhyendriyagrAhyatvAnupapatteH stambhAdAvapi mAnasI pratyabhizeti // nirbandhastviha nAsmAkaM, sA yathA'stu tathA'stu vaa| zabde vinAzajJAnAttu na sA nityatvasAdhikA // 288 // [aikyapratyabhijJApekSayA vinAzapratyakSaM prabalam ] bAdhyabAdhakabhAve tu niyamo nanu kiMkRtaH ? zabdasya pratyabhijJAnavinAzapratibhAsayoH // 289 / / ucyate, pratyabhijJAnamanyathA'pyupapadyate / gatvAdijAtiviSayaM, yadvA sAdRzyahetukam // 290 // [zabdavinAzapratyakSasya anyathAsiddhatvAsaMbhavaH] 'nanvabhi'vyaJjakadhvaMsAt nAzadhIrapi setsyati / tadasAvapi bAdhyA'stu, yadvA bhavatu saMzayaH // 291 // maivaM : 'vinAzitA buddhiH bhedabudhyupahitA / . sA ceyaM cAnyathAsiddha iti vaktumasAMpratam // 292 // vastu sAkSAnna vAcyaH ; gatasya tasya tdaa'bhaanaat| kintu puurvotpnntaadRshjnyaanvissytvenaiv| evaJca prathamapakSe pUrvakAlasambandho vizeSaNaM, dvitIyapakSe ca tadviSayakajJAnaM iti vishessH| adhikaM parastAt / pakSadvayaM cedaM saptamAhnike vistaraza: vicArayiSyate ityabhiprAyeNAha-nirbandha ityaadi| nanu vinAzapratyaya evAnyathAsiddhaH kuto na syAdityatrAha-bAdhyabAdhakabhAva iti // nnvityaadi| dRzyate hi vAyvabhivyakSikAyAH vyajanakriyAyA nAze vaayunaashprtiitiH| na kevalaM vinAzapratyayamAtrAt zabdasya nAnAtvaM brmH| kintu pratItikAle zabdaH pUrvazrutagakArAdbhinnatayaiva bhAsata iti nAnAtvasyAnapahnavatve, tanmUlatayA vinAzo'pi anapahnava evetyaah-maivmiti| nanu nAnAtvamapyaupAdhikaM kuto na syAditi tu, anavasthA'nyonyAzrayAdigrastaM tadityAha-sA cetyAdi / na tvami-kha. vinAzatA-ka. Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 Adikam 3] zabdaikyapratyabhicAyA anyathAsiddhatvam pratyabhijJA ca sApekSA nirapekSA tvbhaavdhiiH| tenaivamAdau viSaye pratyabhiva bAdhyate // 293 // 'zabdAbhAvasya 'zagiti grahaNAt' / tatpratyabhijJAyAzca pUrvAnusandhAnAdisavyapekSatvAt // [pratyabhijJAyA anyathAsiddhirevautsargikI] api ca pratyabhijJA vyabhicarantI' karmAdiSu gRhyate / tenAsyAM zabde'pyabhAvapratyayopahatavapuSi kaH samAzvAsaH? na cedaM pratyakSe'pi anekAntikatvodbhAvanam ; api tu 'vinAzaka pratyayapratihataprabhAvA pratyabhizA nityatvaM, karmAdigviva, zabde'pi na sAdhayituM prabhavatIti 'dRSTAnta eSa pradarzyate // . . [pratyakSasthale'pi dRSTAntApekSA] nanu pratyakSe'pi dRSTAntasya ko'vasaraH? satyam-'grAhakAstu bhavAdRzAH svayamanavabudhyamAnA evaM budhyante // [iddhikarmaNoH sarvathA nityatvAsaMbhavaH] yattu pravRddharabhasatayA buddhikarmAdAvapi nityatvasamarthanamtat atyantamalaukikamityuktam // kiM nAma shbdnitytvsmrthntRssaa''turH|. ... ... jaGgamaM sthAvaraM caiva sakalaM pAtumicchasi // 294 // tasmAdalamatirabhasapravRttAbhiH buddhikarmAdinityatvasamarthanakathAbhiH // vinigamakAntaramapyAha-pratyabhijJA ceti // nanvevaM tarhi pratyakSaM sarvamapi evameveti kiM tava sammatam ? iti cennetyAha-na cedamiti // evaM dRSTAntamukhena // 1 grahaNAta-kha. pratyabhi-skha... 3 vyabhicarati-kha... ' vinAza-kha. dAntasya-kha.. 'grAhikAstu-kha. ........ ......... Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 zabdAnAmanityatvasamarthanam nyAyamaJjarI [zabdanityatve niyatagrahaNasamarthanaM na yuktimat yatpunaH abhivyaktipakSe-zabdasya grahaNe niyamAbhAvamAzaGkaya, zrotrasaMskAreNa, viSayasaMskAreNa, ubhayasaMskAreNa vA niyataM grahaNamupavarNitam (pR. 530-533)-tadvaJcanAmAtram samAnadezAnAM samAnendriyagrAhyANAM pratiniyatavyaJjakavyaGgathatvAdarzanAt // [zabdanityatve grahaNaniyamAsaMbhavaH] ye punaratra gandhA udAhRtAH (pu. 530)-te samAnendriyagrAhyA bhavanti, na smaandeshaaH|| ekabhUmyAzritatvena tulydeshtvklpne| bhavet samAnadezatvaM himavadvindhyayorapi // 295 // . ekatve'pi bhuvo bhAnti padArthAH pArthivAH pRthak / vyajyante tadadhiSThAnAH gandhAstaistairnibandhanaiH // 296 // bhavantvanAzritAH zabdAH, yadi vaa''kaashsNshritaaH| sarvathA bhinnadezatvaM eSAM vaktuM na zakyate // 297 / / [aupAdhikAkAzabhedAdapi grahaNaniyamAsaMbhavaH] nanu yathaikatve'pi nabhasaH tadbhAgakalpanayA pratipuruSaM zrotrendriyamedaH, evaM tadbhAgakalpanayaiva zabdAnAmapi asamAnadezatvAt niyatavyaakavyaGgayatA bhaviSyati naivamupapadyate-yatraiva vaktamukhAkAzadeze, zrotRzrotrAkAzadeze vA gozabda upalabdhaH tatraivAzvazabda idAnImupalabhyate; na punaratimuktakusume ya upalabdho gandhaH, sa bandhUke, madhUke vA kadAcidupalabhyata iti // tasmAt samAnadezatvAt na vyaktI niyamo bhavet / utpattau tu vyavasthAyAM tadbheda upapadyate // 298 // na smaandeshaaH| na hi gakArAdiH yathA nityA, ekazca ; tathA gndho'pi| yadi vA-yadi ca // ttraiveti| na hi zabdotpattaH, zravaNasya vA dezasya bhedaH atraasti| 'atimuktaH puNDUkaH syAt vAsantI mAdhavI ltaa'| evaM bandhUkAdayo'pi puSpabhedAH / 'utpattI tu' iti tukAreNa tanmate tadasaMbhava: botyate / Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 559 Ahnikam 3] zabdanityatve grahaNaniyamaH durvaca eva nAdaiH saMskriyatAM zabdaH zrotraM vA dvayameva vaa| sarvathA niyamo nAsti vyaJjakeSviti nizcayaH // 299 // - vyavasthA vyaJjakAnAM cet ucyte'dRssttkaaritaa|| utpattau dRzyamAnAyAM dRSTamapyavirodhakam // 300 // [zrotrasaMskArapakSaH na yuktaH] na ca stimitamArutApanayanavyatiriktaH kazcana zrotrasaMskAro vidyte| tatra cAtiprasaGga uktH| etadatirikta saMskArakalpanAyAM tu adRssttklpnaa| sthire ca zabdasaMskAra grAhiNi sati punarabhivyaktasyApi gozabdasya zravaNaM syAt / tadgrahaNahetoH saMskArasya sthirtvaat| tatkSaNikatve tu zabdakSaNikataiva sAdhvI, pratIyamAnatvAt // . [zrotrendriyasya saMskArarUpatvAsaMbhavaH] yattu bhartRmitraH tameva saMskAra zrotrendriyamabhyupaiti, (pu. 531) tadidamapUvikaM kimapi paanndditym| indriyasya hi 'saMskAryasya saMskAraH, na saMskAra evendriyam; lokAgamaviruddhatvAt / pratipuruSaM yAvacchabdaM bhinnasya kSaNikasya cendriyasya klpnmnuppnnm| anazvaratve tu zazvadeva zabdakolAhalaprasaGga iti yatkiJcidetat / bhaTTenaiva sopahAsameSa dUSitaH pakSa iti kimatra vimardaina! .[bhaTToktA bhartRmitranirAkaraNaprakriyA na sAdhIyasI] . yadapi bhaTTa Aha (zlo. vA. 1-1-6-149) "yadi vavazyaM vaktavyaH taarkikoktivipryyH| - tato vedAnusAreNa kAryA dizrotratAmatiH // " iti ; dRzyamAnAyAmiti prakRtahetusaMpAdakam // siddhAnte AkAzasyaiva zrotratvAt tadamiprAyeNa-na puruSabhedamAtrAt indriyabhedaH syAta, kintu kSaNabhedAdapItyabhiprAyeNa vA-pratipuruSamiti / 'kecittu paNDitamanyA: ' ityetatsmaranAha--sopahAsamiti // naiyyAyikaM nirAkurvantaM bhartamitra pratyukti:-yadi tvavazyamityAdi / vedaH-'dizaH zrotram ' (te. prA. 3-6-6) ityaadiH|| evAtirikta-kha. grahaNamiti-kha. sthitatvAt-ka. 'saMskAryasya-ka. tvavazya-ka. Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 zabdAnAmanityatvasamarthanam [nyAyamadharI -tadapyasAMpratam dizAM kAryAntarAkSepAt AgamAnyaparatvataH / AhopuruSikAmAcaM digdravyazrotrakalpanam // 301 // indriyANAM bhautikatvasya sAdhayiSyamANatvAt / dizazca amUrtatvAt nendriyaprakRtitvam / vyApakatvAvizeSe vA kAlAtmanorapi tthaabhaavprsnggH| tayoranyatra vyApArakatvAt nendriyaprakRtitvamiti cet, digdravye'pi tulyametat / Agamastvanyapara eva / yathA hi 'sUrya ckssurgmytaat| ...dizaHzrotram' (te. prA. 3-6-6) iti paThyate, evaM 'antarikSamasum' (te. brA. 3-6-6) iti ca paThyata eva / na cAsavo'ntarikSaprakRtikAH, pavanAtmakatvAt / tasmAt kRtaM dishaa| AkAzadeza eva karNazaSkulyavacchinnaH zabda nimittopabhogaprApakadharmAdharmopanibaddhaH zrotramityuktam // [nityazabdAbhivyaktivyavasthA na dharmAdharmArthInA yuktA] nanu ! dharmAdharmakRtazrotraniyamavat abhivyaktiniyamo'pi zabdasya tatkRta eva bhvissyti| kimiti tadaniyamo nityatvapakSe codyata iti? . naitadyuktam-cakSurAdIndriyANAM vaikalyaM adRSTanibandhanaM andhakAraprabhRtiSu dRzyate, na punaH padArthasthitiradRSTavazAt viprivrtte| vyaJjakadharmAtikame hi himamapi zaityaM svadharmamatikAmet / vyaJjakeSu niyamo na dRSTa ityuktam / dRSTe ca varNabhede niyatopalabdhi hetau saMbhavati sati kimayamadRSTamastake bhAra Aropyate ? AhopuruSikA-'AhopuruSikA tAvat garvAdAtmani gauravam' iti vaijyntii| nanu digAkAzayorubhayoH vyApakatvAdyavizeSAt zrotraM dikprakRtikameva bhavatu itytraah-vyaapktvetyaadi| anyatra-anyasmin kaarye| tulyam , dizo'pi daizikaparatvAparatvanirvAhakatayaiva siddheH| tattatprakRtikatvAbhAve'pi abhiprAyAntarAdibhistathA vyapadezo bahulaM dRzyata ityAha-yathA hiiti| asavaH-prANAH / / shrotrniymvditi| vibhu AkAzaM hi zrotraM siddhaante| naitaryuktamityAdi / na hi byApakaM bhAkAzaM vayaM zrotraM brUmaH, kintu karNazaSkulyupahitameva / na hi tava zabde tathA, padArthasthite: bhdRssttaadhiintvaabhaavaat| tadgrahaNAdikaM Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] tIvratvAdInAM za6dhamalvam 561 [zabdanityatve tIvramandAdivibhAgaH durnirvahaH] kathaM cAbhivyaktipakSe tIvrama vibhAgaH ? (pu. 532) / tIvratAdayo hi varNadharmA vA syuH? dhvanidharmAvA? varNadharmatve 'tIvrAt / gakArAt anyatvaM mandasyetyasmanmata nupravezaH // dhva nadharmatvapakSe tu zrotreNa grahaNaM kazam ? na hi vAyugato vegaH zravaNenopalabhyate // 302 / / [tIvratvamandatvAdeH dhvanidharmatvAsaMbhavaH] . yattu vyaktidharmAH kRza vasthUlatvAdayaH jAtAtrupalabhyante iti darzitam (pu. 32)-tat kaammuppdyenaapi| jAteH, vyaktaH, taddharmANAM ca samAnendriyagrAhyatvAt // iha tu sparzanagrAhyaH pavano'tIndriyo'tha vA / taddharmAH zravaNe zabde gRhyanta iti vismayaH // 303 / / [tIvatvamandatvAdeH buddhidharmasvAbhAvaH] yatta buddhireva tIvramandavatIti (pu. 533)-tadatIya subhASitam / asati viSayabhede buddhibhedAnupapatteH / / kiJca nityaparIkSA te buddhirevaM ca nAdavat / tadagrahe na tIvrAditaddharmagrahasaMbhavaH // 304 // kAmaM adRSTAyattopAdhyAdivazAditi yuktam / adRSTAdeva sAkSAt vyavasthA tu durupapAdaiveti // . vAyugata iti| 'dvividho hi zabdaH varNoM dhvanizca / dvayoranugataM zabdatvam / varNatvaM dhvanitvaM ca tadavAntarasAmAnye / varNavizeSAH gakArAdayaH, dhvanivizeSA: zaGkhaghoSAdayaH / dhvanyAtmakazca zabdaH vAyuguNaH' iti nyAyaratnAkare (1-3-, sphoTa. 39) varNitaM draSTavyam // nityaparokSati / prAkaTayenAnumeyaM hi jJAnaM teSAM mate / 1 tIvra-kha. tadagrahAt-kha. NYAYAMANJARI Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 [ nyAyamaJjarI zabdAnAmanityatvasamarthanam aho tIvrAdayastItre prapAte patitA abhI / yo gRhyate, na taddharmA; yaddharmA, sa na gRhyate // 305 // [zabdanityatve tIvreNa mandasyAbhibhavo'pi (pu. 533 ) durnirUpaH ] yazcAbhibhavavRttAntaH tvanmate marutAmasau / anile cAbhibhUte'pi zabdo na zrUyate katham ? // 306 // dIpe'bhibhUte raviNA na hi rUpaM na gRhyate / niyatavyaJjakatvaM tu pratikSiptamadarzanAt // 307 // [dhvanau vAyuguNe zabdatvagrahaNAsaMbhavaH ] yattu zaGkhAdizabdAnAM zrotragrAhyatvasiddhaye / zabdatvaM tatra tdbruu|hyN ityavAdi (pu. 538) tadvyasat // 308 // satyaM vadata dRSTaM vA zrutaM vA kacidIdRzam / Azrayasya parokSatve tatsAmAnyopalambhanam // 309 // zabdo na te'styavarNAtmA na zaGkho varNasambhavaH / na nAdavRtti zabdatvaM iti tadgrahaNaM katham ? / / 310 / / yo gRhyata iti / zabdastu gRhyate, parantu tIvratvAdirna taddharmaH; tIvratvAdidharmAstu buddheH, sA tu na gRhyate // dIpa iti / vyaJjakasya dIpasya sUryaprabhayA'bhibhave'pi na hi vyaGgayaM rUpaM na gRhyata ityarthaH / nanu tatra ubhayavyaGgayaM rUpaM ekameva / ataH ekasyAbhibhave'pi na rUpAgrahaNaprasaGgaH / prakRte tu tattadanilAbhivyaGgayayoH zabdayorapi tadanuguNaM bhinnatvAt tatrApyabhibhavo yujyata evetyAzaMkya tarhi ubhayorasamAne melane kiM kasyAbhivyaJcakaM ityAdiniyamaH durnirUpa iti pUrvamevoktamityAha niyatavyaJjakatvamityAdi // Azrayasya - zabdasya / nAda eva hi teSAM zrotragrAhyaH, na tu zabdaH / athApi zabdatvaM nAde zrotreNa gRhyata iti te vadanti / etadevodhyate'nantarazlokena // nanu tarhi siddhAnte AkAzasyApratyakSatve'pi tadAzritasya zabdasya pratyakSatvaM kathamiti cet; AkRtivyaGgayatvAjAteH tatraivAyaM niyamaH, nAnyatra ; tathA'nubhavAt // Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdanityatve pUrvoktaM lAghavamaprayojakama 563 [zabdanityatvapakSe lAghavopapAdanamaprayojakameva] yatpunaH 'saMpradhAritaM' vyaGgayakAryapakSayoH kva zabdagrahaNe gurvI kalpanA bhavati ? va vA ladhvI? iti (pu. 533)-tadapi maulapramANavicArasApekSatvAt aprayojakam // yadi molapramANena sAdhitA nityshbdtaa| tvaduktA kalpanA sAdhvI maduktA tu viparyaye // 311 // [zabdanityatvapakSe zabdasya sarvadikSu grahaNAsaMbhavaH] kauSThayena bahiH prasaratA samIraNena sarvataH stimitamArutApasaraNaM kriyate (pu. 537) ityetadeva tAvadalaukikaM kalpitam / . 'agnerUprajvalanaM, vAyostiryaggamanaM, aNumanasozcAdyaM karmatyadRSTakAri tAni' (vai.sU. 5-2-14) iti marutAM tiryaggamanasvabhAvatvAt Urdhvamadhazca zabdazravaNaM na bhavet // yAvanna veginA'nyena prerito maatrishcnaa| tAvanaisargiko vAyuHna tiryaggatimujjhati // 312 // adhomukhaprayukto'pi zabda Urdhva pratIyate / uttAnavadanokto'pi nAdho na zrUyate ca saH // 313 / / kadambagolakAkArazabdArambho hi saMbhavet / na punadRzyate loke tAdRzI marutAM gatiH // 314 / / AkaNThAnaddhanIrandhracarmAvRtamukhoditaH / zabdo yaH zrUyate tatra na kauSThayAnilasarpaNam // 315 / / ... maulapramANeti / mUlabhUtapramANetyarthaH / aprayojakatvamevAhayadIti // yAvadityAdi / dRzyate hi jale'pi pravAhadvayasaMghaTanayA UrdhvagatiH / akaNThetyAdikaM kauSTayana samIraNena stimitamArutApasaraNAsaMbhavopapAdanAya // sandhAritaM-kha. 36* Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 zabdAnAmanityatva samarthanam nyAyamaJjaga kuDyAdiprativandhena vAyoraprasaraNaM bhavadbhirapi kathitameva / nirvivaracarmapuToparuddho'pyasau na prasaret // koSTayamAratasya zabdAbhivyaJjakatvAsaMbhavaH] api ca sarvatoniruddhasarvadvArasyApi jaThare gurAzabdo mandAgneH shruuyte| atra kuno vyaJjakAnAM kauSThyapavanAnAM nissRtiH ? romakRmanissRtAnAmapi sUkSmatayA stimita bAhyavAyvapasaraNasAma-. *bhaavH|| kauSThayamArutasya bAhyavAyvapasaraNe zaktirapi na bhavati kiJca manAgapi vahivAyau vAti na zabdazraya gaM syAditi / durvalo'pi bAhyaH pavanaH pravalAdata koSTayavAyoH valIyAna bhavatIti kathaM tenApasAryata? [prasiddha brAhmavAyvapekSayA vilakSaNA: zabdAvArakavAyavo na santyeva anya eva sUkSmA vAyavaH zabdAvara NakAriNaH, na punarete paridRzyamAnAH zyAmAkalatAlAsyopadezinaH mAtarizvAna ini cet-na--vizeSa prmaannaabhaavaat| yaM ca sUkSmA api vAyavaH tirAdadhati, taM sutarAM valIyAMso'pi vivRNuyuriti yatkiJcidetat // siddhAntoktazabdagrahaNaprakAra eva sAdhIyAn ] tasmAt sajAtIyazabdasantAnArambhapakSa eva yuktayanuguNaH / tathAhi --sajAtIya guNArambhiNaH guNAstAvadRzyanta eva ruupaadyH| amUrtA'pi ca buddhiH buddhayantaramArabhamANA dRshyte| dezAntare'pi sava kAryamArabhate, pathi gacchato devadattAdaH ekasmAdAyapradezAt pradezAntare buddhayutpAdadarzanAt / kAryArambhaviratirapi bhavati; adRSTAdhInasaMsargANAM sahakAriNAmanavasthAnAt / / bhavadbhiH kathitamiti / 'Arambhapratibandho'sya na ca kuDyAdibhibhavet ' (zlo. vA. :-5-6.66) ityAdau tathoktaM taiH // zyAmAkalatAlAsyopadezanaH tAsAM IpaJcalanahetavaH // 'zabdaH zabdAntaraM sUte iti tAvadalaukikam' ityAyukta (pu. 534) smaadhne-tthaahiityaadi| saiva-pUrvotpannaiva buddhiH| pathi gacchata ityaadi| Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdasya guNatvasamarthanam 565 tIveNApi zanairevaM atIvArambhasambhavaH / sIdatsacivasAmarthyasApekSakSINavRttinA // 316 // vIcIsantAnadRSTAntaH kiJcitsAmyAdudAhRtaH / na tu vegAdisAmarthya zabdAnAmastyapAmiva // 317 // [nirAvaraNamevAkAzaM zabdotpattikAraNam] yatta kuDyA divyavadhAne kimiti viramati zabdasantAnArambha iti (pu. 534)--naiSa doSaH --nirAvaraNasya hi vyomnaH zabdArambhe samavAyikAraNatvaM tathAdarzanAt kalpyate, nAkAzamAtrasyeti // [zabdasya AzritatvAta guNatvasAdhanapakSaH, tannirAkaraNaM ca] yadapi guNatvamasiddhaM zabsye ti (pu. 5:34)-tatra kecit azritatvAt guNatvamAcakSate-tadayuktam AzritatvaM guNatve hi na projkmissyte| . paNNAmapi padArthAnAM Azritatvasya saMbhavAt // 318 // dikkAlaparamANvAdinityadravyAtirekiNaH / . AzritAH SaDapIpyanne padArthAH kaNabhojinA // 319 // na ca vyomAMzritatvamapi zabdasya pratyakSama ; apratyakSe nabhasi tadAzritatvasyApyapratyakSatvAt / / [AkAzApratyakSasve'pi zabdapratyakSatvamupapadyate] kathamAdhArapArokSye zabdapratyakSateti cet / yathaivA''tmaparokSatve buddhayAderupalambhanam // 320 // etadevAsiddhamiti cet ; alaM vaadaantrgmnen| upariSTAnirNeSyamANatvAt (7 Ahnike.) // vibhorAtmanaH dehadezAvacchedenaiva hi jnyaanmutpdyte| sacivAH-sahakAriNaH / / paNAma pIti / 'dravyAzritatvaM cAnyatra nitya dravyebhyaH (pra. bhA.) iti hi kaannaadaa.|| etadeva-Atmano'pratyakSatve'pi tadguNAnAM pratyakSatvamityetadeva / / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 zabdAnAmanityatvamamarthanam nyAyamaJjarI kimetarhi zabdasya guNatve pramANam ? parizeSAnumAna miti bruumH| prasaktayoH dravyakarmaNoH pratiSedhe sAmAnyAdAvaprasaGgAcca guNa evAvaziSyate shbdH|| [zabdasyAdravyatvam ] kathaM punaH ? na dravyaM zabdaH, ekdrvytvaat| adravyaM vA bhavati dravya, AkAzaparamANvAdi-anekadravyaM vA-yaNukAdi kaarydrvym| ekadravyaM tu zabdaH, ekAkA zAzritatvAt / tasmAnna dravyam // [zabdasya karmAdibhinnatvam ] __ nApi zabdaH karma, zabdAntara janakatvAt / karmaNo hi samAnajAtyArambhakatvaM naasti|| sattAzabdatvAdisAmAnyasambandhAcca sAmAnyAdi'traya'prasaGgo'sya nAstIti pArizeSyAt guNa eva shbdH|| [zabdasya guNatvasAdhanam ] . . nanu ! guNatvasiddhau satyAM AkAzAzritatvaM zabdasya bhaviSyati; guNasya dravyAnAzritasyA darzanAt pRthivyAdInAM ca zabdAzrayatvAnu pptteH| tatazca guNatve sati ekadravyanvaM, ekadravyatve sati guNatvamitItaretarAzrayatvam // tathA ca samAnajAtIyArambhakatvamapi gunntvsiddhimuulmev| guNatve sati zabdasyAkAzAzritatvAt tadAtmakena zrotraNa grhnnm| tacca dezAntaragatasaMyogavibhAgaprabhavasya zabdasya santAnamantareNa zrotradezaprAptayabhAvAt na sidhyatIti guNatvasiddhimUlA ekadravyatvAdityasyopapAdanaM --adravya miti| dravyAsamavAyikAraNaka. mityrthH|| samAnajAtyArambhakatvaM-'samAnajAti' ityatra bhuvriihiH| yadyapi dravyaM dravyAntaramArabhate, athApi jAtibheda eva ghaTakapAlAdau kaarykaarnntaavcchedkH|| itaretarAzrayatvAntaramapyAha-tathA ceti // triye-ka. Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdasya guNatvasamarthanama 567 santAnakalpanA, santAnakalpanAyAM ca samAnajAtyArambhakatvAt karmavyavacchede sati gunntvsiddhiritiitretraashrytvmev|| ucyate-nobhayatrApyeSa dossH| zrotragrAhyatvAdeva zabdasyAkAzAzritatvaM kalpyate, samAnajAtIyArambhaMkanvaM ca guNatvAt / AkAzaikadezo hi zrotramiti prasAdhitametat / prApyakAritvaM cendriyANAM vakSyate (Ahnike 8) / na cAkAzAnAzritatve zabdasya zrotreNa prAptirbhavati ; na cAprAptasya grahaNamiti tadAzritatvaM klpyte|| ... evaM samAnajAtIyArambhakatvamapi tata eva zrAvaNatvAt dUravartinaH zabdasya zravaNe sati kalapyate, na tu guNatvAditi netaretarAzrayam // [zabdasya kAryatvAdapyAkAzAzritatvaM sAdhayituM zakyam ] kAryatvAdAkAzAzritatvaM kalyata 'ityeke // nanu ! kAryatvAdapyAkAzAzritatvakalpanAyAM tadavasthamevetaretarAzrayama ; kAryatvAdAkAzAzritatvam , AkAzAzritatve sati niyatagrahaNapUrva pUrvarItyA kAryatvamiti-naitadevama-bheda vinAzapratibhAsAbhyAmeva kAryatva siddheH|| kimarthastarhi niyatagrahaNasamarthanAya ayamiyAna prayAsaH kriyate ? niyatagrahaNamapi kAryapakSAnuguNamiti darzayituma, na punareSaiva kAryatve yuktirityalaM sUkSmekSikayA // [zabdasya karmabhinnatvaM pratyakSasiddhamiti pakSaH] apara Aha-parispandavilakSaNatvasya pratyakSatvAt akarmatvaM zabdasya sAdhyate, na samAnajAtyArambhakatvAt itItaretarAzrayasparzo'pi nAstIti / tasmAta sarvathA parizeSAnumAnAt zabdasya gunntvsiddhiH|| ubhayatra---guNatve sajAtIyArambhakatve ca // bhedeti / abhede sati AkAzAdivat nityatvaM syaat| bhede satyapi paramANvAdivat nityatvaM tu na saMbhavati, vinAzapratibhAsAt / / 1ityanye-ka. Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 zabdAnAmanityatvasamardhanam nyAyapaarI zabdasya guNatve'pi * mahAn ', ' alpaH ' ityAdivyavahAraH nAyuktaH kathaM tahyasya mahattvAdiyogaH : 'nirguNA guNAH' iti hi kaannaadaaH| asti hi pratItiH 'mahAn zabdaH' iti-samAnajAtIyaguNAbhiprAyaM tat kaNAdavacanamiti na dossH| tasmAdAkAzaguNaH shbdH|| api ca yathA''tmaguNatA hIcchAupAderupapatsyate / zabdo nayena tenaiva bhaviSyati nabhoguNaH // 321 // [zabdasya zabdAntarajanakatvaM yuktameva] ye tu samAnajAtIyazabdArambhakatvaniSedhahetavaH, 'zabdatvAt' ityAdayaH parairupanyastAH (pu. 535)-teSAmaprayojakatvAt na sAdhanatvam // itthaM santAnavRttyA ca zabda grahaNasambhave / kalpanA 'lpatarA'ramAkaM na zabdavyaktivAdinAm // 322 // zAkyakA palanirgranthagrathitaprakriyAM prati / yatta dUSaNamArayAtaM asmAkaM priyameva tat // 323 // samAnajAtIyeti / tezaM guNarahitatvaM svAtmani guNAntarAnArambhakatvAt / tadanArambhakatvaM ca rUpAdipu rUpAdyantarAnupalabdheH, anavasthAnAca' ityeva zrIdhareNa kandalyAM (pu. 94) yuktikathanAt rUpe rUpaM nAstItyevamaGgIkAre'pi saMkhyAdyaGgIkAre na hAniriti bhAva / nanu tarhi guNo'pi dravyavat samavAyikAraNaM syAt iti cet / issttaapttiH| athavA idaM vaibhavenoktam / mahattvAdikaM zabdotpattihetubhUnAbhighAtApasaMyogopAdhikaM syAt, tathaivAnubhavAt // evamanaGgIkAre AkAzavat AtmA'pi na sidhyedityAha-api ceti // icchAdveSAdayo hi zarIrendriyAdyapAdhikA eva dRSTA iti AtmA'pi AkAzavadanyathAsiddhaH syAt // aprayojakatvAditi / pUrvoktadizA zabdasya zabdAntarajanakatvasyAnivAryatvAt , anyathA AtmaguNAnAmapi jJAnAdInAM tathAtvaprasaGgAdityarthaH / AtmaguNAnAM tu tathAtvaM tatprakaraNe sAdhayiSyate // Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 3] zabdAnityatve sautrahetavaH 569 tasmAt kAryapakSe niyatagrahaNopattaH, abhivyaktipakSe ca tadabhAvAt kArya eva zabda iti sthitAra / 'tadidamuktaM sUtrakRtA -- 'AdimattvAindriyakatvAt kRtakavadupacArAcA nityaH zabdaH' (nyA.sU. 2-2-13) iti / / AdimatvAditi saMyogavibhAgAdInAM zabde kArakatvaM, na vyaJjakatvamiti drshitm| atazca na prayatnAnantarIyakatvaM anekAntikam // . aindriyakatvAditi kAryapakSa eva zabdasya niyataM grhnnmityuktm| pratipuruSaM pratyuccAraNaM ca zabdabhedasyaindriyakatvAditi vA hetvrthH| tena pratyabhijJAdurAzA zrotriyANAmapAkRtA bhavati / kRtakavadupacArAditi tIvamandavibhAgAbhibhavAdivyavahArAdarzanAt sukha duHkhAdivadanityaH zabda iti darzitam // tathA'prAgUrdhvamuccAraNAdanupalabdheH AvaraNAnupalabdhezca' (nyA.tU. 2-2-18) * ityanena sUtreNa zabdAbhAvakRtameva tdgrhnnmityuktm| na hi stimitA vAyavaH zabdamAvarItumarhanti / mUrne hi mUrtena vyavadhIyate, nAmUrta, aakaashaadivt| na ca prakRtyaivAkAzAdivadatIndriyaH shbdH| tasmAt kSaNikapratItestatkAlameva zabdasyAvasthAnamiti asthAnahetorapi nAnyathAsiddhatvam // praagR@miti| uccAraNAt prAk, uccAraNAdUcaM ityanvayaH // asthAnahetoriti / 'asthAnAt ' (jai. sU. 1-1-7) iti pUrvapakSasUtre-utpannasya zabdasya avasthityadarzanAt vinaSTaH zabdaH ityanityatva muktam asya samAdhAnaM 'sataH paramadarzanaM viSayAnAgamAt ' (jai. sU. 1-1-33) iti / vidyamAnasyaiva zabdasyAgrahaNaM indriyadezAprAptathaiva, na tvavidyamAnatvAt / Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 zabdAnAmanityatvasamarthanam nyAyamaJjarI vArtikoktazabdAnityatvasAdhanaprakAraH] vArtikakRtA zabdAnityatve sAdhanamabhihitaM 'anityaH zabdaH, jAtimattve satyasmadAdibAhyakaraNapratyakSatvAt, ghaTavat' (nyA. vA. 2-2-14) iti // kumAriloktavArtikadRSaNasyodvAraH] yattu atra jAtInAmapi jAtimatvAdanaikAntikatvamudbhAvitam -'ekArthasamavAyena jAtirjAnimatI yataH (hi vaH)' (zlo. vA. 1-1-6-3-39) iti-tat atyantamanupapannam-nissAmAnyAni 'sAmAnyAdInIti' suprasiddhatvAt / na hi ghaTe ghaTatvapArthivatve staH iti ghaTatvasAmAnye'pi pArthivatvasAmAnyamastIti zakyate vaktum , ato niravadya evAyaM hetuH|| zabdastu nityaH, vAyavIyasaMyogavibhAgAbhivyaGgyaH / , tatazca tAlvAdisaMyogavibhAgAt vAyau sUkSmA: saMyogavibhAgA jAyante / te ca kramazaH zrotraM prApya tatrApi shbdmbhivynyjynti| zrotreNa ca vAyussaMyuktaH, tatsamavetazca dhvanyAtmakaH shbdH| sa eva ca varNAnAmabhivyaJjakaH / tathA ca saMyuktasamavAyAt zabdagrahaNam (nyA. ra. sphoTa. 39+shbdaanity-34)| evaJca zabdAbhivyaJjakavAyavIyasaMyogavibhAgAnAM zrotradezAprAptayA zabdasyAgrahaNam, na tu asthAnAt / yathA vA sata evAkAzasya kUparUpasya mRtpUraNe'grahaNaM tirodhAnAdeva, na tvasthAnAta tatheti ' kUpapUraNayatnena kha tirodhIyate ydaa| asthAnAdityayaM hetuH tadA'naikAntiko bhavet ' (zlo. vA. 1-1-6-38) ityuktaM na yuktam--ityarthaH // jAtimattve sati iti sAmAnyAdivAraNAya / AtmavAraNAya bAhyapadam // na hItyAdi / ekArthasamavAyo hi sAmAnAdhikaraNyavizeSaH / sAmAnAdhikaraNyasambandhazca na vishissttvaishissttyvyvhaarhetuH| tarhi ekabhUtalavRttitvamAtrAdapi 'daNDI' ityAdivyavahArApatti: / yadyapi 'eka rUpam' ityAdau sAmAnAdhikaraNyasyApi tathAtvamaGgIkRtam, athApi jAtidvayasya tathAtvaM tu na bhavatyeva / jAtirhi vilakSaNapratItinirvAhakatayA siddhaa| yadi ekA jAti: anyatrApi sAmAnAdhikaraNyena syAt, tarhi kathaM vailakSaNyanirvAhaH ityAgRhyam // 1 sAmAnyAnIti-ka. Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 571 Ahnikam 3] zabdAnityatvavivAranigamanama tena yaducyate-(zlo. vA. 1-1-5, anu. 21) 'jAtimattvaindriyatvAdi vastusanmAtrabandhanam / zabdAnityatvasidhyartha ko vadet ? yo na tArkikaH // ' iti tadaviditatArkikaparispandasya vyAhRtam // [mImAMsakoktazabdanityatvahetUnAmevAprayojakatvam ] iha tvaprayojakA hetavo bhavanti hyastanoccAritastasmAt gozabdo'dyApi vrtte| gozabdajJAnagamyatvAt yathokto'dyaiSa gauriti // 324 // vijJAnagrAhyatA nAma vstusvaabhaavyvndhnaa| nityatve kRtakatve vA na khalveSA prayojikA // 325 // aprayojakatA caivaMprAyANAM caivamucyate / svayaM caite prayujyante hetutveneti kiM vidam // 326 / / [zabdAnityatvavicAranigamanam ] evaM nityatve durbalo yuktimArgaH tasmAnmantavyaH kArya eveti shbdH| vAcoyuktitve vaidiko yo'nuvAdaH nyAye 'pratyukte' kiMphalastatprayogaH // 327 / / kRtakatvasAvayavatvAdiprayukte'nityatve vaktavye, vastusattAmAtranibandhanaM sarvavastusAdhAraNaM jAtimattvaindriyakatvAdi tArkikAdanyaH ko vadet-ityupahAsaH / aviditetyAdi / parispandaH-vyavahAra iti yAvat / na hi tArkikAH jAtimattvaM, aindriyakatvaM vA sarvavastusAdhAraNaM vadanti // __vstusvaabhaavybndhneti| jJeyatvaM hi kevalAnvayi ; na tu jAti mtvaadi|| - prayukta-kha. Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 zabdAnAmanityatvasamarthanam nyAyamaJjarI zabdasyAsthiratvopasaMhAraH kSaNabhaGgibhAvasyAbhAvAdapi zabdasya kSaNikatAM na vaktumalam / sthUla vinAzabhAvAditi yaduktaM (pu. 540)-'tadapyanRtam sUkSmavinAzApekSI nAzaH sthUlasthirasya kumbhaadeH| * prakRtitaralasya nAzaH zabdasya sa eva hi sthUlaH // 328 // sattvAdyadi kSaNikatAM kathayet, purA vA zabdastadaipa kthmkssnniko'bhidheyH| yuktayantarAdi tadeva hi tarhi cintyam + kiM prauDhivAdabahumAnaparigraheNa // 3:9 // alamativitatoktayA tyajyatAM nityavAdaH kRtaka iti nayajJaiH gRhyatAmeSa shbdH| sati ca kRtakabhAve tasya kartA purANaH kaviravirala zaktiH yukta evendumauliH // 330 / / iti zrIjayantabhaTTakRtI nyAyamaJjayA~ tRtIyamAhnikam * prkRti| niravayavasya zabdasya nAzaH na hyavayavanAzAdhIna ityarthaH // __ + sthUla vinAzabhAvAdityetat aMgIkRtyavAda iMti cet, ttraahkimiti|| iti nyAyasaurabhe tRtIyamAhnikam tadapi nRttam-kha. Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] vedapauruSeyatvAnumAnam 573 573 caturthamAhnikam --zabda parIkSA vedAnAM pauruSeyatvAnumAnam]. evaM kRtakatve varNAnAM sAdhita sAta varNAtmanaH padAt prabhRti *sarvatra puruSasya svAtantryaM siddhaM bhavati // pida nityatvapakSe'pi vAkye tdrcnaatmke| kartRtvasaMbhavAt puMsaH, vedaH kthmkRtrimH||1|| . tathA ca vaidikyo racanAH kartRpUrSikAH, racanAtvAt , laukikrcnaavt| eSa ca paJcalakSaNo hetuH, prayojakazcati gamaka eva, na hetvaabhaasH|| vedapauruSeyatvAnumAne dUSaNoddhAraH / na tAvadayamasiddho hetuH ; 'zanno devIrabhiSTaye' (atha.saM. 1-6-1) ityAdiSu vedavAkyasandarbheSu padaracanAyA. svarakramAdivizeSavatyAH pratyakSatvena pakSe hetoH vartamAnatvAt // nApi viruddhaH; 'kartRpUrvakatva'vati sapakSe kumArasambhavAdau racanAtvasya vidyamAnatvAt // . nApyanaikAntikaH ; 'kartRrahiteSu gaganAdiSu', gaganakusumAdiSu vA racanAyA adRSTatvAt // (etadAhnike TippaNIsthalAnAM biralatvAt sujJAnArtha tAni cihnayoMjitAni) *sarvatra ----vAkyAdiSu / varNAnAmevAnityatve vAkyAnAM anityatvaM kaimutikasiddhamiti bhAvaH // pdetyaadi| yadyapi 'varNanityatvapakSe'pi ' iti vaktu mucitam ; parantu mImAMsakaiH, autpattikasUtre zabdArthayossambandhasya sahajatvaM sthaapitm| tatra prasaktaH zabdaH padarUpa eva / atazca tadanantare zabdanityatAdhikaraNe padAtmakasyaiva nityatvaM sAdhitamiti evamuktam // paJcalakSaNaH--pakSasattvAdi (pu. 282) yuktaH // 1 kartRtva-kha. gaganAdiSu -ka. Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 vedapauruSeyatvasAdhanam nyAyamaJjarI nApi kAlAtyayApadiSTaH ; pratyakSeNa, Agamena vA vede vakrabhAvanizcayAnutpAdAt // ___ nApi satpratipakSaH ; *prakaraNacintAhetoH sthANupuruSavizeSAnupalabdheriva hetutvenAnabhidhAnAt // napi paramANvanityatAyAmiva mUrtatvaM aprayojakamidaM sAdhanama; racanAvyApArANAM kartRvyApArasAdhyatvAvadhAraNAt / yathA dhUmasya jvalanAdhIna AtmalAbhaH; zaptistu dhUmAdagneH-tathA karbadhInA racanAnAmabhinirvRttiH, pratItistu tAbhyaH karturiti / tasmAt prayojaka evArya hetuH // [vedapauruSeyatvAnumAnasya sasatpratipakSatvAzaGkAnirAsaH] nanu ! satpratipakSatve 'vivdnte| tathA ca mImAMsakeH pratiheturiha gIyate (zlo. vA. 1-1-7-366 ...... . * 'vedasyAdhyayanaM sarva gurvadhyayana puurvkm| vedAdhyayanavAcyatvAt adhunA'dhyayanaM yathA' iti-naitadyuktam-evaMprAyANAM prayogANAmaprayojakatvAt / na hi ticchabdavAcyatvakRtaM anAditvamupapadyate // . *prkrnncinteti| 'yasmAtprakaraNacintA sa prakaraNasamaH' (nyA. sU. 1-2-7) sautralakSaNAnurodhena evmuktiH| prakaraNaM-pakSapratipakSI, tAvadhikRtya cintetyarthaH // nanu kartRpUrvakatve racanAtvaM heturiti katham ? racanAyAM hi kartA hetuH, na tu kartari racanA heturitytraah-ytheti| tathA ca kArakahetoH, kArya jJApakaheturbhavatItyarthaH // vedasyetyAdi / nanvetAvatA'pi kathaM vedanityatvasiddhiriti cet, evameva sarveSAmadhyayanAnAM tattadadhyayanapUrvakatve siddhe mahApralayAnaGgIkArAt saMsArasyAnAditvasidhyA vedAnAditvasiddhiH // $ tacchabdaH--vedAdhyayanazabdaH // vivadante ca-kha. Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] vede karlasmaraNaM na sakartRkatva virodhi 575 anaikAntikazcAyaM hetu:, bhArate'pyevamabhidhAtuM zakyatvAt / bhAratAdhyayanaM sarve gurvadhyayanapUrvakam, bhAratAdhyayanavAcyatvAt, idAnIrtanabhAratAdhyayanavat iti // [vedasya pauruSeyatve bhAratAderapyapauruSeyatvaprasaGgaH ] nanu ! bhArata kartRsmRtiravigItA vidyate; yadyevaM vede'pi prajApatiH kartA * smaryata eva // + atha vaidikamantrArthavAdamUleyaM prajApati' kartRtvasmRti:'; 'prajApatinA catvAro vedA 'asRjyanta', catvAro varNAH catvAra AzramA:' iti tatra pAThAditi - ucyate - hanta tarhi bhArate'pi 'tatratyavacana' mUlaiva pArAzaryasmRtiriti zakyate vaktum // [ pauruSeyatvA pauruSeyatvayoH veda bhAratayostaulyam ] yathA prajApatirvede tatra tatra prazasyate / bhArate'pi tathA vyAsaH tatra tatra prazasyate // 2 // atha praNetA vedasya na dRSTaH kenacit kvacit / dvaipAyano'pi kiM dRSTaH bhavatpitRpitAmahaiH // 3 // * sarveSAmavigItA cet smRtiH satyavatIsute / prajApatirapi sraSTA loke sarvatra gIyate // 4 // 'smaryate / tathA ca pradarzayiSyatyuttaratra // 1. atheti / mantrANAmarthavAdAnAM ca na svapratipAdyArthe prAmANyam / api vAdismRtayo hi vedAnusArAdeva pramANAni / vedastu svaviSaye svayaM kathaM pramANaM bhavet / na hi vipratipattisthale vipratipannavAkyameva pramANIkartuM zakyamiti bhAvaH // tatratyeti / bhAratasthetyarthaH // 1 smRtiH - kha. 2 asRjanta-ka. ' tatra vacana - kha. pravacana - ga. Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 vedapauruSeyatvasAdhanam [nyAyamaJjarI [vedapauruSeyatvAsaMbhavapUrvapakSaH] Aha - kimiti sadasadvivekavikala zAkaTikAdipravAdavipralabdhaH evaM bhrAmyasi ? ki la svalpamapi karma pitrA mAtrA vopadizyamAnaM tdvcnprtyyaadnusstthiiyte| tadayamiyAn anekaklezavittavyamAdinirdhayoM vaidikaH karmakalApaH / evameva taduradezinamAptaM saMsmRtvaiva kriyate iti mahAn pramAdaH // evaJca sati uccAvacakavicitajaratpustakalikhitakAvyavat asmaryamANakartRkeNa vedena vyavahArAnupapatteH avazyasmaraNIyaH tatra kartA syAt / na ca kadAcana vedeSu vyavahAravicchedaH saMbhAvyate, yena tatkRtaM jaratkRpArAmAdiSviva teSu katrasma NaM syAt / tasmA- . davazyaM smaryaMta krtaa|' na ca saMsmayate, smatuM zakyate vA? smRtirhi bhavantI tadanubhavamUlA bhvti| na ca mUle'pi kanubhavaH kasyacijAtaH, sargAderabhAvAt / bhAve vA kartura zarIratvena drshnyogytvaabhaavaat|| | vedAnAM pauruSeyatve'pyanAditvamavarjanIyam / . sazarIratvapakSe vA puruSaH ko'pi taadRshH| tadAnIM dRzyamAno'pi vedaM kurvanna dRzyate // 5 // ||adhIyamAne dRai'smin tadA saMzerate jnaaH| kimeSa racayedvedaM uta vA'nyakRtaM paTheta // 6 // * zAkaTikA- zakaTena jIvatItyarthe Tak, pAmara iti yAvat // +evmeveti| na hyevaM loke dRzyate, saMbhavi vetyAzayaH / / * evaJca sati-- bedasya sakartRkatve'GgIkRte sati // tatkRtaM --- vicchedkRtm|| ||adhIyamAna iti / 'laTaH zatRzAnacau iti zAnaca / AdipuruSe vedaM paThati satItyarthaH // na cAsA-ka. Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahnakam 4 asmayamANakakatvahetoraprayojakatvama 577 yatkRtaM vA paThedeSaH tasminnapi hi saMzayaH / mAyA cedamanAditvaM *unmIladiva dRzyate // 7 // asatyAdipramANe ca kartRtA'nubhavaM prati / smRtiH pravandhasiddhA'pi spRzatyandhaparamparAm // 8 // yogibhirgrahaNaM kartuH ityetadapi durvacam / kartRtA hidi durvAdhA kathaM gRhyeta tairapi ? // 9 // yogi bhassA gRhIteti viyametanna manmahe / amanvAnAca gacchema visrabdhAstatpathaM katham ? // 10 // vedAt karbavavodha tu spaSTamanyonyasaMzrayam / tato vedapramANatvaM vedAt kartuzca nizcayaH // 11 // tasmAt paurvAparyapAlocanArahitayathAzrutamantrArthavAdamUlA bhrAntirepA, na punaH paramArthataH kazcit kaJcit vedasya kartAraM smarati / tasmAt akRtakA vedAH: avazyasmaraNIyasyApi kartuH asmaraNAt / na ca vyadhikaraNo hetuH; asmayamANakartRkatvAdityevaM sAdhana prayogAt // asmaryANakartRkatvAt na vedAnAditva siddhiH] atrocyate-api tat gurvadhyayana pUrvakatvaM sAdhanamupekSita yAjJikaiH ! ayamabhinavo** hetuH asmaryamANakartRkatvAt iti prayuktaH ! * unmIladiva---aGkurAyamANamiva // / asati iti padavibhAgaH // hRdi durbodhA manasA'pi pratipattumazakyA // vayaM-ayoginaH itare // / eSA -- vedapauruSeyatvasmRtiH // ' vyadhikaraNa iti| kartuH asmaraNAdityukte hi smaraNAbhAvo hetuH praaptH| sa ca cetanagataH, na tu pakSa iti hetusAdhyayorvaiyadhikaraNyam // ** abhinava iti hetvantararUpanigrahasthAnopAdakam / / NYAYAJANJARI Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 vedatau ruSeyatvasAdhanam [nyAyamaarI tasmAdastu nAma ! nainAn hetvantaropanyAsinaH nigRhnniimH| *anudakatheyaM prastutA // ayamapi aryamANakartRkatvAditi hetuH kiM / svatantra evAkartakatvasiddhaye 'prayujyate?' uta asmaduparacita racanAtvapratighAtAya? iti // [anumAnasya anumAnena bAdhAsaMbhavaH) tatra na tAvadanumAnaM anumAnAntaraparipanthi kathayitumacitam ||pratyakSAgamavat anugAnasyApyanumAna bAdhakatvAnupapatteH / na hi tulyabalayoH anumAnayoH bAdhyabAdhakabhAraH, tulybltvaadev| atulyabalatve tu yatkRtaM anyatarasya dauvalyaM, tata eva tadaprAmANya siddheH kimanumAnavAdhayA? * akSudrA-mahatI upahAso'yam // . svatantraH--racanAtvahetukasakartRkatvAnumAnavat svasAdhyasAdhanakSamaH / / * asmadityAdi / asmAbhirvarNite racanAtvahetI sapratipakSatvasaMpAdanAye. tyrthH|| 8 sUcIkaTAhanyAyena dvitIyakalpaM nirAkaroti tatreti // | pratyakSAgamavat iti vytirekdRssttaantH|| . . pAyakRtamiti / pratyakSavirodhAt vahnayanuSNatvAnumAnaM, AgamavirodhAta naraziraHkapAlazaucAdyanumAnaM ca durbalaM vaktavyam / tathA ca pratyakSaM Agamazceti dvayameva bAdhaka, na tvanumAnaM anumAnasya, taulyAditi siddham / nanu tarhi zuktirajatapratyakSasya nedaM rajatamiti pratyakSaM bAdhakaM srvsmmtm| evaM zabde'pi aparIkSakavAkyasya parIkSakavAkyaM bAdhakaM dRSTam / pratyakSatvAdyavizeSe kathamanyatarasya bAdhakatvaM bAdhyatvaM veti cet ; na hi vayaM pratyakSatvaM zabdatvaM vA bAdhakatye bAdhyatve vA prayojakaM vadAmaH / niravakAzaM yat tat bAdhakaM, sAvakAzaM cet bAdhyamityava nisskrssH| nanu tarhi anumAne 'pi kutastathA nAstAti cet, anumAnasya sAvakAzatvaniravakAzatve hi pratyakSAgamAdhIne evaM dRSTe / dRSTe viSaye pratyakSa, adRSTe Agamazceti dvayameva svatantraM pramANam / 'prayojyate-kha. carita-kha. Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] 579 DimbanArthaM tadabhidhAnamiti cet tadapyayuktam / ekatra dharmiNi yugapaditaretarAvirodhidharma dvayaprayojaka hetudvayopanipAtAyogAt / na hi yAtmakAni vastUni bhavitumarhanti ityavazyamanyataraH tatrA' prayojakahetuH / aprayojakatvAdeva tasyAgamakatve kiM viDambanArthena hetvantareNa prayuktena / viruddhAvyabhicAryapi nAma na kazviddhetvAbhAsa iti vakSyAmaH (11 AhnikaM // [ satpratipakSasthale'pi nAnumAnenAnumAnasya bAdhaH ] prakaraNa samospi na yaH kazcit satpratipakSo heturiSyate, api tu saMzaya bIjabhUtaH anyataravizeSAnupalambhaH bhrAntyA hetutvena prayujyamAnaH tathocyata iti darzayiSyAmaH ( 11 Ahnike) / tasmAt parodIritaM hetuM nirA cikIrSatA' vAdinA tadgatapakSavRttitAdidharmaparIkSaNe manaH khedanIyam / na hi prati hetvanveSiNA vRthAyA kartavyA // racanAtvahetoraprayojakatvAsaMbhavaH [ racanAtva hetukAnumAnasyAprayojakatvAsaMbhavaH ] nanu ! kataradanayoH sAdhanayoraprayojakaM racanAtvAt, asmaryamANakartRkatvAditi ca - ucyate - racanAtvameva prayojakam / na hi puruSamantareNa kacidakSaravinyAsa iSTavya // bho bhagavantaH sabhyAH ! kedaM dRSTaM ka vA zrutaM loke / yadvAkyeSu padAnAM racanA | naisargikI bhavati // 12 // anumAnaM tu ' tatpUrvakaM' iti nirdiSTameva / atazca anumAnasya bAdhakatvaM yAdRzapratyakSAgamamUlakatvakRtaM tAdRzapratyakSAgamayoreva pUrvAnumAna bAdhakatvamiti anumAnena nAnumAnabAdhasaMbhava ityAzayaH // * vakSyAma iti / pUrvamani (pu. 993-994 ) i I sAmAnyato vicAritam // + manaH khedanIyaM - parizramaH karaNIya iti bhAva: / adhikaM tu 11 mAhnikaM spaSTIkRtaM draSTavyam // naisargikI - puruSanirapekSA || 1 tathA - kha. 2 lambhe- kha. cikIrSitA - kha. hatutvA-kha. 37* Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 vedapauruSeyatvasAdhanam yadi svAbhAvikI vede padAnAM racanA bhavet / * paTe hi hanta tantUnAM kathaM vairvikI na sA ? // 13 // 'zanno devIrabhiSTaye ' (atha. saM. 1--6-1), 'nArAyaNaM namaskRtya (ma. bhA. A. 1-1), ' astyuttarasyAM dizi devatAtmA' ( kumArasaM. 1-1 ) iti tulye racanAt kacit kartRpUrvakatvaM aparatra tadviparyaya iti mahAn vyAmohaH / evaM hi dhUmo'pi kazcit anazika ityapi syAt // [vedasya pauruSeyatve'pi na laukika kAvyAdyavailakSaNyam ] kimidAnIM kumArasaMbhavatulyo'sau vedaH saMpannaH ? + sarvAstikadhuryeNa vedAmANyaM sAdhitaM taiyAcikena ! [nyAyamajharI [vedasya pauruSeyatvasaMbhavazaGkA ] nanu ! yA: kAlidAsAditAH krtRpuurvikaam| tAbhvo vilakSaNaiveyaM racanA bhAti vaidikI // 14 // alamupahAsena ! racanAmAtrameva tulyaM vedasya kumArasaMbhaveta, nAnyat / na ceyatopahasituM yuktam / kimasya zabdatvasAmAnyaM zaGkhazabdasAdhAraNaM nAsti ? sattAsAmAnyaM vA sarvasAdhAraNamiti // ihAdhyayanavelAyAM rUpAdeva pratIyate / atratvaM vedasya bhedestaistairajanyagaiH // 15 // nAmAkhyAtopasargAdiprayogagatayo kanavAH / stutinindApurAkalpaparakutyAdi gItayaH // 16 // zabdatvaM- kha. aho ! * pratyakSApalApo'yamityAzayenAha - paTa ityAdi // 1 sarvAstiketyAdi / vedaprAmANyarakSaNaM naiyAyikAnAmeva bhAraH iti kta (pu. 7 - 10 ) iti bhAvaH // 1 navA :- loke aparicitAH // 1 evaM - kha. gItA kha. Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] vedopadeSuH lokavilakSaNatvam 581 *shaakhaantroktsaapekssvikssiptaarthiip'vrnnnaa| ityAdayo na dRzyante laukike sannibandhane // 17 // tenAdhyetRgaNAH sarve rUpAt veda kRtrimam / manyanta eva loke tu pItaM mImAMsakairyazaH / / 18 // vedA na paThitA yaistu tvAdazaiH kuNThabuddhibhiH / kAryatvaM bruvate te'sya racanAsAmya mohitAH // 19 // [vedAnAM pauruSeyatvaM dugpahnavam ] * ucyate-mImAMsakA: yazaH pibantu ! payo vA pibantu ! buddhanADyAganayanAya bAlIvRtaM nA pirantu ! vedastu puruSapraNIta eva, nAtra bhrAntiH // . yathA ghaTa disaMsthAnAt bhinnamapyacalAdiSu / saMsthAna karImat siddhaM vede'pi racanA tathA // 2 // yaccAtra kiJcidvaktavyaM, tat pUrvameva (pu. 491) savistaramukam // [vedAnAM racanAvailakSaNyAt taskartA'pi vilakSaNa eva ] api ca yadvilakSaNeyaM racanA, tadvilakSaNa eva kartA'nugIyatAm ! na punastadapalAyo yuktaH ityapyuktam (pu. 503) // yAzcaitAH nirvivAda siddha kartRkAH kAlidAsAdiracanA: camatkAriNyaH, tAsAmanyonyavisadRzaM rUpamupalabhyata eva // * * shaakhaantretyaadi| ekaMvA rUpasaMyoga codanAkhyA'vizeSAt ' (jai. sU. 2-4-9), 'sarvavedAntapratyayaM codanAdyavizeSAt' (bra. sU. 3-5-1) ityAdau hi shaakhaantroktaarthaanaampyupsNhaaraadiniruupitH| alpabuddhimatAM vAkyaM naitAvadvistRtaM bhvet| ata eva sannivandhane ityuktiH // +bhinnaM-vilakSaNam / racanAsu vailakSaNyamAtreNa kathamakartRkatvasiddhirityarthaH / varNanam-kha, racanAH-kha. Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 veda pauruSeyatvasAdhanam nyAyamaJjarI amRteneva saMsiktAH candaneneva carcitAH / candrAMzubhirivonmRSTAH' kAlidAsasya sUktayaH // 21 // 'prakaTa rasAnuguNavikaTAkSararacanAcagatkAritasakalakavikulAH bANasya vaacH| pratikAvyaM ca tAni tAni vaicitryANi dRzyanta eva / nAmAkhyAtAdi ciyamAtreNa katrabhAvo vede rUpAdeva pratIyata iti nUtaneyaM vAzeyuktiH // bhanityavastusaMyogAdapi cedA: na nityAH ___ api ca yadi rUpe samAzvasiti bhavato manaH-tadA Adi. madarthAbhidhAnamapi vedasya rUpaM kathaM na parIkSase? 'babaraH prAvAhaNi rakAmayata' (tai. saM. 7-1-10), 'kusurabinda bahAlakirakAmayata' (tai. saM. 7-2-2), 'purUravo mA prapataH (R. 10-95-15) iti // pratisarga vedAnAM bhinnatvaM smRtyuktam pratisarga punasteSAM * bhAvAt anAditvamiti cet, pratisarga tahi vedAnyatvamapi bhvissyti| yathoktama 'prati manvantaraM caiSA thutiranyA'bhidhIyate' iti / +'rUpAda'kRtrimattve ca kalpanA kalpinaiva sA / / Adimadvastubuddhistu vAcakairakSaraiH sphuTaiH // 22 // , teSAmanyathAvyAkhyAnaM tu vyaakhyaanmev| paThanta eva tyadhyetAraH tata Adimamo'rthAn bahUn avagacchantIti naanaadirvedH| tasmAnna racanAtvamaprayojakam // * bhAvAt ---abhivyakteH / + ruupaaditi| anityavastusambandhAt kila anityatvaM, tAni vastUni nityAnyeva yadi, tadA ko doSa iti cet : sA kalpanA kalpitaiva -sarvathA na saadhiiysii| yata: amityavastusaMyogazca svarasata eva pratIyate // nepaaN--uktvaakyaanaam| anyathA-abhivyaktiparatvAdinA / / dadhRSTAH--kha. ' prakRta-ka.manvantare-kha. rUpAdya-ga. mattva-kha. Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vede kartrasmaraNamapyasiddham [vede smaraNamasiddhameva ] smaraNameva tvaprayojakam, * asiddhatvAt / siddhamapi vA vede kartrasmaraNamanyathAsiddham / vedakaraNakAlasya atidavIyastvAt, tatpraNetuzca puMsaH sakalapuruSavilakSaNatvAt niyatazarIraparigrahAbhAvAt 'idantayA'sya' pANinipiGgalAdivat smaraNaM nAsti na tu sa nAstyeva / anumAnAgamAbhyAM tadavagamAt kathaM pakSadharmatayA grahItuM zakyate kartrasmaraNam ? * Ahnikam 4] f yeka puruSa samvandhi vyabhicarati / sarvapuruSa sambandhi tu duravagamam / sarve pumAMsaH kartAraM vedasya na smarantIti kathaM jAnAti bhavAn ? na hi tava sakalalokahRdayAni pratyakSANi ; sarvajJatvaprasaGgAt / na ca yat tvaM na jAnAsi tat anyo'pi na jAnAtIti yuktam : \ atiprasaGgAt / tasmAdasmaryamANakartRkatvaM durbodhameva // 583 | vede kartRsmaraNamantarA prAmANyameva na nizzrIyeta ] api ca karturasmaraNe sati sutarAM vedArthAnuSThAnaM prekSAvatAM zithilIbhavet / nAkartRka e-padezaH saMbhavati / saMbhavannapi vA prAmANyanizcayanimittAbhAvAt kathaM visraMbhabhUmigsau bhavet / 'bAdhakAbhAvamAtrAcca na prAmANyAnazcayo vacasAmityuktaM prAk (pu. 483 ) / tasmAt pratyayAdeva nirvicikitsa vedArthAnuSThAnaM 'sapratiSThAna' * asiddhatvAt - racanAtvena sAmAnyataH karturanumAnena tatsmaraNasatvAt / siddhamapi - iti tu na hi loke ko'pi kamapi vedakartAraM nirdizya vyavaharatItyabhiprAyeNa / samAdhAnavAkyeSvayamartha: spaSTaH / dRzyate Mast bahUni vastUni ajJAnakartRkANi // +tat -- kartrasmaraNam / vyabhicarati, anyena smaraNasaMbhavAt // 1 duravagamatvasyaivopapAdanaM --- sarva ityAdi // [ atiprasaGgAditi / 1 idantayA-ka. 2 taddhayetpuruSa - kha. etAdRzo'tiprasaGgaH pUrva ( pu. 26 ) madhyuktaH // 3 sapratiSThAnAM kha.. Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 vedapauruSeyatvasAdhanam nyAyamaJjarI saMbhavani, naanytheti| tasmAnna katrasmaraNasya racanAtvapratipakSata yopanyAsaH uppnnH|| karcasmaraNamAtrAta na vedasyAkartRkatvasiddhiH __ *nApi svatantramevedaM kabhAvasa dhanaM bhavitumarhati : anupalabdhiriyamanena prakAreNa kilocyate / sA'zupAnA, 'anumAnena' kartu rupalambhAt / anumAnenApi yadupalavdha tadupalabdhameva bhavati // vedasakartakatvAnumAnasyAbAdhitatvam | nanu katrabhAvasmaraNavAdhitatvAt anumAna midaM ayuktam-... itaretarAzrayaprasaGgAt- anupalabdhau siddhAyaH anumAnanirAsaH, anumAna nirAse ca sati anuplbdhisiddhiH|| anumAnaprAmANye'pi / samAno doSa iti cet -na-tasya * pUrva pu. 578)muktaM prathamavikalyaM pratyAi naapiiti| kaH asmaraNa nAma smrnnaabhaavH| tathA ca smaraNAbhAvaH anupalambhe nidhaammli| saca bAdhitaH ityarthaH // anumAneneti / anyathA hi dhUmAt parvane vayanumAnakAle parvate vahna: indriyeNAnupalaMbhamAdAyAnumAnasyaivAnusthitirvaktavyA syAt / ato'tra upalabhapadaM ananyathAsiddhajJAnasAmAnyaparameva // . *nanu sakartRkatvaM ca racanAtvahetumUlam / kasmaraNa tu svatassarveSAM siddhm| ataH anumAnosthitiH katham ? vahnayanumAnasthale tu gainaM vayabhAvasyopasthitiH, parvate vate: sandigdhatvena tadabhAvAnirNayAt / antatastasyaiva vahna: samIpastheno palaMbhAcca / ataH anumAnena asmaraNabAdhakathanamayuktam / pratyutAsmonaivAnumAnabAdho yukta iti zaGkate---nanviti // anupalabdhau-- krvbhaavnirnnye|| siddhAyAM-nizzaqa jAtAyAm / astyatrApi parvate vahne riva saMzaya ityarthaH / / samAno doSa iti ! sartakatvAnumAnasya prAmANye sartakatvasiddhiH sakartRkatvAbAdha eva ca anumAnaprAmANyamityanyonyAzraya ityarthaH / / mAnena-kha. Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4) vedasakakatvAnumAne doSoddhAraH 585 *prativandhamahinA praamaannysiddheH| na hi tasyAnupalabdhinirAsApekSaM prAmANyam // sikartakatvAnumAnena karcasmaraNaM bAdhyata eva] tatratat syAta--- na vayaM katramAve prAmANyaM bruumH| sakalalokapadArthavyavahAriNo hi miimaaNskaaH| paraM tu vedasya pauruSeyatAM bruvANaM pramANaM pRcchaamH| taccAsya nAstIti balAdanupalabdhyA tadabhAvanizcayo vyavatiSThata iti-syAdetadevam -- yadyanumAnaM na syaat| uktaM ca 'racanAtvAt' itynumaanm|| . [racanA bahetoH sakartRtvasAdhane paryAptatvavarNanam ] ___ yatpunaravAdi-vedeSu puruSasya kartRtvamazakyaM grahItu miti (pu. 513). tadapyasAdhu---parokSasya kuvindAderabhinava'prAvaraka'paTAdau kArye kathaM kartatA'vagamyate ? *pratibandhamahimnA--vyAptibalena / anyathA tu etAdRzadoSaH dhUmAt vahnayanumAne'pi samAna ityarthaH / ___ athavA--sakartakatvAnumAnasya prAmANye karcasmaraNasya bAdhaH, karbasmaraNasya bAdhe siddha eva tAdRzAnumAnaprAmANyamityanyonyAzrayaH / prtibndhetyaadi| anumAnaprAmANyaM tu anaupAdhikasambandhAdhInam / sambandhazca saadhyhetvodev| anupalabhastu sAdhyasya pakSe vktvyaa| atazceyamanupalabdhi: na vyAptigraha uprodbhumlm| nanu tarhi hrade dhUna vahnaH sAdhane kathaM bAdhasya doSatvamiti cet-tatrAnupalambhaH apratyakSarUpaH, na tu asmaraNAdirUpaH / ataH tena tatra pakSe bAdhe paryavasAnam : naivamatra vede kanupalabhaH ksycidvrtte| ata eva khalu bhavatA'pyasmaraNameva hetuukRtm| asmaraNaM tu anythaasiddhmityuppaaditmev| ata iyamanupalabdhiH na vyAhiM niroddhamalamiti bhAvaH // jAnImo vymidm| na hi vayaM dhUmAt vaha yAdyanumAnameva nirAkurmaH / kintu vedasya pauruSeyatve pramANAbhAvAt, karturasmaraNAJca vedapauruSeyatvaM svataHsiddhaM badAma ityAzayavAn zaGkate- ttretyaadi|| kabhAve-kaJabhAvanirNaye satyeva / yadadhInA anyonyaashryaadiprlktiruktaa|| / savaraka-kha. (pu. 501). Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 vedapauruSeyatvasAdhanam nyAyama paTAdiracanAM dRSTvA tasya cet sA'numIyate / vede'pi racanAM dRSTvA kartRtvaM tasya gamyatAm // 23 // (Izvarasya sazarIrasya vedopadeSTutve'pi na kA'pi hAniH / zarIraparigrahamantareNa prANinAmupadezasya kartumazakyatvAta *kadAcidIzvaraH zarIramapi gRhNIyAditi khpyte| niyatazarIraparigrahAbhAvAcca vyAsAdivadasau na smryte| tatazca adya sadyaH kaviH kAvye yathA karteti miiyte| tathA tatkAla jaiH puMbhiH so'pi karteti mAsyate // 24 // yathA parakRtA zaGkA tasmin kAvye vyati te| vede'pyanyakRtA zaGkA tathA teSAM vyapaiSyati // 25 // 'parokSamanumAnena yacca budhyAmahe vayam / pratyakSa yoginAM taccetyuktaM pratyakSalakSaNe // 26 // pratyakSamanumAnaM ca tadevaM kartRtA mitau / mUlapramANamastIti *smRtau 'nAndha'paraMparA // 27 // mantrArthavAdamUlatvaM tata eva na ttsmRteH| . yathoditAnumAnAdipramANAntarasaMbhavAt // 28 // , * kadAcit- sRSTayAdau, dharmaglAnyAdau vA / + niyteti| divyamAnuSAdipratiniyatetyarthaH / * adyetyaadi| dRzyante hIdAnImapi kAzcidvacanA: ajJAtakartRkAH paukaSeyatvena ca saMpratipannA: prpnychRdyaadyaaH|| tasmin - tatpurato racite // / teSAM sargAdyakAlikAnAM puMsAm / / " vedAnAmIzvarakRtatye pratyakSamapyastItyAha-parokSamiti // ** smRtau-pauruSeyatve iti zeSa: kartRsmRtAviti vA // 1 nindA-kha. Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikama 4] jagatsraSTureva vedopadeSTRtvam [IzvarasyAnumAnikatvena nAnyonyAzrayAdiH ] yadapi itaretarAzrayamabhASi (pu. 191 ) - puruSoke vedeprAmANyaM, vedamANyAt puruSasiddhiriti tadapi na samyak pUrva (pu. 503) parihRtatvAt / anumAnAt prasiddhe kartari vedavAkyaiH * tatpratItepolana miSyate, na tvAgamaikazaraNa eva kartavagamaH / uktaM ca pUrvamapi (pu. 491) pRthivyAdinA kAryeNa karturanumAnam // 587 [ jagatkartureva vedopadeSTRtvam ] kiM yenaiva kartrA pRthivyAdikArya nirmitaM, tenaiva vaidikayo racanA nirmitAH / iti cet - omityucyate / kimatra pramANam ? iti cetucyate, tarhi sarvajJaH sraSTuM prabhavatIdRzam / vicitraM prANibhRtkarmaphalabhogAzrayaM jagat // 29 // tatkarmaphala sambandhavidA + tadupadezinaH / tenaiva vedA racitAH iti nAnyasya kalpanA // 30 // + ekenaiva ca siddhe'rthe dvitIyaM kalpayema kim ? kalpanAbIjaM na hi kiJcana vidyate // 31 // [vedopadeSTaH ekatvam ] jagatsarge tAvat, eka evezvara ipyate na dvau bahavo vA / bhinnAbhinnAzaya kalpane, ekatra vaiyarthyAt / || itaratra vyavahAravaizasaprasaGgena, tata ekasyezvaratva vighAtAt / tathA hi anekezvaravAdo hi nAtIva hRdayaGgamaH / te cet sadRzasaGkalpAH, ko'rtho bahubhirIzvaraiH ? // 32 // * tatpratIteH - anumAnapramitezvarapratIteH // + tadupadezinaH vedAH ityanvayaH // ekenaiva IzvareNa // 8 upasthitisAmIpyAt / vyutkrameNa samAdhAnamAha - ekatreti / aminnAzayatve ityarthaH // || itaratra - Azayabhede / asyaiva vivaraNa tathA hItyAdi // . Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 vedapauruSeyatvasAdhanam [nyAyamarI saMkalpayati yadekaH zubhamazubhaM vA'pi satyasaGkalpaH / tatsidhyati tadvibhavAt ityaparastatra kiM kuryAt // 33 // bhinnAbhiprAyatAyAM tu kAryavipratiSedhataH / nUnamekaH svasaGkalpavihatyA'nIzvaro bhavet // 34 // ekasya kila saGkalpaH rAjA'yaM kriyatAmiti / hatyatAmiti cAnyasya tau samAvizataH kathama // 35 // rAjyasaGkalpasAphalye vihatA vadhakAmanA / tasyAH saphalatAyAM vA rAjyasaGkalpaviplavaH // 36 // tena citrajagatkAryasavAhAnuguNAzayaH / eka evezvaraH sraSTA jagatAmiti sAdhitam // 37 // evaM *jagatsargavat sa eva vedAnAmapyekaH praNetA bhvitumrhti|' nAnAtvakalpanAyAM pramANAbhAvAt , kalpanAgauravaprasaGgAzca // tena yaducyatenanvekaH sarvazAkhAnAM kartetyavagataM kutaH? , bihavo bahubhirgranthAH kathaM na racitA ime? // 38 // iti- tatparihRtaM bhavati // [ vedAnAmekakartRkatve pramANAntaram . atazca ekakartRkA ghedAH, yataH parasparavya tiSaktArthIpadezino dRzyante / * ekameva hi karma vedacatuSTayopadiSTaiH pRthagbhUtaira pyekArtha * jagatsargasyeva-jagatsargavat // ___ bahava iti / bahubhiH kRtAH vedA api na ekagrantharUpA ityarthaH / kartRbhede'pi kAdambaryAdau aikagranthyadarzanAdevamuktam / siddhAnte iishvrkRttvaatsrvdossprihaarH|| ekmevetyaadi| 'ekaM vA saMyogarUpacodanAkhyA'vizeSAt ' (jai. sU. 2-4-9) 'sarvavedAntapratyayaM codanAdyavizeSAt' (va. su. 3-3-9) ityAdau zAkhAbhede'pi karmaNaH upAsanasya ca aikyaM sAdhitameva pUrvottaramImAMsakaiH / sNyogH--phlsNyogH| rUpaM- svruupm| codanA-- vidhiH / aakhyaa---naam| eteSAmavizeSAt ekameva karmetyarthaH // Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 589 Ahnikam 4] sarvavedAnAmekakartRkatvam samavAyibhiraGgaiH andhitaM prayujyate / tatra hi hautra Rgvedena, yajurvedenAdhvaryavaM, audgAtraM sAmavedena, brahmatvamatharvavedena ca kriyate / paippalAdizAkhAbhedopadiSTaM ca tattadaGgajAtaM tatra ttraapekssyte| tatra sarvazAkhApratyayaM ekaM krmtyaahuH| etacca adUra eva agre (pu. 50) nirgapyate // ekAbhiprAyabaddhatvaM tena sarvatra gamyate / bhavedbhinnAzayAnAM hi kathamekArthamIlanam ? // 39 // samasyApUraNAdAvapi katraikyameva kAvyasamasyApUraNe kA vArtA? iti cet-- tatrApi prathamasyaiva kave stadvastudarzanAt / tadabhiprAyavedI tu so'nyastamanuvartate // 40 // anyathA'nanvitaM kAvyaM syA dvizvavasukAvyavat / anvitatve tu sA nUnaM Adyasyaiva krmtiH||41|| ihaapyekaashyaabhijnydvitiiyeshvrklpne| ekAbhiprAyataiva syAt , 'kiM ca'tatkalpane phalam? // 42 // tasmAdeka eva kartA srvshaakhaanaam| kAThakAdivyapadezastu praSTAdhyayananibandhano bhaviSyatIti bhavadbhirapyuktam / / _. * tadvastu ---pUraNIyaM vastu / evaJca samasyApUraNe dvitIyena prathamAbhimatArthaprakaTanamAtraM, na tu nUtanArthakalpanamityarthaH // +vizvavasuH -kazcitkaviH // vede'pi tAdRzA eva vA bahavaH kuto na syurityatra, tathA'vazyakatA nAstItyAha---ihApIti // prkRsstteti| dRzyate hi loke'pi pUrvameva sthitasya grAmasyAbhivardhanAdibhireva ' kRSNarAjanagaram ' ityAdirAjanAmnA vyapadezaH // kiM syAt-kha. Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 zabdArthayossambandhanirUpaNam nyAyamaJjarI [sarvazAkhApratyayanyAyasya yuktatvakathanam | * api ca yathA tarovikSiptAH zAkhA bhavanti, na ca kRtsnaM puSpaphala patramekasyAM zAkhAyAM sannihitaM bhavati, kintu 'kasyAJcitkasyAzcit ; evaM vedasyApi zAkhAH pRthagaGgakarmopadezinyo vikSiptAzca // tAsAM ca vRkSazAkhAnAM eksmaajnmbiijtH| tathaiva sarvazAkhAnAM ekasmAt puruSottamAt // 43 // .. [vedA IzvaropadezarUpA:] kartA ya eva jagatAmakhilAtmavRtti__ karmaprapaJcaparipAkavicitratAjJaH / vizvAtmanA tadupadezaparAH praNItAH tenaiva vedaracanA iti yuktametat // 4 // AptaM tameva bhagavantamanAdimIzaM . __ Azritya vizvasiti vedavacassu lokaH / taSAmakartRkatayA na hi kazcidevaM visrambhameti matimAniti varNitaM prAk // 45 // evaJca padavAkyaracanAdau tAvat vedeSupuruSApekSitvamupapAditam // zabdArthasaMketakaraNArthamIzvarApekSA'styeva yadapi sambandhakaraNe puruSAnapekSatvamucyate- citrabhAnoriva * api cetyaadi| AmravRkSe hi ekasyAM zAkhAyAM puSpamAtrodgamaH / aparasyAM ca phaladarzanam / athApi tatraikyaM yathA tathetyarthaH // +nanu tatra mUlasya bIjasyaikyAdekyamiti cet, tat vede'pi tulyamityAha-tAsAmiti // + tadupadezaparA:--svopadezaparA iti yAvat // $ vedAkhyazabdasya svarUpe puruSApekSAbhAgannityatvamityazo nirastaH / atha zabdArthayoH sambandhasyApi nityatvena saGketakaraNArthamapi puruSApekSA nAstItyapauruSeyatvaM sambandhabhASyavArtikAdiSUktaM (zA. bhA. 1-1-5) anUya dUSayati-yadapIti // kasyaci-ka. Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] zabdArthayorasambandha pakSabhedA: 591 dahanazaktiH zabdasya naisargikI vAcakazaktiH / vyutpattistu vRddhebhya eva vyavaharamANebhya upalabhyata iti kimatra puruSaH kariSyati ? iti tadapyaghaTamAnam - puruSaparivaTita samaya sambandhavyatirekeNa zabdAdarthapratyayAnupapatteH // - [ prasaGgAt zabdArthayoH sambandhAkSepaH ] nanu ! naiva zabdasyArthena sambandhaH kazcidasti / kasyedaM puruSasApekSatvaM vA, nirapekSatvaM vA cintyate ? na hi zabdArthayoH kuDya badarayoriva saMyogasvabhAvaH, tantupaTayoriva samavAyAtma vA sambandhaH 'pratyakSa' upalabhyate / tanmUlatvAcca sambandhAntarANyapi na santi / taduktaM ' mukhe zabdamupalabhAmahe, bhUvam' iti // nApyanumIyate zabdasyArthena sambandhaH; kSuramodakazabdoccAraNe mukhasya pATanapUraNAnupalambhAt / na ca zabdadeze arthaH saMbhavati, na cArthadeze zabdaH; sthAnakaraNaprayatnAnAM taddhetUnAM ghaTAdyartha pradeze 'nupalambhAt / vyApakatvaM tu zabdasya pratiSiddhameva // [zabdArthayossambandhe vikalpAH ] ucyate--na saMzleSalakSaNaH zabdArthasambandhaH asmAbhirabhyupagamyate / * tat kiM kAryakAraNanimittanaimittikAzrayAzrayibhAvAdayaH zabdasyArthena sambandhAH ? ete'pi na tarAma // na nAsti zabdasyArthena na tarhi tasya kazcidarthena sambandhaH ? sambandhaH pratyayanimittahetutvAt; dhUmAdivat // tat kiM zabdArthayoravinAbhAvaH sambandhaH ? so'pi nAsti ; evaM hi zabdo'numAnameva syAt // kastarhi ? samaya iti brUmaH // * tatki ityAdI pUrvavAkyamAkSepaparaM, uttaraM ca samAdhAnaparam // pratyakSa - kha. 12 deze - kha. Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 zabdArthayo: sambandhanirUpaNam nyAyamarI . samayAkhyazabdArthasambandhasvarUpazodhanama] ___ ko'yaM samayo nAma ? abhidhAnAbhidheya niyamaniyogaH samaya ucyate // * yadyeva kimanAzaGkanIyasaMzleSaparicodanena ? taddaSaNena ca ?--- ucyate - zabdArthAbhedavAdinAM hi vaiyAkaraNAnAM eSa 'saMzleSarUpaH sambandho bilAdApatatIti ta eva pratikSepyante // . [zabdArthayoravinAbhAva eva sambandha ityAkSepaH] Aha-yadi vaiyAkaraNa varNito na: saMzlaga upapattimAn, samayo'yamanupapanna ev| sa hi puruSakRtaH sngketH| na ca puruSecchayA vastuniyamo'vakalpate, tadicchAyA 6 avyAhataprasaratvAt // . artho'pi kimiti vAcako na bhavani, zabdazca vaacy| na caivamasti-dahanamanicchannapi puruSaH dhUmAt na taM pratyeti ; jalaM vA tata icchannapi pratipadyate / tatra yathA dhUmAgnayoH naisargika evAvinAbhAvo nAma sambandhaH, "jJaptaye tu bhUyodarzanAdi nimittamAzrIyate evaM zabdArthayoH sAMsiddhika eva zaktayAtmA sambandhaH, tAtpattaye tu vRddhavyavahAraprasiddhisamAzrayaNam // *ydyevmityaadi| yadi samaya eva zabdArthayo: sambandhaH, tarhi vRthA kimarthaH aprasaktasaMzleSAdipakSavicAropakSepaH -- iti shngkaa''shyH| asti kazcana pakSa: tAdRza iti nAprasakta narAkaraNamiti sama dhAnAzayaH // bilAditi / zabdArthayostairavinAbhAvavarNanAt // * saMzlaSaH -- tAdAtmyam / zabdavivartavAdino hi te // 8 avyAhataprasaratvAt---ucchRGkhalatvAditi bhAva: // || artho'piiti| puruSecchAyA ucchRGkhala vAdeva / na ceSTApatti:, niyamasya loke darzanAt / niyama eva ca vyAptiH, sa eva ca avinaabhaavH| tatazca zabdArthayoH sambandhaH avinAbhAva iti svayamApatitamityAzayaH // vaiyAkaraNavat-ga. 3 na bhavati-kha. 1 saMzeSa upapattimAn-kha. 4 tadvyutpattaye-ka. Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] samayasya zamdArthasambandhatvAsaMbhavAzaGkA 593 [zabdasya jJAtasya sata: arthabodhajanakatvam ] 'svAbhAvike sambandhe sati dIpAdivat kiM tadyutpattyapekSaNeneti 'cet-na-zabdastha jJApakatvAt / jJApakasya dhUmAdeH etat rUpaM, yat sambandhagrahaNApekSaM svajJA pyjnyaapktvm| 'udyotAdayastu *pratyakSasAmagrayantargatatvAta navyutpattyapekSyA bhavanti / zaktistu naisargikI yathA rUpaprakAzinI dIpAdeH, tathA zabdasyArthapratipAdane / tasmAt na samayamAtrAt arthaprAtapattiH // [samayasya arthaniSThatvAbhAvena zabdArthasambandhatvAsaMbhava:] __ _Ica abhidhAnAbhidheya niyamaniyogarUpaH samaya: jJAnameva, na tto'rthaantrm| jJAnaM cAtmani vartate, na ca zabdArthayoriti na tayoH sambandhaH syAt // [samayena zAbdabodhanirvAhAsaMbhavaH] kiJca samayaH kriyamANaH, pratyuJcAraNaM vA kriyate? pratipuruSaM 'vA? sargAdau vA sakRdIzvareNa ? iti // pratyuccAraNaM prAktana eva kriyate? nUtano vA? navasya tAvat kriyamANasya kathamarthapratyAyanasAmarthya mavagamyate ? tadavagatau vA kiM tatkaraNena? pUrvakRtasya 'tu' kRtatvAdeva punaH karaNamanupapannam / ekasya vastunaH jJaptirasadAvartate, notpttiH|| pratipuruSamapi sambandhaHminnaH? abhinno vA kriyate? * prtyksssaamgriiti| pratyakSasthala evendriyAdeH svarUpasata eva kAraNatvam / parokSasthale tu liGgAdeH jJAtasya sata eva kAraNatvamityanubhavabalAdaGgIkartavyam // kathamiti / nUtanatvamevAtra hetuH // * kiM ttkrnneneti| nUtanenaitAvatA'navagatena yadyarthapratItiH, tarhi kevalena zabdenaiva tathA bodho'stvityarthaH // vyutpasyapekSA-kha. 'vA-ka. 1 cet-ka. 'tayogyatAdayastu-kha. tadavagame-ka. tadA-kha. NYAYAMANJARI Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 . zamdAthayA: sambandhanirUpaNam nyAyamaJjarI medapane katha mekArthasaMjJAnam ----gozabdasya rasAsmAdimAnarthaH, kesarAdimAnazvazabdasya ? iti // amede'pi tathaiva kRtasya karaNAyogAt jJAnameva sambandhasya karaNam // sargAdAvapi sakRtsambandhakaraNabhayuktam / tthaavidhkaalaasmbhvaadev| na hi zabdArthavyavahArarahitaH kazcitkAla upapadyate / tasmAnityasyaya sambandhasya lokato vyutpattiH, na punaH karaNam // [pAbdArthayo: svAbhAvikasambandhapakSasya nirduSTatvam | vyutpatipakSecana karaNapakSAbhihitA doSAH spRzanti, pratyakSA siddhatvAt / pratyakSaM hiidmuplbhyte| vRddhAnAM hi svArthe vyavaharamANAnAM upazRNvanto bAlAH tatastataH zabdAta taM tamartha pratiyanti / te'pi vRddhA yadA vAlA Asan , tadA anyebhyaH vRddhabhyaH tathaiva prtipnnvntH| te'pyanyebhya iti nAstyAdissaMsArasyati / samayapakSe'pi zabdArthayogasambandhasya svAbhAvikatvamavarjanIyam api ca samayamAtrazaraNaH zaktizUnyaH zabdaH kathamakSinikocahastasaMjJAdibhyaH bhidheta? sa hi tadAnI kazAGkazapratodAbhighAtasthAnIya eva bhavet / tathA ca zabdAdartha pratipadyAmaha iti laukiko vyapadezo bAdhyeta, samayAdartha pratipadyAmaha iti syAt / samayapakSa ca yadRcchAzabdatulyatvaM sarvazabdAnAM praanoti| tena 'gavAzvAdi'zabdAnAM niyata viSayatvaM na syAt // * ekaati| dvayorapi parasparaM zabdabhedAt kRtasamayabhedAt dvAbhyAM parasparaM ekavastuviSayakAkavyavahAraH kathamityarthaH / / azinikocaH--akSiceSTAvizeSaH // kshaangkshetyaadi| dhvanyAdivaditi bhaavH| bhayaGkaradhvanyAdizravaNe dRzyata evApasarpaNAdikam // yatanachAzabdaH----dhvanyAdivat rUDhaH zabdaH / gavAvAdInA-kha. Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] samayasyaiva zamdArthasambandhatvasthApanam 595 dezabhedenArthabhedaH na samayAdhInaH] yatpunarucyate--'jAtivizeSe cAniyamAt' (nyA. sU 2-1-57) samayarUpaH sambandha iti --- *jAtizadanAtra desho-vivkssitH| kila kvaciddeze kazcicchabdaH dezAntara'prasiddha'martha mutsRjya tato'rthAntare vrtte| yathA ' corazabdastaskaravacanaH, odane dAkSiNAtyaiH prayujyate / etaca samayapakSe yujyate, nitye tu sambandhe kathaM tadarthavyabhicAra iti --'tadapyayuktam-sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAt kvacideze kenacidarthana vyavahAraH // ata eva cAnavagatasambandhe zrute sati sandeho bhavati-kamartha pratyAyayitumanenAyaM zabdaH prayuktaH syAt' iti| asatyAM hi zaktI akRtasamaye nirAlampanA pratyAyakatvA''zaGketi // bhAryaprasiddhArthasyaiva mhaNaM yuktam ] ___ athavA Aryadezaprasiddha eva zabdAnAmarthaH, itarastu mlecchajanasammato'nAdaraNIya ev| tasmAt samayapakSasyAtidaurbalyAt akRtrima eva zabdArthayoH sambandha iti.na tatra puruSasya prabhaviSNutA / [zabdArthayoH sambandhaH samayAtiriktaH vaktuM na zakyaH iti siddhAntaH] atrocyate-na nityaH sambandha upapadyate ; zabdavat arthavaJca tRtIyasya tasya pratyakSAdinA pramANena apratIyamAnatvAt // * [zakte: zabdArthasambandharUpatvAsaMbhavaH] nanu ! zaktirUpaH sambandha ityuktm| zaktizca tadAzriteti kathaM dharmyantaravat pRthaktayA 'pratIyeta? --naitatlAMpratam-svarUpasaha * uktasyaiva vivaraNabha-jAtItyAdi // + vakSyamANavivaraNAnusAreNa-dezo vivakSita iti // corazabda iti| yadyapi vecana 'zora' iti vadanti, parantu 'cora' ityapi badanti kecana, viziSya kerliiyaaH| hindIbhASAyAM mannyAkSarasyArdhAkSaratvenaiva uccAraNam // prAptaprasiddha-kha. cora-kha. etada-ka. 'pratIyate-kha. 38* Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 zabdArthayoH sambandhanirUpaNam nyAyamajarA kArivyatiriktAyAH zakteH sUkSmAyAH prAgeva (pu. 107-114) vistAtaH pratikSiptatvAt / na ca zaktiH pratyakSagamyA; dravyasvarUpavadanupalambhAta / nAnumeyA : kAryANA nyathA'pi ghaTamAnatvAt ' kalpayitvA tra zakti *aparihAryaH samayaH: samayamantareNArthapratipattarasiddhaH / siddha ca samaye tata pavArthasiddheH kiM nityasambandhAzrayaNena ? samayatya sambandhatye avyavasthAparihAra: yattatama --- samarasya puruSecAdhInatvAt , tasyAzca avyAhataprasaratvAta yAyavAcaka vyatyaya: syAt iti (pu.592)-tadayuktam-. ziztyabhAve zabdasyaiva vAcakatve yogytvaat| kA punaH zanayabhAve yogyatA'sati cet / yo'yaM gatvAdijAtiyogaH krama vishessoptH| gatvautvAdisAmAnyasambandhI hi yasya bhavati sa vAcaka yogya iti, itara stu yaacyaat|| 'yathA dravyatvAdyavi. Se'Si vIraNatvAdi sAmAnyavatAM kaTaniSpattI, tantutvAdisAmAnyabatAMjapaTanippattI / na ca taktirasatItyuktam : na ca kAraNe kArya gaditi sAGkhathariva bhavadbhiriSyat / tasyAmasatyAmapi zaktI sAmAnya zeSasambandhasya niyAmakatvAt na vAcyavAcakayoLa yaya iti na zaktirUpaH zabdArthayoH sambandhaH / . zabdArthayo: sambandha sthAvinAbhAvarUpatvAsaMbhavaH na ca tayoradinAbhAvo dhUmAgnayoriva sampandhaH / tatra hi sambandhaH pratIyamAna evaM pratIyate 'dhRto'gniM vinA na bhavati' iti / iha punaH 'ayamasmAt pratIyate' iti / etAvatyeva' * aparihArya ini| zake tIndiyasyena. 'idaM padamatra zaka' iti samaganava zaktiparijJAnasaMbhavAt // zaktayabhAva iti / zaktipajhe mA zaktiH zabda eva vartate, na tvarthe iti anubhavenaiva hi nirNaya / zaktyabhAye ca vArakatvaM zabda evAsta, tabhA'nubhavAta // gatvautvAdi kArottaraukArAdi / / tantuHvAdi R. paTa-ka. bhAve-kha. patAvadeva-kha. Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avinAbhAvAH zabdArthasambandhavAsaMbhavaH 597 putpatA vimAnam / ata eva *avAtipUrvi kaivAvagatirihetyatu mAnAt zabdasya bheda uktaH // prakAzakatvamapi zabdamya samayaprasAdopanatameva, na svAbhAvikam / sAMsiddhike hi tathAtve bhramitvAdiprayuktAt , anyato vA yataH kutazcit abhinavAdapi dIpAdiva zabdAdarthamatItiH syAt // zabdArthasambandhasya vyAptyAkhyasambandhAdvilakSaNatya] __ yatta naisargike'pi prakAzakatve zabdasva dhUnAderiva jJApakatvAt sambandhagrahaNasApekSatvamuktam (pu. 595)-sa e.pa viSama upanyAsaH / na hi dhUmAdeH pratyAyakatvaM svAbhAvikama, analAvinAbhAvitvaM tu tasya ni balam / tatra cAgRhIte tasmin pratItireva na jAyate iti yuktaM tadbhahaNaM prtiityrthm| iha tu pratItizaktireva svAbhAvikI bhavatAsbhyupagamyate / sA cet svAbhAvikI, kiM vyutpatyapekSaNena ? iiti // zabdArthasambandhasya arthAt samayarUpatve paryavasAnam / 'yadi cocyate--pratyAyaka iti pratyayaM dRSTA'vagacchAmaH, na prathamazravaNa iti| yAvatkRtvaH zrutena 'iyaM saMjJA, ayaM saMjJI' ityavagamyate, tAvatkRtvaH zrutAdarthAvagama iti- so'yaM samayopayoga evaM kathito bhvti| saMjJAmazisambandho hi samaya evocyate / tadupayogamantareNa pratyAyakatvAnavagamAt na svAbhAvikI zaktiH / / simayasya viSayaniSThanvopapattiH] - yattvabhyadhAyi-samayasya jJAnAtmakatvAt Atmani vRttiH, na ___*avgtpuurviketi| dhUmavayodhavinAbhAvaH na puruSakalpitaH, kintu - sahajaH / . gabdArthayostu sambandhaH na tathA sahaja , kintu kalpitaH / tatazva . 'asmAt padAdayamoM boddhavyaH' ityAkArakasya saMketamya parijJAnamantarA na zAbdabodhasaMbhava iti bhaavH| / kiM vyutpttypekssnneneti| anupadamevoktaH dIpAdidRSTAntaH // pratyayaM dRssyti| tathA ca pratyAyanazakteH kAryAnumeyatvena na diipaaditaulym|| yacocyate-kha Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 zabdArthayoH sambandhanirUpaNam nyAyamarI zabdArthayoriti (pu. 593)--etadapya caturazram-tadAzrayatvAbhAve'pi zAnasya *tadviSayatvopapattaH // [zAbdabodhasya samayAdhInatve'pi zabdasyaiva tatra hetutvam ] ___ yadapyamA Ne-samayamAtrazaraNe sRSipratodanodananirvizeSe zabde zabdAdartha pratipadyAmaha iti vyapadezaH na syAditi (pu. 591). tadapi ytkinycit| naisargikazaktipakSe'pi zakraya pratipadyAmahe, 'na zabdAt' iti vyapadezaH syAt / avinAbhAvAdagni pratipadyAmahe, na dhUmAt" iti syAt / tadaGgatvAdavinAbhAvAdeH na tathA vyapadeza iti cet ; taditaratrApi samAnam // dhUme hi vyAptipUrvatvaM zabde samayapUrvatA / nAnayostadapekSAyAM karaNatvaM vihanyo / 46 // [samayasya zabdArthasambandhatve lokavyavahAro'pi pramANam ] api ca laukiko vyapadezaH samayapakSasAkSitA meva' bhajate / devadattenoktaM 'amutaH zabdAdamumartha pratipadyasveti' ityevaM hi vyapadizati lokaH / tasmAt samaya eva // atazcaivaM dezAntare saGketavazena ||tata eva shbdaadrthaantrprtipttiH|| * tadviSayatvopapattaH-jJAnAtmakatve'pi viSayatAsambandhanArthaniSThatvAt // +sRNIti / 'aGkuzo'strI sRNiH striyAm' ityamaraH // iSTApattAvAi- avinaabhaavaadityaadi| tadaGgatvAt-dhUmAnatvAt / avinAbhAvaH khalu sambandhaH / sa cAzrayabhapekSata eveti na dhUmaparityAgasaMbhava iti cet , tat zabde'pi samAnamityarthaH // || tata eva-dezAntarIyasaGketavazAdeva // zabdAt-corAdizabdAt // 1 na kiJcita-kha. 'na dhUmAt-kha. 3 miva-kha. Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahikama 4] avinAbhAvAdeH zandArthasambandhasvAsaMbhavaH 599 sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanaza ktamattvaM na ghaTate nanu! atroktaM sarve zabdAH sarvArthapratyAyanazaktiyuktA iti kenacidarthena kvacidyavahAra iti (pu. 595) tadetadayuktam-zaktInAM meda bheda biklpaanuppttH| na zabdasvarUpAta bhinnAH zaktayaH tathA'navabhAsAt / anyatireke ca ekasmAcchabdAdananyatvAt parasparamavyatirekastAsAM syAt / na ca minakAryAnumeyA bhinnAH zaktayaH; kAryabhedasyA nyathA'pyupapatteH / sarvazaktiyoge ca srvaarthprtyyprsnggH| samayopazego niyAmaka iti cet ; sa evAstu ki zaktibhiH [sAdRzyamevArthasaMdehakAraNam , na tu padAnAM sarvazaktimattvam ] ___ yadapyagAdi--zabdazravaNe sati sarvArthaviSayasandehadarzanAt sarvatra tasya zaktiH kalpyata iti (pu. 505) tadapyasAramana hi zaktikRtaH sandehaH, kintu gatvAdivarNasAmAnya nibndhnH| tathA ca gatvAdijAtimatAM varNAnAM artha vAcakatvamavagatam / 'amI tajjAtiyogino varNAH 'kasyArthasya' vAcakAH syuH ? ' iti bhavati sandehaH // [mlecchajanamasiddhArthasyApi kutracita grahaNaM mImAMsakasammatam ] yatpunaravAdi-sa eva zabdasyArthaH, yatranamAryAH prayuJjata, na mlecchajanaprasiddha iti (pu. 525)-tadetat kathamiva zapathamantareNa pratipadyamahi / na hi mlecchadeze'pi tadarthapratyayo na jAyate, bAdhyate vA, sandigbo veti kathaM na zabdArthaH ? ___AryaprasiddhirvAdhiketi cet Aryaprasiddharapi mlecchaprasiddhiH kathaM na bAdhikA? akSAdivaJca vikalpyamAnArthopapatteH vyasthitaviSaya eva vikalpo bhaviSyati / / * tAsAM syaaditi| tathA ca dezabhedenArthabhedo na syAt // + anyathA'pi-zaktibhramAdinA'pi // 1 sarvArthapratyayaprasaGgaH ityatra 'sarvazabdAt' iti zeSaH / / akssaadivditi| lakSazabdaH indriyavAcI yutavizeSavAcI ca // 1 yasyArthasya-ka. Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 zamdArthayo: sambandhanirUpaNam nyAyamaarI * pikanematAmarasAdizabdAnAM ca bhavadbhiH mlecchaprayogAt arthanizcaya Azrita eva / aveTyadhikaraNe (jai. sU. 2-3-3) 'rAja'zabdaM Andhraprasiddhe'rthe varNitavanto bhavanta iti alamavAntaracintanena / tasmAt samaya eva sambandha iti yuktam / taduktaM 'jAtivizeSe cAniyamAt' (nyA. sU. 2-5-57) iti|| [sargAdau sakRdeva zabdAnAM samayakaraNam ] atha yaduktaM -samayaH pratyuccAraNaM, 'pratipuruSa, sargAdau sakRt kriyate ? iti (pu. 503) -pratyuccAraNaM, pratipurupaM ca tatkaraNaM' anabhyupagatameva duussitm| sargAdau sakRdeva samayakaraNa miti naH pakSaH // ata eva na sarvazabdAnAM ydRcchaatulytvn| keSAzcideva zabdAnAM asmadAdibhiradyanne saGketakaraNAta tata eva yadRcchAzabdA ucynte| sargAdizca samarthita eva (pu. 510 / IzvarasiddhAvapya'vikala'manumAnamupanyastama (pu. 191-52) [pUrvapakSisiddhAntino: vizeSaH] eSa eva cAvayorvizeSaH --yadeSa zabdArthasambandhavyavahAra: tavAnAdiH, mama tu jagatsargAt prabhRti pravRtta iti| adyatve tu zabdArthasambandhavyutpattau tulya evAvayoH pnthaaH| tatrApi tvayaM vizeSaH--- yata tava zaktiparyantA vyutpattiH, mama tu timiti| ' 'piketyAdi / pikanemAdhikaraNe (1-3-5) avirodhe sati mlecchaprasiddhirapi grAhyeti siddhAntitam / 'pika iti kokilo grAhyaH, nemo'dha, tAmarasaM padma, sata iti dArumayaM pAtraM, parimaNDalaM zatacchidram' iti zAbarabhASyam (1-3-5) // Andhraprasiddha iti / 'janapadapuraparirakSaNavRttimanupajIvatyapi kSatriye rAjazabdamAndhrAH prayuJjate / AndhrANAM prayogo na virotsyate' iti tatratyaM zAbaraM bhASyam // . trjmiti| arthaparyantaiva hi vyutpattiH, 'taddhetoreva taddhe turave madhye kiM tena' itinyAyAt madhye zaktikalpanaM vyartham // rAjya-kha. 'pratipuruSaM-kha. 'tatkAraNaM-kha. 'vikalpa-kha. Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhADikam 4] zabdArthasambandhasyezvarakRtasvam 601 [zakteH zabdArthasambandhasve lokAnubhavavirodhaH ] tathA cemiyatI vyutpattiH loke dRzyate-- yat ayamasya vAcyaH, ayamasya vAcaka iti, na punaH zaktiparyantA vyutpttirsti| tathA hi --yatra zRGgagrAhikayA zabdamartha ca nirdizya sambandhaH kriyate, tatreyantamevainaM kriyamANaM pazyAmaH--ayamasya vAcyaH, ayamasya vAcaka iti|| yatrApi ca vRddhebhyaH vyavaharamANebhyaH vyutpadyate, tatrApIyadevAsI jAnAMta-ayamatha: anutaH zabdAt anena pratipanna iti, na vanyA'sya kAcinchaktirastIti / iyatyaiva ca vyutpattyA zabdAdarthapratyayopapattaH, asyAzcAparihAryatvAt , adhikakalpanAbIjAbhAvAcca na nityaH zabdArthasambandhaH // sambandhagrahaNaviSaye siddhAntasya mImAMsakamatAdvizeSaH] ata eva ca sambandhaH *tripramANakaH' (zlo. vA. 1-1-5 samba. pari. 171) iti yat tvayocyate tadasmAbhirna mRssyte| 'zabdavRddhA bhidheyAMzca pratyakSeNAtra pazyani ' iti stym| 'zrotuzca pratipannatvaM anumAnena cepTayA'. ityetadapi stym| 'anyathA'nupapattyA tu vetti zaktiM dvayAtmikAm' ityetatta 'na satyam'; anythaa'pyuppttrityukttvaat| tasmAt dvipramANakaH sambandha nizcayaH, na tripramANakaH // - tadevaM zabdasya naisargikazaktayAtmakasambandhAbhAvAta Izvara viracitasamayanibandhanaH zabdArthavyavahAraH nAnAdiH // ...* tripramANaka iti| idaM ca prakaraNaM pUrvameva (pu. 223) vicAritam / tatra yadyapi bhApakSaH svasammatatvenokta iva ; athApi sambandhAdhigamasya nAnApramANagamyatvamAtre sammatiH pUrva pradarziteti mantavyam // dvipramANaka iti / pratyakSAnumAnapramANakaH, na svarthApattirapekSyata ityarthaH / / 'satyam-ka. Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 zabdArthayoH sambandhanirUpaNam nyAyamaJjarI zabdArthayossambandhasthAnityatve'navasthAparihAra:] nanu ! Izvaro'pi sambandhaM kurvan avazyaM kenacit zabdena karoti / tasya kena kRtaH sambandhaH ? zabdAntareNa ceta , tasyApi kena kRtaH? tasyApi kena? iti na kshcidvdhiH| tasmAdavazyamanena sambandhaM kurvatA vRddhavyavahArasiddhAH kecit akRtasambandhA eva zabdA abhyupgntvyaaH| *asti cet , vyavahArasiddhiH; kimIzvareNa? kiM vA tatkRtena samayena ? 'ityanAdi'pakSa pava zreyAnucyate--- astramAyuSmatA zAtaM vipayastu na lakSitaH / asmadAdiSu doSo'yaM Izvare tu na yujyate // 47 nAnAkarmaphalasthAnaM icchayaivedRzaM jgt| : sraSTuM prabhavatastasya kauzalaM ko vikalpayet // 48 // icchAmAtreNa pRthivyAderiyataH kAryasya karaNamasmadAdInAM yanmanorathapadavImapi nAdhirohati, tadapi yataH saMpadyate, tasya kiyAnayaM pryaasH| tadatrezvarasadbhAve paraM viprtipttyH| tasmistu siddhe ka evaM vikalpAnAmavasaraH ? uktaM ca tatsiddhau nirpvaadmnumaanm| vayaM tu na kartAra eva sambandhasya, yata evamanuyujyemahi // aGgabhyagreNa nirdizya kazcidartha puraHsthitam / vyutpAdayanto dRzyante bAlAnasmadvidhA api // 42 // tasmAt IzvaraviracitasambandhAdhigamopAyabhUtavRddhavyavahAralabdhatadvayutpattisApekSaH zabdaH arthamavagamayatIti siddham // * asti cet--avazAttAdRzazabdasattvamaMgIkriyata iti cet // +vyavahArasiddhiriti / asya bhvtsmymntraa'piityaadiH| etadanantaraM ca 'tatazca' ityapyadhyAhAryam // *ayaM doSaH-zabdAntareNa sngketkrnne'nvsthaadiH| kuto nAsti--- ityatraivottaraM anantarazlokaH / tathA ca icchayaiva saGketakaraNamiti nAnavasthA // ityanAtha-kha. Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] IzvaroktatvAdeva vedAnAM prAmANyam 603 [zabdArthayoH sambandhasyAnityasve'pi na zabdAnAmarthAsaMsparzitvam] * na ca nityasambandhAbhAve'pi zabdasyArthA' saMsparzitvaM', samayabalenArthapratyayasyAbAdhitasya siddharityuktatvAdityalaM vistareNa // tasmAt pade ca vAkye ca sambandhe ca svatantratA / puruSasyopapannati vedAnAM tatpraNItatA // 50 // tasmAdAptoktatvAdeva vedAH pramANam, na nityatvAt // vedAnAmAptonatvanizcayAsaMbhavazaGkA nanu! Aptoktatvasya hetoH pikSadharmatvaM kathamavagamyate ? na pratyakSeNa kSoNIdharadharmatvamiva dhUmasya vedAnAmAptaraNItatvamavagamyate; zravaNayugalabalalabdhajanmani pratyaye vedAkhyazabdarAzereva pratibhAsAt / na codAttAdivat varNadharmatvena AptotatvaM gRhyate / / nApyanumAnamasminnarthe : liGgAbhAvAt / prAmANye hi vedasya AptoktatvaM liGgam / AptoktatvAnumito tu na liGgAntaramupalabhAmaha iti kutastyaH pakSadharmatvanizcayaH .. [anumAnAdeva vedAnAmAsoktAvanizcayaH) ucyate-ala sarasvatIkSodena ! ukta eva pkssdhrmtvnishcyopaayH| tathA hi zabdasya sAdhitaM tAvadanityatvaM savistaram / racanAH kartRpratyazca racanAtvAditi sthitam // 1 // kartA sarvasya sarvajJaH puruSo'stIti sAdhitam / - kAryeNAnuguNaM kalpyaM nimittamiti ca sthitam // 52 // - *na cetyAdi / zabdArthayoH sambandhasyAnityatve arthamantarA'pi zabdasya sthitimaMbhavena arthazUnyo'pi zabdaH kazcidaGgIkartavyaH-ityAkSepAzayaH / sambandhAnityatve'pi zabdasyApi tathAtvena zabdena sAkameva samayasiddhayA nArthazUnyatvaM zabdAnAmiti samAdhAnAzayaH // pakSadharmatvaM-vedarUpapakSavRttitvam // sparzitvaM-kha. karaNa-sa. Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 toktatvAdeva vedAnAM prAmANyama nyAyamaJjarI pratyakSAdivisaMvAdaH vede *parihariSyate / vyAghAtapInaruktayAdidoSAzca vacanAntare / 53 // vidhyarthavAdamantrANAM upayogazca vakSyate / na mAtrAmAtramapyasti vede kiJcidagArthakam // 5 // zabdabrahmavivAdikalpanAzca puroditaaH| sarvAH parihariSyante kAryatvasya virodhikAH // 55 // itthaM ca sthite kimanyadavaziSTaM vedeSvAptoktatAnizcayasya ? so'yaM sakalazAstrArthasthitI satyAM pakSadharmatvanizcayaH hetoH Aptoktatvasya gIyate // yattu pratyakSamanumAnaM vA tannizcayAnimittamiti vikalpitam (pu. 575)--tatra pratyakSamAstAm ! anumAnAdIni ca yAni racanAtvAdInyuktAni, yAni ca piradarzanadiSi vakSyante, tAni sarvANyAptoktatAyAH pakSadharmatAsiddhayopayikAnItyalaM vistareNa // vede bhAptoktatvahetoH gyAptigrahaNaprakAraH] vyAptiH punarasya hetoH AyurvedAdivAkyeSu nizcIyate / pippalIpaTolamUlAderapyauSadhasya itthamupayogAt idamabhi'matamAsAdyate / asya ca kSIra cukAdi virodhyazanasya parihArAdidamaniSTamupa zAmyatItyAdidhvAyurvedazAstraSu pratyakSeNa tasyArthasya tathA nizcayAva arthAvisaMvAditvaM nAma prAmANyaM pratipannaM ; taccadamAptavAdaprayuktam / 'ataH yatrAptavAdatvaM tatra prAmANyamiti vyAptihyate // * parihariSyate-- atraivAhike upariSTAt // +paradarzanaviSi-parapakSAsammatAni / bhAyurvedAdidRSTAntarayamarthaH samanantarameva vakSyate // + asyetyaadi| uktasyoSadhasya pathyopadezo'yam // cukaM--tintriNIkaM va cukaM ghauM ityamaraH / | idamapi-ka. virodhA-ka. yataH-kha. Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] Ayurvedavadeva vedAnAM prAmANyam 605 tathA mantrANAM prayoge vRzcikabhujagadaSTasya bhakSitaviSasya vA nirviSatvaM, apasmArapizAcarUpikAgRhItasya tadunmocanaM, atirabhasojihAneSu duSTamegheSu sasyarakSaNamityevamupalabdham / atasteSAM viSabhUtA'zanizamana'kuzalAnAM AptA upadezAra iti tatrApi tathaiva vyAptinizcayaH // AyurvedAdInAM prAmANya mAptoktatvamUlameva nanu ! AyurdhedAdI prAmANyaM pratyakSAdisaMvAdAt pratipannam , naaptpraamaannyaat| ataH . kathamAptoktatvasya tatra vyAptigrahaNam ? naitadevam-pratyakSAdisaMvAdAt tannizcIyatAM nAma prAmANyam ! * utthitaM tu tat AptotatvAt / pratyakSAdAvapyarthakriyAjJAnasaMvAdAt prAmANyasya. jnyptiH| utpattistu guNavatkArakakRtyetyuktam (pu. 442) // nadyAdivAkyAni ca vipralambhakapuruSabhASitAni visaMvadanti loke dRshynte| tenAptapraNItatvameva teSAM prAmANyakAraNam , kAraNazuddhimantareNa samyakpratyayAnutpAdAt / nizcayopAyastu pratyakSaM bhavatu, na tu tatkRtameva prAmANyam / ataH yuktamAptoktatAyAH AyurvedAdau vyAptigrahaNam // . [AyurvedAdau saMvAdAdeva prAmANyamityAzaGkA) nanu! evamapi na yuktam, Aptoktatvasya tatra paricchettamazakyatvAt / anvayavyatirekamUlameva AyurvedavAkyAnAM prAmANyam, naaptkRtm| andhayavyatireko ca yAvatyeva dRzyete, tAvatyevArthe prAmANyam -- yathA hriitkyaadivaakyaathai| yatra tu tathoradarzanaM tatrAprAmANyam-yathA somarAjyupayoge samAH sahasraM jIvyate iti| Apte tu kalpyamAne'rdhajaratIyaM syAt / ardhe tasyAptatvam , ardhe ca kthmnaapntvmiti|| - * utthitmiti| bhAptoktatvajJAnAdeva hi tAdRzauSadhasevanAdau pravartate purussH| phalaprAptyA ca tadAkhyaM bhavati / na svAptoktatvajJAnameva saMvAdAdhInam // + somarAjI -..' avalgujaH somarAjI suvalliH somavallikA' itymrH|| 'zayanizamana-ka. Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 AptosatvAdeva vedAnAM prAmANyam nyAyamaJjarI [bhAyurvedAdau saMvAdasya duradhigamatvanirUpaNam ] tadidamanuepannam-anvayavyatirekayoH grahItumazakyatvAt / tau hi * svAtmAne vA grahItuM zakyate' vyaktayantare vA? vyaktayantare'pi, sarvatra ? kvacideva vA vyaktivizeSe? sarvathA saMkaTo'yaM pnthaaH| vyAdhInAM, tannidAnAnAM, 'tadupacayApacayAnAM' tadupazamopAyAnAM, auSadhAnAM, tatsaMyogaviyogavizeSANAM. tatparimANAnAM, tasavIrya vipAkAnAM. dezakAlapuruSadazAbhedena zaktibhedasya ekena janmanA grahItumazakyatvAt / janmAntarAnubhUtAnAM ca bhAvAnAM asmaraNAt // jano'nantastAvanniAvadhiriha vyAdhinivahaH nakhyAtuM zakamA bahuguNarasadAgatayaH / vicitrAH saMyogAH pariNati pUrveti ca kutaH cikitsAyAH pAraM tarati yugalaurapi naraH // 56 // dhadeva dravyamekasya dhAtorbhavati zAntaye / yogAntarAttadevAsya punaH kopAya kalpate // 7 // yA dravyazaktirekatra puMsi nAsau narAntare / hirItakyApi notavAtakuSTha virecyate // 58 // zaradhudriktapittasya jyarAya daghi klpte| . tadeva bhuktaM varSAsu jvaraM hanti dazAntare // 59 // na copalakSaNaM kiJcit asti tacchaktivedane / ye katra gRhItA'sau marvatrAvagatA bhavet // 60 // yo vA jJAtuM prabhavati puruSaH tatlAmayaM niravadhiviSayam / syAt sarvakSaH sa iti na dhimAMtaH tasmin kAryA svivacana kathite // * svAtmani-yena tadoSadhaM saMcitaM tAdRze svasmin // hiriitkiiti| harItakyAH virecakatvaM prasiddham / / svavacaneti / bhavataivocyate 'tAdRzaH kazcit syAt puruSaH' iti, niSidhyate cezvaraH, kimidaM vicitram ! yataH sa evezvaro nH|| / tadupacayAnAM-kha. kathitaH-kha. Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikam 4] Ayurvedasya prAmANyanirUpaNam 607 [bhanAdiparamparAsiddhasvamAtrAnAmurvedAdimAmANyanirNayaH] 'athocyeta'-anAdirevaiSA cikitsakasmRtiH, vyAkaraNAdismRtivat / saMkSepavistaravivazayaiza carakAdayaH kartAraH, na tu te srvdrshinH| na ca smRtAvandhaparaMparAdoSaH, samUlatvAt / yathA vyAkaraNasmRteH ziSTaprayogo mUlaM, evmihaanvyvytireko| ziSTavirodhe sati yathA mUlavirodhinI pANinyAdismRtirapramANam, tathA cAhuH 'iha na bhavatyanabhidhAnAt' (vArtikam ) iti| evaM vaidyasmRtirapi anvayavyatirekaviruddhA na pramANamiti --tadetadayuktam-- anvayavyatirekayoryathoktanayena paricchedAsambhavena tanmUlatvA'nupapatteH // [kAcitkasaMvAdAta sarvAze prAmANyaM na nirNetu zakyam ] yadi hyanvayavyatirekAbhyAM azeSadravyazaktInizcitya carakAdimiviracitaM zAstramitIdRzamanvayavyatirekitvamucyate-tadapyayAkRtam -- 'adyatve' yAvantAvanvayavyatireko vayamupalabdhuM zaknumaH, tAvadbhayAM tAbhyAM ekadezasaMvAdAt prAmANya kalpanAt * tatra 'pravartatAm; na tu to tAvantau ziAstrasya mUlaM bhavitumarhataH; savairasmadAdibhistAdazazAstrapraNayanaprasaGgAt // [AyurvedAdInAM vedavat nAnAditvam] . anAditvamapi zAstrANAM vedavadanupapannam ; carakAdikartRsmRteH kaalidaasaadismRtivdvigiittvaat| na ca cikitsAsmaraNaprabandhaevAya'manAdiH ; tathAtve andhaparaMpaga, kaarnnaanvdhaarnnaat| na ca taduktaM ' unmUlaM bhavitumarhati, vyudsttvaat| tasmAt sarvakSapraNIta evaayurvedH|| * tatra tAvatyeva ekadeze // + shaastrsyeti| kRtsnasyeti shessH|| sarvajJaH-tattacchAstropayogiyAvadarthasAkSAtkAravAn // 4 aba tu-ka. 1 ayocyate-kha. pariccheda-ka. kalpanA-ka. pravartanam-kha. eva-sa. 3 unmUlatvA-ka. tanmUlaM-kha. Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 AptoktatvAdeva vadAnA prAmANyam [nyAyamacarI [bhAyurvedAdikartRNAM tadupayogyarthadarzana pratyakSameva] nanu aviduSAmupadezo nAyakalpata iti vidvAMsaH carakAdayaH klpyntaam| te tu *pratyakSeNaiva sarva viditavanta ityatra kiM mAnam ? ucyate--anvayavyatirekayonirAsAt nAnumAnasyaiSa vissyH| vedamUlatvamApe manvAdismRtivat ayuktaM kalpayituma, kirtRsAmAnyA saMbhavAditi vAya jyAmaH (pu. 632) / puruSAntaropadezapUrvakatve keNava kimaparAddham ! upamAnamanAzakanIyamevAsminnatheM / arthApattistuM na pramANAntaram / aprAmANyaM tu nAsti, bahukRtvaH saMvAdadarzanAt / ataH parizeSAt pratyakSIkRtadezakAlapuruSadazAbhedAnusArisamastavyasta padArthasArtha zaktinizcayAH carakAdayaH iti yuktaM. kalpayitum // AyurvedAyuktaphaleSu vyabhicArAdyaprasaktiH yadyevaM katha ta somarAjyAdivazakyapu vyabhicAra: ? vyabhicAre cArthajaratIyamityuktam neya doSaH-karma kartasAdhanavaiguNyAt eSu vyabhicAro bhvissyti| vaidikeSu ca karmasu mImAMsakasya samAno 'gunn':|| kAryAdau kA te vArtA? yasyAM na syAdiSTau vRSTiH / vaiguNyaM cet kAdInAM, atrApyevaM zakyaM vaktuma // 6 // __ * pratyakSeNa veti| tAdRzazAstrapraNayanopayogijJAnaM pratyakSarUpameveti kuta ityarthaH / krtsaamaanyaasNbhvaaditi| ye vaidikadharmAdhikAriNaH, ta eva manvAdismRtyuktArthAdhikAriNa iti ubhayavidhadharmakoM: sAdhAraNatvAt manvAdismRtInAmapi vedamUlatvaM klpyte| na hyevamAyurvedAdo vaktuM zakyaM, viSayasyaiva vilkssnntvaadityrthH| samAno guNaH ... samAno yogakSama iti bhaavH| vastutastu zatasahasrAdipadAni bahuparyAyAnye veti somarAjyupayogavacanamapi na bAdhitam // . 'sAmarthaka. doSaH-kha. Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60g Adhikam 4 bhAptamUlasvAda ghedaprAmANyopasaMhAraH yadi vidhuramabhuktaM karma zAstrIyamanyat phalavighaTanahetuH kampyate so'pi tunyaH / kacidatha phalasaMpat razyate tatprayoge tadiha dRDhazarIrAH santi dIrghAyuSaH // 63 // Ayurveda stasmAt AptakRto nAmyamUla iti siddham / evaMphalavedAdI prakAzamAptapraNItatvam / / 14 / / . tasmAt Aptoktatvasya siddhamAyurvedAdI khyAtiprANam / vyAptipradarzanAyaiSa sUtrakRtA'sa dvividho dRSTAdRSTArthatvAt ' (nyA. sU. 1-1-8) ityuktm| dRSTArthazagde gRhItAvinAbhAvaM bhAptokasvaM marArthe'pi prAmANyaM sAdhayatIti / mata evokaM 'mantrAyurvedaprAmANyavaJca tatprAmANyamAptaprAmANyAt' (nyA. sU. 2-1-69) iti // [bhAyurvedAdikartaNAmatItasve'pi gyAtiprahasaMbhavaH] manyatrApi na vaidha viracayan dRSTo muniH sarvavit tayAptigrahaNaM jame yadi, pRthA''yurvedasaMkIrtanam / satyaM, kintu dRDhA tathApi carakAcA tasmRti'vaidyake nAsau 'cAnya'nibandhaneti kathitA tasyeha dRSTAntatA / / 65 // *vidhur-phlviklm| yadi vidhuraM iti mAkSepavAkyam / etAvA'vattaphalasya sasya tatsamaye phalonmulyena prakRtaphalavighaTana yayudhyate, gaI prakRte'pi tulyam // prakAzaM-spaSTam // namvityAdi / carakApImAmatItatvAta, idAnIM tApapuvAdarzanAta vayaM vyAptigrahaH ? atItacarakAdiviSayiNveva yadi pyAtiH, tadA'tItavastu ma tasmAt-kha. 'mAptokasvAra-ka. missate-ka. 'cArya-sa. NYAYAMANJARI 39 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 mImAMsakoktavedaprAmANyaprakriyA nyAyamacarI ityAyurvedavAkyaprabhRtiSu bhavati vyAptirAptoktatAyAH pUrvoktena krameNa sphuTamakathi tathA pkssdhrmtvmsyaaH| na pratyakSAgamAbhyAmapahRtaviSayA nAnumAnAntareNa vyAdhUtA veti saiSA bhajati gamakatAM * paJcarUpopapatteH // 16 // amapekSatayA na vedavAcAM ghaTate 'niSpratimaH' pramANabhAvaH / ka gigamayathArthatAnivRttiH puruSapratyayamantareNa dRSTA // 67 // tatpratyayAt bahutaradraviNavyayAdi sAdhyeSu karmasu tapassu ca vaidikeSu / yuktaM pravartanamadhAdhana kena naiva' .. tatsiddhirityalamasammata eSa mArgaH // 68 // tasmAdAtoktasvAdeva vedAH pramANamiti siddham // . [mImAMsakamate vedaprAmANyavarNanaprakAraH] . anye tu anyathA vedaprAmANyaM varNayanti / tasya hi prAmANye abhyupagataparalokaH, anabhyupagataparaloko vA paro vipratipadyate ? tatrAnabhyupagataparalokaM prati tAvat AtmanityatAdinyAyapUrvaka paralokasamarthanameva vidheyam // jJAnAt vayamapi sarvajJA jAtA iti, bhasmAkaM paramukhanirIkSaNaM vyarthamiti mAyurvedAdidaSTAntakathanaM vRtheti cet ; . na-atItAnAM ' carakAdInAM idAnImapratyakSatve'pi teSAM jJAnaM zabdAt bhanumAnena vA bhavatyeca / bhanumAna hi trikAlaviSayam / ata: AloktatvasyAptissugamaiva // * pazcarUpANi pUrNa(pu. 28:3)muktAni // +abAdhanakena-bAdhAdarzanamAtreNa / bhayamarthaH pUrvameva (pu. 16) 'mArto hi miSajaM dRSTvA' ityAdAvupapAditaH / / bhisammataH--satAmiti zeSaH / yaddhA, masammata:-- sattAmamanaH // gAvarabhASyasUcitA, zlokavArtikapoSitAM prakriyAmamuvati-- anye viti // pani pratimA-ka. mAtrakeNa-ka. Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvikam 41 mImAMsakoktavedaprAmANyaprakiyA 611 - paralokavAdinAM tu mate yadetat sukhi duHsyAdimevena jagato vaicitryaM dRzyate, tadavazyaM karmavaicitryanibandhanameva / karmAmi khAnanuSThitAni * nAtmAnaM lbhnte| alabdhAtmanAM ca nabhAkusumanibhAnAM kuto vicitrasukhaduHkhAdiphalasAdhanatyam ! tasmAt anuSThAnameSAmeSitavyam / anuSThAnaM ca nAviditasvarUpANAM karmaNAmupapannam / ajAnan puruSaH tapasvI kimanutiSThat ? sadavazya jAtyA'nuSTheyAni karmANi // tadidAnIM teSAM parikSAne ko'bhyupAyaH ! ___na pratyakSa bhasmavAdInAM svargAyadRSTapuruSArthasAdhanAni karmANi darzayituM prabhavati // nApyanumAnam ; anvayavyatirekAbhyAM tRtimojamayoriSa svargayAgayoH sAdhyasAdhanasambandhAnavadhAraNAt // nApyarthApattiH; jagadvaicitryAnyathA'nupapasyA tu vicitraM +kaarnnmaatrmnumiiyte| na ca taavtaa'nusstthaansiddhiH| ukta va (zlo. vA. 1-4-105) 'adharme dharmarUpe vA'pyavibhakta phalaM prati / kimapyastIti vijJAnaM narANAM kopayujyate?' iti // upamAnaM tvatra zaGkayamAnamapi na zobhate // nApi parasparamupadizamto laukikAH karmANi paralokaphalAni jAnIyuriti vaktaM yuktam ; ajJAtvA upapAdayatAM AtatvAyogAt / zAnaM tu laukikAnAM durghaTam ; pramANAmAvAdityuktatvAt / evameva hi puruSopadezaparaMparAkalpanAyAM andhaparaMparAnyAyaH syAt / tasmAdavayaM abhyupagataparalokaiH paralokaphalAni karmANi kurvadbhiH zAstrAt * nAtmAnaM labhante--svarUpaniSpattirevAnuSThAnamansarA na bhavatItyarthaH // kAraNamAtraM-kAraNasAmAnyam / na tu vizeSasiddhirityarthaH // kopayujyata iti| phalavizeSakarmavizeSANAM, madhikArAnaSikArAvIna zAnamantarA pravRtterasaMbhavAditi hetuH // 39* + ++ Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 mImAMsakokavedaprAmANyaprakriyA nyAyamacarI krmaavbodho'bhyupgntvyH| zAstraM ca *vedA eveti sira tasprAmANyam // [lokaprasiddhapA dharmAdharmasvarUpAvagamaH na saMbhavet nanu ! lokaprasiddhita eva dharmAdharmasAdhanAni karmANi zAsyante ; kiM zAstreNa ? upakArApakArau hi dharmAdharmayorlakSaNamiti prasiddha mevaitat / tathA''ha vyAsa: 'idaM puNyamidaM pApaM ityetasmin pdiye| bhAcaNDAlaM manuSyANAM alpaM zAlaprayojanam // ' iti-naitaktama-lokaprasiddhanirmulAyAH pramANatvAnupapatteH / lokaprasiddhirnAma laukikAnAmavicchinnA smRtiH| smRtizca pramabantI pramANAntaramUlA bhavati, na svatantretyavazyamasyA mUlamanve. ssnniiym| taba pratyakSAdi nopapadyate iti nUnaM zAslamUlaiva lokprsiddhiH| viruddhAnekaprakAravAca lokaprasiddhaH na tasyA svatantrAyAM samAzvasiti lokaH // na'copakArApakAraka'mAnalakSaNAveva dharmAdharmoM vaktuM yujyate ; apayazIdhupAnAdI tadabhAvAt / guruvAragamanAdau ca viparyayAdi. tvapazyaM zAsazaraNAveva tAveSitamyau // vaidikadharmAdharmanirNayaH na lokato bhavituM zakyA , api ca idamiSTimantrAdikaM evaMphalam , ayamasmin madhikRta iti; iyamitikartavyatA, eSa dezaH, eSa kAlaH, ime RtvijaH * vedA eveti| vedAdhyAstra paraM nAsti' (ma. bhA. manu.) iti prasiddhameva // zIdhu:-'maireyamAsavaH zIdhuH' ityamaraH / / #vipryyaaditi| upakArApakArayoH puruSabudhyaiva nirNaye apakAre'pi upakArasvabuddhiH syAt kasyacit / indreNa dUSitA hi mahalyA 'kRtArthA'smi' (rA. bA. 48-20) iti vdti| zAkhAdevopakArApakAranirNaye bhasma. virsiddhiH|| 1 copakAraka-sa. deza-kha. Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahikam 4] sitAmtotavedaprAmANyaprakriyAyAstAdhIyatvam 618 ityAdi kiM lokaprasiddharadhigantuM zakyate? tasmAdavayaM zAstrAdhIna eva viziSTakarmAvabodha essitvyH| zAstraM ca veda pavetyuktam / matastasya nirvivAdasiddhameva prAmANya miti // siddhAntyuktavedaprAmANyaprakriyaiva yuktatarA __evaM tu varNyamAne saMsArAnAditvaM tAvaduktaM syAt / vedasyAmAditvaM karmajJAnAnAditvAt / tatazca mImAMsakavarmanaiva pramANatA sidhyati, naaptvaadaat| tasmAdhathodAhasa eva mArgaH prmaanntaayaamnussrtniiyH|| vedAnAmanAditvaM pravAhata eva, na svarUpatA athavA---vayamapi *na 'na ziSmo 'nAdisaMsArapakSaM yugapadakhilasargadhvaMsavAde tu medaH / akathiM ca racanAnAM kAryatA tena sargAta prabhRti bhagavatedaM vedazAstraM praNItam // 19 // anAdirevezvarakartRko'pi sadaiva srgprlyprbndhH| sargAstareSveva ca karmabodhaH vedAntarebhyo'pi janasya sibhyet / anyatve kiM pramANa ? nanu tava, sumate ! kiM tadekye' pramANaM? dhvastaM tAvat samastaM bhuvanamiti tadA vedanAzo'pyavazyam / ekastvIzo''viziSTaH sa ca racayati vA prAktanaM saMsmaretA . ghede svAtasya masmin niyata mubhayathA'pyasti cndraardhmoleH|| ekasya tasya manasi pratibhAsamAnaH vedastadA hi kRtakA vishissyte'sau| pratyakSasarvaviSayasya tu nezvarasya yuktA smRtiH, kiraNameva tato'navadham // 72 // *na ziSma iti na-zAsu bhanuziSTau, laraH uttamapuruSabahuvacanam / anyatve-pUrvakalpagatavedAt etaskalpagatavedasya bhede|| ubhayathA'pi svAtantryaM ityanvayaH / / karaNaM-mUtanatayA racanam // viziSmo-kha. tadaikya-kha. zi:-kha. 'masmAta-ba.. Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 atharvavedasya vedasvAkSepa: shikssaa tenAptanirmitatayaiva niratyayArtha saMpratyayopajananAya janasya vede / zAstraM suvistaramapAstakutarka mUlamohaprapaJcamakarot munirakSapAdaH // 73 // [bhatharvavedasya caturthavedatvAkSepaH]] atra kazcidAha-yuktamitaretaravya tiSaktArthopadezitvenaikakata . katvAnumAnadvArakaM trivedyAH prAmANyam / atharvavedasya tu| *ayyAnAtadharmopayogAnupalabdheH trayIbAhyatvena 'na tatsamAna'. yogakSematvam // bhidharvavedasya svatantrapramANatvAsaMbhavaH . anapekSatvalakSaNaprAmANyapakSa'pi (pu. 435) vikSiptazAstrAnta ropadiSTaviziSTajyotigomAdyanekakarmAnapraviSTa hauvAdhvaryavAdivyApAra. vyatiSaGgadarzanAt tadarthA trayyeva yathA pramANabhAvabhAginI bhavitu. maIti, na tathA / pRthagvyavahArA AryaNazrutiH // [vedAnAM tritvameva zrutisammatam | tathA ca loke catana imA vidyAH prANinAmanugrahAya pravRttAH-- AndhIkSakI, trayI, vArtA, daNDanItiriti prsiddhiH| zrutismRtI api tadanuguNArtha eva dRshyete| zrutistAvat-.'RgbhiH prAtardivi deva iiytte| yajurvedena tiSThati mdhye'hnH| sAmavedenAstameti / vaiderazUnyastribhireti sUryaH (te. brA.. 3-12-9) iti| tathA 'prajApatirakAmayata bahusyAM prajAyeyeti sa tpo'tpyt| sa tpsttaa| imAn lokAnasRjata pRthivImantarikSa divmiti| tAn lokAnabhyatapat tebhyastrINi jyotiissyjaaynt| agnireva pRthivyA ajAyata bAyurantarikSAt diva Aditya iti| tAni jyotISyabhyatapat / *ayyAmnAti / zAntikapISTikAbhicArAdipradhAnaH khalu atharvavedaH // pRthagvyavahArA - itaranirapekSeti yAvat / / 1 tazsamAna-kha. Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhikam 4] atharvavedasya vedatvanirUpaNam 615 tebhyastrayo vedA ajaaynt| aanekrgvedH| vaayoryjurvedH| AdisyAtsAmavedaH' (mata. bA. 11-4-11) / tathA 'saiSA vidyA trayI tapati' (nArA. 12-2) iti // smRtiSvapi vedAnAM tritvameva kIryate ] smRtirapi mAnavI-prativedaM dvAdazavArSikabrahmacaryopadezinI uzyate (manusmR. 3-1) 'SatriMzadvArSikaM carya gurau 'vedikaM tam' iti // . AddhaprakaraNe'pi (manusmR. 3-145)--- . 'yatnena bhojayecchAddhe bar3hacaM vedpaargm| zAkhAntagamathAdhvaryu chandoga vA samAptigam // iti trivedapAragAneva zrAddhabhujaH brAhmaNAn darzayati, naathrssvedaadhyaayinH| pratyuta niSedhaH kvacidupadizyate --'tasmA dAtharvaNaM na pravRayAt ' (kalpasU.) iti // [bhatharvaNo vedatvaM bhaTTamatarIsyA] evaMmAkSepe sati kecidAcakSate (taM. vA. 1-3-2)-- 'yadi yajJopayogitvaM nehAstyAtharvaNazruteH / arthAntare pramANatvaM kenAsyAH pratihanyate ? zAntipuzyabhicArArthAH ekbrhmviNgaashritaaH| kriyAstayA pramIyante 'prayI vAtmIyagocaraH' iti // - [svapakSaNa bhatharvaNa: vedasyasamarthanam ] etatta' sarva na saadhvbhidhiiyte| tathA hi-tatpramANa bAdarAyaNasyAnapekSatvAt' (jai.sU. 1-1-5) iti ya eSa vedaprAmANyA * prvRayaaditi| 'vRji varjane ' iti dhaatuH| pravarge mAtharvaNaM na niyojyedityrthH|| ekabrahmetyAdi / eka eva brahmA Rsvik ca zAntikapauSTikAbhicArikeSu // * yaH panthAH -anapekSasvahetuka ityarthaH / / traiveSa-sa. dAparvaNena-kha. yevA-kha. + evaM tatu-kha. Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 atharvavedasya vedasvasamarthanam nyAyamacarI ghigatau jaimininA niradezi panthAH, yo vA akSapAdena, kaNAdena ca prakaTitaH-tadvacanAdAnAyaprAmANyam' (vai. sa. 10-2.9) iti, 'mantrAyurvedaprAmANyavaca tatprAmANyamAptaprAmANyAt' (myA.s. 2-1-69) iti, sa caturvapi vedeSu tulyH| tatra *vizeSatuSo'pi na kazcidatiprayatnenAndhiSyamANaH prApyate / ma hi mImAMsakapakSe evaM vaktuM zakyate-- ayyevAnAdimatI, nAtharvazrutiH ; tasyAM kartRsmaraNasaMbhavAditi // nApi naiyAyikapakSe evaM vaktuM zakyama-AptapraNItAH prayo vedAH, caturthasnu nAsapraNIta iti / tena prAmANyAdhigamopAyAvizeSAta samAnayogakSematayA catvAro'pi vedAH pramANama // __vyavahAro hi sarveSAM sAretaravicAracaturacetasAM caturbhirapi dhedaiH, caturNAM varNAnAmAzramANAM, catasRSu viznu, catubdhimekhalAyAmavanau prasiddha iti ko'yamatrAnyathAtvabhramaH ? zrutismRtimUlazcAryAvartanivAsinAM bhavati ghyvhaarH| te va zrutismRtI caturo'pi vedAn smaankkssyaanbhivdtH| prAyajussAma vedeSvapi atharvavedAzaMsIni bhUyAMsi vacAMsi bhavanti / tadyathA zatapathe 'atha tRtIye'han' (zata. prA. 13-4-3-7) ityupakramya' azvamedhe pAriplavAkhyAne 'so'yamAtharvaNo ghedaH' iti zrUyate / chAmdogyopaniSadi ca 'Rgvedo yajurvedaH sAmaveda AtharvaNazcaturthaH' (lA. u. 7.1.1) iti paThyate // [atharvavedasya itihAsapurANatulyasvanirAsaH] nanu ! 'itihAsapurANaH paJcamaH' (chA. u. 7-1-4) iti taya paThyata eva // * vizeSatuSo'pi-vizeSalezo'pi / +sAretareti / sArAsAretyarthaH / caturmirapi vedaiH vyavahAraH prasira ityandhayaH / / atr--athrvvedeN| so'ymiti| mnuvaado'ym| eSamanyatrApi payate // dasti-kha. kramasya-khA. Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsikam / bhavarSaNa: veda ve ityAdisammatiH 617 kicAta:? kimiyatA'tharvaNazcaturtho na bhavati ghedaH ? * caturthazabdopAdAnAt itihAsAditulyo'sau, na vedasamAna kakSya iti cet ; keyaM kalpanA? caturthazabdopAdAnAdaprAdhAnye 'trayo vedA asRjyanta' (zata. bA. 1-4-11) ityAdau tritvasaMkhyopAdAnAta te'pi na prdhaantaamdhigccheyuH| itihAsAdibhirvA saha parigaNanaM bhanAdhAnyakAraNaM yaducyate, 1 tadapi sarvavedasAdhAraNamiti yatkiJcidetat / / [atharvavedasya ghedasve zrutisammatiH * tathA zatAdhyayane 'pi 'co vaidhrahmaNaH prANAH' isyabhyupakramya 'AtharvaNo vai brahmaNaH samAnaH iti paThyate // tathA "ye'sya prAJco razmayaH tA evAsya prAcyo madhunAnyaH, Rca eva puSpama' (chA. u. 3-1-2) ityupakramya paThita-atha ye'syopaJco 'razmayaH tA evAsyodIcyaH madhunADyaH atharvAGgirasa eva madhukRtaH' (chA. u. 3-4-1 iti // tathA taittarIye 'tasmAdvA etasmAt praannmyaat| anyo'ntara AtmA manomayaH' (tai u. 2) iti prastutya 'tasya yajureva ziraH / RgdakSiNaH pkssH| sAmottaraH pkssH| Adeza aanmaa| atharvAGgirasaH pucchaM pratiSThA' (te. u. 2) iti paThyate // ** cturthshbdopaadaanaaditi| RgvedAdo saMkhyAyA anirdezAda, inihAsapurANayoH paJcamapadopAdAnAJceti zeSaH / - siMkhyAnirdezamAnaM tasya jaghanyatAM na gamayedityAzayena samAdhatte --- keyamiti // tidapIti / itihAsapurANo dvau yathA samucito, na tathA tAbhyAM atharvavedaH, kintu sa pRthageva parigaNitaH / nanu trayInirdezAnantaraM caturthatvenAsya pRthanirdezastarhi kuta iti cet, trasyapekSayA kizcidvailakSaNyAttathA nirdeshH| bailakSaNyaM ca vakSyati (pu. 625) // ye'syodalo Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 atharvavedasya vedatvasamarthanam nyAyamaJjarI tathA'nyatra 'RcAM prAcI mahatI digudhyte| dakSiNAmAhuyaMjuSAm / saamnaamuttraam| atharvaNAmaGgirasAM pratIcI mahatI digucyate' (te. brA. 3-12-9) iti / zatapathe brahmayajJavidhiprakrame madhyame 'paya Ahutayo ha vA etA devAnAM yahacaH' (zata. brA. 11-5-6-4) ityupakramya, 'meda Ahutayo ha vA etA devAnAM yadatharvAGgirasaH sa ya evaM vidvAnatharvAGgiraso'. harahaH svAdhyAyamadhIte meda Ahutibhireva tahavAn sa tarpayati ta enaM tRmAstarpayanti' (zata. bA. 12-5-6-7) iti / / [mantravarNo'pi bhatharvaNo vedatvagamaka:] mantrA api tadarthaprakAzanaparA anuthrayante tyAmagne puSkarAdabhyathI niramanthata ' (tai. saM. 3-5-11) ityaadyH| na caiSAM ardhA nAma kazcidapirityavaMprakAraM vyAkhyAnaM yuktam ; * anyatrApyasamAzvAsaprasaGgAt / ityavaJjAtIyakAstAvadudAhatAH shrutivaacH|| [atharvaNo vedasthe smRtivAkyAni smRtivAkyAni khlvpi| manustAvat (mnusmR.|1-33)---- "zrutIratharvAGgirasIH kuryAdityavicArayan' iti zrutizabdena 'trayIvadiha' vyavaharati / / yAjJavalkyaH caturdazavidyAsthAnAni gaNayan (yAMza.smma. 1-3)-- 'puraanntrkiimaaNsaadhrmshaastraanggmishritaaH| vedAH sthAnAni vidyAnAM dharmasya ca caturdaza' iti catura evaM vedAnAvedayate ; nAnyathA hi banurdazasaMkhyA puuryte|| - smRtyantare ca spaSTameyoktam * anyatrApi-yajurAripadeSvapi // + smRtyantara iti / itihAsapurANayorapi vipaznayA smRtitvamassva / athavA samAnAnupUrvIka smRtyantarameva velam // prayIvat-stra. Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aveNa: vedave zAstrakArasammati: 819 'anAni vedAzcatvAraH miimaaNsaanyaayvistrH| purANaM dharmazAstraM ca vidyA ghetAzcaturdaza' iti // 'anyatrApyuktam 'purANaM dharmazAstraM mImAMsA nyAyaH atyAge vezaH SaDaGgAnIti caturdaza vidyAsthAnAni' iti / / zAtAtapo'pyAha'aksAmayajuralAnAM bhthrvaanggirsaampi| aNorapyasya vijJAnAta yo'nUcAnaH sa no mahAn ' iti // tathA'nyatra 'catvArazcaturNAM vedAnAM pAragAH dharmapAH pariSat ' isyuktam // zaGkhalikhitau ca 'RgyajussAmAtharva vidaH SaDaGgayit dharmavit vAkyavit naiyAyiko naiSThiko brahmacArI pazcAgniriti dazAvarA pariSat ' ityuuctuH|| prAcetase 'catvAro vedavidaH dharmazAstraviditi paJcAvarA pariSat ' ityuktam // tathA ca *patipAvanaprastAve caturvedaSaDaGgavit jyeSThasAmago'tharvAGgiraso'pyete patitapAvanA gnnynte| tadayamevamAdivedacatuSyapratiSThApraguNa eva prAcuryeNa dharmazAstrakArANAM vyvhaarH|| [atharvaNaH vedasvaM zAstrakArANAmapi sammasam] anye'pi zAstrakArAH tathaiva vyavaharanto dRzyante / 'tathA camahAbhASyakAro bhagavAn pataJjali: atharvavedameva prathamamudAhRtavAn 'zo devIrabhiSTaye' atharvasaM. 1) iti // ... mImAMsAbhASyakAreNApi vedAdhikaraNe 'kAThakaM kAlApaM mauhalaM paippalAdakam' (zA. bhA. 1-1-8) iti yajurvedAdivat atharvavede'pi * paktipAvaneti / 'bharvAGgiraso'dhyetA' isyupakramya 'ete vai paGgipAvanAH' (pAya. svarga. 35 zaGkha. 14-7) ityAdi tatra tatra pakhyata eva // yathA-la. Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 atharvavedasya vedakhasamarthanam nyApArI paipplaadkmudaajhe| sarvazAkhAdhikaraNe'pi (bhA. bhA. 2.8-2) vedAntarazAkhAntaravat maulapaippalAdakAraNe atharthazAce apyudAhatya vicAraH kRtH| tathA ca prathamayajJo nAma *catuSu na kazidasti' isyadhikaraNAnta eva likhitam / evaM zrutismRtiviziSTAcAravyavahAravidAM atra vipratipattisaMbhAvanaiva nAsti // triyyAM bhatharvaNaH bhagaNanaM tasya nAvedaravaM gamaveta . Aha--na bramaH atharvavedo na pramANamiti, kintu yIbAhya iti ---ucyate-'prakhyapIyaM atharvavedabAyeva / na kevalamevaM, prakhyAmapi parasparabAzatvamastyeva--sAmabAdhAni yajUSi, yajussAmabAhyA macaH, agyajurvAhyAni sAmAnIti kiyAnayaM doSaH ? sarvabhAvAnAmi taretarasAryasahitatvAt ! ye hi zabdAtmAnaH granthasandarbhakhabhAvAH, ye ca tadamidheyA arthavabhAvAH, te sarve'nyonya samizritAtmAna ev| na ca pareNAtmAnaM saMmizrayanto'pi te svruup'mphaarymtiiti|| sarvazAkhApratyayanyAya: atharvavedamapi kroDIkarotyeva ayodhyeta-nezaM prayIbAhyatvamatharvavede vivakSitam , apitu yadeSana trayIpratyayaM karmopadizati, na tatsambaddha kiMciditi, tadasya prayIvAdyatvamiti-patadapi na sAdhUpadiSTam-iSTipazvakAhAhInasamAdikarmaNAM tatropadezadarzanAt / 'sarvazAkhApratyayamekaM karma' iti ... 'caturviti / trayyA eva vedatve 'catuSu' iti nirdeza: kathamityarthaH // sarvabhAvAnAmiti / jagata eva pAJcabhautikatvAt sarva sarvatra vartata eva! athApi sarvANyapi vastUni parasparavilakSaNAnyeva / etat tasminnAmtabhavati / tadvA na etasmin // *svarUpaM - svasya rUpam / apahArayanti---pragyAvayamsIti yAvata / / yIpratyayaM---vedatrayapratipAtham // prayIyaM-kha. rahita-ka. nyonyA-ka. 'mapi-sa. Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mADikam 4] atharvavedasya apIrUpasyam 621 nyAyAt / ayyupadiSTe'pi karmaNi 'sambaddha'matharvavedAt "kimapi samyata ess| atharvavedApekSatvaM trayyA vastyeva] nanu ! bhavati sarvazAkhApratyayamekaM karma / tatpunaH trivedI sambaddha sarvazAkhAprasyayameva, nAtharvazAkhApratyayaM; yataH somayAgAdikarmaNAM Rgvedena hotraM, yajurvedenAdhvaryavaM, samAvedenaugAtraM kiyate, nAtha vedena kiJciditi-tadayuktam--matharvavedena brahmatvasya karaNAt / tathA ca gopathabrAhmaNam-'prajApatislomena yakSyamANo vedAnuvAca / kaM vo hotAraM vRNIyamiti (go. mA. 2-24) iti prakramya, 'tasmAragvidameva hotAraM vRNISva, sahi hautraM veda', 'yajurvidamevAdhvaryu vRNISva, sa hi AdhvaryavaM veda', 'sAmavidamevodAtAraM vRNISva, sahi audrAtraM veda.', 'atharvAGgirovidameva brahmANaM vRNISva, sa hi brahmatvaM pada (go. mA. 2-24) ityamidhAya, punarAha "atha cenaivavidha hotAre madhvaryumudrAtAraM brahmANaM vA ghRNute purastAdeva vaiSAM yazo 'riSyata' iti tasmAdagvidameva hotAraM kuryAt, yajurvidamevAbhvayu, sAmavidameghodAtAraM, atharvA nigevidameva brahmANam' (go. mA. 2.64) iti / tathA 'yadnaM ca virieM ca yAtayAmaM ca karoti tadatharvaNAM tejasA 'pratyApyAyayet ' ' (go. mA. 1-22) iti, garne prAvaNirobhyaH somaH pAtavyaH' (go. mA. 1-28) iti // mitharvavedasya trayIrUpatvam] nanvetAH zrutI: atharvANa eSAdhIyate, mAnye trayIvidaH / he svecaM paThanti 'yaracA hotraM kriyate yajuSA''dhvaryavaM sAmA ... * kimpiiti| taskimityantra uttaraM samanantarameva vakSyati // + 'atha ghet' ityAdikamAhatyAnuvAdaH / nate-na mate iti padavibhAgaH // riSyatIti-sa. risI-sA / sambandha-kha. grAhmaNaM-sva. pramA-ka. javAnante-kasa. Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 atharvavedasya vedatvasamarthamam nyAyamarI audrAtraM atha kena brahmatvaM kriyate iti ayyA vidyayeti brUyAt ' iti / tathA ca 'yahacaiva hautramakurvata yajuSA''dhvaryavaM sAmnaunA yadeva jayyai vidyAyai zukra tena brahmatvama' iti---ucyatevayamapyevamAdIni vAkyAni 'na naadhii'mhi| kiM tveSAmayamevArtha:--atharvAGgirovideva brahmeti / kathama? yato na ayI nAma kimapi vastvantarama; api tu trayANAM bedAnAM * samAhAra iti / samAhArazca samAhriyamANaniSTo bhavati / samAdviyamANAzca RgvedAdayaH trayaH hautrAdi paratvena caritArthAH, na punastatra bhedamaInti / ekaikazaH caritArthAnAM samudAyo'pi caritArtha eva / samudAyabuddhau hi vibhajyamAnAyAM samudAyina eva sphuranti, nAvadhivadarthAntaram , te cAnyatra vyApUtAH // RgvedAmadhyetRNAM brahmatve'nadhikAra: kiM nu khalu RgvedAdInAM brahmatvaM kurvatAmatibhAro bhavati? na brUmaH atibhAra iti / kintu yAtmakatvena brhmtvkrtvytopdishyte| yAtmakazcAnyatamo'pi tebhyo na bhavati vedH| atharSa vedastu cyAtmaka pv| tatra hi RcoM yajUMSi sAmAnIti trINyapi santi / tena brahmatvaM kriyamANaM trayyA kRtaM bhavati // nanu ! yastrIn vedAnadhIte, tena cet brahmatvaM kriyeta, tartika 'trayyA' na kRtaM bhavati? yAdamityucyate-so'pi 'ekasmai vA kAmAyA'nye yakSatavaH samAdhIyante', 'sarvebhyo jyotiSTomaH', 'sarvebhyo darzapUrNamAsau' iti zrutAvapi yogasiddhayadhikaraNa nyAyena ___ *samAhAra iti-- RksvAdikaM hi na sAGketikam / vakSyati ca teSAM nirvacanam (6625 pu.)| evaJcAtharSavedasyApi trasyantarbhAva: suSaca eva / tantra : hautrAdiSu RgvedAdInAM caritArthatvAta bhatharvavedasya brahmasvaparatvaM svataHsiddhamiti bhAvaH / / yogasidhyadhikaraNanyAyeneti / azvamedhasya sarva phala kasna sakRSThanuvAnamAtreNa sarva phalasiddhirbhavamityAzaya, phalakAmanAyA evAdhikArasaMpAda nAnadhI-ka. paratve-kha. teSA-sa. tayA-kha Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhikam 4] atharvavedasya brahmavedatvam 623 (jai. sU. 4-3-11) anyatamameva buddhAvAdhAya vidayAt , na samudAya buddhAcAropayituM zaknuyAt ityeke nava taskRtaM bhavati, na ayyeti // [atharvazAkhinA itarazAkhi tulyatvam ] nanu ! *anye'pi yAtmakA vedAH-yadyevaM sutarAmatharSa vedo na pRthakkaraNIyaH, sarveSAM rUpAvizeSAt / teSAM pRthakpratiSThaiH svaiH svaiH RgAdimireva vyapadeza iti na te samudAyazabdavyapadezyAH / [atharvavedasya trayIsArasvam] - yattu vAkyAnnare 'ayyai vidyAyai zukraM, tena brahmatvam' iti : taMtrayaM caturthI SaSThayAH sthAne pryuktaa| zukramiti saarmaacksste| tena trayIvidyAyAH sAreNa . brahmatvaM kriyata ityuktaM bhavati / nama ayyeva ayyAH zukraM bhvti| na cAtyantaM tato'rthAntarameSa / tenedamatharvavedAtmakameva ayyAH zukra iti mnyaamhe| yAtmakasvAditi manyAmahe / tryAtmakatvAditi' zukramiti ca guhyamAhuH / atharvazabdo'pi rahasyavacanaH / 'yazAtharvANaM vaidikasyA iSTayaH' iti / tena trayI-zukrarUpeNAtharvavedena brahmatva mitItthamatharvavedasya na trayI bAhyastham / itthaM sarvazAstrApratyayamekaM karma' ityatra na sarvazabdaH sakocito bhavati // - [bhatharvavedaH brahmavedaH] ata eva brahmavedaH atharvaveda iti pUrvottarabrAhmaNe paThyate 'Rgvedo yajurdhedaH sAmavedo brahmavedaH' (go. nA. 3-2-16) iti / tathA ca kAThakazatAdhyayane brAhmaNe brahmaudane zrUyate 'brahmavAdino vadanti * purodhA auhAlakirAruNimuvAca brahmaNe svA prANAya juSTaM nirvapAmi karavena ' nirvizeSaM na sAmAnyam' iti nyAyena sarvaphalakAmanAyA asaMbhavana tasaraphalakAmanayA pRthak pRthageghAnuSTheyo yAga iti siddhAntitam // * anyepi-agAdayo'pi / RgvevAdAvapi vakSyamANalakSaNakagrAmaNAdivAkyAnAM darzanAditi bhAvaH // na-kha. yato-ka. zukra-sa. Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 atharvavedasya vedatvasamarthanam [myAyamadharI brahmaNe tvA nyAnAya juSTaM nirvapAmi' ityupakramya, 'AtharvaNI vai brahmaNaHsamAno'tharvaNamevaitajjaeM nirvapati catuzzarAvo bhavati catvAro hIme vedAHtAneva bhAginaH karoti mUlaM vai brahmaNo ghedAH vedAnAmetammUlaM yaratvijaH prAznanti tabrahmaudanasya brahmaudanatvam' iti // * tathA sAmavede pRSThayasya caturthe'hanyArbhave pavamAne atharvaNe sAmno gAnaM yat, tabidhAne zrUyate 'caturvidhamAtharvaNaM bhavati catUrAtrasya sUtyai catuSpadAmAnuSTubhA'nuSTubhamevaitadaharyazcaturtha meSajaM vA'tharvaNaM taddhi bhaiSajyameva tatkarotyAtharvaNAni yAgameSajAni' (sA. bA. 5-1) ityatadAlambaneyaM stutiH| ata eva prAguktaM yajJe yadUnaM ca virieMdha yAtayAmaM ca karoti tadatharvaNAM tejasA''pyAyayati' (go. bA. 1-22.) iti / tasmAdAtharvaNa eva brahmeti / etacca zAlAntare vistareNAbhiyuktaH yuktibhirupapAdita miti nehAtyantAya 'pratAyate // AyarvaNaH apariharaNIyatvam]. patna-'nAvaNena pravRapAt' ti, tat kampasUtravAkyatvAta vedavirudamityanAitam / athApi zrautamidaM vAkya, sadA'pi', prakaraNA pItaM cet , tatraiva kacitkarmaNi nivekssyte| pinAramyavAdapakSe'pi pUrvoktavAkyavisadRzArthatvAt atharvavedasya ca 'gya'bApaspena saMparkaparihArAnaItvAt niyataviSaya meSa vyAkhyAsyate // ussvAdayo mantradharmAH, na vedadharmAH. yadapyucyate--' ucakraMcA kriyate uccassAnopAMzu yajuSA.' itivat atharvadharmo'pi na kazcidAnAta iti--tadapyasAram-- bhaMpramoM hyayamupadizyate, na vedadharmaH / mantrabrAhmaNasamudAyasvabhASA *prakaraNAdhItaM--prakaraNavizeSe'dhItam // bhinaarbhyvaad:-saamaanyvaadH| sAmAmmata: kapane'pi viSayAnurodhAt viSayavizeSa niyantamyAmityarthaH / / pratthAmyate. pauna-ka, 'aya-sa. tarapika. artha-. Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .Ahnikam ] atharvaNo vedatve'vapratipatti: 625 hi catvAra ime veda pranyAH / mantrAstu 'vastuno' gadyapadyabhedAt dvividhA ev| gadyayanyo yajurucyate, padyayandhaH Rgiti / gIti nibandhanaM tu bhedAntaraM sAmeti / ata eva jaimininA mantravibhAgaM prastutya-'tepAmRgyatrArthavazena pAvyavasthA' (jai. sU. 2-1-15), 'gIniSu sAmAkhyA' (36), 'zepe yajuzzabdaH (37), ityameva tepAM traividhyanupapAditam / tapAmeya cAyamuccastvAdi dharmaH, na vedazabdavAcyAnAM mantravrAhmaNa samudAyAtmanAM granthAnAm ! atharvavede'. pIyaM trividhaiva mantrajAtiriti tatrAtIdaM dharmajAtamupadiSTa bhavati / 'mantravibhAgakRta evAyaM trayIpadeza iti / 'atazca' 'saipAtrayI vidyA tapati' ityAdyapi na virotsyate / evaM RgyajussAmasamudAyAtmakamantropabandhAt traya pntrgtshcaaryvedH| pRthagvyavasthitagrantha. sandarbha svabhAvatvAcca bhinnaH sa iti siddham // . [atharvaNaH RgvedatvapakSaH] ___ anye punaH-RkpracuratvAt , praviralayajurvAzyatvAt , agIyamAnasAmamantratAvazAcca Rgvedmevaathrvvedmaacksste| agmapi pakSo'stu, *na kshcidvirodhH|| [atharvaNaH vedasvena pya mhAre vipratipattyabhAva ] yatyunabhidhIyate-veda zabdaH trayANAmeva vAcakaH, na caturthasyeti-so'yamatyutkaTo dvepaH / vRddhavyavahAro hyatra pramANam / 'vedo'yam', 'brAhmaNo'yam ' iti tatra tatra vedazade uccArite cattAro'pi prtiiynte| ve mayA'dhItaH' iti vAntaM pRcchanti vyavahartAraH 'kanamastvA'dhIto vedaH' iti / sa Aha 'atharvavedaH' iti / na tamevamAkSipanti 'nAso' vedaH, yastvayA paThataH' iti / sopapado'tharvavede vedazabda iti cet, vedAntareyapi tulyametat 'RgvedaH, yajurvedaH, sAmavedaH' iti| nirupapado'pi tepu vedazandaH, * na kazcidvirodhaH, prAmANye vedarave ceti zeSaH // 1 te-kha. didhaiva-kha. rAdi-kha. ca-kha. dha bhAva-kha. 'nAnAsau-ka. NYAYAMANJARI Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 atharvavedasya vedatvasamarthanama nyAyamaJjarI prayujyata iti cet , taditaratrApi samAna mityuktam / caturvedAdhyAyI bharadvAja iti ca *prsiddhmNv| 'sarvathA' tu sopapada evAyurvedAdiSu ghedazabda iti na tattulyakakSyatA'dhikSepakSetratAmatharvavedo netvyH|| brahmayajJe atharvavedaviniyogaH sarvasammata:] brahmayajJavidhizca zrautaH caturvapyaviziSTa ityuktam / 'smArto'pi tathAvidha evaasti| yathA''ha yAjJavalkyaH (yA.sma 1-44)-. 'medasA tarpayeddevAn atharvAGgirasaH paThan / pitR'zca madhusarpil anvahaM zaktito dvijaH' iti| sAMpradAyikamadhyApanAdhyayanAdi sarvamabhinnamevetyalaM prasaGgena // tena pramANatAyAM, vedasvAdhyAyazabdavAcyatve, puruSArthasAdhanavidhAvapi catvAra: samA vedAH / / [atharvavedasyaivetaravedApekSayA.zreSTyam ] yadi punaH auittarAdharyeNa vinA na parituSyate, tat atharvaveda eva prathamaH, tataH paramasya maMtrasya brahmaNaH prnnvsyaabhivykteH| tathA ca zrutiH -'brahma ha vA idamagra AsIt' (go. brA. 1-1) ityupakramya, 'AtharvaNaM vedamabhyazrAmyadabhyatapat samatapattasmAcchAntAt 'taptAt santaptAt' omiti mana evordhvamakSaramudakrAmat' (go. brA. 1-5) ityAdi / tathA mahAvyAhRtInAM zAkhAntaraprasiddhAnAM, aprasiddhAnAM ca bRhadityAdInAM tata evotthAnam // [atharvavedAdhyayanasya pratyakopanayanAdhikArikatvam ] atharvavedakRtopanayanasaMskArasya vedAntarAdhyayanamaviruddham / anyavedopanIyamAnasya tu nAtharvaNopanayanasaMskAramaprApitasyAtharva * prsiddhmeveti| taittarIyakAThakAnte ayamarthaH spssttH|| + auttarAdharyeNaM-uccanIcabhAvena // * anyvedeti| etenetaravedApekSayAthavevedasyaiva zreSThayamuktaM bhavatItyarthaH / / 1 sarvadA-ka. smAte-ka. 3 diyajanAdi-kha. santaptAt-kha. Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] atharvavedasyetaravedebhyaH zreSThayam 627 vedaadhyyne'dhikaarH| taduktam 'bhRgvagirovidA saMskRto'nyAn vedAnadhIyIta, nAnyatra saMskRto bhRgvaGgiraso'dhIyIta '(go. bA. 1-29) iti / trayyekazaraNairapi tadavazyAzrayaNIyaM atharvavedavihitaM svakarmabhraMze prAyazcittamAcaradbhirityatharvaveda eva jyAyAn // aitharvaNo vedatve smRtayo na pratikUlAH) yatta mAnavaM vAkyamudAhRtaM patriMzadAbdikaM, tata trivedAdhyayanaviSayaM vaikalpikam / 'vedAnadhItya vedau vA vedaM vA'pi yathAkramam' (manusmR. 3-2) iti ekasmin vede dvAdazavarSANi vratam , dvayoH caturviMzatiH, trayANAM SaTtriMzaditi / yastu caturo vedAnadhIte, tasya 'aSTacatvAriMzadvarSe vedabrahmacaryamupAsIta' iti smRtyantaramasti, na ca tadA dRtm| tatra trivedAdhyAyinAmeva prativarSe SoDazavarSANi vrataM carediti vyAkhyAnamasaGgatam, upakramavirodhAt , anupyogaacc| tena vedAntarAdhyayanakRta evAyaM vikalpavidhiH, . na dvAdazaSoDazavarSApekSa ityanAdaro'pyasyAM smRtau 'kRSNakezo'gnInAdadhIta' iti zrutivirodhakRtaH, nAtharvavedAdhyayana niSedhagarbha iti // traivedikabahmacaryasmRtirapi ceyaM atharvavedAdhyayanaparyudAsameva viSayIkaroti, na ca vedAntarAdhyayananiSedhamiti atrApi na vizeSaheturasti / triSu vedezvidaM vratam , na punareSveva triSviti niyAmakaM vcnmsti|| [atharvavidaH zrAddhabhojane'dhikAraH astyeva] yadapi zrAddhaprakaraNe 'yatnena bhojayet' iti 'trivedI pAragaparikIrtana (pu. 615) tat vedapAragam' iti, 'zAkhAntagam' iti, samAptigam' iti vizeSaNapadaparyAlocanayA RgvedAyekadezAdhyAyinAmanadhikArameva zrAddhe sUcayati / atharvaNastu atharvaziro*'dhyayanamAtralabdhapatipAvanabhAvasyaikadezapAThino'pi tatrAdhikAra upapadyate / * adhyynmaatreti| adhyayanaikadezetyarthaH // 1 triveda-kha. 10* Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 atharvavedasya vedatvasamarthanam myAyamajarI darzitaM caayshirodhyynmaatraaripddpaavntvm| patipAvanazca thAddhabhojane'nadhikRta iti vipratiSiddham // [itaravedekadezAdhyAyinaH zrAddhabhojane'nadhikAraH] yastu 'jyeSTha sAmagastrimadhustrisuparNikaH' iti vedAntaraikadezAdhyAyinAmagi zrAddhabhojanAbhyanujJAnaM tat anukalpa rUpamiva bhAti, * prathamakalpena samagra vedAdhyayanopadezAditi / tasmAt nAtha niSe. dhAryametadvAkyaniti // [atharvaprAmANye kumAriloktaM na hRdayaGgamam ] ___ tadevama sthate yat vArSika kAreNa bhayAdiva, dvepAdiva, mohAdiya. sAnukammamiva vA idamucyate 'yade yajJopogityam' ityAdi (pu. 615)tadahRdayaGgamana -atharvavede pUrvottaravrAhmaNe visparSa iTipazvAhAhInasatrANAmupadezAt / vedAntareSu taccodanAbhAghAt kimatharvavede ta dupadezeneti cet-subhApita midana evamapi hi cakuM zakyaM-atharvavede taccodanAyA darzanAt kiM vedAntareSu tadupadezana ? iti // na ca jAne kasyaipa paryanuyogaH? kiM nityasya vedasya ? kiMvA tattaNe turIzvarasya? iti / dvAyapi tAvAnuyojyAyityuktam / arthAntaraza ntipuSTayabhicArAdi vedAntareSyapi na na dRzyate / zyano hi sAmaveda utpanna ; adbhuta zAntyAdayazca yajurveda iti tadapi samAnam // [eka brahmAzritatvaM AtharvaNArmaNAmiti na kSodakSamam ] ekavayigAzritA ityetadapi na stym| yata evaM titra pacyate-Dhe yajJavRtI bhavataH caihArikI ca paakyjnyvRttishcti| tatra dhaihArikI nAma anekaliMgAzritAnAM eka kriyANAmupadezaH shrutii| ekabrahmaliMgAzritAstu zAntyAdikriyAH smRtAvitya bhUmijJAktireSA // * prathamakalpaH-mukhyakalpaH // + pUrvottarabrAhmaNe-gopathasya pUrvagrAhmage uttarabrAhmage ca / titr--athrvvede|| Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtikam 4 AgamaprAmANyApA 629 [vedacatuSTaye'pi vaidikAnAmabhimAnaH sama na:] trayyeva AtmIyagocaretyatadapi paramamAdhyasthyam / na hyAtmIyaH parakIyo vA kazcidasti dArthaH, sarvazAkhApratyayatvAdekasya kamaNaH / tasmAt samAnayogakSematvAt sarvavedAnAM ekasya tataH pRthakaraNaM vadanindAprAyazcittanirbhayadhiyAmeva cetasi parisphurati, na sAdhUnA. mityuparamyate // . [atharvavedaprAmANyopasaMhAra:] .iti tulyprbhaavrddhivrdhmaanocitmtvaaH| vividhAbhimatasphItaphalasaMpAdanodyatAH // 74 / / catvAro'pi parAkSepaparihArasthirasthitim / bhajanti dedAH prAmANyalakSmI hari bhujA iva / / 75 / / caturaskandhopetaH prathitapRthagaravayavaiH kRtAnyonyazlapaiH upacitavapuH veda vittpii'| pratiskandhaM zAkhAphala kusumasandarbhasubhagAH . prakAzante tasya dvijmukhnipiitottmrsaaH| 76 // [bhAgamapAmANyAkSevikalpaH] Aha-kimetaditthaM prAmANyaM vedAnAmeva sAdhyate / 'utAMgamAntarANAM vA sarveSAmiyamaya dik // 7 // kicAtaH? __ Aye pakSe repovaM bruvANeSu kimunaram ? uttaratra tu mithyA syuH sarve'nyonyavirodhinaH / / 78 // ... * haribhujA iva-irahi catvAro bhunH|| * +dvijA:-bra jhaNAH, pakSiNazca // dika vA--- ityanvayaH / / rupareSu-vedabAhyeSu / / [[anyonyeti / yadyapi vaidipvapyAgameSu parasparavirodhaH pratIyata iva parantu nAsti vAstaviko virodha ityAzayaH // viTapa:-kha. tantrA -kha. Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 AgamaprAmANyanirUpaNam [nyAyamaJjarI [bhAgamadvaividhyam ] kAni punarAgamAntarANi cetasi vidhAyaivaM vatsaH pRcchati ? purANetihAsadharmazAstrANi vA? zaivapAzupatapaJcarAtrabAddhArhataprabhRtIni vA? _ manvAdyAgamAnAM vedamUlatvAt prAmANyam ] tatra zaivAdIni taavnniruupyissyaamH| manvAdipraNItAni dharmazAstrANi vedavat tadarthAnupraviSTaviziSTakarmopadezIni pramANameva / kasteSu vicAraH ? teSAM tu pramANatvaM vedamUlatvanaiva kecidaacksste|| tathA hi--na tAvanmanvAdidezanAH bhrAntimUlAH saMbhAvyante, baadhkaabhaavaat| adyayAvadaparimlAnAdaraiH vedavidbhiH tadarthAnuSThAnAt // nApyanubhavamUlAH*, pratyakSasya trikAlAnavacchinnakAryarUpadharmaparicchedadazAsAmarthyAsaMbhavAt // . na ca puruSAntaropadezamUlAH, puruSAntarasyApi tadavagame pramANAbhAvAt / bhAve vA manunA kimaparAddham ? asati hi mUlapramANe puruSavacanaparaMparAyAmeva kalpyamAnAyAM andhaparaMparAsmaraNatulyatvaM durnivAram // na ca vipralambhakA eva bhavanto manvAdayaH evamupadizeyuriti yuktA kalpanA ; bAdhakAbhAvAt , saadhujnprigrhaacctyuktm|| tasmAt pArizeSyAt vedAkhyakAraNamUlA eva bhavitumarhanti manvAdidezanAH, taddhayanuguNaM samartha ca kaarnnmiti| tadAha bhaTTaH (taM. vA. 1-3-2) bhrAnteranubhavAdvA'pi puNvaakyaadviprlNbhkaat| dRSTAnuguNyasAmarthyAt codanaiva laghIyasI' iti // * anubhavamUlAH ityAdau saMbhAvyante' itysyaanuvRttiH|| | bhrAntarityAdi / smRtInAM darzanAnuguNyameva yataH sAmarthya, tata: smRtimUle kiJcitkalpanIye sAdhakAbhAvAt bhrAnteH, pratyakSasya ca dharmAgrAhakatvAt pauruSeyavAkyasyAvizvasanIyatvAta, vipralaMbhamUlakatve'pi pramANAbhAvAt eteSAM caturNAmapi aSTakAdismRtimUlatvAsaMbhave codanAmUlakatvameva vaktavyamityarthaH // Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ahnikam 4) AgamaprAmANye pakSabhedAH . 631 [manvAdyAgamAnAM vedamUlakatve pakSabhedAH] tatra kecit paridRzyamAnamantrArthavAdabalonItavidhimUlatvaM manyante / anye viprakIrNazAkhAmUlatvam / apare punaH utsannazAkhAmUlatvamiti // __ anena ca vizeSavivaraNena na naH pryojnm| sarvathA yathopapatti veda eva tatra mUlaM prakalpyatAm , na mUlAntaram , aprmaannktvaat| vedamUlatvapakSe'pi ceyamakhilajagadviditA * smRtisamAkhyA'nugRhItA bhaviSyati / pratyakSamUlatve hi vedavadatrApi kaH smRtizabdArthaH ? . [zrutismRtivirodhe zruteH prAbalyam ] kiJca vedamUlatve sati smRteH zrutivirodhe sati tadatulyakakSyatvAt bAdhyatvaM. suvacaM bhavati / klapta mekatra mUlaM , itaratra kalpyam / yAvadeva bhavAn smRteH zrutiM kalpayituM vyavasyati, tAvadetadvirodhinI pratyakSazrutA zrutiravatarati hRdayapathamiti kathaM tadA mUlakalpanAyai smRtiH prabhavet / tadAha (taM. vA. 3-3-3) 'so'yamAbhANako loke yadazvena hRtaM 'puraa'| tatpazcAt gardabhaH prAptuM kenopAyena zaknuyAt ? ' iti // [zrutismRtyoH sAmyamiti pakSAntaram ] __ apara Aha-vikalpa evAtra yuktH| kila dvividho vedaHzrUyamANaH, anumIyamAnazca / zrUyamANazca shrutirityucyte| anumIyamAnazca smRtiriti / dvAvapi cetAvanAdI iti kiM kena - - *smRtisamAkhyeti / tathA ca vedAH anubhavamUlAH, smRtayastu vedamUlAH iti bhAvaH // +ektr-vede|| 1 itaratra-manvAdismRtau / / 1pura:-ka. Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 633 AgamaprAmANyanirUraNama nyAyamaJjarI vAdhyate ? vyaktAvyakto hi veda evaaso| ata eva na *mantrArthavAdAdimUlakatvakalAnaM yuktam, smaryamAgamya vedasyAnAditvAt // _ [manvAdismRti bAhyasmRtyorkelakSaNyam ] nanu ! evaM vedamUlatvena prAmANye varNyamAne yAhyasmRtInAmapi prAmANyaM vadantaH 'pravAdukAH' kathaM prativaktavyAH? ucyate--pratyuktA pava te tpsvinH| uktaM hi bhagavatA jaimininA-'api vA kartRsAmAnyAt pramANa manumAnaM syAt ' (jai. sU. 1-3-2) iti // kartRsAmAnyAditi ko'rthaH ? ekAdhikAgavagamAditi / ya eva vedArthAnuSThAne'dhikRtAH kartAraH, ta eva smRtyrthaanusstthaane| Aca manA dasmArtapadArthasaMbalitatayaiva vedistaraNAdivaidikapadArthaprayogadarzanAta / na tvamekAdhikAgavagamo bAhyasmRtiSu vidyate / tastrAt manvAdisvRtaya para pramAgaM, na bAhyasmRtayaH / / [siddhAnte tu manvAdismRtInAM pratyakSamUlakatvAdeva prAmANyam] nanu ! manvAdismRtayo'pi veda mUlatvAt pramANa, nAnyata iti -~~-atrocyate-tadetadvAdamUlatayA prAmANyaM yogipratyakSa dharmagrAhakamamRdhamANAH kilAcakSate bhvntH| etacca na yuktam - yA hi bhagavAnIzvaraH sarvamya kartA, sarvamyezitA, sarvadI, sarvAnukampIca vaMdAnAM praNetA samarthitaH, tathA yogipatyamapi dharmagrahaNe nipuNamasmadAdipratyakSavilakSaNa pratyakSalakSaNe (pu-268) . samarthitameva / tasmAt tanmUlA eva manvAdidezanAH bhavantu // . *mantrArthavAdAdi ityAdeH, manvAdismRtInAmiti zeSaH / / +anumAna-anumitA shrutiH| saMba smRH mUlaM pramAgamityarthaH // na tyamityAdi / tathA ca AcamanAdismAtakarmaNAM, vedistaraNAdizraunakarmaNAM ca paraspara saMbalanadarzanAt vaidikamanvAdiviracitatvameva bAhyasmRtyapekSayA valakSaNyaM paryAptamityarthaH / / vedmuultyaaditi| tathA ca teSAM dharme prAmANyavarNanamupahAsya ityaashyH|| prAvAdukA:-kha. nanmeva-ka. Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAdikam 4] ghedAgamayovailkSaNyan C33 [dharmasyApi pratyakSaravasaMbhava:] yatu * trikAlAnavacchinnaH kathaM pratyakSagamyo dharmaH syAditi (pu. 630) codanava tatra pramANamucyate-prativihitaM tat Izvara prtyksssmrthnen| sAdhyasAdhanasambandhasya svargAgnahotrAdigatasya yathA grAhakamIzvarapratyakSaM', evaM aSTamAdigatasya tasya grAhakaM mantrAdipratyakSaM bhaviSyatIti kimatra trikAlAnavacchedena, avacchedana vA kRtyam ? __ [vedAnAM smRtInAM ca vailakSaNyam ] 'yadyevaM aprakAdikarmaNAM dharmanya grahaNAt' asarvajJa IzvaraH syaat| zAnyA vA'nupadizan akAruNiko bhaveta-nera doSaHsarva jAnAtyeva . bhagavAn / kizcit svayamupadizani, kiJcit pararanupadezayI te hi syAnugrAhyA bhgvtH| teNaM ca tadanu. grahakRtava tthaavidhjnyaanpraaptiH| manyAdInAM pratyakSo dharma iti vede'pi piThyate // [zrutismRtyoH pratyakSa cUlakarayAvizeSAt na kutrApi tayobAdhya bAdhakabhAvaH] nanu ! evaM pratyakSamUlatvAvizegat zrutismRtyorvirodhe vikalAH prAmoti, bRhadrathantaravidhyoriva ; na bAdhyavAdhakabhAvaH / na hIzvara . *trikaaletyaadi| vartamAnakaviSayaM pratyakSaM trikAlAnavacchinnaM dharma kathaM gRhNIyAdisyarthaH // ___ + kimtreti| trikAlAvacchedAnavacchedAdikaM na pratyakSatve pratibandha prayojaka vA / / paThyata iti / 'yabai kiJca manuravadana tadbheSajam ' (te.saM. 2-2-10) iti shrutiH| manUktatvenaiva tadvacanasya prAmANyamucyate, na svnyaapekssyetyaashyH|| bRhditi| 'vRdvA sAma, rathantaraM vA sAma bhavati' ( ? ) ityatra vikalA pratipAditaH // pratyakSaM yathA'gnihotrAdedharmasvasya grAhaka-kha. yAge-kha. 'pAhatvAva-kha. Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 AgamaprAmANyanirUpaNam pratyakSasya yogipratyakSasya ca prAmANye kazvidvizeSaH / hAryakRtastu bhaviSyati / kiM tena ? ucyate - bhavatu vikalpaH / ko doSaH ? vedamUlatvavAdibhirapi kazcidvikalpo vyAkhyAta eva / viSayavibhAgena vA vikalpo vyAkhyAsyate / na ca zrutismRtivirodhodAharaNaM kiJcidastIti svAdhyAyAbhiyuktAH / tasmAdAptapratyakSamUlatvena vedAnAmiva dharmazAstrANAmapi prAmANyam // [ itihAsapurANAnAmapi sAkSAdeva prAmANyopapAdanam ] etena itihAsapurANaprAmANyamapi nirNItaM veditavyam / itihAsapurANaM hi paJcamaM' vedamAhuH / uktaM ca- (ma. bhA. A. 1 - 265) 'itihAsapurANAbhyAM vedaM samupabRMhayet / bibhetyalpazrutAdvedaH mAmayaM pratariSyati' iti // [sarvasmRtInAM vedamUlakatvenaiva prAmANyamiti pakSaH ] athavA kimasmAkaM durabhinivezena ? vedamUlatvAt smRtInAM, smRtivat purANAnAmapi bhavatu 'prAmANyam / prAmANye tAvadavivAdaH / sadAcArasyApyanupanibaddhasya vedamUlatvAdeva bhavatu prAmANyam ' // Bu [ vidyAsthAneSu SaNNAM prAdhAnyaM itareSAmaGgatvam | sarvathA tAvat vedAzcatvAraH, purANaM, smRtiriti SaDimAni vidyAsthAnAni sAkSAtpuruSArtha sAdhanopa dezIni pUrvoktarItyA pramANam' / vyAkaraNAdIni tu SaDaGgAni aGgatvenaiva tadupayogIni yoginAM tu AhArya - tapaHprabhAva saMpAdyam // [ nyAyamaJjarI * naisargikA * naisargiketi / vizeSa ityanuvartate / IzvarapratyakSa naisargikam, + vyAkhyAta eveti / tantravArtike 'vaiSTutaM vai vAsaH' iti zAkhyAya nibrAhmaNodAharaNapUrvakaM ' tatazca zrutimUlatvAt bAdhyodAharaNaM na tat / vikalpa eva hi nyAyyastulyakakSyapramANataH' (taM. vA. 1-2-4) ityuktam // 1 hi paJcamaM kha 2 1 anupanibaddhasya - smRtirUpanibandhAviSayasya - tadviSayaka smRti rahitasya // 4 dezIni - kha. prAmANyam - kha. 3 'sAkSAtkRta puruSArtha-ka. Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' Ahnikam 4] Agamadvaividhyam 635 na sAkSAddharmopadezIni / kalpasUtreSvapi vikSiptakarmakramaniyamasaMgrahamAtram , naapuurvopdeshH| mImAMsA vedavAkyavicArAtmikA / vedaprAmANyanizcayahetuzca nyAyavistara ityAmukha evoktam (pu. 7-10) / tadimAni caturdazavidyAsthAnAni pramANam / . kAnicit sAkSAdupadezIni, kAnicit tadupayogInIti siddham // [Agamadvaividhyam] yAni punarAgamAntarANi paridRzyante, tAnyapi dvividhAnikAnicit sarvAtmanA vedavirodhenaiva pravartante, bauddhaadivt| kAnicit tadavirodhenaiva kalpitavratAntaropadezIni, zaivAdivat // [zaivAgamAnAM prAmANyam ] tatra zaivAgamAnAM tAvat prAmANyaM brUmahe; tadupajanitAyAH pratIteH sandeha-bAdhakAraNa-kAluSyakalApasyAnupalambhAt / Izvarakartatvasya tatrApi smRtyanumAnAbhyAM siddhatvAt / mUlAntarasya lobhamohAdeH kalpayitumazakyatvAt / na hi tatra idaMprathamatA smayate / vedavadekadezasaMvAdAzca bhUmnA dRzyanta iti kuto mUlAntarakalpanAvakAzaH / zaivAgamA api vaidikadharmapratipAdakA eva] na ca vedapratipakSatayA teSAmavasthAnam ; vedaprasiddhacAturvarNyAdidhyavahArAparityAgAt // manvAdicodanAnyAya: sa yadyapi na vidyate / zevAgame tathA'pyasya 'na na yuktA'pramANatA // 79 // * pUrva (pu. 630) manvAdismRtInAmAgamatvena nirdezAt AgamAntarANIti // + idaM prthmteti| anAdiparaMparAprAptAH te bhAgamA ityarthaH / / nanu manvAdyaktazaucAcamanAdInAM vaidikadharmaiH saMvalanadarzanAt , AgamoktadharmeSu trayIbAhyAnAmapyadhikArAt aprAmANyameva zaivapAJcarAtrAdyAgamAnAM iti zaMkAyAM (taM. vA. 1-3-4) Aha-manvAdIti // nanu-kha. Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 AgamatrAmANyanirUpaNama [nyAyamaJjarI sapanapadAmarthAH niHzreyasapadaspRzaH / vivicyamAnA dRzyante te hi tatra pade pade // 80 / / ye ca vedavidAmanapAH kRssnndvaipaaynaadyH|prmaannmnumnynte 'te'rizaivAdidarzanam' // 81 // [paJcarAtraprAmANyam] piJcagave'pi tenaiva prAmANyamupavarNitam aprAmANyanimittaM hi nAsti tatrApi kiJcana // 82 // tatra ca bhagavAn viSNuH praNetA kthyte| sa cezvara eva // [zaivavaiSNava kalahasya nirmUlatvam ] ekasya kasyacidazeSajagatyasU ne__ hetoranAdipuruSasya mhaayibhuuteH|| sRSTisthitipralayakAryavibhAgayogAt / brahmati viSNuriti rudra iti pratItiH // 83 / / zaivapaJcarAtroktadharmANAM vaidikam ] ghede ca pade pade 'eka eva rudro'vatasthe na dvitIyaH' (atha. 3), 'idaM viSNurvicakrame' (tai.saM. 1-2-13, R.saM. 1-22-7) iti rudro viSNuzca ptthyt| tadyogAzca tadArAdhanopAyA vede'pi coditA ev| zaivapaJcAyostu tadyogA evA nythopdishynte| na caipa *ta'pIti / 'sAMsyaM yogaH paJcarAtraM vedA: pAzupataM tthaa| AtmapramANAnyetAni na hantavyAni hetubhiH' (ma. bhA. zA. 350-63) // paJcarAtra iti / vaikhAnasAgame vivAdAbhAvAdakathanam / vyAsasUtre'pi hi tarkapAde pAzupatapaJcarAtrasparze'pi na vaikhAnasasparza ityavadheyam // 'sRSTisthityantakaraNI brahmaviSNuzivAtmikAm / sa saMjJAM yAti bhagavAn eka eva janArdanaH' (vi.pu. 1-2-66) ityAdyapyatra draSTavyam // $ 'tadyogAH' ityasyaiva vivaraNa-tadArAdhanopAyA iti // || anyathA-prakArAntareNa / mAhuzca zaMkarabhagavatpAdA bhapi darzanAva-ka. Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 637 Ahnikam 4] bauddhApAgamAnAmapi prAmANyam eva vedavirodha ; vaika yAtvAdugayAnAm / ataH AptapraNItatvAt , .vedAviruddhatvAcana tayoraprAmANyam // _ [baudvAgamAnAmaprAmANyam ] ye tu saugata saMsAramocakAgamAH pApakAcAropadezinaH, kasteSu prAmANyamAryo'numodate ? buddhazAstraM hi visraSTA dRzyate vedvaahytaa| *jAtidharmocitAcAraparihArAvadhAraNAt // 84 // saMsAramocakAH pApA: prANi hiNsaapraaynnaaH| mohapravRttA eveti na pramANaM tadAgamaH // 85 // niSiddha levanaprAyaM yatra karmopadizyate / prAmANya kathane tasya kasya jihvA pravartate ? // 86 // tito yadya pasiddhiH syAt kadAcit kasyacit kvacit / brahmahatyArjitagrAmyabhogavannarakAya sA // 87 // niSiddhAcaraNopAttaM duSkRtaM kena zAmyati ? ataH kAlAntareNApi narake patanaM punH|| 88 // [bauddhayaidikAgamayoalakSaNyam] yattvatra coritam (pu. 629)--pareSu pUrvoktakrameNa buddhAdyAptakalAnAM. kurvatsu kiM tividheyamiti-tatrocyate---mahAjanaprasiddhayanugrahe hi sati suvacamAptoktatvaM bhavati, nAnyathA // . [vaidivAgamAnAM mahAjanaparigrahAt prAmANyam ] mahAjanazca vedAnAM, vedArthAnugAminAM ca puNadharmazAstrANAM, vedAvirodhinAM ca kepAMcidAgamAnAM prAmANyamanumanyate; na veda'bhabhigamanopAdAnejyAsvAdhyAyayogarUpapaJcakarmaNAM IzvarArAdhanarUparavaM zrautasvaM ca' (zaM. bhA. 2-2-42) / * vedabAhyatvamevopapAdayati-jAtItyAdi / tataH-bauddhAdyAgamoktamArgAnuSThAnAt / zrUyante ca bauddhAItAdiSu bahuvidhasiddhimantaH // ........ .. Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aha 638 AgamaprAmANyanirUpaNam [nyAyamaarI viruddhAnAM bauddhAdyAgamAnAmiti kutasteSAmAptapraNItatvam ? mUlAntaraM hi tatra suvacaM ajJAnalobhAdi --- ityevamabhidhAya vedaspardhino bauddhAdayaH niSeddhavyAH // ___ ko'yaM mahAjano nAma ?] ko'yaM mahAjano nAma ? kimAkAraH? kimAspadaH ? kiMsaMkhyaH? kiMsamAcAraH? iti vyAkhyAtumarhasi // 89 // api ca bauddhAdayo buddhAdInAtAn svAgamaprAmANyasiddhaye vadanti te mahAjanamapi nijam / tatsiddhaye 'vandakAdikaM vadeyureva / kastatra pratIkAraH ? ucyate-cAturvarNya, cAturAzramyaM ca yadetadAryadezaprasiddhaM, sa mahAjana ucyate / AkArastu tasya kIdRzaM pANipAdam ? kIdRzaM zirogrIvaM vA? kiyatI tasya saMkhyA ? iti puruSalakSaNAdIni gaNayituM na jAnImaH // . cAturvarNyacAturAzramyarUpazcaiSa mahAjanaH veda patha pravRttaH AgamAntaravAdimirapratyAkhyeya ev| tathA caite bauddhAdayo'pidurAtmAnaH vedaprAmANyaniyamitA eva caNDAlAdisparza pariharanti / niraste hi jAtivAdAvalepe kaH caNDAlAdisparza doSaH ? ye'pi anye kecit azucibhakSaNAgamyAgamanAdinirvikalpadIkSAprakAramakAryamanutiSThanti, te'pi cAturvarNyamahAjanabhItAH 'tatkarma rahasi kurvanti, na prakAzam / nirvizaGke hi tacchAstrapratyaye kimiti cauryavat tadAnuSThAnam ? ata eva na nijo mahAjanaH *nija miti / vadantItyanukarSaH // vindakAdi-'vandA vRkSAdinI 'ityamaraH / svArtha kutsAyAM vA kan / . vRkSopari yadRcchayA jAta: vRkSaH / prakSiptavacanAdItyarthaH / athavA vndkaa-bhikssukii| tAdRzaM janaM svAgamaprAmANyasiddhaye mahAjanaM vadeyurevetyarthaH // 1 AgamAntaretyAdi / vaidikairuktAneva dharmAn prakArAntareNa te'pyaGgIkurvantyevetyarthaH // 1 vRndAdikaM-kha. prathama-kha. ka-kha. +taM taM-kha. Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] vaidika-bauddhAgamayovelakSaNyam 639. utthApayituM zakyate 'vandakAdiH', kiM tvayameva *cAturvarNyAdimahAjanaH / sa caiSa mahAjanaH vedaviruddhamAgamaM pariharatyeva, naanumodte|| saMsAramocakaM spRSTA ziSTAH snAnti svaassH| bauddhairapi sahaiteSAM vyavahAro na kazcana // 10 // vedadharmAnuvartI ca prAyeNa sakalo jnH| vedabAhyastu yaH kazcit Agamo vaJcanaiva sA // 91 // (veda bAhyA api vaidikAbhAsA eva] IdRzazcArya ananyasAmAnyavibhavo mahAbhAgo vedanAmA grantharAziH, yadanye bAhyAgamavAdina evameva sprdhnte| te hi svAgamaprAmANyamabhivadantaH, vedriityaa'bhiddhti| vede yathAtathA praveSTamI hnte|| . . ___ vaidikAnarthAn antarA'ntarA svAgameSu nibdhnnti| vedasparza pUtAmivAtmAnaM mnynte| teSAmapyantahRdaye jvalatyeva vedpraamaannym| aMta evaM vidhAyA mahAjanaprasiddhaH AgamAntareSvadarzanAt na teSAmAptapraNItatvam // __ [mahAjanaparigrahAdvedaprAmANye'pi nyAyazAstrasyAvazyakatA] Aha1. mahAjanaprasiddhayaiva vedaprAmANya nizcayAt / kimarthaH kaNThazoSo'yaM iyAnAryeNa saMzritaH ? // 92 // vedaprAmANyasiddhayarthaM hi idaM zAstramArabdhamiti giiyte| vedaprAmANyasya ca mahAjana prasiddhayaiva' siddhatvAt kiM zAstreNa ? * alaM kSudracothairIdRzaiH ! * cAturvarNyati / tathA ca varNAzramadharmaniSThA eva mahAjanA iti nizcitam // aiyaM kaNThazoSaH--etAvatA vedaprAmANyasthApanArtha kRtaH zramaH // vRndakAdi:-kha. jvalatIva-kha, 3 siddhayaiva-kha. Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 bAgamaprAmANyanirUraNama (myAdamadharI mahAjana'prasiddhiM hi *kecidviplvymtypi| atastadupaghAtAya zAstramantraM prayujyate // 93 // tasmAt pUrvoktAnAmeva prAmANyamAgamAnAM, na vedazAhyAnAmiti sthitam // [parvAgamaprAmANyapakSaH] anye sarvAgamAnAM tu prAmANya prtipedire| sarvatra viAdhasandeharahitapratyayodayAt // 94 // savatra vedayat kartuH Aptasya priklpnaa|| hArtheSvekadezeSu prAyaH saMvAdadarzanAt / / 9 / / AgamAno na paraspara virodha:] yatpunaratroktam-sarva evAgamAH parasparaviruddhArthI padezi svAdapramANaM syuriti-tatrocyate -AptapraNItatvena tulyakakSyatyAt anyatamadaurbalyanimittAnupalambhAcca na kazcidAgamaH kiJcit vaadht| virodhamAtraM tvakiJcitkAra ! , pramANatvAnimateSu vedavAkye vApi parasparavirodhadarzanAt / puruSazIrSasparzanasugamahagavAlambhAdicodanAsu vacanAntaraviruddhamarthajAtamuraviSTameva / / [adhikAribhedana sarvAgamAnAM yathAkathaJcit zreyassAdhanatvam kizcAmAnAM virodho'pi nAtIya vidyate, 'pramANe puruSArthe vA sarvepAmavivAdAt // nAnAvidharAgapamArgabhedaiH Adizya pAnA bhvo'bhyupaayaaH| ekatra te zreyasi saMpata nta sinyaupravAhAiva jAhnavIyAH // 16 // * kecit -mandamatayaH. haitukA yaa|| javAdhetyAdi --- sattadadhikAriNAmiti shessH| dRzyante hi bauddhajaineSvapi vicitrasiddhimantaH purussaaH|| / prasiddha-kha. padeza-kha. pramANAnA-kha. Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva mAnAmadhikArimedena prAmANyam [ upAyopeviSaye sarvAgamAnAmaikakaNThyan ] tathA hyapavarga upetaH sarvazAstreSu 'nirdizyate / tadupAyaH sarvatra jJAnamupadizyate' / jJAnaviSaye tu vivadante / tatrApi prAyazaH AtmaviSayatAyAM bahUnAmavipratipattiH // mahnikam 4] 1 prakRtipuruSa vivekajJAnapakSe tu prakRtervivikkatayA puruSa eva jJeyaH // nairAtmyava dinastu * Atma zaithilyajananAya ' tathopadizanti ' svacchaM tu jJAnatattvaM yariSyate; tat svAtantryAt anAzritatvAt AtmakalAmeva / kUTasthanityatve pravAhanityatve ca vizeSaH // [form anaikakaSayaM na doSAya ] evaM pradhAnayostAvat upAyopeyayoga vivAdaH / kriyA tu vicitrA pratyAgamaM bhavatu nAma / bhasmajaTAparigraho vA daNDakamaNDalugrahaNa vA, raktapaTadhAraNaM vA, digambaratA vA'valambyatAma ! ko'tra virodhaH ? vede'pi kimalpIyAMsaH pRthagitikartavyatA kala. pakhacitAH svargepAyAccoditAH ? tasmAt parasparavirodhe'pi na prAmANyavirodhaH // [ bhAgamapravaktAM sarvajJatvaM samAnam ] atazca yaducyate- 611 'kapilo yadi sarvajJaH sugato neti kA pramA? bhAvapi sarvajJau matabhedastayoH katham ?" iti tadapAstaM bhavati - pradhAne sati bhedAbhAvAt / kaviya * Atmazaithilyeti-ahaMkArAdikaluSitasyAtmanaH zamilyaM ahaMkArapranthivizleSaNam // 1 kUTasthetyAdi / kUTasthanityaH - svataH svarUpata evaM ekarUpa: nAmA vaidikAnAm / bauddhAdInAM tu kSaNikatvAdAtmanaH pravAhata: nitya bAramA | zUnya dinAntvanirvacanIya eveti na carcAviSaya AtmA // 1 ' nirdizyate - kha. KYATAMANJARI 'azinti Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 AgamaprAmANyanirUpaNam |nyAyamabharI tadbhAye praamaacyaavirodhaat| na ca *'hRdayakrozana hetukarmopadezAt AgamAntarANAmaprAmANyam ; tasyAmAmANyatAyAM aprayojakatvAt // vicikitsA hi nRziraHkapAlAdyazaneSu yA / sA'pyanyadarzanAbhyAsabhAvanopanivandhanA // 97 // tathA ca zAnta cattAnAM sarvabhUtadayAvatAm / pedikIpvari hiMsAsu vicikitsA pravartate // 98. // [hiMsopadezamAtrAt nAprAmANyam ] abhicArAdihiMsAyAM caidikyAmapi bhavatu hRdyotkmpH| kiraNAMzopanipAtinI hiMseti lipsAtastasyAM prvRttiH|| yA tu agnISomIyAdipazuhiMsA itikartavyatAMzasthA, yasyAM phatvartho hi zAstrAdavagamyate ini vaidhI pravRttiH, tasyAmapi kAruNiko lokaH savicikitso bhavati / vadati ca 'yatra prANiyadho dharmasvadharmaH tatra kIdRzaH ? ' iti| na caitAvatA yedasyAprAmANyam / eyamAgamAntareyapi bhaviSyati // [vidhiniSedhAdikaM tasadAgamapratiniyasam] yattu AgamAntarebhyaH kaulAdibhyaH khecaratAdyarthasiddhAvapi niSiddhAcaraNakRtaH kAlAntare pratyavAyo'vazyaMbhAvItyuktam --tadapi *hRdayakrozanaM--hRdayasyAkra-danam / zrUyate hi kutracidAgameSu narabalyAdikamapi // + vicikitsetyaadi| asmadanabhyAsamAtrAta itareSvAcAreSu yadyapi vicikitsA bhvet| athApi nAprAmANyaM tdaagmsy| anyathA vaidikasyApi sadulamateH yajJIyapazuiiMsAyAmapi hRdayaM mAkrandata evetyaprAmANyaM syAt // kiraNAMze t| somaprakRti ke zyene pazuhiMsanaM zatruhiMsAyAH sAdhanam / bhagnISomIyAdau tu yAga eva sAdhanaM, pazuhiMsA tu itikartavyatAntargateti vishessH|| krozana-sa. gata-kha. vaidI-ba. . Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAtikam 4] bauddhAcAgamAnAM vedavirodhArihAra: 648 na yuktam-sasyArthA *tdaagmnissiddhtvaabhaavaat| AgamAntaraniSiddhatye'pi vaikliktvklaanottH| purugarthaprAptyupAyatvAcca tasya tasmim siddha kutaH pratyavAyaH? niSidkarmopadezamAtraM nAprAmANyahetuH maratu vA kAlAntare tataH pratyavAyaH! tathApyadhikAribhedena tatphale karmaNi codyamAne zyenAdAviva nAgamaprAmANyamatra hiiyte| 'zyenenAbhivaran yajeta' ityatra 'abhicaran' iti +'zatA' lAveta. nissedhmdhikaarinnmaacsstte| tasya ca zenayAgaH codtH| sa ca tatprayogAt kRtayaH pratyavatyeva, na ca vedsyaapraamaannym| uktaM ca 'ubhayamiha codanayA lakSyate artho'naIzva' (zA.bhA. 1-1-2) iti / adhikArabhedAcca vicitrakarmacodanA naanuppnnaa| mANakAmasya sarvakhAraH coktiH, AyuSkAmasya kRssglcruH| tasmAdetadari nApAtANyanimittam // bauddhAgamasya varNAzramadharmaniSedhe na tAtparyam ] yadapi bauddhAgame jAtivAdanirAkaraNa, tadapi sarvAnugrahapravaNakiruNAtizayaprazaMsAparaM na ca ythaathutmvgntvym| tathA ca tatraitatpaThyate na jAti kAryaduzAn pravAja yet' iti / tasmAt sarvegamAgamAnAM AptaiH kapilasugatAinabhRtibhiHpraNItAnAM prAmANyamiti yuktam // . * tadAgameti / kaulaayaagmetyrthH| AgamAntaraniSedhaH bhAgamAmvaroktadharme nAdhamatvamAvahe deti bhAvaH / / / zatA-zatRpratyayaH / zatRpatyayena vartamAnakAlabodhanAt tada nI bhamipAre. pravRttasvasiyA laDitaniSedhazAstraH puruSaH labhyate // . srvsvaarH| vizeSaH jyotissttomprkRtikH| 'maraNakAmo metena yajeta yaH kAmayetAnAmayaH svarga lokamiyAmiti' (zA.bhA. 10-2-57) // karuNa tizayeti / 'zuni caitra zvapAke ca paNDitAH samadarzinaH' (gI. 5-18), 'mAM hi pAye gyAzritya ye'pi syuH pApayo nyH| khiyo vaizyAH trA-ka. kAya-va. Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 AgamaprAmAgyanirUpaNam bAvamArI [sarvAgamAnAmapIzvarakRtaravapanaH) anye manyante-sarvAgamAnAmIzvara eva bhagavAn prnneteti| sa hi sakalaprANinAM karmavidhA anekaprakAramavalokayan karuNayA tAnanugrahItuM apavargaprAptimArga bahuvidhamutpazmana AzayAnusAreNa kaivAMcit kAcet karma Na yogyatAmavagamya taM tamupAyamupadizyati / svavibhUtimahimnA ca gAnAzarIraparigrahAt sa eva saMjJAbhedAnuSaH gcchti| anniti, kapila dRsi, sugata iti sa evocyate. bhagavAn / nAnAlakalpanAyAM yatnagauravAsanAt // buddhasya bhagavadavatArasvam nanu ! vuddhaH zuddhodanasya'rAjJa''patyam sa kathamIzvaro bhavet ? parihatametat bhagavatA kRSNadvaipAyanena (gI. 4----- 'yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata ! abhyutthAnamadharmasya tadA''tmA sRjAmyaham' iti // zarIrameva zuddhodanasyApatya, nAnmA / ataH pratiyugaM viSNureva bhagavAn dharUpAva taratItyAgamavidaH pratipannAH // vaidikabodAdyAgamayovizeSaH nanu! vedasamAnakatareSu piAgamAntareSu kathaM tiAhazo mahAjana pratyayo nA sta? evaM nAsti - tena varmanA bhagavatA katipaye prANinaH anugRhItAH, ye tAdRza Azayo lkssitH| vaidikena yA zUdra : te'pi yAnti parAM gatim' (gI. 9-4.), 'api cet sudgagAraH mate mAmananyabhAk / sAdhureva sa mantavyaH' (gI, 9-42) ityAdivadityarthaH / * dharmarUpeNeti 'rAmo vigrahavAna dharmaH' (rA.bara. 38-93), 'kRSNaM dharma sanAtanam ' ityAdyatra smartavya / / + AgamAnanarepu-caudAdyAgame / / tAza.....yAdRzo vedasya tAdRzaH / apatyam Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikam 4] sAgamAnAmapi vedamUtratvasaMbhavaH 645 tu vartmanA nissaMkhyakAH prANino'nugRhItAH iti tatra mahAnAdarA, AgamAntareSu kRza iti // ekakartRke parasparavirodhaH kathamiti cet, vedairevAtra varNitaH smaadhiH| teSvapi bhUmnaH parasparavirodhasya darzanAdityuktam / vasAdIzvarapraNItatvAdeva sarvAgamAnAM prAmANyam / . sarvAgamAnA vedamUlatvAt prAmANyamiti pakSaH] are punaH vedamUlatvena sarvAgamabhAmANyamabhyupagaman / yo hi manvAdi'dezanAnAM' vedamUlatAyAM nyAya uktaH-taM. vA. :-3-2) 'bhrAnteranubhavAdvA'pi puMvAphyAdvipralambhakAt / dRSTAnuguNyasAmarthyAt codanaya laghIyasI' / iti sa sarvAgameMSu smaanH| na ca manvAdismRtInAM mUlabhUtA yutiH upalabhyate / anumAnena tu tatkalpanamAgamAntare'vapi tulym|| [dAgamAmAmapi vedamUlakatvasaMbhavaH) nanu ca! uktaM api pA kartasAmAnyAt pramANamanumAna syAt ' (jai. sU. 1-3-2) iti-ticeha nAsti, iti kathaM zrutyanu* mAnam ? naiSa doSaH-- .. ekAdhikArAvagamaH na prAmANye pryojkH| . mizrAnuSThAnasiddhau tu kAma bhavatu kAraNam // 99 / * api cati / api veti siddhAntabhUcanAya / anumAna--smRtiH kartR.. sAmAnyAt - vedoktAnAM smRtyuktAnAM ca dharmANAM kartuH sAdhAraNatvAt, ye vaidikakarmAdhikAriNaH, ta eva smRtyuktakarmaNyapIti smRti: pramANam / + tat-- ekAdhikArikatvam / / mizrAnuSThAnasiddhau-vecita kebalavaidikAH, bedita kevalaramArtAH, vecittu ubhayarUpA iti viSaye // 1dezanAyA-ka. Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 aammaanaalig gyAyamacarI . na ca pRthaganuSThIyamAnamapi karma na pramANamUlaM bhavati, *NI. zramabhedAnuthyakarbhavat / / kaDhasAmA zUnyatvAt atha lAntarodayaH / tadasata, nAdhabhAvAt, bhrAntyAdipratiSedhanAt // 10 // pratyakSamulatAyA tu gurvI bhavati klpnaa| vadasvatanna zAkhasyAt mUlaM tatra 'susaMgatam // 10 // . piGagamAnAmapi zratimulasvam nambara damUla vepo vedavi kadhama? gatyA ta eva pRcchayantA sAkSaya yadi vidyate // 102 // goyadhe yA kathaM terA dveSaH suspaSTa dile ? pratyuktaM ca viruddhatva, zAkhAnantyAca dugamam // 106 // kimiya vedasavasvaM yAvadasmanmukha sthitam / zAkhAntarAdvA saMvAdaH na labhyateti kA pramA ? // 10 // tathA ca sAMkhyazAstra prasiddhatriguNAtmakaprakRtisUcanapara ajAmekAM lohina zukla SNA' (le. nA. 102, the. 4-5) iti cadikaM liGgamulabhyate // *vargAzrati ena vana nAzramiNA vA'nuSTIyamAne karmaNi na jhnyessaamdhikaarH| mUlAntarodaya:--mrAnsyAramUlakarakarUpanA / ana bauddhAyAga dvaSaH ityanvayaH / / sAkSa -- sAmarasya bhAvaH, pANDityamiti yAvat // govadha iti / zrayane hi savAla gadAlaMbhaM sanyAsa palapaitRkam / devarAJca sutotpatti kalau paJca vivarjayet' ini caidikasyApi tyAgopadezaH / mata: na tAvanmAtrAta aprAmANyam / / svasaMgatam-kha. yeSAM dezAdi-ba. Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAhikama 4] 647 * nigranthakathita 'tapassacivata 'svajJAnazaMsI cAmanuvAdo dRzyate ' munayo vAnarazanAH' ( tai. A. 27) iti / evaM raktapadaparigrahabhasmakapAlacAraNAdimUlamapyabhiyuktA labhanta eva // manvAdismRtivata kartRsAmyasyAsaMbhave'pyataH / pramANaM vedamUlatvAt vAcyA ' sarvAgama'smRtiH // 105 // kokAvatAnamAprAmANyam tatazva 66 'yaH kazcit kasyaciddharmo manunA parikIrtitaH / sarvo'bhihito ve sarvajJAnamayo hi saH " ityatra yathA manugrahaNaM gautama-yama- Apa saMvartakAdismRtikAropa'. lakSaNam, evaM aIt- kapila-sugatA dyupalakSaNaparamapi vyAkhyeyam // [lokAyata matasya anupAdeyatvam ] natu ca ! lokAyatA dyAgame'vyevaM prAmANyaM prApnoti / 'vijJAnaghana evatebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati, na pretya saMjJA'sti' (bR. 4-4 -13) iti vedamUladarzanAt / tatazca lokAyatadarzane pramANabhUte sati svasti sarvAgamebhyaH ! ucyate 1 na hi lokAyate kiJcit kartavyamupadizyate / vaitaNDikakathaivAsauM na punaH kazcidAgamaH // 206 // nanu ca ! 'yAvajjIvaM sukhaM jIvet' iti tatropadizyate / evaM 'svabhAvasiddhatveta, atropadezavephalyAt', 'dharmeo na kAryaH ', nirmanthAH -- jainAH // + vAtarazatAH dAtAzanAH -- tapasvinaH // na hItyAdi / tathA ca pAralauki rukartavyAnupadezAt lokAyataM na zramANamityarthaH / nanu vastu atimandAdhikArI pAralaukikarmAdhikRtaH, sa tu aihikAdvA na pracyuto bhavediti kahagayaiva lokAyatopadeza iti kuto na svAditi beda, astu kAmaM tathaiva / na tAvatA itarAprAmANyam // 1 vacasaH citta-kha. bAgamo - kha. 5 pramANa-stra. " sarvAgamA - kha. 3 kAtikAdismRtyantaropa- kha. 6 'na-kha. Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 AgamanAma gyanirUpaNam shaamii 'taduradezeSu na pratyetavyam' ityera vA yadupadizyate. tat prativihilameSa, pUrvapakSavacana mUlatvAt lokaaytdnsy| tathA ca tatra uttarabrAhmaNa bhavAre 'navA are ahaM movI me avinAzI yA are'smAramA mAtrAsaMsargastvasya gavati' (bR. 4-4-12-13) iti / tadevaM pUrvapakSavacanamUlatvAt lokAyatazAstramapi na svatantram / utaravAkyapratihatatvAttu danAdaraNIyam / baudAdyAgamadhAkimatayA bailakSaNayama zAstrAntarANAM tu pUrvapakSavAkyamUlatvalpataM ayuktaa| samanantarameva tatpratipakSavacanAnupalamdheH ityataH veda mUlatyAda 'sagamAH' prmaannm| | [ maalaashaa kbitaamaanaa o km ] sarvAgamammANatve nanyevamupAdite / ahamapyadya yatkaJcinna AmamaM vayAmi ceta // 107 // tasyApi hi pramANanyaM dinaH katipaya bhaveta : tasmannapi na *pUrvokanyAyo bhavati durvacaH // 108 // jagatpustaka lekhita yada.pe tadagi ziJciAMdedAnI kenApi dhUrtena 'prakhyApyate-- maha nayAgama iti| tatrApyApta paya praNetA kalpya. sAma ! yAdRzaM tAdRza bAMdakaM vacanamuvyatA mUlabhUta ma ta..... naitadastyavigItAM ye prasiddhi praapuraagmaaH| kutazca bahubhiryavAM ziriha parigrahaH / / 1895 adya pravartamAnAzca nApUryA iva bhAnti ye| yeSAM na mana lobhAdi ye nojite j|| 11.!" * pUrvoktanyAyaH -- zAstrAntarAdA saMvAdaH' ityA anupadabhevana / + naitdityaadi| ayamAzayaH-prAcIno vA navIno vA bhAgamaH viSAnugugo yaH sa eva svayaM pratihito bhavati. ananugugazca straya nai para, veti anAdyanubhavasiddhe'smin viSaye nAsmAnitanya kiJciditi / 'sarvAgama: sva. anyAya-kha. mahAjanasamUhe ye--va. Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 649 mAdikam 4] vyApAtAdimiH vedaprAmANyAkSepaH teSAmeva pramANatvaM AgamAnAmiheSyate / na mRSyate tu yatkiJcit pramANaM 'kuTTanI'matam // 111 // tathA hi--- amitaikapaTanivItAniyatastrIpuMsavihitabahuceyam / nIlAmbaravratamidaM kila kalpitamAsIt viTaH kaizcit // 1123 tadapUrvamiti viditvA nivArayAmAsa dhrmtttvjnyH| rAjA zaGkaravarmA na punarjanAdimatamevam // 13 // vedAgamamAmANyogasaMhAraH] ityAptoktatvahetoH parimuSitaparodIritAzeSadoSAt eSAM vedAgamAnAM sudRDhamupagate mAnabhAve *prrohm| 'unmalatvAttayAra durupavacanato vA'stu zAstrAntarANAM tihAreNApi vaktuM na khalu kaluratA zakyate veda'vAcAm / - [manRtambAdhAtAdimi: vedaprAmANyAkSepaH nanu ! nAdyApi vedasya prAmANyaM 'suvyavasthitam / svadehasaMbhavaireva doSairanRtAdibhiH // 115 // 'citrayA yajeta pazukAmaH', 'putrakAmaH putreSTayA yajeta' iti 'thyate / na ceSTayanantaraM putrapazyAdiphala nupalabhyate / tasmAt asatyAH citraadicodnaaH|| *praroha-apratirodhamiti bhAvaH / / puruSayavanataH--pauruSeyavAzyatvAt // shaaremaapiiti| na hi siddhAnte pauruSeyatvaM baprAmAjyahetuH, kintu doSamUlatvameva / / tamAmANyamanAyAghAtapunaruktadoSebhyaH' (nyA. sU. 2-1-58) ityAdhukaM vicAraM pradarzayati-nanu nAdyApItyAdinA // kuTanI-kha. 'tanmUla-kha. 'vAcyA -ka. 'susthapada-kha. Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 atRtvAdibhiH vedaprAmANyAkSetra: nyAyamaJjarI ___ [citrAdikarmaNAM phalavyabhicArasamarthanam ] nanu ca ! yaH pazukAmaH sa iTiM kurgat -itIyAgeya vaakyaarthH| tatra yAgAt pazo bhavantItyatatva * 'durupapAdana / te ca bhavanto'. pyanantarameva bhavantItyetat durupaadtrm'| ataH kathaM na satyArthatvaM citrAdivodanAnAm ucyate- yAvajIvaM yajeta' 'yAvajo juhugat' iti jIvanavat / asAdhya mAnAzukAmanaiva nAdhikAri vizeSaNaM bhavituma ki| pazUnAM tataH karmaNaH siddhimanava. budhyamAnasya tatrAdhikAra patra na saMya iti nipyane etat / anantayamapi karmasvabhAvArga Tocanenaiva gamyate, samanantaraphalatveta karmagAM dRSTatvAt / prAica yahA tAvadiyaM vidyamAnAsssIna, tadA phalaMna dattavatI yadA phaTamutpadyate tadA'sau nAsti, asatI kathaM phalaM dAsyati?' iti // api ca kAlAntare phaTasthAt pratyakSaM kaarnnmuplbhytesevaadi| mizca kAraNe hasaniko nAma sakSanAeH adRSTaM citrAdikAraNa kalpayeta? tasmAdasatyA:citrAdicodanAH, pratyakSA duruuppaadmite| na hi tatra gAgasya pazusAsana akSarato lbhyte| bhArthikatve ca janmAntarIya sapi phalaM bhavitumatIti kathaM vyabhicAra ityarthaH / apAdhyanAne jIvanAta pazu: na hi siddhaH, kintu saadhyH| ataH sAdhyamA-pAlanava oSaNaM, na svsaadhymaanpshukaamnaa| yatazca pazussAdhyamAnaH, yatazca tarakAmanAvatA'nuSTIyate. tata eva yAgasya pazusAdhanastvaM siddhamityarthaH / / astu sAdhyasAdhanamAya: tu kAlAntaraphale vApi ghaTaraH itytraahaanntrympiiti| na hi janmAbharapadezena yajJAmanutigrantIti bhAvaH / Aha ceti| loka iti shessH|| || anyat kAraNaM ityanvayaH / / levA - rAja sevA // tAbadupAca-stra. na bhavantI-ka. 'pAdanama-kha. 'eva iti-svA. Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Advijana 4 visaMvAdAdedaprAmANyAkSepaH 651 dipramANaparicchedayogyArthopadezitve satyapi ttsNbaadshuunytvaat| evaMvidhavipralabhakavAkyavat // - [citrAdiSTAntena agnihotrAdInAmapyaphalasvaM sidhyati] vitrAdivacasAmevaM apavArasya darzanAt / anAzvAso'gnahotrA divodanAsvapi jAyate // 116 // agnihotratrodanA, mithyA-vedaikadezatvAt , citrAdicoda. nAvat / tadatra tAvadasaMvAdAt aprAmANyam // evaM 'putrakAmaH putraprayA yajeta' ityevamAdAyapi asNvaadodrssttvyH|| kutracit visaMvAdazca] visaMvAdo'pi kvacit dRzyate prIte *yajamAne pApacayanAkhyaM kopadizya evamAdiza vedaH 'sa papa yajJAyudhI yajamAno'JjasA svarga lokamaMti' iti / tatra 'papaH' iti tAvat Atmano nirdezaH kliSTa eva, pirokSatvAta, phyakAlAdiyanAyudhasaMbandhAbhAvAca kAyaratveSa nirdizyate, sa na svarga lokaM yAti- iti ; tadviparItabhasmIbhAvopalaM. bhAdati visNvaadH| evaJca asaMvAdavisaMvAdAbhyAM apramANaM vedH|| . vedavAkyeSu parasparagyAhatizca] vyAghAtAca-'urita hotavyam', 'anudita hotavyam ', 'samayAdhyuSi / hAtavyA' iti homakAlatrayamapi vidhAya nindArthavAda: tadeva niSedhani-'zyAmo vA asyAhutimabhyavaharati, ya udite juhoti| zavalo vA asyAhutimabhyavaharati, yo'nudite juhoti / zyAmazabalAvasyAhutimabhyavaharataH, yaH samayAdhyuSite juhoti' // na cArthavAdamAtramAdati vaktavyam / yataH-- vidhAnaM 'kalpyate stutyA nindayA ca nissedhnm| vivistutyoH samA vRttiH tathA ninda niSedhayoH // 117 // * yjmaanH--aahitaagniH| dazame (jai sU.10) ida cintitam / / +parokSatvAditi / eSaH' iti hi prsykssvnirdishyte|| vRttiH-- vyaapaarH| tathA ca stutyA vidhe:, nindayA niSedhasya ca pratItau siddha evaM nyAghAta katsata-kha. Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 653 vedaprAmANyAkSepasamAdhAnam nyAyamarI ___na hi nindA ninditumupAdIyate, kintu ninditAditarat prazaMsitumityayamapi prakAro'tra na saMbhayati; kAlatrayasyApyatra niSedhAt kasyAnyasya tannindayA prazaMsA vidhIyate? tasmAt parasparaviruddhArthopadezalakSaNAt vyAghAtAt apramANaM vedaH . paunarukyaM ca vede dRzyate paunarukanyAJca-'triH prathamAmanvAha viruttamAm' ityabhyAsa codanAyAM prathamottamayoH sAmidhenyoH trirvacanAt paunaruktayam / sakRdanuvacanena tatprayojanasaMpatteH anarthakaM trirdhcnm| tasmAt itthamanRtavyAghAtapunarukadoSakaluSitatvAt apramANaM vedH| tadAha' satrakAra: "tadapAmANyamanatavyAghAtapunaruktadoSebhyaH putrakAmeSTihavanAmpAseSu' (nyA. sU. 1-2-56) iti // . [vedaprAmANyAvarodhidoSaparihAraH] aba samAdhinAha'na karmakartRsAvanavaiguNyAt' (nyA. sU. 1-2-57) iti|| . ayamAzayaH-aprAmANyasAdhanaM anRtatvaM prairuktm| anRtatve ca sAdhanaM phlaadrshnm| etaJcAnaikAntikama, anyathA'pi phlaadrshnoppttH| kiM vedasyAsatyArthatvAdatra phalAdarzanam? uta kAdivaiguNyAt ? iti na vizeSaheturasti // * 'tadaprAmANyamanRtavyAghAtapunarutadoSebhyaH' ityetAvadeva prasiddhaH suutrpaatthH| - 1vavAha-kha. Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vede doSaparihAra: [kAryAdau pratyakSAdeva phalanizcayaH ] nanu ! na kadAcidapi karmasamanantarameva phalamupalabdhamiti, tadadarzanameva tadanRtatvakAraNam, na kAraNavaiguNyamiti tadayuktamaviguNAyAM kAya prayuktAyAM sadya eva vRTherdarzanAt / na ca tat kAkatAlIyama; Agamena, anvayavyatirekAbhyAM ca * tatkAraNatvadarzanAt // ADikam 4] putrAdistvaihikamapi phalaM vastusvabhAvaparyA Tocanayaiva na sadyo bhavitumarhati / na hi nabhasastadAnImeva vRSTiriva nipatati putraH, stripusa saMyogakAraNAntarasabhyapekSatvAt 'taduHpatteH' / pazvAdi'prAtastu kasyacit 'adUra' kAle'pi dRzyate, pratigrahAdinA / tathA hyasmatpitAmaha evaM grAmakAmaH sAMgrahaNa kRtavAn sa iSTisamAptisamanantarameva gauramUlakaM grAmamavApa // T [ yAgajanyaphalasya dRSTakAraNakatvaM na vaktuM zakyam ] nanu ! evaM tarhi pratigrahAdyeva dReM kAraNamastu pazvAdeH / putrasya ca strIpuMsayoga ' / kiniSTeH kAraNatvakalpanayA ? iti - mai boca:- satsvapi ca dRpreSu kAraNeSu tadadarzanAt itiprayogAnantaraM caitaddarzanAt iSTikRtaM strIpuMsayogAdikAraNa ' tvamiti ' nizcIyate / kiJca - 'nAda' sAmye'pi phalabhedataH / kuM na yukta tatpratiH dRkAraNa nAtrajA // 118 // 653 * tatkAraNatvadarzanAt, kArIryA iti zeSaH // + strIpuMseti / ' bhacaturavicarakhIpuMsa' iti nipAtaH // grAmamavApa, pratigrahAditi zeSaH / gauramUlamiti grAmanAma // 5 S sarasvapIti / iSTayanuSThAnaparyantaM yAni kAraNAni dRSTAnyAsan baiH phalAdarzanAt, iSTayanuSThAnAnantaraM taireva phaladarzanAcca pratigrahasthale iSTikRtaH grAmadAnuH tAdRzabuddhisaMyoga ityeva vaRvyamityarthaH // || iSTikRtaM - iSTisamanantarakRtam // 'uttara- kha. ' utpatteH-ka. 'kRSNadhyayanAdi - ka. 3 puMyoga:- ka. " miti-ka. Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 vedaprAmANyAkSepasamAdhAnam nyAyamajarI * bhUtasvabhAvavAdAdi purastAt pratiSidhyate / tasmAnna mupetavyaM abAnyadapi kAraNam // 119 // taduktaM-'taJcaiva hi titra kAraNam , zabdazca' (zA. mA. 1-1-5) iti // phalAdarzanasthale pratibandhakaM uhyate yatra punaH aviguNe'pi karmaNi prayujyamAne kAlAntare'pi putrapazvAdiphalaM na dRzyate, tatra tIvra kimI prAktana karma pratibandhaka kalpanIyam / yatroktam zlo.vA. 1-2.5 citrA. pari.)-- 'phalani yadi na sarva tatkadAcittadeva dhruvamaparamabhuktaM karma zAstraM yamAste' iti| karmAdiguNyagrahaNamugalakSaNArtha RSiNA pryuktH| na tu vedasyAprAmANzkalpanA sAdhvI, sAdguNye karmaNaH prAcureNa phaladarzanAt / ___ api ca-vitrAtaH pazavo bhavanti-ityetAvAneva zAstrArthaH / Anantaye tu na kinycitrmaannmsti| tadayaM pratyakSAdivisavAdaH aanntryvissyH| citrAdicodanA tu anirdiekAlavizeSaviSayeti viSayabhedAna sA tena vaadhyte| tadAha bhaTTaH (zlo, vA. 5-1-5citrA. pari. 4) 'AnantaryavisaMvAdaH naavishessprvrtiniim| codanAM bAdhituM zaktaH sphuTAdviSayabhedataH' iti // * bhUtasvabhAvavAda:-bassva bhaavvaad:-kaaryaaksmiktaavaadH|| +tatra-kAlAntarINAvAdiphale citraiva kAraNam ; citrAvidhirevAna pramANamityarthaH // * nanu anRtadoSe ApAdita karmavaiguNyAdikathanena kiM sAdhitam ? pUrvapakSoktavaiphalyamaGgIkRtameva khalviti zaGkAyAmAha-karmAdI t| kasyArthasyopalakSaNa. mityatrAha-na vityaadi| anupadoktapratibandhakadRSTayA prAcuNeti // aanntrye-smnntrbhaavitve| tena--pratyakSavisaMvAdana / / 1 saMvAdaH-1. AnantaryApa-sva. Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtikam 4] vede'nRtatvadoSaparihAraH 655 [kriyAphalavidhiphalayorvizeSaH] yattu *karma svabhAvAryAlocanayA citrAderanantaraphalatvamukta, yatkAlaM hi marda, tatkAlaM bhaInasukhamiti tadetadatyantamanabhijJa syAbhidhAna-vidhiphalAnAM kriyaaphltulytvaamupptteH| iha kiJcit vidhiphalaM bhavati, kiJcit kriyaaphlm| kRpyAdau tu bhUmi'pATanAdi 'kriyAphalam ; lasyasamAttistu vidhiphlm|| ___ kApunaH kRpyAdau vidhiH? asti vA vidyAyAM, vRddhopadezo vA kshcidvidhiH| anvayanyatireko vAtatra vidhisthAnIyau bhaviSyataH // . loke'pi vetanakAmaH parati' ityAdau pAkakriyAphalaM odanaH, vidhiphalaM tu vetanam / tatra kriyAphalAnA mevaipa niyamaH, yat kriyAnantarabhAritvakSa / vidhiphalAnAM tu vetanAdInAM nAsti kAla niymH| izAvapi havikArAdi kiyApha sadyo bhvtyev| pazuputrAdi tu vidhiphalaM anavacchinna kAlam / ata eva madanasukhaM kriyAphalamiti sadyo bhavati / mRganasupuMsaH sevAphalamaniyata kAlam // grAmakAmo mahIpAlaM sevtetyevmaadissu|| laukikeSu vidhiSvasti na kAlaniyamaH phale // 120 / AyurvedopadiSTAnAmanyaupadhavidhInAM na kiyAvat sadya eva phaladarzanam / api tu kAlApekSameveti na phalAnantarye kiJcitramANam // * karmasvabhAvaH-karmaNAM samanantaraphalakatvasvabhAvaH mardanAdau dRSTaH // bhUmipATanAdI t| kRSadhAna karSaNArthaH / yadi ca yAvadvAnyaprApti gyApAra eva kRSipadArthaH, pAkAdivat (pu. 50), tadA phalamapi dRzyata eva / tathA ca vidhi:-paramAtulya: prko| ma hi pAko nAma ekA kriyA, kintu kriyaasmudaayH|| ... vetnmiti| taduddezenaiva pAkakaraNAt / bhojanoddezena karaNe tu bhojanameva vidhiphalam // natra-ka. phalAkriyAnA-ka. ___ pATavAdi-kha. 2 padeze-kha. 5 bhavati-ca. phalam-kha. Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 vedaprAmANyAkSepasamAdhAnam [ puruSecchAnuguNA phalasiddhirna bhavati ] yattu * pazuviraha ' kRtakazatAdido' dUyamAnAdhikArisvarUpaparyAlocanayA sadyaH phalatvamucyate - tadapi na sAMpratam - puruSecchA mAtrametat na pramANavRttam // 9 [ aihikAnAmapi phalAnAM na kriyAsamanantarabhAvitvaniyamaH ] 3 api ca aihika phasya tAvatA setsyati na punaH kriyAphalavat sadyastvam / santi caihikaphalAnyapi kAlAntarasavyapekSANi karmANi / yathA- - brahmavarcasakAmasya kArye viprasya paJcame iti / na tatra paJcamavarSe upanItamAtra eva mANavakaH brahmavarcasa saMpanno bhavati, kAlAntare tu bhavatIti / evaM + vIryakAmA diSvapi iSTavyam / tasmAt vidhiphalAnAM AnantaryaniyamAbhAvAt na tadvisaMvAze doSAya / kAlAntare'pi yatra phalAdarzanaM, tatra kriyAvaiguNyakarmAntarapratibandhAdi kAraNamityuktam // [mImAMsakoktAnRtatvaparihArakramaH ] anye karSAdivaiguNyakalpanAnanumodinaH / ihAphalasya citrAdeH phalamA mutrikaM jaguH // 121 // [ nyAyamarI sarvAGgopasaMhAreNa kAmyaka prayogAta ko'vasaraH karmavaiguNya kalpanAyAm ? janmAntare tu tatphalamiti yuktA kalpanA' // [ phalakAlabhedAt karmaNAM trividhatvam ] tathA ca trividhaM karma - kiJcidaihikaphalameva, kiJcidAmuSmikaphalameva, kiJcidaniyataphalameva' - ihAmutra vA tatphalapradam-iti kalpanA // * pazuviraheti / pazvabhAvakRtaM yat kadazanaM kutsitaM azanaM - kada, tena dUyamAnaH citreSTayadhikArI | dadhikSIrAdyabhAvena samIcInabhojanAbhAva vinamanasaH pazvartha citrAyAM pravRttiH // + vIrya kAmAdiSviti / ' rAjJo balArthinaH SaSThe vaizyasyeddArthino'STame ' iti manuH (2-37 ) / IdA - kRbhyAdivyApAraH vaizyadharmaH // ' kRtakadarzanAdi doSa-ka. kizcidAmuSmikaphakameva-kha. 2 karAnA-kha. diniyameva Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mADikam 4] kamaitraividhyapakSaH 667 tatra kAryAdi tAvat aihikaphalameva / taddhi sakalajanapada santApakAriNi mahatyavagrahe prastUyate / vRSTilakSaNaM ca tatphalaM svabhAvata eva *sklloksaadhaarnnm| Asannatayaiva tadamilaSaNImiti sadya eva bhvitumrhti| vacanAni ca tatra tAzyeva dRzyante-'yadi varSet, tAvatyeverSi smaapyet| yadi na varSet zvobhUte juhuyAt '--iti // ___ AmuSmikaphalaM tu karma jyotiSTomAdi phalasvabhAvamahimneva pAralaukikaM bhavati // . svargo nirupamA prItiH dezo vA tadvizeSaNaH / - bhoktuM nobhayathA'pyeSaH dehenAnena zakyate // 122 // citrAdi tu aniyataphalaM karma, tatphalasya pazvAdeH iha vA paratra vA loke sambhavAt // . citrAdInAM janmAntarIyapazvAdiphalakatvaM yuktameva avazyaM caitadevaM vijnyeym| tathAhi-akRtacitrAyAgAnAmapi iha janmani pazavo dRzyante / te paridRzyamAnasevApratigrahAdikAraNakA eveti kathyamAne kirmanimittatvahAneH bRhaspatimatAnupravezaprasaGgaH / karmanimittakatve tu teSAM pazUnAmupapAdakaM kiM karma ? iti nirUpaNIyam na hi brahmavarcasAdiphalAt karmaNaH pazavo niSpadyante / citrA ca pazuphalA iha janmani terna kRtaiva / pUrvajanmakRtA tu tasminneva janmani phalaM dattavatIti niyataihikaphalAbhyupagamAditi kutaH pazusaMpat ? ... jyotiSTomAdikarmazeSaphalatvaM aihikapazcAdInAM na yuktam ] nanu ! gautamavacanaprAmANyAt pUrvakRtabhuktaziSTajyotiSTomAdi__ * sklloketi| taskartRmAtrasya vRSTiphalamAksvAbhAvAt janmAntarIyaM vRSTayAdi phalaM na kalpayituM pAkyamityarthaH // kirma-prAcInaM kamA parizzyamAnasevAdimAtraphalakatve sarvatraivaM prAcInakarmApakApasaMbhavena cArvAkamatapraveza: syAt / / NYAYAMANJARI Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 vedaprAmANyAkSepasamAMthAnam (nyAyamajarI karmanimittakaH sa pazulAbho' bhaviSyati / yathoktam- *varNA AzramAzca svakarmaniSThAH pretya karmaphala manubhUya patantaH 'tatazzeSaNa +viziSTadezazrutavRttavittAdiyuktaM janma pratipadyante (gau-pr-suu-11-31)| naitat yathAthutaM boddhaM yuktam--- na hyanyaphalakaM karma dAtumISTa phlaantrm| sAdhyasAdhanabhAvo hi niyataH phalakarmaNAm // 123 // tasmAt samUhApekSA zeSavAcoyuktiyAkhyeyA-bahUni hi karmANi varNA AzramAzca kRtvntH| tataH karmasamUhAt jyotiTomAdiphalaM pretyaanubhuuyte| tataH zeSeNa citrAdinA karmaNA viziSTaM janma pratipadyanta ityrthH| tasmAt pUrvajanmakRtacitrAdinibandhanaH iha janmani pazulAbhaH, nAkarmanimittakaH, nAnyakarmanimittaka ityevamaniyataphalatvAt citrAderiha janmani phalAdarzane'pi nAnRtatvaM tacodanAnAm , janmAntare hi tA iSTayaH phalaM dAsyantIti // pUrvoktakarmatraividhyAsaMbhavasiddhAnta:] .. ___ atrocyate-kiM vAcanikametat karmaNAM traividhyam ? uta puruSe. cchAdhInam ? iti // tatra vacanaM tAvat vividhavibhAgapratipAdakaM nAsti'kArIrI nirvapet vRSTikAmaH', 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta'', 'citrayA pazukAmaH' ityetAvanmAtrazravaNam / na hyatra aihikatvaM, pAralaukikatvaM, aniyatatvaM vA kvacit phalasya paThitam // ___*varNA AzramAzca-marzabhAyajanta:--tattadvaNinaH, tattadAzramiNazca / evamuttaratrApi // + viziSTeti --- utsameti yAvat // citrayeti / . yjetetysyaanuvRttiH| vidhisamchAyAni granthakarturevemAni vAkyAni // zeSeNa-kha. pazulAbhA-kha. varNAzramAzva-kha. phala-kha. 5 bahUni sva. yajeteti-kha. paThitavyam-kha. Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4] karmavidhyanirAkaraNam 659 * vidhivRttamapi iyadeva - yat / 'sapratyaya pravartanaM nAma / tatra idamekAmena kartavyamityetAvAn liGarthaH / apuruSArtharUpe vyApAre pravartakatvalakSaNasvavyApAra nirvahaNamanadhigacchan vidhiH S adhikAri vizeSaNasya kAmasya', kAmyamAnasya svargAdeH, bhAvArthasya ca yAgAdeH sAdhyasAdhana' sambandhameva avabodhayati'; na kAmyamAnasya sadyaH, kAlAntare vA niSpattimAkSipatIti // phalasvarUpaparyAlocanayA tu satyaM svargasya pAralaukikatvamavagamyate, na tu pazvAderaniyamaH ' // puruSecchA tu puruSeccheva, na tayA zAkhArtho vyavasthApayituM zakyaH / tasmAt niSpramANakaM traividhyam // [citrAyA: phalakAlAniyame kAryA api tathaiva syAt ] yastu citrAdInAmaniyataphalatve nyAya uktaH (lo-vA-1-1-5citrA - pari- 15 ) 'citrAdInAM phalaM tAvat || kSINaM tatraiva janmani ' ityAdiH sa kArayamapi nizcitaihikaphalAyAM yojayituM zakyaH / 6 raratri kAya na hi devo na varSati / janmAntarakRtA tatra 'kArIrI kiM na' kAraNam 1 // 124 // * vidhivRttaM vidhe: svabhAva: // + sapratyayaM - sazraddham // --- + apuruSArtheti / puruSArthaparyavasAmi hi zAstram / zAstra - zAsanaM vidhireva || 5 adhikArivizeSaNaM - -kAmanAvataH adhikAre kAmanA samra vizeSaNam // || kSINaM, tajjanmaniyataphalakatve iti zeSaH / tathA ca idAnImakRtacitrANAmapi pazudarzanAt pUrvajanmanyadattaphalaM citrAdi karUpyamiti tasyA aniyatakAla phalakatva siddhirityarthaH // 1 4 satpratyaya-kha. 2 vizeSaNasya - kha. 3 sambandhamAkSipati - kha. 1 niyama: -kha. 5 kArIrI kiM nu ka. 42* Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 imaamlyaanyjiibnaakhaal nyAyamacarI _* tasmAt sA'pyaniyataphalA bhavatu // [citrAkArIyoM: na kazcana vizeSaH 1 atha sasyasaMpatsaMpAcasukhasaMbhogasAdhanabhUtAdRSTanimittA 'vRSTiH adyAkRtAyAmapi kAryAmiti. manyase ; tarhi dadhikSIrAdibhakSaNa sukhAzzeSikarmanimittakaH pazulAbho bhaviSyati akRtacitrAyAgAnAm / ||kArIryadhIna odanaH, 'citrAdhInaM dadhIti, dadhyodanabhojanasukhasAdhanAiSTakAritA pazuvRSTisRSTirbhavatu // [citrAkArIryoH vailakSaNyazaGkA, samAdhAnaM ca] atha zRGgagrAhikayA pazuphalA citretirupadizyate, tena na sukhasAmAnyA kSepakakarmanibandhanaH pazulAbhaH; evaM tarhi vRSTAvapi zRGgaprAhikayA kArIrI paThyata eveti vRSTirapi sAmAnyAdRSTanibandhanA mA bhUt // [kArIrISTeH niyatakAlasve'pi sarveSAM tathA na vaktuM zakyam ] atha 'na yadi varSet , zvobhUte juhuyAt' ityAdivacanaparyAlocanayA tasyAmaihikaphalatvamucyate ; yadyevaM yatra tAzaM vacanaM nAsti 'yo vRSTikAmaH sa saubhareNa stuvIta' (tA. bA. 8-8-18) 'yadi * tasmAt-tulyanyAyatvAt // +saapikaariirypi| * vRSTe: aSTavizeSavazAlAbho vaktaM zakyate, vRSTeH dezasAmAnyaphalatvAt / citrA tu na tatheti zaGkate -atheti // sukhaakssepiiti| tAdRzamukhAnyathAnupapattiprAti yAvat / sukhaprApa kati vaa|| . kimuta ! ekAdRSTAdhInasvamapi pshuvRssttyorbhvitumrhtiityaah-kaariiriiti| kArIrIsAdhyaH yaH odamaH, sa ityarthaH / evamuttaratrApi // // zRGgagrAhikayA-aidaMparyeNa / / 1kArIrISTi:-kha. citrAdInAM-kha. 'kSepakarma-kha. Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhnikam 4] citrAderaniyataphalasvanirAsa: 661 " C kAmayeta varSukaH parjanyaH syAditi nIcaiH sado minuyAn ' (mai, saM. 3-8-9) ityAdI, tatra pAralaukikaphalatvaM syAt / +' yadi ca zvobhUte juhuyAt' iti vacanamahimnaiva phale sadyastvamAtramadhikaM, 'bhavatu, na tu tAdRzavacanarahitAnAM karmaNAM vispaSTasiddhamacherrori rartate // 1 [ sAdhAraNatvamapi vRSTipazvoH samAnam ] yatpunaH bahusAdhAraNatvena vRdheraihikatvamucyate - tadapi pazvAdau samAnam - na hyAtmambharireva ) yajamAno bhavati tasyApi ' || ' svavAsinI' kumArAtithibhRtyAdibhojanapUrvaka || svbhojnniymopdeshaat| bahutaropakArakatvaM tu prerityalaM tulayA || pratyAsatvamapi phaladvayasya samAnam ] pa pratyAsannatvena kAmyamAnatvAt vRSThe raihikatvaM' kathyatetadapi tAdRgeva - pazvAderapi tathaiva kAmyamAnatvAt / tatrAvagraha vihitasantApatayA pratyAsannatvena vRSTirabhilaSyate : ihApi daurgatyo Ben * nIcairminuyAt kiJcinnIcaiH pramANakaM kuryAt // +' yadi ca' ityAdiH 'yadi na varSet' ityAdi: pUrvoktavAkyasya . (pu. 657 ) svakalpitaH saMgrahaH / evamuttaratrApi yathAyathaM prAhmam // I 1 ' sadyastvamAtraM ' ityatra mAtrapadArthasyaiva vivaraNaM na tvityAdi / kArI paraM yAgasamanantarameva vRSTiriti vacanabalAt bhavatu / paraM tu tArazavacanAbhAvamAtrAt citrAdInAM aniyataphalakatvaM tu na kalpayituM zakyamityarthaH / / 8 yajamAnaH - citrAyajamAnaH // || svavAsinI - ' ciraNTI tu svavAsinI -- prAptayauvanA pitRmehasthA kanyA / / || niyamopadezAt ' eka: svAdu na bhuJjIta', 'putrairdArakha bhUtyaikha svagRs parivAritaH / sa eko mRSTamabhAtu' (rA. mA. 05-34) iti ekAki bhojananiSedho dRzyate // 1 bhavatu - kha. svavAsina:- ka. 3 raihika kA risvaM ka Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 vedaprAmANyAkSepasamAdhAnam nyAyamarI dvagAla Amapyatayaiva pazavaH kAmyante / tammAna 'vAridaH tRptimAmoti susamakSayamanadaH' ityAdivananopadiprasAmAnyasukhasAdhanAdRSTanibandha naiveyaM ihAkRtakarmaNAM vRSTipazvAdi'saMpattiriti' na bRhaspati matavat akarmanimittaM phlm| nAe karmaphalalAdhyasAdhanabhAvaniyamavyavahArollanabhiti / / [kArIryA api bhniytkaalphlktvmev| yazca kAryAH kvacitphalAvasaMvAde samAdhAnamuktaM (zlo-vA-citrApari-1-1-5/---- 'phalati yadi na sa tatkadAcittadeva dhruvamaparamabhuktaM karma zAstrIyamAste' iti tena sA'pyaniyataphalaiva syAt / na hi tatkarmAntaraM +AsaMsAraM pratibandhaka bhvnti| phalopabhogAddhi tamyAvazyaM kSayeNa bhvitvyp| pratibandhake ca kSINe kArI vaphalaM tadA dAtatyameva / sA'pyadattakalA na zrIyana pavetyadhaM janmAntare tatphala saMbhavAt tasyA api aniyataphalatvam // anena va kAreNa citrAderapyaniyanaphalatvaM asmAbhiriSyata eva, yatra samyakprayuktAyAmapISTau karmAntarapratibandhAdeva pazUnAmanupalammaH klpyte| mirvathA sadyaHphalatvamAtra samAnayogakSemA kAryA citraSTiH // [aihikaphalAnAM sarveSAmapyaniyatakAlaphalakatyameva ] enena brahmavarcasavIryAnAdyanAmAdikAmeSyo'pi vyaakhyaataaH| tasmAt yathAzrutaM gautamaM boddhavyama // * na hyanyaphalakaM karma' (pu. (558) ityAdeH samAdhAna-nApIti // + AsaMsAra--mApralayamiti yaavt| tadA- pratibandhakakSaye // / sarvathetyAdi kArIrI sayaH phalapradA, citrA tu antata: etajanmani ityetAvAneva vizeSaH, na tu aniyataphalasvAdikamityarthaH // yathAzrutaM --modkssmm| janmAntarakRtacitrAdimirava tasaraphalalAbhAditi hetuH| gautamasUtra karmapadaM kamasAmAnyaparamiti vA // saMpaditi-kha. tasyA-kha Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAhnikam 4] paudhayoH svarUpam 668 [samagrAGgopasaMhAre'pi karmaNAM vaiguNyasaMbhava: ] . yadapyabhyadhAyi-samanAGgopasaMhAreNa kAmyakarmaprayogAt kutaH karmaNo vaiguNyAvasara iti-tadapyasAram-sarvAGgopasaMhAreNa pravR. ttAvapi pramAdAt asNvedymaanvaigunnysNbhvaat| sa ca vicitraH *bhASyakAreNa prdrshitH| tasmAt pUrvokta (pu. 652) pava pratisamAdhAnamArgaH zreyAn // siddhAnte dharmAdharmasvarUpanirNayaH) yatpunaH pUrvapAkSikeNa kathitam-kAlAntare karmAbhAvAt kutaH phalamiti (pu. 650)-tadapi na samyak yadyapyAphalaniSpattaH karmaNo nAstyavasthitiH / tathApyastyeva saMskAraH puruSasya tadAhitaH // 125 // karmajanyo hi saMskAraH puMso buddhayAdivaguNaH / tasya cAphalasaMyogAt avasthitirupeyate // 126 / / .. -- yathendriyAdisaMyogAt Atmano buddhisaMbhavaH / tathA yAgAdikarmabhyaH tasya saMskArasaMbhavaH // 127 / buddhistu bhaGgurA tasya saMskArastu phlaavdhiH| sAdhyasAdhanabhAvo hi nAnyathA phalakarmaNoH // 128 // . smRtibIjaM tu saMskAraH 6 tasyAnyairapi mRSyate / tathaiva phalasaMyogabIjaM so'sya bhaviSyati // 129 // *bhaassykaarenneti| 'krmvaigunnyN--smiihaabhressH| kartRvaiguNyaM - mAvi'dvAn prayoktA, kapUyAcaraNazca / sAdhanavaiguNya-havirasaMskRtam' (gyA-bhA2-1-59) ityAdiSviti zeSaH // nanu citrAyA paniyataphalasvanirAkaraNe tadanRtasvaM kathaM pariharaNIya. mityatrAha-tasmAditi // *AphalasaMyogAt-iti padam / / tsy-bhaarmnH|| . Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 vedaprAmANyAkSepasamAdhAnam [nyAyamazrI *sa yAgadAnahomAdijanyo dharmagirocyate / brahmahatyAdijanyastu so'dharma iti kathyate // 130 // [itara dArzanikarItyA dharmAdharmasvarUpam ] kApilAstu antaHkaraNasya buddheH vRttivizeSaM dharmamAhuH / AItAH puNyapudgalAn dharmatvena vyapadizanti / zAkya bhikSavaH cittavAsanAM dharmamAcakSate / | vRddhamImAMsakAH yAgAdikarmanirvartya apUrva nAma dharmamabhivadanti / yAgAdikamaiva + zAvarA bruvate / vAkyArtha va niyogAtmA apUrvazabdavAcyaH, dharmazabdena ca sa pacocyate iti \ prAbhAkarAH kathayanti || [pudgalAdivAdAnAM asAmaJjasyam ] tatra puNya pudgala - vRttipakSayoH kapilAI gandhaka sthitayoH tanmatanirAsAdeva nirAsaH // Atmanazca samarthayiSyamANatvAt tasyaiva vAsanA, na cetasa iti saugatapakSo'pyayuktaH // svargayAgAntarAlavartinazca sthirasya || nirAdhAra sthApUrvasya niSpramANakatvAt jarajaiminIyapravAdo'pyapezalaH / 'api ca phalasya dutpatsyamAnadazA, yAgasya vA zaktiH apUrva zabdenocyate // api ca-ga * saH - saMskAraH // + vRddhamImAMsakAH - jaiminipramukhAH // + zAbarA iti / 'dravya kriyAguNAdInAM dharmatvaM sthApayiSyate' vA. 1-9-2-13 ) iti vArtikam || I prAbhAkarAH --- prakaraNapaJcikAyAM vAkyArthamAtRkAprakaraNe vistareNedaM nirUpitam // || nirAdhAra iti / apUrvaH khalu nAtmadharmastanmate / Atmadharmastu asbhatsiddhAnta eva / apUrvaM svataMtrameva tanmate / etadevopapAdayazsyanantara vAkyena // 1 utpatsyamAnadazA- naiyAyikAnAM prAgabhAva eva saH // Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kim 4] array visaMvAdAdiparihAraH 665 1 'na ca niyogaH' vAkyArtha eva apUrvazabdavAcyaH tasyopariSTAdapAkariSyamANatvAt (5 Ahnike) || nApi yo yAgamanutiSThati, taM dhArmika ityAcakSata iti yAgAdisAmAnAdhikaraNyena prayogAt sa eva dharmazabdavAcya iti yuktaM vaktuM tasya kSaNikatvena kAlAntare phaladAtRtvAnupapatteH / sAmAnAdhikaraNyaprayogo'pi caikAntato nAstyeva // - yAgadAnAdinA dharmo bhavatItyapi laukikAH / prayogAH santi te cAmI saMskriyApacasAkSiNaH // 131 // - evaM 'yajJena yajJamayajanta devAstAni dharmANi prathamAnyAsan ' ( tai. saM. 3-5-36) iti vaidiko'pi prayogaH tadviSaya eva vyAkhyeyaH ; tasya sthAyitvena kAlAntare phaladAna yogyatopapatteH // saMskAro nuguNaH sthAyI tasmAddharma iti sthitam / tasmAcca phalaniSpatteH na citrAdau mRSArthatA // 132 // [ yajJAyudhivAkye visaMvAdaparihAraH ] raft carrierra pratyakSaviruddhatvamupapAdyate sma - bhasmI - bhAvopalambhAt kAyasyeti (pu. 651 ) - tadadvyasamIcInam - eSa iti zarIrA medopacAreNa Atmana eva nirdezAt / tasya ca svargagamanaM bhavatyeva / gamanaM ca tadupabhoga eva tasyocyate - yathA zarIrAdiyogaviyogI janmamaraNe iti / na tu vyApinaH parispandAtmaka kriyAyoga upapadyate / jJAnacikIrSAprayatnasamavAyazca tasya kartRtvamiti varNayiSyate (9 Ahnike) / yajJAyudhasambandho'pi svasvAmibhAvAdiH * tadviSaya:- sthAyisaMskAraviSayaH / tathA ca tAdRzadharmasAdhanatvAt dInAmapi dharmasvayapadeza ityAzayaH // + nanu yadi Atmana: kriyaiva nAsti, tarhi kathaM karotItyAdivyapadeza isyAha - jJAneti // ' na cAniyoga: Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 vedaprAmANyAkSepasamAdhAnam nyAyamabharI tasyaiva vyApakatvAvizeSe'pi *vyavasthayopapadyata iti na kazcidatra virodhaH / tasmAt sarvatra niravakAzamanRtatvAdidUSaNam // [havanavAkyavirodhaparihAraH] yo'pi havanakAlavidhau vyAghAtadoSo darzita: (pu. 651)so'pi na doSa eva / / tatrAnuSThAnabhedeno kaaltrity'codnaa'| yo yasya coditaH kAlaH laGghanIyo na tena saH // 133 // . tatazcAnyatamaM kAlaM abhyupetyainmujjhtH| nindeti na virodho'tra kazcidvidhiniSedhayoH // 134 // [punaruktadoSaparihAraH] . abhyAse paunaruktayaM ca kAryArthatvAdadUSaNam / . saMpAdyaM pAzcadazyaM hi sAmidhenISu coditam // 135 / / 'imamahaM paJcadazAreNa vajreNApabAdhe yo'smAn dveSTi yaM ca vayaM dviSmaH' iti zrUyate / ekAdazasAmidhenya Rcastu ptthynte| tatrAbhyAsamantareNa pAJcadazyaM nAvakarUpata ityevamavazyakartavyo'bhyAsaH / sa cAyamaniyamena prAptaH vacanena niyamyate-prathamottame RcI trirunycaarnniiye--iti| tasmAt tatprayojanArthatvAt na punrukttaadossH| * vyavasthayA- tattaddharmAdharmAdhImayeti zeSaH / anusstthaanbhedeneti| na hyekoddezena vAkyatrayaM pravRttam , kintu bhdhikaaribheden| ato na virodha ityarthaH // vacanena-'triH prathamAmanvAha niruttamAm ' iti vcnen| tathA ca paJcadazasvaM prAsaM, tasya ca zatrunAzakatvAt 'ebadazAreNa vajreNa' ityuktiH / idaM ca 10-5-8 adhikaraNe cintitam / / 'codanAva-kha. Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhikama 4] arthavAdaprAmANyAkSepaH 667 abhyAse *phalarahite hi paunaruktathaM doSaH syAdiha tu na tasya niSphalatvam / vyAghAtAnRtapunaruktatAdi tasmAt vedasya zlathayati na pramANabhAvam // 136 // iyaM ca vAkyArthavicAraNA'pi prAmANyasidhyaupayikIti matvA / . cake svazAstre muinineha vedaprAmANyanirvAhaNadIkSitena // 137 // [arthavAdavAkyAnAmaprAmANyAkSepaH ] nanu ! nAdyApi vedasya bhavadbhinipuNairapi / svadehasaMbhavA doSAH nikhilAH pari piJjitAH' / 138 // tathAhi-'so'gedIt yadarodIt tadrudrasya rudratvam ' (tai.saM. 1-5-1), 'prajApatirAtmano vapAmudakkhidat / tAmagnau prAgRhAt / tato'jastUpara| udagAt' (tai.saM. 2-1-1), 'devA vai devayajanamadhyavasAya dizo na prAjAnan' (tai.saM. 6-1-5) ityevamAdInAmarthavAdAnAM kiM . yathAzrutavastuparatvam ? uta tebhyaH kAryarUpArthopadezaparikalpanam ? uta liGAdiyuktavAkyAntarapratipAdyamAnakAryarUpArthopayikatvam ? iti cintyam // , * phalarahita iti| loke'pi hi tvarAdivivakSayA 'gaccha gaccha' ityAdhabhyAso dRzyate // + muninaa-gautmen| sUtrANi ca pUrvameva prdrshitaani|| 'bhAmnAyasya kriyArthatvAdAnarthakyamatadarthAnAm ' (jai.sU. 1-2-1) ityAyuktaM vicAra prakRtAnuguNarItyopakSipati-nanvityAdi / etatprakaraNodAhatAnAM zrutivAkyAnAmAnupUrdhyA granthakRtA nairbharya na svIkRtamiti draSTavyam / / paripiJjitAH--piji hiMsAyAm / parihRtA iti yAvat // // tUparaH -- 'ajAtazRGgo gauH kAle'pyazmazrA ca tUparau' ityamaraH / / | ythaavteti| kimeteSAM svArtha eva paryavasAnam ? uta tebhyo vidhikalpanam ? uta vidhivAkyazeSatvamiti vikalpanayArthaH / / 'pucitAH -ka. Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthavAdaprAmANyAkSepaH [arthavAdAnAM svArthe prAmANyAsaMbhava: ] sarvathA ca pramAdaH / svarUpaparatve tAvat pramANAntaraviruddhAdezAt aprAmANyamevAvatarati, rodanava porakhedanadiGmohAderarthasya * tathAtve nizcayAbhAvAt // 668 [ arthavAdAnAM viruddhArthapratipAdakatvAdaprAmANyam ] kiJca 'stenaM mano'nRtavAdinI vAk' ityevaJjAtIyakAnAmarthavAdavAkyAnAM vispaSTameva pramANAntaraviruddhArtha pratipAdakatvam / na hi nisargata eva sarvaprANinAmanRtavAdinI vAk bhavati, stenaM vA mnH| 'api ca ' 'dhUma evAgnerdivA dadRze nArciH / tasmAdarci: revataM dRzyate na dhUma:' ( tai. bA. 2-1-2 ) iti pratyakSaviruddhamami dhIyate, naktaM dinaM dvayorapi indriyArthasannikarSe sati grahaNAt // kiJca "etanna vidmaH yadi brAhmaNAH smo'brAhmaNA vA ( go. bA. 5 - 21 ) iti brAhmaNajAterupadeza sahAya pratyakSa gamyatvAt 'tadviruddha ' eSo'rthavAdaH // 5 [myAyamabharI zAstravirodho'pyasti --' ko hi tadvada yadyamuhima loke'sti vA navA (taM. saM. 6-1-1) iti / zAstre svargAdiphalAnAM jyotiTomAdikarmaNAM upadezAt keyamanavaklRptiH $ // api ca gargatrirAtrabrAhmaNamadhikRtya zrUyate - ' zobhate'sya mukhaM ya evaM veda' (tA. bA. 20 - 16 - 6 ) iti / na hi kasyacit evaMvidataH sukhaM zobhata iti pratyakSavirodhaH // anyakarmAnarthakyazaMsI ca kazcidarthavAdo bhavati - ' pUrNAhutyA sarvAn kAmAn avApnoti', 'pazubandhayAjI sarvAn lokAnabhijayati', * tathAtve- rudrAdisambandhirave // + dvayoH - agnidhUmayoH // + pratyakSagasyatvAditi / pUrvameva (pu. 552 ) pratipAditamidam // $ anavaklRptiH - anirNayaH // pratyAya - kha. 2 tasmAt ka.. 3 akSA-ka. 1 etat ka. 5 bizya-ka. Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhADikam 4] arthavAdAnAM svArthe prAmANyAsaMbhava: 669 'tarati mRtyu tarati pApmAnaM tarati brahmahatyAM yo'zvamedhena yajate * yazcaivaM veda' iti / yadi pUrNAhutyaiva sarvakAmAvAptiH, pazubandhayAgenaiva sarvalokajayaH, azvameghavedanenaiva tatphalAvAptiH, tatkimarthamanyakarmopadezaH? upadiSTAnyapi tAni bahuklezasAdhyAni karmANi vyarthAni bhaveyuH, *anenaiva laghunopAyena tatphalaprApterdarzanAt // ___ api ca 'na pRthivyAmagnizcatavyaH nAntarikSe na divi' (te. saM. 5-2-7) iti vede cayana niSedha evAtra bhaGgayA bhavet / divi cAntarikSe ca tAvat cayanaprayoga eva nAsti, kiM taniSedhena? pRthivIcayananiSedhArtha ca yadvAkyaM, tat cayanapratiSedhArthameva bhavet , prapRthivyadhikaraNakasya cynsyaanuppttH|| api ca yajamAnaH prastaraH' (. saM. 2-6-5), 'Adityo yUpaH' te. brA. 2-1-5) ityevaMjAtIyakAnAM pratyakSaviruddhArthAbhidhAyinAM marthavAdAnAM kA pariniSTheti / tasmAna svarUpaparatvaM teSAmupapadyate // [bharthavAdebhya eva vidhikalpanamapi na saMbhavati] nApi tebhya eva kAryarUpArthaparikalpanaM upapannam , ashkytvaat| 'so'rodIt yadarodIta tadrudrasya rudratvaM' (te. saM. 1-5-1) ityatra kArya kalpyamAnamevaM kalpyeta--rudraH kila ruroda, ato'nyenApi rodi. tavyam iti-taJcAzakyama-priyaviprayogajanitasantApavazena hi bASpamocanaM rodanamucyate / na tat codanopadezAt kartuM zakyate // prajApatirAtmano vapAmuzcikheda ; tasmAdanyo'pyevamutkhidet mAtmano vadhAmiti durnusstthaano'ymrthH| ko hi nAma Atmano vapAmukhi det ? kasya vA vapAhome sati samanantarameva ' hutabhujaH' pazustUpara udgacchet ? iti // * anena-pUrNAhutyAdinA // cayananiSedha iti / tathA ca cayanavidhivirodhaH // ashkymiti| rodanAdikaM hi viSayAdhInaM, na tu vidhyadhInam / / hutabhuja iti paJcamI // 1 aja:-kha. Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthavAdaprAmANyAkSepa: [ nyAyamaJjarI devA dizo nAjJAsiSuH, ataH anyo'pi na jAnIyAt iti azakyopadezaH ; na hi diGmoho nAma upadezAt kartuM zakyaH // na ca sarvasmAdarthavAdAt vidhiH kalpayituM zakya iti madhyamospi na satpakSaH // * 670 [arthavAdAnAM vidhizeSatayA prAmANyamapi na ] nApi tRtIyaH pakSaH saMbhavati - vAkyAntaravihita kAryarUpArthIpayikatvaM hi tadupayogidravya devatAdividhAnadvArakaM bhavati - yathA agnihotraM juhoti' ( tai. saM. 1-5 - 9 ) ityatra ' danA juhoti', 'payasA juhoti' iti dravyaviniyoga vidheH yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti' ( tai. bA. 2) iti devatAvidhervA / na cAyamarthavAdeSu prakAraH saMbhavati / na caibhiH 'bIhInavahanti', 'vrIhIn prokSati' itivat erse vA kAciditikartavyatopadizyate / tasmAt na teSAM daupayikatvam // [pravRttyuttaM bhanarUpaphalamapyarthavAdAnAM na samasti ]. nanu ! + prekSAvatAM prarocanAtizayakaraNena pravRttyutsAhamA vahantaH arthavAdAH tadupayogino bhaviSyanti - naitadapi samyak pravRttyutsAho fe thSAMcinmate nirapekSazabda pratyayAdeva sidhyati / asmanmate tu tatpraNetRpuruSapratyayAditi kiM prarocanayA ? ' evaMkAma idaM kuryAt ityukte, yastatra na pravartate sa prarocanayA'pi na pravartetaiveti yatkiJcidetat // 3 tadevaM prakAratrayeNApi arthavAdapadAnAmananvayAt ekadezA kSepaNa sarvAkSepa eva kriyata iti apramANaM vedaH // * sarvasmAditi / 'vAyavyaM zvatamAlabheta bhUtikAmo vAyurvai piSThA 'devatA' ( tai.saM. 2-1-1 ) iti arthavAdasya vidhizeSatvaM spaSTaM pratIyate / na hi tatra arthavAde pRthagvidhikalpanaM zakyamityarthaH // + prekSAvatAM-anunmattAnAm || 1 keSAJcit-mImAMsakAnAm / nirapekSatvamevAsyAH prAmANyaprayojakamityuktaM prAk (pu. 435) // 1 sarvAkSepaH -- nikhilavedAnAmapi etaddRSTAntenAprAmANyAkSepaH // Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam / 'arthavAdaprAmANyanirUpaNam 671 : [arthavAdAnAmaprAmANye tadRSTAntena vedasAmAnyAprAmANyasiddhiH] , nanu ! yAvatyeva pramANAntaraviruddhatvamupalabhyate, tAvatyevAprAmANyamastu / sarvatra tu kutastyA tadAzakA? iti-maivam ---- tatsAmAnyAt anytraapynaashvaasH| mImAMsakapakSe hi arthavAdarahitakevalavedagranthA*nupalambhAt , tadanuSaneNa sarvatra sApekSatvamavatarati / naiyAyikamate tu vedapraNeturIzvarasya kvacit vitathavAditve dRzyamAne, kathamanyatra satyavAditAyAM dRDhaH pratyayo bhavet ? ityaprAmANyaM sarvaceti // . [arthavAdAnAM vidhyekavAkyatvAtmAmANyasthApanam ] atrAmidhIyate-vidhyekavAkyatayaiva bhUmnA tAvadarthavAdapadAni paThyante-'vAyavyaM zvetamAlabheta bhUtikAmo vAyurvai kSepiSThA devatA vAyumeva svena bhAgadheyenopadhAvati sa evainaM bhUtiM gamayati' (te.saM. 2-1-1) iti / teSAM tadekavAkyatvAdeva prAmANyam / vAyurvai kSepiSThA' devatA' ityataH yadyapi kriyA nAvagamyate, nApi tatsambaddhaH kizcidarthaH ; tathA'pi vidhyuddezenaikavAkyatvaM tasya pratIyate / 'bhUtikAmaH' ityevamanto vidhyuddeshH| tenaikavAkyabhUto 'vAyu kSepiSThA' ityevmaadeH|| . [arthavAdAnAM stutirUpatvam ] . kathamekavAkyabhAvaH? padAnAm sAkAGgatvAt // nanu ! 'bhUtikAmaH' ityevamantena vAkyena vidheyaM vihitam / utpAditaM pratipattaranAkAlatvam kRtazca zabdakartavyamiti, 'kimanyena'-kSepiSThA'ityAdinA prayojanam ?-tadarthasyaiva stutiriti brUmaH // . * anupalaMbhAditi / vidhivAkyAni hi atyantaM viralAni // kazcidarthaH-dranyadevatAdiH // *kathamekavAkyabhAva ityaakssepH| padAnAM ityAdi samAdhAnam / / $ kimanyeneti / uktArthAnupayoginetyarthaH / ukte'rthe / sarvo'pi zAlArthaH parisamApta evetyAzayaH // 1 tAvat-ka. devatA-kha. pratIyate-kha. kimanena-kha. Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 . .. arthavAdAnAM prAmANyam [myAyanarI [sArthavAdavidhereva prerakatvam] nanu! 'stutyA'pi' kiM prayojanam ? 'stuto'stutazca *tAvAneva so'rthaH'-maivama-sastutipade hi vAkye stutipadasahitaM vidhAyaka vidhAyakaM bhavati // kimidAnIM kevalaM liDAdiyuktaM vAkyaM na vidhAyakamucyateyadi stutipadAni na zrRyanta tat bAdaM bhavati vidhAyakam / eteSuca satsu tatsahitaM tadvidhAyakaM bhavati, na kevalam ; tathA prtiiteH| stutipadasambandhe sati bhinnavAkyatA mA bhUditi vidhipadena stuti padena ca saMbhUyArtho vidhIyate ; tathA'vagamAt / anyathA hi pratIyamAnaH padArthAnvayaH tyajyeta ; vAkyabhedo vA klpyet| tasmAnna : stutipadAnAmAnarthakyam // [arthavAdavAkyaprayojanAkSepaH, samAdhAnaM ca] nanu ! kevalasyApi vidhivAkyasya sAmarthyAt kimartha stutipadAni prayuJjate ? iti - ucyate-aparyanuyojyo jaiminIyAnAM mata zabdaH ; asmAkaM ca bhagavAnIzvaraH / ukta sati pratipattAro vayaM vedasya ; na krtaarH| pratipattau ca kramo darzitaH // [ dravyadevatAthasamarpakatve'pyarthavAdAnAM nAnarthakyam ] , evaJca yadyapi dravyadevatetikartavyatAvidhAnadvArakaM aGgavidhivadarthavAdavAkyAnAM kAryopayikatvaM nAsti; tathApi pratItyastvaM . na nivaaryte|| * taavaaneveti| na hi stuto gardabhaH azvo bhavet , mastuto vA'zva: gardabho bhavet // vidhAyakaM-vidhivAkyam // * Izvara iti / aparyanuyojya ityasyAnuvRttiH // prtiiti:-vidhivaakyprtipkssyaagkrtmbtvbuddhiH|| 1 stutyA-kha. stutastutyA-ka. no'rtha:-ka. 'vidhAyaka-ka. . Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahnikam 4 arthavAdAnAM prayojanam 673 [marthavAdAnAmAvazyakatA] ata eva 'pramANo payogitva meSAmAcakSate', na prameyopayogitvam / kevalavidhipadazravaNe hi na tadAdriyante yjvaanH| tatra vidhi vibhaktiravasIdati / tAM nimajantImiva arthavAdajanitakarmaprAzastyapratyayaH uttnaati| 'sarvajitA yajeta' ityataH na tathAvidhaH zraddhAtizayo bhavati, yathAvidhaH 'sarvajitA vai devAH sarvamajayan sarvasyAptayai sarvasya jityai sarvamevaitena sarva jayati' (tA.bA. 26-7-2) ityrthvaadpdebhyH| loke'pi 'iyaM gauH kretavyA' ityataH na tathA kretAraH pravartante, yathA 'eSA bahusnigdhakSIrAsuzlIlA, sApatyA, 'anagha'prajA ca' ityevamAdibhyaH stutibhyH| svaanubhvsaakssiko'ymrthH|| [arthavAdAzravaNasthale'pi arthavAdakalpanam ] ata eva kecit azrutArthavAdake'pi vidhivAkye tatkalpanA micchanti, yathA kacit arthavAdAt vidhikalpanamiti / yathoktam (taM. vA. 1-4-13)___ 'vidhistutyoH saMdA vRttiH 1 samAnaviSayeSyate' iti / anadhigamyamAna vidhi sambandhAcca arthavAdAt vidhirunnIyate, na gamyamAnasambandhAt // * avasIdati-klezasAdhyatvAdijJAnena, na niraGkuzA bhavati / vicit--'pratitiSThanti ha vA ya etA rAtrIrupayanti' ityaadii| vidhiH, rAtrisatrasyeti shessH|| smaaneti| yatra kevalaM vidhiH, tatrArthavAdenApi bhAgyam / yatra kevalamarthavAdaH, tatra vidhinApi bhASyam / / nanu taIi 'vAyurvai kSepiSThA devatA' ityAdAvapi vidhiH kalpanIya syAdityatrAha--anadhigamyamAneti // vibhakteH zakti-kha. 4 anava-kha. 1 prAmANyo-kha. mAcakSate-kha. anadhi-kha. "vidhivAkya-kha. NYAYAMANJARI 43 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 arthavAdAnAM prAmANyam [nyAyamadharI [arthavAdaiH stutiprAptiprakAraH] ata eva ca 'so'rodIt' ityevamAdibhyaH 'na roditavyam ityAdividhikalpana missyte| mudhaiva pUrvapakSiNA tadAzatitam / vidhyantareNaikavAkyatvaM hi prtykssmihopdishyte| * 'barhiSi rajataM na deyam' (tai. saM. 1-5-1) ityasya vidheH zeSo'yaM 'so'rodIt' ityAdiH-'rudro ruroda / tasya yadazru azIryata, tadrajatamabhavat / yo hi barhiSi rajataM dadAti, purA'sya saMvatsarAt gRhe rodanaM bhavati' iti| tasmAt 'barhiSi rajataM na deyam' iti // 'prAjApatyamajaM tUparamAlameta' (tai.saM. 2-1) ityasya vidheH zeSaH 'prajApatirAtmano vapAmudakkhidat' iti / vapAhomamAhAtmyapradarzanArthamucyate--agnau vai pragRhItamAtrAyAM vapAyAM ajastUpara udagAditi // 'AdityaH / prAyaNIyazcaruH' (te. saM. 6-1-5) ityasya vidheH zeSo'yaM 'devA vai devayajanamadhyavasAya dizona prAjAnan' (tai.saM.6-15) iti'; vyAmohAnAmAMdisyazca zayitA, yathA dilyohsyeti| evaM tatra tatra vidhizeSatvaM arthavAdAnAM veditavyam // [marthavAdAnAmasatyArthakaravanirAsaH] kathaM pumaridamasatyamevocyate ? 'rudraruditAt rajatamajAyata', 'prajApatihomasamiddhAdagneH ajastUpara udgAt' iti ucyatenedamasatyam , yadasya vAkyasya pratipAdya, tatra satyArthamevedam / na cAsya yathAato'rthaH pratipAdhaH, kintu vidheyo niSedhyo vA kshcidrthH| ihAnyAkhyAne dvayamApatati-yazca vRttAntamAnam , yaca kasmizcidarthe prarocanA dvaSo dhaa| tatra vRttAntajJAnaM na pravartakam, na nivartakamiti prayojanAbhAvAt anarthakamanAdaraNIyam / prarocanA * bhi:-yjnyH|| prAyaNIya iti iSTe ma (jai. sU. 9-4-12) // anvAkhyAnaM-arthavAdarUpAnuvAdavAkyam / / anarthakamiti prkRtstutinindaamipraaym| vakSyati ca (pu. 677) tayorapi phalam / / iti sa-ka, itthaM sa deSI-kha. Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAhikam 4] arthavAdeSu virodhAdiparihAra: 676 dveSau 'pravRttinivRttya'GgatvAt tadarthoM gRhItvA prarocanAyAH pravarteta, dvessaabhivrteteti| tatra tatpratipAdyasatyArtha evArthavAdaH // [arthavAdAnAmarthavirodhe gauNArthakatvam ] ___ yattu arudati rudre kathaM tadrodanavacanama? arodanaprabhave vA rajate kathaM tadudbhavatA'bhidhAnam ? iti-guNavAdamAtram-gauNa eSa vAdaH zvetavarNasArUpyAdinA rodanaprabhavaM rajataM ninditumucyate // evaM pazuyAge vapAhomaprazaMsAyai 'prajApatirAtmano vapAmudakkhidat' iti vRttAntAkhyAnaM yojanIyam // AdityacaruprazaMsAyai 'devA vai devayajanamadhyavasAya dizo na prAjAnan' iti // [siddhAnte bharthavAdAnAM yathAzrutArthatve na virodhaH] athavA naiyAyikAnAmaneka prakAra *puruSAtizayavAdinAM yathAzrute'pyarthe nAtyantamasaMbhavaH / rudrasya ruditAt rajatajanma, prajApate potkhedaH, taddhomAt tUparapazUdramaH, devAnAM devayajanAdhyavasAne dimoha ityevaMjAtIyakamapi satyamastu! ko doSaH? tatsarvathA 'nArthavAdA na pramANam // [marthavAdeSu pratyakSAdivirodhaparihAraH] ' evaM 'stenaM mano'nRtavAdinI vAk' iti gauNa eSa vAdaH / pracchannatayA stenaM mana ucyte| bAhulyAbhiprAyeNa cAnRtavAdinI vAk iti // . * purussaatishyeti| sarvairapi karmamiH puruSa eva kamanAtizayaH dharmAdharmAkhyaH AdhIyate iti siddhaantH| tatazca tadanuguNatayA vicitrAizaktayaH kriyAca sulabhatayA nirvoDhuM zakyanta ityarthaH // prcchnntyeti| svamamasyantaH kimastIti svenApi hi na jJAtuM shkyte| evaM 'bhAlyagre hastiyUthazatamAste' iti vacane na hi jihA vizIryate // pratya-sva. prakAra:-ka. arthavAdAnAM prAmANyam-kha. 43* Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 arthavAdAnAM prAmANyam nvAvamabarI 'dhUma evAglerdivA dadRze nAciraciraivAgnernaktaM dahaze na dhUmaH' (te. bA. 2-1-2) iti "darabhUyastvAbhiprAyeNa phasnaicit prayojanAya sAyaMprAtahomadevatAstutaya kathyate // 'na caitadvidmo yadi brAhmaNAH smaH, abrAhmaNA vA' (go. mA. 5-11) iti pravarAnumantraNaprazaMsAya saMzaya iva drshitH| bhavAmaNo'pi yajamAnaH pravarAnumantraNena brAhmaNaH syAditi // _+'kohi vai tadveda, yadabhumilloke'sti vAma vA (te.saM. 4-1-1) iti adRSTaphalaM kimapi karma stotumucyate // 'zobhate'sya mukhaM ya evaM veda' (tA. pA. 20-16-6) iti vidyAprazaMsaiSA zobhata iti ziSyarudvIkSyamANasya mukhamiti // 'sarvAn kAmAnAmoti' iti sarvatvaM prakRtA'pekSam / stutyartha cAzvamedhAdhyayane tatphalavacanam // 'hiraNyaM nidhAya cetavyam' iti stutyarthatayA divyantarikSe pRthivyAM ca cayanaM prtissidhyte| anupahitahiraNyAyAM pRthivyAM agnirna cetavyaH, na punarna cetavya eva tasyAmiti // ___ Adityo yUpaH' (nai.grA. 2-1-5) 'iti aane' sati tejastitayA yUpasya AdityarUpatA stutaye kathyate // tatkAryakAritvAJca yajamAnaH prastara ucyte| na hi mukhyayaiva vRttyA loke zabdAH pravartante ; goNyA'pi vRttyA 'tadyavahAra * duurbhuuystveti| dUrasthaiH divA dhUma eva gRthate rAtrau tu marciritya. styanubhavaH // ko hiiti| atrAnavazlUptisUcanaM ca viprakRSTakAsaphalatvAt // tasyAM--pRthinyAm // aJjane-ghRtena lepane // itthamanane-kha. vyavahAra-kha. Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsikam 4] kacidarthavAdAvidhikalpanam 677 darzanAt / evaM vede'pi teSAM tathA prayogo bhvissyti| itthaM ca mantreSvapi penyA gArhapatyopasthAnamaviruddham // [parakRtipurAkalparUpArthavAdAnAmapi prAmANyam] evaM stutinindAsvarUpAstAvadarthavAdAH vidhyekavAkyatvena prmaannm| 'parakRti'purAkarUpasvarUpA api tathaiva yojyAH // .. [kutracit arthavAdaiH vidhikalpanamapi dRzyate] kacitpunaH arthavAdenaiva kazcidaMzaH pUryata iti na tu pratItyaGgatvameva nasya, kAryAGgatvamapi bhavati / yathA-'pratitiSThanti ha vA ya etA rAtrIrupAsate ' (te.saM. 7-3-10) iti azrUyamANAdhikArasya rAtrisatravidheH adhikArAMzo'rthavAdAdeva lbhyte| yathoktaM-'phalamAtreyo nirdezAt' (jai. sa. 4-3-18) iti / tatra hi-pratiSThAkAmAH satramAsIran'-ityarthavAdavazAt gamyate vAkyArthaH // - *darzanAt - agnirmANavakaH' ityAdau / / .. itthaM ca-vede'pi gauNaprayogasatvAcca / indrapadaM rUcyA indravAcakamapi, aizvaryavizeSavivakSayA gArhapatyavAcakamapi syAt // * prkRtiityaadi| 'stutinindA parakRtiH purAkarupa ityarthavAdaH' (nyA.sU. 2.1.65) iti sUtram / arthvaadaashcturvidhaaH| tatra dRSTAntA bhASya evaM pradarzitA:--" stuti:--'sarvajitA vai devA: sarvamayajan sarvasyAptayai sarvasya jityai sarvameva tenAmoti sarva jayati' (tA.bA. 16-7-.) ityaadi| aniSTaphalavAdo nindA varjanArthA-'sa eSa vAva prathamo yajJo yajJAnAM yajjyotiSTomo ya etenAniSThA'nyena yajate garne patasyayamevaitajjIyate vA pramIyate vA' ityevamAdi / banyakartRkasya nyAhatasya vidhervAdaH parakRtiH - 'hutvA vapAmevAgre'mibArayanti, bhaya pRSadAjyaM, tadu ha carakAdhvaryava: pRSadAjyamevAgre'bhidhArayanti, bane: prANA: pRSadAjyamityevamabhidadhati' ityevamAdi / aitihasamAcarito vidhiH purAkalpa iti-'tasmAdvA etena brAhmaNA bahiSpavamAnaM sAmastomamastoSan pone yajJaM pratanavAmahe' ityevamAdi" // phalaM-pratiSThArUpaM idaM bharthavAdavAkyaM vivakSatyeva, tatra tatphalasya 'purAkRti-ka.kha. yogyA:-ka. Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 arthavAdAnAM prAmANyam [mpAyamavarI kacidarthavAdAnAM saMzayanivartakatvam ] kavit vidhivAkyasyArthasandehe arthavAdAtmakAt vAkyazeSAt tanizcayo bhavati / yathA- 'aktAH *zarkarA upadadhAti' (te. prA. 3-12-5) ityaJjanadravye ghRtatailavasAdimedena saMvidyamAne 'tejo ve ghRtam' (te. prA. 3-12-5) ityarthavAdAt ghRtenAkAH zarkarA uparSayA iti gamyate // [bharthavAdavicAropasaMhAraH] ityarthavAdA vidhinaikyabhAvAt tidvatpramANatvamamI bhajante / asti pratItyanvayitA hi teSAM kvacizva kAryAnvayitA tu dRSTA // 139 // yadvA svarUpaparatAmapi saMspRzanta.' . prAmANya varma ta ime na prityjnti| . naiyAyikA hi puruSAtizayaM vadantaH vRttAntavarNanamapIha ythaarthmaahuH|| 140 // AdityayUpaSacanAdiSu tu svarUpa yAthArthya mitthamupapAdayituM na shkym| . gauNI tu vRttimavalambya kRtA tadartha vyAkhyeti teSvapi na viplavanAvakAzaH // 141 // nirdezAt , mpraattvaacetyrthH| mAtreyagrahaNaM pUjArtham // * zarkarAH--iSTakAH // tat-vidhivAkyavat // kavit-'pratitiSThanti ha' ityAdau // purussaatishyeti| mahaSTavizeSAdhInadevatAvigrahAyaNIkAgat tadeze svarUpaparatve'pi na hAnirityarthaH / saMspRzanti-sa. varma-kha. Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 070 * bhAvikam 4] mabANa prAmANyAkSepaH | lokr'iaa]| * mathedAnI mantrA vicAryante-kaM bharthaprakAzanadvAreNa viSyarthopayogitA teSAma ! utocAraNamAtreNa ? / iti / / | sephbishbaabaasnhaa, maamaan] nanu ! ubhayathA'pi prAmANyAvizeSAt kiM tadvicAreNa? na hI zAstraM ghedasyArthavicArAya mImAMsAvat prvRttm| thapi tu prAmANyanirNayAyaiveti-satyam, prAmANya'nirNayAyaivedaM zA pravRttambhaviSakSitArthatve tu mantrANAM apratipAdakatvalakSaNamaprAmANyameva bhavet / sAmAnyAta vedanAhmaNavAkyAnAmapi tathAbhAvaprasaGga iti vedasya karmAvabodhArthatvaM hiiyet| na ca saMzayaviparyayajananamevAprAmANyam ; $ ajJAnajanakatvamapyaprAmANyameva / / [cAraNamAbAdeva sArthakyaM mantrANAmiti pUrvapakSaH] taducyate-udhAraNamAtropakAriNo mantrAH, kutaH1 tathA viniyogopadezAt - 'uru prathA uru prathasva iti puroDAzaM 'prathayati' (vA. saM. 1-22) iti / yadyarthaprakAzanopakAriNo mantrAH , sAmathyAdeva prathanopayogI maMtro'yamiti kimartha prathane viniyujyante vacanena! yathA ||sAkSaH puruSaH pareNa cennIyate, nUnamakSibhyAM na pazyatIti gamyate // 'agnIdanIn vihara' iti ca karotyavAsI Rtvik pAagniviharaNam , kiM pacanena ? udhAraNamAtropakAriNi mantre tadudhAraNAdevAra kiJcit upakArajAtaM kalpyate // ... tadarthazAmAt' (jai.sU. 1-2-31) ityAyuktaM vicAraM sNgRhnnaatimthetyaadi| uccAraNamAtreNeti / vibhyarthopayogitA ityAvartate / / sAmAnyAt --vedasvasAmyAt // bhajJAnajanakatva-jJAnAjanakatvam // || sAkSaH-bhakSazabdo'tra ckssurgolkprH|| pA anivihrnnN-mniindhnaadi| patadeva kArya manISa:-mAvivizeSasva // 1nirNayAyeda-kha. prathayati-kha. Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 mantraprAmANyaparIkSA nyAyamaJjarI vAkyakramaniyamAJcAvivakSitArthAna mantrAnavagacchAmaH / niyatapadakramA hi mantrAH paThyante / yadyarthapratipAdanenopakuryuH, niyatakramAzrayaNamanarthakaM syAta , kamAntareNApi tadarthAvagamasaMpatteH / [mantrANAmarthavivakSA'pi kvacit na saMbhavati] itazcAvivakSitArthA mntraaH| avidyamAnArthaprakAzino hi keciddshynte| yathA 'catvAri zRGgAH trayo asya pAdAH dve zIrSe sapta hastAso asya / tridhA vaddho vRSabho roravIti maho devo mAnAviveza' (te. nA. 10 -1) iti| na hi catuHzRGgaM tripAda viziraskaM laptahastaM kizcidyakSasAdhanamasti, yadanena 'prakAzyeta ' // acetane cetanavabyavahAraH viruddhaH] itshcaivm| acetana praiSapradarzanAt- 'oSadhe trAyasvainam' (te. saM. 1-1-2) iti| na hyoSadhirbudhyate-trANAya niyuktaa'smiiti| 'zRNota grAvANaH' (te. saM. 1-3-13) iti codAharaNam / na hyacetanAH prAvANaH zrotuM niyujyante // [arthavipratiSedhazca kvacit] api ca ' aditiauraditirantarikSam ' (te. bhA. 1-13) iti vipratiSiddhamabhivadanti mntraaH| kathaM saiva dyauH, tadevAntarikSa bhavitumarhati // kvacinmantrANAmartha eva nAsti] keSAzciJca mantrANAM artho jJAtumeva na zakyate / te kathamarthaprakAzanenopakuryuH? 3 'amyaksAta indra RSTiH' (R.saM.2-4) iti / 'sRNyeva jarIturpharItu' (R.saM. 8-6-2) iti / 'indraH somasya 'kANukA'' (R.saM. 3-3-91) iti ca / tasmAdavivakSitArthA mantrAH // * yazasAdhanaM--dravya, devatA vA / / * praiSaH-niyoga iti vakSyasi (pu. 684) // 1 prakAzyate-ka. 'mata--kha. asya kSAta-kha. 'kArakA-kha. Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAtikam 4] mantrANAmapi prAmANyam 681 __ mantrANAmuccAraNasyAvarjanIyatvAttAvadeva teSAM phalam ] api ca uccAraNamubhayathA'pi* kartavyaM mantrANAM : aSTaSTAya vA? arthapratyAyanAya vA? 'yato'rthamapi nAnucaritAH zabdAH pratyAyayitumutsahante / tadavazyakartavye'sminacAraNe tata eva yajJopakAre siddhe ki arthapratipAdanadvAraparigraheNa prayojanamiti ? [mantrANAmarthapratyayArthatvasiddhAntaH] tatrocyate-kiM mantrebhyo'rthapratItireva nAsti ? kiM vA bhavantyapi +nirnimittA'sau ? uta sannimittA'pi grahaikatvapratItivat avivakSitA ? iti // mantrairarthapratItirna saMbhavatIti na yuktam ] na tAvat pratItireva nAsti ; zabdArthasambandhavyutpattisaMskRtamatInAM 'barhidevasadanaM dAmi' (mai. saM. 1-1-2) ityevamAdimantrazravaNe sati tadarthapratIteH svasaMvedyatvAt // nApyasau nirnimittA; lokavat padAnAmevAtra nimittatvAt / vyutpattirapi na nAsti; ya eSa laukikAH zabdAH, ta eva vaidikA , ta eva teSAmA iti lokavyavahAratastavyutpattisaMbhavAt // nApi bhavansyapi mantrebhyo'rthapratItiH || grahaikatvapratItiva. davivakSitA bhavitumarhati ; avivakSAnibandhanasya kacidapyabhAvAt / grahAdivacanAntaranitisaMkhyatvAt somAvasekanirharaNasya ca ___ * ubhayathA-arthapratyAyakatve'pratyAyakatve ca // nirnimittA-mantraghaTakapadAjanyA, yAdRcchikIti yAvat // grhaiktveti| 'grahaM sammArTi' ityatra ekatvamavivakSitamiti grahaikasvAdhikaraNe (jai. sU. 3-1-7) siddhAntitam // ya eveti| lokavedAdhikaraNe (jai.sU. 3-1-7) siddhAntitamidam // || prahaH- somrsaadhaarpaatrvishessH| 'grahaM saMmArTi' ityatra ekavacana arthamapi-ka. tasmAda-kha. saMbhava-kha. . Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 mannaprAmANyaparIkSA pApamayarI sammAkAryasya sarvagrahasAdhAraNatvAt 'praha' itivibhava karmakArakasamarpaNamAtreNApi sArthakyopapatteH yuktamekatvamavivakSitamiti kthpitum| iha tu 'barhirdevasadanaM dAmi' ityevamAdivAkya kriyamANaRtUpayogidravyAdi prakAzanasya' vidhyapekSitatvAt mantreNa smRtaM *karma kroti| tathA kriyamANaM bhabhyudayakAri bhavatIti na yajJAmaprakAzanamavivakSitam / ato nocAraNamAtropakAriNo mantrAH // [keSAzcittu mantrANAmuccAraNamAtre cAritArthyam] . japamantrANAM tu 'pAyamAnI 'japet', 'vaiSNavIM japet" iti vidhinaiva tAvanmAtrAkSepaNAt nArthena prakAzitena prayojanamiti kiM tatra kriyate? yatra tu 'japet' iti vidhina zrUyate, ma tatra tadarthaH pratIyamAnaH, apekSyamANazcopekSituM yuktH|| [svAdhyAyavidhessvarthajJAnaparyantAdhyayanaparatvameva] manu ! yadi 'japet' iti vidheH vaiSNavyAdiSu nAryaH vivakSyate, tarhi 'svAdhyAyo'dhyetavyaH' iti akSaragrahaNamAtravidhAnAt sarvasyaiva vedasyAvivakSitArthatvaM syAt - 'maivam - svAdhyAyAdhyayana vidheH dRiSTo hi tasyArthaH karmAvabodhanamiti dRSTArthatvena vivakSitArthatvAt / etaca zAstrAntare (ja.sU. 1-1-1) vistarato nirnniitm| iha tu vitamyamAnaM asmAkamavAntaravicAravAcAlatAmAviSkarotIti na pratamyate / [mantrANAmarthavivakSA'styeva] yasa tadarthaviniyogopadezAditi avivakSitArthatvamuktam-- tatra 'uru prathA uru prathasva' (vA. saM. 1-22) iti lilAdeva prathanasattve'pi viSayasSTayA pAtrabahutvAt ekavacanamavivakSitamiti (jai. sU.3-1-7) sidAntitam // *karma-pahissAdanAdikam // rASTaphalakalpamAyA abhyAmyatvAt madhyayanasyArthajJAnaparyantasvaM sAdhitam (jai. sa. 1-1-1) // 1 kriyamANa-kha. prakAzanaM tasya-kha. japeta-kha. 'etaca-kha. Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtikam / matrANAM marSavalam 688 viniyoge mantrasya siddhe, kAma tadvidhAyakaM *vacanaM anarthaka bhavatu, prAptAnuvAdakatvAt ; na tu pratIyamAnaH mantrAdarthaH tyaktuM yuktH| tarika pacanamanarthakameva ? nAnarthakam , pratipanArthaviSayaM tu tat // arthavAdArtha vA tadvacanam ; 'yajJapatimeva tat 'prathayati' iti / yadanena mantreNa puroDAzaM prathayati', tapakSapati yajamAnameva prajayA pazumiH prathayatIti // kacit guNArtha vidhaanm| yathA-+'tAM caturbhirAdatta' (vai. saM. 5-1-1) iti / evaM 'agnIdagnIn vihara' ityAdAvapi draSTavyam // [mantrANAmuccAramAtrArthatvaM na yuktam] yattu niyatapadakramatvAt uccAraNamAtropayogino mantrA ititadapyasAdhu-mImAMsakAnAmanAditvAvadasya, ttkrmlkhnaanuppttH| yathoktam (lo. vA. 1-1-3-150) + anyathAkaraNe cAsya bahubhyaH syAnivAraNam' iti // asmAkamapi yAdRk IzvarapraNItaH, tadanyathAkaraNe kimadhyetRNAM svAtantryamasti? tasmAnArthavivakSAyai mantrakramaH prabhavati brAhmaNavAkyakramavat // [catvAri zRGgAH' ityAdimantrANAmarthaH] yadapi catvAri vRkSAH' ityavidyamAnArthavacanamAzaGkitam* vacanaM-'iti puroDAzaM prathayati' iti vAkyam // * tAM caturbhiriti / atra catuSTarUpaguNalAbhArtha tathA vidhAnam / evaM 'manIdanIn vihara' ityatra saMskArobodhanArthatvamuktam (jai. sa. 1-2-7) / anythetyaadi| vedasya ekapuruSAdhInasve tattena kadA'pyanyathA'pi kiyet| bahamInatve tu ekenAnyathA pAThe'pi itare ttprihreyuH| mata: bedaH manAdiparaMparayA bahubhiH pavyata ityanAdirvedaH // tadanyathAkaraNe-mAmyayAkaraNe // viniyoga-kha. side:-kha. prathayati-kha. 'rAdhate-kha. Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 mammAmApaparIkSA [nAmI tadapyanabhijJatayA-pakSasya vaiSa guNavAdena sNstvH| * casvAri zRkSA iti ghedA uktAH, trayo'sya pAdA iti sapanAni, che zIrSe iti dampatIyajamAnI, saptahastAsa iti chandAMsi, tridhA bakha iti mantrabrAhmaNakalpaiH nibaddhaH, vRSabha iti kAmAn varSati, roravItIti stotrazastraprayogabAhulyAt zabdAyamAnaH, 'maho devo' mAnAvivezeti manuSyakartRka ityevameSa yajJaH stuto bhvti| tadyathA cakravAkamithunastanI, haMsadantAvalI, zavAla kezI, kAzavasaneti' nadI stUyate // 'oSadhe prAyasvainam ' (te. saM. 1-1-2) iti cetanavaniyoga tasyAH stutyarthaH // __ 'zRNota grAvANaH' (te. saM. 1-3-13) iti prAtaranuvAkastutiH / itthaM nAmaiSaH prAtaranuvAkaH prazasyaH, yadacetanA prAvANo'pi zRNuyuH iti // 'aditidyauraditirantarikSam ' (te.nA. 1-13) iti guNavAdAda. prtissedhH| tadyathA loke-svameva me mAtA, svameva me pitA, svameva me bhaginI, tvameva me nAteti // prasiddhArthakamantrANAmarthapratyAvanakramaH] yatta keSAzcinmantrANAmartho na jhAyata iti sa purugaparAdhaH saMbhavati, na mantrAparAdhaH / arthAvagamopAyeSu bahuSu sarasvapi tadanveSaNAlasaH puruSaH nArthamavagacchati ; na punamantro'trAparAdhyati brAhmaNavAkyavat upaaytstdrthaavgmdrshnaat| upAyazca prathamastAvat vRddhavyavahAra eva, tulyatvAllokaveda shbdaarthaanaam| ya eSa le kikAH zabdAH, ta eva vaidikAH; ta eva caiSAmA iti // ___* gopathabrAhmaNoktavivaraNamanusRtya abareNa (mA. mA, 1-2-16) vivRtto'rtho'bhUditaH // kiM punarvidvAMso mAkSaNA iti zeSaH / / mahAdevo-ka. 5 loke veda-ba. lenera-4. sanIti-. 'puruSAparASa:--. Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 685 gAvisa 4] mavAnAmarthapatam eSa kaukikA: bandA; ta eva vaidikA: * papi ca 'magnirvRtrANi jAnat' (te. prA. 3-5-6) iti mere kRtaNatvaM agnizandaM paThanti / 'uttAnA vai devagavA vahanti' (mA. zrI. sa. 1...6) 'vanaspate hiraNyaparNa pradivaste artham' iti lokikavaidikayoH zabdayoH, 'bharthayoca nAnAtvamivAzaGkayate / tathA'pi 'tathAsva'pratyamizAnenAvadhArya, ISadvikRtAsta eva vede iti lokityeva vyutpttiH|| . lokaprasiddhivipratiSedhe tu zAstravitprasiddhiH prmaanniikriyte| . yathA 'yavamayazcaruH,' 'vArAhI upAnahI' (tai. saM. 1-7-9) vaitase kaTe prAjApatyAn sacinoti' iti yavavarAhavetasazabdAH dIrghazUkasakaravacalakeSu ziSprasiddhadhA niyamyante, na priynggkRssnnshkunibmyuuviti|| yatra tu ziSTaprasiddhirnAsti, tatra mlecchebhyo'pi tdrthvyutpttiraashriiyte| yathA-pikanematAmarasazabdeSu // .. "magyeva jabharI' itimaMtrArthaH] mlecchaprasiddharapyabhAve nigamaniruktavyAkaraNavazena dhAtutaH marthaH priklpniiyH| tena AzvinamuktaprakramAt jaraNa'bharaNanimittau 'jarbharIturpharItU' iti dvivacanAntasarUpAveto zabdo azvinorvAcakAviti gamyate / evmnytraapyutprekssnniiym|| * prasaGgata: lokavedAdhikaraNa(jai. sU. 1-3-5)viSayamapi saMgRlA padarzayitumupakSipati-yadhapIti // prakRtopayogitvAt yavavarAhAdhikaraNa(jai.sU. 1-3-4)mapi saMgRhNAtiloketi // prakRtopayogisvAdeva yavavarAhAdhikaraNa(jai.sU. 1-3-5)mapi saMgRhAtiyatra sviti / pikanematAmarasapadAnAM kokila-ardha-padmaparatvaM prAhyam // evaM prasaGga samApya prkRtmnusrti-mlecchetyaadi| || azvinoriti / sRNi:----azaH, samantiau sRgyau-kajarau / aba-ka. tathA-kha. maraNa-. Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 nAmadheyaprAmANyaparIkSA [nyAyamaJjarI [mantravAkyavicAropasaMhAraH] tadanenApi nimittena na mantrANAmavivakSitArthatvaM vaktavyam // amI tasmAdarthaprakaTanamukhenaiva dadhati kriyArthatvaM mantrA na tu paThanamAtreNa japavat / na tadAreNApi zlathayitumataH zakyata idaM pramANatvaM vede sakalapuruSArthAmRtanidhau // 142 // nAmadheyavicAraH) * idamidAnI parIkSyate / 'udbhidA yajeta' (tA. bA. 19-7-3), 'citrayA yajeta pazukAmaH' (tai. saM. 2-4-6) 'agnihotraM juhuyAsvargakAmaH', 'zyenenAbhicaran yajeta' (SaDviM.bA. 3-4) 'vAjapeyena svArAjyakAmo yajeta' iti zrayate / tatra kiM udbhideti, citrayeti, agnihotramiti, zyeneneti, vAjapeyeneti guNavidhaya pate? tattakarmanAmadheyAni? iti // kimanena parIkSitena prayojanam ? ubhayatrApi prAmANyaM nopapadyata iti tadarthamevedaM priikssyte|| [udbhidAdivAkyAnAM guNavidhisvaM na saMbhavati] yadi tAvat 'vrIhibhiryajeta', 'danA, juhoti' itivat guNaH kazcidudbhidAdipadairvidhIyate-anena dravyavizeSeNa grAgaH kartavya tAviva asyartha jRmbhmaannau-jrbhrii| turpharItU-hisantau iti tantravArtike (1-2-41) myAkhyAtam / evaM 'samyaksAta' (pu. 680) mamA iti saahityaarthkmnyym| bhamA bhavatIti-amyak / rissttiH-aayudhvishessH| incha smbudhyeymuktiH| evaM somasya pUrNAni pAtrANi indraH kAkA-kAmayamAmaH-iti tRtIya Rgartha: // ___ * prasaGgAt nAmadheyavicAramapi (jai. sU. 1-4-1) saMgRhAtiidamityAdinA // guNa iti| matra mAdhavAkyatrayaviSayakANAM trayANAmapyadhikaraNAnAM guNavidhitvapUrvapakSasAmyAtAni kroDIkasyAtra ekapUrvapakSaH prdrshitH| tatra udbhidyate bhUmiranemeti ujit-anitrm| prakaraNamA jyotiSTomamanUba sanibraguNa Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Ahikama 4] nAmadheyaprAmANyAkSepaH 687 iti-tadA bhAvArthasya yajyAdeH abhyato'vagatima'gyA, anavagatArtha bhASArthe guNavidhAnasyAnupapannatvAt / 'Agneyo'STAkapAlo bhavati' (te.saM. 2-6-3), 'agnihotraM juhoti' (tai.saM. 1-5-9) iti vidhyantareNa bhAvArthe codite, tatra 'bIhi miryajeta', 'daMdhA juhoti' iti // [uGgidAdivAkyAnAM viziSTavidhisve vAkyabhedadoSaH] nanu ! 'vAjapeyena svArAjyakAmo yajeta' ityanenaiva vAkyena yAgAsyo bhAvArthaH codayiSyate, guNazca tasmin vAjapeyAkhyo vidhAsyate iti ko doSaH ? * kathaM na doSaH? arthadvayavidhAnena | vAkyamedaprajAt'vAjapeyena svArAjyaM kuryAt' ityeko'rthaH, 'vAjapeyena guNena yAgaM kuryAt' iti dvitIyo'rthaH / na ca sakRduzcaritaM vAkyaM maiyavidhAnAya prabhavati // vidhiriti. pUrvapakSaH / evaM agnISomIyapazumanya citrAtvastrItvarUpaguNavidhiriti dvitiiyaadhikrnnpuurvpkssH| evaM bhagnaye hotraM bhasmimiti bhamihotrapadena agni devatArUpo guNaH darvihomamanya vidhIyata iti tRtIyAdhikaraNapUrvapakSaH // bhAvArtha:- yjibhaarvrthH| yajiH- yazaH, ikSaNasya ikSatipadena nirdezavat // ... iti guNavidhiH yathA pravartata iti zeSaH // . - * evamadhikaraNatrayamapi korIkRsya pUrvapakSavarNanAt , etadadhikaraNatrayoparyApeNa prAptaM vAjapeyAdhikaraNaM (1-4-3) trayasAdhAraNatayA prdrshytinnviti| guNa iti| vAja-a, peyN--suraa| tadubhayamityarthaH // ... ko doSa iti| tathA ca ubhidAdisthale'pi guNaviziTayAgavidhirevAstviti pUrvapakSAzayaH // |yAgasyAprAptasvAta yAgo'pyanenaiva vAkyena vAjapeyena yAgena svarga bhAvayet ' iti vidheyaH / evaM vAjapeyAzyaguNasyApyaprAptaravema 'vAjapeyena yAgaM bhAvayet' iti bhanenaiva vAkyena guNo'pi vidheyaH / yajeta iti padaM tu sakadeva ayte| sakRducaritaH zabdaH sakRdevArtha gamayatIti nyAyena yajatidhAtvarthasya svargasAdhanavaM dhA vAgyaM, vAjapeyasAdhyasvaM vA caavym| punarAvRttikaraNe va vAkyaharSa svtntrmevessitmym| vAkyapravRttizailI tu mAnAnukUlesi bhASaH // Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 nAmadheyaprAmANyaparIkSA nyAyamabharI vAkyabhedasya doSatvopapAdanam] * nanu ! 'yajeta' iti rUpasAmyAt ubhayatrApi sambadhyate 'yajeta svArAjyakAmaH vAjapeyena ca' iti tulyamasyobhayatrApi ruupm-n-ruupsaamysyaasiddhtvaat| svArAjyaM prati yajiraprApta tvAt vidhIyate, guNaM ca prati prAptatvAt anuudyte| anavagate ca karmaNi guNavidhAnamaghaTamAnamiti avazyaM guNavidhipakSe guNaM prati yajiH prAptatvAduddezyo bhavati, pradhAnaM c| sa eva svArAjyaM prati vidheyatvAt upAdeyo guNazceti viruddharUpApatteH, na yajirubhAbhyAM yugapat sambaddhumarhati / yaH svArAjyaM sAdhayitumicchet , sa yajetetyanyadrapam ; yadyajeta, tat vAjapeyenetyanyadrUpam / tasmAt bhAvArthaprAptau pramANAntarApekSaNAt guNavidhipakSe tat apramANaM vacanam // . [udbhidAdipadAnAM nAmadheyatve vaiphalyam : ___ athaiSa doSo mA bhUditi nAmadheyapakSa AzrIyate; tadaiSAmudbhidAdipadAnAM vispssttmevaanrthkym|| yAvadevoktaM bhavati : yajeta' iti, tAvadeva 'vAjapeyena yajeta' iti / evamAnarthakyAt anytraapysmaashvaaNsH|| * nanu yajanItyatrAsti aMzadvayam-dhAtuH, AkhyAtazca / bhUtArthavAcinA dhAtunA siddhaH yAgaH svargasAdhanatvena bodhyate / AkhyAtena ca bhAgyatvena sa eva bodhyata iti guNAnvayasaMbhava iti na doSa iti zaGkate-nanviti / rUpasAmyAt , zabdasvarUpasyai kyamayuktAt / . asiddhtvmevoppaadytisvaaraajymityaadinaa| yadA ca yAgaH svargArthaM vidhIyate, tadA tatra apUrvatvaM, vidheyatvaM, prAdhAnyaM iti trayo dharmAH saMbhavanti / yadA ca vAjapeyaguNavidhAnaM, tadA yAge prAptatvaM, anuvAdyasvaM, aprAdhAnyaM = guNatvaM iti trayo dharmAH tatraiva bhavanti / ete ca parasparaviruddhA iti svarUpata eva jJAyate / ataH ekadA svarUpavidhiH, guNavidhiH ityubhayamapi sarvathA na saMbhavatyeva // Anarthakyam-na hi nAmadheyanirdezamAtrAt yAgasvarUpe kazcana bhatizayaH prAmoti // * anyatra-itaravaidikavAkyeSvapi evamevAnarthatvazaGkAprasaGgaH // 1vAjapeyeneti-kha. Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADikam 4] uddhidAdipadAnAM nAmadheyatvam 689 saddhidAdipadAnAM nAmadheyatvasiddhAntaH] atrocyate-guNavidhipakSe yathA bhavAnAha, tathaiva / nAmadheyapakSa eva tu zreyAn itybhyupgmyte| tathA hi-bhAvArthasya phalaM prati karaNatvAt tatsAmAnAdhikaraNyena tRtIyA 'prayujyate tatra 'vAjapeyena' iti, sAdhyazca bhavan bhAvArthaH karaNabhAvamanubhavatIti / sAdhyatvApekSayA tatsAmAnAdhikaraNyena kacit dvitIyA'pi prayujyate'agnihotraM juhoti' iti // [udbhidAdinAmnAM na vidhAnam ] nanu! guNavannAmApi vidhAtavyameva, anabhihitasyAnavagamAt / tatazca guNavidhipakSaspRzaH vAkyanedAdidoSAH tadavasthA evanaitadevama-*nAsya karmaNaH idaM nAma veditavyamiti saMthAsaMjJisambandhaM vedo vidadhAti / yogena tu kenacit pravartamAnaM nAmadheyamavagamyata ev| udbhedanamanena pazUnAM kriyata iti udbhididam // 'dadhimadhupayoghRtaM dhAnAstaNDulA udakaM tatsaMsRSTaM prAjApatyam' iti nAnAvidhavicitradravyasAdhyatvAt citraa|| . agnaye hogamasminnityagnihotram // ... 'yathA vai zyeno nipatyAdatte, eSamanena dviSantaM bhrAtRvyamAdatte' (padaviMbA. 3-8) ityarthavAdAt zyena iva zyeno yaagH|| vAja-annaM pIyate asminniti vAjapeyo yaagH| tasmAt karmanAmAnyetAni // * na hiiti| atredaM zAbaraM bhASya-'na nAmadheyaM vidhAyiSyate / anuvAdA yudbhidAdayaH / kutaH prAptiriti cet-ucchabdasAmarthyAt micchabdasAmarthyAcomicchabdaH kriyAvacanaH / udbhedana-prakAzanaM pazUnAmanena kriyata isyudbhita yAgaH' (zA. bhA. 1-4-1) iti / ayameva nyAya utsaratrApi yojanIyaH / / 1 yujyate-ka. ityarthavAdA:-ka. NYAYAMANJABI Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 nAmadheyaprAmANyaparIkSA nyAyamacarI [nAmadheyaparatve pUrvoktAnartha nyazakkAnirAsaH] yattu nAmadheyapakSe nairarthakyamAzaGkitaM-tadapi na cAru - nAmApi guNaphalopalabdheH arthavadityabhiyuktaiH* prihRttvaat| evaMnAmedaM krmetyvgmyte| tatra guNaH drvydevtaadiH| phalaM ca tasya svargaH pazcAdavagamyata iti| tsmaanaamdhypdaanaamviruddho'nvyH|| kvacit vAkyabhedaparihArAya viziSTavidhiH] kacitpunaraprApta bhAvArthe saguNameva tatkarma codyate / yathA-- 'Agneyo'STAkapAlo'mAvAsyAyAM ca paurNamAsyAM cA'cyuto bhavati' (tai. saM. 2-6-3) iti| yathA vA etasyaiva revatISu vAravantIyamagniSTomasAma kRtvA pazukAmo hyetena yajeta' (tA.bA. 17.7-1) itItyalaM zastrAntarodAra'gahanakathAvistareNeti nAsti nAmadheyadvAreNApi prmaanntaa''kssepH| sarvaprakAreNApi siddha vedapramANatvamiti // vedaprAmANya sidhyarthamittha metAH kathAH kRtaaH|. na tu mImAMsaka'cchAtapAramithyAbhidhAnataH // 143 // * abhiyuktriti| 'nAmApi guNaphalopabandhenArthavat' (zA.bhA. :-4-1, iti bhaassym| evaMnAmako'yaM yAgaH, etadguNakaH, etatphalaka:--iti rItyA guNaphalAyanvayArtha svena nAmnaH sArthakya / yadi nAmeva na syAt, tadA kasya ko guNo vidheyaH syAt, phalaM vA // Agneya iti| atra AgneyapadaM kiM guNaparam ? usa karmanAmadheyamiti saMzayya, 'aprApte zAstramarthavat' iti nyAyamanurudhya ---taNAstu vidhIyeravibhAgAdvidhAnArthe na cedanyena ziSTAH' (jai.sU.1-4.9) itinyAyenobhayavidhiriti siddhAntitam ! evaM 'etasyaiva revatISu' ityatra etasyaiveti prakaraNaprApta agniSTatamanUdya pazuphalAya revatIraksambandhivAravantIyasAmaguNakatva vidhIyate ? uta tAdRzaguNaviziSTaH apUrvaH yAgaH vidhIyata ityAzaMkya, tAzaguNaviziSTaM karmAntarameva vidhIyata iti siddhAntitam (jai sU. 2-3.12) // na tvityaadi| chAtaM-chinnaM pAraM yena, saH chAtapAraH, minamaryAda ityrthH| mImAMsa keSu ayaM maryAdollaGghAti mithyAmidhAnataH "ityarthaH / mImAMsakAnAM maryAdAM bhettAyamiti vRthAkhyAtyartha na kathAH kRtA iti yAvat // starokta-kha. prAmANyA-kha. syAti prAptA'smAbhimAnataH-sa. Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikam 4] kAryaparazabdAnAmeva prAmANyamityAkSepaH 691 __ [padAnAM kArya evArthe vyutpattiH ? uta siddhe'pi] nanu ! evaM vidhyarthavAdamantranAmadheyAnAM kAryopayikatvadarzanAta kArya evArthe vedaH pramANamityuktaM syaat| tataH kim ? siddhe'rthe tasya prAmANyaM hIyate ? tato'pi kim ? . bhyAn * bhUtArthAbhidhAyigrantharAzirupekSito bhvet| sakalasya ca vedasya prAmANyaM pratiSThApayitumetat pravRttaM zAstram + // ... [kArya eva padAnAM vyutpattiriti mImAMsakarIsthA pUrvapakSaH] atra kecidAhuH-sarvasyaiva vedasya kArye'rthe prAmANyamtathA hi-gRhIta sambandhaH zabdaH arthmvgmyti| sambandhagrahaNaM cAsya vRddhvyvhaaraat| vRddhAnAM ca vyavahAraH 'pAnIyamAnaya', 'gAM badhAna', 'grAmaM gaccha ' iti kAryapratipAdakaireva zabdaiH pravartata iti tatraiva vyutpadyante baalaaH| prayojanoddezena hi vRddhA vAkyAni pryunyjte| na ca siddhArthAbhidhAyinA pravRttinivRttI anupadizatA zabdena kiJcit prayojanamaminirvartata iti tasya na 'prayogayogyatvam / aprayujyamAnasya ca na smbndhgrhnnm| agRhItasambandhasya ca na pratipAdakatvam / apratipAdakasya ca || na prAmANyam // [kriyArahitaM vAzyaM prayoktuM nAham 'api ca AkhyAtapadoccAraNamantareNa nirAkAGkSapratyayAnutpAdAt avazyamAkhyAtayuktaM vAkyaM pryokvym| AkhyAta padena ca * bhuutaarth:--siddhaarthH| kArya-bhamya, siddha-bhUtamiti myavahAraH // etacchAstraM-nyAyazAstram // . * sambandhaH--zaktayAkhyaH // 8 'pravRttirvA nivRttirvA nityena kRtakena vaa| puMsAM yenopadizyeta tacchAstramamidhIyate' (zlo. vA. 1-1-5, zabda. 4) iti bhaTTaH // // na praamaannymiti| pramAkaraNaM hi pramANam // 1 gamyasvam-ka. padena-kha. 44* Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 siddhe vyutpattisamarthanam [nyAyamacarI sAdhyarUpo'rtha ucyte| 'nAma'padena ca siddhH| bhUtabhavyasamuzAraNe * bhUtaM bhavyAyopadizyata iti vAkyasya sAdhyArthaniSThateti na bhUtArthaviSaye tasya prAmANyam / atazca kArye'rthe zabdasya prAmANyam , yatazca kAryarUpo'rthaH zandasyaiva viSaya iti tatra' zabdaH pramANatAM lbhte| siddho'rthaH' prasiddhatvAdeva pramANAntaraparicchedayogya iti tatpratipAdane tatpramANAntarasavyapekSaH zando bhvti| tatazca tagrAhiNaH pramANAntarasyaiva tatra prAmANyaM syAt, na zabdasya / zabdazca tadupasthApanamAtra eva niSThaH syAt / tasmAn zabdaprAmANyamicchatA kArya evArthe tatprAmANyamaGgIkartavyamiti // [siddhe'pi padAnAM vyutpattiriti siddhAntaH] atrocyate-yat brUSe kArya evArthe vAkyasya vyutpattirititadayuktam / evaM hi 'siddharUpo'yaM tasyArthaH' iti kathaM tvayocyate / na halabdhavyutpatteH zabdAt arthapratyayo yujyte| arthapratItizca tato dRzyate, vyutpattizca tatra nAstIti citram ! na ca kAryaparaireva zabdaiH loke vyavahAraH; vartamAnopadezakebhyo'pi || nadyAdivAkyebhyaH' vyavahArapravRtteH tatrApi vyutpattirbhavatyeva // _ * bhUtaM bhvyaayeti| 'ghaTamAnaya' ityAdau hi ghaTapadaM bhaanynruupkriyaashessbhuutmev| AnayanaM na siddhaM,. ataH tat sAdhya-bhagyaM ca / ghaTastu pUrvameva siddhaH--bhUtazca / / pramANAntaraM-pratyakSAvi // tadupasthApanaM-AnayanazeSatayA ghaTasamarpaNam // evaM hiityaadi| 'ghaTaH siddhaH' iti yadA ucyate, tadA tasya vAkyasya siddhavastubodhakatvaM siddhameva // || ndyaadivaakym| 'nadyAstIre phalAni santi' iti vAkyam // 1 nAmadheya-kha. na ca-kha. labhate-ka. 'padezakebhyaH-kha. Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADikam 4] siddha vyutpattyupapAdanam 698 [kAryopadezAbhAve'pi gyutpattiH) api ca aGgasyAdinA puro'vasthitamartha nirdizya yadA kazcit kathayati 'asyedaM nAma' iti tadA kAryopadezamantareNApi bhavatyeva vyutpttiH| 'asmAcchabdAdayamarthaH pratipattavyaH' iti kAryopadeza evAsAviti 'cet-na', taadRshaanaamkssraannaamshrvnnaat| 'asyedaM nAma' iti hi zrayate, na 'asmAdayaM pratipattavyaH' iti / 'asyedaM nAma' ityeSAmevAkSarANAM eSo'rtha iti cet-na-apadArthasya kyArthatvAyogAt / na caivaM kalpayitumapi zakyate, 'bhasyedaMna ma' ityetAvataiva tatpratipattisiddhaHpratipattikartacyatA'bhidhAnasya nisspryojntvaat|| kAryaparAdapi zabdAt vyutpattirbhavantI na vAkyArthamAtraparyavasAyinI bhavati; kintvekaikapadAvApodvApadvArakapadArthaparyantA sA bhvti| padArthavyutpattisaMskRtamatezca bhabhinavakaviviracitAvartamAnopadezazlokazravaNe'pi vAkyArthapratItidRzyata eveti naavyutpttikRtmpraamaannym|| 'na cAsau bhUtArthapratipAdakazabdajanitA pratItiH bAdhyate, sandigdhA vA; yena pratyakSAdipramANAntarakaraNakapratItivat pramANaphalameva sA bhaktuimaIti // (zabdasya pramANAntarasApekSatvaM guNa eva ] : yatpunarabhyadhAyi-kArye'thai pramANAntaranirapekSatayA pramANaM bhavati zabdaH, 'bhUtArthe tu neti-tadasat-zabdasya prmaannaantrsaapeksstvaanpaayaat| pramANAntareNAnavagate hyarthe zabdaH' . * niSprayojanatvAt-pramANatantraM hi jJAnaM, na puruSatantram / ataH 'jAnIhi' iti vidhimAtreNa na jnyaanmutpdyet|| kintvityaadi| pratyekaM padairarthopasthityanantaraM hi vAkyArthaH jAyeta / tadA pratyeka siddhapadenApi bodhaH anubhUyata eva // virtmaanopdesheti| siddhArthapratipAdaketyarthaH / pratyakSa--indriyam / taskaraNakaH saMzayAdiH na pramANam // 1 ceta-kha. na cArtha-ka. 'na siddha' pramANAntarasApekSatvAditi sadasat-kha. Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 siddhe vyutpattisamarthanam nyAyamacarI pravartayitumeva na zaknoti ityavocAma (pu. +81) / vakSyAmadha vAkyArthacintAyAmapi (5 aaddddike)| pramANAntarasApekSatvaM tasya * pratyuta prAmANya mAvahati, na pratihanti' // [pramANAntarasApekSatvaM nAprAmANyAvaham] +kiJcedaM sApekSatvamiti vaktavyam / kiM siddhArthAbhidhAyinaH zabdasya utpattAveva pramANAntarasApekSatvama? uta tadviSayasya pramANAntaraparicchedayogyatvam ? ityubhythaa'tiprsnggH| utpattI pramANAntarasavyapekSatayA yadyaprAmANyaM varNyate, hanta ! hatamanumAnam , tasyotpattau prtykssaadisaapekssnvaat| varNita ca 'tatpUrvakaM trividhamanumAnam' (nyA. sU. 1-1-5) iti / tadviSayasya pramANAntaragrahaNAyogyatAyAM tu tadaprAmANye, pratyakSAdInAM sarveSAM aprAmANyaM prApnoti, pramANasaMplavasya prAk (pu. 87) pratipAditatvAt / / [vidhivAkyAnAM kAryaparatvamasaMbhavi , api ca vidhiyukteSvapi vaidikeSu laukikeSu vAphyeSu' adhISva', 'gAM badhAna' , 'grAmaM gaccha' ityevamAdiSu anvayavyatirekAbhyAM hitAhitaprAptiparihArasAdhanasAmarthyAvagamena pravRttisiddhaH viniyogamAtraniSTha eva vidhirbhvti| apravRttapravartanAtmakanirapekSanija * pramANAntarAvagatameva yadA bodhayati, tadA saMvAdayat prAmANyaM dRDhIbhavati // +kiM-kIdRzam // + pramANasaMplavasye ne / tathA ca pratyakSamapi pramANAntaragrahaNayogya gRhNAtyeva // viniyogamAtreti / na hi zatazaH vidhizravaNamAtreNa puruSaH sveSTasAdhanasvAniSTanivArakatvajJAnamantarA pravartate / ataH vidhiH na sAkSAtpravartayitumalamiti kAryaparatve'pi tadaMze'nuvAdakatvameva // Avahati-kha. Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAhnikam 4 vedAnAmapi kAryaparatvAnivandhaH 605 vyApAravaidhuryAt kAryaparatvAnupapatteH anuvAdamAtraM vidhivacana miti kAryArthaprAmANyavAdinAM sarvameva laukikaM vAkyaM apramANaM syAt // siddhaparavAkyeSu vidhikalpanamapi na yuktam ] ye tu bhUtArthavAdiSu 'laukikavAkyeSu pravRtti nivRttikAriSu vidhiniSedhau kalpayanti te nitarAmRjavA*-zrUyamANo'pi vidhiH anuvAdIbhavati yatra, tatrAzrutaH kalpyata iti kimanyadataH paramArjavama? pravRttI tu tatra vidhira prayojaka eva; anvayavyatirekAbhyAM puruzArthasAdhanasAmarthyAvagamAt , puruSapratyayAdvA lokeSu prvRttisiddhH|| [zabdAta vaktRtAtparyAnumAnapakSanirAkaraNam ] tatraitatsyAt--laukikavAkAnAM vivakSAparatvAt na kAryArthatvam / yathoktaM-'api ca pauruSeyAdvacanAt eva mathaM puruSo vedeti bhavati pratyayaH, naivmrthteni'| vaidikAni punaH apauruSeyatayA kAryaparANyeva vAkyAni' iti-etadapi na pezalama-apauruSeyasya vacasaH pratikSiptatvAt / vede'pi karturIzvarasya sAdhitatvAt // na ca puruSavacanamapi vivakSAparamiti drshitm| tathA hina vivakSA vAkyArthaH, 'devadatta! gAmabhyAja kRSNAM daNDena' iti padagrAme vivakSAvAcinaH padasthAzravaNAt / apadArthasya vaakyaathtvaanupptteH| na ca ||viSabhakSaNavAkyasyeva paragRhe bhojananivRttI, * RjavaH iti upahAsoktiH // + puruSapratyayAt-vakta: puruSasyAtatvajJAnAt // * ayaM purussH-shbdpryoktpurussH| etArakArthabodhanecchayA imaM zAbdaM bhayaM prayuktavAniti yasti vyavahAraH // padaistathA'bodhane'pi Ahatya vAkyenAstvityatrAha-apadArthasyeti // / 'paragRhe bhojanato viSabhakSaNameva varam' iti vAkyena hi viSabhakSaNaM na vidheyam , kintu paragRhabhojananiSedha eva / sa ca ma padAnAmarthaH, mathApi 1 pravRtti-kha. bhapi ca-kha. marthapratI :-kha. Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 sije vyutpattisamardhanam siN / pauruSeyavacasaH vivakSAyAM tAtparyazaktirapi prabhavati / na hi sarvAsmanA'midhAtrIM zaktimavadhIyaiva tAtparyazaktiH prasarati 'iti na' vivakSAparatvam // [anumAnAdeva vaktRtAtparyanizcayaH] kathaM tarhi puruSavavanAduJcAritAt vivakSAvagama iti cet , anumAnAditi bruumH| kAryatvAt padaracanAyAH purussecchaapuurvktvmnumiiyte| arthAvagamapurassaraM ca puruSavacanAt vivakSAnumAnaM-- 'evamayaM veda', 'paghamayaM vivakSati' iti| arthoparAgarahitasya vivakSA mAtrasya *jIvatAM 'nisargata eva siddhH| 'aya'martho'sya' vivakSitaH' ityarthoparajyamAnA tu vivakSA 'na zakyA arthe'navagate'vagantuma / arthazcet prathamamavagato vAkyAt , na tarhi sat / vivakSAparam , arthaparameva bhavitumarhati / lokavAkyAnAM vivakSAparatve cAho'rthe + sambandhagrahaNAsaMbhavAt vedAdapi vAkyArthAvagamo na syAdityalaM prasaGgena / tasmAnna kAryaparatvenaiva zabdasya prAmANyam // .. [kAryAnvayarahitavAkyAnAmapyasti prAmANyam ] yatpunarabhANi---nAkhyAtazUnyaM vAkyaM prayogAham / tena ghinA nairaakaattyaanupptteH| AkhyAtasya ca bhavyarUpaH arthaH, na nAmna iva bhuutH| bhUtabhavyasamuccAraNe ca bhUtaM bhavyAyopadizyata iti sarvatra kAryaparatvamiti-tadapi na sAMpratam-'putraste jAtaH", 'kanyA te vAkyaibAdhyata iti kathamiti cet-na hi tatra padairarthapratItireva na bhavati / padasaMghAtarUpAtu vAkyAt tAvAneva hi bodhyeta / vivakSAjJAnaM tu pANikamevAnumAnAditi samanantarameva vakSyate // *jIvatAM-cetanAnAmiti yAvat / zabde zrute sati 'ayaM kiJcidvivakSati' iti sAmAnyata eva vivakSA'numAtuM zakyA, na tu arthoparAgeNa / arthasya zAbdabodhAdhInatvena, tatpUrva arthoparAgAsaMbhavAdityarthaH // lokato'vagatapadapadArthavyutpattikAH khalu vedAdapyarthaM pratipadyeyuH // iti--ka. mAtra-ka. nisarga-ka. "moM-stra. na-ka. Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loke'pi zabdAnAM kAryaparatvAniyamaH 697 garbhiNI' iti sukhaduHkhakAriNAM anupadiSTapravRttinivRttikAnAM anAkhyAtAnAmapi vAkyAnAM loke prAcuryeNa prayujyamAnatvAt // [pramANatantrasya chAnasukhAde viSisaMbhavaH] ___ atha 'sukhI bhava', 'duHkhI bhava' iti tatra kAryaparatvaM vyAkhyAyate tadapina yuktam-IzAnAmakSarANAmazravaNAt ; kalpanAyAca nissphltvaat| na hi 'sukhI bhava' ityupadezAt aso sukhI bhavati ; sukhIbhavituM vA kvacit pravartate / * upAye pUrvameva pravRttatvAt / / upeye ca prvRttynupptteH| kintu putrajanmazravaNata evAsI sukhIbhavati // _____tathA kasyacit uttarIyAvaguNThitatanoH nidrAyamANasya kvacit kenacit kelinA rajuveSTitavapuSaH, pazcAtprabodhasamaye sahasA sarIsRpavalitamAtmAnaM manyamAnasya bhayAdanunmIlitacakSuSaH kenacitprayujyamAnaM 'rajvA veSTito'si' iti vacaH zravaNapathamavatarati, tat siddhArthabodhakamapi prmaannm| na ca tatra 'mA bhaiSIH' iti prayogakalpanAyAH prayojanam ; rajuveSTanapratyayAdeva bhayanivRtteH siddhatvAt // tathA ca viSamaviSadharAdhiSThito'yamadhvA', 'nidhiyukto'yaM bhUbhAgaH' iti bhUtArthasyApakaM vaco dRzyate ; na ca tadapramANam / naca tatra 'mA gAH svamanenAdhvanA', 'nidhi gRhANa' iti vidhiniSedha* paratvaM yuktam , eSAM padAnAmazravaNAt // . sarvatra kAryapadAdhyAhAraH nApekSitaH] nanu! vaktuH prekSApUrvakAritayA niSprayojanavacanAnucArAt avazyaM 'mA gAH', 'gRhANa' iti kAryAkSarANi hRdaye parispharanti / kathaJcidAlasyAdinA noritAnIti--naitadyuktam--prekSApUrvakAri * upAya:-sukhaduHkhahetuvAkyazravaNam // + upeyaM-phalaM sukha duHkhaM vaa| naitat vidheyam, purussaandhiinsvaat|| prekSApUrvakAritvAdeveti / kadA kAryapadaM prayukkaM cet saphalaM bhavet ? kadA prayogAprayogayoravizeSaH / ityAdijJAnavasvAdeva tAzasthale na kAryapavaM prayukta ityrthH| ma cAmtata: tantra 'santi' iti vA kriyApadamabhyA Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 sire vyutpattisamarthanam [nyAyamacarI svAdeva vaktuH yathA'vasthitavastusvarUpamAtrakhyApakavacanocAraNameva yuktam / arthAt pravRttinivRttyoH siddhatvAt ; parAbhiprAyasya cAnavasthitatvena niytopdeshaanupptteH| sarpabandhajIvino hi 'sapannaga' eva panthA upAdeyatayA'vabhAti / vItarAgasya ca brahmavidaH vitteSaNAvyunthitasya govindasvAmina iva nidhirapi heyatayA parisphuratIti kasmai kimupadizyatAm ? vastusvarUpe tu kathite yathAhRdayavartirAgadveSAnuvartanena kazcittatra pravartatAma! kazcittato nivartatAma! iti bhUtArthakathanameva loke prekSAvAn karoti, na vidhiniSedhau prayokumarhatIti // sarvatra jJAnavidhAnapakSo'pi ata eva nirastaH] ye'pi truvate-*sarvatra pratipattikartavyatAvidhAnamevAdau veditavyam ; avidhikasya vAkyasya prayogAnaItvAditi-te'pi na sAdhu budhyante-viditazabdArthasambandhasya puMsA zabdazravaNe sati pratipattaH svataH siddhatvena anupadezyatvAt / asiddhAyAM vA pratipattI pratipattikartavyatA'pi kutaH pratIyeta? ___ kAryadvArava padArthAnAM sambandhamAnamiti na niyama:] nanu ! kAryArthapratipAdakaM padamantareNa padAntarANi saMsargameva na bhajante, kAryAkAlAnibandhanatvAt smbndhsy| tena sarvatra kAryahAryamiti vAcyam ; sattAyA: siddhatvena kriyaatvaabhaavaat| santIti prayogastu anuvAda eva, asatvazaGkAvAraNAyaiva, nAnyA kriyA tatra bodhyata iti // ___ * srvtreti| uktakrameNa prekSAvataH tAvatyeva pravRtteH sarvatra tAvanmA vidheyamityarthaH / / jana bhajanta iti| pratyayamantarA padaM na prayujyata ev| pratyayAba suvAdayaH saptavidhAH tattatkArakapadopari bhvnti| kArakatvaM ca kriyaanirvtktvmev| tathA caikakriyAnvayoddezenaiva saptavidhakArakANi pravRttAnIti kathaM kaaryprityaagH| parityAge vA kathaM teSAM kArakatvamityAkSepaH / antataH sAdhusvArtha saMpana-ka. Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADikam 4] kutracinchabdasya kAryaparasyAsaMbhavakathanam 699 paratvam--ucyate--naipa niyamaH, kAryAkAGkSAgarbha eva sarvatra sambandha iti ; vartamAnApadezakAnAmapi prekSApUrvakArivAkyAnAM itretrsNsssttaarthprtiitijnktvdrshnaat| na hi * dazadADimAdivAkyasadezi vartamAnApadezIni vacAMsi bhavanti / kAryanibandhane hi sambandhe tadrahitAnAmananvaya eva syAt / darzitazcAnvayaH puurvodaahRtvaakyaanaam|| kAryavAkye'pi sarveSAM padAnAM na kriyAnvayaniyamaH) api ca liGantapadayukta'pi vAkye padAntarArthAnAM parasparamanvayo dRzyata eva / sa kathaM samarthayiSyate? kAryAkAGkSAnibandhane hi kArye sarveSAmanvayaH, na parasparamiti 'bruvan yAt'-- sarvathA kAryasaMbandhe prathamamavagate sati pazcAdaruNaikahAyanInyAyena vAkyIyaH parasparAnvayo'pi setsyatIti-hanta tarhi parasparAnvaye kAryAkAGkSAkAraNam ! tarhi 'aruNayA piGgAkSyA ekahAyanyA somaM krINAti' iti dravyaguNayoH vibhaktathA somakraya prati yuktatvAt, prathama krayasaMbandha eva tyorgmyte| yazca pAzcAtyaH parasparAnvayaH, tatra kAryapAratavyApAdikA vibhaktiH akAraNama; asatyAmapi || tasyAM 'zuklaH paTaH' iti sAmAnAdhikaraNyaprayogeNA. nvsiddheH| tasmAt kAryekyanibandhano'nvaya iti niyamo ya ucyate; sa kalpanAmAtraprabhavaH, na pramANa vRtta'gamya iti // mapi vibhaktiprayogadarzanAt, tatra kriyAyAH sarvathA'pratIte: na kAryAnvayo niyata iti smaadhaanaashyH|| ... * dshdaaddimaadiiti| parasparAnanvitArthakAnItyarthaH // + padAntarArthAnAM-nIlaghaTamAnayetyAdau nIlAdipadArthAnAma // aruNaikahAyanInyAyeneti / 'aruNayaikahAyanyA piGgAkSyA gavA somaM krINAti' ityatra prathamaM 'maruNayA krINAti', 'ekahAyanyA krINAti', 'piGgAkSyA krINAti' itikrameNaiva bodhH| viziSTabodhastu pANikaH iti tairnggiikRtH|| $ akAraNamiti / prAthamikAnvayabodhajananenaiva hi vibhaktizcaritArthA / // tasyAM-kriyAyAm / prAtipadikArthaliGgavacanamAne hi prathamA / / 1 aba bayAva-kha. vyavasthA-kha. Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 kArye vyutpAcasamavanam nyAyamaJjarI sidasya sAdhyazeSatvanirbandho'pi nAsti] yatta bhUtabhavyasamuccAraNe bhUtaM bhavyAyopadizyata iti-ayamapi na sArvatriko niyamaH ; * 'viparyayasyApi 'vIhIna prokSati' ityAdI darzanAt // +alaM vA darzapUrNamAsaprakaraNanivezAnujjhitakAryamukhaprekSaNadainyena vrIhipokSaNodAharaNena ! 'AtmA zAtavyaH' iti tu siddhapara eva saadhyopdeshH| na hyatra karma kizitsAdhyaM pradhAnamupadizyate, * adhikArAzravaNAt / na ca vizvajidAdivat bhadhikArakalpanA kaaciduppdyte| na ca karmapravRttihetutvaM bhAtmajJAnasyeti vakSyAmaH ( 9 mAdvike) // [bhArthavAdikaM phalamAtmajJAnasya na saMbhavati] // arthavAdastvarthavAda eva, nAdhikArikalpanAya prabhavati / *viparyayasyeti / prokSaNaM hi nIyuddezyakam // , nanu sarveSAmapi paramApUrvarUpakArya niSpatyarthatvAt prokSaNaM na prIdhAmityAzajhyAha-alaM veti // adhikArAzravaNAt-- phalakAmanAvAn adhikArI / na hyatra phalaM kibidasti // krmprvRttiiti| zarIrAtiriktanityAramazAnamantarA svargAdyarthakarmasu pravRttirna hi saMbhavet // ! arthavAda iti| 'sarvamAyureti, nAsyAparapuruSAH kSIyante, ya evaM veda' (ga. 4-11-2) ityAdiH bhaanussnggikphlprH| mAramopAsanasya phalaM hi mokSa ev| nanu tarhi mokSakAmanAvAnevAdhikArI lagdhaH - iti cetmokSasya svasvarUparUpatvena sAdhyatvAbhAvAt / upAsanA tu prativandhakanivRttAveva pryvsthaa| pratibandhakanivRttistu na puruSArtha iti bhAramopAsanAvAkyaM svarUpaparameva / madhikamatrAmastutam // 1 viparyasyetyami-ka. athavA-ka. dizyate-kha. Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvikam 4] upaniSadA sibaparatvasamarthanam To1 tasmAt apahatapApmAdiguNayuktAtmasvarUpaniSThatvameva tatrAvatiSThate / tasminnavagate *puruSAntaramArthanAdainyAnupapattaH sa eva ghuttamaH purussaarthH| sa ca siddha eva, na saadhyH| yatnastu katabuddhInAM avidyoparamAyaiveti vyAcakSate // [bhAramazAnasyAvidheyasvam] _ zAtavyaH' iti pratipattikartavyatAparo'yaM vidhiriti cet-napratipatteH pramititvAt / pramitezca prmeynisstthtvaat| 'sAtavyaH' 'iti ca karmaNi' kRtyapratyaya nirdezAt / karmaNazca IpsitatamatvAt ttprtvmevaavgmyte| vidhistatra prasarannapi ka prasaret ? phalaM tAvat vidheHna viSaya eva / yathA''i bhaTTaH (zlo. vA. 1-1-2-222)'phalAMze bhAvanAyAzca pratyayo na vidhAyakaH' iti / upAyastu jJAnameva / zAnaM ca zeyaniSThamityuktam // [nAtmajJAnAGgopadezo'pi pratibandhakanivRttiparyavasAyyeva] yastu yamaniyamAdipratipattItikartavyatAprakAropadezaH, so'pi * purussaantrN-indraagnyaadi| bhAramavidvipaye hi 'sa veda prm| , sarve'smai devA balimAvahanti' (te.a. 1-5) iti zrUyate // prameyaniSThatvAt -prameyAdhInatvAt , puruSAnadhInatvAditi yAvat / / tatparatvaM-nAmaparatvam / bhAramA svasvIpsitatamaH // . zeyaniSThamiti / tathA cedaM vAkyaM na kAryaparamiti siddham // // ymetyaadi| yadi na kicidvidheya, tarhi-'zAnto dAntaH' (bR. 4-4-23) ityAdinA upAsanAvidhAnaM, 'yamaniyamAsanaprANAyAma' (yo.sU. 2-29) ityAdyaGgopadezamA kimartha: ? kimudizyaitAni vidhIyante ? iti cet , pratibandhakanivRttyarthamevetyarthaH / 1 iti karmaNi ca-kha. prasaran-kha. Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 * siddhe prAmANyasamarthanam [nyAyamaJjarI tathAvidhAtmarUpAdhigataye * satyAsatyasvabhAvanAmarUpaprapaJcavilA. pana'dvAreNa' tatropayujyata iti siddhasAdhyama // sarveSAmapi karmaNAM vAtmajJAnAGgatvam tiSThatu vA yamaniyamaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdyAtmazAnopayogItikartavyatAvidhiH! anye'pi jyotiSTomAdividhayaH taniSThA eveti vedaantvaadinH| sAdhyasya sarvasya kSayitvenAnupAdeyatvAt , siddhasya brahmaNa eva anAdyavidyAtItasyAnapAyinaH puruSArthatvAt, stokastokaprapaJcavilApanadvAreNa uttamAdhikArayogyatvApAdanAt brahmaprAptayaupayikA eva srvvidhyH| tathA ca manuH-(ma, smR. 2-11) 'svAdhyAyena vratahoM maiH vidyenejyayA sutaH / mahAyajJaizca yajJaizca brAhmIyaM kriyate tanuH' iti // [sarvavidhInAmapi brahmaprAptiparyavasAyitvam ] .. tadevaM siddha evArthe vedasyAhuH pramANatAm / * sarvA hi vidhayo' brahmaprAptiparyavasAyinaH // 144 // AstAM vA'yaM viSayaH bahu vaktavyaH, pramANatA tu girAm / siddhe kArye cArthe tulyaiva pramititulyatvAt // 15 // * satyAsatyeti-jagataH svarUpataH satyatvaM, vikArataH asatyatvaM ca vedAntimiH samarthitam // veidAntavAdina iti / 'tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajhena dAnena tapasA' (bR. 4-4-22) ityAdinA niSkAmamanuSThitakarmaNAM brahma- . jJAnopayogisvamuktam / / *sAdhyasya-prayatnasAdhyasya / brAhmI-brahmasambandhinI // 1dvArA-kha. vedAntina:-kha. pramANatAm / sarvastAvadiSayo bahuvaktabhyaH pramANatA tu girAm-kha. AstA vA'yaM viSayo-ga. Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAtikam / vedavicAropasaMhAraH 703 vidavicAropasaMhAraH] *.ki tantratA bhavati kasya tayoritIyaM carcA cirAya na mahatyupayujyate naH. saMtoSavRttimavalambya vayaM hi veda prAmANyamAtrakathanAya gRhItayatnAH // 146 // prAmANyasAdhanavidhAvupayogi yazca vaktavyamatra tadavAdi yathopayogam / vaktavyamiSTamapi kiJcidihAbhidadhmaH tacchayatAM yadi na dhIH parikhidyate 'vaH // 147 // iti mAmajayantabhaTTakRtau nyAyamAryA caturthamAhnikam * kiM tntrteti| bhUtaM bhanyAya vA, bhagyaM bhUtAya veti iyaM carcA nAtIvaprayojanA, gyavahArasyaitadanadhInatvAt / tayoH-siddhasAdhyayormadhye kasya kintantrateti cirAya carcA mahati phale nopayujyata ityanvayaH // iti paNDitaratnena viduSA varadAyeMNa viracite nyAyasaurame caturthamADikam vA-ka. Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (WD 2770-GTBPM-1,000-5-10-1967) Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH 1-2 3-4 I. anthakArAdi sUcI II. anthasUcI III. pramANAnukramaNikA. .... IV. - zlokArdhAnukramaNikA .... 5-18 19-53 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI granthakArAdisUcI 12 akSapAdaH . 2,3, 7, 10 / jaranaiyAyikaH 223 abhiyuktAH 22, 475 | jaimini: 11, 61, 73, 664 ahalyA 612 jaiminIyAH 259 bhAcAryAH 175,210, 218, 220 diGnAga: 189, 235, 29 1, 358, AItAH 8,536, 664 377, 401 612 dharmakIrti: 61, 150, 152, 158, IzvarakRSNaH . . 281 235,243, 259, 261, 284, 294, udyotakaraH 296, 358 kaNAdaH 403 dharmottarAcArya: 61, 152, 235, kandalIkAraH 24, 362, 568 236, 285, 294, kamalazIlaH 493 299 kApilAH .536, 664 | 684 | pArthasArathi: 94. 251,260, 264, kAlidAsaH 582 | 361, 392, 512), 539 kumArila: (bhaTTaH) 11,13,83,101, 142,208, 223, 232 256, 260, 337, prazastapAdaH 276, 362, 403 342,. 353, 359, prAbhAkaraH 75, 94, 117, 119, 361, 375, 376, ___124, 163, 351, 381, 539 353,664 kRSNadvaipAyanaH 644 | bANa: 582 kaiyaTaH . 21 | bauddhAH khaNDadevaH 392 | bhaTTaH (kumArila:) 11, 13, 83, govindasvAmI 698 101, 142, 208, gautamaH (akSapAdaH) 2, 120, 667 223, 256, 260, 337, 342, 353, gautamaH (dharmasUtrakAraH) 657 359, 361, 375, gauramUlaka 376, 381, 539 cArvAkA: 9, 75 | bhaTTombeka: 120, 141, 251 pravaraH 8, 75 653 45* Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 21. bharadvAja: 626 | vizvavasuH 589 bhartamitraH 531, 559 | vRttikAraH uravarSaH) bhartRhariH 200, 251 vRddhanaiyAyikAH 203,374 bhavadAsa: 260 vRddhamImAMsakAH 664 bhAhAH 45, 75, 94, 131, 133, vaiyAkaraNA: 140 vaizeSikAH 9,75 bhA yakAra: 21, 28, 29, 30, | zaMkarabhagavatpAdA: 636 14,96, 203, 230, zaMkaravarmA 649 2.32, 293, 294, ! zabara: 106,351, 684 332, 344, 374, | zAkyabhikSavaH 664 399, 663 zAkyaprAyAH 537 bhikSuH 77,235, 242,237 zAkyA: 45 manuH 702 | zAntarakSitaH 493 mahAcAryAH 252 zAbarAH . . 42,664 mAghaH 218 | zAlikanAtha: 94, 121,118,351 mokSAkaraguptaH 152 zuddhodanaH . . 644 yogAcAraH 189 | zauddhodaniH _165 rAjA 281 | | sAMkhyAH 8,75 vAcaspatiH 173, 309, 333, / sucaritamizraH 251, 353 334, 377, 400 / surezvarAcAryAH . 251 vArtikakRt 44, 570 | suzikSitacArvAkA: 9,94 vidyAnandiH ___450 | suzikSitatarAH 320 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI granthasUcI 251 advaitasiddhiH 251 nyAyabhASyaM 20, 30, 234,274, bhAmaraH 324, 598, 604, 605, 334, 351, 359, 612, 638 382, 534 RjuvimalA ___ 118 | nyAyaratnAkaraH 251, 266, 259, kandalI 266, 276, 294, 362, 337, 385, 406, 478,568 529, 531, 561 kANAdasUtraM ___Go ! nyAyavArtikaM 139, 231, 309, kAzikA . 376, 534 kusumAJjaliH 107 prakaraNapaJcikA 94, 166, 351,864 gopathabrAhmaNaM prapaJcahRdayaM 506 gautamatraM 12, 31, 171, 282, | pramANavArtikaM 61, 62, 16, 152, 373, 396, 569, | 296,299, 403 609,652 pramANasamuccayaH 259, 377, 401 caNDamArutaM 252 | prazastapAdabhASyaM 60,274 tantravArtikaM bRhatI . 118, 116, 351 tabhASA 152 bRhadAraNyakavArtikaM 251 tatvArthavArtika bodhicaryAvatAraH . . 64 tAtparyaTIkA 13, 376 | brahmasiddhiH 251 tAtparyaTIkA(mImAMsA) 251 | bhAdIpikA 392 nyAyabinduH 150, 151, 235, | mahAbhASyaM 21,516 236,257, 284, | mahAbhASyapradIpaH 21,516 285, 300, 305 | yuktidIpikA | 259 nyAyavinduTIkA 61, 257 | vAkyapadIyaM 251 634 450 Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtikaM (mImAMsA) 384, 529, | zAbarabhASyaM 358, 350, 516, 531, 532, 533, 664 524, 600, 689 vArtikaM (vyAkaraNa) zAstradIpikA 516 94, 134, 392 zaivapurANa 2 vArtikaM (nyAyaH) 96, 232, 328, zlokavArtikaM 11, 142, 158, 251 382 saMkSepazArIrakaM 251 494 sarvArthasiddhiH zatadUSaNI 252 | hetubinduH 152, 158 vaijayantI -493 Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamaJjarI pramANAnukramaNikA 65 77 598 bhaktAH zakarA upadadhAti 678 | athAtastattvaM vyAkhyA 163 makSadhIyadyapekSeta 237 | athApi rUDhirUpeNa 265 bhakSasyAkSasya prati 234 athobhAvapi sarvajJau 641 agnirAptopadezAt .93 aditiauraditi 680, 6S ! agnivatrANi jaGghanat 685| advaitavAdinastu 251 agnihotraM juhuyAt 5, 93,686 adharme dharmarUpe vA 611 agnihotraM juhoti 670, 687, 689 adhikAro'nupAyatvAt bhagnIdagnIn bihara 679, 683 | analArthanalaM pazyan agnau ceH . 126 | anAdinidhanaM brahma . 251 aGkazo'strI sRNi | anityaHzabdo jAti 570 aGgAni vedAzcatvAraH . 8, 619 | anudite juhoti / 6, 414 acaturavicatura ___653 | anudite hotavyaM 651 ajAta zRGgo gauH 667 anumAnaM jJAtasamba 858 bhajAmekAM lohita 646 | anumitAsUrye ajJo janturanIzo'yaM 511 | anuvidvamiva jJAna 209 aNorapyasya vijJAnAt 619 antarikSamasu 560 atimuktaH puNDakaH 568 anyuko nigaDo 509 atIte'nAgate'pyarthe 265, 359 anyatsaMvatisat proktaM 16 atra bhartRmitra: 531 anyathA'nupapattI tu 98 atha cennaivavidha 620 ayathA'nupapattyA tu 601 atha tRtIye'han 616 anyadeva hi satyatvaM 411 atha tvadhikatA kAcit 389 aparIkSAmiSeNApi 391 atha ye'syodaJco 617 | api cetsudurAcAraH 644 atharvAGgiraso'dhyetA 619 | api vA kartRsAmAnyAta 632, 644 atha zabdAnuzAsanaM 21 apratyakSopalaMbhasya 95 81 (5) Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 842 463 680 0. 29 aprAmANyamavastutvAt abhigamanopAdAna abhidhAnaprasidhyarthaM abhidheyaprayojana abhilApasaMsarga abhatAnapi pazyanti abhyutthAnamadharmasya amAvAsyAyAM amRte jArajaH kuNDA amyaksAta indra bhayathArthaH pramANo ayameveti yo hyeSaH aruNayA piGgAkSyA arthakriyA'nurodhena arthakriyAsamarthaM yat arthAttulyArthatAM prApya arthAntarA'napekSatvAt athAntare pramANatvaM arthAnyathAtvahetUtha arthenAtmapratyAyana arthe'nupalabdhe arthaikatvAdekaM vAkyaM arthopayoge'pi puna: ahe kRtyatRcazva alpIyasA prayatnena avayavI jAti: avalagujaH somarAjI avidyamAnasaMyogAt avedyavedakAkArA azvaplutaM vAsava azvAlaMbhaM gavAlaMbha 421 | aSTakAliGgAzca 105 637 | aSTacatvAriMzadvarSa 96 | asaMbhavadvisaMvAda 483 13 | asaMbhavAdvisaMvAdaH 235 asadvA idamana 6 271 asabhuvi 644 | prasiddhenaikadezena 871 asti hyAlocanAjAnaM 251 astyuttarasyAM dizi . 560 asthAnAt 560 asmadAdau prasiddhatvAt 143 | apratyayavijJeyaH . 699 62 . A. 16 | Ago'STAkapAla: 39:568,6:00 432 | AtmA ca lAghavaM nI: 17:) 336 AtmA jJAtavya: 5,700 615 | Atmendriyamano'rtha 131 | AtharvaNo vai brahmaNaH , 617,621 516 AdityaH prAyaNIya: 674 61 Adityo yUpaH. 66, 676 515.1569 237 | AnantaryavisaMvAdaH ( 233 | Anando brahma 529 AnvIkSakI yI vArtA 9 91 bhAptaH khalu sAkSAt 399 605 | AptavAdAvisaMvAdAt 40,111 260 | ApopadezaH zabdaH 30, 168,335, 459 37-1, 396 336 bhAmnAyavidhAtRNAM 646 | mAmnAyastha kriyArtha . 667 73 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AraMbhapratibandho'sya 664 | udite juhoti 6, 114 AI dharmopadeza ca 5 , 29 | udite hotavyaM 651 argha siddha darzana ca 60, 276 | ubhidA yajeta 686 AzrayaH sarvadharmANAM 23 upadraSTA'numantA ca 504 AhopuruSikA tAvat 560 upamAnamapi sAdRzya 384 ubhayapakSasAmyAt 294 ubhayamiha codanayA 643 iko yaNaci 515 uru prathA uru 679, 682 icchAdveSaprayatna 503 itihAMsapurANaH 616 itihAsapurANAbhyAM 6, 504, 6:34 | RkyAmayajuraGgAnAM 619 idaM puNyamidaM pApaM 612 RgbhiH prAtardivi 614 idaM viSNurvicakrame . 636 RgyajussAmAtharva 619 indraH rogasya kANukA 680 Rgvedo yajurvedaH _613, 623 indrazatru: - 549 RcAM prAcI mahatI 618 indriyArtha panjikarSa Rco thai brahmaNaH 617 imamahaM paJcadazAreNa . .666 Rdasya rAjamAtaGgA 21 iTiSu darzapUrNa 106 | RSINAmapi yat jJAnaM 276 iha na bhavatyanAbhi 607 71 I dharaprerito gacchet 581, 588 661 636 312 239 ekaM vA rUpasaMyoga 511 eka: svAdu na bhuJjIta eka eva rudraH ekadezaviziSTazca 624 ekasyArthasvabhAvasya 504 ekArthasamavAyena 21 | eke tAvadvarNayanti 685 | evena tu pramANena 424 | etat jJAnamiti 305, 328 | etanna vidmo yadi 120/ etasminnupamAnatvaM uccecA kriyate uttamaH puruSatvanyaH uttarapadArthAntargata uttAnA vai devagavAH udakAharage tvasya udAharaNasAdhAt udAharaNAntarapari 570 303 269 668 - 375 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etasyaiva revatISu 690 | kimIzvaratayezvaraH 489 etena zAbdaM vyAkhyAtaM 403 | kusurubinda audAla 582 ete dai paGktipAvanAH 619 kUpapUraNayatnena 570 evaJca parihartavyaH 256 kRtaM kAntasya tanvaGgayAH 553 evaM vicaturajJAna 434 | kRtazca zIlavidhvaMsaH 472 evaM satyanuvAdatvaM 260 | kRtArthA'smi 612 eSa pratyakSadharmazca 277 | kRttaddhitasamAseSu 208 kRSNaM dharma sanAtanam 644 kRSNakezo'gnInAdadhIta 627 aikAr2yAMdvA niyamyeta 392 | kecittu paNDitamanyA: 531 aindrAgnamekAdaza 106 | kecit saugataMmanyAH 498 kenacit dvayAtmanaikatvaM 256. o ko'nyo na dRSTo bhAga: syAt 10,288) oSadhe trAyasvainaM 650, 684 ko hi tadveda yadyamuSmin 668, 676 kriyA'bhyAvRttisattAyAM 525 kriyAvatAmabhede hi . 525 kapilo yadi sarvajJaH 641 klezakarmavipAka 486, 507 karmabhissarvajIvAnAM 510 kriyAstayA pramIyante 615 karmavaiguNyaM samIhA kSIre dadhi bhavedevaM . , 148 kalpanAzabdo'tra 118 kasyacittu yadISyeta 426 kAThakaM kAlApaM 619 | gaDivaMdanaikadeze kAmazokabhayonmAda 271 | gayayopamitA yA gauH kArIrI nirvapet 658 | gItipu sAmAkhyA kArya cedavagamyeta 468 gRhadvAri sthitaH 120 kArya cennAvagamyeta 468 gRhItvA vastusadbhAvaM 133 kAryakAraNabhAvAdvA 296 gahItyA sakalaM caitat kAlazcaiko vibhurnitya: 361, 526 godohanena pazu 432 kiM punastattvam 20 gozca purISe 348 kIdRggavaya ityevaM 375 | | grahaM sammArTi 681 kimayamasmadAdezaH 230 | ahijyA vayi 516 663 625 238 Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAikaM vastu siddhaM naH grAhakAkArasaMciyoH 97 505 44 gha 265 | jJAtasambandhasyaikadeza ___189 jJAtAraM hi rAga, daya: jJAnaM cennetyata: pazcAt jJAnAntareNa vijJAnaM 193, 395/ jyeSThasAmagastrimadhuH jyotiSTomena svarga 56 ghrANarasanacakSuH 628 658 351 27 caturvidhamAtharvaNaM. 6:24 catvArazcatuNAM varNAnAM 619 tazcaiva hi tatra kAraNaM 654 catvAri shRnggaastryH| 680,683 tat jJAnamajJAnamato catvAro vedavidaH . 619 tat vividha vAkchalaM 335 umasenApaH praNA 432 tatazca zrutimUlatvAt 631 cyastviSAmityava . 218 tatazvedAptavAdena 111 caramadhAtuvimo'pi 447 | tato vedAnasAreNa 559 citrayA yajeta pazu 649,658, 686 | tattu dvividha citrAdInAM phalaM tAvata 659 | tattu prastareNa deva 274 ciraNTI tu svavAsinI .661 tattvamapi bhavati 419 caitrasya gurukulaM . . 21 tatvAdhyavasAyasaMrakSa * codanAlakSaNo'rthoM .. 260, 391 | tatparicchinatti 77 * codadA bAdhituM zaktaH 654 tatpazcAgardabhaH prApta tatpUrvakaM trividha 282, 694 tatpramANaM bAdarAyaNa 4:35, 13,615 janapadapurapari 600 tatyayogAddhRvaM tasya 525 janmatulyaM hi buddhInAM 411 tatra paJcavidha mAnaM 94 janmamRtyujarAvyAdhi 57 | tantra pratyakSato jJAnAt 95 janmAdhikopayogI ca 411 tavAnyanAstitAM pRSTaH 142 jIvatazca gRhAbhAvaH 97 tatrApavAdanirmuktaH 435 jAtiguNAdiviziSTa 252 tatrApi maulikaM liGga 330 jAtimatvendriyavAdi 571 | tatrApi vyApyataiva syAt 492 jAtirityudhyate tasyAM 255 tatrAbhyAsAtpramANatvam 450 jAtivizeSe cAniya 600 | tatsukhAdi kimajJAnaM . 195 631 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 252 99 tathA ca prathamayajJa: 620 | tasya pramANabhAve tu 441,454 tathA codanayA'pyartha 483 | tasya yajureva ziraH 617 tathaiva yatsamIpasthaiH 532 tasyAgamAbahirbhAvAt 374 tadatapiNo bhAvAH 195 | tAM caturbhirAdatte 683 tadapi phalamabhISTaM 393 tApyega ca dharmatvaM 270 tadaprAmANyamanRta 414, 649, 652 | tAntriko jJAtasiddhAntaH .. 324. tadarthazAstrAt 679 tintriNIkaM ca cukaM ca 604 .. tadA vizeSamAtreNa 255 | timirAzubhramaNa maNa . 257 tadA'nyAnanyabhedAdi 255 tutoSa bhagavAnAha . tadA sAmAnyamAnatva 255 | tejo vai ghRtam ..678 tadudbhUtyA ca sAmAnya 255 | tena tulyaM kriyA cet 317. tadguNAstu vidhIyeran 690 tena nAtyantabhedo'pi tadvacanAdAmnAyasya 616 | tena yatrApyubhau dhauM 492 tantuguNA eva hi 535 tena sambandhavelAMyAM tantrAdhikaraNAbhyugrAma 335 | tena sUtrasya sambandhaH 260 tamabhyupetya pakSazcat 265 taSAM gugarahitatvaM 668 tametaM vedAnuvacanena 702 | teSAmanyonyasambandhe 416, 433 tarati mRtyu tarati 669 | teSAmRgyatrArthavazena 625 tarkApratiSThAnAt 316 trayANAM pratyakSatva / tasmAt zrutyekadeza: 105 | yo vedA asRjyanta tasmAdAtharvaNaM 615 | ayyai vidyAyai zukra , 623 tasmAddagvidameva |tri: prathamAmanvAha 414,652,666 tasmAdRDhaM yadutpanna 56 | trirUpAlliGgAt 284, 358 tasmAdbodhAtmakatvena 431 rUpyaM punarliGgasya 284 tasmAdyatsmaryate 881 | tvAmagne puSkarA 618 tasmAdyathArtha eva 29 tasmAdadyavadevAtra / 511 tasmAdvA etasmAt 617 | dadhimadhupayoghRtaM 689 tasmAdvA etena 677 danA juhoti 670, 686 . tasmAdvAkyAntareNAyaM 101, 102 | darzanasya praarthtvaat| tasmAddharmaviziSTasya 337 | darzapUrNamAsAbhyAM 362 617 6:21 vizivasya __106 Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 na 21 dAsI tu ceTikA 4.04 | na catuSTamaitihya 30 dizaH zrotraM 559 | na ca prAtaravagataH 131 duHkhajanmapravRtti 30 na caitadvidmaH 676 duSTakAraNabodhe tu 432 | na caitasyAnumAnatvaM 381,385 duSTatvAcchuktikAyogaH 261 | na jAtikAryaduSTAn 643 dUrasUkSmAdidRSTau syAt 269 | na jAyate mriyate vA dRSTaH zruto vA'GkaH 94,117,124 nanu ca dRSTaHzrutaH 118 dRSTAnuguNyasAmarthyAt 630, 645 nanunAyaM kAlaH 361 devarAJca sutotpatti: 646 | na pRthivyAmagniH 669 devAnAM priya iti 158, 337 | na yadi varSet zvobhUte 660 devA vai devayajanaM 667; 674,675 | na yuktA'numitiH pANDu 493 doSajJAne tvanutpanne . 321, 432 | narte bhRgvazirobhyaH 621 doSotpAde'nubandhaH . 271 | na vA are ahaM mohaM 648 dravyakriyAguNAdInAM 664 na so'sti pratyayaH 209 dravyAzritatvaM cAnyatra 564 na svatantropayogitva 391 dravyAsuvyavasAyeSu ___47 na hi te pratyakSe 539 dvAvimau puruSau loke. 504 | na hi zrAvaNatA nAma 84 dvAsuparNA sayujA 504 / na hi svato'satI 430 dvividho hi zabdaH . .538, 561 ! na hyajJAte'rthe kazcit 44, 425 na hyavijJAtasambandhaM nAtharvaNena pravR .624 'dharmAH-padArthAH 400 | nAdA hi prAdezikA: 532 dharme pramIyamANe nAdhvanyaGgayaH kAlaH 370 dharmo viruddho bhAvasya 336 | nAnityazabdavAcyatvaM 131 dhAtA yathApUrva 505 | nAntarIyakArtha 358 dhArA saMpAta AsAraH nAnyato vedavidbhyaH 11 dhUma evAgnerdivA 668, 675 | | nAnyathA hyarthasadbhAvaH dhyAyato viSayAn 57 nApratyakSe gavaye 381 nAbhuktaM kSIyate karma 509 nAmApi guNaphala 690 na karmakartRsAdhana 652 ] nAyaM loko'sti na paraH 430 90 93 44 Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 280 nAyaM samAsaH kintu nAvazyaM zrotramAkAzaM nAsiddha bhAvadharmo'sti nityatvaM tu syAddarzana nirastazcAyaM zabda nirvikalpakabodhe'pi nirvizeSaM na sAmAnya nUnaM tatrApi pUrveNa nUnaM sa cakSuSA sarvAn naikadezatrAsa naiyAyikAstu dhUma naiSa vastvantarAbhAva naiSA tarkeNa matiH nyAyodgAragabhIra 24 342 405 pa 234 | purUpayo mA prapata: 582 531 putrakAmaH puSTayA 60,651 336 putrairdAraizca bhRtyaizca 661 524 pUrvavAkyArthavijJAnAt 531 | pUrNAhuyA sarvAn 663, 676 252 pUrvAparaparAmarza ... 250 165 pArNamAsyAM bajeta 371 prakhyAbhAvAca yogasya 540 269 prajApatiH prajAH pramApatinA catvAraH 575 prajApatira kAmayata 614 143 | prajApatirAtmano 607,671,675 316 prajApati: somena 021 praNidhAnaMliGgAdi 60 pratinidhirapi caivaM 303 pratyakSa yoginAmiSTaM 265 483 | pradIpaH sarvavidyAnAM 28 326 | pradhAnavidhivarjitaM 106 618 prapAtastu taTo bhRguH / 215 670 pramANataiva na hyasya 122 22 pramANato'rthapratipattI 150 236pramANatvopacArastu 184 pramANamavisaMvAdi 61,403 662 pramANaSaTakavijJAta: 94. 600 pramANAdInAM tattvasya 548 | pramAtA pramANa 626 | prayatnenAnvicchanta: 418 101 | prayAjazeSeNa - 125 6,619 | pravRttarvA nivRttirvA 691 6, 615/ pravRttisAmarthyAdartha 446 12 | prasiddhasAdhAt sAdhya 873, 381 668 pakSmalAkSImabhiramayet patiM vizvastha paya Ahutayo ha payasA juhoti parazzataparikSodAt parivrATakAmukazunAM pazubandhayAjI sarvAn pAvamAnI japet pika iti kokila: piNDavyaGgayaiva gotyAdi pitazca madhusarpibhyAM pIno divA na bhute ca purANaM dharmazAstraM ca purANatarkamImAMsA puruSa: punazcaturdhA 21 : Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 674 prasiddhasAdhAdupamAna 383 | barhiSi rajataM na deyaM pratitiSThanti ha vai 673, 676, 678 | bahirdezaviziSTe'rthe 97 pratibaddhatayA boddhaM 69 | bAle tava mukhAmbhoje 516 pratimanvantaraM caiSA 582 | bibhetyalpazrutAdvedaH 634 prativiSayAdhyavasAya: 281 buddhikarmaNI api 352, 526, 539 pratyakSaM kalpanApoDhaM 235, 259 | buddhijanma pratyakSa 545 pratyakSatvamadohetu: 264 | buddhirupalabdhiH 397 pratyakSadRSTasambandha: 353 bRhadvA sAma rathantaraM 633 pratyakSamekaM cArvAkA: 94 bravItyAraNyako vAkyaM 375 pratyakSAdimiranirA 285 brahmavarcasakAmasya 656 pratyakSAderanutpatti: 113 brahma vA idamane 626 pratyakSAdezca SaTkasya . .94 | brahmavAdino vadanti 623 pratyakSAnumAna 31, 71 pratyakSeNApratyakSa 381 pratyakSeNAvabuddhe'pi 387 bhavadAsena hi sataH 260 pratyakSo gavayastAvat 376 | bhavedidAnI lokasya 271 pramANatvApramANatve . 420 bhidyate nAnumAnataH 106 mAgUrdhvamuccAraNAt .. 569 bhinnakAlaM kathaM grAhya 158 mAgbhAgo yaH surASTrANAM - 372 bhUyodarzanagamyA 358 prAjApatyaM tUparaM 674 bhUyo'vayavasAmAnya 385 mAyazazvAnayA 105 bhUsattAyAM pArthyate tAvatevaikaM 484 bhRgvAGgirovidA 627 bhedebhyo'nanyarUpeNa bhramaNarecana 544 phalati yadi na 651, 662 | bhrAnteranubhavAdvA'pi 630, 645 phalamAtreyo nirde phalAMze bhAvanAyA 701 maNipradIpaprabhayoH 62 madhu pazyasi durbuddhe 215 babaraH prAvAhaNiH 582 | mantrAyurvedaprAmANya 609, 616 barhidevasadanaM dAmi 681 | mama tvadRSTimAtreNa 121, 320 52 255 677 ma Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 251 maraNakAmo hyetena mahAyajJaizca yajJezva mahAsAmAnyamanye tu mAM hi pArtha vyapAzritya mAnaM dvividha viSaya mAnasaM nAstitAjJAnaM mithyAjJAnAvizeSe'pi mukhe hi zabdamupa mRddaNDa cakrasUtrAdi meghAndhakArazarvayoM meda Ahutayo vA medasA tarpayeddevAn maireyamAsavaH zIdhuH 108 613 | yatrApi syAtparicchedaH 702 yatrApyatizayo dRSTaH 269 yatrApA numitAlliGgAt 530 643 | yathA tathA yathArthatve 62 76 yathA'nuvRttavyavahAra 251 133 yathArtha sarvameveha. . .151 62 yathA va zdheno nipatya 680 yathA sudIptAt 488 424 | yathA hi svapnaSTo'rthaH 483 527 yadakSapAda: pravaraH 232 618 yadagnaye ca prajApataye 670 626 / yadanta yarUpaM hi . 460 612 | yadA tu zavalaM vastu 252 yadAbhAsaM prameyaM tat . 189 yadA yadA hi dharmasya , 614 647| yadi kAmayeta varSaka: 660 237 yadi tvavazyaM vaktavyaH 559 | yadi vA naiva gRhNAti 529 285 | yadi yajJopayogitvaM , 615, 628 277 | yadi varSettAvatyeva 657 623 | yadUnaM ca viriSTaM 621 669 | yahacA hautraM kriyate 665 | yadRcaiva hautramakurvata 622 624 | yadaikasminnayaM deze 120 256 yadvA vakturabhAvena 183 615, 627 yadvai kiJca manusvadat 293 yamaniyamAsana 701 431 | yakAyazcaru: 685 398 yastakeMNAnusandhatte 642 yasmAtprakaraNacintA 574 409 | yasya liGgamartha 392 326 yaH kazcitkasyaciddharmaH ya: prAgajanako buddheH yaH sarvajJaH yaH sAdhayitumiSTaH yajAtIyaiH pramANaistu yajJAtharvANaM vaidika yajamAna: prastaraH yajJena yajJamayajanta yajJe yadUnaM ca viriSTaM yattu anyAnanyataiva yatnena bhojayecchrAddhe yatpunaranumAna yatra dRSTaM kAraNaM yatra pAdAdivimbena yatra prANivadho dharmaH yatra yo'nveti taM zabda 621 633 25 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 28 660 528 yasya vastvantarAbhAva: 121 | varNAzcAzramAzca. 658 yasyArthasya sannidhAnAt 236 | varNyate sUtrabhedena 260 yasyobhayaM havi 125 vartamAnAbhAvaH patata: 370 yAvajIvaM sukhaM jIvet 647 | vastubhede prasiddhasya 493 yAvatprayojanaM noktaM . 13 | vastusvarUpasaMsparzi 251 yA sopamAna keSAMcit 375 | vAkyArthapratyayasyAtra 411 yugapajjJAnAnutpattiH 207, 278 vAzyArthazcAnya eveha 411 ye'pi cAtizayA dRSTA. 269 vAcAlo bahugarhavAk ye'sya prAJco razmayaH 617 vAcA virUpanityayA 540 yogyatAlakSaNa eva . 141 | vAjapeyana svArAjya 686, 687 yo vRSTikAma: sa saubha vAyavIyA hi dhvanayaH yo hi vaizeSika: - 533 vAyavyaM zvetamAlabheta 670, 671 vAyuvai kSepiSThA 671, 673 vArAhI upAnahI 685 rajataM gRhyamANaM hi 277 vAridastRptimApnoti 662 rAjA svArAjyakAmaH 74 | vArtA tu jIvana rAjJo balArthinaH SaSThe . 656 | vikalpayonayaH zabdAH 416 rAtriM yugasahasrAntAM 490 vikriyA jJAnarUpA'sya 131 . rAmasugrIvayorenya 551 vikriyAmAtravAcitve 131 rAmo vigrahavAn dharmaH 644 | vijJAnadhana eva 647 ..rodhopaghAtasAdRzya 342 vijJAnamAnandaM brahma 506 vidhistutyoH sadA vRttiH 673 vidhyanto vA prakRti 392 - laTaH zatRzAnacau 576 | viniyoktrI zrutistAvat 102, 105 liGgadarzanAcca 540 | vivartate'rtha bhAvena 251 laukikamabhidhAnA 124 | viziSTasyAnyato'siddhaH 385 vizeSaNaM vizeSyaM ca 238 vizeSAnapi sAmAnyAt 255 vacanavighAta artha 335 | vizeSAstu pratIyante 251 varNavat sarvabhAveSu 361 | vizeSe'nugamAbhAvAt 313 vandA vRkSAdinI 638 / vizvajitA yajeta 123 NYAYAMANJARI 46 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 138 G6 vedasyAdhyayanaM sarva 574 | zuni caiva zvapAke ca 643 vedAH sthAnAni vidyAryA 68 zRNota grAvANaH 680, 684 vedAcchAstraM paraM nAsti 612 zeSe vedAdhyayanapUrvatvAt 574 zeSe yajuzzabdaH vedAnadhItya vedo vA 627 | zobhate'sya mukhaM 668,676 vedAntavAdinastu 251 | zyAmo vA asyAhuti 651 vedAntinastu mahA 251 zyenenAbhicaran 643, 686 vede tenApramANatvaM zavAkyAnAM vaitase kaTe prAjA 655 | zrutAtidezavAkyatvaM .. 384 vaiSTutaM vai vAsaH 634 zrutiliGgavAkya / 102 vaiSNavIM japet 682 | zrutIratharvAGgirasIH vyApAro na yadA teSAM zrotuzca pratipannatvaM . 601 vrIhibhiryajeta 686, 687 | zrotavyo mantavyaH vIhIn prokSati 670, 700 | zreyaHsAdhanatA hyeSAM . . 270 vrIhInavahanti 670 435 | 375 618 141 26 SatriMzadvArSikaM 615 zaM no devIrabhiSTaye 573,580, 619 zaktaM padaM 405 zabdaM nArabhate zabda: 535 saMkalpaH karma mAnasaM 507 zabdaH zabdAntaraM sUte 564 saMketasmaraNopAya . 239 zabde doSodbhavaH 434 | saMkhyAbhAvAt 351, 525 zabdavRddhAbhidheyAMzca 223, 601 | saMkhyAbhidhAyina: zabdAt 525 zabdAnityatvasidhyarthaM 571 | saMkhyAyA: kriyAbhyAvRtti 525 zabdo yadyapi varNAtmA | saMjJitvaM kevalaM param zaraizzAtitapatro'yaM 21 saM te prANo vAyunA 478 zaze zRGgaM pRthivyAdau 148 saMprasAraNAca 516 zAkhAntagamathAdhvaryu 615 saM yajaraGgAni 478 zAntipuSTayabhicArArthAH saMyogavibhAgAH 527 zAnto dAnta: 701 | saMvRti: paramArthazca zAstraM ca zabdavijJAnAt 301 | saMzayAtmA vinazyati 512 208 615 64 433 Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 13 255 6 saMskArAnukRteH so'pi 533 | sarvazAkhApratyayaM 620, 623 sa eva, cobhayAtmA'ya 312 sarvasyaiva hi zAstrasya sa eSa yajJAyudhI 651 | sarvebhyo jyotiSTomaH 622 sa eSa vAva prathamaH 671 | sarvebhyo darzapUrNamAsau 622 sa caturvidha: 335 sa veda brahma 701 sata: paramadarzanaM 569 | savyApArapratItatvAt 184 sati indriyArthasambandhe 260 savyApAramivAbhAti 40 satyaM yat tatra sA jAtiH 255 sa saMjJAM yAti bhagavAna 636 satyakAmaH satyasaMkalpaH 507 sa sarvo'bhihito vede 647 satyAsatyau ta yo bhAvI 255 sahasrayugaparyantaM 490 satsaMprayoge puruSasya 141,259,263 | sahopalaM bhaniyamAta 198 sadapyagrAhyarUpatvAt . sAMkhyaM yogaH paJcarAtraM 636 sadeva saumyedamane sA''tmano'pariNAmo vA . 131 sa dvividhaH dRSTAdRSTa 30, 335, 609 | sA dezasyAgniyuktasya 337, 406 sadviSayaM pratyakSaM 359 sAdRzyato'gnyAdi 393 sannivezAdi tattasmAt 193 sAdhyasAdhanazabdena ___72 sa pazcAdapi tena syAt . 237 sAdhyasAdhAttaddharma 305 . samayAdhyuSite hotanthe . 651 sA nityA sA mahAnAtmA 255 samarthaH padavidhiH 19 sAnvayavyatirekAbhyAM 84 samavAye abhAve ca 139 sAmAnyaM taccikIrSA 392 .samastakSayajanmabhyAM 511 sAmAnyavizeSa 18 samAnaviSayatve ca 92 sAmAnyaviSayatvaM ca 251 sambaddhaM vartamAna ca 277 siddhaM yAgadhiSThAtR 493 - sambandhasnipramANakaH - 223, 601 | siddhe zabde'rthe 516 sambandhibhedAtsattaiva 255 | sukhadu:khAbhilASAdi 195 samyagarthe ca saMzabdaH 261 | suptiGantaM padaM 105 sarvajitA vai devAH 673, 677 | sUrya cakSurgamayatAt 560 sarvathA sadupAyAnAM 65 | sRNyeva jharbharI 6:0,685 sarvamAyureti 700 | sRSTisthityantakaraNI 636 sarvavijJAnaviSayaM 419 | saiSA trayI vidyA 615, 625 sarvavedAntapratyaya 681,583 | so'yamAtharvaNaH. 46* 616 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 51 519 141 285 so'yamAbhANako loke 631 / svatantraH kartA so'rodIdyadarodIt 667,669 | svabhAvavilakSaNeSu so'vaidikaH prasajyeta 105 svarUpamAtraM dRSTvA'pi saurya caLaM nirvapet 105, 3.2 svarUpeNaiva svaya stutirnindA parakRtiH 677 | svargakAmo yajeta stena mano'nRtavAdinI 668,675 svalakSaNameva paramArtha stokastokAntaratvena svAdhyAyena vrataihomaiH | svArasyamanyathAkhyAtI 185 striyAM tin smaraNAdiviziSTatvAt 269 smRtyanumAnAgama 230 | hetunA ya: samagreNa svata: sarvapramANAnAM 430 | hutvA vapAmevAgre - 126 235 702 475 269 36, 341 677 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 403 316 426 178 nyAyamaJjarI zlokArdhAnukramaNikA . ata eva nirIkSa 255 ata eva hi manyante 613 | ata evAnumAnAnAM 253 ata evApramANatvaM 346 ata evArthamAlokya 580 matadutpAdakatve'pi .485 atazca saMzayAdeva 129 atastadupaghAtAya atastallakSaNAkSepAt 2 atItavartamAnAdi 233 ato nAvyapadezyatva ato yadarzanAdyatra mato rajatamevaitat 255 ato hi sAdhyaM budhyante 101 atyantaprAyasAdharmya 602 atra raktapaTAH prAhuH 1508 | atrApi sarvabodhaH syAt 464 | atha tatkalpane teSAM 6:37 | atha dhUmAnvitatvena 167 atha praNetA vedasya 2.57 athavA nedRzI carcA 90 athavA''ptaphalatvena 221 | atha nyApAra evaiSaH / ": 20 | atha sopaplavA vAkyAt 413 | atha svacchatayA puMsaH aMzaniSkarSapakSe tu akathi ca racanAnAM akasmAdeva sAmAnya akAryakAraNaprAya . akRtrimatvaM vedasya akRSTajAtaiH kartAraM abhajAstayudAsAya . akSapAdapraNIto hi akSapAdamatAmbodhi akSavyApArajau na sta: akhyAtipakSa evaM hi agRhItArthagantRtvaM . agRhIte tu sambandhe . * agRhIte'pi sambandhe aGgulyagreza nizyi acetanaH kathaM bhAvaH ajAtamithyAzaGkazca ataH kAlAntareNApi ataH pramANeSu . ataH zabdAnusandhAna ata: sambandhavijJAna ataH sUtrakRtA'pyasya ata eva ca loko'pi ata eva tRtIyasya 16: 442 640 400 361 829 317 458 326 . 462 60 38:) 145 213 128 214 575 130 428 47 378 70 (19) Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 537 484 90 .87 586 676 178 587 athAnyadezakAlaM tat athApyanazvarAtmA cet athAbhimatamevedaM athAbhivyaktipakSe'sya athAsti kAcitparataH athAsya liGgAbhAsatvaM adUratastu vispaSTa adUramedinIvarti adya pravartamAnAzva adya sadyaH kaviH kAvye adyAkRtAyAM kArIyA~ adhIyamAne dRSTe'smin adhomukhamayukto'pi anagnizca kiyAn dRSTaH managnau tu sa nAstIti anapekSatayA na veda anapekSatvamevAta: anabhyaste tu sambandha anabhyupagame caiva anayaiva dhiyA sAdho anarthajA hi nirdagdha anathitvAdadRSTe vA anavasthA bhavedasya anAdirevezvara anArabdhe ca gozabde anAzvAso'gnihotrAdi anile cAmibhute'pi anizcite tadaGge ca aniSyamANe cAbhAve anugRhNantu sadbhAva anuccaritazabdo'pi 456 / anumAnaM na tasyeSTaM 326 147 | | anumAnaM punarnAtra 376 69 | anumAnapradhAnena 316 anumAnapramANatva 316 472 anumAnamaniLate 500 anumAnamanihRtya 218 anumAnavirodho'pi 316 136 anumAnAdanyathAtvaM 523 648 anumAnAntarAdhInA anumAnApalApe tu 317 .659 anumAnApramANatvaM 343 bhanumeyamiteH pUrva . 563 | aneka kalpanAbIjaM . 316 anekapratibhotpatti . 403 315 | anekezvaravAdo hi -587 610 | anaikAntikatA hetoH 486 513 | ante hi kSayadarzanAt 540 403 anyatve kiM pramANaM 613 338 | anyathA dAhazabdena , 82 500 | anyathA devadattAdau . 472 anyathA'nanvitaM kAvya 500 anyathA'nupapattyA ca 55 anyathA'nupapattyA tu 491 613 anyathA viSayasyaiva 520 anyathA siMhazabdasya 651 anyathaivAgnisaMbandhAt 82 562 anyadAlambanaM cAnyat 228, 458 286 anyadevendriyagrAhya 165 anyastu sannapi padArtha ___1 manyasmin jJAtasaMbandhaH 417 | anye eva ca sAmatrI 127 589 99 77 127 82 29 518 h Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 anye eva hi sAmagrI 86 | abAdhitA'numeyatvaM anye kAdivaiguNya 656 | abhAvaH paTalAdInAM anye tvAlambanaM prAhuH 227 abhAvagrahavelAyAM anye'pi saugatodgIta 807 | abhAvazca kvacilliGgaM anyeSAmapi hetUnAM 307 abhAvazcAkSuSajJAna anye sarvAgamAnAM tu 640 abhAvastattvato'nye tu anyonyamapyabhAvAnAM 149 abhAvAntarajanyA cet anvayavyatireko ca 402 | abhAvena hi dharmeNa anvayavyatireko hi .96 | abhAve'pi prameye syAt anvitatve tu sA nUna 589 abhidhAya dhiyaM nAsya (pA.) apakSapAtinaH sbhyAH . 539 | abhidheyaphalajJAna apavAdadvayAbhAvaH . 464 abhinnapratyaye hetuH api ca jJAnamicchanti abhiyuktatarairanyaiH api ca pratibhAmAtre 403 | abhiyogazatenApi api caM prAptyaprAptI 699 abhede ghaTa eva syAt api cAnAgatajJAnaM 274 | abhyaste viSaye liGga api cAmuSya zAbdatve . 214 abhyAse paunaruktayaM ca api cottarasaMvAdAt 426 | abhyAse phalarahite mapi tvakAra evaMAsau 522 amanvAnAzca gacchema api tvanarthajanyavaM amitakapaTanivIta apUpAnapi taddezAn 529 | amI tasmAdartha apUrvaracane dAgni amRteneva saMsiktAH apekSAbhAvatA tasya 167 | ayaM ca viSayo yukteH apauruSeyaM satyArtha 435 ayamevAninAbhAvaH apratyakSatvamAtreNa 365 arUpo nanvayaM kAlaH aprabuddhe'pi saMskAre 254 | arthakalpanapakSe tu apramANaparicchinna: 89 arthakriyA'nyajanmA tu aprayojakatA caivaM 571 | arthagatyarthamevA, aprAmANyagRhItau vA 421 | arthadvayavidhAnaM hi bhaprAmANyanimitta hi 636 arthaprakAzane kiJcit abalAbAlagopAla 317 | arthapratItijanaka 292 144 301 145 141 167 149 301 136 104 13 383 316 326 155 461 666 667 577 (649 686 582 318 318 362 106 159 406 74 424 412 59 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 17 54 41 377. arthapratItireva arthAkArAnuraktA tu arthAkSiptastu sambandhaH arthAtizayapajhe ca arthApattiH pUrva arthAvagatiparyantaH arthAsaMsparzitA proktA arthAsaMsparzinaH zabdAn bharthe hi sati sAkAraM arthoM nirUpyamANasya arthopagrahavarjitAt artho'pi janakastasya arhanmataprathita alaM ca bahunoktena alakSyamANe taddhatI alamativitatoktayA alamativistareNa avasthAdezakAlAdi avAptasarvAnandasya avidhAya dhiyaM nAsya avinAbhAvaniyama: avivekAt prApti: syAt azakyakaraNIyatAM azarIrasya kartRtvaM azrute hi nizAvAkye asaMkIrNo'bhyupetavyaH asaMkhyairapi nAtmIyaiH asattvavyavahAro hi asatyAdipramANe ca asannihitamapyambu asannihitamapyartha 69 | asiddhayA'pi tadvattvaM 406 55 | bhanau sakalakartavya 15 asti ca vede vacanaM 540 astitve'pi smRtau hetuM 229 540 asti pratItyanvayi 678 141 astramAyuSmatA jJAtaM 602 419 aspaSTaliGgake kasmin 403 215 asmadAdiSu doSo'yaM 602 asmadAzca rAgAdi 273 413 asmin samApyate vAdaH 541 412 | asyAyamoM yasya tvaM 226 | asyAzca ke na doSeNa . 235 540 | ahamapyadya yatkiJcit / 618 166 aho tIvrAdayastIve .. 562 229 A . 572 282 AkaNThAnaddhanIrandhra 563 314 AkAra smRtyupArUDhaH. 229 487 AkAza iva kAryatvAt / 412 AgamasyApi nityasya 491 314 AgamAtta paricchinne 279 AgamAdapi tasiddhiH 376 170 AgamAdapyabhAvasya 144 486 AghrAya maJjulaM nyAya AgamAyuktitazcApi 149 AdityayUpavacana 4 | Adimadvastubuddhistu 582 153 | AdivAkyaM prayoktavyaM 13 577 | Aye pakSe pareSvevaM 213 | AnantyAtkintu sAmAnye 377 319 | AnAbhestuhinajalaM 170 104 69 . 2 103 164 678 (29 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 568 190 678 106 154 225 280 581 402 649 610 600 93 29 533 252 AptaM tameva bhagavanta 590 | itthaM santAnavRtyA ca AptavAdasvaliGgena 103 ityanantaragItena AptAdAvisaMvAda 403 | ityarthavAdavidhinA AptoktatvaM ca talliGgaM 22 | ityarthApattiruktava AyAmayAminIyAma 371 ityasadvyavahArasya AyAmabahulA ceyaM 489 ityAcAryamatAnIha AyurvedastasmAt ityAdayazca sulabhAH AyurvedAdivAkyeSu 22 ityAdayo na dRzyante aato hi bhiSajaM pRSTvA 15 | ityAdinA vizeSaNa AlambanaM gRDATTAla . 475 | ityAptoktatvahetoH AlambanaM dIdhitayaH . 228 | ityAyurvedavAkya AlokamAtrakema . | ityuddhatAkhila AvartavartanAzAli . 343 | ityeSa ghoDazapadArtha AvinAzakasadbhAvAt 5) | idaM cAlocyatAmAryAH mAzrayasya parokSatve ...562 idaM bhAti na bhAtIti bhAzritatvaM guNatve hi 565 ida mAnvIkSakIkSIrAt AzritAH SaDapISyante .565 iyaM saMvidiyaM cArthaH AzritAnAzritatvAdiH / 532 iyaM hyagRhyamANaiva Askandanadalatkunda .. 372 iyattvamavilakSaNaM * AstAM tAvadidaM iyamAnvIkSakI vidyA bhAstAM vA'yaM viSayaH | iyAneva vizeSastu Aho puruSikAmAtraM 560 iSTAniSTArthasaMyoga iha tu sarzanagrAhyaH iha vijJAnajanyastu itaratra tu vidveSaH / iha zabdAnusandhAna iti kAryatvapakSe'mU: 537 ihAdhyayanavelAyAM iti tulyaprabhAvadhi 629 | ihApi teSAmevAsti iti prasaGgAbyAkhyAtaM 129 | ihApizabdayogena iti manupi vatau vA 357 | ihApi smRtyupArUDhaH iti vigatakalaGka ihApyekAzayAbhijJa iti sunipuNabuddhiH 259 ihAphalasya citrAdeH 3 55 470 170 28 75 702 66 323 505 561 273 257 580 '. 156 214 212 235 589 .656 Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ihAbhAvapratiSThAna , ihAsannihitasyAsya iheti tantusambaddha 378 381 127 157 / upaplavo'pi sambandhe 456 | upamAnakajanyaiva 217 | upayAti yathA naivaM upAdeye ca viSaye upAyatvaM yuSmat 233 upekSitazca bhASyArthaH ubhAbhyAmapi rUpAbhyAM 66 I 395. IdRzayoH kathamanayoH 166 440 588 527 610 304 558 304 301 uktaM bhavagirevedaM uktamatra kriyA hyeSA ukto'khyAto dUSaNa ucyate tarhi sarvajJaH ucyate pratyabhijJAnaM uttaratra tu mithyA syuH uttAnavadanokto'pi utpattivAkyaM sauryAdi utpattistu gRhAbhAvAt utpattau tu vyavasthAyAM utpattau dRzyamAnAyAM utpannasya vinAzo vA utpannasyAtmahAnaM tu utpAdakatayeSyante utprekSAmAtramUlatvAt udAharaNamanyattu uditAviva dRzyete uditenAnumIyante udghATitajagatkoza udbhavAbhibhavau teSAM udvahatyarthazUnyA'pi unmUlatvAttathAtvaM upadiSTetyanenoktaM 265 R 54 | RSyAryamlecchasAmAnya 481 587 556 | eka evezvaraH sraSTA 629 ekakSaNAyuSi tvasmin . . 563 ekatra te zreyasi 105 | ekatvamapi dharmasya 119 | ekatve'pi bhuvo bhAti 558 ekapralayakAle ca . 559 | ekabhAvasamutpAde ekabhUmyAzritatvena . ekavaktRprayoge'pi . 530 ekazrotrapraviSTo vA 325 | ekastvIzo viziSTaH 120 | ekasya kasyacit 367 | ekasya kila saMkalpaH 307 ekasya tasya manasi 82 | ekAdazaprakAreSA 490 | ekAdhikArAvagamaH 460 | ekAntAnupalabdheSu 649 | ekAbhiprAyataiva syAt 400 | ekAbhiprAyabaddhatva 167 166 558 521. 537 613 636 588 613 150 615 153 689 589 Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 48 400 378 222 242 430 464 318 106 551 168 106 267 ekenaiva ca siddhe'rthe ekaikaniSkriyatve ca etacca svayamAzaMkya etayA sadRzanyAyAt etasya yuktAyuktatva etAvaddazyate tvatra enena pItazaGkhAdi etena zabdasAmarthya enena sadRzanyAyAt etena samavAye'piH evaJca dharmiNo bhAvAt evaJca pazyatA tAsAM evaJca viSayadvitva evaJca vede svAtantryaM evaJca sati ya: pUrva evaJcAbhibhavo'nyeSAM evaJcArthakriyAjJAnAt . evaM tu khyApitaM na syAt evaM daNDyayamityAdiH * evaM dIrghAvasApekSa evaM nityatve durbala. evaM pradarzakatvaM syAt evaM pramANajyeSThe'smin evaM phalavedAdau evaM viparyayakhyAtiH evaM viSayasAmagrI evaM zabde'pi tatsaMkhyA evaM sati svavAcaiva evaM satIyamakhyAti: evaM sarvatra nAkhyAtiH evaM svataH pramANatve 587 | evaM hi loke'pyAptoktayA | evamatrApi gopiNDa 120 | evamastviti cecchAntaM 240 evametAH pravartante 129 evameva pravRttau tu 51 evamevaitaditi cet eSA vicAryamANA 129 | eSA hi zrotragamyatvAt 372 217 265 aitihyaM tu na satyaM 242 | aindrAgnAdivikAreSu 86 513 o 159 omiti pratipattavyaM 533 423 333 | kaJcidevAkSipatyartha 241 kaNTakAbhAvamAlakSya 518 | kathaM ca cAkSuSe jJAne 571 kathaM te tarkayiSyanti 66 kathaM te phalasaMvitti: kathaM punaramI varNAH kathaM vA rUpavanto'pi 458 | kathaM sRjati durvAra 402 kathamAdhArapArokSye 553 kathyate kokilaireva 70 kathyate'vasaraprApta 461 | kadambagolakAkAra 471 | karaNe saMskRte tAvat 464 | karuNAmRtasaMsikta 317 157 255 120 282 609 55 513 262 488 565 371 282 563 528 488 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 603 502 karoti karNAkAze ca kartA ya eva jagatAM kartA sarvasya sarvajJaH kartA'sti sa ca nirdvandvaH kartRtA hRdi durbodhA kartRtvamasyAzaGkayeta kartRtvasaMbhavAtpuMsa: kartRpUrvakakuMbhAdi kartRsAmAnyazUnyatvAt kartasAmAnyasiddhau tu kartasAmAnyasiddhau vA . karturdazyatvamapyevaM karjantarakRte tasmin karmajanyo hi saMskAra: kamaikaM buddhirapyekA karmoparamapakSe tu kalpanA'lpatarA'smAkaM kalpitAlIkabhedAdi kalpyaM prathamamarthasya kallola vikaTAsphAla kavinA sadanuprAse kavipraNItakAvyAdi kazcidAzaGkate tasya kazcidutpanna eveda kasyacidhaNe zaktAH kasyApi kalpanaM teSu kAkatAlIyamiti cet kAmaM tu parvatAneSa: kAmaM vidhivikalpAnAM kArakatvaM svarUpasya kAraNaM pUrvasiddhaM hi 538 | kAraNAnAM parokSatvAt 129 590 kAraNAnupalabdhyAdeH 163 603 kArIryAdau kA te vArtA 608 414 kAtsnye na ca gRhItena 532 577 kAryakAraNadharmAdi 402 518 kAryakAraNabhAvo hi 534 573 | kAryatvaM bruvate te'sya 581 485 | kAryasya pari niSpatte: 560 616 / | kAryAdvA kAraNAdvA'pi 429) 486 kAryeNAnuguNaM kalpyaM | kAya tu nApravRttasya 429) 485 kAryoM vicAro na puna: 312 487 | kAlaH kalpayituM yuktaH 360 66: | kAlAntareNa tAM buddhi . . 245 546 / kiM kurpa: tAdRzasyaiva ..473 196 kiMkRto niyamo'syAsmin 318 568 kiJca nityaparokSA te 561 242 kiJca vyAdhyanusAreNa. 105 kiJca zabdo vivakSAyAM 404 343 kiJcAgamasya prAmANyaM 491 553 | kiJcopamAnaprati 394 513 | kiM tantratA bhavati TO. 224 | kintu trailokyanirmANa 484 kintu saMzayite nyAyaH 5:30 kintvakhyAtiratazcAsau 461 485 | kiM divyacakSuSAmeSAM 314 274 | kiM nAma zabdanityatva 513 | kiM viDambayitumucyate 280 156 | kiMsaMkhyaH kiMsamAcAraH 638 17 | kiM phalenAparAddhaM vaH 47 119 | kimarthaH kaNThazoSo'yaM 639 456 4:32 | 557 Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 470 . 15 576 | 538 *3 kimasya kArye prAmANyaM kima tmako pAviti cat kimiyadvedasarvasvaM kimekacandrabodhe'pi kimetatsa phalaM zAstraM kimeSa racaye dvedaM kiyanto bata gaNyante kIdRzazvArthavAda nAM kuDyAdibhirato nAsya kuDyAdivyavadhAne'pi kuto vA nUtanaM vastu kulAlavacca naitasya / kulAlatulyaH karteti kRtazca bahubhiryeSAM kRzazca gacchan sa kathaM kecidguNakriyAdravya kena tatsannivezena / kaizcittirohite bhAvAta kaizcidAlambanaM tasmin ko jAnAti kadA ko'nyassantaraNe. hetuH ko'yaM mahAjano nAma kauzAmbyAstvayi niSkrAnte * krameNa yugapat kSipraM . kramopacIyamAno'sau kriyate na tu zabdasya kriyAnimittasaMsarga kriyAntarANAM vaicivye kriyA'bhyAvRttisattAyAM kriyAvizeSagrahaNAcca kriyA hi tadvato bhinnA 414 | krIDArthe'pi jagatsarge 257 | klezakarmavipAkAdi 646 | klezena tadamunA'pi ka girAmayathArthatA kvacijAtiH kvacihRvyaM kvacitta deva pratyakSa 307 | kvacittu kaizcinnirdizya 414 kvacittu darzanAbhyAsaH mANasya 534 kvacittvAkhyAtasambandhaM vacitpAvakasaMparkAta 508 kvacitsadRzavijJAnaM 486 kvacitsalilasaMsekAt 618 | kvacidathaphalasaMpat 537 | kvaciddhAdhakayogazcata 252 | kvaciddhAdhakayogena 536 kvacidvasanasaMpRkte kvacinnAmapadaprApta 226 kvacinnityaparokSatvAt 168 kvacinnidrA kvaciJcintA 22 ka nAma bhavatA dRSTAH 638 ka liGgaliGgisambandhaH 100 kopAdAnaparityAgau kSaNabhaGgaM niSetsyAmaH 273 kSaNabhaGgapratIkAraM 48 kSaNayoneti vakSyAmaH 218 kSayo yathopabhogena 525 | kSityAdInAM tu kAryatvaM 170 kSiptaH sUtrakRtA sAkSAt 249 | kSuNNaM kiJcijayantasya 509 484 480 610 257 380 378 229 464 150 531 229 531 609 271 249 464 150 102 229 521 376 526 361 77 91 412 554 305 525 485 383 396 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 528 655 28 gRhe dadhighaTIM draSTuM 529 khapuSpasya pizAcasya 164 gRhNAti yattu tiktatvaM 464 gRhyate tadviziSTo'rthaH 216 gosvAdizabdasAmAnya 402 gakAravyaktayo bhinnAH 521 | govadhe vA kathaM teSAM 646 gakArazrutivelAyAM 550 gozabdajJAnagamyatvAt .. 571 . gakArAdiSu varNeSu 551 gozabdavAcyo gozabdaH 214 gakArA bahavo dRSTAH goNI tu vRttimava . 678 gakArAyaiva saMskAraH grahaNaM cAsya nAnyatra . 315. gaGgAgaganagargAdau 521 grAmakAmo mahIpAlaM gaGgAyAM majasItyatra . 127 grAhyaM tadAnuguNyena 253 gatAnugatiko lokaH . grAhyAntarAnuguNyena 253 gatvA gatvA'pi tAna dezAn 100 rAtvA ta eva pRcchayantAM 646. gha. gatvAdijAtiviSaya 556 ghanA kimaparAddhaM vaH . 162 gatvAdijAtisidhyartha 542 gharakSaNasya kiM vRttaM . 162 gatvAdijAtIrAzritya ghaTastIvinaSTatvAt 165 gandharvanagarajJAne ghaTasya yAdRzaH kartA 486 gambhIragarjitArambha 338 ghaTAdeH pUrvadRSTasya / 153 gavayAkAravRttizca gavayena hi sAdRzya gavA gavayapiNDasya 386 | cakSurAdeH parokSatvAta 422 gavyattayantaravicchinnA 514 cakSurviSayatAmeti 270 gAyatA nRtyatA vA'pi 477 cancvapracumbitAtAmra 371. girAM mithyAtvahetUnAM 435 | catuSprakArA vimatiH 456 girAM satyatvahetUnAM 435 catuskandhopetaH 629 gIyante bhavatA naivaM 165 catussaMkhyA pramANeSu guNamapi naravAcAM catvAro'pi parAkSepa - 629 guNaiH santaH prahRSyanti | calatItyapi saMvittau 352 gRhAmAvaparicchede 115 | calatItyAdibodheSu 249 gRhIte nirvikalpena 253 | calanto devadattAdyAH - 51 541 475 379 385 75 435 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 307 66 cAkSuSajJAnagamyaM yat 364 | jJAne tathAvidhatvaM tu 429 cisyApayiSayA yuktaH 400 | jvalanAjAyate dhUmaH 318 citratA'pi pRthagbhUtaiH 255 citrAdivacasAmevaM 651 ciddharmo hi mRSA buddhau 10 DimbhahebAkasadRza cirakSiprAdibodho'pi 360 cireNAstaM gato bhAnuH 367 caitre pratyakSavasiddhiH 380 tacca kiM kurvatetyevaM 477 caitro'yamityabhedena 241 tacca tannityamityetAH 546 codanA tvivacchedaH 377 tacca pracaladakAMzu corAdinAstitAjJAnaM 144 taccatkAryaM kRtaM tena 477 tacchabdavAcyatAjJaptiH / 221 tacchratAvapi kiM sarve 208 jagattrayagatAzeSa 314 | tajAtIyatayA bIja 429 jagadArabhamANasya - 487 | tatazcAnyatamaM kAlaM 666 jaGgamaM sthAvaraM caiva 557 | tatazcaiva vidhAddheto 286 jano'nantastAvat 606 tato'nyadanumAnena janmanyapekSate doSAn 424 | tato yadyapi siddhiH syAt 637 janmAntarakRtA tatraM 659 | tato vedapramANatvaM 577 janyante'nantare deze 534 tatkarmaphalasambandha jayanti purajiddatta 2 | tatkAlaM saMjJino nAsti 376 jAtijAtimatomaidaH / 210 | tatkRtastyajyatAmeSaH 86 jAtidharmocitAcAra 637 tatpUrvakapadodgIta 334 jAtirjAtimato bhinnA 248 tatpraNIte tu vibhaH 491 jAtyAdibhiryadISyeta 254 tatmatItyabhyupAyazca 413 jAtyAdiviSayamAhi 257 tatpratyakSaparicchinna 86 jIvati svanmate'pyeSa: 527 tatpatyayAbahutara 610 jIvikopAyabudhyA vA 414 tatprAmANyaparIkSAyAM 428 jJAtuzcedantarA'nyena 54 tatprAmANyAJca tarisaddhiH 491 jJAnaM saMvedanaM ceti 54 tatsaMbhAvanayA kAryaH 15 jJAnaM sakalavizeya 273 | tasidhyati tadvibhavAt - 588 81 587 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. 530 464 273 429 538 497 402 23 . 663 161 528 423 663 . 213. 527 213 .106 199 430 .. 49 tatsvabhAvastakArya tAsvarUpAtiriktA hi tatra kevalamabhyAsAt tatra tAsparzazUnyasya tatra tannizcayAdyuktaM tatra dhUmatvapAmAnya tatra dhUmasya nAstitvaM tatra dhUmAnumAnAdeH tatra nAnupalabdhe'rthe tatra vastusvabhAvo'yaM tatrAdyena padenaitAH tatrAnuSThAnabhedena tatrApi teSAmutpattI tatrApi tvapizAco'yaM tatrApi nApravRttasya tatrApi prathamasyaiva tatrApi hi na toyena tatrApyanena nyAyena tatraikarUpasAmAnya tatraiva niyatatvaM hi tatrAdyapakSa ekaikaM tatrApyabhinnayobhaidaH tatrApyastyeva sAmAnya tatrArthaH kalpyamAnastu tatraikAntAsato'rthasya tatraiva bhUpradezasya tathA ca janyeta phalaM tathA ca zabdasiddhAnta tathA ca zAntacittAnAM tathA tatkAlajaH puMbhiH tathA tadbhAvabhAvitvAt 307 | tathA tadvAyusaMyoga 241 tathA tu na vijAnAti 272 tathA'pavargacintAyAM 224 tathA'pi tatra zabdatvaM / tathA'pi vyavahAro'sti / tathA'pyastyeva saMskAraH 316 tathA prakaTayadbhistu 326 ! tathA prasarasaMrodhi tathA mAnAntarajJAtAta 317 | tathA yAgAdikarmabhya. 229 tathA vAcakasaMspRSTe 666 | tathA'viratasaMyoga tathA zabdAnurakto'pi 154 tathA zrutyaikadezazva (pA.) tathA sati na kASTAni 589 tathA sati prapadyeta 212 tathA sarvagataH zabdaH 309 tathA hi bhrAntibodheSu . 550 tathA hIzvarasadbhAvaH 315 tathA hyasti sa evAyaM 48 tathaiva tatpratItezca 240 tathaiva dharmisiddhatvaM 107 tathaiva phalasaMyoga 104 tathaiva bhAvanAbhyAsAt 473 | tathaiva zabdamAkarNya 458| tathaiva sarvazAkhAnA 48 tathaivaiSAma bhivyaktI tadagrahe ca tanmUla 642 tadanahe na tIvrAdi 586 tadanena prakAreNa 246 | tadapAkRtaye yuktaM 500 532 456 484 526 248 266 668 273 402 590 335 530 *86 561 233 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 162 150 4 101 346 273 316 333 81 464 702 541 606 106 28 tadapi phalamabhISTaM tadapUrvamiti viditvA tadapekSAkRtaM tasmAt tadapyaviditavyakti tadapyasadanagnau hi tadabhAvamitau mAnaM tadabhAvAdvipakSavaM tadabhiprAyavedI tu tadabhyupagame vApi tadayaM pratyabhijJAyAH tadarthavAcakatvAca tadalaM parihosasya tadalamakSapAdamuni tadalamanayA goSThayA tadasatkAladairyeNa tadasattatpratItyaiva tadasaddhAdhakAmAvAt tadasAvapi bAdhyA'stu tadasti khaNDamuNDAdau tadA ca saMvAda tadAtmakatvaM dharmANAM tadAtmatA tu naikasya tadAtmatAdipakSe'pi tadAtmatA tadutpattI tadAnIM dRzyamAno'pi tadAnImeva dRSTasya tadAlambanacintAM tu tadicchAM cAnuvartate tadicchAmanuvaya'nte tadiyaM vAGmayodyAna tadutpAdanaparyantA: NYAYAMANJARI 393 | tadutpAdasvabhAve hi 649 | tadupAttakiyArambha 472 | tadekadezaleze tu 379 tadekadezavijJAnaM 316 | tadetadbhASyakArIyaM 130 | tadevaM kSINadoSANAM 500 | tadevaM niyamAbhAvAt 589 | tadevaM lakSaNe kazcit 477 | tadevaM sati kutrAMze 58 | tadevaM sati sarvatra * 104 | tadevaM siddha evArthe 537 | tadeva pratyabhijJeyaM 282 | tadeva bhuktaM varSAsu 130 | tadevamAdau sambandha 555 | tadevamupadeSTavyAH 526 | tadeva yadi te zAbdaM 646 | tadevAlambanaM buddheH 566 | tadevopAdadAnazca 551 | tadUSaNaM ca pUrvokta 481 taddharmA: zrAvaNe zabde 256 taddhi kuDyaM vinA tatra 255 | tadbhAvAnuvidhAnena 318 | tadbhAvAnuvidhAyitvAta 317 | tadvato'nupapanatvAt 576 | tadvahatyarthazUnyA'pi (pA.) 165 | tadvAkyakalpanAyAM ca 226 | tadvAnavayavI jAtiH 487 | tadvizeSaNatAM yAti 508 | tadvistrebhaniSedhArtha 3 | tannirdezena siddhatvAt 379 | tanizcayAtpravRttiH syAt 212 458 47 129 561 266 363 216 318 460 102 81,91 302 316 17 430 46 Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 59 381 26 206 540 87. tannizcayAtpravRtto vA tanneha likhyate loke tanmUlatvAttathAtvaM (pA.) tanmUlanyAyanirNaya tamAlanIlajImUta tameva gavayaM vidyAH tameva cAnugRhNantu tayA zrutyekadezazca tayorapyastu nityatvaM tayorastyarthayoH kazcit tayorevAnvayastatra tarkasya yAvAn viSayaH tarhi tvameva yogIti tarhi saivAstu jagatAM talliGgadarzanAdapi tasmAtkallyAgamakRtaM tasmAtkArakacakreNa . tasmAtkutArkikodgIta tasmAt khyAtitraye'pyasmin tasmAcca phalaniSpatteH tasmAttirohito'pyAste tasmAtpade ca vAkye ca tasmAtpratItiranveSyA tasmAtpramuSitAmenAM tasmAtphalAnumeyasya tasmAtsamAnadezaH syAt tasmAtsvatantrabhAvena tasmAdatAttvikAkAra tasmAdadRSTapuruSArtha tasmAdanarthajatvena smAdanityatAsiddhiH 430 | tasmAdanupalabdhArtha 373 | tasmAdabhAvAkhyamidaM . 167 649 | tasmAdayaM sa gavayaH tasmAdarthakriyAjJAna 428 355 tasmAdavitathA saMvit 423 37 tasmAdasyApi tadvAkya 222 : tasmAditthamabhAvasya 163 106 tasmAdubhayajajJAna tasmAdeko'pyayaM kAla: .72 317 tasmAdeva yadISyeta 323 tasmAdgatvAdisAmAnyaiH 550 318 tasmAdgauriti vijJAnaM 215 267 | tasmAdya eva vastvAtmA 256 490 tasmAdyatkalpanApoDha - 257 540 | tasmAdyathArthamasyAH .. 472 102 tasmAdyathocitAlliGgAt 312 51 | tasmAdyaktaM nizcikAya 373 512 tasmAdyuktamabhAvasya 145 460 tasmAdvaiyarthyacodyasya 129 tasmAna kalpanAmAtra 525 tasmAnna kazcitparataH 464. 603 tasmAnna jagatAM nAthaH 489 362 tasmAnna tanmate'pi 161 tasmAnna yujyeta tata: tasmAnnitya: pratyabhijJA 540 558 tasmAnnUnamupetavyaM 654 864 tasminnanavabuddhe'pi 424 240 tasminnapi na pUrvokta 648 451 | tasmin satyeva bhavanaM 318 60 tasmin savicikitsastu 15 517| tasmai samastaphalabhoga 512 665 365 ___70 394 56 Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 338 535 587 174 82 533 486 249 588 127 87 280 309 414 tasya kAraNatA tatra 183 | tuGgattaTillatAsaGga tasya ca pratipAdye'rthe 400 / tulyAraMbhA ca tIvaNa tasya cAphalasaMyogAta 663 / te cetsadRzasaMkalpAH tasya pramANabhAve tu tejo'nyadeva nakSatra tasya prAmANyanitiH 22 tejobhiriva dIptAMzoH tasyAH pramANatAmAha 59 tena katurabhAvo'pi tasyAH zabdaparIkSAyAM 114 | tena kriyAguNadravya tasyA: saphalatAyAM.vA 588 | tena citrajagatkArya tasyApi tasyAstulyatvAt / tena dUre'pi sambandha tasyApi siddhe prAmANye 553 | tena niSpratighayukti tasyApi hi pramANatvaM 648 | tena pUrvagRhIta: san tasyendriyArthajanyatvaM 226 | tena vedapramANatvaM tasyaiva ca vayaM brUmaH / 380 | | tena zabdaviziSTArtha tAtkAliko na paryAptaH 426 | tenAgamapramANatvAt tAdAtmyapratiSedheSu 154 | tenAdivAkyAdvijJAya tAdRGnagAdau nAstIti 485 tenAdRSTakriyAzakti tAdRzA cAnumAnena 326 tanAdhyetRgaNA: sarve tAdrapyanizcaye tasya 154 tenAnumAnagamyatvAt tAbhyAM visadRzaM vastu 66 tenAnumAnadoSeNa tAbhyo vilakSaNaiveyaM 580 tenAnumAnamapyetat .tAvakairdUSaNagaNaiH tenAnumAnaviSaye tAvatsyAdapi dhUmo'sau tenAnyatsarvamutsRjya tAvadeva vinizcitya 47 tenAptanirmitatayaiva tAvantaM bodhamAdAya 101 tenAbhidhAtRdaurAtmya tAvanta eva te varNA: tenAmalapramiti tAvanaisargiko vAyuH tenArthapratyayaH zabdAta tAvAnupekSaNIye'pi 66 tenedaM smRtyupArUDhaM tAsAM ca vRkSazAkhAnA 590 tenendriyArthajatvAdi tiyagUlamadhazceti 53 tenaikatra kSaNe jIvan tIrthAntarAbhihita 71 | tenaivamAdau viSaye tIveNApi zanairevaM 565 tenaiva vedA racitA: 212 * 28 15 357 581 500 540 91 314 523 181 542 611 119 71 523 229 235 119 533 563 557 587 47* Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tenaiva vyavahArasya 218 69 543 317 153 6. 485 423 368 300 tebhyaH sambandhasiddhau ca tebhyo vastuvyavasthAyAH teSAM kasyezvara: kartA teSAM yadviSaye vRttiH teSAmakartR katayA teSAmadRzyamAnAnAM teSAmutpattisamaya teSAmeva pramANatvaM te hi pramANadvaividhyAt tereva kusumaiH pUrva tairvarNo'vayavI nAma tyajaina vAcakopeta trividhagrahaNaM tasya tvatpakSa ityato'muSya tvaduktA kalpanA sAdhvI tvadekazaraNAM bAlA svayA tu yadi sarveSAM 23 402 : 472 213 70 442 | dUrAddhi vastusAmAnyaM / ___88 | dRzyavikalpyAvau~ / 83 | dRzyate zAbaleyAdi 41 | dRzyate hyavinAbhUtAt 215 | dRzyatvayogyatAyogAta 190 | dRSTaH kaJavinAbhAvI 536 | dRSTaH kuTilakuMbhAdi 485 | dRSTaH parAparatvasya 619 dRSTastavyatirekeNa 16 dRSTAntaH punaretasya 3 dRSTAntanirapekSatvaM 536 dRSTAntIkRtya tAmeva : dRSTArtheSvekadezeSu 334 dRSTvA'rthamaMvagacchantaM dezakAladazAbheda 563 dezakAlAdibhedena 120 | dezabhedastu dharmANAM 267 deho'pyutpattimAnasya doSAdhikaistu taireva drAdhIyasA na kAlena 378 drutAdibhedabodhe'pi 316 droNaH saMbhavatIti 91 dvidhAkRtA kvaci dRSTiH 537 | dvaipAyano'pi kiM dRSTaH 565 | vaividhyadarzanAdevaM : 216 371 560 | dhatte dhiyaM pavana 562 | dharmaH samAnakAlo'pi 28 dharma ityupadeSTavyaH 169 | dharmI hi teSAmAdhAraH 640 410 314 90, 315 256 486 423 517 521 . 168 464 575 471 danturo romaza: zyAmaH darzanAdarzanAbhyAM hi darzitaprAptisidhyAdau ila zo vA na bhajyeta dikAlaparamANvAdi dikkAlAdiviziSTo'rthaH divAkarakarAlAta dizAM kAryAntarAkSepAt dIpe'bhibhUteraviNA duzzikSitakutakAMza . dUrAtkaroti nizi , 165 602 400 256 Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 306 dharmopadezakaH zabdaH . dhArAvAhikabodheSu dhUmasvamAtramevAgni dhUmAdibhyaH pratIti dhUmAnukArinIhAra dhUme'pi liGgAbhAsatvaM dhUme hi gyAptipUrvatvaM dhUmo hi yatra yatreti dhvanidharmasvapakSe tu 229 485 385 421 214 81 363 315 161 360 424 379 215 523 229 na kadAcidanIdRzaM na karmanirapekSo hi na kAraNaguNagrAhi na khalvajanakaM kiJcit na khalvatIndriyA zakti na khalvanupalabhyatve .. nagnakSapaNakAcArya na ghaTAdisvarUpaM hi .. na ca kAya'gRhIte'pi * na ca krIDA'pi nizzeSa na ca kvacidanAkArA na ca kSitijalaprAya na ca dvitva dinA sAmyaM na ca prayojanajJAnAt na ca prasiddhimAtreNa na ca bhedaM vinA sattA na ca mAnasavijJAna na ca rAgAdibhiH spRSTaH na ca zabdoparakte'rthe na ca saMbhavati vyApti 280 | na ca sannihitaM vastu 58 na ca sAmAnyatodRSTaM na ca smaraNamevedaM 409 na ca svagrahaNApekSa 520 na cAgRhItasambandhaH 500 na cAdhyakSadhiyA sAmyaM 598 na cAnuddhAritAkSasya 287 na cApi dRSTimAtreNa 561 na cApratItimAtreNa na cAmunaiva liGgena na cAsau kalpyamAno'pi 491 | na cAsau nirvahatyatra 490 na cAsti vastuno dharmaH 422 na cennityatvamityasmin 527 | na caikAntAsato dRSTvA 182 na caitayA'pi parata: 164 na cainaM kaThinaM kartuM 537 na caivaM sati vaktavyaM 304 | na caivamapi tatsiddhiH 532 | na caivagrahanakSatra 489 na caiSa zUnyavAdasya 55 | na coccaritanaSTo'yaM 485 na copalakSaNaM kiJcit 54 na tadvAreNApi zlatha 17 | na tadvibhUtiprAgbhAraM 491 na tasya grahaNaM dRSTaM 254 na tAvadantarA kazcit 484 | na tAvadgRhyate kAlaH 505 | na tu drutAdibhedena 214 | na tu pararacitAni 266 na tu mImAMsakacchAta 471 537 287 480 360 172 517 C06 686 473 178 360 544 235 690 Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 274 150 na tu vegAdisAmathrya 565 | nanu yAvAn pramANasya 66 na tu heturasiddho'yaM 292 | nanu zabdo na netrasya 212 na tRtIyaH prakAro'sti 55 | nanu zAbdamidaM jJAnaM 205 na tenApahRtenApi 453 | nanu satyanumAnasya / 312 na tveSa durgamaH panthAH * 271 nanu siddhe pramANatve 412 nadI pUravizeSo'pi 343 nanUtpAdavinAzAkhyaM 303. na duSTakAraNaM ceti nanvatra vedamUlatvAt 646 na dehe'tizayaH kazcit 272 nanvatrApi na vaidyakaM 609 na dhIzchatrAdivattatra 66 nanvabhAvapratikSepe na nAdavRtti zabdatvaM 562 nanvabhivyaJjakadhvaMsAt 556 na nAma yAdRzo yakSaH 145 nanvasyAbhavanaM vRttaM 162 na nAri veladvIpasthaH 308 | nanvastyeva gahadvAre . 99 na nirAkAGkSatAbuddhiH 379 | nanvekaH sarvazAkhAnAM 588 na nirAlambanA ceyaM 165 | nanvekendriyavAdaH syAt . 213 na nirvahati sAdRzya 519 nanvetasmin parityakte 59 nanu kartavyatArUpa: 270 nanvevaM sati sarvatra 126 nanu gatvaM pratikSitaM 541 nanvevaM savikalpasya 224 nanu ca smRtyupArUDhaM 212 na paricchinna eveti / nanu cAkSuSatAM zabde 213 | na piNDavyatirekeNa , nanu cAnena mArgeNa 150 na punaH prApaNazaktiH. 69 nanu cotpattivelAyAM 430 na punadRzyate loke. 563 nanu taM dezamAsAdya | na punazcalanAdanyaH nanu tannAsato'rthasya 473 na pratyakSAgamAbhyAM 610 nanu trailokyanirmANa 513 | na puna: parvate'raNye 287 nanu nAgarakapraznaM na prameyamabhAvAkhyaM 136 nanu nAdRSTapUrve'rthe na prAgabhAvAdanye tu 166 nanu nAdyApi vedasya ____649, | na bAhye vyabhicAritvAt 404 nanu nAviSaye yukta 212 | na bhAti smRtirUpeNa 555 nanu naiva kriyAzUnya na bhAvavadabhAvAkhyaM 154 nanu naiva vikalpAnAM 156 namaH zAzvatikAnanda nanu yAH kAlidAsAdi 580 na mAtrAmAtramapyasti 604 548 500 51 54 1 Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 225 658 87 , 163 90 484 489 458 481 459 559 102 598 274 namAmi yAminInAtha na mithyApratyayaH kazcit na mRSyate tu yatkiJcit nAmAkhyAtopasargAdi na yathAvastu jAyante na liGgamagRhItvA'pi na vA mImAMsakA ete na vilakSaNatAmAnaM . na vizeSaviruddhazca . na vizeSAtmanA yatra . na vyaktibhedajanita: na zaktisiddhaye zabdaH na zakyo'nupalambhena na zabdaH pAratantryeNa na zabdapratyabhijJAnaM na sadyojAtabAlAdeH na sarvatra smRtereva na sAdRzyAnimittatvaM na smRtarapramANatvaM . na syAmavizeSANAM na svabhAvAnumAne ca na hi kalpayituM zaktaM na hi grahItumaikyena na hi tadRzyate kArya na hiM tadvamityevaM na hi puruSaguNAnAM na hi lokAyate kiJcit na hi vAyugato vega: na hi vegakSayasteSAM na hetunirapekSAtmA na hyadarzanamAtreNa 2 | na hyanunmIlitAkSasya 464 | na hyanyaphalakaM karma 649 na hyavijJAtasambandha 580 na hyasadyavahArAya 240 na hyasAdhAraNAMzasya 102 na hyasAvakSavijJAne 480 | na jhasya dhriyamANeSu 402 na hyAlambanatA yuktA ,326 nAtmakhyAtirbAhyatayA 107 | nAtyantamasato'rthasya 521 | nAdaiH saMskriyatAM zabdaH 406 | nAdhyakSamanabhivyakta 154 nAnayosta rapekSAyAM 535 | nAnartha na sandigdhaM 553 nAnarthazaGkayA yuktaM 106| nAnAkarmaphalasthAnaM | nAnAguNarasAsvAda 526 nAnAnusmaraNaM tasya mAnApramANagamyazca 338 nAnAvidhairAgama. 163 nAnumAnasya doSo'sti 107 nAnumAnasya sAmarthya 464 nAntarvyAptirgahItA 491 nAndhena tulyatA hasta 287 | nAnyaH pramANabhedasya 435 | nAyaM loko'sti kaunteya 647 | nArAyaNaM namaskRtya 561 nArthAdarthAntare jJAnaM 534 | na vidyAmAtramevedaM 292 nAsya muktA ivAtmAnaH 286vAsyevetyavagantavya 602 464 2 555 59 81 640 3.13 490 286 326 76 43: 580 318 254 488 . 292 Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 47 355 637 nigUhitanijAkArAH nityataiSAM prasajyeta nityatvamAptoktattvaM vA nityatvAdhyApakatvAca nityatve kRtakatve vA nityAnumeyabAhyArtha nityA bhavantu ko'yaM vA nityA vA kRtakatve'pi nidAnaM nyAyaratnAnAM Hin: kAlaca 5.ta na virodhAM'tra nimittakAraNAnyatvaM 637 150 537 480 226 | nirvyApArasya sattvasya 165 | nizIthe sAndhakAre'pi 413 | niSiddha sevanaprAya 527 | niSiddhAcaraNopAttaM 571 | niSedhaparyudastAnya 41 | niSkramya varNAdekasmAt 513 | nissArayitumicchanti 414 | nIlAmbaravratamidaM jana niyAlira 08tavastyavigItAM ye 666 nUnamekaH susaMkalpa . nattAbhinayanevAni nayAyikA hisundA 512na sAmAnyatA dRSTa 321 | nedAnI saMgRhItaM syAt 309 | neyaM tvagindriyakRtA 308| naitadastyavigItAM ye 315. naiyAyikAnAmutpara 619 588 109 nA ru grahAtA niyato'yamaneneti niyamaH pratipattyaGgaM niyamagrahakAle ca niyamazvAnumAnAGgaM niyamo hi gRhIto' niyogabhAvanAbheda nirantaraM ca saMyogaH nirasiSyate ca sakalaH nirastA bhrAntayo'kSAdi giratya cAdyavyasana 357 224 169 648 122 67 424 150 58 413 | naiva vA jAyate jJAnaM 354 | naiva zabdAnusAreNa 70 | naivAdhikaparicchedaH . 229 | no cettathA'pyanIla myAta . . .. ...... . . .. :- v.. namaMnyAravAnAsmAka nApaphaemAnulAraNa. 440 nobhayAtizayo'pyeSaH paMcarItrAnaMda : ... ." ai nirvikalpakavijJAna nirvikalpAnusAreNa nirvikalpe'pi tulyAsau 214 pathasyApi mahAbhAga 253 | paJcarAtre'pi tenaiva 219 | paJcalakSaNakAliGgAt 7292 636 282 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 170 paTatvaM nAma sAmAnya paTAdiracanAM dRSTvA paTe hi hanta tantUnAM pataddhanapayobindu padArthAnAM tu saMsarga padanityatvapakSe'pi pade nitye'pi vaidikya: pade zabdArthasambance panAmodavidUra parakaviracitAnAM paradharmo'pi dIrdhAdiH parapratyAyane puMsAM . . paramArthabhAvanAkrama - parasaMsiddha mUlaM ca parasparaviruddhAzca / parAmarzamapIcchanti parArthamanumAnaM ca / paricchettuM na zaknoti paricchedaH parokSasya / parimlAnAdaro'nyatra parokte'tIndriye hyarthe parokSaM tasya vRkSatva parokSamanumAnena parokSaviSayatvaM hi parokSArthe hi vimatiH parokSe liGgini jJAnaM pazcAdyayanumAnatvaM . pazyamabhAvaM ko nAma pApAya taissaha kathA'pi pAraMparyeNa vRSTizca piNDanyaGganyaiva gotvAdi 520 | piNDo'bhivyaJjako jAteH / 532 586 | pipIlikANDasaJcAra 307 580 | pizAcAdestu dRzyatva 154 343 | pizAcetararUpo hi 154 419 | pIno divA ca nAttIti 101 573 | pusAmasarvavitvaM hi 505 414 puruSasyopapanneti 603 513 puruSApekSavRttitvaM 402 puruSoktiSu doSANAM 144 357 puro'vasthitavastvaMza 104 523 pUrNacandrodayAdRddhiH 307 252 pUrvadRSTe kuraGgAdau 380 - 4 pUrvapUrvabalIyastvaM 127 265 pUrvavarNakramodbhUta 402 414 pUrvAparacirakSita 216 pUrvAparAnusandhAna 83 23 pauruSeyaM tu satyArtha (pA.) 435 464 prakalpayiSyate pakSa: 402 136 prakRtamadhunA tasmAt 130 334 prakRtitaralasya nAzaH 572 267 prakAze tu na dIpAdau 54 298 pracitAM kAJcidAzritya 360 586 prajApatirapi sraSTA 575 401 praNayiprArthanAbhaGga 3 252 pratikSipte ca gasvAdau 541 282 pratijJApadayoreva 265 99 pratinidhirapi caivaM. 393, 394 157 pratipAdayituM zrota 13 pratibaddhatayA boddha 343 pratibandhagrahe tasya 518 | pratibandhAdvinA vastu 106, 107 462 512 99 22 Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 40 235 378 170 215 388 pratyAro 539 215. 252 pratibandho'pi nAjJAtaH pratibandho hi dRSTo'tra pratibhAsasya citratvAt pratibhAsAtirekastu pratiyoginyadRSTe'pi pratiSedhavikalpastu pratiskandhaM zAkhAphala prathame'pi pravRttatvAt pramANa prAtibha zvo me pratyakSaM tAvadekasmin pratyakSa yoginAM tacca pratyakSaH kasyaciddharmaH pratyakSaH kiM sa kAlAdiH pratyakSagamyatAmeva pratyakSatvaM parokSe'pi pratyakSapUrvakaM tasmAt pratyakSapUrvakaM saMjJA pratyakSapratiSedhena pratyakSaphalametattu pratyakSamanumAnaM ca pratyakSamapi sadvastu pratyakSamApattizca pratyakSamupagantavya pratyakSamUlatAyAM tu pratyakSaviSaye'pyenAH pratyakSaviSaye'pyevaM pratyakSasyaiva sAmarthya pratyakSAdipramANAnAM pratyakSAdi yathA mAnaM pratyakSAdivisaMvAdaH pratyakSasarva viSayasya 106 | pratyakSasya jagau bhikSuH 363 | pratyakSAgamasiddhe'rthe 159 pratyakSAdviralakara 360 | pratyakSAstreNa bhettavyaH pratyakSe codyamAnA'sau 156 pratyakSe viSaye vRttiH . 629 | pratyakSe hi samutpannA 428 | pratyabhijJA ca kAlena 274 | pratyabhijJA ca sApekSA 376 pratyabhijJA tu kAlena 586 | pratyabhijJAnabhUmizca 280 pratyabhijJAyate kiJcit 216 | pratyabhijJAyate zabdaH 361 pratyayasyeti zabdAnA 90 pratyayAtizayaH so'yaM pratyayA nAvakalpante pratyahaM bhAvanAbhyAsa 484 pratyuktaM ca viruddhatvaM 380 pramANaM vedamUlatvAt 586 pramANaM zabdanityatve . 81 | pramANatAyAM sAmagrayAH 514 pramANataiva na hyasya pramANatvaM tu zabdasya 646 pramANatvaparicchittau 252 | pramANadvayasiddhe ca . 181 pramANamanumanyante * 83 pramANamapi tenedaM 481 pramANamiti nirNItaM 104 pramANasiddhe hatazakti 604 pramANasya pramANatvaM 613 | pramANAtta bahirbhUtaM 380 377 527 557 554 541 527 527 419 249 361 273 646 647 526 174 . 104. 419 421 80 636 136 365 267 188 249 87 Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 298 343 588 460 315 15 483 pramANAntarameva syAt 205 pramANAntaravijJAta 280 pramANAntarasaMvAda 431 | phalasyAnupalaMbhazca pramANAntarasaMsparza 73 pramANetaranirNItiH 431 pramANetarayostena 430 pramAtuH ziMzapAtvaM hi bahavo bahubhirgranthAH pramAturaparAdho'yaM bahirnirUpyamANasya pramAdenAmunA teSAM 163 bahukRtvo'pi vastvAtmA prameye vAsyabhedAdi / 74 | bahuvittanyayAyAsa prayatne kriyamANe'pi 292 | bAdhAnutpattimAtreNa prayANakAvadhiH kazca 537 bAdhyabAdhakabhAve tu prayogAH santi te cAmI . 665 | bAlasyendudvayajJAnaM prayojanamanuddizya 23 | bAhuleyaparAmarzaH pravartamAnA dRzyante 509 bAhuleyAdigovyaktiH pravRttirucitodAra 15 | bAhyArthanihnavastahi prasaGgasAdhanaM nAma 266 | buddhazAstre hi vispaSTA prasAdhayitumiSTo hi . 292 | buddhiH prakAzamAnA ca prasiddhizca parityaktA- 166 | buddhireva tathodeti prasiddhena hi sAdRzyaM 386 | buddhistu bhaGgarA tasya prAksiddhe hi gRhAbhAve 119 | buddhisthenAtha tenAsyAH prAgAtmalAbha zAstitvaM 166 | budrervA cetanAkAra prAgutpatterghaTAbhAva 157 | buddhyante niyatAdarthAt prAmANikasthiti tasmAt bauddhAH khalu vayaM loke prAmANya darzanAnAM 156 bauddharapi sahateSAM prAmANyaM vastuviSaya 159 bauddhoktapratibandha prAmANyakathane tasya 637 bravItyatacca mantavyaM prAmANyamasya parataH 451 brahmahatyAdijanyastu prAmANyasAdhanavidhau 703 brahmahatyArjitagrAmya prAyaH zrutArthApatyA ca 105 | brUte'tidezakaM vAkyaM mAvRDAkhyAyate medya 371 | brUne so'pi kRtodvAhaH 556 229 550 513 56 637 460 533 663 302 70 317 150 639 358 382 664 637 377 429 269 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 149 149 147 257 242 188 168 588 393 520. 551 519 654 354 321 129/ 307/ -315 / bhAvaiH kimaparAddhaM vaH 577| bhAvo bhAvAdivAnyasmAt 62g| bhAvo vinazvarAtmA cet 56 bhikSuNA paThitaM tasya 346 bhikSuNA lakSaNagranthe 395 minnaM phalamupetamyaM 271 bhinna: saMbhava eva 259 bhinnAbhiprAyatAyAM tu 395 bhinnAnumAnAdupamA 464 bhinnarayugapatkAlaiH | bhinnairvaktRmukha sthAna 205 | bhUtasvabhAvavAdAdi / 141] bhUmAvapi bhavedbuddhiH | bhUyo darzanatastAvat bhUyodarzanagamyA'pi 250| bhUyodRSTayA ca dhUmo'gni 558| bhUyo'vayavasAmAnya 314 bhedAH pUrvavadityAdi 2 bhedAbhedena cintyA ca 558| bhedAropaNarUpA ca / 589 | bhedAropaNarUpaiva . 77 | bhedo jJAnakriyAyAstu 83 | bhoktaM nobhayathA'pyeSa: 575 | bho bhagavantaH sabhyAH bhramApahavamAtreNa . 322 136 | matpakSe kArakatvaM hi 99 | madhu pazyasi durbuddhe 99 manaHkaraNakaM jJAnaM 149 | manazca sarvaviSayaM bhaGgayA cedamanAditvaM bhajanti vedAH prAmANya bhaTTapakSAdvizeSazca bhadantakalahe'smAbhiH bhavati tu matireSA bhavati dhyAyatAM dharme bhavatu matimahimnaH bhavatyaGgaM yAge bhavatyanubhavasmRtyoH bhavatyanyAnusandhAna bhavatvakSajamapyetat bhavadbhirvastudharmo'sya bhava dhammiya vIsatyo bhavanti pathikAH parNa bhavanto nirvikalpasya bhavantvanAzritAH zabdAH bhavanapyavinAbhAva: bhavAnAM bhavasantApa bhavetsamAnadezatvaM bhavedbhinnAzayAnAM hi bhAti cennIlameva syAt bhAraH kathamayaM voDhuM bhArate'pi tathA vyAsaH bhAvayoH sAhacarya yat bhAvasAmAnyayoryadvat bhAvAtmake prameye hi bhAvAnAmanumAnena bhAvAbhAvau hi nai kena bhAvenAbhAvasiddhau tu bhAvebhyo yadyapeyeta 815 385 334 155 240 241. 218 657 579 323 472 314 215 271 318 Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 586 163 49 48 520 556 384 637 471 371 647 533 166 106, 317 245 352 81 mano na labhate jJAna manorAjyavikalpAnAM mantrANAM nAmadheyAdi mantrArthavAdamUlatvaM manyanta eva loke tu manvAdismRtivatkartR manvAdicodanAnyAyaH marIciSu. jalajJAnaM marudbhiramibhUyante . mahAjanaprasiddhiM hi mahAjanaprasiddhayaiva mahAtmanAM pramAdo'pi mahAsAmAnyamanye tu mA gAt prakarSa jJAne tu mA gAditi chalAdIni mA prAhi zarkarAyAM tu mAnasatvaM tu yadyasya mAnasya lakSaNamataH mAnAntaraparicchedya - mArgAssamallikAmodAH mizrAnuSThAnasiddhau tu mukhyasyApi bhavet sAmyaM mudrAdezva kiM kArya mudropanipAtAca muhUrtayAmAhorAtrA mUrtimattvakriyAyoga * mUlakSayakarImAhuH mUlapramANamastIti mUlasiddhau tvarucyA'pi mRtasya jIvato dUre mRtyormukhAdapakrAntaH 273 | meyaM pRthagabhAvAkhya 250 | melanAttu kriyAsiddhau 414 melanAtpUrvasiddhAyAM | maivaM tatra hi dhUmatva 581 maivaM vinAzitA buddhiH mokSopayogAbhAve'pi 635 | mohapravRttA eveti 212 | mohAtpittagatatvena mauktikAkAravistAri 640 639 yaM kaJcidarthamAlokya 251 yaH prAgajanako buddheH 272 ya eva devadattAtmA 28 | yacca zabdopamAnAdi 471 | yacca zrotRpravRttyaGgaM 216 | yaccAnumAnamapyuktaM 69 yato bhavati vijJAnaM 129 yatkiJcidasti na tvevaM 371 yatkRtaM vA paThedeSaH 645 | yattAvatkalpanA'poDhaM 126 | yattAvadidamAkhyAyi 165 yatta dUSaNamAkhyAtaM yatta zatAdizabdAnAM 361 yattvabAdhitatA jJAtuM 535 yattvabhyadhIyata paraiH 58 | yatvAtmezvarasarvajJa 586 yanasAdhyadvayAbhAvAt 58 | yatnena hAnopAdAne 115 | yatnenAnumito'pyarthaH 525 | yatnenAnumito yo'rthaH 17 86 235 424 577 235 83 162 568 562 292 309 326 66 66 316 326 - Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 312 586 2:2 553 54. 555 517 214 58 286 336. 530 213 361 530 vikalpa'pi yatpazcAdarzanaM tena yatra mAnAntareNApi yatra yatra yadodbhUtiH yatra zabdAnuvedhe'pi yatrAparedhurabhyeti yatrApi viSaye'bhyaste yathA ghaTAdisaMsthAnAta yathA ca tava kAlAdi yathA ca teSAmutpattI yathA ca teSAM rAgAdi yathA cAviSaye tasmin yathA javanikAprAya yathA tadbhAvabhAvitvAt yathA tAlvAdisaMyoga yathA turagadehasthaH yathA''smaguNatA hIcchA yathA nizIthe rolamba yathA'nubhavamutpattuM yathA'nuvAkagrahaNe yathA parakRtA zaGkA yathA prajApatirvede yathA pratyakSato dhUmaM yathArthabuddhisiddhistu yathAvastu pravRttAnAM yathA vA puTapAkena yathA sarvagatA jAti: yathA hyacetanaH kAyaH yathendriyAdisaMyogAt yatheSTaviniyojyatvaM yathaiva pakSadharmAdi yathaivAtmaparokSave 500 | yathoktaliGgavijJAnaM yathoditAnumAnAdi 256 | yadapi pratyabhijJAnaM 224 | yadapekSAdhiyA jAtaM 274 | yadapyudita muddAma 309 yada vijJAtasambandhaH / 581 | yadi ca svAnurAgeNa 213 yadi cAnupalabdhArtha yadi tvanalamutsRjya 273 | yadi tvantyadazAvarti yadi tveko vibhunityaH 528 | yadi maulapramANena 246 | yadi vA nAnubhaveta yadi vidhugmabhuktaM 523 / yadi syAnirvikalo'pi 568 yadi svAbhAvikI vede 527 yadISyeta kathaM tasya 156. yadetattaNaparNAdi 273 | yadebhya: satyamAbhAti ni | yadeva dravyamekasya / 575| yadeva savikalpena / 402 yaddhaTe nAsti tacchabde 422 yadbhavati daivagatyA 250 yadyapi dhriyate'smAkaM 272 yadyapyAphalaniSpatte: 532 yadvAkyeSu padAnAM * 508 | yadvA na tIvramandAdeH 663 | yadvA nirguNamapyartha 402 yadvA yadyapi varNAtmA 286 yadvA svarUpaparatAM 565 | yamanyaH paNDitamanyaH 563 524 609 .215 580 537 66 ' ' 25 606 257. 303 480 554 663 579 533 538 678 129 Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 59 540 648 163 606 265 273 484 577 -685 577 562 141 105 402 666 378 yayA saha na kAryasya yazca prakRtivadbhAvaH yazcAmibhavavRttAntaH yazcedAnIntanAstitva yastatra cipiTagrIvaH yastu dezAntare'pyarthAH yastu zabdAnuvedhena yastvasti gavayAkAra yasya yatra yadodbhUti: (pA.) yasyecchayaiva bhuvanAni / yAH punaH pItazaGkhAdi yAgadAnAdinA dharmaH yA tu jAtyAdizabdArtha yA svanaikAntikatvoktiH yA dravyazaktirekasya yAvanna veginA'nyena yukkaM nAma pramANaMsya yukta pravartanamabAdha . yuktaM vaktA'pi vedasya / yuktA pRthivyadhobhAga yuktayantarAdyadi tadeva yuktayA virudhyamAne ca yugapaJca kvacinnAsti yuvasthavirayoH so'pi ye ca vedavidAmayA: ye tu pratyakSato vizvaM ye tvAlambanatAM zukteH ye tvIzvaraM nirapavAda yenAnanvayadoSa: syAt yenaikatra gRhItA'sau yenakadhvaMsasamaye 182 | ye'pi sthUlavinAza 106 | yeSAM na mUlaM lobhAdi 562 | yaistu mImAMsakaiH sadbhiH | yogAntarAtta devAsya 378 yogijJAnaM pareSAM yat 473 | yoginAM tu manazzuddhaM 224 yoginAmaprasiddhatvAt 378| yogibhiH sA gRhIteti 256 yogibhirgrahaNaM kartuH 512 yo gRhyate na taddharmA 229 | yogyatAmAtravAde'pi yo mantrairaSTakAliGgaiH 419 | yo yatra dRzyate zabdaH 539 | yo yasya coditaH kAlaH 606 | yo'sau tatra tvayA dRSTaH 563 145 610 513 raGgabhUmi taddeza 365 | racanA: kartRmatyazca 572 | racanA api vaidikyaH 460 | rajate'nubhavaH kiM syAt 329 | rAgAdayaH kathaM te syuH 568| rAjA zaGkaravarmA 636 | rAjyasaGkalpasAphalye 314 rUpaM tapasvI jAnAti 458 | rUpameva tavArUpaM 512 | rUpAdakRtrimatve ca 301 | rUpAdasAnumAnaM tu 606 | rodhopaghAtasAdRzya 304 | rolambagavalavyAla 528 603 513 471 505 649 588 169 362 582 346 343 338 Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 513 376 272 613 518 536 513 500 lakSaNAntaramata: laghavo'vayavAzcaite lahunnaM dehadharmatvAt laGghanAdau tu pUrvedyu: liGgaM cAdRSTasambandhaM liGgAtpUrva tu sandehaH liGgAdapi bhaveddhaddhiH liGge tathaiva zabde'pi lokaprasiddhAstAdAtmya lokayAtreti lokA: syuH lokasya sammatatvAca loke kAlpanikaireva laukikAnAM prayoktavyAH laukikeSu vidhiSvasti 14 520 403 274 497 257 318 81 | vadAmo na tu sarvatra 295 vanasthagavayAkAra 537 vayaM mRduparipasndAH vayamapi na na ziSmaH 272 varNarAzi: kramavyaktaH 422 varNasyAvayavAH sUkSmAH varNAnAM cAvinAzisvAta varNaiTayituM zakyaH vastu tatkAkatAlIyaM 307 vastuno yAtmakatvaM tu 317 vastupramitayazcaiva 224 vastusvabhAvabhede tu . 361 vastu svalakSaNaM tAvat 442 | vahadahalazaivAla .. 655 | vAkyaM vA vyatiSaktArtha / vAkyArthe hi samagrAGga vAzyArtho'pi na nirgatuM 703 vAktattvapratibhAso'pi 413 vAgrUpamapare tattvaM 653 vAcakAH sarvazabdAH syuH 419 | vAca.yuktitve vaidikaH 537 vAcye yAcakasambandha 521 vAdibudhyanusAreNa 22 vAstavaM hi na sAmAnya | vikalpamAtramUlatvAt 169 vikalpamAtrazabdArtha | vikalpaviSayAH zabdA: 80 vikalpaviSaye vRtti 372 | vikalpAH punarutprekSA . vikalpAropitAkAra 458 vikalpairgrahaNaM yasya . va 343 413 104 413 254 251 518 571 378 497 314. vaktavyamiSTamapi vaktuM na jAtirna vyaktiH vaktuM na yuktA tatprAptiH vaktureva pramAdo'yaM vaktastulyaprayatnatvAt vaktRbhedaM prapadyante vaca: pramANamAptoktaM vacovinyAsavaicitrya vakrAGgali: praviralA vazva vitathA khyAtiH vada kasyAnurodhena vadanti ziziraM vAtAH vadanto nAdhigaccheyuH vadantyasmina bhramajJAne 412 462 150 165 88 83 426 vikala 81 303 Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 178 412 636 629 522 463 164 553 208 361 92 vigAhantAmimaM santaH 2 | vilambena vyavasyanti vighnAndhakArasUryAya 2 vivakSAyAM hi zabdasya vicikitsA hi nRziraH 642 vivicyamAnA dRzyante vicitraM prANibhRtkarma 587 vividhAbhimatasphIta vicitrAH saMyogA: 606 vivRtaH saMvRtAdanyaH vijAtIyaparAvRtta 253 vive kena na gRhyete vijJAnagrAhyatA nAma 571 viziSyate mRdanta:stha vijJAnameva khalvetat 460 vizeSapratyabhijJAne vijJAnAyogapadyAca 555 vizeSaH ko'ntyavarNena vidagdhaiH kriyatAM karNe | vizeSaNatayA kArya vidyamAnopalaMbhatva . 265 vizeSadharmasambandhaM vidyuddaSTe ca vRkSAdau 555 vizeSamAdhyatAyAM vA vidvAMso'pi vimuhyanti 130 vizeSe'nugamAbhAvAt vidhAnaM kalpyate stutyA 651 vizvajityadhikArazca vidhistutyo: samA vRttiH 651 vizvAtmanA tadupadeza vidheye na tu bhedo'sti (pA.) 257 viSayaM darzayannaiti vidherniSedhAvagatiH . 129 viSayAnubhavotpAdyAH vidhyarthavAdamantrANAM / 604 viSaye na tu bhedo'sti vinA na cAnumAnena 90 vIcIsantAnatulyatvaM vinAzI saMzayAtmeti vIcIsantAnadRSTAntaH vinA sAdhanadharmeNa 300 vRttasya jIvato dUre viniyoktrI zrutiryatra 102 vRttivRttimato daH vipakSavRtyabhAvazca 144 vRSTiM vyabhicarantIha viparyayAtsamuttIrNaH 219 vRSTayabhAvo'pi vAyvabhra vibhAgavacanAsiddhaM 335 vedadharmAnuvartI ca . vibhinnayostvabhedena 241 vedaprAmANyasidhyarthaM vimato yatra tu tayoH 497 vedabAhyastu yaH kazcit virahoddIpitoddAma 228 vedastvanantazAkhatvAt viruddhAvyabhicAro vA 316 vedasya puruSaH kartA virodhabodhasAmarthya ___86 | vedAt karbavabodhe tu vilakSaNA hi dRzyante 199 | bedA na paThitA yaistu . NYAYAMANJARI 486 313 105 590 249 199 257 535 433 565 115 566 338 145 639 690 639 646 484 577 581 48 Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 14 28 520 vede doSAzca vidyante vede'pi racanAM dRSTvA vede'pyanyakRtAzaGkA vede hyasiddhaprAmANye vedyamAnaH sa sambandhaH vaiguNyaM cetkAdInAM vaitaNDikakathaivAsI vaidikISvapi hiMsAsu vyApAravAnasarvajJaH vyApAreNa jagatsRSTiH vyApikA vRttirityevaM . nyAptibodhAnusAreNa vyAptismaraNavelAyAM vyApyanyApakatA saiva vyAvRttagrahaNenaiva vyAvRttAnanu naivAnyA gyAvRttirUpaM sAmAnya vyAvRttyorliGgaliGgitvaM nyutpAdayanto dRzyante vyomnaH sarvagatatvAddhi vyaktayantarAnusandhAna nyajyante tadadhiSThAnAH vyatirekaM tu manyante vyadhAyi tabyavacchedaH vyavasthA vyaJjakAnAM cet vyavahAradhuraM voDhaM vyavahArAH prakalpate / vyAkhyA bhaGgayantareNAsya vyAghAtapaunaruktayAdi vyAghAtAnRtapuna gyAdhyamAvaparicchedAt 414 586 | zaktistu tadgatA sUkSmA 96 586 | zakyassannapi vA vohu~ 413 zakyAH kimanyathA jetuM 517 zatakRtvo'pi tadRSTau 313 608 | zavalaM vastu manyante 252 647 | zabdaH zabdAntaraM sUte 534 642 | zabdaH zabdo'yamityavaM 551 486 | zabdatvaM tatra tadgAcaM 562 487 | zabdatvaM vyabhicAryatra 536 | zabdanityatvasiddhau tu 114 92 | zabdapramANamArge'smin 104 336 zabdabrahmavivAdi 604 323 zabdarUpasya vidhvaMsa: - 564 254 zabdasaMsargayogyArtha 235 254 | zabdasmaraNasApekSa 212 253 zabdasmaraNasApekSa 215 308 zabdasmRtiH sahAyaH syAt 224 602 zabdasmRtyAkhyasAmagrayaM , 249 534 zabdasya kalpanAmAhuH 539 550 zabdasya khalu pazyAmaH 401 558 zabdasya grahaNe gurvI 533 zabdasya jIvitaM siddhaM 518 221 | zabdasya na ghanityatve 514 . 559 | zabdasya nityatAyAM tu 517 459 zabdasya pratyabhijJAna 554, 556 zabdasya sAdhitaM tAvat 603 206 zabdasya hi pramANatvaM - 481 604 | zabdasyAnupalabdhe'theM 61 667 zabdasyAvarNarUpasya 538 157 | zabdasyaiva paricchedaH 302 323 164 Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 614 540 371 521 82 92 307 472 15 221 538 zabdasyoccAraNaM tAvat zabdAH santIti bhedena bAbdAtpratyeti bhinAkSaH zabdAttattadavacchinnA zabdAducaritAca zabdAnAmeva sAmarthya zabdAnuvedhazUnyA hi zabdAnusmRtijasve'pi zabdAntarANi kurvantaH zabdAneti sa evAtra zabde tathAvidhajJapti zabdena tadanirvAhAt zabde vAcakazaktizca zabde vinAzajJAnAca zabdaikadezazrutyA'taH zabdo na te'styavarNAtmA zabdo nayena tenaiva / zabdoparacitApUrva zabdo yaH zrUyate tatra zabdo yadyapi varNAtmA zarapizunatAM yAti zaradyudriktapittasya zaravadvegazAntyaiva zarIralAghavaM labdhvA zAkyakApilanirgrantha zAkhAntarAdvA saMvAdaH zAkhAntaroktasApekSa zAbdaM cobhayajaM ceti zAbdajJAnena tadvodhe zAjapakSe tu nikSipta zAlikArya tvapUpAdi 517 | zAstraM suvistaramapAsya 527 | zikSAvidastu pavana zikhaNDimaNDalArabdha zizau paThati vRddha vA 412 zuSyatpulinaparyanta 129 | zUnyavAdasya yA yuktiH 92 | zRNvanta eva jAnanti 224 | zailAdisannivezo'pi 534 | zaivAgame tathApyasya bhratArthApattirasmAkaM zrutApattireSA 379 zrutiliGgAdibhiryA ca 513 | zratiliGgAdibhiryo'pi 556 | zrutiliGgAdimAnAnAM 105 | zrute tu tasmin taddharma 562 zrutyarthadvArakAneka 568 zrayate gantikAttIva: 220 zrotA tatastataH zabdaM 563 | zrotumalpamapi 538 zrotRsaMkhyAnusAreNa 371 | zrotraM tadehanizzeSa 606 zrotrAdivRttiraparaiH | zrInaM karaNakAluSya 272 568 646 | SaNNAmapi padArthAnAM 485 635 129 106 105 127 127 103 73 . 535 538 13 537 528 259 526 538 .565 581 588 205 214 | saMkalpayati yadeka: 214 | saMkalpasaphalabrahma 468 | saMkhyAyA niyamaH pramANa 170 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 322 377 81 87 254 609 saMjJinaM vyavahAraH saMtoSavRtti mavalambya saMpAdya pAJcadazyaM hi saMbaddhaH zakyate borbu saMbandhakaraNaM ceha saMbandhagrahaNApekSaM saMbandhadhI saMbandhi maMbandhapratipattizca saMbandhazca vizeSANAM saMbandhAdhigatirna syAt saMbandhe'pi byadhiSThAne saMbandho'pi na tatkAryaH saMbandho'pyasya nArthena saMbhavanapi durlakSaH saMbhAvyate paTAdInAM saMyogabuddhizca yathA saMvidvigedha eva saMvedanaM ca taskena saMvedanaM tuM jJAnasya saMvedanamapi prAjJaiH saMzayAnazca saMvAda saMzaye sati saMvAda saMsAramocakaM spRSTvA saMsAramocakAH pApAH saMskAro nRguNaH sthAyI saMsthAna kartRmat siddhaM sa evaM prAyasaMvitti sa eva ca vikalpAnAM sa eva nirvikalpasya ma evArthagato nyAyaH sa evAvadhizUnyatvAt 378 | sakalavyaktivijJAnaM 703 sakRtsamastatrailokya 489 666 | sa gacchan sarvatodikkaH 538 214 | sa ca kAruNiko veti 414 sa ca prayatnatIvratva 538 sa cetparyanuyukta: san 267 sa caiSagacchannuddAma 538 379 | sajAtIyavijAtIya 81, 250 401 sati ca kRtakabhAve 572 87 sa tu pratyakSato vAstu 378 379 | sa tu zaMkhAdisaMyoga 538 513 | sattAgrahaNapakSe'pi : 413 sattvAdyadi kSaNikatAM 572 305 satparicchedakaM yatra 130 525 satya kintu dRDhA 170 satyaM vadata dRSTaM vA 562 satya sAhasametatte 271 satyamekAdazavidhA 152 54 | satyAM kriyAyAM saMbandhaH / 48 | sadRzapratyaye hetu: / 383 472 sa devaH paramo jJAtA 484 480 sadvitIyaprayogAstu 325 639 sa na sAdhayita zakyaH 292 637 | sapakSastadabhAvena 497. 665 sa pratyakSaviruddhatvAt 159 581 samagrahIJca tadidaM 224 169 samarthakAraNajJAnAt 429 samAnatantre dikkAlau - 373 256 samAnabuddhigrAhye'pi 551 128 samAnaviSayatve ca 81 167 | sa mUrna: prasaran mUtaiH 472 55 54 90 583 Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 70 385 497 samyakpratyayavattasmAt sa yAgadAnahomAdi sargAtpUrva hi nizzeSa sargAntareSveva ca karma sarvatra bAdhasandeha sarvatra vedavatkartuH sarvathA niyamo nAsti sarvathA minnadezatvaM sarvathA vItarAgastu sarvadA tadabhAvastu sarvadA'nupalabho hi sarvadA'nupalabdho hi sarvapramANaviSayaM . sarvA: parihariSyante sarvAgamapramANatve sarvAtmanA hi nAstitvaM sarvAnugrahabuddhayA ca sarvAzca saugatamanassu sarvA hi vidhayo brahma / sarvendriyAdisAmagrI sarveSAmavigItA cet sarveSAmavivAdo'tra sarvopaniSadAmarthAH sarvopAkhyaviyuktasvAt sa vegaMgatiyogitvAt savyApArasya sattvasya sazarIratvapakSe vA sahacAritvamevAstu sahasrazo'pi tadRSTau sa hi vastvantaropAdhiH sAMkhyAnAM tu kutaH 233 | sAkArajJAnavAdAcca 664 sAkSAtkaraNametasya 400 488 sAkSAdRSTanaroktatvaM 483 613 sA ceyaM cAnyathAsiddha 556 640 sA tvasadvyavahArasya 152 640 sAdRzyaM tasya tu jJaptiH 559 sAdRzyajanitatve ca .. 520 558 sAdRzyato'gnyAdiyutaM 393 400 sAdRzyadarzanodbhata 227 426 sAdhyadharmAnvitatvena 164 sAdhyasAdhanabhAvastu 323 . 164 sAdhyasAdhanabhAvo hi 658, 663 .. 61 sAdhyasAdhanazabdena 382 604 sAdhyasiddhiryathA nAsti . 266 648 sAdhyAnumitivelAyAM 308 286 sAdhyApahAradvAreNa . 292 sAdhyAbhilASa ityevaM - 286 93 sAndrAmRtarasasyanda 702 sApekSatvaM ghaTasyApi 424 165 sA'pyanyadarzanAbhyAsa 642 575 sA bhAti bhedaspRSTA cet sAmagrayantargatAttasmAt 144 sAmartha pUrvasiddhaM cet 167 141 sAmAnAdhikaraNyena 241, 462 538 sAmAnyagrahaNe'pyevaM 452 47 sAmAnyadvArako'pyasti 314 576 sAmAnyavaJca sAdRzyaM .. 388 306 sAmAnyaviSayatvaMca 401 315 sAmAnyaviSayatvaM vA 526 166 sAmAnyAtmakasambandhi . 87 358 | sAmyaM saudAminIdhAma 555 384 254 517 636 Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 550 410 432 481 273 224 59 702 sAmyAnnayasya na ca sAhacarya tu sambandhaH sAhacarye ca sambandhe siddhaH kAlazcAkSuSaH siddhakAryopadezAcca siddhatve'pi na hetutvaM siddhastrailokyanirmANa siddhAntAntaracintA tu siddhAyAM tatpratItau vA siddhAyAmapi tadbuddhI siddhe kArye cArthe siddhe tu gatvasAmAnye siddhe'pi tatpraNItatvaM sIdatsacivasAmarthya sukhaduHkhasa mutpattiH sukhaduHkhAdi sarva tu sukhAdi manasA budhavA sudUramapi gatvA ta sudUramasti gantavyaM surAsuraziroratna suvate zAlayo'duSTAH sUkSmavinAzApekSI sUkSmekSikA tu yadyatra sUtrevvanekArthavidheH sUryAstamayamAlokya sRSTisthitipralaya sevAdhyayanakRSyAdi saivAnavasthA tatrApi so'pi pratyakSato dRSTe so'yaM saMzaya eva syAt staMbhAdipratyabhijJAsu 258) | stutinindApurAkalpa 317 | sthaviravyavahAre hi 313 sthANurvA puruSo veti 373 sthite ca tasmin 414 | sthiraH karoti saMskAraH 485 spaSTatvAdvAcakAbhAvAt 512 spaSTameva tathA cAha 540 sphuTArthAnavasAyAzca 406 smaryamANe'pi cArthe'sti . 41:3 smRtiH prabandhasiddhA'pi smRtipramoSavAde ca 541 smRtibIjaM tu saMskAraH 513 smRtestu kAraNaM kiJcit 565 sraSTuM prabhavatastasya 157 svakRtIH prakAzayantaH 199 svajJAnAkhyakriyAzaktiH 183 svataHprAmANyasiddhau tu 426 svata evAbhidhIyeta. 396 svadehasaMbhavA doSAH svadehasaMbhavaireva svapne tu smRtirevaikA svaprakAzamate yuktaM svaprakAzA ca nAstIti : 73 svabhAryApariraMbhe'pi 636 svabhAvAnupalabdhistu 653 svayaM caite prayujyante .90 svayaM nijazarIrasya 378 svarUpAdudbhavatkArya 410 svargo nirupamA prItiH 554 | svalakSaNaparicchede 403 378 577 55 663 229 602 4 159 513 426 667 649 C C Nu 463 -56 165 433 307 163 571 487 107 657 254 Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 svalpenApi prayatnena svasaMvedyA ca saMvittiH 417 316 453 haThAdutpadyamAnastu hanta tAttvikasambandha hanyatAmiti cAnyasya harItakyApi nogata hastasaMjJAdiliGge'pi 524 | hastasaMjJAdyupAyena 55 hastasparzAdinAndhena hAnAdivyavahAro hi hetutAmupayAtIti 433 | hetau supratibaddhe hi 89 | hema niSpratikAzaM 588 hemantamabhinandanti 606 | heyopAdeyayorasti 402 ) hyastanoccaritastasmAt 222 326 273 371 66 571 Page #795 -------------------------------------------------------------------------- Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi Page #797 -------------------------------------------------------------------------- Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntarANi [alahAbAdanagarastha--gaGgAnAthajhA risarca insTiTayUTa kozAgAgata prAptAyaH mAtRkAyA anusAreNa pAThAntarANi, zodhanAni ca granthamudraNAnantaraM prAptatvAt pRthagana dIyante] [prathamasaMkhyA puTaM, dvitIyasaMkhyA paMktiM ca sUcayati] 44 praNayivassakAH 37 1 uchedanenAnadhyava 6. hi ceSTitam . 2 bhyanujJAna 12 puruSasya panthAH 28 12 vidyAsthAnaM pragaNyate / .. 15 bubhukSito'znIyAt . | 29 15 prakArasaMjJayA. ... 16 svargApavargamArge 16 tatra mahAbhASyakAra: 5 6 ta pate catvAro vedA- | 347 pramitisaMbhavamanta . stAvat --9 prameyayomukhyaH svarUpa 6 14 vedArthasya karaNasyeti- 10 sAphalyAbhAve ra pramila kartavyatA . . .. 11 kalpeta tarhi bhaveta 8 11 pUrvatra zloke . . / 37 sAmagrIkharUpa . 16 mAsAyiha gaNitaH 40 19 grAhakabhAvaniyamaH . 17. naipuNAbhimAnoburA 41 1 grAhakam , artho ..9 3 ka iva kSudra 8 sAkAraM vijJAnaM .. 13. puruSArthopayogividyA | 42 1 dvayapratItyabhAvAt i07 mavalokayituM kSamAH 2 artho hi nirAkAra 125 kathaM punarasya nAkAravatA jJAnena ... 9. kimanenAkSapAda gRhyate . 10 zAstrakaraNasya sAphalya | 43 1 jJAtApAramanta 13 12 ko hi nAma prekSAvAn 5 banti bhavanti / kriyA 245 pRthak prathamaM prati 448 katayA prAmANya7 dvayAnyatara mupacarati 25 1 prayokSyata iti vkssyte| | 47 6 vyApArayogino'pyastha 26 9 mAsasaMbhUtatatva 48 8 saMkhyAdhAtvartha (1) Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TISSA 50 3 . na codanaH kriyA; 176 11 nIlAdivijJAnaprati 51 6 vyApArakAraNatAM 13 ata eva etadapAkaroti 10 etAvadRzyate 78 3 pradarzanamAtraikaniSThita 537 kriyAviSTabAhya 4 darzanAcaSayIkRta 54 61 tdghH| na hi yenaiva 79 13 pratyakSaM svalakSaNAtmani janito dIpastasyaiva viSaye pravartate; parokSaM tu taddaH / saMvedanamapi 81 10 vAtaiva bhadrikA kasyAtizaya 83 10 parokSavibhAganirNaye iSyate // 50 // 88 9 sAmAnyAkArapratiSTho'ya .. 56 2 svaprakAzamato yuktaM 10 buliyat vastumUla iti . 10 kRtAyAH karaNA 89 6 sarva kaitvm| yatra prati- ' 57 1 na prameyasya, acetana / bandhaH svalakSaNe, tatra . 6 pramANaM kathamuparamet ? 'pratibandhapratItirnAsti 59 9 prAmANyakArakam // 67 // yatra tu vikalpAropitA60 3 dezAntare vedyamAnasya pohe pratibandhapratIti7 tadarthajatvamakAraNa rasti, tatra na pravRtti2 zabdamyApyupalabdha praaptii| yatra ca svalakSaNe 8 bhavAn pRSTo nyAcaSTAm / pravRttiprAptI tatra nAsti 9 pradarzitavastuprAparka pratibandhapratItiriti sarva / mapi bhavanmate durghaTam / kainvm| na ca dRzya65 10 sambhavipradarzita saMsparza . . 67 3 tamarthamamApayato 92 14 shbdaarthmtirbhvet||10|| 68 2 viparItAvapAya 957 vaDherdAhakazakti 69 2 pramANamatidUrata 973 sAmagyA hi yat jJAna6 vadhAryate nipuNaiH mupalabhyate 71 3 rahitaM paritarka 98 11 tatsaMbandhaghaTanAyogAta / 72 5 zabdamevakAraM ca 99 12 yatra deze caitrasya 73 11 lakSaNapratipAdanaparatve 100 7 nizcayasyAniyata vAkya 101 10 dvayasamarpaNasamarthana 75 15 zAkyamikSupakSo'pi | 103 10 spAdanAtmakasvagyApAra 765 sAmAnyaviSayabhedena | 108 2 prpH| mapi ca viSa Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Co 108 2 zatAvakariSya | 1522 santi hutavahAdhiSThita5 sAnnidhyaM nibadhyate; vize 110deg 4 mantreNAnupravizatA 1556 pratItirupajAyate / 111 2 kAryotpAdaudAsInya 156 13 prAmANyamyavahAra iti 116 6 bhAvapratItireva vahi- 158 2 bhajanaka eva bhAva: . vipratItirbhavati 159 9 pUrva yuktivAdo'tra 1178 prAbhAkarAstu 160 9 gyatyayapratyaye'pi 118 3 nopapadyata ityarthaH / na dossH| 5 sa ca gamyata iti / 164 13 savizeSaNayA'nupa119 16 vartinastadupapatteH / bandhyA 121 10 kAryaliGgagamyatvAt / | 167 10) saMbhavaitizayoH pramANA1226 nanu bhavati, sAkAMkSA '11) ntarasaMbhavAt // 1248 tpAdakakAraNAbhAvAt / | 170 3 mindriyaM nanu syAt / 9 zabdArthe vyutpadyamAno 16 iti bhaTTajayantakRtI 125 . 5 danyathaivAvasthApyante- | 171 9 vyavacchedaH sUtrArthaH / 8 padArthAnAM nimitta 173 2 vAcino: mamAmAnAdhi 126 2. tAmicidAdiSu 9 dhyAhAreNa codayi. 130 6 punarapi saMtA ssyaamH| 131 6,7 hAnAdi bhaviSyati / | 174 2 jJAnalakSaNapade kathaM -133 1 SaTkasannikarSaghoSaNena ? | 13 / tatsmRtyanantaraM 4 bhUpradezavat ghaTAbhAvaM 14) 'bhayaM ca kapitthajAtIyaH 138 11 jJAnaviSayatvAddhi 15) iti parAmarzAnantaraM 1103 bhavatA'pi samavAyavRtte. sukhasAdhanatvanizcayo rapari bhvti| tasmAdeSu - 4 guNayovRtteradarzanAt sukhasAdhanaM eSa kapi145 9 na svatantratayA sthaadi| 147 5 cet, ghaTasya kimAyAtam | 175 3) krmH| kasyacide 6 cet, pratyakSametat / 4) jJAnasya upAdAnAdi9 kapAlAni yuTyante, jJAnaphalatAM brUmaH / 13 kiJcitkaratvaM teSAM 9 itIndriyaviSaye parA148 7 kAraNasvamutpazyAmaH / 11 anito'pi pramajJAna Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 13 davasthaM ca tadindriya / 192 3 rasanasparzanayozca 177 1 tadevamAdyameva darzanaM | 1932 kadhit tadgRhaM gataH indriyArtha / yasare vijJAnavAda 178 12 deyatAjJAnamastyeva / / 12 vyatirekalabhya jJAne 179 9 cet-na-evamananubhavAt karaNatvaM 18] 12) sukhasAdhanatAnizcayaH / 19+ 7 jJAnamupajAyate, . . . . 13) tajAtIyatvAnizcayAdu- 8 jJAnamutpadyate pavamAna AnumAnika' 16 jJAnapadopAdAnam / 182 ) cetasi nidhAya 19. na kArakakRta 6 grahaNApekSaNAdamavasthA | 1961 myUtasya tasyAprati sukhAireva 6 pratibhAsaH, sa: sukhAH / 5 cAkSuSapratyakSagamyaH deviSayabhAvAt , ghaTa6 cAkSuSapratyakSagamya: * jJAnaM paTajJAnamitivat / . 1843 pratyakSanibandhana evaM kathaM punagdimavagamyate5 diyAthupAryAvaratI viSayatvakRto'yaM vizeSa7 kevalaM karaNamucyate - pratibhAsaH na jJAnasvabhAva 185 6 na darzanameva karaNamiti | 197 nanu svaprakAzavAnabhyu 186 1 na yadviSayaM hi 5 / yatpunaH svaprakAza 2 pAzrayastvadhikaraNa 8 tpAdAta tathaiva svaprakA12 sabyApAramatItatvA zena sukhena anyo'pi 13 svarUpanirdRttI 14 jJAnamitivat kizi1889 mANa kArakaM kAraka 15 viSayAnubhavamAtrasvabhAva 1893 nivArayitumudyacchati19815,16 sarvaprANinAM 6 dalanaprasaGge durAcAraM 201 16 bhavati? ayamapi 10 tadetadevaM phala viSaya: kiM jJAnaheturna 15 parokSArthaviSayasya bhavati ? yathA tveSa 190 2 mutpAdyate tat 19 sukhe'pi byamicArivA 191 1 yeSAM cakSuSA sparzanena | 202 13 gamyamAnamapi kartavya vA grahaNaM 201 11, iti paryanuyukta: zabda2 vidhAryamANatvAt // 125 syaiva kAraNatvaM mpapa192 1 nAsaMsahaM ca kAraka dizati 'devadattena Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 206 207 1 209 8 pratyakSa phalametat jJAnatra / kasminnatra niviza na pratyakSatAmavi lakSyameva pratyakSa 3 viSayAtizayaMgyatirekeNa 14 208 2 kiraNAdiprakAzavadA 12 yathA parokSaviSaye zabda 13 pratyakSespi viSaye 4 213 215 13 13 216 210 211 8 218 na tatsaMbhavati / tathAtve hi sati likhita vizeSa zabda hea 5 vyatirekeNa smRtyAtma kAyA: 8. zabdena gamyate // 16 kimaparazaGkAkaraNema rindriyeNa prathamaM gRhIta: 10 ditarendriyaparicchedye 13 nAma ; na punarupeyagrahaNa 13 prakAzo hi svapratyakSe 5 marIcisalilajJAnaM 5 6 12 5 pratyakSAstreNa hantavyaH teSAM yadviSayA vRttiH prapAtaM kiM na pazyasi kriyamANe prathamANe prathamA 14 atizaya vedane saGkaTaH 19 jJAnAdyupAyAtizaya vajJAva 5 219 220 224 225 226 227 228 229 230 231 232 2 dhikaraNye matissaMyandhibandhanasya puMsa eva yathA daNDinaM bhojaya cchede vRddhopadeza eva 3 16 7 16 6 9 13 tasyaivAzabdAM nirvikalpakam // 49 // tadidaM codyametasya tatrAzacaiva kIdRzI / siddhamevAkSajatvena pratyakSaM nirvikalpakam // yastu zabdAnuvedhena phaliteSu taralataraGgAkAra tatra cArya nirvikalpa tridhAsscAryAH praca 14 4 16 kSate // 55 // tatra taraLataraGgAdi 1 7 vasthitadharmiNi / 9 kila jJAne yat rUpa 9 lambanaM na yujyate, na 7 ndriyAnvayavyati 11 teSAmindriyArthasanni 12 karSopapadena 12 bhavabhAtIti gamyate // 65 // bhrAntayo'kSArtha saMsarga samAnadharmadarzana prabuddha samyaganyadA ekadA cAsamyagAdizataH tRtIye 2 ityAdirutpadyate saMzayaH 2 viparyayorubhayorapi Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 1 gyApArAnativRtta / 256 2 bhedAtmakatvaM dharmANAM 3 viparyaye vA vAcaka | 256 7 dvicandragrAhi jJAnaM 13 lakSaNapadAni byAkhyA- 8 cakSuSA svarUpeNa paritAni / uchetta 2344 prayojakamekameva |259 1 nipuNaSTilakSaNaM 25 2 pratyakSamiti smRtam | 2617 vAryate rajatekSaNAta // | 2625 lokata eva tarhi pratyakSasya 240 2 midantAgrAhakatvaM spaSTa 8) mAha -- yadyabhicarati na 4 teSAmarthasaMsparzaH 9) tat pratyakSam / yada 19 vAnchanIti citram // pratyakSa na tat nyabhi3 calati devadattaH / carati / kiM tarhi . 6 nizcayAt nAma 263 dvAbapi viruddhatayA 242 1 bAdhakaH pratyayo bhavati | saMzaya 243 6 masadarthavAhitvaM tada | 12 labhanasvAda12 nibandhanamadhiganArtha vartamAnArtha , 14 samAropaNabhanibhaNita 16 laMbhanatvasamarthanArtha 244 2 zabdasaMsargadvAraka 264 1 satsaMprayogajasyApya8 mata eva bAdhitatvamapi siddhatA 245 5 rUpagrahaNe'pi cakSuSaH 5 pratyakSa dharmagrAhakatva 7 yazcobhayordoSaH 13 pratyakSapramANatvaprati12 nirvikalpasya rasajJAna pAdanam ? 246 12 na hi gAdhakasmaraNA | 265 3 keyaM paraprasiddhirnAma ? 247 3-4 savikalpaM jJAnamiti / 7 tadanubhASaNAt / 218 arthasya nirvikalpakenaiva | 11 paraprasiddhimUla tat 4) jhanadhigatArthagantRtvaM 1266 6 pratyakSaM prasiddham 55 pramANa vizeSaNami 268 3 tarhi tadeva kathyatAmsyuktam / 8 anasmistadhaNena 10 yazasya jJAnasya paraH 14 tathaiva tatpratItizca 274 9 kAkatAlIyatulyaM bhavi249 12 viSayaM darzayanneti tumarhati / / 255 vAcakAvamaraH kutaH 12 bhrAtaraM idaM jJAnaM gRhii|| 104 // / yaat| tatA Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 13 mAninamevainaM gRhNAni na tu bhrAtu dharmiNaH / pratibhAtIti prati 278 281 283 284. 286 287 289 4 295 6 297 bhAsyaH sa eva 10 padArthasArthavyatirikta 14 zabdaliGgalakSaNe varNite 15 sannikarSotpannapado 9 sAdhyadharmasaMsparza 2 3 anityaH zabdaH, sapakSe satvaM yasya nAsti sa viruddhaH / 5 vipakSAt vyAvRttiryasya nAsti 5 pUrvakatvAzca vyatirekasya 7. dhUmavatAM sarvadharmiNAM 1 vidhutArakaM - ( iti 290 291 1 8 9 vastunaH tatvataH samastIti // 292 1 294 .8 3 vimarzaviSayIkRta: nAsti) na ca rUpadvayayogitvaM 1 298 10 dhUmAdihetura hetureva na hi hetvanapekSAmA kamapAkartu paJcama mAnaM satpratipakSatAM pratipadyate 3 mUlatvAcca na vastuno 6 pratyanIkavikalasva 16 cena - liGgagrahaNa 5 pAdaprasArikaiveyamiti // 8 ramyatirekAt gamya 300 302 306 307 15 310 17 313 316 320 321 323 324 319 1 325 326 5 zizapAsamAropaH 2 draSTustadvyatirekeNa 5 10 328 329 vinAzo nAstu tAdRzaH dhUmAgnyornadI puravRSTayo rvA lokaprasiddha nAdAtmya viziSTaH 1 anirdhArita 9 viruddhAnyamicArI vA 18 tAntrikotprekSita 7 10 dezaviziSTaH tadekadeze yojane 5 dharmayaiva kutazcideva kacideva vastuni sAmAnyadharmapurasparA 12 12 paricchedAdeva gRhIto vastunaH 9 sAmAnyAdAvadvayAnugama 5 pratyakSAvagamavirodhena 9 viracitamacAru lakSaNaM 2 vizeSe'nugamAbhAva: 3 siddhasAdhanam ' so'nyathA pratipadyate / / pratIti / dhUmAdyanumAnaM sUtpannapratIti ! IzvarA catu tatkAraNama, liGga vizeSaprati laMbhaH ? mAnAdipramANAntaravyava dvitIyaM 8 4 5 tatpUrvakapadenoktaH / 9 jJApakatvena svagrahaNA Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAsti) 830 14 pUrvakaMzabdasya dviH | 3592 dindriyArthasanikarSa 331 8 phale'pyevaM dRzyamAne | 362 10 nedaM vaidikaM vacane ---- 11 tatra yatazabdaM vA'dhyA- 13 rUpavattvaM trayANAmastu hariSyAmaH, tatra spaSTa | 365 12 kuvindAdikArakabRndasya 332 1 'yatazabdaM vA'dhyA-3693 vizeSaliGgAbhAvAcakahariSyAmaH'- (hati mAkAzaM, evaM kAla liGgAnAM yugapadAdi11 / tadataH 'tatpUrvaka pratyayAnAM . sarvatrA333 15 lakSaNakamiha zAre vizeSAt vizeSalikAliMga mabhyupa bhAvazcakaH kaal:||. 335 1 svagirA'bravIt / / 16 mikriyA eke- . 339 9 tantI jAtayA kriyayA . tyucyate, varta 340 8 mindriyArthasanikarSAt 17 dutpadyamAnai chodanAkhya 3436 sphuratphenacchaTA 30 12 kSaNalanimeSakASThA6 zaivAla zarazAdvala 12 yAmAhorAtrapakSamAsa 13 sandohaspandana 13 kalpamahAkalpagyavahAraH 344 2 bhakAraNabhUtAllikAta 372 16 senaiva bhedavatostayo. 8 asiddhayAdivAdhAnAM grahaNAt : 1 yatra sambandhagrahaNa 19 gRhyate, yaduktaM4 parvate bhUmenAgnyanu "prAgbhAgaH 348 4) tRNaparNakASThAdInAM prati- 20 kSiprAdinyavahAraH varta5) SedhAta mRtpASANa (7) | mAnAdivibhAga . bhAvapasanAca | 3742 phalaM pratItiphalasiddhe8 sambandhagrahaNakAle'pi tarayoH 349 yazcetthaM gyAptivijJAnaM 3. nAgarako (evamita350 2 evamAha-na pUrva ratrApi) 354 11 janyatvaM tuna 6 gavayasya prasiddhana gavA 16 dahalajalasaMyoga sArUpyama - 365 6 patatriNa: pratyakSaH 375 6 sadavabodhitadhUmAraNa356 6 kriyaa''vissttm| 376 6 prANinamavalokayati / .... 9 ghaTAdeH kAryAzritasya / - -8 'ayaM samavaya Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 9 sambandhavijJAnamananya- | 3927 mataH kimiyamiti jayamityupamAna- .. | 8 hyaathossdhisaadhyphlmityucyte| 393 13 gavaye prAk prasiddhasya kathaM punaridamananya goH . karaNakaM jJAnam ? 397 11 lakSaNam / na hi ucyate- - paryAyamAtropadeza: 378 11 upaplave'pi sambandho zabdaH, kiM tarhi ? 379 6 na nirAkAGkSataH puMsa upadizyate'nenestadAnI tyupdeshH| na cA3807 saMjJisvarUpopadezAt // kArakeNa 9 syendriyArthasannikarSAdi 398 3 nAma arthapratIti381 9 pramANazAstrasya / riti cet ; prastutatvAt |400 14 pratipAdyArthaviSaya eva 385 8 anapekSitapakSadharmAdi- | 401 9) kimarthamevaM zabdasya sAmagrIkasya 10) pRthglkssnnmissyte| 386 5 pramANAntarakaraNakaM / (zlo.) bhavatItyupamAna 402 4) vAcakaH // 9 // yasmina . . 11 paryaTanadRSTapUrva. : 5) dRzyate cAsau na ... 387 2 midhAnaM vA tadAnIM tasyArthasya vaackH| ..... . kasyacida pakSadharmatva. . : . 388 3 viziSTaM smaraNamutpattu 6 dahanavAniti // 10 // ... 7 evaM ca gavaya 403 . 7 kaviracitazloka 7 sadRzo'yaM gauriti 7 padapadArthasaMskRta ... 17. api ca bhUyo'vayava- 8 tasya kaiva sAmya ..... sAmAnyayogaH sAdRzyaM | 407 4 pakSadharmasvam // ___ bhvdbhirbhyupgmyte| 408 3 sampranItijanakatvena ... sa ca bhUyo'vayava- 409 2 naiSpharUpam / utpanne tu 389 6 / yAvatA sahaza pUrva 12 bhavati, evamasmAkamapi | 111 14 zabdAdarthasaMpatya yasya 390 11 pramANAntaramAkSipati / | 416 - 16 athAtathAprayujyamAnA ....15 viziSTasya tadyogyastha | 416 16 prAptirarthasaMsparza ... Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 417 / ythaarthtvmev| | 447 13 naurakAryAlocana.. 418 13 prakAzakatvamAtra 448 2 jAgratsamaye svayaM (evamuttaratrApi) sakalo 16 smymyutpttypekssmiti| 10 kSutpipAsApako419 12 zAbde pratyaye yathArthatva | 454 . 8 bhavituM yuktaH, na pUrvaH; 420 svAtantryeNa 456 3 mAnAyAM rajatAdismRtA tasparIkSaNam , 6 prasphuradvastvasaMbhavAt / 421 6 kAraNadoSApekSam / 13 pratibhAti 1 mAlambana 4222 jJAnasya svarUpalAbhA zuktikA, rajataM ca vedAt pratimAtIti // 18 yathArthatvAyathArthava | 457 16 sItA sNvRttti| 423 10 kabdhijanane teSAM guNa- | 459 4 satastvarthasya khyAtireva sahakAri 14 api ca asat sasvena . 16 svruupsthitihetujaa| | 462 12 bhavivekAsAmAnAdhi426 10 utArthAntarajJAnamAtram karaNyAmi , 427 11 svame'pyanavagAhana- 463 16 katvAtsmaraNAbhAvasma jJAnasyApi 4642 kinavakhyAtiranantAsau 430 16 pyanupapatteH 465 7 prtipdyte| 436 12 apauruSeyaM mithyArtha 469 16 kadAcideva kiJcideva 437 16) ligameva na kiJcitpa- . smaryate 17) shyaamH| 470 16 bhavaM tu bhavantaM ka 17) svakAryapha bhavadapi 471 - 16 pramuSitA smRtiH? ' 185 liGgaphalasya 486 12 kartudazyatvamiti / 441 5 vAkyakaraNakabodha 488 13 padArthasArthasthite: 18 tadayaM sthANupuruSa 493 12 dhUmAdivanmakola 442 10 tasmAt svata: 500 5 palabdhikaraNamapi prAmANyaM . 504 17 tayorekaH pippalaM ra savpasya kAryastha 510 15 teSAmekatra saMgAnA 443 12 vRttarapyoSadhopayoga 516 / 5 na hIcuyazA 447 7 salilamadhyavartinI 21 2 jAtipravibhAgavyavahAraH Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 11 524 7 bayabavibhAgAvazyati | 630 3 saMsAramocakaM dRSTvA 646 1 bhavati, varNA528 14 karaNAH prANinaH saMpanA | 649 4 nibItAviyutasIpuMsa 535 3 tulyAraMbhekamandena tIvasya 650 10 mAha-karmakAle ca 537 16 tAsyakaraNadharmA phalena bhavitavyam / 540 1 pratyakSa na hi dUSyate / yarakAlaM hi mardanaM, 548 2 eka eva gauH syAt // tatkAla mardanasukha557 19 pravRttAmiH bhAbhi: buddhi miti| adhikAryapi 5598 punaranabhigyakta pazcApabhAvaparitapya564. 15 / paJca sUkSmA api mAnamAnasa evaM karma569 12 vyavahAradarzanAt nnydhikriyte| yadi 5746 .racanAvizeSANAM kartR madya eva tataH phala580 6 kazcidanimAn kazida mAsAdayet , kAlAnanika ntarecakarmaNaH pradhvaM587 10 ucyate, na sarvazaH sAt kutaH phalam / 595 4. videzavizeSe kazci bhAha'yadA 603 12 masminnarthe saMbhavati, | 656 15 vaiguNyakAraNAnanumodina: 658 15 traividhyam ? bhaya vidhi6087 gharakeNa vA kimapa vRttaparIkSAgamyam ? .. 619 23 yajurvedAdhikaraNe kATha- | bhAho phalasvarUpakAdivat atharva paryAlocanayA sabhyam ? .. 627 16 vedikavatabrahmacarya uta puruSe___633 14 vede'pi paThyate / sAkSA- | 668 9 api ca tasmAt bhUma skRtadharmANo RSayo | 673 10 mAdibhya: stutipdebhyH| bbhuuvuH| te parebhyaH | 683 15 IzvarapraNIto vedaH, amAkSAtkRtadharmabhya 697 8 prvRtttvaat| bhanupAveca upadezena mantrAn | 701 2 puruSArthAntaraprArthanA maMgahagiti vede'pi 7 pratipatte: sisvAt / paThyate // Page #809 -------------------------------------------------------------------------- Page #810 -------------------------------------------------------------------------- _