________________
पाह्निकम् २]
प्रमाणफलयोरमेदः अनुभवविरत:
187
[प्रमाणफलयोरभेदः अनुभवविरुद्धः] ननु ! वस्तुस्थित्या फलमेव 'ज्ञानं, फलमपितु भव । विषयानुभवं प्रति व्यापृतमिति। अयि 'मुग्ध वुद्धे ! विषयानुभव एव शान'. मुच्यते, न तु विषयानुभवः सिषयानुभवे सन्यापारो भवति ॥
अथ मनुषे ? विषयाधिगमाभिमानः त स्मन् सति भवतीति ? कोऽयमभिमानो नाम? विषयानुभवात् भिन्नः? अभिन्नो वा? अभेदे सति, तस्मिन् सति भवतीत्यसङ्गता वाचो युक्तिः। भेदे त्वस्मन्मतानुप्रवेशः ॥ • अपि च ज्ञान विषयाधिगमे व्यापृतमिति 'कृत्या विषयाधिगमाभिमानमुपजनयति ? उत विषयाधिगमस्वभावत्वा देव' ? इति विचारे विषयाधिगमात् पृथग्भूतस्य तत्र व्याप्रियमाणस्यानुपलभात् विषयाधिगमस्वभावमेव ज्ञानमवधायते। तत्कृतश्चानिमान इत फलमेव ज्ञानमवकल्पते न करणमिति। तथा च लोक फनत्यमेव शानस्यानुमन्यते, न करणत्वम्। तथा ह्या वद ते, चक्षुषा पश्यामि, लिङ्गन जानामी त; न तु मानेन जानामीति व्यप दशन कश्चिदश्यते ॥
विषयानुभव एति। न हि निर्विषयं किञ्चित् ज्ञानं क्वचिदृष्टमित्यर्थः ॥ . विषयाधिगम-पविषयत्वम् । तस्मिन् मति--सविषयतादशायाम् । सविषयत्वं खलु ज्ञानस्य ज्ञानस्ववत् कश्चन धर्मः। एवञ्च सविषयत्वाभावेऽपि ज्ञानत्वं कुतो निवर्तेत। नैल्याभावेऽपि घटे घटत्ववत् अतश्च सविषयत्वकृतं प्रमाणत्वं, ज्ञानत्वकृतं फलत्वमिति सिद्धं सामानाधिकरण्यमिति बौद्धाशयः । सिद्धान्ते तु सविषयं वस्तु करणं, तदमिमानः फलं इति चेत, सिद्ध करणफलत्वयोः वैयधिकरण्यमित्याशयः ॥
भपि च सविषयस्वं नैयादिवत् न निरूपितस्वरूपविशेषणधर्मः, किन्न कम्युग्रीवादिवत् स्वरूपनिरूपकधनः। अतस्तदभावे तत् ज्ञान मेव न स्यात् । भतः फलकरणयोरक्यं न संभवत्येवेति चाह-अपि चेत्यादिना॥
शान-ख.
मूढ-क.
वि-क.
दिव-क. . .
